‏عنوان و نام پدیدآور : فرهنگ جامع سخنان امام حسین علیه‌السلام: ترجمه کتاب موسوعه کلمات الامام الحسین علیه‌السلام/ تالیف گروه حدیث پژوهشکده باقرالعلوم علیه‌السلام محمود شریفی... [و دیگران]؛ ترجمه علی مویدی؛ زیرنظر سازمان تبلیغات اسلامی
‏وضعیت ویراست : [ویرایش ]۲
‏مشخصات نشر : قم: نشر معروف، ۱۳۷۸.
‏مشخصات ظاهری : ص ۹۵۹
‏شابک : 964-6739-29-6۲۰۰۰۰ریال ؛ 964-6739-29-6۲۰۰۰۰ریال ؛ 964-6739-29-6۲۰۰۰۰ریال ؛ 964-6739-29-6۲۰۰۰۰ریال
‏وضعیت فهرست نویسی : فهرستنویسی قبلی
‏یادداشت : عنوان اصلی: موسوعه کلمات الامام الحسین علیه‌السلام.
‏یادداشت : چاپ چهارم: ۱۳۸۱؛ ۲۰۰۰۰ ریال
‏یادداشت : کتابنامه: ص. [۹۵۳] - ۹۵۹؛ همچنین به‌صورت زیرنویس
‏موضوع : حسین‌بن علی(ع)، امام سوم، ۶۱ - ۴ق. -- احادیث
‏موضوع : حسین‌بن علی(ع)، امام سوم، ۶۱ - ۴ق. -- کلمات قصار
‏شناسه افزوده : شریفی، محمود، . - ۱۳۳۱
‏شناسه افزوده : مویدی، علی، ۱۳۲۸ - ، مترجم
‏شناسه افزوده : سازمان تبلیغات اسلامی. پژوهشکده باقرالعلوم(ع). گروه حدیث
‏رده بندی کنگره : BP۴۱/۷/ش‌۴م‌۸۰۴۱ ۱۳۷۸
‏رده بندی دیویی : ۲۹۷/۹۵۳
‏شماره کتابشناسی ملی : م‌۷۹-۴۱۰۴

الف- فاطمة الزّهراء و أولادها علیهم السّلام ب- العقیلة زینب و أخواتها و إخوتها [القرن 3] قال محمّد بن عمر: ولدت فاطمة لعلیّ؛ الحسن و الحسین و أمّ کلثوم و زینب بنی علیّ.
ابن سعد، الطّبقات الکبیر، 8/ 17
«1» زینب بنت علیّ بن أبی طالب بن عبد المطّلب بن هاشم بن عبد مناف بن قصیّ، و أمّها فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم.
ابن سعد، الطّبقات، 8/ 341- عنه: ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق (تراجم النّساء)،/ 121
و کانت فاطمة عند علیّ بن أبی طالب؛ فولدت له الحسن بن علیّ فی النصف من شهر رمضان سنة ثلاث من الهجرة- أخذته عن محمّد بن سعد کاتب الواقدیّ، یعنی مولد الحسن- و سمّاه رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم حسنا. و کان یشبّه بالنّبیّ صلی اللّه علیه و سلم؛ مرّ به أبو بکر الصّدّیق، و معه علیّ یمشی إلی جانبه، و الحسن یلعب مع الصّبیان، و ذلک بعد وفاة النّبیّ صلی اللّه علیه و سلم؛ فاحتمله علی رقبته، و هو یقول:
[وا بأبی] شبه النّبی لیس شبیها بعلی
__________________________________________________
(1)- [زاد فی تاریخ مدینة دمشق:
قرأت علی أبی غالب بن البنّا، عن أبی محمّد الجوهریّ، و حدّثنا (1) عمّی رحمه اللّه. أنا ابن یوسف أنا- و عند الجوهریّ قراءة- أبو عمر بن حیویه. أنا أحمد بن معروف. نا الحسین بن الفهم. نا ابن سعد. قال:].
(1). د «و حدّثنی».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 4
و ذکر لی عن عبد اللّه البهیّ مولی آل الزّبیر، قال: تذاکرنا: من أشبه النّاس بالنّبیّ صلی اللّه علیه و سلم؛ فدخل علینا عبد اللّه بن الزّبیر؛ فقال: «أنا أحدّثکم بأشبه أهله به، و أحبّهم إلیه: الحسن ابن علیّ. رأیته یجی‌ء، و هو ساجد؛ فیرکب رقبته- أو قال: ظهره-؛ فما ینزل حتّی یکون هو الّذی ینزل. و لقد رأیته، و هو راکع، فیفرج بین رجلیه حتّی یخرج من الجانب الآخر». و قال فیه رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم: «إنّه ریحانتی من الدّنیا. و إنّ ابنی هذا لسیّد. و عسی أن یصلح اللّه به بین فئتین من المسلمین!» و قال: «اللّهمّ! إنّی أحبّه و أحبّ من یحبّه!».
و سئل الحسن: «ماذا سمعت من رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم؟» قال: «سمعته یقول: دع ما یریبک إلی ما لا یریبک؛ فإنّ الشرّ ریبة، و إنّ الخیر طمأنینة!» و عقلت منه أنّی، بینما أنا أمشی معه إلی جنب جرین الصّدقة، تناولت تمرة؛ فألقیتها فی فمی؛ فأدخل إصبعه، فاستخرجها بلعابها؛ فألقاها، و قال: «إنّا آل محمّد، لا تحلّ لنا الصّدقة!» و عقلت منه الصلوات الخمس؛ و علّمنی کلمات أقولهنّ عند انقضائهنّ: «اللّهمّ اهدنا فیمن هدیت، و عافنا فیمن عافیت، و تولّنا فیمن تولّیت، و بارک لنا فیما أعطیت، و قنا شرّ ما قضیت! إنّک تقضی، و لا یقضی علیک! إنّه لا یذلّ من والیت! تبارکت ربّنا و تعالیت!».
(قال): و روی ابن عون عن عمیر بن إسحاق، قال: ما تکلّم أحد عندی، کان أحبّ إلیّ إذا تکلّم ألّا یسکت، من الحسن بن علیّ. و ما سمعت منه کلمة فحش قطّ، إلّا مرّة؛ فإنّه کان بین حسین بن علیّ و عمرو بن عثمان خصومة فی أرض؛ فعرض حسین، و لم یرضه عمرو؛ فقال الحسن: «لیس عندنا إلّا ما یرغم أنفه!» فهذه أشرّ کلمة فحش سمعتها منه قطّ.
و ذکر عن علیّ بن زید بن جدعان التّیمیّ، قال: حجّ الحسن بن علیّ خمس عشرة مرّة ماشیا، و خرج من ماله للّه مرّتین، و قاسم اللّه ثلاث مرّات، حتّی إن کان لیعطی نعلا و یمسک نعلا، و یعطی خفّا و یمسک خفّا.
و الحسین بن علیّ، یکنّی أبا عبد اللّه، ولد لخمس لیال خلون من شعبان سنة أربع من الهجرة. ذکر أنّ أمّ الفضل، امرأة العبّاس، قالت: «یا رسول اللّه! رأیت فیما یری النّائم
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 5
کأنّ عضوا من أعضائک فی بیتی». قال: «خیرا رأیت! تلد فاطمة غلاما؛ فترضعینه بلبان ابنک قثم». فولدت حسینا؛ فکفلته أمّ الفضل. قالت: «فأتیت به رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم و هو ینزیه و یقبّله، إذ بال علی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم؛ فقال: «یا أمّ الفضل! أمسکی ابنی؛ فقد بال علیّ». فأخذته، فقرصته قرصة بکی منها، و قلت: «آذیت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم بلت علیه!» فلمّا بکی الصّبیّ، قال: «یا أمّ الفضل! آذیتنی فی ابنی، أبکیتیه!» ثمّ دعا بماء؛ فحدره علیه حدرا.
(قال): و سأل ابن عمر رجل من أهل العراق عن دم البعوض یکون فی ثوبه؟ فقال:
«انظروا هذا! یسألنی عن دم البعوض، و قد قتلوا ابن رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم! و قد سمعت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یقول: «الحسن و الحسین هما ریحانتیّ من الدّنیا!» و حجّ الحسین خمسا و عشرین حجّة ماشیا.
و أمّ کلثوم بنت علیّ «1»، [...]
و زینب بنت علیّ «2».
المصعب الزّبیری، نسب قریش،/ 23- 25
و ولد عتبة بن أبی سفیان: الولید بن عتبة، و أمّه: بنت عبد بن زمعة بن قیس بن عبد شمس بن عبدودّ بن نصر بن مالک بن حسل؛ و عبد اللّه بن عتبة، و أمّه: أمّ سعید بن عروة بن مسعود بن معتّب الثّقفیّ؛ و أختاه لأمّه: أمّ الحسین، و رملة، إبنتا علیّ بن أبی طالب.
المصعب الزّبیری، نسب قریش،/ 132
و تزوّج علیّ بن أبی طالب رضی اللّه عنه (فاطمة) صلوات اللّه علیها. فولدت له الحسن، و الحسین، و زینب، و أمّ کلثوم.
محمّد بن حبیب، المحبّر،/ 53
و (الصّلت) بن عبد اللّه بن نوفل کانت عنده أمامة بنت علیّ.
محمّد بن حبیب، المحبّر،/ 57
__________________________________________________
(1)- اص نساء 1481.
(2)- اص نساء 510.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 6
(و أمّا فاطمة) فتزوّجها علیّ بن أبی طالب رضی اللّه عنه بالمدینة بعد سنة من مقدمه المدینة، و ابتنی بها بعد ذلک بنحو من سنة، و ماتت بعد وفاة النّبیّ صلی اللّه علیه و سلم بمائة یوم، و ولدت لعلیّ الحسن، و الحسین، و محسنا، و أمّ کلثوم الکبری، و زینب الکبری، و سنذکرهم عند ذکر علیّ بن أبی طالب رضی اللّه عنه مع سائر ولده.
ابن قتیبة، المعارف (ط دار إحیاء التراث العربیّ)،/ 62
بنات علیّ رضی اللّه عنه: فأمّا «زینب الکبری» بنت فاطمة، فکانت عند عبد اللّه بن جعفر، فولدت له أولادا قد ذکرناهم.
و أمّا «أمّ کلثوم الکبری»، و هی بنت فاطمة، فکانت عند عمر بن الخطّاب، و ولدت له أولادا قد ذکرناهم، فلمّا قتل «عمر» تزوّجها «محمد بن جعفر بن أبی طالب»، فمات عنها ثمّ تزوّجها عون بن جعفر بن أبی طالب، فماتت عنده.
«1» و کانت سائر بنات «علیّ» عند ولد «عقیل» و ولد «العبّاس»، خلا «أمّ الحسن» فإنّها کانت عند جعدة بن هبیرة المخزومیّ، و خلا «فاطمة» فإنّها کانت عند سعید بن الأسود «1»، من بنی الحارث بن أسد.
(محسن بن علی بن أبی طالب رضی اللّه تعالی عنهما): و أمّا «محسّن بن علیّ» فهلک و هو صغیر.
ابن قتیبة، المعارف،/ 211
و أمّا عبد اللّه بن عقیل، فولد محمّدا و رقیة و أمّ کلثوم، أمّهم میمونة ابنة علیّ بن أبی طالب.
ابن قتیبة، المعارف (ط دار الکتب)،/ 205، (ط دار أحیاء التّراث العربی)،/ 89
زینب الکبری بنت علیّ بن أبی طالب أمّها فاطمة الزّهراء بنت رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله.
زینب الوسطی بنت علیّ بن أبی طالب أمّها و أمّ إخوتها الحسن و الحسین و محسن و زینب الکبری و رقیّة، فاطمة الزّهراء بنت رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله.
حدّثنا موسی بن عبد الرّحمان قال حدّثنی موسی بن عبد اللّه بن محمّد بن عمر بن علیّ ابن أبی طالب عن أبیه عن جدّه قال: ولدت زینب قبل وفاة النّبیّ صلی اللّه علیه و اله و سمّتها أمّها زینب و کنّاها رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله أمّ کلثوم.
__________________________________________________
(1- 1) [حکاه عنه فی السّیّدة زینب،/ 117].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 7
زینب الصّغری بنت علیّ بن أبی طالب أمّها أمّ ولد، تزوّجت ابن عمّها محمّد بن عقیل، فولدت له القاسم و عبد اللّه و عبد الرّحمان، أعقب منهم عبد اللّه، و ماتت زینب بالمدینة.
العبید لی، أخبار الزّینبات،/ 111، 123- 124، 125
و ولدت خدیجة لرسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم فاطمة، تزوّجها علیّ بن أبی طالب علیهما السّلام بالمدینة فی سنة اثنتین. فولدت له الحسن، و الحسین، و محسنا درج صغیرا، و زینب تزوّجها عبد اللّه ابن جعفر فبانت منه و یقال: ماتت عنده، و أمّ کلثوم تزوّجها عمر بن الخطّاب رضی اللّه عنه، فولدت له زید بن عمر. و قتل عنها. فخلف علیها محمّد بن جعفر بن أبی طالب، فتوفّی عنها، فخلف علیها عبد اللّه بن جعفر، بعد زینب. و توفّیت أمّ کلثوم و ابنها زید فی یوم واحد، فصلّی علیهما عبد اللّه بن عمر.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 2/ 29- 30، أنساب الأشراف (ط مصر)، 1/ 402
و أمّا کثیّر بن العبّاس: فکان فقیها صالحا حمل عنه الحدیث، و کان ینزل بقریس «1» علی فراسخ من المدینة، فیأتی المدینة فی کلّ جمعة و ینزل دار أبیه العبّاس فإذا صلّی انصرف، و کتب کثیّر علی کفنه الّذی أمر أن یکفّن فیه: کثیّر بن العبّاس یشهد أن لا إله إلّا اللّه وحده لا شریک له، و أنّ محمّدا عبده و رسوله. و ولد لکثیّر الحسن بن کثیّر، درج.
و قال بعضهم: ولد له یحیی، أمّه أمّ کلثوم الصّغری بنت علیّ بن أبی طالب، فدرج.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 4/ 90
[القرن 4] حدّثنا عبد اللّه بن محمّد- أبو أسامة- ناحجّاج بن أبی منیع، ناجدّی، عن الزّهریّ، قال: ... و أمّا «2» فاطمة بنت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم فتزوّجها علیّ بن أبی طالب، فولدت له «الحسن» الأکبر، و «الحسین»- و هو المقتول بالعراق ب (الطّفّ)- و «زینب» و «أمّ کلثوم»، فهؤلاء ما ولدت فاطمة بنت رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله و سلم من علیّ بن أبی طالب.
__________________________________________________
(1)- فی المغانم المطابة: قریس جبل قرب المدینة.
(2)- ظاهر الحدیث انّه مقطّع فقد ورد ما یشعر باتّصاله بهذا الحدیث بنفس هذا السّند برقم 48 حول زینب، و برقم 63 حول رقیّة و برقم 72 حول أمّ کلثوم، (رضی اللّه عنهنّ).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 8
[...] حدّثنا «1» أحمد بن عبد الجبّار، قال: سمعت یونس بن بکیر، قال: سمعت ابن إسحاق، یقول: ولدت فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلم لعلیّ بن أبی طالب: «حسنا» و «حسینا» و «محسنا»، فذهب «محسن» صغیرا. و ولدت: «أمّ کلثوم» و «زینب».
[...] حدّثنی أحمد بن عبد اللّه بن عبد الرّحیم، نا عبد اللّه بن صالح، حدّثنی اللّیث بن سعد، قال: تزوّج علیّ بن أبی طالب فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم، فولدت له:
«حسنا» و «حسینا» و «زینب» و «أمّ کلثوم» و «رقیّة»، فماتت «رقیّة» و لم تبلغ.
ضالدّولابی، الذّریة الطّاهرة،/ 91، 92، 157 رقم 80، 81، 82، 207
فاطمة: هی أصغر بناته، زوّجها من علیّ بن أبی طالب رضی اللّه عنه بعد مقدمه المدینة بسنة، و أصدقها ثمن درع له أربع مائة درهم، و بنی بها بعد النّکاح بسنة، فولدت له الحسن سنة ثلاث من الهجرة، و علقت بالحسین، و کان بین العلوق و الوضع خمسون یوما، و ولدت محسنا، و هو الّذی تزعم الشّیعة أنّها أسقطته من ضربة عمر، و کثیر من أهل الآثار لا یعرفون محسنا، و ولدت أمّ کلثوم الکبری، و زینب الکبری، فکان جمیع ما ولدت فاطمة خمسة نفر، و توفّیت فاطمة بعد النّبیّ بمائة یوم، و یقال: بثلاثة أشهر، و لم یبایع علیّ أبا بکر ما لم یدفن فاطمة.
و ذکر ابن دأب أنّها ماتت عاتبة علی أبی بکر و عمر، و اللّه أعلم، و کانت أحبّ البنات إلی رسول اللّه، و ألطفهنّ به، و لم یتزوّج علیّ علیها حتّی ماتت رضوان اللّه علیهم أجمعین.
حفدة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم: عبد اللّه بن عثمان، و علیّ بن أبی العاص و أمامة بنت أبی العاص، و الحسن، و الحسین و محسن، و أمّ کلثوم و زینب ثمانیة نفر.
[أولاد علیّ بن أبی طالب علیهم السّلام]: کان له من الولد ثمانیة و عشرون ولدا، أحد عشر ذکرا و سبعة عشر أنثی، منهم من فاطمة علیها السّلام خمسة الحسن، و الحسین و محسّن، و أمّ
__________________________________________________
(1)- [تکرّر هذا الحدیث فی ص 157 رقم 207: سمعت أحمد بن عبد الجبّار ... و أیضا حکاه عنه فی تراثنا رقم 30- 31،/ 382].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 9
کلثوم الکبری، و زینب الکبری، و الباقون من أمّهات شتّی من الحرائر و الإماء، فمنهم محمّد بن علیّ أمّه خولة بنت جعفر بن قیس، و یقال: أمّه سوداء من سبی الیمامة، و لذلک یقال له: محمّد بن الحنفیّة لأنّ خالد بن الولید کان سباها من بنی حنیفة فی الردّة، و منهم عمر و رقیّة من أمته، و منهم أبو بکر و عبید اللّه من لیلی بنت مسعود النّهشلیّة، و منهم یحیی من أسماء بنت عمیس، و منهم عبد اللّه، و جعفر، و العبّاس، و أمّ کلثوم الصّغری، و رملة و أمّ الحسن، و جمانة، و میمونة، و خدیجة، و فاطمة، و أمّ الکرام، و نفیسة، و أمّ سلمة، و أمامة، و أمّ أبیها.
[...] فأمّا محسّن بن علیّ، فإنّه هلک صغیرا.
محمّد بن علیّ بن أبی طالب رضوان اللّه علیهم: کان أسود شدید السّواد کثیر العلم فاضلا شجاعا، و مات بالطّائف زمن الحجّاج، و کان یقول: الحسن و الحسین أفضل منّی، و أنا أعلم منهما، و ولد ثمانیة ذکور منهم عبد اللّه بن محمّد أبو هاشم، کان عظیم القدر عند الشّیعة فلمّا حضرته الوفاة بالشّام أوصی إلی محمّد بن علیّ بن عبد اللّه بن العبّاس و قال: أنت صاحب هذا الأمر و ولدک، و لیس لأبی هاشم عقب.
[بنات علیّ بن أبی طالب علیهم السّلام]: زوّج علیّ أمّ کلثوم الکبری من عمر بن الخطّاب رضی اللّه عنه، فولدت له زید بن عمر، و فاطمة بنت عمر، و زوّج زینب الکبری من عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب فولدت له أولادا، و کان سائر بناته عند ولد عقیل و ولد العبّاس ما خلا أمّ الحسن، فإنّها کانت عند جعدة بن هبیرة المخزومیّ.
البلخی، البدء و التّاریخ، 2/ 114، 145- 146
من البنات ستّ عشرة منهنّ زینب و أمّ کلثوم و أمّهما فاطمة بنت رسول اللّه. «1»
المسعودی، التّنبیه و الإشراف،/ 298
و أمّه [علیّ بن أبی طالب علیه السّلام] فاطمة بنت أسد بن هاشم بن عبد مناف، و لم یکن
__________________________________________________
(1)- و شانزده دختر داشت از آن جمله زینب و امّ کلثوم که مادرشان فاطمه دختر پیغمبر خدا صلی اللّه علیه و سلم بود.
پاینده، ترجمه التنبیه و الإشراف،/ 275
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 10
فی زمانه هاشمیّ ابن هاشمیّة غیره و غیر إخوته جعفر و طالب و عقیل، و ابنیه الحسن و الحسین و ابنتیه زینب و أم کلثوم علیهم السّلام، و مشهده فی الذکوات البیض بالغریّین غربیّ الکوفة.
و الذی ولدت فاطمة علیها السّلام من أمیر المؤمنین علیه السّلام: الحسن و الحسین و محسنا سقطا و زینب و أمّ کلثوم و کان اسمها آمنة.
الخصیبی، الهدایة الکبری،/ 93، 180
ولد له [علیّ بن أبی طالب علیه السّلام] من فاطمة علیها السّلام الحسن، و الحسین، و محسن- مات صغیرا- و زینب و أمّ کلثوم علیهم السّلام.
و کان له من خولة الحنفیّة أبو هاشم محمّد بن الحنفیّة.
و کان له عبد اللّه و العبّاس و جعفر و عثمان من أمّ البنین، و هی جعدة ابنة خالد بن زید الکلابیّة.
و کان له من أمّ عمر التّغلبیّة عمر و رقیّة، و هی من سبی خالد بن الولید.
و کان له یحیی من أسماء بنت عمیس الخثعمیّة.
و کان له محمّد الأصغر من أمّ ولد.
و کان له الحسن و رملة، و أمّهما أمّ شعیب المخزومیّة.
و کان له أبو بکر و عبید اللّه، و أمّهما لیلی ابنة مسعود النّهشلیّة، و الّذی أعقب من ولد أمیر المؤمنین: الحسن و الحسین علیهما السّلام و محمّد بن الحنفیّة و العبّاس و عمر.
قال: و مضی أمیر المؤمنین علیه السّلام و خلف منهنّ أمامة ابنة زینب ابنة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم و لیلی التّمیمیّة و أسماء ابنة عمیس الخثعمیّة، و أمّ البنین الکلابیّة، و ثمانیة عشر ولدا، و لم یکن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم تزوّج أو تمتّع بحرّة و لا أمة فی حیاة خدیجة علیها السّلام إلّا بعد وفاتها، و کذلک أمیر المؤمنین لم یتزوّج و لا تمتّع بحرّة و لا أمة فی حیاة فاطمة علیها السّلام إلّا بعد وفاتها، و کان اسم أبی طالب عبد مناف بن عبد المطّلب بن هاشم بن عبد مناف.
الخصیبی، الهدایة الکبری،/ 94- 95
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 11
خبر الطّیّب: حدّثنی أبو إسحاق إبراهیم بن أحمد الطّبریّ القاضی، قال: أخبرنا القاضی أبو الحسین علیّ بن عمر بن الحسن بن علیّ بن مالک السّیاریّ، قال: أخبرنا محمّد بن زکریا الغلابیّ، قال: حدّثنی جعفر بن محمّد بن عمارة الکندیّ، قال: حدّثنی أبی عن جابر الجعفیّ، عن أبی جعفر محمّد بن علیّ بن الحسین علیهم السّلام، عن أبیه عن جدّه، «1» عن محمّد بن عمّار بن یاسر، قال: سمعت أبی یقول «1»: سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله یقول «2» لعلیّ یوم «3» زوّجه فاطمة «3»: یا علیّ! ارفع رأسک إلی السّماء فانظر ما تری؟ فقال: أری جواری «4» مزیّنات معهنّ هدایا.
قال: فهی «5» خدمک و خدم فاطمة فی الجنّة، انطلق إلی منزلک و لا تحدث شیئا حتّی آتیک، فما کان إلّا کلا «6» و لا «6» حتّی مضی رسول اللّه إلی منزله و أمرنی أن أهدی لهما «7» طیبا.
قال عمّار: فلمّا کان من الغد جئت إلی منزل فاطمة و معی الطّیب، فقالت: یا أبا الیقظان ما هذا الطّیب؟ قلت: طیب أمرنی به أبوک أن أهدیه لک، فقالت: و اللّه لقد أتانی من السّماء طیب مع جوار من الحور العین، و إنّ فیهنّ جاریة حسناء کأنّها القمر لیلة البدر.
فقلت: من بعث بهذا الطّیب؟ فقالت: بعثه «8» رضوان خازن الجنان «9»، و أمر هؤلاء الجواری أن «10» ینحدرن معی و مع کلّ واحدة منهنّ ثمرة من ثمار الجنان «9» فی الید الیمنی، و فی
__________________________________________________
(1- 1) [حکاه عنه فی العوالم (المستدرک)، 11- 2/ 940].
(2)- [العوالم: فی حدیث].
(3- 3) [مدینة المعاجز: زوّج فاطمة من علیّ].
(4)- [مدینة المعاجز: جوار].
(5)- [مدینة المعاجز: فأولئک].
(6- 6) [مدینة المعاجز: شی‌ء].
(7)- [مدینة المعاجز: لها].
(8)- [مدینة المعاجز: دفعه إلیّ].
(9)- [مدینة المعاجز: الجنّة].
(10)- [لم یرد فی مدینة المعاجز].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 12
الید الیسری طاقة «1» من ریاحین الجنّة، و نظرت إلی الجواری «2» و إلی حسنهنّ، فقلت: لمن أنتنّ؟ فقلن: «3» لک و لأهل بیتک و لشیعتک «4» من المؤمنین، فقلت: أفیکنّ من أزواج ابن عمّی أحد، قلن: أنت زوجته فی الدّنیا و الآخرة، و نحن خدمک و خدم ذرّیتک.
قال: و حملت بالحسن، فلمّا رزقته «5» حملت بعد أربعین یوما «5» بالحسین، ثمّ «6» «7» رزقت زینب و أمّ کلثوم و حملت بمحسن، فلمّا قبض رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و جری ما جری فی یوم دخول القوم علیها دارها و أخرج «8» ابن عمّها أمیر المؤمنین و ما لحقها من الرّجل أسقطت به ولدا تماما «7»، و کان ذلک أصل مرضها و وفاتها (صلوات اللّه علیها).
الطّبری، دلائل الإمامة،/ 26- 27؛ نوادر المعجزات،/ 96- 97 رقم 15- عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز، 1/ 367- 369؛ البحرانی، العوالم (المستدرک)، 11- 2/ 565- 566 رقم 15
و زوّج رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم فاطمة علیّ بن أبی طالب بالمدینة، فولدت من علیّ الحسن و الحسین و محسنا «9» و أمّ کلثوم و زینب، لیس لعلیّ من فاطمة إلّا الخمس «10».
ابن حبّان، الثّقات (السّیرة النّبویّة)، 2/ 144، السّیرة النّبویّة (ط بیروت)،/ 409
[...] هی [فاطمة الزّهراء علیها السّلام] حتی أمست و جاء اللّیل حملت الحسن علی عاتقها الأیمن و الحسین علی عاتقها الأیسر، و أخذت بید أمّ کلثوم الیسری بیدها الیمنی [...].
[...] فحمل النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله و سلم الحسن و حملت فاطمة الحسین و أخذت بید أمّ کلثوم [...].
__________________________________________________
(1)- [مدینة المعاجز: تحیّة].
(2)- [مدینة المعاجز: جوار].
(3)- [زاد فی مدینة المعاجز: نحن].
(4)- [مدینة المعاجز: شیعتک].
(5- 5) [مدینة المعاجز: بعد أربعین یوما حملت].
(6)- [مدینة المعاجز: و].
(7- 7) [حکاه عنه فی العوالم (المستدرک)، 11- 2/ 940].
(8)- [مدینة المعاجز: إخراج].
(9)- من السمط 1/ 437، و فی الأصل: محسن.
(10)- و ذکر اللّیث بن سعد من أولادها من علیّ «رقیة»، و قال: ماتت صغیرة دون البلوغ.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 13
[...] قال: ثمّ أخذ النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله و سلم بید علیّ فشبک أصابعه بأصابعه، فحمل النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله و سلم الحسن و حمل علیّ الحسین و حملت فاطمة أمّ کلثوم، و أدخلهم النّبیّ بیتهم و وضع علیهم قطیفة و استودعهم اللّه، ثمّ خرج فصلّی بقیّة اللّیل.
الصّدوق، علل الشّرائع، 1/ 219، 220- عنه: المجلسی، البحار، 43/ 201، 202؛ البحرانی، العوالم، 11- 2/ 1075، 1076، 1077؛ الجزائری، الأنوار النّعمانیة، 1/ 73، 74
(قال) مصعب و جعدة الّذی یقول (شعر):
و من ذا الّذی یأبی علیّ بخاله و خالی علی ذو النّدی و عقیل
(قال) مصعب: و مات هبیرة بنجران مشرکا، و أمّا جعدة فإنّه تزوّج ابنة خاله أمّ الحسن بنت علیّ، و ولدت له عبد اللّه بن جعدة بن هبیرة الّذی قیل فیه بخراسان.
الحاکم النّیسابوری، المستدرک، 3/ 191
[القرن 5] و قبض رضی اللّه عنه عن تسع و عشرین ولدا، أربعة عشر ذکرا، و خمس عشرة أنثی: الحسن و الحسین، و زینب و أمّ کلثوم أمّهم فاطمة بنت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم.
و محمّد الأکبر، و عبّاس الأکبر و عمر و أبو بکر و عبد اللّه و عثمان و جعفر و محمّد الأصغر و عبّاس الأصغر و یحیی و زینب الصّغری و أمّ کلثوم الصّغری و رقیّة الکبری و رقیة الصّغری و أمّ الکرام و خدیجة و جمانة و أمّ هانئ، و میمونة و أمّ سلمة و أمامة و نفیسة و رملة.
أمّ محمّد الأکبر: خولة بنت جعفر بن قیس بن مسلمة بن الحنفیّة أصابها سباء.
و أمّ عبید اللّه و أبی بکر: لیلی بنت مسعود بن خالد بن مالک بن ربعیّ.
و عبّاس الأکبر و عثمان و جعفر و عبد اللّه أمّهم: أمّ البنین بنت حزام بن خالد بن ربیعة ابن عامر بن صعصعة.
و عمر و رقیّة أمّهما: أمّ حبیبة بنت ربیعة بن بجیر بن عتبة أصابها سباء سباها خالد ابن الولید من بنی جشم.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 14
و عبّاس الأصغر و محمّد الأصغر أمّهما: أمّ ولد.
و یحیی أمّه: أسماء بنت عمیس الخثعمیّة.
و أمّ الحسن و رملة أمّهما: أمّ سعید بنت عروة بن مسعود الثّقفیّ.
و سائر أولاد علیّ لأمّهات أولاد شتّی، و کانت جمانة تکنّی بأمّ جعفر.
و یحیی بن علیّ توفّی صغیرا قبل أبیه علیّ، لا عقب له.
و کان حاجبه مولاه قنبر. أبو نعیم، معرفة الصّحابة، 1/ 89
و تزوّج فاطمة علیّ بن أبی طالب؛ فولدت له الحسن، و الحسین، و المحسّن مات المحسّن صغیرا، و زینب و أمّ کلثوم (رضی اللّه عنهم).
ابن حزم، الجمهرة،/ 16
ولد الحارث بن عبد المطّلب: أبو سفیان، و اسمه المغیرة، و هو الشّاعر؛ و عبد شمس، سمّاه النّبیّ صلی اللّه علیه و سلم عبد اللّه؛ و أمیّة، لا عقب لواحد منهم؛ و کان لأبی سفیان ابن اسمه عبد اللّه یکنّی أبا الهیاج، أبرص؛ و ربیعة؛ و نوفل؛ و عقبهما کثیر. فأمّا أبو سفیان، فولد جعفرا، له صحبة، لا عقب له. و ولد نوفل بن الحارث: الحارث، له صحبة، من ولده عبد اللّه بن الحارث بن نوفل بن الحارث بن عبد المطّلب، الّذی اتّفق علیه أهل البصرة فی الفتنة، و هو الملقّب بببّة «1»، أمّه بنت أبی سفیان بن حرب أخت معاویة؛ و عمّه عبد اللّه بن نوفل ابن الحارث، و لّاه مروان قضاء المدینة، کان یشبه رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم و هو أوّل من ولی القضاء بالمدینة؛ و بنوه: عبد اللّه، و إسحاق، و الصّلت؛ و أخوا عبد اللّه هذا: سعید الفقیه، و المغیرة: إبنا نوفل ابن الحارث، تزوّج المغیرة هذا أمامة بنت أبی العاصی بن الرّبیع بن عبد شمس، و أمّها زینب بنت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم؛ لم تلد له شیئا، خلف علیها بعد علیّ بن أبی طالب، و لم تلد أیضا لعلیّ شیئا. و ولد عبد اللّه بن نوفل هذا: الصّلت بن عبد اللّه، روی عنه الحدیث؛ و محمّد؛ و من ولد المغیرة هذا: یحیی بن یزید بن عبد الملک بن المغیرة بن نوفل بن الحارث، روی عنه و عن أبیه الحدیث، و هما ضعیفان؛ و لنوفل بن الحارث بن عبد المطّلب عقب بالبصرة و بغداد.
__________________________________________________
(1)- الاشتقاق 44 و الاصابة 5/ 59 و التّهذیب 5: 18 و تاریخ بغداد 10: 211 و المحبّر 104.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 15
فولد مروان بن الحکم: عبد الملک، أمیر المؤمنین، أمّه: عائشة بنت معاویة بن المغیرة ابن أبی العاصی بن أمیّة؛ و عبد العزیز، صاحب مصر: أمّه کلبیّة، و هی لیلی بنت زبّان بن الأصبغ بن عمرو بن ثعلبة بن الحارث بن حصن بن ضمضم بن عدی بن جناب بن کلب ابن وبرة؛ و بشر، صاحب العراق: أمّه کلابیّة، و هی قطیّة بنت بشر بن عامر ملاعب الأسنّة أبی براء بن مالک بن جعفر بن کلاب؛ و محمّد، صاحب الجزیرة و الثغور، لأم ولد؛ و معاویة، شقیق عبد الملک، و کان أنوک؛ و تزوّج رملة بنت علیّ بن أبی طالب، بعد أبی الهیّاج، عبد اللّه بن أبی سفیان بن الحارث بن عبد المطّلب؛ و أبان، و عبد اللّه، لا نعرف له عقبا.
ابن حزم، الجمهرة،/ 70، 87
قال یونس: سمعت ابن إسحاق یقول: «فولدت فاطمة لعلیّ: حسنا و حسینا و محسنا، فذهب محسن صغیرا، و ولدت له أمّ کلثوم و زینب».
البیهقی، دلائل النّبوّة، 3/ 161
و ذکر أبو عبد اللّه «1» محمّد بن إسحاق «1» بن مندة الإصبهانیّ رحمه اللّه فی کتاب المعرفة: «أنّ علیا تزوّج فاطمة بالمدینة بعد سنة من الهجرة، و ابتنی «2» بها بعد ذلک بنحو من سنة، و ولدت لعلیّ: الحسن و الحسین و محسنا و أمّ کلثوم الکبری و زینب الکبری». «3»
البیهقی، دلائل النّبوّة، 3/ 162- مثله: الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 83، المجلسی، البحار، 43/ 214؛ البحرانی، العوالم، 11- 2/ 786؛ (المستدرک)، 11- 2/ 363
أخبرنا أبو الحسن بن الفضل القطّان ببغداد، قال: أخبرنا عبد اللّه بن جعفر بن درستویه، قال: حدّثنا یعقوب بن سفیان، قال: حدّثنی الحجّاج «4» بن أبی منیع، قال:
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی مقتل الخوارزمی].
(2)- [العوالم: بنی].
(3)- ابن اسحاق می‌گوید: فاطمه علیها السّلام برای علی علیه السّلام سه پسر آورد، که حسن و حسین و محسن بودند و محسن در کودکی مرد و هم دو دختر آورد که امّ کلثوم و زینب بودند.
دامغانی، ترجمه دلائل النّبوّة، 2/ 321
(4)- [فی تاریخ دمشق مکانه: أخبرنا أبو القاسم یوسف بن عبد الواحد، أنبأنا شجاع بن علیّ، أنبأنا أبو عبد اللّه بن مندة، أنبأنا أبو محمّد بن أیوب بن حبیب الرّقیّ، أنبأنا هلال بن العلاء، أنبأنا حجّاج ...].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 16
حدّثنا جدّی، و هو عبید اللّه بن أبی زیاد الرّصافیّ، عن الزّهریّ «1»، قال: أوّل امرأة تزوّجها رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم خدیجة بنت خویلد بن أسد «2»، فولدت لرسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم: القاسم، به «3» کان یکنّی، و الطّاهر «4» و زینب، و رقیّة، و أمّ کلثوم، و فاطمة [...].
و أمّا فاطمة «5» بنت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم «6» فتزوّجها علیّ بن أبی طالب، فولدت له الحسن «7» ابن علیّ الأکبر «8» و حسین «9» بن علیّ «10»، و هو المقتول بالعراق بالطّفّ، و زینب و أمّ کلثوم، فهذا ما ولدت فاطمة من علیّ.
البیهقی، دلائل النّبوّة، 7/ 282، 283؛ السّنن الکبری، 7/ 70- عنه: ابن عساکر، تاریخ دمشق، 3/ 97- 98
__________________________________________________
(1)- [فی السّنن مکانه: أخبرنا أبو الحسین محمّد بن الحسین بن محمّد بن الفضل القطّان ببغداد، أنبأ عبد اللّه ابن جعفر بن درستویه، ثنا یعقوب بن سفیان، حدّثنی الحجّاج بن أبی منیع (ح و أخبرنا) أبو عبد اللّه الحافظ، ثنا أبو العبّاس محمّد بن یعقوب، ثنا أبو أسامة الحلبیّ، ثنا حجّاج بن أبی منیع الرّصافیّ، حدّثنی جدّی عبید اللّه ابن أبی زیاد عن الزّهریّ ...].
[فی تاریخ دمشق مکانه: أخبرنا أبو عبد اللّه الفراویّ، أنبأنا أبو بکر البیهقیّ.
و أخبرنا أبو القاسم بن السّمرقندیّ، أنبأنا أبو بکر الطّبریّ، قالا: أنبأنا أبو الحسن بن الفضل القطّان ببغداد، أنبأنا عبد اللّه بن جعفر، حدّثنا یعقوب بن سفیان، حدّثنی الحجّاج بن أبی منیع، أنبأنا جدّی و هو عبید ابن أبی زیاد الرّصافی.
و أخبرنا أبو القاسم بن السّمرقندی الشحّامی، أنبأنا أبو بکر البیهقیّ، أنبأنا أبو عبد اللّه الحافظ، أنبأنا أبو العبّاس محمّد بن یعقوب، أنبأنا أبو أسامة الحلبیّ، أنبأنا حجّاج بن أبی منیع الرّصافیّ.
أخبرنا أبو القاسم یوسف بن عبد الواحد، أنبأنا شجاع بن علیّ، أنبأنا أبو عبد اللّه بن منده، أنبأنا أبو محمّد ابن أیّوب بن حبیب الرّقّی، أنبأنا هلال بن العلاء، أنبأنا حجّاج بن أبی منیع، أنبأنا جدّی عبید اللّه بن أبی زیاد، عن الزّهریّ ...].
(2)- [أضاف فی السّنن و تاریخ دمشق، بن عبد العزّی بن قصی، تزوّجها فی الجاهلیّة و أنکحه إیاها أبوها خویلد (تاریخ دمشق: و قال ابن منده: و أنکحها إیّاه)].
(3)- [أضاف فی تاریخ دمشق: (و قال ابن منده: و به)].
(4)- [أضاف فی تاریخ دمشق: زاد ابن منده: و الطّیّب و قالا:].
(5)- [أضاف فی تاریخ دمشق: زاد یعقوب:].
(6)- [أضاف فی تاریخ دمشق: قالا].
(7)- [تاریخ دمشق: حسنا و أضاف فیه: و قال ابن منده: الحسن و قالا:].
(8)- [أضاف فی تاریخ دمشق: و حسن بن علی، و قال ابن منده:].
(9)- [تاریخ دمشق: الحسین].
(10)- [أضاف فی تاریخ دمشق: و قالا:].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 17
قال أبو عمر: فولدت له الحسن و الحسین و أمّ کلثوم و زینب و لم یتزوّج علیّ علیها غیرها حتّی ماتت.
ابن عبد البرّ، الاستیعاب، 4/ 363- عنه: المزّی، تهذیب الکمال، 35/ 248
و الّذی علیه القول: إنّه ولد- فیما قرأته سماعا من الشّریف أبی علیّ النّسّابة العمریّ الموضّح الکوفیّ-: حسنا و حسینا و زینب و رقیّة و أمّهم فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله [...] و أمامة، و فاطمة، و خدیجة، و میمونة، و أمّ سلمة، و جمانة، و أمة اللّه، و أمّ الکرام، و رقیّة الصّغری، و زینب الصّغری، فاخته هی أمّ هانئ، و أمّ کلثوم هی نفیسة، [...]
و یجب أن یکون: له رقیّة الکبری، و زینب الکبری بنتی فاطمة علیها السّلام [...].
أخبار البنات [...] خرجت أمّ کلثوم بنت علیّ من فاطمة و اسمها رقیّة علیهم السّلام إلی عمر [...] و کانت زینب بنت علیّ [...] و هی زینب الکبری [...]
قال الموضّح: و خرجت رملة بنت علیّ إلی عبد اللّه بن أبی سفیان بن الحارث بن عبد المطّلب.
قال أبو علیّ الموضّح: و خرجت أمّ الحسن بنت علیّ أمیر المؤمنین من الثّقفیة إلی جعدة بن هبیرة المخزومیّ.
قال: و خرجت أمامة بنت علیّ إلی الصّلیب بن عبد اللّه بن نوفل بن حارث بن عبد المطّلب.
و خرجت فاطمة بنت علیّ إلی أبی سعید بن عقیل، و خرجت خدیجة بنت علیّ إلی ابن کریز من بنی عبد الشّمس.
قال أبو علیّ: و خرجت میمونة بنت علیّ إلی عبد اللّه الأکبر بن عقیل، قال: و خرجت رقیّة الصّغری إلی مسلم بن عقیل.
و خرجت زینب الصّغری إلی محمّد بن عقیل، و خرجت أمّ هانی فاختاه «1» بنت علیّ إلی عبد الرّحمان بن عقیل، و خرجت نفیسة و هی أمّ کلثوم الصّغری إلی عبد اللّه بن عقیل الأصغر.
و الباقیّات من بناته لم یذکر لهنّ خروجا، قالت الجماعة بغیر خلاف.
المجدی،/ 11، 12، 17، 18
__________________________________________________
(1)- کذا فی الأصول.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 18
[القرن 6] فی ذکر أولادها علیها السّلام:
کان لفاطمة علیها السّلام خمسة أولاد ذکر و أنثی: الحسن و الحسین علیهما السّلام، و زینب الکبری، و زینب الصّغری المکنّاة بأمّ کلثوم (رضی اللّه عنهما) و ولد ذکر قد أسقطته فاطمة علیها السّلام بعد النّبیّ علیه التّحیّة و السّلام. و قد کان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله سمّاه و هو حمل محسنا.
الطّبرسی، تاج الموالید (من مجموعة نفیسة)،/ 99- 100
أمّ الحسن و رملة أمّهما أمّ سعید بنت عروة بن مسعود، و کانت أمّ الحسن بنت علیّ ابن أبی طالب علیه السّلام فلم یلد له.
و رملة بنت علیّ علیه السّلام کانت عند أبی الهیاج عبد اللّه بن أبی سفیان بن الحارث بن عبد المطّلب.
أمّ کلثوم الصّغری، زینب الصّغری، أمّ هانی، أمّ الکرام، أمّ جعفر جمانة، أمّ سلمة، میمونة، خدیجة، فاطمة، أمامة هنّ بنات أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السّلام.
و کانت رقیّة عند مسلم بن عقیل، و لها منه عبد اللّه و علیّ و محمّد بنی مسلم بن عقیل.
و کانت زینب الصّغری عند محمّد بن عقیل، فولدت له عبد اللّه و فیه العقب.
و کانت أمّ هانی بنت علیّ علیه السّلام عند عبد اللّه الأکبر بن عقیل بن أبی طالب، فولدت له محمّد و قتل بکربلاء.
و کانت میمونة بنت علیّ علیه السّلام عند عبد اللّه بن عقیل، فولدت له عقیلا.
و کانت أمّ کلثوم الصّغری اسمها نفیسة عند عبد اللّه بن عقیل، فولدت له أمّ عقیل، ثمّ تزوّجها کثیّر بن العبّاس فولدت له نفیسة، و تزوّجها عبد اللّه بن علیّ بن الحسین بن علیّ ابن أبی طالب علیهم السّلام.
و کانت خدیجة بنت علیّ بن أبی طالب علیه السّلام عند عبد الرّحمان بن عقیل بن أبی طالب، فولدت له حمیدة، ثمّ تزوّجها عبد الرّحمان بن عبد اللّه بن عامر بن کریز.
و کانت فاطمة بنت علیّ علیه السّلام عند أبی سعید بن عقیل بن أبی طالب، فولدت له حمیدة، ثمّ تزوّجها سعد بن الأسود بن البختریّ، فولدت له برّة، ثمّ تزوّجها المنذر بن
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 19
عبیدة، بن «1» الزّبیر فولدت له عثمان و کثیرا فدرجا.
و کانت أمامة بنت علیّ علیه السّلام عند الصّلت بن عبد اللّه بن نوفل بن الحارث بن عبد المطّلب، فولدت له نفیسة و توفّیت عنده، و السّلام.
بناته المعقبات أ زینب الکبری، عقبها «2» فی جعفر الطّیّار ب و زینب الصّغری، عقبها «3» فی بنی عقیل ج و فاطمة أمّ أبیها، عقبها فی بنی أسد د أمّ الحسین، عقبها فی بنی جعدة بن هبیرة. و قیل: فاطمة.
ه و أمّ الکرام، أمّ سعد بن الأسود بن البختریّ
و و قیل کانت رقیّة بنت علیّ علیه السّلام عند مسلم بن عقیل، و لها منه عبد اللّه و علیّ و محمّد قتلوا بکربلاء
ابن فندق، لباب الأنساب، 1/ 333- 334، 335
و ذکر أصحاب التّواریخ: أنّ أمیر المؤمنین علیه السّلام قبض عن تسعة و عشرین ولدا لصلبه: أربعة عشر ذکرا، و خمس عشرة أنثی، خمسة منهم لفاطمة بنت رسول اللّه:
الحسن و الحسین و محسن و زینب الکبری و أمّ کلثوم الکبری، و سائرهم من أمّهات شتّی (رضی اللّه عنهم أجمعین).
الخوارزمی، المناقب،/ 397
أخبرنا أبو بکر محمّد بن أبی نصر بن محمّد اللفتوانیّ، أنبأنا عبد الوهاب بن محمّد بن إسحاق بن منده، أنبأنا الحسن بن محمّد بن یوسف، [أخبرنا أحمد بن محمّد بن عمر اللّنبانیّ]، أنبأنا أبو بکر بن أبی الدّنیا، أنبأنا محمّد بن سعد، أنبأنا هشام بن الکلبیّ،
__________________________________________________
(1)- [المطبوع: ثمّ].
(2)- من علیّ بن عبد اللّه بن جعفر الطّیّار و یقال لأولاده: الزّینبیّ نسبة إلی أمّهم زینب بنت علیّ علیه السّلام.
(3)- من عبد اللّه بن محمّد بن عقیل، و کان عبد اللّه فقیها محدّثا جلیلا.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 20
أخبرنی أبی عن أبی صالح عن ابن عبّاس قال:
کان أکبر ولد رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم: القاسم، ثمّ زینب، ثمّ عبد اللّه، ثمّ أمّ کلثوم، ثمّ فاطمة، ثمّ رقیة، فمات القاسم و هو أوّل میّت من ولده بمکّة، ثمّ مات عبد اللّه، فقال العاص بن وائل السّهمیّ: قد انقطع نسله فهو أبتر، فأنزل اللّه عزّ و جلّ: إِنَّ شانِئَکَ هُوَ الْأَبْتَرُ.
ثمّ ولدت له ماریة بالمدینة ابراهیم فی ذی الحجّة سنة ثمان من الهجرة، فمات ابن ثمانیة عشر شهرا.
قال هشام بن الکلبیّ:
فتزوّج زینب بن رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم أبو العاص بن الرّبیع بن عبد العزّی بن عبد شمس بن عبد مناف، فولدت له علیّا و أمامة، و کان یقال لأبی العاص جرو البطحاء یعنی أنّه کان متلدا بها. و خرج أبو العاص بن الرّبیع [فی بعض أسفاره] إلی الشّام، فقال فیما أنشدنا هشام بن الکلبیّ عن معروف بن الخرّبوذ المکّی:
ذکرت زینب لمّا ورّکت إرما فقلت: سقیا لشخص یسکن الحرما
بنت الأمین- جزاها اللّه- صالحة و کلّ بعل سیثنی بالّذی علما
و توفّیت زینب بنت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، فیما أخبرنی به محمّد بن عمر عن یحیی بن عبد اللّه ابن أبی قتاد، عن عبد اللّه بن أبی بن حزم سنة ثمان من الهجرة.
و تزوّج رقیّة بنت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، عتبة بن أبی لهب.
و تزوّج أمّ کلثوم بنت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، عتیبة بن أبی لهب، فلم ینئیا بهما حتّی بعث رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، فلمّا نزل اللّه تبارک و تعالی: تَبَّتْ یَدا أَبِی لَهَبٍ، قال لهما أبوهما: رأسی من رأسکما حرام أن تطلقا ابنتیه، ففارقهما، و لم یکونا دخلا بهما، فتزوّج عثمان بن عفّان رقیّة بنت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، فولدت له عبد اللّه بن عثمان، الّذی تکنّی به. و بلغ ستّ سنین فنقره دیک علی عینه فمات. و توفّیت رقیّة بنت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم و رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم ببدر، فقدم زید بن حارثة المدینة بشیرا بما فتح اللّه تعالی علی نبیّه صلی اللّه علیه و سلم ببدر، فجاء حین سوی التّراب علی رقیّة بنت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 21
و کانت بدر صبیحة یوم الجمعة لسبع عشرة لیلة مضت من شهر رمضان من السّنة الثانیة من الهجرة، فیما أخبرنی به محمّد بن عمر بن عبد الرّحمان بن أبی الزّناد عن أبیه.
و زوّج رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم عثمان أیضا ابنته أمّ کلثوم، فماتت عنده فی شعبان سنة تسع من الهجرة، و لم تلد له شیئا. فقال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم: «لو کانت عندی ثالثة لزوّجتها عثمان».
و تزوّج علیّ بن أبی طالب، فاطمة بنت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، لثلاث بقین من شهر صفر فی السنة الثانیة من الهجرة، فیما أخبرنی به محمّد بن عمر عن أبی بکر بن أبی سبرة، عن إسحاق بن عبد اللّه بن أبی فروة، فولدت له الحسن و الحسین و أمّ کلثوم و زینب و زینب بنت علیّ. و توفّیت فاطمة فیما أخبرنی به محمّد بن عمر، أنبأنا معمر بن الزّهریّ عن عروة عن عائشة: أنّ فاطمة توفّیت بعد النّبیّ صلی اللّه علیه و سلم بستة أشهر.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 3/ 69- 70
أخبرنا أبو محمّد بن حمزة. نا أبو بکر الخطیب. ح و أخبرنا أبو القاسم بن السّمرقندیّ. أنا أبو بکر بن الطّبریّ قالا: أنا ابن الفضل، أنا عبد اللّه بن جعفر، نا یعقوب، قال: و أمّا فاطمة بنت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، فتزوّجها علیّ بن أبی طالب، فولدت له:
الحسن بن علیّ الأکبر، و حسین بن علیّ، و هو المقتول بالعراق بالطّفّ «1»، و زینب، و أمّ کلثوم.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 73/ 131، (تراجم النّساء)،/ 121
زینب الکبری بنت علیّ بن أبی طالب «2» بن عبد المطّلب بن هاشم بن عبد مناف «2».
... کانت مع أخیها الحسین بن علیّ حین قتل. «2» و قدم بها علی یزید بن معاویة مع أهلها «2».
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 73/ 130، (تراجم النّساء)،/ 119، مختصر ابن منظور، 9/ 177
أخبرنا أبو الحسین بن الفرّاء، و أبو غالب عبد اللّه إبنا البنا، قالوا: أنا أبو جعفر بن مسلمة، أنا أبو طاهر المخلّص، نا أحمد بن سلیمان، نا الزّبیر بن بکّار.
__________________________________________________
(1)- الطّفّ: أرض من ضاحیة الکوفة فی طریق البریّة، فیها کان مقتل الحسین بن علیّ «معجم البلدان».
(2- 2) [لم یرد فی المختصر].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 22
قال فی تسمیة ولد علیّ، قال: و خدیجة، و فاطمة، و أمامة بنات علیّ لأمّهات أولاد شتّی.
ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، 73/ 28، (تراجم النّساء)،/ 299
«1» و أولادها: الحسن و الحسین و المحسن سقط؛ و فی معارف القتیبیّ: إنّ محسنا فسد من زخم قنفذ العدویّ. و زینب، و أمّ کلثوم.
ابن شهر آشوب، المناقب، 3/ 358- عنه: المجلسی، البحار، 43/ 233؛ البحرانی، العوالم (المستدرک)، 11- 2/ 939
[القرن 7] «2» زینب بنت علیّ بن أبی طالب، و اسمه عبد مناف بن عبد المطّلب بن هاشم، القرشیّة الهاشمیّة، و أمّها فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم.
ابن الأثیر، أسد الغابة، 5/ 469- عنه: المامقانی، تنقیح المقال، 3- 2،/ 79
(س* محسن)* بن علیّ بن أبی طالب بن عبد المطّلب القرشیّ الهاشمیّ، أمّه فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم، أنبأنا أبو أحمد عبد الوهاب ابن أبی منصور الأمین، أخبرنا أبو الفضل محمّد بن ناصر، أنبأنا أبو طاهر بن أبی الصّقر الأنباری، أنبأنا أبو البرکات بن نطیف الفرّاء، أخبرنا الحسن بن رشیق، أنبأنا أبو بشر الدولابی، حدّثنا محمّد بن عوف الطائی، حدّثنا أبو نعیم و عبید اللّه بن موسی، قالا: حدّثنا إسرائیل، عن إسحاق، عن هانئ بن هانئ، عن علیّ قال: لمّا ولد الحسن سمّیته حربا، فجاء رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، فقال:
أرونی إبنی ما سمّیتموه، قلنا: حربا، قال: بل هو حسن، فلمّا ولد حسین سمّیته حربا، فجاء النّبیّ صلی اللّه علیه و سلم، فقال: أرونی إبنی ما سمّیتموه، قلنا: حربا، فقال: بل هو حسین، فلمّا ولد الثالث سمّیته حربا، فجاء النّبیّ صلی اللّه علیه و سلم، فقال: أرونی إبنی ما سمّیتموه، قلنا: حربا، قال: بل هو محسن، ثمّ قال: سمّیتهم بأسماء ولد هارون: شبّر و شبیر و مشبر، رواه غیر واحد، عن أبی إسحاق، کذلک و رواه سالم بن أبی الجعد، عن علیّ، فلم یذکر محسنا، و کذلک رواه أبو الخلیل، عن سلمان، و توفّی المحسن صغیرا، أخرجه أبو موسی.
ابن الأثیر، أسد الغابة، 4/ 308
__________________________________________________
(1)- [زاد فی البحار: ولدت الحسن علیه السّلام و لها اثنتی عشرة سنة].
(2)- [زاد فی تنقیح المقال: و قد عدّها ابن الأثیر فی أسد الغابة من الصّحابة حیث قال].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 23
و ولدت لعلیّ رضی اللّه عنه الحسن و الحسین و أمّ کلثوم و زینب، و روی أنّها ولدت ابنا ثالثا سمّاه رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم محسنا و قال: «سمّیتهم بأسماء ولد هارون شبر و شبیر «1» و مشبر».
و لم یتزوّج علیّ رضی اللّه عنه امرأة سوی فاطمة حتّی ماتت، و ولد له منها الحسن، و الحسین، و أمّ کلثوم، و زینب الکبری (رضی اللّه عنهم).
ابن قدامة، التّبیین،/ 91- 92، 125
و ولدت فاطمة لعلی (رضی اللّه عنهما): الحسن، و الحسین، و محسنا درج صغیرا، و أمّ کلثوم الکبری [...] و زینب الکبری.
و بنات علیّ رضی اللّه عنه من غیر فاطمة کنّ عند ولد عقیل و ولد العبّاس، و عند جعدة بن هبیرة المخزومیّ، و عند سعید بن الأسود بن أبی البختریّ القرشیّ الأسدیّ. و اسم أبی البختریّ: العاصیّ بن هشام بن الحارث بن أسد. و هو قتیل المجدّر بن ذیاد «2» یوم بدر.
و قد ذکرت خبره فی بنی أسد من قریش.
البرّی، الجوهرة،/ 19، 60
حدّث أبو سعید عبد اللّه بن سعید الأشجّ، قال: نا المطّلب بن زیاد عن عبد اللّه بن محمّد بن عقیل، قال: کنّا عند جابر بن عبد اللّه فی بیته، و علیّ بن الحسین و محمّد بن الحنفیّة و أبو جعفر، فدخل رجل من أهل العراق فقال: أنشدک باللّه إلّا حدّثتنی ما رأیت و ما سمعت من رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم. فقال: کنّا بالجحفة «3» بغدیر خم، و ثمّ ناس کثیر من جهینة و مزینة و غفار، فخرج علینا رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم من خباء أو فسطاط، فأشار بیده ثلاثا، فأخذ بید علیّ فقال: «من کنت مولاه فعلیّ مولاه). عبد اللّه بن محمّد بن عقیل راوی هذا الحدیث عن جابر. قتل أبوه محمّد مع الحسین، و جدّه عقیل هو عقیل بن أبی طالب.
و کان عبد اللّه بن محمّد بن عقیل فقیها یروی عنه. و کان أحول، و أمّه و أمّ أخویه: القاسم و عبد الرّحمان، زینب الصّغری بنت علیّ بن أبی طالب.
البرّی، الجوهرة،/ 67- 68
__________________________________________________
(1)- فی أ: و شیبة.
(2)- اسمه صحیح بالذال، و هو صحابی بدری، استشهد ببدر.
(3)- الجحفة: قریة کبیرة علی طریق المدینة من مکّة. کان اسمها «مهیعة»، و إنّما سمّیت الجحفة لأنّ السّیل اجتحفها، و حمل أهلها فی بعض الأعوام. دعا النبیّ صلی اللّه علیه و سلم ربّه أن ینقل و باء المدینة إلی الجحفة، فرأی فی منامه أنّ الحمی انتقلت إلی الجحفة فی صورة امرأة ثائرة الرّأس. معجم البلدان
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 24
کان لها [فاطمة الزّهراء علیها السّلام] من الولد: الحسن و الحسین و زینب و أمّ کلثوم؛ ولدت حسنا أوّلا ثمّ حسینا ثمّ زینب ثمّ أمّ کلثوم [...]
و قد زاد ابن إسحاق فی أولاد فاطمة من علیّ علیه السّلام محسنا مات صغیرا، و زاد اللّیث ابن سعد رقیّة ماتت صغیرة أیضا.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ (ط بیروت)،/ 288، 289
ذکر ولد فاطمة علیها السّلام: عن اللّیث بن سعد قال: تزوّج علیّ فاطمة فولدت له حسنا و حسینا و محسنا و زینب و أمّ کلثوم و رقیّة، فماتت رقیّة و لم تبلغ. و قال غیره: ولدت:
حسنا و حسینا و محسنا، فهلک محسن صغیرا. و أمّ کلثوم و زینب. و لم یتزوّج علیها حتّی ماتت علیها السّلام. و لم یکن لرسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم عقب إلّا من بنته فاطمة علیها السّلام و أعظم بها مفخرة.
محبّ الدّین الطّبریّ، ذخائر العقبی،/ 55- عنه: البحرانی، العوالم (المستدرک) 11- 2/ 938
[القرن 8] بنات أمیر المؤمنین علی علیه السّلام عدّتهنّ ثمانی و عشرون بنتا: زینب العقیلة لفاطمة بنت رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله، [...]
و أمّ کلثوم أمّها فاطمة الزّهراء علیها السّلام [...]
و رملة لأمّ ولد، کانت عند عبد اللّه بن أبی سفیان بن الحارث بن عبد المطّلب، فولدت له عبد الکریم، و بنتا کانت عند عاصم بن عمر بن الخطّاب.
و رملة لأمّ سعید الثقفیّة، لم تبرز.
و أمّ الحسن لأمّ سعید الثقفیّة، کانت عند جعدة بن هبیرة، فولدت له حسنا و علیّا و حبیبا، ثمّ خلف علیها جعفر بن عقیل، فلم تلد له.
و أمامة، کانت عند الصّلت بن عبد اللّه بن نوفل بن الحارث بن عبد المطّلب، فولدت له نفیسة، و توفّیت عنده.
و زینب، کانت عند محمّد بن عقیل، فولدت له عبد اللّه المحدّث، و العقب منه، ثمّ خلف علیها کثیّر بن العبّاس، فولدت له بنتا.
و أمّ یعلی للکلبیّة، کان یقال لها من أخوالک؟ فتقول: وه، وه، یعنی: کلبا.
و میمونة، کانت عند عبد اللّه بن عقیل، فولدت له عقیلا.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 25
و نفیسة لأمّ ولد، کانت عند عبد اللّه بن عقیل، فولدت له أمّ عقیل، ثمّ خلف علیها تمام بن العبّاس، فولدت له نفیسة، تزوّجها عبد اللّه الباهر.
و رقیّة لثعلبیّة، کانت عند سلیمان بن عقیل.
و أمّ کلثوم الصّغری، هی نفیسة لأمّ ولد، تزوّجها کثیّر بن العبّاس، فولدت له یحیی ابن کثیّر، انقرض.
و فاطمة، و قیل: إنّها زینب بنت امرئ القیس التمیمیّة.
و خدیجة، کانت عند عبد الرّحمان بن عقیل، ثمّ خلف علیها عبد اللّه بن عامر بن کریز، أمیر البصرة لعثمان و معاویة، فلم یعقب.
و فاطمة الکبری الکلبیّة، کانت عند أبی سعید بن عقیل، فولدت له جمیلة، ثمّ خلف علیها سعد بن الأسود بن البختریّ، فولدت له بردة و خالدة، ثمّ خلف علیها المنذر بن عبیدة بن الزّبیر، فولدت له عثمان و کثیرا.
و أمّ هانی، تزوّجها عبد اللّه بن عقیل و هو الأکبر، فولدت له محمّدا و عبد الرّحمان و مسلما و أمّ کلثوم، لا عقب له.
و لبابة لأمّ ولد، لم تبرز إلی بعل. و أمة اللّه لأمّ ولد لم تبرز. و بقیّة لأمّ ولد لم تبرز. و أمّ الکرام لم تبرز. و رقیّة لأمّ ولد لم تبرز. و أمّ أبیها لأمّ ولد لم تبرز. و أمّ عبد اللّه لأمّ ولد لم تبرز.
و رقیّة لأمّ ولد لم تبرز. و جمانة لأمّ ولد لم تبرز. و فاطمة لأمّ ولد لم تبرز. و أمّ جعفر لأمّ ولد لم تبرز. و أمّ سلمة لأمّ ولد لم تبرز.
ابن الطّقطقی، الأصیلی،/ 58- 60
و قال ابن عبد البرّ: دخل بها بعد وقعة أحد. فولدت له الحسن و الحسین و محسنا، و أمّ کلثوم، و زینب.
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط مؤسّسة الرّسالة)، 2/ 119، (ط دار الفکر)، 3/ 425
- عنه: موسی محمّد علیّ، السّیّدة زینب،/ 96
کان لها من البنات: أمّ کلثوم [...] و زینب.
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط مؤسّسة الرّسالة)، 2/ 125، (ط دار الفکر)، 3/ 429
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 26
أکبرهنّ زینب، تزوّجها أبو العاص و اسمه القاسم بن الرّبیع بن عبد العزّی بن عبد شمس ابن عبد مناف، و کانت أمّها خدیجة خالة أبی العاص، و لم یکن لزینب زوج غیره، و ماتت سنة ثمان من الهجرة، و أولدها علیّا فمات مراهقا، و أولدها أیضا أمامة الّتی حملها النّبیّ صلی اللّه علیه و سلم فی الصّلاة، تزوّجها علی بن أبی طالب بعد فاطمة، فلم تلد و مات عنها، فتزوّجها المغیرة بن نوفل بن الحارث بن عبد المطّلب، فماتت عنده و لم تلد له، قاله ابن حزم، و قال الشّیخ فتح الدین ابن سیّد النّاس: فولدت له یحیی، و مات أبو العاص فی خلافة عمر بن الخطّاب [...]
و فاطمة، تزوّجها علیّ بن أبی طالب رضی اللّه عنه، فولدت له الحسن و الحسین و محسنا مات صغیرا، و أمّ کلثوم [...] و زینب [...]، و لم یکن لفاطمة زوج غیر علیّ.
الصّفدی، الوافی بالوفیات، 1/ 82
[ذکر] فیه أنّ أولاده رضی اللّه عنه تسعة و ثلاثون ولدا، أمّا الذّکور: فالحسن و الحسین و محمّد و عمر الأکبر و العبّاس الأکبر، و هؤلاء الخمسة هم الّذین أعقبوا، و المحسّن طرح، و محمّد الأصغر قتل بالطّفّ، و العبّاس الأصغر و عمر الأصغر، و عثمان قتل بالطّفّ، و عثمان طفل، و جعفر قتل بالطّفّ، و جعفر مات طفلا، و عبد اللّه الأکبر قتل بالطّفّ، و عبد اللّه درج طفلا، و عبد اللّه أبو علیّ و یقال قتل بالطّفّ، و عبد الرّحمان و حمزة درجا، و أبو بکر عتیق یقال قتل بالطّفّ، و عون درج، و یحی مات طفلا.
و أمّا البنات: فزینب الکبری و زینب الصّغری و أمّ کلثوم، و أمّ کلثوم الصّغری و رقیّة و رقیّة الصغری و فاطمة و فاطمة الصّغری و فاخته و أمة اللّه و جمانة و رملة و أمّ سلمة و أمّ الحسن و نفیسه [و] «1» أمّ الکرام و میمونة و خدیجة و أمامة [...]
و العقب/ لمحمّد بن الحنفیّة من جعفر و علیّ و عون و إبراهیم، و العقب لجعفر بن محمّد من عبد اللّه، و لعلیّ بن محمّد من عون، و لعون بن محمّد و لإبراهیم/ بن محمّد. و أمّا أبو هاشم عبد اللّه بن محمّد بن الحنفیّة- و هو أکبر ولده- فقد ظنّ قوم أنّه لا عقب له و لیس کذلک.
الصّفدی، الوافی بالوفیات، 21/ 280- 281
__________________________________________________
(1)- الزیارة من صفة الصّفوة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 27
قال ابن إسحاق: فولدت فاطمة لعلیّ حسنا و حسینا و محسنا- مات صغیرا- و أمّ کلثوم و زینب.
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 3/ 346
[القرن 9] (و العقب) من محمّد بن عقیل فی رجل واحد و هو أبو محمّد عبد اللّه «1»، کان فقیها محدّثا جلیلا، و أمّه زینب الصّغری بنت أمیر المؤمنین علیّ علیه السّلام و أمّها أمّ ولد [...]
(و أعقب) عبد اللّه بن محمّد من رجلین محمّد، و أمّه حمیدة بنت مسلم بن عقیل، و أمّها أمّ کلثوم بنت علیّ بن أبی طالب علیه السّلام. «2»
ابن عنبة، عمدة الطّالب (ط النّجف)،/ 32
(زینب) بنت علیّ بن أبی طالب بن عبد المطّلب الهاشمیّة سبطة رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله و سلم أمّها فاطمة الزّهراء. «3»
__________________________________________________
(1)- جزم التّرمذیّ فی جامعه بصدقه و وثاقته، لذا خرّج حدیثه کما احتجّ به أحمد بن حنبل و اسحاق و الحمیدیّ و البخاریّ و أبو داود و ابن ماجه القزوینیّ، کما عن (تهذیب التّهذیب) ج 6 ص 15، و عدّه الشّیخ الطّوسی من رجال الإمام الصّادق علیه السّلام و أصحابه، و کفاه فضلا و تقدّما؛ توفّی بعد سنة 140 ه. م ص
(2)- [تفرّد به عمدة الطّالب، و لکن فی سائر المصدر زوجة مسلم هی رقیّة الکبری].
(3)- [القرن 10] فاطمه زهرا (رضی اللّه عنها) چهار فرزند داشت: امام حسن، امام حسین، زینب و امّ کلثوم [...].
به روایت ابن اسحاق و لیث بن سعد (رضی اللّه عنهما)، فاطمه را دو فرزند دیگر، موسوم به محسن و رقیه بود که آن هر دو در صغر سن وفات یافتند.
و در روضة الأحباب مسطور است که از زینب و ام کلثوم نیز مطلقا نسل نماند.
پس ذریه طاهره حضرت خاتم الأنبیاء علیه من الصلاة أطیبها و از کاها منحصر باشد در اولاد امجاد امام حسن و امام حسین سلام اللّه علی نبیّنا و علیهما و علی سایر الأئمة المعصومین الهادین سلاما وافرا متواترا کثیرا إلی یوم الدین.
خواند امیر، حبیب السیر، 1/ 436- 437
عدد أولادها [فاطمة الزّهراء علیها السّلام] پنج نفرند: 1. امام حسن مجتبی؛ 2. امام حسین سیّد الشّهدا؛ 3. زینب کبری [...]؛ 4. زینب صغری مکنّی به امّ کلثوم؛ 5. محسن که قریب به وضع بود و عمر بر شکم آن حضرت زد و آن طفل سقط شد. در روایت آمده که: دیوان اول روز قیامت، معامله محسن با عمر بن الخطّاب (علیه اللّعنة و العذاب) است.
مدرسی، جنّات الخلود،/ 19
عدد أولاده [امیر المؤمنین] به قولی بیست و هفت تن، دوازده پسر و پانزده دختر و به قولی اصح سی و شش بودند؛ هفده پسر و نوزده دختر. از جمله آنچه ضبط است: 1 و 2. حسنین علیهما السّلام؛ 3. زینب کبری؛ 4. زینب صغری المکنّاة به امّ کلثوم. و این چهار تن از بطن فاطمه زهرا علیها السّلام به هم رسیدند؛ 5. که از شکم آن حضرت سقط شد، 6. محمّد اکبر مشهور به ابن الحنفیّة المکنّی به ابی القاسم که از خوله بنت جعفر به هم-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 28
ابن حجر، الإصابة، 4/ 314- 315- عنه: النّقدیّ، زینب الکبری،/ 26- 27
کان له من الولد الذّکور أحد و عشرون، أعقب منهم خمسة و هم الّذین رووا عنه، و العبّاس خامسهم. و کان له من الإناث ثمانی عشرة منهم زینب و أمّ کلثوم و أمامة و غیرهنّ.
ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 7/ 335
الأسماء: فاطمة علیها السّلام.
عدد الأزواج: علیّ علیه السّلام لا غیره.
عدد الأولاد: خمسة أولاد.
الأسماء: علیّ علیه السّلام.
عدد الأزواج: إثنی عشر عدا السّراری.
عدد الأولاد: سبعة و عشرون.
الکفعمی، المصباح،/ 522
(ذکر ولد فاطمة) عن اللّیث بن سعد قال: تزوّج علیّ فاطمة فولدت له حسنا و حسینا و محسنا و زینب و أمّ کلثوم و رقیّة، ماتت رقیّة و لم تبلغ، و قال غیره: ولدت حسنا و حسینا و محسنا فهلک محسن صغیرا و أمّ کلثوم و زینب و لم یذکر رقیّة. و لم یتزوّج علیها حتّی ماتت و لم یکن لرسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم عقب إلّا من ابنته فاطمة رضی اللّه عنها، و أعظم بها مفخرة. ذکره المحبّ الطّبریّ فی ذخائر العقبی.
__________________________________________________
- رسیده و رسول خدا اخبار بر تولّد او نمود و نام و کنیت خود را به وی عطا کرده بود؛ 7 و 8. رقیّه و عمر که توأم زادند از بطن امّ حبیبه؛ 9. عباس که از غایت حسن و جمال او را ماه بنی هاشم می‌گفتند؛ 10. جعفر؛ 11. عثمان؛ 12. عبد اللّه که هر چهار در کربلا شهید شدند، از امّ البنین بنت حزام بودند؛ 13. محمّد اصغر مکنّی به ابی بکر؛ 14. عبد اللّه اصغر که از لیلی بنت مسعود بود و هر دو نیز در کربلا در خدمت امام حسین علیه السّلام شهید شدند؛ 15. یحیی؛ 16. عون که از اسما بنت عمیس و برادران محمد بن ابی بکر بودند؛ 17. امّ الحسن؛ 18. رمله هر دو از امّ مسعود به هم رسیدند؛ 19. نفیسه؛ 20. رقیّه صغری، 21. امّ هانی؛ 22. امّ کرام؛ 23. جمانة المکنّاة به امّ جعفر؛ 24. امامة؛ 25. امّ سلمة؛ 26. میمونة؛ 27. خدیجة صغری؛ 28. عبد اللّه اوسط؛ 29. محمد اوسط؛ 30. امّ کلثوم صغری؛ 31. فاطمه صغری رمله صغری؛ 32. تقیّه که هریک از این پانزده از مادران علیحده‌اند از زوجات و امّهات بنین غیر معلومات و سه تن دیگر معلوم نیست.
مدرسی، جنّات الخلود،/ 17
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 29
و سیجی‌ء ذکر الحسن و الحسین فی المواطن الثّالث و الرّابع ذکر زینب و أمّ کلثوم بنتی فاطمة من أولاد علیّ فی الخاتمة فی ذخر الخلفاء.
الدّیار بکری، تاریخ الخمیس، 1/ 278- 279
قال فی المنتقی: ولدت خدیجة له صلی اللّه علیه و سلم زینب و رقیّة و أمّ کلثوم و فاطمة و القاسم، و به کان یکنّی، و الطّاهر و الطّیّب، و هلک هؤلاء الذّکور فی الجاهلیّة، و أدرکت الإناث الإسلام، فأسلمن و هاجرن معه، و قیل: الطّیّب و الطّاهر لقبان لعبد اللّه، و ولد فی الاسلام، و قال ابن عبّاس: أوّل من ولد لرسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم بمکّة قبل النّبوّة القاسم و یکنّی به، ثمّ ولد له زینب، ثمّ رقیّة، ثمّ فاطمة، ثمّ أمّ کلثوم، ثمّ ولد له فی الاسلام عبد اللّه، فسمّی الطّیّب و الطّاهر، و أمّهم جمیعا خدیجة بنت خویلد، و کان أوّل من مات من ولده القاسم، ثمّ مات عبد اللّه بمکّة، فقال العاص بن وائل السّهمیّ: قد انقطع ولده فهو أبتر، فأنزل اللّه تعالی: إِنَّ شانِئَکَ هُوَ الْأَبْتَرُ «1». و عن جبیر ابن مطعم قال: مات القاسم و هو ابن سنتین، و قیل سنة «2»، و قیل إنّ القاسم و الطّیّب عاشا سبع لیال، و مات عبد اللّه بعد النّبوّة بسنة، و أمّا إبراهیم فولد سنة ثمان من الهجرة، و مات و له سنة و عشرة أشهر و ثمانیة أیّام، و قیل:
کان بین کلّ ولدین لخدیجة سنة، و قیل: إنّ الذّکور من أولاده ثلاثة، و البنات أربع، أوّلهنّ زینب، ثمّ القاسم، ثمّ أمّ کلثوم، ثمّ فاطمة، ثمّ رقیّة، ثمّ عبد اللّه و هو الطّیّب و الطّاهر، ثمّ إبراهیم، و یقال: إنّ أوّلهم القاسم، ثمّ زینب، ثمّ عبد اللّه، ثمّ رقیّة، ثمّ أمّ کلثوم، ثمّ فاطمة، و أمّا بناته فزینب کانت زوجة أبی العاص و اسمه القاسم بن الرّبیع، و کان لها منه ابنة اسمها أمامة، فتزوّجها المغیرة بن نوفل ثمّ فارقها، و تزوّجها علیّ علیه السّلام بعد وفاة فاطمة علیها السّلام، و کانت أوصت بذلک «3» قبل فوتها، و توفّیت زینب سنة ثمان من الهجرة، و قیل إنّها ولدت مع أبی العاص ابنا اسمه علیّ و مات فی ولایة عمر، و مات أبو العاص فی ولایة عثمان، و توفّیت أمامة سنة خمسین، و رقیّة کانت زوجة عتبة بن أبی لهب، فطلّقها قبل الدخول بأمر أبیه و تزوّجها عثمان فی الجاهلیّة، فولدت له ابنا سمّاه عبد اللّه، و به یکنّی، و هاجرت مع عثمان إلی الحبشة ثمّ هاجرت معه إلی المدینة و توفّیت سنة اثنتین
__________________________________________________
(1)- الکوثر: 3.
(2)- فی المصدر: و قیل: ابن سنة.
(3)- فی المصدر: و کانت أوصته بذلک.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 30
من الهجرة و النّبیّ صلی اللّه علیه و سلم فی غزوة بدر، و توفّی ابنها سنة أربع و له ستّ سنین، و یقال: نقره دیک علی عینیه فمات، و أمّ کلثوم تزوّجها عتیبة بن أبی لهب و فارقها قبل الدّخول، و تزوّجها عثمان بعد رقیّة سنة ثلاث، و توفّیت فی شعبان سنة سبع، و فاطمة صلوا اللّه‌علیها تزوّجها علیّ علیه السّلام سنة اثنتین من الهجرة، و دخل بها منصرفه من بدر، و ولدت له حسنا و حسینا «1» و زینب الکبری و أمّ کلثوم الکبری، و انتشر نور النّبوّة و العصمة حسبا و نسبا من ذرّیّاتها، و توفّیت بعد وفاة أبیها صلوات اللّه علیهما بمائة یوم، و قیل: توفّیت لثلاث خلون من شهر رمضان سنة إحدی عشرة، و قیل: غیر ذلک «2». و أمّا منزل خدیجة فإنّه یعرف بها الیوم، اشتراه معاویة فیما ذکر، فجعله مسجدا یصلی فیه، و بناه علی الّذی هو علیه الیوم و لم یغیّر «3».
المجلسی، البحار، 22/ 166- 167 رقم 25
[القرن 13] و أمّا السّیّدة زینب فهی بنت الإمام علیّ (کرّم اللّه وجهه) شقیقة الحسنین.
الصّبّان، إسعاف الرّاغبین،/ 217
و قد روی الشّیخ محبّ الدّین بن النّجّار فی کتابه «الدرّة الثّمینة فی أخبار المدینة» بسنده عن عبد اللّه بن جعفر؛ أنّه کان یقول: قبر فاطمة (رضی اللّه عنها) فی بیتها الّذی أدخله عمر بن عبد العزیز فی المسجد.
... و ولدت فاطمة حسنا و حسینا و محسنا و زینب و رقیّة، و هی أمّ کلثوم «4»، و مات محسن صغیرا. و لم یتزوّج علیّ غیرها حتّی ماتت. و لم یکن لرسول اللّه صلی اللّه علیه و اله و سلم عقب إلّا من بنته فاطمة (رضی اللّه عنها)، [و أعظم بها مفخرة] «5».
القندوزی، ینابیع المودّة (ط أسوة)، 2/ 142
و اعلم أنّ أولاد أمیر المؤمنین (رضی اللّه عنهم) فی أکثر الرّوایات «خمسة و ثلاثون»
__________________________________________________
(1)- فی المصدر: و محسنا. أقول و هو الصّحیح کما یأتی فی محلّه، و قد صرّح بذلک رجال من أهل السنّة منهم ابن قتیبة فی المعارف.
(2)- یأتی الخلاف فی تاریخ وفاتها فی محلّه.
(3)- المنتقی فی مولد المصطفی، الباب الثامن فیما کان سنة خمس و عشرین من مولده.
(4)- فی المصدر: «و أمّ کلثوم و رقیّة فماتت رقیّة و لم تبلغ».
(5)- ذخائر العقبی: 55 فضائل فاطمة علیها السّلام- ذکر ولد فاطمة. و قد نقله بشی‌ء من الاختصار.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 31
ولدا، ذکورهم تسعة عشر.
و کان الحسن و الحسین و زینب و رقیّة، و هی أمّ کلثوم، أمّهم فاطمة الزّهراء (رضی اللّه عنهم). «1»
القندوزی، ینابیع المودّة (ط أسوة)، 3/ 147
__________________________________________________
(1)- فاطمه از امیر المؤمنین علیهما السّلام پنج تن فرزند داشت؛ سه تن پسران بودند؛ نخستین امام حسن، و دیگر امام حسین و ایشان از آفتاب آسمان شناخته‌ترند و فضایل ایشان را حیز زمین و زمان گنج ندارد و من بنده به اندازه توانائی خویش هر یک را مجلّدی جداگانه رقم کرده‌ام، و دیگر محسن و او به شرحی که مرقوم افتاد سقط شد، در کتاب کافی سند به ابی عبد اللّه علیه السّلام منتهی می‌شود، «قال: قال أمیر المؤمنین: إنّ أسقاطکم إذا لقوکم یوم القیامة و لم تسمّوهم یقول السّقط لأبیه ألا سمّیتنی، و قد سمّی رسول اللّه محسنا قبل أن یولد»، یعنی: امیر المؤمنین علیه السّلام فرمود: این کودکان که نارسیده از بطن مادر ساقط می‌شوند پدران ایشان را به اسمی نام‌بردار نکرده‌اند در روز قیامت آن سقط پدر را می‌گوید از چه روی مرا به نامی مسمّی نساختی، از این جا است که رسول خدای از آن پیش که محسن سقط شود او را نام‌بردار فرمود. امّا دختران نخستین زینب الکبری (1) [...]
و دیگر امّ کلثوم کبری است و نام او زینب صغری است، در کتاب عمدة الطالب نام امّ کلثوم را رقیّه می‌نویسد.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت زهرا علیها السّلام، 4/ 203
ذکر دختران امیر المؤمنین علیه التحیت و السلام
دختران امیر المؤمنین علیه السّلام نیز 18 تن بودند. نخستین، زینب کبری که کنیت او امّ الحسن و مادر او فاطمه، دختر رسول خدای صلی اللّه علیه و اله و سلم است [...].
دوم دختر امیر المؤمنین علیه السّلام زینب صغری که کنیت او امّ کلثوم است و در کتاب عمدة الطالب، نام امّ کلثوم را رقیّه می‌نویسد (1) و مادر او نیز فاطمه زهرا علیها السّلام است [...].
دختر سوم امیر المؤمنین علیه السّلام، رمله کبری است و مادر او امّ سعید است. او به حباله نکاح هیاج بن عبید اللّه بن ابی سفیان بن الحارث بن عبد المطلب در آمد.
دختر چهارم امیر المؤمنین علیه السّلام امّ الحسن است. مادر او نیز امّ سعید است و به حباله نکاح جعدة بن هبیرة بن ابی وهب المخزومی درآمد. بعد از جعده، جعفر بن عقیل او را کابین بست و بعد از جعفر، عبد اللّه بن زبیر بن العوام او را تزویج کرد.
دختر پنجم امیر المؤمنین علیه السّلام میمونه است و او به حباله عبد اللّه الاکبر بن عقیل بن ابی طالب درآمد.
بعد از عبد اللّه تمام بن العباس بن عبد المطلب او را تزویج کرد.
دختر ششم امیر المؤمنین علیه السّلام رقیه صغری و مادر او امّ حبیبه است. او را مسلم بن عقیل بن ابی طالب به حباله نکاح درآورد و بعد از شهادت مسلم، برادرش محمّد بن عقیل او را کابین بست.
دختر هفتم امیر المؤمنین علیه السّلام زینب صغری است و او را محمّد بن عقیل بن ابی طالب کابین بست. بعد از محمّد به حباله نکاح فراس بن جعدة بن هبیرة المخزومی درآمد.
دختر هشتم امیر المؤمنین علیه السّلام امّ هانی است که نام او فاخته و او زوجه عبد اللّه بن عقیل بن ابی طالب بود.
ابو الحسن عمری می‌گوید: «عبد الرّحمان بن عقیل او را تزویج کرد.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 32
__________________________________________________
- دختر نهم امیر المؤمنین علیه السّلام نفیسه است و مکنّی به امّ کلثوم بود و مادرش امّ سعید است. کثیر بن عباس ابن عبد المطلب او را به شرط زنی بگرفت و ابو الحسن عمری گوید: «عبد اللّه بن عقیل الاصغر او را به کابین بست.»
دختر دهم امیر المؤمنین علیه السّلام، فاطمه صغری است. او را محمّد بن ابی سعید بن عقیل تزویج کرد و ابو الحسن عمری گوید: «او را ابو سعید بن عقیل کابین بست و بعد از ابو سعید بن عقیل، زوجه سعید بن الاسود ابن ابی البختری شد و بعد از سعید بن الاسود منذر بن ابی عبیدة بن زبیر بن العوام او را به حباله نکاح درآورد.»
دختر یازدهم امیر المؤمنین علیه السّلام، امامه است و او به حباله نکاح صلت بن عبد اللّه بن نوفل بن حارث ابن عبد المطلب درآمد.
دختر دوازدهم امیر المؤمنین علیه السّلام، خدیجه صغری است و او به حباله نکاح عبد الرّحمان بن عقیل درآمد و بعد از عبد الرّحمان او را ابو السنابل بن عبد اللّه بن عامر بن کریز تزویج بست.
دختر سیزدهم امیر المؤمنین علیه السّلام، رقیه کبری است که با عمر از یک شکم زاد و مادر او صهبا است.
دختر چهاردهم امیر المؤمنین علیه السّلام، رمله صغری است و مادر او امّ حبیبه است.
دختر پانزدهم امیر المؤمنین علیه السّلام، جمانة و او مکنّی به امّ جعفر بود.
دختر شانزدهم امیر المؤمنین علیه السّلام، امّ کرام است.
دختر هفدهم امیر المؤمنین علیه السّلام، امّ سلمه است.
دختر هیجدهم امیر المؤمنین علیه السّلام، امّ کلثوم صغری است.
در خبر است که امیر المؤمنین علیه السّلام را دختری دیگر بود که کم‌وبیش سه سال داشت و مادر او محیاة دختر امرء القیس کلبی بود (2) و آن دختر را هنوز مخرج لام محکم نبود و به جای لام ذال گفتی و او گاهی از خانه بیرون می‌شد و در کنار امیر المؤمنین علیه السّلام می‌نشست. اصحاب از او پرسش می‌کردند: «مادرت از کدام قبیله است؟» دانسته بود که اگر کلب گوید، کذب خواهد گفت، می‌گفت: «وو وو»، و از این حرف بانگ سگ را قصد می‌کرد؛ یعنی از قبیله بنی کلب است و مردم از فطانت او در عجب می‌شدند. شاعر راست:
و والدهم سیّد الأوصیاء معطی الفقیر و مردی البطل
و من علم السّمر طعن الکلی لدی الرّوع و البیض ضرب القلل
و لو زالت الأرض یوم الهیاج من تحت أخمصه لم تزل
و من صدّ عن وجه دنیاهم و قد لبست حلیها و الحلل
و کانوا إذا ما أضافوا إلیه أرفعهم رتبة فی المثل
سماء أضفت إلیه الحضیض و بحر قرنت إلیه الوشل (2)
(1). [ظاهرا در این مطلب اشتباهی رخ داده است، براساس نقل صاحب عمدة الطالب نام مادر ام کلثوم و یا رقیه ذکر نشده است].
(2- 2) [این مطلب از ناسخ التواریخ حضرت زینب علیها السّلام، 1/ 18 تکرار شده است، ترجمه اشعار از آن کتاب بیان می‌شود:
پدر آنان سید اوصیاست که عطاکننده فقیر و نابودکننده باطل است.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 33
__________________________________________________
- آن کسی که آموخت چگونه باید سر نیزه را در پهلوی دشمن فروبرد- آن‌گاه که هنگامه جنگ برپا شود- و آموخت که چگونه شمشیرهای برّان را بر سر اشخاص فرود می‌آورند، روز جنگ اگر زمین از زیر پای او بجنبد، او از جای خود نجنبد.
آن که از دنیای آن‌ها روگردانید، در حالی که دنیا زیب‌وزیور خود را به رخ او می‌کشید، وقتی که بالاترین افراد خود را با او برابر کنند، در مثل چنان است که آسمان را با پستی و یم را با نم برابر کنند].
سپهر، ناسخ التواریخ امیر المؤمنین علیه السّلام، 4/ 342- 345
از نخست به رعایت مقصودی و تبیین پاره‌ای مطالب و رفع پاره‌ای شبهات به نگارش اسامی مبارکه و برخی حالات سعادت آیات بنات محترمات و صبایای عفت سمات حضرت ولیّ اللّه الأعظم مولی العرب و العجم و آیة اللّه العظمی فی العالم و أمینه فی الأمم جناب خیر الوصیّین و قاتل المارقین و النّاکثین و القاسطین و قائد الغرّ المحجّلین (1) أخ الرّسول و زوج البتول و معیار الردّ و القبول و سیف اللّه المسلول مظهر العجائب و مظهر الغرائب، أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب صلوات اللّه علیه و علی أبنائه الطّاهرین إلی یوم الدّین شروع می‌شود و آن چند که به حسب استقرا و استیعاب در کتب عدیده از نظر بگذشته است، به حیز تحریر در می‌آید و توضیحاتی که برحسب تتبّع ممکن است نگاشته می‌شود.
زینب الکبری، امّ کلثوم الکبری، رقیه بنت علی، امّ الحسن، رملة الکبری، امّ کلثوم، امّ هانی، میمونة، زینب الصغری، فاطمه، امامه، خدیجه امّ الکرام، امّ سلمه، امّ جعفر، رملة الصغری، امّ کلثوم الصغری، جمانة، نفیسه، از دختری از دختران امرء القیس- به قول طبری حارثه نام دارد- زینب الصغری، امّ کلثوم، رملة، رقیة الصغری، جمانه مکناة به امّ جعفر، رقیه، تقیه، نقیه، دختری که صغیره بمرد، ابن جوزی گوید رقیه نام داشت.
امّ ابیها امامه بنت علی، امّ هانی فاخته، نفیسه امّ کلثوم، فاطمه صغری، خدیجه صغری، رقیه کبری، جمانة امّ جعفر، رقیه صغری، حمامه، زینب صغری مکناة به امّ کلثوم کبری، امّ الخیر، تمیمه، امّ الحسین، امة اللّه، سکینه به روایت شعرانی در طبقات الکبری امیة فاطمه، امّ الکرام قیسه.
ادمی دختر ساعدیه که به روایت صاحب انوار الشهادة در کربلا حاضر بود و از قوت باصره و سامعه بی‌بهره و داستانی از وی مسطور داشت، لکن صاحب بحر المصائب آن داستان را به عاتکه نسبت دهد و گوید: «عاتکه، عمّه حضرت سیّد الشّهدا در کربلا، کوروکر بود.»
اسما به روایت صاحب بحر المصائب تحت [عنوان] مراجعت اهل بیت به مدینه، و امّ صغری و امّ کبری و رابعه.
و عایشه که در کتاب کنز الانساب در جمله بنات کریمه امیر المؤمنین علیه السّلام مذکورند و در باب شهادت جماعتی از ایشان شرحی نگاشته است که دیگران متعرض نیستند.
معصومه که در شهر دمشق شام است و با حضرت رقیه بنت الحسین در یک بقعه و دو ضریح قریب به هم هستند و آن بقعه متصل به بازار است و چنان دانند که معصومه از بنات محترمه امیر المؤمنین علیه السّلام است و به زیارتش مشرف شوند.
و این جمله که بدان اشارت رفت، نه آن است که امیر المؤمنین را به این شماره صبیّه باشد و تمام این اسامی و کنی و القاب هر یک‌به‌یک تن مخصوص آید؛ بلکه می‌شاید در بعضی کتب، اسم را بیرون از کنیت-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 34
__________________________________________________
- و در پاره‌ای، کنیت را بدون اسم و در بعضی، لقب را بیرون از هر دو و در برخی، در مجموع نوشته باشند و در نظر بینندگان به انواع مختلف نمودار آید.
اما همین قدر می‌رساند که صبایای آن حضرت از بیست تن افزون بوده‌اند؛ چنان‌که ابن اثیر در تاریخ کامل از آن پس که بیست‌تن را نام می‌برد، می‌گوید: «آنچه ما می‌دانیم، این جماعت هستند و آن حضرت را دخترها بوده است که ما نمی‌دانیم.»
صاحب نور الابصار می‌گوید: «اولاد اناث جناب امیر المؤمنین علیه السّلام به بیست و دو تن می‌رسند.»
و به این صورت تواند بود که پاره‌ای اسامی یا کنی یا القاب را که منفردا نگاشته‌اند، متعلق به یک‌تن باشد، مثل اینکه امّ جعفر که کنیت جمانة است، گاهی منفردا و گاهی با حمامه مرقوم داشته‌اند و امّ هانی را که کنیت فاخته است، در بعضی کتب منفردا و در پاره‌ای متّفقا نوشته‌اند. از این‌رو دوتن می‌نماید و امّ ابیها که کنیت حضرت صدیقه طاهره و فاطمه زهرا صلوات اللّه علیها و علی ابیها و بعلها و بنیها است، امکان دارد برحسب عادت و مناسبت، فاطمه دختر امیر المؤمنین علیه السّلام را نیز به آن کنیت خوانده باشند و اکنون دو تن می‌نماید.
و نیز نفیسه و تقیّه و نقیّه که از اوصاف است؛ چنان که بعضی نوشته‌اند نفیسه امّ کلثوم و در بعضی منفردا نوشته‌اند. در کشف الغمه جمانه تقیّه نوشته و تقیه را صفت جمانه انگاشته است و نیز می‌تواند بود که تقیه و نقیه یک لفظ باشد و کاتب سهوا گاهی با تاء فوقانی و گاهی با نون نوشته باشد و هر دو نیز به حسب معنی صحیح است و اکنون دوتن را گمان‌برند.
و دیگر امّ الحسن را سهوا امّ الحسین نگاشته باشند و دوتن بدانند و نیز ممکن است در نقل پاره‌ای اسامی بنات مکرّمات حضرت ولایت مآب صلوات اللّه علیه و آله با زوجات آن حضرت به اشتباه رفته باشند؛ مثل امامه بنت ابی العاص که دختر زینب بنت رسول خدای صلّی اللّه علیه و اله و زوجه امیر المؤمنین است با امامه یا حمامه مشتبه و دختر آن حضرت شمرده شده باشد.
و نیز ممکن است پاره‌ای اسامی بنات امام حسن و امام حسین و امام زین العابدین و حضرت زینب خاتون و جناب امّ کلثوم مشتبه شده باشند؛ مثل فاطمه، رقیه، امّ الحسن، امّ الحسین، امّ سلمه، امّ کلثوم و سکینه که در جزو اسامی بنات مکرمات ایشان هستند.
و به روایتی، حضرت امام حسین علیه السّلام را دختری زینب نام بوده است و برای رفع اشتباه پاره را به صغری و کبری یا کنیت یا لقب یا صفت امتیاز داده باشند و اکنون چنان دانند که این جمله متعلق به حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام است.
چه سخت بعید می‌نماید که چند تن از بنات محترمات حضرات ائمه هدی با عمّات خود که غالبا در یک عصر و یک شهر و یک خاندان بوده‌اند، به یک نام و کنیت باشند و اگر باشند، لابد باید در کنیت و لقب و صفت امتیاز گذارند تا اسباب شک و شبهت دیگران نباشد؛ چنان‌که دخترهای امیر المؤمنین را امّ کلثوم الکبری و رملة الکبری و زینب الکبری یا نفیسه یا تقیه و جز این خوانده باشند تا ممتاز باشند. عجب این است که بنده نگارنده، روز یکشنبه بیستم شهر حال که شهر جمادی الآخر سال یکهزار و سیصد و سیزدهم هجری است، در اثنای نگارش این مطالب از دار الخلافه باهره طهران به زیارت امامزاده واجب التعظیم و-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 35
__________________________________________________
- التکریم حضرت عبد العظیم حسنی علیه السّلام مشرّف شدم و در حال قرائت کلمات زیارت‌نامه قدیم نوشته بودند: «السلام علیک یا زینب التقیة، السلام علیک یا امّ کلثوم النقیة.» و به آنچه این بنده از روی ظن و گمان اشارت کرد، مطابق افتاد.
و نیز در کتاب اعلام الوری مسطور است که زینب الکبری و زینب الصغری مکنّاة به امّ کلثوم از حضرت صدیقه طاهره پدید شدند. آن‌گاه می‌گوید: «نفیسه که همان امّ کلثوم صغری است و زینب الصغری و رقیه الصغری و امّ هانی و امّ کرام و جمانة مکناة به امّ جعفر و امامه و امّ سلمه و میمونه و خدیجه و فاطمه از دیگر مادران هستند.»
و نیز می‌فرماید از امامه بنت علی که: زوجه صلت بن عبد اللّه بن نوفل بن حارث بن عبد المطلب است تقیه تولد یافت و امامه در سرای صلت وفات فرمود و با این صورت تواند بود که تقیه فرزند امامه را به علی علیه السّلام نیز نسبت داده باشد.
معلوم باد که طبری در تاریخ خود می‌گوید: امیر المؤمنین را پانزده تن پسر بود. سه پسر از فاطمه بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله حسن و حسین و محسن علیهم السّلام و محسن در خردی بمرد و هیجده تن دختر داشت: زینب الکبری از امّ سعید و رقیه از امّ حبیبه و امّ هانی و میمونة و زینب الصغری و رملة الصغری و فاطمه و رملة الکبری و امیه و خدیجه و امّ الکرام و امّ سلمه و جمانه و نفیسه و امّ جعفر و این جمله پانزده‌تن می‌شوند که نام برده است.
و گوید: چون امیر المؤمنین بمرد، این هر سه دختر زنده بودند و سوای این هیجده تن دختری دیگر داشت حارثه نام که از محیّاة دختر امرء القیس کلبی بود که در سه‌سالگی بمرد.
و این خبر که طبری گوید، با جمهور اخبار مخالف است. چه هیچ اشارت نکرده است که امیر المؤمنین علیه السّلام را از فاطمه زهرا سلام اللّه علیها دختر پدید شده است و زینب الکبری را از امّ سعید (2) و رقیه را از امّ حبیبه شمرده و از امّ کلثومی نام نبرده است. مگر در آن سه تن باشد که از هیجده‌تن مذکور نداشته است.
و هم نوشته است که بعد از وفات آن حضرت، این سه دختر بماندند.
(1). محجّل: یعنی دست‌وپا سفید؛ و غرّ: به ضمّ غین و تشدید راء یعنی: پیشانی سفید، و این لقب مسلمین است که در اثر وضو، چهره و دست‌وپای آنان سفید می‌شود و به این مناسبت «قائد الغر المحجلین» لقب حضرت امیر المؤمنین است، که پیشوای مسلمین است.
(2). [در عبارت سپهر به نقل از طبری چندین اشتباه و تصحیف وجود دارد به تاریخ الطبری ج 9 ص 23- 25 مراجعه شود].
سپهر ناسخ التواریخ (حضرت زینب کبری علیها السّلام)، 1/ 10- 13
بیان اسامی امّهات آن بنات مکرمات امیر المؤمنین علیه السّلام که نه از بطن مطهّر صدیقه طاهره‌اند:
اکنون به نگارش مادرهای آن دختران، امیر المؤمنین علیه السّلام که نه از بطن مطهر حضرت صدیقه طاهره فاطمه زهرا صلوات اللّه علیهم هستند، اشارت می‌رود تا پاره‌ای مطالب مجهول آشکار شود و به آنچه مقصود داریم، در مقام خود مفید آید.
حضرت رقیه از بطن امّ حبیب، و به قولی امّ حبیبه بنت ربیعه تغلبیّه است، و امّ الحسن و رمله و بقولی امّ الحسن و رملة الکبری و امّ کلثوم از امّ سعید بنت عروة بن مسعود ثقفی پدید آمدند، و نفیسه و زینب-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 36
__________________________________________________
- صغری و امّ هانی و امّ الکرام و جمانة مکنّاة به امّ جعفر و امامه و امّ سلمه و میمونة و خدیجه و فاطمه رحمة اللّه علیهنّ از امّهات شتّی به عرصه وجود خرامیدند.
و به روایت دیگر، مادر جناب رقیه خاتون سبیه (1) از بنی تغلب بوده است که او را صهبا می‌نامیدند و در ایام خلافت ابی بکر و امارت خالد بن الولید در عین التمر اسیر شد و به عقیدت بعضی، رقیه خاتون نیز از بطن طاهر حضرت صدیقه طاهره علیها السّلام است؛ چنانچه از این پس به خواست خدا مسطور آید.
و نفیسه و زینب الصغری از امّ سعید بنت عروة بن مسعود الثقفیة بودند و امّ الحسن و رملة از بطن امّ شعیب مخزومیه پدید آمدند و از محیّاة دختر امرء القیس کلبیّه دختری پدید آمد که در کودکی وفات یافت و به روایتی امّ الحسین و رملة الکبری از امّ سعید پدید شدند؛
و چون ناقدین اخبار در این جمله نگران شوند، مختار را توانند دریابند.
بیان آن بنات مکرمات که نه از بطن صدیقه طاهره علیها السّلام بودند و شوهر یافته‌اند:
در کتاب بحار الانوار مسطور است که رقیه بنت علی علیه السّلام را با مسلم بن عقیل نکاح بستند و زینب صغری را با محمّد بن عقیل تزویج کردند و امّ هانی را با عبد اللّه الاکبر بن عقیل کابین بستند و نیز میمونة بنت علی را و نفیسه را با عبد اللّه الاکبر بن عقیل عقد کردند و زینب صغری را با عبد الرّحمان بن عقیل صداق بستند و فاطمه بنت علی را با سعید بن عقیل و امامه بنت علی را با صلت بن عبد اللّه بن نوفل بن الحارث بن عبد المطلب به مزاوجت درآوردند.
همانا اختلاف و غرایب این روایت مشهود است؛ چه در یک جا می‌نویسد: «زینب صغری را با محمّد بن عقیل.» و گاهی می‌نویسد: «او را با عبد الرّحمان بن عقیل» تزویج کرده‌اند و این نمی‌شاید مگر این‌که آن یک را که با عبد الرّحمان تزویج کردند، صغری باشد، یا هر یک را بعد از دیگری تزویج کرده باشند و این نیز بعید است؛ چه زینب کبری سلام اللّه علیها ضجیع عبد اللّه بن جعفر است.
و هم می‌نویسد: «امّ هانی و میمونه و نفیسه را با عبد اللّه الاکبر بن عقیل تزویج کردند.»
این نیز سخت بعید است. چه سه خواهر را در یک زمان نتوان تزویج کرد، مگر این که بعد از وفات یا طلاق و متارکه در مدت مشخصه باشد؛ یا عبد اللّه پسر عقیل متعدد باشد و یکی را اکبر گویند؛ یا ایشان سه تن نبوده‌اند، چنان که اشارت رفت.
و نیز در بحار مرقوم است که هشت تن از دختران آن حضرت شوهر یافته‌اند: زینب الکبری با عبد اللّه بن جعفر و میمونه با عقیل بن عبد اللّه بن عقیل و امّ کلثوم صغری با کثیر بن عباس بن عبد المطلب و رملة با ابو الهیاج عبد اللّه بن ابی سفیان بن الحارث بن عبد المطلب و رملة با صلت بن عبد اللّه بن نوفل بن الحارث.
و راقم حروف را گمان چنان است که ممکن است صغری یا کبری باشد.
و فاطمه با محمّد بن عقیل ضجیع شدند؛ امّا عجب آن است که این خبر را که در جلد نهم می‌فرماید، افزون از شش تن را نام نمی‌برد. ممکن است به جای لفظ ستة، ثمانی نوشته شده باشد؛ یا دو تن از قلم ساقط شده است؛
«و فی الأحکام الشرعیّة: و نظر النبیّ صلّی اللّه علیه و اله إلی أولاد علی علیه السّلام و جعفر فقال بناتنا لبنینا و بنینا لبناتنا» (2).-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 37
__________________________________________________
- و امّا به ترتیبی که بعد از نام جناب زینب الکبری و امّ کلثوم کبری در کتاب ناسخ التواریخ؛ تالیف پدرم لسان الملک میرزا محمّد تقی اعلی اللّه مقامه مسطور است، به این صورت است:
دختر سیم امیر المؤمنین صلوات اللّه علیه، رمله کبری و مادرش امّ سعید بود و در حباله نکاح هیّاج بن عبد اللّه بن ابی سفیان بن الحارث بن عبد المطلب درآمد.
دختر چهارم علی علیه السّلام، امّ الحسن و مادر او نیز امّ سعید است و او در نکاح جعدة بن هبیرة بن ابی وهب المخزومی درآمد و بعد از جعده جعفر بن عقیل او را کابین بست و بعد از جعفر عبد اللّه بن زبیر بن العوامش تزویج کرد.
دختر پنجم امیر المؤمنین علیه السّلام میمونه است و او به حباله نکاح عبد اللّه الاکبر بن عقیل بن ابی طالب درآمد و بعد از عبد اللّه، تمام بن العباس بن عبد المطلب او را تزویج کرد.
دختر ششم آن حضرت رقیه الصغری و مادر او، امّ حبیبه است. او را مسلم بن عقیل بن ابی طالب در حباله نکاح درآورد و بعد از شهادت مسلم، برادرش محمّد بن عقیل او را کابین بست.
دختر هفتم، زینب الصغری است و او را محمّد بن عقیل بن ابی طالب به کابین درآورد و بعد از محمّد به حباله نکاح فراس بن جعدة بن هبیرة المخزومی درآمد.
دختر هشتم امیر المؤمنین علیه السّلام، امّ هانی است که نامش فاخته بود و او زوجه عبد اللّه بن عقیل بن ابی طالب بود. ابو الحسن عمری می‌گوید: «عبد الرّحمان بن عقیل او را تزویج کرد.»
دختر نهم امیر المؤمنین صلوات اللّه علیه، نفیسه است و مکنّاة به امّ کلثوم بود و مادرش امّ سعید است.
کثیر بن عباس بن عبد المطلب او را به شرط زنی بگرفت و ابو الحسن عمری گوید: «عبد اللّه بن عقیل او را کابین بست.»
دختر دهم امیر المؤمنین سلام اللّه علیه، فاطمه صغری است. او را محمّد بن ابی سعید بن عقیل تزویج فرمود و ابو الحسن عمری گوید: «او را ابو سعید بن عقیل کابین بست و بعد از ابو سعید بن عقیل زوجه سعید بن الاسود بن ابی البختری شد و بعد از سعید بن الاسود، منذر بن ابی عبیدة بن زبیر بن العوّام به حباله نکاحش درآورد.»
دختر یازدهم حضرت امیر المؤمنین صلوات اللّه و سلامه علیه، امامه است که در حباله نکاح صلت بن عبد اللّه بن نوفل بن حارث بن عبد المطلب درآمد.
دختر دوازدهم، خدیجه صغری است و او به حباله نکاح عبد الرّحمان بن عقیل اندر شد و بعد از عبد الرّحمان او را ابو السنابل بن عبد اللّه بن عامر بن کریز تزویج فرمود.
از نگارش این صورت نیز پاره‌ای مطالب معلوم می‌شود و سبب بعضی اختلافات و اشتباهات که در نگارش این اسامی، و کنی و القاب است، مشهود می‌شود.
در کامل ابن اثیر و ناسخ التواریخ مسطور است که امیر المؤمنین علیه السّلام را دختری دیگر از محیّاة دختر امرء القیس کلبی بود که بیش و کم سه سال داشت. [ادامه این مطلب در ناسخ التواریخ امیر المؤمنین علیه السّلام، 4/ 345 تکرار شده، به ص 32 از این مجلد مراجعه شود].-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 38
__________________________________________________
- در عمدة الطالب مسطور است که رمله به سرای ابو هیاج عبد اللّه بن ابی سفیان بن حارث بن عبد المطلب به نکاح درآمد. امّ الحسن در حباله نکاح عبد اللّه الاکبر بن عقیل بن ابی طالب درآمد. بعد از فوت عبد اللّه در حباله نکاح تمام بن عبد المطلب اندر شد و رقیه صغری به سرای مسلم بن عقیل بن ابی طالب علیهم الرحمه به زناشویی برفت و بعد از شهادت مسلم رضی اللّه عنه در حباله نکاح محمّد بن عقیل اندر رفت و زینب صغری به سرای محمّد بن عقیل بن ابی طالب درآمد و پس از وی، فراس بن جعدة بن هبیرة المخزومی او را در حباله نکاح درآورد.
و فاخته دختر امیر المؤمنین علیه السّلام که او را امّ هانی کنیت است، به سرای عبد اللّه بن عقیل بن ابی طالب و به قول ابو الحسن العمری به سرای عبد الرّحمان بن عقیل برفت و نفیسه که او را امّ کلثوم کنیت است، کثیر بن العباس بن عبد المطلب تزویجش کرد و به قول ابو الحسن عمری به سرای سعید بن عقیل به زناشوئی برفت و پس از سعید بن عقیل در حباله نکاح سعید بن الأسود بن ابی البختری و بعد از وی در نکاح منذر بن ابی عبیدة بن الزبیر بن العوام اندر شد.
و امامه را صلت بن عبد اللّه بن نوفل بن الحارث بن عبد المطلب تزویج کرد، و خدیجه دختر امیر المؤمنین سلام اللّه علیه را عبد الرّحمان بن عقیل نکاح بست و پس از وی ابو السنابل بن عامر بن کریز او را کابین کرد.
صاحب عمدة الطالب می‌گوید: «از دیگر بنات مکرمات آن حضرت خبری نیافتم که به سرای کسی بیرون شده باشد.»
از عنبسة العامری مروی است که جناب فاطمه دختر امیر المؤمنین علیه السّلام چندان روزگار نهاد که حضرت امام جعفر صادق علیه السّلام او را بدید.
در بعضی کتب نوشته‌اند که امّ کلثوم صغری دختر دیگر امیر المؤمنین علیه السّلام را عبد اللّه الاصغر بن عقیل بن ابی طالب تزویج کرد و این خبر مؤیّد کلام سابق است.
معلوم باد که در خواهرهای حضرت امیر المؤمنین صلوات اللّه علیه یکی امّ هانی است که نامش را بعضی فاطمه و برخی فاخته نوشته‌اند و زوجه هبیرة بن عمرو المخزومی است و از هبیره پسری هانی نام بزاد و به نامش کنیت یافت. خواهر دیگرش جمانه است که امّ عقیل کنیت داشته و به روایت ابن اثیر ابو سفیان بن الحارث بن عبد المطلب او را در تحت نکاح درآورده که در این صورت ممکن است گاهی دخترهای ابی طالب را سهوا دختر علی بن ابی طالب نوشته باشند؛ و اللّه اعلم.
بیان اولاد امجاد بنات مکرمات امیر المؤمنین علیه السّلام که نه از بطن صدیقه طاهره سلام اللّه علیها می‌باشند:
در جلد نهم بحار الانوار مسطور است که رقیّه بنت علی علیه السّلام را از مسلم بن عقیل: عبد اللّه پدید شد و از نسل عقیل در وی فرزند بماند، و از امّ هانی که در سرای عبد الله الاکبر بن عقیل بن ابی طالب بود: محمد پدید گشت و در وقعه یوم الطف شهید شد و فرزند دیگرش عبد الرّحمان است، و از میمونه زوجه عبد اللّه الاکبر بن عقیل: پسری عقیل نام پدید گشت، و از نفیسه که در سرای عبد اللّه الاکبر بن عقیل بود. امّ عقیل ولادت یافت.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 39
__________________________________________________
- و راقم حروف این هر دو را یک تن می‌داند و از این دو لفظ یکی را صفت آن دیگر می‌شمارد و فرزند را هم امّ عقیل می‌داند؛ و اللّه اعلم.
و از فاطمه بنت علی علیه السّلام که در سرای ابو سعید بن عقیل بود: حمیدة تولد یافت، و از امامه بنت علی که در نکاح صلت بن عبد الرّحمان بن نوفل بن عبد المطلب بود: نفیسه متولد گشت، و امامه در سرای صلت وفات یافت.
و در کتاب إعلام الوری مسطور است که از رقیة بنت علی علیه السّلام که در سرای مسلم بن عقیل بود:
عبد اللّه و علی و محمّد پدید شدند، و عبد اللّه در کربلا شهید شد، و از زینب صغری که در سرای محمّد بن عقیل بود: عبد اللّه پدید شد، و از فرزندان عقیل نسل در وی بماند، و از امّ هانی که در سرای عبد اللّه الاکبر بن عقیل بن ابی طالب بود: محمّد و عبد الرّحمان پدید گشت، و محمّد در وقعه عاشورا شهید شد، و از میمونه که در سرای اکبر بن عقیل بود: عقیل پدید آمد، و از نفیسه که در سرای عبد اللّه الاکبر بن عقیل بود:
امّ عقیل پدید شد، و از زینب الصغری که در سرای عبد الرّحمان بن عقیل بود: سعد و عقیل پدید آمد، و از فاطمه بنت علی علیه السّلام که در سرای سعید بن عقیل بود: حمیدة تولد یافت، و از امامة بنت علی علیه السّلام که در سرای صلت بن عبد اللّه بن نوفل بن الحارث بن عبد المطلب بود: تقیّة تولد یافت، و امامه در سرای صلت وفات کرد.
و از نگارش صاحب إعلام الوری معلوم می‌شود که امیر المؤمنین صلوات اللّه علیه را سه تن دختر به نام زینب بوده است یکی زینب کبری که در سرای عبد اللّه جعفر بوده، و دیگر زینب صغری مکنّاة به امّ کلثوم که در سرای محمّد بن عقیل بوده است و این دو تن از بطن مطهّر صدّیقه طاهره سلام اللّه علیها بوده‌اند. دیگر زینب صغری (3) که از مادر دیگر و در سرای عبد الرّحمان بن عقیل بوده، و دیگر امّ کلثوم که در سرای عمر بوده است و چنان معلوم می‌شود که وی نیز از مادر دیگر است و هم معلوم می‌شود که تقیّة نام دختر امامة بنت علی علیه السّلام است.
و ابن قتیبة در کتاب المعارف گوید: زینب کبری دختر زهرا صلوات اللّه علیهما در سرای عبد اللّه بن جعفر و امّ کلثوم کبری دختر فاطمه سلام اللّه علیهما در سرای عمر بن الخطاب بودند، او سایر دخترهای امیر المؤمنین علیه السّلام سوای امّ الحسن که در تحت نکاح جعدة بن هبیرة المخزومی، و فاطمة که در حباله نکاح سعید بن الاسود از قبیله بنی الحارث بن اسد بودند، در حباله نکاح فرزندان عقیل و اولاد عباس درآمدند.
و می‌گوید: قاسم بن محمّد بن عقیل بن ابی طالب، و عبد اللّه بن محمّد بن عقیل، و عبد الرّحمان بن محمّد این هر سه تن از زینب صغری، دختر امیر المؤمنین علیه السّلام تولد یافتند و محمّد و رقیة و امّ کلثوم این سه تن که فرزندان عبد اللّه بن عقیل بن ابی طالب هستند، از بطن مطهر جناب میمونة دختر امیر المؤمنین صلوات اللّه علیه پدید آمدند؛ و العلم عند اللّه.
جلیله جناب رقیه خاتون، دختر علی علیه السّلام:
چنان که در کتب متعدده مسطور است، این سیده جلیله شقیقه عمر الاکبر بن امیر المؤمنین علیه السّلام و مادرش امّ حبیبة صهبا بنت ربیعة تغلبیه از سبایای ردّه است و به قول صاحب الفصول المهمة با عمر الاکبر-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 40
__________________________________________________
- توأم بودند.
و ابو الفرج اصفهانی در مقاتل الطالبیّین در زیر شهادت عبد اللّه بن مسلم بن عقیل بن ابی طالب می‌گوید: «مادر عبد اللّه بن مسلم، جناب رقیة خاتون دختر علی بن ابی طالب علیه السّلام بود و مادر رقیة امّ ولد است. موافق روایتی که از علی بن محمّد مداینی و حمید بن مسلم رسیده است، عبد اللّه بن مسلم را عمرو بن صبیح در یوم الطفّ شهید ساخت و آن جناب هنگامی که دست مبارک بر جبین شریف داشت، تیری بیامد و دست او را بر جبهه‌اش بدوخت.»
و در کتاب إعلام الوری مسطور است که: «رقیة بنت علی علیه السّلام که او را رقیة الصّغری (4) و یکی از زن‌های امیر المؤمنین علیه السّلام را مادر او می‌داند، در سرای مسلم بن عقیل بود و از وی سه پسر داشت؛ یکی عبد اللّه که در یوم الطف شهید شد و دو تن دیگر علی و محمّد نام داشتند.»
و ابن اثیر نیز در تاریخ خود گوید: «عبد اللّه بن مسلم که مادرش رقیة بنت علی علیه السّلام بود، در یوم الطف شهید شد.»
و ابو محمّد عبد اللّه بن مسلم بن قتیبة دینوری کاتب در کتاب المعارف می‌گوید: «از فرزندان مسلم بن عقیل بن ابی طالب دو پسر که عبد اللّه بن مسلم و علی بن مسلم نام دارند، از جناب رقیة خاتون بنت علی ابن ابی طالب صلوات اللّه علیه متولد شدند.» می‌گوید: «رقیة و عمر بن علی علیه السّلام از تغلبیّه متولد شدند و تغلبیه را خالد بن الولید در ردّه اسیر ساخت و علی علیه السّلام او را خرید.»
بالجمله در بعضی کتب نوشته‌اند که سیّده رقیة خاتون از بطن مطهّر حضرت سیده نساء عالمین، فاطمه زهرا سلام اللّه علیها به عرصه وجود خرامید.
صاحب مشارق الانوار گوید: این سیده محترمه قبل از بلوغ وفات یافت و از جمله کراماتی که به این مخدّره نسبت داده‌اند، این است که هنگام مسافرت از مدینه طیبه تنی از آل یزید به آن حضرت روی نهاد تا به شهادتش رساند. دستش در هوا بماند و روانش از تن بیرون شتافت.
لکن در این خبر بی‌دقت نظر نشاید گذشت؛ چه در کربلا به این نام از بنات حضرت امیر المؤمنین از حضرت فاطمه صلوات اللّه علیهم نام نبرده‌اند و به چنین داستان سخن نرانده‌اند و شیخ حسن العدوی می‌گوید:
«از بنات مکرمات حضرت صدیقه طاهره صلوات اللّه علیها بیرون از سیده رقیة و خواهرش حضرت زینب کسی در خاک مصر به خاک نرفته باشد. همانا در مصر مقبره‌ای به نام این دو خواهر گرامی گوهر، زیارتگاه ابیض و اسود و اصغر و اکبر است.»
و در کتاب نور الابصار در زیر بابی که در شرح احوال آنان که از اهل بیت اطهار سلام اللّه علیهم زیارتگاه مردم مصر هستند، می‌نویسد: «سیّده رقیة مادرش امّ حبیب صهبا تغلبیه است که امّ ولدی است که از آن سبایای ردّه بود که خالد بن الولید در عین التمر بر آنان غارت برد و علی علیه السّلام او را از خالد بخرید و عمر الاکبر شقیق رقیة و به قولی با هم توأمان بودند.»
امّا صاحب تحفة الاحباب گوید: «این سخن بیرون از صحت است و رقیة بنت علی علیه السّلام در آن جا به خاک نرفته است، بلکه این رقیة را که در این جا نام برند و زیارت کنند، یک‌تن از زن‌های صالحه روزگار بوده است.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 41
__________________________________________________
- صاحب نور الابصار از لیث بن سعد دارقطنی حکایت کند که: «رقیه دختر حضرت فاطمه زهرا سلام اللّه علیها دختر رسول خدای صلّی اللّه علیه و اله تولد یافت.»
شعرانی روایت کند که رقیة بنت علی علیه السّلام در مشهدی است که نزدیک به جامع سرای خلیفه امیر المؤمنین و در همان جا دفن شده است. هم جماعتی از اهل بیت با وی مدفون باشند و اکنون آن مکان معروف به جامع شجرة الدرّ است. این جامع در طرف یسار آن کس واقع است که قاصد زیارت مشهد سیده نفیسة است و آن مکانی که سیده رقیة در آن‌جا است از طرف یمین آن می‌باشد و این شعر بر سنگی که بر در آن بیت است، مکتوب است:
بقعة شرّفت بآل النّبیّ و ببنت الرّضا علیّ رقیّه (5)
راقم حروف گوید: «چنین می‌نماید که این رقیه از اولاد حضرت امام الأمّة علی بن موسی الرضا سلام اللّه علیهم باشد.» (6)
و نیز صاحب نور الابصار گوید: «برخی از مردم شام مرا خبر گفتند که سیده رقیة بنت علی علیه السّلام را در دمشق شام ضریحی است. چنان افتاد که هنگامی به دیوار قبر عیبی افتاد، خواستند تا سیده جلیله را از قبر درآورده قبر را تجدید کنند. هیچ کس را نیروی این جرأت و جسارت نماند و از کمال هیبت و هول قدرت نزول در گور نبود. تا شخصی از اهل بیت که او را سید بن مرتضی می‌خواندند، پدید آمد و به قبر اندر برفت و آن اندام را به جامه‌ای که بر آن بگذاشته بود، درپیچید و بیرونش بیاورد. دختری صغیره بدیدند که به سنّ بلوغ نرسیده بود. من این داستان را با پاره‌ای از فضلای عهد در میان نهادم. او نیز از استادان خود به آن نمط نقل کرد.»
و نیز می‌گوید جمهور مورّخین و ارباب سیر بر آن رفته‌اند که علی علیه السّلام را بیرون از سیده رقیة مذکوره رقیه‌ای است که از حضرت فاطمه دختر رسول خدای صلّی اللّه علیه و اله پدید شده؛ لکن لیث بن سعد با ایشان در این خبر مخالفت کرده است و گوید همین سیده رقیه از حضرت فاطمه زهرا صلوات اللّه علیهاست؛ چنان که به آن اشارت رفت.
و هم صاحب نور الابصار نوشته است: از پاره‌ای مورّخان دیده‌ام که تصریح می‌کنند امیر المؤمنین علیه السّلام را دو دختر هر دو به نام رقیة بوده است؛ یکی را رقیه کبری می‌خواندند و او از بطن مطهر صدیقه طاهره کبری، فاطمه زهرا سلام اللّه علیهاست و آن دیگر را رقیّه صغری می‌نامیده‌اند و مادرش امّ حبیب است و با عمر از یک مادر هستند؛ چنان‌که از این پیش مسطور شد.
راقم حروف گوید: چنان می‌نماید که قول اخیر اقوا است. چنان‌که صاحب عمدة الطالب نیز می‌نویسد:
که آن حضرت را دو دختر است؛ یکی رقیة کبری مکنّاة به امّ کلثوم که در سرای عمر بن الخطّاب بود و آن دیگر رقیة الصغری است که در سرای مسلم بن عقیل رفت و بعد از شهادت مسلم در حباله نکاح محمّد بن عقیل اندر شد.
در رساله صبیان مسطور است که سیّده رقیة قبل از ادراک سن بلوغ وفات یافت و محلّ مقبره‌اش بعد از سیّده سکینة به اندک فاصله‌ای است از طرف یمین. آن کس که به زیارت سیّده نفیسة بنت امیر حسن بن-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 42
__________________________________________________
- حسن بن زید بن حسن بن علی علیهم السّلام زوجه اسحاق بن امام جعفر سلام اللّه علیه آهنگ نهد و در برابر مسجد شجرة الدر است و این مکان را در سال 1173 هجری بنیان کرده‌اند.
معلوم باد چنان‌که در رساله مسطوره از شعرانی در طبقات الکبری مسطور است که سیّده جلیله سکینة بنت الحسین علیهما السّلام نزدیک به مزار شریف سیّده نفیسة در قرافه در خاک شد و در طبقات المناوی گوید: که در مراغه مدفن دارد.
شعرانی گوید: «چون سیّده نفیسه به مصر درآمد، عمه او سکینه که مدفنش نزدیک به دار الخلافه است و قبل از وی در مصر اقامت داشت، در آن‌جا شهرتی عظیم دارد و مردم آن سامان به زیارت آستانش مساعی جمیله به جای آوردند و نذورات دهند و چون سیده نفیسه به آن زمین اندرآمد، شهرتش عظیم‌تر و مزار سعادت آثارش زیارتگاه صغار و کبار شد و به آن مکان مقدس حمل نذورات کرد.»
ابن الصبّاغ در الفصول المهمّه فرماید: «حسن بن حسن بن علی علیهما السّلام از دو دختر عمّش فاطمة یاسکینة بنت الحسین سلام اللّه علیهم را یکی را خطبه کرد و خواستار شد تا آن حضرت هریک را مناسب شمارد، با وی گذارد. حسین علیه السّلام فرمود: همانا دخترم فاطمة را از بهر تو اختیار کردم. چه به مادرم فاطمة دختر رسول خدای صلّی اللّه علیه و اله اشبه است. شب‌ها را به جمله به عبادت و روز را به روزه سپارد و در جمال مانند حور العین است؛ اما سکینة در حضرت خدای بسی استغراق دارد و مرد را به کار نباشد.»
و گروهی نوشته‌اند: «سکینة در حباله نکاح پسر عمش عبد اللّه بن حسن اندر شد و از آن پس که عبد اللّه در یوم الطف شربت شهادت نوشید، شوهرهای دیگر از پی یکدیگر یافت، و اسم آن حضرت را در ألسنه و أفواه به فتح سین و کسر کاف دانسته‌اند؛ اما صاحب قاموس به صیغه تصغیر به ضمّ سین و فتح کاف نوشته است.
و هم در رساله مسطور نوشته است: «آنچه در متن شعرانی کبری است، با آنچه نگارش یافت، مخالف است؛ چه در آن جا گوید: آن سکینه که در محل مذکور دفن شده است، خواهر امام حسین علیه السّلام است. بعد از آن گوید: معروف چنان است که سکینه دختر امام حسین می‌باشد و نه خواهر آن حضرت.»
چه صاحب الفصول المهمّة در جمله بنات مکرّمات حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام سکینة نام مذکور نداشته است.
لکن در کتاب تهذیب الأسماء و اللّغات متن شعرانی را تأیید می‌کند و می‌گوید: «سکینة بنت الحسین علیه السّلام اسمش امیمة و به قولی امینة و به روایتی آمنة است که با اهل خویش به دمشق درآمد و از آن جا به مدینه طیبه برفت و به قولی دیگر باره به دمشق باز شد، و قبر منورش در آن‌جاست. لکن خبر صحیح که جمهور راویان اخبار بر آن رفته‌اند، آن است که حضرت سکینه سلام اللّه علیها در مدینه طیّبه وفات فرمود.
و هم صاحب مشارق الأنوار گوید: «اوّل کسی که از اولاد علی علیه السّلام به مصر درآمد، سکینة بنت الحسین بن علی بن ابی طالب سلام اللّه علیهم بود و از آن پس به مدینه بازگشت.»
راقم حروف گوید: «تفصیل حال سعادت منوال سکینة علیها السّلام را این بنده حقیر در مجلّدات مشکوة الادب مسطور داشته‌ام و حاجت به اعادت نمی‌رود، و صحیح همان است که در مدینه طیّبه وفات یافت و در همان-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 43
__________________________________________________
- مکان؛ وگرنه در مکّه معظمه به خاک رفت، و آمدن آن حضرت به مصر بعید می‌نماید. نیز معلوم نیست که از ازدواج آن حضرت کسی به مصر شده باشد تا در مصاحبت شوهر سفر فرموده باشد؛ و اللّه اعلم.
(1). یعنی اسیر.
(2). این قسمت در بحار ج 42، ص 92 از مناقب «ابن شهر آشوب» نقل شده است.
(3). این زینب همان است که در چند صفحه قبل گفتیم تصحیف شده و گویند صحیح آن خدیجه است و محتمل است که صحیح آن رقیة ظالصغری باشد.
(4). در إعلام الوری کلمه صغری بدان اضافه نشده و قبلا هم چنین ذکر فرموده است که مادر رقیة، امّ حبیب دختر ربیعة و با برادرش عمر بن علی توأم بوده‌اند. در این صورت، احتمال قبلی ما که زوجه عبد الرّحمان بن عقیل شاید رقیة الصّغری باشد، به حال خود باقی است و به نقل صاحب مناقب مادر نفیسة و زینب صغری و رقیة صغری، امّ سعید بنت عروة بن مسعود ثقفیة است.
(5). بارگاهی که به آل پیغمبر اکرم شرافت یافته و به دختر رادمرد پسندیده علی علیه السّلام، یعنی رقیة.
(6). از حضرت رضا علیه السّلام فقط حضرت جواد باقی مانده است.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت زینب کبری علیها السّلام، 1/ 6- 10، 14- 27
از این پیش در شرح اسامی و کنای بنات مکرمات حضرت امیر المؤمنین صلوات اللّه علیه به اخبار متعدده و عقاید مختلفه که در این باب رفته است، اشارت شد. هم اکنون به ذکر پاره‌ای اختلافات دیگر می‌پردازیم تا در این مطالب، حالت انحصاری حاصل آید و حقیقت مطلب نیک‌تر مفهوم شود و به خواست خداوند متعال پاره‌ای شبهات مرتفع شود.
در کتاب عمدة الطالب به این ترتیب مسطور می‌شود، و رقیة الکبری را مقدم می‌نویسد، و می‌گوید:
«رقیة الکبری کنیتش امّ کلثوم و از بطن مطهّر حضرت صدیقه طاهره سلام اللّه علیهاست و به سرای عمر بن الخطاب به زناشویی برفت؛ چنان که از این پس، ان شاء اللّه تعالی مذکور می‌شود؛ لکن در الفصول المهمّة و کشف الغمّة بعد از زینب الکبری به امّ کلثوم الکبری اشاره و به همان کنیت قناعت کرده است.
و در نور الابصار می‌گوید: «امّ کلثوم کبری قبل از رحلت رسول خدای صلّی اللّه علیه و اله تولد یافت و به سرای عمر بن الخطاب شد.»
و بعد از امّ کلثوم، زینب الکبری را نام می‌برد و می‌گوید: «زینب الکبری شقیقه حسن و حسین علیهما السّلام است.»
بعد می‌فرماید: «رقیة شقیقه عمر اکبر است.»
و از این کلام معلوم می‌شود که امّ کلثوم کبری را رقیة نام نیست و رقیة از بطن مبارک حضرت صدیقه طاهره سلام اللّه علیها نیست، و ابن اثیر در تاریخ الکامل و نیز در بعضی کتب دیگر، زینب الکبری را بر امّ کلثوم مقدم می‌نویسند و عمر بن علی و رقیة بنت علی را شقیق یکدیگر می‌نگارند.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت زینب کبری علیها السّلام، 1/ 36- 37
علّامه مجلسی در جلد دهم بحار الانوار و صاحب ریاض الشهادة در زیر داستانی حکایت کند که چون شب هنگام دررسید، حضرت فاطمه، امام حسن را بر دوش راست و امام حسین را بر دوش چپ بنشانید و با دست راست، دست چپ امّ کلثوم را بگرفت و به حجره مبارک رسول خدای صلّی اللّه علیه و اله برفت و از آن پس-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 44
__________________________________________________
- با رسول خدا به نزد علی علیه السّلام باز شدند و از این خبر در صورتی که محل وثوق علمای محدثین باشد، معلوم می‌شود که حضرت فاطمه را تا آن وقت از یک دختر افزون نبوده است.
و هم علّامه مجلسی اعلی اللّه مقامه در این کتاب می‌فرماید: «فاطمه را از علی علیهما السّلام پنج فرزند پدید شد؛ حسن و حسین و محسن و امّ کلثوم کبری و زینب کبری سلام اللّه علیهم.»
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت زینب کبری علیها السّلام، 1/ 190- 191
این بنده حقیر در این مقام معروض همی دارم که آنچه از تفحص و تتبع اغلب کتب معلوم می‌شود، چنان مکشوف می‌شود که در سفر کربلا، جماعتی از نسوان آل عبا سلام اللّه علیهم حضور داشته‌اند و اغلب به یک نام بوده‌اند؛ چنان که ابن اثیر می‌نویسد: «فاطمه بنت الحسین علیهما السّلام اکبر بود.»
و گوید: «فاطمه بنت علی با خواهرش زینب چنین و چنان گفت.»
و هم موافق بعضی روایات معتبره که می‌نویسند: «حضرت سیّد الشّهدا سلام اللّه علیه وصیت‌نامه و ودایع امامت را به فاطمه سپرد تا بعد از مراجعت به مدینه به علی بن الحسین صلوات اللّه علیهم تسلیم کند؛ می‌تواند همین فاطمه، دختر امیر المؤمنین علیه السّلام باشد که در کتب مقاتل گاهی در بعضی مقامات به فاطمه کبری تعبیر می‌شود.
و نیز امّ کلثوم کبری نیز می‌تواند همین مخدره باشد که فاضل دربندی می‌نویسد. از روایات چنان مستفاد می‌شود که امّ کلثوم از زینب بزرگ‌تر بود و نیز چنان معلوم می‌شود که حضرت سیّد الشّهدا را خواهری سکینه نام بوده است (1).
و نیز موافق بعضی روایات معتبره امام حسین علیه السّلام را دختری زینب نام بوده است و نیز بعضی از مؤلفان نسبت کلمات و اشعاری را به یکی از این مخدّرات می‌دهند و جمعی دیگر همان کلمات و اشعار را به دیگری منسوب می‌دارند، جز این نتواند بود که غالب این شبهات از این حیثیات روی داده است.
هم اکنون به آن صورت که ابو اسحاق اسفراینی در نور العین مرقوم داشته است، اشارت می‌رود تا اختلاف پاره‌ای اخبار با پاره‌ای مکشوف آید. می‌گوید: چون امام حسین علیه السّلام به اصلاح شمشیر و آلت حرب خویش مشغول شد و گریان این اشعار بخواند: «یا دهر أفّ لک من خلیل». با اختلافی که در ذکر اشعار مسطور داشته است، علیّ بن الحسین علیهما السّلام می‌فرماید: آن حضرت این اشعار همی بخواند و اصلاح سلاح خویش بفرمود؛ چندان که گریه در گلویم گره گشت. لکن خویش را نگه داشتم و سکوت اختیار کردم. امّا عمّه‌ام چون بشنید، خوفناک و اندوهگین شد و دامن‌کشان بیامد تا به آن حضرت نزدیک شد و کلمات مسطوره را به اندک اختلافی معروض داشت و بگریست و زنها نیز بگریستند.
و جناب امّ کلثوم ندا برکشید: «وا محمّداه وا علیّاه وا فاطمتاه وا ضیعتاه بعدک یابن بنت رسول اللّه» امام حسین علیه السّلام به کلماتی که سبقت نگارش یافت و به حضرت زینب منسوب افتاد، او را تعزیت داد. پس از آن فرمود: «یا أمّ کلثوم و أنت یا فاطمة و أنت یا رقیّة و أنت یا عاتکة و أنت یا سکینة إلی آخرها».
و فرمود: ای اهل بیت، صبوری و شکیبایی فرمائید! «فقالت زینب: لا صبر لنا علی فقدک و لا تطیب لنا الحیاة من بعدک، کیف لا نبکی؟ و أنت تقول هذا الکلام و نراک قتیلا و ما لک نهبا بین العدی و حریمک سبایا-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 45
__________________________________________________
- و جثّتک الطیّبة تذری علیها الرّیاح، فکیف لا نبکی؟»
پس جناب زینب خاتون سلام اللّه علیها عرض کرد: «ما را هرگز بر فقدان تو شکیبایی نتواند بود و بعد از تو زندگانی بر ما خوش نخواهد گشت. چگونه نگرییم با این‌که تو این‌گونه سخن کنی و تو را مقتول و اموالت را در میان دشمنان منهوب و حریم تو را اسیر و پیکر مبارکت و بدن شریفت را در بیابان افکنده و باد وزان بر آن و زنده بینم و با این حال چگونه گریستن نگیریم؟»
و نیز گوید: «چون علی اکبر سلام اللّه علیه شهید شد، مادرش بیهوشانه به هر سوی در نظاره بود و می‌گریست و زینب سلام اللّه علیها صدا بر می‌کشید: «وا حبیباه یابن أخاه!»
آن گاه امام حسین علیه السّلام ایشان را بگرفت و به خیمه باز آورد.
و نیز در فقره شهادت علی اصغر علیه السّلام گوید: امام شهید صلوات اللّه علیه به خیمه درآمد و به خواهرش زینب فرمود: «آن طفل صغیر مرا بیاور!» و چون تیر خورده‌اش باز آورد و به امّ کلثوم بداد، امّ کلثوم آن اشعار مسطوره را قرائت فرمود.
و هم در حال وداع آن حضرت گوید، خواهرش زینب آن حضرت را گریان بدید و عرض کرد:
«خدای چشمت را نگریاند!» فرمود: «چگونه نگریم با این‌که به زودی اسیر دشمنان می‌شوید؟»
آن وقت ندا برکشید: «یا أمّ کلثوم یا رقیّة یا عاتکة یا سکینة علیکنّ منّی السلام».
امّ کلثوم عرض کرد: «یا أخی استسلمت للموت؟»
فرمود: «کیف لا أستسلم و نفسی بید غیری».
و نیز گوید: چون مرکب آن حضرت از قتلگاه باز شد، زینب به سکینه روی کرد و گفت: «آب بیاورید!»
و هم گوید: چون لشگر لئام آهنگ غارت خیام کردند، جناب امّ کلثوم بیرون تاخت و گفت: «یابن سعد اللّه یحکم بیننا و بینک». چنان که بدان اشارت رفت.
و هم گوید: زینب خواهر امام علیه السّلام فرمود: «در آن وقت در خیمه‌ها نشسته بودیم ناگاه جماعتی بر ما درآمدند و در جمله ایشان مردی کبود چشم بود»؛ الی آخر الخبر.
و هم گوید: چون آهنگ قتل علی بن الحسین علیهما السّلام را کردند و امّ کلثوم بدید، أقبلت و هی حاسرة الوجه. الی آخر الخبر.
و هم گوید: چون زینب از قرائت اشعار خود بپرداخت، سکینه صیحه بر زد و به قرائت اشعار پرداخت.
و هم گوید: زینب سلام اللّه علیها دست بر سر مبارک نهاد و همی گفت: «وا محمّداه هذا الحسین مرمّل بالدّماء صریع بکربلاء مقطّع الأعضاء و بناتک سبایا و إلی اللّه المشتکی و إلی محمّد المصطفی و إلی علیّ المرتضی و إلی حمزة سیّد الشّهداء قال: فبکت و قالت: و اللّه علی کلّ شی‌ء شهید».
پس از آن، دست فاطمه صغری دختر حسین علیهم السّلام را بگرفت و امام حسین علیه السّلام آن دختر را سخت دوست می‌داشت. پس روی و موی فاطمه را در خون گلوی مبارک آن حضرت بیالود و فاطمه همی فریاد برآورد:-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 46
__________________________________________________
- «یا أبتاه یعزّ علیّ أن أنادیک و تخیبنی» (2)؛ «ای پدر! سخت بر من گران باشد که تو را بخوانم و پاسخ نیابم.»
و نیز فاضل دربندی در أسرار الشهادة می‌نویسد: چون حضرت زینب را بر مصرع برادرش عبور افتاد و آن حال را نگران شد، خویشتن را بر آن جسد مطهر بیفکند و خود را به خونش آلوده ساخت و صیحه برکشید و جدّ و پدر و برادران خویش را همی بخواند و همی ندا برآورد: «وا أخاه وا سیّداه وا أهل بیتاه وا محمّداه وا علیّاه وا فاطمتاه وا جعفراه وا عقیلاه وا حسناه وا حسیناه وا مصیبتاه الیوم مات علیّ المرتضی الیوم فقد حمزة سیّد الشّهداء الیوم فقدنا أمّنا فاطمة الزّهراء».
و جماعت اشقیا رحم نیاوردند و صدّیقه صغری زینب بنت امیر المؤمنین علیهما السّلام را با تازیانه و لطمه بیازردند؛ چندان که بدن مبارکش سیاه و خونین شده بود. صاحب أخبار الدول می‌گوید: چون شمر ملعون به آهنگ قتل حضرت علی اصغر بن حسین علیهما السّلام که در این هنگام مریض بود، برآمد، زینب دختر علیّ بن ابی طالب سلام اللّه علیها بیرون تاخت «و قالت: و اللّه لا یقتل حتّی أقتل» فرمود: «سوگند به خدای، علی بن الحسین کشته نخواهد شد تا من کشته شوم.» آن ملعون از این آهنگ فرونشست و از آن حضرت دست بازداشت.
معلوم باد چون در این خبر بنگرند، کرامت و علم حضرت زینب سلام اللّه علیها را به مایکون باز دانند.
چه اگر عالمه نبود و نمی‌دانست علی بن الحسین را که امام روزگار و بقیه حیدر کرار است، هیچ‌کس نتواند کشت، چگونه چنین سوگند بخوردی؟ از چه روی در حق برادران و برادرزادگان و شهدای دیگر این کار به پای نسپرد و از این برافزون اگر بر باطن امر آگاهی نداشت، چه می‌دانست که آن اشقیا به این سخن اعتنا ورزند یا این‌که از قتل خود آن مخدّره پرهیز کنند.
بالجمله در این گونه اخبار، بی‌نظر نشاید رفت؛ چه اوّلا در کتب اهل سیر آنچه از نظر بگذشته است، از توقف امام حسین علیه السّلام در زمان معاویه در شام و مکالمات آن حضرت با یزید هیچ اشارت نرفته است و هم در ذیل همین اخبار می‌گوید: عبد اللّه بن زبیر برادر رضاعی امام حسین علیه السّلام بود و این نیز به دلائل عدیده به صحت مقرون نیست و هم نسبت اخباری که به سکینه نسبت می‌دهد و می‌گوید: «سکینه خواهر امام حسین و از بطن مطهر حضرت فاطمه سلام اللّه علیها بوده.» سخت بعید است؛ مگر این که گوییم سکینه همان امّ کلثوم باشد.
و به هر صورت در این اخبار مختلفه کمال تأمل لازم است، گاهی فاطمه کبری نویسند و گویند که دختر امام حسین بود و گویند که فاطمه صغری در مدینه بود. گاهی دختر آن حضرت را فاطمه صغری خوانند و گویند که در کربلا بود و گاهی گویند که فاطمه از سکینه اکبر بود. گاهی فاطمه کبری نویسند و گویند که دختر امیر المؤمنین بود و در کربلا حضور داشت. گاهی زینب گویند و بنت علی شمارند. گاهی زینب کبری نویسند و از بطن حضرت فاطمه شمارند. گاهی زینب گویند و دختر سیّد الشّهدا شمارند. گاهی عاتکه گویند و دختر امیر المؤمنین انگارند. گاهی عاتکه گویند و دختر امام حسینش شمارند. گاهی ادمی نویسند و گویند خواهر امام حسین و مادرش ساعدیه بود، گاهی از اخباری که به او نسبت دهند، دختر فاطمه زهرا سلام اللّه علیها انگارند، و گاهی امّ کلثوم کبری نویسند و دختر فاطمه زهرایش خوانند. گاهی امّ کلثوم گویند و همان زینبش پندارند، و گاهی امّ کلثوم مطلق خوانند و از بنات امیر المؤمنینش مذکور دارند. گاهی زینب-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 47
__________________________________________________
- گویند و امّ کلثومش شمارند. گاهی حکایتی را زمره از مورّخان به امّ کلثوم نسبت دهند. آن وقت طبقه دیگر به زینب منسوب دارند، و طایفه دیگر به سکینه سلام اللّه علیهم منتهی دارند.
این تشتّت آرا و تفرق اخبار به درجه‌ای است که بیننده را در بیدای حیرت (3) شتابنده دارد، و آنچه این بنده را به صواب نزدیک‌تر است، همان است که باید در این قضیه هایله یوم الطف از دختران امیر المؤمنین از بطن مطهر صدّیقه طاهره سلام اللّه علیها افزون از یک تن حضور نداشته است، و از طرق اخبار چنان برمی‌آید که امّ کلثوم باشد، و زینب کبری آن حضرت است و او، امّ کلثوم کبری است، و اگر امّ کلثوم دیگر بوده است که او را کبری گفته‌اند، از دیگر دخترهای امیر المؤمنین بعد از زینب مهین‌تر بوده است. چنان که آن حضرت را از دیگر زوجات مطهرات، امّ کلثوم صغری نیز بوده است.
و نیز پاره‌ای مطالب است که نسبت آن با آن مقامات زینب کبری به آن حضرت بعید می‌نماید. تواند بود به زینب صغری که از جمله بنات امیر المؤمنین صلوات اللّه علیهم می‌باشد، منسوب باشد.
مثلا بعید می‌نماید که حضرت زینب کبری که عالمه غیر معلّمه است، بفرماید: «من به خیمه اندر شدم، باشد که برادرم نداند من از بیرون خیمه به نظاره بودم.» یا از آن پس که امام علیه السّلام او را آن‌گونه به صبر و سکون امر فرماید، صیحه و فریاد برآورد. چه امام علیه السّلام که عالم به همه اشیاست، چگونه‌اش گمان برند که بر این امر آگاه نیست. یا خود حضرت زینب که صدّیقه صغری است، چگونه در مقامی حاضر می‌شود که بر خلاف امر امام علیه السّلام باشد و یا امر امام را که واجب فوری است، چگونه‌اش جزو به جزو اطاعت و احتمال نکند.
و هم‌چنین در مقام شهادت حضرت علی اکبر سلام اللّه علیه می‌نویسند: «زینب خود را بر زبر آن حضرت افکند!» و اگر امّ کلثوم خواهر بطنی آن حضرت غیر از وی بودی، چگونه نامی از او مذکور نشدی؟ وانگهی با آن اخبار که به امّ کلثوم منسوب می‌دارند، چگونه در چنین مقام در مراتب سوگواری و تعزیت با زینب موافقت نکردی و اگر کردی، چگونه از وی نام نبردند؟ او نیز دختر امیر المؤمنین و از نسل سیدّ المرسلین و با حضرت زینب سلام اللّه علیهم خواهر اعیانی و در مقامات جلالت و سالخوردگی قریب به یکدیگر و جزو سایر اهل بیت است که در بیان اسامی آن‌ها چندان لزومی نرود.
دیگر این که آن کلمات را که در زیر این اخبار نیز در نسبت به مخاطبه با امّ کلثوم نوشته‌اند، در جای دیگر نیز به زینب خاتون منسوب دارند و تواند بود افزون از یک مرتبه نبوده است؛ لکن در پاره‌ای کتب به نام زینب و در بعضی به نام امّ کلثوم مذکور داشته‌اند و بعد از آن، دیگری از حیثیت نام و کنیت در دیاجیر (4) شبهت افتاده و دو تن انگاشته و ممکن است در پاره‌ای مقامات زینب صغری باشد؛ چنان که از این به بعد نیز در مقامات خود از پاره‌ای اخبار و احوال بر توضیح و تلویح مقال افزوده آید.
(1). [شرح حال سکینه بنت امیر المؤمنین در جلد 11 آمده است].
(2). ظاهرا کلمه تصحیف شده و «لا تجیبنی» بوده است؛ یعنی: «پاسخم را نمی‌دهی.»
(3). بیداء: صحرای کویر و پهناور.
(4). دیاجیر (جمع دیجور): ظلمات و تاریکی شدید.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت زینب کبری علیها السّلام، 1/ 272- 280
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 48
السّیّدة زینب بنت الإمام علیّ علیه السّلام: أمّها فاطمة الزّهراء بنت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، فهی شقیقة الحسن و الحسین (رضی اللّه عنهم).
الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 376
[القرن 14] زینب بنت علیّ أمیر المؤمنین علیه و علیها الصّلاة و السّلام.
المامقانی، تنقیح المقال، 3- 2/ 79
(فصل) فی ذکر أولاده علیها السّلام و هم کثیرون و قد اختلفوا فی عددهم ذکورا و إناثا غیر أنّا نذکر من بلغه جهدنا فی تحقیقه: فالأوّل و الثّانی الحسن و الحسین. و الثّالثة زینب الکبری [...]. و الرّابع محسن السّقط، قال المفید فی الإرشاد: و فی الشّیعة من یذکر أنّ‌فاطمة علیها السّلام أسقطت بعد النّبیّ ذکرا کان سمّاه رسول اللّه و هو حمل: محسنا، فعلی قول هذه الطّائفة أولاد أمیر المؤمنین ثمانیة و عشرون ولدا، انتهی. و هذا الکلام منه رضی اللّه عنه یعطی عدم اعترافه بحدیث محسن و سقوطه کما لا یخفی. و الخامسة أمّ کلثوم تزوّجها عمر کما سیأتی و هؤلاء الخمسة من فاطمة الزّهراء علیها السّلام. و السّادسة زینب الصّغری المکنّاة أمّ کلثوم الصّغری، أمّها أمّ سعید ابنة عمرو بن مسعود الثّقفیّ، تزوّجها محمّد بن عقیل، فأولدها عبد اللّه، و علی ما فی العمدة: عبد اللّه کان فقیها محدّثا جلیلا مات بعد الأربعین من الهجرة.
و السّابع محمّد بن الحنفیّة المکنّی بأبی القاسم، أمّه خولة بنت جعفر بن القیس الحنفیّة، أخبر النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله و سلم به قبل ولادته، و سمّاه باسمه و کنّاه بکنیته. الثّامن العّباس الأکبر المعروف بقمر بنی هاشم من فرط حسنه و جماله، و یکنّی أبا الفضل، و یلقّب بالسّقّاء لأنّه استسقی الماء لأخیه الحسین یوم الطّفّ و قتل دون أن یبلغه إیّاه، و قبره حیث استشهد، و کان صاحب رایة الحسین علیه السّلام فی ذلک الیوم، و قال الصّادق علیه السّلام: کان عمّنا العبّاس بن علی نافذ البصیرة صلب الإیمان جاهد مع أبی عبد اللّه و أبلی بلاء حسنا و مضی شهیدا و دمه فی بنی حنفیة، و فی عمدة الطّالب: أنّه قتل و له من العمر أربع و ثلاثون سنة. التّاسع عبد اللّه الأکبر. العاشر جعفر الأکبر یکنّی بأبی عبد اللّه. الحادی عشر عثمان الأکبر، و هؤلاء الأربعة استشهدوا فی وقعة الطّفّ و هم من بطن فاطمة أمّ
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 49
البنین بنت حزام بن خالد بن ربیعة، و ربیعة هذا هو أخو لبید الشّاعر بن عامر بن کلاب ابن ربیعة بن عامر بن صعصعة و لیس من بنی دارم التّمیمیّین، و إنّ ذکره المفید فی إرشاده، و لکن ردّ علیه ابن إدریس رحمه اللّه فی السّرائر بما عرّفناک، و القرائن توافق ما ذکره فی إرشاده.
الثّانی عشر العبّاس الأصغر، ذکره غیر واحد من أرباب التّواریخ، قال صاحب النّاسخ:إنّ بعض العلماء زعم أنّ العبّاس بن علیّ استشهد فی اللّیلة العاشرة مع أنّ أکثر أهل السّیر یذکرون شهادته فی یوم عاشوراء، و ذلک لأنّ فی أولاد أمیر المؤمنین عبّاسین الأکبر و الأصغر، و الّذی قتل فی اللّیلة العاشرة هو الأصغر سبق إلی طلب الماء، فنال سعادة الشّهادة فی تلک اللّیلة و یدلّ علی ذلک جملة من عبارات المؤرّخین من العامّة حیث عبّروا عن أبی الفضل بالعبّاس الأکبر کسبط ابن الجوزیّ فی التّذکرة و الشّبلنجیّ فی نور الأبصار و الشّیخ أحمد شهاب الدّین الشّافعیّ فی وسیلة المآل فی عدّ مناقب الآل، و هذا الشّیخ من أکابر الشّافعیّة، ذکره صاحب السّلافة من مشایخ العلماء و أدباء مکّة و قد فرغ من تصنیف الکتاب المزبور سنة 1022، و عدّه صاحب العبقات من أجود التّآلیف، و ممّا ذکرنا یظهر ضعف من وصف أبا الفضل بأنّه کان شابّا أمرد بین عینیه أثر السّجود کما فی الدّمعة السّاکبة، مع أنّه قد عرفت تصریحهم کما فی عمدة الطّالب بأنّه قتل و له من العمر أربع و ثلاثون سنة فمن المحقّق أنّ هذا وصف عبّاس الأصغر. الثّالث عشر محمّد الأصغر، أمّه أمّ ولد قتل بالطّفّ. الرّابع عشر أبو بکر لم یعرف اسمه من شهداء الطّفّ، أمّه لیلی بنت مسعود النّهشلیّ، و لعلّها هی الّتی قال المفید فی رسالة المتعة: و روی ابن بابویه بإسناده: أنّ علیّا علیه السّلام نکح امرأة بالکوفة من بنی نهشل متعة. الخامس عشر یحیی، أمّه أسماء بنت عمیس الخثعمیّة توفّی فی حیاة أبیه. السّادس عشر عون و هو شقیق یحیی و استشهد فی الطّف. السّابع عشر عبید اللّه و هو شقیق أبی بکر المتقدّم، قتل فی محاربة مصعب بن الزّبیر مع المختار، و قبره فی المذار من سواد البصرة، و أهل البطایح یعظمون مرقده، و یأتون إلی زیارته، و مصعب کان یشنع علی المختار، و یقول له: أنت قتلت ابن الإمام، قال ابن إدریس فی سرائره: و قد ذهب شیخنا المفید فی کتاب الإرشاد إلی أنّ عبید اللّه بن النّهشلیّة قتل بکربلاء مع أخیه الحسین علیه السّلام، و هذا خطأ محض بلا مراء، لأنّ
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 50
عبید اللّه بن النّهشلیّة کان فی جیش مصعب بن الزّبیر، من جملة أصحابه، قتله أصحاب المختار بن أبی عبید بالمذار، و قبره هناک ظاهر، و الخبر بذلک متواتر، و قد ذکره شیخنا أبو جعفر فی الحائریّات: لمّا سأله السّائل عمّا ذکره المفید فی الإرشاد، فأجاب بأنّ عبید اللّه ابن النّهشلیّة قتله أصحاب المختار بن أبی عبیدة بالمذار و قبره هناک معروف عند أهل تلک البلاد انتهی، قلت: و ذکر ما یوافقه أیضا صاحب عمدة الطّالب فی أوّل کتابه فراجع.
و فی مدینة المعاجز نقلا عن ابن الرّاوندیّ: أنّه روی عن أبی الجارود عن أبی جعفر علیه السّلام، قال: جمع أمیر المؤمنین بنیه و هم اثنا عشر ذکرا فقال: إنّی أحبّ أن یجعل فیّ سنّة من یعقوب، إذ جمع بنیه و هم اثنا عشر، فقال لهم: إنّی أوصی إلی یوسف، فاسمعوا له و أطیعوا، و إنّی أوصی إلی الحسن و الحسین فاسمعوا لهما و أطیعوا.
فقال عبید اللّه ابنه: أدون محمّد بن علیّ یعنی محمّد بن الحنفیّة، فقال له: أجرأت علیّ فی حیاتی کأنّی بک قد وجدت مذبوحا فی فسطاطک لا یدری من قتلک؟! فلمّا کان فی زمان المختار أتاه، فقال: لست هناک. فغضب و ذهب إلی مصعب بن الزّبیر، و هو بالبصرة، فقال: ولّنی قتال أهل الکوفة فکان علی مقدّمة مصعب، فالتقوا بحروراء. فلمّا حجز اللّیل بینهم أصبحوا و قد وجدوه مذبوحا فی فسطاطه لا یدری من قتله. و الظّاهر من هذه الرّوایة أنّه لا یحمد کما لا یخفی. الثّامن عشر محمّد الأوسط، و أمّه أمامة بنت أبی العاص بن الرّبیع العبشمیّة و أمّها زینب بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم، و محمّد هذا قتل بالطّفّ مع أخیه. التّاسع عشر عمر الأطرف و یقال له: عمر الأکبر، و یکنّی بأبی القاسم و لقّب بالأطرف لأنّ فضیلته من طرف أبیه، و أمّه أمّ حبیب الصّهباء التغلبیّة من سبی الرّدة، و ذکره صاحب عمدة الطّالب قال: و کان ذا لسن و فصاحة وجود و عفّة إلی أن قال:
و تخلّف عمر عن أخیه الحسین و لم یسر معه إلی الکوفة و کان قد دعاه إلی الخروج معه فلم یخرج، یقال: إنّه لمّا بلغه قتل أخیه الحسین علیه السّلام خرج فی معصفرات له و جلس بفناء داره، و قال: أنا الغلام الحازم و لو أخرج معهم لذهبت فی المعرکة و قتلت، قال: و لا یصحّ روایة من روی أنّ عمر حضر کربلاء انتهی، و لعلّه یشیر بکلامه الأخیر إلی ردّ ما نقله
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 51
بعض من أنّ عمر المذکور کان حاضرا ملازما لأخیه الحسین علیه السّلام إلی اللّیلة العاشرة من محرّم ثمّ فرّ تلک اللّیلة و نزل بجوالق، و یقال لأولاده: الجوالقیّ، و کیف کان قیل: مات عمر بینبع و هو ابن سبع و سبعین سنة، و قیل: خمس و سبعین سنة، و قیل: استشهد مع أخیه فی محاربة مصعب مع المختار و هو و أخوه مع مصعب فاستشهدا جمیعا، و فی ینابیع المودّة: إنّ تربته فی نهاوند من أرض العجم. و العشرون رقیّة شقیقة عمر المتقدّم زوجة مسلم بن عقیل کما فی رجال الشّیخ، أمّ ولدیه عبد اللّه و محمّد و بنته عاتکة، و الولدان هما المقتولان بالطّفّ، و قبر رقیّة فی مصر کما صرّح به فی معجم البلدان، و فی عمدة الطّالب:
إنّ زوجة مسلم تسمّی أمّ کلثوم بنت علیّ بن أبی طالب علیه السّلام، و أنّ بنتها حمیدة و اللّه العالم. الحادیة و العشرون نفیسة زوجة عبد اللّه الأکبر ابن عقیل. الثّانیة و العشرون أمامة و قیل: أمانة زوجة صلت بن عبد اللّه بن نوفل بن حارث بن عبد المطّلب. الثّالثة و العشرون میمونة أیضا زوجة عبد اللّه الأکبر ابن عقیل. الرّابعة و العشرون رملة و هی شقیقة أمّ الحسن الآتیة. الخامسة و العشرون أمّ الحسن زوجة سلیمان بن علیّ بن عبد اللّه ابن العبّاس، دفنت بالشّام مع زوجها، و هاتان أمّهما أمّ سعید بنت عمرو بن مسعود الثّقفیّ. السّادسة و العشرون خدیجة الصّغری. السّابعة و العشرون فاطمة و هی الّتی طلبها الشّامی فی مجلس یزید یقال: إنّها زوجة أبی سعید بن عقیل، هذا ما وسعنی الاطّلاع علیه فی باب أولاده علیه السّلام، و فی رحلة ابن جبیر المتوفّی سنة 614: إنّ فی بغداد فی الطّریق إلی باب البصرة مشهد حفیل البنیان داخله قبر متّسع السّنام علیه مکتوب هذا قبرعون و معین من أولاد أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب رضی اللّه عنه، قلت: قد أصیبا فی النّهروان، و عمران بن علیّ أصیب جریحا فی النّهروان و قبره فی بابل معلوم.
آل بحر العلوم، تحفة العالم، 1/ 230- 235
کانت أخوات العبّاس من أبیه ثمان عشرة، فمنهنّ من توفّیت أیّام أبیهنّ کزینب الصّغری و جمانة و أمامة و أمّ سلمة و رملة و الصّغری، و منهنّ من لم یذکر خروجهنّ إلی أزواج، و الّذین خرجن إلی أزواج [...]
و أمّ الحسن خرجت إلی جعدة بن هبیرة المخزومیّ.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 52
و أمامة کانت عند الصّلت بن عبد اللّه بن نوفل بن الحارث بن عبد المطّلب ولدت له نفیسة. «1»
المقرّم، العبّاس،/ 61
__________________________________________________
(1)- خواهران حضرت عباس از جانب پدر هیجده نفرند. برخی از ایشان چون زینب صغری، جمانه، أمامه، امّ سلمه و رمله صغری در حیات پدر فوت نمودند. عده‌ای دیگر از آنان نیز تاریخ‌نگاران متعرض ازدواج آنان نشده‌اند، از میان آنان که ازدواج کرده‌اند: [...] و امّ حسن، که به ازدواج جعدة بن هبیره مخزومی درآمد، و بالآخره أمامه، که به ازدواج صلت بن عبد اللّه- از نوادگان عبد المطّلب- درآمد و فرزندی به نام نفیسه برایش آورد.
پاک‌پرور، ترجمه العباس،/ 139، 140
شیخ مفید در ارشاد فرموده است: اولاد آن جناب بیست و هفت است از ذکور و اناث حسن و حسین و زینب کبری و زینب صغری مکناة به امّ کلثوم و مادر آنها، فاطمه بتول سیده نسای عالمین دختر سید المرسلین و خاتم النبیین محمّد بن عبد اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم و محمّد مکنی به ابی القاسم، مادر او خوله، دختر جعفر بن قیس حنفیه است. عمر و رقیه که توأم متولد شده‌اند، از امّ حبیب بنت ربیعه و عباس و جعفر و عثمان و عبد اللّه که در خدمت امام حسین علیه السّلام شهید شدند، مادر این چهار امّ البنین بنت حزام بن خالد بن دارم است. محمّد اصغر مکنی به ابی بکر و عبد اللّه و این دو نیز در خدمت برادر خود حسین علیه السّلام شهید شدند.
مادر ایشان، لیلی بنت مسعود دارمیه است.
تا آن که فرموده و بعضی از شیعه گویند که فاطمه علیها السّلام بعد از نبی صلّی اللّه علیه و اله و سلم ولدی سقط نموده که حضرت رسول صلّی اللّه علیه و اله و سلم او را محسن نامیده بود. بنابراین، اولاد امیر المؤمنین بیست و هشت بوده است.
فقیر گوید: سقط محسن را شهرستانی در ملل و نحل از جمعی از عامه نیز آورده است. اگر چه ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه از متفردات شیعه دانسته و ابن شهر آشوب در مناقب فرموده است که شیخ مفید در ارشاد اولاد امیر المؤمنین را بیست و پنج گفته و بعد خود تا سی و پنج نیز حکایت کرده است از عمری نسابه در شافی و صاحب انوار. از این جا نیز اختلاف در امور و نسخ به دست می‌آید؛ چنانچه شهادت داده است به اختلاف نسخ سید ابن طاوس در طرائف و وحید بهبهانی در رساله اجتهاد و اخبار و این امری است واضح بر متتبع و آن جناب هشت دختر را در حیات خود به شوهر داده؛ همه را به خویشان خود؛ چون رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله و سلم فرمود بعد از نظر به اولاد علی و جعفر «بناتنا لبنینا و بنونا لبناتنا» و حضرت رسول صلّی اللّه علیه و اله و سلم متمتع نشد نه به حرّة و نه به أمه در حیات خدیجه. و چنین بود حال علی علیه السّلام در حیات فاطمه.
صدوق در علل الشرایع روایت کرده است که: زنان در حیات فاطمه بر آن حضرت حرام بودند و بعد از وفات فاطمه، نه شب تزویج کرد. و [تا پایان عمر] ده زن را تزویج کرد و بعد از او چهار زن زنده ماند و عروس نشدند، برای روایت امامت از آن حضرت «لا یجوز لأزواج النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله و سلم و الوصیّ أن یتزوّجن بغیره بعده» و از آن چهار، امانه بود، دختر زینب بنت خدیجه.
در مناقب گفته است: بنت النبی صلّی اللّه علیه و اله و سلم و اسمای بنت عمیس که در قول ابن ابی الحدید خواهر میمونه زوجه حضرت رسول است و لیلی تمیمیه و امّ البنین و هیجده کنیز امّ الولد از او باقی ماند که به قیمت خرید-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 53
__________________________________________________
- بر اولاد خود محسوب شدند و کنیزانی را که صاحبه ولد نبودند، از ثلث خود آزاد فرمود.
القائنی، الکبریت الأحمر،/ 375
فصل چهارم در ذکر زوجات محترمات حضرت امیر المؤمنین سلام اللّه علیه: بدان که مسلّم و معلوم است که مقدّم از همه زوجات آن حضرت و افضل و اشرف آن‌ها صدّیقه طاهره فاطمه زهرا علیها السّلام می‌باشد و حالات این مخدّره اجمالا در باب دوم گفته شد و در بحار از خزّاز قمی روایت کرده که پیغمبر صلّی اللّه علیه و اله و سلم در حیات خدیجه کبری زوجه دیگر اختیار نفرمود؛ نه حره و نه امه، و همین قسم بود امیر المؤمنین در حیات فاطمه زهرا علیها السّلام و در تهذیب از ابی بصیر از حضرت صادق علیه السّلام روایت کرده [است] که خداوند حرام فرمود زن‌ها را به امیر المؤمنین علیه السّلام مادامی که فاطمه زهرا در حیات بود. ابو بصیر عرض کرد: چگونه؟
فرمود: چون فاطمه زهرا طاهره بود و حیض نمی‌دید انتهی. الثّانیه جناب امامه بنت ابی العاص والده مکرّمه‌اش زینب دختر حضرت رسول صلّی اللّه علیه و اله و سلم بود و جناب زینب خواهر ابوینی حضرت زهرا بود؛ چنانچه جناب خدیجه کبری خواهر ابوینی هاله مادر ابی العاص بود. پس جناب زینب و ابی العاص دختر خاله و پسر خاله یکدیگر بودند و امیر المؤمنین علیه السّلام این مخدّره را حسب الوصیّت فاطمه زهرا علیها السّلام تزویج نمود و در بحار از کتاب قوت القلوب روایت کرده [است] که امیر المؤمنین علیه السّلام نه شب بعد از وفات صدّیقه طاهره امامه را تزویج کرد، و در اصابه ابن حجر عسقلانی است که تزویج امامه سه شب بعد از رحلت حضرت صدّیقه طاهره بود. و فی الصّحیحین انّ النبیّ کان یصلّی و هو حامل أمامة بنت زینب و أبی العاص بن ربیع انتهی. الثّالثة خولة بنت جعفر بن قیس المشهورة بالحنفیّة و او از اولاد بکر بن وائل است و در خلافت ابی بکر این مخدّره اسیر شد و در تاسع بحار از خرائج روایت کرده که حاصل بعضی از فقراتش این است که جابر بن یزید جعفی از جابر بن عبد اللّه انصاری روایت کرده [است] که گفت: وقتی اسرای یمامه را وارد کردند به ابی بکر، در آن‌ها خوله حنفیّه بود؛ چون چشم خوله به جمعیّت افتاد رو کرد به قبر مقدّس پیغمبر صلّی اللّه علیه و اله و سلم و ناله کرد و صدا را به گریه بلند کرد، و عرض کرد: «السّلام علیک یا رسول اللّه و علی أهل بیتک من بعدک هؤلاء أمّتک سبونا سبی النّوب و الدّیلم، و اللّه ما کان لنا من ذنب إلّا المیل بأهل بیتک».
آنوقت رو کرد به جمعیّت و فرمود: «شما چرا ما را اسیر کردید و حال آن‌که ما اقرار دادیم به شهادت لا اله الّا اللّه محمّد رسول اللّه؟»
گفتند: «چون شما زکات نمی‌دهید.»
فرمود: «بر فرضی که مردها زکات نمی‌دهند ما زن‌ها چه تقصیر داریم.»
از جوابش عاجز شدند. پس طلحه و خالد هر یک جامه انداختند به جانب او. فرمود: «من برهنه نیستم که جامه به جانب من انداختید.»
گفتند: «مقصود آن است که هر کدام زیادتر بدهد، تو را به او بدهند.»
فرمود: «و اللّه کسی مالک من نمی‌شود و کسی مرا به زوجیّت اختیار نخواهد کرد، مگر کسی‌که خبر بدهد که من در اوّل ولادتم چه سخن گفتم.»
مردم متحیّر شدند و زبان‌هایشان لال شد. ابو بکر گفت: «چه شد شما را؟»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 54
__________________________________________________
- گفتند: «به جهت مطلبی که از این زن شنیدیم.»
ابو بکر گفت: «چون این زن سیّده قوم خود هست و چنین روزی را ندیده، لذا مبهوت است و نفهمیده سخن می‌گوید.»
جناب حنفیّه گفت: «و اللّه ما قلت إلّا حقّا؛ و قسم به حقّ صاحب این قبر که دروغ نگفتم!»
و سکوت کرد. پس طلحه و خالد جامه‌های خود را برداشتند و جناب حنفیّه در گوشه مجلس نشست.
پس امیر المؤمنین علیه السّلام وارد شد و قصه را به جهت آن بزرگوار نقل کردند: فرمود: «حنفیّه صادقه است.»
و سخن حنفیّه را در وقت ولادتش نقل فرمود و گفت: «این نوشته است در لوحی که با خود حنفیّه است، پس جناب حنفیه لوح را بیرون آورد. دیدند مطلب همان است که امیر المؤمنین فرموده؛ بدون کم و زیاد.»
ابا بکر گفت: «خذها یا أبا الحسن، بارک اللّه فیها ... إلی آخر الرّوایة.»
و در مقاصد العلویه است که امیر المؤمنین فرمود: «وقتی از مادر زاییده شدی، ندا کردی: لا إله إلّا اللّه محمّد رسول اللّه. عمّا قلت فیّ ملکنی سیّد سیکون له ولد منّا. پس مادرت همین سخن را در لوحی از رصاص نوشت و او را دفن کرد، در همان موضعی که از مادر زاییده شدی. در آن شبی که مادرت خواست از دنیا برود، وصیّت کرد به تو به این امر، و چون وقت اسیری تو شد، همّی نداشتی مگر آن که همان لوح را دستت آوری. پس تو آن لوح را گرفتی و به بازوی راست خود بستی. آن لوح را بده که من صاحب آن لوح هستم و من پدر آن پسر هستم که اسمش محمّد است؛ الی آخره.»
الرّابعة جناب امّ البنین بنت حزام بن خالد بن ربیعه که از قبیله بنی الکلاب بود و از این جهت بود که در کربلا وقتی که شمر ملعون که از قبیله بنی الکلاب بود، امان خط از ابن زیاد برای حضرت ابا الفضل العباس و برادرانش آورد، فریاد زد: «أین بنو أختی؟» و مقصودش اولاد امّ البنین بود که اطلاق بنو اختی کرد. در عمدة الطّالب است که امیر المؤمنین علیه السّلام به برادرش عقیل فرمود: «برای من زنی خطبه کن که پدرانش از شجعان عرب باشند که من او را تزویج نمایم و برای من یک پسر شجاعی بزاید.»
چون جناب عقیل عالم به احساب و انساب عرب بود، عرض کرد: «امّ البنین کلابیّه را تزویج فرمایید که در میان قبایل عرب کسی شجاع‌تر از پدران او نیست.»
حضرت امیر هم آن مخدّره را تزویج فرمود. الخامسة أسماء بنت عمیس که اوّل زوجه جناب جعفر بن ابی طالب بود و از او سه پسر آورد: اوّل جناب عبد اللّه بن جعفر شوهر حضرت زینب بنت امیر المؤمنین، دوم عون، سوم محمّد و این سه پسر در حبشه متولد شدند و بعد که جناب جعفر در مؤته شهید گردید، ابو بکر بن ابی قحافه اسما را تزویج نمود و جناب محمّد بن ابی بکر از او متولد شد و بعد از رحلت ابی بکر حضرت امیر سلام اللّه علیه او را تزویج نمود و جناب یحیی متولد شد و نسب جناب اسما در باب اوّل در مقام ذکر جناب میمونه زوجه حضرت پیغمبر صلّی اللّه علیه و اله و سلم گفته شد. السّادسة لیلی بنت مسعود بن خالد الدارمیة التیمیّة. السّابعة امّ سعید بنت عروة بن مسعود الثّقفی عمّه جناب لیلی بنت ابی مرّة بن عروة بن مسعود الثّقفی زوجه حضرت سیّد الشّهدا علیه السّلام. الثّامنة محیاة بنت امرء القیس بن عدی الکلبیة و ابن غیر امرء القیس بن-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 55
__________________________________________________
- عابس است که از شعرای معروف بود. در اصابه است که امیر المؤمنین علیه السّلام ملاقات فرمودند امرء القیس بن عدی را و فرمود: «من علی بن ابی طالب» پسر عمّ پیغمبر هستم و این‌ها پسران من هستند از دخترپیغمبر صلّی اللّه علیه و اله و سلم و ما میل کردیم در مزاوجت با تو.» پس امرء القیس دخترش محیاة را تزویج کرد با امیر المؤمنین علیه السّلام و از او دختری آورد که در صغیری از دنیا رفت و دخترش سلمی را تزویج کرد به حضرت امام حسن. و دخترش رباب را تزویج کرد به حضرت سیّد الشّهدا علیهما السّلام. التّاسعة صهباء بنت عباد بن ربیعة. العاشرة امّ حبیبه بنت ربیعة.
در منتهی الآمال است که از این زوجات مکرّمات حضرت امیر علیه السّلام چهار نفر بعد از رحلت حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام حیات داشتند: جناب امامه و جناب امّ البنین و جناب لیلی التّمیمیة و جناب اسما و بقیّه زوجات در حیات حضرت امیر المؤمنین از دنیا رحلت نمودند و بعد از حضرت امیر علیه السّلام این مخدّرات شوهری اختیار نکردند حتی نقل شد که مغیرة بن نوفل و ابو الهیّاج بن ابی سفیان بن حارث خواستار تزویج امامه شدند. آن مخدّره از حضرت امیر المؤمنین حدیث کرد که فرمود: «جایز نیست زنان انبیا و اوصیا را بعد از ایشان کسی تزویج نماید.»
فصل پنجم در ذکر اولاد امجاد حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام. بدان که در عدد اولاد آن بزرگوار اختلاف است و اصحّ چنانچه در ارشاد شیخ مفید است، آن است که آن بزرگوار بیست و هشت اولاد داشتند؛ دوازده پسر و شانزده دختر. اوّل از آن‌ها که اکبر اولادهای آن حضرت بود، حضرت امام حسن مجتبی علیه السّلام بود و دوم حضرت امام حسین علیه السّلام، سوم حضرت محسن، چهارم حضرت زینب الکبری، پنجم حضرت امّ کلثوم الکبری، و این پنج بزرگوار از حضرت صدّیقه کبری فاطمه زهرا علیه السّلام متولد شدند و احوالات امام حسن علیه السّلام در باب چهارم و احوالات حضرت سیّد الشّهدا علیه السّلام در باب پنجم ذکر خواهد شد؛ إن شاء اللّه.
احوالات جناب محسن و حضرت زینب و حضرت امّ کلثوم در باب دوم گفته شد. ششم جناب محمّد الحنفیة والده ماجده‌شان خوله بنت جعفر بن قیس الحنفیه است، المکنّی به ابو القاسم و این بزرگوار بعد از حضرت امام حسن و حضرت امام حسین، اکبر ذکور از اولاد حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام بودند. و در عمدة الطالب است که ایشان در ماه ربیع الاوّل سنه هشتاد و یک از دنیا رحلت فرمود در سنّ شصت و پنج سالگی، انتهی. بنابراین ولادتشان در سنه شانزده هجری بوده و فرموده است: لم یجتمع اسم رسول اللّه و کنیته لأحد غیره، والده ماجده‌اش خوله است المعروفة بالحنفیّة و جماعت کیسانیه او را مهدی آخر الزمان می‌دانند و می‌گویند آن بزرگوار در کوه رضوی غایب شده و بعضی از کیسانیه، اعتقادشان این بود که بعد از امام حسن و امام حسین، او خلیفه بود، و ابن ابی الحدید از جاحظ نقل می‌کند: قال: و أمّا محمّد الحنفیّة فقد أقرّ الصادر و الوارد و الحاضر و البادی انّه کان واحد دهره و رجل عصره و کان أتمّ النّاس تماما و کمالا انتهی. و از آن بزرگوار در غزوه صفین شجاعت‌های نمایانی بروز کرد و در کشف الغمّه است که به جناب محمّد گفتند که: «پدر بزرگوارت تو را به میدان روانه می‌کند و بخل می‌کند در فرستادن حسن و حسین را به میدان جنگ.»
فرمود: «هما عیناه و أنا یده و الانسان یقی عینیه بیده.» و مرتبه دیگر این سخن را به وی گفتند فرمود:-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 56
__________________________________________________
- «أنا ولده و هما ولدا رسول اللّه.» و سابقا گفته شد که قبر ایشان در بقیع یا در طائف است.
السّابع و الثّامن و التّاسع و العاشر جناب عباس و جعفر و عثمان و عبد اللّه این چهار بزرگوار از جناب امّ البنین بنت حزام بن خالد متولد شدند و هر چهار نفر در کربلا به یاری حضرت سیّد الشّهدا علیه السّلام شهید شدند و احوالات والده ماجده‌شان و کیفیت شهادتشان و بعضی از فضایلشان در باب پنجم ذکر خواهد شد؛ ان شاء اللّه تعالی.
الحادی عشر جناب یحیی بن علی والده ماجده‌اش اسما بنت عمیس بود. و در مناقب است که این بزرگوار در حیات حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام از دنیا رفت.
الثّانی عشر و الثّالث عشر جناب محمّد الاصغر المکنّی بابی بکر و جناب عبید اللّه والده ماجده این دو بزرگوار لیلی بنت مسعود الدارمیّه التمیمیّه است. و در ارشاد است که این دو بزرگوار هم در کربلا به یاری حضرت سیّد الشّهدا علیه السّلام شهید شدند و کیفیت شهادتشان در باب پنجم ذکر خواهد شد؛ ان شاء اللّه و در زیارت ناحیه مقدسه از اولادهای حضرت امیر المؤمنین که در کربلا شهید شدند اسم پنج نفر را ذکر می‌کند:
جناب عباس و جعفر و عثمان و عبد اللّه و محمّد را و اسم عبید اللّه برده نشد.
الرّابع عشر و الخامس عشر جناب عمر الاطرف و جناب رقیّه و این دو توأمین متولد شدند والده ماجده‌شان امّ حبیبه بنت ربیعه است، امّا جناب عمر الاطرف در تذکره سبط ابن جوزی است که آن جناب هشتاد و پنج سال زندگانی کرد و نصف میراث امیر المؤمنین را حیازت نمود و شخص فاضلی بود و تزویج کرد اسما بنت عقیل بن ابی طالب را. پس متولد شد از او محمّد و موسی و امّ حبیب و جناب عمر الاطرف از تمام پسرهای امیر المؤمنین علیه السّلام کوچک‌تر بود و بعد از تمام اولادهای آن حضرت از دنیا رفت و نسل حضرت امیر المؤمنین در اولاد ذکور از پنج نفر باقی ماند از حضرت مجتبی و حضرت سیّد الشّهدا و جناب محمّد حنفیه و حضرت عباس و جناب عمر الاطرف و از سایر اولاد ذکور آن حضرت نسلی باقی نماند و جهت آن که آن بزرگوار را عمر الاطرف گفتند، در مقابل؛ عمر الاشرف ابن علی بن الحسین است؛ چون فضیلت جناب عمر الاطرف از طرف پدر بزرگوارش بود چون از حضرت صدّیقه طاهره نبود و امّا عمر بن علی بن الحسین هم از نسل امیر المؤمنین بود و هم از فاطمه زهرا علیها السّلام و عمر بن علی بن ابی طالب در ینبع از دنیا رفت و جناب محمّد بن عمر الاطرف آمد خدمت حضرت علی بن الحسین علیه السّلام و به زمین افتاد و دست آن حضرت را بوسید. حضرت زین العابدین دختر خود خدیجه را تزویج به او فرمود. در عمدة الطالب است که فرزند او جناب عبید اللّه بن محمّد بن عمر الاطرف قبرش در بغداد معروف است و صاحب نذورات است. و امّا رقیه بنت امیر المؤمنین که خواهر ابوینی عمر الاطرف بود در مناقب است که او زوجه جناب مسلم بن عقیل بود و از او متولد شد. جناب عبد اللّه بن مسلم و از زیارت ناحیه مقدّسه استفاده می‌شود که جناب عبد اللّه بن مسلم و ابی عبد اللّه بن مسلم هر دو در کربلا شهید شدند.
السّادس عشر و السّابع عشر امّ الحسن و رمله والده ماجده این دو مخدّره امّ سعید بنت عروة بن مسعود الثقفیه بود. در منتهی الآمال است که امّ الحسن زوجه جعدة بن هبیره پسر عمه‌اش امّ هانی بود و بعد از او جعفر بن عقیل او را نکاح کرد و از زیارت ناحیه مقدّسه معلوم می‌شود که جعفر بن عقیل در کربلا شهید-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 57
__________________________________________________
- شد. و در عمدة الطالب است که رمله زوجه هیاج بن عبید اللّه بن ابی سفیان بن حارث بن عبد المطلب بود.
الثّامن عشر نفیسه. در عمدة الطالب است که کنیه این مخدّره امّ کلثوم الصّغری بود و این مخدّره زوجه کثیّر بن عباس بن عبد المطلب بود.
التّاسع عشر زینب الصّغری. در عمدة الطالب است که این مخدّره زوجه جناب محمّد بن عقیل بود.
العشرون رقیّة الصّغری. در إعلام الوری است که این مخدّره زوجه عبد الرّحمان بن عقیل بود و از زیارت ناحیه استفاده می‌شود که جناب عبد الرّحمان بن عقیل در کربلا شهید شد.
الحادی و العشرون امّ هانی در عمدة الطالب است که او زوجه عبد اللّه بن عقیل بود.
الثّانی و العشرون امامه که زوجه صلت بن عبد اللّه بن نوفل بن حارث بن عبد المطلب بود.
الثّالث و العشرون فاطمه در عمدة الطالب است که او زوجه محمّد بن ابی سعید بن عقیل بود و از زیارت ناحیه استفاده می‌شود که او در کربلا شهید شد. و در بحار از قرب الاسناد از عنبسة العابد روایت کرده [است] که فاطمه دختر امیر المؤمنین علیه السّلام این قدر عمرش طولانی شد که حضرت صادق او را دید. و از امالی شیخ صدوق استفاده می‌شود که فاطمه بنت امیر المؤمنین در کربلا بوده و به اسیری به شام رفته [است]. روایتش در باب پنجم ذکر می‌شود.
الرّابع و العشرون خدیجه در عمدة الطالب است که او زوجه عبد الرّحمان بن عقیل بود. و در ذخیرة الدارین سید عبد المجید حایری ذکر نموده [است] که فاطمه و خدیجه بنتی امیر المؤمنین علیه السّلام هر دو در کربلا بودند و از شدت عطش و دهشت روز عاشورا شهید شدند.
الخامس و العشرون میمونه در عمدة الطالب است که آن مخدّره زوجه عبد اللّه الاکبر بن عقیل بود.
السّادس و العشرون امّ الکرام.
السّابع و العشرون جمّانه.
الثّامن و العشرون امّ سلمه و این یازده مخدّره از مادرهای متفرقه بودند، پس معلوم شد که صبایای حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام زوجه بنی اعمامشان بوده‌اند؛ چنانچه در بحار الانوار از خزّاز قمی روایت کرده [است] که پیغمبر صلّی اللّه علیه و اله و سلم نظر فرمود به اولاد علی و جعفر پس فرمود: «بناتنا لبنینا و بنونا لبناتنا».
خراسانی، منتخب التواریخ،/ 87- 90
فصل ششم در ذکر مجملی از حالات اولاد امجاد این مخدّره. بدان که اولاد این مخدّره منحصر است به حضرت امام حسن مجتبی و به حضرت امام حسین علیهما السّلام و به جناب محسن سقط شده و به حضرت زینب کبری و به حضرت امّ کلثوم کبری سلام اللّه علیهم اجمعین.
خراسانی، منتخب التواریخ،/ 66
مسلّما حضرت زینب علیها السّلام در وقعه طف تشریف داشتند و به اسیری به شام تشریف بردند و در کتب معتبره تاریخ ولادت و رحلت و محل دفن این مخدّره دیده نشده، به جز این که معلوم است در حیات حضرت رسول صلّی اللّه علیه و اله و سلم متولد شده و از اخبار مستفاد می‌شود که حضرت زینب بعد از حضرت سیّد الشّهدا علیه السّلام متولد شده و جناب امّ کلثوم بعد از حضرت زینب و ظاهرا قبر حضرت زینب در شام است و معروف است-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 58
__________________________________________________
- به زینبیه و زیارتگاه عامه مسلمین است. در هدیة الزائرین از علامه نوری رحمه اللّه نقل فرموده که در مدینه طیّبه قحطی و غلا شد. جناب عبد اللّه بن جعفر با مخدّره جناب زینب خاتون به شام جهت فرار از قحطی تشریف بردند، و در همان موضعی که فعلا مزار و مرقدشان هست و معروف است به زینبیه توقف فرمودند.
پس مخدّره مریض شد و از دنیا رحلت فرمود و در همان موضعی که منزلشان بود، دفن شد و امّا آن که دو مرتبه اسیر شده باشد، چنانچه بعضی گفته‌اند معلوم نیست. و در مناظر السباع مصر مزاری است معروف به مزار حضرت زینب خاتون و ممکن است که مزار مصر محل دفن یکی از بنات این مخدّره یا محل دفن یکی از اسباط ائمه اطهار علیهم السّلام بوده باشد که مسمّی بوده به این اسم و قریب به همین مضامین در خیرات حسان فرموده است. و از ابن بطوطه نقل فرموده که در یک فرسخی دمشق مشهد امّ کلثوم بنت امیر المؤمنین علیه السّلام است و اسم این مخدّره زینب بود و پیغمبر صلّی اللّه علیه و اله و سلم او را مکنّی فرمود به امّ کلثوم به جهت شباهتش به خاله‌اش امّ کلثوم، دختر حضرت پیغمبر صلّی اللّه علیه و اله و سلم انتهی. و معلوم است که در حیات حضرت پیغمبر صلّی اللّه علیه و اله و سلم دختری زینب نام از حضرت امیر علیه السّلام به غیر عقیله بنی هاشم نبوده. و در کامل بهایی است که مخدّره امّ کلثوم خواهر حضرت سیّد الشّهدا علیه السّلام در دمشق وفات نمود.
و امّا جناب امّ کلثوم بنت فاطمه علیها السّلام این مخدّره اسم شریفش رقیّه الکبری بود. چنانچه در عمدة الطالب است و او نیز خیلی جلالت قدر داشت و زوجه عمر بن الخطاب بود و در بحار از سیّد بن طاوس در طرائف روایت کرده از حضرت صادق علیه السّلام چون خواستگاری کرد عمر از امّ کلثوم، حضرت امیر علیه السّلام عذر آورد که او بچه است. عمر آمد نزد عباس بن عبد المطلب گفت: «آیا در من عیبی هست؟»
عباس گفت: «مگر چه شده؟»
گفت: «خواستگاری نموده‌ام نزد پسر برادرت و او مرا رد کرده. قسم به خدا از برای شما کرامتی نخواهم گذارد و دو شاهد اقامه می‌کنم أنّه سرق و لأقطّعنّ یمینه.»
پس عباس آمد خدمت حضرت امیر علیه السّلام و او را خبر داد به گفته عمر، و استدعا کرد که امر را واگذار به او نماید. امیر المؤمنین علیه السّلام امر مخدّره را واگذار به عباس فرمود. مرحوم اعتماد السلطنة در کتاب حجة السعادة می‌نویسد: زمانی که اسرا را وارد در مجلس یزید کردند، سفیر ملک روم حاضر بود و گفت: «یزید این‌ها از چه طایفه و از چه قبیله‌اند؟»
یزید گفت: «از قبیله بنی هاشم و نام صاحب این سر حسین بن علی است.»
گفت: «کدام علی؟»
یزید گفت: «داماد پیغمبر صلّی اللّه علیه و اله و سلم.»
سفیر گفت: «یکی از دختران علی علیه السّلام زوجه عمر بن الخطاب بود.»
یزید گفت: «مگر تو زوجه عمر دختر علی بن ابی طالب را می‌شناسی؟»
سفیر گفت: «آری، آنوقت که آن مخدّره را من دیدم از زوجه امپراتور با شأن‌تر بود»
الی آخره و این مخدّره در وقعه طف حاضر نبود. چنانچه در همین کتاب حجّة السعادة می‌فرماید:
نقله‌ی حدیث از طرق معتبره نقل نموده‌اند که جناب امّ کلثوم دختر امیر المؤمنین و فاطمه زهرا و والده زید-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 59
زینب الکبری بنت مولانا أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه و علیها السّلام، و تعرف بالعقیلة.
أمّها فاطمة الزّهراء بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم.
الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 137
الکلام علی زینب و أمّ کلثوم: مقتضی قول غیر المفید أنّ زینب و أمّ کلثوم أربعة صغریان و کبریان و به صرّح المسعودیّ فجعل أمّ کلثوم الکبری و زینب الکبری من فاطمة الزّهراء و جعل أمّ کلثوم الصّغری من غیرها. أمّا المفید فلم یذکر أمّ کلثوم الصّغری کما عرفت و ذکر زینب الکبری و زینب الصّغری المکنّاة بأمّ کلثوم بنتی الزّهراء و زینب الصّغری من غیر الزّهراء و لم یکنّها أمّ کلثوم و قد سمعت أنّ أمّها أمّ ولد.
و لا شکّ أنّه کان لأمیر المؤمنین علیه السّلام بنتان کلتاهما تکنّی بأمّ کلثوم: إحداهما زوجة عمر توفّیت بالمدینة و الأخری الّتی کانت بالطّفّ ذکرهما المؤرّخون و الأولی توفّیت قبل وقعة الطّفّ، و حینئذ فلا یبعد أن تکون أمّ کلثوم الّتی کانت بالطّفّ و الّتی خطبت بالکوفة هی زینب الصّغری الّتی ذکرها المفید و هو الموافق للاعتبار فإنّها و زینب الکبری شقیقتا الحسین علیه السّلام فلم تکونا لتفارقاه و لا لیفارقهما و إذا کانت الکبری و هی زوجة عبد اللّه بن
__________________________________________________
- ابن عمر و رقیّه بنت عمر در حیات حضرت مجتبی سلام اللّه علیه در مدینه طیّبه از دنیا رحلت فرمود و رحلت او و فرزندش زید در یک روز اتفاق افتاد و تقدّم و تاخّر موت احدهما معلوم نشد؛ الی أن قال: و امّ کلثوم بنت علی که نام شریفش در وقعه طف در همه‌جا مذکور می‌شود و خطب و اشعار به او منسوب می‌گردد، امّ کلثوم دیگری است از سایر زوجات امیر المؤمنین علیه السّلام؛ چون علی القول الصّحیح امیر المؤمنین علیه السّلام را از بنات دو زینب بود و دو امّ کلثوم، زینب کبری زوجه عبد اللّه بن جعفر بود و امّ کلثوم کبری زوجه عمر بن الخطاب بود و هر دو از صدّیقه طاهره بودند و زینب الصّغری و امّ کلثوم الصّغری از سایر امّهات به وجود آمدند انتهی. و شیخ حرّ در وسائل الشّیعه از عمّار یاسر روایت کرده است: «أخرجت جنازة أمّ کلثوم بنت علی و ابنها زید بن عمر؛ فی الجنازة الحسن و الحسین و عبد اللّه بن عمر و عبد اللّه بن عبّاس و أبو هریرة فوضعوا جنازة الغلام ممّا یلی الإمام و المرأة وراءه و قالوا هذا هو السنّة، انتهی.»
پس معلوم شد که جناب امّ کلثوم بنت فاطمه در وقعه طف اصلا در دنیا نبوده [است] و مستفاد از روایت مذکوره آن که جناب امّ کلثوم کبری در مدینه طیّبه از دنیا رفت و ظاهرا قبر شریفشان هم در مدینه طیّبه باشد و امّا تاریخ ولادت و رحلتشان معلوم نیست. همین قدر معلوم شد که این مخدّره در حیات حضرت رسول صلّی اللّه علیه و اله و سلم به دنیا آمد و در حیات حضرت مجتبی سلام اللّه علیه و اله از دنیا رفت.
خراسانی، منتخب التواریخ،/ 67- 68
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 60
جعفر لم تفارقه و زوجها حیّ فأحری أن لا تفارقه الصّغری و هی فی النّبل بمرتبة تلی مرتبة زینب الکبری.
أمّا القبر الّذی بقریة راویة قرب دمشق فهو منسوب لزینب الصّغری المکنّاة أمّ کلثوم کما وجد فی صخرة علی قبرها رأیتها و کما ذکره ابن جبیر فی رحلته فإن صحّ ذلک فهی شقیقة الحسین علیه السّلام أمّا کیف جاءت إلی الشّام و توفّیت و دفنت هناک فاللّه أعلم بصحّة ذلک و لیس فی شی‌ء من التّواریخ و الآثار ما یشیر إلیه. و قال ابن عساکر فی تاریخ دمشق أنّ القبر الّذی بقریة راویة هو لأمّ کلثوم و لیست بنت النّبیّ صلی اللّه علیه و سلم لأنّها توفّیت بالمدینة و لا أمّ کلثوم بنت علیّ من فاطمة زوجة عمر لأنّها ماتت بالمدینة و دفنت بالبقیع و إنّما هی امرأة من أهل البیت سمّیت بهذا الاسم و لا یحفظ نسبها (ا ه) و ظاهره انحصار أمّ کلثوم بنت علیّ علیه السّلام فی واحدة و هو مخالف لما علیه المؤرّخون و النّسّابون و مخالف لما تحقّق من أنّ أمّ کلثوم الّتی کانت بالطّفّ لیست زوجة عمر، لأنّها توفّیت قبل ذلک کما عرفت.
و یاقوت فی معجم البلدان اقتصر علی أنّ براویة قبر أمّ کلثوم لم یزد علی ذلک، و کون القبر الّذی براویة لزینب الکبری مقطوع بعدمه کما بیّناه فی ترجمتها من هذا الکتاب.
و النّسل منهم للحسن و الحسین علیهما السّلام و محمّد بن الحنفیّة و العبّاس و عمر.
و قد کثّر اللّه تعالی نسل علیّ و فاطمة علیهما السّلام بدعوة النّبیّ صلی اللّه علیه و سلم لهما لیلة زفافهما بقوله:
اللّهم اخرج منهما الکثیر الطّیب و قال الجاحظ قال علیّ بن أبی طالب رضی اللّه عنه بقیّة السّیف أنمی عددا و أکثر ولدا. و وجد النّاس ذلک بالعیان الّذی صار إلیه ولده من نهک السّیف و کثرة الذّرء و کرم النّجل (ا ه).
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 327
زینب الصّغری بنت أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السّلام و اسم أبی طالب عبد مناف.
و قبل الکلام علیها لا بدّ من الکلام علی من تسمّی بزینب و من تسمّی بأمّ کلثوم أو بهما من بنات علی علیه السّلام لیتمیّز بعضهنّ عن بعض فنقول:
ذکر المسعودیّ فی مروج الذّهب ج 2 ص 92 فی أولاد علیّ علیه السّلام: أمّ کلثوم الکبری
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 61
و زینب الکبری أمّهما فاطمة الزّهراء بنت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، و أمّ کلثوم الصّغری و زینب الصّغری و لم یذکر من هی أمّهما، لکن أمّ کلثوم الصّغری أمّها أمّ سعد أو سعید بنت عروة ابن مسعود الثّقفی، کانت متزوّجة من بعض ولد عمّها عقیل، أمّا زینب الصّغری فأمّها أمّ ولد، فدلّ کلامه علی أنّ المسمّاة بزینب، اثنتان کبری أمّها الزّهراء، و صغری لم یذکر اسم أمّها، و أمّها أمّ ولد، و المسمّاة بأمّ کلثوم اثنتان أیضا، کبری أمّها الزّهراء، و صغری لم یسمّ اسم أمّها، و اسمها أمّ سعید. و قال ابن أبی الحدید فی شرح النهج ج 2 ص 475: زینب الکبری و أمّ کلثوم الکبری أمّهما فاطمة بنت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم و أمّ کلثوم الصّغری و زینب الصّغری لأمّهات أولاد شتّی.
و قال المفید فی الإرشاد عند تعداد أولاد أمیر المؤمنین علیه السّلام: و زینب الکبری و زینب الصّغری و عدّ معهما غیرهما، و قال: لأمّهات شتّی. فدلّ کلامه علی أنّ المسمّاة بزینب من بنات أمیر المؤمنین علیه السّلام ثلاث: إحداهنّ تسمّی زینب الکبری و أمّها فاطمة بنت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، و اثنتان یسمّیان بزینب الصّغری، و المائز بینهما أنّ إحداهما تکنّی أمّ کلثوم و أمّها فاطمة أیضا، و الثّانیة لا تکنّی بأمّ کلثوم و أمّها غیر فاطمة علیها السّلام، و لیس فیهنّ من تسمّی أمّ کلثوم و لا تسمّی بزینب، فأمّ کلثوم عنده کنیة لا اسم، لکن لم یظهر الوجه فی وصف کلّ من الزّینبین بالصّغری، و یمکن أن یکون وصف المکنّاة بأمّ کلثوم بالصّغری بالنّسبة إلی شقیقتها زینب الکبری، و وصف الّتی لا تکنّی بأمّ کلثوم بالصّغری بالنّسبة إلی زینب المکنّاة أمّ کلثوم أو إلی زینب الکبری، أمّا إنّ الصّغری المکنّاة بأمّ کلثوم و الصّغری الّتی لا تکنّی بها، أیّهما أکبر؟ فلا یفهم من کلامه، و لعلّهما فی سنّ واحد لاختلاف أمّیهما.
و قال کمال الدّین محمّد بن طلحة فی کتابه مطالب السّؤول فی مناقب آل الرّسول عند ذکر الإناث من أولاده علیه السّلام: زینب الکبری، أمّ کلثوم الکبری أمّهما فاطمة بنت الرّسول صلی اللّه علیه و سلم زینب الصّغری، أمّ کلثوم الصّغری من أمّهات أولاد. فظهر ممّا مرّ هنا و ممّا مرّ فی ج 3 من هذا الکتاب و ممّا یأتی فی ترجمة زینب الکبری: أنّ من تسمّی بزینب من بنات علیّ علیه السّلام هما اثنتان کبری أمّها فاطمة الزّهراء علیها السّلام و هی العقیلة زوجة عبد اللّه بن جعفر، و صغری و هی الّتی کلامنا فیها.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 62
و فی عمدة الطّالب: أمّها أمّ ولد و کانت تحت محمّد بن عقیل بن أبی طالب ا ه. و علی قول المفید هنّ ثلاث و الثّالثة الصّغری المکنّاة بأمّ کلثوم شقیقة العقیلة. و أنّ من تسمّی بأمّ کلثوم من بناته علیه السّلام ثلاث أمّ کلثوم الکبری و هی الّتی کانت متزوّجة بالخلیفة الثّانی أمّها فاطمة الزّهراء علیها السّلام و أمّ کلثوم الصّغری أمّها أمّ سعد أو سعید بنت عروة بن مسعود الثّقفیّ کانت متزوّجة ببعض ولد عمّها عقیل، و أمّ کلثوم الوسطی و هی زوجة مسلم بن عقیل، و ذکرنا الصّغری و الکبری فی ج 3 و ذکرنا الثّلاث فی ج 13، أمّا أمّ کلثوم الّتی کانت مع أخیها بالطّفّ فالظّاهر من مجاری أحوالها أنّها شقیقة العقیلة، لکن ذلک یتنافی مع کونها زوجة الخلیفة الثّانی الّتی توفّیت قبل ذلک الحین بسقوط البیت علیها و علی ابنها زید، و یمکن أن تکون زوجة مسلم حضرت مع أخیها الحسین بقصد الکوفة لأنّ زوجها هناک و خروجها قبل العلم بقتل مسلم، و قد استظهرنا فی ج 3 أن تکون أمّ کلثوم الکبری و أمّ کلثوم الصّغری هما زینب الکبری و زینب الصّغری، ثمّ ظهر لنا أنّ هذا الاستظهار فی غیر محلّه (أوّلا) لما ذکرناه هنا و فی ج 13 من أنّ أمّ کلثوم الکبری هی الّتی کانت متزوّجة بالخلیفة الثّانی، و من المعلوم أنّ زینب الکبری کانت زوجة عبد اللّه بن جعفر فهما اثنتان، (ثانیا) لتصریح المسعودیّ و غیره من أئمّة هذا الشأن فی کلامهم المتقدّم بأنّ المسمّیات بزینب و بأمّ کلثوم من بنات علیّ هنّ أربع أو ثلاث لا اثنتان، و فی عمدة الطّالب ص 15 أبو محمّد عبد اللّه بن محمّد بن عقیل أمّه زینب الصّغری بنت أمیر المؤمنین علیّ علیه سلام اللّه و التّحیة أمّها أمّ ولد، ثمّ قال محمّد بن عبد اللّه بن محمّد بن عقیل أمّه حمیدة بنت مسلم ابن عقیل، و أمّها أمّ کلثوم بنت علیّ بن أبی طالب. فعلم من ذلک أنّ مسلم بن عقیل کان متزوّجا بأمّ کلثوم ابنة عمّه علیّ بن أبی طالب.
الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 136
أمّ کلثوم بنت أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السّلام زوجة مسلم بن عقیل بن أبی طالب.
فی عمدة الطّالب: محمّد بن عبد اللّه بن محمّد بن عقیل بن أبی طالب أمّه حمیدة بنت مسلم بن عقیل، أمّها أمّ کلثوم بنت علیّ بن أبی طالب (انتهی). فهذا یدلّ علی أنّ مسلما
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 63
کان متزوّجا بأمّ کلثوم بنت عمّه علیّ بن أبی طالب، و ولد له منها بنت اسمها حمیدة، و حمیدة هذه تزوّجها ابن عمّها عبد اللّه بن محمّد بن عقیل و ولدت له محمّد بن عبد اللّه بن محمّد عقیل. و أمّ کلثوم هذه الّتی هی زوجة مسلم بن عقیل غیر أمّ کلثوم الصّغری الآتیة الّتی کانت متزوّجة بأحد أعقابه، فلا یمکن أن تکون زوجته، و غیر الکبری الآتیة أیضا لأنّه لم یقل أحد أنّها کانت متزوّجة بمسلم. ثمّ إنّ بنات أمیر المؤمنین علیّ علیه السّلام اللّواتی اسمهنّ أو کنیتهنّ أمّ کلثوم هنّ ثلاث أو أربع: أمّ کلثوم هذه زوجة مسلم و لعلّها الوسطی و أمّ کلثوم الصّغری الآتیة و أمّ کلثوم الکبری الآتیة زوجة عمر بن الخطّاب الّتی تزوّجها بعده عون بن جعفر ثمّ أخوه محمّد ثمّ أخوهما عبد اللّه بن جعفر کما ستعرف. و هناک زینب الصّغری المکنّاة بأمّ کلثوم المنسوب إلیها القبر الّذی فی قریة راویة شرقی دمشق کما نذکره فی ترجمتها إن شاء اللّه، فیمکن أن تکون هی زینب الصّغری و تکون هی و أمّ کلثوم الصّغری واحدة و یکون المکنّیات بأمّ کلثوم ثلاثا، و یمکن أن تکون غیرها فیکنّ أربعا فیکون لنا زینب الکبری، و زینب الصّغری المکنّاة بأمّ کلثوم، و أمّ کلثوم الکبری، و أمّ کلثوم الصّغری، و الأخیرة اسمها کنیتها، و أمّ کلثوم زوجة مسلم بن عقیل، و اللّه أعلم.
ثمّ إنّ أمّ کلثوم بنت أمیر المؤمنین علیه السّلام الّتی کانت مع أخیها الحسین علیه السّلام بکربلاء لا یدری أیّهنّ هی؟ فیمکن أن تکون هی زوجة مسلم بن عقیل فتکون قد خرجت مع أخیها الحسین، کما خرجت معه أختها زینب، و زوجها عبد اللّه بن جعفر حیّ بالمدینة، فخرجت معه هی و ولداها عون و جعفر. و هذه کان قد خرج زوجها مسلم إلی الکوفة و خرج أولاده مع الحسین، و یمکن أن یکون فیهم من هو من أولادها فهی أحقّ بالخروج مع أخیها الحسین من کلّ امرأة، و یمکن أن تکون هی الصّغری، و یمکن علی بعد أن تکون الکبری جاءت مع أخیها مع وجود زوجها.
الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 484
أمّ کلثوم الصّغری بنت أمیر المؤمنین علیه السّلام زوجة عبد اللّه الأصغر بن عقیل.
هکذا وجدت فی مسودّة الکتاب، و لا أعلم الآن من أین نقلته، و عقیل هذا إن أرید به عقیل بن أبی طالب فلیس له ولد یسمّی عبد اللّه بل له مسلم قتیل الکوفة منقرض
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 64
و محمّد بن عقیل قاله فی عمدة الطّالب، و إن أرید به عقیل بن محمّد بن عبد اللّه الأکبر بن محمّد بن عقیل بن أبی طالب فابنه عبد اللّه الأصغر، بینه و بین عقیل بن أبی طالب خمسة آباء، فکیف یتزوّج بأمّ کلثوم الّتی لیس بینها و بین علی أخی عقیل أحد؟ فلذلک نظن أنّ الصّواب زوجة عبد اللّه الأکبر بن محمّد بن أبی طالب.
الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 485
و ظلّت فاطمة الزّهراء الزّوجة الوحیدة لعلیّ بن أبی طالب طیلة حیاتها، و لم یتّخذ علیّ علیها زوجة حتّی توفّیت، و قد ولدت له الحسن، و الحسین، و أمّ کلثوم، و زینب.
و کانت فاطمة ترقّص ولدها الحسین و تقول:
إنّ بنیّ شبه النّبیّ لیس شبیها بعلیّ
کحالة، أعلام النّساء، 4/ 112- 113
نعم، و روی عنه أولاده الخمسة: الحسن، و الحسین، و محمّد، و عمر، و العبّاس، و من النّساء زینب و خلق کثیر منهم: الشّعبیّ و الحارث الأعور و الحسن البصریّ علی الصّحیح، و عاصم بن ضمرة، و عاصم بن بهدلة و زاذان، و علیّ بن ربیعة و النّعمان بن سعد، و سوید بن غفلة، و عمر بن علیّ، و یزید بن أبی أمیة، و یزید بن أبی مریم، و حجر ابن عدیّ، و کمیل بن زیاد و غیرهم، و له فی الصّحیحین أربعة و أربعون حدیثا، و خرج له الأربعة و غیرهم، و أئمّتنا جمیعهم و شیعتهم إلّا الشّریف السّیلقیّ، إنتهی.
مجد الدّین الیمنی، لوامع الأنوار، 3/ 24
زینب بنت أمیر المؤمنین علیه السّلام، سبطة رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم.
مجد الدّین الیمنی، لوامع الأنوار، 3/ 201
زینب بنت علیّ بن أبی طالب «1».
کحاله، أعلام النّساء، 2/ 92
رزقت فاطمة بنت الرّسول من البنین من زوجها الإمام علیّ بن أبی طالب خمسة
__________________________________________________
(1)- شقیقة الحسن و الحسین.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 65
أولاد: الحسن، و الحسین، و المحسن «1»، و زینب الکبری، و أمّ کلثوم الکبری.
و یذهب الیعقوبیّ فی تاریخه إلی أنّه کان لفاطمة ثلاث بنات، و هو قول ضعیف لم نجد فی کتب المؤرّخین له تأییدا «2».
أبو النّصر، فاطمه بنت محمّد،/ 99، 124
ولدت فاطمة علیها السّلام ولدها الحسن علیه السّلام فی السّنة الثّالثة من الهجرة، و لم یکن بینه و بین أخیه الحسین إلّا مدّة الحمل، ثمّ ولدت زینب الکبری؛ ثمّ أمّ کلثوم و اسمها رقیّة علی الصّحیح، (و قیل): زینب أیضا؛ ثمّ حملت بالمحسن و أسقطته لستّة أشهر.

نکتفی هنا بذکر إخوة زینب الکبری الّذین هم لأمّها و أبیها بما تقدّم، أمّا أختها أمّ کلثوم فسیأتی تفصیل أحوالها عند الکلام علی موضع دفنها، أمّا إخوتها و أخواتها الّذین هم من غیر الصّدّیقة الطّاهرة فاطمة صلوات اللّه علیها فأوّلهم محمّد بن الحنفیّة. [...]
و من إخوتها: العبّاس و عبد اللّه و جعفر و عثمان أمّهم أمّ البنین [...]
و من إخوتها محمّد الأوسط، و أمّه أمامة بنت أبی العاص، و أمّ أمامة زینب بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم تزوّج بها أمیر المؤمنین علیه السّلام لوصیّة فاطمة، و محمّد هذا قتل مع أخیه الحسین علیه السّلام یوم الطّفّ، و قیل: المقتول هو محمّد الأصغر و أمّه أمّ ولد، و قاتله من تمیم من بنی أبان بن دارم، و الأوسط مات حتف أنفه.
(و منهم) عمر و رقیّة الصّغری، و أمّهما أمّ حبیب بنت ربیعة التّغلبیّ و کانت تسمّی الصّهباء، قیل: ولد عمر و أخته توأمین و عاشا، و قال الطّبرسیّ فی الإعلام کانت رقیّة بنت علیّ علیه السّلام عند مسلم بن عقیل فولدت له عبد اللّه بن مسلم قتل یوم الطّفّ، و علیّا و محمّدا ابنی مسلم، و قال الدّاودیّ: عمر الأطرف بن أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السّلام و یکنّی أبا القاسم، قاله الموضّح النّسّابة، و قال ابن خداع: یکنّی أبا حفص، و ولد توأما
__________________________________________________
(1)- ینکر بعض المؤرّخین وجود المحسن، و لکن غیرهم یثبته کالمسعودیّ و أبو الفداء.
(2)- الیعقوبی ج 2 ص 201، کما ذکرناه فی ج 9 ص 21.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 66
لأخته رقیّة، قال: و کان ذا لسان و فصاحة وجود و عفّة، و قال: و لا یصحّ روایة من روی أنّ عمر حضر کربلاء (قلت) و قد عمّر عمرا طویلا، قیل: تسعین سنة، و قیل: خمسا و ثمانین، و رویت عنه بعض الأحادیث (و منهم) یحیی و عون، أمّا یحیی فلا خلاف فی أنّ أمّه أسماء بنت عمیس، و أمّا عون، فقیل: إنّ أمّه أسماء أیضا، و قیل: أمّه أم ولد، توفّی یحیی فی حیاة أبیه، و استشهد عون یوم الطّفّ مع أخیه الحسین علیه السّلام (و منهم) أبو بکر قیل: اسمه کنیته، و قیل: هو محمّد الأصغر، و قال أبو الفرج: لم یعرف اسمه، و عبید اللّه المقتول فی المذار فی جیش مصعب بن الزّبیر، و أمّه لیلی بنت مسعود بن خالد بن مالک ابن ربعی بن سلمی بن جندل بن نهشل بن دارم بن مالک بن حنظلة بن زید مناة بن تمیم (و منهم) زینب الصّغری و رقیّة الصّغری و کنیتها أمّ کلثوم، و قیل: هی کنیة زوجة مسلم بن عقیل و هذه لا کنیة لها، و أمّهما أمّ سعید بنت عروة الثّقفیّة، و کانت الأولی منهما عند محمّد بن عقیل فولدت له عبد اللّه، و فیه العقب من ذرّیّة عقیل، قال الذّهبیّ روی عن أبیه و خاله ابن الحنفیّة و آخرین و ذکره ابن سعد- إلی أن قال-: کان خیّرا فاضلا موصوفا بالعبادة من أهل الصّدق مات بعد سنة 140، و ماتت أمّه بالمدینة و دفنت ببقیعها، و کانت الثّانیة عند عبد الرّحمان بن عقیل فولدت له سعدا و عقیلا.
(و من أخواتها) بنت ماتت و هی صغیرة، قیل: اسمها خدیجة أمّها محیّاة بنت امرئ القیس الکلابیّة، و کان من ذکائها أنّها کانت تلثخ باللّام، فکانت تحترز عن اللّام فی کلامها، و کان أصحاب أمیر المؤمنین علیه السّلام یسألونها من أخوالک؟ فتقول: وه وه احترازا من لام کلاب.
(و من إخوتها و أخواتها) لأمّهات شتّی (عمران) قیل: أصیب جریحا فی النّهروان و مات فی بابل و قبره یزار هناک (و رملة) زوّجها أبوها من أبی الهیاج عبد اللّه بن أبی سفیان بن الحارث بن عبد المطّلب، و أمّ هانی تزوّجها عبد اللّه الأکبر بن عقیل بن أبی طالب فولدت له محمّدا قتل یوم الطّفّ و (عبد الرّحمان) و (میمونة) و کانت عند عقیل بن عبد اللّه بن عقیل و (أمامة) و کانت عند الصّلت بن نوفل بن الحارث بن عبد المطّلب، و ولدت له نفیسة و توفّیت عنده، و (فاطمة) کانت عند أبی سعید بن عقیل فولدت له
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 67
حمیدة، و عاشت فاطمة هذه حتّی رأت أبا عبد اللّه جعفر بن محمّد الصّادق علیه السّلام و قد رویت عنها أحادیث، و هی الّتی أرسلت جابر بن عبد اللّه الأنصاری لتسلیة علیّ بن الحسین علیه السّلام من البکاء.
هؤلاء إخوة زینب علیه السّلام و أخواتها، ذکرنا ما یتحمّله الکتاب من ذکرهم، و لبعضهم أخبار و آثار ذکرنا شیئا منها فیما ألّفناه من مناقب أبیهم المرتضی من کتبنا، و عسی أن نتعرّض لشی‌ء منها مع الحاجة إلیه. «1»
النّقدی، زینب الکبری،/ 6- 7، 13- 16
__________________________________________________
(1)- در ترجمه زینب کبری علیها السّلام و سایر بانوان دشت کربلا.
بنت امیر المؤمنین علیه السّلام، مادرش فاطمه زهرا علیها السّلام.
محلّاتی، ریاحین الشّریعة، 3/ 33
أمامة: بانوی حرم امیر المؤمنین علیه السّلام، مادرش زینب بنت رسول اللّه، که ترجمه او در جلد دوم گذشت، پدر او أبو العاص بن ربیع پسر خواهر خدیجة کبری، و مادر أبو العاص هالة خواهر خدیجة است، که قبل از خدیجة از دنیا رفت. أبو العاص زینب را قبل از اسلام تزویج کرد. پسری از او آورد و در کودکی از دنیا رفت. پس از او أمامة متولد شد. و رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله و سلم این أمامه را بسیار دوست می‌داشت. حتی این که در نماز، گاهی او را حمل می‌کرد و در حال رکوع و سجود او را بر زمین می‌گذارد و گاهی او را بر گردن خود سوار می‌کرد.
ابن عبد البرّ در استیعاب گوید: أمامة، در عهد رسول خدا متولّد شد و قلاده‌ای از جزع برای حضرت به هدیه آوردند. حضرت آن را به گردن أمامة أنداخت.
و عسقلانی در إصابة گوید: نجاشی، هدیه‌ای برای رسول خدا فرستاد که در میان آن‌ها، انگشتری از طلا بود و نگین حبشی داشت. آن حضرت أمامة را طلبید و انگشتر را به او بخشید.
و صدّیقه طاهره فاطمه زهرا علاقه تامّ و تمامی به این دختر داشت؛ لذا هنگام رحلت به حضرت أمیر علیه السّلام فرمود: «بعد از من، أمامة را تزویج کن، که او دختر خواهر من است و در محبّت به فرزندان من مثل من باشد.»
و آن حضرت به این وصیت عمل نمود و أمامه را تزویج کرد و فرزندی از او آورد. چنانچه در کافی در باب نکاح و در عوالم از امام باقر حدیث کند که: «در أولاد امیر المؤمنین محمّد بن علی الاوسط مادرش أمامة بنت أبی العاص است.»
و در فرسان الهیجاء بیان شد که این محمّد از شهدای کربلاست و امیر المؤمنین فرمود: «چهار چیز است که راهی برای فراق از آن‌ها نیست.» أمامة را یکی از آن‌ها به شمار گرفته است. در أعیان الشیعة به ترجمه أمامة می‌فرماید که چون امیر المؤمنین شهید شد، امّ الهیثم النخعیة این ابیات بگفت:
أشاب ذوائبی و أزلّ رکنی أمامة حین فارقت القرینا
تطیف به لحاجتها إلیه فلمّا استیأست رفعت رنیبا
-موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 68
أبوها: أبوها أمیر المؤمنین. علیّ بن أبی طالب علیه السّلام القرشیّ الهاشمیّ، أبو السّبطین الحسن و الحسین علیهما السّلام، ولد فی بیت اللّه الحرام، فی الثّالث عشر من شهر رجب الحرام، قبل المبعث بعشرة سنین، کان أوّل النّاس إسلاما، و أعظمهم إقداما، و أقواهم شکیمة،
__________________________________________________
- و امیر المؤمنین هنگام رحلت، أمامة را فرمود: «بعد از من، این طاغی معاویة بن ابی سفیان تو را خطبه خواهد کرد. مبادا در حباله نکاح او در آبی، و اگر خواستی شوهر بنمایی، مغیرة بن نوفل را اختیار کن.»
چون عدّة أمامة منقضی شد، معاویة به مروان نوشت که أمامة را برای من خطبه کن. چون این خبر به أمامة رسید، أمامه حکایت را با مغیرة بن نوفل در میان نهاد. مغیرة گفت: «آیا راضی می‌شوی که این آکلة الأکباد تو را خطبه کند؟»
أمامة گفت: «من اختیار خود را به دست تو دادم.»
سپس مغیرة او را تزویج کرد برای خود و با هم زندگانی کردند تا در سنه پنجاه از هجرت، أمامة وفات نمود.
و در رجال مامقانی می‌فرماید: امام حسن و امام حسین در هنگام حال احتضار او حاضر شدند و به وصایای او گوش دادند که از شدّت مرض، زبان او از کار افتاده بود و به اشاره وصیّت می‌کرد و به او می‌گفته‌اند: «فلان عبد را آزاد کردی؟ به سر اشاره می‌کرد: «بلی!» و آن بزرگوار این وصیت را امضا فرمود و لا یخفی که مغیرة بن نوفل از اصحاب امیر المؤمنین است. ولی در کتب رجال نامی از او مذکور نیست.
محلاتی، ریاحین الشریعه، 3/ 350- 351،
أمّ الکرام: یکی از دخترهای امیر المؤمنین است. از تاریخ او چیزی در دست نیست.
أمّ کلثوم صغری: بنت امیر المؤمنین در صفحه 299 این جلد گذشت.
أمّ کلثوم بنت فاطمة الزّهراء سلام اللّه علیها: در بانوان کربلا گذشت. ایضا.
أمّ الحسن: نام یکی از دختران امیر المؤمنین علیه السّلام است. مادر او، امّ سعید دختر عروة بن مسعود ثقفی است. این أمّ الحسن را به نکاح جعدة بن ابی هبیرة بن ابی وهب مخزومی درآوردند، و این جعدة پسر امّ هانی خواهر امیر المؤمنین، و از خواص شیعیان و جان‌نثاران آن حضرت بود. بعد از او، جعفر بن عقیل او را نکاح کرد، آیا با شوهرش جعفر بزمین کربلا آمد یا نیامد؟ معلوم نیست.
أمامة: بنت امیر المؤمنین علیه السّلام. از تاریخ او خبری در دست نیست.
أمّ سعید: یکی از بانوان حرم امیر المؤمنین علیه السّلام است. از او رمله کبری و أمّ الحسن را آورد و در ناسخ، أمّ سعد ضبط کرده است.
أمّ سلمة: نام یکی از دختران امیر المؤمنین علیه السّلام است. از تاریخ او چیزی در دست نیست.
أمّ هانی: یکی از دختران امیر المؤمنین علیه السّلام است. او را عبد الرحمان بن عقیل تزویج کرد و عبد الرحمان در زمین کربلا شهید شد که تفصیل آن را در کتاب «فرسان الهیجاء» ذکر کرده‌ام.
محلاتی، ریاحین الشریعه، 3/ 350- 351، 352، 432، 375، 396، 397، 452
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 69
و أشدّهم عزیمة، کیف لا یکون کذلک؟! و قد تربّی فی حجر الرّسول الأعظم صلّی اللّه علیه و اله و سلم و آزره و حامی عنه و هو ابن عشر سنین، و أخذ عن رسول اللّه کلّ العلوم، و اقتبس من قبس النّبوّة، حتّی قال صلّی اللّه علیه و اله و سلم: خیر أعمامی أبو طالب علیه السّلام، و خیر إخوانی علیّ علیه السّلام، و فداه بنفسه، لیلة مبیته علی الفراش، و شهد مع النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله و سلم مشاهده کلّها. و قد زوّجه من ابنته. فاطمة الزّهراء علیها السّلام، إذ ما کان لها کفو إلّا ابن عمّها علیّ بن أبی طالب علیه السّلام، فولدت له الحسن و الحسین و محسن السّقط؛ و زینب الکبری و زینب الصّغری- أمّ کلثوم-، [...]
أمّها: أمّها سیّدة نساء العالمین فاطمة الزّهراء بنت الرّسول الأعظم، کانت تلقّب بالزّهراء، و أمّ أبیها، و البتول، و الصّدّیقة، و الطّاهرة، و الزّکیة و المحدّثة، و هی أصغر بنات رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم، و أمّها خدیجة بنت خویلد رضوان اللّه علیها. ولدت فاطمة فی جمادی الآخرة و عمر النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله و سلم آنذاک خمس و ثلاثین سنة.
نشأت فی حجر رسول اللّه و تربّت فی کنفه صلّی اللّه علیه و اله و سلم، و زوّجها رسول اللّه علیّا علیه السّلام.
و یروی أنّها بکت یوم زواجها. فقال صلّی اللّه علیه و اله و سلم: ما لک تبکین یا فاطمة؟ فو اللّه لقد أنکحتک أکثرهم علما، و أفضلهم حلما، و أوّلهم سلما، فولدت له: الحسن و الحسین و زینب الکبری و أمّ کلثوم و محسن السّقط. و قد انقطع نسل رسول اللّه إلّا من فاطمة، و کان النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله و سلم ینوّه علی المنبر بفضلها و شرفها و حبّه لها.
الهاشمیّ، عقیلة بنی هاشم،/ 7، 8- 9
اسمها: زینب.
... أبوها: الإمام أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السّلام.
أمّها: فاطمة الزّهراء علیها السّلام بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم.
جدّها لأبیها: أبو طالب عمّ النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله و سلم، و أبو طالب هو الّذی کفّل رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم صغیرا، و قام بنصرته، و حامی عنه، و ذبّ عنه کبیرا.
جدّتها لأبیها: فاطمة بنت أسد بن هاشم، و کانت لرسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم بمنزلة الأمّ، و ربّی فی حجرها، و کان ینادیها: أمّی.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 70
جدّها لأمّها: خاتم النّبیّین محمّد بن عبد اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم.
جدّتها لأمّها: خدیجة الکبری. أوّل من آمن برسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم من النّساء.
جدّها الأعلی لأبویها: عبد المطّلب بن هاشم، أمین الکعبة و صاحب السّقایة و الرّفادة.
[...] إخوتها؛ من أبیها و أمّها: الإمام الحسن و الإمام الحسین علیهما السّلام و محسن. و زینب الصّغری.
الصّادق، زینب ولیدة النّبوّة و الإمامة،/ 9- 10
هی زینب بنت علیّ بن أبی طالب بن عبد المطّلب الهاشمیّة، سبطة رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، أمّها فاطمة الزّهراء (رضی اللّه عنها).
للإمام علیّ بن أبی طالب (کرّم اللّه وجهه) ثلاث بنات، کل منهنّ اسمها «زینب».
فأکبر هنّ صاحبة التّرجمة، و أمّها فاطمة الزّهراء (رضی اللّه عنها).
و زینب الوسطی الملقّبة بأمّ کلثوم لمّا کنّاها النّبیّ صلی اللّه علیه و سلم لشبهها بخالتها، و قیل: بل سمّتها أمّها کما سمّت أختها زینب.
و رقیّة ماتت صغیرة لم تبلغ الحلم.
هؤلاء الثّلاث أمّهنّ السّیّدة فاطمة الزّهراء بنت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، فهنّ و الحسن و الحسین و محسن أشقّاء.
أمّا زینب الصّغری، و أخواتها أمّ الحسن و رملة أمّ هانئ و رملة الصّغری و أمّ جعفر و أمّ کلثوم و میمونة و خدیجة و فاطمة، کلتاهما قدمت دمشق و ماتت بها، و لهما مشاهد مزورة. و رقیّة الکبری و أمّ الکرام و نفیسة و أمّ سلمة و أمّ أبیها، فکلّهنّ لأمّهات أولاد.
قال ابن قتیبة فی معارفه: و کان سائر بنات علیّ عند ولد المخزومی، و خلا فاطمة فإنّها کانت عند سعید بن الأسود.
و أوّل زوجة تزوّج بها الإمام علیّ رضی اللّه عنه هی السّیّدة فاطمة الزّهراء بنت سیّدنا رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، و لم یتزوّج غیرها فی حیاتها، و ولد له منها: الحسن، و الحسین، و محسن، و زینب الکبری، و الوسطی المکنّاة بأمّ کلثوم، و رقیّة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 71
فنقول: هی السّیّدة زینب بنت الإمام علیّ بن أبی طالب (کرّم اللّه وجهه) ابن عمّ رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم.
و أمّها: سیّدة نساء العالمین، فاطمة الزّهراء، رضی اللّه عنها بنت سیّد الخلق سیّدنا رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم.
و هی أوّل أزواجه، و لم یتزوّج علیها حتّی توفّیت عنده، و ولدت له ستّة: الحسن و الحسین و محسن، و زینب الکبری، و الوسطی المکنّاة بأمّ کلثوم، و رقیّة.
و العقب من الحسن، و الحسین، و زینب الکبری.
موسی محمّد علیّ، السّیّدة زینب،/ 50، 53- 54، 64، 97
زینب الصّغری بنت الإمام علیّ بن أبی طالب رضی اللّه عنه: أمّها أمّ ولد تزوّجت بابن عمّها محمّد بن عقیل بن أبی طالب فولدت له القاسم، و عبد اللّه، و عبد الرّحمان، قاله العبید لیّ فی تاریخه، و عبد اللّه المذکور هذا کان فقیها تروی عنه الأخبار، و کان أحول.
قال الحافظ شمس الدّین الذّهبیّ، و الحافظ ابن حجر العسقلانیّ فی تهذیب التّهذیب:
عبد اللّه بن محمّد بن عقیل أبو محمّد المدنیّ أمّه زینب الصّغری بنت علیّ بن أبی طالب روی عن أبیه و خاله محمّد بن الحنفیّة و آخرین، و ذکره ابن سعد فی الطّبقة الرّابعة من أهل المدینة قال: و کان خیّرا فاضلا موصوفا بالعبادة من أهل الصّدق و مات بعد سنة 140 قبل خروج محمّد بن عبد اللّه بن الحسن بالمدینة، و ماتت أمّه بالمدینة و دفنت ببقیعها، و من عبد اللّه المذکور امتدّ عقب عقیل بن أبی طالب.
و کان سائر بنات الإمام علیّ بن أبی طالب عند أخویه عقیل و جعفر و أولادهما، و امتدّ عقب عبد اللّه الأحول من ثلاثة من أولاده، و هم محمّد الأکبر، و محمّد الأصغر، و مسلم، و باقی أولاده ما بین دارج و منقرض.
ثمّ بعد وفاة السّیّدة فاطمة تزوّج [الامام علیّ علیه السّلام] أمّ البنین بنت حزام الکلابیّة فولد له منها العبّاس و جعفر و عبد اللّه و عثمان، قتل هؤلاء الأربعة مع أخیهم الحسین و لم یعقب منهم غیر العبّاس.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 72
و تزوّج لیلی بنت مسعود بن خالد النّهشلیّ التّمیمیّ، و ولد له منها عبد اللّه و أبو بکر قتلا مع الحسین أیضا.
و تزوّج أسماء بنت عمیس الخثعمیّة، و ولد له منها محمّد الأصغر و یحیی و لا عقب لهما، زاد بعضهم عونا.
و تزوّج الصّهباء بنت ربیعة التّغلبیّة و هی من السّبی الّذین أغار علیهم خالد بن الولید بعین التّمر، و ولد له منها عمر و رقیّة، و عاش عمر المذکور حتّی بلغ من العمر خمسا و ثمانین سنة، و حاز نصف میراث أبیه، و مات بینبع صدر وادی العقیق بالمدینة، و قیل بینبع و الأوّل أشهر و له عقب، و ماتت رقیّة صغیرة.
و تزوّج أمامة بنت أبی العاص بن الرّبیع بن عبد شمس بن عبد مناف و أمّها زینب بنت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم و هی أکبر بناته، أمّها السّیّدة خدیجة بنت خویلد الأسدیّة فولد له منها محمّد الأوسط و لا عقب له.
ثمّ تزوّج خولة بنت جعفر الحنفیّة فولد له منها محمّد الأکبر.
و کان له عدّة ذکور و بنات من أمّهات شتّی.
قال العبیدلیّ النّسّابة فی تاریخه: و العقب من أمیر المؤمنین علیه السّلام فی خمسة رجال:
الحسن، و الحسین، و محمّد بن الحنفیّة، و العبّاس شهید الطّفّ، و عمر الأطرف، و زینب الکبری .. ا ه.
و المراد بزینب الکبری رضی اللّه تعالی عنها، هی السّیّدة زینب عقیلة الطّهر و الکرم، 1 الّتی أفردنا لها هذا الکتاب.
موسی محمّد علیّ، السّیّدة زینب،/ 116- 117، 119- 122
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 73
و بعد:
و قد عدّ زینب الکبری بنت فاطمة الزّهراء علیها السّلام عند:
ابن سعد، الطّبقات، 3- 1/ 11 (راجع ج 9 ص 10)
المصعب الزّبیری، نسب قریش،/ 40 (راجع ج 9 ص 11)
ابن قتیبة، المعارف،/ 210، 211 (راجع ج 9 ص 14)
ابن قتیبة، المعارف (ط دار إحیاء التّراث العربیّ)،/ 62
العبیدلیّ، أخبار الزّینبات،/ 111، 123
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 2/ 411، أنساب الأشراف، 2/ 189 (راجع ج 9 ص 15)
ابن أبی الدّنیا، مقتل الإمام أمیر المؤمنین،/ 116 (راجع ج 9 ص 18)
الطّبری، التّاریخ، 5/ 153 (راجع ج 9 ص 24)
البلخی، البدء و التّاریخ، 2/ 114، 145، 146
المسعودی، مروج الذّهب، 3/ 73- عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 326 (راجع ج 9 ص 32)
ابن حبّان، الثّقات (السّیرة النّبویّة)، 2/ 304، السّیرة النّبویّة، (ط بیروت)،/ 553 (راجع ج 9 ص 33)
المفید، الإرشاد، 1/ 355- عنه: العلّامة الحلّی، المستجاد (من مجموعة نفیسة)،/ 429؛
الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 440؛ المجلسی، البحار، 42/ 89؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة،
3/ 168؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 326؛ التّستری، تواریخ النّبیّ صلی اللّه علیه و اله و سلم و الآل علیهم السّلام،
/ 115 (راجع ج 9 ص 35)
أبو طالب الزّیدی، الإفادة،/ 40، 42- عنه: مجد الدّین الیمنی، التّحف،/ 40 (راجع ج 9 ص 38)
البیهقی، دلائل النّبوّة، 3/ 162- مثله الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 83، المجلسی، البحار، 43/ 214
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 74
المجدی،/ 12، 18
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 203، تاج الموالید (من مجموعة نفیسة)،/ 94- مثله الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 1/ 370 (راجع ج 9 ص 46، 48)
الطّبرسی، تاج الموالید (من مجموعة نفیسة)،/ 99
ابن فندق، لباب الأنساب، 1/ 335، 337 (راجع ج 9 ص 52)
الخوارزمی، المناقب،/ 397
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 73/ 130، (تراجم النّساء)،/ 119، مختصر ابن منظور، 9/ 177
ابن شهر آشوب، المناقب، 3/ 304- عنه: المجلسی، البحار، 42/ 91 (راجع ج 9 ص 54)
ابن الجوزی، صفة الصّفوة، 1/ 309، المنتظم، 5/ 69- عنه: ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 142 (راجع ج 9 ص 57، 80)
ابن البطریق، العمدة،/ 29 (راجع ج 9 ص 58)
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 199- عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 326 (راجع ج 9 ص 59)
ابن قدامة، التّبیین،/ 125
البرّی، الجوهرة،/ 19
ابن طلحة، مطالب السّؤول،/ 62- عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 441؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 169 (راجع ج 9 ص 62)
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 52، 53 (راجع ج 9 ص 62)
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 54 (راجع ج 9 ص 64)
ابن أبی الحدید، شرح نهج البلاغة، 9/ 242- عنه: المجلسی، البحار، 42/ 90 (راجع ج 9 ص 65)
الکنجی، کفایة الطّالب،/ 411 (راجع ج 9 ص 66)
محبّ الدّین الطّبری، ذخائر العقبی،/ 117، الرّیاض النّضرة، 2/ 333 (راجع ج 9 ص 69)
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 75
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 221، 223 (راجع ج 9 ص 70، 71)
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 7/ 331 (راجع ج 9 ص 73)
الصّفدی، الوافی بالوفیات، 21/ 281
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 141 (راجع ج 9 ص 80)
الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 121 (راجع ج 9 ص 82)
ابن طولون، الأئمّة الإثنا عشر،/ 59 (راجع ج 9 ص 86)
الدّیار بکری، تاریخ الخمیس، 2/ 284 (راجع ج 9 ص 89)
خواندامیر، حبیب السّیر، 1/ 584 (راجع ج 9 ص 90)
تاج الدّین العاملی، التّتمّة،/ 57 (راجع ج 9 ص 93)
المجلسی، البحار، 22/ 167
مدرسی، جنّات الخلود،/ 17، 19
سپهر، ناسخ التّواریخ أمیر المؤمنین علیه السّلام، 4/ 342
سپهر، ناسخ التّواریخ حضرت زینب کبری علیها السّلام، 1/ 6
الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 207 (راجع ج 9 ص 102)
آل بحر العلوم، تحفة العالم، 1/ 230
خراسانی، منتخب التّواریخ،/ 88
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 76
و عدّ زینب بنت فاطمة الزّهراء علیهما السّلام عند:
ابن سعد، الطّبقات، 8/ 17
المصعب الزّبیری، نسب قریش،/ 25
محمّد بن حبیب، المحبّر،/ 53
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 2/ 29، أنساب الأشراف (ط مصر)، 1/ 402
محمّد بن سلیمان، المناقب، 2/ 48 (راجع ج 9 ص 22)
الدّولابی، الذّریة الطّاهرة،/ 91، 92، 157
تاریخ أهل البیت،/ 93- ابن أبی الثّلج، تاریخ الأئمّة (من مجموعة نفیسة)،/ 16 (راجع ج 9 ص 27)
الخصیبی، الهدایة الکبری،/ 93، 94، 108
المسعودیّ، التّنبیه و الإشراف،/ 298 (راجع ج 9 ص 31)
ابن حبّان، الثّقات (السّیرة النّبویّة)، 2/ 144، السّیرة النّبویّة (ط بیروت)،/ 409
الطّبری، دلائل الإمامة،/ 27، نوادر المعجزات،/ 96- 97 رقم 15- عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز، 1/ 369
أبو نعیم، معرفة الصّحابة، 1/ 89
ابن حزم، الجمهرة، 1/ 16، 37 (راجع ج 9 ص 41)
البیهقی، دلائل النّبوّة، 3/ 161، 7/ 283، السّنن الکبری، 7/ 70
ابن عبد البرّ، الاستیعاب، 4/ 363
المجدی،/ 11
ابن الخشّاب، تاریخ موالید الأئمّة (من مجموعة نفیسة)،/ 170 (راجع ج 9 ص 53)
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 73/ 131، (تراجم النّساء)،/ 121
ابن شهر آشوب، المناقب، 3/ 358- عنه: المجلسی، البحار، 43/ 233
ابن قدامة، التّبیین،/ 91
البرّی، الجوهرة،/ 20
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 77
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواص (ط بیروت)،/ 288
محبّ الدّین الطّبری، ذخائر العقبی،/ 55
ابن الطّقطقی، الأصیلی،/ 58
أبو الفداء، التّاریخ، 1/ 181 (راجع ج 9 ص 72)
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط مؤسّسة الرّسالة)، 2/ 119، (ط دار الفکر)، 3/ 425- عنه موسی محمّد علیّ، السّیّدة زینب،/ 96
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط مؤسّسة الرّسالة)، 2/ 125، (ط دار الفکر)، 3/ 429
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 3/ 346
الصّفدی، الوافی بالوفیات، 1/ 82
خواندامیر، حبیب السّیر، 1/ 436
الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 1/ 279
محمّد کاظم الموسوی، النّفحة العنبریّة،/ 39 (راجع ج 9 ص 84)
القندوزی، ینابیع المودّة (ط أسوة)، 2/ 142
الأعرجی، مناهل الضّرب،/ 86 (راجع ج 9 ص 103)
کحالة، أعلام النّساء، 4/ 113
موسی محمّد علی، السّیّدة زینب،/ 94
أبو یعلی، المسند (الهامش)، 12/ 105
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 78
و عدّ زینب الکبری المکنّاة بأمّ کلثوم بنت فاطمة الزّهراء علیها السّلام بنت رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله عند:
رضیّ الدّین ابن المطهّر، العدد،/ 242- عنه: المجلسی، البحار، 42/ 74 «1» (راجع ج 9 ص 75)
__________________________________________________
(1)- [لم یذکر أمّ کلثوم بنت فاطمة الزّهراء علیها السّلام].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 79
و عدّ زینب الوسطی المکنّاة بأمّ کلثوم بنت فاطمة الزّهراء علیها السّلام عند:
العبیدلی، أخبار الزّینبات،/ 123
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 80
و عدّ زینب الصّغری المکنّاة بأمّ کلثوم بنت فاطمة الزّهراء علیها السّلام عند:
المفید، الإرشاد، 1/ 355- عنه: العلّامة الحلّی، المستجاد (من مجموعة نفیسة)،/ 429- 430؛ الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 440، المجلسی، البحار، 42/ 89؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 168؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 326؛ التّستری، تواریخ النّبیّ صلی اللّه علیه و اله و سلم و الآل علیهم السّلام،/ 115 (راجع ج 9 ص 35)
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 203، تاج الموالید/ 94- مثله الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 1/ 370 (راجع ج 9 ص 46، 48)
الطّبرسی، تاج الموالید (من مجموعة نفیسة)،/ 99
ابن البطریق، العمدة،/ 29 (راجع ج 9 ص 58)
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 141 (راجع ج 9 ص 80)
المجلسی، البحار، 42/ 74
تاج الدّین العاملی، التّتمّة،/ 57 (راجع ج 9 ص 93)
مدرسی، جنّات الخلود،/ 19، 17
الأعرجی، مناهل الضّرب،/ 86 (راجع ج 9 ص 104)
سپهر، ناسخ التّواریخ أمیر المؤمنین علیه السّلام، 4/ 343
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 81
و عدّ رقیّة بنت فاطمة الزّهراء علیها السّلام عند:
العبیدلی، أخبار الزّینبات،/ 123
الدّولابی، الذّریّة الطّاهرة،/ 92
المجدی،/ 11، 12 (علی قوله: کنیتها أمّ کلثوم راجع المصدر ص 17)
محبّ الدّین الطّبری، ذخائر العقبی،/ 55
محمّد کاظم الموسوی، النّفحة العنبریّة،/ 39 (راجع ج 9 ص 84)
القندوزی، ینابیع المودّة (ط أسوة)، 2/ 142، 3/ 147 (کنیتها أمّ کلثوم)
سپهر، ناسخ التّواریخ حضرت زینب کبری علیها السّلام، 1/ 14، 23، 25
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 82
و عدّ میمونة بنت أمیر المؤمنین علیه السّلام عند:
ابن سعد، الطّبقات، 3- 1/ 12 (راجع ج 9 ص 10)
المصعب الزّبیری، نسب قریش،/ 44 (راجع ج 9 ص 13)
ابن قتیبة، المعارف،/ 211 (راجع ج 9 ص 15)
ابن أبی الدّنیا، مقتل الإمام أمیر المؤمنین علیه السّلام،/ 122 (راجع ج 9 ص 20)
محمّد بن سلیمان، المناقب،/ 50 (راجع ج 9 ص 23)
الطّبری، التّاریخ، 5/ 155 (راجع ج 9 ص 25)
البلخی، البدء و التّاریخ، 2/ 145
المسعودی، مروج الذّهب،/ 74 (راجع ج 9 ص 32)
ابن حبّان، الثّقات (السّیرة النّبویّة)، 2/ 304، السّیرة النّبویّة (ط بیروت)،/ 553 (راجع ج 9 ص 33)
المفید، الإرشاد، 1/ 356- عنه: العلّامة الحلّی، المستجاد (من مجموعة نفیسة)،/ 430؛
الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 440؛ المجلسی، البحار، 42/ 90؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 168؛ التّستری، تواریخ النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله و سلم و الآل علیه السّلام/ 115 (راجع ج 9 ص 35)
أبو طالب الزّیدی، الإفادة،/ 42 (راجع ج 9 ص 40)
أبو نعیم، معرفة الصّحابة، 1/ 89
المجدی،/ 12
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 203- مثله الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 1/ 371 (راجع ج 9 ص 46)
الطّبرسی، تاج الموالید (من مجموعة نفیسة)،/ 93 (راجع ج 9 ص 48)
ابن فندق، لباب الأنساب، 1/ 333
ابن الخشّاب، تاریخ موالید الأئمّة (من مجموعة نفیسة)،/ 171 (راجع ج 9 ص 171)
ابن شهر آشوب، المناقب، 3/ 304- عنه: المجلسی، البحار، 42/ 92 (راجع ج 9 ص 55)
ابن الجوزی، صفة الصّفوة، 1/ 309، المنتظم، 5/ 69- عنه: ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 142 (راجع ج 9 ص 57، 80)
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 83
ابن البطریق، العمدة،/ 30 (راجع ج 9 ص 59)
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 200 (راجع ج 9 ص 59)
ابن قدامة، التّبیین،/ 138 (راجع ج 9 ص 61)
ابن طلحة، مطالب السّؤول،/ 62- عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 441؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 169 (راجع ج 9 ص 62)
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 53 (راجع ج 9 ص 63)
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 55 (راجع ج 9 ص 64)
ابن أبی الحدید، شرح نهج البلاغة، 9/ 243- عنه: المجلسی، البحار، 42/ 90 (راجع ج 9 ص 66)
الکنجی، کفایة الطّالب،/ 412 (راجع ج 9 ص 67)
محبّ الدّین الطّبری، ذخائر العقبی،/ 117؛ الرّیاض النّضرة،/ 334 (راجع ج 9 ص 69)
ابن الطّقطقی، الأصیلی،/ 59
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 222، 223 (راجع ج 9 ص 70، 71)
أبو الفداء، التّاریخ، 1/ 181 (راجع ج 9 ص 72)
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 7/ 332 (راجع ج 9 ص 74)
رضیّ الدّین ابن المطهّر، العدد،/ 243- عنه: المجلسی، البحار، 42/ 74 (راجع ج 9 ص 75)
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 142 (راجع ج 9 ص 80)
الصّفدی، الوافی بالوفیات، 21/ 281
الباعونی، جواهر المطالب،/ 123 (راجع ج 9 ص 83)
محمّد کاظم الموسوی، النفحة العنبریّة،/ 39 (راجع ج 9 ص 85)
ابن طولون، الأئمّة الإثنا عشر،/ 60 (راجع ج 9 ص 87)
خواندامیر، حبیب السّیر، 1/ 584 (راجع ج 9 ص 90)
تاج الدّین العاملی، التّتمّة،/ 57 (راجع ج 9 ص 93)
مدرسی، جنّات الخلود،/ 17
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 84
سپهر، ناسخ التّواریخ أمیر المؤمنین علیه السّلام، 4/ 343
سپهر، ناسخ التّواریخ حضرت زینب کبری علیها السّلام، 1/ 6
الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 207 (راجع ج 9 ص 103)
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 327 (راجع ج 9 ص 108)
آل بحر العلوم، تحفة العالم، 1/ 234
خراسانی، منتخب التّواریخ،/ 90
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 85
و عدّ زوجها عبد اللّه الأکبر بن عقیل عند:
المصعب الزّبیری، نسب قریش،/ 45 (راجع ج 9 ص 13)
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 2/ 414، أنساب الأشراف، 2/ 193 (راجع ج 9 ص 16)
محمّد بن حبیب، المحبّر،/ 56
ابن أبی الدّنیا، مقتل الإمام أمیر المؤمنین،/ 123 (راجع ج 9 ص 20)
المجدی،/ 18
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 204- عنه: المجلسی، البحار، 42/ 93- مثله الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 1/ 372 (راجع ج 9 ص 47)
ابن فندق، لباب الأنساب، 1/ 334
ابن شهر آشوب، المناقب، 3/ 305- عنه: المجلسی، البحار، 42/ 92 (علی قوله: عند عقیل ابن عبد اللّه بن عقیل) (راجع ج 9 ص 55)
ابن الطّقطقی، الأصیلی،/ 59
الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 285 (راجع ج 9 ص 89)
سپهر، ناسخ التّواریخ أمیر المؤمنین علیه السّلام، 4/ 343
الأعرجی، مناهل الضّرب،/ 87 (راجع ج 9 ص 104)
آل بحر العلوم، تحفة العالم، 1/ 234
خراسانی، منتخب التّواریخ،/ 90
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 86
و عدّ فاطمة الصّغری بنت أمیر المؤمنین علیه السّلام عند:
محمّد بن سلیمان «1»، المناقب، 2/ 50 (راجع ج 9 ص 23)
الصّفدیّ، الوافی بالوفیات، 21/ 281
مدرسی، جنّات الخلود،/ 17
سپهر، ناسخ التّواریخ حضرت زینب کبری علیها السّلام، 1/ 6
__________________________________________________
(1)- [و أمّا محمّد بن سلیمان فقد ذکر (فاطمتین) (الصّغری) و (الکبری) و ذکر أنّ کنیة الکبری (أمّ الحسین)].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 87

زینب الکبری بنت علیّ بن أبی طالب ... إمرأة جزلة.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 73/ 130، (تراجم النّساء)،/ 119
و کانت زینب إمرأة عاقلة لبیبة جزلة.
ابن الأثیر، أسد الغابة 5/ 469- عنه: المامقانی، تنقیح المقال، 3- 2/ 79؛ موسی محمّد علیّ، السّیّدة زینب،/ 50؛ البحرانی، العوالم (المستدرک)، 11- 2/ 951؛ دخیّل، أعلام النّساء،/ 76
«الفصل الخامس و الثلاثون» (فی فنون شتّی من مناقبه علیه السّلام): منها: قوله صلی اللّه علیه و سلم: أنا مدینة العلم و علیّ بابها.
و قوله صلی اللّه علیه و سلم: أنا مدینة الجنّة و علیّ بابها.
و منها: أنا دار الحکمة و علیّ بابها.
و منها: مثل علیّ فی هذه الأمّة مثل «قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ» فی القرآن.
و قوله صلی اللّه علیه و سلم: لا یحلّ لرجل أن یری مجرّدی إلّا علیّ.
و قوله صلی اللّه علیه و سلم: لولاک ما عرف المؤمنون من بعدی.
و قوله صلی اللّه علیه و سلم: أنا و أنت من شجرة واحدة.
و قوله صلی اللّه علیه و سلم: علیّ منّی کرأسی من بدنی.
و قوله صلی اللّه علیه و سلم: مثل علیّ فی هذه الأمّة کمثل الکعبة.
و قوله صلی اللّه علیه و سلم: إنّ اللّه قد زیّنک بزینة الایمان.
و قوله صلی اللّه علیه و سلم: کلّ سبب و نسب ینقطع یوم القیامة إلّا سببی و نسبی.
و قوله صلی اللّه علیه و سلم: لا یدخل الجنّة إلّا من جاء بجواز من علیّ بن أبی طالب علیه السّلام.
و قوله صلی اللّه علیه و سلم: اللّهم أدر الحقّ مع علیّ حیث دار.
و قوله صلی اللّه علیه و سلم: علیّ یوم القیامة علی الحوض.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 88
و قوله تعالی: فِی بُیُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ «1».
و قوله تعالی: سَیَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمنُ وُدًّا «2».
و قوله تعالی: فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ «3».
و قوله تعالی: فَجَعَلَهُ نَسَباً وَ صِهْراً «4».
و قوله تعالی: وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا «5».
و قوله تعالی: وَ تَعِیَها أُذُنٌ واعِیَةٌ «6».
و قوله تعالی: وَ صالِحُ الْمُؤْمِنِینَ «7».
و قوله تعالی: وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْکِتابِ «8».
و قوله تعالی: وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ «9».
و قوله صلی اللّه علیه و سلم: اللّهمّ لا تمتنی حتّی ترینی علیّا.
و قوله صلی اللّه علیه و سلم: إنّه أقرب النّاس به عهدا.
و خطبة فاطمة صلوات اللّه علیها و خطبة أمّ کلثوم، و إن منکم من یقاتل علی التأویل کما قاتلت علی التّنزیل، و قتاله یوم بدر.
ابن البطریق، العمدة،/ 85- 86
قال: و قد صحّ أنّ بنی أمیّة منعوا من إظهار فضائل علیّ علیه السّلام، و عاقبوا ذلک الرّاوی له؛ حتّی أنّ الرّجل إذا روی عنه حدیثا لا یتعلّق بفضله بل بشرائع الدّین لا یتجاسر علی ذکر اسمه؛ فیقول: عن أبی زینب.
ابن أبی الحدید، شرح نهج البلاغة، 4/ 73
__________________________________________________
(1)- النور: 36.
(2)- مریم: 96.
(3)- النحل: 43.
(4)- الفرقان: 54.
(5)- آل عمران: 103.
(6)- الحاقّة: 12.
(7)- التحریم: 4.
(8)- الرعد: 43.
(9)- الصّافّات: 24.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 89
«1» و کانت عاقلة لبیبة جزلة «2». «3»
ابن حجر، الإصابة، 4/ 315- عنه: النّقدی، زینب الکبری،/ 27؛ موسی محمّد علیّ، السّیّدة الزّینب،/ 65
__________________________________________________
(1)- [السّیّدة زینب: و السّیّدة زینب کانت امرأة].
(2)- [زاد فی السّیّدة زینب: نشأت فی جوّ طیّب هیّأته العنایة الإلهیّة، فتفرّدت بالکمال، و تحلّلت بشریف الخصال].
(3)- در فصاحت و بلاغت و عبادت و زهد و تدبیر و شجاعت شبیه پدر و مادر خود بود و بعد از شهادت حضرت امام حسین علیه السّلام، همگی امور اهل بیت، بلکه قاطبه زمره بنی هاشم به رأی او تمشیت می‌یافت و خطبه‌ها و گفت و گوهای او با ابن زیاد و یزید علیهما اللّعنه و العذاب الشّدید و غیرهما در کتاب «احتجاج» مذکور است.
مدرسی، جنات الخلود،/ 19
شئونات باطنیه و مقامات معنویه حضرت صدیقه صغری، نایبه زهرا، امینه خدا، ناموس کبریا، اختر برج عصمت، و گوهر درج عفت و ولایت، آسیه اسوت، هاجر تبت، مریم مکرمت، سارا سیرت، صفورا صفوت، خدیجه آیت، فاطمه دلالت، امینة اللّه العظمی، موثّقة علیا، بنت المصطفی، و قرّة عین المرتضی، و شقیقة الحسن المجتبی، و الحسین سید الشهدا، عالمه غیر معلّمه، فهمه غیر مفهّمه، عارفه کامله محدّثه دختر عصمت‌پرور بتول عذرا، جناب زینب کبری صلوات اللّه علیهم و علیها را هیچ‌کس نتواند در حیّز تحریر و تقریر درآورد.
قلم نویسندگان روزگار از احصای فضایل و مناقب آن مخدره محترمه دو جهان و محبوبه خداوند منّان عاجز است؛ چنان که نوشته‌اند: «فإنّ فضائلها و فواضلها و خصالها و جلالها و علمها و عملها و عصمتها و عفّتها و نورها و ضیاءها و شرفها و بهاءها تالیة أمّها صلوات اللّه علیهما».
در مراتب فصاحت و بلاغت آن حضرت تمامت فصحا و بلغا اقرار و اعتراف دارند و مراسم عصمت و عفت و عقل و دانش او از آن افزون است که در حیطه گزارش گنجایش جوید.
درجه محبت و دوستی این حضرت عصمت آیت نسبت به برادر والا گوهرش به آن میزان بود که به هر روز چند مرتبه خدمت حسین علیه السّلام را دریافتی و دیده به دیدار مبارکش روشن و خاطر به حضور شرافت دستورش گلشن ساختی تا به آنجا که گفته‌اند: «در اوقاتی که اقامت نماز خواستی، از نخست، نظر به صورت آن کعبه مقصود و قبله اهل حاجت و حقیقت افکندی. آن گاه در حضرت بی‌نیاز به نماز و نیاز بایستادی.»
شوق این حضرت به منقبت را در امر جهاد و تقویت دین خالق عباد از آن‌جا معلوم توان کرد که در خدمت برادر والا اخترش از مدینه طیبه و حرم جدش رسول خدای صلی اللّه علیه و اله بیرون شد و از چنان مقام امن و امان به زمین بلا آیین کربلا برفت و در روز عاشورا آن مصیبت‌ها بدید که دید و آن بلیّات و رزیّات کشید که کشید. اگر نقل پاره‌ای از آن بلیات را بر اذیال جبال راسیات و آفاق ارضین و سماوات افکندند، به جمله متلاشی شدند و اگر آتش آن صوادر (1) را بر بحار بی‌کران عرض دادند، بتفتیدند و اگر ملائک هفت آسمان را در معرض آن مصیبات درآوردند، تا قیام قیامت از قیام و استقامت بیفتادند و اگر شکوه بر کوه افکندی به-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 90
__________________________________________________
- ستوه درآوردی و اگر شعله بر فلک اخضر برآوردی، پرشرر ساختی.
محققا از آغاز خلقت تاکنون از هیچ زنی از زن‌های انبیا و اولاد اولیا این حلم و بردباری به دیدار نیامد؛ بلکه اغلب انبیا و اولیا را مایه حیرت شد و آن‌گونه شکیبایی پیشه فرمود که شکیبایی در حضرتش جز به عجز، دروایی (2)، بیچارگی و شکیبایی چاره‌ای نداشت و در مقام یاری دین و حمایت امام مبین به آن درجه پیوست که کمتر مساعدتش، تقدیم دو فرزند سعادت آیتش به میدان شهادت بود.
و در مقام اتحاد نفسانی با حضرت سید الشهدا به آن مقام اتصال یافت که چون سر مبارک امام علیه السّلام را روی نیزه نگران شد و آن خون بر چهره مبارکش بدید، چنان سر مبارک را بر چوبه محمل زد که خون از زیر مقنعه جاری گشت.
و در درجه جلالت مقام و قوت نفس و صدق ایمان و نهایت حلم و علم به آن رتبت پا نهاد که با این که در مقام امام عصر حضرت علی بن الحسین علیهم السّلام در حکم رعیّت بود، چون در چهره مبارکش حالت اضطراب بدید، به نصیحت امام روزگار زبان برگشاد و حدیث امّ ایمن را که در مقام خود مسطور می‌شود، تذکره فرمود.
و در مراتب علم و فهم و دانش و بینش آن درجه را یافت که امام روزگارش عالمه غیر معلّمه و فهمه غیر مفهّمه و عارفه کامله خواند و در توانایی حفظ اسرار و لیاقت ودیعت اسرار امامت به آن رتبت نایل شد که تا مدتی به سبب تقیه و جهات دیگر از جانب آن مخدره محترمه به جماعت شیعه نقل احکام و اسرار می‌شد.
و در مقام جلالت قدر و نبالت منزلت و قرب به مقام امامت و ادراک شئونات ولایت به آن مکانت استقامت گرفت که چون حضرت سید الشهدا را شهید ساختند، بر آن پیکر همایون و اندام غرقه به خون نظر کرد و در حضرت خالق بی‌چون عرض کرد: «این قلیل قربانی را از آل محمّد قبول فرمای.»
و اگر این خبر مقرون به صحت باشد، از تمامت مراتب ارفع است، چه در این مقام آن‌گونه کلام بر زبان مبارکش بگذشته که از لسان مبارک جناب سید المرسلین صلی اللّه علیه و اله و امیر المؤمنین و ائمه طاهرین صلوات اللّه علیهم اجمعین می‌شاید و از عرض این کلام در حضرت ملک علام تبیین مراتب و مقامات آن مخدره محترمه سلام اللّه علیها مشهود می‌شود، تا دیگران بدانند و بشناسند که دختر امیر المؤمنین علیهما السّلام را در حضرت خداوند چه منزلت و مقام است.
و این علیا حضرت را همان رتبت باشد که خدایش در لوح محفوظ نام نوشت و به لسان معجزنشان پیغمبرش باز کرد و مصائب و بلیاتی که خاصه نفوس قدسیه اولیاست بر وی مقرر گشت و آن استعداد و لیاقت در وی نهاد که حملش را نیرومند گشت و «البلاء للولاء» را مصداق و با چشم و دل پذیرا شد و بر آن خوان غم و اندوه و نطع (3) آزمایش و ستوه که «اوّل صلابه سلسله انبیا زدند» با قلب مطمئن و صدق صفوت و محبت مبادرت گرفت و آن پیمانه غم درکشید که بحر محیط را گنجایش نبود (4) و در آن پهنه آزمایش که از آشوب روز برانگیزش نمایش داشت، گزارش گرفت و در احتمال جبال مصائب و دواهی بر آن رجال که «لا تلهیهم تجارة و لا بیع عن ذکر اللّه» فزایش جست و با گوهر بحر امامت موافقت کرد.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 91
__________________________________________________
- بلکه می‌توان گفت که مصیبت و شکیبایی این مظلومه بیرون از حضرت سید الشهدا از تمامت شهدا و مصیبت‌زدگان دشت کربلا و اغلب انبیا و اولیا برافزون است. خدای داند در این گوهر بحر عصمت و اختر برج عفت چه ودیعتی برنهاده است که عقول مردان روزگار و اولیای کردگار را متحیر ساخته و در بحار تفکر، حیرت‌زده و سرگشته بیفکنده است.
همانا انبیای سلف را که مقام آزمایش فرا رسیدی، به هر تن یک بلیّت دچار شدی؛ چنان که آدم را فراق بهشت و خلیل را آتش نمرود و نوح را زحمت قوم و موسی را رنج فرعون و سلیمان را آفت دیو و جرجیس را صدمت قتل و یعقوب را هجران یوسف و زکریا را زحمت آن‌گونه کشته‌شدن و عیسی را مقاسات بر دارشدن و هم‌چنین اغلب انبیای عظام علیهم السّلام هر یک به یک بلیّت خواه شدید یا اشد دچار شدند و زنان بزرگ چهان نیز پاره‌ای به پاره بلیات مثل آسیه و امثال او گرفتار شدند؛ لکن مصیبت هیچ‌یک هم چون مصیبت حضرت زینب خاتون نبوده و مصیبت این مخدره بزرگ‌تر و شدیدتر است.
بیان مراتب رضا و تسلیم حضرت زینب کبری سلام اللّه علیها
معلوم باد که برترین مراتب شرف نفس و قوت ایمان، رضا به قضای یزدان و تسلیم صرف و توکل کامل است تا به هرچه از جانب خدای واحد رسد، از صمیم قلب رضا دهند و هر تیری از سهام حوادث بر چشم و دل منزل نهند و در همه به چشم رضا و قلب سلیم و سر تسلیم بنگرند و اگر نیش بارد، نوش خوانند و اگر نوش رسد، شکر نمایند.
چون در مجاری حالات حضرت عصمت صغری آن مراتب حلم و بردباری و تسلیم و رضا و توکل و توسل بنگرند، معلوم می‌شود که در مراسم توحید و عرفان در میادین ائمه طاهرین صلوات اللّه علیهم أجمعین به عرض امتحان و آزمایش نمایش و در جلوه‌گاه اولیای اله گزارش دارد و اگر جز این بودی، در احتمال اندکی از بسیارش جان از کالبد بگذاشتی؛ چنان‌که از پاره‌ای کلمات و حکایات و خطب آن حضرت در موارد عدیده چنان‌که از این پس مذکور شود، مراتب توکل تام و کمال توحید و مدارج عرفان و ایمان و ایقان آن حضرت معلوم خواهد شد.
هم‌اکنون به پاره‌ای فقرات اشارت می‌رود:
در کتاب مجالس المتقین از مؤلفات واصل به رحمت پروردگار شهید احد ملّا محمّد تقی شهید ثالث اعلی اللّه مقامه مسطور است که: «عرفان مراتب توحید حضرت زینب خاتون سلام اللّه علیها قریب به مقامات امامت بود.»
چنان که در آن هنگام که امام زین العابدین صلوات اللّه علیه را در قتلگاه نظر بر جسد انور پدر و برادران افتاد، قلب مبارکش از جا کنده شد و به حدی چهره مبارکش زرد شده بود که گفتی روح مقدّسش به آشیان قدس پرواز جسته است. زینب علیهما السّلام آن حضرت را تسلّی همی داد و همی گفت: «ای جان برادرزاده‌ام! آرام‌باش که این عهدی است که در ازل بود و حدیث امّ ایمن را مذکور فرمود.»
و نیز در کتاب مسطور می‌فرماید در آن حال که حضرت زینب و عباس علیهما السّلام هر دو تن کودک بودند، یکی بر زانوی راست جناب امیر المؤمنین علیه السّلام و یکی بر زانوی چپ آن حضرت نشسته بودند.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 92
__________________________________________________
- جناب امیر المؤمنین با عباس فرمود: «قل واحد»؛ «بگو واحد و یکی».
عباس گفت: «یکی».
پس از آن فرمود: «بگو دو».
عباس عرض کرد: «ای پدر! شرم همی دارم به آن زبان که یکی را گفته‌ام، دو گویم.»
امیر المؤمنین فرزند ارجمندش را ببوسید و مسرور شد.
این وقت زینب سلام اللّه علیها عرض کرد: «ای پدر! ما را دوست می‌داری؟»
فرمود: «آری!»
عرض کرد: «ای پدر! دو دوستی در یکدل جمع نمی‌شود. دیگر این که دوستی خالص خاص خدای باشد و بر ما از روی مرحمت و شفقت؛ یعنی از جانب خدای پدران مأمورند به رحمت و شفقت بر اولاد.»
راقم حروف گوید: «چنان که از اغلب اخبار معلوم می‌شود، سنّ مبارک حضرت ابی الفضل عباس سلام اللّه علیه در سال شهادت آن حضرت 35 سال بوده است و به این صورت تولد همایونش در سال بیست پنجم هجری خواهد بود. حضرت زینب قریب 20 سال از حضرت ابی الفضل بزرگ‌تر بوده است؛ مگر این که این قصه در یک مجلس روی نداده باشد؛ یا حضرت زینب صغری باشد؛ و اللّه اعلم.»
و این که جناب امیر المؤمنین علیه السّلام با فرزندان گرامی خود آن‌گونه سخن فرمود، برای آن است که آن طور جواب عرض کنند تا مراتب عرفان ایشان بر مردمان آشکار شود. چه ایشان چون دارای مقام و رتبت امامت و ولایت نبودند تا فضایل و مراتب و معجزات و مناقب و کرامات ایشان را مردمان کاملا بنگرند و بدانند، آن حضرت خواست تا جهانیان بدانند که ایشان را نیز چگونه مقامات عرفان و فضایل و کرامات و ایمان است.
چنان که از بعضی اخبار و آثار مشهود می‌افتد، حضرت عصمت آیت زینب کبری سلام اللّه علیها بالایی بلند و به چهره نورانیش هزارماه و خورشید مستمند بوده‌اند. مقامات سکینه و وقارش را به خدیجه کبری، عصمت و حیایش را به فاطمه زهرا، فصاحت و بلاغت و تکلّمش را به علی مرتضی، حلم و بردباریش را به حسن مجتبی، و شجاعت و نیروی قلبش را به سید الشهدا صلوات اللّه علیهم همانند شمرده‌اند و رسول خدایش به حضرت خدیجه کبری سلام اللّه علیها همانند فرمود.
در مراسم عبادت و اطاعت حضرت احدیت به مقامی واصل شد که قریب به رتبت امامت است. هیچ زنی از زن‌های روزگار را پس از صدیقه طاهره سلام اللّه علیها این بلاغت، تقوا، فصاحت، زهد، شجاعت، قدس، بردباری، عقل، علم، فهم، ادراک، فراست، عصمت، عفت، مناعت، عبادت، قناعت، امانت، صیانت، دیانت، بضاعت، استطاعت، طاقت، عرفان، ایقان، ایمان، لیاقت، توحید و معرفت نبوده است و نخواهد بود.
و آن مخدره دارای این‌گونه مقامات عالیه بود که در ادراک هر مصیبت و بلیّت با حضرت سید الشهدا علیه السّلام شرکت گرفت و از ثمره فؤاد و فرزند جگربند بگذشت و آثار اندوه در وی ظاهر نشد و آنچه آن حضرت خواست، جز آن نخواست و متابعت امام به اندازه مراتب نفوس، عقول و مدارج ایمان و دانشمندی و بصیرت است.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 93
__________________________________________________
- لاجرم، چون کسی متابعت و مطاوعت و محبت و نهایت اطاعت این حضرت را نسبت به امام علیه السّلام و مراسم شکیبایی بر بلایا و شکرگذاری در هر حادثه از حوادث شدیده روزگار را بنگرد، معلوم تواند کرد که این وجود مقدس را چه مراتب عالیه و مقامات است که جز از انبیا و اولیا متوقع نتوان بود ذلِکَ فَضْلُ اللَّهِ یُؤْتِیهِ مَنْ یَشاءُ.*
این حضرت جلالت آیت را عصمة اللّه، أمینة اللّه، ولیّة اللّه و عالمه غیر معلمه و فهمه غیر مفهّمه و محدّثه و مخبره موثّقه و ناموس کبریا و نائبة الزهرا خوانند. از این عناوین و ألقاب معلوم می‌شود که خدای تعالی این نفس قدسی را چگونه استعدادی عطا فرموده و چگونه بضاعت و رتبتی عنایت کرده است که بتواند دارای این مراتب باشد.
مقام این مخدره به جایی رسید که در کربلا نسبت به امام زین العابدین علیه السّلام که ولیّ کردگار است، درجه حضرت صدیقه طاهره را نسبت به امام حسین صلوات اللّه علیهم دریافت. حضرت سید الشهدا در مقامات احترام این خواهر والااختر بسی مبالغت می‌فرمود و از این گوهر بحر عصمت و طهارت و رضا و تسلیم در تمامت آن مصائب هر وقت سخنی بر زبان بگذاشت، همه از روی شکر و رضا به قضا و تسلیم به امر و اراده خداوند تعالی بود.
صاحب جنّات الخلود می‌نویسد: «زینب کبری در بلاغت و زهد و تدبیر و شجاعت با پدر و مادرش همانند بود و بعد از شهادت حضرت امام حسین علیه السّلام به تمامت امور اهل بیت، بلکه قاطبه زمره بنی هاشم به رأی و رویّت آن حضرت اصلاح پذیرفت.»
راقم حروف گوید: «همین رتبت بس عالی است که کفالت جماعتی از اهل بیت رسالت و خاندان نبوت و ریاست ایشان و دیگران را آن حضرت برعهده کفایت گرفته باشد. این امر عظیم را سهل و آسان نتوان شمرد و این مقام عالی را درخور هر تن نتوان دانست. در حقیقت، قریب به رتبه و مقام ولایت و امامت و وصایت است و متفرعات این اصل اصیل را دانایان خبیر و بینایان بصیر توانند دریافت.»
فاضل دربندی در کتاب «اسرار الشهادة» در زیر خطب احتجاج حضرت امام زین العابدین و این مخدره علیهما السّلام تحقیقات لطیفه می‌فرماید و از جمله می‌نویسد: هر کس در این خطبه حضرت زینب صدیقه در مجلس یزید عنید و احتجاج آن حضرت و نفحات انفاس قدسیه و اطراز کلمات شریفه‌اش بنگرد، می‌داند که علم و معرفت آن حضرت نه از نوع علوم و معارف اکتسابیه است؛ چه مانند این احتجاج بر سبیل ارتجال بدون تقدم فکر و رویّت محال است که جز از صاحب عصمت «علی نمط الاستکفاء أو من یلیه» صورت وقوع یابد.
و این نفس نورانیه قاهره این حضرت است که بر نفس خبیثه رذیله یزید غلبه کرد و چندان که در این خطب مبارکه و احتجاجات شریفه با این که بر کفر و زندقه و سایر مثالب یزید تصریح می‌کرد و حاضران همه نگران بودند، آن خبیث را آن امکان نبود که سخن در دهان آن حضرت بشکند و مثالب و معایب خود و پدر و جد و اتباع و اشیاع ایشان را به این وضوح نشنود و اخبار زوال ملک و شرف دودمان خود را استماع نکند.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 94
__________________________________________________
- چه مراتب طغیان و کفر و عصیان یزید مقتضی آن بود که اگر چند بداند، اگر آن حضرت را به قتل برساند، ملکش تباه و خودش و اولادش در معرض هلاک می‌رسند، قصور نکند و این سکوت و سکون را هیچ راهی جز اقتدار نفسانی و روحانی دختر امیر المؤمنین علیهما السّلام چیزی باعث نبود و چنین اقتدار و قهّاریت در حقیقت از خواص و خصایص صاحب نبوت مطلقه و اصحاب ولایت مطلقه است.
و هم از عبارت امام زین العابدین علیه السّلام در اوقاتی که در زندان شام بودند: «لم یکن فینا أحد یحسن الرّطانة غیری»، در میان ما کسی نبود که به زبان مردم روم به خوبی من آگاه باشد، باز می‌نماید که علم به تمامت لغات و السنه و سخن‌کردن به آن جمله از خواص صاحب ولایت مطلقه و عصمت است «علی نمط الاستکفاء» و نه آن است که هر کس علم او در معارف و مقامات عالیه از علوم مبدأ و معاد و علوم احوال نفس و اخلاق و امثال آن از چشمه‌سار علوم لدنّیه باشد، باید به تمامت لغات اهل دنیا و ألسنه ایشان با آن کثرت و اختلافی که از حد و حصر بیرون است، عالم باشد.
امّا از این کلام معلوم می‌شود که حضرت زینب و امّ کلثوم علیهما السّلام به ألسنه و لغات آگاه می‌باشند؛ امّا نه به آن میزانی که امام عالم است و نیز در بیان عالمه غیر معلّمه و فهمه غیر مفهّمه می‌فرماید، این عبارت حجت است در این که زینب دختر امیر المؤمنین علیه السّلام محدّثه، یعنی ملهمه بوده و علم شریفش از نوع علوم لدنّیه و آثار باطنیه است و هم در مقامی که می‌فرماید، جناب سلمان فارسی و امثال او رضوان اللّه علیهم محدّث و ملهم بوده‌اند، می‌فرماید: «پس حضرت زینب می‌تواند محدّثه باشد؛ یعنی ملک با او حدیث کند و خبر گوید.»
و این بنده قلیل البضاعة عرضه می‌دارد که بر ارباب علم و بصیرت مکشوف است که عالمه غیر معلّمه و فهمه غیر مفهّمه رتبتی است بس عالی؛ چه غیر معلّمه به آن معنی است که دارای علم لدنّی باشد و فاصله و واسطه در میان او و حق یا مظهر حق که نور مطلق و سرّ اوّل و صادر اوّل است، نباشد و محدّثه آن است که به توسط ملک و فرشته ادراک خبر و حدیثی نماید و مقام عالمه غیر معلمه تالی مقام نبوت مطلقه و ولایت مطلقه است.
پس، از آنان که این مخدره محترمه را عالمه غیر معلّمه می‌دانند، هیچ نیفتاده است که پاره‌ای تحقیقات و قیاسات نمایند تا حضرت صدیقه صغری را محدّثه بخوانند، زیرا محدّثه بودن از عالمه غیر معلّمه بودن خیلی فرودتر است؛ چه معنی عالمه غیر معلمه این است که بدون این که از احدی آموخته باشد، می‌داند؛ یعنی بلا واسطه از خداوند فیض‌یاب می‌شود و محدّثه یعنی حدیث کرده شده و آن است که او را حدیث گذارند و ملهم دارند و این به واسطه ملک است.
معلوم باد که درجات علوم نیز متفاوت است؛ نه آن است که هر کس علم لدنّی داشته باشد باید با پیغمبر و امام مساوی باشد؛ بلکه علوم پیغمبر و ائمه مقامات دیگر و از دیگران درجات دیگر دارد و به علاوه این می‌تواند بود که در علم بلاواسطه حقیقی پیغمبر صلّی اللّه علیه و اله اختصاص داشته باشد و از آن مقام که تنزل رفت، دیگران از آن مقام صادر اوّل و نور اوّل که مقام خاتم انبیاست، مستفیض باشند و آنان که بلا واسطه از آن حضرت مستفیض شوند، عالم غیر معلم، یعنی دانای غیر آموزنده‌اند.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 95
أقول: زینب، و ما زینب، و ما أدراک ما زینب؟ هی عقیلة بنی هاشم و قد حازت من الصّفات الحمیدة ما لم یحزها بعد أمّها أحد، حتّی حقّ أن یقال: هی الصّدّیقة الصّغری، هی فی الحجاب و العفاف فریدة، لم یر شخصها أحد من الرّجال فی زمان أبیها و أخویها إلی یوم الطّفّ، و هی فی الصّبر و الثّبات و قوّة الإیمان و التّقوی وحیدة و هی فی الفصاحة و البلاغة کأنّها تفرغ عن لسان أمیر المؤمنین علیه السّلام «1» کما لا یخفی علی من أمعن النّظر فی
__________________________________________________
- و چون مظهر کل و هادی سبل و عقل اوّل و نور اوّل است، هرکس بلا واسطه از آن حضرت مستفیض شده، چنان است که از حق تعالی شده باشد؛ امّا هرکس دارای این رتبت نتواند شد که بلاواسطه از عقل کل مستفیض شود و هر نفس و روحی را این مقام و منزلت نتواند بود؛ بلکه نفوس قدسیه و ارواح مخصوصه می‌خواهد.
با این تحقیق معلوم می‌شود که دختر امیر المؤمنین علیه السّلام را چه رتبت و مقام و نفس و روحی است که بتواند بدون واسطه به این مقام نائل شود.
(1). صوادر جمع صادر: حوادثی که از گردش فلک کج مدار تولید شود.
(2). دروا بر وزن فردا: سرگشته و حیران و «دروای» به اضافه تحتانی هم گفته‌اند.
(3). نطع: سفره چرمین؛ ستوه: افسردگی.
(4). [تا اینجا این مطالب در کتاب ریاحین الشریعه، 3/ 39- 40، 42- 44 تکرار شده است].
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت زینب کبری علیها السّلام، 1/ 73- 83
مقام و منزلت حضرت زینب خاتون و مراتب حلم و وقار و سکون و شکیبائی و دانش و بینش و جلالت، شأن دختر امیر المؤمنین سلام اللّه علیه به چه اندازه است و بر چه علم واقف و بر چه امتیازات برگزیده است؛ که در مقام و موقعی امام را تسلیت فرماید و از اسرار مخزونه و کنوز مخفیه به عرض رساند.
و نیز در ضمن این حدیث راندن نیروی قلب و قوت ایمان آن حضرت مشهود شود، که در آن حالت اسیری و آن‌گونه سواری و دیدار آن کشتگان بی‌سر و بی‌کفن مقاسات آن اندوه و محن و روانه‌شدن مجلس دشمن به چنین حدیث طولانی سخن می‌راند. و از این جمله رتبه آن حضرت بازنموده می‌شود چنان که در هنگامی که در حبس یزید بودند، حارسان به زبان رومی گفتند: آن چه گفتند امام می‌فرماید در میان ما هیچ کس چون من باین زبان و مانند من رطانت را نیکو نمی‌دانست، نمی‌فرماید، دیگران نمی‌دانستند؛ تا باز نموده آید که در این قوم که دخترهای امیر المؤمنین و اهل بیت رسول خدای جای دارند. نیز بر زبان رومی بلکه تمامت السنه آگاه باشند، اما بآن طور که امام آگاه است آگاه نباشند. که این جمله را اظهار می‌فرماید، تا بازنماید که من که دختر امیر المؤمنین هستم و مقام امامت ندارم؛ بر چنین مراتب باز رسیده‌ام، پس رتبت امام علیه السّلام معلوم است چیست؟ چنان که خود آن حضرت وقتی که در مجلس یزید ملعون از وی سؤال می‌شود، می‌فرماید: جواب با علی بن الحسین است و بس، یعنی پیشوا و امام اوست؛ و نیز گاهی که حالت انقلاب و اضطرابی برای آن حضرت پدید می‌شود.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجّاد علیه السّلام، 2/ 303- 304
(1)- [إلی هنا حکاه عنه فی أعلام النّساء].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 96
خطبتها، و لو قلنا بعصمتها لم یکن لأحد أن ینکر إن کان عارفا بأحوالها فی الطّفّ و ما بعده، کیف و لو لا ذلک لمّا حمّلها الحسین مقدارا من ثقل الإمامة أیّام مرض السّجّاد علیه السّلام و ما أوصی إلیها بجملة من وصایاه و لما أنابها السّجّاد علیه السّلام نیابة خاصّة فی بیان الأحکام و جملة أخری من آثار الولایة.
المامقانی، تنقیح المقال، 3- 2/ 79- عنه: البحرانی، العوالم (المستدرک)، 11- 2/ 950؛ دخیّل، أعلام النّساء،/ 78- 79
کانت زینب علیها السّلام من فضلیات النّساء، و فضلها أشهر من أن یذکر، و أبین من أن یسطّر، و تعلم جلالة شأنها، و علوّ مکانها، و قوّة حجّتها، و رجاحة عقلها، و ثبات جنانها، و فصاحة لسانها، و بلاغة مقالها، حتّی کأنّها تفرغ عن لسان أبیها أمیر المؤمنین علیه السّلام من خطبها بالکوفة و الشّام، «1» و احتجاجها علی یزید و ابن زیاد بما أفحمهما، حتّی لجأ إلی سوء القول و الشّتم و إظهار الشّماتة و السّباب الّذی هو سلاح العاجز عن إقامة الحجّة «1». و لیس عجیبا من زینب أن تکون کذلک، و هی فرع من فروع الشّجرة الطّیّبة النّبویّة، و الأرومة الهاشمیّة، جدّها الرّسول، و أبوها الوصیّ، و أمّها البتول، و أخواها لأبیها و أمّها الحسنان، و لا بدع أن جاء الفرع علی منهاج أصله «2».
و کان لزینب فی وقعة الطّفّ المکان البارز فی جمیع الحالات، و فی المواطن کلّها، فهی الّتی کانت تمرّض العلیل، و تراقب أحوال أخیها الحسین علیه السّلام ساعة فساعة، و تخاطبه و تسأله عند کلّ حادث، و هی الّتی کانت تدبّر أمر العیال و الأطفال، و تقوم فی ذلک مقام الرّجال، و هی الّتی دافعت عن زین العابدین لمّا أراد ابن زیاد قتله، و خاطبت ابن زیاد بما ألقمه حجرا حتّی لجأ إلی ما لا یلجأ إلیه ذو نفس کریمة، و بها لاذت فاطمة الصّغری، و أخذت بثیابها لمّا قال الشّامیّ لیزید: هب لی هذه الجاریة! فخاطبت یزید بما فضحه، و ألقمته حجرا حتّی لجأ إلی ما لجأ إلیه ابن زیاد. و الّذی یلفت النّظر، أنّها فی ذلک الوقت، کانت متزوّجة بعبد اللّه بن جعفر، فاختارت صحبة أخیها علی البقاء عند زوجها
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی العوالم].
(2)- [إلی هنا حکاه عنه فی أعلام النّساء].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 97
و زوجها راض بذلک مبتهج به، و قد أمر ولدیه بلزوم خالهما و الجهاد بین یدیه، ففعلا حتّی قتلا؛ و حقّ لها ذلک، فمن کان لها أخ مثل الحسین، و هی بهذا الکمال الفائق، لا یستغرب منها تقدیم أخیها علی بعلها. «1»
الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 137- عنه: البحرانی، العوالم (المستدرک)، 11/ 949؛ دخیّل، أعلام النّساء،/ 81- 82
مرّ فیما سبق: أنّ من ألقاب السّیّدة زینب علیها السّلام کونها «عالمة غیر معلّمة» و هذا اللّقب منحها الإمام زین العابدین علیه السّلام و وصفها به، و ذلک حینما أراد تسلیتها و تعزیتها، و تکریمها و تزکیتها علیها السّلام علی مرأی من النّاس و مسمع، لیعلمهم أوّلا بالمقام الرّفیع الّذی وهبه اللّه تعالی لها سلام اللّه علیها، و لیهوّن من وقع المصائب العظیمة علیها ثانیا؛ فإنّ الإمام زین العابدین علیه السّلام لمّا رأی عمّته زینب علیها السّلام و هی فی أسرها تخطب علی الجماهیر المتجمّعة من أهل الکوفة، الّذین قد خرجوا للتّفرّج علیهم، و التفت إلی أنّها علیها السّلام قد استعادت فی ذاکرتها کلّ المصائب العظیمة الّتی جرت علیها، و استعرضت کلّ انتها کات القوم أمام مخیّلتها، خاف علیها أن تموت حسرة و غصّة، فخاطبها قائلا: «یا عمّة! اسکتی، ففی الباقی من الماضی اعتبار، و أنت بحمد اللّه عالمة غیر معلّمة، و فهمة غیر مفهّمة ...» و بهذا أبقی علی حیاتها، و أبان للنّاس فضلها و قدرها.
[...] و السّیّدة زینب علیها السّلام هی من هذا البیت الرّفیع، بیت النّبوّة، و موضع الرّسالة، و معدن العلم، و أهل بیت الوحی، فلا عجب أن تکون قد نالت درجة الإلهام، فهی إذن
__________________________________________________
(1)- و در الطّراز المذهّب فی احوال زینب سلام اللّه علیها تألیف میرزا عباس قلی خان سپهر مسطور است که: زینب خاتون که در وصف او گفته‌اند: «انّ فضائلها و فواضلها و خصالها و جلالها و علمها و عصمتها و عفّتها و نورها و ضیائها و شرفها و بهائها تالیة أمّها صلوات اللّه علیها و أنّها نائبة أمّها، قریب بیست سال از ابی الفضل العباس بزرگ‌تر بود.»
چه اکثر روایات دلالت دارد که سنّ ابی الفضل در زمان شهادت سی و پنج سال بوده است. در این صورت تولد همایونش در سال بیست و پنجم هجری بوده و از این راه اشکال وارد می‌آید در حدیث نشانیدن امیر المؤمنین آن دو را بر زانوی خود؛ چنان که بیاید و شاید در دو مجلس بوده و در یک روایت جمع شده است؛ یا زینب دیگر صغری باشد و هرگاه بگوییم در طفلی ابی الفضل و حال رشد زینب بوده باشد، اشکال ندارد.
القائنی، الکبریت الأحمر،/ 375- 376
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 98
ملهمة بصریح کلام ابن أخیها الإمام السّجّاد علیه السّلام حین قال لها: «یا عمّة ... أنت بحمد اللّه عالمة غیر معلّمة»، إذ لا یکون العلم بلا تعلّم إلّا عن طریق الإلهام.
و إذا کانت السّیّدة زینب علیها السّلام «ملهمة»، فهی بطریق أولی تکون «محدّثة»، کما مرّ فی ألقابها علیها السّلام بأنّها «محدّثة»، إذ کون الانسان محدّثا أقلّ مقاما من کونه ملهما، فإنّ مقام الإلهام أرقی درجة و أرفع رتبة من مقام التّحدیث، کیف لا تکون کذلک و الحال أنّ مثل سلمان الفارسیّ، الّذی من افتخاراته خدمة أهل البیت علیهم السّلام، بما فیهم السّیّدة زینب علیها السّلام، یکون محدّثا، و مثل فضّة خادمة فاطمة الزّهراء علیها السّلام تکون محدّثة، علما بأنّ الخدمة فی بیت فاطمة علیها السّلام خدمة لمن فی البیت أیضا، و أنّ من جملة من کان فی البیت هی السّیّدة زینب علیها السّلام.

و قد ظهر من السّیّدة زینب علیها السّلام ما یدلّ علی علمها و فهمها و ذلک فی مواقع و مواقف:
[الموقف الأوّل]: ما کان منها علیها السّلام حینما کانت حاضرة عند أبیها الإمام أمیر المؤمنین علیه السّلام و قد أجلس العبّاس و هو صبیّ فی حجره و قال له: قل واحد. فقال:
واحد، فقال له: قل اثنین، فامتنع و قال: إنّی أستحیی أن أقول اثنین بلسان قلت به واحد، و هنا التفتت زینب علیها السّلام إلی أبیها و کانت هی أیضا صغیرة و قالت: أتحبّنا یا أبه؟
فأجابها أمیر المؤمنین علیه السّلام برأفة: بلی یا بنیّة. فقالت: لا یجتمع حبّان فی قلب مؤمن:
حبّ اللّه، و حبّ الأولاد، و إن کان و لا بدّ فالحبّ للّه تعالی و الشفقة للأولاد، فاعجبه علیه السّلام کلامها و زاد فی حبّه و عطفه علیهما».
لقد أشبهت زینب علیها السّلام فی احتجاجها علی یزید و ابن زیاد احتجاج أمّها فاطمة الزّهراء علیها السّلام علی أبی بکر و عمر فی قصّة فدک، و قضیّة خلافة بعلها أمیر المؤمنین علیه السّلام حیث بذلک بان کبیر فضلها، و غزارة علمها، و وفور عقلها، و کثرة فهمها، و حسن معرفتها بالأحکام و القرآن، ممّا لم یتسنّ لأحد إلّا لمن هو ملهم من عند اللّه تعالی.
سبق فی فصل ألقاب السّیّدة زینب علیها السّلام: بأنّ من ألقابها: الموثّقة، و کانت حقّا
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 99
کذلک، فقد وثق بها أخوها الإمام الحسین علیه السّلام و ابن أخیها الإمام زین العابدین علیه السّلام، بعد أن وثق بها جدّها رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم و أبوها أمیر المؤمنین علیه السّلام و أمّها فاطمة الزّهراء علیها السّلام و أخوها الإمام الحسن علیه السّلام، کیف لا و قد أهّلها اللّه تعالی للوثاقة، و انتجبها لذلک، حیث جعلها «عالمة غیر معلّمة، و فهمة غیر مفهّمة» کما قال عنها الإمام زین العابدین علیه السّلام.
فکانت علیها السّلام خازنة للأسرار، حافظة للودائع، مؤدّیة للأمانات، مأمونة عند النّاس، مقبولة لدیهم، حتّی أنّ الإمام زین العابدین علیه السّلام کان إذا أراد أن یقع ما ینقله للنّاس فی قلوبهم، و یأخذ منهم مأخذه، أسند الخبر إلی عمّته السّیّدة زینب علیه السّلام، و کذلک کان ابن عبّاس مع جلالته و وجاهته بین النّاس، و شهرته بینهم بحبر الأمّة و صدق اللّهجة، فإنّه، مع ذلک، کان إذا أراد وقع الخبر فی النّفوس أسنده إلی السّیّدة زینب علیها السّلام و قال: «حدّثتنا عقیلتنا ...».
مرّ فی فصل ألقاب السّیّدة زینب علیها السّلام: إنّ من ألقابها: «الفصیحة البلیغة»، و کانت کذلک حقّا. و لا یخفی، أنّ البلاغة و الفصاحة من الکمالات النّفسیّة، و الفضائل المعنویّة، الّتی ترفع قدر صاحبها، و تکسوه جمالا و جلالا، و هیبة و عظمة، و یکفی البلاغة و الفصاحة فخرا أنّ اللّه تبارک و تعالی جعلها أشرف معجزات رسوله صلّی اللّه علیه و اله و سلم، بل و معجزته الخالدة الّتی کتب لها الخلود إلی یوم القیامة، ألا و هو القرآن العظیم، و الکتاب العزیز الّذی لا یأتیه الباطل من بین یدیه و لا من خلفه تنزیل من عزیز حمید.
نعم، کانت السّیّدة زینب علیها السّلام جدیرة بهذا اللّقب، و حقیقة به و ذلک لأمور:
1- إنّها علیها السّلام من أهل بیت الوحی، الّذین نزل القرآن فی بیوتهم، فزانها کبقیّة أهل البیت علیهم السّلام نور القرآن، و کساها جلاله و جماله، و فصاحته و بلاغته.
2- إنّها علیها السّلام عقیلة بنی هاشم، و بنو هاشم سادة البطحاء، و لباب العرب، و من قد خصّوا بالفصاحة و البلاغة و اشتهروا بها.
3- إنّها علیها السّلام عقیلة خدر الرّسالة، و جدّها رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم القائل: «أنا أفصح من نطق بالضّاد».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 100
4- إنّها علیها السّلام رضیعة ثدی الولایة، و أبوها أمیر المؤمنین علیه السّلام القائل عن نفسه و عن فاطمة الزّهراء علیها السّلام، بل و عن کلّ المعصومین الأربعة عشر علیهم السّلام: «و إنّا لأمراء الکلام، و فینا تنشّبت عروقه، و علینا تهدّلت غصونه»- نهج البلاغة/ الخطبة 233-.
و لا عجب بعد ذلک کلّه أن تکون السّیّدة زینب علیها السّلام الفصیحة البلیغة، لأنّها قد ورثت الفصاحة و البلاغة من معدنه و أصله، کما و یشهد لها ما ألقته من خطب و مواعظ، و ما قالته من شعر و نثر، و ما أفصحته من مناقشات و مخاصمات، فی مجلس یزید و ابن زیاد، و أسواق الکوفة و الشّام، حتّی قال عنها بشر بن خزیم الأسدیّ: و نظرت إلی زینب بنت علیّ علیها السّلام یومئذ، و لم أر خفرة قطّ أنطق منها، کأنّها تفرغ عن لسان أبیها أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السّلام، و قد أومأت إلی النّاس أن اسکتوا، فارتدّت الأنفاس، و سکنت الأجراس، ثمّ قالت: ألحمد للّه، و الصّلاة علی أبی محمّد و آله الطّیّبین الأخیار ... إلی آخر الخطبة.
جاء فیما قاله بشر عن السّیّدة زینب علیها السّلام، و هی فی الکوفة، و فی وسط جماهیرها:
«بأنّها أومأت إلی النّاس أن اسکتوا، فارتدّت الأنفاس، و سکنت الأجراس»، فما هو وجه سکوتهم مع کثرة ازدحام النّاس، و شدّة ضوضاء الجیش الفاتح- بتصوّرهم- و کثرة صخبهم، و ما کانوا علیه من التّطبیل و التّزمیر، و الهتاف و الشّعار؟ قد یوجّه ذلک بما یلی:
1- إنّها علیها السّلام تصرّفت فیهم تصرّفا تکوینیّا، یعنی: أعملت فیهم ما منحها اللّه تعالی من ولایة تکوینیّة، و قدرة ربّانیّة، کما تصرّف أخوها الإمام الحسین علیه السّلام یوم عاشوراء بذلک فی معسکر أهل الکوفة، حین استنصتهم لیعظهم و یتمّ علیهم الحجّة فأبوا أن ینصتوا، و أخذوا یثیرون الضّوضاء و الشّغب، فأومأ علیه السّلام إلیهم أن اسکتوا و اسکنوا، فسکتوا و سکنوا حتّی خیولهم و دوابّهم، و ذلک بتصرّف تکوینی منه علیه السّلام فیهم.
2- إنّها علیها السّلام- کما فی التّاریخ- کانت تفرغ عن لسان أبیها أمیر المؤمنین علیه السّلام، حتّی‌أنّ السّامع کان یظنّ أنّ المتکلّم هو أمیر المؤمنین علیه السّلام، و حیث أنّ أهل الکوفة کانوا قد سمعوا کلام أمیر المؤمنین علیه السّلام، و تأثّروا بخطبه البلیغة أیّام کان علیه السّلام بین ظهرانیهم فی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 101
الکوفة، ثمّ حرموا منها، کانوا قد اشتدّ بهم الشّوق إلی استماعها، و خاصّة بعد طول مدّة و یأس منها، و لذلک لمّا فوجئوا بصوت أمیر المؤمنین علیه السّلام یقرع مسامعهم، أقبلوا علی استماعه بکلّ وجودهم، فارتدّت فی صدورهم أنفاسهم، و سکنت عن الحرکة أجسامهم، شوقا إلیه و تلهّفا علیه، و یؤیّد ذلک: التّأثیر الشّدید الّذی انطبع به أهل الکوفة من استماع خطبتها علیها السّلام، حتّی أنّ الرّاوی یقول: و إذا بشیخ کبیر یبکی و یقول مکرّرا: بأبی أنتم و أمّی، کهولکم خیر الکهول، و نساؤکم خیر النّساء.
3- إنّها علیها السّلام لعظیم بلاغتها، و کبیر فصاحتها، و جمیل بیانها، و عذب لسانها، استطاعت أن تسخّر قلوب أهل الکوفة، و أن تشلّ أبدانهم من الحرکة، و أنفاسهم من التّردّد و الخلجان، و ذلک حرصا منهم علی الإصغاء لها و الاستماع إلیها، فإنّ من البیان لسحرا، کما ورد فی الحدیث الشّریف.
4- إنّها علیها السّلام حین خطبت علی أهل الکوفة، کانت قد عرفت تلهّفهم إلی کلامها، و اشتیاقهم إلی بیانها، و أنّهم سیصغون إلیها للتّعرّف علیها، و کذلک کان أهل الکوفة، فإنّهم لمّا فوجئوا بدخول قافلة الأسری مع الرّؤوس و السّبایا، أحبّوا أن یتعرّفوا علیهم، و خاصّة مع ما وجّهته الهیئة الحاکمة من تهمة الخوارج إلیهم، و من یکون أوثق عند التّعریف من الشّخص نفسه؟ و لذلک لمّا أومأت علیها السّلام إلیهم بالسّکوت، و عرفوا أنّها ترید بیان ما یتمنّونه، أصغوا إلی کلامها بکلّ وجودهم، حتّی حبست أنفاسهم، و سکنت حرکاتهم.
5- و قد یوجّه إصغاء أهل الکوفة و استماعهم إلیها علیها السّلام بکلّ الوجوه الأربعة، و لعلّه هو الأوجه، إذ لا منافاة بینها.
«اشارة ثانیة» [زینب علیها السّلام تشبه أباها]: یقول علماء النّفس: إنّ قاعدة الوراثة الموجودة فی الأولاد، و وراثتهم عن الآباء و الأمّهات، تطبع عادة الأولاد الذّکور علی الشّباهة بالأبّ، و الإناث علی الشّباهة بالأمّ، لکن هذه القاعدة الوراثیّة لم تنطبق بالنسبّة إلی فاطمة الزّهراء علیها السّلام، حیث أنّها علیها السّلام لم تشبه أمّها خدیجة، و إنّما أشبهت أباها رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 102
حتّی قیل عنها: «کانت مشیتها مشیة أبیها رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم، و منطقها کمنطقه».
و کذلک کانت ابنتها زینب علیها السّلام، فأنّها أشبهت أباها أمیر المؤمنین علیه السّلام، حتّی قیل عنها: «کأنّها تفرغ عن لسان أبیها أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السّلام».
«اشارة ثالثة» [زینب علیها السّلام تشبه أمّها]: إنّ زینب علیها السّلام فی خطبتها أشبهت أمّها فاطمة الزّهراء علیها السّلام فی خطبتها، و ذلک من وجهات و حیثیات تالیة:
1- من حیث الفصاحة و البلاغة، فإنّهما من هذه الحیثیّة متشابهان کاملا.
2- من حیث الشّجب و التّندید، فإنّهما علیهما السّلام کانا معا فی مقام الاحتجاج و المخاصمة.
3- من حیث المظلومیّة، فإنّهما علیهما السّلام کانا معا مظلومتین، و بخطبتهما أثبتا للتّاریخ و الأجیال مظلومیّتهما.
4- من حیث إحقاق الحقّ و إتمامه، و إبطال الباطل و کشفه، فالخطبتان معا متشابهتان فی إظهار نفاق المنافقین، و إبطال مزاعم الّذین صادروا الخلافة، و غصبوا الحقّ الشّرعیّ الّذی جعله اللّه تعالی للأئمّة من أهل البیت علیهم السّلام.
سبق فی ألقاب السّیّدة زینب علیها السّلام، أنّ من ألقابها: «العابدة»، علما بأنّ من أسرار تشریع العبادة و عللها: الشّکر للّه تعالی علی نعمه الکثیرة الّتی لا تحصی، و مواهبه العظیمة الّتی لا تعدّ و لا تدرک عظمتها.
[...] و السّیّدة زینب علیها السّلام کانت قد وقفت نفسها للّه تعالی، و صرفت عمرها فی طاعة اللّه و عبادته، و أحسّت بوجودها برد العبودیّة للّه تعالی و لذّته، حتّی أنّه قیل: إنّ أخاها الإمام الحسین علیه السّلام کان قد قال لها فی جملة وصایاه لها فی وداعه الأخیر من یوم عاشوراء: «یا أختاه! لا تنسینی فی نافلة اللّیل»، کما ذکر ذلک العالم الجلیل و الفاضل النّبیل شیخنا الموثّق الشّیخ محمّد باقر صاحب کتاب «الکبریت الأحمر» فی بعض تألیفاته، نقلا عن بعض المقاتل المعتبرة، و ذکر عن الإمام زین العابدین علیه السّلام حدیثا مفصّلا أیضا خلاصته: إنّ عمّته السّیّدة زینب علیها السّلام کان لا یفوتها فی طول السّبی و الأسر نافلة اللّیل، بل کانت تصلّیه بإقبال، مع ما جری علیها من المصائب و الرّزایا، و مع ما
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 103
کان علیها من حفظ العیال و الأطفال، فحقّا لزینب علیها السّلام إذن أن تکون هی «العابدة»، و أن تحظی بهذا اللّقب الکریم، و تشارک ابن أخیها الإمام زین العابدین علیه السّلام فیه.
الجزائری، الخصائص الزّینبیّة،/ 64، 67- 68، 72، 91، 95- 98، 104، 105
و أمّا زینب بنت فاطمة فقد أظهرت أنّها من أکثر آل البیت جرأة و بلاغة و فصاحة، و قد استطارت شهرتها بما أظهرته یوم کربلاء و بعده من حجّة و قوّة و جرأة و بلاغة حتّی ضرب بها المثل و شهد لها المؤرّخون و الکتّاب.
أبو النّصر، فاطمة بنت محمّد،/ 125- عنه: النّقدی، زینب الکبری،/ 28؛ الهاشمی، عقیلة بنی هاشم،/ 12؛ دخیّل، أعلام النّساء،/ 83
نشأتها و تربیتها علیها السّلام: التّربیة هی من أهمّ الأمور للأطفال الّذین یراد تثقیفهم و تهذیبهم و تأدیبهم علی الوجه الصّحیح لأنّها أساس کلّ فضیلة و دعامة کلّ منقبة و أوّل شی‌ء یحتاج إلیه فی التّربیة هو اختیار المربیّ الکامل العامل بالدّروس الّتی یلقیها علی من یراد تربیته، و لذلک تری الأمم النّاهضة فی کلّ دور من أدوار التّأریخ ینتخبون لتربیة ناشئتهم من یرون فیه الکفاءة و المقدرة من ذوی الأخلاق الفاضلة و الصّفات الکاملة علما منهم أنّ النّاشئ یتخلّق بأخلاق مربّیه و یتأدّب بآدابه مهما کانت.
«1» و لقد کانت نشأة هذه الطّاهرة الکریمة، و تربیة تلک الدرّة الیتیمة «2» (زینب علیها السّلام) فی حضن النّبوّة، و درجت فی بیت الرّسالة رضعت لبان الوحی من ثدی الزّهراء البتول، و غذّیت بغذاء الکرامة من کفّ ابن عمّ الرّسول، فنشأت نشأة قدسیّة، و ربیت تربیة روحانیّة، متجلببة جلابیب الجلال و العظمة، متردّیة «3» رداء العفاف و الحشمة، فالخمسة أصحاب العباء علیهم السّلام هم الّذین قاموا بتربیتها و تثقیفها و تهذیبها، و کفاک بهم مؤدّبین و معلّمین «1».
__________________________________________________
(1- 1) [حکاه عنه فی العوالم (المستدرک)، 11- 2/ 949].
(2)- [العوالم: الثمینة].
(3)- [العوالم: مرتدیة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 104
و لمّا غربت شمس الرّسالة، و غابت الأنوار الفاطمیّة، و تزوّج أمیر المؤمنین بأمامة بنت أبی العاص و أمّها زینب بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم بوصیّة من فاطمة علیها السّلام إذ قالت:
«و أوصیک أن تتزوّج بأمامة بنت أختی زینب تکون لولدی مثلی» قامت أمامة بشؤون زینب خیر قیام، کما کانت تقوم بشؤون بقیّة ولد فاطمة و کانت أمامة هذه من النّساء الصّالحات القانتات العابدات، و کانت زینب علیها السّلام تأخذ التّربیة الصّالحة و التّأدیب القویم من والدها الکرّار و أخویها الکریمین الحسن و الحسین علیهما السّلام إلی أن بلغت من العلم و الفضل و الکمال مبلغا عظیما کما سیأتی فی بیان علمها و فضلها.
شرفها و مجدها علیها السّلام: الشّرف فی اللّغة هو العلو، و شرف شرافة و شرفا أی علا فی دین أو دنیا فهو شریف أی ذو شرف، و الشّرف فی النّسب اتّصاله بعظیم من العظماء و أظهر أفراد هذا النّوع هم الذّریة الطّاهرة من آل الرّسول. و المجد لغة یطلق علی الشّرف الواسع، و یطلق علی الکرم و العزّ و الجاه، و المجد المؤثل هو الشّرف المؤصل، یقال تأثل الشّی‌ء أی تأصّل و تعظّم، و عن الشّیخ أبی علیّ: المجد هو العلو و الکمال و الرّفعة و التّمجید أن ینسب الإنسان إلی المجد کما ینسب إلی الشّرف فی الآباء أو إلی عمله الشّریف فهو التّشریف و التّعظیم، فإذا سمعت هذا فاستمع لما یوحی إلیک، قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم:
«کلّ بنی أمّ ینتمون إلی عصبتهم، إلّا ولد فاطمة فإنّی أنا أبوهم و عصبتهم» «1»، و قد روی هذا الحدیث بالإسناد إلی فاطمة بنت الحسین علیها السّلام عن فاطمة الکبری علیها السّلام بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم، و رواه الطّبرانیّ و غیره بأسانیدهم المختلفة، کما فی الشّرف المؤبد للنّبهانیّ «2» عنه صلّی اللّه علیه و اله و سلم: «أنّ اللّه عزّ و جلّ جعل ذریّة کل نبیّ فی صلبه و أنّ اللّه تعالی جعل ذرّیّتی فی صلب علیّ بن أبی طالب» و الرّوایات بهذا المعنی کثیرة، و هذا الشّرف الحاصل لزینب علیها السّلام شرف لا مزید علیه، فإذا ضممنا إلی ذلک أنّ أباها علیّ المرتضی و أمّها فاطمة الزّهراء و جدّتها خدیجة الکبری و عمّها جعفر الطّیّار فی الجنّة و عمّتها أمّ هانی بنت أبی
__________________________________________________
(1)- أورده النّبهانیّ فی الشّرف المؤبد (ص 51) و قال الصّبان فی إسعاف الرّاغبین هذه الخصوصیّة لأولاد فاطمة علیها السّلام فقط دون أولاد بقیّة بناته صلّی اللّه علیه و اله و سلم فلا یطلق علیه صلّی اللّه علیه و اله و سلم أنّه أب لهم و انّهم بنوه کما یطلق ذلک علی أولاد فاطمة علیها السّلام، نعم یطلق علیهم أنّهم من ذریّته و نسله و عقبه.
(2)- ص 53 طبع بیروت سنة 1309.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 105
طالب و أخواها سیّدا شباب أهل الجنّة و أخوالها و خالاتها أبناء رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم فماذا یکون هذا الشّرف و إلی أین ینتهی شأوه و یبلغ مداه، و إذا ضممنا إلی ذلک أیضا علمها و فضلها و تقواها و کمالها و زهدها و ورعها و کثرة عبادتها و معرفتها باللّه تعالی کان شرفها شرفا خاصّا بها و بأمثالها من أهل بیتها، و مجدها مجدا مؤثلا لا یلیق إلّا بها و بهم علیهم السّلام، و ممّا زاد فی شرفها و مجدها أنّ الخمسة الطّاهرة أهل العباء علیهم السّلام کانوا یحبّونها حبّا شدیدا.
«1» و قال العلّامة البرغانیّ فی مجالس المتّقین: إنّ المقامات العرفانیّة الخاصّة بزینب علیها السّلام تقرب من مقامات الإمامة، و إنّها لمّا رأت حالة زین العابدین علیه السّلام حین رأی أجساد أبیه و إخوته و عشیرته و أهل بیته علی الثّری صرعی مجزّرین کالأضاحی، و قد اضطرب قلبه و اصفرّ وجهه، أخذت علیها السّلام فی تسلیته و حدّثته بحدیث أمّ أیمن «1» من أنّ هذا عهد من اللّه تعالی. (أقول): و سیأتی حدیث أمّ أیمن إن شاء اللّه تعالی فیما نذکره من الأخبار المرویّة عنها علیها السّلام. (و فی الطّراز المذهّب): إنّ شؤونات زینب الباطنیّة و مقاماتها المعنویّة کما قیل فیها «2» أنّ فضائلها و فواضلها و خصالها و جلالها و علمها و عملها و عصمتها و عفّتها و نورها و ضیاءها و شرفها و بهاءها تالیة أمّها علیها السّلام و نائبتها علیها السّلام «2»، [...] «3»
«4» و فی جنّات الخلود ما معناه: کانت زینب الکبری فی البلاغة و الزّهد و التّدبیر و الشّجاعة قرینة أبیها و أمّها علیها السّلام، فإنّ انتظام أمور أهل البیت، بل الهاشمیّین بعد شهادة الحسین علیه السّلام، کان برأیها و تدبیرها علیها السّلام «4». و قال ابن عنبة فی أنساب الطّالبیّین: زینب الکبری بنت أمیر المؤمنین علیّ علیه السّلام، کنیتها أمّ الحسن، تروی عن أمّها فاطمة الزّهراء بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم، «5» و قد امتازت بمحاسنها الکثیرة و أوصافها الجلیلة و خصالها الحمیدة و شیمها السّعیدة و مفاخرها البارزة و فضائلها الظّاهرة.
__________________________________________________
(1- 1) [حکاه عنه فی أعلام النّساء،/ 77- 78].
(2- 2) [حکاه عنه فی أعلام النّساء،/ 78].
(3)- [ثمّ ذکر کلام أبو الفرج فی مقاتل الطّالبیّین کما ذکرناه].
(4- 4) [حکاه عنه فی العوالم (المستدرک)، 11- 2/ 951].
(5) (5) (5*) [حکاه عنه فی أعلام النّساء،/ 76- 77].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 106
و عن «1» (الحافظ) جلال الدّین السّیوطیّ فی رسالته الزّینبیّة: ولدت زینب فی حیاة جدّها رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم و کانت لبیبة جزلة عاقلة لها قوّة جنان «1» [...]
«2» (و عن النّیسابوریّ) فی رسالته العلویّة: کانت زینب ابنة علیّ علیه السّلام فی فصاحتها و بلاغتها و زهدها و عبادتها کأبیها المرتضی علیه السّلام و أمّها الزّهراء علیها السّلام «2». (و قال) عمر أبو النّصر اللّبنانیّ فی کتابه فاطمة بنت محمّد صلّی اللّه علیه و اله و سلم المطبوع ببیروت حدیثا (5*) «3».
و قال أیضا فی کتابه (الحسین بن علیّ) المطبوع حدیثا أیضا: و ممّا یجب أن یصار إلی ذکره فی هذا الباب ما ظهر من زینب بنت فاطمة و أخت الحسین علیها السّلام من جرأة و ثبات جأش فی مواقفها هذه یوم المعرکة، و عند ابن زیاد و فی قصر یزید إلی آخر ما قال، «4» (و قال) البحّاثة فرید و جدی، علی ما نقله عنه بعض الأجلّاء، السّیّدة زینب بنت علیّ (رضیّ اللّه عنها) کانت من فضلیات النّساء، و شریفات العقائل، ذات تقی و طهر و عبادة «4»، هاجرت إلی مصر و توفّیت بها (ا ه). و الّذی رأیته فی کتابه (کنز العلوم و اللّغة): زینب بنت الحسین ابن علیّ، و لعلّ الأصل أخت الحسین بن علیّ و تبدیله الأخت بالبنت غلط مطبعیّ.
«4» «5» «6» (و قال) الفاضل الأدیب حسن قاسم فی کتابه السّیّدة (زینب): السّیّدة الطّاهرة الزکیّة زینب بنت الإمام علیّ بن أبی طالب ابن عمّ الرّسول صلّی اللّه علیه و اله و سلم و شقیقة ریحانتیه لها أشرف نسب، و أجلّ حسب، و أکمل نفس، و أطهر قلب، فکأنّها ضیغت فی قالب ضمّخ بعطر الفضائل، فالمستجلی آثارها یتمثّل أمام عینیه رمز الحقّ، رمز الفضیلة، رمز الشّجاعة، رمز المروءة و فصاحة اللّسان، قوّة الجنان، مثال الزّهد و الورع، مثال العفاف و الشّهامة، إنّ فی ذلک لعبرة «4» ..
__________________________________________________
(1- 1) [مثله فی العوالم (المستدرک)، 11- 2/ 945 و حکاه عنه فی المعالی، 2/ 221 و وسیلة الدّارین،/ 432].
(2- 2) [حکاه عنه فی الحسین و بطلة کربلاء،/ 184 و عقیلة بنی هاشم،/ 11 و العوالم (المستدرک)، 11- 2/ 952].
(3)- [ثمّ ذکر کلام أبو النّصر کما ذکرناه].
(4- 4) [حکاه فی عقیلة بنی هاشم،/ 11].
(5) (5) (5*) [حکاه عنه فی أعلام النّساء،/ 82، 85- 86].
(6) (6) (6*) [حکاه عنه فی العوالم (المستدرک)، 11- 2/ 952].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 107
(و قال أیضا): فلئن کان فی النّساء شهیرات، فالسّیّدة أولاهنّ، و إذا عدّت الفضائل فضیلة فضیلة!، من وفاء و سخاء و صدق و صفاء و شجاعة و إباء و علم و عبادة و عفّة و زهادة، فزینب أقوی مثال للفضیلة بکلّ مظاهرها «1» (6*). [...]
«2» (و قال) العلّامة الأجل السّیّد هبة الدّین الشّهرستانیّ سلّمه اللّه فی کتاب نهضة الحسین المطبوع «3» لزینب أخت الحسین علیها السّلام شأن مهمّ «4» و دور کبیر النّطاق فی قضیّة الحسین علیه السّلام (و فی نساء العرب) نوادر أمثالها ممّن قمن فی مساعدة الرّجال و شارکنهم فی تاریخهم المجید «4»، و قد صحبت زینب أخاها فی سفره الخطیر صحبة من تقصد أن تشاطره فی خدمة الدّین و ترویج أمره، فکانت تدبّر بیمناها ضیافة الرّجال و بالیسری حوائج الأطفال و ذاک بنشاط لا یوصف (5*)، و المرأة قد تقوم بأعمال یعجز عنها الرّجل و لکن ما دام منها القلب فی ارتیاح و نشاط أمّا لو تصدّع قلبها أو جرحت منها العواطف فتراها زجاجة أرقّ و کسرها لا یجبر، و لذلک أوصی بهنّ النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله و سلم إذ قال: رفقا بالقواریر، فجعلهنّ کزجاج القواریر یحتاج إلی لطف المداراة، فکانت ابنة علیّ علیها السّلام قائمة بمهمّات رحل الحسین علیه السّلام و أهله غیر مبالیة بما هناک من ضائقة عدو أو إحصار أو عطش إذ کانت تنظر فی وجه الحسین علیه السّلام تراه هشّا بشّا فتزداد به أملا، و کلّما ازداد الإنسان أملا ازداد نشاطا و عملا، و أنّ فی بشاشة وجه الرّئیس أثرا فی قوّة آمال الأتباع و نشاط أعصابهم، «5» غیر أنّ زینب باغتت أخاها الحسین علیه السّلام فی خبائه لیلة مقتله فوجدته یصقل سیفا له و یقول: «یا دهر أفّ لک» إلی آخر الأبیات و المعنی، یا دهر کم لک من صاحب قتیل فی ممرّ الإشراق و الأصیل فأفّ لک من خلیل «6» ذعرت زینب عند تمثّل
__________________________________________________
(1)- [ثمّ ذکر کلام السّیّد جعفر آل بحر العلوم الطباطباییّ کما ذکرناه].
(2) (2) (2*) [حکاه فی العیون،/ 306- 307].
(3)- ستأتی هذه القضیّة فی محلّها و إنّما نقلتها هنا استیناسا بعبارات هذا العلّامة الکبیر و تحلیلاته الثّمینة دامت معالیه.
(4- 4) [لم یرد فی العیون].
(5) (5) (5*) [العیون: إلی أن یقول:].
(6)- قال سلّمه اللّه تعالی فی هامش النّهضة: لأمیر المؤمنین علیه السّلام بنتان بهذا الاسم و یلقّب أمّ کلثوم و الکبری-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 108
أخیها بهذه الأبیات و عرفت أنّ أخاها قد یئس من الحیاة و من الصّلح مع الأعداء و أنّه قتیل لا محالة و إذا قتل فمن یکون لها و العیال و الصبیّة فی عراء و غربة و ألدّ الأعداء محیط بهم و متربّص لهم الدّوائر، لهذه و لتلک صرخت أخت الحسین علیها السّلام نادبة أخاها و تمثّل لدیها ما یجری علیها و علی أهله و رحله بعد قتله، و قالت: «الیوم مات جدّی و أبی و أمّی و أخی» ثمّ خرّت مغشیّة علیها، إذ غابت عن نفسها و لم تعد تملک اختیارها، فأخذ أخوها الحسین علیه السّلام رأسها فی حجره یرشّ علی وجهها من مدامعه حتّی أفاقت و سعد بصرها بنظرة من شقیقها الحسین علیه السّلام و أخذ یسلّیها (و بعض التّسلیة توریة) فقال: «یا أختاه أنّ أهل الأرض یموتون و أهل السّماء لا یبقون فلا یبقی إلّا وجهه، و قد مات جدّی و أبی و أمّی و أخی و هم خیر منّی، فلا یذهبنّ بحلمک الشّیطان» و لم یزل بها حتّی أسکن بروحه روعها و نشف بطیب حدیثه دمعها، و لکن فی المقام سرّ مکتوم، فإنّ زینب تلک الّتی لم تستطع أن تسمع من نعی أخیها و هو حیّ کیف تجلّدت فی مذبح أخیها و أهلها بمشهد منها و رأت رأسه و رؤوسهم مرفوعة علی القنا، و تلعب بها صبیان کالأکر، ینکت ابن زیاد و یزید ثنایا أخیها بین الملأ بالقضیب إلی غیر ذلک من مصائب لا تطیق رؤیتها
__________________________________________________
- هی سیّدة الطّفّ، و کان ابن عباس ینوه عنها بعقیلة بنی هاشم ولدتها الزّهراء بعد شقیقها الحسین بسنتین و تزوّجها عبد اللّه ابن عمّها جعفر الطّیّار (1) (2) بعد وفاة أختها فی خلافة عثمان أو معاویة (2)، و کانت قطب دائرة العیال فی الخیّم الحسینیّ (3)، و قد أفرغ لسان الملک ترجمتها فی مجلّد خاصّ بها من موسوعة (ناسخ التّواریخ) و جاء فی الخیرات الحسان و غیره أن مجاعة أصابت المدینة فرحل عنها عبد اللّه بن جعفر بأهله إلی الشّام فی ضیعة له هناک و قد حمت زوجته زینب من و عثاء السّفر أو ذکریات أحزان و أشجان من عهد سبی یزید لآل الرّسول ثمّ توفّیت علی أثرها فی نصف رجب سنة 65 و دفنت هناک حیث المزار المشهور، و قال جماعة: إنّ هذا لزینب الصّغری کما هو مرسوم علی صخرة القبر و أنّ الکبری توفّیت بمصر و دفنت عند قناطر السّباع حیث‌المزار المشهور بالقاهرة ا ه (أقول) قد عرفت أخبار ولادتها ممّا تقدّم و سیأتی خبر تزویجها و تحقیق حال أمّ کلثوم و وفاة زینب و محلّ دفنها و غیر ذلک من أحوالها و أحوال أختها صلوات اللّه علیهما فی مطاوی کتابنا هذا، أمّا صاحب النّاسخ فلم یخصّ زینب بمجلّد من کتابه و کتاب الطّراز المذهب هو لولده عبّاس قلیخان المستوفی و لیس للوالد.
(1). [إلی هنا حکاه عنه فی مرقد العقیلة زینب،/ 198].
(2- 2). [فی المعالی و وسیلة الدّارین: کانت زینب خرجت مع أخیها الحسین علیه السّلام].
(3). [إلی هنا حکاه عنه فی المعالی، 2/ 224- 225 و وسیلة الدّارین،/ 432].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 109
الأجانب، فضلا عن أمسّ الأقارب، فلیت شعری ما الّذی حوّل ذلک القلب الرّقیق إلی قلب أصلد و أصلب من الصّخر الأصم، نعم کانت شقیقة الحسین علیه السّلام أخته بتمام معانی الکلمة (5*)، فلا غرو إن شاطرت سیّدة الطّفّ زینب أخاها الحسین علیه السّلام فی الکوارث و آلام الحوادث فقد شاطرته فی شرف الأبوین و مواریث الوالدین خلقا و خلقا و منطقا، «1» و علیه فإنّها علی رقّة عواطفها و سرعة تأثّرها تمکّنت من تبدیل حالتها و الاستیلاء علی نفسها بنفسها من حین ما أوحی إلیها الحسین علیه السّلام بأسرار نهضته و آثار حرکته و أنّه لا بدّ أن یتحمّل أعباء الشّهادة و ما یتبعها من مصائب و مصاعب فی سبیل الملّة و إحیاء شریعة جدّه، و شعائر مجده لکنّه سیّار یطوی السّری إلی حدّ مصرعه فی کربلاء «1»، ثمّ لا بدّ و أن تنوب هی عن أخیها فی إنجاز مهمّته، و إبلاغ حجّته، فی تحمّل الخطوب و إلقاء الخطب، و مکایدة الآلام من کربلاء إلی الکوفة، ثمّ إلی الشّام، قائمة بوظیفته، محافظة علی أسرار نهضته ناشرة لدعوته فی کلّ أین و آن، منتهزة سوانح الفرص، و هو معها أینما کانت یباریها، لکنّه علی عوالی الرّماح خطیبا کما هی الخطیبة بلسان المقال انتهی (2*).
(و قال) الفاضل العلّامة الأجل المولی محمّد حسن القزوینیّ فی کتابه المسمّی (بریاض الأحزان و حدائق الأشجان) «2» یستفاد من آثار أهل البیت جلالة شأن زینب الکبری بنت أمیر المؤمنین علیهما السّلام و وقارها و قرارها بما لا مزید علیه حتّی أوصی إلیها أخوها علیه السّلام ما أوصی قبل شهادته، و أنّها من کمال معرفتها و وفور علمها و حسن أعراقها و طیب أخلاقها کانت تشبه أمّها ستّ النّساء فاطمة الزّهراء علیها السّلام فی جمیع ذلک، و فی الخفارة و الحیاء، و أباها فی قوّة القلب فی الشّدّة، و الثّبات عند النّائبات، و الصّبر علی الملمّات، و الشّجاعة الموروثة من صفاتها، و المهابة المأثورة من سماتها «2» و قد یستند فی جمیع ما ذکرناه إلی ما رواه فی کامل الزّیارة من موعظتها لابن أخیها الإمام السّجّاد زین العابدین علیه السّلام حین المرور بمصارع الشّهداء، ثمّ ساق حدیث أمّ أیمن الآتی فی الأخبار المرویّة عن زینب علیها السّلام.
__________________________________________________
(1- 1) [العیون: إلی أن یقول:].
(2- 2) [حکاه عنه فی أعلام النّساء،/ 80].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 110
«1» «2» (و قال) محمّد علی أحمد المصریّ فی رسالته الّتی طبعها بمصر: السّیّدة زینب رضی اللّه تعالی عنها هی ابنة سیّدی الإمام علیّ کرّم اللّه وجهه و ابنة السّیّدة فاطمة الزّهراء بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم و هی من أجلّ أهل البیت حسبا و أعلاهم نسبا، خیّرة السّیّدات الطّاهرات، و من فضلیّات النّساء، و جلیلات العقائل، الّتی فاقت الفوارس فی الشّجاعة، و اتّخذت طول حیاتها تقوی اللّه بضاعة، و کان لسانها الرّطب بذکر اللّه علی الظّالمین عضبا، و لأهل الحقّ عینا معینا، کریمة الدّارین، و شقیقة الحسنین بنت البتول الزّهراء، الّتی فضّلها اللّه علی النّساء و جعلها عند أهل العزم أمّ العزائم، و عند أهل الجود و الکرم أمّ هاشم، «2» (إلی أن قال) ولدت رضی اللّه عنها سنة خمس من الهجرة النبویّة أی قبل وفاة جدّها صلّی اللّه علیه و اله و سلم بخمس سنین، فسرّ بمولدها أهل بیت النّبوّة أجمعین و نشأت نشأة حسنة کاملة فاضلة عالمة من شجرة أصلها ثابت و فرعها فی السّماء، و کانت علی جانب عظیم من الحلم و العلم و مکارم الأخلاق، ذات فصاحة و بلاغة یفیض من یدها عیون الجود و الکرم، و قد جمعت بین جمال الطّلعة و جمال الطّویة حتّی أنّها اشتهرت فی بیت النّبوّة، و لقّبت بصاحبة الشّوری، و کفاها فخرا أنّها فرع من شجرة أهل بیت النّبوّة الّذین مدحهم اللّه تعالی فی کتابه العزیز (إلی آخر ما قال) «1».
علمها و فضلها علیها السّلام: العلم من أفضل السّجایا الإنسانیّة، و أشرف الصّفات البشریّة، به أکمل اللّه أنبیائه المرسلین، و رفع درجات عباده المخلصین، قال تعالی: یَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجاتٍ، و قرن أهل العلم بنفسه و بملائکته فی آیة أخری، فقال جلّ شأنه: شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ وَ الْمَلائِکَةُ وَ أُولُوا الْعِلْمِ قائِماً بِالْقِسْطِ، و قال تعالی: هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ، و إنّما صار العلم بهذه المثابة، لأنّه یوصل صاحبه إلی معرفة الحقائق، و یکون سببا لتوفیقه فی نیل رضا الخالق، و لذلک لمّا سئل رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم عن رجلین أحدهما عالم و الآخر عابد؟
فقال صلّی اللّه علیه و اله و سلم: «فضل العالم علی العابد کفضلی علی أدناکم رجلا». و کان صلّی اللّه علیه و اله و سلم و الأئمّة
__________________________________________________
(1- 1) [حکاه عنه فی أعلام النّساء،/ 87- 88].
(2- 2) [حکاه فی عقیلة بنی هاشم،/ 12].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 111
من أهل بیته علیهم السّلام یحثّون الأمّة علی طلب العلم، و کانوا یغذّون أطفالهم العلم کما یغذّونهم اللّبن.
«1» أمّا زینب المتربّیة فی مدینة العلم النّبویّ، المعتکفة بعده ببابها العلویّ المتغذّیة بلبانه من أمّها الصّدّیقة الطّاهرة سلام اللّه علیها، و قد طوت عمرا من الدّهر مع الإمامین السّبطین یزقّانها العلم زقّا، فهی من عیاب علم آل محمّد علیهم السّلام و علب فضائلهم، الّتی اعترف بها عدوّهم الألدّ (یزید الطّاغیة) بقوله فی الإمام السّجّاد علیه السّلام: «إنّه من أهل بیت زقّوا العلم زقّا»؛ و قد نصّ لها بهذه الکلمة ابن أخیها علیّ بن الحسین علیه السّلام: «أنت بحمد اللّه عالمة غیر معلّمة و فهمة غیر مفهّمة» یرید أن مادّة علمها من سنخ ما منح به رجالات بیتها الرّفیع، أفیض علیها إلهاما لا بتخرّج علی أستاذ، و أخذ عن مشیخة، و إن کان الحصول علی تلک القوّة الرّبّانیّة بسبب تهذیبات جدّها و أبیها و أمّها و أخویها، أو لمحض انتمائها إلیهم، و اتّحادها معهم فی الطّینة، المکهربین لذاتها القدسیّة، فأزیحت عنها بذلک الموانع المادیّة و بقی مقتضی اللّطف الفیّاض وحده «1»، و إذ کان لا یتطرّقه البخل بتمام معانیه عادت العلّة لإفاضة العلم کلّه علیها بقدر استعدادها تامّة، فأفیض علیها بأجمعه إلّا ما اختصّ به أئمّة الدّین علیهم السّلام من العلم المخصوص بمقامهم الأسمی، علی أنّ هنالک مرتبة سامیة لا ینالها إلّا ذو حظّ عظیم، و هی الرّتبة الحاصلة من الرّیاضات الشّرعیّة و العبادات الجامعة لشرائط الحقیقة لا محض الظّاهر الموفی لمقام الصّحّة و الإجزاء، فإنّ لها من الآثار الکشفیّة ما لا نهایة لأمدها، و فی الحدیث: «من أخلص للّه تعالی أربعین صباحا انفجرت ینابیع الحکمة من قلبه علی لسانه» و لا شکّ أنّ زینب الطّاهرة قد أخلصت للّه کلّ عمرها، فماذا تحسب أن یکون المنفجر من قلبها علی لسانها من ینابیع الحکمة؟! و ما أحلی کلمة قالها علیّ جلال فی کتابه (الحسین): من کان النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله و سلم معلّمه، و من کان أبوه علیّ بن أبی طالب علیه السّلام و أمّه فاطمة الزّهراء، ناشئا فی أصحاب جدّه و أصدقاء أبیه سادات الأمّة، و قدوة الأئمّة: فلا شکّ أنّه کان یغرّ العلم غرّا کما قال
__________________________________________________
(1- 1) [حکاه عنه فی العوالم (المستدرک)، 11- 2/ 956- 957].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 112
ابن عمر. (و فی کتاب بلاغات النّساء) لأبی الفضل أحمد بن أبی طاهر بن طیفور قال:
حدّثنی أحمد بن جعفر بن سلمان الهاشمیّ، قال: کانت زینب بنت علیّ علیه السّلام تقول: «من أراد أن لا یکون الخلق شفعاءه إلی اللّه فلیحمده، ألم تسمع إلی قولهم: سمع اللّه لمن حمده، فخف اللّه لقدرته علیک، و استح منه لقربه منک». «1» «2» (و عن الصّدوق) محمّد بن بابویه طاب ثراه: کانت زینب علیها السّلام لها نیابة خاصّة عن الحسین علیه السّلام، و کان النّاس یرجعون إلیها فی الحلال و الحرام حتّی برئ زین العابدین علیه السّلام «1» من مرضه (و قال الطّبرسیّ): إنّ زینب علیها السّلام روت أخبارا کثیرة عن أمّها الزّهراء علیها السّلام. (و عن عماد المحدّثین): إنّ زینب الکبری کانت تروی عن أمّها و أبیها و أخویها و عن أمّ سلمة و أمّ هانی و غیرهما من النّساء، و ممّن روی عنها: ابن عبّاس و علیّ بن الحسین و عبد اللّه بن جعفر و فاطمة بنت الحسین الصّغری و غیرهم. (و قال أبو الفرج): زینب العقیلة هی الّتی روی ابن عبّاس عنها کلام فاطمة صلّی اللّه علیها فی فدک فقال: حدّثتنی عقیلتنا زینب بنت علیّ علیه السّلام «2»، و تفسیر العقیلة فی النّساء: السّیّدة، کعقال فی الرّجال، یقال للسّیّد (و روی مرسلا) أنّها فی طفولتها کانت جالسة فی حجر أبیها، و هو علیه السّلام یلاطفها بالکلام، فقال لها: یا بنیّ! قولی واحد، فقالت: واحد، فقال لها: قولی اثنین، فسکتت، فقال لها: تکلّمی یا قرّة عینی، فقالت علیها السّلام: یا أبتاه! ما أطیق أن أقول اثنین بلسان أجریته بالواحد. فضمّها صلوات اللّه علیه إلی صدره و قبّلها بین عینیها، انتهی. و لکنّ الّذی رأیته فی کتاب مصابیح القلوب للشّیخ الأجلّ، الشّیخ أبی سعید الحسن بن الحسین السّبزواریّ المعاصر للشّهید الأوّل رحمه اللّه: إنّ هذا السّؤال من أمیر المؤمنین علیه السّلام کان لولده العبّاس علیه السّلام، و إنّه لمّا سکت قال أمیر المؤمنین: لم لم تقل اثنین؟ فقال: إنّی لأستحیی أن أقول: واحد، ثمّ أقول:
اثنین، ففرح أمیر المؤمنین علیه السّلام بهذا الکلام و قبّل ما بین عینیه، و أنّ زینب علیها السّلام قالت لأبیها: أتحبّنا یا أبتاه؟ فقال علیه السّلام: و کیف لا أحبّکم، و أنتم ثمرة فؤادی؟! فقالت علیها السّلام: یا أبتاه! إنّ الحبّ للّه تعالی و الشّفقة لنا، و هذا الکلام عنها علیها السّلام روی متواترا، و إذا تأمّله
__________________________________________________
(1- 1) [مثله فی العیون،/ 305- 306 و حکاه عنه فی أعلام النّساء،/ 75- 76].
(2- 2) [حکاه عنه فی العوالم (المستدرک)، 11- 2/ 957].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 113
المتأمّل رأی فیه علما جمّا، فإذا عرف صدوره من طفلة کزینب علیها السّلام یوم ذاک بانت له منزلتها فی العلم و المعرفة.
«1» (و یظهر) من الفاضل الدّربندیّ و غیره: إنّها کانت تعلم علم المنایا و البلایا کجملة من أصحاب أمیر المؤمنین علیه السّلام، منهم میثم التّمّار، و رشید الهجری، و غیرهما، بل جزم فی أسراره أنّها صلوات اللّه علیها أفضل من مریم ابنة عمران و آسیة بنت مزاحم و غیرهما من فضلیات النّساء، و ذکر قدّس سرّه عند کلام السّجّاد علیه السّلام لها علیها السّلام: «یا عمّة! أنت بحمد اللّه عالمة غیر معلّمة و فهمة غیر مفهّمة»؛ إنّ هذا الکلام حجّة علی أنّ زینب بنت أمیر المؤمنین علیه السّلام کانت محدّثة أی ملهمة، و أنّ علمها کان من العلوم اللّدنّیّة و الآثار الباطنیّة «1»؛ (و من نظر) فی أسرار الشّهادة رأی فیه من الاستنباطات و التّحقیقات فی حقّ زینب صلوات اللّه علیها ما هو أکثر ممّا ذکرناه.
فصاحتها و بلاغتها و شجاعتها الأدبیّة: الفصاحة هی الإبانة و الظّهور یقال: کاتب فصیح و شاعر فصیح. و البلاغة هی الوصول و الانتهاء یقال کلام بلیغ و إنسان بلیغ و یجمعهما حسن الکلام (قال أبو هلال العسکریّ): إنّما یحسن الکلام بسلاسته و سهولته، و تخیّر لفظه، و إصابة معناه، وجودة مطالعه، و لین مقاطعه و استواء تقاسیمه، و تعادل أطرافه، و تشبّه أعجازه بهوادیه، و موافقة مآخره لمبادیه فتجد المنظوم مثل المنثور، فی سهولة مطلعه، وجودة مقطعه و حسن رصفه و تألیفه، و کمال صوغه و ترکیبه، و متی جمع الکلام بین العذوبة و الجزالة، و السّهولة و الرّصانة، و الرّونق و الطّلاوة، و سلم من حیف التّألیف و بعد من سماجة التّرکیب، ورد علی الفهم الثّاقب فقبله و لم یردّه، و علی السّمع المصیب فاستوعبه و لم یمجّه، و النّفس تقبل اللّطیف، و تنبو عن الغلیظ، و الفهم یأنس بالمعروف، و یسکن إلی المألوف، و یصغی إلی الصّواب، و یهرب من المحال، و لیس الشّأن فی إیراد المعانی، فالمعانی یعرفها العربیّ و العجمیّ، و القرویّ و البدویّ، و إنّما هو جودة اللّفظ و صفاؤه، و حسنه و بهاؤه و نزاهته و نقاؤه، و لیس یطلب من المعنی إلّا أن یکون
__________________________________________________
(1- 1) [حکاه عنه فی العوالم (المستدرک)، 11- 2/ 957].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 114
صوابا مستقیما أمّا اللّفظ فلا یقنع به قانع حتّی یکون علی ما وصفناه (قلت) و هذا الّذی ذکره لا ینطبق کلّ الانطباق إلّا علی کلام سیّد الفصحاء، و إمام البلغاء، أمیر المؤمنین علیه السّلام، الّذی قیل فیه: کلامه فوق کلام المخلوق و دون کلام الخالق، و شاهدی علی ما أقول هو کتاب نهج البلاغة الّذی جمعه الشّریف الرّضی رضی اللّه عنه من کلامه علیه السّلام و یعجبنی أن أنقل کلمة العلّامة الشّیخ محمّد عبده فیه فإنّها کلمة ثمینة لا یمکننی الإعراض عنها (قال): أوفی لی حکم القدر بالاطّلاع علی کتاب نهج البلاغة صدفة بلا تعمّل، أصبته علی تغیّر حال، و تبلبل بال، و تزاحم أشغال، و عطلة من أعمال، فحسبته تسلیة، و حیلة للتّخلیة، فتصفّحت بعض صفحاته، و تأمّلت جملا من عباراته، من مواضع مختلفات، و مواضیع متفرّقات، و کان یخیل لی فی کلّ مقام أنّ حروبا شبّت، و غارات شنّت، و أنّ للبلاغة دولة، و للفصاحة صولة، و أنّ للأوهام عرامة، و للرّیب دعارة، و أنّ جحافل الخطابة و کتائب الذّرابة فی عقود النّظام، و صفوف الانتظام، تنافح بالصّفیح الأبلج، و القویم الأملج، و تملج المهج، بروائع الحجج، و تفلّ ذعارة الوساوس، و تصیب مقاتل الخوانس، فما أنا إلّا و الحقّ منتصر، و الباطل منکسر، و مرج الشّک فی خمود و هرج الرّیب فی رکود، و ان مدیر تلک الدّولة، و باسل تلک الصّولة، و هو حامل لوائها الغالب، أمیر المؤمنین علیّ ابن أبی طالب، بل کنت کلّما انتقلت من موضع إلی موضع، أحسّ بتغیّر المشاهد، و تحوّل المعاهد، فتارة کنت أجدنی فی عالم یغمره من المعانی أرواح عالیة، فی حلل من العبارات الزّاهیة تطوف علی النّفوس الزّاکیة، و تدنو من القلوب الصّافیة توحی إلیها رشادها و تقوم منها منآدها، و تنفر بها عن مداحض المزالّ، إلی جوادّ الفضل و الکمال، و طورا کانت تنکشف لی الجمل عن وجوه باسرة، و أنیاب کاشرة، و أرواح فی أشباح النّمور، و مخالب النّسور، و قد تحفّزت للوثاب، ثمّ انقضّت للاختلاب، فخلبت القلوب عن هواها، و أخذت الخواطر دون مرماها، و اغتالت فاسد الأهواء و باطل الآراء، و أحیانا کنت أشهد أنّ عقلا نورانیّا، لا یشبه خلقا جسدانیّا، فصل عن الموکب الإلهیّ و اتّصل بالرّوح الانسانیّ فخلعه من غاشیات الطّبیعة، و سما به إلی الملکوت الأعلی، و نما به إلی مشهد النّور الأجلی، و سکن به إلی عمار جانب التّقدیس، بعد استخلاصه من شوائب
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 115
التّلبیس، و آنات کأنّی أسمع خطیب الحکمة ینادی باعلیاء الکلمة، و أولیاء أمر الأمّة، یعرّفهم مواقع الصّواب و یبصّرهم مواضع الارتیاب، و یحذّرهم مزالق الاضطراب و یرشدهم إلی دقائق السّیاسة، و یهدیهم طریق الکیاسة، و یرتفع بهم إلی منصّات الرّیاسة، و یصعدهم شرف التّدبیر، و یشرف بهم علی حسن المصیر (ا ه).
(إذا عرفت) هذه المقدّمات فاعلم إنّ هذه الفصاحة العلویّة و البلاغة المرتضویّة، قد ورثتها هذه المخدّرة الکریمة، بشهادة العرب أهل البلاغة و الفصاحة أنفسهم، فقد تواترت الرّوایات عن العلماء و أرباب الحدیث بأسانیدهم عن حذلم بن کثیر «1» [...]
و من بلاغتها و شجاعتها الأدبیّة ما ظهر منها علیها السّلام فی مجلس ابن زیاد «2» [...]
(أقول): إنّ بلاغة زینب علیها السّلام و شجاعتها الأدبیّة لیس من الأمور الخفیّة و قد اعترف بها کلّ من کتب فی وقعة کربلاء، و نوّه بجلالتها أکثر أرباب التّاریخ، و لعمری أنّ من کان أبوها علیّ بن أبی طالب الّذی ملأت خطبه العالم، و تصدّی لجمعها و تدوینها أکابر العلماء و أمّها فاطمة الزّهراء صاحبة خطبة فدک الکبری، و صاحبة الخطبة الصّغری الّتی ألقتها علی مسامع نساء قریش و نقلها النّساء لرجالهنّ، نعم إنّ من کانت کذلک فحریّة بأن تکون بهذه الفصاحة و البلاغة، و أن تکون لها هذه الشّجاعة الأدبیّة، و الجسارة العلویّة، و یزید الطّاغیة یوم ذاک هو السّلطان الأعظم و الخلیفة الظّاهریّ علی عامّة بلاد الإسلام تؤدّی له الجزیة الفرق المختلفة و الأمم المتباینة فی مجلسه الّذی أظهر فیه أبهة الملک و ملأه بهیبة السّلطان، و قد جرّدت علی رأسه السّیوف، و اصطفّت حوله الجلاوزة و هو و أتباعه علی کراسی الذّهب و الفضّة، و تحت أرجلهم الفرش من الدّیباج و الحریر، و هی صلوات اللّه علیها فی ذلّة الأسر دامیة القلب باکیة الطّرف، حرّی الفؤاد، من تلک الذّکریات المؤلمة و الکوارث القاتلة، قد أحاط بها أعداؤها من کلّ جهة و دار علیها حسّادها من کلّ صوب، و مع ذلک کلّه ترمز للحقّ بالحقّ، و للفضیلة بالفضیلة فتقول لیزید غیر مکترثة بهیبة ملکه، و لا معتنیة بأبّهة سلطانه: «أمن العدل یابن الطّلقاء؟» و تقول له أیضا:
__________________________________________________
(1)- [ثمّ ذکر خطبتها فی الکوفة و سیأتی ذکرها].
(2)- [ثمّ ذکر خطبتها علیها السّلام فی مجلس ابن زیاد و یزید لعنة اللّه علیهما].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 116
«و لئن جرّت علیّ الدّواهی مخاطبتک إنّی لأستصغر قدرک و أستعظم تقریعک و أستکثر توبیخک»، فهذا الموقف الرّهیب الّذی وقفت به هذه السّیّدة الطّاهرة مثّل الحقّ تمثیلا و أضاء إلی الحقیقة لطلّابها سبیلا، و أفحمت یزید و من حواه مجلسه المشؤوم بذلک الأسلوب العالی من البلاغة، و أبهتت العارفین منهم بما أخذت به مجامع قلوبهم من الفصاحة، فخرست الألسن، و کمّت الأفواه، و صمّت الآذان و کهربت تلک النّفس النّورانیّة القاهرة منها علیها السّلام تلک النّفوس الخبیثة الرّذیلة من یزید و أتباعه بکهرباء الحقّ و الفضیلة حتّی بلغ به الحال أنّه صبر علی تکفیره و تکفیر أتباعه و لم یتمکّن من أن ینبس ببنت شفة، یقطع کلامها أو یمنعها من الاستمرار فی خطابتها، و هذا هو التّصرّف الّذی یتصرّف به أرباب الولایة متی شاؤوا و أرادوا بمعونة الباری تعالی لهم و إعطائهم القدرة علی ذلک، و ما أبدع ما قاله الشّاعر المفلق الجلیل السّیّد مهدیّ ابن السّیّد داود الحلیّ عمّ الشّاعر الشّهیر السّیّد حیدر الحلیّ رحمهما اللّه فی وصف فصاحتها و بلاغتها من قصیدة:
قد أسّروا من خصّها بآیة ال تّطهیر ربّ العرش فی کتابه
إن ألبست فی الأسر ثوب ذلّة تجمّلت للعزّ فی أثوابه
ما خطبت إلّا رأوا لسانها أمضی من الصّمصام فی خطابه
و جلببت فی أسرها آسرها عارا رأی الصّغار فی جلبابه
و الفصحاء شاهدوا کلامها مقال خیر الرّسل فی صوابه
زهدها فی الدّنیا و نعیمها و قناعتها: الزّهد فی الشّی‌ء خلاف الرّغبة فیه، و زهد الإنسان فی الشّی‌ء أی ترکه فهو زاهد. (قال الصدوق رحمه اللّه) فی معانی الأخبار: الزّاهد من یحبّ ما یحبّ خالقه و یبغض ما یبغضه خالقه و یتحرّج من حلال الدّنیا و لا یلتفت إلی حرامها. (و قال بعض الأعلام): الزّهد یحصل بترک ثلاثة أشیاء، ترک الزّینة، و ترک الهوی، و ترک الدّنیا، فالزّاء علامة الأوّل، و الهاء علامة الثّانی، و الدّال علامة الثّالث، و القناعة الرّضا بالقسمة فهی تلازم الزّهد دائما أو هما واحد بلسان الأخبار.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 117
الزّهد من أعلی مقامات السّالکین، و من أظهر صفات الأنبیاء و المرسلین و عباد اللّه الصّالحین، به ینال الإنسان الدّرجات الرّفیعة و به یصل إلی المراتب العالیة. (و قد جاء) عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم أنّه قال: «من أراد أن یؤتیه اللّه علما بغیر تعلّم، و هدی بغیر هدایة فلیزهد فی الدّنیا». (و عنه) صلّی اللّه علیه و اله و سلم: «من زهد فی الدّنیا أدخل اللّه الحکمة فی قلبه، فأنطق بها لسانه و عرّفه داء الدّنیا و دواءها، و أخرجه منها سالما إلی دار السّلام». و عنه صلّی اللّه علیه و اله و سلم: «ازهد فی الدّنیا یحبّک اللّه و ازهد فیما بأیدی النّاس یحبّک النّاس». و عنه صلّی اللّه علیه و اله و سلم:
«إذا أراد اللّه بعبد خیرا زهّده فی الدّنیا، و فقّهه فی الدّین، و بصّره عیوبها، و من أوتیهنّ فقد أوتی خیر الدّنیا و الآخرة»، فالزّهد من الصّفات الکریمة الّتی خصّ اللّه بها المخلصین من عباده، و جعلها سببا للتّقرّب إلی حوزة قدسه، و لذلک کان نبیّنا الهادی و الأئمّة المعصومون من أهل بیته علیهم السّلام علی جانب عظیم من هذه الصفة الحمیدة، أمّا النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله و سلم فقد أتاه جبرئیل علیه السّلام بمفاتیح کنوز الدّنیا و قال له: خذها و لا ینقص من حظّک عند ربّک شی‌ء، فردّها إلیه و رفع رأسه إلی السّماء فقال: «لا، یا رب! و لکن أجوع یوما و أشبع یوما، فأمّا الیوم الّذی أجوع فیه فأتضرّع إلیک و أدعوک، و أمّا الیوم الّذی أشبع فیه فأحمدک و أثنی علیک»، و بلغ من زهده صلّی اللّه علیه و اله و سلم أنّه کان یشدّ حجر المجاعة علی بطنه.
(و أمّا) أمیر المؤمنین علیه السّلام فکان و هو خلیفة المسلمین یرقع مدرعته عند الخیاط حتّی أحصی فیها سبعین رقعة، و قد قال علیه السّلام: و اللّه لقد رقعت مدرعتی هذه حتّی استحییت من راقعها، و لقد قال لی قائل: ألا تنبذها؟ فقلت: اعزب عنّی فعند الصّباح یحمد القوم السّری (و دخل) علیه سوید بن غفلة بعد ما بویع بالخلافة فوجده جالسا علی حصیر صغیر لیس فی البیت غیره، فقال: یا أمیر المؤمنین! بیدک بیت المال و لا أری فی بیتک شیئا، فقال: یا ابن غفلة! انّ البیت لا یتأثّث فی دار النّقلة و لنا دار أمن نقلنا خیر متاعنا إلیها و إنّا عن قلیل إلیها صائرون.
(و أمّا) الزّهراء علیها السّلام فکان فراشها حصیرا افترش من سعف النّخل، و جلد شاة، و کانت تلبس الکساء من صوف الإبل و تطحن بیدها الشّعیر و تعجن و تخبز، و هکذا کان زهد الذّریّة الطّاهرة. (أمّا) زینب علیها السّلام فقد کانت فی بیت زوجها عبد اللّه بن جعفر الجواد
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 118
و هو من علمت فی ثروته و یساره و کثرة أمواله و خدمه و حشمه یوم ذاک، و کانت تخدمها العبید و الإماء و الأحرار، و یطوف حول بیتها الهلاک من ذوی الحوائج، و طالبی الاستجداء، و کان بیتها الرّفیع و حرمها المنیع لا یضاهیه فی العزّ و الشّرف و بعد الصّیت إلّا بیوت الخلفاء و الملوک، فترکت ذلک کلّه لوجه اللّه، و انقطعت عن علائق الدّنیا بأسرها فی سبیل اللّه، و أعرضت عن زهرة الحیاة من المال و البیت و الزّوج و الولد و الخدم و الحشم، و صحبت أخاها الحسین علیه السّلام ناصرة لدین اللّه، و باذلة للنّفس و النّفیس لإمامها ابن بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم مع علمها بجمیع ما جری علیها من المصائب و النّوائب کما سمعته فی حدیث أمّ أیمن مؤثرة الآخرة علی الدّنیا و الآخرة خیر و أبقی. و من زهدها علیها السّلام بالدّنیا و عدم رکونها إلی نعیمها هو ما رواه البکریّ و غیره أنّ یزید بن معاویة لعنه اللّه لمّا عزم علی إرجاع سبایا النّبوّة من الشّام إلی المدینة بعد أن أحسّ بغضب الرّأی العامّ علیه فی قتله الحسین علیه السّلام، و سبیه بنات رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم یطاف بهنّ من بلد إلی بلد، خاف عاقبة أمره و أظهر أنّ هذه الأعمال لم تکن برضا منه، و صار یلعن عبید اللّه بن زیاد علی رؤوس الأشهاد. و من جملة أعماله الّتی کان یراها بزعمه تبرئ أفعاله أنّه صبّ الأموال العظیمة علی الأنطاع، و أحضر أهل بیت النّبوّة و قال لزینب: یا أمّ کلثوم! خذی هذه الأموال عوضا عن الحسین و احسبی کأن قد مات، فقالت: یا یزید! ما أقسی قلبک تقتل أخی و تعطینی المال، و اللّه لا کان ذلک أبدا، و خرجت مع أهل بیتها، و لم تقبل منه شیئا، و قد ردّ علیهنّ بعض ما کان أخذ منهنّ، و فی ذلک مغزل فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم و مقنعتها و قلادتها و قمیصها علیها السّلام (و هذه الرّوایة) رویت عن أبی مخنف أیضا بتغییر یسیر.
«1» و من زهدها ما روی عن السّجّاد علیه السّلام من أنّها صلوات اللّه علیها ما ادّخرت شیئا من یومها لغدها أبدا «1». (و روی) المجلسیّ و غیره: أنّ الرّسول الّذی سایر أهل البیت فی طریقهم من الشّام إلی المدینة کان قد أحسن صحبته لهم و لمّا قربوا من المدینة قالت فاطمة بنت أمیر المؤمنین علیها السّلام لأختها زینب: قد وجب علینا حقّ هذا لحسن صحبته لنا فهل لک أن تصلیه، قالت: و اللّه ما لنا ما نصله به إلّا أن نعطیه حلیّنا، قالت فاطمة:
__________________________________________________
(1- 1) [حکاه عنه فی أعلام النّساء،/ 17].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 119
فأخذت سواری و دملجی و سوار أختی و دملجها، فبعثنا به إلیه و اعتذرنا من قلّتها، و قلنا: هذا بعض جزائک لحسن صحبتک إیّانا، فقال: لو کان الّذی صنعت للدّنیا کان فی دون هذا رضای و لکن و اللّه ما فعلته إلّا للّه و قرابتکم من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم. (أقول):
و من هذه القصّة یعرف المتأمّل الکرم الجبلیّ الّذی تلبّس به أهل البیت علیهم السّلام و الزّهد الفطریّ الّذی لازمهم، لأنّ تلک الحلّی الّتی أکرمت بها زینب و أختها هذا الرّجل هو جمیع ما کان لهما من متاع الدّنیا، و ذلک لکونهما لم یحصلا علی غیرها من أموالهما المنهوبة یوم الطّفّ، و هذا نهایة الکرم و غایة الزّهد.
عبادتها و انقطاعها إلی اللّه تعالی: العبادة من العبودیة و هی غایة الخضوع و التّذلّل.
و لذلک کانت للّه تعالی و لا تحسن لغیره لأنّه جلّ و علا ولیّ کلّ نعمة، و غایة کلّ رغبة، و أکثر النّاس عبادة هو أعرفهم باللّه عزّ و جلّ کالأنبیاء و الأئمّة صلوات اللّه علیهم و کان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم یصلّی اللّیل کلّه. و لقد قام صلّی اللّه علیه و اله و سلم عشر سنین علی أطراف أصابعه حتّی تورّمت قدماه، و اصفرّ وجهه، فأنزل اللّه علیه: طه ما أَنْزَلْنا عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لِتَشْقی فقال صلّی اللّه علیه و اله و سلم: أو لا أکون عبدا شکورا. و کان أمیر المؤمنین علیه السّلام یصلّی کلّ یوم و لیلة ألف رکعة، و لم یترک النّافلة حتّی فی الحروب کما روی عنه ذلک فی صلواته لیلة الهریر بصفّین، و کذلک کانت الصّدّیقة الکبری فاطمة الزّهراء صلوات اللّه علیها تصلّی عامّة اللّیل، فإذا اتّضح عمود الصّبح أخذت تدعو للمؤمنین و المؤمنات، و کان الأئمّة من ولدها صلّی اللّه علیه و اله و سلم یضرب بهم المثل فی العبادة.
«1» «2» (أمّا زینب) صلوات اللّه علیها فلقد کانت فی عبادتها ثانیة أمّها الزّهراء علیها السّلام، و کانت تقضی عامّة لیالیها بالتّهجّد و تلاوة القرآن. قال بعض ذوی الفضل: إنّها صلوات اللّه علیها ما ترکت تهجّدها للّه تعالی طول دهرها حتّی لیلة الحادی عشر من المحرّم «1». (قال) و روی عن زین العابدین علیه السّلام أنّه قال: رأیتها تلک اللّیلة تصلّی من جلوس، و عن الفاضل
__________________________________________________
(1- 1) [حکاه عنه فی أعلام النّساء،/ 20، 85].
(2) (2) (2*) [حکاه عنه فی العوالم (المستدرک)، 11- 2/ 953- 954].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 120
القائینی البیرجندیّ عن بعض المقاتل المعتبرة عن مولانا السّجّاد علیه السّلام أنّه «1» قال: إنّ عمّتی زینب مع تلک المصائب و المحن النّازلة بها فی طریقنا إلی الشّام ما ترکت نوافلها اللّیلیّة «1»، عن الفاضل المذکور أنّ الحسین علیه السّلام لمّا ودع أخته زینب علیها السّلام وداعه الأخیر قال لها: یا أختاه! لا تنسینی فی نافلة اللّیل، و هذا الخبر رواه هذا الفاضل عن بعض المقاتل المعتبرة أیضا.
و فی مثیر الأحزان للعلّامة الشّیخ شریف الجواهریّ قدّس سرّه قالت فاطمة بنت الحسین علیه السّلام: و أمّا عمّتی زینب فإنّها لم تزل قائمة فی تلک اللّیلة (أی العاشرة من المحرّم) فی محرابها تستغیث إلی ربّها فما هدأت لنا عین، و لا سکنت لنا رنة. (و روی) بعض المتّتبعین عن «2» الإمام زین العابدین علیه السّلام: أنّه قال: إنّ عمّتی زینب کانت تؤدّی صلواتها من قیام الفرائض و النّوافل عند سیر القوم بنا من الکوفة إلی الشّام، و فی بعض المنازل کانت تصلّی من جلوس، فسألتها عن سبب ذلک فقالت: أصلّی من جلوس لشدّة الجوع و الضّعف منذ ثلاث لیال، لأنّها کانت تقسم ما یصیبها من الطّعام علی الأطفال، لأنّ القوم کانوا یدفعون لکلّ واحد منّا رغیفا واحدا من الخبز فی الیوم و اللّیلة «2» (2*).
(أقول): فإذا تأمّل المتأمّل إلی ما کانت علیه هذه الطّاهرة من العبادة للّه تعالی و الانقطاع إلیه لم یشکّ فی عصمتها صلوات اللّه علیها، و إنّها «3» کانت من القانتات اللّواتی وقفن حرکاتهنّ و سکناتهنّ و أنفاسهنّ للباری تعالی، و بذلک حصلن علی المنازل الرّفیعة، و الدّرجات العالیة الّتی حکت برفعتها منازل المرسلین، و درجات الأوصیاء علیهم الصّلاة و السّلام «3».
صبرها و تحمّلها المشاق و تسلیمها لأمر اللّه: الصّبر الممدوح حبس النّفس علی تحمّل المشاقّ تسلیما لأمر اللّه تعالی کحبسها عن الجزع و الهلع عند المصاب و فقد الأحبّة و حبسها عن الشّهوات نزولا علی حکم الشّریعة و حبسها علی مشقّة الطّاعة تزلفا إلی
__________________________________________________
(1- 1) [حکاه عنه فی أعلام النّساء،/ 19].
(2- 2) [حکاه عنه فی أعلام النّساء،/ 17- 18].
(3- 3) [حکاه فی عقیلة بنی هاشم،/ 14].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 121
المبدأ الأعلی، و هو من أفضل الأعمال و من أشرف الخصال الإنسانیّة، و إنّما یکون من قوّة الإیمان و الثّبات علی المبدأ الحقّ، کما إنّ الجزع و الهلع و التّکاسل عن العبادات تنبعث عن ضؤلة الإیمان، و ضعف الیقین، و قد مدح اللّه تعالی الصّابرین فی کتابه الکریم، فقال عزّ و جلّ: وَ بَشِّرِ الْمُخْبِتِینَ الَّذِینَ إِذا ذُکِرَ اللَّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَ الصَّابِرِینَ عَلی ما أَصابَهُمْ وَ الْمُقِیمِی الصَّلاةِ وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ و قال تعالی: وَ الَّذِینَ صَبَرُوا ابْتِغاءَ وَجْهِ رَبِّهِمْ وَ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ أَنْفَقُوا مِمَّا رَزَقْناهُمْ سِرًّا وَ عَلانِیَةً وَ یَدْرَؤُنَ بِالْحَسَنَةِ السَّیِّئَةَ أُولئِکَ لَهُمْ عُقْبَی الدَّارِ و قال تعالی: وَ الصَّابِرِینَ فِی الْبَأْساءِ وَ الضَّرَّاءِ وَ حِینَ الْبَأْسِ أُولئِکَ الَّذِینَ صَدَقُوا وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُتَّقُونَ و الآیات کثیرة فی الصّبر و الأحادیث أکثر، قال النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله و سلم: «الإیمان شطران: شطر صبر، و شطر شکر»، و قال صلّی اللّه علیه و اله و سلم: «جائنی جبرئیل علیه السّلام فقال: یا رسول اللّه! إنّ اللّه أرسلنی إلیک بهدیّة لم یعطها أحدا قبلک، فقلت: ما هی؟ قال: الصّبر، قلت: فما تفسیر الصّبر؟ قال: یصبر فی الضّرّاء کما یصبر فی السّرّاء، و فی الفاقة کما یصبر فی الغنی، و فی البلاء کما یصبر فی العافیة، فلا یشکو حاله عند المخلوق بما یصیبه»، و قال صلّی اللّه علیه و اله و سلم: «ما من مسلم یصاب بمصیبة و إن قدم عهدها فأحدث لها استرجاعا (أی یقول: إنّا للّه و إنّا إلیه راجعون) إلّا أحدث اللّه له مثل أجره یوم أصیب بها»، و لمّا کان الصّبر بهذه المثابة عند اللّه کان الأقربون إلی اللّه أکثر صبرا من غیرهم کالأنبیاء و أوصیائهم ثمّ الأمثل فالأمثل. و هذه الصّدّیقة الطّاهرة قد رأت من المصائب و النّوائب ما لو نزلت علی الجبال الرّاسیات لانفسخت و اندکّت جوانبها، لکنّها فی کلّ ذلک کانت تصبر الصّبر الجمیل کما هو معلوم لکلّ من درس حیاتها، و أوّل مصیبة دهمتها هو فقدها جدّها النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله و سلم و ما لاقی أهلها بعده من المکاره، ثمّ فقدها أمّها الکریمة بنت رسول الله صلّی اللّه علیه و اله و سلم بعد مرض شدید، و کدر من العیش، و الاعتکاف فی بیت الأحزان، ثمّ فقدها أخاها المجتبی مسموما تنظر إلیه و هو یتقیّؤ کبده فی الطّست قطعة قطعة، و بعد موته ترشق جنازته بالسّهام. ثمّ رؤیتها أخاها الحسین علیه السّلام تتقاذف به البلاد حتّی نزل کربلاء و هناک دهمتها الکوارث العظام من قتله علیه السّلام و قتل بقیّة إخوتها و أولادهم و أولاد عمومتها و خواصّ الأمّة من شیعة أبیها عطاشی، ثمّ المحن الّتی لاقتها
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 122
من هجوم أعداء اللّه علی رحلها و ما فعلوه، من سلب و سبی و نهب و إهانة و ضرب لکرائم النّبوّة و ودائع الرّسالة، و تکفّلها حال النّساء و الأطفال فی ذلّة الأسر، ثمّ سیرها معهم من بلد إلی بلد، و من منزل إلی منزل، و من مجلس إلی مجلس، و غیر ذلک من الرّزایا الّتی یعجز عنها البیان و یکلّ اللّسان، و هی مع ذلک کلّه صابرة محتسبة و مفوّضة أمرها إلی اللّه تعالی قائمة بوظائف شاقّة من مداراة العیال و مراقبة الصّغار و الیتامی من أولاد إخوتها و أهل بیتها، رابطة الجأش بإیمانها الثّابت و عقیدتها الرّاسخة حتّی کانت تسلّی إمام زمانها زین العابدین علیه السّلام، أمّا ما کان یظهر منها بعض الأحیان من البکاء و غیره فذلک أیضا کان لطلب الثّواب أو الرّحمة الّتی أودعها اللّه عزّ و جلّ فی المؤمنین، أمّا طلب الثّواب فلعلمها بما أعدّه اللّه عزّ و جلّ للبکائین علی الحسین علیه السّلام، قال الصّادق علیه السّلام: من ذکرنا أو ذکرنا عنده فخرج من عینه مثل جناح بعوضة غفر اللّه ذنوبه و لو کانت مثل زبد البحر. و عنه علیه السّلام: کلّ الجزع و البکاء مکروه للعبد سوی الجزع و البکاء علی الحسین علیه السّلام فإنّه فیه مأجور. و قال الباقر علیه السّلام: أیّما مؤمن دمعت عیناه لقتل الحسین علیه السّلام دمعة حتّی تسیل علی خدّه بوّأه اللّه بها فی الجنّة غرفا یسکنها أحقابا. کما أنّ السّجّاد علیه السّلام کان یبکی أباه مدّة حیاته و هو الإمام المقتدی به. (قال المجلسیّ رحمه اللّه):
بعد أن ذکر کثرة بکاء السّجّاد علی أبیه و ذکر حکایة ملامة أحد موالیه له علیه السّلام: إنّ بکاء المقرّبین بعضهم بعضا لیس لأجل المحبّة البشریّة بل لأغراض أخر، و هنا لمّا کان زین العابدین علیه السّلام عالما بأحوال والده ممّا یخفی علی غیره، و یعلم أنّه أحبّ الخلق إلی اللّه و أنّ فقده سبب لضلالة النّاس و ضیاع و اندراس شریعة سیّد المرسلین صلّی اللّه علیه و اله و سلم، و ظهور البدع، بکی علیه السّلام لذلک، انتهی.
(أقول): و زینب علیها السّلام کان بکاؤها مضافا إلی طلب الثّواب لهذا الغرض أیضا، و أمّا الرّحمة الّتی أودعها اللّه المؤمنین فمثل ما کان من النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله و سلم علی ما رواه البخاریّ فی صحیحه عن أنس بن مالک عند ما دخل رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم و ولده إبراهیم یجود بنفسه، قال:
فجعلت عینا رسول الله صلّی اللّه علیه و اله و سلم تذرفان، فقال له عبد الرّحمان بن عوف: و أنت یا رسول اللّه؟ فقال: یابن عوف! إنّها رحمة ثمّ أتبعها بأخری، فقال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم: «إنّ العین
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 123
تدمع و القلب یحزن و لا نقول إلّا ما یرضی ربّنا و إنّا بفراقک یا إبراهیم لمحزونون». [...]
(أقول): یکفی فی علوّ مقام هذه الدرّة المکنونة، و الجوهرة المصونة فی الصّبر و عظیم درجتها فی التّسلیم لأمر اللّه و الرّضا بقضائه ما نقله فی الطّراز المذهب أنّها سلام اللّه علیها و علی جدّها و أبیها و أمّها و إخوانها: لمّا وقفت علی جسد أخیها الحسین علیه السّلام قالت: اللّهمّ تقبّل منّا هذا القلیل من القربان، قال: فقاربت أمّها فی الکرامات و الصّبر فی النّائبات، بحیث خرقت العادات و لحقت بالمعجزات، (قلت): و هذه الکلمات من هذه الحرّة الطّاهرة فی تلک الوقفة الّتی رأت بها أخاها العزیز بتلک الحالة المفجعة الّتی کان فیها، تکشف لنا قوّة إیمانها و رسوخ عقیدتها و فنائها فی جنب اللّه تعالی، و غیر ذلک ممّا لا یخفی علی المتأمّل.
زینب و مصائب کربلاء: إنّ المصائب الّتی ألمت بالصّدّیقة الصّغری زینب الکبری ابنة علیّ فی کربلاء مصائب متنوّعة: (منها) ما رأته أوّل ما نزلت فی کربلاء من معارضة الحرّ و إجبار أخیها علیه السّلام علی النزول، (و منها) ما شاهدته من القلّة فی أصحاب أخیها و کثرة جیوش الأعداء، (و منها) ما شاهدته من تفرّق من کان مع أخیها و ذهاب الأکثر ممّن تبعه حین خطبهم بخطبته المشهورة بعد ما بلغه خبر قتل مسلم بن عقیل و هانی بن عروة (رضی اللّه عنهما) فتفرّق النّاس عنه یمینا و شمالا حتّی لم یبق إلّا الّذین قتلوا معه، (و منها) ما کانت تشاهده من اضطراب النّساء و خوفهنّ حین نزلوا کربلاء، (و منها) ما شاهدته من عطشها و عطش أهل بیتها عندما منعهم القوم الماء، (و منها) ما کانت تقوم به من مداراة الأطفال و النّساء و هم فی صراخ و عویل من العطش، (و منها) ما کانت تنظر إلیه من الانکسار فی وجه أخیها علیه السّلام، (و منها) حین شاهدت إخوتها و بنی إخوتها و بنی عمومتها و شیعة أخیها یبارزون و یقتل الواحد منهم بعد الواحد، (و منها) ما شاهدته من مقتل ولدیها، (و منها) حین شاهدت أخاها الحسین علیه السّلام وحیدا فریدا لا ناصر له و لا معین و قد أحاط به الأعداء من کلّ جانب و مکان، (و منها) حین شاهدت رأس أخیها علی الرّمح دامی الوجه خضیب الشّیبة، (و منها) حین ازدحم القوم علی رحل أخیها و منادیهم ینادی: احرقوا بیوت الظّالمین، (و منها) حین أحرق القوم الخیام و فرّت النّساء و الأطفال
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 124
علی وجوههم فی البیداء، (و منها) مرورها علی مصرع أخیها و رؤیتها جسده الشّریف ملقی علی الأرض تسفی علیه الرّیاح، (و منها) لمّا أرکبوها النّیاق المهزولة هی و العیال و الأطفال، (و منها) مداراتها زین العابدین علیه السّلام و هو من شدّة مرضه لا یطیق الرّکوب و قد قیّدوه من تحت بطن النّاقة، و هناک مصائب أخر أشدّها إنّها کانت تنظر إلی قتلة أخیها و أصحابه و هم یسرحون و یمرحون و السّیاط بأیدیهم یضربون الأطفال و النّساءو هم فی غایة الشّماتة بها و بأهل بیتها، (و بالجملة) فإنّ مصائب هذه الحرّة الطّاهرة زادت علی مصائب أخیها الحسین الشّهید علیه السّلام أضعافا مضاعفة، فإنّها شارکته فی جمیع مصائبه و انفردت عنه علیه السّلام بالمصائب الّتی رأتها بعد قتله من النّهب و السّلب و الضّرب و حرق الخیام و الأسر و شماتة الأعداء. (أمّا) القتل فإنّ الحسین علیه السّلام قتل و مضی شهیدا إلی روح و ریحان و جنّة و رضوان، و کانت زینب فی کلّ لحظة من لحظاتها تقتل قتلا معنویّا بین أولئک الظّالمین، و تذری دماء القلب من جفونها القریحة، و نحن تحت هذا العنوان نذکر من أخبار الطّفّ ما فیه اسم صریح لزینب علیها السّلام، و إن کانت أمّ کلثوم الواردة فی أکثر الموارد المراد بها هذه الطّاهرة أیضا بقرینة إنّ بعض الرّواة یذکر اسم زینب فی الخبر الّذی یذکره غیره باسم أمّ کلثوم، و لأنّها هی الرّئیسة المطلقة للحرم الحسینیّ و الکفیلة الوحیدة لعیاله و أطفاله علیه السّلام.
النّقدی، زینب الکبری،/ 19- 22، 27- 36، 45- 48، 50، 57- 63، 72- 75، 96- 97
و قال ابن الأثیر: و کانت زینب علیها السّلام فی الفصاحة و البلاغة و الزّهد و العبادة و الفضیلة و الشّجاعة و السّخاوة أشبه النّاس بأبیها و فاطمة الزّهراء علیها السّلام، و قال فی شرح الخطبة:
و کان بعد شهادة أخیها الحسین علیه السّلام أمور أهل البیت بل جمیع بنی هاشم قاطبة بیدها و خطبها و مکالمتها مع عبید اللّه بن زیاد (لعنة اللّه علیه) و یزید بن معاویة (لعنه اللّه) مشهورة مأثورة مذکورة فی کتب المقاتل و السّیر و التّراجم من العامّة و الخاصّة.
«1» أقول: لقد بیّنا و ذکرنا بعضا من حالاتها و فضائلها و مناقبها و علمها و کراماتها و صبرها فی کتابنا الموسوم بشجرة طوبی و لا نعیدها ههنا فلیراجع هناک «1»، ثمّ اعلم أنّه
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 125
من لدن آدم إلی زماننا هذا لم یصب أحدا من النّساء مثل ما أصاب الصّدّیقة الصّغری المسمّاة بزینب الکبری «1» الملقّبة بالعقیلة «1» بنت فاطمة البتولة علیها السّلام و لها رزایا و بلایا «2» کما أخبر بها النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله و سلم منها مصیبة جدّها خاتم الأنبیاء، و منها مصیبة أمّها فاطمة الزّهراء علیها السّلام، و منها رزایا أخیها الحسن المجتبی، و فی هذه المدّة کانت تذکر ما یرد علی أخیها الحسین علیه السّلام، حیث أنّها کانت عالمة برزایا الحسین علیه السّلام، و ما یرد علیه من المحن و الشدّة و البلاء کما یدلّ علیه خبر أمّ أیمن، و کم لها لیال موجعة مفجعة قاصمة الظّهر، منها: لیلة وفاة جدّها رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم، و لیلة وفاة أمّها فاطمة علیها السّلام، و لیلة وفاة أبیها علیّ المرتضی و لیلة شهادة أخیها الحسن، و لیلة وداع المدینة مع أقربائها، و لیلة الخروج من مکّة «2»، و لیلة العاشر من المحرّم مع أخیها الحسین علیه السّلام، و قضایا یوم الطّفّ من شهادة الأصحاب و الأحباب و فتیان بنی هاشم و أولادها و أولاد إخوانها و بنی عمومتها، و وداع أخیها الحسین علیه السّلام، و مجی‌ء الفرس إلی المخیّم، و خروجها من الخیمة إلی المعرکة لتفقّد من أخیها، و وقوفها علیه و هو مغشیّ علیه و الشّمر جالس علی صدره، و ما جری بعد قتل أخیها الحسین علیه السّلام لمّا تسابق القوم علی نهب بیوت آل الرّسول فأخذوا ما کان فی الخیام حتّی أفضوا إلی قرط کان فی أذنها و أذن أختها أمّ کلثوم «1» فأخذوه و خرموا أذنها حتّی کانت المرأة لتنازع ثوبها علی ظهرها حتّی تغلب علیه، و مال النّاس علی الورس و الحلیّ و الحلل و الإبل فانتهبوها و أخرجوا النّساء و الأطفال من الخیمة، و أشعلوا فیها النّار، فخرجن حواسر مسلّبات حافیات باکیات یمشین سبایا فی أسر الذّلّة، و قلن بحقّ اللّه إلّا ما مررتم بنا علی مصرع الحسین علیه السّلام «1»، و لیلة الحادی عشر لمّا أظلم اللّیل و نظرت إلی هؤلاء الأطفال یبکون من شدّة الجوع و العطش، «1» قالت أمّ کلثوم: یا أختاه! ما نصنع بهذه الفتیات الضّایعات و هذه الصّبیان الصّغار و هذه الأطفال إلی غیر ذلک. ممّا قد مرّ فی محلّه و لیلة «1» و رودها مع النّساء و الأطفال إلی کناسة الکوفة، «3» و لیلة سکونها فی حبس
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(2- 2) [وسیلة الدّارین: من تلک الرّزایا لیلة الخروج من مکّة و الوقائع فی الطّریق من ملاقاة الأعداء].
(3) (3) (3*) [وسیلة الدّارین: و مجلس عبید اللّه بن زیاد و مجلس یزید علیهما اللّعنة، و وقعة هذه البلایا و شهادة أمیر المؤمنین و أخیها الحسن و وفاة أمّها فاطمة علیهم السّلام].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 126
عبید اللّه بن زیاد (لعنه اللّه) و لیالیها فی طریق الشّام مع هؤلاء الأطفال، و لیلة و رودهم فی الشّام المشؤوم، و اللّیالی الّتی اسکنوها مع الأسراء و الأطفال فی الخربة المشؤومة، لا سیمّا لیلة وفاة ابنة أخیها الحسین رقیّة. لا یکاد یتصوّر ما أصابها فی ورودها علی ابن زیاد (لعنه اللّه) و یزید (لعنه اللّه) مع الأسراء و الأطفال و وقعت هذه البلایا (3*) و لها من الحلم و العلم و الصّبر و الرّضا بقضاء اللّه و التّسلیم لأمر اللّه بحیث لا تشغلها هذه المصائب عن العبادات و ما صارت سببا لضجرتها «1» و کسالتها و کلالها «1» و ملالها عنها، و کانت فی تلک المسافرة مع شدّة التّعب تتهجّد بالنّوافل و تقیم نوافل الصّلاة، کما روی عن الإمام زین العابدین علیه السّلام: أنّ عمّتی زینب کانت تصلّی قائمة إلّا أنّها صلّت جالسة فی بعض المنازل «2» و سألوها عن السّبب، فقالت: إنّ ذلک من جهة شدّة الجوع و الضّعف، منذ ثلاث لیال، و کانت تقسّم حصّتها من الطّعام علی الأطفال إذ کان الظّلمة و الکفرة یعطون لکلّ واحد من الأسری فی یوم و لیلة رغیفا من الخبز، و من المعلوم أنّ ذلک لا یکفیهم و کانت زینب الکبری تعطی حصّتها لسائر الأطفال و تبیت جائعة، انتهی.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 221، 222- 224- مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین، 432، 433- 434
قال العلّامة المجاهد السّیّد عبد الحسین شرف الدّین قدّس سرّه: فلم یر أکرم منها أخلاقا، و لا أنبل فطرة، و لا أطیب عنصرا، و لا أخلص جوهرا، إلّا أن یکون جدّها و اللّذین أولداها.
و کانت ممّن لا یستفزّها نزق، و لا یستخفّها غضب، و لا یروّع حلمها رائع؛
آیة من آیات اللّه فی ذکاء الفهم، و صفاء النّفس، و لطافة الحسّ، و قوّة الجنان، و ثبات الفؤاد، فی أروع صورة من صور الشّجاعة و الإباء و الترفّع. «3»
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(2)- [إلی هنا حکاه فی وسیلة الدّارین].
(3)- عقیلة الوحی: 24.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 127
قال العلّامة أسد حیدر: و یرتفع صوت الفضیلة المنتصرة، فتظهر زینب إبنة علیّ علیهما السّلام فی میدان الجهاد بثبات قلب و رباط جأش؛
فتعلن هنا أهداف ثورة الحسین علیه السّلام، و ترجّع النّاس ببلیغ بیانها إلی أیّام الإمام علی علیه السّلام، لأنّها ببلاغتها کأنّها تفرغ عن لسان أبیها أمیر المؤمنین علیه السّلام، کما وصفها شاهد الموقف: أنّها لم تقف موقف المرأة الّتی استولی علیها التّأثّر و الحزن العمیق، فیملک مشاعرها، فتکون أسیرة حزن، و حلیفة ذهول، و رهینة فجیعة؛ لعظم المصاب و فداحة الرزء الّذی أصابها. و إذا کان موقف زینب موقف جزع، فمن یکفل لهذه العائلة سلامتها؟ و من یرعی أطفالا صغارا لا کافل لهم سواها ... فقد مثّلت دور البطولة فی جهادها، و ثبتت أمام المکاره ثبوت الجبل أمام العواصف، إنّها تحمّلت المصائب و النّکبات طلبا لمرضاة اللّه، و جهادا فی سبیله، و إعلاء لکلمته ... «1»
قال العلّامة آیة اللّه السّیّد أبو القاسم الخوئی قدّس سرّه: إنّها شریکة أخیها الحسین علیه السّلام فی الذّبّ عن الاسلام و الجهاد فی سبیل اللّه، و الدّفاع عن شریعة جدّها سیّد المرسلین، فتراها فی الفصاحة کأنّها تفرغ عن لسان أبیها، و تراها فی الثّبات تنبئ عن ثبات أبیها، لا تخضع عند الجبابرة، و لا تخشی غیر اللّه سبحانه، تقول حقّا و صدقا، لا تحرّکها العواصف، و لا تزیلها القواصف.
فحقّا هی أخت الحسین علیه السّلام، و شریکته فی سبیل عقیدته و جهاده. «2»
و هی الصّدّیقة الکبری، عقیلة بنی هاشم، العالمة غیر المعلّمة، و الفهمة غیر المفهّمة، عاقلة، لبیبة، جزلة، و کانت فی فصاحتها و زهدها و عبادتها کأبیها المرتضی و أمّها الزّهراء سلام اللّه علیهما، و امتازت بمحاسنها الکثیرة، و أوصافها الجلیلة، و خصالها الحمیدة، و شیمها السّعیدة، و مفاخرها البارزة، و فضائلها الطّاهرة.
عبادتها علیها السّلام: عرفت زینب سلام اللّه علیها بکثرة العبادة و التهجّد، شأنها فی ذلک شأن
__________________________________________________
(1)- مع الحسین علیه السّلام و نهضته، 294.
(2)- معجم رجال الحدیث: 23/ 191.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 128
أبیها و أمّها و جدّها صلوات اللّه علیهم، و شأن أهل البیت جمیعا علیهم السّلام.
عن الامام زین العابدین علیه السّلام، قال: ما رأیت عمّتی تصلّی اللّیل عن جلوس إلّا لیلة الحادی عشر، أی أنّها سلام اللّه علیها، ما ترکت تهجّدها، و عبادتها المستحبّة حتّی فی تلک اللّیلة الحزینة الّتی فقدت فیها کلّ عزیز، و لاقت ما لاقت فی ذلک الیوم من مصائب.
أعلام النّساء المؤمنات: و ذکر بعض أهل السّیر: إنّ العقیلة زینب سلام اللّه علیها کان لها مجلس خاصّ لتفسیر القرآن الکریم تحضره النّساء؛
و لیس هذا بمستکثر علیها، فقد نزل القرآن فی بیتها، و أهل البیت أدری بالّذی فیه، و خلیق بامرأة عاشت فی ظلال أصحاب الکساء، و تأدّبت بآدابهم و تعلّمت من علومهم، أن تکون لها هذه المنزلة السّامیة.
و نحن إذا تأمّلنا کلمة الامام زین العابدین علیه السّلام لها: «أنت بحمد اللّه عالمة غیر معلّمة، و فهمة غیر مفهّمة»، أدرکنا سموّ منزلة العقیلة العلمیّة.
و إن لم تکن سلام اللّه علیها فی عداد المعصومین، لأنّ المعصومین أربعة عشر، لکنّها فی درجة قریبة من العصمة، لأنّ من کان جدّها النّبیّ صلی اللّه علیه و سلم، و أبوها علیّ بن أبی طالب سلام اللّه علیه، و أمّها فاطمة الزّهراء سلام اللّه علیها، و أخواها الحسن و الحسین سلام اللّه علیهما، فلا شکّ أن تغرّ العلم غرّا، و ما صدر منها فی مأساة الطّفّ أکبر شاهد علی علوّ منزلتها و سموّها و قربها من العصمة.
علمها، و معرفتها باللّه تعالی: کفاک فی فضلها و معرفتها علیها السّلام احتجاج الصّادق علیه السّلام بفعلها و عملها فی حادثة الطّفّ کما فی «الجواهر» فی جواز شقّ الثّوب علی الأب و الأخ و عدمه؛
عن الصّادق علیه السّلام: و لقد شققن الجیوب و لطمن الخدود الفاطمیّات علی الحسین بن علیّ علیه السّلام، و علی مثله تلطم الخدود و تشقّ الجیوب.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 129
قال صاحب الجواهر قدّس سرّه: إذ من المعلوم فیهنّ بناته و أخواته. «1»
البحرانی، العوالم (المستدرک)، 11- 2/ 949، 951- 952، 953، 954- 955، 956
و نشأت نشأة حسنة کاملة فاضلة عالمة من شجرة أصلها ثابت و فرعها فی السّماء، و کانت علی جانب عظیم من الحلم و العلم و مکارم الأخلاق ذات فصاحة و بلاغة.
و قال فی الطراز المذهّب: هی فی فضائلها و فواضلها و خصالها و جلالها و علمها و عصمتها و عفّتها و نورها و ضیائها و شرفها و بهائها تالیة أمّها صلوات اللّه علیهما.
و قال بعض الأعلام: إنّ تهجّدها لم یترک بحال فی مدّة عمرها حتّی فی اللّیلة الحادیة عشر من المحرّم مع تلک المصائب و الشّداید کما روی عن السّجّاد علیه السّلام من أنّه رآها فی تلک اللّیلة جالسة مشغولة بالعبادة و تقدّم فی ص 93 من أنّها سلام اللّه علیها فی اللّیلة العاشرة لم تزل قائمة فی محرابها تستغیث إلی ربّها.
المیانجی، العیون العبری،/ 305، 306
و یقول علماء النّفس التّربوی: إنّ الطّفل بعد أن یتمّ الثّالثة تبدأ مرحلة التّوافق بینه و بین بیئته، و التّمییز بین الألفاظ و المعانی، و إنّ نموه العقلیّ فی هذه السّنّ یتّجه بصاحبه إلی کشف ما یحیط به ممّا یری و یسمع، و إنّ هذا الکشف یترک آثارا تعمل عملها فی نفس الطّفل إلی آخر یوم فی حیاته ... و کانت زینب تری- فی هذه المرحلة- أمّها فاطمة تقوم للصّلاة، حتّی تتورّم قدماها، و تبیت علی الطّوی هی و صغارها، و تطعم الطّعام مسکینا و یتیما و أسیرا، و تلبس الثّیاب الخلقة، و تکسو الفقراء جدید الملابس ...
رآها سلمان الفارسیّ مرّة، فبکی، و قال: إنّ قیصر و کسری فی السّندس و الحریر، و ابنة محمّد فی ثیاب بالیة ... و روی: أنّه کان عند علیّ و فاطمة جلد کبش، و أنّ فاطمة کانت تعلف علیه البعیر فی النّهار، فإذا کان اللّیل افترشته هی و علیّ .. أمّا صدقها فقد نقل صاحب «الاستیعاب» ج 4 فی ترجمتها عن عائشة أنّها قالت: «ما رأیت أحدا أصدق لهجة من فاطمة إلّا أن یکون والدها» و بکلمة أنّ زینب رأت جدّها الرّسول
__________________________________________________
(1)- جواهر الکلام: 4/ 307.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 130
ممثّلا فی أمّها فاطمة بجمیع صفاته و مزایاه، و تجلّت هذه الحقیقة فیما قالته، و هی ترثّی والدتها. «یا أبتاه! یا رسول اللّه! الآن حقّا فقدناک فقدا لا لقاء بعده».
و قد انعکست صفات الزّهراء فی نفس ابنتها زینب، و ظهرت جلیّة واضحة فی زهدها و عبادتها و صبرها و جرأتها، قال الرّواة: إنّ زینب بنت أمیر المؤمنین لم تدّخر شیئا من یومها لغدها، و إنّها کانت تقضی عامّة لیالیها بالتّهجّد و تلاوة القرآن، حتّی لیلة العاشر من المحرّم، و هی اللّیلة الّتی قتل الحسین فی صبیحتها، و لیلة الحادی عشر، حیث کان أخوها الحسین و أولاده و أصحابه صرعی مجزّرین کالأضاحی، حتّی فی هذه الحال لم تدع صلاة اللّیل و التعبّد و التّهجّد .. أمّا صبرها و شجاعتها، فسنتکلّم عنهما مفصّلا فی الصّفحات الآتیة.
مغنیة، الحسین و بطلة کربلاء،/ 172- 173
و کیف یصبر الإمام عن جوهرته الکریمة، و قد رأی فیها مثاله و طبائعه و جمیع شمائله؟
.. فلقد روی الرّواة أنّها کانت تنطق بلسان أبیها إذا تکلّمت. و نقل الشّیخ النّقدی عن النّیسابوریّ «أنّها کانت فی فصاحتها و بلاغتها، و زهدها و عبادتها کأبیها المرتضی و أمّها الزّهراء».
و لیست الفصاحة و البلاغة و الزّهد و العبادة کلّ ما لعلیّ من أوصاف .. کلّا ثمّ کلّا، إنّ صفات أبیها علیّ لا تدرکها عقولنا نحن، و ما کان لأحد أن یدرکها أو یحیط بها إلّا الأنبیاء و الأوصیاء، و لست أدری: هل یتطوّر العقل البشریّ فی المستقبل، و یبلغ مرتبة تؤهّله لتفهّم هذه الشّخصیّة علی حقیقتها و من جمیع جهاتها؟ ..
مغنیة، الحسین و بطلة کربلاء،/ 183- 184
و للسّیّدة زینب فی طفولتها مواقف تریح النّفس و تطمئن الحسّ و تبشّر بمستقبل لها عظیم، فقد حدث إن کانت جالسة فی حجر أبیها یلاطفها قائلا:
قولی: واحد.
فقالت: واحد.
قولی: اثنین .. فسکتت، فقال علیّ بن أبی طالب:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 131
- تکلّمی یا قرّة عینی.
فقالت الطّاهرة:
- یا أبتاه ما أطیق أن أقول اثنین بلسان أجریته بالواحد.
و سألت أباها ذات یوم:
- أتحبّنا یا أبتاه؟
فأجاب علیه السّلام:
- و کیف لا أحبّکم و أنتم ثمرة فؤادی.
فقالت:
- یا أبتاه! إنّ الحبّ للّه تعالی، و الشّفقة لنا. «1»
محمود یوسف، من مجموعة الحسین و بطلة کربلاء،/ 248؛ الموسم،/ 941- 942
سیّدة جلیلة ذات عقل راجح و رأی و فصاحة و بلاغة. «2»
کحالة، أعلام النّساء، 2/ 92- عنه: دخیّل، أعلام النّساء،/ 83
__________________________________________________
(1)- زینب کبری بزرگ‌ترین دختران حضرت علی علیه السّلام و فاطمه علیها السّلام می‌باشد که تحت تربیت پدر و مادر و جدّ امجد و دو برادر، دارای تمام اخلاق فاضله، در زهد و تقوی و فصاحت و بلاغت و وفور عقل و حسن تدبیر و سیاست و حیا و عفّت و صبر و توکّل و تسلیم و رضا و دیگر مراحل باطنیّه انسانیّه، تالی پدر و مادر بود.
خطب بلاغت مشحون آن مخدّره و جرأت و جسارتی که در منازل کربلا و مجلس یزید و ابن زیاد از آن خاتون معظّمه به بروز آمده، در اثبات فضائل و کمالات سامیه‌اش کافی است و به نظر حقیقت شریک این نهضت محیّر العقول حسینی و رواج مرام مقدّس و خدمات دینیه متنوعه آن حضرت می‌باشد.
مدرّس، ریحانة الأدب، 8/ 326
(2)- شمایل علیا مخدّره زینب علیها السّلام: چنانچه از بعض اخبار و آثار مشهود می‌شود، حضرت عصمت آیت زینب کبری سلام اللّه علیها بالا بلند و به چهره نورانیش هزار ماه و خورشید مستمند بودند، مقامات سکینه و وقارش را به خدیجه کبری، و عصمت و حیایش را به فاطمه زهرا، و فصاحت و بلاغتش را هنگام تکلم به علی مرتضی، و حلم و بردباریش را به حسن مجتبی، و شجاعت و قوت قلبش را به حضرت سیّد الشهدا همانند نموده‌اند. رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله و سلم او را به خدیجه کبری همانند فرموده است، و ارباب مقاتل نوشته‌اند: در روز عاشورا «خرجت امرأة من الخیمة کأنّها الشّمس» زنی از خیمه سر به در کرد، گفتی آفتاب تابان از-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 132
__________________________________________________
- خیمه طالع گردیده است. چون از نام آن زن پرسیدند، گفته‌اند: «این، زینب، دختر علی بن ابی طالب است.» بالأخره: «هر چه خوبان همه دارند، تو تنها داری.» [این مطلب را ناسخ التواریخ حضرت زینب کبری علیها السّلام بیان کرده است].
چه خوش می‌گوید عمان سامانی:
زن مگو مردآفرین روزگار زن مگو بنت الجلال اخت الوقار
زن مگو خاک درش نقش جبین زن مگو دست خدا در آستین
زبدة الأسرار:
دخت زهرا را اگر دانی تو زن ز اجتهاد افتاده‌ای در سوءظن
بر عقول بر نفوس او داور است هر چه گویم او از آن بالاتر است
آنکه برپا شد ز جودش بی‌سخن جسم و جان و عقل و نفس مرد و زن
قال غیره:
زورق ایمان به وی شناخته ساحل کشتی عرفان ز وی فراشته لنگر
فخر سماواتیان و دختر حیدر بانوی عصمت و راست فاطمه مادر
دختر اگر این بودی، نداشتی ای کاش دایه امکان به بطن إلّا دختر
نخل شریعت ازو گرفت شکوفه دین محمّد ازو رسید بافسر
جاه مؤبد به عون اوست مهیا عزت و سرمد به نصر اوست میسّر
عقیده بنده این است که بعد از فاطمه زهرا سلام اللّه علیها، حضرت زینب افضل از جمیع زنان اوّلین و آخرین است و هرکس دوره زندگانی این مظلومه از این کتاب به دقت مطالعه کند، البته تصدیق خواهد کرد؛ چه آن‌که این مخدره جامع فضایل تکوینیه و تشریعیه بوده است. [این مطلب را ناسخ التواریخ حضرت زینب کبری علیها السّلام بیان کرده است].
شرح حال این معلمه آسمانی از بزرگ‌ترین مربیان عالم بشریت است و از مهم‌ترین مادران جامعه انسانیت است که در وصف اوّل بانوان عالم صفحات مهمی از تاریخ مدنیت و تربیت و نهضت ملی جامعه را اشغال کرده است. این مخدره در آغوش نبوت و مهد امامت و ولایت مهبط وحی و نزول قرآن نشو و نما یافت، و از پستان عصمت و طهارت شیر خورد، و با شخص امام مشترکا به یک نهضت ملی قیام کرد و در مدرسه عالم و مکتب جهان عملا فضایل اخلاقی را به جهانیان تدریس فرمود. این علیّه عالیه را که حالش در این اوراق نگاشته می‌شود، در فضایل نفسانی ممتاز و بی‌نظیر بود، و در صبر و شکیبایی، حلم و حزم، زهد و تقوا، فصاحت و بلاغت، دانش و بینش، تعلیم و تربیت، تدبیر و سیاست، سیادت و بزرگواری، عظمت و بزرگ‌منشی، ثبات قدم و قوت قلب، راست‌گویی و درست رفتاری، نطق و خطابه، نصرت حق وحقیقت، طرفداری ضعفا و زیردستان، شرف و مجد، فضیلت و منقبت، عبادت و انقطاع از خلق، شجاعت و عزت نفس و مناعت طبع در تمام زنان عالم بشریت پس از مادر، یکتا و بی‌همتا است. در وفاداری و علاقه به ناموس اجتماع، در حق‌شناسی و قدردانی چشم روزگار را خیره ساخته است. این نابغه زمان برای-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 133
__________________________________________________
- حفظ مقدسات اسلامی و ناموس دیانت و اثبات مرام و مقصود عالی آنی آرام نداشت تا نهضت ملی را به پایان رساند و انقلاباتی در سرتاسر ممالک اسلامی ایجاد کرد، و در سایه آن انقلابات تعلیمات عالیه خویش را که پرتو افاضات اسلامی بود، به جهانیان رساند، و مقام خود و خاندانش را به گوش عالمیان آشنا کرد، و ظلم و خودسری و استبداد بنی امیّه را با تمام جنایات و فجایع اعمال آن‌ها بر همه مردمان جزیرة العرب در آن عصر و بر تمام ملل عالم در تمام اعصار فهماند، و در جامعه بشریت اگر زنان عالم را از مردان جدا کنند، و برای آن‌ها راهنمایی و پیشوایی و مشعلدار هدایتی بخواهند، برگزینند. به تحقیق در سر حلقه بانوان گیتی، حضرت صدیقه کبری فاطمه زهرا سلام اللّه علیها و زعیم پیشوای سیاست و قهرمان جهانداری و پهلوان میدان تنازع بقاع جز حضرت زینب سلام اللّه علیها دیگری نتواند بود.
تا این که گوید: حضرت زینب نه تنها پیشوای زنان عالم اسلامی و معلم تربیت و تعلیم بانوان مسلمانان است؛ بلکه مردان عالم اسلام را نیز پیشوا و رهنماست. بالأخره حضرت زینب در هیچ ملتی از ملل راقیه عالم نظیر ندارد. کدام یک از ملل راقیه عالم یا اقوام بنی نوع آدم از این نمونه بانو تربیت کرده و نشو و نما داده‌اند. حقا باید مسلمانان به سایر ملل راقیه گیتی به وجود مبارک او مفاخرت بر جهانیان بنمایند، و تعالیم مقدسه او را سرمشق زندگانی فردی و اجتماعی قرار دهند و از او متابعت و پیروی کنند. بنابر این مقدمات، آن مخدره علیها السّلام حق بزرگی بر جامعه مسلمانان عموما و بالأخص بر بانوان دارد.
محمّد غالب شافعی گوید: ایشان در مجلة الاسلام شماره 27، سال اوّل گفته است: از بزرگ‌ترین زنان اهل بیت اطهار حسبا و نسبا و بهترین سیده طاهرات که صاحب روح عظیم و اهل تقوا و آینه سرتاپا نمای مقام رسالت و ولایت سیده زینب دختر علی بن ابی طالب (کرم اللّه وجهه) می‌باشد که او را بهترین سبکی که نمونه مکارم اخلاق بود، پرورش و تربیت دادند، و از پستان علم و دانش خاندان نبوت آشامید، و از سرچشمه غیبی نوشید، تا در آیات فصاحت و بلاغت از آیات بزرگ الهی گشت. حضرت زینب در حلم و کرم و بصیرت، و در امور سیاست، مشهور خاندان بنی هاشم و عرب گشت، و بین جمال و جلال و سیرت و صورت و اخلاق و فضیلت جمع کرد، و شب‌ها در عبادت بود و روزها در روزه، و او معروف به اهل التقی بود؛ إلی آخره.
و ابن حجر در اصابه و ابن اثیر در اسد الغابه به ترجمه حضرت زینب نوشته‌اند که آن مخدره در مجلس یزید «لها کلام یدل علی قوّة قلبها»، بالجمله در خلال شرح حال آن مخدره مقاصد بیان خواهد شد.
و در کتاب عمدة الطالب مسطور است که حضرت زینب کبری سلام اللّه علیها از مادرش حضرت فاطمه علیها السّلام روایت دارد و به محاسن کثیره و اوصاف جلیله و خصال حمیده و شیم سعیده امتیاز داشت.
مفاخرش چون مآثر خورشید درخشان و نمایان و فضایلش چون ذخایر بحر بی‌کران و بی‌پایان بود.
بزرگان اقوام از احادیثش بهره‌یاب و زعمای قبایل از افاضاتش مستفید می‌شدند. [سپس کلام أبو الفرج را نقل می‌کند که ما آن را بیان خواهیم کرد].
و منقول از انساب الطالبیّین است که می‌فرماید: زینب کبری، دختر امیر المؤمنین که کنیت او امّ الحسن بوده است، روایت می‌کرد از مادرش زهرا: «و قال قد امتازت بمحاسنها الکثیرة و أوصافها الجلیلة و خصالها-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 134
__________________________________________________
- الحمیدة و شیمها المرضیّة السعیدة و مفاخرها البارزة و فضائلها الظّاهرة».
و جلال الدین سیوطی در رساله زینبیه بنابر نقل علامه معاصر شیخ جعفر نقدی در زینب کبری می‌نویسد: زینب علیها السّلام در حیات پیغمبر متولد شد «و کانت لبیبة جزلة عاقلة لها قوّة جنان إلی آخره».
و نیشابوری در رساله علویه گوید: زینب علیها السّلام دختر علی علیه السّلام در فصاحت و بلاغت و زهد و عبادت مانند پدر و مادرش بود.
و ابو نصر لبنانی در کتاب فاطمه، دختر محمّد صلّی اللّه علیه و اله و سلم چاپ بیروت می‌نویسد: «أمّا زینب بنت فاطمة فقد أظهرت انّها من أکثر آل البیت جرأة و بلاغة و فصاحة و قد استطارت شهرتها بما أظهرت یوم کربلاء و بعده من حجّة و قوّة و جرأة و بلاغة حتّی ضرب بها المثل و شهد لها المورّخون و الکتّاب».
و فرید و جدی در دائرة المعارف در ذیل لغت زین می‌نویسد: زینب بنت علی بن ابی طالب علیه السّلام از زنان فاضله روزگار و عقیله جلیله بنی هاشم است که با برادرش حسین بن علی در واقعه کربلا شریک بود و چون حسین شهید شد، قائد باقی‌مانده‌ای از زن‌ها و کودکان او بود.
بعد، مجاری حال آن مظلومه را در کوفه و شام و خطبه او را در مجلس یزید می‌نگارد. إلی آخره.
و ادیب فاضل، حسن قاسم در کتاب السیدة زینب می‌نویسد: «السّیّدة الطّاهرة الزّاکیة زینب بنت الإمام علیّ بن أبی طالب ابن عمّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم لها أشرف نسب و أجلّ حسب و أکمل نفس و أطهر قلب، فالمستجلی آثارها یتمثّل أمام عینه رمز الحق و رمز الحقیقة رمز الشّجاعة رمز المروّة و فصاحت اللّسان و قوّة الجنان و مثال الزّهد و الورع و مثال العفاف و الشّهامة انّ فی ذلک لعبرة، فلئن کان فی النّساء شهیرات فالسّیّدة أولاهنّ و إذا عدّت الفضائل ففضائلها من وفاء و سخاء و صدق و صفاء و شجاعة و إباء و علم و عبادة و عفّة و زهادة فزینب أقوی مثال للفضیلة بکل مظاهرها. إلی آخره».
و جاحظ در کتاب البیان و التبیین خطبه علیا مخدره زینب را که در کوفه قرائت کرده است، می‌نویسد.
و احمد بن ابی طاهر در کتاب بلاغات النساء، خطبه‌های آن مظلومه را ذکر کرده است.
و محمّد علی احمد مصری در رساله السّیّدة زینب علیها السّلام می‌گوید: «إنّ بنت السّیّد الإمام علی کرّم اللّه وجهه و بنت السّیّدة فاطمة الزّهراء بنت رسول اللّه من أجل أهل البیت حسبا و أعلاهم نسبا خیرة السّیّدات الطّاهرات و من فضلیات النّساء و جلیلات العقائل الّتی فاقت الفوارس فی الشّجاعة و اتّخذت طول حیاتها تقوی اللّه بضاعة و کان لسانها الرّطب بذکر اللّه علی الظّالمین غضبا و لأهل الحقّ عونا و معینا کریمة الدّارین و شقیقة الحسنین بنت البتول الزّهراء الّتی فضّلها اللّه علی النّساء و جعلها عند أهل العزم أمّ العزائم و عند أهل الجود و الکرم أمّ هاشم» تا آنجا که گوید در سال 5 هجرت متولد گردید و اهل بیت به میلاد او مسرور شدند و او در محیط علم و نبوت و ولایت‌ها نشو و نما نموده است «نشأت نشأة حسنة کاملة فاضلة عالمة من شجرة أصلها ثابت و فرعها فی السّماء و کانت علی جانب عظیم من الحلم و العلم و مکارم الأخلاق ذات فصاحة و بلاغة یفیض من یدها غیث الجود و الکرم. إلی آخره».
ملا محمّد تقی معروف به شهید ثالث در کتاب مجالس المتقین و شیخ ابی سعید حسن بن حسین سبزواری معاصر شهید اوّل در کتاب مصابیح القلوب حدیث کنند که: حضرت زینب با قمر بنی هاشم ابو الفضل-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 135
__________________________________________________
- العباس علیه السّلام در کنار امیر المؤمنین علیه السّلام نشسته بودند و قمر بنی هاشم در آن وقت کودک بود. حضرت به فرزند دلبند خود قمر بنی هاشم فرمود: «بگو واحد.» گفت: «واحد.» فرمود: «بگو اثنین.» عرض کرد: «یا ابتا! به زبانی که واحد گفته‌ام اثنین نگویم. مرا شرم می‌آید.»
حضرت فرزند ارجمند خود را بوسید و مسرور شد. این وقت زینب علیها السّلام عرض کرد: «یا ابتاه! ما را دوست می‌داری؟» فرمود: «آری! چگونه دوست ندارم که میوه دل من هستی.» عرض کرد: «پدر عزیزم! دوستی برای خداست، و شفقت و مهربانی برای ماست.»
در کتاب زینب کبری تألیف علامه شیخ جعفر نقدی این سؤال را نسبت به علیا مخدره زینب می‌دهد و می‌گوید: «زینب چون طفل بود، در دامن پدر می‌نشست و حضرت علی علیه السّلام او را با لطف و مهربانی کلام تعلیم می‌داد.»
آن‌گاه فرمود: «نور دیده! بگو یکی.»
چون گفت، فرمود: «بگو دو تا.»
زینب ساکت شد. فرمود: «صحبت کن، نور دیده من!»
عرض کرد: «پدر عزیزم! زبانی که به گفتن یکی گردش کرد، چگونه کلمه دوتا را بر زبان آرد؟»
حضرت علی علیه السّلام او را به سینه چسباند و بوسید.
بعد می‌فرماید: این روایت با کمی اختلاف متواتر است و نشان می‌دهد که زینب از طفولیت دارای علم و کمال بود و از کوچکی شرح صدر داشت و در مکتب رسالت و امامت و عصمت و طهارت از منبع علوم و دانش سیراب بود؛ البته کسی که در مهد علم تربیت شده و در باب علم علوی معتکف بوده و از پستان عصمت و طهارت تغذیه کرده است و در تمام عمر تحت افاضات دو پیشوای بزرگ که سادات اهل بهشت هستند، پرورش یافته است، باید چنین باشد.
علم و دانش علیا مخدّره زینب علیها السّلام: البته علم و دانش از افضل سجایای بشری است و اشرف صفات انسانی، دانش و ادب است. خداوند عالم، انبیا را به علم و دانش تکمیل کرد و برای هدایت بشر فرستاد و بندگان خاص خود را به درجه رفیع رساند. کما قال اللّه: یَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجاتٍ، و قال تعالی أیضا: شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ وَ الْمَلائِکَةُ وَ أُولُوا الْعِلْمِ قائِماً بِالْقِسْطِ و قال اللّه تعالی: هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ آری! علم آدمی را به حقایق امور راهنمایی می‌کند و موجبات نیل به سعادت و رضایت خدا را فراهم می‌آورد. از این‌رو رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله و سلم بین دو نفر که یکی عالم و دیگری عابد بود، فرمود: «فضل العالم علی العابد کفضلی علی أدنی رجل من أمّتی». و نیز فرمود: «اهل بیت من، خاندان علم هستند و همچنان که اطفال از شیر تغذیه می‌کنند، امّت من از دانش و بینش اهل بیت من می‌آشامند و هر کس بیش‌تر از سرچشمه فضیلت و علم آن‌ها بهره‌مند شود، درونش روشن‌تر می‌شود.»
و باید دانست، چنانچه شیخ جعفر نقدی هم می‌فرماید و البته همین قسم است که علم و دانش زینب-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 136
__________________________________________________
- مانند دانش سایر صنوف بشری نیست که از طریق اکتساب، تحصیل کرده باشد؛ بلکه از منبع علوم غیبی نبوت و باب علم و دانش امامت سیراب گشته است و سنخ معلومات ما نیست؛ بلکه به وسیله الهامات خفیه و افاضات نبویه و تعلیمات علویه که معلمان مادی جهان را به آن راهی نیست، اخذ علم و دانش کرده و با نیروی ربّانی بوده است که توانسته از منبع علوم غیبی سرچشمه بگیرد و از تهذیب نفس جد و پدر و دو برادر والاگهر خود، علم و تربیت فراگیرد. مثل علم علیا مخدره زینب. مثل کاه و کهرباست. آن مخدره به قوه مغناطیس ذرات قدسی، نبوی و علوی و حسنی و حسینی گشته و با اقتضای ظرفیت به فوز و فلاح شایانی رسیده است. آری! چون بخل در مبدأ فیض نیست و هماره افاضات نور علم و دانش پرتوافکن بوده است، او به قدر استعداد تام خود استفاضه کرده و مستفید گشته است، و پهلو به پهلوی مقام و مرتبه سامی ذو حظ علیم و رتبه خاصه امامت و ولایت قدم می‌زد، و به وسیله ریاضات حقه شرعیه و عبادات جامع شرایط حقیقیّه، و مواظبت بر ذکر خداوند عالم؛ موفق به مقامات کشف و شهود گشت. در حدیث وارد است: «من أخلص للّه تعالی عمله أربعین صباحا انفجرت ینابیع الحکمة فی قلبه و من قلبه علی لسانه». و در حدیث دیگر می‌فرماید: آن کس که زاهد در دنیا باشد، خداوند متعال او را فقیه در دین می‌کند «و أثبت اللّه الحکمة فی قلبه و أنطق بها لسانه». و در حدیث دیگر است که می‌فرماید: «لیس العلم فی السّماء فینزل علیکم و لا فی تخوم الأرض فیخرج لکم، تخلقوا بأخلاق الرّوحانیّین یظهر لکم». شکی نیست که حضرت علیا مخدره زینب علیها السّلام تمام مدت عمر برای رضای خدا قیام می‌کرد و قدم می‌زد. چگونه منابع علوم در قلبش ظاهر نشود و چگونه از قلبش به زبانش جاری نشود. به علاوه، کسی را که رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله و سلم معلم او و شخصی مانند علی علیه السّلام مربی او بوده و فاطمه زهرا علیها السّلام او را از پستان عصمت و طهارت شیر داده است، البته او دارای قدرت بیان و فصاحت و بلاغت و علم و عمل می‌شود. پس جای استبعاد نیست آنچه را که فاضل دربندی نقل کرده است که علیا مخدره زینب، علم منایا و بلایا را از پدر بزرگوارش فراگرفته و مانند جمعی از اصحاب مثل سلمان و ابو ذر و بعضی از تابعان مثل رشید هجری و میثم تمار، حضرت زینب اسرار داشته و خطبه او در مجلس یزید شاهد است.
دربندی گوید: حضرت زینب افضل از آسیه و مریم بنت عمران است و کلام حضرت سجاد که فرمود:
«یا عمّة! أنت بحمد اللّه عالمة غیر معلّمة و فهمة غیر مفهّمة!» و همچنین حالات او بهترین دلیل این مدعی است.
عبادت علیا مخدّره حضرت زینب علیها السّلام: علامه شهیر نقدی در کتاب زینب کبری گوید: عبادت از عبودیت و بندگی است و نهایت خضوع و خشوع و تذلل است و بدیهی است جز خدای تعالی، کسی و چیزی قابل ستایش و بندگی و درخور خضوع و خشوع نیست. تنها خالق متعال و خداوند کریم بخشنده مهربان است که ولی نعمت همه موجودات و جانبخش همه هستی است و تمام موجودات عالم در مقام عبودیت و ستایش در مقام خویش هستند و همواره به تجلیل و تقدیس و تسبیح ذات واجب الوجود بی‌شبیه و نظیر می‌باشند و هریک درخور استطاعت فهم و بینش خود، خالق متعال را می‌ستایند و هر اندازه معرفت و شناسایی بیشتر باشد، خضوع و خشوع و تذلل به آستان قدس الهی بیشتر می‌شود.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 137
__________________________________________________
- روی همین اصل بود که پیغمبر اسلام صلّی اللّه علیه و اله و سلم شب‌ها را تماما قیام داشت و آن‌قدر در پیشگاه الهی ایستاد که قدم‌های او ورم کرد و رنگش زرد شد. آن‌گاه آیه طه ما أَنْزَلْنا عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لِتَشْقی نازل شد.
امیر المؤمنین علیه السّلام در هر شب و روز هزار رکعت نماز می‌خواند. حتی در جنگ‌ها تا ممکن بود از خواندن نماز خودداری نمی‌کرد، و همچنین حضرت زهرا علیها السّلام شب‌ها را نماز می‌خواند و تا نزدیک طلوع آفتاب، به مؤمنان و مؤمنات دعا می‌کرد. ذریه او هم این میراث را داشته‌اند.
عبادت حضرت مجتبی و حضرت سیّد الشهدا خصوصا نمازهای روز عاشورا، یک حقیقت ثابتی را نشان می‌دهد که عقول بشری از درک آن عاجز است.
اما علیا مخدره زینب علیها السّلام در خضوع و خشوع و عبادت و بندگی، وارث مادر و پدر بود. اکثر شب‌ها را به تهجد صبح می‌کرد، و دائما قرآن تلاوت می‌فرمود، و به گفته بعضی از مورخان که می‌نویسند، تهجد و شب‌بیداری زینب علیها السّلام در تمام عمرش ترک نشد؛ حتی شب 11 محرم با آن همه فرسودگی و خستگی و دیدن آن مصیبت‌های دلخراش.
حضرت سجاد روایت می‌فرماید: «در آن شب، دیدم عمه‌ام در جامه نماز نشسته و مشغول عبادت است.»
و بیرجندی در کبریت احمر می‌فرماید: «از برخی مقاتل معتبره نقل شده است از حضرت سجاد علیه السّلام که عمه‌ام زینب با این همه مصیبت و محن وارده بر او از کربلا تا شام هیچگاه نوافل را ترک نکرد.»
و نیز او روایت می‌کند: چون حضرت حسین برای وداع زینب آمد، فرمود: «یا أختاه! لا تنسینی فی نافلة اللّیل؛ مرا در نماز شب فراموش مکن.»
و نقل از مثیر الاحزان، علامه شیخ شریف جواهری شده است که می‌نویسد: نقلا از فاطمه دختر حضرت حسین علیه السّلام که فرموده است: «و أمّا عمّتی زینب فإنّها لم تزل قائمة فی تلک اللّیلة أی العاشرة من المحرّم فی محرابها تستغیث إلی ربّها، و ما هدأت لنا عین و لا سکنت لنا زفرة».
و نیز گفته است که بعضی از متتبعین اخبار از حضرت سجاد روایت می‌کنند که فرمود: «انّ عمّتی زینب کانت تؤدّی صلواتها من قیام الفرائض و النّوافل عند مسیرنا من الکوفة إلی الشّام و فی بعض المنازل کانت تصلّی من جلوس لشدّة الجوع و الضّعف منذ ثلاث لیال لأنّها کانت تقسّم ما یصیبها من الطّعام علی الأطفال لأنّ القوم کانوا یدفعون لکل واحد منّا رغیفا واحدا من الخبز فی الیوم و اللّیلة».
و در بحر المصائب از امام زین العابدین علیه السّلام روایت مذکوره را چنین نقل کرده است که آن حضرت فرمود: «عمه‌ام زینب با آن کثرت رنج و تعب از کربلا تا به شام به نافله شب قیام و اقدام داشت و با آن حال گرفتاری و پرستاری عیال و تحمل زاری اطفال و تفقد احوال جمعی پریشان روزگار، از مراسم عبادت غفلت نداشت.
اما در یکی از منازل نگران شدم؛ نشسته به نماز نافله اشتغال داشت. من سبب این ضعف را پرسیدم.
گفت: «سه شب است که حصه طعام خود را به اطفال خردسال می‌دهم و امشب از نهایت گرسنگی، قدرت به پای ایستادن ندارم.» چه آن مردم نکوهیده خصال، بر اهل بیت بسیار سخت می‌گرفتند.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 138
__________________________________________________
- اقول: عبادت نه تنها نماز شب و سایر نوافل می‌باشد، بلکه تمام حرکات و سکنات آن مخدره همه عبادت پرقیمت بود. اصلا علیا مخدره زینب احیای مراسم خداپرستی و عبادت و بندگی نموده و اگر حرکت علیا مخدره زینب از کربلا به کوفه و از کوفه به شام وقوع پیدا نکرده بود، دین و عبادت مندرس و محو شده بود.
زهد علیا مخدّره زینب علیها السّلام: اما زهد در معانی الاخبار صدوق می‌فرماید: «زاهد کسی را می‌گویند که آنچه را که خدا دوست دارد، دوست داشته باشد و آنچه مورد بغض اوست، دوری گزیند و از حلال بیش از حد کفاف نخواهد و به سوی حرام میل نکند.»
و در مجمع البحرین در لغت زهد بعد از نقل روایت مذکوره می‌فرماید: «و فی الحدیث: أعلی درجات الزّهد أدنی درجات الورع، و أعلی درجات الورع أدنی درجات الیقین، و أعلی درجات الیقین أدنی درجات الرّضا».
و علیا مخدره زینب اعلی درجات رضا و تسلیم را داشت. زنی که شوهرش بحر الجود عبد اللّه جعفر بود که خانه او بعد از منزل خلفا و ملوک در درجه اوّل عظمت بود و ارباب حوایج هماره در آن بیت الشرف تجمع داشته‌اند و برای خدمت کمر بسته حاضر و آماده فرمان‌بردار بودند و آن مخدومه با این حال از برای رضای خدا از همه صرف‌نظر کرد و از تجمل و زینت که با فطرت زنان آمیخته روی بپوشید و از مال و جاه و جلال دنیوی به کلی صرف‌نظر کرد.
حتی از شوهر با رضای او، و اولاد و خدم و حشم چشم پوشید تا با کمک برادرش حسین، دین خدا را نصرت کند و نفس خود را ذلیل کرد برای رضای خدا تا به مقامات عالیه نایل شود.
جود و سخای آن مخدّره: اما جود و سخای حضرت زینب گفتنی نیست. کسی که در خانه اجواد و اسخیا پرورش یافته و در خانه بحر الجود عبد اللّه جعفر زندگانی کرده بود، از وطن و خانه و شوهر و اموال چشم بپوشید. به علاوه از دو قرة العین خود صرف‌نظر کرد و آنها را به خدمت برادر بیاورد تا قربانی راه حق بشوند، و در راه شام و کوفه نان خود را به اطفال داد و خود گرسنه به سر برد. چگونه جود او را درحیّز تحریر یا تقریر توان درآورد؟ فعلا در خاطر ندارم و نمی‌دانم کجا دیدم که میهمانی برای امیر المؤمنین علیه السّلام رسید. آن حضرت به خانه آمد و فرمود: «ای فاطمه! آیا در نزد شما طعامی برای میهمان به دست می‌شود؟» عرض کرد: «فقط یک قرصه نانی است که آن را بری دخترم زینب ذخیره کرده‌ام.»
حضرت زینب بیدار بود. عرض کرد: «ای مادر! نان مرا برای میهمان ببرید. من صبر می‌کنم.»
چگونه طفلی که در آن وقت چهار یا پنج سال بیشتر نداشته، این جود و کرم را داشته است؟ دیگر چگونه کسی می‌تواند به عظمت آن بانوی عظما پی‌ببرد؟ زنی که هستی خود را در راه خدا بذل کرد و فرزندان از جان عزیزتر خود را در راه خداوند متعال انفاق کرد و از آن‌ها گذشت. البته نهایت و غایت جود است.
در خیرات حسان گوید: حضرت زینب دختر حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام دوست و دشمن معترفند در-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 139
__________________________________________________
- جلالت قدر و عظمت رتبه و رفعت شأن و مقام و کمال عقل و دانش و علو منزلت و قوت جنان و طلاقت لسان و فصاحت بیان و سایر محامد و محاسن او تا این که گوید: در واقعه طف شریک مصایب حضرت حسین و سهیم واردات کربلا و پرستار بقیة اللّه فی الأرضین امام زین العابدین و سرخیل آن کاروان غم، امّ المصایب عقیلة العرب حضرت زینب علیها السّلام بود. او در جمیع مواقف با حضرت سیّد الشهدا علیه السّلام همراه بود. آن حضرت خواهر را فوق العاده احترام می‌گذاشت و در حقیقت بعد از شهادت حضرت از کربلا تا شام و از شام تا مدینه طیبه، پرستاری اهل بیت آن حضرت را زینب کبری می‌کرد. می‌توان گفت که احدی از زنان عالم به قدر این زن سختی و مصیبت ندیده و رنج و محنت نکشیده است. علاوه بر برادران و برادرزادگان، دو پسر نیز از او در واقعه یوم الطف شربت شهادت نوشیدند. در هر حال و هر جا، آن آیت کرامت و گوهر حلم و بردباری یعنی حضرت زینب علیها السّلام صبر کرد و جز کلماتی که دلیل بر رضا به قضای خدا و تسلیم به امر او باشد، بر زبان نیاورد.
و در جلد عاشورا وقایع الأیام خیابانی از مرحوم عالم جلیل میرزا یوسف آقا نقل می‌کند که ایشان فرمودند: «و قد شارکته فی هذا البلاء أخته زینب علیها السّلام فکانت قد تخرج من الخیام نحو المعرکة حتّی تلحق بابن أخیه عبد اللّه بن الحسن لتردّه إلی الخیام و قد خرجت مسرعة إلی المعرکة حین قتل علیّ بن الحسین علیه السّلام فجائت و انکبت علیه فیأخذ الحسین برأسها و یردّها إلی الفسطاط فإنّ الظّاهر من الرّوایات أن حمل علیّ بن الحسین من مصرعه إنّما کان بعد ردّ الحسین أخته إلی الفسطاط، و قد کانت تعدو و تسعی حتّی تناول أخاها ثوبا خلقا لیجعله تحت ثیابه أو تناوله سراویل، فإنّ الّذی یظهر من سیاق الرّوایات أنّ الحسین لم یلبسها فی الخیام و إنّما لبسها بینها و بین معرکة القتال، و انّ من ناوله ذلک أخته زینب علیها السّلام».
«و قد کانت تخرج من الخیام و تأتی إلی معرکة القتال لتنصر أخاها بلسانها و تعینه فی مواجهة الأعداء و ذلک حین سقط أخوها الحسین عن جواده علی الأرض».
و در جنات الخلود در اولاد حضرت فاطمه سلام اللّه علیها گوید: سیم زینب کبری در فصاحت و بلاغت و عبادت و زهد و تدبیر و شجاعت شبیه پدر و مادر خود بود و بعد از شهادت حضرت امام حسین علیه السّلام همگی امور اهل بیت بلکه قاطبه زمره بنی هاشم به رأی او تمشیت می‌یافت و خطبه‌ها و گفت‌وگوهای او با ابن زیاد و یزید زینت اوراق مؤلفان است.
وفایی گوید:
نمی‌دانم چه بر سر خامه عنبرفشان دارد که خواهد سری از اسرار پنهانی عیان دارد
به آهنگ حسینی مدح خاتون حجازی را به صد شور و نوا خواهد به عالم رایگان دارد
چو خاتون آن که او را نور حق در آستین باشد چه خاتون آن که جبریلش سر اندر آستان دارد
-موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 140
__________________________________________________
-بیا عصمت تماشا کن که از بهر خریداری درین بازار یوسف هم کلاف ریسمان دارد
تکلم کردنش را هر که دیدی فاش می‌گفتی لسان حیدری گویا که در طی لسان دارد
نبوت شأن پیغمبر ولایت درخور حیدر نه آن دارد نه این دارد، ولی اما نشان از این‌وآن دارد
نگویم من بود مریم کنیز مادرش زهرا اگر راضی شود او مریمش منت به جان دارد
زنی با این همه شوکت ندیده دیده گردون زنی با این همه سطوت به عالم کی نشان دارد
چرا با این همه شأن و جلال و عصمتش دوران میان کوچه و بازار در هر سو عیان دارد
صبا رو در نجف برگو تو بر آن شیر یزدانی که زینب در دمشق و کوفه چشم خونفشان دارد
بگو از مرگ داغ نوجوانان پیر شد زینب که اطفال صغیر تشنه‌لب یک کاروان دارد
اگر خواهم زِ غم‌هایش بیان یک داستان سازم به هر یک داستان از غم هزاران داستان دارد
نبذه‌ای از کرامات و خارق عادات آن مخدّره: اوّلا باید دانست که اصل وجود زینب کبری سرتاپا کرامت است؛ چه آن که این ورقه از آن شجره طیبه است که اصلها ثابت و فرعها فی السّماء و ثانیا دوره حیات و زندگانی او خود شهادت می‌دهد که سرتاپا کرامت بود؛ ولی به جهت روشنایی چشم محبان و تنویر قلوب شیعیان به پاره‌ای از آن اشاره می‌کنیم:
اوّل، همین قصه که آنفا ذکر شد که عالم غیب را در عالم شهود ارائه داد تا آن مرد شأن اهل بیت بشناسد.
دوم، اجابت دعای او در حق امّ الحجام و خراب شدن قصر او فورا و آتش در او افتادن که ذکر شد.
سوم، داستان جبل جوشن که معدن مس بود و سقط طفلی که محسن نام داشت که از این پیش ذکر شد.
چهارم، تصرف او در نفوس، هنگام قرائت خطبه در بازار کوفه. حتی در جمادات ازین پیش بیان شد که هنگامی که فرمود: «ساکت شوید!» نفس‌ها حبس شد و زنگ‌های شتران دیگر صدا نکرد.
پنجم، لدنی بودن علم آن مخدره به شهادت امام زین العابدین که فرمود: «یا عمّة! أنت بحمد اللّه عالمة غیر معلّمة». إلی آخره.
ششم، اجابت دعای او در حق کسی که در مجلس یزید طلب کنیز کرد که بعد از این ذکر خواهیم کرد.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 141
__________________________________________________
- هفتم، کیفیت متولد شدن او؛ چون از ران چپ مادر متولد شد. چنانچه تفصیل آن مذکور شد.
هشتم، حکایت طبخ حریره است که بعد ازین مذکور خواهد شد.
نهم، اخبار از بقای آثار اهل بیت نبوت و سرعت زوال سلطنت بنی امیه در خطبه آتیه که در مجلس یزید قرائت کرد که خود الفاظ آن خطبه به تنهایی کرامتی است.
دهم، قصه شیر و فضّه است که در جای خود ذکر شد.
یازدهم، استجابت دعای آن مخدره است در موقع حرق خیام و نفرین او به آن مرد کبود چشم که در سابق ذکر شد.
دوازدهم، دیدن او جبرئیل را و رسول خدا را در گودی قتلگاه، شیخ جعفر نقدی در کتاب مذکور از بحار از حضرت صادق علیه السّلام روایت می‌کند که در مصرع حضرت حسین علیه السّلام، زینب، پیغمبر صلّی اللّه علیه و اله و سلم را دید و فرمود: «ای لشکر! مگر نمی‌بینید که پیغمبر خدا گریان است؟ وای بر شما! اگر دعا کند، شما را زمین فرومی‌برد و هلاک می‌نماید.»
با شنیدن این حرف، آن سنگدلان گفتند: «این انسان دیوانه است.»
و دیدن آن مخدره جبرئیل را که در سابق گذشت.
سیزدهم، علامه نوری در دار السلام از کرامت زینب علیها السّلام روایت می‌کند از سیّد محمّد باقر سلطان‌آبادی که از بزرگان ارباب فضایل و راسخان در علم بود که فرمود: در بروجرد به مرض درد چشم مبتلا شدم.
بسیار سخت؛ به حدی که علمای طب از معالجه عاجز آمدند. از آن‌جا مرا سلطان‌آباد آوردند. مرض چشم شدت می‌کرد. ورم بسیار نمود. دیگر سیاهی چشم نمایان نبود. دیگر از شدت درد چشم، خواب و آرام از من برفت و تمام اطبای شهر را برای من آوردند. همه اظهار عجز کردند از معالجه. بعضی می‌گفتند که تا شش ماه محتاج معالجه است. برخی چهل روز. این بیانات روح مرا افسرده و خسته کرده بود. حوصله بر من تنگ شد و فوق العاده نگران و مهموم شدم. تا این که یکی از دوستان من گفت: «بهتر است برای استشفا به زیارت مشرّف شوی و من عازم سفر هستم. با من بیا و چنانچه از خاک کربلا سرمه بکشی، شفا خواهی یافت.»
گفتمش: «با این حال چگونه می‌توانم حرکت کنم؟ مگر طبیب اجازه بدهد.»
چون به طبیب رجوع کردم، گفت: «هرگز جایز نیست و اگر حرکت کنی یکسره نابینا خواهی شد و به منزل دوم نخواهی رسید که به کلی از دیده محروم خواهی شد.»
رفیق من رفت و من به خانه برگشتم. یکی دیگر از دوستان من آمد و گفت: «مرض تو را جز خاک کربلا و مقتل شهدا و مریضخانه اولیای خدا شفا نبخشد.»
ضمنا خود شرح داد که: «9 سال مبتلا به تپش قلب بودم و همه اطبا از معالجه عاجز ماندند. تنها از تربت قبر حسین شفا حاصل شد و چنانچه میل داری، متوکلا علی اللّه حرکت‌کن.»
من با توکل حرکت کردم و در منزل دوم مرض شدت کرد و چنان چشم به درد آمد که از فشار درد، چشم چپ نیز به درد آمد. همه مصاحبین مرا ملامت کردند و متفقا گفتند: «بهتر است که مراجعت کنی.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 142
__________________________________________________
- چون هنگام سحر شد و درد آرام گرفت، در خواب رفتم، حضرت علیا مکرمه، صدیقه صغری، زینب کبری را در عالم رؤیا دیدم. بر آن حضرت وارد شدم و گوشه مقنعه او را گرفتم و بر چشم خود کشیدم و از خواب بیدار شدم. دیگر هیچ المی و دردی در چشم حس نکردم و سفر را به پایان رساندم و هیچ دردی در چشم خود ندیدم و با چشم سالم دیگرم هیچ فرقی نداشت. آن واقعه را به رفقا گفتم، آن‌ها به چشم من نگاه می‌کردند و می‌گفتند: «ما آثار دردی نمی‌بینیم و هیچ فرقی بین دو چشم شما نیست.»
این کرامت را که از حضرت زینب ظاهر گشته بود، برای همه رفقا نقل کردم؛ از زوار و غیر زوار.
چهاردهم، علامه نوری نیز در کتاب مذکور، حکایتی دیگر شبیه همین حکایت از ملا فتحعلی سلطان‌آبادی ذکر کرده و این فتحعلی یکی از اوتاد عصر خود بوده و حکایت را شاهد و ناظر و ناقل بوده است. آنچه را مردم از این شخص استماع می‌کردند، به منزله روایت می‌دانسته‌اند. گویا از امام استماع کرده‌اند؛ از کثرت زهد و ورع و تقوی و احتیاط در نقل.
پانزدهم، شیخ عبد الرحمان اجهوری المقری در کتاب مشارق الانوار خود می‌گوید: «در سال یک هزار و یک‌صد و هفتاد هجری، اندوهی سخت به من روی‌آورد که از آن هیچ فرار نتوانستم کرد. و زندگانی را بر من تلخ و ناگوار ساخت. ناچار به مقام سیده زینب که در قناطر السباع مصر است، روی‌نهادم و به آن حضرت توسل جستم و قصیده‌ای در مدح او انشا کردم. از برکت آن حضرت اندوه من به کلی رفع و حاجت من برآورده شد. بعضی از این قصیده این است:»
آل طه لکم علینا ولاء لا سواکم بمالکم آلاء
مدحکم فی الکتاب جاء مبینا أنبأت عنه ملّة سمحاء
حبّکم واجب علی کلّ شخص حدّثتنا النصوص و الأنباء
انّنی لست أستطیع امتداحا لعلاکم و أنتم البلغاء
کیف مدحی یفی بعلیاء من قد عجزت عن بلوغه الفصحاء
مدحکم إنّما یرید بلیغ وقفت عند جدّه الشّعراء
شرفت مصرنا بکم آل طه فهنیئا لنا و حقّ الهناء
منکم بضعة الإمام علیّ سیف دین لمن به الاهتداء
خیرة اللّه فضل الرّسل طرا من له فی یوم المعاد اللّواء
زینب فضلها علینا عمیم و حماها من السّقام الشّفاء
کعبة القاصدین کنز أمان و هی فینا یتیمة عصماء
و هی بدر بلا خسوف و شمس دون کسف و بضعة الزّهراء
و هی ذخری و ملجئی و أمانی و رجائی و نعم ذاک الرّجاء
لیس إلّاک وصلتی لنبیّ خمدت عند نصره الأعداء
من کراماتها الشّموس أضاءت أین منها السّها و أین السّماء
من أتاها و صدره ضاق صدرا من عسیر أو ضاق عنه الفضاء
-موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 143
و تولّی أبوها و جدّها تربیتها و تنشئتها حتّی بلغت سنّ التمییز، فظهرت علیها علامات النّبوغ فعلّمها علیّ علیه السّلام و أحسن تعلیمها و أدّبها فأحسن أدبها، فنشأت متفقّهة فی دین اللّه .. تحفظ القرآن الکریم، و تروی أحادیث جدّها الرّسول صلی اللّه علیه و سلم، فکانت (رضی اللّه عنها) آیة فی العلم و الدّین و حسن الخلق، و روی عنها ابن عبّاس کثیرا من الأحادیث النّبویّة الشّریفة ... [...]
صفاتها: کانت السّیّدة زینب علیها السّلام رقیقة القلب سریعة الدّمع شدیدة الخوف من اللّه تصوم النّهار و تقوم اللّیل .. و کانت دائما تناجی اللّه و تدعوه سبحانه فی خشوع و خضوع بدعاء رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم «یا من لبس العزّ و تردی به، و تعطّف بالمجد و تحلّی به أسألک بمعاقد العزّ من عرشک، و منتهی الرّحمة من کتابک، و باسمک الأعظم و کلماتک التّامّات المبارکات أن تصلّی علی محمّد و علی آل محمّد الطّیبین الطّاهرین و أن تجمع لی خیری الدّنیا و الآخرة برحمتک یا أرحم الرّاحمین».
توفیق علی وهبة، السّیّدة زینب بنت علیّ (من مجموعة الموسم)،/ 934، 935
__________________________________________________
-جلّت الخطب مسرعا و جلته فانجلی عنه عسره و العناء
لا یضاهی آل النّبیّ و صیف لا یوفّی کماله أدباء
شرفت منهم النّفوس و ساروا حیث ما أسرفوا و هم شرفاء
و علیهم جلالة و فخار و وقار و هیبة و ضیاء
نوّروا الکون بعد کان ظلاما إذ أضاءت ذراهم العرباء
إنّ هل یستوی الّذین دلیل و لتطهیرهم بذاک اقتفاء
بیتکم مهبط لجبریل وحیا فیه تغدو ملائک الکبراء
من أتی حبّکم و کان أسیرا لدواعیه زال عنه الشّقاء
یا کرام الوری اغیثوا نزیلا أجحفته الخطوب و الأدواء
قسما إن وصفکم فی الثریا أیدتکم نجومها و السّماء
فتوسّل بهم لکلّ صعیب حیث جاء ابتغوا فهم شفعاء
إلی آخره.
محلاتی، ریاحین الشریعة، 3/ 40- 41، 44- 46، 51، 52، 56، 61- 64، 88- 89، 160- 161، 163- 166
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 144
أمّا قوّة جنانها، فبرزت بطلة هاشمیّة، هزّت بنبرات صوتها ذلک البلاط الأمویّ الغاشم الّذی ألبسته عارا و شنارا، و تعرّض فی مجلس یزید الخمور و هو یمتلک أزمّة العرب و سلطنة البلاد، مع أبّهة الملوکیّة، و هیبة السّلطان، و تحفّ به الجلاوزة شاهرین سیوفهم و المجلس غاصّ بالرّعاع و السّوقة، فألجأتها الظّروف أن تخطب، فانبرت خاطبة، کأنّها تفرغ عن لسان أبیها الکرّار، و تتدفّق من بیانها سیول البلاغة و الفصاحة، تمثّل الحقّ تمثیلا، و لا یرهبها سطوة خصومها، فامتلکت مشاعرهم بدوافع حججها، و قوامع براهینها، کأنّها ألقمتهم حجرا، و کهربتهم بنبرات صوتها، کأنّه الصوت الإلهیّ الهابط من علیاء السّماء، فألبستهم لؤما و شقاء؛ أمّا حدیث علمها، فحسبها أنّها استقلّت زعامة الدّین بعد شهادة الحسین علیه السّلام، و بقیت مرجعا للشّیعة ردحا من الزّمن حتّی برئ الإمام علیّ بن الحسین، و ما أسماها من وظیفة و ظّفها أخوها، و أکرم بعالمة غیر معلّمة استقلّت بها، و حقّ لمثل حبر الأمّة عبد اللّه بن عبّاس أن یذکرها بقوله «عقیلتنا زینب بنت علیّ».
السّابقی، مرقد العقیلة زینب،/ 21
و یروی ابن عبّاس عنها و یقول قالت: عقیلتنا زینب.
و روی أنّها کانت لا تدّخر شیئا من یومها لغدها.
و روی عن السّجّاد علیه السّلام: «إنّها کانت تقسّم نصیبها من الطّعام- فی الأسر- علی الأطفال، لأنّ القوم کانوا یدفعون لکلّ واحد منّا رغیفا واحدا من الخبز فی الیوم و اللّیلة».
و روی عن الإمام السّجّاد علیه السّلام: «إنّ عمّتی زینب کانت تؤدّی صلاتها الفرائض من قیام عند سیر القوم بنا من الکوفة إلی الشّام، و فی بعض المنازل کانت تصلّی من جلوس، فسألتها عن سبب ذلک، فقالت: أصلّی من جلوس لشدّة الجوع و الضّعف منذ ثلاث لیال».
کانت تقضی عامّة لیالیها بالتّهجّد و تلاوة القرآن حتّی لیلة العاشر و الحادی عشر من المحرّم.
یقول الإمام السّجّاد علیه السّلام: «إنّ عمّتی زینب، مع تلک المصائب و المحن النّازلة بها فی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 145
طریقنا إلی الشّام، ما ترکت نوافلها اللّیلیّة».
لقد کان النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله و سلم لا یشغله عن بیت فاطمة علیها السّلام شاغل، و لا ینساه فی لیله و نهاره، و کلّما دخل یقبّل من فیه من أحفاده، و یشمّهم و یبتسم لهم، فی ذلک البیت ولدت الحوراء و رأت جدّها المصطفی متمثّلا فی أمّها فاطمة بجمیع صفاته و مزایاه.
و لقد انعکست صفات فاطمة و مزایاها فی نفس ابنتها العقیلة زینب، و ظهرت واضحة جلیّة فی زهدها و عبادتها و صبرها فی الشّدائد.
حتّی أنّها فی لیلة الحادی عشر من المحرّم، و هی تتلوّی من آلام تلک المجزرة الرّهیبة، و إخوتها صرعی مجزّرین کالأضاحی، لم تدع صلاة اللّیل و تلاوة القرآن.
لقد عاشت زینب مع جدّها المصطفی خمس سنین، و بقیت مع أمّها ستّة سنوات إلّا أشهرا، و فی هذه المرحلة کانت تری أمّها و هی تقوم إلی الصّلاة و العبادة، و ربّما انقضی الشّطر الأکبر من اللّیل و بقیت جائعة و تعطی طعامها للفقراء و المساکین.و لا شکّ فی أنّ تلک الصّور الّتی کانت تشاهدها الحوراء فی سنّ الطّفولة قد انعکست فی نفسها و رافقتها حتّی النّفس الأخیر من حیاتها، لأنّ مشاهدات الأطفال دائما ما تبقی عالقة فی أذهانهم، و تترک آثارا علی حیاتهم، و تظل معهم ما داموا فی الحیاة.
ثمّ أنّ السّیّدة زینب قد عاشت برعایة أبیها أمیر المؤمنین علیه السّلام بعد وفاة أمّها فاطمة الزّهراء، و تولّت حضانتها مع الحسن و الحسین و أمّ کلثوم امرأة من کرام النّساء و أفاضلهنّ، و هی أمامة بنت زینب بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم، و قد کان تزوّجها أمیر المؤمنین علیه السّلام بعد وفاة الصّدّیقة الزّهراء بوصیّة منها.
قالت: أوصیک یا ابن العمّ أن تتزوّج بعد وفاتی من أمامة بنت أختی، فإنّها ستکون لولدی مثلی.
و فعلا فلقد کانت أمامة کما کانت ترجوه فاطمة علیها السّلام.
و ظلّت العقیلة زینب فی هذا البیت الکریم فی رعایة أبیها و أخویها و خالتها- أمامة-، و زوجة أبیها أسماء بنت عمیس الّتی لم تکن أقلّ عطفا و حنوّا علی أولاد فاطمة من أمّها.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 146
«و قد روی الرّواة أنّ امرأة أصلها من الهند تسمّی فضّة، کانت تختلف و تتردّد إلی بیت فاطمة، تعینها علی بعض الأعمال البیتیّة، و أنّها أصبحت بعد ذلک من القانتات الصّالحات، فکیف بمن کان من هذا البیت فی الصّمیم؟ ... و ممّا یحکی عن فضّة هذه أنّها بقیت بعد سیّدتها فاطمة عشرین عاما لا تتکلّم إلّا بالقرآن» «1».
دخل النّبیّ محمّد صلّی اللّه علیه و اله و سلم ذات یوم منزل علیّ و فاطمة، فأخذ الحسن و حمله، فأخذ علیّ الحسین و حمله، فأخذت فاطمة زینب و حملتها.
ذات یوم جاءت السّیّدة زینب إلی أبیها، و هی فی طفولتها، لتقدّم السّؤال الّذی یختلج قلب کلّ الأطفال: فقالت: أتحبّنا یا أبتاه؟
فأجاب علیّ علیه السّلام: و کیف لا أحبّکم و أنتم ثمرة فؤادی.
فقالت: یا أبتاه، إنّ الحبّ للّه تعالی، و الشّفقة لنا.
کانت السّیّدة زینب صغیرة و الإیمان یتشعشع من جوانبها، ففی ذات یوم کانت جالسة فی حجر أبیها، و هو یلاطفها قائلا: قولی: واحد. فقالت: واحد.
قولی: إثنین ... فسکتت، فقال أبوها علیّ علیه السّلام: تکلّمی یا قرّة عینی.
فقالت: یا أبتاه ما أطیق أن أقول إثنین بلسان أجریته بالواحد.
الصّادق، زینب ولیدة النّبوّة و الإمامة، 3/ 14، 41- 44
و لها کلام لیزید و عبید اللّه بن زیاد، یدلّ علی بلاغة و علم و عقل و رباطة جأش و قوّة جنان، و لا غر و فالّثمرة من الشّجرة، صلوات اللّه و سلامه علی آبائها و علیها.
مجد الدّین الیمنی، لوامع الأنوار، 3/ 201
و من فضلها و شرفها، أنّ الخمسة أهل العبا، علیهم سلام اللّه، کانوا یحبّونها حبّا جمّا، حتّی ورد فی بعض الأخبار أنّ الحسین علیه السّلام کان إذا زارته زینب یقوم إجلالا لها، و کان یجلسها بمکانه.
__________________________________________________
(1)- مع بطلة کربلاء، محمّد جواد مغنیة ص 23.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 147
عبادتها: قلنا أنّ السّیّدة زینب بنت الإمام علیّ علیه السّلام کانت تشبه أباها علیّا و أمّها الزّهراء بالعبادة. کانت تؤدّی النّوافل کاملة، فی کلّ أوقاتها، حتّی أنّ الحسین علیه السّلام عندما أوصاها لیلة العاشر من المحرّم، فمن جملة وصایاه، أن قال لها: أختاه یا زینب! و أوصیک أن لا تنسینی فی نافلة اللّیل، کما ذکر ذلک الفاضل البیرجندیّ، و هو مدوّن فی کتب السّیر و المقاتل.
و لم تغفل عن نافلة اللّیل قطّ، حتّی لیلة العاشر من المحرّم؛ فقد جاءت الرّوایة عن فاطمة بنت الحسین علیه السّلام قالت: أمّا عمّتی زینب، فإنّها لم تزل قائمة فی تلک اللّیلة- أی لیلة عاشوراء- فی محرابها تستغیث إلی ربّها، و النّساء ما هدأت لهنّ عین، و لا سکنت لهنّ رنّة.
الهاشمی، عقیلة بنی هاشم،/ 12، 13- 14
و سیّدتنا الطّاهرة الکریمة زینب بنت الإمام علیّ علیهما السّلام، هی ممّن اختصّهم اللّه بمحبّته، و جعلهم من أهل ولایته، ففتح لها الباب و کشف عنها الحجاب، فشهدت أسرار ذاته، و لم یحجبها عنه آثار قدرته، فعرجت روحها من عالم الأشباح إلی عالم الأرواح، و من عالم الملک إلی عالم الملکوت، حتّی اتّستعت علیها دائرة أرزاق العلوم، و فتحت لها مخازن الفهوم، فأنفقت من سعة غناها جواهر العلم المکنون، و من مخازن کنوزها یواقیت السّرّ المصون، فاتّسع لها میدان المجال، و رکبت أجیاد البلاغة، و فصاحة المقال.
و صدق سیّدنا علیّ بن الإمام الحسین علیهما السّلام، إذ یقول مخاطبا لها: «أنت بحمد اللّه عالمة غیر معلّمة، و فهمة غیر مفهّمة».
و حقّا إنّها کذلک، و لعلّ سرّ ذلک، أو سبب هذا:
«1»- مراقبتها الدّائمة للحقّ سبحانه، و تقواها الحقیقیة له تعالی، و اللّه سبحانه و تعالی یقول فی ذلک: وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ یُعَلِّمُکُمُ اللَّهُ وَ اللَّهُ بِکُلِّ شَیْ‌ءٍ عَلِیمٌ «1»، و یقول سبحانه: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنْ تَتَّقُوا اللَّهَ یَجْعَلْ لَکُمْ فُرْقاناً وَ یُکَفِّرْ عَنْکُمْ سَیِّئاتِکُمْ وَ یَغْفِرْ لَکُمْ وَ اللَّهُ
__________________________________________________
(1)- البقرة: 282.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 148
ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ «1»، فمن اتّقی اللّه تعالی، جعل اللّه له مخرجا فی الدّنیا و الآخرة، أو جعل له نجاة و نصرا، أو جعل له فصلا بین الحقّ و الباطل.
و هذا یستلزم: أنّ من اتّقی اللّه بفعل أوامره و ترک زواجره، وفّق لمعرفة الحقّ من الباطل، فکان ذلک سبب نصره و نجاته و مخرجا له من أمور الدّنیا و سعادته یوم القیامة، و تکفیر ذنوبه و سترها عن النّاس، و سببا لنیل ثواب اللّه الجزیل، کقوله تعالی: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ آمِنُوا بِرَسُولِهِ یُؤْتِکُمْ کِفْلَیْنِ مِنْ رَحْمَتِهِ وَ یَجْعَلْ لَکُمْ نُوراً تَمْشُونَ بِهِ وَ یَغْفِرْ لَکُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ «2».
لهذا کانت علیها السّلام، کثیرة الخلوة بربّها، غارقة فی سبحات مناجاتها، حتّی إذا ضمّها اللّیل، و غارت النّجوم، و هدأت الأصوات، و سکنت الحرکات، و نامت العیون، و أغلقت أبواب الملوک، نصبت أقدامها للعبادة، فبدأت سریعة الدّمعة، کثیرة الخوف، کبیرة الرّجاء، تناجی ربّها و تقول: «یا من لبس العزّ و تردّی به، و تعطّف بالمجد و تحلّی به، أسألک بمعاقد العزّ من عرشک، و منتهی الرّحمة من کتابک، و باسمک الأعظم، و جدّک الأعلی، و کلماتک التّامّات الّتی تمّت صدقا و عدلا، أن تصلّی علی محمّد، و آل محمّد، الطّیّبین الطّاهرین، و أن تجمع لی خیری الدّنیا و الآخرة».
«2»- عمق ذکائها و سداد تفکیرها، و رجاحة عقلها، فقد کانت علیها السّلام راجحة العقل، ثاقبة الفکر، حصیفة الرّأی، تسرد قولها سردا، فکأنّه عقد منظّم، حتّی کانت مضرب الأمثال من بین أقرانها و أترابها فی الفصاحة و البلاغة و حسن البیان.
ذلک لأنّ اللّه سبحانه و تعالی منحها صفاء القریحة، و سداد الرّأی، و الغوص علی أسرار الکون الّذی تضلّ فی معانیه عقول البشر، حتّی کانت فوق أترابها فقها، و أدبا، و حلما، و دینا، و خلقا.
و لا غرابة فی ذلک علی من کان بیت النّبوّة تربتها الخصبة، و سیّد الخلق صلی اللّه علیه و سلم جدّها،
__________________________________________________
(1)- الأنفال: 29.
(2)- الحدید: 28.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 149
موجّهها و قائدها.
و ها هی بنفسها تترجم عن هذا، فتقول کما رواه ابن حمید و ابن عساکر: «و من کجدّی النّبیّ العربیّ، الهاشمیّ القرشیّ، الّذی اصطفاه اللّه تعالی و اختاره، لیبیّن للنّاس طریق الحیاة من خیر و شرّ فی أسلوبه العذب الجمیل، و عبارته الطّلیة الممتعة، الّتی تفیض رقّة و حنانا، عطفا و إشفاقا».
3- روایتها و تلقینها عن أبیها علیّ علیه السّلام، و عن أمّها فاطمة بنت رسول اللّه علیهما السّلام، کما أنّها روت عن أسماء بنت عمیس، و عن أمّ سلمة، و عن أمّ هانی، و غیرهنّ من الصّحابیّات الفضلیات.
فإذا علمت أنّها لمحة الإمام علیّ علیه السّلام، و نبعة فاطمة علیها السّلام، و أنّها روت فوائد العلم عن أبیها حیدرة، کما ذکرنا، و روت عن أخویها الحسنین علیهما السّلام، و أدرکت مالها من کریم الفضل، و أسمی المنازل.
أمّا من کان من رواتها فی العلم، و حلبة البیان ممّن أسعدهم الدّهر بحمل جواهرها فمنهم: محمّد بن عمرو، و عطاء بن السّائب، و فاطمة بنت الحسین علیهما السّلام، و عبد اللّه بن جعفر، و عبد اللّه بن عبّاس.
و کان للعلم مجلس طیّب عظیم عندها، تنشر فیه الدّروس، و تستذکر فیه المسائل، و تدرّس فیه القواعد الّتی تزدان بها النّفوس، و تطمئن إلیها القلوب، و تتحلّی بها الأرواح، فیرقّ القاسی و یهتدی العاصی.
و ممّا أخذته روایة عن أبیها الإمام علیّ بن أبی طالب علیه السّلام، و تلقینا منه هذا الدّعاء الّذی أخذه علیه السّلام عن رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، و الّذی ورد فیه کما یقول الحمیدیّ: إنّ من قرأه فرّج اللّه هموم دنیاه، و کان له نورا فی أخراه و نصّه:
«یا عماد من لا عماد له، و یا ذخر من لا ذخر له، و یا سند من لا سند له، و یا حرز الضّعفاء، و یا کنز الفقراء، و یا سمیع الدّعاء، و یا مجیب المضطرّین، و یا کاشف السّوء، و یا عظیم الرّجاء، و یا منجی الغرقی، و یا منقذ الهلکی، یا محسن، یا مجمل، یا منعم، یا
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 150
مفضل، أنت الّذی سجد له سواد اللّیل و ضوء النّهار، و شعاع الشّمس، و حفیف الأشجار، و دویّ الماء، یا اللّه الّذی لم یکن قبله قبل، و لا بعده بعد، و لا نهایة له و لا حدّ، و لا کفو و لا ندّ، بحرمة اسمک الّذی فی الآدمیّین معناه، المرتدی بالکبریاء و النّور و العظمة، محقّق الحقائق، و مبطل الشّرک و البوائق، و بالاسم الّذی تدوم به الحیاة الدّائمة الأزلیّة الّتی لا موت و لا فناء، و بالرّوح المقدّسة، و بالسّمع الحاضر و البصر النّافذ و تاج الوقار، و خاتم النّبوّة و توثیق العهد، و دار الحیوان، و قصور الجمال، یا اللّه لا شریک له» ا ه.
و من طریف ما یذکر عنها- کما أخرج ابن عساکر و ابن مندة، و علیّ ملّا القارئ:
جلست زینب بنت علیّ بن أبی طالب یوما فی طفولتها، فی حجر أبیها علیّ علیه السّلام، فأخذ یلاطفها ثمّ قال لها: «قولی: واحد، فقالت واحد. فقال لها: قولی اثنین، فسکتت.
فقال لها: تکلّمی.
فقالت: یا أبتاه! ما أطیق أن أقول اثنین بلسان أجریته بالواحد.
فضمّها علیه السّلام إلی صدره، و قبّلها بین عینیها».
و أخرج أحمد فی الخماسیّات، قال:
«سألت زینب بنت علیّ بن أبی طالب والدها علیّ علیه السّلام، فقالت: أتحبّنا یا أبتاه؟
فقال: و کیف لا أحبّکم و أنتم ثمرة فؤادی!
فقالت: یا أبتاه! إنّ الحبّ للّه تعالی، و الشّفقة لنا».
موسی محمّد علی، السّیّدة زینب،/ 67- 71
«1» قال محمّد فرید وجدی:
هی زینب بنت علیّ بن أبی طالب، کانت من فضلیات النّساء، و جلیلات العقائل، کانت مع أخیها الحسین بن علیّ فی وقعة کربلاء «1» «2» [...]
__________________________________________________
(1- 1) [حکاه فی العوالم (الستدرک)، 11- 2/ 951].
(2)- دائرة معارف القرن العشرین 4/ 795.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 151
قال الدّکتور علیّ إبراهیم حسن:
السّیّدة زینب هی شقیقة الحسن و الحسین علیهما السّلام ... و هی أشهر نساء العرب فصاحة، و أکثرهنّ تعبّدا، و نزلت علیها المصائب بفجیعتها فی إخوتها.
و قال: فتوفّیت تلک السّیّدة الطّاهرة الذّیل، النّقیّة القلب، البلیغة، الفصیحة، الشّجاعة، بعد أن مرّت فی حیاتها بأیّام کلّها بؤس و شقاء، شهدت خلالها مصرع من شملوها بالرّعایة من الأهل و الأعزّاء «1».
قال خیر الدّین الزّرکلی: کانت ثابتة الجنان، رفیعة القدر، خطیبة، فصیحة، لها أخبار «2» ...
قال السّیّد عبد الحسین شرف الدّین: فکانت فی الهاشمیّات کالّتی أنجبتها، تنطق الحکمة و العصمة من محاسن خلالها، و یتمثّلان و ما إلیهما من أخلاق فی منطقها و أفعالها، فلم یر أکرم منها أخلاقا، و لا أنبل فطرة، و لا أطیب عنصرا، و لا أخلص جوهرا، إلّا أن یکون جدّها، و اللّذین أولداها، و کانت ممّن لا یستفزّها نزق، و لا یستخفّها غضب، و لا یروع حلمها رائع.
آیة من آیات اللّه فی ذکاء الفهم، و صفاء النّفس، و لطافة الحس، و قوّة الجنان، و ثبات الفؤاد، فی أروع صورة من صور الشّجاعة و الإباء و الترفّع ... إلی آخره «3».
قال أحمد الشّرباصی:
فشملها بجلال النّبوّة، و نور الحکمة، و أرضعها لبان الإسلام، و غذاها بأکفّ الحقّ، ورثت عن أبیها البطل المغوار، و سیف اللّه الغالب، صفة الشّجاعة و الإقدام، و الفصاحة و البلاغة ... و لها من جودها و کرمها، و علمها، و فضلها، و جرأتها، و إقدامها، و نصیحتها، و بذلها، و بلاغتها، و تأثیرها، و أدبها، و فکرها، لها من کلّ هذا لسان صدق یرفعها إلی
__________________________________________________
(1)- نساء لهنّ فی التّاریخ الإسلامیّ نصیب 48، 52.
(2)- الأعلام 3/ 108.
(3)- کتابه عقیلة الوحی 24.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 152
قمّة المجد حین تتسابق الأتراب، و تتفاضل خرائد البیوتات «1».
دخیّل، أعلام النّساء،/ 79، 80، 81، 83، 84- 85
و لیس خطبتها فی الکوفة و الشّام، إلّا دلیلا واضحا علی فضلها و قدرتها البلاغیّة و العلمیّة.
الجلالی، شرح الأخبار (الهامش)، 3/ 198
__________________________________________________
(1)- کتاب نفحات من سیرة السّیّدة زینب 21.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 153

و عنه، عن محمّد بن یحیی الفارسیّ، عن أبی الحسین، عن أبی محمّد بن جعفر الأسدیّ، قال: حدّثنی أحمد بن إبراهیم، قال: دخلت علی إبراهیم بن خدیجة بنت محمّد ابن علیّ الرّضا علیه السّلام، فی سنة اثنتین و ستّین و مائتین بالمدینة، فکلّمتها من وراء حجاب، و سألتها عن دینها «1»، فسمّت من أنتم بهم.
ثمّ قالت: فلان ابن الحسن بن علیّ.
فقلت لها: جعلت فداک، تقولین معاینة أو خبرا؟
قالت: عن أبی محمّد علیه السّلام کتب به إلی أمّه.
فقلت لها: و أین الولد؟
قالت: مستور.
قلت: إلی من تفزع الشّیعة؟
قالت: إلی الجدّة أمّ الحسن علیها السّلام.
قلت [لها]: فمن اقتدی فی وصیّته إلی امرأة؟
فقالت: اقتدی بجدّه الحسین بن علیّ، أوصی لأخته زینب ابنة علیّ فی الظّاهر، فکلّ ما یخرج من علیّ بن الحسین علیه السّلام من علم ینسب إلی عمّته زینب سترا علی علیّ بن الحسین علیه السّلام.
ثمّ قالت: إنّکم قوم أصحاب أخبار، أما رویتم عن سابع سبعة ولد من الحسین بعد الخمسة من ولد أمیر المؤمنین یقسّم میراثه و هو حیّ.
فلمّا نشأ صاحب الزّمان علیه السّلام نشأ منشأ آبائه علیهم السّلام و قام بأمر اللّه عزّ و جلّ سرّا إلّا عن ثقاته و ثقات آبائه.
الخصیبی، الهدایة الکبری،/ 366- 367
__________________________________________________
(1)- [المطبوع: أیمّتها].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 154
أبو الحسن محمّد بن جعفر الأسدیّ، قال: حدّثنی أحمد بن إبراهیم، قال: دخلت علی خدیجة «1» بنت محمّد بن علیّ الرّضا علیه السّلام أخت أبی الحسن صاحب العسکر علیه السّلام «2» فی سنة اثنتین و ستّین و مائتین بالمدینة فکلّمتها من وراء حجاب و سألتها عن دینها، فسمّت لی من تأتمّ بهم.
ثمّ قالت: و الخلف الزکی ابن الحسن ابن علیّ أخی، فقلت لها: جعلنی اللّه فداک، معاینة أو خبرا؟
فقالت: خبرا عن ابن أخی أبی محمّد علیه السّلام کتب به إلی أمّه.
فقلت لها: فأین الولد؟.
فقالت: مستور.
قلت: فإلی من تفزع الشّیعة؟
قالت: إلی الجدّة أمّ أبی محمّد.
فقلت لها: اقتداء بمن؟ وصیّته إلی امرأة.
فقالت لی: اقتداء بالحسین بن علیّ علیه السّلام لأنّه «2» أوصی «3» إلی أخته زینب بنت علیّ فی الظّاهر، فکان ما یخرج من علیّ بن الحسین فی زمانه من علم ینسب إلی زینب بنت علیّ عمّته سترا علی علیّ بن الحسین و تقیّة و إبقاء «4» علیه «5».
ثمّ قالت: إنّکم قوم أصحاب أخبار و رجال ثقات، أما رویتم أنّ التّاسع من ولد الحسین یقسّم میراثه و هو حیّ باق ...
و نشأ الصّاحب صلّی اللّه علیه علی منشأ آبائه علیهم السّلام و قام بأمر اللّه جلّ و علا فی یوم الجمعة لإحدی عشرة لیلة مضت من شهر ربیع الأوّل سنة ستّین و مأتین سرّا إلّا عن
__________________________________________________
(1)- [فی نفس المهموم و منتخب التّواریخ مکانهما: عن خدیجة ...].
(2- 2) [نفس المهموم و منتخب التّواریخ: أنّه- أی الحسین علیه السّلام].
(3)- [فی العیون مکانه: عنه أیضا أنّ الحسین علیه السّلام أوصی ...].
(4)- [فی نفس المهموم و العیون: اتقاء].
(5)- [إلی هنا حکاه عنه فی نفس المهموم و العیون و منتخب التّواریخ].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 155
ثقاته و ثقات أبیه و له أربع سنین و سبعة أشهر.
و قد روی من الأخبار فی الغیبة فی هذا الکتاب ما فیه کفایة. «1»
المسعودی، إثبات الوصیّة،/ 271- 273- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 347؛ المیانجی، العیون العبری،/ 176؛ الخراسانی، منتخب التّواریخ،/ 67؛ البحرانی، العوالم (المستدرک)، 11- 2/ 950
[حدّثنا علیّ بن أحمد بن مهزیار] قال: حدّثنی أبو الحسین محمّد بن جعفر الأسدیّ قال: حدّثنا أحمد «2» بن إبراهیم قال: دخلت علی حکیمة «3» بنت محمّد بن علیّ «4» الرّضا
__________________________________________________
(1)- از احمد بن ابراهیم روایت شده است که گفت: من در سنه (262) در مدینه نزد خدیجه، خواهر امام علی النقی علیه السّلام رفتم. از پشت پرده با آن بی‌بی گفت‌وگو کردم و راجع به دینش پرسش نمودم. او نام امام‌های خود را برای من ذکر کرد تا این که (به نام امام زمان رسید و) گفت: «خلف زکی؟». فرزند حسن ابن علی، برادرم.
گفتم: «تو خود امام زمان را دیده یا از او شنیده‌ای؟»
گفت: «از پسر برادرم، امام عسکری که (این موضوع را) برای مادرش نوشت، شنیدم.»
گفتم: «امام زمان علیه السّلام کجا است؟»
گفت: «پنهان است.»
گفتم: «پس شیعه باید به سوی چه کسی پناهنده شود!»
گفت: «به سوی مادر امام حسن عسکری.»
گفتم: «به چه کسی اقتدا کرد؟ که زنی را وصیی خود قرار داد!»
گفت: «اقتدا کرد به امام حسین علیه السّلام که ظاهرا خواهر خود زینب را وصی خود قرار داد و آن دستورهایی که از علی بن الحسین علیهما السّلام صادر می‌شد (علی الظاهر) به زینب عمه آن حضرت نسبت داده می‌شد تا به این وسیله تقیه کنند و علی بن الحسین را پنهان و باقی بدارند.»
بعد از آن خدیجه گفت: «شما گروهی هستید صاحبان احادیث و اخبار و مردان مورد وثوق هستید. آیا برای شما روایت نشده [است] که نهمین از فرزندان امام حسین علیهما السّلام میراثش را تقسیم می‌کنند، در حالی که او زنده و باقی است (یعنی هنوز نمرده است).»
نجفی، ترجمه اثبات الوصیه،/ 506
(2)- [فی ص 507 و البحار ج 46 مکانهما: حدّثنا علیّ بن الحسین بن شاذویه المؤدّب رضی اللّه عنه، قال: حدّثنا محمدّ بن عبد اللّه، عن أبیه عبد اللّه بن جعفر الحمیریّ، قال: حدّثنی محمّد بن جعفر، قال: حدّثنی أحمد ... و فی البحار ج 51: محمّد بن الحسین بن شاذویه، عن محمّد الحمیریّ، عن أبیه، عن محمّد بن جعفر، عن أحمد ...].
(3)- [أضاف فی زینب الکبری: و من الشّرف الّذی لم یقابله شرف لزینب علیها السّلام إنّ الحسین علیه السّلام إئتمنها علی أسرار الإمامة کما فی الخبر الّذی رواه الصّدوق فی کتاب (إکمال الدّین و إتمام النّعمة)].
(4) (4) (4*) [فی تنقیح المقال: أبی الحسن العسکریّ و الخصائص: الرّضا أبی الحسن العسکریّ].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 156
أخت أبی الحسن العسکریّ «1» (4*) علیهم السّلام «2» فی سنة «3» اثنتین و ستّین و مأتین «3» بالمدینة «4» فکلّمتها من وراء الحجاب و سألتها عن دینها، فسمّت لی من نأتمّ به «5»، ثمّ قالت:
«6» و الحجّة بن الحسن بن علیّ علیهما السّلام «6» فسمّته «7»، فقلت لها: جعلنی اللّه فداک معاینة أو خبرا؟ فقالت: خبرا عن أبی محمّد علیه السّلام کتب به إلی أمّه، فقلت لها: فأین المولود؟
فقالت: مستور «2»، فقلت: فإلی من تفزع الشّیعة؟ فقالت: إلی الجدّة أمّ أبی محمّد علیه السّلام، فقلت لها: أقتدی بمن «8» وصیّته «8» إلی المرأة؟ فقالت: اقتداء «9» بالحسین بن علیّ بن أبی طالب علیهما السّلام «10» إنّ «11» الحسین بن علیّ علیهما السّلام أوصی إلی أخته زینب بنت علیّ بن أبی طالب علیه السّلام فی الظّاهر، و کان ما یخرج عن علیّ بن الحسین من علم ینسب إلی زینب بنت علیّ تستّرا «12» علی علیّ بن الحسین «10»، «13» ثمّ قالت: إنّکم قوم أصحاب أخبار، أما رویتم أنّ التّاسع من ولد الحسین علیه السّلام یقسّم میراثه و هو فی الحیاة «13» «14».
__________________________________________________
(1)- [فی ص 507 و البحار ج 51: صاحب العسکر].
(2- 2) [لم یرد فی البحار].
(3- 3) [ص 501: اثنین و مائتین و هو تصحیف و فی تنقیح المقال و الخصائص: اثنین و ثمانین بعد المأتین].
(4)- [لم یرد فی ص 507 و البحار و تنقیح المقال و الخصائص].
(5)- [فی ص 507 و البحار ج 51 و زینب الکبری: بهم].
(6- 6) [ص 501: فلان بن الحسن علیه السّلام].
(7)- [لم یرد فی تنقیح المقال و الخصائص].
(8- 8) [فی البحار ج 51 و تنقیح المقال و زینب الکبری و الخصائص: فی وصیّته].
(9)- [فی تنقیح المقال و الخصائص: أقتدی].
(10- 10) [حکاه عنه فی أعلام النّساء،/ 75].
(11)- [البحار ج 51: و].
(12)- [فی ص 507 و البحار ج 51 و زینب الکبری: سترا].
(13- 13) [البحار: أقول: تمامه فی کتاب الغیبة].
(14)- [و زاد فی البحار: ک: علیّ بن أحمد بن مهزیار، عن محمّد بن جعفر الأسدیّ، مثله:
و خط: الکلینیّ، عن محمّد بن جعفر مثله، و زاد أیضا فی تنقیح المقال: و قد صحّ قول القائل:
فإن یکن النّساء کما ذکرناه لفضّلت النّساء علی الرّجال
و بالجملة وثاقها و عدالتها من الضّروریات، و زاد أیضا فی زینب الکبری: أقول: قد روی هذا الخبر شیخ الطّائفة الطّوسیّ قدّس سرّه فی کتاب (الغیبة) عن محمّد بن یعقوب الکلینیّ عن محمّد بن جعفر الأسدیّ عن أحمد بن-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 157
الصّدوق، إکمال الدّین و إتمام النّعمة، 2/ 501، 507 رقم 27، 36- عنه: المجلسی، البحار، 46/ 19- 20، 51/ 363- 364 رقم 11 (باب أحوال السّفراء)؛ المامقانی، تنقیح المقال، 3- 2/ 79- 80؛ الجزائری، الخصائص الزینبیة،/ 242- 243؛ البحرانی، العوالم (المستدرک)، 11- 2/ 95؛ النّقدی، زینب الکبری،/ 24- 25
(محمّد بن یعقوب الکلینیّ) عن محمّد بن جعفر الأسدیّ، قال: حدّثنی أحمد بن إبراهیم، قال: دخلت علی خدیجة بنت محمّد بن علیّ الرّضا علیهما السّلام سنة اثنتین و ستین و مائتین، فکلّمتها من وراء حجاب، و سألتها عن دینها، فسمّت لی من تأتمّ بهم.
قالت: فلان ابن الحسن فسمّته، فقلت لها: جعلنی «1» اللّه فداک، معاینة أو خبرا؟
فقالت: خبرا عن أبی محمّد علیه السّلام، کتب به «2» إلی أمّه «3».
قلت لها: فأین «4» الولد؟
قالت: مستور.
فقلت: إلی من تفزع الشّیعة؟
قالت: إلی الجدّة أمّ أبی محمّد علیه السّلام.
فقلت: أقتدی بمن «5»؟ وصیّته إلی امرأة.
فقالت: اقتد بالحسین بن علیّ علیهما السّلام أوصی إلی أخته زینب بنت علی علیه السّلام فی الظّاهر و کان ما یخرج من علیّ بن الحسین علیهما السّلام من علم ینسب إلی زینب سترا علی علیّ بن الحسین علیهما السّلام.
__________________________________________________
- إبراهیم إلّا أنّه قال فیه: دخلت علی خدیجة بنت أبی محمّد بن علیّ الرّضا علیه السّلام، و ذکر الحدیث، و لعلّ تبدیل الاسم بخدیجة من قلم النّاسخ (و روی) المجلسی رحمه اللّه فی البحار الخبر عنهما بلفظ حکیمة و فی هذا الخبر من الفضل لزینب علیها السّلام ما لا یخفی علی من عرف منزلة هذه الوظیفة السامیة الّتی وظّفها بها الإمام علیه السّلام].
(1)- [إثبات الهداة: جعلت].
(2)- [لم یرد فی إثبات الهداة].
(3)- [الضّمیر راجع إلی أبی محمّد علیه السّلام کما یستفاد من الخبر أخیرا].
(4)- [إثبات الهداة: و أین].
(5)- [إثبات الهداة، عن].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 158
ثمّ قالت: إنّکم قوم أصحاب أخبار، أما رویتم أنّ التّاسع من ولد الحسین علیه السّلام یقسّم میراثه و هو فی الحیاة؟
(و روی) هذا الخبر التلّعکبریّ، عن الحسن بن محمّد النّهاوندیّ، عن الحسن «1» بن جعفر بن مسلم الحنفیّ، عن أبی حامد المراغیّ، قال: سألت خدیجة بنت محمّد أخت أبی الحسن العسکریّ، و ذکر مثله.
«2» و قد تقدّمت الرّوایة من قول أبی محمّد علیه السّلام حین ولد له و زعمت الظّلمة أنّهم یقتلوننی لیقطعوا هذا النّسل، فکیف رأوا قدرة اللّه و سمّاه المؤمّل «2». «3»
الطّوسی، الغیبة،/ 138- مثله: الحرّ العاملی، إثبات الهداة، 3/ 506 رقم 313
__________________________________________________
(1)- [إثبات الهداة: الحسین].
(2- 2) [لم یرد فی إثبات الهداة].
(3)- شؤونات جلیله و مقامات جمیله این عالمه غیر معلّمه و فهمه غیر مفهّمه و عارفه کامله موثقه نزدیک به مرتبه امامت و ولایت است.
یکی از مقامات این حضرت عفت آیت این است که مانند امام زمان علی بن الحسین علیهما السّلام را سه دفعه از قتل ظاهری نگهبان شد. یکی در آن هنگام که شمر ملعون آهنگ قتلش را فرمود. دیگر آن‌وقت که ابن زیاد فرمان کرد آن حضرت را به قتل رسانند. دیگر آن روز که یزید پلید می‌خواست او را شهید کند؛ چنان که هر یک در مقام خود مسطور گشت. دیگر تسلیت دادن به امام زین العابدین و بیان حدیث امّ ایمن است.
و از این حالت معلوم می‌شود که دختر امیر المؤمنین چگونه عنصری دارد که با عنصر امامت مقابلت ورزد و نیز باز می‌نماید که این مخدره دارای چنین امانت برای چنین روز بوده است. و نیز باز می‌نماید که از اخبار ما یکون دانا می‌باشد و می‌داند که هرچه سعی کنند تا مگر آثار این قبور را برافکنند، نتوانند؛ بلکه روز تا روز برتر و نماینده‌تر باشد و تا قیامت بپاید و اظهار کرامت و خوارق عادات بنماید و نسل ظالمان منقطع شود و نشانی از آن‌ها نماند.
دیگر، ملاقات آن شداید روزگار که مردان قوی‌دل و قوی‌بنیاد را طاقت یکی از آن جمله نبود. دیگر، پرستاری و رعایت گروهی از صغار و کبار و مرد و زن اهل بیت را در تمامت این مدت و مقاسات آن همه بلیت. دیگر، قوت‌دل و ثبات‌خاطر مبارکش در تمامت مقامات خطرناک و قرائت آن‌گونه خطب مبارکه و استیلای وجود مبارکش بر تمامت آن مردم نکوهیده نهاد و بازکردن مثالب و مآثم ایشان را در نظر ایشان و اثبات حقوق و مظلومیت خود را در میان جماعت در مقامات متعدده؛ چنان که اشارت رفت. دیگر، آن حالت مناعت طبع و جلالت قدر که در هیچ مقام اظهار خضوع و خشوع و فروتنی نفرمود و همه‌جا هیبت-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 159
__________________________________________________
- و ریاست و منزلت خویش را آشکار فرمود؛ چنان‌که هریک را اگر بخواهند باز نمایند، کتابی مفصل شود و چون به پاره‌ای کلمات خطبه مبارکه حضرت فاطمه صغری سلام اللّه علیها بنگرند که می‌فرماید: «إنّا أهل بیت ابتلانا اللّه بکم و ابتلاکم بنا، فجعل بلاءنا حسنا و جعل علمه عندنا و فهمه لدینا، فنحن عیبة علمه و وعاء فهمه و حکمته و حجّته فی الأرض فی بلاده لعباده، أکرمنا اللّه بکرامته و فضلنا بنبیّه صلّی اللّه علیه و اله علی کثیر من خلقه تفضیلا، فکذبتمونا و کفّرتمونا و رأیتم قتالنا حلالا و أموالنا نهبا» إلی آخرها.
بنگرند که آن مردم شقی را با این کلمات مخاطب ساخته و این شؤونات که مخصوص به مقام نبوت و امامت است برشمرده و خودشان را دارای این‌گونه مقامات و مراتب شمرده است، معلوم می‌شود که جلالت قدر و نبالت منزلت دختر امیر المؤمنین به چه میزان است.
خلاصه‌اش آن است که اگر دارای اصل مراتب امامت و ولایت نیستند، لکن مقامی را دریافتند که مابین آن و آن واسطه دیگر نخواهد بود و اگر از آن مقام تجاوز شود، به عرصه ولایت نازل شوند و از این است که صاحب آن القاب جلیله مذکوره است.
و از این روایت صدوق علیه الرحمة مستفاد می‌شود که آن حضرت مخبره موثقه است از جانب امام علیه السّلام به موثقین شیعیان مانند حکیمه چنان‌که در بحار الانوار و اکمال الدین از علی بن الحسین بن علی بن شاذویه المؤدب مروی است که احمد بن ابراهیم گفت بر حکیمه دختر محمّد بن علیّ الرضا، خواهر ابو الحسن عسگری علیهم السّلام: «در سال دویست و شصت و دوم از پس پرده درآمدم.» و در ضمن این حدیث است که اقتدا به کسی باید کرد که با زنی وصیت نهاده است.
«فقالت: اقتداء بالحسین بن علیّ علیهما السّلام فالحسین بن علیّ علیهما السّلام أوصی إلی زینب بنت علیّ علیه السّلام فی الظّاهر فکان ما یخرج عن علیّ بن الحسین علیهما السّلام من علم ینسب إلی زینب سترا علی علیّ بن الحسین علیهما السّلام».
حکیمه فرمود: «در این امر به امام حسین علیه السّلام اقتدا شده است. چه حسین بن علی علیهما السّلام وصیت خویش را در ظاهر با زینب سلام اللّه علیها نهاد و در احکام و علوم هرچه برای ایشان ظاهر می‌گشت، به حضرت زینب طاهره منسوب می‌داشتند؛ زیرا به سبب تقیه نمی‌خواستند به علی بن الحسین علیهم السّلام نسبت دهند تا اسباب بداندیشی مخالفان شود.»
و از این خبر معلوم می‌شود که آن حضرت دارای مقام و منزلت نیابت امامت بوده است و بدیهی و معیّن است که علوّ این مقام به چه اندازه است؛ بلکه جز خود امام علیه السّلام این رتبت نخواهد داشت و هیچ نشاید که پاره‌ای کسان این مراتب و مقامات را مستبعد شمارند. چه مقام و منزلت مادر سعادت اخترش حضرت فاطمه زهرا سلام اللّه علیها معلوم است به چه پایه و مایه است و به آن درجه ارتقا یافته است که چنان که در جلد هفتم بحار الانوار از ابو حمزه از حضرت ابی جعفر علیه السّلام در این قول خدای تعالی «إِنَّها لَإِحْدَی الْکُبَرِ نَذِیراً لِلْبَشَرِ» مروی است که فرمود: «یعنی فاطمه علیها السّلام.»
و این چند آیه مبارکه این است:
وَ ما هِیَ إِلَّا ذِکْری لِلْبَشَرِ کَلَّا وَ الْقَمَرِ وَ اللَّیْلِ إِذْ أَدْبَرَ وَ الصُّبْحِ إِذا أَسْفَرَ إِنَّها لَإِحْدَی الْکُبَرِ نَذِیراً لِلْبَشَرِ لِمَنْ شاءَ مِنْکُمْ أَنْ یَتَقَدَّمَ أَوْ یَتَأَخَّرَ (1).-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 160
__________________________________________________
- یعنی: «و نیست سقر یا عده خزنه یا این سوره مگر پندی برای مردمان نه چنین است که کسی انکار سقر تواند کرد یا دفع خزنه تواند نمود. یا چرا تدبر در آیات قرآنی نمی‌کنند تا مهتدی شوند. سوگند به ماه که از آیات عجیبه است در طلوع و غروب و زیادت و نقصان، و قسم به حرمت شب که چون از پی روز درآید و سوگند بر روز چون روشن شود یا عالم را روشن گرداند و تاریکی را زایل کند؛ به درستی که سقر هرآینه یکی از دواهی و بلاهای بزرگ است که نظیری از بهر آن‌ها نباشد؛ در حالتی که سقر ترساننده است مر آدمیان را هرکه را که خواهد از شما.»
و می‌شود که «نذیر» رسول خدای باشد؛ یعنی محمّد صلّی اللّه علیه و اله هرکه را که خواهد، بیم می‌دهد از شما آن که پیش رود در خیر و طاعت یا بازایستد از شر و معصیت، یعنی عنان اختیار به دست خود آدمیان است اگر خواهند اطاعت کنند توانند، و اگر مرتکب معاصی شوند، قادرند.
علامه مجلسی علیه الرحمة می‌فرماید: «اگرچه آیات سابقه بر این آیه إِنَّها لَإِحْدَی الْکُبَرِ نَذِیراً لِلْبَشَرِ در بیان سقر و زبانیه آن است، پس استبعادی در ارجاع این ضمایر به سوی آن نیست، و چون احتمال دارد که به سوره راجع باشد؛ بعید نیست که به صاحبه آن راجع شود؛ یعنی به حضرت فاطمه علیها السّلام و مقصود این باشد که آن حضرت، یکی از آیات بزرگ و بیم‌دهنده بشر است.
علاوه بر این که احتمال دارد که مراد به آن این باشد که این تهدیدات برای آن کسی است که به آن حضرت ظلم کند و حق او را غصب نماید؛ صلوات اللّه علیها. و بالجمله نظر به آن تفسیر که ضمیر راجع به حضرت صدیقه طاهره باشد و آن حضرت دارای این شأن و رتبت باشد که تالی رتبت نبوت است، معلوم است که مقام و منزلت فرزندان او که بضعه آن حضرت هستند، چیست؟ و حضرت زینب کبری سلام اللّه علیها به هر مقام و منزلت برخوردار باشد، بعید نخواهد بود.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت زینب کبری علیها السّلام، 2/ 551- 554
فقیر گوید: شهادت می‌دهد به فضل مخدره و جلالت او، آن که صدوق در کمال الدین و مجلسی رحمه اللّه در غیبت بحار الانوار روایت کرده است که آن مخدره نیابت خاصه داشت از امام علیه السّلام و مرجع شیعه بود در حلال و حرام، تا زمان برء امام زین العابدین علیه السّلام از مرضی که گمان نمی‌کردند خلاصی حضرت را از آن مرض.
القائنی، الکبریت الأحمر،/ 376
در همان کتاب است که خدیجه، دختر امام نهم و خواهر امام دهم فرمود: حسین علیه السّلام در ظاهر به خواهرش زینب وصیت کرد و در زمان امام چهارم علوم آل محمّد صلّی اللّه علیه و اله و سلم از زبان زینب دختر علی علیه السّلام نشر می‌شد؛ برای پرده‌پوشی بر امام چهارم، و حفظ جان او.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 160
این عملکردها و خطبه‌های زینب کبری بود که جزء تکمیل‌کننده و عامل باروری قیام حسینی گشت؛ چنان‌که با آشکار ساختن کارنامه سیاه بنی امیّه برای مردم، کوس فضیحت و رسوایی این بدسگالان را برای همگان به صدا درآورد؛ پایه‌های دولتشان را فروریخت؛ تخت سلطنتشان را واژگون ساخت و ننگ و عار ابدی را بر ایشان به ارمغان آورد. این‌ها همه اهداف نهضت سیّد الشهدا علیه السّلام بود که توسط بانوی بزرگوار بنی هاشم به ثمر رسید.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 161
__________________________________________________
-و تشاطرت هی و الحسین بدعوة حتم القضاء علیهما أن یندبا
هذا بمشتبک النّصول و هذه فی حیث معترک المکاره فی السّبا
او و حسین علیهما السّلام به طور مساوی شریک در نهضتی هستند که تقدیر الهی بر آنان حتم نموده بود که برای آن به‌پا خیزند. حسین علیه السّلام در میان شمشیرها و نیزه‌ها به این مهم قیام کرد و این بانو در چنگال اسارت دشمنان بود.
چنان‌که این کمال نفسانی و نفس مطمئنه زینب کبری علیها السّلام بود که برادرش بر خود واجب دید که او را در سفر خود به شهیدستان کربلا همراه خویش سازد؛ زیرا حضرتش می‌دانست که وی قدرت نفسانی لازم برای دریافت اسرار امامت و ادای آن‌ها در موارد لازم را به نحو شایسته‌ای داراست.
همین عظمت شأن او بود که وی را برای به دوش کشیدن مقداری از بار گران امامت بعد از واقعه کربلا، به منظور حفظ حضرت سجّاد علیه السّلام از ستم دشمنان آماده ساخت؛ چنان‌که هرچند که مرجع اصلی اخذ احکام حضرت زین العابدین علیه السّلام بود، اما به ظاهر، شیعیان در دوران اسارت آل اللّه در کوفه و شام به این بانو برای پرسش از وظایف و احکام خود مراجعه می‌کردند؛ در حدیث آمده است که:
احمد بن ابراهیم گوید: (در اوائل غیبت صغری) نزد حکیمه دختر امام جواد علیه السّلام و خواهر حضرت هادی علیه السّلام رفتم و با او از پشت پرده سخن گفتم و از اعتقادش سؤال کردم. وی امامان خود را برایم نام برد تا این که گفت: «و آخرینشان حجّت بن الحسن علیه السّلام است»؛ و نام حضرتش را برایم بازگو کرد.
گفتم: «فدایت شوم، شما او را دیده‌اید؟ یا درباره‌اش چیزی شنیده‌اید؟ ژ
گفت: «اطلاع من بر طبق خبری است که امام عسکری علیه السّلام به مادرش نگاشته است.»
گفتم: «این فرزند کجاست؟»
گفت: «در نهان است.»
گفتم: «شیعه به چه کسی روی آورند؟»
گفت: «به جدّه، مادر امام عسکری علیه السّلام.»
گفتم: «به چه کسی اقتدا جست که به یک زن وصیت کرده است!»
گفت: «این امر به شیوه حسین علیه السّلام است که در ظاهر به خواهرش زینب علیها السّلام وصیت کرد، و از این رو فرمایشاتی که امام سجّاد علیه السّلام می‌فرمود، از زبان زینب خارج می‌شد تا این که حضرتش از دشمنان مصون ماند.»
پاک‌پرور، ترجمه العبّاس،/ 142- 144
همچنان که به خاطر نفس قدسی و ثبات قلب و شایستگی‌اش برای حمل اسرار الهی و ادای آن‌ها در مورد لازم، برخی از وظایف امام معصوم را بعد از واقعه کربلا بر دوش داشت و مردم در احکام شرع به جای مراجعه به حضرت سجاد علیه السّلام به او رجوع می‌کردند تا امام از کید دشمنان در امان ماند.
احمد بن ابراهیم گوید: از حکیمه دخت امام جواد علیه السّلام درباره پیشوایانش که طاعتشان را بر گردن داشت، پرسیدم. او یک‌یک ائمه علیهم السّلام را برایم برشمرد تا این که به حجة بن الحسن علیه السّلام رسید و نامش را-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 162
__________________________________________________
- گفت. از ایشان جویا شدم (که در کجا هستند). حکیمه پاسخ داد: «در غیبت به‌سر می‌برند.»
گفتم: «پس شیعیان به چه کسی پناه ببرند؟»
گفت: «به جده‌اش مادر امام حسن عسکری علیه السّلام.»
گفتم: «به چه کسی اقتدا کرد؟ که زنی را وصی خود قرار دادد؟»
گفت: «این اقتدای به حسین علیه السّلام است که در ظاهر به خواهرش زینب وصیت کرد و هرچه از علوم امام سجّاد علیه السّلام خارج می‌شد، از زبان زینب سلام اللّه علیها بود تا امر امام پوشیده ماند.
از این روایت شریف می‌توان چنین استفاده کرد که زینب کبری صلوات اللّه علیها بعد از آن که به مدینه بازگشت، مدتی مرجع شیعه در احکام دین بود تا مفاد حدیث تحقق یابد.
به خاطر این نکته دقیق بود که شهید راه عزّت و دین، خواهرش را همراه خود کرد؛ زیرا می‌دانست هدفی که خود را فدای آن می‌سازد، با نیرنگ سلطنت جائر بنی امیّه دگرگون شده است و اگر بیان کوبنده خواهرش نباشد، حقیقت آن مسخ می‌شود و هیچ‌کس هم در آن موقعیت خطیر که خاندان رسالت در محاصره شمشیرها و نیزه‌ها بودند- هرچند که بزرگ قبیله خود بود- توان سخن گفتن نداشت تا چه رسد به توفیدن بر دشمن و پرده برداشتن از حقیقت، و تنها در آن میان عقیله بنی هاشم با زبان برنده‌تر از شمشیر خود پرده از جنایات ابن مرجانة و یزید بن معاویه برگشاد.
فتشاطرت هی و الحسین بدعوة حتم القضاء علیهما أن یندبا
هذا بمشتبک النّصول و هذه فی حیث معترک المکاره فی السّبا (2)
او و حسین علیه السّلام هماهنگ با هم نهضتی را برپا داشتند که تقدیر الهی آن را بر ایشان رقم زده بود. سالار شهیدان در میان نیزه و شمشیر به این مهم پرداخت، و خواهر مظلومه‌اش هم در چنگال اسارت دشمن.
بر همین اساس است که می‌بینیم سرور زنان عالم صدّیقه کبری، فاطمه زهرا سلام اللّه علیها به پاسداری از خلافت عظمای الهی، آن هنگام که از امیر مؤمنان صلوات اللّه علیه پیمان بر سکوت گرفته شده بود، می‌پردازد و در مسجد پیامبر صلی اللّه علیه و آله آن خطبه بلیغ را در جمع انبوه مهاجر و انصار ادا می‌کند.
این انتقال رسالت از سیّد الشهدا به زینب کبری نیز براساس این آینده‌نگری بود که حضرتش طبق فرموده جدش رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله یقین داشت که دشمن به نهایت پستی و پلیدی هم که برسد و غیرت و تعصب را کنار گذارد، به حرم ایشان قصد سوء نمی‌کند. این موضوع را حضرت در آخرین وداع به آنان فرمود: البسوا أزرکم و استعدّوا للبلاء و اعلموا أنّ اللّه حامیکم و حافظکم و سینجیکم من شرّ الأعداء و یجعل عاقبة أمرکم إلی خیر و یعذّب عدوّکم بأنواع العذاب و یعوّضکم عن هذه البلیّة بأنواع النّعم و الکرامة، فلا تشکوا و لا تقولوا بألسنتکم ما ینقص من قدرکم.
لباس (حرمان) بپوشید و آماده بلا باشید. بدانید که خداوند حامی و حافظتان می‌باشد و شما را از شرّ دشمنان نجات می‌دهد و عاقبت امر شما را نیکو می‌کند و دشمنانتان را به انواع عذاب مبتلا می‌سازد و در مقابل این بلایا، نعمت‌های گوناگون و کرامت خود را به شما ارزانی می‌فرماید. پس لب به شکوه مگشایید و سخنی که از قدرتان بکاهد، بر زبان نیاورید.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 163
إنّ من المقامات الرّفیعة الّتی اختصّت بها السّیّدة زینب علیها السّلام، هو مقام النّیابة الخاصّة الّتی نالته من أخیها الإمام الحسین علیه السّلام، و هو مقام یتلو مقام الإمامة و یقرب منه، و قد منحها هذا المقام- بأمر من اللّه تعالی- أخوها الإمام الحسین علیه السّلام فی یوم عاشوراء، بل و من لیلتها، و ذلک حین سمعت أخاها ینعی نفسه، فلم تطق أن تسمع خبر مفارقته، و جزعت و فزعت من نعی الإمام نفسه، فأمرها أخوها الإمام الحسین علیه السّلام بالصّبر و منحها- کما قال بعض الأعلام- هذا المقام الرّفیع لتتقوّی به علی تحمّل الرّزایا و البلایا الّتی ستنهال علیها کالسّیل الجارف، و تنصبّ فوقها کالبرق الخاطف، و تدمدم بها کالرّیح القاصف. و للتحفّظ به علی حیاة ابن أخیها الإمام زین العابدین علیه السّلام حتّی لا تخلو الأرض من الحجّة. و یشهد لها بنیل هذا المقام الرّفیع أمور تالیة «1»:
فإنّ هذا الخبر صریح فی أنّ السّیّدة زینب علیها السّلام قد نالت النّیابة الخاصّة عن أخیها الإمام الحسین علیه السّلام، و فازت بالعلوم الّتی أودعها عندها أخوها بأمر من اللّه تعالی، حتّی تکون هی علیها السّلام مصدر نقلها و روایتها، فیسلم بذلک ابن أخیها الإمام زین العابدین علیه السّلام من کید الأعداء و شرّهم، و لئلّا تخلو الأرض من الحجّة، و لا منافاة بین کون الإمام زین العابدین علیه السّلام عالما بکلّ العلوم و حاویا علیها و هو کذلک، مع نقله عن عمّته السّیّدة زینب علیها السّلام تقیّة، إذا کان حفظ حیاته متوقّفا علی ذلک. «2»
الجزائری، الخصائص الزّینبیّة،/ 242، 243
__________________________________________________
- این‌ها همه در صورتی است که العیاذ باللّه معتقد به امامت سیّد الشهدا صلوات اللّه علیه نباشیم؛ اما اگر در برابر ناموس علم امام سر تعظیم فرود آوریم، و آن را شامل وقایع گذشته و آینده بدانیم، و اذعان کنیم‌که عملکرد امام به حسب مصالح و واقعیات، و در یک کلام اقوال و افعال وی براساس مقام عصمتی که خطا در آن راه ندارد است، چاره‌ای نمی‌یابیم جز آن که اقرار کنیم که هرچه از امام سرزند، ناشی از احکامی ربانی و مصالحی الهی می‌باشد که عاری از کم‌ترین شک و تردید است.
(1). المدثر: 32- 37.
(2)- از قصیده علامه شیخ میرزا محمّد علی اردوبادی.
طارمی، پیرامون شناخت فرزندان امام حسین علیه السّلام،/ 30- 31
(1)- [ثمّ ذکر کلام الصّدوق کما ذکرناه].
(2)- نائل شدن علیا مخدّره مقام وصایت و نیابت خاصه را:-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 164
قال الصّدوق: إنّ لها نیابة خاصّة عن الحسین علیه السّلام، و کانت الشّیعة ترجع إلیها فی الحلال و الحرام حتّی بری‌ء الإمام زین العابدین علیه السّلام من مرضه.
الصّادق، زینب ولیدة النّبوّة و الإمامة،/ 13
__________________________________________________
- در بحار الانوار و اکمال الدین صدوق از علی بن الحسین بن علی بن شادویه المؤدب مروی است که احمد بن ابراهیم گفت: «بر حکیمه دختر محمّد بن علی الرضا علیه السّلام وارد شدم در سال دویست و شصت و دو.
آن مخدره از پس پرده با من تکلم می‌کرد.»
در ضمن آن حدیث است که احمد بن ابراهیم گفت: «من گفتم: اقتدا به چه کسی که با یک زن وصیت کرده است؟»
(فقالت: اقتداء بالحسین علیه السّلام فالحسین أوصی إلی أخته بنت علی علیه السّلام فی الظّاهر فکان ما یخرج عن علیّ ابن الحسین علیهما السّلام من علم ینسب إلی زینب سترا علی علیّ بن الحسین).
حکیمه خاتون، دختر حضرت جواد علیه السّلام فرمود: «در این امر به امام حسین علیه السّلام اقتدا شده است. چه حضرت حسین علیه السّلام وصیت خویش را در ظاهر با خواهرش زینب نهاد و در احکام و علوم هرچه برای ایشان ظاهر می‌گشت، به علیا مخدره حضرت زینب منسوب بود، زیرا به سبب تقیه نمی‌خواستند به علی بن الحسین علیه السّلام نسبت دهند تا اسباب بداندیشی مخالفان شود.»
و از این خبر معلوم می‌شود که آن مخدره دارای منزلت و مقام نیابت امامت بوده و بدیهی و معین است که علو این مقام به چه اندازه است؟ بلکه جز امام این رتبت نخواهد داشت. این شؤونات جلیله و مقامات جمیله نزدیک به مرتبه امامت و ولایت است. یکی از مقامات آن مخدره این است که سه مرتبه امام زین العابدین را از قتل نگه‌داری کرد. به تفصیلی که بعد از این بیاید، از این حالات معلوم می‌شود که دختر امیر المؤمنین علیه السّلام چگونه عنصری دارد که با عنصر امامت مقابل است که خداوند متعال چنین امانتی را برای چنان روز ذخیره کرده است از آن‌جا که حضرت زینب به اخبار ما یکون دانا بود و می‌دانست که بنی امیه هرچه سعی کنند که آثار اهل بیت را نابود کنند، هرگز نتوانند، فلذا بلایا را با یک عالم شهامت استقبال می‌کرد و در تمام آن موارد خطرناک هیچ‌گاه نشد که اظهار خضوع و خشوع و فروتنی نماید و چنان مناعت طبع همی به خرج می‌داد و همه‌جا هیبت و ریاست منزلت خود را آشکار می‌فرمود که درخور هیچ سلطان مقتدری نبود. چنانچه در بیان خطب و کلمات او خواهی شنید، و این شؤونات مخصوص به مقام نبوت و امامت است، و آن مخدره اگر دارای اصل مرتبه امامت و ولایت نبود، لکن مقامی را دریافته است که مابین آن و این دیگر واسطه نخواهد بود، که اگر از آن مقام تجاوز شود به مرتبه ولایت و امامت نازل شود؛ لها جلال لیس فوق جلالها إلّا جلالة أمّها علیها السّلام.
محلاتی، ریاحین الشریعه، 3/ 58- 59
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 165

قال المسعودیّ: و قد ذکرنا خبر علیّ بن محمّد بن [علیّ بن] موسی علیه السّلام مع زینب الکذّابة بحضرة المتوکّل، و نزوله علیه السّلام إلی برکة السّباع، و تذلّلها له، و رجوع زینب عمّا ادّعته من أنّها أخت «1» الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیه السّلام و أنّ اللّه تعالی أطال عمرها إلی ذلک الوقت، فی کتابنا «أخبار الزّمان» و قیل: إنّه مات مسموما علیه السّلام!
المسعودی، مروج الذّهب، 4/ 171- 172
و منها: أنّ أبا هاشم الجعفریّ قال: ظهرت فی أیّام المتوکّل امرأة تدّعی أنّها زینب بنت فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله فقال لها المتوکّل: أنت امرأة شابّة و قد مضی من وقت وفاة «2» رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله ما مضی من السّنین.
فقالت: إنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله مسح علی رأسی، و سأل اللّه أن یردّ علیّ شبابی فی کلّ أربعین سنة، و لم أظهر للنّاس إلی هذه الغایة، فلحقتنی الحاجة فصرت إلیهم.
فدعا المتوکّل مشایخ آل أبی طالب، و ولد العبّاس و قریش فعرّفهم حالها. فروی جماعة وفاة زینب [بنت فاطمة علیها السّلام] فی سنة کذا، فقال لها: ما تقولین فی هذه الرّوایة؟
فقالت: کذب و زور، فإنّ أمری کان مستورا عن النّاس، فلم یعرف لی حیاة و لا موت.
فقال لهم المتوکّل: هل عندکم حجّة علی هذه المرأة غیر هذه الرّوایة؟ قالوا: لا. قال:
أنا «3» بری‌ء من العبّاس إن [لا] أنزلها عمّا ادّعت إلّا بحجّة [تلزمها].
قالوا: فأحضر [علیّ بن محمّد] ابن الرّضا علیهم السّلام فلعلّ عنده شیئا من الحجّة غیر ما عندنا. فبعث إلیه فحضر فأخبره بخبر المرأة. فقال: کذبت، فإنّ زینب توفّیت فی سنة
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: إبنة].
(2)- [لم یرد فی البحار].
(3)- «فهو» م، ط. «هو» البحار.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 166
کذا فی شهر کذا فی یوم کذا. قال: فإنّ هؤلاء قد رووا مثل هذه الرّوایة و قد حلفت أن «1» لا أنزلها عمّا ادّعت إلّا بحجّة تلزمها.
قال: و لا علیک، فهاهنا حجّة تلزمها و تلزم غیرها. قال: و ما هی؟ قال: لحوم ولد «2» فاطمة محرّمة علی السّباع، فأنزلها إلی السّباع فإن کانت من ولد فاطمة فلا تضرّها [السّباع]. فقال لها: ما تقولین؟ قالت: إنّه یرید قتلی. قال: فهاهنا جماعة من ولد الحسن و الحسین علیهما السّلام، فأنزل من شئت منهم. قال: فو اللّه لقد تغیّرت وجوه الجمیع.
فقال بعض المتعصّبین «3»: هو یحیل علی غیره، لم لا یکون هو؟
فمال المتوکّل إلی ذلک رجاء أن یذهب من غیر أن یکون له فی أمره صنع. فقال: یا أبا الحسن لم لا یکون أنت ذلک؟ قال: ذاک إلیک. قال: فافعل! قال: أفعل [إن شاء اللّه].
فأتی بسلّم و فتح عن السباع و کانت ستّة من الأسد، فنزل [الإمام] أبو الحسن علیه السّلام إلیها، فلمّا دخل و جلس صارت [الأسود] إلیه، و رمت بأنفسها بین یدیه، و مدّت بأیدیها، و وضعت رؤوسها بین یدیه.
فجعل یمسح علی رأس کلّ واحد منها بیده، ثمّ یشیر له «4» بیده إلی الاعتزال فیعتزل ناحیة، حتّی اعتزلت کلّها و قامت «5» بإزائه.
فقال له الوزیر: ما کان هذا صوابا، فبادر بإخراجه من هناک، قبل أن ینتشر خبره.
فقال له: أبا الحسن ما أردنا بک سوءا و إنّما أردنا أن نکون علی یقین ممّا قلت، فأحبّ أن تصعد. فقام و صار إلی السّلم و هی حوله تتمسّح بثیابه.
فلمّا وضع رجله علی أوّل درجة التفت إلیها و أشار بیده أن ترجع. فرجعت و صعد فقال: کلّ من زعم أنّه من ولد فاطمة فلیجلس فی ذلک المجلس.
__________________________________________________
(1)- «انی» م، ط.
(2)- «بنی» البحار.
(3)- «المبغضین» خ ل.
(4)- «إلیه» البحار.
(5)- «و وقفت» ط، «و أقامت» البحار.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 167
فقال لها المتوکّل: انزلی.
قالت: اللّه اللّه ادّعیت الباطل، و أنا بنت فلان، حملنی الضرّ علی ما قلت.
فقال [المتوکّل]: ألقوها إلی السّباع، «1» فبعثت والدته و استوهبتها منه و أحسنت إلیها «1».
الرّاوندی، الخرائج و الجرائح، 1/ 404- 406- عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز، 7/ 475- 477 رقم 2476/ 56؛ المجلسی، البحار، 50/ 149- 150
أبو الهلقام و عبد اللّه بن جعفر الحمیریّ و الصقر الجبلیّ و أبو شعیب الحنّاط و علیّ بن مهزیار قالوا: کانت زینب الکذّابة تزعم أنّها بنت علیّ بن أبی طالب فأحضرها المتوکّل و قال: اذکری نسبک، فقالت: أنا زینب بنت علیّ علیه السّلام؛ و أنّها کانت حملت إلی الشّام، فوقعت إلی بادیة من بنی کلب فأقامت بین ظهرانیهم.
فقال لها المتوکّل: إنّ زینب بنت علی قدیمة، و أنت شابّة؟ فقالت: لحقتنی دعوة رسول اللّه بأن یردّ شبابی فی کلّ خمسین سنة، فدعا المتوکّل وجوه آل أبی طالب، فقال:
کیف یعلم کذبها؟ فقال الفتح: لا یخبرک بهذا إلّا ابن الرّضا، فأمر بإحضاره و سأله فقال علیه السّلام: إنّ فی ولد علیّ علامة، قال: و ما هی؟ قال: لا تعرض لهم السّباع، فألقها إلی السّباع، فإن لم تعرض لها فهی صادقة، فقالت: یا أمیر المؤمنین اللّه اللّه فیّ فإنّما أراد قتلی، و رکبت الحمار و جعلت تنادی: ألا إنّنی زینب الکذّابة.
و فی روایة أنّه عرض علیها ذلک فامتنعت فطرحت للسّباع فأکلتها.
قال علیّ بن مهزیار فقال علیّ بن الجهم: جرّب هذا علی قائله، فأجیعت السباع ثلاثة أیّام، ثمّ دعا بالإمام علیه السّلام و أخرجت السّباع فلمّا رأته لاذت به «2» و بصبصت «3» بأذنابها «4» فلم یلتفت الإمام إلیها، و صعد السّقف و جلس عند المتوکّل ثمّ نزل من عنده،
__________________________________________________
(1- 1) [البحار: فاستوهبتها والدته].
(2)- [لم یرد فی البحار].
(3)- [فی البحار و زینب الکبری: تبصبصت.].
(4)- [زینب الکبری: بأذانها].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 168
و السّباع تلوذ به و تبصبص حتّی خرج و قال: قال النّبیّ: حرّم لحوم أولادی علی السّباع.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 416- عنه: المجلسی، البحار، 50/ 204- 205
عن علیّ بن مهزیار، قال: إنّه صار إلی سرّ من رأی، و کانت زینب الکذّابة ظهرت و زعمت أنّها زینب بنت علیّ بن أبی طالب علیه السّلام، فأحضرها المتوکّل و سألها فانتسبت إلی علیّ بن أبی طالب و فاطمة، فقال لجلسائه: کیف بنا بصحّة أمر هذه، و عند من نجده؟ فقال الفتح بن خاقان: ابعث إلی ابن الرّضا فأحضره حتّی یخبرک بحقیقة أمرها.
فأحضر علیه السّلام فرحّب به المتوکّل و أجلسه معه علی سریره، فقال: إنّ هذه تدّعی کذا، فما عندک؟ فقال: «المحنة فی هذا قریبة، إنّ اللّه تعالی حرّم لحم جمیع من ولدته فاطمة و علیّ و الحسن و الحسین علیهم السّلام علی السّباع، فألقوها للسّباع، فإن کانت صادقة لم تتعرّض لها، و إن کانت کاذبة أکلتها».
فعرض علیها فکذبت نفسها، و رکبت حمارها فی طریق سرّ من رأی تنادی علی نفسها و جاریتها علی حمار آخر بأنّها زینب الکذّابة، و لیس بینها و بین رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم و علیّ و فاطمة صلوات اللّه علیهم قرابة، ثمّ دخلت الشّام.
فلمّا أن کان بعد ذلک بأیّام ذکر عند المتوکّل أبو الحسن علیه السّلام، و ما قال فی زینب، فقال علیّ بن الجهم: یا أمیر المؤمنین، لو جرّبت قوله علی نفسه فعرفت حقیقة قوله.
فقال: أفعل، ثمّ تقدّم إلی قوّام السّباع فأمرهم أن یجوّعوها ثلاثة، و یحضروها القصر فترسل فی صحنه فنزل و قعد هو فی المنظر، و أغلق أبواب الدّرجة، و بعث إلی أبی الحسن علیه السّلام فأحضر، و أمره أن یدخل من باب القصر، فدخل، فلمّا صار فی الصّحن. أمر بغلق الباب، و خلّی بینه و بین السّباع فی الصّحن.
قال علیّ بن یحیی: و أنا فی الجماعة و ابن حمدون، فلمّا حضر علیه السّلام و علیه سواد و شقة «1» فدخل و أغلق الباب و السّباع قد أصمّت الآذان من زئیرها، فلمّا مشی فی الصّحن یرید
__________________________________________________
(1)- فی ر، ک، م: سیفه.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 169
الدّرجة مشت إلیه السّباع و قد سکنت، و لم نسمع لها حسّا، حتّی تمسّحت به، و دارت حوله، و هو یمسح رؤوسها بکمّه، ثمّ ضرب بصدورها الأرض، فما مشت و لا زأرت حتّی صعد الدّرجة، و قام المتوکّل و دخل، فارتفع أبو الحسن علیه السّلام و قعد طویلا، ثمّ قام فانحدر، ففعلت السّباع به کفعلها فی الأوّل، و فعل هو بها کفعله الأوّل، فلم تزل رابضة حتّی خرج من الباب الّذی دخل منه، و رکب و انصرف، و أتبعه المتوکّل بمال جزیل «1» صلة له.
و قال علیّ بن الجهم: فقمت و قلت: یا أمیر المؤمنین، أنت إمام فافعل کما فعل ابن عمّک. فقال: و اللّه لئن بلغنی ذلک من أحد من النّاس لأضربنّ عنقه و عنق هذه العصابة کلّهم. فو اللّه ما تحدّثنا بذلک حتّی قتل.
و قد ذکر الحدیث أبو عبد اللّه الحافظ النّیسابوریّ فی کتابه الموسوم بالمفاخر، و نسبه إلی جدّه الرّضا علیه السّلام، و هو أنّه قد دخل علی المأمون و عنده زینب الکذّابة، و کانت تزعم أنّها زینب بنت علیّ بن أبی طالب، و أنّ علیّا قد دعا لها بالبقاء إلی یوم القیامة، فقال المأمون للرّضا علیه السّلام: سلّم علی أختک.
فقال: «و اللّه ما هی بأختی و لا ولدها علیّ بن أبی طالب». فقالت زینب: ما هو أخی و لا ولده علیّ بن أبی طالب. فقال المأمون للرّضا علیه السّلام: ما مصداق قولک هذا؟
فقال: «إنّا أهل بیت لحومنا محرّمة علی السّباع، فاطرحها «2» إلی السّباع، فإنّ تک صادقة فإنّ السّباع تعفی لحمها». قالت زینب: ابتدی‌ء بالشّیخ. قال المأمون: لقد أنصفت، فقال له: أجل.
ففتحت برکة السباع فنزل الرّضا علیه السّلام إلیها، فلمّا رأته بصبصت «3» و أومأت إلیه بالسّجود، فصلّی فیما بینها رکعتین و خرج منها.
__________________________________________________
(1)- فی م: جلیل.
(2)- فی ش، ص: فأظهرها. و فی ر: علی، بدل: إلی.
(3)- فی ش، ص: هفهفت.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 170
فأمر المأمون زینب أن تنزل فأبت، و طرحت للسباع فأکلتها.
قال المصنّف رحمه اللّه و رضی عنه: إنّی وجدت فی تمام هذه الرّوایة أنّ بین السباع کان سبعا ضعیفا و مریضا، فهمهم شیئا فی أذنه فأشار علیه السّلام إلی أعظم السّباع بشی‌ء فوضع رأسه له، فلمّا خرج قیل له: ما قلت لذلک السّبع الضّعیف؟ و ما قلت للآخر؟ قال: «إنّه شکا إلیّ و قال: إنّی ضعیف، فإذا طرح علینا فریسة لم أقدر علی مؤاکلتها، فأشر إلی الکبیر بأمری، فأشرت إلیه فقبل».
قال: فذبحت بقرة و ألقیت إلی السّباع، فجاء الأسد و وقف علیها و منع السّباع أن تأکلها حتّی شبع الضّعیف، ثمّ ترک السّباع حتّی أکلوها.
و قال المصنّف رحمه اللّه: و أقول أیضا: إنّه غیر ممتنع أن یکون ذلک غیر الآخر؛ و أنّ ما نسب فی أمر أبی الحسن علیه السّلام فی زینب الکذّابة غیر منسوب إلیها، و إنّما فعل ذلک المتوکّل ابتداء، و تعرّض لأمر آخر، لأنّه کان مشغوفا بإیذاء أهل البیت علیهم السّلام.
ابن حمزة، الثّاقب فی المناقب،/ 545- 548 رقم 487/ 5، 488/ 6
قال: و منها ما ظهرت فی أیّام المتوکّل امرأة تدّعی أنّها زینب بنت فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم و ذکر الحدیث.
و فیه: أنّه دعا مشایخ آل أبی طالب فاحتجّوا علیها، بأنّ زینب ماتت فی سنة کذا فقالت: إنّ أمری کانت مستورا عن النّاس، ثمّ أحضروا علیّ بن محمّد علیه السّلام إلی أن قال:
فها هنا حجّة تلزمها و تلزم غیرها، قالوا: و ما هی؟ قال علیه السّلام: لحوم بنی فاطمة محرّمة علی السّباع، فأنزلها إلی السّباع فإن کانت من ولد فاطمة فلا تقربها السّباع، فقال لها: ما تقولین؟ قالت: إنّه یرید قتلی، قال: فهاهنا جماعة من ولد الحسن و الحسین، فأنزل من شئت منهم قال: فو اللّه لقد تغیّرت وجوه الجمیع فقال بعض المبغضین: هو یحیل علی غیره لم لا یکون هو؟ فمال المتوکّل إلی ذلک رجاء أن یذهب من غیر أن یکون له فی أمره صنع، فقال له: یا أبا الحسن، لم لا تکون أنت ذلک؟ قال: ذلک إلیک، قال: فافعل، قال: أفعل إن شاء اللّه، و أتی بسلّم و فتح عن السّباع، و کانت ستّة من الأسد، فنزل الإمام
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 171
علیه السّلام إلیها، فلمّا وصل و جلس صارت الأسود إلیه و رمت بأنفسها بین یدیه، و مدّت بأیدیها و وضعت رؤوسها بین یدیه؛ و جعل یمسح علی کلّ واحد منها بیده، ثمّ یشیر إلیه بیده بالاعتزال، فیعتزل ناحیة حتّی اعتزلت کلّها، و وقفت بإزائه فقال له الوزیر: ما هذا صوابا فبادر بإخراجه من هناک قبل أن ینتشر خبره ... «الحدیث» و فیه أنّه خرج ثمّ أمر بطرحها للسّباع فأقرّت ثمّ استوهبتها أمّ المتوکّل منه.
و منها: قال أبو هاشم الجعفریّ کان للمتوکل بیت فیه شبّاک و فیه طیور مصوّتة، فإذا دخل إلیه أحد لم یسمع و لم یسمع، فإذا دخل علیّ علیه السّلام سکتت جمیعا، فإذا خرج عادت إلی حالها.
و روی حدیث زینب الکذّابة الّتی ذکرناها فی أخبار الرّضا علیه السّلام عن الهادی علیه السّلام و اللّه أعلم.
الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 375- 376، 394
و منها: أنّه کان بخراسان امرأة تسمّی زینب فادّعت أنّها علویّة من سلالة فاطمة علیها السّلام، و صارت تصول علی أهل خراسان بنسبها، فسمع بها علیّ الرضا علیهما السّلام فلم یعرف نسبها، فأحضرت إلیه فردّ نسبها، و قال: هذه کذّابة، فسفهت علیه، و قالت: کما قدحت فی نسبی فأنا أقدح فی نسبک، فأخذته الغیرة العلویّة، فقال علیه السّلام لسلطان خراسان:
«1» أنزل هذه إلی برکة السّباع یتبیّن لک الأمر «1» و کان لذلک السّلطان بخراسان موضع واسع فیه سباع مسلسلة للانتقام من المفسدین، یسمّی ذلک الموضع ببرکة السّباع، فأخذ الرّضا علیه السّلام بید تلک المرأة فأحضرها عند ذلک السّلطان، و قال: إنّ هذه کذّابة علی علیّ و فاطمة علیهما السّلام و لیست من نسلهما فإنّ من کان حقّا بضعة من علیّ و فاطمة علیهما السّلام فإنّ لحمه حرام علی السّباع، فألقوها فی برکة السّباع، فإن کانت صادقة فإنّ السّباع لا تقربها، و إن کانت کاذبة فتفترسها السّباع.
فلمّا سمعت ذلک منه قالت: فانزل أنت إلی السّباع، فإن کنت صادقا فإنّها لا تقربک و لا تفترسک؛ فلم یکلّمها، و قام علیه السّلام فقال له ذلک السّلطان: إلی أین؟ قال: إلی برکة
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی زینب الکبری].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 172
السّباع، و اللّه لأنزلنّ إلیها، و قام السّلطان و النّاس و الحاشیة و جاؤوا، و فتحوا باب البرکة، فنزل الرّضا علیه السّلام و النّاس ینظرون من أعلی البرکة، فلمّا حصل بین السّباع أقعت جمیعها إلی الأرض علی أذنابها، و صار یأتی إلی واحد واحد و یمسح وجهه و رأسه و ظهره، و السّبع یبصبص له هکذا إلی أن أتی علی الجمیع؛ ثمّ طلع و النّاس ینظرون إلیه، فقال لذلک السّلطان: أنزل هذه الکذّابة علی علیّ و فاطمة علیهما السّلام لیتبیّن لک فامتنعت فألزمها ذلک السّلطان، و أمر أعوانه بإلقائها فمذ رآها السّباع و ثبوا إلیها و افترسوها، فاشتهر اسمها بخراسان بزینب الکذّابة و حدیثها هناک مشهور.
الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 260- 261- عنه: النّقدی، زینب الکبری،/ 70- 71
إدّعت امرأة اسمها زینب أنّها من نسل علیّ و فاطمة، فکذّبها علیه السّلام و أتی بها برکة السّباع لینزلها، و قال: إن کانت لم تضرّها، قالت: فانزل أنت أوّلا، فنزل علیه السّلام و مسح علیها أجمعها ثمّ أنزلها السّلطان قهرا فافترستها.
قال الجعفریّ، جاءت امرأة إلی المتوکّل، و زعمت أنّها زینب بنت فاطمة البتول، فأحضر الهادی علیه السّلام، و أعلمه بها، فقال علیه السّلام: إن کانت صادقة تنزل إلی برکة السّباع، فإنّ لحوم الفاطمیّین حرام علیها، فقالت: إنّه یرید قتلی، فطلبوا أن ینزل علیه السّلام، فنزل، فتمسّحت به السّباع و بسطت أیدیها بین یدیه فمسح علیها، فأقرّت المرأة أنّها کاذبة، فأراد أن یلقیها إلی السّباع، فشفعت أمّه فیها.
البیاضی، الصّراط المستقیم، 2/ 199، 204
و نقل الحافظ جمال الدّین الزّرندیّ عن الأستاذ أبی سعید عبد الملک بن أبی عثمان الواعظ: أنّه روی فی کتابه الّذی جمعه فی شرف المصطفی صلّی اللّه علیه و اله و سلم بسنده إلی علیّ بن یحیی المنجم قال: ظهرت زینب الکذّابة، فزعمت أنّها لبطن فاطمة و علیّ بن أبی طالب رضی اللّه عنه‌و عنها، فقال المتوکّل لجلسائه: کیف لنا بصحّة أمر هذه المرأة؟ عند من نجده؟ فقال الفتح ابن خاقان: ابعث إلی علیّ الرّضا بن موسی الکاظم حتّی یحضر و یخبرکم حقیقة أمرها.
فبعث إلیه فأتاه فرحّب به، و أجلسه معه علی سریره، و قال له إنّ هذه تدّعی کذا
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 173
و کذا، فما عندک فی ذلک؟ فقال: الامتحان فی هذا قریب، إنّ اللّه قد حرّم لحم جمیع ولد فاطمة و علیّ من ولد الحسن و الحسین علی السّباع، فألقها للسّباع فإن کانت صادقة لم تتعرّض لها، و إن کانت کاذبة أکلتها. فعرض ذلک علیها فکذّبت نفسها. و أدیرت علی جمل فی طرقات سرّ من رأی تنادی علی نفسها بأنّها زینب الکذّابة، و لیس بینها و بین رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم رحم ماسّة من فاطمة علیها السّلام. و جاریتها علی جمل آخر تنادی علیها بذلک. و رحلت إلی الشّام.
فلمّا کان بعد ذلک بأیّام جری ذکر الإمام علیّ بن [محمّد بن علیّ بن] موسی الکاظم و ما قال فی زینب حتّی ظهر أمرها عند المتوکّل، فقال له علیّ بن الجهم: یا أمیر المؤمنین، لو جرّبت قوله علیه فعرفت حقیقته. فقال: أفعل. ثمّ قال المتوکّل للفتح بن خاقان: تقدّم إلی خدم السباع و أمرهم أن یخرجوا منها ثلاثة و یحضروها هذا القصر فترسل فی صحبته، و نقعد نحن فی المنظر و نغلق باب الدّرج، و نبعث إلیه حتّی یحضر و یدخل من باب القصر، فإذا صار فی الصّحن أغلق الباب و خلّ بینه و بینها فی الصّحن.
قال علیّ بن یحیی: و کنت أنا و ابن حمدون فی الجماعة، ففعل ابن خاقان ما أمره به، و دعا علیّ بن موسی، فلمّا دخل أغلق الباب، و السّباع قد أصمّت الأسماع من زئیرها، فلمّا مشی فی الصّحن یرید الدّرجة، مشت إلیه السّباع، و قد سکنت فما یسمع لها حسّ حتّی تمسّحت به و دارت حوله، و هو یمسح رؤوسها، ثمّ ضربت السّباع بصدورها إلی الأرض و ربضت فما همست و لا زأرت حتّی صعد الدّرجة، و تحدّث عند المتوکّل ملیّا، ثمّ انحدر ففعلت السّباع کفعلها الأوّل، ثمّ ربضت فما سمع لها حسّ و لا زئیر حتّی خرج علیّ الرّضا من الباب الّذی دخل منه، فرکب و انصرف إلی منزله، فأتبعه المتوکّل بمال جزیل صلة له.
فقال علیّ بن الجهم: فقمت و قلت للمتوکّل: یا أمیر المؤمنین، افعل کما فعل ابن عمّک، و مرّ علی السّباع. فقال: یا علیّ، ترید أن تتلفنی حتّی تأکلنی السّباع؟ ثمّ قال المتوکّل لجلسائه: و اللّه لأن بلغتم هذا أحدا من النّاس، لأضربنّ أعناق هذه العصابة
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 174
کلّهم. قال: فو اللّه ما جسر أحد ممّن شاهد ذلک أن یتکلّم حتّی مات المتوکّل- انتهی.
قلت: أمّا ما ذکر عن السباع لعلیّ الرّضا بن موسی الکاظم، فغیر مستبعد، فقد نقل وقوع مثله عن أولیاء اللّه عزّ و جلّ إذ من تحقّق بخوف المولی عزّ و جلّ خافته السّباع، و غیرها.
و أمّا قوله: «إنّ اللّه قد حرّم لحم جمیع ولد فاطمة» إلی آخره، فیحتاج إلی تأمّل إسناد هذه القصّة، و ثبوت عدالة رجاله فإن ثبت ذلک حکم بصحّة هذا القول من الرّضا و مثله من قبل الرّأی، فیکون محمولا علی أنّه یرویه عن آبائه أو غیرهم عن النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله و سلم، فیکون ذلک من خواصّ ولد فاطمة و علیّ رضی اللّه عنهم.
علی أنّ المسعودی أشار فی «مروجه» إلی هذه القصّة إلّا أنّه جعل صاحب القصّة علیّا العسکریّ بن محمّد الجواد بن علیّ الرّضا، فقال: فی خلافة المعتزّ باللّه: و قد ذکرنا خبر علیّ بن محمّد بن علیّ بن موسی علیهم الرّضوان مع زینب الکاذبة بحضرة المتوکّل، و نزوله إلی برکة السباع و تذلّلها، و رجوع زینب عمّا ادّعته من أنّها اخت الحسین بن علیّ ابن أبی طالب رضی اللّه عنهما، و إنّ اللّه أطال عمرها إلی ذلک الوقت فی کتابنا «أخبار الزّمان»- انتهی.
قلت: و هذا هو الصّواب، لأنّ الرّضا قد توفّی فی خلافة المأمون بالاتّفاق، و لم یدرک المتوکّل، و إنّما أدرک المتوکّل ولد ولده علیّ العسکریّ، و کان المتوکّل وجّه یحیی بن هرثمة لإشخاصه من المدینة النّبویّة إلی سرّ من رأی، و أسکنه بها، و کانت تسمّی العسکر، فعرف بالعسکریّ. «1»
السمهودی، جواهر العقدین،/ 471- 472؛ الزّرندی، درر السّمطین،/ 241- 242
__________________________________________________
(1)- بیان احوال آن دو زن که خود را «زینب» شمردند و به «زینب کذابه» نام بردارند:
در جلد دوازدهم بحار الانوار در زیر معجزات حضرت امام رضا صلوات اللّه علیه مسطور است که در خراسان، زنی زینب نام بود. وقتی ادعا کرد که وی علویه و از فرزندان فاطمه زهرا سلام اللّه علیهاست و به سبب انتساب به این نسب عالی بر مردم خراسان تفوق و تکاثر همی ورزید، اهل خراسان این داستان را در حضرت امام رضا علیه السّلام معروض داشتند. آن حضرت نسبش را تصدیق نفرمود. لاجرم او را به آن حضرت حاضر کردند. امام علیه السّلام او را از آن نسب بیگانه شمرد و فرمود: «این زن، دروغ زن است.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 175
__________________________________________________
- چون زینب این سخن بشنید، در آن حضرت به سفاهت و جسارت رفت و عرض کرد: «همان‌طور که نسب مرا قدح و ذم کردی، من نیز با تو این معاملت ورزم.»
آن حضرت را عزت و غیرت علویه فروگرفت و به فرمان‌گذار خراسان این امر را حوالت کرد و سلطان خراسان را مکانی وسیع بود و در آن‌جا بسیاری حیوانات درنده را در زنجیر کرده تا مردم مفسد را به چنگ و دندان آن‌ها انتقام کشند. پس امام علیه السّلام آن زن را بگرفت و نزد سلطانش بیاورد و فرمود: «این زن بر علی و فاطمه علیهما السّلام دروغ‌زن است و از ایشان نیست. چه هرکس که به حقیقت بضعه علی و فاطمه سلام اللّه علیهما باشد، گوشتش بر درندگان حرام است. او را در برکة السباع (1) درافکنید. اگر به صدق سخن کند، درندگان به جانب او نزدیک نشوند و اگر دروغ گوید، پاره‌اش گردانند.»
چون آن زن این سخن را بشنید، به حضرت رضا علیه السّلام عرض کرد: «تو خود نزد این درندگان شو. اگر راست‌گو باشی، به تو نزدیک نشوند؛ وگرنه‌ات درهم بدرند.» امام علیه السّلام هیچ با وی سخن نکرد و به‌پا شد. حکمران خراسان عرض کرد: «به کجا می‌شوی؟»
فرمود: «به سوی برکة السباع می‌روم. سوگند به خدای به جانب درندگان فرود می‌شوم.»
پس حکمران خراسان از جا برخاست و مردمان و اعیان درگاه با وی راهسپر شدند و در برکة السباع را برگشودند. امام علیه السّلام درون آن مکان شد. مردم از فراز دیوار آن مکان نگران شدند. چون آن حضرت در میان درندگان درآمد، تمامت آن جانوران خاک راه شدند و دم بر زمین مالیدند و یک‌به‌یک در خدمت آن حضرت شدند. آن حضرت دست مبارک بر صورت و سر و پشت آن‌ها بسود و آن جانوران در کمال خضوع و خشوع دم لابه و صدا برآوردند تا گاهی که آن حضرت با تمامت آن حیوانات این معاملت بنمود.
آن‌گاه به بالا برشد و مردم نگرانش بودند.
پس به سلطان خراسان فرمود: «این زن را که بر علی و فاطمه علیهما السّلام دروغ‌زن است، در این‌جا بیفکن تا از بهر تو روشن شود. آن زن امتناع ورزید و پادشاه او را ناچار همی ساخت و فرمان کرد تا او را مأخوذ داشتند و در آن مکان بیفکندند. به محض این‌که درندگانش بدیدند، بر وی برجستند و پاره‌پاره‌اش کردند و آن زن را از آن زمان، زینب کذّابه نامیدند و داستانش در خراسان مشهور است.
و نیز در همین کتاب در زیر معجزات حضرت امام علیّ النّقیّ صلوات اللّه علیه از ابو هاشم جعفری مسطور است که در زمان سلطنت متوکل عباسی زنی پدیدار گشت و ادعا کرد که وی همان زینب دختر فاطمه علیها السّلام بنت رسول خدای صلّی اللّه علیه و اله است. متوکل گفت: «تو زنی جوان هستی و از زمان رسول خدای تاکنون سال‌های دراز برگذشته است.»
گفت: «رسول خدای مرا مسح فرمود و از خدای بخواست تا به هر چهل سال مدت جوانی از نو یابم و در این مدت هرگز خویشتن را به این مردم آشکار نداشته‌ام و حالا به سبب حاجت بدیشان درآمدم.»
چون متوکل این سخن بشنید، مشایخ آل ابی طالب و فرزندان عباس و قریش را حاضر کرد و آن صورت به ایشان باز نمود. جماعتی گفتند که حضرت زینب خاتون در فلان سال وفات کرده است. متوکل گفت: «در این روایت چه گویی؟»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 176
__________________________________________________
- گفت: «دروغ است. چه امر من از مردمان مستور بود و هیچ‌کس بر حیات و ممات من واقف نیست.»
متوکل به آن جماعت گفت: «آیا شما را جز این روایت حجتی بر این زن اقامت تواند شد؟»
گفتند: «حجتی دیگر نداریم.»
متوکل گفت: «از نسب عباس بیرون باشم، اگر این زن را در آنچه دعوی می‌نماید، مگر به حجتی قاطع فرودآورم.»
گفتند: «فرزند رضا علیهما السّلام را بخوان. شاید در خدمت او سوای این حجت که ما راست، حجتی دیگر باشد.»
متوکل گفت، در طلب آن حضرت برفتند؛ چون حضور یافت، داستان آن زن را در حضرتش به عرض رساند، فرمود: «دروغ می‌گوید. چه حضرت زینب خاتون علیها السّلام در فلان سال و فلان روز وفات کرد.»
متوکل عرض کرد: «این جماعت نیز این روایت کرده‌اند؛ اما من سوگند بخورده‌ام که این زن را به دیگر حجت الزام نمایم.»
فرمود: «بر تو چیزی نیست؛ چه در این‌جا حجتی است که او را و جز او را ملزم می‌دارد.»
عرض کرد: «چیست؟»
فرمود: «گوشت فرزندان فاطمه علیها السّلام بر درندگان حرام است. این زن را به درندگان فرودکن. اگر از فاطمه باشد، زیانی نیابد.»
متوکل به آن زن گفت: «چه می‌گویی؟»
گفت: «وی می‌خواهد مرا به کشتن دهد.»
امام علیه السّلام فرمود: «در این‌جا جماعتی از فرزندان حسن و حسین حاضرند. هریک را خواهی، به این درندگان بیفکن.»
راوی گوید: سوگند به خدا، چهره انجمن از این سخن دگرگون شد و پاره‌ای از دشمنان گفتند: «فرزند رضا می‌خواهد بیرون از خودش دیگری را به آزمایش درآورد. از چه روی خود این کار نکند؟»
متوکل عرض کرد: «یا ابا الحسن! از چه جهت تو خود این کس نباشی؟»
فرمود: «این امر به اختیار تو است.»
عرض کرد: «چنین‌کن.»
فرمود: «می‌کنم.»
پس نردبانی حاضر کردند و بند از شیران درنده که شش سر بودند، برداشتند. آن حضرت از فراز دیوار فرودشد و به آن مکان درآمد و بنشست. شیرها به حضرتش بشتافتند و در خدمتش بر خاک افتادند و دست‌ها برکشیدند و سرها بر زمین مالیدند. آن حضرت دست مبارک بر سر هریک بسود.
آن‌گاه اشارت فرمود تا بجمله هریک به گوشه‌ای برفتند و آن جانوران هریک در برابرش بایستادند.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 177
__________________________________________________
- چون وزیر متوکل این حال غریب بدید، به متوکل گفت: «این کار به صواب نباشد. پیش از آن‌که مردم این خبر بشنوند، وی را از این مکان بیرون بیاور.»
متوکل عرض کرد: یا ابا الحسن! ما را در حق تو اندیشه ناخوب نبود؛ بلکه می‌خواهیم بر آنچه فرمودی، یقین کنیم. هم‌اکنون دوست می‌داریم از این مکان برآیی.»
امام علیه السّلام برخاست و به جانب نردبان راه گرفت و آن درندگان در اطراف آن حضرت برآمدند و خود را به جامه مبارکش بسودند و چون آن حضرت پای مبارک بر اوّل درجه نردبان نهاد، به آن جانوران التفات فرمود و با دست همایون اشارت کرد تا باز شوند. پس درندگان باز شدند و امام علیه السّلام از نردبان برآمد و فرمود: «هرکس گمان می‌کند که از اولاد فاطمه است، بیاید در این مجلس جلوس کند.»
این‌وقت متوکل به آن زن گفت: «به این شیران شتاب!»
آن زن پریشان گشت و او را به خدای بخواند و گفت: «ادعای باطلی کردم. همانا من دختر فلان هستم.
زیانکاری بر این کارم بداشت.»
متوکل گفت: «او را پیش درندگان درافکنید.»
مادر متوکل شفاعت کرد تا از وی دست بداشت.
همانا این دو حکایت از کرامت حضرت زینب سلام اللّه علیها نیز حدیث کنند.
(1). یعنی: گودال و خندقی که برای نگهداری درندگان مهیا کرده باشند.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت زینب علیها السّلام، 2/ 547- 550
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 178

منها: أبی- رحمه اللّه- قال: حدّثنا سعد بن عبد اللّه، عن أحمد بن محمّد بن خالد، عن «1» أبیه، عن ابن أبی عمیر، عن جمیل بن صالح، عن «2» محمّد بن مروان، قال: قلت لأبی عبد اللّه علیه السّلام، هل قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم «إنّ فاطمة أحصنت فرجها، فحرّم اللّه ذرّیّتها علی النّار»؟ قال: نعم، عنی بذلک الحسن و الحسین و زینب و أمّ کلثوم.
«3» حدّثنا محمّد بن الحسن بن أحمد بن الولید- رحمه اللّه- قال: حدّثنا محمّد بن الحسن الصّفّار، قال: حدّثنا العبّاس بن معروف، عن علیّ بن مهزیار، عن الحسن بن علیّ الوشّاء، عن محمّد بن قاسم بن الفضیل «3»، عن حمّاد بن عثمان، قال: قلت لأبی عبد اللّه علیه السّلام: جعلت فداک، ما معنی قول رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم «إنّ فاطمة أحصنت فرجها فحرّم اللّه ذرّیّتها علی النّار»؟ فقال: المعتقون من النّار هم ولد بطنها: الحسن، و الحسین، و زینب «4»، و أمّ کلثوم «5».
الصّدوق، معانی الأخبار،/ 106- 107 رقم 2، 3- عنه: المجلسی، البحار، 43/ 231 رقم 3، 4؛ البحرانی، العوالم، 11- 2/ 1033- 1034، 1035 رقم 8، 13؛ النّقدی، زینب الکبری،/ 26
و عن أبی عبد اللّه علیه السّلام قال: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم: إنّ فاطمة أحصنت فرجها فحرّم اللّه ذرّیّتها علی النّار.
قال حماد بن عثمان: قلت لأبی عبد اللّه علیه السّلام: ما معنی هذا الحدیث؟ فقال: المعتقون
__________________________________________________
(1)- [فی البحار مکانه: أبی، عن سعد، عن البرقیّ، عن ...].
(2)- [فی زینب الکبری مکانه: بإسناده ... عن ...].
(3- 3) [زینب الکبری: و فیه عنه بالإسناد].
(4)- [لم یرد فی زینب الکبری].
(5)- [زاد فی زینب الکبری: قلت إنّ لفظة (و زینب) سقطت من هذا الخبر من قلم النّاسخین بقرینة الخبر الأوّل].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 179
من النّار ولد بطنها الحسن و الحسین و أمّ کلثوم. «1»
الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 468
__________________________________________________
(1)- و نیز در روایتی از محمّد بن مروان، گفت به حضرت ابی عبد اللّه سلام اللّه علیه عرض کردم: آیا رسول خدای صلّی اللّه علیه و اله فرمود: «إنّ فاطمة أحصنت فرجها فحرّم اللّه ذرّیّتها علی النّار».
فرمود: آری! مقصود از این، حسن و حسین و زینب و امّ کلثوم باشند.
لکن در روایتی دیگر که از راوی دیگر نقل می‌فرماید، از زینب نام نمی‌برد و اگر زینب غیر از امّ کلثوم باشد، هیچ نمی‌شاید در عنوان چنین حدیثی نام آن یک مذکور نشود و اختصاص به یکی داشته باشد؛ مگر این که امّ کلثوم همان کنیت زینب باشد و او عاطفه در قلم کتّاب سهوا اضافه شده باشد، و بینندگان دو تن گمان برده باشند، یا نام زینب در این روایت اخیر از قلم ساقط شده است تا با آن روایات که آن حضرت را از امیر المؤمنین علیهما السّلام پنج تن فرزند پدید آمد، توافق جوید. یا همین و او عاطفه که سهوا افزوده شده باشد، موجب آن باشد که راویان اخبار پنج‌تن انگاشته باشند.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت زینب کبری علیها السّلام، 1/ 191
و نیز در جلد ششم از کتاب دوم ناسخ التواریخ و سایر کتب اخبار معتبره مروی است «قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم: کلّ بنی أمّ ینتمون إلی عصبتهم إلّا ولد فاطمة فإنّی أنا أبوهم و عصبتهم».
می‌فرماید: فرزندان هر مادری به قبیله خود، یعنی به طایفه پدری خود منسوب هستند؛ مگر فرزندان فاطمه، زیرا که پدر ایشان منم و قبیله ایشان منم و در این حدیث مبارک «فإنّی أنا أبوهم» افاده تأکید تام می‌نماید و هم پسران و دختران آن حضرت طاهره سلام اللّه علیهم را به تمامت مشتمل می‌شود و در ادراک چنین دولت بزرگ و سعادت جاوید و شرف عظیم یکسان می‌دارد.
در کتاب معانی الاخبار از محمّد بن مروان مروی است که: در حضرت ابی عبد اللّه علیه السّلام عرض کردم:
«آیا رسول خدای فرموده است: «انّ فاطمة أحصنت فرجها» پس خدای ذریه او را بر آتش حرام فرمود؟»
گفت: «آری! مقصود به این حسن و حسین و زینب و امّ کلثوم علیهم السّلام است.»
و هم در آن کتاب از حمّاد بن عثمان حدیثی به همین تقریب مسطور است و در آن‌جا نوشته است که حضرت صادق در جواب فرمود: «آنان که از آتش دوزخ آزادند، فرزندان بطنی فاطمه می‌باشند و ایشان حسن و حسین و امّ کلثوم هستند.»
و در این حدیث شریف از زینب نام برده نشده است. تواند بود از قلم کاتب ساقط شده باشد و یا در حدیث اوّل و او عاطفه زیاد باشد و زینب همان امّ کلثوم خواهد بود؛ و اللّه اعلم.
و نیز در ضمن حدیثی دیگر که در کتاب مذکور در فضایل حضرت امام حسین علیه السّلام مسطور است، رسول خدای می‌فرماید: پدرش علی، مادرش فاطمه و برادرش حسن و خواهرش زینب و رقیه است.
ممکن است که جناب امّ کلثوم همان رقیه باشد و اثبات می‌نماید که آن حضرت را از مادر خود، دو خواهر است.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت زینب علیها السّلام،/ 564- 565، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 1/ 77
در کتاب «معانی الاخبار» به اسناد محکم مرقوم است که: علی بن موسی الرضا علیهما السّلام گاهی که در خراسان سکون داشت، یک روز از بزرگان اصحاب در مجلس او حاضر بودند و زید بن موسی نیز در آن مجلس بود و با اهل مجلس از مفاخر خویش سخن همی کرد. «ما و من» همی گفت. علی بن موسی اگر چند با اهل مجلس حدیث می‌فرمود، سخنان زید را نیز می‌شنود. پس روی به زید کرد.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 180
و منها «1»: و عن ربیعة السّعدیّ قال: أتیت حذیفة رضی اللّه عنه فسألته عن أشیاء فقال: اسمع منّی وعه و بلّغ النّاس:
إنّی رأیت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم [کما ترانی] و سمعته بأذنیّ [هاتین] و قد جاء الحسین ابن علیّ (رضی اللّه عنهما) علی المنبر «2»، فجعله علی منکبیه [و جعل یغمز بعقبه فی سرّة النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله و سلم، فرأیت کفّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم الطّیّبة و قد وضعها علی ظهر قدم الحسین و هو یغمز بها سرّة نفسه لئلّا ینبهر، و لا ینقطع نفسه من الکلام]، ثمّ قال:
أیّها النّاس! هذا الحسین [بن علیّ] خیر النّاس جدّا و [خیر النّاس] جدّة؛ جدّه
__________________________________________________
- فقال: یا زید! أغرّک قول بقّالی الکوفة: «إنّ فاطمة أحصنت فرجها فحرّم اللّه ذرّیّتها علی النّار» و اللّه ما ذلک إلّا للحسن و الحسین و ولد بطنها خاصّة، فأمّا إن یکن موسی بن جعفر علیهما السّلام یطیع اللّه و یصوم نهاره و یقوم لیله و تعصیه أنت ثمّ تجیئان یوم القیامة سواء فأنت أعزّ علی اللّه عزّ و جلّ منه، إنّ علیّ بن الحسین کان یقول لمحسننا کفلان من الأجر و لمسیئنا ضعفان من العذاب.
فرمود: «ای زید! آیا سخن بقالان کوفه از این حدیث که می‌فرماید: «همانا فاطمه معصوم است از همه محرمات و خداوند حرام کرده است آتش جهنم را بر فرزندان او». تو را بفریفته است؟ سوگند به خدای که این حدیث وارد نشده است مگر در حق حسن و حسین و زینب و امّ کلثوم که از بطن فاطمه علیها السّلام‌اند. هان ای زید! چون موسی بن جعفر اطاعت خدای کند و روزها روزه بدارد و شبها از بهر عبادت برپا بایستد و تو عصیان خداوند کنی، چون هردوان حاضر محشر شوید، تو با او در نزد خداوند یک درجه خواهید داشت؟! مگر نه آنست که علی بن الحسین علیهما السّلام می‌فرماید: خوبان ما را در ازای یک ثواب دو اجر دهند و بدان ما را به جای یک نافرمانی، دو عذاب کنند.»
چون سخن به این‌جا آورد، روی به حسن الوشّا کرد و فرمود: ای حسن! این آیه مبارک را از قرآن کریم چگونه قرائت می‌کنی؟ قالَ: یا نُوحُ! إِنَّهُ لَیْسَ مِنْ أَهْلِکَ إِنَّهُ عَمَلٌ غَیْرُ صالِحٍ.
حسن عرض کرد: «یا ابن رسول اللّه! جماعتی عَمَلٌ غَیْرُ صالِحٍ خوانند و گروهی تنوین داخل (عمل) نکنند. (عمل غیر صالح) دانند و کنعان را پسر نوح نخوانند.»
فرمود: «حاشا! همانا او پسر نوح بود؛ لکن چون در حضرت حق گناهکار شد، خداوند او را از پسری نوح نفی فرمود؛ «کذا من کان منّا لم یطع اللّه فلیس منّا و أنت إذا أطعت اللّه فأنت منّا أهل البیت»؛ یعنی: «هم‌چنین است کسی که در نسب و نژاد از ما باشد و اطاعت خدا را نکند از ما نیست و تو ای حسن با این که از خویشاوندان ما نیستی، چون خدا را فرمانبردار باشی، در شمار اهل بیت خواهی بود.»
سپهر، ناسخ التواریخ (امام حسن مجتبی علیه السّلام)، 1/ 143- 144
(1)- جواهر العقدین،/ 361.
(2)- لا یوجد فی المصدر: «علی المنبر».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 181
رسول اللّه سیّد ولد آدم، و جدّته خدیجة سابقة [نساء العالمین] إلی الإیمان من کلّ الأمّة «1».
و هذا الحسین [بن علیّ] خیر النّاس خالا و [خیر النّاس] خالة؛ خاله القاسم [ابن رسول اللّه] و عبد اللّه و إبراهیم «2»، و خالته زینب [بنت رسول اللّه] و رقیّة و أمّ کلثوم «3».
و هذا الحسین خیر النّاس عمّا و عمّة؛ عمّه حمزة و جعفر و عقیل، و عمّته أمّ هانئ.
و هذا الحسین خیر النّاس أبا و أمّا و أخا و أختا؛ أبوه علیّ، و أمّه فاطمة، و أخوه الحسن و أختاه زینب و رقیّة «4».
ثمّ وضعه عن منکبه، فأجلسه فی جنبه فقال «5»: [یا] أیّها النّاس! هذا الحسین [بن علیّ] جدّه، و جدّته فی الجنّة «6» و أخواله فی الجنّة و خالاته فی الجنّة، و أعمامه فی الجنّة، و عمّاته فی الجنّة «7» و أبوه فی الجنّة، و أمّه فی الجنّة «8»، و أخوه فی الجنّة، و أختاه فی الجنّة و هو فی الجنّة «9».
ثمّ قال: یا أیّها النّاس! إنّه لم یعط أحد من ذرّیّة «10» الأنبیاء الماضین ما أعطی الحسین ابن علیّ، خلا یوسف بن یعقوب بن إسحاق بن إبراهیم.
یا أیّها النّاس! إنّ الفضل و الشّرف و المنزلة و الولایة لرسول اللّه و ذرّیّته، فلا تذهبنّ بکم الأباطیل. (أخرجه أبو الشّیخ ابن حبّان فی کتابه «التّنبیه الکبیر» «11»). (کذا أخرجه
__________________________________________________
(1)- لا یوجد فی المصدر: «من کلّ الأمّة».
(2)- لا یوجد فی المصدر: «و عبد اللّه و إبراهیم».
(3)- لا یوجد فی المصدر: «و رقیّة و أمّ کلثوم».
(4)- لا یوجد فی المصدر: «و هذا الحسین خیر النّاس أبا و أمّا ... زینب و رقیّة».
(5)- فی المصدر: «فدرج بین یدیه ثمّ قال:».
(6)- لا یوجد فی المصدر: «و جدّته فی الجنّة».
(7)- فی المصدر: «خاله ... خالته ... عمّه ... عمّته». کلّها بصیغة المفرد.
(8)- فی المصدر: «و أبوه ... و أمّه ...». قبل «خاله ... خالته ...».
(9)- لا یوجد فی المصدر: «و أختاه فی الجنّة و هو فی الجنّة».
(10)- فی المصدر: «ورثة» بدل «ذریّة».
(11)- فی المصدر: «السنّة الکبیرة».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 182
الحافظ جمال الدّین محمّد بن یوسف الزّرندیّ المدنیّ فی «درر السّمطین» «1»). «2»
القندوزی، ینابیع المودّة (ط أسوة)، 2/ 380- 382- عنه: النّقدی، زینب الکبری،/ 23- 24
و یکفی أنّها أنقذت حیاة إمام زمانها السّجّاد علیه السّلام أربع مرّات، مرّة من الحریق، و أخری من ید الجلّاد شمر، و أخری من الظّالم ابن زیاد، و أخیرا من الطّاغیة یزید.
الصّادق، زینب ولیدة النّبوّة و الإمامة،/ 13
__________________________________________________
(1)- [زاد فی زینب الکبری: (أقول) هذا الحدیث یثبت لک ما حقّقناه من أنّ زینب علیها السّلام هی أکبر بنات فاطمة علیها السّلام و یثبت أیضا أنّ أمّ کلثوم اسمها رقیّة].
(2)- و از مناقب عظیمه این مخدره آن است که علی الظاهر چهار مرتبه حفظ وجود مبارک امام را نمود؛ چنان‌که ذکر خواهد شد؛ ان شاء اللّه تعالی.
خراسانی، منتخب التواریخ،/ 67
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 183

و منها: و قد روت عن أمّها فاطمة الزّهراء علیها السّلام أحادیث کثیرة، و منها: حدیث فدک و حدیث ندبة أمّها علیها السّلام لأبیها صلّی اللّه علیه و اله.
و قد روت عن أمّها فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله غیر شی‌ء.
الدّولابی، الذّریّة الطّاهرة،/ 166
و أخبرنی أبو الحسین محمّد بن هارون بن موسی التّلعکبریّ، قال حدّثنا أبی، قال حدّثنا أبو العبّاس أحمد بن محمّد بن سعید الهمدانیّ، قال حدّثنی محمّد بن المفضّل بن إبراهیم بن المفضّل بن قیس الأشعریّ، قال حدّثنا علیّ بن حسّان عن عمّه عبد الرّحمان ابن کثیر عن أبی عبد اللّه جعفر بن محمّد عن أبیه عن جدّه علیّ بن الحسین عن عمّته زینب بنت أمیر المؤمنین قالت: لمّا أجمع أبو بکر علی منع فاطمة فدکا.
قال أبو العبّاس: و حدّثنا محمّد بن المفضّل بن إبراهیم الأشعریّ، قال: حدّثنی أبی، قال: حدّثنا أحمد بن محمّد بن عمرو بن عثمان الجعفیّ، قال: حدّثنی أبی عن جعفر بن محمّد، عن أبیه، عن جدّه علیّ بن الحسین، عن عمّته زینب بنت أمیر المؤمنین و غیر واحد: إنّ فاطمة لمّا أجمع أبو بکر علی منعها فدکا.
و حدّثنی القاضی أبو إسحاق إبراهیم بن مخلّد بن جعفر بن سهل بن حمران الدّقاق، قال: حدّثتنی أمّ الفضل خدیجة بنت محمّد بن أحمد بن أبی الثّلج، قال: حدّثنا أبو عبد اللّه محمّد بن أحمد الصفوانیّ، قال: حدّثنا أبو أحمد عبد العزیز بن یحیی الجلودیّ البصریّ، قال: حدّثنا محمّد «1» بن زکریّا، قال: حدّثنا جعفر بن «2» عمارة الکندیّ، قال: حدّثنی أبی عن الحسن «3» بن صالح بن حیّ، «4» قال: (و ما رأت عینای مثله) «4»، قال: حدّثنی رجلان
__________________________________________________
(1)- [فی الشّرح مکانه: قال أبو بکر: فحدّثنی محمّد ...].
(2)- [أضاف فی الشّرح: محمّد بن].
(3)- [الشّرح: الحسین].
(4- 4) [لم یرد فی الشّرح].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 184
من بنی هاشم عن زینب بنت علیّ علیهما السّلام «1» قالت: لمّا بلغ فاطمة إجماع أبی بکر علی منع فدک و انصراف وکیلها عنها لاثت خمارها، الحدیث.
قال الصّفوانیّ: و حدّثنی محمّد بن محمّد بن یزید مولی بنی هاشم، قال: حدّثنی عبد اللّه ابن محمّد ابن سلیمان بن عبد اللّه بن الحسن بن الحسن عن عبد اللّه بن الحسن بن الحسن، عن جماعة من أهله، و ذکر الحدیث.
قال الصّفوانیّ: و حدّثنی أبی، عن عثمان، قال: حدّثنا نایل بن نجیح عن عمرو بن شمر، عن جابر الجعفیّ، عن أبی جعفر، عن آبائه ... و ذکر الحدیث.
قال الصّفوانیّ: و حدّثنا عبد اللّه بن ضحّاک، قال حدّثنا هشام بن محمّد، عن أبیه أبی عوانة.
قال الصّفوانیّ: و حدّثنا ابن عائشة ببعضه.
و حدّثنا العبّاس بن بکار، قال: حدّثنا حرب بن میمون عن زید بن علی، عن آبائه علیهم السّلام قالوا: لمّا «2» «1» بلغ فاطمة علیها السّلام إجماع أبی بکر علی منعها فدک «3» و انصرف عاملها منها «3» لاثت خمارها، «4» «5» ثمّ أقبلت فی لمّة من حفدتها و نساء قومها، تطأ أذیالها «6»، ما
__________________________________________________
(1- 1) [الشّرح: قال: و قال جعفر بن محمّد بن علیّ بن الحسن عن أبیه. قال أبو بکر: و حدّثنی عثمان ابن عمران العجیفیّ، عن نائل بن نجیح بن عمیر بن شمر، عن جابر الجعفیّ، عن أبی جعفر محمّد بن علیّ علیهما السّلام، قال أبو بکر: و حدّثنی أحمد بن محمّد بن یزید، عن عبد اللّه بن محمّد بن سلیمان، عن أبیه، عن عبد اللّه بن حسن ابن الحسن، قالوا جمیعا: لمّا].
(2)- [فی بلاغات النّساء و البحار و العوالم مکانهم: حدّثنی جعفر بن محمّد رجل من أهل دیار مصر، لقبته بالرّافقة، قال: حدّثنی أبیّ، قال: أخبرنا موسی بن عیسی، قال: أخبرنا عبد اللّه بن یونس، قال: أخبرنا جعفر الأحمر عن زید بن علیّ رحمة اللّه علیه عن عمّته زینب أخت الحسین علیهما السّلام قالت: لمّا ...].
(3- 3) [لم یرد فی بلاغات النّساء و الشّرح و البحار و العوالم].
(4) (4) (4*) [فی بلاغات النّساء و البحار و العوالم: و خرجت فی حشدة نسائها و لمّة من قومها تجرّ أذراعها ما تخرم من مشیة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله شیئا حتّی وقفت علی أبی بکر و هو فی حشد من المهاجرین و الأنصار، فأنّت أنّه أجهش لها القوم بالبکاء، فلمّا سکنت فورتهم، قالت: أبدا بحمد اللّه ثمّ أسبلت بینها و بینهم سجفا، ثمّ قالت:].
(5)- [الشّرح: و].
(6)- [الشّرح: ذیولها].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 185
تخرم «1» مشیة رسول اللّه حتّی دخلت علی أبی بکر و قد «2» حفل حوله المهاجرون و الأنصار، فنیطت دونها ملاءة، فأنّت «2» أنّة أجهش لها القوم بالبکاء، ثمّ أمهلت «3» حتّی هدأت فورتهم و سکنت روعتهم افتتحت الکلام فقالت «3»:
أبتدئ «4» بالحمد لمن «4» هو أولی بالحمد و المجد و الطّول (4*)، الحمد للّه علی ما أنعم، و له الشّکر علی «5» ما ألهم، «6» و الثّناء علی «7» ما قدّم من عموم نعم ابتداها، و سبوغ آلاء أسداها، و إحسان منن والاها، جمّ عن الإحصاء عددها، و نأی عن المجاراة أمدها، و تفاوت عن الإدراک أبدها «8»، «9» استدعی الشّکور بأفضالها «9»، و استحمد إلی الخلائق بإجزالها، و أمر «10» بالنّدب إلی أمثالها، و أشهد أن لا إله إلّا اللّه، کلمة جعل الإخلاص تأویلها، و ضمن القلوب موصولها، «11» و أبان فی الفکر «11» معقولها. الممتنع من الأبصار رؤیته، «12» و من الألسن صفته «12»، و من الأوهام الإحاطة به، ابتدع الأشیاء لا من شی‌ء «13» کان قبلها، و أنشأها بلا احتذاء مثله، وضعها لغیر فائدة زادته، «13» إظهارا لقدرته، و تعبّدا لبریّته، و إعزازا «14» لأهل دعوته «14»، ثمّ جعل الثّواب علی طاعته، «12» و وضع «12» العقاب
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی الشّرح: مشیتها].
(2- 2) [الشّرح: حشد النّاس من المهاجرین و الأنصار، فضرب بینها و بینهم ریطة بیضاء- و قال بعضهم: قبطیّة، و قالوا: قبطیّة بالکسر و الضمّ- ثمّ أنّت].
(3- 3) [الشّرح: طویلا حتّی سکنوا من فورتهم ثمّ قالت:].
(4- 4) [الشّرح: بحمد من].
(5)- [الشّرح: بما].
(6) (6) (6*) [الشّرح: و ذکر خطبة طویلة جیّدة قالت فی آخرها:].
(7)- [فی بلاغات النّساء و البحار و العوالم: بما].
(8)- [فی بلاغات النّساء و البحار و العوالم: آمالها].
(9- 9) [فی بلاغات النّساء و البحار و العوالم: و استثنی الشّکر بفضائلها].
(10)- [فی بلاغات النّساء و البحار و العوالم: ثنی].
(11- 11) [فی بلاغات النّساء: و أنّی (فی البحار و العوالم: أنار) فی الفکرة].
(12- 12) [لم یرد فی بلاغات النّساء و البحار و العوالم].
(13- 13) [فی بلاغات النّساء و البحار و العوالم: قبله و احتداها بلا مثال لغیر فائدة زادته إلّا].
(14- 14) [فی بلاغات النّساء و البحار و العوالم: لدعوته].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 186
علی معصیته، ذیادة «1» لعباده عن نقمته، و حیاشة «2» لهم إلی جنّته، و أشهد أنّ أبی محمّدا عبده و رسوله، أختاره قبل أن یبتعثه «3» و سمّاه قبل أن یستنجبه «4»، إذ الخلائق «5» فی الغیب «5» مکنونة، و «6» بسدّ الأوهام «6» مصونة، و بنهایة العدم مقرونة، علما من اللّه «7» فی غامض «7» الأمور، و إحاطة «8» من وراء حادثة «8» الدّهور، و معرفة بموقع «9» المقدور، ابتعثه اللّه إتماما لعلمه «10»، و عزیمة علی إمضاء حکمه، فرأی الأمم فرقا فی أدیانها، عکّفا علی نیرانها، عابدة لأوثانها، منکرة للّه مع عرفانها.
فأنار اللّه بمحمّد ظلمها، و فرّج عن القلوب شبهها «11»، و جلا «12» عن الأبصار غممها، «13» و عن الأنفس عمهها «13»، ثمّ قبضه اللّه إلیه «14» قبض رأفة «15» و رحمة، و اختیار و رغبة لمحمّد عن تعب «15» هذه الدّار، موضوعا عنه أعباء «16» الأوزار، محفوفا «17» بالملائکة الأبرار، و رضوان الرّبّ الغفّار، و مجاورة الملک الجبّار «18»، أمینه علی الوحی «19»، و صفیّه «20» و رضیّه،
__________________________________________________
(1)- [فی المصدر و فی بلاغات النّساء و العوالم: زیادة].
(2)- [فی بلاغات النّساء و البحار و العوالم: جیاشا].
(3)- [فی بلاغات النّساء و البحار و العوالم: یجتبله، و أضاف فیهم: و اصطفاه قبل أن ابتعثه].
(4)- [فی بلاغات النّساء و البحار و العوالم: استنجبه].
(5- 5) [فی بلاغات النّساء و البحار و العوالم: بالغیوب].
(6- 6) [فی بلاغات النّساء و البحار و العوالم: و بستر الأهاویل].
(7- 7) [فی بلاغات النّساء و البحار و العوالم: بمآیل].
(8- 8) [فی بلاغات النّساء و البحار و العوالم: بحوادث].
(9)- [فی بلاغات النّساء و البحار و العوالم: بمواضع].
(10)- [فی بلاغات النّساء و البحار و العوالم: لأمره].
(11)- [فی بلاغات النّساء و البحار و العوالم: بهمها].
(12)- [فی بلاغات النّساء و البحار و العوالم: جلّی].
(13- 13) [لم یرد فی بلاغات النّساء و البحار و العوالم].
(14)- [فی بلاغات النّساء و البحار و العوالم: و قبض اللّه نبیّه صلّی اللّه علیه و آله].
(15- 15) [فی بلاغات النّساء و البحار و العوالم: و اختیار رغبة بأبی صلّی اللّه علیه عن].
(16)- [فی بلاغات النّساء و البحار و العوالم: العب‌ء، و أضاف فیهم: و].
(17)- [فی بلاغات النّساء و البحار و العوالم: محتف].
(18)- [أضاف فی بلاغات النّساء و البحار و العوالم: صلّی اللّه علی محمّد نبیّ الرّحمة و].
(19)- [فی بلاغات النّساء و البحار و العوالم: وحیه].
(20)- [أضاف فی بلاغات النّساء و البحار و العوالم: من الخلائق].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 187
«1» و خیرته من خلقه و نجیّه، فعلیه الصّلاة و السّلام، و رحمة اللّه و برکاته.
ثمّ التفتت إلی أهل المسجد فقالت للمهاجرین و الأنصار:
و أنتم عباد اللّه «1» نصب أمره و نهیه، و حملة دینه و وحیه، و أمناء اللّه علی أنفسکم، و بلغاؤه إلی الأمم «2» زعیم اللّه فیکم، و عهد قدّمه إلیکم، و بقیّة استخلفها علیکم «2»، کتاب اللّه بیّنة بصائره، و آیة «3» منکشفة سرائره «4» و برهانه متجلّیة «4» ظواهره، «5» مدیم للبریّة استمامه «5»: قائد إلی الرّضوان اتّباعه، مؤدّ إلی النّجاة أشیاعه «6»، فیه تبیان «7» حجج اللّه المنیرة «8»، «9» و مواعظه المکرّرة «9» و عزائمه المفسّرة، و محارمه المحذّرة، و أحکامه «10» الکافیة، و بیّناته «11» الجالیة، و فضائله المندوبة و رخصه الموهوبة «9» و رحمته المرجوّة «9» و شرایعه المکتوبة. ففرض اللّه علیکم «12» الإیمان تطهیرا لکم من الشّرک، و الصّلاة تنزیها لکم «12» عن الکبر، و الزّکاة تزییدا فی الرّزق، و الصّیام إثباتا «13» للإخلاص، و الحجّ تشییدا «14» للدّین، «15» و الحقّ تسکینا «15» للقلوب «9» و تمکینا للدّین «9»، و طاعتنا نظاما للملّة «12»، و إمامتنا «16» لمّا للفرقة «16»، و الجهاد «17» عزّا
__________________________________________________
(1- 1) [فی بلاغات النّساء و البحار و العوالم: صلّی اللّه علیه و سلّم و رحمة اللّه و برکاته، ثمّ أنتم عباد اللّه (ترید أهل المجلس)].
(2- 2) [فی بلاغات النّساء و البحار و العوالم: زعمتم حقّا لکم؟ اللّه فیکم عهد قدّمه إلیکم؟ و نحن بقیّة استخلفنا علیکم، و معنا].
(3)- [فی بلاغات النّساء و البحار و العوالم: و آی فینا].
(4- 4) [فی بلاغات النّساء و البحار و العوالم: برهان منجلیة].
(5- 5) [فی بلاغات النّساء و البحار و العوالم: مدیم البریّة إسماعه].
(6)- [فی بلاغات النّساء و البحار و العوالم: استماعه].
(7)- [فی بلاغات النّساء و البحار و العوالم: بیان].
(8)- [فی بلاغات النّساء و البحار و العوالم: المنوّرة].
(9- 9) [لم یرد فی بلاغات النّساء و البحار و العوالم].
(10)- [فی بلاغات النّساء و العوالم: و جملة].
(11)- [فی بلاغات النّساء و البحار و العوالم: تبیانه].
(12)- [لم یرد فی بلاغات النّساء و البحار و العوالم].
(13)- [فی بلاغات النّساء و البحار و العوالم: تثبیتا].
(14)- [فی بلاغات النّساء و البحار و العوالم: تسلیة].
(15- 15) [فی بلاغات النّساء و البحار و العوالم: و العدل تنسّکا].
(16- 16) [فی بلاغات النّساء و البحار و العوالم: أمنا من الفرقة].
(17)- [فی بلاغات النّساء و البحار و العوالم: حبّنا].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 188
للإسلام، و الصّبر معونة «1» «2» علی الاستجابة، و الأمر بالمعروف مصلحة للعامّة، و النّهی عن المنکر تنزیها للدّین، و برّ الوالدین وقایة من السّخط، و صلة الأرحام منماة للعدد، و زیادة فی العمر «2»، و القصاص حقنا للدّماء، و الوفاء بالعهود «3» تعرّضا للمغفرة، «4» و وفاء المکیال و المیزان تعبیرا للبخس و التّطفیف، و اجتناب قذف المحصنة حجابا عن اللّعنة، و التّناهی عن شرب الخمور، تنزیها عن الرّجس، و مجانبة السّرقة إیجابا للعفّة، و أکل مال الیتیم و الاستیثار به إجارة من الظّلم، و النّهی عن الزّنا تحصّنا عن المقت، و العدل فی الأحکام إیناسا للرّعیّة، و ترک الجور فی الحکم إثباتا للوعید، و النّهی عن الشّرک إخلاصا له تعالی «4» بالرّبوبیّة (6*)، ف اتَّقُوا اللَّهَ حَقَّ تُقاتِهِ، «5» وَ لا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ «6»، «2» و لا تتولّوا مدبرین «2» «5»، و أطیعوه فیما أمرکم «7» و نهاکم «7»، إِنَّما یَخْشَی اللَّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ «8»، «9» «10» فاحمدوا اللّه الّذی «11» بنوره و عظمته ابتغی «11» من فی السّماوات «5» و من فی «5» الأرض إلیه الوسیلة، فنحن وسیلته فی خلقه، و نحن «12» آل رسوله «12»، و نحن حجّة «13» غیبه، و «14» ورثة أنبیائه.
ثمّ قالت «9»:
__________________________________________________
(1)- [فی بلاغات النّساء و البحار و العوالم: منجاة].
(2- 2) [لم یرد فی بلاغات النّساء و البحار و العوالم].
(3)- [فی بلاغات النّساء و البحار و العوالم: بالنّذر].
(4- 4) [فی بلاغات النّساء و البحار و العوالم: توفیة المکاییل و الموازین تعبیرا للنّحسة، و النّهی عن شرب الخمر تنزیها عن الرّجس، و قذف المحصنات اجتنابا للّعنة، و ترک السّرق إیجابا للعفّة، و حرّم اللّه عزّ و جلّ الشّرک إخلاصا له].
(5- 5) [لم یرد فی الشّرح].
(6)- سورة آل عمران الآیة: 102.
(7- 7) [فی الشّرح: به، و فی بلاغات النّساء و البحار و العوالم: به و نهاکم عنه، فإنّه].
(8)- سورة فاطر الآیة: 28.
(9- 9) [فی بلاغات النّساء و البحار و العوالم: ثمّ قالت أیّها النّاس].
(10)- [الشّرح: و].
(11- 11) [الشّرح: لعظمته و نوره ینبغی].
(12- 12) [الشّرح: خاصّته و محلّ قدسه].
(13)- [الشّرح: حجّته فی].
(14)- [أضاف فی الشّرح: نحن].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 189
أنا فاطمة «1» و أبی «1» محمّد، أقولها «2» «3» عودا علی بدء، «4» و ما أقولها إذ أقول «4» سرفا و لا شططا «3» «5»، لَقَدْ جاءَکُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِکُمْ «6»، عَزِیزٌ عَلَیْهِ ما عَنِتُّمْ، حَرِیصٌ عَلَیْکُمْ بِالْمُؤْمِنِینَ رَؤُفٌ رَحِیمٌ «7»، «8» إن تعزوه «8» تجدوه أبی دون نسائکم «9» و أخا ابن عمّی دون رجالکم «10»، بلّغ «11» النّذارة «12» صادعا بالرّسالة «13»، «14» ناکبا «15» عن سنن «14» المشرکین، ضاربا لأثباجهم «16»، آخذا بأکظامهم «17»، «18» داعیا «19» إلی سبیل ربّه بالحکمة و الموعظة الحسنة «18»، یجذ «20» الأصنام، و ینکت «21» الهام، حتّی انهزم «22» الجمع و ولّوا الدّبر، و «23» حتّی تفرّی «23» اللّیل
__________________________________________________
(1- 1) [الشّرح: ابنة].
(2)- [الشّرح: أقول].
(3- 3) [فی بلاغات النّساء و البحار و العوالم: بدأ علی عودی].
(4- 4) [الشّرح: و ما أقول ذلک].
(5)- [أضاف فی الشّرح: فاسمعوا بأسماع واعیة، و قلوب راعیة، ثمّ قالت:].
(6) (6) (6*) [فی بلاغات النّساء و البحار و العوالم: ثمّ ساق الکلام علی ما رواه زید بن علیّ علیه السّلام فی روایة أبیه، ثمّ قالت فی متّصل کلامها: أفعلی محمّد (البحار و العوالم: عمد)، و الآن سنذکر من 13- 14].
(7)- سورة التّوبة الآیة: 128.
(8- 8) [بلاغات النّساء: فإن تعرفوه].
(9)- [فی بلاغات النّساء و الشّرح: آبائکم].
(10) (10) (10*) [الشّرح ص 211: ثمّ ذکرت کلاما طویلا سنذکره فیما بعد فی الفصل الثّانی، نقول فی آخره.
و الآن سنذکره من الفصل الثّانی ص 250- 251].
(11)- [بلاغات النّساء: فبلّغ].
(12)- [الشّرح: الرّسالة].
(13)- [الشّرح: بالنّذارة].
(14- 14) [بلاغات النّساء: مائلا علی مدرجة].
(15)- [الشّرح: مائلا].
(16)- [فی بلاغات النّساء: لثبجهم و الشّرح: ثبجهم].
(17)- [فی بلاغات النّساء: بکظمهم و الشّرح: أکظام المشرکین].
(18- 18) [لم یرد فی بلاغات النّساء].
(19)- [الشّرح: یدعو].
(20)- [فی بلاغات النّساء و الشّرح: یهشّم].
(21)- [الشّرح: یفلّق].
(22)- [بلاغات النّساء: هزم].
(23- 23) [بلاغات النّساء: تغرّی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 190
عن صبحه، و أسفر الحقّ عن محضه، و نطق زعیم الدّین، «1» و هدأت فورة الکفر «1»، و خرست شقاشق الشّیطان «2» «3» «4» و فهتم بکلمة «4» الإخلاص «3»، وَ کُنْتُمْ عَلی شَفا حُفْرَةٍ مِنَ النَّارِ «1» فَأَنْقَذَکُمْ مِنْها «5» نبیّه، تعبدون الأصنام، و تستقسمون بالأزلام «1»، مذقة الشّارب، و نهزة الطّامع، و قبسة العجلان، و موطئ الأقدام، تشربون الزّنق «6»، و تقتاتون القدد «7»، أذلّة خاشعین، «8» تخافون أن یتخطّفکم «8» النّاس من حولکم، «9» فأنقذکم اللّه برسوله صلّی اللّه علیه و اله و سلم بعد اللّتیا و اللّتی، و بعد ما «10» منی ببهم الرّجال، و ذؤبان العرب «11»، کُلَّما أَوْقَدُوا «12» ناراً لِلْحَرْبِ أَطْفَأَهَا اللَّهُ «13»، «14» و کلّما «14» نجم قرن الضّلالة «15»، أو «16» فغرت فاغرة للمشرکین «17»، قذف أخاه «18» فی لهواتها، فلا «19» ینکفئ حتّی یطأ صماخها «20» بأخمصه «21»، و یخمد لهبها بحدّه،
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی بلاغات النّساء و الشّرح].
(2)- [بلاغات النّساء: الشّیاطین].
(3- 3) [لم یرد فی بلاغات النّساء].
(4- 4) [الشّرح: و تمّت کلمة].
(5)- [سورة آل عمران الآیة: 103].
(6)- [فی بلاغات النّساء و الشّرح: الطّرق].
(7)- [فی بلاغات النّساء: الرّزق، و الشّرح: القدّ].
(8- 8) [الشّرح: یختطّفکم].
(9)- [الشّرح: حتّی].
(10)- [الشّرح: أن].
(11)- [أضاف فی بلاغات النّساء و الشّرح: مردة أهل الکتاب و].
(12)- [بلاغات النّساء: حشوا].
(13)- سورة المائدة الآیة: 64.
(14- 14) [لم یرد فی بلاغات النّساء و فی الشّرح: أو].
(15)- [فی بلاغات النّساء: للضّلال و الشّرح: الشّیطان].
(16)- [بلاغات النّساء: و].
(17)- [لم یرد فی الشّرح و فی بلاغات النّساء: من المشرکین].
(18)- [بلاغات النّساء: بأخیه].
(19)- [الشّرح: و لا].
(20)- [بلاغات النّساء: صمیمها].
(21)- [أضاف فی الشّرح: و یطفئ عادیة لهبها بسیفه أو قالت:].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 191
مکدودا فی ذات اللّه، «1» قریبا من رسول اللّه، سیّدا فی أولیاء اللّه، و أنتم فی بلهنیّة «2» آمنون، و ادعون فرحون، تتوکفّون الأخبار، و تنکصون عند النّزال علی الأعقاب، حتّی أقام اللّه بمحمّد عمود الدّین.
و لمّا «1» «2» «3» اختار له اللّه عزّ و جلّ «3» دار أنبیائه، «4» و مأوی أصفیائه «4»، ظهرت حسیکة «5» النّفاق، و سمل «6» جلباب الدّین، «4» و أخلق ثوبه، و نحل عظمه، و أودت رمّته، و ظهر نابغ «4»، و نبغ خامل «7»، و نطق کاظم «8» و هدر فنیق الباطل «9» یخطر «10» فی عرصاتکم و أطلع الشّیطان رأسه «11» من مغرزه «11» صارخا بکم «12»، فألفاکم غضابا، فخطمتم «13» غیر إبلکم و أوردتموها «14» غیر شربکم «15». بدارا «16» زعمتم «17» خوف الفتنة أَلا فِی الْفِتْنَةِ سَقَطُوا، وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحِیطَةٌ
__________________________________________________
(1- 1) [الشّرح: و أنتم فی رفاهیّة فکهون آمنون و ادعون. و أضاف فیه: إلی هنا انتهی خبر أبی العیناء عن ابن عائشة، و أمّا عروة عن عائشة، فزاد بعد هذا: حتّی إذا].
(2- 2) [بلاغات النّساء: و ادعون آمنون حتّی إذا].
(3- 3) [فی بلاغات النّساء و الشّرح: اختار اللّه لنبیّه].
(4- 4) [لم یرد فی بلاغات النّساء و الشّرح].
(5)- [بلاغات النّساء: خلّة].
(6)- [الشّرح: شمل].
(7)- [أضاف فی بلاغات النّساء: الآفلین و الشّرح: الآفکین].
(8)- [أضاف فی بلاغات النّساء و الشّرح: الغاوین].
(9)- [فی بلاغات النّساء و الشّرح: المبطلین].
(10)- [فی بلاغات النّساء و الشّرح: و خطر].
(11- 11) [لم یرد فی الشّرح].
(12)- [أضاف فی بلاغات النّساء: فوجدکم لدعائه مستجیبین و للعزّة فیه ملاحظین فاستنهضکم فوجدکم خفاقا و أجمشکم و أیضا فی الشّرح: فدعاکم فألقاکم لدعوته مستجیبین، و لقربه ملاحظین، ثمّ استنهضکم فوجدکم خفافا، و أحمشکم].
(13)- [فی بلاغات النّساء و الشّرح: فوسمتم].
(14)- [الشّرح: و وردتم].
(15)- [أضاف فی بلاغات النّساء و الشّرح: هذا و العهد قریب، و الکلم رحیب، و الجرح لمّا یندمل].
(16)- [لم یرد فی الشّرح و أضاف فی بلاغات النّساء و الشّرح: و إنّما].
(17)- [أضاف فی الشّرح: ذلک].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 192
بِالْکافِرِینَ «1». «2» هذا و العهد قریب و الکلم رحیب و الجراح لمّا یندمل «2»، فهیهات «3» منکم و أین «3» بکم و أنّی تؤفکون؟ و «4» کتاب اللّه بین أظهرکم، زواجره لائحة «5» «6» و أوامره لامحة، و دلائله واضحة، و أعلامه بیّنة، و قد خالفتموه رغبة عنه «6» بِئْسَ لِلظَّالِمِینَ بَدَلًا «7».
ثمّ لم تریثوا «8» شعثها «9» إلّا ریث أن تسکن نفرتها «10»، «11» و یسلس قیادتها «11»، تسرّون «12» حسوا «13» بارتغاء «14»، أو «13» «15» نصبر منکم علی مثل حزّ المدی (10*)،
«16» و زعمتم «16» أن لا إرث لنا «17»، أَ فَحُکْمَ الْجاهِلِیَّةِ یَبْغُونَ «18» وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ حُکْماً لِقَوْمٍ یُوقِنُونَ «19»، وَ مَنْ یَبْتَغِ غَیْرَ الْإِسْلامِ دِیناً فَلَنْ یُقْبَلَ مِنْهُ وَ هُوَ فِی الْآخِرَةِ مِنَ الْخاسِرِینَ «20».
__________________________________________________
(1)- سورة التّوبة الآیة: 49.
(2- 2) [هذه الجملة وردت فی رقم 16 من بلاغات النّساء و الشرح قبل هذه الصفحة].
(3- 3) [فی بلاغات النّساء و الشّرح: أنّی].
(4)- [أضاف فی بلاغات النّساء: و هذا].
(5)- [فی بلاغات النّساء و الشّرح: بیّنة].
(6- 6) [فی بلاغات النّساء و الشّرح: و شواهده لائحة و أوامره واضحة أرغبة عنه تدبّرون (الشّرح:
تریدون) أم بغیره (الشّرح: لغیره) تحکمون؟].
(7)- سورة الکهف الآیة: 50.
(8)- [الشّرح: لم تلبثوا].
(9)- [لم یرد فی بلاغات النّساء و الشّرح].
(10)- [بلاغات النّساء: نغرتها].
(11- 11) [لم یرد فی الشّرح و بلاغات النّساء].
(12)- [بلاغات النّساء: تشربون].
(13- 13) [بلاغات النّساء: و تسرّون فی ارتغاء، و].
(14)- [الشّرح: فی الارتغاء].
(15)- [الشّرح: و نحن].
(16- 16) [فی بلاغات النّساء و الشّرح: و أنتم الآن تزعمون].
(17)- [الشّرح: لی].
(18)- [دلائل الإمامة: تبغون].
(19)- سورة المائدة الآیة: 50.
(20)- سورة آل عمران الآیة: 85.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 193
«1» «2» إیها معشر «2» المسلمین «1» «3»! أأبتزّ إرث أبی؟ «4» یابن أبی قحافة! أبی اللّه «4» أن ترث أباک و لا أرث أبی؟ لقد جئت شیئا فریّا «5» «6» جرأة منکم علی قطیعة الرّحم و نکث العهد، فعلی عمد ما «6» (6*) ترکتم کتاب اللّه «7» بین أظهرکم و نبذتموه «7»، إذ یقول: وَ وَرِثَ سُلَیْمانُ داوُدَ «8» و فیما قصّ من خبر یحیی و «9» زکریا «10» إذ یقول «10»: فَهَبْ لِی مِنْ لَدُنْکَ وَلِیًّا «11»، یَرِثُنِی وَ یَرِثُ مِنْ آلِ یَعْقُوبَ «12» وَ اجْعَلْهُ رَبِّ رَضِیًّا «12» «13» و قال عزّ و جلّ: یُوصِیکُمُ اللَّهُ فِی أَوْلادِکُمْ لِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَیَیْنِ «14». و قال تعالی: إِنْ تَرَکَ خَیْراً الْوَصِیَّةُ لِلْوالِدَیْنِ وَ الْأَقْرَبِینَ بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَی الْمُتَّقِینَ «15»، و زعمتم «16» أن لا حظّ لی و لا أرث من أبی «16»؟ أفخصّکم اللّه بآیة أخرج أبی «17» منها؟ أم تقولون أهل ملّتین لا یتوارثان؟ أ و لست أنا و أبی من «18» ملّة
__________________________________________________
(1- 1) [بلاغات النّساء: ویها معشر المهاجرین].
(2- 2) [الشّرح: إیها معاشر].
(3)- [لم یرد فی الشّرح].
(4- 4) [بلاغات النّساء: أفی الکتاب].
(5) (5) (5*) [لم یرد فی الشّرح].
(6- 6) [فی بلاغات النّساء ص 17 و البحار و العوالم: أفعلی محمّد (البحار و العوالم: عمد)].
(7- 7) [فی بلاغات النّساء و البحار و العوالم: و نبذتموه وراء ظهورکم].
(8)- سورة النمل الآیة: 16.
(9)- [فی بلاغات النّساء و البحار و العوالم: بن].
(10- 10) [لم یرد فی بلاغات النّساء و البحار و العوالم].
(11)- سورة مریم الآیة: 5.
(12- 12) [فی بلاغات النّساء و البحار و العوالم: و قال عزّ و جلّ ذکره: وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلی بِبَعْضٍ فِی کِتابِ اللَّهِ سورة الأنفال الآیة: 75].
(13)- سورة مریم الآیة: 6.
(14)- سورة النّساء الآیة: 11.
(15)- سورة البقرة الآیة: 180.
(16- 16) [فی بلاغات النّساء و البحار و العوالم: أن لا حقّ (البحار: حظوة) و لا إرث لی من أبی و لا رحم بیننا].
(17)- [فی بلاغات النّساء و البحار و العوالم: نبیّه صلّی اللّه علیه و اله].
(18)- [أضاف فی بلاغات النّساء و البحار و العوالم: أهل].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 194
واحدة؟ «1» أم أنتم «1» بخصوص القرآن و عمومه «2» أعلم ممّن جاء «2» به (5*)؟ «3» «4» فدونکموها مرحولة مزمومة «3» تلقاکم «5» یوم حشرکم «6». فنعم الحکم اللّه، «7» و نعم الخصیم «7» محمّد، و الموعد القیامة «8» و عمّا قلیل تؤفکون «8»، و عند السّاعة «9» ما تحصرون «9»، و لکلّ نبأ مستقرّ، و فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ «10» مَنْ یَأْتِیهِ عَذابٌ یُخْزِیهِ، وَ یَحِلُّ عَلَیْهِ عَذابٌ مُقِیمٌ.*
ثمّ التفتت إلی قبر أبیها، و تمثّلت «11» «12» بأبیات صفیّة بنت عبد المطّلب «12» «10»:
قد کان بعدک أنباء و هنبثة «13» لو کنت شاهدها لم تکثر الخطب «14» إنّا فقدناک فقد الأرض و ابلها «15» و اجتثّ أهلک مذ غیّبت و اغتصبوا «14»
__________________________________________________
(1- 1) [فی بلاغات النّساء و البحار و العوالم: لعلّکم أعلم].
(2- 2) [فی بلاغات النّساء و البحار و العوالم: من النّبیّ صلّی اللّه علیه].
(3- 3) [الشّرح: فدونکها مخطومة مرحولة].
(4) (4) (4*) [فی بلاغات النّساء و البحار و العوالم: أَ فَحُکْمَ الْجاهِلِیَّةِ یَبْغُونَ وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ حُکْماً لِقَوْمٍ یُوقِنُونَ سورة المائدة الآیة: 5. أأغلب علی إرثی جورا و ظلما وَ سَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ سورة الشّعراء الآیة: 227، و ذکر أنّها لمّا فرغت من کلام أبی بکر و المهاجرین عدلت إلی مجلس الأنصار. و من هنا وردت روایة أبی المفضّل فی بلاغات النّساء و نحن سنذکره من ص 14، 18- 19].
(5)- [فی بلاغات النّساء و الشّرح: تلقاک].
(6)- [فی بلاغات النّساء و الشّرح: حشرک].
(7- 7) [فی بلاغات النّساء و الشّرح: و الزّعیم].
(8- 8) [لم یرد فی بلاغات النّساء و الشّرح].
(9- 9) [فی بلاغات النّساء و الشّرح: یخسر المبطلون].
(10- 10) [بلاغات النّساء: ثمّ انحرفت إلی قبر النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله و هی تقول:].
(11)- [الشّرح: فتمثّلت].
(12- 12) [الشّرح: بقول هند بنت أثاثة].
(13)- [الشّرح: و هیتمة].
(14- 14) [لم یرد فی الشّرح].
(15) (15) (15*) [بلاغات النّساء: و اختلّ قومک فاشهدهم و لا تغب.
قال: فما رأینا یوما کان أکثر باکیا و لا باکیة من ذلک الیوم
قال أبو المفضّل: و قد ذکر قوم أنّ أبا العیناء ادّعی هذا الکلام، و قد رواه قوم و صحّحوه و کتبناه علی ما فیه.
و حدّثنی عبد اللّه بن أحمد العبدیّ، عن حسین بن علوان، عن عطیة العوفیّ: أنّه سمع أبا بکر یومئذ یقول لفاطمة علیها السّلام: (تبدأ من ص 18 إلی 19)].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 195
أبدت رجال لنا فحوی «1» صدورهم لمّا نأیت «2» و حالت «3» بیننا الکثب «3»
تجهّمتنا لیال «4» و استخفّ بنا «5» دهر فقد أدرکوا منّا الّذی طلبوا قد کنت للخلق نورا یستضاء به
علیک تنزل من ذی العزّة الکتب و کان جبریل بالآیات یؤنسنا
فغاب عنّا فکلّ الخیر محتجب
فقال أبو بکر: صدقت (15*) یا بنت رسول اللّه، لقد کان أبوک بالمؤمنین رؤوفا رحیما و علی الکافرین عذابا ألیما، «6» و کان و اللّه إذا نسبناه وجدناه أباک «6» دون النّساء، و أخا ابن عمّک دون الرّجال، آثره علی کلّ حمیم، و ساعده علی الأمر العظیم «7»، و أنتم عترة نبیّ «8» اللّه الطّیّبون، و خیرته المنتجبون علی «9» طریق الجنّة «9» أدلّتنا، «10» و أبواب الخیر لسالکینا، فأمّا ما سألت، فلک ما جعله أبوک و أنا مصدّق قولک لا أظلم حقّک، و أمّا ما ذکرت من المیراث، فإنّ رسول اللّه قال: نحن معاشر الأنبیاء لا نورّث.
فقالت فاطمة: یا سبحان اللّه! ما کان رسول اللّه قال مخالفا و لا عن حکمه صادقا، فلقد کان یلتقط أثره، و یقتفی سیره. أفتجمعون إلی الظّلامة الشّنعاء و الغلبة الدّهیاء، اعتلالا بالکذب علی رسول اللّه و إضافة الحیف إلیه؟ و لا عجب إن کان ذلک منکم و فی حیاته ما بغیتم له الغوائل و ترقّبتم به الدّوائر. هذا کتاب اللّه حکم عدل و قائل فصل عن
__________________________________________________
(1)- [الشّرح: نحوی].
(2)- [الشّرح: قضیت].
(3- 3) [الشّرح: دونک الکتب].
(4)- [الشّرح: رجال].
(5) (5) (5*) [الشّرح: إذ غبت عنّا فنحن الیوم نغتصب.
قال: و لم یر الناس أکثر باک و لا باکیة منهم یومئذ. ثمّ عدلت إلی مسجد].
(6- 6) [بلاغات النّساء: و إذا عزوناه وجدناک أباک].
(7)- [أضاف فی بلاغات النّساء: لا یحبّکم إلّا العظیم السّعادة، و لا یبغضکم إلّا الرّدی‌ء الولادة].
(8)- [لم یرد فی بلاغات النّساء].
(9- 9) [بلاغات النّساء: الآخرة].
(10) (10) (10*) [بلاغات النّساء: باب الجنّة لسالکنها و أمّا منعک ما سألت فلا ذلک لی، أمّا فدک و ما جعل لک أبوک فإن منعک فأنا ظالم، و أمّا المیراث فقد تعلمین أنّه صلّی اللّه علیه قال: «لا نوّرث، ما أبقیناه صدقة».
قالت: إنّ اللّه یقول عن نبیّ من أنبیائه: یَرِثُنِی وَ یَرِثُ مِنْ آلِ یَعْقُوبَ. و قال: وَ وَرِثَ سُلَیْمانُ داوُدَ. فهذان نبیّان و قد علمت: أنّ].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 196
بعض أنبیائه إذ قال: یَرِثُنِی وَ یَرِثُ مِنْ آلِ یَعْقُوبَ «1» و فصل فی بریّته المیراث ممّا فرض من حظّ الذّکور و الإناث، فلم سوّلت لکم أنفسکم أمرا؟ فَصَبْرٌ جَمِیلٌ وَ اللَّهُ الْمُسْتَعانُ عَلی ما تَصِفُونَ. قد زعمت أنّ (10*) النّبوّة لا تورث و إنّما یورث ما دونها. فما لی أمنع إرث أبی؟ أأنزل اللّه فی کتابه: إلّا فاطمة بنت محمّد؟! فدلّنی «2» علیه أقنع به.
فقال أبو بکر لها: یا بنت رسول اللّه، أنت عین الحجّة، و منطق «3» الحکمة، لا أدلی بجوابک و لا أدفعک عن صوابک، لکنّ المسلمون بینی و بینک فهم قلّدونی ما تقلّدت، و أتونی ما أخذت و ما ترکت «3».
«4» فقالت فاطمة لمن بحضرته: أتجتمعون إلی المقبل بالباطل و الفعل الخاسر؟ لبئس ما اعتاض المسلمون، وَ لا تُسْمِعُ الصُّمَّ الدُّعاءَ إِذا وَلَّوْا مُدْبِرِینَ.* أما و اللّه لتجدنّ محملها ثقیلا، و عبأها و بیلا إذا کشف لکم الغطاء، فحینئذ لاتَ حِینَ مَناصٍ و بدا لکم من اللّه ما کنتم تحذرون.
قالوا: و لم یکن الرّجل حاضرا، فکتب لها أبو بکر کتابا إلی عامله بردّ فدک، فأخرجته فی یدها و استقبلها عمر، فأخذه منها، و تفل فیه و مزّقه و قال: لقد خرف ابن أبی قحافة و ظلم، فقالت له: ما لک لا أمهلک اللّه تعالی و قتلک و مزّق بطنک و أتت من فورها ذلک (4*) «4» (5*) الأنصار فقالت:
«5» معشر النّقیبة «6» و حصنة «7» الإسلام، ما هذه الغمیزة «8» فی حقّی؟ و السنة عن ظلامتی؟
__________________________________________________
(1)- سورة مریم الآیة: 6.
(2)- [بلاغات النّساء: فتدلّنی].
(3- 3) [بلاغات النّساء: الرّسالة لا یدلی بجوابک و لا أدفعک عن صوابک و لکن هذا أبو الحسن بینی و بینک هو الّذی أخبرنی بما تفقّدت و أنبأنی بما أخذت و ترکت، قالت: فإن یکن ذلک کذلک نصبر لمرّ الحقّ و الحمد للّه إله الخلق].
(4- 4) [لم یرد فی بلاغات النّساء].
(5)- [أضاف فی الشّرح: یا].
(6)- [فی بلاغات النّساء و الشّرح و البحار و العوالم: البقیّة و أضاف فیهم: و أعضاد الملّة].
(7)- [فی بلاغات النّساء و البحار و العوالم: حصون].
(8)- [الشّرح: الفترة عن نصرنی، و الونیة عن معونتی، و الغمزة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 197
أما کان «1» رسول اللّه «2» أمر بحفظ المرء «2» فی ولده؟ فسرعان «3» ما أحدثتم و عجلان «4» ذا إهالة.
أتقولون «3» مات محمّد «5» فخطب «4» جلیل، استوسع وهیه، و استهتر «6» فتقه. «7» و فقد راتقه «7»، فأظلمت «8» الأرض «9» لغیبته، و اکتأبت خیرة اللّه لمصیبته «9». و أکدت الآمال، و خشعت الجبال، و أضیع «10» الحریم «11» «12» و أزیلت الحرمة بموت محمّد، فتلک نازلة أعلن بها کتاب اللّه هتافا هتافا. و لقبل ما خلّت به أنهیاء «12» اللّه و رسله «11»، وَ ما مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ «13»- الآیة- «14» أبنی قیلة «15» أأهضم «15» تراث أبی «16» و أنتم بمرأی «17» و مسمع تلبسکم «18» الدّعوة «19» و یشملکم
__________________________________________________
(1)- [فی بلاغات النّساء و البحار و العوالم: قال].
(2- 2) [فی بلاغات النّساء و الشّرح و البحار و العوالم: یقول: المرء یحفظ].
(3- 3) [فی بلاغات النّساء و البحار و العوالم: ما أجدبتم فأکدیتم و عجلان ذا إهانة أتقولون].
(4- 4) [الشّرح: ما أتیتم، الآن مات رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله أمتّم دینه؟ ها إنّ موته لعمری خطب].
(5)- [فی بلاغات النّساء و البحار و العوالم: رسول اللّه صلّی اللّه علیه].
(6)- [فی بلاغات النّساء و البحار و العوالم: استنهر و الشّرح: استبهم].
(7- 7) [فی بلاغات النّساء و البحار و العوالم: و بعد وقته].
(8)- [فی بلاغات النّساء و البحار و العوالم: و أظلمت].
(9- 9) [الشّرح: له].
(10)- [أضاف فی الشّرح: بعده].
(11- 11) [الشّرح: و هتکت الحرمة، و أذیلت المصونة، و تلک نازلة أعلن بها کتاب اللّه قبل موته، و أنبأکم بها قبل وفاته، فقال:].
(12- 12) [فی بلاغات النّساء و البحار و العوالم: أذیلت الحرمة عند مماته صلّی اللّه علیه و تلک نازل علینا بها (البحار: علن بها) کتاب اللّه فی أفنیتکم فی ممساکم و مصبحکم یهتف بها فی أسماعکم و قبله حلّت (البحار:
و لقلبه ما حلّت) بأنبیاء؟].
(13)- سورة آل عمران الآیة: 144: قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلی أَعْقابِکُمْ وَ مَنْ یَنْقَلِبْ عَلی عَقِبَیْهِ فَلَنْ یَضُرَّ اللَّهَ شَیْئاً وَ سَیَجْزِی اللَّهُ الشَّاکِرِینَ.
(14)- [أضاف فی بلاغات النّساء و الشّرح و البحار و العوالم: إیها].
(15- 15) [الشّرح: اهتضم].
(16)- [فی بلاغات النّساء و البحار و العوالم: أبیّه].
(17)- [أضاف فی بلاغات النّساء و البحار و العوالم: منه].
(18)- [الشّرح: تبلغکم].
(19) (19) (19*) [فی بلاغات النّساء و البحار و العوالم: و تشملکم (البحار: تشملکم) الحیرة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 198
الجبن «1» (19*) و فیکم العدّة و العدد، و لکم الدّار «2» و الجیرة «3» و أنتم «4» الجنّة الّتی امتحن و نحلته الّتی انتحل «4». و خیرته الّتی «5» انتخب لنا أهل البیت. فنابذتم فینا «2» العرب، و ناهضتم الأمم «5»، و کافحتم البهم. «6» لا نبرح «7» و تبرحون. و نأمرکم فتأتمرون «6» «7»، حتّی دارت «8» «9» بنا و «9» بکم «8» رحی الإسلام. و درّ «10» حلب البلاد «11». و خضعت بغوة «12» الشّرک. «13» و هدأت روعة الهرج، و بلغت نار الحرب «10» «13»، و استوسق «14» نظام الدّین. «15» فأنّی جرتم «16» بعد البیان و نکصتم بعد الإقدام «15» «17» عن قَوْماً «17» نَکَثُوا أَیْمانَهُمْ «18» وَ هَمُّوا- الآیة «19»- إلّا أری
__________________________________________________
(1)- [الشّرح: الصّوت].
(2- 2) [فی بلاغات النّساء و البحار و العوالم: و عندکم الجنن و أنتم الأولی نخبة اللّه الّتی انتخب لدینه و أنصار رسوله و أهل الإسلام و الخیرة الّتی اختار لنا أهل البیت، فبادیتم].
(3)- [الشّرح: الجنن].
(4- 4) [الشّرح: نخبة اللّه الّتی انتخب].
(5- 5) [الشّرح: اختارا بادیتم العرب، و بادهتم الأمور].
(6- 6) [لم یرد فی الشّرح].
(7- 7) [فی بلاغات النّساء و البحار و العوالم: نأمرکم و تأتمرون].
(8- 8) [فی بلاغات النّساء و البحار و العوالم: لکم بنا].
(9- 9) [لم یرد فی الشّرح].
(10- 10) [الشّرح: حلبة، و خبت نیران الحرب، و سکنت فورة الشّرک، و هدأت دعوة الهرج].
(11)- [فی بلاغات النّساء و البحار و العوالم: الأنام].
(12)- [فی بلاغات النّساء و البحار و العوالم: نعرة].
(13- 13) [فی بلاغات النّساء و البحار و العوالم: و باخت نیران الحرب و هدأت دعوة الهرج].
(14)- [فی الشّرح و البحار: استوثق].
(15- 15) [الشّرح: أفتأخّرتم بعد الإقدام، و نکصتم بعد الشّدّة، و جبنتم بعد الشّجاعة].
(16)- [بلاغات النّساء: حرتم].
(17- 17) [أضاف فی بلاغات النّساء و البحار و العوالم: و أسررتم بعد الإعلان لقوم].
(18) (18) (18*) [فی بلاغات النّساء و البحار و العوالم: أَ تَخْشَوْنَهُمْ فَاللَّهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشَوْهُ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ سورة التّوبة الآیة: 13، و الشّرح: من بعد عهدهم و طعنوا فی دینکم، فقاتلوا أئمّة الکفر إنّهم لا أیمان لهم لعلّهم ینتهون. و فیهم ألا و قد أری أن قد].
(19)- سورة التّوبة الآیة: 13: أَ لا تُقاتِلُونَ قَوْماً نَکَثُوا أَیْمانَهُمْ وَ هَمُّوا بِإِخْراجِ الرَّسُولِ وَ هُمْ بَدَؤُکُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ أَ تَخْشَوْنَهُمْ فَاللَّهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشَوْهُ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 199
و اللّه أن (18*) أخلدتم إلی الخفض و رکنتم إلی الدّعة «1» فجحتم الّذی استوعیتم و دسعتم ما استرعیتم ألا «1» إِنْ تَکْفُرُوا أَنْتُمْ وَ مَنْ فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً فَإِنَّ اللَّهَ لَغَنِیٌّ حَمِیدٌ، أَ لَمْ یَأْتِکُمْ نَبَؤُا الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ- الآیة «2»- ألا و قد قلت الّذی «3» قلت «4» علی معرفة منّی «5» بالخذلة الّتی خامرتکم «6» و لکنّها «5» فیضة النّفس و نفثة الغیظ و بثّة الصّدر و معذرة الحجّة. فدونکم «7» فاحتقبوها «8» دبرة الظّهر، ناقیة الخضا «8»، باقیة العار، موسومة بشنار الأبد «6»، موصولة نارُ اللَّهِ الْمُوقَدَةُ- الآیة «9»- فبعین اللّه ما تفعلون وَ سَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ «10»، و أنا ابنة نَذِیرٌ لَکُمْ بَیْنَ یَدَیْ عَذابٍ شَدِیدٍ «11» فاعملوا إِنَّا عامِلُونَ، وَ انْتَظِرُوا إِنَّا مُنْتَظِرُونَ «12»، وَ سَیَعْلَمُ الْکُفَّارُ لِمَنْ عُقْبَی الدَّارِ «13»، وَ قُلِ اعْمَلُوا فَسَیَرَی اللَّهُ عَمَلَکُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ «14»، وَ کُلَّ إِنسانٍ أَلْزَمْناهُ طائِرَهُ فِی عُنُقِهِ «15»، فَمَنْ
__________________________________________________
(1- 1) [فی بلاغات النّساء و البحار و العوالم: و فعجتم عن الدّین و بججتم (البحار مججتم) الّذی و عیتم و دسعتم الّذی سوّغتم، و الشّرح: فجحدتم الّذی و عیتم و سغتم الّذی سوّغتم].
(2)- سورة إبراهیم الآیة: 8، 9: قَوْمِ نُوحٍ وَ عادٍ وَ ثَمُودَ وَ الَّذِینَ مِنْ بَعْدِهِمْ لا یَعْلَمُهُمْ إِلَّا اللَّهُ جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّناتِ فَرَدُّوا أَیْدِیَهُمْ فِی أَفْواهِهِمْ وَ قالُوا إِنَّا کَفَرْنا بِما أُرْسِلْتُمْ بِهِ وَ إِنَّا لَفِی شَکٍّ مِمَّا تَدْعُونَنا إِلَیْهِ مُرِیبٍ، [و لم یرد هذه الآیة فی بلاغات النّساء].
(3)- [الشّرح: لکم ما].
(4)- [فی بلاغات النّساء و البحار و العوالم: قلته].
(5- 5) [فی بلاغات النّساء و البحار و العوالم: بالخذلان الّذی خامر صدورکم و استشعرته قلوبکم و لکن قلته].
(6- 6) [الشّرح: و خور القناة، و ضعف الیقین، فدونکموها فاحتووها مدبرة الظّهر، ناقبة الخفّ، باقیة العار، موسومة الشّعار].
(7)- [فی بلاغات النّساء و البحار و العوالم: فدونکموها].
(8- 8) [فی بلاغات النّساء و البحار و العوالم: مدبرة الظّهر، تاکیة الحقّ (البحار: ناقیة الخف)].
(9)- سورة الهمزة الآیات: 6- 9 ... الَّتِی تَطَّلِعُ عَلَی الْأَفْئِدَةِ، إِنَّها عَلَیْهِمْ مُؤْصَدَةٌ، فِی عَمَدٍ مُمَدَّدَةٍ.
(10)- سورة الشّعراء الآیة: 227. [إلی هنا قورن مع شرح نهج البلاغة].
(11)- سورة سبأ الآیة: 46.
(12)- سورة هود الآیات: 121- 122 [إلی هنا حکاه فی بلاغات النّساء و البحار و العوالم].
(13)- سورة الرّعد: 42.
(14)- سورة التّوبة الآیة: 105.
(15)- سورة الإسراء الآیة: 13.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 200
یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ- الآیة «1»- و کان الأمر قد قصر.
ثمّ ولّت، فتبعها رافع بن رفاعة الزّرقیّ فقال لها: یا سیّدة النّساء، لو کان أبو الحسن تکلّم فی هذا الأمر و ذکّر النّاس قبل أن یجری هذا العقد، ما عدلنا به أحدا.
فقالت: بردنها: إلیک عنّی، فما جعل اللّه لأحد بعد غدیر خمّ من حجّة و لا عذر.
قال: فلم یر باک و باکیة کان أکثر من ذلک الیوم، ارتجّت المدینة و هاج النّاس و ارتفعت الأصوات.
فلمّا بلغ ذلک أبا بکر قال لعمر: تربت یداک! ما کان علیک لو ترکتنی؟ فربّما رفأت الخرق و رتقت الفتق، ألم یکن ذلک بنا أحقّ؟ فقال الرّجل: قد کان فی ذلک تضعیف سلطانک، و توهین کافّتک، و ما أشفقت إلّا علیک. قال: و یلک! فکیف بابنة محمّد و قد علم النّاس ما تدعو إلیه، و ما نحن من الغدر علیه. فقال: هل هی إلّا غمرة انجلت، و ساعت انقضت، و کأنّ ما قد کان لم یکن:
ما قد مضی ممّا مضی کما مضی و ما مضی ممّا مضی قد انقضی
أقم الصّلاة، و آت الزّکاة، و أمر بالمعروف و انه عن المنکر، و وفّر الفیئ، و صل القرابة، فإنّ اللّه یقول: إِنَّ الْحَسَناتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئاتِ ذلِکَ ذِکْری لِلذَّاکِرِینَ. و یقول: یَمْحُوا اللَّهُ ما یَشاءُ- الآیة- و یقول: وَ الَّذِینَ إِذا فَعَلُوا فاحِشَةً- الآیة- ذنب واحد فی حسنات کثیرة قلّدنی ما یکون من ذلک، فضرب بیده علی کتف عمر و قال: ربّ کربة فرجّتها یا عمر.
ثمّ نادی الصّلاة جامعة فاجتمع النّاس و صعد المنبر فحمد للّه و أثنی علیه ثمّ قال:
أیّها النّاس، ما هذه الرّعة، و مع کلّ قالة أمنیة؟ أین کانت هذه الأمانی فی عهد نبیّکم؟ فمن سمع فلیقل، و من شهد فلیتکلّم، کلّا بل هو ثعالة شهیده ذنبه، لعنه اللّه و قد لعنه رسوله مرّات. بکلّ أمنیة یقول: کرّوها جذعة، ابتغاء الفتنة من بعد ما هرمت، کأمّ طحال أحبّ أهلها الغویّ.
__________________________________________________
(1)- سورة الزّلزلة الآیة: 7- 8.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 201
ألا لو شئت أن أقول لقلت، و لو تکلّمت لبحت. و إنّی ساکت ما ترکت. مستعینون بالصّبیة، و یستنهضون النّساء. و قد بلغنی یا معشر الأنصار مقالة سفهائکم، فو اللّه إنّ أحقّ النّاس بلزوم عهد رسول اللّه لأنتم، لقد جاءکم الرّسول فآویتم و نصرتم، و أنتم الیوم أحقّ من لزم عهده.
و مع ذلک فاغدوا علی أعطیاتکم، فإنّی لست کاشفا قناعا و لا باسطا ذراعا و لا لسانا إلّا علی من استحقّ ذلک و السّلام.
قال: فأطلعت أمّ سلمة رأسها من بابها و قالت: ألمثل فاطمة یقال هذا؟ و هی الحوراء بین الإنس، و الأنس للنّفس، ربّبت فی حجور الأنبیاء، و تداولتها أبدی الملائکة و نمت فی المغارس الطّاهرات، نشأت خیر منشأ، و ربّبت خیر مربی. أتزعمون أنّ رسول اللّه حرّم علیها میراثه؟ و لم یعلمها؟! و قد قال اللّه له: وَ أَنْذِرْ عَشِیرَتَکَ الْأَقْرَبِینَ.
أفأنذرها؟ و جاءت تطلبه؟! و هی خیرة النّسوان و أمّ سادة الشّبان و عدیلة مریم ابنة عمران و حلیلة لیث الأقران؟ تمّت بأبیها رسالات ربّه؟
فو اللّه لقد کان یشفق علیها من الحرّ و القرّ، فیوسّدها یمینه و یدثّرها شماله. رویدا فرسول اللّه بمرأی لأعینکم، و علی اللّه تردون. فواها لکم و سوف تعلمون.
قال: فحرمت أمّ سلمة تلک السّنة عطاءها، و رجعت فاطمة إلی منزلها، فشکت.
قال أبو جعفر: نظرت فی جمیع الرّوایات فلم أجد فیها أتمّ شرح و أبلغ فی الإلزام و أوکد فی الحجّة من هذه الرّوایة، و نظرت إلی روایة عبد الرّحمان بن کثیر فوجدته قد زاد فی هذا الموضع: أنسیتم قول رسول اللّه و بدأ بالولایة: «أنت منّی بمنزلة هارون من موسی»، و قوله: «إنّی تارک فیکم الثّقلین» ما أسرع ما أحدثتم. و أعجل ما نکثتم ... و هو فی بقیّة الحدیث علی السّیاقة.
الطّبری، دلائل الإمامة،/ 30- 39- مثله ابن طیفور، بلاغات النّساء،/ 13- 19 (ط دار الأضواء،/ 20- 28)؛ ابن أبی الحدید، شرح نهج البلاغة، 16/ 211- 213، 250- 251؛ و المجلسی، البحار، 29/ 239- 245؛ البحرانی، العوالم (المستدرک)، 11- 2/ 692- 697
زینب العقیلة بنت علیّ بن أبی طالب، و أمّها فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم، و العقیلة
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 202
هی الّتی روی ابن عبّاس عنها کلام فاطمة علیها السّلام فی فدک فقال: حدّثتنی عقیلتنا زینب بنت علیّ. «1»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 60- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 317؛ النّقدی، زینب الکبری،/ 27؛ البحرانی، العوالم (المستدرک)، 11- 2/ 951؛ الخراسانی، منتخب التّواریخ،/ 66؛ محلّاتی، ریاحین الشّریعة، 3/ 52
حدّثنا محمّد بن موسی بن المتوکّل رضی اللّه عنه، قال: حدّثنا علیّ بن الحسین السّعدآبادی، عن أحمد بن أبی عبد اللّه البرقیّ، عن إسماعیل «2» بن مهران، عن أحمد بن محمّد بن جابر، عن زینب بنت علیّ علیهما السّلام «3» قالت: قالت فاطمة علیها السّلام فی خطبتها «4»: «للّه فیکم عهد قدّمه إلیکم، و بقیّة استخلفها علیکم کتاب اللّه بیّنة بصائره، و آی منکشفة سرائره، و برهان متجلّیة ظواهره، مدیم للبریّة استماعه، و قائد إلی الرّضوان اتباعه، و مؤدّ «5» إلی النّجاة أشیاعه، فیه تبیان حجج اللّه المنیرة «6»، و محارمه المحرّمة «7»، و فضائله المدوّنة «8»، و جملة الکافیة، و رخصه الموهوبة، و شرائعه المکتوبة و بیّناته الجلیّة «9»، ففرض الإیمان تطهیرا من الشّرک، و الصّلاة تنزیها عن الکبر، و الزّکاة زیادة فی الرّزق، و الصّیام تثبیتا للإخلاص، و الحجّ تسنیة للدّین، و العدل تسکینا للقلوب، و الطّاعة نظاما للملّة، و الإمامة لمّا من الفرقة، و الجهاد عزّا للإسلام، و الصّبر معونة علی الاستیجاب، و الأمر بالمعروف مصلحة
__________________________________________________
(1)- زینب عقیله، دختر علی بن ابی طالب و مادر زینب فاطمه دختر رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله است و زینب همان زنی است که ابن عباس خطبه فدک فاطمه علیها السّلام را از او روایت کرده است که در آغاز خطبه گوید:
عقیله ما زینب، دختر علی علیه السّلام برای من روایت کرد.
رسولی محلاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 89
(2)- [فی من لا یحضره الفقیه مکانه: روی عن ...].
(3) (3) (3*) [لم یرد فی البحار و العوالم].
(4)- [زاد فی من لا یحضره الفقیه: فی معنی فدک].
(5)- [من لا یحضره الفقیه: مؤدّیا].
(6)- [من لا یحضره الفقیه: المنوّرة].
(7)- [من لا یحضره الفقیه: المحدودة].
(8)- [من لا یحضره الفقیه: المندوبة].
(9)- [من لا یحضره الفقیه: الخالیة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 203
للعامّة، و برّ الوالدین وقایة عن السّخط «1»، و صلة الأرحام منماة للعدد، و القصاص حقنا للدّماء، و الوفاء للنّذر تعرّضا للمغفرة، و توفیة المکائیل و الموازین تغییرا للبخسة، و اجتناب «2» قذف المحصنات حجبا عن اللّعنة، و مجانبة «3» السّرقة إیجابا للعفّة، و أکل أموال الیتامی إجارة من الظّلم، و العدل فی الأحکام ایناسا للرّعیّة. و حرّم اللّه عزّ و جلّ الشّرک إخلاصا «4» للرّبوبیّة «4»، فاتّقوا اللّه حقّ تقاته فیما أمرکم به و انتهوا عمّا نهاکم عنه» (3*).
«5» أخبرنی علیّ بن حاتم قال: حدّثنا محمّد بن أسلم، قال: حدّثنی عبد الجلیل الباقلانیّ «6»، قال: حدّثنی الحسن بن موسی الخشّاب، قال: حدّثنی عبد اللّه بن محمّد العلوی «7»، عن رجال من أهل بیته عن زینب بنت علیّ، عن فاطمة علیها السّلام بمثله.
و أخبرنی علیّ بن حاتم أیضا، قال: حدّثنی محمّد بن أبی عمیر، قال: حدّثنی محمّد ابن عمّارة، قال: حدّثنی محمّد بن إبراهیم المصریّ، قال: حدّثنی هارون بن یحیی النّاسب، قال: حدّثنا عبید اللّه بن موسی العبسیّ «8» عن عبید اللّه بن موسی العمریّ «8»، عن حفص الأحمر، عن زید بن علیّ، عن عمّته زینب بنت علیّ، عن فاطمة علیها السّلام بمثله، و زاد بعضهم علی بعض فی اللّفظ «5».
الصّدوق، علل الشّرائع، 1/ 289- 290 رقم 2- 4 باب 182، من لا یحضره الفقیه، 3/ 372- عنه: المجلسی، البحار، 29/ 218- 219 رقم 3- 6؛ البحرانی، العوالم، 11- 2/ 700
فهذه فاطمة روت عنها ابنتها زینب بنت علیّ و أبو ذر و سهل بن سعد الأنصاریّ و جابر بن عبد اللّه الأنصاریّ و الحسین بن علیّ بن أبی طالب و عبّاس بن سعد السّاعدیّ.
الخزّاز، کفایة الأثر،/ 200
__________________________________________________
(1)- [من لا یحضره الفقیه: السّخطة].
(2)- [لم یرد فی من لا یحضره الفقیه].
(3)- [من لا یحضره الفقیه: ترک].
(4- 4) [من لا یحضره الفقیه: له بالرّبوبیّة].
(5- 5) [من لا یحضره الفقیه: و الخطبة طویلة أخذنا منها موضع الحاجة].
(6)- [فی البحار: الباقطانیّ و العوالم: البقاطانیّ].
(7)- [العوالم: المعاویّ].
(8- 8) [لم یرد فی البحار و العوالم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 204
قال: أخبرنی أبو بکر محمّد بن عمر الجعابیّ قال: أخبرنا أبو عبد اللّه [جعفر بن] محمّد بن جعفر الحسنیّ قال: حدّثنا عیسی بن مهران، عن یونس، عن عبد اللّه بن محمّد ابن سلیمان الهاشمیّ، عن أبیه، عن جدّه، عن زینب بنت علیّ بن أبی طالب علیهما السّلام قالت:
لمّا اجتمع رأی أبی بکر علی منع فاطمة علیها السّلام فدک «1» و العوالی، و أیست من إجابته لها، عدلت إلی قبر أبیها رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله فألقت نفسها علیه، و شکت إلیه ما فعله القوم بها، و بکت حتّی بلّت تربته صلّی اللّه علیه و اله بدموعها و ندبته، ثمّ قالت فی آخر ندبتها «2»:
«3» قد کان بعدک أنباء و هنبثة «4» لو کنت شاهدها لم تکثر الخطب «5»
إنّا فقدناک فقد الأرض و ابلها «6» و اختلّ قومک فاشهدهم فقد نکبوا «7»
قد کان جبریل بالآیات یؤنسنا فغبت عنّا فکلّ الخیر محتجب
__________________________________________________
(1)- قال فی معجم البلدان: «فدک- بالتّحریک و آخره کاف- قریة بالحجاز، بینها و بین المدینة یومان، و قیل ثلاثة. أفاءها اللّه علی رسوله صلّی اللّه علیه و اله و سلم فی سنة سبع صلحا و ذلک: أنّ النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله و سلم لمّا نزل خیبر و فتح حصونها، و لم یبق إلّا ثلاث و اشتدّ بهم الحصار، راسلوا رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم یسألونه أن ینزلهم علی الجلاء و فعل، و بلغ ذلک أهل فدک، فأرسلوا إلی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم أن یصالحهم علی النّصف من ثمارهم و أموالهم، فأجابهم إلی ذلک، فهی ممّا لم یوجف علیها بخیل و لا رکاب، فکانت خالصة لرسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم».
قیل: لمّا نزلت قوله تعالی: وَ آتِ ذَا الْقُرْبی حَقَّهُ استوضح رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم من جبرئیل مراد الآیة فقال له: أعط فاطمة فدکا لتکون بلغة لها و لأولادها و ذلک عوضا عما بذلته أمّها خدیجة من أموال و جهود فی سبیل الإسلام. و بقیت عندها حتّی توفّی أبوها صلّی اللّه علیه و اله و سلم، فانتزعها الأوّل حسب زعمه وردّها إلی بیت المال.
راجع البحار الطّبعة القدیمة ج 8 الباب العاشر، فإنّه رحمه اللّه قد استوفی البحث فی المقام و کتاب فدک للعلّامة المرحوم السّیّد حسن الموسویّ القزوینیّ، و کتاب فدک فی التّاریخ للعلّامة الفذ السّیّد محمّد الباقر الصّدر، و النّص و الاجتهاد للسّیّد شرف الدّین العاملیّ- رحمهم اللّه-.
(2)- فی بعض النّسخ «فی آخر ندبه» من باب إضافة المصدر إلی المفعول، أی ندبتها إیّاه.
(3) (3) (3*) [لم یرد فی العوالم].
(4)- الهنبثة: واحدة الهنابث و هی الأمور الشّداید المختلفة، و الهنبثة: الاختلاط فی القول، و النّون زائدة.
(5)- الخطب- کزفر- جمع الخطب- بالفتح و السّکون- و هو الأمر الّذی تقع فیه المخاطبة، و الشّأن و الحال، و الأمر صغر أو عظم و غلب استعماله للأمر العظیم المکروه. و فی بعض النّسخ «لم یکثر الخطب» علی المفرد، و فی بعضها: لم یکبر.
(6)- الوابل: المطر الشّدید.
(7)- النّکب و النّکوب: الإعراض و العدول. ترید علیها السّلام الّذین نکبوا عن الإیمان و رجعوا عن الدّین. و فی بعض نسخ الحدیث و [العوالم]: «و لم تغب».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 205
فکنت بدرا و نورا یستضاء به علیک تنزل من ذی العزّة الکتب
تجهّمتنا رجال «1» و استخفّ بنا بعد النّبیّ و کلّ الخیر مغتصب (3*)
سیعلم المتولّی ظلم حامتنا یوم القیامة أنّی سوف ینقلب «2»
فقد لقینا الّذی لم یلقه أحد من البریّة لا عجم و لا عرب
فسوف نبکیک ما عشنا و ما بقیت لنا العیون بتهمال له سکب «3»
المفید، الأمالی،/ 40- 41 رقم 8- عنه: المجلسی، البحار، 29/ 107- 109؛ البحرانی، العوالم (المستدرک)، 11- 2/ 801، 831- 832
إسناد الخطبة: [قال المجلسی قدّس سرّه]: ثمّ اعلم أنّ هذه الخطبة من الخطب المشهورة التی روتها الخاصّة و العامّة بأسانید متظافرة:
قال عبد الحمید ابن أبی الحدید فی شرح کتابه علیه السّلام إلی عثمان بن حنیف، عند ذکر الأخبار الواردة فی فدک، حیث قال:
الفصل الأوّل فی ما ورد من الأخبار و السّیر المنقولة من أفواه أهل الحدیث و کتبهم، لا من کتب الشّیعة و رجالهم، و جمیع ما نورده فی هذا الفصل من کتاب أبی بکر أحمد بن عبد العزیز الجوهریّ فی «السّقیفة و فدک»؛
و أبو بکر الجوهریّ هذا عالم محدّث کثیر الأدب، ثقة ورع، أثنی علیه المحدّثون، و رووا عنه مصنّفاته و غیر مصنّفاته؛
ثمّ قال: قال أبو بکر: حدّثنی محمّد بن زکریّا، عن جعفر بن محمّد بن عمارة، عن أبیه، عن الحسن بن صالح، قال: حدّثنی ابن خالات من بنی هاشم، عن زینب بنت علیّ ابن أبی طالب علیهم السّلام؛
__________________________________________________
(1)- أی لقونا بالغلظة و الوجه الکریه.
(2)- حامة الإنسان: خاصّته و من یقرب منه. و الکلام فی موضع قوله تعالی: وَ سَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ سورة الشّعراء: 227.
(3)- هملت عینه: فاضت دموعا. و السّکب: الهطلان و التّقاطر الدّائم و السّقوط المتتابع.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 206
قال: و قال جعفر بن محمّد بن عمارة: حدّثنی أبی، عن جعفر بن محمّد بن علیّ بن الحسین، عن أبیه علیهم السّلام.
قال أبو بکر: و حدّثنی عثمان بن عمران العجیفیّ، عن نائل بن نجیح، عن عمرو بن شمر، عن جابر الجعفیّ، عن أبی جعفر محمّد بن علیّ علیهم السّلام.
قال أبو بکر: و حدّثنی أحمد بن محمّد بن زید، عن عبد اللّه بن محمّد بن سلیمان، عن أبیه، عن عبد اللّه بن الحسن، قالوا جمیعا:
لمّا بلغ فاطمة علیها السّلام إجماع أبی بکر علی منعها فدکا، لاثت خمارها و أقبلت فی لمّة من حفدتها و نساء قومها، تطأ ذیولها، ما تخرم مشیتها مشیة رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، حتّی دخلت علی أبی بکر، و قد حشد النّاس من المهاجرین و الأنصار، فضربت بینهم و بینها ریطة بیضاء، و قال بعضهم: قبطیّة، و قالوا: قبطیّة- بالکسر و الضّمّ- ثمّ أنّت أنّة، أجهش لها القوم بالبکاء، ثمّ أمهلت طویلا، حتّی سکنوا من فورتهم، ثمّ قالت:
أبتدئ بحمد من هو أولی بالحمد، و الطّول و المجد، الحمد للّه علی ما أنعم، و له الشّکر بما ألهم ... و ذکر خطبة طویلة جدّا، قالت فی آخرها: فاتّقوا اللّه حقّ تقاته و أطیعوه فی ما أمرکم به- إلی آخر الخطبة- إنتهی کلام ابن أبی الحدید.
و قد أورد الخطبة علی بن عیسی الإربلی فی کتاب «کشف الغمّة» قال:
نقلتها من کتاب «السّقیقة» تألیف أحمد بن عبد العزیز الجوهریّ، من نسخة قدیمة مقروءة علی مؤلّفها المذکور، قرئت علیه فی ربیع الآخر سنة اثنتین و عشرین و ثلاثمائة:
روی عن رجاله من عدّة طرق: أنّ فاطمة علیها السّلام لمّا بلغها إجماع أبی بکر ... إلی آخر الخطبة.
و قد أشار إلیها المسعودیّ فی «مروج الذّهب».
و قال السّیّد المرتضی رضی اللّه عنه فی «الشّافی»:
أخبرنا أبو عبد اللّه محمّد بن عمران المرزبانیّ، عن محمّد بن محمّد الکاتب، عن أحمد ابن عبید اللّه النّحویّ، عن الزّیادیّ، عن شرقیّ بن قطامیّ، عن محمّد بن إسحاق، عن
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 207
صالح بن کیسان، عن عروة، عن عائشة.
قال المرزبانیّ: و حدّثنی أحمد بن محمّد المکّی، عن محمّد بن القاسم الیمانیّ، عمّن قال:
حدّثنا ابن عائشة، قالوا:
لمّا قبض رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، أقبلت فاطمة علیها السّلام فی لمّة من حفدتها إلی أبی بکر؛
و فی الروایة الاولی: قالت عائشة:
لمّا سمعت فاطمة علیها السّلام إجماع أبی بکر علی منعها فدکا، لاثت خمارها علی رأسها، و اشتملت بجلبابها، و أقبلت فی لمّة من حفدتها ... ثمّ اتفقت الروایتان من هاهنا و نساء قومها- و ساق الحدیث نحو ما مرّ إلی قوله-:
افتتحت کلامها بالحمد للّه عزّ و جلّ و الثّناء علیه، و الصّلاة علی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، ثمّ قالت: لقد جاءکم رسول من أنفسکم ... إلی آخرها.
أقول: و سیأتی أسانید أخری سنوردها فی کتاب أحمد بن طاهر؛
و روی الصّدوق رضی اللّه عنه بعض فقراتها المتعلّقة بالعلل فی علل الشّرائع:
[ثمّ ذکر کلام الصّدوق فی أسناد الخطبة کما ذکرناه] أقول: قد أوردت ما رواه فی المجلّد الثّالث، و إنّما أوردت الأسانید هنا لیعلم أنّه روی هذه الخطبة بأسانید جمّة.
روی الشّیخ المفید الأبیات المذکورة فیها بالسّند المذکور فی أوائل الباب.
و روی السّیّد ابن طاوس رضی اللّه عنه فی کتاب «الطّرائف»:
موضع الشّکوی و الاحتجاج من هذه الخطبة، عن الشّیخ أسعد بن شفروة، فی کتاب «الفائق»، عن الشّیخ المعظّم عندهم الحافظ الثّقة بینهم: أحمد بن موسی بن مردویه الاصفهانی فی «کتاب المناقب»، قال:
أخبرنا إسحاق بن عبد اللّه بن إبراهیم، عن شرقیّ بن قطامیّ، عن صالح بن کیسان، عن الزّهریّ، عن عروة، عن عائشة.
و رواها الشّیخ أحمد ابن أبی طالب الطّبرسیّ فی کتاب «الاحتجاج»: مرسلا.
المجلسی، البحار، 29/ 215- 220- عنه: البحرانی، العوالم، 11- 2/ 698- 700
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 208
و أمّا الرّواة عنها [فاطمة الزّهراء علیها السّلام] هجائیا، فهم:
أسماء بنت عمیس بن معبد، الخثعمیة، أمّ کلثوم بنت أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیهما السّلام، .....، الإمام أبو محمّد الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیهما السّلام، الإمام أبو عبد اللّه الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیهما السّلام، ......، زینب بن علیّ بن أبی طالب علیهما السّلام، عقیلة بنی هاشم أمّ المصائب، ......، الإمام أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب صلوات اللّه علیه، أمین اللّه تعالی، الإمام زین العابدین علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیهما السّلام، ......، فاطمة بنت الحسین علیهما السّلام.
البحرانی، العوالم (من المستدرک)، 11- 2/ 1047- 1048
قد روت عن أمّها فاطمة علیها السّلام غیر حدیث.
أبو طالب الزّیدی، الإفادة،/ 41؛ مثله المحلّیّ، الحدائق الوردیّة، 1/ 53
روت عن أمّها فاطمة ابنة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله.
المجدی،/ 18
و قد روت زینب، عن «1» أمّها فاطمة علیها السّلام أخبارا «2».
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 204- عنه: المجلسی، البحار، 42/ 93؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 221؛ الصّادق، زینب ولیدة النّبوّة و الإمامة،/ 13، مثله النقدی، زینب الکبری،/ 19
و حدّثت عن أمّها فاطمة بنت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، و أسماء بنت عمیس، «3» و مولی للنّبیّ صلی اللّه علیه و سلم اسمه طهمان أو ذکوان «3».
روی عنها محمّد بن عمرو، و عطاء بن السّائب، و بنت أخیها فاطمة بنت الحسین بن علیّ «4».
ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، 73/ 130، (تراجم النّساء)،/ 119، مختصر ابن منظور، 9/ 177- عنه: کحالة، أعلام النّساء، 2/ 93؛ العوالم (المستدرک)، 11- 2/ 953
__________________________________________________
(1)- [فی زینب الکبری مکانه: و سیأتی أنّها روت عن ...].
(2)- [زاد فی المعالی: کثیرة].
(3- 3) [لم یرد فی أعلام النّساء و العوالم].
(4)- [حذفنا الأحادیث و اکتفینا بذکر من روت عنهم و من روی عنها علیها السّلام].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 209
زینب بنت علیّ علیه السّلام، إسماعیل بن مهران، عن أحمد بن جابر فی نسخة و أخری عن جابر عنها، قالت قالت: فاطمة علیها السّلام فی خطبتها فی [یه] فی باب معرفة الکبایر الّتی أوعد اللّه عزّ و جلّ علیها النّار.
الأردبیلی، جامع الرّواة، 2/ 457
عدّها الصّدوق رحمه اللّه فی المشیخة من رواة الحدیث، حیث قال: و ما کان فیه عن إسماعیل بن مهران من کلام فاطمة علیها السّلام فقد رویته عن محمّد بن موسی المتوکّل رضی اللّه عنه، عن علیّ بن الحسین السّعدآبادی، عن أحمد بن محمّد بن خالد البرقی، عن أبیه، عن إسماعیل بن مهران، عن أحمد بن محمّد الخزاعیّ، عن محمّد بن جابر، عن عبّاد العامریّ، عن زینب بنت أمیر المؤمنین علیها السّلام عن فاطمة علیها السّلام، انتهی.
المامقانی، تنقیح المقال، 3- 2/ 79
و مثل خطبة فدک المرویّة فی البحار، نقلا عن علل الشّرائع للصّدوق، عن أحمد بن محمّد بن جابر، عن زینب بنت علیّ علیها السّلام، و بسند آخر عن عبید اللّه بن محمّد العلویّ، عن رجال من أهل بیته، عن زینب بنت علیّ علیها السّلام، عن أمّها فاطمة علیها السّلام، و بسند آخر عن زید بن علیّ بن الحسین علیه السّلام عن عمّته زینب بنت علیّ علیها السّلام عن فاطمة علیها السّلام، و بسند آخر کما فی شرح النّهج لابن أبی الحدید عن أبی بکر الجوهریّ قال: فحدّثنی محمّد بن زکریّا قال: حدّثنی جعفر بن محمّد بن عمارة الکندی قال: حدّثنی أبی عن الحسین بن صالح بن حیّ قال: حدّثنی رجلان من بنی هاشم عن زینب بنت علیّ بن أبی طالب علیه السّلام.
الجزائری، الخصائص الزّینبیّة،/ 92
من الواضح الجلیّ، أنّ هذه الخطبة من ذخائر بیت الوحی، ما فتئ رجالات العلویّین و مشایخهم نسبا و مذهبا یتحفّظون علیها، و یحرصون علی روایتها، لما فیها من حجج دامغة تثبت ظلامة العترة الطّاهرة عند مناوئیهم، و مبلغ أعدائهم من القساوة، و دؤوبهم علی الباطل، و تهالکهم دون التّافهات، و اضطهادهم ذرّیّة نبیّهم، و تمادیهم علی الضّلالة.
و قد طفحت الکتب بذکرها، و اشتبکت الأسانید علی نقلها فی القرون الخالیة و هلمّ جرّا،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 210
و من استشفّ حقائقها، و ألمّ بها إلمامة صحیحة ممتعة، لا یشکّ فی أنّها تنهّدات الصّدّیقة الحوراء، و أنّها نفثة مصدور، و غضبة حلیمة لا تجد ندحة من الأصحار بالحقیقة، حیث بلغ السکّین المذبح، فصبّتها فی بوتقة البیان لتبقی حجّة بالغة مدی الأحقاب، تعریفا للملأ الدّینیّ فی الحاضر و الغابر، محلّ القوم من الفظاظة و الحیف المفضیین إلی عدم جدارتهم لمنصب الخلافة، و بعدهم عن مستوی الإمامة و مباینتهم للحقّ.
علی أنّ جملها شاهدة علی إثبات نسبتها إلی ابنة الرّسالة، لما فیها من إلماعة ضوء النّبوّة، و نشرة من عبق الإمامة، و نفحة من نفس الهاشمیّین، مداره الکلام و أمراء البلاغة.
و هذه الخطبة الطّویلة، المشتملة علی المعانی الجلیلة، و أسرار الأحکام الإلهیّة، اتّفق علی نصّها بطولها أبو جعفر محمّد بن جریر بن رستم الطّبریّ، من أعیان القرن الرّابع، و رواها فی دلائل الإمامة ص 31 من خمسة طرق، و أبو منصور أحمد بن علیّ بن أبی طالب الطّبرسیّ من أعیان القرن السّادس، أرسلها إرسال المسلّمات فی الاحتجاج ص 61، کما هی عادته فی الکتاب؛ و أبو الحسن علیّ بن عیسی الأربلی من أعیان القرن السّابع فی کشف الغمّة ص 145، رواها من کتاب السّقیفة لأبی بکر أحمد بن عبد العزیز الجوهریّ من نسخة مقروءة علی المؤلّف فی ربیع الآخر سنة 322، عن عدّة طرق؛ و هذا الجوهری أثنی علیه ابن أبی الحدید فی شرح نهج البلاغة ج 4 ص 78 مصر، فقال: إنّه عالم محدّث، کثیر الأدب، ثقة، ورع، أثنی علیه المحدّثون، و رووا عنه مصنّفاته. و أمّا أبو الفضل أحمد بن أبی طاهر، المتوفّی سنة 280، فرواها من طریقین، ینتهی أحدهما إلی عروة بن الزّبیر إلی عائشة، و الآخر إلی زید بن علیّ بن الحسین إلی العقیلة زینب بنت أمیر المؤمنین علیه السّلام؛ و لم یأت علیها بتمامها، إلّا أنّه قارب تلک الرّوایات فی نقله. «1»
المقرّم، وفاة الصّدّیقة الزّهراء علیها السّلام،/ 79- 80
__________________________________________________
(1)- شیخ طبرسی در اعلام الوری فرموده: «زینب از مادر خود زهرا علیها السّلام اخبار بسیار روایت کرده است.»
القائنی، الکبریت الأحمر،/ 376
. موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 211
أشهر ما روی عنها من الأخبار خطبة والدتها الزّهراء علیها السّلام الّتی احتجّت بها فی خصوص فدک؛ قال ابن أبی الحدید فی شرح النّهج عند شرح قوله علیه السّلام: «بلی، کانت فی أیدینا فدک» إلی آخره: إنّا نتکلّم فی شرح هذه الکلمات بثلاثة فصول (إلی أن قال):
الأوّل فیما ورد من الأخبار و السّیر المنقولة من أفواه أهل الحدیث و کتبهم، لا من کتب الشّیعة و رجالهم، لأنّا مشترطون علی أنفسنا أن لا نحفل بذلک، ثمّ قال: و جمیع ما نورده فی هذا الفصل من کتاب أبی بکر أحمد بن عبد العزیز الجوهریّ فی السّقیفة و فدک، (قال):
و أبو بکر الجوهری هذا عالم محدّث، کثیر الأدب، ثقة، ورع، أثنی علیه المحدّثون و رووا عنه مصنّفاته و غیر مصنّفاته، ثمّ سرد الأسانید، و من جملتها، قال أبو بکر: حدّثنی محمّد ابن زکریّا، قال: حدّثنی جعفر بن محمّد بن عمارة الکندیّ، قال: حدّثنی أبی، عن الحسین ابن صالح بن حیّ، قال: حدّثنی رجلان من بنی هاشم، عن زینب بنت علیّ بن أبی طالب علیه السّلام، و ساق الکلام إلی أن ذکر الخطبة.
و قال المجلسیّ فی البحار، بعد نقله کلام ابن أبی الحدید و ذکره أسانید أخر للخطبة:
و روی الصّدوق رحمه اللّه بعض فقراتها المتعلّقة بالعلل فی علل الشّرائع، عن ابن المتوکّل، عن السّعدآبادی، عن البرقیّ، عن إسماعیل بن مهران، عن أحمد بن محمّد بن جابر، عن زینب بنت علیّ علیه السّلام، قال: و أخبرنی علیّ بن حاتم، عن محمّد بن أسلم، عن عبد الجلیل الباقطانی، عن الحسن بن موسی الخشّاب، عن عبد اللّه بن محمّد العلویّ، عن رجال من أهل بیته، عن زینب بنت علیّ علیه السّلام، عن فاطمة علیها السّلام بمثله، و أخبرنی علیّ بن حاتم، عن ابن أبی عمیر، عن محمّد بن عمارة، عن محمّد ابن إبراهیم المصریّ، عن هارون بن یحیی، عن عبید اللّه بن موسی العبسیّ، عن حفص الأحمر، عن زید بن علیّ، عن عمّته زینب بنت علیّ، عن فاطمة علیهما السّلام، و زاد بعضهم علی بعض فی اللّفظ. (أقول): و قد مرّ کلام أبی الفرج الأصبهانیّ أنّ ابن عبّاس روی هذه الخطبة عن زینب بنت أمیر المؤمنین علیه السّلام. «1»
النّقدی، زینب الکبری،/ 36- 37
__________________________________________________
(1)- در کتاب عمدة الطالب مسطور است که حضرت زینب الکبری دختر امیر المؤمنین علی علیهما السّلام مکنّاة-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 212
__________________________________________________
- به امّ الحسن و از مادرش حضرت فاطمه زهرا، دختر رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله روایت و به محاسن کثیره و اوصاف جلیله و خصال حمیده و شیم سعیده (1) امتیاز داشت، مفاخرش چون مآثر خورشید درخشان نمایان و فضایلش چون ذخایر بحر بی‌کران، بی‌پایان بود. بزرگان اقوام از احادیثش بهره‌یاب و زعمای قبایل از افاضاتش مستفید می‌شدند؛ چه معنی «برزة» که صاحب عمدة الطالب در نعت آن حضرت مسطور داشته است، همین معانی مرقومه را می‌رساند.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت زینب کبری علیها السّلام، 1/ 190
در جلد نهم بحار الانوار مسطور است که: «جناب زینب از مادرش حضرت فاطمه روایت اخبار می‌فرمود.»
و زینب العقیله همان مخدره است که ابن عباس کلام حضرت فاطمه سلام اللّه علیهما را در باب فدک از وی روایت کند و گوید: «حدّثتنی عقیلتنا». زینب بنت علی علیه السّلام و از این پیش، معنی عقیله مسطور شد.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت زینب کبری علیها السّلام، 2/ 565، 589- 590
چنانچه ابو الفرج در «مقاتل» درباره عون بن عبد اللّه بن جعفر بن ابی طالب می‌فرماید: [به ص 202 رجوع شود].
بعد نقل می‌کند از آن مخدره خطبه حضرت فاطمه زهرا علیها السّلام را در امر فدک، و عجب است که آن مخدره در آن زمانی که صدیقه کبری خطبه فدک را خواند، با صغر سنّ شریفش چگونه آن خطبه را ضبط فرموده.
(1). شیم به کسر شین و فتح یا: جمع شیمه؛ یعنی: خلق و خوی.
خراسانی، منتخب التواریخ،/ 66
در اسد الغابه ابن الاثیر از صحابه معدود، در مشیخه صدوق از رواة حدیثش دانسته است و گوید:
«هر آنچه از کلمات حضرت فاطمه را به چندین واسطه از اسماعیل بن مهران روایت می‌کنم، اسماعیل هم با سه واسطه از زینب بنت امیر المؤمنین علیها السّلام از فاطمه علیها السّلام روایت می‌کند.
مدرس، ریحانة الأدب، 8/ 326
در جلد اوّل این کتاب، سبق ذکر یافت که آن مصائب عظیمه که بر فاطمه زهرا وارد می‌شود، در الم و رزایا زینب کبری سهیم و شریک بود و هنگام قرائت خطبه فدکیه زینب آن را شنید و روایت کرد.
حدیث دیگر، خطبه فدکیه است که از مادرش صدیقه کبری علیها السّلام روایت می‌کند. شیعه و سنی در صحت صدور این خطبه متفق‌اند و این حقیر نیز اسانید او را از احمد بن ابی طاهر در بلاغات النساء و ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه و ابو بکر جوهری در کتاب سقیفه و غیر ایشان مفصلا در جلد اوّل الکلمة التامّة نقل کرده‌ام. همچنین در جلد اوّل همین کتاب با اسناد و شرح لغات و ترجمه آورده‌ام.
محلاتی، ریاحین الشّریعة، 3/ 51، 72
هفدهم: حسن بن علوان از عطیّه عوفی این خطبه را نقل کرده و گفته است که من آن را از عبد اللّه بن حسن مثنی استماع کردم. به شهادت احمد بن ابی طاهر در بلاغات النساء، و شیخ صدوق در علل الشرائع پاره‌ای از این خطبه را که مشتمل بر علل و حکم قوانین شرع مطهر بود، ذکر کرده و آن را از ابن المتوکل و او از سعدآبادی که به سند خود از عقیله زینب کبری علیها السّلام بنت امیر المؤمنین علیه السّلام نقل کرده است، روایت می‌کند و نیز در بلاغات النساء و دیگر کتب از عطیه که گفت: «ما نزد ابو الحسین زید بن علی بن الحسین-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 213
__________________________________________________
- علیهم السّلام بودیم که گفت‌وگوی دعوی فاطمه با ابی بکر در میان آمد و این که ابو بکر چگونه فدک را گرفت.»
زید فرمود: «مشایخ آل ابی طالب را دیدم که این خطبه را از پدرهای خود روایت می‌کنند و به پسران خود تعلیم می‌دهند و پدرم مرا به آن حدیث کرد. از جدم از فاطمه زهرا علیها السّلام اکنون که صحت و اعتبار این خطبه شریفه کالنور علی شاهق الطور واضح و روشن شد، اصل خطبه را با شرح لغات و ترجمه هدیه قرای محترم می‌نمایانیم.
خطبه مبارکه حضرت فاطمه علیها السّلام در مسجد رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله هنگام احتجاج با ابی بکر:
الحمد للّه علی ما أنعم، و له الشّکر علی ما ألهم، و الثّناء بما قدّم من عموم نعم ابتدأها، و سبوغ آلاء أسداها، و تمام منن والاها. جمّ عن الإحصاء عددها، و نأی عن الجزاء أمدها، و تفاوت عن الإدراک أبدها، و ثنی بالنّدب إلی أمثالها، و أشهد أن لا إله إلّا اللّه وحده لا شریک له، کلمة جعل الإخلاص تأویلها، و ضمّن القلوب موصولها، و أنار فی الفکر معقولها، الممتنع من الأبصار رؤیته، و من الألسن صفته، و من الأوهام کیفیّته. ابتدع‌الأشیاء لا من شی‌ء کان قبلها، و أنشأها بلا احتذاء أمثلة امتثلها. کوّنها بقدرته، و ذرأها بمشیّته، من غیر حاجة منه إلی تکوینها، و لا فائدة له فی تصویرها إلّا تثبیتا لحکمته، و تنبیها علی طاعته، و إظهارا لقدرته، و تعبّدا لبریّته، و إعزازا لدعوته، ثمّ جعل الثّواب علی طاعته، و وضع العقاب علی معصیته، ذیادة لعباده عن نقمته، و حیاشة منه إلی جنّته.
اللّغة: (شی‌ء سابغ) أی کامل أسداها و هو بمعنی العطاء، (جمّ الشّی‌ء) أی کثر، (نآ) أی بعد و مثله تفاوت، (الأمد) الغایة، (الأبد) الدّهر و الدّائم، (ندبهم) أی دعاهم، (أجزلت له العطاء) أی أکثرت، (ثنیت الشی‌ء) أی جعلة اثنین بعد أن أکمل لهم النّعم الدّنیویّة ندبهم إلی تحصیل أمثالها من النّعم الأخرویّة، (و أنار) یعنی أوضح فی الفکر و الأذهان ما یتعقّل من تلک الکلمة، (احتذی مثاله) أی اقتدی به، (ذرأ) أی خلق (حاش الشی‌ء) أی جاءه من جوانبه لیصرفه.
یعنی: سپاس و ستایش خاص خداوند است، مر نعمت‌های او را و ثنا سزای او است بدانچه پیشی گرفت به عموم نعم و ابتدا نمود به کمال عطایا و تمام منن چند که از حوصله حساب افزون و از گنج شمار بیرون است و دور است پایان آن از پاداش و ابدیت او از ادراک و دعوت فرموده است عموم ناس را به گذاشتن شکر و سپاس و افزون آوردن نعمت‌های پی‌درپی و طلب حمد و سپاس نموده است از بندگان تا به کثرت نعمت و منن ایشان را پاداش فرماید و گواهی می‌دهم که جز خدای باری، خدایی نیست و او را احدی و ضدی و شریکی نباشد. کلمه‌ای است که مأول است. حقیقت اخلاص را به وحدت و متضمن است قلوب را به ایصال وحدانیت و روشن ساخته در اندیشه و افکار چیزی را که حامل توانند بود و تعقل توانند نمود که، ممتنع است از دیده‌ها رؤیت او، و بیرون است از نیروی زبان‌ها ذکر صفت او، و خارج است از آفرینش و هم‌ها چگونگی او، و ابداع و اختراع کرده است اشیا را بی‌آن که از پیش ماده و مدت داشته باشد، و انشا و ایجاد فرمود اشیا را بی‌آن‌که اقتدا و اقتفا به دیگر بنماید؛ بلکه بیافرید آفرینش را به قدرت خود و به مشیت خود بی‌آن‌که محتاج باشد به آفرینش آن‌ها یا فایدتی متصور باشد در تصویر آن‌ها جز-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 214
__________________________________________________
- این که این آیات در اثبات حکمت او، و بینه طاعت او، و اظهار قدرت او، و گردن نهادن مخلوقات او، و اعزاز دعوت او است. آن‌گاه ثواب را بر اطاعت خود قرار داد، و عقاب را بر معصیت و نافرمانی خود مقرر فرمود، برای این که بندگان خویش را از سخط خود دور دارد، و مطیعین را به سوی جنت فردوس کشد.
و أشهد أنّ أبی محمّدا عبده و رسوله، اختاره اللّه و انتجبه قبل أن أرسله، و سمّاه قبل أن إجتباه، و اصطفاه قبل أن ابتعثه، إذ الخلائق بالغیب مکنونة، و بستر الأهاویل مصونة، و بنهایة العدم مقرونة، علما من اللّه تعالی بمائل الأمور، و إحاطته بحوادث الدّهور، و معرفة بمواقع المقدور، ابتعثه إتماما لأمره، و عزیمة علی إمضاء حکمه، و إنقاذا لمقادیر حتمه، فرأی الأمم فرقا فی أدیانها، عکّفا علی نیرانها، عابدة لأوثانها، منکرة للّه مع عرفانها، فأنار اللّه بمحمّد ظلمها، و کشف عن القلوب بهمها، و جلّی عن الأبصار غممها، و قام فی النّاس بالهدایة، و أنقذهم من الغوایة، و بصّرهم من العمایة، و هداهم إلی الدّین القویم، و دعاهم إلی الطّریق المستقیم، ثمّ قبضه اللّه إلیه قبض رأفة و اختیار و رغبة و إیثار، محمّد عن تعب هذه الدّار فی راحة قد حفّ بالملائکة الأبرار، و رضوان الرّبّ الغفّار، و مجاورة الملک الجبّار، صلّی اللّه علی أبی نبیّه و أمینه علی الوحی، و صفیّه و خیرته من الخلق و رضیّه و السّلام علیه و رحمة اللّه و برکاته.
اللّغة: (جبله اللّه) بالتّشدید أی خلقه، (عکّفا) بمعنی ملازم شدن و مواظب شی‌ء شدن بعد از اینکه شیئی اقبال می‌کند، (البهم) جمع بهمه علی وزن غرفه و هو المجهول الّذی لا یعرف أمر، (غمة) أی مبهم.
یعنی: و شهادت می‌دهم که پدرم محمّد صلّی اللّه علیه و اله و سلم بنده و رسول خداست، پیش از آن که او را به پیغمبری مبعوث بفرماید برتری داد، و پیش از آن که او را خلق کند، نام او را ذکر فرمود، و پیش از آن که به پیغمبری مبعوث شود، او را از بندگان خود برگزید، در آن هنگام که خلایق در حجاب غیب محبوس و به پرده بیم‌ها و ترس‌ها مستور و پوشیده و به بیابان عدم مقرون بودند؛ زیرا خداوند متعال به عواقب امور عالم بود و به حوادث و پیش‌آمدهای دهور ذات اقدسش احاطه داشت، و به زمانهای وقوع آنچه مقدر شده بود، عارف و شناسا بود. برای اتمام امر خود او را مبعوث فرموده، و برای عزم بر امضای حکم خود، او را برانگیخت و برای انقاذ مقدرات محتومه خود، او را به پیغمبری اختیار نمود. پس مردم را در دین خودشان طوائف متفرقه و فرق مختلفة یافت. گروهی آتش را می‌پرستیدند و فرقه‌ای خدای خود را بت می‌دانستند، و در نزد همان بتان به خاک می‌افتادند و از آن‌ها حاجت می‌خواستند. با آن که به خدا عارف بودند او را می‌شناختند، منکر بودند، و به واسطه نور محمّد صلّی اللّه علیه و اله و سلم تاریکی‌های جهل را از دل آن‌ها برداشت، و آن‌ها را روشن نمود، و شبهات قلوب را به نور محمدی صلّی اللّه علیه و اله و سلم برطرف ساخت، و ضعف چشم‌ها را زایل و به روشنی مبدل داشت، و آن جناب در میان مردم به امر هدایت و راهنمایی اشتغال ورزید، و گمراهان را از گرداب ضلالت نجات بخشید، و کوری چشم‌های آن‌ها را به نور هدایت خویش منور و روشن ساخت. آن‌ها را به سوی دین خداوند دعوت فرمود و راه راست را به ایشان دلالت نمود. پس از آن، خداوند متعال روح مقدس او را از روی رحمت و رأفت و مهربانی و اختیار و رغبت مقبوض داشت و دار آخرت را برای او برگزید. پدر من محمّد صلّی اللّه علیه و اله و سلم از تعب و رنج این دنیا آسوده شد و استراحت یافت و ملائکه اطراف او را احاطه نمودند و-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 215
__________________________________________________
- خشنودی پروردگار غفار او را دریافت و مجاورت پادشاه جبار را اختیار فرمود. صلوات و رحمت خداوند بر پدرم محمّد صلّی اللّه علیه و اله و سلم باد که امین بر وحی و برگزیده او از جمیع خلق او است و برکات و سلام و رحمت خداوند بر او باد.
فاطمه زهرا تا به این‌جا از قوانین توحید و فضایل رسول اکرم و جهالت امّت چیزی فرونگذاشت.
سپس روی به مهاجر و انصار آورد و به این کلمات آن‌ها را مخاطب ساخت و فرمود:
أنتم عباد اللّه نصب أمره و نهیه و حملة دینه و وحیه، و أمناء اللّه علی أنفسکم، و بلغاؤه إلی الأمم، و زعیم حقّ للّه فیکم، عهد قدّمه إلیکم، و بقیّة استخلفها علیکم. کتاب اللّه النّاطق، و القرآن الصّادق، و النّور السّاطع، و الضّیاء اللّامع، بیّنة بصائره، منکشفة سرائره، متجلّیة ظواهره، مغتبطة به أشیاعه، قائد إلی الرّضوان اتّباعه، مؤدّ إلی النّجاة أسماعه، به تنال حجج اللّه المنّورة، و عزائمه المفسّرة، و محارمه المحذّرة، و بیّناته الجالیة، و براهینه الکافیة، و فضائله المندوبة، و رخصه الموهوبة، و شرائعه المکتوبة.
اللّغة: (نصب) در آن چهار لغت است؛ فتح نون با سکون صاد، ضم نون با سکون صاد، فتح هر دو، و آن به معنی علامت و نشانه است، مثل بیرقی که در زمین نصب کنند که مردم به آن راه را غلط نروند، (و بلغاؤه) یعنی تؤدون الأحکام إلی سائر النّاس، (و زعمتم) یعنی گمان کردید که شما موصوف به این صفات هستید؛ بلکه از روی کذب و افترا مدعی هستید که ما امناء اللّه هستیم و احکام خدا را به مردم می‌رسانیم، (اسماعه) أی تلاوته و فی بعض النّسخ استماعه، (و عزائمه) أی فرائضه، (بیّناته) ای محکمات القرآن ظاهرة، (و براهینه) مؤکّد لجملة ما قبله، (و فضائله) أی سننه، (و رخصه) أی المباهات، کما انّ شرایعه یعنی سائر أحکامه مفروضة.
یعنی: ای بندگان خدا! شما محل اوامر و نواهی پروردگارید، و شما حاملان دین و وحی او می‌باشید. بر نفس‌های خود امین خداوندید. شمایید که دین خدا را به دیگران ابلاغ می‌کنید و می‌رسانید. خداوند است که در میان شما ضامن بر حقی قرار داده و عهد و پیمان‌نامه‌ای برای شما فرستاده، و خلیفه بر شما گماشته، و آن کتاب خداست که مبین حلال و حرام و خوانده شده‌ای است صادق و راستگو و نوری است افرزونده و ضیایی است لامع و بصائر شما را بیناکننده است. آشکار سرائر قرآن برای شما منکشف است، و ظواهر آن متجلی و آشکار، پیروان قرآن مغبوطند (یعنی مردم خواهش می‌کنند که چون پیروان قرآن باشند در فضیلت، و حسرت مقام آن‌ها را می‌برند) پیروی قرآن، بشر را به خشنودی خداوند می‌کشاند. استماع آن، انسان را به نجات می‌رساند و وسیله رستگاری فراهم می‌آورد. به واسطه قرآن است که حجج منوره خداوند ادراک می‌شود، و واجبات مفسره او دریافت می‌شود، و محرمات خداوند که بر ارتکاب آن‌ها تحذیر فرموده است، مبین و آشکار می‌شود، و دلایل ظاهرة و براهین و فضایل مندوبه و رخصت‌های موهوبه و شرایع فرض‌شده او به واسطه قرآن آشکار می‌شود.
فاطمه چون از فضایل قرآن بسرود، به فلسفه احکام شروع فرمود.
و قالت: فجعل اللّه الإیمان تطهیرا لکم من الشّرک، و الصّلاة تنزیها لکم عن الکبر، و الزّکاة تزکیة للنّفس،-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 216
__________________________________________________
- و تزییدا فی الرّزق، و الصّیام تثبیتا للإخلاص، و الحج تشییدا للدّین، و العدل تنسیقا للقلوب، و طاعتنا نظاما للملّة، و إمامتنا أمانا من الفرقة، و الجهاد عزّا للإسلام، و الصّبر معونة علی استیجاب الأجر، و الأمر بالمعروف مصلحة للعامّة، و برّ الوالدین وقایة من السّخط، و صلة الأرحام منماة للعدد، و القصاص حقنا للدّماء، و الوفاء بالنّذر تعریضا للمغفرة، و توفیة المکائیل و الموازین تغییرا للبخس، و النّهی عن شرب الخمر تنزیها عن الرّجس، و اجتناب القذف حجابا عن اللّعنة، و ترک السّرقة إیجابا للعفّة، و حرّم اللّه الشّرک إخلاصا له بالرّبوبیّة. فاتّقوا اللّه حقّ تقاته، و لا تموتنّ إلّا و أنتم مسلمون، و أطیعوا اللّه فیما أمرکم به، و نهاکم عنه، فإنّه إِنَّما یَخْشَی اللَّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ.
اللّغة: (المنماة) اسم مکان أو مصدر میمی أی یصیر سببا لکثرة العدد و الأولاد و العشائر، (و التعریض) تجعل الشی‌ء عرضا للشی‌ء یعنی یقع فی معرض المغفرة، (و البخس) النقص، (و القذف) الرّمی.
یعنی: خداوند متعال ایمان را برای شما تطهیر از شرک و بت‌پرستی قرار داده، و نماز را برای تنزیه از کبر، و زکات را برای تزکیه نفس و زیادی در روزی، و روزه را برای حصول اخلاص استوار داشته، و حج بیت اللّه را برای اعلای دین و استحکام آن وضع نمود، و عدل را برای تألیف قلوب و طاعت ما خانواده پیغمبر را برای انتظام ملت و امامت ما اهل بیت را برای ایمنی از اختلاف و فرقت، و جهاد را برای ارجمندی اسلام، و صبر را برای عون استیجاب اجر، و امر به معروف را برای مصالح عامه مردم، و نیکی به والدین را برای دوری از غضب خداوند، و صله ارحام و پیوستگی بر اقارب را برای زیاد شدن عدد، و قصاص را برای حفظ خون‌های مردم، و وفای به نذر را برای رسیدن به مغفرت، و تمام پیمودن کیل و وزن را برای حفظ اموال از نقص و کمی، و نهی از شرب خمر را برای دوری از رجس و پلیدی، و اجتناب از قذف را برای دوری از لعنت، و ترک سرقت و دزدی را برای حصول عفت، و شرک را حرام فرمود، برای آن که بندگان اعمال خود را خالص کنند برای خداوند به ربوبیت او. پس ای مردم! از خداوند خویش بترسید، و تقوا را آن‌طور که سزاوار است، شعار خود نمایید، و کاری کنید که از دنیا به در نروید مگر آن که مسلمان باشید، و در آنچه خداوند به شما امر فرمود، و یا از آن نهی نمود، اطاعت کنید و فرمان‌بردار باشید. همانا که علما و دانشمندان از خداوند ترسانند و بس.
فاطمه زهرا سلام اللّه علیها پس از این‌که پاره‌ای از فلسفه احکام را بیان کرد، در مقام احتجاج برآمد و به مخاطبه آن‌ها فرمود:
أیّها النّاس، اعلموا أنّی فاطمة و أبی محمّد، أقول عودا و بدءا، و لا أقول ما أقول غلطا، و لا أفعل ما أفعل شططا. لَقَدْ جاءَکُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِکُمْ عَزِیزٌ عَلَیْهِ ما عَنِتُّمْ حَرِیصٌ عَلَیْکُمْ بِالْمُؤْمِنِینَ رَؤُفٌ رَحِیمٌ. فإن تعزوه و تعرفوه تجدوه أبی دون نساءکم، و أخا ابن عمّی دون رجالکم، لنعم المعزیّ إلیه صلّی اللّه علیه و اله و سلم. فبلّغ الرّسالة صادعا بالنّذارة، مائلا عن مدرجة المشرکین، ضاربا ثبجهم، و آخذا بأکظامهم، داعیا إلی سبیل ربّه بالحکمة و الموعظة الحسنة. یکسر الأصنام، و ینکب الهام حتّی انهزم الجمع، و ولّوا الدّبر، حتّی تفرّی اللّیل عن صبحه، و أسفر الحقّ عن محضه، و نطق زعیم الدّین، و خرست شقاشق الشّیاطین، و طاح و شیظ النّفاق، و انحلّت عقد-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 217
__________________________________________________
- الکفر و الشّقاق، و فهتم بکلمة الإخلاص فی نفر من البیض الخماص.
اللّغة: (عودا و بدءا) یعنی أوّلا و آخرا، (شططا) بمعنی غلط و دور شدن از حق، (عزیز) أی صعب به معنی دشواری است، (عنتّم) من عنت و هو الزّنا و الفجور و الضرر و الفساد و الوقوع فی أمر شاق، (صادعا) من صدع و منه فَاصْدَعْ بِما تُؤْمَرُ أی احکم بالحقّ و فرّق بین الحقّ و الباطل، (النذارة) الإعلام علی وجه التخویف، (مدرج) اسم مکان بمعنی المسلک، (ثبجهم) أی وسطهم و ثبیح معظم الشی‌ء و عوالیه، (أکظام) جمع کظم بالتحریک علی وزن فرس و هو مخرج النفس و آمنه أخذ بکظمه أی بحلقه ینکب و فی بعض النسخ، (ینکس) و هو إلقاء الرجل علی رأسه یعنی رؤساء مشرکین به خاک هلاک انداخت، (و الهام) جمع الهامة و هو مقدم الرأس، (تفری) أی انشقّ فراء یفریه شقّه فاسدا أو صالحا، (أسفر) أی أضاء، (زعیم) سیّد القوم، (و شقاشق) جمع شقشقة بالکسر و هو شی‌ء کالریه یخرجها البعیر من فیه إذا هاج، (و طاح) أی هلک، (و شیظ) کأمیر مأخوذ من شظظ و منه قولهم: شظظت الجوالق، إذا شددت علیه شظاظته و هی العود یشدّ الذی به الجوالق، و المراد هنا (أولی الشرور و الرذایل) نفر یعنی الجماعة، (و البیض) جمع أبیض، (و الخماص) خلو البطن من الطعام، و المراد هنا هم أهل بیت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله.
یعنی: فاطمه بانگ برداشت که: ای مردم! اینک منم فاطمه، دختر محمّد صلّی اللّه علیه و اله و سلم آن سخن که اوّل می‌گویم هم در آخر به آن اعادت می‌نمایم، و از در اغلوطه سخن نمی‌رانم و آنچه می‌کنم، در طلب فدک بیرون حق کار نمی‌کنم و دروغ نمی‌زنم. همانا پیغمبری از نوع بشر همانند شما از در رأفت و رحمت به سوی شما آمد. اگر بجویید، اصل و نسل او را می‌دانید که او پدر من است، نه پدر زنان شما، و برادر پسر عم من است، نه پسر عم مردان شما. چه نیکو نسبتی است نسبت با محمّد، و آن حضرت ابلاغ رسالت فرمود، و بی‌فرمانان را بیم داد، و از شیمت مشرکین روی برتافت، و شمشیر در پس گردن‌های کفار و مشرکین بنهاد، و گلوی ایشان را فشار داد، و به شاهراه شریعت و موعظت دعوت فرمود. اصنام را درهم شکست و به سر درانداخت. چند که کافران پشت دادند و روی به هزیمت نهادند تا پهلوی ظلمت را چاک زد، و بامداد اسلام را از شب تاریک شرک آشکار ساخت. پس حق ظاهر شد، و زعیم دین گویا گردید و شقشقه شیطان از جای خزید. پس هلاک شدند کارکنان نفاق، و گشوده شد بندهای کفر و شقاق و تفوه کردند مردمی گرسنه و سفیدنامه به کلمه اخلاص. یعنی: «اهل بیت» چون در روایتی وارد شده است: «فی نفر من البیض الخماص أذهب اللّه عنهم الرّجس و طهّرهم تطهیرا»؛
چون فاطمه زهرا لختی معرفی مقام خود و پدرش و زحمات او را برای ترویج دین شرح داد، حضار مجلس را به این کلمات مخاطب ساخت.
و کنتم علی شفا حفرة من النّار، مذقة الشّارب، و نهزة الطّامع، و قبسة العجلان، و موطا الأقدام. تشربون الطّرق، و تقتاتون الورق، أذلّة خائفین، تخافون أن یتخطّفکم النّاس من حولکم. فأنقذکم اللّه تبارک و تعالی بمحمّد صلّی اللّه علیه و اله و سلم بعد اللّتیّا و الّتی، و بعد أن منی ببهم الرّجال، و ذؤبان العرب، و مردة أهل الکتاب. کلّما أوقدوا نارا للحرب أطفأها اللّه، أو نجم قرن للشّیطان، و فغرت فاغرة من المشرکین؛ قذف أخاه فی لهواتها، فلا ینکفی‌ء-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 218
__________________________________________________
- حتّی یطأ صماخها بأخمصه، و یخمد لهبها بسیفه، مکدودا فی ذات اللّه، مجتهدا فی أمر اللّه، قریبا من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم سیّد أولیاء اللّه، مشمّرا ناصحا مجدّا کادحا، و أنتم فی رفاهیّة من العیش، و ادعون فاکهون آمنون تتربّصون بنا الدّوائر، و تتواکفون الأخبار، و تنکصون عند النّزال، و تفرّون عند القتال.
اللّغة: (شفا) أی طرفه یعنی کنار جهنم، (مذقه) بضم الأوّل و سکون الثانی علی فعله الشربة من اللّبن ممزوج بالماء و هنا کنایة عن القلّة، (نهزة) بفتح الأوّل و سکون الثانی بمعنی الفرصة و المراد هنا محل الفرصة، (و قبسة) بضمّ الأوّل و سکون الباء و فتح السین من قبس و هو شعلة النّار، (و موطأ الأقدام) مثل یضرب لمن وقع فی ذلّة و صار مغلوبا، (الطرق) ماء مخلوط به بول البعیر کنایة عن ضیق المعیشة و ردائة المشرب و الماء کل تقتاتون من القت و هو علف الدواب، (خاسئین) من خسأ علی وزن ضرب بمعنی البعد کنایة عن خمول ذکرهم و عدم الاعتناء بشأنهم، (تتخطّفکم) من خطف أی یستلبکم و الخطف أخذ الشی‌ء خفیة، (منی) علی صیغة المجهول بمعنی ابتلی است، (البهم) بالضم جمع البهمة و هو المجهول الذی لا یعرف و المراد هنا شجعان الرجال، (نجم) أی ظهر، (قرن) کنایة عن الطائفة، (فغرت) أی فتحت، (فاقرة) الداهیة، و المراد انّه کلّما أراده طائفة من المشرکین أو عرضت لهم داعیة، (قذف) أخاء أی بعث علیّا علیه السّلام و عرضه للمهالک، (لهواتها) جمع لهات و هی اللّحمة فی أقصی سقف الفم، (لا ینکفا) أی لا یرجع، (صماخ) بالکسر سوراخ گوش را گویند، (بأخمصة) منه أخمص الراحة و آن کف دست را گویند کنایه از شدت قهر و غلبه بر دشمن می‌باشد، (مکدودا) من الکد و هو التعب، (مشمّرا) من شمر ثوبه أی رفعه لیخف علیه حتّی وصل إلی ما یرید، (کادحا) أی بالغ فی السعی و العمل، (و ادعون) أی ساکنین فی بیوتکم، (فاکهون) أی تشغلون بنقل القصص و الأشعار و المزاح، (و الفاکهة) ما یتفکّه بها الانسان أی یتنعّم بأکله، (تتربّصون) أی تنظرون، (الدوائر) الحوادث، (و تتواکفون) من و کف و هو المیل و المراد هنا تمیلون و تواجهون إلی استماع الأخبار، (و تنکصون) أی ترجعون، (النزال) المبارز فی الحروب.
یعنی: شما مردم عرب به سبب شرک و کفر بر لب وادی و گودال جهنم بودید، و از غایت قلت و ذلت به منزله شربت آبی بودید که تشنه بیاشامد، و یا چون لقمه‌ای که شخص گرسنه به آن دست یابد، و یا چون پاره آتشی که شخصی باشتاب خواسته باشد از آن اقتباس کند و او را برباید. شمایید که لگدکوب مردمان قوی بودید، و آب متعفن مخلوط با بول و سرگین شتر را می‌آشامیدید و پوست بزهای دباغی‌نشده، یا برگ درخت را برای خویش قوت می‌نمودید، و در منتهی‌درجه خواری به زندگی ادامه می‌دادید و ترس آن داشتید که مردم شما را، از اطراف درربایند؛ ولی خداوند به برکت محمّد صلّی اللّه علیه و اله و سلم شما را از شر آن‌ها نجات داد، بعد از آزار و شکنجه و مصائب بزرگ و کوچک که شما را دامن‌گیر شده بود، و در دست شجاعان و گرگان‌عرب گرفتار و مبتلی بودید، در کف سرکشان و مرده اهل کتاب زبون و خوار شدید. هر زمان که آتش حرب‌وجنگ را می‌افروختید، خداوند او را خاموش می‌کرد، و هر وقتی که شاخی از شیطان ظاهر می‌شد و یا فتنه عظیمی از مشرکین دهن باز می‌کرد، برادر خود امیر المؤمنین را در دهان ایشان می‌انداخت، و از جنگ برنمی‌گشت تا حریف خود را بر زمین نمی‌انداخت و سر او را در زیر پای خود نمی‌نهاد، و آتش فتنه-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 219
__________________________________________________
- و فساد ایشان را به سیلاب ذو الفقار خاموش می‌کرد، و در راه رضای خداوند متعال خود را به تعب می‌انداخت، و در اطاعت امر خداوند اهتمام می‌ورزید، و همیشه به رسول خدا نزدیک بود و از او جدا نمی‌شد و در میان اولیا و دوستان خداوند از همه بالاتر و سید ایشان بود. دامن همت خود را در اطاعت از خدا بر کمر زده بود. خیرخواه خلایق بود و در نصیحت به مردم کمال کوشش و سعی را مبذول می‌داشت، و خود را در این راه به مشقت می‌افکند؛ ولی در تمام این احوال، شما در عیش‌وخوشی به سر می‌بردید، و در مهد ایمنی متنعم و خوش بودید، و از برای ما انتظار بلاها و فتنه‌ها را می‌کشیدید، و متوقع اخبار وحشت‌آور و اراجیف بودید، و چون جنگی پیش می‌آمد، خود را از آن کنار می‌کشیدید، و پهلو تهی می‌نمودید، و در هنگام حرب و ضرب پشت به دشمن می‌کردید و فرار را برقرار اختیار می‌نمودید.
چون فاطمه زهرا لختی در نکوهش مهاجر و انصار از پستی و رزالت و ذلّت و خواری و خوف و وحشت و کفر و ضلالت ایشان بسرود، و پاره‌ای از زحمات شوهر عالی مقدارش حیدر کرار به شرح فرمود، خواست رجوع آن‌ها را از هدایت به ضلالت بعد از رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله و سلم ثابت بفرماید که از شاه کشور دین امیر المؤمنین دست شستند و به عجل سامری گرویدند؛ فلذا فرمود:
فلمّا اختار اللّه لنبیّه دار أنبیائه، و مأوی أصفیائه، ظهر فیکم حسیکة النّفاق، و سمل جلباب الدّین، و نطق کاظم الغاوین، و نبغ خامل الأقلّین، و هدر فینق المبطلین، فخطر فی عرصاتکم. و اطلع الشّیطان رأسه من مغرزه هاتفا بکم، فألفاکم لدعوته مستجیبین، و للغرّة فیه ملاحظین. ثمّ استنهضکم فوجدکم خفافا، و أحمشکم فألفاکم غضابا، فوسمتم غیر إبلکم، و أوردتم غیر شربکم. هذا و العهد قریب، و الکلم رحیب، و الجرح لمّا یندمل، و الرّسول لما یقبر. ابتدارا زعمتم خوف الفتنة، ألا فی الفتنة سقطوا، و انّ جهنّم لمحیطة بالکافرین.
فهیهات منکم، و کیف بکم، و أنّی تؤفکون، و کتاب اللّه بین أظهرکم. أموره ظاهرة، و أعلامه باهرة، و زواجره لائحة، و أوامره واضحة، قد خلفتموه وراء ظهورکم. أرغبة عنه تریدون أم بغیره تحکمون؟ بِئْسَ لِلظَّالِمِینَ بَدَلًا، وَ مَنْ یَبْتَغِ غَیْرَ الْإِسْلامِ دِیناً فَلَنْ یُقْبَلَ مِنْهُ وَ هُوَ فِی الْآخِرَةِ مِنَ الْخاسِرِینَ. ثمّ لم تلبثوا إلّا ریث أن تسکن نفرتها، و یسلس قیادها، ثمّ أخذتم تورون و قدتها، و تهیّجون جمرتها، و تستجیبون لهتاف الشّیطان الغویّ، و إطفاء أنوار الدّین الجلیّ، و إهماد سنن النّبیّ الصّفیّ تسرّون حسوا فی ارتقاء، و تمشون لأهله و ولده فی الخمر و الضرّاء، و نصیر منکم علی مثل حزّ المدی، و وخز السّنان فی الحشا.
اللّغة: (حسیکة) علی وزن فعیلة من حسک و هو العداوة و النفاق، (سمل) أی خلق یعنی کهنه شد، (جلباب) هنا بمعنی الرداء، (کاظم) هنا بمعنی الساکت یعنی بنطق آمدند گمراهان، (نبغ) أی ظهر هدر گردانیدن شتر صدای خودش را در گلو، (فنیق) الفحل المکرم من الإبل لا یؤذی و لا یرکب لکرامته، (و الخطر) بالتحریک الاشراف علی الهلاک، (مغرز) کمنبر محل الاختفاء، (الغرة) بکسر الغین المعجمة الخدعة، (ملاحظین) یعنی مراعات‌کننده، (استنهض) أی أمره بالقیام، (خفافا) أی مسرعین إلی إجابته، (أحمشکم) أی أغضبکم، (فوسمتم) من الرسم و هو العلامة و الأثر، (و الکلم) بفتح الکاف و سکون اللام الجرح، (الرّحب) السعة و هما کنایتان عن أخذ ما لیس لهم من الخلافة و میراث النّبوّة، (تؤفکون) أی تصرفون «و کتاب اللّه» جملة حالیة، (ریّث) بمعنی المقدار، (نفرتها) أی فرارها، (یسلس) أی سهل انقیادها، (تورون) أی تستخرجون و کانت-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 220
__________________________________________________
- العرب تقدح بعودین تحک بإحداهما علی الآخر یعنی شروع کردید که بیرون آورید شعله آتش را، (تسرّون) ضدّ الاعلان، (حسوا) شرب المرق، (ارتغاء من الرغوة) کف شیر را گویند و این مثلی است میان عرب برای کسی که می‌خواهد ارائه کند به مردم که من نفع به غیر می‌رسانم و حال آنکه در باطن نفع خود را طالب است، (خمر) کفرس ما واراک من خزف أو شجر أو جبل، (الضرّاء) بالضاد المعجمة المفتوحة و الراء المخففة الشجر الملتف فی الوادی و الخمر، (و الضرّاء) کنایة عن إعراص المنافقین عن آل الرسول صلّی اللّه علیه و اله و سلم، (المدی) جمع مدیة بضم المیم و هی السکین و الشفرة، (حزّ المدی) قطع الشی‌ء من غیر إبانة و خز السّنان الطعن بالرمح.
یعنی: چون خداوند متعال پیغمبر خود را به سرای دیگر تحویل داد، و اریکه حشمت او را در دار انبیا و اصفیا نهاد، خصومتی که در خاطر از در نفاق پنهان داشتید، آشکار ساختید، و کهنه و فرسوده شد حجاب حشمت دین، و سخن‌سرا شدند اخرسان گمراه و شعر سرودند، خشم فروخورده گمراهان به تکلم درآمد، باطل‌کنندگان سخن حق چون شتر پرواره دم‌فشانی کردند، و به صدا و آواز درآمدند در عرصات و میدان‌های شما شیطان سر برکشید از بنگاه خود، و ندا درداد از برای دعوت خود، و یافت شما را که اجابت کردید دعوت او را و فریفته شدید فریب او را. پس جنبش داد او شما را. چست‌وچالاک به جنبش آمدید و خشمناک خواست شما را و سخت خشمناک شدید. پس داغ زدید غیر شتر خود را، و درآوردید بیرون آبگاه خود را، کنایت از آن‌که متصدی خلافت و امامت شدید، با این که حقی و بهره‌ای نداشتید، و حال آن‌که عهد پیغمبر در غدیر خم مدتی از آن نگذشته، و از وفات پیغمبر زمانی سپری نشده، و زخم دل ما هنوز بهبودی نگرفته، و جراحت سینه ما التیام نپذیرفته بود. رسول خدا را هنوز آب کفن خشک نشده بود، که به دست‌آویز حدوث فتنه، غصب خلافت شد و خویش را در فتنه درانداختید، و کافر شدید، و جهنم محیط است بر کافران. هیهات چه رسید شما را، و به کجا می‌روید، و حال آن که کتاب خدا در میان شما است؛ امورش پیدا و احکامش هویدا. نواهیش لایح، و اوامرش واضح است. همانا مخالفت ورزیدید با قرآن کریم و قرآن را از پس پشت انداختید. آیا روی برتافتید از قرآن؟ و بیرون قرآن حکم خواهید کرد؟ بد بدلی است از برای ستمکاران؛ (یعنی: دینی غیر دین اسلام و حکمی غیر حکم قرآن اتخاذ نمودن، بد بدلی است) و خداوند فرمود، هر که به غیر دین اسلام دینی اختیار نماید، آن دین از او مقبول نباشد و آن کس در آخرت از زیانکاران است، و شما توقف و درنگ نکردید، به مقداری که ساکن شود تنفر از این شتری که به ناحق غصب نمودید، و کشیدن آن شتر سهل و آسان شود (یعنی: سزاوار چنان بود که بعد از غصب خلافت و ارتاب این امر فظیع اندکی صبر می‌کردید و متعرض قبایح دیگر نمی‌شدید. ولی شما تا کار خلافت خود را محکم کردید، شروع در تهییج فتنه و آشوب نمودید، و فدک را نیز به همین زودی از من به غصب بردید.
آن‌گاه به افروختن آتش فتنه و فساد شروع کردید، و بدعت‌ها را آشکار کردید، و صدای شیطان گمراه کننده را اجابت نمودید، و فرونشانیدن انوار دین را شعار خود کردید، و محو کردن سنت‌های دین نبی صفی را خواستار شدید. در پس پرده به مکر و حیله و تزویر، آثار دین مبین را نابود کردید، و در لباس-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 221
__________________________________________________
- دین‌داری انوار شریعت مقدسه اسلام را پنهان کردید، و بدعت‌های زمان جاهلیت را از نو شایع ساختید، و کینه‌ای که از پیغمبر در دل داشتید، درباره خانواده او تدارک کردید، ولی ما بر مصائب و ضررهای شما که مانند کسی که با کارد و نیزه او را پاره کنند، و چاره نداشته باشد، صبر می‌کنیم و از در نفاق چنان که فرماید: «تسرون حسوا فی ارتغاء!» یعنی به ظاهر طرفداری از دین می‌نمایید در حالی که در باطن به نفع خود عمل می‌کنید، و با اهل بیت پیغمبر به طریق خدعه و نیرنگ می‌روید، و صبر ما بر مصائب شما همانند حدود کاردوستان و نیزه در دل‌وجگر کار می‌کند).
فاطمه زهرا سلام اللّه علیها تا به این جا به این کلماتی که رخنه در آفاق ارضین و سماوات می‌نماید، اثبات غصب خلافت نمود، و ارتداد آن‌ها را از دین ثابت فرمود. اکنون به محاکمه و قضاوت پرداخت و فرمود:
ثمّ أنتم الآن تزعمون ألّا إرث لنا! أفحکم الجاهلیّة تبغون؟ و من أحسن من اللّه حکما لقوم یوقنون: أفلا تعلمون؟ بلی، تجلّی لکم کالشّمس الضّاحیة أنّی إبنته. أیّها المسلمون، أغلب علی إرثیه یابن أبی قحافة، أفی کتاب اللّه أن ترث أباک، و لا أرث أبی؟ لقد جئت شیئا فریّا! أفعلی عمد ترکتم کتاب اللّه و نبذتموه وراء ظهورکم؟ إذ یقول: وَ وَرِثَ سُلَیْمانُ داوُدَ و قال فیما اقتصّ من خبر یحیی بن زکریّا علیه السّلام: إذ قال ربّ فَهَبْ لِی مِنْ لَدُنْکَ وَلِیًّا یَرِثُنِی وَ یَرِثُ مِنْ آلِ یَعْقُوبَ و قال: وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلی بِبَعْضٍ فِی کِتابِ اللَّهِ* و قال: یُوصِیکُمُ اللَّهُ فِی أَوْلادِکُمْ لِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَیَیْنِ و قال: إِنْ تَرَکَ خَیْراً الْوَصِیَّةُ لِلْوالِدَیْنِ وَ الْأَقْرَبِینَ بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَی الْمُتَّقِینَ و زعمتم أن لا حظّ لی، و لا إرث من أبی، و لا رحم بیننا! أفخصّکم اللّه بآیة أخرج منها أبی؟ أم هل تقولون: أهل ملّتین لا یتوارثان؟! ألست أنا و أبی من أهل ملّة واحدة؟ أم أنتم أعلم بخصوص القرآن و عمومه من أبی و ابن عمّی؟ فدونکها مخطومة مرحولة تلقاک یوم حشرک. فنعم الحکم اللّه و الزّعیم محمّد صلّی اللّه علیه و اله و سلم و الموعد القیامة، و عند السّاعة ما تخسرون، و لا ینفعکم إذ تندمون، و لکلّ نبأ مستقرّ، و سوف تعلمون من یأتیه عذاب یخزیه، و یحلّ علیه عذاب مقیم.
اللّغة: (فریّا) من الفریة و هو الکذب، (حظوة) بالحاء المهملة و الظاء المعجمة الساکنة المکانة المنزلة مخطومة بالخاء المعجمة اسم مفعول من الخطام و هو زمام الناقة کما أنّ، (مرحولة) أیضا اسم مفعول من رحل الناقة، و هذا تشبیه لطیف یعنی این فدک در تصرف من بود و مرا معارضی نبود، و کسی را در او حقی و ادعائی در کار نبود، همانند شتر زین کرده که صاحبش بر او سوار و زمام آنرا در دست دارد، و او را به هر جا بخواهد میراند.
یعنی: شما الآن گمان می‌کنید که ما را ارثی نیست؟ آیا به سنّت جاهلیت می‌روید، و دین جاهلیت طلب می‌کنید؟ کیست بهتر از خدای تعالی از برای حکم از برای کسانی که به خدا ایمان دارند؟ آیا نمی‌دانید ما ارث داریم؟ همانا می‌دانید و مانند خورشید تابان در وسط روز بر شما روشن است. هان ای مسلمانان! من، فاطمه دختر پیغمبرم. آیا من مغلوب شوم در اخذ ارث خویشتن، و دیگران ارث مرا مأخوذ دارند؟ ای پسر ابو قحافه! آیا در کتاب خدا مسطور است که تو از پدر خود ارث می‌بری و من از پدر خود ارث نمی‌برم؟ عظیم و عجیب حکمی آورده‌ای و بر کتاب خدا دروغ بسته‌ای. آیا دانسته و فهمیده قرآن را-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 222
__________________________________________________
- متروک ساخته‌ای، و از پس پشت انداخته‌ای؟ شما حجت می‌تراشید که انبیا را ارث نیست. فراموش کردید که خداوند در قرآن می‌فرماید: «و ورث سلیمان داود» یعنی: «ارث برد سلیمان از داود.» و در خبر یحیی بن زکریا می‌فرماید: «زکریا عرض کرد: الهی! مرا فرزندی بخش که از من ارث ببرد.» و نیز از آل یعقوب اخذ میراث کند و نیز در قرآن کریم مسطور است که «خویشاوندان صاحب رحم، بعضی اولایند به بعضی و نیز مسطور است که خداوند وصیت می‌کند شما را در حق اولاد شما که بهره پسر مساوی دو دختر است» و همچنان فرموده است که اگر مالی ترکه آن‌ها باشد، وصیت برای والدین و خویشاوندان به طور معروف سزاوار است بر پرهیزکاران، و گمان می‌کنید که حظی و نصیبی از برای من نیست و ارثی از پدر نمی‌برم و رحم و قرابت با پدر ندارم، آیا مخصوص کرده است خداوند شما را به آیتی از آیات که ارث ببرید و ارث بگذارید؟ و پدر مرا از آن آیت بیرون کرده است؟ یا آن که می‌گویید، اهل دو ملت از یک‌دیگر میراث نمی‌برند و من و پدرم از اهل ملت واحده نیستیم؟ آیا پدرم مسلمان است و من کافرم؟
میراث مسلمان را به کافر نمی‌گذارید؟ آیا شما داناترید به خصوص و عموم قرآن از پدر من و پسر عم من؟
اکنون این فدک و این خلافت، شتری را ماند که مهار کرده از او پالان برنهاده است بی‌دافع و مانعی مأخوذ دارید (یعنی: ای پسر ابی قحافه این شتری که از دست ما به قهر و غلبه گرفتی، با مهار و پالان بدون معارض و منازع بگیر) و مالک باش (مراد فدک و خلافت است). در روز حشر تو را ملاقات می‌کند و خداوند نیکو حکم‌کننده است، و محمّد نیکو دادخواه می‌باشد، و وعده‌گاه ما و شما قیامت است، و آنان که بر باطل‌اند در آن روز زیانکار خواهند شد، و پشیمانی شما را نفع ندهد، و هر چیزی را زمانی است که در آن زمان واقع خواهد شد، و عنقریب می‌دانید که عذاب خوارکننده بر چه کس وارد می‌آید؟ و عذاب ابدی بر که حلول می‌کند؟
فاطمه زهرا سلام اللّه علیها چون از محکمه قضایی فارغ شد و اثبات فرمود ظلم و طغیان غاصبین فدک و خلافت را و دروغ آن‌ها را از قرآن آشکار ساخت، سپس روی به مهاجر و انصار کرد و از ایشان طلب نصرت فرمود و قالت:
یا معشر النقیبة، و أعضاد الملّة، و أنصار الإسلام! ما هذه الغمیزة فی حقّی و السنة عن ظلامتی؟ أما کان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم أبی یقول: المرء یحفظ فی ولده؟ سرعان ما أحدثتم و عجلان ذا إهالة، و لکم طاقة بما أحاول، و قوّة علی ما أطلب و ازاول. أتقولون مات محمّد صلّی اللّه علیه و اله و سلم؟ فخطب جلیل، استوسع وهیه، و استنهر فتقه، و انفتق رتقه، و أظلمت الأرض لغیبته، و کسفت النّجوم لمصیبته، و اکدت الآمال، و خشعت الجبال، و أضیع الحریم، و أزیلت الحرمة عند مماته. فتلک و اللّه النّازلة الکبری، و المصیبة العظمی، لا مثلها نازلة، و لا بائقة عاجلة.
أعلن بها کتاب اللّه جلّ ثناؤه فی أفنیتکم، و فی ممساکم و مصبحکم، هتافا و صراخا و تلاوة و إلحانا، و لقیله ما حلّ بأنبیائه و رسله، حکم فصل و قضاء حتم وَ ما مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ، أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلی أَعْقابِکُمْ، وَ مَنْ یَنْقَلِبْ عَلی عَقِبَیْهِ فَلَنْ یَضُرَّ اللَّهَ شَیْئاً، وَ سَیَجْزِی اللَّهُ الشَّاکِرِینَ إیها بنی قیلة، أأهضم تراث أبی و أنتم بمرأی منّی و مسمع و منتدی و مجمع تلبسکم الدّعوة، و تشملکم الحیرة، و أنتم ذو و العدد و العدّة و الأداة و القوّة، و عندکم السّلاح و الجنّة، توافیکم الدّعوة فلا تجیبون، و تأتیکم الصّرخة فلا تغیثون،-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 223
__________________________________________________
- و أنتم موصوفون بالکفاح معروفون بالخیر و الصّلاح، و النّخبة الّتی انتخبت و الخیرة الّتی اختیرت، فبادیتم العرب، و تحمّلتم الکدّ و التّعب، و ناطحتم الأمم، و کافحتم البهم، فلا نبرح أو تبرحون نأمرکم فتأتمرون، حتّی إذا دارت بنا رحی الإسلام، و درّ حلب الأیّام، و خضعت نعرة الشرک، و سکنت فورة الإفک، و خمدت نیران الکفر، و هدأت دعوة الهرج، و استوثق نظام الدّین.
اللّغة: (الغمیزة) من الغمز و هو الّذی یشیر بعینه و المراد هنا غضّ البصر عن الحق، (و السنة) أوّل النوم، (الظّلامة) ما أخذه الظالم فتطلبه، (سرعان و عجلان) اسم فعل بمعنی سرع و عجل، (ذا إهالة) بکسر الهمزة دسم اللّحم و هو جملة حالیة، مثل مشهور لمن له أهلیة فی أخذ الحقوق عن الظالم، (أحاول) بصیغة المتکلّم أی أقصد، (أزاول) من المزاولة بمعنی الإرادة، (وهیه) أی خرقه، (و استنهر فتقه) أی اتّسع خرقه و انشقّ و الرتق ضدّ الفتق و الضمائر المجرورات راجعة إلی الخطب، (أکدت) أی بخلت و قلت خیره، (نازلة) الحوادث الشدیدة، (بائقة) الداهیة، (أفنیتکم) أی فی دار کل واحد منکم، (مسا) بالضم اسم مصدر للمسائة، (حکم فصل) أی حکم مقطوع، (إیها) بمعنی هیهات، (قیلة) اسم أمّ الأوس و الخزرج، (منتدی) أی المجلس، (الکفاح) مصدر کفح کفحا و هو العدو، کافح القوم أعداءهم أی استقبلوهم فی حرب بوجوههم لیس دونها ترس، (و النجبة) کالهمزة بمعنی الکریم و فی بعض النسخ بالخاء المعجمة، (ناطحتم) من نطح أی حاربتم الأمم بالجد و الاهتمام، (کافحتم) أی تعرّضتم لدفع العدو من غیر ضعف، (البهم) کصرد جمع بهمة و هو الرجل الشجاع، (فتأمرون) و فی بعض النّسخ فتأتمرون، (خضعت) أی سکنت، (تعزّت) بمعنی فارت، (استوثق) انتظام الشی‌ء.
یعنی: فاطمه زهرا سلام اللّه علیها بانک برداشت که ای جماعت جوانان! ای پیشوایان ملت خیر الانام! ای انصار دین و آیین اسلام! این تغافل و توانی چیست؟ و این بی‌اعتنایی در مظلمه من از چه راه باشد؟ مگر نشنیدید از رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله و سلم پدر من که فرمود: «هر مردی را در فرزندش باید احترام کرد که آن فرزند را نیکو بدارید به جهت احترام پدرش». چه بسیار زود کردید، آنچه کردید و به هوای نفس خویش عجلت نمودید و حال آن که شما در دفع این ظلم که بر من وارد شده است، توانایید. آنچه من در طلب حق خود خواستارم، به من برگردانید. آیا چنان می‌دانید و می‌گویید که محمّد رسول خدا فوت شد، و این امر مختصری بود، لا و اللّه این خطبی فظیع و مصیبتی بزرگ و ثلمه‌ای وسیع بود، که هیچ اندازه برای خرق آن به دست نشود، و هیچ رتقی به هندسه این فتق جهان را برنیاید. در غیبت او ظلمت فروگرفت، و ستارگان در این مصیبت تاریک شد، و امیدهای مردم تبدیل به ناامیدی شد، و کوه‌های عالم خاشع و متزلزل گردید. حریم و حرمت پیغمبر را حشمت نماند. سوگند به خدای این نازله کبری و این مصیبت عظمی بود که مانند آن حادثه و داهیه‌ای دیده نشده است. همانا کتاب خدای را در خانه‌های خود بامدادان و شامگاهان تلاوت کردید و اصغای قرائت آن را نمودید، و به جهر و اخفات آن را می‌خوانید، و مکشوف داشتید که بر انبیای سابقین و رسل پیشین از امضای حکم و قضای حتم چه رفته است. همچنان خداوند در حق محمّد فرمود:
«نیست محمّد مگر پیغمبری و در می‌گذرد چنان‌که درگذشته‌اند پیش از وی پیغمبران. اگر بمیرد یا کشته بشود، از دین وی برمی‌تابید و مرتد می‌شوید، و هر که طریق ارتداد سپارد، زیانی به حضرت خداوند-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 224
__________________________________________________
- نمی‌رساند؛ بلکه خویشتن را به دوزخ می‌کشاند و خداوند سپاس‌گذاران را پاداش خیر می‌فرماید.»
آن‌گاه فرمود: «ای فرزندان قیله! آیا بازداشته می‌شوم من از ارث پدر و حال آن که شما در مرئی و مسمع من هستید؟ شما را می‌نگرم و بانگ شما را می‌شنوم. حاضرید و انجمن کرده‌اید و دعوت مرا اصغا می‌فرمایید، و بر ظلم و ستمی که به من رسیده است، دانا و بینایید، و شما صاحبان عدّت و عدّت و خداوندان سلاح جنگ و مبارزت می‌باشید؛ چند که دعوت من متواتر می‌شود، اجابت نمی‌کنید، و فریاد مرا می‌شنوید و داد نمی‌دهید. نه آخر شما به شجاعت موصوفید، و به خیر و صلاح معروفید، و برگزیده برگزیدگانید، و از اشراف قبائل و سادات عشائر به شمار می‌روید. شما طوایف عرب مقاتل‌ها کردید، و در حروب و مغازی چه تعب‌ها که متحمل شدید، و با سران قبایل و دلیران مردم و طوایف روزگار مقابله‌ها نمودید، و آن‌ها را مغلوب خود گردانیدید، و گردنکشان روزگار را از پا درآوردید، و هرگز از ما و خانواده ما دوری نمی‌نمودید، و آنچه را که به شما امر می‌دادیم، فرمان می‌بردید تا آن که به برکت ما اهل بیت آسیای اسلام به گردش درآمد و شیر روزگار فراوان شد، و خیرات و مبرات در دنیا بسیار گردید، و نخوت شرک و جاهلیت خاضع و ذلیل شد، و جوشش دروغ و کذب فرو خوابید و آتش کفر و شرک خاموش شد، و دعوت هرج‌ومرج فرونشست، و نظام دین به قوام آمد.
فاطمه زهرا سلام اللّه علیها به این کلمات چندان که توانست استنصار نمود و به انواع شرایف و شجاعت آن‌ها را بستود. پس از آن در اثبات کفر و ارتداد آن‌ها چنین فرمایشاتی بسرود و حجت را به ما لا مزید علیه تمام فرمود. فقالت:
فأنّی حرتم بعد البیان؟ و أسررتم بعد الإعلان؟ و نکصتم بعد الإقدام؟ و أشرکتم بعد الإیمان؟ ألا تقاتلون قوما نکثوا إیمانهم؟ و همّوا بإخراج الرّسول، و هم بدؤوکم أوّل مرّة، أتخشونهم؟ فاللّه أحقّ أن تخشوه إن کنتم مؤمنین. ألا قد أری أن أخلدتم إلی الخفض، و أبعدتم من هو أحقّ بالبسط و القبض، و خلوتم بالدّعة، و نجوتم من الضّیق بالسّعة، فمججتم ما وعیتم، و دسعتم الّذی تسوّغتم. فإن تکفروا أنتم و من فی الأرض جمیعا فإنّ اللّه لغنیّ حمید. ألا و قد قلت ما قلت علی معرفة منّی بالخذلة الّتی خامرتکم، و الغدرة الّتی استشعرتها قلوبکم.
و لکنّها فیضة النّفس، و نفثة الغیظ، و خور القناة، و بثّة الصّدر، و تقدمة الحجّة. فدونکموها فاحتقبوها دبرة الظّهر، نقبة الخف، باقیة العار، موسومة بغضب اللّه، و شنار الأبد، موصولة بنار اللّه الموقدة، الّتی تطّلع علی الأفئدة. فبعین اللّه ما تفعلون، و سیعلم الّذین ظلموا أیّ منقلب ینقلبون. و أنا ابنة نذیر لکم بین یدی عذاب شدید، فاعملوا إنّا عاملون، و انتظروا إنّا منتظرون.
اللّغة: (نکص) من باب قعد أی رجع علی عقبیه، (أخلدتم) أی رکن و مال و بابه قعد و منه أخلد إلی أرض أی رکن و مال إلی الدّنیا و شهواتها، (الخفض) سعة العیش و منه عیش خافض أی واسع، (و أبعدتم) أی ترکتم أمیر المؤمنین، (و خلوتم) أی: انفردتم بالدعة أی بالراحة و الهاء عوض عن الواو، (فمججتم) من باب قتل مجّ الماء من فمه أی رمی به، (وعیتم) أی حفظتم کنایة عن بیعتهم لأمیر المؤمنین یوم الغدیر ثمّ نکثوا بیعتهم و ترکوه فریدا وحیدا، (دسعتم) أی منعتم من دسع در منجد گوید: دسع دسعا قاء ملاء فمه بقیئه و رمی به و این کنایه است از اقبال صحابه به اسلام و ادبار ایشان و اعراض آن‌ها از اهل بیت رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله و سلم مثل کسی که-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 225
__________________________________________________
- آب زلال خوشگواری را بنوشد، پس از آن قی کند و آن را از دهن خارج بنماید. (تسوّغتم) من ساغ إذا سهل (الخذلة) ترک النّصر، (خامرتکم) أی خالطتکم، (استشعر) من الشعار و هو الثوب البدن، (خور) بفتح الخاء و الواو: الضعف، (بثّة الصّدر) الهم الّذی لا یقدر صاحبها علی الکتمان، و تقدمته الحجّة إعلام الرجل قبل وقت الحاجة، (فدونکموها) ضمیر راجع بخلافت و همچنین ضمیر بعد از او، (و الحقب) بفتح الحاء و القاف حبل یشدّ به رجل البعیر إلی بطنه کیلا یتقدّم إلی کاهله و هو غیر الحزام و الجمع أحقاب، (دبره) الجرح فی ظهر البعیر، (نقبة) الخف رقة أسفل رجل البعیر کنایة عن کونه أعرج لم یقدر علی المشی، (موسومة) من الوسم و هو العلامة.
یعنی: اکنون چه روی داده است که حیران شده‌اید؟ بعد از آن که امر واضح و آشکار و روشن بود و اخفا نمودید، و حال آن‌که در حالت ظهور و اعلان بود، و بعد از آن که اقدام کردید، چرا پشت نمودید؟ و بعد از آن‌که ایمان آوردید، چرا مشرک شدید؟ (آیا مقاتله و جنگ نمی‌کنید با قومی که عهد خود را شکستند و رسول خدا را خواستند از مکه اخراج کنند و حال آن‌که با شما ابتدا به قتال کردند. آیا از ایشان می‌ترسید؟ پس خداوند سزاوارتر است از این‌که از او بترسید، اگر از زمره مؤمنین باشید). اکنون نگرانم که به جانب تنعم و آسایش میل کردید و آن کس که در حل و عقد امر خلافت از شما سزاوارتر بود، او را از مرکز خلافت دور کردید و با راحتی و تن‌آسایی خلوت کردید، و از شدت و سختی به رفاهیت و وسعت درآمدید، و علوم و معارف را پشت‌پا زدید، و پرده برافکندید از آنچه بپوشیدید، و از دهن بیرون دادید آنچه بنوشیدید، و آنچه را به سهولت تناول کردید به سختی استفراغ نمودید. (اگر شما و همه اهل زمین کافر شوید، همانا خداوند حمید و غنی است و احتیاجی به شما ندارد) و این را بدانید که من گفتم آنچه را که گفتم با علم به اینکه شما نصرت من نخواهید کرد، و دانا بودم به غدر و مکر شما که دل‌ها را فروگرفته و کناره‌جویی از ما با پوست و گوشت شما آمیخته شده است. ولی چه کنم که دردها و الم‌ها در سینه‌ام جمع شده است؟ این سخنان که شرح دادم، دود حزن و اندوهی بود که در دل خسته من متراکم شده است، و آه آتش‌افروزی بود که از سینه دردمندم شعله کشید، به حدی که دیگر طاقت تحمل آن را نداشتم، ناچار شدم که این اندوه‌ها را از دل پردرد بیرون افکنم، و خواستم که حجت بر شما تمام کرده باشم. اکنون بگیرید و ببرید این شتری که به ناحق غصب نمودید و این دابه خلافت و فدک را مأخوذ دارید. او را رام و منقاد خود شمارید، و به آسودگی سوار شوید؛ اما بدانید که پای این دابه مجروح و پشت او زخم دارد. حمل آن عار و ننگ آن باقی و برقرار، و بوسم غضب خداوند تعالی داغ‌دار، و موسوم بودنش به ننگ همیشگی آشکار و پیوسته و متصل به نار غضب خداوندگار، و کشاننده است راکب خود را به سوی ناری که شکافنده قلب فجّار و کفّار نابکار است. همانا خداوند نگران است به آنچه می‌کنید، و می‌داند ظالمان به کجا می‌روند و مقام می‌گیرند، و من دختر پیغمبری هستم که بشیر و نذیر بود از برای شما، و به عذاب شدید شما را بیم می‌داد.
(پس بکنید آنچه که می‌توانید. ما نیز انتقام خواهیم کشید. اکنون شما منتظر آن روز باشید. ما نیز منتظر آن روز هستیم.)-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 226
__________________________________________________
- بالجمله، چون فاطمه زهرا سلام اللّه علیها این خطبه که رخنه در آفاق ارضین و سماوات می‌کرد، به پای برد، ابو بکر ترسید که مبادا دل انصار نرم بشود، و برای نصرت آن بانوی عظمی به این کلمات قیام کنند. در پاسخ آن مخدره آغاز سخن کرد، و مردم را از جوش‌وخروش آرام کرد:
فقال: یا ابنة رسول اللّه، لقد کان أبوک بالمؤمنین عطوفا کریما رؤفا رحیما، و علی الکافرین عذابا ألیما، و عقابا عظیما. فإن عزوناه وجدناه أباک دون النّساء، و أخا ابن عمّک دون الرّجال، آثره علی کلّ حمیم، و ساعده علی کلّ أمر جسیم. لا یحبّکم إلّا کلّ سعید، و لا یبغضکم إلّا کلّ شقیّ. فأنتم عترة رسول اللّه الطّیّبون، و الخیرة المنتجبون، علی الخیر أدلّتنا، و إلی الجنّة مسالکنا. و أنت یا خیرة النّساء، و ابنة خیرة الأنبیاء، صادقة فی قولک، سابقة فی وفور عقلک، غیر مردودة عن حقّک، و لا مصدودة عن صدقک، و اللّه ما عدوت رأی رسول اللّه، و لا عملت إلّا بإذنه، و إنّ الرّائد لا یکذب أهله، و إنّی أشهد اللّه و کفی به شهیدا إنّی سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم یقول: نحن معاشر الأنبیاء لا نورّث ما ترکناه صدقة، لا نورّث ذهبا و لا فضّة، و لا دارا و لا عقارا، و إنّما نورث الکتب، و الحکمة و العلم و النّبوّة، و ما کان لنا من طعمة فلولیّ الأمر بعدنا أن یحکم فیه بحکمه. و قد جعلنا ما حاولته فی الکراع و الصّلاح؛ یقاتل به المسلمون، و یجاهدون الکفّار، و یجالدون المردة الفجّار، و ذلک بإجماع من المسلمین لم أتفرّد به وحدی، و لم استبدّ بما کان الرّأی فیه عندی. و هذه حالی و مالی هی لک، و بین یدیک، لا نزوی عنک، و لا ندّخر دونک، و أنت سیّدة أمّة أبیک، و الشّجرة الطیّبة لبنیک، لا یدفع مالک من فضلک، و لا یوضع من فرعک و أصلک. حکمک نافذ فیما ملکت یدای، فهل ترین أخالف فی ذلک أباک؟ابو بکر پاسخ گفت: «ای دختر پیغمبر! پدر تو مؤمنان را مظهر کرم و کرامت و مظهر رحمت و رأفت بود، و کافران را مصدر عنا و عذاب و مورد زحمت و نقمت. او پدر تو است و نه پدر دیگر زنان، و برادر پسر عم تو است، نه برادر دیگر مردان، و او علی را از همه خویشاوندان و نزدیکان گزیده می‌داشت، و علی او را در هر کار رایت معاضدت و مساعدت می‌افراشت. همانا دوست ندارد شما را مگر سعید، و دشمن ندارد شما را مگر شقی، شمایید عترت رسول خدا و راهنمای به سوی جنة المأوی. ای بهترین زنان و دختر بهترین پیغمبران! سخن از در راستی و نصفت گفتی، و به حصافت عقل از همگان سبقت بردی. هیچ‌کس تو را از حقوق تو دفع ندهد، و تو را به کذب و فریه نسبت نکند. سوگند به خدای که من فرمان خدای را پس پشت نیندازم و حکم رسول خدا را دیگرگونه نکنم. خدای را گواه می‌گیرم که من از رسول خدا شنیدم که همی گفت: «ما جماعت پیغمبران ارث نمی‌گذاریم از درهم و دینار و ضیاع و عقار؛ بلکه میراث ما کتب و حکمت و علم و نبوت است، و چیزی که از ما به جا ماند، خاص کسی است که بعد از ما بر مسند خلافت جا کند، و به هر چه خواهد فرمان کند، و این فدک و عوالی که تو امروز طلب می‌کنی، من از برای تجهیز لشکر و اعداد سپاه و آلات حرب و ضرب مقرر داشتم تا مسلمانان در مجاهدت با کفار و مجالدت با فجار به کار برند، و من در تقریر این امر متفرد نبودم، و به هوای نفس کار نکردم؛ بلکه مسلمانان با من همدست و همداستان شدند، و این رأی را به صواب شمردند، و اینک در اموال و اثقال من رأی تو راست. به هر چه خواهی فرمان می‌کن! تو سیده امّت محمّدی، و از برای فرزندانت اصل طاهری. فضیلت تو را دفع نمی‌توان داد، و منزلت و مکانت تو را پست نمی‌توان کرد. حکم تو بر آنچه در دست من است، از مال و حال روان-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 227
__________________________________________________
- است. اما در کار فدک چه توانم کرد؟ آیا تو می‌پسندی که من با پدر تو مخالفت آغازم و فرمان او را دیگرگونه سازم؟»
چون ابو بکر خواست به این مغلطه‌کاری‌ها و روباه‌بازی‌ها حق را بپوشاند، و این اکاذیب و افترائاتی که بر رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله و سلم بربست و نرمی و گرمی و آرامی را که به خرج آن مخدره داد. به گمان این که می‌تواند باطل را لباس حق بپوشاند، و خود را عادل و بی‌غرض و بی‌طرف معرفی بنماید، ولی دوباره فاطمه زهرا علیها السّلام چون دریای متلاطم به موج آمد، و اکاذیب و اراجیف او را برملا کالنار علی المنار فرمود.
فقالت: سبحان اللّه ما کان رسول اللّه عن کتاب اللّه صادفا، و لأحکامه مخالفا، بل کان یتبع أثره، و یقفوا سورة. أفتجمعون إلی الغدر اعتلالا علیه بالزّور؟ و هذا بعد وفاته شبیه بما بغی له من الغوائل فی حیاته.
هذا کتاب اللّه حکما عدلا، و ناطقا فصلا یقول: یَرِثُنِی وَ یَرِثُ مِنْ آلِ یَعْقُوبَ، وَ وَرِثَ سُلَیْمانُ داوُدَ. فبیّن عزّ و جلّ فیما وزّع علیه من الأقساط، و شرّع من الفرائض و المیراث، و أباح من حظّ الذّکران و الإناث ما أزاح علة المبطلین، و أزال التّظنّی و الشّبهات فی الغابرین. کلّا بَلْ سَوَّلَتْ لَکُمْ أَنْفُسُکُمْ أَمْراً، فَصَبْرٌ جَمِیلٌ، وَ اللَّهُ الْمُسْتَعانُ عَلی ما تَصِفُونَ.
فرمود: پاک و منزه است خداوند. همانا رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله و سلّم جز به کتاب خداوند کار نمی‌کرد، و همیشه پیرو قرآن بود. شما بیرون قانون شریعت از در مکر و خدیعت بعد از وفات پیغمبر افترائات به رسول خدا بستید، و این عمل شما بعد از وفات پدر بزرگوارم همانند آن غائله‌هایی است که در حیات او در لیله عقبه به قصد قتل او دنبال می‌کردید، اینک کتاب خدا حاکم و عادل و فاصل بین حق و باطل است.
در قصه زکریا علیه السّلام می‌فرماید: زکریا عرض کرد: «پروردگارا! مرا فرزندی بخش که میراث از من و از آل یعقوب برد.» و می‌فرماید: «داود از بهر سلیمان میراث گذاشت» و همچنین بهره ذکور و اناث را معین فرمود، حظوظ دختران و پسران را روشن ساخت، و دست حیلت‌گران را از اجرای باطل و القای شبهات بازداشت. شما نیز این جمله را می‌دانید، و به هوا جس نفسانی و تسویلات شیطانی وصول آمال و امانی را ساختگی همی کنید. لاجرم شکیبایی نیکو است. من دل بر صبر نهادم، و از خداوند استعانت می‌جویم که آن منتقم حقیقی کیفر کردار شما به این اکاذیب که بر پیغمبر بستید، در کنار شما بگذارد.»
ابو بکر را دیگر مجال انکار نماند. ناچار از در مکر و خدیعت به تصدیق آن مخدره زبان برگشاد و گفت:
صدق اللّه و رسوله، و صدقت ابنته، أنت معدن الحکمة، و موطن الهدی و الرّحمة، و رکن الدّین، و عین الحجّة، لا أبعد صوابک، و لا أنکر خطابک، هؤلاء المسلمون بینی و بینک، قلّدونی ما تقلّدت، و باتّفاق منهم أخذت ما أخذت، غیر مکابر، و لا مستبدّ و مستأجر، و هم بذلک شهود.
ابو بکر گفت: «خدا و رسول راست گفته‌اند و تو ای دختر محمّد از در راستی سخن کردی و تویی معدن رحمت و موطن هدایت و مصدر رحمت و عمود شریعت و عین حجت تو را از طریق صواب و سداد برکنار ندانم و گفتار تو را انکار نکنم؛ ولی این مسلمانان قاضی بین من و تو باشند. آنچه انجام داده‌ام اینان برعهده من گذاردند و با توافق آنان و بدون قصد زورگویی و استبداد و مقدم داشتن دیگری این (فدک) را از تو گرفتم. اینک همگان حاضرند و ناظر بر آنچه من می‌گویم گواهی دهند.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 228
__________________________________________________
- به این کلمات ابو بکر تقصیر را به گردن مهاجر و انصار انداخت. ناچار فاطمه زهرا علیها السّلام روی با مهاجر و انصار آورد، و به این کلمات ایشان را مخاطب ساخت:
و قالت: معاشر النّاس! المسرعة إلی قیل الباطل، المغضیة علی الفعل القبیح الخاسر. أَ فَلا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلی قُلُوبٍ أَقْفالُها؟ کلّا بل ران علی قلوبکم ما أسأتم من أعمالکم، فأخذ بسمعکم و أبصارکم، و لبئس ما تأولتم، و ساء ما به أشرتم، و شرّ ما منه أعتضتم. لتجدنّ و اللّه محمله ثقیلا، و غبّه وبیلا، إذا کشف لکم الغطاء، و بان ما وراءه الضرّاء، و بدا لکم من ربّکم ما لم تکونوا تحتسبون و خسر هنالک المبطلون.
اللّغة: (المغضیة) من باب افعال من اغضی جمعه اغضاء، و منه غضّ بصره یعنی: رأی منکرا و لا ینهی عنه، (الأقفال) جمع قفل و هو معروف و الکلام استعارة، (ران) أی غلب، (غبّة) بکسر الغین المعجمة و التشدید یعنی فی یوم لا یکون؛ و منه زرغبّا تزدد حبّا، (وبیلا) أی شدید أو منه عذاب وبیل أی شدید و الوبیل: الوخیم ضدّ الطری و الوبال الوخامة.
یعنی: فاطمه علیها السّلام فرمود: ای مردم شتابنده به سوی گفتارهای زشت و قبیح و اغماض‌کننده از کردارهای ناپسندیده! آیا در احکام کتاب خدای به نظر تحقیق نمی‌نگرید یا آن که بر قلبهایتان قفلهایی زده شده است؟ همانا کردار زشت شما دل‌های شما را محجوب داشته و چشم و گوش شما را کور و کر ساخته؛ چه زشت و ناپسند است تأویل شما؟ و چه بد مشورتی نمودید؟ و چه شری است آنچه خیر را با آن عوض کردید؟ به خدا قسم که حمل کیفر این کردار وخیم و ناگوار و عاقبت این کار، سخت و ناهموار است.
گاهی که پرده از کار برافتد و پوشیده‌ها آشکار شود و عذاب خداوند قهار که هرگز گمان نداشتید در رسد، کارکنان باطل زیانکار شوند، و اهل باطل زیان خویش دریابند.
فاطمه زهرا سلام اللّه علیها چون احتجاج خویش را خاتمه داد، افتان و خیزان و با چشم گریان و دل بریان خود را بر سر قبر پیغمبر رساند و چندان گریست که خاک قبر را به آب دیدگان عجین کرد، و این اشعار بسرود:
مرثیه فاطمه بر سر قبر پیغمبر صلّی اللّه علیه و اله و سلم
قد کان بعدک أنباء و هنبثة لو کنت شاهدها لم تکبر الخطب
إنّا فقدناک فقد الأرض و ابلها و اختلّ قومک فاشهدهم فقد نکبوا
و کلّ أهل له قربی و منزلة عند الإله علی الأدنین مقترب
أبدت رجال لنا نجوی صدورهم لمّا مضیت و حالت دونک التّرب
تجهّمتنا رجال و استخفّ بنا لمّا فقدت و کلّ الأرض مغتصب
و کنت نورا و بدرا یستضاء به علیک تنزل من ذی العزّة الکثب
و کان جبریل بالآیات یؤنسنا فقد فقدت فکلّ الخیر محتجب
فلیت قبلک کان الموت صادفنا لمّا مضیت عنّا و حالت دونک الکثب
إنّا رزئنا بما لم یرزءه ذوشجن من البریّة لا عجم و لا عرب
-موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 229
__________________________________________________
-سیعلم المتولّی الظّلم حامتنا یوم القیامة أنّی سوف ینقلب؟
و سوف نبکیک ما عشنا و ما بقیت لنا العیون بتهمال له سکب
و قد رضینا به محضا خلیقة صافی الضّرائب و الأعراق و النّسب
فأنت خیر عباد اللّه کلّهم و أصدق النّاس حین الصّدق و الکذب
و کان جبرئیل روح القدس زائرنا فغاب عنّا فکلّ الخیر محتجب
ضاقت علیّ بلاد بعد ما رحبت و سیم سبطاک خسفا فیه لی نصب
اللّغة: (هنبثة) الدواهی الشدیدة، (الخطب) بفتح الأوّل و سکون الثانی جمعه خطوب، و منه خطب جلیل أی أمر عظیم، (وابل) المطر الشدید، (ختل) بفتح الأوّل و الثانی بمعنی الغدر و الحیلة، (النجوی أبدی) أی أظهر ما فی قلوبهم من البغض و العناد، (تجهّمتنا) أی استقبلنا، (الکثب) بالثّاء المثلّثة و الکثیب و الجمع کثب بضمتین:
الرمل المستطیل، (حام) یحوم حوما إذا دار و منه من حام حول الحمی یوشک أن یقع فیها، (تهمال) من هملت عیناه إذا فاضت دموعا، (و الضرائب) الأشکال جمع ضریب، و ضریب الشی‌ء مثله، کنایة عن أصول طاهرة.
فاطمه بعد از انشای این اشعار همچنان که سیلاب اشکش متراکم بود، با یک عالم حزن و اندوه به سوی خانه روان شد. امیر المؤمنین انتظار مقدم او را داشت. چون خورشید جمال فاطمه از افق خانه طالع شد، به سوی امیر المؤمنین توجه فرمود، و او را به این کلمات جانگذار مخاطب کرد:
فقالت: یابن أبی طالب، إشتملت شملة الجنین، و قعدت حجرة الظّنین، نقضت قادمة الأجدل، فخانک ریش الأعزل. هذا ابن أبی قحافة، یبتزّنی نحیلة أبی و بلیغة ابنیّ، و اللّه لقد أجهر فی کلامی، و ألفیته ألدّ فی خصامی، حتّی حبستنی قیلة نصرها، و المهاجرة وصلها، و غضّت الجماعة دونی طرفها، فلا دافع و لا مانع.
خرجت کاظمة، وعدت راغمة، أضرعت خدّک یوم أضعت حدّک؟ افترست الذّئاب و افترشت التّراب ما کففت قائلا، و لا أغنیت باطلا، و لا خیار لی. لیتنی متّ قبل هنیّتی، و توفیت دون ذلّتی؛ عذیری اللّه منک عادیا، و منک حامیا. ویلای فی کل غارب، ویلای فی کلّ شارق، مات العمد و وهت العضد، شکوای إلی أبی، و عدوای إلی ربّی. أللّهمّ أنت أشدّ قوّة و حولا، و أحدّ بأسا و تنکیلا.
اللّغة: (الظنین) المتّهم، (النقض) بمعنی الفسخ و الکسر، (الأجدل) جمعه قدامی علی وزن حیاری اسم است از برای چهار پر یا ده پر که در پیش بال پرندگان است، جدلت الحبل جدله جدلا فتلته محکما، (و الأجدل) الصّقر و هو من الطیور الجارحة، و العبارة کنایة عن قتل الشجعان، (فخاتک) و فی بعض النسخ بالنون. خات البازی یعنی فرود آمد باز برای شکار و خات خیتا و خیوتا أی صوت و الخوات بالتخویف دویّ جناح العقاب الأعزل الأجرد الذی لا شعر له، (ابتزّنی) من بزز یعنی أخذ منّی قهرا بحیله، (و بلیغة) مصغرا و فی بعض‌النسخ، (نحلة) (و بلغة) و هما بمعنی طعمة و الإرث، (ألدّ) شدید العداوة فی الخصومة، (قیلة) اسم أمّ الأوس و الخزرج، (ما کففت) أی ما منعت، (هنیئتی) العادة فی الرفق و السکون، (عذیری اللّه) یعنی عذرخواه من از تو خداوند است، (عادیا) أی تجاوز عن الحد، (العمد) بمعنی الاستوانة، و المراد به رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم، (و هنت) أی ضعفت، (عدوت) فلانا عن الأمر أی صرفته، تنکیل العقوبة.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 230
__________________________________________________
- یعنی: عرض کرد: «ای پسر ابو طالب! همانا خویشتن را در شمله پیچیده‌ای همانند جنین در رحم، و در گوشه خانه روی از مردم پنهان کرده‌ای همانند شخص متهم. تو بالهای بازان شکاری را می‌شکستی، و اکنون پر پرندگان بی‌بال و پر بر تو تأثیر کرده است؟ اینک پسر ابی قحافه! عطیه پدر مرا، و بلغه فرزندان مرا، از من باز گرفت، و به غصب آن را تصرف کرد، و جهارا با من دق باب مخاصمت و مبارات می‌کند.
امروز چند که توانست در سخن گفتن بر من فزونی جست، و به غلظت طبع و شر است خوی جسارت نمود، و مردم اوس و خزرج به من اعتنایی نکردند. مهاجران دست از حمایت من برداشتند، و اولاد قیله و دیگر مردمان چشم‌ها فرو خواباندند، و مرا نادیده انگاشتند، و در دفع ترک و تاز او هیچ دافعی و مانعی به جای نماند. همانا من با سینه‌ای پراز خشم که فروخورده بودم از خانه بیرون شدم، وذلیل و زبون باز آمدم. تو نیز خویشتن را در مضیق مذلت درانداختی، آن روز که منزلت و مکانت خویش را دیگرگون ساختی؛ از پس آن که گرگان عرب را فریسه شمشیر آبدار نمودی. ولی اکنون خاک را فرش خود قرار داده‌ای، نه گوینده‌ای را از کلام بازداشتی، و نه از باطلی منع نمودی، و من اختیاری از خود ندارم.
کاش از این پیش می‌مردم، و این روز را نمی‌دیدم. عذر من به درگاه خداوند همین بس که ابو بکر متجاوز بود و من می‌خواستم از تو حمایت کرده باشم. ای وای بر شب‌های من! ای وای بر روزهای من! سایه پدر از سرم رفت. بازویم سست شد. چه کنم جز این که شکایت به نزد پدر برم و رعایت از حضرت داور خواهم؟»
آن‌گاه روی نیاز به درگاه خداوند چاره‌ساز آورد و گفت: «الها! پروردگارا! نیروی تو از همه کس افزون است، و عذاب و عقاب تو از حوصله حساب بیرون است.»
این وقت امیر المؤمنین فرمود: لا ویل علیک، بل الویل علی شانئک، نهنهی عن وجدک یا بنة الصّفوة و بقیّة النّبوّة، فما و نیت عن دینی، و لا أخطأت مقدوری، فإن کنت تریدین البلغة فرزقک مضمون، و کفیلک مأمون، و ما أعدّ لک أفضل ممّا قطع عنک فاحتسبی اللّه. فقالت: حسبی اللّه و أمسکت.
امیر المؤمنین علیه السّلام فرمود: «ویل و وای از برای تو مباد! بلکه وای بر کسی است که بغض تو را دارد و با تو بد رفتار می‌کند، خشم مگیر، ای دختر برگزیده موجودات و یادگار نبوت. تو خود می‌دانی و عالم هستی که من در کار دین سستی نکردم، و آنچه درخور بازوی من بود، تقاعد نورزیدم. اکنون از این جوش و خروش آرام گیر، و آتش دل و شراره سینه خود را به آب صبر و شکیبایی خاموش فرما. همانا خداوند کفیل امر و ضامن رزق تو است. آنچه از بهر تو نهاده، بهتر از آن است که از تو قطع شده. پس در راه خداوند طریق شکیبایی و مصابرت پیش‌دار.»
لا جرم فاطمه عرض کرد: «خداوند متعال کفایت امر مرا خواهد فرمود و خاموش شد.»
محلاتی، ریاحین الشریعة، 1/ 314- 341
اسناد و رجال متن کامل خطابه حضرت زهرا علیها السّلام
اسناد خطابه حضرت زهرا علیها السّلام در مسجد بعنوان پشتوانه متن آن چنین است:
روایت حضرت زینب کبری علیها السّلام: [...]-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 231
روت عن أبیها أمیر المؤمنین و أخویها الحسنین علیهما السّلام.
قال الطّبرسیّ: إنّها روت أخبارا کثیرة عن أمّها الزّهراء علیها السّلام.
[...] و یروی الصّادق علیه السّلام عنها علیها السّلام و یقول: قالت عمّتی.
و یروی ابن عبّاس عنها و یقول قالت: عقیلتنا زینب.
إنّ السّیّدة زینب کانت تملک درجة عالیة من الذّکاء، حیث حفظت خطبة أمّها الزّهراء، حینما طالبت فیها أبا بکر- فی حشد من المسلمین بمسجد أبیها محمّد صلّی اللّه علیه و اله و سلم- إرثها من أبیها، و نقلته إلی عبد اللّه بن عبّاس، و کان لها من العمر أربع سنوات.
الصّادق، زینب ولیدة النّبوّة و الإمامة،/ 13، 14، 15
__________________________________________________
- الحسن بن بدر الدّین محمّد الحسنی الیمنی فی کتابه «أنوار الیقین» حدّثنا أبو زرعة أحمد بن محمّد بن موسی الفارسی، قال: حدّثنا القاسم بن محمّد بن صعب الکوفی، قال: حدّثنی أبی، قال: حدّثنی یحیی بن الحسین بن زید بن علی عن أبیه عن جدّه عن عمّته زینب بنت علی علیها السّلام.
انصاری و رجائی، اسرار فدک،/ 154- 155
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 232

و سائر أحادیثها علیها السّلام
و منها: [حدّثنا] عبد اللّه بن محمّد و موسی بن عیسی قالا: حدّثنا محمّد بن زکریا [الغلّابیّ] قال: حدّثنا عبید اللّه بن محمّد بن عائشة قال: حدّثنی 129/ ب/ إسماعیل بن عمرو البجلیّ، عن عمر بن موسی، عن زید بن علیّ، عن أبیه، عن عمّته زینب بنت علیّ:
عن أسماء بنت عمیس قالت: حدّثتنی أمّ هانئ بنت أبی طالب قالت: کان علیّ من أجود النّاس، لقد کان أبوه یوجّه معه باللطف إلی بعض أهله «1» فیقول: یا أبة، هذا قلیل فزده. ثمّ یأتی أمّه فاطمة بنت أسد فیقول: یا أمّه، زیدی علیه من نصیبی، فتفعل.
و لقد کان یدفع إلیه و إلی عقیل الشّی‌ء یسوّی بینهما، فیمیل عقیل علیه و یقول له:
أعطیت أنت أکثر ممّا أعطیت أنا فیضعه بین یدیه و یقول [له]: خذ منه ما ترید.
محمّد بن سلیمان، المناقب، 2/ 69 رقم 553
__________________________________________________
(1)- اللطف- محرّکة- الهدیة. الإحسان. الإتحاف، الیسیر من الطّعام. و منه قول أمیر المؤمنین علیه السّلام کما فی المختار: «82» من الباب الثّانی من نهج البلاغة: «و أکثر لنا من لطف الجند».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 233

و منها: و حدّثنی أبو عبد اللّه الحسین بن أحمد بن محمّد بن حبیب، قال: حدّثنا أبو بکر أحمد بن إبراهیم بن الحسن بن محمّد بن شاذان، قال: حدّثنا أبو سعید الحسن بن علیّ ابن زکریّا بن یحیی بن عاصم بن زفر البصریّ، قال: حدّثنا عثمان بن عمرو الدبّاغ، قال: حدّثنا محمّد بن القاسم الأسدیّ، قال: حدّثنا أبو الجارود، قال: حدّثنا أبو الحجانی عن زینب ابنة علیّ، عن فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله، قالت: قال رسول اللّه لعلیّ علیه السّلام: أما إنّک یا علیّ و شیعتک فی الجنّة.
الطّبری، دلائل الإمامة،/ 2- 3- عنه: الجزائری، الخصائص الزینبیة،/ 92
و منها: حدّثنا محمّد بن علیّ بن الحسین، قال: حدّثنی أحمد بن زیاد بن جعفر، قال:
حدّثنی أبو القاسم جعفر بن محمّد العلویّ العریضیّ، قال: قال أبو عبد اللّه أحمد بن محمّد ابن خلیل، قال: أخبرنی علیّ بن محمّد بن جعفر الأهوازیّ، قال: حدّثنی بکیر بن أحنف، قال: حدّثتنا فاطمة بنت علیّ بن موسی الرّضا علیه السّلام، قالت: حدّثتنی فاطمة و زینب و أمّ کلثوم بنات موسی بن جعفر علیه السّلام، قلن حدّثنا فاطمة بنت جعفر بن محمّد علیه السّلام، قالت، حدّثتنی فاطمة بنت محمّد بن علیّ علیها السّلام، قالت: حدّثتنی فاطمة بنت علیّ بن الحسین علیها السّلام، قالت: حدّثتنی فاطمة و سکینة ابنتا الحسین بن علیّ علیهما السّلام، عن أمّ کلثوم بنت علیّ علیها السّلام، عن فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله، قالت: سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله یقول:
لمّا اسری بی إلی السّماء، دخلت الجنّة فإذا أنا بقصر من درّة بیضاء مجوّفة و علیها باب مکلّل بالدّرّ و الیاقوت، و علی الباب ستر، فرفعت رأسی فإذا مکتوب علی الباب: لا إله إلّا اللّه محمّد رسول اللّه و علیّ ولیّ القوم، و إذا «1» مکتوب علی السّتر: بخ بخ من مثل شیعة علیّ علیه السّلام؟
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی المقرّم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 234
فدخلته فإذا أنا بقصر من عقیق أحمر مجوّف و علیه باب من فضّة «1» مکلّل بالزّبرجد الأخضر و إذا علی الباب ستر «1»، فرفعت رأسی فإذا مکتوب علی الباب: محمّد رسول اللّه، علیّ وصیّ المصطفی، و إذا «2» علی السّتر مکتوب: بشّر شیعة علیّ بطیب المولد.
فدخلته، «3» فإذا أنا بقصر من زمرّد أخضر مجوّف «3» لم أر أحسن منه و علیه باب من یاقوتة حمراء مکلّلة باللّؤلؤ و علی الباب ستر، فرفعت «4» رأسی فإذا «4» مکتوب علی السّتر:
شیعة علیّ هم الفائزون، فقلت: «5» حبیبی جبرئیل «5» لمن هذا؟ فقال: یا محمّد صلّی اللّه علیه و اله لابن عمّک و وصیّک علیّ بن أبی طالب علیه السّلام، یحشر النّاس کلّهم یوم القیامة حفاة عراة إلّا شیعة علیّ علیه السّلام، و یدعی النّاس بأسماء أمّهاتهم إلّا «6» شیعة علیّ علیه السّلام، فإنّهم یدعون بأسماء آبائهم، «1» فقلت: حبیبی جبرئیل و کیف ذاک؟ قال: «1» لأنّهم أحبّوا علیّا علیه السّلام، فطاب مولدهم. «7»
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی المقرّم].
(2)- [لم یرد فی المقرّم].
(3- 3) [المقرّم: فدخلته و رأیت قصرا من زبرجد].
(4- 4) [المقرّم: السّتر و إذا].
(5- 5) [المقرّم: لجبرئیل].
(6)- [فی البحار و المقرّم: ما خلا].
(7)- لم نعثر علیه فی کتب الشیخ الصّدوق محمّد بن علیّ بن الحسین راوی هذا الحدیث، لکن روی محمّد الجزری فی أسنی المطالب: الحدیث 5 حدیثا آخر بهذا التسلسل، بإسناده، عن علیّ بن محمد بن جعفر الأهوازی مولی الرّشید، عن بکر بن أحمد القصری، عن الفواطم، عن فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله، قالت:
أنسیتم قول رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله یوم غدیر خمّ: من کنت مولاه فعلیّ مولاه؟ و قوله صلّی اللّه علیه و اله: أنت منّی بمنزلة هارون من موسی علیهما السّلام؟ و قال: و هکذا أخرجه الحافظ الکبیر أبو موسی المدینی فی کتابه المسلسل بالأسماء، ثمّ قال:
و هذا الحدیث مسلسل من وجه آخر و هو أنّ کلّ واحدة من الفواطم تروی عن عمّة لها، فهو روایة خمس بنات أخ کلّ واحدة منهنّ عن عمّتها، انتهی. و أشار إلیها السخاوی فی مسلسلاته: ذیل حدیث 25، و أخرجه المجلسی فی البحار 68: 76، و القمی فی سفینة البحار 1: 729، و الفوائد الرضویة: 60.
[و زاد فی البحار: بیان: «فطاب مولدهم» لعلّ المعنی أنّه لمّا علم اللّه من أرواحهم أنّهم یحبّون علیّا و أقرّوا فی المیثاق بولایته طیب مولد أجسادهم].
محمد جعفر بن احمد بن علی قمی، ساکن ری، در کتاب «مسلسلات» ص 108 به سند مفصل خود از بکیر بن احنف نقل می‌کند که گفت: فاطمه دختر امام علی بن موسی الرضا علیه السّلام از فاطمه و زینب و امّ کلثوم-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 235
ابن الرّازی، جامع الأحادیث (کتاب المسلسلات)،/ 250- 251- عنه: المجلسی، البحار، 65/ 76- 77؛ المقرّم، السّیّدة سکینة،/ 149- 150
أخبرنا أبو بکر محمّد بن عبد الباقی، أنا أبو الحسن علیّ بن إبراهیم بن عیسی- قراءة علیه و أنا حاضر- نا أبو بکر بن مالک- إملاء- نا محمود بن محمّد الواسطیّ- بواسط- نا أبو سعید الأشجع، نا تلید بن سلیمان، عن أبی الحجّاف، عن محمّد بن عمرو الهاشمیّ، عن زینب بنت علیّ، عن فاطمة بنت محمّد صلّی اللّه علیهما، قالت: نظر النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله إلی علیّ فقال: «هذا فی الجنّة».
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 45/ 253 رقم 9638
و منها: و نقلت من کتاب «الیواقیت» لأبی عمر الزّاهد، عن لیلی الغفاریّة قالت: کنت امرأة أخرج مع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله أداوی الجرحی، فلمّا کان یوم الجمل أقبلت مع علیّ علیه السّلام، فلمّا فرغ دخلت علی زینب عشیّة فقلت: حدّثینی، هل سمعت من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله
__________________________________________________
- دختران موسی بن جعفر علیه السّلام نقل می‌کنند که گفتند: فاطمه دختر امام صادق علیه السّلام از فاطمه دختر امام باقر علیه السّلام از فاطمه دختر سجاد علیه السّلام از فاطمه و سکینه دختران امام حسین علیه السّلام از امّ کلثوم دختر امیر المؤمنین سلام اللّه علیه بر ایمان حدیث کردند که رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله فرمودند:
چون به آسمان رفتم، وارد بهشت شدم. پس در مقابل قصری از مروارید سفید میان تهی دیدم که بر آن دربی- که بالای آن درّ و یاقوت بود- قرار داشت، بر درب پرده‌ای آویزان بود که چون سرم را بلند نمودم، بر آن نوشته شده بود: خدایی جز اللّه نیست، محمد صلّی اللّه علیه و اله پیامبر خداست و علی علیه السّلام ولی و سرپرست مردم.
بر پرده نیز این جمله به چشم می‌خورد: خوشا به حال شیعیان علی. وارد آن قصر گشتم، پس در برابر خود قصری دیگر دیدم از عقیق میان‌تهی که بر آن دربی از نقره قرار داشت (و در مقابل درب پرده‌ای آویزان بود) سرم را بلند نمودم، بر درب این جمله را مشاهده کردم: محمد صلّی اللّه علیه و اله پیامبر خداست و علی علیه السّلام وصی مصطفی. بر پرده نیز نوشته شده بود: شیعیان علی را به نطفه پاک بشارت ده. پس وارد آن قصر گشتم، که ناگاه در مقابل خویش قصری دیگر مشاهده نمودم که از زبرجد بود و از آن زیباتر ندیده بودم. بر آن قصر دربی از یاقوت سرخ قرار داشت که بالای آن لؤلؤ به چشم می‌خورد. بر درب پرده‌ای قرار داشت. پرده را بالا زدم، این جمله را نوشته یافتم: شیعه علی همان رستگارانند. به جبریل گفتم: این (قصر) از آن کیست؟
گفت: ای محمد! از آن پسر عمو و وصیّت علی بن ابی طالب، مردم در روز قیامت همگی پابرهنه و عریان محشور می‌شوند، جز شیعیان علی، و مردم در صحنه محشر به اسم مادرانشان خوانده می‌شوند، غیر از شیعیان علی که به نام پدرانشان خوانده می‌شوند، زیرا آنان علی را دوست داشته‌اند و بدین لحاظ نطفه‌شان پاک گردیده است.
طارمی، ترجمه حضرت سکینه علیها السّلام،/ 272- 274
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 236
فی هذا الرّجل شیئا؟ قالت: نعم، دخلت علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و هو و عائشة علی فراش و علیهما قطیفة، فأتی علیّ فأقعی «1» کجلسة الأعرابیّ، فقال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله: «إنّ هذا أوّل النّاس إیمانا، و أوّل النّاس لقاء لی یوم القیامة، و آخر النّاس لی عهدا عند الموت».
المجلسی، بحار الأنوار، 38/ 239- 240
__________________________________________________
(1)- أقعی الرّجل: جلس علی أسته. و فی المصدر و (د): و علیها قطیفة فأقمی علیّ ا ه.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 237

و منها: و أخبرنی أبو عبد اللّه الحسین بن إبراهیم بن علیّ بن عیسی المعروف بابن الخیّاط القمیّ، قال: أخبرنی أبو الحسن علیّ بن محمّد بن جعفر العسکریّ، قال: حدّثنی صعصعة بن سیاب بن ناجیة أبو محمّد، قال: حدّثنا زید بن موسی، قال: حدّثنا أبی موسی، عن أبیه جعفر، عن «1» أبیه محمّد، عن عمّه زید بن علیّ، عن أبیه، عن سکینة و زینب ابنتی علیّ، عن علیّ قال: قال رسول اللّه: إنّ فاطمة خلقت حوریّة فی صورة إنسیّة، و أنّ بنات الأنبیاء لا یحضن.
الطّبری، دلائل الإمامة،/ 52- عنه: المجلسی، البحار، 78/ 112 رقم 37؛ البحرانی، العوالم (المستدرک)، 11- 1/ 37- 38 رقم 9
و أخبرنی القاضی أبو إسحاق إبراهیم بن مخلّد بن جعفر، قال: حدّثتنی خدیجة، قالت: حدّثنا أبو عبد اللّه، قال: حدّثنا أبو أحمد، قال: حدّثنا محمّد بن زکریّا، قال:
حدّثنا محمّد بن عبد اللّه بن عائشة، قال: حدّثنا إسماعیل بن عمرو البجلیّ، عن عمرو بن موسی، عن زید بن علیّ، عن أبیه، عن زینب بنت علیّ علیه السّلام، قال: حدّثتنی أسماء «2» بنت عمیس قالت: قال لی رسول اللّه- و قد کنت شهدت فاطمة قد ولدت بعض ولدها فلم یر لها دم، فقلت: یا رسول اللّه! إنّ فاطمة ولدت فلم نر لها دما- قال «3»: إنّ فاطمة خلقت حوریّة إنسیّة.
الطّبری، دلائل الإمامة،/ 53- المجلسی، البحار، 78/ 112 رقم 37؛ البحرانی، العوالم (المستدرک)، 11- 1،/ 37- 38 رقم 9
و أخبرنی الشّریف أبو محمّد الحسن بن أحمد المحمّدیّ، قال: أخبرنی أبو عبد اللّه محمّد
__________________________________________________
(1)- [فی البحار مکانه: عن الحسین بن إبراهیم القمّی، عن علیّ بن محمّد العسکریّ، عن صعصعة بن ناحیة، عن زید بن موسی، عن أبیه، عن جدّه جعفر بن محمدّ، عن ...].
(2)- [فی البحار مکانه: و منه: بإسناده عن أسماء ...].
(3)- [زاد فی البحار، یا أسماء].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 238
ابن أحمد الصّفوانیّ، قال: حدّثنا أبو أحمد، قال: حدّثنا محمّد بن زکریّا، قال: حدّثنا عبد اللّه بن محمّد بن عائشة، قال: حدّثنا إسماعیل بن عمر البجلیّ عن عمر بن موسی، عن زید بن علیّ، عن أبیه، عن زینب بنت علیّ علیه السّلام، قالت: حدّثتنی أسماء بنت عمیس، قالت: قال لی رسول اللّه- و قد کنت شهدت فاطمة قد ولدت بعض ولدها فلم أر لها دما و سألته- فقال: یا أسماء! إنّ فاطمة خلقت حوریّة إنسیّة.
الطّبری، دلائل الإمامة،/ 55
أخبرنا الحسن بن أحمد بن موسی الغندجانیّ، أخبرنا أبو أحمد عبید اللّه بن محمّد بن أبی مسلم الفرضیّ المقرئ، حدّثنا أبو بکر محمّد بن یحیی الصّولیّ، حدّثنا الغلابیّ، حدّثنا ابن عائشة قال: حدّثنا إسماعیل بن عمر البجلیّ، عن عمر بن موسی، عن زید بن علیّ، عن أبیه، عن زینب بنت علیّ قالت: حدّثتنی أسماء بنت عمیس قالت: قال النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله- و قد کنت شهدت فاطمة و قد ولدت بعض ولدها فلم یر لها دم- فقال النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله و سلم:
یا أسماء! إنّ فاطمة خلقت حوریّة فی صورة إنسیّة.
ابن المغازلی، المناقب،/ 369 رقم 416
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 239

أخبرنا أبو المفضّل رضی اللّه عنه، قال: حدّثنا أبو بکر محمّد بن مسعود النّبلیّ «1»، قال: حدّثنا الحسین «2» بن عقیل الأنصاریّ، قال: حدّثنی أبو إسماعیل «3» إبراهیم بن أحمد، قال: حدّثنا عبد اللّه بن موسی، عن أبی خالد عمرو بن خالد، عن زید بن علیّ [عن «4» أبیه علیّ] بن الحسین، عن عمّته زینب بنت علیّ علیه السّلام، عن فاطمة علیها السّلام قالت: کان «5» دخل إلیّ «6» رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم عند ولادتی «7» الحسین علیه السّلام، فناولته إیّاه فی خرقة صفراء، فرمی بها و أخذ خرقة بیضاء و لفّه «8» فیها ثمّ قال: خذیه یا فاطمة، فإنّه إمام «9» ابن إمام أبو الأئمّة التّسعة، من صلبه أئمّة «10» أبرار، و التّاسع قائمهم.
الخزّاز، کفایة الأثر،/ 193- 194- عنه: البحرانی، العوالم (المستدرک)، 11- 2/ 901؛ سپهر، ناسخ التواریخ سیّد الشهداء علیه السّلام، 1/ 115
و من الأخبار ما رواه الخزّاز فی کفایة الأثر بإسناده، عن زینب علیها السّلام عن أمّها فاطمة علیها السّلام، و ذکرت قصّة ولادة الحسین علیه السّلام. «11»
النّقدی، زینب الکبری،/ 38
__________________________________________________
(1)- فی ط، ن، م: النّیلیّ.
(2)- فی ن، ط، م: الحسن.
(3)- فی ط، م «أبو إسماعیل إبراهیم» و فی ن «أبو إسماعیل بن إبراهیم» و لیس «بن أحمد» فی م، ن، ط.
(4)- ما بین القوسین لیس فی ط، ن، م.
(5)- لیس «کان» فی ن، ط، م.
(6)- [ناسخ التواریخ: علیّ].
(7)- فی ط، ن، م و [العوالم]: عند ولادة ابنی الحسین.
(8)- فی م و [الناسخ]: فلفه.
(9)- فی ط، ن، م و [الناسخ]: فإنّه الإمام و أبو الأئمّة تسعة.
(10)- لیس «أئمّة» فی م، ن، ط.
(11)- کتاب کفایة الأثر سند به زینب دختر علی علیه السّلام می‌رساند، که از فاطمه علیها السّلام روایت می‌کند:
[...]-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 240
روی السّجّاد عنها، و هی بدورها عن أمّها فاطمة، و ذلک فیما یتعلّق بولادة الحسین علیه السّلام. «1»
الصّادق، زینب ولیدة النّبوّة و الإمامة،/ 13
و منها: حدّثنی أحمد بن جعفر بن سلیمان الهاشمیّ، قال: کانت زینب بنت علیّ تقول «2»:
من أراد أن یکون الخلق شفعاءه إلی اللّه فلیحمده، ألم تسمع إلی «3» قولهم «سمع اللّه لمن حمده»، فخفّ اللّه لقدرته علیک و استح منه لقربه منک.
ابن طیفور، بلاغات النّساء،/ 41 (ط دار الأضواء،/ 54)- عنه: النّقدی، زینب الکبری،/ 35؛ کحالة، أعلام النّساء، 2/ 99؛ الهاشمی، عقیلة بنی هاشم،/ 19- 20
__________________________________________________
- فاطمه علیها السّلام می‌فرماید: که بعد از ولادت حسین علیه السّلام رسول خدا بر من درآمد من حسین را در قماطی زرد فام پیچیده، به نزد آن حضرت بردم، بگرفت و آن خرقه زردفام را از وی باز کرد و بی‌افکند، و او را در خرقه سفید درپیچیده، و فرمود: ای فاطمه بگیر حسین را، که او امام است و پدر نه تن امامان است، که نهم ایشان قائم ایشان است.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهداء علیه السّلام، 1/ 114- 115
و نیز در این کتاب از حضرت علی بن الحسین از عمه‌اش زینب دختر علی از حضرت فاطمه صلوات اللّه علیهم مروی است: «قالت: دخل إلیّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله عند ولادة ابنی الحسین فناولته إیّاه فی خرقة بیضاء فلفّه فیها ثمّ قال: خذیه یا فاطمة، فإنّه الإمام و أبو الأئمّة تسعة من صلبه أبرار، و التّاسع قائمهم».
حضرت فاطمه فرمود: «چون فرزندم حسین متولد شد، رسول خدای صلّی اللّه علیه و اله بر من درآمد. پس حسین را در میان خرقه سفید به آن حضرت دادم. پس حسین علیه السّلام را در آن پارچه درپیچید. آن‌گاه فرمود: ای فاطمه! بگیر حسین را. همانا وی امام و پدر ائمه انام است. نه تن از صلب او، ائمه ابرار هستند، و نهم ایشان قائم ایشان است.»
و از این خبر معلوم می‌شود که مقام صدق و وثوق آن حضرت به آن درجه است که امام علیه السّلام روایت خبر از وی کند، و از این است که شهید ثالث اعلی اللّه مقامه در کتاب مجالس المؤمنین در تعداد مفطرات صوم می‌فرماید: ششم کذب بر خدا و رسول و ائمه علی الأشهر الأظهر است. مثل آن که عامی حکم نماید به نجاست شرعیه. چیزی به مظنه خود من غیر تقلید. یا در مراثی مثل این که روضه‌خوان نسبت قولی به امام حسین یا حضرت سجاد بدهد، بدون این که نقلی و روایتی در کتب اخبار شده باشد. اما نسبت به جناب فاطمه و زینب خاتون و سکینه موجب کفاره نیست؛ هرچند گناه است. در این مطلب نیز جلالت قدر حضرت زینب سلام اللّه علیها معلوم می‌شود.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت زینب کبری علیها السّلام، 2/ 565- 566
(1)- و دیگر حدیث متضمن کیفیت ولادت حضرت حسین علیه السّلام که خزاز رازی در کفایة الاثر ایراد کرده است.
محلاتی، ریاحین الشریعة، 3/ 72
(2)- [فی أعلام النّساء مکانه: و من کلام زینب أنّها کانت تقول ...].
(3)- [لم یرد فی أعلام النّساء].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 241
«1» فی مجلّة العرفان ج «1» ص 86 ذکر فی کتاب بلاغات النّساء: حدّثنی أحمد بن جعفر ابن سلیمان الهاشمیّ قال «1»: «2» کانت زینب بنت علیّ تقول: من أراد أن یکون الخلق شفعاءه إلی اللّه فلیحمده، ألم تسمع إلی قولهم: «سمع اللّه لمن حمده» «2» فخف اللّه لقدرته علیک، و استح منه لقربه منک ا ه، و لم أجد هذا الکلام فی کتاب بلاغات النّساء تألیف أحمد بن أبی طاهر المطبوع بمصر عام 1326.
الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 140
__________________________________________________
(1- 1) [عقیلة بنی هاشم: ذکر أحمد بن أبی طاهر- طیفور- قال:].
(2- 2) [حکاه عنه فی زینب ولیدة النّبوّة و الإمامة،/ 193، مثله فی عقیلة بنی هاشم،/ 19- 20].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 242

«1» عن زینب بنت علیّ علیها السّلام، قالت: صلّی «2» رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم صلاة الفجر، ثمّ أقبل «3» بوجهه الکریم «3» علی علیّ علیه السّلام، فقال: «هل عندکم طعام؟» فقال: « «4» لم آکل منذ ثلاثة أیّام طعاما، «3» و ما ترکت فی منزلی «5» طعاما» «3».
قال: «امض «6» بنا إلی «7» فاطمة» «8» فدخلا علیها و هی تتلوّی «9» من الجوع، و ابناها معها «8»، فقال: «یا فاطمة، فداک أبوک، هل عندک طعام «10»؟» فاستحیت «11» فقالت: «نعم» فقامت «12» و صلّت؛ ثمّ سمعت حسّا «12» فالتفتت فإذا «13» بصحفة «14» ملأی «13» ثریدا و لحما، «15» فاحتملتها فجاءت بها «15» و وضعتها بین یدی «16» رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم، فجمع علیّا و فاطمة و الحسن و الحسین علیهم السّلام، و جعل علیّ یطیل النّظر إلی فاطمة، و یتعجّب، و یقول: «خرجت
__________________________________________________
(1)- [الثاقب،/ 221: و قد حدّثت].
(2)- [زاد فی الثّاقب،/ 221 و مدینة المعاجز ج 1 و العوالم: أبی مع].
(3- 3) [لم یرد فی الثّاقب،/ 221 و مدینة المعاجز، 1/ 333 و العوالم].
(4)- [لم یرد فی مدینة المعاجز، 1/ 333 و زاد فی مدینة المعاجز، 4/ 54: إنّی].
(5)- [فی مدینة المعاجز ج 1: منزلها، و مدینة المعاجز ج 4: منزلنا، و زینب الکبری: بیتنا].
(6)- [زینب الکبری: سر بنا].
(7)- [زاد فی الثّاقب،/ 221: ابنتی].
(8- 8) [زینب الکبری: فلمّا دخلا علی فاطمة نظر إلیها و قد أخذها الضّعف من الجوع و حولها الحسنان].
(9)- [العوالم: تلتوی].
(10)- [مدینة المعاجز،/ 1/ 333 و زینب الکبری: شی‌ء].
(11)- [زاد فی زینب الکبری: فاطمة أن تقول: لا].
(12- 12) [زینب الکبری: و استقبلت القبلة لتصلّی رکعتین، فأحسّت بحسیس].
(13- 13) [فی الثّاقب،/ 222: صحفة ملآنة، و مدینة المعاجز، 4/ 54: صحفة ملأة].
(14)- [العوالم: صفحة].
(15- 15) [زینب الکبری: فأتت بها].
(16) (16) (16*) [زینب الکبری: أبیها فدعا رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله بعلیّ و الحسن و الحسین، و نظر علیّ إلی فاطمة متعجبّا و].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 243
من عندها و لیس عندها طعام، فمن أین هذا؟».
ثمّ أقبل علیها (16*) فقال: «یا بنت رسول اللّه، أنّی «1» لک هذا» قالت: هو من عند اللّه إنّ اللّه یرزق من یشاء بغیر حساب «2».
فضحک النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله و سلم و قال: «الحمد للّه الّذی جعل فی أهلی «3» نظیر زکریا و مریم، إذ قال لها: أَنَّی لَکِ هذا قالَتْ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَرْزُقُ مَنْ یَشاءُ بِغَیْرِ حِسابٍ «4»».
«5» فبینما هم «6» یأکلون إذ جاء سائل بالباب، فقال «6»: السّلام علیکم یا أهل البیت، أطعمونی ممّا تأکلون. فقال صلّی اللّه علیه و اله و سلم: «إخسا إخسا «7»» «8» ففعل ذلک ثلاثا «8»، و قال علیّ علیه السّلام: «9» «أمرتنا أن لا نرد سائلا، من هذا الّذی أنت تخساه؟» فقال: «یا علیّ، إنّ هذا «9» إبلیس، علم أنّ هذا طعام الجنّة، «10» فتشبّه بسائل لنطعمه منه».
فأکل النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله و سلم و علیّ و فاطمة و الحسن و الحسین علیهم السّلام حتّی شبعوا، ثمّ رفعت الصّحفة، فأکلوا من طعام الجنّة فی الدّنیا 5 10 «11». «12»
__________________________________________________
(1)- فی ع: من أین.
(2)- اقتباس من سورة آل عمران الآیة: 37.
(3)- [فی الثّاقب،/ 222: أهل بیتی].
(4)- [سورة آل عمران: 37].
(5) (- 5) [الثّاقب،/ 222: و ما أخرج اللّه تعالی من الثّمر من الشّجر الیابس لأئمّتنا علیهم السّلام إن لم یزد علی ذلک، لم ینقص عنه، فلا نطیل الکلام بإعادته].
(6) (- 6) [زینب الکبری: مشغولون بالأکل و إذا بسائل بالباب یقول:].
(7)- [زاد فی مدینة المعاجز: إخسا].
(8) (- 8) [زینب الکبری: إخسا].
(9) (- 9) [زینب الکبری: من هذا یا رسول اللّه؟ فقال صلّی اللّه علیه و اله و سلم: هو].
(10) (- 10) [زینب الکبری: أتانا بصورة سائل لیتناول من هذا الطّعام، و بعد أن أکل رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و علیّ و الزّهراء و الحسن و الحسین علیهم السّلام و شبعوا ارتفعت الصّحفة إلی السّماء].
(11)- فی هامش زینب الکبری: حدیث الجفنة أو الصّحفة أو نزول المائدة من السّماء لفاطمة فی بیتها روی بطریق عدیدة، و الظّاهر أنّ هذه المائدة تکرّرت لفاطمة صلوات اللّه علیها، و قد روی المجلسی رحمه اللّه فی البحار جملة من الأحادیث فی ذلک، منها ما نقله عن الخرایج: روی أنّ علیّا علیه السّلام أصبح یوما فقال لفاطمة: هل عندک شی‌ء تغذّینیه؟
قالت: لا، فخرج و استقرض دینارا لیبتاع لأهله ما یصلحهم، فإذا المقداد فی جهد و عیاله جیاع، فأعطاه الدّینار و دخل المسجد و صلّی الظّهر و العصر مع رسول اللّه علیه السّلام، ثمّ أخذ النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله و سلم بید علیّ و انطلقا إلی فاطمة و هی فی مصلّاها و خلفها جفنة تفور، فلمّا سمعت کلام رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم، خرجت فسلّمت علیه فردّ السّلام، ثمّ قال: عشّینا، غفر اللّه لک (و قد فعل)، فوضعتها بین یدی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم، قال: یا فاطمة! أنّی لک هذا الطّعام الّذی لم أنظر إلی مثل لونه قطّ، و لم أشمّ مثل رائحته قطّ، و لم آکل أطیب منه؟، قال علیّ علیه السّلام:
و وضع کفّه بین کتفیّ و قال صلّی اللّه علیه و اله و سلم: یا علیّ! هذا بدل عن دینارک، إنّ اللّه یرزق من یشاء بغیر حساب. و نقل عن الکشّاف مثله عند قصّة زکریّا و مریم بتغییر یسیر، ثمّ قال: و بقی الطّعام کما هو بعد أکلهم و جمیع أهل البیت و أوسعت فاطمة علی جیرانها.
(12)- و دیگر حدیث جفنة و نزول مائده است که نظایر آن در جلد اوّل در احوالات حضرت زهرا علیه السّلام سبق ذکر یافت.
و عماد الدین محمّد بن علی الطوسی در کتاب ثاقب المناقب از حضرت زینب روایت می‌کند: روزی رسول خدا وارد حجره فاطمه شد و از او طعام طلب کرد. آن مخدره از خدا مائده خواست. برای او آمد.
الحدیث بطوله.
محلاتی، ریاحین الشریعة، 3/ 72
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 244
ابن حمزة، الثّاقب فی المناقب،/ 295- 296 رقم 251/ 1، 221- 222 رقم 195/ 24- عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز، 1/ 333- 334 رقم 211، 4/ 54- 55 رقم 1082/ 135؛ البحرانی، العوالم (المستدرک)، 11- 1/ 219- 220 رقم 15؛ النّقدی، زینب الکبری،/ 38- 39
و منها: دار السّلام للنوریّ: عن حاشیة «تکملة غرر الفوائد» للسّیّد الأجل المرتضی، عن فاطمة بنت الحسین، عن عمّتها زینب بنت علیّ علیه السّلام، عن أسماء بنت عمیس أنّها قالت: اهدی إلی النّبیّ عناق «1» مشویّة، فبعثت إلی فاطمة و علیّ و الحسن و الحسین علیهم السّلام، فأجلسهم معه لیأکلوا، فأوّل من ضرب بیده إلی العناق الحسن علیه السّلام فجذبت فاطمة علیها السّلام یده و بکت، فقال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم: فداک و ما شأنک، لم تبکین؟
قالت: یا رسول اللّه! رأیت فی منامی البارحة کأنّه اهدی إلیک هذه العناق و کأنّک جمعتنا، فأوّل من ضرب بیده إلیها الحسن، فأکل و مات، فقال صلی اللّه علیه و سلم: کفّوا؛
ثمّ قال: یا رؤیا! فأجابه شی‌ء: لبّیک یا رسول اللّه!
__________________________________________________
(1)- العناق: الانثی من ولد المعز قبل استکمالها الحول.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 245
قال: هل أریت حبیبتی شیئا؟ قالت: لا، و الّذی بعثک بالحقّ.
قال: یا أحلام! فأجابته شی‌ء: لبّیک یا رسول اللّه!
قال: هل أریت حبیبتی شیئا؟ قال: لا و الّذی بعثک بالحقّ نبیّا.
قال: یا [أضغاث] «1»! فأجابه شی‌ء: لبّیک یا رسول اللّه!
قال هل أریت حبیبتی شیئا؟ قال: لا و الّذی بعثک بالحقّ نبیّا.
قال: یا شیطان الأحلام! فأجابه شی‌ء: لبّیک یا رسول اللّه!
قال: هل أریت حبیبتی شیئا؟ قال: نعم أریتها کذا، قال: ما حملک علی ذلک؟ قال العبث.
قال: لا تعد إلیها، ثمّ تفل عن یساره ثلاثا، و قال: أعوذ باللّه من شرّ ما رأیت ثمّ قال: کلوا بسم اللّه. «2»
النووی، العوالم (المستدرک للعوالم دار السّلام)، 11- 1/ 505- 506 رقم 1
__________________________________________________
(1)- أثبتناها من الروایة الآتیة لیستقیم المعنی.
(2)- 1/ 66.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 246

و منها: قال: حدّثنا عبد اللّه، حدّثنی أبی، ثنا عبد الرّزّاق، ثنا سفیان، عن «1» عطاء بن السّائب، قال: حدّثتنی أمّ کلثوم ابنة علیّ «2» قال: أتیتها بصدقة کان أمر بها، قالت: احذر شباننا فإنّ میمون أو مهران «3» مولی النّبیّ صلی اللّه علیه و سلم «3» أخبرنی أنّه مرّ علی النّبیّ صلی اللّه علیه و سلم، فقال له:
یا میمون أو یا مهران! إنّا أهل بیت نهینا عن الصّدقة و أنّ موالینا من أنفسنا و لا «4» نأکل الصّدقة «5».
ابن حنبل، المسند، 4/ 34- 35- عنه: النّقدی، زینب الکبری،/ 38؛ مثله الطّبرانی، المعجم الکبیر، 20/ 354 رقم 836؛ ابن عساکر، تاریخ دمشق، 4/ 195؛ الهیثمی، مجمع الزّوائد، 3/ 246 رقم 4484
حدیث مهران؛ مولی لرسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم:
حدّثنا عبد اللّه، حدّثنی أبی «6»، ثنا وکیع، ثنا سفیان، عن عطاء بن السّائب قال: أتیت أمّ کلثوم ابنة علیّ بشی‌ء من الصّدقة فردّتها، و قالت: حدّثنی مولی للنّبیّ صلی اللّه علیه و سلم یقال له:
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا لم یرد فی المجمع و فی المعجم الکبیر مکانه: حدّثنا إسحاق بن إبراهیم الدّمیریّ، عن عبد الرّزّاق، عن الثّوریّ عن ...].
(2)- [زاد فی زینب الکبری: هی زینب علیها السّلام إذا أطلقت فی لسان المحدّثین و إذا أرید غیرها قیّدوا الاسم الوسطی أو الصّغری].
(3- 3) [لم یرد فی زینب الکبری].
(4)- [مجمع الزّوائد: فلا].
(5)- [أضاف فی المجمع: رواه أحمد و الطّبرانی فی الکبیر. و فی روایة عند الطّبرانی: حدّثنی مولی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله یقال له: طهمان أو ذکوان. و عنده أیضا فی روایة أخری یقال له: کیسان أو هرمز. و أمّ کلثوم: لم أر من روی عنها غیر عطاء بن السّائب و فیه کلام].
(6)- [فی تاریخ دمشق مکانه: و منهم: مهران مولی النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله: أخبرنا أبو سهل بن سعدویه، أنا أبو الفضل الرّازی، ثنا جعفر بن عبد اللّه، نا محمّد بن هارون، نا سفیان، نا أبی ...].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 247
مهران أنّ رسول «1» اللّه صلی اللّه علیه و سلم قال: « «2» إنّ آل محمّد «2» لا تحلّ لنا الصّدقة، و مولی القوم منهم» «3».
ابن حنبل، المسند، 3/ 448- مثله ابن عساکر، تاریخ دمشق، 4/ 194 رقم 24
کیسان أو مهران مولی النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله، روت عنه أمّ کلثوم بنت علیّ بن أبی طالب رضی اللّه عنه سمعت أبی یقول ذلک.
ابن أبی حاتم، الجرح و التّعدیل، 7/ 165 رقم 934
حدّثنا المقدام بن داود، ثنا أسد بن موسی، ثنا و رقاء، عن عطاء بن السّائب قال:
دخلت علی أمّ کلثوم بنت علیّ بشی‌ء من الصّدقة فقالت: إنّ مولی لنا یقال له: کیسان أو هرمز أخبرنی: أنّه مرّ علی النّبیّ صلی اللّه علیه و سلم، قال: فدعانی فجئت فقال: «یا فلان، إنّا أهل بیت قد نهینا أن نأخذ الصّدقة، و أنّ مولی القوم من أنفسهم، فلا تأکل الصّدقة».
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 20/ 354 رقم 837
ذکوان مولی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم و قد اختلف فی اسمه فقیل مهران و قیل طهمان:
حدّثنا «4» محمّد بن عبد اللّه الحضرمیّ، حدّثنا منجاب بن الحارث، ثنا شریک عن عطاء بن السّائب قال: أوصی إلیّ بشی‌ء لبنی هاشم فأتیت أبا جعفر بالمدینة «5» فبعثنی إلی امرأة منهم ابنة لعلی عجوز «6» کبیرة، فقالت: حدّثنی مولی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یقال له طهمان أو ذکوان قال قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم «7»: «إنّ الصّدقة لا تحلّ لی و لا لأهل بیتی، و إنّ مولی القوم من أنفسهم».
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 4/ 232 رقم 414، 4217- مثله أبو نعیم، معرفة الصّحابة، 3/ 1574 رقم 2975
__________________________________________________
(1)- [تاریخ دمشق: النّبیّ صلی اللّه علیه و اله].
(2- 2) [تاریخ دمشق: إنّا أهل البیت].
(3)- [أضاف فی تاریخ دمشق: رواه غیر وکیع عن سفیان، و قال عن میمون أو مهران].
(4)- [فی معرفة الصّحابة مکانه: طهمان، مولی النّبیّ صلی اللّه علیه و اله حدّثنا محمّد بن محمّد حدّثنا ...].
(5)- [معرفة الصّحابة: فأخبرته].
(6)- [لم یرد فی معرفة الصّحابة].
(7)- [أضاف فی معرفة الصّحابة: یا طهمان- أو یا ذکوان].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 248
[894] ذکوان: مولی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم:
مختلف فی اسمه؛ فقیل: طهمان. و قیل: مهران.
حدّثنا أبو بکر الطّلحیّ، ثنا أبو حصین [القاضیّ] «1»، ثنا إبراهیم بن الحسن التّغلبیّ ح.
و حدّثنا محمّد بن أحمد بن الحسن، ثنا محمّد بن عثمان، ثنا منجاب؛ قالا: ثنا شریک، عن عطاء بن السّائب؛ قال: أتیت أبا جعفر بشی‌ء، فقال: ألا أدلّک علی امرأة منّا من ولد علیّ؟ فأتیتها فقالت: حدّثنی مولی لرسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یقال له: ذکوان أو طهمان؛ أنّ النّبیّ صلی اللّه علیه و سلم قال: «یا ذکوان، إنّ الصّدقة لا تحلّ لی و لا لأهل بیتی». قال: و قال: «مولی القوم من أنفسهم».
أبو نعیم، معرفة الصّحابة، 2/ 1028 رقم 2610
[2538] کیسان مولی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم:
مختلف فیه [2/ 165/ أ] فقیل: مهران، و قیل: طهمان، و قیل: هرمز، حدیثه عند عطاء بن السّائب، عن أمّ کلثوم بنت علیّ عنه.
حدّثنا محمّد بن أحمد بن الحسن، ثنا محمّد بن عثمان بن أبی شیبة، ثنا علیّ بن حکیم، و عمّی أبو بکر قالا: ثنا محمّد بن فضیل، عن عطاء بن السّائب، قال: أتیت أمّ کلثوم بنت علیّ فقالت: حدّثنی مولی للنّبیّ صلی اللّه علیه و سلم یقال له: کیسان، عن النّبیّ صلی اللّه علیه و سلم قال: إنّا آل محمّد لا تحلّ لنا الصّدقة».
و رواه جریر عن عطاء مثل «2» کیسان.
و رواه وکیع، و غیره عن سفیان، عن عطاء قال: أتیت أمّ کلثوم بنت علیّ بشی‌ء من الصّدقة فردّتها، و قالت «3»: حدّثنی مولای کیسان، أو مهران.
و رواه الحمادان، و ورقاء، و علیّ بن عابس عن عطاء، عن أمّ کلثوم قالت: حدّثنی
__________________________________________________
(1)- ما بین [] سقط من ه.
(2)- فی (ب): «مثله».
(3)- فی (ب): «فقالت».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 249
مولی لنا یقال له هرمز أو کیسان، و قال: شریک، عن عطاء، عن زینب بنت علیّ قالت:
حدّثنی مولی للنّبیّ صلی اللّه علیه و سلم یقال له طهمان أو ذکوان.
أبو نعیم، معرفة الصّحابة، 5/ 2402- 2403 رقم 5880
[2745] میمون أو مهران:
مولی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، و قیل: کیسان، أیضا.
حدّثنا محمّد بن أحمد [بن الحسن] «1»، ثنا بشر بن موسی، ثنا خلاد بن یحیی، ثنا سفیان، عن عطاء بن السّائب، قال: أتیت أمّ کلثوم بنت علیّ- و بعث إلیها معی بشی‌ء [2/ 199/ أ]، فقالت: احذر شبابنا- فإنّ میمون أو مهران مولی النّبیّ صلی اللّه علیه و سلم أخبرناه أنّ رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم قال: «إنّا أهل بیت نهینا عن الصّدقة، و إن موالینا من أنفسنا، و لا یأکلون الصّدقة».
رواه ورقاء عن عطاء نحوه.
أبو نعیم، معرفة الصّحابة، 5/ 2574 رقم 6208
[3016] هرمز أو کیسان مولی النّبیّ صلی اللّه علیه و سلم: مختلف فی اسمه.
حدّثنا عبد اللّه بن محمّد بن جعفر [من أصله] «2»، ثنا محمّد بن إبراهیم بن سعید، ثنا طالوت بن عباد، ثنا حماد بن سلمة، عن عطاء بن السّائب قال: أوصی إلیّ رجل من أهل الکوفة بترکته، و زعم أنّه مولی لآل علیّ [بن أبی طالب] «2» فقدمت المدینة فدخلت علی محمّد بن علیّ فذکرته له، فقال: ما أعرفه، و إن لنا سبایا، فلا تدفعه [إلیهم] «3»، و دلّنی علی أمّ کلثوم بنت علیّ فدخلت علیها، فإذا عجوز علی سریر، فذکرت لها، فقالت: ما أعرفه، و إن مولی لنا یقال له: [کیسان أو هرمز] «4»، أخبرنی أنّ رسول اللّه‌صلی اللّه علیه و سلم قال له: «یا هرمز- أو- [قال] «2» یا کیسان- إنّ آل محمّد لا یأکلون الصّدقة، و إن
__________________________________________________
(1)- سقط من (ب).
(2)- الزیادة من (ب).
(3)- فی (ب): «إلیه».
(4)- فی (ب): تقدیم و تأخیر. حیث فیها «یا هرمز أو کیسان».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 250
مولی القوم من أنفسهم، و أنت فلا تأکلها»، و قالت: اردد هذا المال فاقسمه فی الأرض الّتی مات فیها.
رواه الثّوریّ و حماد بن زید. [و ورقاء عن عطاء نحوه].
حدّثنا أحمد بن محمّد بن یوسف، ثنا [عبد اللّه بن محمّد] «1» البغویّ، ثنا منصور بن أبی مزاحم، ثنا أبو حفص الأبار، عن ابن أبی زیاد، عن معاویة بن قرّة قال: شهد بدرا عشرون مملوکا، منهم: مملوک النّبیّ صلی اللّه علیه و سلم یقال له: هرمز، فأعتقه النّبیّ صلی اللّه علیه و سلم فقال: «إنّ اللّه قد أعتقک، و إنّ مولی القوم منهم، و إنّا أهل بیت لا نأکل الصّدقة فلا تأکلها». [2/ 241/ أ].
أبو نعیم، معرفة الصّحابة، 5/ 2769 رقم 6580، 6581
مهران مولی النّبیّ صلی اللّه علیه و سلم و قیل کیسان، و قیل طهمان، و قیل: ذکوان، و قیل: هرمز، و قد ذکرنا الاختلاف فیه فیما تقدّم من کتابنا هذا، و قال الواقدیّ: اسمه سفینة. أنبأنا عبد الوارث ابن سفیان، حدّثنا قاسم بن أصبغ، حدّثنا ابن أبی خیثمة، حدّثنا وکیع، حدّثنا سفیان، حدّثنا عطاء بن السّائب قال: أتیت أمّ کلثوم بنت علیّ بن أبی طالب بشی‌ء من الصّدقة فردّتها، و قالت: حدّثنی مهران مولی النّبیّ صلی اللّه علیه و سلم، عن النّبیّ صلی اللّه علیه و سلم أنّه قال:
«إنّا آل محمّد لا تحلّ لنا الصّدقة، و مولی القوم منهم».
ابن عبد البرّ، الاستیعاب، 3/ 485
و منهم: کیسان مولی النّبیّ صلی اللّه علیه و سلم «2»:
أخبرنا أبو القاسم ابن السّمرقندیّ، أنا أبو الحسین بن النّقّور، أنبأ عیسی بن علیّ، أنا عبد اللّه بن محمّد، نا أبو بکر بن أبی صدقة، نا ابن فضیل عن عطا بن السّائب قال: أتیت أمّ کلثوم بنت علیّ فقالت: إنّ مولی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یقال له کیسان، قال له النبیّ صلی اللّه علیه و سلم فی شی‌ء من أمر الصّدقة: «إنّا أهل بیت نهینا أن نأکل الصّدقة، و إنّ مولانا من أنفسنا و لا نأکل الصّدقة».
__________________________________________________
(1)- الزیادة من (ب).
(2)- ابن کثیر فی السّیرة، 4/ 630.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 251
أخبرنا أبو الفتح یوسف الماهانیّ، أنبأ [أبو منصور] شجاع [بن علیّ] الصّوفیّ، أنا محمّد بن إسحاق بن منده، أنا سهل بن السّریّ، نا خلف بن سلیمان، نا عثمان بن أبی سکینة، نا جریر، نا عطاء بن السّائب، عن أمّ کلثوم قالت: حدّثنی مولی للنّبیّ صلی اللّه علیه و سلم یقال له: کیسان.
هکذا رواه همّام بن یحیی، عن عطاء بن السّائب، و رواه حمّاد بن زید عن عطاء بن السّائب قال: سمعت أمّ کلثوم بنت علیّ تقول: قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم لمولی لنا یقال له:
کیسان، أو قالت: هرمز: «یا کیسان إنّ مولی القوم لمن أنفسهم، و إنّا لا نأکل الصّدقة».
و کذا رواه حمّاد بن سلمه، و ورقاء بن عمرو، و علیّ بن عباس، عن عطاء بن السّائب.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 4/ 191- 192 رقم 21
أخبرنا أبو الفتح یوسف بن عبد الواحد، أنا شجاع بن علیّ، أنا محمّد بن إسحاق، أنا محمّد بن إبراهیم الورّاق، نا أحمد بن محمّد بن عیسی، نا أبو نعیم الفضل بن دکین، و محمّد ابن کثیر، و أبو حذیفة،
قالوا: ثنا سفیان عن عطاء بن السّائب قال: أوصی إلی رجل بوصیّة من الزّکاة أو الصّدقة، فأتیت أمّ کلثوم بنت علیّ، فقال: احذر شبابنا أن یأخذوا منها شیئا، و إنّه حدّثنی میمون أو مهران أنّه مرّ علی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم فقال: «یا میمون، أو یا مهران، إنّا قوم نهینا عن الصّدقة، و إنّ موالینا من أنفسنا، و لا یأخذون من الصّدقة».
و رواه ابن منده فی موضع آخر عنه من غیر شکّ.
أخبرنا أبو الفتح یوسف، أنا شجاع بن علیّ، أنا أبو عبد اللّه بن منده، أنا أحمد ابن محمّد بن إبراهیم الورّاق، نا أحمد بن یحیی البرنی، نا أبو نعیم، و محمّد بن کثیر، و أبو حذیفة قالوا: ثنا سفیان بن سعید، عن عطاء بن السّائب، قال: أتیت أمّ کلثوم بنت علیّ بشی‌ء من الصّدقة فردّتها، و قالت: حدّثنی مولی للنّبیّ صلی اللّه علیه و سلم یقال له مهران أنّ النّبیّ صلی اللّه علیه و سلم قال: «إنّا آل محمّد لا تحلّ لنا الصّدقة، و مولی القوم من أنفسهم».
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 4/ 194- 195
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 252
و منهم: هرمز أبو کیسان مولی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، و یقال له: کیسان:
أخبرنا أبو الفتح الماهانیّ، أنا شجاع بن علیّ، أنا محمّد بن إسحاق، أنا أحمد بن مهران الفارسیّ، نا الرّبیع بن سلیمان، نا أسد بن موسی، نا ورقاء، عن عطاء بن السّائب، قال:
دخلت علی أمّ کلثوم فقالت: إنّ هرمز أو کیسان، حدّثنا أنّ النّبیّ صلی اللّه علیه و سلم قال: «إنّا لا نأکل الصّدقة».
رواه علیّ بن عابس عن عطاء فقال: عن فاطمة بنت علیّ، أو أمّ کلثوم- بالشّک- و کنّی هرمز أبا کیسان.
أخبرنا أبو سهل بن سعدویه عبد الرّحمان بن أحمد بن الحسن، أنا جعفر بن عبد اللّه، نا محمّد بن هارون، نا أحمد بن عبد الرّحمان، ثنا عمّی- یعنی ابن وهب- نا علیّ بن عبّاس عن عطاء بن السّائب، عن فاطمة بنت علیّ، أو أمّ کلثوم بنت علیّ قالت: سمعت مولی لنا یقال له هرمز یکنّی أبا کیسان قال: سمعت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یقول: «إنّا أهل بیت لا تحلّ لنا الصّدقة، و إنّ موالینا من أنفسنا، فلا تأکلوا الصّدقة».
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 4/ 196 رقم 29
و منها: قال عطاء بن السّائب:
دلّنی أبو جعفر علی امرأة یقال: لها زینب بنت علیّ- أو من بنات علیّ- قالت:
حدّثنی مولی للنّبیّ صلی اللّه علیه و سلم- یقال له: طهمان أو ذکوان- أنّ النّبیّ صلی اللّه علیه و سلم قال: إنّ الصّدقة لا تحلّ لمحمّد و لا لآل محمّد، و إنّ مولی القوم منهم.
ابن عساکر، مختصر ابن منظور، 9/ 177
(د ع هرمز) و قیل کیسان مولی النّبیّ صلی اللّه علیه و سلم روی عطاء بن السّائب قال: دخلت علی أمّ کلثوم بنت علیّ (کرّم اللّه وجهه) فقالت: إنّ هرمز أو کیسان حدّثنا أنّ النّبیّ صلی اللّه علیه و سلم قال: «إنّا لا نأکل الصّدقة».
و قیل فیه مهران و میمون و قد تقدّم، و قد أخرجه أبو أحمد العسکریّ، فقال: هرمز مولی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم هکذا ترجمه ابن أبی خیثمة، و غیره یقول: هو مولی آل أبی طالب، و قال: شهد بدرا و روی حدیث أمّ کلثوم أنّ رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم قال لمولی لنا یقال له: هرمز، أخرجه ابن منده و أبو نعیم.
ابن الأثیر، أسد الغابة، 5/ 58
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 253
(ب د ع مهران) مولی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، و قیل: کیسان، و قیل: طهمان، و قیل: ذکوان، و قیل: میمون، و قیل: هرمز، و تقدّم ذکر الاختلاف فیه، و قیل: هو مولی آل أبی طالب، أخبرنا عبد الوهاب بن هبة اللّه بإسناده عن عبد اللّه بن أحمد، حدّثنی أبی، حدّثنا وکیع، حدّثنا سفیان، عن عطاء بن السّائب، قال: أتیت أمّ کلثوم بنت علی بشی‌ء من الصّدقة فردّتها، و قالت: حدّثنی مولی للنّبیّ صلی اللّه علیه و سلم یقال له: مهران، أنّ رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم قال: «إنّا آل محمّد لا تحلّ لنا الصّدقة، و مولی القوم منهم» أخرجه الثّلاثة.
ابن الأثیر، أسد الغابة، 4/ 424
(ب د ع کیسان) مولی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم و قیل: اسمه مهران، و قیل: طهمان، و قیل: هرمز، حدیثه عند عطاء بن السّائب، عن أمّ کلثوم بنت علیّ عنه، فی تحریم الصّدقة علی آل رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم أخرجه الثّلاثة.
ابن الأثیر، أسد الغابة، 4/ 257
(مهران) مولی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم- قال «1» الثّوریّ، عن عطاء بن السّائب، قال: أتیت أمّ کلثوم بنت علیّ بشی‌ء من الصّدقة فردّتها و قالت: حدّثنی «2» مولی للنّبیّ صلی اللّه علیه و اله و سلم یقال له:
مهران، أنّ رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم قال «2»: «إنّا آل محمّد لا تحلّ لنا الصّدقة، و مولی القوم منهم» «3» أخرجه أحمد و البغویّ و ابن شاهین «4» من طریق الثّوریّ، و قال البخاری، عن أبی نعیم، عن سفیان یقال له مهران أو میمون، و قال حماد بن زید، عن عطاء کیسان أو هرمز و فی اسمه اختلاف آخر تقدّم فیمن اسمه زیاد «4». «5»
ابن حجر، الإصابة، 3/ 446 رقم 8264- عنه: القندوزی، ینابیع المودّة (ط أسوة)، 1/ 40؛ ابن خیّاط، الطّبقات (الهامش)،/ 35
__________________________________________________
(1)- [فی الطّبقات (الهامش) مکانه: هناک خلاف حول إسمه و یقال هو المعروف باسم سفینة، و حدیثه قال ابن حجر، خرّجه أحمد و البغوی و ابن شاهین قال: ...].
(2- 2) [ینابیع المودّة: مهران أنّه قال: قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله و سلم].
(3)- [إلی هنا حکاه عنه فی ینابیع المودّة].
(4- 4) [لم یرد فی الطّبقات (الهامش)].
(5)- و دیگر حدیث مشتمل بر حرمت صدقه بر اهل بیت علیهم السّلام.
محلاتی، ریاحین الشریعة، 3/ 72
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 254

و ألطف طریق وقع «1» بهذا و أغربه ما حدّثنا به شیخنا خاتمة الحفّاظ أبو بکر محمّد بن عبد اللّه بن المحبّ المقدّسیّ مشافهة [قال]: أخبرتنا الشّیخة أمّ محمّد زینب ابنة أحمد بن عبد الرّحیم المقدسیّة، عن أبی المظفّر محمّد بن فتیان الحسینیّ، أخبرنا أبو موسی محمّد بن أبی بکر الحافظ، أنبأنا ابن عمّة والدی القاضی أبو القاسم عبد الواحد بن محمّد ابن عبد الواحد المدینیّ بقراءتی علیه، أنبأنا ظفر بن داعی العلویّ بأسترآباذ، أنبأنا والدی و أبو أحمد ابن مطرف المطرفیّ، قالا: حدّثنا أبو سعید الإدریسیّ إجازة- فیما أخرجه فی تاریخ استرآباذ- حدّثنی محمّد بن محمّد بن الحسن أبو العبّاس الرشیدیّ من ولد هارون الرّشید بسمرقند- و ما کتبناه إلّا عنه- حدّثنا أبو الحسن محمّد بن جعفر الحلوانیّ، حدّثنا علیّ بن محمّد بن جعفر الأهوازیّ مولی الرّشید، حدّثنا بکر بن أحمد القصریّ «1»، حدّثتنا فاطمة بنت علیّ بن موسی الرّضا، حدّثتنی فاطمة و زینب و أمّ کلثوم بنات موسی بن جعفر، قلن: حدّثتنا فاطمة بنت جعفر بن محمّد الصّادق، حدّثتنی فاطمة بنت محمّد بن علیّ، حدّثتنی فاطمة بنت علیّ بن الحسین، حدّثتنی فاطمة و سکینة ابنتا الحسین بن علیّ، عن أمّ کلثوم بنت فاطمة بنت النّبیّ صلی اللّه علیه [و اله] و سلم، عن فاطمة بنت رسول اللّه صلی اللّه علیه [و آله] و سلم و رضی عنها، قالت: أنیستم قول رسول اللّه صلی اللّه علیه [و آله] و سلم یوم غدیر خمّ: من کنت مولاه فعلیّ مولاه «2».
و قوله صلی اللّه علیه [و آله] و سلم: أنت منّی بمنزلة هارون من موسی علیهما السّلام.
و هکذا أخرجه الحافظ الکبیر أبو موسی المدینیّ فی کتابه المسلسل بالأسماء و قال:
و هذا الحدیث مسلسل من وجه آخر و هو أنّ کلّ واحدة من الفواطم تروی عن عمّة
__________________________________________________
(1- 1) [العوالم ج 15: لهذا الحدیث- حدیث الغدیر- و أغربه ما حدّثنا به شیخنا ...].
(2)- [إلی هنا حکاه فی المستدرک للعوالم ج 15].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 255
لها، فهو روایة خمس بنات أخ کلّ واحدة منهنّ عن عمّتها. «1»
ابن الرّازی، جامع الأحادیث،/ 272- 273- عنه: البحرانی، العوالم (المستدرک)، 15- 3/ 120- 121 رقم 66، 11/ 595 رقم 56
__________________________________________________
(1)- استدرکناه من أسنی المطالب، و تقدّم فی الحدیث: 14.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 256

و فی درّ النّظیم حدیث موسی بن سنان الجرجانیّ خالی، سمعت أمّ کلثوم بنت علی علیه السّلام تقول: إنّ أمیر المؤمنین لمّا ضربه ابن ملجم لعنه اللّه، دعا ابنیه الحسن و الحسین علیهما السّلام و أوصی إلیهما و سلم إلی الحسن خاتمه و سلم إلیه ذا الفقار، و سلم إلیه الجفر الأبیض و الأحمر، و سلم إلیه الجامعة و سلم إلیه مصحف فاطمة الخبر ...
الخصال (مقدّمة الکتاب)/ 24
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 257

و منها: و مثل خبر «کامل الزّیارة» لابن قولویه، عن زائدة، عن زین العابدین علیه السّلام، عن زینب علیها السّلام، عن أمّ أیمن، عن رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله و سلم، و غیر ذلک ممّا لا یحضرنی الآن، فإنّ فی هذا القلیل الّذی تیسّر لنا ذکره کفایة فی أنّها علیها السّلام کانت موثّقة عند الجمیع، و معتمدة لدیهم سلام اللّه و صلواته علیها. «1»
الجزائری، الخصائص الزّینبیّة،/ 92
و منها: و من ذلک ما رواه الشّیخ أحمد بن زین الدّین الإحسائی فی بعض مجامیعه، عن عبد اللّه بن الحسن، عن أمّه فاطمة الصّغری، عن أبیها الحسین علیه السّلام و عمّتها زینب بنت أمیر المؤمنین علیه السّلام: إنّ فاطمة علیها السّلام قامت فی محرابها فی جمعتها، فلم تزل راکعة ساجدة حتّی اتّضح عمود الصّبح، و کانت تدعو للمؤمنین و المؤمنات و تسمّیهم و تکثر الدّعاء لهم، و لا تدعو لنفسها بشی‌ء، فقال لها الحسین علیه السّلام: ألا تدعین لنفسک کما تدعین لغیرک؟ فقالت: الجار ثمّ الدّار. «2»
النّقدی، زینب الکبری،/ 40
و منها: تهجّدها و أدعیتها:
__________________________________________________
(1)- [انظر هذا العنوان: العقیلة علیها السّلام تسلّی الإمام السجّاد علیه السّلام و تحکی له حدیث أمّ أیمن].
یکی حدیث مشار الیه که معروف به حدیث امّ ایمن است [...].
حدیث سؤال آن مخدره از پدر بزرگوارش، حدیث امّ ایمن که سابقا مذکور شد.
محلاتی، ریاحین الشریعة، 3/ 72
و راویان احوال ایشان، حمید بن مسلم کندی که از لشگر ملاعین بود، و زینب خواهر حسین علیه السّلام و علی زین العابدین علیه السّلام‌اند.
عماد الدین طبری، کامل بهائی، 2/ 286
(2)- و دیگر روایت عبد اللّه محض از پدرش حسن مثنی و از مادرش فاطمه بنت الحسین و او از عمه‌اش زینب کبری که: مادرم فاطمه زهرا سلام اللّه علیها در محراب می‌ایستاد به قیام و قعود و سجود تا آفتاب می‌زد و همواره برای مؤمنان و مؤمنات دعا می‌کرد و هیچ‌گاه برای خود دعا نمی‌کرد. روزی حضرت حسین عرض کرد: «ای مادر! چرا برای خود دعا نمی‌کنی؟»
فرمود: «فرزندم! الجار ثمّ الدّار.»
و دیگر، احادیث و اخباری است که به تفاریق در مجاری امور او بیان خواهد شد.
محلاتی، ریاحین الشریعة، 3/ 72
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 258
کانت عقیلة بنی هاشم کثیرة العبادة و التّهجّد، تصلّی النّوافل، و لا زالت تتلو القرآن الکریم و ملازمة له، و لن یفتر لسانها عن ذکر اللّه قطّ، تدعو اللّه بعد کلّ صلاة و تسبّحه، فمن أدعیتها الّتی کانت تقرأها بعد صلاتها و حال القنوت، و قد أخذت هذه الأدعیة عن جدّها المصطفی و أبیها المرتضی و أمّها الزّهراء، من الأدعیة الّتی کانت زینب تدعو بها «1»:
«یا عماد من لا عماد له، و یا ذخر من لا ذخر له، و یا سند من لا سند له، و یا حرز الضّعفاء، و یا کنز الفقراء، و یا سمیع الدّعاء، و یا مجیب دعوة المضطرّین، و یا کاشف السّوء و یا عظیم الرّجاء، و یا منجی الغرقی، و یا منقذ الهلکی، یا محسن یا مجمل، یا منعم یا متفضّل، أنت الّذی سجد لک سواد اللّیل، و ضوء النّهار، و شعاع الشّمس، و حفیف الشّجر، و دویّ الماء، یا اللّه یا اللّه، الّذی لم یکن قبله و لا بعده، و لا نهایة و لا حدّ، و کفؤ و لا ندّ، بحرمة اسمک الّذی فی الآدمیّین معناه: المرتدی بالکبریاء و النّور و العظمة، محقّق الحقائق، و مبطل الشّرک و البوائق، و بالاسم الّذی تدوم به الحیاة الدّائمة الأزلیّة، الّتی لا موت معها و لا فناء، و بالرّوح المقدّسة الکریمة و بالسّمع الحاضر النّافذ، و تاج الوقار، و خاتم النّبوّة و توثیق العهد، و دار الحیوان، و قصور الجمال، یا اللّه، لا شریک له».
__________________________________________________
(1)- ورد فی بعض الأخبار، من واظب علی قراءة هذا الدّعاء، کفاه اللّه هموم دنیاه، و کان له نورا فی أخراه. مکانه فی الموسم:
عبادتها و تهجّدها و أدعیتها:
کانت السّیّدة زینب علیها السّلام تشبه أباها علیّا و أمّها الزّهراء بالعبادة، و کانت تؤدّی النّوافل کاملة، فی کلّ أوقاتها، حتّی إنّ الإمام الحسین علیه السّلام عندما أوصاها لیلة العاشر من المحرّم، فمن جملة وصایاه أن قال لها: أختاه یا زینب، و أوصیک أن لا تنسینی فی نافلة اللّیل، و لم تغفل العقیلة عن نافلة اللّیل قطّ، حتّی لیلة العاشر من المحرّم، فقد جاءت الرّوایة عن فاطمة بنت الحسین علیه السّلام أنّها قالت: «أمّا عمّتی زینب، فإنّها لم تزل قائمة فی تلک اللّیلة- أی لیلة عاشوراء- فی محرابها تستغیث إلی ربّها، و النّساء ما هدأت لهنّ عین، و لا سکنت لهنّ رنّة».
أجل ... کانت سلام اللّه علیها من القانتات العابدات، اللّواتی وقفن حرکاتهنّ و سکناتهنّ و أنفاسهنّ للباری تعالی، و بذلک حصلن علی المنازل الرّفیعة و الدّرجات العالیة، الّتی حکت برفعتها منازل المرسلین و درجات الأوصیاء علیهم الصّلاة و السّلام.
أمّا تهجّدها و أدعیتها فقد کانت العقیلة علیها السّلام، کثیرة العبادة و التّهجّد و الدّعاء، ملازمة للقرآن الکریم و لن یفتر لسانها عن ذکر اللّه قط، تدعو اللّه بعد کلّ صلاة و تسبّحه، و من أدعیتها الّتی کانت تقرأها بعد صلاتها و حال القنوت، و قد أخذت هذه الأدعیة عن جدّها المصطفی و أبیها المرتضی و أمّها الزّهراء، قولها:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 259
و من الأدعیة و التّسبیحات الّتی کانت تواظب علیها السّلام علی قراءتها، هو:
«سبحان من لبس العزّ و تردّی به، سبحان من تعطّف بالمجد و الکرم، سبحان من لا ینبغی التّسبیح إلّا له، جلّ جلاله، سبحان من أحصی کلّ شی‌ء عددا بعلمه و خلقه و قدرته، سبحان ذی العزّة و النّعم، اللّهمّ إنّی أسألک بمعاقد العزّ من عرشک، و منتهی الرّحمة من کتابک، و باسمک الأعظم و جدّک الأعلی، و کلماتک التّامّات الّتی تمّت صدقا و عدلا، أن تصلّی علی محمّد و آل محمّد الطّیبین الطّاهرین، و أن تجمع لی خیری الدّنیا و الآخرة، بعد عمر طویل، اللّهمّ أنت الحیّ القیّوم، أنت هدیتنی، و أنت تطعمنی و تسقینی، و أنت تمیتنی و تحیینی، برحمتک یا أرحم الرّاحمین».
و من أدعیة أبیها الّذی کانت تدعو به بعد صلاة العشاء و هو:
«اللّهمّ إنّی أسألک یا عالم الأمور الخفیّة، و یا من الأرض بعزّته مدحیّة، و یا من الشّمس و القمر بنور جلاله مشرقة مضیئة، و یا مقبلا علی کلّ نفس مؤمنة زکیّة، یا مسکّن رعب الخائفین و أهل التّقیّة، یا من حوائج الخلق عنده مقضیّة، یا من لیس له بوّاب ینادی، و لا صاحب یغشی، و لا وزیر یؤتی، و لا غیر ربّ یدعی، یا من لا یزداد علی الإلحاح إلّا کرما وجودا، صلّ علی محمّد و آل محمّد، و اعطنی سؤلی، إنّک علی کلّ شی‌ء قدیر».
و ممّا کانت تناجی ربّها به هذه الأبیات. و هی من مناجاة أبیها أمیر المؤمنین علیه السّلام:
لک الحمد یا ذا الجود و المجد و العلا تبارکت تعطی من تشاء و تمنع
إلهی و خلّاقی و حرزی و موئلی إلیک لدی الإعسار و الیسر أفزع
إلهی لئن جلّت و جمّت خطیئتی فعفوک عن ذنبی أجلّ و أوسع
إلهی لئن أعطیت نفسی سؤلها فها أنا فی روض النّدامة أرتع
إلهی تری حالی و فقری وفاقتی و أنت مناجاتی الخفیّة تسمع
إلهی فلا تقطع رجائی و لا تزغ فؤادی، فلی فی سیب جودک مطمع
إلهی لئن خیّبتنی أو طردتنی فمن ذا الّذی أرجو و من ذا أشفّع
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 260
إلهی أجرنی من عذابک إنّنی أسیر ذلیل خائف لک أخضع
إلهی فآنسنی بتلقین حجّتی إذا کان لی فی القبر مثوی و مضجع
إلهی لئن عذّبتنی ألف حجّة فحبل رجائی منک لا یتقطّع
إلهی أذقنی طعم عفوک یوم لا بنون و لا مال هنالک ینفع
إلهی لئن لم ترعنی کنت ضائعا و إن کنت ترعانی فلست أضیّع
إلهی إذا لم تعف عن غیر محسن فمن لمسی‌ء بالهوی یتمتّع
إلهی لئن فرّطت فی طلب التّقی فها أنا إثر العفو أقفو و أتبع
إلهی لئن أخطأت جهلا فطالما رجوتک حتّی قیل ما هو یجزع
إلهی ذنوبی بذّت الطّود و اعتلت و صفحک عن ذنبی أجلّ و أرفع
إلهی ینحّی ذکر طولک لوعتی و ذکر الخطایا العین منّی یدمع
إلهی أقلنی عثرتی، و امح حوبتی فإنّی مقرّ خائف متضرّع
إلهی أنلنی منک روحا و راحة فلست سوی أبواب فضلک أقرع
إلهی لئن أقصیتنی أو أهنتنی فما حیلتی یا ربّ أم کیف أصنع
إلهی حلیف الحبّ فی اللّیل ساهر یناجی و یدعو و المغفّل یهجع
إلهی و هذا الخلق ما بین نائم و منتبه فی لیله یتضرّع
و کلّهم یرجو نوالک راجیا لرحمتک العظمی و فی الخلد یطمع
إلهی یمنّینی رجائی سلامة و قبح خطیئاتی علیّ یشنّع
إلهی فإن تعفو فعفوک منقذی و إلّا فبالذّنب المدمّر أصرع
إلهی بحقّ الهاشمیّ محمّد و حرمة أطهار هم لک خضّع
إلهی بحقّ المصطفی و ابن عمّه و حرمة أبرار هم لک خشّع
إلهی فأنشرنی علی دین أحمد منیبا تقیّا قانتا لک أخضع
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 261
و لا تحرمنّی یا إلهی و سیّدی شفاعته الکبری فذاک المشفّع
و صلّ علیهم ما دعاک موحّد و ناجاک أخیار ببابک رکّع
و کانت لم تزل تلهج بهذه الأبیات و هی لأبیها علیه السّلام:
و کم للّه من لطف خفیّ یدقّ خفاه عن فهم الذّکیّ
و کم یسر أتی من بعد عسر و فرّج کربة القلب الشّجیّ
و کم أمر تساء به صباحا فتأتیک المسرّة بالعشیّ
إذا ضاقت بک الأحوال یوما فثق بالواحد الفرد العلیّ
توسّل بالنّبیّ فکلّ خطب یهون إذا توسّل بالنّبیّ
و لا تجزع إذا ما ناب أمر فکم للّه من لطف خفیّ «1» «2»
الهاشمی، عقیلة بنی هاشم،/ 14- 19- عنه: الموسم،/ 949- 952
__________________________________________________
(1)- ابنة الزّهراء بطلة الفداء لعلیّ شلبیّ،/ 110.
(2)- [زاد فی الموسم:
و ینسب إلیها:
سهرت أعین و نامت عیون لأمور تکون أو لا تکون
إن ربّا کفاک ما کان بالأمس سیکفیک فی غد ما یکون
فادرأ الهمّ ما استطعت عن النّفس فحملانک الهموم جنون
].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 262

حدّث [محمّد بن عمرو بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیه السّلام] عن عبد اللّه بن عبّاس و جابر بن عبد اللّه و عمّة أبیه زینب بنت علیّ.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 58/ 12
روت [فاطمة بنت الحسین علیهما السّلام] عن جدّتها فاطمة مرسلا. و أبیها حسین بن علیّ.
و عمّتها زینب بنت علیّ. و أخیها علیّ بن الحسین «1».
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 74/ 9، تراجم النّساء،/ 272
و مثل فاطمة الزّهراء علیها السّلام روی عنها زینب بنت علیّ و أبو ذر و سهل السّاعدیّ و جابر الأنصاریّ و الحسین بن علیّ و عبّاس بن سعد السّاعدیّ.
ابن شهر آشوب، المناقب، 1/ 295
روت [فاطمة بنت الحسین علیهما السّلام] عن: بلال المؤذّن مرسلا، و أبیها الحسین بن علیّ ابن أبی طالب (د عس ق)، و عبد اللّه بن عباس (ق)، و أخیها زین العابدین علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب، و أسماء بنت عمیس، و عمّتها زینب بنت علیّ بن أبی طالب، و جدّتها فاطمة الکبری (ت ق) بنت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم مرسلا.
المزّی، تهذیب الکمال، 35/ 254- 255
(خ م د س- محمّد) بن عمرو بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب الهاشمیّ أبو عبد اللّه المدنیّ، أمّه رملة بنت عقیل بن أبی طالب. روی عن عمّة أبیه زینب بن علیّ و ابن عبّاس و جابر.
ابن حجر، تهذیب التهذیب، 9/ 371
روت عن أبیها [فاطمة بنت الحسین] و أخیها زین العابدین و عمّتها زینب بنت علیّ
__________________________________________________
(1)- فی د: «أبیها حسین بن علیّ، و أخیها علیّ بن حسین، و عمّتها زینب بنت علیّ».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 263
و جدّتها فاطمة الزّهراء مرسل، و بلال المؤذّن مرسل، و ابن عبّاس و أسماء بنت عمیس.
روی عنها أولادها عبد اللّه و إبراهیم و حسین و أمّ جعفر بنو الحسن بن الحسن بن علیّ و محمّد بن عبد اللّه بن عمرو بن عثمان، و روی أبو المقدام بن زیاد عن أبیه، و قیل: عن أمّه عنها، و روی زهیر بن معاویة عن شیخ یقال هو مصعب بن محمّد عنها و غیرهم.
ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 12/ 442- 443
راویة من راویات الحدیث، روت عن جدّتها فاطمة مرسلا، و عن أبیها و عمّتها زینب بنت علیّ و بلال المؤذّن.
کحالة، أعلام النّساء، 4/ 44
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 264

ولدت فی حیاة جدّها صلّی اللّه علیه و اله.
العبیدلی، أخبار الزّینبات،/ 111
و ولدت الحسن و الحسین من فخذها الأیمن و أمّ کلثوم و زینب من فخذها الأیسر.
الخصیبی، الهدایة الکبری،/ 180
«1» أدرکت النّبیّ صلی اللّه علیه و سلم، «2» و ولدت فی حیاته «2»، و لم تلد فاطمة بنت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم بعد وفاته شیئا.
ابن الأثیر، أسد الغابة، 5/ 469- عنه: المامقانی، تنقیح المقال، 3- 2/ 79؛ مثله موسی محمّد علیّ، السّیّدة زینب،/ 65
قال ابن الأثیر: إنّها ولدت فی حیاة النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله و سلم. «3»
__________________________________________________
(1)- [زاد فی تنقیح المقال: و قد عدّها ابن الأثیر فی أسد الغابة: من الصّحابة، حیث قال: زینب بنت علیّ ابن أبی طالب و اسمه عبد مناف بن عبد المطّلب بن هاشم القرشیّة الهاشمیّة، و أمّها فاطمة بنت رسول اللّه].
(2- 2) [حکاه عنه فی السّیّدة زینب،/ 50].
(3)- حمله آثار و نقله اخبار و علمای نسابه، در کتب خویش، به ماه و سال و زمان ولادت بنات مکرمات حضرت صدیقه طاهره صلوات اللّه علیها، از روی تعیین و توضیح اشارت نکرده‌اند تا تقدم و تأخری صریح و زمانی معین مبیّن شود. همین‌قدر سبط ابن جوزی در کتاب تذکره خواص الامة می‌گوید:
«حضرت فاطمه زهرا سلام اللّه علیها را به این ترتیب فرزند بود: حسن و حسین و زینب و امّ کلثوم صلوات اللّه علیهم. نخست حسن پس از حسن حسین، و بعد از حسین زینب، و بعد از زینب امّ کلثوم، سلام اللّه علیهم پدید شدند.»
و از این کلام معلوم شد که حضرت امّ کلثوم بعد از جناب زینب خاتون تولد یافته است، و از نگارش جمهور مورخان و محدثان معلوم می‌شود که ایشان قبل از رحلت رسول خدای صلّی اللّه علیه و اله به جهان خرامیده‌اند (1).
(2) [...] در کتاب مستطاب کشکول شیخ بهایی علیه الرحمه در آن جا که از حضرت فاطمه زهرا علیها السّلام حدیث می‌راند، می‌فرماید: «ولدت الحسن و الحسین من فخذها الأیمن، و زینب و أمّ کلثوم من فخذها الأیسر»، یعنی:
«حسن و حسین علیهما السّلام را از ران راست و زینب و امّ کلثوم را سلام اللّه علیهما از ران چپ بگذاشت.» (3)-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 265
__________________________________________________
- و حاج شیخ محمّد علی کاظمینی علیه الرحمه مؤلّف کتاب لسان الواعظین و حزن المؤمنین و سرور المؤمنین است. در کتاب سرور المؤمنین از نبالت قدر و جلالت مرتبت حضرت عصمت آیت زینب خاتون سلام اللّه علیها حکایت همی کند: در آن زمان که حضرت صدیقه کبری به این گوهر بحر عصمت و طهارت حامل بود، رسول خدای صلّی اللّه علیه و اله در یکی از اسفار راهسپار بود. چون زینب سلام اللّه علیها به عرصه وجود خرامید، حضرت صدّیقه طاهره به حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام پیام فرستاد: «چون پدرم در سفر است، این دختر را نام بگذار.»
فرمود: «من بر پدرت سبقت نجویم. صبوری فرمای که آن حضرت به زودی مراجعت می‌فرماید و آن نام که صلاح بداند، می‌گذارد.»
چون سه روز برگذشت، رسول خدای مراجعت فرمود. برحسب آن رسم که معمول بود، از نخست به سرای فاطمه زهرا درآمد. امیر المؤمنین علیه السّلام عرض کرد: «یا رسول اللّه! خدای تعالی دختری به دخترت عطا فرموده است. نامش را معین فرما.»
فرمود: «اگرچه فرزندان فاطمه اولاد من هستند، لکن امر ایشان با پروردگار عالم است. منتظر وحی می‌باشم.»
در این حال جبرئیل نازل شد و عرض کرد: «خدایت سلام می‌رساند و می‌فرماید: این مولود را زینب بنام! چه این نام را در لوح محفوظ نوشته‌ایم.»
رسول خدای حضرت زینب را طلب کرد و ببوسید و فرمود: «وصیت می‌کنم حاضرین و غائبین امّت را که این دختر را به حرمت پاس بدارید. همانا وی به خدیجه کبری مانند است.» (2)
معلوم می‌شود که علی علیه السّلام جز در سفر تبوک، یکی دو سفر در تمامت اسفار رسول خدای صلّی اللّه علیه و اله ملازمت داشت و در این سفر چون جبرئیل علیه السّلام به پیغمبر خبر داد که مسلمانان را جنگ نخواهد رفت و گروهی از منافقان میعاد نهاده بودند که اگر سفر رسول خدای طولانی یا آن حضرت را شکستی افتد، سرایش را به غارت سپارند و عشیرت و عیالش را از مدینه بیرون کنند، لاجرم رسول خدای علی علیه السّلام را به فرمان یزدان در خلیفتی خود به مدینه بگذاشت تا منافقان از اندیشه خویش باز شوند و مردمان بدانند که خلافت و نیابت پیغمبر بعد از آن حضرت با علی علیه السّلام مخصوص است. این سفر در سال نهم هجرت بود و از آن پس، پیغمبر را غزوه نیفتاد و چون مراجعت فرمود، هنوز از شهر رمضان المبارک سال نهم هجری روزی چند به جا مانده بود.
و با این تقریر می‌توان گفت که ولادت با سعادت حضرت زینب خاتون سلام اللّه علیها در شهر رمضان المبارک سال نهم هجری مقارن ایام مراجعت رسول خدای صلّی اللّه علیه و اله از سفر تبوک بوده است.
(2) در کتاب بحر المصائب از کتاب ریاض المصائب منقول و مسطور است که: چون حضرت صدیقه طاهره به جناب زینب کبری سلام اللّه علیهما حمل یافت، روز تا روز به سموم هموم و اقسام غموم و انواع اسقام و آلام دچار بود. چون تولد یافت، حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام به حجره طاهره درآمد. در آن حال امام حسین علیه السّلام که به سنّ طفولیت بود، به خدمت پدر بشتافت و عرض کرد: «ای پدر بزرگوار! همانا-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 266
__________________________________________________
- خداوند کردگار خواهری به من عطا فرموده است.»
چون علی علیه السّلام این سخن را بشنید، اشگ دیدار مبارکش بر دیدار همایونش روان گشت. حسین علیه السّلام از مشاهدت این حال ملال گرفت و اشگ از دیده به رخسار آورد و عرض کرد: «ای پدر! سبب این اندوه چیست؟ و این گریستن بر کیست؟»
فرمود: «ای روشنی دیده! زود باشد که سرّ این گریستن آشکار و اثرش نمودار آید.»
چون روزی چند برگذشت، حضرت فاطمه زهرا به علی مرتضی صلوات اللّه علیهم عرض کرد: «ای حجت بر اهل سماء و ارض! در تأخیر تسمیه این دختر غرض چیست؟»
فرمود: «ای فاطمه! همانا اختیار با احمد مختار است. پس فاطمه، زینب را به حضور مبارک آن حضرت آورد و داستان را به عرض رساند.»
رسول خدای را دیده پرآب گشت و قنداقه آن مظلومه را در کنار آورده دیده و دیده‌اش را می‌بوسید و می‌گریست. در این حال، جبرئیل از جانب یزدان فرود آمد و تحیت و سلام براند و عرض کرد: «خدایت سلام می‌رساند و می‌فرماید که ای حبیب من! نام این دختر را زینب بگذار!»
آن‌گاه جبرئیل گریان شد. رسول خدای پرسید: «این گریه چیست؟»
عرض کرد: «یا رسول اللّه! همانا این دختر از آغاز زندگانی تا پایان روزگار در این سرای ناپایدار بی‌رنج و عنا (4) و درد و بلا نخواهد زیست؛ بلکه یکسره با محنت و آلام ایام بخواهد بود. گاهی به درد مصیبت تو مبتلا و گاهی در ماتم مادرش و گاهی در سوگ پدرش و گاهی به درد برادرش حسن مجتبی دچار خواهد بود. از این جمله فزون‌تر به مصائب کربلا و نوائب دشت نینوا گرفتار می‌شود. چندان که مویش سفید و قامتش خمیده خواهد شد.»
چون این خبر مکشوف شد، اهل بیت اطهار اندوهناک و اشکبار شدند. (2)
هم در آن کتاب مسطور است که: روزی رسول خدای صلّی اللّه علیه و اله در مسجد بودند. جناب سلمان از ولادت حضرت زینب بشارت آورد. پیغمبر بگریست و فرمود: «ای سلمان! جبرئیل از جانب خدای جلیل مرا خبر آورد که مصیبت این مولود غیر معدود باشد تا به آلام کربلا پایان گیرد.»
هم در آن کتاب مسطور است:
«روی أنّ زینب بنت علیّ بن أبی طالب علیه السّلام لمّا تولّدت أخبر بذلک رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله فجاء سیّد الأنبیاء صلّی اللّه علیه و اله منزل فاطمة الزّهراء علیها السّلام و قال لها: یا بنیّة، إبتینی بنتک المولودة فلمّا أحضرتها أخذها وضمّها إلی صدره الشّریف و وضع خدّه المنیف إلی خدّها فبکی بکاء عالیا و سال الدّمع علی محاسنه جاریا فقالت فاطمة:
لماذا بکائک؟ لا أبکی اللّه عینیک یا أبتاه، فقال: یا بنیّة، یا فاطمة، فاعلمی أنّ هذه البنت بعدک و بعدی ابتلت ببلایا و وردت علیها مصائب شتّی و رزایا أدهی».
یعنی؛ روایت کرده‌اند که چون جناب زینب خاتون دختر علی بن ابی طالب علیهما السّلام پای به پهنه هستی نهاد، به حضرت رسول خدای صلّی اللّه علیه و اله معروض داشتند. آن حضرت به منزل فاطمه زهرا صلوات اللّه علیها درآمد و فرمود: «ای دخترک من! دخترت را که به تازه تولد یافته است، به من آور.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 267
ابن حجر، الإصابة، 4/ 315- عنه: النّقدی، زینب الکبری،/ 27
أقول: کانت ولادة هذه المیمونة الطّاهرة فی المدینة فی شهر رمضان، أو فی العشر الأخیر من الرّبیع الثّانی سنة خمس أو ستّ من الهجرة، و قیل: فی أوائل شعبان، و قیل:
فی الخمس من جمادی الأولی سنة ستّ من الهجرة، و قیل: فی شهر محرّم الحرام، و قیل:
بعد شقیقها الحسین علیه السّلام بسنتین سنة خمس من الهجرة أی قبل وفاة جدّها صلّی اللّه علیه و اله و سلم بخمس سنین.
__________________________________________________
- چون زینب خاتون را حاضر ساخت، رسول خدای بگرفت و بر سینه مبارک برگرفت (2) و صورت مبارک بر صورتش برنهاد. آن‌گاه بلند بگریست؛ چندان که اشک مبارکش بر محاسن شریفش روان گشت.
فاطمه علیها السّلام عرض کرد: «ای پدر! این گریه از چیست؟»
فرمود: «ای دخترک من! ای فاطمه! دانسته باش که بعد از تو و بعد از من، این دختر دچار بلایا شود و مصیبت‌های گوناگون و رزیّت‌های رنگارنگ بر وی چنگ درافکند.»
راوی می‌گوید: «در این حال، فاطمه صلوات اللّه علیها بگریست و از آن پس عرض کرد: ای پدر! ثواب آن کس که بر وی و بر مصائب او بگرید، چیست؟»
رسول خدای صلّی اللّه علیه و اله فرمود: «یا بضعتی و قرّة عینی إنّ من بکی علیها و علی مصائبها یکون ثواب بکائه کثواب من بکی علی أخویها».
یعنی: «ای پاره تن و روشنی دیده من! همانا هر کس بر زینب و بر مصائب او بگرید، ثواب گریستن او مانند اجر و ثواب کسی است که بر دو برادر او حسن و حسین گریه کند.» «ثمّ سمّاها زینب علیها السّلام».
از پس این مکالمات که رسول خدای صلّی اللّه علیه و اله با فاطمه زهرا به‌پا برد، نام آن مظلومه را زینب نهاد.
نام مبارک این دختر والا اختر حضرت ولیّ اللّه الاکبر علی بن ابی طالب صلوات اللّه علیهما زینب است و این لفظ چنان که فیروزآبادی در کتاب قاموس اللغة مذکور داشته است، از زنب، از باب فرح، یعنی فربه شد و ازنب بر وزن احمر یعنی فربی است و به این علت زن را زینب نامند.
یا این کلمه مأخوذ است از «زینب» که به معنی «درخت نیکومنظر خوشبوی» است. یا اصل آن «زین أب» است؛ یعنی خوب پدر و از این کلام معلوم می‌شود که در بعضی کتب که نام آن حضرت را «زین أبیها» نوشته‌اند، این قصد کرده‌اند. (2)
(1). [سپس صاحب ناسخ التواریخ به بیان حضرت زینب و شهادت مادر گرامیشان می‌پردازد که در جای خود خواهد آمد].
(2- 2) [این موارد به نقل از ناسخ التواریخ در کتاب ریاحین الشریعه، 3/ 37- 39، 48 تکرار شده است].
(3). این حدیث را چنین معنی می‌کنند که مقصود سمت راست و چپ رحم است که گاهی نطفه در سمت راست رحم جایگزین می‌شود و بیشتر از رگ‌های سمت راست بدن تغذیه می‌کند و گاهی برعکس.
(4). یعنی: تعب.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت زینب کبری علیها السّلام، 1/ 42- 47، 68
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 268
فسرّ بمولدها أهل بیت النّبوّة. «1»
المیانجی، العیون العبری،/ 305
[أیّام الحمل]: إنّها منذ انعقاد نطفتها، و استقرارها فی رحم أمّها فاطمة الزّهراء علیها السّلام، قارن أمّها الزّهراء علیها السّلام هموم و غموم لا تقاس، کما کان یقارنها مثل ذلک فی حملها بأخویها من قبلها الإمام الحسن و الإمام الحسین علیهما السّلام، و من بعدها بأمّ کلثوم علیها السّلام و المحسن علیه السّلام، بینما المتعارف بین الأمّهات فی الأسر العادیة أن یقارنهنّ الفرح و السّرور حتّی یضعن حملهنّ، لکنّ الزّهراء علیها السّلام کانت کلّما تحمل بواحد من أولادها الخمسة صلوات اللّه علیهم، کانت لکرامتها و کرامة ذریّتها علی اللّه تعالی، تخبر بما سیجری علی ولدها ذلک من بعدها، و ما سیلاقیه من مصائب و بلایا فی حیاته الاجتماعیّة، و حبّ الأولاد و العطف علیهم و التّأثّر بما یجری علیهم فطریّ کلّ إنسان، و خاصّة مثل الزّهراء علیها السّلام الّتی هی من قمم الإنسانیّة عطفا و محبّة و حنانا، و لذلک کانت علیها السّلام رأفة بأولادها و عطفا منها علیهم تزداد همّا و غمّا کلّما اقترب زمان وضع حملها بواحد منهم.
فقد أخبرت عن ابنها الإمام الحسن علیه السّلام السّبط الأکبر لرسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم و ریحانته، و سیّد شباب أهل الجنّة، بأنّه سیلاقی بعدها ما یلاقیه من معاویة و أمثاله، و سیتسلّل إلیه معاویة بن أبی سفیان بمکر و شیطنة حتّی یصل عقر داره و یدسّ إلیه عبر زوجته بنت الأشعث سمّا فتّاکا، فیقتله به مظلوما مهضوما، کما و أخبرت عند حملها بالإمام الحسین علیه السّلام السّبط الأصغر لرسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم و ریحانته و سیّد شباب أهل الجنّة، بما یجری علیه من بعدها من بنی أمیّة عامّة و من یزید بن معاویة خاصّة، حیث المجزرة الکبری الّتی سینزلها به و بأهل بیته و أصحابه، و بحر الدّم الّذی سیغرقهم فیه، و غیر ذلک من الفجائع الفادحة، ممّا زاد فی همّ الزّهراء علیها السّلام و غمّها علیه، حتّی تحدّث عنها القرآن الکریم کما
__________________________________________________
(1)- از صاحب لسان الواعظین و حزن المؤمنین و سرور المؤمنین که حاج محمّد علی کاظمینی باشد، روایت کرده است که در کتاب سرور المؤمنین روایت کرده است که در زمان تولّد حضرت زینب، رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله در سفر بود و فاطمه او را اسم نگذاشتند تا آن که بعد از مراجعت رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله جبرئیل نازل شد و خبر داد به مصائبی که بر آن مخدره وارد می‌شود. عرض کرد که او را زینب اسم بگذارند.
القائنی، الکبریت الأحمر،/ 376
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 269
قال تعالی: حَمَلَتْهُ أُمُّهُ کُرْهاً وَ وَضَعَتْهُ کُرْهاً ... و هکذا أخبرت الزّهراء علیها السّلام عندما حملت بزینب الکبری علیها السّلام بما یجری علیها من الأسر و السّبی و هی بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم و عزیزته، کما و أخبرت علیها السّلام بعدها بما یشابهه عند حملها بأمّ کلثوم علیها السّلام و من بعدها بالمحسن علیه السّلام.
[کیفیّة الولادة]: إنّها علیها السّلام- و کذلک أختها أمّ کلثوم- اختصّت بهذه الکرامة المبارکة و هی بأن کانت ولادتها علیها السّلام من أمّها فاطمة علیها السّلام عبر انفتاح فی القسم الأعلی من الرّجل الیسری- و هذا بالنّسبة إلیهم علیهم السّلام لیس شیئا عجیبا مع إرادة اللّه تعالی لهم‌الطّهارة و الرّفعة، خاصّة و قد تطوّر الیوم العلم و تقدّم الطّبّ، و استطاع أن یولّد الأطفال عبر عملیّات جراحیة من خاصرة الأمّ، فکشف بذلک عن صحّة تحقّق هکذا کرامات مذکورة فی التّاریخ عن هؤلاء العظماء- هذا و قد ذکر العلّامة الشّیخ البهائیّ فی کشکوله فی حدیث عن فاطمة الزّهراء علیها السّلام بأنّها قالت: ولدت الحسن و الحسین من الفخذ الأیمن، و زینب و أمّ کلثوم من الفخذ الأیسر.
[فی أحضان الرّسول صلّی اللّه علیه و اله و سلم]: إنّها علیها السّلام اختصّت- کاختصاص أخیها الإمام الحسین علیه السّلام- بهذه المکرمة الکبیرة، و المنزلة الرّفیعة، و هی أنّها علیها السّلام لمّا ولدت و جاء رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم لیبارک بها، قدّمت إلی جدّها رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم، فلمّا أخذها جدّها، و هی فی قماط أبیض، ترقرقت عیناه الشّریفتان بالدّموع و أجهش بالبکاء، کما قد ترقرقت من قبل و أجهش بالبکاء عندما أخذ سبطه الإمام الحسین علیه السّلام، ففی الخبر ما یلی:
«روی أنّ زینب بنت علیّ بن أبی طالب علیها السّلام لمّا ولدت أخبر بذلک رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم، فجاء إلی منزل فاطمة علیها السّلام و قال: یا بنتاه! ایتینی بنیّتک المولودة، فلمّا أحضرتها، أخذها رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم و ضمّها إلی صدره الشّریف، و وضع خدّه المنیف علی خدّها، فبکی بکاءا عالیا، و سال الدّمع حتّی جری علی کریمته الشّریفة. فقالت فاطمة علیها السّلام: ممّ بکاؤک، لا أبکی اللّه عینیک یا أبتاه؟ فقال صلّی اللّه علیه و اله و سلم: یا بنیّة! یا فاطمة! اعلمی إنّ هذه البنت بعدک و بعدی تبتلی ببلایا فادحة، و تردّ علیها مصائب و رزایا مفجعة،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 270
فبکت فاطمة سلام اللّه علیها عند ذلک، ثمّ قالت: یا أبه! فما ثواب من یبکی علیها و علی مصائبها؟ فقال صلّی اللّه علیه و اله و سلم: یا بضعتی و یا قرّة عینی! إنّ من بکی علیها و علی مصائبها کان ثواب بکائه کثواب من بکی علی أخویها، ثمّ اختار لها اسم: زینب».
و فی هذا الخبر من الفضائل و المناقب لسیّدتنا زینب علیها السّلام ما لا یخفی علی أولی الألباب و النّهی.
[عزاء جبرئیل علیه السّلام]: إنّها علیها السّلام اختصّت- کما اختصّ أخوها الإمام الحسین علیه السّلام من قبلها- بهذه المنقبة الکبری، و الفضیلة العظمی، ألا و هی: إخبار أمین الوحی جبرئیل علیه السّلام عن اللّه تبارک و تعالی و جدّها رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم عن مصائبها، و ما سیجری علیها من البلایا، و ما ستلقاه من ظلم بنی أمیّة علی یدی طاغیتهم یزید بن معاویة بن أبی سفیان.
لا یخفی أنّ رضیعة ثدی الرّسالة و العصمة، و ربیبة الوحی و القرآن، و أوّل ابنة قسیم الجنّة و النّار، و ساقی الکوثر یوم الحشر و النّشر، کان اسمها: زینب علیها السّلام، لکن تاریخ ولادتها و کذلک تاریخ وفاتها علیها السّلام لم یکن معلوما بالضّبط ففی أیّ یوم، و فی أیّ شهر، و فی أیّ سنة، ولدت هذه السّیّدة المبارکة، فهو بالدّقّة غیر واضح، رغم التّتبّع الکثیر و الفحص الکافی الّذی قمت به، و ذلک بحثا فی الکتب و سؤالا عن الشّخصیات العلمیّة و رجال التّحقیق، حیث لم ینته ذلک کلّه إلّا علی الوقوف بما فی کتاب: «بحر المصائب» من أنّ ولادتها علیها السّلام فی أوّل، أو فی أوائل شهر شعبان المعظّم فی السّنة السّادسة من الهجرة النّبویّة الشّریفة، و ذلک بعد سنتین من ولادة أخیها الإمام الحسین علیه السّلام.
و إلّا علی ما جاء فی کتاب: «الطّراز المذهّب» من أنّ ولادتها علیها السّلام کان فی شهر رمضان و فی الأیّام الأخیرة منه، فی السّنة التّاسعة من الهجرة النّبویّة المبارکة، حیث کان النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله و سلم قد سافر حینها من المدینة إلی تبوک، نعم کان علیّ علیه السّلام حاضرا آنذاک فی المدینة.
و من المعلوم: أنّ ما جاء فی کتاب: «الطّراز المذهّب» من تعیین السّنة التّاسعة للهجرة سنة ولادتها علیها السّلام لا یتناسب مع الحقائق التّاریخیّة الواضحة، فإنّ السّنة التّاسعة مع
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 271
السّنة العاشرة الّذی ارتحل فیها رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم عن الدّنیا، لم یکن الفصل بینهما کثیرا حتّی یصحّ أن تکون الزّهراء علیها السّلام قد أنجبت خمسة أولاد بهذا التّرتیب: أوّلهم: الإمام الحسن علیه السّلام، و ثانیهم: الإمام الحسین علیه السّلام، و ثالثهم من حیث التّرتیب: زینب الکبری علیها السّلام، و رابعهم: أمّ کلثوم علیها السّلام، و خامسهم: محسن علیه السّلام.
و لذلک لا یمکن الجمع بین ما اشتهر، و بین ما ذکره کتاب: «الطّراز المذهّب».
بل حتّی لو قلنا: بأنّه لم یکن للزّهراء علیها السّلام من البنات إلّا واحدة- کما یظهر هذا القول من البعض، و مؤرّخ الکتاب المذکور هو أیضا ممّن یقول بهذا القول- لم یتناسب أیضا من جهة أخری مع ما اشتهر من بعض الأخبار الّتی نقل بعضها مؤرّخ الکتاب المذکور نفسه، و الّتی منها: إنّ زینب الکبری علیها السّلام کانت فی عهد جدّها رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم تدرک الأشیاء و تمیّز بینها، بأن کانت علیها السّلام فی سنّ التّمییز، و هو یتنافی تماما مع ما ذکره من سنة الولادة، و من تلک الأخبار الدّالّة علی تمییزها علیها السّلام: هو الخبر الّذی یتحدّث عن رؤیاها العجیبة الّتی رأتها علیها السّلام فیما یتعلّق ببعض ما یجری علیها و علی أهل البیت علیهم السّلام و الّذی قد نقله المؤرّخ نفسه فی کتابه المذکور.
و علیه: فإنّ ما جاء فی کتاب: «بحر المصائب» هو الأولی بالانتخاب، ممّا جاء فی کتاب «الطّراز المذهّب» و ذلک لصحّة اجتماعه مع بقیّة ما اشتهر من الأخبار الأخری- علی ما عرفت-.
[زینب فی اللّغة]: و کیف کان: فإنّ اسمها المبارک ممّا اتّفق علی أنّه هو: زینب، و زینب لغة: اسم شجر حسن المنظر، طیّب الرّائحة، و به سمّیت المرأة- لسان العرب ج 6/ ص 88.
أو نقول: إنّ زینب مأخوذ من: زنب، بمعنی: سمن، علی وزن: فرح، أو مأخوذ من:
زین أب. یعنی زینة أبیها، و بهذا الاعتبار عبّر البعض عنها بأنّها علیها السّلام: زین أبیها، کما أنّ أمّها الزّهراء علیها السّلام کانت علی ما اشتهر قد کنّاها أبوها رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم: بأمّ أبیها، و هو تقابل جیّد و حسن.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 272
و علیه: فلو أخذ زینب من: زین أب، بعد سقوط الألف منها للتّخفیف، أو لکثرة الاستعمال، فهو ممّا یناسبها علیها السّلام، لأنّها کانت بإیمانها و تقواها، و علمها و فضلها زینة و فخرا فی التّاریخ لأبیها أمیر المؤمنین علیه السّلام، بل لأهل البیت علیهم السّلام أجمعین، حیث دافعت و حمت حریمهم، و ضحّت و فدت بنفسها عنهم، حتّی استطاعت أن تبقی ذکر أخیها الإمام الحسین علیه السّلام و تحیی نهضته الإصلاحیّة رغم تباعد الدّهور، و تبقی بذلک ذکر جدّها رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم و تحیی به الإسلام و تعالیمه الانسانیّة العادلة، و لذلک علی أثر تضحیتها علیها السّلام و تفدیتها بنفسها لم تعمّر طویلا، و إنّما ودّعت الحیاة بعد أن أکملت مهمّتها و رجعت بالأسری إلی مدینة جدّهم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم، حیث لم یدم بقاؤها علیها السّلام بعد شهادة أخیها الإمام الحسین علیه السّلام السّنة الواحدة.
هذا إن کان زینب مأخوذ من: زین أب، و إن کان مأخوذ من: زنب بمعنی: سمن، فهو أیضا یدلّ علی سموّها و رفعتها علیها السّلام، لأنّ السّمن من الأمور الإضافیّة الّتی تعطی ظلالا خاصّا و متفاوتا کلّما تبدّلت إضافتها، فلو أضیفت إلی الجماد کان معناها غیر المعنی الّذی ینعکس إذا أضیفت إلی النّبات، و إذا أضیفت إلی الحیوان کان معناها غیر المعنی الّذی یظهر منها حین تضاف إلی الإنسان، فسمن الجماد: صلابته و مقاومته. و سمن النّبات:
کثرة أغصانه و ثمره، و سمن الحیوان: وفرة لحمه و شحمه. و سمن الانسان: قوّة عقله، و کثرة کماله، و وفرة أخلاقه، و حسن سیرته، و حیث کانت عقیلة بنت الرّسالة و الإمامة جامعة لقوّة العقل، و کثرة الکمال، و وفرة الأخلاق، و حسن السّیرة اختصّت بهذا الاسم الشّریف یعنی: زینب.
و إن کان زینب بالمعنی اللّغوی المنقول من اسم شجر حسن المنظر، طیّب الرّائحة، فهو أیضا ممّا یناسبها علیها السّلام، لأنّ فی الکنایات اللّغویّة و الاستعارات الأدبیّة قد تعارف اطلاق اسم الشّجرة علی ذوی الشّخصیّات الکبیرة و النّفسیّات العظیمة، بل إطلاقها علی کلّ شی‌ء نفیس و ذو خیر کثیر، و منه قوله صلّی اللّه علیه و اله و سلم: «أنا و علیّ من شجرة واحدة» و فی الآیة الکریمة: مَثَلًا کَلِمَةً طَیِّبَةً کَشَجَرَةٍ طَیِّبَةٍ، و حیث أنّها علیها السّلام من ذوی الشّخصیّات و البیوتات، و أولی الأیدی و الخیر الکثیر سمّیت باسم: زینب، فهی إذن اسم علی مسمّی.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 273
و قال بعض: إنّ اسم زینب یعنی: أمّ المصائب، علما بما ستتحمّله علیها السّلام من بلایا و رزایا، و من سبی و أسر، و لذلک سمّیت باسم زینب.
هذا، و لکن أجمل المعانی و أفضلها لاسم زینب هو إنّه بمعنی: زینة الأب المأخوذة من: زین أب، فإنّها علیها السّلام کانت و لا تزال زینة لأبیها حقّا، کما أنّ لأبیها علیها السّلام الحقّ فی أن یفتخر و یباهی بها العالم، لأنّها زینة العالم حقّا و حقیقة.
[من أسرار اسم زینب علیها السّلام]: یقال: إنّ کلّ حرف من حروف الهجاء الأربعة لاسم:
زینب، یرمز إلی عظیم من العظماء، و یشیر إلیه، و ینبّئ عن أنّها علیها السّلام قد ورثت العظمة منهم، فکانت خیر وارث لمحاسنهم، و الخلف الصّالح لهم، و الدّلیل الصّادق علی مآثرهم.
فالزّاء: یرمز إلی أمّها الزّهراء علیها السّلام، لما ورثتها من أمّها علیها السّلام من الصّبر و الصّمود و التّضحیة و الفداء.
و الیاء: یرمز إلی أبیها علیّ علیه السّلام لما ورثتها منه علیه السّلام من الشّجاعة و الشّهامة، و العلم و الحلم.
و النّون، یرمز إلی أخویها الهمامین: الإمام الحسن و الإمام الحسین علیهما السّلام لما ورثتها منهما علیهما السّلام من فضائل و مکارم، و أخلاق و آداب.
و الباء: یرمز إلی النّبیّ جدّها المختار الرّسول الأعظم صلّی اللّه علیه و اله و سلم لما ورثتها منه صلّی اللّه علیه و اله و سلم من عزّ و شرف، و سؤدد و سیادة.
و حیث أنّ اللّه تبارک و تعالی أراد بیان فضل هذه السّیّدة الکریمة: بضعة الرّسالة، و ربیبة الإمامة، عقیلة بنی هاشم، و کریمة أهل البیت، اصطفاها و اختار لها اسم: زینب، و تسمیتها علیها السّلام باسم: زینب، من قبل اللّه تبارک و تعالی هی منقبة کبیرة و فضیلة عظیمة، لم ینلها إلّا خاصّة من عباد اللّه المقرّبین، و لم یبلغها إلّا عباقرة حظوا علی جاه عظیم؛ و تأییدا لذلک سأعرض بعض النّماذج ممّا یحضرنی فی هذه العجالة ممّن قد تولّی اللّه تبارک و تعالی تعیین أسمائهم من عباده المکرّمین، و صفوته المنتجبین.
[جبرئیل علیه السّلام نزل باسم زینب]: زینب علیها السّلام فانّها ممّن امتازت بهذه المنقبة العظمی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 274
و الفضیلة الکبری، أعنی: تولّی اللّه تعالی تسمیتها؛ ففی الخبر: إنّ فاطمة الزّهراء علیها السّلام لمّا وضعت ابنتها الکبری، و مضی علی ذلک أیّام، التفتت إلی أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السّلام و قالت: یا أمیر المؤمنین! ألا تختار لابنتک هذه اسما؟ فقال علیه السّلام: یا بنت الصّفوة! إنّ ذلک إلی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم و إنّی لا أسبقه بها، فجائت فاطمة الزّهراء علیها السّلام بطفلتها إلی أبیها رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم و قدّمتها له و حکت له قصّة تسمیتها، فأخذها رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم و ضمّها إلی صدره، و قبّلها فیما بین عینیها و دموعه تتقاطر، و إذا بجبرئیل ینزل من عند الجلیل و یقرئ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم السّلام و یقول له: السّلام یخصّک بالسّلام و یقول لک: سمّها باسم زینب، فسمّاها رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم باسم: زینب.
و فی خبر آخر: إنّ فاطمة الزّهراء علیها السّلام لمّا کانت حاملة بابنتها الکبری لم یکن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم حاضرا فی المدینة، و إنّما کان فی سفر، فلمّا وضعتها سألت أمیر المؤمنین علیه السّلام أن یختار لولیدتها اسما، مخافة أن یبطئ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم و یتأخّر فی القدوم من سفره، فقال علیه السّلام: إنّی لا أسبق أباک رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم فی ذلک، و إنّی آمل أن یرجع من سفره قریبا إن شاء اللّه و یختار لها اسما، فما انقضت إلّا ثلاثة أیّام حتّی قدم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم من سفره، و أتی دار ابنته فاطمة الزّهراء علیها السّلام علی عادته- فقد کان صلّی اللّه علیه و اله و سلم من عادته أنّه إذا قدم من سفره کان أوّل من زاره هی ابنته فاطمة علیها السّلام- فقال له أمیر المؤمنین علیه السّلام: یا رسول اللّه، إنّ اللّه قد وهب لابنتک فاطمة بنتا، فاختر لها اسما، فقال صلّی اللّه علیه و اله و سلم:
إنّ ذرّیّة فاطمة، و إن کانوا ذرّیّتی، إلّا أنّ أمرهم إلی اللّه تعالی، و أنّی أنتظر وحی ربّی فی تسمیتها، و إذا بجبرئیل ینزل من السّماء علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم و یقول له: السّلام یخصّک بالسّلام و یقول لک: سمّ هذا المولود باسم: زینب، فقد کتبناه لها فی اللّوح المحفوظ، فضمّها رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم إلی صدره و قبّل ما بین عینیها و سمّاها باسم: زینب، ثمّ قال: لیبلّغ الحاضر من أمّتی الغائب منهم بکرامة ابنتی هذه: زینب، فأنّها شبیهة جدّتها خدیجة الکبری، و فی روایة: إنّها شبیهة خالتها أمّ کلثوم.
«إشارة»: و هنا أمور لا بدّ من الإشارة إلیها و هی کالتّالی:
[التّسمیة من اللّه]: لا تنافی بین الأخبار المذکورة فی تسمیة السّیّدة زینب سلام اللّه
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 275
بزینب، مع أنّه کان فی بعضها: أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم هو الّذی سمّاها به، و فی البعض الآخر: أنّ جبرئیل علیه السّلام أتی به من عند اللّه تبارک و تعالی، و ذلک لأنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم حیث کان هو المباشر فی وضع الاسم علیها- و إن کان الاسم قد أتی به جبرئیل من السّماء- صحّ أن ننسب تسمیتها علیها السّلام إلیه صلّی اللّه علیه و اله و سلم.
[من علائم الشخصیّة]: إنّ من قد اختار اللّه تبارک و تعالی له اسما، و أثبت اسمه فی اللّوح المحفوظ- کما فی الخبر الأخیر و ذلک قبل أن یخلق و قبل أن یولد- لیدلّ دلالة واضحة علی أنّ هذا الانسان عظیم عند اللّه، عزیز علیه، متمیّز الشّخصیّة، کریم النفسیّة و کبیرها.
[زینة اللّوح المحفوظ]: کما أنّ اللّه عزّ و جلّ- و ذلک حسب روایات متواترة- قد زیّن عرشه باسم الخمسة الطّیّبة، خمسة أصحاب الکساء الّذین أذهب اللّه عنهم الرّجس و طهّرهم تطهیرا: محمّد صلّی اللّه علیه و اله و سلم و علیّ علیه السّلام و فاطمة علیها السّلام و الحسن علیه السّلام و الحسین علیه السّلام، کذلک قد زیّن اللّه تبارک و تعالی اللّوح المحفوظ باسم: زینب علیها السّلام.
[التّوصیة و أسرارها]: تأکید النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله و سلم علی تکریم السّیّدة زینب علیها السّلام و الوصیّة فی حقّها بذلک، إن دلّ علی شی‌ء، فإنّه یدلّ علی علوّ مقام زینب علیها السّلام و رفیع منزلتها عند اللّه تعالی و عند رسوله صلّی اللّه علیه و اله و سلم و أهل بیته، و ذلک لأنّ الرّسول صلّی اللّه علیه و اله و سلم لا یأمر بشی‌ء، و لا ینهی عن شی‌ء إلّا بأمر من اللّه عزّ و جلّ کما یقول تعالی: ما یَنْطِقُ عَنِ الْهَوی إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْیٌ یُوحی.
نعم، لقد شابهت وصیّته صلّی اللّه علیه و اله و سلم فی حقّها وصیّته صلّی اللّه علیه و اله و سلم فی حقّ أبیها أمیر المؤمنین علیه السّلام و أمّها فاطمة الزّهراء علیها السّلام و أخویها الإمامین الهمامین الحسن و الحسین علیهما السّلام من ذی قبل، و لکنّ النّاس- و مع الأسف الشّدید- لم یراعوا رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم فیهم، و لم یصغوا لما قاله فی حقّهم، بل انقلبوا بعده علی أهل بیته و ذریّته الطّاهرین الّذین جعل اللّه تعالی مودّتهم أجر رسالة نبیّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم حیث قال تعالی مخاطبا نبیّه: قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی و اقترفوا فی حقّهم کلّ ما لا یجوز اقترافه فی حقّ إنسان
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 276
عادیّ، فکیف بهم و هم ودائع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم فی أمّته؟ کما و اجتهدوا فی أذاهم بما لیس فوقه أذی، حتّی أنّه لو کان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم قد أوصی أمّته بأذاهم لمّا استطاعوا أن یرتکبوا فی حقّهم أکثر ممّا ارتکبوه بالنّسبة إلیهم، و قد أشار الإمام السّجّاد زین العابدین علیّ بن الحسین علیهما السّلام إلی ذلک أیضا، فإنّا للّه و إنّا إلیه راجعون، و لا حول و لا قوّة إلّا باللّه العلیّ العظیم، و سیعلم الّذین ظلموا أیّ منقلب ینقلبون.
[بین البنت و أمّها]: تشبیه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم حبیبة حبیبته زینب علیها السّلام بأمّها خدیجة علیها السّلام- کما فی الخبر الأخیر- إشارة منه صلّی اللّه علیه و اله و سلم إلی فضل زینب علیها السّلام و منقبتها، و الدّور الّذی سیکون لها مع أخیها الإمام الحسین علیه السّلام فی نصرة الاسلام و إعلاء کلمة التّوحید، کما کان لأمّها خدیجة علیها السّلام مع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم من قبل حتّی اشتهر: أنّه لولا مال خدیجة و سیف علیّ بن أبی طالب علیه السّلام لم یقم للاسلام عمود، و غیر ذلک من الفضائل الجمّة لها علیها السّلام، فإنّ فضائل خدیجة الکبری علیها السّلام غیر خاف علی أحد، و من فضائلها ما اتّفق علی روایته الخاصّة و العامّة عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم من أنّه قال: «إنّ اللّه اختار من النّساء أربعة: مریم بنت عمران، و آسیة بنت مزاحم، و خدیجة بنت خویلد، و فاطمة بنت محمّد».
و قد کتب عنها کثیر من مؤرّخی العامّة قائلین: «و کانت سیّدتنا خدیجة من أجمل نساء قریش و أعقلها، و کانت تسمّی بملیکة العرب، و تعرف بسیّدة البطحاء».
فزینب علیها السّلام شابهت أمّها خدیجة علیها السّلام فی الصّورة و السّیرة، و المواقف و المآثر.
فخدیجة علیها السّلام واست بنفسها و مالها رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم، و زینب علیها السّلام واست أخاها الإمام الحسین علیه السّلام بنفسها و أولادها.
و خدیجة علیها السّلام کانت المشاطرة لرسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم فیما یلقاه فی طریق رسالته، و زینب علیها السّلام کانت المشاطرة لأخیها الإمام الحسین علیه السّلام فیما تلقّاه فی طریق شهادته لنصرة دین اللّه.
و خدیجة علیها السّلام قدّمت کلّ أموالها لنصرة دین اللّه، و زینب علیها السّلام قدّمت کلّ ما تملک
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 277
حتّی قناعها و قرطها، و فلذتی کبدها ولدیها علیها السّلام فی سبیل اللّه.
و خدیجة کانت قد وقفت نفسها لخدمة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم، و زینب علیها السّلام کانت قدوقفت نفسها لخدمة أخیها الإمام الحسین علیه السّلام.
و خدیجة علیها السّلام شارکت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم شدائده و مصائبه، و زینب علیها السّلام شارکت أخاها الحسین علیه السّلام نوائبه و متاعبه.
و خدیجة لمّا سمعت تعرّض المشرکین لرسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم و رمیهم له بالحجارة و إدمائه، خرجت مع أمیر المؤمنین علیه السّلام فی طلبه إلی غار حراء تحمل إلیه الخبز و الماء لإسعافه، و زینب علیها السّلام لمّا علمت بمصرع أخیها الإمام الحسین علیه السّلام و ما ناله من الجراحات و نزیف الدّم، خرجت تطلبه فی مصرعه وحدها، فقد قتل بنو أمیّة کلّ رجالها، و توجّهت إلی مقتله لإسعافه، و لکن حیث لم یکن لها یومذاک خبز و لا ماء، فقد منعهما عنهم بنو أمیّة و آل أبی سفیان، صعدت علی التّل الّذی عرف فیما بعد: بتلّ الزّینبیّة، و شبّکت عشرها علی رأسها، و أخذت تنادی برفیع صوتها: و اغربتاه! ثمّ التفتت إلی ابن سعد و صرخت به مزمجرة: یا ابن سعد! أیقتل أبو عبد اللّه و أنت تنظر إلیه؟ و لمّا لم تر منه انفعالا، و لم تسمع منه جوابا، توجّهت نحو المدینة تشکوه إلی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم و هی تقول منادیة:
«یا جدّاه یا رسول اللّه، هذا حسینک بالعراء، مرمّل بالدّماء، مقطّع الأعضاء، مسلوب العمامة و الرّداء»؛ فقد کان من عادة العرب إذا انقطع أملهم من کلّ شی‌ء أن یتوجّهوا إلی کبیر قومهم و یستغیثوا به.
«إشارة»: [الإمام الحسین علیه السّلام یبشّر أباه]: إنّ من طبیعة کلّ أب- حسب المتعارف- أنّه إذا بشّروه بولادة مولود له، أن یبتهج بذلک و یمتلئ فرحا و سرورا، و غبطة و نشاطا، و لکنّ الإمام أمیر المؤمنین علیه السّلام کان کلّما بشّر بمولود له حمله علمه- الّذی أخبره به رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم عن اللّه تبارک و تعالی- بما یجری علی هذا المولود من بعده، علی أن یأسف له و یتأثّر علیه، و أیّ أب أکثر محبّة لأولاده و أعطف و أحنی علیهم من أمیر المؤمنین علیه السّلام معلّم العطف و الحنان و المحبّة مع الأبناء؟
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 278
و قد جاء فی بعض الکتب مأثورا: إنّه لمّا ولدت السّیّدة زینب علیها السّلام و کان قد آن توجّه أمیر المؤمنین علیه السّلام نحو البیت، استقبله ولده الإمام الحسین علیه السّلام و قال یبشّر أباه بالمولود الجدید: أبه یا أبه! إنّ اللّه تبارک و تعالی قد وهب لی أختا، ثمّ نظر فی وجه أبیه أمیر المؤمنین علیه السّلام لیری أثر البشارة علیه، فإذا به یری عینی أبیه قد أغرورقت بالدّموع، ثمّ أخذت حبّات الدّمع تتقاطر علی خدّیه، تقاطر النّدی علی صفحات الورد، تأثر الإمام الحسین علیه السّلام بتأثّر أبیه، و جرت دموعه علی خدّیه، و قال متنصّلا: فدیتک نفسی یا أبه، لقد جئتکم بالبشارة فرددتم بشارتی بالبکاء؟ فما سبب بکائکم و علی من تبکون یا أبه، لا أبکی اللّه عینیکم؟
کفکف أمیر المؤمنین علیه السّلام دموعه بیدیه الکریمتین، ثمّ أخذ ولده الإمام الحسین علیه السّلام، و ضمّه إلی صدره، و أخذ یمسح الدّمع عن عینیه و خدّیه و یقول له: نور عینی یا حسین، سأکشف لک بعد قلیل سرّ هذا البکاء، و أعلمک بآثاره، ثمّ أخذ علیه السّلام یقصّ علیه ما سیکون من قصّة کربلاء و وقعة الطّفوف فی یوم عاشوراء: من قتل الرّجال و سبیّ النّساء، و فیهم هذه السّیّدة الولیدة زینب علیها السّلام.
[سلمان یبشّر رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم]: و لقد جاء فی الخبر: إنّ سلمان الفارسیّ لمّا اطّلع علی ولادة هذه السّیّدة: عقیلة بنی هاشم، أقبل إلی المسجد و اتّجه إلی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم و حیّاه بالسّلام، ثمّ بشّره بولادة العقیلة و هنّأه بها، فلمّا سمع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم ذلک من سلمان بکی و قال له: یا سلمان! إنّ جبرئیل أخبرنی عن الجلیل بما یجری علی هذه السّیّدة من بعدی من المصائب الجمّة الّتی لا تعدّ و لا تحصی، حتّی توافی کربلاء، و تلاقی هناک من البلایا ما تلاقیه. ثمّ ذکر رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم لسلمان جانبا من أخبار کربلاء و یوم عاشوراء، و سبی هذه السّیّدة و أسرها.
[التّوفیق بین الخبرین]: و من المعلوم: أنّه لا منافاة بین هذا الخبر، و بین ما مضی من الخبر القائل: بأنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم لم یکن حین ولادة هذه السّیّدة فی المدینة المنوّرة، و أنّه لمّا قدم صلّی اللّه علیه و اله و سلم من سفره ابتدأ بزیارة ابنته فاطمة الزّهراء علیها السّلام فی بیتها و اطّلع علی ولادة هذه السّیّدة، و إنّما لا منافاة بینهما لاحتمال أنّ سلمان الفارسیّ لم یکن مسبوقا
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 279
باطّلاع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم عن هذه الولادة الجدیدة، کما یحتمل أنّ قول الرّسول صلّی اللّه علیه و اله و سلم لسلمان بأنّ جبرئیل أخبره عن الجلیل بما یجری من المصائب الجمّة علی هذه السّیّدة من بعده و ما ستلاقیه فی کربلاء من السّبیّ و الأسر، إنّما هو نفس ما أخبر به ابنته فاطمة الزّهراء علیها السّلام عندما دخل علیها قادما من سفره فبشّرته بولادتها، و اللّه العالم بحقیقة الحال.
الجزائری، الخصائص الزّینبیّة،/ 30- 38، 41- 47
عن أحوال السّیّدة زینب علیها السّلام المرتبط بولادتها المبارکة و نشأتها الکریمة، ناقلین ذلک عن کتاب: «بحر المصائب»، فأنّه قد جاء فیه عن تاریخ ولادتها: بأنّها علیها السّلام ولدت فی شهر شعبان المعظّم، و فی السّنة السّادسة من الهجرة المبارکة، و قد رجّحنا سابقا هذا القول علی ما جاء منقولا فی کتاب «الطّراز المذهّب»، و الآن حیث تتبّعنا تاریخ السّیّدة زینب علیها السّلام و نقّبنا فیه عن أحوال ولادتها و نشأتها، انکشف لنا عن أنّ تاریخ ولادتها مردّد بین السّنین: الخامسة و السّادسة و السّابعة، و سبب هذا الاختلاف هو الاختلاف فی تاریخ ولادة الإمام الحسین علیه السّلام. فقد ذکر الشّیخ المفید رحمه اللّه فی کتابه «الإرشاد»: إنّ ولادة الإمام الحسین علیه السّلام کان فی الیوم الخامس من شهر شعبان المعظّم من السّنة الرّابعة للهجرة، و قد ذکر الشّهید الأوّل فی کتابه «الدّروس»: إنّ ولادة الإمام الحسین علیه السّلام کان فی أواخر ربیع الأوّل من السّنة الثّالثة الهجریّة.
و علی کلّ من القولین، یضاف مدّة الحمل بالسّیّدة زینب علیها السّلام، و هی تسعة أشهر حسب المتعارف، بعد إضافة حولین کاملین للرّضاعة، و ذلک حسب المتعارف أیضا و حسب قوله تعالی: وَ حَمْلُهُ وَ فِصالُهُ ثَلاثُونَ شَهْراً و هی الآیة المختصّة بالإمام الحسین علیه السّلام و المشیرة إلی مدّة حمله علیه السّلام، حیث أنّها کانت ستّة أشهر فقط، فإذا انضمّت إلی مدّة الرّضاع صارت ثلاثین شهرا، فکانت مدّة حمل الإمام الحسین علیه السّلام إلی یوم فطامه ثلاثین شهرا.
و علیه: فإذا ضممنا سنتین و تسعة أشهر- و هی المدّة الفاصلة بین الولادتین- إلی القول الأوّل، و هو قول الشّیخ المفید، صار تاریخ ولادة السّیّدة زینب علیها السّلام فی العشر الأواخر من ربیع الثّانی من السّنة السّابعة للهجرة؛ و إذا ضممناها إلی القول الثّانی، و هو
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 280
قول الشّهید الأوّل، صار تاریخ ولادتها علیها السّلام فی محرّم الحرام سنة ستّة هجریّة.
[تعاقب الولادتین]: هذا و قد نقل عن بعض المحقّقین أنّه قال: «ما کان بین الإمام الحسین علیه السّلام و السّیّدة زینب علیها السّلام إلّا طهر واحد، أو شهر واحد» و یقصد بالطّهر هنا- مع أنّ فاطمة الزّهراء علیها السّلام هی الطّاهرة المطهّرة، و العذراء البتول، المنزّهة عمّا تراه النّساء- أقلّ أیّام الطّهر المتعارف عند سائر النّساء و هو عشرة أیّام. و یؤیّد هذا القول- و هو: کون الفاصل بین ولادة الإمام الحسین علیه السّلام و ولادة السّیّدة زینب علیها السّلام: عشرة أشهر، مرکب من طهر، أو شهر واحد، و تسعة أشهر الحمل- ما جاء فی التّاریخ و فی روایات الکافی و غیره من أنّ ارتضاع الإمام الحسین علیه السّلام لم یکن کسائر الأطفال من أمّه، بل کان مرتضعه من أنامل جدّه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم و معه یتقلّص الفاصل إلی طهر واحد و مدّة الحمل فقط. و علیه: فیکون الفاصل بین الولادتین عشرة أشهر و یصیر تاریخ ولادتها علیها السّلام علی هذا القول أوائل جمادی الاولی من السّنة الخامسة للهجرة. و لعلّ ما جاء فی بعض الرّوایات: من أنّ تاریخ ولادة الإمام الحسین علیه السّلام فی الخامس من جمادی الأولی، هو تاریخ ولادة السّیّدة زینب علیها السّلام وفّق هذا القول. إلّا أنّه أصابه سهو و تصحیف.
و یؤیّد هذا القول ما رواه ثقة الإسلام الکلینی (عطّر اللّه مرقده) فی کتابه القیّم «الکافی» عن الإمام الصّادق علیه السّلام حیث قال: «کان بین الحسن و الحسین علیهما السّلام طهر، و کان بینهما فی المیلاد ستّة أشهر و عشرا. و أراد بالطّهر تعداد أقلّ زمانه و هو عشرة أیّام».
إذن: فما أقرب فاصل الطّهر بین ولادة الإمام الحسین علیه السّلام و بین الحمل بالسّیّدة زینب علیها السّلام؟ و لعلّ هذا لم یکن مختصّا بهما علیهما السّلام، بل کان ممّا یعمّ کل أولاد فاطمة الزّهراء علیها السّلام بحیث کان یفصل بین ولادة کلّ واحد منهم و حمل الآخر طهر واحد و لیس هذا علی اللّه بعزیز.
و کیف کان: فإنّ حمل فاطمة الزّهراء علیها السّلام بابنتها الکریمة زینب علیها السّلام کان بعد أخیها الإمام الحسین علیه السّلام بفاصل لا یتجاوز مدّته الطّهر الواحد، حیث انتقلت بعد ذلک من صلب أبیها أمیر المؤمنین علیه السّلام الطّاهر إلی رحم أمّها فاطمة الزّهراء المطهّر، فکانت کما جاء فی بعض الزّیارات: نورا فی الأصلاب الشّامخة، و الأرحام الزّکیّة المطهّرة، فإن
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 281
نورها المتألّق الّذی کان محدقا بسرادق العظمة و الجلال قد تفرّع من نور أمّها المقدّس، و اشتغل بالتّسبیح و التّقدیس حتّی اختیر له أطیب وعاء من نسل خیر المرسلین و خاتمهم الصّدّیقة الطّاهرة فاطمة الزّهراء علیها السّلام، فانتقل إلیها و انفصل منها فأصبح نورها علیها السّلام کنور أمّها الزّهراء، غیر أنّ نور الزّهراء علیها السّلام کشف اللّه تعالی به الظّلمات عن الملائکة، و نور السّیّدة زینب علیها السّلام کشف اللّه تعالی به الظّلمات عن البشر.
ثمّ أنّه حسب العادة البشریّة و السّنن الطّبیعیّة الکونیّة، دام استقرارها المدّة المقرّرة فی عالم الرّحم. ثمّ نوّر طلعتها الغرّاء وجه هذا العالم، و أضاء نورها المشرق زوایا الکون، و شرّف قدومها المبارک ساکنی کرة التّراب، و تمّ ولادتها- علی ما ذکرناه- فی الخامس من شهر جمادی الأولی من السّنة الخامسة أو السّادسة للهجرة فی المدینة المنوّرة، و لقد أجاد من قال:
«أشرقت شمس زینب بضیاها فأضاءت بنورها ما سواها»
و علی ما ذکرناه، یکون عمر السّیّدة زینب علیها السّلام، حین ارتحال جدّها رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم عن هذه الدّنیا الدّنیّة، خمس سنوات أو ستّ. و قد شکّل ارتحال جدّها عنها أوّل المصائب علیها، ثمّ انّه لم یمض علی ذلک إلّا أیّاما قلیلة حتّی أعقبها مصاب آخر، ألا و هو ارتحال أمّها الزّهراء علیها السّلام مظلومة شهیدة، و بعد ذلک تکفّلها و أختها أمّ کلثوم أبوهما أمیر المؤمنین علیه السّلام و ربّاهما فی حجره، و کان قد اختار أمیر المؤمنین و بوصیّة من فاطمة الزّهراء علیها السّلام الزّواج من بعدها بامامة بنت أختها، و کانت أمامة هذه من النّساء المثالیات الصّالحات، و کان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم یحبّها حبّا کثیرا. و لذا لمّا جاءت إلی بیت أمیر المؤمنین علیه السّلام أبدت لأولاد رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم و أولاد خالتها الإمامین الهمامین: الحسن و الحسین، و السّیّدتین:
زینب و أمّ کلثوم حنانا کبیرا و شفقة جمّة و خدمتهم بکلّ إخلاص و وفاء. «1»
الجزائری، الخصائص الزّینبیّة،/ 154- 156
__________________________________________________
(1)- حضرت زینب کبری علیها السّلام بنت حضرت علی بن ابی طالب علیه السّلام و فاطمه زهرا علیها السّلام
در پنجم جمادی الاولی سال پنجم یا ششم و یا در ماه شعبان سال ششم هجرت متولد و از طرف قرین الشرف حضرت رسالت صلّی اللّه علیه و اله و سلم به زینب موسوم شد.
مدرس، ریحانة الادب، 8/ 326
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 282
لمّا ولدت زینب علیها السّلام جاءت بها أمّها الزّهراء علیها السّلام إلی أبیها أمیر المؤمنین علیه السّلام و قالت:
سمّ هذه المولودة، فقال: ما کنت لأسبق رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم- و کان فی سفر له- و لمّا جاء النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله و سلم و سأله علیّ علیه السّلام عن اسمها فقال: ما کنت لأسبق ربّی تعالی، فهبط جبرئیل یقرأ علی النّبیّ السّلام من اللّه الجلیل و قال له: سمّ هذه المولودة زینب، فقد اختار اللّه لها هذا الاسم، ثمّ أخبره بما یجری علیها من المصائب، فبکی النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله و سلم و قال: من بکی علی مصاب هذه البنت کان کمن بکی علی أخویها الحسن و الحسین.
کانت ولادة هذه المیمونة الطّاهرة (زینب علیها السّلام) فی الخامس من شهر جمادی الأولی، فی السّنة الخامسة أو السّادسة للهجرة، علی ما حقّقه بعض الأفاضل؛ و قیل: فی شعبان فی السّنة السّادسة للهجرة؛ و قیل: فی السّنة الرّابعة؛ و قیل: فی أواخر شهر رمضان فی السّنة التّاسعة للهجرة، و هذا القول باطل لا یمکن القول بصحّته، لأنّ فاطمة علیها السّلام توفّیت بعد والدها فی السّنة العاشرة أو الحادیة عشرة للهجرة علی اختلاف الرّوایات، فإذا کانت ولادة زینب فی السّنة التّاسعة و هی کبری بناتها، فمتی کانت ولادة أمّ کلثوم؟
و متی حملت بالمحسن و أسقطته لستّة أشهر؟ لأنّ المدّة الباقیة من ولادة زینب علی هذا القول إلی حین وفاة أمّها غیر کافیة، و الّذی یترجّح عندنا هو أنّ ولادة زینب کانت فی الخامسة من الهجرة، و ذلک حسب التّرتیب الوارد فی أولاد الزّهراء علیها السّلام.
أضف إلی ذلک انّ الخبر المرویّ فی البحار عن العلل فی باب معاشرة فاطمة مع علی علیهما السّلام جاء فیه (حملت الحسن علی عاتقها الأیمن و الحسین علی عاتقها الأیسر و أخذت بید أمّ کلثوم الیسری بیدها الیمنی ثمّ تحوّلت إلی حجرة أبیها صلّی اللّه علیه و اله و سلم و أمّ کلثوم هذه إن کانت هی زینب علیها السّلام فذلک دلیل علی انّها کانت کبیرة، و إن کانت أختها فذاک دلیل علی انّ أمّها علیها السّلام ترکت زینب لتنوب منابها فی الشّؤون المنزلیة فهی کانت کبیرة إذن.
النّقدی، زینب الکبری،/ 16- 17، 18- عنه: البحرانی، العوالم (المستدرک)، 11- 2/ 945- 946، 947
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 283
«1» (و عن الحافظ) جلال الدّین السّیوطیّ فی رسالته الزّینبیّة: ولدت زینب فی حیاة جدّها رسول اللّه «1» صلّی اللّه علیه و اله و سلم، [...]
فإنّ الحسن ولد قبل وفاة جدّه بثمان سنین، «2» و الحسین «3» بسبع سنین، «4» و زینب الکبری «4» بخمس سنین «5».
النّقدیّ، زینب الکبری،/ 28- عنه: البحرانی، العوالم (المستدرک)، 11- 2/ 945؛ مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 221؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 432
ولدت السّیّدة زینب الکبری علیها السّلام فی السّنة الخامسة من الهجرة؛ و هی المولود الثّالث للبیت النّبویّ العلویّ الشّریف الأرفع.
البحرانی، العوالم (من المستدرک من کتاب فاطمة الزّهراء من المهد إلی اللّحد)، 11- 2/ 945 رقم 2
ولدت سلام اللّه علیها قبل وفاة جدّها صلی اللّه علیه و سلم بخمس سنین.
البحرانی، العوالم (من المستدرک من أعلام النّساء المؤمنات)، 11- 2/ 953
ولدت قبل وفاة جدّها صلی اللّه علیه و سلم بخمس سنین.
السّیّدة زینب لمحمود الببلاویّ. و فی الإصابة روایة عن ابن الأثیر: أنّها ولدت فی حیاة النّبیّ صلی اللّه علیه و سلم و لم یذکر سنة ولادتها.
کحالة، أعلام النّساء، 2/ 92- عنه: دخیل، أعلام النّساء،/ 83
و قال الذّهبیّ فی کتاب الکنی و الأسماء: و کان لها من العمر یوم خروجها من المدینة إلی العراق ثلاث و خمسون سنة فی کتاب إسعاف الرّاغبین ولدت زینب علیها السّلام قبل وفاة جدّها رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله و سلم بأربع سنین. [ثمّ ذکر کلام جلال الدّین السّیوطی فی الرّسالة الزّینبیة کما ذکرناه].
__________________________________________________
(1- 1) [حکاه عنه فی عقیلة بنی هاشم،/ 5 و أعلام النّساء،/ 77].
(2)- [أضاف فی المعالی و وسیلة الدّارین: ولد].
(3)- [أضاف فی المعالی و وسیلة الدّارین: قبل وفاة جدّه].
(4- 4) [فی المعالی و وسیلة الدّارین: ولدت زینب قبل وفاة جدّها].
(5)- [أضاف فی المعالی و وسیلة الدّارین: و أمّ کلثوم بثلاث سنین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 284
و فی کتاب منتخب التّواریخ: إنّ زینب علیها السّلام ولدت فی أوّل یوم من شعبان و ذلک بعد ولادة الحسین علیه السّلام بسنتین انتهی.
و فی کتاب ناسخ التّواریخ نقلا عن کتاب ریاض المصائب قال: إنّ زینب بنت علیّ بن أبی طالب علیه السّلام ولدت فی شهر رمضان قبل وفاة النّبیّ صلی اللّه علیه و اله و سلم بأربع سنین و لمّا ولدت أخبر بذلک النّبیّ صلی اللّه علیه و اله و سلم فأتی منزل فاطمة علیها السّلام و قال لها: یا بنیّة، ایتینی ببنتک المولودة، فلمّا أحضرتها أخذها و ضمّها إلی صدره الشّریف و وضع خدّه المنیف علی خدّها فبکی بکاء شدیدا عالیا و سالت دموعه علی خدّیه، فقالت فاطمة: لماذا بکائک لا أبکی اللّه عینیک، یا أبتاه؟ فقال: یا بنتاه یا فاطمة، اعلمی إنّ هذه البنت ستبتلی ببلایا و تردّ علیها مصائب شتّی و رزایا أدهی، «1» یا بضعتی و قرّة عینی، إنّ من بکی علیها و علی مصائبها یکون ثواب بکائه کثواب من بکی علی أخویها، ثمّ سمّاها زینب علیها السّلام. «2»
المازندرانی، معالی السبطین، 2/ 221- 222- مثله الزنجانی، وسیلة الدّارین،/ 432
__________________________________________________
(1)- [زاد فی وسیلة الدّارین: اعلمی].
(2)- فقط پنجاه و شش سال در این سرای پرملال زندگانی کرد.
ولادت او را به اختلاف نوشته‌اند. بعضی پنجم شهر جمادی الاولی سال ششم هجرت در مدینه، بعض دیگر در اوایل شعبان سنه ششم هجرت، بعضی در شهر رمضان، بعضی در عشر اخیر ربیع الثانی در پنجم یا ششم یا هفتم سال هجرت و بعضی در ماه محرم سنه پنجم از هجرت دانسته‌اند. ولی باید دانست که برای هیچ‌یک از این اقوال دلیل تاریخی در دست نیست.
اگر ولادت حضرت حسین علیه السّلام در سوم شعبان بوده باشد و فاطمه زهرا بلافاصله به زینب حامله شده باشد، می‌توان قول کسی را که می‌گوید در ده اخیر ربیع الثانی متولد شده است، اقرب به صحت گرفت؛ و اللّه العالم.
محلاتی، ریاحین الشریعة، 3/ 33
و در هنگام ولادت امام زمان علیه السّلام، امام حسن عسکری علیه السّلام به عمه خود حکیمه می‌فرماید: «یا عمّة! نحن معاشر الأئمّة لا نحمل فی البطون، إنّما نحمل فی الجنوب و لا نخرج من الأرحام إنّما نخرج من الفخذ الأیمن من أمّهاتنا لأنّنا نور اللّه لاتنا لنا الدانسات.»
چون حکیمه خاتون دست بر شکم علیا مخدره نرجس کشید، آثار حمل ندید. حضرت فرمود: «ای عمه! ما جماعت امامان در شکم مادرهای خود نباشیم؛ بلکه در پهلوهای آن‌ها هستیم. هنگام ولادت از مجرای رحم خارج نمی‌شویم؛ بلکه از ران‌های مادران متولد می‌شویم؛ برای آن که ما نور پروردگار هستیم. کثافات رحم به ما نمی‌رسد.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 285
__________________________________________________
- علیا مخدره زینب در این خصیصه با ائمه هدی شرکت داشته و هم‌چنین در نشو و نما از این جهت با آن صغر سن از جدش و پدرش و مادرش و امّ ایمن احادیثی نقل می‌کند، به‌ویژه خطبه فدکیه. اگر نشوی و نمای او همانند دیگران بود، طفل چهار یا پنج ساله هرگز نمی‌تواند حامل این احادیث بشود که در محل خود بیاید.
و در ترجمه زینب کبری گوید: تربیت از مهم‌ترین امور پرورش اطفال است که اگر هدف پدر و مادر برای اولاد تهذیب نفس و تزکیه اخلاق باشد، ناگزیر باید از خردسالی او را به تربیت صحیح نشوونما دهند و اوّل چیزی که در تربیت مورد نیاز و توجه مخصوص است، مربی کامل و عالم عامل و تدریس است.
صفحات تاریخ ملل راقیه عالم به ما نشان می‌دهد که آن‌ها بیش از هرچیز متوجه تهیه و حفظ و نگهبانی مربیان کامل عالم عامل می‌باشند تا پرورش‌یافتگان مکتب آن‌ها خود مربیان ارجمند جهان بعد بوده باشند.
علیامخدره حضرت زینب علیها السّلام مصداق واقعی این حقیقت بوده و او در حصن حصین نبوت و خاندان با رفعت ولایت و امامت تربیت‌یافته و از پستان عصمت و طهارت حضرت صدیقه طاهره تغذیه کرده و از لبان وحی علم آموخته و در دامان کرامت پرورش یافته و از تربیت خمسه طیبة ادب گرفته و نشوونمای قدسیه ملکوتی و تربیت روحانی آسمانی یافته و لباس جلال و عظمت و عفاف و عصمت و طهارت پوشیده و به آداب و سنن دینی آسمانی مؤدب گشته است.
زن و این همه علم و فضل و کمال زن و این همه فرجاه جلال
به عالم اگر بود این‌گونه زن به مردان بودی جنس زن، طعنه‌زن
اثر طبع امام جمعه کاشمر
سپهر عصمت عفت مه برج حیا زینب یگانه‌دخت زهرا بنت شاه اولیا زینب
امامت گر بدی لایق زنان را فاش می‌گفتم که بر خلق دو عالم مقتدا و رهنما زینب
چه مریم می‌نمودی مائده از آسمان نازل مرخص گر نمودی فضه را بهر دعا زینب
نبی سطوت علی صولت حسن خلق و حسین فطرت شبیه مادرش زهرا بدی سر تا به پا زینب
بلا گر مایه قرب الهی گشت بر پاکان نبودی هیچ‌کس آن‌سان که گشتی مبتلا زینب
فغان و آه زان ساعت که با خیل اسیران شد به کوفه وارد از جور جفای اشقیا زینب
چه دید آن ازدحام قیل‌وقال مردم کوفه به گفتا اسکتوا با فرقه شوم دغا زینب
نفس‌ها حبس شد در سینه‌ها اجراس ساکت شد تکلم کرد چون بابش علی مرتضی زینب
به ناگه صوت قرآن خواندنی آمد به گوش وی سر از محمل برون کرد از صدای آشنا زینب
سر پرخون شه را دید بر نی قاری قرآن مخاطب کرد آن سر را به چشم پربکا زینب
الا ای ماه نو کاندر سر نی جلوه‌گر باشی تو ناکرده غروب افتاده در رنج و عنا زینب
شریک اندر مصائب بودم از اوّل تو را جانا به همراه تو بودی ز ابتدا تا انتها زینب
روا نبود که باشد ریشت از خون سرت رنگین چرا با تو از این محنت نسازد اقتدا زینب-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 286
اسمها: زینب، و قد سمّاها بذلک النّبیّ صلی اللّه علیه و اله و سلم بوحی من اللّه.
ولادتها: الخامس من شهر جمادی الأولی، السّنة الخامسة بعد الهجرة.
[...] وفاتها: الخامس عشر من شهر رجب فی سنة 62 هجریّة.
عمرها: عاشت سبعا و خمسین سنة.
فعاشت مع جدّها محمّد صلی اللّه علیه و اله و سلم خمس سنوات «1».
و مع أمّها الزّهراء علیها السّلام ستّ سنوات «2».
و مع أبیها علیّ علیه السّلام خمسا و ثلاثین سنة «3».
و مع أخیها الحسن علیه السّلام خمسا و أربعین سنة «4».
و مع أخیها الحسین علیه السّلام خمسا و خمسین سنة «5».
و مع ابن أخیها السّجّاد علیه السّلام ستّا و عشرین سنة «6».
و مع حفید أخیها الباقر علیه السّلام خمس سنوات «7».
الصّادق، زینب ولیدة النّبوّة و الإمامة،/ 9، 10، 11
کانت ولادة زینب فی العام الخامس للهجرة «8»، و ذلک فی الیوم الخامس من شهر
__________________________________________________
-ز بی‌بابی سر خود را شکست از چوبه محمل به خون‌آلوده گیسو کرد از راه وفا زینب
تو دل خوشدار مشکوة ار غریق بحر عصیانی شفیع معصیت‌کاران بود روز جزا زینب
محلاتی، ریاحین الشریعه، 3/ 48- 49
(1)- کان وفاة الرّسول صلی اللّه علیه و اله و سلم فی الثّامن و العشرین من شهر صفر، سنة إحدی و عشرة للهجرة.
(2)- کان وفاة السّیّدة فاطمة علیها السّلام فی الثّالث من شهر جمادی الثّانیة سنة إحدی عشرة للهجرة.
(3)- کان وفاة أمیر المؤمنین علیه السّلام فی الحادی و العشرین من شهر رمضان سنة الأربعین من الهجرة.
(4)- کان وفاة الإمام الحسن علیه السّلام فی آخر شهر صفر سنة الخمسین من الهجرة.
(5)- کان وفاة الإمام الحسین علیه السّلام فی العاشر من شهر محرّم سنة إحدی و ستّین من الهجرة.
(6)- کانت ولادة السّجّاد علیه السّلام فی الخامس من شهر شعبان سنة ثمان و ثمانین من الهجرة.
(7)- کانت ولادة الباقر علیه السّلام فی أوّل شهر رجب سنة سبع و خمسین من الهجرة.
(8)- هناک روایات تقول بأنّ ولادتها کانت فی العام السّادس من الهجرة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 287
جمادی الأولی، و کانت ولادتها بعد ولادة أخیها الحسین بسنة، «1» فجاءت بها امّها إلی أبیها و قالت: سمّ هذه المولودة.
فقال لها: ما کنت لأسبق رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله و سلم، و کان فی سفر له؛ و لمّا جاء النّبیّ و سأله عن اسمها قال: ما کنت لأسبق ربّی.
فهبط جبرائیل یقرأ علی النّبیّ السّلام من اللّه الجلیل و قال له: إسم هذه المولودة زینب، فقد اختار اللّه لها هذا الاسم «1» «2».
ثمّ قال لفاطمة: یا بنیّة! ائتنی بابنتک، فأخذها و ضمّها إلی صدره الشّریف، و وضع خدّه المنیف علی خدّها، فبکی بکاء شدیدا عالیا، و سالت دموعه علی خدّیه، فقالت فاطمة: لماذا بکاؤک؟ لا أبکی اللّه عینیک یا أبتاه؛ فقال: یا بنتاه یا فاطمة! اعلمی أنّ هذه البنت ستبتلی ببلایا، و ترد علیها مصائب شتّی ورزایا، اعلمی یا بضعتی و قرّة عینی أنّ من بکی علیها و مصائبها یکون ثواب بکائه کثواب من بکی علی الحسن و الحسین علیهما السّلام «3».
و بتسمیتها زینبا، أحیی ذکری ابنة الرّسول صلی اللّه علیه و اله و سلم الرّاحلة زینب الّتی ماتت فی طریقها إلی دار الهجرة، عندما ضربها أحد المشرکین فی بطنها، و کانت حاملا، فأسقط حملها و أقبل المهنّؤون من بنی هاشم و الصّحابة یبارکون المولود الجدید فی بیت الرّسول صلی اللّه علیه و اله و سلم.
نعم، ولدت الحوراء فی بیت ینعم بالسّکینة و الاطمئنان، و رضعت من ثدی الطّهر من بضعة الرّسول الأعظم، و أخذت العلم عن أبیها باب مدینة العلم، و عاشرت أخویها سیّدی شباب أهل الجنّة الحسن و الحسین علیهما السّلام، ثمّ انطلقت من هذا البیت لتواجه ما تخبّئه الأیّام لها بصدر واسع، و صبر کبیر، و قلب أثبت من الجبال الرّاسیات.
__________________________________________________
(1- 1) [حکاه محمود یوسف فی مجموعة الحسین و بطلة کربلاء/ 247- 248؛ الموسم،/ 942].
(2)- کلمة زینب مرکبة من کلمتین زین و أب و معناها زین الأب.
(3)- مع بطلة کربلاء، ص 100.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 288
و لیس غریبا أن تکون الحوراء بهذه المکانة و القدرة، و ذلک لأنّها نشأت فی بیت علیّ و فاطمة، هذا البیت الّذی یستمدّ قوّته و طاقته من خاتم النّبیّین و سیّد المرسلین.
الصّادق، زینب ولیدة النّبوّة و الإمامة،/ 37- 38
ولادتها: ولدت زینب الکبری بنت أمیر المؤمنین علیه السّلام فی الخامس من جمادی الاولی، فی السّنة الخامسة من الهجرة. [ثمّ ذکر کلام جلال الدّین السیوطی فی الرسالة الزّینبیّة کما ذکرناه].
سمّاها جدّها رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله و سلم «زینب»، اسم اختاره لها جدّها سیّد البشر صلی اللّه علیه و اله و سلم.
الهاشمی، عقیلة بنی هاشم،/ 5
ولدت رضی اللّه عنها سنة خمس من الهجرة النّبویّة.
حسین البتنونی، من مجموعة الحسین و بطلة کربلاء،/ 266؛ الموسم،/ 944
فی بیت فاطمة: ولدت زینب الحوراء فی بیت لا شی‌ء فیه من الدّنیا و زخرفها، و فیه من التّقی و الصّلاح کلّ شی‌ء .. رأت النّور فی هذا البیت الطّاهر الّذی ضمّ أباها سیّد الوصیّین، و أمّها سیّدة نساء العالمین، و أخویها ریحانتی رسول ربّ العالمین .. استقبل بیت فاطمة أبناءه الثّلاثة فی ثلاث سنوات: الحسن سنة 3 ه. و الحسین 4. و زینب سنة 5.
و کان النّبیّ صلی اللّه علیه و اله و سلم لا یصبر عن بیته هذا، و لا یشغله عنه شاغل، بخاصّة بعد أن نبتت فیه ریاحینه ... فإذا دخله قبّل هذا، و شمّ ذاک، و ابتسم لتلک .. و دخله ذات یوم فأخذ الحسن و حمله، فأخذ علیّ الحسین و حمله، فأخذت فاطمة زینب و حملتها (البحار، ج 10، ص 58) فاهتزّت أرکان البیت طربا لجوّ الصّفوة المختارة، و ابتهاج الرّسول بآله، و ابتهاجهم به .. و تدلّنا هذه الظّاهرة و کثیر غیرها أنّ محمّدا کان أکثر الأنبیاء غبطة و سعادة بأهل بیته، کما أنّه کان أشدّهم بلاء بقومه من أمثال أبی جهل و أبی سفیان.
ولدت الحوراء فی هذا البیت، حیث کان النّبیّ یبتهج، و ینعم فیه بالسّکینة و الاطمئنان، و رضعت من ثدی الطّهر، من بضعة الرّسول الأعظم، و درجت مع أخویها
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 289
سیّدی شباب أهل الجنّة، و أخذت العلم عن أبیها باب مدینة العلم، ثمّ خرجت من هذا البیت لتستقبل ما تخبئه لها الأیّام بصدر أوسع من الفضاء، و قلب أثبت من الجبال الرّاسیات ... و لیس هذا بغریب من السّیّدة الحوراء ما دام البیت الّذی نشأت فیه یتّجه بها إلی سبیل خاتم النّبیّین، و سیّد المرسلین. [...]
بقیت زینب مع أمّها ستّ سنوات.
مغنیة، من مجموعة الحسین و بطلة کربلاء،/ 170- 171، 172
قال علیه الصّلاة و السّلام: «أربعة أنا لهم شفیع یوم القیامة، المکرم لذرّیّتی و القاضی لهم الحوائج و السّاعی لهم فی أمورهم عندما اضطرّوا إلیه، و المحبّ لهم بقلبه و لسانه».
و السّیّدة زینب (رضی اللّه عنها) من هذه الذّریّة الطّاهرة الصّالحة المؤمنة، امّها فاطمة الزّهراء بنت الرّسول علیه الصّلاة و السّلام، و أبوها علیّ بن أبی طالب (کرّم اللّه وجهه).
ولدت فی شعبان من السّنة الخامسة للهجرة.
محمد یوسف، من مجموعة الحسین و بطلة کربلاء،/ 247؛ الموسم،/ 942
مولدها: ولدت رضی اللّه عنها سنة خمس من هجرة النّبیّ صلی اللّه علیه و سلم، فسمّاها رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم
«زینب». توفیق علی وهبة، السّیّدة زینب بنت علیّ (من مجموعة الموسم)،/ 935
ولدت رضی اللّه عنها فی شعبان فی السّنة الخامسة للهجرة النّبویّة الموافقة لسنة 626 م، و عاشت مع جدّها رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم خمس سنوات، و توفّیت مساء یوم الأحد، رابع عشر رجب الفرد سنة 62 من الهجرة النّبویّة، الموافق سنة 683 م، فمجموع عمرها سبعة و خمسون عاما.
موسی محمّد علیّ، السّیّدة زینب،/ 64
أمّها: سیّدة نساء العالمین فاطمة الزّهراء، ولدت فی المدینة السّنة السّادسة للهجرة.
الجلالی، شرح الأخبار (الهامش)، 3/ 198
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 290

قال: أخبرنا معن بن عیسی، قال: حدّثنا مالک بن أنس، عن جعفر بن محمّد، عن أبیه علیهما السّلام، قال: وزنت بنت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم شعر حسن و حسین و زینب و أمّ کلثوم فتصدّقت بزنته فضّة.
ابن سعد، الحسن علیه السّلام،/ 30
«1» و حدّثنی عن «1» مالک «2»، عن جعفر بن محمّد، عن أبیه علیهما السّلام أنّه قال: وزنت فاطمة بنت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم شعر حسن و حسین و زینب و أمّ کلثوم فتصدّقت بزنة ذلک فضّة «3».
مالک، الموطأ، 2/ 501- عنه: البیهقی، السّنن الکبری، 9/ 304؛ البرّی، الجوهرة،/ 20
جعفر الصّادق علیه السّلام، عن أبیه قال: وزنت فاطمة شعر الحسن، و الحسین، و أمّ کلثوم، فتصدّقت بزنته فضّة.
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط مصر)، 3/ 166 (ط دار الفکر، 4/ 380)
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی الجوهرة].
(2)- [فی السّنن مکانه: أخبرنا أبو أحمد عبد اللّه بن محمّد بن الحسن المهرجانیّ، أنبأنا أبو بکر محمّد بن جعفر المزکیّ، ثنا محمّد بن إبراهیم العبدیّ، ثنا ابن بکیر، ثنا مالک ...].
(3)- [زاد فی السّنن: (و رویناه) (من ربیعة- 1) عن محمّد بن علیّ بن حسین فی حسن و حسین علیهما السّلام، و ذکر البرّی هذا الحدیث مرّتین عن مالک فی ص 20].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 291

کان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم یلقم أولاد فاطمة علیها السّلام فیرضعهم و یغنیهم عن الرّضاع
«1» (و فی الطّراز المذهّب) عن ناسخ التّواریخ: إنّه قال من معجزات رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله: إنّه کان یضع لسانه فی فم أولاد فاطمة الرّضّع فیغنیهم عن اللّبن، قال: و الأولاد الرّضّع یشمل الذّکور و الإناث، فزینب و أمّ کلثوم یشارکان الحسنین علیهما السّلام فی هذه الفضیلة، و من المعلوم أنّ من التقم لسان رسول اللّه عقل العقول، و وارث علوم الأوّلین و الآخرین، وارتوی بمصّه، کیف یحصل علی المراتب العالیة؟ و کیف یأخذ مقامات العلم و الشّرف؟
النّقدی، زینب الکبری،/ 26
__________________________________________________
(1)- از جلالت قدر و حشمت و منزلت جناب امّ کلثوم از این پیش آن چند که می‌شاید و به آن علم داشت مسطور افتاد. در این مقام نیز به حسب مناسبت به پاره‌ای اخبار اشارت می‌رود.
در جلد اوّل از کتاب دوم ناسخ التواریخ مسطور است که معجزه دویست و دوازدهم رسول خدای صلی اللّه علیه و اله این بود که بسیار وقت افتادی که زبان مبارک در دهان فرزندان فاطمه می‌گذاشت و می‌فرمود: «دیگر شیر مده!» و در این لفظ «فرزندان» معلوم می‌شود که دختران آن حضرت نیز در این شرف و شرافت و این بهره و نصیب که مقدارش را پروردگار می‌داند، با حسنین علیهما السّلام شرکت داشته‌اند، و معلوم است آن کس که از زبان مبارک رسول خدای که عقل کل و دارای علوم اوّلین و آخرین است، مکیدن گیرد، دارای چگونه مراتب عالیه و مقامات علم و شرف خواهد بود؟!
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت زینب کبری علیها السّلام، 2/ 564
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 292

«1» (و قد روی) بعض الأجلّاء أنّ هذه المحبّة من زینب کانت للحسین علیه السّلام من أیّام طفولتها، حتّی أنّها کانت لا تستقرّ إلّا فی جنبه علیه السّلام، و أنّ فاطمة أخبرت رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله و سلم بذلک فبکی صلی اللّه علیه و اله و سلم و أخبر فاطمة بمصائبها، و اشتراکها فی النّائبات.
النّقدی، زینب الکبری،/ 95
ثمّ إنّ أکثر النّاس محبّة للإمام الحسین علیه السّلام و أکبرهم مودّة و علقة به بعد جدّه و أبیه و أمّه و أخیه، هی اخته الوفیّة، السّیّدة زینب علیها السّلام، فإنّه لم یأت أحد بمثل ما أتت به علیها السّلام بعدهم فی محبّته و مودّته، حتّی کتبوا عنها فی ذلک الشّی‌ء الکثیر العجیب.
منها: أنّ السّیّدة زینب علیها السّلام منذ ولادتها و فی طول أیّام رضاعها، کانت و بصورة محسوسة فی المهد ساکنة هادئة ما دام کان أخوها الإمام الحسین علیه السّلام عندها، أو بمنظر منها و مسمع، فإذا غاب شخصه عن عینها، و حجب صوته عن سمعها، صرخت و بکت،
__________________________________________________
(1)- و نیز در این کتاب مسطور است که جناب زینب خاتون سلام اللّه علیها در ایام کودکی با برادرش امام حسین علیه السّلام چنانش انس و محبت بود که جز در آغوش و دامان آن حضرت سکون و آرام نمی‌گرفت و به هر هنگام که در خدمت امام حسین علیه السّلام بود، یکسره دیده بر دیدارش داشت و دیدار از دیدارش فرو نگذاشت و ساعتی از حضور مبارکش دوری نتوانست و اگر دور می‌شد، می‌گریست.
و این حال به آن مقام پیوست که روزی حضرت فاطمه زهرا در خدمت رسول خدا عرض کرد: «ای پدر! شگفت محبتی بیرون از نهایت که در میان زینب و حسین ظاهر است؛ چنان که بی‌دیدار حسین شکیب نیاورد. اگر ساعتی بوی حسین را نشنود، جانش بیرون شود.»
چون رسول خدای صلی اللّه علیه و اله این سخن را بشنید، آه دردناک برکشید و اشک دیده بر چهره روان گرداند، و فرمود: «ای روشنی چشم! این دخترک من زینب، به هزارگونه رنج و تعب دچار و به انواع مصائب و بلایا گرفتار خواهد شد.»
چنان که ان شاء اللّه تعالی در این کتاب در موارد خود مسطور خواهد شد.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت زینب کبری علیها السّلام، 1/ 47- 48
روایت کرده است که زینب را محبت زیادی به حسین علیه السّلام بود که به جز دامان آن حضرت قرار نمی‌گرفت و چون به رسول خدا صلی اللّه علیه و اله و سلم این را رسانیدند، گریست و از شرکت آن دو در مصائب خبر داد، و اللّه العالم.
القائنی، الکبریت الأحمر،/ 376- 377
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 293
فإذا رأته أو سمعت صوته سکنت و قرّت، و فرحت و سرّت، و کان ذلک ملحوظا منها و مشهودا، حتّی أنّ أمّها فاطمة الزّهراء علیها السّلام قصّت ذلک علی رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله و سلم و حکت له شدّة العلاقة بین هذه الاخت و أخیها.
و منها: أنّها علیها السّلام لمّا صارت فی سنّ تستطیع أن تقف بین یدی ربّها للصّلاة، و تتمکّن من أن تدعو و تقنت، و تصلّی لربّها، کانت لا تقیم للصّلاة بعد إتمام الأذان، إلّا بعد النّظر إلی وجه أخیها الإمام الحسین علیه السّلام، فإذا نظرت إلیه، و تروّت من ظمأ لقیاه، و تقوّت بجمال محیّاه، قامت للصّلاة، و أقبلت بقلبها علی المناجاة مع ربّها و الصّلاة بین یدیه.
الجزائری، الخصائص الزّینبیّة،/ 239- 240
روی أنّ زینب کانت شدیدة المحبّة بالنّسبة إلی الحسین من صغرها، بحیث لا تستقرّ إلّا فی حجر الحسین علیه السّلام، فحکت فاطمة علیها السّلام ذلک إلی رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله و سلم، فبکی النّبیّ صلی اللّه علیه و اله و سلم و أخبر بمصائبها و اشتراکهما فی ذلک «1». «2»
الصّادق، زینب ولیدة النّبوّة و الإمامة،/ 16
__________________________________________________
(1)- أعیان النّساء، ص 188، عن شجرة الطّوبی، ج 2، ص 152.
(2)- و درباره کثرت علاقه او به برادرش حضرت سید الشّهدا، حاجی شیخ محمد علی کاظمی قدّس سرّه در کتاب سرور المؤمنین گوید: «جناب زینب سلام اللّه علیها در ایّام کودکی با برادرش امام حسین علیه السّلام چنان انس و محبت داشت که جز در آغوش دامان آن حضرت سکون و آرام نمی‌گرفت، و به هر هنگام که در خدمت امام حسین علیه السّلام بودی، یکسره دیده بر دیدارش داشتی و دیده از دیدارش فرونگذاشتی، و ساعتی از حضور مبارکش دوری نتوانستی، و اگر دور شدی بگریستی، و این حال بدان مقام پیوست که روزی حضرت فاطمه عرض کرد: «یا ابتاه! مرا تعجب گرفته است از محبتی که بیرون از نهایت است در میان زینب و حسین و این دختر چنان است که بی‌دیدار حسین علیه السّلام شکیبایی ندارد و اگر ساعتی بوی حسین را نشنود، جانش بیرون شود.»
چون رسول خدا صلی اللّه علیه و اله و سلم این سخن بشنید، آه دردناک از سینه برکشید و اشک دیده بر چهره روان ساخت و فرمود: «ای روشنی چشم من! این دختر با حسین سفر کربلا خواهد کرد و به هزارگونه رنج و تعب گرفتار خواهد شد.»
و در کتاب ترجمه زینب کبری صفحه 89 گوید: در زناشویی، حضرت زینب با عبد اللّه جعفر قید کرده بود که: «من به برادرم علاقه‌مندم و باید همه‌روزه مرا اجازه فرمایی تا حسینم را زیارت کنم.»
در تمام مدت زندگانی کمتر می‌شد روزی بگذرد که زینب حسین را نبیند و بر این منوال بود تا سر مقدس حسین مدفون شد و زینب از هجران مفارقت برادر بدرود جهان گفت.
محلاتی، ریاحین الشریعة، 3/ 41
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 294

«1» و مؤبدات منها ما نقله فی الطّراز المذهّب عن بحر المصائب عن بعض الکتب: لمّا دنت الوفاة من النّبیّ صلی اللّه علیه و اله و سلم، رأی کلّ من أمیر المؤمنین و الزّهراء علیهما السّلام رؤیا تدلّ علی وفاته صلی اللّه علیه و اله و سلم فأخذا بالبکاء و النّحیب، فجاءت زینب إلی جدّها رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله و سلم و قالت «2»:
__________________________________________________
(1)- در بحر المصائب از بعضی کتب مسطور است که: چون وفات حضرت پیغمبر نزدیک شد، حضرت امیر المؤمنین و صدیقه طاهره هر یک خوابی بدیدند که بر وفات رسول خدای دلالت داشت و صدا به ناله و نحیب بلند کردند. بعد از آن، جناب زینب کبری گفت:
«و قالت: یا جدّاه! رأیت البارحة رؤیا انّها انبعثت ریح عاصفة سوّدت الدّنیا و ما فیها و أظلمتها و حرّکتنی من جانب إلی جانب فرأیت شجرة عظیمة فتعلّقت بها من شدّة الرّیح فإذا قد قلعتها و ألقتها علی الأرض ثمّ تعلّقت علی غصن قویّ من أغصان تلک الشجرة فقطعتها أیضا فتعلّقت بفرع آخر فکسرته أیضا فتعلّقت علی أحد الفرعین من فروعها فکسرته أیضا و أبعد منّی فاستیقظت من نومتی هذه».
عرض کرد: «ای جدّ بزرگوار! دوش چنان به خواب دیدم که بادی چنان تند بوزید که سرتاسر جهان و آنچه در آن بود، تاریک و سیاه شد و مرا از هر سوی به دیگر سوی جنبش داد. در این حال، درختی بزرگ بدیدم و از شدت باد به آن درآویختم و آن باد شدید آن درخت عظیم را از بیخ برآورد و بر زمین برافکند. ناچار بر یکی از شاخه‌های استوارش درآویختم. آن شاخه را نیز درهم شکست. من به شاخه دیگر درآویختم. آن را نیز درهم شکست. پس بر یکی از دو شاخه از شاخه‌هایش درآویختم. آن را نیز برشکست و از من دور ساخت. این‌وقت از خواب بیدار شدم.»
چون رسول خدای صلی اللّه علیه و اله این خواب بشنید، سخت بگریست و فرمود: «این درخت، جدّ تو است و آن شاخه نخست که به آن علاقه جستی، مادر تو فاطمه و آن شاخه دیگر پدرت علی و آن دو شاخه دیگر، دو برادر تو حسنین هستند که در مصیبت ایشان، دنیا تاریک و افلاک سیاه می‌شوند، و تو در رزیت ایشان جامه سیاه بخواهی پوشید.»
معلوم باد که اگر این خبر به صحت مقرون باشد، چنان می‌نماید که آن حضرت در آن اوقات پنج یا شش سال روزگار برده باشد. اگرچه از ذریه حضرت رسالت پناهی صلی اللّه علیه و اله اظهار این مراتب در اندک‌تر از این سالخوردگی نیز مستبعد نباشد؛ چنان که از این پیش اشارت شد که این مخدره در دامان پدرش امیر المؤمنین علیهما السّلام سخن از مقامات توحید می‌راند. سپهر، ناسخ التواریخ حضرت زینب کبری علیها السّلام، 2/ 554- 555
(2)- [فی ولیدة النّبوّة و الإمامة مکانه: کانت أیّام الرّسول صلی اللّه علیه و اله و سلم تقترب إلی نهایتها، و کان علیّ و الزّهراء-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 295
یا جدّاه! رأیت البارحة رؤیا أنّها انبعثت ریح عاصفة سوّدت الدّنیا و ما فیها و أظلمتها و حرّکتنی من جانب إلی جانب، فرأیت شجرة عظیمة فتعلّقت بها من شدّة الرّیح، فإذا بالرّیح «1» قلعتها و ألقتها علی الأرض، ثمّ تعلّقت علی غصن قویّ من أغصان تلک الشّجرة فقطعتها أیضا، فتعلّقت بفرع آخر فکسرته أیضا، فتعلّقت علی أحد الفرعین من فروعها فکسرته أیضا «2»، فاستیقظت من نومی «3»؛
فبکی صلّی اللّه علیه و اله و سلم «4» و قال: الشّجرة جدّک، «5» و الفرع الأوّل أمّک فاطمة، و الثّانی أبوک علیّ، و الفرعان الآخران هما أخواک الحسنان، تسودّ الدّنیا لفقدهم، و تلبسین لباس الحداد فی رزیّتهم «5». «6»
__________________________________________________
- کعادتهما یتزوّدان منه، فجاءا ذات یوم لیروی کلّ منهما رؤیاه علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم، فما أن فسّره الرّسول برحیله من هذه الدّنیا إلّا و علا صوتهما بالبکاء و النّحیب، فالتفتت زینب، و هی آنذاک صغیرة، و قالت: ...].
(1)- [ولیدة النّبوّة و الإمامة: قد].
(2)- [أضاف فی ولیدة النّبوّة و الإمامة: و أبعد منّی].
(3)- [ولید النّبوّة و الإمامة: نومتی، و أضاف فیه: هذه عندما سمع الرّسول صلّی اللّه علیه و اله مقالتها].
(4)- [أضاف فی ولیدة النّبوّة و الإمامة: بکاء شدیدا].
(5- 5) [ولیدة النّبوّة الإمامة: و الغصن الأوّل الّذی تعلّقت به هو أمّک فاطمة، و الغصن الآخر أبوک علیّ، و الغصنان الآخران أخواک الحسنین، و أضاف فیه: و هکذا شاءت الأقدار أن تکون زینب أمّ المصائب، و کتب علیها أن تشارک الجدّ و الأب و الأمّ و الأخ فی مصابهم، لتکون عظیمة تعادل النّبوّة و الإمامة، کیف لا؟
و قد ورثت العصمة من جدّها محمّد صلّی اللّه علیه و اله و سلم، و الوقار من جدّتها خدیجة علیها السّلام، و الفصاحة من أبیها علیّ علیه السّلام، و الحیاء من أمّها فاطمة علیها السّلام، و الحلم من أخیها الحسن علیه السّلام، و الشّجاعة من أخیها الحسین علیه السّلام؛ إنّها لولیدة النّبوّة و الإمامة].
(6)- مجاری حال زینب علیها السّلام در حیات رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله و سلم
از این پیش بیان شد کلمات و وصایای رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله و سلم درباره آن مظلومه و چون هنگام رحلت رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله و سلم نزدیک شد و به روایت بحر المصائب، حضرت امیر المؤمنین و فاطمه زهرا و حسن و حسین علیهم السّلام هر یک خوابی دیدند که بر وفات رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله و سلم دلالت داشت. این‌وقت صدا به ناله و نحیب بلند کردند. در آن حال، زینب کبری به خدمت رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله و سلم آمد و عرض کرد: «یا رسول اللّه! یا جدّاه! دیشب خواب هولناکی دیدم؛ کأنّی بریح عاصفه انبعثت و سودّت الدّنیا و ما فیها و أظلمتها و حرّکتنی من جانب فرأیت شجرة عظیمة فتعلّقت بها من شدّة الرّیح قد قلعتها و ألقتها علی الأرض ثمّ تعلّقت علی غصن-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 296
النّقدیّ، زینب الکبری،/ 18- 19- عنه: البحرانی، العوالم (المستدرک)، 11- 2/ 946- 947؛ مثله الصّادق، ولیدة النّبوّة و الإمامة،/ 46- 47
__________________________________________________
- قوی من أغصان تلک الشّجرة فقطعتها أیضا ثمّ تعلّقت بفرع آخر فکسرته أیضا فتعلّقت علی فرعین متصلین من فروعها فکسرتهما أیضا فاستیقضت من نومی هذه».
عرض کرد: «یا جدا! دیشب در عالم رؤیا چنان دیدم که باد سختی وزیدن گرفت؛ به قسمی که دنیا را تاریک و ظلمانی کرد، و من از شدت و سختی آن باد به این طرف و آن طرف می‌افتادم. بالاخره درخت بزرگی به نظرم آمد. خود را به آن چسباندم. به‌ناگاه از شدت وزیدن باد، آن درخت از ریشه کنده شد. من خود را به یک شاخه محکمی آویختم. باد آن شاخه را درهم‌شکست. به شاخه دیگر معلق شدم. او را هم درهم‌شکست. در آن حال به دو شاخه که به هم اتصال داشت، خود را به آن چسباندم. از شدت وزیدن باد آن دو شاخه هم درهم‌شکست و نابود شد. من وحشت‌زده از خواب بیدار شدم.»
رسول خدا از شنیدن این خواب، سیلاب اشک از دیده بارید و سخت بگریست و فرمود: «ای نور دیده! آن درخت جد تو است که عنقریب تندباد اجل او را از پا به درآورد، و آن شاخه که نخست به آن علاقه جستی، مادر تو است، و آن شاخه دیگر پدر تو است، و آن دو شاخه دیگر دو برادر تو حسن و حسین می‌باشند که در مصیبت ایشان، دنیا تاریک شود، و تو در مصیبت آن‌ها جامه سیاه بپوشی.»
این اوّل مصیبتی بود که به امّ المصائب زینب رسید و از آن روز خود را مستعدّ بلا گرداند.
محلاتی، ریاحین الشریعه، 3/ 50- 51
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 297

قال الحسین بن حمدان الخصیبیّ: حدّثنی محمّد بن إسماعیل و علیّ بن عبد اللّه الحسنیّان، عن أبی شعیب محمّد بن نصیر، عن ابن الفرات، عن محمّد بن المفضّل، قال: سألت سیّدی أبا عبد اللّه الصّادق علیه السّلام، قال فی حدیث: [و ذکر أسئلة له عن المهدی المنتظر علیه السّلام و شؤونه و أجوبة الامام علیه السّلام عنها إلی أن] ثمّ تبتدئ فاطمة علیها السّلام بشکوی «1» ما نالها من أبی بکر و عمر، من «2» أخذ فدک منها، و مشیها إلیهم فی مجمع «3» الأنصار و المهاجرین «3»، و خطابها «4» إلی أبی بکر «4» فی أمر فدک، و ما ردّ علیها من قوله: إنّ الأنبیاء لا «5» وارث لهم «5»، و احتجاجها «6» علیه «7» بقول اللّه عزّ و جلّ بقصّة زکریّا و یحیی: فَهَبْ لِی مِنْ لَدُنْکَ وَلِیًّا یَرِثُنِی وَ یَرِثُ مِنْ آلِ یَعْقُوبَ وَ اجْعَلْهُ رَبِّ رَضِیًّا و قوله بقصّة داود و سلیمان: وَ وَرِثَ سُلَیْمانُ داوُدَ «6» و قول عمر لها: هاتی صحیفتک الّتی ذکرت أنّ أباک کتبها لک «8» علی فدک «8»، و إخراجها الصّحیفة، و أخذ عمر إیّاها منها، و نشره لها علی رؤوس الأشهاد من قریش و المهاجرین و الأنصار و سائر العرب، و تفله فیها، «8» و عرکه لها «8»، و تمزیقه إیّاها، و بکائها و رجوعها إلی قبر أبیها صلّی اللّه علیه و اله باکیة «9»، تمشی علی الرّمضاء و قد أقلقتها، و استغاثتها بأبیها «10»، و تمثّلها بقول «11» رقیّة بنت صفیّة «11»:
__________________________________________________
(1)- [فی البحار: و تشکو].
(2)- [فی البحار: و].
(3- 3) [البحار: من المهاجرین و الأنصار].
(4- 4) [البحار: له].
(5- 5) [البحار: لا تورّث].
(6- 6) [فی البحار: بقول زکریّا و یحیی علیهما السّلام و قصّة داود و سلیمان علیهما السّلام].
(7) (7) (7*) [العوالم: إلی أن قال:].
(8- 8) [لم یرد فی البحار].
(9)- [زاد فی البحار: حزینة].
(10)- [زاد فی البحار: باللّه].
(11- 11) [فی البحار: رقیفة بنت صیفیّ].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 298
قد کان بعدک أنباء و هینمة «1» لو کنت شاهدها لم تکثر الخطب
إنّا فقدناک فقد الأرض و ابلها و اختلّ أهلک «2» و اختلّت بها الرّیب «2»
أبدی «3» رجال لنا «4» ما فی «4» صدورهم لمّا نأیت و حالت دونک الحجب
لکلّ قوم لهم قربی «5» و منزلة عند الإله عن الأدنین مقترب
یا لیت بعدک کان الموت حلّ بنا أملوا أناس ففازوا بالّذی طلبوا (7*)
و تقصّ علیه قصّة أبی بکر و إنفاذ «6» خالد بن الولید و قنفذ و عمر جمیعا «7» لإخراج أمیر المؤمنین علیه السّلام من بیته إلی البیعة فی سقیفة بنی ساعدة و اشتغال أمیر المؤمنین، «8» و ضمّ أزواج رسول اللّه و تعزیتهنّ، و جمع القرآن و تألیفه «8» و إنجاز عداته، و هی ثمانون ألف درهم باع فیها تالده «9» و طارفه، و قضاها عنه.
و قول عمر له: اخرج، یا علیّ إلی ما أجمع علیه المسلمون «10» من البیعة لأمر أبی بکر، فما لک أن تخرج عمّا اجتمعنا علیه، فإن لم تفعل «10» قتلناک.
و قول فضّة جاریة فاطمة علیها السّلام: إنّ أمیر المؤمنین عنکم «11» مشغول و الحقّ له «12» لو أنصفتموه «13» و أتّقیتم اللّه و رسوله، و سبّ عمر لها، و جمع الحطب الجزل علی النّار «12»
__________________________________________________
(1)- [فی البحار: هنبئة].
(2- 2) [فی البحار: فاشهدهم فقد لعبوا].
(3)- [البحار: أبدت].
(4- 4) [البحار: فحوی].
(5)- [البحار: قرب].
(6)- [البحار: إنفاذه].
(7)- [البحار: و جمعه النّاس].
(8- 8) [البحار: بعد وفاة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله بضمّ أزواجه و قبره و تعزیتهم و جمع القرآن و قضاء دینه].
(9)- [البحار: تلیده].
(10- 10) [البحار: و إلّا].
(11)- [لم یرد فی البحار].
(12- 12) [البحار: إن أنصفتم من أنفسکم و أنصفتموه، و جمعهم الجزل و الحطب علی الباب].
(13)- [إلی هنا حکاه عنه فی مختصر بصائر الدّرجات و الرّجعة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 299
لإحراق أمیر «1» المؤمنین و فاطمة و الحسن و الحسین و زینب و رقیّة «2» و أمّ کلثوم و فضّة، و إضرامهم النّار علی الباب، و خروج فاطمة علیها السّلام «3» و خطابها لهم من وراء الباب.
و قولها: «و یحک یا عمر! ما هذه الجرأة علی اللّه و رسوله؟ ترید أن تقطع نسله من الدّنیا و تفنیه و تطفئ نور اللّه؟ و اللّه متمّ نوره» و أنتهاره لها.
و قوله: کفّی یا فاطمة! «4» فلو أن «4» محمّدا حاضر و «5» الملائکة تأتیه «6» بالأمر و النّهی «7» و الوحی من «7» اللّه، و ما علیّ إلّا کأحد المسلمین، فاختاری إن شئت خروجه إلی «8» بیعة أبی بکر «9» و إلّا أحرقکم بالنّار «9» جمیعا.
«10» و قولها له: یا شقیّ عدیّ! هذا رسول اللّه لم یبل له جبین فی قبره و لا مسّ الثّری أکفانه «10». ثمّ «11» قالت، و هی باکیة: أللّهمّ إلیک نشکو فقد نبیّک و رسولک و صفیّک، و ارتداد أمّته «12» و منعهم إیّانا حقّنا، الّذی جعلته لنا فی کتابک المنزل علی نبیّک بلسانه «13».
«14» و انتهار عمر لها و خالد بن الولید و قولهم «14»: دعی عنک یا فاطمة حماقة «15» النّساء،
__________________________________________________
(1)- [فی العوالم ص 567 مکانه: و جمعهم الجزل و الحطب علی الباب لإحراق بیت أمیر ...].
(2)- [لم یرد فی البحار و العوالم].
(3)- [زاد فی البحار و العوالم: إلیهم].
(4- 4) [فی البحار و العوالم: لیس].
(5)- [زاد فی البحار و العوالم: لا].
(6)- [فی البحار و العوالم: آتیة].
(7- 7) [فی البحار و العوالم: و الزّجر من عند].
(8)- [فی البحار و العوالم: لبیعة].
(9- 9) [فی البحار و العوالم: أو إحراقکم].
(10- 10) [لم یرد فی البحار و العوالم].
(11)- [البحار: فقالت].
(12)- [زاد فی البحار و العوالم: علینا].
(13)- [فی البحار و العوالم: المرسل].
(14- 14) [فی البحار و العوالم: قال لها عمر].
(15)- [فی البحار و العوالم: حمقات].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 300
«1» فکم یجمع اللّه لکم «1» النّبوّة و الرّسالة و أخذت النّار فی خشب الباب.
و أدخل «2» قنفذ (لعنه اللّه) یده یروم فتح الباب، و ضرب عمر لها «3» بسوط أبی بکر «3» علی عضدها، حتّی صار کالدّملج الأسود «4» المحترق، و أنینها من ذلک، و بکاها «4» و رکل عمر الباب برجله، حتّی أصاب بطنها و هی حامل بالمحسّن لستّة أشهر، و إسقاطها، «5» و صرختها عند رجوع الباب «5».
و هجوم عمر و قنفذ و خالد، و صفقة «6» عمر علی «6» خدّها حتّی «7» أبری قرطها «7» تحت خمارها، فانتثر «8»، و هی تجهز بالبکاء تقول: یا «9» أبتاه یا رسول اللّه! ابنتک فاطمة «10» تضرب، و یقتل جنین فی بطنها، «11» و یصفق، یا أبتاه! خدّ لها کنت تصونه من ضیم الهوان یصل إلیه من فوق الخمار «12» و ضربها بیدها علی الخمار لتکشفه، و رفعها ناصیتها إلی السّماء تدعو إلی اللّه «11».
و خروج أمیر المؤمنین من داخل «13» البیت محمّر العینین دائر الحدقتین «13»، حاسرا حتّی ألقی ملاءته علیها، و ضمّها «14» لصدره و قال «14»: یا ابنة رسول اللّه! قد علمت أنّ «15» اللّه
__________________________________________________
(1- 1) [فی البحار: فلم یکن اللّه لیجمع و فی العوالم: فلم یکن اللّه لیجمعکم].
(2)- [فی البحار و العوالم: إدخال].
(3- 3) [فی البحار و العوالم: بالسّوط].
(4- 4) [لم یرد فی البحار و العوالم].
(5- 5) [فی البحار و العوالم: إیّاه].
(6- 6) [لم یرد فی البحار و العوالم].
(7- 7) [فی البحار و العوالم: بدا قرطاها].
(8)- [لم یرد فی البحار و العوالم].
(9)- [فی البحار و العوالم: وا أبتاه، وا رسول اللّه].
(10)- [زاد فی البحار و العوالم: تکذّب].
(11- 11) [لم یرد فی البحار و العوالم].
(12) (12) (12*) [العوالم: إلی أن قال:].
(13- 13) [فی البحار و العوالم: الدّار محمّر العین].
(14- 14) [فی البحار و العوالم: إلی صدره و قوله لها].
(15) (15) (15*) [فی البحار و العوالم: أباک بعثه اللّه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 301
بعث أباک (15*) رحمة للعالمین، فاللّه اللّه أن تکشفی «1» أو ترفعی ناصیتک، فو اللّه یا فاطمة لئن فعلت ذلک لا یبقی «2» اللّه علی الأرض من یشهد أنّ محمّدا رسول اللّه، و لا موسی و لا عیسی و لا إبراهیم و لا نوح و لا آدم، و لا دابّة تمشی علی وجه الأرض و لا طائر یطیر «3» فی السّماء إلّا هلک «4».
ثمّ قال إلی ابن الخطّاب: لک الویل «5» کلّ الویل بالکیل «5» من یومک هذا و ما بعده و ما یلیه، اخرج قبل أن أخرج «6» سیفی «7» ذا الفقار «7» فأفنی غابر الأمّة.
فخرج عمر و خالد بن الولید و قنفذ و عبد الرّحمان بن أبی بکر و صاروا «8» من خارج الدّار، فصاح «9» أمیر المؤمنین بفضّة: إلیک «10» مولاتک فاقبلی منها ما تقبل «11» النّساء، و قد جاءها المخاض من الرّفسة وردّه «12» الباب، فأسقطت «13» محسنا علیه السّلام «14» قتیلا، و عرفت أمیر المؤمنین إلیه التّسلیم، فقال لها: یا فضّة! لقد عرف رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم و عرفت و عرفت فاطمة و عرف الحسن و عرف الحسین بهذا الفعل، و نحن فی نور الأظلّة أنوار عن یمین العرش، فواریه بقعر البیت «14»، فإنّه لا حق بجدّه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله (12*)، و یشکو «15».
__________________________________________________
(1)- [زاد فی البحار و العوالم: خمارک و].
(2)- [فی البحار و العوالم: أبقی].
(3)- [لم یرد فی البحار و العوالم].
(4)- [فی البحار و العوالم: أهلکه اللّه].
(5- 5) [لم یرد فی البحار و العوالم].
(6)- [فی البحار و العوالم: أشهّر].
(7- 7) [لم یرد فی البحار و العوالم].
(8)- [فی البحار و العوالم: فصاروا].
(9)- [فی البحار و العوالم: و صاح].
(10)- [فی البحار و العوالم: یا فضّة].
(11)- [فی البحار و العوالم: تقبله].
(12)- [فی البحار و العوالم: وردّ].
(13)- [فی البحار و العوالم: فسقطت].
(14- 14) [فی البحار و العوالم: فقال أمیر المؤمنین علیه السّلام].
(15)- [زاد فی البحار و العوالم: إلیه و إلی هنا حکاه العوالم عن البحار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 302
حمل أمیر المؤمنین لها فی سواد اللّیل و الحسن و الحسین و زینب و أمّ کلثوم إلی دور المهاجرین و الأنصار یذکّرهم باللّه و رسوله و عهده الّذی بایعوا اللّه و رسوله «1» علیه فی أربع «2» مواطن: فی حیاة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و تسلیمهم علیه بإمرة المؤمنین جمیعهم «3»، فکلّ یعده «4» النّصرة لیومه «4» المقبل، فلمّا أصبح قعد جمیعهم عنده «5» «6» ثمّ یشکو إلیه أمیر المؤمنین المحن السّبعة «7» الّتی امتحن بها بعده، «8» و نقض المهاجرین و الأنصار قولهم لمّا تنازعت قریش فی الإمامة و الخلافة قد منع صاحب هذا الأمر حقّه، فإذا منع فنحن أولی به من قریش الّذین قتلوا رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم و کبّسوه فی فراشه حتّی خرج منهم هاربا إلی الغار إلی المدینة فآویناه و نصرناه و هاجرنا إلیه، فقالت الأنصار حتّی قال من الحزبین: منّا أمیر و منکم أمیر، فأقام عمر أربعین شاهدا قسامة، شهدوا علی رسول اللّه زورا و بهتانا أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم قال: «الأئمّة من قریش فأطیعوهم ما أطاعوا اللّه فإن عصوا فالحوهم لحی هذا القضیب» ورمی القضیب من یده فکانت أوّل قسامة زور شهدت فی الإسلام علی رسول‌اللّه صلّی اللّه علیه و اله و إن رقبوا الأمر إلی أبی بکر و جاؤوا یدعونی إلی بیعته فامتنعت إذ لا ناصر لی، و قد علم اللّه و رسوله أن لو نصرنی سبعة من سائر المسلمین لما وسعنی القعود، فوثبوا علیّ و فعلوا بابنتک یا رسول اللّه ما شکیته إلیک و أنت أعلم به، ثمّ جاؤوا بی فأخرجونی من داری مکرها، و ثلبونی، و کان من قصّتی فیهم «8» مثل قصّة هارون مع بنی إسرائیل و قولی کقوله لموسی: قالَ ابْنَ أُمَّ إِنَّ الْقَوْمَ اسْتَضْعَفُونِی وَ کادُوا یَقْتُلُونَنِی فَلا تُشْمِتْ بِیَ الْأَعْداءَ وَ لا تَجْعَلْنِی مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ «9»، و قوله: قالَ یَا بْنَ أُمَّ لا تَأْخُذْ بِلِحْیَتِی وَ لا
__________________________________________________
(1)- [زاد فی البحار: و بایعوه].
(2)- [البحار: أربعة].
(3)- [البحار: فی جمیعها].
(4- 4) [البحار: بالنّصر فی یومه].
(5)- [البحار: عنه].
(6)- [إلی هنا حکاه عنه فی العوالم].
(7)- [البحار: العظیمة].
(8- 8) [البحار: و قوله لقد کانت قصّتی].
(9)- الأعراف: 150.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 303
بِرَأْسِی إِنِّی خَشِیتُ أَنْ تَقُولَ فَرَّقْتَ بَیْنَ بَنِی إِسْرائِیلَ وَ لَمْ تَرْقُبْ قَوْلِی «1» فصبرت محتسبا راضیا، و کانت الحجّة علیهم فی خلافی و نقض عهدی الّذی عاهدتهم علیه یا رسول اللّه.
الخصیبی، الهدایة الکبری،/ 392، 406- 409- عنه: حسن بن سلیمان الحلّی، مختصر بصائر الدرجات،/ 179، 191- 192؛ الاسترآبادی، الرّجعة،/ 100، 130- 134؛ المجلسی، البحار، 53/ 17- 20؛ البحرانی، العوالم، 11- 2/ 749- 751، 567- 569
قال: ثمّ بکی الصّادق و قال: یا مفضّل! لو قلت عینا بکت ما فی الدّموع من ثواب و إنّما نرجو أن بکینا الدّماء أن ثاب به. فبکی المفضّل طویلا، ثمّ قال: یا ابن رسول اللّه! إنّ یومکم فی القصاص لأعظم من یوم محنتکم. فقال له الصّادق: و لا کیوم محنتنا بکربلا و إن کان کیوم السّقیفة و إحراق الباب علی أمیر المؤمنین و فاطمة و الحسن و الحسین و زینب و أمّ کلثوم و فضّة و قتل محسن بالرّفسة لأعظم و أمرّ لأنّه أصل یوم الفراش.
الخصیبی، الهدایة الکبری،/ 417
و عنه، عن أبیه، عن «2» أحمد بن الخطیب، عن أبی المطّلب جعفر بن محمّد بن المفضّل «3»، عن محمّد بن سنان الزّاهریّ «4»، عن عبد اللّه بن عبد الرّحمان الأصمّ، عن مدیح «5»، عن هارون «6» بن سعد «7»، قال: «8» سمعت أبا الطّفیل عامر بن واثلة یقول «8»: سمعت أمیر المؤمنین علیه السّلام یقول لعمر: من علّمک الجهالة، یا مغرور؟ «9» و أیم اللّه لو کنت بصیرا و کنت فی دنیاک تاجرا نحریرا، و کنت فیما أمرک رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله أرکبت و فرشت الغضب «9» و لما أحببت أن
__________________________________________________
(1)- طه: 94.
(2)- [فی مدینة المعاجز مکانه: الدّیلمیّ الحسن بن أبی الحسن رحمه اللّه و الخصیبیّ: بإسناده عن ...].
(3)- [مدینة المعاجز: الفضیل].
(4)- [مدینة المعاجز: الزّهریّ].
(5)- [مدینة المعاجز: مدلج].
(6)- [فی الإرشاد مکانه: و بإسناده إلی هارون ...].
(7)- [مدینة المعاجز: سعید].
(8- 8) [لم یرد فی الإرشاد و مدینة المعاجز].
(9- 9) [فی الإرشاد و مدینة المعاجز: أما و اللّه لو کنت بصیرا، أو کنت بما أمرک به رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله خبیرا، أو کنت فی دینک تاجرا نحریرا لرکبت العقر، و لفرشت القصب].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 304
یتمثّل «1» لک الرّجال قیاما «2»، و لما ظلمت عترة النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله «3» بقبیح الفعال «3»، غیر أنّی أراک فی الدّنیا قتیلا بجراحة من عبد أمّ معمر، تحکم علیه جورا «4» فیقتلک توفیقا یدخل «5»- و اللّه- الجنان علی الرّغم منک. و اللّه «6» لو کنت من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله سامعا مطیعا لما وضعت سیفک «7» فی عنقک «7»، و لما خطبت علی المنبر «8» و لکأنّی بک «8» قد دعیت فأجبت و نودی باسمک فأحجمت «9» لک هتک «9» سترا و صلبا و لصاحبک الّذی اختارک و قمت مقامه من بعده.
فقال «10» عمر: یا أبا الحسن أما تستحی لنفسک من هذا إلیک «11»؟ فقال له أمیر المؤمنین علیه السّلام: «12» ما قلت لک «13» إلّا ما سمعت «14»، و ما «15» نطقت إلّا ما علمت.
قال: فمتی هذا «16» یا أمیر المؤمنین؟ قال: إذا «17» أخرجت جیفتیکما «17» عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله من قبریکما الّذین لم «18» تدفنا فیها إلّا «18» لئلّا یشکّ أحد فیکما إذا نبشتما، و لو دفنتما
__________________________________________________
(1)- [مدینة المعاجز: تتمثّل].
(2)- [الإرشاد: قیاعا].
(3- 3) [الإرشاد: بقبح الفعل].
(4)- [الإرشاد: بالجور].
(5)- [أضاف فی الإرشاد و مدینة المعاجز: به].
(6)- [لم یرد فی الإرشاد].
(7- 7) [مدینة المعاجز: علی عاتقک].
(8- 8) [الإرشاد: کأنّی أراک و].
(9- 9) [فی الإرشاد و مدینة المعاجز: و إن لک بعد القتل لهتک].
(10)- [أضاف فی الإرشاد و مدینة المعاجز: له].
(11)- [فی الإرشاد و مدینة المعاجز: التکهنّ].
(12)- [أضاف فی الإرشاد و مدینة المعاجز: و اللّه].
(13)- [لم یرد فی الإرشاد].
(14)- [زاد فی مدینة المعاجز: من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله].
(15)- [الإرشاد: لا].
(16)- [الإرشاد: یکون].
(17- 17) [فی الإرشاد و مدینة المعاجز: خرجت جیفتکما].
(18- 18) [فی الإرشاد و مدینة المعاجز: ترقدا فیهما نهارا و لا لیلا].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 305
بین المسلمین لشکّ شاکّ، و ارتاب مرتاب، و ستصلبان «1» علی أغصان دوحة «2» یابسة فتورق «3» تلک الدّوحة «4» بکما، و تفرّع و تخضرّ «5» بکما فتکونا «5» لمن أحبّکما و رضی بفعلکما «6» آیة «7» لیمیز اللّه الخبیث من الطّیّب، و لکأنّی «8» أنظر إلیکما و النّاس یسألون ربّهم العافیة ممّا «9» بلیتما به. قال: فمن یفعل ذلک یا أبا الحسن؟ قال: عصابة قد فرقت بین السّیوف أغمادها، و ارتضاهم اللّه لنصرة دینه، فما تأخذهم فی اللّه لومة لائم، و لکأنّی أنظر إلیکما، و قد أخرجتما من قبریکما «10» طریّین بصورتیکما «10» حتّی تصلبا علی الدّوحات، فیکون ذلک فتنة لمن أحبّکما.
ثمّ یؤتی بالنّار الّتی أضرمت لإبراهیم (صلوات اللّه علیه) «11» و لجرجیس و دانیال و کلّ نبیّ و صدّیق و مؤمن و مؤمنة «12». [ثمّ یؤمر بالنّار] «13» «14» و هی النّار «14» الّتی أضرمتموها علی باب داری لتحرقونی، و فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و ابنیّ الحسن و الحسین و ابنتیّ زینب و أمّ کلثوم، حتّی تحرقا بها، و یرسل اللّه إلیکما «15» ریحا مدبرة «16» فتنسفکما فی الیمّ نسفا،
__________________________________________________
(1)- [فی الإرشاد و مدینة المعاجز: صلبتما].
(2)- [فی الإرشاد و مدینة المعاجز: دوحات شجرة].
(3)- [الإرشاد: فورق].
(4)- [فی الإرشاد و مدینة المعاجز: الدّوحات].
(5- 5) [فی الإرشاد: فتکون فتنة و مدینة المعاجز: فیکون علامة].
(6)- [فی الإرشاد و مدینة المعاجز: بفعالکما].
(7)- [لم یرد فی الإرشاد و مدینة المعاجز].
(8)- [الإرشاد: و کأنّی].
(9)- [أضاف فی الإرشاد: قد].
(10- 10) [فی الإرشاد: غضیّن رطبین طریّین و مدینة المعاجز: غضیّن طریّین].
(11)- [أضاف فی الإرشاد و مدینة المعاجز: و یحیی].
(12)- [لم یرد فی الإرشاد و مدینة المعاجز].
(13)- [من الإرشاد و مدینة المعاجز].
(14- 14) [لم یرد فی الإرشاد].
(15)- [فی الإرشاد: علیکما و مدینة المعاجز: علیکم].
(16)- [فی الإرشاد و مدینة المعاجز: مرّة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 306
و «1» یأخذ السّیف «2» من «3» کان منکما «2» و یصیر مصیرکما إلی النّار جمیعا، و تخرجان إلی البیداء إلی موضع الخسف الّذی قال اللّه تعالی: وَ لَوْ تَری إِذْ فَزِعُوا فَلا فَوْتَ وَ أُخِذُوا مِنْ مَکانٍ قَرِیبٍ «4» یعنی من تحت أقدامکما «5».
قال: یا أبا الحسن! تفرّق «6» بیننا و بین رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله؟
قال: نعم.
قال: یا أبا الحسن! إنّک سمعت هذا و إنّه حقّ؟
قال: فحلف أمیر المؤمنین أنّه سمعه من النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله، فبکی عمر و قال:
«7» أعوذ باللّه ممّا تقول، فهل لک علامة؟
قال: نعم، قتل فظیع، و موت سریع «8»، و طاعون شنیع، و لا یبقی من النّاس «9» فی ذلک «10» إلّا ثلثهم، و ینادی مناد من السّماء باسم رجل من ولدی، و تکثر الآفات «11» حتّی یتمنّی الأحیاء الموت ممّا یرون من الأهوال «12»، «13» و ذلک ممّا أسئتمنا «13»، فمن هلک «14» استراح،
__________________________________________________
(1)- [فی الإرشاد و مدینة المعاجز: بعد أن].
(2- 2) [مدینة المعاجز: منکما ما أخذ].
(3)- [الإرشاد: ما].
(4)- سبأ: 51.
(5)- [الإرشاد: أقدامکم و مدینة المعاجز: أقدامهم].
(6)- [فی الإرشاد و مدینة المعاجز: یفرّق].
(7)- [أضاف فی الإرشاد و مدینة المعاجز: إنّی].
(8)- [الإرشاد: ذریع].
(9)- [أضاف فی الإرشاد: أحد].
(10)- [أضاف فی الإرشاد: الوقت و مدینة المعاجز: الزّمان].
(11)- [فی الإرشاد و مدینة المعاجز: الآیات].
(12)- [الإرشاد: الآیات].
(13- 13) [لم یرد فی الإرشاد و مدینة المعاجز].
(14)- [الإرشاد: أهلک].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 307
و من کان له عند اللّه خیر نجا، ثمّ یظهر رجل من عترتی «1» فیملأ الأرض قسطا «2» و عدلا کما ملئت جورا و ظلما یأتیه اللّه ببقایا «3» قوم موسی، و یحیی له أصحاب الکهف «4»، و تنزل «5» السّماء قطرها و تخرج الأرض نباتها.
قال له عمر: فإنّک «6» لا تحلف إلّا علی الحقّ «7» «8» فإنّک إن تهدّدنی بفعال ولدک «8»، فو اللّه لا تذوق «9» من حلاوة الخلافة شیئا، أنت و لا ولدک، و إن قبل قولی لینصرنی و لصاحبی من ولدک قبل أن أصیر إلی ما قلت.
فقال له أمیر المؤمنین علیه السّلام: تبّا لک إن تزداد إلّا عدوانا، فکأنّی بک قد أظهرت الحسرة، و طلبت الأقالة، حیث لا ینفعک ندمک «9».
فلمّا حضرت عمر الوفاة أرسل إلی أمیر المؤمنین علیه السّلام «10» فأبی أن یجی‌ء، فأرسل إلیه جماعة من أصحابه فطلبوه إلیه أن یأتیه، ففعل. فقال عمر: یا أبا الحسن! هؤلاء حالّونی «10» ممّا ولّیت من أمرهم «11»، فإن رأیت أن تحالّنی «12»، «13» فافعل، فقام أمیر المؤمنین علیه السّلام «13» و قال:
__________________________________________________
(1)- [فی الإرشاد و مدینة المعاجز: ولدی].
(2)- [لم یرد فی مدینة المعاجز].
(3)- [الإرشاد: ببقیا].
(4)- [أضاف فی الإرشاد و مدینة المعاجز: و یؤیّده اللّه بالملائکة و الجنّ و شیعتنا المخلصین].
(5)- [فی الإرشاد و مدینة المعاجز: ینزل من].
(6)- [فی الإرشاد و مدینة المعاجز: یا أبا الحسن! أما إنّی أعلم إنّک].
(7)- [الإرشاد: الحقّ].
(8- 8) [لم یرد فی الإرشاد و مدینة المعاجز].
(9- 9) [فی الإرشاد و مدینة المعاجز: أنت و لا أحد من ولدک حلاوة (مدینة المعاجز: حلو) الخلافة أبدا.
فقال أمیر المؤمنین علیه السّلام: إنّکم لا تزدادون لی و لولدی إلّا عداوة].
(10- 10) [الإرشاد: فقال له: یا أمیر المؤمنین یا أبا الحسن! اعلم أنّ أصحابی هؤلاء و قد أحلونی (مدینة المعاجز: حلّلونی)].
(11)- [الإرشاد: أمورهم].
(12)- [فی الإرشاد: تحلّنی، و مدینة المعاجز: تحلّلنی].
(13- 13) [لم یرد فی الإرشاد و مدینة المعاجز].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 308
أرأیت «1» إن «2» حاللتک فمن حالل بتحلیل دیّان یوم الدّین، ثمّ «2» ولّی و هو یقول: وَ أَسَرُّوا النَّدامَةَ لَمَّا رَأَوُا الْعَذابَ «3» فکان هذا من دلائله علیه السّلام «4» الّذی شهد أکثرها و صحّ ما نبأ به فهو حقّ «4».
الخصیبی، الهدایة الکبری،/ 162- 164- عنه: الدّیلمی، إرشاد القلوب،/ 253- 255؛ السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز، 2/ 243- 247
أقول: أجاز لی بعض الأفاضل فی مکّة- زاد اللّه شرفها- روایة هذا الخبر، و أخبرنی أنّه أخرجه من الجزء الثّانی من کتاب دلائل الإمامة «5»، و هذه صورته:
حدّثنا أبو الحسین محمّد بن هارون بن موسی التّلعکبریّ، قال: حدّثنا أبی رضی اللّه عنه، قال: حدّثنا أبو علیّ محمّد بن همام، قال: حدّثنا جعفر بن محمّد بن مالک الفزاریّ الکوفیّ، قال: حدّثنی عبد الرّحمان بن سنان الصّیرفیّ، عن جعفر بن علیّ الحوار، عن الحسن بن مسکان، عن المفضّل بن عمر الجعفیّ، عن جابر الجعفیّ، عن سعید بن المسیّب، قال:
لمّا قتل الحسین بن علیّ (صلوات اللّه علیهما) و ورد نعیه إلی المدینة، و ورد الأخبار بجزّ رأسه و حمله إلی یزید بن معاویة، و قتل ثمانیة عشر من أهل بیته، و ثلاث و خمسین رجلا
__________________________________________________
(1)- [مدینة المعاجز: أرأیتک].
(2- 2) [فی الإرشاد و مدینة المعاجز: (الإرشاد: أن لو) أحللتک أنا فهل لک من (مدینة المعاجز: فی) تحلیل من قد مضی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و ابنته].
(3)- یونس: 54.
(4- 4) [لم یرد فی الإرشاد و مدینة المعاجز].
(5)- دلائل الإمامة، لأبی جعفر محمّد بن جریر بن رستم الطّبریّ الآملیّ المازندرانیّ المعاصر للشّیخ الطّوسیّ و النجاشیّ، و یقال له: دلائل الأئمّة، و الدّلائل، و فصّل عنه شیخنا الطّهرانی فی الذّریعة 8/ 241- 247 برقم 1018، و یظهر منها أنّ المطبوع منه ناقص و هو الّذی وصل إلی الشّیخ النّوری، و یظهر من هذه العبارة انّ ما وصل إلی شیخنا المجلسی (طاب ثراه) کذلک، إذ لم نجده فی کلا طبعتی الکتاب، الحیدریّة، النّجف 1383 ه، و الأخری طبعة إیران.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 309
من شیعته، و قتل «1» علیّ «2» ابنه بین یدیه و هو طفل بنشابة، و سبی ذراویه «3» أقیمت المآتم عند أزواج النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله فی منزل أمّ سلمة (رضی اللّه عنها)، و فی دور المهاجرین و الأنصار، قال: فخرج عبد اللّه بن عمر بن الخطّاب صارخا من داره لاطما وجهه شاقّا جیبه، یقول: یا معشر بنی هاشم و قریش و المهاجرین و الأنصار! یستحلّ هذا من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله فی أهله و ذرّیّته و أنتم أحیاء ترزقون؟! لا قرار دون یزید، و خرج من المدینة تحت لیله، لا یرد مدینة إلّا صرخ فیها و استنفر أهلها علی یزید، و أخباره یکتب بها إلی یزید، فلم یمرّ بملأ من النّاس إلّا «4» لعنه و سمع «4» کلامه، و قالوا هذا عبد اللّه بن عمر ابن «5» خلیفة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و هو ینکر فعل یزید بأهل بیت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و یستنفر النّاس علی یزید، و إنّ من لم یجبه «6» لا دین له و لا إسلام، و اضطرب الشّام بمن فیه، و ورد دمشق و أتی باب اللّعین یزید فی خلق من النّاس یتلونه، فدخل إذن یزید إلیه فأخبره بوروده «7» و یده علی أمّ رأسه و النّاس یهرعون إلیه قدّامه و وراءه، فقال یزید: فورة من فورات أبی محمّد، و عن قلیل یفیق منها، فأذن له وحده فدخل صارخا یقول: لا أدخل یا أمیر المؤمنین! و قد فعلت بأهل بیت «8» محمّد صلّی اللّه علیه و اله «9» ما لو «9» تمکّنت التّرک و الرّوم ما استحلّوا ما استحللت، و لا فعلوا ما فعلت، قم عن هذا البساط حتّی یختار المسلمون من هو أحقّ به منک، فرحّب به یزید و تطاول له و ضمّه إلیه و قال له: یا أبا محمّد! اسکن من فورتک «10»،
__________________________________________________
(1)- [زاد فی الدّمعة: ابنه].
(2)- [زاد فی الدّمعة: و].
(3)- فی مطبوع البحار: زراریه، و هو غلط.
(4- 4) [الدّمعة: یتبعه و یسمع].
(5)- لا توجد: ابن .. فی (س)، و وضع علیها رمز نسخة بدل فی (ک).
(6)- فی (س): یحبّه.
(7)- (س): ودوده.
(8)- [لم یرد فی الدّمعة].
(9- 9) [الدّمعة: فلو].
(10)- [زاد فی الدّمعة: و بغیک].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 310
و اعقل، و انظر بعینک و اسمع بأذنک؛ ما تقول «1» فی أبیک عمر بن الخطّاب أکان هادیا مهدیّا خلیفة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و ناصره و مصاهره بأختک حفصة، و الّذی قال: لا یعبد اللّه سرّا؟!.
فقال عبد اللّه: هو کما وصفت، فأیّ شی‌ء تقول فیه؟.
قال: أبوک قلّد أبی أمر الشّام أم أبی قلّد أباک خلافة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله؟.
فقال: أبی قلّد أباک الشّام.
قال: یا أبا محمّد! أفترضی به و بعهده إلی أبی أو ما ترضاه؟.
قال: بل أرضی.
قال: أفترضی بأبیک؟.
قال: نعم. فضرب یزید بیده علی ید عبد اللّه بن عمر و قال له: قم- یا أبا محمّد- حتّی تقرأ «2»، فقام معه حتّی ورد خزانة من خزائنه، فدخلها و دعا بصندوق ففتحه و استخرج منه تابوتا مقفّلا مختوما فاستخرج منه طومارا لطیفا فی خرقة حریر سوداء، فأخذ الطّومار بیده و نشره، ثمّ قال: یا أبا محمّد! هذا خطّ أبیک؟. قال: أی و اللّه ..
فأخذه من یده فقبّله، فقال له: إقرأ، فقرأه ابن عمر، فإذا فیه:
بسم اللّه الرّحمن الرّحیم، إنّ الّذی أکرهنا بالسّیف علی الإقرار به فأقررنا، و الصّدور و غرة، و الأنفس واجفة، و النّیّات و البصائر شائکة ممّا کانت علیه من جحدنا ما دعانا إلیه و أطعناه فیه رفعا لسیوفه عنّا، و تکاثره بالحیّ علینا من الیمن، و تعاضد من سمع به ممّن ترک دینه و ما کان علیه آباؤه فی قریش، فبهبل أقسم و الأصنام و الأوثان و اللّات و العزّی ما جحدها عمر مذ عبدها! و لا عبد للکعبة ربّا! و لا صدّق لمحمّد صلّی اللّه علیه و اله قولا، و لا ألقی السّلام إلّا للحیلة علیه و إیقاع البطش به، فإنّه قد أتانا بسحر عظیم، و زاد فی سحره علی سحر بنی إسرائیل مع موسی و هارون و داود و سلیمان و ابن أمّه عیسی، و لقد
__________________________________________________
(1)- [الدّمعة: نقول].
(2)- [الدّمعة: تقرأه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 311
أتانا بکلّ ما أتوا به من السّحر و زاد علیهم ما لو أنّهم شهدوه لأقرّوا له بأنّه سیّد السّحرة، فخذ- یا ابن أبی سفیان- سنّة قومک و اتّباع ملّتک و الوفاء بما کان علیه سلفک من جحد هذه البنیّة الّتی یقولون إنّ لها ربّا أمرهم بإتیانها و السّعی حولها و جعلها لهم قبلة فأقرّوا بالصّلاة و الحجّ الّذی جعلوه رکنا، و زعموا أنّه للّه اختلقوا «1»، فکان ممّن أعان محمّدا منهم هذا الفارسیّ الطّمطانیّ «2»: روزبه، و قالوا إنّه أوحی إلیه: إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِی بِبَکَّةَ مُبارَکاً وَ هُدیً لِلْعالَمِینَ «3»، و قولهم: قَدْ نَری تَقَلُّبَ وَجْهِکَ فِی السَّماءِ فَلَنُوَلِّیَنَّکَ قِبْلَةً تَرْضاها فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ حَیْثُ ما کُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَکُمْ شَطْرَهُ «4»، و جعلوا صلاتهم «5» للحجارة، فما الّذی أنکره علینا لو لا سحره من عبادتنا للأصنام و الأوثان و اللّات و العزّی و هی من الحجارة و الخشب و النّحاس و الفضّة و الذّهب، لا- و اللّات و العزّی- ما وجدنا سببا للخروج عمّا عندنا و إن سحروا و موّهوا، فانظر بعین مبصرة، و اسمع بأذن واعیة، و تأمّل بقلبک و عقلک ما هم فیه، و اشکر اللّات و العزّی و استخلاف السّیّد الرّشید عتیق بن عبد العزّی علی أمّة محمّد و تحکّمه فی أموالهم و دمائهم و شریعتهم و أنفسهم و حلالهم و حرامهم، و جبایات الحقوق الّتی زعموا أنّهم یجبونها «6» لربّهم لیقیموا بها أنصارهم و أعوانهم، فعاش شدیدا رشیدا یخضع جهرا و یشتدّ سرّا، و لا یجد حیلة غیر معاشرة القوم، و لقد و ثبت و ثبة علی شهاب بنی هاشم الثّاقب، و قرنها الزّاهر «7»، و علمها النّاصر، و عدّتها و عددها المسمّی بحیدرة المصاهر لمحمّد علی المرأة الّتی جعلوها سیّدة نساء العالمین یسمّونها: فاطمة، حتّی أتیت دار علیّ و فاطمة و ابنیهما الحسن و الحسین و ابنتیهما زینب و أمّ کلثوم، و الأمة المدعوّة بفضّة، و معی خالد
__________________________________________________
(1)- فی (ک) و الدّمعة: اختلفوا.
(2)- [الدّمعة: الطمطمانی].
(3)- آل عمران: 96.
(4)- البقرة: 144.
(5)- [الدّمعة: صلواتهم].
(6)- فی (ک): یجیبونها.
(7)- [الدّمعة: الظّاهر].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 312
ابن ولید و قنفذ مولی أبی بکر و من صحب من خواصّنا، فقرعت الباب علیهم قرعا شدیدا، فأجابتنی الأمة، فقلت لها: قولی لعلیّ: دع الأباطیل و لا تلج نفسک إلی طمع الخلافة، فلیس الأمر لک، الأمر لمن اختاره المسلمون و اجتمعوا علیه، و ربّ اللّات و العزّی لو کان الأمر و الرّأی لأبی بکر لفشل عن الوصول إلی ما وصل إلیه من خلافة ابن أبی کبشة، لکنّی أبدیت لها صفحتی، و أظهرت لها بصری، و قلت للحیّین- نزار و قحطان- بعد أن قلت لهم لیس الخلافة إلّا فی قریش، فأطیعوهم ما أطاعوا اللّه، و إنّما قلت ذلک لما سبق من ابن أبی طالب من وثوبه و استیثاره بالدّماء الّتی سفکها فی غزوات محمّد و قضاء دیونه، و هی- ثمانون ألف درهم- و إنجاز عداته، و جمع القرآن، فقضاها علی تلیده و طارفه «1»، و قول المهاجرین و الأنصار- لمّا قلت إنّ الإمامة فی قریش- قالوا:
هو الأصلع البطین أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب الّذی أخذ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله البیعة له علی أهل ملّته، و سلّمنا له بإمرة المؤمنین فی أربعة مواطن، فإن کنتم نسیتموها- معشر قریش- فما نسیناها و لیست البیعة و لا الإمامة و الخلافة و الوصیّة إلّا حقّا مفروضا، و أمرا صحیحا، لا تبرّعا و لا ادّعاء فکذّبناهم، و أقمت أربعین رجلا شهدوا علی محمّد أنّ الإمامة بالاختیار.
المجلسی، البحار، 30/ 286- 290 رقم 151- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 194- 198
... فقال المفضّل للصّادق علیه السّلام: یا مولای! ما فی الدّموع من ثواب؟ قال: ما لا یحصی إذا کان من محقّ. فبکی المفضّل (بکاء) طویلا و یقول:
یا ابن رسول اللّه! إنّ یومکم فی القصاص لأعظم من یوم محنتکم.
فقال له الصّادق علیه السّلام: و لا کیوم محنتنا بکربلاء، و إن کان یوم السّقیفة، و إحراق النّار علی باب أمیر المؤمنین و الحسن و الحسین و فاطمة و زینب و أمّ کلثوم علیهم السّلام و فضّة، و قتل
__________________________________________________
(1)- قال فی القاموس 1/ 279: التّلید: ما ولد عندک من مالک أو نتج. أقول: إنّه کنایة عن القدیم، و الطّارف ضدّه، کما فی النّهایة 1/ 194. و فی الدّمعة: طارقه.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 313
محسن بالرّفسة أعظم و أدهی و أمرّ، لأنّه أصل یوم العذاب «1».
و قال علیه السّلام: و یأتی محسن مخضّبا محمولا، تحمله خدیجة بنت خویلد و فاطمة ابنة أسد أمّ أمیر المؤمنین علیه السّلام و هما جدّتاه، و أمّ هانئ و جمانة عمّتاه، ابنتا أبی طالب، و أسماء ابنة عمیس الخثعمیّة صارخات، أیدیهنّ علی خدودهنّ، و نواصیهنّ منشّرة، و الملائکة تسترهنّ بأجنحتهنّ؛
و فاطمة أمّه تبکی و تصیح و تقول: هذا یومکم الّذی کنتم توعدون؛
و جبرئیل یصیح- یعنی محسنا- و یقول: إنّی مظلوم فانتصر؛
فیأخذ رسول اللّه محسنا علی یدیه رافعا له إلی السّماء و هو یقول:
إلهی و سیّدی صبرنا فی الدّنیا احتسابا، و هذا الیوم الّذی تَجِدُ کُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَیْرٍ مُحْضَراً وَ ما عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَیْنَها وَ بَیْنَهُ أَمَداً بَعِیداً.
البحرانی، العوالم (من المستدرک من نوائب الدّهور)، 11- 2/ 567، 1185
«عدد المرّات الّتی ضربها عمر»: إنّ عمر الّذی لم یحدّثنا التّأریخ، و لا فی روایة واحدة أنّه قد قتل کافرا أو مشرکا طیلة غزوات المسلمین فی صدر الإسلام، أو فی خلافته، سوی الأسیر الّذی أسره المسلمون- و لیس هو- فقتله.
و یشهد لذلک مخاطبة خالد بن سعید بن العاص له، و هو من المنکرین علی أبی بکر بیعته عندما تکلّم بکلام یوم الجمعة، فقال عمر: أسکت، فلست من أهل المشورة؛
فقال- خالد بن سعید-: بل أسکت أنت یا ابن الخطّاب، فإنّک تنطق بغیر لسانک؟! و تفوه بغیر قولک، و إنّک لجبان فی الحرب، ما وجدنا لک فی قریش فخرا.
و لم یعرفنا التّأریخ من شجاعة ابن صهّاک سوی اقتراحات جبانة فی یوم بدر أعرض النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله عنه بسببها، و فرار یوم احد، و جبن ذریع و خوف حینما عبر ابن عبدودّ الخندق، و انهزم و فشل حین أخذ الرّایة یوم خیبر حیث رجع یجبّن أصحابه و یجبّنونه،
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه فی ص 567].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 314
و کلّ ذلک مذکور فی کتبهم و جوامعهم الحدیثیّة المعتبرة عندهم؛
و یحضرنی قول الشّاعر:
أسد علیّ و فی الحروب نعامة فدعاه تفزع من صفیر الصافر
فمتی کان ابن ختمة فارسا مقداما؟! نعم ظهرت خباثته، و بان لؤمه و دنسه یوم هتک حریم دار فاطمة (صلوات اللّه علیها)، و فعل ما فعل حتّی سطرها علی عینها الشّریفة فاحمرّت و ازدادت احمرارا؛
و لا تزیل حمرة العین سوی بیض السّیوف یوم ینشر اللّوا
و هل یستطیع عمر أن یظهر بطولاته إلّا علی بنت المصطفی صلّی اللّه علیه و اله المهضومة بوفاة أبیها؟
و أخذ الخلافة من زوجها، و ضیاع الشّرع الإسلامیّ بغصب الخلافة من بعلها؟
و ممّا استفاضت به الرّوایات أنّ عمر لم یعتد علی الزّهراء الحوراء علیها السّلام مرّة واحدة فقط، بل إنّها تلتها اعتداءات کشفت عن الحقد الدّفین الّذی أضمره هؤلاء لفاطمة و أبیها و بعلها و بنیها (صلوات اللّه علیهم) و الّذی کان یصیح: احرقوا دارها بمن فیها؛
و ما کان فی الدّار غیر علیّ و فاطمة و الحسن و الحسین و زینب و أمّ کلثوم علیهم السّلام و فضّة.
و من تلک التّجاوزات و الاعتداءات:
1- یوم البیعة: کما فی الرّوایة: إنّ عمر ضرب بطن فاطمة علیها السّلام، یوم البیعة.
2- یوم هجم مع عصابته من الأوباش و الطّلقاء و المنافقین علی دار الرّسالة و الوحی لأخذ البیعة من الإمام أمیر المؤمنین علیه السّلام، حیث ضرب عمر برجله الباب فعصر فاطمة علیها السّلام خلفها، و رفع السّیف و هو فی غمده فوجأ به جنبها، و رفع السّوط فضرب به ذراعها و ...
3- یوم مطالبتها علیها السّلام بفدک: فلقیها عمر، فقال: یا بنت محمّد! ما هذا الکتاب الّذی معک؟
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 315
فقالت: کتاب کتب لی أبو بکر بردّ فدک، فقال: هلمّیه إلیّ، فأبت أن تدفعه إلیه؛ فرفسها برجله و کانت حاملا ... ثمّ لطمها ... ثمّ أخذ الکتاب فخرقه.
البحرانی، العوالم، 11- 2/ 587- 588
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 316

و کانت فاطمة علیها السّلام غمضت عینها و حفظت نفسها و مدّت علیها الملاءة و قالت: یا أسماء «1» بنت عمیس، إذا أنا متّ فانظری إلی الدّار، فإذا رأیت سجافا «2» من سندس الجنّة قد ضرب فسطاطا من جانب الدّار فاحملینی و زینب و أمّ کلثوم «3» و أتیا بی «3» فاجعلونی من وراء السّجاف و خلّوا بینی و بین نفسی.
فلمّا توفّیت فاطمة علیها السّلام و ظهر السّجاف «4»، «5» حملتها و جعلت «5» وراءه فغسلت «6» و حنّطت بالحنوط و کان کافورا أنزله جبریل علیه السّلام من الجنّة و ثلاث صدر «7»، فقال: یا رسول اللّه، «8» العلیّ الأعلی «8» یقرئک السّلام، و یقول لک: هذا حنوطک و حنوط ابنتک فاطمة، و حنوط أخیک علیّ، مقسوم ثلاثا، و إنّ أکفانها «9» من الجنّة، لأنّها أمّة أکرم علی اللّه من أن یتولّاها أحد غیره «9».
و روی: أنّها تکفّنت «10» من بعد غسلها «11» و حنوطها «12» و طهارتها «12» لا دنس فیها، و إنّها «13» لم یکن «13» یحضرها إلّا أمیر المؤمنین و الحسن و الحسین و زینب و أمّ کلثوم و فضّة جاریتها
__________________________________________________
(1)- [فی البحار مکانه: و روی أنّه لمّا حضرتها الوفاة قالت لأسماء ...].
(2)- [البحار: شجفا].
(3- 3) [لم یرد فی البحار].
(4)- [البحار: السجف].
(5- 5) [البحار: حملناها و جعلناها].
(6)- [أضاف فی البحار: و کفّنت].
(7)- [البحار: صرر].
(8- 8) [البحار: ربّک].
(9- 9) [أضاف فی البحار: و ماؤها و أوانیها].
(10)- [البحار: توفّیت].
(11)- [أضاف فی البحار: تکفینها].
(12- 12) [البحار: لأنّها طاهرة].
(13- 13) [البحار: أکرم علی اللّه تعالی أن یتولّی ذلک منها غیرها، و إنّه لم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 317
و أسماء ابنة عمیس، و إنّ أمیر المؤمنین علیه السّلام جهّزها «1» و معه الحسن و الحسین فی اللّیل و صلّوا علیها «2» و أنّها وصّت، و قالت: لا یصلّی علیّ أمة نقضت عهد أمیر المؤمنین علیه السّلام، و لم یعلم بها أحد، و لا حضر وفاتها أحد، و لا صلّی علیها من سائر النّاس غیرهم، لأنّها وصّت علیها السّلام «2».
الخصیبی، الهدایة الکبری،/ 177- 178- مثله: المجلسی، البحار «3»، 30/ 347- 348
حدّثنی أبو الحسین محمّد بن هارون التّلعکبریّ، قال: حدّثنی أبی، قال: حدّثنی أبو علیّ محمّد بن همام بن سهیل رضی اللّه عنه، قال: روی أحمد بن محمّد بن البرقیّ، عن أحمد بن محمّد الأشعریّ القمیّ، عن عبد الرّحمان بن بحر «4»، عن عبد اللّه بن سنان، عن ابن مسکان، عن أبی بصیر، عن أبی عبد اللّه جعفر بن محمّد علیه السّلام، قال: «5» ولدت فاطمة علیها السّلام فی جمادی الآخرة فی العشرین منه سنة خمس و أربعین من مولد النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله و أقامت بمکّة ثمان سنین، و بالمدینة عشر سنین، و بعد وفاة أبیها خمسة و سبعین یوما «4»، و قبضت فی جمادی الآخرة یوم الثّلاثاء لثلاث خلون منه سنة إحدی عشرة من الهجرة، و کان سبب وفاتها أنّ قنفذا مولی الرّجل «6» لکزها بنعل السّیف، بأمره، فأسقطت محسّنا، و مرضت من ذلک مرضا شدیدا، و لم تدع أحدا ممّن آذاها یدخل علیها.
و کان رجلان «7» من أصحاب النّبیّ سألا أمیر المؤمنین أن یشفع لهما «8»، فسألها، فأجابت «9»، و لمّا دخلا علیها قالا لها: کیف أنت یا بنت رسول اللّه؟ فقالت: بخیر بحمد اللّه، ثمّ قالت لهما: أما «10» سمعتما من «8» النّبیّ یقول: فاطمة بضعة منّی فمن آذاها فقد آذانی، و من آذانی فقد
__________________________________________________
(1)- [البحار: أخرجها].
(2- 2) [البحار: و لم یعلم بها أحد، و لا حضروا وفاتها و لا صلّی علیها أحد من سائر النّاس غیرهم، لأنّها علیها السّلام أوصت بذلک].
(3)- [حکاه البحار عن إرشاد القلوب و لکن لم نجده فیه].
(4)- [البحار: أبی نجران].
(5) (- 4) [لم یرد فی البحار].
(6)- [البحار: عمر].
(7)- [البحار: الرّجلان].
(8)- [زاد فی البحار: إلیها].
(9)- [لم یرد فی البحار].
(10)- [البحار: ما].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 318
آذی اللّه؟ قالا: بلی. قالت: و اللّه لقد آذیتمانی، فخرجا من عندها و هی ساخطة علیهما «1».
قال: و روی أنّها قبضت لعشر بقین من جمادی الآخرة، و قد کمل عمرها یوم قبضت ثمانیة عشر سنة و خمس و ثمانین یوما بعد وفاة أبیها، فغسّلها «2» أمیر المؤمنین، و لم یحضرها غیره و الحسن و الحسین و زینب و أمّ کلثوم و فضّة جاریتها و أسماء بنت عمیس «3»، أخرجها إلی البقیع «4» لیلا و معه الحسنان «4» و صلّی علیها، و لم یعلم بها، و لا حضر وفاتها، و لا صلّی علیها أحد من سائر النّاس غیرهم، و دفنها فی «5» الرّوضة و عفّی «6» موضع قبرها.
و أصبح البقیع لیلة مدفنها «7» فیه أربعون قبرا «8» جدیدا و لمّا علم المسلمون بوفاتها «8» جاؤوا إلی البقیع، فوجدوا فیه أربعین قبرا، فأشکل علیهم قبرا «9» من سائر القبور، فضجّ النّاس و لام بعضهم بعضا و قالوا: لم یخلّف «10» فیکم نبیّکم «10» إلّا بنتا واحدة تموت و تدفن و لم تحضر «11» وفاتها و «12» لا دفنها و لا «12» الصّلاة علیها، «13» بل و لم «13» تعرفوا قبرها.
«14» فقال ولاة الأمر منهم: هاتوا «15» من نساء المسلمین من ینبش هذه القبور حتّی
__________________________________________________
(1)- راجع صحیح البخاری، 2/ 480 باب 31 رقم 3767 (ط دار الکتب العلمیة بیروت).
(2)- [فی العوالم مکانه: عن محمّد بن هارون بن موسی التلّعکبریّ، عن أبیه، عن محمّد بن همام- رفعه- قال: لمّا قبضت فاطمة علیها السّلام غسّلها ...].
(3)- [إلی هنا حکاه عنه فی العوالم (المستدرک)، 11- 2/ 1095].
(4- 4) [البحار: فی اللّیل، و معه الحسن و الحسین].
(5)- [البحار: ب].
(6)- [البحار: عمی].
(7)- [البحار: دفنت و].
(8- 8) [البحار: جددا، و إنّ المسلمین لمّا علموا وفاتها].
(9)- [البحار: قبرها].
(10- 10) [البحار: نبیّکم فیکم].
(11)- [البحار: و لم تحضروا].
(12- 12) [لم یرد فی البحار].
(13- 13) [البحار: و لا].
(14)- [البحار: ثمّ].
(15)- [البحار: هاتم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 319
نجدها فنصلّی علیها و نعیّن «1» قبرها، فبلغ ذلک أمیر المؤمنین فخرج مغضبا قد احمرّت عیناه، و درّت أوداجه و علیه القباء «2» الأصفر الّذی کان یلبسه فی الکریهة «3»، و هو یتوکّأ «4» علی سیف ذی الفقار، حتّی أتی «5» البقیع، فسار إلی النّاس «6» من أنذرهم و قال «6»: هذا علیّ ابن أبی طالب قد أقبل کما ترونه «7» و هو «7» یقسم باللّه لئن حوّل من هذه القبور حجر لیضعنّ السّیف «8» فی رقاب الآمرین «8».
فتلقّاه الرّجل و من معه من أصحابه و قال له: ما لک یا أبا الحسن؟ و اللّه «9» لننبش قبرها و نصلّی علیها، فأخذ علیّ بجوامع ثوبه «9»، ثمّ ضرب به الأرض، و قال «10»: یابن السّوداء! أمّا حقّی فقد ترکته مخافة ارتداد «11» النّاس عن دینهم، و أمّا قبر فاطمة فو الّذی نفس علیّ بیده، لئن رمت «12» أنت أو «12» أصحابک شیئا «13» لأسقینّ الأرض من دمائکم، فإن شئت «14» فافعل یا ثانی، و جاء الأوّل و قال له «14»: یا أبا الحسن! بحقّ رسول اللّه و بحقّ فاطمة «15» إلّا خلّیت عنه فإنّا لسنا «16» فاعلین شیئا تکرهه. «17» فخلّی عنه و تفرّق النّاس و لم
__________________________________________________
(1)- [البحار: تزور].
(2)- [البحار: قباه].
(3)- [البحار: کلّ کریهة].
(4)- [البحار: متوکّأ].
(5)- [البحار: ورد].
(6- 6) [البحار: النّذیر و قالوا:].
(7- 7) [لم یرد فی البحار].
(8- 8) [البحار: علی غایر الآخر فتلقّاه].
(9- 9) [لننبشنّ قبرها و لیصلّینّ علیها، فضرب علیّ علیه السّلام بیده إلی جوامع ثوبه فهزّه].
(10)- [زاد فی البحار: له].
(11)- [البحار: أن یرتدّ].
(12- 12) [البحار: و].
(13)- [زاد فی البحار: من ذلک].
(14- 14) [البحار: فأعرض یا عمر فتلقّاه أبو بکر فقال:].
(15)- [البحار: فوق العرش].
(16)- [البحار: غیر].
(17)- [زاد فی البحار: قال].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 320
یعودوا إلی ذلک.
الطّبری، دلائل الإمامة،/ 46- 47- عنه: المجلسی، البحار، 43/ 170- 172
و روی: أنّ فاطمة علیها السّلام لا زالت بعد النّبیّ «1» معصّبة بالرّأس، ناحلة الجسم، منهدّة الرّکن من المصیبة بموت النّبیّ و هی مهمومة مغمومة محزونة مکروبة کئیبة حزینة باکیة العین، محترقة القلب، یغشی علیها ساعة بعد ساعة «2» فی کلّ ساعة «2» و حین تذکره. و تذکر السّاعات الّتی کان یدخل فیها علیها فیعظم حزنها «3» و تنظر مرّة إلی الحسن و مرّة إلی الحسین و هما بین یدیها علیهم السّلام، فتقول: أین أبوکما الّذی «4» کان یکرمکما و یحملکما مرّة بعد مرّة؟ أین أبوکما الّذی «4» کان أشدّ النّاس شفقة علیکما، فلا یدعکما تمشیان علی «5» الأرض؟ فإنّا للّه و إنّا إلیه راجعون، فقد و اللّه جدّکما و حبیب قلبی، و لا أراه یفتح هذا الباب أبدا و لا یحملکما علی عاتقه، کما لم یزل یفعل بکما «6». ثمّ مرضت مرضا شدیدا و مکثت أربعین لیلة فی مرضها «7» إلی أن توفّیت صلوات اللّه علیها «7»، فلمّا نعیت إلیها نفسها دعت أمّ أیمن و أسماء بنت عمیس و وجّهت خلف علیّ و أحضرته، فقالت: یا ابن عمّ! إنّه قد «8» نعیت إلیّ نفسی، و إنّنی لأری «9» مآبی «10» لا أشکّ «10» إلّا أنّنی لاحقة بأبی ساعة بعد ساعة و أنا أوصیک بأشیاء فی قلبی.
قال لها علیّ علیه السّلام: أوصینی بما أحببت، یا بنت رسول اللّه! فجلس عند رأسها و أخرج من کان فی البیت، ثمّ قالت: یا ابن عمّ «11»! ما عهدتنی کاذبة و لا خائنة و لا خالفتک منذ
__________________________________________________
(1)- [المنتخب: رسول اللّه].
(2- 2) [لم یرد فی المنتخب].
(3)- [زاد فی المنتخب: مرّة بعد مرّة].
(4)- [المنتخب: النّبیّ].
(5)- [زاد فی المنتخب: وجه].
(6)- [إلی هنا لم یرد فی البحار و العوالم و الدّمعة].
(7- 7) [المنتخب: الّذی توفّیت فیه].
(8)- [لم یرد فی الدّمعة].
(9)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة: لا أری].
(10- 10)- [لم یرد فی البحار و العوالم و الدّمعة و فی المنتخب: شکّ].
(11)- [الدّمعة: عمّی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 321
عاشرتنی، فقال علیه السّلام: معاذ اللّه أنت أعلم باللّه و أبرّ «1» و أتقی و أکرم و أشدّ خوفا من اللّه، «2» أن أوبّخک غدا «3» بمخالفتی فقد عزّ علیّ «4» بمفارقتک و بفقدک «4» إلّا أنّه أمر لا بدّ منه، و اللّه جدّدت علیّ مصیبة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله، و قد عظمت وفاتک و فقدک، فإنّا للّه و إنّا إلیه راجعون من مصیبة ما أفجعها و آلمها و أمضّها و أحزنها، هذه و اللّه مصیبة لا عزاء عنها «5» و رزیّة لا خلف لها.
ثمّ بکیا جمیعا ساعة و أخذ علیّ علیه السّلام رأسها و ضمّها إلی صدره ثمّ قال: أوصینی بما شئت فإنّک «6» تجدینی «7» وفیّا أمضی کلّ ما «7» أمرتنی به و أختار أمرک علی أمری.
ثمّ قالت: جزاک اللّه عنّی خیر الجزاء یا ابن عمّ، أوصیک أوّلا: أن تتزوّج بعدی بإبنة «8» [أختی] «9» أمامة، فإنّها تکون لولدی مثلی، فإنّ الرّجال لا بدّ لهم من النّساء. «10» قال: فمن أجل ذلک قال أمیر المؤمنین علیه السّلام: «11» أربعة لیس إلی فراقهنّ «11» سبیل، بنت «12» [أبی العاص] «13» أمامة أوصت «14» بها فاطمة علیها السّلام «10».
ثمّ قالت: أوصیک یا ابن عمّ أن تتّخذ لی نعشا، فقد رأیت الملائکة صوّروا صورته.
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی المنتخب].
(2)- [زاد فی الدّمعة: من].
(3)- [لم یرد فی المنتخب و البحار و العوالم و الدّمعة].
(4- 4) [فی البحار و الدّمعة: مفارقتک و تفقّدک].
(5)- [فی المنتخب و البحار و العوالم و الدّمعة: لها].
(6)- [لم یرد فی المنتخب].
(7- 7) [فی البحار و العوالم: فیها أمضی کما و فی الدّمعة: فیها وفیّ أمضی کما].
(8)- [لم یرد فی العوالم].
(9)- [من المنتخب و البحار و العوالم].
(10- 10) [لم یرد فی المنتخب].
(11- 11) [فی البحار و العوالم و الدّمعة: أربع لیس لی إلی فراقها (العوالم: فراقهنّ)].
(12)- [لم یرد فی العوالم].
(13)- [من البحار].
(14)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة: أوصتنی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 322
فقال لها: صفیه لی، فوصفته فاتّخذه لها، فأوّل نعش عمل علی «1» وجه الأرض ذلک «2» و ما رأی أحد «3» قبله، «4» و لا عمل أحد «4».
ثمّ قالت: أوصیک أن لا یشهد أحد جنازتی من هؤلاء الّذین ظلمونی، و أخذوا حقّی، فإنّهم «5» أعدائی و أعداء «5» رسول اللّه علیه السّلام، و لا تترک أن یصلّی علیّ أحد منهم، و لا من‌أتباعهم، و أدفنّی فی اللّیل إذا هدأت العیون، و نامت الأبصار. ثمّ توفّیت صلوات اللّه علیها و علی أبیها و بعلها و بنیها.
«6» فصاحت «7» أهل المدینة صیحة واحدة و اجتمعت نساء بنی هاشم فی دارها، فصرخن «8» صرخة واحدة کادت المدینة أن تتزعزع من صراخهنّ و هنّ یقلن: یا سیّدتاه! یا بنت رسول اللّه!
و أقبل النّاس «9» مثل عرف الفرس «9» إلی علیّ علیه السّلام و هو جالس و الحسن و الحسین علیهم السّلام بین یدیه یبکیان، «10» فبکی النّاس «10» لبکائهما.
«11» و خرجت أمّ کلثوم و علیها برقعها «12» و تجرّ ذیلها متجلّلة برداء علیها تسحبها «13» و هی تقول: یا أبتاه! یا رسول اللّه! الآن حقّا فقدناک فقدا لا لقاء بعده أبدا «6» «11».
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: فی].
(2)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة: ذاک].
(3)- [لم یرد فی العوالم].
(4- 4) [لم یرد فی المنتخب].
(5- 5) [فی المنتخب و البحار و العوالم و الدّمعة: عدوّی و عدوّ].
(6- 6) [حکاه ریاض المصائب عن المنتخب،/ 105 و مثیر الأحزان،/ 204].
(7)- [فی المنتخب و العوالم و الدّمعة و ریاض المصائب و مثیر الأحزان: فصاح].
(8)- [فی البحار و الدّمعة و مثیر الأحزان: فصرخوا].
(9- 9) [لم یرد فی المنتخب و ریاض المصائب].
(10- 10) [المنتخب: و النّاس یبکون].
(11- 11) [حکاه عنه فی وفاة الصّدّیقة الزّهراء علیها السّلام (مع اختلاف یسیر فی الألفاظ)،/ 107].
(12)- [فی البحار و الدّمعة السّاکبة و ریاض المصائب و مثیر الأحزان: برقعة].
(13)- [فی البحار: تسبّحها، و العوالم و مثیر الأحزان: تسحبه، و الدّمعة: تستحبّها].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 323
و اجتمع النّاس فجلسوا و هم یرجون «1» و ینتظرون «2» أن تخرج الجنازة فیصلّون علیها، و خرج أبو ذرّ فقال: انصرفوا فإنّ ابنة رسول اللّه قد أخّر إخراجها فی هذه العشیة. «3» فقام النّاس و انصرفوا «3».
فلمّا أن هدأت العیون و مضی «4» من اللّیل، أخرجها علیّ و الحسن و الحسین علیهم السّلام و عمّار و المقداد و عقیل «5» و أبو ذرّ و سلمان و بریدة «6» و نفر من بنی هاشم «7» و خواصّه صلّوا علیها «7» و دفنوها فی جوف اللّیل، و سوّی علیّ علیه السّلام حوالیها «8» قبورا مزوّرة «7» مقدار سبعة «7» حتّی لا یعرف قبرها «9». «10» و قال بعضهم: من الخواصّ: قبرها سوّی مع الأرض مستویا فمسحها «11» مسحا سواء مع الأرض حتّی لا یعرف أحد «12» موضعه، «13» و قالوا: لیس قبرها بالبقیع إنّما قبرها بین قبر رسول اللّه و منبره لا بالبقیع الغرقد و تصحیح ذلک قوله علیه السّلام «بین قبری و منبری روضة من ریاض الجنّة» إنّما أراد بهذا القول قبر فاطمة علیها السّلام «13» «10».
__________________________________________________
(1)- [فی البحار و الدّمعة: یضجّون].
(2)- [لم یرد فی المنتخب].
(3- 3) [المنتخب: فانصرف النّاس].
(4)- [زاد فی المنتخب و البحار و العوالم: شطر].
(5)- [زاد فی البحار و العوالم و الدّمعة: الزّبیر].
(6)- [لم یرد فی المنتخب].
(7- 7) [لم یرد فی المنتخب].
(8)- [المنتخب: حولها].
(9)- [إلی هنا حکاه عنه فی الدّمعة].
(10- 10) [فی المنتخب: و قال عند دفنها: السّلام علیک یا رسول اللّه، عنّی و من ابنتک النّازلة فی جوارک السّریعة اللّحاق بک، قلّ یا رسول اللّه عن صفیّتک صبری، ورقّ عنها تجلّدی، إلّا أنّ لی فی التّأسّی بعظم فرقتک، و فادح مصیبتک موضع تعزّ، فلقد و سّدتک فی ملحودة قبرک، و فاضت بین نحری و صدری نفسک، فإنّا للّه و إنّا إلیه راجعون، فلقد استرجعت الودیعة، و أخذت الرّهینة، أمّا حزنی فسرمد، و أمّا لیلی فمسهّد، إلی أن یختار اللّه لی دارک الّتی أنت بها مقیم، و ستنبّئک، فأحفها السّؤال، و استخبرها الحال، هذا و لم یطل العهد، و السّلام علیکما سلام مودّع لا قال و لا سئم، فإن أنصرف لا عن ملالة، و إن أقم فلا عن سوء الظنّ بما وعد اللّه الصّابرین].
(11)- [فی البحار و العوالم: فمسح].
(12)- [لم یرد فی العوالم و البحار].
(13- 13) [لم یرد فی العوالم و البحار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 324
الفتّال، روضة الواعظین،/ 130- 131 (ط قم، 150- 151)- عنه: المجلسی، البحار، 43/ 191- 193؛ البحرانی، العوالم، 11- 2/ 1081- 1083؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 1/ 333- 334، 336؛ مثله الطّریحی، المنتخب،/ 116- 117، 118- 119
أقول: وجدت فی بعض الکتب خبرا فی وفاتها علیها السّلام [...] روی ورقة بن عبد اللّه الأزدیّ- فی حدیث-: ثمّ قلت لها یا فضّة، أخبرینی عن مولاتک فاطمة الزّهراء علیها السّلام- إلی أن قالت-: فاسمع الآن ما شاهدت منها علیها السّلام- إلی أن قالت-:
فقال علیّ: و اللّه لقد «1» أخذت فی أمرها و غسّلتها فی قمیصها و لم أکشفه عنها فو اللّه لقد کانت میمونة طاهرة مطهّرة، ثمّ حنّطتها من فضلة «2» حنوط رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و کفّنتها و أدرجتها فی أکفانها فلمّا همّمت أن أعقد الرّداء نادیت: «3» یا أمّ کلثوم! یا زینب! «4» یا سکینة «4»! یا فضّة! یا حسن! یا حسین! هلمّوا تزوّدوا من أمّکم فهذا الفراق و اللّقاء فی الجنّة.
فأقبل الحسن و الحسین علیهما السّلام و هما ینادیان: وا حسرتا «5» لا تنطفئ أبدا من فقد جدّنا محمّد المصطفی و أمّنا فاطمة الزّهراء یا أمّ الحسن یا أمّ الحسین إذا لقیت جدّنا محمّد المصطفی فاقرئیه منّا السّلام و قولی له: إنّا قد بقینا بعدک یتیمین فی دار الدّنیا.
فقال أمیر المؤمنین علیّ علیه السّلام: إنّی اشهد اللّه أنّها قد حنّت و أنّت و مدّت یدیها و ضمّتهما إلی صدرها ملیّا و إذا بهاتف من السّماء ینادی: یا أبا الحسن! ارفعهما عنها فلقد أبکیا و اللّه «6» ملائکة السّماوات فقد اشتاق الحبیب إلی المحبوب، قال: فرفعتهما عن صدرها
__________________________________________________
(1)- [فی ریاض المصائب مکانه: الرّوضة الخامسة: من ریاض المصائب فی ذکر تغسیلها و تکفینها و تحنیطها و ضمّها علیها السّلام الحسین علیه السّلام إلی صدرها علی السّریر بعد غسلها و تکفینها و حنوطها و هذه أیضا من معجزاتها علیها السّلام عن علیّ بن أبی طالب علیه السّلام قال: لقد ...].
(2)- [العوالم: فضل].
(3)- [فی وفاة الصّدّیقة الزّهراء علیها السّلام مکانه: و قبل أن یعقد الرّداء علیها، نادی: یا ...].
(4- 4) [لم یرد فی ریاض المصائب و وفاة الصّدّیقة الزّهراء علیها السّلام].
(5)- [العوالم: وا حسرة].
(6) (6) (6*) [وفاة الصّدّیقة الزّهراء علیها السّلام: السّماء، فرفعهما عنها، عقد الرّداء علیها].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 325
و جعلت أعقد الرّداء و أنا انشد بهذه الأبیات:
فراقک أعظم الأشیاء عندی و فقدک فاطم أدهی الثّکول
سأبکی حسرة و أنوح شجوا علی خلّ مضی أسنی سبیل
ألا یا عین جودی و أسعدینی فحزنی دائم أبکی خلیلی
ثمّ حملها علی یده و أقبل بها إلی قبر أبیها و نادی: السّلام علیک یا رسول اللّه، السّلام علیک یا حبیب اللّه، السّلام علیک یا نور اللّه، السّلام علیک یا صفوة اللّه منّی، السّلام علیک و التّحیّة واصلة منّی إلیک و لدیک، و من ابنتک النّازلة علیک بفنائک و إنّ الودیعة قد استردّت، و الرّهینة قد اخذت، فواحزناه علی الرّسول، ثمّ من بعده علی البتول، و لقد اسودّت علیّ الغبراء، و بعدت عنّی الخضراء، فواحزناه ثمّ وا أسفاه.
ثمّ عدل بها إلی الرّوضة فصلّی علیها فی أهله و أصحابه «1» و موالیه و أحبّائه «1» و طائفة من المهاجرین و الأنصار، فلمّا واراها و ألحدها فی لحدها أنشأ بهذه الأبیات یقول:
أری علل الدّنیا علیّ کثیرة و صاحبها حتّی الممات علیل
لکلّ اجتماع من خلیلین فرقة و إنّ بقائی عندکم «2» لقلیل
و إنّ افتقادی فاطما بعد أحمد دلیل علی أن لا یدوم خلیل «3» (6*)
المجلسی، البحار، 43/ 174، 175، 179- 180- عنه: البحرانی، العوالم، 11- 2/ 1070- 1071، مثله الموسوی، ریاض المصائب،/ 105- 106؛ المقرّم، وفاة الصّدّیقة الزّهراء علیها السّلام،/ 108
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی ریاض المصائب].
(2)- [ریاض المصائب: بعدکم].
(3)- در کتاب روضة الواعظین و غیر آن، روایت کرده‌اند که: حضرت فاطمه علیها السّلام را مرض شدیدی عارض شد و تا چهل روز ممتد شد. چون خبر وفات آن حضرت به او رسید، امّ ایمن، اسماء بنت عمیس و حضرت امیر المؤمنین را حاضر ساخت و گفت: «ای پسر عم! از آسمان خبر فوت من به من رسید، و من در جناح سفر آخرتم. تو را وصیت می‌کنم به چیزی چند که در خاطر دارم.»
حضرت امیر علیه السّلام فرمود: «آنچه خواهی، وصیت کن، ای دختر رسول خدا.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 326
__________________________________________________
- پس بر بالین آن حضرت نشست و هر که در آن خانه بود، بیرون کردند. پس فرمود: «ای پسر عم! هرگز مرا دروغگو و خائن نیافتی. از روزی که با من معاشرت نموده‌ای، مخالفت تو نکرده‌ام.»
حضرت علی علیه السّلام فرمود: «معاذ اللّه! تو داناتری به خدا و نیکوکارتر و پرهیزکارتر و کریم‌تر و از خدا ترسان‌تری از آن که تو را سرزنش کنم به مخالفت خود، و بر من بسیار گران است مفارقت تو؛ و لیکن امری است که چاره‌ای از آن نیست. به خدا سوگند که تازه کردی بر من مصیبت رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله و سلم را، و عظیم شد وفات تو و نیافتن تو بر من. پس می‌گویم: إنّا للّه و إنّا الیه راجعون برای مصیبتی که چه بسیار دردآورنده است مرا و چه بسیار سوزنده و به حزن آورنده است مرا. به خدا سوگند، این مصیبتی است که تسلّی‌دهنده ندارد و رزیّه‌ای است که هیچ‌چیز عوض آن نمی‌تواند شد.»
پس ساعتی هر دو گریستند. پس حضرت سر حضرت فاطمه را ساعتی به دامن گرفت و به سینه خود چسباند و فرمود: «هرچه می‌خواهی، وصیت بکن. آنچه فرمایی به عمل می‌آورم و امر تو را بر امر خود اختیار می‌کنم.»
پس فاطمه علیها السّلام فرمود: خدا تو را جزای خیر دهد، ای پسر عمّ رسول خدا! وصیت می‌کنم تو را اوّل که بعد از من، امامه را به عقد خود درآوری؛ زیرا مردان را چاره از زنان نیست. او برای فرزندان من مثل من است.»
پس فرمود: «برای من نعشی قرار ده؛ زیرا ملائکه را دیدم که صورت نعش برای من ساختند و اوّل نعشی که در زمین ساختند، آن بود.»
پس فرمود: باز وصیت می‌کنم تو را که نگذاری که بر جنازه من حاضر شوند، یکی از آن‌ها که بر من ستم کردند و حقّ مرا غصب کردند؛ زیرا ایشان دشمن من و دشمن رسول خدا هستند و نگذاری که احدی از ایشان بر من نماز کنند و نه از اتباع ایشان، و مرا در شب دفن کنی؛ در وقتی که دیده‌ها در خواب باشد.» [...]
چون این خبر در مدینه منتشر شد، مردان و زنان همه گریان شدند در مصیبت آن حضرت، و شیون از خانه‌های مدینه بلند شد. زنان و مردان به سوی خانه آن حضرت دویدند. زنان بنی هاشم در خانه آن حضرت جمع شدند. نزدیک شد که از صدای شیون ایشان مدینه به لرزه درآید. ایشان می‌گفتند: «ای سیّده و خاتون زنان! ای دختر پیغمبر آخر الزمان! مردم فوج‌فوج به تعزیه به سوی حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام می‌آمدند. آن حضرت نشسته بود. جناب امام حسن و امام حسین علیهما السّلام در پیش آن حضرت نشسته بودند و می‌گریستند. مردم از گریه ایشان می‌گریستند. امّ کلثوم به نزد قبر حضرت رسول صلّی اللّه علیه و اله و سلم آمد و گفت: «یا ابتاه! یا رسول اللّه! امروز مصیبت تو بر ما تازه شد و امروز تو از دنیا رفتی. دختر خود را به سوی خود بردی.»
مردم جمع شده بودند و گریه می‌کردند و انتظار بیرون آمدن جنازه را می‌کشیدند. پس ابو ذر بیرون آمد و گفت: «بیرون آوردن آن حضرت را از این پسین به تأخیر انداختند.»
پس مردم متفرق شدند و برگشتند. چون پاسی از شب گذشت، دیده‌ها به خواب رفت، جنازه را بیرون آوردند. حضرت امیر المؤمنین و حسن و حسین علیهم السّلام و عمار و مقداد و عقیل و زبیر و ابو ذر و-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 327
__________________________________________________
- سلمان و بریده و گروهی از بنی هاشم و خواصّ آن حضرت بر آن حضرت نماز کردند و در همان شب او را دفن کردند. حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام بر دور قبر آن حضرت هفت قبر دیگر ساخت که ندانند قبر آن حضرت کدام است.
به روایتی دیگر: چهل قبر دیگر را آب پاشید که قبر آن حضرت در میان مشتبه باشد.
به روایت دیگر: قبر آن حضرت را با زمین هموار کرد که علامت قبر معلوم نباشد. این‌ها برای آن بود که عین موضع قبر آن حضرت را ندانند و بر قبر او نماز نکنند و خیال نبش قبر آن حضرت را به خاطر نگذرانند.
مجلسی، جلاء العیون،/ 269- 270، 272
از آن خبر در اغلب تواریخ مسطور است که چون حضرت صدیقه طاهره سلام اللّه علیها بدرود زندگانی فرمود و امیر المؤمنین صلوات اللّه علیه بدن مبارکش را با هفت جامه کفن کرد و خواست آن اندام مطهر را در جامه زبرین پیچیده دارد، ندا در داد: «ای أمّ کلثوم! ای زینب! ای سکینه! ای فضه! ای حسن! ای حسین! تقدیم مادر خود حاضر شوید که از این پس، دیدارش جز در بهشت میسّر نمی‌شود.»
معلوم می‌شود که حضرات مطهّرات چندان کودک نبوده‌اند که درخور خطاب نباشند و از این‌که از ظهور جزع و سوگواری ایشان چیزی نگارش نداده‌اند و نیز در دیگر اوقات حیات صدیقه طاهره خبری از ایشان که دلالت بر شمردگی روزگار نماید، یاد نکرده‌اند، معلوم می‌شود که بس خردسال بوده‌اند. مع ذلک، مراتب اولاد امام و ذریه خیر الانام را با دیگر مردم قیاس نتوان کرد و نیز در مقامات اظهار جزع و مصیبت و ماتم‌زدگی و رزیّت (1) گاه تواند بود که به طفل شیرخوار خطابی که درخور کبار است، صادر شود.
و نیز در پاره‌ای کتب در این خبر اسم سکینه مسطور نیست. چنان می‌نماید که صحیح نیز همین باشد.
چه حضرت صدیقه طاهره سلام اللّه علیها را بیرون از حضرت زینب و امّ کلثوم دختری نبوده است؛ مگر به پاره‌ای روایات که رقیه نامی را مذکور داشته‌اند؛ چنان که مسطور شد و خادمه آن حضرت هم فضّه خاتون است.
و نیز حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام را در زمان حضرت صدیقه طاهره زنی دیگر نبوده است که دختری سکینه نام از وی باشد و خادمه آن حضرت هم جناب فضه خاتون است. مگر این‌که از اقارب یا نسوانی باشد که به آن خاندان مبارک اتصال داشته باشد و پاره‌ای نویسندگان را گمان رفته باشد که وی دختر صدیقه طاهره صلوات اللّه علیهاست. از این روی پاره‌ای اخبار و مقالات را به وی منسوب داشته باشند؛ و العلم عند اللّه تعالی.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت زینب کبری علیها السّلام، 1/ 42- 43
در کتاب بیت الاحزان از کتاب سرور الشیعة از تفسیر نیشابوری در ضمن حدیث فضه چنین می‌نگارد که: «چون حضرت فاطمه زهرا از دنیا رحلت همی خواست، فرمود بر فراز حصیری بیفتاده و بدن مبارکش را در گلیمی ملفوف ساخته [بود]. امیر المؤمنین علیه السّلام برفراز سر مبارکش جای داشت و امام حسن خود را بر سینه شریفش افکنده و امام حسین علیهم السّلام در پایین پای مبارکش جای نموده بود و به جمله می‌گریستند. صدیقه طاهره گفت: «یا علی! حسین مرا خاموش فرمای که مرا وصیتی چند است. نخست آن که خاطر فرزندانم را گرامی داری و بر روی ایشان بانک برنیاوری و با ایشان به مهر و عطوفت باشی! دیگر این که از اموال من آنچه سهم من می‌شود به امّ کلثوم و مقداری از آن را به فقرا سپاری که نفع آن به-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 328
__________________________________________________
- من عاید می‌شود؛ الی آخر الخبر.»
و نیز در همین کتاب مسطور است که: «چون صدیقه طاهره سلام اللّه علیها به جهان جاویدان خرامید و امیر المؤمنین و حسنین و دیگران به گریستن بنشستند، جناب امّ کلثوم چادری بر سر داشت و سبحه خود را در گوشه چادر بربسته [بود]. از حجره مبارک گریان بیرون آمد و همی گفت: «یا ابتاه! یا رسول اللّه! بعد از ارتحال مادر، ما را راست گردید مصیبت و مفارقت از خدمت تو و از این پس، از حضرت تو و خدمت مادر مظلومه خویش محروم ماندیم.»
معلوم باد که از این پیش نیز در این کتاب به پاره‌ای فقرات این دو خبر اشارت رفت؛ اما خبر نخست بسیار بعید می‌نماید؛ چه در باب تقسیم ارث و انفراد حضرت امّ کلثوم از سایر اولاد چگونه با قانون شرع توافق می‌جوید و نیز اگر این خبر صریح و صحیح باشد، چرا دیگران بر نگارش آن اشارت نکرده‌اند و هم چنین چادر بر سر داشتن و سبحة به آن پیوستن و این کلمات بر زبان آوردن، با سن جناب امّ کلثوم توافق نمی‌جوید؛ چه اگر بعد از حضرت زینب چنان که از جمهور اخبار مستفاد می‌شود تولد یافته باشد، باید در زمان حضرت صدیقه طاهره صلوات اللّه علیها شیرخوار باشد.
بلکه چنان می‌نماید که اگر این خبر نخست و دویم مقرون به صدق باشد، حضرت صدیقه را به جز امّ کلثوم دختری نبوده [است] با این‌که جمله محدثان و مورخان اتفاق دارند که آن حضرت را دو دختر است؛ بلکه پاره‌ای رقیه را نیز از حضرت صدیقه طاهره علیهما السّلام می‌شمارند، چنان که از این پیش نیز مسطور شد و در تمام وقایع سفر کربلا، سفر شام و سایر مطالب و سوانح از هر دو نام برده‌اند و از کلمات و خطب و احوال هر دو تن بیان کرده‌اند.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت زینب کبری علیها السّلام، 1/ 66- 67
در کتاب ناسخ التواریخ تألیف پدرم میرزا محمّد تقی سپهر لسان الملک أعلی اللّه مقامه مسطور است که:
«چون حضرت صدیقه طاهره فاطمه زهرا صلوات اللّه علیها وفات فرمود، حسن و حسین در پیش‌روی مبارک امیر المؤمنین علی علیه السّلام نشستند و همی‌بگریستند. امّ کلثوم خود را در ردایی پیچیده و برقعی آویخته دامن‌کشان همی بیامد و همی گفت: «یا ابتاه! یا رسول اللّه! الآن حرمان از حضرت تو راست آمد، و دانستم تو را دیدار نخواهیم کرد.» [سپس کلام صاحب بیت الاحزان از کتاب سرور الشّیعه را نقل کرده است که بیان آن در صفحه قبل گذشت.]
راقم حروف گوید: «در لخت اوّل این خبر بی‌نظر نشاید بود. چه اگر فاطمه زهرا را غیر از امّ کلثوم دختری دیگر بودی، چگونه‌اش در آن حال صغارت از مال خود بی‌بهره کردی، و نیز عمده توارث به حسنین علیهما السّلام اختصاص دارد و امیر المؤمنین علیه السّلام نیز بهره‌مند است و هم از حضرت فاطمه که عالمه بما کان و بما یکون و به مقامات امامت و ولایت مطلقه امیر المؤمنین صلوات اللّه علیهما از دیگران داناتر است، چگونه در سفارش حسنین آن‌گونه کلمات می‌فرماید؛ چنان که در کتب معتبره که از وصایای آن حضرت با امیر المؤمنین مسطور می‌دارند، کمال تفویض و تسلیم آن حضرت را می‌نماید.»
لکن از لخت آخر این خبر که با ناسخ التواریخ نیز توافق دارد، معلوم می‌شود که امّ کلثوم همان حضرت زینب است که در تحت نکاح عبد اللّه بن جعفر برفت.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 329
__________________________________________________
- و هم در ناسخ التواریخ مسطور است که چون حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام از کفن فاطمه بپرداخت و خواست او را در جامه زبرین درپیچد، ندا در داد: «ای امّ کلثوم! ای زینب! ای سکینه! ای فضه! ای حسن! ای حسین! تقدیم امر مادر خود را حاضر شوید که از این پس، دیدارش جز در بهشت میسّر نشود.»
و در این مقام زینب و امّ کلثوم هر دو مذکورند و اگرچه از طرز ندای دو نفر اراده شده، اما ممکن است که از امّ کلثوم و زینب یک تن را خواسته باشند، چنان که در مقامات ندبه و استغاثه بسیار افتد که یک تن را به نام و کنیت، بلکه لقب بخوانند؛ چنان که گویند: «ای علی! ای ابو الحسن! ای اسد اللّه! ای ابن عم‌رسول اللّه! به فریاد ما بیا!»
و در بعضی کتب، نام سکینه مذکور نیست.
و هم در کتاب «ریاض الشهادة» مسطور است که بعد از وفات حضرت فاطمه زینب و امّ کلثوم خود را برفراز نعش مادر بینداختند و هم گوید: حضرت صدیقه زهرا در وصیتی که به حضرت امیر المؤمنین می‌کرد، به دختران خود سفارش می‌فرمود و این خبر با آن خبر که به امّ کلثوم اختصاص می‌یابد، مخالف است، تواند بود، حضرت فاطمه مکرر وصیت کرده باشد و گاهی هنوز افزون از یک دختر نداشته است.
(1). رزیّت یعنی مصیبت.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت زینب کبری علیها السّلام، 1/ 191- 193
ثمّ توفّیت صلّی اللّه علیها و علی أبیها و بعلها و بنیها، فصاحت أهل المدینة صیحة واحدة و اجتمعت نساء بنی هاشم فی دارها فصرخوا صرخة واحدة کادت المدینة أن تتزعزع من صراخهنّ و هنّ یقلن یا سیّدتاه یا بنت رسول اللّه، رأقبل الناس مثل عرف الفرس إلی علیّ و هو جالس و الحسن و الحسین بین یدیه یبکیان، فبکی النّاس لبکائهما، و خرجت امّ کلثوم و علیها برقعة و تجرّ ذیلها متجلّلة برداء غلبها تشییحها و هی تقول: یا أبتاه یا رسول اللّه الآن حقّا فقدناک فقدا لا لقاء بعده أبدا، و اجتمع النّاس فجلسوا و هو یضجّون و ینتظرون أن تخرج الجنازة فیصلّون علیها، و خرج أبو ذرّ فقال: انصرفوا فانّ إبنة رسول اللّه قد اخّر إخراجها فی هذه العشیّة، فقام النّاس و انصرفوا.
چون فاطمه علیه السّلام بسرای جاودانی تحویل داد، اهل مدینه فریاد برداشتند و صیحه در دادند و زنان بنی هاشم در خانه فاطمه انجمن شدند و بضجّه واحده بگریستند از عویل و نحیب ایشان زلزله در مدینه افتاد و همی گفتند:
یا سیّدتاه یا بنت رسول اللّه، و مردان بر علی علیه السّلام گرد آمدند و آن حضرت نشسته بود و حسن و حسین در پیش روی آنحضرت می‌گریستند و از گریه ایشان ناله و افغان مردم هر زمان به زیادت می‌شد، امّ کلثوم خویش را در ردائی محفوف داشته و برقعی آویخته دامن‌کشان همی آمد و همی گفت: یا ابتاه یا رسول اللّه، الآن حرمان ما از حضرت تو راست آمد و دانستم که دیگر تو را دیدار نخواهیم کرد و مردم مدینه همگان به هاهای می‌گریستند و انتظار می‌بردند که جنازه فاطمه را بیرون خواهند آورد و مردمان بر وی نماز خواهند گذارد، و این وقت ابو ذر بیرون شد و گفت: باز شوید ای مردم که جنازه دختر پیغمبر را این هنگام نقل و تحویل نمی‌دهند، لاجرم مردمان مراجعت کردند.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت زهرا علیها السّلام، 4/ 187- 188
فقال علیّ: و اللّه لقد أخذت فی أمرها و غسّلتها فی قمیصها و لم أکشفه عنها، فو اللّه لقد کانت میمونة طاهرة مطهّرة، ثمّ حنّطتها من فضلة حنوط رسول اللّه، و کفّنتها و أدرجتها فی أکفانها، فلمّا هممت أن أعقد الرّداء،-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 330
__________________________________________________
- نادیت یا امّ کلثوم یا زینب یا سکینة یا فضّة یا حسن یا حسین، هلموّا تزوّدوا من امّکم، فهذا الفراق و اللّقاء فی الجنّة، فأقبل الحسن و الحسین و هما ینادیان: وا حسرة لا تنطفی أبدا من فقد امّنا فاطمة الزّهراء، یا امّ الحسن و یا امّ الحسین إذا لقیت جدّنا محمّد المصطفی فاقرایه منّا السّلام و قولی له إنّا قد بقینا بعدک یتیمین فی دار الدّنیا، فقال أمیر المؤمنین: إنّی أشهد اللّه أنّها قد حنّت و أنّت و مدّت یدیها و ضمّتهما إلی صدرها ملیّا، و إذا بهاتف من السّماء ینادی: یا أبا الحسن، ارفعهما عنها، فلقد أبکیا و اللّه ملائکة السّموات، فقد اشتاق الحبیب إلی المحبوب، قال: فرفعتهما عن صدرها و جعلت أعقد الرّداء و أنشد هذه الأبیات.
علی علیه السّلام می‌فرماید: سوگند با خدای تقدیم نمودم امر فاطمه را و غسل دادم او را در پیرهن او و مکشوف نساختم او را، سوگند با خدای طاهر و مطهّر بود، و پس او را حنوط کردم از فضله حنوط رسول خدای، زیرا که وصیّت کرد فاطمه اسماء بنت عمیس را که هنگام وفات رسول خدا جبرئیل چهل درهم کافور از بهشت آورد و آن حضرت سه قسمت کرد و قسمتی خاص خود فرمود و یک ثلث را از برای علی گذاشت و ثلثی مرا داد، اکنون سهم مرا حاضر کن و بر بالین من بگذار تا گاهی که درگذرم، بالجمله امیر المؤمنین با آن کافور فاطمه را حنوط فرمود و با هفت ثوب کفن کرد، و چون خواست که او را در جامه زبرین درپیچد، ندا داد که ای امّ کلثوم ای زینب ای سکینه ای فضّه ای حسن ای حسین، حاضر شوید تقدیم امر مادر خود را که از این پس دیدار جز در جنّت بدست نشود، و حسن و حسین فریاد برداشتند که وا حسرتاه هرگز آتش حرمان جدّ ما محمّد و مادر ما فاطمه از قلب ما فرو نخواهد نشست، ای مادر حسن ای مادر حسین، گاهی که ملاقات کنی جدّ ما را سلام ما را به او برسان و بگو که ما را در دنیا یتیم گذاشتی، امیر المؤمنین می‌فرماید خدای را گواه می‌گیرم که فاطمه بنالید و دستها بکشید و حسن و حسین را فرا گرفت و بر سینه خود بچسبانید، این وقت هاتفی از آسمان ندا در داد که یا ابا الحسن برگیر ایشان را که فریشتگان آسمانها بگریه درآمدند و مشتاق است دوست مر دوست را، لاجرم برگرفتم حسنین را از سینه فاطمه و او را در جامه زبرپوش درپیچیدم و این ابیات را انشاد کردم:
فراقک أعظم الأشیاء عندی و فقدک فاطم أدهی الثّکول
سأبکی حسرة و أنوح شجوا علی خلّ مضی أسنا سبیل
ألا یا عین جودی و أسعدینی فحزنی دائم أبکی خلیلی
و در حدیث فضّه این شعر نیز از امیر المؤمنین علیه السّلام مروی است:
لکلّ اجتماع من خلیلین فرقة فکلّ الّذی دون الفراق قلیل
و إنّ افتقادی فاطما بعد أحمد دلیل علی أن لا یدوم خلیل
هاتفی در پاسخ آن حضرت این شعر قرائت کرد:
یرید الفتی أن لا یموت خلیله و لیس له إلّا الممات سبیل
فلا بدّ من موت و لا بدّ من بلی و إنّ بقائی بعدکم لقلیل
إذا انقطعت یوما من العیش مدّتی فإنّ بکاء الباکیات قلیل
ستعرض عن ذکری و تنسی مودّتی و یحدث بعدی للخلیل بدیل
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت زهرا علیها السّلام، 4/ 189- 191
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 331
مصباح الأنوار: عن أبی عبد اللّه، عن آبائه علیهم السّلام، قال:
إنّ فاطمة علیها السّلام لمّا احتضرت أوصت علیّا علیه السّلام، فقالت: إذا أنا متّ فتولّ أنت غسلی، و جهّزنی، و صلّ علیّ، و أنزلنی قبری، و ألحدنی، و سوّ التّراب علیّ، و اجلس عند رأسی قبالة وجهی فأکثر من تلاوة القرآن و الدّعاء، فإنّها ساعة یحتاج المیّت فیها إلی انس الأحیاء، و أنا أستودعک اللّه تعالی، و اوصیک فی ولدی خیرا؛
ثمّ ضمّت إلیها امّ کلثوم فقالت له: إذا بلغت فلها ما فی المنزل ثمّ اللّه لها،
فلمّا توفّیت فعل ذلک أمیر المؤمنین علیه السّلام، و دفنها لیلا فی دار عقیل، فی الزّاویة الثّالثة من صدر الدّار.
المجلسی، البحار، 79/ 27 رقم 13- عنه: البحرانی، العوالم (المستدرک)، 11- 2/ 1100
و کان علیّ هو الّذی یباشر غسلها و أسماء تعینه علی ذلک، و بهذا یرتفع استبعاد بعضهم أن تغسلها أسماء مع علیّ و هی أجنبیّة عنه؛ لأنّها کانت یومئذ زوجة أبی بکر، و فی بعض الأخبار: أنّه أمر الحسن و الحسین علیهما السّلام یدخلان الماء، و لم یحضرها غیر الحسنین و زینب و أمّ کلثوم و فضّة جاریتها و أسماء بنت عمیس.
إنّ أمّ کلثوم بنت أمیر المؤمنین علیه السّلام لها ذکر فی خبر وفاة أمّها الزّهراء علیها السّلام و لا یدری أیّهنّ هی من بناته علیها السّلام اللّواتی تکنّی کلّ منهنّ بأمّ کلثوم کما مرّ؟ فقد روی أنّ الزّهراء علیها السّلام لمّا توفّیت خرجت أمّ کلثوم و علیها برقعها تجرّ ذیلها متجلّلة برداء و هی تقول: یا أبتاه! یا رسول اللّه! الآن فقدناک فقدا لا لقاء بعده أبدا. و إنّ أمیر المؤمنین علیه السّلام لمّا غسل الزّهراء لم یحضرها غیره و غیر الحسنین و زینب و أمّ کلثوم و فضّة جاریتها و أسماء بنت عمیس، و الظّاهر أنّ الّتی حضرت وفاة أمّها الزّهراء هی الّتی حضرت وفاة أبیها أمیر المؤمنین علیه السّلام.
الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 307، 485
و أمر الحسن و الحسین علیهما السّلام یدخلان الماء، و لم یحضرها غیره و غیر الحسنین و زینب و امّ کلثوم و فضّة جاریتها و أسماء بنت عمیس، و کفّنها فی سبعة أثواب، ثمّ صلّی علیها،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 332
و کبّر خمسا «1»، و دفنها فی جوف اللّیل، و عفّی قبرها، و لم یحضر دفنها و الصّلاة علیها إلّا علیّ و الحسنان علیهم السّلام و نفر من بنی هاشم و خواصّ علیّ علیه السّلام.
البحرانی، العوالم (المستدرک من المجالس السّنیّة) «2»، 11- 2/ 1104، 1110- 1111 رقم 10، 40
الوصیّة: لقد جاء فی التّاریخ الصّحیح، أنّ مخیرق الیهودیّ کان من أحبار یهود بنی النّضیر، و هو الّذی یقول فیه النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله: «مخیرق سابق الیهود، و سلمان سابق فارس، و بلال سابق الحبشة»، استشهد فی أحد.
و أوصی ببساتینه السّبع إلی النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله و سلم و هی: الدّلال، و برقة، و الصّافیة، و المیثب، و مشربة أمّ إبراهیم، و الأعواف و حسنی، فأوقفها النّبیّ سنة سبع من الهجرة «3». و فی حدیث کعب: أوقفها علی رأس اثنتین و عشرین شهرا من الهجرة، علی خصوص «فاطمة علیها السّلام»، و کان یأخذ منها لأضیافه و حوائجه.
و عند وفاة الصّدّیقة، أوصت بهذه البساتین، و کلّ ما کان لها من المال إلی أمیر المؤمنین علیّ علیه السّلام، و من بعده فإلی الحسن، و من بعده فإلی الحسین، ثمّ إلی الأکبر من ولد رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم؛ و أشهدت علی الوصیّة: المقداد بن الأسود، و الزّبیر بن العوامّ «4».
و أوصت لأزواج النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله و سلم لکلّ واحدة منهنّ اثنتا عشر أوقیّة، و لنساء بنی هاشم مثل ذلک، و لأمامة بنت أبی العاص بشی‌ء «5».
و أوصت لأمّ کلثوم، إذا بلغت ما فی المنزل «6»، ثمّ أوصت أمیر المؤمنین أن یتّخذ لها نعشا، رأت الملائکة صوّروا صورته، و وصفته له، و أن لا یشهد أحد جنازتها ممّن ظلمها،
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه فی العوالم/ 1104].
(2)- 2/ 122، عنه البهجة: 576.
(3)- تاریخ المدینة للسمهودی، ج 2، ص 152 و وافقه ابن جریر الطّبری فی دلائل الإمامة، ص 42، إلّا فی أسماء بعضها.
(4)- من لا یحضره الفقیه للصّدوق، ص 418.
(5)- دلائل الإمامة، ص 42.
(6)- مصباح الأنوار، مخطوط للشیخ هاشم بن محمّد من علماء القرن السّادس.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 333
و لا أن یصلّوا علیها.
و أن یتزوّج بأمامة ابنة أختها زینب، لتقوم بخدمة ولدها «1».
و ما یوجد فی بعض الکتب من الوصیّة، بأن یجعل لها یوما و لیلة، و للحسنین یوما و لیلة، لا تثق النّفس به، فإنّ سیّدة نساء العالمین لم تجهل ما امتزجت به نفس أمیر المؤمنین من العطف و الحنان علی إمامین أودع اللّه فیهما أسرار الوحی المبین، و قیّضهما لهدایة الأمّة، و علی عقیلة آل محمّد شریکة السّبط الشّهید فی الدّعوة الإلهیّة، و لیس حنوّها علیهم، أأکّد ممّن یبیت طاویا مواساة لمن فی الحجاز و الیمامة ممّن لا عهد له بالشّبع، فکیف حاله إذا مع ولدیه المکوّنین من نور القدس، المطهّرین من جمیع أنواع الرّجس.
و من وصیّتها له: إذا أنزلها فی القبر، و سوّی التّراب علیها، یجلس عند رأسها قبالة وجهها، و یکثر من تلاوة القرآن و الدّعاء، فإنّها ساعة یحتاج المیّت فیها إلی أنس الأحیاء.
و أن لا یعلم بموتها إلّا أمّ سلمة، و أمّ أیمن، و عبد اللّه بن العبّاس، و سلمان، و المقداد، و أبا ذر، و عمّار، و حذیفة. «2»
المقرّم، وفاة الصّدّیقة الزّهراء علیها السّلام،/ 103- 105
و بروایة ناسخ التّواریخ: إنّه لمّا قضت فاطمة الزّهراء علیها السّلام شهیدة مظلومة، و خلت دار أمیر المؤمنین علیه السّلام منها، کان الإمامان: الحسن و الحسین علیهما السّلام یجلسان مقابل أبیهما أمیر المؤمنین علیه السّلام یبکیان من فراق أمّهما، و کانت السّیّدتان: زینب و أمّ کلثوم یلفّان رأسیهما بمقنعة، و یغطّیان هندامهما بعباءة، ثمّ یجرّان ذیلهما متّجهتین نحو أبیهما أمیر المؤمنین علیه السّلام،
__________________________________________________
(1)- مناقب ابن شهرآشوب، ج 2، ص 117.
(2)- و در الطراز المذهّب روایت کرده است که در زمان وفات مادرش زهرا علیها السّلام چادر بر سر داشت و سبحه او بر کنار چادر او بسته بود و می‌گفت: «یا ابتاه! یا رسول اللّه! بعد از تو، ما قرین رنج و مصیبت شدیم.»
این نظر به سنّ شریف او بعید می‌نماید؛ اگرچه حال اولاد فاطمه را که به لعاب دهن رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله و سلم تربیت یافته‌اند، قیاس به حال اطفال دیگر نتوان کرد.
القائنی، الکبریت الاحمر،/ 377
. موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 334
و هما یردّدان و ینشجان: یا أبتاه یا رسول اللّه، ألآن صدّقنا فقدک، و أحسسنا فراقک، و علمنا أنّ سوف لن نراک أبدا.
الجزائری، الخصائص الزّینبیّة،/ 156
و قد روی صاحب ناسخ التّواریخ فی کتابه: «إنّ زینب أقبلت عند وفاة أمّها، و هی تجرّ رداءها و تنادی: یا أبتاه! یا رسول اللّه! ألآن عرفنا الحرمان من النّظر إلیک. (و روی) هذه الرّوایة صاحب البحار عن الرّوضة بهذا اللّفظ: «و خرجت أمّ کلثوم و علیها برقعة تجرّ ذیلها متجلببة برداء علیها تسحبهما و هی تقول: یا أبتاه! یا رسول اللّه! ألآن حقّا فقدناک فقدا لا لقاء بعده أبدا»؛ و أمّ کلثوم هذه هی زینب علیها السّلام من غیر شکّ، کما صرّح باسمها فی روایة صاحب النّاسخ، و لکونها أکبر بنات فاطمة علیها السّلام، و هذا دلیل واضح علی أنّها کانت عند وفاة أمّها فی السّادسة أو السّابعة من عمرها، و لهذا الخبر نظائر. «1»
النّقدی، زینب الکبری،/ 18- عنه: البحرانی، العوالم (المستدرک)، 11- 2/ 946
__________________________________________________
(1)- و در وصیت‌های فاطمه ذکر کردیم که آن حضرت وصیت فرمود: «پرده‌های مرا به دخترم زینب بدهند! ...».
و آن مخدره سن او مقتضی بود که چون امیر المؤمنین فاطمه را کفن کرد، خطاب فرمود: «یا زینب و یا امّ کلثوم و یا فضه و یا حسن و یا حسین! هلموا و تزوّدوا من أمّکم ...».
در آن حال زینب و کلثوم در پیش روی پدر گریه می‌کردند. این وقت علیا مخدره زینب برقعی آویخته و بدن خود را به ردایی پوشیده بود. دامن‌کشان همی بیامد و همی گفت: «یا رسول اللّه! الآن حقا فقدناک؛ دیگر تو را دیدار نخواهیم کرد و بنات انبیا و ائمه را به دیگران نتوان قیاس کرد. در نشو و نما و ترقی.»
پس حامل روایت شدن آن مخدره با کمی سن از مادرش، جای استعجاب نیست.
محلاتی، ریاحین الشریعة، 3/ 51
در بیت الاحزان محدث قمی است که از مصباح الانوار نقل می‌کند: «قال: قالت فاطمة لأمیر المؤمنین علیه السّلام: أوصیک فی ولدی خیرا ثمّ ضمت إلیها أمّ کلثوم فقالت له: إذا بلغت فلها ما فی المنزل ثمّ اللّه لها».
یعنی: امّ کلثوم را به خود چسباند و علی را فرمود: «وقتی امّ کلثوم به حد زنان رسید، آنچه در منزل است، از او است. پس خدا پشت‌وپناه او باشد.»
پس از این وصیت‌ها، آن مخدره سیلاب اشکش متراکم شد. امیر المؤمنین فرمود: «ای سیده زنان عالم! چرا چنین اشک می‌ریزی؟»
عرض کرد: «یابن عم! گریه من برای مصایبی است که تو بعد از من دیدار خواهی کرد.»
امیر المؤمنین فرمود: «گریه مکن! به خدا قسم که این مصیبات در راه رضای خداوند سهل و آسان است.»
محلاتی، ریاحین الشریعة، 3/ 74- 75
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 335

(حدّث) یحیی المازنی قال: کنت فی جوار أمیر «1» المؤمنین علیه السّلام فی المدینة مدّة مدیدة، و بالقرب من البیت الّذی تسکنه زینب ابنته، فلا و اللّه ما رأیت لها شخصا و لا سمعت لها صوتا، و کانت إذا أرادت الخروج لزیارة جدّها رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم تخرج لیلا و الحسن عن یمینها و الحسین عن شمالها و أمیر المؤمنین أمامها، فإذا قربت من القبر الشّریف سبقها أمیر المؤمنین علیه السّلام فأخمد ضوء القنادیل، فسأله الحسن مرّة عن ذلک؟ فقال: أخشی أن ینظر أحد إلی شخص أختک زینب.
النّقدی، زینب الکبری،/ 22- عنه: البحرانی، العوالم (المستدرک)، 11- 2/ 955؛ الصّادق، ولیدة النّبوّة و الإمامة،/ 14- 15؛ الهاشمی، عقیلة بنی هاشم،/ 13؛ موسی محمّد علیّ، السّیّدة زینب،/ 75- 76؛ دخیّل، أعلام النّساء،/ 16- 17
[نشوء السّیّدة زینب علیها السّلام]: نعم، لقد نشأت السّیّدة زینب علیها السّلام فی حجر أبیها أمیر المؤمنین علیه السّلام و تربّت علی یدیه، و تثقّفت بثقافته حتّی بلغت أشدّها، و عندها اشتهرت- کما فی کتب السّیرة و التّاریخ من الخاصّة و العامّة- من بین نساء قریش، و مخدّرات بنی هاشم، و بنات آل عبد المطّلب، بکثرة العبادة و الزّهادة، و بتمام الحیاء و العفّة، و بوفور العقل و الحکمة، و بکمال الأخلاق و الآداب، و بنهایة المهابة و الجلالة، بل إنّها علیها السّلام أصبحت تمثل- و بجدارة- ملیکة العرب و العجم السّیّدة خدیجة الکبری علیها السّلام و ملیکة بنات الأنبیاء فاطمة الزّهراء علیها السّلام، و لذلک کان أبوها أمیر المؤمنین یکنّ لها غایة الاحترام و التّبجیل، حتّی أنّها إذا أرادت التّشرّف بزیارة جدّها رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم، کانت تتشرّف لیلا، و ذلک بعد أن یأمر أبوها أمیر المؤمنین علیه السّلام بإطفاء أضویة المسجد، و کان یصحبها هو و أخواها الإمامان: الحسن و الحسین علیهما السّلام ذهابا و إیابا. «2»
__________________________________________________
(1)- [فی عقیلة بنی هاشم مکانه: و لقد حدّث یحیی المازنیّ عن خفارتها و صوتها، قال: کنت مجاورا لأمیر ...].
(2)- یحیی مازنی قسم می‌خورد که سالیان دراز در جوار حضرت علی و دخترش زینب کبری بودم و-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 336
الجزائری، الخصائص الزّینبیّة،/ 156- 157
و بلغت فی العفاف و الحجاب مبلغا لا یسمع الجیران قطّ کلامها، و لا یری شخصها فی النّهار أحد من الأجانب.
فإذا أرخی اللّیل سدوله، و هجع النّاس، فتخرج لزیارة قبر جدّها العظیم صلّی اللّه علیه و اله و سلم، یحفّ بها أبوها و أخواها، فإذا اقتربوا من الضّریح سبق أبوها إلی القنادیل یخنق أضوائها لکی لا یری أحد شخص کریمته المخدّرة، ثمّ بعد مدّة أصبحت زوجة لأشبه النّاس بالنّبیّ خلقا و خلقا، و من ذؤابة بنی هاشم و أکابر أثریاء الحجاز، یباری السّحاب جودا، و لا یزال بیته مأوی الطّارقین و مقصد العفاة المقترین و مئات الأرامل و الأیتام.
السّابقی، مرقد العقیلة زینب،/ 20- 21
__________________________________________________
- در این مدت متمادی اصلا قامت آن مخدره را ندیدم و صوت و صدای او را نشنیدم. هر وقتی که اراده زیارت قبر مطهر جدّش حضرت رسالت صلّی اللّه علیه و اله و سلم را داشت، در دل شب از خانه بیرون می‌شد. حضرت علی علیه السّلام در پیش و دو برادرش در راست و چپ وی بودند و در موقع نزدیکی قبر مطهر، حضرت علی علیه السّلام سبقت می‌گرفت و قندیل‌ها را خاموش می‌کرد و در جواب استفسار امام حسن علیه السّلام از سبب آن می‌فرمود: «می‌ترسم که نظر بیگانه به قامت خواهرت افتد.»
مدرّس، ریحانة الأدب، 8/ 326- 327
و هرگاه علیامخدره زینب برای زیارت جدش رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله و سلم اراده مسجد می‌نمود، امام حسن از یک‌طرف و امام حسین از یک‌طرف آن مخدره می‌رفتند و امیر المؤمنین کسی را می‌فرستاد که چراغ‌های مسجد را خاموش کنند، مبادا نامحرمی به سوی آن‌ها نظر کند.
محلاتی، ریاحین الشریعة، 3/ 60
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 337

تزوّجها عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب بن عبد المطّلب، فولدت له علیّا و عونا الأکبر و عبّاسا و محمّدا و أمّ کلثوم، أخبرنا محمّد بن إسماعیل بن أبی فدیک، عن ابن أبی ذئب، قال: حدّثنی عبد الرّحمان بن مهران: إنّ عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب تزوّج زینب بنت علیّ و تزوّج معها امرأة علیّ لیلی بنت مسعود فکانتا تحته جمیعا.
ابن سعد، الطّبقات، 8/ 341- عنه: ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، 73/ 131- 132، (تراجم النّساء)،/ 121- 122
ابن مهران قال عبد اللّه بن محمّد الجعفیّ، حدّثنا محمّد بن بشر، قال نا عن سفیان، عن عبد اللّه بن عطاء، عن ابن مهران، عن ابن عبّاس قوله: وَ مَنْ یُرِدْ فِیهِ بِإِلْحادٍ بِظُلْمٍ.
قال: تجارة الأمیر فیه.
قال أبو داود، عن سفیان، عن محمّد بن عبد الرّحمان، عن ابن مهران: إنّ عبد اللّه بن جعفر جمع بین أبنة علیّ و امرأته.
البخاری، التّاریخ، 8/ 447 رقم 3646
و زینب بنت علیّ، زوّجها علیّ من عبد اللّه بن جعفر؛ فولدت له علیّ بن عبد اللّه، و أمّ کلثوم.
و من ولد حمزة بن عبد اللّه بن الزّبیر: أبو بکر و یحیی ابنا حمزة بن عبد اللّه بن الزّبیر، أمّهما: فاطمة بنت القاسم بن محمّد بن جعفر بن أبی طالب، و أمّها: أمّ کلثوم بنت عبد اللّه ابن جعفر بن أبی طالب، و أمّها: زینب بنت علیّ بن أبی طالب، و أمّها: فاطمة بنت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم؛ و أخوهما لأمّهما: إبراهیم بن طلحة بن عمر بن عبید اللّه بن معمر. و قد انقرض ولد أبی بکر و یحیی ابنی حمزة من الرّجال، و بقی نسیّات.
المصعب الزّبیری، نسب قریش،/ 25، 241
فولد عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب: جعفرا الأکبر، به کان یکنّی، انقرض؛ و عونا
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 338
الأکبر، انقرض، و کان یجد به وجدا شدیدا و حزن علیه حزنا، و عرف فیه حتّی أبصر بعد و رجع؛ و علیّ بن عبد اللّه، و فیه البقیّة من ولده؛ و أمّ کلثوم [...] و أختها أمّ عبد اللّه، لم تتزوّج؛ و أمّهم جمیعا: زینب بنت علیّ بن أبی طالب، و أمّها: فاطمة بنت النّبیّ صلی اللّه علیه و سلم [...].
المصعب الزّبیری، نسب قریش،/ 82
فتزوّج زینب، عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب رحمه اللّه.
أصهار علیّ بن أبی طالب رضی اللّه عنه: (عبد اللّه) بن جعفر بن أبی طالب رحمه اللّه، کانت عنده زینب بنت علیّ.
من أصهار علیّ بن أبی طالب رضی اللّه عنه: ... و (کثیّر) بن العبّاس بن عبد المطّلب، کانت عنده زینب الکبری بنت علیّ، و تزوّج أیضا (کثیّر) أختها أمّ کلثوم الصّغری بنت علیّ.
محمّد بن حبیب، المحبّر،/ 53، 55- 56
و خرجت إلی عبد اللّه بن جعفر، فولدت له أولادا ذکرناهم فی کتاب النّسب.
العبیدلی، أخبار الزّینبات،/ 111
تزوّجها عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب فولدت له.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 2/ 411، أنساب الأشراف، 2/ 189
حدّثنی محمّد بن زیاد الأعرابی قال: ولد عبد اللّه بن جعفر محمّدا «1» و به کان یکنّی، و أمّه محشیه [کذا] من بنی أسد. و علیّا و عون الأکبر، و جعفر الأصغر، و عبّاسا و أمّ کلثوم؛ أمّهم زینب بنت علیّ بن أبی طالب، و أمّها فاطمة بنت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم. و محمّدا و عبید اللّه، و أبا بکر قتل مع الحسین علیهم السّلام، و أمّهم الخوصاء من ربیعة، و صالحا و موسی و هارون، و یحیی و أمّ أبیها، أمّهم لیلی بنت مسعود النّهشلیّة، خلف علیها بعد علیّ علیه السّلام، و معاویة، و إسحاق و إسماعیل و القاسم لأمّهات شتّی، و الحسن، و عون الأصغر، قتل یوم الحرّة. و یقال: بل قتل الأکبر، و أمّهما جمانة بنت المسیّب الفزاریّة.
__________________________________________________
(1)- هذا هو الصّواب، و فی النّسخة: «جعفر بن محمّدا».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 339
فأمّا أمّ کلثوم فکانت عند القاسم بن محمّد بن جعفر بن أبی طالب ثمّ تزوّجها الحجّاج، ثمّ أبان بن عثمان.
و أمّا أمّ أبیها فکانت عند عبد الملک بن مروان ثمّ عند علیّ بن عبد اللّه.
و قال: و العقب من ولد عبد اللّه بن جعفر لمعاویة؛ و إسحاق؛ و إسماعیل.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 2/ 325، أنساب الأشراف، 2/ 67- 68
(المدائنیّ) قال: کانت رملة بنت طلحة بن عمر بن عبید اللّه بن معمر- و أمّها فاطمة بنت القاسم بن محمّد بن جعفر بن أبی طالب، و أمّها أمّ کلثوم بنت عبد اللّه بن جعفر، و أمّها زینب بنت علیّ بن أبی طالب علیه السّلام الکبری، قال: أبو الفضل: هذا غلط و أنا أحسبها زینب حفیدة رسول اللّه صّی اللّه علیه، و أمّها فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه- عند هشام بن عبد الملک، و کانت لا تلد، «1» فقال لها هشام یوما: أنت بغلة لا تلدین، فقالت: بلی، لکن یأبی کرمی أن یدنّسه لؤمک.
ابن طیفور، بلاغات النّساء (ط دار الأضواء)،/ 164- 165- عنه: النّقدی، زینب الکبری،/ 131
ولدت [زینب علیها السّلام] لعبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب.
ابن أبی الدّنیا، مقتل أمیر المؤمنین علیه السّلام،/ 116
قال أبو العبّاس: تزوّج خالد بن یزید بن معاویة نساء هنّ شرف من هنّ منه، منهنّ:
أمّ کلثوم بنت عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب.
المبرّد، الکامل، 1/ 203
حدّثنا عبد اللّه بن محمّد [...] فأمّا «زینب «2» بنت علیّ «2»» فتزوّجها عبد اللّه بن جعفر فماتت «3» عنده و قد ولدت له « «4» علیّ بن عبد اللّه بن جعفر» و «4» أخا له، یقال له: «عون «5»».
__________________________________________________
(1)- [فی زینب الکبری مکانه: إنّ أمّ کلثوم هذه ولدت للقاسم فاطمة، تزوّجها طلحة بن عمر بن عبید اللّه ابن معمر، فولدت له رملة، تزوّجها هشام بن عبد الملک فلم تلد له، فقال: ...].
(2- 2) [لم یرد فی تاریخ دمشق].
(3)- [أضاف فی تاریخ دمشق: و قال ابن مندة: و ماتت ...].
(4- 4) [تاریخ دمشق ج 3: علیّ بن عبد اللّه- زاد ابن مندة و جعفر و قالا].
(5)- [دلائل النّبوّة: عوف].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 340
الدّولابی، الذّریّة الطّاهرة،/ 91، 166- مثله البیهقی، السّنن الکبری، 7/ 70؛ دلائل النّبوّة، 7/ 283؛ ابن عساکر، تاریخ دمشق «1»، 3/ 97- 98، 73/ 131، تراجم النّساء،/ 121
حدّثنی أحمد بن عبد اللّه [...] و أمّا «زینب» فکانت عند عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب.
حدّثنا أحمد بن عبد الجبّار، نا یونس بن بکیر، عن محمّد بن إسحاق، قال: و کانت زینب ابنة علیّ من فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم تحت عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب فولدت له: «علیّ بن عبد اللّه» و «أمّ أبیها»، فتزوّج «أمّ أبیها» عبد الملک بن مروان فطلّقها، فتزوّجها علیّ بن عبد اللّه بن عبّاس.
أخبرنی أبو موسی، عن یحیی بن الحسن.
ح «2»، و أخبرنی طاهر بن یحیی بن الحسن، عن أبیه، قال: زینب الکبری بنت علیّ بن أبی طالب، أمّها فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم، لها: علیّ، و جعفر، و عون، و عبّاس، و أمّ کلثوم، بنو عبد اللّه بن جعفر.
الدّولابی، الذّریّة الطّاهرة،/ 91، 92، 166
و دخل الأشعث بن قیس علی علیّ بن أبی طالب، فوجد بین یدیه صبیة تدرج؛ فقال: من هذه یا أمیر المؤمنین؟ قال: هذه زینب بنت أمیر المؤمنین. قال: زوّجنیها یا أمیر المؤمنین! قال: اعزب، بفیک الکثکث، و لک الأثلب! أغرّک ابن أبی قحافة حین زوّجک أمّ فروة؟ إنّها لم تکن من الفواطم و لا العواتک من سلیم. فقال: قد زوّجتم أخمل منّی حسبا، و أوضع منّی نسبا: المقداد بن عمرو، و إن شئت فالمقداد بن الأسود. قال علیّ: ذلک رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم فعله، و هو أعلم بما فعل؛ و لئن عدت إلی مثلها لأسوأنّک.
و فی هذا المعنی قال الکمّیت بن زید:
و ما وجدت بنات بنی نزار حلائل أسودین و أحمرینا «3»
__________________________________________________
(1)- [حکاه تاریخ دمشق عن البیهقی].
(2)- [الحرف (ح) یدلّ علی الحیلولة بین السّندین].
(3)- فی بعض الأصول:
و ما ضربت فحول بنی نزار فوالج من فحول الأعجمینا
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 341
و ما حملوا الحمیر علی عتاق مطهّمة فیلفوا مبغلینا
بنی الأعمام أنکحنا الأیامی و بالآباء سمّینا البنینا
ابن عبد ربّه، العقد الفرید، 7/ 129- 130
و أمّا زینب بنت علیّ، فولدت لعبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب جعفرا- و کان یکنّی به- الأکبر و أمّ کلثوم و أمّ عبد اللّه.
ابن حبّان، الثّقات (السّیرة النّبویّة)، 2/ 144، السّیرة النّبویّة،/ 409- 410
و بنات تزوّجهنّ بنو جعفر و بنو عقیل؛ و تزوّج منهنّ أیضا عبد الملک بن مروان؛ و تزوّجت زینب بنت علیّ من فاطمة بنت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب؛ فولدت له ابنة تزوّجها الحجّاج بن یوسف، فولدت له ابنة، ثمّ خلف علیها کثیّر بن العبّاس بن عبد المطّلب.
ابن حزم، الجمهرة، 1/ 38- عنه: موسی محمّد علیّ، السّیّدة زینب،/ 106
و ولد معمر بن عثمان: عبید اللّه؛ فولد عبید اللّه بن معمر: عمر بن عبید اللّه أمیر فارس؛ و عثمان؛ قتلته الخوارج؛ و موسی؛ و معاذ: فمن ولد معاذ هذا: عثمان بن إبراهیم بن محمّد ابن معاذ بن عبید اللّه بن معمر؛ و لم یعقب عثمان بن عبید اللّه. فولد عمر: طلحة بن عمر، لا عقب له من غیره؛ فولد طلحة بن عمر: عثمان، ولی قضاء المدینة؛ و إبراهیم، و کان سیّدا: أمّه فاطمة بنت القاسم بن محمّد بن جعفر بن أبی طالب، و أمّها: أمّ کلثوم بنت عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب، و هی الّتی تزوّجها الحجّاج بن یوسف، و أمّها: زینب بنت علیّ بن أبی طالب، و أمّها: فاطمة بنت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم.
ابن حزم، الجمهرة، 1/ 140
خرجت إلی عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب علیهم السّلام، فأولدها علیّا و عونا و عبّاسا و غیرهم، کذلک قال الموضّح، و بهذا قال الدّندانی النّسّابة عن جدّه یحیی العبیدلیّ رحمه اللّه.
و ولد من زینب بنت علیّ بن أبی طالب أمیر المؤمنین علیه السّلام، عبّاسا و جعفرا و إبراهیم و علیّا الأصغر بنی الجواد، فهؤلاء یقال لهم: الزّینبیّون.
المجدی،/ 18، 297
أمّا زینب الکبری بنت فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم فتزوّجها عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب، ولد له منها علیّ و جعفر و عون الأکبر و أمّ کلثوم أولاد عبد اللّه بن جعفر.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 342
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 204- عنه: المجلسی، البحار، 42/ 93؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 221؛ مثله الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 1/ 371
العلویّة منسوبة إلی علیّ بن أبی طالب علیه السّلام، و له أولاد کثیرة إلّا أنّ العقب منهم من خمس بنین، و من ابنتین: زینب و أمّ کلثوم.
و هم: الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیهما السّلام، و الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیهما السّلام، و محمّد بن علیّ بن أبی طالب علیه السّلام، و عمر «1» بن علیّ بن أبی طالب علیه السّلام الأطرف، و عبّاس ابن علیّ بن أبی طالب علیه السّلام.
و لکلّ واحد منهم بطون و أفخاد و أعقاب، و سنذکرها بعد إن شاء اللّه تعالی، و عن علیه الحن عاطله «2».
و أمّا الجعفریّة، فهم أولاد جعفر بن أبی طالب، و المعقب المعروف من أولاده واحد، و هو عبد اللّه بن جعفر الجواد، فالجعفریّة منسوبة إلیه، و من انتسب إلی غیره فهو کذّاب.
و زوجة عبد اللّه بن جعفر زینب بنت أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السّلام.
فقدّم جعفر علی عقیل، و إن کان عقیل أسنّ منه، لکونه أفضل من عقیل، و قدّم أولاد جعفر علی أولاد عقیل؛ لأنّ أولاد جعفر من جانب الأم أحفاد أمیر المؤمنین علیه السّلام.
و قد تزوّج بلیلی بعد علیّ علیه السّلام عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب، فولدت له ما ذکرناه.
و کانت عند عبد اللّه بن جعفر بنت علیّ علیه السّلام زوجته علی لیلی «3».
ابن فندق، لباب الأنساب، 1/ 353، 333
علیّ بن عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب بن عبد المطّلب بن هاشم بن عبد مناف أبو الحسن القرشیّ الهاشمیّ: «4» قرأت بخطّ أبی محمّد عبد اللّه بن سعد القطربلی فیما حکاه عن غیره، قال «4»: کان علیّ بن عبد اللّه بن العبّاس، و علیّ بن الحسین بن علیّ، و علیّ بن
__________________________________________________
(1)- فی «ق»: و حمزة، و هو تصحیف.
(2)- کذا فی جمیع النّسخ. و لعلّه ضرب مثل ذکره هنا.
(3)- کذا استصوبنا العبارة، و قد کانت فی المصدر مشوّشة جدّا، فی غیر موقعها، و مبتورة عمّا سبقها، و کان فی الکلام السابق سقطا.
(4- 4) [لم یرد فی المختصر].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 343
عبد اللّه بن جعفر، یقدمون علی الولید بن عبد الملک فیقول الولید للعبّاس ابنه: جالس عمومتک.
«1» أخبرنا أبو الحسین بن الفرّاء، و أبو غالب، و أبو عبد اللّه ابنا البنّا، قالوا: أنا أبو جعفر ابن المسلمة، أنا أبو طاهر المخلص، نا أحمد بن سلیمان، نا «1» الزّبیر بن بکّار، قال: فولد عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب جعفر الأکبر، به کان یکنّی، انقرض، و عونا الأکبر، انقرض، قتل بالطّفّ «2»، «3» قال ذلک إبراهیم بن موسی بن صدیق «3»، و کان یجد به وجدا شدیدا، و حزن علیه حزنا عرف فیه حتّی أبصر بعد «3» و رجع، و علیّ بن عبد اللّه و فیه البقیّة من ولده، و أمّهم زینب بنت علیّ بن أبی طالب، و أمّها فاطمة بنت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، و أمّها خدیجة بنت خویلد بن أسد بن عبد العزّی بن قصی «3».
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 46/ 11 رقم 5043، مختصر ابن منظور، 18/ 104
أخبرنا أبو الحسین بن الفرّاء، و أبو غالب و أبو عبد اللّه. قالوا: أنا أبو جعفر، أنا أبو طاهر، أنا أحمد، نا «4» من خبرها الزّبیر قال «5»، فی تسمیة ولد علیّ: و زینب بنت علیّ الکبری، ولدت لعبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب- و ذکر غیرها ثمّ قال:- و أمّهم فاطمة بنت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم.
ابن عساکر، تاریخ دمشق، 73/ 131، (تراجم النّساء)،/ 121
زوّجها أبوها علیّ (رضی اللّه عنهما) من عبد اللّه ابن أخیه جعفر، فولدت له علیّا و عونا الأکبر و عبّاسا و محمّدا و أمّ کلثوم.
ابن الأثیر، أسد الغابة، 5/ 469- عنه: المامقانی، تنقیح المقال، 3- 2/ 79؛ البحرانی، العوالم (المستدرک)، 11- 2/ 951؛ دخیّل، أعلام النّساء،/ 76
زینب بنت علیّ الکبری. ولدت لعبد اللّه بن جعفر.
ابن قدامة، التّبیین،/ 135
__________________________________________________
(1- 1) [المختصر: قال].
(2)- [فی المطبوع: بالطّائف].
(3- 3) [لم یرد فی المختصر].
(4)- سقطت اللّفظة من د.
(5)- الخبر فی نسب قریش لمصعب 41 بخلاف فی الرّوایة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 344
و کانت عند عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب، فولدت له جعفرا الأکبر، و علیّا، و عونا الأکبر، و عبّاسا، و أمّ کلثوم.
البرّی، الجوهرة،/ 19
زینب الکبری عقبها فی ولد عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب.
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 53
فتزوّج زینب عبد اللّه بن جعفر فولدت له عونا و عبد اللّه و ماتت عنده.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواص (ط بیروت)،/ 288
کان له [عبد اللّه بن جعفر] عدّة أولاد، منهم: [...] علیّ، و عون الأکبر، و عبّاس، و أمّ کلثوم، و أمّهم زینب بنت علیّ علیه السّلام، و أمّها فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ (ط بیروت)،/ 175
تزوّج بنات علیّ بنو عقیل و بنو العبّاس ما خلا زینب بنت فاطمة کانت تحت عبد اللّه ابن جعفر، و أمّ کلثوم بنت فاطمة کانت تحت عمر بن الخطّاب؛ فمات عنها، فتزوّجها بعد محمّد بن جعفر بن أبی طالب، فمات عنها، فتزوّجها بعده عون بن جعفر بن أبی طالب، فماتت عنده؛ و أمّ الحسن تزوّجها جعفر بن هبیرة المخزومیّ؛ و فاطمة تزوّجها سعد بن الأسود من بنی الحارث، و اللّه أعلم.
المحبّ الطّبری، ذخائر العقبی،/ 117، الرّیاض النّضرة، 2/ 334
ذکر من تزوّجها (رضی اللّه عنها): عن ابن شهاب قال: تزوّج زینب بنت علیّ عبد اللّه ابن جعفر، فماتت عنده و قد ولدت له علیّا و عونا.
و عن الحسن قال: زینب الکبری بنت علیّ بن أبی طالب أمّها فاطمة بنت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم ولدت علیّا و جعفرا و عونا و عبّاسا و أمّ کلثوم بنی عبد اللّه بن جعفر. و قال الدّارقطنیّ: ولدت له علیّا و أمّ کلثوم و رقیّة.
المحبّ الطّبری، ذخائر العقبی،/ 167؛ الدّیار بکری، تاریخ الخمیس، 2/ 284
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 345
و روی أهل السّیرة أنّ الأشعث خطب إلی علیّ علیه السّلام ابنته، فزبره، و قال: یابن الحائک، أغرّک ابن أبی قحافة!
و روی أبو بکر الهذلیّ، عن الزّهری، عن عبید اللّه بن عدیّ بن الخیار بن نوفل بن عبد مناف، قال: قام الأشعث إلی علیّ علیه السّلام، فقال: إنّ النّاس یزعمون أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله عهد إلیک عهدا لم یعهده إلی غیرک؛ فقال: إنّه عهد إلیّ ما فی قراب سیفی؛ لم یعهد إلیّ غیر ذلک. فقال الأشعث: هذه إن قلتها فهی علیک لا لک؛ دعها ترحل عنک، فقال له: و ما علمک بما علیّ ممّا لی! منافق ابن کافر، حائک ابن حائک! إنّی لأجد منک تیه الغرل. ثمّ التفت إلی عبید اللّه بن عدی بن الخیار، فقال: یا عبید اللّه، إنّک لتسمع خلافا و تری عجبا، ثمّ أنشد:
أصبحت هزّا لراعی الضأن أتبعه ماذا یریبک منّی راعی الضّان!
و قد ذکرنا فی بعض الرّوایات المتقدّمات أنّ سبب قوله هذه: «علیک لا لک»، أمر آخر، و الرّوایات تختلف.
ابن أبی الحدید، شرح نهج البلاغة، 4/ 75
تزوّجها عبد اللّه بن جعفر، فولدت له علیّا و جعفرا و عونا و عبّاسا، و أمّ کلثوم الصّغری لم تبرز.
ابن الطّقطقی، الأصیلی،/ 58
زینب زوجة عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب.
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط مؤسّسة الرّسالة)، 2/ 125، (ط دار الفکر)، 3/ 429
زوّجها أبوها ابن أخیه عبد اللّه بن جعفر، فولدت له أولادا.
ابن حجر، الإصابة، 4/ 315- مثله موسی محمّد علیّ، السّیّدة زینب،/ 50
(قثم) بن لؤلؤة مولی العبّاس بن عبد المطّلب. روی عن أمّه و عن علیّ بن أبی طالب و عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب. ذکره البخاری فی التّاریخ فقال: روی عنه مغیرة بن مقسم الضّبیّ و یزید بن عبد الرّحمان و الولید بن جمیع، و ذکره ابن أبی حاتم کذلک، و لم یذکر فیه جرحا و لا عدالة، و جری ذکره فی سند أثر.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 346
علّقه البخاری فی أوائل النّکاح، فقال: جمع عبد اللّه بن جعفر بین ابنة علیّ و امرأة علیّ. و هذا الأثر وصله سعید بن منصور من طریق مغیرة بن مقسم عن قثم هذا. قال:
جمع عبد اللّه بن جعفر بین امرأة علیّ، لیلی بنت مسعود النّهشلیّة و بین أمّ کلثوم بنت علیّ من فاطمة. و تقدّم فی ترجمة عبد الرّحمان بن مهران مثل هذا الأثر، لکن قال: زینب بنت علیّ، و جمع الزّهریّ بین هذا الاختلاف فقال: أخبرنی غیر واحد أنّ عبد اللّه بن جعفر جمع بین بنت علیّ و امرأة علیّ، فماتت بنت علیّ فتزوّج بنتا له أخری. أخرجه البیهقیّ من طریقه.
ابن حجر، تهذیب التهذیب، 8/ 362- 363
(دق- عبد الرّحمان) بن مهران المدنیّ مولی بنی هاشم. روی عن عبد الرّحمان بن سعد مولی الأسود بن سفیان، و عمیر مولی ابن عبّاس. و عنه محمّد بن أبی ذئب. ذکره ابن حبّان فی الثّقات. قلت.
علّق البخاریّ فی أوائل النّکاح أثرا من روایة محمّد بن عبد الرّحمان بن أبی ذئب عنه، و هو قوله و جمع عبد اللّه بن جعفر بین ابنة علیّ و امرأة علیّ، و وصله البغویّ فی الجعدیات عن علیّ بن الجعد عن ابن أبی ذئب عنه بهذا، و لهذا الأثر طریق آخر یأتی فی حرف القاف فی قثم، و قال أبو الفتح الأزدیّ فیه و فی شیخه عبد الرّحمان بن سعد نظر.
ابن حجر، تهذیب التهذیب، 6/ 282
و زینب تزوّجها عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب، فولدت له علیّا، و أعقب علیّ بن عبد اللّه بن جعفر. «1»
الصّفدی، الوافی بالوفیات، 1/ 82
و زوجة ابن عمّها عبد اللّه الجواد بن جعفر الطّیّار ذی الجناحین ابن أبی طالب [...].
(تنبیه) قال السّیوطی فی رسالته الزّینبیّة إنّ زینب المذکورة ولدت لعبد اللّه بن جعفر علیّا و عونا الأکبر و عبّاسا و محمّدا و أمّ کلثوم «2»، و ذریّتها إلی الآن موجودون بکثرة،
__________________________________________________
(1)- و زینب را با عبد اللّه بن جعفر الطیار رضی اللّه عنه در سلک ازدواج کشیدند و از او دو پسر در وجود آمدند؛ عبد اللّه و عون. خواندامیر، حبیب السّیر، 1/ 436
(2)- [إلی هنا لم یرد فی نور الأبصار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 347
و یتکلّم علیهم من عشرة وجوه، أحدها: أنّهم من آل النّبیّ صلی اللّه علیه و سلم و أهل بیته بالإجماع، لأنّ آله هم المؤمنون من بنی هاشم و المطّلب. «1» و فی صحیح مسلم عن زید بن أرقم تفسیر أهل بیته بمن حرّموا الصّدقة و منهم أولاد جعفر «1».
الثّانی: أنّهم من ذریّته و أولاده بالإجماع، لأنّ أولاد بنات الإنسان معدودون فی ذریّته و أولاده «2»، حتّی لو أوصی لأولاد فلان أو ذریّته دخل فیه أولاد بناته، «1» هذا المعنی أخصّ من الّذی قبله «1».
الثّالث: أنّهم لا یشارکون أولاد الحسن و الحسین فی «3» انتسابهم إلیه صلی اللّه علیه و سلم، و قد فرّق الفقهاء بین من یسمّی ولدا للرّجل و بین من ینسب إلیه، و لهذا أدخلوا أولاد البنات فی «وقفت علی أولادی» دون «وقفت علی من ینسب إلیّ من أولادی».
و لکن ذکروا من خصائصه صلی اللّه علیه و سلم أنّه ینسب إلیه أولاد بنته فاطمة، و لم یذکروا مثل ذلک فی أولاد بنات بنته، فجری الأمر فیهم علی قاعدة الشّرع فی أنّ الولد یتبع أباه فی النّسب لا أمّه، و لهذا جری السّلف و الخلف علی أنّ ابن الشّریفة لا یکون شریفا إذا لم یکن أبوه شریفا، فأولاد فاطمة ینسبون إلیه و أولاد الحسن و الحسین ینسبون إلیهما و إلیه، و أولاد أختیهما زینب و أمّ کلثوم ینسبون إلی أبیهم عبد اللّه بن جعفر و عمر بن الخطّاب، لا إلی الأمّ و لا إلی أبیهما صلی اللّه علیه و سلم، لأنّهم أولاد بنت بنته لا أولاد بنته.
و الدّلیل علی تلک الخصوصیّة المذکور ما قدّمناه سابقا من قوله صلی اللّه علیه و سلم: «لکلّ بنی أمّ عصبة، إلّا ابنی فاطمة أنا ولیّهما و عصبتهما». و فی روایة: «کلّ بنی أمّ ینتمون إلی عصبة، إلّا ولد فاطمة فأنا ولیّهم و عصبتهم»، و إنّما خصّ صلی اللّه علیه و سلم أولاد فاطمة دون غیرها من بقیّة بناته لأفضلیّتها، و لأنّهنّ لم یعقبن ذکرا، أی ذا عقب حتّی یکون کالحسن و الحسین فی ذلک «3».
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی نور الأبصار].
(2)- [أضاف فی نور الأبصار: بالإجماع لأنّ أولاد بنات الإنسان معدودون فی ذرّیّته و أولاده].
(3- 3) [نور الأبصار: الانتساب إلیه صلّی اللّه علیه و اله، و إنّما خصّ صلّی اللّه علیه و اله أولاد فاطمة دون غیرها من بقیّة بناته لأنّهنّ لم یعقبن ذکر إذا عقب حتّی یکون کالحسن و الحسین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 348
الرّابع: أنّهم یطلق علیهم اسم الأشراف بناء علی الاصطلاح القدیم «1» من إطلاق اسم الشریف علی کلّ من کان من أهل البیت، و إن خصّ الآن بذرّیة الحسن و الحسین «1».
و الخامس: أنّهم تحرم علیهم الصّدقة بالإجماع، لأنّ بنی جعفر من الآل قطعا.
السّادس: أنّهم یستحقّون سهم ذوی القربی «1» بالإجماع «1».
السّابع: أنّهم یستحقّون من وقف برکة الحبش، لأنّها لم توقف علی أولاد الحسن و الحسین خاصّة، «1» بل وقفت نصفین: النّصف الأوّل علی أولاد الحسن و الحسین، و النّصف الثّانی علی الطّالبیین، و هم ذرّیّة علیّ بن أبی طالب من محمّد بن الحنفیّة و أخویه، و ذرّیّة جعفر و عقیل ابنی أبی طالب «1».
الثّامن: هل یلبسون العلامة الخضراء؟ و الجواب: إنّ هذه العلامة لیس لها أصل «2» فی الشّرع «2» و لا فی السّنّة، و لا کانت فی الزّمن القدیم، و إنّما حدثت سنة ثلاث و سبعین و سبعمائة بأمر الملک الأشرف شعبان بن حسین «3»، و قال فی ذلک جماعة من الشّعراء ما یطول ذکره، من ذلک قول جابر بن عبد اللّه الأندلسیّ الأعمی صاحب شرح الألفیّة المشهور بالأعمی و البصیر:
جعلوا لأبناء الرّسول علامة إنّ العلامة شأن من لم یشهر
نور النّبوّة فی وسیم وجوههم یغنی الشّریف عن الطّراز الأخضر
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی نور الأبصار].
(2- 2) [نور الأبصار و ناسخ التّواریخ: لا فی الکتاب].
(3)- [زاد فی نور الأبصار و ناسخ التّاریخ: و فی درر الأصداف ما نصّه:
و أمّا العلامة الخضراء فأحدثها السّلطان الملک الأشرف شعبان، من دولة الأتراک بمصر، فی سنة ثلاث و سبعین و سبعمائة.
و أمّا العمامة الخضراء فأحدثها السّیّد محمّد الشریف المتولّی پاشا مصر، سنة أربع بعد الألف، لمّا دار بکسوة الکعبة و المقام، و أمر الأشراف أن یمشوا أمامه، و کلّ واحد منهم علی رأسه عمامة خضراء، و إنّما اختیرت العلامة الخضراء للأشراف لأنّ الأسود شعار بنی العبّاس، و الأصفر شعار الیهود، و الأزرق شعار النّصاری، و الأحمر مختلف فیه. إنتهی.
و غایة القول: أنّه لا بأس بها علامة لکلّ شریف سواء کان من ذرّیّة الحسنین أم لا، و لا یمنع من لبسها أحد من النّاس إلّا لغرض شرعیّ].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 349
و قال الأدیب شمس الدین محمّد بن إبراهیم الدّمشقی:
أطراف تیجان أتت من سندس خضر بأعلام علی الأشراف
و الأشرف السّلطان خصّهم بها شرفا لیفرّقهم «1» من الأطراف
«2» و حظّ الفقیه فی ذلک إذا سئل أن یقول: لبس هذه العمامة بدعة مباحة لا یمنع منها من أرادها من شریف و غیره، و لا یؤمر بها من ترکها من شریف و غیره، و المنع منها لأحد من النّاس کائنا من کان لیس أمرا شرعیّا، لأنّ النّاس مضبوطون بأنسابهم الثّابتة، و لیس لبس العمامة ممّا ورد به شرع فیتبع إباحة و منعا أقصی ما فی الباب، إنّه أحدث التّمییز بها لهؤلاء عن غیرهم، فمن الجائز أن یخصّ ذلک بخصوص الأبناء المنتسبین إلی النّبیّ صلی اللّه علیه و سلم و هم ذریّة الحسن و الحسین، و من الجائز أن یعمّم فیهم و فی کل ذرّیّة، و إن لم ینتسبوا إلیه کالزّینبیّة، و من الجائز أن یعمّم فی کلّ أهل البیت کباقی العلویّة و الجعفریّة و العقیلیّة کلّ جائز. و قد یستأنس فیها بقوله تعالی: یا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُلْ لِأَزْواجِکَ وَ بَناتِکَ وَ نِساءِ الْمُؤْمِنِینَ یُدْنِینَ عَلَیْهِنَّ مِنْ جَلَابِیبِهِنَّ ذلِکَ أَدْنی أَنْ یُعْرَفْنَ فَلا یُؤْذَیْنَ «2» «3».
التّاسع و العاشر: هل یدخلون فی الوصیّة علی الأشراف و الوقف علیهم؟ و الجواب:
إن وجد فی کلام الموصی و الواقف نصّ یقتضی دخولهم أو خروجهم أتبع، «4» و إن لم یوجد ما یدلّ علی هذا و لا هذا، فقاعدة الفقه أنّ الوصایا و الأوقاف تنزل علی عرف البلد «4»، و عرف مصر من عهد الخلفاء الفاطمیّین إلی الآن أنّ الشّریف لقب لکلّ حسنیّ و حسینیّ خاصّة فلا یدخلون علی مقتضی هذا العرف «5» ا ه ملخّصا، لکن یؤخذ من الآیة السّابقة الّتی استؤنس بها فی لبس العلامة الخضراء استحباب لبسها للأشراف فینعکس ذلک علی
__________________________________________________
(1)- [نور الأبصار: لیعرفهم].
(2- 2) [لم یرد فی نور الأبصار].
(3)- [زاد فی ناسخ التّواریخ: فقد استدلّ بها بعض العلماء علی تخصیص أهل العلم بلباس من تطویل الأکمام و إدارة الطیلسان و نحو ذلک، لیعرفوا فیبجّلوا تکریما للعلم، و هذا وجه حسن، و اللّه أعلم].
(4- 4) [نور الأبصار و ناسخ التّواریخ: و إلّا فلا، و العمدة فی ذلک العرف].
(5)- [إلی هنا حکاه فی نور الأبصار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 350
قوله قبل «1» ذلک، فقال: أنا عبد من عبید أبیک أبقیت، و کان معی بعض من المال، و اتّجرت فیه ففتح الفتّاح علیّ، فقال له: قد اعتقتک و وهبتک ما بیدک.
قال صاحب الکواکب: لم یترجّح عندی تفضیل أحدهما علی الآخر، نقله صاحب نور الأبصار «1»، اللّهمّ إلّا أن یجعل قوله: «و قد یستأنس» إلی آخره بیانا لوجه آخر مخالف لما قبله فی الحکم فتأمّل، و الّذی ینبغی اعتماده أنّها مستحبّة للأشراف أخذا من الآیة السّابقة، مکروهة لغیرهم، لأنّ فیها انتسابا بلسان الحال إلی غیر من ینسب إلیه الشّخص فی نفس الأمر، و انتساب الشّخص إلی غیر من ینسب إلیه فی نفس الأمر منهیّ عنه محذّر منه.
هذا و لم یکتف فی هذه الأعصار بتلک العلامة الخضراء، بل جعلت العمامة کلّها خضراء و حکمها حکم تلک العلامة، و لعلّ اختیار هذا اللّون لکونه أفضل الألوان علی ما قاله السّیوطیّ فی وظائف الیوم و اللّیلة، أو کونه لون الحلّة الّتی یکساها فی الموقف نبیّنا صلی اللّه علیه و سلم کما فی حدیث أورده عیاض فی الشّفاء، أو کونه لون ثیاب أهل الجنّة کما فی آیة أهل الکهف.
و ما فی کلام السّیوطیّ من أنّ النّسب إلی الأب لا الأم المراد به النّسب فی عرف الشّرع المرتّب علیه العصوبة و العقل و الإرث و نحوها من الأحکام، لا النّسب اللّغویّ الحاصل بمطلق الولادة.
و أمّا قوله تعالی: ادْعُوهُمْ لِآبائِهِمْ أی انسبوهم فالمراد به نفی حکم التّبنّی، لا نفی مطلق النّسب إلی الأم، فقد نسب علیه الصّلاة و السّلام عبد اللّه بن مسعود إلی أمّه حیث قال: «رضیت لأمّتی ما رضی لها ابن أمّ عبد» و کذا عبد اللّه ابن أمّ مکتوم حیث قال: «إنّ بلالا یؤذن بلیل، فکلوا و اشربوا حتّی تسمعوا أذان ابن أمّ مکتوم».
و ما مرّ فی کلامه من جریان السّلف و الخلف علی أنّ ابن الشّریفة لا یکون شریفا إذا
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی ناسخ التّواریخ].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 351
لم یکن أبوه شریفا، لعلّ مراده جمهورهم و إلّا فقد ذهب جماعة إلی کونه شریفا، أو المراد الشّرف الأقوی لأنّه الّذی من جهة الأب، لکن هذا لا یوافق قول بعض هؤلاء الجماعة بعدم تفاوت الانتماء بکونه من جهة الأب أو الأمّ، لأنّه من حیث الانتماء إلیه صلی اللّه علیه و سلم بالولادة و هو لا یتفاوت بکونه من جهة الأب أو الأمّ، فاعرف ذلک، و اللّه أعلم. «1»
الصّبّان، إسعاف الرّاغبین،/ 217، 218- 224، 226- 228- مثله الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 376- 377؛ سپهر، ناسخ التّواریخ حضرت زینب علیها السّلام، 2/ 581- 586
__________________________________________________
(1)- و او در حباله نکاح عبد اللّه بن جعفر بن ابیطالب بود و از عبد اللّه فرزندان آورد؛ علی و عون و دیگر عباس و جز ایشان. ابن حبیب حدیث می‌کند که زینب بعد از عبد اللّه در حباله نکاح کثیّر بن عباس ابن عبد المطلب درآمد و قصه‌های او و مصایب او ان شاء اللّه هر یک در جای خود مرقوم خواهد شد.
سپهر، ناسخ التواریخ امیر المؤمنین علیه السّلام، 4/ 342- 343
چنان که اغلب مورخان و محدثان نوشته‌اند، جناب زینب الکبری امّ الحسن سلام اللّه علیها، اوّل دختر امیر المؤمنین از بطن صدیقه طاهره، دختر حضرت خاتم النبیین صلوات اللّه علیهم اجمعین است. علی علیه السّلام او را با پسر عم آن مخدره، عبد اللّه بن جعفر طیار که جلالت نسب و شرافت حسبش افزون از حد و شمار است، تزویج فرمودند و عبد اللّه جعفر را از آن حضرت چهار پسر و یک دختر به وجود آمد. علی و عون الاکبر، سیم محمّد و چهارم عباس و یک دختر که به امّ کلثوم مکنّاة بود.
در تذکره ابن جوزی نیز در زیر اسامی اولاد عبد اللّه، این پنج تن را از بطن حضرت زینب، دختر فاطمه صلوات اللّه علیها نوشته است.
در کتاب عمدة الطالب گوید: «زینب کبری، دختر علی علیه السّلام امّ الحسن کنیت داشت و از مادرش فاطمه، دختر رسول خدای روایت می‌نمود و به حباله نکاح پسر عمش، عبد اللّه بن جعفر بن ابیطالب درآمد و علی و عون و عباس و غیرهم را از وی پدید آورد.»
و می‌گوید: ابن حبیب گوید که آن حضرت در سرای کثیر بن عباس بن عبد المطلب بود و این سخن را بعد از آن گوید که مذکور نموده است: «حضرت زینب به سرای عبد اللّه بن جعفر شد.» تواند شد که بعد از وی به سرای وی شده باشد.
و در اعلام الوری نیز مرقوم است که زینب کبری، دختر فاطمه زهرا را عبد اللّه بن جعفر بن ابیطالب تزویج نمود و علی و جعفر و عون الاکبر و امّ کلثوم از آن حضرت متولد شدند و آن مخدره از مادرش، فاطمه سلام اللّه علیها روایت اخبار داشت.
در رساله صبّان نیز به تزویج این مخدره با عبد اللّه بن جعفر روایت شده است. در نور الابصار نیز به این تزویج و تولد علی و عون الاکبر و عباس و محمد و امّ کلثوم اشارت کند و چهار پسر و یک دختر از آن مخدره مذکور می‌دارد و می‌گوید: «ذریه آن مخدره تاکنون در کمال عدّت و کثرت در امصار و بلاد، اسباب شرف و برکت هستند.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 352
__________________________________________________
- قطب شعرانی در کتاب منن و طبقات خود گوید: بعد از موت عمر بن الخطاب، جناب امّ کلثوم را که در حباله نکاح او بود، عون بن جعفر تزویج نمود و بعد از عون، برادرش محمد بن جعفر به مزاوجت آن مخدره مفتخر گشت و چون محمد نیز به سرای مخلد برفت، برادرش عبد اللّه بن جعفر، آن حضرت را کابین بست و امّ کلثوم در سرای عبد اللّه به دیگر سرای شد. آن‌گاه عبد اللّه بن جعفر خواهرش جناب زینب خاتون سلام اللّه علیها را در بند نکاح درآورد. اما این خبر برخلاف مابین امامیه است.
در کتاب نور الابصار و رساله صبان، فصلی مخصوص به ترجمه احوال سعادت اشتمال حضرت زینب سلام اللّه علیها مسطور داشته است و گوید: فقها و عظام در باب نسل حضرت زینب و عبد اللّه جعفر، عنوانی کرده‌اند و در ده مسئله مقرر داشته‌اند و به این ترتیب سؤال و جواب نموده‌اند: [برای جلوگیری از تکرار متن عربی، به اسعاف الرّاغبین و نور الأبصار ارجاع شد].
خلاصه ترجمه این مطالب این است که: آیا سلاله زینبیه سلام اللّه علیها در آل رسول خدای صلی اللّه علیه و اله‌اند و در تحیت صلی اللّه علیه و اله مشمول هستند یا نیستند؟
جواب این است که: آری! داخل هستند؛ زیرا که اجماع بر آن شده است که مراد از آل رسول خدای صلی اللّه علیه و اله مؤمنان از بنی مطلب و هاشم‌اند.»
مسأله دیگر این که: آیا ذریه حضرت زینب خاتون علیها السّلام از ذریه و فرزندان پیغمبر یزدان شمرده می‌شوند یا نمی‌شوند؟
جواب داده‌اند: آری، شمرده می‌شوند؛ زیرا که فرزندان دختران انسان در جمع ذراری و اولاد او محسوب می‌شوند. اگر کسی در حق فرزندان خود وصیتی سپارد، البته اولاد دخترهای او نیز قسمت بخواهند برد و دارای بهره و نصیب بخواهند شد.
مسأله دیگر این که: آیا جایز می‌باشد که ذریه آن مخدره، خویشتن را به رسول حضرت ذی المنن منتسب دارند؟ چنان‌که در فرزندان حسن و حسین می‌توان خطاب «یابن رسول اللّه» نمود و حال این که فقها در میان آن کس که فرزند کسی باشد یا بدو منسوب گردد، فرق نهاده‌اند و به این دلیل داخل نموده‌اند، اولاد بنات را در عنوان «وقفت علی أولادی» بیرون از «وقفت علی من ینسب إلیّ من أولادی».
اما گفته‌اند که از خصائص رسول خدای صلی اللّه علیه و اله است که فرزندان فاطمه سلام اللّه علیها را به آن حضرت نسبت دهند؛ لکن در حق دختران دخترش این عنوان را جاری نداشته‌اند. پس جریان امر در حقّ ایشان بر قانون شرع است، در این که ولد در نسب با پدر می‌رود و نه با مادر و به همین سبب گویند: «پسر شریفه را اگر پدرش شریف نباشد، شریف نمی‌خوانند». پس فرزندان فاطمه به رسول خدای صلی اللّه علیه و اله منسوب و اولاد حسن و حسین به ایشان و آن حضرت صلی اللّه علیه و اله منسوب باشند و فرزندان خواهران ایشان، زینب خاتون و امّ کلثوم به پدران خود عبد اللّه بن جعفر و عمر بن الخطاب نسبت برند، نه به مادر و نه به رسول خدا صلی اللّه علیه و اله؛ زیرا ایشان فرزندان دختر بنت آن حضرت هستند و نه فرزندان دخترش، و دلیل بر این مطلب، احادیث مرویه از آن حضرت صلی اللّه علیه و اله است.
مسأله چهارم این که: آیا ایشان را شریف می‌توان خواند، و اطلاق اسم شریف بر ایشان جایز است یا نیست؟-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 353
__________________________________________________
- جواب این است که بنابر اصطلاح قدیم که لفظ شریف را بر آنان که از اهل بیت بودند اطلاق می‌کردند، جایز است؛ لکن در این عهود اطلاق این لقب شریف به ذریه حسنین صلوات اللّه علیهما اختصاص دارد و در حق دیگران معهود نیست.
مسأله پنجم این است که: آیا صدقه بر ذریه حضرت زینب سلام اللّه علیها حرام باشد یا نباشد؟
جواب این است که صدقه واجبه، یعنی زکاة به اجماع فقها بر فرزندان جعفر حرام است؛ زیرا بنی جعفر قطعا در زمره آل رسول خدای صلی اللّه علیه و اله محسوب می‌شوند.
مسأله ششم این است که: آیا سهم و قسمت ذی القربی یعنی خمس به ایشان می‌رسد؟
جواب این است که جایز است. چه ایشان در زمره ذوی القربی داخل هستند و بالاجماع از آنچه به ذوی القربی بهره می‌رسد، بهره‌یاب توانند بود.
مسأله هفتم این است که: آیا ذریه آن مخدره سلام اللّه علیهم از منافع وقف برکة الحبش (1) ذی حق هستند یا نیستند؟
جواب این است که ذی حق هستند؛ زیرا آن کس که وقف کرده، مخصوص به اولاد حسنین نداشته است؛ بلکه بر دو نصف وقف نموده است: نصف اوّل بر اولاد حسن و حسین و نصف دوم بر جماعت طالبیین است و ایشان، ذریه علی بن ابیطالب علیه السّلام از طرف محمّد بن الحنفیه و دو برادر او و ذریه جعفر و عقیل دو پسر ابو طالب هستند.
مسأله هشتم این است که: آیا می‌شاید که ذریه حضرت زینب خاتون صلوات اللّه علیها خویشتن را به شعار سادات درآورند و جامه سبز بر تن بیارایند؟
جواب این است که برای این شعار سبز در قوانین شرع مطهر اصلی نیست و نه در کتاب و نه در سنت و نه از زمان قدیم بوده است؛ بلکه در سال هفتصد و هفتاد و سیم به امر ملک الاشرف شعبان بن حسین در مملکت مصر عمامه سبز برای ایشان مقرر گشت و شعرا در این باب شعرها انشاد کردند؛ چنان‌که مذکور شد.
و این کار برای آن بود که سادات از غیر سادات تمیز یابند، و اما عمامه سبز و دستار سبز را سید محمّد متولی که پاشای مصر بود، در سال یک‌هزار و چهارم هجری مقرر ساخت، و این‌که این لون سبز را اختیار نمود، برای این بود که جامه سیاه مخصوص به عباسیان و زرد علامت یهود و کبود پوشش نصاری و سرخ مختلف فیه بود و عمده مقصود برای امتیاز است و البته زینبیه و جعفریه و عقیلیه شرعا جایز است که به این لباس اندر شوند.
مسأله نهم و دهم این است که آیا فرزندان عبد اللّه بن جعفر یعنی از بطن حضرت زینب خاتون سلام اللّه علیها در آنچه در حقّ اشراف وصیت نهند یا بر این جماعت وقف گردانند، اندر هستند یا نیستند؟
و جواب از این دو مسأله این است که اگر در کلام وصیت گذرانده و یا وقف نماینده نصی وارد شده باشد که مقتضی دخول این طبقه یا خروج ایشان باشد، متابعت می‌شود؛ لکن اگر وصیت یا وقف نه بر آن و نه بر این دلالت نماید، پس قاعده و قانون فقه بر این است که وصایا و اوقاف بر عرف بلد نازل شود و عرف-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 354
و کانت زینب زوّجها أبوها ابن أخیه عبد اللّه بن جعفر الطّیّار، فولدت له علیّا، و عونا، و عبّاسا، و غیرهم.
القندوزی، ینابیع المودّة (ط أسوة)، 3/ 147
(تزوّجها) ابن عمّها عبد اللّه بن جعفر الطّیّار ذی الجناحین بن أبی طالب، و ولدت له‌علیّا و عونا و یدعی بالأکبر و عبّاسا و محمّدا و أمّ کلثوم. «1»
الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 376
و کان قد تزوّجها عبد اللّه بن جعفر، و ولدت علیّا و جعفرا و عونا و عبّاسا، و ماتت عنده.
ذکره النّاجی و غیره.
العدوی، الزّیارات،/ 22
زوجة عبد اللّه بن جعفر. «2»
آل بحر العلوم، تحفة العالم، 1/ 231- عنه: النّقدی، زینب الکبری،/ 29؛ البحرانی، العوالم (المستدرک)، 11- 2/ 956؛ دخیّل، أعلام النّساء،/ 79
__________________________________________________
- مصر از عهد خلفای بنی فاطمه تاکنون بر این جاری است که شریف را بر فرزندان حسن و حسین علیهما السّلام خاصه اطلاق نمایند و نظر به این عرف و اقتضای آن، ایشان را نتوان داخل کرد.
لکن در صدر اسلام و عرف آن روزگار غیر از فرزندان حسنین سلام اللّه علیهما را نیز شریف می‌خواندند؛ چنان که پاره‌ای بر آن رفته‌اند که فرزندان شریفه را که پدرش هم شریف نباشد، شریف توان خواند. پس زینبیّون در آن دو عنوان که به اصطلاح عرف مصر است، داخل نخواهند بود و بقیه تحقیقات که در این دو فصل شده، دلیل بر این است که در این عنوان داخل می‌شوند.
(1). برکة: به کسر باء و سکون راء و فتح کاف- نام آبادی‌های مختلفی از جمله برکة الحبش در مصر است.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت زینب کبری علیها السّلام، 2/ 580، 581، 586- 589
او در حباله نکاح عبد اللّه بن جعفر بن ابی طالب بود، و از عبد اللّه فرزندان آورد، علی و عون و عباس، و جز ایشان ابن حبیب روایت می‌کند که زینب بعد از عبد اللّه در حباله نکاح کثیر بن عبّاس بن عبد المطّلب درآمد و ما قصّهای آن حضرت و مصیبتهای او را در کتاب سید الشهدا بشرح رقم کردیم.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت زهراء علیها السّلام، 4/ 203
(1)- این مخدره تزویج شد به پسر عمّش جناب عبد اللّه بن جعفر الطیار، و در بحار از خزّاز قمی نقل فرموده که از پیغمبر صلی اللّه علیه و اله و سلم روایت کرده که نظر فرمود به اولاد علی و جعفر طیار و فرمود: «بناتنا لبنینا، و بنونا لبناتنا». و جناب زینب علیها السّلام از جناب عبد اللّه چهار پسر داشت و یک دختر؛ علی و عون و عباس و محمد و امّ کلثوم.
خراسانی، منتخب التواریخ،/ 67
(2)- و آن مخدره تحت امر عبد اللّه بن جعفر بن ابیطالب علیه السّلام بود و ابن حبیب روایت کرده که بعد از عبد اللّه، کثیّر بن عباس بن عبد المطلب او را تزویج کرده است.
القائنی، الکبریت الاحمر،/ 377
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 355
و جاء فی بعض کتب التّاریخ و شرح نهج البلاغة لابن أبی الحدید: إنّ الأشعث بن قیس الکندیّ- الّذی کان هو أحد زعماء کنده و رؤسائها- خطب السّیّدة زینب بنت علیّ علیها السّلام من أبیها أمیر المؤمنین علیه السّلام فتغیّر علیه السّلام من ذلک و نهر الأشعث بقوله: کیف تجرّأت علی خطبة السّیّدة زینب، مع أنّها شبیهة جدّتها خدیجة الکبری، و ربیبة العصمة، و رضیعة ثدی الإیمان، و مثلک لیس کفوا لها، و لا أهلا لأن یکلّمها، کیف و هی خلف الزّهراء البتول؟
[مع عبد اللّه بن جعفر]: و لمّا مضی سبعة عشر عاما من هجرة النّبیّ صلی اللّه علیه و اله، و بلغ عبد اللّه بن جعفر الطّیّار- المعروف بالنّبل و الکرم- أشدّه و استوی أقبل إلی عمّه أمیر المؤمنین علیه السّلام یخطب منه کریمته، و یعرض علیه رغبته فی الزّواج من ابنته الموقّرة السّیّدة زینب علیها السّلام، و حیث کان عبد اللّه هذا من حیث الحسب و النّسب، و الجلال و الأدب کفوا للسّیّدة زینب علیها السّلام و أهلا لقرانها و الزّواج منها، لبّی أمیر المؤمنین علیه السّلام طلب ابن أخیه، و نزل إلی رغبته، بعد أن عرض ذلک علی ابنته الکریمة، و عرف منها موافقتها علیه و رضاها به.
إنّه ازداد عزّا و شرفا، حیث وافق الإمام أمیر المؤمنین علیه السّلام علی مصاهرته و رضی به زوجا لابنته و عقیلته السّیّدة زینب علیها السّلام، فنال شرف الزّواج منها علیها السّلام، و شرف مصاهرته علی عمّه الإمام أمیر المؤمنین علیه السّلام، فازداد بذلک شرفا، و کان عمر السّیّدة زینب علیها السّلام حین انتقلت إلی بیت عبد اللّه إحدی عشرة سنة تقریبا، و کان قد عمل أمیر المؤمنین علیه السّلام فی تزویج السّیّدة زینب علیها السّلام من عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب علیه السّلام بوصیّة رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله و سلم و ذلک کما جاء فی الخبر من أنّه: «نظر النّبیّ صلی اللّه علیه و اله و سلم یوما إلی أولاد علیّ و جعفر، فقال: «بناتنا لبنینا، و بنونا لبناتنا».
[زواج عبد اللّه بالسّیّدة زینب علیها السّلام]: و هنا نرجع إلی موضوع زواج عبد اللّه من السّیّدة زینب علیها السّلام، فإنّه بعد ما لقی عبد اللّه الموافقة و القبول من عمّه الإمام أمیر المؤمنین علیه السّلام علی خطبته بابنة عمّه و عقیلته السّیّدة زینب علیها السّلام، و عقد علیها عقد القران و الزّواج، راح یهیّئ لنفسه مقدّمات الزّفاف، حیث فتح باب داره علی مصراعیه، و استقبل فیه
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 356
المدعوّین لولیمة الزّواج، فأطعم الطّعام، و أنفق علی الفقراء و المساکین.
و لمّا زفّت السّیّدة زینب علیها السّلام إلی بیت زوجها الکریم عبد اللّه، زارها أبوها أمیر المؤمنین علیه السّلام فی بیتها الجدید، و بارک لها و لزوجها عبد اللّه زواجهما، و دعا لهما بالخیر و التوفیق، ثمّ لکثرة شفقته علی أولاد جعفر، و محبّته للسّیّدة زینب علیها السّلام، أخذ یعامل عبد اللّه کمعاملة الإمام الحسن و الإمام الحسین علیهما السّلام، فکان علیه السّلام لیلة عند الإمام الحسن علیه السّلام، و لیلة عند الإمام الحسین علیه السّلام، و لیلة عند السّیّدة أمّ کلثوم زینب علیها السّلام، کما یظهر ذلک من أخبار شهادته علیه السّلام، حیث کان یجعل إفطاره فی کلّ لیلة من لیالی شهر رمضان عند واحد منهم، متنقّلا بینهم. [...]
و أمّا أولاد عبد اللّه بن جعفر من السّیّدة زینب الکبری علیها السّلام، فقد اختلف المؤرّخون فی عددهم، و الّذی یبدو للنّظر صحّته، کما قد أشار إلیه ابن الجوزیّ هو: إنّه کان لها علیها السّلام خمسة من الأولاد: ذکور أربعة و أنثی واحدة؛ أمّا الذّکور: فعلیّ، و عون الأکبر، و محمّد، و عبّاس، و أمّا الأنثی: فأمّ کلثوم، و قد استشهد منهم [فی کربلاء مع خالهما الإمام الحسین علیه السّلام] اثنان هما: عون و محمّد.
الجزائری، الخصائص الزّینبیّة،/ 157- 158، 169- 170، 171
و نختم فصلنا هذا بالکلام عن بنات فاطمة صلوات اللّه علیهنّ فنقول: إنّ زینبا تزوّجت من ابن جعفر.
أبو النّصر، فاطمة بنت محمّد،/ 124
لمّا بلغت زینب صلوات اللّه علیها مبلغ النّساء، و دخلت من دور الطّفولة إلی دور الشّباب، خطبها الأشراف من العرب و رؤساء القبائل، فکان أمیر المؤمنین علیه السّلام یردّهم و لم یجب أحدا منهم فی أمر زواجها، و ممّن خطبها علیها السّلام الأشعث بن قیس و کان من ملوک کندة (علی ما فی الإصابة)، فزبره أمیر المؤمنین علیه السّلام و قال: یابن الحائک أغرّک ابن أبی قحافة حین زوّجک أخته- و الحائک هنا المحتال أو الکذّاب «1»- و کان أبو بکر زوج أخته أمّ فروة بنت أبی قحافة من الأشعث، و ذلک أنّ الأشعث ارتدّ فیمن ارتدّ من الکندیّین،
__________________________________________________
(1)- فی المجمع ذکر حائک عند أبی عبد اللّه علیه السّلام و أنّه ملعون فقال علیه السّلام: إنّما ذلک الّذی یحوک الکذب علی اللّه و رسوله.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 357
و أسر فأحضر إلی أبی بکر فأسلم و أطلقه و زوّجه أخته المذکورة، فأولدها محمّد بن الأشعث، و هو أحد قتلة الحسین علیه السّلام. إنّ الّذی کان یدور فی خلد أمیر المؤمنین علیه السّلام أن یزوّج بناته من أبناء إخوته لیس إلّا امتثالا لقول النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله «1» حین نظر إلی أولاد علیّ و جعفر و قال: «بناتنا لبنینا و بنونا لبناتنا»، و لذلک دعا بابن أخیه عبد اللّه بن جعفر و شرّفه بتزویج تلک الحوراء الإنسیّة إیّاه علی صداق أمّها فاطمة علیها السّلام أربعمائة و ثمانین درهما، و وهبها إیّاه من خالص ماله علیها السّلام.
ولدت العقیلة زینب الکبری لعبد اللّه بن جعفر الطّیّار (و کما فی تاریخ الخمیس، ج «2»، ص 317) علیّا و عونا الأکبر و عبّاسا و أمّ کلثوم. (و ذکر) النووی فی تهذیب الأسماء و اللّغات جعفر الأکبر (و ذکر) السّبط ابن الجوزیّ فی تذکرة الخواصّ، ص 110 محمّدا، أمّا العبّاس و جعفر و محمّد فلم نقف لهم علی أثر و لا ذکرتهم النّسّابة من المعقبین.
و أمّا علیّ و هو المعروف (بالزّینبیّ) ففیه الکثرة و العدد، و فی ذریّته الذّیل الطّویل و السّلالة الباقیة [ثمّ ذکر کلام ابن عنبة فی عمدة الطّالب و الزّبیدیّ فی تاج العروس، سنذکرهما فی أحفادها علیها السّلام].
و أمّا عون الأکبر، فهو من شهداء الطّفّ، قتل فی حملة آل أبی طالب، و هو مدفون مع آل أبی طالب فی الحفیرة ممّا یلی رجلی الحسین علیه السّلام، کما نصّ علیه الشّیخ المفید فی الإرشاد، و الطّبرسیّ فی إعلام الوری.
(و أمّا أمّ کلثوم) ابنة زینب، فهی الّتی زوّجها الحسین بن علیّ علیه السّلام من ابن عمّها القاسم بن محمّد بن جعفر الطّیّار.
النّقدی، زینب الکبری، 75- 76، 127، 129
و کانت زینب الکبری متزوّجة بابن عمّها عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب، و ولد له منها علیّ «2» الزّینبیّ، و عون، و محمّد، و عبّاس، و أمّ کلثوم، و عون و محمّد قتلا مع خالهما
__________________________________________________
(1)- فی البحار عن الخزاز القمّی نظر النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله و سلم إلی أولاد علیّ و جعفر فقال صلّی اللّه علیه و اله و سلم: «بناتنا لبنینا و بنونا لبناتنا».
(2)- [فی الحسین و بطلة کربلاء مکانه: ولد لعبد اللّه بن جعفر من السّیّدة زینب أربعة ذکور و أنثی، و هم:
علیّ ...].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 358
الحسین علیه السّلام بطفّ کربلاء. و أمّ کلثوم هی الّتی خطبها معاویة لابنه یزید، فزوّجها خالها الحسین علیه السّلام من ابن عمّها القاسم بن محمّد بن جعفر بن أبی طالب.
الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 137- عنه: مغنیة: الحسین و بطلة کربلاء،/ 184
فالعقیلة زینب الکبری کانت عند عبد اللّه بن جعفر الطّیّار، فأولدت له جعفر الأکبر و عبّاسا و علیّا المعروف بالزّینبیّ و عونا الأکبر قتل یوم الطّفّ فی جملة آل أبی طالب و أمّ کلثوم و هی الّتی زوّجها الحسین من ابن عمّها القاسم بن محمّد بن الطّیّار و أنحلها البغیبغات. «1»
المقرّم، العبّاس،/ 61
و قال فی النّفحات: ولدت زینب لعبد اللّه بن جعفر عون الأکبر و عبّاسا «2» و محمّدا و أمّ کلثوم و ذریّتها إلی الآن موجودون بکثرة.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 221- عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 432
تزوّجها عبد اللّه ابن عمّها جعفر الطّیّار ... «3»
المیانجی، العیون العبری،/ 306
__________________________________________________
(1)- از میان آنان که ازدواج کردند، عقیله بنی هاشم، زینب کبری است که شویش عبد اللّه بن جعفر طیّار بود و فرزندانش: جعفر اکبر، عباس، علی معروف به زینبی و عون اکبر که در کربلا، در حمله جمعی خاندان ابی طالب به شهادت رسید.
و دیگری، امّ کلثوم است که امام حسین علیه السّلام او را به عقد پسر عمویش قاسم بن محمد بن جعفر طیار درآورد و ملکیت چند چشمه آب را در کابین او قرار داد.
پاک پرور، ترجمه العباس،/ 139
(2)- [فی وسیلة الدّارین مکانه: و قال فی النّفحات: تزوّجت زینب بعبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب، فولدت منه عون الأصغر و عبّاسا ...].
(3)- شوهرش عبد اللّه بن جعفر الطیار.
محلاتی، ریاحین الشریعة، 3/ 33
تزویج حضرت زینب علیها السّلام به عبد اللّه بن جعفر علیه السّلام
ترجمه و فضائل عبد اللّه بن جعفر بعد از این مذکور خواهد شد، چون علیا مخدره به حدّ بلوغ رسید و دوره طفولیت او سپری شد، بزرگان قبایل گردن کشیدند و خطبه‌ها خواندند و نظم‌ها سرودند. از آن میانه اشعث بن قیس کندی قدم پیش گذاشت و این تخم آرزو را در مزرعه دل کاشت.
چنانچه ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه جلد اوّل صفحه 362 گفته است: (انّ الأشعث بن القیس الکندی خطب إلی علی ابنته فزبره و قال: یابن الحائک أغرک ابن أبی قحافة) و این اشعث بن قیس را فقیر-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 359
__________________________________________________
- ترجمه او را در جلد چهارم الکلمة التامة ایراد کرده‌ام که در سنه دهم از هجرت با جمعی از قبیله خود ایمان آورد بعد از رسول خدا مرتد شد و ابو بکر بر او ظفر یافت، او را دست‌گیر کردند. ابو بکر خواهر کوری داشت. او را به شرط زنی به او داد. از او جعده که قاتل امام حسن علیه السّلام بود و محمد بن اشعث که از جند عمر سعد در زمین کربلا بود، به وجود آمد. از این‌جاست که حضرت امیر علیه السّلام او را نهیب داد و فرمود: «ای پسر بافنده! مغرور کرد تو را پسر ابو قحافه که خواهر خود را به تو داد. این مرتبه اگر نام دختر من را در میان نامحرمان ببری، جواب تو جز شمشیر نباشد.»
از کسانی که به خانه حضرت رفت و آمد می‌فرمود، عبد اللّه بن جعفر بود؛ ولی حیا مانع بود که اظهار مطلب کند؛ بالاخره یک نفر از طرف عبد اللّه بن جعفر خدمت امیر المؤمنین علیه السّلام آمد و عرض کرد: «یا امیر المؤمنان! شما می‌دانید که رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله و سلم به اولاد جعفر تا چند علاقه داشت و روزی نظر به آنها فرمود و گفت: «بناتنا لبنینا و بنونا لبناتنا»؛ همانا دختران ما از آن پسران ما هستند و پسران ما به دختران ما اختصاص دارند. بنابراین مناسب است که علیا مخدره زینب را به عبد اللّه بن جعفر تزویج بفرمائید و صداق او را مانند صداق مادرش فاطمه علیها السّلام چهارصد و هشتاد درهم معین فرمایید.»
امیر المؤمنین علیه السّلام قبول فرمودند و آن بانوی عظما را به او تزویج کردند و روزی چند از آن پس عبد اللّه در خانه خود گشود و در ولیمه مردم را اطعام نمود و بر فقرا و مساکین انفاق بسیار کرد. چون به سبب دعای حضرت صلّی اللّه علیه و اله و سلم- که در ترجمه عبد اللّه بیاید- بسیار متمول شده بود و داستان جود و سخای او ضرب المثل بود؛ بالاخره چون حضرت امیر المؤمنین علیا مخدره را به خانه بحر الجود عبد اللّه جعفر فرستاد، همه‌روزه از برای دیدار آن مکرمه به خانه عبد اللّه می‌آمد و با جناب زینب و عبد اللّه ملاطفت بسیار می‌کرد و همان نحو که با فرزندان خود حسن و حسین علیهما السّلام سلوک داشت، با عبد اللّه بن جعفر همان قسم سلوک می‌کرد.
اولاد علیا مخدره زینب علیها السّلام
سبط ابن جوزی در تذکرة الخواص گوید: عبد اللّه بن جعفر را فرزندان متعدد بود. از آن جمله علی و عون الاکبر و محمد و عباس و امّ کلثوم، مادر این چهار پسر و یک دختر حضرت زینب بنت علی بن ابیطالب علیه السّلام که از بطن فاطمه دختر رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله و سلم بود.
و ابن قتیبه در کتاب المعارف، جعفر الاکبر را از علیا مخدره زینب می‌شمارد.
و در عمدة الطالب گوید: زینب کبری دختر علی علیه السّلام کنیت او امّ الحسن و از مادرش فاطمه زهرا سلام اللّه علیها روایت دارد و به حباله نکاح پسر عمش عبد اللّه بن جعفر بن ابیطالب درآمد.
و علی و عون و عباس و غیرهم از وی پدید آمد.
و در اعلام الوری می‌فرماید: زینب کبری به سرای عبد اللّه بن جعفر بن ابیطالب علیه السّلام رفت و علی و جعفر و عون الاکبر و امّ کلثوم از آن حضرت متولد شد و از مادرش روایت دارد.
و شبلنجی در نور الابصار گوید: زینب را از عبد اللّه جعفر چهار پسر و یک دختر بود.
و گوید: ذریه آن مخدره تاکنون در کمال عدت و کثرت در امصار و بلاد اسباب شرف و برکت هستند.
و در ناسخ گوید: عون بن عبد اللّه و برادرش محمد که مادر آن‌ها علیا مخدره زینب است، در زمین کربلا-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 360
هذا و فی نسب قریش لمصعب الزّبیریّ: زوّج علیّ بنته زینب الکبری من عبد اللّه بن جعفر، فولدت له: علیّا، و أمّ کلثوم، و جعفر الأکبر، و عونا الأکبر، و أمّ عبد اللّه.
و قال: انقرض جعفر و عون، و أمّ عبد اللّه لم تتزوّج، و تزوّجت أمّ کلثوم القاسم بن محمّد بن جعفر، زوّجها إیّاه الحسین علیه السّلام، و کان معاویة أرادها لیزید.
و لم یذکر هو و الطّبریّ فی متقولی الطّفّ ابنا لها.
و إنّما ذکر أبو الفرج فی مقاتله: أنّ عونا من زینب العقیلة قتل بالطّفّ.
التستری، تواریخ النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله و سلم و الآل علیهم السّلام،/ 119
زوّجها أبوها علیه السّلام ابن أخیه عبد اللّه بن جعفر رضی اللّه تعالی عنهم، و لها منه أولاد.
مجد الدّین الیمنی، لوامع الأنوار،/ 201
و تزوّجت بابن عمّها عبد اللّه بن جعفر، فولدت محمّدا و علیّا و عبّاسا و أمّ کلثوم و عونا الأکبر.
کحالة، أعلام النّساء، 2/ 92- 93
و تزوّجت من ابن عمّها عبد اللّه بن جعفر، فولدت له محمّدا و علیّا و عبّاسا و أمّ کلثوم و عون.
البحرانی، العوالم (من المستدرک من أعلام النّساء المؤمنات)، 11- 2/ 953
شرف المصاهرة: و إذا کان الاقتران بنسل الرّسول شرفا و کرامة، فآله أولی النّاس بهذا الحقّ، لأنّه لهم و منهم و فیهم، و قد روی: أنّ النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله و سلم نظر إلی أولاد علیّ و جعفر، و قال: «بناتنا لبنینا، و بنونا لبناتنا». و إذا لم یکن النّبیّ جدّا لأولاد جعفر، فإنّه
__________________________________________________
- به درجه رفیع شهادت رسیدند.
أقول: کیفیة شهادت و مبارزت آن‌ها را چون در کتاب فرسان الهیجا او اصحاب سید الشّهدا ذکر کرده‌ام، در این جا تکرار نمی‌کنم و ترجمه دخترش امّ کلثوم در محل خود بیاید و ترجمه عبد اللّه بن جعفر عنقریب ذکر می‌شود.
و علّامه نسابه سید شهاب الدین [مرعشی، نجفی] دام وجوده نزیل قم سی و هشت نفر از اعقاب علیا مخدره زینب را در قلم آورده و آن در ترجمه زینب کبری طبع شده است. محلاتی، ریاحین الشریعة، 3/ 59- 60، 207- 208
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 361
لهم بمنزلة الأب و الجدّ، و هو ولیّهم فی الدّنیا و الآخرة، و لا شی‌ء أحبّ إلی الجدّ من اقتران أحفاده بعضهم ببعض، لأنّ فی ذلک تأکیدا لنسله و امتدادا لنوع من وجوده.
حیاتها الزّوجیّة: لم یتحدّث المؤرّخون و أصحاب السّیر عن حیاة السّیّدة زینب مع زوجها عبد اللّه، و کلّ ما ذکروه أنّه رزق منها أربعة ذکور و أنثی ..
لقد اکتفت الحوراء بذکر اللّه عن ذکر النّاس، و القیل و القال، و صرفها القیام بین یدی اللّه، و الانقطاع إلیه عن کلّ شی‌ء ... فکان بیتها بیت العبادة و التّهجّد و تلاوة القرآن.
منازل کانت للرّشاد و للتّقی و للصّوم و التّطهیر و الصّلوات
قالت بنت الشاطئ: «لم یفرق الزّواج بین زینب و أبیها و إخوتها، فقد بلغ من تعلّق الإمام علیّ بابنته و ابن أخیه أن أبقاهما معه، حتّی إذا ولی أمر المسلمین، و انتقل إلی الکوفة انتقلا معه، فعاشا فی مقرّ الخلافة موضع رعایة أمیر المؤمنین و اعزازه، و وقف عبد اللّه بجانب عمّه فی نضاله الحربیّ، فکان أمیرا بین أمراء جیشه فی صفّین».
مغنیة، الحسین و بطلة کربلاء،/ 182- 183
زواجها: لمّا بلغت سنّ الزّواج تقدّم لها الکثیر من أشراف قریش و لکن أباها رفض تزویجها لهم حتّی تقدّم لها من هو کف‌ء و هو ابن عمّها عبد اللّه بن جعفر، فولدت له محمّدا الأکبر، و عونا الأکبر، و علیّا الأکبر، و أمّ کلثوم، و أمّ عبد اللّه.
توفیق علی وهبة، السّیّدة زینب بنت علیّ (من مجموعة الموسم)،/ 935
زوجها: عبد اللّه بن جعفر الطّیّار.
أولادها: علیّ، محمّد، عبّاس، عون، أمّ کلثوم.
إنّه عندما قرّر الإمام أمیر المؤمنین علیه السّلام أن یجعل الکوفة عاصمة له، هاجر عبد اللّه مع زوجته إلی الکوفة، و أقاما فیها بجانب الإمام علیه السّلام. و لعلّ أحد الأسباب أنّ عبد اللّه حاول أن لا یفرّق بین زوجته الکریمة و بین والدها الّذی یعلم- مدی حبّها له و حبّه لها.
و من جهة أخری، عند ما صمّم الإمام الحسین علیه السّلام الخروج من المدینة و الاتّجاه
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 362
بالأهل و العیال إلی الکوفة، سلّم عبد اللّه أمر زوجته إلی نفسها، و جعلها حرّة فی اختیار السّفر مع أخیها الحسین.
و أثمر هذا الزّواج الکریم عن أربعة ذکور و أنثی و هم: علیّ و محمّد و عبّاس و عون و أمّ کلثوم، و قد قتل محمّد و عون مع الإمام الحسین علیه السّلام فی کربلاء.
الصّادق، ولیدة النّبوّة و الإمامة،/ 10، 62
فزوّجها أبوها علیّ رضی اللّه عنه من عبد اللّه بن أخیه جعفر، فولدت له علیّا، و عونا الأکبر، و عبّاسا، و محمّدا، و أمّ کلثوم رضی اللّه عنهم أجمعین.
موسی محمّد علیّ، السّیّدة زینب،/ 66
و انحصر عقب عبد اللّه بن جعفر فی أبنائه الأربعة و هم: علیّ الزّینبیّ، و معاویة و إسماعیل و إسحاق، و لکلّهم عقب منتشر فی سائر الأقطار الإسلامیّة.
و نذکر هنا ما سبق أن وعدنا به بیانا لتفصیل القول فی زواج السّیّدة زینب و ذکر أولادها کما جاء فی المجاحة الزّرنبیّة فی الرّسالة الزّینبیّة:
و أمّا السّیّدة زینب فولدت من سیّدی عبد اللّه (رضوان اللّه علیهما) عدّة أولاد منهم:
علیّ، و أمّ کلثوم، و تزوّج أمّ کلثوم هذه ابن عمّها القاسم بن جعفر بن أبی طالب، فولدت له عددا من الأولاد، منهم: فاطمة زوج حمزة بن عبد اللّه بن الزّبیر بن العوّام رضی اللّه عنه و له منها عقب.
قال: و بالجملة، فعقب عبد اللّه بن جعفر انتشر من علیّ و أخته أمّ کلثوم أولاد زینب بنت الزّهراء.
و یقال لکلّ من ینسب لهؤلاء: «جعفریّ».
قال: و لا ریب أنّ لهؤلاء شرفا، لکنّه لیس کشرف من للحسنین (رضوان اللّه علیهما).
لمّا نشأت السّیّدة زینب (رضی اللّه عنها)، زوّجها أبوها من ابن أخیه عبد اللّه بن جعفر ابن أبی طالب، کما سبق أن ذکرنا، فولدت له: محمّد الأکبر، علی ما ذکره مصعب و ابن
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 363
قتیبة و غیرهما.
و عونا الأکبر، مات فی حیاة أبیه، و کان یجد علیه وجدا شدیدا.
و علیّا الأکبر و فیه البیت و العدد.
و أمّ کلثوم، زوّجها الحسین بن علیّ من ابن عمّها القاسم بن محمّد بن جعفر، فولدت له بنتا اسمها فاطمة، ثمّ مات القاسم عن أمّ کلثوم فتزوّجها الحجاج بن یوسف الثّقفیّ و هو یومئذ أمیر علی مکّة و المدینة، فکتب إلیه عبد الملک بن مروان بأن یفارقها، فطلّقها، فتزوّجها أبان بن عثمان.
و أمّ عبد اللّه لم تتزوّج.
هذا قول مصعب فی ولد عبد اللّه بن جعفر من السّیّدة زینب صاحبة التّرجمة.
و زاد السّیوطیّ فی رسالته: عبّاسا تبعا لابن قتیبة، و أسقط أمّ عبد اللّه، و أبدل جعفرا بمحمّد.
موسی محمّد علیّ، السّیّدة زینب،/ 105، 106- 107، 113
تزویجها: إنّ العقیلة زینب بنت علیّ علیه السّلام خطبها الأشراف من قریش، و الرّؤساء من القبائل، فکان علیّ علیه السّلام یردّهم و یقول: بناتی لأولاد إخوتی. و یروی: أنّه خطبها الأشعث بن قیس، و کان من ملوک کندة، فزبره علیّ علیه السّلام وردّه و قال له: یابن الحائک «1»! أغرّک ابن أبی قحافة حین زوّجک أخته؟، فخاب الأشعث ممّا جاء به، و رجع آیسا.
و لکن أمیر المؤمنین علیه السّلام کان بودّه أن یزوّج بناته من أبناء أخیه، اقتداء بقول النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله و سلم عند ما نظر ذات یوم إلی أولاد علیّ و جعفر قال: «بناتنا لبنینا و بنونا لبناتنا»، فأعطی علیّ علیه السّلام رقیّة لابن أخیه مسلم بن عقیل، و زوّج السّیّدة زینب علیها السّلام من ابن أخیه عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب علیه السّلام، علی صداق أمّها سیّدة النّساء فاطمة علیها السّلام،
__________________________________________________
(1)- هنا الحائک: یرید به المحتال، أو الذی یحوک الکلام کذبا، و کان أبو بکر، قد زوّج أخته أمّ فروة بنت أبی قحافة من الأشعث، و ذلک انّ الأشعث ارتدّ فیمن ارتدّ من الکندیین، و أسر فاحضر إلی أبی بکر فأسلم و أطلقه و زوّجه أخته، فأولدها محمّد بن الأشعث، و کان محمّد من قواد جیش ابن زیاد و ممّن حارب الحسین علیه السّلام یوم الطّفّ.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 364
علی أربعمائة و ثمانین درهما، و وهب المهر علیّ علیه السّلام إیّاه من خالص ماله.
زوجها: عبد اللّه بن جعفر، هو أوّل مولود ولد فی الإسلام بأرض الحبشة، و نشأ و ترعرع فی حجر عمّه أمیر المؤمنین علیه السّلام، إلی أن زوّجه ابنته زینب الکبری. و کان عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب علیه السّلام جوادا کریما تتغنّی بذکره الرّکبان، و کان یکنّی بأبی محمّد، و أبی جعفر.
أبوه جعفر الطّیّار بالجنّة مع الملائکة، و هو قتیل مؤتة؛ و أمّه أسماء بنت عمیس الخثعمیّة، و هی أخت میمونة بنت الحارث أمّ المؤمنین.
أولاده و أولادها: خلّف عبد اللّه بن جعفر عدّة أولاد، و ذکر أسماءهم صاحب- العمدة- قیل: عشرین ولدا، و قیل: أربعة و عشرین لأمّهات شتّی، و لکنّ المشهور عند أرباب التّاریخ، أنّ له من زینب أولاد أربعة: عون الأکبر، و محمّد و علیّ و أمّ کلثوم.
الهاشمی، عقیلة بنی هاشم،/ 31- 33، 36
تزوّجت من عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب.
الجلالی، شرح الأخبار (الهامش)، 3/ 198

المصعب الزّبیری، نسب قریش،/ 41 (راجع ج 9 ص 11)
ابن قتیبة، المعارف،/ 211 (راجع ص 6)
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 2/ 29، أنساب الأشراف (ط مصر)، 1/ 402 (راجع ص 7)
البلخی، البدء و التّاریخ، 2/ 146 (راجع ص 9)
أبو طالب الزّیدی، الإفادة،/ 42 (راجع ج 9 ص 40)
ابن فندق، لباب الأنساب، 1/ 337 (راجع ج 9 ص 52)
ابن شهر آشوب، المناقب، 3/ 305- عنه: المجلسی، البحار، 42/ 92 (راجع ج 9 ص 55)
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 53 (راجع ج 9 ص 63)
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 365
الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 207 (راجع ج 9 ص 102)
الأعرجی، مناهل الضّرب،/ 86 (راجع ج 9 ص 103)

ابن قتیبة، المعارف (ط دار إحیاء التّراث العربی)، 1/ 89 (ط دار الکتاب)،/ 207
ابن حزم، الجمهرة،/ 68
ابن فندق، لباب الأنساب، 1/ 361
ابن قدامة، التبیین،/ 118
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواص،/ 192
ابن الطّقطقی، الأصیلی،/ 342
القندوزی، ینابیع المودّة (ط أسوة)، 3/ 150

ابن قتیبة، المعارف (ط دار إحیاء التّراث العربی)،/ 89- 90 (ط دار الکتاب)،/ 207- 208 (علی قوله زوجها محمّد بن القاسم بن جعفر بن أبی طالب)
ابن حزم، الجمهرة،/ 68
ابن فندق، لباب الأنساب، 1/ 361
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 366

و کانت زینب بنت علیّ تکنّی أمّ الحسن [...] و هی زینب الکبری.
المجدی،/ 18
زینب الکبری [...] تکنّی أمّ الحسن. «1»
__________________________________________________
(1)- و کنیت این حضرت را چنان چه صاحب عمدة الطالب نوشته است، امّ الحسن بوده است. در کتاب ناسخ التواریخ نیز آن حضرت را به این کنیت مکنّاة دانسته، و در هر دو کتاب نیز مسطور است که امیر المؤمنین علیه السّلام را دختری است که او را امّ الحسن می‌نامیدند. اختلافی که ما بین ناسخ التواریخ و عمدة الطالب است، در ترتیب شوهر او است.
و به این صورت از آنان که از ناسخ التواریخ مستبعد دانسته‌اند که: با این که امیر المؤمنین را دختری امّ الحسن نام است، چگونه حضرت زینب را نیز امّ الحسن کنیت باشد؟ بعید است؛ چه اولا اگر استبعادی باشد، از مثل صاحب عمدة الطالب فاضل عالم نسّابه است.
دیگر این‌که در اولاد ائمه اطهار و رسول مختار و دیگر طوایف عرب بسیار بوده است که اسامی متعدده بر یک تن می‌نهاده‌اند؛ مثل جناب سکینه خاتون یا چند تن را به یک نام و یک کنیت می‌خوانده‌اند؛ مثل:
علی اکبر و اوسط و اصغر و زینب کبری و صغری و امّ کلثوم کبری و صغری و نیز اسامی زوجات و اولاد ایشان یا خواهر و برادر را با اولاد ذکور و اناث به یک طریق می‌نهاده‌اند؛ چنان که در اولاد حضرت زینب نیز امّ کلثوم هست.
و به روایتی جناب سید الشّهدا علیه السّلام را دختری است که زینب نام داشته و محض محبتی که آن امام والا مقام را با این خواهر گرامی گوهر بوده است، دخترش را به نام او نام کرده و این همان دختر است که در خرابه شام وفات کرده [است]؛ چنان که در جای خود مذکور شود.
و هم‌چنین حضرت امام حسن، امام حسین و امام زین العابدین و خواهران ایشان را اولادها هستند که به نام و کنیت اعمام و عمات خود نام دارند؛ چنان‌که از این پیش بعضی مذکور شدند، و اگر بخواهیم این جماعت را نام بریم، جمعی کثیر خواهند بود و بر آنان که بر کتب انساب نظر دارند، پوشیده نیست.
و القاب و کنای آن حضرت را چنان‌که بعضی از علما یاد کرده‌اند، می‌توان این‌گونه شناخت: امّ کلثوم را از کنای آن حضرت شمرده‌اند و آن حضرت را ناموس کبریا، و عصمت صغری، و زینب کبری، و أمینة اللّه، و الصدّیقة الصغری، و نائبة الزهراء، و قرّة عین المرتضی، و موثقه، و عارفه، و کامله، و عالمه غیر معلّمه، و فهمه غیر مفهّمة، که بر لسان مبارک امام گذشته است، و نیز مظلومه که غالبا با نام مبارکش توأم است.
معلوم باد که در این مقام از تحقیق مطلبی ناگزیریم؛ همانا با آن خبری که تولد آن حضرت را چنان‌که مشروح شد، در اواخر شهر رمضان، سال نهم هجری در زمان مراجعت حضرت رسول خدای صلّی اللّه علیه و اله از سفر تبوک می‌رساند، و تا زمان رحلت رسول خدای صلّی اللّه علیه و اله پانزده ماه افزون نخواهد بود. اگر بنگریم و آن-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 367
__________________________________________________
- وقت بگوییم که بعد از حضرت زینب، حضرت امّ کلثوم و بعد از امّ کلثوم، محسن شش ماهه سقط شد، بعید است؛ چه این مدت کافی نخواهد بود.
و نیز با آن خبر که حضرت فاطمه سلام اللّه علیها در حال وفات وصیت فرمود که: «از اموال من آنچه سهم من است، به امّ کلثوم دهید!»
و از زینب نامی مذکور نیست. نیز بعید است که این، یک طفل صغیره بی‌بهره بماند.
و هم از آن خبر که در بحار الانوار تحت شهادت حضرت امیر المؤمنین از امام زین العابدین علیه السّلام مسطور است که: لبابه برفراز سر آن حضرت و امّ کلثوم در کنار هر دو پای مبارکش نشسته بودند و چون به خویش آمد و به هر دو نظر فرمود، معلوم شد که امّ کلثوم همان زینب و لبابه نام دختر دیگر آن حضرت است و اگر دختر آن حضرت بوده، ممکن است از زوجات دیگر و لبابه نیز از جمله ازدواج آن حضرت باشد؛ چنان که به این خبر در جای خود اشارت رود (1).
و هم از خبر صاحب عمدة الطالب که تحت بیان شهادت حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام در بعضی مقامات زینب را طرف پاره‌ای مکالمات می‌گرداند و در دیگر کتب از امّ کلثوم نام می‌برند، مشهود می‌آید که زینب همان امّ کلثوم است و نیز از اغلب اخبار و حکایات و مکالمات که همه بر ریاست و بزرگ‌تری حضرت زینب دلالت می‌نماید، و بعد از آن در پاره‌ای موارد بعضی کلمات و حکایات و خطب مبارکه و مخاطبات را به امّ کلثوم نسبت می‌دهند، با ریاست و بزرگ‌تری زینب خاتون مخالف خواهد بود. چنان که به خواست خدا طی این کتاب اشارت خواهد یافت، چنان مکشوف می‌افتد که امّ کلثوم همان جناب زینب خاتون است.
گاهی آن حضرت را به نام و گاهی به کنیت می‌خوانده‌اند.
چنان که مثلا درباره ائمه اطهار صلوات اللّه علیهم نیز به این شیمت رفته‌اند و گاهی در مورد حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام یا علی و گاهی یا ابا الحسن و گاهی یا ابا تراب عرض می‌کرده‌اند و یا حسن و یا ابا محمّد و یا حسین و یا ابا عبد اللّه و کذلک غیر ذلک عرض کرده‌اند. و از این رو است که در پاره‌ای کتب؛ گاهی فلان حکایت یا فلان خطبه را به نام زینب نسبت داده‌اند و گاهی همان را به عینها به نام امّ کلثوم نگاشته‌اند و آن‌وقت پاره‌ای گمان کرده‌اند که ایشان دو تن هستند و در عجب رفته‌اند که این اختلاف روایت در روایتی معین از چیست.
و نیز ممکن است که اگر در حالت مصیبت و سوگواری خطاب به نام و کنیتی جدا شده باشد، اراده یک تن را کرده باشند و برای اظهار عجب یا عظمت مصیبت، یک تن را گاهی به نام و گاهی به کنیت بخوانند، مثل این که در مقام استغاثه و استعانت گویند: «ای علی! ای ابو الحسن! ای ابو تراب! ای امیر المؤمنین! یا:
ای محمّد! ای رسول اللّه! ای خیر الانام! یا: ای اللّه! ای رحمان! ای رحیم! ای کریم! ای خالق! ای قادر! فریاد ما بجوی و بر ما رحمت فرست و ما را دریاب.»
یا در مقام ترحم و ندبه گویند: «ای صبیّه! ای سکینه! ای امّ فلان! بیا حالت پدر و برادر را بنگر و روزگار آشفته خود را نظاره کن.»
و از این جمله، اسامی، کنی، القاب و اوصاف جز یک مخاطب و مخاطبه را منظور نخواهند داشت، اما-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 368
آل بحر العلوم، تحفة العالم، 1/ 231- عنه: النّقدی، زینب الکبری،/ 29؛ البحرانی، العوالم (المستدرک)؛ 11- 2/ 956، دخیّل، أعلام النّساء،/ 79
فقد اختلف فی کنیة عقیلة بنی هاشم زینب الکبری علیها السّلام، فبعض قال: إنّ کنیتها: أمّ الحسن، و بعض قال: إنّ کنیتها: أمّ کلثوم، کما یظهر من نسبة بعض الخطب إلی أمّ کلثوم، أنّها علیها السّلام هی المعنیّة بها.
و علیه: فإنّ القول الثّانی هو الأقوی، و یؤیّده الخبر الّذی سبق عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم، حیث شبّهها فیه بخالتها أمّ کلثوم بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم، فإنّه یحتمل أنّ رسول اللّه لمّا رآها تشبه خالتها أمّ کلثوم کنّاها بکنیتها، و ذلک علی ما هو المتعارف لدی العرف من جعل الاسم و الکنیة علی أحد بسبب الشّبه الموجود بینه و بین صاحب الاسم و الکنیة.
[اتّحاد الاسم و الکنیة]: و هذا لا یتنافی أیضا مع تسمیة أختها باسم أمّ کلثوم، إذ کثیرا ما یجعل الاسم الواحد، أو الکنیة الواحدة، أو اللّقب الواحد، لعدّة من الإخوة
__________________________________________________
- حاضران چنان دانند که اشخاص متعدده را جویند. آن‌گاه در نقل و نگارش حکایت به معلومات خویش کار کنند و دیگران را دستخوش شک و ریب دارند و از آن پس بر آن نهج قلم از پی قلم و حکایت از پی حکایت رود و موجب اختلافات و استعجابات کثیره آید.
اگر این جمله را که بر آن اشارت رفت، محدثان آثار و مورخان اخبار معتمد علیها انگارند، توانیم گفت که: به یقین آن امّ کلثوم که زوجه حکمران زمان، یعنی عمر بن الخطاب شد، همان امّ کلثوم صغری است که مادرش از دیگر زوجات محترمات حضرت امیر المؤمنین صلوات اللّه علیه است و در وقایع کربلا و شام آن امّ کلثوم که دارای رتبه ریاست و امارت خاندان رسول خدای و سید الشّهدا بود، همان جناب زینب خاتون کبری است.
و امّ کلثوم دیگر که دارای چنین مقام نیست، اگر بوده است، از دیگر بنات مکرّمات امیر المؤمنین یا جناب سید الشّهدا سلام اللّه علیهم است. چنان‌که از این به بعد نیز به خواست خدا در مقامات مناسبه مکشوف آید و مع ذلک کلّه حکم صریح نتوان کرد و علم به حقیقت این امور جز در حضرت علّام الغیوب و الحقایق و ائمه هدی صلوات اللّه علیهم موجود نیست.
(1). بعید نیست که این لبابه زوجه عباس بن عبد المطلب باشد که کنیه او امّ الفضل بوده و به روایتی مادر رضاعی حضرت امام حسین علیه السّلام است.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت زینب کبری علیها السّلام، 1/ 68- 71
کنیت او امّ الحسن است.
سپهر، ناسخ التواریخ امیر المؤمنین علیه السّلام، 4/ 342، ناسخ التواریخ حضرت زهرا علیها السّلام، 4/ 203
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 369
و الأخوات لحکمة مّا، کما یذکر عن الإمام الحسین سیّد الشّهداء علیه السّلام، بأنّه لشدّة علاقته بأبیه و حبّه و إخلاصه له، کان قد سمّی کلّ أولاده الذّکور باسم أبیه علیّ علیه السّلام، غیر أنّه لأجل رفع الاشتباه فیما بینهم قیّدها: بالأکبر، و الأوسط، و الأصغر، حتّی أنّ البعض لمّا انتقد الإمام الحسین علیه السّلام علی ذلک، أجابه علیه السّلام: بأنّ اللّه تعالی لو وهب له مائة ولد ذکر، لسمّاهم جمیعا باسم أبیه علیّ علیه السّلام، و ذلک لفرط حبّه له و شدّة علاقته به.
[کنیتها علیها السّلام یشعر بالمدح و التّعظیم]: و علی کلّ حال: فإن کان کنیتها علیها السّلام أمّ کلثوم، فهو لا یخلو من المدح و التّعظیم، لأنّ «کلثوم» بضمّ الکاف، و سکون اللّام، و ضمّ الثّاء المثلّثة، و الواو و المیم السّاکنتین. یقال- من حیث اللّغة- لمن له وجه باسم منبسط، وفیر اللّحم و کثیره، فیشبه معناه معنی زینب المأخوذ لغة من: «زنب» علی ما سبق، و لا یخفی لطف هذا التّشابه بین الاسم و الکنیة.
نعم، إنّ عقیلة بنی هاشم، و کریمة آل أبی طالب: زینب الکبری علیها السّلام کانت تکنّی بأمّ کلثوم، حتّی ما قبل واقعة کربلاء المفجعة، و لکن بعد واقعة کربلاء الدّامیة، تبدّل کنیتها لکثرة ما أصابها من المصائب و المحن، و ما تجرّعته من الهموم و الغموم، من أمّ کلثوم إلی:
أمّ المصائب، فصارت تکنّی بعد ذلک ب «أمّ المصائب» سلام اللّه علیها. [...]
اللّقب: هو ما یسمّی به الانسان بعد اسمه العلم، من لفظ یدلّ علی المدح أو الذّم، و لمّا کانت هذه السّیّدة المبارکة جامعة لکلّ الفضائل و الکمالات، و حاویة علی الخصال الحمیدة و الصّفات الخیّرة، کان البیان عاجزا و القلم قاصرا عن ذکر قلیل من کثیر ما اتّصفت به سلام اللّه علیها من الفضائل و المناقب، فالمدح فی حقّها علیها السّلام یکون کما قال الشّاعر:
ألا أنّ ثوبا خیط من نسج تسعة و عشرین حرفا عن معالیه قاصر
لکن ما لا یدرک کلّه لا یترک کلّه، و لذلک نذکر بعض الألقاب الّتی اشتهرت علیها السّلام بها، و نترک البعض الآخر لنذکره ضمن الخصائص الآتیة إن شاء اللّه تعالی، و أمّا الّذی نذکره هنا من ألقابها علیها السّلام فهو کالتّالی:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 370
الصّدّیقة الصّغری. العقیلة الکبری. ولیّة اللّه العظمی. الرّاضیة بالقدر و القضاء.
أمینة اللّه. محبوبة المصطفی. قرّة عین المرتضی. نائبة الزّهراء علیها السّلام. شقیقة الحسن المجتبی.
شریکة الحسین سیّد الشّهداء. العالمة غیر المعلّمة. الفهمة غیر المفهّمة. الزّاهدة. الفاضلة.
العاقلة. الکاملة. العاملة. العابدة. المحدّثة. المخبرة. الموثّقة. المظلومة. الوحیدة. الفصیحة.
البلیغة. الشّجاعة. کعبة الرّزایا. عقیلة حیدر. عقیلة قریش. عقیلة بنی هاشم. عقیلة خدر الرّسالة. رضیعة ثدی الولایة.
الجزائری، الخصائص الزّینبیّة،/ 47- 48، 51- 53
و سمّیت أمّ «1» المصائب، و حقّ لها أن تسمّی بذلک؛ فقد شاهدت مصیبة وفاة «2» جدّها الرّسول صلی اللّه علیه و سلم، «3» و مصیبة وفاة أمّها الزّهراء علیها السّلام و محنتها، و مصیبة قتل أبیها أمیر المؤمنین علیه السّلام، و محنة و مصیبة شهادة أخیها الحسن بالسّمّ و محنته، و المصیبة العظمی بقتل أخیهاالحسین علیه السّلام من مبتداها إلی منتهاها «3»، و قتل ولدیها عون و محمّد مع خالهما أمام عینها، و حملت أسیرة من کربلاء إلی الکوفة، و أدخلت علی ابن زیاد إلی مجلس الرّجال، و قابلها بما اقتضاه لؤم عنصره، و خسّة أصله من الکلام الخشن الموجع، و إظهار الشّماتة الممضّة، و حملت أسیرة من الکوفة إلی ابن آکلة الأکباد بالشّام، و رأس أخیها و رؤوس ولدیها و أهل بیتها أمامها علی رؤوس الرّماح طول الطّریق، حتّی دخلوا دمشق علی هذه الحال، و أدخلوا علی یزید فی مجلس الرّجال و هم مقرّنون بالحبال. قال المفید: فرأی هیئة قبیحة، و أظهر السّخط علی ابن زیاد، ثمّ أفرد لهنّ و لعلیّ بن الحسین دارا، و أمر بسکوتهم، و قال لزین العابدین: کاتبنی من المدینة، «4» و أنه إلیّ «4» کلّ حاجة تکون «5»، و لمّا عادوا، أرسل معهم النّعمان بن بشیر و أمره أن یرفق بهم فی الطّریق، و لمّا غزا جیشه المدینة أوصی مسرف بن عقبة بعلیّ بن الحسین علیهما السّلام، و ذلک لما رأی من نقمة النّاس علیه، فأراد أن
__________________________________________________
(1)- [فی العوالم مکانه: و قال فی أعلام النّساء: تسمّی العقیلة زینب سلام اللّه علیها أمّ ...].
(2)- [لم یرد فی العوالم].
(3- 3) [لهذه العبارات اختلاف یسیر مع العوالم].
(4- 4) [العوالم: فی].
(5)- [زاد فی العوالم: لک].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 371
یتلافی ما فرّط منه، و هیهات کما قال الشّریف الرّضیّ:
و ودّ أن یتلافی ما جنت یده و کان ذلک کسرا غیر مجبور
و کان لزینب فی وقعة الطّفّ المکان البارز فی جمیع الحالات و فی المواطن کلّها، فهی الّتی کانت تمرّض العلیل و تراقب أحوال أخیها الحسین علیه السّلام «1» ساعة فساعة «1»، و تخاطبه و تسأله عند کلّ حادث، و هی الّتی کانت تدبّر أمر العیال و الأطفال، و تقوم فی ذلک مقام الرّجال، و هی الّتی دافعت عن زین العابدین لمّا أراد ابن زیاد قتله، و خاطبت ابن زیاد بما ألقمه حجرا حتّی لجأ إلی ما لا یلجأ إلیه ذو نفس کریمة، و بها لاذت فاطمة الصّغری «2» و أخذت بثیابها لمّا قال الشّامیّ لیزید: هب لی هذه الجاریة، فخاطبت یزید بما فضحه و ألقمته حجرا حتّی لجأ إلی ما لجأ إلیه ابن زیاد. و الّذی یلفت النّظر أنّها فی ذلک الوقت کانت متزوّجة بعبد اللّه بن جعفر، فاختارت صحبة أخیها علی البقاء عند زوجها، و زوجها راض بذلک مبتهج به، و قد أمر ولدیه بلزوم خالهما و الجهاد بین یدیه، ففعلا حتّی قتلا.
و حقّ لها ذلک، فمن کان لها أخ مثل الحسین و هی بهذا الکمال الفائق، لا یستغرب منها تقدیم أخیها علی بعلها. «3»
الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 137- عنه: البحرانی، العوالم (المستدرک)، 11- 2/ 960
و تکنّی بأمّ کلثوم کما تکنّی بأمّ الحسن أیضا، و لم نقف له علی حقیقة؛ و یقال لها:
زینب الکبری للفرق بینها و بین من سمّیت باسمها من أخواتها، و کنّیت بکنیتها؛ کما أنّها تلقّب «4» بالصّدّیقة الصّغری للفرق بینها و بین أمّها الصّدّیقة الکبری فاطمة الزّهراء علیها السّلام «5»؛ و تلقّب بالعقیلة، و عقیلة بنی هاشم، و عقیلة الطّالبیّین- و العقیلة هی المرأة الکریمة علی
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی العوالم].
(2)- [العوالم: بنت الحسین].
(3)- و اما جناب زینب الکبری بسیار مجلّله و مکرّمه بود و این مخدره ملقّبه بود به عقیله بنی هاشم.
خراسانی، منتخب التواریخ،/ 66
. (4)- [العوالم: تلقّبت].
(5)- [إلی هنا حکاه فی العوالم (المستدرک)، 11- 2/ 947].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 372
قومها، العزیزة فی بیتها و زینب فوق ذلک- و بالموثّقة، و العارفة، و العالمة غیر المعلّمة، و الفاضلة، و الکاملة، و عابدة آل علیّ، و غیر ذلک من الصّفات الحمیدة و النّعوت الحسنة، و هی أوّل بنت ولدت لفاطمة صلوات اللّه علیها فی أشهر الأقوال، و هو القول الّذی نعتمد علیه و نختاره؛ و قیل أوّل بنات فاطمة اسمها رقیّة و کنیتها أمّ کلثوم، و هی الّتی تزوّجها عمر بن الخطّاب و أولدها زیدا، و ماتت فی حیاة أخیها الحسن بن علیّ علیه السّلام، و الصّحیح المشهور هو ما اعتمدنا علیه. أمّا أمّ کلثوم فسیأتی تحقیق اسمها و أحوالها إن شاء اللّه تعالی عند تحقیق موضع قبرها علیها السّلام، و ممّا یدلّنا علی «1» أنّها أکبر بنات فاطمة أنّ الرّواة فی أیّام الاضطهاد کانوا إذا أرادوا الرّوایة عن علیّ علیه السّلام یقول الرّجل منهم: هذه الرّوایة عن أبی زینب، کما نقل ذلک ابن أبی الحدید فی شرح النّهج، و إنّما کنّوا أمیر المؤمنین علیه السّلام بهذه الکنیة؛ لأنّ زینب علیها السّلام کانت الأکبر من ولده بعد الحسنین علیهما السّلام، و لم یکن یعرف بهذه الکنیة عند أعدائه. «1» «2»
النّقدی، زینب الکبری،/ 17
__________________________________________________
(1- 1) [حکاه فی عقیلة بنی هاشم،/ 6].
(2)- کنیه‌اش امّ الحسن و امّ کلثوم، اوصاف و لقبش: فاضله، و کامله، و موثقه، و عارفه، و عقیله، یا عقیله بنی هاشم، و عقیله طالبیین، و عابده آل علی، و عالمه غیر معلّمه، و صدیقه و ... و این لقب آخری را محض امتیاز از والده معظّمه‌اش که لقب صدیقه کبری داشته، مقید به کلمه صغری نموده است و صدیقه صغری گویند؛ چنانچه اصل اسم و کنیه‌اش را نیز محض امتیاز از خواهر کهترش که متحد الاسم و الکنیه بوده‌اند، مقید به کبری کرده و زینب کبری و امّ کلثوم کبری گفته است و خواهر مذکورش را زینب صغری و امّ کلثوم صغری نامند.
مدرّس، ریحانة الادب، 8/ 326
کنیه و القاب آن مخدره
کنیه آن مخدره، امّ کلثوم، امّ عبد اللّه و امّ الحسن [است]؛ ولی برای این مظلومه، کنیه‌های مخصوصی هم وجود دارد، مثل امّ المصائب، امّ الرزایا، امّ النوائب و امثال آن.
و اما القاب آن مخدره بسیار است؛ از جمله عقیله بنی هاشم، و عقیلة الطالبیین. عقیله، زن کریمه را گویند که در بین فامیل بسیار عزیز، محترم و در خاندان خود ارجمند باشد.
و دیگر، صدیقه صغری، چون مادرش صدیقه کبری است و پدرش امیر المؤمنین علیه السّلام صدیق اکبر است. بعد از امیر المؤمنین، فاطمه علیها السّلام اولی و احق به این لقب شریف علیا مخدره زینب است که در مبالغه صدق و صفا تالی برای او نبود.
و دیگر، عصمت صغری که این ملکه عصمت را خدا به این مخدره انعام کرده بود و عصمتی که شرط-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 373
شاءت الأقدار أن تلقی بالسّیّدة الحوراء فی أحضان المصائب و الأحزان منذ الطّفولة إلی آخر یوم فی حیاتها، فمن یقف علی سیرتها یجد سلسلة من حلقات متّصلة من الآلام منذ البدایة حتّی النّهایة.
و أیّ إنسان خلت أو تخلو حیاته من الهموم و الأکدار، حتّی أصحاب السّلطان و الجاه و الثّراء لا منجاة لهم من ضربات الزّمان، و طوارئ الحدثان، و قدیما قیل: إذا أنصفک الدّهر فیومان: یوم لک و یوم علیک. و من الّذی حقّق جمیع رغباته، و لم یفقد قریبا من أقربائه، و عزیزا من أعزّائه؟
و لکن من غیر المألوف و المعروف أن یعیش «إنسان» فی خضمّ علی المحن و الأرزاء، کما عاشت السّیّدة زینب الّتی انهالت علیها الشّدائد من کلّ جانب الواحدة تلو الأخری،
__________________________________________________
- امامت است، در این مخدره وجود داشت.
و دیگر، ولیة اللّه و استحقاق این مخدره به این لقب جهتش بسیار روشن است.
خجسته دختر زهرا که هست آئینه ز پای تا به سرش جلوه اللّه در اوست
ز ممکنات به واجب کس اشتباهی نیست به غیر عصمت صغری که اشتباه در اوست
گواه عصمت او انّما یرید اللّه نه بس همین همه قرآن بگو گواه در اوست
و دیگر، الراضیة بالقدر و القضا و مصداق حقیقی آن همین محترمه بوده است.
و دیگر، صابرة البلوی من غیر جزع و لا شکوی. از شرح حال این بانوی عظما کاملا معلوم است که در تحمل رزایا و مصائب چنان ایستادگی کرد و چنان ثبات ورزید و چنان باکمال گشاده‌رویی بلایا را استقبال کرد، که عقول را حیران ساخت. چنان رتبت و منزلتی داشت که جمیع ما سوی اللّه در مقام اطاعتش چون عبد ذلیل بودند؛ المؤمن کالجبل الراسخ لا تحرّکه العواصف.
و دیگر امینة اللّه، عالمه غیر معلمه، فهمه غیر مفهمه، محبوبة المصطفی، نائبة الزّهراء، شریکة سیّد الشّهداء، الزّاهدة، العابدة، العفیفة، القانتة، القائمة، الصّائمة، الصّابرة، المتهجدة، الشریفة، ثمرة شجرة النبوّة، درّة اکلیل بحر الولایة اگر وجود زینب نبود آثار نبوت و ولایت مطلقه روی به اندراس و اضمحلال می‌نهاد.
دو سر خط حلقه هستی به حقیقت به هم تو پیوستی
المکرّمة، حافظة الودایع و الأسرار، الموثّقة فی نقل الأحادیث و الأخبار، الفصیحة، البلیغة فی البیان، المعظمة، قویّة الجنان عند الهزاهز ذلک فضل اللّه یعطیه من یشاء.
و لو کان النّساء بمثل هاذی لفضّلت النّساء علی الرّجال
فما التأنیث عیب للشموس و لا التذکیر فخر للهلال
محلاتی، ریاحین الشریعة، 3/ 46- 47
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 374
حتّی سمّیت أمّ المصائب، و أصبحت هذه الکنیة علما خاصّا بها.
فقد شاهدت وفاة جدّها رسول اللّه، و تأثیرها علی المسلمین بعامّة و علی أمّها و أبیها و أهل بیتها بخاصّة [...]
شاهدت زینب وفاة جدّها الرّسول، و ما ترکه من آثار، و شاهدت محنة أمّها الزّهراء، و ندبها لأبیها فی بیت الأحزان، و دخول من دخل إلی خدرها، و انتهاک حرمتها، و اغتصاب حقّها، و منع إرثها، و کسر جنبها، و إسقاط جنینها، و سمعتها و هی تنادی فلا تجاب، و تستغیث فلا تغاث، و کلّنا یعلم علاقة البنت بالأمّ، و تطلّعها إلیها، و تأثّرها بها تلقائیّا و بدون شعور.
و شاهدت قتل أبیها أمیر المؤمنین، و أثر الضّربة فی رأسه، و سریان السّمّ فی جسده الشّریف، و دموعه الطّاهرة الزکیّة تفیض علی خدیه، و هو یقلّب طرفه بالنّظر إلیها، و إلی أخویها الحسنین.
و شاهدت أخاها الحسن أصفر اللّون یجود بنفسه، و یلفظ کبده قطعا من أثر السّمّ «1» و رأت عائشة تمنع من دفنه مع جدّه، و ترکب بغلة، و تصیح: و اللّه لا یدفن الحسن هنا أبدا.
أمّا ما شاهدته فی کربلاء، و حین مسراها إلی الکوفة و الشّام مع العلیل و النّساء و الأطفال فیفوق الوصف، و قد وضعت فیه کتب مستقلّة.
هکذا کانت حیاة السّیّدة، و بیئتها من یومها الأوّل إلی آخر یوم، حیاة مشبعة بالأحزان، متخمة بالآلام لا تجد منها مفرّا، و لا لها مخرجا.
و بعد هذه الإشارة نقف قلیلا لنری کیف قابلت السّیّدة هذه الصّدمة و الأحداث الجسام: هل أصابها ما یصیب النّساء فی مثل هذه الحال من الاضطراب و اختلال الأعصاب؟
هل هیمنت علیها العاطفة العمیاء الّتی لا یبقی معها أثر لعقل و لا دین؟ و بالتّالی هل خرجت
__________________________________________________
(1)- روی أنّه لمّا وضع الطّشت بین یدی الحسن، و هو یقذف کبده سمع أنّ أخته زینب ترید الدخول علیه أمر برفع الطشت إشفاقا علیها.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 375
عن حدود الاتزان و الاحتشام؟ حاشا بنت النّبیّ و فاطمة و علیّ، و أخت الحسنین، و حفیدة أبی طالب أن تنهزم أمام النّکبات، و تستسلم للضّربات، حاشا النّفس الکبیرة أن تتمکّن منها العواطف، أو تزعزعها العواصف، فلقد تحوّلت تلک المحن و المصائب بکاملها إلی عقل و صبر و ثقة باللّه، و کشفت کلّ نازلة نزلت بها عن معنی من اسمی معانی الکمال و الجلال، و عن سرّ من أسرار الإیمان النّبویّ المحمّدیّ، إنّ اعتصامها باللّه، و إیمانها به تماما کإیمان جدّها رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله.
و لیس فی قولی هذا أیّة شائبة من المغالاة، ما دمت أقصد الإیمان الصّحیح الکامل الّذی لا ینحرف بصاحبه عن طاعة اللّه و مرضاته مهما تکن الدّوافع و الملابسات. و أیّ شی‌ء أدلّ علی هذه الحقیقة من قیامها بین یدی اللّه للصّلاة لیلة الحادی عشر من المحرّم، و رجالها بلا رؤوس علی وجه الأرض تسفی علیهم الرّیاح، و من حولها النّساء و الأطفال فی صیاح و بکاء، و دهشة و ذهول، و جیش العدو یحیط بها من کلّ جانب، إنّ صلاتها فی مثل هذه السّاعة تماما کصلاة جدّها رسول اللّه فی المسجد الحرام، و المشرکون من حوله یرشقونه بالحجارة، و یطرحون علیه رحم شاة، و هو ساجد للّه عزّ و علا، و کصلاة أبیها أمیر المؤمنین فی قلب المعرکة بصفّین، و صلاة أخیها سیّد الشّهداء یوم العاشر، و السّهام تنهال علیه کالسّیل.
و لا تأخذک الدّهشة- أیّها القارئ- إذا قلت: إنّ صلاة السّیّدة زینب لیلة الحادی عشر من المحرّم کانت شکرا للّه علی ما أنعم، و إنّها کانت تنظر إلی تلک الأحداث علی إنّها نعمة خصّ اللّه بها أهل بیت النّبوّة من دون النّاس أجمعین، و إنّه لولاها لمّا کانت لهم هذه المنازل و المراتب عند اللّه و النّاس، و لا یشکّ مؤمن عارف بأنّ أهل البیت لو سألوا اللّه سبحانه دفع الظّلم عنهم، و ألحّوا علیه فی هلاک الظّالمین لأجابهم إلی ما سألوا، کما لا یشکّ مسلم بأنّ رسول اللّه لو دعا علی مشرکی قریش لاستجاب دعاءه «1»، و لکنّهم لو
__________________________________________________
(1)- حین لقی المسلمون من المشرکین شدّة شدیدة قالوا لرسول اللّه: ألا تدعو اللّه! ألا تدعو اللّه لنا؟ قال:
«إنّ من کان قبلکم لیمشط أحدهم بأمشاط الحدید ما دون عظمه من لحم أو عصب ما یصرفه ذلک عن دینه،-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 376
دعوا و استجاب لم تکن لهم هذه الکرامة الّتی نالوها بالرّضا و الجهاد، و القتل و الاستشهاد، و فی هذا نجد تفسیر قول الحسین علیه السّلام: «رضا اللّه رضانا أهل البیت، نصبر علی بلائه، و یوفّینا أجور الصّابرین»، و قول أبیه أمیر المؤمنین، و هو یجیب عن هذا السّؤال: کیف صبرک إذا خضبت هذه من هذه؟ فقال: «لیس هذا من مواطن الصّبر، و لکن من مواطن البشری و الشّکر».
و زینب هی بنت أمیر المؤمنین، لا تعدوه فی إیمانها، و لا فی نظرها إلی طریق الخلود و الکرامة، و لذا لم تترک الصّلاة شکرا للّه، حتّی لیلة الحادی عشر من المحرّم، و حین مسیرها مسبیة إلی الکوفة و الشّام، و حمدت اللّه، و هی أسیرة فی مجلس یزید علی أن ختم اللّه للأوّل من أهل البیت بالسّعادة، و للآخر بالشّهادة و الرّحمة.
مغنیة، الحسین و بطلة کربلاء،/ 188- 192
کنیتها: أمّ الحسن و أمّ کلثوم «1».
لقبها: العقیلة، العارفة، الموثوقة، العالمة، الفاضلة، الکاملة، عقیلة بنی هاشم، عابدة آل محمّد.
الصّادق، زینب ولیدة النّبوّة و الإمامة،/ 9
شاءت الأقدار و الصّدف أن تصبح حیاة الحوراء زینب بنت علیّ و فاطمة محفوفة بسلسلة من الآلام منذ البدایة و حتّی النّهایة، و أن تتعرّض لتلک الأحداث الجسام منذ طفولتها حتّی النّفس الأخیر من حیاتها.
صحیح أنّ الإنسان لا یمکن أن ینجو من البلاء و النّکبات، و أن یحقّق کلّ رغباته و ما
__________________________________________________
- و یوضع المنشار علی مفرق رأسه فیشقّ باثنین ما یصرفه ذلک عن دینه، و لیتمّنّ اللّه هذا الأمر، حتّی لیسیر الرّاکب من صنعاء إلی حضرموت لا یخاف إلّا اللّه». و هکذا تمّ أمر أهل البیت لا یخاف موالیهم إلّا اللّه، و الحمد للّه.
(1)- یقول حسین البتونی، کما فی کتاب مع بطلة کربلاء لمغنیّة: عرفت بکریمة الدّارسین، و حسبت عند أهل العزم بأمّ العزائم، و عند أهل الجود و الکرم بأمّ هاشم.
و یذکر ابن بطّوطة فی رحلته، أنّ النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله و سلم کنّی زینب بأمّ کلثوم لشبهها بخالتها أمّ کلثوم بنت رسول اللّه، (الکنی و الألقاب، ج 1، ص 228).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 377
یطمح إلیه فی حیاته، و أیّا کان الإنسان، فإنّ حیاته لا تخلو من الهموم و المتاعب و الآلام من غیر فرق بین عامّة النّاس و بین ذوی الجاه و السّلطان و الثّراء.
إلّا أنّه من غیر المألوف أن یکون الإنسان مستهدفا للمحن و المصائب منذ طفولته و حتّی آخر لحظة من حیاته، و أن یعیش فی خضمّ الأحداث و المصائب کما عاشت عقیلة الهاشمیّین، الّتی أحاطت بها الشّدائد و النّوائب من کلّ جهاتها، و توالت علیها الواحدة تلو الأخری، حتّی و کأنّها و إیّاها علی میعاد.
و أصبحت الحوراء تعرف بأمّ المصائب أکثر ممّا تعرف باسمها.
الصّادق، زینب ولیدة النّبوّة و الإمامة،/ 48
و تکنّی أمّ کلثوم، و أمّ الحسن، و یقال لها: زینب الکبری، للفرق بینها و بین من سمّیت باسمها من أخواتها.
و تلقّب بالصّدّیقة الصغری، للفرق بینها و بین أمّها الصّدّیقة الکبری فاطمة الزّهراء سیّدة نساء العالمین. و تلقّب أیضا بالعقیلة، و عقیلة بنی هاشم، و عقیلة الطّالبیّین، و تلقّب بالموثّقة، و العارفة، و العالمة غیر المعلّمة، و الفاضلة، و الکاملة، و عابدة آل علیّ علیه السّلام.
الهاشمی، عقیلة بنی هاشم،/ 5- 6
و قال العلّامة السّیّد حسن صدر الدّین العاملیّ فی کتاب (نزهة أهل الحرمین): زینب الکبری بنت أمیر المؤمنین و کنیتها أمّ کلثوم.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 423
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 378

قال: و بلغ ذلک حفصة بنت عمر بن الخطّاب، فأرسلت إلی أمّ کلثوم فدعتها، ثمّ أخبرتها باجتماع النّاس إلی عائشة، کلّ ذلک لتغمّها بکثرة الجموع إلی عائشة.
قال: فقالت لها أمّ کلثوم: علی رسلک یا حفصة فإنّکم إن تظاهرتم علی أبی فقد تظاهرتم علی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم فکان اللّه مولاه و جبریل و صالح المؤمنین و الملائکة بعد ذلک ظهیر.
فقالت حفصة: یا هذه أعوذ باللّه من شرّک.
فقالت أمّ کلثوم: و کیف یعیذک اللّه من شرّی، و قد ظلمتنی حقّی مرّتین، الاولی میراثی من أمّی فاطمة بنت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، و الثّانیة میراثی من أبیک عمر بن الخطّاب.
قال: و لامت النّساء حفصة علی ذلک لوما شدیا.
ابن أعثم، الفتوح (ط دار الفکر)، 1/ 108
و لمّا بلغ عائشة «1» نزول أمیر المؤمنین علیه السّلام بذی قار، کتبت إلی حفصة بنت عمر «2»:
«أمّا بعد؛ فإنّا «3» نزلنا البصرة، و نزل علیّ بذی قار، و اللّه داقّ «4» عنقه کدقّ البیضة علی
__________________________________________________
(1)- هی عائشة بنت أبی بکر، تکنّی أمّ عبد اللّه، زوج النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله، راجع: الطّبقات الکبری 8/ 58، الإستیعاب 4/ 356، أسد الغابة 5/ 501، الإصابة 4/ 359، تهذیب التّهذیب 12/ 461، سیر أعلام النّبلاء 2/ 135.
(2)- هی حفصة بنت عمر بن الخطّاب العدویّة، زوج النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله، راجع: الطّبقات الکبری 8/ 81، الإستیعاب 4/ 268، أسد الغابة 5/ 425، العبر 1/ 36، الإصابة 4/ 273، تهذیب التّهذیب 12/ 439، سیر أعلام النّبلاء 2/ 227.
(3)- ق، ط: فلمّا.
(4)- «و الدّقّ: الکسر و الرضّ فی کلّ وجه، و قیل: هو أن تضرب الشّی‌ء بالشّی‌ء حتّی تهشمه»، لسان العرب، ج 10، ص 100 (دقق).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 379
الصفا، إنّه بذی قار بمنزلة الأشقر، إن تقدّم نحر و إن تأخّر عقر» «1».
فلمّا وصل الکتاب إلی حفصة استبشرت بذلک و دعت «2» صبیان بنی تیم و عدیّ «2»، و أعطت جواریها دفوفا و أمرتهنّ أن یضربن بالدّفوف و یقلن: ما الخبر ما الخبر؟! علیّ کالأشقر، إن تقدّم نحر و إن تأخّر عقر.
فبلغ أمّ سلمة «3» (رضی اللّه عنها) اجتماع النّسوة علی ما اجتمعن علیه «4» من سبّ أمیر المؤمنین علیه السّلام و المسرّة بالکتاب الوارد علیهنّ من عائشة «4»، فبکت و قالت: أعطونی ثیابی حتّی أخرج إلیهنّ و أقع بهنّ.
فقالت أمّ کلثوم «5» بنت أمیر المؤمنین علیه السّلام «6»: أنا أنوب عنک، فإنّنی أعرف منک «7»؛ فلبست ثیابها و تنکّرت و تخفّرت «8» و استصحبت جواریها متخفّرات، و جاءت حتّی دخلت علیهنّ کأنّها من النّظارة، فلمّا رأت «9» ما هنّ فیه من العبث و السّفه، کشفت نقابها، و أبرزت لهنّ وجهها، ثمّ قالت لحفصة: إن تظاهرت أنت «10» و أختک علی أمیرالمؤمنین علیه السّلام فقد تظاهرتما علی أخیه رسول اللّه صلّی الله علیه و اله من قبل، فأنزل اللّه عزّ و جلّ فیکما
__________________________________________________
(1)- هذا مثل یضرب لمن وقع بین شرّین لا ینجو من أحدهما، و أوّل من قال به لقیط بن زرارة یوم جبلة و کان علی فرس له أشقر. انظر کتاب الأمثال لابن سلام، ص 262، و جمهرة الأمثال، ج 2، ص 127- 128.
(2- 2) [زینب الکبری: الصّبیان].
(3)- هی أمّ سلمة و اسمها هند بنت أبی أمیّة حذیفة، زوج النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله، راجع: الطّبقات الکبری 8/ 86، الجرح و التعدیل 9/ 464، الاستیعاب 4/ 454، أسد الغابة 5/ 560، العبر 1/ 48، تهذیب التهذیب 12/ 483، الإصابة 4/ 458، سیر أعلام النّبلاء 2/ 201.
(4- 4) [لم یرد فی زینب الکبری].
(5)- هی أمّ کلثوم بنت أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السّلام، راجع: الطّبقات الکبری 8/ 463، الاستیعاب 4/ 490، أسد الغابة 5/ 614، الإصابة 4/ 492، سیر أعلام النّبلاء 3/ 500.
(6)- [زاد فی زینب الکبری: و هی زینب بقرینة النّقل الأوّل].
(7)- [زاد فی زینب الکبری: بهنّ].
(8)- «تخفّرت: اشتدّ حیاؤها» لسان العرب، ج 4، ص 253 (خفر).
(9)- ط:+ إلی.
(10)- م، ق:- أنت.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 380
ما أنزل «1»، و اللّه من وراء حربکما.
فانکسرت حفصة و أظهرت خجلا و قالت: إنّهنّ فعلن هذا بجهل؛ و فرّقتهنّ فی الحال، فانصرفن من المکان «2».
المفید، الجمل (من المصنفات)، 1/ 276- 277؛ الکافیة (من المصنّفات)، 6- 2/ 16- 17- عنه: النّقدی، زینب الکبری،/ 25- 26
قال: و لمّا نزل علیّ علیه السّلام بذی قار، کتبت عائشة إلی حفصة بنت عمر: أمّا بعد، فإنّی أخبرک أنّ علیّا قد نزل ذا قار، و أقام بها مرعوبا خائفا ما بلغه من عدّتنا و جماعتنا، فهو بمنزلة الأشقر، إن تقدّم عقر، و إن تأخّر نحر، فدعت حفصة جواری لها یتغنّین و یضربن بالدّفوف، فأمرتهنّ أن یقلن فی غنائهنّ: ما الخبر ما الخبر، علیّ فی السّفر، کالفرس الأشقر، إن تقدّم عقر، و إن تأخّر نحر «3».
و جعلت بنات الطّلقاء یدخلن علی حفصة، و یجتمعن لسماع ذلک الغناء.
فبلغ أمّ کلثوم بنت علیّ علیه السّلام، فلبست جلابیبها، و دخلت علیهنّ فی نسوة متنکّرات، ثمّ أسفرت عن وجهها، فلمّا عرفتها حفصة خجلت، و استرجعت، فقالت أمّ کلثوم: لئن تظاهرتما علیه منذ «4» الیوم، لقد تظاهرتما علی أخیه من قبل، فأنزل اللّه فیکما ما أنزل «5»!
__________________________________________________
(1)- أشارت علیها السّلام إلی الآیتین 3 و 4 من سورة التحریم (66)، اللّتین نزلتا فی عائشة و حفصة، کما جاء فی صحیح البخاری (6/ 197) کتاب التفسیر، سورة التحریم، و فی صحیح مسلم (4/ 190) ب 5. لا حظ رواة الحدیث و مصادره فی تفسیر الجری (ص 325) الحدیث 68 و تخریجه ص 535.
(2)- مثالب النواصب، ج 3، الورقة 37 و 38، و الدرّ النظیم، ج 1، الورقة 123، [و زاد فی زینب الکبری: و فی البحار نقلا عن أبی مخنف: إنّ الذی قلنه فی غنائهنّ: (ما الخبر ما الخبر، علیّ فی سفر: کالفرس الأشقر، إن تقدّم عقر، و إن تأخّر نحر)].
(3)- جاء فی هامش البحار: و الحدیث رواه أیضا یوسف بن حاتم الشامی فی قصّة حرب الجمل من کتاب الدّرّ النّظیم الورق 114.
(4)- [لم یرد فی البحار].
(5)- إشارة إلی ما أجرمت هی و زمیلتها علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم حتّی نزلت فی تهدیدهما و عظم جرمهما الآیة الأولی إلی الآیة الرّابعة من سورة التّحریم: (66) و هذا نصّ الآیة الرّابعة: إِنْ تَتُوبا إِلَی اللَّهِ فَقَدْ صَغَتْ قُلُوبُکُما، وَ إِنْ تَظاهَرا عَلَیْهِ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلاهُ وَ جِبْرِیلُ وَ صالِحُ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمَلائِکَةُ بَعْدَ ذلِکَ ظَهِیرٌ.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 381
فقالت حفصة: کفی، رحمک اللّه، و أمرت بالکتاب فمزّق، و استغفرت اللّه.
«1» قال أبو مخنف: روی هذا جریر بن یزید، عن الحکم، و رواه الحسن بن دینار، عن الحسن البصریّ.
و ذکر الواقدیّ مثل ذلک، و ذکر المدائنیّ أیضا مثله «1»، قال: فقال سهل بن حنیف فی ذلک هذه الأشعار:
عذرنا الرّجال بحرب الرّجال فما للنّساء و ما للسّباب!
أما حسبنا ما أتینا به؟ لک الخیر من هتک ذاک الحجاب
و مخرجها الیوم من بیتها یعرّفها الذّنب نبح الکلاب
إلی أن أتانا کتاب لها مشوم فیا قبح ذاک الکتاب! «2»
__________________________________________________
(1- 1) [جاء هذا فی هامش البحار].
(2)- چون عایشه همت خروج کرد، شتر از برای او بیاوردند، سخت و بزرگ و بلند و عسکر نام.
عایشه چون نام عسکر شنید، از خروج ابا کرد و گفت: «مرا رسول خبر داد و فرمود: یا عایشه! خود را نگهدار که بر شتر عسکر نام سوار شوی و به حرب روی و سگان «حوأب» بر شتر تو جهند.»
طلحه و زبیر لباس شتر بگردانیدند و او را مغرور کردند و در آن‌جا نشاندند. آخر، عایشه آواز به قتال و محاربه با علی به طلب خون عثمان بلند کرد. امّ سلمه منادی فرمود: «نباید که هیچ‌کس به حرب علی رود که آن‌کس که به حرب او رود، کافر باشد و عاصی.»
و طلحه و زبیر عوام و سعد و مروان حکم و عبد الرحمان و محمّد بن طلحه و عبد الرحمان اسید و عبد اللّه حکیم حزام و ایشان را ابناء الطلقا خواندندی. با عایشه بیرون رفتند و مروان حکم، سعید العاص را به حرب و خروج به طلب خون عثمان دعوت کرد. سعید گفت: «ای مروان! این جمله که با تو همراهند، کشندگان عثمانند و با تو می‌آیند.» مروان او را رها کرد.
مالک اشتر نامه‌ای به عایشه نوشت که: «از خدا بترس که تو را فرموده است: «و قرن فی بیوتکنّ»! و پرده رسول مدر که بدنامی رسول است که زن او در میان لشگر رود و حرب کند.»
عایشه گفت: «مالک این سخن از آن سبب می‌گوید که او نیز سعی کرد به قتل عثمان.»
امیر المؤمنین با هفتصد مرد بیامد و به ذی قار فرودآمد. عایشه چون بدانست، نامه‌ای به حفصه نوشت که: «علی به ذی قار فرودآمد و زهره آن ندارد که پیش آید یا بازگردد.» با این عبارت: «إن تقدّم نحر، و إن تأخّر عقر»؛ یعنی: اگر پیش‌آید، سر او بریده شود و اگر برگردد، پی کرده شود.»
چون نامه به حفصه رسید، مغنیات را بخواندند و این معنی را به نظم آوردند و بر آن دفوف می‌زدند:
«صدق رسول اللّه البغض یتوارث» عداوت از پدران به میراث رسید به دختران.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 382
__________________________________________________
- دختر امیر المؤمنین، امّ کلثوم از این حال خبردار شد. روی بپوشید و به خانه حفصه رفت و آن مهملات که می‌گفتند، شنید و به آخر روی باز کرد. چون حفصه او را بدید، خجل شد و نامه عایشه را بدرید و از آن فعل عذر خواست. امّ کلثوم گفت: «امروز تو و عایشه متظاهر شدید به قتل پدر من و پیش از این با پدران خود متظاهر بودید بر قتل رسول حق تعالی. کید شما کفایت کرد؛ کما قال تعالی: وَ إِنْ تَظاهَرا عَلَیْهِ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلاهُ وَ جِبْرِیلُ وَ صالِحُ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمَلائِکَةُ بَعْدَ ذلِکَ ظَهِیرٌ (تحریم 4).»
پس گفت: «ظلم تو و عایشه و پدران شما بر خاندان ما قدیمی است.»
امّ الفضل، مادر ابن عباس چون عایشه از منزل بیرون رفت، نامه‌ای نوشت و به دست مردی داد از جهینه و گفت: «شتر را نیک بران و این نامه را به علی رسان و اگر تو را شتر بمیرد، عوض آن بر من است.»
آن مرد نامه ببرد و به علی داد و خروج عایشه را بر خلق اعلام کرد.
عماد الدّین طبری، کامل بهائی،/ 166- 167
ابن ابی الحدید این حدیث را از ابو الطفیل می‌نویسد: چون مردم کوفه راه با ذی قار نزدیک کردند، علی علیه السّلام با مردم خویش فرمود: «یأتیکم من الکوفة اثنا عشر ألف رجل و رجل واحد؛ از مردم کوفه دوازده‌هزار کس به زیادت یک تن به نزد شما می‌رسند و چون به شمار گرفتند، یک تن فزونی و کاستی نداشت.»
بالجمله چون راه نزدیک کردند، امیر المؤمنین ایشان را پذیره کرد و ترجیب و ترحیب گفت و نواخت و نوازش فرمود. آن‌گاه گفت: «ای مردم کوفه! چنان‌کنم شهر شما مرکز دین و قبله اسلام باشد و من از همه جهان، شهر شما را از بهر نشیمن خود اختیار کردم تا بعد از فتح بصره به آن‌جا خواهم شد و شما را از دیگر مردمان برگزیدم و بستودم. چه شما با کفار عجم مصاف‌ها دادید و مسلمانی را در روزی پهن کردید. اکنون شما را بخواندم که مرا نیرو دهید تا این برادران ما که با ما اندیشه مبارزت و مناطحت دارند؛ نخست نصیحت کنیم. باشد که بپذیرند؛ و اگر نه ایشان را به حال خود گذاریم و مدارا کار کنیم و اگر بر ما از در ستیز و آویز درآیند و ما را در محاربت خویش بیچاره کنند، ما نیز یکباره دل بر مدافعت و منازعت افکنیم و خدای را بخوانیم تا بر ایشان نصرت و فیروزی بخشد.»
کوفیان گفتند: «یا امیر المؤمنین! ما اطاعت تو را چون طاعت یزدان واجب داشته‌ایم و جان و مال در راه تو گذاشته‌ایم. به هرچه فرمان کنی بی‌حجتی بپذیریم و شرط متابعت به‌پای بریم.»
لاجرم امیر المؤمنین ایشان را در ذی قار فرودآورد تا خیمه‌ها برافراختند و با دل قوی و عزمی ثابت جای کردند.
در خبر است که در ایام وقوف امیر المؤمنین علی در ذی قار، عایشه به سوی حفصه دختر عمر بن الخطاب مکتوب کرد که: «ای حفصه! تو را خبر می‌دهم که علی ابو طالب در ذی قار لشکرگاه کرد؛ لکن گاهی که از کثرت سپاه و عدت ما آگاه شد، سخت خائف و ترسناک گشت. اینک اشقری را ماند که اگر پیش شود، عقر گردد و اگر واپس رود، نحر شود.» چون این نامه به حفصه رسید، کنیزکان را بفرمود تا-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 383
ابن أبی الحدید، شرح نهج البلاغة، 14/ 13- عنه: المجلسی، البحار، 32/ 90- 91؛ البحرانی، العوالم (المستدرک)، 11- 2/ 1013
(و ممّا یدلّ) علی شرف قدرها و علوّ منزلتها ما نقله بعض المتتبّعین للآثار أنّ بعض النّساء تلقّت کتابا من أختها فی أثناء وقعة الجمل و فیه: (ما الخبر ما الخبر، إنّ علیّا کالأشقر، إن تقدّم عقر و إن تأخّر نحر)، فجمعت هذه المرأة نساء قومها، و صرن یضربن بالدّفوف و یردّدن ذلک الکلام، فأخبرت زینب علیها السّلام بذلک، فعمدت إلی توبیخهنّ، فقالت لها أمّ سلمة زوجة النّبیّ: أنت ابنة أمیر المؤمنین و عقیلة آل أبی طالب، قرّی فی مکانک و دعینی أخرج إلیهنّ و أوبّخهنّ، فأبت إلّا أن تخرج بنفسها إلیهنّ، و تزیّت بزیّ الجواری، و خرجت تحفّ بها الإماء و معها أمّ سلمة و أمّ أیمن حتّی دخلت علی النّسوة، فلمّا رأتها المرأة استحیت و فرّقت النّساء، و قالت لها: إنّهنّ فعلن ذلک بجهل، فقالت لها زینب علیها السّلام:
إن تظاهرتما علی أبی فلقد تظاهرتما علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم من قبل، و عادت إلی بیتها.
النّقدی، زینب الکبری،/ 25
__________________________________________________
- دف‌ها به دست کردند و به این کلمات تغنی ساختند و دف بنواختند:
«ما الخبر ما الخبر، علیّ فی السّفر، کالفرس الأشقر (1)، إن تقدّم عقر، و إن تأخّر نحر».
بنات الطلقا چون این بدانستند، به خانه حفصه درآمدند و گوش برین ترانه نهادند و استماع غنا کردند.
این خبر به امّ کلثوم، دختر علی علیه السّلام بردند. امّ کلثوم جلباب خویش بپوشید و در میان زنان متنکرا به خانه حفصه در رفت و چون این کردار را مشاهدت کرد، پرده از دیدار برگرفت. حفصه چون چشمش بر امّ کلثوم افتاد، فراوان شرمگین و خجلت‌زده گشت. امّ کلثوم گفت: «این خصومت با علی آن روز آوردید که با پیغمبر نیز به کار بستید و خداوند قرآن در حق شما فرود کرد.»
حفصه گفت: «سخن کوتاه کن که خداوند تو را رحمت کند!» و مکتوب عایشه بدرید. سهل بن حنیف که از جانب امیر المؤمنین علی علیه السّلام در مدینه حکومت داشت، در این معنی این شعر بپرداخت:
عذرنا الرّجال بحرب الرّجال فما للنّساء و ما للسّباب
أمّا حسبنا ما أتینا به لک الخیر من هتک ذاک الحجاب
و مخرجها الیوم من بیتها یعرفها الذّنب نبح الکلاب
إلی أن أتانا کتاب لها مشوم فیا قبح ذاک الکتاب
(1). فرس أشقر: اسبی است که رنگ آن قرمز و زرد است.
سپهر، ناسخ التواریخ امیر المؤمنین علیه السّلام، 1/ 108- 110
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 384

و لمّا هاجر الإمام أمیر المؤمنین علیه السّلام من المدینة إلی الکوفة، و جعلها عاصمة حکومته و مرکزا لخلافته الظّاهریّة، أخذ معه أهل بیته و أسرته، و من جملتهم عبد اللّه بن جعفر و السّیّدة زینب الکبری علیها السّلام، إلی الکوفة، و کان من جلالة السّیّدة زینب علیها السّلام و فضلها أنّ نساء الکوفة کنّ یفتخرن بوفودها، و یتشرّفن بزیارتها، و یتسابقن فی التقرّب إلیها، و التّلمّذ علیها.
و أمّا عبد اللّه بن جعفر فقد کان إلی جنب عمّه أمیر المؤمنین فی کلّ أحواله، و جاهد معه فی حروبه الّتی اتّفقت له، و کان مقرّا بإمامته، معترفا بها و ملازما له مدّة بقاءه علیه السّلام فی الکوفة.
الجزائری، الخصائص الزّینبیّة،/ 170- 171
الأسفار الّتی سافرتها زینب صلوات اللّه علیها هی ثلاث، و علی قول النّسّابة العبیدلی هی أربع: (السّفرة الأولی) کانت مع والدها أمیر المؤمنین علیه السّلام لمّا هاجر من المدینة إلی الکوفة، سافرت زینب علیها السّلام هذه السّفرة و هی فی غایة العزّ، و نهایة الجلالة و الاحتشام، یسیر بها موکب فخم رهیب من مواکب المعالی و المجد، محفوف بأبّهة الخلافة، محاط بهیبة النّبوّة، مشتمل علی السّکینة و الوقار، فیه أبوها الکرّار أمیر المؤمنین علیه السّلام و إخوتها الحسنان سیّدا شباب أهل الجنّة، و حامل الرّایة العظمی محمّد بن الحنفیّة، و قمر بنی هاشم العبّاس بن علیّ، و زوجها الجواد عبد اللّه بن جعفر، و أبناء عمّها عبد اللّه بن عبّاس، و عبید اللّه، و إخوتهما، و بقیّة أبناء جعفر الطّیّار، و عقیل بن أبی طالب، و غیرهم من فتیان بنی هاشم، و أتباعهم من رؤوساء القبائل، و سادات العرب، مدجّجین بالسّلاح، غاصّین فی الحدید، و الرّایات ترفرف علی رؤوسهم، و تخفق علی هاماتهم، و هی فی غبطة و فرح و سرور، و کان موکبها فی رجوعها إلی المدینة بعد صلح الحسن علیه السّلام مع معاویة لا یقلّ عن هذا الموکب فخامة. «1»
النّقدی، زینب الکبری،/ 92- 93
__________________________________________________
(1)- سفر اوّل: از مدینه به کوفه در حضور مبارک والد معظم و چند برادر والا گهر با اردوی بزرگ-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 385
أسفارها: أجمع المؤرّخون علی أنّ السّیّدة زینب، بنت الإمام علیّ بن أبی طالب علیه السّلام، سافرت أوّلا مع أبیها أمیر المؤمنین علیه السّلام من المدینة إلی عاصمة حکمه الکوفة- العراق.
الهاشمی، عقیلة بنی هاشم،/ 43
__________________________________________________
- با عظمت، در نهایت عزت و غایت وقار و سکینه و جلالت، زیر پرچم خلافت برادرش جناب محمّد بن حنفیه بیرق‌دار، شوهرش عبد اللّه و دیگر فرزندان جعفر طیار و اولاد عقیل و دیگر جوانان بنی هاشم و خدم و حشم و رؤسای قبایل همراهش بوده‌اند.
مدرس، ریحانة الادب، 8/ 327
علیا مخدره زینب سلام اللّه علیها هنگامی که با پدر بزرگوارش به جانب کوفه هجرت کرد، با نهایت عزت و جلالت و احتشام در سایه پدر و برادران والامقام و شوهر ذوی العز و الاحترام این سفر را به پایان رساند. در این سفر، بزرگان بنی هاشم و جوانان شجاع و غازیان بدر و احد و نونهالان خاندان علوی همه جزو ملتزمان رکاب بودند و رؤسای قبایل عرب و سادات و نقبا و رؤسای جنگی و فاتحان بزرگ اسلام همه در زیر پرچم علوی با کمال شوکت و عظمت این سفر را طی کردند تا وارد کوفه شدند.
اسفار علیا مخدره زینب علیها السّلام
سفر اوّل، از مدینه به جانب کوفه با آن حشمت و جلالت که شنیدی.
محلاتی، ریاحین الشریعة، 3/ 73- 74
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 386

ما کان منها فی زمن أبیها أمیر المؤمنین علیه السّلام من مجلس درسها فی الکوفة، فقد جاء فی بعض المصادر أنّها علیها السّلام کانت تدیر فی بیتها أیّام خلافة أبیها أمیر المؤمنین علیه السّلام الظّاهریّة فی الکوفة مجلسا نسائیا یحضره نساء أهل الکوفة تفسّر لهنّ فیه القرآن، و قد کان درسها فی أحد الأیّام تفسیر قوله تعالی: کهیعص و فی الأثناء دخل علیها أمیر المؤمنین علیه السّلام و اطّلع علی موضوع تفسیرها، فقال لها بعد ذلک: نور عینی زینب سمعتک تفسّرین قوله تعالی: کهیعص للنّساء، فقالت: نعم، یا أبه فدتک ابنتک. فقال لها:
یا نور عینی! إنّ هذه الآیة الکریمة ترمز إلی المصائب الّتی سوف تردّ علیکم أهل البیت، ثمّ ذکر لها بعض ما سیجری علیهم من المصائب و الرّزایا، فضجّت السّیّدة زینب علیها السّلام بالصّراخ و العویل و أجهشت بالبکاء و النّحیب، و هذا منها علیها السّلام مع أنّه کان تذکارا لعلمها بما سیجری علیهم، یدلّ علی عظم المصاب و شدّة وقعه، فکیف بها علیها السّلام و هی تواجه کلّ تلک المصائب العظیمة و الرّزایا الجلیلة وجها بوجه. الجزائری، الخصائص الزّینبیّة،/ 68- 69
(و قال العلّامة) الفاضل السّیّد نور الدّین الجزائریّ فی کتابه الفارسیّ المسمّی (الخصائص الزّینبیّة)، ما ترجمته عن بعض الکتب: إنّ زینب علیها السّلام کان لها مجلس فی بیتها أیّام إقامة أبیها علیه السّلام فی الکوفة، و کانت تفسّر القرآن للنّساء، ففی بعض الأیّام کانت تفسّر کهیعص إذ دخل أمیر المؤمنین علیه السّلام علیها فقال لها: یا نور عینی، سمعتک تفسّرین کهیعص للنّساء، فقالت: نعم، فقال علیه السّلام: هذا رمز لمصیبة تصیبکم عترة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم، ثمّ شرح لها المصائب علیه السّلام فبکت بکاء عالیا صلوات اللّه علیها.
النّقدی، زینب الکبری،/ 36- عنه: البحرانی، العوالم (المستدرک)، 11- 2/ 957- 958
کان لها مجلس علمیّ حافل تؤمّه النّساء لتفسیر القرآن و التّفقّه فی الدّین. «1»
__________________________________________________
(1)- مجلس تدریس و تعلیم حضرت زینب-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 387
الصّادق، زینب ولیدة النّبوّة و الإمامة،/ 13
و قد تربّت فی حجر النّبوّة و مهبط الوحی و مدرسة الولایة، و من نتائج تربیتها کانت لها حلقة تدریس تفسیر القرآن الکریم للنّساء، و ممّن حضرت هذه الجلسات هند زوجة یزید بن معاویة.
الجلالی، شرح الأخبار (الهامش)، 3/ 198
__________________________________________________
- در خصایص زینبیه جزایری صفحه 27 می‌نویسد: در ایامی که امیر المؤمنین علیه السّلام در کوفه تشریف داشت، آن مکرمه را مجلسی بود. در منزل خود برای زن‌ها تفسیر قرآن بیان می‌فرمود. یکی از روزها تفسیر کهیعص را می‌فرمود. در این بین امیر المؤمنین علیه السّلام وارد شد و فرمود: «ای نور دیده! شنیدم تفسیر کهیعص را می‌نمایی!» عرض کرد: «بله یا ابتاه! فدایت شوم.»
فرمود: «ای نور دیده! این رمزی است در مصیبت وارده بر شما عترت پیغمبر.»
پس مصایب و نوائبی را که بر آن‌ها وارد می‌شد، برای آن مخدره بیان فرمود. پس فریاد ناله و گریه آن مظلومه بلند شد؛ (الی آخره).
و در بحر المصائب، شیخ محمد جعفر بن سلطان احمد بن شیخ علی بن شیخ حسن تبریزی المطبوع سنة 1295 می‌نویسد: پس از یک سال از ورود امیر المؤمنین علیه السّلام به کوفه، زن‌های محترمه آن شهر به توسط مردان خود به آن حضرت پیام فرستادند که: «آنچه شنیده و فهمیده‌ایم، جناب زینب خاتون محدثه و عالمه‌تالی بتول و جگرگوشه رسول و مانند مادرش ستوده سیر و از جمله جهانیان برتر است. اگر اجازت فرمایی، بامداد که یکی از اعیاد مخصوصه است، در خدمتش مستفیض شویم.»
امیر المؤمنین علیه السّلام اجازه داد؛ چون حضرت زینب مطلب ایشان را بدانست، با خازن پدرش فرمود تا رشته مروارید پربها حاضر ساخت؛ چون امیر المؤمنین علیه السّلام به حجره آن مخدره درآمد و از خازن بیت المال بپرسید، خازن نوشته مختومه حضرت زینب را که در امانت خواستن آن مروارید فرستاده بود، بنمود. آن حضرت قبول فرمود. پس زن‌های محترمه کوفه به مجلس آن مخدره بیامدند و با کمال خضوع و خشوع به زیارتش نائل شدند و مقاصد و مطالب خویش را به عرض رساندند و به استفاضت و استفادت مفاخرت یافتند.
در مدت اقامت آن مخدره در کوفه، چنانچه به آن اشاره شد، معظمات و محترمات زنان شیعه شرفیاب حضور آن بضعه مرتضوی می‌شدند و از انفاس قدسیه‌اش بهره‌ها می‌بردند و به فیوضات کامل نائل می‌شدند.
و تا مدت پنج سال علیا مخدره زینب در نظر مردم لشکری و کشوری و حضری و بدوی امیرزاده و امیره کوفه بود، و دائما منزل او ملاذ و ملجأ فقرا و مساکین و شعرا و ارباب حوائج بود که این مطلب در ترجمه عبد اللّه روشن خواهد شد، و سابقا مذکور شد که آن مخدره، مجلس تفسیر قرآن داشت که بانوان کوفه از او استفاده می‌کردند تا آن که به داغ پدر مبتلی و قلب علیا مخدره جریحه‌دار شد.
محلاتی، ریاحین الشریعة، 3/ 57، 60، 74
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 388

قال الحسن بن علیّ: و أتیته سحرا. فجلست إلیه، فقال: إنّی بتّ اللّیلة أوقظ أهلی، فملکتنی عینای، و أنا جالس، فسنح لی رسول اللّه، فقلت: یا رسول اللّه، ما لقیت من أمّتک من الأود و اللّدد؟ فقال لی: ادع اللّه علیهم، فقلت: اللّهمّ أبدلنی بهم خیرا لی منهم و أبدلهم شرّا لهم منّی، و دخل ابن النّبّاح المؤذّن علی ذلک، فقال: الصّلاة «1» فأخذت بیده «1»، فقام یمشی، و ابن النّبّاح بین یدیه، و أنا خلفه، فلمّا خرج من الباب نادی: «أیّها النّاس، الصّلاة الصّلاة» کذلک کان «2» یفعل «3» فی «2» کلّ یوم یخرج و معه درّته، یوقظ النّاس، فاعترضه الرّجلان، فقال بعض من حضر ذلک: فرأیت بریق السّیف، و سمعت قائلا یقول: «للّه الحکم یا علیّ لا لک»، ثمّ رأیت سیفا ثانیا، فضربا جمیعا، فأمّا سیف عبد الرّحمان بن ملجم فأصاب جبهته إلی قرنه و وصل «4» إلی دماغه، و أمّا سیف شبیب فوقع فی الطّاق، و سمعت «5» علیّا یقول: «لا یفوتنّکم الرّجل»، و شدّ النّاس علیهما من کلّ جانب، فأمّا شبیب فأفلت، و أخذ عبد الرّحمان بن ملجم، فأدخل علی علیّ، فقال:
«أطیبوا طعامه، و ألینوا فراشه، فإن أعش، فأنا «6» أولی بدمه «6» عفوا أو قصاصا، و إن أمت فألحقوه بی أخاصمه عند ربّ العالمین».
«7» فقالت أمّ کلثوم بنت علیّ: یا عدوّ اللّه، قتلت أمیر المؤمنین، قال: ما قتلت إلّا أباک، قالت: فو اللّه إنّی لأرجو أن لا یکون علی أمیر المؤمنین بأس. قال: فلم تبکین إذا؟ ثمّ قال: و اللّه لقد سمعته شهرا- یعنی سیفه- فإن أخلفنی فأبعده اللّه و أسحقه «7».
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی أسد الغابة].
(2- 2) [أسد الغابة: یصنع].
(3)- [تاریخ دمشق: یصنع].
(4)- [تاریخ دمشق: دخل].
(5)- [تاریخ دمشق و أسد الغابة: فسمع].
(6- 6) [تاریخ دمشق: ولیّ دمی].
(7- 7) [حکاه فی تاریخ دمشق (ط دار الفکر)].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 389
ابن سعد، الطّبقات، 3- 1/ 24- مثله ابن عساکر، تاریخ دمشق، 45/ 434 (ط دار الفکر) 42/ 559؛ ابن الأثیر، أسد الغابة، 4/ 37
قال: أخبرنا محمّد «1» بن ربیعة الکلابیّ، عن طلق الأعمی، عن جدّته قالت «2»: کنت أنوح أنا و أمّ کلثوم بنت علیّ علی علیّ علیه السّلام.
ابن سعد، الطّبقات، 3- 1/ 25- مثله البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 258؛ أنساب الأشراف، 2/ 498؛ ابن أبی الدّنیا، مقتل الإمام أمیر المؤمنین،/ 111 رقم 106
و یروی: أنّ علیّا رضوان اللّه علیه کان یخطب مرّة و یذکّر أصحابه و ابن ملجم تلقاء المنبر فسمع و هو یقول: و اللّه لأریحنّهم منک. فلمّا انصرف علیّ صلوات اللّه علیه إلی بیته أتی به ملبّبا فأشرف علیهم، فقال: ما تریدون؟ فخبّروه بما سمعوا، فقال: ما قتلنی بعد، فخلّوا عنه.
و یروی: أنّ علیّا کان یتمثّل- إذا رآه- ببیت عمرو بن معدی کرب فی قیس بن مکشوح المرادیّ، و المکشوح هبیرة، و إنّما سمّی بذلک لأنّه ضرب علی کشحه:
أرید حباءه و یرید قتلی عذیرک من خلیلک من مراد
فینتفی من ذلک، حتّی أکثر علیه، فقال له المرادیّ: إن قضی شی‌ء کان. فقیل لعلیّ:
کأنّک قد عرفته و عرفت ما یرید بک، أفلا تقتله؟ فقال: کیف أقتل قاتلی؟ فلمّا کان لیلة إحدی و عشرین من شهر رمضان خرج ابن ملجم و شبیب الأشجعیّ فاعتور الباب الّذی یدخل منه علیّ رضی اللّه عنه و کان مغلّسا، و یوقظ النّاس للصّلاة، فخرج کما کان یفعل فضربه شبیب فأخطأه و أصاب سیفه الباب، و ضربه ابن ملجم علی صلعته. فقال علیّ:
«فزت و ربّ الکعبة، شأنکم بالرّجل». فیروی عن بعض من کان بالمسجد من الأنصار قال: سمعت کلمة علیّ و رأیت بریق السّیف. فأمّا ابن ملجم فحمل علی النّاس بسیفه
__________________________________________________
(1)- [فی جمل أنساب الأشراف مکانه: حدّثنا محمّد ...].
(2)- [فی مقتل الإمام أمیر المؤمنین مکانه: حدّثنا الحسین، حدّثنا عبد اللّه، حدّثنا أحمد بن إبراهیم، حدّثنا محمّد بن ربیعة، قال: حدّثنی أبو طلق القرشیّ، قال: حدّثتنی جدّتی قالت: ...].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 390
فأفرجوا له و تلقّاه المغیرة بن نوفل بن الحارث بن عبد المطّلب بقطیفة فرمی بها علیه، و احتمله فضرب به الأرض، و کان المغیرة أیّدا، فقعد علی صدره. و أمّا شبیب فانتزع السّیف منه رجل من حضرموت و صرعه! و قعد علی صدره، و کثر النّاس فجعلوا یصیحون: علیکم صاحب السّیف. فخاف الحضرمیّ أن یکبّوا علیه و لا یسمعوا عذره، فرمی بالسّیف و انسلّ شبیب بین النّاس فدخل علی علیّ رضوان اللّه علیه، فأومر فیه، فاختلف النّاس فی جوابه، فقال علیّ: إن أعش فالأمر إلیّ و أن أصب فالأمر لکم فإن آثرتم أن تقتصّوا فضربة بضربة و إن تعفوا أقرب للتّقوی. و قال قوم بل قال: و إن أصبت فاضربوه ضربة فی مقتله، فأقام علیّ یومین فسمع ابن ملجم الرّنّة من الدّار فقال له من حضره: أی عدوّ اللّه، إنّه لا بأس علی أمیر المؤمنین. فقال: أعلی من تبکی أمّ کلثوم؟
أعلیّ؟ أما و اللّه لقد اشتریت سیفی بألف درهم، و ما زلت أعرضه فما یعیبه أحد إلّا أصلحت ذلک العیب، و لقد أسقیته السّمّ حتّی لفظه، و لقد ضربته ضربة لو قسمت علی من بالمشرق لأتت علیهم. و مات علیّ صلوات اللّه و رضوانه علیه و رحمته فی آخر الیوم الثّالث.
المبرّد، الکامل، 2/ 147- 148
قال المدائنیّ: حجّ ناس من الخوارج سنة تسع و ثلاثین، و قد اختلف عامل علیّ و عامل معاویة، فاصطلح النّاس علی شبیب بن عثمان، فلمّا انقضی الموسم، أقام النّفر من الخوارج مجاورین بمکّة، فقالوا: کان هذا البیت معظّما فی الجاهلیّة، جلیل الشّأن فی الإسلام، و قد انتهک هؤلاء حرمته، فلو أنّ قوما شروا «1» أنفسهم فقتلوا هذین الرّجلین اللّذین قد أفسدا فی الأرض، و استحلّا حرمة هذا البیت، استراحت الأمّة، و اختار النّاس لهم إماما. فقال عبد الرّحمان بن ملجم المرادیّ لعنه اللّه: أنا أکفیکم أمر علیّ. و قال الحجّاج بن عبد اللّه الصّریمیّ، و هو البرک: أنا أقتل معاویة. فقال أذویه مولی بنی العنبر، و اسمه عمرو بن بکر: و اللّه ما عمرو بن العاص بدونهما. فأنا به: فتعاقدوا علی ذلک، ثمّ اعتمروا عمرة رجب. و اتّفقوا علی یوم واحد یکون فیه وقوع القتل منهم فی علیّ
__________________________________________________
(1)- باعوا أنفسهم.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 391
و معاویة و عمرو، ثمّ سار کلّ منهم فی طریقه، فقدم ابن ملجم الکوفة و کتم أمره، و تزوّج امرأة یقال لها: قطام بنت علقمة، و کانت خارجیة، و کان علیّ قد قتل أخاها فی حرب الخوارج. و تزوّجها علی أن یقتل علیّا. فأقام عندها مدّة، فقالت له فی بعض الأیّام و هو مختف: لطالما أحببت المکث عند أهلک، و أضربت عن الأمر الذی جئت بسببه، فقال:
إنّ لی وقتا و اعدت فیه أصحابی، و لن أجاوزه، فلمّا کان الیوم الّذی تواعدوا فیه، خرج عدوّ اللّه، فقعد لعلیّ حین خرج علیّ لصلاة الصّبح، صبیحة نهار الجمعة، لیلة عشر بقیت من رمضان سنة أربعین، فلمّا خرج للصّلاة و ثب علیه، و قال: «الحکم للّه لا لک یا علیّ»، و ضربه علی قرنه «1» بالسّیف، فقال علیّ: «فزت و ربّ الکعبة»، ثمّ قال: لا یفوتنّکم الرّجل، فشدّ النّاس علیه، فأخذوه.
[...] و کان ابن ملجم یعرض سیفه، فإذا أخبر أنّ فیه عیبا أصلحه، فلمّا قتل علیّا قال: لقد أحددت سیفی بکذا و کذا، و سممته بکذا و ضربت به علیّا ضربة لو کانت بأهل المصر لأتت علیهم.
و روی عن الحسن أنّه قال: أتیت أبی فقال لی: أرقت اللّیلة، ثمّ ملکتنی عینی «2».
فسنح لی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، فقلت له: یا رسول اللّه، ماذا لقیت من أمّتک من الأود «3» و اللّدد؟ فقال: ادع علیهم، فقلت: اللّهمّ أبدلنی بهم خیرا لی منهم، و أبدلهم لی شرّا لهم منّی، و خرج إلی الصّلاة فاعترضه ابن ملجم، و أدخل ابن ملجم علی علیّ بعد ضربه إیّاه، فقال: أطیبوا طعامه، و ألینوا فراشه، فإن أعش فأنا ولیّ دمی، إمّا عفوت، و إمّا اقتصصت، و إن أمت فألحقوه بی، و لا تعتدوا، إنّ اللّه لا یحبّ المعتدین.
قالوا: و بکت أمّ کلثوم، و قالت لابن ملجم: یا عدوّ اللّه، قتلت أمیر المؤمنین، قال:
ما قتلت أمیر المؤمنین، و لکنّی قتلت أباک. قالت: و اللّه و إنّی لأرجو ألّا یکون علیه
__________________________________________________
(1)- أی علی رأسه.
(2)- أی نمت.
(3)- الأود: العوج، أی بعد عدم استقامتهم و اعوجاجهم علیّ، و اللّدد: شدّة الخصومة و عدم الرّجوع إلی الحقّ.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 392
بأس، قال: و لم تبکین إذا؟ و اللّه لقد أرهفت السّیف، و نفیت الخوف، و جبت الأجل، و قطعت الأمل و ضربت ضربة لو کانت بأهل المشرق لأتت علیهم.
و مکث علیّ یوم الجمعة و یوم السّبت، و توفّی لیلة الأحد، و غسله الحسن و الحسین و محمّد بن الحنفیّة و عبد اللّه بن جعفر، و کفّن فی ثلاثة أثواب، لیس فیها قمیص، و صلّی علیه الحسن ابنه، و دفن فی قصر الإمارة بالکوفة، و عمّی قبره مخافة أن ینبشه الخوارج، و قیل: إنّه نقل بعد صلح معاویة و الحسن إلی المدینة.
ابن قتیبة، الإمامة و السّیاسة،/ 137- 139
و روی عن الحسن بن علیّ قال: أتیت أبی سحیرا فجلست إلیه فقال: إنّی بتّ اللّیلة أرقا؛ ثمّ ملکتنی عینی و أنا جالس فسنح لی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم فقلت له: یا رسول اللّه، ماذا لقیت من أمّتک من الأود و اللّدد؟ فقال: ادع علیهم، فقلت: اللّهمّ أبدلنی بهم خیرا لی منهم، و أبدلهم بی شرّا لهم منّی. و دخل ابن النّبّاح علیه فقال: الصّلاة. فأخذت بیده، فقام و مشی ابن النّبّاح بین یدیه و مشیت خلفه، فلمّا خرج من الباب نادی: «أیّها النّاس، الصّلاة الصّلاة»، و کذلک کان یصنع فی کلّ یوم، و یخرج و معه درّته یوقظ النّاس، فاعترضه الرّجلان، فرأیت بریق السّیف و سمعت قائلا یقول: «الحکم یا علیّ للّه لا لک».
ثمّ رأیت سیفا ثانیا، فأمّا سیف ابن ملجم فأصاب جبهته إلی قرنه و وصل إلی دماغه، و أمّا سیف ابن بجرة فوقع فی الطّاق و قال علیّ: «لا یفوتنّکم الرّجل». فشدّ النّاس علیهما من کلّ جانب، فأمّا شبیب بن بجرة فأفلت، و أمّا ابن ملجم فأخذ و أدخل علی علیّ، فقال أطیبوا طعامه و ألینوا فراشه، فإن أعش فأنا ولی دمی فإمّا عفوت و إمّا اقتصصت، و إن أمت فألحقوه بی وَ لا تَعْتَدُوا إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْمُعْتَدِینَ «1».
قالوا: و بکت أمّ کلثوم بنت علیّ و قالت لابن ملجم- و هو أسیر-: یا عدوّ اللّه، قتلت أمیر المؤمنین، قال: لم أقتل أمیر المؤمنین و لکنّی قتلت أباک، فقالت: و اللّه إنّی لأرجو أن لا یکون علیه بأس. قال: فلم تبکین إذا؟ أعلیّ تبکین؟ و اللّه لقد أرهفت
__________________________________________________
(1)- سورة البقرة الآیة: 190.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 393
السّیف و نفیت الخوف، و حثثت الأجل، و قطعت الأمل، و ضربته ضربة لو کانت بأهل عکاظ- و یقال: بربیعة و مضر- لأتت علیهم، و اللّه لقد سمّمته شهرا فإن أخلفنی فأبعده اللّه سیفا و أسحقه.
و یقال: إن أمامة بنت أبی العاص بن الرّبیع، و لیلی بنت مسعود النّهشلیّة، و أمّ کلثوم بکین علیه؛ و قلن: یا عدوّ اللّه، لا بأس علی أمیر المؤمنین. فقال: فعلی من تبکین إذا؟
أعلیّ تبکین؟!
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 255- 256، أنساب الأشراف، 2/ 495- 496
فقالت أمّ کلثوم بنت علیّ: یا عدوّ اللّه، قتلت أمیر المؤمنین؟ قال: لو کان أمیر المؤمنین ما قتلته.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 263، أنساب الأشراف، 2/ 504
حدّثنا الحسین، حدّثنا عبد اللّه قال: حدّثنی عبد اللّه بن یونس بن بکیر قال: حدّثنی أبی حدّثنا علیّ بن أبی فاطمة الغنویّ قال:
حدّثنی شیخ من بنی حنظلة قال: لمّا کانت اللّیلة الّتی أصیب فیها علیّ رحمه اللّه أتاه ابن النّبّاح حین طلع الفجر یؤذّنه بالصّلاة و هو مضطجع متثاقل، فقال [فی] الثّانیة یؤذنه بالصّلاة، فسکت فجاءه الثّالثة فقام علیّ یمشی بین الحسن و الحسین و هو یقول:
شدّ حیازیمک للموت فإنّ الموت آتیک
و لا تجزع من الموت إذا حلّ بوادیک
فلمّا بلغ الباب الصّغیر قال لهما: مکانکما و دخل فشدّ علیه عبد الرّحمان بن ملجم فضربه، فخرجت أمّ کلثوم بنت علیّ فجعلت تقول: ما لی و لصلاة الغداة؟ قتل زوجی أمیر المؤمنین صلاة الغداة، و قتل أبی صلاة الغداة.
حدّثنا الحسین، حدّثنا عبد اللّه قال: حدّثنا سعید بن یحیی، حدّثنا عبد اللّه بن سعید، عن زیاد بن عبد اللّه قال: قال محمّد بن إسحاق: أقبل ابن ملجم المرادیّ من الشّام حتّی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 394
ضرب علیّا، فقالت أمّ کلثوم بنت علیّ لابن ملجم: یا عدوّ اللّه قتلت أمیر المؤمنین.
قال: لم أقتل إلّا أباک. قالت: أما و اللّه إنّی لأرجو أن لا یکون علیه بأس. قال: أفعلیّ تبکین إذا؟ ثمّ قال لها: و اللّه لقد سممته شهرا فإن أخلفنی فأبعده اللّه و أسحقه.
حدّثنا الحسین، حدّثنا عبد اللّه قال: و أخبرنی العبّاس بن هشام بن محمّد، عن أبیه، عن أبی المقوّم یحیی بن ثعلبة الأنصاریّ، عن عبد الملک بن عمیر قال: لمّا أدخل ابن ملجم علی علیّ رحمه اللّه صبیحة ضربه، و عنده ابنته أمّ کلثوم تبکی عند رأسه، فلمّا نظرت إلی ابن ملجم سکتت ثمّ قالت: یا عدوّ اللّه، و اللّه ما علی أمیر المؤمنین بأس. فقال [ابن ملجم]: أما و اللّه لقد شحذت السّیف، و أنکرت الحیف، و نفیت الوجل، و حثثت العجل، و ضربته ضربة لو کانت بربیعة و مضر لأتت علیهم، فعلیّ إذا تبکین!؟
حدّثنا الحسین، حدّثنا عبد اللّه، حدّثنا إبراهیم بن سعید الجوهریّ، حدّثنا أبو أسامة قال: حدّثنی أبو طلق علیّ بن حنظلة بن نعیم عن أبیه قال: لمّا ضرب ابن ملجم علیّا قال: احبسوه فإنّما هو جرح فإن برأت امتثلت «1» أو عفوت و إن هلکت قتلتموه.
فجعل علیه عبد اللّه بن جعفر، و کانت أمّ کلثوم بنت علیّ تحته، فقطع یدیه وفقا عینیه و قطع رجلیه و جدّعه و قال له: هات لسانک. فقال له: إذ صنعت ما صنعت فإنّما تستقرض فی جسدک أمّا لسانی و یحک فدعه أذکر اللّه به فإنّی لا أخرجه لک أبدا. فشقّ لحییه و أخرج لسانه من بین لحییه فقطعه، و حمی مسمارا لیفقأ به عینیه فقال [له ابن ملجم]:
إنّک لتکحل عمّک بملمول ممضّ.
فجاءت أمّ کلثوم تبکی و تقول: یا خبیث، و اللّه ما ضرّت [ضربتک] أمیر المؤمنین.
فقال [ابن ملجم]: أعلیّ یا أمّ کلثوم تبکین؟ أما و اللّه ما خاننی سیفی و لا ضعف ساعدی.
ابن أبی الدّنیا، مقتل الإمام أمیر المؤمنین،/ 29 رقم 4، 38 رقم 17- 18، 83- 84 رقم 74
قالوا: و اجتمع فی العام «2» الّذی قتل فیه علیّ رضی اللّه عنه بالموسم عبد الرّحمان بن ملجم
__________________________________________________
(1)- الامتثال: الاقتصاص من الجانی و أخذ القود منه.
(2)- سنة 40 ه (660 م).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 395
المرادیّ، و النزّال بن عامر، و عبد اللّه بن مالک الصّیداویّ، و ذلک بعد وقعة النّهر بأشهر، فتذکّروا ما فیه النّاس من تلک الحروب، فقال بعضهم لبعض: «ما الرّاحة إلّا فی قتل هؤلاء النّفر الثّلاثة: علیّ بن أبی طالب، و معاویة بن أبی سفیان، و عمرو بن العاص».
فقال ابن ملجم: «علیّ قتل علیّ».
و قال النزّال: «و علیّ قتل معاویة».
و قال عبد اللّه: «و علیّ قتل عمرو».
فاتّعدوا للّیلة واحدة، یقتلونهم فیها.
و أقبل عبد الرّحمان حتّی قدم الکوفة، فخطب الرّباب إلی ابنتها قطام، و کانت قطام تری رأی الخوارج، و قد کان علیّ قتل أباها و أخاها و عمّها یوم النّهر، فقالت لابن ملجم:
«لا أزوّجک إلّا علی ثلاثة آلاف درهم، و عبد، وقینة، و قتل علیّ بن أبی طالب».
فأعطاها ذلک و أملکها.
و کان ابن ملجم یجلس فی مجلس تیم الرّباب من صلاة الغداة إلی ارتفاع النّهار، و القوم یفیضون فی الکلام، و هو ساکت، لا یتکلّم بکلمة، للّذی أجمع علیه من قتل علیّ.
فخرج ذات یوم إلی السّوق متقلّدا سیفه، فمرّت به جنازة یشیّعها أشراف العرب، و معها القسیسون یقرأون الإنجیل، فقال: «و یحکم، ما هذا؟» فقالوا: «هذا أبجر بن جابر العجلیّ مات نصرانیّا، و ابنه حجّار بن أبجر سیّد بکر بن وائل، فاتّبعها أشراف النّاس لسؤدد ابنه، و اتّبعها النّصاری لدینه».
فقال: «و اللّه لو لا أنّی أبقی نفسی لأمر هو أعظم عند اللّه من هذا لاستعرضتهم بسیفی».
فلمّا کانت تلک اللّیلة تقلّد سیفه، و قد کان سمّه، و قعد مغلّسا ینتظر أن یمرّ به علیّ رضی اللّه عنه مقبلا إلی المسجد لصلاة الغداة.
فبینا هو فی ذلک إذ أقبل علیّ، و هو ینادی: «الصّلاة أیّها النّاس» فقام إلیه ابن ملجم، فضربه بالسّیف علی رأسه، و أصاب طرف السّیف الحائط، فثلم فیه، و دهش ابن ملجم:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 396
فانکبّ لوجهه، و بدر السّیف من یده، فاجتمع النّاس، فأخذوه، فقال الشّاعر فی ذلک:
و لم أر مهرا ساقه ذو سماحة کمهر قطام من فصیح و أعجم
ثلاثة آلاف و عبدا وقینة و ضرب علیّ بالحسام المصمّم
فلا مهر أغلی من علیّ و إن غلا و لا فتک إلّا دون فتک ابن ملجم
و حمل علیّ رضی اللّه عنه إلی منزله، و أدخل علیه ابن ملجم.
فقالت له أمّ کلثوم ابنة علیّ: «یا عدوّ اللّه، أقتلت أمیر المؤمنین؟».
قال: «لم أقتل أمیر المؤمنین، و لکنّی قتلت أباک».
قالت: «أما و اللّه إنّی لأرجو ألا یکون علیه بأس».
قال: «فعلام تبکین إذن؟ أما و اللّه لقد سممت السّیف شهرا، فإن أخلفنی أبعده اللّه».
فلم یمس علیّ رضی اللّه عنه یومه ذلک حتّی مات رحمه اللّه و رضی عنه.
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 213- 214
و روی: أنّ أمیر المؤمنین علیه السّلام أمر ابنه الحسن أن یحفر له أربع قبور؛ فی المسجد و فی الرّحبة و فی الغریّ و فی دار جعدة بن هبیرة، و إنّما أراد بهذا إخفاء قبره.
أقول: و هذا الکلام کان سرّا و إلّا لو ظهر ذلک لطلبوه منها و الوجه ما ذکرته أوّلا.
و عن أبی عبد اللّه الجدلیّ قال: استنفر علیّ علیه السّلام لقتال معاویة- لعنه اللّه- و قال:
یا بنیّ، إنّی میّت من لیلتی هذه؛ فإذا متّ فغسّلنی و کفّنّی و حنّطنی بحنوط جدّک صلّی اللّه علیه و اله و سلم وضعنی علی سریری و لا یقربنّ أحد مقدّم السّریر، فانّکم تکفونه، فإذا حمل المقدّم فاحملوا المؤخّر، فإذا وضع المقدّم فضعوا المؤخّر، ثمّ صلّ علیّ فکبّر سبعا فإنّها لا تحلّ لأحد من بعدی إلّا لرجل من ولدی یخرج فی آخر الزّمان یقیم اعوجاج الحقّ؛ فإذاصلّیت فخّط حول سریری ثمّ احفر لی قبرا فی موضعه إلی منتهی کذا و کذا، ثمّ شقّ لحدا فإنّک تقع علی ساجة منقورة ادّخرها لی أبی نوح علیه السّلام فضعنی فی السّاجة، ثمّ ضع
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 397
علیّ سبع لبنات، ثمّ ارقب هنیئة، ثمّ انظر فإنّک لن ترانی فی لحدی.
و عن أمّ کلثوم بنت علیّ علیه السّلام (و ساقت الخبر کما ذکرنا ثمّ قالت): فأخذ الحسن علیه السّلام المعول فضرب ضربة فانشقّ القبر عن ضریح فإذا هو بساجة مکتوب علیها بالسّریانیّة «هذا قبر قبره نوح النّبیّ علیه السّلام لعلیّ علیه السّلام وصیّ محمّد صلّی اللّه علیه و اله و سلم قبل الطّوفان بسبع مائة عام» قالت: فانشقّ القبر فلا أدری اندسّ أبی فی القبر أم أسری به إلی السّماء، و سمعت ناطقا یقول: أحسن اللّه لکم العزاء فی سیّدکم و حجّة اللّه علی خلقه.
ابن هلال، الغارات، 2/ 846
و ذکر أنّ محمّد بن الحنفیّة، قال: کنت و اللّه إنّی لأصلّی تلک اللّیلة الّتی ضرب فیها علیّ فی المسجد الأعظم، فی رجال کثیر من أهل المصر، یصلّون قریبا من السّدّة، ما هم إلّا قیام و رکوع و سجود، و ما یسأمون من أوّل اللّیل إلی آخره، إذ خرج علیّ لصلاة الغداة، فجعل ینادی: أیّها النّاس، الصّلاة الصّلاة! فما أدری أخرج من السّدّة فتکلّم بهذه الکلمات أم لا! فنظرت إلی بریق، و سمعت: الحکم للّه یا علیّ لا لک و لا لأصحابک، فرأیت سیفا، ثمّ رأیت ثانیا، ثمّ سمعت علیّا یقول: لا یفوتنّکم الرّجل، و شدّ النّاس علیه من کلّ جانب. قال: فلم أبرح حتّی أخذ ابن ملجم و أدخل علی علیّ، فدخلت فیمن دخل من النّاس، فسمعت علیّا یقول: النّفس بالنّفس، إن أنا متّ فاقتلوه کما قتلنی، و إن بقیت رأیت فیه رأیی.
و ذکر: انّ النّاس دخلوا علی الحسن فزعین لما حدث من أمر علیّ، فبینما هم عنده و ابن ملجم مکتوف بین یدیه، إذ نادته أمّ کلثوم بنت علیّ و هی تبکی: أی عدوّ اللّه، لا بأس علی أبی، و اللّه مخزیک! قال: فعلی من تبکین؟ و اللّه، لقد اشتریته بألف، و سممته بألف، و لو کانت هذه الضّربة علی جمیع أهل المصر ما بقی منهم أحد.
الطّبری، التّاریخ، 5/ 146
علیّ بن محمّد، عن سهل بن زیاد، عن محمّد بن عبد الحمید، عن الحسن بن الجهم قال: قلت للرّضا علیه السّلام: إنّ أمیر المؤمنین علیه السّلام قد عرف قاتله، و اللّیلة الّتی یقتل فیها
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 398
و الموضع الّذی یقتل فیه، و قوله لمّا سمع صیاح الأوزّ «1» فی الدّار: صوائح تتبعها نوائح، و قول أمّ کلثوم: لو صلّیت اللّیلة داخل الدّار و أمرت غیرک یصلّی بالنّاس، «2» فأبی علیها «2» و کثر دخوله و خروجه تلک اللّیلة بلا سلاح، و قد عرف علیه السّلام أنّ ابن ملجم لعنه اللّه قاتله بالسّیف، کان هذا ممّا لم یجز «3» تعرّضه.
فقال: ذلک کان، و لکنّه خیّر «4» فی «5» تلک اللّیلة، لتمضی مقادیر اللّه عزّ و جلّ. «6»
الکلینی، الأصول من الکافی، 1/ 259- عنه: المجلسی، البحار، 42/ 246؛ الحویزی، نور الثّقلین، 1/ 180؛ القمی المشهدی، کنز الدّقائق، 2/ 268، 10/ 276؛ الحرّ العاملی، إثبات الهداة، 2/ 399؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 130
عن عمرو بن الحمق قال: دخلت علی أمیر المؤمنین علیه السّلام حین ضرب علی قرنه، فقال لی: یا عمرو، إنّی مفارقکم، ثمّ قال: سنة [إلی] السّبعین فیها بلاء قالها ثلاثا، فقلت: فهل بعد البلاء رخاء؟ فلم یجبنی و أغمی علیه، «7» فبکت أمّ کلثوم فأفاق فقال:
یا أمّ کلثوم لا تؤذینی فإنّک لو قد «8» ترین ما أری لم تباک، إنّ الملائکة فی السّماوات السّبع
__________________________________________________
(1)- الأوز: البطّ.
(2- 2) [لم یرد فی إثبات الهداة].
(3)- فی بعض النّسخ: لم یحل، و فی بعضها: لم یحسن، فی نور الثّقلین و کنز الدّقائق ج 2: لا یحسن.
(4)- فی بعض النّسخ [حیر] بإهمال الحاء خ [کنز الدّقائق: جبن].
(5)- [لم یرد فی البحار].
(6)- حسن بن جهم گوید: به حضرت رضا علیه السّلام عرض کردم: همانا امیر المؤمنین علیه السّلام قاتل خود را شناخته بود، و می‌دانست که در چه شبی؟ و در چه مکانی کشته می‌شود؟ چون نعره مرغابیان را در خانه شنید، خودش فرمود: «این‌ها نعره‌هائی هستند که نوحه‌گرانی پشت سر دارند!»
و چون امّ کلثوم به او عرض کرد: «کاش امشب در خانه نماز بخوانی و برای نماز جماعت، دیگری را بفرستی!» از او نپذیرفت، و در آن شب بدون اسلحه در رفت‌وآمد بود. در صورتی که می‌دانست ابن ملجم- لعنه اللّه- او را با شمشیر می‌کشد و اقدام به چنین‌کاری جایز نیست.
امام فرمود: «آنچه گفتی درست است؛ ولی به او اختیار دادند، که در آن شب مقدرات خدای عز و جل اجرا شود.»
المصطفوی، ترجمه اصول کافی، 1/ 384- 385
(7)- [البرهان: ثمّ].
(8)- [لم یرد فی البرهان].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 399
بعضهم خلف بعضهم «1»، و النّبیّون خلفهم، و هذا محمّد صلّی اللّه علیه و اله و سلم أخذ بیدی و یقول: انطلق یا علیّ فما أمامک خیر لک ممّا أنت فیه.
فقلت: بأبی و أمّی قلت لی «2»: «إلی «3» السّبعین بلاء»، فهل بعد السّبعین رخاء؟ فقال:
نعم یا عمرو، و إنّ بعد البلاء رخاء، و یمحو اللّه ما یشاء و یثبّت و عنده أمّ الکتاب.
قال أبو حمزة: فقلت لأبی جعفر: إنّ علیّا کان یقول «إلی السّبعین بلاء و بعده السّبعین رخاء» و قد مضت السّبعون و لم یروا رخاءا؟ فقال لی أبو جعفر: یا ثابت، إنّ اللّه کان قد وقّت هذا الأمر فی السّبعین، فلمّا قتل الحسین صلوات اللّه علیه اشتدّ غضب اللّه علی أهل الأرض، فأخّره إلی أربعین و مائة سنة، فحدّثناکم فأذعتم الحدیث، و کشفتم قناع السّتر فأخّره اللّه و لم یجعل لذلک عندنا وقتا، ثمّ قال: یَمْحُوا اللَّهُ ما یَشاءُ وَ یُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْکِتابِ
العیّاشی، التّفسیر، 2/ 217- 218 رقم 28، 29- عنه: السّیّد هاشم البحرانی، التّفسیر، 2/ 300؛ المجلسی، البحار، 4/ 119- 120
و کان من حدیث الضّربة و ابن ملجم (لعنه اللّه) ما روی. و کانت الضّربة لتسع لیال بقین من شهر رمضان سنة إحدی و أربعین من الهجرة. و روی أنّ النّاس اجتمعوا حوله و أنّ أمّ کلثوم صاحت «وا أبتاه» فقال عمرو بن الحمق: لیس علی أمیر المؤمنین بأس، إنّما هو خدش. فقال علیه السّلام: إنّی مفارقکم. ثمّ قال: «إلی السّبعین بلاء» حتّی قالها ثلاث مرّات.
قال له عمرو بن الحمق: فهل بعد البلاء رخاء؟. فلم یجبه.
و روی عن العالم علیه السّلام أنّ معنی قوله: «إلی السّبعین بلاء» أنّ اللّه- عزّ و جلّ- وقّت
__________________________________________________
(1)- [فی البرهان و البحار: بعض].
(2)- [لم یرد فی البرهان و البحار].
(3)- [البرهان: فی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 400
للفرج سنة سبعین. فلمّا قتل الحسین علیه السّلام غضب اللّه علی أهل ذلک الزّمان فأخّره إلی حین.
و روی أنّ أمّ کلثوم بکت، فقال لها: یا بنیّة ما یبکیک؟ لوترین ما أری ما بکیت! إنّ ملائکة السّبع سماوات مواکب؛ بعضهم خلف بعض، و النّبیّون خلفهم؛ کلّ نبیّ کان قبل محمّد، و ها هو ذا رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله عندی آخذ بیدی یقول لی: انطلق یا علیّ فإنّ أمامک خیرا لک ممّا أنت فیه.
ثمّ قال: أخلونی و أهل بیتی أعهد إلیهم.
فقام النّاس إلّا الیسیر، فجمع أهل بیته و هم اثنا عشر ذکرا و بقی قوم من شیعته، فحمد اللّه و أثنی علیه و قال: إنّ الله تبارک و تعالی أحبّ أن یجعل فیّ سنّة نبیّه یعقوب إذ جمع بنیه و هم اثنا عشر ذکرا فقال: «إنّی أوصی إلی یوسف فاسمعوا له و أطیعوا أمره» و أنّی أوصی إلی الحسن و الحسین فاسمعوا لهما و أطیعوا أمرهما.
فقام إلیه عبید اللّه فقال: یا أمیر المؤمنین، أدون محمّد- یعنی ابن الحنفیّة- فقال له:
أجرأة فی حیاتی؟ کأنّی بک و قد وجدت مذبوحا فی خیمته.
و أوصی إلی الحسن، و سلّم إلیه الاسم الأعظم و النّور و الحکمة و مواریث الأنبیاء، و قال له: إذا أنا متّ فغسّلنی و کفّنّی و حنّطنی و أدخلنی قبری، فإذا أشرجت علیّ اللبن فارفع أوّل لبنة فاطلبنی؛ فإنّک لن ترانی.
المسعودی، إثبات الوصیّة،/ 155
ثمّ کان قتل علیّ بن أبی طالب.
و کان السّبب فی ذلک [أنّ «1»] عبد الرّحمان بن ملجم المرادیّ أبصر امرأة من بنی [تیم «2»] الرّباب یقال لها قطام «3»، و کانت من أجمل أهل زمانها، و کانت تری رأی الخوارج، فولع
__________________________________________________
(1)- زید لاستقامة العبارة.
(2)- زید من تاریخ الإسلام.
(3)- من تاریخ الإسلام، و فی الأصل: قطار.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 401
بها فقالت: لا أتزوّج بک إلّا علی ثلاثة آلاف و قتل علیّ بن أبی طالب، فقال لها: لک ذلک، فتزوّجها و بنی بها فقالت له: یا هذا! قد عرفت الشّرط، فخرج عبد الرّحمان بن ملجم و معه سیف مسلول حتّی أتی مسجد الکوفة و خرج علیّ من داره و أتی المسجد و هو یقول: أیّها النّاس! الصّلاة الصّلاة! أیّها النّاس! الصّلاة الصّلاة! و کانت تلک لیلة الجمعة لسبع عشرة خلت من رمضان، فصادفه عبد الرّحمان بن ملجم من خلفه ثمّ ضربه بالسّیف ضربة من قرنه إلی جبهته «1»، و أصاب السّیف الحائط فثلم فیه، ثمّ ألقی السّیف من یده، و أقبل النّاس علیه فجعل ابن ملجم یقول للنّاس: إیّاکم و السّیف فإنّه مسموم، و قد سمّه شهرا. فأخذوه، و رجع علیّ بن أبی طالب إلی داره، ثمّ أدخل علیه عبد الرّحمان بن ملجم فقالت له أمّ کلثوم بنت علیّ: یا عدوّ اللّه! قتلت أمیر المؤمنین! فقال: لم أقتل إلّا أباک، فقالت: إنّی لأرجو أن لا یکون علی أمیر المؤمنین من بأس، فقال عبد الرّحمان بن ملجم: فلم تبکین إذا؟ فو اللّه سممته شهرا! فإن أخلفنی «2» أبعده اللّه و أسحقه. فقال علیّ: احبسوه و أطیبوا طعامه و ألینوا «3» فراشه، فإن أعش فعفو أو قصاص، و إن أمت «4» فألحقوه بی أخاصمه عند ربّ العالمین.
فمات علیّ بن أبی طالب غداة یوم الجمعة.
ابن حبّان، الثّقات (السّیرة النّبویّة)، 2/ 302- 303، السّیرة النّبویّة (ط بیروت)،/ 551- 552
قال أبو مخنف: فحدّثنی أبی، عن عبد اللّه بن محمّد الأزدیّ، قال: أدخل ابن ملجم (لعنه اللّه) علی علیّ، و دخلت علیه فیمن دخل، فسمعت علیّا یقول: النّفس بالنّفس إن أنا متّ فاقتلوه کما قتلنی، و إن سلمت رأیت فیه رأیی، فقال ابن ملجم- لعنه اللّه-: و اللّه لقد ابتعته بألف، و سممته بألف، فإن خاننی فأبعده اللّه. قال: و نادته أمّ کلثوم: یا عدوّ اللّه! قتلت أمیر المؤمنین. قال: إنّما قتلت أباک. قالت: یا عدوّ اللّه، إنّی لأرجو أن لا یکون
__________________________________________________
(1)- راجع أیضا تاریخ الخلفاء 68.
(2)- من الأخبار الطّوال 214 و الطّبقات 3/ 1/ 24، و فی الأصل: أخلف.
(3)- من الطّبقات، و فی الأصل: لینوا.
(4)- من الطّبقات، و فی الأصل: مت.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 402
علیه بأس. قال لها: فأراک إنّما تبکین علیّا. إذا و اللّه لقد ضربته ضربة لو قسمت بین أهل الأرض لأهلکتهم. «1»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 22
و ذکروا أنّ محمّد بن حنیف قال: و اللّه إنّی لأصلّی تلک اللّیلة الّتی ضرب فیها علیّ فی المسجد الأعظم قریبا من السّدة فی رجال کثیر من أهل المصر ما فیهم إلّا قیام و رکوع و سجود و ما یسأمون من أوّل اللّیل إلی آخره إذ خرج علیّ رضی اللّه عنه لصلاة الغداة فجعل ینادی: أیّها النّاس! الصّلاة الصّلاة! فما أدری أتکلّم بهذه الکلمات أو نظرت إلی بریق السّیوف «2» و سمعت: «الحکم للّه، لا لک یا علیّ و لا لأصحابک»، فرأیت سیفا ثمّ رأیت ناسا و سمعت علیّا یقول: لا یفوتکم الرّجل، و شدّ علیه النّاس من کلّ جانب فلم أبرح حتّی أخذ ابن ملجم، فأدخل علی علیّ رضی اللّه عنه، فدخلت فیمن دخل من النّاس فسمعت علیّا یقول: النّفس بالنّفس إن هلکت فاقتلوه کما قتلنی و إن بقیت رأیت فیه رأیی، و لمّا أدخل ابن ملجم علی علیّ رضی اللّه عنه قال: یا عدوّ اللّه! ألم أحسن إلیک ألم أفعل بک؟ قال:
بلی، قال: فما حملک علی هذا؟ قال: شحذته أربعین صباحا فسألت اللّه أن یقتل به شرّ خلقه، قال له علیّ رضی اللّه عنه: ما أراک إلّا مقتولا به، و ما أراک إلّا من شرّ خلق اللّه، و کان ابن ملجم مکتوفا بین یدی الحسن إذ نادته أمّ کلثوم بنت علیّ و هی تبکی: یا عدوّ اللّه! إنّه
__________________________________________________
(1)- عبد اللّه بن محمد ازدی گوید: همین که ابن ملجم را به نزد علی علیه السّلام آوردند، من نیز در آن‌جا بودم. شنیدم که علی علیه السّلام می‌فرمود: «یک تن برابر یک تن! اگر من از دنیا رفتم، به همان نحو که مرا کشته است، او را بکشید. اگر زنده ماندم، خود دانم درباره او چه‌کنم.»
ابن ملجم- لعنه اللّه- گفت: «به خدا سوگند این شمشیر را به هزار درهم خریداری کرده‌ام و با هزار درهم آن را زهر داده‌ام. اگر به من خیانت کند، خدایش دور کند.» (یعنی چگونه با این وصف ممکن است کسی از ضربتش جان سالم به در برد؟)
گوید: امّ کلثوم فریاد زد: «ای دشمن خدا! امیر مؤمنان را کشتی؟»
ابن ملجم گفت: «پدر تو را کشتم، نه امیر مؤمنان را.»
فرمود: «ای دشمن خدا! امیدوارم که او از این ضربت بهبودی‌یابد.»
ابن ملجم گفت: «ولی من تو را نیز می‌بینم که در مرگ علی می‌گریی، زیرا به خدا سوگند چنان ضربتی به او زدم که اگر آن را به مردم روی زمین قسمت کنند، همگی هلاک خواهند شد.»
رسولی محلاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 27- 28
(2)- [المجمع: السّیف].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 403
لا بأس علی أبی و اللّه مخزیک، قال: فعلام تبکین؟ و اللّه لقد اشتریته بألف و سممته بألف، و لو کانت هذه الضّربة لجمیع أهل المصر ما بقی منهم أحد ساعة، و هذا أبوک باقیا حتّی الآن، فقال علیّ للحسن رضی اللّه عنهما: إن بقیت رأیت فیه رأیی، و إن هلکت من ضربتی هذه فاضربه ضربة و لا تمثّل به فإنّی سمعت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم ینهی عن المثلة و لو بالکلب العقور.
الطّبرانی، المعجم الکبیر (ط دار إحیاء التّراث)، 1/ 99- 100- عنه: الهیثمی، مجمع الزّوائد (ط دار الفکر)، 9/ 195
«خطب الحسن بن علیّ بن أبی طالب، فحمد اللّه و أثنی علیه، و ذکر أمیر المؤمنین علیّا رضی اللّه عنه خاتم الأوصیاء و وصیّ خاتم الأنبیاء، و أمین الصّدّیقین و الشّهداء، ثمّ قال: یا أیّها النّاس، لقد فارقکم رجل ما سبقه الأوّلون و لا یدرکه الآخرون، لقد کان رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یعطیه الرّایة فیقاتل جبریل عن یمینه، و میکائیل عن یساره، فما یرجع حتّی یفتح اللّه علیه، و لقد قبضه اللّه فی اللّیلة الّتی قبض فیها وصیّ موسی، و عرج بروحه فی اللّیلة الّتی عرج فیها بروح عیسی بن مریم، و فی اللّیلة الّتی أنزل اللّه عزّ و جلّ فیها الفرقان، و اللّه ما ترک ذهبا و لا فضّة و لا شیئا یصرّ له، و ما فی بیت ماله إلّا سبعمائة درهم و خمسین درهما فضلت من عطائه، أراد أن یشتری بها خادما لامّ کلثوم، ثمّ قال: من عرفنی فقد عرفنی، و من لم یعرفنی فأنا الحسن بن محمّد صلی اللّه علیه و سلم. ثمّ تلا هذه الآیة، قول یوسف:
وَ اتَّبَعْتُ مِلَّةَ آبائِی إِبْراهِیمَ وَ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ «1»، ثمّ أخذ فی کتاب اللّه فقال: أنا ابن البشیر النّذیر، و أنا ابن النّبیّ، و أنا ابن الدّاعی إلی اللّه بإذنه، و أنا ابن السّراج المنیر، و أنا ابن الّذی ارسل رحمة للعالمین، و أنا من أهل البیت الّذین أذهب اللّه عنهم الرّجس و طهّرهم تطهیرا، و أنا من أهل البیت الّذین افترض اللّه عزّ و جلّ مودّتهم و ولایتهم، فقال فیما أنزل اللّه علی محمّد: قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی «2»».
__________________________________________________
(1)- سورة یوسف، الآیة: 38.
(2)- سورة الشّوری، الآیة: 23.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 404
لم یرو هذا الحدیث عن أبی الطّفیل إلّا معروف بن خرّبوذ، و لا عن معروف إلّا سلام ابن أبی عمرة، تفرّد به إسماعیل بن أبان.
الطّبرانی، المعجم الأوسط، 3/ 88- 89
إسماعیل البرّاز، عن أمّ موسی، ولیدة کانت لعلیّ بن أبی طالب علیه السّلام، قالت:
قال علیّ علیه السّلام یوما لابنته أمّ کلثوم- و کانت خیر بناته-: یا بنیّة ما أرانی إلّا أقلّ ما أصحبک.
قالت: و لم یا أبتاه؟
قال: رأیت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله فی منامی یمسح الغبار عن وجهی، و یقول: یا علیّ لا علیک قد قضیت ما علیک.
قالت: فما لبث إلّا یسیرا حتّی قتل صلوات اللّه علیه.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 2/ 452 رقم 811
و بآخر، عن محمّد بن حنیف، أنّه قال: و اللّه إنّی لاصلّی فی اللّیلة الّتی ضرب فیها أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السّلام فی المسجد فی رجال کثیر من أهل المصر، کانوا یصلّون فیه لا یزالون اللّیل قیاما و رکّعا و سجّدا، إذ خرج علیّ علیه السّلام کمثل ما کان یخرج لصلاة الغداة، فجعل ینادی: أیّها النّاس، الصّلاة الصّلاة. حسب ما کان یفعل، لیعلم المصلّون وقت صلاة الفجر قد دخل، فما هو إلّا أن قال ذلک حتّی نظرت إذا بریق السّیوف. و سمعت قائلا یقول: الحکم للّه لا لک یا علیّ. و تحرّک النّاس، و سمعت علیّا علیه السّلام یقول: «فزت و ربّ الکعبة». لا یفوتکم الرّجل.
فلم یکن همّی إلّا القصد إلیه، فرأیته قد غشاه الدّم، فلم ألبث أن اتی إلیه بابن ملجم لعنه اللّه. و قد ادخل إلی القصر، و دخل معه من دخل من النّاس، فسمعته یقول:
النّفس بالنّفس، إن هلکت فاقتلوه کما قتلنی، و إن بقیت رأیت فیه رأیی.
و دخلت فرأیت الحسن علیه السّلام ناحیة، و عدوّ اللّه مکتوفا بین یدیه. و امّ کلثوم بنت علیّ علیه السّلام تبکی، فلمّا رأت ابن ملجم لعنه اللّه قالت: یا عدوّ اللّه، إنّه لا بأس علی أبی، و اللّه یجزیک.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 405
فقال لها عدوّ اللّه: فعلی من تبکین إذن؟ و اللّه لقد اشتریته- یعنی السّیف الّذی ضربه به- بألف، و سممته بألف، و لو کانت هذه الضّربة بجمیع أهل المصر ما بقی منهم أحد.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 2/ 441- 442 رقم 794
حدّثنا أبی رحمه اللّه قال: حدّثنا علیّ بن الحسین السّعدآبادیّ قال: حدّثنا أحمد بن أبی عبد اللّه البرقیّ، عن أبیه، عن أحمد بن النّضر الخزّاز، عن عمرو بن شمر، عن جابر بن یزید الجعفیّ، عن أبی حمزة الثّمالیّ، عن «1» حبیب بن عمرو قال: دخلت علی أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السّلام فی «2» مرضه الّذی قبض فیه فحلّ عن جراحته «2».
فقلت: یا أمیر المؤمنین! ما جرحک هذا بشی‌ء، و ما بک من بأس، فقال لی: یا حبیب «3» أنا و اللّه «3» مفارقکم السّاعة.
قال: فبکیت «4» عند ذلک «4» و بکت «5» أمّ کلثوم و کانت قاعدة عنده، فقال لها: ما یبکیک یا بنیّة؟ فقالت: ذکرت «6» یا أبه! أنّک تفارقنا «6» السّاعة فبکیت. فقال لها: یا بنیّة! لا تبکین، فو اللّه لوترین ما یری أبوک ما بکیت.
قال حبیب: فقلت له: و ما الّذی تری یا أمیر المؤمنین؟
«7» فقال: یا حبیب! أری ملائکة السّماوات «8» (و الأرضین «9») و النّبیّین بعضهم فی أثر
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا لم یرد فی روضة الواعظین و ینابیع المودّة].
(2- 2) [ینابیع المودّة: فی عیادته بعد جرحه].
(3- 3) [مدینة المعاجز: و اللّه إنّی].
(4- 4) [لم یرد فی ینابیع المودّة].
(5)- [زاد فی ینابیع المودّة: ابنته].
(6- 6) [مدینة المعاجز: أبتا أنّک تفارقنی].
(7) (7) (7*) [ینابیع المودّة: قال: أری الملائکة، و هم ملائکة الرّحمة، و أری النّبیّین و المرسلین وقوفا عندی، و هذا أخی محمّد رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم، و هذه فاطمة و خدیجة، و هؤلاء حمزة و جعفر و عبیدة عندی، و محمّد صلّی اللّه علیه و اله و سلم یقول لی: [أقدم]، إنّ أمامک خیر لک ممّا أنت فیه. ثمّ قال: اللّه اللّه اللّه، فتوفّی (صلوات اللّه علیه‌و علیهم). فلمّا کان من الغد خطب الحسن ابنه علیها السلام فقال:].
(8)- [البحار: السّماء].
(9)- [لم یرد فی روضة الواعظین و مدینة المعاجز و البحار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 406
بعض وقوفا إلی أن یتلقّونی «1» و هذا أخی محمّد رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم جالس عندی یقول:
أقدم؛ فإنّ أمامک خیر لک ممّا أنت فیه.
قال: فما خرجت من عنده حتّی توفّی علیه السّلام.
فلمّا کان من الغدو «2» أصبح الحسن علیه السّلام قام خطیبا علی المنبر فحمد اللّه و أثنی علیه، ثمّ قال (7*): أیّها النّاس! فی هذه اللّیلة «3» نزل القرآن «3» و فی هذه اللّیلة رفع عیسی بن مریم علیها السّلام و فی هذه اللّیلة قتل یوشع بن نون و فی هذه اللّیلة مات «4» أبی أمیر المؤمنین علیه السّلام و اللّه «5» لا یسبق أبی أحد کان قبله من الأوصیاء إلی الجنّة و لا من یکون بعده «5» و إن کان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم لیبعثه فی السّریّة فیقاتل جبرئیل عن یمینه و میکائیل عن یساره و ما ترک صفراء و لا بیضاء إلّا سبعمائة درهم فضلت من عطائه کان یجمعها لیشتری بها خادما لأهله. «6»
__________________________________________________
(1)- [المصدر: تتلقّونی].
(2)- [فی مدینة المعاجز و البحار و روضة الواعظین: الغد، و زاد فیهم: و].
(3- 3) [مدینة المعاجز: أنزل الفرقان].
(4)- [ینابیع المودّة: قتل].
(5- 5) [ینابیع المودّة: و اللّه کان أفضل الأوصیاء الّذین کانوا قبله و بعده].
(6)- حبیب بن عمرو گوید: من خدمت امیر مؤمنان رسیدم. در مرض موت او، زخمش را باز کردند.
گفتم: یا امیر المؤمنین! این زخم شما چیزی نیست و باکی بر شما نیست.»
فرمود: «ای حبیب! من هم اکنون از شما مفارقت می‌کنم.»
من گریستم و امّ کلثوم هم که نزد او نشسته بود، گریست. به او فرمود: «دختر جانم! چرا گریه کنی؟»
گفت: «جدایی شما را در نظر آوردم و گریستم.»
فرمود: «دخترم! گریه مکن. به خدا اگر تو هم می‌دیدی آنچه را پدرت می‌بیند، نمی‌گریستی.»
حبیب گوید: به او عرض کردم: «چه می‌بینی یا امیر مؤمنان؟»
فرمود: «ای حبیب! می‌نگرم که همه فرشتگان آسمان و پیغمبران دنبال هم ایستاده‌اند برای ملاقاتم و این هم برادرم محمد رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله و سلم است که نزد من نشسته است و می‌فرماید: بیا که آنچه در پیش داری، بهتر است برایت از آنچه در آن گرفتاری.»
گوید: هنوز از نزد او بیرون نشده بودم که وفات کرد. چون فردا شد، بامداد امام حسن بر منبر ایستاد و این خطبه را خواند. پس از حمد و ستایش خدا فرمود: «ای مردم! در این شب بود که قرآن نازل شد و-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 407
الصّدوق، الأمالی،/ 317- 318- عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز، 3/ 50- 51؛ المجلسی، البحار، 42/ 201- 202 رقم 6؛ القندوزی، ینابیع المودّة (ط أسوة)، 2/ 31- 32؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 119- 120
و بإسناد مرفوع إلی الحسن بن أبی الحسن البصریّ قال: سهر علیّ علیه السّلام فی اللّیلة الّتی ضرب فی صبیحتها، فقال: إنّی مقتول لو قد أصبحت، فجاء مؤذّنه بالصّلاة فمشی قلیلا فقالت ابنته زینب: یا أمیر المؤمنین مر جعدة «1» یصلّی بالنّاس، فقال: لا مفرّ من الأجل ثمّ خرج.
و فی حدیث آخر قال: جعل علیه السّلام یعاود مضجعه فلا ینام، ثمّ یعاود النّظر فی «2» السّماء، و یقول: و اللّه ما کذبت و لا کذبت، و إنّها للّیلة الّتی وعدت. فلمّا طلع الفجر شدّ إزاره و هو یقول:
أشدد حیازیمک للموت فإنّ الموت لاقیکا
و لا تجزع من الموت و إن حلّ بوادیکا
و خرج علیه السّلام. فلمّا ضربه ابن ملجم- لعنه اللّه- قال: فزت و ربّ الکعبة. و کان من أمره ما کان صلوات اللّه علیه.
السّیّد الرّضی، خصائص الأئمّة،/ 63- عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز، 3/ 39- 40
و روی الفضل بن دکین، عن حیّان بن العبّاس، عن عثمان بن المغیرة قال «3»: لمّا دخل شهر رمضان، کان أمیر المؤمنین علیه السّلام یتعشّی لیلة عند الحسن و لیلة عند الحسین علیهما السّلام،
__________________________________________________
- در این شب عیسی بن مریم بالا رفت و در این شب یوشع بن نون کشته شد و در این شب امیر مؤمنان از دنیا برفت. به خدا هیچ‌کدام از اوصیای پیغمبران گذشته پیش از پدرم به بهشت نروند و نه دیگران.»
و چنان بود که رسول خدا که او را به جبهه جهادی می‌فرستاد، جبرئیل از سمت راستش به همراه او نبرد می‌کرد و میکائیل از سمت چپش، و پول زرد و سفیدی از او به جا نمانده جز هفتصد درهم که از حقوق خود پس‌انداز کرده بود تا خادمی برای خانواده خود بخرد.
کمره‌ای، ترجمه امالی،/ 317- 318
(1)- جعدة بن هبیرة ابن أخت أمیر المؤمنین علیه السّلام و أمّه أمّ هانی بنت أبی طالب و کان فقیها فارسا شجاعا ذا لسان و عارضة قویّة.
(2)- [مدینة المعاجز: إلی].
(3)- [إلی هنا لم یرد فی روضة الواعظین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 408
و لیلة عند «1» عبد اللّه بن العبّاس «1»، و کان لا یزید علی ثلاث لقم، فقیل: له فی لیلة من تلک اللّیالی «2» فی ذلک «2» فقال: یأتینی أمر اللّه «3» و أنا خمیص، إنّما هی لیلة أو لیلتان، فأصیب علیه السّلام فی آخر اللّیل «4».
«5» و روی إسماعیل بن زیاد قال: حدّثتنی أمّ موسی خادمة علیّ علیه السّلام، و هی حاضنة فاطمة ابنته علیها السّلام، قالت: سمعت علیّا «5» علیه السّلام یقول لابنته أمّ کلثوم: یا بنیّة! إنّی أرانی قلّ ما أصحبکم؟ قالت: و کیف ذلک یا أبتاه؟ قال: إنّی رأیت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم فی منامی، و هو یمسح الغبار عن وجهی، و یقول: یا علیّ! لا علیک «6» قد قضیت ما علیک، قالت: فما مکث «7» إلّا ثلاثا حتّی ضرب تلک الضّربة «8»، فصاحت أمّ کلثوم، فقال: یا بنیّة! لا تفعلی، فإنّی أری «9» رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم یشیر إلیّ بکفّه و یقول: یا علیّ! هلمّ «10» إلینا، فإنّ ما عندنا هو خیر لک «11».
و روی عمّار الدّهنی، عن أبی صالح الحنفی، قال: سمعت علیّا علیه السّلام یقول: رأیت النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله و سلم فی منامی فشکوت إلیه ما لقیت عن «12» أمّته من الأود و اللّدد، و بکیت فقال:
لا تبک یا علیّ، «13» فالتفت و التفتّ فإذا «13» رجلان مصفّدان و إذا جلامید ترضخ «14» بها
__________________________________________________
(1- 1) [فی ط مؤسّسة آل البیت و إثبات الهداة: عبد اللّه بن جعفر].
(2- 2) [روضة الواعظین: ما لک لا تأکل؟].
(3)- [روضة الواعظین: ربّی].
(4)- [إلی هنا حکاه فی إثبات الهداة].
(5- 5) [روضة الواعظین: و روی أنّ علیّا علیه السّلام].
(6)- [لم یرد فی روضة الواعظین و البحار].
(7)- [فی ط مؤسّسة آل البیت و روضة الواعظین و البحار: مکثنا].
(8)- [روضة الواعظین: اللّیلة].
(9)- [روضة الواعظین: رأیت].
(10)- [لم یرد فی روضة الواعظین].
(11)- [إلی هنا حکاه فی روضة الواعظین].
(12)- [البحار: من].
(13- 13) [البحار: و التفت فالتفتّ و إذا].
(14)- [البحار: ترضح].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 409
رؤوسهما، قال أبو صالح: فغدوت إلیه من الغد کما کنت أغدو إلیه کلّ یوم، حتّی إذا کنت فی الجزّارین لقیت النّاس یقولون: قتل أمیر المؤمنین! «1» قتل أمیر المؤمنین علیه السّلام «1»! «2»
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی البحار].
(2)- و نیز فضل بن دکین از عثمان بن مغیرة حدیث کند که گفت: چون ماه رمضان شد، امیر مؤمنان علیه السّلام یک شب نزد حسن علیه السّلام شام می‌خورد و یک شب نزد حسین علیه السّلام و یک شب نزد عبد اللّه بن عباس، و بیش از سه لقمه غذا نمی‌خورد. شبی از شب‌ها سبب کم‌خوراکی را از آن حضرت پرسیدند. فرمود: «امر خدا (و مرگ) به سراغ من خواهد آمد (می‌خواهم در آن حال) شکمم تهی و گرسنه باشد و بیش از یکی دو شب نمانده.»
و در آخر همان شب، او را ضربت زدند.
توضیح- مترجم گوید: در پاره‌ای از نسخه‌ها مانند آنچه شیخ حر عاملی رحمه اللّه در اثبات الهداة از این کتاب نقل کند، عبد اللّه بن جعفر به جای عبد اللّه بن عباس ذکر شده و آن به صحت و درستی نزدیک‌تر است. چنانچه در فصل (63) از باب (3) این کتاب نیز بیاید و عبد اللّه بن جعفر شوهر حضرت زینب سلام اللّه علیها و فرزند جعفر بن ابی طالب برادرزاده علی علیه السّلام می‌باشد.
و نیز اسماعیل بن زیاد گوید: أمّ موسی خدمتکار (و کلفت) علی علیه السّلام که در ضمن دایه دخترش فاطمه نیز بود، برایم حدیث کرد و گفت: شنیدم علی علیه السّلام به دخترش امّ کلثوم می‌فرمود: «دخترکم! چنین می‌بینم که مدت کمی با شما هستم؟»
عرض کرد: «چگونه پدر جان!»
فرمود: «من رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله و سلّم را در خواب دیدم و او (در آن حال) گرد و خاک از رویم پاک می‌کرد و می‌فرمود: یا علی! تو را چیزی نیست. آنچه وظیفه‌ات بود، انجام داده‌ای.»
امّ کلثوم گفت: «سه شب (از این خواب) بیش نگذشت که آن ضربت را به او زدند.»
امّ کلثوم در آن مصیبت فریاد زد. حضرت فرمود: «دخترکم! فریاد نزن؛ زیرا رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله و سلم را می‌بینم که به دست خود به من اشاره می‌کند و می‌فرماید: یا علی! نزد ما بیا که آنچه در نزد ماست، برای تو بهتر است.»
و نیز عمار دهنی از ابی صالح حنفی حدیث کند که گفت: شنیدم علی علیه السّلام می‌فرمود: پیغمبر صلّی اللّه علیه و اله و سلم را در خواب دیدم و به آن حضرت از رنج‌ها و دشمنی‌هایی که از امّتش به من رسیده بود، شکایت بردم و گریستم.»
فرمود: «یا علی گریه مکن! پس به سویی نظر افکند و من نیز به آن سو متوجه شدم. دو مرد را دیدم که کت‌های آنها بسته است و سنگ‌های بزرگی را دیدم که بر سر آن دو می‌کوبند.»
ابو صالح (راوی حدیث) گوید: «صبح فردای آن روز مانند روزهای دیگر به سوی خانه آن حضرت رفتم. همین که به بازار قصاب‌ها رسیدم، دیدم مردم می‌گویند: امیر المؤمنین علیه السّلام کشته شد! امیر المؤمنین علیه السّلام کشته شد!»
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 1/ 12- 13
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 410
المفید، الإرشاد، 1/ 12- 13- عنه: المجلسی، بحار الأنوار، 42/ 224- 225؛ الحرّ العاملی، إثبات الهداة، 2/ 475؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 117- 118
و روی عبد اللّه بن موسی، عن الحسن بن دینار، عن الحسن البصریّ، قال: سهر أمیر المؤمنین علیّ علیه السّلام فی «1» اللّیلة الّتی قتل فی صبیحتها، و لم یخرج «2» «3» إلی المسجد «3» لصّلاة اللّیل علی عادته، فقالت له ابنته أمّ کلثوم رحمة اللّه علیها: ما هذا الّذی قد أسهرک؟ «4» فقال:
إنّی «4» مقتول لو قد أصبحت، فأتاه ابن النّبّاح فآذنه بالصّلاة، فمشی غیر بعید ثمّ رجع، فقالت له أمّ کلثوم: مر جعدة فلیصلّ بالنّاس «5». قال «6»: نعم، مروا جعدة فلیصلّ «7» «8»، ثمّ قال: لا مفرّ من الأجل، فخرج إلی المسجد، و إذا هو بالرّجل «9» قد سهر لیلته کلّها یرصده «10»، فلمّا برد السّحر نام، فحرّکه أمیر المؤمنین علیه السّلام برجله و قال له: الصّلاة، فقام إلیه «11» فضربه «12».
و فی حدیث آخر: أنّ أمیر المؤمنین علیه السّلام قد سهر تلک اللّیلة، فأکثر «13» الخروج «14» و النّظر إلی السّماء «14» و هو یقول: و اللّه ما کذبت و لا کذبت، و إنّها اللّیلة الّتی وعدت
__________________________________________________
(1)- [مکانه فی روضة الواعظین: روی: إنّ أمیر المؤمنین علیه السّلام سهر فی ...].
(2)- [إثبات الهداة: تخرج].
(3- 3) [لم یرد فی روضة الواعظین].
(4- 4) [مدینة المعاجز: قال: فإنّی].
(5)- [لم یرد فی روضة الواعظین].
(6)- [إثبات الهداة: فقال].
(7)- [روضة الواعظین: لیصلّی].
(8)- [زاد فی المستجاد و إثبات الهداة و مدینة المعاجز: بالنّاس].
(9)- [لم یرد فی روضة الواعظین، و فی مدینة المعاجز: برجل].
(10)- [إثبات الهداة: یرصد].
(11)- [لم یرد فی إثبات الهداة].
(12)- [إلی هنا حکاه عنه فی مدینة المعاجز].
(13)- [زاد فی إثبات الهداة: الدّخول و].
(14- 14) [لم یرد فی إثبات الهداة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 411
بها «1» ثمّ یعاود «2» مضجعه، فلمّا طلع الفجر، «3» شدّ إزاره «3» و خرج «4» و هو یقول:
أشدد حیازیمک للموت «5» فإنّ الموت «6» لاقیک
و لا تجزع من الموت «7» إذا حلّ بوادیک
«8» فلمّا خرج إلی صحن الدّار «9» استقبلته الإوز فصحن فی وجهه، فجعلوا یطردونهنّ، فقال: دعوهنّ فأنّهنّ «10» نوایح، ثمّ خرج فأصیب علیه السّلام «8». «11»
__________________________________________________
(1)- [البحار: فیها].
(2)- [البحار: عاود].
(3- 3) [لم یرد فی إثبات الهداة].
(4)- [لم یرد فی روضة الواعظین].
(5)- [روضة الواعظین: للقتل].
(6)- [المستجاد: القتل].
(7)- [المستجاد: القتل].
(8- 8) [لم یرد فی إثبات الهداة].
(9)- [البحار: داره].
(10)- [زاد فی المستجاد و روضة الواعظین: صوائح تتبعها].
(11)- و نیز عبد اللّه بن موسی (به یک واسطه) از حسن بصری حدیث کند که گفت: امیر المؤمنان علی علیه السّلام آن شبی که در صبحش کشته شد (همه شب را) بیدار بود و برخلاف عادتی که داشت، آن شب برای نماز شب به مسجد نرفت. پس دخترش امّ کلثوم به وی عرض کرد: «این چیست که (امشب) خواب را از شما گرفته است؟»
فرمود: «اگر امشب را به صبح برسانم، کشته خواهم شد.»
(تا این که) ابن نباح (اذان‌گوی آن حضرت علیه السّلام آمد) و اذان نماز (صبح را) گفت. حضرت کمی راه (به طرف مسجد) رفت و برگشت. امّ کلثوم به وی عرض کرد: «دستورفرما جعدة (که خواهرزاده آن حضرت علیه السّلام بود) با مردم نماز بخواند.»
فرمود: «آری! دستور دهید (امروز) جعده با مردم نماز بخواند.»
سپس فرمود: «از مرگ گریزی نیست!»
و خود به مسجد رفت و آن مرد (یعنی ابن ملجم) تمام آن شب (در مسجد) بیدار بود و چشم به راه و مترصد آن حضرت بود و چون نسیم سحرگه وزید، خوابش برد. امیر المؤمنان علیه السّلام (وارد مسجد شد) و با پای خود او را جنبش داد و فرمود: «نماز!»
پس برخاست و آن حضرت را ضربت زد.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 412
المفید، الإرشاد، 1/ 14- 15- عنه: العلّامة الحلّی، المستجاد (من مجموعة نفیسة)،/ 307- 309؛ الحرّ العاملی، إثبات الهداة، 2/ 475؛ السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز، 3/ 40- 41؛ المجلسی، البحار، 42/ 226- 227 رقم 38 مثله، الفتّال، روضة الواعظین،/ 118
و ذکر محمّد بن عبد اللّه بن محمّد الأزدیّ قال: إنّی لأصلّی فی تلک اللّیلة فی المسجد الأعظم مع رجال من أهل المصر کانوا یصلّون فی ذلک الشّهر من أوّله إلی آخره، إذ نظرت إلی رجال یصلّون «1» قریبا من السدّة، و خرج علیّ بن أبی طالب علیه السّلام لصلاة الفجر، فأقبل ینادی «الصّلاة الصّلاة» فما أدری أنادی أم رأیت بریق السّیوف و سمعت قائلا یقول: للّه الحکم- یا علیّ- لا لک و لا لأصحابک. و سمعت علیّا علیه السّلام یقول: «لا یفوتنّکم الرّجل» فإذا علیّ علیه السّلام مضروب، و قد ضربه شبیب بن بجرة فأخطأه و وقعت ضربته فی الطّاق «2»، و هرب القوم نحو أبواب المسجد و تبادر النّاس لأخذهم.
فأمّا شبیب بن بجرة فأخذه رجل فصرعه و جلس علی صدره، و أخذ السّیف من یده لیقتله به، فرأی النّاس یقصدون نحوه فخشی أن یعجلوا علیه و لا یسمعوا منه، فوثب عن صدره و خلّاه و طرح السّیف من یده، و مضی شبیب هاربا حتّی دخل منزله،
__________________________________________________
- و در حدیث دیگری است که امیر مؤمنان تمام آن شب را بیدار بود و بسیار بیرون می‌آمد و به آسمان نگاه می‌کرد و می‌فرمود: «به خدا، دروغ نگفته‌ام و به من هم دروغ نگفته‌اند. این همان شبی است که بدان وعده‌ام داده‌اند.»
پس به خوابگاه خود برگشت و چون سپیده زد، کمربندش را محکم بست و بیرون رفت و (این دو شعر را که در فصل پیشین نیز گذشت) می‌خواند (و ترجمه‌اش چنین است):
کمرت را برای مرگ محکم ببند (و مهیای آن باش)؛ زیرا مرگ به دیدارت خواهد آمد.
و آن‌گاه که بر تو وارد شد، از مرگ جزع و بی‌تابی مکن.
چون به میان سرا (و صحن خانه) رسید، مرغابیان پیش آمدند و به روی آن حضرت فریاد می‌زدند (آنان که در خانه بودند). آن‌ها را از پیش رویش دور می‌کردند، حضرت فرمود: آن‌ها را واگذارید؛ زیرا این‌ها نوحه‌گران هستند. پس بیرون رفت و (همان شب) ضربت خورد.
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 1/ 14- 15
(1)- [أضاف فی روضة الواعظین: فی تلک اللّیلة فی المسجد].
(2)- [إلی هنا لم یرد فی کشف الغمّة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 413
و دخل علیه ابن عمّ له فرآه یحلّ الحریر عن صدره، فقال له: ما هذا، لعلّک قتلت أمیر المؤمنین؟ فأراد أن یقول: لا، فقال: نعم، فمضی ابن عمّه فاشتمل علی سیفه، ثمّ دخل علیه فضربه حتّی قتله.
و أمّا ابن ملجم، فإنّ رجلا من همدان لحقه فطرح علیه قطیفة کانت فی یده، ثمّ صرعه و أخذ السّیف من یده، و جاء به إلی أمیر المؤمنین علیه السّلام، و أفلت الثّالث فانسلّ بین النّاس.
«1» فلمّا أدخل ابن ملجم علی أمیر المؤمنین علیه السّلام نظر إلیه ثمّ قال: «النّفس بالنّفس، إن أنا متّ فاقتلوه کما قتلنی، و إن سلمت رأیت فیه رأیی» فقال ابن ملجم: و اللّه لقد ابتعته بألف و سممته بألف، فإن خاننی فأبعده اللّه.
«2» قال: و نادته أمّ کلثوم: یا عدوّ اللّه، قتلت أمیر المؤمنین علیه السّلام، قال: إنّما قتلت أباک، قالت: یا عدوّ اللّه، إنّی لأرجو أن لا یکون علیه بأس، قال لها: فأراک إنّما تبکین علیّ إذا، و اللّه لقد ضربته ضربة لو قسمت بین أهل الأرض لأهلکتهم «2».
فأخرج من بین یدی أمیر المؤمنین علیه السّلام و إنّ النّاس لینهشون لحمه بأسنانهم کأنّهم سباع، و هم یقولون: یا عدوّ اللّه، ماذا فعلت!؟ أهلکت أمّة محمّد و قتلت خیر النّاس.
و إنّه لصامت ما ینطق. «3» فذهب به إلی الحبس «3».
و جاء النّاس إلی أمیر المؤمنین علیه السّلام فقالوا له: یا أمیر المؤمنین! مرنا بأمرک فی عدوّ اللّه، فلقد أهلک الأمّة و أفسد الملّة. فقال لهم أمیر المؤمنین علیه السّلام: «إن عشت رأیت فیه رأیی، و إن هلکت فاصنعوا به ما یصنع بقاتل النّبیّ، اقتلوه ثمّ حرّقوه بعد ذلک بالنّار». «4»
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا لم یرد فی الدّمعة].
(2- 2) [حکاه عنه فی الأعیان، 3/ 485].
(3- 3) [لم یرد فی کشف الغمّة].
(4)- عبد اللّه بن محمد ازدی گوید: من در آن شب با گروهی از مردم کوفه که (طبق عادت هر ساله) در ماه رمضان از اوّل آن ماه تا به آخر در مسجد بزرگ (کوفه) نماز می‌خواندند، بودم. من نیز با آنها نماز می‌خواندم. ناگاه نگاهم به مردانی افتاد که در نزدیکی در مسجد نماز می‌خواندند. (آن هنگام) علی علیه السّلام-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 414
__________________________________________________
- برای نماز صبح وارد مسجد شد و صدایش بلند شد (و فرمود): «نماز، نماز.»
هنوز صدای آن حضرت به آخر نرسیده بود که برق شمشیرها را دیدم و شنیدم کسی می‌گوید: «ای علی! از آن خدا است حکم، نه از آن تو و پیروانت.» (این شعار خوارج بود که پس از داستان تعیین حکم در صفین می‌گفتند).
و شنیدم علی علیه السّلام می‌فرمود: «این مرد از چنگ شما فرار نکند.»
و آن حضرت علیه السّلام را دیدم که شمشیر خورده است؛ و (داستان چنین بود که در آغاز) شبیب بن بجرة شمشیر زد؛ ولی شمشیر او به خطا رفت و به طاق مسجد گرفت. مردی او را گرفت و به زمین زد و روی سینه‌اش نشست و شمشیر را از دست او بیرون آورد که او را بکشد. دید مردم آهنگ او را کرده‌اند و ترسید مبادا مردم شتاب کنند (و به این خیال که او کشنده است، او را بکشند) و سخن او را در این‌باره نشنوند (یعنی هرقدر فریاد کند که: کشنده من نیستم، باور نکنند؛ یا به واسطه ازدحام، صدایش به گوش آن‌ها نرسد). از این رو از روی سینه شبیب برخاست و رهایش ساخت و شمشیر را به یک‌سو انداخت. شبیب پا به فرار گذاشت (از میان مردمان گریخت) و خود را به خانه‌اش رساند. پسر عمویی داشت که در همان حال بر او وارد شد و دید شبیب پارچه حریری از سینه‌اش باز می‌کند. به او گفت: «این چیست؟ شاید تو امیر المؤمنین علیه السّلام را کشتی؟»
خواست بگوید: «نه»، گفت: «آری.»
پسر عمویش بیرون دوید و شمشیر خود را برداشت و نزد او برگشت و با شمشیر چندان بر او زد که او را کشت.
و اما ابن ملجم را پس مردی از قبیله همدان (دنبالش دوید و چون) به او رسید، قطیفه‌ای که در دست داشت بر سر او انداخت و او را به زمین افکند و شمشیرش را از دستش گرفت و به نزد امیر مؤمنان علیه السّلام آورد. آن سومی (که وردان بن مجالد بود) فرار کرد و در انبوه جمعیت ناپدید شد. چون ابن ملجم را به نزد امیر المؤمنان علیه السّلام آوردند، حضرت به وی نگاه کرد و فرمود: «یک تن برابر یک تن» (اشاره به آیه قصاص است که خدای تعالی در سوره مائده، آیه 45 می‌فرماید: وَ کَتَبْنا عَلَیْهِمْ فِیها أَنَّ النَّفْسَ بِالنَّفْسِ ... تا آخر آیه).
سپس فرمود: «اگر من از دنیا رفتم، همچنان که مرا کشته است، او را بکشید و اگر زنده ماندم، خود دانم درباره او چه اندیشم.»
ابن ملجم- لعنه اللّه- گفت: «به خدا من آن شمشیر را به هزار درهم خریده‌ام و با هزار درهم آن را زهر داده‌ام. اگر به من خیانت کند، خدایش دور کند (کنایه از این‌که چگونه ممکن است از ضربت این شمشیر کسی جان سالم بدر برد)!»
راوی گوید: پس امّ کلثوم بر او بانگ زد: «ای دشمن خدا! امیر مؤمنان را کشتی؟»
گفت: «جز این نیست که پدر تو را کشته‌ام (نه امیر مؤمنان را).»
فرمود: «ای دشمن خدا! امید آن دارم که باکی بر او نباشد (و بهبودی یابد).»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 415
المفید، الإرشاد، 1/ 18- 20- عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 438- 439؛ المجلسی، البحار، 42/ 230- 231؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 130؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 116- 117
أخبرنا أبو الفتح هلال بن محمّد بن جعفر الحفّار، قال: أخبرنا أبو القاسم إسماعیل بن علیّ بن علیّ الدّعبلیّ، قال: حدّثنی أبی أبو الحسن علیّ بن علی بن رزین بن عثمان بن عبد الرّحمان بن عبد اللّه بن بدیل بن ورقاء أخو دعبل بن علیّ الخزاعیّ رضی اللّه عنه ببغداد سنة اثنتین و سبعین و مائتین، قال: حدّثنا سیّدی أبو الحسن علیّ بن موسی الرّضا بطوس سنة ثمان و تسعین و مائة [...] قال: حدّثنی أبی موسی بن جعفر، قال: حدّثنا أبی جعفر ابن محمّد، قال: حدّثنا أبی محمّد بن علیّ، عن أبیه علیّ بن الحسین علیهم السّلام، قال: لمّا ضرب ابن ملجم (لعنه اللّه) أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السّلام، و کان معه آخر فوقعت ضربته علی الحائط، و أمّا ابن ملجم فضربه فوقعت الضّربة و هو ساجد علی رأسه علی الضّربة الّتی کانت، فخرج الحسن و الحسین علیهما السّلام و أخذا ابن ملجم و أوثقاه، و احتمل «1»
__________________________________________________
- ابن ملجم بدو گفت: «پس این گریه‌ات برای من است؟ به خدا سوگند چنان ضربتی بر او زدم که اگر آن را بر اهل زمین پخش کنند، همه هلاک شوند.»
پس آن مرد (پلید) را از نزد آن حضرت بیرون بردند و مردم گوشت بدنش را مانند درندگان می‌کندند و به او می‌گفتند: «ای دشمن خدا! چه کردی؟ امّت محمّد صلّی اللّه علیه و اله و سلم را نابود کردی و بهترین مردم را کشتی؟»
و او ساکت بود و سخن نمی‌گفت و به این ترتیب او را به زندان بردند. مردم نزد امیر مؤمنان علیه السّلام آمدند و عرض کردند: «ای امیر المؤمنین! درباره این دشمن خدا دستوری فرما؛ زیرا امّت را نابود کرد و اسلام را تباه ساخت؟»
علی علیه السّلام به ایشان فرمود: «اگر زنده ماندم که خود دانم درباره‌اش چگونه رفتار کنم، و اگر هلاک شدم با او مانند کشنده پیغمبر رفتار کنید. او را بکشید و پس از آن جسدش را به آتش بسوزانید.»
و چون امیر مؤمنان علیه السّلام از دنیا رفت و فرزندان آن حضرت از دفن او فارغ شدند، امام حسن علیه السّلام نشست و دستور داد که ابن ملجم را بیاورند. پس او را آوردند. همین که برابر آن حضرت رسید و ایستاد، به او فرمود: «ای دشمن خدا! امیر مؤمنان را کشتی و تباهی را در دین بزرگ کردی؟»
سپس دستور داد گردنش را زدند. امّ هیثم دختر اسود نخعی خواستار شد که جسد پلیدش را به او دهند و کار سوزاندنش را به او واگذارند. حضرت نیز به او واگذار کرد و امّ هیثم آن جسد را با آتش سوزاند.
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 1/ 18- 20
(1)- [فی الأعیان مکانه: و الظّاهر أنّ الّتی حضرت وفاة أمّها الزّهراء هی الّتی حضرت وفاة أبیها أمیر المؤمنین علیه السّلام. روی الشّیخ الطّوسیّ فی الأمالی: أنّه لمّا ضرب أمیر المؤمنین علیه السّلام احتمل ...].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 416
أمیر المؤمنین، فأدخل داره، فقعدت لبابة عند رأسه، و جلست أمّ کلثوم عند رجلیه، ففتح عینیه فنظر إلیهما، فقال: الرّفیق الأعلی خیر مستقرّا و أحسن مقیلا، «1» ضربة بضربة أو العفو إن کان ذلک. ثمّ عرق ثمّ أفاق، فقال: رأیت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله یأمرنی بالرّواح إلیه عشاء؛ ثلاث مرّات «1».
الطّوسی، الأمالی،/ 360، 365 رقم 768/ 19- عنه: المجلسی، البحار، 42/ 205- 206؛ البهبهانیّ، الدّمعة السّاکبة، 3/ 120؛ الأمین، الأعیان، 3/ 485
أخبرنا أبو عمر عبد الواحد بن محمّد بن مهدی، فی منزله بدرب الزّعفرانیّ ببغداد فی الکرخ، سنة عشر و أربع مائة، قال: أخبرنا أبو العبّاس أحمد بن محمّد بن سعید بن عقدة، فی یوم الجمعة بعد صلاة الجمعة إملاء، فی مسجد براثا، لثمان بقین من جمادی الأولی سنة ثلاثین و ثلاث مائة، قال: حدّثنا علیّ بن الحسین بن عبید، قال: حدّثنا إسماعیل بن أبان، عن سلام بن أبی عمرة، عن معروف، عن أبی الطّفیل، قال: خطب الحسن بن علیّ علیهما السّلام بعد وفاة علیّ علیه السّلام و ذکر أمیر المؤمنین علیه السّلام فقال: خاتم الوصیّین، وصیّ خاتم الأنبیاء، و أمیر الصّدّیقین و الشّهداء و الصّالحین.
ثمّ قال: یا أیّها النّاس، لقد فارقکم رجل ما سبقه الأوّلون، و لا یدرکه الآخرون، لقد کان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله یعطیه الرّایة فیقاتل جبرئیل عن یمینه، و میکائیل عن یساره، فما یرجع حتّی یفتح اللّه علیه، ما ترک ذهبا و لا فضّة إلّا شیئا علی صبیّ له، و ما ترک فی بیت المال إلّا سبع مائة درهم، فضلت من عطائه، أراد أن یشتری بها خادما لأمّ کلثوم.
ثمّ قال: من عرفنی فقد عرفنی، و من لم یعرفنی فأنا الحسن بن محمّد النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله، ثمّ تلا هذه الآیة، قول یوسف: وَ اتَّبَعْتُ مِلَّةَ آبائِی إِبْراهِیمَ وَ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ أنا ابن البشیر، أنا ابن النّذیر، و أنا ابن الدّاعی إلی اللّه، و أنا ابن السّراج المنیر، و أنا ابن الّذی أرسل رحمة للعالمین، و أنا من أهل البیت الّذین أذهب اللّه عنهم الرّجس و طهّرهم تطهیرا، و أنا من أهل البیت الّذین کان جبرئیل ینزّل علیهم و منهم کان یعرج، و أنا من أهل
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی الأعیان].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 417
البیت الّذین افترض اللّه مودّتهم و ولایتهم، فقال فیما أنزل علی محمّد صلّی اللّه علیه و اله: قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی وَ مَنْ یَقْتَرِفْ حَسَنَةً و اقتراف الحسنة: مودّتنا.
الطّوسی، الأمالی،/ 269- 270 رقم 501/ 39
قبض لیلة الجمعة لتسع بقین من شهر رمضان سنة أربعین من الهجرة قتیلا شهیدا قتله عبد الرّحمان بن ملجم المرادیّ و قد خرج لصلاة الفجر لیلة تسعة عشر من شهر رمضان و هو ینادی: «الصّلاة الصّلاة، فی المسجد الأعظم بالکوفة، فضربه بالسّیف علی أمّ رأسه و قد کان ارتصده من أوّل اللّیل لذلک و کان سیفه مسموما فمکث یوم التّاسع عشر و لیلة العشرین و یومها و لیلة الحادی و العشرین إلی نحو الثلث من اللّیل ثمّ قضی نحبه و قد کان یعلم بذلک و أنّه یخبر به النّاس قبل أوانه، فقد اشتهر فی الرّوایة أنّه کان لمّا دخل شهر رمضان یتعشّی لیلة عند الحسن علیه السّلام و لیلة عند الحسین علیه السّلام و لیلة عند عبد اللّه بن العبّاس- و الأصحّ عبد اللّه بن جعفر- و کان لا یزید علی ثلاث لقم فقیل له فی ذلک فقال: أرید أن یأتینی أمر ربّی و أنا خمیص إنّما هی لیلة أو لیلتان، فأصیب علیه السّلام فی آخر تلک اللّیلة.
و روی الأصبغ بن نباتة قال: خطبنا أمیر المؤمنین علیه السّلام فی الشّهر الّذی قتل فیه فقال:
أتاکم شهر رمضان و هو سیّد الشّهور و أوّل السّنة، و فیه تدور رحی السّلطان، ألا و إنّکم حاجّوا العام صفّا واحدا و آیة ذلک أنّی لست فیکم، قال: فهو ینعی نفسه و نحن لا ندری.
و روی عنه جماعة: أنّه کان یقول علی المنبر: ما یمنع أشقاها أن یخضبها من فوقها بدم- و یضع یده علی رأسه و لحیته-.
و روی عن أبی صالح الحنفیّ قال: سمعت علیّا یقول: رأیت النّبیّ فی منامی فشکوت إلیه ما لقیته من أمّته من الأود و اللّدد فبکیت، فقال: لا تبک یا علیّ، و التفتّ فإذا رجلان مصفّدان و إذا جلامید ترضخ بها رؤوسهما.
قال أبو صالح: فغدوت إلیه من الغد فلقیت النّاس یقولون: قتل أمیر المؤمنین علیه السّلام.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 418
و روی الحسن البصریّ قال: سهر أمیر المؤمنین علیه السّلام فی اللّیلة الّتی قتل فی صبیحتها و لم یخرج إلی المسجد لصلاة اللّیل علی عادته، فقالت له أمّ کلثوم ابنته: ما هذا الّذی قد أسهرک؟ فقال: إنّی مقتول لو قد أصبحت و أتاه ابن النّبّاح فآذنه بالصّلاة فمشی غیر بعید ثمّ رجع فقالت له أمّ کلثوم: مر جعدة فلیصلّ بالنّاس، قال: نعم، مروا جعدة لیصلّی، ثمّ قال: لا مفرّ من الأجل، فخرج إلی المسجد فإذا هو بالرّجل قد سهر لیلته کلّها یرصده، فلمّا برد السّحر نام فحرّکه أمیر المؤمنین علیه السّلام برجله و قال له: الصّلاة، فقام إلیه فضربه.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 160- 161
و أخبرنا الشّیخ الإمام أبو النّجیب سعد بن عبد اللّه بن الحسن الهمدانیّ المعروف بالمروزیّ فیما کتب إلیّ من همدان، أخبرنا الحافظ أبو علیّ الحسن بن أحمد بن الحسن الحدّاد بأصبهان، فیما إذن لی فی الرّوایة عنه، أخبرنا الشّیخ الأدیب أبو یعلی عبد الرّزّاق ابن عمر بن إبراهیم الطّهرانیّ، سنة ثلاث و سبعین و أربعمائة، أخبرنا الإمام الحافظ طراز المحدّثین أبو بکر أحمد بن موسی بن مردویه الأصبهانیّ.
قال أبو النّجیب سعد بن عبد اللّه الهمدانیّ: و أخبرنا بهذا الحدیث عالیا الإمام الحافظ سلیمان بن إبراهیم الأصبهانیّ- فی کتابه إلیّ من أصفهان سنة ثمان و ثمانین و أربعمائة- عن أبی بکر أحمد بن موسی بن مردویه، حدّثنا محمّد بن علیّ بن دحیم، حدّثنا أحمد بن حازم، حدّثنا أحمد بن صبیح القرشیّ، حدّثنا یحیی بن یعلی، عن إسماعیل البزاز، عن أمّ موسی سرّیّة «1» لعلیّ قالت: قال علیّ لأمّ کلثوم «2»: یا بنیة، ما أرانی إلّا و «3» قلّ ما أصحبکم، قالت: و لم یا أبة؟ قال: رأیت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله البارحة فی المنام و هو یمسح الغبار عن وجهی و هو «4» یقول إلیّ «4»: یا علیّ، لا علیک قضیت ما علیک.
الخوارزمی، المناقب،/ 387 رقم 402- عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 433
__________________________________________________
(1)- سرّیّة: امرأة سریّة من نسوة سریات و سرایا، و سراة المال: خیاره- لسان العرب.
(2)- [مکانه فی کشف الغمّة: و ذکر أبو المؤیّد فی مناقبه یرفعه: أنّ علیّا علیه السّلام قال لأمّ کلثوم: ...].
(3)- [لم یرد فی کشف الغمّة].
(4- 4) [کشف الغمّة: و یقول لی:].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 419
و ذکروا أنّ النّاس دخلوا علی الحسن بن علیّ فزعین لما حدث من أمر علیّ علیه السّلام فبینما هم عنده و ابن ملجم مکتوف بین یدیه إذ ثارت «أمّ کلثوم» بنت علیّ علیه السّلام فقالت: أی عدوّ اللّه إنّه لا بأس علی أبی، و اللّه یخزیک، فقال ابن ملجم: علی ما تبکین؟ لقد اشتریت سیفی بألف و سممته بألف و لو کانت هذه الضّربة لجمیع أهل الأرض ما بقی أحد.
الخوارزمی، المناقب،/ 384
و منها: ما تواترت به الرّوایات من نعیه نفسه قبل موته، و أنّه یخرج من الدّنیا شهیدا من قوله: و اللّه لیخضبنّها من فوقها- و أومأ إلی شیبته- ما یحبس أشقاها أن یخضبها بدم.
و قوله علیه السّلام: أتاکم شهر رمضان، و فیه تدور رحی السّلطان، ألا و إنّکم حاجّوا العامّ صفّا واحدا، و آیة ذلک أنّی لست فیکم.
و کان یفطر فی هذا الشّهر لیلة عند الحسن، و لیلة عند الحسین، و لیلة عند عبد اللّه بن جعفر زوج زینب بنته؛ لأجلها، لا یزید علی ثلاث لقم، فقیل له فی ذلک، فقال: یأتینی أمر اللّه و أنا خمیص «1»، إنّما هی لیلة أو لیلتان.
فأصیب من اللّیل.
و قد توجّه إلی المسجد فی اللّیلة الّتی ضربه الشّقیّ فی آخرها، فصاح الإوزّ فی وجهه، فطردهنّ النّاس، فقال: دعوهنّ فإنّهنّ نوائح.
الرّاوندی، الخرائج و الجرائح، 1/ 201 رقم 41- عنه: المجلسی، البحار، 41/ 300- 301
و منها: ما روی عن أبی حمزة، عن أبی إسحاق السّبیعیّ، عن عمرو بن الحمق قال:
دخلت علی علیّ علیه السّلام حین ضرب الضّربة بالکوفة، فقلت: لیس علیک بأس، إنّما هو خدش.
__________________________________________________
(1)- الخمیص: الضّامر البطن.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 420
قال: لعمری إنّی لمفارقکم «1»، ثمّ قال لی «2»: إلی السّبعین بلاء- قالها ثلاثا-.
قلت: فهل بعد البلاء رخاء؟ فلم یجبنی و أغمی علیه، فبکت أمّ کلثوم، فلمّا أفاق قال: لا تؤذینی یا أمّ کلثوم، فإنّک لو ترین «3» ما أری «4» لم تبک «4»، إنّ الملائکة من السّماوات السّبع بعضهم خلف بعض، و النّبیّین یقولون «5» لی: انطلق یا علیّ فما «5» أمامک خیر لک ممّا أنت فیه.
فقلت: یا أمیر المؤمنین، إنّک قلت: «إلی السّبعین بلاء» فهل بعد السّبعین رخاء؟
قال: نعم، و إنّ بعد البلاء رخاء یَمْحُوا اللَّهُ ما یَشاءُ وَ یُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْکِتابِ «6».
قال أبو حمزة: قلت لأبی جعفر علیه السّلام: إنّ علیّا علیه السّلام قال: «إلی السّبعین بلاء» و «7» کان یقول «7»: «بعد السّبعین رخاء» و قد مضت السّبعون، و لم نر رخاء؟
فقال أبو جعفر علیه السّلام: «8» یا ثابت «8»، إنّ اللّه قد کان وقّت هذا الأمر فی السّبعین، فلمّا قتل الحسین علیه السّلام [اشتدّ] غضب اللّه علی أهل الأرض، فأخّره اللّه إلی الأربعین و مائة سنة، فحدّثناکم فأذعتم الحدیث، و کشفتم القناع، «8» قناع السرّ «8» «9»، فأخّره اللّه و لم «10» یجعل له بعد ذلک وقتا «11» یَمْحُوا اللَّهُ ما یَشاءُ وَ یُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْکِتابِ.
قال أبو حمزة: قلت لأبی عبد اللّه علیه السّلام «12» ذلک، فقال: قد کان ذلک.
__________________________________________________
(1)- [فی نور الثّقلین و کنز الدّقائق: مفارقکم].
(2)- [لم یرد فی البحار و نور الثّقلین و کنز الدّقائق].
(3)- [فی نور الثّقلین و کنز الدّقائق: لن تری].
(4- 4) [لم یرد فی نور الثّقلین و کنز الدّقائق].
(5- 5) [فی نور الثّقلین و کنز الدّقائق: یا علیّ، انطلق إنّما].
(6)- سورة الرّعد: 39.
(7- 7) [فی نور الثّقلین و کنز الدّقائق: قال].
(8- 8) [لم یرد فی نور الثّقلین و کنز الدّقائق].
(9)- «و کشفتم قناع الستر» ط، ه.
(10)- [فی نور الثّقلین و کنز الدّقائق: لا].
(11)- أضاف فی م، ه «عند اللّه».
(12)- [زاد فی نور الثّقلین و کنز الدّقائق: کان].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 421
[و کذلک قال أحدهم علیهم السّلام: کذب الوقّاتون «1»] «2».
الرّاوندی، الخرائج و الجرائح، 1/ 178- 179 رقم 11- عنه: المجلسی، 42/ 223؛ الحویزی، نور الثّقلین، 2/ 513- 514؛ المشهدی القمی، کنز الدّقائق، 6/ 470
أبو صالح الحنفیّ: سمعت علیّا علیه السّلام یقول: رأیت النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله و سلم فی منامی فشکوت إلیه ما لقیت من أمّته من الأود و اللّدد و بکیت، فقال: لا تبک یا علیّ، و التفت فالتفتّ فإذا رجلان مصفّدان و إذا جلامید یرضخ بها رؤوسهما.
و روی أنّه علیه السّلام قال لأمّ کلثوم: یا بنیّة، إنّی أرانی قلّ ما أصحبکم، قالت: و کیف ذاک یا أبتاه؟ قال: إنّی رأیت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم فی منامی و هو یمسح الغبار عن وجهی و یقول: یا علیّ، لا علیک قد قضیت ما علیک؛ قالت: فما مکثنا حتّی ضرب تلک اللّیلة الضّربة.
و فی روایة أنّه قال: یا بنیّة، لا تفعلی فإنّی أری رسول اللّه یشیر إلیّ بکفّه: یا علیّ، إلینا فإن ما عندنا هو خیر لک.
ابن شهر آشوب، المناقب، 3/ 311
الحسن البصری: أنّه علیه السّلام سهر فی تلک اللّیلة و لم یخرج لصلاة اللّیل علی عادته فقالت أمّ کلثوم: ما هذا السّهر؟ قال: إنّی مقتول لو قد أصبحت، فقالت: مر جعدة فلیصلّ بالنّاس، قال: نعم، مروا جعدة لیصّل، ثمّ مرو قال: لا مفرّ من الأجل، و خرج قائلا:
خلّوا سبیل الجاهد المجاهد فی اللّه ذی الکتب و ذی المشاهد «3»
فی اللّه لا یعبد غیر الواحد و یوقظ النّاس إلی المساجد
__________________________________________________
(1)- من حاشیة نسخة م. [لم یرد فی البحار و نور الثّقلین و کنز الدّقائق].
(2)- الکلینی فی الکافی: 1/ 368 ح 1 ذیله، و النّعمانیّ فی غیبته: 293 ح 10 ذیله، و الطّوسی فی غیبته:
263 ذیله، عنه البحار: 4/ 114 ح 39، و ج 52/ 105 ح 11، و المستدرک: 12/ 300 ح 34 ذیله، بأسانیدهم عن عمرو بن الحمق، و البدخشیّ فی مفتاح النّجاة 90 «مخطوط»، و الأمر تسری فی أرجح المطالب:
655، و الحنفیّ التّرمذیّ فی کتابه المناقب المرتضویّة: 494، و روی الحدیث نقلا عن فتوحات القدس لکنّه ذکر اسم الرّاوی حبیب بن عمرو، عنهم إحقاق الحقّ: 8/ 796.
(3)- [البحار: المجاهد].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 422
روی: أنّه علیه السّلام سهر فی تلک اللّیلة فأکثر الخروج و النّظر إلی السّماء و هو یقول: و اللّه ما کذبت «1» و لا کذبت «1» و إنّها اللّیلة الّتی وعدت بها، ثمّ یعاود مضجعه؛ فلمّا طلع الفجر أتاه ابن النّبّاح و نادی: الصّلاة، فقام فاستقبله الإوزّ فصحن فی وجهه فقال: دعوهنّ فإنّهنّ صوایح تتبعها نوایح؛ و تعلّقت حدیدة علی الباب فی میزره فشدّ إزاره و هو یقول:
اشدد حیازیمک للموت فإنّ الموت لاقیکا «2»
و لا تجزع من الموت إذا حلّ بوادیکا «3»
فقد أعرف أقواما و إن کانوا صعالیکا «4»
مساریع إلی الخیر و للشرّ متاریکا «5»
ابن شهر آشوب، المناقب، 3/ 310- عنه: المجلسی، البحار، 42/ 238- 239
و فی خبر عن أمّ کلثوم بنت علیّ علیه السّلام: فانشقّ «6» القبر عن ضریح، فإذا هو بساجة «7» مکتوب علیها بالسّریانیّة: (بسم اللّه الرّحمن الرّحیم هذا قبر حفره نوح لعلیّ بن أبی طالب وصیّ محمّد صلّی اللّه علیهما قبل الطّوفان بسبعمائة سنة) فانشقّ القبر فلاندری، «8» بیت:
سلام علی قبر تضمّن حیدرا و نوحا و عنهم آدم غیر غائب
و عنها (رضی اللّه عنها) انّه لمّا دفن علیه السّلام سمع ناطق یقول: أحسن اللّه لکم العزاء فی سیّدکم و حجّة اللّه علی خلقه.
ابن شهر آشوب، المناقب، 2/ 349- عنه: المجلسی، البحار، 42/ 236
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی البحار].
(2)- [البحار: لاقیک].
(3)- [البحار: بوادیک].
(4)- [البحار: صعالیک] جمع الصّعلوک: الفقیر الضّعیف.
(5)- [البحار: منادیک].
(6)- [فی الصدر: فاشقّ].
(7)- الساجة: الطیلسان الواسع المدوّر.
(8)- [إلی هنا حکاه عنه فی البحار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 423
و کان ابن ملجم مکتوفا بین یدی علیّ رضی اللّه عنه، فنادته أمّ کلثوم بنت علیّ و هی تبکی:
أی و اللّه، ویلک قتلت أمیر المؤمنین، قال: ما قتلت إلّا أباک، قالت: إنّی لأرجو ألّا یکون علیه بأس، قال: فما لک تبکین، و اللّه لقد سممته شهرا، و لو کانت هذه الضّربة بجمیع أهل الأرض ما بقی منهم أحد.
ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 175
و لمّا ضرب ابن ملجم علیّا قال: لا یفوتنّکم الرّجل. فشدّ النّاس علیه فأخذوه، و تأخّر علیّ و قدّم جعدة بن هبیرة، و هو ابن أخته أمّ هانئ، یصلّی بالنّاس الغداة، و قال علیّ:
أحضروا الرّجل عندی. فأدخل علیه. فقال: أی عدوّ اللّه! ألم أحسن إلیک؟ قال: بلی.
قال: فما حملک علی هذا؟ قال: شحذته أربعین صباحا و سألت اللّه أن یقتل به شرّ خلقه.
فقال علیّ: لا أراک إلّا مقتولا به و لا أراک إلّا من شرّ خلق اللّه. ثمّ قال: النّفس بالنّفس، إن هلکت فاقتلوه کما قتلنی، و إن بقیت رأیت فیه رأیی، یا بنی عبد المطّلب! لا ألفینّکم تخوضون دماء المسلمین تقولون: قد قتل أمیر المؤمنین، ألا لا یقتلنّ إلّا قاتلی، انظر یا حسن إن أنا متّ من ضربتی هذه فاضربه ضربة بضربة و لا تمثّلنّ بالرّجل، فإنّی سمعت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یقول: «إیّاکم و المثلة و لو بالکلب العقور».
هذا کلّه و ابن ملجم مکتوف. فقالت له أمّ کلثوم ابنة علیّ: أی عدوّ اللّه! لا بأس علی أبی، و اللّه مخزیک! قال: فعلی من تبکین؟ و اللّه إنّ سیفی اشتریته بألف، و سممته بألف، و لو کانت هذه الضّربة بأهل مصر ما بقی منهم أحد.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 196
أنبأنا عمر بن محمّد بن طبرزد، أنبأنا أبو القاسم بن السّمرقندیّ، أنبأنا أبو بکر ابن الطّبریّ، أنبأنا أبو الحسین ابن بشران، أنبأنا أبو علیّ ابن صفوان، حدّثنا ابن أبی الدّنیا، حدّثنی هارون بن أبی یحیی، عن شیخ من قریش: إنّ علیّا لمّا ضربه ابن ملجم قال:
فزت و ربّ الکعبة.
أنبأنا عبد الوهّاب بن أبی منصور بن سکینة، أنبأنا أبو الفتح محمّد بن عبد الباقی بن سلمان، أنبأنا أحمد بن الحسین بن خیرون و أحمد بن الحسن الباقلانیّ، کلاهما إجازة قالا: أنبأنا أبو علیّ ابن شاذان، قال: قرئ علی أبی محمّد الحسن بن محمّد بن یحیی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 424
العلویّ، حدّثنی جدّی، حدّثنا أحمد بن محمّد بن یحیی، حدّثنی إسماعیل بن أبان الأزدیّ، حدّثنی فضیل بن الزّبیر، عن عمرو «1» ذی مر قال: لمّا أصیب علیّ بالضّربة دخلت علیه و قد عصب رأسه، قال: قلت: یا أمیر المؤمنین! أرنی ضربتک. قال: فحلّها، فقلت: خدش و لیس بشی‌ء، قال: إنّی مفارقکم، فبکت أمّ کلثوم من وراء الحجاب، فقال لها: اسکتی، فلو ترین ما أری لما بکیت، قال: فقلت: یا أمیر المؤمنین! ماذا تری؟
قال: هذه الملائکة و فود و النّبیّون و هذا محمّد صلی اللّه علیه و سلم یقول: یا علیّ! أبشر فما تصیر إلیه خیر ممّا أنت فیه. هذه أمّ کلثوم هی ابنة علیّ زوج عمر بن الخطّاب.
ابن الأثیر، أسد الغابة، 4/ 38- مثله الدّیاربکریّ، تاریخ الخمیس، 2/ 282
و لمّا أدخل ابن ملجم، عدوّ اللّه، علی علیّ رضی اللّه عنه، قال له الّذین أدخلوه: یا عدوّ اللّه، لا بأس علی أمیر المؤمنین. قال: فعلام تبکی إذا، أمّ کلثوم؟ و اللّه لقد ضربته ضربة لو کانت بأهل منی لوسعتهم. و لقد سقیت سیفی السّمّ حتّی لفظه، و ما کان لیخوننی.
و لمّا مثل بین یدی علیّ قال: «احبسوه، و أحسنوا إساره. فإن أعش فسأری فیه رأیی فی العفو أو القصاص. و إن أمت فقتل نفس بنفس، و لا تمثّلوا به».
البرّی، الجوهرة،/ 120
فقیل «2» فخرج یرید صلاة الصّبح «3» فأقبلن «4» الأوز یصحن فی وجهه، فقال: إنّهنّ نوایح.
فلمّا حصل فی المحراب، هجموا «5» علیه، فضربه «6» ابن ملجم «7» و هو یقول «7»: و من النّاس من
__________________________________________________
(1)- [مکانه فی تاریخ الخمیس: روی عن عمرو].
(2)- [العدد: فلمّا].
(3)- [العدد: الفجر].
(4)- [العدد: أقبلن].
(5)- [العدد: وثبوا].
(6)- [العدد: صاح].
(7- 7) [لم یرد فی العدد].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 425
یشری نفسه ابتغاء مرضات اللّه، «1» و هرب وردان و شبیب، و صاح ابن ملجم: لا حکم إلّا للّه یا ابن أبی طالب، فلمّا ضربه علی قرنه، صاح علیّ علیه السّلام «1»: لا یفوتنّکم الکلب، فشدّوا علیه فأخذوه، و قتل وردان و نجی شبیب.
و صاحت أمّ کلثوم بنت «2» علیّ علیه السّلام، و بکت و قالت: أی و اللّه «2»، لا بأس علی أبی، و اللّه یجزیک «3»، فقال: فعلی من تبکین؟! فو اللّه «4» ضربته بسیف اشتریته بألف، و سمّمته بألف «5»، فإن خاننی، أبعده اللّه، «6» و لو کانت هذه الضّربة بأهل مضر لما بقی منهم أحد.
و تأخّر علیّ علیه السّلام عن المحراب، و قدم جعدة بن هبیرة، فصلّی بالنّاس الفجر، و حمل علیّ علیه السّلام إلی القصر «7»، و قال: علیّ بالرّجل، فادخل علیه، فقال: «8» أی عدوّ اللّه، ألم أحسن إلیک؟ قال: بلی، قال: فما حملک علی هذا؟ «9» أشار علیّ علیه السّلام إلی إحسانه و حمله علی الأشقر.
و فی روایة أنّه قال له: و «9» لقد کنت أعلم أنّک قاتلی، و إنّما أحسنت إلیک لأستظهر باللّه علیک.
ثمّ قال لبنیه؛ قال «10»: یا بنیّ إن هلکت فالنّفس بالنّفس، اقتلوه کما قتلنی، و إن بقیت رأیت فیه رأیا.
و فی روایة: و إن عشت فضربة بضربة أو أعفو، «11» و فی روایة أنّ «11» زینب قالت له:
__________________________________________________
(1- 1) [العدد: الحکم للّه لا لک یا ابن أبی طالب، ثمّ ضربه علی هامته. فصاح أمیر المؤمنین علیه السّلام].
(2- 2) [العدد: أمیر المؤمنین علیه السّلام یا عدوّ اللّه].
(3)- [زاد فی العدد: و بکت].
(4)- [زاد فی العدد: لقد].
(5)- [زاد فی العدد: درهم].
(6)- [زاد فی العدد: و اللّه].
(7)- [زاد فی العدد، و یقل: حمل علی أکتاب الرّجال].
(8)- [زاد فی العدد: له: یا].
(9)- [العدد: و اللّه].
(10)- [لم یرد فی العدد].
(11- 11) [العدد: و صاحت].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 426
یا ملعون قتلت أمیر المؤمنین، قال: إنّما قتلت أباک ثمّ حبس.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواص (ط بیروت)،/ 162- عنه: رضی الدّین ابن المطهّر، العدد،/ 240- 241
قال أبو مخنف: فحدّثنی أبی، عن عبد اللّه بن محمّد الأزدیّ، قال: أدخل ابن ملجم علی علیّ علیه السّلام، و دخلت علیه فیمن دخل، فسمعت علیّا یقول: النّفس بالنّفس؛ إن أنا متّ فاقتلوه کما قتلنی، و إن سلمت رأیت فیه رأیی؛ فقال ابن ملجم: و لقد اشتریته بألف- یعنی السّیف-، و سممته بألف، فإن خاننی فأبعده اللّه! قال: فنادته أمّ کلثوم: یا عدوّ اللّه، قتلت أمیر المؤمنین! قال: إنّما قتلت أباک، قالت: یا عدوّ اللّه؛ إنّی لأرجو ألّا یکون علیه بأس، قال: فأراک إنّما تبکین علیّا إذا، و اللّه لقد ضربته ضربة لو قسمت بین أهل الأرض لأهلکتهم.
ابن أبی الحدید، شرح نهج البلاغة، 6/ 118- 119
فقال ابن ملجم لعنه اللّه: و اللّه لقد ابتعته بألف، و سممته بألف، فإن خاننی أبعده اللّه، قال: و نادته أمّ کلثوم: یا عدوّ اللّه، قتلت أمیر المؤمنین، قال: إنّما قتلت أباک، قالت:
یا عدوّ اللّه، أنّی لأرجو أن لا یکون علیه بأس، قال لها: فاراک إنّما تبکین علیّ، إذا و اللّه لقد ضربته ضربة لو قسمت بین أهل الأرض لأهلکتهم.
الکنجی، کفایة الطّالب،/ 465
فذکروا أنّ محمّد بن حنیف قال: و اللّه أنّی لأصلیّ تلک اللّیلة فی رجال کثیر من المصر قریبا من السّدّة من أوّل اللّیل إلی آخره، إذ خرج علیّ لصلاة الغداة فجعل ینادی: أیّها النّاس، الصّلاة الصّلاة، فنظرت إلی بریق السّیوف و سمعت قائلا یقول: الحکم للّه لا لک یا علیّ و لا لأصحابک، فرأیت سیفا ثمّ رأیت ثانیا و سمعت علیّا یقول: لا یفوتنّکم الرّجل، و شدّ علیه النّاس من کلّ جانب، فلم أبرح حتّی أخذ و أدخل علی علیّ، فدخلت فسمعت علیّا یقول: النّفس بالنّفس فإن هلکت فاقتلوه کما قتلنی، فإن بقیت رأیت فیه رأیی.
و دخل النّاس علی الحسن فزعین و ابن ملجم مکتوف بین یدیه، فنادت أمّ کلثوم بنت علیّ: أی عدوّ اللّه! أنّه لا بأس علی أمیر المؤمنین و اللّه مخزیک، فقال (لعنه اللّه): علی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 427
ما تبکین إذا؟ و اللّه لقد اشتریته بألف، و سممته بألف، و لو کانت هذه الضّربة بجمیع أهل المصر ما بقی منهم أحد.
الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 430- 431
و قال یونس بن بکیر: حدّثنی علیّ بن أبی فاطمة، حدّثنی الأصبغ الحنظلیّ قال: لمّا کانت اللّیلة الّتی أصیب فیها علیّ أتاه ابن النّبّاح حین طلع الفجر، یؤذنه بالصّلاة، فقام یمشی، فلمّا بلغ الباب الصّغیر، شدّ علیه عبد الرّحمان بن ملجم، فضربه، فخرجت أمّ کلثوم فجعلت تقول: ما لی و لصلاة الصّبح، قتل زوجی عمر صلاة الغداة، و قتل أبی صلاة الغداة.
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء (ط دار الفکر)، 2/ 635
و قد روی: أنّ أمّ کلثوم قالت لابن ملجم و هو واقف: و یحک! لم ضربت أمیر المؤمنین؟
قال: إنّما ضربت أباک، فقالت: إنّه لا بأس علیه، فقال: لم تبکین؟ و اللّه لقد ضربته ضربة لو أصابت أهل المصر لماتوا أجمعین، و اللّه لقد سممت هذا السّیف شهرا و لقد اشتریته بألف و سممته بألف.
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 7/ 328
و أدخل ابن ملجم مکتوفا علی علیّ، فقال: أی عدوّ اللّه، ما حملک علی هذا؟ قال:
شحذته أربعین صباحا، و سألت اللّه أن یقتل به شرّ خلقه، فقال: أراک مقتولا به؟ ثمّ قال: إن هلکت فاقتلوه کما قتلنی، و إن بقیت رأیت فیه رأیی. یا بنی عبد المطّلب، لا تحرّضوا علی دماء المسلمین و تقولوا: قتل أمیر المؤمنین، و لا تقتلوا إلّا قاتلی.
یا حسن: أنا إن متّ من ضربتی هذا، فاضربه بسیفه و لا تمثّلنّ بالرّجل، فإنّی سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله یقول: إیّاکم و المثلة.
و قالت أمّ کلثوم لابن ملجم و هو مکتوف و هی تبکی، أی عدوّ اللّه، إنّه لا بائس علی أبی، و اللّه مخزیک، قال: فعلام تبکین؟ و اللّه لقد شریته بألف و صقلته أربعین یوما، و لو کانت هذه الضّربة بأهل بلد، ما بقی منهم أحد. «1»
ابن خلدون، التّاریخ، 2/ 525
__________________________________________________
(1)- ام کلثوم دختر علی به ابن ملجم که دست بسته ایستاده بود، گریان گفت: ای دشمن خدا. به علی-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 428
و لقد کان أمیر المؤمنین علیه السّلام فی ذلک الشّهر یفطر لیلة عند الحسن علیه السّلام، و لیلة عند الحسین علیه السّلام، و لیلة عند عبد اللّه بن جعفر رضی اللّه عنه، لا یزید علی ثلاث لقم و یقول: «أحبّ أن ألقی اللّه و أنا خمیص».
فلمّا کانت اللّیلة الّتی ضرب فیها، أکثر الخروج و النّظر إلی السّماء و یقول: «و اللّه ما کذبت و إنّها اللّیلة الّتی وعد اللّه»، فلمّا کان وقت السّحر، و أذّن المؤذّن بالصّلاة خرج، فصاح به أوز کان للصّبیان فی صحن الدّار، فأقبل بعض الخدم یطردهنّ فقال: «دعوهنّ، فأنّهنّ نوائح».
فقالت ابنته زینب: «مر جعدة فلیصلّ بالنّاس».
فقال: «مروا جعدة فلیصلّ بالنّاس»، ثمّ قال: «لا مفرّ من القدر».
و أقبل یشدّ مئزره و هو یقول «1»:
أشدد حیازیمک للموت فإنّ الموت لاقیکا
و لا تجزع من الموت إذا حلّ بوادیکا
و خرج، فلمّا دخل المسجد، أقبل ینادی: الصّلاة الصّلاة. فشدّ علیه ابن ملجم (لعنه اللّه) علیه فضربه علی رأسه بالسّیف، فوقعت ضربته فی موضع الضّربة الّتی ضربه إیّاها عمرو بن عبدودّ یوم الخندق، و قبض علی عبد الرّحمان، المغیرة بن نوفل بن الحرث ابن عبد المطّلب ضربه علی وجهه فصرعه.
و أقبل به إلی الحسنین علیهما السّلام فأمر أمیر المؤمنین بحبسه و قال: «أطعموه و اسقوه، فإن
__________________________________________________
- آسیبی نخواهد رسید و خداوند تو را خوار خواهد ساخت. ابن ملجم گفت: پس برای چه می‌گریی؟
به خدا سوگند، این شمشیر را به هزار درهم خریده‌ام و چهل روز آن را آماده کرده‌ام. اگر این ضربت بر مردم شهری فرود می‌آمد، یک تن زنده نمی‌ماند.
آیتی، ترجمه العبر تاریخ ابن خلدون، 1/ 638
(1)- البیتان لأبی عمر و أحیحة بن الجلاح الأوسی الأنصاری (شاعر جاهلی) تمثّل بهما الإمام علیه السّلام و لهما ثالث و هو:
فانّ الدّرع و البی ضة یوم الرّوع یکفیکا
ذکر ذلک سبط ابن الجوزی فی تذکرة الخواص، ص 100.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 429
أعش فأنا ولیّ دمی و إن أمت فاقتلوه ضربة بضربة».
و قد صحّ الحدیث عن رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم أنّه قال: «قاتل علیّ أشقی هذه الأمّة».
و قبض لیلة الأحد، لیلة أحد و عشرین من رمضان، و له یومئذ ثلاث و ستّون سنة.
و غسله الحسن و الحسین و عبد اللّه بن العبّاس و دفن فی لیلته قبل انصراف النّاس من صلاة الصّبح.
و قد اختلف النّاس فی موضع قبره، و الصّحیح أنّه فی الموضع المشهور «1» الّذی یزار فیه الیوم.
ابن عنبة، عمدة الطالب،/ 80- 81
و قال غنم بن المغیرة: کان علیّ بن أبی طالب علیه السّلام فی شهر رمضان من السّنة الّتی قتل فیها یفطر لیلة عند الحسن و لیلة عند الحسین و لیلة عند عبد اللّه بن جعفر، لا یزید فی کلّ أکلة علی ثلاث أو أربع لقم و یقول: یأتینی أمر اللّه و أنا خمیص، إنّما هی لیال قلائل فلم یمض الشّهر حتّی قتل علیه السّلام.
فلمّا خرج لصلاة الصّبح شدّ علیه شبیب، فضربه بالسّیف فوقف سیفه بعضادة الباب، و ضربه ابن ملجم (لعنه اللّه) بسیفه فأصابه و هرب وردان، و مضی شبیب (لعنه اللّه) هاربا حتّی دخل منزله، فدخل علیه أحد بنی عمّه فقتله، و أمّا ابن ملجم فإنّ رجلا من همدان لحقه فطرح علیه قطیفة کانت فی یده ثمّ صرعه و أخذ السّیف منه و جاء به إلی أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السّلام فنظر إلیه علیّ ثمّ قال: النّفس بالنّفس إن أنا متّ فاقتلوه کما قتلنی، و إن سلمت رأیت رأیی فیه، فقال ابن ملجم (لعنه اللّه): و اللّه لقد ابتعنه بألف و سممته بألف، فإن خاننی، فأبعد اللّه مضاربه، قال: فنادته أمّ کلثوم ابنة سیّدنا علیّ
__________________________________________________
(1)- و قد دلّ علی قبره أبناؤه و هم أعرف بقبر أبیهم، فإنّ أهل البیت أدری بما فیه، و اعتمادا علی ذلک نشاهد المؤرّخین معترفین بأنّ قبره فی الموضع المشهور الیوم، و ممّن نصّ علی ذلک ابن الأثیر فی (الکامل) ج 3، ص 158، و الحمویّ فی (معجم البلدان) بمادّة النّجف و الغری، و الکنجیّ الشّافعیّ فی (کفایة الطّالب) ص 323، و ابن الصّبّاغ المالکیّ فی الفصول المهمّة، ص 138، و ابن طلحة الشّافعیّ فی (مطالب السّؤول)، ص 63، و ابن أبی الحدید فی (شرح النّهج)، ج 1، ص 364، و ج 3، ص 45، و ص 495، و سبط ابن الجوزیّ فی (التّذکرة)، ص 103.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 430
علیه السّلام: یا عدوّ اللّه، قتلت أمیر المؤمنین، فقال: إنّما قتلت أباک، قالت: یا عدوّ اللّه إنّی لأرجو أن لا یکون علیه بأس، قال لها: أراک إذا تبکین علیّ، و اللّه لقد ضربته ضربة لو قسمت بین أهل مصر ما بقی منهم أحد فأخرج من بین یدی أمیر المؤمنین و النّاس یلعنونه و یسبّونه و یقولون: یا عدوّ اللّه، ما فعلت، و ماذا أتیت، أهلکت أمّة محمّد صلّی اللّه علیه و اله و سلم قتلت خیر النّاس؟ و أنّهم لو ترکوهم به لقطعوه قطعا و هو لا ینطق لهم.
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 139، 134
قال أبو عبد اللّه [الجدلیّ]: فخرجت و دخلت [المسجد] من باب الفیل؛ و دخل أمیر المؤمنین من بابه؛ فلمّا توسّط المسجد سمعت صیاحا و جلبة و سمعت أمّ کلثوم [تقول:] ردّوا إلیّ قاتل أبی؟ [فتقدّمت] فإذا أمیر المؤمنین مستند إلی حائط المسجد و قد خضبت لحیته الدّم؟ فحمل و أدخل داره و صلّی الحسن بالنّاس فزاحمت حتّی صرت عند رأس أمیر المؤمنین؛ فدعا الحسن ابنه فقال: یا حسن. قال: لبّیک یا أمیر المؤمنین. قال: خذ أسیرک فألن وطاءه و أطب طعامه فإن أمت فضربة بضربة و إن أعش أخذت حقّی بیدی.
فقال ابن ملجم علیه اللّعنة: ما زلت یا أمیر المؤمنین عدلا فی الغضب و الرّضا [و لکن] إنّک میّت. قال: یا فاسق، و ما علمک بذلک؟ قال: یا أمیر المؤمنین، کیف لا أعلم و إنّی أسمّ السّیف منذ شهر. «1»
الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 113
__________________________________________________
(1)- در ماه مذکور، امیر مؤمنان علی رضی اللّه عنه شبی در خانه امام حسن و شبی در منزل امام حسین (رضی اللّه عنهما) افطار می‌کرد و زیاده از سه لقمه تناول نمی‌فرمود و می‌گفت: «من بیش از شبی چند مهمان شما نیستم.»
در ترجمه مستقصی از امّ موسی که سریه شاه ولایت بود، مروی است که در آن سحر که شهادت امیر مؤمنان حیدر مقرر بود، آن جناب دختر خود امّ کلثوم را گفت که: «ای دخترک من! چنان می‌بینم که این صحبت روح‌پرور در میان ما عنقریب منغّص می‌گردد و طایر نفس نفیس قفس قالب شکسته به مرافقت متوطنان ملأ اعلی می‌پیوندد.»
امّ کلثوم قطرات اشک از سحاب دیده فروبازید و گفت: «ای پدر! این چه خبر محنت اثر است و این-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 431
روی أنّ أمیر المؤمنین قال لابنته أمّ کلثوم لیلة ضرب: یا بنیّة، إنّی أرانی قلّ ما أصحبکم.
قالت: و کیف یا أبتاه؟
قال: رأیت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و هو یمسح الغبار عن وجهی و یقول: یا علیّ، لا علیک لا علیک، قضیت ما علیک.
قالت: فما مکثنا حتّی ضرب تلک اللّیلة.
و فی روایة أنّه قال: رأیت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله یشیر إلیّ بکفّه: یا علیّ إلینا إلینا، فما عندنا خیر لک.
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس و زینة المجالس، 2/ 428
قال: و روی إسماعیل بن زیاد قال: حدّثتنی أمّ موسی خادمة علیّ علیه السّلام، و ذکر حدیثا فیه: أنّه علیه السّلام قال لابنته أمّ کلثوم: یا بنیّة، إنّی أرانی قلّ ما أصحبکم، قالت: فما مکثنا إلّا ثلاثا، حتّی ضرب تلک الضّربة.
الحرّ العاملی، إثبات الهداة، 2/ 475 رقم 262
و روی السّیّد غیاث الدّین عبد الکریم بن أحمد بن طاوس الحسنیّ فی کتاب فرحة الغری قال: وجدت مرویّا عن ابن بابویه ثمّ ذکر سنده عن أمّ کلثوم بنت علیّ علیه السّلام و ذکرت حدیث موته و دفنه علیه السّلام إلی أن قال: فضرب یعنی الحسن علیه السّلام ضربة فانشقّ القبر عن ضریح فإذا هو بساجة مکتوب علیها سطران بالسّریانیّة: بسم اللّه الرّحمن الرّحیم هذا قبر قبره نوح النّبیّ لعلیّ وصیّ محمّد قبل الطّوفان بسبعمائة عام، قالت أمّ
__________________________________________________
- چه حکایت پرشور و شر؟ این نه قصه‌ای است که به گوش هوش توان شنود و نه غصه‌ای است که از نکابت آن ایمن توان بود.»
از فراق تلخ می‌گویی سخن هرچه خواهی کن و لیکن آن مکن
امیر مؤمنان گفت: «ای فرزند! به جان پیوند کدام دل است که از این اندوه پاره نیست و کدام جان است که در وقت نزول قضای ایزد تعالی بیچاره نیست؟ دوش حضرت مصطفی صلّی اللّه علیه و اله و سلم را در عالم رؤیا مشاهده کردم که به دست مبارک غبار از روی من می‌افشاند و مرا نزدیک خود می‌طلبید و می‌گفت: ای علی! به جانب ما بیا که تو را هیچ باکی نیست و آن چه بر تو واجب بود، ادا کردی.»
و روایتی آن که جناب ولایت مآب خواب خود را با حسن مجتبی رضی اللّه عنه تقریر فرمود و امام حسن متأثر شد و گریه‌وزاری کرد.
خواند امیر، حبیب السیر، 1/ 580
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 432
کلثوم: فانشقّ القبر، فلا أدری أنبش سیّدی فی الأرض أم أسری به إلی السّماء، إذا سمعت ناطقا لنا بالتّعزیة: أحسن اللّه لکم العزاء فی سیّدکم و حجّة اللّه علی خلقه.
الحرّ العاملی، إثبات الهداة، 2/ 156 رقم 695
السّیّد المرتضی فی عیون المعجزات: روی أنّ النّاس اجتمعوا حوله و أنّ أمّ کلثوم (رضی اللّه عنها) صاحت: وا أبتا، فقال عمرو بن الحمق: لیس علی أمیر المؤمنین بأس إنّما هو خدش.
فقال علیه السّلام: إنّی مفارقکم (السّاعة) «1».
و روی أنّ أمّ کلثوم (رضی اللّه عنها) بکت، فقال لها: یا بنیّة، ما یبکیک؟ لو ترین ما أری ما بکیت، إنّ ملائکة السّماوات السّبع لمواکب بعضهم خلف بعض، و کذلک النّبیّون علیهم السّلام (غلبة) «2» أراهم و هذا رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله أخذ بیدی یقول: انطلق یا علیّ فإنّ أمامک خیر ممّا أنت فیه.
ثمّ قال علیه السّلام: دعونی و أهل بیتی أعهد إلیهم، فقام النّاس إلّا قلیل من شیعته، فحمد اللّه و أثنی علیه، و صلّی علی النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله، و قال: إنّی أوصی الحسن و الحسین فاسمعوا لهما و أطیعوا أمرهما، فقال: کما أنّ «3» النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله نصّ علیهما بالإمامة [من] «4» بعدی.
و روی أنّه علیه السّلام لمّا اجتمع علیه النّاس حمد اللّه و أثنی علیه، ثمّ قال: کلّ امرئ ملاق ما یفرّ منه، و الأجل تساق إلیه النّفس، هیهات هیهات علم مکنون، و سرّ خفیّ، أمّا وصیّتی لکم فاللّه تعالی لا تشرکوا به شیئا، و لا تضیّعوا سنّة نبیّه [محمّد] «4» صلّی اللّه علیه و اله، أقیموا هذین العمودین و خلاکم ذمّ ما لم تشرکوا، ربّ رحیم، و دین قیّم، علیکم السّلام [إلی] «4» یوم اللّزام، کنت بالأمس صاحبکم، و أنا الیوم عظة لکم، و غدا مفارقکم.
__________________________________________________
(1)- لیس فی نسخة «خ».
(2)- لیس فی المصدر.
(3)- فی المصدر: أمرهما، فقد کان.
(4)- من المصدر.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 433
ثمّ أوصی [إلی] «1» الحسن و الحسین علیهما السّلام و سلّم الاسم الأعظم، و نور الحکمة، و مواریث الأنبیاء، و سلاحهم إلیهما، و قال لهما علیهم السّلام: إذا قضیت نحبی فخذا من الدّهلیز کفنی و حنوطی و الماء الّذی تغسّلانی به فإنّ جبرائیل علیه السّلام یجی‌ء بذلک من الجنّة، فغسّلانی و حنّطانی و کفّنانی و احملانی علی جملی فی تابوت و جنازة تجدانها فی الدّهلیز.
و روی أنّه علیه السّلام قال لهما علیهما السّلام: إذا فرغتما من أمری تناولا مقدّم الجنازة فإنّ مؤخّرها یحمل، فإذا وقفت الجنازة و برک الجمل، احفروا فی ذلک الموضع، فإنّکما تجدان خشبة محفورة کان نوح علیه السّلام حفرها لی فادفنانی فیها.
و روی أنّه علیه السّلام قبض لیلة الجمعة لتسع لیال بقین من شهر رمضان و هی الّتی کانت لیلة القدر، و کان عمره خمسا و ستّین [سنة] «1»، منها مع النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله خمس و ثلاثون سنة، و بعده ثلاثون سنة.
و أنّ الحسن و الحسین دخلا الدّهلیز فوجدا فیه الماء و الحنوط و الکفن کما ذکره علیه السّلام، و لمّا فرغا من شأنه تناولا مقدّم الجنازة و حمل مؤخّرها کما قال علیه السّلام و حملاها إلی مسجد الکوفة المعروف بالسّهلة، و وجدت ناقته بارکة هناک فحمل علیها و تبعوها إلی الغریّ، فوقفت النّاقة هناک، ثمّ برکت و حکّت بمشفرها الأرض، فحفرا فی ذلک المکان، فوجدت خشبة محفورة کالتّابوت، فدفن فیها حیث ما أوصی إذ کان علیه السّلام أوصی بذلک، و بأنّه یدفن بالغریّ حیث تبرک النّاقة، فإنّه دفن فیه آدم و نوح علیهما السّلام ففعل، و أنّ آدم و نوح و أمیر المؤمنین دفنوا فی قبر واحد.
و قال علیه السّلام فیما أوصی: إذا أدخلتمانی قبری و أشرجتما علیّ اللّبن فارفعا أوّل لبنة فإنّکما لن تریانی.
و روی عن أبی عبد اللّه الجدلیّ و کان فیمن حضر الوصیّة أنّه قال: سألت (الحسن) «2» عن رافع اللّبنة فقال: یا سبحان اللّه أترانی کنت أعقل ذلک.
__________________________________________________
(1)- من المصدر.
(2)- لیس فی المصدر.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 434
فقلت: هل وجدته فی القبر؟ فقال: لا و اللّه.
ثمّ قال علیه السّلام: ما من نبیّ یموت فی المغرب و یموت وصیّه فی المشرق إلّا و جمع اللّه بینهما فی ساعة واحدة «1».
السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز، 3/ 55- 57 رقم 719
«2» قالت أمّ کلثوم بنت أمیر المؤمنین صلوات اللّه علیه: لمّا کانت لیلة تسع عشرة من شهر رمضان قدّمت إلیه عند إفطاره طبقا فیه قرصان من خبز الشّعیر و قصعة فیها لبن و ملح جریش «3»، فلمّا فرغ من صلاته أقبل علی «4» فطوره، فلمّا نظر إلیه و تأمّله حرّک رأسه و بکی بکاءا شدیدا عالیا، و قال: یا بنیّة، ما ظننت أنّ بنتا تسوء أباها کما قد «5» أسأت أنت إلیّ، قالت: و ماذا یا أباه؟ قال: یا بنیّة، أتقدّمین إلی أبیک إدامین فی فرد «5» طبق «6» واحد؟ أ «6» تریدین أن یطول وقوفی غدا بین یدی اللّه عزّ و جلّ یوم القیامة أنا ارید أن أتّبع أخی و ابن عمّی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله ما قدّم إلیه إدامان فی طبق واحد إلی أن قبضه اللّه، یا بنیّة، ما من رجل طاب مطعمه و مشربه و ملبسه إلّا طال وقوفه بین یدی اللّه عزّ و جلّ یوم القیامة، یا بنیّة، إنّ الدّنیا فی حلالها حساب و فی حرامها عقاب، و قد أخبرنی حبیبی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله أنّ جبرئیل علیه السّلام نزل إلیه و معه مفاتیح کنوز الأرض و قال: یا محمّد، السّلام «7» یقرؤک السّلام و یقول لک: إن شئت صیّرت «8» معک جبال تهامة ذهبا و فضّة، و خذ هذه مفاتیح کنوز الأرض و لا ینقص ذلک من حظّک یوم القیامة، قال: یا جبرئیل، و ما یکون بعد ذلک؟ قال: الموت، فقال: إذا لا حاجة لی فی الدّنیا، دعنی أجوع یوما
__________________________________________________
(1)- عیون المعجزات: 50- 52.
(2)- [زاد فی الدّمعة: روی أبو الحسن علیّ بن عبد اللّه بن محمّد البکریّ، عن لوط بن یحیی، عن أشیاعه و أسلافه و ساق الحدیث إلی أن قال:].
(3)- الجریش: ما طحنته غیر ناعم.
(4)- [الدّمعة: إلی].
(5)- [لم یرد فی الدّمعة].
(6- 6) [لم یرد فی الدّمعة].
(7)- [الدّمعة: إنّ اللّه].
(8)- [الدّمعة: سیّرت].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 435
و أشبع یوما، فالیوم الّذی «1» أجوع فیه أتضرّع إلی ربّی و أسأله، و الیوم الّذی أشبع فیه أشکر ربیّ و أحمده، فقال له جبرئیل: وفّقت لکلّ خیر «2» یا محمّد «2».
ثمّ قال علیه السّلام: یا بنیّة، الدّنیا دار غرور و دار هوان، فمن قدّم شیئا وجده، یا بنیّة، و اللّه لا أکل شیئا «3» حتّی ترفعین أحد الإدامین، فلمّا رفعته تقدّم إلی الطّعام فأکل قرصا واحدا بالملح الجریش، ثمّ حمد اللّه و أثنی علیه ثمّ قام إلی صلاته فصلّی و لم یزل راکعا و ساجدا و مبتهلا و متضرّعا إلی اللّه سبحانه، و یکثر الدّخول و الخروج و هو ینظر إلی السّماء و هو قلق یتململ، ثمّ قرأ سورة «یس» حتّی ختمها، ثمّ رقد هنیئة و انتبه مرعوبا، و جعل یمسح وجهه بثوبه، و نهض قائما علی قدمیه و هو یقول: «2» «اللّهمّ بارک لنا فی لقائک» و یکثر من قول «2»: «لا حول و لا قوّة إلّا باللّه العلیّ العظیم» ثمّ صلّی حتّی ذهب بعض اللّیل، ثمّ جلس للتّعقیب، ثمّ نامت عیناه و هو جالس، ثمّ انتبه من نومته مرعوبا.
قالت أمّ کلثوم: کأنّی به و قد جمع أولاده و أهله و قال لهم: فی هذا الشّهر تفقدونی، إنّی «3» رأیت فی هذه اللّیلة رؤیا هالتنی و ارید أن أقصّها علیکم، قالوا: و ما هی؟ قال: إنّی رأیت السّاعة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله فی منامی و هو یقول لی: یا أبا الحسن، إنّک قادم إلینا عن قریب، یجی‌ء إلیک أشقاها فیخضب «4» شیبتک من دم رأسک، و أنا و اللّه مشتاق إلیک، و إنّک عندنا فی العشر الآخر من شهر رمضان، فهلمّ إلینا فما عندنا خیر لک و أبقی.
قال: فلمّا سمعوا کلامه ضجّوا بالبکاء و النّحیب و أبدوا العویل، فأقسم علیهم بالسّکوت فسکتوا، ثمّ أقبل «5» یوصیهم و بأمرهم بالخیر و ینهاهم عن الشّرّ، قالت أمّ کلثوم: و لم یزل تلک اللّیلة قائما و قاعدا و راکعا و ساجدا، ثمّ یخرج ساعة بعد ساعة یقلّب طرفه فی السّماء و ینظر فی الکواکب و هو یقول: و اللّه ما کذبت و لا کذبت، و إنّها اللّیلة الّتی وعدت بها، ثمّ
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی ریاض المصائب].
(2- 2) [لم یرد فی الدّمعة].
(3)- [لم یرد فی الدّمعة].
(4)- [الدّمعة: یتخضّب].
(5)- [زاد فی الدّمعة و ریاض المصائب: علیهم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 436
یعود إلی مصلّاه و یقول: اللّهمّ بارک لی فی الموت، و یکثر من قول: «إنّا للّه و إنّا إلیه راجعون»، «و لا حول و لا قوّة إلّا باللّه العلیّ العظیم» و یصلّی علی النبیّ و اله، و یستغفر اللّه کثیرا.
قالت أمّ کلثوم: فلمّا رأیته فی تلک اللّیلة قلقا متململا کثیر الذّکر و الاستغفار أرقت معه لیلتی و قلت: یا أبتاه ما لی أراک هذه اللّیلة لا تذوق طعم الرقّاد؟ قال: یا بنیّة، إنّ أباک قتل الأبطال و خاض الأهوال و ما دخل الخوف «1» له جوفا «1»، و ما دخل فی قلبی رعب أکثر ممّا دخل فی هذه اللّیلة، ثمّ قال: إنّا للّه و إنّا إلیه راجعون فقلت: یا أباه، مالک تنعی نفسک منذ اللّیلة؟ قال: یا بنیّة، قد قرب الأجل و انقطع الأمل، قالت أمّ کلثوم: فبکیت فقال لی: یا بنیّة، لا تبکین فإنّی لم أقل ذلک إلّا بما عهد إلیّ النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله، ثمّ إنّه نعس و طوی ساعة، ثمّ استیقظ من نومه و قال: یا بنیّة، إذا قرب وقت الأذان فأعلمینی، ثمّ رجع إلی ما کان علیه أوّل اللّیل من الصّلاة و الدّعاء و التّضرّع إلی اللّه سبحانه و تعالی، قالت أمّ کلثوم: فجعلت أرقب وقت الأذان، فلمّا لاح الوقت أتیته و معی إناء فیه ماء، ثمّ أیقظته، فأسبغ الوضوء و قام و لبس ثیابه و فتح بابه، ثمّ نزل إلی الدّار و کان فی الدّار إوزّ قد «2» اهدی إلی أخی الحسین علیه السّلام، فلمّا نزل خرجن وراءه و رفرفن «3» و صحن فی وجهه، و کان «4» قبل تلک اللّیلة لم یصحن، فقال علیه السّلام: لا إله إلّا اللّه، صوارخ تتبعها نوائح، و فی غداة غد یظهر القضاء، فقلت له: یا أباه، هکذا تتطیّر؟ فقال: یا بنیّة، ما منّا أهل البیت من یتطیّر و لا یتطیّر به، و لکن قول جری علی لسانی، ثمّ قال: یا بنیّة، بحقّی علیک إلّا ما أطلقتیه، فقد حبست ما لیس له لسان و لا یقدر علی الکلام إذا جاع أو عطش، فأطعمیه و اسقیه و إلّا خلّی سبیله یأکل من حشائش الأرض، فلمّا وصل إلی الباب فعالجه لیفتحه
__________________________________________________
(1- 1) [الدّمعة: فی جوفی].
(2)- [لم یرد فی الدّمعة].
(3)- [الدّمعة: فبرزن].
(4)- [الدّمعة: کنّ].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 437
فتعلّق الباب بمئزره فانحلّ مئزره حتّی سقط، فأخذه و شدّه «1» و هو یقول:
اشدد حیازیمک للموت فإنّ الموت لاقیکا و لا تجزع من الموت إذا حلّ بنادیکا
و لا تغترّ بالدّهر و إن کان یواتیکا کما أضحکک «2» الدّهر کذاک الدّهر یبکیکا
ثمّ قال: اللّهمّ بارک لنا فی الموت، اللّهم بارک لی فی لقائک، قالت أمّ کلثوم: و کنت أمشی خلفه، فلمّا سمعته یقول ذلک قلت: وا غوثاه یا أبتاه أراک تنعی نفسک منذ اللّیلة، قال: یا بنیّة، ما هو بنعاء «3» و لکنّها دلالات و علامات للموت تتبع «4» بعضها بعضا «5» فأمسکی «6» عن الجواب، ثمّ «5» فتح الباب و خرج «7».
قالت أمّ کلثوم: فجئت إلی أخی الحسن علیه السّلام فقلت: یا أخی، قد کان من أمر أبیک اللّیلة کذا و کذا، و هو قد خرج فی هذا اللّیل الغلس فالحقه، فقام الحسن بن علیّ علیه السّلام و تبعه، فلحق به قبل أن یدخل الجامع فقال: یا أباه، ما أخرجک فی هذه السّاعة و قد بقی من اللّیل ثلثه؟ فقال: یا حبیبی و یا قرّة عینی، خرجت لرؤیا رأیتها فی هذه اللّیلة «8» أهالتنی و أزعجتنی «8» و أقلقتنی، فقال له: خیرا رأیت و خیرا یکون فقصّها علیّ، فقال علیه السّلام: یا بنیّ، رأیت کأنّ جبرئیل علیه السّلام قد نزل من السّماء علی جبل أبی قبیس فتناول منه حجرین و مضی بهما إلی الکعبة و ترکهما علی ظهرها، و ضرب أحدهما علی الآخر
__________________________________________________
(1)- [الدّمعة: سدّه].
(2)- [الدّمعة: أضحک لک].
(3)- [الدّمعة: بنعی].
(4)- [الدّمعة: یتبع].
(5- 5) [ریاض المصائب: تفریع: فی انطلاقه علیه السّلام إلی المسجد و ضرب ابن ملجم اللّعین علیّا علیه السّلام فیه فی المحراب علی مفرق رأسه و شهادته به. قال أبو مخنف: إنّ علیّا توضّأ و].
(6)- [الدّمعة: فأمسکت].
(7)- [أضاف فی ریاض المصائب: إلی المسجد].
(8- 8) [الدّمعة: هالتنی و إنّه عجلنی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 438
فصارت کالرّمیم، ثمّ ذرّهما «1» فی الرّیح، فما بقی بمکّة و لا بالمدینة بیت إلّا و دخله من ذلک الرّماد، فقال له: یا أبت، و ما تأویلها؟ فقال: یا بنیّ، إن صدقت رؤیای فإنّ أباک مقتول، و لا یبقی بمکّة حینئذ و لا بالمدینة بیت إلّا و یدخله من ذلک غمّ و مصیبة من أجلی.
فقال الحسن علیه السّلام: و هل تدری متی یکون ذلک یا أبت؟ قال: یا بنیّ، إنّ اللّه یقول:
وَ ما تَدْرِی نَفْسٌ ما ذا تَکْسِبُ غَداً وَ ما تَدْرِی نَفْسٌ بِأَیِّ أَرْضٍ تَمُوتُ «2» و لکن عهد إلیّ حبیبی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله أنّه یکون فی العشر الأواخر من شهر رمضان، یقتلنی ابن ملجم المرادی، فقلت له: یا أبتاه، إذا علمت منه ذلک فاقتله، قال: یا بنیّ، لا یجوز القصاص إلّا بعد الجنایة و الجنایة لم تحصل منه، یا بنیّ لو اجتمع الثقلان الإنس و الجنّ علی أن یدفعوا ذلک لما قدروا، یا بنیّ، ارجع إلی فراشک، فقال الحسن علیه السّلام: یا أبتاه، ارید أمضی معک إلی موضع صلاتک، فقال له: أقسمت بحقّی علیک إلّا ما رجعت إلی فراشک لئلّا یتنغّص علیک نومک، و لا تعصنی فی ذلک، قال: فرجع الحسن علیه السّلام فوجد اخته امّ کلثوم قائمة خلف الباب تنتظره «3»، فدخل فأخبرها بذلک، و جلسا یتحادّثان و هما محزونان حتّی غلب علیهما النّعاس، فقاما و دخلا إلی فراشهما و ناما.
قال أبو مخنف و غیره: و سار أمیر المؤمنین علیه السّلام حتّی دخل المسجد، و القنادیل قد خمد ضوؤها، فصلّی فی المسجد «4» ورده و عقّب ساعة، ثمّ إنّه قام و صلّی رکعتین، «5» ثمّ علا «5» المئذنة و وضع سبّابتیه فی اذنیه و تنحنح ثمّ أذّن و کان علیه السّلام إذا «6» أذّن لم یبق فی بلدة الکوفة بیت «7» إلّا اخترقه صوته.
__________________________________________________
(1)- [فی الدّمعة و ریاض المصائب: ذراهما].
(2)- سورة لقمان، 34.
(3)- [ریاض المصائب: منتظره].
(4)- [أضاف فی ریاض المصائب: و تمّ].
(5- 5) [ریاض المصائب: ثمّ أنّه علا علی].
(6)- [زاد فی الدّمعة: تنحنح تضطرب الحیطان و إذا].
(7)- [لم یرد فی ریاض المصائب].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 439
قال الرّاوی: و أمّا ابن ملجم فبات «1» فی تلک اللّیلة یفکّر فی نفسه، و لا یدری ما یصنع، فتارة یعاتب نفسه و یوبّخها و یخاف من عقبی فعله، فیهمّ أن یرجع عن ذلک، و تارة یذکر قطام لعنها اللّه و حسنها و جمالها و کثرة مالها فتمیل نفسه إلیها، فبقی عامّة لیله یتقلّب علی فراشه و هو یترنّم «2» بشعره ذلک إذا «2» أتته الملعونة و نامت معه فی فراشه، و قالت له: یا هذا من یکون علی «3» هذا العزم یرقد؟ فقال لها: و اللّه إنّی أقتله لک السّاعة، فقالت: اقتله و ارجع إلیّ قریر العین مسرورا، و افعل ما ترید فإنّی منتظرة لک، فقال لها:
بل أقتله و أرجع إلیک سخین العین «4» محزونا منحوسا محسورا «4»، فقالت: أعوذ باللّه من تطیّرک الوحش، قال: فوثب الملعون کأنّه الفحل من الإبل، قال: هلمّی إلیّ بالسّیف، ثمّ إنّه اتّزر بمئزر و اتّشح بإزار، و جعل السّیف تحت الإزار مع بطنه، و قال: افتحی لی الباب ففی هذه السّاعة أقتل لک علیّا، فقامت فرحة مسرورة و قبّلت صدره، و بقی یقبّلها و یترشّفها «5» ساعة «3»، ثمّ راودها «6» عن نفسها فقالت له: هذا علیّ أقبل إلی الجامع و أذّن، فقم إلیه فاقتله ثمّ عد إلیّ فها أنا «7» منتظرة رجوعک، فخرج من الباب و هی خلفه تحرّضه بهذه الأبیات:
أقول إذا ماحیّة أعیت الرّقّا و کان ذعاف الموت منه شرابها
رسسنا «8» إلیها فی الظّلام ابن ملجم همام إذا ما الحرب شبّ لهابها
فخذها «9» علیّ! فوق رأسک ضربة بکفّ سعید سوف یلقی ثوابها
__________________________________________________
(1)- [الدّمعة: فیأتی].
(2- 2) [الدّمعة: بقوله: فبینما هو علی هذه الحالة إذ].
(3)- [لم یرد فی الدّمعة].
(4- 4) [فی الدّمعة: منحوسا محسورا، و فی ریاض المصائب: منحوسا].
(5)- [ریاض المصائب: و یرشّفها].
(6)- [ریاض المصائب: راودته].
(7)- [أضاف فی ریاض المصائب: ذا].
(8)- فی (م) و (خ) و [ریاض المصائب]: دسسنا، و [الدّمعة: لامسنا].
(9)- [ریاض المصائب: فخذه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 440
قال الرّاوی: فالتفت إلیها و قال لها: أفسدت «1» و اللّه الشّعر فی هذا البیت الآخر، قالت:
و لم ذاک؟ قال لها «1»: هلّا قلت: «بکفّ شقّی سوف یلقی عقابها».
قال مصنّف هذا الکتاب (قدّس روحه): هذا الخبر غیر صحیح، بل إنّا کتبناه کما وجدناه، و الرّوایة الصّحیحة أنّه بات فی المسجد و معه رجلان: أحدهما شبیب بن بجرة «2» و الآخر وردان «3» بن مجالد، یساعدانه علی قتل علیّ علیه السّلام، فلمّا أذّن علیه السّلام و نزل من المئذنة و جعل یسبّح اللّه و یقدّسه و یکبّره و یکثر من الصّلاة علی النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله، قال الرّاوی: و کان من کرم أخلاقه علیه السّلام أنّه یتفقّد النّائمین فی المسجد و یقول للنّائم: الصّلاة یرحمک اللّه الصّلاة «4»، قم إلی الصّلاة المکتوبة علیک، ثمّ یتلو علیه السّلام: إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهی عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ «5» ففعل ذلک کما کان یفعله علی مجاری عادته مع النّائمین فی المسجد، حتّی إذا بلغ إلی الملعون فرآه نائما علی وجهه قال له: یا هذا، قم من نومک هذا فإنّها نومة یمقتها اللّه، و هی نومة الشّیطان و نومة أهل النّار، بل «6» نم علی یمینک فإنّها نومة العلماء أو علی یسارک فإنّها نومة الحکماء، أو علی ظهرک فإنّها نومة الأنبیاء «6».
قال: فتحرّک الملعون کأنّه «4» یرید أن یقوم و هو من مکانه لا یبرح فقال له أمیر المؤمنین علیه السّلام: لقد «4» همّمت بشی‌ء تکاد السّماوات یتفطّرن منه و تنشقّ الأرض و تخرّ الجبال هدّا، و لو شئت لأنبأتک بما تحت ثیابک، ثمّ ترکه و عدل عنه إلی محرابه، و قام قائما یصلّی، و کان علیه السّلام یطیل الرّکوع و السّجود فی الصّلاة کعادته فی الفرائض و النّوافل حاضرا قبله، فلمّا أحسّ به فنهض الملعون مسرعا و أقبل یمشی حتّی وقف بإزاء الأسطوانة الّتی کان الإمام علیه السّلام یصلّی علیها، فأمهله حتّی صلّی الرّکعة الاولی و رکع و سجد السّجدة الاولی
__________________________________________________
(1- 1) [ریاض المصائب: الشّعر].
(2)- فی الأصل: بحیرة، و هو تصحیف.
(3)- [الدّمعة: دردان].
(4)- [لم یرد فی ریاض المصائب].
(5)- سورة العنکبوت: 45.
(6- 6) [لم یرد فی ریاض المصائب].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 441
منها و رفع رأسه «1»، فعند ذلک أخذ السّیف و هزّه، ثمّ ضربه علی رأسه المکرّم الشّریف، فوقعت الضّربة علی الضّربة الّتی ضربه عمرو بن عبدودّ العامریّ، ثمّ أخذت الضّربة إلی «2» مفرق رأسه إلی موضع السّجود «3»، فلمّا أحسّ الإمام بالضّرب لم یتأوّه و صبر و احتسب، و وقع علی وجهه و لیس عنده أحد قائلا: بسم اللّه و باللّه و علی ملّة رسول اللّه «4»، ثمّ صاح و قال: «5» قتلنی ابن ملجم «5» قتلنی اللّعین ابن الیهودیّة فزت و ربّ الکعبة، أیّها النّاس لا یفوتنّکم ابن ملجم، و سار السمّ فی رأسه و بدنه و ثار جمیع من فی المسجد فی طلب الملعون، و ماجوا بالسّلاح فما کنت أری إلّا صفق الأیدی علی الهامات و علوّ الصّرخات، و کان ابن ملجم ضربه ضربة خائفا مرعوبا، ثمّ ولّی هاربا و خرج من المسجد، و أحاط النّاس بأمیر المؤمنین علیه السّلام و هو فی محرابه یشدّ الضّربة و یأخذ التّراب و یضعه علیها. ثمّ تلا قوله تعالی: مِنْها خَلَقْناکُمْ وَ فِیها نُعِیدُکُمْ وَ مِنْها نُخْرِجُکُمْ تارَةً أُخْری «6» ثمّ قال علیه السّلام:
جاء أمر اللّه و صدق رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله ثمّ إنّه لمّا ضربه الملعون ارتجّت الأرض و ماجت البحار و السّماوات، و اصطفقت أبواب الجامع.
قال: و ضربه اللّعین شبیب بن بجرة فأخطأه و وقعت الضّربة فی الطّاق.
قال الرّاوی: فلمّا سمع النّاس الضجّة ثار إلیه کلّ من کان فی المسجد، و صاروا یدورون و لا یدرون أین یذهبون؟ من شدّة الصّدمة و الدّهشة، ثمّ أحاطوا بأمیر المؤمنین علیه السّلام و هو یشدّ رأسه بمئزره، و الدّم یجری علی وجهه و لحیته، و قد خضبت بدمائه «7» و هو یقول: هذا
__________________________________________________
(1)- [زاد فی الدّمعة: و سجد السّجدة الثّانیة].
(2)- [لم یرد فی ریاض المصائب].
(3)- [أضاف فی ریاض المصائب: و ضربه شبیب بن بجر فأخطأه و وقعت الضّربة فی الطّاق].
(4)- [زاد فی الدّمعة: هذا ما وعدنا اللّه و رسوله و صدق اللّه و رسوله].
(5- 5) [لم یرد فی ریاض المصائب].
(6)- سورة طه: 55.
(7)- [ریاض المصائب: بدمه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 442
ما وعد «1» اللّه و رسوله و صدق اللّه و رسوله «2».
قال الرّاوی: فاصطفقت أبواب «3» الجامع، و ضجّت الملائکة فی السّماء بالدّعاء، و هبّت ریح عاصف سوداء مظلمة، و نادی جبرئیل علیه السّلام بین السّماء و الأرض بصوت یسمعه کلّ مستیقظ: «تهدّمت و اللّه أرکان الهدی، و انطمست و اللّه نجوم السّماء و أعلام التّقی، و انفصمت «4» و اللّه العروة الوثقی، قتل ابن عمّ محمّد المصطفی، قتل الوصیّ المجتبی، قتل علیّ المرتضی، قتل و اللّه سیّد الأوصیاء، قتله أشقی الأشقیاء»، قال: فلمّا سمعت امّ کلثوم نعی جبرئیل فلطمت علی وجهها و خدّها و شقّت جیبها و صاحت: وا أبتاه، وا علیّاه، وا محمّداه، وا سیّداه، ثمّ أقبلت إلی أخویها الحسن و الحسین فأیقظتهما و قالت لهما: «5» لقد قتل أبوکما، فقاما یبکیان، فقال لها الحسن علیه السّلام: یا اختاه، کفّی عن البکاء حتّی نعرف صحّة الخبر کیلا تشمت الأعداء، فخرجا فإذا النّاس ینوحون و ینادون: وا إماماه، وا أمیر المؤمنیناه، قتل و اللّه إمام عابد مجاهد لم یسجد لصنم، کان أشبه النّاس برسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله، فلمّا سمع الحسن و الحسین علیهما السّلام صرخات النّاس نادیا: وا أبتاه، وا علیّاه، لیت الموت أعدمنا الحیاة، فلمّا وصلا الجامع و دخلا وجدا جعدة بن هبیرة و معه جماعة من النّاس، و هم یجتهدون أن یقیموا الإمام فی المحراب لیصلّی بالنّاس، فلم یطق علی النّهوض و تأخّر عن الصفّ و تقدّم الحسن علیه السّلام فصلّی بالنّاس و أمیر المؤمنین علیه السّلام یصلّی إیماءا من جلوس، و هو یمسح الدّم عن وجهه الشّریف، یمیل تارة و یسکن اخری، و الحسن علیه السّلام ینادی:
وا انقطاع ظهراه یعزّ و اللّه علیّ أن أراک «6» هکذا، ففتح عینه و قال: یا بنیّ لا جزع «7» علی
__________________________________________________
(1)- [ریاض المصائب: ما وعدنا]. (2)- [أضاف فی ریاض المصائب: و انّه علیه السّلام یأخذ التّراب و یضعه علیها ثمّ تلی قوله تعالی: مِنْها خَلَقْناکُمْ وَ فِیها نُعِیدُکُمْ وَ مِنْها نُخْرِجُکُمْ تارَةً أُخْری].
(3)- [أضاف فی ریاض المصائب: المسجد].
(4)- [ریاض المصائب: و انقمصت].
(5)- [زاد فی البحار: و اللّه].
(6)- [الدّمعة: تراک].
(7)- [ریاض المصائب: لا تجزع].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 443
أبیک بعد الیوم، هذا جدّک محمّد المصطفی وجدّتک خدیجة الکبری و امّک فاطمة الزّهراء و الحور العین محدقون منتظرون قدوم أبیک، فطب نفسا و قرّ عینا و کفّ عن البکاء، فإنّ الملائکة قد ارتفعت أصواتهم إلی السّماء.
قال: ثمّ إنّ الخبر شاع فی جوانب الکوفة و انحشر «1» النّاس حتّی المخدّرات خرجن من خدورهنّ إلی الجامع ینظرن «2» إلی علیّ بن أبی طالب علیه السّلام، فدخل «3» النّاس الجامع فوجدوا الحسن و رأس أبیه فی حجره، و قد غسل الدّم عنه و شدّ «4» الضّربة و هی بعد «4» تشخب دما، و وجهه قد زاد بیاضا بصفرة، و هو یرمق السّماء بطرفه و لسانه یسبّح اللّه یوحّده «5» و هو یقول: «أسألک یا ربّ الرّفیع الأعلی» فأخذ الحسن علیه السّلام رأسه فی حجره «5» فوجده «6» مغشیّا علیه، فعندها «7» بکی بکاء شدیدا و جعل یقبّل وجه أبیه و ما بین عینیه و موضع سجوده، فسقط من دموعه قطرات علی وجه أمیر المؤمنین علیه السّلام، ففتح عینیه فرآه باکیا، فقال له: یا بنیّ، یا حسن، ما هذا البکاء؟ «8» یا بنیّ، لا روع «9» علی أبیک بعد الیوم، هذا جدّک محمّد المصطفی و خدیجة و فاطمة و الحور العین محدقون منتظرون قدوم أبیک، فطب نفسا و قرّ عینا، و اکفف عن البکاء فإنّ الملائکة قد ارتفعت أصواتهم إلی السّماء «8» «10»، یا بنیّ، أتجزع علی أبیک و غدا تقتل بعدی مسموما «11» مظلوما؟ و یقتل أخوک بالسّیف
__________________________________________________
(1)- [ریاض المصائب: و انتشر].
(2)- [الدّمعة: ینظرون، و فی ریاض المصائب: ینظر].
(3)- [ریاض المصائب: فتدخل].
(4- 4) [فی الدّمعة: المضربة و هی بعد ما، و فی ریاض المصائب: الضّربة و هی بعده].
(5- 5) [لم یرد فی ریاض المصائب].
(6)- [لم یرد فی الدّمعة و فی العوالم ج 16 مکانه: فی بعض الکتب المعتبرة: عن أمّ کلثوم بنت علیّ علیه السّلام و قد مرّ فی خبر وفاة أمیر المؤمنین علیه السّلام: إنّه أخذ الحسن علیه السّلام رأس أمیر المؤمنین علیه السّلام فی حجره فوجده ...].
(7)- [ریاض المصائب: فعنده].
(8- 8) [لم یرد فی ریاض المصائب].
(9)- [العوالم: لا تجزع].
(10)- [إلی هنا حکاه عنه فی العوالم، 16/ 270 رقم 1].
(11)- [ریاض المصائب: بالسّم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 444
هکذا، و تلحقان بجدّکما و أبیکما و امّکما، فقال له الحسن علیه السّلام: یا أبتاه، ما تعرّفنا من قتلک و من فعل بک هذا؟ قال: قتلنی ابن الیهودیّة عبد الرّحمان بن ملجم المرادیّ، فقال:
یا أباه «1»، من أیّ طریق مضی «2»؟ قال: لا یمضی أحد فی طلبه فإنّه سیطلع علیکم من هذا الباب- و أشار بیده الشّریفة إلی باب کندة- قال: و لم یزل السّم یسری فی رأسه و بدنه، ثمّ اغمی علیه ساعة «3» و النّاس ینتظرون قدوم الملعون من باب کندة، فاشتغل النّاس «3» بالنظّر إلی الباب، و یرتقبون «4» قدوم الملعون، و قد غصّ المسجد بالعالم ما بین باک و محزون، فما کان إلّا ساعة و إذا بالصّیحة قد ارتفعت و زمرة من النّاس و قد جاؤوا بعدوّ اللّه ابن ملجم مکتوفا، و هذا یلعنه و هذا یضربه «5»، قال: «6» فوقع النّاس بعضهم علی بعض ینظرون إلیه، فأقبلوا باللّعین مکتوفا و هذا یلعنه و هذا یضربه «6»، و هم ینهشون لحمه بأسنانهم و یقولون له: یا عدوّ اللّه، ما فعلت؟ أهلکت امّة محمّد و قتلت خیر النّاس، و إنّه لصامت و بین یدیه رجل یقال له حذیفة النّخعیّ، بیده سیف مشهور «7»، و هو یردّ النّاس عن قتله، و هو یقول: هذا قاتل الإمام علیّ علیه السّلام حتّی أدخلوه «8» المسجد.
قال محمّد بن الحنفیّة: ثمّ إنّ أبی علیه السّلام قال: احملونی إلی موضع مصلّای فی منزلی، قال: فحملناه إلیه و هو مدنف و النّاس حوله، و هم فی أمر عظیم باکین محزونین، قد أشرفوا علی الهلاک من شدّة «9» البکاء و النّحیب، ثمّ التفت إلیه الحسین علیه السّلام و هو یبکی، فقال له: یا أبتاه من لنا بعدک؟ لا «10» کیومک إلّا یوم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله من أجلک تعلّمت
__________________________________________________
(1)- [الدّمعة: یا أبتاه].
(2)- [ریاض المصائب: نمضی].
(3- 3) [ریاض المصائب: تفریع: فی أخذ ابن ملجم اللّعین و إتیانه بالمسجد لحضرة علی علیه السّلام فی کتاب العوالم قال: إنّ الناس کانوا مشغولین].
(4)- [ریاض المصائب: یترقّبون].
(5)- [زاد فی الدّمعة: و هذا یبصق فی وجهه].
(6- 6) [لم یرد فی ریاض المصائب].
(7)- [الدّمعة: مشهود].
(8)- [الدّمعة: دخلوه].
(9)- [لم یرد فی ریاض المصائب].
(10)- [الدّمعة: لا یوم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 445
البکاء، یعزّ و اللّه علیّ أن أراک هکذا، فناداه علیه السّلام فقال: یا حسین، یا أبا عبد اللّه، أدن منّی، فدنا منه و قد قرحت أجفان عینیه من البکاء، فمسح الدّموع من عینیه و وضع یده علی قلبه و قال له: یا بنیّ، ربط اللّه قلبک بالصّبر، و أجزل لک و لإخوتک «1» عظیم الأجر، فسکّن روعتک و اهدأ من بکائک، فإنّ اللّه قد آجرک علی عظیم مصابک، ثمّ ادخل علیه السّلام إلی حجرته و جلس «2» فی محرابه «2».
قال الرّاوی: و أقبلت زینب و امّ کلثوم حتّی جلستا معه علی فراشه، و أقبلتا تندبانه و تقولان: یا أبتاه، من للصّغیر حتّی یکبر؟ و من للکبیر بین الملأ؟ یا أبتاه، حزننا علیک طویل، و عبرتنا لا ترقأ «3»، قال: فضجّ النّاس من وراء الحجرة «4» بالبکاء و النّحیب، و فاضت دموع أمیر المؤمنین علیه السّلام عند ذلک، و جعل یقلّب طرفه «5» و ینظر إلی أهل «6» بیته و أولاده، ثمّ دعا الحسن و الحسین علیهما السّلام و جعل یحضّنهما و یقبّلهما، ثمّ اغمی علیه ساعة طویلة و أفاق، و کذلک کان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله یغمی علیه ساعة طویلة «6» و یفیق اخری، لأنّه صلّی اللّه علیه و اله کان مسموما، فلمّا أفاق ناوله الحسن «7» علیه السّلام قعبا من لبن، فشرب منه قلیلا ثمّ نحّاه عن فیه و قال: احملوه إلی أسیرکم، ثمّ قال للحسن «7» علیه السّلام: بحقّی علیک یا بنیّ إلّا ما طیّبتم «8» مطعمه و مشربه، و ارفقوا به إلی حین موتی، «2» و تطعمه ممّا تأکل و تسقیه ممّا تشرب «2» حتّی تکون أکرم منه، فعند ذلک حملوا إلیه اللّبن و أخبروه بما قال أمیر المؤمنین علیه السّلام فی حقّه، فأخذ اللّعین و شربه «9».
__________________________________________________
(1)- [فی الدّمعة و ریاض المصائب: و لآخرتک].
(2- 2) [لم یرد فی ریاض المصائب].
(3)- رقأ الدّمع: جفّ و انقطع. [الدّمعة: لا ترقی، و لم یرد فی ریاض المصائب].
(4)- [ریاض المصائب: الحجرات].
(5)- [ریاض المصائب: طرفیه].
(6)- [لم یرد فی ریاض المصائب].
(7)- [ریاض المصائب: الحسین].
(8)- [الدّمعة: طبتم].
(9)- [أضاف فی ریاض المصائب: تفریع: فی ذکر حبسهم ابن ملجم اللّعین فی بیت من البیوت و مجی‌ء النّاس لعیادة إمامهم علیه السّلام فی تلک الأوقات فی العوالم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 446
قال: و لمّا حمل أمیر المؤمنین علیه السّلام «1» إلی منزله جاؤوا باللّعین مکتوفا إلی بیت من بیوت القصر فحبسوه فیه، فقالت له امّ کلثوم و هی تبکی: یا ویلک، أمّا أبی فإنّه لا بأس علیه، و «2» إنّ اللّه مخزیک «2» فی الدّنیا و الآخرة، و إنّ مصیرک إلی النّار خالدا فیها، فقال لها ابن ملجم لعنه اللّه: ابکی إن کنت باکیة فو اللّه لقد اشتریت سیفی هذا بألف و سممته بألف، و لو کانت ضربتی هذه لجمیع أهل الکوفة ما نجا منهم أحد. «3» و فی ذلک یقول الفرزدق:
فلا غرو للأشراف إن ظفرت بها «4» ذئاب الأعادی من فصیح و أعجمیّ
فحربة وحشیّ سقت حمزة الردی و حتف علیّ من حسام ابن ملجم «3»
قال محمّد بن الحنفیّة رضی اللّه عنه: و بتنا لیلة عشرین من شهر رمضان مع أبی و قد نزل السّمّ إلی قدمیه، و کان یصلّی تلک اللّیلة من جلوس، و لم یزل یوصینا بوصایاه و یعزّینا «5» عن نفسه و یخبرنا بأمره و تبیانه «6» إلی حین طلوع الفجر، فلمّا أصبح استأذن النّاس علیه، فأذن لهم بالدّخول، فدخلوا علیه و أقبلوا یسلّمون علیه، و هو یردّ علیهم السّلام، ثمّ قال: أیّها النّاس اسألونی «7» قبل أن تفقدونی و خفّفوا سؤالکم لمصیبة إمامکم، قال: فبکی النّاس عند ذلک بکاءا شدیدا، و أشفقوا أن یسألوه تخفیفا عنه، فقام إلیه حجر بن عدیّ الطائیّ و قال:
فیا أسفی علی المولی التّقیّ أبو «8» الأطهار حیدرة الزّکیّ
لأنّکم بیوم الحشر ذخری و أنتم عترة الهادی النّبیّ
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی ریاض المصائب: من المسجد].
(2- 2) [الدّمعة: و أمّا أنت فإنّ اللّه یخزیک].
(3- 3) [لم یرد فی ریاض المصائب].
(4)- کذا فی النسخ، و الظّاهر: فلا عز للأشرف.
(5)- [ریاض المصائب: و یقرّبنا].
(6)- [لم یرد فی الدّمعة].
(7)- [فی الدّمعة و ریاض المصائب: سلونی].
(8)- [ریاض المصائب: أبی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 447
فلمّا بصر به و سمع شعره قال له: کیف لی بک إذا دعیت إلی البراءة منّی، فما عساک أن تقول؟ فقال: و اللّه یا أمیر المؤمنین لو قطعت بالسّیف إربا إربا و اضرم لی «1» النّار و القیت فیها لآثرت ذلک علی البراءة منک، فقال: وفّقت «2» لکلّ خیر یا حجر، جزاک اللّه خیرا عن أهل بیت نبیّک. ثمّ قال: هل من شربة من لبن؟ فأتوه بلبن فی قعب، فأخذه و شربه کلّه، فذکر الملعون ابن ملجم و أنّه لم یخلّف له شیئا، فقال علیه السّلام: «و کان أمر اللّه قدرا مقدورا» اعلموا أنّی شربت الجمیع و لم أبق لأسیرکم شیئا من هذا، ألا و إنّه آخر رزقی من الدّنیا، فباللّه علیک یا بنیّ إلّا ما «3» أسقیته مثل ما شربت، فحمل إلیه ذلک فشربه.
قال محمّد بن الحنفیّة رضی اللّه عنه: لمّا کانت لیلة إحدی و عشرین «4» و أظلم اللّیل و هی اللّیلة الثّانیة من الکائنة «4» جمع أبی أولاده و أهل بیته و ودّعهم «5»، ثمّ قال لهم: اللّه خلیفتی علیکم و هو حسبی و نعم الوکیل، «6» و أوصاهم الجمیع منهم بلزوم الإیمان و الأدیان و الأحکام الّتی أوصاه بها رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله فمن ذلک ما نقل عنه علیه السّلام أنّه أوصی به الحسن و الحسین علیهما السّلام لمّا ضربه الملعون ابن ملجم، و هی هذه: «اوصیکما بتقوی اللّه» و ساقها إلی آخر ما مرّ «6» بروایة السّیّد الرّضیّ.
قال: ثمّ تزاید و لوج «7» السّمّ فی جسده الشّریف، حتّی نظرنا إلی قدمیه و قد احمرّتا جمیعا، فکبر ذلک علینا و أیسنا منه، «8» ثمّ أصبح ثقیلا، فدخل النّاس علیه، فأمرهم و نهاهم و أوصاهم، ثمّ عرضنا علیه المأکول و المشروب فأبی أن یشرب «8» فنظرنا إلی شفتیه و هما یختلجان بذکر اللّه تعالی، و جعل جبینه یرشح «9» عرقا و هو یمسحه بیده قلت:
__________________________________________________
(1)- [ریاض المصائب: فی].
(2)- [ریاض المصائب: رقّعت].
(3)- [ریاض المصائب: من].
(4- 4) [لم یرد فی ریاض المصائب].
(5)- [لم یرد فی ریاض المصائب].
(6- 6) [ریاض المصائب: و أمرهم و أوصاهم بجمیع الأحکام التی وصّاها بها رسول اللّه].
(7)- [ریاض المصائب: و برج].
(8- 8) [ریاض المصائب: قال: ثمّ عرضنا علیه المأکول فأبی].
(9)- [ریاض المصائب: یرشق].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 448
یا أبت، أراک تمسح جبینک، فقال: یا بنیّ، «1» إنّی سمعت جدّک رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله یقول «1»: إنّ المؤمن إذا نزل به الموت «2» ودنت وفاته عرق جبینه و صار کاللؤلؤ الرطب و سکن أنینه، ثمّ قال: یا أبا عبد اللّه و یا عون «2»، ثمّ نادی أولاده کلّهم بأسمائهم صغیرا و کبیرا واحدا بعد واحد، و جعل «3» یودّعهم و یقول: اللّه خلیفتی علیکم «1» أستودعکم اللّه «1» و هم یبکون، فقال له الحسن علیه السّلام: یا أبه، ما دعاک إلی هذا؟ فقال له: یا بنیّ، إنّی رأیت جدّک رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله فی منامی قبل هذه الکائنة بلیلة، فشکوت إلیه ما أنا فیه «3» من التذلّل و الأذی من هذه الامّة، فقال لی: ادع علیهم، فقلت: اللّهمّ أبدلهم بی شرّا منّی و أبدلنی بهم خیرا منهم، فقال لی: قد استجاب اللّه دعاک «4»، سینقلک إلینا بعد ثلاث، و قد مضت الثلاث: یا أبا محمّد، اوصیک- و یا «5» أبا عبد اللّه- خیرا، فأنتما «6» منّی و أنا منکما «3»، ثمّ التفت إلی أولاده الّذین من غیر فاطمة علیها السّلام و أوصاهم أن لا یخالفوا أولاد فاطمة یعنی الحسن و الحسین علیهما السّلام.
ثمّ قال: أحسن اللّه لکم العزاء، ألا و إنّی منصرف عنکم، و راحل فی لیلتی هذه، و لا حق بحبیبی محمّد صلّی اللّه علیه و اله کما وعدنی، فإذا أنا متّ یا أبا محمّد فغسّلنی و کفّنّی و حنّطنی ببقیّة حنوط جدّک رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله فإنّه من کافور الجنّة جاء به جبرئیل علیه السّلام إلیه، ثمّ ضعنی علی سریری، و لا یتقدّم أحد منکم مقدّم «3» السّریر، و احملوا مؤخّره و اتّبعوا مقدّمه، فأیّ موضع وضع المقدّم فضعوا المؤخّر، فحیث قام سریری فهو موضع قبری، ثمّ تقدّم یا أبا محمّد و صلّ علیّ یا بنیّ یا حسن و کبّر علیّ سبعا، و اعلم أنّه لا یحلّ ذلک علی أحد غیری إلّا علی رجل یخرج فی آخر الزّمان اسمه القائم المهدیّ، من ولد أخیک الحسین یقیم
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی ریاض المصائب].
(2- 2) [ریاض المصائب: عرق جبینه و سکن أنینه].
(3)- [لم یرد فی ریاض المصائب].
(4)- [أضاف فی ریاض المصائب: إنّ اللّه].
(5)- [لم یرد فی الدّمعة].
(6)- [فی ریاض المصائب: فإنّکما].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 449
اعوجاج الحقّ، فإذا أنت صلّیت علیّ یا حسن فنحّ السّریر عن موضعه، ثمّ اکشف التّراب عنه فتری قبرا محفورا و لحدا مثقوبا و ساجة منقوبة «1»، فأضجعنی فیها، فإذا أردت الخروج من قبری فافتقدنی فإنّک لا تجدنی، و إنّی لا حق بجدّک رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و اعلم یا بنیّ ما من نبیّ یموت و إن کان مدفونا بالمشرق و یموت وصیّه بالمغرب إلّا و یجمع اللّه عزّ و جلّ بین روحیها و جسدیهما، ثمّ یفترقان، فیرجع کلّ واحد منهما إلی موضع قبره و إلی موضعه «2» الّذی حطّ فیه، ثمّ أشرج «3» اللّحد «4» باللّبن و أهل التّراب علیّ ثمّ غیّب قبری، ثمّ یا بنیّ بعد ذلک إذا أصبح الصّباح «5» أخرجوا تابوتا إلی ظهر «5» الکوفة «6» علی ناقة، و امر بمن یسیّرها «7» بما علیها «7» کأنّها ترید المدینة، بحیث یخفی علی العامّة موضع قبری الّذی تضعنی فیه، و کأنّی بکم و قد خرجت علیکم الفتن من ههنا و ههنا فعلیکم بالصّبر فهو محمود العاقبة.
ثمّ قال: یا أبا محمّد و یا أبا عبد اللّه کأنّی بکما و قد خرجت علیکما من بعدی الفتن «8» من ههنا «8»، فاصبرا حتّی یحکم اللّه و هو خیر الحاکمین. ثمّ قال: یا أبا عبد اللّه، أنت شهید هذه الامّة، فعلیک بتقوی اللّه و الصّبر علی بلائه، ثمّ اغمی علیه ساعة و أفاق و قال: هذا رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و عمّی حمزة و أخی جعفر و أصحاب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و کلّهم یقولون: عجّل قدومک علینا فإنّا إلیک مشتاقون، ثمّ أدار عینیه فی أهل بیته کلّهم و قال:
أستودعکم اللّه «7» جمیعا سدّدکم اللّه جمیعا «7» حفظکم اللّه جمیعا، خلیفتی علیکم اللّه و کفی باللّه خلیفة، ثمّ قال: و علیکم السّلام یا رسل ربّی، ثمّ قال: لِمِثْلِ هذا فَلْیَعْمَلِ الْعامِلُونَ
__________________________________________________
(1)- [الدّمعة: منقورا].
(2)- [ریاض المصائب: الموضع].
(3)- شرج الحجارة: یضدها و ضم بعضها إلی بعض.
(4)- [ریاض المصائب: اللّبن].
(5- 5) [ریاض المصائب: أخرج تابوتا إلی ظاهر].
(6)- فی (خ) و (ت): ظاهر الکوفة.
(7- 7) [لم یرد فی ریاض المصائب].
(8- 8) [ریاض المصائب: فهذه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 450
إِنَّ اللَّهَ مَعَ الَّذِینَ اتَّقَوْا وَ الَّذِینَ هُمْ مُحْسِنُونَ و عرق جبینه و هو یذکر اللّه کثیرا، «1» و ما زال‌یذکر اللّه کثیرا و یتشهّد الشّهادتین، ثمّ «1» استقبل القبلة و غمض عینیه و مدّ رجلیه و یدیه و قال: أشهد أن لا إله إلّا اللّه وحده لا شریک له و أشهد أنّ محمّدا عبده و رسوله، ثمّ قضی نحبه علیه السّلام، و کانت وفاته فی لیلة إحدی و عشرین من شهر رمضان، و کانت لیلة الجمعة سنة أربعین من الهجرة.
«2» قال: فعند ذلک صرخت زینب بنت علیّ علیه السّلام و امّ کلثوم و جمیع نسائه، و قد شقّوا الجیوب و لطموا الخدود، و ارتفعت الصّیحة فی القصر، فعلم أهل الکوفة أنّ أمیر المؤمنین علیه السّلام قد قبض، فأقبل النّساء و الرّجال یهرعون أفواجا أفواجا، و صاحوا صیحة عظیمة، فارتجّت الکوفة بأهلها و کثر البکاء و النّحیب، و کثر الضّجیج بالکوفة و قبائلها و دورها و جمیع أقطارها، فکان ذلک کیوم مات فیه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله فلمّا اظلم اللّیل تغیّر افق السّماء و ارتجّت الأرض و جمیع من علیها بکوه و کنّا نسمع جلبة و تسبیحا فی الهواء، فعلمنا أنّها من «3» أصوات الملائکة، فلم یزل کذلک إلی أن طلع الفجر، «4» ثمّ ارتفعت الأصوات و سمعنا هاتفا بصوت یسمعه الحاضرون و لا یرون شخصه یقول:
بنفسی و مالی ثمّ أهلی و اسرتی فداء لمن أضحی قتیل ابن ملجم
علیّ رقی فوق الخلائق فی الوغی فهدّت به أرکان بیت المحرّم
علیّ أمیر المؤمنین و من بکت لمقتله البطحا و أکناف زمزم
یکاد الصّفا و المشعران کلاهما یهدّا و بان النقص فی ماء زمزم
و أصبحت الشّمس المنیر ضیاؤها لقتل علیّ لونها لون دلهم «5»
__________________________________________________
(1- 1) [فی الدّمعة: و یتشهّد الشّهادتین ثمّ، و فی ریاض المصائب: ثمّ إنّه].
(2) (2) (2*) [لم یرد فی ریاض المصائب].
(3)- [لم یرد فی الدّمعة].
(4) (4) (4*) [لم یرد فی الدّمعة].
(5)- الدلهم: المظلم.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 451
و ظلّ له افق السّماء کآبة کشقّة ثوب لونها لون عندم «1»
و ناحت علیه الجنّ إذ فجعت به حنینا کثکلی نوحها بترنّم
و أضحی إلیها الجود و النّبل مقتما «2» و کان التّقی فی قبره المتهدّم
و أضحی التّقی و الخیر و الحلم و النّهی و بات العلی فی قبره المتهدّم
یکاد الصّفا و المستجار کلاهما یهدّا و بان النقص فی ماء زمزم
لفقد علیّ خیر من وطئ الحصی أخا العالم الهادی النّبیّ المعظّم (2*) (4*)
قال محمّد بن الحنفیّة: ثمّ أخذنا فی جهازه لیلا و کان الحسن علیه السّلام یغسّله «3» و الحسین علیه السّلام یصبّ الماء علیه «4»، و کان علیه السّلام لا یحتاج إلی من یقلّبه، بل کان یتقلّب «5» کما یرید الغاسل یمینا و شمالا، و کانت رائحته أطیب من رائحة المسک و العنبر، ثمّ نادی الحسن علیه السّلام باخته زینب و امّ کلثوم و قال: یا اختاه، هلمّی بحنوط جدّی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله، فبادرت زینب مسرعة حتّی أتته «6» به، قال الرّاوی: فلمّا فتحته فاحت الدّار و جمیع الکوفة و شوارعها لشدّة رائحة ذلک الطیب، ثمّ لفّوه «7» بخمسة أثواب کما أمر علیه السّلام ثمّ وضعوه علی السّریر، و تقدّم الحسن و الحسین علیهما السّلام إلی السّریر من مؤخّره و إذا مقدّمه قد ارتفع و لا یری حامله، و کان حاملاه من مقدّمه جبرئیل و میکائیل، «8» فما مرّ بشی‌ء علی وجه الأرض إلّا انحنی له ساجدا و خرج السّریر من مایلی باب کندة، فحملا مؤخّره و سارا یتّبعان مقدّمه «8».
__________________________________________________
(1)- العندم: خشب نبات یصبغ به.
(2)- قتم وجهه: تغیّر و اسودّ.
(3)- [الدّمعة: یغسل].
(4)- [لم یرد فی ریاض المصائب].
(5)- [ریاض المصائب: ینقلب].
(6)- [ریاض المصائب: أتت].
(7)- [الدّمعة: لفّوا].
(8- 8) [ریاض المصائب: و خرج السّریر من باب کندة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 452
فلمّا انتهیا إلی قبره و إذا مقدّم السّریر قد وضع، فوضع الحسن علیه السّلام مؤخّره ثمّ قام الحسن علیه السّلام و صلّی علیه و الجماعة خلفه، فکبّر سبعا کما أمره «1» به أبوه علیه السّلام ثمّ زحزحنا سریره و کشفنا التّراب و إذا نحن بقبر محفور و لحد مشقوق و ساجة منقورة مکتوب علیها: «هذا ما ادّخره نوح النّبیّ «2» للعبد الصّالح الطّاهر المطهّر» «2» فلمّا أرادوا نزوله سمعوا هاتفا یقول: أنزلوه إلی التّربة الطّاهرة، فقد اشتاق الحبیب إلی الحبیب، فدهش النّاس «3» عند ذلک و تحیّروا، و الحد أمیر المؤمنین علیه السّلام قبل طلوع الفجر «3».
قال الرّاوی: لمّا الحد «4» أمیر المؤمنین علیه السّلام وقف صعصعة بن صوحان العبدیّ رضی اللّه عنه علی القبر، «5» و وضع إحدی یدیه علی فؤاده و الاخری قد أخذ بها التّراب و یضرب به رأسه «5»، ثمّ قال: بأبی أنت و امّی یا أمیر المؤمنین، ثمّ قال: هنیئا لک یا أبا الحسن، فلقد طاب مولدک، و قوی صبرک، و عظم جهادک، و ظفرت برأیک، و ربحت تجارتک، و قدمت علی خالقک، فتلقّاک اللّه ببشارته، و حفّتک ملائکته، و استقررت فی جوار المصطفی، فأکرمک اللّه بجواره، و لحقت «6» بدرجة «7» أخیک المصطفی، و شربت بکأسه الأوفی، فاسأل اللّه أن یمنّ علینا باقتفائنا «8» أثرک و العمل بسیرتک، و الموالاة لأولیائک، و المعاداة لأعدائک، و أن یحشرنا فی زمرة أولیائک، فقد نلت ما لم ینله أحد، و أدرکت ما لم یدرکه أحد، و جاهدت فی سبیل ربّک «9» بین یدی أخیک المصطفی حقّ جهاده، و قمت «10» بدین اللّه حقّ القیام، حتّی
__________________________________________________
(1)- [ریاض المصائب: أمر].
(2- 2) [لم یرد فی ریاض المصائب].
(3- 3) [ریاض المصائب: و تحیّروا].
(4)- [ریاض المصائب: دفن].
(5- 5) [لم یرد فی الدّمعة].
(6)- [لم یرد فی ریاض المصائب].
(7)- [الدّمعة: بدوحة].
(8)- [ریاض المصائب: فاقتدائنا].
(9)- [أضاف فی ریاض المصائب: فیما].
(10)- [ریاض المصائب: و أقمت].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 453
أقمت السّنن، و أبرت «1» الفتن و استقام الإسلام، و انتظم الإیمان، فعلیک منّی أفضل الصّلاة «2» و السّلام، بک اشتدّ ظهر المؤمنین، و اتّضحت أعلام السّبل، و اقیمت السّنن، و ما جمع لأحد مناقبک و خصالک، سبقت إلی إجابة النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله مقدما مؤثرا، و سارعت إلی نصرته، و وقیته بنفسک، و رمیت سیفک ذا الفقار فی مواطن الخوف و الحذر، قصم اللّه بک [کلّ جبّار عنید، و ذلّ بک] کلّ ذی بأس شدید و هدم بک حصون أهل الشّرک و الکفر و العدوان و الرّدی، و قتل بک أهل الضّلال من العدی «3»، فهنیئا لک یا أمیر المؤمنین، کنت أقرب النّاس من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله قربا و أوّلهم سلما، و أکثرهم علما و فهما، فهنیئا لک یا أبا الحسن، لقد شرّف اللّه مقامک و کنت أقرب النّاس إلی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله نسبا، و أوّلهم إسلاما، و أوفاهم یقینا، و أشدّهم قلبا، و أبذلهم لنفسه مجاهدا، و أعظمهم فی الخیر نصیبا، فلا حرمنا اللّه أجرک و لا أذلّنا «4» بعدک، فو اللّه لقد کانت حیاتک مفاتح للخیر و مغالق للشرّ، و إنّ یومک هذا مفتاح کلّ شرّ و مغلاق کلّ خیر، و لو أنّ النّاس قبلوا منک لأکلوا من فوقهم و من تحت أرجلهم، و لکنّهم آثروا الدّنیا علی الآخرة «2».
ثمّ بکی بکاء شدیدا و أبکی کلّ من کان معه، و عدلوا إلی الحسن و الحسین و محمّد و جعفر و العبّاس و یحیی و عون و عبد اللّه علیهم السّلام فعزّوهم فی أبیهم صلوات اللّه علیه، و انصرف النّاس، و رجع أولاد أمیر المؤمنین علیه السّلام و شیعتهم إلی الکوفة، و لم یشعر بهم أحد من النّاس، فلمّا طلع الصّباح و بزغت الشّمس أخرجوا تابوتا من دار أمیر المؤمنین علیه السّلام و أتوا به إلی المصلّی بظاهر الکوفة، ثمّ تقدّم الحسن علیه السّلام و صلّی علیه، و رفعه علی ناقة و سیّرها «5» مع بعض العبید «6».
__________________________________________________
(1)- أبر: أصلحه. [فی الدّمعة: و أبوت، و فی ریاض المصائب: أبرتّ].
(2- 2) [لم یرد فی ریاض المصائب].
(3)- [الدّمعة: العداء].
(4)- [الدّمعة: أضلّنا].
(5)- [ریاض المصائب: و سیّروا].
(6)- [إلی هنا حکاه عنه فی الدّمعة و ریاض المصائب، و أضاف فی ریاض المصائب: و غرضه من ذلک إخفاء قبره عن بنی امیّة لعنهم اللّه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 454
قال الرّاوی: فلمّا کان الغداة اجتمعوا لأجل قتل الملعون، قال أبو مخنف: فلمّا رجع الحسن علیه السّلام دخلت علیه امّ کلثوم و أقسمت علیه أن لا یترک الملعون فی الحیاة ساعة واحدة، و کان قد عزم علی تأخیره ثلاثة أیّام، فأجابها إلی ذلک، و خرج لوقته و ساعته، و جمع أهل بیته و أهل البصائر من أصحاب أمیر المؤمنین علیه السّلام الّذین کانوا علی عهد رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله کصعصعة و الأحنف و ما أشبههما رضی اللّه عنهم و تشاوروا فی قتل ابن ملجم لعنه اللّه تعالی، فکلّ أشار بقتله فی ذلک الیوم، و اجتمع رأیهم علی قتله فی المکان الّذی ضرب فیه الإمام علیّ بن أبی طالب علیه السّلام.
قال أبو مخنف: فلمّا فرغوا من إهلاکهم و قتلهم أقبل الحسن و الحسین علیهما السّلام إلی المنزل، فالتقت بهم امّ کلثوم و أنشدت تقول هذه الأبیات لمّا سمعت بقتله و قیل: إنّها لامّ الهیثم بنت العربان الخثعمیّة، و قیل: للأسود الدؤلی شعرا یقول:
ألا یا عین جودی و اسعدینا ألا فابکی أمیر المؤمنینا
و تبکی امّ کلثوم علیه بعبرتها و قد رأت الیقینا
ألا قل للخوارج حیث کانوا فلا قرّت عیون الحاسدینا
و أبکی خیر من رکب المطایا و حثّ بها و أقری الظّاغنینا
و أبکی خیر من رکب المطایا و فارسها و من رکب السّفینا
و من لبس النّعال و من حفاها و من قرأ المثانی و المئینا
و من صام الهجیر و قام لیلا و ناجی اللّه خیر الخالقینا
إمام صادق برّ تقیّ فقیه قد حوی علما و دینا
شجاع أشوس بطل همام و مقدام الأساود فی العرینا «1»
کمیّ باسل قرم هزبر حمیّ أروع لیث بطینا «2»
__________________________________________________
(1)- العرینة: مأوی الأسد.
(2)- الکمی و الباسل: الشجاع. القرم- بالفتح-: السیّد العظیم. الهزبر: الأسد. الحمی: من لا یحتمل الضیم.
الأروع: من یعجبک بحسنه أو شجاعته.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 455
فعمرو قاده فی الأسر لمّا طغا و سقی ابن ودّ منه حینا «1»
و مرحب قدّه بالسّیف قدّا و عفّر ذا الخمار علی الجبینا
و بات علی الفراش یقی أخاه و لم یعبأ بکید الکافرینا
و یدعو للجماعة من عصاه و یقضی بالفرائض مستبینا
و کلّ مناقب الخیرات فیه و حبّ رسول ربّ العالمینا
مضی بعد النّبیّ فدته نفسی أبو حسن و خیر الصّالحینا
إذا استقبلت وجه أبی حسین رأیت البدر فاق النّاظرینا
و کنّا قبل مقتله بخیر نری مولی رسول اللّه فینا
یقیم الحقّ لا یرتاب فیه و ینهک قطع أیدی السّارقینا «2»
و لیس بکاتم علما لدیه و لم یخلق من المتجبّرینا
أفی الشّهر الحرام فجعتمونا بخیر الخلق طرّا أجمعینا
و من بعد النّبیّ فخیر نفس أبو حسن و خیر الصّالحینا
فلو أنّا سئلنا المال فیه بذلنا المال فیه و البنینا
کأنّ النّاس إذ فقدوا علیّا نعام جال فی بلد سنینا
فلا و اللّه لا أنسی علیّا و حسن صلاته فی الرّاکعینا
لقد علمت قریش حیث کانت بأنّک خیرها حسبا و دینا
ألا فابلغ معاویة بن حرب فلا قرّت عیون الشّامتینا
و قل للشّامتین بنا رویدا سیلقی الشّامتون کما لقینا
قتلتم خیر من رکب المطایا و ذلّلها و من رکب السّفینا
ألا فابلغ معاویة بن حرب بأنّ بقیّة الخلفاء فینا
__________________________________________________
(1)- قوله «فعمرو قاده فی الأسر» اشارة إلی ما جری بینه علیه السّلام و بین عمرو بن معدیکرب و قوله «و سقی ابن ود» اشارة إلی قتل عمرو بن عبدود بیده.
(2)- نهکه: بالغ فی عقوبته.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 456
قال: فلم یبق أحد فی المسجد إلّا انتحب و بکی لبکائها، و کلّ من کان حاضرا من عدوّ و صدیق، و لم أر باکیة و لا باکیا أکثر من ذلک الیوم.
المجلسی، البحار، 42/ 276- 284، 289- 297، 298- 300- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 132- 141، 145- 147، 148- 151، 152- 153؛ مثله: الموسوی، ریاض المصائب،/ 61- 67، 70- 72، 73، 74، 76- 78، 79
حة: الصّدوق، عن الحسن بن محمّد بن سعید، عن فرات بن إبراهیم، عن علیّ بن حامد، عن إسماعیل بن علیّ بن قدامة، عن أحمد بن علیّ بن ناصح، عن جعفر بن محمّد الأرمنیّ، عن موسی بن سنان الجرجانیّ، عن أحمد بن علیّ المقریّ، عن امّ کلثوم بنت علیّ علیه السّلام قالت «1»: آخر عهد أبی إلی أخویّ علیهما السّلام أن قال: یا بنیّ، إذا «2» أنا متّ فغسّلانی ثمّ نشّفانی بالبردة الّتی نشّفتم «3» بها رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و فاطمة علیها السّلام ثمّ حنّطانی و سجّیانی علی سریری، ثمّ انظرا «4» حتّی إذا ارتفع لکما مقدّم السّریر فاحملا مؤخّره، قال: فخرجت اشیّع جنازة أبی، حتّی إذا کنّا «5» بظهر الغریّ رکن «6» المقدّم فوضعنا المؤخّر، ثمّ برز الحسن علیه السّلام «7» بالبردة الّتی نشّف بها رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و فاطمة و أمیر المؤمنین علیه السّلام «8» ثمّ أخذ المعول فضرب ضربة فانشقّ القبر عن ضریح، فإذا هو بساجة «9» مکتوب علیها سطران بالسّریانیّة:
«بسم اللّه الرّحمن الرّحیم، هذا قبر قبره «10» نوح النّبیّ لعلیّ وصیّ محمّد قبل الطّوفان بسبع
__________________________________________________
(1)- [فی زینب الکبری مکانه: و من الأخبار المرویّة عنها صلوات اللّه علیها ما روی عن نور الدّین محمّد ابن المرتضی، بإسناده عن أمّ کلثوم زینب بنت علیّ أنّها قالت ...].
(2)- فی المصدر: إن.
(3)- [زینب الکبری: نشّف].
(4)- فی المصدر: ثمّ انتظرا.
(5)- [زاد فی زینب الکبری: بظهر الکوفة و قدمنا].
(6)- رکن إلیه، مال و سکن. و فی المصدر و [زینب الکبری].: رکز.
(7)- [زاد فی زینب الکبری: مرتدیا].
(8)- فی المصدر: فنشّف بها أمیر المؤمنین علیه السّلام.
(9)- السّاجة: اللّوح، و الخشبة من شجر السّاج الّتی لا تکاد تبلیها الأرض.
(10)- فی المصدر: ادّخره، [زینب الکبری: حفره].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 457
مائة عام» قالت أمّ کلثوم: فانشقّ القبر، فلا أدری أنبش «1» سیّدی فی الأرض أم اسری به إلی السّماء، إذ سمعت ناطقا لنا بالتّعزیة «2»: أحسن اللّه لکم العزاء فی سیّدکم و حجّة اللّه علی خلقه «3».
«4» بیان: ثمّ برز الحسن علیه السّلام بالبردة أی مرتدیا بها «4». «5»
المجلسی، البحار، 42/ 216 رقم 17- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 127؛ النّقدی، زینب الکبری،/ 37- 38
__________________________________________________
(1)- فی المصدر: غار [زینب الکبری: أغاب].
(2)- [زاد فی زینب الکبری: و هو یقول].
(3)- فرحة الغری: 24، 25.
(4- 4) [لم یرد فی زینب الکبری].
(5)- شیخ مفید به سند معتبر از امام زین العابدین علیه السّلام روایت کرده است که: چون ابن ملجم قصد قتل حضرت امیر مؤمنان علیه السّلام را کرد، دیگری را با خود آورده بود و ضربت آن ملعون دیگر به دیوار مسجد آمد. چون حضرت نزدیک محراب آمد و مشغول نماز شد و به سجده رفت، ابن ملجم ضربتی بر سر آن حضرت زد. بر جای آن ضربتی آمد که عمرو بن عبدود بر سر آن حضرت زده بود. چون صدای مردم بلند شد، حضرت امام حسن و امام حسین علیهما السّلام به مسجد دویدند، ابن ملجم را گرفتند و در بند کردند و پدر بزرگوار خود را برداشتند و به خانه بردند.
پس لبابه به نزدیک سر آن حضرت نشست و امّ کلثوم نزد پای او نشست و صدای شیون از خانه آن حضرت بلند شد. پس آن حضرت دیده‌های مبارک خود را گشود و به سوی حسن و حسین علیهما السّلام نظر کرد و فرمود: «رفیق اعلا و صحبت انبیا و اوصیا بهتر است برای دوستان خدا از دنیای بی‌بقا. اگر من از این ضربت کشته شوم، آن ملعون را یک ضربت بیشتر مزنید.»
این را فرمود و ساعتی مدهوش شد. چون به هوش باز آمد، فرمود: «در این وقت، رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله و سلم را دیدم که مرا تکلیف رفتن می‌کند و فرمود: فردا شب نزد ما خواهی بود.»
و به سند دیگر، روایت کرده‌اند از امّ موسی که خدمتکار حضرت امیر مؤمنان علیه السّلام بود. گفت: روزی از آن حضرت شنیدم که با دختر خود امّ کلثوم می‌گفت: «ای دختر! اندک زمانی من بعد از این با شما خواهم بود.»
امّ کلثوم فریاد برآورد: «ای پدر بزرگوار! این چه خبر وحشت اثر است که به ما می‌دهی؟»
حضرت فرمود: «امشب، حضرت رسول صلّی اللّه علیه و اله و سلم را در خواب دیدم که به دست مبارک خود غبار از روی من پاک می‌کرد و می‌گفت: یا علی! بر تو باکی نیست. آنچه بر تو بود، به جای آوردی.»
و آن حضرت سه روز بعد از آن ضربت خورد. چون حضرت را به خانه آوردند، امّ کلثوم فریاد-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 458
__________________________________________________
- برآورد. حضرت فرمود: «ای فرزند! گریه مکن. در این وقت حضرت رسول صلّی اللّه علیه و اله و سلم را می‌بینم که به دست خود اشاره می‌کند به سوی من و می‌گوید: یا علی! زود بیا به نزد ما که آنچه نزد ماست، از برای تو بهتر است.»
ابن بابویه به سند معتبر از حبیب بن عمر روایت کرده است که او گفت: به خدمت حضرت امیر مؤمنان علیه السّلام رفتم، در مرضی که حضرت از آن مرض از دنیا مفارقت نمود. پس جراحت سر خود را گشود. من گفتم: «یا امیر مؤمنان! جراحت تو چیزی نیست و بر تو از این جراحت باکی نیست.»
حضرت فرمود: «ای حبیب! به خدا سوگند که من در این ساعت از شما مفارقت می‌کنم.»
حبیب گفت: من به گریه درافتادم، و امّ کلثوم دختر حضرت گریان شد. نزدیک حضرت نشسته بود.
علی علیه السّلام فرمود: «چرا گریه می‌کنی، ای دختر؟».
امّ کلثوم گفت: «چون گریه نکنم؟ تو ما را خبر می‌دهی در این ساعت از ما مفارقت می‌نمایی.»
حضرت فرمود: «ای دختر گرامی! گریه مکن، به خدا سوگند که اگر ببینی آنچه پدر تو می‌بیند، هر آینه گریه نخواهی کرد.»
حبیب گفت: از آن حضرت پرسیدم: «چه می‌بینی یا امیر مؤمنان؟»
حضرت فرمود: «ای حبیب! می‌بینم ملائکه آسمان‌ها و پیغمبران را که از پی یکدیگر ایستاده‌اند و انتظار می‌کشند که مرا ملاقات کنند. اینک برادرم رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله و سلم به نزد من نشسته است و می‌گوید: بیا نزد ما که آنچه در پیش داری، به از آن است که در آن هستی.»
حبیب گفت: «من هنوز از پیش آن حضرت بیرون نرفته بودم که روح مقدّس او به ارواح انبیا و اوصیا ملحق شد.»
شیخ مفید و ابن شهر آشوب و دیگران روایت کرده‌اند که حضرت امیر مؤمنان علیه السّلام در شبی که در صبح آن شب ضربت خورد، برای نماز شب به مسجد نیامد و در تمام آن شب بیدار بود و به عبادت حق تعالی اشتغال می‌نمود. امّ کلثوم گفت: «یا امیر مؤمنان! بیداری و اضطراب تو در این شب چیست؟»
علی علیه السّلام گفت: «در صبح این شب، شهید خواهم شد.»
پس در این وقت مؤذن حضرت آمد و ندای نماز درداد. امّ کلثوم گفت: «ای پدر! امشب دیگری را بگو تا با مردم نماز گزارد.»
علی علیه السّلام فرمود: «از قضای الهی نمی‌توان گریخت.»
روایت کرده‌اند که: در تمام آن شب، بیرون می‌آمد و به اطراف آسمان نظر می‌کرد. می‌فرمود: «هرگز دروغ نگفته‌ام و دروغ از رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله و سلم نشنیده‌ام. این شبی است که مرا وعده شهادت داده است.»
چون ندای صبح شنید، گریست و شعری خواند که مضمونش این بود: «کمر خود را برای مرگ محکم ببند که مرگ البته به تو خواهد رسید و جزع مکن از مرگ، چون به وادی تو درآید.»
چون به صحن خانه آمد، مرغابی چند در آن خانه بودند. سر راه بر آن حضرت گرفتند و فریاد می‌کردند. چون خواستند که ایشان را دور کنند، علی علیه السّلام فرمود: بگذارید ایشان را که ایشان فریادکنندگانند-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 459
__________________________________________________
- بر من، و بعد از ایشان بر من، نوحه‌کنندگان نوحه خواهند کرد.»
کلینی به سند معتبر روایت کرده است که حسن بن جهم از امام رضا علیه السّلام پرسید: حضرت امیر مؤمنان علیه السّلام هرگاه قاتل خود را می‌شناخت و شب شهادت خود را و موضعی که در آن موضع شهید شد، می‌دانست، چون مرغابیان بر روی حضرت فریاد کردند، فرمود: «ایشان فریادکنندگانند که از پی ایشان، نوحه‌کنندگان خواهند بود»، و امّ کلثوم به آن حضرت گفت که: «امشب در خانه نماز کن و امر کن که دیگری با مردم نماز کند»، حضرت قبول نکرد و در آن شب بسیار از خانه بیرون می‌آمد بی‌حربه و سلاح؛ با آن‌که می‌دانست که ابن ملجم او را در آن شب شهید خواهد کرد. آیا چگونه بود این حال؟
حضرت فرمود: «وفات آن جناب در آن شب مقدّر شده بود و تقدیر خدا البته جاری می‌شد.»
مؤلّف گوید: اینها از اسرار قضا و قدر است و تفکر در این‌ها، موجب لغزش است، و تکالیف انبیا و اوصیا مانند تکالیف دیگران نیست. مجملا می‌باید دانست که آنچه ایشان می‌کنند، موافق شریعت و عین صلاح و حکمت است و در مقام تسلیم و انقیاد می‌باید بود.
در بعضی از کتب معتبره روایت کرده‌اند که امّ کلثوم گفت: در شب نوزدهم ماه مبارک رمضان برای افطار حضرت امیر مؤمنان علیه السلام طبقی نزد او گذاشتم. دو قرص نان جو در آن بود. کاسه‌ای از شیر نزد آن حضرت آوردم و نمک سابیده حاضر کردم. چون حضرت از نماز فارغ شد، به آن طعام نظر کرد. گریست و فرمود: «ای دختر! دو نان خورش برای من در یک طبق حاضر کرده‌ای؟ مگر نمی‌دانی که من متابعت برادر و پسر عمّ خود رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله و سلم می‌کنم. تا از دنیا رفت، دو طعام از برای او حاضر نکردند.
ای دختر! هر که خوردنی و آشامیدنی و پوشش او نیکوست در دنیا، ایستادن او در روز قیامت نزد حق تعالی بیشتر است. ای دختر! در حلال دنیا حساب است و در حرام او عذاب. و خبر داد مرا حبیب من، از رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله و سلم که جبرئیل از برای او کلیدهای زمین را آورد و گفت: «یا محمد! خداوند تو را سلام می‌رساند و می‌فرماید: اگر خواهی تمام کوه‌های تهامه را برای تو طلا می‌کنم و به راه می‌اندازم. بگیر این‌ها را که کلید گنج‌های زمین است و از ثواب آخرت تو چیزی کم نمی‌شود.»
حضرت فرمود: «بعد از آن چه خواهد بود؟»
گفت: «مرگ.»
آن جناب فرمود: «هرگاه چنین است، مرا به دنیا احتیاج نیست. بگذار مرا که روزی گرسنه باشم و یک روز سیر، تا آن که در روزی که گرسنه باشم، دعا کنم پروردگار خود را و از او سؤال کنم و در روزی که سیر باشم، حمد گویم پروردگار خود را.»
پس جبرئیل گفت: «توفیق هر چیزی یافته‌ای ای محمد.»
فرمود: «ای دختر! این دنیا خانه فریب است و خانه مذلّت و خواری است. هر که چیزی به آخرت پیش می‌فرستد، به او می‌رسد. ای دختر! به خدا سوگند که نمی‌خورم چیزی تا یکی از نان خورش‌ها را برداری.»
پس شیر را برداشتم و اندکی از نان جو با نمک تناول کرد و حمد و ثنای حق تعالی به جا آورد. پس-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 460
__________________________________________________
- برخاست و متوجه نماز شد. پیوسته مشغول رکوع و سجود بود و تضرّع و ابتهال به سوی حق تعالی می‌نمود. بسیار از خانه بیرون می‌رفت و داخل می‌شد. به اطراف آسمان نظر می‌کرد و اضطراب می‌نمود و تضرّع می‌کرد و می‌گریست. پس سوره یس را تا آخر تلاوت کرد. پس اندکی خوابیده ترسان بیدار شد و جامه خود را روی مبارک خود کشید و برپا ایستاد و گفت: «خداوندا! برکت ده مرا در لقای خود» و کلمه «لا حول و لا قوّة إلّا باللّه العلیّ العظیم» بسیار گفت.
پس نماز کرد تا بسیاری از شب گذشت و در تعقیب نشسته بود که آن حضرت را خواب ربود. باز ترسان از خواب بیدار شد. زنان و فرزندان خود را طلبید و فرمود: «در این ماه از میان شما خواهم رفت.
در این شب، خوابی هولناک دیدم و برای شما نقل می‌کنم. در این ساعت، حضرت رسالت صلّی اللّه علیه و اله و سلم را در خواب دیدم که می‌فرمود: «ای ابو الحسن! به این زودی به نزد ما خواهی آمد و نزد تو خواهد آمد شقی‌ترین امّت، لحیه تو را از خون سرت خضاب خواهد کرد و من بسیار مشتاقم به لقای تو و تو در دهه آخر این ماه به نزد ما خواهی آمد. زود بیا نزد ما که آنچه نزد ماست؛ بهتر است و باقی‌تر است از برای تو.»
چون اهل و اولاد آن حضرت این سخنان جانسوز را شنیدند، صدا به گریه بلند کردند. پس قسم داد ایشان را که: «ساکت شوید.» چون ساکت شدند، وصیّت کرد ایشان را به نیکی‌ها و نهی کرد ایشان را از بدی‌ها. چون از وصیت فارغ شد، باز مشغول عبادت شد. پیوسته در رکوع و سجود و تضرّع و زاری بود و هر ساعت از خانه بیرون می‌رفت، به اطراف آسمان نظر می‌کرد. نظر در ستاره‌ها می‌کرد و می‌فرمود: «به خدا سوگند که دروغ نشنیده‌ام از رسول خدا. این همان شبی است که مرا وعده داده است. پس برگشت به جای نماز خود و گفت: «اللّهمّ بارک لی فی الموت»؛ یعنی: «خداوندا! مبارک‌گردان برای من مرگ را»، و بسیار می‌گفت: «إنّا للّه و إنّا إلیه راجعون، و لا حول و لا قوّة إلّا باللّه العلیّ العظیم»، پس بسیار صلوات می‌فرستاد بر محمّد و آل محمّد صلّی اللّه علیه و اله و سلم و استغفار بسیار می‌کرد.
امّ کلثوم گفت: «چون در آن شب، قلق و اضطراب آن حضرت را دیدم، مرا خواب نبرد. گفتم: «ای پدر! چرا امشب خواب بر تو حرام شده است و استراحت نمی‌فرمایی؟»
گفت: «ای دختر! من با شجاعان بسیار جنگ کرده‌ام و خود را به اهوال عظیمه افکنده‌ام. هرگز رعبی و ترسی در دلم به هم نرسیده است. امشب بسیار ترسانم.»
پس فرمود: «إنّا للّه و إنّا إلیه راجعون.»
امّ کلثوم گفت: «ای پدر! چرا در تمام این شب، خبر مرگ خود را به ما می‌دهی؟»
فرمود: «ای دختر! اجل نزدیک و آرزوها قطع شده است.»
امّ کلثوم چون این خبر شنید، بسیار گریست. حضرت فرمود: «گریه مکن. من نگفتم این خبر را مگر به آنچه عهد کرده است به سوی من رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله و سلم.»
پس اندکی به خواب رفت و بیدار شد. فرمود: «ای دختر! چون نزدیک وقت اذان شود، مرا خبر کن.»
پس باز مشغول تضرّع و زاری و عبادت شد. چون نزدیک وقت نماز شد، آب نزد آن حضرت حاضر-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 461
__________________________________________________
- ساختم. پس برخاست و تجدید وضو کرد و جامه‌های خود را پوشید و متوجه مسجد شد. چون به صحن خانه رسید، مرغابی چند که برای برادرم حسین هدیه آورده بودند، بر سر راه او آمدند. بال‌ها گشودند و فریاد کردند. پیش از آن شب، صدای ایشان برنمی‌آمد. حضرت فرمود: «لا اله الّا اللّه! فریادکننده‌ای چندند که از عقبشان نوحه‌کنندگان خواهند بود. فردا بامداد، قضای الهی ظاهر شود.»
امّ کلثوم گفت: «ای پدر! چرا فال بد می‌زنی؟»
فرمود: «هیچ‌یک از ما اهل بیت، فال بد نزدند و فال بد در ایشان اثر نمی‌کند؛ و لیکن سخن حقّی بود که بر زبانم جاری شد. پس ای دختر به حقّ خودم سوگند می‌دهم تو را که این مرغابیان را رها کنی که حیوان بی‌زبانی چندند که حبس کرده‌ای. ایشان را آب و دانه بده، چون گرسنه و تشنه شوند. یا رها کن آن‌ها را که از گیاه‌های زمین بخورند.»
چون به در خانه رسید و خواست که در را بگشاید، قلّاب در به کمر آن حضرت بند شد و از کمرش بازشد و افتاد. پس آن را از زمین برداشت و به کمر بست و شعری چند خواند که مضمون آن‌ها این است:
«ببند میان خود را برای مرگ، به درستی که مرگ ملاقات‌کننده است تو را. جزع مکن از مرگ وقتی که نازل شود به محله تو. مغرور مشو به دنیا، هرچند موافقت نماید. چنانچه دهر که تو را خندان گردانده است، باز تو را به گریه خواهد آورد.»
پس فرمود: «خداوندا! مبارک‌گردان برای من مرگ را و مبارک‌گردان برای من لقای خود را.»
امّ کلثوم گفت: چون این اخبار محنت آثار را شنیدم، گفتم: «وا غوثاه! وا ابتاه! در تمام این شب، خبر مرگ خود به ما می‌گویی.»
فرمود: «ای دختر! این‌ها دلالت‌ها و علامت‌های مرگ است که از پی یکدیگر ظاهر می‌شود.»
پس در را گشود و بیرون رفت. امّ کلثوم گفت: من برگشتم و آنچه از آن حضرت دیده و شنیده بودم، به حضرت امام حسن نقل کردم. حضرت برخاست و از پی پدر بزرگوار خود رفت. پیش از آن که داخل مسجد شود، به آن حضرت رسید و گفت: «ای پدر بزرگوار! چرا در این وقت شب از خانه بیرون آمده‌ای؟»
گفت: «ای نور دیده من! خوابی هولناک دیدم.»
جناب امام حسن علیه السّلام گفت: «ای پدر! بیان کن خواب خود را برای من.»
فرمود: «دیدم جبرئیل بر کوه ابو قبیس فرود آمد و دو سنگ از آن کوه برگرفت و به سوی کعبه رفت.
بر بام کعبه ایستاد و آن سنگ‌ها را برهم زد که ریزه‌ریزه شدند. پس بادی وزید و آن ریزه‌های سنگ را پراکنده کرد. هیچ‌خانه در مکه و مدینه نماند، مگر آن که ریزه‌ای از آن سنگ در آن داخل شد.»
حضرت امام حسن علیه السّلام پرسید: «ای پدر! چه تعبیر کردی این خواب را؟»
فرمود: «این خواب دلالت می‌کند بر آن که پدر تو شهید شود و هیچ‌خانه در مکه و مدینه نماند، مگر آن که اندوهی از مصیبت او در آن خانه داخل شود.»
حضرت امام حسن علیه السّلام فرمود: «آیا می‌دانی که این واقعه هایله کی خواهد بود؟»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 462
__________________________________________________
- فرمود: «حبیب من، رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله و سلم خبر داده است که در دهه آخر ماه مبارک رمضان شهید خواهم شد به ضرب ابن ملجم مرادی.»
امام حسن علیه السّلام فرمود: «ای پدر! هرگاه می‌دانی که او کشنده تو خواهد بود، او را به قتل برسان.»
حضرت فرمود: «ای فرزند گرامی! قصاص پیش از جنایت نمایم؟»
پس فرمود: «ای فرزند! به رختخواب خود برگرد.»
امام حسن علیه السّلام گفت: «ای پدر! می‌خواهم با تو بیایم.»
فرمود: «تو را سوگند می‌دهم که برگردی.»
پس امام حسن علیه السّلام به خانه برگشت و با امّ کلثوم محزون و غمگین نشستند و بر اقوال و احوالی که از آن حضرت مشاهده کرده بودند، گریستند.
چون جناب علی علیه السّلام داخل مسجد شد، قندیل‌ها خاموش شده بود و مسجد تاریک بود. حضرت چند رکعت نماز ادا کرد. ساعتی مشغول تعقیب بود. پس برخاست و دو رکعت نماز کرد و بر بام مسجد برآمد. دست‌های مبارک بر گوش‌های خود گذاشت و اذان گفت. چون آن حضرت اذان می‌گفت، هیچ خانه در کوفه نمی‌ماند مگر آن که صدای او را می‌شنیدند. ابن ملجم ملعون در تمام شب بیدار بود و در آن امر عظیم که اراده کرده بود، تفکر می‌کرد. در میان شب، قطامه به نزد او آمد و گفت: «کسی که چنین اراده دارد، خواب بر او حرام است. برخیز و علی را به قتل برسان و برگرد و مراد خود را از من حاصل گردان.»
آن ملعون گفت: «علی را می‌کشم، می‌دانم به مراد خود نمی‌رسم.»
پس در آن وقت صدای اذان حضرت را شنیدند. آن ملعونه گفت: «زود برو که فرصت از دست می‌رود.»
و به روایت دیگر: در تمام آن شب، آن ملعون با شبیب و وردان در مسجد بودند و انتظار آن حضرت می‌بردند. چون حضرت از اذان فارغ شد و به زیر آمد و مشغول تسبیح و تقدیس حق تعالی بود و صلوات بر محمّد و آل محمّد می‌فرستاد، به صحن مسجد درآمد و خفتگان را بیدار می‌کرد از برای نماز؛ تا آن که به ابن ملجم رسید. دید که او بر رو خوابیده است. فرمود: «برخیز از خواب برای نماز و چنین مخواب که این خواب شیطان است؛ بلکه بر دست راست بخواب که خواب مؤمنان است و بر پشت خوابیدن خواب پیغمبران است.»
پس حضرت فرمود: «قصدی در خاطر خود داری که نزدیک است از آن آسمان‌ها از هم بپاشد و زمین شق شود و کوه‌ها سرنگون گردد و اگر خواهم خبر می‌توانم داد که در زیر جامه چه داری.»
از آن درگذشت، به نزد محراب رفت و مشغول نماز شد. رکوع و سجود را بسیار طول داد؛ چنانچه عادت او بود.
پس آن ملعون به نزد آن ستون که حضرت نماز می‌کرد، ایستاد. چون حضرت سر از سجده اول برداشت آن ملعون ضربتی بر سر آن حضرت زد. در جای ضربت عمرو بن عبدود آمد و تا پیشانی او را شکافت. پس حضرت فرمود: «بسم اللّه و باللّه و علی ملّة رسول اللّه.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 463
__________________________________________________
- و گفت: «فزت بربّ الکعبة؛ یعنی فایز و رستگار شدم به حقّ پروردگار کعبه.»
چون اهل مسجد صدای حضرت را شنیدند، همه به سوی محراب دویدند. چون آن شمشیر را به زهر آب داده بودند، زهر در سر و بدن مقدسش دوید. چون مردم به نزدیک آن حضرت رسیدند، دیدند که در محراب افتاده است و خاک بر می‌گیرد و بر جراحت خود می‌ریزد و این آیه را می‌خواند: مِنْها خَلَقْناکُمْ وَ فِیها نُعِیدُکُمْ وَ مِنْها نُخْرِجُکُمْ تارَةً أُخْری (1) یعنی: «از زمین خلق کرده‌ام شما را و در زمین برمی‌گردانم شما را، و از زمین بیرون می‌آورم شما را بار دیگر.»
پس فرمود: «آمد امر خدا و راست شد، گفته رسول خدا.»
راوی گفت: پیشتر شبیب ضربتی حواله آن حضرت کرد و بر طاق مسجد آمد. چون ضربت ابن ملجم به سر مبارک آن حضرت رسید، زمین بلرزید و دریاها به موج آمد. درهای مسجد به هم خورد. چون حضرت را برداشتند، ردای مبارکش را بر سرش بستند. حضرت، خون سر خود را بر محاسن مبارکش کشید و فرمود: «این آن است که خدا و رسول مرا وعده داده بودند. راست گفتند خدا و رسول.»
پس در آن وقت، خروش از ملائکه آسمان‌ها و زمین‌ها بلند شد و باد سیاه تندی وزید که هوا را تیره کرد و جبرئیل در میان آسمان و زمین صدا زد: «به خدا سوگند که درهم شکست ارکان هدایت و تاریک شد ستاره‌های علم نبوت و برطرف شد نشانه‌های پرهیزکاری، و گسیخته شد عروة الوثقای الهی، و کشته شد پسر عمّ محمّد مصطفی وصیّ برگزیده مجتبی، و شهید شد سیّد اوصیا، علیّ مرتضی. او را شهید کرد، بدبخت‌ترین اشقیا.»
چون امّ کلثوم این صدا را شنید، تپانچه بر روی خود زد و گریبان چاک کرد. فریاد: «وا ابتاه! وا علیّاه! وا محمّداه! وا سیّداه!» برآورد. پس حضرت امام حسن و امام حسین علیهما السّلام از خانه به سوی مسجد دویدند. دیدند که مردم نوحه و فریاد می‌کنند و می‌گویند: «وا اماماه و وا امیر المؤمنیناه! به خدا سوگند که شهید شد، امام عابد مجاهد که هرگز برای بت سجده نکرده بود و شبیه‌ترین مردم به رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله و سلم بود.»
چون آن دو مظلوم داخل مسجد شدند، فریاد «وا ابتاه و وا علیّاه» برآوردند و گفتند: «کاش ما را مرگ درمی‌یافت و این روز را نمی‌دیدیم.»
چون به نزدیک محراب آمدند، پدر بزرگوار خود را دیدند که در میان محراب افتاده است و ابو جعده با جماعتی می‌خواهند او را برخیزانند که با مردم نماز کند، اما نمی‌تواند. پس حضرت امیر مؤمنان علیه السّلام، امام حسن علیه السّلام را به جای خود بازداشت که با مردم نماز گزارد، و خود نشسته نماز را به ایما ادا کرد. خون خود را بر روی خود می‌مالید و هر ساعتی به طرفی میل می‌کرد.
چون حضرت امام حسن علیه السّلام از نماز فارغ شد، سر مبارک پدر بزرگوار خود را در دامن گذاشت و گفت: «ای پدر بزرگوار! پشت ما را شکستی. چگونه تو را به این حال توانیم دید؟»
پس حضرت دیده مبارک خود را گشود و فرمود: «ای فرزند گرامی! بعد از امروز بر پدر تو غمی و المی و جزعی نیست. اینک جدّ تو محمّد صلّی اللّه علیه و اله و سلم و جدّه تو خدیجه و مادرت فاطمه زهرا علیها السّلام و حوریان-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 464
__________________________________________________
- جنّة المأوی بر دور پدر تو برآمده‌اند و انتظار رفتن او می‌کشند. پس شاد باش. دست از گریه بازدار که گریه تو ملائکه آسمان‌ها را به گریه آورده است.»
چون این صدای وحشت‌انگیز در کوفه منتشر شد، مردان و زنان از خانه‌ها به سوی مسجد دویدند.
چون به مسجد رسیدند، دیدند که حضرت امیر مؤمنان علیه السّلام سرش در دامان امام حسن علیه السّلام است. با آن که جای ضربت را محکم بسته‌اند، خون می‌ریزد و گلگونه مبارکش از زردی به سفیدی مایل شده است. به اطراف آسمان نظر می‌کند و زبانش به تسبیح و تقدیس الهی مشغول است و می‌گوید: «از تو سؤال می‌کنم، پروردگارا! رفاقت انبیا و اوصیا و اعلای درجات جنّة المأوی را.»
محمّد بن حنفیه روایت کرده است: حضرت امیر مؤمنان علیه السّلام فرمود: «مرا بردارید و به خانه برید.»
پس حضرت را با نهایت ضعف برداشتیم و به خانه بردیم و مردم بر دور آن حضرت گریه‌وزاری می‌کردند، نزدیک بود که خود را هلاک کنند. پس امام حسن علیه السّلام در عین گریه‌وزاری و ناله و بی‌قراری، با پدر بزرگوار خود گفت: «ای پدر! بعد از تو برای ما که خواهد بود؟ مصیبت تو بر ما امروز مثل مصیبت رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله و سلم است. گویا گریه را از برای مصیبت تو آموخته‌ایم.»
پس امیر مؤمنان علیه السّلام آن حضرت را به نزدیک خود طلبید. چون نظر کرد، دیده‌های آن امام مظلوم را دید که از بسیاری گریه مجروح شده است. به دست مبارک خود آب از دیده‌های نوردیده خود پاک کرد و دست بر دل مبارکش گذاشت و گفت: «ای فرزند! خداوند عالمیان، دل تو را به صبر ساکن گرداند. مزد تو و برادران تو را در مصیبت من عظیم گرداند و اضطراب تو را و جریان آب دیده تو را ساکن سازد. به درستی که حق تعالی تو را اجر داد به قدر مصیبت تو.»
پس آن حضرت را داخل حجره گرداندند و در نزدیک محراب خواباندند. زینب و امّ کلثوم آمدند و در پیش علی علیه السّلام نشستند. نوحه‌وزاری برای آن حضرت می‌کردند و می‌گفتند: «بعد از تو کودکان اهل بیت تو را که تربیت خواهد کرد؟ بزرگان ایشان را که محافظت خواهد کرد؟ ای پدر بزرگوار! اندوه ما بر تو دور و دراز است و آب دیده ما هرگز ساکن نخواهد شد.»
پس صدای مردم از بیرون حجره بلند شد به ناله، و آب از دیده‌های مبارک علی علیه السّلام جاری شد. نظر حسرت به سوی فرزندان خود افکند. حسن و حسین را نزدیک خود طلبید و ایشان را دربر کشید و روی‌های ایشان را می‌بوسید.
پس ساعتی مدهوش شد. به اعتبار زهری که در بدن آن حضرت جاری شده بود، چنانچه حضرت رسالت صلّی اللّه علیه و اله و سلم به سبب زهری که به آن حضرت داده بودند، گاهی مدهوش می‌شد و گاهی به هوش باز می‌آمد. چون حضرت به هوش باز آمد، حضرت امام حسن علیه السّلام کاسه‌ای از شیر به دست آن حضرت داد. حضرت گرفت و اندکی از آن تناول کرد و فرمود: «این شیر را ببرید و به آن اسیر دهید که بیاشامد.»
باز سفارش نمود به امام حسن علیه السّلام که: «آن ملعون را طعام و شراب بدهید.»
شیخ مفید و دیگران روایت کرده‌اند: چون آن ملعون را به حبس بردند، امّ کلثوم گفت: «ای دشمن خدا! امیر مؤمنان را کشتی؟»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 465
__________________________________________________
- آن ملعون گفت: «امیر مؤمنان را نکشته‌ام. پدر تو را کشته‌ام.»
امّ کلثوم گفت: «امید دارم که او از این ضربت شفا یابد و حق تعالی تو را در دنیا و آخرت به عذاب خود معذّب گرداند.»
آن ملعون گفت: «آن شمشیر را به هزار درهم خریده‌ام و هزار درهم دیگر داده‌ام که آن را به زهر آب داده‌اند. ضربتی بر او زده‌ام که اگر میان اهل زمین قسمت کنند آن ضربت را، هرآینه همه را هلاک کند.»
ایضا به سند معتبر روایت کرده است که امّ کلثوم روایت کرد: آخر سخنی که پدرم به دو برادرم حسن و حسین گفت آن بود که: «ای فرزندان من! چون از دنیا رحلت کنم، مرا غسل دهید. پس خشک کنید بدن مرا به آن بردی که بدن رسول خدا و فاطمه را بعد از غسل به آن خشک کردم. پس مرا حنوط کنید به حنوط جدّ خود و مرا بر روی تخت بخوابانید و عقب تخت را بردارید. به هر طرف که پیش تخت می‌رود، شما از عقب بروید.»
امّ کلثوم گفت: «من به تشییع جنازه پدر خود بیرون رفتم. چون به نجف رسیدیم، پیش تخت بر زمین فرود آمد. پس برادرانم عقب آن را بر زمین گذاشتند و امام حسن علیه السّلام کلنگی برگرفت. چون یک کلنگ بر زمین زد، قبر کنده و لحد ساخته پیدا شد و تخته‌ای در آن قبر بود که به قلم سریانی دو سطر بر آن نوشته بود به این مضمون: «بسم اللّه الرّحمن الرّحیم! این قبری است که ساخته است نوح پیغمبر برای علی، وصیّ محمّد پیش از طوفان به هفتصد سال.» چون آن حضرت را به قبر گذاشتند، ناپیدا شد. ندانستیم به زمین فرورفت یا به آسمان بالا رفت. ناگاه صدای منادی را شنیدم که گفت: حق تعالی شما را صبر نیکو کرامت فرماید، در مصیبت سیّد شما و حجّت خدا بر خلق.» (2)
به روایت دیگر، [امام حسن علیه السّلام] فرمود: «ایّها الناس! در این شب قرآن نازل شد. در این شب عیسی به آسمان بالا رفت. در این شب یوشع بن نون شهید شد. در این شب پدرم امیر مؤمنان شهید شد. به خدا سوگند که سبقت نخواهد گرفت بر او به سوی بهشت احدی از اوصیا که پیش از او بوده‌اند و بعد از او خواهند بود. به درستی که حضرت رسالت صلّی اللّه علیه و اله و سلم چون او را به جنگی می‌فرستاد، علم خود را به دست او می‌داد. جبرئیل از جانب راست او می‌رفت و میکائیل از جانب چپ او. برنمی‌گشت تا حق تعالی فتح را بر دست او جاری می‌کرد. طلا و نقره به میراث نگذاشته است، مگر هفتصد درهم که از عطاهای او زیاد آمده بود. می‌خواست کنیزی از برای اهل خود بخرد.» به روایت دیگر: از برای امّ کلثوم بخرد.
به درستی که در مصیبت او اهل مشرق و مغرب صاحب تعزیه‌اند. از خدا می‌طلبند مزد صبر خود را.
پس گریه بر آن حضرت غالب شد. نتوانست سخن گفت. اهل مسجد خروش برآوردند. پس فرمود:
«هر که مرا شناسد، شناسد و هر که نشناسد، منم حسن پسر محمّد مصطفی صلّی اللّه علیه و اله و سلم، منم پسر بشیر، منم پسر نذیر، منم پسر داعی به سوی خدا، منم پسر سراج منیر، منم پسر آن کسی که حق تعالی او را برای رحمت عالمیان فرستاد، منم از اهل بیتی که حق تعالی رجس را از ایشان دفع کرده و از گناهان پاک کرده است، ایشان را آن چنان پاک کردنی، منم از اهل بیتی که جبرئیل بر ایشان نازل می‌شد، منم از اهل بیتی که حق تعالی مودّت و ولایت ایشان را واجب گردانیده؛ چنانچه فرموده است: قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 466
و فی در النّظیم حدیث موسی بن سنان الجرجانیّ خالی سمعت أمّ کلثوم بنت علیّ علیه السّلام تقول: إنّ أمیر المؤمنین لمّا ضربه ابن ملجم لعنه اللّه، دعا ابنیه الحسن و الحسین علیهما السّلام، و أوصی إلیهما و سلّم إلی الحسن خاتمه و سلّم إلیه ذا الفقار و سلّم إلیه الجفر الأبیض و الأحمر و سلّم إلیه الجامعة و سلّم إلیه مصحف فاطمة الخبر ...
الخصال (مقدّمة الکتاب)/ 24
و فی جواهر العقدین: عن الحسین بن کثیر عن أبیه قال: کان علیّ رضی اللّه عنه یفطر لیلة عند الحسن، و لیلة عند الحسین، و لیلة عند عبد اللّه بن جعفر (رضی اللّه عنهم)، لا یزید علی ثلاث لقم و یقول: أحبّ أن ألقی اللّه- تبارک و تعالی- و أنا خمیص البطن «1».
__________________________________________________
- فِی الْقُرْبی وَ مَنْ یَقْتَرِفْ حَسَنَةً نَزِدْ لَهُ فِیها حُسْناً (3) این حسنه مودّت ما اهل بیت است.
پس فرمود: «خبر داد مرا جدّم رسول خدا که بعد از او دوازده امام از اهل بیت و برگزیدگان او خواهند بود که همه شهید خواهند شد به شمشیر یا به زهر. پس آن حضرت از منبر فرود آمد، مردم با او بیعت کردند و وفا به بیعت خود نکردند.»
در بعضی از کتب قدیمه روایت کرده‌اند که چون در آن شب که حضرت امیر مؤمنان علیه السّلام را دفن کردند و صبح طالع شد، امّ کلثوم، حضرت امام حسن علیه السّلام را سوگند داد که: «می‌خواهم کشنده پدر مرا یک ساعت زنده نگذاری!»
حضرت از خانه بیرون آمد. خویشان و اصحاب خود را جمع کرد و با ایشان در کشتن آن ملعون مشورت کرد. عبد اللّه بن جعفر گفت: «می‌باید دست‌ها و پاها و زبان او را ببریم و بعد از آن او را به قتل رسانیم.»
محمّد بن حنفیه گفت: «او را اوّل تیرباران می‌باید کرد و آخر به آتش می‌باید سوخت.»
دیگری گفت: «او را زنده بردار می‌باید کشید تا بر دار بمیرد.»
حضرت امام حسن علیه السّلام فرمود: «من امتثال امر پدر خود می‌نمایم در حقّ او. یک ضربت شمشیر بر او می‌زنم تا بمیرد. بعد از آن جسد پلیدش را به آتش می‌سوزانم.»
پس حکم فرمود او را دست بسته حاضر کردند و فرمود: «ای دشمن خدا، کشتی امیر مؤمنان و امام مسلمانان را و فساد عظیم در دین کردی.»
و به یک ضربت او را به جهنم فرستاد.
(1). سوره طه/ آیه 55.
(2). فرحة الغری،/ 34.
(3). سوره شوری/ آیه 23.
مجلسی، جلاء العیون،/ 324- 325، 334- 343، 346، 358، 370- 371، 373
(1)- لا یوجد فی المصدر: «البطن».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 467
فلمّا کانت اللّیلة الّتی قتل فی صبیحتها أکثر الخروج و النّظر إلی السّماء و جعل یقول:
و اللّه ما کذبت و لا کذبت و إنّها اللّیلة الّتی وعدت لی «1». فلمّا کان وقت السّحر خرج فأقبل الإوزّ یصحن فی وجهه فطردوهنّ فقال: دعوهنّ فإنّهنّ نوائح، فضربه ابن ملجم تاسع عشر من شهر رمضان، و توفّی لیلة الحادی و العشرین من رمضان و دفن من لیلته، ثمّ أخرج الحسن رضی اللّه عنه ابن ملجم فقتله «2». «3»
القندوزی، ینابیع المودّة، 2/ 32
__________________________________________________
(1)- لا یوجد فی المصدر: «لی».
(2)- فی المصدر: «ثمّ دعا الحسن رضی اللّه عنه ابن ملجم من السّجن فقتله».
(3)- و هم در ناسخ التواریخ مسطور است که امیر مؤمنان علیه السّلام در آن ماه رمضان که به روضه رضوان می‌شتافت، یک شب در خانه امام حسن و یک شب در خانه امام حسین علیهم السّلام و یکشب در خانه عبد اللّه ابن جعفر افطار می‌فرمود و از سه لقمه افزون نمی‌خورد و چون شب چهارشنبه 19 شهر رمضان فرا رسید، به سرای خود آمد و از بهر نماز به پای ایستاد. امّ کلثوم دو قرص نان جوین و کاسه‌ای از شیر در طبقی نهاد و با مقداری از نمک سوده در حضرتش بگذاشت.
چون آن حضرت از نماز فراغت یافت و آن طبق را بدید، فرمود: «ای دخترک! در یک طبق دو نان خورش مخصوص من می‌داری؟ مگر ندانی من بر راه پسر عمّ خود رسول خدا می‌روم؟ مگر نمی‌دانی در حلال دنیا حساب و در حرامش عذاب است؟ سوگند به خدای تا از این دو خورش یکی را به جای نگذاری؛ افطار نکنم.»
امّ کلثوم شیر را برگرفت و آن حضرت سه لقمه از نان جوین با نمک خورش ساخت و ابتدا به نماز کرد.
در آن شب، فراوان از خانه بیرون می‌شد و به آسمان می‌نگریست و می‌گریست و به خانه باز می‌آمد و به نماز می‌ایستاد و چون بعضی کلمات که بر شهادتش خبر می‌داد بر زبان مبارک براند، امّ کلثوم عرض کرد: «ای پدر! امشب این اضطراب چیست که در تو می‌نگرم؟»
فرمود: «ای فرزند! صبح امشب من شهید می‌شوم.»
چون به امام حسن فرمود: «ای پسر! فال بد نمی‌زنم و تطیر نمی‌کنم؛ لکن دل من بر شهادتم شهادت دهد.»
زینب عرض کرد: «ای پدر! فرمان کن تا جعده به مسجد رود و با مردم نماز بگذارد.»
چون آن حضرت را ابن ملجم زخم بزد و بانگ جبرئیل در اخبار شهادت آن حضرت بلند شد و امّ کلثوم بشنید، روی مبارک لطمه بزد و گریبان بدرید و فریاد برداشت: «وا ابتاه! وا علیاه! وا محمّداه!»
و نیز چون امیر مؤمنان فرمود: «رسول خدای را در خواب دیدم سه کرّت فرمان کرد که امشب به سوی او شتاب گیرم!» اهل بیت سخت بگریستند.
(1) مردی به ابن ملجم گفت: «ای دشمن خدا! خوشدل مباش که امیر المؤمنان را بهبودی حاصل می‌شود.»
گفت: «پس امّ کلثوم بر کدام کس می‌گرید؟ بر من می‌گرید یا بر علی؟ سوگند به خدای که این شمشیر را-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 468
__________________________________________________
- به هزار درهم بخریدم و به هزار درهمش از زهر سیراب ساختم و هر نقصان که داشت، به اصلاح آوردم و با چنین شمشیر، چنان ضربتی بر علی فرود آوردم که اگر به اهل مشرق و مغرب قسمت کنند؛ به جمله بمیرند.»
به روایتی زینب، ابن ملجم را فرمود: «وای بر تو! کشتی امیر مؤمنان را؟»
گفت: «پدر تو را کشتم. اگر او را امیر مؤمنان بدانستمی، هرگز نکشتمی.» (1)
اعثم کوفی نیز چون «ناسخ التواریخ» حدیث کند و گوید: «چون امیر مؤمنان علیه السّلام خواست از سرای بیرون شود، قلّاب به کمر آن حضرت درافتاد و کمر از میان مبارکش باز شد. آن حضرت کمر را دیگر باره محکم کرد و فرمود: «الهی! مرگ را بر من مبارک و لقای خود را بر من خجسته فرمای!»
امّ کلثوم چون این کلام بشنید، اشک حسرت از دیده فروبارید.
و نیز اعثم گوید: «چون وفات امیر مؤمنان نزدیک شد، امّ کلثوم در خدمت آن حضرت بود. برخاست که از خانه بیرون آید، فرمود: در خانه فراز کن!»
امّ کلثوم فرمان پدر را اجابت فرمود.
و نیز در ضمن خطبه‌ای که از حضرت امام حسن علیه السّلام بعد از وفات امیر مؤمنان صلوات اللّه علیه نگارش می‌دهد، می‌نویسد: امام حسن علیه السّلام فرمود: «بدانید که از مال دنیا نزد او، یعنی امیر مؤمنان چیزی نمانده است، مگر هفتصد درهم. اندیشه چنان داشت که به آن دراهم کنیزکی را برای همشیره‌ام خریداری فرماید. چون دانست که حال چیست و وقت ارتحال است، مرا فرمود که آن هفتصد درهم را به بیت المال برم و ترک خریدن کنیزک گویم.»
و هم در «ناسخ التواریخ» در زیر خطبه امام حسن علیه السّلام مسطور است که فرمود: «می‌خواست به این مبلغ، خادمی برای اهل خویش ابتیاع کند.» و به روایتی، از برای امّ کلثوم خواست.
و از این چند خبر نیز مکشوف آید که امّ کلثوم همان زینب کبری است که امّ کلثوم کبرایش نیز می‌نویسند؛ چه اگر دو تن بودند، چنین مورخین نامدار این کلمات و مخاطبات را گاهی به امّ کلثوم، گاهی به زینب نمی‌دادند. چه امیر مؤمنان با هر یک جداگانه این فرمایش نکرده است و نیز در اختصاص خریداری کنیز برای یک تن، اگر دو تن بودند، سببی لازم است و اگر لفظ خواهران هم گاهی مذکور باشد، ممکن است خواهرانی باشند که از دیگر زوجات بوده‌اند.
و هم مجلسی اعلی اللّه مقامه در جلد نهم «بحار» و در زیر روایتی که از حضرت امام زین العابدین علیه السّلام از وفات امیر مؤمنان صلوات اللّه علیه می‌فرماید، چنان‌که از این پیش در کتاب احوال امام زین العابدین و در این کتاب از قلم کاتب حروف بگذشت می‌نویسد: «چون امیر مؤمنان سلام اللّه علیه را به سرای خود درآوردند، لبابه بر فراز سر مبارکش و امّ کلثوم پهلوی هر دو پای شریفش بنشستند و آن حضرت چشم برگشود و به هر دو تن نظر فرمود.»
از این عبارت ممکن است که لبابه نیز از جمله بنات مکرمات آن حضرت باشد و امّ کلثوم همان زینب است؛ چه اگر نبود، مذکور می‌شد.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 469
__________________________________________________
- و هم در خرایج و جرایح و نهم «بحار» مسطور است که چون حضرت امیر مؤمنان را حالت اغما دریافت، امّ کلثوم همی بگریست. چون آن حضرت افاقت یافت، فرمود: «لا تؤذینی یا امّ کلثوم، فإنّک لو ترین ما أری، إنّ الملائکة من السّماوات السّبع بعضها خلف بعض، إلی آخره».
و هم در «بحار» و «ارشاد مفید» از امّ موسی، خادمه امیر مؤمنان علیه السّلام مروی است که از علی علیه السّلام شنیدم با دخترش امّ کلثوم می‌فرمود: «ای دخترک من! به درستی که با شما مصاحبتی اندک نمایم.»
عرض کرد: «یا ابتاه! چون است این؟»
فرمود: «رسول خدای صلّی اللّه علیه و اله را در خواب دیدم که غبار از چهره‌ام می‌زدود و می‌فرمود: «یا علی! بر تو چیزی نیست. چه هر چه بر تو بود، به جا آوردی.» و بعد از سه روز آن حضرت را ضربت رسید.
چون امّ کلثوم آن کلمات بشنید، فریاد برکشید و آغاز بی‌تابی نهاد. آن حضرت امّ کلثوم را دلداری داد و فرمود: «چنین مکن! چه من می‌بینم رسول خدای را که با دست مبارک خود به من اشارت کند و فرماید:
ای علی! به سوی ما شتاب کن که آنچه نزد ماست، برای تو بهتر است.»
و هم «علامه مجلسی» اعلی اللّه مقامه در خبری بس طویل که از بعضی کتب قدیمه در کیفیت شهادت آن حضرت مسطور داشته و امّ کلثوم را طرف آن مطالب و مخاطب به پاره‌ای کلمات می‌دارد، می‌فرماید: راوی می‌گوید: «زینب و امّ کلثوم بیامدند تا در خدمت آن حضرت برفراز فراش نشستند و همی به ناله و ندبه بانگ «یا أبتاه، من للصغیر حتّی یکبر و من للکبیر بین الملأ، یا أبتاه، حزننا علیک طویل و عبرتنا لا ترقا» برآوردند.»
و نیز در بیان وفات آن حضرت گوید: «چون در شب جمعه بیست و یکم شهر رمضان درگذشت، زینب بنت علی و امّ کلثوم و تمامت زنان آن حضرت فریاد برآوردند و گریبان‌ها چاک کردند و لطمه بر چهره زدند و بانگ ناله‌وزاری در قصر برآوردند.»
از این کلام معلوم می‌شود که بعضی در بیان کنیه و اسم فرق نگذاشته‌اند و دو تن انگاشته‌اند؛ یا این که زینب همان زینب صغری است که از مادر دیگر است و از این روی به زینب بنت علی توضیح داده‌اند؛ و گرنه این اختصاص از چیست؟ پس ببایست امّ کلثوم را نیز بنت علی نوشت؛ یا امّ کلثوم را زنی دیگر بیرون از بنات آن حضرت دانست.
و نیز فرماید: چون امام حسن از دفن امیر مؤمنان سلام اللّه علیهما مراجعت فرمود، امّ کلثوم به خدمتش درآمد و آن حضرت را سوگند داد که ابن ملجم را یک ساعت زنده نگذارد. طبری در تاریخ خود گوید:
«روز دیگر دختر علی علیه السّلام امّ کلثوم نزد حسن علیه السّلام بیامد و همی بگریست و ابن ملجم را در آن جا نشسته دید. فرمود: ای ملعون! امیر مؤمنان امروز بهتر است و تو را بدتر.»
گفت: «اگر بهتر است، تو چرا می‌گریی؟ من آن شمشیر را به هزار درهم خریده‌ام و هزار درهم بدادم تا به زهرش آب دادند تا هر کس را که با آن بزنم، جان به در نبرد.»
ابن اثیر در تاریخ خود نیز به همین تقریب که مذکور شد، اشارت کرده است.
و نیز در کتاب «ریاض الشهادة» و «بیت الاحزان» در زیر بیان شهادت حضرت ولایت مرتبت-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 470
__________________________________________________
- صلوات اللّه علیه داستانی مفصل از احوال شب نوزدهم رمضان المبارک مسطور است و آن جمله را به حضرت امّ کلثوم منسوب می‌داند و آن مکالمات را که با امیر مؤمنان در میان آمده است، به او راجع می‌گرداند و آن ناله و ندبه را به حضرت امّ کلثوم اختصاص می‌دهد و می‌گوید: «بدان حال نزد حسنین علیهما السّلام دوید و ایشان را به حالت گریه‌وزاری بدید.»
امام حسن فرمود: «ای خواهر! فریاد و افغان مکن تا حقیقت حال بر ما مکشوف افتد و دشمنان بر ما شماتت نیارند.»
و در جایی گوید: «دختران فاطمه سلام اللّه علیها به ناله بودند.»
و گوید: چون بدانستند که آن ضربت چاره‌پذیر نیست و ابن ملجم نگران شد که امّ کلثوم بر سر و سینه خود می‌زند و گریه می‌کند، گفت: «ای دختر علی! گریه کن که اگر گریه تمام عالم را بکنی، برای او جا دارد.»
امّ کلثوم فرمود: «ای دشمن خدا، بر پدرم باکی نیست و ضرری نرسیده است؛ اما تو خود را روسیاه کردی و امیدوارم به سزایت برسی؛ هم در دنیا و هم در آخرت.»
ابن ملجم گفت: «اگر گریه می‌کنی، گریه کن و در این مصیبت اشک خونین بریز که به خدا سوگند این شمشیر را به هزار درهم بخریدم و به هزار درهمش از زهر آب دادم و اگر این ضربت من به تمام مردم کوفه بهره شدی، هیچ‌یک را سلامت نبودی.»
آن‌گاه گوید: چون امیر مؤمنان علیه السّلام به حضرت خدا پیوست، صدایی باز رسید که: «ساعتی بیرون روید و بنده ما را با ما گذارید.»
پس همه بیرون رفتند و زینب خاتون و امّ کلثوم و دیگر زنان صدا به گریه و فغان برکشیدند و فریاد وا علیّاه و وا اماماه بلند کردند و جملگی گریبان چاک ساختند و بر سر و صورت خود بزدند.
و نیز گوید: چون حسنین علیهما السّلام به سرای باز شدند، خواهران و دیگر زنان اهل بیت بنای نوحه و زاری نهادند و امّ کلثوم دختر امیر مؤمنان به این طریق نوحه‌گری همی فرمود:
ألا یا عین جودی و اسعدینا ألا فابکی أمیر المؤمنینا (2)
إلی آخر الأبیات، لکن این اشعار را در کتب معتبر به ابی الاسود دئلی و به روایتی به امّ الهیثم بنت اسود النخعیه که جسد ابن ملجم را بسوخت نسبت داده‌اند، تواند بود. ابی الاسود برخی را انشاد کرده است و امّ الهیثم نیز بر آن وزن و قافیت گفته باشد. چه اختلاف پاره‌ای اشعار و زیادتی و نقصانی که در کتب متعدّده به نظر رسیده است، بر این حکم کند و امّ کلثوم در مقام نوحه تذکره فرموده باشد؛ چنان که مجلسی اعلی اللّه مقامه در «بحار» نیز به این مطلب اشارت کند و فرماید: «بعد از آن که ابن ملجم و قطامه و آن دو مرد دیگر را که ابن ملجم ملعون را در آن کردار ملعنت آثار مساعد و یار بودند، دستخوش هلاک و دمار ساختند و حسنین علیهما السّلام به سرای باز آمدند، امّ کلثوم روی به ایشان کرد و این اشعار را که بعد از استماع قتل آن حضرت انشاد کرده بود، بگفت.»
و می‌فرماید: بعضی گویند، این اشعار از امّ الهیثم بنت عریان خثعمیه است. پاره‌ای نوشته‌اند از ابو الأسود دئلی است، و مجلسی در این طریق که اشارت فرموده است، نسبت به امّ کلثوم سلام اللّه علیها را ترجیح می‌دهد.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 471
__________________________________________________
- چنان‌که صاحب «بیت الاحزان» نیز می‌نویسد: چون حسنین و محمّد بن حنفیه و اصحاب حضرت امیر مؤمنان علیه السّلام از دفن آن حضرت باز شدند و به سوگواری پرداختند، جناب امّ کلثوم روی به ایشان کرد و در مرثیه آن حضرت، مرثیه‌ای انشا فرمود که هیچ‌کس از دوست و دشمن برجا نماند؛ جز آن که از ناله و نوحه آن مخدّره به ناله و نوحه درآمد؛ چندان که از شدت اثر ناله آن حضرت هیچ وقت مردمان را از آن افزون در اندوه و غم نیافته بودند و از جمله آن اشعار، این شعر است که مرقوم است:
و تبکی أمّ کلثوم علیه بعبرتها و قد رأت الیقینا (3)
اما راقم حروف چنان می‌داند که اگر جناب امّ کلثوم هم انشای شعری فرموده است، نه آن است که جملگی این اشعار را فرموده باشد. شاید بعد از آن که ابو الاسود یا دیگری در مرثیه آن حضرت انشای این اشعار کرده باشند، امّ کلثوم تذکره فرموده و یا خود آن حضرت نیز بر آن سبک شعری چند فرموده باشد؛ چنان‌که این شعر اخیر نیز بر این بیان شهادت تواند داد نیز می‌رساند که جز از امّ کلثوم نام دیگری در این اشعار مذکور نیست و اگر زینب کبری که دارای آن مراتب فصاحت و بلاغت، شأن و جلالت است، جز امّ کلثوم بودی، چگونه در این مصیبت بزرگ آغاز مرثیه نکرده باشد؟!
و هم در بیت الاحزان مذکور است که به روایتی، چون از کار غسل حضرت امیر مؤمنان علیه السّلام فراغت یافتند، امام حسن سلام اللّه علیه فرمود: «ای خواهر! ای زینب! ای امّ کلثوم! حاضر کنید بقیه کافوری را که جدّم رسول خدا برای پدرم معین فرموده است.»
پس زینب به تعجیل بشتافت و حاضر ساخت. چون سرش بگشودند، جمله خانه‌ها و کوچه‌ها و طرق و شوارع کوفه از شدت بویش معطر شد.
و نیز می‌گوید: در حدیثی وارد است که جناب امّ کلثوم با ناله و افغان در پناه برادر خود امام حسین علیه السّلام در عقب جنازه پدر بزرگوارش می‌رفت تا بر سر تربت طاهر آن حضرت.»
و در بعضی کتب نوشته‌اند: «امام علیه السّلام او را از تشییع جنازه منع فرمود.»
از این اخبار نیز می‌تواند رسید که: «زینب همان امّ کلثوم باشد و امام حسن در مقام زاری و ندبه چنان‌که معمول است، او را به نام و کنیت هر دو خوانده باشد؛ وگرنه می‌فرمود: ای خواهران.»
و صاحب «حبیب السیر» در زیر بیان شهادت جناب امیر مؤمنان علیه السّلام از کتاب مستقصی حدیث کند که در شب شهادت با دخترش امّ کلثوم از شهادت خود و رؤیای خود حدیث فرمود؛ چنان که به آن اشارت رفت.
و نیز صاحب «عمدة الطالب» در شهادت آن حضرت چون «ناسخ التواریخ» حدیث کند و گوید: «چون امیر مؤمنان علیه السّلام برای نماز بامداد بیرون شد، بطّی (4) چند که در صحن سرای از بهر کودکان بودند، صیحه برآوردند. پاره‌ای از خدّام به طرد آن‌ها بیامدند. فرمود: «دعوهنّ فانّهنّ نوائح». این‌ها را به خود گذارید که نوحه‌کنندگان باشند. دخترش زینب عرض کرد: «جعده را بفرمای تا مردمان را نماز بگذارد.»
و چون ابن ملجم را بعد از آن‌که آن حضرت را ضربت بزد، بیاوردند، زینب، دختر آن حضرت آن کلمات مذکوره را که دیگران به امّ کلثوم منسوب می‌دارند، بدو بفرمود و جوابی نزدیک به جواب مذکور بشنید. در الفصول المهمّة به این داستان به اندک تفاوتی اشارت رفته و گوید: «جناب امّ کلثوم، دختر سید و-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 472
__________________________________________________
- آقای ما علی علیه السّلام با ابن ملجم بانگ زد و آن کلمات مذکوره و جواب او را می‌نگارد.»
صاحب «نور الابصار» نیز مانند صاحب «الفصول المهمّة» اشارت کند و سبط ابن جوزی نیز چون صاحب الفصول المهمّة به اندک تفاوتی اشارت کند و صاحب «کشف الغمّة» و ابو الفرج در «مقاتل الطالبیین» به صاحب الفصول المهمّة و نور الابصار اقتفا کرده و به اندک اختلافی مرقوم داشته است و همه به امّ کلثوم راجع داشته‌اند.
اکنون همی گوییم که با این تفحص و تأمل و استیعابی که در کتب متعدده در بیان این مطلب به جا رفت و نیز در همین کتاب در تبیین این حال به بسط مقال گذشت، چنان در خاطر خطور همی کند و در پیشگاه نظر جلوه‌گر می‌افتد که این زینب کبری همان امّ کلثوم کبری است که از فاطمه زهرا سلام اللّه علیها است.
و ممکن است امّ کلثوم صغری که به سرای عمر برفت، از دیگر زوجات مکرمات بوده است. یا اگر از بطن مطهّر صدیقه طاهره بوده است، در این اوقات حضور نداشته و از آن پیش وفات کرده است. این نیز با اخبار مسطوره و توضیحات مذکوره در سابق و لا حق توافق نجوید؛ مگر این که حضرت زینب کبری همان امّ کلثوم کبری باشد و گاهی به نام و وقتی به کنیت و گاهی برحسب اقتضای مقام، هم به نام و کنیت هر دو مخاطب شده باشد و بر پاره‌ای نگارندگان که نه چندان دقیق النظر بوده‌اند، دو تن نموده آید.
یا امّ کلثوم از زوجات دیگر به سرای عمر رفته باشد و غیر از امّ کلثوم کبری باشد که به سرای عبد اللّه ابن جعفر برفت و اگر گاهی سخن از بنات یا لفظ خواهران به صیغه جمع رفته باشد، نظر به دیگر بنات محترمات امیر مؤمنان علیه السّلام است که جز از بطن صدّیقه طاهره به وجود آمده‌اند.
و ممکن است اگر حضرت فاطمه را دو دختر باشد، یکی در زمان خود آن حضرت وفات کرده باشد و این که اغلب اشارت به امّ کلثوم است، از آن است که از دیگر اخوات مکرمات مهین‌تر و به سبب حضرت فاطمه از دیگران اشرف و بر جملگی برتر و مقام ریاست و رفعت دارد.
و از این‌گونه اشتباهات برای بعضی نویسندگان که متحمل تتبّع کامل نمی‌شوند، یا به کتب متعدده معتبره دست ندارند، یا در فهم اخبار آن چند که می‌شاید توانا نیستند، یا چندان با نظر تدقیق نمی‌روند، فراوان افتد؛ چنان که بر دانایان اخبار در اغلب مواقع مشهود است، وگرنه چگونه تواند بود که گروهی از اعیان نویسندگان و ارکان اهل خبر حدیثی را از معصومی نسبت به معصومی دهند و پاره‌ای دیگر همان نسبت را به مخاطبه دیگر آورند و در هیچ‌یک، هر دو تن را در آن مقام که باید در یک جا نام نبرند. هر کس زینب گوید، امّ کلثوم را نام نبرد و آن کس که امّ کلثوم گوید، به زینب نسبت ندهد.
و نیز بسیار تواند بود که هر دو گروه صحیح نوشته باشند، اما کتب مستنسخه در مرور ایام و تجدید استنساخ به سقوط یک حرف یا اضافه حرفی، مطلبی عمده را از مقام خود بگردانند و اسباب شبهت نگارندگان و تردید مؤلفان و زحمت بینندگان آیند. چه فهم سقیم از علیل و صحیح از کلیل جز به تتبع و تعقل و تفکر و تجدید نظر و سنجیدن اخبار و تحصیل انواع آثار و اطلاع بر حکایات و ملاحظه حال راوی و مروی عنه و بصیرت تامّه در عموم روایات متشتته و اجتهاد کامل حاصل نیاید؛ چنان‌که از این پس نیز در پاره‌ای مقامات مکشوف افتد.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 473
__________________________________________________
- مع ذلک کلّه بر حقیقت حال حکومت به صراحت نتوان کرد و کنه مطلب را جز آن کس که به کنهش نمی‌توان شناخت یا آنان که به فضل او راسخون در علم هستند نمی‌داند، نعوذ باللّه من هفوات اللّسان و زلّات الأقدام.
(1- 1). [مضمون این خبر در ناسخ التواریخ امیر المؤمنین علیه السّلام، 4/ 294 تکرار شده است].
(2). ای دیده! اشک ببار و ما را بر سوگ ما یاری کن! ای چشم! گریه کن بر امیر و پیشوای مؤمنان.
(3). امّ کلثوم هم بر سوگ پدرش امیر المؤمنین می‌گرید و اشک می‌افشاند و به راستی مرگ آن حضرت را به چشم می‌بیند.
(4). بط: اردک.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت زینب کبری علیها السّلام، 1/ 193- 202
چون امیر مؤمنان علیه السّلام در شب چهارشنبه نوزدهم شهر رمضان به سرای خویش رفت و از بهر نماز به پا ایستاد، امّ کلثوم دو قرص نان جوین و کاسه از شیر در طبق نهاد و آن طبق را با مقداری از نمک سوده پیش گذاشت. چون امیر مؤمنان علیه السّلام از نماز فراغت جست و نگران آن طبق گشت، فرمود: «ای دختر! خاص من در یک طبق دو نان خورش حاضر می‌کنی. مگر نمی‌دانی که من بر راه پسر عم خود رسول خدا می‌روم؟ مگر نمی‌دانی در حلال دنیا حساب است و در حرام دنیا عذاب؟ سوگند به خدای افطار نمی‌کنم تا از این دو خورش جز یکی را به جا نگذاری.»
پس امّ کلثوم شیر را برگرفت و آن حضرت سه لقمه از نان جوین با نمک خورش ساخت و ابتدا به نماز کرد و در آن شب فراوان از خانه بیرون می‌شد و در آسمان می‌نگریست و می‌گریست و به خانه باز می‌آمد و به نماز می‌ایستاد و در آن شب سوره مبارکه «یس» را تلاوت فرمود. پس از تعقیب نماز، او را خواب در ربود و هم در زمان از خواب انگیخته شد و گفت: «لا حول و لا قوّة إلّا باللّه العلیّ العظیم؛ خداوندا! مرا در لقای خود برکت فرمای.»
فقال تلک اللّیلة: إنّی رأیت رسول اللّه فشکوت إلیه و قلت: ما لقیت من أمّتک من الأود و اللّدد، فقال:
ادع اللّه علیهم، فقلت: اللّهمّ أبدلنی بهم خیرا منهم و أبدلهم بی شرّا منّی.
فرمود: «هم‌اکنون رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله و سلم را در خواب دیدم و به حضرت او شکایت بردم و از خصومت امّت و ناراستی و ناهمواری ایشان بنالیدم.»
فرمود: «ایشان را به دعای بد یاد کن.»
پس گفتم: «ای خدای من! بده مرا از این جماعت بهتر از این جماعت، و به جای من شریری و ستمکاری بر ایشان بگمار.»
و هر ساعت از خانه بیرون می‌شد و همی گفت: «و اللّه ما کذبت و لا کذبت و إنّها اللّیلة الّتی وعدت؛ سوگند به خدا، دروغزن نیستم و به من دروغ نگفته‌اند. این است آن شبی که رسول خدای مرا وعده شهادت داده است؛ «و یقول أحبّ أن ألقی اللّه تعالی و أنا جهیض». می‌فرمود: «دوست دارم ملاقات خدای را و حال آن که این جهان را ندیده باشم و با مردم این جهان عیش نکرده باشم.»
امّ کلثوم عرض کرد: «ای پدر، امشب این اضطراب چیست که در تو می‌نگرم؟»
فرمود: «ای فرزند! صبح این شب من شهید خواهم شد.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 474
__________________________________________________
- مکشوف باد که مرا سخت عجب می‌آید از ابن ابی الحدید که بعد از آن که از معجزات امیر مؤمنان علیه السّلام مبلغی می‌نگارد و از اخبار آن حضرت از مغیبات فراوان می‌نویسد و خبر شهادت امیر مؤمنان علیه السّلام را به دست ابن ملجم از رسول خدای صلّی اللّه علیه و اله و سلم رقم می‌کند و امیر مؤمنان علیه السّلام همه روزه تذکره می‌فرماید، آن‌گاه می‌گوید: امیر مؤمنان وقت شهادت خود را نمی‌دانست؛ بلکه چون از رسول خدای شنیده بود که به دست ابن ملجم لحیه مبارکش از خون سر خضاب می‌شود، اجمالا علمی داشت و نیز بعد از زخم نمی‌دانست که آن جراحت موجب هلاکت خواهد شد یا التیام خواهد پذیرفت.»
عجب‌تر آن که بسیار کس از طلاب علوم و متفقهین بر این رفته‌اند که امیر مؤمنان از وقت شهادت خود بی‌خبر بود و امام حسین علیه السّلام از تفصیل بلیات سفر عراق آگهی نداشت و امام رضا علیه السّلام انگور مسموم را نمی‌شناخت؛ و اگر نه، دانسته خویش را به مهلکه نمی‌انداخت. در حق ائمه علیهم السّلام به این عقیدت رفته‌اند و نسبت سهو و إسها به آل طاها داده‌اند و در اصلاح این امر خیالات بعیده و تصورات باطله درهم بافته‌اند و از آن سوی حدیث کنند که در همه عالم طفلی متولد نشود، الّا آن‌که امیر مؤمنان علیه السّلام حاضر باشد و هیچ کس نمیرد، الّا آن‌که امیر مؤمنان علیه السّلام بر بالین او حاضر شود و هیچ‌کس را از گور برنخیزانند، الّا آن که امیر مؤمنان علیه السّلام نگران باشد.
العجب ثمّ العجب کسی که در آن واحد از شرق تا غرب عالم هر که بمیرد بداند و خود را به او رساند.
این کی تواند شد که از وقت مرگ خویش بی‌خبر بماند؟ همانا این اغلوطه از آن‌جا خورده‌اند که تکلیف امام را قیاس از تکلیف خویش گیرند. «کار پاکان را قیاس از خود مگیر». حسن بن جهم از حضرت رضا علیه السّلام سؤال کرد: «امیر مؤمنان علیه السّلام قاتل خویش را می‌شناخت و شب شهادت و موضع شهادت را می‌دانست.
چگونه آن شب بیرون شد و حفظ خود را وقعی نگذاشت و حربه با خود برنداشت؟» «فقال علیه السّلام: ذلک کان و لکن خیّر تلک اللّیلة لتمضی مقادیر اللّه عزّ و جل».
حضرت رضا علیه السّلام فرمود: «خداوند تبارک و تعالی امیر مؤمنان علیه السّلام را در لقا و بقا مخیّر داشت و آن حضرت لقای حق را بر بقای دنیا اختیار کرد و رضای حق را امضا داشت و از شر دشمن احتراز نفرمود؛ چه با تقدیر حق دمساز بود. پس به حکم تقدیر آن شب باید درگذرد و حکم تقدیر دگرگون نشود.» همانا هیچ‌کس را از اسرار آل محمّد و سرّ قضا و قدر آگهی نباشد و نتواند آگهی داشت. عقول ناقصه انسانی را با حکمت‌های کامله یزدانی چه نسبت است؟ آب دریا را با پیمانه نتوان پیمود، و با نردبان از فلک زحل محل نتوان گرفت. (1)
اکنون به سر داستان رویم.
چون بامدادان نزدیک شد، امیر مؤمنان علیه السّلام جامه در پوشید و میان بربست و آهنگ مسجد فرمود.
چون به میان سرای آمد، بطی چند که در سرای بود، بیرون عادت هر شب از پیش روی امیر مؤمنان علیه السّلام درآمدند و بال همی افشان کردند و بانگ دردادند. بعضی از خدام پیش شدند که ایشان را برانند. امیر مؤمنان علیه السّلام فرمود: «لا إله إلّا اللّه دعوهنّ فانّهنّ صوائح تتبعها نوائح»؛ یعنی: «دست بازدارید از ایشان صیحه زنندگانند که از پی، نوحه‌کنندگان دارند.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 475
__________________________________________________
- امام حسن علیه السّلام عرض کرد: «یا أمیر المؤمنین ما هذه الطیرة؟ فقال: یا بنیّ، لم أتطیّر و لکن قلبی یشهد أنّی مقتول»؛ «فال بد زدن چیست؟»
فرمود: «ای پسر! فال بد نمی‌زنم و تطیر نمی‌کنم؛ لکن دل من شهادت می‌دهد که کشته می‌شوم.»
زینب عرض کرد: «ای پدر! فرمان‌کن تا جعده به مسجد رود و با مردم نماز گذارد.»
«فقال علیه السّلام: مروا جعدة فلیصلّ بالنّاس ثمّ قال: لا مضی من القدر»؛ فرمود: «بگویید جعده برود و با مردم نماز گذارد.» پس بی‌توانی فرمود: «این حکمی است که به تقدیر خدای رفته است.»
و آهنگ راه کرد و این اشعار انشاد فرمود:
اشدد حیازیمک للموت فإنّ الموت لاقیکا
و لا تجزع من الموت إذا حلّ بوادیکا
فإنّ الدّرع و البیضة یوم الرّوع یکفیکا
کما أضحکک الدّهر کذاک الدّهر یبکیکا
فقد أعرف أقواما و إن کانوا صعالیکا
مصاریع إلی النّجدة للغیّ متاریکا
همانا در شعر نخستین لفظ اشدد از میزان شعر افزون است و عرب را عادت است که گاهی از برای تفهیم معنی، لفظی را در شعر زیاد آورند.
بالجمله، امیر مؤمنان علیه السّلام روان شد و چون خواست از در سرای بیرون شود، قلاب در به کمر آن حضرت افتاد و کمر از میان مبارکش باز شد. آن حضرت کمر را دیگرباره محکم کرد و فرمود: «اللّهمّ بارک لی فی الموت و بارک لی فی لقائک» الهی! مرگ را بر من مبارک کن و لقای خود را بر من خجسته فرمای!»
امّ کلثوم از اصغای این کلمات فریاد وا ابتاه! و وا غوثاه! برداشت و امام حسن علیه السّلام از قفای آن حضرت روان شد و عرض کرد: «همی خواهم با تو باشم.»
فرمود: «به حقّ من که به جانب فراش خود بازشوی.»
امام حسن علیه السّلام مراجعت کرد و با امّ کلثوم حزین و غمگین بنشست. از آن سوی ابن ملجم و شبیب و وردان که در مسجد انتظار امیر مؤمنان علیه السّلام را می‌بردند، اشعث بن قیس که با ایشان نیز مواضعه داشت، حاضر مسجد بود، به ابن ملجم گفت: «یا ابن ملجم، النجا النجا بحاجتک فقد فضحک الصبح»؛ یعنی: «ای پسر ملجم! در اسعاف حاجت تعجیل کن از آن پیش که تو را روشنی صبح رسوا کند.»
حجر بن عدی که بر ایشان عبور می‌داد، این کلمات را بشنید. روی با اشعث کرد و گفت: «تقتله یا أعور؛ تو امیر مؤمنان را به قتل می‌رسانی.»
این بگفت و از در مسجد بیرون شد و طریق سرای امیر مؤمنان علیه السّلام را پیش داشت تا او را از این قصه آگهی دهد. از قضا، آن حضرت را دیدار نکرد. چه امیر مؤمنان علیه السّلام از راه دیگر به مسجد آمد و حکم قضا به امضا رسید. وقتی حجر بن عدی مراجعت می‌کرد، همی شنید که گفتند: «قتل أمیر المؤمنین.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 476
__________________________________________________
- اما امیر مؤمنان علیه السّلام وارد مسجد شد و قندیل‌های مسجد خامد و خاموش بود. آن حضرت در تاریکی شب رکعتی چند نماز بگذاشت و لختی مشغول تعقیب گشت. آن‌گاه بر بام مسجد برآمد و به سفیده صبح خطاب کرد که: «هیچ‌وقت طالع نشدی که من خفته باشم.»
پس انگشتان مبارک را بر گوش نهاد و بانگ اذان درداد. هیچ‌خانه در کوفه نبود که چون آن حضرت اذان گفتی، بانگ اذانش نرسیدی. آن‌گاه از مئذنه به زیر آمد و خدای را همی تقدیس کرد و تهلیل گفت و این چند مصراع قرائت فرمود:
خلّوا سبیل المؤمن المجاهد فی اللّه لا یعبد غیر الواحد
و یوقظ النّاس إلی المساجد
و همی گفت: «الصلاة الصلاة» و خفتگان را از خواب برمی‌انگیخت از برای نماز. ابن ملجم در میان خفتگان به روی درافتاده بود و شمشیر خویش در زیر جامه داشت. چون امیر مؤمنان به او رسید، فرمود:
«برخیز برای نماز و به روی در مخواب که این خواب شیاطین است. بر دست راست بخواب که خواب مؤمنان است و بر پشت بخواب که خواب پیغمبران است.»
آن‌گاه فرمود: «قصدی در خاطر آورده‌ای که نزدیک است آسمانها فروریزد و زمین چاک شود و کوهسارها نگون شود و اگر بخواهم، می‌توانم خبر داد که در زیر جامه چه داری.»
و از او درگذشت و به محراب آمد و به نماز درایستاد و مردمان به هم برآمدند و صف جماعت راست کردند.
ابن ملجم با این که از رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله و سلم شنیده بود که امیر مؤمنان علیه السّلام را اشقای امّت شهید می‌کند و قطام را همی گفت: «می‌ترسم من آن کس باشم و بر آرزو نیز دست نیابم.»
و آن شب تا بامداد در اندیشه این امر عظیم بود. عاقبت سیلاب شقاوت او این خیالات گوناگون را چون خس و خاشاک به طوفان فنا داد و عزم خویش را در قتل امیر مؤمنان علیه السّلام درست کرد و بیامد در کنار آن استوانه که در پهلوی محراب بود، جا گرفت. وردان و شبیب نیز در گوشه خزیدند.
چون امیر مؤمنان علیه السّلام رکعت اوّل را بگذاشت و سر از سجده نخستین برداشت، شبیب بن بجره بانگ زد: «للّه الحکم یا علیّ لا لک و لا لأصحابک»؛ یعنی: «حکم خاصّ خداوند است. تو نتوانی از خویشتن حکم کنی و کار دین را به حکومت حکمین بازگذاری.»
این بگفت و تیغ براند. تیغ او بر طاق آمد و زخم او خطا کرد. از پس او عبد الرحمان بن ملجم این کلمات بگفت و شمشیر بر فرق امیر مؤمنان علیه السّلام فرود آورد. از قضا، زخم او به جای زخم عمرو بن عبدود آمد و تا موضع سجده را بشکافت. آن حضرت فرمود: «بسم اللّه و باللّه و علی ملّة رسول اللّه فزت و ربّ الکعبة» سوگند به خدای کعبه که رستگار شدم.
آن‌گاه فرمود: «لا یفوتنّکم الرّجل» زننده این ضرب را مأخوذ دارید.»
مردم چون بریق سیف را نگریستند و بانگ امیر مؤمنان علیه السّلام را شنیدند، به جانب محراب دویدند و دیدند که آن حضرت خاک برمی‌گیرد و بر موضع جراحت می‌ریزد و این آیه مبارکه را تلاوت می‌فرماید:-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 477
__________________________________________________
- مِنْها خَلَقْناکُمْ وَ فِیها نُعِیدُکُمْ وَ مِنْها نُخْرِجُکُمْ تارَةً أُخْری (طه، 55).
یعنی: «از زمین خلق کردم شما را و به زمین برمی‌گردانم شما را و از زمین بیرون می‌آورم شما را بار دیگر.»
و همی فرمود: «هذا ما وعدنا اللّه و رسوله.»
و هنگام ضرب ابن ملجم زمین بلرزید و دریا بر دمید و آسمان متزلزل شد و درهای مسجد با یکدیگر متصادم شد و فرشتگان بگریستند و بادی سخت بوزید که جهان را تاریک ساخت و جبرئیل در میان آسمان و زمین ندا درداد؛ چنان که مردم بشنیدند و همی گفت:
«تهدّمت و اللّه أرکان الهدی و انطمست أعلام التّقی و انفصمت العروة الوثقی قتل ابن عمّ محمّد المصطفی قتل الوصیّ المجتبی قتل علیّ المرتضی قتله أشقی الأشقیاء.»
چون امّ کلثوم ندای نعی جبرئیل بشنید، روی را لطمه بزد و گریبان بدرید و فریاد برداشت: «وا أبتاه! وا علیّاه! وا محمّداه!»
و امام حسن و امام حسین علیهما السّلام از خانه بیرون شدند و طریق مسجد گرفتند و همی شنیدند که مردم گویند: «وا اماماه! سوگند به خدای کشته شد امام مجاهدان کسی که هرگز اصنام و اوثان را سجده نکرد و اشبه مردم بود به رسول خدای.»
پس به مسجد درآمدند و همی گفتند: «وا ابتاه! وا علیّاه! کاش بمرده بودیم و این روز را نمی‌دیدیم!»
و آن حضرت را نگریستند که در میان محراب درافتاده و جعده و جماعتی از اصحاب و انصار آن حضرت حاضرند تا مگر او را از بهر نماز برخیزانند و او توانا نیست. پس امام حسن علیه السلام را بفرمود تا با مردم دو رکعت نماز خفیف بگذاشت و امیر مؤمنان علیه السّلام نماز خویش نشسته به اشارت تمام کرد و از زحمت زهر و شدت زخم به جانب یمین و شمال متمایل شد.
چون امام حسن علیه السّلام از نماز فراغت یافت، سر پدر را در کنار گرفت و همی گفت: «ای پدر! پشت مرا شکستی. چگونه تو را به این‌گونه نگران باشم؟»
امیر مؤمنان چشم بگشود و فرمود: «ای فرزند! از پس امروز پدر تو را رنجی و المی نیست. اینک جدّ تو محمّد مصطفی و جدّه تو خدیجه کبری و مادر تو فاطمه زهرا و حوریان بهشت حاضرند و انتظار پدر تو را دارند. تو شاد باش و دست از گریستن بدار که فرشتگان آسمان بر گریه تو می‌گریند.»
بالجمله، با ردای امیر مؤمنان علیه السّلام جراحت سر را محکم ببستند و آن حضرت را از محراب به میان مسجد آوردند و امام حسن علیه السّلام سر پدر را در دامن داشت و هم‌چنان خون سیلان می‌کرد و امیر مؤمنان‌علیه السّلام آن خون را بر روی مبارک طلی می‌فرمود.
این وقت آن حضرت را از مسجد حمل دادند و به سرا آوردند و ابن ملجم را دست به گردن بسته در خانه محبوس بداشتند و مردم در گرد سرای امیر مؤمنان علیه السّلام فریاد گریه و عویل درافکندند. امام حسن علیه السّلام چندان گریست که چشم‌های مبارکش مجروح شد. امیر مؤمنان علیه السّلام او را پیش خواست و چهره‌اش را از آب چشم مسح فرمود و دست مبارک را بر سینه‌اش فرود آورد.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 478
__________________________________________________
- و قال: یا بنیّ، أسکن اللّه قلبک بالصّبر و عظّم اللّه أجرک و أجر إخوتک بمصابکم بی و أسکن اللّه اضطرابک یا بنیّ و أسکن دموع عینیک فإنّ اللّه یوجرکم بقدر مصابکم بی.
پس آن حضرت را اندر حجره مصلای خود جای داد و زینب و امّ کلثوم و دیگر فرزندان در کنار او بنشستند و سخت بگریستند. در میان اطبا، اثیر بن عمرو بن هانی السلولی نامدار بود و صاحب کرسی بود و او یک تن از چهل تن غلام است که خالد ولید در عین التمر اسیر گرفت؛ چنان‌که در کتاب رسول خدای به شرح رفت. بالجمله او را از بهر مداوا حاضر کردند. چون در جراحت امیر مؤمنان علیه السّلام نگریست، بفرمود که گوسفند ماده‌ای بیاوردند و ذبح کردند. ریه او را بگرفت و گرم بر جراحت بست و سخت در ریه بدمید تا اطرافش به اقصای جراحت رسید و لختی بگذشت. سپس برداشت. بعضی از سفیدی دماغ در آن ریه دیدار گشت. عرض کرد: «زخم این دشمن خدای به مغز رسیده و کار از تدبیر بیرون شده است.»
اصبغ بن نباته گوید: به اتفاق حارث و سوید بن غفله و جماعتی از مسلمانان بر در خانه علی علیه السّلام بودیم و بانگ به ناله در می‌دادیم. امام حسن علیه السّلام از خانه بیرون شد و گفت: «ای مردمان! امیر مؤمنان علیه السّلام در سختی و رنج و تعب است. به خانه‌های خویش باز شوید.»
مردم پراکنده شدند و من به جا ماندم. دیگرباره از خانه بیرون شد و فرمود: «نگفتم باز خانه شوید؟»
عرض کردم: «بأبی أنت و امّی! تا من امیر مؤمنان را دیدار نکنم، باز نشوم.»
مرا به درون خانه برد. آن حضرت را نگریستم که بر وساده جای داشت و سر را با عمامه زردی بسته بود و خون همی رفت. ندانستم عمامه صفرا زردتر بود یا روی مبارکش. سخت بگریستم. «فقال لی: لا تبک یا أصبغ فانّها و اللّه الجنّة.» فرمود: «ای اصبغ! گریه مکن. من به بهشت می‌روم.»
عرض کردم: «فدای تو شوم؛ و اللّه می‌دانم تو به جنت می‌روی. من بر مفارقت تو می‌گریم.»
و گاهی از سریان زهر و زحمت زخم، آن حضرت بی‌خویشتن می‌شد. لبابه بر فراز سر آن حضرت جا داشت و امّ کلثوم در جانب پای نشسته بود. این وقت امیر مؤمنان علیه السّلام لختی عرق کرد و به خویش آمد و به جانب ایشان نگریست. «فقال: الرفیق الأعلی خیر مستقرا و أحسن مقیلا»؛ فرمود: «ملکوت خداوند بهترین قرارگاه و نیکوترین خوابگاه است.»
کرتی دیگر چون به خویش آمد، امام حسن کاسه‌ای از شیر پیش داشت، امیر مؤمنان علیه السّلام بگرفت و اندک بیاشامید و باز داد و فرمود: «این شیر را بدان اسیر دهید تا بیاشامد و او را از خوردنی و آشامیدنی دریغ مدارید.»
مردی ابن ملجم را گفت: «ای دشمن خدا! خوشدل مباش که امیر مؤمنان را بهبودی به دست شود.»
گفت: «پس امّ کلثوم بر چه کس می‌گرید؟ بر من می‌گرید یا بر علی سوگواری می‌کند؟ سوگند به خدای که این شمشیر را با هزار درهم خریدم و با هزار درهم آن را به زهر سیراب ساختم و هر نقصان که داشت، به اصلاح آوردم و با چنان شمشیر ضربتی بر علی زدم که اگر آن ضربت را بر اهل مشرق و مغرب قسمت کنند، همگان بمیرند.» به روایتی، زینب ابن ملجم را فرمود: «وای بر تو! کشتی امیر مؤمنان را؟!»
گفت: «پدر تو را کشتم. اگر او را امیر مؤمنان دانستم، هرگز نکشتم.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 479
__________________________________________________
- پس امام حسن علیه السّلام ابتدا به غسل کرد و امام حسین علیه السّلام آب همی ریخت و بدن مبارک امیر مؤمنان هنگام غسل خود از این سوی به آن سوی می‌شد. چون کار به پای رفت، امام حسن علیه السّلام زینب را ندا داد تا سهم حنوط امیر مؤمنان علیه السّلام را که از پیغمبر و فاطمه به جا مانده بود، حاضر ساخت. چون آن حنوط را سر بگشودند، شهر کوفه را به جمله از بوی خوش آکنده ساخت. پس آن حضرت را کفن کردند و در نعش نهادند. پس به حکم وصیت امیر مؤمنان علیه السّلام دنبال نعش را حسنین علیهما السّلام برداشتند و مقدم نعش را جبرئیل و میکائیل حمل دادند و مرئی نبودند. گروهی خواستند به مشایعت نعش بیرون شوند، امام حسن علیه السّلام ایشان را به مراجعت فرمان کرد؛ چون از شهر بیرون شدند، چنان‌که در کتاب درر المطالب مسطور است، سواری را بر فرسی نگریستند که بوی فریشتگان از وی برمی‌دمید و ایشان را سلام داد. آن‌گاه به امام حسن فرمود: «أنت حسن بن علی رضیع الوحی و التنزیل و خلیفة أبیک»؛ «یعنی: «تویی حسن پسر علی که شیرخواره وحی و تنزیلی و خلیفه پدرت امیر مؤمنان؟»
گفت: «چنین است.» پس روی به امام حسین علیه السّلام کرد؛ «ثمّ قال: و هذا الحسین بن علی سبط الرّحمة و فطیم النّبوّة و ربیب العصمة»؛ یعنی: «این است حسین بن علی که فرزند رحمت و شیر باز کرده نبوت و تربیت‌یافته عصمت است.» گفت: «چنین است.»
آن‌گاه روی به نعش مبارک کرد و فرمود: «و هذا أمیر مؤمنان و سیّد الوصیّین و خلیفة ربّ العالمین؟»
امام حسن علیه السّلام فرمود: «چنین است.»
آن‌گاه فرمود: «این نعش را به من بگذارید و بگذرید.»
امام حسن علیه السّلام فرمود: «ما را امیر مؤمنان فرمان کرده است که جز بر جبرئیل و اگر نه بر خضر کسی را تسلیم نکنیم. اکنون بگوی تو کدامی؟»
آن سوار نقاب برگرفت. امام حسن نگریست که امیر مؤمنان علیه السّلام است، امام حسن از این شگفتی در عجب رفت و تبسم فرمود، «فقال له: أتعجب یا أبا محمّد إنّ أباک لا تموت نفس فی شرق الأرض و غربها إلّا و یحضر فیها شخصه»؛ فرمود: «آیا عجب می‌کنی ای حسن! همانا هیچ‌کس در مشرق و مغرب نمیرد، الّا آن که پدر تو در بالین او حاضر است.»
بالجمله، تا به موضع غری طی مسافت کرد. پس بیش روی نعش بر زمین فرو آمد. لاجرم نعش را فرونهادند و امام حسن به جماعت بر آن جنازه نماز کرد و هفت تکبیر بگفت و نماز را به پا برد.
(1). در این بحث رساله‌های چند به دست علمای اعلام تصنیف شده، و تازه‌ترین آنها کتاب «علم الأئمّة بالغیب، و الاعتراض علیه بالإلقاء إلی التهلکة، و الإجابات عنه عبر التاریخ» نوشته سید محمد رضا حسینی جلالی، است، و کتاب «عروض البلاء علی الأولیاء» تصنیف آیت اللّه سید محمد هادی خراسانی حائری (ت 1368 ه) که هر دو، در مجله عربی (تراثنا) شماره (37) به سال 1414 ه چاپ شده است.
سپهر، ناسخ التواریخ امیر المؤمنین علیه السّلام، 4/ 274- 281، 285- 286، 293، 294، 303- 304
بالجمله، بعد از وفات امیر مؤمنان و قتل عبد الرحمان بن ملجم چنان‌که در کتاب علی علیه السّلام به شرح رفت، نخست ابن عباس بر مردم درآمد و «فقال: إنّ أمیر المؤمنین توفّی و قد ترک لکم خلفا فإن أحببتم خرج-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 480
و فی ذخائر العقبی فقال علیّ رضی اللّه عنه: فإن متّ فاقتلوه و لا تمثّلوا به، و إن لم أمت فالأمر لی فی العفو و القصاص. فقال ابن ملجم: و اللّه ابتعته بألف و سممته شهرا، فإن أخلفنی
__________________________________________________
- إلیکم و إن کرهتم فلا أحد علی أحد. فبکی النّاس و قالوا: بل یخرج إلینا»؛ گفت: «ای مردم! امیر مؤمنان به سرای دیگر سفر کرد و فرزندش را از برای شما مخلف گذاشت. اگر می‌خواهید بر شما بیرون شود؛ و اگر نه کسی را با کسی حرفی نیست.»
مردم بگریستند و گفتند: «بر ما درآید.»
پس با جامه سیاه امام حسن علیه السّلام به مسجد درآمد و مردم گروه‌گروه در مسجد انبوه شدند و آن حضرت بر منبر صعود داد و خداوند را سپاس گذاشت و رسول خدای را درود فرستاد.
ثمّ قال: «لقد قبض فی هذه اللّیلة رجل لم یسبقه الأوّلون بعمل و لم یدرکه الآخرون بعمل، لقد کان یجاهد مع رسول اللّه فیقیه بنفسه و کان رسول اللّه یوجّهه برایته فیکفیه جبرئیل عن یمینه و میکائیل عن شماله، و لا یرجع حتّی یفتح اللّه علی یدیه، و لقد توفّی فی اللّیلة الّتی عرج فیها بعیسی بن مریم، و الّتی قبض فیها یوشع بن نون وصیّ موسی، و ما خلف صفراء و لا بیضاء إلّا سبعمائة درهم فضلت من عطائه أراد أن یبتاع بها خادما لأهله»
ثمّ خنقته العبرة فبکی و بکی النّاس من حوله، ثمّ قال: «أنا ابن البشیر، أنا ابن النّذیر، أنا ابن الدّاعی إلی اللّه بإذنه، أنا ابن السّراج المنیر، أنا من أهل بیت أذهب اللّه عنهم الرّجس و طهّرهم تطهیرا، أنا من أهل بیت فرض اللّه مودّتهم فی کتابه فقال تعالی: قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی وَ مَنْ یَقْتَرِفْ حَسَنَةً نَزِدْ لَهُ فِیها حُسْناً فالحسنة مودّتنا أهل البیت» ثمّ جلس.
در جمله می‌فرماید: «در این شب مردی به سرای جاودانی تحویل داد که نه پیشینیان در طاعت یزدان از وی پیشی گرفتند و نه آیندگان ادراک مقام او توانند. همانا جهاد کرد به اتفاق رسول خدا و خویشتن را برخی راه او داشت و پیغمبر در جهاد با کفار رایت خویش را به او همی سپرد و جبریل از طرف راست و میکائیلش از جانب چپ حافظ و ناصر بود و هرگز از جنگ روی برنتافت تا خداوندش بر اعدا نصرت نداد. همانا در شبی وفات کرد که عیسی بن مریم را به آسمان صعود دادند و یوشع بن نون وصی موسی را مقبوض داشتند و از زر و سیم چیزی مخلف نگذاشت؛ الّا هفتصد درهم که از عطایای او فاضل آمد و همی خواست که بدان مبلغ خادمی از برای اهل خویش ابتیاع کند» به روایتی از برای امّ کلثوم خواست.
چون سخن به این جا آورد، گریه گلوی مبارکش را بینباشت. پس سخت بگریست و مردم بگریستند.
آن‌گاه فرمود: «منم پسر بشارت‌دهنده به رحمت خداوند. منم پسر ترساننده به نقمت خداوند. منم پسر دعوت‌کننده به سوی خداوند. به اذن خداوند. منم پسر نور تابناک. منم از اهل بیتی که خداوند ایشان را پاک و مطهر ساخت. منم از اهل بیتی که خداوند در قرآن کریم محبت ایشان را واجب ساخت، آن جا که می‌فرماید: نمی‌خواهم از شما مگر دوستی اهل بیت را و آن کس که کسب کند آن حسنه را، افزون می‌کنم از برای او نیکویی.» چون سخن به این‌جا آورد، فرمود: «هان! ای مردم! آن حسنه، دوستی ما اهل بیت است.»
این بگفت و بنشست.
سپهر، ناسخ التواریخ (امام حسن مجتبی علیه السّلام)،/ 176- 177
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 481
أبعده اللّه و أسحقه یعنی سیفه.
فقالت أمّ کلثوم ابنة علیّ رضی اللّه عنه: یا عدوّ اللّه! قتلت أمیر المؤمنین؟ فقال: إنّما قتلت أباک.
قالت: یا عدوّ اللّه! إنّی لأرجو أن لا یکون علیه بأس؛ قال: فلم تبکین إذا؟ و اللّه لقد ضربته ضربة لو قسمت علی أهل المصر ما بقی منهم أحد، فأخرج من بین یدی أمیر المؤمنین و النّاس یلعنونه و یقولون له: قتلت خیر النّاس یا عدوّ اللّه.
الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 212
کما أنّها کانت أمینة أبیها علی الهدایا الإلهیّة؛ ففی حدیث مقتل أمیر المؤمنین علیه السّلام الّذی نقله المجلسیّ رحمه اللّه فی تاسع البحار: نادی الحسن أخته زینب «1» أمّ کلثوم: هلمّی بحنوط جدّی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم، فبادرت زینب علیها السّلام مسرعة حتّی أتته به، فلمّا فتحته فاحت الدّار و جمیع الکوفة و شوارعها لشدّة رائحة ذلک الطّیب.
النّقدی، زینب الکبری،/ 22- 23- عنه: البحرانی، العوالم (المستدرک)، 11- 2/ 955- 956
و دخل النّاس علی الحسن فزعین لما حدث من أمر علیّ، فبیناهم عند علیّ، و ابن ملجم مکتوف بین یدیه، إذ نادته أمّ کلثوم بنت علیّ و هی تبکی: أی عدوّ اللّه لا بأس علی أبی و اللّه مخزیک. قال ابن ملجم: فعلی من تبکین؟ و اللّه لقد اشتریته بألف، و سممته بألف، و لو کانت هذه الضّربة علی جمیع أهل المصر ما بقی منهم أحد.
کحالة، أعلام النّساء، 4/ 259
و خطب علیّ علیه السّلام فی شهر رمضان فقال فی خطبته: «إنّه قد أتاکم شهر رمضان، و فیه تدور رحی الإسلام، ألا و إنّکم حاجّوا العام صفّا واحدا، و آیة ذلک أنّی لست فیکم»،
__________________________________________________
(1)- فی بعض نسخ البحار: زینب و أمّ کلثوم، و ما نقلناه أصحّ بقرینة «هلمّی» بلفظ المفرد و بقرینة «فبادرت زینب» إلی آخره .. و من هذا یظهر أنّ أمّ کلثوم الوارد ذکرها مکرّرا فی هذه الرّوایة هی زینب علیها السّلام.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 482
و کان علیه السّلام یفطر فی هذا الشّهر لیلة عند الحسن، و لیلة عند الحسین و لیلة عند زوج ابنته عبد اللّه بن جعفر؛ و کان لا یزید علی ثلاث لقم، فقیل له فی ذلک، فقال: أحبّ أن یأتینی أمر اللّه و أنا خمیص و إنّما هی لیلة، أو لیلتان.
قالت أمّ کلثوم: لمّا کانت لیلة تسعة عشر من شهر رمضان قدّمت لأبی عند الإفطار طبقا فیه قرصان من خبز الشّعیر، و قصعة فیها لبن و ملح جریش؛ فلمّا فرغ من صلاته أقبل علی فطوره، ثمّ قال: یا بنیّة، أتقدّمین لونین لی فی طبق واحد، تریدین أن یطول وقوفی بین یدیّ اللّه تعالی، إنّی ارید أن أتبع أخی و ابن عمّی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم، فإنّه ما قدم إلیه إدامان فی طبق واحد إلی أن قبضه اللّه تعالی. یا بنیّة، إنّ الدّنیا فی حلالها حساب، و فی حرامها عقاب. یا بنیّة، ما من رجل طاب مطعمه و مشربه إلّا طال وقوفه بین یدی اللّه تعالی یوم القیامة، و لقد أخبرنی حبیبی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم: أنّ جبرئیل نزل و معه مفاتیح کنوز الأرض فقال: یا محمّد! إنّ اللّه یقرئک السّلام و یقول: إن شئت سیرت معک جبال تهامة ذهبا و فضّة، و خذ مفاتیح کنوز الأرض، و ما ینقصک من حقّک یوم القیامة، فقال: یا جبرئیل، ثمّ ما یکون بعد ذلک؟ قال: الموت. قال: لا حاجة لی فی الدّنیا دعنی أجوع یوما، و أشبع یوما، فالیوم الّذی أجوع فیه أتضرّع إلی ربّی و أسأله، و الیوم الّذی أشبع فیه أحمد ربّی و أشکره، فقال له جبرئیل: وفّقت لکلّ خیر یا محمّد.
ثمّ قال: یا بنیّة، إنّ الدّنیا دار غرور، و دار ذلّ، و من قدّم منها لآخرته شیئا وصل نفعه إلیه. یا بنیّة، و اللّه لا أتناول شیئا حتّی ترفعین أحدهما؛ قالت: فرفعت اللّبن فأکل من الخبز و الملح و حمد اللّه تعالی، و أثنی علیه، ثمّ قام إلی صلاته و لم یزل تلک اللّیلة قائما و قاعدا و راکعا و ساجدا یتضرّع و یبتهل إلی اللّه تعالی، ثمّ یخرج ساعة بعد ساعة، و ینظر فی الکواکب، و یقلّب طرفه إلی السّماء، ثمّ تلا سورة یس ثمّ نام قلیلا، و انتبه من النّوم فزعا مرعوبا، فجمع أولاده و أهله، و قال لهم: «إنّی مفارقکم فی هذا الشّهر، و قد رأیت فی هذه اللّیلة رؤیا عظیمة أهالتنی، إنّی رأیت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم فی منامی، و هو یقول:
یا أبا الحسن، أنت قادم إلینا عن قریب، و سیخضب لحیتک أشقی هذه الأمّة من دم
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 483
رأسک، و إنّی مشتاق إلی لقائک، و أنت قادم إلینا فی العشر الأواخر من هذا الشّهر، فهلّم إلینا فالّذی عندنا لک خیر و أبقی». فلمّا سمع أهله ضجّوا بالبکاء و النّحیب، فأمرهم بالسّکوت، ثمّ أقبل یوصیهم و یأمرهم بالخیر، و ینهاهم عن الشّر، ثمّ یخرج ساعة بعد ساعة ینظر إلی الکواکب، و یقلّب طرفه، و هو یقول: «و اللّه لا کذبت و لا کذبت إنّها اللّیلة الّتی و عدنی بها رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم»، ثمّ یعود إلی صلاته و مصلّاه، و هو یکرّر:
«اللّهمّ بارک لی فی الموت»، و یکثر من قول: «لا حول و لا قوّة إلّا باللّه العلیّ العظیم» و یصلّی علی النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله و یستغفر اللّه کثیرا.
قالت أمّ کلثوم: فلمّا رأیت ما عرض لأبی من القلق و الاضطراب لم یأخذنی النّوم، و قلت: یا أبة لم حرمت علی نفسک النّوم فی هذه اللّیلة؟ و لم لا تستریح یا أبة؟ فقال:
یا بنیّة، إنّی کثیرا ما قاتلت الشّجعان، و قاسیت الأهوال العظیمة، و لم یحصل لی رعب و اضطراب مثل هذه اللّیلة، ثمّ قال علیه السّلام: «إنّا للّه و إنّا إلیه راجعون»؛ فقلت: یا أبة، لم أراک تنعی إلینا نفسک فی هذه اللّیلة؟ فقال یا بنیّة: قد قرب الأجل، و انقطع الأمل، قالت أمّ کلثوم: فلمّا سمعت ذلک بکیت، فقال: یا بنیّة، لا تبکی فإنّی ما أخبرتک إلّا بما عهده إلیّ حبیبی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله، ثمّ غفا قلیلا ثمّ انتبه علیه السّلام و قال: یا بنیّة، إذا قرب وقت الأذان فأعلمینی، ثمّ جعل یتضرّع إلی اللّه تعالی، و یدعو فلمّا قرب وقت الصّلاة قدّمت إلیه وضوءه، و لبس ثیابه، و توجّه إلی المسجد؛ فلمّا صار فی صحن الدّار، و کان فی الدّار إوزّ قد أهدیت إلی أخی الحسن، فلمّا رأینه رفرفن بأجنحتهنّ، و صحن فی وجهه، فقال علیه السّلام: «لا إله إلّا اللّه صوارخ و صوائح تلحقها نوائح. و سیظهر قضاء اللّه غدا»؛ فقلت:
یا أبة، لم تتفأل بالشّرّ؟ فقال علیه السّلام: لیس منّا أهل البیت أحد یتفأل بالسّوء، و لا یؤثّر السّوء فینا، و لکن جری الحقّ علی لسانی؛ ثمّ قال: یا بنیّة، بحقّی علیک إلّا ما أطلقتیه، فقال: «حبست ما لیس له لسان فأطعمیه و أسقیه، و إلّا فخلّی سبیله یأکل من حشیش الأرض»، فلمّا وصل إلی الباب و هو مغلق عالجه، فانحل مئزره، فشدّه و هو یقول:
أشدد حیازیمک للموت فإنّ الموت لاقیکا
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 484
و لا تجزع من الموت إذا حلّ بنادیکا
و لا تغتر بالدّهر و إن کان یؤتیکا
کما أضحکک الدّهر کذاک الدّهر یبکیکا
ثمّ قال: «اللّهمّ بارک لی فی الموت، و بارک لی فی لقائک».
قالت أمّ کلثوم: و کنت أمشی خلفه، فلمّا سمعت ذلک قلت: وا غوثاه! یا أبتاه! ما لی أراک تنعی نفسک منذ اللّیلة؟ فقال: یا بنیّة، إنّها علامات و دلالات للموت یتبع بعضها بعضا، ثمّ فتح الباب و خرج. قالت أمّ کلثوم: فأتیت إلی أخی الحسن و قلت: یا أخی، قد کان من أمر أبیک اللّیلة کیت و کیت، و قد خرج فقم و الحقه قبل أن یدخل المسجد، فلحقه الحسن و قال: یا أبة، ما أخرجک فی هذه اللّیلة إلی المسجد؟ فقال: یا بنیّ، لرؤیا رأیتها فی هذه اللّیلة أهالتنی، قال: خیرا رأیت و خیرا یکون یا أبة فقصّها، فقال: یا بنیّ، رأیت کأنّ جبرئیل قد نزل من السّماء علی أبی قبیس، فتناول منه حجرین و مضی بهما إلی الکعبة، و ضرب أحدهما علی الآخر، فصارا کالرّمیم، ثمّ ذراهما فی الهواء، فما بقی بمکّة و لا بالمدینة بیت إلّا و دخله من ذلک الرّماد شی‌ء، فقال الحسن علیه السّلام: یا أبة، فما تأویله؟ فقال: یا بنیّ، إن صدقت رؤیای فإنّ أباک مقتول، و لا یبقی بمکّة و لا بالمدینة بیت إلّا و یدخله غم من أجلی. فقال الحسن علیه السّلام: و هل تری متی یکون ذلک یا أبة؟
فقال: یا بنیّ، إنّ اللّه تعالی یقول: وَ ما تَدْرِی نَفْسٌ ما ذا تَکْسِبُ غَداً، وَ ما تَدْرِی نَفْسٌ بِأَیِّ أَرْضٍ تَمُوتُ و لکن عهد إلیّ حبیبی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم أنّه یکون فی العشر الأواخر من شهر رمضان، یقتلنی عبد الرحمان بن ملجم المرادیّ فقال: یا أبة، إذا علمت ذلک منه فاقتله؛ فقال: یا بنیّ، لا یجوز القصاص قبل الجنایة، و الجنایة لم تحصل منه، ثمّ قال:
یا بنیّ، ارجع إلی فراشک، فقال الحسن: یا أبتاه، أرید المضیّ معک إلی موضع صلاتک.
فقال علیه السّلام: بحقّی علیک یا بنیّ إلّا ما رجعت إلی فراشک لئلّا یتنغّص علیک نومک، و لا تعصنی فی ذلک، قال: فرجع الحسن علیه السّلام فوجد أخته أمّ کلثوم خلف الباب، فدخل‌و جلسا یتحدّثان و هما محزونان.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 485
و سار أمیر المؤمنین علیه السّلام حتّی دخل المسجد، و القنادیل قد خمد ضوؤها، فصلّی فی المسجد رکعات و عقّب بعدها، ثمّ إنّه علا المئذنة و تنحنح، و جعل إصبعه فی أذنه، و أذّن و کان علیه السّلام إذا أذّن لم یبق فی الکوفة بیت إلّا دخله صوته. و کان اللّعین ابن ملجم قد بات فی المسجد و معه شبیب بن بجرة، و کان من أشجع النّاس، و وردان بن مجالد، و کانت قطام قد شرطت لهم شرائط، و لابن ملجم أن تتزوّج به (لعنه اللّه) و کانت معتکفة فی المسجد الأعظم، فدخلوا علیها المسجد، و قالوا لها: قد اجتمع رأینا علی قتل هذا الرّجل، فدعت لهم بحریرة، فعصبت به صدورهم، و تقلّدوا أسیافهم، و مضوا و جلسوا مقابل السّدة الّتی کان یخرج منها أمیر المؤمنین علیه السّلام إلی الصّلاة، و قد کانوا قبل ذلک ألقوا إلی الأشعث بن قیس ما فی نفوسهم من العزیمة، و واطأهم علی ذلک، و حضر معهم لمعونتهم فی تلک اللّیلة، و کان حجر بن عدی فی تلک اللّیلة فی المسجد، فسمع الأشعث یقول:
یا ابن ملجم، النّجا النّجا لحاجتک، فقد فضحک الفجر، فأحسّ حجر بما أراد الأشعث، فقال له: تقتله یا أعور؟ و خرج مبادرا لیمضی إلی أمیر المؤمنین علیه السّلام لیخبره الخبر، فخالفه فی الطّریق، ثمّ إنّ أمیر المؤمنین علیه السّلام لمّا نزل عن المئذنة، جعل یسبّح اللّه و یقدّسه و یکثر من الصّلاة علی النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله و سلم، و عبر علی قوم نیام فی المسجد و فیهم ابن ملجم (لعنه اللّه) فقال: الصّلاة الصّلاة حتّی انتهی إلی ابن ملجم، و هو مکبوب علی وجهه، فقال علیه السّلام: قم إلی الصّلاة و لا تنم هکذا فإنّه نوم الشّیاطین، ثمّ قال علیه السّلام: لقد أضمرت أمرا عظیما تکاد السّماوات یتفطّرن منه، و تنشقّ منه الأرض و تخر الجبّال هدّا، و لو شئت لأخبرتک بما أخفیته تحت ثیابک، ثمّ إنّه تقدّم علیه السّلام إلی المحراب، و دخل فی الصّلاة و أطال رکوعه و سجوده، کما هی عادته. فجاء اللّعین ابن ملجم و وقف حذاء الاسطوانة الّتی کان یصلّی عندها، و أمهله حتّی صلّی الرّکعة الأولی، فلمّا رفع رأسه منها رفع اللّعین سیفه و ضربه، و تعمّد بالضّربة علی رأسه الشّریف، فوقعت الضّربة فی الموضع الّذی ضربه عمرو بن ودّ، فشقّت رأسه إلی موضع سجوده. و قال: «بسم اللّه و باللّه و علی ملّة رسول اللّه فزت و ربّ الکعبة»، فلمّا سمع أهل المسجد صوته أسرعوا إلی المحراب، و کانت الضّربة مسمومة، و قد جری السّم فی رأسه و بدنه الشّریف، و کان قد ضربه اللّعین شبیب بن
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 486
بجرة فأخطأه، و وقعت الضّربة فی الطّاق و أحاط النّاس بأمیر المؤمنین علیه السّلام و هو یشدّ رأسه بمیزره، و الدّم یجری علی لحیته و وجهه الشّریف، و هو یتلو مِنْها خَلَقْناکُمْ وَ فِیها نُعِیدُکُمْ وَ مِنْها نُخْرِجُکُمْ تارَةً أُخْری أتی أمر اللّه و صدق رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم. و زلزلت الأرض، و ماجت البحار، و رجفت السّماء، و اصطکت أبواب الجامع، و ضجّت الملائکة فی السّماء بالدّعاء، و هبت ریح عاصف مظلمة سوداء، و نادی جبرئیل بین السّماء و الأرض بصوت یسمعه کلّ مستیقظ: «تهدّمت و اللّه أرکان الهدی، و انطمست أعلام التّقی، و انفصمت العروة الوثقی، قتل ابن عمّ المصطفی، قتل الوصیّ المجتبی، قتل علیّ المرتضی، قتله أشقی الأشقیاء»، فسمعت أمّ کلثوم نعی جبرئیل فلطمت خدّها و شقّت جیبها و صاحت:
وا أبتاه! وا علیّاه! وا محمّداه! فانتبه من صوتها کلّ من فی الدّار. فخرج الحسن و الحسین علیهما السّلام فسمعا النّاس یضجّون و ینوحون و یقولون: وا إماماه! وا أمیر المؤمنیناه! و اللّه لقد قتل إمام العابدین و المجاهدین، الّذی لم یسجد لصنم قطّ، قتل أشبه الخلق بالنّبیّ، فدخلا بالمسجد باکیین قائلین: وا أبتاه! وا علیّاه! لیت الموت أعدمنا الحیاة، و لا نری یومک هذا، فأقبلا إلی المحراب، فوجدا أباهما طریحا فی المحراب، و جعدة و معه جماعة یعالجونه للصّلاة و هو لا یستطیع فلمّا رأی علیه السّلام ولده الحسن جعله فی موضعه، و أمره أن یصلّی بالنّاس، و صلّی أمیر المؤمنین علیه السّلام جالسا مؤمیا للصّلاة، و الدّم یجری علی لحیته الشّریفة، و وجهه، و هو یمیل یمینا و شمالا. فلمّا فرغ الحسن من الصّلاة وضع رأس أبیه فی حجره، و هو یقول: یا أبتاه! کسرت ظهری، کیف أستطیع أراک بهذه الحالة، ففتح أمیر المؤمنین علیه السّلام عینیه فی وجهه و قال: یا بنیّ! لا غم علی أبیک بعد هذا الیوم و لا جزع، الیوم ألقی جدّک محمّدا المصطفی، و جدّتک خدیجة الکبری، و أمّک فاطمة الزّهراء، و إنّ الحور العین ینتظرون أباک، و یترقّبون قدومه ساعة بعد ساعة، فلا بأس علیک یا بنیّ، لا تبک فقد بکت ملائکة السّماء لبکائک. [...]
قال محمّد بن الحنفیّة: ثمّ أنّ أبی قال: احملونی إلی منزلی، فحملناه إلیه، و النّاس حوله قد أشرفوا علی الهلاک من البکاء و العویل، فالتفت الحسن علیه السّلام إلی أبیه و هو باک
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 487
حزین، و قال: یا أبة! من لنا بعدک و إنّ مصابنا بک الیوم مثل مصابنا برسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله، کأنّا ادّخرنا البکاء لک یا أبتاه، فقربه أمیر المؤمنین علیه السّلام إلیه، و أدناه و نظر إلی عینیه مقروحتین من البکاء، فمسح الدّموع عن عینیه، و وضع یده علی صدره، و قال: یا بنیّ! أسکن اللّه قلبک بالصّبر و عظّم أجرک و آجر إخوتک بمصابکم بی، و أسکن اللّه اضطرابک و دموع عینیک، فإنّ اللّه تعالی یؤجرکم بقدر مصابکم بی، ثمّ حمل إلی موضع مصلّاه من حجرته علیه السّلام، و أقبلت زینب و أمّ کلثوم إلی موضعه تندبانه، و تقولان: یا أبتاه! من للصّغیر حتّی یکبر، و من للکبیر بین الملاء، یا أبتاه! حزننا علیک طویل، و عبرتنا لا ترقی، فضجّ النّاس بالبکاء و العویل من وراء الحجرة، و فاضت دموع أمیر المؤمنین علیه السّلام علی خدیه، و جعل یقلب طرفه فی أهل بیته، ثمّ دعی الحسن و الحسین علیهما السّلام و جعل یقبّلهما، ثمّ أغمی علیه ساعة طویلة، ثمّ أفاق و کذلک کانت علّة النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله و سلم یغمی علیه ساعة و یفیق أخری، کأنّه مسموم، فلمّا أفاق علیه السّلام ناوله الحسن قعبا من لبن، فشرب منه قلیلا، ثمّ نحاه عن فمه، و قال: احملوه إلی أسیرکم، بحقّی علیکم طیبوا طعامه و شرابه و ارفقوا به إلی حین موتی، قال محمّد بن الحنفیّة: و بتنا لیلة عشرین مع أبی، و قد نزل السّم إلی بدنه الشّریف، و کان یصلّی تلک اللّیلة من جلوس، و لم یزل یوصینا بوصایاه، و یعزّینا عن نفسه. «1»الجواهری، مثیر الأحزان،/ 213- 218، 221
__________________________________________________
(1)- و هنگامی که حضرت امیر مؤمنان علیه السّلام به جانب عراق توجه کردند، عبد اللّه جعفر را با آن مکرمه [حضرت زینب] با خود حرکت دادند. در کوفه در خبر شهادت آن حضرت مذکور است که یک شب در خانه امام حسن و شب دیگر در خانه امام حسین و یکشب در خانه امّ کلثوم زینب بسر می‌برد که شب نوزدهم ماه مبارک رمضان را در خانه آن مخدره بود و مراد به امّ کلثوم علیا مخدره، زینب است.
و قال المفید و الشّیخ الطّوسی فی الأمالی: إنّه لمّا ضرب أمیر المؤمنین علیه السّلام احتمل، فادخل داره، فقعدت لبابة عند رأسه، و جلست أمّ کلثوم عند رجلیه، ففتح عینیه، فنظر إلیها، فقال: الرّفیق الأعلی خیر مستقرّا و أحسن مقیلا؛ فنادت أمّ کلثوم: وا أبتاه! ثمّ جاءت إلی عبد الرّحمان بن ملجم و قالت: یا عدوّ اللّه! قتلت أمیر المؤمنین علیه السّلام؟ قال: إنّما قتلت أباک. قالت: یا عدوّ اللّه! إنّی لأرجو أن لا یکون علیه بأس؛ قال: فأراک لما تبکین علیه، و اللّه لقد ضربته ضربة لو قسّمت بین أهل الکوفة لأهلکتهم.
یعنی: هنگامی که ابن ملجم ملعون ضربت بر فرق امیر مؤمنان زد، آن حضرت را به سوی خانه حمل-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 488
__________________________________________________
- دادند. لبابه بالای سر آن حضرت نشست و امّ کلثوم نزدیک قدم‌های آن حضرت جلوس داد. این وقت دیده‌های حق بین خود را گشود و به جانب امّ کلثوم نظری کرد و فرمود: «اکنون به سوی خداوند مهربان سفر می‌کنم که بهتر مقام و نیکوتر منزلی است.»
ناله امّ کلثوم به وا ابتاه بلند شد. سپس به نزد ابن ملجم آمد و فرمود: «ای دشمن خدا! کشتی امیر مؤمنان را؟» آن ملعون گفت: «من نکشتم امیر مؤمنان را؛ بلکه پدر تو را کشتم.»
آن مخدره فرمود: «امیدوارم که بر پدرم از این ضربت باکی نباشد.»
آن ملعون گفت: «گویا پس می‌بینم تو را برای چه بر او گریه می‌کنی؟ برای این که ضربتی بر او زدم که اگر آن را بر همه اهل کوفه قسمت کنند، همه را هلاک خواهد کرد.»
و دیگر از اخبار مرویه از حضرت زینب علیها السّلام بنابر نقل علامه شهیر شیخ جعفر نقدی در زینب کبری به نقل از نور الدین محمّد بن المرتضی که به اسناد خود از حضرت علیا مخدره زینب علیها السّلام روایت می‌کند که فرمود: آن‌گاه که پدرم مریض شد، به شمشیر عبد الرحمان بن ملجم مرادی، برادران مرا مخاطب ساخت و فرمود: «ای پسران من! چون من از دنیا رفتم، مرا غسل دهید و با باقی‌مانده کافور بهشتی که از رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله و سلم و فاطمه زهرا زیاد آمده است، مرا حنوط کنید و بر عماری بگذارید و توجه کنید آن‌گاه که قسمت جلو تخت بلند شد، عقب آن را بلند کنید.»
حضرت زینب می‌فرماید: «جنازه پدر مرا به همان ترتیب بلند کردیم تا نزدیک زمین نجف رسیدیم.
مقدم عماری نزول کرد. برادران نیز تخت را بر زمین گذاشتند. برادرم حضرت حسن کلنگی بر زمین زد که قبر ساخته نمودار شد و در دو سطر به سریانی بر آن نوشته بودند:
«بسم اللّه الرّحمن الرّحیم، هذا قبر حفره نوح النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله و سلم لعلیّ وصیّ محمّد قبل الطّوفان بسبعمائة عام».
آن‌گاه که پدرم را دفن کردیم، موقعی که می‌خواستند روی قبر را بپوشانند، آخرین خشت لحد را برداشتند تا بار دیگر از جمال او بهره برگیرند. قبر خالی بود. معلوم نشد پدرم در زمین رفت یا در آسمان سیر کرد.
آن‌گاه شنیدم صدایی که ما را تعزیت و تسلیت می‌داد و می‌گفت: «أحسن اللّه لکم العزاء فی سیّدکم حجّة اللّه علی خلقه».
محلاتی، ریاحین الشریعة، 3/ 60، 246، 72- 73
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 489

و بعد شهادة الإمام أمیر المؤمنین علیه السّلام علی أثر الضّربة الّتی ضربها علی رأسه الشّریف، ابن ملجم أشقی الأوّلین و الآخرین فی محراب الکوفة، و انتقال الإمامة إلی الإمام الحسن المجتبی علیه السّلام، کان عبد اللّه بن جعفر مع الإمام المجتبی علیه السّلام جنبا إلی جنب فی حربه و صلحه، و سرّائه و ضرّائه، حتّی إذا رجع الإمام الحسن علیه السّلام من الکوفة إلی المدینة، أخذ معه أهل بیته، و منهم عبد اللّه و السّیّدة زینب الکبری علیها السّلام، و استوطنوا فیها مرّة ثانیة، و بقوا مقیمین بها حتّی استشهد الإمام المجتبی بالسّمّ الّذی دسّه إلیه معاویة. ثمّ لمّا صارت الإمامة إلی الإمام الحسین علیه السّلام کان عبد اللّه معه و إلی جانبه، و کان الإمام الحسین علیه السّلام الّذی کانت سیادة بنی هاشم و رئاستهم یومذاک إلیه یتعهّد عبد اللّه و أخته العقیلة ببرّه و إحسانه، و عنایته و لطفه. «1»
الجزائری، الخصائص الزّینبیّة،/ 171
و رجعت إلی مسقط رأسها المدینة المنوّرة مع أخیها الحسن سیّد شباب أهل الجنّة و أوّل السّبطین.
الهاشمی، عقیلة بنی هاشم،/ 43- 44
(و ورد) عن بعض المطّلعین أنّ الحسن علیه السّلام لمّا «2» وضع الطّشت بین یدیه، و صار «3» یقذف کبده، سمع بأنّ أخته زینب ترید الدّخول علیه، أمر «4» و هو فی تلک الحال «4» برفع الطّشت إشفاقا علیها. «5»
النّقدی، زینب الکبری،/ 22- مثله مغنیة، الحسین و بطلة کربلاء،/ 189
__________________________________________________
(1)- سفر دویم: از کوفه به مدینه بعد از متارکه جنگ بین امام حسن علیه السّلام و معاویه. این سفر نیز در کمال جلالت و فخامت بود؛ بلکه به قول بعضی از اجلّه کمتر از اوّلی نبوده است. مدرس، ریحانة الادب، 8/ 327.
(2)- [فی الحسین و بطلة کربلاء مکانه: روی أنّه لمّا ...].
(3)- [الحسین و بطلة کربلاء: هو].
(4- 4) [لم یرد فی الحسین و بطلة کربلاء].
(5)- و هم در کتاب «بیت الاحزان» مسطور است که چون حضرت امام حسن را از کوزه آب مسموم ساختند، آن حضرت از خواب بیدار شد و جناب زینب خاتون را طلب ساخت و فرمود: «ای خواهر! الی-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 490
__________________________________________________
- آخر الحدیث.»
آن‌گاه فرمود: «ای خواهر! قدری آب حاضر کن تا تجدید وضو کنم.»
بعد از آن، جناب زینب را در طلب حضرت امام حسین علیه السّلام بفرستاد. چون حاضر شد، خواست از آن آب بیاشامد. خواهران به خروش آمدند و جناب زینب خاتون برجست و چنان شتابان برفت که بر چهره مبارک بر زمین افتاد.
نیز می‌نویسد: «چون جناب امام حسن از این پر محن گلخن به جاویدان گلشن خرامید، جناب زینب خاتون و امّ کلثوم صدا به ناله و زاری بلند کردند.» سپهر، ناسخ التواریخ حضرت زینب کبری علیها السّلام، 1/ 193
سفر دوم از کوفه به جانب مدینه با برادران، و در این سفر اگرچه قلب زینب جریحه‌دار بود، ولی ایضا با کمال حشمت و عظمت وارد مدینه شدند.
بعد از شش ماه که متارکه جنگ بین امام حسن علیه السّلام با معاویه خاتمه یافت و کار بر معاویه مستقر شد، حضرت امام حسن علویات را تماما با سائر بنی هاشم به مدینه مراجعت دادند و تا ده سال با برادرش امام حسن زندگانی کرد تا این که به داغ این برادر مبتلا شد. نیمه شبی دید که برادر زینب را صدا می‌زند و چون بر سر برادر رسید، دید مانند مارگزیده بر خود می‌پیچد. فرمود: «زینب! برو برادرم را زود خبر کن!»
علیا مخدره پریشان با چشم گریان به بالین برادرش حسین آمد و واقعه را خبر داد.
جوهری از زبان حال آن مخدره گوید:
ای برادر با جان و دل برابر من بیا که مرگ حسن ریخت خاک بر سر من
بیا که شد دل زینب ز غصّه ریش آخر بیا که کرد معاویه کار خویش آخر
هنوز هجر نبی آورد به فریادم هنوز ماتم زهرا نرفته از یادم
هنوز دیده خونبار در سراغ علیست هنوز لاله دل، داغدار داغ علی است
زمانه رخت سیه باز در برم نکند خدا نکرده فلک بی‌برادرم نکند
محلاتی، ریاحین الشریعة، 3/ 74، 75
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 491

و یکفی فی جلالة قدرها و نبالة شأنها ما ورد فی بعض الأخبار من أنّها دخلت یوما علی الحسین علیه السّلام و کان یقرأ القرآن فوضع القرآن علی الأرض و قام لها إجلالا.
آل بحر العلوم، تحفة العالم، 1/ 231- عنه: النّقدی، زینب الکبری،/ 29؛ البحرانی، العوالم (المستدرک)، 11- 2/ 956؛ السّابقی، مرقد العقیلة زینب،/ 93
(و جاء) فی بعض الأخبار: أنّ الحسین علیه السّلام کان إذا زارته زینب یقوم إجلالا لها، و کان یجلسها فی مکانه، و لعمری أنّ هذه منزلة عظیمة لزینب لدی أخیها الحسین علیه السّلام. «1»
النّقدی، زینب الکبری،/ 22- عنه: البحرانی، العوالم (المستدرک)، 11- 2/ 955
__________________________________________________
(1)- عادت حضرت حسین علیه السّلام نیز آن بوده است که هنگام ورود آن مخدره محض از راه تعظیم و اکرام برمی‌خاست و وی را به جای خود می‌نشاند.
مدرّس، ریحانة الادب، 8/ 327
در کتاب ذخیرة المعاد، آشیخ زین العابدین مازندرانی [حائری متوفای] که از اعاظم علمای عصر خود بود [در کربلای معلّا ساکن بود]، چنین نوشته است:
مسألة: چه می‌فرمائید که اگر کسی قرآن بخواند و مؤمنی بر او وارد بشود، تکلیف چیست؟ آیا قرآن را بگذارد و از پیش پای مؤمن برخیزد یا اعتنا نکند و مشغول قرائت خود باشد؟
جواب: روزی علیا مخدره زینب سلام اللّه علیها بر حضرت سیّد الشهدا وارد شد و آن حضرت مشغول تلاوت قرآن بود. همان قسم که قرآن در دست او بود، با تمام قامت از پیش پای حضرت زینب برخاست.
و منقول از کتاب تحفة العالم، سیّد جعفر آل بحر العلوم چنین است و کافی است [ذخیرة المعاد (ص 404) چاپ هند به سال 1298 ه ق] در جلالت شأن و قدرش به همین که روزی وارد بر برادر شد. حضرت حسین علیه السّلام قرآن تلاوت می‌فرمود. چون حضرت زینب وارد شد، قرآن را روی زمین نهاد و سرتاپای برای احترام خواهر بلند شد و او را احترام و تجلیل فرمود.
محلاتی، ریاحین الشریعة، 3/ 76
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 492

فلمّا أمسوا و أظلم اللّیل، مضی الحسین رضی اللّه عنه أیضا نحو مکّة، و معه أختاه: أمّ کلثوم، و زینب، و ولد أخیه، و إخوته أبو بکر، و جعفر، و العبّاس، و عامّة من کان بالمدینة من أهل بیته إلّا أخاه محمّد بن الحنفیّة، فإنّه أقام.
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 228
قال: ثمّ جمع الحسین أصحابه الّذین قد عزموا علی الخروج معه إلی العراق، فأعطی کلّ واحد منهم عشرة دنانیر و جملا یحمل علیه زاده و رحله، ثمّ إنّه طاف بالبیت و بالصّفا و المروة، و تهیّأ للخروج، فحمل بناته و أخواته علی المحامل.
قال: و خرج الحسین «1» من مکّة یوم الثّلاثاء «2» یوم التّرویة لثمان مضین من ذی الحجّة، و معه اثنان و ثمانون رجلا من شیعته و أهل بیته.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 119- 120
و خرج الحسین فی أهل بیته، و نسائه، و صبیته.
أبو علی مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 56
(قال) الإمام الأجلّ و الشّیخ المبجل أحمد بن أعثم الکوفیّ فی تاریخه ثمّ جمع «3» الحسین علیه السّلام أصحابه «4» الّذین عزموا علی الخروج معه إلی العراق «4» فأعطی کلّ واحد منهم عشرة دنانیر و جملا یحمل علیه رحله و زاده؛ ثمّ إنّه طاف بالبیت «5» و طاف بالصّفا و المروة «5» و تهیّأ للخروج فحمل بناته و أخواته علی «6» المحمل و فصل «6» من مکّة یوم الثّلاثاء یوم التّرویة لثمان مضین من ذی الحجّة و معه اثنان و ثمانون رجلا من شیعته و موالیه و أهل بیته؛ فلمّا
__________________________________________________
(1)- وقع فی د: الحسین- مکرّرا.
(2)- فی د: الثّلاثة.
(3)- [فی تسلیة المجالس مکانه: قیل: جمع ...].
(4- 4) [تسلیة المجالس: بعد أن وصل إلیه کتاب مسلم بطاعة أهل العراق و حسن نیّاتهم و انقیادهم فعزم علیه السّلام علی الخروج].
(5- 5) [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(6- 6) [تسلیة المجالس: المحامل و قصد].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 493
خرج اعترضه أصحاب الأمیر عمرو بن سعید بن العاص، فجالدهم بالسّیاط و لم یزد علی ذلک فترکوه و صاحوا علی أثره؛ ألا تتّقی اللّه تعالی تخرج من الجماعة؛ و تفرّق بین هذه الأمّة، فقال الحسین: لِی عَمَلِی وَ لَکُمْ عَمَلُکُمْ «1».
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 220- مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس و زینة المجالس، 2/ 228
فی تسلیة المجالس: إنّ الحسین علیه السّلام جمع أصحابه بعد أن وصل إلیه کتاب مسلم بطاعة [أهل] العراق و حسن نیّاتهم و انقیادهم، فعزم علی الخروج إلی الکوفة، ثمّ إنّه طاف بالبیت و حمل بناته و أخواته علی المحامل، و معه اثنان و ثمانون رجلا من شیعته و موالیه و عترته، و أعطی کلّ واحد منهم عشرة دنانیر و جملا یحمل علیه رحله و زاده، و کان خروجه قبل أن یعلم بقتل مسلم. «2»
ابن أمیر الحاج، شرح شافیة أبی فراس،/ 348
__________________________________________________
(1)- سوره یونس، آیه 41.
(2)- چنان‌که در «ناسخ التواریخ» مرقوم است، چون امام حسین سلام اللّه علیه قصد فرمود که از مدینه متبرکه به مکّه معظّمه سفر کند، بفرمود تا محمل‌ها از بهر خواهران و دخترها بیاراستند و از مدینه طیبه راه برداشتند.
در کتاب «اسرار الشهادة» در زیر روایتی که در کیفیت خروج حضرت سیّد الشهدا سلام اللّه علیه از مدینه مسطور می‌دارد فاضل دربندی می‌فرماید: «بر این روایت دست یافتم!» می‌نویسد: راوی گفت:
نزدیک به چهل محمل بدیدم که به پوشش حریر و دیبا مزین بود و امام حسین علیه السّلام بفرمود تا بنی هاشم محارم خود را بر محملها سوار کنند. در آن حال که به آن عظمت و اجلال نگران بودم.
ناگاه از سرای حسین علیه السّلام جوانی بلندبالا که خالی بر روی و رویی مانند ماه تابنده داشت، بیرون شد و همی گفت: «ای بنی هاشم! از من دور شوید.»
آن‌گاه دو زن از سرای بیرون آمدند و از نهایت شرم و آزرم دامن‌کشان بودند و کنیزکان ایشان اطراف ایشان را فروگرفته بودند و آن جوان بیامد و محملی حاضر ساخت و یک‌به‌یک را بازو بگرفت و بر زانو برآورد و بر محمل سوار کرد.
از یکی پرسیدم: «ایشان کیان باشند؟»
گفت: «یکی زینب و آن دیگر امّ کلثوم، دو دختر امیر المؤمنین علیهم السّلام باشند.»
گفتم: «این جوان کیست؟»
گفت: «ماه بنی هاشم، عباس بن امیر المؤمنین علیهم السّلام است.»
و دو دختر حاضر شدند. یکی را با حضرت زینب و آن دیگر را با جناب امّ کلثوم جا دادند. پرسیدم:
«کیستند؟»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 494
نرجع إلی أصل البحث، فإنّ السّیّدة زینب الکبری علیها السّلام کانت فی المدینة المنوّرة إلی جانب زوجها السّیّد الکریم عبد اللّه بن جعفر فی خدمة إمامهما، الإمام الحسین علیه السّلام، و کان الإمام الحسین علیه السّلام یعمّهما بحنانه و لطفه باستمرار، و دام ذلک حتّی سنة ستّین للهجرة، ففیها هلک معاویة بعد أن استخلف ابنه المیشوم یزید، و کان قد وطّد الحکم له من قبل و بکلّ ثمن، و حیث کان یزید أرعن طائشا، لا یعرف من القدرة سوی الطّغیان و الظّلم، و لا من الثّروة سوی الملاهی و ارتکاب المناهی، کتب إلی عامله علی المدینة أن یأخذ البیعة له من الإمام الحسین علیه السّلام بالخصوص مهما کلّفه الأمر، و إن امتنع منها قتله و بعث برأسه إلیه، ممّا سبّب ذلک إلی أن یضطرّ الإمام الحسین علیه السّلام لمغادرة مسقط رأسه و حرم جدّه: المدینة المنوّرة.
و هنا لمّا اطّلعت السّیّدة زینب علیها السّلام علی عزم أخیها الإمام الحسین علیه السّلام، اضطربت اضطرابا شدیدا، خوفا من أن یمنعها زوجها و ابن عمّها عبد اللّه من مصاحبتها لأخیها، و لذلک جاءت إلی ابن عمّها عبد اللّه مسرعة لتقول له و هی باکیة: یا ابن العمّ! هذا الإمام الحسین علیه السّلام أخی و شقیقی قد عزم علی المسیر إلی العراق، و أنت تعلم علاقتی به، و محبّتی له، و عدم صبری علی فراقه، و حیث أنّ النّساء لا یجوز لهنّ السّفر و لا الخروج من البیت إلّا برضا أزواجهنّ، جئت إلیک أطلب منک الإذن فی السّفر مع أخی الإمام الحسین علیه السّلام، فإن لم تأذن لی بذلک امتثلت أمرک، و انتهیت بنهیک و لم أذهب معه، و لکن
__________________________________________________
- گفتند: «سکینه و فاطمه، دو دختر امام حسین علیه السّلام هستند.»
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت زینب کبری علیها السّلام، 1/ 203
و به روایت مسعود، ابن عباس عرض کرد: «ترک سفر کن که بر جناب تو می‌ترسم کشته شوی و اگر ناچار تشریف می‌بری، اهل و اولاد خود را این‌جا بگذار؛ زیرا می‌ترسم که کشته شوی؛ در حالی که به تو نظر می‌کرده باشند.»
پس به روایت بعض معتبرین، صدایی شنید که گوینده‌ای می‌گوید: «ای پسر عباس! آیا اشاره می‌کنی به سیّد و بزرگ ما که ما را از خود جدا کند و بگذارد. نه به خدا تا زنده‌ایم، از او جدا نمی‌شویم تا بمیریم بمردن او.»
چون متوجه شد، دید که زینب، دختر امیر المؤمنین است.
قائنی، الکبریت الاحمر،/ 118
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 495
کن علی علم بأنّی لو لم أذهب معه، لما بقیت بعده فی الحیاة إلّا قلیلا. و ما أن تمّ کلام السّیّدة زینب علیها السّلام، و انتهی استئذانها، حتّی سالت دموع ابن عمّها عبد اللّه علی خدّیه، و أجهش بالبکاء، حیث أنّه لم یعد یتمالک نفسه لمّا رأی السّیّدة زینب علیها السّلام قلقة مضطربة هذا الاضطراب الشّدید، و وجلة و منقلبة هذا الانقلاب العجیب، بحیث أنّه لو واجهها بکلمة: لا، فارقت الحیاة من شدّة الصّدمة و ماتت من حینها، و لذلک قال لها: یا بنت المرتضی، و یا عقیلة بنی هاشم، نهنهی عن نفسک، و هوّنی علیک، فإنّی لا أجهل علاقتک و لا أنسی مواقفک، فافعلی کیف شئت و حسبما تحبّین، فإنّی عند رأیک. فسرّت السّیّدة زینب علیها السّلام من موقف ابن عمّها عبد اللّه تجاهها و شکرته علی ذلک، ثمّ ودّعته و غادرت بیته لتلتحق بأخیها الإمام الحسین علیه السّلام.
[السّیّدة زینب علیها السّلام فی موکب کربلاء]: و لمّا تراءت السّیّدة زینب علیها السّلام للإمام الحسین علیه السّلام من بعید، و کان الإمام علیه السّلام یترقّب مجیئها و ینتظر قدومها، استقبلها بکلّ حفاوة و قد اغرورقت عیناه بالدّموع، و رحّب بها کلّ ترحیب، ثمّ ضمّها إلی موکبه بغایة من التّبجیل و الاحترام، و عاملها بما لم یعامل به أحدا ممّن معه من النّساء غیرها، ممّا یدلّ علی جلالة شأنها، و عظیم منزلتها عند اللّه و رسوله و عند إمامها: الإمام الحسین علیه السّلام.
و یشهد لهذا التّبجیل و الاحترام الّذی خصّ الإمام الحسین علیه السّلام به أخته العقیلة زینب الکبری علیها السّلام من بین النّساء، ما جاء فی کتاب أسرار الشّهادة، و غیره من الکتب، و ذلک عند التّعرّض لخروج موکب الإمام الحسین علیه السّلام من المدینة المنوّرة. یقول الرّاوی:
رأیت ما یقرب من أربعین محملا مجهّزا بأجهزة ثمینة، مزیّنا بستور راقیة، قد اعدّت للنّساء من بنی هاشم و آل الرّسول صلّی اللّه علیه و اله و سلم، عندها أقبل الإمام الحسین علیه السّلام و قال لبنی هاشم بأن یرکّبوا محارمهم من النّساء، قال الرّاوی: و کنت أنا فی هذه اللّحظات أفکّر فی سیّدتی زینب علیها السّلام و ما سیکون من أمرها مع ما هی علیه من جاه و جلال، و عزّ و دلال، و إذا بی أری شابّا یخرج من دار الإمام الحسین علیه السّلام یلفت جماله الأنظار، و یبهت نوره الأبصار، و سیم رشید، علی خدّه خال، قد أقبل نحو المحامل، و هو یقول: یا بنی هاشم!
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 496
طأطئوا رؤوسکم و ابتعدوا عن المحامل، و إذا بامرأتین موقّرتین من خلفه تخرجان من الدّار، و تجرّان ذیولهما عفّة و حیاءا، قد حفّ بهما الجواری، فقدّم ذلک الشّاب الوسیم واحدا من تلک المحامل، و ثنّی رجله لتلک المرأتین الجلیلتین، و أخذ بیدیهما الإمام الحسین علیه السّلام و أرکبهما فی محملهما. قال الرّاوی: فلمّا رکبتا المحمل، سألت عنهما و عن الشّاب الوسیم الّذی ثنّی رجله لهما؟ فقیل: أمّا الشّاب فهو قمر بنی هاشم العبّاس بن أمیر المؤمنین علیه السّلام، و أمّا المرأتان فهما السّیّدتان: زینب الکبری و أمّ کلثوم بنتا أمیر المؤمنین علیه السّلام و بنتا رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم و ذرّیّته، إلی آخر ما جاء فی الخبر.
ثمّ إنّ السّیّدة زینب علیها السّلام، مع علمها بما یجری علیها و علی موکب کربلاء من بلایا و رزایا فی هذه الرّحلة، شارکت أخاها الإمام الحسین علیه السّلام فی سفره هذا مشاطرة له همومه، و هی مسرورة علی أنّها فی خدمة أخیها و إمامها، و مبتهجة بذلک، و سار الموکب بها حتّی خرج من حرم اللّه و أمنه، فاعترضه ابن عبّاس و أشار علی الإمام الحسین علیه السّلام- بعد أن رأی عدم استجابة الإمام الحسین علیه السّلام لطلبه من عدم الخروج من مکّة و الانصراف عن التّوجّه إلی العراق- قائلا: إن کان و لا بدّ و قد عزمت علی الشّهادة، فلماذا تصحب معک هذه النّسوة و الأطفال؟ فسمعته عقیلة بنی هاشم فلم تلبث أن نهرته بقولها: یا ابن عبّاس، تشیر علی شیخنا و سیّدنا أن یخلّفنا هاهنا و یمضی وحده؟! لا و اللّه، بل نحیی معه و نموت معه، و هل أبقی الزّمان لنا غیره؟ و بهذا الحماس و النّشاط کانت السّیّدة زینب علیها السّلام تشارک أخاها الإمام الحسین علیه السّلام سفره و تشاطره فی مهمّته.
و منها: أنّها علیها السّلام ترکت حرم جدّها، و مسقط رأسها، و بیتها و زوجها- طبعا باذن منه- و کلّ علائقها فی الحیاة، و صحبت أخاها الإمام الحسین علیه السّلام فی سفره، مع علمها بعواقب هذه السّفرة و نتائجها، فإنّها علیها السّلام بذلک فضّلت علی أثر محبّتها لأخیها الإمام الحسین علیه السّلام أن تهجر الأمن و الأمان، و الدّعة و الرّاحة، لتقع فی الخوف و الرّعب، و المتاعب و المصائب، و لذلک عندما طلب ابن عبّاس من الإمام الحسین علیه السّلام أن لا یصحب النّساء معه فی سفره هذا، اعترضت علیه، و نهرته و زجرته عن اقتراحه و طلبه،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 497
و أصرّت علی عدم مفارقتها لأخیها، و عدم القعود عن مسایرته و مواکبته.
و منها: أنّها علیها السّلام تحمّلت من أجل حبّها لأخیها الإمام الحسین ما لا یستطیع أحد علی تحمّله و الصّبر علیه، و ذلک دون أن تشتکی أو تبدی من نفسها تذمّرا أو انزجارا.
الجزائری، الخصائص الزّینبیّة،/ 173- 175، 178- 179، 240
(السّفرة الثّانیة): سفرها مع أخیها الحسین علیه السّلام من المدینة إلی کربلاء. سافرت زینب علیها السّلام فی الموکب الحسینیّ المهیب من المدینة إلی کربلاء، فی عزّ و جلال و حشمة و وقار، تحملها المحامل، تحت رعایة أخیها الحسین علیه السّلام، تحفّ بها الأبطال من عشیرتها، و تکتنفها الأسود الضّاریة من إخوتها و أبناء إخوتها و عمومتها کأبی الفضل العبّاس، و علیّ الأکبر، و القاسم بن الحسن، و أبناء جعفر و عقیل، و غیرهم من الهاشمیّین، و العبید و الإماء طوع أمرها، و رهن إشارتها.
[...] لمّا عزم الحسین علیه السّلام علی السّفر من الحجاز إلی العراق، استأذنت زینب علیها السّلام من زوجها عبد اللّه بن جعفر أن تصاحب أخاها الحسین علیه السّلام فی سفرته هذه، فأذن لها، و من حینها انتقلت إلی بیت أخیها علیه السّلام، و تأهّبت للخروج معه، و لمّا دخل علیه ابن عبّاس و أراد انصرافه عن المسیر، کان آخر ما تکلّم به علیه السّلام مع ابن عبّاس أن قال له:
ما تقول فی قوم أخرجوا ابن بنت نبیّهم من وطنه و داره و قراره، و حرم جدّه، و ترکوه خائفا مرعوبا، لا یستقرّ فی قرار، و لا یأوی إلی جوار، یریدون بذلک قتله، و سفک دمائه لم یشرک باللّه شیئا، و لم یرتکب منکرا و لا إثما؟ قال له ابن عبّاس: جعلت فداک یا حسین، إن کان لا بدّ من المسیر إلی الکوفة، فلا تسر بأهلک و نسائک؛ فقال علیه السّلام:
یا ابن العمّ، إنّی رأیت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم فی منامی و قد أمر بأمر لا أقدر علی خلافه، و إنّه أمرنی بأخذهم معی؛ فقال علیه السّلام: یا ابن العمّ، إنّهنّ و دائع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم، و لا آمن علیهنّ أحدا، و هنّ أیضا لا یفارقننی، فسمع ابن عبّاس بکاء من ورائه و قائلة تقول: یا ابن عبّاس، تشیر علی شیخنا و سیّدنا أن یخلفنا هاهنا و یمضی وحده؟ لا و اللّه، بل نحیی معه و نموت معه، و هل أبقی الزّمان لنا غیره؟! فبکی ابن عبّاس بکاء شدیدا
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 498
و جعل یقول: یعزّ و اللّه علیّ فراقک یا ابن العمّ. (قال) فی الکبریت الأحمر: فالتفتّ و إذا المتکلّمة هی زینب علیها السّلام، کانت زینب علیها السّلام تخصّ الحسین علیه السّلام بالمحبّة و المودّة دون إخوتها، و کان علیه السّلام یخصّها کذلک. [...]
(و ذکر) بعض حملة الآثار أنّ أمیر المؤمنین علیه السّلام لمّا زوّج ابنته زینب علیها السّلام من ابن أخیه عبد اللّه بن جعفر، اشترط علیه فی ضمن العقد أن لا یمنعها متی أرادت السّفر مع أخیها الحسین علیه السّلام، و أراد عبد اللّه بن جعفر أن یصرف الحسین عن سفره، فلم ینصرف علیه السّلام، فلمّا یئس منه أمر ابنیه عونا و محمّدا بالمسیر معه، و الملازمة فی خدمته، و الجهاد دونه علیه الصّلاة و السّلام، (و لمّا سار الحسین علیه السّلام) قاصدا الکوفة کان کلّ من یلقاه من النّاس یحذّره أهل الکوفة و غدرهم، و کان یقول علیه السّلام: أیم اللّه لتقتلنی الفئة الباغیة، و لیسلّطنّ علیهم من یذلّهم.
النّقدی، زینب الکبری،/ 93، 94- 95
فی عدد من خرج مع الحسین علیه السّلام «1» إلی کربلاء من «2» الرّجال و النّساء و الأطفال: اعلم أنّه خرج مع الحسین من المدینة إلی کربلاء من «2» أخواته اثنتا عشر منهنّ:
زینب الکبری بنت علیّ بن أبی طالب علیه السّلام بنت فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم الملقّبة بالعقیلة. [...]
فهؤلاء ثلاثة عشر من أخواته خرجن معه من المدینة حتّی أتین کربلاء. [...]
فهؤلاء ثمان من زوجات علیّ بن أبی طالب علیه السّلام خرجن «2» من المدینة «2» مع بناتهنّ حتّی أتین کربلاء.
و خرجت من المدینة أمّ کلثوم الصّغری «3» بنت زینب الکبری مع زوجها القاسم بن محمّد بن جعفر بن أبی طالب «2» حتّی أتت کربلاء «2». [...]
__________________________________________________
(1)- [زاد فی وسیلة الدّارین: من المدینة].
(2- 2) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(3)- [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 499
و خرجن من الجواری مع الحسین بن علیّ من المدینة تسع «1» أربع منهنّ لأخته زینب بنت علیّ و فاطمة و واحدة له و أربع منهنّ لزوجاته «1».
فأمّا اللّواتی کنّ مع أخته زینب:
«1»- منهنّ (فضّة) النّوبیة، علی ما رواه العسقلانیّ فی الإصابة فی باب النّساء قال:
فضّة النّوبیة جاریة فاطمة الزّهراء بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم. [...]
«2»- و منهنّ (قفیرة) و یقال لها: ملیکة بنت علقمة بن عبد اللّه بن أبی قیس. [...]
«3»- و منهنّ (روضة) کانت مولاة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم. [...]
«4»- و منهنّ (أمّ رافع) زوجة أبی رافع القبطیّ و اسمه هرمز مولی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم. [...]
و أمّا الأربع اللّواتی لأزواجه من الجواری منهنّ:
«1»- (فاکهة) کانت جاریة للحسین علیه السّلام و هی تخدم فی بیت الرّباب بنت امرئ القیس زوجة الحسین علیه السّلام. [...]
«2»- و منهنّ (حسنیّة). [...]
«3»- و منهنّ (کبشة). [...]
«4»- و منهنّ (ملیکة) زوجة عقبة بن سمعان. [...]
فهؤلاء تسع من الجواری اللّواتی خرجن مع الحسین علیه السّلام حتّی أتین کربلاء. [...]
و من الموالی و العبید عشرة ثمانیة منهم قتلوا و نجا منهم اثنان کما ذکرنا سابقا و من الجواری تسع فکلّ هؤلاء الّذین ذکرناهم من النّساء و الرّجال و الأطفال و الذّکور و الإناث و العبید و الموالی و الجواری من حیث المجموع مع الطّفل الرّضیع علیّ الأصغر «2» مأئة و اثنان «3» و عشرون «4» الّذین خرجوا مع الحسین بن علیّ من المدینة إلی مکّة ثمّ إلی العراق.
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(2)- [زاد فی وسیلة الدّارین: الطّفل الّذی ولد للحسین فی یوم عاشوراء].
(3)- [وسیلة الدّارین: ثلاث].
(4)- [زاد فی وسیلة الدّارین: من].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 500
أقول: فهؤلاء الّذین ذکرناهم «1» غیر اولئک الّذین صحبوا الحسین علیه السّلام بمکّة «2» من الرّجال و النّساء حین إقامته هناک و اللّه العالم، انتهی «2». «3»
__________________________________________________
(1)- [زاد فی وسیلة الدّارین: من بنی هاشم].
(2- 2) [وسیلة الدّارین: و المدینة و طریق مکّة إلی کربلاء من الأصحاب و الأنصار صلوات اللّه علیهم].
(3)- سفر سیم: از مدینه به کربلا با اذن شوهرش جناب عبد اللّه بن جعفر طیار در موکب همایونی حسینی علیه السّلام، باز با نهایت وقار و حشمت و عزّت و جلالت، در کجاوه‌ها که غلامان و کنیزان و اصحاب حسینی در تحت امر او و برادران و برادرزادگان و بنی اعمام و دیگر جوانان بنی هاشم در دورش جمع، بخصوص حضرت ابو الفضل عباس بن علی علیه السّلام حامل لوای حسینی که در پاسبانی و رعایت مقامات شامخه آن عقیله بنی هاشم همه‌گونه وظایف جانفشانی را معمول می‌داشته است.
مدرس، ریحانة الادب، 8/ 327
و نیز در ص 128 گفته [است]: برخی از ارباب مقاتل می‌نویسند: حضرت علی علیه السّلام چون خواست زینب را به عبد اللّه بن جعفر عقد ببندد، شرط کرد که هرگاه حسین اراده سفر کند و زینب بخواهد با او باشد، عبد اللّه زینب را منع نکند. از این‌رو عبد اللّه میل نداشت که حضرت حسین به این سفر برود. چه، نمی‌خواست بنابر شرط سابق از مصاحبت زینب نسبت به حسین مخالفت نماید؛ ولی نتوانست حسین را منصرف کند.
عون و محمّد پسران خود را برای کمک به مادرشان همراه فرستاد و شرط کرد، اگر جنگی پیش‌آمد، آن‌ها نیز به جنگ بپردازند.
و فاضل بیرجندی در کبریت احمر می‌نویسد که: حضرت زینب چنان علاقه به برادر داشت که در هیچ خواهر و برادری دیده نشده است. او از طفولیت به حسین انس گرفته بود.
و بعضی از ارباب مقاتل نوشته‌اند: هنگامی که عبد اللّه بن عباس عرض کرد: «فما معنی حملک هؤلاء النّسوة؛ شما می‌فرمایید که من می‌روم کشته می‌شوم. در این صورت چرا زن‌ها را با خود می‌بری؟»
این وقت زینب سر از محمل بیرون آورد و فرمود: «یابن عباس! می‌خواهی بین من و برادرم جدایی بیندازی؟ هرگز من از او مفارقت نکنم.»
سفر سوم با برادرش حسین علیه السّلام و سایر فرزندان امیر المؤمنین علیه السّلام از مدینه به جانب مکه معظمه در شب یکشنبه بیست و هشتم شهر رجب رفته‌اند، و سوم شهر شعبان سنة 60 از هجرت وارد مکّه معظمه شدند. در این سفر، خروج از مدینه آنچه را دربندی نوشته است، از کیفیت سوار شدن پردگیان حضرت حسین ممکن است هنگام خروج از مکه به سوی عراق این تفصیلات روی داده است.
بالجمله، حضرت علیا مخدره زینب از سوم شهر شعبان تا روز هشتم ذی الحجه در مکّه معظمه با کمال عظمت و جلالت روزگار به سر برد.
سفر چهارم روز هشتم ذی الحجه سنه 60 از مکّه خیمه بیرون زدند، و این موکب حسینی که محبوب قاطبه مسلمین جزیرة العرب بود، در کمال عزّت و جلال و حشمت و وقار با محملها حرکت کردند و حضرت حسین رئیس قافله و با دستگاه سلطنتی با همه وسایل حتی عطریات کامل، به پرچم‌داری قمر-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 501
المازندرانی، معالی السبطین، 2/ 226، 227، 228، 229، 230، 231، 232، 237- عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 422- 427، 430- 431
و ذکر الأدیب الفاضل الشّیخ مهدی المازندرانیّ أنّه وجد فی بعض الکتب: أنّه لمّا أراد الحسین الخروج من المدینة اجتمع عنده أولاده و زوجاته و إخوانه و أخواته و بنو عمومته و أولاد أخیه الحسن علیه السّلام و بناته و موالیه و الجواری و الخدم و کثیر من أقربائه من بنی هاشم ذکورا و إناثا و رجالا و نساء، و هم من حیث المجموع مع الطّفل الرّضیع مائتان و اثنان و عشرون نفرا (222)، و هم الّذین خرجوا مع الحسین من المدینة إلی مکّة ثمّ إلی العراق فلمّا تهیّأ للسیر من المدینة إلی مکّة ثمّ إلی العراق أمر الحسین علیه السّلام بإحضار مائتین و خمسین من الخیل للرّکوب و فی خبر آخر: مائتین و خمسین ناقة فلمّا أحضر عنده أمر بسبعین ناقة للخیمة و أربعین ناقة لحمل القدور و الأوانی و أدوات الأرزاق و ما یتعلّق بها و ثلاثین ناقة لحمل الرّاویة و القرب لأجل الماء، و اثنا عشر ناقة لحمل الدّراهم و الدّنانیرو الزّعفران و العطریات و الورس و الأثواب و البرود الیمانیة و ما یتعلّق بهذه الأشیاء.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 52
__________________________________________________
- بنی هاشم و بزرگان جوانان بنی هاشم و رؤسای قبایل و عشایر که تحف و هدایایی هم تقدیم داشته بودند، حرکت کردند.
جوانان بنی هاشم با شمشیرهای برهنه از اولاد امیر المؤمنین و حضرت امام حسن علیه السّلام و امام حسین و اولاد جعفر و عقیل و بسیاری از بزرگان اصحاب در این سفر ملازم رکاب بودند و علیا مخدره اگر چه صورتا با کمال جلال و عظمت حرکت می‌کرد که هنگام سوار شدن و پیاده شدن جوانان بنی هاشم پروانه‌وار دور محمل زینب را می‌گرفتند، ولی چون حوادث آتیه در نظرش مکشوف بود، چشمی گریان و دلی آکنده از حزن و اندوه داشت [...].
از پیش، شدت علاقه حضرت زینب را به برادرش حسین یاد کردیم؛ لذا چون دید که آن حضرت عازم سفر عراق است، آن مخدره آمد و از شوهرش عبد اللّه بن جعفر اجازه گرفت که با برادرش همراهی کند و در رکاب او باشد. عبد اللّه به حسب شرطی که در سابق ذکر شد که در ضمن عقد حضرت امیر به عبد اللّه فرمود که هرگاه زینب بخواهد با حسین به سفر برود، او را مانع نشود، عبد اللّه آن مخدره را اجازه داد. او هم فوری به خانه حضرت حسین منتقل شد و خود را مهیای سفر کرد. حضرت والای حسینی احترام فوق العاده‌ای برای این خواهر قائل بود.
محلاتی، ریاحین الشریعة، 3/ 41- 42، 75، 76
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 502
تهیّأ الحسین علیه السّلام للخروج إلی مکّة، و أخذ معه أهل بیته و أصحابه، و أخذ معه أخته العقیلة زینب علیها السّلام.
و عند ما عزم الإمام الحسین علیه السّلام علی ترک مکّة، دخل علی أخته زینب علیها السّلام لیخبرها عزمه علی السّفر إلی العراق، و عندما علمت بالأمر تطیّرت من هذا السّفر قبل إتمام الحجّ، فقالت: «یا أخی یا حسین! إنّی تطیّرت من هذا الوجه فی هذه الأشهر الحرم «1»، فأقم بنا یا أخی حتّی تمضی علینا الأشهر الحرم».
فقال لها الحسین علیه السّلام: «یا أختاه! إذا کان هذا الأمر قد سبق لنا فی علم اللّه فما یکون العمل، فلا بدّ لنا منه، و کلّ الأمور بید اللّه تعالی».
فانصاعت لقضاء اللّه و قدره صابرة محتسبة.
الصّادق، ولیدة النّبوّة و الإمامة،/ 105، 109
و فی عام ستّین للهجرة سافرت مع أخیها الحسین علیه السّلام ریحانة رسول اللّه إلی کربلاء- العراق- للمرّة الثّانیة [بعد السفرة التی ذهبت مع أبیها أمیر المؤمنین علیه السّلام].
الهاشمی، عقیلة بنی هاشم،/ 44
__________________________________________________
(1)- أی شهر رجب و ذی القعدة و ذی الحجّة و محرّم.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 503

منها: [قال «1»]: و «2» سار الحسین «3» حتّی «2» نزل «4» الخزیمیّة «5» و أقام بها یوما و لیلة، فلمّا أصبح، أقبلت إلیه «6» أخته زینب «7» بنت علیّ «7» فقالت: یا أخی! ألا أخبرک بشی‌ء سمعته «8» البارحة؟ فقال الحسین: و ما ذاک؟ «9» فقالت: خرجت فی بعض اللّیل «10» لقضاء حاجة «10»، فسمعت هاتفا یهتف و هو یقول «9»:
ألا یا عین فاحتفلی «11» بجهد و من یبکی «12» علی الشّهداء بعدی
علی «13» قوم تسوقهم «13» المنایا بمقدار إلی إنجاز وعد «14»
فقال لها «15» الحسین: «16» یا أختاه «16»! «17» المقضیّ هو کائن «17» «18».
__________________________________________________
(1)- من د.
(2- 2) [فی البحار و العوالم و الدّمعة و الأسرار و نفس المهموم و زینب الکبری و مثیر الأحزان: لمّا].
(3)- [زاد فی وسیلة الدّارین و المعالی: تلقاء وجهه].
(4)- [فی العوالم مکانه: قال السّیّد محسن الأمین فی أعیان الشّیعة: روی ابن طاوس: أنّ الحسین علیه السّلام لمّا نزل ...].
(5)- فی النّسخ: الحریمة، و فی التّرجمة ص 370: خریمة، و الصّحیح من معجم البلدان.
(6)- [الدّمعة: علیه].
(7- 7) لیس فی د.
(8)- [المعالی: سمعت].
(9- 9) [زینب الکبری: یا أختاه، فقالت إنّی سمعت اللّیلة هاتفا یقول:].
(10- 10) [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(11)- فی د: و احلفی- کذا، و فی التّرجمة بیاض. و الصّحیح من تاریخ ابن عساکر 4/ 341. [زینب الکبری:
فاحتفظی].
(12)- فی التّرجمة: بکی.
(13- 13) فی ابن عساکر: رهط تقودهم.
(14)- المصراع فی ابن عساکر: إلی متجبر فی ملک عبد.
(15)- [لم یرد فی المعالی].
(16- 16) [لم یرد فی المعالی].
(17- 17) [فی البحار و العوالم و الدّمعة و الأسرار و نفس المهموم و الأعیان و المعالی و زینب الکبری و مثیر الأحزان و العوالم: کلّ الّذی قضی فهو کائن، و فی وسیلة الدّارین: کلّ الّذی قضی].
(18)- [أضاف فی زینب الکبری: (و فی غیره) من الکتب: إنّها علیها السّلام لمّا سمعت ذلک من أخیها، أیقنت بنزول البلاء، و اغرورقت عیناها بالدّموع، و سکّنت علی نفسها مخافة أن یحسّ بذلک أحد من العیال].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 504
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 122- مثله المجلسی، البحار «1»، 44/ 372؛ البحرانی، العوالم «1»، 17/ 222- 223؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة «1»، 4/ 244؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 249؛ القمی، نفس المهموم «1»،/ 179- 180؛ الأمین، أعیان الشّیعة «1»، 7/ 137؛ النّقدی، زینب الکبری «1»،/ 95؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 36- 37؛ البحرانی، العوالم (المستدرک)، 11- 2/ 961؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 58؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 264
قال: و لمّا نزل الحسین (بالخزیمیّة) أقام بها یوما و لیلة، فلمّا أصبح، جاءت إلیه أخته زینب بنت علیّ فقالت له: یا أخی! ألا أخبرک بشی‌ء سمعته البارحة؟ فقال لها: و ما ذاک یا أختاه؟ فقالت: إنّی خرجت البارحة فی بعض اللّیل لقضاء حاجة، فسمعت هاتفا یقول:
ألا یا عین فاحتفلی بجهد فمن یبکی علی الشّهداء بعدی
علی قوم تسوقهم المنایا بمقدار إلی إنجاز وعد
فقال لها الحسین: یا أختاه! کلّ ما قضی فهو کائن.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 225- 226
فلمّا نزل الحسین علیه السّلام بالخزیمیّة، قالت زینب: یا أخی! سمعت فی لیلتی هاتفا یهتف:
ألا یا عین فاحتفلی بجهد و من یبکی علی الشّهداء بعدی
إلی قوم تسوقهم المنایا بمقدار إلی إنجاز وعد «2»
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 95
__________________________________________________
(1)- [حکی البحار و العوالم و الدّمعة و زینب الکبری و مثیر الأحزان عن المناقب و حکاه نفس المهموم عن البحار و حکاه الأعیان عن اللّهوف].
(2)- مع الحکایه چون به منزل خزیمیه (1) رسیدند، و یک شبانه‌روز در آن‌جا اقامت کردند. صبحگاه زینب سلام اللّه علیها در خدمت برادر شد، و عرض کرد: تو را خبر می‌دهم به کلامی که دوش شنیده‌ام، فرمود: چه شنیدی؟ عرض کرد: نیمه‌شب به حاجتی بیرون شدم، شنیدم هاتفی این اشعار را انشا همی کرد:
ألا یا عین فاحتفلی بجهد و من یبکی علی الشّهداء بعدی
علی قوم تسوقهم المنایا بمقدار إلی إنجاز وعد (2)
-موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 505
نعم، کان الإمام الحسین علیه السّلام یعزّ أخته الکبری السّیّدة زینب علیها السّلام، و یکرمها، و یکنّ لها غایة الحبّ و الاحترام، و کانت هی علیها السّلام فی ظلال أخیها الإمام الحسین و فی کلّ المنازل، و طول الطّریق، آمنة مطمئنّة لا تخشی ظلما و لا تخاف ضیما، حتّی إذا وصل موکب کربلاء منزل خزیمیّة، و نزلوا فیه، و بقوا هناک یوما و لیلة للاستجمام و للرّاحة جاءت السّیّدة زینب علیها السّلام و فی الصّباح المبکّر من الغد إلی أخیها الإمام الحسین علیه السّلام لتخبره عمّا جری لها فی هذا المنزل لیلا، و ذلک عند ما کانت تتهیّأ لنافلة اللّیل و هی تقول:
أخی یا أبا عبد اللّه، لقد سمعت هاتفا فی اللّیل ینشد هذین البیتین و یکرّرهما:
__________________________________________________
- و از معنی این ابیات که بر ورود بلیات و وفود منیّات و مقامات شهادت و ادراک رنج و زحمت حدیث می‌کند، معلوم است که در این مقام اشارت با کیست «فقال لها الحسین: یا أختاه! کلّ الّذی قضی فهو کائن». امام حسین علیه السّلام به زینب علیها السّلام فرمود: «ای خواهر! هر چه حکم قضا بر آن رفته است، ناچار صورت بخواهد بست.» (3)
(1). خزیمیه (مصغر و منسوب): یکی از منازل حاج بعد از ثعلبیه در راه کوفه است.
(2). ای دیده! فراوان اشک بریز و کیست که بعد از من بر شهدا بگرید؟ اشک بریز بر سوگ آن قومی که قافله مرگ آنان را نرم و آرام به سوی قربانگاه و وعده‌گاه می‌راند.
(3). [مضمون این خبر در ناسخ التواریخ سیّد الشهدا، 2/ 143 تکرار شده است].
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت زینب کبری علیها السّلام، 1/ 203- 204
و چون به خزیمه رسیدند، شب در آن منزل استراحت کردند. چون صبح شد، زینب خواهر محترم آن حضرت گفت: «در شب گذشته به قضای حاجت بیرون رفتم. صدای هاتفی را شنیدم که شعری چند می‌خواند به این مضمون: ای دیده! اشک حسرت ببار بر شهیدانی که مرگ ایشان را می‌راند و به زودی به وعده‌گاه شهادت می‌رساند.»
حضرت فرمود: «ای خواهر! آنچه مقدّر شده است، خواهد شد.»
مجلسی، جلاء العیون،/ 634
در روایت است که چون به خزیمیه منزل کرد، یک شبانه‌روز توقف کرد و صبح خواهرش زینب نزد او آمد و عرض کرد: «برادر جان! از آنچه دیشب شنیدم، به شما خبر ندهم؟»
حسین فرمود: «چه شنیدی؟»
عرض کرد: «نیمه‌شبی برای حاجتی بیرون رفتم. شنیدم هاتفی می‌گفت:
ای چشم بکوش و چون چشمه بجوش جز من که کند بر شهدا آه و خروش
قومی که شتاب مرگشان می‌راند تا بر لب قتلگاه با بانگ و سروش
حسین علیه السّلام فرمود: «خواهر جان هرچه مقدّر است شدنی است.»
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 79
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 506
ألا یا عین فاحتفلی بجهد و من یبکی علی الشّهداء بعدی
علی قوم تسوقهم المنایا بمقدار إلی إنجاز وعد
فقال لها الإمام الحسین علیه السّلام بعد أن طیّب خاطرها، و أنعم بالها: یا أختاه، کلّ الّذی قضی فهو کائن.
الجزائری، الخصائص الزّینبیّة،/ 175- 176
و أقام علیه السّلام فی الخزیمیّة یوما «1» و لیلة، فلمّا أصبح أقبلت إلیه أخته «2» زینب علیها السّلام و قالت:
إنّی سمعت «3» هاتفا یقول:
أیا یا عین فاحتفلی بجهد فمن یبکی علی الشّهداء بعدی
علی قوم تسوقهم المنایا بمقدار إلی إنجاز وعد
فقال: یا أختاه، کلّ الّذی قضی «4» فهو کائن. «5»
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 207- مثله: بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 182
__________________________________________________
(1)- [مکانه فی بحر العلوم: و سار علیه السّلام حتّی نزل (الخزیمیّة) فأقام فیها یوما ...].
(2)- [زاد فی بحر العلوم: العقیلة].
(3)- [زاد فی بحر العلوم: البارحة].
(4)- [زاد فی بحر العلوم: اللّه].
(5)- موکب حضرت سیّد الشهدا چون به منزل خزیمیه رسید و خزیمه منسوب مصغر منزل من منازل الحاج [من الکوفة] بعد الثعلبیه، آن حضرت یک شبانه‌روز در آن‌جا اقامت فرمود، صبحگاه زینب علیها السّلام به نزد برادر آمد و گفت: «شما را خبر دهم به کلامی که دوش شنیدم؟»
فرمود: «چه شنیدی؟»
عرض کرد: «نیمه‌شبی برای حاجتی بیرون شدم. شنیدم که هاتفی این اشعار انشاد می‌کرد:
ألا یا عین فاحتفلی بجهد و من یبکی علی الشّهداء بعدی
علی قوم تسوقهم المنایا بمقدار علی إنجاز وعد»
فقال الحسین: یا أختاه، کلّ الّذی قضی فهو کائن؛ فرمود: «ای خواهر! آنچه قضا بر آن رفته است، صورت خواهد بست.»
علیا مخدره دانست که در دهان بلا می‌رود، تا این که به منزل زباله که موضع معروفی است، بین واقصه و ثعلبیه رسیدند. خبر قتل مسلم بن عقیل و هانی بن عروه را شنیدند. بانوان حرم حسینی بانگ ناله و عویل دردادند. زینب و امّ کلثوم و سایر زنان، اطراف دختر سیزده‌ساله مسلم جمع آمدند و صدا به شیون-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 507
و أصبحت العقیلة زینب ذات یوم- و هی فی أوّل مسیرها- لتری أخیها الحسین علیه السّلام فی محرابه مشتغلا بأوراده و أذکاره، و تهرول إلیه و تجلس إلی جنبه تنتظر إتمام عبادته لتقول له: أخی سمعت البارحة کأنّ هاتفا یقول:
ألا یا عین فاحتفظی بجهد و من یبکی علی الشّهداء بعدی
علی قوم تسوقهم المنایا بمقدار إلی إنجاز وعد
فیجیبها الحسین علیه السّلام بکل طمأنینة و هدوء: «یا أختاه کلّ الّذی قضی کائن، و لا مردّ له».
و ما کان ضحی ذلک الیوم، و إذا بأعرابیّین قادمین من الکوفة یخبران الإمام الحسین علیه السّلام بمقتل سفیره مسلم بن عقیل، و أنّ قلوب الکوفیّین معه و سیوفهم علیه.
الصّادق، زینب ولیدة النّبوّة و الإمامة،/ 113
الخزیمیّة بضمّ أوّله و فتح ثانیه تصغیر خزم منسوبة إلی خزیم بن خازم فیما أحسب و هو منزل من منازل الحاجّ بعد الثّعلبیة من الکوفة و قیل: الأجفر، و قال قوم: بینه و بین الثّعلبیّة اثنان و ثلاثون میلا، و قیل: إنّه الحزیمیّة بالحاء المهملة.
یاقوت الحموی، معجم البلدان، 2/ 440
و منها: کان عبد اللّه بن جعفر مکفوف البصر، مریضا، حینما ترک الإمام الحسین علیه السّلام المدینة، فعندما عزم الإمام الرّحیل من مکّة إلی العراق کتب إلیه عبد اللّه بن جعفر کتابا یثنی عزمه و أرسله مع ولدیه محمّد و عون و جاء فیه:
«أمّا بعد، فإنّی أنشدک اللّه أن لا تخرج من مکّة، فإنّی خائف علیک من هذا الأمر الّذی قد أزمعت علیه أن یکون فیه هلاکک، و استئصال أهل بیتک، فإنّک إن قتلت، خفت أن یطفأ نور اللّه، فأنت علم المهتدین، و رجاء المؤمنین، فلا تعجل بالمسیر إلی
__________________________________________________
- بلند کردند و حضرت حسین آن‌ها را دلداری همی داد. پس از آن از آن‌جا کوچ کردند. طی منازل و قطع مراحل تا در منزل ذو خشب با حرّ بن یزید ریاحی روبه‌رو شدند. وحشت اهل بیت بالا گرفت هنگامی که آن ممانعت و آن لشکر را بدیدند، از میان هودج‌ها ناله و عویل پردگیان بلند شد تا به زمین کربلا رسیدند.
محلاتی، ریاحین الشّریعة، 3/ 77
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 508
العراق، فإنّی آخذ لک الأمان من یزید، و من جمیع بنی أمیّة لنفسک و لمالک و أولادک و أهلک، و السّلام».
و تصوّر عبد اللّه أنّه بالإمکان ذبّ الظّلم عن إمام زمانه و المحافظة علیه عند ما یأخذ الأمان من الوالی الأمویّ فی المدینة عمرو بن سعید، فاتّصل به فطمأنه بذلک، و کتب الوالی إلی الإمام الحسین علیه السّلام بذلک و قال فیه:
«فقد بلغنی أنّک قد عزمت علی الخروج إلی العراق، و أنا أعیذک باللّه تعالی من الشّقاق، و خائف علیک، و لقد بعثت إلیک بأخی یحیی بن سعید، فأقبل إلیّ معه، فلک عندنا الأمان، و الصّلة، و البرّ و الإحسان و حسن الجوار، و اللّه بذلک علیّ شهید و وکیل، وراع و کفیل، و السّلام».
فجاء ردّ الإمام الحسین علیه السّلام لابن عمّه عبد اللّه بن جعفر ردّا واضحا صریحا یکشف له أبعاد سفره و عوامله و أهدافه لیتّضح له الأمر. فکتب إلیه:
«أمّا بعد، فإنّ کتابک ورد علیّ فقرأته، و فهمت ما فیه، اعلم أنّی رأیت جدّی رسول اللّه فی منامی، فأخبرنی بأمر ماض له، کان لی الأمر أو علیّ، فو اللّه یا ابن العمّ، لو کنت فی حجر هامة من هوامّ الأرض لاستخرجونی حتّی یقتلونی، و و اللّه لیعتدنّ علیّ کما اعتدت الیهود فی یوم السّبت، و السّلام».
و عندما وصلت إلیه رسالة الحسین علیه السّلام اتّضح له الأمر، فجاءت إلیه ابنة عمّه زینب عقیلة بنی هاشم لتستأذنه الرّحیل مع أخیها الحسین علیه السّلام، فقالت: یا ابن العمّ، هل تأذن لی بالسّفر مع أخی ...؟
فقال: یا ابنة العمّ، کنت أوّد أن أکون برفقة ابن عمّی و سیّدی الحسین لو لا المرض الّذی حال دون تحقیق هذا الشّرف، و أضاف عبد اللّه بن جعفر مخاطبا زوجته زینب:
«أوهل تقبلی أن یکون ولدینا محمّد و عون فی رکاب خالهما فی سفره هذا».
ففتح أساریر زینب، و استبشرت علی ذلک، فودّعت زوجها مصطحبة ولیدیها، و انتقلت إلی رکب الحسین علیه السّلام.
الصّادق، ولیدة النّبوّة و الإمامة،/ 106- 107
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 509

و منها: قال: و أصبح الحسین من وراء عذیب الهجانات «1».
قال: و إذا بالحرّ بن یزید «2» قد ظهر له «3» أیضا فی «3» جیشه، فقال الحسین: ما وراءک یا ابن یزید! ألیس قد أمرتنا أن نأخذ علی الطّریق فأخذنا و قبلنا مشورتک؟ فقال:
صدقت، و لکن هذا کتاب عبید اللّه «4» بن زیاد قد ورد علیّ یؤنّبنی و یعنّفنی فی أمرک. فقال الحسین: فذرنا حتّی ننزل بقریة نینوی «5» أو الغاضریّة «6»، فقال الحرّ: لا و اللّه ما أستطیع ذلک، هذا رسول عبید اللّه «7» بن زیاد معی، و ربّما بعثه عینا [علیّ «8»]. قال: فأقبل الحسین «9» بن علیّ «9» علی رجل من أصحابه یقال له زهیر بن القین «10» البجلیّ، فقال له: یا ابن بنت رسول اللّه! ذرنا حتّی نقاتل هؤلاء القوم، فإنّ قتالنا السّاعة نحن و إیّاهم أیسر علینا و أهون من قتال من یأتینا من بعدهم؛ فقال الحسین: صدقت یا زهیر! و لکن ما کنت بالّذی «11» أنذرهم بقتال حتّی یبتدرونی «11». فقال له زهیر: فسر بنا حتّی نصیر بکربلاء فإنّها علی شاطئ «12» الفرات فنکون هنالک، فإن قاتلونا «13» قاتلناهم و استعنّا باللّه «14» علیهم.
__________________________________________________
(1)- هو من منازل حاجّ الکوفة و قیل هو حدّ السّواد- معجم البلدان 6/ 131.
(2)- من د و بر: و فی الأصل: زید.
(3- 3) لیس فی د.
(4)- فی د و بر: عبد اللّه.
(5)- بسواد الکوفة ناحیة یقال لها نینوی، منها کربلاء التی قتل بها الحسین رضی اللّه عنه- معجم البلدان 8/ 368.
(6)- هی قریة من نواحی الکوفة قریبة من کربلاء- المعجم 6/ 261.
(7)- فی د: عبد اللّه.
(8)- من د و بر.
(9- 9) [لیس فی د و بر].
(10)- فی الأصل و بر الفیر، و فی د: القینی.
(11- 11) فی د: انظرهم یقال حتّی یبتدرون- کذا.
(12)- فی د: شطاء.
(13)- فی د: قاتلون.
(14)- لیس فی د.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 510
قال: فدمعت عینا «1» الحسین، ثمّ قال: اللّهمّ! ثمّ اللّهمّ! إنّی أعوذ بک من الکرب و البلاء!
قال: و نزل الحسین فی موضعه ذلک و نزل الحرّ بن یزید حذاءه فی ألف فارس. [...]
قال: فخرج الحسین و ولده و إخوته و أهل بیته (رحمة اللّه علیهم) بین یدیه، فنظر إلیهم ساعة و بکی و قال: اللّهمّ! إنّا عترة نبیّک محمّد صلی اللّه علیه و سلم، و قد أخرجنا و طردنا عن حرم جدّنا، و تعدّت بنو «2» أمیّة علینا، فخذ بحقّنا و انصرنا علی القوم الکافرین. قال: ثمّ صاح الحسین فی عشیرته، و رحل من موضعه ذلک حتّی نزل کربلاء فی یوم الأربعاء أو یوم الخمیس و ذلک فی الثّانی من المحرّم سنة إحدی و ستّین.
ثمّ أقبل إلی أصحابه فقال لهم: أهذه کربلاء؟ فقالوا: نعم.
فقال الحسین لأصحابه: انزلوا، هذا موضع کرب و بلاء، ههنا مناخ رکابنا، و محطّ رحالنا، و مسفک دمائنا. قال: فنزل القوم و حطّوا الأثقال ناحیة من الفرات، و ضربت خیمة الحسین لأهله و بنیه، و ضرب عشیرته خیامهم من حول خیمته، و جلس الحسین و أنشأ یقول:
یا دهر أفّ لک من خلیل کم لک بالإشراق و الأصیل
من طالب و صاحب قتیل و کلّ حیّ عابر سبیل
ما أقرب الوعد من الرّحیل و إنّما الأمر إلی الجلیل
قال: و سمعت «3» ذلک أخت الحسین زینب و أمّ کلثوم فقالتا «4»: یا أخی! هذا کلام من أیقن بالقتل. فقال: نعم، یا أختاه! فقالت زینب: وا ثکلاه! لیت الموت أعدمنی الحیاة! مات جدّی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، و مات أبی علیّ، و ماتت أمّی فاطمة، و مات أخی الحسن علیهم السّلام، و الآن ینعی «5» إلیّ الحسین نفسه، قال: و بکت النّسوة و لطمن الخدود، قال: و جعلت
__________________________________________________
(1)- فی د: عینای.
(2)- فی النّسخ: بنی.
(3)- من د، و فی الأصل و بر: سمع.
(4)- فی النّسخ: فقالوا.
(5)- فی د: تنعی.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 511
أمّ کلثوم تنادی: وا جدّاه! وا أبی علیّاه! وا أمّاه! وا حسناه! وا حسیناه! وا ضیعتنا بعدک! وا أبا عبد اللّه! فعذلها الحسین و صبّرها، و قال [لها «1»]: یا أختاه! تعزّی بعزاء اللّه، و ارضی بقضاء اللّه، فإنّ سکّان السّماوات یفنون، و أهل الأرض یموتون، و جمیع البریّة لا یبقون، و کلّ شی‌ء هالک إلّا وجهه، له الحکم و إلیه ترجعون، و إنّ لی و لک و لکلّ مؤمن و مؤمنة أسوة بمحمّد صلی اللّه علیه و سلم. ثمّ قال لهنّ: أنظرن، إذا أنا قتلت فلا تشققن [علیّ «2»] جیبا و لا تخمشن وجها.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 141- 143، 148- 150.
(قال) ابن أعثم: فتیاسر الحسین حتّی وصل إلی (عذیب الهجانات) فورد کتاب من عبید اللّه بن زیاد إلی الحرّ یلومه فی أمر الحسین و یأمره بالتّضییق علیه، فأصبح الحسین من وراء عذیب الهجانات، و إذا الحرّ قد عارضه أیضا فی جیشه و منعه من المسیر، فقال له الحسین: و یلک ما دهاک، ألست قد أمرتنا أن نأخذ علی غیر الطّریق، فأخذنا و قبلنا مشورتک، فقال الحرّ: صدقت یابن رسول اللّه، و لکن هذا کتاب الأمیر ورد علیّ یؤنّبنی و یضعّفنی فی أمرک و یأمرنی بالتّضییق علیک، قال الحسین: فذرنا أذن ننزل بقریة نینوی أو الغاضریّة، فقال له الحرّ: لا و اللّه یا أبا عبد اللّه لا أستطیع ذلک فقد جعل ابن زیاد علیّ عینا یطالبنی و یؤاخذنی بذلک. [و فی روایة قال الحرّ: لا و اللّه ما أستطیع ذلک و هذا رسول ابن زیاد معی و إنّما بعثه عینا علیّ] فقال للحسین رجل من أصحابه یقال له زهیر ابن القین البجلیّ: یابن رسول اللّه، ذرنا نقاتل هؤلاء القوم، فإنّ قتالنا إیّاهم السّاعة أهون علینا من قتال من یأتینا معهم بعد هذا، فقال له الحسین: صدقت یا زهیر، و لکن ما کنت لأبدأهم بالقتال حتّی یبدؤونی؟ فقال له زهیر: فسر بنا حتّی ننزل بکربلاء فإنّها علی شاطئ الفرات، فنکون هنالک فإن قاتلونا قاتلناهم، و استعنّا باللّه علیهم، فدمعت عینا الحسین علیه السّلام حین ذکر کربلاء و قال: اللّهمّ إنّی أعوذ بک من الکرب و البلاء، و نزل الحسین فی موضعه ذلک و نزل الحرّ حذاءه فی جنده الّذین هم ألف فارس. [...]
__________________________________________________
(1)- من د.
(2)- من د، إلا انّ فیها: علیا کذا.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 512
قال: و خرج الحسین و إخوته و أهل بیته حین سمعوا الکلام (کلام بریر و هلال) فنظر إلیهم و جمعهم عنده و بکی، ثمّ قال: أللّهمّ إنّا عترة نبیّک محمّد صلواتک علیه، قد اخرجنا و ازعجنا و طردنا عن حرم جدّنا، و تعدّت بنو أمیّة علینا. اللّهمّ فخذ لنا بحقّنا و انصرنا علی القوم الظّالمین، ثمّ نادی بأعلی صوته فی أصحابه: الرّحیل، و رحل من موضعه ذلک حتّی نزل بکربلاء فی یوم الأربعاء، أو فی یوم الخمیس، و ذلک الیوم الثّانی من محرّم من سنة إحدی و ستّین، فخطب فی أصحابه هناک، و قال: أمّا بعد، فإنّ النّاس عبید الدّنیا، و الدّین لعق علی ألسنتهم یحوطونه ما درّت معائشهم، فإذا محّصوا بالبلاء قلّ الدّیّانون، ثمّ قال لهم: أهذه کربلاء؟ قالوا له: نعم، فقال: هذه موضع کرب و بلاء، ههنا مناخ رکابنا، و محطّ رحالنا، و مسفک دمائنا. قال: فنزل القوم و حطّوا الأثقال ناحیة من الفرات، و ضربت خیمة الحسین لأهله و بنیه و بناته، و ضربت خیم إخوته و بنی عمّه حول خیمته.
و جلس الحسین فی خیمته یصلح سیفه و معه جون مولی أبی ذر الغفّاریّ، فجعل یصلحه و یقول:
یا دهر افّ لک من خلیل کم لک بالإشراق و الأصیل
من صاحب و طالب قتیل و الدّهر لا یقنع بالبدیل
و کلّ حیّ سالک سبیل ما أقرب الوعد من الرّحیل
و إنّما الأمر إلی الجلیل سبحانه جلّ عن المثیل
قال علیّ بن الحسین علیهما السّلام: و جعل أبی یردّد هذه الأبیات، فحفظتها منه، و خنقتنی العبرة، و لزمت السّکوت حسب طاقتی، فأمّا عمّتی زینب، فلمّا سمعت بذلک استعبرت و بکت، و کانت ضعیفة القلب، فبان علیها الحزن و الجزع، فأقبلت تجرّ أذیالها إلی الحسین و قالت: یا أخی! و یا قرّة عینی! لیت الموت أعدمنی الحیاة، یا خلیفة الماضین و ثمال الباقین، فنظر إلیها الحسین و قال: أختاه، لا یذهبنّ بحلمک الشّیطان، فإنّ أهل السّماء یموتون، و أهل الأرض لا یبقون، کلّ شی‌ء هالک إلّا وجهه، له الحکم و إلیه ترجعون، فأین أبی و جدّی اللّذان هم خیر منّی؟ فلی بهما و لکلّ مؤمن أسوة حسنة؛ و عزّاها ثمّ
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 513
قال لها: بحقّی علیک یا أختاه إذا أنا قتلت فلا تشقّی علیّ جیبا، و لا تخمشی علیّ وجها، ثمّ ردّها إلی خدرها.
«و روی»: أنّه لمّا سمعت ذلک أخته زینب أو أمّ کلثوم، جاءت إلی الحسین و قالت: یا أخی، هذا کلام من أیقن بالموت، قال: نعم یا أختاه، قال: إذن فردّنا إلی حرم جدّنا، فقال: یا أختاه، لو ترک القطا لنام؛ فقالت: وا ثکلاه! لیت الموت أعدمنی الحیاة، مات جدّی رسول اللّه، و مات أبی علیّ، و ماتت أمّی فاطمة، و مات أخی الحسن و بقی ثمال أهل البیت، و الیوم ینعی إلیّ نفسه، و بکت فبکت النّسوة و لطمن الخدود و شققن الجیوب، و جعلت أخته تنادی: وا محمّداه! وا أبا القاسماه! الیوم مات جدّی محمّد، وا أبتاه! وا علیّاه! الیوم مات أبی علیّ، وا أمّاه! وا فاطماه! الیوم ماتت أمّی فاطمة، وا أخاه! وا حسناه! الیوم مات أخی الحسن، وا أخاه! وا حسیناه! وا ضیعتنا بعدک یا أبا عبد اللّه! فعزّاها الحسین و صبّرها، و قال: یا أختاه! تعزّی بعزاء اللّه، و ارضی بقضاء اللّه، فإنّ أهل السّماء یفوتون، و أهل الأرض یموتون، و جمیع البریّة لا یبقون، کلّ شی‌ء هالک إلّا وجهه، فتبارک اللّه الّذی إلیه جمیع الخلق یرجعون، فهو الّذی خلق الخلق بقدرته، و یفنیهم بمشیئته، و یبعثهم بإرادته، یا أختاه! کان جدّی و أبی و أمّی و أخی خیرا منّی و أفضل، و قد ذاقوا الموت و ضمّهم التّراب، و إنّ لی و لک و لکلّ مؤمن برسول اللّه أسوة حسنة، ثمّ قال علیه السّلام: یا زینب! وا یا أمّ کلثوم! و یا فاطمة! و یا رباب! أنظرن إذا أنا قتلت فلا تشققن علیّ جیبا، و لا تخمشن علیّ وجها، و لا تقلن فیّ هجرا.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 234، 236- 238
و أخذ حسین بالنّزول فسأل علیه السّلام عن الأرض؟ قیل: کربلاء. فقال: أرض کرب و بلاء و کان الیوم الثّانی من المحرّم فقال: انزلوا، هاهنا محطّ رکابنا و سفک دمائنا، فنزلوا و أقاموا بها و جلس الحسین علیه السّلام یصلح سیفه و یقول:
یا دهر افّ لک من خلیل کم لک بالإشراق و الأصیل
من طالب و صاحب قتیل و الدّهر لا یقنع بالبدیل
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 514
و کلّ حیّ فإلی سبیل ما أقرب الوعد من الرّحیل
و إنّما الأمر إلی الجلیل
فلمّا سمعت زینب إیراده للأبیات، و أنّ قولهم هذا یدلّ علی رمیهم بسهم الشّتات، فلم تملک نفسها أن و ثبت تجرّ ذیلها و إنّها لحاسرة حتّی انتهت إلیه، فقالت: هذا کلام من أیقن بالقتل، وا ثکلاه! لیت الموت أعدمنی الحیاة، الیوم ماتت أمّی فاطمة، و أبی علیّ و أخی الحسن، یا خلیفة الماضین، و ثمال الباقین.
فقال علیه السّلام: یا أختاه لا یذهبنّ حلمک الشّیطان! تعزّی بعزاء اللّه، فإنّ أهل السّماوات و الأرض یموتون و کلّ شی‌ء هالک إلّا وجهه، أبی خیر منّی و أخی خیر منّی، و لکلّ مسلم برسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم أسوة، و لطم النّساء الخدود و شققن الجیوب فترقرقت عیناه بالدّموع، و قال: لو ترک القطا لیلا لنام.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 24- 25
ثمّ قال الحسین: ما یقال لهذه الأرض؟ فقالوا: (کربلاء) و یقال لها أرض (نینوی) قریة بها، فبکی و قال: کرب و بلاء؛ أخبرتنی أمّ سلمة قالت: کان جبرئیل عند رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم و أنت معی، فبکیت فقال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم: دع ابنی، فترکتک فأخذک و وضعک فی حجره، فقال جبرئیل: أتحبّه؟ قال: نعم، قال: فإنّ أمّتک ستقتله. قال: و إن شئت أن أریک تربة أرضه الّتی یقتل فیها؟ قال: نعم؛ قالت: فبسط جبرئیل جناحه علی أرض کربلاء فأراه إیّاها، فلمّا قیل للحسین: هذه أرض کربلاء شمّها و قال: هذه و اللّه هی الأرض الّتی أخبر بها جبرائیل رسول اللّه و أنّنی اقتل فیها.
و فی روایة: قبض منها قبضة فشمّها و قد ذکر ابن سعد فی (الطّبقات) عن الواقدیّ بمعناه و قال: فاستیقظ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم و بیده تربة حمراء.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 250
فلمّا وافی کربلاء، قال: فی أیّ موضع نحن؟ قالوا: بکربلاء، قال: کرب و اللّه و بلاء، هاهنا مناخ رکابنا، و مهراق دمائنا، ثمّ أقبل فی جوف اللّیل یتمثّل و یقول:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 515
یا دهر افّ لک من خلیل کم لک بالإشراق و الأصیل
من میّت و صاحب قتیل و الدّهر لا یقنع بالبدیل
و کلّ حیّ سالک السّبیل
فقالت له أخته زینب: لعلّک تخبرنا بأنّک تغصب نفسک، فقال علیه السّلام: لو ترک القطا لنام.
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 2/ 114
«1» قال: «2» ثمّ إنّ الحسین علیه السّلام قام و رکب و سار، و کلّما أراد المسیر یمنعونه تارة و یسایرونه أخری حتّی بلغ کربلاء، و کان ذلک «1» فی الیوم الثّانی من المحرّم، فلمّا وصلها قال: ما اسم هذه الأرض؟ فقیل: کربلاء، فقال علیه السّلام: أللّهمّ إنّی أعوذ بک من الکرب و البلاء، ثمّ قال:
هذا موضع کرب و بلاء، انزلوا، هاهنا محطّ «3» رحالنا، و مسفک «3» دمائنا، و هنا محلّ قبورنا، بهذا حدّثنی جدّی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله، فنزلوا جمیعا، و نزل الحرّ و أصحابه ناحیة «2».
و جلس الحسین علیه السّلام یصلح سیفه و یقول:
یا دهر افّ لک من خلیل کم لک بالإشراق و الأصیل
من طالب و صاحب قتیل و الدّهر لا یقنع بالبدیل
و کلّ حیّ سالک سبیل ما أقرب الوعد من الرّحیل
و إنّما الأمر إلی الجلیل
«4» قال الرّاوی: فسمعت زینب بنت فاطمة علیها السّلام ذلک، «5» فقالت: یا أخی، هذا کلام من أیقن بالقتل، فقال علیه السّلام: نعم یا أختاه، فقالت زینب: وا ثکلاه! «6» ینعی الحسین علیه السّلام «6» إلیّ
__________________________________________________
(1- 1) [زینب الکبری: ورد الحسین علیه السّلام کربلاء].
(2- 2) [المعالی: لمّا نزلوا بکربلاء].
(3- 3) [زینب الکبری: رکابنا و سفک].
(4) (4) (4*) [حکاه عنه فی الدّمعة، 4/ 276 و تظلّم الزّهراء،/ 178 و حکی فیهما فی ضمن أحداث اللّیلة عاشوراء].
(5) (5) (5*) [حکاه عنه فی الأسرار،/ 255].
(6- 6) [الدّمعة و تظلّم الزّهراء: هذا الحسین ینعی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 516
نفسه؛ قال: «1» و بکی النّسوة و لطمن الخدود، و شققن الجیوب، و جعلت أمّ کلثوم تنادی:
وا محمّداه! وا علیّاه! وا أمّاه! وا أخاه! وا حسیناه! وا ضیعتنا «2» بعدک یا أبا عبد اللّه.
قال: فعزّاها الحسین علیه السّلام و قال لها: یا أختاه! تعزّی بعزاء اللّه، فإنّ سکّان السّماوات یفنون، و أهل الأرض کلّهم یموتون، و جمیع البریّة یهلکون، ثمّ قال: یا أختاه یا أمّ کلثوم و أنت یا زینب و أنت یا فاطمة و أنت یا رباب انظرن إذا أنا قتلت فلا تشققن علیّ جیبا، و لا تخمشن علیّ وجها و لا تقلن هجرا (4*) (5*) «3».
و روی من طریق آخر: إنّ زینب لمّا سمعت الأبیات، و کانت فی موضع آخر منفردة مع النّساء و البنات، خرجت حاسرة تجرّ ثوبها حتّی وقفت علیه، و قالت: وا ثکلاه! لیت الموت أعدمنی الحیاة، الیوم ماتت أمّی فاطمة الزّهراء، و أبی علیّ، و أخی الحسن، یا خلیفة الماضین و ثمال الباقین، فنظر إلیها الحسین علیه السّلام فقال: یا أختاه! لا یذهبنّ حلمک الشّیطان، فقالت: بأبی و أمّی أستقتل؟ و نفسی لک الفداء؛ فردّت «4» غصّته و ترقرقت عیناه بالدّموع ثمّ قال: «5» لو ترک القطا لیلا لنام، فقالت: یا ویلتاه! أفتغتصب نفسی اغتصابا؟ فذلک أقرح لقلبی و أشدّ علی نفسی، ثمّ أهوت إلی جیبها فشقّته و خرّت مغشیّة علیها، فقام علیه السّلام فصبّ علیها الماء حتّی أفاقت، ثمّ عزّاها صلوات اللّه علیه بجهده و ذکّرها لمصیبته بموت أبیه و جدّه صلوات اللّه علیهم أجمعین.
«6» و ممّا یمکن أن یکون سببا لحمل الحسین علیه السّلام لحرمه معه و عیاله أنّه علیه السّلام لو ترکهنّ
__________________________________________________
(1)- [زاد فی الدّمعة و تظلّم الزّهراء: و بکت].
(2)- [فی الدّمعة و تظلّم الزّهراء و المعالی: وا ضیعتاه].
(3)- [إلی هنا حکاه عنه فی زینب الکبری].
(4)- [زاد فی المعالی: علیه].
(5)- [زاد فی المعالی: یا أختاه].
(6) (6) (6*) [المعالی: (أقول) إنّ الحسین علیه السّلام أوصی إلیهنّ مرارا و قال: یا أختاه، یا أمّ کلثوم، و أنت یا زینب، و أنت یا فاطمة، و أنت یا رباب، انظرن إذا أنا قتلت فلا تشققن علیّ جیبا، و لا تخمشن علیّ وجها، و لا تقلن هجرا. فبالقطع و الیقین ما صدرت هذه الأمور من هؤلاء المخاطبات بخطاب الإمام و هنّ أمّ کلثوم و زینب و فاطمة و رباب و إن قیل: إنّ زینب شقّت جیبها، فنقول: نعم، لکن ما شقّت جیبها فی شهادته حتّی یقال: إنّها-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 517
بالحجاز أو غیرها من البلاد کان یزید بن معاویة علیهما لعائن اللّه قد انفذ لیأخذهنّ إلیه و صنع بهنّ من الاستیصال و سیّئ الأعمال ما یمنع الحسین علیه السّلام من الجهاد و الشّهادة و یمتنع علیه السّلام بأخذ یزید بن معاویة لهنّ عن مقامات السّعادة (6*). «1»
__________________________________________________
- خالفت عن الوصیّة، بل فی مصیبة خاصّة، غیر الشّهادة، و لا یبعد أنّها کانت أعظم من الشهادة، و یحقّ أن تشقّ لها الجیوب، و تلطم علیها الخدود، بل و یحقّ أن تخرج الأرواح من أبدان أحبّته، فکیف تستقرّ زینب بأن تری یزیدا (لعنه اللّه) أخذ قضیب الخیزران ینکث به ثنایا الحسین علیه السّلام و ما کانت العقیلة منهیّة عن شقّ الجیب فی ذلک الوقت؟ و لذا قامت من مجلسها و أهوت إلی جیبها فشقّته و نادت: یا حسیناه! یا حبیب قلب رسول اللّه! إلی آخره].
(1)- راوی گفت: سپس حسین علیه السّلام برخاست و سوار شد و حرکت کرد؛ ولی سپاهیان حرّ، گاهی جلوگیری از حرکت می‌کردند و گاهی حضرت را از مسیر منحرف می‌کردند، تا روز دوم محرّم به سرزمین کربلا رسید. چون به آن جا رسید، فرمود: «نام این زمین چیست؟»
عرض شد: «کربلا.»
گفت: «بار الها! من از اندوه و بلاه به تو پناهنده‌ام.»
سپس فرمود: «این جا سرزمین اندوه و بلا است. فرودآیید که بارانداز و قتلگاه و مدفن ما است. جدّم رسول خدا همین را به من خبر داد.» پس جمله فرود آمدند. حرّ و سربازانش در سمت دیگری فرود آمدند.
حسین علیه السّلام نشست و به اصلاح شمشیر خود پرداخت و در ضمن، اشعاری به این مضمون می‌خواند:
ای چرخ! اف در دوستی بادت که خواهی بینی بهر صبحی و در هر شامگاهی
آغشته در خون از هواخواهی و یاری وین چرخ نبود قانع از گل بر گیاهی
هر زنده‌ای باید بپیماید ره من گیتی ندارد غیر از این رسمی و راهی
حالی که نزدیک است وقت کوچ کردن جز بارگاه عزّتش نبود پناهی
راوی گفت: زینب، دختر فاطمه اشعار را شنید گفت: «برادرم! کسی این سخن را می‌گوید که به کشته شدن خویش یقین کرده باشد.»
فرمود: «آری، خواهرم!»
زینب گفت: «آه چه مصیبتی! حسین خبر مرگ خود را به من می‌دهد.»
راوی گفت: زنان همه گریان شدند، و به صورت‌های خود سیلی می‌زدند، و گریبان‌ها چاک کردند.
امّ کلثوم هی فریاد می‌زد: «ای وای یا محمّد! ای وای یا علی! ای وای مادر! ای وای برادر! ای وای حسین! ای وای از بیچارگی که پس از تو در پیش داریم، ای ابا عبد اللّه.»
راوی گوید: حسین خواهر را تسلّی داد و گفت: «خواهرم! تو به وعده‌های الهی دلگرم باش که ساکنان آسمان‌ها همه فانی شوند و اهل زمین همه می‌میرند، و همه مخلوقات جهان هستی، راه نیستی می‌پیمایند.»
سپس فرمود: «خواهرم، امّ کلثوم و تو ای زینب و تو ای فاطمه و تو ای رباب توجه کنید! من که کشته شدم، گریبان چاک مزنید و صورت به ناخن مخراشید و سخنان بیهوده بر زبان نیاورید.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 518
ابن طاوس، اللّهوف،/ 80- 84- عنه: المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 297- 298؛ النّقدی، زینب الکبری،/ 97- 98
قال: و أصبح الحسین علیه السّلام من وراء عذیب الهجانات و إذا بالحرّ قد ظهر له أیضا فی جیشه، فقصد الحسین، فقال: ما وراءک، یا ابن یزید؟ ألیس أمرتنا أن نأخذ علی غیر الطّریق فأخذنا و قبلنا مشورتک؟
فقال: صدقت، و لکن هذا کتاب ابن زیاد ورد علیّ یؤنّبنی و یضعّفنی فی أمرک.
قال الحسین: فذرنا ننزل بقریة نینوی أو الغاضریّة؟
فقال الحرّ: و اللّه ما أستطیع ذلک، هذا رسول ابن زیاد معی، و إنّما بعثه عینا علیّ.
فأقبل زهیر بن القین علی الحسین، فقال: یابن رسول اللّه، ذرنا نقاتل هؤلاء القوم فإنّ قتالنا إیّاهم السّاعة أهون علینا من قتال من یأتینا بعدهم.
__________________________________________________
- و به روایت دیگر، زینب که در گوشه‌ای با زنان و دختران حرم نشسته بود، همین که مضمون آیات را شنید، سربرهنه و دامن‌کشان بیرون شد و همی آمد تا نزد برادر رسید و گفت: «آه چه مصیبتی! ای کاش مرگ به این زندگی من پایان می‌داد. امروز احساس می‌کنم که مادرم فاطمه و پدرم علی و برادرم حسن را از دست داده‌ام، ای یادگار گذشتگان و پناه بازماندگان!»
حسین نگاهی به خواهر کرد و فرمود: «خواهرم! دامن شکیبایی را شیطان از دستت نگیرد.»
گفت: «پدر و مادرم به قربانت! راستی به همین زودی کشته می‌شوی؟ ای من به فدایت!»
گریه راه گلوی حسین را گرفت و چشم‌ها پر از اشک شد و سپس فرمود: «اگر مرغ قطا را به حال خود می‌گذاشتند، در آشیانه خود می‌خوابید.»
زینب گفت: «وا ویلا! تو به ظلم و ستم کشته می‌شوی؟ این زخم بر دل زینب عمیق‌تر و تحملش سخت‌تر است.»
این بگفت و دست برد و گریبان چاک زد و بیهوش به روی زمین افتاد. حسین علیه السّلام برخاست و آب بر سر و صورت زینب بیفشاند تا به هوش آمد. سپس تا آن جا که می‌توانست، تسلیتش داد و مصیبت‌های پدر و مادر و جدش را یادآورد شد.
تذکر: ممکن است یکی از جهاتی که باعث شد حسین علیه السّلام حرمسرا و زنان خود را به همراه بیاورد، این باشد که اگر آنان را در حجاز و یا شهر دیگری به جا می‌گذاشت، یزید بن معاویه که لعنت‌های خدا بر او باد! مأموران می‌فرستاد تا آنان را اسیر بگیرند و تحت شکنجه و آزارشان قرار دهند و به این وسیله از مبارزه و شهادت حسین علیه السّلام جلوگیری کند و گرفتاری زنان در دست یزید، باعث شود که حسین علیه السّلام از مقامات سعادت محروم بماند.
فهری، ترجمه لهوف،/ 80- 84
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 519
فقال الحسین علیه السّلام: صدقت یا زهیر، و لکن ما کنت بالّذی أبدأهم بالقتال حتّی یبدؤونی.
فقال زهیر: سر بنا حتّی ننزل کربلاء فإنّها [علی] شاطئ الفرات فنکون هناک، فإن قاتلونا قاتلناهم و استعنّا علیهم باللّه.
قال: فدمعت عینا الحسین علیه السّلام، و قال: اللّهمّ إنّی أعوذ بک من الکرب و البلاء، و نزل الحسین فی موضعه و نزل الحرّ حذاءه. [...]
قال: فجمع الحسین علیه السّلام ولده و إخوته و أهل بیته بین یدیه، ثمّ نظر إلیهم، فبکی ساعة، ثمّ قال: اللّهمّ إنّا عترة نبیّک صلّی اللّه علیه و اله و قد اخرجنا و طردنا و ازعجنا عن حرم جدّنا، و تعدّت بنو امیّة علینا، فخذ لنا بحقّنا، و انصرنا علی القوم الظّالمین.
ثمّ نادی علیه السّلام بأصحابه و رحل من موضعه حتّی نزل کربلاء فی یوم الأربعاء أو الخمیس، و ذلک فی الیوم الثانی من المحرّم سنة إحدی و ستّین، ثمّ أقبل علی أصحابه، فقال: النّاس عبید الدّنیا، و الدّین لعق علی ألسنتهم یحوطونه ما درّت معایشهم، فإذا محصّوا بالبلاء قلّ الدیّانون. ثمّ قال: أهذه کربلاء؟ فقالوا: نعم. فقال: هذا موضع کرب و بلاء، هاهنا مناخ رکابنا، و محطّ رحالنا، و مقتل رجالنا، و مسفک دمائنا.
فنزل القوم و حطّوا أثقالهم ناحیة من الفرات، و ضربت خیمة الحسین لأهله و بنیه و بناته، و ضرب إخوته و بنو عمّه خیامهم حول خیمته.
و جلس الحسین علیه السّلام یصلح سیفه و معه جون مولی أبی ذرّ الغفّاریّ، فأنشأ الحسین یقول:
یا دهر افّ لک من خلیل کم لک بالإشراق و الأصیل
من طالب بحقّه قتیل و الدّهر لا یقنع بالبدیل
و کلّ حیّ سالک سبیل ما أقرب الوعد من الرّحیل
و إنّما الأمر إلی الجلیل [سبحانه جلّ عن المثیل]
فسمعت بذلک أخت الحسین زینب و أمّ کلثوم، فقالت: یا أخی، هذا کلام من أیقن بالموت!
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 520
فقال: نعم، یا أختاه، لو ترک القطا لغفا و نام.
فقالت زینب: وا ثکلاه، لیت الموت أعدمنی الحیاة، مات جدّی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله، و مات أبی علیّ، و ماتت أمّی فاطمة، و مات أخی الحسن، و الآن ینعی إلیّ أخی الحسین نفسه.
قال: و بکت النّسوة، و لطمن الخدود، و شققن الجیوب، و جعلت أمّ کلثوم تنادی: وا محمّداه، وا علیّاه، وا أمّاه، وا حسناه، وا حسیناه، وا ضیعتاه، یا أبا عبد اللّه.
فعزّاها الحسین و صبّرها، و قال: یا أختاه، تعزّی بعزاء اللّه، و ارضی بقضاء اللّه، فإنّ سکّان السّماء یفنون، و أهل الأرض یموتون کُلُّ شَیْ‌ءٍ هالِکٌ إِلَّا وَجْهَهُ.
یا أختاه، کان أبی و جدّی و أخی و أمّی أفضل منّی و قد ذاقوا الموت، و صاروا تحت الثّری، و إنّ لی و لهم و لکلّ مؤمن أسوة برسول اللّه.
و عزّاها الحسین: یا أختاه یا أمّ کلثوم و یا زینب و یا فاطمة، انظرن إذا قتلت فلا تشققن علیّ جیبا، و لا تخمشن وجها، و لا تقلن هجرا.
محمّد بن أبی طالب،
تسلیة المجالس و زینة المجالس، 2/ 250- 254
قال: فبینما هم یسیرون، و إذا براکب علی نجیب قد أقبل من نحو الکوفة، فلمّا وصل سلّم علی الحرّ و لم یسلّم علی الحسین، ثمّ دفع إلی الحرّ کتابا من ابن زیاد یأمره فیه بالتّعجیل «1»، فساروا جمیعا إلی أن انتهوا «2» أرض کربلاء، إذ وقف الجواد الّذی تحت الحسین و لم ینبعث من تحته و کلّما حثّه علی المسیر لم ینبعث خطوة واحدة، فنزل عنه و رکب غیره فلم ینبعث خطوة واحدة، «3» فقال الإمام علیه السّلام: یا قوم، ما یقال لهذه الأرض؟ فقالوا: نینوی، فقال: هل لها اسم غیر هذا؟ قالوا: نعم، شاطئ الفرات، فقال:
هل لها اسم غیر هذا؟ قالوا: نعم، تسمّی کربلاء، فعند ذلک تنفّس الصّعداء فقال: هذه
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا لم یرد فی الأسرار].
(2)- [الأسرار: أتوا].
(3) (3) (3*) [لم یرد فی الأسرار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 521
و اللّه کرب و بلاء، هاهنا و اللّه ترمل النّسوان و تذبح الأطفال، و هاهنا و اللّه تهتک الحریم، فانزلوا بنا یا کرام، فهاهنا محلّ قبورنا، و هاهنا و اللّه محشرنا و منشرنا، و بهذه أوعدنی جدّی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم و لا خلف لوعده (3*)، ثمّ إنّه نزّل عن فرسه و جلس بعد ذلک یصلح سیفه و هو یقول:
یا دهر افّ لک من خلیل کم لک بالإشراق و الأصیل
من طالب و صاحب قتیل و الدّهر لا یقنع بالبدیل
و کلّ حیّ سالک سبیل و منتهی الأمر إلی الجلیل
و لم یزل یکرّر هذه الأبیات حتّی سمعت أخته زینب، فوثبت تجرّ ذیلها حتّی انتهت إلیه و قالت له: یا أخی و قرّة عینی، لیت الموت أعدمنی الحیاة، یا خلیفة الماضین و ثمال الباقین، هذا کلام من أیقن بالموت، وا ثکلاه، الیوم مات جدّی محمّد المصطفی و أبی علیّ المرتضی، و أمّی فاطمة الزّهراء و أخی الحسن الرّضا. قال لها: یا أختاه، لا یذهب بحلمک الشّیطان تعزّی بعزاء اللّه، فإنّ أهل السّماء و الأرض یموتون و کلّ شی‌ء هالک إلّا وجهه، أبی خیر منّی و أخی خیر منّی، و لکلّ مسلم برسول اللّه أسوة. فقالت: یا أخی، تقتل، و أنا أنظر إلیک؟ فردّت غصّته و تغرغرت عیناه بالدّموع.
فقالت: یا أخی، ردّنا إلی حرم جدّنا. فقال: لو ترک القطا لغفا و نام. قالت: و اللّه یا أخی لا فرحت بعدک أبدا.
ثمّ إنّها لطمت وجهها، و أهوت إلی جیبها فشقّته، و خرّت مغشیّة علیها، ثمّ قام الحسین إلیها و قال لها: یا أختاه، بحقّی علیک إذا أنا قتلت فلا تشقیّ علیّ جیبا و لا تخمشی وجها، و لا تدعین بالویل و الثّبور. ثمّ حملها حتّی أدخلها الخیمة.
«1» ثمّ خرج إلی أصحابه و أمرهم أن یقرّبوا البیوت بعضها إلی بعض، ففعلوا ذلک «1».
الطّریحی، المنتخب،/ 439- 440- عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 255- 256
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی الأسرار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 522
و ساروا جمیعا إلی أن أتو أرض کربلاء و ذلک یوم الأربعاء، فوقفت فرس الحسین علیه السّلام فنزل عنها و رکب أخری فلم تنبعث خطوة واحدة، و لم یزل یرکب فرسا بعد فرس حتّی رکب سبعة أفراس، و هنّ علی هذا الحال، فلمّا رأی ذلک قال: یا قوم، ما اسم هذه الأرض؟ قالوا: أرض الغاضریة، قال: فهل لها اسم غیر هذا، قالوا: تسمّی نینوی، قال: أهل لها اسم غیر هذا، قالوا: شاطئ الفرات، قال: أهل لها اسم غیر هذا، قالوا:
تسمّی کربلاء، فعند ذلک تنفّس الصّعداء، و قال: أرض کرب و بلاء.
ثمّ قال: انزلوا، هاهنا مناخ رکابنا، هاهنا تسفک دمائنا، هاهنا و اللّه تهتک حریمنا، هاهنا و اللّه تقتل رجالنا، هاهنا و اللّه تذبح أطفالنا، هاهنا و اللّه تزار قبورنا، و بهذه التّربة وعدنی جدّی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم، و لا خلف لقوله، ثمّ نزل عن فرسه و أنشأ یقول:
یا دهر افّ لک من خلیل کم لک بالإشراق و الأصیل
من طالب بحقّه قتیل و الدّهر لا یقنع بالبدیل
و کلّ حیّ سالک سبیل ما أقرب الوعد من الرّحیل
و إنّما الأمر إلی الجلیل سبحان ربّی ما له مثیل
قال علیّ بن الحسین علیه السّلام و جعل یردّد هذه الأبیات فحفظتها منه، و خنقتنی العبرة، و لزمت السّکوت، و أمّا عمّتی زینب علیها السّلام لمّا سمعت بذلک بکت و أظهرت الحزن و الجزع و أقبلت تجرّ أذیالها نحو الحسین علیه السّلام و قالت له: یا أخی و قرّة عینی، لیت الموت أعدمنی الحیاة یا خلیفة الماضین، و ثمال الباقین، فنظر إلیها الحسین علیه السّلام و قال: یا أختاه، لا یذهبنّ بحلمک الشّیطان، فإنّ أهل الأرض یموتون و أهل السّماء لا یبقون. و کلّ شی‌ء هالک إلّا وجهه، له الحکم و إلیه ترجعون، فأین أبی و جدّی اللّذان هما خیر منّی، ولی بهما أسوة حسنة، ثمّ عزّاها، و قال لها: یا أختاه، أقسمت علیک بحقّی إذا أنا قتلت فلا تشقّی علیّ جیبا و لا تخمشی علیّ وجها، ثمّ ردّها إلی خدرها، و خرج إلی أصحابه به و أمرهم أن یقرّبوا البیوت فقرّبوها. «1»
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 48- 50
__________________________________________________
(1)- بالجمله، از راه و بی‌راه قطع مسافت کردند، و به زمین کربلا رسیدند. ناگاه اسب امام علیه السّلام از رفتار-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 523
__________________________________________________
- باز ایستاد. چند که مهمیز (1) بزد، از جای جنبش نیارست کرد. آن حضرت بفرمود تا اسب دیگر حاضر کردند. چون برنشست، هم‌چنان از جای جنبش ننمود. به روایت لوط بن یحیی، هفت اسب، و اگر نه هشت اسب بدل آوردند و هیچ‌یک گامی فرا پیش ننهادند. حسین پرسید: «این زمین را نام چیست؟»
گفتند: «غاضریه.»
فرمود: «جز اینش نام نیست؟»
عرض کردند: «نینوا.»
فرمود: «دیگر چه گویند؟»
گفتند: «شاطئ الفرات.»
گفت: «آیا جز این اسامی، او را نامی است؟»
عرض کردند: «کربلا.»
این وقت آهی سرد برآورد.
و قال: أرض کرب و بلاء، ثمّ قال: قفوا و لا ترحلوا منها، فهاهنا و اللّه مناخ رکابنا، و هاهنا و اللّه سفک دمائنا، و هاهنا و اللّه هتک حریمنا، و هاهنا و اللّه قتل رجالنا، و هاهنا و اللّه ذبح أطفالنا، و هاهنا و اللّه تزار قبورنا. و بهذه التّربة وعدنی جدّی رسول اللّه و لا خلف لقوله.
فرمود: «این‌جا زمین اندوه و ابتلا است. فرودآیید، و احمال و اثقال خود را فرودآرید، و از این‌جا به دیگر جا نشوید. این‌جاست که خوابگاه شتران ماست. این‌جاست که خون‌های ما ریخته شود. این‌جاست که سترات (2) حشمت و حرمت ما چاک شود. این‌جاست که گلوگاه مردان ما فسان (3) شمشیر اعدا شود.
این‌جاست که اطفال ما را چون گوسفند سر ببرند. این‌جاست که شیعیان ما قبور ما را زیارت کنند. این همان خاک است که جدّ من رسول خدا وعده نهاد و خبر او هرگز دروغ ندارد.»
این واقعه در روز پنجشنبه دوم شهر محرم الحرام بود. این هنگام حسین علیه السّلام بنشست و سلاح خویش را اصلاح همی فرمود و این شعر تذکره همی نمود:
یا دهر أفّ لک من خلیل کم لک بالإشراق و الأصیل
من طالب بحقّه قتیل و الدّهر لا یقنع بالبدیل
و کلّ حیّ سالک سبیل ما أقرب الوعد من الرّحیل
و إنّما الأمر إلی الجلیل سبحان ربّی ما له مثیل (4)
گریه زینب و دلداری حسین علیه السّلام:
علی بن الحسین زین العابدین علیهما السّلام، می‌فرماید: حسین علیه السّلام این ابیات را به کرات انشاد فرمود و من از بر کردم و گریه در گلوگاه من گره گشت، و بر آن صبر نمودم، و اظهار جزع نفرمودم؛ لکن عمّه‌ام زینب، چون این کلمات بشنید، خویشتن‌داری نتوانست کرد. اشک از دیده ببارید و اظهار جزع و فزع (5) نمود و بی‌خودانه به حضرت برادر شتافت.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 524
__________________________________________________
- و قالت: یا أخی و قرّة عینی! لیت الموت أعدمنی الحیاة یا خلیفة الماضین و جمال الباقین.
فریاد برداشت که: «ای برادر من! ای روشنی چشم من! ای ودیعه خلفای پیشین! ای طلیعه جمال واپسین! کاش مرگ مرا نابود ساختی، و این زندگانی را از من بپرداختی.» حسین به جانب او نگریست.
و قال: یا أختاه! لا یذهبنّ بحلمک الشّیطان فإنّ أهل السّماء یموتون و أهل الأرض لا یبقون، کُلُّ شَیْ‌ءٍ هالِکٌ إِلَّا وَجْهَهُ، لَهُ الْحُکْمُ وَ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ (6) فأین أبی و جدّی اللّذان هما خیر منّی ولیّ بهما و لکلّ مسلم أسوة حسنة، و ترقرقت عیناه بالدّموع، و قال: «لو ترک القطا لنام».
(اوّل کس، عمرو بن مامه این سخن (7) گفت و ما در کتاب «امثله عرب» نگاشتیم. از بهر کسی این مثل گویند که ناگهان در بلیه گرفتار شود) بالجمله، حسین علیه السّلام فرمود: «ای خواهر! نگران‌باش که شیطان، حلم تو را نرباید. همانا اهل سماوات می‌میرند و جهانیان نیز بقا نپذیرند. جز خدای کس به جای نماند و جز خدای کس حکم نراند و بازگشت همگان به سوی اوست. اکنون بگوی که پدر من مرتضی و جدّ من مصطفی چه شدند؟ اکنون مرا و دیگر مسلمانان به سوی ایشان تأسی (8) باید جست.»
این بگفت و آب در چشم مبارک بگردانید، و به این مثل عرب تمثل کرد؛ یعنی: «اگر صیاد به ترک مرغ قطا (9) گفتی، در آشیانه خود شاد بخفتی.» آن‌گاه از در تعزیت و تسلیت، سخن آغاز کرد:
و قال: یا أختاه! بحقّی علیک إذا أنا قتلت فلا تشقّی علیّ جیبا و لا تخمشی علیّ وجها.
فرمود: «ای خواهر! تو را سوگند می‌دهم به حقّ من بر تو، گاهی که من کشته شوم، گریبان در مرگ من چاک نزنی و چهرگان به ناخن خراشیده نکنی.»
و او را به خیمه خویش مراجعت داد و اهل بیت همگان به تمام جزع و فزع می‌زیستند و به های‌های می‌گریستند، و زینب علیها السّلام بی‌هشانه درافتاد و از هوش بیگانه گشت (10). حسین علیه السّلام بشتافت و او را برگرفت و آب بر چهره مبارکش بزد تا به خویشتن آمد. پس او را لختی تعزیت و تسلیت فرمود و به صبر و سکون امر نمود. بالجمله، حسین علیه السّلام در کربلا بار بینداخت و سراپرده برافراخت و از آن‌سو، حرّ بن یزید ریاحی در برابر او لشکرگاه ساخت.
سپهر، ناسخ التواریخ سیّد الشهدا علیه السّلام، 2/ 168- 171
و چون روز پنجشنبه دویم محرم الحرام فرارسید، و امام علیه السّلام به کربلا وارد شد، این هنگام جلوس کرد و سلاح خود را همی اصلاح فرمود و این شعر را تذکره همی نمود:
یا دهر افّ لک من خلیل کم لک بالإشراق و الأصیل
من صاحب و طالب قتیل و الدّهر لا یقنع بالبدیل
و کلّ حیّ سالک سبیل ما أقرب الوعد من الرّحیل
و إنّما الأمر إلی الجلیل سبحان ربّی ما له مثیل
معلوم باد که این اشعار را به اختلاف مرقوم داشته‌اند و محلّ قرائتش را نیز افراد مختلف نگاشته‌اند. در «ناسخ التواریخ» به همین صورت که مرقوم شد، مسطور است و می‌نویسد: علی بن الحسین زین العابدین علیهم السّلام می‌فرماید: «حسین صلوات اللّه علیه این ابیات را به کرّات انشا فرمود و من از بر کردم و گریه در گلوگاهم گره گشت و بر آن صبر کردم و اظهار جزع فرمودم؛ لکن عمّه‌ام زینب چون این کلمات-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 525
__________________________________________________
- بشنید، خودداری نتوانست کرد. اشک از دیده ببارید و اظهار جزع و فزع کرد و در حالت بی‌خودی به حضرت برادر شتافت.»
«و قالت: یا أخی و قرّة عینی! لیت الموت أعدمنی الحیاة یا خلیفة الماضین و جمال الباقین».
عرض کرد: «ای برادر من! ای روشنی چشم من! ای ودیعه خلفای پیشین! ای طلیعه جمال واپسین! کاش مرگ مرا نابود ساختی و این زندگانی را از من بپرداختی.»
و در منتخب مسطور می‌باشد که پس از آن امام حسین علیه السّلام از اسب خود فرود شد و بعد از آن به اصلاح شمشیر خویش جلوس فرمود و همی گفت: «یا دهر افّ لک إلی آخره!» و این اشعار مذکوره را به اندک اختلافی مذکور داشت.»
و می‌گوید: «آن حضرت این اشعار را هم‌چنان مکرر می‌کرد تا خواهرش زینب سلام اللّه علیها بشنید و از جا برجست و دامن‌کشان بیامد تا به آن حضرت رسید.»
و قالت: یا أخی و قرّة عینی! لیت الموت أعدمنی الحیاة یا خلیفة الماضین و ثمال الباقین هذا کلام من أیقن بالموت وا ثکلاه ألیوم مات جدّی المصطفی و أبی علیّ المرتضی و أمّی فاطمة الزّهراء و أخی الحسن الرّضا.
و به قولی فرمود: «هذا کلام من أیقن بالقتل!»
فرمود: «آری، ای خواهر!»
زینب گفت: «وا ثکلاه هذا الحسین ینعی إلیّ نفسه»؛ «وای بر این مصیبت! اینک حسین است که از مرگ خود خبر می‌دهد.»
و بگریست و دیگر زنان بگریستند و بر چهره‌ها بزدند و گریبان‌ها بدریدند، و امّ کلثوم همی ندا برکشید:
«وا محمّداه! وا علیّاه! وا أخی! وا أمّی! وا حسیناه! وا ضیعتاه بعدک یا أبا عبد اللّه».
در ملهوف می‌گوید: «چون امّ کلثوم این کلمات بگذاشت، امام علیه السّلام فرمود:
«یا أختاه! تعزّی بعزاء اللّه فإنّ سکّان السّماوات یفنون و أهل الأرض کلّهم یموتون و جمیع البریّة یهلکون». آن‌گاه فرمود: «یا أختاه یا أمّ کلثوم و أنت یا زینب و أنت یا فاطمة و أنت یا رباب! أنظرن إذا أنا قتلت فلا تشققن علیّ جیبا و لا تخمشن علیّ وجها و لا تقلن هجرا.»
و در اسرار الشهاده از منتخب مذکور می‌دارد که آن حضرت به زینب علیها السّلام فرمود: «یا أختاه! لا یذهبنّ بحلمک الشّیطان تعزّی بعزاء اللّه، فإنّ أهل الأرض و السّماء یموتون و کلّ شی‌ء هالک إلّا وجهه»؛ الی آخر. حضرت زینب عرض کرد: «ای برادر من! کشته شوی و من به تو به نظاره باشم؟»
از این کلام اندوه آن حضرت باز شد و اشک دیدار مبارکش پدیدار آمد. زینب عرض کرد: «ای برادر! ما را به حرم جدّ ما بازگردان.»
فرمود: «لو ترک القطا لغفا و نام، قالت: و اللّه یا أخی لا فرحت بعدک أبدا»؛ زینب عرض کرد: «ای برادر! سوگند به خدای، بعد از تو هرگز فرحناک نشوم.»
امام علیه السّلام در پاسخ خواهر آن سوگند و کلمات مذکوره را براند. آن‌گاه او را حمل کرد تا به خیمه‌اش درآورد.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 526
ثمّ أقبل فارس من الکوفة و سلّم علی الحرّ و لم یسلّم علی الحسین رضی اللّه عنه، و دفع إلی الحرّ کتابا من ابن زیاد، یأمره بالتّعجیل، فساروا جمیعا إلی أن انتهوا إلی أرض کربلاء، إذ وقف جواد الحسین و کلّما حثّه علی المسیر لم ینبعث من تحته خطوة واحدة، فقال الإمام: ما یقال لهذه الأرض؟ قالوا: تسمّی کربلاء، فقال: هذه و اللّه أرض کرب و بلاء، هاهنا تقتل الرّجال و ترمّل النّساء، و هاهنا محلّ قبورنا و محشرنا، و بهذا أخبرنی جدّی صلّی اللّه علیه و اله و سلم، ثمّ نزل عن جواده، و ذلک یوم الأربعاء ثامن المحرّم سنة إحدی و ستّین، و یقول:
یا دهر افّ لک من خلیل کم لک بالإشراق و الأصیل
من طالب بحقّه قتیل و الدّهر لا یقنع بالبدیل
و کلّ حیّ سالک سبیل و منتهی الأمر إلی الجلیل
ما أقرب الوعد إلی الرّحیل
و لم یزل یکرّرها حتّی سمعته أخته زینب. فخرجت من الخیمة و قالت: «یا أخی و قرّة عینی، هذا کلام من أیقن بالموت، وا ثکلاه! الیوم مات جدّی محمّد المصطفی و أبی علیّ المرتضی، و أمّی فاطمة الزّهراء، و أخی الحسن المجتبی» و خرّت مغشیا علیها.
__________________________________________________
- (1). مهمیز: میخی که راکب پشت پاشنه کفش خود کوبد و برای جست‌وخیز درآوردن اسب آن را به دو پهلوی وی زند.
(2). سترات (جمع ستره، بر وزن غرفه): پرده و هر چیز که می‌پوشاند.
(3). فسان (بر وزن زبان): سنگی که کارد و شمشیر بدان تیز کنند «مقصود این است که شمشیر را به جای این که بر فسان مالند، بر گلوگاه مردان ما مالند».
(4). کلمه «مثیل» مجرور است به تقدیر «من» مانند «اشارت کلیب». خلاصه معنی اشعار: اف بر تو ای روزگار! با این دوستیت. چه‌قدر درگاه و بی‌گاه، مردمی در راه مطالبه حقّ مشروع خویش کشته شدند. مرگ خیلی نزدیک است و هر جانداری این راه را می‌پیماید و به سوی خداوند بزرگ و بی‌مانند می‌رود.
(5). جزع‌وفزع: ناله و بی‌تابی.
(6). قرآن کریم (28. 88).
(7). مقصود از این سخن، جمله «لو ترک القطا لنام» است.
(8). تأسی: اقتدا؛ پیروی.
(9). قطا: مرغ سنگخواره.
(10). بیهوش شد.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت زینب علیها السّلام، 1/ 205- 206، 211، 212
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 527
ثمّ قال لها: یا أختاه! إنّ أهل السّماء و الأرض یموتون، و کلّ شی‌ء هالک إلّا وجهه، ثمّ قال لها: یا أختاه! بحقّی علیک، إذا أنا قتلت فلا تشقّی جیبا، و لا تخمشی وجها.
ثمّ حملها و أدخلها فی الخیمة. ثمّ أمر أصحابه أن یقرّبوا البیوت بعضها من بعض. «1»
القندوزی، ینابیع المودّة،/ 339
__________________________________________________
(1)- نزول علیا مخدره زینب به زمین کربلا:
در روز دوم محرم سنه 61 از هجرت حضرت حسین علیه السّلام با اهل بیت وارد زمین کربلا شد و فرمان داد تا سرادقات عصمت را بر سرپا کردند و خیمه علیا مخدره را در پیش خیمه‌ها قرار دادند. این وقت به روایت ملّا حسین کاشفی در روضة الشهدا، حضرت زینب با برادر گفت: «ای برادر! عجب حالی مشاهده می‌کنم و از این بادیه هولی عظیم به دل من می‌رسد.»
حضرت حسین خواهر را تسلی داد و به روایت (مهیج) و (مخزن البکاء) علیا مخدره فرمود: «ای برادر! این چه بادیه هولناکی است که از آن خوف عظیم در دل من جا کرده است؟»
حضرت فرمود: «ای خواهر! بدان که من در وقت عزیمت به جانب صفّین با پدرم امیر مؤمنان وارد این زمین شدم. پدرم فرود آمد و سر در کنار برادرم نهاد. ساعتی به خواب رفت؛ در حالی که من بر بالین او نشسته بودم. ناگاه پدرم مشوش از خواب بیدار شد و زارزار می‌گریست. برادرم سبب آن را پرسید.
فرمود: در خواب دیدم که این صحرا، دریایی بود پر از خون و حسین من در میان آن دریا افتاده بود و دست‌وپا می‌زد و کسی به فریاد او نمی‌رسید. پس رو به من کرد و فرمود: یا ابا عبد اللّه! کیف تکون إذا وقعت هاهنا الواقعة؟
گفتم: صبر می‌کنم و به جز از صبر چاره ندارم.»
زینب علیها السّلام از این سخنان سیلاب اشکش روان شد.
چون خیمه‌ها را حضرت حسین علیه السّلام سرپا کرد، یک خیمه از برای خود بزد و به روایت سید ابن طاوس در لهوف: (فجلس یصلح سیفه) آن حضرت نشست و مشغول شد شمشیر خود را تیز و این اشعار قرائت می‌کرد:
یا دهر افّ لک من خلیل کم لک بالإشراق و الأصیل
من طالب بحقّه قتیل و الدّهر لا یقنع بالبدیل
و کلّ حیّ سالک سبیل ما أقرب الوعد من الرّحیل
و إنّما الأمر إلی الجلیل سبحان ربّی ما له مثیل
امام زین العابدین می‌فرماید: پدرم این اشعار را به کرات انشا فرمود که من از بر کردم و گریه در گلوگاه من گره شد و بر آن صبر کردم و اظهار جزع نفرمودم. لکن عمّه‌ام زینب چون این کلمات بشنید، خویشتن‌داری نتوانست. چون از شأن زنان رقت قلب است، اشک از دیده ببارید و اظهار جزع‌وفزع کرد و بی‌خودانه به حضرت برادر شتافت. «و قالت: یا أخی و یا قرّة عینی، لیت الموت أعدمنی الحیاة، یا خلیفة الماضین، و جمال-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 528
منها: سلام زینب علیها السّلام علی حبیب بن مظاهر الأسدی عند ما التحق بالإمام علیه السّلام:
روی بعض ذوی الفضل: أنّ الحسین لمّا نزل کربلاء، رکز رایة، و لم یسلّمها لأحد من أصحابه، فسئل علیه السّلام، فقال: سیأتی صاحبها، فبینما هم ینتظرون، و إذا هم بغبرة ثائرة، فقال الإمام لأصحابه: هذا صاحب الرّایة قد أقبل، و إذا هم بحبیب بن مظاهر، فقاموا و تنادوا: جاء حبیب، فسمعت زینب بنت أمیر المؤمنین علیه السّلام فقالت: من هذا الرّجل
__________________________________________________
- الباقین». فریاد برداشت که: «ای روشنی چشم من! ای ودیعه خلفای پیشین! ای طلیعه ثمال واپسین! کاش مرگ مرا نابود ساختی و این زندگانی را از من بپرداختی.»
حسین به جانب او نگریست. «و قال: یا أختاه، لا یذهبنّ بحلمک الشّیطان، فإنّ أهل السّماء یموتون و أهل الأرض لا یبقون، کلّ شی‌ء هالک إلّا وجهه، له الحکم و إلیه ترجعون، فأین أبی و جدّی اللّذان هما خیر منّی ولی بهما و لکلّ مسلم أسوة حسنة، و ترقرقت عیناه بالدّموع و قال: لو ترک القطا لنام».
آن حضرت فرمود: «ای خواهر! نگران باش که شیطان حلم تو را نرباید. همانا اهل سماوات بمیرند و جهانیان بقا نپذیرند. جز خدا کس به جا نماند و جز خدا کس حکم نراند و بازگشت همگان به سوی او است. اکنون بگوی پدر من حضرت مرتضی و جدم حضرت مصطفی چه شدند؟ اکنون مرا به سوی ایشان و دیگر مسلمانان تأسّی باید جست.»
این بگفت و آب در چشم مبارک بگردانید و به این مثل عرب تمثل کرد که: «اگر صیاد مرغ قطا را به حال خود گذارد، او در آشیانه خود به شادی بخوابد.»
آن‌گاه در تعزیت و تسلیت سخن آغاز کرد. «و قال: یا أختاه، بحقّی علیک إذا أنا قتلت فلا تشقّی علیّ جیبا و لا تخمشی علیّ وجها». و فرمود: «ای خواهر! تو را سوگند می‌دهم به حقّ من بر تو، گاهی که من کشته شوم، گریبان در مرگ من چاک نزنی و صورت نخراشی.»
از این سخنان بانگ و ناله و عویل اهل بیت بلند شد و بنا کردند به های‌های گریستن و زینب علیها السّلام بیفتاد و از هوش برفت. حضرت حسین سر او را در کنار گرفت و آب بر چهره مبارکش بزد تا به هوش آمد.
اثر طبع عمان سامانی:
جان خواهر در غمم زاری مکن با صدا بهرم عزاداری مکن
هر چه باشد تو علی را دختری عصمت الّهی زهراپروری
معجر از سر پرده از رخ وامکن آفتابا ماه را رسوا مکن
خانه‌سوزان را تو صاحب‌خانه باش با زنان در همرهی مردانه باش
گر خورد سیلی سکینه دم مزن عالمی زین دم‌زدن بر هم مزن
هست بر من ناگوار ناپسند از تو ای زینب صدا گردد بلند
با تو هستم جان خواهر همسفر تو به پای این راه کوبی، من به سر
محلاتی، ریاحین الشریعة، 3/ 77- 80
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 529
الّذی قد أقبل؟ فقیل لها: حبیب بن مظاهر، فقالت: اقرأوه عنّی السّلام، فبلّغوه سلامها.
النّقدی، زینب الکبری،/ 101- 102
إنّ الحسین لمّا نزل کربلاء و قد عقد اثنتی عشر رایة، و قد قسّم رایاته بین أصحابه و بقیت رایة، فقال «1» بعض أصحابه: منّ علیّ بحملها، فقال الحسین علیه السّلام: یأتی إلیها صاحبها، و قالوا له: یابن رسول اللّه، دعنا نرتحل من هذه الأرض، فقال لهم: صبرا حتّی یأتی إلینا من یحمل هذه الرّایة، فبینما الحسین علیه السّلام و أصحابه فی الکلام فاذا «2» بغبرة ثائرة من طرف الکوفة قد أقبل حبیب معه غلام و استقبله الحسین علیه السّلام و أصحابه، فلمّا صار حبیب قریبا من الإمام ترحّل عن جواده و جعل یقبّل الأرض بین یدیه و هو یبکی فسلّم علی الإمام و أصحابه، فردّوا علیه السّلام، فسمعت زینب بنت أمیر المؤمنین علیه السّلام فقالت: من هذا الرّجل الّذی قد أقبل؟ فقیل لها: حبیب بن مظاهر، فقالت: إقرأوه عنّی السّلام، فلمّا بلّغوه سلاما، لطم حبیب علی وجهه و حثا التّراب علی رأسه، و قال: من أنا و من أکون حتّی تسلّم علیّ بنت أمیر المؤمنین.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 122- 123- مثله الصّادق، زینب ولیدة النّبوّة و الإمامة،/ 114
__________________________________________________
(1)- [مکانه فی زینب ولیدة النّبوّة و الإمامة: قبل أن یصل الإمام الحسین إلی أرض المعرکة عقد اثنی عشر رایة و قسّمها بین أصحابه و بقیت واحدة، فقال: ...].
(2)- [أضاف فی زینب ولیدة النّبوّة و الإمامة: هم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 530

(ثمّ قال السّیّد): و روی من طریق آخر (و ذکر روایة المفید الّتی سنذکرها بعد هذا)، و قال رحمه اللّه، بعد أن ذکر نزول الجیوش المقاتلة للحسین علیه السّلام مع أمیرهم عمر بن سعد کربلاء، و تضییقهم علی الحسین علیه السّلام حتّی نال منه العطش و من أصحابه، فقام الحسین علیه السّلام و اتّکأ علی قائم سیفه و نادی بأعلی صوته، فقال: أنشدکم باللّه، هل تعرفوننی؟
قالوا: نعم، أنت ابن رسول اللّه و سبطه، قال: أنشدکم اللّه، هل تعلمون أنّ جدّی رسول اللّه؟ قالوا: اللّهمّ نعم، قال: أنشدکم اللّه، هل تعلمون أنّ أمّی فاطمة بنت محمّد صلّی اللّه علیه و اله و سلم؟
قالوا: اللّهمّ نعم، قال: أنشدکم اللّه، هل تعلمون أنّ أبی علیّ بن أبی طالب؟ قالوا: اللّهمّ نعم، قال: أنشدکم اللّه، هل تعلمون أنّ جدّتی خدیجة بنت خویلد أوّل نساء هذه الأمّة إسلاما؟ قالوا: اللّهمّ نعم، قال: أنشدکم اللّه، هل تعلمون أنّ سیّد الشّهداء حمزة عمّی؟
قالوا: اللّهمّ نعم، قال: أنشدکم اللّه، هل تعلمون أنّ جعفر الطیّار فی الجنّة عمّی؟ قالوا:
اللّهمّ نعم، قال: أنشدکم اللّه، هل تعلمون أنّ هذا سیف رسول اللّه أنا متقلّده؟ قالوا:
اللّهمّ نعم، قال: أنشدکم اللّه، هل تعلمون أنّ هذه عمامة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم أنا لابسها؟
قالوا: اللّهمّ نعم، قال: أنشدکم اللّه، هل تعلمون أنّ علیّا علیه السّلام کان أوّل القوم إسلاما، و أعلمهم علما، و أعظمهم حلما، و أنّه ولیّ کلّ مؤمن و مؤمنة؟ قالوا: اللّهمّ نعم، قال:
فبم تستحلّون دمی؟ و أبی الذّائد علی الحوض یذود عنه رجالا کما یذاد البعیر الصّادر عن الماء، و لواء الحمد بید أبی یوم القیامة؟
قالوا: قد علمنا ذلک کلّه، و نحن غیر تارکیک حتّی تذوق الموت عطشا.
فلمّا خطب هذه الخطبة، و سمع بناته و أخته زینب کلامه بکین و ندبن و لطمن و ارتفعت أصواتهنّ، فوجّه إلیهنّ أخاه العبّاس علیه السّلام و علیّا ابنه و قال لهما: سکّتاهنّ، فلعمری لیکثرنّ بکاؤهنّ.
النّقدی، زینب الکبری،/ 98- 99
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 531

ابن طاوس، اللّهوف،/ 85- 87
البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 288
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 257
القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 170- 171
الجواهری، مثیر الأحزان،/ 65
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 350- 352
__________________________________________________
(1)- [و قد ذکرنا هذه الخطبة و ما یرتبط بها فی المجلّد التاسع (ص 370- 373) فی ذکر أبی الفضل العباس علیه السّلام؛ لأنّه کان رسول الحسین علیه السّلام إلی النّساء، کما جاء فی آخر المنقول، و إنّما أعدنا ذکرها هنا لأنّ روایة ابن طاوس- خاصّة- اشتملت علی التصریح بأسماء النّساء، و منهنّ السّیّدة زینب علیها السّلام.
و اعلم أنّ بعض المصادر نقل إلقاء هذه الخطبة فی الیوم السّابع کما نقلنا، و بعض المصادر نقلت إلقاءها فی العاشر من المحرّم، و قد ذکر فیهما بکاء النّساء و صراخهنّ سلام اللّه علیهنّ].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 532

ثمّ نادی عمر بن سعد: یا خیل اللّه، ارکبی و بالجنّة أبشری، فرکب النّاس ثمّ زحف نحوهم بعد «1» العصر، و الحسین «2» علیه السّلام جالس أمام بیته محتب بسیفه، إذ خفق برأسه علی رکبتیه، فسمعت أخته الضّجّة فدنت من أخیها فقالت: یا أخی، أما تسمع «3» الأصوات قد اقتربت؟ فرفع الحسین علیه السّلام رأسه فقال: إنّی رأیت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم السّاعة فی المنام، فقال لی: إنّک تروح إلینا، فلطمت أخته وجهها و نادت بالویل، فقال لها الحسین علیه السّلام: لیس لک الویل یا أخیّة «4»، أسکتی رحمک اللّه «5»، ثمّ قال له العبّاس بن علیّ علیه السّلام:
یا أخی، أتاک القوم «6»؟ فنهض ثمّ قال: یا عبّاس ارکب، بنفسی أنت یا أخی حتّی تلقاهم و تقول لهم: ما لکم، و ما بدا لکم؟ و تسألهم عمّا جاء بهم، فأتاهم العبّاس فی نحو من عشرین فارسا، فیهم: زهیر بن القین و حبیب بن مظاهر، فقال لهم العبّاس: ما بدا لکم
__________________________________________________
(1)- [مکانه فی الأعیان و العوالم، و قال المفید: لمّا کان الیوم التّاسع من المحرّم زحف عمر بن سعد إلی الحسین بعد ...].
(2)- [مکانه فی زینب الکبری، و فی الإرشاد: إنّ عمر بن سعد زحف نحو خیام الحسین بعد العصر من یوم التّاسع و کان الحسین علیه السّلام ... و فی وسیلة الدّارین: فلمّا نادی عمر بن سعد أصحابه بالرّکوب رکب أصحابه و اقتربوا نحو خیم الحسین، و الحسین علیه السّلام ...].
(3)- [زاد فی الأعیان و العوالم: هذه].
(4)- [الأعیان: أختاه].
(5)- [إلی هنا حکاه عنه فی الأعیان و العوالم و زاد فیهما: و المراد بأخته فی هذه الرّوایة هی زینب بلا ریب لأنّها هی الّتی کانت تراقب أحوال أخیها فی کلّ وقت ساعة فساعة و تتبادل معه الکلام فیما یحدث من الأمور و الأحوال و قد روی ابن طاوس هذه الرّوایة مع بعض الزّیادة، و صرّح بأنّ اسمها زینب، فقال: فسمعت أخته زینب الضّجّة (إلی أن قال) ثمّ ذکر کلام ابن طاوس کما ذکرناه.
إلی هنا حکاه فی زینب الکبری و زاد فیه: ثمّ ذکر إرسال الحسین علیه السّلام أخاه العبّاس و أخذه المهلة من القوم سواد لیلة العاشرة].
(6)- [إلی هنا مثله فی وسیلة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 533
و ما تریدون؟ قالوا: قد جاء أمر الأمیر أن نعرض علیکم أن تنزلوا علی حکمه أو نناجزکم؟ فقال: فلا تعجلوا حتّی أرجع إلی أبی عبد اللّه فأعرض علیه ما ذکرتم، فوقفوا و قالوا: القه فأعلمه ثمّ القنا بما یقول لک، فانصرف العبّاس راجعا یرکض إلی الحسین علیه السّلام یخبره الخبر، و وقف أصحابه یخاطبون القوم و یعظونهم و یکفّونهم عن قتال الحسین علیه السّلام، فجاء العبّاس إلی الحسین علیه السّلام فأخبره بما قال القوم، فقال علیه السّلام: ارجع إلیهم، فإن استطعت أن تؤخّرهم إلی غدوة و تدفعهم عنّا العشیّة لعلّنا نصلّی لربّنا اللّیلة و ندعوه و نستغفره، فهو یعلم أنّی قد کنت أحبّ الصّلاة له، و تلاوة کتابه، و کثرة الدّعاء و الاستغفار، فمضی العبّاس إلی القوم و رجع من عندهم و معه رسول من قبل عمر بن سعد یقول: إنّا قد أجّلناکم إلی غد، فإن استسلمتم سرّحناکم إلی أمیرنا عبید اللّه بن زیاد، و إن أبیتم فلسنا تارکیکم و انصرف. «1»
__________________________________________________
(1)- سپس عمر بن سعد فریاد زد: «ای لشکر خدا! سوار شوید و به بهشت مژده گیرید.»
پس لشکر سوار شد تا هنگام غروب به نزد حسین علیه السّلام و یارانش یورش بردند. در آن هنگام حسین علیه السّلام جلوی خیمه خود نشسته بود و بر شمشیر خود تکیه‌زده و سر بر زانو نهاده، خواب رفته بود. خواهر آواز خروش لشکر شنید. به نزدیک برادر آمد و گفت: «برادر! آیا این هیاهو و آواز خروش را نشنوی که نزدیک می‌شود؟»
حسین علیه السّلام سر برداشت و فرمود: «همانا من رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله و سلم را اکنون در خواب دیدم که به من فرمود: تو به نزد ما خواهی آمد.»
پس خواهرش (که این حرف را شنید) مشت به صورت زد و فریاد کرد: «وای!»
حسین علیه السّلام به او فرمود: «خواهرم! وای بر تو نیست. آرام و خموش باش. خدایت رحمت کند.»
پس عباس پیش آمد و عرض کرد: «برادر جان! لشکر به نزد تو آمد!؟»
حضرت برخاست و به عباس فرمود: «برادرم! تو به جای من سوار شو (یا فرمود: جانم به قربانت سوار شو) و به نزد اینان برو و به ایشان بگو: چیست شما را؟ و چه می‌خواهید؟ و از سبب آمدن ایشان پرسش کن.»
پس عباس با گروهی حدود بیست نفر سوار که در میان ایشان بود: زهیر بن قین و حبیب بن مظاهر به نزد آن لشکر آمد و عباس به آنان فرمود: «چه می‌خواهید و چه اراده دارید؟»
گفتند: «دستور از امیر رسیده است که به شما پیشنهاد کنیم به حکم او تن داده و تسلیم شوید، و یا با شما جنگ کنیم؟»
فرمود: «پس شتاب نکنید تا به نزد ابی عبد اللّه بروم و سخن شما را به عرض آن حضرت برسانم.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 534
المفید، الإرشاد، 2/ 92- 93- عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 137؛ النّقدی، زینب الکبری،/ 101؛ البحرانی، العوالم (المستدرک)، 11- 2/ 962؛ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 302
فنادی عمر بن سعد: یا خیل اللّه ارکبی و ابشری، فرکب النّاس ثمّ زحف نحوهم بعد العصر و الحسین علیه السّلام جالس أمام بیته محتب بسیفه، إذ خفق برأسه علی رکبتیه، و سمعت أخته الضّجّة، فدنت من أخیها، فقالت: یا أخی، أما تسمع الأصوات قد اقتربت، فرفع الحسین علیه السّلام رأسه فقال: إنّی رأیت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم فی المنام، فقال لی: إنّک تروح إلینا، فلطمت وجهها، و نادت بالویل، فقال لها الحسین علیه السّلام: لیس لک الویل یا أخت، أسکتی رحمک اللّه، و جاء رسول عمر بن سعد: إنّا قد أجّلناک إلی غد فان استسلمتم سرّحناکم إلی عبید اللّه بن زیاد أمیرنا، و إن أبیتم فلسنا تارکیکم، و انصرف.
الفتّال، روضة الواعظین،/ 157
ثمّ رکب عمر و النّاس معه بعد «1» العصر و الحسین جالس «2» أمام بیته «2» محتبیا بسیفه،
__________________________________________________
- آنان باز ایستادند و گفتند: «برو و این پیغام را به او برسان و هر پاسخی داد نیز به اطلاع ما برسان.»
پس عباس به تنهایی به نزد حسین علیه السّلام بازگشت که جریان را به عرض رساند و همراهان او (یعنی زهیر و حبیب و دیگران) آن‌جا در جلوی لشکر ایستادند و با آن مردم سخن می‌گفتند و آنان را موعظه کردند و اندرز می‌دادند و از جنگ با حسین علیه السّلام بازشان می‌داشتند. عباس به نزد حسین علیه السّلام آمد و سخن لشکر را به آن حضرت گفت. حضرت فرمود: «به نزد ایشان باز گرد و اگر می‌توانی، تا فردا از ایشان مهلت بگیر و امشب ایشان را از ما بازگردان. شاید ما امشب برای پروردگار خود نماز خوانیم و دعا کنیم و از او آمرزش خواهی کنیم؛ زیرا خدا خود می‌داند که من نماز و تلاوت کتابش قرآن و دعای بسیار و استغفار را دوست دارم.»
پس عباس به نزد آن لشکر آمد و با فرستاده عمر بن سعد بازگشت و آن فرستاده گفت: «ما امشب تا فردا به شما مهلت دهیم. پس اگر تسلیم شدید، شما را به نزد امیر عبید اللّه بن زیاد خواهیم برد، وگرنه دست از شما برنداریم.»
(این پیغام را رسانید) و بازگشت.
محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 92- 93
(1)- [فی الأعیان مکانه: نهض عمر بن سعد إلی الحسین عشیّة الخمیس لتسع مضین من المحرّم بعد ...].
(2- 2) [لم یرد فی العوالم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 535
إذ خفق برأسه علی رکبته، و سمعت أخته زینب الضّجّة، فدنت منه، فأیقظته، فرفع رأسه فقال: إنّی رأیت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم فی المنام فقال: إنّک تروح إلینا، قال «1»: فلطمت أخته وجهها و قالت: یا ویلتاه، قال: لیس لک الویل یا أخیّة، اسکتی رحمک اللّه «2». قال له العبّاس أخوه: یا أخی! أتاک القوم، فنهض فقال: یا أخی أرکب بنفسی، فقال له العبّاس:
بل أروح أنا، فقال: ارکب أنت حتّی تلقاهم فتقول: ما لکم و ما بدا لکم؟ و تسألهم عمّا جاء بهم، فأتاهم فی نحو عشرین فارسا، فیهم زهیر بن القین، فسألهم فقالوا: جاء [أمر] الأمیر بکذا و کذا، قال: فلا تعجلوا حتّی أرجع إلی أبی عبد اللّه فأعرض علیه ما ذکرتم، فوقفوا و رجع العبّاس إلیه بالخبر، و وقف أصحابه یخاطبون القوم و یذکّرونهم اللّه، فلمّا أخبره العبّاس بقولهم، قال له الحسین: ارجع إلیهم، فإن استطعت أن تؤخّرهم إلی غدوة لعلّنا نصلّی لربّنا هذه اللّیلة و ندعوه و نستغفره، فهو یعلم أنّی کنت أحبّ الصّلاة له، و تلاوة کتابه، و کثرة الدّعاء و الاستغفار، و أراد الحسین أیضا أن یوصی أهله، فرجع إلیهم العبّاس و قال لهم: انصرفوا عنّا العشیّة حتّی ننظر فی هذا الأمر، فإذا أصبحنا التقینا إن شاء اللّه، فإمّا رضینا و إمّا رددناه، فقال عمر بن سعد: ما تری یا شمر؟ قال:
أنت الأمیر، فأقبل علی النّاس فقال: ما ترون؟ فقال له عمرو بن الحجّاج الزّبیدیّ:
سبحان اللّه! و اللّه لو کان من الدّیلم ثمّ سألکم هذه المسألة لکان ینبغی أن تجیبوهم:
و قال قیس بن الأشعث بن قیس: أجبهم، لعمری لیصبحنّک بالقتال غدوة، فقال: لو أعلم أن یفعلوا ما أخّرتهم العشیّة، ثمّ رجع عنهم.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 284- 285- عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 137؛ البحرانی، العوالم (المستدرک)، 11- 2/ 962
قال هشام: ثمّ إنّ عمر بن سعد لمّا یئس منه نادی: یا خیل اللّه ارکبی، فزحفوا إلیه، و لمّا علم الحسین أنّهم قاتلوه، عرض علی أصحابه و أهله الانصراف، و أن یتفرّقوا عنه، فبکوا و قالوا: قبّح اللّه العیش بعدک؛ و سمعته أخته زینب بنت علیّ علیه السّلام، فقامت تجرّ
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی الأعیان].
(2)- [إلی هنا حکاه عنه فی الأعیان و العوالم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 536
ثوبها و تقول: وا ثکلاه! لیت الموت أعدمنی الحیاة، الیوم قتل أبی علیّ، ألیوم ماتت أمّی فاطمة، الیوم مات أخی الحسن، یا خلیفة الماضین و یا ثمال الباقین، ثمّ لطمت وجهها، و الحسین یعزّیها، و هی لا تقبل العزاء.
و الثّمال: الغیاث، و أصله من الثمالة، و هی: البقیّة من الماء.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 249- 250
قال الرّاوی: و لمّا رأی الحسین علیه السّلام حرص القوم علی تعجیل القتال و قلّة انتفاعهم بمواعظ الفعال و المقال، قال لأخیه العبّاس علیه السّلام: إن استطعت أن تصرفهم عنّا فی هذا الیوم فافعل لعلّنا نصلّی لربّنا فی هذه اللّیلة، فإنّه یعلم أنّی أحبّ الصّلاة له و تلاوة کتابه.
قال الرّاوی: فسألهم العبّاس ذلک، فتوقّف عمر بن سعد (لعنه اللّه)، فقال عمرو بن الحجّاج الزّبیدیّ: و اللّه لو أنّهم من التّرک و الدّیلم و سألونا مثل ذلک لأجبناهم فکیف و هم آل محمّد صلّی اللّه علیه و اله و سلم فأجابوهم إلی ذلک «1».
«2» قال الرّاوی: و جلس الحسین علیه السّلام فرقد ثمّ استیقظ «2» «3» فقال: یا أختاه «4»! إنّی رأیت السّاعة جدّی محمّدا صلّی اللّه علیه و اله و سلم و أبی علیّا و أمّی فاطمة و أخی الحسن، و هم یقولون: یاحسین علیه السّلام! إنّک «5» رائح إلینا «6» عن قریب، «7» و فی بعض الرّوایات غدا «7» «8».
«9» قال الرّاوی: فلطمت زینب وجهها و صاحت و بکت «10»، فقال لها الحسین علیه السّلام:
__________________________________________________
(1)- [زاد فی زینب الکبری: فکان لهم فی ذلک اللّیلة دویّ کدویّ النحل من الصّلاة و التّلاوة].
(2- 2) [لم یرد فی تظلّم الزّهراء].
(3)- [إلی هنا حکاه بدله عن الإرشاد فی البحار و العوالم و الدّمعة].
(4)- [إلی هنا حکاه بدله عن الإرشاد فی المعالی و زاد فی تظلّم الزّهراء: یا زینب].
(5)- [زاد فی زینب الکبری: یا حسین].
(6)- [الأسرار: علینا].
(7- 7) [لم یرد فی زینب الکبری].
(8)- [إلی هنا حکاه عنه فی المعالی].
(9) (9) (9*) [حکاه عنه فی الأعیان، 7/ 137].
(10)- [لم یرد فی تظلّم الزّهراء، و فی الأعیان: و نادت بالویل].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 537
مهلا «1» لا تشمتی القوم بنا «1» (9*). «2»
ابن طاوس، اللّهوف،/ 89- 90- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 391؛ البحرانی، العوالم، 17/ 242؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 267؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 262؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 175؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 331؛ النّقدی، زینب الکبری،/ 100- 101
__________________________________________________
(1- 1) [الأعیان: لیس لک الویل یا أخیّة، اسکتی رحمک اللّه].
(2)- راوی گفت: حسین علیه السّلام که دید مردم حریص‌اند تا هرچه زودتر جنگ را شروع کنند و از رفتار و گفتارهای پندآمیز هر چه کمتر بهره‌مند می‌شوند، به برادرش عباس فرمود: «اگر بتوانی امروز اینان را از جنگ منصرف کنی، بکن شاید امشب را در پیشگاه الهی به نماز بایستیم که خدا می‌داند من نماز گزاردن و قرآن خواندن برای او را دوست می‌دارم.»
راوی گفت: عباس علیه السّلام خواسته حضرت را پیشنهاد کرد. عمر بن سعد در پذیرفتن آن درنگ کرد عمرو بن حجّاج زبیدی گفت: «به خدا قسم اگر دشمن ما از ترک و دیلم بود و چنین پیشنهادی می‌کرد. ما می‌پذیرفتیم تا چه رسد بر اینان که اولاد پیغمبرند.»
پس از این گفتار، پیشنهاد را پذیرفتند.
راوی گفت: حسین علیه السّلام بر زمین نشست و به خواب رفت. سپس بیدار شد و فرمود: «خواهرم! [زینب] همین الآن جدّم محمّد و پدرم علی و مادرم فاطمه و برادرم حسن را به خواب دیدم که همگی می‌گفتند: ای حسین! به همین زودی (و در بعضی از روایات، فردا) نزد ما خواهی آمد.»
راوی گفت: زینب که این سخن شنید، سیلی به صورت خود زد و صدا به گریه بلند کرد. حسین علیه السّلام به او فرمود: «آرام بگیر و دشمن را شماتت ما مکن.»
فهری، ترجمه لهوف،/ 89- 90
ابن اثیر در تاریخ خود گوید: «چون عمر بن سعد بعد از عصر روز نهم مردم را برنشاند و این وقت امام حسین علیه السّلام در پیش روی سراپرده خود محتبیا بسیفه (1) نشسته، ناگاه سر بر زانوی مبارک نهاده خواب‌گونه او را درربود و خواهرش زینب سلام اللّه علیها ضجّه مردم را بشنید. به آن حضرت نزدیک شد و از خواب بیدارش کرد. آن حضرت سر مبارک بلند کرد و فرمود: «رسول خدای صلّی اللّه علیه و اله و سلم را در خواب بدیدم.» فرمود: «إنّک تروح الینا». زینب بر صورت خود لطمه بزد و فرمود: «یا ویلتاه.» امام علیه السّلام فرمود: «لیس لک الویل یا أخیّة اسکتی رحمک اللّه»؛ برای تو ویل نشاید. ساکت‌باش ای خواهرک من! خدایت رحمت کند.»
و در تذکره سبط ابن جوزی مسطور است که چون امام حسین علیه السّلام بدانست که آن جماعت با وی مقاتلت می‌ورزند، با اصحاب و اهل خویش فرمود منصرف و از وی متفرق شوند. ایشان بگریستند و گفتند: «قبّح اللّه العیش بعدک» و خواهرش زینب بنت علی علیه السّلام بشنید و آن مکالمات مذکور در میان رفت و قبول تسلّی نمی‌فرمود. آن‌گاه امام حسین علیه السّلام از نام آن زمین بپرسید. عرض کردند: «کربلا است.»
الی آخر الخبر. [...]
و دیگر در اسرار الشهادة از ملهوف و نیز در بعضی کتب مسطور است که: در آن هنگام که در روز نهم-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 538
و صحبت زینب أخاها الحسین لمّا التقی بجیش عبید اللّه بن زیاد، فأظهرت من الجزع و شدّة الألم ما یفتّت الأکباد.
قالت، لمّا زحف عمر بن سعد نحو الحسین، و الحسین جالس أمام بیته محتبیا بسیفه:
یا أخی! أما تسمع الأصوات قد اقتربت؟ فرفع الحسین رأسه فقال: إنّی رأیت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم فی المنام فقال لی: إنّک تروح إلینا. فلطمت أخته وجهها و قالت: یا ویلتاه. فقال
__________________________________________________
- محرم شمر ملعون و لشکریان سلاح جنگ بپوشیدند و صدای مرد و مرکب و اسلحه برخاست و گوشزد اهل بیت شد، و امام حسین علیه السّلام که در آن حال بر باب سراپرده نشسته بود، و اصلاح تیغ و سنان می‌فرمود، ناگاه خوابی به چشمش درآمد.
پس از آن بیدار شد و فرمود: «ای خواهر! در این ساعت جدّم محمّد و پدرم علی و مادرم فاطمه و برادرم حسن صلوات اللّه علیهم را بدیدم و ایشان می‌گفتند: ای حسین! همانا به زودی نزد ما می‌آیی.»
در بعضی روایات است که فرمودند: «فردا نزد ما می‌آیی.»
پس زینب سلام اللّه علیها بر چهره مبارک لطمه بزد و صیحه برکشید. امام حسین علیه السّلام فرمود: «مهلا لا تشمتی القوم بنا؛ آرام و آهسته باش و این جماعت را بر ما به شماتت مدار.»
و به روایتی رسول خدای فرمود: «إنّک تروح الینا»؛ چون زینب این کلمات بشنید، با دست شریف چهره مبارک را آسیب همی زد، و به ویل و وای فریاد برداشت. امام علیه السّلام فرمود: «ای خواهر! تو را نزیبد که بانگ به ویل و وای برآوری. ای خواهر! خاموشی جوی. خدایت رحمت کند و صدا به ناله بر میار که مورث شماتت این قوم شود.»
و چون امام علیه السّلام بعد از مکالمات با آن گروه شقاوت‌پژوه به سراپرده شریف روان شد، زینب علیها السّلام فرمود: «چون نگریستم که آن حضرت به سراپرده باز می‌شود، به خیمه خویش برفتم و بنشستم؛ باشد که نداند من بیرون خیمه به نظاره بودم. چون به میان سراپرده آمد، فرمود: کجاست زینب؟»
عرض کردم: «لبّیک یا أخی.»
آن‌گاه امّ کلثوم را طلب فرمود. بعد از آن فرمود: رقیه، صفیه، سکینه و فاطمه را بخوانید؛ چون همگی حاضر شدند، عرض کردند: «یا ابا عبد اللّه! مگر حاجتی است؟»
فرمود: «حاجت من همگی آن است که وصیت می‌کنم شما را گاهی که من کشته می‌شوم، گریبان بر من پاره مکنید و چهره را لطمه مزنید و صورت مخراشید!»
و بقیه مکالمات چنان است که از این پیش ذکر شد؛ تا آن‌جا که فرمود: «اگر مرغ قطا را شبانگاه دست بازداشتند، در آشیان خود آسوده بخفتی» و این مثل از این پیش در کتاب احوال حضرت سیّد سجاد تحت عنوان «وقایع عاشورا» مذکور شد و حکایت آن نیز مسطور و مشروح افتاد و به اعادت حاجت نیست.
(1). یعنی: شمشیر را به زانو نهاده و بند شمشیر را مانند کمربند به کمر انداخته و زانوان خود را در میان آن بند مهار کرده و تکیه‌گاه ساخته بود. یا این‌که دو طرف غلاف شمشیر را به دست گرفته و وسط آن را بر سر زانو تکیه داده بود.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت زینب کبری علیها السّلام، 1/ 207، 212- 213
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 539
الحسین: لیس لک الویل یا أخیّة، اسکتی رحمک الرّحمان. قالت: وا ثکلاه! لیت الموت أعدمنی الحیاة. الیوم ماتت فاطمة أمّی و علیّ أبی و حسن أخی، یا خلیفة الماضی و ثمال الباقی. فنظر إلیها الحسین فقال: یا أخیّة! لا یذهبنّ حلمک الشّیطان. فقالت زینب: بأبی أنت و أمّی یا أبا عبد اللّه، أستقتل! نفسی فداک. فردّ غصّته، و ترقرقت عیناه، و قال: لو ترک القطا لیلا لنام، فقالت: یا ویلتاه! أفتغصب نفسک اغتصابا؟ فذلک أقرح لقلبی، و أشدّ علی نفسی، و لطمت وجهها، و أهوت إلی جیبها و شقّته، و خرّت مغشیّا علیها.
فقام إلیها الحسین فصبّ علی وجهها الماء و قال لها: یا أخیّة! اتّقی اللّه و تعزّی بعزاء اللّه، و اعلمی أنّ أهل الأرض یموتون، و أنّ أهل السّماء لا یبقون، و أنّ کلّ شی‌ء هالک إلّا وجه اللّه الّذی خلق الأرض بقدرته، و یبعث الخلق فیعودون، و هو فرد واحد؛ أبی خیر منّی، و أمّی خیر منّی، و أخی خیر منّی، ولی و لهم و لکلّ مسلم برسول اللّه أسوة. فعزّاها بهذا و نحوه و قال لها: یا أخیّة! إنّی أقسم علیک فأبرّی قسمی، لا تشقّی علیّ جیبا، و لا تخمشی علیّ وجها، و لا تدعی علیّ بالویل و الثّبور إذا أنا هلکت. «1»
کحالة، أعلام النّساء، 2/ 92- 93
__________________________________________________
(1)- مصیبت علیا مخدره در عصر تاسوعا در ارشاد و غیر آن مروی است که چون عصر تاسوعا شد، عمر سعد فرمان داد تا لشکر به سوی خیام طاهرات هجوم بنمایند و به اعلی صوت ندا درداد: «یا خیل اللّه ارکبی و ابشری بالجنّة!»
لشکر عمر سعد سلاح پوشیدند و چون سیل سراشیب به سوی خیمه‌ها رهسپار شدند و حضرت حسین علیه السّلام در خیمه سر مبارک روی زانو نهاد و او را خواب سبکی عارض شد. علیا مخدره چون همهمه لشکر بدید، به سوی برادر دوید. او را از خواب بیدار و عرض کرد: «یا أخی، أما تسمع الأصوات قد اقتربت؟ فقال الحسین: إنّی رأیت السّاعة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم فی المنام فقال: إنّک تروح إلینا».
و در روایت، سید در لهوف فرمود: «یا أختاه، إنّی رأیت السّاعة جدّی محمّدا و أبی علیّا و أمّی فاطمة و أخی الحسن و هم یقولون: یا حسین، إنّک رائح إلینا عن قریب» و فی بعض الروایات غدا.
قال الرّاوی: فلطمت زینب وجهها و نادت بالویل، فقال لها الحسین: لیس لک الویل یا أخیة مهلا لا تشمتی القوم بنا؛ إلی آخره».
و در جای دیگر می‌فرماید: «فقالت زینب: یا ویلتاه، افتغتصب نفسک اغتصابا، فذاک أقرح لقلبی و أشدّ علیّ نفسی» ای برادر! همانا دشمنان را چیره و خویشتن را مظلوم دیده تن به کشته شدن دردادی. مرا این مصیبت سخت‌تر و جراحت این دل زار را تمام‌تر است.»
فرمود: «ای خواهر! به رضای الهی راضی باش.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 540

الطّبری، التّاریخ، 5/ 416
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 175
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 234
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 249
ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 337
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 284
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 432
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 176
الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 281
خواند امیر، حبیب السّیّر، 2/ 50
میر خواند، روضة الصّفا، 3/ 146
المجلسی، البحار، 44/ 391
مجلسی، جلاء العیون،/ 648
البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 267
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 216
السّماوی، إبصار العین،/ 27
__________________________________________________
- ملک الشعرا محمود خان:
آه از دمی که با غم دل شهریار دین گفتا به خواهر از ره مهر و وفا چنین
ای خواهر از برت چو به فردا جدا شوم در خون خویش غرقه به دشت بلا شوم
چون گل مکن ز دوری من چاک پیرهن چون از برت روانه چو باد صبا شوم
مخراش روی خویش، مکن موی خود پریش شرمنده پیش بارگه کبریا شوم
رفتند مادر و پدر و جدّ من ز پیش من هم پی زیارتشان از قفا شوم
زینب چه این شنید، به سر برفشاند خاک زد دست و کرد بر تن خود جامه چاک‌چاک
محلاتی، ریاحین الشریعه، 3/ 83- 84
(1)- کما ذکرناه فی الجزء التّاسع من ص 285- 314.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 541
القمی، نفس المهموم،/ 225
الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 430
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 254
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 278
الجواهری، مثیر الأحزان،/ 54
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 331
المیانجی، العیون العبری،/ 86
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 542

ذکر الشّیخ الأجلّ ابن نما ما روی عن سکینة بنت الحسین علیه السّلام قالت: عزّ ماؤنا فی التّاسع من المحرّم حتّی کظّنا العطش، و قد نفد الماء کلّه، و خلت الأوانی، و جفّت القرب الّتی فیها الماء حتّی یبست من شدّة الحرّ، فلمّا أمسی المساء عطشت أنا و بعض فتیاتنا، فقمت إلی عمّتی زینب أخبرها بعطشنا لعلّها ادّخرت لنا ماء، فوجدتها فی خیمتها و فی حجرها أخی الرّضیع و هی تارة تقوم و تارة تقعد، و هو یضطرب اضطراب السّمکة فی الماء، و یصرخ، و هی تقول له: صبرا صبرا یا ابن أخی و أنّی لک الصّبر و أنت علی هذه الحالة المشومة، یعزّ علی عمّتک أن تسمعک و لا تنفعک، فلمّا سمعت انتحبت باکیة، فقالت: سکینة، قلت: نعم، قالت: ما یبکیک؟ فقلت لها: حال أخی الرّضیع و لم أعلمها بعطشی خشیة أن یزید همّها و وجدها، ثمّ قلت لها: یا عمّتاه، لو أرسلت إلی بعض عیالات الأنصار فلربّما أن یکون عندهم ماء.
فقامت و أخذت الطّفل بیدها و مرّت بخیم عمومتی، فلم تجد عندهم ماء فرجعت و تبعها بعض أطفالهم رجاء أن تسقیهم ماء، ثمّ جلست فی خیمة أولاد عمّی الحسن علیه السّلام، و أرسلت إلی خیم الأصحاب لعلّ عندهم ماء، فلم تجد.
فلمّا أیست رجعت إلی خیمتها و معها ما یقرب من عشرین صبیّا و صبیّة، فأخذت بالعویل فنحن نتصارخ بالقرب منها، فمرّ علینا رجل من أصحاب أبی و هو بریر الهمدانیّ، و کان یقال له: سیّد القرّاء، فلمّا سمع بکاءنا رمی نفسه علی الأرض و حثا التّراب علی رأسه و نادی بأصحابه: ما عندکم من الرّای، أیسرّکم أن تموت بنات فاطمة عطشا و فی أیدینا قوائم سیوفنا؟ لا و اللّه لا خیر فی الحیاة بعدهم، بل نرد قبلهم حیاض الموت، فلیأخذ کلّ واحد منّا بید فتاة من هذه الفتیات و نهجم بهم علی مشرعة الغاضریّات قبل أن یهلکن من الظّمأ، و ان قاتلنا القوم قاتلناهم.
فقال لهم یحیی المازنیّ: إنّ الحرسة یصرّون علی قتالنا لا محالة، فإذا أخذن بأیدی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 543
الفتیات ربّما ینال إحداهنّ سهم أو رمح فنکون نحن السّبب لذلک، لکن الرّای أن نحمل معنا قربة و نملأها لهم، فإن قاتلنا أحد قاتلناه، و إن قتل منّا أحد یکون فداء لبنات فاطمة الزّهراء علیها السّلام.
فقال بریر: شأنک، ثمّ أخذوا قربة و ساروا قاصدین الفرات، و کانوا أربعة نفر، و أقبلوا نحو المشرعة، فحسّ بهم الحرّاس و قالوا: من هؤلاء القوم؟ فقال لهم: أنا بریر و هؤلاء أصحابی و قد کظّنا العطش، و نرید أن نرد الفرات.
فقالوا لهم: مکانکم حتّی نخبر رئیسنا بخبرکم، و کان بین بریر و بین رئیسهم قرابة، فلمّا أخبروه، قال لهم: أفرجوا لهم المشرعة حتّی یشربوا، فلمّا نزلوا إلی المشرعة و حسّوا ببرودة الماء، انتحب بریر و أصحابه و قالوا: لعن اللّه ابن سعد، و هذا الماء یجری و أکباد آل الرّسول صلّی اللّه علیه و اله لا تبلّ منه بقطرة.
فقال بریر: یا أصحابی، اذکروا ما وراءکم و املؤوا القربة، و عجّلوا فقد ذابت قلوب أطفال الحسین علیه السّلام من الظمأ، و لا تشربوا حتّی تروی أکباد بنات فاطمة الزّهراء علیها السّلام، فقالوا: لا و اللّه یا بریر، لا نشرب قبل أن تروی قلوب أطفال الحسین علیه السّلام.
فسمعه رجل من الحرسة فقال لهم: ما کفاکم الورود حتّی تحملوا إلی هذا الخارجیّ، و اللّه لأخبرنّ إسحاق بخبرکم. فأن أغضی روّعتکم بسیفی هذا حتّی یصل خبرکم إلی الأمیر.
فقال بریر: یا هذا، اکتم علینا أمرنا ثمّ دنا منه و هو یرید قبضه فولّی منهزما و أخبر إسحاق بذلک، فقال: اعترضوا طریقهم و أتونی بهم، فإن أبوا قاتلوهم.
فلمّا اعترضوهم قالوا: یا بریر، لا یرضی إسحاق بحملکم الماء إلی صاحبکم، فقال له بریر: ثمّ ماذا؟ قالوا: إراقة دمائکم، فقال بریر: إراقة الدّماء أشهی إلیّ من إراقة الماء، ویلکم ما ذاق منّا أحد طعم فراتکم و إنّما همّتنا ری أکباد أطفال الحسین علیه السّلام و عیاله، فو اللّه لاندعکم حتّی تراق دمائنا حول هذه القربة.
فقال أحدهم: إنّ هؤلاء مستمیتون علی یسیر ماء و لا یجدی لهم نفعا، و قال بعضهم:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 544
لا تخالفوا حکم الأمیر، فحاطوا بهم حلقا، فوضع بریر و أصحابه القربة علی الأرض و جثوا دونها و بریر یبکی و یقول: وا لهفتاه علی أکباد البنات، صدّ اللّه رحمته عمّن صدّنا عنکنّ، فحملها رجل علی عاتقه فاحتوشوهم الحرسة و جعلوا یرشقون القربة بالسّهام، فأصاب حبل القربة سهم حتّی خاطه إلی عاتق الرّجل و سال الدّم علی ثوبه و قدمیه.
فلمّا نظر الدّم یسیل و القربة سالمة، قال: الحمد للّه الّذی جعل رقبتی وقاء لقربتی، فلمّا رأی بریر أنّ القوم غیر تارکیه، صاح بأعلی صوته: ویلکم یا أعوان بنی سفیان، لا تثیروا الفتنة، دعوا أسیاف بنی همدان فی مغامدها.
و کان حول الحسین علیه السّلام جماعة، فقال رجل منهم: إنّی أسمع صوت بریر ینتدب و یعظ القوم، فقال الإمام علیه السّلام: الحقوا به، فرکب جماعة إلیهم، فلمّا رأوهم الحرسة رجعوا منهزمین.
فجاء بریر بالماء حتّی دنا من الخیمة، فرمی القربة و قال: اشربوا یا آل الرّسول صلّی اللّه علیه و اله هنیئا مریئا، فتباشرت الأطفال بالماء و صحن صیحة واحدة: هذا بریر جاءنا بالماء، و رمین بأنفسهنّ علی القربة، فمنهنّ من یحضنها، و منهنّ من تضع خدّها علیها، و منهنّ من تلقی فؤادها علیها، فلمّا کثر ازدحامهنّ علی القربة انفلت الوکاء و اریق الماء، و تصارخت الفتیات و صحن: اریق الماء یا بریر، فجعل یلطم جبینه بیده و یقول:
و الهفتاه علی أکباد بنات رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم، انتهت هذه الرّوایة.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 394- 395
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 545

أقول: و قد أشرنا إلی ما ینبغی ذکره هنا من فضل الشّهداء فی المجلس المشتمل علی فضائلهم، فلاحظه و عثرت علی أشیاء أرسلها بعض معاصرینا فی مؤلّفاتهم، فأحببت ذکرها هنا، و إن لم أقف علیها فی الکتب المعتبرة.
منها: ما عن المفید علیه الرّحمة أنّه قال «1»: لمّا نزل الحسین علیه السّلام فی کربلاء کان أخصّ أصحابه به «2» و أکثرهم ملازمة له نافع بن هلال سیّما فی مظانّ الاغتیال، لأنّه کان حازما بصیرا بالسّیاسة، فخرج الحسین علیه السّلام ذات لیلة إلی خارج الخیم حتّی أبعد، فتقلّد نافع سیفه و أسرع فی مشیه حتّی لحقه، فرآه یختبر الثّنایا و العقبات و الأکمات المشرفة علی المنزل. ثمّ التفت إلی خلفه فرآنی «3»، فقال: من الرّجل؟ نافع «4». قلت: نعم، جعلنی اللّه فداک، أزعجنی خروجک لیلا إلی جهة معسکر هذا الطّاغی، فقال: یا نافع! خرجت أتفقّد هذه التّلاع مخافة أن تکون مکنّا لهجوم الخیل علی مخیّمنا یوم تحملون و یحملون.
ثمّ رجع و هو قابض علی یساری و «5» یقول: هی هی و اللّه، وعد لا خلف فیه. ثمّ قال:
یا نافع! ألا تسلک ما بین هذین الجبلین من وقتک هذا وانج «6» بنفسک؟ فوقعت علی قدمیه و قلت: إذا ثکلت نافعا أمّه، سیّدی! إنّ سیفی بألف و فرسی مثله، فو اللّه الّذی منّ علیّ بک لا أفارقک حتّی یکلّا عن قرّی و جرّی.
ثمّ فارقنی و دخل خیمة أخته، فوقفت إلی جنبها رجاء أن یسرع فی خروجه منها،
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا لم یرد فی المعالی].
(2)- [لم یرد فی المعالی].
(3)- [المعالی: فرآه].
(4)- [زاد فی المعالی: قال].
(5)- [زاد فی المعالی: هو].
(6)- [المعالی: و تنجو].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 546
فاستقبلته «1» و وضعت له متّکئا و جلس یحدّثها سرّا، فما لبثت أن اختنقت بعبرتها و قالت:
وا أخاه! أشاهد مصرعک و أبتلی برعایة هذه المذاعیر من النّساء، و القوم کما تعلم ما هم علیه من الحقد القدیم؟! ذلک خطب جسیم یعزّ علیّ مصرع هؤلاء الفتیة الصّفوة و أقمار بنی هاشم، ثمّ قالت: أخی! هل استعلمت من أصحابک نیّاتهم؟ فإنّی أخشی أن یسلموک‌عند الوثبة و اصطکاک الأسنّة. فبکی علیه السّلام، و قال: أما و اللّه لقد نهرتهم «2» و بلوتهم، و لیس فیهم [إلّا] الأشوس الأقعس، یستأنسون بالمنیّة دونی استئناس الطّفل بلبن أمّه، فلمّا سمع نافع ذلک بکی رقّة، و رجع، و جعل طریقه علی منزل حبیب بن مظاهر، فرآه جالسا و بیده سیف مصلت، فسلّم علیه و جلس علی «3» باب الخیمة، ثمّ قال له: ما أخرجک یا نافع؟ فحکیت «4» له ما کان، فقال: أی و اللّه، لو لا انتظار أمره لعاجلتهم و عالجتهم هذه اللّیلة بسیفی، ثمّ قال نافع: یا حبیبی! فارقت الحسین علیه السّلام عند أخته، و هی فی حال و جل «5» و رعب، و أظنّ أنّ النّساء أفقن و شارکنها فی الحسرة و الزّفرة، فهل لک أن تجمع أصحابک و تواجهّنّ بکلام یسکّن قلوبهنّ و یذهب رعبهنّ؟ فلقد شاهدت منها ما لا قرار لی مع بقائه، فقال له: طوع إرادتک.
فبرز حبیب ناحیة و نافع إلی جانبه و انتدب أصحابه فتطالعوا من منازلهم، فلمّا اجتمعوا قال لبنی هاشم: ارجعوا إلی منازلکم، لا سهرت عیونکم؛ ثمّ خطب أصحابه و قال: یا أصحاب الحمیّة و لیوث الکریهة! هذا نافع یخبرنی السّاعة بکیت و کیت، و قد خلّف أخت سیّدکم و بقایا عیاله یتشاکین و یتباکین، أخبرونی عمّا أنتم علیه، فجرّدوا صوارمهم و رموا عمائمهم و قالوا: یا حبیب! أما و اللّه الّذی منّ علینا بهذا الموقف، لئن زحف القوم لنحصدنّ رؤوسهم و لنلحقنّهم بأشیاخهم أذلّاء صاغرین، و لنحفظنّ وصیّة
__________________________________________________
(1)- [زاد فی المعالی: زینب].
(2)- [المعالی: لهزتهم].
(3)- [المعالی: بباب].
(4)- [المعالی: حکی].
(5)- [المعالی: فرجع].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 547
رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله فی أبنائه و بناته. فقال: هلّموا معی، فقام یخبط الأرض و هم یعدون خلفه حتّی وقف بین أطناب الخیم و نادی: یا أهلنا! و یا ساداتنا! و یا معاشر «1» حرائر رسول اللّه! هذه صوارم فتیانکم، آلوا أن لا یغمدوها إلّا فی رقاب من یبتغی «2» السّوء فیکم، و هذه أسنّة غلمانکم أقسموا أن لا یرکزوها «3» إلّا فی صدور من یفرّق نادیکم، فقال الحسین علیه السّلام: أخرجن علیهم یا آل اللّه، فخرجن و هنّ «4» ینتدبن، و هنّ «4» یقلن: حاموا أیّها الطّیّبون عن الفاطمیّات، ما عذرکم إذا لقینا جدّنا رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله، و شکونا إلیه ما نزل بنا و قال: ألیس حبیب و أصحاب حبیب کانوا حاضرین یسمعون و ینظرون؟
فو اللّه الّذی لا إله إلّا هو، لقد ضجّوا ضجّة ماجت منها الأرض و اجتمعت لها خیولهم و کان لها جولة و اختلاف صهیل حتّی کأنّ کلا ینادی صاحبه و فارسه «5».
البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 272- 274- عنه: المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 344- 346
و خرج علیه السّلام «6» فی جوف اللّیل «7» إلی خارج الخیام «7» یتفقّد التّلاع و العقبات، فتبعه نافع ابن هلال الجملیّ، فسأله الحسین عمّا أخرجه قال: یا ابن رسول اللّه، أفزعنی خروجک إلی جهة معسکر هذا الطّاغی، فقال الحسین: إنّی خرجت أتفقّد التّلاع و الرّوابی مخافة أن تکون مکنّا لهجوم الخیل یوم تحملون و یحملون، ثمّ رجع علیه السّلام، و هو قابض علی ید نافع و یقول: هی هی و اللّه وعد لا خلف فیه.
ثمّ قال له: ألا تسلک بین هذین الجبلین فی جوف اللّیل و تنجو بنفسک؟ فوقع نافع علی قدمیه یقبّلهما و یقول: ثکلتنی أمّی، إنّ سیفی بألف، و فرسی مثله، فو اللّه الّذی منّ بک علیّ، لا فارقتک حتّی یکلا عن فرّی و جرّی.
__________________________________________________
(1)- [المعالی: معشر].
(2)- [المعالی: یبعی].
(3)- [المعالی: یرکزوها].
(4- 4) [المعالی: یندبن].
(5)- [لم یرد فی المعالی].
(6)- [زاد فی ولیدة النّبوّة و الإمامة: لیلة العاشر].
(7- 7) [لم یرد فی ولیدة النّبوّة و الإمامة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 548
ثمّ دخل الحسین خیمة زینب، و وقف نافع بإزاء الخیمة ینتظره، فسمع زینب تقول له: هل استعلمت من أصحابک نیّاتهم؟ فإنّی أخشی أن یسلموک عند الوثبة.
فقال لها: و اللّه لقد بلوتهم، فما وجدت فیهم إلّا الأشوس الأقعس، یستأنسون بالمنیّة دونی استیناس الطّفل إلی محالب أمّه.
قال نافع: فلمّا سمعت هذا منه بکیت و أتیت حبیب بن مظاهر و حکیت ما سمعت منه و من أخته زینب.
قال حبیب: و اللّه لو لا انتظار أمره لعاجلتهم بسیفی هذه اللّیلة، قلت: إنّی خلّفته عند أخته، و أظنّ النّساء أفقن و شارکنها فی الحسرة، فهل لک أن تجمع أصحابک و تواجهوهنّ بکلام یطیّب قلوبهنّ؟ فقام حبیب و نادی: یا أصحاب الحمیّة و لیوث الکریهة! فتطالعوا من مضاربهم کالأسود الضّاریة، فقال لبنی هاشم: ارجعوا إلی مقرّکم، لا سهرت عیونکم.
ثمّ التفت إلی أصحابه و حکی لهم ما شاهده و سمعه نافع، فقالوا بأجمعهم: و اللّه الّذی منّ علینا بهذا الموقف، لو لا انتظار أمره، لعاجلناهم بسیوفنا السّاعة، فطب نفسا، و قرّ عینا، فجزّاهم خیرا.
و قال: هلمّوا معی لنواجه النّسوة، و نطیّب خاطرهنّ، فجاء حبیب و معه أصحابه و صاح: یا معشر حرائر رسول اللّه! هذه صوارم فتیانکم، آلوا ألّا یغمدوها إلّا فی رقاب من یرید السّوء فیکم، و هذه أسنّة غلمانکم أقسموا ألّا یرکزوها إلّا فی صدور من یفرّق نادیکم.
فخرجن النّساء إلیهم ببکاء و عویل و قلن: أیّها الطّیّبون! حاموا عن بنات رسول اللّه و حرائر أمیر المؤمنین.
فضجّ القوم بالبکاء حتّی کأنّ الأرض تمید بهم «1». «2»
__________________________________________________
(1)- الدّمعة السّاکبة ص 325، و تکرّر فی کلامه هلال بن نافع و هو اشتباه، فانّ المضبوط «نافع بن هلال» کما فی زیارة النّاحیة و تاریخ الطّبریّ و کامل ابن الأثیر.
(2)- مرحوم حاج ملّا محمّد باقر در الدمعة الساکبة از بعض مؤلفات اصحاب نقل کرده حکایتی را که مضمون-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 549
__________________________________________________
- مختصر آن این است که: چون حضرت حسین علیه السّلام در شب عاشورا از خیمه بیرون آمد و مقداری مسافت طی کرد، نافع بن هلال با شمشیر برهنه خود از عقب سر آن حضرت روان شد. چون آن حضرت صدای پایی شنید، فرمود: «کیستی؟»
نافع عرض کرد: «من هستم یابن رسول اللّه بابی انت و امّی!»
آن حضرت فرمود: «چرا این وقت شب از خیمه بیرون آمدی؟»
نافع گوید: عرض کردم: «پدر و مادرم فدای شما باد! این دل شب از خروج شما به جانب معسکر دشمن نگران شدم.»
فرمود: «ای نافع! بیرون آمدم که در این اطراف تحقیقی بنمایم و این گودال‌ها را بنگرم. مبادا دشمن کمین بنماید و هنگام قتال به حرم حمله کند.»
پس آن حضرت مراجعت کرد و این کلام را تذکره می‌نمود: «هی هی و اللّه وعد لا خلف فیه».
پس به من فرمود: «ای نافع! چرا این دل شب به میان این دو کوه نمی‌روی تا از دشمن نجات یابی؟»
نافع خود را به قدمهای حضرت انداخت و گفت: «اگر من چنین کنم، مادر به عزایم نشیند، ای سید و مولای من. این شمشیر را به هزار درهم خریدم و اسب خود را نیز به هزار درهم خریده‌ام و به خدا قسم، محال است که از خدمت شما به جایی روم تا شمشیرم از بریدن و اسبم از دویدن بازنماند.»
نافع گوید: «آن‌گاه از من گذشت و به خیمه خواهرش زینب داخل شد. من در خارج خیمه منتظر ایستادم که شاید آن حضرت از خیمه بیرون آید. پس خواهرش برخاست و متکایی از برای برادر بنهاد و آهسته مشغول صحبت شدند. ناگاه صدای زینب بلند شد و گفت: «وا أخاه أشاهد مصرعک» برادر جان! من چگونه تو را کشته بینم و به رعایت این اطفال و زنان مبتلا بشوم و تو خود می‌دانی که این گروه جفاپیشه چه قدر کینه و بغض ما دارند؛ «یعزّ علیّ مصرع هؤلاء الصفوة و أقمار بنی هاشم.»
بعد عرض کرد: «برادر جان! آیا این بقیه اصحاب خود را اختبار و امتحان کرده‌ای؟ من می‌ترسم که وقت قتال و اشتعال نائره حرب، ایشان نیز بروند و تو را تنها بگذارند.»
حضرت بگریست و فرمود: «بله! آن‌ها را امتحان کردم که همه مشتاق مرگ هستند؛ مثل اشتیاق طفل به پستان مادر و همه دلیر و شجاع می‌باشند.»
نافع از شنیدن این مقال از زینب گریست و به خیمه حبیب بن مظاهر برفت و صورت واقعه را به عرض رساند و گفت: «ای حبیب! من خواهرش را بسیار پریشان و مضطرب دیدم و گمان می‌کنم که دیگر زنان و اطفال نیز با خبر باشند و با وی جزع و بی‌تابی بنمایند. آیا می‌توانی اصحاب را جمع کنی و ایشان را به کلامی مطمئن و آسوده‌خاطر بنمایی؟»
حبیب گفت: سمعا و طاعة سپس از جا برخاست و اصحاب را ندا کرد. همه جمع آمدند. پس بنی هاشم را فرمود: «شما به خیمه‌های خود مراجعت بنمایید.»
آن‌گاه به اصحاب خطاب کرد و گفت: «یا أصحاب الحمیّة و لیوث الکریهة! اینک نافع به من خبر می‌دهد که علیا مخدره خاطرش پریشان است و از ما مطمئن نیست. اکنون مرا خبر بدهید از نیت‌های خود.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 550
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 265- 266- عنه: الصّادق، ولیدة النّبوّة و الإمامة،/ 121- 122؛ مثله المیانجی، العیون العبری،/ 93- 95
کما فی بعض الکتب عن فخر المخدّرات زینب علیها السّلام قالت: لمّا کانت لیلة عاشوراء
__________________________________________________
- اصحاب چون این بشنیدند، سرهای خود را برهنه کردند و شمشیرها را از غلاف کشیدند و قسم یاد کردند که «تا یک نفر از ما زنده است، نمی‌گذاریم کسی به خیام طاهرات نزدیک شود.»
حبیب فرمود: «پس با من بیایید.»
اصحاب به همراه حبیب به در خیمه علیا مخدره زینب آمدند و صداها بلند کردند که: «ای بانوان حریم عصمت و ای پردگیان و دایع رسالت! اینک همه اعوان و انصار شما هستند که قسم یاد کرده‌اند که تا قبضه شمشیر در دست آن‌هاست، دشمن را از شما دفع دهند و هر کس به این خیام نزدیک شود، سر از بدنش بردارند؛ چون صدای اصحاب به گوش حضرت سیّد الشهدا رسید، به اهل حرم خطاب کرد و فرمود:
«اخرجن علیهم یا آل یس».
مخدرات فاطمیات و علویات بیرون دویدند و آن‌ها را به نصرت تحریص کرده، فرمودند: «حاموا أیّها الطّیّبون عن الفاطمیات»: «ای مردان پاک سرشت! حمایت بکنید به فاطمیات و زنان هاشمیات و اگر کوتاهی بنمایید، عذر شما نزد جدّ ما رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله و سلم چه خواهد بود؟»
راوی گوید: سوگند به خدای لا شریک له که اصحاب از شنیدن این کلمات چنان ضجه و ناله کردند که گفتی زمین متزلزل شد و اسب‌ها به شیهه و صیحه درآمدند. گویا صاحبان خود را صدا می‌کردند.
و به روایت مخزن البکا و مهیج الاحزان و نور العین و الدمعة الساکبة و دیگران این است که علیا مخدره سکینه می‌فرماید: «من در خیمه نشسته بودم.» (تفصیل این روایت در ترجمه سکینه بیاید) تا آن‌جا که گوید: «عمّه‌ام مرا دید که اشک از دیده‌های من می‌ریزد. من قصه را نقل کردم که پدرم را تنها گذاشته‌اند و رفته‌اند و این وقت ناله عمّه‌ام زینب بلند شد و می‌گفت: «وا جداه! وا علیاه! وا حسیناه! وا قلة ناصراه، أین الخلاص من الأعداء، لیتهم یقنعون بالفداء»: «ای کاش راضی می‌شدند که عوض برادرم مرا بکشند.»
این وقت بانگ ناله و عویل از خیمه بالا گرفت. چون پدر بزرگوارم صدای گریه ایشان را شنید، با چشم گریان وارد خیمه شد و فرمود: «این صدای گریه چیست؟»
عمّه‌ام گفت: «یا أخی ردنا إلی حرم جدّنا»: «ای برادر! ما را به مدینه برگردان.»
پدرم فرمود: «خواهر جان! چگونه با این گروه دشمنان ممکن است؟»
علیا مخدره زینب عرض کرد: «جلالت جد و پدر و مادر و برادر خود را بیان کرده‌ای؟ این قوم شاید تو را نشناسند.»
فرمود: «من خود را معرفی کردم، گوش ندادند و آن‌ها را موعظه نمودم، نپذیرفتند، و سخن مرا قبول نکردند و ایشان جز کشتن من چیزی در نظر ندارند. چاره نیست مگر آن که مرا کشته و بر خاک افتاده ببینند؛ ولی شما را وصیت می‌کنم به تقوی و صبر و تحمل. جدّ شما این خبر را داده است و خلف نمی‌شود وعده او. من شما را به خداوند یکتا می‌سپارم.»
محلاتی، ریاحین الشریعه، 3/ 84- 86
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 551
(أو لیلة العاشر خ ل) من المحرّم، خرجت من خیمتی لأتفقّد أخی الحسین علیه السّلام و أنصاره، و قد أفرد له خیمة، فوجدته جالسا وحده یناجی ربّه و یتلو القرآن، فقلت فی نفسی أفی مثل هذه اللّیلة یترک أخی وحده؟! و اللّه لأمضینّ إلی إخوتی و بنی عمومتی، و أعاتبهم بذلک، فأتیت إلی خیمة العبّاس، فسمعت منها همهمة و دمدمة، فوقفت علی ظهرها، فنظرت فیها، فوجدت بنی عمومتی و إخوتی و أولاد إخوتی مجتمعین کالحلقة، و بینهم العبّاس بن أمیر المؤمنین علیه السّلام، و هو جاث علی رکبتیه کالأسد علی فریسته، فخطب فیهم خطبة ما سمعتها إلّا من الحسین علیه السّلام مشتملة بالحمد و الثّناء للّه و الصّلاة و السّلام علی النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله و سلم، ثمّ قال فی آخر خطبته: یا إخوتی و بنی إخوتی و بنی عمومتی، إذا کان الصّباح فما تقولون؟ فقالوا: الأمر إلیک یرجع و نحن لا نتعدّی لک قولک، فقال العبّاس:
إنّ هؤلاء، أعنی الأصحاب، قوم غرباء و الحمل الثّقیل لا یقوم إلّا بأهله، فإذا کان الصّباح فأوّل من یبرز إلی القتال أنتم، نحن نقدمهم للموت لئلّا یقول النّاس قدّموا أصحابهم، فلمّا قتلوا عالجوا الموت بأسیافهم ساعة بعد ساعة، فقامت بنو هاشم و سلّوا سیوفهم فی وجه أخی العبّاس، و قالوا: نحن علی ما أنت علیه؛ قالت زینب علیها السّلام: فلمّا رأیت کثرة اجتماعهم، و شدّة عزمهم، و إظهار شیمتهم، سکن قلبی و فرحت، و لکن خنقتنی العبرة، فأردت أن أرجع إلی أخی الحسین علیه السّلام و أخبره بذلک، فسمعت من خیمة حبیب بن مظاهر همهمة و دمدمة، فمضیت إلیها و وقفت بظهرها و نظرت فیها، فوجدت الأصحاب علی نحو بنی هاشم مجتمعین کالحلقة، و بینهم حبیب بن مظاهر و هو یقول: یا أصحابی، لم جئتم إلی هذا المکان؟ أوضحوا کلامکم، رحمکم اللّه. فقالوا: أتینا لننصر غریب فاطمة، فقال لهم: لم طلّقتم حلائلکم؟ فقالوا: لذلک. قال حبیب: فإذا کان الصّباح فما أنتم قائلون؟ فقالوا: الرّأی رأیک، و لا نتعدّی قولا لک؛ قال: فإذا صار الصّباح فأوّل من یبرز إلی القتال أنتم، نحن نقدمهم للقتال و لا نری هاشمیّا مضرّجا بدمه و فینا عرق یضرب لئلّا یقول النّاس قدّموا ساداتهم للقتال، و بخلوا علیهم بأنفسهم، فهزّوا سیوفهم علی وجهه، و قالوا: نحن علی ما أنت علیه. قالت زینب: ففرحت من ثباتهم، و لکن خنقتنی العبرة، فانصرفت عنهم و أنا باکیة، و إذا بأخی الحسین قد عارضنی،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 552
فسکّنت نفسی، و تبسّمت فی وجهه، فقال: أخیّة؛ فقلت: لبّیک یا أخی، فقال علیه السّلام:
یا أختاه، منذ رحلنا من المدینة ما رأیتک متبسّمة، أخبرینی ما سبب تبسّمک؟ فقلت له:
یا أخی، رأیت من فعل بنی هاشم و الأصحاب کذا و کذا؛ فقال لی: یا أختاه، اعلمی إنّ هؤلاء أصحابی من عالم الذّر، و بهم وعدنی جدّی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم، هل تحبّین أن تنظری إلی ثبات أقدامهم؟ فقلت: نعم؛ فقال علیه السّلام: علیک بظهر الخیمة؛ قالت زینب:
فوقفت علی ظهر الخیمة فنادی أخی الحسین علیه السّلام: أین إخوانی و بنو أعمامی؟ فقامت بنو هاشم و تسابق منهم العبّاس و قال: لبّیک لبّیک ما تقول؟ فقال الحسین علیه السّلام: أرید أن أجدّد لکم عهدا، فأتی أولاد الحسین، و أولاد الحسن، و أولاد علیّ، و أولاد جعفر، و أولاد عقیل، فأمرهم بالجلوس، فجلسوا ثمّ نادی: أین حبیب بن مظاهر، أین زهیر، أین نافع، أین الأصحاب؟ فأقبلوا و تسابق منهم حبیب بن مظاهر، و قال: لبّیک یا أبا عبد اللّه، فأتوا إلیه و سیوفهم بأیدیهم، فأمرهم بالجلوس فجلسوا، فخطب فیهم خطبة بلیغة، ثمّ قال: یا أصحابی، اعلموا إنّ هؤلاء القوم لیس لهم قصد سوی قتلی و قتل من هو معی، و أنا أخاف علیکم من القتل، فأنتم فی حلّ من بیعتی، و من أحبّ منکم الانصراف فلینصرف فی سواد هذا اللّیل؛ فعند ذلک قامت بنو هاشم و تکلّموا بما تکلّموا، و قام الأصحاب و أخذوا یتکلّمون بمثل کلامهم، فلمّا رأی الحسین علیه السّلام حسن إقدامهم، و ثبات أقدامهم، قال علیه السّلام: إن کنتم کذلک فارفعوا رؤوسکم، و انظروا إلی منازلکم فی الجنّة، فکشف لهم الغطاء، و رأوا منازلهم و حورهم و قصورهم فیها، و الحور العین ینادین:
العجل العجل، فإنّا مشتاقات إلیکم، فقاموا بأجمعهم، و سلّوا سیوفهم، و قالوا: یا أبا عبد اللّه، إئذن لنا أن نغیر علی القوم و نقاتلهم حتّی یفعل اللّه بنا و بهم ما یشاء؛ فقال علیه السّلام:
اجلسوا رحمکم اللّه و جزاکم اللّه خیرا، ثمّ قال: ألا و من کان فی رحله امرأة فلینصرف بها إلی بنی أسد، فقام علیّ بن مظاهر و قال: و لماذا یا سیّدی؟ فقال علیه السّلام: إنّ نسائی تسبی بعد قتلی، و أخاف علی نسائکم من السّبیّ، فمضی علیّ بن مظاهر إلی خیمته، فقامت زوجته إجلالا له، فاستقبلته و تبسّمت فی وجهه، فقال لها: دعینی و التّبسّم؛ فقالت:
یا ابن مظاهر، إنّی سمعت غریب فاطمة خطب فیکم، و سمعت فی آخرها همهمة و دمدمة،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 553
فما علمت ما یقول، قال: یا هذه، إنّ الحسین علیه السّلام قال لنا: ألا و من کان فی رحله امرأة فلیذهب بها إلی بنی عمّها، لأنّی غدا أقتل و نسائی تسبی، فقالت: و ما أنت صانع؟ قال:
قومی حتّی ألحقک ببنی عمّک بنی أسد، فقامت و نطحت رأسها فی عمود الخیمة، و قالت:
و اللّه ما أنصفتنی یا ابن مظاهر، أیسرّک أن تسبی بنات رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم و أنا آمنة من السّبی؟ أیسرّک أن تسلب زینب إزارها من رأسها و أنا أستتر بإزاری؟ أیسرّک أن تذهب من بنات الزّهراء أقراطها و أنا أتزیّن بقرطی؟ أیسرّک أن یبیّض وجهک عند رسول اللّه و یسوّد وجهی عند فاطمة الزّهراء؟ و اللّه أنتم تواسون الرّجال و نحن نواسی النّساء، فرجع علیّ بن مظاهر إلی الحسین علیه السّلام و هو یبکی، فقال له الحسین علیه السّلام: ما یبکیک؟ فقال:
سیّدی، أبت الأسدیّة إلّا مواساتکم، فبکی الحسین علیه السّلام و قال: جزیتم منّا خیرا.
(قولها) و نحن نواسی النّساء، بل و منهنّ من واست الرّجال فی القتل و القتال، کما فی حکایة زوجة وهب و والدته، و سیجی‌ء فی محلّه إن شاء اللّه تعالی.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 340- 342
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 554

و منها: و بات الحسین علیه السّلام و أصحابه تلک اللّیلة و لهم دویّ کدویّ النّحل، ما بین راکع و ساجد و قائم و قاعد.
قالت فاطمة بنت الحسین علیه السّلام: و أمّا عمّتی زینب، فإنّها لم تزل قائمة فی تلک اللّیلة فی محرابها تستغیث إلی ربّها، و اللّه «1» فما هدأت لنا عین، و لا سکنت لنا رنّة «2».
الجواهری، مثیر الأحزان،/ 56- عنه: المیانجی، العیون العبری،/ 93
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی العیون].
(2)- [العیون: زفرة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 555

أخبرنی أبی الحسن بن جعفر الحجّة، قال: أخبرنی عبّاد بن یعقوب، عن یحیی بن سالم، عن صالح بن أبی الأسود، عن جعفر بن محمّد الصّادق، عن أبیه، عن علیّ بن الحسین قال: إنّی و اللّه لجالس مع أبی الحسین عشیّة مقتله و أنا علیل و هو یعالج ترسا له و بین یدیه «جون» مولی أبی ذرّ فسمعته یرتجز فی خبائه و یقول:
یا دهر افّ لک من خلیل کم لک بالإشراق و الأصیل
من طالب أو صاحب قتیل و الدّهر لا یقنع بالبدیل
و الأمر فی ذلک للجلیل و کلّ حیّ سالک السّبیل «1»
قال: أمّا أنا فسمعته ورددت عبرتی، و أمّا زینب عمّتی فسمعته دون النّساء فلزمها الرّقّة و الجزع، فخرجت حاسرة تنادی: وا ثکلاه، وا حزناه، لیت الموت أعدمنی الحیاة، یا حسیناه، یا سیّداه، یا حبیباه، یا بقیّة الماضین و ثمال الباقین، بئست الحیاة، الیوم مات‌جدّی و أمّی و أبی و أخی، فسمعها الحسین فقال لها: یا أختاه، لا یذهبنّ بحلمک الشّیطان و اللّه یا أختاه، لو ترک القطا لنام، فقالت: ما أطول حزنی و ما أشجی قلبی، ثمّ خرّت مغشیّا علیها فلم یزل یناشدها و یواسیها حتّی احتملها و أذخلها الخباء.
العبیدلی، أخبار الزّینبیّات،/ 111- 113
و کان مع الحسین حویّ مولی أبی ذرّ الغفّاریّ، فجعل یعالج سیفه و یصلحه و یقول:
یا دهر افّ لک من خلیل کم لک بالإشراق و الأصیل
من طالب و صاحب قتیل و الدّهر لا یقنع بالبدیل
و إنّما الأمر إلی الجلیل و کلّ حیّ سالک سبیل
__________________________________________________
(1)- معنی مثل هذا الحدیث فیما مضی فی موضوع نزول الحسین علیه السّلام فی أرض کربلاء فی الیوم الثانی من المحرّم، فراجع الصفحات، فلاحظ.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 556
وردّدها حتّی حفظت، و سمعتها زینب بنت علیّ فنهضت إلیه تجرّ ثوبها و هی تقول:
وا ثکلاه! لیت الموت أعدمنی الحیاة، الیوم ماتت فاطمة أمّی و علیّ أبی و الحسن أخی، یا خلیفة الماضین و ثمال الباقین، فقال الحسین: یا أخیّة! لا یذهبنّ حلمک الشّیطان.
قالت: أتغتصب نفسک اغتصابا؟! ثمّ لطمت وجهها و شقّت جیبها، و هو یعزّیها و یصبّرها.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 393؛ أنساب الأشراف، 3/ 185- 186
(فروی) عن علیّ بن الحسین علیه السّلام أنّه قال: إنّی لجالس فی العشیّة الّتی قتل فیها أبی الحسین بن علیّ فی صبیحتها و عمّتی زینب تمرّضنی، إذ دخل أبی و هو یقول:
یا دهر افّ لک من خلیل کم لک فی الإشراق و الأصیل
من طالب و صاحب قتیل و الدّهر لا یقنع بالبدیل
و إنّما الأمر إلی الجلیل و کلّ حیّ سالک سبیل
ففهمت ما قال، و عرفت ما أراد، و خنقتنی عبرتی، ورددت دمعی، و عرفت أنّ البلاء قد نزل بنا، فأمّا عمّتی زینب، فإنّها لمّا سمعت ما سمعت- و النّساء من شأنهنّ الرّقّة و الجزع- فلم تملک أن و ثبت تجرّ ثوبها حاسرة و هی تقول: وا ثکلاه! لیت الموت أعدمنی الحیاة، الیوم ماتت فاطمة و علیّ و الحسن بن علیّ أخی، فنظر إلیها فردد غصّته، ثمّ قال: یا أختی! اتّقی اللّه، فإنّ الموت نازل لا محالة؛ فلطمت وجهها، و خرّت مغشیّا علیها و صاحت: وا ویلاه! وا ثکلاه! فتقدّم إلیها فصبّ علی وجهها الماء و قال لها: یا أختاه! تعزّی بعزاء اللّه، فإنّ لی و لکلّ مسلم أسوة برسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم، ثمّ قال: إنّی أقسم علیک فأبری قسمی، لا تشقّی علیّ جیبا، و لا تخمشی علیّ وجها، و لا تدعی علیّ بالویل و الثّبور، ثمّ جاء بها حتّی أجلسها عندی و إنّی لمریض مدنف.
الیعقوبیّ، التاریخ،/ 220
قال أبو مخنف: حدّثنی الحارث بن کعب و أبو الضّحّاک، عن علیّ بن الحسین بن علیّ قال: إنّی جالس فی «1» تلک العشیّة الّتی قتل أبی صبیحتها، و عمّتی زینب عندی تمرّضنی،
__________________________________________________
(1)- [فی بحر العلوم مکانه: و روی عن الإمام زین العابدین علیه السّلام: أنّه قال: إنّی لجالس فی ...].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 557
إذ اعتزل أبی بأصحابه «1» فی خباء له، و عنده حویّ «2»، مولی أبی ذرّ الغفّاریّ، و هو یعالج سیفه و یصلحه و أبی یقول:
یا دهر افّ لک من خلیل کم لک بالإشراق و الأصیل
من صاحب أو طالب قتیل و الدّهر لا یقنع بالبدیل
و إنّما الأمر إلی الجلیل و کلّ حیّ سالک السّبیل «3»
قال: فأعادها مرّتین أو ثلاثا حتّی فهمتها، فعرفت ما أراد، فخنقتنی عبرتی، فرددت دمعی «4» و لزمت السّکون «5»، فعلمت أنّ البلاء قد نزل؛ فأمّا عمّتی فإنّها «6» سمعت ما سمعت، و هی امرأة، و فی «7» النّساء الرّقّة و الجزع، فلم تملک نفسها «8» أن و ثبت تجرّ «9» ثوبها، و إنّها لحاسرة «9» حتّی انتهت إلیه؛ «10» فقالت «10»: وا ثکلاه! لیت الموت أعدمنی الحیاة! الیوم ماتت فاطمة أمّی و علیّ أبی و حسن أخی، یا خلیفة «11» الماضی، و ثمال الباقی «11»؛ قال: فنظر إلیها الحسین علیه السّلام «12» فقال: یا أخیّة! لا یذهبنّ حلمک «13» الشّیطان؛ قالت: بأبی أنت و أمّی یا أبا عبد اللّه! استقتلت؟ نفسی فداک؛ فردّ غصّته، و ترقرقت عیناه «14»، و قال: «15» لو ترک
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی بحر العلوم].
(2)- [بحر العلوم: جون].
(3)- [أضاف فی بحر العلوم: ما أقرب الوعد من الرّحیل].
(4)- [بحر العلوم: دمعتی].
(5)- [بحر العلوم: السّکوت].
(6)- [أضاف فی بحر العلوم: لمّا].
(7)- [بحر العلوم: من شأن].
(8)- [أضاف فی بحر العلوم: دون].
(9- 9) [بحر العلوم: أذیالها و هی حاسرة].
(10- 10) [بحر العلوم: و هی تنادی].
(11- 11) [بحر العلوم: الماضین و ثمال الباقین].
(12)- [أضاف فی بحر العلوم: نظر رأفة و رحمة و].
(13)- [بحر العلوم: بحلمک].
(14)- [أضاف فی بحر العلوم: بالدّموع، فقالت: ردنا إلی حرم جدّنا رسول اللّه].
(15)- [أضاف فی بحر العلوم: هیهات].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 558
القطا لیلا «1» لنام؛ قالت: یا ویلتی «2»، أفتغصب نفسک اغتصابا؟ فذلک أقرح لقلبی، و أشدّ علی نفسی! و «3» لطمت وجهها، و أهوت إلی جیبها و شقّته، و خرّت مغشیّا علیها، فقام إلیها الحسین فصبّ علی وجهها الماء «4»، و قال لها: یا أخیّة! اتّقی اللّه و تعزّی بعزاء اللّه، و اعلمی أنّ أهل الأرض یموتون، و أنّ أهل السّماء لا یبقون، و أنّ کلّ شی‌ء هالک إلّا وجه اللّه الّذی خلق الأرض «5» بقدرته، و یبعث الخلق فیعودون، و هو فرد وحده، أبی خیر منّی، و أمّی خیر منّی، و أخی خیر منّی، ولی و لهم و لکلّ مسلم برسول اللّه أسوة؛ قال:
فعزّاها بهذا و نحوه، و «3» قال لها: یا أخیّة! إنّی أقسم علیک فأبرّی قسمی «6»، لا تشقّی علیّ جیبا، و لا تخمشی علیّ وجها، و لا تدعی علیّ بالویل و الثّبور إذا أنا هلکت؛ قال: «7» ثمّ جاء بها حتّی «7» أجلسها عندی، و خرج إلی أصحابه فأمرهم أن یقرّبوا بعض بیوتهم من بعض، و أن یدخلوا الأطناب بعضها فی بعض، و أن یکونوا «8» هم بین البیوت إلّا الوجه الّذی یأتیهم منه عدوّهم «8» «9». «10»
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی بحر العلوم: لغفا و نام].
(2)- [بحر العلوم: یا ویلتاه].
(3)- [بحر العلوم: ثمّ].
(4)- [أضاف فی بحر العلوم: حتّی أفاقت].
(5)- [بحر العلوم: الخلق].
(6)- [أضاف فی بحر العلوم: و إذا أنا قتلت].
(7- 7) [بحر العلوم: إن جاء بعمّتی و].
(8- 8) [بحر العلوم: بین البیوت فیستقبلون القوم من وجه واحد، و البیوت من ورائهم و عن أیمانهم و عن شمائلهم].
(9)- [أضاف فی بحر العلوم: أقول: ثمّ إنّ العقیلة زینب الکبری امتثلت ذلک النّهی الإشفاقی من أخیها الحسین علیه السّلام فلم تشقّ عند قتله جیبا، و لم تخمش وجها، و کانت تتلقّی تلک المصائب العظام بقلب صابر، و إیمان ثابت، و رباطة جأش
بأبی الّتی ورثت مصائب أمّها فغدت تقابلها بصبر أبیها
لم تله عن جمع العیال و حفظها بفراق إخوتها و قتل بنیها
فکانت تسکّت الأطفال، ترعی العیال، و تصبر علی تحمّل النّوائب و فقد الأحبّة].
(10)- علی بن حسین گوید: شبی که صبحگاه آن پدرم کشته شد، نشسته بودم، عمه‌ام زینب پیشم بود و-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 559
الطّبری، التّاریخ، 5/ 420- 421- مثله بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 285- 287
فحدّثنی عبد اللّه بن زید أنّ البجلیّ قال: حدّثنا محمّد بن زید التّمیمیّ قال: حدّثنا نصر بن مزاحم، عن أبی مخنف، عن الحارث بن کعب، عن علیّ بن الحسین علیه السّلام قال:
إنّی و اللّه لجالس مع أبی فی تلک اللّیلة، و أنا علیل و هو یعالج سهاما له، و بین یدیه جون مولی أبی ذرّ الغفّاریّ إذ ارتجز الحسین علیه السّلام:
__________________________________________________
- پرستاریم می‌کرد. پدرم در خیمه خویش از یاران گوشه گرفته بود. حویّ، غلام ابو ذر غفاری پیش وی بود که به شمشیر خود پرداخته بود و آن را درست می‌کرد. پدرم شعری می‌خواند به این مضمون:
ای روزگار پلید که دوست بدی، و صبحگاهان و شبانگاهان، یاران و دنیاجویان کشته داری، روزگار عوض نمی‌پذیرد، کار به دست خدای جلیل است، و هر زنده‌ای به راه مرگ می‌رود.
گوید: این را دو سه بار خواند تا فهمیدم و مقصود وی را بدانستم و اشکم گرفت. اما اشکم را نگه داشتم و خاموش ماندم و بدانستم که بلا نازل شده است. عمه‌ام نیز آنچه را من شنیده بودم، شنید. زن بود و زنان رقت دارند و استعداد زاری. خویشتن‌داری نتوانست و برجست و جامه خود را می‌کشید و برهنه سر بود.
پیش وی رفت و گفت: «ای عزای من! ای باقیمانده سلف و پناهگاه خلف! کاش آن روز که فاطمه مادرم، یا علی پدرم، یا حسن برادرم مرد، زندگیم به سر رسیده بود.»
گوید: حسین علیه السّلام به او نگریست و گفت: «خواهرکم! شیطان بردباری تو را نبرد.»
گفت: «ای ابو عبد اللّه! پدر و مادرم فدایت! در انتظار کشته شدنی؟ جانم فدایت ...»
حسین علیه السّلام سخن در گلویش ماند. گوید: چشمانش پر از اشک شد و گفت: «اگر پرنده را بگذارند، شب می‌خوابد.»
عمّه‌ام گفت: «وای من! تو را به زور می‌کشند! این، قلب مرا بیشتر داغدار می‌کند و بر جانم سخت‌تر است.» و به چهره خویش زد و گریبان خویش را گرفت و آن را بدرید و بیهوش به زمین افتاد.
گوید: حسین به او پرداخت و آب به چهره‌اش ریخت و گفت: «خواهرکم! از خدا بپرهیز و از خدا تسلّی خواه، و بدان که زمینیان می‌میرند و آسمانیان نمی‌مانند. همه‌چیز تلف‌شدنی است به جز ذات خدایی که زمین را به قدرت خویش آفریده است و خلق را برمی‌انگیزد که باز می‌آیند و او خود یکتاست. پدرم بهتر از من بود. مادرم بهتر از من بود. برادرم بهتر از من بود، و مقتدای من و آن‌ها و همه مسلمانان پیمبر خدا است.»
گوید: با این سخنان و امثال آن، وی را تسلّی داد و گفت: «خواهرکم! قسمت می‌دهم و قسم مرا رعایت کن که بر من گریبان ندری و چهره نخراشی و وای نگویی و مرگ نخواهی.»
گوید: آن‌گاه وی را بیاورد و پیش من نشاند و پیش یاران خویش رفت و گفتشان که خیمه‌هاشان را نزدیک یکدیگر کنند و طناب‌ها را درهم کنند و مابین خیمه‌ها باشند؛ مگر در سمتی که دشمن از آن‌جا می‌آید.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3017- 3018
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 560
یا دهر افّ لک من خلیل کم لک فی الإشراق و الأصیل
من صاحب و ماجد قتیل و الدّهر لا یقنع بالبدیل
و الأمر فی ذاک إلی الجلیل و کلّ حیّ سالک السّبیل
قال: و أمّا أنا فسمعته ورددت عبرتی؛ و أمّا عمّتی فسمعته دون النّساء فلزمتها الرّقّة و الجزع، فشقّت ثوبها و لطمت وجهها، و خرجت حاسرة تنادی: وا ثکلاه! وا حزناه! لیت الموت أعدمنی الحیاة، یا حسیناه! یا سیّداه! یا بقیّة أهل بیتاه! استقتلت و یئست من الحیاة، الیوم مات جدّی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم، و أمّی فاطمة الزّهراء، و أبی علیّ، و أخی الحسن، یا بقیّة الماضین، و ثمال الباقین.
فقال لها الحسین: یا أختی «لو ترک القطا لنام».
قالت: فإنّما تغتصب نفسک اغتصابا، فذاک أطول لحزنی، و أشجی لقلبی، و خرّت مغشیّا علیها، فلم یزل یناشدها و احتملها حتّی أدخلها الخباء. «1»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 73
__________________________________________________
(1)- ابو مخنف از حارث بن کعب از علی بن الحسین علیهما السّلام روایت کرده است که فرمود: «به خدا که من در آن شب، بیمار و با پدرم نشسته بودم و وی مشغول اصلاح تیرهای خود بود و جون غلام و آزاد شده ابو ذر غفاری نیز پیش رویش نشسته بود که ناگاه پدرم مشغول خواندن این اشعار شد:
1. اف بر تو ای روزگار که چه بد دوستی هستی، و چه اندازه در بامداد و شام.
2. یاران خود و بزرگان را کشته‌ای، و روزگار به جای گیر و بدل هم قناعت نکند.
3. و سر رشته کار در این‌باره به دست خدای بزرگ است و هر شخص زنده‌ای سرانجام به راهی که من می‌روم، خواهد رفت.
علیّ بن الحسین علیهما السّلام فرمود: من خود این اشعار را شنیدم و اشکم جاری شد و نیز از میان زنان تنها عمه‌ام بود که آن‌ها را شنید و بی‌تاب شده، جامه‌اش را درید و لطمه به صورت زد و بی‌تابانه با سر و روی باز و دامن‌کشان از خیمه بیرون شد و فریاد زد:
«وای بر این مصیبت! وای بر این اندوه! ای کاش مرده بودم! ای حسین من! ای سرور من! ای یادگار خاندان من! مگر از زندگی خویش ناامید گشته‌ای؟ امروز روزی است که جدّم رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله و سلم و مادرم فاطمه زهرا و پدرم علی مرتضی و برادرم حسن از دنیا رفتند. ای یادگار گذشتگان و ای پناه بازماندگان.»
حسین علیه السّلام که چنان دید (برای خاموش ساختن خواهر) به او فرمود: «خواهرم! لو ترک القطا لنام؛ اگر-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 561
قال علیّ بن الحسین علیهما السّلام: إنّی جالس «1» «2» فی تلک العشیّة «3» «4» الّتی قتل أبی «2» فی صبیحتها «4»، و عندی عمّتی زینب تمرّضنی «5»، إذ اعتزل أبی فی «6» فی خباء له، و عنده جوین «7» مولی أبی ذرّ الغفّاریّ «8» «9» و هو «9» یعالج سیفه و یصلحه و أبی یقول:
یا دهر افّ لک من خلیل «10» کم لک بالإشراق و الأصیل و من صاحب أو «11» طالب قتیل
و الدّهر لا یقنع بالبدیل «12» و إنّما الأمر إلی الجلیل
و کلّ حیّ سالک سبیل «10»
__________________________________________________
- مرغ سنگخوار را آسوده و به حال خود گذارند، می‌خوابد.» (1)
زینب عرض کرد: «با این جمله که گفتی، معلوم می‌شود تو تن به مرگ داده و خویشتن را بدان سپرده‌ای! این بیشتر اندوه مرا طولانی می‌کند و دلم را بیشتر آتش می‌زند.»
و به دنبال این سخنان بیهوش شد و بر زمین افتاد.
حسین علیه السّلام شروع کرد او را سوگند دادن (و به بردباری سفارش کردن). آن‌گاه بغل زد و او را به درون خیمه برد.
(1). این جمله مثلی از مثل‌های عرب است که میدانی شرح آن را در مجمع الامثال، ج 2، ص 123 نقل کرده و قطا، مرغی است شبیه به قمری و آن را به فارسی اسفرود گویند و به ترکی باقرقره و معروف به سنگخوار است، چون در سنگلاخ‌ها بسیار می‌باشد. (مصحّح)
رسولی محلاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 113- 115
(1)- [فی إعلام الوری و الأسرار و نفس المهموم و الأعیان و العوالم: لجالس].
(2- 2) [لم یرد فی الأعیان و العوالم].
(3)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة و تظلّم الزّهراء و مثیر الأحزان: اللّیلة].
(4- 4) [لم یرد فی إعلام الوری].
(5)- البحار: یقال: مرّضه- من باب التفعیل- إذا أحسن القیام علیه فی مرضه و تکفّل بمداواته، قال فی اللّسان: جاءت فعلت هنا للسّلب و إن کانت فی أکثر الأمر إنّما تکون للإثبات.
(6)- [وسیلة الدّارین: من].
(7)- [فی روضة الواعظین و البحار و العوالم و الدّمعة: فلان فی هامش البحار و زینب الکبری و مثیر الأحزان و وسیلة الدّارین: جون خ ل، نفس المهموم: حوی].
(8)- [زاد فی العوالم: و هو- أی جون-].
(9- 9) [لم یرد فی إعلام الوری].
(10- 10) [الأسرار: الأبیات].
(11)- [فی إعلام الوری و البحار و العوالم و نفس المهموم و مثیر الأحزان و العیون: و].
(12)- [نفس المهموم: بالقلیل].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 562
فأعادها مرّتین أو ثلاثا حتّی فهمتهما و عرفت «1» ما أراد، فخنقتنی العبرة، فرددتها و لزمت السّکوت، و علمت أنّ البلاء قد نزل «2»، و أمّا عمّتی فإنّها «3» سمعت ما سمعت، و هی امرأة، و من شأن النّساء الرّقّة و الجزع، فلم تملک نفسها أن و ثبت تجرّ ثوبها، «4» و إنّها لحاسرة «4» حتّی انتهت إلیه، فقالت: وا ثکلاه! لیت الموت أعدمنی الحیاة، الیوم ماتت أمّی فاطمة «5»، و أبی علیّ و أخی الحسن علیهم السّلام، یا خلیفة «6» الماضی و ثمال الباقی «6»، فنظر إلیها الحسین علیه السّلام فقال «7» لها: یا أخیّة «7»، لا یذهبنّ حلمک الشّیطان، و ترقرقت عیناه بالدّموع «8».
و قال: لو ترک القطا «9» لنام «10»! فقالت: یا ویلتاه! أفتغتصب نفسک اغتصابا «11» فذاک «12» أقرح لقلبی و أشدّ علی نفسی، ثمّ لطمت وجهها و هوت «13» إلی جیبها فشقّته، و خرّت مغشیّا «14» علیها، فقام إلیها الحسین علیه السّلام فصبّ علی وجهها الماء و قال لها: یا أختاه! اتّقی اللّه و تعزّی
__________________________________________________
(1)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة و تظلّم الزّهراء و مثیر الأحزان: علمت].
(2)- [إلی هنا مثله فی روضة الواعظین].
(3)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة و تظلّم الزّهراء و مثیر الأحزان: فلمّا].
(4- 4) [فی البحار و العوالم و الدّمعة و تظلّم الزّهراء و مثیر الأحزان: و هی حاسرة].
(5)- [إعلام الوری: فاطمة الزّهراء].
(6- 6) [فی إعلام الوری و أکثر المصادر: الماضین و ثمال الباقین].
(7- 7) [إعلام الوری: یا أختاه].
(8)- [زاد فی مثیر الأحزان: قالت: یا أخی ردنا إلی حرم جدّنا رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم].
(9)- [زاد فی البحار و العوالم و نفس المهموم و الأعیان: لیلا، و العوالم: الیوم].
(10)- البحار: القطا: جمع قطاة و هی طائر فی حجم الحمام صوته قطا قطا و هذا مثل. قال المیدانی: نزل عمرو ابن مامة علی قوم من مراد، فطرقوه لیلا فأثاروا القطا من أماکنها فرأتها امرأته طائرة، فنبهت المرأة زوجها فقال: إنّما هی القطا، فقالت: لو ترک القطا لیلا لنام. یضرب لمن حمل علی مکروه من غیر إرادته، و قیل غیر ذلک. راجع مجمع الأمثال ج 2 ص 174 تحت الرّقم 3231.
(11)- البحار: لا أری لذکر الاغتصاب وجها و الظّاهر أنّه تصحیف و الصّحیح: «أفتحتسب نفسک احتسابا».
یقال: احتسب ولدا له: إذا مات ولده کبیرا، و مثله احتسب نفسه: إذا عدها شهیدا فی ذات اللّه، و قد مرّ فی ص 138 من ج 44 کلام الحسن بن علی علیهما السّلام: «اللّهمّ إنّی أحتسب نفسی عندک» فراجع.
(12)- [فی البحار و العوالم و الأسرار و الدّمعة و تظلّم الزّهراء و الأعیان و مثیر الأحزان و العیون: ذلک].
(13)- [فی إعلام الوری و تظلّم الزّهراء: أهوت].
(14)- [فی إعلام الوری و الأسرار و الدّمعة و نفس المهموم و العیون: مغشیّة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 563
بعزاء اللّه، و اعلمی أنّ أهل الأرض یموتون و أهل السّماء لا یبقون، و أنّ کلّ شی‌ء هالک إلّا وجه اللّه «1»، «2» الّذی خلق الخلق بقدرته، «3» و یبعث الخلق و «3» یعودون، و هو فرد وحده «4»، «5» جدّی خیر منّی «5»، و أبی خیر منّی، «6» و أمّی خیر منّی «6»، «7» و أخی خیر منّی «7»، ولی و لکلّ مسلم برسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله أسوة «2»، فعزّاها بهذا و نحوه، و قال لها: یا أخیّة «8»، إنّی أقسمت علیک «9» فأبرّی قسمی، لا تشقّی علیّ جیبا، و لا تخمشی علیّ وجها، و لا تدعی علیّ بالویل و الثّبور إذا أنا هلکت، ثمّ جاء بها حتّی أجلسها عندی «10»، ثمّ خرج إلی أصحابه فأمرهم «11» أن
__________________________________________________
(1)- [زاد فی البحار و العوالم و الأسرار و تظلّم الزّهراء و مثیر الأحزان و العیون: تعالی، و الدّمعة: وجهه تعالی، اللّه].
(2- 2) [لم یرد فی الأعیان و العوالم].
(3- 3) [إعلام الوری: و إلیه].
(4)- [إعلام الوری: واحد].
(5- 5) [لم یرد فی الإرشاد ط آل البیت و إعلام الوری و البحار و مثیر الأحزان].
(6- 6) [لم یرد فی إعلام الوری].
(7- 7) [لم یرد فی الأسرار].
(8)- [فی إعلام الوری و البحار و العوالم و تظلّم الزّهراء و مثیر الأحزان و العیون: أختاه].
(9)- [لم یرد فی ط مؤسسة آل البیت، و زاد فی الدّمعة: بحقّی].
(10)- [إلی هنا حکاه عنه فی الأعیان، 7/ 137- 138 و العوالم (المستدرک)، 11- 2/ 963، و زاد فیهما:
و روی ابن طاوس فی اللّهوف هذا الخبر بنحو ما رواه المفید، و صرّح باسم أخته زینب، و زاد فی الأبیات (ماأقرب الوعد من الرّحیل) قال: فسمعت أخته زینب بنت فاطمة علیهما السّلام ذلک فقالت: یا أخی! هذا کلام من أیقن بالقتل؛ فقال: نعم یا أختاه، فقالت زینب: وا ثکلاه! و زاد أیضا فی الأعیان: ینعی الحسین إلیّ نفسه ...
الحدیث.
و قال ابن الأثیر فی الکامل: سمعته أخته زینب تلک العشیّة، و هو فی خباء له یقول، و عنده حوی مولی أبی ذرّ الغفّاریّ یعالج سیفه: (یا دهر افّ لک من خلیل) الأبیات الثّلاثة المتقدّمة، ثمّ ذکر تمام الخبر بنحو ممّا ذکره المفید و ابن طاوس، و زاد أیضا فیهما: ثمّ ذکر ابن طاوس، أنّه خاطب النّساء، و فیهنّ زینب و أمّ کلثوم، فقال: انظرن إذا أنا قتلت، فلا تشققنّ علیّ جیبا، و لا تخمشنّ علیّ وجها، و لا تقلن هجرا. و زاد فی مثیر الأحزان:
فلمّا سمعت زینب ذلک قالت: یا أخی! هذا کلام من أیقن بالقتل، فقال: نعم یا أختاه، فقالت زینب: وا ثکلاه! هذا الحسین ینعی إلیّ نفسه، و بکت و بکت النّسوة، و لطمن الخدود، و شققن الجیوب، و جعلت أمّ کلثوم تنادی:
وا محمّداه! وا علیّاه! وا أمّاه! وا أخاه! وا حسناه! وا أخاه! وا حسیناه! وا ضیعتنا بعدک أبا عبد اللّه].
(11)- [لم یرد فی إعلام الوری].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 564
«1» یقرّب «2» بعضهم بیوتهم «1» «3» من بعض، و أن یدخلوا الأطناب بعضها فی بعض، و أن یکونوا بین البیوت فیستقبلون «4» القوم من «5» وجه واحد «6» و البیوت «3» من وارئهم، «7» و عن أیمانهم «7»، و عن شمائلهم قد حفّت بهم، «8» إلّا الوجه الّذی یأتیهم منه عدوّهم، و رجع علیه السّلام إلی مکانه «9» فقام اللّیل کلّه «10» یصلّی و یستغفر و یدعو و یتضرّع «11»، و قام أصحابه کذلک یصلّون و یدعون و یستغفرون «8» «9». «12»
__________________________________________________
(1- 1) [مثیر الأحزان: یقربوا البیوت بعضها].
(2)- [البحار: یقرن].
(3- 3) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(4)- [فی إعلام الوری و البحار و العیون: یقبلوا، و الدّمعة: فیقابلوا، و مثیر الأحزان: یقاتلوا].
(5)- [البحار: فی].
(6)- [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(7- 7) [لم یرد فی تظلّم الزّهراء].
(8- 8) [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(9- 9) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(10)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة و العیون: لیلته کلّها].
(11)- [لم یرد فی إعلام الوری و العوالم].
(12)- حضرت علی بن الحسین علیهما السّلام فرماید: من در آن شبی که پدرم فردای آن کشته شد، نشسته بودم و عمه‌ام زینب نیز نزد من بود و از من پرستاری می‌کرد. در آن هنگام پدرم به خیمه خویش رفت و جوین غلام ابی ذر غفاری نیز نزد او سرگرم اصلاح شمشیر آن حضرت علیه السّلام بود و پدرم این (اشعار را که خبر از بی‌وفایی و بی‌اعتباری دنیا دهد) می‌خواند و (برخی، این اشعار را چنین به نظم درآورده‌اند):
1. اف به تو ای روزگار یار ستمگر چند به صبح و پسین چه گرگ تناور
2. برکنی از یار و دوست افسر و همسر نیست قناعت تو را به اندک و کمتر
3. کار همانا است سوی حضرت داور هر که بود زنده، راه من رود آخر
و این اشعار را با دوبار یا سه‌بار از سر گرفت تا این که من آن را فهمیده و مقصود او را دانستم. پس گریه گلوی مرا گرفت؛ ولی خودداری کردم و خاموش شدم و دانستم بلا نازل شده است. اما عمّه‌ام پس او نیز شنید آنچه را من شنیدم و او چون زن بود و زنان دل‌نازک و بی‌تاب‌تر می‌باشند، نتوانست خودداری کند و از جا جسته، دامن‌کشان با سر و روی باز بی‌خودانه به نزد آن حضرت دوید و گفت: «وا ثکلاه (ای عزای و مصیبت من)! کاش مرگ من رسیده بود و زنده نبودم. امروز (چنان ماند که) مادرم فاطمه و پدرم علی و برادرم حسن از دنیا رفته‌اند! ای بازمانده گذشتگان و ای دادرس بازماندگان!»
حسین علیه السّلام به او نگاه کرد و فرمود: «خواهرم! شکیبایی را شیطان از دستت نرباید.» (این سخن را-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 565
المفید، الإرشاد، 2/ 95- 97- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 1- 3؛ البحرانی، العوالم، 17/ 245- 247؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 275- 276؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 269؛ القمی، نفس المهموم،/ 232- 233؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 177- 178؛ النّقدی، زینب الکبری،/ 99- 100؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 59- 60؛ المیانجی، العیون العبری،/ 91- 92؛ مثله: الفتّال، روضة الواعظین،/ 158؛ الطّبرسی، إعلام الوری،/ 235- 236؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 302- 303
ثمّ أوصی الحسین، و قال لأخته: «یا أخیّة، أقسم علیک، فبرّی قسمی، لا تشقّی علیّ
__________________________________________________
- فرمود) و اشک چشمانش را گرفت و فرمود: «اگر مرغ قطا را در آشیانه‌اش به حال خود می‌گذاردند، (آسوده) می‌خوابید.»
(مترجم گوید: این مثلی است از مثل‌های عرب و قطا مرغی است شبیه به قمری یا کبوتر و داستانی دارد که می‌دانی و در مجمع الامثال جلد 2، صفحه 123 نقل کرده است). زینب گفت: ای وای بر حال من! آیا تو به ناچار خود را به مرگ سپرده‌ای (و تن بدان داده‌ای؟) این بیشتر دل مرا ریش کند و بر من سخت‌تر است.»
(این سخن را گفت) سپس مشت به صورت زد و دست به گریبان برد و چاک زد و بیهوش به زمین افتاد! حسین علیه السّلام برخاست و آب به روی خواهر پاشید و به او فرمود: «آرام‌باش ای خواهر! پرهیزکاری پیشه‌کن و به آن شکیبایی که خدا بهره‌ات سازد، بردباری کن و بدان که اهل زمین می‌میرند و اهل آسمان به جا نمانند و همانا هرچیز هلاک شود، جز خداوندی که آفریدگان را به قدرت خود آفرید و مردم را برانگیزد، و دوباره بازگرداند و او است یگانه و یکتای بی‌همتا. جدّ من بهتر از من بود و پدرم بهتر از من بود و مادرم به از من بود و برادرم به از من بود (و همه از این دنیا رفتند) و من و هر مسلمانی باید به رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله و سلم تأسی کنیم.»
و خواهر را به این سخنان و مانند آن دلداری داد و به او فرمود: «خواهر جان! من تو را سوگند می‌دهم، و باید به این سوگند رفتار کنی؛ چون من کشته شدم (در کشته شدن و ماتم من) گریبان چاک مزن و روی خود مخراش و ویل (وای) و ثبور (هلاکت) برای خود مخواه (یعنی چنانچه رسم زنان عرب است، واویلا و وا ثبورا مگو).»
علی بن الحسین علیهما السّلام فرماید: «سپس پدرم زینب را بیاورد تا او را پیش من نشاند. آن‌گاه به نزد یاران خویش رفته به ایشان دستور داد خیمه‌ها را نزدیک هم بزنند و طناب‌های آن‌ها را درهم داخل کنند و آن‌ها را چنان نصب کنند که خود در میان آن‌ها قرار گیرند، و با دشمنان از یک سو روبرو شوند، و خیمه‌ها در پشت سر و سمت راست و چپ ایشان قرار داشته باشد که از سه سمت ایشان را احاطه کرده باشد جز آن سمت که دشمن به نزد ایشان آید، و خود آن حضرت علیه السّلام به جای خویش بازگشت و همه شب را به نماز و دعا و استغفار مشغول بود، و یاران آن حضرت نیز هم‌چنان به نماز و دعا و استغفار آن شب را به پایان بردند.
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 95- 97
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 566
جیبا، و لا تخمشی وجها، و لا تدعی علیّ بالویل و الثّبور إذا أنا هلکت».
فبکت، فارتفعت الأصوات من جهة النّساء، و لهنّ الرّقّة و الجزع.
و قالت أخته: «بأبی و أمّی أبا عبد اللّه! استقتلت؟»، فردّد غصّته، ثمّ قال: «لو ترک القطا لنام». فقالت: «یا ویلتی! أفتغتصب نفسک اغتصابا؟ فذلک أروع لقلبی، و أعظم لبلائی». ثمّ لطمت وجهها و خرّت مغشیّا علیها، فصبّ الحسین علی وجهها الماء، و عزّاها بکلام طویل.
أبو علی مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 69
(و به) قال: أخبرنا القاضی أبو الحسین أحمد بن علیّ بن الحسین بن التّوزیّ بقراءتی علیه، قال: أخبرنا القاضی أبو الفرج المعافی بن زکریّا بن یحیی بن حمید بن حمّاد، الجریریّ قراءة علیه، قال: حدّثنا أبو بکر یعنی محمّد بن الحسن بن درید الأزدیّ، قال: حدّثنا الحسن بن خضر عن أبیه قال: بلغنی أنّ علیّ بن الحسین علیهم السّلام قال: لمّا کانت الأیّام الّتی قتل فیها أبی، رمانی اللّه بالحمی، و کانت عمّتی زینب تمرّضنی، فلمّا کان فی الیوم الّذی قتل فی غده، خلا أبی بأصحابه فی فسطاط کان یخلو فیه إذا أراد أن یشاور أصحابه فی شی‌ء، فسمعته و رأسی فی حجر عمّتی و هو یقول:
لا ذعرت السّوام فی غلس الصّب ح مغیرا و لا دعیت یزیدا
یوم اعطی من خیفة الموت ضیما و المنایا یرصدننی أن أحیدا
قال: أمّا أنا فرددت عبرتی و تصبّرت، و أمّا عمّتی فإنّه أدرکها ما یدرک النّساء من الضّعف، فوضعت رأسی علی مرفقة، ثمّ قامت، فمضت نحو أبی و هی تصیح: یا خلیفة الماضین، و ثمال الباقین، استقتلت! جعلنی اللّه فداءک، فقال: یا أخیّة، لو ترک القطا لنام، فقالت: ذاک أسخن لعینی، و أحرّ لکبدی، أتغتصب نفسک اغتصابا یا أبا عبد اللّه؟، ثمّ سقطت مغشیّا علیها، فأقبل أبی یمسح الماء عن وجهها و یقول: و کان أمر اللّه قدرا مقدورا، و کان أمرا مقضیّا. فلمّا أقامت، قال: یا أخیّة! إنّ أهل الأرض یموتون، و إنّ أهل السّماء لا یبقون، إنّ أبی کان خیرا منّی، و أمّی کانت خیرا منّی، و أخی کان خیرا منّی، فإذا أصبت فلا تخمشی وجها، و لا تحلقی شعرا، و لا تدعی بویل و لا ثبور، ثمّ أخذ بیدها
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 567
فردّها إلی موضعها و أجلسها، و أخذ رأسی فوضعه فی حجرها.
الشّجری، الأمالی، 1/ 176- 177
قال علیّ بن الحسین علیهما السّلام: إنّی لجالس فی تلک اللّیلة الّتی قتل أبی فی صبیحتها و کان یقول:
یا دهر افّ لک من خلیل کم لک بالإشراق و الأصیل
من صاحب و طالب قتیل و الدّهر لا یقنع بالبدیل
و إنّما الأمر إلی الجلیل و کلّ حیّ سالک سبیل
ما أقرب الوعد من الرّحیل
قالت زینب: کأنّک تخبر أنّک تعتصب نفسک اغتصابا، فقال: لو ترک القطا لیلا لنام.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 99
فلمّا أمسی الحسین جعل یصلح سیفه و یقول مرتجزا:
یا دهر افّ لک من خلیل کم لک بالإشراق و الأصیل
من صاحب أو طالب قتیل
فلمّا سمعه ابنه علیّ خنقته العبرة، فسمعته زینب بنت علیّ، فنهضت إلیه و هی تقول:
وا ثکلاه، لیت الموت أعدمنی الحیاة، الیوم ماتت فاطمة أمّی، و علیّ أبی، یا خلیفة الماضی، و ثمال الباقی. فقال لها الحسین: أخیّة، لا یذهب حلمک الشّیطان. و ترقرقت عیناه، فلطمت وجهها، و شقّت جیبها، و خرّت مغشیّة علیها. فقام إلیها الحسین علیه السّلام فرشّ الماء علی وجهها، و قال: یا أخیّة، اعلمی أنّ أهل الأرض یموتون، و أهل السّماء لا یبقون، ولی أسوة برسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، و إنّی أقسم علیک یا أخیّة لا تشقّی علیّ جیبا و لا تخمشی وجها.
ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 338
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 568
و سمعته أخته زینب تلک العشیّة، و هو فی خباء له یقول، و عنده حوی «1» مولی أبی ذرّ الغفّاریّ یعالج سیفه:
یا دهر افّ لک من خلیل کم لک بالإشراق و الأصیل
من صاحب أو طالب قتیل و الدّهر لا یقنع بالبدیل
و إنّما الأمر إلی الجلیل و کلّ حیّ سالک السّبیل
فأعادها مرّتین أو ثلاثا، فلمّا سمعته لم تملک نفسها أن و ثبت تجرّ ثوبها حتّی انتهت إلیه و نادت: وا ثکلاه! لیت الموت أعدمنی الحیاة، الیوم ماتت فاطمة أمّی، و علیّ أبی، و حسن أخی، یا خلیفة الماضی و ثمال الباقی، فذهب فنظر إلیها و قال: یا أخیّة! لا یذهبنّ حلمک الشّیطان، قالت: بأبی أنت و أمّی استقتلت؟ نفسی لنفسک الفداء، فردد غصّته و ترقرقت عیناه ثمّ قال: لو ترک القطا [لیلا] لنام، فلطمت وجهها و قالت: وا ویلتاه! أفتغتصب نفسک اغتصابا؟ فذلک أقرح لقلبی، و أشدّ علی نفسی، ثمّ لطمت وجهها، و شقّت جیبها، و خرّت مغشیّة علیها، فقام إلیها الحسین فصبّ الماء علی وجهها و قال: اتّقی اللّه، و تعزّی بعزاء اللّه، و اعلمی أنّ أهل الأرض یموتون، و أهل السّماء لا یبقون، و أنّ کلّ شی‌ء هالک إلّا وجه اللّه، أبی خیر منّی، و أمّی خیر منّی، و أخی خیر منّی، ولی و لهم و لکلّ مسلم برسول اللّه أسوة، فعزّاها بهذا و نحوه و قال لها: یا أخیّة! إنّی أقسم علیک [فأبرّی قسمی] لا تشقّی علیّ جیبا، و لا تخمشی علیّ وجها، و لا تدعی علیّ بالویل و الثّبور إن أنا هلکت، ثمّ خرج إلی أصحابه فأمرهم أن یقرّبوا بعض بیوتهم من بعض، و أن یدخلوا الأطناب بعضها فی بعض و یکونوا بین یدی البیوت فیستقبلون القوم من وجه واحد و البیوت علی أیمانهم و عن شمائلهم و من ورائهم، فلمّا أمسوا قاموا اللّیل کلّه یصلّون و یستغفرون و یتضرّعون و یدعون. «2»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 285- 286
__________________________________________________
(1)- حوی- بضمّ الحاء المهملة و فتح الواو-.
(2)- و زین العابدین علیه السّلام گوید: من آن روز رنجور بودم. پدرم به خیمه آمد. بعد از آن که نماز شام و خفتن بگذارد، غلام ابو ذر غفاری را بخواند که او در کار سلاح دستی تمام داشت و گفت: «عمارت سلاح‌ها بکن.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 569
قال: و سمعته زینب أخته فی تلک اللّیلة، و هو فی خباء له، یقول- و عنده حویّ مولی أبی ذرّ الغفّاریّ و هو یعالج سیفه و یصلحه-:
یا دهر افّ لک من خلیل کم لک بالإشراق و الأصیل
من صاحب أو طالب قتیل و الدّهر لا یقنع بالبدیل
و إنّما الأمر إلی الجلیل و کلّ حیّ سالک السّبیل
فأعاد ذلک مرّتین أو ثلاثا، فلمّا سمعته لم تملک نفسها أن وثبت تجرّ ثوبها، و إنّها لحاسرة، حتّی انتهت إلیه، فقالت: «وا ثکلاه! لیت الموت أعدمنی الحیاة! الیوم ماتت
__________________________________________________
- و عمه من زینب حاضر بود و تعهد رنج می‌کرد. آواز پدر شنیدم که می‌گفت:
یا دهر افّ لک من خلیل کم لک بالإشراق و الأصیل
من صاحب و طالب قتیل و الدّهر لا یقنع بالبدیل
و إنّما الأمر إلی الجلیل و کلّ حیّ سالک سبیل
مرا معلوم شد که مرگ به ما نزول کرد. من صبر کردم. عمه من طاقت نیاورد (و من شأن النّساء الرّقّة و الجزع)؛ یعنی: در شأن زنان است رقت دل و جزع کردن. سر برهنه کرد و نوحه‌کنان پیش برادر رفت و فریاد برآورد: «الیوم ماتت أمّی فاطمة الزّهراء، و أبی علی، و أخی الحسن یا خلیفة الماضی و ثمال الباقی؛ کاشکی مرگ بازگرفتی از من زندگانی را. امروز مرده مادر من فاطمه الزهرا و پدر من علی مرتضی و برادرم حسن، ای خلیفه گذشته و باقی‌مانده زنده.»
و امثال این جزع‌ها می‌کرد. حسین علیه السّلام گفت: «یا أختاه، لا یذهبنّ حلمک الشّیطان»؛ یعنی: «شیطان باید حلم تو نبرد، و آب به چشم آورد.» گفت: «ای خواهر! لو ترک القطا لنام؛ یعنی: اگر بگذارند، قطا را، خواب کند.»
زینب بی‌هوش شد، پدرم آب خواست و روی او زد تا به هوش باز آمد و گفت: «ای خواهر! اتّقی اللّه و تعزّی بعزاء اللّه و اعلمی أنّ أهل الأرض یموتون و أهل السّماء لا یبقون، و انّ کلّ شی‌ء هالک إلّا وجهه الّذی خلق الخلق بقدرته و إلیه یعود و هو واحد؛ بترس از خدا و صبر کن! صبری که خدا فرموده است. بدان که اهل زمین و آسمان جمله بمیرند و باقی نمانند، به درستی که هر چیزی هلاک‌شونده است، مگر ذات او که بیافرید خلق را به قدرت خود و به سوی او باز می‌گردد خلق و اوست تنها و یگانه، و پدرم و مادرم بهتر از من بودند. جمله بمردند.»
و او را ساکت کرد و از خیمه بیرون رفت و فرمود: «طناب خیمه‌ها درهم کشید و به هم نزدیک شوید تا عدو ناگاه شبیخون نیاورد و قرآن بخوانید و استغفار کنید که شب آخرین عمر ماست.»
عماد الدین طبری، کامل بهائی، 2/ 280- 281
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 570
فاطمة أمّی، و علیّ أبی، و حسن أخی! یا خلیفة الماضی و ثمال الباقی!». فنظر إلیها، و قال: یا أخیّة، لا یذهبنّ حلمک الشّیطان. قالت: بأبی و أمّی أنت استقتلت؟ نفسی فداؤک! فردّد غصّته، و ترقرقت عیناه، ثمّ قال: «لو ترک القطا لیلا لنام!». فقالت: «یا ویلتنا! أفتغتصب نفسک اغتصابا؟ فذلک أقرح لقلبی، و أشدّ علی نفسی!». ثمّ لطمت وجهها، و أهوت إلی جیبها فشقته، ثمّ خرّت مغشیّا علیها، فقام إلیها الحسین فصبّ علی وجهها الماء، و قال لها: «یا أخیّة، اتّقی اللّه، و تعزّی بعزاء اللّه، و اعلمی أنّ أهل الأرض یموتون، و أنّ أهل السّماء لا یبقون، و أنّ کلّ شی‌ء هالک إلّا وجهه، الّذی خلق الأرض بقدرته، و یبعث الخلق فیعودون، و هو فرد وحده، و أبی خیر منّی، و أمّی خیر منّی، و أخی خیر منّی، ولی و لهم و لکلّ مسلم أسوة برسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم!». فعزّاها بهذا و نحوه، و قال لها:
«یا أخیّة، إنّی اقسم علیک فأبرّی قسمی، ألّا تشقّی علیّ جیبا، و لا تخمشی علیّ وجها، و لا تدعی علیّ بالویل و الثّبور إذا أنا هلکت!».
النّویری، نهایة الإرب،/ 436- 437
و قال أبو مخنف: حدّثنی الحارث بن کعب و أبو الضّحّاک عن علیّ بن الحسین زین العابدین، قال: إنّی لجالس العشیّة الّتی قتل أبی فی صبیحتها، و عمّتی زینب تمرّضنی إذ اعتزل أبی فی خباءه و معه أصحابه، و عنده حویّ مولی أبی ذرّ الغفّاریّ، و هو یعالج سیفه و یصلحه و أبی یقول:
یا دهر افّ لک من خلیل کم لک بالإشراق و الأصیل
من صاحب أو طالب قتیل و الدّهر لا یقنع بالبدیل
و إنّما الأمر إلی الجلیل و کلّ حیّ سالک السّبیل
فأعادها مرّتین أو ثلاثا حتّی حفظتها و فهمت ما أراد، فخنقتنی العبرة فرددتها، و لزمت السّکوت، و علمت أنّ البلاء قد نزل، و أمّا عمّتی فقامت حاسرة حتّی انتهت إلیه فقالت: وا ثکلاه! لیت الموت أعدمنی الحیاة. الیوم ماتت أمّی فاطمة و علیّ أبی، و حسن أخی، یا خلیفة الماضی، و ثمال الباقی، فنظر إلیها و قال: یا أخیّة، [لا یذهبنّ حلمک
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 571
الشّیطان، فقالت: بأبی أنت و أمّی یا أبا عبد اللّه، استقتلت؟ و لطمت وجهها و شقّت جیبها و خرّت مغشیّا علیها، فقام إلیها فصبّ علی وجهها الماء و قال: یا أخیّة] «1» اتّقی اللّه و اصبری و تعزّی بعزاء اللّه، و اعلمی أنّ أهل الأرض یموتون، و أنّ أهل السّماء لا یبقون، و أنّ کلّ شی‌ء هالک إلّا وجه اللّه الّذی خلق الخلق بقدرته، و یمیتهم بقهره و عزّته، و یعیدهم، فیعبدونه وحده، و هو فرد وحده، و اعلمی أنّ أبی خیر منّی، و أمّی خیر منّی، و أخی خیر منّی، ولی و لهم و لکلّ مسلم برسول اللّه أسوة حسنة، ثمّ حرّج علیها أن لا تفعل شیئا من هذا بعد مهلکه، ثمّ أخذ بیدها فردّها إلی عندی، ثمّ خرج إلی أصحابه.
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 177
فجعل الحسین [علیه السّلام] یصلح سیفه و هو یقول:
یا دهر افّ لک من خلیل کم لک بالإشراق و الأصیل
من صاحب أو طالب قتیل و إنّما الأمر إلی الجلیل
قال: فلمّا سمعته ابنة علیّ و قد خنقته العبرة نهضت و هی تقول: وا ثکلاه! لیت الموت أعدمنی الحیاة؛ الیوم ماتت فاطمة الزّهراء أمّی و علیّ أبی و الحسن أخی، یا خلیفة الماضی و ثمال الباقی.
فقال لها الحسین: یا أخیّة، لا یذهبنّ حلمک- و ترقرقت عیناه-. فلطمت وجهها و شقّت جیبها و خرّت مغشیّا علیها. فقام إلیها الحسین فرشّ علی وجهها الماء و قال:
یا أخیّة، اعلمی أنّ أهل السّماوات و الأرض یموتون و لا یبقون ولی أسوة برسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم و إنّی أقسم علیک یا أخیّة: لا تشقّی علیّ جیبا و لا تخمشی وجها.
ثمّ قام یصلّی، و قام أصحابه خلفه، فصلّوا اللّیل کلّه. «2»
__________________________________________________
(1)- سقط من نسخة طوب قبو بالأستانه.
(2)- حضرت امام زین العابدین علیه السّلام فرمود: در آن شب، مرض بر من مستولی شده بود و عمه من زینب خاتون به پرستاری من مشغول بود و پدر بزرگوارم در خیمه دیگر بود، و مولای ابو ذر در خدمت-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 572
__________________________________________________
- آن سرور بود، و آن حضرت اسلحه حرب را ترتیب می‌داد و در مقام یأس از دنیا و حبّ لقای حق تعالی شعری چند به این مضمون می‌خواند:
«ای روزگار ناپایدار! اف بر تو باد که هرگز وفا نکردی با هیچ دوست و یار. چه بسیار مصاحب و یاردر هر شهر و دیار به قتل آوردی، و از هیچ‌کس به بدل راضی نمی‌شوی، و بازگشت همه به سوی خداوند جلیل است، و هر زنده را راهی که من می‌روم، در پیش است.»
حضرت امام زین العابدین علیه السّلام فرمود: چون من این اشعار محنت آثار را از پدر بزرگوار خود شنیدم، دانستم که بلیّه نازل شده و آن سرور تن به شهادت داده است. به این سبب حال بر من متغیّر شد و گریه بر من زور آورد و آب از دیده‌ام فروریخت؛ و لیکن برای اضطراب زنان صبر کردم. چون زینب خاتون این سخنان وحشت‌انگیز را شنید، بی‌تاب شد. برجست و سر برهنه به خیمه محترمه آن حضرت دوید، و شیون برآورد که: «کاش امروز شربت مرگ را می‌نوشیدم و این حالت را در تو نمی‌دیدم. پدرم امیر مؤمنان شهید شد و مادرم فاطمه زهرا از دنیا مفارقت کرد. برادرم حسن مجتبی به زهر اهل جفا هلاک شد و تو اکنون یادگار رفتگان و پشت‌وپناه بازماندگانی و ما را از خود ناامید می‌گردانی.»
آن امام مظلوم از اضطراب پردگیان سرادق عصمت، قطرات عبرات از دیده حق‌بین بارید و فرمود:
«ای خواهر به جان برادر! حلم و بردباری پیشه‌کن و شیطان را بر خود تسلط مده و بر قضای حق تعالی صبر کن.» و فرمود: «اگر می‌گذاشتند مرا به استراحت، خود را به مهلکه نمی‌افکندم.»
زینب خاتون گفت: «این بیشتر دل ما را مجروح می‌گرداند که راه چاره از تو منقطع گردیده و به ضرورت شربت ناگوار مرگ را می‌نوشی و ما را غریب و بی‌کس و تنها در میان اهل نفاق و شقاق می‌گذاری.»
پس دست‌های خود را بلند کرد و گل‌گونه خود را خراشید و مقنعه را از سر کشید و گریبان طاقت چاک کرد و بیهوش افتاد. آن امام غریب برخاست و آب روی خواهر گرامی خود پاشید. چون به هوش باز آمد، گفت: «ای خواهر نیک‌اختر! از خدا تقوا کن و به قضای حق تعالی راضی شو و بدان که همه اهل زمین شربت ناگوار مرگ را می‌چشند، و اهل آسمان باقی نمی‌مانند و به جز ذات مقدّس حق تعالی همه‌چیز در معرض زوال و فناست. او همه را می‌میراند و بعد از مردن، مبعوث می‌گرداند، و او منفرد است در بقا.
پدر و برادر و مادر من شهید شدند و همه از من بهتر بودند، و حضرت رسول صلّی اللّه علیه و اله و سلم که اشرف خلایق بودند، در دنیا نماند و به سرای باقی رحلت فرمود.»
و بسیاری از این مواعظ پسندیده برای آن نور دیده بیان فرمود. پس وصیّت فرمود: «ای خواهر گرامی! تو را سوگند می‌دهم که چون من از تیغ اهل جفا به عالم بقا رحلت نمایم، گریبان چاک مکنید، و رو مخراشید، و واویلا مگویید.»
پس اهل بیت را فی الجمله تسلی نمود و تهیه سفر آخرت را راست کرد، و فرمود تا طناب‌های خیمه را در میان یکدیگر کشیدند، و راه تردد را از میان خیمه‌ها مسدود گردانیدند، و خندق دور خیمه‌ها را پر از هیزم کردند، و مشغول نماز و عبادت و دعا و تلاوت شدند.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 573
__________________________________________________
- چون وقت سحر شد، امام حسین علیه السّلام را خواب ربود و گریان از خواب بیدار شد و فرمود: «در این ساعت در خواب دیدم که سگی چند بر من حمله کردند و در آن میان سگ ابلقی بود که زیاده از دیگران بر من حمله می‌کرد، و گمان دارم که آن کسی که متوجه قتل من شود، پیس باشد. پس دیدم که جدّم حضرت رسول صلّی اللّه علیه و اله و سلم با فوجی از ارواح مقدّسه به نزد من آمدند و جدّم به من گفت: ای فرزند گرامی! تویی شهید آل محمد و اهل آسمان‌ها و مقدسان ملأ اعلا به استقبال تو آمده‌اند، و انتظار روح مقدس تو می‌کشند. تعجیل کن که امشب نزد ما افطار نمایی، و اینک ملکی از آسمان نازل شده و شیشه سبزی آورده است که چون تو شهید شوی، خون تو را در آن شیشه کند و به آسمان برد.
مجلسی، جلاء العیون،/ 652- 654
اما در کتاب اعلام الوری مسطور است که علی بن الحسین علیهما السّلام فرمود: در شب عاشورا نشسته بودم و عمه‌ام زینب مرا پرستاری می‌کرد. ناگاه پدرم به خیمه‌ای که خاص از بهر آن حضرت برافراشته بود، برفت، و فلان غلام ابی ذر غفاری نزد او بود، و به اصلاح سیف خویش اشتغال داشت. پدرم فرمود: «یا دهر أفّ لک من خلیل»؛ إلی آخرها، و این اشعار را دو کرت یا سه کرت اعادت فرمود تا من به فهم گرفتم و اراده‌اش را بدانستم. گریه مرا فروگرفت؛ لکن بازش گرداندم و به سکوت پرداختم، و بدانستم بلا نازل است.
و اما عمه‌ام نیز شنید آنچه من بشنیدم و چون زن بود، و زنان رقیق القلب هستند و شأن ایشان رقّت و جزع است، خودداری نتوانست؛ چندان که از جا برجست و جامه‌کشان برفت و حاسرة، یعنی بدون پرده به او پیوست. فقالت: وا ثکلاه لیت الموت أعدمنی الحیاة. الیوم ماتت أمّی فاطمة الزّهراء و أبی علیّ و أخی الحسن یا خلیفة الماضین و ثمال الباقین. گفت: «وای بر این مصیبت جانسوز، و رزیّت غم‌اندوز، و مرگ بی‌خبر، و اندوه دل سپر. کاش مرگ بتاختی و زندگانی مرا نابود ساختی. همانا امروز مادرم فاطمه زهرا و پدرم علی مرتضی و برادرم حسن مجتبی بمردند. ای جانشین گذشتگان و پناه بازماندگان.»
[...] و ابن اثیر نیز گوید: چون در شب عاشورا حضرت سید الشهدا سلام اللّه علیه از مکالمات با اصحاب سعادت نصاب بپرداخت، در آن شب زینب خواهر آن حضرت همی بشنید که آن حضرت در خیمه‌ای که مخصوص به آن حضرت بود، این اشعار تذکره همی فرمود، و حویّ مولای ابو ذر غفاری در خدمت امام علیه السّلام بود و شمشیر خود را اصلاح می‌کرد: «یا دهر افّ لک من خلیل».
همانا چنان‌که در کتاب احوال حضرت سجاد مسطور داشتیم، بعضی غلام ابو ذر را (جون) به فتح جیم و سکون واو و بعد از واو نون، نوشته‌اند و او بنده‌ای سیاه بود، و ابو علی در کتاب منتهی المقال فی علم الرّجال می‌گوید: (جون) مولای ابو نصر و از شهدای کربلا بوده است و ابن اثیر چنان‌که مسطور شد، (حویّ) با حاء حطی و واو و یاء تحتانی مولای ابو ذر نوشته است.
تواند بود آن کسی که این داستان به او منتهی و منسوب است، همان (حویّ) مولای ابو ذر باشد و آن‌که در صحرای کربلا شهید شده است، (جون)، مولای ابو نصر بوده و سوای حویّ مولای ابو ذر است که او نیز مقتول شده است. چه موافق پاره‌ای روایات، آن حضرت را چند تن غلام بوده است که در واقعه طف شهید شده‌اند؛ و اللّه اعلم؛ مع الحکایة به رشته خبر بازشویم و نتیجه مسطورات کتب معتبره را باز کنیم.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 574
__________________________________________________
- چون حضرت زینب آن کلمات بگذاشت، امام علیه السّلام به او راه سپرد و نگریست و فرمود: «یا أخیّة، لا یذهبنّ حلمک الشّیطان»؛ و به قولی فرمود: «یا أختاه، لا یذهبنّ بحلمک الشّیطان». ای خواهر! بنگر تا شیطان حلم تو را نرباید؛ «قالت: بأبی أنت و أمّی استقتلت، نفسی لنفسک الفداء»؛ عرض کردم: «فدای تو باد پدر و مادرم. آیا خود را در شمار کشتگان می‌پنداری؛ جان من فدای جان تو باد!»
این وقت آن حضرت را اندوه باز آمد، و هر دو چشم مبارکش را اشک درربود، و فرمود: «لو ترک القطا لنام» (3)؛ اگر مرغ قطا را به حال خویش آسوده بگذارند، آسوده بخسبد.»
حضرت زینب خاتون چون این سخن بشنید، بر چهره مبارک لطمه بزد و گفت: «وا ویلتاه أفتغتصبک نفسک اغتصابا فذلک أقرح لقلبی و أشدّ علی نفسی»؛ و به روایتی فرمود: «أفتغتصب نفسک اغتصابا».
عرض کرد: «وای بر این روز غم‌فزای و روز محنت آثار! آیا جان مقدس و روان مطهّر تو به ظلم و ستم مغصوب می‌شود؟ همانا این حالت پریش بیشتر قلب مرا ریش می‌کند، و بر جان من سخت‌تر و شدیدتر می‌شود.» آن‌گاه از کمال افسوس و اندوه، دیگرباره لطمه بر صورت بزد و گریبان چاک کرد و بیهوش بیفتاد.
امام حسین علیه السّلام بر او برخاست و بر چهره مبارکش آب بیفشاند، و گفت: «یا أختاه، اتّقی اللّه و تعزّی بعزاء اللّه، و اعلمی أنّ أهل الأرض یموتون و أهل السّماء لا یبقون، و أنّ کلّ شی‌ء هالک إلّا وجهه»، و به روایتی:
«إلّا وجه اللّه، أبی خیر منّی، و أمّی خیر منّی، و أخی خیر منّی، ولی و لهم و لکلّ مسلم برسول اللّه أسوة»، فعزّاها بهذا و نحوه و قال لها: «یا أختاه، إنّی أقسمت علیک فأبرّی قسمی لا تشقّی علیّ جیبا و لا تخمشی علیّ وجها و لا تدعی علیّ بالویل و الثّبور إن هلکت- و به قولی- إذا أنا هلکت».
فرمود: «ای خواهر! از ناشکیبایی از خدا بپرهیز، و در ورود بلیات و وفود مصیبات به کلمه «إنّا للّه و إنّا إلیه راجعون» که وظیفه صابران و اندوه‌مندان و تسلی یزدان است، تسلی گیر. و نیک دانسته باش که مردم زمین دستخوش مرگ تن شوند و اهل آسمان را نشان و آثار نماند، جز ذات پروردگار ذو الجلال تمامت اشیا پای‌کوب زوال و فنا آیند. همانا پدرم از من بهتر بود و مادرم و برادرم از من بهتر بودند و مرا و ایشان را و هر مسلمانی را به رسول خدا تأسّی و پیروی باید بود.»
و به روایتی فرمود: «و إنّ کلّ شی‌ء هالک إلّا وجه اللّه تعالی، الّذی خلق الخلق بقدرته، و یبعث الخلق و یعودون و هو فرد وحده»؛ و به قولی فرمود: «کلّ شی‌ء هالک إلّا وجهه له الحکم و إلیه ترجعون فأین أبی و جدّی اللّذان هما خیر منّی ولی بهما و لکلّ مسلم أسوة حسنة».
و از این کلام معلوم فرمود: «آن که خالق خلق است، ناچار واجب الوجود است و او زنده پاینده و تمامت آفرینش را نماینده، و این آفریدگان پس از مردن دیگرباره به پیشگاه عدل و حسابش شتابنده‌اند.
حکومت از او و رجعت به او است.»
و نیز در این کلام که نسبت مرگ را به اهل زمین می‌دهد، و اهل آسمان را به عدم بقا منسوب می‌دارد، لطیفه شریفه‌ای است که معنی مرگ و بقا در این کتاب مذکور است. چون بنگرند، بدانند که مرگ مخصوص به عالم عنصر و امزجه‌ای است که مرکب از اخلاط است، و در عالم ملکوت این دو حال نیست. پس ایشان-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 575
__________________________________________________
- را به عدم بقا نسبت می‌دهد.
مع الحکایة می‌فرماید: امام علیه السّلام خواهر خویش را به این کلمات و امثال آن تعزیت و دلداری فرمود و گفت: «ای خواهر من! سوگند می‌دهم تو را و تو سوگند مرا به راستی مقرون بدار، و دگرگون مگردان. یعنی هرچه گویم جز آن مکن. در مرگ من گریبان چاک مساز، و چهره مخراش، و ناله به وای و ثبور (2) بلند مگردان!»
امام زین العابدین علیه السّلام می‌فرماید: «آن‌گاه آن مظلومه را به خیمه بازآورد و نزد من بنشاند.»
و در بعضی از کتب مسطور است که چون حضرت سیّد الشهدا علیه السّلام خواهرش را به آن کلمات نصیحت و تعزیت فرمود، آب در چشم مبارک بگرداند و به این مثل عرب «لو ترک القطا لنام» تمثل جست: «اگر صیاد از صید مرغ قطا دست بازداشتی، در آشیانه خود به آسایش بخفتی.»
آن‌گاه فرمود: «یا أختاه، بحقّی علیک إذا أنا قتلت فلا تشقّی علیّ جیبا و لا تخمشی علیّ وجها».
و آن حضرت را به خیمه خویش مراجعت داد، و اهل بیت همگان به تمام جزع‌وفزع می‌زیستند، و به های‌های می‌گریستند، و زینب علیها السّلام بیهشانه درافتاده از هوش بیگانه گشت. حسین علیه السّلام بشتافت و او را بگرفت و آب بر چهره مبارکش بزد تا به خویش آمد. پس او را لختی تعزیت و تسلیت فرمود و به صبر و سکون امر کرد.
اما در امالی صدوق علیه الرحمة و بعضی کتب دیگر اسم زینب مذکور نیست؛ همان‌قدر امام زین العابدین علیه السّلام می‌فرماید: چون اصحاب آن حضرت در پاسخ آن حضرت آن کلمات بگذاشتند، و ایشان را دعای خیر فرمود، فرمان داد تا حفره کوچک در پیرامون لشگر خود مانند خندق بکندند، و هم بفرمود از چوب و هیزم انباشته ساختند. آن‌گاه فرزندش علی سلام اللّه علیهما را بفرمود تا با 30 سوار و 20 تن پیاده برای آوردن آب روان شدند و در این هنگام، ایشان سخت مضطرب و ترسان بودند، و امام حسین علیه السّلام این شعر مذکور فرمود: «یا دهر افّ لک من خلیل»؛ الی آخره (3).
(1). این مثلی است از امثال سائره زبان عرب که شرح مفصل آن در آخر جزء چهارم تاریخ خلفا گذشت. منظور این است که مرغ قطا بدون جهت شباهنگام به پرواز در نمی‌آید. معلوم می‌شود آن‌ها را از خواب ما نیده‌اند. اگر این مرغ را به حال خود می‌گذاشتند، آسوده می‌غنود.
(2). ثبور به معنی هلاکت است و کسی که هنگام مصیبت ناله به «وا ثبوراه» بلند می‌کند، مرگ خود را از خدا می‌خواهد؛ یعنی: «خدایا! مرگ مرا برسان که طاقت تحمل این مصیبت را ندارم.»
(3). [سپهر قریب به مضمون این خبر را به نقل قول از کتاب ارشاد در کتاب ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السّلام، 2/ 100- 102 تکرار کرده است].
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت زینب کبری علیها السّلام، 1/ 206، 207- 211
شیخ مفید گفته است، علی بن الحسین فرمود: من در شبی که فردایش پدرم کشته شد، بیدار بودم و عمه‌ام زینب مرا پرستاری می‌کرد. پدرم در خیمه خود تنها بود، و چون آزادکرده ابی ذر غفاری نزد او شمشیرش را آماده و اصلاح می‌کرد، پدرم می‌سرود:-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 576
الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 282- 283
قال علیّ بن الحسین: سمعت أبی فی اللّیلة الّتی قتل فی صبیحتها یقول، و هو یصلح سیفه:
یا دهر افّ لک من خلیل کم لک بالإشراق و الأصیل
من صاحب و طالب قتیل و الدّهر لا یقنع بالبدیل
و إنّما الأمر إلی الجلیل و کلّ حیّ سالک سبیل
__________________________________________________
-اف به تو ای روزگار، یار ستمگر چند به صبح و پسین چه گرگ تناور
برکنی از یار و دوست افسر و هم سر نیست قناعت تو را به اندک و کمتر
کار هماناست سوی حضرت داور هر که بود زنده، راه من رود آخر
دو سه‌بار آن را باز گفت و من مقصودش را دانستم و گریه گلویم را گرفت و آن را در گلو پیچیدم و خاموشی گزیدم و دانستم گرفتاری رسیده است؛ ولی چون عمه‌ام آن‌چه را من شنیدم، شنید، و زنان را شیوه دل‌نازکی و بی‌تابی است، بی‌اختیار جامه‌کشان و سر برهنه دوید تا به پدرم رسید و ناله کشید: وای از رود مردگی. کاش مرگم ربوده بود. امروز است که مادرم فاطمه، پدرم علی، برادرم حسن مرده‌اند. ای جانشین گذشته‌ها! ای مایه امید زنده‌ها!»
حسین او را نگریست و گفت: «خواهر جان! شیطان حلمت را ندزدد.»
و اشک در دیده‌اش گردید و فرمود: «اگر قطا را در شب رها می‌کردند، آسوده می‌خوابید.»
فریاد زد: «وای! خودت را گرفتار و بیچاره می‌شماری؟! این خودش دلم را ریشتر و جانم را سوخته‌تر می‌نماید.»
سیلی به چهره زد و گریبان درید و بیهوش افتاد. حسین برخاست، آب به رویش زد و فرمود: «خواهر جان! خود را باش و تسلیت از خدا خواه و بدان که اهل زمین می‌میرند و اهل آسمان نمی‌مانند و هر چه جز وجه اللّه هالک است هم او که خلق را به قدرت خود آفریده است و مردم زنده شوند و برگردند و او تنها بماند. جدم به از من بود، و پدرم به از من بود، و مادرم به از من بود. هر مسلمانی را به رسول خدا همدردی باید.»
او را با این بیانات تسلیت داد و فرمود: «خواهر جان! با تو سوگندی دارم. بر آن وفا کن. چون کشته شدم، گریبان بر من مدر، و چهره بر من مخراش، و بر من وای! وای! مگو.»
و او را آورد و نزد من نشانید. و نزد یاران خود رفت، و دستور داد چادرها را به هم نزدیک کنند، و طناب خیمه‌ها را درون یکدیگر بکشند، و آن‌ها را گرد خود بچرخاند، که از سه سو راه دشمن را ببندند، و دشمن تنها از روبرو با آن‌ها تواند نزدیک شد. و به جای خود برگشت. و همه شب را نماز خواند، و دعا و زاری به درگاه خدا کرد. و یارانش هم به او تأسی کرده، و به نماز و دعا برگزار کردند، و بانگ تلاوت آن‌ها مانند آهنگ زنبوران عسل بود.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 103- 104
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 577
فأعادها مرّتین أو ثلاثا، ففهمتها و عرفت ما أراد، و خنقتنی العبرة، و لزمت السّکوت، و علمت أنّ البلاء قد نزل. و أمّا عمّتی زینب، لمّا سمعت ذلک، و ثبت تجرّ ذیلها حتّی انتهت إلیه، و قالت: وا ثکلاه! لیت الموت أعدمنی الحیاة، الیوم ماتت أمّی فاطمة، و أبی علیّ، و أخی الحسن، یا خلیفة الماضی و ثمال الباقی.
فعزّاها الحسین و صبّرها، و فیما قال: یا أختاه! تعزّی بعزاء اللّه، و اعلمی أنّ أهل الأرض یموتون، و أهل السّماء لا یبقون، و کلّ شی‌ء هالک إلّا وجهه، ولی و لکلّ مسلم برسول اللّه أسوة حسنة.
فقالت علیها السّلام: أفتغتصب نفسک اغتصابا؟! فذاک أقرح لقلبی، و أشدّ علی نفسی.
و بکی النّسوة معها، و لطمن الخدود، و صاحت أمّ کلثوم: وا محمّداه! وا علیّاه! وا أمّاه! وا حسیناه! وا ضیعتنا بعدک!.
فقال الحسین: یا أختاه! یا أمّ کلثوم! یا فاطمة! یا رباب! انظرن إذا قتلت، فلا تشققنّ علیّ جیبا، و لا تخمشنّ وجها، و لا تقلن هجرا. «1»
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 264- 265
__________________________________________________
(1)- و در ارشاد شیخ مفید و دیگران مشهور و منصوص است که امام زین العابدین فرمود: «إنّی جالس فی تلک العشیّة الّتی قتل أبی فی صبیحتها، و عندی عمّتی زینب تمرّضنی» یعنی: «در شب عاشورا بیماری من سخت بود و عمه‌ام زینب مرا پرستاری می‌کرد، و پدر بزرگوارم به خیمه خویش رفت و مشغول اصلاح سلاح خود بود، و مولی ابو ذر غفاری در خدمت او بود. آن حضرت اشعار «یا دهر افّ لک من خلیل» را همی قرائت کرد. من یقین کردم که بلا نازل شد. گریه گلوی مرا گرفت؛ ولی ضبط خود کردم.
اما عمه‌ام زینب که این بشنید و از شأن زنان رقت و جزع است، از جای خود برخاست و دامن‌کشان به خدمت آن حضرت رفت و بانگ «وا ثکلاه» برآورد و گفت: «ای کاش مرگ من می‌رسید و به این زندگانی ناگوار خاتمه می‌داد. امروز، روزی است که جدّم رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله و سلم و پدرم علیّ مرتضی و مادرم فاطمه زهرا و برادرم حسن مجتبی بدرود این جهان کردند.»
پس لطمه به صورت زد و گریبان چاک کرد، و بیهوش روی زمین بیفتاد. حضرت حسین آب به صورت او افشاند، و او را به هوش آورد و فرمود: «اتّقی اللّه و تعزّی بعزاء اللّه، و اعلمی أنّ أهل الأرض یموتون و أهل السّماء لا یبقون»، «این گریه‌وزاری را بس‌کن و صبر و شکیبایی پیش‌گیر، و به یقین بدان که اهل زمین بمیرند و اهل آسمان باقی نمانند و بقای ابد مختص خداوند احد است که به قدرت خود مردمان بیافرید و آن‌ها را بمیراند، و باز از قبر برانگیزاند. جد و پدر و مادر من هر یک از من بهتر بودند و همه دنیا را وداع گفته‌اند.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 578
لمّا کانت لیلة العاشر من المحرّم، توشّحت بجلباب أمّها فاطمة الزّهراء، و دخلت علی الحسین علیه السّلام فی خیمته، و هو یعالج سیفه و یصلحه، فرفع الحسین إلیها عینیه و أشار إلیها بالجلوس إلیه، و کانت العقیلة رابطة الجأش، قد ملکت أمرها، و أخفت أحزانها، و هی تتطلّع إلیه لیبادرها الحدیث، فعلم ذلک الحسین علیه السّلام، فحدّثها عمّا سیکون عن أمرهم مع هذا الجیش، و عن شهادة کلّ أصحابه، و السّبیّ الّذی سیعرّضون له، فأوصاها بالصّبر و الحنکة و رعایة الأیتام و النّسوة.
الصّادق، زینب ولیدة النّبوّة و الإمامة،/ 119
__________________________________________________
- من هم به آن‌ها تأسی بایدم کرد.»
«یا أخیّة! إنّی أقسمت علیک فأبرّی قسمی، لا تشقّی علیّ جیبا، و لا تخمشی علیّ وجها، و لا تدعی بالویل و الثّبور إذا أنا قتلت»، «ای خواهر! به حقّ من بر تو که چون شهید شوم، روی نخراشی، و گریبان ندری، و واویلاه و وا ثبوراه نگویی.» آن‌گاه خواهر را آورد و در نزد بالین سیّد سجاد نشاند.
زبدة الاسرار:
حق تو را خواهد اسیر سلسله از رضای حق مکن خواهر گله
حق تو را خواهد اسیر از بهر آن تا نماید خاکیان را امتحان
از اسیری تو حق را حکمتی است شیر حق را در اسیری شوکتی است
چون اسیرت خواست حق، چالاک شو زیر بار امر حق بی‌باک شو
گنج توحیدی تو از ویران مرنج زان که در ویرانه باشد جای گنج
زیر زنجیری تو تا شیر حقی گرچه خود زنجیرساز مطلقی
راه شام ای جان من منهاج تو است هم خرابه شام غم معراج تو است
این شهادت تخم معنی کشتن است تن زِ جان در خاک و خون آغشتن است
محلاتی، ریاحین الشریعه، 3/ 81- 83
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 579

فلمّا کان وقت السّحر خفق الحسین علیه السّلام برأسه، ثمّ استیقظ، فقال: أتعلمون ما رأیت، فی منامی السّاعة؟ رأیت کأنّ کلابا قد شدّت علیّ [لتنهشنی] «1» و فیها کلب أبقع رأیته أشدّها، و أظنّ أنّ الّذی یتولّی قتلی رجل أبرص من بین هؤلاء، ثمّ إنّی رأیت جدّی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و معه جماعة من أصحابه و هو یقول لی: «یا بنیّ، أنت شهید آل محمّد، و قد استبشرت بک ملائکة السّماوات و أهل الصّفیح الأعلی، فلیکن إفطارک عندی اللّیلة، فعجّل و لا تتأخّر، فهذا ملک من السّماء قد نزل لیأخذ دمک فی قارورة خضراء»، فهذا ما رأیت، و قد أزف الأمر و اقترب الرّحیل من هذه الدّنیا، لا شکّ فی ذلک.
قال: فلطمت زینب وجهها و صاحت.
فقال الحسین علیه السّلام: مهلا، یا أختاه، لا یشمت القوم بنا.
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس و زینة المجالس، 2/ 268- 269
__________________________________________________
(1)- من المقتل.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 580

و لمّا کان الیوم العاشر من المحرّم، جاء حبیب، و جلس إزاء خیمة النّساء واضعا رأسه فی حجره و هو یبکی، ثمّ رفع رأسه و قال: آه آه! لوجدک یا زینب، یوم تحملین علی بعیر ضالع، یطاف بک البلدان، و رأس أخیک الحسین أمامک، و کأنّی برأسی هذا معلّق بلبان الفرس، تضربه برکبتیها.
فضربت زینب رأسها بعمود الخیمة، و قالت: بهذا أخبرنی أخی البارحة.
النّقدی، زینب الکبری،/ 102- 103
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 581

و فی بعض الکتب المعتمدة:
عن حمید بن مسلم قال: کنت فی عسکر ابن زیاد (لعنه اللّه) فنظرت إلی الطّفل الّذی قتل علی ید الحسین علیه السّلام و إذا قد خرجت من الخیمة امرأة قد کسفت الشّمس بمحیاها و هی تعثر فی أذیالها تقع تارة و تقوم أخری و هی تنادی: «وا ولداه، وا قتیلاه، وا مهجة قلباه، فبکت لسجعها بنو أمیّة، حتّی أتت إلی الطّفل الذّبیح و سقطت علیه تندبه طویلا، فخرجت خلفها بنات کاللّؤلؤ المنثور، و الحسین کان حینئذ یعظ القوم، فردّ من خیفته إلی تلک الامرأة و جعل یستر عنها و یغطّیها و یتلطّف بها، حتّی ردّها إلی الخیمة.
فقلت لمن حولی: من هذه؟ فقالوا: أمّ کلثوم، و البنات فاطمة الصّغری، و سکینة، و رقیّة، و زینب، فلم أملک نفسی من کثرة البکاء، و خرجت فارا علی وجهی. «1»
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 402
__________________________________________________
(1)- حمید بن مسلم گوید: در لشکر ابن زیاد (علیه اللعنه) بودم و به آن کودک که بر دست حسینش به قتل رساندند، نظر همی کردم. ناگاه زنی از خیمه بیرون تاخت؛ چنان‌که آفتاب از دیدارش تیره و خیره ماندی و جامه‌کشان بیامدی. گاهی بیفتادی و گاهی برپا ایستادی و همی‌ندا برکشیدی: «وا ولداه، وا قتیلاه، وا مهجة قلباه». و از این ناله و شور بنی امیه بگریستند تا گاهی که آن زن به آن طفل ذبیح رسید و خود را بر وی افکند و مدتی ناله و ندبه کرد و از دنبالش دخترها مانند گوهرهای پراکنده بیرون شدند.
حسین علیه السّلام در آن حال، آن مردم را موعظت می‌کرد. چون این حال مشاهدت فرمود، به سوی آن زن بیامد و او را بپوشید و مستور بداشت و ملاطفت همی فرمود تا به خیمه‌اش بازگرداند. من با آن جماعت که حاضر بودند، گفتم: «این زن کیست؟»
گفتند: «امّ کلثوم است و آن دخترها فاطمه صغری و سکینه و رقیه و زینب هستند.»
از این حال پرملال شدم و چندان بگریستم که همی خواستم از خویش بشوم.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت زینب کبری علیها السّلام، 1/ 215
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 582

__________________________________________________
(1)- در این وقت آن حضرت هردو لشکر را به‌جا گذاشت و به سوی سراپرده خویش روان شد.
زینب علیها السّلام حدیث می‌کند که: «چون حسین را نگریستم که باز سراپرده می‌شود، به خیمه خویش دررفتم و بنشستم؛ باشد که نداند من از بیرون خیمه به نظاره بودم.» چون به میان سراپرده آمد، فرمود: «کجاست زینب؟» عرض کردم: «لبّیک یا أخی!»
آن‌گاه امّ کلثوم را طلب فرمود. بعد از آن فرمود: «رقیه و صفیه و سکینه و فاطمه صغری را بخوانید.»
چون همگان حاضر شدند، عرض کردند: «یا ابا عبد اللّه! مگر حاجتی است؟»
فقال: حاجتی اوصیکنّ إذا أنا قتلت فلا تشققن علیّ جیبا و لا تلطمنّ علیّ خدّا و لا تخدشنّ علیّ وجها.
فرمود: «حاجت من آن است که وصیت می‌کنم شما را گاهی که من کشته می‌شوم، گریبان بر من پاره مکنید و چهره را لطمه مزنید و گونه را مخراشید.»
زینب عرض کرد: «ای برادر! این سخن کسی است که بر قتل خود یقین داشته باشد.»
فرمود: «چنین است.»
زینب چون این بشنید، صیحه بزد و فریاد برداشت که: وا ثکلاه، وا محمّداه، وا علیّاه، وا حسناه، وا حسیناه، وا ضعفاه، وا غربتاه، وا قلّة ناصراه. فقال لها الحسین: یا اختاه، تعزّی بعزاء اللّه، فإنّ سکّان السّماوات یفنون و أهل الأرض یموتون و لا یبقی إلّا اللّه فلا یذهبنّ بحلمک الشّیطان.
فرمود: «ای خواهر! صبر کن و شکیبایی فرما. ساکنان آسمان‌ها فناپذیرند و قاطنین (1) زمین بمیرند؛ جز خدای به‌جا نماند. هوش‌دار که شیطان حلم و شکیب تو را نرباید.»
زینب گفت: «ای برادر! تواند شد که ما را از این‌جا کوچ دهی تا کشته نشوی؟»
گریه در گلوگاه آن حضرت گره‌گیر شد، و سرشک از چهره مبارکش روان گشت.
فقال لها: لو ترک القطا لیلا لنام.
فرمود: «ای خواهر! اگر مرغ قطا را شبانگاه دست بازداشتند، در آشیان خود شاد بخفت.»
و این وقت حسین علیه السّلام را خوابی سبک در چشم آمد و درگذشت. و هو یقول: رأیت السّاعة جدّی رسول اللّه، و هو یقول: یا بنیّ! اصبر، السّاعة تأتی إلینا.
یعنی: «رسول خدای را دیدم که فرمود: ای پسرک من! لختی صبر کن که ساعت دیگر به نزد ما می‌آیی.»
بالجمله، چون امام علیه السّلام وصیت خویش را با اهل بیت به پایان آورد، برخاست و برنشست و دیگرباره به حربگاه آمد.
(1). قاطن: ساکن، مقیم.
سپهر، ناسخ التواریخ سیّد الشهدا علیه السّلام، 2/ 239- 240
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 583

و منها: فلمّا رأت زینب أخت الحسین علیه السّلام أنّ أنصار أخیها قد قتلوا، و ما بقی منهم إلّا القلیل نادت: یا ابن سعد! لعنک اللّه، أترید أن تقتل الحسین، هذا جزاء فاطمة الزّهراء منک، یا ویلک، أما تخاف من غضب الجبّار؟
قال: و کأنّی أنظر إلیه و دموعه تجری علی خدّیه و علی لحیته، فسکت (لعنه اللّه) و لم یردّ جوابا و مضی عنها.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 286
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 584

قال: و کان أوّل قتیل من بنی أبی طالب یومئذ علیّ الأکبر بن الحسین بن علیّ، و أمّه لیلی ابنة أبی مرّة بن عروة بن مسعود الثّقفیّ، و ذلک أنّه أخذ یشدّ علی النّاس و هو یقول:
أنا علیّ بن حسین بن علیّ نحن و ربّ البیت أولی بالنّبیّ
تاللّه لا یحکم فینا ابن الدّعیّ
قال: ففعل ذلک مرارا، فبصر به مرّة بن منقذ بن النّعمان العبدیّ، ثمّ اللّیثیّ، فقال:
علیّ آثام العرب إن مرّ بی یفعل مثل ما کان یفعل، إن لم اثکله أباه؛ فمرّ یشدّ علی النّاس بسیفه، فاعترضه مرّة بن منقذ، فطعنه فصرع، و احتوله النّاس فقطّعوه بأسیافهم.
قال أبو مخنف: حدّثنی سلیمان بن أبی راشد، عن حمید بن مسلم الأزدیّ، قال: سماع أذنی یومئذ من الحسین یقول: قتل اللّه قوما قتلوک یا بنیّ! ما أجرأهم علی الرّحمان، و علی انتهاک حرمة الرّسول! علی الدّنیا بعدک العفاء.
قال: و کأنّی أنظر إلی امرأة خرجت مسرعة، کأنّها الشّمس الطّالعة، تنادی: یا أخیّاه، و یا ابن أخیّاه.
قال: فسألت علیها. فقیل: هذه زینب ابنة فاطمة ابنة رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، فجاءت حتّی أکبّت علیه، فجاءها الحسین فأخذ بیدها فردّها إلی الفسطاط، و أقبل الحسین إلی ابنه، و أقبل فتیانه إلیه، فقال: احملوا أخاکم، فحملوه من مصرعه حتّی وضعوه بین یدی الفسطاط الّذی کانوا یقاتلون أمامه. «1»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 446- 447
__________________________________________________
(1)- گوید: نخستین کس از فرزندان ابی طالب که آن روز کشته شد، علی اکبر پسر حسین بود که مادرش لیلی دختر ابو مرة بن عروة ثقفی بود. وی حمله آغاز کرد و رجزی به این مضمون می‌خواند:
«من علی أم، پسر حسین بن علی
به پروردگار کعبه که ما به پیمبر نزدیک‌تریم-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 585
و قال المدائنیّ، عن العبّاس بن محمّد بن رزین، عن علیّ بن طلحة و عن أبی مخنف، عن عبد الرّحمان بن یزید بن جابر، عن حمید بن مسلم، و قال عمر بن سعد البصریّ، عن أبی مخنف، عن زهیر بن عبد اللّه الخثعمیّ، و حدّثنیه أحمد بن سعید، عن یحیی بن الحسن العلویّ، عن بکر بن عبد الوهّاب، عن إسماعیل بن أبی إدریس، عن أبیه، عن جعفر بن محمّد، عن أبیه دخل حدیث بعضهم فی حدیث الآخرین:
إنّ أوّل قتیل قتل من ولد أبی طالب مع الحسین ابنه علیّ علیه السّلام قال: فأخذ یشدّ علی النّاس و هو یقول:
أنا علیّ بن الحسین بن علیّ نحن و بیت اللّه أولی بالنّبیّ
من شبث ذاک و من شمر الدّنی أضربکم بالسّیف حتّی یلتوی
ضرب غلام هاشمیّ علویّ و لا أزال الیوم أحمی عن أبی
و اللّه لا یحکم فینا ابن الدّعیّ
ففعل ذلک مرارا، فنظر إلیه مرّة بن منقذ العبدی فقال: علیّ آثام العرب إن هو فعل
__________________________________________________
- به خدا پسر بی‌پدر درباره ما حکم نکند.»
گوید: این کار را چندبار کرد. مرة بن منقذ عبدی او را بدید و گفت: «بزرگ‌ترین گناهان عرب به گردن من باشد. اگر بر من بگذرد و چنین کند و پدرش را عزادار نکنم.»
گوید: بار دیگر علی اکبر بیامد و با شمشیر به کسان حمله می‌برد. مرة بن منقذ راه بر او گرفت و ضربتی با نیزه به او زد که بیفتاد، و کسان اطرافش را گرفتند و با شمشیر پاره‌پاره‌اش کردند.
حمید بن مسلم ازدی گوید: به گوش خودم شنیدم که حسین می‌گفت: «پسرکم، خدای، قومی را که تو را کشتند، بکشد. نسبت به خدا و شکستن حرمت پیمبر چه جسور بودند. پس از تو، بر دنیا زوال و هلاک باد.»
گوید: گویی می‌بینم زنی شتابان درآمد که گفتی خورشید طالع بود و فریاد می‌زد: «ای برادرم! ای برادرزاده‌ام!»
گوید: پرسش کردم و گفتند: «این زینب، دختر فاطمه، دختر پیمبر خداست.»
گوید: پس بیامد و بر پیکر وی افتاد. حسین بیامد و دست او را گرفت و سوی خیمه‌گاه برد. آن‌گاه حسین به طرف فرزند خویش رفت. جوانانش نیز بیامدند که گفت: «برادرتان را بردارید.»
پس او را از محل کشته‌شدنش ببردند و روبه‌روی خیمه‌گاهی نهادند که مقابل آن جنگ می‌کردند.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3052- 3053
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 586
مثل ما أراه یفعل و مرّ بی أن أثکله أمّه. فمرّ یشدّ علی النّاس و یقول کما کان یقول، فاعترضه مرّة، و طعنه بالرّمح، فصرعه و اعتوره النّاس، فقطّعوه بأسیافهم.
و قال أبو مخنف: عن سلیمان بن أبی راشد، عن حمید بن مسلم قال: سماع أذنی یومئذ الحسین و هو یقول: قتل اللّه قوما قتلوک یا بنیّ، ما أجرأهم علی اللّه و علی انتهاک حرمة الرّسول صلّی اللّه علیه و اله و سلم، ثمّ قال: علی الدّنیا بعدک العفا.
قال حمید: و کأنّی أنظر إلی امرأة خرجت مسرعة کأنّها الشّمس الطّالعة تنادی:
یا حبیباه! یا ابن أخاه! فسألت عنها فقالوا: هذه زینب بنت علیّ بن أبی طالب، ثمّ جاءت حتّی انکبّت علیه، فجاءها الحسین فأخذ بیدها إلی الفسطاط، و أقبل إلی ابنه، و أقبل فتیانه إلیه فقال: احملوا أخاکم، فحملوه من مصرعه ذلک، ثمّ جاء به حتّی وضعه بین یدی فسطاطه. «1»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 76- 77
__________________________________________________
(1)- و از چند حدیث در مجموع که از امام باقر علیه السّلام و حمید بن مسلم و زهیر بن عبد اللّه روایت شده [است]، نخستین کسی که در آن روز از فرزندان ابو طالب به شهادت رسید، فرزند حسین علیه السّلام علیّ بن الحسین بود که به لشکریان عمر سعد حمله کرد و این شعر را می‌خواند:
منم علی فرزند حسین بن علی. سوگند به خانه خدا که ما سزاوارتریم به پیغمبر صلّی اللّه علیه و اله و سلم از شبث بن ربعی و از شمر دون (پست). با این شمشیر آن‌قدر به شما می‌زنم تا خم شود و بتابد؛ چون ضربه و زدن جوانی که هم هاشمی و هم علوی است و امروز پیوسته (تا جان دارم) از پدرم حمایت می‌کنم؛ و به خدا این زنازاده (پسر زیاد) نباید به ما حکومت کند.
و چندبار این رجز را خواند و به راست و چپ حمله می‌برد.
تا مرّة بن منقذ عبدی او را دید و گفت: «گناه تمام عرب به گردن من باشد اگر بار دیگر این جوان چنین کند و من داغش را به دل مادرش نگذارم.»
و روی همین سخن این‌بار که علیّ بن الحسین حمله افکند و آن اشعار را خواند، مرّه سر راه او آمد و نیزه‌ای بدان جناب زد که او را درافکند. مردم (سنگدل) نیز او را در میان گرفتند و با شمشیرهای خود آن جناب را قطعه‌قطعه کردند.
حمید بن مسلم گوید: این سخن حسین علیه السّلام هنوز در گوش من است که می‌فرمود: «خدا بکشد مردمی که تو را کشتند ای پسرم! به راستی که اینان چه گستاخ و جسورند، بر خداوند و چه جرأت و جسارتی نسبت به خدا و پرده‌دری حرمت رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله و سلم دارند.»
و در پی این سخن فرمود: «پس از تو هلاک و زوال بر دنیا.»
حمید بن مسلم گوید: زنی را دیدم که چون خورشید تابان در آن هنگام به شتاب از سراپرده حسین-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 587
و لم یزل یتقدّم رجل رجل من أصحابه فیقتل حتّی لم یبق مع الحسین علیه السّلام إلّا أهل بیته خاصّة، فتقدّم ابنه علیّ بن الحسین علیه السّلام و أمّه لیلی بنت أبی قرّة بن عروة بن مسعود الثّقفیّ، و کان من أصبح النّاس وجها، و له یومئذ تسع عشرة سنة، فشدّ علی النّاس و هو یقول:
أنا علیّ بن الحسین بن علیّ نحن و بیت اللّه أولی بالنّبیّ
تاللّه لا یحکم فینا ابن الدّعیّ أضرب بالسّیف، أحامی عن أبی
ضرب غلام هاشمیّ قرشیّ
ففعل ذلک مرارا، و أهل الکوفة یتّقون قتله، فبصر به مرّة بن منقذ العبدیّ، فقال: علیّ آثام العرب إن مرّ بی یفعل مثل ما فعل ذلک، إن لم أثکله أباه، فمرّ یشدّ علی النّاس کما مرّ فی الأوّل فاعترضه مرّة بن منقذ و طعنه، فصرع و احتواه القوم فقطّعوه بأسیافهم، فجاء «1» الحسین علیه السّلام حتّی وقف علیه فقال: قتل اللّه قوما قتلوک، «2» یا بنیّ «2»، ما أجرأهم علی الرّحمان و علی انتهاک حرمة الرّسول صلّی اللّه علیه و اله و سلم. و انهملت عیناه بالدّموع، «3» ثمّ قال: علی الدّنیا بعدک العفا «3» «4»، و خرجت «5» زینب أخت الحسین علیه السّلام مسرعة تنادی:
__________________________________________________
- علیه السّلام بیرون آمد و فریاد می‌زد: «ای حبیب دلم! ای فرزند برادرم!»
من پرسیدم: «این زن کیست؟»
گفتند: «زینب، دختر علی بن ابیطالب است.»
آن زن هم‌چنان آمد تا خود را روی بدن علی انداخت. حسین علیه السّلام از پشت سر بیامد و دست او را گرفت و به خیمه‌ها بازگرداند. سپس به جانب فرزند خویش آمد و جوانان بنی هاشم نیز آمدند و آن حضرت بدانها فرمود: «پیکر برادرتان را به خیمه‌ها حمل کنید.»
آن‌ها به دستور آن حضرت، علی را برداشتند و آوردند تا جلوی خیمه‌ها بر زمین نهادند.
رسولی محلاتی، مقاتل الطالبیین،/ 115- 117
(1)- [فی زینب الکبری مکانه: لمّا قتل علیّ الأکبر علی ما رواه المفید و السّیّد و غیرهما جاء ...].
(2- 2) [لم یرد فی زینب الکبری].
(3- 3) [زینب الکبری: قالوا].
(4)- [إلی هنا نذکره عن نفس المهموم و العیون فی أولاد سیّد الشّهداء علیهم السّلام].
(5)- [فی الأعیان مکانه: و قال المفید: لمّا قتل علیّ بن الحسین الأکبر خرجت ...].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 588
«1» «2» یا أخیّاه! و ابن «1» أخیّاه «2»! و جائت حتّی أکبّت «3» علیه، فأخذ الحسین علیه السّلام برأسها، فردّها إلی الفسطاط «4» و أمر «5» فتیانه فقال «5»: إحملوا أخاکم، فحملوه «6» حتّی وضعوه بین یدی الفسطاط الّذی کانوا یقاتلون أمامه «4». «7»
المفید، الإرشاد، 2/ 109- 110- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 312؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 138؛ النّقدی، زینب الکبری،/ 103- 104، مثله المیانجی، العیون العبری،/ 152
و لم یزل یتقدّم رجل بعد رجل من أصحابه فیقتل حتّی لم یبق مع الحسین علیه السّلام إلّا
__________________________________________________
(1- 1) [الأعیان: یا حبیباه یا ابن].
(2- 2) [زینب الکبری: یا حبیباه و ابن أخاه].
(3)- [فی زینب الکبری و العیون: انکبّت].
(4- 4) [لم یرد فی الأعیان].
(5- 5) [زینب الکبری: و قال لفتیانه].
(6)- [زاد فی نفس المهموم و العیون: من مصرعه].
(7)- پس فرزندش علی بن الحسین علیه السّلام پیش آمد و مادرش لیلی دختر ابی قرة بن عروة بن مسعود ثقفی بود و از زیباترین مردم آن زمان بود و در آن روز نوزده سال داشت. پس حمله افکند و می‌گفت: «منم علی فرزند حسین بن علی، به خانه خدا سوگند ما سزاوارتر به پیغمبر هستیم. به خدا سوگند پسر زنازاده بر ما حکومت نخواهد کرد. با شمشیر، شما را می‌زنم و از پدر خویش دفاع می‌کنم. (شمشیر می‌زنم) شمشیر زدن جوانی هاشمی و قرشی.»
پس چندبار چنین حمله افکند و مردم کوفه از کشتن او خودداری می‌کردند. مرة بن منقذ عبدی گفت:
«گناهان عرب به گردن من باشد، اگر این جوان بر من بگذرد و چنین حمله افکند و من داغ مرگش را بر دل پدرش ننهم.» پس هم‌چنان که حمله افکند، مرة بن منقذ سر راه بر او گرفت و با نیزه او را بزد. آن جناب به زمین افتاد و آن بی‌شرم مردم گرد او را گرفتند و با شمشیرهای خود پاره‌پاره‌اش کردند.
حسین علیه السّلام آمد تا بر سر آن جوان ایستاده و فرمود: «خدا بکشد مردمی که تو را کشتند، ای پسرم! چه بسیار این مردم بر خدا و بر دریدن حرمت رسول صلّی اللّه علیه و اله و سلم بی‌باک گشته‌اند!» و اشک از دیدگان حق‌بینش سرازیر شد. سپس فرمود: «پس از تو هلاک و زوال بر دنیا!»
در این حال زینب، خواهر حسین علیه السّلام از خیمه بیرون دوید و فریاد می‌زد: ای برادرم و ای فرزند برادرم! و شتابانه آمد تا خود را به روی آن جوان انداخت. حسین علیه السّلام سر خواهر را بلند کرد و او را به خیمه بازگرداند و به جوانان خود فریاد زد: «برادرتان را بردارید.»
پس جوانان آمدند و او را برداشتند تا جلوی خیمه که پیش روی آن جنگ می‌کردند و بر زمین نهادند.
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 110
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 589
أهل بیته خاصّة.
فتقدّم ابنه علیّ بن الحسین علیهما السّلام، و کان من أجمل النّاس، و له یومئذ تسع عشرة سنة، فشدّ علی النّاس و هو یقول:
أنا علیّ بن الحسین بن علیّ نحن و بیت اللّه أولی بالنّبیّ
تاللّه لا یحکم فینا ابن الدّعیّ
ففعل ذلک مرارا، و أهل الکوفة یتّقون قتله، فضربه مرّة بن منقذ العبدیّ فطعنه و صرعه، و احتوشه القوم فقطّعوه بأسیافهم؛ فجاء الحسین علیه السّلام حتّی وقف علیه فقال:
قتل اللّه قوما قتلوک، ما أجرأهم علی اللّه و علی انتهاک حرمة الرّسول، و انهملت عیناه بالدّموع، ثمّ قال: علی الدّنیا بعدک العفاء، فخرجت زینب أخت الحسین مسرعة تنادی:
یا أخیّاه و ابن أخیّاه! و جاءت حتّی أکبّت علیه، و أخذ الحسین علیه السّلام برأسها، فردّها إلی الفسطاط الّذی کانوا یقاتلون أمامه.
الطّبری، إعلام الوری،/ 242
(قال) حمید بن مسلم: لکأنّی «1» أنظر إلی امرأة خرجت مسرعة «2» کأنّها الشّمس الطّالعة «2» تنادی «3» بالویل و الثّبور، «4» تصیح وا «3» «4» حبیباه! «5» وا ثمرة «6» فؤاداه! وا نور عیناه «5»، «7» فسألت عنها، «8» فقیل: «9» هی «8» زینب بنت علیّ، ثمّ «7» جاءت حتّی انکبّت علیه، فجاء
__________________________________________________
(1)- [فی تسلیة المجالس و البحار و العوالم و الدّمعة و تظلّم الزّهراء و المعالی و مثیر الأحزان: فکأنّی، و الأعیان:
و کأنّی].
(2- 2) [لم یرد فی المعالی و مثیر الأحزان].
(3- 3) [الأعیان: یا].
(4- 4) [فی تسلیة المجالس و البحار و العوالم و الدّمعة و المعالی و مثیر الأحزان: و تقول: یا].
(5- 5) [الأعیان: یا ابن أخاه].
(6)- [فی تظلّم الزّهراء مکانه: قال: فخرجت زینب بن علیّ، تنادی یا حبیباه و یا ابن أخاه و یا ثمرة ...].
(7- 7) [المعالی: یا أخیّاه و ابن أخیّاه، و تظلّم الزّهراء: و جاءت و انکبّت علیه].
(8- 8) [الأعیان: فقالوا هذه].
(9)- [أضاف فی مثیر الأحزان: عمّته].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 590
إلیها «1» الحسین حتّی «2» «3» أخذ بیدها «4» و ردّها «5» إلی الفسطاط «3»، «6» ثمّ أقبل «7» مع فتیانه إلی إبنه «6» فقال «7»: احملوا أخاکم. فحملوه من مصرعه «8» «9» حتّی وضعوه عند الفسطاط الّذی «10» یقاتلون أمامه «9».
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 31- مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس و زینة المجالس، 2/ 313؛ المجلسی، البحار، 45/ 44؛ البحرانی، العوالم، 17/ 287؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 332؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 195؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 8/ 207؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 412، الجواهری، مثیر الأحزان،/ 80
و خرج علیّ بن الحسین الأکبر فشدّ علی النّاس و هو یقول:
أنا علیّ بن الحسین بن علیّ نحن و ربّ البیت أولی بالنّبیّ
تاللّه لا یحکم فینا ابن الدّعیّ
فطعنه مرّة بن منقذ فصرعه، و احتوشوه فقطّعوه بالسّیوف، فقال الحسین: قتل اللّه قوما قتلوک یا بنیّ، علی الدّنیا بعدک العفاء، و خرجت زینب بنت فاطمة [تنادی] «11»:
یا أخاه! یا ابن أخاه. و أکبّت علیه، فأخذ بیدها الحسین فردّها إلی الفسطاط.
ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 340
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی تسلیة المجالس و البحار و العوالم و الدّمعة و الأعیان و تظلّم الزّهراء و المعالی و مثیر الأحزان].
(2)- [فی تسلیة المجالس و البحار و الدّمعة و الأعیان و المعالی و مثیر الأحزان: فأخذ و العوالم: و أخذ].
(3- 3) [تظلّم الزّهراء: فأخذها و ردّها إلی النّساء].
(4)- [أضاف فی المعالی: و عن معدن البکاء: و ستر وجهها بعبائه و ألقی عبائه علیها].
(5)- [لم یرد فی الأعیان].
(6- 6) [الأعیان: أقبل إلی ابنه و أقبل فتیانه].
(7- 7) [فی تسلیة المجالس و البحار و العوالم و الدّمعة و تظلّم الزّهراء و المعالی و مثیر الأحزان: بفتیانه و قال].
(8)- [أضاف فی تسلیة المجالس و البحار و العوالم و الدّمعة و تظلّم الزّهراء و المعالی و مثیر الأحزان: فجاؤوا به].
(9- 9) [الأعیان: ذلک ثمّ جاء به حتّی وضعه بین یدی فسطاطه].
(10)- [أضاف فی تسلیة المجالس و البحار و العوالم و الدّمعة و تظلّم الزّهراء و مثیر الأحزان: کانوا، و المعالی:
کان].
(11)- ما بین المعقوفتین: ساقط من الأصل.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 591
فلمّا لم یبق معه إلّا الأقلّ من أهل بیته، خرج علیّ بن الحسین علیه السّلام، و کان من أحسن النّاس وجها، و له یومئذ أکثر من عشر سنین، فاستأذن أباه فی القتال، فأذن له و نظر إلیه و أرخی عبرته، ثمّ قال: أللّهمّ اشهد إنّه قد برز إلیهم غلام یشبه رسول اللّه خلقا و خلقا و منطقا. فقاتل و هو یقول:
أنا علیّ بن الحسین بن علیّ نحن و بیت اللّه أولی بالنّبیّ
و اللّه لا یحکم فینا ابن الدّعیّ
فقاتل قتالا شدیدا، و قتل جمعا کثیرا.
ثمّ رجع إلی الحسین علیه السّلام و قال: یا أبة! العطش قتلنی، و ثقل الحدید قد أجهدنی؛ فبکی و قال: وا غوثاه! قاتل قلیلا، فما أسرع الملتقی بجدّک محمّد صلّی اللّه علیه و اله و سلم و یسقیک بکأسه الأوفی. فرجع إلی موقف نزالهم، و مأزق مجالهم، فرماه منقذ بن مرّة العبدیّ فصرعه و احتواه القوم فقطّعوه، فوقف علیه السّلام [علیه] و قال: قتل اللّه قوما قتلوک، فما أجرأهم علی اللّه و علی انتهاک حرمة الرّسول؟! و استهلّت عیناه بالدّموع، ثمّ قال: علی الدّنیا بعدک العفا.
و خرجت زینب أخت الحسین تنادی: «یا حبیباه!» و جاءت فأکبّت علیه، فأخذها الحسین، فردّها إلی الفسطاط.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 36
قال الرّاوی: و خرجت زینب بنت علیّ علیه السّلام تنادی: یا حبیباه! یا ابن أخاه! و جاءت فأکبّت علیه، فجاء الحسین علیه السّلام فأخذها و ردّها إلی النّساء، ثمّ جعل أهل بیته صلوات اللّه و سلامه علیهم یخرج الرّجل منهم بعد الرّجل حتّی قتل القوم منهم جماعة، فصاح الحسین علیه السّلام فی تلک الحال: صبرا یا بنی عمومتی! صبرا یا أهل بیتی! فو اللّه لا رأیتم هوانا بعد هذا الیوم أبدا. «1»
ابن طاوس، اللّهوف،/ 114- 115
__________________________________________________
(1)- راوی گفت: زینب دختر علی علیه السّلام از خیمه‌ها بیرون شد و فریاد می‌زد: «ای دلبندم! ای فرزند برادرم!» و می‌آمد تا آن که خود را به روی کشته آن جوان انداخت. حسین آمد و بازوی خواهر را گرفت-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 592
و کان أوّل قتیل قتل من أهل الحسین من بنی أبی طالب علیّ الأکبر بن الحسین بن علیّ، و أمّه لیلی بنت أبی مرّة بن عروة بن مسعود الثّقفیّ، طعنه مرّة بن منقذ بن النّعمان العبدیّ فقتله، لأنّه جعل یقی أباه، و جعل یقصد أباه، فقال علیّ بن الحسین:
أنا علیّ بن الحسین بن علیّ نحن و بیت اللّه أولی بالنّبیّ
تاللّه لا یحکم فینا ابن الدّعیّ کیف ترون الیوم ستری عن أبی
فلمّا طعنه مرّة، احتوشه الرّجال، فقطّعوه بأسیافهم، فقال الحسین: قتل اللّه قوما قتلوک یا بنیّ، ما أجرأهم علی اللّه و علی انتهاک محارمه؟! فعلی الدّنیا بعدک العفاء.
قال: و خرجت جاریة کأنّها الشّمس حسنا، فقالت: یا أخیّاه و یا ابن أخاه، فإذا هی زینب بنت علیّ من فاطمة، فأکبّت علیه، و هو صریع؛ قال: فجاء الحسین فأخذ بیدها فأدخلها الفسطاط، و أمر به الحسین فحوّل من هناک إلی بین یدیه عند فسطاطه.
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 185
(روی): أنّه لمّا قتل العبّاس، تدافعت الرّجال علی أصحاب الحسین علیه السّلام، فلمّا نظر ذلک نادی: یا قوم! أما من مجیر یجیرنا، أما من مغیث یغیثنا، أما من طالب حقّ فینصرنا، أما من خائف من النّار فیذبّ عنّا، أما من أحد یأتینا بشربة من الماء لهذا الطّفل؟ فإنّه لا یطیق الظّمأ، فقام إلیه ولده الأکبر، و کان له من العمر سبع عشرة سنة، فقال: أنا آتیک بالماء یا سیّدی، فقال: امض بارک اللّه فیک؛ قال: فأخذ الرّکوة بیده ثمّ اقتحم الشّریعة و ملأ الرّکوة و أقبل بها نحو أبیه، فقال: یا أبة! الماء لمن طلب، اسق أخی و إن بقی شی‌ء فصبّه علیّ، فإنّی و اللّه عطشان، فبکی الحسین و أخذ ولده الطّفل فأجلسه علی فخذه، و أخذ الرّکوة و قرّبها إلی فیه، فلمّا همّ الطّفل أن یشرب أتاه سهم مسموم، فوقع
__________________________________________________
- و به سوی زنان حرم برگرداند. سپس از مردان خانواده یکی پس از دیگری به میدان می‌آمدند تا آن‌که جمعی از آنان به دست دشمن کشته شدند. این هنگام حسین علیه السّلام فریاد برآورد: «ای پسر عموهای من! شکیبا باشید! ای خاندان من! بردباری کنید که به خدا قسم از امروز به بعد، هرگز خواری نخواهید دید.»
فهری، ترجمه لهوف،/ 114- 115
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 593
فی حلق الطّفل، فذبحه قبل أن یشرب من الماء شیئا، فبکی الحسین ورمی الرّکوة من یده و نظر بطرفه إلی السّماء و قال: أللّهمّ أنت الشّاهد علی قوم قتلوا أشبه الخلق بنبیّک و حبیبک و رسولک:
و اللّه ما لی أنیس بعد فرقتکم إلّا البکاء و قرع السّنّ من ندم
و لا ذکرت الّذی أبدی الزّمان لکم إلّا جرت أدمعی ممزوجة بدمی
ثمّ إنّه اشتدّ القتال بین الفریقین حتّی قتل مقتلة عظیمة و رجع إلی أبیه یستغیث من العطش، فقال له: اصبر قلیلا حتّی تلقی جدّک أمیر المؤمنین فیسقیک بکفّه شربة لا ظمأ بعدها، فرجع و حمل علیهم فقتل مقتلة عظیمة ثمّ کمن له ملعون من أصحاب عمر بن سعد فضربه ضربة علی مفرق رأسه، فانصرع فنادی: یا أباه! هذا جدّی محمّد المصطفی، و هذا جدّی علیّ المرتضی، و هذه جدّتی فاطمة الزّهراء، و هذه جدّتی خدیجة و هم إلیک مشتاقون، فأقبل الحسین و فرّق القوم عنه، و صاح بأعلی صوته فتصارخن النّساء، فقال لهنّ الحسین: اسکتن، فإنّ البکاء أمامکن، فأخذ رأس ولده و وضعه فی حجره و جعل یمسح الدّم عن وجهه و هو یقول: قتلوک یا بنیّ، ما أجرأهم علی اللّه و علی انتهاک حرم رسول اللّه؟! قتل اللّه قوما قتلوک یا بنیّ، و اغرورقت عیناه بالدّموع، قال من شهد الوقعة: کأنّی أنظر إلی امرأة خرجت من فسطاط الحسین، و هی کالشّمس الزّاهرة، و هی تنادی: وا ولداه! وا قرّة عیناه! فقلت من هذه؟ قالوا: زینب بنت علیّ.
الطّریحی، المنتخب،/ 443- 444
قال أبو مخنف: لمّا قتل علیّ بن الحسین علیه السّلام، صرخن النّساء بالبکاء و النّحیب، فصاح بهنّ الحسین علیه السّلام أن اسکتن، فإنّ البکاء أمامکنّ، و جعل یتنفّس الصّعداء، قال: ثمّ دعا ببردة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم فلبسها و أفرغ علی نفسه درعه الفاضل، و تعمّم بعمامته السّحاب و تقلّد بسیفه ذی الفقار، و استوی علی ظهر جواده، و حمل علی القوم و فرّقهم عنه، و أخذ رأسه و وضعه فی حجره، و جعل یمسح الدّم و التّراب عن وجهه و یقول: یا بنیّ، لعن اللّه قاتلک، ما أجرأهم علی اللّه و رسوله و هملت عیناه بالدّموع حزنا لمصابه.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 594
«1» قال عمارة بن سلمان «2»، عن حمید بن مسلم: «3» کأنّی أنظر «3» إلی امرأة قد خرجت من فسطاط الحسین علیه السّلام «4» «5» و هی تنادی: وا والداه، «6» وا قتیلاه، وا قلّة ناصراه، وا غریباه «6»، وا مهجة قلباه، لیتنی کنت قبل هذا الیوم عمیاء، لیتنی «7» و سّدت الثّری «1» «7» «5» فوثب إلیها الحسین علیه السّلام فردّها إلی الخیمة، فسألت عنها فقیل لی: هذه زینب بنت أمیر المؤمنین علیه السّلام ثمّ بکی الحسین علیه السّلام رحمة لبکائها، و قال: إنّا للّه و إنّا إلیه راجعون. «8»
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 82
و فی روایة عن عبد اللّه قال: کنت أسمعه و إذا قد خرجت من خیمة الحسین علیه السّلام امرأة کسفت الشّمس من محیاها، و تنادی من غیر شعور: وا حبیباه و ابن أخاه! حتّی وصلت إلیه فانکبّت علیه، فجاءها الحسین علیه السّلام فستر وجهها بعبائه حتّی أدخلها الخیمة، فقلت لکوفیّ: من هذه أتعرفها؟ قال: نعم، هذه زینب أخت الحسین علیه السّلام. «9»
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 271
__________________________________________________
(1- 1) [حکاه عنه فی الدّمعة، 4/ 331- 332 و الأسرار،/ 371].
(2)- [الدّمعة و الأسرار: واقد].
(3- 3) [الأسرار: إنّی نظرت].
(4)- [زاد فی الدّمعة و الأسرار: کأنّها البدر الطّالع].
(5- 5) [حکاه عنه فی المعالی، 1/ 412].
(6- 6) [لم یرد فی الأسرار].
(7- 7) [الأسرار: و کنت و سّدت تحت أطباق الثّری].
(8)- راوی گفت: چون علی اکبر شهید شد، دیدم زنی مانند آفتاب تابان بی‌تابانه از خیمه حرم محترم آن حضرت بیرون دوید و فریاد «واویلا» و «وا ثبوراه» برکشید و می‌گفت: «ای نور دیده اخیار! و ای میوه دل افکار! و ای حبیب قلب برادر بزرگوار! پس جسد مطهر آن امامزاده بزرگوار را دربر کشید.»
پرسیدم که: «این خاتون کیست؟»
گفتند: «زینب، خواهر حضرت امام حسین علیه السّلام است.»
ناگاه حضرت آمد و دست او را گرفت و به سوی خیمه برگرداند و فرزند دلبند خود را برداشت و در میان سایر شهیدان گذاشت.
مجلسی، جلاء العیون،/ 682
(9)- چنان‌که در ناسخ التواریخ و پاره‌ای کتب اخبار مأثور است، چون حضرت علی اکبر به عزّ شهادت پیوست، امام حسین، فرزند شهید خود سلام اللّه علیهما را برداشت و بر در سراپرده آورد. فریاد و-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 595
(و روی) أبو مخنف و أبو الفرج عن حمید بن مسلم الأزدیّ: إنّه قال: و کأنّی أنظر إلی امرأة قد خرجت من الفسطاط و هی تنادی: یا حبیباه! یا ابن أخیّاه! فسألت عنها، فقالوا:
هذه زینب بنت علیّ بن أبی طالب علیه السّلام، فجاءت حتّی انکبّت علیه، فجاء الحسین إلیها و أخذ بیدها إلی الفسطاط و رجع، فقال لفتیانه: احملوا أخاکم، فحملوه من مصرعه، ثمّ جاؤوا به فوضعوه بین یدی فسطاطه.
السّماوی، إبصار العین،/ 23
و قال أبو جعفر الطّبری و غیره من المؤرّخین «1»: و زینب الکبری خرجت بعد قتل علیّ ابن الحسین علیه السّلام «2» تنادی صارخة: یا حبیباه! یا ابن أخیّاه! و جاءت حتّی انکبّت علیه، فجاء إلیها الحسین علیه السّلام و ردّها «3» إلی المخیّم، الخبر و تفصیل الکلام یأتی فی الوقعة أبسط
__________________________________________________
- صیحه «یا ثمرة فؤاداه و یا قرّة عیناه» از اهل بیت برخاست.
حمید بن مسلم گوید: «زنی را دیدم که از شدّت اضطرار و اضطراب از میان پردگیان، بی‌پرده بیرون دوید و خویش را بر زبر علی اکبر افکند و فریاد برداشت و سخت بنالید.»
گفتم: «کیست؟»
گفتند: «زینب، دختر امیر المؤمنین است.»
این وقت امام علیه السّلام دست او را بگرفت و به خیمه بازگرداند و فرمود: «گریه شما بعد از این خواهد بود.»
در اسرار الشهاده از ابو مخنف، از عمارة بن واقد مرقوم است که: نگران بودم که زنی از سراپرده حسین علیه السّلام بیرون شد که گفتی ماه شب چهارده بتافته است و همی فریاد برکشید: «وا ولداه وا مهجة قلباه یا لیتنی کنت قبل هذا الیوم عمیاء أو کنت وسّدت تحت أطباق الثّری».
«وای بر این اندوه و غم و بر این فرزند دلبند خونین کفن. کاش پیش از امروز کور می‌بودم و یا در تنگنای گور و زیر خروارهای خاک و گل نهفته بودم.»
و به روایتی از خیمه حسین علیه السّلام زنی بیرون آمد که از دیدارش آفتاب تیره شد و بدون شعور همی فریاد برآورد: «وا حبیباه و ابن أخاه!» تا به علی اکبر رسید و خود را بر نعش او بیفکند. پس حسین علیه السّلام بیامد و با عبای خویش چهره‌اش را پوشیده بداشت و به خیمه‌اش بازآورد. از مردی کوفی پرسیدم: «این زن کیست؟ آیا می‌شناسی او را؟»
گفت: «آری! زینب، خواهر حسین علیه السّلام است.»
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت زینب کبری علیها السّلام، 1/ 214- 215
(1)- [إلی هنا لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(2)- [أضاف فی وسیلة الدّارین: الأکبر].
(3)- [إلی هنا حکاه فی وسیلة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 596
و أوفی إن شاء اللّه. «1»
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 139- مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 414
(و فی الإیقاد) للعلّامة الشّاه عبد العظیمیّ (طاب ثراه): و روی، أنّ زینب خرجت مسرعة تنادی بالویل و الثّبور و تقول: یا حبیباه! یا ثمرة فؤاداه! یا نور عیناه! وا ولداه! وا قتیلاه! وا قلّة ناصراه! وا غربتاه! وا مهجة قلباه! لیتنی کنت قبل الیوم عمیاء، و لیتنی وسّدت الثّری، فجاءت و انکبّت علیه، فبکی الحسین علیه السّلام رحمة لبکائها و قال: إنّا للّه و إنّا إلیه راجعون، و جاء و أخذ بیدها إلی الفسطاط.
النّقدی، زینب الکبری،/ 104- 105
قالوا: و خرجت زینب ابنة علیّ مسرعة- و خلفها النّساء و الأطفال- و هی تنادی: یا حبیباه! یا ثمرة فؤاداه! وا ولداه! وا مهجة قلباه! فجاءت و انکبّت علیه، فبکی الحسین رحمة لبکائها و قال: إنّا للّه و إنّا إلیه راجعون. و قام و أخذ بیدها و ردّها إلی الفسطاط.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 349
و حرائر بیت الوحی ینظرون إلیه محمولا، قد جلّلته الدّماء بمطارف من العزّ حمراء، و قد وزّع جثمانه الضّرب و الطّعن، فاستقبلنه بصدور دامیة و شعور منشورة، و عولة تصکّ سمع الملکوت، و أمامهنّ عقیلة بنی هاشم «زینب الکبری» صارخة نادبة، فألقت بنفسها علیه تضمّ إلیها جمام نفسها الذّاهب، و حمی خدرها المنثلم، و عماد بیتها المنهدم.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 325
(منها) قال بعض أرباب المقاتل: إنّ زینب علیها السّلام أقبلت إلی علیّ الأکبر و وقعت علیه قبل مجی‌ء الحسین علیه السّلام و إنّما سبقت أخاها لأنّها علمت بأنّ علیّا قد قتل و لو رآه الحسین
__________________________________________________
(1)- شیخ مفید رحمه اللّه گفته است: زینب، خواهر حسین می‌شتافت و فریاد می‌کرد: وای برادرم! وای برادرزاده‌ام!»
و آمد تا خود را روی نعش علی اکبر انداخت. حسین سر او را برداشت و او را به خیمه برگرداند و به جوانانش گفت: «برادر خود را بردارید.»
او را از قتلگاهش برداشتند و آوردند و جلو خیمه‌ای که برابر آن می‌جنگیدند، گذاشتند.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 143
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 597
[علیه السّلام] مقتولا لفارقت روحه جسده، فأشغلته بأمر النّاموس حتّی تهون علیه المصیبة؛ لأنّ أمر النّاموس أصعب الأمور علی الغیور، فإذا رأی الإنسان أخته أو حرمه بین الأعداء فینسی غیر ذلک.
لمّا صاح الحسین علیه السّلام صاحت زینب: یا حبیب قلباه! وا ثمرة فؤاداه! لیتنی کنت قبل هذا الیوم عمیاء، فصاحت النّساء بأجمعهنّ، فقال الحسین علیه السّلام: اسکتن فإنّ البکاء أمامکنّ.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 415- 416
و منها: إنّها علیها السّلام لمّا قتل علیّ الأکبر خرجت من الخیام صارخة باکیة، منتدبة منادیة:
و وا ولداه! وا علیّاه! و هی جزعة فزعة ممّا لم تفعله حتّی مع ولدیها.
و منها: غیر ذلک ممّا هو کثیر یقصر درک الإنسان و عقله من أن یستوعب مقدار حبّ هذه الأخت لأخیها، أو یعرف مقیاس مودّتها له علیه السّلام. «1»
الجزائریّ، الخصائص الزّینبیّة،/ 241
__________________________________________________
(1)- در ناسخ گوید: چون علی اکبر به عزّ شهادت فائز شد، زینب از خیمه بیرون دوید و همی فریاد می‌کرد: «وا ولداه! وا ثمرة فؤاداه! وا مهجة قلباه!»
سپس خود را بر روی نعش علی بینداخت و سخت بگریست.
حمید بن مسلم گوید: من در لشگر عمر سعد بودم که به ناگاه زنی از خیمه بیرون تاخت؛ چنان‌که آفتاب از دیدارش تیره و خیره ماندی و جامه‌کشان بیامدی. گاهی بیفتادی، گاهی برپا ایستادی تا این که خود را به نعش علی رساندی و آه از دل پردرد برکشیدی و همی گفت: «وا ولداه! وا قتیلاه! وا مهجة قلباه!»
سپس حسین بیامد، دست او را گرفت و به سوی خیمه‌ها برگرداند. من پرسیدم: «این زن کیست؟»
گفتند: «این زینب، دختر علی بن ابی طالب است.»
و در بحار نیز همین روایت نقل شده است.
زینب از خیمه برآمد از قلقْ دید ماهی خفته در زیر شفقْ
از جگر نالید کی ماه تمامْ بی‌تو بر من زندگی بادا حرامْ
شه به سوی خیمه آوردش ز دشتْ وه چه گویم من چه بر لیلی گذشت؟
محلاتی، ریاحین الشریعه، 3/ 90
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 598

وصل الموکب إلی کربلاء و نزلوا بها، و کان للسّیّدة زینب علیها السّلام فی المنازل الّتی مرّوا بها فی الطّریق، و کذلک فی کربلاء، مواقف أخویّة صادقة، و قضایا شجاعة و هامّة، و مصائب عظیمة و مؤلمة، قد تعرّض لذکرها التّاریخ، و کتبت عنها المقاتل بتفصیل و إسهاب.
منها: إنّها علیها السّلام قدّمت ولدیها: محمّدا و عونا، و ألبستهما لباس الحرب، و أمرتهما بنصرة أخیها الإمام الحسین علیه السّلام و مجاهدة أعدائه، و تفدیة أنفسهما من أجله.
الجزائری، الخصائص الزّینبیّة،/ 179
أمّا محمّد و أخوه عون ابنا عبد اللّه بن جعفر الطّیّار، فقد خرجا مع خالهما الحسین علیه السّلام،
__________________________________________________
(1)- دست محمّد و عون را بگرفت و در آستان مبارک برادرش امام همام علیه السّلام حاضر ساخت و عرض کرد: «جدّم خلیل از یزدان جلیل قبول فدا فرمود. تو نیز این قربانی از من بپذیر و البته اگر نه آن بودی که بر زنان جهاد و قتال وارد نگشته، در هر آن هزار جان نثار جانان کردی و به هر ساعت، هزار شهادت خواستار شدی.»
وقار و سکینه‌اش به آن رتبت نایل گشت که چون روز عاشورا دو پسرش را شهید کردند، از خیمه پا بیرون نگذاشت و در شهادت حضرت ابی الفضل العباس علیه السّلام از خیمه بیرون نتاخت؛ لکن چون نخل قامت قیامت آیت جناب علی اکبر سلام اللّه علیه را بر خاک افکندند، با دیده نمناک و سر و پای برهنه فریادکنان بیرون دوید و همی فرمود: «یا حبیباه! یا ثمرة فؤاداه!»
پرسیدند: «کیست؟»
گفتند: «زینب دختر علی بن ابی طالب صلوات اللّه علیهم است.»
پس خود را روی نعش علی اکبر انداخت. امام علیه السّلام دستش را بگرفت و به خیمه بازآورد.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت زینب کبری علیه السّلام، 1/ 74- 75- و از او محلاتی، ریاحین الشریعه، 3/ 43
معلوم باد که در کتب اخبار که به نظر رسیده، از دو پسر زینب علیها السّلام جز صاحب عمدة الطالب مذکور نداشته است که در یوم الطف شهید شدند و دیگران این پسران عبد اللّه بن جعفر را که شهید شدند، از دیگر زن‌های او نوشته‌اند؛ چنان‌که مذکور خواهد شد.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت زینب کبری علیها السّلام، 1/ 231
در مقاتل ابو الفرج است که عون بن عبد اللّه بن جعفر الطیار که والده ماجده او زینب الکبری عقیله بنی هاشم بود، در کربلا در رکاب خال کرامش حضرت سیّد الشهدا علیه السّلام شهید شد.
و در کامل بهایی است که در کربلا، دو پسر از حضرت زینب شهید شد؛ جناب عون و جناب محمد بن عبد اللّه بن جعفر الطیار.
خراسانی، منتخب التواریخ،/ 67
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 599
و أمّهما زینب الکبری، إلی العراق. و قد أوصاهما أبوهما بخالهما، و أن لا یفارقاه فأقبلا فی رکب الحسین إلی الطّفّ، و جاهدا بین یدیه یوم عاشوراء و قتلا، و أمّهما زینب تنظر إلیهما.
الهاشمی، عقیلة بنی هاشم،/ 36- 37
و لم یحدّث التّاریخ أنّ العقیلة زینب ندبت ولدیها «1»، أو تعلّقت بهما، کما کانت الأمّهات یصنعن حین خروج أولادهنّ و مصرعهم، بل کان الحسین شاغلها الوحید الّذی أنساها کلّ شی‌ء، و هان علیها مصابها بهما أنّهما قتلا فی نصرة الحسین علیه السّلام. «2»
الصّادق، زینب ولیدة النّبوّة و الإمامة،/ 63
__________________________________________________
(1)- و لکنّها ندبت العبّاس و علیّا الأکبر.
(2)- در مقاتل ابو الفرج است که عون بن عبد اللّه بن جعفر الطیار که والده ماجده او زینب الکبری عقیله بنی هاشم بود، در کربلا در رکاب خال کرامش حضرت سیّد الشهدا علیه السّلام شهید شد.
و در کامل بهایی است که در کربلا، دو پسر از حضرت زینب شهید شد؛ جناب عون و جناب محمّد بن عبد اللّه بن جعفر الطیار.
خراسانی، منتخب التواریخ،/ 67
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌10، ص: 600