‏عنوان و نام پدیدآور : فرهنگ جامع سخنان امام حسین علیه‌السلام: ترجمه کتاب موسوعه کلمات الامام الحسین علیه‌السلام/ تالیف گروه حدیث پژوهشکده باقرالعلوم علیه‌السلام محمود شریفی... [و دیگران]؛ ترجمه علی مویدی؛ زیرنظر سازمان تبلیغات اسلامی
‏وضعیت ویراست : [ویرایش ]۲
‏مشخصات نشر : قم: نشر معروف، ۱۳۷۸.
‏مشخصات ظاهری : ص ۹۵۹
‏شابک : 964-6739-29-6۲۰۰۰۰ریال ؛ 964-6739-29-6۲۰۰۰۰ریال ؛ 964-6739-29-6۲۰۰۰۰ریال ؛ 964-6739-29-6۲۰۰۰۰ریال
‏وضعیت فهرست نویسی : فهرستنویسی قبلی
‏یادداشت : عنوان اصلی: موسوعه کلمات الامام الحسین علیه‌السلام.
‏یادداشت : چاپ چهارم: ۱۳۸۱؛ ۲۰۰۰۰ ریال
‏یادداشت : کتابنامه: ص. [۹۵۳] - ۹۵۹؛ همچنین به‌صورت زیرنویس
‏موضوع : حسین‌بن علی(ع)، امام سوم، ۶۱ - ۴ق. -- احادیث
‏موضوع : حسین‌بن علی(ع)، امام سوم، ۶۱ - ۴ق. -- کلمات قصار
‏شناسه افزوده : شریفی، محمود، . - ۱۳۳۱
‏شناسه افزوده : مویدی، علی، ۱۳۲۸ - ، مترجم
‏شناسه افزوده : سازمان تبلیغات اسلامی. پژوهشکده باقرالعلوم(ع). گروه حدیث
‏رده بندی کنگره : BP۴۱/۷/ش‌۴م‌۸۰۴۱ ۱۳۷۸
‏رده بندی دیویی : ۲۹۷/۹۵۳
‏شماره کتابشناسی ملی : م‌۷۹-۴۱۰۴

الف- أمیر المؤمنین علیه السّلام و أزواجه و ولده ب- أمّ العبّاس علیه السّلام و نسبها ج- أشقّاؤه [القرن «2»] العبّاس بن علیّ بن أبی طالب علیهما السّلام.
و أمّه أمّ البنین بنت حزام بن خالد بن ربیعة بن الوحید العامریّ.
الرّسّان، تسمیة من قتل،/ 149
[القرن 3] فولد علیّ، علیه السّلام: الحسن، و الحسین علیهما السّلام و أمّهما فاطمة صلوات اللّه علیها، بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم، سیّدة [8 أ] النّساء، و محمّدا، و أمّه الحنفیّة، و اسمها خولة بنت جعفر بن قیس بن مسلمة، من بنی حنیفة بن لجیم؛ و العبّاس، و عثمان، و جعفرا، و عبد اللّه، قتلوا مع الحسین، علیهم السّلام؛ و أمّهم أمّ البنین بنت حزام بن خالد بن ربیعة بن الوحید من بنی کلاب؛ و عبد اللّه، و أبا بکر درجا؛ و أمّهما: لیلی بنت مسعود بن خالد بن مالک بن ربعیّ النّهشلیّ؛ و یحیی، و عونا درجا، و أمّهما: أسماء بنت عمیس الخثعمیّ؛ و محمّدا لأمّ [ولد] «1» قتل مع الحسین علیه السّلام؛ و عمر بن علیّ، و أمّه سبیّة من بنی تغلب یقال لها: الصّهباء، سبیت أیام خالد بن الولید فی ولایة أبی بکر بعین التّمر «2». فهؤلاء ولد علیّ، و العقب منهم
__________________________________________________
(1)- فی الأصل: ساقطة، و الزیادة من المقتضب ص 22.
(2)- عین التّمر: بلدة قریبة من الأنبار غربی الکوفة بقربها موضع یقال له: «شفاثا» منها یجلب القسب و التّمر إلی سائر البلاد، و هو بها کثیر جدا، و هی علی طرف البادیة. معجم البلدان 4/ 176
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 4
للحسن و الحسین و محمّد بن الحنفیّة و عمر علیهم السّلام.
الکلبی، جمهرة النّسب، 1/ 30- 31
[118 ب] أخبرنا محمّد بن حبیب عن هشام بن الکلبیّ قال:
«1» ولد عیلان، و هو النّاس بن مضر، و إنّما عیلان عبد لمضر، فحضن النّاس، فغلب علیه، و نسب إلیه «2».
فولد عیلان: قیسا، و دهمان، و هم أهل بیت فی قیس؛ و أمّهما شقیقة بنت غافق بن الشّاهد بن عکّ.
فولد قیس: خصفة، و سعدا، و عمرا؛ و أمّهم عمرة بنت الیاس بن مضر؛ فولد خصفة ابن قیس: عکرمة، و أمّه: ریطة بنت و برة أخت کلب؛ و محارب بن خصفة؛ و أمّه: هند بنت عمرو بن ربیعة بن نزار.
فولد عکرمة: منصورا، و ملکان، و هو أبو ملک الّذین فی تیم اللّه بن ثعلبة، یقال لهم:
بنو عکرمة؛ و عامرا، و سعدا، و سعد بن عکرمة دخل فی بنی سلیم، و أمّهم: تعلة بنت سعد بن قیس.
فبنو أبی ملک بن عکرمة بطنان: بنو الدّیل بن حمار بن ناج بن أبی ملک، و بنو الحارث ابن حمار بن ناج، و هم حلفاء لبنی تیم اللّه بن ثعلبة بن عکابة، و منزلهم العقبة بالبطن.
هاهنا عن غیر الکلبیّ:
فولد منصور بن عکرمة: هوازن، و مازنا؛ و امّهما: سلمی بنت غنیّ بن یعصر؛ و سلما، و سلامان، و أمّهما: تکمة بنت مرّ بن أدّ.
__________________________________________________
(1)- [و التّأکید علی أسماء آباء أبی الفضل علیه السّلام بکتابتهم بالحروف السّوداء البارزة من عندنا. (المحقّقة)].
(2)- فی جمهرة أنساب العرب ص 243: و قال قوم: إنّما هو الیاس بن مضر، و الأصحّ أنّه قیس بن مضر؛ و فی الإنباه علی قبائل الرّواه ص 81: أنّ مضر بن نزار لم یکن له ممّن أعقب إلّا ابنان أحدهما الیاس بن مضر لا خلاف فی إسمه، و لا فی أنه ولد مضر لصلبه، و أنّ الیاس بن مضر ولد طابخة و مدرکة؛ و الثّانی النّاس بن مضر قیل: إنّه عیلان بن مضر، و أن عیلان ولد قیسا.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 5
فولد هوازن: بکرا، و حربا، و سبعا درجا «1»؛ و أمّهم: هند [119 أ] بنت جعدة بن غنیّ؛ فولد بکر بن هوازن: معاویة، و زیدا، قتله أخوه معاویة، فوداه «2»، عامر بن ظرب مائة من الإبل، و إنّما جعلها مائة من الإبل لعظم الإبل عندهم، و لیتنّأ هو عن الدّماء، فهی أوّل دیة کانت فی العرب مائة من الإبل حکم بها عامر بن الظّرب حکما جاریا «3»؛ و أمّهما: عاتکة بنت سعد بن هذیل بن مدرکة؛ و منبّه بن بکر، و سعد بن بکر، و هم الّذین أرضعوا «4» النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم، و أمّهما: بنت عوذ مناة بن یقدم بن أفصی بن دعمیّ بن إیاد.
فولد معاویة بن بکر: صعصعة، و نصرا، و جحوشا، و جحاشا؛ و أمّهم: رقاش بنت ناقم، و هو عامر بن جدّان «5» بن جدیلة بن أسد بن ربیعة بن نزار؛ و جشم- بطن- بن معاویة، و أمّه: ملیکة بنت جشم بن حبیب بن عمرو بن غنم بن تغلب بن وائل، و شیبان، و أمّه غشینة بها یعرفون، و عوفا، و هو الوقعة، سمّوا بذلک لوقوعهم فی بنی عمرو بن کلاب، و هم مع بنی عمرو بن کلاب؛ و السّبّاق، و الحارث، و دحوة، و دحیة «6»، و أمّهم: عاتکة [119 ب] بنت حرب بن هوازن، لم یلد حرب غیرها.
فولد صعصعة بن معاویة: عامرا، و مرّة، و مازنا، و عائذا، و وائلا؛ و أمّهم: عمرة بنت عامر بن الظّرب بن عمرو بن عیّاذ «7» بن یشکر بن عدوان؛ و غالبا، و أمّه: غاضرة، بها یعرفون، و قیسا، و عوفا، و مساورا، و مثجورا بنی صعصعة، و أمّهم: عدیّة بها یعرفون؛ و کبیرا، و عمرا، و زبینة، و أمّهم: وائلة بها یعرفون؛ و عبد اللّه، و الحارث، و أمّهما: عادیة بها یعرفون؛ و ربیعة، و أمّه: غویضرة بها یعرفون.
__________________________________________________
(1)- أی حربا، و سبعا.
(2)- فی المقتضب ص 53: ففداه.
(3)- فی جمهرة أنساب العرب ص 264: فجعل فیه عامر بن الظّرب العدوانیّ مائة من الإبل، و هی أوّل دیة قضی فیها بذلک؛ و تقول العرب: إنّ لقمان کان جعلها قبل ذلک مائة جدی.
(4)- فی المقتضب ص 53: آظار النّبیّ.
(5)- أنظر مختلف القبائل و مؤتلفها ص 3.
(6)- [کذا الصّواب کما فی القاموس (دحی) و فی المصدر (دحیّة) بتشدید الیاء].
(7)- فی جمهرة أنساب العرب ص 243: عیاذ.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 6
فولد عامر بن صعصعة: ربیعة، و هلالا، و نمیرا، و سوآءة، و الحارث، درج؛ و أمّهم:
رقیّة بنت جشم بن معاویة بن بکر بن هوازن. فولد ربیعة بن عامر: کلابا، إلیهم البیت، و کعبا، و إلیهم العقد، کان إذا کان فی ولد ربیعة عقد حوار «1» تولّوا هم ذلک دون ولد أبیهم، و کلیبا، و عامرا، و الحارث، و هو محمّس، درج، إلّا ضرب نساء ولدن فی بنی عامر. من کلام العرب: «لفلان ضرب» أیّ بنات ولدن فی غیرهم «2»، و أمّهم: مجد بنت تیم بن غالب ابن فهر، و هی الّتی حمّست بنی عامر، جعلتهم حمسا «3»، و لها [120 أ] یقول لبید:
سقی قومی بنی مجد و أسقی نمیرا و القبائل من هلال
فولد کلاب بن ربیعة: جعفرا، و معاویة، و هو الضّباب «4»؛ و ربیعة، و أمّهم: ذویبة بنت عمرو بن مرّة بن صعصعة؛ و عمرا، و عبیدا، و هو أبو بکر، و عامرا، و الحارث، و هو رؤاس «5»، و عبد اللّه، و کعبا، و هو الأضبط، و أمّهم: سبیعة بنت مرّة بن صعصعة؛ و أمّها:
سلول بنت ذهل؛ و زید بن کلاب، و أمّه من غسّان، درج، لا عقب له.
الکلبی، جمهرة النّسب 2/ 311- 314
و ولد عامر بن کلاب: کعبا؛ و أمّه: لبنی بنت کعب بن ربیعة بن عامر؛ و طریفا، درج، و أمّه من فهم؛ و الأصم، و هم قلیل، و أمّه من قریش من بنی تیم الأدرم بن غالب بن فهر.
فولد کعب بن عامر: الوحید، و هو عامر، و أمّه الخنساء بنت عمرو بن کلاب؛ فولد الوحید: ربیعة، و عامرا، و معاویة، و زفر، و هو صاحب المرباع، و هو العاقر؛ و أمّهم:
خالدة بنت جعفر بن کلاب؛ و ثورا، و بشرا، و خزیمة، و عمرا، و هبیرة، و أمّهم: جویریّة
__________________________________________________
(1)- [کذا فی المصدر، و لعلّه: «عقد جوار»].
(2)- فی لسان العرب «ضرب»: ضربت فیهم فلانة بعرق ذی أشب، أیّ التباس أیّ أفسدت نسبهم بولادتها فیهم، و قیل: عرّقت فیهم عرق سوء.
(3)- الحمس: و هم قریش من کان یدین بدینهم من کنانة، و التّحمّس الشّدة فی الدّین. سیرة النّبیّ 1/ 199؛ مفاتیح العلوم ص 76.
(4)- و إنّما سمّوا الضّباب لأنّ عمرو بن معاویة کان ولده ضبّا، و مضبّا، و ضبابا، و حسیلا بنو عمرو بن معاویة بن کلاب، فسّموا الضّباب لذلک. الإنباه علی قبائل الرّواه ص 88.
(5)- فی الاشتقاق ص 296: رواس؛ و فی الإنباه، ص 88: رؤاس.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 7
بنت سلمة الخیر بن قشیر.
فولد ربیعة بن الوحید: خالدا، و طهفة؛ فولد خالد: حزاما [126 ب]؛ فولد حزام:
الدّیّان، و هو أبو المحلّ، و علیّا، و أمّ البنین؛ و أمّهم: لیلی بنت سهیل بن عامر بن مالک ابن جعفر بن کلاب؛ فتزوّج أمّ البنین علیّ بن أبی طالب، صلوات اللّه علیه، فولدت له العبّاس، و جعفرا، و محمّد الأصغر، و عبد اللّه، و عثمان، قتلوا مع الحسین کلّهم «1»، علیهم السّلام.
منهم: شبیب بن حزاد بن طهفة بن ربیعة الشّاعر.
و ولد معاویة بن الوحید: حصنا، و عثمان، و أوفا؛ و أمّهم: زینب بنت ربیعة بن عبد اللّه ابن أبی بکر بن کلاب؛ و مساحقا، و الحجاف، و نهیکا، و قیسا، و أرطاة، و زیدا، و عثعثا، و مالکا، و عمرا.
فمن بنی معاویة بن الوحید: محفز بن جزء بن عامر بن حصن بن معاویة، کان شریفا، و أخوه بطحاء صاحب البراذین البطحاویّة؛ و الأشعث بن وائل بن ربیعة بن عبّاد بن حصن بن معاویة، کان علی شرط الحجّاج بواسط.
و ولد عمرو بن الوحید: عبیدة، و أرطاة، و هو الصّبیر الّذی وضع علقمة بن علاثة، و عامر بن الطّفیل «2» الإبل علی بدنه حین نافر إلی هرم بن قطبة «3»؛ و خزیمة، و قد رأس، و علقمة.
فمن بنی الصّبیر [127 أ] عبد اللّه بن شریک «4» بن أرطاة الفقیه؛ و حازم أخوه، کان
__________________________________________________
(1)- فی نسب قریش ص 43: «و اتّبع العبّاس أخوته لأبیه و أمّه بنو علیّ، و هم: عثمان، و جعفر، و عبد اللّه» و لم یذکر محمّد الأصغر.
(2)- فی المعارف ص 331: علقمة بن علاثة، و هو الّذی نافر «عامر بن الطّفیل» فقال فیه الأعشی:
علقم ما أنت إلی عامر النّاقص الأوتار و الواتر
و کان وفد إلی النّبیّ- صلّی اللّه علیه و سلّم- فأسلم، ثمّ ارتدّ، و لحق بقیصر، ثمّ انصرف، و أسلم، و استعمله عمر علی حوران فمات بها.
(3)- فی الاشتقاق ص 283: هرم بن قطبة، من حکماء العرب. و هو الّذی تحاکم إلیه عامر بن الطّفیل و علقمة بن علاثة، و أدرک الإسلام. و انظر المنافرة فی الأغانی 16/ 215.
(4)- عبد اللّه بن شریک: روی عن أبیه و ابن عمر و ابن عبّاس، و کان ممّن جاء إلی محمّد بن الحنفیّة، علیهم
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 8
من أصحاب المختار بن أبی عبید.
هذه عامر بن کلاب.
و ولد معاویة، و هو الضّباب بن کلاب: عمرا، و خالدا؛ و أمّهما: بنت عامر بن جشم ابن معاویة؛ فولد عمرو: زهیرا، قتل یوم جبلة؛ و حصینا، و حملا، و مالکا؛ و أمّهم الأحمسیّة؛ و ربیعة، و عامرا، و ضبّا، و مضبّا، درج، و ضبابا، و حسلا، و حسیلا، و زفر، و الأعور؛ و أمّهم بنت نهار بن عمرو بن سلول. و بهذه الأسماء سمّوا الضّباب؛ منهم:
الحنبص بن حصین بن عمرو الّذی یقول فیه قیس بن زهیر العبسیّ:
إذا قلت قد أفلت من شرّ حنبص لقیت بأخری حنبصا متباطنا
و شمر بن ذی الجوشن- لعنه اللّه تعالی- و ذو الجوشن، شرحبیل بن الأعور بن عمرو بن معاویة بن کلاب؛ و الصّمیل بن الأعور «1»، قتلته خثعم یوم فیف الرّیح «2».
الکلبی، جمهرة النّسب، 2/ 327- 329
قال هشام (بن محمّد الکلبیّ): أخبرنی خراش بن إسماعیل قال: کانت خولة و هم ینسبونها خولة بنت جعفر بن قیس بن سلمة الحنفیّ جارّا لبنی أسد، فأغار علیهم قوم من العرب فی سلطان أبی بکر، فأخذ خولة و قدم بها المدینة، فاشتراها أسامة بن زید ثمّ اشتراها منه علیّ بن أبی طالب علیه السّلام.
قال (هشام): و ولد علیّ علیه السّلام یقولون: أقبل بنو أبیها، فقالوا: هذه المرأة منّا فمهرها علیّ علیه السّلام علی مهر نسائها، ثمّ تزوّجها فولدت له محمّدا لم تلد غیره، و خلف علیها أبو معمّر الغفاریّ، فولدت له جاریتین، کانتا فی حجر علیّ بن محمّد، فماتت واحدة، و ولدت الأخری.
الکلبی، مثالب العرب،/ 109- 110
__________________________________________________
- أبو عبد اللّه الجدلیّ، ثقة من کبراء أهل الکوفة. تهذیب التّهذیب 5/ 253.
(1)- کان الصّمیل سیّدا من ساداتهم. الاشتقاق ص 296.
(2)- فیف الرّیح: هو مکان کان به حرب بین خثعم و بنی عامر. مجمع الأمثال 2/ 438.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 9
مشجّر نسب أمّ البنین علیها السّلام
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 10
و قتل مع الحسین بن علیّ بن أبی طالب (رضی اللّه عنهما) [...] العبّاس بن علیّ بن أبی طالب، الأکبر.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 75
علیّ بن أبی طالب رضی اللّه عنه و اسم أبی طالب عبد مناف بن عبد المطّلب، و اسمه شیبة بن هاشم، و اسمه عمرو بن عبد مناف، و اسمه المغیرة بن قصیّ، و اسمه زید، و یکنّی علیّ: أبا الحسن، و أمّه فاطمة بنت أسد بن هاشم بن عبد مناف بن قصیّ. و کان له من الولد:
الحسن، و الحسین، و زینب الکبری، و أمّ کلثوم الکبری، و أمّهم فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم، و محمّد بن علیّ الأکبر، و هو ابن الحنفیّة، و أمّه خولة بنت جعفر بن قیس بن مسلمة بن ثعلبة بن یربوع بن ثعلبة بن الدّول بن حنیفة بن لجیم بن صعب بن علیّ بن بکر بن وائل، و عبید اللّه بن علیّ قتله المختار بن أبی عبید بالمذار، و أبو بکر بن علیّ قتل مع الحسین و لا عقب لهما، و أمّهما لیلی بنت مسعود بن خالد بن ثابت بن ربعیّ بن سلمی بن جندل بن نهشل بن دارم بن مالک بن حنظلة بن مالک بن زید مناة بن تمیم، و العبّاس الأکبر بن علیّ، و عثمان، و جعفر الأکبر، و عبد اللّه قتلوا مع الحسین بن علیّ، و لا بقیّة لهم، و أمّهم أمّ البنین بنت حزام بن خالد [بن جعفر] «1» بن ربیعة بن الوحید بن عامر بن کعب ابن کلاب، و محمّد الأصغر بن علیّ قتل مع الحسین، و أمّه أمّ ولد، و یحیی و عون ابنا علیّ، و أمّهما أسماء بنت عمیس الخثعمیّة، و عمر الأکبر بن علیّ و رقیّة بنت علیّ، و أمّهما الصّهباء، و هی أمّ حبیب بنت ربیعة بن بجیر بن العبد بن علقمة بن الحارث بن عتبة بن سعد بن زهیر بن جشم بن بکر بن حبیب بن عمرو بن غنم بن تغلب بن وائل، و کانت سبیّة أصابها خالد بن الولید حین أغار علی بنی تغلب بناحیة عین التّمر، و محمّد الأوسط ابن علیّ، و أمّه أمامة بنت أبی العاص بن الرّبیع بن عبد العزّی بن عبد شمس بن عبد مناف، و أمّها زینب بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم و أمّها خدیجة بنت خویلد بن أسد بن عبد العزّی ابن قصیّ، و أمّ الحسن بنت علیّ و رملة الکبری، و أمّهما أمّ سعید بنت عروة بن مسعود بن معتّب بن مالک الثّقفیّ، و أمّ هانئ بنت علیّ، و میمونة، و زینب الصّغری، و رملة الصّغری،
__________________________________________________
(1)- [کذا، فلیلاحظ].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 11
و أمّ کلثوم الصّغری، و فاطمة، و أمامة، و خدیجة، و أمّ الکرام، و أمّ سلمة، و أمّ جعفر، و جمانة، و نفیسة بنات علیّ، و هنّ لأمّهات أولاد شتّی، و ابنة لعلیّ لم تسمّ لنا هلکت، و هی جاریة لم تبرز، و أمّها محیّاة بنت امرئ القیس بن عدیّ بن أوس بن جابر بن کعب ابن علیم «1» من کلب، و کانت تخرج إلی المسجد و هی جاریة، فیقال لها: من أخوالک؟
فتقول: وه، وه، تعنی کلبا. فجمیع ولد علیّ بن أبی طالب لصلبه أربعة عشر ذکرا و تسع عشرة امرأة، و کان النّسل من ولده لخمسة: الحسن و الحسین و محمّد ابن الحنفیّة و العبّاس ابن الکلابیّة و عمر ابن التّغلبیّة. قال محمّد بن سعد: لم یصحّ لنا من ولد علیّ رضی اللّه عنه غیر هؤلاء.
ابن سعد، الطّبقات، 3- 1/ 11- 12
فولد علیّ بن أبی طالب: الحسن، ولد للنّصف من شهر رمضان سنة ثلاث من الهجرة، و سمّاه رسول اللّه- صلّی اللّه علیه و سلّم- حسنا؛ و مات لخمس لیال خلون من شهر ربیع الأوّل سنة خمسین، و دفن ببقیع الغرقد؛ و صلّی علیه سعید بن العاصیّ، و کان أمیر المدینة، قدّمه الحسین، و قال: «لو لا أنّها سنّة، ما قدّمتک». و یکنّی الحسن أبا محمّد.
و الحسین بن علیّ، و یکنّی أبا عبد اللّه؛ و ولد لخمس لیال خلون من شعبان سنة أربع من الهجرة، و قتل یوم الجمعة یوم عاشوراء فی المحرّم سنة 61، قتله سنان بن أنس النّخعیّ؛ و أجهز علیه خولی بن یزید الأصبحیّ من حمیر، و حزّ رأسه، و أتی به عبید اللّه ابن زیاد، و قال «2»:
أوقر رکابی فضّة و ذهبا أنا قتلت الملک المحجّبا
قتلت خیر النّاس أمّا و أبا
[...] و زینب ابنة علیّ الکبری، ولدت لعبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب؛ و أمّ کلثوم
__________________________________________________
(1)- [فی جمهرة أنساب العرب (ص 457) علیم، بفتح العین و قال: و تزوّج علیّ و الحسن و الحسین (رضی اللّه عنهم) بناته].
(2)- راجع «مروج الذّهب» للمسعودی، 2؛ 90؛ «مقاتل الطّالبیّین» لأبی الفرج الأصبهانی (ط مصر 1368) ص 119.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 12
الکبری، ولدت لعمر بن الخطّاب؛ و أمّهم: فاطمة بنت النّبیّ- صلّی اللّه علیه و سلّم.
و محمّد بن علیّ بن أبی طالب، الّذی یقال له «ابن الحنفیّة»؛ یقولون: أمّه خولة بنت جعفر بن قیس بن مسلمة، من بنی حنیفة؛ و تسمّیة الشّیعة المهدیّ. قال کثیّر:
هو المهدیّ أخبرناه کعب أخو الأحبار فی الحقب الخوالی «1»
و کانت الشّیعة یزعمون أنّه لم یمت؛ [...] و أخت محمّد لامّه: عوانة بنت أبی مکمل، من بنی غفار.
و عمر بن علیّ، و رقیّة، و هما توأم، أمّهما: الصّهباء، یقال: اسمها أمّ حبیب بنت ربیعة من بنی تغلب، من سبی خالد بن الولید؛ و کان عمر آخر ولد علیّ بن أبی طالب؛ [...]
و العبّاس بن علیّ [...] إخوته لأبیه و أمّه بنو علیّ، و هم: عثمان، و جعفر، و عبد اللّه؛ فقتل إخوته قبله [...] ثمّ قتل العبّاس بن علیّ بعد إخوته مع الحسین؛ [...]
و أمّ العبّاس و إخوته هؤلاء: أمّ البنین بنت حزام بن خالد بن ربیعة بن الوحید بن کعب بن عامر بن کلاب بن ربیعة.
و عبید اللّه بن علیّ، [...] و أمّ عبید اللّه: لیلی بنت مسعود بن خالد بن مالک بن ربعیّ ابن سلمی بن جندل بن نهشل بن دارم؛ و إخوة عبید اللّه لأمّه: صالح، و أمّ أبیها، و أمّ محمّد، بنو عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب، خلف علیها عبد اللّه بن جعفر بعد علیّ بن أبی طالب، جمع بین زوجته و ابنته.
و یحیی بن علیّ، لا عقب له، و لا لعبید اللّه بن علیّ؛ و أمّ یحیی: أسماء ابنة عمیس، و إخوته لأمّه: عبد اللّه، و محمّد، و عون بنو جعفر بن أبی طالب، و محمّد بن أبی بکر الصّدّیق؛ توفّی یحیی فی حیاة علیّ، و لم یدع ولدا.
و محمّد الأصغر، درج، لأمّ ولد.
__________________________________________________
(1)- راجع «دیوان» کثیر (نشر الأستاذ بیریس بالجزائر) 1: 275، ا غ 8: 33؛ «مروج الذّهب» 2؛ 101
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 13
و أمّ الحسین؛ و رملة، ابنتی علیّ، أمّهما: أمّ سعید بنت عروة بن مسعود بن معتّب الثّقفیّ، و إخوتهما لأمّهما: بنو یزید بن عتبة بن أبی سفیان بن حرب بن أمیّة.
و زینب الصّغری؛ و أمّ کلثوم الصّغری؛ و رقیّة الصّغری؛ و أمّ هانئ؛ و أمّ الکرام؛ و أمّ جعفر، و اسمها جمانة؛ و أمّ سلمة؛ و میمونة؛ و خدیجة؛ و فاطمة؛ و أمامة، بنات علیّ، لأمّهات أولاد شتّی.
کانت أمّ الحسین بنت علیّ عند جعدة بن هبیرة بن أبی وهب بن عمر بن عائذ بن عمران بن مخزوم؛ فولدت له؛ ثمّ خلف علیها جعفر بن عقیل بن أبی طالب، فلم تلد له.
و کانت رملة بنت علیّ عند أبی الهیّاج، و اسمه عبد اللّه، بن أبی سفیان بن الحارث بن عبد المطّلب، ولدت له؛ و قد انقرض ولد أبی سفیان بن الحارث؛ ثمّ خلف علیها معاویة ابن مروان بن الحکم بن العاصی.
و کانت رقیّة الکبری بنت علیّ عند مسلم، فولدت له: عبد اللّه، قتل یوم الطّفّ، و علیّا، و محمّدا، بنی مسلم بن عقیل؛ و قد انقرض ولد مسلم بن عقیل.
و کانت زینب الصّغری بنت علیّ عند محمّد بن عقیل بن أبی طالب، فولدت له:
عبد اللّه، الّذی یحدّث عنه، و فیه العقب من ولد عقیل، و عبد الرّحمان، و القاسم، ثمّ خلف علیها کثیّر بن العبّاس بن عبد المطّلب؛ فولدت له: أمّ کلثوم، تزوّجها جعفر بن تمّام بن‌العبّاس؛ و قد انقرض ولد کثیّر و تمّام ابنی العبّاس.
و کانت أمّ هانئ بنت علیّ عند عبد اللّه الأکبر بن عقیل بن أبی طالب؛ فولدت له:
محمّدا، قتل بالطّفّ، و عبد الرّحمن، و مسلما، و أمّ کلثوم.
و کانت میمونة بنت علی عند عبد اللّه الأکبر بن عقیل، فولدت له عقیلا.
و کانت أمّ کلثوم الصّغری، و اسمها نفیسة عند عبد اللّه الأکبر بن عقیل، ولدت له أمّ عقیل؛ ثمّ خلف علیها کثیّر بن العبّاس بعد زینب الصّغری؛ فولدت له الحسن؛ ثمّ خلف علیها تمّام بن العبّاس؛ فولدت له نفیسة، تزوّجها عبد اللّه بن علیّ بن الحسین [بن علیّ] ابن أبی طالب.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 14
و کانت خدیجة بنت علیّ عند عبد الرّحمان بن عقیل: ولدت له سعیدا، و عقیلا؛ ثمّ خلف علیها أبو السّنابل عبد الرّحمن بن عبد اللّه بن عبید اللّه بن عامر بن کریز بن ربیعة بن حبیب بن عبد شمس.
و کانت فاطمة بنت علیّ عند محمّد بن أبی سعید بن عقیل: فولدت له حمیدة؛ ثمّ خلف علیها سعید بن الأسود بن أبی البختریّ؛ فولدت له برّة؛ و خالدة؛ ثمّ خلف علیها المنذر بن عبیدة بن الزّبیر بن العوّام، فولدت له عثمان، و کندة، درجا.
و کانت أمامة بنت علیّ عند الصّلت بن عبد اللّه بن نوفل بن الحارث بن عبد المطّلب؛ فولدت له، و توفّیت عنده.
فهؤلاء ولد علیّ بن أبی طالب لصلبه.
المصعب الزّبیری، نسب قریش،/ 40- 46
فولد «علیّ» الحسن، و الحسین، و محسّنا، و أمّ کلثوم الکبری، و زینب الکبری- أمّهم:
فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم- [107] و محمّدا- أمّه: خولة بنت إیاس بن جعفر، جار الصّفا، و هی الحنفیّة. و یقال: هی خولة بنت جعفر بن قیس. و یقال: بل کانت أمة من سبی الیمامة، فصارت إلی «علیّ»، و أنّها کانت أمة لبنی حنیفة سندیّة سوداء، و لم تکن من أنفسهم. و إنّما صالحهم خالد بن الولید علی الرّقیق و لم یصالحهم علی أنفسهم-.
- و عبید اللّه، و أبا بکر- أمّهما: لیلی بنت مسعود بن خالد النّهشلیّ- «1» و عمر، و رقیّة- أمّهما: تغلبیّة. و کان خالد بن الولید سباها فی الرّدّة. فاشتراها علیّ «1»- و یحیی- أمّه أسماء بنت عمیس- و جعفرا، و العبّاس، و عبد اللّه- أمّهم: أمّ البنین بنت حزام الوحیدیّة-.
- و رملة، و أمّ الحسن- أمّهما: أمّ سعید بنت عروة بن مسعود الثّقفیّ- و أمّ کلثوم الصّغری،
__________________________________________________
(1- 1) [حکاه عنه فی بطل العلقمی، 3/ 515- 516 و زاد:
أخطأ ابن قتیبة لم تکن تغلب إلّا نصاری یسکنون شمال العراق، فأغار علیهم خالد بن الولید لمّا غزا العراق فی خلافة أبی بکر، فأصاب سبیا کثیرا منه التّغلبیّة أمّ عمر الأطرف و والد الحسن البصریّ و سیرین والد محمّد ابن سیرین و أبان والد حمران مولی المسیّب فی آخرین. فغرض ابن قتیبة فی هذا، تصحیح خلافة أبی بکر بجعل علیّ علیه السّلام قد تزوّج من سبایا من خالف أبا بکر. إنّ علیا و عمر و أجلّاء الصّحابة أنکروا علی أبی بکر سبی تلک النّساء].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 15
و زینب الصّغری- و جمانة، و میمونة، و خدیجة، و فاطمة، و أمّ الکرام، و نفیسة، و أمّ سلمة، و أمامة، و أمّ أبیها- لأمّهات أولاد شتّی. ابن قتیبة، المعارف،/ 210- 211
فقتل یومئذ: الحسین بن علیّ، و عبّاس بن علیّ، و عثمان بن علیّ، و أبو بکر بن علیّ، و جعفر بن علیّ، و أمّهم، أمّ البنین بنت حزام الکلابیّة، و إبراهیم بن علیّ، و أمّه أمّ ولد، و عبد اللّه بن علیّ.
ابن قتیبة، الإمامة و السّیاسة، 2/ 6
ولد علیّ بن أبی طالب الحسن و الحسین، و محسن درج صغیرا «1» و زینب الکبری، [...] و أمّ کلثوم الکبری، [...] و أمّهم فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم.
و سمّی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم کلّ واحد من الحسن و الحسین یوم سابعه، و وزنت فاطمة علیها السّلام شعرهما فتصدّقت بوزنه فضّة [...]
عبید اللّه بن علیّ، قتله المختار فی الوقعة یوم المذار.
و أبا بکر «2»، و أمّهما لیلی بنت مسعود النّهشلیّة من بنی تمیم لا بقیّة لهما.
و العبّاس الأکبر [...]
و عثمان، و جعفر الأکبر، و عبد اللّه، قتلوا مع الحسین (رضی اللّه تعالی عنهم)، و لا بقیّة لهم إلّا العبّاس، فإنّ له بقیّة.
و أمّهم أمّ البنین بنت حزام بن ربیعة أخی لبید بن ربیعة الشّاعر، و أخوها مالک بن حزام الّذی قتل مع المختار بالکوفة «3».
و محمّد الأصغر بن علیّ، قتل مع الحسین، و أمّه و رقاء أمّ ولد.
و یحیی و عون بنی [ظ] علیّ، أمّهما أسماء بنت عمیس الخثعمیّة، و کان علیّ خلف علیها بعد أبی بکر- (رضی اللّه تعالی عنهما)-.
و عمر الأکبر، [...] و رقیّة أمّها الصهباء- و هی أمّ حبیب بنت حبیب بن بجیر التّغلبیّ
__________________________________________________
(1)- ط المحمودیّ: أی مات صغیرا.
(2)- [فی المطبوع: أبا بکرة].
(3)- [حزام الّذی هو أخو لبید الشّاعر غیر حرام الّذی هو أبو أمّ العبّاس راجع ص 79].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 16
سبیت [ظ] من ناحیة عین التّمر- تزوّجها مسلم بن عقیل بن أبی طالب.
و محمّد الأوسط و أمّه أمامة بنت أبی العاص بن الرّبیع، و أمّها زینب بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم.
[...]
و أمّ الحسین «1» بنت علیّ، کانت عند جعدة بن هبیرة المخزومیّ، ثمّ خلف علیها جعفر ابن عقیل، فقتل مع الحسین، فخلف علیها عبد اللّه بن الزّبیر.
و رملة الکبری، و أمّهما أمّ سعید بنت عروة بن مسعود الثّقفیّ.
و عمر الأصغر، و أمّه أمّ سعید هذه. و یقال: إنّ أمّه أمّ ولد، و کان صاحب نبیذ.
و میمونة تزوّجها عبد اللّه بن عقیل.
و أمّ هانئ، و زینب الصّغری تزوّجها محمّد بن عقیل، ثمّ خلف علیها کثیّر بن العبّاس.
و رملة الصّغری. و أمّ کلثوم الصّغری تزوّجها کثیّر بن العبّاس قبل أختها أو بعدها.
و فاطمة، تزوّجها سعید بن الأسود بن أبی البختریّ من ولد الحارث بن أسد بن عبد العزّی.
و رملة «2» و أمامة و خدیجة، تزوّجها/ 338/ عبد الرّحمان بن عقیل.
و أمّ الکرام، و أمّ سلمة، و أمّ جعفر، «3» و جمانة، و تقیّة «3» و نفیسة، تزوّجها تمّام بن العبّاس [ابن] عبد المطّلب، و هنّ لأمّهات أولاد شتّی.
و أمّ یعلی هلکت و هی جاریة لم تبرز، و أمّها کلبیّة، و کان یقال لها: من أخوالک یا أمّ یعلی؟ فتقول: أو أو. أی کلب.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 2/ 411، 412- 415، أنساب الأشراف،
2/ 189، 190- 194
و ولد لعلیّ بن أبی طالب: محمّد و امّه خولة بنت جعفر بن قیس بن مسلمة بن عبید
__________________________________________________
(1)- [فی ط المحمودی: أمّ الحسن].
(2)- کان فی النّسخة ضرب الخط علی «رملة».
(3- 3) [لم یرد فی ط المحمودی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 17
ابن ثعلبة بن یربوع بن ثعلبة من الدّول بن حنیفة بن لجیم.
قال علیّ بن محمّد المدائنیّ بعث رسول صلّی اللّه علیه و سلّم علیّا إلی الیمن فأصاب خولة فی بنی زبید، و قد ارتدّوا مع عمرو بن معدی کرب، و صارت فی سهمه، و ذلک فی عهد رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم فقال له رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم: «إن ولدت منک غلاما فسمه بأسمی و کنّه بکنیتی»، فولدت له بعد موت فاطمة علیها السّلام غلاما، فسمّاه محمدا و کنّاه أبا القاسم.
و حدّثنی محمّد بن إسماعیل الواسطیّ الضّریر، حدّثنا أبو أسامة، أنبأنا فطر بن خلیفة، عن منذر الثّوری، عن محمّد بن الحنفیّة، عن علیّ علیه السّلام أنّه قال لرسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم:
إن ولد لی غلام اسمیه باسمک و أکنیه بکنیتک؟ قال: «نعم».
قال: و حدّثنی علیّ بن المغیرة الأثرم و عبّاس بن هشام الکلبیّ، عن هشام، عن خراش بن إسماعیل العجلیّ قال: أغارت بنو أسد بن خزیمة علی بنی حنیفة فسبوا خولة بنت جعفر، ثمّ قدموا بها المدینة فی أوّل خلافة أبی بکر فباعوها من علیّ، و بلغ الخبر قومها فقدموا المدینة علی علیّ فعرفوها و أخبروه بموضعها منهم، فأعتقها و مهرها و تزوّجها، فولدت له محمّدا ابنه، و قد کان قال لرسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم: أتأذن لی إن ولد لی [غلام] بأن اسمیه باسمک و اکنّیه بکنیتک؟ فقال: «نعم». فسمی ابن الحنفیّة محمّدا، و کنّاه أبا القاسم.
و هذا أثبت من خیر المدائنیّ.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 2/ 422- 423
قال المدائنیّ: قتل الحسین و العبّاس و عثمان و محمّد لأمّ ولد بنو علیّ.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 422، أنساب الأشراف، 3/ 223
حدّثنا الحسین، حدّثنا عبد اللّه قال: قال الزّبیر بن أبی بکر «1»- فیما أجازه لی و قال:
__________________________________________________
(1)- المتوفّی سنة: «256» بمکّة المکرّمة عن عمر بلغ «84» عاما حینما کان قاضیا علیها من جانب الخلفاء العبّاسیّین و علی هذا، فهو لم یدرک القصّة، و لم یذکر أیضا من رواها له، حتّی یلاحظ حاله، فحدیثه هذا مرسل مجهول الرّواة.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 18
اروه عنّی-: ولد علیّ بن أبی طالب علیه السّلام الحسن بن علیّ ولد للنّصف من شهر رمضان، سنة ثلاث من الهجرة، سمّاه رسول اللّه (صلّی اللّه علیه) حسنا، و مات لثلاث خلون من شهر ربیع الأوّل سنة خمسین.
و الحسین بن علیّ علیه السّلام ولد لخمس لیال خلون من شعبان، سنة أربع من الهجرة.
و قتل یوم الجمعة یوم عاشوراء فی المحرّم سنة إحدی و ستّین.
قتله سنان بن أنس النّخعیّ لعنه اللّه، و أجهز علیه خولی بن یزید الأصبحی من حمیر لعنه اللّه، و حزّ رأسه.
و زینب ابنة علیّ الکبری [...] و أمّ کلثوم الکبری بنت علیّ [....] و أمّهم فاطمة/ 247/ أ/ بنت رسول اللّه (صلّی اللّه علیهما).
و محمّد بن علیّ بن أبی طالب الّذی یقال له: ابن الحنفیّة، و أمّه خولة بنت جعفر بن قیس بن مسلمة بن عبد اللّه بن ثعلبة بن یربوع بن ثعلبة بن الدّول بن حنیفة بن لجیم [...] و عمر بن علیّ و رقیّة الکبری و هما توأم «1» و أمّهما الصّهباء. و یقال: اسمها أمّ حبیب بنت ربیعة من بنی تغلب من سبی خالد بن الولید [...]
و العبّاس الأکبر بن علیّ علیهما السّلام [...] و إخوته لأمّه بنو علیّ و هم: عثمان و جعفر و عبد اللّه، فقتل إخوته قبله [...] ثمّ قتل العبّاس بن علیّ بعد إخوته مع الحسین (صلوات اللّه علیهم) [...] و أمّ العبّاس و إخوته هؤلاء أمّ البنین بنت حزام بن خالد بن ربیعة بن الوحید ابن کلاب بن ربیعة.
و عبید اللّه و أبا بکر ابنی علیّ لا بقیّة لهما، [...] و أمّ عبید اللّه و أبی بکر ابنی علیّ علیهم السّلام لیلی ابنة مسعود بن خالد بن مالک بن ربعیّ بن سلّم بن جندل بن نهشل بن دارم.
__________________________________________________
- ثمّ إنّ الرّجل لم یعتمد علیه معاصروه: مثل أحمد بن حنبل و البخاریّ و مسلم و ابن أبی داود، حیث لم یخرجوا عنه فی أسفارهم شیئا.
(1)- التّوأم- بفتح التّاء و ضمّها فسکون الواو فهمزة مفتوحة-: الّذی یولد مع غیره فی بطن واحد و المؤنّث: توأمة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 19
و إخوة عبید اللّه و أبی بکر ابنی علیّ لأمّهما صالح و أمّ أبیها و أمّ محمّد بنو عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب خلف علیها عبد اللّه بن جعفر بن علیّ، جمع بین ابنته و زوجته.
و یحیی بن علیّ لا عقب له، توفّی صغیرا قبل أبیه، و أمّ یحیی/ 248/ ب/ أسماء ابنة عمیس الخثعمیّة و إخوته لأمّه عبد اللّه و محمّد و عون بنو جعفر بن أبی طالب، و محمّد بن أبی بکر الصّدّیق رضوان اللّه علیهم.
حدّثنا الحسین، حدّثنا عبد اللّه، حدّثنا خالد بن خداش، حدّثنا حمّاد بن زید عن أیّوب عن محمّد:
إنّ أسماء ولدت لجعفر محمّدا و لأبی بکر محمّدا و لعلیّ محمّدا.
حدّثنا الحسین، حدّثنا عبد اللّه، حدّثنا محمّد بن سلام الجمحیّ قال: سمعت عبّاد بن مسلم یحدّث عن قتادة قال:
استبق بنو أسماء الثّلاثة ابن جعفر، و ابن أبی بکر، و ابن علیّ، فسبق الأکبران: ابن جعفر و ابن أبی بکر؛ ابن علیّ، فقالت أسماء: لئن سبقاک ما سبق آباؤهما أباک.
قال: ثمّ أخذ قتادة یقول: لم یکن علیّ رضی اللّه عنه مثلهما. و عنده رجل من أهل الکوفة فقال: یا عمّ حدّثنا بما سمعت و دعنا من رأیک.
و محمّد الأصغر بن علیّ- درج «1» لأمّ ولد.
و أمّ الحسین و رملة ابنتا علیّ، و أمّهما أمّ سعید بنت عروة بن مسعود بن معتب الثّقفیّ.
حدّثنا الحسین، حدّثنا عبد اللّه، قال الزّبیر: قال عمّی: و إخوتهما لأمّهما بنو یزید بن عتبة بن أبی سفیان بن حرب بن أمیّة.
و قال غیر عمّی: أختهما لأمّهما بنت لعنبسة بن أبی سفیان بن حرب بن أمیّة.
و لأمّ الحسین بنت علیّ حسن و علیّ و حبیب بنو جعدة بن هبیرة بن أبی وهب بن عمرو بن عائذ بن عمران بن مخزوم کان خلف علیها ثمّ خلف علیها بعده جعفر بن عقیل
__________________________________________________
(1)- درج- علی زنة نصر و ضرب و بابهما-: مات و انقرض.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 20
ابن أبی طالب فلم تلد له.
و کانت رملة بنت علیّ عند أبی الهیاج، و اسمه عبد اللّه بن أبی سفیان بن الحارث بن عبد المطّلب، فولدت منه عبد الکریم و أخا له- هلکا- و أختا له کانت عند عاصم بن عمر ابن الخطّاب و قد انقرض ولد أبی سفیان بن الحارث.
ثمّ خلف علیها معاویة بن مروان بن الحکم بن أبی العاص.
و زینب الصّغری و أمّ هانئ، و أمّ الکرام، و أمّ جعفر، و اسمها الجمانة، و أمّ سلمة، و میمونة، و خدیجة، و فاطمة، و أمامة بنات علیّ لأمّهات أولاد.
و کانت رقیّة الکبری بنت علیّ عند مسلم بن عقیل، فولدت له عبد اللّه قتل بالطّفّ، و علیّ و محمّد ابنی مسلم بن عقیل و قد انقرض ولد مسلم بن عقیل.
و کانت زینب الصّغری بنت علیّ عند محمّد بن عقیل بن أبی طالب، فولدت له عبد اللّه- الّذی یحدّث عنه- و فیه العقب من ولد عقیل.
و عبد الرّحمان، و القاسم ابنی محمّد.
ثمّ خلف علیها کثیّر بن العبّاس، فولدت له کلثم، تزوّجها جعفر بن تمّام بن العبّاس، و قد [انقرض] ولد العبّاس بن عبد المطّلب.
و کانت أمّ هانئ بنت علیّ عند عبد اللّه الأکبر بن عقیل، فولدت له محمّدا قتل بالطّفّ «1».
و عبد الرّحمان، و مسلم، و أمّ کلثوم.
و کانت میمونة بنت علیّ عند عبد اللّه الأکبر بن عقیل، فولدت له عقیلا.
و کانت أمّ کلثوم الصّغری- و اسمها: نفیسة- عند عبد اللّه الأکبر بن عقیل فولدت له أمّ عقیل.
ثمّ خلف علیها کثیّر بن العبّاس بعد زینب الصّغری، فولدت له الحسن.
__________________________________________________
(1)- بعد کلمة «بالطّفّ» فی أصلی بیاض قلیل جدّا و الظّاهر من السّیاق عدم سقوط شی‌ء.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 21
ثمّ خلف علیها تمّام بن العبّاس، فولدت له نفیسة تزوّجها عبد اللّه بن علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب.
و کانت خدیجة بنت علیّ عند الرّحمان بن عقیل، فولدت له سعیدا، و عقیلا.
ثمّ خلف علیها أبو السّنابل عبد الرّحمان بن عبد اللّه بن عامر بن کریز بن ربیعة بن حبیب بن عبد شمس.
و کانت فاطمة ابنة علیّ عند أبی سعید بن عقیل، فولدت له حمیدة، ثمّ خلف سعید ابن الأسود بن أبی البختریّ فولدت له برّة و خالدة.
ثمّ خلف علیها المنذر بن عبیدة بن الزّبیر بن العوّام، فولدت له عثمان و کثیرة درجا.
و کانت أمامة بنت علیّ عند الصّلت بن عبد اللّه بن نوفل بن الحارث بن عبد المطّلب، فولدت له نفیسة و توفّیت عنده.
فهؤلاء ولد علیّ بن أبی طالب.
ابن أبی الدّنیا، مقتل الإمام أمیر المؤمنین،/ 115- 116، 119، 121- 123
و کان له من الولد الذّکور «1» أربعة عشر ذکرا: الحسن و الحسین و محسن مات صغیرا- أمّهم فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم. و محمّد الأکبر- أمّه خولة بنت جعفر الحنفیّة.
و عبید اللّه، و أبو بکر- لا عقب لهما أمّهما لیلی بنت مسعود الحنظلیّة من بنی تمیم. و العبّاس و جعفر قتلا بالطّفّ. و عثمان، و عبد اللّه أمّهم أمّ البنین بنت حزام الکلابیّة، و عمر- و أمّه أمّ حبیب بنت ربیعة البکریّة. و محمّد الأصغر- لا عقب له، أمّه أمامة بنت أبی العاص.
و عثمان الأصغر، و یحیی و أمّهما أسماء بنت عمیس الخثعمیّة. و کان له من البنات ثمانی عشرة ابنة، منهنّ من فاطمة ثلاث، و الباقیات لعدّة نسوة، و أمّهات أولاد شتّی.
الیعقوبی، التّاریخ، 2/ 201
__________________________________________________
(1)- و الّذین لهم النّسل من أولاد أمیر المؤمنین (صلوات اللّه علیه) الحسن و الحسین علیهما السّلام، و محمّد ابن الحنفیّة (رضوان اللّه علیه)، و عمر الأکبر الأطرف، و العبّاس السّقّاء، و بقیّة أولاده علیه السّلام، لم یعقبوا و لم یکن لهم أولاد.
(عن هامش الأصل)
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 22
عبد اللّه بن محمّد و موسی بن عیسی قالا: أخبرنا محمّد قال: حدّثنا عبید اللّه بن محمّد ابن عائشة قال:
قتل علیّ بن أبی طالب رضی اللّه عنه و عنده أربع حرائر: أمامة بنت أبی العاص و أسماء بنت عمیس و أمّ البنین بنت حزام الکلابیّة و لیلی بنت مسعود النّهشلیّة.
و من أمّهات الأولاد تسع عشرة.
قال أبو عبد الرّحمان: ولد لعلیّ بن أبی طالب الحسن و الحسین و زینب و أمّ کلثوم أمّهم فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه/ 125/ أ/ و آله و سلّم و أمّها خدیجة بنت خویلد ابن أسد بن عبد العزّی.
و محمّد بن علیّ الأکبر و جعفر الأصغر و أمّهما خولة بنت جعفر بن قیس بن سلمة بن ثعلبة بن یربوع بن ثعلبة بن الدّول بن حنیفة بن اللجیم. و أمّها أسماء بنت عمرو بن أرقم ابن عبید بن ثعلبة من بنی حنیفة.
و عبید اللّه و أبا بکر و أمّهما لیلی بنت مسعود بن جابر بن مالک بن ربعیّ بن سلم بن جندل بن نهشل بن دارم بن حنظلة بن زید مناة بن تمیم.
قتل أبو بکر مع الحسین علیه السّلام و قتل عبید اللّه مع مصعب یوم المختار «1».
و العبّاس، و عثمان، و جعفر الأکبر، و عبد اللّه، و أمّ عبد اللّه «2» قتلوا مع الحسین [علیه السّلام] لا بقیّة لهم إلّا للعبّاس.
و أمّهم أمّ البنین بنت حزام بن خالد بن ربیعة بن الوحید بن کعب بن کلاب.
و محمّد الأصغر بن علیّ- أمّه أمّ ولد- قتل مع الحسین علیه السّلام.
و یحیی و عون ابنی علیّ، و أمّهما أسماء بنت عمیس بن النّعمان بن کعب بن مالک بن
__________________________________________________
(1)- کذا فی أصلی، و المستفاد من ترجمة عبید اللّه من کتاب الطّبقات الکبری- لابن سعد- أنّه اغتیل بدسیسة من مصعب بن الزّبیر. فراجع التّرجمة و تثبّت فیها.
(2)- کذا فی أصلی، الظّاهر أنّ الکلم الثّلاث: «و أمّ عبد اللّه» من سبق قلم الکاتب و لکن کونه من المصنّف و عدم زیادته ممّا یؤیّده قول المصنّف الآتی: «و من البنات تسع عشرة».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 23
قحافة الخثعمیّة.
و عمر بن علیّ و رقیّة بنت علیّ و هما توأم، أمّهما الصّهباء «1»، و هی أمّ حبیب بنت ربیعة ابن بجیر بن العبد بن علقمة بن الحارث بن عتبة بن سعد بن زهیر بن جشم بن بکر بن حبیب بن عمرو بن غنم بن تغلب بن وائل، و کانت سبیّة أصابها خالد بن الولید حین أغار علی بنی تغلب ب «عین التّمر».
و محمّد الأوسط بن علیّ، أمّه أمامة بنت أبی العاص بن الرّبیع بن عبد العزّی بن حبیب ابن عبد شمس بن عبد مناف. و أمّها زینب بنت رسول اللّه.
و عبّاس الأصغر أمّه أمّ ولد.
و أمّ حسین «2»، و اسمها فاطمة الکبری.
و رملة، و أمّها أمّ سعید بنت عروة بن مسعود بن متعب الثّقفیّ.
و زینب الصّغری، و نفیسة، و أمّ کلثوم الصّغری،/ 125/ ب/، و فاطمة الصّغری، و أمامة، و خدیجة، و أمّ الکرام، و أمّ جعفر، و جمانة، و أمّ هانئ، و میمونة، و رملة الصّغری، و أمّ سلمة بنات علیّ لأمّهات أولاد.
فجمیع ولد علیّ من الذّکور ستّة عشر ابنا «3»، و من البنات تسع عشرة ابنة.
محمد بن سلیمان، المناقب، 2/ 48- 50
[القرن 4] فأوّل زوجة تزوّجها فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم، و لم یتزوّج علیها حتّی
__________________________________________________
(1)- هذا هو الصّواب الموافق لما فی کتاب أنساب الأشراف: ج 2 ص 192 ط 1.
و فی أصلی: «أمّهما أمّ الصّهباء ...».
(2)- کذا فی أصلی، و فی بعض المصادر: «و أمّ الحسن ...».
(3)- کلمة: «ستة» فی قوله: «ستّة عشر» رسم خطّها غیر واضح کما ینبغی و یحتمل أن یقرأ «سبعة عشر» و علی التّقدیرین لا ینطبق علی ما ذکره هاهنا من أسمائهم.
و لیراجع فی تعداد ولد أمیر المؤمنین علیهم السّلام ما ذکره المصعب الزّبیری فی کتاب نسب قریش. و لیراجع أیضا ما ذکره الشّیخ المفید فی کتاب الإرشاد، ص 186.
و لیلاحظ أیضا ما رواه ابن أبی الدّنیا فی الحدیث «109» و ما بعده من کتابه مقتل أمیر المؤمنین علیه السّلام ص 141، ط 1.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 24
توفّیت عنده، و کان لها منه من الولد: الحسن و الحسین، و یذکر أنّه کان لها منه إبن آخر یسمّی محسنا توفّی صغیرا، و زینب الکبری، و أمّ کلثوم الکبری.
«1» ثمّ تزوّج بعد أمّ البنین بنت حزام- و هو أبو المحلّ «2» بن خالد بن ربیعة بن الوحید بن کعب بن عامر بن کلاب- فولد لها منه العبّاس، و جعفر، و عبد اللّه، و عثمان، قتلوا مع الحسین علیه السّلام بکربلاء، و لا بقیّة لهم غیر العبّاس. «1»
و تزوّج لیلی ابنة مسعود بن خالد بن مالک بن ربعیّ بن سلمی بن جندل بن نهشل ابن دارم بن مالک بن حنظلة بن مالک بن زید مناة بن تمیم، فولدت له عبید اللّه و أبا بکر.
فزعم هشام بن محمّد: أنّهما قتلا مع الحسین بالطّفّ. و أمّا محمّد بن عمر، فإنّه زعم أنّ عبید اللّه بن علیّ قتله المختار بن أبی عبید بالمذار، و زعم أنّه لا بقیّة لعبید اللّه و لا لأبی بکر ابنی علیّ علیه السّلام.
و تزوّج أسماء ابنة عمیس الخثعمیّة، فولدت له- فیما حدّثت عن هشّام بن محمّد- یحیی و محمّدا الأصغر، و قال: لا عقب لهما.
و أمّا الواقدیّ، فإنّه قال فیما حدّثنی الحارث، قال: حدّثنا ابن سعد، قال: أخبرنا الواقدیّ: أنّ أسماء ولدت لعلیّ یحیی و عونا ابنی علیّ. و یقول بعضهم: محمّد الأصغر لأمّ ولد، و کذلک قال الواقدیّ فی ذلک، و قال: قتل محمّد الأصغر مع الحسین.
«3» و له من الصّهباء- و هی أمّ حبیب بنت ربیعة بن بجیر بن العبد بن علقمة بن الحارث ابن عتبة بن سعد بن زهیر بن جشم بن بکر بن حبیب بن عمرو بن غنم بن تغلب بن وائل؛ و هی أمّ ولد من السّبی الّذین أصابهم خالد بن الولید حین أغار علی عین التّمر علی بنی تغلب بها- عمر بن علیّ، و رقیّة ابنة علیّ «3» [...]
و تزوّج أمامة بنت أبی العاصی بن الرّبیع بن عبد العزّی بن عبد شمس بن عبد مناف،
__________________________________________________
(1- 1) [حکاه عنه فی بطل العلقمی، 1/ 93].
(2)- [کذا الصّواب، و فی المصدر: أبو المجل].
(3- 3) [حکاه عنه فی بطل العلقمی، 3/ 515].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 25
و أمّها زینب بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم، فولدت له محمّدا الأوسط.
و له محمّد بن علیّ الأکبر، الّذی یقال له: محمّد ابن الحنفیّة، أمّه خولة ابنة جعفر بن قیس بن مسلمة بن عبید بن ثعلبة بن یربوع بن ثعلبة بن الدّول بن حنیفة بن لجیم بن صعب بن علیّ بن بکر بن وائل، توفّی بالطّائف، فصلّی علیه ابن عبّاس.
و تزوّج أمّ سعید بنت عروة بن مسعود بن معتّب بن مالک الثّقفیّ، فولدت له أمّ الحسن، و رملة الکبری.
و کان له بنات من أمّهات شتّی لم یسمّ لنا أسماء أمّهاتهنّ منهنّ: أمّ هانئ، و میمونة، و زینب الصّغری، و رملة الصّغری، و أمّ کلثوم الصّغری، و فاطمة، و أمامة، و خدیجة، و أمّ الکرام، و أمّ سلمة، و أمّ جعفر، و جمانة، و نفیسة بنات علیّ علیه السّلام؛ أمّهاتهنّ أمّهات أولاد شتّی.
و تزوّج محیّاة ابنة امرئ القیس بن عدیّ بن أوس بن جابر بن کعب بن علیم من کلب، فولدت له جاریة، هلکت و هی صغیرة. قال الواقدیّ: کانت تخرج إلی المسجد و هی جاریة فیقال لها: من أخوالک؟ فتقول وه، وه- تعنی کلبا.
فجمیع ولد علیّ لصلبه أربعة عشر ذکرا، و سبع عشرة امرأة.
حدّثنی الحارث، قال: حدّثنا ابن سعد عن الواقدیّ، قال: کان النّسل من ولد علیّ لخمسة: الحسن، و الحسین، و محمّد ابن الحنفیّة، و العبّاس ابن الکلابیّة، و عمر بن ابن التّغلبیّة. «1»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 153- 155
__________________________________________________
(1)- نخستین زنی که گرفت، فاطمه، دختر پیمبر خدا صلّی اللّه علیه و سلّم بود که جز او زنی نگرفت تا درگذشت. از فاطمه، حسن و حسین را داشت. گویند فرزند دیگری از او داشت به نام محسن که در خردسالی درگذشت، یا زینب کبری و ام کلثوم کبری.
پس از فاطمه ام البنین دختر حزام را به زنی گرفت که عباس و جعفر و عبد اللّه و عثمان را برای وی آورد که با حسین علیه السّلام در کربلا کشته شدند و به جز عباس دیگران دنباله نداشتند.
لیلی دختر مسعود بن خالد را نیز به زنی گرفت و عبید اللّه و ابو بکر را برای وی آورد که به گفته هشام-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 26
و قتل العبّاس بن علیّ بن أبی طالب- و أمّه أمّ البنین ابنة حزام بن خالد بن ربیعة بن الوحید. «1»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 468
ولد لأمیر المؤمنین علیه السّلام، من فاطمة:
الحسن علیه السّلام.
و الحسین علیه السّلام.
__________________________________________________
- ابن محمد در طف با حسین کشته شدند.
اما به گفته محمد بن عمر، عبید اللّه بن علی به دست مختار بن ابی عبید در مذار کشته شد و هم به گفته او عبید اللّه و ابو بکر پسران علی علیه السّلام دنباله نداشتند.
و نیز اسمای خثعمی دختر عمیس را به زنی گرفت و به گفته هشام بن محمد، یحیی و محمد اصغر را برای وی آورد. چنان‌که هم او گوید: دنباله نداشتند! «اما به گفته واقدی اسما، یحیی و عون را برای علی آورد».
بعضیها گفته‌اند: «محمد اصغر از کنیزی زاده بود». واقدی نیز چنین گفته است. به گفته وی، اصغر با حسین کشته شد.
و هم علی بن ابی طالب، از صهبا، ام حبیب دختر ربیعة بن بجیر بن عبد که از جمله اسیران خالد بن ولید در اثنای حمله به عین التّمر بود عمر و رقیه را آورد [...]
و هم او علیه السّلام امامه، دختر ابو العاص بن ربیع را که مادرش زینب دختر پیمبر خدا صلّی اللّه علیه و سلّم بود، به زنی گرفت که محمد اوسط را آورد.
محمد اکبر که او را محمد بن حنفیه گویند نیز فرزند علی بود از خوله دختر جعفر بن قیس از بنی حنیفه.
محمد بن حنفیه به طایف درگذشت و ابن عباس بر او نماز کرد.
و هم او علیه السّلام ام سعید دختر عروة بن مسعود ثقفی را به زنی گرفت که ام حسن و رمله کبری را از او آورد.
هم او از زنان مختلف، دخترانی داشت که نام- مادرانشان را نگفته‌اند. از جمله ام هانی و میمونه و زینب صغری و رمله صغری و ام کلثوم صغری و فاطمه و امامه و خدیجه و ام کرام و ام سلمه و ام جعفر و جمانه و نفیسه که همگی دختران علی علیه السّلام بودند و مادرانشان کنیزان مختلف بودند.
و هم او علیه السّلام محیّاة دختر امرؤ القیس بن عدی بن اوس کلبی را به زنی گرفت که دختری برای وی آورد به خردسالی درگذشت.
واقدی گوید: دخترک به مسجد می‌آمد. بدو می‌گفتند: «داییهایت کیانند؟» می‌گفت: «وه، وه»! یعنی کلب (سگ).
همه فرزندان علی از پشت وی چهارده ذکور بودند و هفده زن.
واقدی گوید: پنج کس از فرزندان علی دنباله داشتند: حسن و حسین و محمد ابن حنیفه و عباس پسر زن کلابی و عمر پسر زن تغلبی. پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 6/ 2695- 2697
(1)- عبّاس بن علیّ بن أبی طالب نیز کشته شد. مادرش ام البنین دختر حزام بن ربیعه بود.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3083
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 27
و المحسّن، سقط «1».
و أمّ کلثوم.
و زینب.
و ولد له من خولة الحنفیّة:
محمّد ابن الحنفیّة.
و ولد له من أمّ البنین بنت خالد بن یزید الکلابیّة:
(العبّاس و) «2».
عبد اللّه.
و جعفر.
و عثمان.
و ولد له من أمّ حبیب التّغلبیّة «3»- من سبی خالد بن الولید-:
عمر.
و العبّاس «4».
و رقیّة.
__________________________________________________
(1)- ذکر المحسن السّقط فی أولاد أمیر المؤمنین علیه السّلام: [.....] الملل و النّحل للشّهرستانی (1/ 77) و قد حرّف فی طبعة لاحقة، و التّبیین للمقدسیّ (ص 92 و 133) و لسان العرب (6/ 60) مادة (شبر).
(2)- ما بین القوسین، و هو اسم أبی الفضل العبّاس بن أمیر المؤمنین علیهما السّلام، ورد فی الهدایة و تاریخ ابن الخشّاب، و لم یرد فی سائر النّسخ، لکن أجمع أهل النّسب و التّاریخ، علی أنّه أکبر إخوته الأربعة من أمّ البنین، فانظر المصادر المذکورة فی التّعلیقة السّابقة (رقم 8) و سیأتی فی نهایة هذه الفقرة ذکر اثنین من أولاد أمیر المؤمنین علیه السّلام. باسم «العبّاس» مع وصف أحدهما بالأصغر، و أبو الفضل بن أمّ البنین هو العبّاس الأکبر، وصف بذلک فی المصادر التّالیة- الّتی ذکرها القاضی فی تعلیقته- و هی: «المجدیّ» للنّسّابة للعمریّ، و (ذخائر العقبی) للطّبریّ، و (المناقب) لابن شهر آشوب.
أقول و انظر کتاب: بطل العلقمی للشّیخ عبد الواحد المظفّر (3/ 507).
(3)- کلمة «التّغلبیّة» وردت فی (اس) فقط.
(4)- هذا هو العبّاس الأصغر، و انظر کتاب (بطل العلقمیّ) للمظفّر ص 507.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 28
و ولد له من أسماء بنت عمیس الخثعمیّة:
یحیی.
و ولد له من لیلی «1» بنت مسعود:
أبو بکر.
و عبید اللّه.
و ولد له من أمّ ولد «2»:
محمّد الأصغر.
و ولد له من امرأة- اسمها الخیر «3»، و یقال: رملة-:
سقط «4».
من أعقب من ولد أمیر المؤمنین علیه السّلام:
الحسن
و الحسین
و محمّد ابن الحنفیّة
و العبّاس
و عمر.
__________________________________________________
(1)- هذا هو المعروف فی إسمها و هی النّهشلیّة ... و قد جاء إسمها فی (اس): المیلاد، و فی الهدایة (المهلا) فی المخطوطة (ص 11 ب)، لکن فی المطبوعة (ص 95) کما فی المتن. و جاء فی تاریخ ابن الخشّاب (ص) بلفظ «المیلاد» فلاحظ.
(2)- کذا فی الهدایة، و تاریخ ابن الخشّاب، و کتب النّسب، لکن فی النّسخ «أمّ زید» ....
(3)- کذا فی (اس) و کان فی النّسخ: «الخبز».
(4)- ما بین القوسین لم یرد فی الهدایة و لا تاریخ ابن الخشّاب، لکن جاء فی الهدایة المطبوعة (ص 95) و المخطوطة (ص 11 ب)- فی هذا الموضع- ما یلی: «و کان له: الحسن (و فی المخطوطة: الحسین)، و رملة، و أمّهما أمّ شعیب المخزومیّة».
و فی تاریخ ابن الخشّاب (ص 171): «و کان له أمّ الحسین، و رملة، من أمّ شعیب المخزومیّة».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 29
و مضی أمیر المؤمنین علیه السّلام، و خلّف أربع حرائر منهنّ:
أمامة بنت زینب بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم.
و لیلی التّمیمیّة «1».
و أسماء بنت عمیس الخثعمیّة.
و أمّ البنین الکلابیّة.
و تسع عشرة امّ ولد «2».
ولد لأمیر المؤمنین علیه السّلام، من غیر فاطمة:
محمّد
العبّاس
عثمان
جعفر
عبد اللّه
عبید اللّه
أبو بکر
عمر
یحیی
عون
عبد الرّحمان
محمّد [الأوسط]
__________________________________________________
(1)- کذا فی النّسخ، و لعلّ التّمیمیّة تصحیف: «النّهشلیّة» فلاحظ.
(2)- کذا فی النّسخ، و فی الهدایة (المخطوطة ص 11 ب): ثمان عشرة امّ ولد، و مثله فی تاریخ ابن الخشّاب (ص 172)، لکن فی الهدایة (المطبوعة ص 95): ثمانیة عشر ولدا (کذا).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 30
حمزة.
الأصاغر:
عمر الأصغر.
محمّد الأصغر «1».
العبّاس الأصغر.
جعفر الأصغر.
قتل العبّاس، و عثمان، و جعفر، و عبد اللّه الأکبر «2» مع الحسین (صلوات اللّه علیه) «3».
و عبید اللّه، قتل یوم المختار، لیلة المذار «4»، و کان مع مصعب بن الزّبیر، فقال مصعب:
«یا له فتحا «5» لو لا قتل عبید اللّه».
__________________________________________________
(1)- کذا الصّواب ظاهرا، و کان فی النّسخ هنا «محمّد الأوسط» و هو غیر مناسب لعنوان «الأصاغر». مع أنّ «محمّدا» هذا ثالث الأولاد المسمّین ب «محمّد» و قد سبق ذکر الإثنین، فلعلّ کلمة «الأوسط» کانت مذکورة مع ثانیهما المذکور قبیل هذا بسطرین.
هذا، و قد سبق ذکر محمّد الأصغر، و أنّ أمّه أمّ ولد، فلاحظ.
و الظّاهر أنّ محمّدا الأکبر هو ابن الحنفیّة، و أنّ الأوسط هو ابن أمامة، و هذا هو الأصغر.
(2)- کذا فی النّسخ، و الظّاهر أنّ کلمة «الأکبر» محرّفة عن «الأکابر»، و المراد أنّ المقتولین مع الحسین علیه السّلام هم: العبّاس الأکبر و جعفر الأکبر، أو تکون الکلمة مؤخّرة عن موضعها مع أحد هذین الاسمین أو کلیهما، و إلّا فلیس المسمّی بعبد اللّه اثنین حتّی یوصف أحدهما بالأکبر، فلاحظ.
(3)- ذکر ابن الکلبیّ فی أولاد أمیر المؤمنین علیه السّلام: محمّدا، لامّ ولد، قتل مع الحسین علیه السّلام. الجمهرة (ص 31) و بطل العلقمیّ (2- 495).
(4)- کذا الصّواب، و کان فی النّسخ «لیلة الدّار» و هو غلط.
و المذار: موضع بین واسط و البصرة، و هی قصبة میسان، و بها مشهد، عامر، کبیر، جلیل، عظیم، و هو قبر «عبید اللّه بن علیّ بن أبی طالب» کذا فی معجم البلدان (7/ 433) و قال المظفّر: فی قبة عالیة بین الکسّارة و قلعة صالح، فی لواء العمارة، کتاب (بطل العلقمیّ) (3/ 506).
و قد نقله الفقیه ابن إدریس الحلیّ عن الشّیخ الطّوسیّ فی (المسائل الحائریّات) فی السّرائر، کتاب الحجّ، فصل المزار، (ص 154) لکن مطبوعة (الحائریّات) خالیة عن ذلک، کما أشار إلیه محقّقها الشّیخ رضا استادی حفظه اللّه، راجع الرّسائل العشر (ص 287)، و انظر مقاتل الطّالبیّین (ص 125) و راجع: بطل العلقمیّ، للمظفّر (3/ 501- 507) ففیه تفصیل مفید، و اقرأ عن یوم المذار کتاب أیّام العرب فی الإسلام (ص 465).
(5)- کذا فی (اس) و کان فی النّسخ: «فتح» بالرّفع.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 31
و فی روایة اخری: «قتل یوم صفّین».
[و لیس بشی‌ء «1»].
تاریخ أهل البیت،/ 93- 99- ابن أبی الثّلج، تاریخ الأئمّة (من مجموعة نفیسة)،/
16- 17، 34- 35
قال أبو عبید: حدّثنا حجّاج عن أبی معشر قال: قتل الحسین بن علیّ، و قتل معه «2» عثمان بن علیّ، و أبو بکر بن علیّ، و جعفر بن علیّ، و العبّاس بن علیّ، و کانت أمّهم أمّ البنین بنت حزام الکلابیّة، و إبراهیم بن علیّ، لأمّ ولد له.
ابن عبد ربّه، العقد الفرید، 4/ 385- عنه: الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 277؛
المظفّر، بطل العلقمی، 3/ 526
و کان له من البنین أحد عشر: الحسن و الحسین، أمّهما فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم؛ و محمّد ابن الحنفیّة، و أمّه خولة ابنة جعفر بن قیس بن مسلمة بن عبید بن ثعلبة بن یربوع بن ثعلبة بن الدّول بن حنیفة بن لجیم بن صعب بن علیّ بن بکر بن وائل؛ و عمر، أمّه أمّ حبیب الصّهباء بنت ربیعة بن بجیر بن العبد بن علقمة بن الحارث بن عتبة بن سعد بن زهیر بن جشم بن بکر بن حبیب بن عمرو [بن غنم] بن تغلب بن وائل؛ و العبّاس، امّه أمّ البنین ابنة حزام بن خالد بن ربیعة بن الوحید و هو عامر بن کعب بن عامر بن کلاب بن ربیعة بن عامر بن صعصعة بن معاویة بن بکر بن هوازن و عبد اللّه و جعفر و عثمان و محمّد الأصغر، و یکنّی أبا بکر، و عبید اللّه و یحیی؛ و المعقبون منهم خمسة:
الحسن و الحسین و محمّد ابن الحنفیّة و عمر و العبّاس؛ و من البنات ستّ عشرة منهنّ:
زینب و أمّ کلثوم، و أمّهما فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم.
المسعودی، التّنبیه و الإشراف،/ 297- 298
__________________________________________________
(1)- لم أجد من ذکر قتل عبید اللّه هذا فی صفّین، و إنّما نسب إلی الشّیخ قوله فی الإرشاد (ص 186) بأنّه قتل بکربلاء مع الحسین علیه السّلام، لکن الفقیه ابن إدریس عارض ذلک بشدّة، و ذکر معارضته فی السّرائر (ص 155) کما عرفت، و دافع الشّیخ المظفّر فی کتاب بطل العلقمیّ (3/ 4- 505) عن الشّیخ، فراجعه.
(2)- [زاد فی جواهر المطالب: [جماعة من] أهل بیته].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 32
قتل معه من ولد أبیه ستّة و هم: العبّاس، و جعفر، و عثمان، و محمّد الأصغر، و عبد اللّه، و أبو بکر.
المسعودی، التّنبیه و الإشراف،/ 303
الحسن، و الحسین، و محسّن، و أمّ کلثوم الکبری، و زینب الکبری، أمّهم فاطمة الزّهراء بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم، و محمّد و أمّه خولة بنت إیاس الحنفیّة، و قیل: ابنة جعفر بن قیس بن مسلمة الحنفیّ، و عبید اللّه، و أبو بکر أمّهما لیلی بنت مسعود النّهشلیّة؛ و عمر، و رقیّة أمّهما تغلبیّة؛ و یحیی، و أمّه أسماء بنت عمیس الخثعمیّة، و قد قدّمنا فیما سلف من هذا الکتاب أنّ جعفر الطّیار استشهد و خلف علیها عونا و محمّدا و عبد اللّه، و أنّ عقب جعفر منها من عبد اللّه بن جعفر؛ و أنّ أبا بکر الصّدّیق تزوّجها بعده و خلف علیها محمّدا؛ ثمّ تزوّجها علیّ فخلف علیها یحیی، و أنّها ابنة العجوز الحرشیّة الّتی کانت أکرم النّاس أصهارا، و قد تقدّم فیما سلف من هذا الکتاب تسمیة أصهار العجوز الحرشیّة، و أنّ أوّلهم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم؛ و جعفر و العبّاس و عبد اللّه أمّهم أمّ البنین بنت حزام الوحیدیّة؛ و رملة و أمّ الحسن، أمّهما أمّ سعید بنت عروة بن مسعود الثّقفیّ؛ و أمّ کلثوم الصّغری، و زینب الصّغری، و جمانة، و میمونة، و خدیجة، و فاطمة، و أمّ الکرام، و نفیسة، و أمّ سلمة، و أمّ أبیها.
و قد أتینا علی أنساب آل أبی طالب، و من أعقب منهم و مصارعهم، و غیر ذلک من أخبارهم فی کتابنا «أخبار الزّمان».
و العقب لعلیّ من خمسة: الحسن، و الحسین، و محمّد، و عمر، و العبّاس، و قد استقصی أنسابهم، و أتی علی ذکر من لا عقب له منهم و من له العقب، و أنساب غیرهم من قریش من بنی هاشم، و غیرهم الزّبیر بن بکّار فی کتابه فی «أنساب قریش»، و أحسن من هذا الکتاب فی أنساب آل أبی طالب، الکتاب الّذی سمع من طاهر بن یحیی العلویّ الحسینیّ بمدینة النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم، و قد صنّف فی أنساب آل أبی طالب کتب کثیرة منها: کتاب العبّاس من ولد العبّاس بن علیّ، و کتاب أبی علیّ الجعفریّ، و کتاب المهلوس العلویّ من ولد موسی ابن جعفر بن محمّد بن علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب رضی اللّه عنه.
المسعودی، مروج الذّهب، 3/ 73- 74
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 33
قتل [...] من إخوته العبّاس بن علیّ، و عبد اللّه بن علیّ، و جعفر بن علیّ، و عثمان بن علیّ، و محمّد بن علیّ «1».
المسعودی، مروج الذّهب، 3/ 71
و کان لعلیّ بن أبی طالب خمسة و عشرون ولدا، من الولد: الحسن و الحسین و محسن و أمّ کلثوم الکبری و زینب الکبری- و هؤلاء الخمسة من فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم، و کان له من غیرها: محمّد بن علیّ [و-] «2» عبید اللّه، و عمر، و أبو بکر، و یحیی، و جعفر، و العبّاس، و عبد اللّه، و رقیّة، و رملة، و أمّ الحسن، و أمّ کلثوم الصّغری، و زینب الصّغری، و جمانة «3»، و میمونة، و خدیجة، و فاطمة، و فاطمة و أمّ الکرام، و أمّ سلمة- (رضی اللّه عنهم أجمعین).
ابن حبّان، الثّقات (السّیرة النّبویّة)، 2/ 304، السّیرة النّبویّة، (ط بیروت)،/ 553
و قتل معه من أهل بیته فی ذلک الیوم: العبّاس بن [علیّ بن] «4» أبی طالب، و جعفر [ابن علیّ] «4» بن أبی طالب، و عبد اللّه بن علیّ بن أبی طالب الأکبر.
ابن حبّان، الثّقات (السّیرة النّبویّة)، 2/ 309، السّیرة النّبویّة (ط بیروت)،/ 558
و أمّ العبّاس بن علیّ بن أبی طالب أمّ البنین بنت [حزام بن] «4» خالد بن ربیعة.
[...] و کانت والدة جعفر بن علیّ بن أبی طالب و عبد اللّه بن علیّ بن أبی طالب الأکبر لیلی «5» بنت أبی مرّة «6» بن عروة بن مسعود بن معتب.
ابن حبّان، الثّقات (السّیرة النّبویّة)، 2/ 310- 311، السّیرة النّبویّة (ط بیروت)، 1/ 559
__________________________________________________
(1)- [و محمّد الأصغر و أبو بکر عدّهما المسعودیّ فی التّنبیه و الإشراف واحدا، حینما عدّ أولاده علیه السّلام و اثنان عندما ذکر الشّهداء و الصّحیح: إنّ محمّد الأصغر غیر أبو بکر، و أمّ الأوّل: أمّ ولد، الثّانی: لیلی بنت مسعودالنّهشلیّة، و کلاهما بروایة الأکثر من شهداء الطّفّ سلام اللّه علیهم أجمعین. و لهذا یظهر ما فی کلام المسعودیّ فی مروجه و أنسابه من الخلل].
(2)- زید و لا بدّ منه و راجع أیضا الطّبریّ.
(3)- من الطّبریّ، و فی الأصل: جمانة.
(4)- زید من الطّبری 6/ 269.
(5)- [هذا و أمّا ما یفیده مراجعنا فهو أنّ أمّ جعفر و عبد اللّه أمّ البنین و أنّ لیلی هی أمّ علی بن الحسین بن علیّ].
(6)- من الطّبریّ و فی الأصل: برّة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 34
«1» و العبّاس بن علیّ «2» بن أبی طالب علیه السّلام «1» «2».
«3» و أمّه أمّ البنین «3» أیضا. «4»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 55- عنه، المجلسی، البحار، 45/ 39؛ البحرانی، العوالم، 17/ 282؛ ابن أمیر الحاجّ، شرح شافیّة أبی فراس،/ 367؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة/ 334
«5» حدّثنا أبو الزّنباع روح بن الفرح، ثنا یحیی بن بکیر، حدّثنی اللّیث بن سعد قال:
توفّی معاویة فی رجب لأربع لیال خلت منه و استخلف یزید سنتین. و فی سنة إحدی و ستّین قتل الحسین بن علیّ و أصحابه (رضی اللّه عنهم) لعشر لیال خلون من المحرّم یوم عاشوراء، و قتل العبّاس بن علیّ بن أبی طالب و أمّه أمّ البنین عامریّة، و جعفر بن علیّ بن أبی طالب، و عبد اللّه بن علیّ بن أبی طالب، «6» و عثمان بن علیّ بن أبی طالب، «6» أبو بکر بن علیّ بن أبی طالب، و أمّه لیلی بنت مسعود نهشلیّة.
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 3/ 108، مقتل الحسین،/ 38- عنه: الهیثمی، مجمع الزّوائد، 9/ 197؛ مثله الشّجری، الأمالی الخمیسیّة، 1/ 185
و قتل معه یومئذ إخوة العبّاس بن علیّ بن أبی طالب.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 182
[القرن «5»] الشهید أبو الفضل العبّاس بن علیّ بن أبی طالب علیه السّلام.
(أمّه) أمّ البنین فاطمة بنت أبی المحلّ «7» حزام بن خالد بن ربیعة بن الوحید، و هو عامر،
__________________________________________________
(1- 1) [حکاه عنه فی لباب الأنساب، 1/ 397].
(2- 2) [لم یرد فی البحار و العوالم و شرح الشّافیّة].
(3- 3) [حکاه عنه فی الدّمعة، 4/ 322].
(4)- [شرح الشّافیّة: الکلابیّة و سیأتی فی ترجمة عبد اللّه بن علیّ قسم خصائصه العامّة].
عباس بن علی بن ابی طالب علیهما السّلام مادرش نیز ام البنین است.
رسول محلاتی، مقاتل الطالبیین، 81
(5)- [أضاف فی الأمالی: (و به) قال: أخبرنا محمّد بن عبد اللّه بن ربذة قراءة علیه بأصفهان، قال: أخبرنا أبو القاسم سلیمان بن أحمد بن أیّوب الطّبرانیّ، قال:].
(6- 6) [لم یرد فی الأمالی].
(7)- [کذا الصّواب کما مرّ، و کان فی المصدر: المجل].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 35
ابن کعب بن عامر بن کلاب بن ربیعة بن عامر بن صعصعة بن معاویة بن بکر بن هوازن (و أمّها) لیلی بنت سهیل بن عامر بن مالک، و هو أبو ملاعب الأسنّة، (و أمّها) عمرة بنت الطّفیل بن عامر (و أمّها) کبشة بنت عروة الرّحّال بن عتبة بن جعفر بن کلاب (و أمّها) فاطمة بنت عبد شمس بن عبد مناف [...]. (قال) لم یعقب أمیر المؤمنین علیه السّلام من فهریّه بعد فاطمة إلّا منها.
أبو نصر، سرّ السّلسلة،/ 88
فأولاد أمیر المؤمنین علیه السّلام سبعة و عشرون ولدا ذکرا و أنثی:
الحسن علیه السّلام، و الحسین علیه السّلام، و زینب الکبری، و زینب الصّغری المکنّاة بامّ کلثوم، أمّهم فاطمة البتول سیّدة نساء العالمین بنت سیّد المرسلین و خاتم النّبیّین محمّد النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم؛ و محمّد المکنّی بأبی القاسم، أمّه خولة بنت جعفر بن قیس الحنفیّة؛ و عمر، و رقیّة کانا توأمین، أمّهما أمّ حبیب «1» بنت ربیعة؛ «2» و العبّاس، و جعفر، و عثمان، و عبد اللّه الشّهداء مع أخیهم الحسین علیه السّلام بطفّ کربلاء أمّهم أمّ البنین بنت حزام بن خالد بن دارم «2»؛ و محمّد الأصغر المکنّی بأبی بکر، و عبید اللّه الشّهیدان مع أخیهما الحسین علیه السّلام بالطّفّ، أمّهما لیلی بنت مسعود الدّارمیّة، «3» و یحیی أمّه «3» أسماء بنت عمیس الخثعمیّة (رضی اللّه عنهما)، و أمّ الحسن، و رملة أمّهما أمّ سعید «4» بنت عروة بن مسعود الثّقفیّ، و نفیسة، و زینب الصّغری، و رقیّة الصّغری، و أمّ هانئ، و أمّ الکرام، و جمانة المکنّاة أمّ جعفر، و أمامة، و أمّ سلمة، و میمونة و خدیجة، و فاطمة، رحمة اللّه علیهنّ لأمّهات «5» شتّی «6». و فی الشّیعة من یذکر أنّ فاطمة
__________________________________________________
(1)- [کشف الغمّة: حبیبة].
(2- 2) [حکاه عنه فی بطل العلقمیّ، 1/ 93 و زاد: و مثله فی الفصول المهمّة لابن الصّباغ ص 144 و لم أجد لهما موافقا علی ذلک و لم یثبت أحد من النّسّابین فی اباء أمّ البنین من یقال له دارم].
(3- 3) [کشف الغمّة: یحیی و عون أمّهما].
(4)- [کشف الغمّة: أمّ مسعود].
(5)- [زاد فی کشف الغمة: أولاد].
(6)- [إلی هنا حکاه عنه فی تواریخ النبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم و الآل علیهم السّلام،/ 115 و زاد:
و مثله مصعب الزّبیری فی أنسابه إلّا أنّه قال: (و محمّد الأصغر درج من أمّ ولد).
و المفید جعله من أمّ عبید اللّه کما عرفت، و قال: بقتل عبید اللّه فی مقدمة مصعب و بدّل أمّ الحسن بامّ الحسین،-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 36
__________________________________________________
- و قال: نفیسة هی امّ کلثوم الصّغری کانت عند عبد اللّه بن عقیل الأکبر، و امّ الحسین عند جعدة بن هبیرة- ابن اخته علیه السّلام.
قال المفید: و فی الشّیعة من ذکر محسّنا فیصیرون ثمانیة و عشرین انتهی.
قلت: ذکر المحسّن من العامّة أیضا ابن بکّار، و محمّد بن إسحاق (1)، و ابن قتیبة.
و روایات الشّیعة به مستفیضة، و قد ورد الحثّ علی التّسمیة قبل الولادة کما سمّی النّبیّ محسّنا، و قوله بشهادة عبید اللّه یوم الطّف و هم سبقه إلیه هشام الکلبی (2) و یحیی بن الحسن العلویّ.
و إنّما قتل عبید اللّه یوم المذار فی أصحاب مصعب قتله أصحاب المختار.
و دلّ علیه الأخبار. و قد نبّه علی کونه و هما الواقدیّ (3)، و أبو الفرج. و الطّبری و أبو حنیفة الدّینوری (4) و ابن قتیبة الدّینوری (5).
ثمّ أنّه جعل أبا بکر و محمّد الأصغر واحدا. و هشام (6) قال: بأنّ محمّد الأصغر من أسماء.
هذا و روی فی الکتاب المعروف بدلائل الطبریّ (7) فی عنوان (أخبار فی مناقبها) عن سکینة و زینب ابنتیّ علیّ علیه السّلام، عنه علیه السّلام، قال: قال النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله: فاطمة خلقت حوریة فی صورة إنسیّة و إنّ بنات الأنبیاء لا یحضن.
و لم أقف علی من ذکر سکینة فی بناته علیه السّلام. و کیف کان، فعدّ ابن قتیبة فی بناته علیه السّلام أمّ أبیها و أمّ کلثوم الصغری أیضا.
هذا، و قال المفید: أم کلثوم من سیّدة النساء، هی زینب الصغری، و لم أقف علی من ذکر لأمّ کلثوم منها علیها السّلام اسما، و إنّما قال مصعب الزبیری، و ابن قتیبة: هی أمّ کلثوم الکبری، و جعلهما أبو الفرج و الطّبریّ اثنین من أمّین، و قالا: أبو بکر من لیلی، و محمّد من أمّ ولد.
و زاد الأوّل: أنّ أبا بکر لم یعرف اسمه.
و قال الثانی: شکّ فی قتل أبی بکر بالطّفّ.
و قال الأوّل: و روی أنّ قاتله رجل من تمیم، و جعل جمانة و أمّ جعفر واحدة، و الطّبریّ عدّهما اثنتین، و زاد فی البنات رملة الصغری.
و قال: بأنّ اسم أمّها لم یعلم کباقی البنات غیر أمّ الحسن و رملة الکبری، من أمّ سعید بنت عروة.
کما أنّ المفید جعل الأبناء أحد عشر. و الطّبری أربعة عشر، و زاد محمّد الأوسط من أمامة، و نقل عن الواقدیّ 8 عونا من أسماء هذا.
و قال أبو الفرج: و ذکر محمّد بن علیّ بن حمزة أنّه قتل یومئذ إبراهیم بن علیّ بن أبی طالب، و أمّه أمّ ولد.
قال أبو الفرج: و ما سمعت بهذا عن غیره، و لا رأیت لإبراهیم فی شی‌ء من کتب الأنساب ذکرا.
قلت: وقفت علی ذکر إبراهیم بن علیّ فی مقتولی الطّفّ أیضا فی خلفاء ابن قتیبة 9.
هذا و روی الکلینیّ 10 مسندا عن أبی الجارود، عن الباقر علیه السّلام، فی خبر طویل: ثمّ إنّ علیّا علیه السّلام حضره الّذی حضره، فدعا ولده، و کانوا اثنی عشر ذکرا، و سیأتی خبر آخر.
و کلام المسعودیّ 11 فی فصل المقدوحین أنّهم کانوا اثنی عشر، فما زاد فی النّاسخ 12 من عثمان الأصغر، و جعفر الأصغر، و عبّاس الأصغر، و عمر الأصغر، بلا اعتبار.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 37
علیها السّلام أسقطت بعد النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم ذکرا کان سمّاه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و هو حمل محسّنا، فعلی قول هذه الطّائفة أولاد أمیر المؤمنین صلّی اللّه علیه و آله و سلّم ثمانیة و عشرون ولدا، و اللّه أعلم و أحکم. «1»
__________________________________________________
- و قال فی النّاسخ 13 أیضا: و اسم أمّ هانئ فاختة، قلت: لم أقف علی ذکر أحد؛ إنّما لأمّ هانی بنته علیه السّلام، و إنّما قالوا: فی أمّ هانی أخته علیه السّلام ذلک، هذا و قد قالوا، إنّه علیه السّلام أعقب من بنیه من خمسة: الحسن و الحسین، و ابن الحنفیّة، و العبّاس، و عمر].
(1). السّیرة لمحمّد بن إسحاق: 247.
(2). لم نجد نسخته.
(3). المغازی للواقدیّ: لم نجد نسخته.
(4). أخبار الطّوال: 306.
(5). المعارف: 356.
(6). الأنساب للکلبیّ: لم نجد نسخته.
(7). دلائل الطّبری: 146 ح 52.
(8). المغازی: لم نجد نسخته.
(9). الإمامة و السّیاسة (الخلفاء لابن قتیبة): 2/ 7.
(10). الکافی: بل فی الخرائج و الجرائح: 1/ 183 ح 17، عنه البحار: 41/ 295 ح 9، و ج 42/ 87 ح 15.
(11). مروج الذّهب: 2/ 413.
(12 و 13). النّاسخ: لم نجد نسخته.
(1)- پس (می‌گوییم): که فرزندان امیر المؤمنین علیه السّلام بیست و هفت تن پسر و دختر بودند (به این نامها):
حسن علیه السّلام، حسین علیه السّلام، زینب کبری، زینب صغری که کنیه‌اش ام کلثوم بود و مادر این چهار تن فاطمه بتول و بانوی جهانیان، دختر سید المرسلین و آخرین پیمبران حضرت محمد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بود.
محمد که کنیه‌اش ابو القاسم بود، و مادرش خوله دختر جعفر بن قیس حنفیه است.
عمر، و رقیه که باهم به دنیا آمدند و مادرشان ام حبیب دختر ربیعة است.
عباس، و جعفر، و عثمان، و عبد اللّه، که هر چهار تن در رکاب برادرشان حسین علیه السّلام در کربلا شهید شدند، و مادرشان ام البنین دختر حزام بن خالد بن دارم است.
یحیی که مادرش اسماء دختر عمیس خثعمیة (رضی اللّه عنها) است.
ام الحسن و رملة، و مادر این دو ام سعید دختر عروة بن مسعود ثقفی است.
نفیسة: و زینب صغری، و رقیه صغری، و ام هانی، و ام کرام، و جمانة که کنیه‌اش ام جعفر بود، و امامة امّ سلمة، و میمونة، و خدیجة، و فاطمة (رحمة اللّه علیهن) که از زنان دیگر آن حضرت علیه السّلام بودند، و در میان شیعه کسانی هستند که گویند: فاطمه (صلوات اللّه علیها) پس از رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم پسری سقط کرد که رسول خدا آن‌گاه که دخترش (فاطمه علیها السّلام) بدان پسر حامله بود او را محسّن نام نهاد و بنا به گفته ایشان، فرزندان-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 38
المفید، الإرشاد، 1/ 355- 356- عنه: العلّامة الحلّی، المستجاد (من مجموعة نفیسة)،/ 429- 430؛ الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 440- 441؛ المجلسی، البحار، 42/ 89- 90؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 168- 169
أسماء من قتل مع الحسین علیه السّلام من أهل بیته «1» بطفّ کربلا و هم سبعة عشر نفسا الحسین بن علیّ علیهما السّلام ثامن عشر هم «1»: العبّاس، و عبد اللّه، و جعفر، و عثمان، بنو أمیر المؤمنین (علیه و علیهم السّلام)، أمّهم أمّ البنین «2»، و عبد اللّه، و أبو بکر ابنا أمیر المؤمنین علیه السّلام، أمّهما لیلی «3» بنت مسعود «3» الثّقفیّة. «4»
المفید، الإرشاد، 2/ 129- 130- عنه: الجزایری، الأنوار النّعمانیّة، 3/ 263
(تسمیة من شهد مع الحسین بن علیّ علیهما السّلام بکربلاء):
العبّاس بن علیّ بن أبی طالب، [...] و أمّ العبّاس أمّ البنین بنت حزام بن خالد بن ربیعة ابن الوحید بن عامر، و جعفر بن علیّ، و عبد اللّه بن علیّ بن أبی طالب علیه السّلام و أمّهما أمّ البنین.
المفید، الاختصاص،/ 82
أولاده علیه السّلام:
الحسن و الحسین صلوات اللّه علیهما، و المحسّن درج صغیرا، و زینب الکبری و أمّ کلثوم الکبری، أمّهم فاطمة ابنة رسول اللّه (صلّی اللّه علیهم أجمعین).
__________________________________________________
- امیر المؤمنین علیه السّلام بیست و هشت تن می‌باشند و اللّه اعلم، و احکم.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 1/ 355- 356
(1- 1) [الأنوار النّعمانیّة: فقال شیخنا المفید نورّ اللّه ضریحه: هم ثمانیة عشر].
(2)- [زاد فی الأنوار النّعمانیّة: بنت حزام الکلابیّة].
(3- 3) [لم یرد فی الأنوار النّعمانیّة].
(4)- نام کسانی که از خاندان حسین علیه السّلام با آن حضرت علیه السّلام در کربلا کشته شدند که هفده تن بودند و حسین علیه السّلام هیجدهمین آنان بود (از این قرار است): (1) عبّاس (2) عبد اللّه (3) جعفر (4) عثمان که این چهار تن پسران امیر المؤمنین علیه السّلام بودند و مادرشان امّ البنین بود (5) عبد اللّه (6) ابو بکر فرزندان امیر المؤمنین علیه السّلام و مادرشان لیلی دختر مسعود ثقفی است. رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 129- 130
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 39
و محمّد أبو القاسم «1» أمّه خولة ابنة جعفر بن قیس من بنی حنیفة ثمّ من بنی بکر بن وائل «1».
و العبّاس، و عثمان، و جعفر، و عبد اللّه قتلوا «2» مع الحسین صلوات اللّه علیهم، «3» أمّهم أمّ البنین بنت حزام من ولد عامر بن صعصعة «3».
و أبو بکر، و عبید اللّه «3» أمّهما لیلی ابنة مسعود من ولد خثعم بن أنمار بن نزار. «3»
و عمر «3»، و رقیّة أمّهما الصّهباء، و هی: أمّ حبیب ابنة حبیب من ولد تغلب بن وائل. «3»
و عمر الأصغر «3» لمصطلقیّة. «3»
و محمّد الأوسط، و محمّد الأصغر، و عمر الأوسط علی قول بعضهم، و العبّاس الأصغر، و جعفر الأصغر «3» لأمّهات أولاد شتّی. «3»
و عبد الرّحمان، و أمّه أمامة بنت أبی العاص بن الرّبیع، و أمّها زینب بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله «3» فهی ابنة أخت فاطمة (صلوات اللّه علیها)، و کانت أوصت إلیه علیهما السّلام بأن یتزوج بها بعدها. «3»
و یحیی، و عون درجا صغیرین، «3» أمّهما أسماء بنت عمیس من ولد خثعم بن أنمار بن نزار.
فهؤلاء عشرون ابنا و هم أکثر المعدودین من أولاده الذکور، و من أصحاب الأنساب من لم یعد محمد الأوسط و الأصغر، و لم یذکر عمر الأوسط، و منهم من لم یذکر إلا عمر المعقب. «3»
«4» و العقب لخمسة منهم «4»، و هم: الحسن، و الحسین علیهما السّلام، و محمّد، و العبّاس، و عمر.
__________________________________________________
(1- 1) [التّحف: توفّی سنة احدی و ثمانین].
(2)- [زاد فی التّحف: بالطّفّ].
(3- 3) [لم یرد فی التّحف].
(4- 4) [التّحف: ذووا العقب منهم خمسة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 40
و البنات اثنتان و عشرون بنتا «1»، علی اختلاف فی ذلک بین أهل النسب: زینب الکبری، قد روت عن أمّها فاطمة علیها السّلام غیر حدیث، و الصّغری، و أمّ کلثوم الکبری، و الصّغری، و رملة الصّغری، و الکبری، و رقیّة الکبری، و رقیّة الصّغری، و أمّ هانئ الکبری، و الصّغری، و أمّ الکرام، و أمّ أبیها، و جمانة و أمّ جعفر، و قد اختلف أهل النّسب فیها، فمنهم من یقول: جمانة هی أمّ جعفر «2»، و هو قول یحیی بن الحسن العقیقیّ، و ابن الکلبیّ یقول: جمانة غیر أمّ جعفر، و أمّ سلمة، و نفیسة، قال یحیی ابن الحسن العقیقیّ:
نفیسة هی أمّ کلثوم الصّغری. و قال غیره: هی غیرها. و میمونة، و لیلی، و أمّ الحسن، و فاطمة، و خدیجة، و أمامة.
و العقب لأربع منهنّ، و هنّ: زینب الکبری، عقبها فی ولد عبد اللّه بن جعفر، و زینب الصّغری عقبها فی ولد محمّد بن عقیل، ولدت له عبد اللّه بن محمّد بن عقیل، و أمّ الحسن عقبها فی ولد جعدة بن هبیرة، ابن أخت علیّ علیه السّلام، و فاطمة عقبها فی ولد سعید بن الأسود بن أبی البختری، و البواقی: منهنّ من لم تتزوّج، و منهنّ مزوّجات من ولد عقیل و العبّاس بن عبد المطلب، و قد انقرض عقبهنّ.
أبو طالب الزیدی، الإفادة،/ 40- 42- عنه: مجد الدین الیمنی، التّحف،/ 40
ذکر المعقبین من ولد علیّ بن أبی طالب الذّکور الّذین اتّصل عقبهم إلی یومنا هذا سوی من انقرض عقبه، و إنّما طرحناه إذ کان الغرض إیراد نسب من [ظ] یشاهد ولده حسب [ظ] و قد ثبت فی کتاب المنقرضین من انقرض عقبهم أو کان میناثا و لم یتّصل عقبه و لم یولد له أو کان صغیرا فدرج.
العقب من ولد أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب (علیه الصّلاة و السّلام) من خمسة رجال:
«1»- من أبی محمّد الحسن السّبط.
«2»- و أبی عبد اللّه الحسین السّبط.
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه عنه فی التّحف].
(2)- جعلها ابن سعد اثنتین- الطّبقات 3/ 20.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 41
3- و محمّد أبی القاسم الشّجاع.
4- و عمر أبی القاسم.
5- و العبّاس أبی الفضل.
فأمّ الحسن و الحسین: السّیّدة الزّهراء البتول فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله.
و أمّ محمّد: خولة بنت جعفر بن قیس بن مسلمة بن عبید بن ثعلبة بن یربوع بن ثعلبة بن الدّول بن حنیفة بن لجیم بن صعب بن علیّ بن بکر بن وائل.
و أمّ عمر بن علیّ: الصّهباء، و هی أمّ حبیب بنت ربیعة بن بجیر بن العبد بن علقمة بن الحارث بن عتبة بن سعد بن زهیر بن جشم بن بکر بن حبیب بن عمرو بن غنم «1» بن تغلب بن وائل بن قاسط بن هنب بن أقصی بن دعمی بن جدیلة بن أسد بن ربیعة بن نزار بن معدّ بن عدنان.
و أمّ العبّاس بن علیّ: أمّ البنین بن حزام بنت خالد بن ربیعة بن الوحید بن کعب بن عامر بن کلاب بن ربیعة بن عامر بن صعصعة بن معاویة بن بکر بن هوازن بن منصور ابن عکرمة بن خصفة بن قیس بن عیلان بن مضر بن نزار.
العبیدلی، تهذیب الأنساب،/ 32- 33
ولد علیّ بن أبی طالب- رضی اللّه عنه-: الحسن أبا محمّد؛ و الحسین أبا عبد اللّه؛ و المحسّن؛ و زینب؛ و أمّ کلثوم؛ أمّهم: فاطمة بنت رسول اللّه- صلّی اللّه علیه و سلّم-؛ و محمّدا أبا عبد اللّه، أمّه خولة بنت جعفر بن قیس بن مسلمة الحنفیّة؛ و عمر: أمّه، الصّهباء بنت ربیعة بن بجیر الثّعلبیة «2»؛ و العبّاس، أمّه: أمّ البنین بنت حزام بن خالد بن ربیعة بن الوحید بن کعب بن ربیعة بن عامر بن صعصعة. أعقب هؤلاء کلّهم، حاشا المحسّن، فلا عقب له، مات صغیرا جدّا إثر ولادته. و لعلیّ أیضا من الولد: أبو بکر و عثمان؛ و جعفر؛ و عبد اللّه؛ و عبید اللّه؛
__________________________________________________
(1)- کذا الصّواب کما مرّ و کان فی المصدر «عثمان».
(2)- ا، ط فقط: «بن یجیر التّغلبیّة». و فی اتّعاظ الحنفاء ص 6: «بنت ربیعة التّغلبیّ».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 42
و محمّد الأصغر؛ و یحیی، لم یعقب أحد من هؤلاء. أمّ یحیی: أسماء بنت عمیس الخثعمیّة، و هی أمّ عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب، و أمّ محمّد بن أبی بکر الصّدّیق. و أمّ عبید اللّه لیلی بنت مسعود بن خالد بن مالک بن ربعیّ بن سلمی بن جندل بن نهشل بن دارم؛ و عبید اللّه هذا قتل فی جیش المصعب بن الزّبیر یوم لقوا المختار بن أبی عبید مع محمّد بن الأشعث؛ و قتل أبو بکر و جعفر و عثمان و العبّاس مع أخیهم الحسین- (رضی اللّه عنهم).
ابن حزم، الجمهرة، 1/ 37- 38
و هؤلاء بنو قیس عیلان بن مضر بن نزار:
و قال قوم: إنّما هو الیاس بن مضر و إنّه ولد قیسا، و دهمان، و هم أهل بیت فی قیس.
و الأصحّ أنّه قیس بن مضر، و أنّ عیلان بن عبد حضنه، فنسب قیس إلیه.
فولد قیس: خصفة، و فیه العدد، و سعد، و فیه البیت؛ و عمرو [...]
ولد خصفة بن قیس عیلان: عکرمة: أمّه أخت کلب بن وبرة لأبیه؛ و محارب بن خصفة.
[...] ولد عکرمة بن خصفة: منصور. فولد منصور: مازن؛ و هوازن؛ و سلیم؛ و سلامان؛ و أبو مالک، انقرض.
[...] ولد هوازن بن منصور: بکر. فولد بکر بن هوازن: معاویة؛ و منبه؛ و سعد؛ و زید، قتله معاویة، فجعل فیه عامر بن الظّرب العدوانی مائة من الإبل، و هی أوّل دیّة قضی فیها بذلک؛ و تقول العرب: إنّ لقمان کان جعلها قبل ذلک مائة جدی.
[...] ولد معاویة بن بکر: نصر، و جشم؛ و صعصعة؛ و عوف، و بنوه یسمّون الوقعة، دخلوا فی بنی عمرو بن کلاب بن الحارث.
[...] ولد صعصعة بن معاویة: عامر، و فیه البیت و العدد؛ [و مرة] و هم بنو سلول، نسبوا إلی أمّهم؛ و غالب: و أمّه تماضر، و إلیها نسب ولده؛ و ربیعة: أمّه غویضرة إلیها نسب؛ و عبد اللّه، و الحارثّ؛ أمّهما عادیة، إلیها نسبا؛ و کبیر، و عمرو، و زبیر: أمّهم وائلة،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 43
و إلیها نسبوا؛ و قیس؛ و عوف؛ و مساور؛ و سیّار؛ و مثجور: أمّهم عدیّة، و إلیها نسبوا.
و کلّ هؤلاء قلیل، لیس منهم أحد مشهور، حاشا بنی مرّة و بنی عامر.
[...] ولد عامر بن صعصعة: ربیعة، و فیه البیت و العدد؛ و هلال؛ و نمیر؛ و سواءة، بنو عامر بن صعصعة بن معاویة بن بکر بن هوازن بن منصور بن عکرمة بن خصفة بن قیس عیلان بن مضر.
[...] ولد ربیعة بن عامر: کلاب، و فیه البیت؛ و کعب، و فیه العدد؛ و عامر؛ و کلیب.
فمن بنی کلیب بن ربیعة بن عامر بن صعصعة: آمنة بنت أبان، تزوّجها أمیّة بن عبد شمس؛ فولدت له العاصی، و أبا العاصی، و العیص، و أبا العیص و قد درج بنو کلیب.
[...] ولد کلاب بن ربیعة: عامر؛ و عبید، و هو أبو بکر؛ و عمرو؛ و الحارث، و هو رواس؛ و عبد اللّه؛ و کعب، و هو الأضبط؛ و جعفر؛ و ربیعة؛ و معاویة، و هو الضّباب.
فمن بنی عامر بن کلاب: بنو الوحید بن کعب بن عامر بن کلاب؛ منهم أمّ البنین بنت حزام بن خالد بن ربیعة بن الوحید، کانت تحت علیّ بن أبی طالب- علیه السّلام-؛ فولدت محمّدا الأصغر، و عثمان و جعفرا، و العبّاس.
و أرطاة بن عمر بن الوحید، علی یدیه وضع علقمة بن علاثة و عامر بن الطّفیل الرّهن إذ تنافرا؛ و هو الصّبیر.
[...] و هؤلاء بنو الضّباب بن کلاب بن ربیعة:
منهم: زهیر بن عمرو بن معاویة الضّبابیّ، قتل یوم جبلة. و منهم: قاتل الحسین- رضی اللّه عنه- شمر بن ذی الجوشن- و اسم ذی الجوشن: شرحبیل بن الأعور بن عمرو بن معاویة، و هو الضّباب.
و من ولده: الصّمیل بن حاتم بن شمر بن ذی الجوشن، ساد بالأندلس، و له بها عقب، و نزالتهم بلخشبل من شوذر من عمل جیّان؛ و ظمیاء بنت عبد العزیز بن مولة بن کنیف ابن حمل بن خالد بن عمرو بن معاویة، و هو الضّباب، تروی عن أبیها عن جدّها؛
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 44
و لمولة صحبة؛ لقی رسول اللّه- صلّی اللّه علیه و سلّم- و هو ابن عشرین، و عاش بعد ذلک مائة سنة فی الإسلام، و صحب أبا هریرة؛ و کان یسمّی ذا اللّسانین لفصاحته؛ و أدّی إلی رسول اللّه- صلّی اللّه علیه و سلّم- صدقته بنت لبون.
ابن حزم، الجمهرة،/ «1» و 2، 243، 259، 260، 264، 269، 271، 272، 280، 282، 287، 288
(العبّاس) بن علیّ بن أبی طالب قتل معه. «1» [...] أمّه أمّ البنین بنت حزام بن خالد بن ربیعة بن الوحید من بنی عامر.
الطّوسی، الرّجال، (باب من روی عن الحسین علیه السّلام)،/ 76- مثله الأردبیلی، جامع الرّواة، 1/ 433؛ أبو علی الحائری، منتهی المقال،/ 169
(و به) قال أخبرنا الشّریف أبو عبد اللّه محمّد بن عبد اللّه بن الحسن البطحانی بقراءتی علیه بالکوفة قال: أخبرنا محمّد بن جعفر التّمیمیّ قراءة، قال: أخبرنا أحمد بن محمّد بن سعید، قال: أخبرنی الحسن بن جعفر بن مدرار قراءة، قال: حدّثنی عمّی طاهر بن مدرار، قال: حدّثنی فضیل بن الزّبیر، قال: سمعت الإمام أبا الحسین زید بن علیّ علیهما السّلام، و یحیی بن أمّ طویل و عبد اللّه بن شریک العامریّ یذکرون «تسمیة من قتل مع الحسین ابن علیّ علیهما السّلام من ولده و إخوته و أهله و شیعته» و سمعته أیضا من آخرین سواهم:
[...] و العبّاس بن علیّ بن أبی طالب علیهما السّلام و أمّه أمّ البنین بنت حزام بن خالد بن ربیعة ابن الوحید العامریّ.
الشّجری، الأمالی، 1/ 170
فولد أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب (علیه السّلام و الرحمة) فی أکثر الرّوایات خمسة و ثلاثین ولدا، ذکورهم أکثر من إناثهم.
فممّن حدّثنی بذلاک أبو علیّ ابن شهاب العکبریّ فی داره بعکبرا، قال: حدّثنی بن بطّة «2» یرفعه بالعدّة و اللّفظ لأبی علیّ.
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا بدله حکاه جامع الرّواة و منتهی المقال عن خلاصة الأقوال].
(2)- لعلّه هو «محمّد بن بطّة» مؤلّف کتاب «أسماء مصنّفی الشّیعة- أو- أبو العلاء ابن بطّة من وزراء عضد الدّولة الدّیلمیّ» راجع «الشّیعة و فنون الإسلام» للسّید حسن الصّدر (قده).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 45
و وجدت بخطّ شیخی أبی الحسن ابن أبی جعفر النّسّابة فی نسخة لا أثق بها: لعلیّ علیه السّلام عشرون ذکرا و تسع عشر أنثی، فذلک تسعة و ثلاثون، و ذلک فی کتابه الّذی و سمه بالحاویّ، و روی ولده علیه السّلام سبعة و عشرون.
و الّذی علیه القول: إنّه ولد- فیما قرأته سمّاعا من الشّریف أبی علیّ النّسّابة العمریّ الموضّح الکوفیّ-: حسنا و حسینا و زینب و رقیّة و أمّهم فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و محمّد الأکبر ابن الحنفیّة، و محمّد الأصغر، و أمّ الحسن، و رملة بنت الثّقفیّة، و العبّاس، و عثمان، و جعفر، و عبد اللّه بنی الکلابیّة.
و العبّاس الأصغر، و عمر، و رقیّة بنی التّغلبیّة، و أبا بکر، و عبد اللّه بنی النّهشلیّة، و یحیی ابن أسماء، و أمامة، و فاطمة، و خدیجة، و میمونة، و أمّ سلمة، و جمانة، و أمّة اللّه، و أمّ الکرام، و رقیّة الصّغری، و زینب الصّغری، و فاختة هی أمّ هانئ، و أمّ کلثوم هی نفیسة، زیادة الشّیخ الشّرف رحمه اللّه فی الذّکور: عبد الرّحمن، عمر الأصغر، عثمان الأصغر، عون، جعفر الأصغر، محسّن.
و یجب أن یکون: له رقیّة الکبری، و زینب الکبری بنتی فاطمة علیها السّلام.
فذلک الجملة خمسة و ثلاثون نفسا، من ذلک الرّجال: ثمانیة عشر رجلا، و النّساء:
سبع عشر نفسا.
و لم یحتسبوا بمحسّن لأنّه ولد میّتا، و قد روت الشّیعة خبر المحسّن و الرّفسة «1».
و وجدت بعض کتب أهل النّسب یحتوی علی ذکر المحسّن، و لم یذکر الرّفسة من جهة أعوّل علیها.
و وجدت بخطّ شیخ الشّرف: قال محمّد بن محمّد- یعنی نفسه-: مات من جملة أولاد أمیر المؤمنین علیه السّلام من الذّکور و عدّتهم تسعة عشر ذکرا، فی حیاته ستّة نفر، و ورثه منهم
__________________________________________________
(1)- فی الأصل: «الرّقیّة» و طالما صرفت الوقت لأجد الصّورة الصّحیحة لهذه الکلمة و ما ظفرت بها حتّی منّ اللّه تعالی علیّ و وجدت کلام العمریّ منقولا بعینه فی «منتهی الأمال» ص 188 للشّیخ الجلیل و المحدّث الثّقة النّبیل الحاجّ شیخ عبّاس القمیّ (رضوان اللّه علیه) و «الرّفسة الصّدمة بالرّجل فی الصّدر» القاموس.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 46
ثلاثة عشر نفسا، و قتل منهم فی الطّفّ ستّة (رضوان اللّه علیهم).
و أبو الحسین یحیی- قال الموضّح-: مات طفلا فی حیاة أبیه، أمّه أسماء بنت عمیس الخثعمیّة، فأولاد جعفر و أبی بکر منها، إخوته لأمّه.
فالمعقبون من ولد علیّ علیه السّلام خمسة رجال و هم: الحسن علیه السّلام و الحسین علیه السّلام و محمّد ابن الحنفیّة، و عمر ابن التغلبیّة و العبّاس ابن الکلابیّة (سلام اللّه علیهم)، و اختلفوا فی تقدیم عمر علی العبّاس، و قد بیّناه أوّلا.
المجدی،/ 11- 12، 17، 18
قال النّسّابة الموضّح: و العبّاس الأکبر أبو الفضل قتل بالطّفّ [...] و عثمان بن علیّ [...] و جعفر [...] و عبد اللّه [...] أمّ الأربعة أم البنین بنت حزام الکلابیّة، قتلوا جمیعا بالطّفّ (رضی اللّه عنهم).
المجدی،/ 15
[القرن 6] و هم سبعة و عشرون ولدا ذکرا و انثی: الحسن، و الحسین، و زینب الکبری، و زینب الصّغری المکنّاة بامّ کلثوم أمّهم فاطمة البتول علیهما السّلام «1» سیّدة نساء العالمین بنت سیّد المرسلین (صلوات اللّه علیهم) «1»؛ و محمّد المکنّی بأبی القاسم، أمّه خولة بنت جعفر بن قیس الحنفیّة، و العبّاس، و جعفر، و عثمان، و عبد اللّه الشّهداء مع أخیهم الحسین بکربلاء- رضی اللّه عنهم- أمّهم أمّ البنین بنت حزام «1» بن خالد بن دارم «1» [...] و عمر، و رقیّة، أمّهما أمّ حبیب بنت ربیعة و کانا توأمین، و محمّد الأصغر المکنّی بأبی بکر، و عبید اللّه الشّهیدان مع أخیهما الحسین علیه السّلام «1» بطفّ کربلاء «1»، أمّهما لیلی بنت مسعود الدارمیّة، و یحیی، أمّه أسماء بنت عمیس الخثعمیّة و توفّی صغیرا قبل أبیه «2». و رملة، أمّها «3» أمّ سعید «4» بنت عروة ابن مسعود الثّقفیّ، و نفیسة و هی أمّ کلثوم الصّغری، و زینب الصّغری، و رقیّة الصّغری، و امّ هانی، و امّ الکرام، و جمانة المکنّاة بامّ جعفر، و أمامة، و أمّ سلمة، و میمونة، و خدیجة،
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی الأنوار النّعمانیّة].
(2)- [أضاف فی الأنوار النّعمانیّة: و إخوته لأمّه عبد اللّه و محمّد و عون ابناء جعفر بن أبی طالب و محمّد بن أبی بکر و أمّ الحسن].
(3)- [الأنوار النّعمانیّة: أمّهما].
(4)- [الأنوار النّعمانیّة: سعد].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 47
و فاطمة لامّهات أولاد شتّی.
و أعقب علیه السّلام من خمسة بنین: الحسن، و الحسین، و محمّد، و العبّاس، و عمر، «1» و فی الشّیعة من یذکر «1» أنّ فاطمة أسقطت بعد النّبیّ ذکرا کان «2» سمّاه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم- «3» و هو حمل «3»- محسنا «4»، فعلی هذا یکون أولاده ثمانیة و عشرین ولدا، و اللّه أعلم «5».
[...] و أمّا رقیّة بنت علیّ علیه السّلام فکانت عند مسلم بن عقیل، فولدت له عبد اللّه، قتل بالطّفّ، و علیّا و محمّدا، ابنی مسلم.
و أمّا زینب الصّغری فکانت عند محمّد بن عقیل فولدت له عبد اللّه، و فیه العقب من ولد عقیل.
و أمّا أمّ هانی فکانت عند عبد اللّه الأکبر بن عقیل بن أبی طالب، فولدت له محمّدا، قتل بالطّفّ، و عبد الرّحمان.
و أمّا میمونة بنت علیّ علیه السّلام فکانت عند [عبد اللّه] الأکبر بن عقیل، فولدت له عقیلا.
و أمّا نفیسة فکانت عند عبد اللّه الأکبر بن عقیل، فولدت له أمّ عقیل.
و أمّا زینب الصّغری «6» فکانت عند عبد الرّحمان بن عقیل، فولدت له سعیدا و عقیلا.
و أمّا فاطمة بنت علیّ علیه السّلام فکانت عند [محمّد بن «7»] أبی سعید بن عقیل، فولدت له حمیدة.
__________________________________________________
(1- 1) [الأنوار النّعمانیّة: و قد مرّ].
(2)- [الأنوار النّعمانیّة: قد].
(3- 3)، 6 [لم یرد فی الأنوار النّعمانیّة].
(4)- [أضاف فی الأنوار النّعمانیّة: و قد سبق سبب إسقاطها له و هو ضرب غلامّ ذلک الرّجل، و کونه ضغط بطنها علی الباب وَ سَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ].
(5)- [إلی هنا لم یرد فی البحار].
(6)- [کذا و لعلّه تصحیف فی کتاب نسب قریش ص 45 مکانها خدیجة و هو الصّحیح کما مرّ عن المؤلف- رحمه اللّه-].
(7)- [لم یرد فی البحار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 48
و أمّا أمامة بنت علیّ فکانت عند الصّلت بن عبد اللّه بن نوفل بن الحارث «1» بن عبد المطّلب، فولدت له نقیّة و توفّیت عنده. «1»
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 203- 204- عنه: المجلسی، البحار، 42/ 93- 94، مثله الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 1/ 370- 372
قال الجماعة: المعقبون من ولد علیّ علیه السّلام خمسة: الحسن و الحسین علیهما السّلام و محمّد ابن الحنفّة و عمر ابن التّغلبیّة و العبّاس ابن الکلابیّة.
فی ذکر عدد أولاده علیه السّلام، کان لأمیر المؤمنین علیه السّلام ثمانیة و عشرون ولدا و یقال: ثلاث و ثلاثون ولدا ذکرا و أنثی: الحسن، و الحسین علیهما السّلام، و المحسّن الّذی أسقط، و زینب الکبری، و زینب الصّغری المکنّاة بأمّ کلثوم (رضی اللّه عنهما) أمّهم فاطمة البتول سیّدة نساء العالمین؛ و محمّد المکنّی بأبی القاسم أمّه خولة بنت جعفر بن قیس الحنفیّة؛ و عمر، و رقیّة، کانا توأمین، و أمّهما أمّ حبیب بنت ربیعة؛ و العبّاس و جعفر و عثمان و عبد اللّه استشهدوا مع أخیهم الحسین (صلوات اللّه علیه و رضی عنهم) بطفّ کربلاء أمّهم أمّ البنین بنت حزام بن خالد بن دارم؛ و محمّد الأصغر المکنّی بأبی بکر و عبید اللّه الشّهیدان مع أخیهم الحسین (صلوات اللّه علیه) بالطّفّ (رضی اللّه عنهما)، أمّهما لیلی بنت مسعود الدّارمیّة؛ و یحیی، أمّه أسماء بنت عمیس الخثعمیّة؛ و أمّ الحسن، و رملة أمّهما أمّ سعید بنت عروة بن مسعود الثّقفیّ؛ و نفیسة، و زینب الصّغری، و رقیّة الصّغری، و أمّ هانئ، و أمّ الکرام، و جمانة المکنّاة بأمّ جعفر، و أمامة، و أمّ سلمة، و میمونة، و خدیجة، و فاطمة (رضی اللّه عنهنّ) لأمّهات شتّی.
و کان علیه السّلام لم یتزوّج بامرأة أخری مدّة حیاة فاطمة الزّهراء علیهما السّلام، إعظاما لقدرها و منزلتها.
الطّبرسی، تاج الموالید (من مجموعة نفیسة)،/ 94- 95
فجمیع من قتل مع الحسین من أهل بیته بطفّ کربلاء ثمانیة عشرا نفسا هو (صلوات اللّه علیه) تاسع عشرهم، منهم: العبّاس، و عبد اللّه، و جعفر، و عثمان بنو أمیر المؤمنین علیه السّلام، أمّهم أمّ البنین؛ و عبید اللّه، و أبو بکر ابنا أمیر المؤمنین علیه السّلام، أمّهما لیلی بنت مسعود الثّقفیّة.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 250
__________________________________________________
(1- 1)- [لم یرد فی الأنوار النّعمانیّة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 49
و عدّة من قتل معه (صلوات اللّه علیه) من أهل بیته و عشیرته ثمانی عشر نفسا، فمن أولاد أمیر المؤمنین علیه السّلام: العبّاس، و عبد اللّه، و جعفر، و عثمان، و عبید اللّه، و أبو بکر.
الطّبرسی، تاج الموالید (من مجموعة نفیسة)،/ 108
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 50
نمایش تصویر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 51
نمایش تصویر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 52
نمایش تصویر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 53
ولد له [أمیر المؤمنین علیه السّلام] من فاطمة: الحسن، و الحسین، و محسّن، سقط، و زینب، و أمّ کلثوم.
و کان له من خولة الحنفیّة: محمّد ابن الحنفیّة.
و کان له من أمّ البنین بنت خالد بن یزید الکلابیّة: عبد اللّه، و العبّاس، و جعفر و عثمان.
و کان له من أمّ حبیب التّغلبیّة من سبی خالد بن الولید: عمر، و رقیّة.
و کان له من أسماء بنت عمیس الخثعمیّة: یحیی.
و کان له أبو بکر و عبد اللّه من المیلاد «1» بنت مسعود.
و کان له محمّد الأصغر من أمّ ولد.
و کان له زینب الصّغری و أمّ کلثوم الصّغری من أمّ ولد.
و کان له خدیجة و أمّ هانئ و تمیمة و میمونة و فاطمة من أمّ ولد.
و کان له أمّ الحسین و رملة من أمّ شعیب المخزومیّة.
و فی روایة أخری: إنّ جعفرا و عمرا و العبّاس لأمّهات أولاد.
و عقبه من الحسن و الحسین و محمّد ابن الحنفیّة و العبّاس و عمر.
و مضی علیه السّلام و خلّف أربع حرائر: أمامة بنت زینب بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله، و لیلی التّمیمیّة، و أسماء بنت عمیس الخثعمیّة، و أمّ البنین الکلابیّة. و ثمانیة عشر أمّ ولد.
ابن الخشّاب، تاریخ موالید الأئمّة (من مجموعة نفیسة)/ 170- 172
«و ذکر» فی کتاب «نزهة الطّرف و بستان الظّرف» عن الحسن البصریّ، قال: قتل مع الحسین بن علیّ علیه السّلام ستّة عشر من أهل بیته، ما کان لهم علی وجه الأرض شبیه.
(و بهذا الإسناد) الّذی مرّ عن أحمد بن الحسین، أخبرنی أبو الحسین بن الفضل القطّان؛ حدّثنا عبد اللّه بن جعفر، حدّثنا یعقوب بن سفیان، حدّثنا ابن بکیر، عن اللّیث ابن سعد قال: فی سنة إحدی و ستّین؛ قتل الحسین بن علیّ و أصحابه، لعشر لیال خلون من المحرّم
__________________________________________________
(1)- [کذا فی المصدر، و سیأتی فی مصدر تال بلفظ «الهملاء» و الظاهر أنّهما تصحیف: لیلی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 54
یوم عاشوراء یوم السّبت فی آخر الیوم، و قتل معه العبّاس بن علیّ، و جعفر بن علیّ، و عبد اللّه بن علیّ، و عثمان بن علیّ و أبو بکر بن علیّ [...]
«و ذکر» السّیّد الإمام أبو طالب: أنّ الصّحیح فی یوم عاشوراء الّذی قتل فیه الحسین علیه السّلام و أصحابه (رضی اللّه عنهم) أنّه کان یوم الجمعة سنة إحدی و ستّین.
«و اختلف» أهل النّقل فی عدد المقتول یومئذ- مع ما تقدّم من قتل مسلم من العترة الطّاهرة، و الأکثرون علی أنّهم کانوا سبعة و عشرین، فمن ولد علیّ علیه السّلام: الحسین بن علیّ، و أبو بکر بن علیّ، و عمر بن علیّ، و عثمان بن علیّ، و جعفر بن علیّ، و عبد اللّه بن علیّ، و محمّد بن علیّ، و العبّاس بن علیّ، و إبراهیم بن علیّ؛ فهم تسعة، [...] و أخذوا رؤوس هؤلاء فحملت إلی الشّام و دفنت جثثهم بالطّفّ.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 46- 47
العبّاس بن علیّ، أمّه أمّ البنین أیضا.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 29
قال الشّیخ المفید فی الإرشاد: أولاده خمسة و عشرون، و ربّما یزیدون علی ذلک إلی خمسة و ثلاثین. و ذکره النّسّابة العمری فی الشّافی، و صاحب الأنوار: البنون خمسة عشر، و البنات ثمانیة عشر، فولد من فاطمة علیها السّلام: الحسن و الحسین و المحسّن سقط، و زینب الکبری، و أمّ کلثوم الکبری [...]
و من خولة بنت جعفر بن قیس الحنفیّة: محمّدا.
و من أمّ البنین ابنة حزام بن خالد الکلابیّة: عبد اللّه، و جعفر الأکبر، و العبّاس، و عثمان.
و من أمّ حبیب بنت ربیعة التّغلبیّة: عمر، و رقیّة توأمان فی بطن.
و من أسماء بنت عمیس الخثعمیّة: یحیی، و محمّد الأصغر. و قیل: بل ولدت له عونا، و محمّد الأصغر من أمّ ولد.
و من أمّ سعید بنت عروة بن مسعود الثّقفیّة: نفیسة، و زینب الصّغری، و رقیّة الصّغری.
و من أمّ شعیب المخزومیّة: أمّ الحسن، و رملة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 55
و من الهملاء «1» بنت مسروق النّهشلیّة: أبو بکر، و عبد اللّه.
و من أمامة بنت أبی العاص بن الرّبیع و أمّها زینب بنت رسول اللّه: محمّد الأوسط.
و من محیّاة بنت امرئ القیس الکلبیّة: جاریة هلکت و هی صغیرة.
و کان له خدیجة، و أمّ هانی، و تمیمة؛ و میمونة؛ و فاطمة لأمّهات أولاد.
و توفّی قبله: یحیی، و أمّ کلثوم الصّغری، و زینب الصّغری، و أمّ الکرام؛ و جمانة و کنیتها أمّ جعفر، و أمامة؛ و أمّ سلمة، و رملة الصّغری.
و زوّج ثمانی بنات: زینب الکبری من عبد اللّه بن جعفر، و میمونة من عقیل بن عبد اللّه بن عقیل، و أمّ کلثوم الصّغری من کثیّر بن عبّاس بن عبد المطّلب، و رملة من أبی الهیاج عبد اللّه بن أبی سفیان بن الحارث بن عبد المطّلب، و رملة من الصّلت بن عبد اللّه بن نوفل بن الحارث. و فاطمة من محمّد بن عقیل.
و فی الأحکام الشّرعیّة عن الخزاز القمّیّ: أنّه نظر النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله إلی أولاد علیّ و جعفر فقال: بناتنا لبنینا و بنونا لبناتنا.
و أعقب له من خمسة؛ الحسن و الحسین و محمّد ابن الحنفیّة و العبّاس الأکبر و عمر.
و کان النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله لم یتمتّع بحرّة و أمة «2» فی حیاة خدیجة، و کذلک علیّ مع فاطمة.
و فی قوت القلوب: أنّه تزوّج بعد وفاتها بتسع لیال، و أنّه تزوّج بعشر نسوة.
و توفّی عن أربعة: أمامة و أمّها زینب بنت النّبیّ، و أسماء بنت عمیس؛ و لیلی التّمیمیّة و أمّ البنین الکلابیّة، و لم یتزوّجن بعده.
و خطب المغیرة بن نوفل أمامة، ثمّ أبو الهیاج بن أبی سفیان بن حارث فروت عن علیّ علیه السّلام: أنّه لا یجوز لأزواج النّبیّ و الوصیّ أن یتزوّجن بغیره بعده، فلم یتزوّج امرأةو لا أمّ ولد بهذه الرّوایة.
__________________________________________________
(1)- [کذا فی المناقب و البحار، لکن الصّحیح: لیلی بنت مسعود الدّارمیّة المعروفة بالنّهشلیّة، و قد تقدّم تصحیف اسمها ص 53 بالمیلاد].
(2)- [البحار: و لا أمة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 56
و توفّی عن ثمانی عشرة أمّ ولد، فقال علیه السّلام: جمیع أمّهات أولادی الآن محسوبات علی أولادهنّ بما أبتعتهنّ به من أثمانهنّ، فقال: و من کان من إمائه غیر ذوات أولاد فهنّ حرائر من ثلثه.
ابن شهر آشوب، المناقب، 3/ 304- 305- عنه: المجلسی، البحار، 42/ 91- 92
و اختلفوا فی عدد المقتولین من أهل البیت «1»، فالأکثرون علی أنّهم کانوا سبعة و عشرین [...] تسعة من ولد أمیر المؤمنین: الحسین؛ و العبّاس، «2» و یقال: و ابنه محمّد بن العبّاس «2»، «3» و عمر، و عثمان، و جعفر، و إبراهیم «3»، و عبد اللّه الأصغر، و محمّد الأصغر، و أبو بکر شکّ فی قتله [...] و یقال: لم یقتل محمّد الأصغر بن علیّ بن أبی طالب لمرضه، و یقال: رماه رجل من بنی دارم فقتله.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 112- 113- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 62، 63؛ البحرانی، العوالم، 17/ 343، 344؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 20؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 462، 463؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 240، 241؛ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس و زینة المجالس، 2/ 328، 329، 330
الأصمعی: لمّا کان عام رمّادة «4»، قال: عمر لأبی عبیدة: خذ هذا البعیر بما علیه فأت أهل البیت، فانحره بینهم و مرهم أن یقدّدوا اللّحم و لیحملوا الشّحم و لیلبسوا للغرایر «5» و لیعدّوا ماء حارّا، فإن احتاجوا إلی اللّحم أمدّوهم، ثمّ خرج یستسقی فسقی.
و إنّهم أعرف النّاس نسبا و أخصّهم فضلا، ألا تری أنّ العربیّ من ولد یعرب بن قحطان، و القرشیّ من ولد النّضر بن کنانة، و الهاشمیّ من ولد عبد المطّلب، و الطّالبیّ من ولد علیّ و جعفر، و العلویّ من الحسن و الحسین و محمّد و العبّاس و عمر أولاد أمیر المؤمنین،
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا مکانه فی تسلیة المجالس: و کان عدّة القتلی من أصحاب الحسین علیه السّلام الّذین قتلوا معه اثنین و سبعین رجلا (رضوان اللّه علیهم و رحمته و سلامه) هؤلاء الّذین قتلوا قبل أهل بیته. و أمّا عدّة المقتولین من أهل بیته].
(2- 2) [حکاه عنه فی وسیلة الدّارین،/ 277].
(3- 3) [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(4)- الرّمّادة و الرّمّاد: الهلاک، و أرمد القوم: هلکت مواشیهم.
(5)- الغرائر جمع الغریر: الشاب لا تجربة له.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 57
و الفاطمیّ أولاد الحسن و الحسین.
ابن شهر آشوب، المناقب، 2/ 196
و نسب شیخنا المفید فی کتاب الإرشاد، العبّاس بن علیّ، فقال: أمّه أمّ البنین بنت حزام بن خالد بن دارم، و هذا خطأ، و إنّما أمّ العبّاس، المسمّی بالسّقّاء و یسمّیه أهل النّسب أبا قربة المقتول بکربلاء صاحب رایة الحسین، أمّه أمّ البنین بنت حزام بن خالد ابن ربیعة، و ربیعة هذا، هو أخو لبید الشّاعر، ابن عامر بن کلاب بن ربیعة بن عامر بن صعصعة، و لیست من بنی دارم التّمیمیّین «1».
و قال ابن حبیب النّسّابة، فی کتاب المنمّق: لمّا ذکر أبناء الحبشیّات من قریش، ذکر من جملتهم العبّاس بن علیّ بن أبی طالب علیه السّلام، و هذا خطأ منه، و تغفیل، و قلّة تحصیل! «2» و کذلک قال فی أبناء السّندیّات من قریش، ذکر من جملتهم محمّد بن علیّ بن أبی طالب ابن الحنفیّة، و أمّ علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیه السّلام.
قال محمّد بن إدریس: و هذا جهل من ابن حبیب، و قلّة تأمّل «2».
ابن إدریس، السّرائر، 1/ 656- 657- عنه، المامقانی، تنقیح المقال، 2، 1/ 128؛ المظفر، بطل العلقمی، 1/ 93- 94
کان له من الولد أربعة عشر ذکرا و تسع عشرة أنثی: الحسن، و الحسین، و زینب الکبری، و أمّ کلثوم الکبری، أمّهم فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله؛ و محمّد الأکبر، و هو ابن الحنفیّة، و أمّه خولة بنت جعفر، و عبید اللّه قتله المختار؛ و أبو بکر قتل مع الحسین أمّهما لیلی بنت مسعود؛ و العبّاس الأکبر، و عثمان، و جعفر، و عبد اللّه قتلوا مع الحسین أمّهم أمّ البنین بنت حزام بن خالد؛ و محمّد الأصغر قتل مع الحسین أمّه أمّ ولد؛ و یحیی، و عون أمّهما أسماء بنت عمیس؛ عمر الأکبر، و رقیّة أمّهما الصّهباء سبیّة؛ و محمّد الأوسط أمّه أمامة بنت أبی العاص؛ و أمّ الحسن و رملة الکبری أمّهما أمّ سعید بنت عروة؛ و أمّ هانئ، و میمونة، و زینب الصّغری، و رملة الصّغری، و أمّ کلثوم الصّغری، و فاطمة، و أمامة،
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه عنه فی بطل العلقمیّ].
(2- 2) [تنقیح المقال: و نقل قبل ذلک عن المفید: أنّ أمّ العبّاس أمّ البنین بنت حزام بن خالد بن ربیعة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 58
و خدیجة، و أمّ الکرام، و أمّ جعفر، و جمانة، و نفیسة، و أمّ سلمة، و هنّ لأمّهات شتّی؛ و ابنة أخری لم یذکر اسمها، «1» ماتت صغیرة «1».
فهؤلاء الّذین عرفنا من أولاد علیّ علیه السّلام.
ابن الجوزی، صفة الصّفوة، 1/ 309، المنتظم، 5/ 69
فقتل أصحاب الحسین کلّهم و فیهم بضعة عشر شابّا من أهل بیته منهم من أولاد علی علیه السّلام: العبّاس، و جعفر، و عثمان، و محمّد، و أبو بکر.
ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 340
و أولاد أمیر المؤمنین علیه السّلام سبعة و عشرون ذکرا و أنثی:
( «1» و «2») الحسن، و الحسین علیهما السّلام.
( «3») زینب الکبری.
( «4») زینب الصّغری المکنّاة أمّ کلثوم.
أمّهم فاطمة البتول سیدة نساء العالمین ابنة سیّد المرسلین محمّد خاتم النّبیّین.
(5) محمّد المکنّی أبا القاسم، أمّه خولة ابنة جعفر بن قیس الحنفیّة.
(6 و 7) عمر، و رقیّة، و کانا توأمین، و أمّهما أمّ حبیب بنت ربیعة.
(8 و 9 10 و 11) العبّاس و جعفر و عثمان و عبد اللّه الشّهداء مع أخیهم الحسین علیه السّلام بطفّ کربلاء، أمّهم «أمّ البنین» بنت حزام بن خالد «2» بن دارم.
(12 و 13) محمّد الأصغر المکنّی أبا بکر، و عبید اللّه «3» الشّهیدان مع أخیهما الحسین بطفّ کربلاء أمّهم لیلی ابنة مسعود الدّارمیّة.
(14 و 15) یحیی و عبید اللّه «4»: أمّهما أسماء بنت عمیس الخثعمیّة.
__________________________________________________
(1- 1) [المنتظم: هلکت و هی صغیرة].
(2)- و فی نسخة: بنت حازم بن خالد ...
(3)- و فی نسخة: عبد اللّه.
(4)- و فی نسخة: عبد اللّه.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 59
(16 و 17) أمّ الحسن و رملة: أمّهما (أمّ مسعود) و فی نسخة: «أمّ سعید» بنت عروة ابن مسعود الثّقفیّ.
(18، الی 27) نفیسة، زینب الصّغری، رقیّة الصّغری، أمّ هانئ، أمّ الکرام، و جمانة المکنّاة أمّ جعفر «و فی نسخة: و رقیّة»، و أمامة، و أمّ سلمة، و میمونة و خدیجة، و فاطمة (رحمة اللّه علیهنّ) لأمّهات شتّی.
و فی روایة أنّ فاطمة (صلوات اللّه علیها) أسقطت بعد رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله ذکرا، کان سمّاه النّبیّ، و هو حمل، محسنا. فعلی هذه الرّوایة أولاد أمیر المؤمنین علیه السّلام ثمانیة و عشرون ولدا.
ابن البطریق، العمدة،/ 29- 30
و أمّا أزواجه، فأوّل زوجة تزوّجها فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم لم یتزوّج علیها حتّی توفّیت عنده. و کان له منها: الحسن، و الحسین، و قد ذکر أنّه کان له منها ابن آخر یقال له: محسن، و أنّه توفّی صغیرا، و زینب الکبری، و أمّ کلثوم الکبری، ثمّ تزوّج بعدها أمّ البنین بنت حزام الکلابیّة، فولدت له العبّاس، و جعفرا، و عبد اللّه، و عثمان قتلوا مع الحسین بالطّفّ، و لا بقیّة لهم غیر العبّاس، و تزوّج لیلی بنت مسعود بن خالد النّهشلیّة التّمیمیّة، فولدت له عبید اللّه و أبا بکر قتلا مع الحسین، و قیل: إنّ عبید اللّه قتله المختار بالمذار، و قیل: لا بقیّة لهما؛ و تزوّج أسماء بنت عمیس الخثعمیّة، فولدت له محمّدا الأصغر و یحیی و لا عقب لهما، و قیل: إنّ محمّدا لأمّ ولد و قتل مع الحسین، و قیل: إنّها ولدت له عونا. و له من الصّهباء بنت ربیعة التّغلبیّة و هی من السّبی الّذین أغار علیهم خالد بن الولید بعین التّمر: عمر بن علیّ، و رقیّة بنت علیّ [...] و تزوّج علیّ أمامة بنت أبی العاص بن الرّبیع بن عبد العزّی بن عبد شمس، و أمّها زینب بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم، فولدت له محمّدا الأوسط. و له محمّد بن علیّ الأکبر، الّذی یقال له: ابن الحنفیّة أمّه خولة بنت جعفر من بنی حنیفة. و تزوّج علیّ أیضا أمّ سعید ابنة عروة بن مسعود الثّقفیّة، فولدت له أمّ الحسن، و رملة الکبری، و أمّ کلثوم. و کان له بنات من أمّهات شتّی لم یذکرن لنا، منهنّ: أمّ هانئ، و میمونة، و زینب الصّغری، و رملة الصّغری، و أمّ کلثوم الصّغری،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 60
و فاطمة، و أمامة، و خدیجة، و أمّ الکرام، و أمّ سلمة، و أمّ جعفر، و جمانة، و نفیسة کلّهنّ من أمّهات أولاد. و تزوّج أیضا مخبئة «1» بنت امرئ القیس بن عدیّ الکلبیّة فولدت له جاریة هلکت صغیرة، کانت تخرج إلی المسجد فیقال لها: من أخوالک؟ فتقول وه وه، تعنی کلبا.
فجمیع ولده أربعة عشر ذکرا و سبع عشرة امرأة. و کان النّسل منهم للحسن، و الحسین، و محمّد ابن الحنفیّة، و العبّاس ابن الکلابیّة، و عمر ابن التغلبیّة.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 199- 200
و قتل العبّاس بن علیّ، و أمّه أمّ البنین بنت حزام.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 302
المعقبون من أولاد أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السّلام خمسة: الحسن، و الحسین، و أمّهما فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله، و محمّد، و أمّه خولة بنت قیس الحنفیّة «2»، و العبّاس المشهور بالسّقّاء، و أمّه أمّ البنین بنت حزام العامریّة، و عمر الأطراف، و أمّه الصّهباء «3» التّغلبیّة.
فخر الرّازی، الشجرة المبارکة،/ 17
و من أولاد علیّ بن أبی طالب رضی اللّه عنه أیضا یحیی بن علیّ، مات صغیرا، أمّه أسماء بنت عمیس الخثعمیّة؛ و عمر بن علیّ، و توأمته رقیّة الکبری، أمّهما تغلبیّة «4». و العبّاس الأکبر، و عثمان، و جعفر، و عبد اللّه، أمّهم أمّ البنین الکلابیّة «5»؛ و عبید اللّه «6» و أبو بکر؛ أمّهما لیلی بنت مسعود النّهشلیّة؛ و أمّ الحسن، و رملة، و أمّهما أمّ سعید بنت عروة بن مسعود الثّقفیّة؛ و محمّد الأصغر و زینب الصّغری، و أمّ کلثوم الصّغری، و رقیّة الصّغری، و أمّ هانئ، و أمّ
__________________________________________________
(1)- [کذا فی المصدر و قد مرّ مکرّرا: محیّاة].
(2)- أمّه خولة بنت جعفر بن قیس بن مسلمة بن عبد اللّه بن ثعلبة بن یربوع بن ثعلبة بن الدّول بن حنفیّة ابن لجیم.
(3)- کنیتها أمّ حبیب.
(4)- فی أ و ب: ثعلبیّة.
(5)- فی أ و ب: أمّ النّیر الکلابیّة.
(6)- فی أ و ب: عبد اللّه.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 61
الکرام، و جمانة، و أمّ سلمة، و میمونة، و خدیجة، و فاطمة «1»، و أمامة: لأمّهات أولاد.
ابن قدامة، التّبیین،/ 137- 138
و ولد علیّ من غیر فاطمة بنت رسول اللّه (صلّی اللّه علیه و سلّم و رضی عنهما)، محمّدا، و هو ابن الحنفیّة، و أبا بکر و عثمان و العبّاس و جعفرا و عبد اللّه و إبراهیم. و قتل هؤلاء السّتة مع الحسین (رضی اللّه عنه و عنهم). و عبید اللّه قتله المختار، و لا عقب له. و یحیی: و أمّه أسماء بنت عمیس، و عمر: و أمّه تغلبیّة، و کان خالد بن الولید سباها فی الرّدّة، فاشتراها علی [...] و أمّ العبّاس و أخویه جعفر، و عبد اللّه: أمّ البنین بنت حزام الوحیدیّة. و لیس لجعفر عقب.
و أمّ عبید اللّه، و أبی بکر ابنی علیّ: لیلی بنت مسعود النّهشلیّ.
و أمّا أبو القاسم محمّد بن علیّ ابن الحنفیّة فأمّه من سبی بنی حنیفة، اشتراها علیّ، و اتّخذها أم ولد، فولدت له محمّدا فأنجبت، و اسمها خولة بنت إیاس بن جعفر جانّ الصّفا «2».
و یقال: بل کانت أمّة لبنی حنیفة، سندیة سوداء. و لم تکن من أنفسهم، و إنما صالحهم خالد بن الولید علی الرقیق، و لم یصالحهم علی أنفسهم.
البرّی، الجوهرة،/ 57- 58
الفصل الحادی عشر: فی أولاده علیه السّلام إعلم أیّدک اللّه بروح منه، إنّ أقوال النّاس اختلفت فی عدد أولاده علیه السّلام ذکورا و إناثا؛ فمنهم من أکثر فعدّ فیهم السّقط و لم یسقط ذکر نسبه و منهم من أسقطه و لم یر أن یحتسب فی العدّة فجاء قول کلّ واحد بمقتضی ما اعتمده فی ذلک و یحسبه و الّذی نقل فی کتاب صفوة الصّفوة و غیره من تألیف الأئمّة المعتبرین: أنّ أولاده علیه السّلام أربعة عشر ذکرا و الإناث تسع عشرة أنثی، و هذا تفصیل أسمائهم.
الذّکور: الحسن، و الحسین، محمّد الأکبر، عبد اللّه، أبو بکر، العبّاس، عثمان، جعفر،
__________________________________________________
(1)- فاطمة: ساقط من ج.
(2)- الحنفیّة أمّه. و هی خولة بن إیاس بن جعفر بن قیس بن مسلم بن ثعلبة بن یربوع. یکنّی بأمّه و أبیه جمیعا. و لهذا یشترط أن ینوّن (علی)، و یکتب (ابن الحنفیّة) بالألف، و یکون إعرابه إعراب محمّد، لأنّه وصف لمحمّد لا لعلیّ، کما ذکرنا. تهذیب الأسماء: 1/ 88
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 62
عبد اللّه، محمّد الأصغر، یحیی، عون، عمر، محمّد الأوسط.
الإناث: زینب الکبری، أمّ کلثوم الکبری، أمّ الحسن، رملة الکبری، أمّ هانئ، میمونة، زینب الصّغری، رملة الصّغری، أمّ کلثوم الصّغری، رقیّة، فاطمة، أمامة، خدیجة، أمّ الکرام، أمّ سلمة، أمّ جعفر، جمانة، نفیسة، بنت أخری لم یذکر اسمها ماتت صغیرة فهذا عدد أولاده ذکورا و إناثا، و ذکر قوم آخرون زیادة علی ذلک، و ذکروا فیهم محسنا شقیقا للحسن و الحسین علیهما السّلام، کان سقطا، فالحسن و الحسین علیه السّلام، و زینب الکبری، و أمّ کلثوم الکبری، هؤلاء الأربعة من الطّهر البتول فاطمة بنت الرّسول صلّی اللّه علیه و سلّم، محمّد الأکبر هو ابن الحنفیّة، و اسمها خولة بنت جعفر بن قیس الحنفیّة، و قیل: غیر ذلک؛ و عبید اللّه و أبو بکر أمّهما لیلی بنت مسعود؛ و العبّاس و عثمان، و جعفر و عبد اللّه، أمّهم أمّ البنین بنت حزام بن خالد؛ و یحیی و عون، أمّهما اسماء بنت عمیس؛ و محمّد الأوسط، أمّه أمامة بنت أبی العاص، و هذه أمامة هی بنت زینب بنت رسول اللّه المحمولة فی الصّلاة؛ و أمّ الحسن و رملة الکبری، أمّهما أم سعید بنت عروة؛ فهؤلاء من المعقود علیهنّ نکاحه، و بقیّة الأولاد من أمّهات شتّی أمّهات أولاد، و کان یوم قتله علیه السّلام عنده أربع حرائر فی نکاحه، و هنّ: أمامة بنت أبی العاص بنت بنت رسول اللّه، تزوّجها بعد موت خالتها البتول فاطمة علیها السّلام، و لیلی بنت مسعود التّمیمیّة، و أسماء بنت عمیس الخثعمیّة، و أمّ البنین الکلابیّة، و أمّهات الأولاد ثمانی عشرة أمّ ولد و السّلام.
ابن طلحة، مطالب السؤول،/ 62- 63- عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 441- 442؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 169- 170
أولاد أمیر المؤمنین علیه الصّلاة و السّلام: الحسن و الحسین (صلوات اللّه علیهما) و المحسن، درج صغیرا، و زینب الکبری و أمّ کلثوم الکبری، أمّهم فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم؛ و أبو القاسم محمّد، أمّه خولة ابنة جعفر بن قیس من بنی بکر بن وائل ثمّ من حنیفة؛ و العبّاس و عثمان و جعفر و عبد اللّه قتلوا مع الحسین (صلوات اللّه علیه)، أمّهم أمّ البنین ابنة حزام من ولد عامر بن صعصعة؛ و أبو بکر و عبید اللّه، أمّهما لیلی ابنة مسعود الدّارمیّة؛ و عمر و رقیّة، أمّهما الصّهباء و هی أمّ حبیب ابنة ربیعة من بنی تغلب بن وائل من سبی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 63
خالد بن الولید؛ و عمر الأصغر، أمّه المصطلقیّة؛ و محمّد الأوسط، و محمّد الأصغر، و عمر الأوسط علی قول بعضهم، و العبّاس الأصغر، و جعفر الأصغر لأمّهات شتّی؛ و عبد الرّحمان و أمّه أمامة ابنة أبی العاص بن الرّبیع، و أمّها زینب ابنة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم، و هی ابنة أخت فاطمة علیها السّلام و کانت أوصت إلیه علیه السّلام بأن یتزوّج بها بعدها؛ و یحیی و عون درجا صغیرین، و أمّهما أسماء ابنة عمیس من ولد خثعم بن أنمار بن نزار، فهؤلاء عشرون ابنا و هم أکثر المعدودین من أولاده الذّکور، و من أصحاب الأنساب من لم یعدّ محمّد الأوسط و الأصغر؛ و لم یذکر عمر الأوسط، و منهم من لم یذکر إلّا عمر المعقب، و العقب لخمسة منهم: و هم الحسن و الحسین علیهما السّلام و محمّد و العبّاس و عمر؛ و البنات اثنتان و عشرون بنتا علی اختلاف فی ذلک بین أهل النّسب، زینب الکبری قد روت عن أمّها فاطمة علیها السّلام غیر حدیث، و الصّغری، و أمّ کلثوم الکبری، و الصّغری، و رملة الکبری، و الصّغری، و رقیّة الکبری، و الصّغری، و أمّ هانئ الکبری، و الصّغری، و أمّ الکرام، و اسمها جمانة، و أمّ جعفر، و قد اختلف أهل النّسب فیها فمنهم من یقول: جمانة هی أمّ جعفر و هو قول یحیی بن الحسن العقیقیّ، نفیسة هی أمّ کلثوم الصّغری و قال غیره:
هی غیرها؛ و میمونة، و لیلی، و أمّ الحسن، و فاطمة، و خدیجة، و أمامة. و العقب لأربع منهنّ: و هی زینب الکبری عقبها فی ولد عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب، و زینب الصّغری عقبها فی ولد محمّد بن عقیل؛ ولدت له عبد اللّه بن محمّد بن عقیل، و أمّ الحسن عقبها فی ولد جعدة بن هبیرة ابن أخت علیّ علیه السّلام، و فاطمة عقبها فی ولد سعد بن الأسود ابن أبی البختریّ، و البواقی منهنّ لم یتزوّجن، و منهنّ مزوّجات من ولد عقیل و العبّاس ابن عبد المطّلب، و قد انقرض عقبهنّ.
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 52- 53
قاتل علیه السّلام هو و أهل بیته و أصحابه حتّی قتلوا کلّهم، و فیهم بضعة عشر شابّا من أهل بیته [...] العبّاس بن علیّ بن أبی طالب، و أمّه أمّ البنین بنت حزام بن ربیعة بن الوحید العامریّ.
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 120
اتّفق علماء السّیر: علی أنّه کان له علیه السّلام من الولد ثلاثة و ثلاثون، منهم أربعة عشر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 64
ذکرا و تسع عشرة أنثی. الحسن و الحسین و زینب الکبری و أمّ کلثوم الکبری، أمّهم فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و علی هذا عامّة المتأخّرین؛ و ذکر الزّبیر بن بکّار ولدا آخر من فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله اسمه محسن مات طفلا، و فاطمة علیها السّلام أوّل زوجاته لم یتزوّج علیها حتّی توفّیت؛ و محمّد الأکبر و هو ابن الحنفیّة، و أمّه خولة بنت جعفر من سبی بنی حنیفة و قیل: کانت أمّ ولد و سنذکره فی باب مفرد و کذا الحسن و الحسین علیهما السّلام؛ و عبید اللّه قتله المختار بن أبی عبید، و أمّه لیلی بنت مسعود من بنی تمیم و أبو بکر قتل مع الحسین علیه السّلام أمّه أیضا لیلی بنت مسعود؛ و العبّاس الأکبر، و عثمان، و جعفر، و عبد اللّه قتلوا مع الحسین، و أمّهم أمّ البنین بنت حزام (و قیل: بنت خلة) [؟ خالد] کلابیّة تزوّجها بعد فاطمة علیها السّلام؛ و محمّد الأصغر قتل مع الحسین علیه السّلام أیضا، أمّه أمّ ولد؛ و یحیی و عون أمّهما أسماء بنت عمیس، و کان جعفر بن أبی طالب قد تزوّج أسماء، ثمّ قتل عنها فتزوّجها أبو بکر الصّدّیق (رضی اللّه عنه) فمات عنها فتزوّجها علیّ علیه السّلام بعد أمّ البنین فأولدها؛ و عمر الأکبر و رقیّة، أمّهما الصّهباء صبیّة تزوّجها بعد أسماء بنت عمیس، و الصّهباء یقال لها: أمّ حبیب بنت ربیعة من بنی وائل أصابها خالد بن الولید لمّا أغار علی بنی تغلب بناحیة عین التّمر و هذا عمر الأکبر نذکر سیرته فیما بعد [...] و محمّد الأوسط، و أمّه أمامة بنت العاص بن ربیع و أمّها زینب بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله تزوّجها بعد الصّهباء، و أمّ الحسن و الحسین و رملة الکبری و أمّهنّ أمّ سعید بنت عروة تزوّجها أخیرا؛ و أم هانئ؛ و میمونة، و زینب الصّغری، و رملة الصّغری، و أمّ کلثوم الصّغری، و فاطمة، و أمامة، و خدیجة، و أمّ الکرام، و أمّ جعفر، و جمانة، و نفیسة، و هنّ لأمّهات أولاد شتّی قالوا: و ابنة أخری صغیرة توفّیت و لم یضبط اسمها «1». و النّسل منهم لخمسة: الحسن و الحسین و محمّد ابن الحنفیّة و عمر و العبّاس علیهم السّلام؛ و قیل: و لمحمّد الأصغر أیضا، و سنذکرهم فیما بعد إن شاء اللّه تعالی.
و ذکر ابن جریر الطّبریّ: أنّ بنات علیّ علیهما السّلام سبع عشرة، و الصّحیح ما ذکرناه.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 54- 55
__________________________________________________
(1)- قال الواقدیّ: توفّی أمیر المؤمنین عن أربع من الحرائر: أمامة بنت العاص و لیلی التّمیمیّة و أمّ البنین الکلابیّة و أسماء بنت عمیس و عن جماعة من الآماء.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 65
قال هشام بن محمّد: قتل من آل أبی طالب جماعة، منهم: الحسین بن علیّ علیه السّلام، قتله سنان بن أنس، و العبّاس بن علیّ [...] و قتل أخوه جعفر و عبد اللّه و عثمان و هم من أمّ البنین الّتی ذکرناها؛ و قتل محمّد بن علیّ علیه السّلام، و أمّه أمّ ولد، و قتل أبو بکر بن علیّ، و أمّه لیلی بنت مسعود بن دارم.
الف- أمیر المؤمنین علیه السّلام و أزواجه و ولده ب- أمّ العبّاس علیه السّلام و نسبها ج- أشقّاؤه [القرن «2»] العبّاس بن علیّ بن أبی طالب علیهما السّلام.
و أمّه أمّ البنین بنت حزام بن خالد بن ربیعة بن الوحید العامریّ.
الرّسّان، تسمیة من قتل،/ 149
[القرن 3] فولد علیّ، علیه السّلام: الحسن، و الحسین علیهما السّلام و أمّهما فاطمة صلوات اللّه علیها، بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم، سیّدة [8 أ] النّساء، و محمّدا، و أمّه الحنفیّة، و اسمها خولة بنت جعفر بن قیس بن مسلمة، من بنی حنیفة بن لجیم؛ و العبّاس، و عثمان، و جعفرا، و عبد اللّه، قتلوا مع الحسین، علیهم السّلام؛ و أمّهم أمّ البنین بنت حزام بن خالد بن ربیعة بن الوحید من بنی کلاب؛ و عبد اللّه، و أبا بکر درجا؛ و أمّهما: لیلی بنت مسعود بن خالد بن مالک بن ربعیّ النّهشلیّ؛ و یحیی، و عونا درجا، و أمّهما: أسماء بنت عمیس الخثعمیّ؛ و محمّدا لأمّ [ولد] «1» قتل مع الحسین علیه السّلام؛ و عمر بن علیّ، و أمّه سبیّة من بنی تغلب یقال لها: الصّهباء، سبیت أیام خالد بن الولید فی ولایة أبی بکر بعین التّمر «2». فهؤلاء ولد علیّ، و العقب منهم
__________________________________________________
(1)- فی الأصل: ساقطة، و الزیادة من المقتضب ص 22.
(2)- عین التّمر: بلدة قریبة من الأنبار غربی الکوفة بقربها موضع یقال له: «شفاثا» منها یجلب القسب و التّمر إلی سائر البلاد، و هو بها کثیر جدا، و هی علی طرف البادیة. معجم البلدان 4/ 176
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 4
للحسن و الحسین و محمّد بن الحنفیّة و عمر علیهم السّلام.
الکلبی، جمهرة النّسب، 1/ 30- 31
[118 ب] أخبرنا محمّد بن حبیب عن هشام بن الکلبیّ قال:
«1» ولد عیلان، و هو النّاس بن مضر، و إنّما عیلان عبد لمضر، فحضن النّاس، فغلب علیه، و نسب إلیه «2».
فولد عیلان: قیسا، و دهمان، و هم أهل بیت فی قیس؛ و أمّهما شقیقة بنت غافق بن الشّاهد بن عکّ.
فولد قیس: خصفة، و سعدا، و عمرا؛ و أمّهم عمرة بنت الیاس بن مضر؛ فولد خصفة ابن قیس: عکرمة، و أمّه: ریطة بنت و برة أخت کلب؛ و محارب بن خصفة؛ و أمّه: هند بنت عمرو بن ربیعة بن نزار.
فولد عکرمة: منصورا، و ملکان، و هو أبو ملک الّذین فی تیم اللّه بن ثعلبة، یقال لهم:
بنو عکرمة؛ و عامرا، و سعدا، و سعد بن عکرمة دخل فی بنی سلیم، و أمّهم: تعلة بنت سعد بن قیس.
فبنو أبی ملک بن عکرمة بطنان: بنو الدّیل بن حمار بن ناج بن أبی ملک، و بنو الحارث ابن حمار بن ناج، و هم حلفاء لبنی تیم اللّه بن ثعلبة بن عکابة، و منزلهم العقبة بالبطن.
هاهنا عن غیر الکلبیّ:
فولد منصور بن عکرمة: هوازن، و مازنا؛ و امّهما: سلمی بنت غنیّ بن یعصر؛ و سلما، و سلامان، و أمّهما: تکمة بنت مرّ بن أدّ.
__________________________________________________
(1)- [و التّأکید علی أسماء آباء أبی الفضل علیه السّلام بکتابتهم بالحروف السّوداء البارزة من عندنا. (المحقّقة)].
(2)- فی جمهرة أنساب العرب ص 243: و قال قوم: إنّما هو الیاس بن مضر، و الأصحّ أنّه قیس بن مضر؛ و فی الإنباه علی قبائل الرّواه ص 81: أنّ مضر بن نزار لم یکن له ممّن أعقب إلّا ابنان أحدهما الیاس بن مضر لا خلاف فی إسمه، و لا فی أنه ولد مضر لصلبه، و أنّ الیاس بن مضر ولد طابخة و مدرکة؛ و الثّانی النّاس بن مضر قیل: إنّه عیلان بن مضر، و أن عیلان ولد قیسا.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 5
فولد هوازن: بکرا، و حربا، و سبعا درجا «1»؛ و أمّهم: هند [119 أ] بنت جعدة بن غنیّ؛ فولد بکر بن هوازن: معاویة، و زیدا، قتله أخوه معاویة، فوداه «2»، عامر بن ظرب مائة من الإبل، و إنّما جعلها مائة من الإبل لعظم الإبل عندهم، و لیتنّأ هو عن الدّماء، فهی أوّل دیة کانت فی العرب مائة من الإبل حکم بها عامر بن الظّرب حکما جاریا «3»؛ و أمّهما: عاتکة بنت سعد بن هذیل بن مدرکة؛ و منبّه بن بکر، و سعد بن بکر، و هم الّذین أرضعوا «4» النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم، و أمّهما: بنت عوذ مناة بن یقدم بن أفصی بن دعمیّ بن إیاد.
فولد معاویة بن بکر: صعصعة، و نصرا، و جحوشا، و جحاشا؛ و أمّهم: رقاش بنت ناقم، و هو عامر بن جدّان «5» بن جدیلة بن أسد بن ربیعة بن نزار؛ و جشم- بطن- بن معاویة، و أمّه: ملیکة بنت جشم بن حبیب بن عمرو بن غنم بن تغلب بن وائل، و شیبان، و أمّه غشینة بها یعرفون، و عوفا، و هو الوقعة، سمّوا بذلک لوقوعهم فی بنی عمرو بن کلاب، و هم مع بنی عمرو بن کلاب؛ و السّبّاق، و الحارث، و دحوة، و دحیة «6»، و أمّهم: عاتکة [119 ب] بنت حرب بن هوازن، لم یلد حرب غیرها.
فولد صعصعة بن معاویة: عامرا، و مرّة، و مازنا، و عائذا، و وائلا؛ و أمّهم: عمرة بنت عامر بن الظّرب بن عمرو بن عیّاذ «7» بن یشکر بن عدوان؛ و غالبا، و أمّه: غاضرة، بها یعرفون، و قیسا، و عوفا، و مساورا، و مثجورا بنی صعصعة، و أمّهم: عدیّة بها یعرفون؛ و کبیرا، و عمرا، و زبینة، و أمّهم: وائلة بها یعرفون؛ و عبد اللّه، و الحارث، و أمّهما: عادیة بها یعرفون؛ و ربیعة، و أمّه: غویضرة بها یعرفون.
__________________________________________________
(1)- أی حربا، و سبعا.
(2)- فی المقتضب ص 53: ففداه.
(3)- فی جمهرة أنساب العرب ص 264: فجعل فیه عامر بن الظّرب العدوانیّ مائة من الإبل، و هی أوّل دیة قضی فیها بذلک؛ و تقول العرب: إنّ لقمان کان جعلها قبل ذلک مائة جدی.
(4)- فی المقتضب ص 53: آظار النّبیّ.
(5)- أنظر مختلف القبائل و مؤتلفها ص 3.
(6)- [کذا الصّواب کما فی القاموس (دحی) و فی المصدر (دحیّة) بتشدید الیاء].
(7)- فی جمهرة أنساب العرب ص 243: عیاذ.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 6
فولد عامر بن صعصعة: ربیعة، و هلالا، و نمیرا، و سوآءة، و الحارث، درج؛ و أمّهم:
رقیّة بنت جشم بن معاویة بن بکر بن هوازن. فولد ربیعة بن عامر: کلابا، إلیهم البیت، و کعبا، و إلیهم العقد، کان إذا کان فی ولد ربیعة عقد حوار «1» تولّوا هم ذلک دون ولد أبیهم، و کلیبا، و عامرا، و الحارث، و هو محمّس، درج، إلّا ضرب نساء ولدن فی بنی عامر. من کلام العرب: «لفلان ضرب» أیّ بنات ولدن فی غیرهم «2»، و أمّهم: مجد بنت تیم بن غالب ابن فهر، و هی الّتی حمّست بنی عامر، جعلتهم حمسا «3»، و لها [120 أ] یقول لبید:
سقی قومی بنی مجد و أسقی نمیرا و القبائل من هلال
فولد کلاب بن ربیعة: جعفرا، و معاویة، و هو الضّباب «4»؛ و ربیعة، و أمّهم: ذویبة بنت عمرو بن مرّة بن صعصعة؛ و عمرا، و عبیدا، و هو أبو بکر، و عامرا، و الحارث، و هو رؤاس «5»، و عبد اللّه، و کعبا، و هو الأضبط، و أمّهم: سبیعة بنت مرّة بن صعصعة؛ و أمّها:
سلول بنت ذهل؛ و زید بن کلاب، و أمّه من غسّان، درج، لا عقب له.
الکلبی، جمهرة النّسب 2/ 311- 314
و ولد عامر بن کلاب: کعبا؛ و أمّه: لبنی بنت کعب بن ربیعة بن عامر؛ و طریفا، درج، و أمّه من فهم؛ و الأصم، و هم قلیل، و أمّه من قریش من بنی تیم الأدرم بن غالب بن فهر.
فولد کعب بن عامر: الوحید، و هو عامر، و أمّه الخنساء بنت عمرو بن کلاب؛ فولد الوحید: ربیعة، و عامرا، و معاویة، و زفر، و هو صاحب المرباع، و هو العاقر؛ و أمّهم:
خالدة بنت جعفر بن کلاب؛ و ثورا، و بشرا، و خزیمة، و عمرا، و هبیرة، و أمّهم: جویریّة
__________________________________________________
(1)- [کذا فی المصدر، و لعلّه: «عقد جوار»].
(2)- فی لسان العرب «ضرب»: ضربت فیهم فلانة بعرق ذی أشب، أیّ التباس أیّ أفسدت نسبهم بولادتها فیهم، و قیل: عرّقت فیهم عرق سوء.
(3)- الحمس: و هم قریش من کان یدین بدینهم من کنانة، و التّحمّس الشّدة فی الدّین. سیرة النّبیّ 1/ 199؛ مفاتیح العلوم ص 76.
(4)- و إنّما سمّوا الضّباب لأنّ عمرو بن معاویة کان ولده ضبّا، و مضبّا، و ضبابا، و حسیلا بنو عمرو بن معاویة بن کلاب، فسّموا الضّباب لذلک. الإنباه علی قبائل الرّواه ص 88.
(5)- فی الاشتقاق ص 296: رواس؛ و فی الإنباه، ص 88: رؤاس.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 7
بنت سلمة الخیر بن قشیر.
فولد ربیعة بن الوحید: خالدا، و طهفة؛ فولد خالد: حزاما [126 ب]؛ فولد حزام:
الدّیّان، و هو أبو المحلّ، و علیّا، و أمّ البنین؛ و أمّهم: لیلی بنت سهیل بن عامر بن مالک ابن جعفر بن کلاب؛ فتزوّج أمّ البنین علیّ بن أبی طالب، صلوات اللّه علیه، فولدت له العبّاس، و جعفرا، و محمّد الأصغر، و عبد اللّه، و عثمان، قتلوا مع الحسین کلّهم «1»، علیهم السّلام.
منهم: شبیب بن حزاد بن طهفة بن ربیعة الشّاعر.
و ولد معاویة بن الوحید: حصنا، و عثمان، و أوفا؛ و أمّهم: زینب بنت ربیعة بن عبد اللّه ابن أبی بکر بن کلاب؛ و مساحقا، و الحجاف، و نهیکا، و قیسا، و أرطاة، و زیدا، و عثعثا، و مالکا، و عمرا.
فمن بنی معاویة بن الوحید: محفز بن جزء بن عامر بن حصن بن معاویة، کان شریفا، و أخوه بطحاء صاحب البراذین البطحاویّة؛ و الأشعث بن وائل بن ربیعة بن عبّاد بن حصن بن معاویة، کان علی شرط الحجّاج بواسط.
و ولد عمرو بن الوحید: عبیدة، و أرطاة، و هو الصّبیر الّذی وضع علقمة بن علاثة، و عامر بن الطّفیل «2» الإبل علی بدنه حین نافر إلی هرم بن قطبة «3»؛ و خزیمة، و قد رأس، و علقمة.
فمن بنی الصّبیر [127 أ] عبد اللّه بن شریک «4» بن أرطاة الفقیه؛ و حازم أخوه، کان
__________________________________________________
(1)- فی نسب قریش ص 43: «و اتّبع العبّاس أخوته لأبیه و أمّه بنو علیّ، و هم: عثمان، و جعفر، و عبد اللّه» و لم یذکر محمّد الأصغر.
(2)- فی المعارف ص 331: علقمة بن علاثة، و هو الّذی نافر «عامر بن الطّفیل» فقال فیه الأعشی:
علقم ما أنت إلی عامر النّاقص الأوتار و الواتر
و کان وفد إلی النّبیّ- صلّی اللّه علیه و سلّم- فأسلم، ثمّ ارتدّ، و لحق بقیصر، ثمّ انصرف، و أسلم، و استعمله عمر علی حوران فمات بها.
(3)- فی الاشتقاق ص 283: هرم بن قطبة، من حکماء العرب. و هو الّذی تحاکم إلیه عامر بن الطّفیل و علقمة بن علاثة، و أدرک الإسلام. و انظر المنافرة فی الأغانی 16/ 215.
(4)- عبد اللّه بن شریک: روی عن أبیه و ابن عمر و ابن عبّاس، و کان ممّن جاء إلی محمّد بن الحنفیّة، علیهم
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 8
من أصحاب المختار بن أبی عبید.
هذه عامر بن کلاب.
و ولد معاویة، و هو الضّباب بن کلاب: عمرا، و خالدا؛ و أمّهما: بنت عامر بن جشم ابن معاویة؛ فولد عمرو: زهیرا، قتل یوم جبلة؛ و حصینا، و حملا، و مالکا؛ و أمّهم الأحمسیّة؛ و ربیعة، و عامرا، و ضبّا، و مضبّا، درج، و ضبابا، و حسلا، و حسیلا، و زفر، و الأعور؛ و أمّهم بنت نهار بن عمرو بن سلول. و بهذه الأسماء سمّوا الضّباب؛ منهم:
الحنبص بن حصین بن عمرو الّذی یقول فیه قیس بن زهیر العبسیّ:
إذا قلت قد أفلت من شرّ حنبص لقیت بأخری حنبصا متباطنا
و شمر بن ذی الجوشن- لعنه اللّه تعالی- و ذو الجوشن، شرحبیل بن الأعور بن عمرو بن معاویة بن کلاب؛ و الصّمیل بن الأعور «1»، قتلته خثعم یوم فیف الرّیح «2».
الکلبی، جمهرة النّسب، 2/ 327- 329
قال هشام (بن محمّد الکلبیّ): أخبرنی خراش بن إسماعیل قال: کانت خولة و هم ینسبونها خولة بنت جعفر بن قیس بن سلمة الحنفیّ جارّا لبنی أسد، فأغار علیهم قوم من العرب فی سلطان أبی بکر، فأخذ خولة و قدم بها المدینة، فاشتراها أسامة بن زید ثمّ اشتراها منه علیّ بن أبی طالب علیه السّلام.
قال (هشام): و ولد علیّ علیه السّلام یقولون: أقبل بنو أبیها، فقالوا: هذه المرأة منّا فمهرها علیّ علیه السّلام علی مهر نسائها، ثمّ تزوّجها فولدت له محمّدا لم تلد غیره، و خلف علیها أبو معمّر الغفاریّ، فولدت له جاریتین، کانتا فی حجر علیّ بن محمّد، فماتت واحدة، و ولدت الأخری.
الکلبی، مثالب العرب،/ 109- 110
__________________________________________________
- أبو عبد اللّه الجدلیّ، ثقة من کبراء أهل الکوفة. تهذیب التّهذیب 5/ 253.
(1)- کان الصّمیل سیّدا من ساداتهم. الاشتقاق ص 296.
(2)- فیف الرّیح: هو مکان کان به حرب بین خثعم و بنی عامر. مجمع الأمثال 2/ 438.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 9
مشجّر نسب أمّ البنین علیها السّلام
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 10
و قتل مع الحسین بن علیّ بن أبی طالب (رضی اللّه عنهما) [...] العبّاس بن علیّ بن أبی طالب، الأکبر.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 75
علیّ بن أبی طالب رضی اللّه عنه و اسم أبی طالب عبد مناف بن عبد المطّلب، و اسمه شیبة بن هاشم، و اسمه عمرو بن عبد مناف، و اسمه المغیرة بن قصیّ، و اسمه زید، و یکنّی علیّ: أبا الحسن، و أمّه فاطمة بنت أسد بن هاشم بن عبد مناف بن قصیّ. و کان له من الولد:
الحسن، و الحسین، و زینب الکبری، و أمّ کلثوم الکبری، و أمّهم فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم، و محمّد بن علیّ الأکبر، و هو ابن الحنفیّة، و أمّه خولة بنت جعفر بن قیس بن مسلمة بن ثعلبة بن یربوع بن ثعلبة بن الدّول بن حنیفة بن لجیم بن صعب بن علیّ بن بکر بن وائل، و عبید اللّه بن علیّ قتله المختار بن أبی عبید بالمذار، و أبو بکر بن علیّ قتل مع الحسین و لا عقب لهما، و أمّهما لیلی بنت مسعود بن خالد بن ثابت بن ربعیّ بن سلمی بن جندل بن نهشل بن دارم بن مالک بن حنظلة بن مالک بن زید مناة بن تمیم، و العبّاس الأکبر بن علیّ، و عثمان، و جعفر الأکبر، و عبد اللّه قتلوا مع الحسین بن علیّ، و لا بقیّة لهم، و أمّهم أمّ البنین بنت حزام بن خالد [بن جعفر] «1» بن ربیعة بن الوحید بن عامر بن کعب ابن کلاب، و محمّد الأصغر بن علیّ قتل مع الحسین، و أمّه أمّ ولد، و یحیی و عون ابنا علیّ، و أمّهما أسماء بنت عمیس الخثعمیّة، و عمر الأکبر بن علیّ و رقیّة بنت علیّ، و أمّهما الصّهباء، و هی أمّ حبیب بنت ربیعة بن بجیر بن العبد بن علقمة بن الحارث بن عتبة بن سعد بن زهیر بن جشم بن بکر بن حبیب بن عمرو بن غنم بن تغلب بن وائل، و کانت سبیّة أصابها خالد بن الولید حین أغار علی بنی تغلب بناحیة عین التّمر، و محمّد الأوسط ابن علیّ، و أمّه أمامة بنت أبی العاص بن الرّبیع بن عبد العزّی بن عبد شمس بن عبد مناف، و أمّها زینب بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم و أمّها خدیجة بنت خویلد بن أسد بن عبد العزّی ابن قصیّ، و أمّ الحسن بنت علیّ و رملة الکبری، و أمّهما أمّ سعید بنت عروة بن مسعود بن معتّب بن مالک الثّقفیّ، و أمّ هانئ بنت علیّ، و میمونة، و زینب الصّغری، و رملة الصّغری،
__________________________________________________
(1)- [کذا، فلیلاحظ].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 11
و أمّ کلثوم الصّغری، و فاطمة، و أمامة، و خدیجة، و أمّ الکرام، و أمّ سلمة، و أمّ جعفر، و جمانة، و نفیسة بنات علیّ، و هنّ لأمّهات أولاد شتّی، و ابنة لعلیّ لم تسمّ لنا هلکت، و هی جاریة لم تبرز، و أمّها محیّاة بنت امرئ القیس بن عدیّ بن أوس بن جابر بن کعب ابن علیم «1» من کلب، و کانت تخرج إلی المسجد و هی جاریة، فیقال لها: من أخوالک؟
فتقول: وه، وه، تعنی کلبا. فجمیع ولد علیّ بن أبی طالب لصلبه أربعة عشر ذکرا و تسع عشرة امرأة، و کان النّسل من ولده لخمسة: الحسن و الحسین و محمّد ابن الحنفیّة و العبّاس ابن الکلابیّة و عمر ابن التّغلبیّة. قال محمّد بن سعد: لم یصحّ لنا من ولد علیّ رضی اللّه عنه غیر هؤلاء.
ابن سعد، الطّبقات، 3- 1/ 11- 12
فولد علیّ بن أبی طالب: الحسن، ولد للنّصف من شهر رمضان سنة ثلاث من الهجرة، و سمّاه رسول اللّه- صلّی اللّه علیه و سلّم- حسنا؛ و مات لخمس لیال خلون من شهر ربیع الأوّل سنة خمسین، و دفن ببقیع الغرقد؛ و صلّی علیه سعید بن العاصیّ، و کان أمیر المدینة، قدّمه الحسین، و قال: «لو لا أنّها سنّة، ما قدّمتک». و یکنّی الحسن أبا محمّد.
و الحسین بن علیّ، و یکنّی أبا عبد اللّه؛ و ولد لخمس لیال خلون من شعبان سنة أربع من الهجرة، و قتل یوم الجمعة یوم عاشوراء فی المحرّم سنة 61، قتله سنان بن أنس النّخعیّ؛ و أجهز علیه خولی بن یزید الأصبحیّ من حمیر، و حزّ رأسه، و أتی به عبید اللّه ابن زیاد، و قال «2»:
أوقر رکابی فضّة و ذهبا أنا قتلت الملک المحجّبا
قتلت خیر النّاس أمّا و أبا
[...] و زینب ابنة علیّ الکبری، ولدت لعبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب؛ و أمّ کلثوم
__________________________________________________
(1)- [فی جمهرة أنساب العرب (ص 457) علیم، بفتح العین و قال: و تزوّج علیّ و الحسن و الحسین (رضی اللّه عنهم) بناته].
(2)- راجع «مروج الذّهب» للمسعودی، 2؛ 90؛ «مقاتل الطّالبیّین» لأبی الفرج الأصبهانی (ط مصر 1368) ص 119.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 12
الکبری، ولدت لعمر بن الخطّاب؛ و أمّهم: فاطمة بنت النّبیّ- صلّی اللّه علیه و سلّم.
و محمّد بن علیّ بن أبی طالب، الّذی یقال له «ابن الحنفیّة»؛ یقولون: أمّه خولة بنت جعفر بن قیس بن مسلمة، من بنی حنیفة؛ و تسمّیة الشّیعة المهدیّ. قال کثیّر:
هو المهدیّ أخبرناه کعب أخو الأحبار فی الحقب الخوالی «1»
و کانت الشّیعة یزعمون أنّه لم یمت؛ [...] و أخت محمّد لامّه: عوانة بنت أبی مکمل، من بنی غفار.
و عمر بن علیّ، و رقیّة، و هما توأم، أمّهما: الصّهباء، یقال: اسمها أمّ حبیب بنت ربیعة من بنی تغلب، من سبی خالد بن الولید؛ و کان عمر آخر ولد علیّ بن أبی طالب؛ [...]
و العبّاس بن علیّ [...] إخوته لأبیه و أمّه بنو علیّ، و هم: عثمان، و جعفر، و عبد اللّه؛ فقتل إخوته قبله [...] ثمّ قتل العبّاس بن علیّ بعد إخوته مع الحسین؛ [...]
و أمّ العبّاس و إخوته هؤلاء: أمّ البنین بنت حزام بن خالد بن ربیعة بن الوحید بن کعب بن عامر بن کلاب بن ربیعة.
و عبید اللّه بن علیّ، [...] و أمّ عبید اللّه: لیلی بنت مسعود بن خالد بن مالک بن ربعیّ ابن سلمی بن جندل بن نهشل بن دارم؛ و إخوة عبید اللّه لأمّه: صالح، و أمّ أبیها، و أمّ محمّد، بنو عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب، خلف علیها عبد اللّه بن جعفر بعد علیّ بن أبی طالب، جمع بین زوجته و ابنته.
و یحیی بن علیّ، لا عقب له، و لا لعبید اللّه بن علیّ؛ و أمّ یحیی: أسماء ابنة عمیس، و إخوته لأمّه: عبد اللّه، و محمّد، و عون بنو جعفر بن أبی طالب، و محمّد بن أبی بکر الصّدّیق؛ توفّی یحیی فی حیاة علیّ، و لم یدع ولدا.
و محمّد الأصغر، درج، لأمّ ولد.
__________________________________________________
(1)- راجع «دیوان» کثیر (نشر الأستاذ بیریس بالجزائر) 1: 275، ا غ 8: 33؛ «مروج الذّهب» 2؛ 101
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 13
و أمّ الحسین؛ و رملة، ابنتی علیّ، أمّهما: أمّ سعید بنت عروة بن مسعود بن معتّب الثّقفیّ، و إخوتهما لأمّهما: بنو یزید بن عتبة بن أبی سفیان بن حرب بن أمیّة.
و زینب الصّغری؛ و أمّ کلثوم الصّغری؛ و رقیّة الصّغری؛ و أمّ هانئ؛ و أمّ الکرام؛ و أمّ جعفر، و اسمها جمانة؛ و أمّ سلمة؛ و میمونة؛ و خدیجة؛ و فاطمة؛ و أمامة، بنات علیّ، لأمّهات أولاد شتّی.
کانت أمّ الحسین بنت علیّ عند جعدة بن هبیرة بن أبی وهب بن عمر بن عائذ بن عمران بن مخزوم؛ فولدت له؛ ثمّ خلف علیها جعفر بن عقیل بن أبی طالب، فلم تلد له.
و کانت رملة بنت علیّ عند أبی الهیّاج، و اسمه عبد اللّه، بن أبی سفیان بن الحارث بن عبد المطّلب، ولدت له؛ و قد انقرض ولد أبی سفیان بن الحارث؛ ثمّ خلف علیها معاویة ابن مروان بن الحکم بن العاصی.
و کانت رقیّة الکبری بنت علیّ عند مسلم، فولدت له: عبد اللّه، قتل یوم الطّفّ، و علیّا، و محمّدا، بنی مسلم بن عقیل؛ و قد انقرض ولد مسلم بن عقیل.
و کانت زینب الصّغری بنت علیّ عند محمّد بن عقیل بن أبی طالب، فولدت له:
عبد اللّه، الّذی یحدّث عنه، و فیه العقب من ولد عقیل، و عبد الرّحمان، و القاسم، ثمّ خلف علیها کثیّر بن العبّاس بن عبد المطّلب؛ فولدت له: أمّ کلثوم، تزوّجها جعفر بن تمّام بن‌العبّاس؛ و قد انقرض ولد کثیّر و تمّام ابنی العبّاس.
و کانت أمّ هانئ بنت علیّ عند عبد اللّه الأکبر بن عقیل بن أبی طالب؛ فولدت له:
محمّدا، قتل بالطّفّ، و عبد الرّحمن، و مسلما، و أمّ کلثوم.
و کانت میمونة بنت علی عند عبد اللّه الأکبر بن عقیل، فولدت له عقیلا.
و کانت أمّ کلثوم الصّغری، و اسمها نفیسة عند عبد اللّه الأکبر بن عقیل، ولدت له أمّ عقیل؛ ثمّ خلف علیها کثیّر بن العبّاس بعد زینب الصّغری؛ فولدت له الحسن؛ ثمّ خلف علیها تمّام بن العبّاس؛ فولدت له نفیسة، تزوّجها عبد اللّه بن علیّ بن الحسین [بن علیّ] ابن أبی طالب.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 14
و کانت خدیجة بنت علیّ عند عبد الرّحمان بن عقیل: ولدت له سعیدا، و عقیلا؛ ثمّ خلف علیها أبو السّنابل عبد الرّحمن بن عبد اللّه بن عبید اللّه بن عامر بن کریز بن ربیعة بن حبیب بن عبد شمس.
و کانت فاطمة بنت علیّ عند محمّد بن أبی سعید بن عقیل: فولدت له حمیدة؛ ثمّ خلف علیها سعید بن الأسود بن أبی البختریّ؛ فولدت له برّة؛ و خالدة؛ ثمّ خلف علیها المنذر بن عبیدة بن الزّبیر بن العوّام، فولدت له عثمان، و کندة، درجا.
و کانت أمامة بنت علیّ عند الصّلت بن عبد اللّه بن نوفل بن الحارث بن عبد المطّلب؛ فولدت له، و توفّیت عنده.
فهؤلاء ولد علیّ بن أبی طالب لصلبه.
المصعب الزّبیری، نسب قریش،/ 40- 46
فولد «علیّ» الحسن، و الحسین، و محسّنا، و أمّ کلثوم الکبری، و زینب الکبری- أمّهم:
فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم- [107] و محمّدا- أمّه: خولة بنت إیاس بن جعفر، جار الصّفا، و هی الحنفیّة. و یقال: هی خولة بنت جعفر بن قیس. و یقال: بل کانت أمة من سبی الیمامة، فصارت إلی «علیّ»، و أنّها کانت أمة لبنی حنیفة سندیّة سوداء، و لم تکن من أنفسهم. و إنّما صالحهم خالد بن الولید علی الرّقیق و لم یصالحهم علی أنفسهم-.
- و عبید اللّه، و أبا بکر- أمّهما: لیلی بنت مسعود بن خالد النّهشلیّ- «1» و عمر، و رقیّة- أمّهما: تغلبیّة. و کان خالد بن الولید سباها فی الرّدّة. فاشتراها علیّ «1»- و یحیی- أمّه أسماء بنت عمیس- و جعفرا، و العبّاس، و عبد اللّه- أمّهم: أمّ البنین بنت حزام الوحیدیّة-.
- و رملة، و أمّ الحسن- أمّهما: أمّ سعید بنت عروة بن مسعود الثّقفیّ- و أمّ کلثوم الصّغری،
__________________________________________________
(1- 1) [حکاه عنه فی بطل العلقمی، 3/ 515- 516 و زاد:
أخطأ ابن قتیبة لم تکن تغلب إلّا نصاری یسکنون شمال العراق، فأغار علیهم خالد بن الولید لمّا غزا العراق فی خلافة أبی بکر، فأصاب سبیا کثیرا منه التّغلبیّة أمّ عمر الأطرف و والد الحسن البصریّ و سیرین والد محمّد ابن سیرین و أبان والد حمران مولی المسیّب فی آخرین. فغرض ابن قتیبة فی هذا، تصحیح خلافة أبی بکر بجعل علیّ علیه السّلام قد تزوّج من سبایا من خالف أبا بکر. إنّ علیا و عمر و أجلّاء الصّحابة أنکروا علی أبی بکر سبی تلک النّساء].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 15
و زینب الصّغری- و جمانة، و میمونة، و خدیجة، و فاطمة، و أمّ الکرام، و نفیسة، و أمّ سلمة، و أمامة، و أمّ أبیها- لأمّهات أولاد شتّی. ابن قتیبة، المعارف،/ 210- 211
فقتل یومئذ: الحسین بن علیّ، و عبّاس بن علیّ، و عثمان بن علیّ، و أبو بکر بن علیّ، و جعفر بن علیّ، و أمّهم، أمّ البنین بنت حزام الکلابیّة، و إبراهیم بن علیّ، و أمّه أمّ ولد، و عبد اللّه بن علیّ.
ابن قتیبة، الإمامة و السّیاسة، 2/ 6
ولد علیّ بن أبی طالب الحسن و الحسین، و محسن درج صغیرا «1» و زینب الکبری، [...] و أمّ کلثوم الکبری، [...] و أمّهم فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم.
و سمّی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم کلّ واحد من الحسن و الحسین یوم سابعه، و وزنت فاطمة علیها السّلام شعرهما فتصدّقت بوزنه فضّة [...]
عبید اللّه بن علیّ، قتله المختار فی الوقعة یوم المذار.
و أبا بکر «2»، و أمّهما لیلی بنت مسعود النّهشلیّة من بنی تمیم لا بقیّة لهما.
و العبّاس الأکبر [...]
و عثمان، و جعفر الأکبر، و عبد اللّه، قتلوا مع الحسین (رضی اللّه تعالی عنهم)، و لا بقیّة لهم إلّا العبّاس، فإنّ له بقیّة.
و أمّهم أمّ البنین بنت حزام بن ربیعة أخی لبید بن ربیعة الشّاعر، و أخوها مالک بن حزام الّذی قتل مع المختار بالکوفة «3».
و محمّد الأصغر بن علیّ، قتل مع الحسین، و أمّه و رقاء أمّ ولد.
و یحیی و عون بنی [ظ] علیّ، أمّهما أسماء بنت عمیس الخثعمیّة، و کان علیّ خلف علیها بعد أبی بکر- (رضی اللّه تعالی عنهما)-.
و عمر الأکبر، [...] و رقیّة أمّها الصهباء- و هی أمّ حبیب بنت حبیب بن بجیر التّغلبیّ
__________________________________________________
(1)- ط المحمودیّ: أی مات صغیرا.
(2)- [فی المطبوع: أبا بکرة].
(3)- [حزام الّذی هو أخو لبید الشّاعر غیر حرام الّذی هو أبو أمّ العبّاس راجع ص 79].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 16
سبیت [ظ] من ناحیة عین التّمر- تزوّجها مسلم بن عقیل بن أبی طالب.
و محمّد الأوسط و أمّه أمامة بنت أبی العاص بن الرّبیع، و أمّها زینب بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم.
[...]
و أمّ الحسین «1» بنت علیّ، کانت عند جعدة بن هبیرة المخزومیّ، ثمّ خلف علیها جعفر ابن عقیل، فقتل مع الحسین، فخلف علیها عبد اللّه بن الزّبیر.
و رملة الکبری، و أمّهما أمّ سعید بنت عروة بن مسعود الثّقفیّ.
و عمر الأصغر، و أمّه أمّ سعید هذه. و یقال: إنّ أمّه أمّ ولد، و کان صاحب نبیذ.
و میمونة تزوّجها عبد اللّه بن عقیل.
و أمّ هانئ، و زینب الصّغری تزوّجها محمّد بن عقیل، ثمّ خلف علیها کثیّر بن العبّاس.
و رملة الصّغری. و أمّ کلثوم الصّغری تزوّجها کثیّر بن العبّاس قبل أختها أو بعدها.
و فاطمة، تزوّجها سعید بن الأسود بن أبی البختریّ من ولد الحارث بن أسد بن عبد العزّی.
و رملة «2» و أمامة و خدیجة، تزوّجها/ 338/ عبد الرّحمان بن عقیل.
و أمّ الکرام، و أمّ سلمة، و أمّ جعفر، «3» و جمانة، و تقیّة «3» و نفیسة، تزوّجها تمّام بن العبّاس [ابن] عبد المطّلب، و هنّ لأمّهات أولاد شتّی.
و أمّ یعلی هلکت و هی جاریة لم تبرز، و أمّها کلبیّة، و کان یقال لها: من أخوالک یا أمّ یعلی؟ فتقول: أو أو. أی کلب.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 2/ 411، 412- 415، أنساب الأشراف،
2/ 189، 190- 194
و ولد لعلیّ بن أبی طالب: محمّد و امّه خولة بنت جعفر بن قیس بن مسلمة بن عبید
__________________________________________________
(1)- [فی ط المحمودی: أمّ الحسن].
(2)- کان فی النّسخة ضرب الخط علی «رملة».
(3- 3) [لم یرد فی ط المحمودی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 17
ابن ثعلبة بن یربوع بن ثعلبة من الدّول بن حنیفة بن لجیم.
قال علیّ بن محمّد المدائنیّ بعث رسول صلّی اللّه علیه و سلّم علیّا إلی الیمن فأصاب خولة فی بنی زبید، و قد ارتدّوا مع عمرو بن معدی کرب، و صارت فی سهمه، و ذلک فی عهد رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم فقال له رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم: «إن ولدت منک غلاما فسمه بأسمی و کنّه بکنیتی»، فولدت له بعد موت فاطمة علیها السّلام غلاما، فسمّاه محمدا و کنّاه أبا القاسم.
و حدّثنی محمّد بن إسماعیل الواسطیّ الضّریر، حدّثنا أبو أسامة، أنبأنا فطر بن خلیفة، عن منذر الثّوری، عن محمّد بن الحنفیّة، عن علیّ علیه السّلام أنّه قال لرسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم:
إن ولد لی غلام اسمیه باسمک و أکنیه بکنیتک؟ قال: «نعم».
قال: و حدّثنی علیّ بن المغیرة الأثرم و عبّاس بن هشام الکلبیّ، عن هشام، عن خراش بن إسماعیل العجلیّ قال: أغارت بنو أسد بن خزیمة علی بنی حنیفة فسبوا خولة بنت جعفر، ثمّ قدموا بها المدینة فی أوّل خلافة أبی بکر فباعوها من علیّ، و بلغ الخبر قومها فقدموا المدینة علی علیّ فعرفوها و أخبروه بموضعها منهم، فأعتقها و مهرها و تزوّجها، فولدت له محمّدا ابنه، و قد کان قال لرسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم: أتأذن لی إن ولد لی [غلام] بأن اسمیه باسمک و اکنّیه بکنیتک؟ فقال: «نعم». فسمی ابن الحنفیّة محمّدا، و کنّاه أبا القاسم.
و هذا أثبت من خیر المدائنیّ.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 2/ 422- 423
قال المدائنیّ: قتل الحسین و العبّاس و عثمان و محمّد لأمّ ولد بنو علیّ.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 422، أنساب الأشراف، 3/ 223
حدّثنا الحسین، حدّثنا عبد اللّه قال: قال الزّبیر بن أبی بکر «1»- فیما أجازه لی و قال:
__________________________________________________
(1)- المتوفّی سنة: «256» بمکّة المکرّمة عن عمر بلغ «84» عاما حینما کان قاضیا علیها من جانب الخلفاء العبّاسیّین و علی هذا، فهو لم یدرک القصّة، و لم یذکر أیضا من رواها له، حتّی یلاحظ حاله، فحدیثه هذا مرسل مجهول الرّواة.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 18
اروه عنّی-: ولد علیّ بن أبی طالب علیه السّلام الحسن بن علیّ ولد للنّصف من شهر رمضان، سنة ثلاث من الهجرة، سمّاه رسول اللّه (صلّی اللّه علیه) حسنا، و مات لثلاث خلون من شهر ربیع الأوّل سنة خمسین.
و الحسین بن علیّ علیه السّلام ولد لخمس لیال خلون من شعبان، سنة أربع من الهجرة.
و قتل یوم الجمعة یوم عاشوراء فی المحرّم سنة إحدی و ستّین.
قتله سنان بن أنس النّخعیّ لعنه اللّه، و أجهز علیه خولی بن یزید الأصبحی من حمیر لعنه اللّه، و حزّ رأسه.
و زینب ابنة علیّ الکبری [...] و أمّ کلثوم الکبری بنت علیّ [....] و أمّهم فاطمة/ 247/ أ/ بنت رسول اللّه (صلّی اللّه علیهما).
و محمّد بن علیّ بن أبی طالب الّذی یقال له: ابن الحنفیّة، و أمّه خولة بنت جعفر بن قیس بن مسلمة بن عبد اللّه بن ثعلبة بن یربوع بن ثعلبة بن الدّول بن حنیفة بن لجیم [...] و عمر بن علیّ و رقیّة الکبری و هما توأم «1» و أمّهما الصّهباء. و یقال: اسمها أمّ حبیب بنت ربیعة من بنی تغلب من سبی خالد بن الولید [...]
و العبّاس الأکبر بن علیّ علیهما السّلام [...] و إخوته لأمّه بنو علیّ و هم: عثمان و جعفر و عبد اللّه، فقتل إخوته قبله [...] ثمّ قتل العبّاس بن علیّ بعد إخوته مع الحسین (صلوات اللّه علیهم) [...] و أمّ العبّاس و إخوته هؤلاء أمّ البنین بنت حزام بن خالد بن ربیعة بن الوحید ابن کلاب بن ربیعة.
و عبید اللّه و أبا بکر ابنی علیّ لا بقیّة لهما، [...] و أمّ عبید اللّه و أبی بکر ابنی علیّ علیهم السّلام لیلی ابنة مسعود بن خالد بن مالک بن ربعیّ بن سلّم بن جندل بن نهشل بن دارم.
__________________________________________________
- ثمّ إنّ الرّجل لم یعتمد علیه معاصروه: مثل أحمد بن حنبل و البخاریّ و مسلم و ابن أبی داود، حیث لم یخرجوا عنه فی أسفارهم شیئا.
(1)- التّوأم- بفتح التّاء و ضمّها فسکون الواو فهمزة مفتوحة-: الّذی یولد مع غیره فی بطن واحد و المؤنّث: توأمة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 19
و إخوة عبید اللّه و أبی بکر ابنی علیّ لأمّهما صالح و أمّ أبیها و أمّ محمّد بنو عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب خلف علیها عبد اللّه بن جعفر بن علیّ، جمع بین ابنته و زوجته.
و یحیی بن علیّ لا عقب له، توفّی صغیرا قبل أبیه، و أمّ یحیی/ 248/ ب/ أسماء ابنة عمیس الخثعمیّة و إخوته لأمّه عبد اللّه و محمّد و عون بنو جعفر بن أبی طالب، و محمّد بن أبی بکر الصّدّیق رضوان اللّه علیهم.
حدّثنا الحسین، حدّثنا عبد اللّه، حدّثنا خالد بن خداش، حدّثنا حمّاد بن زید عن أیّوب عن محمّد:
إنّ أسماء ولدت لجعفر محمّدا و لأبی بکر محمّدا و لعلیّ محمّدا.
حدّثنا الحسین، حدّثنا عبد اللّه، حدّثنا محمّد بن سلام الجمحیّ قال: سمعت عبّاد بن مسلم یحدّث عن قتادة قال:
استبق بنو أسماء الثّلاثة ابن جعفر، و ابن أبی بکر، و ابن علیّ، فسبق الأکبران: ابن جعفر و ابن أبی بکر؛ ابن علیّ، فقالت أسماء: لئن سبقاک ما سبق آباؤهما أباک.
قال: ثمّ أخذ قتادة یقول: لم یکن علیّ رضی اللّه عنه مثلهما. و عنده رجل من أهل الکوفة فقال: یا عمّ حدّثنا بما سمعت و دعنا من رأیک.
و محمّد الأصغر بن علیّ- درج «1» لأمّ ولد.
و أمّ الحسین و رملة ابنتا علیّ، و أمّهما أمّ سعید بنت عروة بن مسعود بن معتب الثّقفیّ.
حدّثنا الحسین، حدّثنا عبد اللّه، قال الزّبیر: قال عمّی: و إخوتهما لأمّهما بنو یزید بن عتبة بن أبی سفیان بن حرب بن أمیّة.
و قال غیر عمّی: أختهما لأمّهما بنت لعنبسة بن أبی سفیان بن حرب بن أمیّة.
و لأمّ الحسین بنت علیّ حسن و علیّ و حبیب بنو جعدة بن هبیرة بن أبی وهب بن عمرو بن عائذ بن عمران بن مخزوم کان خلف علیها ثمّ خلف علیها بعده جعفر بن عقیل
__________________________________________________
(1)- درج- علی زنة نصر و ضرب و بابهما-: مات و انقرض.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 20
ابن أبی طالب فلم تلد له.
و کانت رملة بنت علیّ عند أبی الهیاج، و اسمه عبد اللّه بن أبی سفیان بن الحارث بن عبد المطّلب، فولدت منه عبد الکریم و أخا له- هلکا- و أختا له کانت عند عاصم بن عمر ابن الخطّاب و قد انقرض ولد أبی سفیان بن الحارث.
ثمّ خلف علیها معاویة بن مروان بن الحکم بن أبی العاص.
و زینب الصّغری و أمّ هانئ، و أمّ الکرام، و أمّ جعفر، و اسمها الجمانة، و أمّ سلمة، و میمونة، و خدیجة، و فاطمة، و أمامة بنات علیّ لأمّهات أولاد.
و کانت رقیّة الکبری بنت علیّ عند مسلم بن عقیل، فولدت له عبد اللّه قتل بالطّفّ، و علیّ و محمّد ابنی مسلم بن عقیل و قد انقرض ولد مسلم بن عقیل.
و کانت زینب الصّغری بنت علیّ عند محمّد بن عقیل بن أبی طالب، فولدت له عبد اللّه- الّذی یحدّث عنه- و فیه العقب من ولد عقیل.
و عبد الرّحمان، و القاسم ابنی محمّد.
ثمّ خلف علیها کثیّر بن العبّاس، فولدت له کلثم، تزوّجها جعفر بن تمّام بن العبّاس، و قد [انقرض] ولد العبّاس بن عبد المطّلب.
و کانت أمّ هانئ بنت علیّ عند عبد اللّه الأکبر بن عقیل، فولدت له محمّدا قتل بالطّفّ «1».
و عبد الرّحمان، و مسلم، و أمّ کلثوم.
و کانت میمونة بنت علیّ عند عبد اللّه الأکبر بن عقیل، فولدت له عقیلا.
و کانت أمّ کلثوم الصّغری- و اسمها: نفیسة- عند عبد اللّه الأکبر بن عقیل فولدت له أمّ عقیل.
ثمّ خلف علیها کثیّر بن العبّاس بعد زینب الصّغری، فولدت له الحسن.
__________________________________________________
(1)- بعد کلمة «بالطّفّ» فی أصلی بیاض قلیل جدّا و الظّاهر من السّیاق عدم سقوط شی‌ء.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 21
ثمّ خلف علیها تمّام بن العبّاس، فولدت له نفیسة تزوّجها عبد اللّه بن علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب.
و کانت خدیجة بنت علیّ عند الرّحمان بن عقیل، فولدت له سعیدا، و عقیلا.
ثمّ خلف علیها أبو السّنابل عبد الرّحمان بن عبد اللّه بن عامر بن کریز بن ربیعة بن حبیب بن عبد شمس.
و کانت فاطمة ابنة علیّ عند أبی سعید بن عقیل، فولدت له حمیدة، ثمّ خلف سعید ابن الأسود بن أبی البختریّ فولدت له برّة و خالدة.
ثمّ خلف علیها المنذر بن عبیدة بن الزّبیر بن العوّام، فولدت له عثمان و کثیرة درجا.
و کانت أمامة بنت علیّ عند الصّلت بن عبد اللّه بن نوفل بن الحارث بن عبد المطّلب، فولدت له نفیسة و توفّیت عنده.
فهؤلاء ولد علیّ بن أبی طالب.
ابن أبی الدّنیا، مقتل الإمام أمیر المؤمنین،/ 115- 116، 119، 121- 123
و کان له من الولد الذّکور «1» أربعة عشر ذکرا: الحسن و الحسین و محسن مات صغیرا- أمّهم فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم. و محمّد الأکبر- أمّه خولة بنت جعفر الحنفیّة.
و عبید اللّه، و أبو بکر- لا عقب لهما أمّهما لیلی بنت مسعود الحنظلیّة من بنی تمیم. و العبّاس و جعفر قتلا بالطّفّ. و عثمان، و عبد اللّه أمّهم أمّ البنین بنت حزام الکلابیّة، و عمر- و أمّه أمّ حبیب بنت ربیعة البکریّة. و محمّد الأصغر- لا عقب له، أمّه أمامة بنت أبی العاص.
و عثمان الأصغر، و یحیی و أمّهما أسماء بنت عمیس الخثعمیّة. و کان له من البنات ثمانی عشرة ابنة، منهنّ من فاطمة ثلاث، و الباقیات لعدّة نسوة، و أمّهات أولاد شتّی.
الیعقوبی، التّاریخ، 2/ 201
__________________________________________________
(1)- و الّذین لهم النّسل من أولاد أمیر المؤمنین (صلوات اللّه علیه) الحسن و الحسین علیهما السّلام، و محمّد ابن الحنفیّة (رضوان اللّه علیه)، و عمر الأکبر الأطرف، و العبّاس السّقّاء، و بقیّة أولاده علیه السّلام، لم یعقبوا و لم یکن لهم أولاد.
(عن هامش الأصل)
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 22
عبد اللّه بن محمّد و موسی بن عیسی قالا: أخبرنا محمّد قال: حدّثنا عبید اللّه بن محمّد ابن عائشة قال:
قتل علیّ بن أبی طالب رضی اللّه عنه و عنده أربع حرائر: أمامة بنت أبی العاص و أسماء بنت عمیس و أمّ البنین بنت حزام الکلابیّة و لیلی بنت مسعود النّهشلیّة.
و من أمّهات الأولاد تسع عشرة.
قال أبو عبد الرّحمان: ولد لعلیّ بن أبی طالب الحسن و الحسین و زینب و أمّ کلثوم أمّهم فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه/ 125/ أ/ و آله و سلّم و أمّها خدیجة بنت خویلد ابن أسد بن عبد العزّی.
و محمّد بن علیّ الأکبر و جعفر الأصغر و أمّهما خولة بنت جعفر بن قیس بن سلمة بن ثعلبة بن یربوع بن ثعلبة بن الدّول بن حنیفة بن اللجیم. و أمّها أسماء بنت عمرو بن أرقم ابن عبید بن ثعلبة من بنی حنیفة.
و عبید اللّه و أبا بکر و أمّهما لیلی بنت مسعود بن جابر بن مالک بن ربعیّ بن سلم بن جندل بن نهشل بن دارم بن حنظلة بن زید مناة بن تمیم.
قتل أبو بکر مع الحسین علیه السّلام و قتل عبید اللّه مع مصعب یوم المختار «1».
و العبّاس، و عثمان، و جعفر الأکبر، و عبد اللّه، و أمّ عبد اللّه «2» قتلوا مع الحسین [علیه السّلام] لا بقیّة لهم إلّا للعبّاس.
و أمّهم أمّ البنین بنت حزام بن خالد بن ربیعة بن الوحید بن کعب بن کلاب.
و محمّد الأصغر بن علیّ- أمّه أمّ ولد- قتل مع الحسین علیه السّلام.
و یحیی و عون ابنی علیّ، و أمّهما أسماء بنت عمیس بن النّعمان بن کعب بن مالک بن
__________________________________________________
(1)- کذا فی أصلی، و المستفاد من ترجمة عبید اللّه من کتاب الطّبقات الکبری- لابن سعد- أنّه اغتیل بدسیسة من مصعب بن الزّبیر. فراجع التّرجمة و تثبّت فیها.
(2)- کذا فی أصلی، الظّاهر أنّ الکلم الثّلاث: «و أمّ عبد اللّه» من سبق قلم الکاتب و لکن کونه من المصنّف و عدم زیادته ممّا یؤیّده قول المصنّف الآتی: «و من البنات تسع عشرة».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 23
قحافة الخثعمیّة.
و عمر بن علیّ و رقیّة بنت علیّ و هما توأم، أمّهما الصّهباء «1»، و هی أمّ حبیب بنت ربیعة ابن بجیر بن العبد بن علقمة بن الحارث بن عتبة بن سعد بن زهیر بن جشم بن بکر بن حبیب بن عمرو بن غنم بن تغلب بن وائل، و کانت سبیّة أصابها خالد بن الولید حین أغار علی بنی تغلب ب «عین التّمر».
و محمّد الأوسط بن علیّ، أمّه أمامة بنت أبی العاص بن الرّبیع بن عبد العزّی بن حبیب ابن عبد شمس بن عبد مناف. و أمّها زینب بنت رسول اللّه.
و عبّاس الأصغر أمّه أمّ ولد.
و أمّ حسین «2»، و اسمها فاطمة الکبری.
و رملة، و أمّها أمّ سعید بنت عروة بن مسعود بن متعب الثّقفیّ.
و زینب الصّغری، و نفیسة، و أمّ کلثوم الصّغری،/ 125/ ب/، و فاطمة الصّغری، و أمامة، و خدیجة، و أمّ الکرام، و أمّ جعفر، و جمانة، و أمّ هانئ، و میمونة، و رملة الصّغری، و أمّ سلمة بنات علیّ لأمّهات أولاد.
فجمیع ولد علیّ من الذّکور ستّة عشر ابنا «3»، و من البنات تسع عشرة ابنة.
محمد بن سلیمان، المناقب، 2/ 48- 50
[القرن 4] فأوّل زوجة تزوّجها فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم، و لم یتزوّج علیها حتّی
__________________________________________________
(1)- هذا هو الصّواب الموافق لما فی کتاب أنساب الأشراف: ج 2 ص 192 ط 1.
و فی أصلی: «أمّهما أمّ الصّهباء ...».
(2)- کذا فی أصلی، و فی بعض المصادر: «و أمّ الحسن ...».
(3)- کلمة: «ستة» فی قوله: «ستّة عشر» رسم خطّها غیر واضح کما ینبغی و یحتمل أن یقرأ «سبعة عشر» و علی التّقدیرین لا ینطبق علی ما ذکره هاهنا من أسمائهم.
و لیراجع فی تعداد ولد أمیر المؤمنین علیهم السّلام ما ذکره المصعب الزّبیری فی کتاب نسب قریش. و لیراجع أیضا ما ذکره الشّیخ المفید فی کتاب الإرشاد، ص 186.
و لیلاحظ أیضا ما رواه ابن أبی الدّنیا فی الحدیث «109» و ما بعده من کتابه مقتل أمیر المؤمنین علیه السّلام ص 141، ط 1.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 24
توفّیت عنده، و کان لها منه من الولد: الحسن و الحسین، و یذکر أنّه کان لها منه إبن آخر یسمّی محسنا توفّی صغیرا، و زینب الکبری، و أمّ کلثوم الکبری.
«1» ثمّ تزوّج بعد أمّ البنین بنت حزام- و هو أبو المحلّ «2» بن خالد بن ربیعة بن الوحید بن کعب بن عامر بن کلاب- فولد لها منه العبّاس، و جعفر، و عبد اللّه، و عثمان، قتلوا مع الحسین علیه السّلام بکربلاء، و لا بقیّة لهم غیر العبّاس. «1»
و تزوّج لیلی ابنة مسعود بن خالد بن مالک بن ربعیّ بن سلمی بن جندل بن نهشل ابن دارم بن مالک بن حنظلة بن مالک بن زید مناة بن تمیم، فولدت له عبید اللّه و أبا بکر.
فزعم هشام بن محمّد: أنّهما قتلا مع الحسین بالطّفّ. و أمّا محمّد بن عمر، فإنّه زعم أنّ عبید اللّه بن علیّ قتله المختار بن أبی عبید بالمذار، و زعم أنّه لا بقیّة لعبید اللّه و لا لأبی بکر ابنی علیّ علیه السّلام.
و تزوّج أسماء ابنة عمیس الخثعمیّة، فولدت له- فیما حدّثت عن هشّام بن محمّد- یحیی و محمّدا الأصغر، و قال: لا عقب لهما.
و أمّا الواقدیّ، فإنّه قال فیما حدّثنی الحارث، قال: حدّثنا ابن سعد، قال: أخبرنا الواقدیّ: أنّ أسماء ولدت لعلیّ یحیی و عونا ابنی علیّ. و یقول بعضهم: محمّد الأصغر لأمّ ولد، و کذلک قال الواقدیّ فی ذلک، و قال: قتل محمّد الأصغر مع الحسین.
«3» و له من الصّهباء- و هی أمّ حبیب بنت ربیعة بن بجیر بن العبد بن علقمة بن الحارث ابن عتبة بن سعد بن زهیر بن جشم بن بکر بن حبیب بن عمرو بن غنم بن تغلب بن وائل؛ و هی أمّ ولد من السّبی الّذین أصابهم خالد بن الولید حین أغار علی عین التّمر علی بنی تغلب بها- عمر بن علیّ، و رقیّة ابنة علیّ «3» [...]
و تزوّج أمامة بنت أبی العاصی بن الرّبیع بن عبد العزّی بن عبد شمس بن عبد مناف،
__________________________________________________
(1- 1) [حکاه عنه فی بطل العلقمی، 1/ 93].
(2)- [کذا الصّواب، و فی المصدر: أبو المجل].
(3- 3) [حکاه عنه فی بطل العلقمی، 3/ 515].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 25
و أمّها زینب بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم، فولدت له محمّدا الأوسط.
و له محمّد بن علیّ الأکبر، الّذی یقال له: محمّد ابن الحنفیّة، أمّه خولة ابنة جعفر بن قیس بن مسلمة بن عبید بن ثعلبة بن یربوع بن ثعلبة بن الدّول بن حنیفة بن لجیم بن صعب بن علیّ بن بکر بن وائل، توفّی بالطّائف، فصلّی علیه ابن عبّاس.
و تزوّج أمّ سعید بنت عروة بن مسعود بن معتّب بن مالک الثّقفیّ، فولدت له أمّ الحسن، و رملة الکبری.
و کان له بنات من أمّهات شتّی لم یسمّ لنا أسماء أمّهاتهنّ منهنّ: أمّ هانئ، و میمونة، و زینب الصّغری، و رملة الصّغری، و أمّ کلثوم الصّغری، و فاطمة، و أمامة، و خدیجة، و أمّ الکرام، و أمّ سلمة، و أمّ جعفر، و جمانة، و نفیسة بنات علیّ علیه السّلام؛ أمّهاتهنّ أمّهات أولاد شتّی.
و تزوّج محیّاة ابنة امرئ القیس بن عدیّ بن أوس بن جابر بن کعب بن علیم من کلب، فولدت له جاریة، هلکت و هی صغیرة. قال الواقدیّ: کانت تخرج إلی المسجد و هی جاریة فیقال لها: من أخوالک؟ فتقول وه، وه- تعنی کلبا.
فجمیع ولد علیّ لصلبه أربعة عشر ذکرا، و سبع عشرة امرأة.
حدّثنی الحارث، قال: حدّثنا ابن سعد عن الواقدیّ، قال: کان النّسل من ولد علیّ لخمسة: الحسن، و الحسین، و محمّد ابن الحنفیّة، و العبّاس ابن الکلابیّة، و عمر بن ابن التّغلبیّة. «1»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 153- 155
__________________________________________________
(1)- نخستین زنی که گرفت، فاطمه، دختر پیمبر خدا صلّی اللّه علیه و سلّم بود که جز او زنی نگرفت تا درگذشت. از فاطمه، حسن و حسین را داشت. گویند فرزند دیگری از او داشت به نام محسن که در خردسالی درگذشت، یا زینب کبری و ام کلثوم کبری.
پس از فاطمه ام البنین دختر حزام را به زنی گرفت که عباس و جعفر و عبد اللّه و عثمان را برای وی آورد که با حسین علیه السّلام در کربلا کشته شدند و به جز عباس دیگران دنباله نداشتند.
لیلی دختر مسعود بن خالد را نیز به زنی گرفت و عبید اللّه و ابو بکر را برای وی آورد که به گفته هشام-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 26
و قتل العبّاس بن علیّ بن أبی طالب- و أمّه أمّ البنین ابنة حزام بن خالد بن ربیعة بن الوحید. «1»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 468
ولد لأمیر المؤمنین علیه السّلام، من فاطمة:
الحسن علیه السّلام.
و الحسین علیه السّلام.
__________________________________________________
- ابن محمد در طف با حسین کشته شدند.
اما به گفته محمد بن عمر، عبید اللّه بن علی به دست مختار بن ابی عبید در مذار کشته شد و هم به گفته او عبید اللّه و ابو بکر پسران علی علیه السّلام دنباله نداشتند.
و نیز اسمای خثعمی دختر عمیس را به زنی گرفت و به گفته هشام بن محمد، یحیی و محمد اصغر را برای وی آورد. چنان‌که هم او گوید: دنباله نداشتند! «اما به گفته واقدی اسما، یحیی و عون را برای علی آورد».
بعضیها گفته‌اند: «محمد اصغر از کنیزی زاده بود». واقدی نیز چنین گفته است. به گفته وی، اصغر با حسین کشته شد.
و هم علی بن ابی طالب، از صهبا، ام حبیب دختر ربیعة بن بجیر بن عبد که از جمله اسیران خالد بن ولید در اثنای حمله به عین التّمر بود عمر و رقیه را آورد [...]
و هم او علیه السّلام امامه، دختر ابو العاص بن ربیع را که مادرش زینب دختر پیمبر خدا صلّی اللّه علیه و سلّم بود، به زنی گرفت که محمد اوسط را آورد.
محمد اکبر که او را محمد بن حنفیه گویند نیز فرزند علی بود از خوله دختر جعفر بن قیس از بنی حنیفه.
محمد بن حنفیه به طایف درگذشت و ابن عباس بر او نماز کرد.
و هم او علیه السّلام ام سعید دختر عروة بن مسعود ثقفی را به زنی گرفت که ام حسن و رمله کبری را از او آورد.
هم او از زنان مختلف، دخترانی داشت که نام- مادرانشان را نگفته‌اند. از جمله ام هانی و میمونه و زینب صغری و رمله صغری و ام کلثوم صغری و فاطمه و امامه و خدیجه و ام کرام و ام سلمه و ام جعفر و جمانه و نفیسه که همگی دختران علی علیه السّلام بودند و مادرانشان کنیزان مختلف بودند.
و هم او علیه السّلام محیّاة دختر امرؤ القیس بن عدی بن اوس کلبی را به زنی گرفت که دختری برای وی آورد به خردسالی درگذشت.
واقدی گوید: دخترک به مسجد می‌آمد. بدو می‌گفتند: «داییهایت کیانند؟» می‌گفت: «وه، وه»! یعنی کلب (سگ).
همه فرزندان علی از پشت وی چهارده ذکور بودند و هفده زن.
واقدی گوید: پنج کس از فرزندان علی دنباله داشتند: حسن و حسین و محمد ابن حنیفه و عباس پسر زن کلابی و عمر پسر زن تغلبی. پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 6/ 2695- 2697
(1)- عبّاس بن علیّ بن أبی طالب نیز کشته شد. مادرش ام البنین دختر حزام بن ربیعه بود.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3083
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 27
و المحسّن، سقط «1».
و أمّ کلثوم.
و زینب.
و ولد له من خولة الحنفیّة:
محمّد ابن الحنفیّة.
و ولد له من أمّ البنین بنت خالد بن یزید الکلابیّة:
(العبّاس و) «2».
عبد اللّه.
و جعفر.
و عثمان.
و ولد له من أمّ حبیب التّغلبیّة «3»- من سبی خالد بن الولید-:
عمر.
و العبّاس «4».
و رقیّة.
__________________________________________________
(1)- ذکر المحسن السّقط فی أولاد أمیر المؤمنین علیه السّلام: [.....] الملل و النّحل للشّهرستانی (1/ 77) و قد حرّف فی طبعة لاحقة، و التّبیین للمقدسیّ (ص 92 و 133) و لسان العرب (6/ 60) مادة (شبر).
(2)- ما بین القوسین، و هو اسم أبی الفضل العبّاس بن أمیر المؤمنین علیهما السّلام، ورد فی الهدایة و تاریخ ابن الخشّاب، و لم یرد فی سائر النّسخ، لکن أجمع أهل النّسب و التّاریخ، علی أنّه أکبر إخوته الأربعة من أمّ البنین، فانظر المصادر المذکورة فی التّعلیقة السّابقة (رقم 8) و سیأتی فی نهایة هذه الفقرة ذکر اثنین من أولاد أمیر المؤمنین علیه السّلام. باسم «العبّاس» مع وصف أحدهما بالأصغر، و أبو الفضل بن أمّ البنین هو العبّاس الأکبر، وصف بذلک فی المصادر التّالیة- الّتی ذکرها القاضی فی تعلیقته- و هی: «المجدیّ» للنّسّابة للعمریّ، و (ذخائر العقبی) للطّبریّ، و (المناقب) لابن شهر آشوب.
أقول و انظر کتاب: بطل العلقمی للشّیخ عبد الواحد المظفّر (3/ 507).
(3)- کلمة «التّغلبیّة» وردت فی (اس) فقط.
(4)- هذا هو العبّاس الأصغر، و انظر کتاب (بطل العلقمیّ) للمظفّر ص 507.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 28
و ولد له من أسماء بنت عمیس الخثعمیّة:
یحیی.
و ولد له من لیلی «1» بنت مسعود:
أبو بکر.
و عبید اللّه.
و ولد له من أمّ ولد «2»:
محمّد الأصغر.
و ولد له من امرأة- اسمها الخیر «3»، و یقال: رملة-:
سقط «4».
من أعقب من ولد أمیر المؤمنین علیه السّلام:
الحسن
و الحسین
و محمّد ابن الحنفیّة
و العبّاس
و عمر.
__________________________________________________
(1)- هذا هو المعروف فی إسمها و هی النّهشلیّة ... و قد جاء إسمها فی (اس): المیلاد، و فی الهدایة (المهلا) فی المخطوطة (ص 11 ب)، لکن فی المطبوعة (ص 95) کما فی المتن. و جاء فی تاریخ ابن الخشّاب (ص) بلفظ «المیلاد» فلاحظ.
(2)- کذا فی الهدایة، و تاریخ ابن الخشّاب، و کتب النّسب، لکن فی النّسخ «أمّ زید» ....
(3)- کذا فی (اس) و کان فی النّسخ: «الخبز».
(4)- ما بین القوسین لم یرد فی الهدایة و لا تاریخ ابن الخشّاب، لکن جاء فی الهدایة المطبوعة (ص 95) و المخطوطة (ص 11 ب)- فی هذا الموضع- ما یلی: «و کان له: الحسن (و فی المخطوطة: الحسین)، و رملة، و أمّهما أمّ شعیب المخزومیّة».
و فی تاریخ ابن الخشّاب (ص 171): «و کان له أمّ الحسین، و رملة، من أمّ شعیب المخزومیّة».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 29
و مضی أمیر المؤمنین علیه السّلام، و خلّف أربع حرائر منهنّ:
أمامة بنت زینب بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم.
و لیلی التّمیمیّة «1».
و أسماء بنت عمیس الخثعمیّة.
و أمّ البنین الکلابیّة.
و تسع عشرة امّ ولد «2».
ولد لأمیر المؤمنین علیه السّلام، من غیر فاطمة:
محمّد
العبّاس
عثمان
جعفر
عبد اللّه
عبید اللّه
أبو بکر
عمر
یحیی
عون
عبد الرّحمان
محمّد [الأوسط]
__________________________________________________
(1)- کذا فی النّسخ، و لعلّ التّمیمیّة تصحیف: «النّهشلیّة» فلاحظ.
(2)- کذا فی النّسخ، و فی الهدایة (المخطوطة ص 11 ب): ثمان عشرة امّ ولد، و مثله فی تاریخ ابن الخشّاب (ص 172)، لکن فی الهدایة (المطبوعة ص 95): ثمانیة عشر ولدا (کذا).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 30
حمزة.
الأصاغر:
عمر الأصغر.
محمّد الأصغر «1».
العبّاس الأصغر.
جعفر الأصغر.
قتل العبّاس، و عثمان، و جعفر، و عبد اللّه الأکبر «2» مع الحسین (صلوات اللّه علیه) «3».
و عبید اللّه، قتل یوم المختار، لیلة المذار «4»، و کان مع مصعب بن الزّبیر، فقال مصعب:
«یا له فتحا «5» لو لا قتل عبید اللّه».
__________________________________________________
(1)- کذا الصّواب ظاهرا، و کان فی النّسخ هنا «محمّد الأوسط» و هو غیر مناسب لعنوان «الأصاغر». مع أنّ «محمّدا» هذا ثالث الأولاد المسمّین ب «محمّد» و قد سبق ذکر الإثنین، فلعلّ کلمة «الأوسط» کانت مذکورة مع ثانیهما المذکور قبیل هذا بسطرین.
هذا، و قد سبق ذکر محمّد الأصغر، و أنّ أمّه أمّ ولد، فلاحظ.
و الظّاهر أنّ محمّدا الأکبر هو ابن الحنفیّة، و أنّ الأوسط هو ابن أمامة، و هذا هو الأصغر.
(2)- کذا فی النّسخ، و الظّاهر أنّ کلمة «الأکبر» محرّفة عن «الأکابر»، و المراد أنّ المقتولین مع الحسین علیه السّلام هم: العبّاس الأکبر و جعفر الأکبر، أو تکون الکلمة مؤخّرة عن موضعها مع أحد هذین الاسمین أو کلیهما، و إلّا فلیس المسمّی بعبد اللّه اثنین حتّی یوصف أحدهما بالأکبر، فلاحظ.
(3)- ذکر ابن الکلبیّ فی أولاد أمیر المؤمنین علیه السّلام: محمّدا، لامّ ولد، قتل مع الحسین علیه السّلام. الجمهرة (ص 31) و بطل العلقمیّ (2- 495).
(4)- کذا الصّواب، و کان فی النّسخ «لیلة الدّار» و هو غلط.
و المذار: موضع بین واسط و البصرة، و هی قصبة میسان، و بها مشهد، عامر، کبیر، جلیل، عظیم، و هو قبر «عبید اللّه بن علیّ بن أبی طالب» کذا فی معجم البلدان (7/ 433) و قال المظفّر: فی قبة عالیة بین الکسّارة و قلعة صالح، فی لواء العمارة، کتاب (بطل العلقمیّ) (3/ 506).
و قد نقله الفقیه ابن إدریس الحلیّ عن الشّیخ الطّوسیّ فی (المسائل الحائریّات) فی السّرائر، کتاب الحجّ، فصل المزار، (ص 154) لکن مطبوعة (الحائریّات) خالیة عن ذلک، کما أشار إلیه محقّقها الشّیخ رضا استادی حفظه اللّه، راجع الرّسائل العشر (ص 287)، و انظر مقاتل الطّالبیّین (ص 125) و راجع: بطل العلقمیّ، للمظفّر (3/ 501- 507) ففیه تفصیل مفید، و اقرأ عن یوم المذار کتاب أیّام العرب فی الإسلام (ص 465).
(5)- کذا فی (اس) و کان فی النّسخ: «فتح» بالرّفع.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 31
و فی روایة اخری: «قتل یوم صفّین».
[و لیس بشی‌ء «1»].
تاریخ أهل البیت،/ 93- 99- ابن أبی الثّلج، تاریخ الأئمّة (من مجموعة نفیسة)،/
16- 17، 34- 35
قال أبو عبید: حدّثنا حجّاج عن أبی معشر قال: قتل الحسین بن علیّ، و قتل معه «2» عثمان بن علیّ، و أبو بکر بن علیّ، و جعفر بن علیّ، و العبّاس بن علیّ، و کانت أمّهم أمّ البنین بنت حزام الکلابیّة، و إبراهیم بن علیّ، لأمّ ولد له.
ابن عبد ربّه، العقد الفرید، 4/ 385- عنه: الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 277؛
المظفّر، بطل العلقمی، 3/ 526
و کان له من البنین أحد عشر: الحسن و الحسین، أمّهما فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم؛ و محمّد ابن الحنفیّة، و أمّه خولة ابنة جعفر بن قیس بن مسلمة بن عبید بن ثعلبة بن یربوع بن ثعلبة بن الدّول بن حنیفة بن لجیم بن صعب بن علیّ بن بکر بن وائل؛ و عمر، أمّه أمّ حبیب الصّهباء بنت ربیعة بن بجیر بن العبد بن علقمة بن الحارث بن عتبة بن سعد بن زهیر بن جشم بن بکر بن حبیب بن عمرو [بن غنم] بن تغلب بن وائل؛ و العبّاس، امّه أمّ البنین ابنة حزام بن خالد بن ربیعة بن الوحید و هو عامر بن کعب بن عامر بن کلاب بن ربیعة بن عامر بن صعصعة بن معاویة بن بکر بن هوازن و عبد اللّه و جعفر و عثمان و محمّد الأصغر، و یکنّی أبا بکر، و عبید اللّه و یحیی؛ و المعقبون منهم خمسة:
الحسن و الحسین و محمّد ابن الحنفیّة و عمر و العبّاس؛ و من البنات ستّ عشرة منهنّ:
زینب و أمّ کلثوم، و أمّهما فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم.
المسعودی، التّنبیه و الإشراف،/ 297- 298
__________________________________________________
(1)- لم أجد من ذکر قتل عبید اللّه هذا فی صفّین، و إنّما نسب إلی الشّیخ قوله فی الإرشاد (ص 186) بأنّه قتل بکربلاء مع الحسین علیه السّلام، لکن الفقیه ابن إدریس عارض ذلک بشدّة، و ذکر معارضته فی السّرائر (ص 155) کما عرفت، و دافع الشّیخ المظفّر فی کتاب بطل العلقمیّ (3/ 4- 505) عن الشّیخ، فراجعه.
(2)- [زاد فی جواهر المطالب: [جماعة من] أهل بیته].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 32
قتل معه من ولد أبیه ستّة و هم: العبّاس، و جعفر، و عثمان، و محمّد الأصغر، و عبد اللّه، و أبو بکر.
المسعودی، التّنبیه و الإشراف،/ 303
الحسن، و الحسین، و محسّن، و أمّ کلثوم الکبری، و زینب الکبری، أمّهم فاطمة الزّهراء بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم، و محمّد و أمّه خولة بنت إیاس الحنفیّة، و قیل: ابنة جعفر بن قیس بن مسلمة الحنفیّ، و عبید اللّه، و أبو بکر أمّهما لیلی بنت مسعود النّهشلیّة؛ و عمر، و رقیّة أمّهما تغلبیّة؛ و یحیی، و أمّه أسماء بنت عمیس الخثعمیّة، و قد قدّمنا فیما سلف من هذا الکتاب أنّ جعفر الطّیار استشهد و خلف علیها عونا و محمّدا و عبد اللّه، و أنّ عقب جعفر منها من عبد اللّه بن جعفر؛ و أنّ أبا بکر الصّدّیق تزوّجها بعده و خلف علیها محمّدا؛ ثمّ تزوّجها علیّ فخلف علیها یحیی، و أنّها ابنة العجوز الحرشیّة الّتی کانت أکرم النّاس أصهارا، و قد تقدّم فیما سلف من هذا الکتاب تسمیة أصهار العجوز الحرشیّة، و أنّ أوّلهم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم؛ و جعفر و العبّاس و عبد اللّه أمّهم أمّ البنین بنت حزام الوحیدیّة؛ و رملة و أمّ الحسن، أمّهما أمّ سعید بنت عروة بن مسعود الثّقفیّ؛ و أمّ کلثوم الصّغری، و زینب الصّغری، و جمانة، و میمونة، و خدیجة، و فاطمة، و أمّ الکرام، و نفیسة، و أمّ سلمة، و أمّ أبیها.
و قد أتینا علی أنساب آل أبی طالب، و من أعقب منهم و مصارعهم، و غیر ذلک من أخبارهم فی کتابنا «أخبار الزّمان».
و العقب لعلیّ من خمسة: الحسن، و الحسین، و محمّد، و عمر، و العبّاس، و قد استقصی أنسابهم، و أتی علی ذکر من لا عقب له منهم و من له العقب، و أنساب غیرهم من قریش من بنی هاشم، و غیرهم الزّبیر بن بکّار فی کتابه فی «أنساب قریش»، و أحسن من هذا الکتاب فی أنساب آل أبی طالب، الکتاب الّذی سمع من طاهر بن یحیی العلویّ الحسینیّ بمدینة النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم، و قد صنّف فی أنساب آل أبی طالب کتب کثیرة منها: کتاب العبّاس من ولد العبّاس بن علیّ، و کتاب أبی علیّ الجعفریّ، و کتاب المهلوس العلویّ من ولد موسی ابن جعفر بن محمّد بن علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب رضی اللّه عنه.
المسعودی، مروج الذّهب، 3/ 73- 74
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 33
قتل [...] من إخوته العبّاس بن علیّ، و عبد اللّه بن علیّ، و جعفر بن علیّ، و عثمان بن علیّ، و محمّد بن علیّ «1».
المسعودی، مروج الذّهب، 3/ 71
و کان لعلیّ بن أبی طالب خمسة و عشرون ولدا، من الولد: الحسن و الحسین و محسن و أمّ کلثوم الکبری و زینب الکبری- و هؤلاء الخمسة من فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم، و کان له من غیرها: محمّد بن علیّ [و-] «2» عبید اللّه، و عمر، و أبو بکر، و یحیی، و جعفر، و العبّاس، و عبد اللّه، و رقیّة، و رملة، و أمّ الحسن، و أمّ کلثوم الصّغری، و زینب الصّغری، و جمانة «3»، و میمونة، و خدیجة، و فاطمة، و فاطمة و أمّ الکرام، و أمّ سلمة- (رضی اللّه عنهم أجمعین).
ابن حبّان، الثّقات (السّیرة النّبویّة)، 2/ 304، السّیرة النّبویّة، (ط بیروت)،/ 553
و قتل معه من أهل بیته فی ذلک الیوم: العبّاس بن [علیّ بن] «4» أبی طالب، و جعفر [ابن علیّ] «4» بن أبی طالب، و عبد اللّه بن علیّ بن أبی طالب الأکبر.
ابن حبّان، الثّقات (السّیرة النّبویّة)، 2/ 309، السّیرة النّبویّة (ط بیروت)،/ 558
و أمّ العبّاس بن علیّ بن أبی طالب أمّ البنین بنت [حزام بن] «4» خالد بن ربیعة.
[...] و کانت والدة جعفر بن علیّ بن أبی طالب و عبد اللّه بن علیّ بن أبی طالب الأکبر لیلی «5» بنت أبی مرّة «6» بن عروة بن مسعود بن معتب.
ابن حبّان، الثّقات (السّیرة النّبویّة)، 2/ 310- 311، السّیرة النّبویّة (ط بیروت)، 1/ 559
__________________________________________________
(1)- [و محمّد الأصغر و أبو بکر عدّهما المسعودیّ فی التّنبیه و الإشراف واحدا، حینما عدّ أولاده علیه السّلام و اثنان عندما ذکر الشّهداء و الصّحیح: إنّ محمّد الأصغر غیر أبو بکر، و أمّ الأوّل: أمّ ولد، الثّانی: لیلی بنت مسعودالنّهشلیّة، و کلاهما بروایة الأکثر من شهداء الطّفّ سلام اللّه علیهم أجمعین. و لهذا یظهر ما فی کلام المسعودیّ فی مروجه و أنسابه من الخلل].
(2)- زید و لا بدّ منه و راجع أیضا الطّبریّ.
(3)- من الطّبریّ، و فی الأصل: جمانة.
(4)- زید من الطّبری 6/ 269.
(5)- [هذا و أمّا ما یفیده مراجعنا فهو أنّ أمّ جعفر و عبد اللّه أمّ البنین و أنّ لیلی هی أمّ علی بن الحسین بن علیّ].
(6)- من الطّبریّ و فی الأصل: برّة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 34
«1» و العبّاس بن علیّ «2» بن أبی طالب علیه السّلام «1» «2».
«3» و أمّه أمّ البنین «3» أیضا. «4»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 55- عنه، المجلسی، البحار، 45/ 39؛ البحرانی، العوالم، 17/ 282؛ ابن أمیر الحاجّ، شرح شافیّة أبی فراس،/ 367؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة/ 334
«5» حدّثنا أبو الزّنباع روح بن الفرح، ثنا یحیی بن بکیر، حدّثنی اللّیث بن سعد قال:
توفّی معاویة فی رجب لأربع لیال خلت منه و استخلف یزید سنتین. و فی سنة إحدی و ستّین قتل الحسین بن علیّ و أصحابه (رضی اللّه عنهم) لعشر لیال خلون من المحرّم یوم عاشوراء، و قتل العبّاس بن علیّ بن أبی طالب و أمّه أمّ البنین عامریّة، و جعفر بن علیّ بن أبی طالب، و عبد اللّه بن علیّ بن أبی طالب، «6» و عثمان بن علیّ بن أبی طالب، «6» أبو بکر بن علیّ بن أبی طالب، و أمّه لیلی بنت مسعود نهشلیّة.
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 3/ 108، مقتل الحسین،/ 38- عنه: الهیثمی، مجمع الزّوائد، 9/ 197؛ مثله الشّجری، الأمالی الخمیسیّة، 1/ 185
و قتل معه یومئذ إخوة العبّاس بن علیّ بن أبی طالب.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 182
[القرن «5»] الشهید أبو الفضل العبّاس بن علیّ بن أبی طالب علیه السّلام.
(أمّه) أمّ البنین فاطمة بنت أبی المحلّ «7» حزام بن خالد بن ربیعة بن الوحید، و هو عامر،
__________________________________________________
(1- 1) [حکاه عنه فی لباب الأنساب، 1/ 397].
(2- 2) [لم یرد فی البحار و العوالم و شرح الشّافیّة].
(3- 3) [حکاه عنه فی الدّمعة، 4/ 322].
(4)- [شرح الشّافیّة: الکلابیّة و سیأتی فی ترجمة عبد اللّه بن علیّ قسم خصائصه العامّة].
عباس بن علی بن ابی طالب علیهما السّلام مادرش نیز ام البنین است.
رسول محلاتی، مقاتل الطالبیین، 81
(5)- [أضاف فی الأمالی: (و به) قال: أخبرنا محمّد بن عبد اللّه بن ربذة قراءة علیه بأصفهان، قال: أخبرنا أبو القاسم سلیمان بن أحمد بن أیّوب الطّبرانیّ، قال:].
(6- 6) [لم یرد فی الأمالی].
(7)- [کذا الصّواب کما مرّ، و کان فی المصدر: المجل].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 35
ابن کعب بن عامر بن کلاب بن ربیعة بن عامر بن صعصعة بن معاویة بن بکر بن هوازن (و أمّها) لیلی بنت سهیل بن عامر بن مالک، و هو أبو ملاعب الأسنّة، (و أمّها) عمرة بنت الطّفیل بن عامر (و أمّها) کبشة بنت عروة الرّحّال بن عتبة بن جعفر بن کلاب (و أمّها) فاطمة بنت عبد شمس بن عبد مناف [...]. (قال) لم یعقب أمیر المؤمنین علیه السّلام من فهریّه بعد فاطمة إلّا منها.
أبو نصر، سرّ السّلسلة،/ 88
فأولاد أمیر المؤمنین علیه السّلام سبعة و عشرون ولدا ذکرا و أنثی:
الحسن علیه السّلام، و الحسین علیه السّلام، و زینب الکبری، و زینب الصّغری المکنّاة بامّ کلثوم، أمّهم فاطمة البتول سیّدة نساء العالمین بنت سیّد المرسلین و خاتم النّبیّین محمّد النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم؛ و محمّد المکنّی بأبی القاسم، أمّه خولة بنت جعفر بن قیس الحنفیّة؛ و عمر، و رقیّة کانا توأمین، أمّهما أمّ حبیب «1» بنت ربیعة؛ «2» و العبّاس، و جعفر، و عثمان، و عبد اللّه الشّهداء مع أخیهم الحسین علیه السّلام بطفّ کربلاء أمّهم أمّ البنین بنت حزام بن خالد بن دارم «2»؛ و محمّد الأصغر المکنّی بأبی بکر، و عبید اللّه الشّهیدان مع أخیهما الحسین علیه السّلام بالطّفّ، أمّهما لیلی بنت مسعود الدّارمیّة، «3» و یحیی أمّه «3» أسماء بنت عمیس الخثعمیّة (رضی اللّه عنهما)، و أمّ الحسن، و رملة أمّهما أمّ سعید «4» بنت عروة بن مسعود الثّقفیّ، و نفیسة، و زینب الصّغری، و رقیّة الصّغری، و أمّ هانئ، و أمّ الکرام، و جمانة المکنّاة أمّ جعفر، و أمامة، و أمّ سلمة، و میمونة و خدیجة، و فاطمة، رحمة اللّه علیهنّ لأمّهات «5» شتّی «6». و فی الشّیعة من یذکر أنّ فاطمة
__________________________________________________
(1)- [کشف الغمّة: حبیبة].
(2- 2) [حکاه عنه فی بطل العلقمیّ، 1/ 93 و زاد: و مثله فی الفصول المهمّة لابن الصّباغ ص 144 و لم أجد لهما موافقا علی ذلک و لم یثبت أحد من النّسّابین فی اباء أمّ البنین من یقال له دارم].
(3- 3) [کشف الغمّة: یحیی و عون أمّهما].
(4)- [کشف الغمّة: أمّ مسعود].
(5)- [زاد فی کشف الغمة: أولاد].
(6)- [إلی هنا حکاه عنه فی تواریخ النبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم و الآل علیهم السّلام،/ 115 و زاد:
و مثله مصعب الزّبیری فی أنسابه إلّا أنّه قال: (و محمّد الأصغر درج من أمّ ولد).
و المفید جعله من أمّ عبید اللّه کما عرفت، و قال: بقتل عبید اللّه فی مقدمة مصعب و بدّل أمّ الحسن بامّ الحسین،-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 36
__________________________________________________
- و قال: نفیسة هی امّ کلثوم الصّغری کانت عند عبد اللّه بن عقیل الأکبر، و امّ الحسین عند جعدة بن هبیرة- ابن اخته علیه السّلام.
قال المفید: و فی الشّیعة من ذکر محسّنا فیصیرون ثمانیة و عشرین انتهی.
قلت: ذکر المحسّن من العامّة أیضا ابن بکّار، و محمّد بن إسحاق (1)، و ابن قتیبة.
و روایات الشّیعة به مستفیضة، و قد ورد الحثّ علی التّسمیة قبل الولادة کما سمّی النّبیّ محسّنا، و قوله بشهادة عبید اللّه یوم الطّف و هم سبقه إلیه هشام الکلبی (2) و یحیی بن الحسن العلویّ.
و إنّما قتل عبید اللّه یوم المذار فی أصحاب مصعب قتله أصحاب المختار.
و دلّ علیه الأخبار. و قد نبّه علی کونه و هما الواقدیّ (3)، و أبو الفرج. و الطّبری و أبو حنیفة الدّینوری (4) و ابن قتیبة الدّینوری (5).
ثمّ أنّه جعل أبا بکر و محمّد الأصغر واحدا. و هشام (6) قال: بأنّ محمّد الأصغر من أسماء.
هذا و روی فی الکتاب المعروف بدلائل الطبریّ (7) فی عنوان (أخبار فی مناقبها) عن سکینة و زینب ابنتیّ علیّ علیه السّلام، عنه علیه السّلام، قال: قال النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله: فاطمة خلقت حوریة فی صورة إنسیّة و إنّ بنات الأنبیاء لا یحضن.
و لم أقف علی من ذکر سکینة فی بناته علیه السّلام. و کیف کان، فعدّ ابن قتیبة فی بناته علیه السّلام أمّ أبیها و أمّ کلثوم الصغری أیضا.
هذا، و قال المفید: أم کلثوم من سیّدة النساء، هی زینب الصغری، و لم أقف علی من ذکر لأمّ کلثوم منها علیها السّلام اسما، و إنّما قال مصعب الزبیری، و ابن قتیبة: هی أمّ کلثوم الکبری، و جعلهما أبو الفرج و الطّبریّ اثنین من أمّین، و قالا: أبو بکر من لیلی، و محمّد من أمّ ولد.
و زاد الأوّل: أنّ أبا بکر لم یعرف اسمه.
و قال الثانی: شکّ فی قتل أبی بکر بالطّفّ.
و قال الأوّل: و روی أنّ قاتله رجل من تمیم، و جعل جمانة و أمّ جعفر واحدة، و الطّبریّ عدّهما اثنتین، و زاد فی البنات رملة الصغری.
و قال: بأنّ اسم أمّها لم یعلم کباقی البنات غیر أمّ الحسن و رملة الکبری، من أمّ سعید بنت عروة.
کما أنّ المفید جعل الأبناء أحد عشر. و الطّبری أربعة عشر، و زاد محمّد الأوسط من أمامة، و نقل عن الواقدیّ 8 عونا من أسماء هذا.
و قال أبو الفرج: و ذکر محمّد بن علیّ بن حمزة أنّه قتل یومئذ إبراهیم بن علیّ بن أبی طالب، و أمّه أمّ ولد.
قال أبو الفرج: و ما سمعت بهذا عن غیره، و لا رأیت لإبراهیم فی شی‌ء من کتب الأنساب ذکرا.
قلت: وقفت علی ذکر إبراهیم بن علیّ فی مقتولی الطّفّ أیضا فی خلفاء ابن قتیبة 9.
هذا و روی الکلینیّ 10 مسندا عن أبی الجارود، عن الباقر علیه السّلام، فی خبر طویل: ثمّ إنّ علیّا علیه السّلام حضره الّذی حضره، فدعا ولده، و کانوا اثنی عشر ذکرا، و سیأتی خبر آخر.
و کلام المسعودیّ 11 فی فصل المقدوحین أنّهم کانوا اثنی عشر، فما زاد فی النّاسخ 12 من عثمان الأصغر، و جعفر الأصغر، و عبّاس الأصغر، و عمر الأصغر، بلا اعتبار.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 37
علیها السّلام أسقطت بعد النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم ذکرا کان سمّاه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و هو حمل محسّنا، فعلی قول هذه الطّائفة أولاد أمیر المؤمنین صلّی اللّه علیه و آله و سلّم ثمانیة و عشرون ولدا، و اللّه أعلم و أحکم. «1»
__________________________________________________
- و قال فی النّاسخ 13 أیضا: و اسم أمّ هانئ فاختة، قلت: لم أقف علی ذکر أحد؛ إنّما لأمّ هانی بنته علیه السّلام، و إنّما قالوا: فی أمّ هانی أخته علیه السّلام ذلک، هذا و قد قالوا، إنّه علیه السّلام أعقب من بنیه من خمسة: الحسن و الحسین، و ابن الحنفیّة، و العبّاس، و عمر].
(1). السّیرة لمحمّد بن إسحاق: 247.
(2). لم نجد نسخته.
(3). المغازی للواقدیّ: لم نجد نسخته.
(4). أخبار الطّوال: 306.
(5). المعارف: 356.
(6). الأنساب للکلبیّ: لم نجد نسخته.
(7). دلائل الطّبری: 146 ح 52.
(8). المغازی: لم نجد نسخته.
(9). الإمامة و السّیاسة (الخلفاء لابن قتیبة): 2/ 7.
(10). الکافی: بل فی الخرائج و الجرائح: 1/ 183 ح 17، عنه البحار: 41/ 295 ح 9، و ج 42/ 87 ح 15.
(11). مروج الذّهب: 2/ 413.
(12 و 13). النّاسخ: لم نجد نسخته.
(1)- پس (می‌گوییم): که فرزندان امیر المؤمنین علیه السّلام بیست و هفت تن پسر و دختر بودند (به این نامها):
حسن علیه السّلام، حسین علیه السّلام، زینب کبری، زینب صغری که کنیه‌اش ام کلثوم بود و مادر این چهار تن فاطمه بتول و بانوی جهانیان، دختر سید المرسلین و آخرین پیمبران حضرت محمد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بود.
محمد که کنیه‌اش ابو القاسم بود، و مادرش خوله دختر جعفر بن قیس حنفیه است.
عمر، و رقیه که باهم به دنیا آمدند و مادرشان ام حبیب دختر ربیعة است.
عباس، و جعفر، و عثمان، و عبد اللّه، که هر چهار تن در رکاب برادرشان حسین علیه السّلام در کربلا شهید شدند، و مادرشان ام البنین دختر حزام بن خالد بن دارم است.
یحیی که مادرش اسماء دختر عمیس خثعمیة (رضی اللّه عنها) است.
ام الحسن و رملة، و مادر این دو ام سعید دختر عروة بن مسعود ثقفی است.
نفیسة: و زینب صغری، و رقیه صغری، و ام هانی، و ام کرام، و جمانة که کنیه‌اش ام جعفر بود، و امامة امّ سلمة، و میمونة، و خدیجة، و فاطمة (رحمة اللّه علیهن) که از زنان دیگر آن حضرت علیه السّلام بودند، و در میان شیعه کسانی هستند که گویند: فاطمه (صلوات اللّه علیها) پس از رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم پسری سقط کرد که رسول خدا آن‌گاه که دخترش (فاطمه علیها السّلام) بدان پسر حامله بود او را محسّن نام نهاد و بنا به گفته ایشان، فرزندان-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 38
المفید، الإرشاد، 1/ 355- 356- عنه: العلّامة الحلّی، المستجاد (من مجموعة نفیسة)،/ 429- 430؛ الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 440- 441؛ المجلسی، البحار، 42/ 89- 90؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 168- 169
أسماء من قتل مع الحسین علیه السّلام من أهل بیته «1» بطفّ کربلا و هم سبعة عشر نفسا الحسین بن علیّ علیهما السّلام ثامن عشر هم «1»: العبّاس، و عبد اللّه، و جعفر، و عثمان، بنو أمیر المؤمنین (علیه و علیهم السّلام)، أمّهم أمّ البنین «2»، و عبد اللّه، و أبو بکر ابنا أمیر المؤمنین علیه السّلام، أمّهما لیلی «3» بنت مسعود «3» الثّقفیّة. «4»
المفید، الإرشاد، 2/ 129- 130- عنه: الجزایری، الأنوار النّعمانیّة، 3/ 263
(تسمیة من شهد مع الحسین بن علیّ علیهما السّلام بکربلاء):
العبّاس بن علیّ بن أبی طالب، [...] و أمّ العبّاس أمّ البنین بنت حزام بن خالد بن ربیعة ابن الوحید بن عامر، و جعفر بن علیّ، و عبد اللّه بن علیّ بن أبی طالب علیه السّلام و أمّهما أمّ البنین.
المفید، الاختصاص،/ 82
أولاده علیه السّلام:
الحسن و الحسین صلوات اللّه علیهما، و المحسّن درج صغیرا، و زینب الکبری و أمّ کلثوم الکبری، أمّهم فاطمة ابنة رسول اللّه (صلّی اللّه علیهم أجمعین).
__________________________________________________
- امیر المؤمنین علیه السّلام بیست و هشت تن می‌باشند و اللّه اعلم، و احکم.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 1/ 355- 356
(1- 1) [الأنوار النّعمانیّة: فقال شیخنا المفید نورّ اللّه ضریحه: هم ثمانیة عشر].
(2)- [زاد فی الأنوار النّعمانیّة: بنت حزام الکلابیّة].
(3- 3) [لم یرد فی الأنوار النّعمانیّة].
(4)- نام کسانی که از خاندان حسین علیه السّلام با آن حضرت علیه السّلام در کربلا کشته شدند که هفده تن بودند و حسین علیه السّلام هیجدهمین آنان بود (از این قرار است): (1) عبّاس (2) عبد اللّه (3) جعفر (4) عثمان که این چهار تن پسران امیر المؤمنین علیه السّلام بودند و مادرشان امّ البنین بود (5) عبد اللّه (6) ابو بکر فرزندان امیر المؤمنین علیه السّلام و مادرشان لیلی دختر مسعود ثقفی است. رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 129- 130
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 39
و محمّد أبو القاسم «1» أمّه خولة ابنة جعفر بن قیس من بنی حنیفة ثمّ من بنی بکر بن وائل «1».
و العبّاس، و عثمان، و جعفر، و عبد اللّه قتلوا «2» مع الحسین صلوات اللّه علیهم، «3» أمّهم أمّ البنین بنت حزام من ولد عامر بن صعصعة «3».
و أبو بکر، و عبید اللّه «3» أمّهما لیلی ابنة مسعود من ولد خثعم بن أنمار بن نزار. «3»
و عمر «3»، و رقیّة أمّهما الصّهباء، و هی: أمّ حبیب ابنة حبیب من ولد تغلب بن وائل. «3»
و عمر الأصغر «3» لمصطلقیّة. «3»
و محمّد الأوسط، و محمّد الأصغر، و عمر الأوسط علی قول بعضهم، و العبّاس الأصغر، و جعفر الأصغر «3» لأمّهات أولاد شتّی. «3»
و عبد الرّحمان، و أمّه أمامة بنت أبی العاص بن الرّبیع، و أمّها زینب بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله «3» فهی ابنة أخت فاطمة (صلوات اللّه علیها)، و کانت أوصت إلیه علیهما السّلام بأن یتزوج بها بعدها. «3»
و یحیی، و عون درجا صغیرین، «3» أمّهما أسماء بنت عمیس من ولد خثعم بن أنمار بن نزار.
فهؤلاء عشرون ابنا و هم أکثر المعدودین من أولاده الذکور، و من أصحاب الأنساب من لم یعد محمد الأوسط و الأصغر، و لم یذکر عمر الأوسط، و منهم من لم یذکر إلا عمر المعقب. «3»
«4» و العقب لخمسة منهم «4»، و هم: الحسن، و الحسین علیهما السّلام، و محمّد، و العبّاس، و عمر.
__________________________________________________
(1- 1) [التّحف: توفّی سنة احدی و ثمانین].
(2)- [زاد فی التّحف: بالطّفّ].
(3- 3) [لم یرد فی التّحف].
(4- 4) [التّحف: ذووا العقب منهم خمسة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 40
و البنات اثنتان و عشرون بنتا «1»، علی اختلاف فی ذلک بین أهل النسب: زینب الکبری، قد روت عن أمّها فاطمة علیها السّلام غیر حدیث، و الصّغری، و أمّ کلثوم الکبری، و الصّغری، و رملة الصّغری، و الکبری، و رقیّة الکبری، و رقیّة الصّغری، و أمّ هانئ الکبری، و الصّغری، و أمّ الکرام، و أمّ أبیها، و جمانة و أمّ جعفر، و قد اختلف أهل النّسب فیها، فمنهم من یقول: جمانة هی أمّ جعفر «2»، و هو قول یحیی بن الحسن العقیقیّ، و ابن الکلبیّ یقول: جمانة غیر أمّ جعفر، و أمّ سلمة، و نفیسة، قال یحیی ابن الحسن العقیقیّ:
نفیسة هی أمّ کلثوم الصّغری. و قال غیره: هی غیرها. و میمونة، و لیلی، و أمّ الحسن، و فاطمة، و خدیجة، و أمامة.
و العقب لأربع منهنّ، و هنّ: زینب الکبری، عقبها فی ولد عبد اللّه بن جعفر، و زینب الصّغری عقبها فی ولد محمّد بن عقیل، ولدت له عبد اللّه بن محمّد بن عقیل، و أمّ الحسن عقبها فی ولد جعدة بن هبیرة، ابن أخت علیّ علیه السّلام، و فاطمة عقبها فی ولد سعید بن الأسود بن أبی البختری، و البواقی: منهنّ من لم تتزوّج، و منهنّ مزوّجات من ولد عقیل و العبّاس بن عبد المطلب، و قد انقرض عقبهنّ.
أبو طالب الزیدی، الإفادة،/ 40- 42- عنه: مجد الدین الیمنی، التّحف،/ 40
ذکر المعقبین من ولد علیّ بن أبی طالب الذّکور الّذین اتّصل عقبهم إلی یومنا هذا سوی من انقرض عقبه، و إنّما طرحناه إذ کان الغرض إیراد نسب من [ظ] یشاهد ولده حسب [ظ] و قد ثبت فی کتاب المنقرضین من انقرض عقبهم أو کان میناثا و لم یتّصل عقبه و لم یولد له أو کان صغیرا فدرج.
العقب من ولد أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب (علیه الصّلاة و السّلام) من خمسة رجال:
«1»- من أبی محمّد الحسن السّبط.
«2»- و أبی عبد اللّه الحسین السّبط.
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه عنه فی التّحف].
(2)- جعلها ابن سعد اثنتین- الطّبقات 3/ 20.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 41
3- و محمّد أبی القاسم الشّجاع.
4- و عمر أبی القاسم.
5- و العبّاس أبی الفضل.
فأمّ الحسن و الحسین: السّیّدة الزّهراء البتول فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله.
و أمّ محمّد: خولة بنت جعفر بن قیس بن مسلمة بن عبید بن ثعلبة بن یربوع بن ثعلبة بن الدّول بن حنیفة بن لجیم بن صعب بن علیّ بن بکر بن وائل.
و أمّ عمر بن علیّ: الصّهباء، و هی أمّ حبیب بنت ربیعة بن بجیر بن العبد بن علقمة بن الحارث بن عتبة بن سعد بن زهیر بن جشم بن بکر بن حبیب بن عمرو بن غنم «1» بن تغلب بن وائل بن قاسط بن هنب بن أقصی بن دعمی بن جدیلة بن أسد بن ربیعة بن نزار بن معدّ بن عدنان.
و أمّ العبّاس بن علیّ: أمّ البنین بن حزام بنت خالد بن ربیعة بن الوحید بن کعب بن عامر بن کلاب بن ربیعة بن عامر بن صعصعة بن معاویة بن بکر بن هوازن بن منصور ابن عکرمة بن خصفة بن قیس بن عیلان بن مضر بن نزار.
العبیدلی، تهذیب الأنساب،/ 32- 33
ولد علیّ بن أبی طالب- رضی اللّه عنه-: الحسن أبا محمّد؛ و الحسین أبا عبد اللّه؛ و المحسّن؛ و زینب؛ و أمّ کلثوم؛ أمّهم: فاطمة بنت رسول اللّه- صلّی اللّه علیه و سلّم-؛ و محمّدا أبا عبد اللّه، أمّه خولة بنت جعفر بن قیس بن مسلمة الحنفیّة؛ و عمر: أمّه، الصّهباء بنت ربیعة بن بجیر الثّعلبیة «2»؛ و العبّاس، أمّه: أمّ البنین بنت حزام بن خالد بن ربیعة بن الوحید بن کعب بن ربیعة بن عامر بن صعصعة. أعقب هؤلاء کلّهم، حاشا المحسّن، فلا عقب له، مات صغیرا جدّا إثر ولادته. و لعلیّ أیضا من الولد: أبو بکر و عثمان؛ و جعفر؛ و عبد اللّه؛ و عبید اللّه؛
__________________________________________________
(1)- کذا الصّواب کما مرّ و کان فی المصدر «عثمان».
(2)- ا، ط فقط: «بن یجیر التّغلبیّة». و فی اتّعاظ الحنفاء ص 6: «بنت ربیعة التّغلبیّ».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 42
و محمّد الأصغر؛ و یحیی، لم یعقب أحد من هؤلاء. أمّ یحیی: أسماء بنت عمیس الخثعمیّة، و هی أمّ عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب، و أمّ محمّد بن أبی بکر الصّدّیق. و أمّ عبید اللّه لیلی بنت مسعود بن خالد بن مالک بن ربعیّ بن سلمی بن جندل بن نهشل بن دارم؛ و عبید اللّه هذا قتل فی جیش المصعب بن الزّبیر یوم لقوا المختار بن أبی عبید مع محمّد بن الأشعث؛ و قتل أبو بکر و جعفر و عثمان و العبّاس مع أخیهم الحسین- (رضی اللّه عنهم).
ابن حزم، الجمهرة، 1/ 37- 38
و هؤلاء بنو قیس عیلان بن مضر بن نزار:
و قال قوم: إنّما هو الیاس بن مضر و إنّه ولد قیسا، و دهمان، و هم أهل بیت فی قیس.
و الأصحّ أنّه قیس بن مضر، و أنّ عیلان بن عبد حضنه، فنسب قیس إلیه.
فولد قیس: خصفة، و فیه العدد، و سعد، و فیه البیت؛ و عمرو [...]
ولد خصفة بن قیس عیلان: عکرمة: أمّه أخت کلب بن وبرة لأبیه؛ و محارب بن خصفة.
[...] ولد عکرمة بن خصفة: منصور. فولد منصور: مازن؛ و هوازن؛ و سلیم؛ و سلامان؛ و أبو مالک، انقرض.
[...] ولد هوازن بن منصور: بکر. فولد بکر بن هوازن: معاویة؛ و منبه؛ و سعد؛ و زید، قتله معاویة، فجعل فیه عامر بن الظّرب العدوانی مائة من الإبل، و هی أوّل دیّة قضی فیها بذلک؛ و تقول العرب: إنّ لقمان کان جعلها قبل ذلک مائة جدی.
[...] ولد معاویة بن بکر: نصر، و جشم؛ و صعصعة؛ و عوف، و بنوه یسمّون الوقعة، دخلوا فی بنی عمرو بن کلاب بن الحارث.
[...] ولد صعصعة بن معاویة: عامر، و فیه البیت و العدد؛ [و مرة] و هم بنو سلول، نسبوا إلی أمّهم؛ و غالب: و أمّه تماضر، و إلیها نسب ولده؛ و ربیعة: أمّه غویضرة إلیها نسب؛ و عبد اللّه، و الحارثّ؛ أمّهما عادیة، إلیها نسبا؛ و کبیر، و عمرو، و زبیر: أمّهم وائلة،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 43
و إلیها نسبوا؛ و قیس؛ و عوف؛ و مساور؛ و سیّار؛ و مثجور: أمّهم عدیّة، و إلیها نسبوا.
و کلّ هؤلاء قلیل، لیس منهم أحد مشهور، حاشا بنی مرّة و بنی عامر.
[...] ولد عامر بن صعصعة: ربیعة، و فیه البیت و العدد؛ و هلال؛ و نمیر؛ و سواءة، بنو عامر بن صعصعة بن معاویة بن بکر بن هوازن بن منصور بن عکرمة بن خصفة بن قیس عیلان بن مضر.
[...] ولد ربیعة بن عامر: کلاب، و فیه البیت؛ و کعب، و فیه العدد؛ و عامر؛ و کلیب.
فمن بنی کلیب بن ربیعة بن عامر بن صعصعة: آمنة بنت أبان، تزوّجها أمیّة بن عبد شمس؛ فولدت له العاصی، و أبا العاصی، و العیص، و أبا العیص و قد درج بنو کلیب.
[...] ولد کلاب بن ربیعة: عامر؛ و عبید، و هو أبو بکر؛ و عمرو؛ و الحارث، و هو رواس؛ و عبد اللّه؛ و کعب، و هو الأضبط؛ و جعفر؛ و ربیعة؛ و معاویة، و هو الضّباب.
فمن بنی عامر بن کلاب: بنو الوحید بن کعب بن عامر بن کلاب؛ منهم أمّ البنین بنت حزام بن خالد بن ربیعة بن الوحید، کانت تحت علیّ بن أبی طالب- علیه السّلام-؛ فولدت محمّدا الأصغر، و عثمان و جعفرا، و العبّاس.
و أرطاة بن عمر بن الوحید، علی یدیه وضع علقمة بن علاثة و عامر بن الطّفیل الرّهن إذ تنافرا؛ و هو الصّبیر.
[...] و هؤلاء بنو الضّباب بن کلاب بن ربیعة:
منهم: زهیر بن عمرو بن معاویة الضّبابیّ، قتل یوم جبلة. و منهم: قاتل الحسین- رضی اللّه عنه- شمر بن ذی الجوشن- و اسم ذی الجوشن: شرحبیل بن الأعور بن عمرو بن معاویة، و هو الضّباب.
و من ولده: الصّمیل بن حاتم بن شمر بن ذی الجوشن، ساد بالأندلس، و له بها عقب، و نزالتهم بلخشبل من شوذر من عمل جیّان؛ و ظمیاء بنت عبد العزیز بن مولة بن کنیف ابن حمل بن خالد بن عمرو بن معاویة، و هو الضّباب، تروی عن أبیها عن جدّها؛
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 44
و لمولة صحبة؛ لقی رسول اللّه- صلّی اللّه علیه و سلّم- و هو ابن عشرین، و عاش بعد ذلک مائة سنة فی الإسلام، و صحب أبا هریرة؛ و کان یسمّی ذا اللّسانین لفصاحته؛ و أدّی إلی رسول اللّه- صلّی اللّه علیه و سلّم- صدقته بنت لبون.
ابن حزم، الجمهرة،/ «1» و 2، 243، 259، 260، 264، 269، 271، 272، 280، 282، 287، 288
(العبّاس) بن علیّ بن أبی طالب قتل معه. «1» [...] أمّه أمّ البنین بنت حزام بن خالد بن ربیعة بن الوحید من بنی عامر.
الطّوسی، الرّجال، (باب من روی عن الحسین علیه السّلام)،/ 76- مثله الأردبیلی، جامع الرّواة، 1/ 433؛ أبو علی الحائری، منتهی المقال،/ 169
(و به) قال أخبرنا الشّریف أبو عبد اللّه محمّد بن عبد اللّه بن الحسن البطحانی بقراءتی علیه بالکوفة قال: أخبرنا محمّد بن جعفر التّمیمیّ قراءة، قال: أخبرنا أحمد بن محمّد بن سعید، قال: أخبرنی الحسن بن جعفر بن مدرار قراءة، قال: حدّثنی عمّی طاهر بن مدرار، قال: حدّثنی فضیل بن الزّبیر، قال: سمعت الإمام أبا الحسین زید بن علیّ علیهما السّلام، و یحیی بن أمّ طویل و عبد اللّه بن شریک العامریّ یذکرون «تسمیة من قتل مع الحسین ابن علیّ علیهما السّلام من ولده و إخوته و أهله و شیعته» و سمعته أیضا من آخرین سواهم:
[...] و العبّاس بن علیّ بن أبی طالب علیهما السّلام و أمّه أمّ البنین بنت حزام بن خالد بن ربیعة ابن الوحید العامریّ.
الشّجری، الأمالی، 1/ 170
فولد أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب (علیه السّلام و الرحمة) فی أکثر الرّوایات خمسة و ثلاثین ولدا، ذکورهم أکثر من إناثهم.
فممّن حدّثنی بذلاک أبو علیّ ابن شهاب العکبریّ فی داره بعکبرا، قال: حدّثنی بن بطّة «2» یرفعه بالعدّة و اللّفظ لأبی علیّ.
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا بدله حکاه جامع الرّواة و منتهی المقال عن خلاصة الأقوال].
(2)- لعلّه هو «محمّد بن بطّة» مؤلّف کتاب «أسماء مصنّفی الشّیعة- أو- أبو العلاء ابن بطّة من وزراء عضد الدّولة الدّیلمیّ» راجع «الشّیعة و فنون الإسلام» للسّید حسن الصّدر (قده).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 45
و وجدت بخطّ شیخی أبی الحسن ابن أبی جعفر النّسّابة فی نسخة لا أثق بها: لعلیّ علیه السّلام عشرون ذکرا و تسع عشر أنثی، فذلک تسعة و ثلاثون، و ذلک فی کتابه الّذی و سمه بالحاویّ، و روی ولده علیه السّلام سبعة و عشرون.
و الّذی علیه القول: إنّه ولد- فیما قرأته سمّاعا من الشّریف أبی علیّ النّسّابة العمریّ الموضّح الکوفیّ-: حسنا و حسینا و زینب و رقیّة و أمّهم فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و محمّد الأکبر ابن الحنفیّة، و محمّد الأصغر، و أمّ الحسن، و رملة بنت الثّقفیّة، و العبّاس، و عثمان، و جعفر، و عبد اللّه بنی الکلابیّة.
و العبّاس الأصغر، و عمر، و رقیّة بنی التّغلبیّة، و أبا بکر، و عبد اللّه بنی النّهشلیّة، و یحیی ابن أسماء، و أمامة، و فاطمة، و خدیجة، و میمونة، و أمّ سلمة، و جمانة، و أمّة اللّه، و أمّ الکرام، و رقیّة الصّغری، و زینب الصّغری، و فاختة هی أمّ هانئ، و أمّ کلثوم هی نفیسة، زیادة الشّیخ الشّرف رحمه اللّه فی الذّکور: عبد الرّحمن، عمر الأصغر، عثمان الأصغر، عون، جعفر الأصغر، محسّن.
و یجب أن یکون: له رقیّة الکبری، و زینب الکبری بنتی فاطمة علیها السّلام.
فذلک الجملة خمسة و ثلاثون نفسا، من ذلک الرّجال: ثمانیة عشر رجلا، و النّساء:
سبع عشر نفسا.
و لم یحتسبوا بمحسّن لأنّه ولد میّتا، و قد روت الشّیعة خبر المحسّن و الرّفسة «1».
و وجدت بعض کتب أهل النّسب یحتوی علی ذکر المحسّن، و لم یذکر الرّفسة من جهة أعوّل علیها.
و وجدت بخطّ شیخ الشّرف: قال محمّد بن محمّد- یعنی نفسه-: مات من جملة أولاد أمیر المؤمنین علیه السّلام من الذّکور و عدّتهم تسعة عشر ذکرا، فی حیاته ستّة نفر، و ورثه منهم
__________________________________________________
(1)- فی الأصل: «الرّقیّة» و طالما صرفت الوقت لأجد الصّورة الصّحیحة لهذه الکلمة و ما ظفرت بها حتّی منّ اللّه تعالی علیّ و وجدت کلام العمریّ منقولا بعینه فی «منتهی الأمال» ص 188 للشّیخ الجلیل و المحدّث الثّقة النّبیل الحاجّ شیخ عبّاس القمیّ (رضوان اللّه علیه) و «الرّفسة الصّدمة بالرّجل فی الصّدر» القاموس.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 46
ثلاثة عشر نفسا، و قتل منهم فی الطّفّ ستّة (رضوان اللّه علیهم).
و أبو الحسین یحیی- قال الموضّح-: مات طفلا فی حیاة أبیه، أمّه أسماء بنت عمیس الخثعمیّة، فأولاد جعفر و أبی بکر منها، إخوته لأمّه.
فالمعقبون من ولد علیّ علیه السّلام خمسة رجال و هم: الحسن علیه السّلام و الحسین علیه السّلام و محمّد ابن الحنفیّة، و عمر ابن التغلبیّة و العبّاس ابن الکلابیّة (سلام اللّه علیهم)، و اختلفوا فی تقدیم عمر علی العبّاس، و قد بیّناه أوّلا.
المجدی،/ 11- 12، 17، 18
قال النّسّابة الموضّح: و العبّاس الأکبر أبو الفضل قتل بالطّفّ [...] و عثمان بن علیّ [...] و جعفر [...] و عبد اللّه [...] أمّ الأربعة أم البنین بنت حزام الکلابیّة، قتلوا جمیعا بالطّفّ (رضی اللّه عنهم).
المجدی،/ 15
[القرن 6] و هم سبعة و عشرون ولدا ذکرا و انثی: الحسن، و الحسین، و زینب الکبری، و زینب الصّغری المکنّاة بامّ کلثوم أمّهم فاطمة البتول علیهما السّلام «1» سیّدة نساء العالمین بنت سیّد المرسلین (صلوات اللّه علیهم) «1»؛ و محمّد المکنّی بأبی القاسم، أمّه خولة بنت جعفر بن قیس الحنفیّة، و العبّاس، و جعفر، و عثمان، و عبد اللّه الشّهداء مع أخیهم الحسین بکربلاء- رضی اللّه عنهم- أمّهم أمّ البنین بنت حزام «1» بن خالد بن دارم «1» [...] و عمر، و رقیّة، أمّهما أمّ حبیب بنت ربیعة و کانا توأمین، و محمّد الأصغر المکنّی بأبی بکر، و عبید اللّه الشّهیدان مع أخیهما الحسین علیه السّلام «1» بطفّ کربلاء «1»، أمّهما لیلی بنت مسعود الدارمیّة، و یحیی، أمّه أسماء بنت عمیس الخثعمیّة و توفّی صغیرا قبل أبیه «2». و رملة، أمّها «3» أمّ سعید «4» بنت عروة ابن مسعود الثّقفیّ، و نفیسة و هی أمّ کلثوم الصّغری، و زینب الصّغری، و رقیّة الصّغری، و امّ هانی، و امّ الکرام، و جمانة المکنّاة بامّ جعفر، و أمامة، و أمّ سلمة، و میمونة، و خدیجة،
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی الأنوار النّعمانیّة].
(2)- [أضاف فی الأنوار النّعمانیّة: و إخوته لأمّه عبد اللّه و محمّد و عون ابناء جعفر بن أبی طالب و محمّد بن أبی بکر و أمّ الحسن].
(3)- [الأنوار النّعمانیّة: أمّهما].
(4)- [الأنوار النّعمانیّة: سعد].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 47
و فاطمة لامّهات أولاد شتّی.
و أعقب علیه السّلام من خمسة بنین: الحسن، و الحسین، و محمّد، و العبّاس، و عمر، «1» و فی الشّیعة من یذکر «1» أنّ فاطمة أسقطت بعد النّبیّ ذکرا کان «2» سمّاه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم- «3» و هو حمل «3»- محسنا «4»، فعلی هذا یکون أولاده ثمانیة و عشرین ولدا، و اللّه أعلم «5».
[...] و أمّا رقیّة بنت علیّ علیه السّلام فکانت عند مسلم بن عقیل، فولدت له عبد اللّه، قتل بالطّفّ، و علیّا و محمّدا، ابنی مسلم.
و أمّا زینب الصّغری فکانت عند محمّد بن عقیل فولدت له عبد اللّه، و فیه العقب من ولد عقیل.
و أمّا أمّ هانی فکانت عند عبد اللّه الأکبر بن عقیل بن أبی طالب، فولدت له محمّدا، قتل بالطّفّ، و عبد الرّحمان.
و أمّا میمونة بنت علیّ علیه السّلام فکانت عند [عبد اللّه] الأکبر بن عقیل، فولدت له عقیلا.
و أمّا نفیسة فکانت عند عبد اللّه الأکبر بن عقیل، فولدت له أمّ عقیل.
و أمّا زینب الصّغری «6» فکانت عند عبد الرّحمان بن عقیل، فولدت له سعیدا و عقیلا.
و أمّا فاطمة بنت علیّ علیه السّلام فکانت عند [محمّد بن «7»] أبی سعید بن عقیل، فولدت له حمیدة.
__________________________________________________
(1- 1) [الأنوار النّعمانیّة: و قد مرّ].
(2)- [الأنوار النّعمانیّة: قد].
(3- 3)، 6 [لم یرد فی الأنوار النّعمانیّة].
(4)- [أضاف فی الأنوار النّعمانیّة: و قد سبق سبب إسقاطها له و هو ضرب غلامّ ذلک الرّجل، و کونه ضغط بطنها علی الباب وَ سَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ].
(5)- [إلی هنا لم یرد فی البحار].
(6)- [کذا و لعلّه تصحیف فی کتاب نسب قریش ص 45 مکانها خدیجة و هو الصّحیح کما مرّ عن المؤلف- رحمه اللّه-].
(7)- [لم یرد فی البحار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 48
و أمّا أمامة بنت علیّ فکانت عند الصّلت بن عبد اللّه بن نوفل بن الحارث «1» بن عبد المطّلب، فولدت له نقیّة و توفّیت عنده. «1»
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 203- 204- عنه: المجلسی، البحار، 42/ 93- 94، مثله الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 1/ 370- 372
قال الجماعة: المعقبون من ولد علیّ علیه السّلام خمسة: الحسن و الحسین علیهما السّلام و محمّد ابن الحنفّة و عمر ابن التّغلبیّة و العبّاس ابن الکلابیّة.
فی ذکر عدد أولاده علیه السّلام، کان لأمیر المؤمنین علیه السّلام ثمانیة و عشرون ولدا و یقال: ثلاث و ثلاثون ولدا ذکرا و أنثی: الحسن، و الحسین علیهما السّلام، و المحسّن الّذی أسقط، و زینب الکبری، و زینب الصّغری المکنّاة بأمّ کلثوم (رضی اللّه عنهما) أمّهم فاطمة البتول سیّدة نساء العالمین؛ و محمّد المکنّی بأبی القاسم أمّه خولة بنت جعفر بن قیس الحنفیّة؛ و عمر، و رقیّة، کانا توأمین، و أمّهما أمّ حبیب بنت ربیعة؛ و العبّاس و جعفر و عثمان و عبد اللّه استشهدوا مع أخیهم الحسین (صلوات اللّه علیه و رضی عنهم) بطفّ کربلاء أمّهم أمّ البنین بنت حزام بن خالد بن دارم؛ و محمّد الأصغر المکنّی بأبی بکر و عبید اللّه الشّهیدان مع أخیهم الحسین (صلوات اللّه علیه) بالطّفّ (رضی اللّه عنهما)، أمّهما لیلی بنت مسعود الدّارمیّة؛ و یحیی، أمّه أسماء بنت عمیس الخثعمیّة؛ و أمّ الحسن، و رملة أمّهما أمّ سعید بنت عروة بن مسعود الثّقفیّ؛ و نفیسة، و زینب الصّغری، و رقیّة الصّغری، و أمّ هانئ، و أمّ الکرام، و جمانة المکنّاة بأمّ جعفر، و أمامة، و أمّ سلمة، و میمونة، و خدیجة، و فاطمة (رضی اللّه عنهنّ) لأمّهات شتّی.
و کان علیه السّلام لم یتزوّج بامرأة أخری مدّة حیاة فاطمة الزّهراء علیهما السّلام، إعظاما لقدرها و منزلتها.
الطّبرسی، تاج الموالید (من مجموعة نفیسة)،/ 94- 95
فجمیع من قتل مع الحسین من أهل بیته بطفّ کربلاء ثمانیة عشرا نفسا هو (صلوات اللّه علیه) تاسع عشرهم، منهم: العبّاس، و عبد اللّه، و جعفر، و عثمان بنو أمیر المؤمنین علیه السّلام، أمّهم أمّ البنین؛ و عبید اللّه، و أبو بکر ابنا أمیر المؤمنین علیه السّلام، أمّهما لیلی بنت مسعود الثّقفیّة.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 250
__________________________________________________
(1- 1)- [لم یرد فی الأنوار النّعمانیّة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 49
و عدّة من قتل معه (صلوات اللّه علیه) من أهل بیته و عشیرته ثمانی عشر نفسا، فمن أولاد أمیر المؤمنین علیه السّلام: العبّاس، و عبد اللّه، و جعفر، و عثمان، و عبید اللّه، و أبو بکر.
الطّبرسی، تاج الموالید (من مجموعة نفیسة)،/ 108
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 50
نمایش تصویر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 51
نمایش تصویر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 52
نمایش تصویر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 53
ولد له [أمیر المؤمنین علیه السّلام] من فاطمة: الحسن، و الحسین، و محسّن، سقط، و زینب، و أمّ کلثوم.
و کان له من خولة الحنفیّة: محمّد ابن الحنفیّة.
و کان له من أمّ البنین بنت خالد بن یزید الکلابیّة: عبد اللّه، و العبّاس، و جعفر و عثمان.
و کان له من أمّ حبیب التّغلبیّة من سبی خالد بن الولید: عمر، و رقیّة.
و کان له من أسماء بنت عمیس الخثعمیّة: یحیی.
و کان له أبو بکر و عبد اللّه من المیلاد «1» بنت مسعود.
و کان له محمّد الأصغر من أمّ ولد.
و کان له زینب الصّغری و أمّ کلثوم الصّغری من أمّ ولد.
و کان له خدیجة و أمّ هانئ و تمیمة و میمونة و فاطمة من أمّ ولد.
و کان له أمّ الحسین و رملة من أمّ شعیب المخزومیّة.
و فی روایة أخری: إنّ جعفرا و عمرا و العبّاس لأمّهات أولاد.
و عقبه من الحسن و الحسین و محمّد ابن الحنفیّة و العبّاس و عمر.
و مضی علیه السّلام و خلّف أربع حرائر: أمامة بنت زینب بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله، و لیلی التّمیمیّة، و أسماء بنت عمیس الخثعمیّة، و أمّ البنین الکلابیّة. و ثمانیة عشر أمّ ولد.
ابن الخشّاب، تاریخ موالید الأئمّة (من مجموعة نفیسة)/ 170- 172
«و ذکر» فی کتاب «نزهة الطّرف و بستان الظّرف» عن الحسن البصریّ، قال: قتل مع الحسین بن علیّ علیه السّلام ستّة عشر من أهل بیته، ما کان لهم علی وجه الأرض شبیه.
(و بهذا الإسناد) الّذی مرّ عن أحمد بن الحسین، أخبرنی أبو الحسین بن الفضل القطّان؛ حدّثنا عبد اللّه بن جعفر، حدّثنا یعقوب بن سفیان، حدّثنا ابن بکیر، عن اللّیث ابن سعد قال: فی سنة إحدی و ستّین؛ قتل الحسین بن علیّ و أصحابه، لعشر لیال خلون من المحرّم
__________________________________________________
(1)- [کذا فی المصدر، و سیأتی فی مصدر تال بلفظ «الهملاء» و الظاهر أنّهما تصحیف: لیلی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 54
یوم عاشوراء یوم السّبت فی آخر الیوم، و قتل معه العبّاس بن علیّ، و جعفر بن علیّ، و عبد اللّه بن علیّ، و عثمان بن علیّ و أبو بکر بن علیّ [...]
«و ذکر» السّیّد الإمام أبو طالب: أنّ الصّحیح فی یوم عاشوراء الّذی قتل فیه الحسین علیه السّلام و أصحابه (رضی اللّه عنهم) أنّه کان یوم الجمعة سنة إحدی و ستّین.
«و اختلف» أهل النّقل فی عدد المقتول یومئذ- مع ما تقدّم من قتل مسلم من العترة الطّاهرة، و الأکثرون علی أنّهم کانوا سبعة و عشرین، فمن ولد علیّ علیه السّلام: الحسین بن علیّ، و أبو بکر بن علیّ، و عمر بن علیّ، و عثمان بن علیّ، و جعفر بن علیّ، و عبد اللّه بن علیّ، و محمّد بن علیّ، و العبّاس بن علیّ، و إبراهیم بن علیّ؛ فهم تسعة، [...] و أخذوا رؤوس هؤلاء فحملت إلی الشّام و دفنت جثثهم بالطّفّ.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 46- 47
العبّاس بن علیّ، أمّه أمّ البنین أیضا.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 29
قال الشّیخ المفید فی الإرشاد: أولاده خمسة و عشرون، و ربّما یزیدون علی ذلک إلی خمسة و ثلاثین. و ذکره النّسّابة العمری فی الشّافی، و صاحب الأنوار: البنون خمسة عشر، و البنات ثمانیة عشر، فولد من فاطمة علیها السّلام: الحسن و الحسین و المحسّن سقط، و زینب الکبری، و أمّ کلثوم الکبری [...]
و من خولة بنت جعفر بن قیس الحنفیّة: محمّدا.
و من أمّ البنین ابنة حزام بن خالد الکلابیّة: عبد اللّه، و جعفر الأکبر، و العبّاس، و عثمان.
و من أمّ حبیب بنت ربیعة التّغلبیّة: عمر، و رقیّة توأمان فی بطن.
و من أسماء بنت عمیس الخثعمیّة: یحیی، و محمّد الأصغر. و قیل: بل ولدت له عونا، و محمّد الأصغر من أمّ ولد.
و من أمّ سعید بنت عروة بن مسعود الثّقفیّة: نفیسة، و زینب الصّغری، و رقیّة الصّغری.
و من أمّ شعیب المخزومیّة: أمّ الحسن، و رملة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 55
و من الهملاء «1» بنت مسروق النّهشلیّة: أبو بکر، و عبد اللّه.
و من أمامة بنت أبی العاص بن الرّبیع و أمّها زینب بنت رسول اللّه: محمّد الأوسط.
و من محیّاة بنت امرئ القیس الکلبیّة: جاریة هلکت و هی صغیرة.
و کان له خدیجة، و أمّ هانی، و تمیمة؛ و میمونة؛ و فاطمة لأمّهات أولاد.
و توفّی قبله: یحیی، و أمّ کلثوم الصّغری، و زینب الصّغری، و أمّ الکرام؛ و جمانة و کنیتها أمّ جعفر، و أمامة؛ و أمّ سلمة، و رملة الصّغری.
و زوّج ثمانی بنات: زینب الکبری من عبد اللّه بن جعفر، و میمونة من عقیل بن عبد اللّه بن عقیل، و أمّ کلثوم الصّغری من کثیّر بن عبّاس بن عبد المطّلب، و رملة من أبی الهیاج عبد اللّه بن أبی سفیان بن الحارث بن عبد المطّلب، و رملة من الصّلت بن عبد اللّه بن نوفل بن الحارث. و فاطمة من محمّد بن عقیل.
و فی الأحکام الشّرعیّة عن الخزاز القمّیّ: أنّه نظر النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله إلی أولاد علیّ و جعفر فقال: بناتنا لبنینا و بنونا لبناتنا.
و أعقب له من خمسة؛ الحسن و الحسین و محمّد ابن الحنفیّة و العبّاس الأکبر و عمر.
و کان النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله لم یتمتّع بحرّة و أمة «2» فی حیاة خدیجة، و کذلک علیّ مع فاطمة.
و فی قوت القلوب: أنّه تزوّج بعد وفاتها بتسع لیال، و أنّه تزوّج بعشر نسوة.
و توفّی عن أربعة: أمامة و أمّها زینب بنت النّبیّ، و أسماء بنت عمیس؛ و لیلی التّمیمیّة و أمّ البنین الکلابیّة، و لم یتزوّجن بعده.
و خطب المغیرة بن نوفل أمامة، ثمّ أبو الهیاج بن أبی سفیان بن حارث فروت عن علیّ علیه السّلام: أنّه لا یجوز لأزواج النّبیّ و الوصیّ أن یتزوّجن بغیره بعده، فلم یتزوّج امرأةو لا أمّ ولد بهذه الرّوایة.
__________________________________________________
(1)- [کذا فی المناقب و البحار، لکن الصّحیح: لیلی بنت مسعود الدّارمیّة المعروفة بالنّهشلیّة، و قد تقدّم تصحیف اسمها ص 53 بالمیلاد].
(2)- [البحار: و لا أمة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 56
و توفّی عن ثمانی عشرة أمّ ولد، فقال علیه السّلام: جمیع أمّهات أولادی الآن محسوبات علی أولادهنّ بما أبتعتهنّ به من أثمانهنّ، فقال: و من کان من إمائه غیر ذوات أولاد فهنّ حرائر من ثلثه.
ابن شهر آشوب، المناقب، 3/ 304- 305- عنه: المجلسی، البحار، 42/ 91- 92
و اختلفوا فی عدد المقتولین من أهل البیت «1»، فالأکثرون علی أنّهم کانوا سبعة و عشرین [...] تسعة من ولد أمیر المؤمنین: الحسین؛ و العبّاس، «2» و یقال: و ابنه محمّد بن العبّاس «2»، «3» و عمر، و عثمان، و جعفر، و إبراهیم «3»، و عبد اللّه الأصغر، و محمّد الأصغر، و أبو بکر شکّ فی قتله [...] و یقال: لم یقتل محمّد الأصغر بن علیّ بن أبی طالب لمرضه، و یقال: رماه رجل من بنی دارم فقتله.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 112- 113- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 62، 63؛ البحرانی، العوالم، 17/ 343، 344؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 20؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 462، 463؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 240، 241؛ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس و زینة المجالس، 2/ 328، 329، 330
الأصمعی: لمّا کان عام رمّادة «4»، قال: عمر لأبی عبیدة: خذ هذا البعیر بما علیه فأت أهل البیت، فانحره بینهم و مرهم أن یقدّدوا اللّحم و لیحملوا الشّحم و لیلبسوا للغرایر «5» و لیعدّوا ماء حارّا، فإن احتاجوا إلی اللّحم أمدّوهم، ثمّ خرج یستسقی فسقی.
و إنّهم أعرف النّاس نسبا و أخصّهم فضلا، ألا تری أنّ العربیّ من ولد یعرب بن قحطان، و القرشیّ من ولد النّضر بن کنانة، و الهاشمیّ من ولد عبد المطّلب، و الطّالبیّ من ولد علیّ و جعفر، و العلویّ من الحسن و الحسین و محمّد و العبّاس و عمر أولاد أمیر المؤمنین،
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا مکانه فی تسلیة المجالس: و کان عدّة القتلی من أصحاب الحسین علیه السّلام الّذین قتلوا معه اثنین و سبعین رجلا (رضوان اللّه علیهم و رحمته و سلامه) هؤلاء الّذین قتلوا قبل أهل بیته. و أمّا عدّة المقتولین من أهل بیته].
(2- 2) [حکاه عنه فی وسیلة الدّارین،/ 277].
(3- 3) [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(4)- الرّمّادة و الرّمّاد: الهلاک، و أرمد القوم: هلکت مواشیهم.
(5)- الغرائر جمع الغریر: الشاب لا تجربة له.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 57
و الفاطمیّ أولاد الحسن و الحسین.
ابن شهر آشوب، المناقب، 2/ 196
و نسب شیخنا المفید فی کتاب الإرشاد، العبّاس بن علیّ، فقال: أمّه أمّ البنین بنت حزام بن خالد بن دارم، و هذا خطأ، و إنّما أمّ العبّاس، المسمّی بالسّقّاء و یسمّیه أهل النّسب أبا قربة المقتول بکربلاء صاحب رایة الحسین، أمّه أمّ البنین بنت حزام بن خالد ابن ربیعة، و ربیعة هذا، هو أخو لبید الشّاعر، ابن عامر بن کلاب بن ربیعة بن عامر بن صعصعة، و لیست من بنی دارم التّمیمیّین «1».
و قال ابن حبیب النّسّابة، فی کتاب المنمّق: لمّا ذکر أبناء الحبشیّات من قریش، ذکر من جملتهم العبّاس بن علیّ بن أبی طالب علیه السّلام، و هذا خطأ منه، و تغفیل، و قلّة تحصیل! «2» و کذلک قال فی أبناء السّندیّات من قریش، ذکر من جملتهم محمّد بن علیّ بن أبی طالب ابن الحنفیّة، و أمّ علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیه السّلام.
قال محمّد بن إدریس: و هذا جهل من ابن حبیب، و قلّة تأمّل «2».
ابن إدریس، السّرائر، 1/ 656- 657- عنه، المامقانی، تنقیح المقال، 2، 1/ 128؛ المظفر، بطل العلقمی، 1/ 93- 94
کان له من الولد أربعة عشر ذکرا و تسع عشرة أنثی: الحسن، و الحسین، و زینب الکبری، و أمّ کلثوم الکبری، أمّهم فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله؛ و محمّد الأکبر، و هو ابن الحنفیّة، و أمّه خولة بنت جعفر، و عبید اللّه قتله المختار؛ و أبو بکر قتل مع الحسین أمّهما لیلی بنت مسعود؛ و العبّاس الأکبر، و عثمان، و جعفر، و عبد اللّه قتلوا مع الحسین أمّهم أمّ البنین بنت حزام بن خالد؛ و محمّد الأصغر قتل مع الحسین أمّه أمّ ولد؛ و یحیی، و عون أمّهما أسماء بنت عمیس؛ عمر الأکبر، و رقیّة أمّهما الصّهباء سبیّة؛ و محمّد الأوسط أمّه أمامة بنت أبی العاص؛ و أمّ الحسن و رملة الکبری أمّهما أمّ سعید بنت عروة؛ و أمّ هانئ، و میمونة، و زینب الصّغری، و رملة الصّغری، و أمّ کلثوم الصّغری، و فاطمة، و أمامة،
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه عنه فی بطل العلقمیّ].
(2- 2) [تنقیح المقال: و نقل قبل ذلک عن المفید: أنّ أمّ العبّاس أمّ البنین بنت حزام بن خالد بن ربیعة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 58
و خدیجة، و أمّ الکرام، و أمّ جعفر، و جمانة، و نفیسة، و أمّ سلمة، و هنّ لأمّهات شتّی؛ و ابنة أخری لم یذکر اسمها، «1» ماتت صغیرة «1».
فهؤلاء الّذین عرفنا من أولاد علیّ علیه السّلام.
ابن الجوزی، صفة الصّفوة، 1/ 309، المنتظم، 5/ 69
فقتل أصحاب الحسین کلّهم و فیهم بضعة عشر شابّا من أهل بیته منهم من أولاد علی علیه السّلام: العبّاس، و جعفر، و عثمان، و محمّد، و أبو بکر.
ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 340
و أولاد أمیر المؤمنین علیه السّلام سبعة و عشرون ذکرا و أنثی:
( «1» و «2») الحسن، و الحسین علیهما السّلام.
( «3») زینب الکبری.
( «4») زینب الصّغری المکنّاة أمّ کلثوم.
أمّهم فاطمة البتول سیدة نساء العالمین ابنة سیّد المرسلین محمّد خاتم النّبیّین.
(5) محمّد المکنّی أبا القاسم، أمّه خولة ابنة جعفر بن قیس الحنفیّة.
(6 و 7) عمر، و رقیّة، و کانا توأمین، و أمّهما أمّ حبیب بنت ربیعة.
(8 و 9 10 و 11) العبّاس و جعفر و عثمان و عبد اللّه الشّهداء مع أخیهم الحسین علیه السّلام بطفّ کربلاء، أمّهم «أمّ البنین» بنت حزام بن خالد «2» بن دارم.
(12 و 13) محمّد الأصغر المکنّی أبا بکر، و عبید اللّه «3» الشّهیدان مع أخیهما الحسین بطفّ کربلاء أمّهم لیلی ابنة مسعود الدّارمیّة.
(14 و 15) یحیی و عبید اللّه «4»: أمّهما أسماء بنت عمیس الخثعمیّة.
__________________________________________________
(1- 1) [المنتظم: هلکت و هی صغیرة].
(2)- و فی نسخة: بنت حازم بن خالد ...
(3)- و فی نسخة: عبد اللّه.
(4)- و فی نسخة: عبد اللّه.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 59
(16 و 17) أمّ الحسن و رملة: أمّهما (أمّ مسعود) و فی نسخة: «أمّ سعید» بنت عروة ابن مسعود الثّقفیّ.
(18، الی 27) نفیسة، زینب الصّغری، رقیّة الصّغری، أمّ هانئ، أمّ الکرام، و جمانة المکنّاة أمّ جعفر «و فی نسخة: و رقیّة»، و أمامة، و أمّ سلمة، و میمونة و خدیجة، و فاطمة (رحمة اللّه علیهنّ) لأمّهات شتّی.
و فی روایة أنّ فاطمة (صلوات اللّه علیها) أسقطت بعد رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله ذکرا، کان سمّاه النّبیّ، و هو حمل، محسنا. فعلی هذه الرّوایة أولاد أمیر المؤمنین علیه السّلام ثمانیة و عشرون ولدا.
ابن البطریق، العمدة،/ 29- 30
و أمّا أزواجه، فأوّل زوجة تزوّجها فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم لم یتزوّج علیها حتّی توفّیت عنده. و کان له منها: الحسن، و الحسین، و قد ذکر أنّه کان له منها ابن آخر یقال له: محسن، و أنّه توفّی صغیرا، و زینب الکبری، و أمّ کلثوم الکبری، ثمّ تزوّج بعدها أمّ البنین بنت حزام الکلابیّة، فولدت له العبّاس، و جعفرا، و عبد اللّه، و عثمان قتلوا مع الحسین بالطّفّ، و لا بقیّة لهم غیر العبّاس، و تزوّج لیلی بنت مسعود بن خالد النّهشلیّة التّمیمیّة، فولدت له عبید اللّه و أبا بکر قتلا مع الحسین، و قیل: إنّ عبید اللّه قتله المختار بالمذار، و قیل: لا بقیّة لهما؛ و تزوّج أسماء بنت عمیس الخثعمیّة، فولدت له محمّدا الأصغر و یحیی و لا عقب لهما، و قیل: إنّ محمّدا لأمّ ولد و قتل مع الحسین، و قیل: إنّها ولدت له عونا. و له من الصّهباء بنت ربیعة التّغلبیّة و هی من السّبی الّذین أغار علیهم خالد بن الولید بعین التّمر: عمر بن علیّ، و رقیّة بنت علیّ [...] و تزوّج علیّ أمامة بنت أبی العاص بن الرّبیع بن عبد العزّی بن عبد شمس، و أمّها زینب بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم، فولدت له محمّدا الأوسط. و له محمّد بن علیّ الأکبر، الّذی یقال له: ابن الحنفیّة أمّه خولة بنت جعفر من بنی حنیفة. و تزوّج علیّ أیضا أمّ سعید ابنة عروة بن مسعود الثّقفیّة، فولدت له أمّ الحسن، و رملة الکبری، و أمّ کلثوم. و کان له بنات من أمّهات شتّی لم یذکرن لنا، منهنّ: أمّ هانئ، و میمونة، و زینب الصّغری، و رملة الصّغری، و أمّ کلثوم الصّغری،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 60
و فاطمة، و أمامة، و خدیجة، و أمّ الکرام، و أمّ سلمة، و أمّ جعفر، و جمانة، و نفیسة کلّهنّ من أمّهات أولاد. و تزوّج أیضا مخبئة «1» بنت امرئ القیس بن عدیّ الکلبیّة فولدت له جاریة هلکت صغیرة، کانت تخرج إلی المسجد فیقال لها: من أخوالک؟ فتقول وه وه، تعنی کلبا.
فجمیع ولده أربعة عشر ذکرا و سبع عشرة امرأة. و کان النّسل منهم للحسن، و الحسین، و محمّد ابن الحنفیّة، و العبّاس ابن الکلابیّة، و عمر ابن التغلبیّة.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 199- 200
و قتل العبّاس بن علیّ، و أمّه أمّ البنین بنت حزام.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 302
المعقبون من أولاد أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السّلام خمسة: الحسن، و الحسین، و أمّهما فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله، و محمّد، و أمّه خولة بنت قیس الحنفیّة «2»، و العبّاس المشهور بالسّقّاء، و أمّه أمّ البنین بنت حزام العامریّة، و عمر الأطراف، و أمّه الصّهباء «3» التّغلبیّة.
فخر الرّازی، الشجرة المبارکة،/ 17
و من أولاد علیّ بن أبی طالب رضی اللّه عنه أیضا یحیی بن علیّ، مات صغیرا، أمّه أسماء بنت عمیس الخثعمیّة؛ و عمر بن علیّ، و توأمته رقیّة الکبری، أمّهما تغلبیّة «4». و العبّاس الأکبر، و عثمان، و جعفر، و عبد اللّه، أمّهم أمّ البنین الکلابیّة «5»؛ و عبید اللّه «6» و أبو بکر؛ أمّهما لیلی بنت مسعود النّهشلیّة؛ و أمّ الحسن، و رملة، و أمّهما أمّ سعید بنت عروة بن مسعود الثّقفیّة؛ و محمّد الأصغر و زینب الصّغری، و أمّ کلثوم الصّغری، و رقیّة الصّغری، و أمّ هانئ، و أمّ
__________________________________________________
(1)- [کذا فی المصدر و قد مرّ مکرّرا: محیّاة].
(2)- أمّه خولة بنت جعفر بن قیس بن مسلمة بن عبد اللّه بن ثعلبة بن یربوع بن ثعلبة بن الدّول بن حنفیّة ابن لجیم.
(3)- کنیتها أمّ حبیب.
(4)- فی أ و ب: ثعلبیّة.
(5)- فی أ و ب: أمّ النّیر الکلابیّة.
(6)- فی أ و ب: عبد اللّه.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 61
الکرام، و جمانة، و أمّ سلمة، و میمونة، و خدیجة، و فاطمة «1»، و أمامة: لأمّهات أولاد.
ابن قدامة، التّبیین،/ 137- 138
و ولد علیّ من غیر فاطمة بنت رسول اللّه (صلّی اللّه علیه و سلّم و رضی عنهما)، محمّدا، و هو ابن الحنفیّة، و أبا بکر و عثمان و العبّاس و جعفرا و عبد اللّه و إبراهیم. و قتل هؤلاء السّتة مع الحسین (رضی اللّه عنه و عنهم). و عبید اللّه قتله المختار، و لا عقب له. و یحیی: و أمّه أسماء بنت عمیس، و عمر: و أمّه تغلبیّة، و کان خالد بن الولید سباها فی الرّدّة، فاشتراها علی [...] و أمّ العبّاس و أخویه جعفر، و عبد اللّه: أمّ البنین بنت حزام الوحیدیّة. و لیس لجعفر عقب.
و أمّ عبید اللّه، و أبی بکر ابنی علیّ: لیلی بنت مسعود النّهشلیّ.
و أمّا أبو القاسم محمّد بن علیّ ابن الحنفیّة فأمّه من سبی بنی حنیفة، اشتراها علیّ، و اتّخذها أم ولد، فولدت له محمّدا فأنجبت، و اسمها خولة بنت إیاس بن جعفر جانّ الصّفا «2».
و یقال: بل کانت أمّة لبنی حنیفة، سندیة سوداء. و لم تکن من أنفسهم، و إنما صالحهم خالد بن الولید علی الرقیق، و لم یصالحهم علی أنفسهم.
البرّی، الجوهرة،/ 57- 58
الفصل الحادی عشر: فی أولاده علیه السّلام إعلم أیّدک اللّه بروح منه، إنّ أقوال النّاس اختلفت فی عدد أولاده علیه السّلام ذکورا و إناثا؛ فمنهم من أکثر فعدّ فیهم السّقط و لم یسقط ذکر نسبه و منهم من أسقطه و لم یر أن یحتسب فی العدّة فجاء قول کلّ واحد بمقتضی ما اعتمده فی ذلک و یحسبه و الّذی نقل فی کتاب صفوة الصّفوة و غیره من تألیف الأئمّة المعتبرین: أنّ أولاده علیه السّلام أربعة عشر ذکرا و الإناث تسع عشرة أنثی، و هذا تفصیل أسمائهم.
الذّکور: الحسن، و الحسین، محمّد الأکبر، عبد اللّه، أبو بکر، العبّاس، عثمان، جعفر،
__________________________________________________
(1)- فاطمة: ساقط من ج.
(2)- الحنفیّة أمّه. و هی خولة بن إیاس بن جعفر بن قیس بن مسلم بن ثعلبة بن یربوع. یکنّی بأمّه و أبیه جمیعا. و لهذا یشترط أن ینوّن (علی)، و یکتب (ابن الحنفیّة) بالألف، و یکون إعرابه إعراب محمّد، لأنّه وصف لمحمّد لا لعلیّ، کما ذکرنا. تهذیب الأسماء: 1/ 88
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 62
عبد اللّه، محمّد الأصغر، یحیی، عون، عمر، محمّد الأوسط.
الإناث: زینب الکبری، أمّ کلثوم الکبری، أمّ الحسن، رملة الکبری، أمّ هانئ، میمونة، زینب الصّغری، رملة الصّغری، أمّ کلثوم الصّغری، رقیّة، فاطمة، أمامة، خدیجة، أمّ الکرام، أمّ سلمة، أمّ جعفر، جمانة، نفیسة، بنت أخری لم یذکر اسمها ماتت صغیرة فهذا عدد أولاده ذکورا و إناثا، و ذکر قوم آخرون زیادة علی ذلک، و ذکروا فیهم محسنا شقیقا للحسن و الحسین علیهما السّلام، کان سقطا، فالحسن و الحسین علیه السّلام، و زینب الکبری، و أمّ کلثوم الکبری، هؤلاء الأربعة من الطّهر البتول فاطمة بنت الرّسول صلّی اللّه علیه و سلّم، محمّد الأکبر هو ابن الحنفیّة، و اسمها خولة بنت جعفر بن قیس الحنفیّة، و قیل: غیر ذلک؛ و عبید اللّه و أبو بکر أمّهما لیلی بنت مسعود؛ و العبّاس و عثمان، و جعفر و عبد اللّه، أمّهم أمّ البنین بنت حزام بن خالد؛ و یحیی و عون، أمّهما اسماء بنت عمیس؛ و محمّد الأوسط، أمّه أمامة بنت أبی العاص، و هذه أمامة هی بنت زینب بنت رسول اللّه المحمولة فی الصّلاة؛ و أمّ الحسن و رملة الکبری، أمّهما أم سعید بنت عروة؛ فهؤلاء من المعقود علیهنّ نکاحه، و بقیّة الأولاد من أمّهات شتّی أمّهات أولاد، و کان یوم قتله علیه السّلام عنده أربع حرائر فی نکاحه، و هنّ: أمامة بنت أبی العاص بنت بنت رسول اللّه، تزوّجها بعد موت خالتها البتول فاطمة علیها السّلام، و لیلی بنت مسعود التّمیمیّة، و أسماء بنت عمیس الخثعمیّة، و أمّ البنین الکلابیّة، و أمّهات الأولاد ثمانی عشرة أمّ ولد و السّلام.
ابن طلحة، مطالب السؤول،/ 62- 63- عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 441- 442؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 169- 170
أولاد أمیر المؤمنین علیه الصّلاة و السّلام: الحسن و الحسین (صلوات اللّه علیهما) و المحسن، درج صغیرا، و زینب الکبری و أمّ کلثوم الکبری، أمّهم فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم؛ و أبو القاسم محمّد، أمّه خولة ابنة جعفر بن قیس من بنی بکر بن وائل ثمّ من حنیفة؛ و العبّاس و عثمان و جعفر و عبد اللّه قتلوا مع الحسین (صلوات اللّه علیه)، أمّهم أمّ البنین ابنة حزام من ولد عامر بن صعصعة؛ و أبو بکر و عبید اللّه، أمّهما لیلی ابنة مسعود الدّارمیّة؛ و عمر و رقیّة، أمّهما الصّهباء و هی أمّ حبیب ابنة ربیعة من بنی تغلب بن وائل من سبی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 63
خالد بن الولید؛ و عمر الأصغر، أمّه المصطلقیّة؛ و محمّد الأوسط، و محمّد الأصغر، و عمر الأوسط علی قول بعضهم، و العبّاس الأصغر، و جعفر الأصغر لأمّهات شتّی؛ و عبد الرّحمان و أمّه أمامة ابنة أبی العاص بن الرّبیع، و أمّها زینب ابنة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم، و هی ابنة أخت فاطمة علیها السّلام و کانت أوصت إلیه علیه السّلام بأن یتزوّج بها بعدها؛ و یحیی و عون درجا صغیرین، و أمّهما أسماء ابنة عمیس من ولد خثعم بن أنمار بن نزار، فهؤلاء عشرون ابنا و هم أکثر المعدودین من أولاده الذّکور، و من أصحاب الأنساب من لم یعدّ محمّد الأوسط و الأصغر؛ و لم یذکر عمر الأوسط، و منهم من لم یذکر إلّا عمر المعقب، و العقب لخمسة منهم: و هم الحسن و الحسین علیهما السّلام و محمّد و العبّاس و عمر؛ و البنات اثنتان و عشرون بنتا علی اختلاف فی ذلک بین أهل النّسب، زینب الکبری قد روت عن أمّها فاطمة علیها السّلام غیر حدیث، و الصّغری، و أمّ کلثوم الکبری، و الصّغری، و رملة الکبری، و الصّغری، و رقیّة الکبری، و الصّغری، و أمّ هانئ الکبری، و الصّغری، و أمّ الکرام، و اسمها جمانة، و أمّ جعفر، و قد اختلف أهل النّسب فیها فمنهم من یقول: جمانة هی أمّ جعفر و هو قول یحیی بن الحسن العقیقیّ، نفیسة هی أمّ کلثوم الصّغری و قال غیره:
هی غیرها؛ و میمونة، و لیلی، و أمّ الحسن، و فاطمة، و خدیجة، و أمامة. و العقب لأربع منهنّ: و هی زینب الکبری عقبها فی ولد عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب، و زینب الصّغری عقبها فی ولد محمّد بن عقیل؛ ولدت له عبد اللّه بن محمّد بن عقیل، و أمّ الحسن عقبها فی ولد جعدة بن هبیرة ابن أخت علیّ علیه السّلام، و فاطمة عقبها فی ولد سعد بن الأسود ابن أبی البختریّ، و البواقی منهنّ لم یتزوّجن، و منهنّ مزوّجات من ولد عقیل و العبّاس ابن عبد المطّلب، و قد انقرض عقبهنّ.
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 52- 53
قاتل علیه السّلام هو و أهل بیته و أصحابه حتّی قتلوا کلّهم، و فیهم بضعة عشر شابّا من أهل بیته [...] العبّاس بن علیّ بن أبی طالب، و أمّه أمّ البنین بنت حزام بن ربیعة بن الوحید العامریّ.
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 120
اتّفق علماء السّیر: علی أنّه کان له علیه السّلام من الولد ثلاثة و ثلاثون، منهم أربعة عشر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 64
ذکرا و تسع عشرة أنثی. الحسن و الحسین و زینب الکبری و أمّ کلثوم الکبری، أمّهم فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و علی هذا عامّة المتأخّرین؛ و ذکر الزّبیر بن بکّار ولدا آخر من فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله اسمه محسن مات طفلا، و فاطمة علیها السّلام أوّل زوجاته لم یتزوّج علیها حتّی توفّیت؛ و محمّد الأکبر و هو ابن الحنفیّة، و أمّه خولة بنت جعفر من سبی بنی حنیفة و قیل: کانت أمّ ولد و سنذکره فی باب مفرد و کذا الحسن و الحسین علیهما السّلام؛ و عبید اللّه قتله المختار بن أبی عبید، و أمّه لیلی بنت مسعود من بنی تمیم و أبو بکر قتل مع الحسین علیه السّلام أمّه أیضا لیلی بنت مسعود؛ و العبّاس الأکبر، و عثمان، و جعفر، و عبد اللّه قتلوا مع الحسین، و أمّهم أمّ البنین بنت حزام (و قیل: بنت خلة) [؟ خالد] کلابیّة تزوّجها بعد فاطمة علیها السّلام؛ و محمّد الأصغر قتل مع الحسین علیه السّلام أیضا، أمّه أمّ ولد؛ و یحیی و عون أمّهما أسماء بنت عمیس، و کان جعفر بن أبی طالب قد تزوّج أسماء، ثمّ قتل عنها فتزوّجها أبو بکر الصّدّیق (رضی اللّه عنه) فمات عنها فتزوّجها علیّ علیه السّلام بعد أمّ البنین فأولدها؛ و عمر الأکبر و رقیّة، أمّهما الصّهباء صبیّة تزوّجها بعد أسماء بنت عمیس، و الصّهباء یقال لها: أمّ حبیب بنت ربیعة من بنی وائل أصابها خالد بن الولید لمّا أغار علی بنی تغلب بناحیة عین التّمر و هذا عمر الأکبر نذکر سیرته فیما بعد [...] و محمّد الأوسط، و أمّه أمامة بنت العاص بن ربیع و أمّها زینب بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله تزوّجها بعد الصّهباء، و أمّ الحسن و الحسین و رملة الکبری و أمّهنّ أمّ سعید بنت عروة تزوّجها أخیرا؛ و أم هانئ؛ و میمونة، و زینب الصّغری، و رملة الصّغری، و أمّ کلثوم الصّغری، و فاطمة، و أمامة، و خدیجة، و أمّ الکرام، و أمّ جعفر، و جمانة، و نفیسة، و هنّ لأمّهات أولاد شتّی قالوا: و ابنة أخری صغیرة توفّیت و لم یضبط اسمها «1». و النّسل منهم لخمسة: الحسن و الحسین و محمّد ابن الحنفیّة و عمر و العبّاس علیهم السّلام؛ و قیل: و لمحمّد الأصغر أیضا، و سنذکرهم فیما بعد إن شاء اللّه تعالی.
و ذکر ابن جریر الطّبریّ: أنّ بنات علیّ علیهما السّلام سبع عشرة، و الصّحیح ما ذکرناه.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 54- 55
__________________________________________________
(1)- قال الواقدیّ: توفّی أمیر المؤمنین عن أربع من الحرائر: أمامة بنت العاص و لیلی التّمیمیّة و أمّ البنین الکلابیّة و أسماء بنت عمیس و عن جماعة من الآماء.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 65
قال هشام بن محمّد: قتل من آل أبی طالب جماعة، منهم: الحسین بن علیّ علیه السّلام، قتله سنان بن أنس، و العبّاس بن علیّ [...] و قتل أخوه جعفر و عبد اللّه و عثمان و هم من أمّ البنین الّتی ذکرناها؛ و قتل محمّد بن علیّ علیه السّلام، و أمّه أمّ ولد، و قتل أبو بکر بن علیّ، و أمّه لیلی بنت مسعود بن دارم.
[...] فالحاصل أنّهم قتلوا من آل أبی طالب تسعة عشر، سبعة لعلیّ علیه السّلام: الحسین، و العبّاس، و جعفر، و عبد اللّه، و عثمان، و محمّد، و أبو بکر.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 254، 255
و انّما قال علیه السّلام «و لک بعد ذمامة الصّهر» لأنّ زینب جحش زوج رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله کانت أسدیّة و هی زینب بنت جحش بن رباب بن یعمر بن صبره بن مرة بن کثیر بن غنم بن دودان بن أسد بن خزیمة و أمّها أمیة بنت عبد المطّلب بن هاشم بن عبد مناف فهی بنت عمّة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله.
و المصاهرة المشار إلیها هی هذه، و لم یفهم القطب الرّاوندیّ ذلک فقال فی الشّرح: کان أمیر المؤمنین علیه السّلام قد تزوّج فی بنی أسد.
و لم یصب، فإنّ علیّا علیه السّلام لم یتزوّج فی بنی أسد البتة.
و نحن نذکر أولاده «1»: أمّا الحسن، و الحسین، و زینب الکبری، و أمّ کلثوم الکبری فأمّهم فاطمة بنت سیّدنا رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله.
و أمّا محمّد فأمّه خولة بنت إیاس بن جعفر من بنی حنیفة.
و أمّا أبو بکر، و عبد اللّه فأمّهما لیلی بنت مسعود النّهشلیّة من تمیم.
و أمّا عمر، و رقیّة فأمّهما سبیّة من بنی تغلب یقال لها: الصهباء سبیت فی خلافة أبی بکر و إمارة خالد بن الولید بعین التّمر.
و أمّا یحیی، و عون فأمّهما أسماء بنت عمیس الخثعمیة.
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا لم یرد فی البحار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 66
و أمّا جعفر، و العبّاس، و عبد اللّه و عبد الرّحمان فأمّهم أمّ البنین بنت حزام بن خالد بن ربیعة بن الوحید من بنی کلاب.
و أمّا رملة، و أمّ الحسن فأمّهما أمّ سعید بنت عروة بن مسعود الثّقفیّ.
و أمّا أمّ کلثوم الصّغری، و زینب الصّغری، و جمانة، و میمونة، و خدیجة، و فاطمة، و أمّ الکرام، و نفیسة، و أمّ سلمة، و أمّ أبیها و أمامه بنات علیّ علیه السّلام فهنّ لأمّهات أولاد شتّی.
«1» فهؤلاء أولاده، و لیس فیهم أحد من أسدیّة، و لا بلغنا أنّه تزوّج فی بنی أسد و لم یولد له «1» «2».
ابن أبی الحدید، شرح نهج البلاغة، 9/ 242- 243- عنه: المجلسی، البحار، 42/ 90- 91
کان له من سیّدة نساء العالمین فاطمة بنت محمّد صلّی اللّه علیه و اله و سلّم، و أمّها سیّدة نساء العالمین خدیجة بنت خویلد بن أسد بن عبد العزّی- الحسن و الحسین و زینب الکبری، و أمّ کلثوم الکبری «3». و من غیرها: محمّد الأکبر ابن الحنفیّة و اسمها خولة بنت جعفر بن قیس بن مسلمة بن ثعلبة بن یربوع بن ثعلبة بن الدول بن حنیفة بن لجیم بن مصعب بن علیّ بن بکر بن وائل؛ و عبید اللّه بن علیّ، و أبو بکر بن علیّ؛ و أمّهما لیلی بنت مسعود بن خالد بن ثابت بن ربعیّ بن سلمی بن جندل بن نهشل بن دارم بن مالک بن حنظلة بن مالک بن زید بن مناة بن تمیم، و العبّاس الأکبر، و عثمان، و جعفر و عبد اللّه؛ و أمّهم أمّ البنین بنت حزام بن «4» خالد بن ربیعة بن الوحید بن کعب بن عامر بن «4» کلاب- و محمّد الأصغر-
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی البحار].
(2)- هیجده تن از اهل بیت رسول با حسین شهید شدند. شش پسران امیر المؤمنین علیه السّلام بودند؛ عبّاس و عبد اللّه، و محمّد، و أبو بکر، و جعفر، و عثمان. أبو بکر و جعفر و عثمان سه تن از کنیزک بودند و عبّاس و عبد اللّه مادر ایشان لیلی بنت مسعود ثقفیه است که پدرش از شجاعان و صنادید عرب بود و چون لیلی از امیر المؤمنین جمله پسران زائید ملقّب به امّ البنین شد. (1) عماد الدّین طبری، کامل بهایی، 2/ 303
(1). در کلام عماد الدین چندین اشتباه و تصحیف وجود دارد که از آنچه گذشت، صحیح آن معلوم خواهد شد.
(3)- ذکر المؤلف ص 352 أنّه ولد له علیه السّلام من فاطمة بعد الحسین ولد أسماه النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله محسنا بعد أن سمّوه حربا.
(4- 4) [کذا الصّواب و فی المصدر: خالد بن جعفر بن عامر بن کعب، و هو غلط و خلط].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 67
و أمّه أمّ ولد- و یحیی و عون- و أمّهما أسماء بنت عمیس الخثعمیّة- و عمر الأکبر، و رقیّة- و أمّهما الصّهباء و هی أمّ حبیب بنت ربیعة بن بجیر بن عبد بن علقمة بن الحارث بن عتبة ابن سعد بن زهیر بن جشم بن بکر بن حبیب بن عمرو بن غنم بن تغلب بن وائل، و کانت سبیّة أصابها خالد بن الولید حیث أغار علی بنی تغلب بناحیة عین التّمر- و محمّد الأوسط- و أمّه أمامة بنت أبی العاص بن الرّبیع بن عبد العزّی بن عبد شمس بن عبد مناف، و أمّها زینب بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم من خدیجة- و أمّ الحسن، و رملة الکبری- و أمّهما أمّ سعید بنت عروة بن مسعود بن معتب بن مالک الثّقفیّ- و أمّ هانئ، و میمونة، و زینب الصّغری، و أمّ کلثوم الصّغری، و فاطمة، و أمامة، و خدیجة، و أمّ الکرام، و أمّ سلمة، و أمّ جعفر، و جمانة، و نفیسة، و هنّ لأمّهات شتّی- و ابنة لعلیّ لم تسمّ لنا هلکت و هی جاریة لم تبرز- و أمّها محیّاة بنت امرئ القیس بن عدیّ بن أوس بن جابر بن کعب بن علیم بن کلب، و کانت تخرج إلی المسجد و هی جاریة فیمازحها علیّ علیه السّلام، و یقول لها: من أخوالک؟ فتقول: (وه وه) تعنی کلبا، فجمع ولد علیّ علیه السّلام لصلبه فی هذه الرّوایة أربعة عشر ولدا و عشرون امرأة.
هکذا ذکره غیر واحد من أهل السّیر، (و أسقط أبو عبد اللّه) المفید «عونا» من الخثعمیّة، و جعل أبا بکر کنیة لمحمّد الأصغر، و لم یذکر محمّد الأوسط، و ذکر أبو الفرج علیّ الأمویّ الأصبهانی فی مقاتل آل أبی طالب، الّذین قتلوا مع أبی عبد اللّه الحسین علیه السّلام: جعفرا، و علیّا «1»، و عثمان، و العبّاس، و محمّد الأصغر، و أسقط عبید اللّه، و ما ذکره المفید أشبه عندی بالصّواب، و أسقط المفید من البنات أربعا، و هنّ: رملة الصّغری، و أمّ کلثوم الصّغری، و أمّ جعفر جعلها کنیة لجمانة، و هذا قریب، و لم یذکر الإبنة الّتی هلکت و هی جاریة.
و زاد علی الجمهور، و قال: إنّ فاطمة علیها السّلام أسقطت بعد النّبیّ ذکرا، کان سمّاه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم محسنا، و هذا شی‌ء لم یوجد عند أحد من أهل النّقل إلّا عند ابن قتیبة.
الکنجی، کفایة الطّالب،/ 411- 413
__________________________________________________
(1)- [تفرّد به الکنجیّ و أهمل ذکر عبد اللّه بن أمیر المؤمنین راجع ص 715].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 68
ذکر من قتل مع الحسین بن علیّ علیه السّلام: و هم أحد و عشرون نفسا من أهل بیته، ستّة نفر من إخوته: جعفر، و العبّاس، و عثمان، و أبو بکر محمّد الأصغر، و عبد اللّه، و عبید اللّه، [...] و الّذین أعقبوا من أولاد علیّ علیه السّلام خمسة نفر: الحسن، و الحسین، و محمّد ابن الحنفیّة، و العبّاس ابن الکلابیّة، و عمر ابن التّغلبیّة، هذا أصحّ شی‌ء نقل فیه و ما عداه فغیر معتمد علیه، و الباقون ماتوا صغارا.
الکنجی، کفایة الطّالب،/ 446، 447
و قال عبد اللّه: حدّثنا محمّد بن عمرو الشّیبانیّ، قال: قال الفضل بن عبّاس بن عقبة ابن أبی لهب یرثی من قتل مع الحسین بن علیّ علیهما السّلام، یعنی من أهله، و کان قبل الحسین، و العبّاس، و عمر، و محمّد.
الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 59
و کان له من الولد أربعة عشر ذکرا و ثمان عشرة أنثی «1»: الحسن و الحسین «2» و محسن، مات صغیرا، أمّهم فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم؛ و محمّد الأکبر، أمّه خولة بنت إیاس بن جعفر الحنفیّة. ذکره الدّارقطنیّ و غیره «3» و قیل: بل کانت أمّه من سبی الیمامة فصارت إلی علیّ و أنّها کانت أمة لبنی حنیفة سندیّة سوداء و لم تکن من أنفسهم؛ و قیل: إنّ أبا بکر أعطی علیّا الحنفیّة أمّ محمّد من سبی بنی حنیفة. أخرجه ابن السّمان، و عبید اللّه «4» قتله المختار، و أبو بکر قتل مع الحسین أمّهما لیلی بنت مسعود «5» بن خالد النّهشلی و هی الّتی تزوّجها عبد اللّه بن جعفر خلف علیها بعد عمّه، جمع بین زوجة علیّ و ابنته فولدت له صالحا و غیره «6»، فهم إخوة عبید اللّه «7» و أبی بکر «8» لأمّهما. ذکره الدّارقطنیّ. و العبّاس الأکبر و عثمان و جعفر و عبد اللّه قتلوا مع الحسین أیضا، أمّهم أمّ البنین بنت حزام بن خالد
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی الرّیاض النّضرة: ذکر الذّکور].
(2)- [أضاف فی الرّیاض النّضرة: و قد استوعبنا ذکرهما فی مناقب ذوی القربی و لهما عقب].
(3)- [أضاف فی الرّیاض النّضرة: و قال: و أخته لأمّه، عوانة بنت أبی مکمل الغفاریّة].
(4)- [الرّیاض النّضرة: عبد اللّه].
(5)- [کذا الصّواب و فی المصدر: معوذ].
(6)- [الرّیاض النّضرة: و أمّ أبیها و أمّ محمّد بنی عبد اللّه بن جعفر].
(7)- [الرّیاض النّضرة: عبد اللّه].
(8)- [أضاف فی الرّیاض النّضرة: ابنی علیّ].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 69
الوحیدیّة ثمّ الکلابیّة؛ و محمّد الأصغر قتل مع الحسین أمّه أمّ ولد؛ و یحیی و عون أمّهما أسماء بنت عمیس، فهما أخوا بنی جعفر و أخوا محمّد بن أبی بکر لأمّهم؛ و عمر الأکبر أمّه أمّ حبیب الصّهباء التّغلبیّة، سبیّة سباها خالد فی الرّدة فاشتراها علیّ؛ و محمّد الأوسط، أمّه بنت أبی العاص «1»؛ و أمّ کلثوم الکبری، و زینب الکبری شقیقتا الحسن و الحسین، و رقیّة شقیقة عمر الأکبر، و أمّ الحسن و رملة الکبری أمّهما أمّ سعد بنت عروة بن مسعود الثّقفیّ، و أمّ هانئ، و میمونة، و زینب الصّغری، و رملة الصّغری، و أمّ کلثوم الصّغری، و فاطمة، و أمامة، و خدیجة، و أمّ الکرام، و أمّ سلمة، و أمّ جعفر، و جمانة، و نفیسة لأمّهات أولاد شتّی. ذکره ابن قتیبة و صاحب الصّفوة؛ و عقبه من الحسن و الحسین و محمّد ابن الحنفیّة و العبّاس و عمر.
محبّ الدّین الطّبری، ذخائر العقبی،/ 116- 117، الرّیاض النّضرة، 2/ 333- 334
[القرن 8] البدأة من ولد أبی طالب بولد علیّ علیه السّلام، ثمّ بولد جعفر، ثمّ بولد عقیل.
و البدأة منهم ببنی الحسن علیه السّلام؛ لأنّه أکبر سنّا من الحسین علیه السّلام، و هو إمام الحسین علیه السّلام. ثمّ بولد الحسین علیه السّلام. ثمّ بولد محمّد ابن الحنفیّة. ثمّ عمر بن علیّ علیه السّلام. ثمّ العبّاس ابن علیّ علیه السّلام.
[...] و أعقب علیه السّلام من خمسة أولاد: الحسن و الحسین علیهما السّلام، و محمّد ابن الحنفیّة، و العبّاس، و عمر الأطرف.
بنو أمیر المؤمنین علیه السّلام الذّکور الّذین لم یعقبوا
و هم خمسة عشر ولدا: عون؛ لأسماء بنت عمیس الخثعمیّة، درج «2». و محمّد؛ لأسماء بنت عمیس الخثعمیّة، و عثمان؛ لأمّ البنین، قتیل یوم الطّفّ. و یحیی؛ لأسماء بنت عمیس، درج. و عمر الأصغر؛ لأمّ البنین. و عبّاس الأصغر؛ لأمّ ولد، درج. و عبید اللّه؛ للیلی الدّارمیّة، قتیل المذار مع مصعب بن الزّبیر، درج. و صالح؛ لأمّ ولد. و أبو بکر؛ للیلی
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی الرّیاض النّضرة: ذکر الاناث].
(2)- المجدی ص 2. و قولهم «درج فلان و فلان دارج» قال الإمام عین الزّمان الحسن القطّان: إذا مات صغیرا قبل أن یبلغ مبلغ الرّجال. اللّباب 2: 718. و المراد أنّه لا عقب له.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 70
الدّارمیّة، درج. و عبد الرّحمن، أمّه أمامة بنت أبی العاص بن الرّبیع، و أمّها زینب بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله، درج. و محمّد؛ لأمامة بنت أبی العاص، درج. و جعفر، للحنفیّة، درج.
و جعفر؛ لأمّ البنین، قتیل الطّفّ، درج. و عبد اللّه؛ لأمّ البنین، قتیل الطّفّ، درج. و عبد اللّه؛ لأسماء بنت عمیس، درج.
و أمّا العبّاس الشّهید بن علیّ بن أبی طالب علیه السّلام، فأمّه أمّ البنین بنت حزام بن عامر ابن صعصعة، کان العبّاس مع أخیه الحسین علیه السّلام بکربلاء.
ابن الطّقطقی، الأصیلی،/ 46، 56- 56، 328
العبّاس بن علیّ بن أبی طالب علیه السّلام، من أصحاب أخیه الحسین علیه السّلام قتل معه بکربلاء.
العلّامة الحلّی، خلاصة الأقوال،/ 118- عنه: الأردبیلی، جامع الرّواة، 1/ 433؛ أبو علیّ الحائری، منتهی المقال،/ 169
ذکر أزواج علیّ رضی اللّه عنه و أولاده [...]
أوّل زوجة تزوّجها فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم و رضی اللّه عنها، ولدت له الحسن و الحسین رضی اللّه عنهما، و قد قیل: إنّها ولدت ابنا اسمه محسن توفّی صغیرا، و زینب الکبری، أمّ کلثوم الکبری. و تزوّج بعدها أمّ البنین ابنة حزام الکلابیّة، فولدت له العبّاس و جعفر و عبد اللّه و عثمان، قتلوا مع الحسین بالطّفّ.
و تزوّج لیلی بنت مسعود بن خالد النّهشلیّة التّمیمیّة، فولدت عبید اللّه و أبا بکر قتلا مع الحسین، و قیل: إنّ عبید اللّه قتله المختار بن أبی عبید.
و تزوّج أسماء بنت عمیس الخثعمیّة، فولدت له محمّد الأصغر و یحیی، و قیل: إنّ محمّدا لأمّ ولد، قیل: إنّها ولدت عونا.
و له من الصّهباء بنت ربیعة التّغلبیّة، و هی من السّبی الّذین أغار علیهم خالد بن الولید بعین التّمر فی خلافة أبی بکر، عمر و رقیّة، [...]
و تزوّج علیّ رضی اللّه عنه أمامة بنت أبی العاص بن الرّبیع، و أمّها زینب بنت النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلم، فولدت له محمّد الأوسط.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 71
و له محمّد الأکبر، و هو ابن الحنفیّة، أمّه خولة بنت جعفر، من بنی حنیفة.
و تزوّج أمّ سعید ابنة عروة بن مسعود، فولدت له أمّ الحسن و رملة الکبری.
و کان له بنات من أمّهات شتّی، و هنّ: أمّ هانئ، و میمونة، و زینب الصّغری، و رملة الصّغری، و أمّ کلثوم الصّغری، و فاطمة، و أمامة، و خدیجة، و أمّ الکرام، و أمّ سلمة، و أمّ جعفر، و جمانة، و نفیسة، و کلّهنّ لأمّهات أولاد.
و تزوّج محیّاة «1» ابنة امرئ القیس «2» بن عدیّ الکلبیّة فولدت له جاریة هلکت صغیرة.
فجمیع أولاد علیّ رضی اللّه عنه خمسة عشر ذکرا، و هم: الحسن، و الحسین، و محسن- علی خلاف فیه- و العبّاس، و جعفر، و عبد اللّه، و عثمان، و عبید اللّه، و أبو بکر، و محمّد ابن الحنفیّة، و محمّد الأوسط، و محمّد الأصغر، و یحیی و عون، و عمر، النّسل منهم للحسین و الحسن [و محمّد ابن الحنفیّة و العبّاس ابن الکلابیّة و عمر ابن التّغلبیّة] «3».
و من البنات تسع عشرة و هنّ: زینب الکبری، و أمّ کلثوم الکبری، و رقیّة و أمّ الحسن، و رملة الکبری، و أمّ هانئ، و میمونة، و زینب الصّغری، و رملة الصّغری، و أمّ کلثوم الصّغری، و فاطمة، و أمامة، و خدیجة، و أمّ الکرام، و أمّ سلمة، و أمّ جعفر، و جمانة، و نفیسة، و جاریة ابنة الکلبیّة.
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 221- 223
منهم [قتل مع] إخوة الحسین ستّة، و هم: العبّاس، و جعفر، و عبد اللّه، و عثمان، و محمّد- و لیس هو ابن الحنفیّة- و أبو بکر، أولاد علیّ بن أبی طالب علیه السّلام.
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 461
و قتل إخوة الحسین و هم: العبّاس و عبد اللّه و جعفر و عثمان.
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 457
__________________________________________________
(1)- «محیّاة» کذا جاء عند الطّبری فی تاریخه ج 4 ص 119 و عند ابن حجر فی الإصابة ج 1 ص 113، و لم تنقّط هذه الکلمة فی النّسخة (ن)، و وضعت نقطة خاء فی النّسخة (ک).
(2)- هو امرؤ القیس بن عدیّ بن أوس بن جابر الکلبیّ، کان أمیرا علی من أسلم بالشّام من قضاعة فی عهد عمر بن الخطّاب. و قد خطب إلیه حینئذ علیّ و ابناه الحسن و الحسین، فزوّجهم بناته، فکانت سلمی زوجة للحسن و الرّباب زوجة للحسین.
(3)- کذا ثبت هؤلاء فی النسخة (ن)، و سقطوا من النسخة (ک).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 72
و أوّل زوجة تزوّج بها علیّ رضی اللّه عنه: فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم و لم یتزوّج غیرها فی حیاتها، و ولد له منها: الحسن، و الحسین، و محسن؛ و مات صغیرا، و زینب، و أمّ کلثوم الّتی تزوّجها عمر بن الخطّاب.
ثمّ بعد موت فاطمة تزوّج أمّ البنین بنت حزام الکلابیّة، فولد له منها: العبّاس، و جعفر، و عبد اللّه، و عثمان، قتل هؤلاء الأربعة مع أخیهم الحسین و لم یعقب منهم غیر العبّاس، و تزوّج لیلی بنت مسعود بن خالد النّهشلیّ التّمیمیّ، و ولد له منها: عبید اللّه، و أبو بکر قتلا مع الحسین أیضا، و تزوّج أسماء بنت عمیس و ولد له منها: محمّد الأصغر، و یحیی و لا عقب لهما، و ولد له من الصّهباء بنت ربیعة التّغلبیّة، و هی من السّبی الّذین أغار علیهم خالد بن الولید بعین التّمر، عمر، و رقیّة [...]، و تزوّج علیّ أیضا أمامة بنت أبی العاص بن الرّبیع بن عبد شمس بن عبد مناف، و أمّها زینب بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم، و ولد له منها: محمّد الأوسط و لا عقب له، و ولد له من خولة بنت جعفر الحنفیّة: محمّد الأکبر المعروف بابن الحنفیّة، و له عقب، و کان له بنات من أمّهات شتّی منهنّ: أمّ الحسن، و رملة الکبری من أمّ سعید بنت عروة، و من بناته، أمّ هانئ، و میمونة، و زینب الصّغری، و رملة الصّغری، و أمّ کلثوم الصّغری، و فاطمة، و أمامة، و خدیجة، و أمّ الکرام، و أمّ سلمة، و أمّ جعفر، و جمانة، و نفیسة؛ فجمیع بنیه الذّکور أربعة عشر، لم یعقب منهم إلّا خمسة: الحسن، و الحسین، و محمّد ابن الحنفیّة، و العبّاس، و عمر.
أبو الفداء، التّاریخ، 1/ 181
روی أنّه قتل مع الحسین من أولاد علیّ أربعة هم: العبّاس، و جعفر، و محمّد، و أبو بکر.
أبو الفداء، التّاریخ، 1/ 191
بنوه [أمیر المؤمنین] الحسن، و الحسین علیهم السّلام، و محمّد، و عمر.
الذّهبی، تاریخ الإسلام (ط بیروت)، 2/ 622
و ممّن قتل مع الحسین إخوته الأربعة؛ جعفر، و عتیق «1»، و محمّد، و العبّاس الأکبر.
__________________________________________________
(1)- [الصّحیح أنّ اسمه أبو بکر و أمّا عتیق فهو اسم أبی بکر بن أبی قحافة، لا لابن أمیر المؤمنین و قد تکرّر هذا الخطأ من الذّهبیّ و الیافعیّ و الدّیار بکری].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 73
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 216
سنة إحدی و ستّین.
[...] قتل مع الحسین [...] إخوته جعفر، و محمّد، و عتیق، و العبّاس الکبیر.
الذّهبی، العبر، 1/ 65- 66
و ممّن قتل مع الحسین یوم عاشوراء إخوته بنو أبیه: جعفر، و عتیق، و محمّد، و العبّاس الأکبر بنو علیّ.
الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 352
قتل معه [...] إخوته جعفر «1»، و محمّد، و عتیق، و العبّاس الکبیر.
الیافعی، مرآة الجنان، 1/ 131- 132- عنه: الدّیار بکری، تاریخ الخمیس، 2/ 298
فأوّل زوجة تزوّجها علیّ رضی اللّه عنه فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم بنی بها بعد وقعة بدر، فولدت له الحسن، و حسینا، و یقال: و محسنا و مات و هو صغیر، و ولدت له زینب‌الکبری، و أمّ کلثوم، و هذه تزوّج بها عمر بن الخطّاب کما تقدّم. و لم یتزوّج علیّ علی فاطمة حتّی توفّیت بعد رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم بستّة أشهر، فلمّا ماتت تزوّج بعدها بزوجات کثیرة، منهنّ من توفّیت فی حیاته و منهنّ من طلّقها «2»، و توفّی عن أربع کما سیأتی، فمن زوجاته: أمّ البنین بنت حزام و هو المحلّ بن خالد بن ربیعة بن کعب بن عامر بن کلاب، فولدت له العبّاس و جعفرا و عبد اللّه و عثمان. و قد قتل هؤلاء مع أخیهم الحسین بکربلاء و لا عقب لهم سوی العبّاس. و منهنّ: لیلی بنت مسعود بن خالد بن مالک بن بنی تمیم، فولدت له عبید اللّه و أبا بکر، قال هشام ابن الکلبیّ: و قد قتلا بکربلاء أیضا. و زعم الواقدیّ: أنّ عبید اللّه قتله المختار بن أبی عبید یوم المذار. و منهنّ: أسماء بنت عمیس الخثعمیّة فولدت له یحیی و محمّدا الأصغر، قاله الکلبیّ. و قال الواقدیّ: ولدت له یحیی و عونا. قال الواقدیّ: فأمّا محمّد الأصغر فمن أمّ ولد. و منهنّ: أمّ حبیبة بنت زمعة «3» بن
__________________________________________________
(1)- [تاریخ الخمیس: علیّ الأصغر].
(2)- [تفرّد به ابن کثیر].
(3)- [فی المصادر: ربیعة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 74
بجیر بن العبد بن علقمة، و هی أمّ ولد من السّبی الّذین سباهم خالد من بنی تغلب حین أغار علی عین التّمر، فولدت له عمر [...] و رقیّة. و منهنّ: أمّ سعید بنت عروة بن مسعود ابن معتب بن مالک الثّقفیّ، فولدت له أمّ الحسن، و رملة الکبری. و منهنّ: ابنة امرئ القیس بن عدیّ بن أوس بن جابر بن کعب بن علیم بن کلب الکلبیّة فولدت له جاریة فکانت تخرج مع علیّ إلی المسجد و هی صغیرة، فیقال لها: من أخوالک؟ فتقول: وه وه تعنی بنی کلب. و منهنّ: أمامة بنت أبی العاص بن الرّبیع بن عبد شمس بن عبد مناف بن قصیّ و أمّها زینب بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم، و هی الّتی کان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم یحملها و هو فی الصّلاة إذا قام حملها و إذا سجد وضعها، فولدت له محمّدا الأوسط؛ و أمّا ابنه محمّد الأکبر فهو ابن الحنفیّة و هی خولة بنت جعفر بن قیس بن مسلمة بن عبید بن ثعلبة بن یربوع بن ثعلبة ابن الدّول بن حنیفة بن لجیم بن صعب بن علیّ بن بکر بن وائل، سباها خالد أیّام الصّدّیق أیّام الرّدة من بنی حنیفة، فصارت لعلیّ بن أبی طالب، فولدت له محمّدا هذا [...]. و قد کان لعلیّ أولاد کثیرة آخرون من أمّهات أولاد شتّی، فأنّه مات عن أربع نسوة و تسع عشرة سریة رضی اللّه عنه. فمن أولاده (رضی اللّه عنهم) ممّن لا یعرف أسماء أمّهاتهم: أمّ هانئ، و میمونة، و زینب الصّغری، و رملة الکبری، و أمّ کلثوم الصّغری، و فاطمة و أمامة، و خدیجة، و أمّ الکرام، و أمّ جعفر، و أمّ سلمة، و جمانة. قال ابن جریر: فجمیع ولد علیّ أربعة عشر ذکرا و سبع عشرة أنثی. قال الواقدیّ: و إنّما کان النّسل من خمسة و هم:
الحسن و الحسین و محمّد [ابن الحنفیّة و العبّاس ابن] «1» الکلابیّة و عمر ابن التّغلبیّة (رضی اللّه عنهم أجمعین).
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 7/ 331- 332
[...] ثمّ قتل عبد اللّه و العبّاس و عثمان و جعفر و محمّد بنو علیّ بن أبی طالب، إخوة الحسین.
ابن کثیر، البدایة النّهایة، 8/ 187
و روی عن محمّد بن الحنفیّة أنّه قال: قتل مع الحسین سبعة عشر رجلا کلّهم من أولاد فاطمة، و عن الحسن البصریّ أنّه قال: قتل مع الحسین ستّة عشر رجلا کلّهم من
__________________________________________________
(1)- ما بین المعقوفین تصحیح من ابن الأثیر و بیاض فی الأصل.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 75
أهل بیته، ما علی وجه الأرض یومئذ لهم شبه. و قال غیره: قتل معه من ولده و إخوته و أهل بیته ثلاثة و عشرون رجلا، فمن أولاد علیّ رضی اللّه عنه: جعفر، و الحسین، و العبّاس، و محمّد، و عثمان، و أبو بکر.
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 189
العبّاس و عبد اللّه ابنا علیّ علیه السّلام (سبن) أخواه قتلا معه بکربلا، أمّهما أمّ البنین.
ابن داود،/ 194- 195
کان له علیه السّلام سبعة و عشرون ذکرا و أنثی: الحسن، و الحسین، و زینب الکبری «1» المکنّاة بأمّ کلثوم من فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله. و أبو القاسم محمّد، أمّه خولة بنت جعفر ابن الحنفیّة. و عمر، و رقیّة کانا توأمین أمّهما الصّهباء. و یقال: أمّ حبیب التّغلبیّة. و العبّاس، و جعفر، و عثمان، و عبد اللّه الشّهداء بکربلاء، أمّهم أمّ البنین بنت حزام بن خالد بن ربیعة «2» ابن الوحید بن کلاب بن «2» ربیعة الکلابیّة، و له من أسماء بنت عمیس الخثعمیّة، یحیی و عون.
و کان له من لیلی ابنة مسعود الدّارمیّة: محمّد الأصغر المکنّی أبا بکر، و عبید اللّه، و کان له خدیجة، و أمّ هانئ، و میمونة، و فاطمة لأمّ ولد. و کان له من أمّ شعیب الدّارمیّة- و قیل: أمّ مسعود المخزومیّة- أمّ الحسن، و رملة.
و أعقب لأمیر المؤمنین علیه السّلام من البنین خمسة: الحسن، و الحسین، علیهما السّلام و محمّد، و العبّاس، و عمر (رضی اللّه عنهم).
من کتاب تذکرة الخواصّ لابن الجوزیّ: النّسل من ولد مولانا أمیر المؤمنین علیه السّلام لخمسة: الحسن، و الحسین، و محمّد ابن الحنفیّة، و عمر الأکبر، و العبّاس الأکبر [...] و أمّا العبّاس، فأوّل من استشهد مع الحسین علیه السّلام.
رضیّ الدّین ابن المطهّر، العدد/ 242- 243- عنه: المجلسی، البحار، 42/ 74- 75
[القرن 9] و کان لأمیر المؤمنین علیه السّلام فی أکثر الرّوایات ستّة و ثلاثون ولدا، ثمانیة عشر
__________________________________________________
(1)- [زاد فی البحار: زینب الصّغری المکنّاة بأمّ کلثوم].
(2- 2) [لم یرد فی البحار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 76
ذکرا و ثمانی عشرة أنثی، و روی: خمسة و ثلاثون.
و حکی الشّیخ العمریّ: أنّه وجد بخطّ شیخ الشّرف العبیدلی النّسّابة ما صورّته قال محمّد بن محمّد- یعنی نفسه- مات من أولاد علیّ علیه السّلام الذّکور و هم: تسعة عشر، ستّة فی حیاته، و ورثه منهم ثلاثة عشر، قتل منهم بالطّفّ ستّة و اللّه أعلم. (و العقب) من أمیر المؤمنین علیّ علیه السّلام فی خمسة رجال: الحسن، و الحسین، و محمّد ابن الحنفیّة، و العبّاس شهید الطّفّ، و عمر الأطرف فلنذکر أعقابهم فی خمسة فصول.
ابن عنبة، عمدة الطّالب (ط النّجف)،/ 63- 64
«1» و أمّه و أمّ إخوته عثمان و جعفر و عبد اللّه، أمّ البنین «2» فاطمة بنت حزام «3» بن خالد بن ربیعة «1» بن الوحید «4» بن کعب بن عامر بن کلاب بن ربیعة بن عامر بن «3» صعصعة بن معاویة بن بکر بن هوازن، «5» و أمّها لیلی بنت السّهیل بن مالک، و هو ابن أبی برّة عامر «ملاعب الأسنّة»، بن مالک بن جعفر بن کلاب، و أمّهما عمرة بنت الطّفیل بن عامر، و أمّها کبشة بنت عروة الرّحال بن عتبة بن جعفر بن کلاب، و أمّها فاطمة بنت عبد شمس بن عبد مناف «5» «6».
__________________________________________________
(1- 1) [مثله فی نفس المهموم،/ 322، و العیون،/ 168].
(2)- [مکانه فی شرح الشّافیّة و الدّمعة: فهی أمّ العبّاس و إخوته عثمان و جعفر و عبد اللّه الذین قتلوا قبله اسمها ...].
(3- 3) [لم یرد فی العلقمیّ].
(4)- [فی شرح الشّافیّة و الدّمعة: لؤی].
(5- 5) [لم یرد فی شرح الشّافیّة و الدّمعة].
(6)- [زاد فی بطل العلقمیّ: و فی هذا الکلام ملاحظة تعرف ممّا سبق و یأتی فأنّه یتبیّن الخطأ فیه و حیث اتّصل النّسب إلی هوازن، فهو هوازن بن منصور بن عکرمة بن خصفة بن قیس عیلان بن النّاس بن مضر، و هنا یلتقی نسب آبائه و أمّهاته].
(در نسل أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السّلام) و أو را سی و شش فرزند بود، هجده پسر و هجده دختر. أمّا عقب او أز پنج پسر بیش نیست: حسن و حسین، و مادر هردو فاطمة الزهراء علیها السّلام بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله است. و محمّد که او را ابن الحنفیّه میخوانند،-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 77
__________________________________________________
- و مادر او خوله بنت جعفر است، از بنی حنفیة بن لجیم بن صعب بن علیّ بن بکر بن وائل. و عبّاس سقّا شهید طفّ، و مادرش أمّ البنین بنت حزام از بنی کلاب است. و عمر الأطراف و مادرش الصّهباء أمّ حبیب بنت عبّاد از بنی تغلب است. پس انساب نسل ایشان در پنج معلم مینویسیم.
ابن عنبه، الفصول الفخریّة،/ 101- 102
نسل مضر بن نزار از دو پسرند: الیاس و النّاس، و در این باب دو مقصد است:
مقصد اول نسل النّاس بن مضر أز قیس عیلان (1) بن الناس است و نسل او از سه پسرند: سعد و خصفه و عمرو [...] و بنو هوازن بن منصور بن عکرمة بن خصفة بن قیس عیلان. از ایشان بنو سعد بن بکر بن هوازن، از ایشان: حلیمة السّعدیة مرضعه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله.
[...] و بنو صعصعه بن معاویة بن بکر بن هوازن دو فرقه‌اند: بنو مرّه و بنو عامر.
[...] و عامر بن صعصعه چهار پسر داشته است: ربیعه و هلال و نمیر و سواءة.
[...] و ربیعة بن عامر بن صعصعه را سه پسر بود: عامر و کعب و کلاب.
[...] و کلاب بن ربیعه را ده پسر بود: جعفر، و معاویه، و ربیعه، و ابو بکر، و عمرو، و الوحید، و رواس (2)، و الأضبط، و عبد اللّه، و کعب.
از کعب ابو عمرو (3) جابر بن توبه از امرا شام بود در زمان بنی مروان، و منصور دوانقی حکومت بصره به او داد.
و از بنی عبد اللّه بن کلاب: عبد اللّه بن الصّموت، از فرسان بنی کلاب بود.
و از بنی الوحید بن کلاب: أمّ البنین بنت حزام زوج أمیر المؤمنین علیّ علیه السّلام بود، و او را چهار پسر از آن حضرت است: العبّاس و عثمان و جعفر و عبد اللّه، هر چهار روز کربلا شهید شدند.
و از بنی عمرو بن کلاب: زفر بن الحارث سیّد قیس در شام بود، و رئیس ایشان یوم مرج راهط (4).
و از بنی أبی بکر بن کلاب: المحلق بن حنتم که اعشی شاعر مدح او بگفت و بنو الذوفلته (؟) از ایشان:
محمود بن نصر بن صالح ملک حلب بود.
[...] و معاویه بن کلاب یک پسر داشت عمرو نام. و عمرو را سه پسر (5) بود: ضبّ و حسل و حسیل.
و نسل ایشان را الضّباب می‌خوانند. از ایشان: الصّمیل و برادرش ذو الجوشن [و پسرش شمر بن ذی الجوشن] (6)، به غایت مجدّ بود در قتل أبی عبد اللّه الحسین بن علی (صلوات اللّه و سلامه علیهما)
و جعفر بن کلاب را چهار پسر بود: الأحوص و خالد و مالک و عتبه.
از نسل عتبه: الرحّال بن عتبه. و أحوص رئیس بنی عامر در یوم جبله بود. و از نسل او: علقمة بن علاثة (7) بن عوف بن الأحوص بود آن‌که منافره عامر بن الطفیل نزذ هرم [بن قطبة] 8 الفزازی کرد.
و خالد بن جعفر آن‌که زهیر بن جذیمة العبسی را بکشت. و از نسل او: أربد بن جزء بن خالد، آن‌که به مدینه آمد با عامر بن الطّفیل تا رسول صلّی اللّه علیه و اله بکشند، و خدای تعالی او را از ایشان نگه داشت.
و از نسل مالک بن جعفر بن کلاب: عامر بن الطّفیل بن مالک، فارس قیس بود و سید فرسان عرب در جاهلیت، و او اصحاب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله را بکشت روز بئر معونه. و عامر بن مالک 9 أبو براء چهل مرد-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 78
ابن عنبة، عمدة الطّالب،/ 394- عنه: ابن أمیر الحاجّ، شرح الشّافیّة أبی فراس،/ 368؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 324- 325؛ المظفّر، بطل العلقمی، 1/ 92
و ولد له من الأولاد الذّکور:
الحسن، و الحسین أمّهما فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم و محمّد الأکبر المعروف بابن الحنفیّة- أمّه خولة بنت قیس بن جعفر الحنفیّ.
[و العبّاس الأکبر] «1»، و عبد اللّه، و عثمان الأکبر، و جعفر الأکبر أمّهم أمّ البنین «2» بنت حزام الکلابیّ و قتل (2/) هؤلاء الأربعة مع الحسین بن علیّ علیه السّلام بالطّفّ.
و عمر الأصغر أمّه الصّهباء أمّ حبیب بنت ربیعة التغلبیّ.
و عبد الرّحمان الّذی یکنّی أبا بکر، و عبید اللّه، أمّهما لیلی بنت مسعود بن خالد التّمیمیّ.
و یحیی [و] عون- أمّهما أسماء بنت عمیس الخثعمیّة- و محمّد الأصغر- أمّه أمامة بنت أبی العاص بن الرّبیع بن عبد العزّی بن عبد شمس-، و أمّها زینب بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم و جعفر الأصغر- من أمّ ولد «3».
__________________________________________________
- یاغی در جاهلیت گرفت، و مراسله به رسول صلّی اللّه علیه و آله کرد، و قیس می‌گویند که مسلمان شده بود.
و بنو کلاب بقیّه دارند و در شام می‌باشند.
و کعب بن ربیعه را شش پسر بود: عقیل، و قشیر، و الحریش، و جعدة، و عبد اللّه، و حبیب.
(1). الف: غیلان، بالمعجمه. و قیس فرزند عیلان است و عیلان (به گفته ابن درید) لقب الناس است.
(2). اشتقاق ص 296: ابو رواس.
(3). ب: ابو عامر.
(4). در زمان خلافت مروان.
(5). در معجم قبائل العرب چهار پسر ذکر کرده: ضب، ضبیب، حسل و حسیل.
(6). از «ب» فقط.
(7). الف: غلابه.
(8). از نسخه «ب».
(9). ملقب بن ملاعب الاسنة.
ابن عنبه، الفصول الفخریة،/ 63، 65، 66، 67، 68
(1)- ما بین الحاضرتین زیادة عن (ج).
(2)- فی المصدر «أمّ البنین بنت المحلّ بن الدیان بن حزام». و فیه عدّة أخطاء، فأمّ البنین هی بنت حزام، و الدّیان هو أخوها، و یکنّی: أبا المحلّ. کما تقدّم عن علماء الأنساب.
(3)- الأصل: «من أوّل ولد، و التّصحیح عن (ج).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 79
[و] محمّد الأوسط «1»- و عبّاس الأصغر- أمّهما أمّ ولد.
و عمر الأصغر [و] عثمان الاصغر.
فهؤلاء [هم الذّکور] من ولد أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب، منهم من مات فی حیاة أبیه و هو طفل صغیر، و منهم من قتل و لا عقب له.
و ولد له أیضا إناث.
[و] لم یعقب من أولاده الذّکور سوی خمسة. هم: الحسن، و الحسین، و محمّد ابن الحنفیّة، و العبّاس، و عمر و سائرهم لم یعقب.
المقریزی، اتّعاظ الحنفاء،/ 5- 8
(حرام) «2» بن خالد بن ربیعة بن الوحید بن کلاب بن ربیعة العامریّ ثمّ الوحیدیّ- له إدراک- و تزوّج علیّ بن أبی طالب بنته أمّ البنین بنت حرام، فولدت له أربعة أولاد:
العبّاس و عبد اللّه، و عثمان، و جعفرا قتلوا مع أخیهم الحسین یوم کربلاء؛ ذکر ذلک هشام ابن الکلبی و الزّبیر بن بکّار. «3»
(حرام) بن ربیعة بن عامر بن مالک بن جعفر بن کلاب العامریّ، ثمّ الجعفریّ، أخو لبید الشّاعر- له إدراک، و سیأتی ذکر أبیه و جدّه، و کان ولده مالک من رؤساء الکوفة، و هو ممّن قتله المختار بن أبی عبید عند طلبه بدم الحسین، و یشتبه به حرام بن ربیعة بن الوحید بن کعب بن کلاب والد أمّ البنین امرأة علیّ، ولدت له العبّاس، و جعفرا و غیرهما، و أبوها من أهل هذا القسم أیضا.
ابن حجر، الإصابة، 1/ 374- 375- عنه: المظفّر، بطل العلقمی، 1/ 91- 92
__________________________________________________
(1)- فی الأصل: الأصغر. التّصحیح عن (ج).
(2)- کذا بالراء فی المصدر. و هو من أکبر أوهام ابن حجر فان الاسم هو (حزام) بالزای، کما نصّ علیه أهل الضبط و ثبت کذلک فی کتب أهل النسب و بالأخص الکلبیّ و ابن بکّار، اللذین نقل ابن حجر عنهما.
(3)- [زاد فی بطل العلقمیّ: و هنا إیضاح لا بدّ منه نذکره فإنّ فی بنی کلاب من اسمه حرام غیر والد أمّ البنین و قد وقع هذه الزلّة بعض العلماء کما سیمرّ علیک فیما بعد و لأجل ذلک نورد هنا ما قاله فی الإصابة فانّه قال بعد کلامه بلا فصل].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 80
أولاد أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السّلام سبعة و عشرون ولدا ما بین ذکور و إناث، و هم: الحسن، و الحسین، و زینب الکبری، و زینب الصّغری المکنّاة أمّ کلثوم، و أمّهم فاطمة البتول سیّدة نساء العالمین؛ و محمّد المکنّی بأبی القاسم، أمّه خولة بنت جعفر بن قیس الحنفیّة؛ و عمر، و رقیّة کانا توأمین، و أمّهما أمّ حبیب بنت ربیعة، و العبّاس و جعفر و عثمان و عبد اللّه الشّهداء مع أخیهم الحسین علیه السّلام بطفّ کربلا، أمّهم أمّ البنین بنت حزام بن خالد بن دارم؛ و محمّد الأصغر المکنّی أبا بکر و عبد اللّه الشّهیدان أیضا مع أخیهما الحسین بکربلاء، أمّهما لیلی بنت مسعود الدّارمیّة؛ و یحیی و عون؛ أمّهما أسماء بنت عمیس الخثعمیّة؛ و أمّ الحسن و رملة أمّهما أمّ مسعود بنت عروة الثّقفیّ؛ و نفیسة، و زینب الصّغری، و رقیّة الصّغری و أمّ هانئ، و أمّ الکرام، و جمانة، المکنّاة بأمّ جعفر، و أمامة، و أمّ سلمة، و میمونة، و خدیجة، و فاطمة کلّهنّ لأمّهات شتّی. و اعلم أنّ النّاس قد اختلفوا فی عدد أولاده ذکورا و إناثا، فمنهم من أکثر و منهم من اختصر، و الّذی نقله صاحب کتاب الصّفوة: إنّ أولاده الذّکور أربعة عشر ذکرا و أولاده الإناث تسعة عشر أنثی، و هذا تفصیل أسماءهم (رضوان اللّه علیهم أجمعین):
(الذّکور): الحسن، و الحسین، و محمّد الأکبر، و عبید اللّه، و أبو بکر، و العبّاس، و عثمان، و جعفر، و عبد اللّه، و محمّد الأصغر، و یحیی، و عون، و عمر، و محمّد الأوسط.
(الإناث): زینب الکبری، و أمّ کلثوم الکبری، و أمّ الحسن، و رملة الکبری، و أمّ هانئ، و میمونة، و زینب الصّغری، و أمّ کلثوم الصّغری، و رقیّة، و فاطمة، و أمامة، و خدیجة، و أمّ الکرام، و أمّ سلمة، و أمّ جعفر، و جمانة و عدّ بنتا أخری لم یذکر اسمها ماتت صغیرة.
و ذکروا: أنّ فیهم محسنا شقیقا للحسن و الحسین علیهما السّلام، ذکرته الشّیعة: و أنّه کان سقطا، فهؤلاء أولاده (علیه و علیهم السّلام)، و النّسل منهم للحسن، و الحسین، و محمّد ابن الحنفیّة، و العبّاس ابن الکلابیّة، و عمر ابن التّغلبیّة و هی الصّهباء بنت ربیعة من السّبی الّذین أغار علیهم خالد بن الولید بعین التّمر [...] و ذلک أنّ جمیع إخوته و أشقّائه و هم: عبد اللّه، و جعفر، و عثمان قتلوا جمیعهم قبله مع الحسین علیه السّلام بالطّفّ فورثهم، و کان عند علیّ علیه السّلام یوم قتل أربع زوجات حرائر فی عقد نکاحه و هنّ: أمامة بنت أبی العاص بنت زینب
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 81
بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم تزوّجها بعد موت خالتها فاطمة البتول، و لیلی بنت مسعود التّمیمیّة، و أسماء بنت عمیس الخثعمیّة، و أمّ البنین الکلابیّة، و أمّهات أولاد عشر إماء.
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 141- 143
قتل معه العبّاس بن علیّ علیهما السّلام، و أمّ العبّاس أمّ البنین. ابن
الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 197
فأمّا فاطمة الطّهر البتول أمّ جمیع بنی الرّسول، فإنّها زوّجها رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم من ابن عمّه أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب (کرّم اللّه وجهه). اقول: کان لعلیّ رضی اللّه عنه خمسة و ثلاثون ولدا، منهم ثمانیة عشرا ذکرا، المعقبون منهم خمسة بلا خلاف: الحسن، و الحسین ابنا الزّهراء سبطا رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم، و محمّد الأکبر و أمّه الحنفیّة خولة بنت قیس بن سلمة بن عبد اللّه بن ثعلبة الوائلیّ. و حکی الکلبیّ: أنّها خولة بنت قیس بن جعفر بن قیس بن سلمة، و رابع أولاد علیّ أمیر المؤمنین: العبّاس شهید الطّفّ، و أمّه أمّ البنین الکلابیّة [...] ولدت لأمیر المؤمنین علیّ: العبّاس و عثمان و جعفر و عبد اللّه و کلّهم شهداء الطّفّ مع أخیهم الحسین (علیهم سلام اللّه و رحمته). و الخامس من بنی الإمام علیّ: عمر الأصغر، و یقال له: الأطرف و أمّه الصّهباء أمّ حبیب بنت ربیعة التغلبیّ، اشتراها أمیر المؤمنین (کرّم اللّه وجهه) من سبی خالد بن الولید رضی اللّه عنه، ثمّ أعتقها و تزوّجها، و ولدها أحد المعقبین من بنی الإمام البطین رضی اللّه عنه. فمحمّد الأکبر ابن الإمام علیّ و هو المشهور بابن الحنفیّة، و کنیته أبو القاسم. ولد أربعة و عشرین ولدا، منهم أربعة عشر ذکرا، و العقب فی ولده من رجلین علی و جعفر قتیل الحرّة، و بقیّة عقبه دون هذین الاثنین فانقرض. و من ولده بمصر و الصّعید و شیراز و أصفهان و قزوین جماعة کثیرة، و منهم بنو الصّیّاد بالکوفة، و هم من‌أولاد الحسن بن الحسین بن العبّاس بن جعفر.
المخزومی، صحّاح الأخبار،/ 9- 10
قال النّقیب أبو النّظام مؤیّد الدّین عبید اللّه الحسینیّ الواسطیّ فی کتابه «الثّبت الحصان» عند ذکر الإمام الحسین علیه السّلام قتل یوم عاشوراء لعشر مضین من المحرّم، روی أنّه کان یوم الاثنین عند الزّوال سنة إحدی و ستّین بکربلاء ثمّ قال: و جمیع أصحاب الحسین کانوا إثنین و سبعین نفسا من بنی عبد المطّلب و من سایر النّاس، و قال: و عدّة من قتل
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 82
معه من أهل بیته و عشیرته ثمانیة عشر نفسا، فمن أولاد أمیر المؤمنین العبّاس و عبد اللّه و جعفر و عثمان و أبو بکر.
المخزومی، صحّاح الأخبار،/ 30
أوّلهنّ فاطمة الزّهراء بنت رسول اللّه (صلّی اللّه علیهما و سلّم)؛ و لم یتزوّج علیها حتّی توفّیت عنده.
و کان له منها الولدین: الحسن و الحسین علیهما السّلام. و قیل: کان له منها ابن آخر یقال له:
محسن مات و هو صغیر، فزینب الکبری، و أمّ کلثوم الکبری.
ثمّ تزوّج بعدها أمّ البنین «1» بنت حزام بن الوحید بن کعب بن عامر، فولدت له العبّاس، و جعفر، و عبد اللّه، و عثمان قتلوا مع الحسین (رضی اللّه عنهم) بالطّفّ، و لا عقب لهم.
و تزوّج لیلی بنت مسعود بن خالد/ 99/ أ/ بن مالک بن زید مناة بن تمیم، فولدت له: عبد اللّه، و أبا بکر قتلا مع الحسین [علیهم السّلام] بالطّفّ.
و تزوّج أسماء بنت عمیس الخثعمیّة، فولدت له یحیی، و محمّد الأصغر و لا عقب لهما.
قال الواقدیّ: و ولدت له محمّد الأصغر، قتل مع الحسین [علیه السّلام].
و له [علیه السّلام] من الصّهباء بنت ربیعة بن علقمة بن الحارث بن عتبة بن سعید- و هی أمّ ولد له- عمر، و رقیّة بنت علیّ [...]
و تزوّج أمامة بنت أبی العاص بن الرّبیع بن عبد العزّی بن عبد شمس بن [عبد] مناف- و أمّها زینب بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم- فولدت له محمّد الأوسط.
و له [علیه السّلام] محمّد الأکبر، و هو محمّد ابن الحنفیّة، و أمّه خولة بنت جعفر بن قیس بن سلمة بن یربوع.
و توفّی بالطّائف، و صلّی علیه ابن عبّاس (رضی اللّه عنهما).
و تزوّج أمّ سعید بنت عروة بن مسعود، فولدت له أمّ الحسن، و رملة الکبری.
__________________________________________________
(1)- ظاهر کلام المصنّف، أنّ علیّا علیه السّلام تزوّجها بعد وفاة فاطمة علیها السّلام، و هذا خلاف الواقع، و الظّاهر أنّ أوّل امرأة تزوّجها علیّ بعد وفاة فاطمة علیهما السّلام هی أمامة بنت زینب ابنة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم، ثمّ أسماء بنت عمیس (رضوان اللّه علیها).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 83
و کانت له [علیه السّلام] بنات من أمّهات شتّی، منهنّ: أمّ هانئ، و میمونة و زینب الصّغری، و أمّ کلثوم، و فاطمة، و أمامة، و خدیجة، و أمّ الکرام، و أمّ سلمة، و أمّ جعفر، و جمانة، و نفیسة.
و هؤلاء أمّهاتهنّ أمّهات أولاد.
و تزوّج محیّاة بنت امرئ القیس بن عدیّ بن أوس فولدت له جاریة هلکت و هی صغیرة.
قال الواقدیّ: کانت تخرج و هی جاریة، فیقال لها: من أخوالک؟ فتقول: وه وه- تعنی کلبا-.
قال: فجمیع ولد علیّ علیه السّلام أربعة عشر ذکرا، و سبعة عشر امرأة.
[و روی الطّبریّ فی عنوان: «ذکر الخبر عن أزواجه و أولاده» فی أواخر ترجمة أمیر المؤمنین علیه السّلام من تاریخه ج 5 ص 155، قال]:
و حدّثنی الحارث بن [محمّد بن أبی أسامة التّمیمیّ قال: حدّثنی ابن] سعد عن الواقدیّ، قال: النّسل من ولد علیّ بن أبی طالب- رضی اللّه عنه- لخمسة: الحسن، و الحسین، و محمّد ابن الحنفیّة، و عبّاس ابن الکلابیّة، و عمر ابن التّغلبیّة، و اللّه أعلم.
الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 121- 124
قالوا، نکح علیّ من سبیهم خولة، فهو دلیل علی الرضا بهم، و أنکح الحسین شاه زنان، قلنا: قد روی البلاذریّ منکم فی کتابه تاریخ الأشراف أنّ علیّا اشتراها منهم ثمّ أعتقها و أمهرها و تزوّجها، و ولدت له محمّدا، و شاه زنان بعث بها و باختها الوالی من قبله علی جهة المشرق، و هو حریث بن جابر فنحلها الحسین، فولدت له زین العابدین و نحل أختها محمّد بن أبی بکر فولدت له القاسم، علی أنّهم إذا کانوا أهل ردّة لا منع من نکاحهم لأحد من المسلمین، فضلا عن ولاة الدّین.
و قد أسند ابن جبیر فی کتاب إبطال الاختیار إلی الباقر علیه السّلام أنّ رجلین أتیاه و احتجّا بذلک علی رضاه، فدعا بجابر بن حزام و أخبره بقولهما فقال: ظننت أن أموت و لا أسأل عن ذلک، إنّ خولة لمّا دخلت المسجد أتت قبر النبیّ و سلّمت و شکت، فطرح طلحة
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 84
و الزّبیر ثوبیهما علیها، فقالت: أقسم بربّی و نبیّی لا یملکنی إلّا من یخبرنی بما رأت فی منامها أمّی، و هی حامل بی، و ما قالت لی عند ولادتی، و إن ملکنی أحد بقرت بطنی، فیذهب ماله و نفسی، و یکون اللّه المطالب بحقّی، فدخل علیّ فأخبروه، فقال: ما دعت إلی باطل، أخبروها تملکوها.
قالوا: و من فینا یعلم الغیب؟ قال أبو بکر: فأنت أخبرها، قال: فان أخبرتها ملکتها بلا اعتراض فیها؟ قال: نعم، فقالت: من أنت لعلّک الّذی نصبه النبیّ صلّی اللّه علیه و آله بغدیر خمّ؟
قال: نعم، قالت: من أجلک غصبنا، و من قبلک أتینا، فقال علیه السّلام: حملت بک أمّک فی زمان قحط، و کانت تقول: إنّک حمل میشوم، ثمّ بعد سبعة أشهر رأت فی نومها أنّها قد وضعتک و هی تقول لک و إنّک تقولین لا تشاءمی فیّ، فإنّی ولد مبارک یملکنی سیّد یولدنی ولد، یکون للحنفیّة فخرا.
قالت: صدقت أنّی لک هذا؟ قال: من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، قالت: فما العلامة بینی و بین أمّی؟ قال: لوح فی عقیصتک قد کتبت فیه رؤیاها و کلامک، ثمّ دفعته إلیک لمّا بلغت عشر سنین، و قالت: اجهدی أن لا یملکک إلّا من یخبرک به، فأخرجت اللّوح بین الناس، فملکها علیّ دون غیره بما ظهر من حجّته، و روی أنّه حملها إلی أمّ سلمة، فلمّا ورد أهلها خطبها منهم و تزوّجها.
علی أنّه قد قیل بجواز نکاح سبی الکفّار، و إنّ سباهم من لم یکن إلیهم سبیهم، و هذا یسقط السؤال عندکم.
البیاضی، صراط المستقیم، 2/ 128- 129
أولاد أبی طالب و هم أربعة، و عقبه منحصر فی: علیّ، و جعفر، و عقیل، و طالب و العقب منه فی غیر طالب: لأنّ طالبا لا عقب له.
و نبدأ بذلک بما نحن نحول حوله علی الخصوص من ذکر علیّ بن أبی طالب علیه السّلام و ولده، فنقول:
فی أکثر الرّوایات خمسة و ثلاثون ولدا: الحسن و الحسین علیهما السّلام، و زینب، و رقیّة، أمّهم الزّهراء البتول علیها السّلام، و محمّد الأکبر المکنّی بابن الحنفیّة، أمّه خولة بنت جعفر بن قیس الحنفیّة و به کان یکنّی.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 85
و العبّاس السّقّاء، و عثمان، و جعفر، و عبد اللّه، امّهم أمّ البنین بنت حزام بن ربیعة بن عامر بن صعصعة، و محمّد الأصغر، و رملة، أمّهما ثقفیّة، و العبّاس الأصغر، و عمر، و امّهما الصّهباء الثّعلبیّة.
و عبد اللّه و عبید اللّه، أمّهما النّهشلیّة، و رقیّة، أمّها أسماء بنت عمیس- بضمّ العین المهملة- و أسماء، و فاطمة، و أمامة، و خدیجة، و میمونة، و أمّ سلمة، و جمانة، و أمة اللّه، و أمّ الکرام، و رقیّة الصّغری، و زینب الصّغری.
و فاختة، و تقیّة، و نفیسة، و عبد الرّحمان، و عثمان الأصغر، و عون، و جعفر الأصغر، و عمر الأصغر، ثمانیة عشر ذکرا و ثمان عشرة نسوة، و المحسن و أخوه ولدا میّتین من الزّهراء علیها السّلام.
و مات منهم فی حیاته من الذّکور تسعة عشر ولدا، و ورثه منهم ثلاثة عشر، و قتل منهم بالطّفّ- بالطّاء المفتوحة و الفاء المکسورة المشدّدة، و هو موضع بناحیة الکوفة- ستّة: العبّاس، و عبد اللّه، و جعفر، و عثمان، و محمّد، مع أخیهم الحسین علیه السّلام.
و العقب من ولد علیّ بن أبی طالب علیه السّلام خمسة رجال، الحسن، و الحسین، و محمّد ابن الحنفیّة، و العبّاس السّقّاء، و عمر ابن الثّعلبیّة.
ذکر بقیّة من أعقب من ولد علیّ بن أبی طالب محمّد ابن الحنفیّة.
نسبه إلی أمّه، و هی خولة بنت جعفر بن قیس بن مسلمة بن عبد اللّه بن ثعلبة بن یربوع بن ثعلبة بن الدّئل بن حنفیّة بن لجیم بن علیّ بن بکر بن وائل، و هی مشهورة بالحنفیّة.
و یکنّی بمحمّد الأکبر و بأبی القاسم، أباح له النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله ذلک بقوله: سیولد لک بعدی ولد و قد نحلته اسمی و کنیتی، و لا تحلّ لأحد من أمّتی بعد.
و کان کثیر العلم، شدید الورع، و کان صاحب رایة أبیه یوم الجمل، فلمّا اشتدّ القتال قال له أبوه: یا محمّد قدمک تزول الجبال و لا تزلّ، و کان من الأشخاص المعدودین فی الإسلام.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 86
و له من الولد الحسن و جعفر، و لم أدر هل لهما عقب أم لا؟
محمّد کاظم الموسوی، النّفخة العنبریّة،/ 39- 40، 133- 134
[القرن 10] و لعلیّ، رضی اللّه عنه، من الولد:
«1»- الحسن.
«2»- و الحسین.
«3»- و محسن «1».
4- و أمّ کلثوم [الکبری] «2».
5- و زینب الکبری.
کلّهم من فاطمة، (رضی اللّه عنها و عنهم).
6- و محمّد ابن الحنفیّة.
7- و عبید اللّه.
8- و أبو بکر.
[من لیلی بنت مسعود] «3»
9- و عمر.
10- و رقیّة.
[من الصّهباء] «2»
11- و یحیی.
من أسماء بنت عمیس.
12- و جعفر.
__________________________________________________
(1)- لم یذکره ابن سعد.
(2)- من النوویّ.
(3)- من ابن سعد للإیضاح.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 87
13- و العبّاس.
14- و عبد اللّه.
[من أمّ البنین بنت حزام] «1»
15- و رملة.
16- و أمّ کلثوم الصّغری.
17- و زینب الصّغری.
18- و جمانة.
19- و میمونة.
20- و خدیجة.
21- و فاطمة.
22- و أمّ الکرام.
23- و نفیسة.
24- و أمّ سلمة.
25- و أمامة.
26- و أمّ أبیها.
[و من ولده علیه السّلام: عمر و محمّد الأصغر، قاله ابن حزم فی الجمهرة] «2».
قال ذلک النّوویّ فی تهذیبه «3». «4»
ابن طولون، الأئمّة الإثنا عشر،/ 58- 60
__________________________________________________
(1)- من ابن سعد للإیضاح.
(2، 3)- النّوویّ تهذیب الأسماء: 1، 349.
(4)- و با آن جناب به جز پنج برادر، کسی دیگر نماند، عباس و عبد اللّه و محمد و جعفر و عثمان و از برادران امام حسین (رضی اللّه عنه) محمد بن حنفیة و عمر بن علی (رضی اللّه عنه) در این سفر با او مرافقت ننمودند. دو پسر امیر المؤمنین حسین در خیمه بودند؛ قاسم و علی اصغر. آن یک به واسطه صغر سن و این-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 88
(ذکر أولاده): و کان له من الأولاد جماعة وردت فی عددهم روایات مختلفة. ففی کتاب الأنوار لأبی القاسم إسماعیل: أولاد علیّ اثنان و ثلاثون عددا، ستّة عشر ذکرا و ستّ عشرة أنثی. و قال الیعمریّ: تسع و عشرون نفسا إثنا عشر ذکرا و سبع عشرة أنثی. و قال المحبّ الطّبریّ فی ذخائر العقبی و الرّیاض النّضرة: کان له من الولد أربعة عشر ذکرا و ثمان عشرة أنثی. و فی الصّفوة: أربعة عشر ذکرا و تسع عشرة أنثی.
(ذکر الذّکور): الحسن و الحسین و قد سبق ذکر ولادتهما و بعض أحوالهما فی الموطن الثّالث و الرّابع و سیجی‌ء ذکر وفاتهما و لهما عقب. و محسن مات صغیرا، أمّهم فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم. و محمّد الأکبر أمّه خولة بنت إیاس بن جعفر الحنفیّة ذکره الدّارقطنی و غیره و قال: و أخته لأمّه عوانة بنت أبی مکمل الغفاریّة و قیل: بل کانت أمّه من سبی الیمامة فصارت إلی علیّ و أنّها کانت أمّة لبنی حنیفة سندیّة سوداء و لم تکن من أنفسهم و قیل: إنّ أبا بکر أعطی علیّا الحنفیّة أمّ محمّد من سبی بنی حنیفة. أخرجه السّماّن و کان سمیّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم و کنیّه، و کانت الشّیعة تسمّیة المهدیّ و هو یقول: کلّ مؤمن مهدیّ و کان صاحب رایة أبیه یوم الجمل، و کان شجاعا کریما فصیحا، یقال إنّه مات بالطّائف منهزما عن عبد اللّه بن الزّبیر سنة إحدی و ثمانین. و العبّاس الأکبر [...] و عثمان و جعفر و عبد اللّه قتلوا مع الحسین أیضا، أمّهم أمّ البنین «1» بنت حزام بن خالد الوحیدیّة ثمّ الکلابیّة [...]؛ و محمّد الأصغر قتل مع الحسین أیضا، أمّه أمّ ولد؛ و یحیی، مات صغیرا، و عون أمّهما أسماء بنت عمیس الخثعمیّة، فهما أخوا بنی جعفر بن أبی طالب، و أخوا محمّد بن أبی بکر لأمّهم؛ و عمر الأکبر، أمّه أمّ حبیب الصّهباء التّغلبیّة سبیّة سباها خالد فی الردّة فاشتراها علیّ. و محمّد الأوسط، أمامة بنت أبی العاص بن الرّبیع؛ و عبید اللّه قتله المختار الثّقفیّ فی حرب مصعب بن الزّبیر؛ و أبو بکر قتل مع الحسین، أمّهما لیلی بنت مسعود «2» بن خالد
__________________________________________________
- یک بنابر مرضی که داشت، بر جنک اقدام ننمودند و چون اعمام ایشان بر حرب مبادرت نمودند، به قتل رسیدند.
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 164
(1)- [زاد فی المصدر: وایسی؟].
(2)- کذا الصّواب، و فی المصدر: معوذ.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 89
النّهشلیّة و قیل: الدّارمیّة و هی الّتی تزوّجها عبد اللّه بن جعفر خلف علیها بعد عمّه، جمع بین زوجة علیّ و ابنته زینب، فولدت له صالحا و أمّ أبیها و أمّ محمّد بنی عبد اللّه بن جعفر، فهم أخوة عبید اللّه و أبی بکر ابنی علیّ لأمّهما ذکره الدّارقطنی.
(ذکر الإناث): زینب الکبری [...] و أمّ کلثوم هما شقیقتا الحسن و الحسین [...] و رقیّة شقیقة عمر الأکبر؛ و أمّ الحسن تزوّجها جعدة بن هبیرة المخزومیّ؛ و رملة الکبری أمّها أمّ سعد بنت عروة بن مسعود الثّقفیّ تزوّجها عبد اللّه بن أبی سفیان بن الحارث بن عبد المطّلب؛ و أمّ هانئ تزوّجها عبد الرّحمان بن عقیل؛ و میمونة تزوّجها عبد اللّه الأکبر بن عقیل؛ و زینب الصّغری تزوّجها محمّد بن عقیل و رملة الصّغری؛ و أمّ کلثوم الصّغری تزوّجها عبد اللّه الأصغر بن عقیل؛ و فاطمة تزوّجها سعید بن الأسود من بنی الحارث؛ ء خدیجة: و أمّ الکرام؛ و أمّ سلمة؛ و أمّ جعفر؛ و جمانة؛ و أمامة تزوّجها الصّلت بن نوفل بن الحارث بن عبد المطّلب، و فی الرّیاض النّضرة لم یذکر أمامة و ذکر بدلها تقیّة؛ و نفیسة لأمّهات أولاد شتّی، ذکره ابن قتیبة و صاحب الصّفوة کذا فی ذخائر العقبی للمحبّ الطّبری و الرّیاض النّضرة له.
و فی الصّفوة: و ابنة أخری لم یذکر اسمها ماتت صغیرة و هی جاریّة کانت تخرج إلی المسجد فیقال لها: من أخوالک؟ فتقول: أو أو، و قد یروی أنّها کانت تقول وه وه، تعنی کلبا، أمّها المحیّاة بنت امرئ القیس بن عدیّ بن کلب، کذا فی المختصر.
و عقبه من الحسن، و الحسین، و محمّد ابن الحنفیّة، و العبّاس، و عمر.
قال الیعمریّ: مات من أولاده تسعة عشر نفرا فی حیاته و ورثه منهم ثلاثة عشر نفرا و قتل منهم بالطّفّ ستّة رجال کذا فی التّوضیح. «1»
__________________________________________________
(1)- به روایت حافظ ابرو و بعضی دیگر از مورخان نامجو، امیر المؤمنین علی (کرّم اللّه وجهه) در اوقات حیات نه زن به حباله نکاح درآورد: اول بتول عذرا فاطمه زهرا بنت خیر الوری علیه و آله من الصّلوة افضلها و من التحیات اکملها و تا سیدة النسا در عالم فنا اقامت داشت، علی مرتضی (کرّم اللّه وجهه) به مناکحت دیگری رغبت نکرد. دوم أمّ البنین کلابیة بنت حزام بن خالد بن جعفر بن ربیعه کلابی، سوم اسماء بنت عمیس الخثعمیة، چهارم ام حبیب بنت ربیعة الثعلبیة، پنجم أمامه بنت ابی العاص بن الربیع که از زینب بنت-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 90
__________________________________________________
- خدیجه (رضی اللّه عنهما) تولّد نموده بود به روایت اکثر زینب دختر کلانتر خیر البشر بود، ششم خوله بنت جعفر بن قیس بن مسلمة بن ثعلبة بن یربوع الحنفیه، هفتم محیّاة بنت امرء القیس بن عدی الکلابیه، هشتم لیلی بنت مسعود بن خالد بن ثابت بن ربعی التمیمیّة، نهم ام سعد بنت عروة بن مسعود الثقفیه. امّا اولاد ذکور امیر المؤمنین حیدر به روایت اکثر و اشهر پانزده نفر بودند. بر این موجب حسن و حسین و محسن ابنای فاطمه زهرای (علیهم رضوان اللّه تعالی) عبد اللّه و عثمان و عباس و جعفر که از ام البنین متولد شده بودند و در کربلا شهید گشتند؛ عبید اللّه و ابو بکر که مادر ایشان لیلی بود ایضا در کربلا به عزّ شهادت فایز شدند؛ یحیی و عون از اسما به وجود آمدند؛ محمد الاکبر که به محمد الحنفیه اشتهار یافته [بود]، از خوله تولد نمود.
و عمر الاکبر از ام حبیب در وجود آمد؛ محمد الاوسط به روایت مستقصی، مادرش امامه بود. محمد الاصغر به قول صاحب مقصد اقصی از ام ولد تولد نمود و به اتفاق واقفان مواقف أنساب از پنج پسر جناب ولایت مآب نسل ماند. حسن و حسین و محمّد حنفیّه و عباس و عمر (رضی اللّه عنهم)؛ اما بنات مکرمات شاه کرامت صفات به روایتی هفده تن بودند، به این ترتیب: زینب الکبری و ام کلثوم الکبری دختران فاطمه زهرا علیها السّلام، رقیّه بنت ام حبیب و ام الحسن و رمله الکبری که از ام سعد تولد نموده بودند و مادر سایر دختران شاه مردان از کتبی که در وقت تحریر این مختصر در نظر بود به وضوح نپیوست؛ اما اسامی ایشان این است:
ام هانئ، میمونة، ام کلثوم صغری، زینب الصغری، فاطمه، امامه، خدیجه، ام الکرام، ام سلمه، جمانه، نفیسه، ام جعفر. و به به روایت صاحب کشف الغمه، محسن بعد از وفات سید کاینات و قبل از انقضا مدت حمل از فاطمه (رضی اللّه عنها) ساقط شد و ایضا در آن کتاب مکتوب است که در روز شهادت شاه ولایت (کرّم اللّه وجهه) چهار نفر از ازواج آن جناب زنده بودند. امامه بنت ابی العاص و هی بنت زینب بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم و لیلی بنت مسعود التّمیمّه و اسما بنت عمیس الخثعمیّه و ام البنین الکلابیّه و به قول بعضی از مورخین، اولاد ذکور امیر المؤمنین حیدر چهارده نفر بوده‌اند و اولاد اناث نوزده و روایتی آن‌که عدد بنات شاه امامت صفات از هجده تجاوز ننمود و در این باب، اقوال دیگر نیز وارد گشته که تفصیل آن موجب تطویل است؛ و اللّه اعلم بالصواب و الیه المرجع و المآب.
خواند امیر، حبیب السّیر، 1/ 583- 584
و صاحب کشف الغمه اسامی جمعی از اهل بیت را که در آن واقعه شهید شده‌اند، بر این موجب تفصیل نموده که امام حسین علیه السّلام، عباس، عمر، محمد، عبد اللّه، جعفر ابنای علی المرتضی [...]
[...] اما به اتفاق سایر ارباب اخبار، عمر بن علی علیه السّلام در کربلا با شهدا نبوده و غالبا ذکر عمر بن علی در این روایت از جمله سهو کاتبان است.
خواند امیر، حبیب السّیر، 2/ 34
و آن حضرت را سی و شش فرزند بود؛ هیجده پسر و هیجده دختر که از پنج پسر نسل دارند: امام ابو محمد حسن علیه السّلام، و امام أبی عبد اللّه الحسین علیه السّلام، مادر ایشان سیده نساء العالمین فاطمه بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم، و أبو القاسم محمد الأکبر الحنفیّه، مادر او خوله بنت جعفر بن قیس بن مسلمه بن عبد اللّه بن ثعلبة بن یربوع بن ثعلبة بن الروس (1) بن حنفیّة و عباس شهید طف، مادر او أم البنین بنت حزام بن خالد بن ربیعة بن قصید (2) بن کعب بن عامر بن کلاب بن ربیعة بن عامر بن صعصعة بن [معاویة بن] (3) بکر بن هوازن.
و أبو حفص عمر الأطرف، مادر او حبیبه (4) بنت عباد بن ربیعة.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 91
الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 283- 284، 285- 286
ذکر صاحب مقاتل الطّالبیّین: أنّ العبّاس بن علیّ بن أبی طالب، و عثمان بن علیّ بن أبی طالب. و جعفر بن علیّ بن أبی طالب، و عبد اللّه بن علیّ بن أبی طالب هؤلاء الأربعة صلّوا مع الحسین علیه السّلام و کانت أمّهم أمّ البنین بنت حزام بن خالد بن ربیعة بن الوحیل «1»، و هو عامر بن کلاب بن ربیعة بن عامر بن صعصعة، و کان العبّاس أکبرهم، و هو آخر من قتل من إخوته لأمّه و أبیه.
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس و زینة المجالس، 2/ 328- 329
[القرن 11] العبّاس بن علیّ بن أبی طالب علیه السّلام (سین) قتل معه علیه السّلام [...] أمّه أمّ البنین (جخ).
التّفرشی، نقد الرّجال،/ 179
و کان عدد من قتل مع الحسین من أهل بیته و عشیرته علیه السّلام ثمانیة عشر نفسا، فمن أولاد علیّ ستّة و هم: العبّاس، و عبد اللّه، و جعفر، و عثمان، و عبید اللّه، و أبو بکر.
الطّریحی، المنتخب، 1/ 37
__________________________________________________
- (1). چنین است در دو نسخه، و در عمده و پاورقی فخری: به جای او، «الدئل» است.
(2). در عمده به جای او «الوحید» است.
(3). زیاده از کتاب عمده است.
(4). در عمده: ام حبیب.
[...] مادر او [عباس] و جعفر و عبد اللّه، ام البنین بنت حزام، مادر او لیلی بنت السهیل بن مالک بن أبی عامر ملاعب الأسنّة ابن مالک بن جعفر بن کلاب، و مادر لیلی کبشه بنت عروة الرحّال بن عتبة بن جعفر بن کلاب، و مادر کبشه، فاطمه بنت عبد شمس بن عبد مناف.
[...] عدد أولاد بزرگوار حضرت أمیر المؤمنین علیه السّلام که در مشجر مرحوم محمد بن عبد الحمید النسابه مسطور است: أول: امام حسن علیه السّلام. دوم: امام حسین علیه السّلام. سوم: محمد حنفیّه. چهارم: عباس. پنجم:
عمر. ششم: عبد اللّه. هفتم: عباس الأصغر. هشتم: عثمان. نهم: محمّد الأصغر. دهم: عبد الرحمان. یازدهم:
جعفر. دوازدهم: عمر الأصغر. سیزدهم: یحیی. چهاردهم: محسّن. پانزدهم: عون. شانزدهم: جعفر الأکبر.
هفدهم: جعفر الأصغر.
کیاء گیلانی، سراج الأنساب،/ 33- 34، 174، 178
(1)- کذا فی مقاتل الطّالبیّین، و فی الأصل: بنت حزام بن خویلد بن الوحیل.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 92
قتلوا معه [...] اخوته جعفرا و محمّدا و عتیقا و العبّاس الأکبر. «1»
ابن العماد، شذرات الذّهب، 1/ 66
عدد نسائه علیه السّلام: کان له تسع زوجات، عدا السّراری «2»، أسماؤهنّ: فاطمة علیها السّلام و خولة بنت [جعفر بن] قیس الحنفیّة، و أمّ حبیب بنت ربیعة، و أمّ البنین بنت حزام بن خالد بن دارم، و لیلی بنت مسعود الکلابیّة، و أمّ مسعود بنت عروة بن مسعود الثّقفیّ.
و أمامة بنت أبی العاص، و أمّها زینب بنت خدیجة بنت خویلد، و هی من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، و کانت فاطمة علیها السّلام قد أوصته بأنّی إذا توفّیت تزوّج بنت أختی.
و محیّاة بنت امرئ القیس، و أسماء بنت عمیس، و کانت امرأة أخیه جعفر بن أبی طالب، ثمّ انتقلت إلی أبی بکر، ثمّ انتقلت إلی علیّ «3»، و کان ابنها محمّد بن أبی بکر من خواصّ أصحابه و أنصاره إلی أن قتل رحمه اللّه حریقا بالنّار سنة ... «4»، فحزن علیه أمیر المؤمنین علیه السّلام لقتله، و قال فی شأنه: «کان لی ربیبا، و کنت له حبیبا» «5».
و قیل: کانت نساؤه علیه السّلام اثنتی عشرة عدا السّراری «6».
__________________________________________________
(1)- و در بعضی دیگر، از اولاد امجاد آن حضرت نیز خلاف کرده‌اند و از روایت حضرت صاحب الامر علیه السّلام معلوم می‌شود که از برادران آن امام مظلوم، پنج نفر در آن صحرا شهید شد: عبّاس و جعفر و عثمان و محمّد و عبد اللّه (رضوان اللّه علیهم اجمعین).
و نه نفر از فرزندان حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام،، حضرت سیّد شهدا، و عبّاس، و پسر او محمّد، و عمر، و عثمان، و جعفر، و إبراهیم، و عبد اللّه أصغر، و محمّد أصغر، پسران حضرت أمیر المؤمنین علیه السّلام و در ابو بکر اختلافی کرده‌اند.
در زیارتی که از ناحیه مقدسه بیرون آمده.
از فرزندان حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام: عبد اللّه، و عبّاس، و جعفر، و عثمان و محمّد.
مجلسی، جلاء العیون،/ 678، 694، 695
(2)- السّراری: جمع سرّیّة: الأمة الّتی بوّأتها بیتا. «الصّحاح- سرر- 2/ 682».
(3)- طبقات ابن سعد 8: 205، حلیة الأولیاء 2: 74، صفة الصّفوة 2: 61.
(4)- توفّی محمّد بن أبی بکر سنة (38)، الکامل فی التّاریخ 3: 352.
(5)- شرح نهج البلاغة 6: 53.
(6)- مصباح الکفعمی: 522.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 93
أولاده علیه السّلام: ثمانیة و عشرون، أسماؤهم: الحسن، و الحسین، و زینب الکبری، و زینب الصّغری المکنّاة أمّ کلثوم (سلام اللّه علیهم أجمعین)، و السّقط الّذی سمّاه النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله. فی حیاته و هو حمل محسنا، هؤلاء من فاطمة علیها السّلام؛ و محمّد المکنّی أبا القاسم من خولة الحنفیّة؛ و عمر و رقیّة من أمّ حبیب؛ و العبّاس و جعفر، و عثمان، و عبد اللّه الشّهداء بکربلاء مع الحسین علیه السّلام من أمّ البنین؛ و محمّد الأصغر المکنّی أبا بکر، و عبید اللّه الشّهیدان مع أخیهما الحسین علیه السّلام من لیلی بنت مسعود؛ و یحیی و عون من أسماء بنت عمیس؛ و أمّ الحسن و رملة من أمّ مسعود؛ و نفیسة، و زینب الصّغری، و أمّ هانئ، و أمّ الکرام، و جمانة المکنّاة بأمّ جعفر، و أمامة، و أمّ سلمة، و میمونة، و خدیجة، و فاطمة (رحمهنّ اللّه) من أمّهات شتّی «1».
و من عدّ أولاد علیّ علیه السّلام سبعة و عشرین فقد أسقط السّقط من العدد، و لا وجه له.
تاج الدّین العاملی، التّتمة،/ 56- 57
[القرن 13] (تتمّة) رزق علیّ من الأولاد الذّکور واحدا و عشرین، و من الإناث ثمان عشرة، علی خلاف فی ذلک؛ و الّذین أعقبوا من الذّکور خمسة: الحسن، و الحسین، و محمّد ابن الحنفیّة، و العبّاس ابن الکلابیّة، و عمر ابن التّغلبیّة کذا فی الرسالة الزینبیّة.
الصّبان، إسعاف الرّاغبین،/ 185
و استشهد مع الحسین بکربلاء العبّاس و عثمان و محمّد و عبد اللّه و جعفر بنو علیّ بن أبی طالب علیه السّلام.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 233
أمّا ما وقع فی الزّیارة الخارجة من النّاحیة المقدّسة فهو هکذا.
عبد اللّه بن أمیر المؤمنین و العبّاس بن أمیر المؤمنین و عثمان بن أمیر المؤمنین و جعفر بن أمیر المؤمنین.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 463
[القرن 14] و أعقابه من خمسة أبنائه: أبو محمّد الحسن السّبط، و أبو عبد اللّه الحسین السّبط، و أبو القاسم محمّد ابن الحنفیّة، أمّه خولة بنت جعفر بن قیس من بنی حنیفة،
__________________________________________________
(1)- صفة الصّفوة 1: 309، الکامل فی التّاریخ 3: 396، کشف الغمّة 1: 440.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 94
و أبو القاسم عمر، أمّه أمّ حبیب الصّهباء التّغلبیّة و أبو الفضل العبّاس. أمّه أمّ البنین الکلابیّة.
القندوزی، ینابیع المودّة (ط أسوة)، 3/ 148
استشهد معه عثمان، و أبو بکر، و جعفر، و عبّاس، کلّهم أبناء علیّ (رضی اللّه عنهم)، و کانت أمّهم أمّ البنین الکلابیّة، و إبراهیم بن علیّ لأمّ ولد.
القندوزی، ینابیع المودّة (ط أسوة)، 3/ 153
قتل مع الحسین علیه السّلام: العبّاس، و جعفر، و عبد اللّه، و عثمان، و أبو بکر هم بنو علیّ بن أبی طالب. «1»
القندوزی، ینابیع المودّة، 2/ 321
__________________________________________________
(1)- و دیگر از فرزندان علی علیه السّلام که دولت شهادت یافتند، اولاد ام البنین بودند [...] و او فاطمه دختر حزام بن خالد بن ربیعة بن لؤی بن کعب بن عامر بن کلاب بن ربیعة بن عامر بن صعصعة بن معاویة بن بکر بن هوازن است. و چون من در کتاب أمیر المؤمنین در نسب أم البنین بسطی به کمال داده‌ام، به تکرار نمی‌پردازم.
بالجمله، أمیر المؤمنین از أم البنین چهار پسر آورد: اول عباس الاکبر، دوم عبد اللّه الاکبر، سه دیگر جعفر الاکبر، چهارم عثمان الاکبر. از این روی فاطمه، ام البنین کنیت یافت. بالجمله، این چهار تن در یوم عاشورا شهید شدند.
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهدا علیه السّلام، 2/ 336- 337
ذکر أزواج أمیر المؤمنین علیه السّلام از ازواج أمیر المؤمنین نخستین، فاطمه دختر رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم است و کنیت آن حضرت ام الحسن و به روایت قعنب بن محرز الباهلی، أم أبیها است، و مادر فاطمه، خدیجه کبری علیها السّلام است. کنیت خدیجه أم هند است و خدیجه دختر خویلد بن أسد بن عبد العزّی بن قصی بن کلاب است و مادر خدیجه، فاطمه دختر زائد بن الأصم بن هرم بن رواحة بن حجر بن عبد بن معیص بن عامر بن لؤی است و مادر فاطمه، هاله دختر مناف بن حارث بن منقذ بن عمرو بن معیص بن عامر بن لؤی است. مادر هاله، فلانه دختر سعید بن سهم بن عمرو بن هصیص بن کعب بن لؤی است و او معروف به عرقه بود، از بهر آن‌که چون عرق کردی از عرق او بوی عطر و مشک بردیمیدی و مادر عرقه، عاتکه نام داشت. او دختر عبد العزّی بن قصی است. مادر عاتکه، ریطة الصغری نام داشت و او دختر کعب بن سعد بن تیم بن مرة بن کعب بن لؤی است و او معروف است به حیطا و مادر ریطه، ماریه دختر حذافة بن جمح بن عمرو بن هصیص است و مادر ماریه، لیلی دختر عامر بن حارث و هو غبشان بن عبد عمرو بن لؤی بن ملکان بن افصی بن خزاعه است. مادر لیلی، سلمی دختر سعد بن کعب بن عمرو از قبیله خزاعه است و مادر سلمی، لیلی دختر عابس بن الظرب بن الحارث بن فهر بن مالک بن النضر بن کنانه، و مادر لیلی نیز سلمی دختر لؤی بن غالب است.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 95
__________________________________________________
- همچنان مادر سلمی، لیلی دختر محارب بن فهر است، و مادر لیلی، عاتکه دختر مخلّد بن النضر بن کنانه است، و مادر عاتکه، وارثه دختر حارث بن مالک بن کنانه است، و مادر وارثه، ماریه دختر سعد بن زید منات بن تمیم و اسمها اسماء بنت جشم بن بکر بن حبیب بن عمرو بن غنم بن تغلب بن وائل بن قاسط بن هنب بن افصی بن دعمی بن جدیلة بن اسد بن ربیعة بن نزار.
مبادا در خاطر کس ثقلی افتد و این‌گونه بسط را در شرح نژاد و نسب تطویلی داند. همانا مجلدات ناسخ التواریخ حاوی علوم کثیره است که از جمله، یکی علم انساب است. اگرچه من بنده با شعر استشهاد نکنم، خواه قائلش عرب باشد و خواه عجم، إلّا شعری که تتمّة مطلب باشد و در جزو تاریخ به حساب گیرند، این چند شعر را در کتاب اسرار الانوار فی مناقب الائمة الاطهار در منقبت بتول عذرا، فاطمه زهرا (سلام اللّه علیها) گفته‌ام. در این‌جا تیمنا نوشتم.
صدفِ گوهرِ شبیر و شبر جفت حیدر سلیل پیغمبر
دختر مصطفی اگرچه زن است شیر مردان چو زنش نیم تن است
زن اگرچند نیم مردانند بر او مرد نیم زن دانند
شیر یزدانش گر نبودی مرد زیست از مرد در جهان او فرد
همتش ز اختران برشته کند عصمتش بانگ بر فرشته زند
در جهان بود و از جهانش لیک جز بیزدان نبد سلام علیک
از جهان دیده بر جهان داور دو جهانش چو خاک و خاکستر
آن‌که جست از جهت فلک چکند و آن‌که رست از جهان فدک چکند
این فدک بهر تو محک کرده است نز جهان فذلک این فدک کرده است (1)
زین جهانی و زین جهان پاک است گوهر پاک خواجه لولاک است
گوهری و صدف بیازده دُر مادری و پسر ز یازده حُر
و دیگر از زوجات أمیر المؤمنین علیه السّلام خوله است و او دختر ایاس بن جعفر بن قیس بن مسلمة بن عبد اللّه بن ثعلبة بن یربوع بن ثعلبة بن الدول بن حنیفة بن لجیم بن صعب بن علی بن بکر بن وائل است و او معروف است به حنفیّة؛ از این‌جاست که محمّد پسرش را محمّد بن حنفیّه گویند. ابن کلبی از خراش بن اسماعیل حدیث می‌کند که گروهی از عرب در زمان حکومت ابو بکر، خوله را به اسیری گرفتند و اسامه بن زید از ایشان بخرید و به أمیر المؤمنین علیه السّلام بفروخت. چون آن حضرت حسب و نسب او را بدانست، آزادش ساخت آن‌گاهش به شرط کابین تزویج کرد و آن کس که خوله را از سبایای یمامه داند، بر خطا رفته است.
ابو النصر البخاری که از رجال نسابه است، از ابی الیقظان حدیث می‌کند که مادر خوله، دختر عمرو بن ارقم الحنفی است و نیز از اسماء بنت عمیس روایت می‌کند که حنفیّه زنی سیاه‌چرده و نیکوموی بود.
أمیر المؤمنین علیه السّلام او را در بازار ذو المجاز بخرید و به فاطمه علیها السّلام هبه فرمود و فاطمه او را به مکمل غفاری بفروخت و خوله از مکمل دختری آورد که عونه نام داشت و بعد از مکمل در سرای امیر المؤمنین علیه السّلام محمّد-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 96
__________________________________________________
- را بزاد. پس عونه از جانب مادر، خواهر محمّد است؛ لکن حدیث نخستین که راوی آن شیخ الشرف است استوارتر باشد.
و دیگر از زوجات أمیر المؤمنین علیه السّلام، ام البنین است و او دختر حزام بن خالد بن ربیعة بن الوحید بن کعب بن عامر ابن کلاب بن ربیعة بن صعصعة بن بکر بن هوازن است، و مادر ام البنین، لیلی دختر الشهد بن أبیّ بن عامر بن ملاعب الأسنّه مالک بن جعفر بن کلاب، و مادر لیلی، ثمامه دختر سهیل بن عامر بن مالک بن جعفر بن کلاب، و مادر ثمامه، عمره دختر الطفیل فارس قرزل بن ملک الاخرم (2) و او پسر جعفر بن کلاب و رئیس هوازن است، و مادر عمره، کبشه و او دختر عروة الرحّال بن عتبة بن جعفر بن کلاب، و مادر کبشه، ام الخشف است، و او دختر أبی معاویة فارس قبیله هوازن پسر عبادة بن عقیل بن کلاب بن ربیعة بن عامر بن صعصعه است، و مادر ام الخشف، فاطمه دختر جعفر بن کلابست، و مادر فاطمه، عاتکه دختر عبد شمس بن عبد مناف بن قصی بن کلاب است، و مادر عاتکه، آمنه دختر وهب بن عمیر بن نصر بن قعین بن حارث بن ثعلبة بن دودان بن اسد بن خزیمه است، و مادر آمنه دختر جحدر بن ضبیعة الاغر بن قیس بن ثعلبة بن عکابة بن صعصعة بن علی بن بکر بن وایل بن ربیعة بن نزار است، و مادر او، دختر مالک بن قیس بن ثعلبیه است، و مادر او، دختر ذو الرأسین و هو خشیش بن (الأبیّ ابن عصم بن شمخ) (3) بن فزاره است، و مادر او، دختر عمرو بن صرمة بن عوف بن سعد بن ذبیان بن (بغیض بن الریب) (4) بن غطفان است.
[...] و زوجه دیگر أمیر المؤمنین علیه السّلام، اسماء بنت عمیس است همانا عمیس بن سعد بن الحارث بن تمیم بن کعب بن مالک بن قحافة بن عامر بن معاویة بن زید بن مالک بن نسر بن وهب الخثعمیة چون به حد رشد و بلوغ رسید، هند دختر عوف ابن زهیر بن الحارث را از قبیله کنانه به‌شرط زنی بگرفت و این هند از آن پیش که به حباله نکاح عمیس آید، زوجه حارث بن حزن بن جبیر هلالیه بود، و از حارث سه دختر آورد نخستین میمونه و او به تزویج رسول خدای درآمد. دویم لبابة الکبری که به ام الفضل معروف بود و او به حباله نکاح عباس بن عبد المطّلب درآمد. سه دیگر لبابة الصغری نام داشت و او زوجه زیاد بن عبد اللّه بن مالک بن الهلالی بود.
بالجمله، هند در سرای حارث به این شرح که رفت، سه دختر آورد، و بعد از حارث به حباله نکاح عمیس درآمد و از عمیس نیز سه دختر آورد. نخستین اسماء و او زوجه جعفر بن أبی طالب بود و در خدمت جعفر از مکه هجرت به حبشه نمود و در حبشه، سه پسر آورد: اول، عبد اللّه، دویم: عون؛ سه دیگر، محمّد نام داشت. بعد از فتح خیبر، چنانچه در کتاب رسول خدای صلّی اللّه علیه و اله و سلّم رقم شد، در خدمت جعفر از حبشه به مدینه آمد و بعد از شهادت جعفر ابو بکر او را تزویج بست و محمّد بن ابی بکر را بزاد و بعد از ابی بکر أمیر المؤمنین علیه السّلام او را تزویج کرد و دختر دویم عمیس، سلمی نام داشت و او زوجه حمزة بن عبد المطلب بود و از حمزه دختری آورد که امامه نام داشت و بعضی نام او را به خطا امة اللّه خوانده‌اند و بعد از شهادت حمزه، شداد بن اسامة بن الحاد اللیثی او را به شرط زنی به سرای آورد و در سرای شداد دو پسر بزاد: یکی، عبد اللّه و آن دیگر، عبد الرحمان نام داشت. و دختر سیم عمیس، سلامه نام داشت و از زوجه-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 97
__________________________________________________
- عبد اللّه بن کعب الخثعمی بود.
و دیگر از زوجات أمیر المؤمنین علیه السّلام، لیلی است و او دختر مسعود بن خالد بن مالک بن ربعی بن سلم بن جندل بن سهل بن دارم بن مالک بن حنظلة بن زید مناة بن تمیم است، و مادر لیلی، عمیره دختر قیس بن عاصم بن سنان بن خالد بن منقر سید اهل الوبر بن عبید بن الحارث و هو مقاعس، و مادر عمیره، عتاق دختر عصام بن سنان بن خالد بن منقر است، و مادر عتاق، دختر عبد بن اسعد بن منقر است، و مادر او دختر سفیان بن خالد بن عبید بن مقاعس بن عمرو بن کعب بن سعد بن زید مناة بن تمیم است و این شعر را شاعر در مدح سلم بن جندل که از اجداد لیلی است، گوید:
یسوّد أقوام و لیسوا بسادة بل السیّد المیمون سلم بن جندل
و دیگر از زوجات امیر المؤمنین علیه السّلام، ام سعید دختر عروة بن مسعود ثقفی است، و دیگر از زوجات امیر المؤمنین علیه السّلام، سبیه است که او را صهبا می‌نامیدند و او دختر عباد بن ربیعة بن بجیر بن العبد بن علقمه است از قبیله بنی تغلب. او را در جنگ یمامه از أهل ردّه، خالد بن الولید أسیر گرفت، و در عین التمر امیر المؤمنین علیه السّلام او را از جمله سبایای خالد بخرید، پس او را تزویج فرمود.
دیگر از زوجات أمیر المؤمنین علیه السّلام، أمامه است و او دختر ابو العاص است، و مادر أمامه، زینب دختر رسول خدای صلّی اللّه علیه و اله و سلّم است و ما قصّه ابو العاص و زینب را در کتاب رسول خدای در ذیل قصّه بدر به شرح نگاشتیم. بالجمله، فاطمه زهرا (سلام اللّه علیها) هنگام رحلت از این جهان با علی علیه السّلام وصیّت کرد که بعد از من، أمامه دختر خواهرم را تزویج کن که با فرزندان من مهربان باشد، و مادام که فاطمه زنده بود، علی علیه السّلام زنی را نکاح نمی‌بست؛ چنان‌که رسول خدای چندان‌که خدیجه زنده بود، زنی دیگر را از بهر خود اختیار نمی‌فرمود.
در خبر است که بعد از أمیر المؤمنین علیه السّلام، مغیرة بن نوفل، و دیگر ابو الهیاج بن ابی سفیان بن الحارث خواستار شدند که أمامه را تزویج کنند. أمامه در پاسخ از أمیر المؤمنین علیه السّلام حدیث کرد که فرمود: «أزواج پیغمبر و أزواج وصی پیغمبر را بعد از ایشان دیگر کس نتواند کابین بست».
دیگر از زوجات أمیر المؤمنین علیه السّلام، ام حبیب است و او دختر ربیعه است به روایتی، أمیر المؤمنین علیه السّلام بیرون کنیزکان خاص دوازده زن به نکاح داشت، و محمّد بن جریر الطبری نه تن دانسته است. بالجمله، از جمیع این زنان بعد از شهادت أمیر المؤمنین علیه السّلام سه تن زنده بود. نخستین أسماء بنت عمیس، دوم أمّ البنین، سه دیگر خوله حنفیّه.
ذکر پسران أمیر المؤمنین علیه السّلام أمیر المؤمنین علیه السّلام را هیجده پسر بود. أوّل إمام حسن، دویم إمام حسین علیهما السّلام. مادر ایشان فاطمه علیها السّلام است، و شرح حال ایشان هریک ان شاء اللّه تعالی در کتابی علیحده مرقوم خواهیم داشت. پسر سیم آن حضرت، محمّد بن حنفیّه است، و مادر او خوله حنفیّه است. رسول خدای صلّی اللّه علیه و اله و سلّم أمیر المؤمنین را بشارت داد به میلاد محمّد و نام خود را که محمّد است و کنیت خود را که ابو القاسم است، به او عطا فرمود؛ چنان‌که-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 98
__________________________________________________
- ابن خداع حدیث می‌کند: «قال النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله و سلّم لعلیّ علیه السّلام یولد لک ولد قد نحلته اسمی و کنیتی» و اسم و کنیت رسول خدای جایز نیست از برای شخص جز این‌که پیغمبر رخصت کرده، باشد.
بالجمله، محمّد بن حنفیّه در زمان حکومت عمر بن الخطاب متولّد شد، و در سال هشتاد و یکم هجری در شهر ربیع الأوّل وفات یافت. او را در بقیع به خاک سپردند. مدّت عمرش شصت و پنجسال بود.
جماعت کیسانیّة او را امام می‌دانند، و او را مهدیّ آخر زمان می‌خوانند و می‌گویند: «در جبال رضوی- که کوهستان یمن است، و با جبال عمان اتصال دارد- جای فرموده است و زنده است، تا گاهی که خروج کند».
این جماعت بعد از أمیر المؤمنین علیه السّلام محمّد را امام می‌دانند، و امام حسن و امام حسین را امام نمی‌دانند.
گروهی مختار بن أبی عبیده را از این جماعت می‌شمارند، و فرقه دیگر از این جماعت را حسّانیه خوانند و ایشان از أصحاب حسّان سرّاج‌اند. گویند أمیر المؤمنین و امام حسن و امام حسین علیهم السّلام هرسه تن امامند، امام چهارم محمّد بن حنفیّه است، و او امام غایب است. کثیّر عزّة بن عبد الرحمان بدین عقیده رفته، و این شعر بدین معنی گفته است:
ألا إنّ الأئمّة من قریش ولاة الأمر أربعة سواء
فسبط سبط إیمان و بّر و سبط غیبّته کربلاء
و سبط لا یذوق الموت حتّی یقود الخیل یقدمه اللواء
تغیّب لا یری فیهم زمانا برضوی عنده عسل و ماء
گروهی این أشعار را از إسماعیل بن محمّد الحمیریّ دانسته‌اند، که ملقب به سیّد است. چه او نیز از نخست کیسانی بوده، و هم این شعر را او گفته است:
ألا قل للوصیّ فدتک نفسی أطلت بذلک الجبل المقاما
أمرّ بمعشر والوک منّا و سمّوک الخلیفة و الإماما
و عادوا فیک أهل الأرض طرّا مغیبک عنهم سبعین عاما
و ما ذاق ابن خولة طعم موت و لا وارت له أرض عظاما
أمّا سیّد إسماعیل حمیریّ از عقیدت کیسانیه بازآمد، و دین جعفری و آیین اثنا عشری گرفت، و قصیده‌ای از در توبت و إنابت گفت، که این بیت مطلع آن است
تجعفرت باسم اللّه و اللّه أکبر و أیقنت أنّ اللّه یعفو و یغفر
محمّد بن حنفیّه نیک عالم و شجاع و نیرومند بود. وقتی درعی چند به حضرت أمیر المؤمنین علیه السّلام آوردند، یکی از آن درعها از أندازه مرد بلند بود. أمیر المؤمنین فرمود تا مقداری از دامان آن زره قطع کنند.
محمّد بن حنفیّه دامان زره را فراهم آورده و از آن‌جا که أمیر المؤمنین علیه السّلام علامت کرده بود، به یک قبضه بگرفت و به دست دیگر فراز زره را مقبوض داشت و چونان که بافته حریر را قطع کنند، دامنهای درع آهنین را قطع کرد.
نیز روایت کرده‌اند که وقتی قسطنطین ملقب به پوکانا، که این هنگام سلطنت روم داشت، دو مرد به نزدیک معاویة بن أبو سفیان فرستاد تا او از دیدار ایشان شگفتی گیرد، چه یکی چندان دراز بالا بود که-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 99
__________________________________________________
- تارک هیچ مرد با منکب او برابر نیامدی، و آن دیگر چندان با قوت و نیرومند بود که هیچ آفریده با أو زورآور نتوانستی گشت. معاویه خواست تا در مملکت خود دو مرد به دست کند که بر فرستادگان ملک روم غالب باشند. گفتند: «قیس بن سعد بن عباده أنصاری را حاضر کن که طول قامتش ازین مرد افزون آید».
در میان عرب از دو مرد نیرومندتر هیچ‌کس نباشد: یکی، محمّد بن حنفیّه و آن دیگر عبد اللّه بن زبیر بن العوّام، معاویه گفت: «دوست‌تر دارم که این غلبه با قرشی باشد».
پس بفرمود تا محمّد بن حنفیه و قیس بن سعد بن عباده را حاضر کردند. نخستین معاویه قیس بن سعد را گفت: «طول قامت خود را با این دو مرد هندسه کن».
قیس بن سعد پیراهن خود را از تن برآورد و رومی را گفت: «درپوش»!
چون بپوشید، مبلغی به زمین بکشید. حاضران او را شنعت کردند و قیس این شعر انشاد کرد:
أردت لکیما یعلم الناس أنّها سراویل قیس و الأنام شهود
و أن لا یقولوا غاب قیس و هذه سراویل عادیّ نمته ثمود
و إنّی من القوم الیمانین سید و ما النّاس إلّا سیّد و مسود
و بذ جمیع الخلق أصلی و منصبی و جسم به أعلو الرجال مدید
«و کان فی الإسلام عشرة، طول کلّ واحد عشرة أشبار»؛ یعنی: در میان عرب ده تن بودند که به طول قامت معجب می‌نمودند و هریک را ده به دست (5) طول قامت بود، که موافق ذرع این زمان دو ذرع و نیم می‌شود. نخست قیس بن سعد بن عباده، دوم عبادة بن الصامت، سیّم سعد بن معاذ، چهارم جریر بن عبد اللّه البجلی، پنجم عدیّ بن حاتم الطائی، ششم عمرو بن معدی کرب الزبیدی، هفتم أشعث بن قیس الکندی، هشتم لبید بن ربیعه، نهم عامر بن الطفیل، دهم عبّاس بن عبد المطّلب عمّ رسول خدای یقال «یقبّل المرأة و هی فی هودجها»؛ یعنی: عباس روی زن را بوسه می‌زد؛ در حالتی که آن زن در میان هودج خود بر فراز شتر بود.
آن‌گاه با محمّد گفت که با این رومی مغالبه باید کرد. محمّد فرمود: «اگر خواهد بنشیند تا من او را به قوّت برخیزانم، و اگر خواهد من بنشینم تا او مرا برخیزاند».
چون بنشست، محمّد دست او را بگرفت و بی‌زحمتی او را برپای داشت. آن‌گاه محمّد بنشست و رومی چندان‌که قوّت کرد، او را جنبش نتوانست داد. پس، محمّد دست او را بگرفت و فروکشانید و بنشانید.
و من بنده، شجاعت و مبارزت محمّد را در جنگ جمل و صفین به شرح نگاشتم و إن شاء اللّه قصه‌های او را به عبد اللّه بن زبیر و مکاتبه او را با حجّاج بن یوسف در جای خود خواهیم نوشت.
پسر چهارم أمیر المؤمنین علیه السّلام، عباس الأکبر علیه السّلام است [...] و او أکبر أولاد أم البنین است [...] و کنیت او ابو الفضل است. چندان جمال زیبا و دلارا داشت که عرب ماه بنی هاشمش همی گفتند و چنان جسیم و بلند بالا بود که چون بر پشت اسب سوار شدی و پای از رکاب بیرون کردی، هردو قدم مبارکش بر زمین کشیدی، و در یوم الطف صاحب لوای امام حسین علیه السّلام بود، و او را سقّا می‌نامیدند، و أبو قربه می‌خواندند.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 100
__________________________________________________
- و آن حضرت را از لبابه، دختر عبید اللّه بن عباس بن عبد المطّلب دو پسر بود: یکی فضل و آن دیگر عبید اللّه نام داشت.
[...] پسر پنجم أمیر المؤمنین علیه السّلام، عبد اللّه الأکبر است، و مادر او أم البنین است و او را فرزند نبود. و نوزده سال عمر داشت، و کنیت او ابو محمّد است. در یوم الطف برادر أعیانی او عباس فرمان کرد که: «از پیش روی من می‌رو ورزم می‌زن!»
عبد اللّه در مقاتلت تقدّم جست، و در پایان امر به دست هانی بن ثبیت شهید شد. پسر ششم أمیر المؤمنین علیه السّلام، جعفر الأکبر است. مکنی بأبی عبد اللّه، و مادر او ام البنین است و برادر اعیانی عباس، بعد از عبد اللّه، عباس او را از بهر مقاتلت مقدم داشت. او نیز به دست هانی شهید شد [...] و به روایتی قاتل او خولی بن یزید الاصبحی است.
پسر هفتم أمیر المؤمنین علیه السّلام، عثمان الأکبر است. مکنی بابو عمر، مادر او نیز أم البنین است و او بیست و یک ساله بود و فرزند نداشت. أمیر المؤمنین علیه السّلام فرمود او را به نام برادر خود عثمان بن مظعون نام نهادم؛ بالجمله در یوم الطفّ جهاد را بر عباس تقدم جست و بعد از شهادت جعفر خولی بن یزید، او را با زخم تیر از پای درآورد، و مردی از بنی أبان بن دارم برفت و او را شهید ساخت. بالجمله، این چهار پسر که علی علیه السّلام از ام البنین داشت، در یوم الطفّ در رکاب امام حسین علیه السّلام شهید شدند. (علیهم الصّلوة و السلام) و إن شاء اللّه در جای خود این قصه‌ها به شرح خواهد رفت.
پسر هشتم أمیر المؤمنین علیه السّلام، محمّد الأصغر است، و مادر او ام ولد است و او نیز در یوم الطفّ ملازم رکاب امام حسین علیه السّلام بود. او را مردی از بنی تمیم از بنی ابان بن دارم شهید ساخت.
پسر نهم أمیر المؤمنین علیه السّلام، عبد اللّه الأصغر و کنیت او ابو بکر است، و مادر او لیلی است. دختر مسعود بن خالد بن ربعی التمیمیه او نیز در یوم الطف حاضر خدمت امام حسین علیه السّلام بود و به دست مردی از قبیله همدان شهید شد. لکن مداینی گوید: «او را کشته یافتند و قاتل او شناخته نشد».
بالجمله، شش تن از اولاد أمیر المؤمنین علیه السّلام به شرحی که مرقوم شد، در رکاب امام حسین علیه السّلام شهید شدند.
اما محمّد بن علی بن حمزه حدیث می‌کند که أمیر المؤمنین علیه السّلام پسری دیگر از ام ولد داشت که نام او إبراهیم بود و در یوم الطفّ شهید شد، و جز از وی این حدیث کس نشنیده است.
پسر دهم أمیر المؤمنین علیه السّلام عبید اللّه و کنیت او ابو علی است [...]
پسر یازدهم أمیر المؤمنین علیه السّلام، عون است، و مادر او أسماء بنت عمیس است.
پسر دوازدهم أمیر المؤمنین علیه السّلام، یحیی است، و مادر او نیز أسماء بنت عمیس است و مکنی بابو الحسین است. در خبر است که او کودک بود و در حیات أمیر المؤمنین علیه السّلام وفات نمود. عون و یحیی از جانب مادر با محمّد بن أبی بکر بن أبی قحافه برادرند.
پسر سیزدهم أمیر المؤمنین علیه السّلام، محمّد الأوسط، و مادر او أمامه دختر ابو العاص دخترزاده رسول خداست.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 101
__________________________________________________
- پسر چهاردهم أمیر المؤمنین علیه السّلام، عثمان الأصغر است.
و پسر پانزدهم أمیر المؤمنین علیه السّلام، عبّاس الأصغر است.
و پسر شانزدهم أمیر المؤمنین علیه السّلام، جعفر الأصغر است، و مادرهای ایشان از میان زنان آن حضرت به نام و نشان معلوم نیست.
و پسر هفدهم أمیر المؤمنین علیه السّلام، عمر الأکبر است، و مادر او صهباء است. مکنی به ابو القاسم است و به روایت ابن خداع کنیت او ابو حفص است، و عمر با رقیه توأمان از مادر بزاد، و او به فصاحت زبان و سماحت طبع و عفت ذات معروف بود. وقتی چنان افتاد که در سال قحط و غلا سفری کرد. روزی در قبیله بنی عدیّ فرود آمد. و بزرگان قبیله به نزد او آمدند و نشستند، و آغاز گفت‌وشنود کردند. این وقت مردی درآمد، فرمود: کیست؟
گفتند: «سالم بن قتّة و با بنی هاشم مهری و حفاوتی ندارد».
فرمود: «برادرش سلیمان بن قتّة کجا است؟ چه او از شیعیان أمیر المؤمنین علیه السّلام بود».
گفتند: «حاضر نیست».
پس سالم را پیش خواست و پرسشی بسزا کرد و بسی تلطف فرمود و به حجتهای واضحه و براهین لایحه او را از انحراف از بنی هاشم بکردانید و مردم قبیله را به کسوه و نفقه شاد ساخت و زاد خویش را در عطای ایشان بپرداخت، و چون پس از روزی و شبی از میان بنی عدی کوچ داد، سحابی متراکم گشت و بارانی سخت ببارید؛ «فقالوا: هذا أبرک الناس حلّا و مرتحلا». گفتند: «این مرد خجسته‌تر از مردمان است چه در فرود شدن و چه در کوچ دادن».
و عمر، چند که زنده بود، عطای خویش را از سالم قطع نکرد و آخر کس است از پسران أمیر المؤمنین علیه السّلام که وداع جهان گفت و مدت عمر عمر بن علی به روایت ابن خداع هفتاد و پنج سال بود و به روایتی هفتاد و هفت سال و ابو نصر بخاری هشتاد و پنج سال گفته است. بالجمله، چون ازین سرای فانی وداع زندگانی گفت، سالم بن قتّة بدین شعر او را مرثیه گفت:
صلّی الإله علی قبر تضّمن من نسل الوصیّ علیّ خیر من سئلا
قد کنت أکرمهم کفّا و أکثرهم علما و أبرکهم حلّا و مرتحلا
[...] و پسر هیجدهم أمیر المؤمنین علیه السّلام، عمر الأصغر است، و مادر او ام حبیب است و پسر دیگر أمیر المؤمنین علیه السّلام، محسن است که فاطمه (سلام اللّه علیها) بدو حامله بود. چون نارسیده از شکم مبارکش ساقط شد، او را در شمار پسران به حساب نگیرند. و از جمله پسران أمیر المؤمنین علیه السّلام، پنج تن فرزند آوردند. أوّل امام حسن، دوم امام حسین، سیّم محمّد بن حنفیّه، چهارم عبّاس، پنجم عمر الأکبر.
(1). فذلک مخفف فذالک است و آن صیغه‌ای است که در عمل سیاق بعد از یزاد و یکون و غیره بدین‌گونه نویسند. ألحقه بذلک فذالک و آن عبارت از حاصل جمع است و در محاسبه بعد از این کلمه دیگر صیغه نمی‌آید. اگر جمع و خرجی پیدا شود، باید محاسبه را فردی تازه گذاشت.
(2). کذا فی المصدر، و فی مقاتل الطّالبیّین (ص 82 ط القاهرة) الأحزم و منه صوّبنا بعض الأسماء.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 102
إعلم أنّ النّاس قد اختلفوا فی عدد أولاده ذکورا و إناثا، فمنهم من أکثر و منهم من أقلّ؛ ففی کتاب الأنوار لأبی القاسم إسماعیل: أنّ أولاده اثنان و ثلاثون ستة عشر ذکرا و ستّ عشرة أنثی؛ و قال الیعمریّ: تسعة و عشرون، إثنا عشر ذکرا و سبع عشرة أنثی؛ و قال المحبّ الطّبریّ: کان له من الولد أربعة عشر ذکرا و ثمان عشرة أنثی؛ و فی الصّفوة:
أربعة عشر ذکرا و تسع عشرة أنثی؛ و فی بغیة الطّالب: أولاده (رضی اللّه عنهم) خمسة عشر ذکرا، و ثمان عشرة أنثی بالاتّفاق. و اختلف فی الذّکور إلی عشرین و الإناث إلی اثنتین و عشرین، أمّا الذّکور: فالحسن، و الحسین، و محسن، و فی کلام غیره مات صغیرا، أمّهم فاطمة البتول بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم سمّیت البتول لانقطاعها عن النّساء فضلا و دینا و حسبا، و قیل لانقطاعها عن الدّنیا، یقال: امرأة بتول منقطعة عن الرّجال و به سمّیت أمّ عیسی؛ و محمّد الأکبر أمّه من سبی بنی حنیفة و اسمها خولة بنت جعفر بن قیس الحنفیّة، و عبید اللّه «1» قتله المختار بن أبی عبید، و أبو بکر قتل مع الحسین أمّهما لیلی بنت مسعود النّهشلیّ و تزوّجها عبد اللّه بن جعفر بعد عمّه، فجمع بین زوجة علیّ و ابنته؛ و العبّاس الأکبر و یلقّب بالسّقّاء، و عثمان، و جعفر، و عبد اللّه قتلوا مع الحسین، أمّهم أمّ البنین بنت حزام الوحیدیّة ثمّ الکلابیّة؛ و محمّد الأصغر قتل مع الحسین، أمّه أمّ ولد؛ و یحیی و عون، أمّهما أسماء بنت عمیس؛ و عمر الأکبر، أمّه أمّ حبیب الصّهباء التّغلبیّة من سبی الرّدة؛ و محمّد الأوسط، أمّه أمامة بنت أبی العاص بن الرّبیع العبشمیّة و هی الّتی حملها صلّی اللّه علیه و سلّم فی صلاة الظّهر و أمّها زینب بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم. و أمّا البنات: فأمّ کلثوم الکبری [...] و زینب الکبری شقیقة الحسن و الحسین؛ و رقیّة شقیقة عمر الأکبر؛ و أمّ الحسن و رملة الکبری،
__________________________________________________
- (3). کذا، و فی المقاتل (ص 82 ط القاهرة) أبی عصم بن سمح.
(4). کذا، و فی المقاتل (ص 82 ط القاهرة): النقیض بن الربت.
(5). به دست، به کسر اول و ثانی، وجب را گویند و به عربی (شبر) خوانند.
سپهر، ناسخ التّواریخ أمیر المؤمنین علیه السّلام، 4/ 330- 342
باب العین من أسامی الرّواة عن أبی عبد اللّه الحسین بن علیّ علیهما السّلام: «عبّاس بن علیّ بن أبی طالب علیهما السّلام با آن حضرت شهید شد [...] مادر آن حضرت ام البنین بنت حزام بن خالد بن ربیعه بن الوحید از بنی عامر است.»
سپهر، ناسخ التّواریخ أمیر المؤمنین علیه السّلام، 5/ 209
(1)- [فی المصدر: عبد اللّه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 103
أمّها أمّ سعد بنت عروة بن مسعود الثّقفیّ؛ و أمّ هانئ، و میمونة، و رملة الصّغری، و زینب الصّغری، و أمّ کلثوم الصّغری، و فاطمة، و أمامة، و خدیجة، و أمّ الخیر، و أمّ سلمة و أمّ جعفر، و جمانة، و تقیّة لأمّهات شتّی، و العقب من ولده رضی اللّه عنه من الحسن و الحسین و محمّد الأکبر و عمر و العبّاس السّقّاء ا ه.
و فی حاشیة البجیرمیّ علی المنهج فی باب الوصایا نقلا عن البرماویّ ما نصّه جملة أولاد علیّ بن أبی طالب من الذّکور أحد و عشرون و الّذی أعقب منهم خمسة: الحسن و الحسین ابنا فاطمة، و العبّاس ابن الکلابیّة، و محمّد ابن الحنفیّة نسبة إلی بنی حنیفة، و عمر ابن التّغلبیّة نسبة لقبیلة یقال لها: تغلب، و من الإناث ثمان عشرة و الّتی أعقبت منهنّ واحدة فقط زینب أخت السّبطین من فاطمة ا ه. (الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 207- 208)
کان تحته یوم قتل أربع زوجات، و هنّ: أمامة، و لیلی بنت مسعود التّمیمیّة، و أسماء بنت عمیس، و أمّ البنین. و أمّهات أولاده عشر إماء.
الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 209
و أولد خمسة عشر ذکرا و ستّة عشر أنثی.
فأمّا الذّکور، فهم: الحسن و الحسین، و أمّهما فاطمة الزّهراء علیها السّلام بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله، و محمّد ابن الحنفیّة، و العبّاس شهید الطّفّ، و عمر الأطرف، و منهم العقب.
و عبید اللّه، و أمّه لیلی بنت مسعود، أحد رجالات بنی تمیم، و کان مع مصعب بن الزّبیر، فقتله المختار بن أبی عبیدة الثّقفیّ فی المصافّ، و لا بقیّة له. و أبو بکر قتل مع أخیه الحسین یوم الطّفّ، و عبد اللّه، و جعفر، و عثمان إخوة العبّاس، قتلوا جمیعا یوم الطّفّ، لا بقیّة لهم سوی العبّاس منهم.
و محمّد، و أمّه أمامة بنت أبی العاص بن الرّبیع، و أمّها زینب بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، و أمّها خدیجة بنت خویلد، لا بقیّة له. و عون، و یحیی، و محمّد الأوسط، و محمّد الأصغر قتل مع أخیه الحسین أیضا.
و أمّا الإناث، فهنّ: زینب، و أمّها فاطمة الزّهراء، خرجت إلی ابن عمّها عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب، فأولدها علیّا و یعرف ب «الزّینبیّ» و عونا، و عبّاسا، و توفّی عنها
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 104
عبد اللّه سنة نیّف و ثمانین، و یروی أنّها خرجت بعد وفاته إلی کثیر بن العبّاس بن عبد المطّلب، و هی روایة سقیمة.
و أمّ کلثوم و هی زینب الصّغری، و أمّها فاطمة الزّهراء علیها السّلام تزوّجها عمر بن الخطّاب، و قتل قبل مضاجعتها لصغر سنّها، فتزوّجها ابن عمّها عون بن جعفر، ثمّ توفّی، و خلفه علیها أخوه محمّد بن جعفر، قاله أبو محمّد النّوبختیّ.
فروایة من روی أنّ عمر ضاجعها و أولدها زیدا، و ماتت هی و ابنها فی ساعة واحدة، ضعیفة. و حدیث الجنّیة فیه قوّة معنویّة، و إن تفرّد به الإمامیّة، و قد صرّح الدّعاء بالغصبیّة للمقدّمات الظّاهریّة «1».
و رملة الکبری، و أمّها أمّ سعید، خرجت إلی الهیاج بن عبید اللّه بن أبی سفیان بن الحارث بن عبد المطّلب. و أمّ الحسن شقیقة رملة المذکورة، خرجت إلی جعدة بن هبیرة المخزومیّ بن أبی وهب. و میمونة و قد خرجت إلی ابن عمّها عبد اللّه الأکبر بن عقیل بن أبی طالب، و خلفه علیها تمّام بن العبّاس بن عبد المطّلب.
و رقیّة الصّغری، و أمّها أمّ حبیبة، تزوّجها ابن عمّها مسلم بن عقیل شهید الکوفة، ثمّ خلفه علیها أخوه محمّد بن عقیل. و زینب الصّغری، خرجت إلی محمّد بن عقیل بعد وفاة رقیّة، و لمّا توفّی محمّد بن عقیل خرجت إلی فراس بن جعدة بن هبیرة.
و أمّ هانی، و کانت قد تزوّجت بابن عمّها عبد اللّه بن عقیل، و اسمها فاختة، و قیل:
إنّها خرجت إلی عبد الرّحمان بن عقیل، رواه الشّیخ أبو الحسن العمریّ «2».
و فاطمة الصّغری، خرجت إلی أبی سعید محمّد بن عقیل، ثمّ خلفه علیها سعید بن الأسود بن أبی البختریّ، و لمّا مات تزوّجها المنذر بن أبی عبیدة بن الزّبیر بن العوّام.
و نفیسة المکنّاة بامّ کلثوم، و أمّها أمّ سعید، خرجت إلی کثیّر بن العبّاس بن عبد المطّلب.
و أمامة و قد خرجت إلی الصّلت بن عبد اللّه بن نوفل بن الحارث بن عبد المطّلب،
__________________________________________________
(1)- راجع المجدی ص 17.
(2)- المجدی للعمری ص 18.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 105
و خدیجة تزوّجها عبد الرّحمان بن عقیل، ثمّ خلفه علیها أبو السنابل بن عبد اللّه بن عامر ابن کریز. و أمّ الحسین، و أمّ جعفر، و أمّ الکرام، و جمانة.
و العقب فی الذّکور من ولد أمیر المؤمنین فی الخمسة الأول، و ینتظم الکلام فی بیان نسلهم و ذراریهم فی خمسة مطالب.
الأعرجی، مناهل الضّرب،/ 86- 88
عبّاس بن علیّ بن أبی طالب علیه السّلام
قال الشّیخ (ره) فی رجاله فی باب أصحاب الحسین بن علیّ بن أبی طالب قتل معه، أمّه أمّ البنین بنت حزام بن خالد بن ربیعة بن الوحید من بنی عامر انتهی [...]
و أمّه أمّ البنین فاطمة بنت حزام بن خالد بن ربیعة بن عامر المعروف بالوحید بن کعب بن عامر بن کلاب بن ربیعة بن عامر بن صعصعة بن معاویة بن بکر بن هوازن الکلابیّ.
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 128
أمّ البنین الکلابیّة هی فاطمة بنت حزام بن خالد بن ربیعة بن عامر المعروف بالوحید [بن کعب بن عامر] بن کلاب بن [بن ربیعة] عامر بن صعصعة.
المامقانی، تنقیح المقال، 3- 2/ 70
«1» العبّاس بن علیّ بن أبی طالب علیهم السّلام، «1» [...] (و أمّه) أمّ البنین فاطمة بنت حزام بن خالد بن ربیعة بن عامر المعروف بالوحید بن [کعب بن عامر] کلاب بن ربیعة بن عامر ابن صعصعة (و أمّها) ثمامة بنت سهیل بن عامر بن مالک بن جعفر بن کلاب، و أمّها عمرة بنت الطّفیل فارس قرزل بن مالک الأحزم رئیس هوازن بن جعفر بن کلاب «2»: «3» و أمّها کبشة بنت عروة الرّحّال بن عتبة بن جعفر بن کلاب، و أمّها أمّ الخشف بنت أبی معاویة فارس هوازن بن عبادة بن عقیل بن کلاب بن ربیعة بن عامر بن صعصعة، و أمّها فاطمة بنت جعفر بن کلاب، «3» و أمّها عاتکة بنت عبد شمس بن عبد مناف، و أمّها آمنة بنت
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی ذخیرة الدّارین].
(2)- [زاد فی ذخیرة الدّارین: قال أبو الفرج:].
(3- 3) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 106
وهب بن عمیر بن نصر بن قعین بن الحارث بن ثعلبة بن دودان بن أسد بن خزیمة، و أمّها بنت حجدر بن ضبیعة الأغر بن قیس بن ثعلبة بن عکابة بن صعب بن علیّ بن بکر بن وائل بن ربیعة بن نزار، و أمّها بنت مالک بن قیس بن ثعلبة، و أمّها بنت ذی الرّأسین خشین «1» ابن أبی عصم بن سمح بن فزارة، و أمّها بنت عمرو بن صرمة بن عوف ابن سعد بن ذبیان بن (بغیض بن الرّیث) «2» بن غطفان.
السّماوی، إبصار العین،/ 25- 26- مثله الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 142؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 264
و أمّه [العبّاس علیه السّلام] و أمّ إخوته عثمان، و عبد اللّه، و جعفر، أمّ البنین بنت حزام بن خالد بن ربیعة بن الوحید بن کعب بن عامر بن کلاب بن ربیعة بن عامر بن صعصعة بن معاویة بن بکر بن هوازن الکلابیّ. «3»
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 143
و کانت أمّه أمّ البنین، و هو أکبر ولدها و هو آخر من قتل من إخوته لأبیه و أمّه.
القاینی، الکبریت الأحمر،/ 384
زوجاته: أوّل زوجاته فاطمة الزّهراء سیّدة النّساء علیها السّلام بنت رسول اللّه سیّد المرسلین صلّی اللّه علیه و اله، لم یتزوّج علیها حتّی توفّیت عنده، ثمّ تزوّج بعدها أمامة بنت أبی العاص بن الرّبیع بن عبد المعزّی بن عبد شمس و أمّها زینب بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، ثمّ تزوّج أمّ البنین بنت حزام بن دارم الکلابیّة، و تزوّج لیلی بنت مسعود بن خالد النّهشلیّة التّمیمیّة الدارمیّة، و تزوّج أسماء بنت عمیس الخثعمیّة کانت تحت جعفر بن أبی طالب فقتل عنها، ثمّ تزوّجها أبو بکر فتوفّی عنها، ثمّ تزوّجها أمیر المؤمنین. و تزوّج أمّ حبیب بنت ربیعة التّغلبیّة و اسمها الصّهباء من السّبی الّذین أغار علیهم خالد بن الولید بعین التّمر. و تزوّج خولة بنت جعفر بن قیس بن مسلمة الحنفیّة، و قیل: خولة بنت إیاس، و تزوّج أمّ سعد أو
__________________________________________________
(1)- کذا فی المصدر، و فی المقاتل: خشیش.
(2)- کذا فی المصدر، و فی المقاتل: نفیض بن الرّبت.
(3)- مادر او و برادرانش عثمان و جعفر و عبد اللّه فرزندان ام البنین دختر حزام بن خالد بن ربیعه است.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 153
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 107
سعید بنت عروة بن مسعود الثّقفیّة. و تزوّج محیّاة بنت امرئ القیس بن عدیّ الکلبیّة.
أولاده: عدّهم المسعودیّ فی مروج الذّهب خمسة و عشرین، و قال المفید فی الإرشاد:
إنّهم سبعة و عشرون ما بین ذکر و أنثی، ثمّ قال: و فی الشّیعة من یذکر أنّ فاطمة (صلوات اللّه علیها) أسقطت بعد النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله ذکرا کان سمّاه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و هو حمل محسنا، فعلی قول هذه الطّائفة هم ثمانیة و عشرون (ا ه) و قال ابن الأثیر: المحسن توفّی صغیرا و المسعودیّ. و المفید عدّهم مع المحسن، فزاد محمّدا الأوسط و أمّ کلثوم الصّغری و البنت الصّغیرة و رملة الصّغری، و الّذی وصل إلینا من کلام المؤرّخین و النّسّابین و غیرهم یقتضی أنّهم ثلاثة و ثلاثون، و یمکن کون هذه الزّیادة من عدّ الاسم و اللّقب اثنین مع أنّهما واحد و هم:
(1) الحسن (2) الحسین (3) زینب الکبری (4) زینب الصّغری المکنّاة أمّ کلثوم، قال المفید: أمّهم فاطمة البتول سیّدة نساء العالمین بنت سیّد المرسلین و خاتم النّبییّن (5) أمّ کلثوم الکبری ذکرها ابن الأثیر مع زینب الکبری، و قال المسعودیّ: الحسن و الحسین و محسن و أمّ کلثوم الکبری و زینب الکبری، أمّهم فاطمة الزّهراء بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله.
و یمکن الجمع بین قول المفید زینب الصّغری المکنّاة أمّ کلثوم و قول ابن الأثیر و المسعودی إنّها أمّ کلثوم الکبری بأنّها زینب الصّغری بالنّسبة إلی زینب الکبری، و أمّ کلثوم الکبری بالنّسبة إلی أمّ کلثوم الصّغری الآتیّة الّتی هی من غیر فاطمة (6) محمّد الأوسط أمّه أمامة بنت أبی العاص لم یذکره المفید و لا المسعودیّ (7) و (8) و (9) و (10) العبّاس و جعفر و عبد اللّه و عثمان الشّهداء بکربلا، أمّهم أمّ البنین الکلابیّة، و قال المسعودیّ: أمّهم أمّ البنین بنت حزام الوحیدیّة و لم یذکر معهم عثمان (11) محمّد الأکبر المکنّی بأبی القاسم المعروف بابن الحنفیّة، أمّه خولة الحنفیّة (12) محمّد الأصغر المکنّی بأبی بکر، و بعضهم عدّ أبا بکر و محمّدا الأصغر اثنین، و الظّاهر أنّهما واحد (13) عبد اللّه أو عبید اللّه الشّهیدین بکربلاء، أمّهما لیلی بنت مسعود النّهشلیّة (14) یحیی، أمّه أسماء بنت عمیس (15) و (16) عمر و رقیّة توأمان، أمّهما أمّ حبیب الصّهباء بنت ربیعة التّغلبیّة، و عمّر عمر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 108
خمسا و ثمانین سنة (17) و (18) و (19) أمّ الحسن و رملة الکبری و أمّ کلثوم الصّغری، أمّهم أمّ سعد بنت عروة بن مسعود الثّقفیّة، و اقتصر المفید و المسعودیّ علی أمّ الحسن و رملة و لم یصفاها بالکبری (20) بنت ماتت صغیرة أمّها محیّاة الکلبیّة و لم یذکرها المفید و المسعودیّ (21) أمّ هانئ (22) میمونة (23) زینب الصّغری فی عمدة الطّالب أمّها أمّ ولد و کانت تحت محمّد بن عقیل بن أبی طالب (24) رملة الصّغری و لم یذکرها المفید و لا المسعودیّ (25) رقیّة الصّغری و لم یذکرها المسعودیّ (26) فاطمة (27) أمامة (28) خدیجة (29) أمّ الکرام و قال المسعودیّ: إنّ أمّ الکرام هی فاطمة (30) أمّ سلمة (31) أمّ أبیها ذکرها المسعودیّ (32) جمانة المکنّاة أمّ جعفر (33) نفیسة لأمّهات شتّی «1».
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 326- 327
«من أنصار الحسین علیه السّلام الّذین قتلوا معه من بنی هاشم (أولاد أمیر المؤمنین علیه السّلام)
«1»- أبو بکر بن علیّ شکّ فی قتله
2- عمر بن علیّ
3- محمّد الأصغر بن علیّ
4- عبد اللّه بن علیّ
5- العبّاس بن علیّ
6- محمّد بن العبّاس بن علیّ
7- عبد اللّه بن العبّاس بن علیّ
8- عبد اللّه الأصغر
9- جعفر بن علیّ
10- عثمان بن علیّ و فی بعضهم خلاف».
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 610
أبو الفضل العبّاس بن أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیهم السّلام [...]
__________________________________________________
(1)- [و قد صوّبنا بعض الأسماء].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 109
(أمّه) اسمها فاطمة و تعرف بأمّ البنین.
الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 429
أمّ البنین فاطمة بنت حزام بن خالد بن ربیعة أخی لبید الشّاعر بن عامر بن کلاب ابن ربیعة بن عامر بن صعصعة الکلابیّة، زوجة أمیر المؤمنین علیه السّلام. «1»
الأمین، أعیان الشّیعة، 8/ 389
أمّ البنین بنت حزام زوجة أمیر المؤمنین علیه السّلام و أمّ ولده العبّاس و إخوته اسمها فاطمة بنت حزام بن خالد. «2»
الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 475
عبّاس بن علیّ بن أبی طالب علیه السّلام من شهداء الطّفّ فضائله أشهر من أن تذکر.
النّوری، مستدرک الوسائل، 3/ 815
و عن الباقر: إنّ أمّ العبّاس، و جعفر، و عثمان، و عمر أولاد علیّ بن أبی طالب علیه السّلام الّذین استشهدوا بکربلا فی نصرة أخیهم الحسین علیه السّلام کانت ابنة حزام الکلابیّة.
القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 200
و اسمها [أمّ البنین] فاطمة بنت حزام بن خالد بن ربیعة، و کانت عالمة [...] فتزوّجها أمیر المؤمنین علیه السّلام، فولدت له العبّاس، و جعفرا، و عبد اللّه، و عثمان و کانوا من شجعان العرب، و کلّهم قتلوا فی نصرة الحسین علیه السّلام.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 430- 431
أبوه: الإمام علیّ بن أبی طالب أمیر المؤمنین و سیّد الوصیّین، و قائد الغرّ المحجّلین، و أفضل الخلق بعد سیّد الأنبیاء و المرسلین محمّد صلّی اللّه علیه و اله و سلّم و کفی.
و أمّه- و أمّ إخوته الثّلاثة-: فاطمة بنت حزام بن خالد بن ربیعة [بن عامر بن کعب] بن عامر بن کلاب بن ربیعة بن عامر بن صعصعة. و أمّها: ثمامة بنت سهیل بن عامر بن مالک بن جعفر بن کلاب ...
__________________________________________________
(1)- [حرام الّذی هو أخو لبید الشّاعر غیر حرام الّذی هو أبو أمّ البنین. راجع ص 79].
(2)- ام البنین فاطمة- کلابیّة (بضمّ کاف) بنت حزام بن خالد بن ربیعة بن عامر بن کلاب (بضمّ کاف) بن عامر بن صعصعة بن معاویة بن بکر بن هوازن.
مدرّس، ریحانة الأدب، 8/ 290- 291
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 110
و تکنّی أمّه ب (أمّ البنین) قبل تزویجها بالإمام علیّ علیه السّلام لأنّها من بیت (أمّ البنین العامریّة) الّتی قیل فیها:
نحن بنو أمّ البنین الأربعه الضّاربین الهام وسط المجمعه
و لیس فی العرب أشجع من آبائها و إخوانها- کما ذکر ذلک عامّة المؤرّخین- و کانت (أمّ البنین) من فضلیات النّساء العارفات بفضل أهل البیت علیهم السّلام منذ نشأتها فی بیت أبیها الزّعیم الکبیر. و کانت من بیت کرم و شجاعة و فصاحة و معرفة، و کان آباؤها من سادات العرب و زعمائهم «1».
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام (الهامش)،/ 309- 310
و أمّا أزواج أمیر المؤمنین علیه السّلام:
بعد الصّدّیقة علیها السّلام، فأمامة بنت أبی العاص، من زینب بنت النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله، و محیّاة «2» بنت امرئ القیس، و خولة بنت جعفر بن قیس الحنفیّة، و قیل: بل بنت إیاس بن جعفر الحنفیّة، ثمّ قیل: کانت أمة لبنی حنیفة لا منهم. و الصّحیح أنّها کانت منهم، إلّا أنّه قال المدائنیّ: إنّ زبید سبتها من بنی حنیفة، ثمّ ارتدّت زبید مع عمرو بن معد یکرب بالیمن.
فبعث النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله أمیر المؤمنین علیه السّلام، فأصابها، فصارت فی سهمه علیه السّلام. و قال صلّی اللّه علیه و اله له علیه السّلام: إن ولدت منک غلاما فسمّه باسمی و کنّه بکنیتی.
و قال البلاذریّ: إنّ بنی أسد أغارت علی بنی حنیفة فی خلافة أبی بکر، فسبوّها فی أیّام أبی بکر. فصارت من سهمه علیه السّلام فی المغنم. و أمّ حبیب بنت ربیعة، و أمّ البنین بنت حزام بن خالد بن ربیعة بن الوحید کما صرّح به الطّبریّ فی تاریخه، و الزّبیریّ فی نسبه، و أبو الفرج فی مقاتله، و الشّیخ فی رجاله.
و وهم المفید، فقال: بنت حزام بن خالد بن دارم.
__________________________________________________
(1)- عباس بن علیّ بن أبی طالب علیه السّلام.
نام او در: «زیارت» الارشاد، طبری، مقاتل الطالبیین، مروج الذّهب و مقتل الحسین بیان شده است.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 126
(2)- [فی أکثر المصادر: محیّاة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 111
و لیلی بنت مسعود الدّارمیّة و فی کتاب ناصر خسرو المترجم بسفرنامه «1»، فی البصرة ثلاثة عشر مشهدا باسم أمیر المؤمنین علیه السّلام، منها مشهد بنی مازن، و هذا المشهد بیت لیلی بنت مسعود النّهشلیّ، تزوّجها علیه السّلام لمّا جاء إلی البصرة، و أقام علیه السّلام فی بیتها اثنین و سبعین یوما، ثمّ شخص إلی الکوفة. و فی نسب قریش لمصعب ابن الزّبیریّ خلف علی لیلی بنت مسعود بعده علیه السّلام عبد اللّه بن جعفر.
و أسماء بنت عمیس، و أمّ سعد بنت عروة بن مسعود الثّقفیّ.
و کما کان من خصائصه علیه السّلام تولّده بالکعبة، کذلک تزوّجه بالصّدّیقة من اللّه تعالی. «2»
التّستری، تواریخ النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله و الآل علیهم السّلام،/ 105- 106
(و تزوّج فاطمة علیّ بن أبی طالب، فولدت له الحسن و الحسین، و المحسّن، مات المحسّن صغیرا، و زینب، و أمّ کلثوم (رضی اللّه عنهم).
و ولد علیّ بن أبی طالب رضی اللّه عنه: الحسن أبا محمّد، و الحسین أبا عبد اللّه، و المحسّن، و زینب، و أمّ کلثوم، أمّهم: فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله).
و محمّد أبا عبد اللّه، أمّه خولة بنت جعفر بن قیس بن مسلمة الحنفیّة.
و عمر أمّه الصّهباء بنت ربیعة بن بجیر التّغلبیّة.
و العبّاس، أمّه أمّ البنین بنت حزام بن خالد بن ربیعة بن الوحید بن کعب بن ربیعة ابن عامر بن صعصعة.
أعقب هؤلاء کلّهم، حاشا المحسّن فلا عقب له، مات صغیرا جدّا، إثر ولادته.
__________________________________________________
(1)- سفرنامة: لم نجد نسخته.
(2)- ام البنین والده قمر بنی هاشم، حضرت أبی الفضل علیه السّلام. نامش فاطمه و به کنیه معروفه‌اند و او دختر حزام بن خالد بن ربیعة بن عامر المعروف بالوحید بن کلاب و قیل: عامر بن صعصعة بن ربیعة بن الوحید بن کعب بن عامر بن کلاب و مادر ام البنین لیلی دختر ثمامة بنت سهیل بن عامر بن ملاعب الأسنّه است که نامش مالک بن جعفر بن کلاب است.
مامقانی در «تنقیح المقال» گوید: «أم البنین اسمش فاطمه دختر حزام بن خالد بن ربیعة بن عامر بن
کلاب است. محلّاتی، ریاحین الشّریعة، 3/ 292
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 112
و لعلیّ رضی اللّه عنه أیضا من الولد:
أبو بکر، و عثمان، و جعفر، و عبد اللّه، و عبید اللّه، و محمّد الأصغر، و یحیی، لم یعقب أحد من هؤلاء.
أمّ یحیی، أسماء بنت عمیس الخثعمیّة، و هی أمّ عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب، و أمّ محمّد بن أبی بکر الصّدّیق.
و أمّ عبید اللّه، لیلی بنت مسعود بن خالد بن مالک بن ربقیّ بن سلمی بن جندل بن نهشل بن دارم، و عبید اللّه هذا قتل فی جیش مصعب بن الزّبیر یوم لقوا المختار بن أبی عبید مع محمّد بن الأشعث.
و قتل أبو بکر و جعفر و عثمان و العبّاس مع أخیهم الحسین (رضی اللّه عنهم).
و بنات تزوّجهنّ بنو جعفر و بنو عقیل، و تزوّج منهنّ أیضا عبد الملک بن مروان.
موسی محمّد علی، السّیّدة زینب،/ 94- 95
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 113

و کان العبّاس رجلا «1» و سیما جمیلا، یرکب الفرس المطهّم، و رجلاه تخطّان فی الأرض، «2» و کان یقال له: قمر بنی هاشم «2» «3». «4» و کان لواء الحسین بن علیّ علیهما السّلام معه یوم قتل «4» «5».
__________________________________________________
(1)- [زاد فی تسلیة المجالس: جسیما].
(2- 2) [لم یرد فی الأعیان].
(3)- [زاد فی الدّمعة: و کان شابّا أمرد بین عینیه أثر السّجود].
(4- 4) [لم یرد فی شرح الشّافیّة].
(5)- [أضاف فی أعیان الشّیعة: «و فی بعض العبارات إنّه کان أیدا، شجاعا، فارسا، وسیما، جسیما»].
عباس بن علی. مردی خوش‌صورت و زیباروی بود. چون سوار اسب می‌شد، پاهای مبارکش به زمین کشیده می‌شد و (از زیبایی و جمال) به او می‌گفتند: «ماه بنی هاشم» و در کربلا پرچم لشگر حسین بن علی علیه السّلام به دست او بود.
رسولی محلّاتی، ترجمه مقاتل الطّالبیّین،/ 82
و کان العبّاس رجلا وسیما جمیلا یرکب الفرس المطهّم، و رجلاه تخطّان فی الأرض.
بدان که از بعض کتب مثل منتخب طریحی و روضة الشّهداء ظاهر می‌شود که آن جناب در حروب و غزوات با شجعان عرب محاربه و مبارزه نمود و داد مردانگی داده در منتخب فرموده، و مزار بحار و اکسیر العبادة از بعض تألیفات اصحابنا نیز مثل تألیف بعض المعاصرین در بحار همین کتابست «برز کالجبل العظیم و قلبه کالطّود الجسیم لأنّه کان فارسا هماما و بطلا ضرغاما، و کان جسورا علی الطّعن و الضّرب فی میدان الکفّار و الحرب»، و در روضه گوید: با آن تبحر در علوم و مغازی و سیر که برای صاحب آن است، اگرچه بر بسیاری پوشیده است، عباس مبارز نامدار و شجاعی به غایت عالی مقدار بود، جرأت و قوّت از حیدر کرار میراث داشت و پیوسته در معارک مقاتله رایت نصرت برمی‌افراشت. در این محل مرکبی تیزپای آهن‌خای رعد صدای برق نمای سوار شده با تیغ مصری و سپر پتکی و خود رومی روی به میدان نهاد.
(شعر)
برقی گرفته از کف و ابری به پیش روی ماهی نهاده بر سرو چرخی به زیر ران
القائنی، الکبریت الأحمر،/ 384- 385
و عبّاس از همه برادران خود بزرگ‌تر بود به حسن و جمال و صباحت و شجاعت و قوت و شوکت و تنومندی و بلندی قامت از اهل زمان خود ممتاز بود. چون بر اسبان بلند سوار می‌شد، پاهای او بر زمین می‌کشید و او را ماه بنی هاشم می‌گفتند.-
مجلسی، جلاء العیون،/ 678
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 114
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 56- عنه: محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، و زینة المجالس، 2/ 329؛ المجلسی، البحار، 45/ 39؛ البحرانی، العوالم، 17/ 282- 283؛ ابن أمیر الحاجّ، شرح شافیّة أبی فراس «1»،/ 367؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة «1»، 4/ 322؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 334؛ القمی، نفس المهموم،/ 334؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 430؛ المظفّر، بطل العلقمی، 2/ 131
کان شجاعا فارسا وسیما جسیما، یرکب الفرس المطهّم، و رجلاه تخطّان [فی] الأرض، و قد کان من الفقهاء أولاد الأئمّة (علیهم السّلام) و کان عدلا، ثقة، تقیّا، نقیّا.
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 128
و کان (علیه السّلام) أیّدا، شجاعا فارسا، وسیما جسیما، یرکب الفرس المطهّم و رجلاه تخطّان فی الأرض.
السّماوی، إبصار العین،/ 26- عنه: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 142
و کانت له علیه السّلام صفات عالیة و أفعال جلیلة امتاز بها (منها): أنّه کان أیّدا، شجاعا، فارسا، وسیما، جسیما کما تقدّم، (و منها): أنّه کان صاحب لواء الحسین علیه السّلام، و اللّواء هو العلم الأکبر، و لا یحمله إلّا الشّجاع الشّریف فی العسکر.
الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 430
هو العبّاس لیث بنی نزار و من قد کان للّاجی عصاما
هزبر أغلب تخذ اشتباک الرّماح بحومة الهیجا أجاما
فمدّت فوقه العقبان ظلّا لیقریها جسومهم طعاما
__________________________________________________
- و او را چنان جهره‌ای دل‌آرا و طلعتی زیبا بود که عرب قمر بنی هاشم همی‌گفت و چندان جسیم (1) و بلندبالا بود، که چون بر پشت اسب برنشستی و پای از رکاب بیرون کردی، قدمهای مبارکش از دو جانب بر زمین کشیدی (2).
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 341
(1). جسیم: تنومند، فربه.
(2). [این مطلب را در احوال أولاد أمیر المؤمنین علیه السّلام، 4/ 338- 339 تکرار نموده است].
عباس مردی خوش‌چهره و زیبا و بلند بالا بود. بر اسب تنومند که سوار می‌شد پایش بر زمین می‌کشید او را ماه بنی هاشم گفتند: در روز عاشورا پرچم‌دار حسین (علیه السّلام) بود و به سند خود از جعفر بن محمد (علیه السّلام) روایت کرده است که گفت: حسین (علیه السّلام) لشگر خود را جابه‌جا کرد و پرچم خود را به دست عباس سپرد.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 154
(1)- [حکیاه عن البحار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 115
أبیّ عند مسّ الضیّم یمضی بعزم یقطع القضب الحساما
کان العبّاس بن أمیر المؤمنین علیهما السّلام رجلا جمیلا، وسیما، یرکب الفرس المطهّم و رجلاه تخطّان فی الأرض و کان جسورا علی الطّعن و الضّرب فی میدان الکفاح و الحرب؛ و من المعلوم أنّ أهل بیت الحسین علیه السّلام الّذین قتلوا معه کان جمیعهم فی أعلی درجة الشّجاعة، و أرفع مرتبة الشّهامة، إلّا أنّ العبّاس بن علیّ علیه السّلام کان له من قداحها المعلّی و رتبته أرفع و أعلی، منه یقتبس أنوارها، و یقتطف ثمرها و نورها، و ناهیک بمن کان ضلعا من أضلاع‌أشجع البریّة، و دوحة من الرّوضة العلویّة، و غصنا من أغصان الشّجرة المبارکة الزّیتونیّة النّورانیّة، أبوه أمیر المؤمنین علیه السّلام سیّد البریّة، و أخوه الحسین سیّد أهل الإباء و الحمیّة.
لک نفس من معدن اللّطف صیغت جعل اللّه کلّ نفس فداها
و لا یقاس بشجاعته إلّا شجاعة أبیه و أخیه، و قد ادّخره أبوه لینصر ولده الحسین [علیه السّلام] بنفسه و یواسیه، و سمّاه أمیر المؤمنین علیه السّلام بالعبّاس لعلمه بشجاعته و سطوته و صولته و عبوسه فی قتال الأعداء و فی مقابلة الخصماء. قیل: عبّاس کشدّاد الأسد الضّاریّ کانت الأعداء ترجف أبدانهم و ترتعد مفاصلهم و تعبس وجوههم خوفا إذا برز إلیهم العبّاس علیه السّلام: «1»
__________________________________________________
(1)- شمایل عبّاس (سلام اللّه علیه)
از عنایات و الطاف خداوند سبحان به این فرزند دلبند، علی مرتضی علیه السّلام آن بود که صفات جلال، چون شجاعت و مناعت طبع را در وجود شریفش با صفات جمال، بسان بزرگواری و کرم و نیکخویی و عطوفت جمع ساخته بود. و این‌ها علاوه بر سیمای دلفریب و چهره شکفته و صورت خندان وی بود که حسن و جمال از آن می‌بارید، همچنان‌که نور ایمان در پیشانیش می‌درخشید و لوای مجد و شکوه پدرش را به دوش می‌کشید.
از آن‌جا که جمال ظاهری و معنوی در وجود شریف او تجسم یافته بود، وی را قمر بنی هاشم نامیدند؛ همان‌گونه که به عبد مناف ماه مکه، و به جناب عبد اللّه پدر پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله ماه حرم می‌گفتند. در جمال ظاهری و آن‌که هر زیبارویی را پشت سر می‌نهاد و همگان در برابر چهره دلفریبش لب به تحسین می‌گشودند؛ گویی که در عالم، زیبایی او یگانه دوران بود و اگر زیبارویانی هم وجود داشتند، در برابر قمر بنی هاشم همچون ستارگانی بودند گرداگرد ماه تابان. راویان گویند: «عبّاس، زیبا و نیک‌منظر بود؛ چون بر اسب درشت‌هیکل سوار می‌شد، پاهایش بر زمین می‌کشید؛ و به او می‌گفتند قمر بنی هاشم».
پاک‌پرور، ترجمه العبّاس،/ 164- 165
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 116
عبست وجوه القوم خوف الموت و العبّاس فیهم ضاحک متبسّم
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 436- 437
و الصّفات قسمان: خلقیّة و خلقیّة. (فالأولی) صفات البدن نحو: الجمال، و طول القامة، و طول العنق، و تناسب الأعضاء، و ما شاکل ذلک. (و الثّانیة) صفات النّفس، نحو: الکرم، و الشّجاعة، و العلم، و الحلم، و ما شابه ذلک.

فقد کان سیّدنا العبّاس بن علیّ علیهما السّلام من أحسن النّاس خلقة و شکلا، و أتمّهم بدنا و محاسن. و یعدّ من رجال بنی هاشم المتمیّزین بصفاتهم الجسمانیّة، من الجسامة، و طول القامة، و الجمال الباهر. و قد وصفه بعض العلماء و هو- أبو الفرج الأصبهانی- بأنّه کان جسیما وسیما یرکب الفرس المطهّم و رجلاه تخطّان فی الأرض.

فأبو الفضل العبّاس الأکبر بن أمیر المؤمنین علیهما السّلام ممّن و سمهم اللّه بمیسم الجمال و الوسامة، و کساهم أردیة الحسن، کرامة منه، لأنّهم أهل الکرامة، و هذا أمر لا نحتاج إلی إثباته بأکثر ممّا ذکرنا. و قد سمعت ما قاله أبو الفرج و کذلک غیره، فکونه یلقّب بقمر بنی هاشم أمر معروف عند المؤرّخین، حسبک بمن یکون قمر هذه العشیرة الفائقة علی عامّة البشر بجمالها الباهر، و حسنها الزّاهر. و قد أکثر الشّعراء من نعته بالجمال فی مراثیه الکثیرة، و أوّل من فتح لهم هذا الباب سیّد الشّهداء أبو عبد اللّه الحسین علیه السّلام. ففی «أسرار الشّهادة» للفاضل الدّربندیّ (ره) ص 323 قال فیه الحسین علیه السّلام لمّا وقف علیه:
أیا بن أبی نصحت أخاک حتّی سقاک اللّه کأسا من رحیق
و یا قمرا منیرا کنت عونی علی کلّ النّوائب فی المضیق
و هی أربعة أبیات نذکرها تماما فی محلّ آخر. «و قال الأزریّ» رحمه اللّه:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 117
اللّه أکبر أیّ بدر خرّ من أفق الهدایة فاستشاط ظلامها
و قال السّیّد جعفر الحلّی رحمه اللّه و هو یخبر أنّ الحسین علیه السّلام مشی إلیه حین سقط:
فمشی لمصرعه الحسین و طرفه بین النّساء و بینه متقسّم
ألفاه محجوب الجمال کأنّه بدر بمنحطم الوشیح ملثّم
و للمؤلّف من قصیدة:
قمر العشیرة لیثها مقدامها قنّاص أسد الخیس فی الأخیاس
حیث قد عرفت بعض صفات العبّاس بن أمیر المؤمنین علیهما السّلام البدنیّة، و هی: الجسامة، و الوسامة، و امتداد القامة، و طول العنق و السّاعدین مع عبالتهما. فنعرّفک الآن بعض صفاته النّفسیّة و أخلاقه الحمیدة و مزایاه الکریمة.
المظفّر، بطل العلقمی، 2/ 114، 151- 152
و کان العبّاس رجلا، وسیما، جمیلا، یرکب الفرس المطهّم، و رجلاه تخطّان فی الأرض و قد عرفت سابقا بأنّه یقال له: قمر بنی هاشم، و کان لواء الحسین علیه السّلام یوم عاشوراء بیده فإنّه کان صاحب لواء الحسین علیه السّلام.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 265
و کان العبّاس رجلا، جمیلا، یرکب الفرس المطهّم، و رجلاه تخطّان فی الأرض.
المیانجی، العیون العبری،/ 167.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 118

العبّاس بن علیّ بن أبی طالب: ثقة.
العجلی، تاریخ الثّقات،/ 248
و کان العبّاس علیه السّلام شجاعا، فارسا، نجیبا، کریما، باسلا، وفیّا لأخیه، واساه بنفسه، علیه و علی أخیه صلوات اللّه و سلامه.
ابن الطّقطقی، الأصیلی،/ 328
و روی عنه [أمیر المؤمنین علیه السّلام] من الصّحابة: ولده الحسن، و الحسین، و ابن مسعود، و أبو موسی، و ابن عبّاس، و أبو رافع، و ابن عمر، و أبو سعید، و صهیب، و زید بن أرقم، و جریر، و أبو أمامة، و أبو جحیفة، و البراء بن عازب، و أبو الطّفیل، و آخرون، و من التّابعین من المخضرمین أو من له رؤیة: عبد اللّه ابن شدّاد بن الهاد، و طارق بن شهاب، و عبد الرّحمان بن الحارث بن هشام، و عبد اللّه بن الحارث بن نوفل، و مسعود بن الحکم، و مروان بن الحکم، و آخرون. و من بقیّة التّابعین عدد کثیر من أجلّهم أولاده: محمّد، و عمر، و العبّاس.
ابن حجر، الإصابة، 2/ 501
و من فرسان العرب فی الجاهلیّة: [...] و أبو براء عامر «1» بن مالک ملاعب الأسنّة، [....]، و عامر بن الطّفیل، [هما من أجداد أمّ البنین].
ابن عبد ربّه، العقد الفرید، 1/ 137
قال عقیل بن أبی طالب رضی اللّه عنه: لیس فی العرب أفرس من آبائها [أمّ البنین الکلّابیّة].
المخزومی، صحاح الأخبار،/ 10
هذا محمّد ابن الحنفیّة ابن أمیر المؤمنین علیه السّلام مع أنّه کان من أعقل النّاس و أشجعهم کما قال الزّهریّ.
و عن الجاحظ أنّه قال: و أمّا محمّد ابن الحنفیّة فقد أقرّ الصادر و الوارد و الحاضر و البادی أنّه کان واحد دهره و رجل عصره و کان أتمّ للنّاس تماما و کمالا.
__________________________________________________
(1)- فی بعض الأصول هنا: «عمرو» و هو تحریف.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 119
و یظهر شجاعته لمن تأمّل فی ما کتب أهل السّیر فی حرب الجمل و صفّین و ناهیک بمن کان صاحب رایة أمیر المؤمنین علیه السّلام، مع هذه الشّجاعة و المحمّدة أبطأ عن الشدّ علی القوم انتظارا لنفاد سهامهم، و لکن بأبی و أمّی العبّاس صاحب رایة أخیه الحسین علیه السّلام، و کبش کتیبته الّذی إذا قصد نحو الفرات و أحاط به أربعة آلاف ممّن کانوا موکّلین بالفرات و رموه بالنبال کان کالجبل الأصم لا تحرکه العواصف و لا تزیله القواصف و یقول:
لا أرهب الموت إذا الموت رقی مرگ اگر مرد است گو نزد من آی
تا در آغوشش بگیرم تنگ‌تنگ من از آن عمری ستانم جاودان
آن زمن دلقی ستاند رنگ‌رنگ هو العبّاس لیث بنی نزار
و من قد کان للّاجی عصاما هزبر أغلب تخذ اشتباک
الرّماح بحومة الهیجا أجاما فمدّت فوقه العقبان ظلّا
لیقرئها جسومهم طعاما أبی عند مسّ الضّیم یمضی
بعزم یقطع العضب الحساما
و قد مرّ علیک أن بعض أصحاب الحسین علیه السّلام، حیث أحاط بهم الأعداء و اقتطوهم من الأصحاب و الأحباء حمل علیهم العبّاس بن علیّ بن أبی طالب علیهما السّلام فاستنقذهم، و علمت أنّه جعل نفسه الکریمة وقایة لأخیه الحسین علیه السّلام حیث کان بین یدیه علیه السّلام. «1»
__________________________________________________
(1)- این محمد حنفیه پسر أمیر المؤمنین است، و چنانچه زهری گفته از همه مردم خردمندتر و شجاعتر بود. و جاحظ درباره او گفته صادر و وارد و شهری و بیابانی متفقند: که او یگانه روزگار خویش و مرد عصر خود بود، و در تمامیت و کمالش از همه بیشتر بود. و شجاعت او از آنچه مورخان درباره جنگ صفین نوشته‌اند بدست آید. و همین بس که، پرچمدار علی بوده است. و با این همه در برابر تیراندازان کندی کرد، تا تیر آنها تمام شود. ولی پدر و مادرم قربان عباس، پرچمدار برادرش حسین و کبش کتیبه او که، میان چهار هزار لشکر موکل فرات تاخت. و در برابر تیرباران آنها چون کوه استقامت کرد. و نلرزید.
و نترسید. و فرمود- من نترسم ز مرگ گر بسر آید
مرگ اگر مرد است گو نزد من آی تا در آغوشش بگیرم تنگ‌تنگ
-موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 120
القمی، نفس المهموم، 343- 344
هذا ما ذکره أبو الفرج فی المقاتل من جدّات أمّ البنین والدة العبّاس علیه السّلام، و منه عرفنا آباءها و أخوالها و یعرّفنا التّأریخ أنّهم فرسان العرب فی الجاهلیّة، و لهم الذّکریات المجیدة فی المغازی بالفروسیّة، و البسالة مع الزّعامة و السّؤدد، حتّی أذعن لهم الملوک، و هم الّذین عناهم عقیل بن أبی طالب بقوله: لیس فی العرب أشجع من آبائهم و لا أفرس.
و ذلک مراد أمیر المؤمنین من البناء علی امرأة ولدته الفحولة من العرب، فإنّ الآباء لا بدّ و أن تعرّق فی البنین ذاتیّاتها و أوصافها، فإذا کان المولود ذکرا بانت فیه هذه الخصال الکریمة، و إن کانت أنثی بانت فی أولادها، و إلی هذا أشار صاحب الشّریعة الحقّه بقوله:
الخال أحد الضّجیعین، فتخیّروا لنطفکم.
و قد ظهرت فی أبی الفضل الشّجاعتان: الهاشمیّة الّتی هی الأربی و الأرقی فمن ناحیة أبیه سیّد الوصیّین، و العامریّة فمن ناحیة أمّه أمّ البنین.
فإنّ من قومها أبا براء عامر بن مالک بن جعفر بن کلاب جدّ ثمامة والدة أمّ البنین، و هو الجدّ الثّانی لأمّ البنین قیل له: ملاعب الأسنّة، لفروسیّته و شجاعته لقّبه بذلک حسّان لمّا رآه یقاتل الفرسان وحده و قد أحاطوا به، قال ما هذا إلّا ملاعب الأسنّة، و قیل: إنّ أوس بن حجر قال فیه: «1»
یلاعب أطراف الأسنّة عامر فراح له حظّ الکتائب أجمع
__________________________________________________
-من از او عمری ستانم جاودان او ز من دلقی ستاند رنگ‌رنگ
عباس هم او است شیر اولاد نزار از بهر پناهنده پناهست و حصار
شیریست ژیان که بیشه سازد ز سنان آمیخته گردند چه اندر پیکار
مرغان شکاری سر او سایه کنند تا آنکه ز کشته‌های او بگیرند شکار
چون حس ستم کند برافرازد سر با تیغ برنده دشمن اندازد خوار
گذشت که جمعی از یاران حسین علیه السّلام را از محاصره لشکر دشمن نجات داد و دانستی که خود را سپر برادرش حسین نمود.
کمره‌ای، نفس المهموم،/ 158- 159
(1)- رسالة ابن زیدون بهامش الصّفدیّ علی لامیّة العجم ج 1 ص 130.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 121
و هو الّذی استعانه ابن أخیه عامر بن الطّفیل علی منافرة علقمة بن علاثة بن عوف ابن الأحوص، لمّا تفاخرا علی أن یسوق کلّ منهما مائة ناقة تکون لمن یحکم له و وضع کلّ منهما رهنا لمن أبنائهم علی ید رجل من بنی الوحید. فسمّی الضّمین إلی الیوم، و هو الکفیل، و لمّا استعانه عامر دفع إلیه نعلیه، و قال له: استعن بهما فی منافرتک فإنّی قد ربعت بهما أربعین مرباعا. «1»
و المرباع ما یأخذه الرّئیس من ربع الغنیمة دون أصحابه خالصا لنفسه و ذلک عندما کانوا یغزون فی الجاهلیّة «2» و هذان النّعلان من مختصّات الرّئیس الّتی یخرج بها فی الأیّام الخاصّة و إلّا فلا مزیة لهما حتّی یستعین بهما علی المنافرة.
و منهم عامر بن الطّفیل بن مالک بن جعفر بن کلاب، و هو أخو عمرة- الجدّة الأولی لأمّ البنین-، کان عامر أسود أهل زمانه «3» و أشهر فرسان العرب بأسا و نجدة و أبعدها اسما حتّی بلغ أنّ قیصر إذا قدم علیه قادم من العرب، قال: ما بینک و بین عامر بن الطّفیل؟
فإن ذکر نسبا عظم عنده و أرفده و إلّا أعرض عنه. وفد علیه علقمة بن علاثة فانتسب له، قال له قیصر: أنت ابن عمّ، عامر بن الطّفیل. فغضب علقمة، ثمّ أنّه دخل علی ملک الرّوم فقال له: انتسب، فانتسب له، قال الملک: أنت ابن عمّ عامر بن الطّفیل؟ فغضب و خرج عنه «4».
و منهم عروة الرّحّال بن عتبة بن جعفر بن کلاب والد کبشة الجدّة الثّانیة لأمّ البنین، کان وفّادا علی الملوک، و له قدر عندهم، و من هنا سمّی الرّحّال، و هو الّذی أجاز لطیمة النّعمان الّتی کان یبعث بها کلّ عام إلی سوق عکاظ، فقتله البرّاض بن قیس الکنانیّ و استاق العیر، و بسببه هاجت حرب الفجار بین حیّ خندف و قیس «5».
__________________________________________________
(1)- الأغانی ج 15 ص 50 و بلوغ الإرب ج 1 ص 317 طبع بغداد و رسالة ابن زیدون.
(2)- القاموس و التّاج.
(3)- الأغانی ج 15 ص 35.
(4)- سمط اللآلی‌ء ج 2 ص 890 و مجمع الأمثال ج 2 ص 23.
(5)- بلوغ الإرب ج 1 ص 142.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 122
و منهم الطّفیل فارس قرزل و هو والد عمرة، الجدّة الأولی لأمّ البنین، کان معروفا بالشّجاعة و الفروسیّة، و هو أخو ملاعب الأسنّة، و ربیعة، و عبیدة، و معاویة بنو جعفر ابن کلاب؛ یقال لأمّهم: أمّ البنین، و إیّاها عنی لبید بن ربیعة بن مالک بن جعفر بن کلاب. لمّا وفد بنو جعفر علی النّعمان بن المنذر، و کان سمیره الرّبیع بن زیاد العبسیّ، فاتّهموه بالسّعی علیهم. فلمّا غدوا علی النّعمان کان معهم لبید و هو أصغرهم، فرأوا النّعمان یأکل مع الرّبیع فقال لبید:
یا واهب الخیر الجزیل من سعه نحن بنو أمّ البنین الأربعه
و نحن خیر عامر بن صعصعه المطعمون الجفنة المدعدعه
الضّاربون الهام وسط الخیضعه إلیک جاوزنا بلادا مسبعه
تخبر عن هذا خبیرا فاسمعه مهلا أبیت اللّعن لا تأکل معه
إن استه من برص ملمّعه و إنّه یولج فیها إصبعه «1»
یولجها حتّی یواری أشجعه کأنّما یطلب شیئا ضیّعه «2»
فلم ینکر علیه النّعمان، و لا أحد من العرب، لأنّ لهم شرفا لا یدافع، و لذلک طرد النّعمان الرّبیع عن مسامرته و قال له:
شرّد برحلک عنّی حیث شئت و لا تکثر علیّ ودع عنک الأباطیلا
قد قیل ذلک إن حقّا و إن کذبا فما اعتذارک فی شی‌ء إذا قیلا «3»
__________________________________________________
(1)- إلی هنا من شواهد المغنی للسّیوطیّ ص 68.
(2)- الزّیادة من جمهرة الأمثال للعسکریّ ص 175.
(3)- اینان جده‌های ام البنین، مادر عباس علیه السّلام هستند که ابو الفرج اصفهانی در «مقاتل الطّالبیّین» از ایشان یاد نموده است. تاریخ گواهی می‌دهد که این پدران و دائیان أمّ البنین، دلیران عرب در زمان قبل از اسلام بوده‌اند و مورخان از آنان در هنگام نبرد، دلیرمردیها نقل می‌کنند؛ که در عین شجاعت و قهرمان سالاری، بزرگ و پیشوای قوم خود نیز بوده‌اند؛ آن‌چنان‌که سلاطین زمانشان در برابرشان سر تسلیم فرود می‌آوردند. اینان همانان هستند که عقیل به امیر المؤمنین علیه السّلام گفت: «در میان عرب از پدرانش شجاعتر و قهرمانتر یافت نشود».-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 123
__________________________________________________
- و أمیر المؤمنین علیه السّلام نیز مقصودش از آن پرس‌وجو آن بود که زنی برای همسری بیابد که زاده دلاوران عرب باشد؛ چراکه مسلم است سرشت و خصائص اجداد در فرزند تأثیر می‌یابد و اگر مولود پسر باشد، صفات پدر و اجدادش به او منتقل می‌شود، و اگر دختر بود از خود حامل آن ویژگیها به فرزندانش می‌گردد. بر این اساس است که صاحب شریعت اسلام حضرت رسول اکرم صلّی اللّه علیه و آله می‌فرمایند:
دایی یکی از دو همسر است (یعنی دایی نیز همچون همسر در صفات و اخلاق طفل مؤثر است) پس برای جایگاه نطفه خود همسری شایسته برگزیند.
در این‌جاست که می‌بینیم در وجود شریف ابو الفضل علیه السّلام دو گونه شجاعت درهم آمیخته است:
شجاعت هاشمی و علوی که ارجمندتر و والاتر است و از جانب پدرش سرور اوصیا به او رسیده، و همچنین شجاعت عامری که از جانب مادرش امّ البنین به او انتقال یافته است؛ زیرا که در میان تیره مادرش جدی پیراسته همچون عامر بن مالک بن جعفر بن کلاب- جدّ ثمامه مادر امّ البنین- می‌باشد که به سبب قهرمان سالاری و شجاعتش او را «ملاعب الأسنّة»- یعنی کسی که سرنیزه‌ها را به بازی می‌گیرد- نامیدند. این لقب را حسان، چون دید که یک تنه با شجاعانی که او را احاطه کرده بودند پیکار می‌کند، بدو داد و گفت:
«سرنیزه‌ها را با دستش به بازی گرفته است».
از اوس بن حجر نقل شده که درباره عامر گفته است:
یلاعب أطراف الأسنّة عامر فراح له حظّ الکتائب أجمع (1)
«عامر سرنیزه‌ها را به بازی می‌گیرد، پس او کارآیی و توان یک لشکر را دارد».
او آن کسی است که برادرزاده‌اش عامر بن طفیل، با علقمة بن علاثة قرار گذاشتند که هرکدام نسب و حسب افتخارآمیزتری داشت و به نفع او حکم شد، صد شتر از دیگری بستاند. به این خاطر هریک، یکی از پسران خود را نزد مردی از تیره بنی وحید به رهن گذاشتند- و ضمانت و رهن نیز از آن هنگام دایر گردید-. چون عامر در این مورد از عمویش کمک خواست، این دلیرمرد نعلین خود را به او داد و گفت:
«برای تعیین شرافت خود از این نعلین مخصوص کمک بگیر؛ زیرا من با آن چهل «مرباع» را به دست آورده‌ام».
مرباع ربع غنائم جنگی بوده است که پس از پیروزی یک طرف بر طرف دیگر در زمان جاهلیّت به رئیس قبیله می‌رسید. این نعلین مخصوص رئیس و پیشوای قوم بود که در ایام نبرد آن را می‌پوشیده؛ و إلّا مزیّتی نداشته است که برای تعیین افتخار و مباهات به نسب به کار رود.
دیگر از اجداد مادری ابو الفضل علیه السّلام، عامر بن طفیل بن مالک بن جعفر بن کلاب، برادر عمره و جدّه اوّل امّ البنین می‌باشد. او گرامی‌ترین مردم در زمان خود و نام‌آورترین شجاعان و دلاوران عرب بود. حتی رسیده است که چون یکی از اعراب نزد قیصر روم می‌رفت، به او می‌گفت: «تو با عامر بن طفیل چه نسبت داری؟»
اگر میان خود و او نسبتی برمی‌شمرد، گرامیش می‌داشت و صله و احسان به او می‌نمود؛ والّا روی خوش به او نشان نمی‌داد.
و نیز از اجداد مادری أمّ البنین، عروة الرّحّال بن عتبة بن جعفر بن کلاب، پدر کبشه، جده دوم این بانو-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 124
المقرّم، العبّاس،/ 68- 71
قال فی (کنز المصائب): إنّ العبّاس أخذ علما جمّا فی أوائل عمره عن أبیه و أمّه و إخوانه، انتهی.
و کان علیه السّلام فاضلا عالما عابدا زاهدا فقیها تقیّا.
و کان العبّاس علیه السّلام، فی العبادة و کثرة الصّلاة و السّجود، بمرتبة عظیمة. قال الصّدوق فی ثواب الأعمال: کان یبصر بین عینیه أثر السّجود، و خبر ورود الرّؤوس بالکوفة و رأس العبّاس مشهور، و سیأتی [الکلام] إن شاء اللّه.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 431، 442، 443

[...] و قد کان أبو الفضل العبّاس علیه السّلام معروفا بالعلم، فهذا (الحافظ العسقلانیّ) الشّافعیّ یصرّح فی کتاب (الإصابة)، فیمن روی عن أمیر المؤمنین علیّ علیه السّلام من أعلام
__________________________________________________
- می‌باشد. او نزد پادشاهان بسیار در رفت‌وآمد بود و نزد آنها مقام و منزلت داشت و به این خاطر هم او را «رحّال» به معنای جهان‌گرد نامیده‌اند.
از دیگر نیاکان ام البنین، طفیل، فارس قرزل است که پدر عمره، جده اول این بزرگ بانو می‌باشد. او در شجاعت و قهرمان‌سالاری زبانزد همگان بود و با «ملاعب الأسنّة»، ربیعه، عبیده، و معاویه- پسران جعفر بن کلاب- برادر بوده است. زمانی آنان بر نعمان بن منذر (امیر یکی از منطقه‌های عربستان) وارد شدند و باخبر شدند که یکی از یاران و همنشینان امیر موسوم به ربیع بن زیاد عبسی نزد حاکم از ایشان سعایت کرده است. پس صبحگاه که نزد نعمان رفتند، دیدند که ربیع با امیر مشغول غذا خوردن است. لبید کوچکترین فرزند ربیعه (یکی از برادران یاد شده) اشعاری در مدح طائفه و عموهای خویش و ذمّ ربیع بن زیاد سرود که نعمان و دیگر همنشینانش بر او انکار نورزیدند و این به لحاظ شرافت و بزرگ‌منشی غیر قابل انکار آنان بود و بلکه امیر آن شخص سخن‌چین را از خود راند و ابیاتی در توبیخ او سرود.
(1). رسالة ابن زیدون در حاشیه شرح صفدی بر لامیّة العجم، ج 1، ص 130.
پاک‌پرور، ترجمه العبّاس،/ 154- 157
در این‌جاست که مشاهده می‌شود ابو الفضل، زورق‌نشین بحر علم این دو امام همام بوده، و از پی کرانه دریای معارف الهی آنان، بس درّ شاهوار برچیده است، و خلاصه آن‌که أبو الفضل علیه السّلام بسان خواهرش زینب کبری (سلام اللّه علیها) است که به تصریح امام سجاد (سلام اللّه علیه) عالم تعلیم نیافته است. (1)
(1). الکبریت الأحمر ج 2 ص 17.
پاک‌پرور، ترجمه العبّاس،/ 162
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 125
الصّحابة و أعیان التّابعین، ثمّ یقول: و من بقیّة التّابعین عدد کثیر من أجلّهم أولاده:
محمّد، و عمر، و العبّاس ... إلی آخره. و محمّد هو ابن الحنفیّة و عمر هو الأطرف.
علی أنّ العبّاس علیه السّلام قد صدرت منه أمور یوم الطّف، دلّت علی وفور علمه، کنفضه الماء من یده تأسّیا بالإمام- الحسین علیه السّلام- و إیثاره له، کما سنذکره فی الإیثار و المواساة؛ و هذه مسألة فقهیّة و هی أنّ الإیثار راجح شرعا، لورود الأدلّة السّمعیّة من الآیات و الرّوایات، و ما دلّت علیه الأدلّة السّمعیّة، فهو راجح شرعا، فهذه من مسائل الفقه، و ما صدرت منه تلک الفعلة الحمیدة علی جهة الفطرة و البداهة، بل علی جهة الاختیار للمحبوب المطلوب شرعا.
و کقوله علیه السّلام فی خطاباته الموجّهة تجاه أخیه الحسین علیه السّلام، کما یجی‌ء فی آدابه، نحو قوله سیّدی یابن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم، و لم یخاطبه بأخی، لعلمه أنّ مرتبة الإمامة فوق کلّ مرتبة، و مهما کان الأخ، فلا ینبغی أن ینزل نفسه للإمام إلّا منزلة العبد، فیخاطبه خطاب المملوک للمولی بسیّدی، و المخاطبة بالأخوّة دلیل المکافأة، و لا یکافئ الإمامة شی‌ء کالنّبوّة، و هذا من الفقه فی الدّین، و الأدب الرّاقی، و تفخیم ذی الشّأن، مستحبّ شرعا، و مطلوب عقلا [...]
[...] و کقوله علیه السّلام لإخوته الأشقّاء الّذین هم من أمّه أمّ البنین: تقدّموا یا بنی أمّی لأحتسبکم، فإنّه لا ولد لکم. و هذا القول منه علیه السّلام مشهور، رواه عامّة أرباب المقاتل، و اختلفوا فی ضبط العبارة. (فالطّبریّ المؤرّخ) هذا لفظه فی (تاریخه) ص 257 ج 6 قال:
و زعموا أنّ العبّاس بن علیّ قال لإخوته من أبیه و أمّه: عبد اللّه، و جعفر، و عثمان: یا بنی أمی تقدّموا حتّی أرثکم، فإنّه لا ولد لکم، ففعلوا فقتلوا ... إلی آخره.
و هذا فی ظنّی تصحیف، و الأصل: حتّی أراکم، فصحّفه الرّاوی بأرثکم. و أمّا- أبو حنیفة أحمد بن داود- الدّینوریّ، فلفظه (فی الأخبار الطّوال) ص 254: و لمّا رأی ذلک العبّاس، قال لإخوته: عبد اللّه، و جعفر، و عثمان بنی علیّ (علیه و علیهم السّلام)، و أمّهم جمیعا أمّ البنین العامریّة الوحیدیّة: تقدّموا بنفسی أنتم، فحاموا عن سیّدکم حتّی تموتوا دونه.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 126
فتقدّموا جمیعا، فضاربوا أمام الحسین علیه السّلام بوجوههم و نحورهم ... إلی آخره. و أمّا- أبو الفرج- علیّ بن الحسین الأصبهانی، فلفظه فی مقاتل الطّالبیّین عن- الضّحّاک المشرقیّ- قال: قال العبّاس بن علیّ لأخیه من أبیه و أمّه عبد اللّه بن علیّ: تقدّم بین یدیّ حتّی أراک و أحتسبک، فإنّه لا ولد لک، فتقدّم بین یدیه ... إلی آخره. و مثله ذکر فی اخویه عثمان و جعفر. و أمّا (الشّیخ المفید) أبو عبد اللّه محمّد بن محمّد بن النّعمان فلفظه فی (کتاب الإرشاد): فلمّا رأی العبّاس بن علیّ علیه السّلام کثرة القتلی فی أهله، قال لإخوته من أمّه و هم عبد اللّه و جعفر و عثمان: یا بنی أمّی، تقدّموا أمامی حتّی أراکم قد نصحتم للّه و لرسوله، فإنّه لا ولد لکم ... إلی آخره. و هذا بعینه لفظ (الشّیخ المحقّق جعفر بن نما الحلّی) فی مثیر الأحزان. و ینتج من جمیع هذه الأقوال ثلاثة أمور، کلّها تدلّ علی فقاهته و علمه.
(الأوّل): قوله: تقدّموا لأراکم قد نصحتم للّه و لرسوله إلی آخره.
جهة الفقاهة فی هذا: أنّه علیه السّلام قد علم أنّ أفضل الجهاد ما کان بالنّفس و النّفیس. أمّا نفسه فعازم علی بذلها لأخیه الحسین علیه السّلام، و هو واثق بذلک من نفسه. و أمّا النّفیس، و لیس لدیه هناک أنفس من إخوته الأشقّاء، فأحبّ أن یقدّمهم و یکون قد بذل فی الجهاد نفسه و نفیسه، و لا شکّ بتضاعف الأجر علی ذلک، و حسبک بقصّة الخنساء و حثّها أولادها الأربعة علی الجهاد یوم القادسیّة، فقتلوا جمیعا. و اطلب قصّتهم من التّاریخ، و أرجازهم تشهد لما نقول. و یتفرّع علی مسألة تقدیم العبّاس علیه السّلام لإخوته من الفروع الفقهیّة، ما خفی علی کثیر من مهرة الفنّ و أساتذة الصّنعة مثل مسألة الشّکر علی النّعمة.
و العبّاس علیه السّلام یری من أتمّ نعم اللّه علیه و أفضلها عنده، الشّهادة فی سبیله، و من إتمامها أن یرزقها اللّه تعالی لإخوته الّذین هم أعزّ ما لدیه من حاضری إخوته بعد الحسین علیه السّلام، فإذا تفضّل اللّه علیهم بالشّهادة، و رزقهم إیّاها، فقد أسعدهم و أنالهم کرامته، فوجب علیه الشّکر الّذی یجب عقلا و شرعا عند تجدّد کلّ نعمة، إذ شکر المنعم واجب بالأدلّة العقلیّة و النّقلیّة.
(الثّانی): الإحتساب؛ فقوله علیه السّلام تقدّموا لأحتسبکم، و فی هذا الإحتساب یتضاعف
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 127
الأجر، لعلمه أنّه إذا توالت الفوادح، و تواترت المصائب، و صبر علیها الصّابر محتسبا، فقد تضاعف أجره عند اللّه. و لا إشکال أنّه إذا شاهد مصارع إخوته الأشقّاء واحدا بعد واحد، فقد تضاعف له العناء و الأسف، و لو أنّهم قتلوا قتلة واحدة، کان لها حکم المصیبة الواحدة، و لکنّ المصائب تتعدّد بقتل الواحد تلو الواحد، فتتضاعف لذلک الأحزان. و من فروع هذه المسألة الفقهیّة مسألة الصّبر، فإنّ الّذی یبتلی بفقد الأعزّاء، و أنفس الأشیاء و أغلاها عنده، ثمّ یصبر و یحتسب، یکون له الأجر المضاعف، و یجزیه اللّه تعالی أفضل جزاء الصّابرین. و قد حصل لأبی الفضل العبّاس علیه السّلام فی هذه القتلة ثلاثة أشیاء توجب الکرامة، و مزید الحباء عند اللّه تعالی: الشّهادة و الشّکر و الصّبر. و هذا من عجیب الفقه الّذی یتحرّاه الفقیه العلیم فی مثل ذلک الموقف الحرج و المقام الصّعب، ذی الأهوال و التّهاویل الّذی طارت منه الأذهان، و اندهشت فیه الفکر، و حارت الألباب.
(الثّالث): المسألة الفرضیّة المیراثیّة، و هی المشهورة عند الفقهاء؛ و هذه مسألة فقهیّة مقترنة بفکر ثاقب یجری مجری الإعجاز فی التّکهّن بالحوادث المستقبلة، و ذلک أنّ فقه هذه المسألة علی مذهب أهل البیت علیهم السّلام، و العبّاس علیه السّلام منهم، أنّ الأمّ هی الوارثة لبنیها المفقودین، و الأخ منها أو من غیرها محجوب عن المیراث بها، و لا یرثون مع الأمّ إلّا بشروط اعتبرها الفقهاء، و إن فقدت الأمّ، فابن الأخ الشّقیق یحجب الأخ لأحد الأبوین، هذا مذهب العبّاس و أهل بیته؛ فهو علیه السّلام یعرفه و یعلمه. و عند القضاة من أهل السّنّة، أهل التّعصیب: أنّ الأخ یحجب الأمّ هکذا کانت الحال فی الدّور الأمویّ طیلة حکومتها الجائرة. فنظر العبّاس علیه السّلام و أصاب بفکرته الثّاقبة، أنّ الأمر فی میراث إخوته إن قتلوا بعده، سینزع من ید أمّه قهرا، و لا ینظر إلی مذهب أهل البیت علیهم السّلام، و إنّما یؤخذ بفتوی قضاة العامّة، فرأی من الحزم أن یقدّم إخوته أمامه فیقتلوا، فإذا قتلوا، ورثهم هو، لأنّه الأکبر، و الأولی من (عمر الأطرف) لتقرّبه إلیهم بالأبوین، فإذا حاز میراثهم حیّا ورثه ابنه عبید اللّه بعد قتله فتضعف حجّة المخاصم لابنه عبید اللّه حتّی علی مذهب فقهاء السّنّة.
و قد وقع الأمر علی مقتضی حدس العبّاس علیه السّلام، فإنّ (عمر الأطرف) نازع (عبید اللّه
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 128
ابن العبّاس) إلی قضاة العامّة، و أعانته السّلطة الأمویّة الجبّارة، ثمّ صولح علی شی‌ء یسیر رضی به، و هذا جور فی الحقیقة، و تحامل، لم یعضده مذهب من جمیع فرق المسلمین. أمّا علی مذهب أهل البیت علیهم السّلام، فواضح أنّ المیراث لأمّ البنین، و علی مذهب السّنّة أیضا لا یجوز أن یعطی (لعمر) الأطرف شی‌ء، (و محمّد بن الحنفیّة) أکبر منه، و هو حیّ، و عبید اللّه ابن النهشلیّة حیّ أیضا، و نسبتهما إلی ولد علیّ علیه السّلام کنسبة عمر الأطرف، و لکن تلک العصور مات فیها الحقّ و العدل، و أحیی الجور و العدوان، و قد عرفت صحّة فراسة العبّاس علیه السّلام فی النّزاع علی میراث الإخوة الشّهداء.
و قد رأی بعض من یدّعی الفقاهة، و هو بعید عنها، کذب القضیّة، لأنّه یزعم أنّ قدر العبّاس الأکبر علیه السّلام أجلّ من أن یلحظ أمر الدّنیا، فیطلب من إخوته المیراث، و أنکر أن یکون قال ذلک، و قال، إنّما قال: أحتسبکم فقط، و غفل فی ذلک غفلة عظیمة من حیث ظنّ أنّ کلمّا تعلّق بأمور الدّنیا، بعید عن طلبه الصّلحاء الأخیار، و أهل الفضل من الأتقیاء البررة، فلیس لهم غرض بکلّ شؤونها و مطالبها.
و لم یدر المغفّل أنّ بعض الأمور الدّنیویّة هی أمور أخرویّة، لأنّ برّ الصّلحاء و أهل الفضل و الدّیانة، من أفضل الطّاعات، و أجلّ القربات، و هی إنّما تقع بالأموال، فتکون المسألة دنیویّة دینیّة. ألم یدر هذا المغفّل أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم، و هو سیّد الأتقیاء و قدوة الصّلحاء، و من لا تسوی عنده الدّنیا ذرّة من الذّر، کیف اهتمّ فی أمر فدک و بقیّة أملاکه فی وادی القری و غیره، حتّی جعلها طعمة لابنته فاطمة الزّهراء علیها السّلام، و لم یترک ذلک سائرا علی ما یقتضیه حقّ الوراثة الشّرعیّة، لعلمه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم أنّها ستدفع عن المیراث، و تمنع منه، فاحتاط لها بإعطائها ذلک نحلة، و جعله لها طعمة، لکی تنقطع عنه أطماع الطّامعین، و یتوفّر علی ابنته الکریمة حقّها، و لا تکون عالة علی أحد من النّاس، و مع ذلک، فقد حدث ما حدث.
و هذا أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السّلام أزهد أهل الدّنیا قاطبة بعد رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم، و أبعدهم من حطام الدّنیا، و هو الّذی کان یکنس بیوت الأموال، و یصلّی فیها، و یختم علی جراب قوته لئلّا ینخل، و قد انتهت إلیه عامّة طرق الزهّاد، و أخباره متواترة
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 129
فی العزوف عن الدّنیا، حتّی طلّقها ثلاثا. و قد اهتمّ فی أمر البغیبغة، و عین أبی نیزر، حتّی جعلهما وقفا لنوائب الحسن و الحسین علیهما السّلام دون سائر بنیه؛ هذه سنّة الصّلحاء و سیرة الأتقیاء.
فأبو الفضل العبّاس علیه السّلام أعلم من هذا الغبیّ المتمحّل و المغفّل المتکلّف لما لا یعلم، فإنّه علیه السّلام قد سار سیرتهما، و اقتفی أثرهما، فاهتمّ بأمر ولده الطّفل، و احتاط فی مدافعة خصمه، و هو عمّه الشّحیح الطّامع بغیر حقّ، حتّی أنّه ترک مذهب أبیه أمیر المؤمنین علیه السّلام، فسعی فی حرمان ورثة أخیه الطّفل الصّغیر، و المرأة الضّعیفة الّتی بقیت بلا کاسب، اعتداء منه علیهما و بغیا، بعلّة أنّه الابن و أنّه العمّ، و یتعصّب له الأمویّون أهل الجور و العدوان فی حرمان ذرّیّة من حاربهم و قام بالسّیف علیهم حتّی تصبح ورثة العبّاس علیه السّلام عالة یتکفّفون.
فاحتاط العبّاس علیه السّلام لهم بهذا، و لو لا ما فعله علیه السّلام، ما قبل عمر بن علیّ المصالحة علی الیسیر، و یترک ما تشبّث به فی الحکم الجائر. و لیس هذا ممّا ینافی الإخلاص، أو یخلّ بالتّقوی و الورع حتّی لا ینبغی أن ینسب إلیه. فقد کان الزّهّاد و الأتقیاء یعلمون فی مصالح صالحی الورثة، بأن یوصوا لهم بحصّة معیّنة من أموالهم لتقویتهم علی طاعة اللّه تعالی، فنعم العون علی طاعة اللّه المال، و قد عرفت ما صنعه أمیر المؤمنین علیه السّلام فی تخصیص الحسن و الحسین علیهما السّلام و قد نقلها علماء الفریقین الشّیعة و السّنّة، و لو لا الإطالة لأوردناها، و لعلّ الکثیر من القرّاء له إلمام بها و اطّلاع، و إذا کانت هذه سیرة- رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم- و سیرة أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السّلام و بقیّة الأتقیاء و أرباب الدّیانة، فأیّ غضاضة فی هذا الأمر الّذی أراده العبّاس علیه السّلام، و الحقّ یشهد أنّه علیه السّلام قد قصد السّنن الثّلاثة المؤکّدة فی الشّریعة الإسلامیّة و هی: الشّکر و الصّبر و صلة الأرحام، لقوله تعالی یُوصِیکُمُ اللَّهُ فِی أَوْلادِکُمْ لِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَیَیْنِ ... و قد جاء فی المثل «ولد الفقیه نصف فقیه». و أنا أقول الفقه کلّه مجتمع عنده، و منسوب إلیه، لأنّه ابن أعلم النّاس، و أخواه هما أعلم النّاس و أفقههم.
فهذا علم العبّاس علیه السّلام، بالعلوم النّقلیّة، و یأتی بعضها فی فصاحته.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 130
المظفّر، بطل العلقمی، 2/ 182، 184- 185، 186- 191

[...] أمّا أبو الفضل العبّاس علیه السّلام، فمعروف بفصاحة اللّسان. قال الفاضل الدّربندیّ فی الأسرار ص 320 قد ذکر: أنّ بعض الأبطال تهدّده، و کان جریئا، ذا سطوة مرهوبة.
و أنّ العبّاس علیه السّلام لم یکترث بموقفه، فأجابه قائلا له بثبات و رباطة جأش: إنّی أری کلامک کالسّراب الّذی یلوح، فإذا قصد صار أرضا بوارا، و الّذی أمّلته أن أستسلم لک، فذاک بعید الحصول، صعب الوصول، و أنّی یا عدوّ اللّه و رسوله معوّد للقاء الأبطال، و الصّبر علی النّزال، و مکافحة الفرسان، و باللّه المستعان. و من کملت هذه الصّفات فیه، فلیس یخاف من برز إلیه، و یلک ألیس لی اتّصال برسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم، أنا غصن متّصل بشجرته، و زهرة من نور ثمرته، و من کان من هذه الشّجرة، فلا یدخل تحت الذّمام، و لا یخاف ضرب الحسام، و أنا ابن علیّ لا أعجز عن مبارزة الأقران، و ما أشرکت لمحة بصر، و لا خالفت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم فیما أمر، و أنا منه و الورقة من الشّجرة، و علی الأصول تنبت الفروع، فاصرف عنّا ما أمّلت، فما أنا ممّن یأسی علی الحیاة، أو یجزع من الوفاة، فخذ فی الجدّ و اصرف عنک الهزل، و أنشأ یقول:
صبرا علی جور الزّمان القاطع و منیّة ما إن لها من دافع
لا تجزعنّ فکلّ شی‌ء هالک حاشی لمثلی أن یکون بجازع
فلإن رمانا الدّهر منه بأسهم و تفرّق من بعد شمل جامع
فلکم لنا من وقعة شابت لها قمم الأصاغر من ضراب قاطع
و من شعر العبّاس علیه السّلام و ذکره ص 319:
للّه عین رأت ما قد أحاط بنا من اللّئام و أولاد الدّعیّات
یا حبّذا عصبة جادت بأنفسها حتّی تحلّ بأرض الغاضریّات
الموت تحت ذباب السّیف مکرمة إذ کان من بعده سکنی لجنّات
و یأتی بعض أشعاره فی باب شهادته فی الجزء الثالث. أمّا خطبته المشهورة علی ألسنة
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 131
خطباء المنابر الحسینیّة، و الّتی یقول فیها: «هذه ثیابنا قد لبسناها أکفانا لنا»، فمعروفة عندهم. أمّا أنا فلم أقف لها علی مصدر اعتمد النّقل عنه.
المظفّر، بطل العلقمی، 2/ 199، 201- 202

[...] و یکفی لإثبات شجاعته علیه السّلام ما کان منه یوم کربلاء، (أمّا عدد من قتلهم)، فمختلف فیه (ففخر الدّین الطّریحیّ) رحمه اللّه و من وافقه من العلماء (رضوان اللّه علیهم)، فیقولون:
قتل ثمانین بطلا. و صاحب (الکبریت الأحمر) و صاحب (أسرار الشّهادة) و صاحب (نور العین) الشّافعیّ، فیقولون ثمانمائة فارس، و الجمع بین القولین سهل بحمل الثّمانین علی المشاهیر من الأبطال، و باقی العدد علی ما دونهم، و بین هذین القولین أقوال بالزّیادة و النّقصان، و أنا أذکر القولین و أترک ما عداهما «1».
المظفّر، بطل العلقمی، 2/ 204، 237

لا برهان علی إثبات وفاء العبّاس بن أمیر المؤمنین علیه السّلام من شهادة الإمام جعفر بن محمّد الصّادق علیهما السّلام فی زیارته الّتی رواها شیخ الشّیعة و رئیسهم أبو القاسم جعفر بن محمّد بن قولویه القمیّ فی کتاب (کامل الزّیارة) ص 256 طبع النّجف بسند معتبر، و فیها: «أشهد لک بالتّسلیم و التّصدیق، و الوفاء و النّصیحة لخلف النّبیّ المرسل، و السّبط المنتجب، و الدّلیل العالم، و الوصیّ المبلّغ، و المظلوم المهتضم ...» إلی آخره، و فیها عند الدّخول إلی الحرم یقول «فجزاک اللّه أفضل الجزاء، و أوفر الجزاء، و أکثر الجزاء، و أوفی جزاء أحد ممّن و فی ببیعته، و استجاب له دعوته، و أطاع ولاة أمره ...» إلی آخر الزّیارة المبارکة، و هذا ظاهر، لأنّ جمیع أفعال العبّاس بن علیّ علیهما السّلام یوم الغاضریّة، وفاء منه بحقّ الطّاعة المأخوذة فی المیثاق علی البشر، و الوفاء برعایة حقّ الإمام علیه السّلام، و الوفاء بالبیعة له، و الوفاء بالوعد له بالنّصرة و الوفاء برعایة حقّ الصّحبة، و الجوار إلی غیر ذلک من أنواع الوفاء المحمود الّذی أدّاه أبو الفضل علیه السّلام.
المظفّر، بطل العلقمی، 2/ 257- 258
__________________________________________________
(1)- [ثمّ ذکر کلام الطّریحیّ، کما ذکرناه،/ 393].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 132

قد بذل له الأمان و لإخوته الأشقّاء خاصّة، غیر الأمان الّذی أعطی للحسین علیه السّلام و لأصحابه عموما. قد قام بطلب الأمان من ابن زیاد للعبّاس علیه السّلام و إخوته رجلان من أخوالهم، و هما: عبد اللّه بن أبی المحلّ الکلابیّ خاله، شقیق أمّه أمّ البنین، و الشّمر بن ذی الجوشن الکلابی الضّبابیّ، و کانت له منزلة عند ابن زیاد و مکانة مکینة، فقاما إلیه لمّا صمّم علی قتل الحسین علیه السّلام و طلبا منه الأمان لبنی أختهم العبّاس و إخوته «1».
المظفّر، بطل العلقمی، 2/ 299- 300

و کانت مؤاساة العبّاس لأخیه الحسین علیهما السّلام بثلاثة أنواع من المواساة بالنّفس، و المال، و الکلام. فإنّ احتجاجه علی أهل الکوفة معروف شعرا و نثرا، و قد نقلته المقاتل و التّواریخ. و کانت مواساته له دیّانة و تقوی، لم یرد بذلک إلّا وجه اللّه، وصلة رسوله محمّد صلّی اللّه علیه و اله و سلّم، و صلة الرّحم، لم یرد ذکرا و لا فخرا، و لکنّ اللّه تعالی إذا علم من شخص حسن نیّة و إخلاص، نشر فضائله، و سیّر ذکره فی الخافقین، و قد مدح العبّاس بن علیّ علیهما السّلام بهذه المواساة أئمّة أهل البیت علیهم السّلام. فقد قال الإمام جعفر بن محمّد الصّادق علیهما السّلام للعبّاس علیه السّلام فی زیارته المرویّة (فی کامل الزّیارة) لابن قولویه رحمه اللّه تعالی: (أشهد لقد نصحت للّه و لرسوله و لأخیک فنعم الأخ المواسی لأخیه).
و قال مولانا الإمام صاحب الزّمان المهدیّ المنتظر عجّل اللّه فرجه فی الزّیارة المعروفة بزیارة النّاحیة: (السّلام علی أبی الفضل العبّاس بن أمیر المؤمنین المواسی أخاه بنفسه، الآخذ لغده من أمسه، الفادی له، الواقی السّاعی إلیه بمائه، المقطوعة یده، لعن اللّه قاتله یزید بن الرّقاد الجنبیّ و حکیم بن الطّفیل الطّائیّ).
أمّا الشّعراء فأکثروا مدحه بالمواساة، قال بعضهم:
__________________________________________________
(1)- [ثمّ ذکر ما ذکره الطّبریّ و ابن الأثیر، و قد ذکرناه،/ 263].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 133
أحقّ النّاس أن یبکی علیه فتی أبکی الحسین بکربلاء
أخوه و ابن والده علیّ أبو الفضل المضرّج بالدّماء
و من واساه لا یثنیه شی‌ء و جاد له علی ظمأ بماء
و قال الشّیخ جعفر بن نما الحلّی رحمه اللّه:
حقیق بالبکاء علیه حزنا أبو الفضل الّذی واسی أخاه
و جاهد کلّ کفّار ظلوم و قابل من ضلالهم هداه
فداه بنفسه للّه حتّی تفرّق من شجاعته عداه
و جاد له علی ظمأ بماء و کان رضا أخیه مبتغاه
المظفّر، بطل العلقمی، 2/ 310- 311

فإنّه علیه السّلام بذل تمام الجهد فی نصیحة أخیه الحسین علیه السّلام، و ظهرت مناصحته له فی الجهاد بین یدیه، و القیام بواجب الإخلاص، و الطّاعة له. و النّصیحة و المناصحة معناهما واحد، و لکن اختلفا بالإضافة إلی ما نسبا إلیه من المضافات إلیهما، فإن کان المورد مورد مشورة، و إبداء رأی، أو مدافعة قولیّة فقط، فتلک النّصیحة؛ و إن کان مورد مجالدة لا مجادلة بمقال، بل باجتذاب مشرفیّة و اعتقال یزنیّة، فتلک المناصحة و المعنی واحد، و هو الإخلاص قولا و فعلا.
و النّصیحة أفضل صفة فی النّوع البشریّ، کما أنّ نقیضها و هو الغشّ أقبح خصلة فی الإنسان. (و النّصیحة) تجب لعامّة المسلمین إعانة و إرشادا بحقّ و إلی حقّ، کما یحرم نقیضها و هو الغشّ لقوله صلّی اللّه علیه و اله و سلّم: (من غشّنا فلیس منّا)، یعنی المسلمین.
فإن کانت النّصیحة للمعصوم، کالنّبیّ و الإمام، کانت أعظم فی الوجوب درجة، و أبلغ تأکیدا، و تطرّف بعضهم، فقال: هی واجبة لکلّ من اعتمد علیک و وثق بک. و قد کان فی طبع جماعة من الأشراف النّصیحة حتّی للأعداء، و الأدلّة العقلیّة و النّقلیّة علی لزوم
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 134
النّصیحة و الالتزام بالمناصحة کثیرة.
معنی النّصیحة و المناصحة لغة
قال الفیروزآبادیّ فی القاموس: نصحه و له نصحا بالضّمّ نصاحة و نصاحیة و هو ناصح، و نصیح من نصح، و نصّاح و الاسم النّصیحة. و نصح: خلص.
و قال ابن الأثیر فی (النّهایة) ص 48 ج 3 فی الحدیث: (إنّ الدّین النّصیحة للّه و لرسوله و لأئمّة المسلمین و عامّتهم). و النّصیحة کلمة یعبّر بها عن جملة هی إرادة الخیر للمنصوح له، و لیس یمکن أن یعبّر هذا المعنی بکلمة واحدة، جمع معناه غیرها، و أصل النّصیحة فی اللّغة الخلوص. یقال: نصحته و نصحت له. و معنی نصیحة اللّه صحّة الاعتقاد فی وحدانیّة اللّه و إخلاص النیّة فی عبادته؛ و النّصیحة لکتاب اللّه هو التّصدیق به و العمل بما فیه.
و نصیحة رسوله التّصدیق بنبوّته و رسالته و الانقیاد لما أمر به و نهی عنه. و نصیحة الأئمّة أن یطیعهم فی الحقّ و لا یری الخروج علیهم إذا جاروا. و نصیحة عامّة المسلمین إرشادهم إلی مصالحهم [...]

فقد کانت قولیّة و فعلیّة. أمّا القولیّة، فقد مرّ علیک من أقواله و أشعاره ما یکفیک.
و من مناصحته القولیّة، ما مرّ آنفا من قوله لإخوته: حاموا عن سیّدکم و إمامکم الحسین علیه السّلام. و قوله علیه السّلام لأشقّائه: تقدّموا یا بنی أمّی حتّی أعلم أنّکم قد نصحتم للّه و لرسوله إلی آخره.

فأثرها ظاهر، قطعت یمینه و شماله، و هو واقف فی خطة الحرب، ثابت فی ساحة القتال، لم یطلب لنفسه ملجأ و لا مأمنا، و لم یعد لأخیه الحسین علیه السّلام یحتمی به من الأعداء، حاذر أن یغتمّ لأجله الحسین علیه السّلام، فثبت فی مرکزه بعد قطع یدیه، و وقف من غیر یدین یذبّ بهما عن نفسه، فکأنّه قطعة جبل صلد لا یتزعزع، أو زبرة حدید لم تتحلحل. و أنّ هیبته تمنع العدوّ من الاقتراب إلیه، حتّی اغتاله بعضهم متستّرا بنخلة،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 135
ففضخ هامته بعامود الحدید، فانجدل صریعا علی وجه الثّری، فهذه من أعظم المناصحة و أجلّها.
و قد مدح بهذه المناصحة، و أثنی بها علیه الأئمّة المعصومون علیهم السّلام. قال الإمام أبو عبد اللّه جعفر بن محمّد الصّادق علیه السّلام فی زیارته الّتی رواها ابن قولویه فی کامل الزّیارة:
(أشهد لک بالتّسلیم و التّصدیق و الوفاء و النّصیحة لخلف النّبیّ المرسل و السّبط المنتجب و الدلیل العالم و الوصیّ المبلّغ و المظلوم المهتضم ...) إلی آخره. و فی محلّ آخر:
(أشهد أنّک قد بالغت فی النّصیحة و أعطیت غایة المجهود ...). و فی محلّ آخر منها: (أشهد أنّک قد نصحت للّه و لرسوله و لأخیک ...). و فی محلّ آخر: (أشهد أنّک قد بالغت فی النّصیحة، و أدّیت الأمانة، و جاهدت عدوّک و عدوّ أخیک، فصلوات اللّه علی روحک الطیّبة، و جزاک اللّه من أخ خیرا و رحمة اللّه و برکاته).
و قوله علیه السّلام: أدّیت الأمانة، یحتمل ثلاثة وجوه:
أحدها: أنّ الإمامة منصب إلهیّ، و وظیفة ربّانیّة قد أخذ عهدها فی المیثاق الأوّل، و هی المشار إلیها بقوله تعالی: إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمانَةَ عَلَی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ ... «1» الآیة، فکانت هذه الأمانة، هی الإمامة، کما أشار إلیها ابن أبی الحدید الکاتب فی خطاب أمیر المؤمنین علیّ علیه السّلام:
أنت الأمانة لا یقوم بحملها خلقاء هابطة و أطلس أرفع
تأبی الجبال الشّمّ عن تقلیدها و تضجّ تیهاء و یشفق برقع
و عرضها عبارة عن التّعهّد و الالتزام بواجب طاعة الإمام الّتی افترضها اللّه علی عامّة البشر، فکان هذا العرض علی المخلوقات عرض اختبار، لا عرض اختیار، إذ لا خیرة لمخلوق مع إرادة الخالق، و إباء السّموات و الأرض و من فی معناها لیست إباء امتناع و معصیة، بل إباء عدم تکلیف، فحملها الإنسان الّذی هو أظهر أفراد الأنواع المکلّفة من الحیوانات، لأنّه محسوس بخلاف الملک و الجنّ، فإنّها أجسام غیر مرئیّة، و لهذا جحدها
__________________________________________________
(1)- الأحزاب: 72.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 136
الجاهلون من الفلاسفة، فکان الإنسان ظلوما بحملها فی العهد السّابق، و مخالفته لها فی العهد اللّاحق، جهولا بما ثبت عن اللّه تعالی فی السّابق و اللّاحق. فیقول: بخّ بخّ مرّة، و یقول مرّة أخری: وسّعوها فی قریش تتسع. و کلّ من قام بطاعة الإمام و نصره، فقد أدّی الأمانة، و أبو الفضل من أعظم أفراد هذا القسم.
(ثانیهما): أنّ الحسین علیه السّلام من العترة الّتی هی أحد الثّقلین اللّذین أوصی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم أمّته فی التّمسّک بهما، و بحفظهما، و الاقتداء بهما، و جعلهما أمانة عند أمّته. و أبو الفضل العبّاس علیه السّلام من أعیان الأوفیاء بتأدیّة هذه الأمانة و إیصالها لرسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم محترمة معظّمة، بذل دون حفظها نفسه النّفیسة، و جعل یتلقّی السّلاح بوجهه و صدره و نحره، لئلّا یصل إلی ودیعة رسول اللّه منه شی‌ء، و ضحّی إخوته و ولده لفداء الحسین علیه السّلام.
(ثالثهما) البیعة للحسین صلّی اللّه علیه و اله و سلّم، و البیعة أمانة عند المبایع، و إنّ التزامه بشرائطها تأدیّة لها، و القتل من أظهر مصادیق الوفاء، و أجلی مظاهر التّأدیّة للأمانة، و لهذا، کلّ من أراد الشّهادة من أصحاب الحسین علیه السّلام یقف أمامه، و یستأذن للبراز، و یقول: السّلام علیک یا أبا عبد اللّه، أوفیت یا ابن رسول اللّه؟ فیقول علیه السّلام: نعم أنت أمامی فی الجنّة، فاقرأ، جدّی و أبی و أمّی عنّی السّلام، و قل لهم: ترکت حسینا وحیدا فریدا لا ناصر له و لا معین.
و نحتمل فی تأدیّة الأمانة وجها (رابعا): و هو ما رواه بعض أرباب المقاتل، من أنّ مولانا أمیر المؤمنین علیه السّلام أوصی ولده العبّاس الأکبر علیه السّلام بنصرة أخیه الحسین علیه السّلام، فکانت هذه التّوصیة أمانة عنده من أبیه علیه السّلام، فقد أدّاها، و سقط عنه فرض التّکلیف بها.
و کلّ هذه الوجوه صالح للحمل علیه، و لا مانع من إرادة الجمیع، و إن کان الحمل علی الإمامة أظهر لمصیر أکثر المفسّرین إلی أنّ المراد من الأمانة هی الإمامة.
أمّا الشّعر فی مدح العبّاس علیه السّلام بالمناصحة:
فهو کثیر، و منه قول الإمام السّبط سیّد الشّهداء الحسین علیه السّلام فیما رواه الفاضل
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 137
الدّربندیّ فی [أسرار الشّهادة] و لفظه ص 322 قال: فلمّا أتاه الحسین علیه السّلام رآه صریعا علی شاطئ الفرات، بکی، ثمّ قال: وا أخاه، وا عبّاساه، الآن انکسر ظهری، و قلّت حیلتی، ثمّ قال: جزاک اللّه عنّی یا أخی یا أبا الفضل العبّاس خیرا. قیل: ثمّ أنشأ:
أخی یا نور عینی یا شقیقی فلی قد کنت کالرّکن الوثیق
أیا ابن أبی نصحت أخاک حتّی سقاک اللّه من کأس رحیق
أیا قمرا منیرا کنت عونی علی کلّ النّوائب فی المضیق
فبعدک لا تطیب لنا حیاة سنجمع فی الغداة علی الحقیق
ألا للّه شکوائی و صبری و ما ألقاه من ظمأ وضیق
و قال الأزریّ البغدادیّ الحاجّ محمّد رضا:
و أخ کریم لم یخنه بمشهد حیث السّراة کبا بها أقدامها
المظفّر، بطل العلقمی، 2/ 312- 313، 330- 333

إیثار العبّاس للحسین علیهما السّلام بالنّوعین معا، فإنّه آثره بنفسه و علی نفسه (أما إیثاره بنفسه)، فمستبین من تضحیة نفسه أمامه، و قد صرّحت بهذا أشعاره الّتی منها:
نفسی لنفس الطّاهر الطّهر وقا
(و أمّا إیثاره) للحسین علیه السّلام علی نفسه، فذاک حین رمی الماء من یده و قال: لا ذقت الماء و ابن رسول اللّه عطشان، مع کونه قد أشرف علی التّلف من الظّمأ، و قد نطقت بذلک أشعاره کقوله:
یا نفس من بعد الحسین هونی و بعده لا کنت أن تکونی
هذا حسین شارب المنون و تشربین بارد المعین
قد صرّح علیه السّلام فی هذا الشّعر، أنّه آثر أخاه الحسین علیه السّلام، لیس علی سبیل الارتکاز الجبلیّ، و لا بداعی الطّبع الفطریّ، و لا طاوع فیه الخلق الغریزیّ، و إنّما کان ذلک عن فقه
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 138
فی الدّین، و علم بما للمؤثر علی نفسه من عظیم الأجر، و بالأخصّ، إذا کان الإیثار للإمام المفترض الطّاعة، و ذلک حیث یقول فیه:
و لیس هذا من شعار دینی و لا فعال صادق الیقین
لأنّ شعائر هذا الدّین المواساة و الإیثار، حسبما سمعت من مدح القرآن للمؤثرین، و ما ورد من إیثار رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم، و أهل بیته، و فضلاء الصّحابة. و الصّادق الیقین، فی أنّ اللّه یجزی بالعمل الصّالح، و یثیب علی الإحسان، فإنّه یحصل له القطع بأنّ من آثر الحسین علیه السّلام بنفسه، أو علی نفسه، کان کمن آثر رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم. و قد قال فی الحدیث المتّفق علیه: (حسین منّی و أنا من حسین).
فالمواسی له ینال أعظم درجة الأجر عند اللّه، فإذا حاد عن سنن الإیثار له، و انحرف عن جادّة المواساة، فلا یشبه فعله فعل الصّادق الیقین، بأنّ إیثار العترة الطّاهرة و مواساة السّلالة المطهّرة من أفضل الطّاعات و أجلّ المقرّبات عند اللّه، بل هی ممّا افترض اللّه تعالی علی الأمّة القیام بها، بقوله تعالی: قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی.
و قوله صلّی اللّه علیه و اله و سلّم فی حدیث الثّقلین: (احفظونی فی أهل بیتی). فأبو الفضل أدّی هذه الفریضة کما قد أدّی سائر الفرائض «1» [...]
[...] و قد کثر مدحه بهذا الإیثار، فقال الحاجّ محمّد رضا الأزریّ البغدادیّ من قصیدة تأتی فی مراثیه:
و أبت نقیبته الزّکیّة ریّها وحشا ابن فاطمة یشبّ ضرامها
و قال الحاجّ هاشم الکعبی من قصیدة:
حتّی حوی بحرها الطّامی فراتهم ال جاری ببحر من الهندیّ ملتطم
فکفّ کفّا من الورد المباح و فی أحشائه ضرم ناهیک من ضرم
و هل تری صادقا دعوی أخوّته روی حشا و أخوه فی الهجیر ظمی
__________________________________________________
(1)- [ثمّ ذکر کلام الطّریحیّ، کما ذکرناه،/ 391].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 139
حتّی ملا مطمئن الجأش قربته ثمّ انثنی مستهلّا قاصد الحرم
[...] کتبت فی هذه العصور و ریقات، شحنت بالواهیات، و ملئت بالتّجاسر العظیم علی أکابر أهل البیت دعیت باسم التّنزیه. و کتبنا ردا علیها فی رسالة مفردة ترکنا النّقل عنها، و من مواضیعها الممجوجة قوله فی هذه المسألة، إنّ نفض العبّاس من یده الماء، فهو حرام، و لا حجّة فیه؛ لعدم العصمة، و فی الحقیقة أنّ کلّ من جهل شیئا فانه الصّواب فیه، و لا شکّ أنّ الفقیه لا یسمّی فقیها حتّی یدرس الحقائق درسا متقنا، و الوقوف علی التّاریخ و أخبار النّاس لا قیمة له عند التّحقیق، فیجب علی المؤلّف عند الخوض فی الأحکام و تحرّی الإفتاء، أن یعرف قواعد الإفتاء اجتهادا لا تقلیدا. و قد فات مؤلّف التّنزیه أدلّة الحکم فی الإیثار (أوّلا): الأدّلة السّمعیّة الواردة فی رجحانه، کما ذکرنا ذلک من الآیات و الرّوایات الواردة عن أهل الشّرع و مؤسّسیه محمّد المصطفی و أهل بیته علیهم السّلام، فإنّ الإیثار یکون بها راجحا، بل من المستحبّات المؤکّدة، و فعل المعصوم و تقریره کقوله حجّة.
(ثانیا): ذهاب المشهور من الفقهاء إلی أنّ المسنون یثبت بالضّعیف و المرسل؛ للتّسامح فی أدلّة السّنن و هذه المسألة علیها اعتماد صاحب التّنزیه، فإلغاء الأحادیث الصّحیحة، بل المتّفق علیها عند الشّیعة، المتضمّنة لفعل المعصوم و تقریره، تجاسر؛ و رفع الید عن ظواهر الآیات الصّریحة غباوة.
نعم إنّ جمود الطّبع، و یبوسة الدّماغ، حکمت فی نفسه اعتقاد أنّ کلّ عمل ضاهی أعمال عرب الجاهلیّة، فهو ممّا یجب أن تمحقه شریعة الإسلام، و تمحو رسومه و معالمه، و هذا هو الظّنّ الخاطئ، و الاجتهاد مقابل النّصّ.
فإن الدّور الجاهلیّ له أعمال تنقسم بمجموعها إلی قسمین: قسم مخلّ عند العقل و ماسّ بکرامة الإنسانیّة، و مخالف للنّوامیس الإلهیّة، و قوانین النّظام الرّبانیّ، الّذی هو أساس الحریّة، و مبدء المدنیّة. فمن ذلک الظّلم و الکفر، و استباحة الفروج و الأموال، و استعباد الأحرار، و أمثال ذلک، فهذا الّذی قاومته الشّریعة الإسلامیّة و محت معالمه و رسومه.
و قسم کان علی جانب عظیم من مراعاة الحقوق الإنسانیّة، و تقریر الحالة الاجتماعیّة
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 140
فی احترام الحرم، و الأشهر الحرم، و مقاومة الاستعباد الجبروتیّ، و التّسلطّ الجبّار، و المحاماة عن الشّرف، و بذل الأموال للوفد و الأضیاف، و هذا ما یسمّی سخاء و شجاعة، فذاک و شبهه من الأمور الّتی أکّدتها الشّریعة الإسلامیّة، و قرّرت العمل به و دعت إلیه، و حثّت علیه، لما فیه من المصالح الکبری للإنسان. أمّا من حیث الشّجاعة، فإنّ بها تحفظ الأوطان و الأموال، و تمنع الأعراض، و بها یقاوم الاستعباد الصّارم، و الاستعمار الجائر، و ینتشر العدل فی البسیطة، و تحقن الدّماء. و قد قال اللّه تعالی: وَ لَوْ لا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَهُدِّمَتْ صَوامِعُ وَ بِیَعٌ وَ صَلَواتٌ وَ مَساجِدُ یُذْکَرُ فِیهَا اسْمُ اللَّهِ «1».
المظفّر، بطل العلقمی، 2/ 356- 357، 358، 359- 360

إنّ العبّاس بن أمیر المؤمنین قد شبّ و نشأ فی صحبة أزهد الخلق، أبیه أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب، و أخویه الحسن و الحسین علیهم السّلام، فاکتسب فضیلة الزّهد ببرکة صحبتهم. فإنّ الطّباع تتأثّر بالمصاحبة، و قیل: المرء یأخذ من دین صدیقه. و قد قیل ولد الفقیه نصف فقیه. و فی الحدیث ما معناه إذا خفی علیک مال، فانظر فیما ینفق، و إذا خفی علیک حال شخص فانظر من یصحب [...]
فأبو الفضل العبّاس أولا کان من بیت خلقهم اللّه للآخرة، لا للدّنیا، فهو بطبعه و جبلّته یطلب ما خلق له، و یجانب ما لم یخلق له، فلا یجد لنعیم الدّنیا لذّة، و لا لزخرفها فائدة. (ثانیا): إنّه تربیة أهل الزّهد، و تهذیب أهل النّسک، و مربّیه و مهذّبه من طلّق الدّنیا طلاقا لا رجعة فیه، و مع ذلک، یدلّ علی زهده أمور:
(منها) ما سیجی‌ء فی عبادته من بیان أثر السّجود بین عینیه. «و منها» ما سیجی‌ء فی بصیرته فی دینه، و فی فصل إیمانه، و یقینه. (و منها) ما ورد فی زیارته عن «الإمام جعفر الصّادق علیه السّلام» حیث یقول: (فنعم الصّابر المجاهد المحامی النّاصر و الأخ الدّافع عن أخیه، المجیب إلی طاعة ربّه، الرّاغب فیما زهد فیه غیره من الثّواب الجزیل و الثّناء الجمیل ... إلی
__________________________________________________
(1)- سورة الحجّ/ 40.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 141
آخره). و لیست هذه الرّغبة فی الثّواب المضاعف، و الثّناء الدّائم، إلّا الزّهد فی الدّنیا الفانیة، و الإعراض عن زهرتها و زهوتها اللّذین شغلا طلّاب الدّنیا و عشّاق الشّهوات عن اختیار الأعمال الصّالحة المنوط بها الثّواب و الکرامة.
و (منها) إعراضه عن زهرة دنیاه، و هو فی ریعان الشّباب، و غضارة الصّبا، العمر مقتبل و العیش غضّ و أغصان الشّبیبة یانعة، لم یبلغ حدّ الاکتهال، و لا درجة الاکتمال الّتی تشرف به علی نقیصة العمر الطّبیعیّ، و هی الأربعون، فأعرض عن ذلک المحبوب الطّبیعیّ، و المرغوب الفطریّ، فردّ الأمان، و استقبل الأسنّة و الحداد، و قد قال: من عرف الدّرجة الرّاقیة فی الزّهد هی أن یزهد فی نفسه. و قال بعضهم، الزّهد: قصر الأمل. و قد صرّح کثیر من العلماء بأنّ الجهاد بإقبال و جدّ هو حقیقة الزّهد. و لهذا قال الغزالیّ فی إحیاء العلوم «1» بعد کلام تقدّم بعضه: فالحاصل أنّ الزّهد عبارة عن الرّغبة عن حظوظ النّفس کلّها، و مهما رغب عن حظوظ النّفس، رغب عن البقاء بها، فقصر أمله لا محالة، لأنّه إنّما یرید البقاء لیتمتّع، و یرید التّمتّع الدّائم بإرادة البقاء، فإنّ من أراد شیئا أراد دوامه، و لا معنی لحبّ الحیاة إلّا حبّ دوام ما هو موجود و ممکن فی هذه الحیاة، فإذا رغب عنها، لم یردها، و لذلک لمّا کتب علیهم القتال قالُوا رَبَّنا لِمَ کَتَبْتَ عَلَیْنَا الْقِتالَ لَوْ لا أَخَّرْتَنا إِلی أَجَلٍ قَرِیبٍ «2». فقال تعالی: مَتاعُ الدُّنْیا قَلِیلٌ «3»، أی لستم تریدون البقاء إلّا لمتاع الدّنیا، فظهر عند ذلک الزّاهدون، و انکشف حال المنافقین. أمّا الزّاهدون، المحبّون للّه تعالی إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الَّذِینَ یُقاتِلُونَ فِی سَبِیلِهِ صَفًّا کَأَنَّهُمْ بُنْیانٌ مَرْصُوصٌ «4»، و انتظروا إحدی الحسنیین، و کانوا إذا دعوا للقتال یستنشقون رائحة الجنّة، و یبادرون إلیها مبادرة الظّمآن إلی الماء البارد، حرصا علی نصرة دین اللّه، أو نیل مرتبة الشّهادة إلی آخره.
__________________________________________________
(1)- إحیاء العلوم ص 196 ج 3.
(2)- سورة البقرة/ 79.
(3)- سورة النّساء/ 77.
(4)- سورة الصّفّ، 61/ 4.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 142
و هذا صحیح، فقد صدر عن کثیر من أهل الزّهد، فإنّ عمّار بن یاسر رضی اللّه عنه لمّا عزم‌علی حرب أهل الشّام بصفّین، فی الیوم الّذی استشهد فیه، قال: (الرّواح إلی الجنّة).
و قال: الجنّة تحت ظلال الأسنّة، و فی لفظ: تحت ظلال السّیوف. و قال: الیوم ألقی الأحبّة، محمّدا و حزبه. و قال غیره قریبا من قوله، کما فی حدیث عبد اللّه بن رواحة شهید مؤتة، و حارثة الأنصاریّ شهید بدر، و غیرهما، فرفض الحیاة. و الابتشار بالمنیّة من أعظم درجات الزّهد و الیقین. و قد علم کلّ أحد أنّ العبّاس بن أمیر المؤمنین علیه السّلام رفض الحیاة و أقبل علی الموت بابتهاج، و قد ردّ الأمان علی أهل الکوفة کما علمت ذلک فی إبائه، و امتنع من قبول الرّخصة الّتی أتتهم من سیّد الشّهداء الإمام الحسین علیه السّلام بالانصراف عنه، و طلب النّجاة لأنفسهم علی أنّهم فی حلّ و لا حرج علیهم و لا إثم «1».
المظفّر، بطل العلقمی، 2/ 371، 372- 374

عبادة أبی الفضل العبّاس علیه السّلام قد کانت بجمیع أعضائه، فلسانه عبد اللّه بالذّکر و الشّکر، و الدّعاء، و الاستغفار، و الأمر بالمعروف و النّهی عن المنکر، و الدّعایة إلی إمامة إمامه و أخیه الحسین علیه السّلام. أمّا جبهته، فقد أثّر بها السّجود. و أمّا عینه، فقد نبت بها السّهم فی الجهاد دون إمامه. و أمّا یداه، فقطعتا من الزّند عبد أن عبد بها اللّه تعالی أنواعا من العبادة، جاهد بها الأشرار، و رفعها فی الأذکار، و بسطها فی العطاء و السّجود و الرّکوع و غیر ذلک. و أمّا رأسه، فقد فضخت هامته بعامود الحدید. و أمّا رجلاه، فقد قام بها فی کلّ عبادة، و سعی بها إلی کلّ خیر، و مشی بها إلی الجهاد، و حمل الماء لعطاشی آل محمّد، و آخر عبادة عبد بها، أنّه جعل یفحص بهما حین سقط علی شاطئ العلقمیّ مفضوخ الهامة، مقطوع الیدین. و أمّا وجهه الکریم، فقد سالت علیه الدّماء فی سبیل اللّه، و سال علیه مخّ الیافوخ المفضوخ. و أمّا صدره الشّریف، فقد وزّعته الأسنّة و السّیوف و النّبال المحددّة، و هکذا سبیل سائر أعضائه، حتّی جاء فی وصفه، أنّه إذا حمل منه جانب سقط
__________________________________________________
(1)- [ثمّ ذکر کلام المفید و السّیّد و ابن الأثیر و الطّبریّ، و کما ذکرناه،/ 315- 316].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 143
الآخر، لکثرة ضرب السّیوف و طعن الرّماح.
أمّا عبادته بالمعنی المصطلح، و هو: کثرة الصّلاة حتّی یحصل من الإکثار منها أثر فی أعضاء السّجود، فذاک أمر معروف نصّ علیه العلماء «1».
أمّا الدّلالة علی عبادة العبّاس علیه السّلام، علی جهة العموم، فقد روی الشّیخ المفید فی الإرشاد فی أخبار اللّیلة العاشرة من المحرّم، أنّ الحسین علیه السّلام قام لیله کلّه یصلّی، و یستغفر، و یدعو، و یتضرّع، و قام أصحابه کذلک یصلّون، و یدعون، و یستغفرون. و قال الطّبریّ عن الضّحّاک المشرقیّ، فلمّا أمسی الحسین علیه السّلام و أصحابه، قاموا اللّیل کلّه یصلّون و یستغفرون و یدعون و یتضرّعون. و قال السّیّد ابن طاوس رحمه اللّه فی الملهوف: و بات الحسین علیه السّلام و أصحابه تلک اللّیلة، و لهم دوّی کدوّی النّحل، بین راکع و ساجد و قائم و قاعد ... إلی آخره. و کلّ هذه تدلّ بعمومها علی عبادة أبی الفضل.
المظفّر، بطل العلقمی، 2/ 393- 394، 397

و هذه الدّرجات، غیر ما ذکرنا أوّلا؛ فإنّ تلک مراتب بحسب القوّة و الضّعف، و هذه درجات و مراقی، یصعد منها درجة درجة، حتّی ینتهی إلی أعلی درجة فی الإیمان، کما فی الحدیث: الإیمان عشر درجات بمنزلة السّلّم. و هذا إنّما یکون من طریق المعرفة، لأنّ الإیمان یکون فطریّا مرّة، کإیمان الملائکة، و مکتسبا أخری کإیمان المکلّفین من الإنس و الجنّ، و جامعا للوصفین کإیمان الأنبیاء و الأوصیاء، و هو أعلاها و أرفعها درجة، ثمّ للمعرفة من طریق الاکتساب و التّحصیل طرق عدیدة، منها التّقلید المحض، کإیمان العامّیّ، و منها الاجتهاد المحض، کإیمان العالم، و منها المرکّب من الاجتهاد و التّقلید، و أعلاها درجة الاجتهاد. و من هنا نتصوّر درجات کثیرة، و قد حصرها الفاضل النّراقیّ رحمه اللّه فی أربع درجات نصّه فی مشکلات العلوم «2»: و تفصیل الکلام فی کلیّات مراتب المعرفة
__________________________________________________
(1)- [ثمّ ذکر کلام أبی الفرج و سبط ابن الجوزیّ و الصّدوق کما ذکرناه،/ 479].
(2)- مشکلات العلوم ص 304.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 144
الإیمانیة لها أربع درجات، کما للتّوحید؛ (الأولی): المعرفة التّقلیدیّة و هی الجزم الحاصل من التّقلید للغیر، کإیمان الأکثر من العوام المؤمنین، و المنحطّین عن درجة الاستدلال.
و یشیر إلیه قوله إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ ثُمَّ لَمْ یَرْتابُوا «1» فإنّ الارتیاب یحصل غالبا فی الاقتحام فی الأدلّة الجدلیّة و شبهات أهل النّظر، و المتکلّم بها قد ینجرّ إلی زوال الاطمئنان، و اختلاج الشّکوک. ثمّ قال: و بالجملة هذا الجزم کاف فی صدق الإیمان و صحّة العمل. (الثّانیة): المعرفة العقلیّة، و هی الحاصلة من البراهین القیاسیّة و الأدلّة القطعیّة الحکمیّة، و إن کانت خالیة عن آثاره القلبیّة و عن الإیمان بالغیب؛ حیث أنّه تصدیق من وراء حجاب، مجرّدا عن ضیاء و صفاء. (الثّالثة): المعرفة القلبیّة المقترنة ببصیرة نوریّة، و محبّة روحانیّة، و حالة شوقیّة، و هی أمارة الکمال المتأثّر به القلب، و ینشرح به الصّدر، و إلیه الإشارة بقوله تعالی إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ إِذا ذُکِرَ اللَّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَ إِذا تُلِیَتْ عَلَیْهِمْ آیاتُهُ زادَتْهُمْ إِیماناً «2»، إلی قوله أُولئِکَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقًّا «3». فالهدایة السّابقة بدلالة العقل، و هنا بنور القلب. (الرّابعة): المعرفة الشّهودیّة، و هی التّصدیق الحاصل من شهود التّجلیّات الإلهیّة، و الاشراقات الصّمدانیّة، و الاستغراق فی بحار الأنوار الجبروتیّة، حیث ینسلخ من إدراک الکیفیّة و نفسه و یسیر إلی هذا المقام إلی آخره.
و إذا عرفت هذه الدّرجات، فاعرف أنّ درجة «العبّاس بن أمیر المؤمنین علیهما السّلام» هی الرّابعة، و هی العلیا، لأنّ الإمام علیه السّلام أثبت له أمرین، قوّة الإیمان و البصیرة الّتی هی الدّرجة الثّالثة، و أثبت هو لنفسه، کما عرفت فی علمه، درجة صدق الیقین. و معلوم أنّ من تجاوز الثّالثة، و اتّجه بسیره إلی الرّابعة وصلها بسیره الحثیث؛ و لا خفاء علی العارف أنّ المؤمن إذا سری الإیمان فی جمیع جوارحه، و أنبث فی عامّة أعضائه، و خالط لحمه و دمه، استغرق فی حبّ اللّه تعالی و فنی إحساسه فی حبّ الذّات الصّمدیّة، فلیس یری فی الوجود إلّا اللّه، و لا یشعر بغیر کمالاته تعالی، فإنّ الحبّ الصّحیح یوجب الاستغراق،
__________________________________________________
(1)- الحجرات: 15.
(2)- الأنفال: 2.
(3)- الأنفال: 4.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 145
و یستولی علی کیان الشّعور، و یستلب المشاعر و الحواس. فقد ذکر المؤرّخون أنّ قیسا المجنون کان یحزّ یده بالسّکین و لا یشعر، حتّی أدماها و أنّه یقلّب الجمر بکفّه و لا یحسّ حتّی احترقت، و أنّه صبّ ظرفین من سمن و عسل علی قدمیهما و لا یشعران؛ راجع تزیین الأسواق و الدّر المنثور و غیرهما. و المرویّ فی محبّة زلیخا لیوسف الصّدّیق، أنّها إذا قطرت من دمها قطرة، تشکّلت یوسف کأنّها خطّت بقلم. فالمؤمن إذا استغرق غاب عن الحسّ، و إذا قام المؤمن بواجبات التّکالیف الّتی کلّفت بها أعضاؤه الباطنیّة و الظّاهریّة، فقد وصل الدّرجة العلیا، و هی الرّابعة فیما رواه النّراقیّ، و العاشرة فی الحدیث المشهور الإیمان عشر درجات. و فی بسط الإیمان علی الجوارح حدیثان رواهما الکلینیّ فی الکافی، أحدهما عن أبی عمرو الزّبیریّ عن الإمام جعفر الصّادق علیه السّلام ذکرناه فی المسوّدة و ترکناه لأجل الاختصار أنظره «1» فیه [...]

هو فیهما فی درجة أهل بیته، لأنّه علیه السّلام قد جمع کلّ هذه الأسباب الموجبة لنفاذ البصیرة من الأخبار الصّادقة عن الأئمّة الطّاهرین، کأبیه و أخویه السّیّدین الحسن و الحسین علیهما السّلام، و مشاهدة المعجز و التّفکّر فی صحیفة الوجود و صفاء النّفس و الکشف.
فقد صحّ أنّ أصحاب الحسین علیه السّلام کشف لهم، و لیس وراء عبادان قریة، یشهد له الإمام جعفر الصّادق علیه السّلام فیما رواه السّید الدّاودی و غیره «2» [...]
و قوله علیه السّلام فی زیارته الّتی رواها ابن قولویه فی کامل الزّیارة:
أشهد أنّک لم تهن و لم تنکل، و أشهد أنّک مضیت علی بصیرة من دینک، مقتدیا بالصّالحین و متّبعا للنّبیّین إلی آخره.
المظفّر، بطل العلقمی، 2/ 413- 415، 425- 426

قد جمع علیه السّلام هذه الأنواع من الأدب الّتی أشرنا إلیها جمیعا، و هی الأدب العلمیّ،
__________________________________________________
(1)- أصول الکافی ص 238.
(2)- [ثمّ ذکر کلام الإمام جعفر الصّادق علیه السّلام، انظر،/ 583].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 146
الّذی هو فنّ المنظوم و المنثور من الکلام العربیّ، و الأدب الشّرعیّ، الّذی هو عبارة عن المحافظة علی ما ورد فی الشّرع. و الأدب الرّوحانیّ و العرفانیّ، و هو عبارة عن تهذیب النّفس عن ذمیم الأخلاق. و الأدب العقلیّ، الّذی هو عبارة عن مراعاة حقوق الاحترام لأهل الرّفعة و المنصب السّامیّ. و قد استبان ممّا سبق تفوّقه فی الأدب العلمیّ و الشّرعیّ و العرفانیّ فیما ذکرناه فی علومه و عبادته. و أمّا أدبه العقلیّ، و هو السّلوکیّ، ففی سلوکه الأدبیّ الّذی ظهر فی صحبته لأخیه الإمام الحسین علیه السّلام، فسلوک الأبرار، و طریقته طریقة الصّلحاء الأخیار.
قد قضی حیاته معه لا یردّ علیه قولا، و لا یعارضه فی فعل، و إذا أمره مضی لأمره، و إذا وجّهه فی مهمّ، لا یبرم أمرا، و لا ینقضه، حتّی یطالع رأیه، و یحیل ذلک إلی فکره قبولا و ردّا و لم یخاطبه مدّة حیاته إلّا بقوله: سیّدی، أو یا ابن رسول اللّه، و ما جری مجراهما من المخاطبات الدّالة علی الاحترام و یعرض کثیرا عن الخطاب بالأخوّة، و إن نطق بها أحیانا، لعلمه أنّها تشعر بالکفاءة و أنها ممّا یخاطب بها الأکفاء الأکفاء، فیصلح مثل ذلک للحسین علیه السّلام فی خطاب الحسن علیه السّلام. أمّا من عداهما من ولد علیّ علیه السّلام فلا یخاطبهما بمثل هذا الخطاب المشعر بالمکافأة و المساواة، و إنّما یصلح لهم من باب الأدب أن یخاطبوهما بخطاب العبد للمولی، و المسود للسّیّد و لا کفؤ للحسین علیه السّلام فی نظر العبّاس علیه السّلام، و إن کان هو أخوه النّسبیّ و ابن أبیه، لکنّه کان یجلّه و یحترمه، و یری أنّه سیّده و إمامه، و ابن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم، فیری أنّ هذا هو الأصوب و الأوفق، لذلک کان لا یخاطبه إلّا بسیّدی یا ابن رسول اللّه، أو یکنّیه بأبی عبد اللّه، أو ما شابه ذلک، إلّا فی موارد الحنان و الإشفاق، کما قال محمّد ابن الحنفیّة فی عزم الحسین علیه السّلام علی الخروج، قال له:
یا أخی، أنت أحبّ النّاس إلیّ و أعزّهم علیّ، القصّة المشهورة؛ فهذا خطاب حنان و عطف، أدّی مثله العبّاس بن أمیر المؤمنین علیهما السّلام عند آخر نقطة من حیاته، و قرب الوقت الّذی لفظ فیه نفسه الزّکیّة، و ذلک عند سقوطه علی شاطئ العلقمیّ، مقطوع الیدین، مفضوخ الهامة، و مخّ رأسه یسیل علی وجهه، و السّهم قد شکّ عینه، فنادی:
السّلام علیک یا أبا عبد اللّه أدرکنی یا أخی، هذه کلمة الحنان اللّاذعة و الّتی کان الحسین
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 147
علیه السّلام یشتهی أن یسمعها من أخیه أبی الفضل، و یا للأسف، أنّها قارنت الأحزان الموجعة لقلب الحسین علیه السّلام، و قد کان یودّ سماعها مقترنة بالمسرّة و الابتهاج، لأنّ مثل هذا الأخ المصافی، و الشّقیق المهذّب إذا خاطب الأخ العظیم المحترم فی بعض الآنات بلفظ الأخوّة، فإنّه یلتذّ و یشتاق لسماعها، ففاه أبو الفضل بهذه الکلمة عندما أزف علی فراقه و إن خلا بعض المقاتل عن ذکرها، لکنّ المعروف أنّه قال: أدرکنی یا أخی، مع قوله یا أبا عبد اللّه، و یابن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم، فروی کلّ ما وصل إلیه و یدلّ علی أدب العبّاس علیه السّلام القصّة التّأریخیّة المشهورة، و قد رواها جماعة منهم الشّیخ المفید و الطّبریّ فی التّاریخ، و هی قصّة زحف عسکر ابن سعد علی الحسین علیه السّلام عصر الخمیس، نهار التّاسع من المحرّم، و أنّ الحسین علیه السّلام أرسل العبّاس بن علیّ علیه السّلام إلیهم لیعرف أمرهم، و أنّهم أخبروه أنّهم یریدون نزول الحسین علیه السّلام علی حکم ابن زیاد أو قتله، و العبّاس یعلم أنّ الحسین علیه السّلام لا ینزل علی حکم الدّعیّ، لکنّه سلک طریق الأدب مع أخیه الحسین علیه السّلام، فلم یقل أنّه لا ینزل علی حکم ابن زیاد، بل قال لهم: لا تعجلوا حتّی أرجع إلیه و أخبره بما ذکرتم.
هذا ما رواه المفید و الطّبریّ، و ما رواه غیرهما من أهل المقاتل أنّه قال: لسنا ندری الآن ما رأیه، و علی کلا القولین، فقد سلک طریق الأدب بأنّه لم یجب علی حسب علمه حتّی رجع إلی أخیه الحسین علیه السّلام و أخبره. و خذ القصّة بتفصیلها من التّاریخ، و هذه مرتبة عظیمة من مراتب الأدب السّلوکیّ، تدلّ علی معرفة محکمة بحقّ الإمام. و یقول صاحب معالی السّبطین «1»، أنّه ما کان یجلس بین یدی الحسین علیه السّلام إلّا بإذنه، کان له کالعبد الذّلیل بین یدی المولی الجلیل، ممتثلا لأوامره و نواهیه، مطیعا له، و کان له کما کان أبوه لرسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم. و من تأدّبه لم یکن یخاطب الحسین علیه السّلام إلّا و یقول له: یا سیّدی یا أبا عبد اللّه یا ابن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم، و ما کان یخاطبه بالأخوّة، قیل: مدّة عمره، إلّا مرّة واحدة خاطب الحسین علیه السّلام بالأخوّة و هی السّاعة الّتی ضربوه بعمود إلی آخره.
و لیس الأمر کما ذکر، بل خاطبه قبلها بأخی کما فی القصّة الّتی أشرنا إلیها من حدیث زحف القوم، و أنّه قال یا أخی أتاک القوم، حسبما رواه المفید و الطّبریّ و غیرهما، لکنّه
__________________________________________________
(1)- معالی السّبطین ص 271 ج 1 (ط تبریز)، معالی السّبطین (ط قم)، 1/ 443.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 148
قلیل بالنّسبة إلی سائر المقامات، فإنّ سلوکه بها بخطاب التّعظیم له.
المظفّر، بطل العلقمی، 2/ 442- 444

لا ریب أنّ التّأبین، و هو تعداد محاسن المیّت، کما عرفوه، إنّما یستحقّه العظیم من النّاس، لشرفه و سؤدده و لأعماله الصّالحة، و لمآثره الجمیلة، أو لأنّ له منزلة عظیمة من المحبّة فی قلب المؤبّن، فعند ذلک یلقی کلمات التّوجّع، و یفوه بألفاظ التأسّف، و یظهر التّفجّع له، و من هنا تعرف أنّ للعبّاس علیه السّلام عند أخیه الحسین علیه السّلام أعظم المنازل، و أسمی المراتب، لمحبّته إیّاه، و لفرط إعجابه به، لا من حیث الأخوّة، و إن کانت بعض المقتضی للمحبّة، بل من حیث الأعمال الصّالحة، و المآثر الکریمة، و الطّباع الفاضلة، و السّجایا المحمودة، و أنّه أعظم من ضحّی نفسه أمامه، وفاداه، و أنّه أشدّهم همّة فی المحاماة عنه، و أفضلهم شجاعة، و أکثرهم برّا و ألطافا به، و أسرعهم قیاما بخدمته، و أحسنهم إیثارا له و مناصحة، فتلک الأسباب و غیرها أبّنه بما سمعت، و إلّا فقد تسمع کمیّة من استشهد مع الحسین علیه السّلام من إخوته، و لعلّ عددهم یزید علی خمسة عشر، و کلّ واحد منهم کان حبیبا إلیه، فما سمعنا أنّه بکی علی واحد منهم، أو قال عند قتله: الآن انکسر ظهری، و قلّت حیلتی، و شمت بی عدوّی، علی ما ذکره السّیّد هبة الدّین الشّهرستانیّ فی النّهضة الحسینیّة ص 106؛ و الفقید الّذی یوجب افتقاده شماتة الأعداء، و ذهول الرّئیس الحازم، عن تدبیر الحیلة فی المصلحة الحربیّة المهمّة فی مقابلة العدوّ المتکالب لفقید عظیم، و منزلته لا تقاس بها منزلة، و رتبته لا تدانیها رتبة، و قد دلّ دلالة واضحة أنّ أثره فی حیاته کان کبیرا حتّی یکون أهلا لأن یوصف بهذه الأوصاف، و إنّما یشمت العدوّ بفقد من یعدّ فقده کسرا فی عدوّه، و وهنا عظیما فی ناحیة خصمه؛ و لست أستریب أنّ هذه الکلمات الثّلاث من سیّد الشّهداء، وردت لبیان فضیلة العبّاس علیه السّلام، و کشف حقیقته المخفیّة علی الجاهلین بقدره.
و أنّ له منزلة عظیمة، بل هی أعظم منازل الشّهداء معه، و أرفعها و أعلاها، و هو مع
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 149
ذلک، فقد کان باب الحسین، کما کان أمیر المؤمنین علیّ أبوه باب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم، و منزلته منه تلک المنزلة؛ فقد کان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم یعدّ علیّا علیه السّلام لکلّ عظیمة، و یدعوه عند کلّ نازلة، و یختصّه و یحبّه و یکرمه، و کذلک کان أبو الفضل العبّاس علیه السّلام عند الحسین علیه السّلام یعدّه لکلّ عظیمة، و یدعوه لکلّ نازلة، کما سمعت من حدیث ردّ العسکر الزّاحف إلیه یوم التّاسع، و بعثه لجلب الماء من الفرات، و انتدابه لاستنفاذ أصحابه الّذین اقتطعهم جیش عمر بن سعد. قال هبة الدّین الشّهرستانیّ فی نهضة الحسین علیه السّلام ص 104: کان الحسین علیه السّلام مستمیتا، و مستمیت کلّ من کان معه، و کانت أنفسهم الشّریفة متشرّبة من کأس التّضحیة، و ریّانة من معین التّفادی، و فی مقدّمة هؤلاء أبو الفضل، أکبر إخوة الحسین علیه السّلام، الممتاز فی الکمال و الجمال، و قمر بنی هاشم، و حامل رایة الحسین علیه السّلام، و عقید آماله فی المحافظة علی رحله و عیاله، لذلک شقّ علی الحسین علیه السّلام أن یأذن له بالبراز إلی الأعداء إلی آخره.
المظفّر، بطل العلقمی، 3/ 5، 34- 35

بین الحسین علیه السّلام و بین شیعته، و بینه و بین الأجانب کانت سفارة خاصّة فی أوقات معیّنة، فهو سفیر مؤقّت، لا سفیر دائمی، کمسلم بن عقیل، فمن سفارته ما قدّمناه من أنّه بعثه للجیش الزّاحف علیه نهار التّاسع فراجعه.
و کما أنّه لا بدّ له من دعایة یمثّلها معتمد خبیر مدرّب، یقوم بهذا، و ینظر فی المصالح، و ینظّم الأمور السّیاسیّة خارج العاصمة، لا بدّ له أیضا من جیش عسکریّ مدرّب علی أحسن نظام، و أجود طراز فی التّثقیف و التّمارین الحربیّة علی الأسالیب و الفنون الملائمة للعصر، و إذا اضطرّ إلی تألیف جیش، احتاج إلی توظیف عمید له، و لا بدّ أن یکون مثقّفا ماهرا فی الفنون التّمرینیّة، و الأسالیب العسکریّة، شجاعا ثابت القلب، لیحمی عسکره و جنده بثباته، محنّکا ذا تجارب و فکر لیحصّنه بفکره و رویّته و یقوّیه بتجاربه و خبرته، و یتولّی تقسیمه علی المنهج الحربیّ حسبما تدعو إلیه القواعد الحربیّة، و تقتضیه النّظم الفنیّة، کتقسیمه إلی فرق، فأفواج، فکتائب، فسرایا، ففضائل، إن کان کبیرا؛ و إلی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 150
کتائب و فصائل إن کان صغیرا، و یخطّط الخطط الدّفاعیّة و الهجومیّة و غیر ذلک ممّا ستعرفه قریبا إن شاء اللّه.
و هذه الوظیفة، أی وظیفة عمید العسکر، کان یتلقّاها العبّاس الأکبر بن أمیر المؤمنین عند أخیه الحسین بن علیّ علیه السّلام، و لیس غیره لهذه الوظیفة عنده.
المظفّر، بطل العلقمی، 3/ 58- 59

و العمید فی نظر الدّول الحرّة، و الحکومات المتمدّنة فی هذه العصور، رتبته الثّالثة فی‌الوزارة العسکریّة، أو وزارة الدّفاع، لأنّ وزارة الدّفاع یقدّم فیها شخص الوزیر، أی وزیر الدّفاع، ثمّ أرکان الجیش، ثمّ العمید، ثمّ الفریق، و هکذا، کما ستسمعه قریبا إن شاء اللّه؛ و إنّما سمّی عمیدا، لأنّ علیه اعتماد الجیش، و به یثقون فی الملمّات، و فی الشّدائد الحربیّة، فهو بمنزلة عمود الخیمة، و عماد البناء الّذی علیه یعتمد السّقف، و تقوم الخیمة، أو لأنّ علیه اعتماد السّلطان، و علی کلّ لا یکون عمیدا للعسکر إلّا من کان شجاعا مقداما من غیر تهوّر، ذا جرأة و ثبات، خوّاضا للغمرات، قذّافا بنفسه فی الأهوال و المتالف مع تحرّی الظفّر، و الفوز، و مجرّبا خبیرا بفنون الحرب و أسالیبها، محنّکا ذا مهارة فنّیّة، و ثقافة حربیّة، و خبرة تامّة بشؤون الإقدام و الإحجام و التّقدّم و التّأخّر، لیقی نفسه و جیشه من العطب، إن لم یکن مستمیتا، فإنّ عمید الجیش مادام فی مرکزه، یخفق لواؤه علی رأسه، فالعساکر ثابتة فی مراکزها علی نظامها و ترتیبها الّذی رتّبه، فإذا زال عن مرکزه، و لم یکن انسحابا بانتظام یعلم به القوّاد، أو قتل و لم یقم مقامه نظیره، اختلّ النّظام، و تبدّد الجیش، و نال العدوّ منه ما یرید؛ و لهذا قال القائل، و قد سئل عن مالک الأشتر بعد موته: ما أقول بمن هزمت حیاته أهل الشّام، و هزم موته أهل العراق.
معنی العمید لغة:
قال فی القاموس: و السّیّد کالعمید و رئیس العسکر، و فی مجمع البحرین: و عمید القوم و عمودهم سیّدهم. و منه قوله علیه السّلام من عمید هذا الجیش: أی کبیرهم الّذی إلیه المرجع.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 151
و قال الزمخشریّ فی أساس البلاغة: و هو عمید قومه، عمود حیّه، أی قوامهم. قالت أخت حجر بن عدیّ الکندیّ:
فإن تهلک فکلّ عمود قوم من الدّنیا إلی هلک یصیر
و فی المنجد، عمید القوم: سیّدهم و سندهم، و ظاهرا فی مقدّم الجیش، لأنّهم یسندون أمرهم إلیه، و یستندون علیه، کما یستند البناء علی العمود [...]
[...] فالعبّاس الأکبر هو عمید عسکر الحسین علیهما السّلام مفاد ما دلّت علیه الرّوایات الواردة فی کتب المقاتل، و الّتی اعتنی بضبطها علماء هذا الشّأن، و قد عبّر عنها الحسین علیه السّلام بقوله: أنت مجمع عددی، و العلامة من عسکری. و قول العبّاس علیه السّلام له لمّا أراد حمله إلی خیمة الشّهداء: أنا مجمع عددک، و العلامة من عسکرک، و قد تقدّمت فی الفصول السّابقة، و هی صریحة فی إرادة العمید، لأنّه مجمع العسکر، و العلامة لهم لأنّه حامل لوائهم، و الإشارة النّظامیّة معه. قال فی معالی السّبطین ص 271: کان لواء الحسین علیه السّلام معه، و کان أمیرا و وزیرا و سفیرا إلی آخره.
المظفّر، بطل العلقمی، 3/ 59- 60، 63

و من وظائف العبّاس بن أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیهما السّلام الحجابة، لأنّه الحاجب، و المرافق للحسین علیه السّلام، حیث أنّ الحسین علیه السّلام کملک سیاسیّ یحتاج إلی سفیر، و عمید للجیش، لا بدّ له ممّا لا یستغنی عنه ملک سیاسیّ أو دینیّ، و هو المرافق الخاصّ باصطلاح المدنیّین، و الحاجب باصطلاح القدماء، و إن لم یکن محتجبا حقیقة لیتولّی شؤونه الخاصّة، و لا یفارقه فی سفر و لا حضر، و لا فی قیام و لا قعود، لأمور شتّی، إلّا فی شؤونه النّفسیّة، و تلک الأمور الّتی یلازمه لأجلها، منها: أنّه یتولّی المدافعة عنه إذا أراد اغتیاله أحد أعدائه، لأنّ من کان بهذا المنصب من العظمة و ارتفاع الشّأن، فلا ریب أنّه بمعرض الخطر من ناحیة الاغتیال السّریّ، و الفتک العلنیّ؛ و قد علمت ما جری للخلیفتین عمر، و علیّ، و فی مولانا أمیر المؤمنین یقول ابن عبدون فی قصیدته:
فلیتها إذ فدت عمرا بخارجة فدت علیّا بما شاءت من البشر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 152
و تغزّل عمر بن الوردیّ مشیرا إلی اغتیال الخلیفة الثّانی بقوله:
مرّ بنا مقرطق و وجهه یحکی القمر
قلت أبو لؤلؤة منه خذوا ثار عمر
و لو لا أنّ معاویة تحصّن باسته، لما نجا من سیف الخارجیّ. و قد کفانا التّأریخ تسجیل أسماء من وقع علیهم الاغتیال، و علقوا بحبال الفتک من عظماء الرّجال؛ فالمرافق فی مثل هذه الحال، یدافع عن صاحبه، و هذا أمیر المؤمنین علیه السّلام و دفاعه عن النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله و سلّم یوم أحد و حنین، و قد فرّ عنه جمیع الصّحابة مشهور، و قول النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم له فی یوم أحد: ردّ عنّی هذه الکتیبة، و هذه الکتیبة رواه الطّبریّ و المفید و غیرهما.
و کما أنّه یحتاجه لذلک، یحتاجه إلی إرسال رسول، أو إحضار شخص، أو ما شاکله من المهمّات الفوتیّة، فیقوم الحاجب أو المرافق بمباشرة هذه الأعمال، و لا بدّ فیه من الکفاءة و المعرفة و العقل و الشّجاعة و العلم و الیقظة و البصیرة و الإخلاص لمن ولّاه ذلک هذه الوظیفة، کان یتولّاها أبو الفضل العبّاس ابن أمیر المؤمنین علیه السّلام عند أخیه الحسین علیه السّلام، لاجتماع هذه الصّفات فیه، و هی لا تحوجنا إلی تقدیم الشّاهد، و استدعاء الحجّة للاتّفاق علی أنّ أخصّ بنی هاشم بالحسین علیه السّلام و أقربهم منه، أخوه العبّاس الأکبر، و ابنه علیّ الأکبر؛ و العبّاس علیه السّلام أکثر مباشرة لأعمال الحسین علیه السّلام.

و معلوم أنّ المعنی اللّغویّ للمرافق هو: الرّفیق المصاحب مادام فی رفقته و صحبته؛ فإذا فارقه، زال الاسم عنه، کما نصّ علیه صاحب القاموس و غیره؛ و هذا المعنی هو المرتکز فی أذهان العوام، و السّائد علی أفهامهم؛ لکن ذکر اللّغویّون للمرافق معنی قریب المأخذ ینطبق علی ما نرید و هو: أنّ المرافق الحاذق الماهر المتأنّی فی حوائجه، و الطّبیب الحاذق. و من مجموع هذه المعانی أخذ صفة المرافق للملک عند المدنیّین [...].
قد کان فی العصور القدیمة یتولّی المقابلات الرّسمیّة، و عرض القضایا و المخابرات، موظّف واحد، یطلقون علیه اسم الحاجب، کرئیس الدّیوان الیوم؛ و له وظیفة المقابلات
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 153
من قسم التّشریفات، و له أعوان و مساعدون. أمّا البوّاب، فهو الّذی یلازم الباب برسم الخدمة، و بقیّة التّشریفات یتولّاها موظّف خاصّ یطلقون علیه اسم صاحب الطّعام، و صاحب المائدة، و هو یرأس إدارة المطعم؛ کما أنّ من یتولّی أمر المشروبات یقال له:
الشّرابیّ، و صاحب الشّراب، و صاحب الطّعام هو رئیس الولائم الملوکیّة، و أغذیة الملک و أطعمته بتنظیمه، و تحت إدارته جمیع الطّبّاخین و الطّهاة و القلّائین، و الشّرابین المختصین بمشروبات الملک، و إدارة الولائم و الدّعوات الملوکیّة، تسمّی دار الضّیافة.
أمّا الحاجب، فهو و معاونه یرافقان الملک فی تجوّلاته و أسفاره، و یلازمان بابه سفرا و حضرا، و لا یفرّقون بین الحاجب و المرافق، و هو المسؤول عن حفظ الملک، فمتی أدخل أحدا بدون أمره، أو دخل داخل لا یعلم به، عوقب أشدّ العقوبة، و جوزی بأوجع الجزاء. و إذا عرفت وظیفة المرافق قدیما و حدیثا، تعرف أنّ للحسین بن علیّ علیه السّلام مرافقین فقط و هما: أخوه أبو الفضل العبّاس، و ابنه علیّ الأکبر، فإنّهما کانا یلازمان بابه، و یمشیان فی رکابه، و إذا دخل علی بعض الأمراء، کانا معه، کلّ ذلک حفظا له، و حیاطة له، و قیاما بواجب أمره.
فقد تحدّث المؤرّخون و أرباب المقاتل فی قصّة دخول الحسین علیه السّلام علی الولید بن عتبة، والی یزید علی المدینة، و قد دعاه لیلا إلی بیعة الفاجر یزید، و أنّ الحسین علیه السّلام جمع فتیانه، و جعلهم علی باب الولید؛ و یتحدّث الیزدیّ فی مصائب المعصومین ص 224 فی أخبار کربلاء قال: ثمّ أرسل الحسین علیه السّلام إلی عمر بن سعد إنّی أرید أن أکلّمک، فالقنی اللّیلة بین عسکری و عسکری، فخرج إلیه ابن سعد فی عشرین و خرج إلیه الحسین علیه السّلام فی مثل ذاک، فلمّا التقیا، أمر الحسین علیه السّلام أصحابه فتنحّوا عنه، و بقی معه أخوه العبّاس، و ابنه علیّ الأکبر، و أمر عمر بن سعد أصحابه، فتنحّوا عنه و بقی معه ابنه حفص و غلام له؛ فقال له الحسین علیه السّلام: ویلک! أما تتّقی اللّه الّذی إلیه معادک؟ أتقاتلنی و أنا ابن من قد علمت؟! دع هؤلاء القوم و کن معی، فإنّه أقرب لک إلی اللّه؛ فقال عمر بن سعد (لعنه اللّه):
أخاف أن تهدم داری. فقال له الحسین علیه السّلام: أنا أبنیها لک؛ فقال: أخاف أن تؤخذ ضیعتی. فقال الحسین علیه السّلام: أنا أخلف علیک خیرا منها من مالی بالحجاز. فقال: لی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 154
عیال و أخاف علیهم من ابن زیاد. ثمّ سکت و لم یجبه إلی شی‌ء، فانصرف عنه الحسین علیه السّلام و هو یقول: ما لک؟ ذبحک اللّه علی فراشک عاجلا، و لا غفر لک یوم حشرک؛ فو اللّه إنّی لأرجو أن لا تأکل من برّ العراق إلّا یسیرا. فقال ابن سعد (لعنه اللّه): فی الشّعیر کفایة عن البرّ، مستهزءا بذلک القول إلی آخره.
المظفّر، بطل العلقمی، 3/ 64- 65، 66- 68

قد عرفت بالبیان الّذی رسمناه لک أنّه لم یکن لرسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم، و لا لأحد من عترته علیهم السّلام جمیعا حجاب، و لیس هذا الکتاب موضع نقل الأحادیث فی هذا المعنی، فلیس لهم، کما للملوک الجبابرة، و طواغیت الأمم، حجبة و بوّابون، و إنّما لهم خدم، و عندهم رجال مختصّون مخصّصون لقضاء حوائجهم، یلازمون أبوابهم فی سائر الأوقات، أشبه شی‌ء بخدم الخاصّة للملوک من غیر عبیدهم و ممالیکهم، یسمّونهم أبوابا إشعارا بالاختصاص، و إشارة إلی المواظبة، و یطلق علیهم اسم الحجاب، توسعة فی الکلام علی ضرب من المجاز، تمییزا لهم عن العبید الأرقّاء، و موالی العتاقة، لأنّهم أحرار، کأنس بن مالک عند النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله و سلّم، و جویریّة بن مسهّر العبدیّ عند أمیر المؤمنین علیّ علیه السّلام، و حذیفة الغفاریّ عند الحسن بن علیّ علیه السّلام؛ و العبّاس بن علیّ و علیّ بن الحسین عند الحسین علیه السّلام.
[...] فحجابة العبّاس لأخیه الحسین علیه السّلام من نمط ما ذکرنا عن النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و عترته علیهم السّلام، فإنّه کان یلازم بابه، لیقوم بقضاء حوائجه و مهمّاته، فإذا أراد أمرا، یتعلّق بشأن من شؤونه الّتی هی خارج السّدّة الشّریفة، أمر أخاه العبّاس أو ولده علیّ الأکبر علیهما السّلام بذلک، فسارعا إلی قضاء ذلک اللّازم، و أسرعا فی إنجاز ذلک المهمّ الّذی عرض له علیه السّلام، لأنّهما مخصّصان لهذه الوظیفة «1».
[...] و هذه، و إن لم تدلّ صراحة علی الحجابة بمعناها السّالف، لکنّها صریحة بملازمتهما له، و اختصاصهما به، و ترشیحهما لما یهمّه. و قد مرّت شواهد کثیرة تدلّ علی مواظبتهما
__________________________________________________
(1)- [ثمّ ذکر کلام الطّبریّ کما ذکرناه،/ 365].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 155
للخدمة الحسینیّة و خاصّة العبّاس علیه السّلام الّذی لم یدع ملازمته إذا ما سافرا و حضرا حتّی فی آخر حیاته، کما سیجی‌ء فی مقتله و شهادته عن الشّیخ المفید، و غیره، أنّه علیه السّلام قصد المسنّاة، و بین یدیه أخوه العبّاس علیه السّلام، فقد ظهر ممّا ذکرنا أنّ للعبّاس علیه السّلام عند أخیه الحسین (صلوات اللّه علیه) أربعة وظائف مهمّة هی: السّفیر، و العمید، و المرافق، و الحاجب، سوی وظائف عسکریّة أخری تلقّاها یوم العاشر من المحرّم، اقتضتها حراجه الموقف، سنشیر إلیها فی الخطط العسکریّة. و هذه الوظائف الأربعة، وظائف سامیة و رتب نبیلة کما عرفتها.
المظفّر، بطل العلقمی، 3/ 95، 96- 97
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 156

(قال) قال أمیر المؤمنین علیه السّلام لعقیل بن أبی طالب- و هو أعلم قریش بالنّسب-، اطلب لی امرأة ولدتها شجعان العرب حتّی تلد لی ولدا شجاعا. فوقع الاختیار علی أمّ البنین الکلّابیّة و ولدت العبّاس بن علیّ علیه السّلام و إخوته.
(قال) و لم تخرج أمّ البنین إلی أحد قبله و لا بعده.
أبو نصر، سرّ السّلسلة،/ 88
و قد روی: أنّ أمیر المؤمنین علیّا علیه السّلام قال لأخیه عقیل- و کان نسّابه عالما بأنساب العرب و أخبارهم-: «انظر «1» إلی امرأة قد ولدتها «2» الفحولة من العرب، لأتزوّجها فتلد لی غلاما فارسا. «3»» فقال له: «4» «تزوّج أمّ البنین الکلابیّة «4»، فإنّه لیس فی العرب أشجع من آبائها» «5» فتزوّجها «5». «6»
__________________________________________________
(1)- [إبصار العین: ابغنی].
(2)- [العیون: أولدتها].
(3)- [زاد فی تنقیح المقال، 2- 1: یکون عونا لولدی الحسین فی کربلاء].
(4- 4) [إبصار العین: أین أنت عن فاطمة بنت حزام بن خالد الکلابیّة].
(5- 5) [لم یرد فی تنقیح المقال و إبصار العین و ذخیرة الدّارین و وسیلة الدّارین و زاد فیهم: و لا افرس (1) فی آبائها یقول لبید للنعمان بن المنذر ملک الحیرة:
نحن بنو أمّ البنین الأربعة و نحن خیر عامر بن صعصعه
الضّاربون الهام وسط المجمعه (1) (2)
فلا ینکر علیه ذلک أحد من العرب، من قومها ملاعب الأسنّة أبو براء الّذی لم یعرف فی العرب غیر أمیر المؤمنین علیه السّلام مثله فی الشّجاعة (3)، فتزوّجها أمیر المؤمنین علیه السّلام، فولدت، و أنجبت، و أوّل ما ولدت العبّاس ... (4)، ثمّ عبد اللّه ثمّ جعفر ثمّ عثمان (4)].
(1- 1). [تنقیح المقال، 3- 1: و لقد کان لبید یقول فیهم: (و نحن خیر عامر بن صعصعه)].
(2). [تنقیح المقال، 2- 1: جمجمعة].
(3). [زاد فی إبصار العین: و الطّفیل فارس قرزل و ابنه عامر فارس المزنوق].
(4- 4). [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(6)- [زاد فی العیون: «إلی أن قال» [القمّی]: و قتل هو و إخوته الثّلاثة فی ذلک الیوم].
و عبد المطّلب بن هاشم نسّابه بود و همچنان پسرش أبو طالب و عقیل بن أبی طالب، و از این جهت-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 157
ابن عنبة، عمدة الطّالب،/ 394- عنه: ابن أمیر الحاجّ، شرح شافیّة أبی فراس،/ 368؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 324؛ المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 128، 3- 2/ 70؛ السّماوی، إبصار العین،/ 26؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 142؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 430؛ المظفّر، بطل العلقمی، 1/ 97؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 264؛ مثله القمی، نفس المهموم،/ 332؛ المیانجی، العیون العبری «1»،/ 168
و عن کتاب عمدة الطّالب: أنّ أمیر المؤمنین علیه السّلام قال لأخیه عقیل، و کان نسّابة عالما بأخبار العرب و أنسابهم، ابغنی امرأة قد ولدتها الفحولة من العرب لأتزوّجها فتلد لی غلاما فارسا، فقال له: أین أنت عن فاطمة بنت حزام بن خالد الکلابیّة، فإنّه لیس فی العرب أشجع من آبائها و لا أفرس. فتزوّجها أمیر المؤمنین علیه السّلام، فولدت له و أنجبت،
__________________________________________________
- برادرش أمیر المؤمنین علیّ (صلوات اللّه علیه) با او فرمود در بعض اوقات: «انظر إلی أمرأة قد ولدتها الفحول من العرب لأتزوّجها فتلد لی غلاما فارسا».
ابن عنبه، الفصول الفخریّة،/ 2
أمیر المؤمنین علی علیه السّلام برادر خود عقیل را گفت که قومی شجاع اختیار کن که از قبیله ایشان زوجه‌ای اختیار کنم تا از آن زن، فرزند شجاع حاصل شود. و عقیل که نسّابه قریش بود، أم البنین کلابیه را اختیار کرد که پدران أم البنین از شجاعان عرب بودند.
کیاء گیلانی، سراج الأنساب،/ 174
در خبر است که علی علیه السّلام برادر خود عقیل را فرمود که: «تو با نساب عرب دانایی زنی از بهر من اختیار کن که از برای من فرزندی آرد که فحل شجعان و فارس میدان باشد».
عقیل عرض کرد که: «أم البنین کلابیه را اختیار فرما که هیچ‌کس از عرب در شجاعت همانند پدران او نیست».
لاجرم أمیر المؤمنین علیه السّلام، أمّ البنین را کابین بست (1).
(1). [این مطلب را در احوال اولاد أمیر المؤمنین علیه السّلام، 4/ 333 تکرار و اضافه کرده است؛ او مادر عباس و دیگر فرزندان است چنان‌که مذکور می‌شود. و از این‌جاست که شمر بن ذی الجوشن علیه اللعنه که از بنی کلاب است، در کربلا خط امان از برای حضرت عباس علیه السّلام آورد. چنان‌که انشاء اللّه و بعون اللّه تعالی شرح این قصه را در جای خود مسطور خواهم داشت].
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 336
و مادر او و برادرانش عثمان و جعفر و عبد اللّه فرزند ام البنین دختر خزام بن خالد بن ربیعه است تا آنکه گوید از أمیر المؤمنین روایت شده است از برادرش عقیل که از انساب و خانواده‌های عرب مطلع بود.
خواست زنی از نژاد شجاعان عرب برای او بجوید تا او را بگیرد و پسر پهلوانی برایش بزاید. عقیل گفت:
«ام البنین کلابیه را تزویج کن که در عرب از پدران او شجاعتر نیست.»
و او را تزویج کرد.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 153
(1)- [حکاه عن نفس المهموم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 158
و أوّل ما ولدت العبّاس، و بعده عبد اللّه، و بعده جعفرا، و بعده عثمان؛ و فی آبائها یقول لبید للنّعمان بن المنذر ملک الحیرة:
نحن بنو أمّ البنین الأربعه الضّاربون الهام تحت الخیضعه
و المطعمون الجفنة المدعدعه و نحن خیر عامر بن صعصعه
فلا ینکر علیه أحد من العرب، و من قومها ملاعب الأسنّة أبو براء، الّذی لم یعرف فی العرب مثله فی الشّجاعة، و الطّفیل فارس قرزل و ابنه عامر فارس المزنوق.
الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 429
مرّ ذکر نسبها و بعض أحوالها فی ترجمة ولدها العبّاس بن أمیر المؤمنین علیهما السّلام، و هی من بیت عریق فی العروبة و الشّجاعة، تزوّجها مولانا أمیر المؤمنین علیه السّلام بإشارة أخیه عقیل حین طلب منه أن یختار له امرأة قد ولدتها الفحولة من العرب لیتزوّجها فتلد له غلاما فارسا- و کان عقیل نسّابة عالما بأخبار العرب و أنسابهم- فاختارها له و قال: إنّه لیس فی العرب أشجع من آبائها و لا أفرس، فتزوّجها أمیر المؤمنین علیه السّلام فولدت له العبّاس، ثمّ عبد اللّه، ثمّ جعفرا، ثمّ عثمان و کلّهم قتلوا مع أخیهم الحسین علیه السّلام بکربلاء. «1»
__________________________________________________
(1)- از اجلای خواتین با عظمت و شهامت و حرم مطهّر حضرت أمیر المؤمنین علیه السّلام و اول زنی است که بعد از وفات حضرت صدیقه طاهره (سلام اللّه علیها) به شرف ازدواج آن حضرت مفتخر و چهار پسر از وی به وجود آمده است که همه‌شان روز عاشورا به شهادت رسیدند.
چنان‌که مشهور است، حضرت أمیر المؤمنین علیه السّلام بعد از وفات حضرت فاطمه علیها السّلام به برادرش عقیل (که اخباری نسّابه و در اخبار و انساب ابصر بوده) فرموده است: «زنی را از خانواده فتوت برای ازدواج آن حضرت سراغ نمایید تا پسری از وی به وجود آید که فارس میدان شجاعت باشد و در کربلا از اعوان پسرم حسین علیه السّلام باشد».
عقیل، ام البنین کلابیه را تذکر داد که پدرانش اشجع و یگانه سواران عرب بودند و در شجاعت و سوارگی نظیری نداشتند و لبید برادر ربیعه جد عالی ام البنین کلابیه در حضور نعمان بن منذر شاه حیره درباره ایشان گوید:
نحن بنو أمّ البنین الأربعه و نحن خیر عامر بن صعصعه
الضّاربون الهام وسط الجمجمه
این حرف لبید مورد تصدیق عموم بوده و کسی از عرب در مقام رد آن نیامده است.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 159
__________________________________________________
- عامر بن مالک ملاعب الاسنة (سابق الذکر) نیز که نظیری از عرب در شجاعت نداشته، پسر همین ام البنین (مذکور در شعر لبید) بوده است.
حضرت أمیر المؤمنین علیه السّلام أمّ البنین کلابیه را تزویج کرد و چهار پسر والاگهر از وی به وجود آمدند:
1. حضرت عباس [...] 2. عثمان 3. جعفر 4. عبد اللّه که ایشان نیز به فیض شهادت روز عاشورا نایل‌آمدند، در هردو زیارت رجبیه و ناحیه مقدسه مثل حضرت عباس با سلام خصوصی مذکور هستند.
مدرّس، ریحانة الادب، 8/ 291
آگاهان به انساب در گذشته از نظر دینی و اجتماعی و اخلاقی موقعیت ممتازی داشته و همانند سایر دانشمندان مورد مراجعه افراد بوده‌اند. از جمله، عقیل فرزند أبو طالب علیه السّلام علاوه بر شرافت خانوادگی و مجد و عظمتی که به جهت هاشمی بودن داشت، به انساب و قبایل عرب آگاه بود و خانواده‌های شریف و خوشنام را از قبایل و خانواده‌هایی که اخلاق رذیله و صفات نکوهیده داشتند، بازمی‌شناخت و بدین جهت نیز افراد برای انتخاب بهتر در مورد همسر و دایه که طبعا باید از میان خانواده‌های اصیل انتخاب شود، به وی رجوع می‌کردند؛ چه آن‌که در شرع مقدّس نیز تأکید شده است:
إختاروا لنطفکم، فإنّ الخال أحد الضّجیعین. (1)
برای انعقاد نطفه فرزند آینده‌تان محلّ مناسبی (رحم) انتخاب کنید؛ چه آن‌که دایی فرزندتان در انتقال صفات همانند همسر شما که مادر فرزندتان است، مؤثر است.
و نیز آمده است:
إیّاکم و خضراء الدّمن.
از خضراء دمن (سبزه‌هایی که در مزبله‌ها می‌روید) بپرهیزید.
و در پاسخ این سؤال که: «خضراء دمن چیست؟»
فرمودند: المرأة الحسناء فی منبت السّوء. (2)
«زنی زیبا که در محلّ نامناسب و نکوهیده‌ای زاده و رشد و نمو کرده باشد».
بدان‌گونه که صفدی نقل می‌کند، عقیل یکی از کسانی بود که نظر و گفته‌اش در علم انساب حجت بود و در مسجد حضرت رسول صلّی اللّه علیه و اله برای وی حصیری می‌گذاردند که بر آن نماز می‌کرد و قبائل عرب برای شناخت و آگاهی از علم انساب به دورش جمع می‌شدند و او در پاسخ مراجعات، بسیار سریع الانتقال بود. (3)
به این ترتیب بود که حضرت أمیر المؤمنین علیه السّلام به او فرمودند: «برای من همسری از خاندان اصیل و دلیر عرب در نظر بگیر که مرا از وی فرزندی دلیر زاده شود».
عقیل گفت: «با امّ البنین که از قبیله کلاب می‌باشد، ازدواج کنید؛ چه آن‌که از پدران او در عرب هیچ‌کس شجاعتر نیست».
آنچه در حدیث آمده است، این بود که نقل کردیم؛ و البته بر خواننده گرامی پوشیده نیست که به اعتقاد امامیه، ائمّه هدی (سلام اللّه علیهم) به تمام مخلوقات و ممکنات و صفات نیک و بد آنان عالم و آگاه هستند؛ و-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 160
الأمین، أعیان الشّیعة، 8/ 389
__________________________________________________
- اثبات این موضوع در این مختصر نگنجد. بنابراین، علم و آگاهی عقیل و دیگران با علم و شناخت حضرت أمیر المؤمنین علیه السّلام به احوال قبائل و شجاعان و دلاوران عرب، قابل مقایسه نیست تا مقام مقدّس ولایت نیازمند نظر عقیل باشد. آیا کسی که نر و ماده مورچگان را می‌شناسد، به قبایل عرب آگاهی ندارد؟ ابوذر غفاری نقل می‌کند:
من و أمیر المؤمنین علیه السّلام به بیابانی وارد شدیم که مورچه بسیاری داشت. من گفتم: «منزّه است خدایی که تعداد این مورچگان را می‌داند».
حضرت أمیر المؤمنین علیه السّلام فرمودند: «این‌چنین نگو بلکه بگو: سبحان اللّه باریه؛ فو اللّه إنّی لاحصیه و أعرف الذّکر منه و الأنثی. (4)
منزه است خدایی که خالق این مورچگان می‌باشد؛ چه آن‌که به خدا قسم من تعداد این‌ها را می‌دانم و نر و ماده آنان را می‌شناسم».
همچنین حضرت أمیر المؤمنین علیه السّلام فرمودند: «إنّ شیعتنا من طینة مخزونة قبل أن یخلق آدم، لا یشذّ منها شاذ، و لا یدخل فیها داخل، و إنّی لأعرفهم حینما أنظر إلیهم، و أعرف عدوّی من صدیقی، و إنّهم لمکتوبون عندنا بأسمائهم و أسماء آبائهم و عشائرهم و أنسابهم».
شیعیان ما از طینت و سرشت ویژه‌ای قبل از خلقت آدم خلق شده‌اند و از جمع آن‌ها نه چیزی کم و نه به آن‌ها چیزی اضافه می‌شود، و من آن‌گاه که به آنان نظر می‌افکنم، همه را می‌شناسم و نیز دوست و دشمنم را می‌شناسم و اسامی آنان و پدران و عشایر و نژادشان در نزد ما نوشته و موجود است.
بنابراین، کسی که چنین علمی دارد نیازی به این‌که عقیل قبیله‌های عرب را به وی بشناساند، ندارد.
نهایت این‌که فرمایش حضرت (سلام اللّه علیه) به عقیل به جهت این است که امور جریان عادی خود را طی کند؛ و چه بسا در افعال و اعمال ذوات مقدّسه ائمّه هدی (سلام اللّه علیهم) مصالح و حکمتهایی وجود دارد که ما پاره‌ای از آن‌ها را درک می‌کنیم و پاره‌ای دیگر بر ما پوشیده است و نزد خود آنان می‌باشد.
(1). کتاب کافی کلینی.
(2). کتاب مقنعه شیخ مفید ص 79، المجازات النّبویّة ص 61، چاپ مصر.
(3). نکت الهمیان، ص 200.
(4). مدینة المعاجز، ص 115.
پاک‌پرور، ترجمه العبّاس،/ 33- 35
گروهی از مورخین برآنند که امیر المؤمنین علیه السّلام با امّ البنین دختر حزام عامریه، بعد از وفات حضرت زهرا (سلام اللّه علیها) ازدواج نمود. دسته‌ای دیگر می‌گویند که این امر بعد از ازدواج حضرتش با أمامه بوده است. اما مسلم است که این ازدواج بعد از وفات صدیقه کبری (سلام اللّه علیها) می‌باشد؛ زیرا تا فاطمه علیها السّلام زنده بود، خداوند بر امیر المؤمنین علیه السّلام دیگر زنان را حرام نموده بود.
امّ البنین دارای چهار پسر شد به نامهای عبّاس، عبد اللّه، جعفر و عثمان؛ که سرور همه آنان عباس علیه السّلام می‌باشد. این بانوی بزرگوار بعد از امیر المؤمنین علیه السّلام نیز مدتی طولانی زنده بود و با کسی هم ازدواج نکرد. پاک‌پرور، ترجمه العبّاس،/ 157
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 161
قال الإمام أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السّلام- بعد وفاة الصّدّیقة فاطمة الزّهراء علیها السّلام لأخیه عقیل بن أبی طالب، و کان نسّابة العرب و عرّافة بأحسابها و عاداتها، «ابغنی امرأة قد ولدتها الفحولة من العرب لأتزوّجها فتلد لی غلاما فارسا».
فقال له عقیل: «أین أنت عن فاطمة بنت حزام بن خالد الکلابیّة»- عن عمدة الطّالب للسّیّد الدّاودیّ: ص 324-.
قال الحجّة الشّیخ هادی آل کاشف الغطاء فی (مقبولته):
أمّ البنین طابت الأبناء منک کما قد طابت الآباء
أمّ الأسود من بنی العلی أمّ الحماة و الأباة النبلا
أمّ أبی الفضل و أمّ جعفر و أمّ عبد اللّه شبل حیدر
و أمّ عثمان الّذی سمّاه باسم ابن مظعون الأب الأوّاه
الأنجبین الطّاهرین أنفسا الأکرمین الطّیّبین مغرسا
و العبّاس أوّل مولود للإمام علیّ علیه السّلام من زوجته (أمّ البنین). «1»
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام (الهامش)،/ 310
__________________________________________________
(1)- امیر المؤمنین علیه السّلام با برادرش عقیل فرمودند: «می‌خواهم زنی برای من خواستگاری بنمایی که از خاندان شجاعت بوده باشد و بسی قوی‌پنجه و شیردل باشد. و عقیل بن ابی طالب چون نسابه بود، در علم انساب مهارتی به کمال داشت، و انساب عرب را کاملا مطلع بود. عرض کرد: «یا سیدی! چنین زن برای چه می‌خواهی؟»
حضرت فرمود: «برای این‌که فرزند شجاع و دلیر آورد».
عقیل گفت: «چنین زن در میان قبیله بنی کلاب می‌باشد و او ام البنین دختر حزام بن خالد کلابی است».
برای این‌که در میان قبایل عرب شجاعتر از پدران او نیست و در جلالت و فروسیت کسی را به مردی نمی‌شناسند و در حق پدران آن‌ها، لبید از برای نعمان بن منذر ملک حیره این اشعار بگفت:
نحن بنو أمّ البنین الأربعه و نحن خیر عامر بن صعصعه
الضّاربون الهام وسط الجمجمه
و لبید هنگامی که این اشعار بگفت، کسی از عرب بر او انکار نکرد و از آن طایفه است ابو براء کسی که در عرب شناخته نمی‌شود که شجاعتر از ایشان باشد؛ غیر جناب امیر المؤمنین. پس امیر المؤمنین علیه السّلام وی را به عقد خود درآورد و اول از او قمر بنی هاشم متولد گردید. بعد عبد اللّه، بعد جعفر، بعد عثمان متولد شد.
هر چهار تن در زمین کربلا شهید شدند؛ و عقب ام البنین از قمر بنی هاشم از پسرش عبید اللّه بن قمر بنی هاشم بسیار شدند.
محلّاتی، ریاحین الشریعه، 3/ 292- 293
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 162

و قتل العبّاس بن علیّ، و هو ابن أربع و ثلاثین سنة.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 194
قال: استشهد و قد بلغ سنه أربعا و ثلاثین سنة.
أبو نصر، سرّ السّلسلة،/ 89
قتل و له یومئذ أربع و ثلاثون سنة، و بذلک قال والدی أبو الغنائم ابن الصّوفیّ النسّابة و ابن خدّاع «1».
و اختلفوا «2» أنّ العبّاس أکبر أم أخوه عمر «2»، فکان ابن شهاب العکبریّ و أبو الحسین الأشنانیّ و ابن خدّاع یرون: أنّ عمر هو الأکبر، و شیخنا أبو الحسن شیخ الشّرف «3» و البغدادیّون و والدی یرون: أنّ عمر أصغر من العبّاس، و یقدّمون ولد العبّاس علی ولده.
المجدی،/ 15- مثله ابن عنبة، عمدة الطّالب (ط النّجف)،/ 357
و قتل و له أربع و ثلاثون سنة. «4» و له فضائل «4».
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 203- مثله الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 1/ 371
او ابن أربع و ثلاثین سنة.
ابن فندق، لباب الأنساب، 1/ 307
و قتل و له أربع و ثلاثون سنة «5».
ابن عنبة، عمدة الطّالب،/ 394- عنه: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 143؛ المظفّر، بطل العلقمی، 2/ 5؛ مثله ابن أمیر الحاجّ، شرح شافیة أبی فراس،/ 368؛ القمیّ، نفس المهموم،/ 332؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 434؛ المیانجی، العیون
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا لم یرد فی عمدة الطّالب].
(2- 2)- [عمدة الطّالب: فی العبّاس و أخیه عمر أیّهما أکبر].
(3)- [أضاف فی عمدة الطّالب: العبیدلیّ].
(4- 4) [لم یرد فی الأنوار النّعمانیّة].
(5)- و در روز شهادت، سی و چهار ساله بود. کیاء گیلانی، سراج الأنساب،/ 174
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 163
العبری «1»،/ 168؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 167
و له من العمر أربع و ثلاثون سنة «2».
البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 325
ولد سنة ستّ و عشرین من الهجرة، کان عمره الشّریف عند شهادته أربعا و ثلاثین سنة.
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 128
ولد سنة ستّ و عشرین من الهجرة [...]
[...] عاش العبّاس مع أبیه أربع عشرة سنة [...]، و مع أخیه الحسن أربعا و عشرین سنة، و مع أخیه الحسین أربعا و ثلاثین سنة و ذلک مدّة عمره.
السّماوی، أبصار العین،/ 25، 26- عنه: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 142؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین «3»،/ 264
قتل أوّلا عبد اللّه و عمره 25 سنة ثمّ جعفر و عمره 19 سنة، ثمّ عثمان و عمره 21 سنة، ثمّ العبّاس و عمره 35 سنة و هو أکبرهم، و یأتی ذکرهم فی محالّهم إن شاء اللّه.
الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 129
ولد سنة 26 من الهجرة، و قتل مع أخیه الحسین علیهما السّلام فی أوّل سنة 61 من الهجرة و عمره أربع و ثلاثون سنة عاش منها مع أبیه أمیر المؤمنین علیه السّلام أربع عشرة سنة [...] و مع أخیه الحسن علیه السّلام أربعا و عشرین سنة، و مع أخیه الحسین علیه السّلام أربعا و ثلاثین سنة و هی مدّة عمره. «4»
الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 429
__________________________________________________
(1)- [حکاه العیون عن نفس المهموم].
(2)- و از پسرهای أمیر المؤمنین علیه السّلام، پسر چهارم است؛ چه بعد از حسین علیه السّلام و محمّد بن حنفیه متولد شد.
و عباس در وقت شهادت سی و چهار ساله بود.
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 341، 348
(3)- [حکاه وسیلة الدّارین عن ذخیرة الدّارین].
(4)- و روز عاشورا در سن سی و چهار سالگی در کربلا به درجه رفیعه شهادت نایل گردید و نام نامیش زینت اوراق و کتب و تواریخ می‌باشد.-
مدرّس، ریحانة الأدب، 8/ 291
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 164
فقد ولد العبّاس- علیه السّلام- فی الیوم الرّابع من شعبان سنة (26 هجریّة)، کما علیه المجلسیّ فی (بحاره: ج 45) من طبعه الجدید. و الأنوار النّعمانیّة: ص 124، و المجدیّ لأبی الحسن العمریّ و غیرها، فیکون عمره الشّریف یوم الطّفّ (34 سنة و أشهرا) و أعمار إخوته الثّلاثة تتراوح بین (25 و 21 و 19)- کما ستعرف-.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام (الهامش)،/ 309
و واکب حیاة أخیه الحسن الزّکیّ (سلام اللّه علیه) بعد وفاة أبیه علیّ علیه السّلام طیلة (10 سنوات) تقریبا، فنهل ما شاء أن ینتهل من معدن النّبوّة و فیض الإمامة. و لازم أخاه الحسین الشّهید السّنوات الأخر من حیاته المقدّسة، فاقتبس من السّؤدد و الإباء و المعرفة ما شاء حتّی آخر یوم من عمره الشّریف، یوم عاشوراء، فکان عمره- یوم شهادته- (34 سنة) علی التّحقیق.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام (الهامش)،/ 312
و إنّما ینقل الفاضل المعاصر، الشّیخ جعفر النقدیّ، فی «کتابه زینب الکبری»، عن الفاضل المعاصر الشّیخ محمّد علیّ الأردبادیّ، أنّه رأی فی کتاب فارسی یسمّی: «أنیس الشّیعة» لمؤلّفه السّیّد محمّد عبد الحسین بن السّیّد محمّد عبد الهادیّ الهندیّ، من معاصری الشّاه فتح علیّ، و أهدی له الکتاب سنة 1344 ه، یذکر أنّ ولادة العبّاس الأکبر علیه السّلام فی یوم الجمعة رابع شهر شعبان سنة 26 إلی آخره ما ذکر ص 29، و هذا القول إن لم یکن من الخلط بولادة الحسین علیه السّلام فی الثّالث من شعبان نهار الجمعة، و أنّ ناقله الأصلیّ، أی الهندیّ، أخذه عن مصدر وثیق، فذاک، و إلّا فالتّوقّف عندی له وجه، لأنّ معاصر الشّاه فتح علیّ من المتأخّرین، و هذه الأمور إنّما نقلّد فیها القدماء.
المظفّر، بطل العلقمی، 2/ 6
أقول: و کانت ولادته فی الرّابع من شعبان، سنة ستّ و عشرین من الهجرة، کما فی
__________________________________________________
- او آن‌گونه در تمامی مراحل حیاتش، در پشت سر امامش حرکت می‌کرد که حتی در ظهور جسم شریفش به این عالم شهود هم یک گام از مولایش عقب است. چنان‌که میلاد امام حسین علیه السّلام در سوم شعبان است و ولادت عباس علیه السّلام در چهارم شعبان سال بیست و شش هجری. (1)
پاک‌پرور، ترجمه العبّاس،/ 162
(1). انیس الشّیعة، المجدیّ، أنوار النّعمانیّة ج 1 صفحه 134 قمر بنی هاشم ص 22 به نقل از وقایع الایّام بیرجندی.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 165
زینب الکبری، و لنعم ما قیل:
بذلت أیا عبّاس نفسا نفیسة لنصر حسین عزّ بالجدّ عن مثل
أبیت التذاذ الماء قبل التذاذه فحسن فعال المرء فرع عن الأصل
فأنت أخو السّبطین فی یوم مفخر و فی یوم بذل الماء أنت أبو الفضل
المیانجی، العیون العبری،/ 168- 169
و بناء علی هذا، کانت ولادته الرابع من شهر شعبان سنة ستّة و عشرین من الهجرة فی المدینة المنوّرة، و قیل: اثنی و عشرین منه.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 265
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 166

سمّاه أمیر المؤمنین بالعبّاس، لعلمه بشجاعته، و سطوته، و صولته، و عبوسه فی قتال الأعداء، و فی مقابلة الخصماء. قیل: عبّاس کشدّاد: الأسد الضّاری. کانت الأعداء ترجف أبدانهم، و ترتعد مفاصلهم و تعبس وجوههم خوفا إذا برّز إلیهم العبّاس علیه السّلام.
عبست وجوه القوم خوف الموت و العبّاس فیهم ضاحک متبسّم «1»
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 437- عنه، الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 268
و سمّاه (عبّاسا) تفاؤلا بشجاعته، و صولته فی الحروب، فإنّ العبّاس من أسماء الأسد الغضبان.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام (الهامش)،/ 310
__________________________________________________
(1)- احقر گوید: از حدیث ذخیره خواستن امیر المؤمنین علیه السّلام ابا الفضل را برای واقعه طف در تزویج ام البنین مستفاد می‌شود که نامیدن ابا الفضل را به عباس برای شدت و شجاعت او است. در منتهی الارب گوید: «عباس کشداد شیر بیشه» و در آیه شریفه یوما عبوسا گفته‌اند: «ای کریها تعبس الوجوه» و از صولت و شجاعت و عبوسة او در قبال خصم و قتال قوم کراهت و عبوست خوف و بیم در وجوه کریهه خبیثه آن جمع لئیم ظاهر می‌شد.
القائنی، الکبریت الأحمر،/ 384
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 167

ولده یسمّونه «السّقّاء»، و یکنّونه أبا قربة؛ شهد مع الحسین کربلاء؛ فعطش الحسین:
فأخذ قربة، و اتّبعه إخوته لأبیه و أمّه بنو علیّ، و هم: عثمان، و جعفر، و عبد اللّه؛ فقتل إخوته قبله، و جاء بالقربة یحملها إلی الحسین مملوءة، فشرب منها الحسین.
المصعب الزّبیری، نسب قریش،/ 43
و هو السّقّاء، کان حمل قربة ماء للحسین بکربلاء، و یکنّی أبا قربة.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 2/ 413، أنساب الأشراف، 2/ 192
حدّثنا الحسین، حدّثنا عبد اللّه قال، قال الزّبیر: قال عمّی: و ولده یسمّونه السّقّاء و یکنّونه أبا قربة، شهد مع الحسین علیه السّلام کربلاء، فعطش الحسین، فأخذ قربة و اتّبعه إخوته لأمّه بنو علیّ، و هم عثمان و جعفر و عبد اللّه، فقتل إخوته قبله- لا عقب لإخوته- و جاء بالقربة، فحملها إلی الحسین علیه السّلام، مملوءة، فشرب منها الحسین، ثمّ قتل العبّاس بن علیّ بعد إخوته مع الحسین (صلوات اللّه علیهم)، فورث العبّاس إخوته و لم یکن لهم ولد.
ابن أبی الدّنیا، مقتل الإمام أمیر المؤمنین،/ 120
و العبّاس یقال له: السّقّاء، لأنّ الحسین طلب الماء فی عطشه و هو یقاتل، فخرج العبّاس و أخوه، و احتال حمل إداوة ماء و دفعها إلی الحسین، فلمّا أراد الحسین أن یشرب من تلک الإداوة جاء سهم، فدخل حلقه، فحال بینه و بین ما أراد من الشّرب، فاحتوشته السّیوف حتّی قتل، فسمّی العبّاس بن علیّ «السّقّاء» لهذا السّبب.
ابن حبّان، الثّقات (السّیرة النّبویّة)، 2/ 310، السّیرة النّبویّة (ط بیروت) 1/ 559
«1» «2» «3» و یکنّی أبا الفضل «3» [...] «4» و هو أکبر ولدها [أمّ البنین] «2» و هو آخر من قتل من إخوته لأمّه و أبیه «1» «4».
__________________________________________________
(1- 1) [مثله فی تظلّم الزّهراء،/ 200].
(2- 2) [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(3- 3) [حکاه شرح الشّافیّة عن البحار،/ 367].
(4- 4) [مثله فی العیون،/ 168].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 168
[...] «1» «2» قال جرمیّ بن العلاء عن الزّبیر عن عمّه: ولد العبّاس بن علیّ علیه السّلام یسمّونه السّقّاء و یکنّونه أبا قربة، و ما رأیت أحدا من ولده، و لا سمعت عمّن تقدّم منهم هذا «1» [...] و کان یقال له: قمر بنی هاشم و کان لواء الحسین بن علیّ علیه السّلام، معه یوم قتل «2». «3»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 55، 56- عنه: محمّد بن أبی طالب، تسیلة المجالس و زینة المجالس، 2/ 329؛ المجلسی، البحار، 45/ 39؛ البحرانی، العوالم، 17/ 282؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 322؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 334؛ القمی، نفس المهموم،/ 333- 334؛ القائنی، الکبریت الأحمر،/ 384؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 265
سمّی العبّاس: «السّقّاء»، لأنّ الحسین علیه السّلام عطش، و قد منعوه الماء، و أخذ العبّاس قربة، و مضی نحو الماء. و اتّبعه إخوته من ولد علیّ علیه السّلام: عثمان و جعفر و عبد اللّه، فکشفوا أصحاب عبید اللّه عن الماء. و ملأ العبّاس القربة. و جاء بها، فحملها علی ظهره إلی الحسین علیه السّلام وحده.
و قد قتل إخوته عثمان و جعفر و عبد اللّه فی المعرکة علی الماء.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 182- 184
و یلّقب السّقّاء، و کان صاحب رایة أخیه الحسین علیه السّلام.
المجدی،/ 15
هو السّقّاء.
المفید، الإختصاص،/ 78- مثله: الطّوسی، الرّجال،/ 76؛ الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 29- 30؛ الأردبیلی، جامع الرّواة «4»، 1/ 433
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و أسرار الشّهادة و الکبریت الأحمر].
(2- 2) [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(3)- کنیه آن حضرت ابو الفضل بود [...] و عباس بن علی بزرگترین فرزند ام البنین بود، و پس از سه‌برادر خود به شهادت رسید.
[...] و جرمیّ بن ابی العلاء از زبیر و عمویش نقل کرده است که فرزندان عباس بن علی علیه السّلام او را «سقا» نامیده و کنیه‌اش را «ابو قربة» گذارده بودند؛ ولی من از هیچ‌یک از فرزندان عباس بن علیّ و آنان که پیش از ایشان بوده‌اند، چنین چیزی نشنیده‌ام.
[...] به او می‌گفتند: «ماه بنی هاشم» و در کربلا پرچم لشگر حسین بن علی علیهما السّلام به دست او بود.
رسولی محلّاتی، ترجمه مقاتل الطّالبیّین،/ 81، 82
(4)- [حکاه جامع الرّواة عن الطّوسی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 169
کان العبّاس یکنّی أبا قربة، لحمله الماء لأخیه الحسین علیه السّلام، «1» و یقال له: «السّقّاء» «1».
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 203- مثله الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 1/ 370- 371
و کان عبّاس السّقّاء، قمر بنی هاشم، صاحب لواء الحسین، و هو «2» أکبر الأخوان «2».
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 108- عنه: محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس و زینة المجالس، 2/ 38؛ القمی، نفس المهموم،/ 334؛ المظفّر، بطل العلقمی، 3/ 208، 313؛ مثله المجلسیّ، البحار، 45/ 40؛ البحرانی، العوالم، 17/ 282؛ المیانجی، العیون العبری،/ 165؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 198
المسمّی بالسّقّاء.
و یسمّیه أهل النّسب أبا قربة، المقتول بکربلا، صاحب رایة الحسین علیه السّلام «3» ذلک الیوم «3».
ابن إدریس، السّرائر،/ 656- عنه: المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 128
یکنّی أبا الفضل (سین. جخ) روی عنه خطبته «4».
ابن داوود،/ 195
العبّاس المشهور بالسّقّاء.
الفخر الرّازی، الشجرة المبارکة،/ 17
و أمّا العبّاس الأکبر الشّهید بکربلاء المعروف ب «السّقّاء» بن أمیر المؤمنین علیه السّلام.
المروزی، الفخری،/ 169
و کان صاحب رایته. و سمّی السّقّاء و کنّی أبا قربة، لأنّ الحسین علیه السّلام عطش و أمره أن یأتیه بماء من الفرات، فمضی بقربة إلی الفرات لیملأها، فملأها و أقبل بها إلی أخیه فمنع، فقاتلهم حتّی کشفهم و أتاه بها فسقاه، و یقال: إنّه قتل دون ذلک، و قبره بالحائر.
ابن الطّقطقی، الأصیلی،/ 328
و یکنّی أبا الفضل، و یلقّب «السّقّاء»، لأنّه استسقی الماء لأخیه الحسین علیه السّلام یوم الطّفّ،
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی الأنوار النّعمانیّة].
(2- 2) [مثله فی شرح شافیة أبی فراس،/ 367].
(3- 3) [لم یرد فی تنقیح المقال].
(4)- ب: خطبه.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 170
و قتل دون أن یبلغه إیّاه، «1» و قبره قریب من الشّریعة، حیث استشهد، و کان صاحب رایة الحسین علیه السّلام أخیه فی ذلک الیوم «1».
ابن عنبة، عمدة الطّالب،/ 394- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 332؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 267؛ مثله الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 144؛ المیانجی، العیون العبری،/ 167- 168
العبّاس بن علیّ بن أبی طالب علیه السّلام و هو الملّقب بالسّقّاء.
ابن أبی الفتوح، النّفخة العنبریّة،/ 134
یدعی السّقّاء و یکنّی أبا قربة، و کان صاحب رایة الحسین یوم کربلاء. «2»
الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 284
یلّقب بالسّقّاء،
الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 207
المکنّی بأبی الفضل، الملقّب بقمر بنی هاشم روحی فداه.
المامقانی، تنقیح المقال، 3- 2/ 70
هو السّقاء [...]
__________________________________________________
(1- 1) [حکاه عنه فی بطل العلقمی، 3/ 230].
(2)- لقب عباس شهید أبو الفضل بود و سقا نیز گفتندی از بهر آن‌که روز طف به طلب آب رفت و صاحب رایت برادر خود، حسین بن علی علیهما السّلام بود.
کیاء گیلانی، سراج الأنساب،/ 174
او را ماه بنی هاشم می‌گفتند. و در آن روز، آن بزرگوار علمدار حضرت سیّد أخیار بود.
مجلسی، جلاء العیون،/ 678
اکنون به سر داستان آییم:
همانا حضرتش را عباس الاکبر گویند و کنیت مبارکش أبو الفضل است و ملقب به سقا است؛ چنان‌که مذکور شد و همچنانش أبو قربه (1) خوانند. و در یوم طف صاحب لوای حسین علیه السّلام بود و او اکبر اولاد أم البنین است (2).
(1). قربه (به کسر قاف): مشک و ابو قربه: صاحب و دارنده مشک (در لغت عرب مرسوم است که هرگاه شخصی با چیزی مزاولت بسیار داشته باشد، کلمه «اب» را به آن چیز اضافه می‌نماید و آن شخص را اراده می‌کنند.
(2). [این مطلب را در احوال اولاد أمیر المؤمنین علیه السّلام، 4/ 338، 339 تکرار نموده است].
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 341
آن حضرت سقّای اهل بیت بود. سپهر،
ناسخ التّواریخ أمیر المؤمنین علیه السّلام، 5/ 209
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 171
[...] علی کلّ حال، فقد کان العبّاس بن علیّ علیه السّلام یکّنی بأبی الفضل، و یلقّب «بقمر بنی هاشم»، و لقّب فی کربلا بالسّقّاء، و حامل اللّواء، و رئیس عسکر الحسین، و غیرها من الألقاب و قد عدّت له ستّة عشر لقبا.
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 128
یلقّب فی زمنه قمر بنی هاشم، و یکنّی أبا الفضل: [...] «1» قال أهل السّیر: و کان العبّاس ربّما رکز لوائه أمام الحسین، و حامی عن أصحابه أو استقی ماء، فکان یلقّب السّقّاء.
و یکنّی أبا قربة بعد قتله «1».
السّماوی، إبصار العین،/ 26، 29؛ مثله، الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 265
یلقّب فی زمنه قمر بنی هاشم، و یکنّی أبا الفضل [...] فسمّی السّقّاء و أبا قربة. «2»
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 142، 143
یکنّی أبا الفضل و أبا قربة، و یلقّب بالسّقّاء و قمر بنی هاشم. «3»
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(2)- صاحب عمدة الطّالب در شرح أولاد عباس علیه السّلام گوید: کنیه‌اش أبا الفضل، و لقبش سقا بود؛ زیرا روز عاشورا برای برادر خود آب طلبید و پیش از آن‌که به او برساند، کشته شد. قبرش نزدیک شریعه و در محل شهادت او است و در آن روز پرچمدار حسین علیه السّلام بود.
ترجمه ... جرمی بن ابو العلا از زبیر از عمویش نقل کند که اولاد عباس او را سقا می‌گفتند و ابو القربة کنیه می‌نهادند؛ ولی من هیچ‌کدام از فرزندانش را ندیدم و این سخن را از آن‌ها نشنیدم.
ابو الفرج گوید: «عباس بن علی بن ابیطالب ابو الفضل کنیه داشت».
ابن شهر آشوب در مناقب گوید: «عباس سقا قمر بنی هاشم و پرچمدار حسین و بزرگترین برادرهای مادر خود به دنبال آب رفت».
کمره‌ای، نفس المهموم،/ 153، 154
ابو الفرج در مقاتل الطّالبیّین گوید: «کان العبّاس بن علیّ یکنّی أبا الفضل».
و کان یقال له قمر بنی هاشم، و کان لواء الحسین معه. و در عمدة الطّالب می‌فرماید که کنیه آن حضرت أبو الفضل بود و به روایت أنوار نعمانیّ أبو القربة بود و خوانده می‌شد به سقا. القاینی، الکبریت الأحمر،/ 384
(3)- مکنّی به أبو الفضل و ملقّب به قمر بنی هاشم که در کربلا به لقب سقا و حامل اللّوا و رئیس عسکر الحسین علیه السّلام و غیر این‌ها (تا شانزده لقب که هریکی به یک مقام عالی آن بزرگوار اشعار دارد) مذکور داشته‌اند.
مدرّس، ریحانة الأدب، 8/ 291
أبو الفضل علیه السّلام به کنیه‌ها و لقبهائی اشتهار یافت که به برخی از آن‌ها از قبل موصوف بود و به بعضی-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 172
__________________________________________________
- دیگر در روز عاشورا متصف گشت. از جمله کنیه‌های او ابو قربه می‌باشد (قربه به معنای مشک آب است)؛ زیرا در شهادتگاه کربلا چند مرتبه، در حالی که خصم بدسگال آب را بر روی آل مصطفی صلّی اللّه علیه و اله بسته بود و بشدت در اطراف آن پاس می‌دادند تا مبادا قطره‌ای به حلقوم خشکیده آن عزیزان خدا برسد، حضرت أبو الفضل بدون توجّه به انبوه لشکر و بی هیچ هراسی از نیزه و شمشیر آنان، با صلابت حیدری بر آنان حمله برد و با فرار رو به صفتانه آنان، مشک را از آب شریعه پر ساخت و حرم حسینی و اصحاب سید الشهداء علیه السّلام را سقایت نمود.
اما مورخان و نسب‌شناسان از این‌که عبّاس (سلام اللّه علیه) مکنی به أبو القاسم باشد، سخنی به میان نیاورده‌اند؛ زیرا هیچ‌کدام از آنان ذکر نکرده‌اند که ایشان فرزندی موسوم به قاسم داشته است. تنها جابر أنصاری، چون در اوّلین أربعین سید الشهدا علیه السّلام به زیارت حضرتش مشرّف شد، در ضمن خطابه خود، به آن شهیدان به خون خفته گفت: السّلام علیک یا أبا القاسم، السّلام علیک یا عبّاس بن علیّ. و از آن‌جا که این صحابی عظیم الشأن تربیت یافته خاندان نبوّت و امامت است، حتما سببی داشته که این سردار کربلا را به این کنیه خوانده است.
لیکن کنیه مشهور آن حضرت، ابو الفضل می‌باشد؛ زیرا که از یک جهت فرزندی به نام فضل داشته، و از طرف دیگر به حق سزاوار این کنیه است؛ چرا که فضائل حضرتش همچون خورشید درخشان برای همگان در تلألؤ و نورافشانی است. آری، اگر شرف و فضیلت را منبعی نامتناهی انگاریم، سرچشمه جوشان آن ابو الفضل است، و اگر فضل و سیادت را بنیانی رفیع تصور سازیم، عباس (سلام اللّه علیه) از پایه‌های عمده آن می‌باشد:
ای امیری که علمدار شه کرب‌وبلایی اسدِ بیشه صولت، پسر شیر خدایی
به نسب پور دلیر علی آن شاه عدوکش به لقب ماه بنی هاشم و شمع شهدایی
یک جهان صولت و پنهان شده در بیشه تمکین یک فلک قدرت و تسلیم به تقدیر قضایی
من چه خواهم به مدیح تو که خود اصل مدیحی من چه گویم به ثنای تو که خود عین ثنایی
بی حسین آب ننوشیدی و بیرون شدی از شط تو یَمِ فضل و محیط ادب و بحر حیایی
لقب مشهور آن بزرگوار بین شیعه و أهل سنّت، باب الحوایج است؛ و این نیست مگر به سبب کرامات فراوان حضرتش و گشودن گره از کار دردمندان و سامان بخشی به جمع پریشان‌دلان:
درگه والای تو در نَشأتَین هست درِ رحمت و باب حسین
هرکه به دردی به غمی شد دچار گوید اگر یکصد و سی و سه بار
ای عَلَم افراخته در عالَمَین اکشِف یا کاشِفَ کَربِ الحسین
از کرم و لطف جوابش دهی تشنه اگر آمده آبش دهی (1)
و نیز- همچنان‌که قبلا گفتیم- لقب دیگر عبّاس علیه السّلام قمر بنی هاشم است؛ که آن هم به خاطر نیک‌منظری و نورانیّت چهره مبارکش می‌باشد، به گونه‌ای که سیمایش آن‌چنان پرتوافشان بود که در شبهای تار فروغ می‌بخشید و دیگر احتیاجی به نور نبود.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 173
الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 429
و کنیته المشهورة: أبو الفضل کما عرفت من أبیات حفیده الفضل بن محمّد- و کما یشیر إلیها شارح میمیّة أبی فراس بقوله:
بذلت أیا عبّاس نفسا نفیسة لنصر حسین عزّ بالنّصر عن مثل
أبیت التذاذ الماء دون التذاذه فحسن فعال المرء فرع عن الأصل
فأنت أخو السّبطین فی یوم مفخر و فی یوم بذل الماء أنت أبو الفضل
__________________________________________________
- اما در مورد لقب شهید کسی متعرض آن نشده و تنها در کلام علمای نسب‌شناسی از این لقب یاد گشته است. چنان‌که ابو حسن عمری در کتاب «المجدی» بعد از ذکر فرزندان حضرت عبّاس علیه السّلام می‌گوید:
این آخر نسب فرزندان عباس شهید و سقا، زاده علیّ بن ابی طالب علیه السّلام می‌باشد.
همچنین در «سرّ السّلسلة» تألیف أبی نصر بخاری آمده است که: و الشّهید أبو الفضل العبّاس بن علیّ علیهما السّلام.
و در آن‌جا روایتی از معاویة بن عمار آورده است که می‌گوید: «به امام صادق علیه السّلام عرضه داشتم:
چه‌گونه فدک آن هنگام که به شما برگردانده شد، تقسیم گشت؟»
امام فرمودند: «به فرزندان عباس شهید ربع آن را دادیم و باقی از آن ما باشد».
البته سزاوار بود که ارباب مقاتل و علمای نسب‌شناسی، آن لقبی را که نشانگر منزلت عظیم حضرت عباس علیه السّلام است، ذکر نمایند؛ و آن، لقب عبد صالح است که امام صادق علیه السّلام- به روایت ابو حمزه ثمالی در زیارت مخصوص أبو الفضل علیه السّلام- به وی دادند؛ آن‌جا که می‌گویند: «السّلام علیک أیّها العبد الصّالح».
و خواننده هوشمند بخوبی می‌داند که این صفت، برترین مراتب انسان کامل را می‌رساند؛ چرا که عبودیت رشته اتصال بین پروردگار و بنده بوده و بهترین حالت هرصاحب فضل و کمال به این است که بیابد که وی در رابطه با آفریدگار عظیم و صاحب جلال خود می‌باشد. و این اتصال و پیوستگی با مبدأ متعال- که کاملترین مراتب وجود است- در هیچ‌کس حاصل نمی‌شود مگر این‌که به والاترین درجات انسانیت و به شکوفایی تمامی استعدادهای ملکوتیش نائل شود و شایسته آن شود که به عالم سرور و نشاط ابدی گام نهد و به تجرد و یگانگی با معبود دست یازد. و برعکس، اگر انسان از این رشته اتصال تهیدست باشد، با انقطاع خطّ ارتباط، از عالم قدس طرد می‌شود و در وادی هلاکت و خسران خواهد افتاد.
البته در این‌جا مقصود ما پرداختن به صرف عبادات واجبی که باعث برائت ذمه و اسقاط عذاب می‌شود، نیست؛ بلکه سخن بر سر این است که آدمی پروردگارش را- که باید بدون درخواست ثواب یا ترس از عقاب به پرستش وی پرداخت- براساس فهم و بصیرت و معرفت عبودیت نماید؛ تا این‌که استحقاق آن یابد که معبود متعال، او را بنده خود بنامد و بر دعوی بندگی او صحه بگذارد.
(1). در این‌جا و در فراز بالا، مصنّف دو قطعه شعر به زبان عربی آورده بود که ما به رعایت ذوق فارسی، دو قطعه شعر از سید محمد علی ریاضی آوردیم (شکوفه‌های ولایت، ص 256- 258).
پاک‌پرور، ترجمه العبّاس،/ 169- 172
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 174
و کما وردت علی لسان شاعر أهل البیت، الکمیت بن زید الأسدیّ، من قصیدته الّتی یستهلّها بقوله:
من لقلب متیّم مستهام غیر ما صبوة و لا أحلام
و قوله:
و أبو الفضل، إنّ ذکرهم الحلو، شفاء النّفوس فی الأسقام
قتل الأدعیاء إذ قتلوه أکرم الشّاربین صوب الغمام
و ألقابه کثیرة، منها- ما کان یلقّب به فی زمانه قبل واقعة الطّفّ- (کقمر بنی هاشم)، و لعلّه إنّما لقّب بذلک، لجمال هیأته، و وسامة صورته، فلقد قال المؤرّخین عنه: إنّه کان وسیما جمیلا، یرکب الفرس المطهّم و رجلاه تخطّان فی الأرض.
و منها- ما عرف به یوم الطّفّ، کالسّقّاء، و ساقی العطاشی، و إنّما لقّب بذلک، لاهتمامه البالغ بسقی عطاشی أهل بیت النّبوّة و عیالات أخیه الحسین علیه السّلام، منذ حلولهم أرض کربلاء، إلی أن وقع صریعا قتیلا یوم عاشوراء، علی نهر العلقمیّ، و هو یحمل القربة علی عاتقه المقدّس.
و بالخصوص فی الیوم السّابع من المحرّم بعد أن ضیّق الأعداء علی الحسین و أهل بیته و أطفاله، و منعوا من إیصال الماء إلی الخیم، علی أثر ورود کتاب من ابن زیاد إلی ابن سعد یوم السّادس من المحرّم، یأمره فیه بالتّضییق علی الحسین و أهل بیته، فضبط ابن سعد جانب المشرعة بالعدّة و السّلاح، و لعلّ هذا هو السّبب فی تخصیص الیوم السّابع من المحرّم لذکر مصیبة العبّاس علیه السّلام لدی الخطباء، الأمر الّذی دعا سیّدنا الوالد- قدس سرّه- أن یخصّص المجلس السّابع لذلک.
و هو (صاحب اللّواء)، و إنّما لقّب بذلک، لأنّه صاحب لواء الحسین الأعظم یوم الطّفّ، بشهادة الحسین علیه السّلام فقد قال له- حینما طلب العبّاس منه الرّخصة فی المبارزة- «أنت صاحب لوائی، و إذا مضیت تفرّق عسکری». عن مقاتل الطّالبیّین لأبی الفرج. ص 59 طبع النّجف، و مناقب ابن شهر آشوب. ج 4 ص 108 طبع قم، و بحار المجلسیّ؛ ج 45
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 175
ص 39 طبع طهران الجدید.
و من ألقابه- ما عرف به بعد واقعة الطّفّ- کالعبد الصّالح؛ فقد لقّبه بذلک الإمام أبو عبد اللّه الصّادق علیه السّلام- کما جاء فی زیارته المخصوصة الّتی رواها عنه أبو حمزة الثّمالیّ- کما سنذکر-.
و منها- (باب الحوائج)، فقد عرف هذا اللّقب، و اشتهر بین الشّیعة بعد یوم الطّفّ، و ذلک لما لمسوه کثیرا من قضاء الحوائج، و کشف الغمم، و بلوغ المراد لمن قصد قبره الشّریف، و استجار به.
و فی ذلک یقول الخطیب المفوّه العلّامة السّیّد صالح الحلّیّ- رحمه اللّه- من قصیدة:
باب الحوائج ما دعته مروعة فی حاجة إلّا و یقضی حاجها
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام (الهامش)،/ 310- 312
سمّی العبّاس سقّاء، و صار لقبا له، و یفتخر بهذا اللّقب، و قال فی رجزه:
إنّی أنا العبّاس أغدوا بالسّقا.
و لکن أسفی علی هذا السّقّاء، حیث قضی نحبه و هو عطشان، و لنعم ما قال القائل فی رثائه:
حقیق بالبکاء علیه حزنا أبو الفضل الّذی واسا أخاه
و جاد له علی ظمأ بماء و کان رضا أخیه مبتغاه
بأبی و أمیّ، تمکّن من شرب الماء و لم یشرب مواساة منه لأخیه الحسین علیه السّلام، اغترف غرفة من الماء بیده إلی آخر ما سیأتی.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 318- 319
فی (النّاسخ) أنّ أولاد أمّ البنین أربعة، و کلّهم ملقّبون بالأکبر، لأنّهم أکبر أولاد أمیر المؤمنین علیه السّلام بعد الحسنین علیهما السّلام و ابن الحنفیّة، و هؤلاء الأربعة: عبد اللّه الأکبر، و عثمان الأکبر، و جعفر الأکبر، و العبّاس الأکبر و کلّهم قتلوا فی نصرة الحسین علیه السّلام، و للّه درّ من قال: بعثتهم النّفوس الأبیّة علی مصادمة خیول أهل الغوایة و حرّکتهم الحمیّة
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 176
الهاشمیّة علی اقتناص أرواح أهل الضّلالة، فکانوا کما وصفهم أهل البصائر: بأنّهم أمراء العساکر، و خطباء المنابر:
نفوس أبت إلّا تراث أبیهم فهم بین موتور لذلک و واتر
لقد ألفت أرواحهم حومة الوغی کما أنست أقدامهم بالمنابر
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 432- 433
یلقّب فی زمان حیاته بقمر بنی هاشم، و یکنّی أبا الفضل، و لقّب فی الطّفّ بالسّقّاء، و من ألقابه: الطّیّار، لأنّ اللّه وهب له جناحین یطیر بهما فی الجنّة؛ و من ألقابه: باب الحوائج، و کان لواء الحسین علیه السّلام معه، و کان أمیرا، وزیرا، سفیرا، و ربّما کان بالطّفّ رکز لواءه أمام الحسین علیه السّلام، و حامی عن الأصحاب و الأحباب أو استقی ماء.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 443- 444
للعبّاس أربع کنی: اثنتان عرف بهما قدیما، و اثنتان عرف بهما حدیثا، عرفته بهما العوام. فالقدیمتان هما: أبو القاسم و أبو الفضل، کنّی بابنیه القاسم و الفضل، و هذه الأخیرة هی المشهورة، حتّی لا یکاد یعرف غیرها. فقیل: إنّه کنّی بولده الفضل. و قیل: إنّ کلّ من تسمّی بعبّاس من بنی هاشم کنّی بأبی الفضل (کالعبّاس بن عبد المطّلب) و العبّاس بن ربیعة بن الحارث بن عبد المطّلب و غیرهما، و هذا القول مقبول، لکنّی أری:
أنّ هذه الکنیة له علیه السّلام قد اشتقّت من فضائله، فإنّه علیه السّلام قد توسّموا فیه سمات الفضل منذ الصّغر و زمن الطّفولیّة فلقّبوه به، و إلیه یشیر بعض من رثاه بقوله:
أبا الفضل یا من أسّس الفضل و الإبا أبی الفضل إلّا أن تکون له أبا
فالمتوسّمون لمّا توسّموا فی جبینه المشرق سمات الفضل، و ظهرت لهم فی ملامحه الفضائل علی حدّ ما قیل:
إنّ الهلال إذا رأیت نموّه أیقنت أن سیصیر بدرا کاملا
فکنّوه أبا الفضل عند ظهور تلک الأمارات و الدّلائل، و قد قیل:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 177
قلم العلا قد خطّ فوق جبینه أثر النّجابة ساطع البرهان
دلّنا علی ذلک ما رواه ابن الحاجّ المالکیّ فی [کتاب المدخل] ص 126 ج 1 (عن أبی داود فی سننه) عن- شریح بن هانی- عن أبیه: أنّه لمّا وفد علی النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فی قومه سمعهم یکنّونه بأبی الحکم، فدعاه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم، فقال: إنّ اللّه هو الحکم، و إلیه الحکم، فلم تکنّی أبا الحکم؟ فقال: إنّ قومی إذا اختلفوا فی شی‌ء، أتونی، فحکمت بینهم، فرضی کلا الفریقین بحکمی. فقال له رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم ما أحسن هذا، إلی آخره.
فالعبّاس علیه السّلام أبو الفضل و الفضائل.
أمّا الکنیتان العامّیتان:
فأبو فاضل، و ابن البدویّة. فأبو فاضل هو أبو الفضل سواء، و ابن البدویّة، نظرا إلی أنّ أمّ العبّاس علیه السّلام کانت من العرب الّتی تقطن البادیة أنفة من ذلّ الأمصار، و فرارا من هوان الحضارة الّذی تأباه نفوس العرب الأقحاح.
و أمّا کنیته عندهم بأبی فرجة، فلیست بکنیة کما عرفت، بل هی لقب بصورة الکنیة، حیث لم تکن للعبّاس بنت تسمّی فرجة، و إنّما لقّبوه بهذا، لأنّه کان کثیرا ما یفرّج عنهم الکربات إذا توسّلوا به إلی اللّه تعالی و أقسموا علیه بحقّه، و هذه عندهم من الأمور القطعیّة، و قد جرّبناها بأنفسنا.
المظفّر، بطل العلقمی، 2/ 8- 10

نوعان: قدیمة و مستحدثة، استحدثها العوام و اشتقّوها من صفاته و فضائله. «فالألقاب القدیمة» کثیرة، منها ما هو مشهور عند علماء التّاریخ و السّیر، و منها دون ذلک فی الشّهرة؛ و تذکر آخر المباحث إن شاء اللّه. فأمّا المشهورة عند النّسّابین و المؤرّخین فهی: السّقّاء [أو سقّا عطاشی کربلاء] و یسمّی لذلک أبا قربة. قاله أبو الفرج فی المقاتل، و الدّیاربکری فی تاریخ الخمیس و غیرهما. و [قمر العشیرة] أو قمر بنی هاشم، و [بطل العلقمی] أو بطل المسنّاة، و «حامل اللّواء» أو حامل لواء الحسین علیه السّلام، و «کبش الکتیبة»، و «العمید» أو عمید عسکر الحسین علیه السّلام، و [حامی الضّعینة] أو حامی ظعینة کربلاء، و کلّ هذه
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 178
الألقاب مشهورة، و هو معروف بها، و هی مشتقّة من أفعاله الکریمة، و صفاته الفائقة.
و حیث أنّ لکلّ واحدة من هذه الألقاب اعتبار عظیم عند العرب، قدّمناها لنذکر ما لها من المیزة و الاعتبار، فإذا استوفینا شواهدها، و أکملنا شرحها تفصیلا، ذکرنا بقیّة الألقاب الّتی دوّنها فی الشّهرة، کالطّیّار و ما شاکله من الألقاب العامّیّة، و نسأل اللّه التّوفیق لما یحبّ، و التّسدید لما نقول، و المعونة فیما نملی فی فضل أهل بیت نبیّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم.
اعلم أنّ جمیع هذه الألقاب ممدوحة عند الجاهلیّین، و الإسلامیّین من العرب، بل هی من مفاخرهم، و المتّصف بها محبوب لدیهم أتمّ المحبّة، ینظرون إلیه بعین التّبجیل و الاحترام، و یرون مقامه فی المفاخر العربیّة أسمی مقام.
المظفّر، بطل العلقمی، 2/ 11- 12

قد تکرّرت منه السّقایة، و لیست سقایة واحدة کما توهّمه بعض أهل المقاتل، بل هی ثلاث مرّات جلب فیها الماء لعطاشی عیال أخیه الحسین علیه السّلام حسبما استفدنا ذلک من الأخبار الواردة فی قصّة المقتل الشّریف.
السّقاة یوم کربلاء ثلاثة:
اثنان علویّان: العبّاس الأکبر، و علیّ بن الحسین الأکبر؛ و واحد همدانیّ هو بریر بن خضیر. أمّا علیّ بن الحسین علیه السّلام فذکر قصّة سقایته فخر الدّین الطّریحیّ (فی المنتخب) ص 55 ج 2 طبع النّجف الحجریّ فراجعها. و رواها الصّدوق القمّیّ (ره) فی الأمالی، و أنّه بعثه فی ثلاثین فارسا و عشرین راجلا؛ راجعها فی قصّة المقتل من الأمالی. و رواها الدّربندیّ فی أسرار الشّهادة ص 262. «و أمّا سقایة» بریر، فرواها صاحب أسرار الشّهادة، و تبعه صاحب معالی السّبطین، و ترکنا ذکر القصّتین حذر التّطویل و فوت الغرض المقصود.

فقد تکرّرت منه مرارا، منها: لیلة العاشر، نفّذ بأمر أخیه الحسین علیه السّلام لطلب الماء.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 179
و منها یوم العاشر قبل مقتله سمع صراخ العائلة و ضجّة الصّبیة من الظّمأ، فاستأذن سیّدة الحسین علیه السّلام، فأذن له. و منها یوم العاشر أیضا، و لکن ساعة مقتله. و قد قال له الحسین علیه السّلام: احمل معک القربة، و فی هذه النّوبة تمکّن من الوصول إلی المشرعة و مل‌ء القربة، لکنّه لم یتمکّن من إیصال الماء إلی العائلة، لأن حرس الماء قد تداعوا علیه من کلّ صوب، و أحاطوا به من کلّ وجه، فقطعوا علیه خطّ الرّجعة، و علموا أنّ سلامة القربة تحثّه علی اختراق تلک الصّفوف، و أنّ الجموع مهما تراکمت و تکاتفت علیه، سیشقّها نافذا إلی الحسین علیه السّلام، و أنّه یصل إلی مقصده لا محالة، فرأوا من المستحیل صدّه عن مقصده إلّا بإراقة ماء القربة، فإنّ إراقة ماءها یوجب ضعف عزیمته، و یوهن عزمه، و ینهک قوی نهضته، فتعمّدوا القربة، و جعلوها هدفا و رشقوه رشقا متواصلا، فأصابها بعض السّهام المحدّدة نحوها، فشقّها و أریق الماء، فکانت هی السّبب لأن یقف هدفا للسّهام، و غرضا للأسنّة و الظّباة، و آثر حینئذ المنیّة علی مواجهة العائلة اللّهیفة الّتی ترقب طلوعه علیها بالمنعش و المنقذ من لهفة الصّدا، و رأی أنّ موتة الحرّ الکریم أیسر من إیراد حجج الاعتذار، و هذه القصّة الأخیرة نوردها مفصّلة فی حدیث شهادته فی الجزء الثّالث.

ذکر عامّة أرباب المقاتل، أنّ أهل الکوفة منعوا الحسین علیه السّلام من الوصول إلی الشّریعة ثلاثة أیّام، لذلک أورد أبو مخنف فی المقتل الصّغیر، و سبط ابن الجوزیّ فی التّذکرة، شهادة العبّاس یوم السّابع من المحرّم، و لکنّ المرویّ عن السّیّدة سکینة- بنت الحسین علیها السّلام أنّها قالت: عزّ ماؤنا یوم التّاسع، و هو الأوفق الأصوب، لأنّ استعداد الحسین علیه السّلام بالماء حسبما سمعت، یکفی لسدّ حاجاتهم ثلاثة أیّام فتشتدّ حاجتهم له لیلة العاشرة. و فی کلام أبی حنیفة الدّینوریّ فی «الأخبار الطّوال»: أنّ بقایا ماء بقیت عندهم للیوم العاشر، ذکر ذلک ص 255 فی مقتل الحسین علیه السّلام و نصّه: و بقی ملیّا جالسا، و لو شاؤوا أن یقتلوه قتلوه، غیر أنّ کلّ قبیلة کانت تتّکل علی غیرها، و تکره الإقدام علی قتله، و عطش
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 180
الحسین علیه السّلام، فدعی بقدح من ماء، فلمّا وضعه فی فیه، رماه الحصین بن نمیر بسهم، فأدخله فی فمه، و حال بینه و بین شرب الماء، فوضع القدح من یده، و لمّا رأی القوم قد أحجموا عنه، قام یتمشّی علی المسنّاة نحو الفرات، فحالوا بینه و بین الماء، فانصرف إلی موضعه الّذی کان فیه إلی آخره.
و هذا القول فی غایة الشّذوذ و الغرابة، لاتّفاق المؤرّخین أنّه علیه السّلام قدّم طفله الرّضیع إلی الأعداء، طالبا له منهم الماء لشدّة ظمأ الطّفل، و أنّه قد أشرف علی الموت من العطش، فلو کان فی خیامه قدح ماء آثر به الطّفل، و ما احتاج إلی طلب من أجلاف أنذال. قال سبط ابن الجوزیّ فی التّذکرة ص 141: لمّا رحل الحسین علیه السّلام من القادسیّة، وقف یختار مکانا ینزل فیه، و إذا سواد الخیل أقبل کاللّیل، کأنّ رایاتهم أجنحة النّسور، و أسنّتهم الیعاسیب، فنزلوا مقابلهم و منعوهم الماء ثلاثة أیّام. ثمّ قال بعد أسطر: و لمّا اشتدّ العطش بالحسین علیه السّلام و أصحابه، بعث بالعبّاس بن علیّ أخیه، إلی المشارع فی ثلاثین فارسا و عشرین راجلا، فاقتتلوا علیه و لم یمکّنوهم من الوصول إلیه، انتهی. و فیه شذوذ أیضا من جهة اتّفاق المؤرّخین، أنّه علیه السّلام وصل إلی الماء و أوصله إلی الحسین علیه السّلام؛ صرّح بذلک الطّبریّ و غیره. و هذا السّیّد الدّاودیّ قد سقط سقطة فاضحة، حیث قال فی «عمدة الطّالب» ص 323: یکنّی أبا الفضل و یلقّب السّقّاء، لأنّه استسقی الماء لأخیه الحسین علیه السّلام یوم الطّف، و قتل دون أن یبلغه إیّاه، إلی آخره.
و فی هذا الکلام غلط و اشتباه. أمّا الغلط، فلأنّه زعم أنّه سمّی سقّاء لسقایته له مرّة واحدة ثمّ نفاها، و کیف یسمّی إنسان بما لم یفعل، و إنّما عزم علی الفعل، و هذا غلط؛ لا یسمّی الرّسول رسولا حتّی ینفذ بالرّسالة، و لا الضّارب ضاربا حتّی یقع منه الضّرب.
«أمّا الاشتباه» فلظنّه أنّه علیه السّلام ما استسقی إلّا عند قرب مقتله، و هذا اشتباه قطعا، لأنّه استسقی قبل مقتله اتّفاقا، و إن اختلفوا فی هذه السّقایة، هل کانت لیلة العاشر، أم نهار العاشر؟ فذهب إلی کلّ فریق. و یلزمنا هنا بیان أمر یدلّ علی فائدة الإمعان فی التّاریخ لیتبحّر الذّکیّ، فیستخرج منها المعانی الصّحیحة المخبّأة فی عناوین الآثار. فنقول:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 181
إنّ فی قول القائلین فی سقایة العبّاس الأکبر علیه السّلام الّتی صحبه فیها نافع بن هلال البجلیّ کانت لیلا، و أنّ أبا الفرج و من وافقه قد وهموا فی ذلک، فجعلوها نهارا، یدلّنا علی ذلک اجتماع الأقوال علی أنّ أهل الکوفة قد عاجلوا الحسین علیه السّلام بالقتال عند أوّل ظهور نور الفجر، حتّی أنّه علیه السّلام غسل فی الصّلاة بأصحابه، لأنّ أهل الغدر ینتظرون بهم انقضاء الأجل فی الموادعة الموقّتة، و هی سواد اللّیلة العاشرة، فالتحمت الحرب مع تألّق ضوء الصّبح، و اشتبک القتال و الأصحاب فی مراکزهم. و یدلّنا اتّفاق المؤرّخین، أنّ الحسین علیه السّلام أفرد خیمة یغتسل فیها هو و أصحابه لأجل أن یحیوا لیلتهم بالعبادة، و ازدحم أصحابه علی بابها ینتظرون خروجه لیطلّوا و یغتسلوا و هم یتسابقون علی التّبرّک بالفاضل منه. و صریح عامّة الأقوال، وقوع الاغتسال تلک اللّیلة، مع الاتّفاق: أنّ الماء عزّ عندهم یوم التّاسع، حتّی لم یبق ما یکفی للشّرب، فلولا الإتیان بالماء لیلا، لما وقع الاغتسال.
و اتّفق المؤرّخون أیضا، أنّه لم تسنح فرصة فی نهار العاشر لأیّ عمل کان، لاشتغال الأنصار بالحملات و المحاماة و المدافعة عن حشاشة الإمام علیه السّلام، فألهتهم تلک الحالة عن کلّ شی‌ء، لأنّ حفظه علیه السّلام أهمّ الواجبات.
و العبّاس علیه السّلام واقف فی مرکز القلب لا یتحلحل، و لن یزل عن موقفه تجاه الحسین علیه السّلام، بیده اللّواء یخفق، إذ مادام العلم ثابتا فی مرکزه، فقلوب المجاهدین طامنة وادعة، فلو زال لاختلّ النّظام العسکریّ، و اختلف التّرتیب، و ضعف عزم صاحب العزم؛ ألست تقرأ فی سیرة إبراهیم أحمر العینین بن عبد اللّه المحض: لمّا التحمت الحرب بینه و بین قائد جیش المنصور الدّوانیقیّ عیسی بن موسی الهاشمیّ العبّاسیّ، فإنّ جیش العبّاسیّ انهزم و أتبعه جیش العلویّ، فعرضت له مخاضّة فی الطّریق، فانحرف معها حامل لواء إبراهیم، فلمّا رأی عسکره انحرافه، تنادوا الهزیمة، فانهزموا، و عطف جیش العبّاسیّ و قتل إبراهیم، جاءه سهم غرب غائر فقتله.
فالحسین علیه السّلام محافظ تمام المحافظة علی هذا النّظام العسکریّ، لأنّه علیه السّلام له المهارة بالفنون العسکریّة و الخبرة التّامّة بأسالیب الکفاح و أنواع الحرب؛ فکلّما قدّم العبّاس
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 182
علیه السّلام نفسه للتّضحیة أمامه أن یقتل دونه، یقول له: أنت حامل لوائی و رئیس عسکری، فمتی سنحت فرصة تمکّن فیها من إرسال العبّاس علیه السّلام مع خمسین من أصحابه یخلو بمراکزهم الحربیّة، و یدعو خطوط الدّفاع شاغرة أمام الجیش المحدق بهم حتّی یقصدوا الشّریعة، ما کان ذلک فی ذاک الوقت، بل کان لیلا. و قد صرّحوا جمیعا عند ذکر مصارع أعیان الشّهداء، أمثال مسلم بن عوسجة، و حبیب، و الحرّ، و من أشبههم؛ أنّ الحسین علیه السّلام یمشی إلیهم مع بعض أصحابه، أو یأمر البعض بحملهم إلی فسطاط القتلی المضروب فی المعرکة، و لم یأمر العبّاس علیه السّلام بمغادرة مرکزه حتّی عند مصرع أعزّ فقید علیه ولده علیّ الأکبر علیه السّلام قال لفتیانه: احملوا أخاکم، و العبّاس علیه السّلام واقف باللّواء، کلّ ذلک محافظة علی بقاء نظام عسکره مادام اللّواء فی مقرّه ثابتا فی مرکزه.
فإذن، کانت السّقایة لیلا، و هی الّتی شهدها نافع بن هلال، و هذه هی [السّقایة الأولی]. و بما قرّرناه، تبیّن لک أنّ أبا الفرج قد وهم فی ذکره لها نهارا، فلمّا لم یبق من الأنصار سوی نفرین أو ثلاثة، لم تکن حینئذ فائدة کبیرة فی اللّواء، فسمع العبّاس علیه السّلام صرخة العائلة و ضجّة الأطفال، فلم یستطع الصّبر؛ فاستأذن الحسین علیه السّلام، فأذن له فی قصد المشرعة، فقصدها وحده و اللّواء علی کتفه، و السّیف مصلت بیده حتّی اقتحم الفرات، و ملأ القربة، و أقبل بها رکضا إلی العیال، فناولهم إیّاها، فکانت هذه هی «السّقایة الثّانیة»، ثمّ وقف فی مرکزه حتّی إذا لم یبق غیره و غیر الحسین علیه السّلام، تقدّم أمامه یحمل اللّواء و السّقاء فی کتفه، و أقحم فرسه فی الفرات، و هذه هی «السّقایة الثّالثة»، و فیها اغترف غرفة من الماء و أدناها من فمه، ثمّ رماها حین ذکر عطش الحسین علیه السّلام و عیاله، کما یأتی شرحه فی فصل الإیثار. و هذه المرّة لم یتمکّن من إیصال الماء إلی خیم الحسین علیه السّلام، لأن بعض السّهام مزّق القربة، ففراها و أراق ماءها. و إلیک نصوص أهل التّاریخ. فالقائلون أنّ سقایته کانت لیلا کثیرون؛ أوردها فی حوادث اللّیلة العاشرة، منهم: العلّامة المجلسیّ فی البحار ص 191 ج 10، و الفاضل الدّربندیّ فی الأسرار ص 241، و ملّا عبد اللّه فی مقتل العوالم ص 76، و عبد الخالق الیزدیّ فی مصائب
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 183
المعصومین ص 234، و مشاهیر المؤرّخین، کابن الأثیر و ابن کثیر و الطّبریّ. «1»
المظفّر، بطل العلقمی، 2/ 44- 49

و تفسیر الکتیبة یأتی فی أنظمة الجیوش فی الجزء الثّالث. أمّا «الکبش»، فالعرب تطلقه علی مقدّم العسکر، أمیرا کان أو ملکا؛ و علی الشّجاع الّذی لا یقاوم بأسا و نجدة.
قال «الفیروزآبادیّ» فی القاموس «الکبش»: الحمل إذا انتهی، و إذا خرجت رباعیّته جمعه أکبش و کباش و أکباش و سیّد القوم و قائدهم إلی آخره.
و لیس هو حقیقة، بل هو مجاز، لأنّ الکبش حقیقة، و فی أصل الوضع، هو الّذی یرأس القطیع من الأغنام و الظّباء، و یحمیها بنطاحه، و لمّا کان قائد الجیش، و رئیس القوم، و البطل الجری‌ء یرأس الجیش و یحمیه بیده و تدبیره، قیل له: کبش، و له جرأة علی النّطاح و إقدام کما شهد الوجدان بذلک؛ فإنّ الکبش إذا ناطح کبشا، لم ینصرف عنه حتّی یحجز بینهما أو یقتل أحدهما الآخر. و کما أطلق الکبش علی الشّجاع مجازا، أطلق علی المبتدع إذا کان متبوعا علی جهة الاستعارة، حیث أنّ قطیع الأغنام یتبع الکبش فی المرعی، کذلک بهائم العوام، و العامّة یتبعون الضّال المبتدع فی ضلالته و بدعته.
فقد قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم فی رجل من قریش یلحد بمکّة: کبش اسمه عبد اللّه، علیه نصف عذاب أهل النّار، متّفق علیه عند الشّیعة و السّنّة. و قد ذکرنا من رواه من حفّاظ أهل السّنّة فی کتابنا «المیزان الرّاجح» فی ترجمته، و لا یطلق الکبش فی الحرب عند العرب إلّا علی من تکاملت فیه سمات البطولة، و جمعت فیه صفات الرّجولیّة. و لقّب بهذا اللّقب قبل أبی الفضل العبّاس بن علیّ علیه السّلام رجلان من أعظم رجال العرب و أشهرها؛ أحدهما:
بطل المشرکین بلا نزاع- طلحة بن أبی طلحة القرشیّ- من آل عبد الدّار، فکان یلقّب:
(کبش الکتیبة)، قتله أمیر المؤمنین علیه السّلام یوم أحد، فسرّ بقتله رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم، و بقتله فلّت شوکة المشرکین و کسر حدّهم. «و الثّانی» بطل المسلمین غیر مدافع و هو: مالک بن
__________________________________________________
(1)- [ثمّ ذکر کلام الطّبریّ، أنظر ص 234- 236].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 184
الحارث- الأشتر النخعیّ- صاحب أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السّلام، بطل العرب المشهور، کان یلقّب (کبش العراق).
و یطلق لفظ الکبش علی کلّ بطل، و یقال للأبطال کباش، و شبّهوا اعتراک الأبطال بالنّطاح. و أمّا إطلاقه علی الملوک الظّلمة، فقد ورد فی کلام مولانا أمیر المؤمنین علیه السّلام، بقوله فی عبد الملک بن مروان أبو الأکبش الأربعة.
هذا لقب یختصّ به أبو الفضل العبّاس الأکبر بن أمیر المؤمنین علیهما السّلام دون سائر شهداء کربلا. و قد اختصّه بهذا اللّقب أخوه الحسین علیه السّلام، و جعله من ألقابه الممیّزة له، و ذلک حین أتاه یطلب منه الرّخصة للهجوم علی جیوش أهل الکوفة المحیطة به. و قد أکثر الشّعراء فی تأبینه من ذکر هذا اللّقب. فقال بعضهم بلسان حال سیّد الشّهداء الحسین علیه السّلام:
عبّاس کبش کتیبتی و کنانتی و سریّ قومی بل أعزّ حصونی
و قال الأزریّ رحمه اللّه:
الیوم بان عن الکتائب کبشها الیوم فلّ عن البنود نظامها
قال الفاضل الدّربندیّ فی «أسرار الشّهادة» ص 321 و عنه الکربلائیّ فی «معالی السّبطین» ص 274 ج 1 فی شهادة العبّاس علیه السّلام: أنّ الحسین علیه السّلام انحنی علیه لیحمله، ففتح العبّاس عینیه فرأی أخاه الحسین علیه السّلام یرید أن یحمله، فقال: أین ترید یا أخی، فقال إلی الخیمة؛ فقال یا أخی بحقّ جدّک رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم علیک أن لا تحملنی، دعنی فی مکانی هذا. فقال: لماذا؟ فقال: إنیّ مستح من ابنتک سکینة، و قد وعدتها بالماء، و لم آتها به. (و الثّانی): إنّی کبش کتیبتک، و إذا رآنی أصحابک مقتولا، فربّما یفلّ عزمهم.
فقال له الحسین علیه السّلام جزیت عن أخیک خیرا، حیث نصرته حیّا و میّتا، انتهی. و یعلّق الکربلائیّ علی إشکال عرض له، و یجعلها دلیلا علی شهادة العبّاس، أوّلا، و أنّه أوّل قتیل، ثمّ أیّد نظریّته هذه بکلام المقتل المنسوب لأبی مخنف، و أوقفتنا هذه النّظریّة علی عامّیّة الکربلائیّ و أرتنا بساطته، (أوّلا): إلغاء ما حقّقه العلماء، و ورد فی الزّیارة: أنّ أوّل
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 185
الشّهداء من العلویّین علیّ بن الحسین علیه السّلام، فلا یصحّ إلغاء هذا المحقّق لحکایة واهیة فی مقتل لم یثبت أنّه لأبی مخنف. (و ثانیا)، لا یلزم من قوله فلّ عزم أصحابک أن یکون أوّل قتیل، و أنّ أصحابه لم یقتلوا قبله، هذا جهل فاضح، بل المراد لو صحّ ما فی المقتل، أنّ أصحابه، المراد بهم الباقین بعد مقتله علیه السّلام، فقد بقی من أصحاب الحسین علیه السّلام بعد شهادة العبّاس جماعة و بعضهم جرحی؛ فالإمام زین العابدین، و عقبة بن سمعان مولی الرّباب، و بعض الموالی کانوا أحیاء، و الضّحّاک المشرقیّ الّذی نجی بعد شهادة العبّاس علیه السّلام، و عنه و عن عقبة بن سمعان تروی أخبار الطّفّ، و نجی زیاد الأقطع والد الفرّاء بعد أن قطعت یده بالطّفّ، و الموقع الأسدیّ أسر. و نفاه ابن زیاد إلی الرزّازة و الحسن المثنّی عالج أخواله جراحاته فبرء منها. و سوید بن أبی المطاع قتل بعد شهادة الحسین علیه السّلام سمعهم و هو جریح یقولون: قتل الحسین علیه السّلام، فأخرج سکّینا فقاتل بها فقتل. و سوار بن المنعم النّهمیّ الهمدانیّ أسر جریحا، و مات لستّة أشهر. و غیر هؤلاء، و هم الّذین یفلّ عزمهم عند مشاهدة العبّاس علیه السّلام قتیلا، و کذلک کان الأمر؛ فقد هرب الضّحّاک، و استسلم عقبة، و أسر الباقون بعد قتل الحسین علیه السّلام، و کانوا بوجوده واثقین بسلامة الحسین علیه السّلام، و بسلامة الحسین علیه السّلام سلامتهم مضمونة، فإذا قتل العبّاس تیقّنوا قتل الحسین علیه السّلام ففلّ عزمهم، و هذا من التّدبیر، و هو یدلّ علی مهارة العبّاس علیه السّلام بالفنون الحربیّة و خبرته بها.
المظفّر، بطل العلقمی، 2/ 53- 54، 60- 61

هذا لقب مشهور، شائع إطلاقه علی أبی الفضل العبّاس بن أمیر المؤمنین علیه السّلام، و من نعوته السّائرة. فقد قال السّید جعفر الحلّی فی تأبینه:
حامی الظّعینة أین منه ربیعة أم أین من علیّا أبیه مکدم
و کأنّهم خصّوه بهذا اللّقب، للفرق بینه و بین أخیه سیّد الشّهداء الإمام الحسین بن علیّ علیهما السّلام، الملقّب بحامی الإسلام، و حامی الشّرع المقدّس. و رتبة العبّاس علیه السّلام دون‌رتبة الحسین علیه السّلام، و حمایة الظّعینة أدنی من حمایة الشّریعة الغرّاء رتبة بکلّ معنی. و من
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 186
«جهة ثانیة»: أنّ الإمام الحسین علیه السّلام هو الأمیر و السّیّد و القائد، و لا یباشر کلّ المهمّات بنفسه، و أنّه لا بدّ للرّئیس من معتمد یقوم مقامه، و ینوب عنه فی المهمّات. و کان من أهل الکفاءة، و له الأهلیّة فی القیام بواجبه لیحصل الاعتماد علیه فی ما رشّح له، و حیث لم یکن عند سبط النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله و سلّم أهمّ من القیام بحیاطة العائلة المخدّرة، و حمایتها، و حفظها فی تلک الفیافی الموحشة، و المفاوز المقفرة، و کان من أوثق القادمین معه فی نفسه أخوه العبّاس الأکبر و ابنه علیّ الأکبر، لما فیهما من الکفاءة لکلّ مهمّ یناط بهما، فوظّفهما لهذه المهمّة، فکانا یقومان بترحیل العائلة و إنزالها، و یتولیّان حراستها مع فتیان العلویّین، و أکثرهما قیاما بهذا الواجب، و أشدّهما مباشرة لهذه الوظیفة أبو الفضل العبّاس. و لمّا قتل علیّ الأکبر علیه السّلام قبل عمّه العبّاس علیه السّلام، قام أبو الفضل علیه السّلام بالمحاماة عن المخیم، و صدّ هجمات العدوّ عنه، لأنّ أجلاف الأعداء یتقصّدون إیصال الرّعب لتلک العقائل المخدّرة، حیث أنّهم متیقّنون أنّ فی إرعابها کسرا لقلب الحسین علیه السّلام، لما عرفوه من شدّة غیرته علی حرمه، فکانت کتائب الإرهاب الکوفیّة تقصد إخافة النّسوة بکلّ جهودها، و لکن موقف الحسین علیه السّلام فی جبهة القتال الیمنی، و العبّاس علیه السّلام فی الجبهة الیسری، یصدّان هجمات الإرهاب العدائیّة عن المخیّم، و یحرسان المذاعیر من النّسوة الخفرة، و هنّ ما دمن ینظرن الأخوین الکریمین یتعاضدان فی الحملة، و یتناصران فی الجولة، فی غایة الوثوق بالسّلامة من تعدّیات المعتدین علیهنّ، و الشّرع المقدّس یؤکّد حفظ الحرم و صیانة العرض أشدّ تأکید. ففی الأحادیث الّتی یعوّل علیها: «أنّ من قتل دون ماله و عرضه فهو شهید»؛ أو، فله أجر شهید. نعم و هی شیمة الأحرار، و سجیّة أرباب الغیرة و الحمیّة؛ فإنّهم یتهالکون علی حفظ مخدّارتهم، و حراسة مصوناتهم، و یتفانون علی أقلّ خدشة تصیب الواحدة منهنّ. و قد ضحّی کثیر منهم نفوسهم دون أعراضهم، و نشبت بسبب ذلک حروب، و وقعت وقائع ذات أهوال [...]
لم یشتهر بهذا اللّقب قبل أبی الفضل العبّاس بن أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیهما السّلام إلّا رجل واحد من العرب، و هو ربیعة بن مکدم الکنانیّ، أحد بنی فراس بن غنم، عرف بحامی الظّعن حیّا و میّتا و ضربه الشّعراء مثلا [...]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 187
قد عرفت أنّ حمایة العبّاس علیه السّلام للظّعائن کانت من حین سار الحسین علیه السّلام من المدینة إلی أن نزل الغاضریّة، و کذلک العشرة أیّام الّتی أقامها الحسین علیه السّلام حتّی استشهد.
و کان العبّاس بن أمیر المؤمنین علیهما السّلام أمیر الحرس الحسینیّ الّذی یقوم بحراسة المخیّم. و قد أکثر الشّعراء من ذکر ذلک، و هو منظوم باللّسانین العربیّ و العامّیّ، و معروف فی المراثی الحسینیّة. و اشتهر علی ألسنة الذّاکرین أنّ- زینب الحوراء- لمّا مرّوا بالسّبایا علی جثث القتلی، خاطبت العبّاس علیه السّلام بما یتضمّن العتاب له علی ترک حمایتها فی مثل هذه الحالة الّتی صارت إلیها، و أوقعها الزّمان فیها، بعد فقد الحماة. و یذکر الذّاکرون أیضا، أنّه لمّا أقبل أهل الکوفة إلیهنّ بالنّیاق لیرکبن علیها، جعلت النّساء ترکّب بعضها بعضا، حتّی بقیت زینب وحدها، حوّلت وجهها إلی نحو العلقمیّ، و نادت: أخی أبا الفضل، أنت الّذی أرکبتنی یوم خروجنا من المدینة، فمن یرکّبنی الآن یابن والدی. و لم یفسح لی المجال فی تتبّع هذه المقالة و استخراجها من مظانّها، و أعوّل فیها علی مصادرها، فإن کانت روایة، فالعهدة علی الرّاوی، و إن کانت حکایة حال و استخراج من فحوی القصّة، فنعم الاستنباط، إذا المعلوم أنّ شباب العلویّین، و یرأسهم أبو الفضل، هم الّذین رکّبوا العقائل الحسینیّة حین خرجوا من المدینة، فوجب أن یتولّی رکوبهنّ للمسیر عن وادی کربلاء، لو لا حیلولة المنیّة دون ذلک.
المظفّر، بطل العلقمی، 2/ 63- 64، 67، 71

قد شاع هذا اللّقب بین النّاس، فتعرفه المسلمون القدماء بحامل لواء الحسین علیه السّلام، و تسمّیه عوام العرب الیوم: بالبیرغجی- و هذه نسبة ترکیّة، و تطلق علیه الفرس لفظ (علم‌دار حسین). و قد کان هذا اللّقب، و هو حمل اللّواء، أشهر ألقاب العبّاس الأکبر علیه السّلام، و أیسرها ذکرا، لأنّ ذلک قد صدر من أخیه الإمام الحسین علیه السّلام فعلا و قولا. أمّا الفعل، فقد دفع إلیه لواءه الأعظم باتّفاق حملة الأثر، و أهل العلم بالخبر. و أمّا القول، فقد تکرّر منه علیه السّلام مرارا منها لمّا أراد الحملة، قال: أنت حامل لوائی، و منها لمّا وقف علیه صریعا. و سنورد جمیع ذلک فی فصل مقتله علیه السّلام. و قد أکثر الشّعراء من مدحه بحمل
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 188
اللّواء، کقول بعضهم عاقدا قول الحسین علیه السّلام:
لمن اللّوا أعطی و من هو جامع شملی و فی ضنک الزّحام یقینی
فی أشعار کثیرة یأتی بعضها فی تأبینه علیه السّلام
[...] الحرب الّتی شهدها الحسین علیه السّلام بنفسه:
و هی الّتی استشهد فیها، و هی وقعة کربلاء، تلک الفاجعة العظمی، و الوقعة الکبری الّتی بقیت ذکراها علی مرّ الأحقاب. فقد کان علیه السّلام منذ خروجه من الحجاز عقد لواء، و دفعه إلی أخیه أبی الفضل العبّاس الأکبر علیه السّلام، ذلک البطل العلویّ العظیم، فحمله بین یدیه إلی حین التحام تلک الحرب الّتی جلبت لأمیّة خزی الأبد، و جرّت إلیها شؤم الدّهر، فهاجم قوّات الأعداء المحدقة بهم مرارا عدیدة، و استنقذ بعض أنصارهم الّذین طوّقهم الأعداء. و کان أبو الفضل علیه السّلام لا یقف فی حملته دون أن ینتهی إلی مرکز عمید عسکر الأعداء، لیرعب بتلک الهجمات قلوب أمراء القوّات المعادیة، و یذکّرهم بالشّجاعة العلویّة، الّتی لم تغب عنهم ذکراها أیّام کافحوا معه أهل الجمل و صفّین. و قد قیل فی تأبینه:
لک موقف بالطّفّ أنسی أهله حرب العراق بملتقی صفّین
فلم یزل أبو الفضل العبّاس علیه السّلام، علی شدّة الخطر، مبتهجا مرتاحا، و وجوه الأعداء کالحة مقطبة لحراجة الموقف، و فظاعة المعترک، و یعود رافلا بالحدید، مغیرا علی جواده المحلّق کنسر الجو، منقضّا علی حرس الشّرائع، و تلک القوّات المتکدّسة علی ضفافها، فیصدم تلک الحامیة، و یشقّ صفوفها المتراصّة، و یخترق خطوطها المحصّنة، و ینزل بعد امتلاک المشرعة إلی الماء، فیملی‌ء السّقّاء لعطاشی آل الرّسول.
و عقد الحسین علیه السّلام رایتین، دفع أحدهما لقائد الجبهة الیمنی زهیر بن القین البجلیّ، و الأخری لقائد الجبهة الیسری حبیب بن مظاهر الأسدی. و فی روایة المرندیّ، أنّ الحسین علیه السّلام عقد رایات کثیرة، ذکرنا ذلک فی کتابنا «أعلام النّهضة الحسینیّة».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 189
و قد أکثر الشّعراء فی مراثیه علیه السّلام من ذکر اللّواء، کقول بعضهم عن لسان الحسین علیه السّلام:
لمن اللّوا أعطی و من هو جامع شملی و فی ضنک الزّحام یقینی
سیأتی فی فصل شهادته، فی الجزء الثّالث، الرّوایات و حکایات المؤرّخین فی حملة لواء الحسین علیه السّلام، و ما قاله الحسین علیه السّلام.
و من ألقاب العبّاس علیه السّلام، العمید و السّفیر، و هما من الألقاب المشهورة، و یأتی ذکرهما فی الجزء الثّالث فی وظائفه.
و من ألقاب العبّاس الأکبر علیه السّلام ما هو دون ما تقدّم فی الشّهرة، منها: الصّابر و المحتسب، و المواسی، و الطّیار. أمّا الصّبر و الاحتساب، فأمر ظاهر. فإنّه علیه السّلام صبر علی الظّمأ، و حدّ السّلاح، و احتسب نفسه العزیزة و نفوس إخوته الأشقّاء و أولاده الأعزّاء فی ذات اللّه؛ ففدی بنفسه و بهم، أخاه الإمام، و احتسب جمیع ما أصابه فی ذات اللّه. و أمّا المواساة، فسنذکرها فی صفاته، و جمیع هذه الخصال جاء مدحه بها عن لسان أئمّة أهل البیت علیهم السّلام فی زیارته و غیرها.
المظفّر، بطل العلقمی، 2/ 72- 73، 106- 107

و سرّ هذا اللّقب، أنّ أبا الفضل العبّاس بن أمیر المؤمنین علیّ علیهما السّلام لمّا قطعت یداه المبارکتان علی اللّواء یوم کربلاء، جعل اللّه تعالی له جناحین یطیر بهما مع الملائکة فی الجنّة، کما جعل لعمّه جعفر بن أبی طالب علیه السّلام «1».
المظفّر، بطل العلقمی، 2/ 108

ابن سعد، الطبقات، 3- 1/ 12
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 75
__________________________________________________
(1)- [ثمّ ذکر کلام الإمام زین العابدین، انظر،/ 579- 580].
کنیه‌اش «ابو الفضل» (پدر دانش و فضیلت) است.
(در کربلا پرچمدار امام حسین بود؛ او در میان برادران خود از همه بزرگتر بود و آخرین کسی که از فرزندان «امّ البنین و علی بن أبی طالب» به شهادت رسید، او بود).
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 126
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 190
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 2/ 413؛ أنساب الأشراف، 2/ 192
ابن أبی الدّنیا، مقتل الإمام أمیر المؤمنین،/ 120
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 55- عنه: محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس و زینة المجالس، 2/ 329؛ المجلسی، البحار، 45/ 39؛ البحرانی، العوالم، 17/ 282؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 322؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 334؛ القمی، نفس المهموم،/ 333؛ القائنی، الکبریت الأحمر،/ 384؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 265؛ مثله القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 200؛ المیانجی، العیون العبری،/ 168
المجدی،/ 15
ابن فندق، لباب الأنساب،/ 335، 337
ابن شهر آشوب، المناقب، 3/ 305
ابن الجوزی، صفة الصّفوة، 1/ 309؛ المنتظم، 5/ 69
ابن قدّامة، التّبیین،/ 137
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 54
الکنجی، کفایة الطّالب،/ 412
محبّ الدّین الطّبری، ذخائر العقبی،/ 117، الرّیاض النّضرة، 2/ 333
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 216
الذّهبی، العبر، 1/ 65- 66
الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 352
الیافعی، مرآة الجنان، 1/ 132- عنه: الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 298
المقریزی، اتّعاظ الحنفاء،/ 6
الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 284
ابن العماد، شذرات الذّهب، 1/ 66
سپهر، ناسخ التّواریخ أمیر المؤمنین علیه السّلام، 4/ 338، سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 337
الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 207
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 191

ثمّ قتل العبّاس بن علیّ بعد إخوته مع الحسین؛ فورث العبّاس إخوته، و لم یکن لهم ولد؛ و ورث العبّاس ابنه عبید اللّه بن العبّاس، و کان محمّد ابن الحنفیّة و عمر حیّین؛ فسلم محمّد لعبید اللّه میراث عمومته، و امتنع عمر حتّی صولح و أرضی من حقّه.
المصعب الزّبیری، نسب قریش، 1/ 43
و ولد العبّاس بن علیّ بن أبی طالب: عبید اللّه، و أمّه: لبابة بنت عبید اللّه بن العبّاس بن عبد المطّلب؛ و أخواه لأمّه: القاسم بن الولید بن عتبة بن أبی سفیان بن حرب بن أمیّة، و نفیسة بنت زید بن حسن «1» بن علیّ بن أبی طالب. المصعب الزّبیری، نسب قریش، 1/ 79
و أمّا العالیة، فولدت لعبید اللّه بن عبد اللّه بن العبّاس محمّدا؛ و ولدت لعثمان بن عبید اللّه ابن حمید بن زهیر بن الحارث بن أسد بن عبد العزّی: عبد اللّه بن عثمان. و أمّا لبابة بنت عبید اللّه، فإنّها کانت عند عبّاس بن علیّ بن أبی طالب؛ فولدت له عبید اللّه؛ فقتل عنها مع حسین بن علیّ؛ فتزوّجها الولید بن عتبة بن أبی سفیان، و هو یومئذ وال علی المدینة و مکّة؛ فولدت له القاسم بن الولید بن عتبة بن أبی سفیان؛ و هلک عنها؛ فتزوّجها زید ابن حسن بن علیّ بن أبی طالب؛ فولدت له نفیسة بنت زید بن حسن؛ تزوّجت نفیسة الولید بن عبد الملک بن مروان، و هو خلیفة؛ ففارقها.
المصعب الزّبیری، نسب قریش، 1/ 32
فولد الولید بن عتبة: عثمان؛ و محمّدا؛ و هندا، ولدت لأبی بکر بن عبد العزیز بن مروان؛ و أمّة بنت الولید، تزوّجها سلیمان بن عبد الملک؛ ثمّ خلف علیها أبو بکر بن عبد العزیز؛ و أمّهم: أمّ حجیر بنت عبد الرّحمان بن الحارث بن هشام؛ و إخوتهم لأمّهم: بنو عبد اللّه بن ربیعة بن المغیرة؛ و القاسم بن الولید؛ و أمّه: لبابة بنت عبید اللّه بن العبّاس بن عبد المطّلب؛ و أخواه لأمّه: عبید اللّه بن العبّاس بن علیّ بن أبی طالب، و نفیسة بنت زید بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب؛ و الحصین بن الولید، و أمّه: رملة بنت سعید بن العاصی.
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: حسین و هو تصحیف].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 192
هؤلاء بنو الولید بن عتبة.
المصعب الزّبیری، نسب قریش، 1/ 132
و تزوّجت لبابة بنت عبید اللّه بن العبّاس بن عبد المطّلب (العبّاس) بن علیّ بن أبی طالب، ثم خلف علیها (الولید) بن عتبة بن أبی سفیان. ثمّ (زید) بن حسن بن علیّ بن أبی طالب.
محمّد بن حبیب، المحبّر،/ 441
أمّا «العبّاس بن علیّ بن أبی طالب» فقتل مع الحسین بن علیّ بن أبی طالب؛ فولد العبّاس عبید اللّه، أمّه لبابة بنت عبید اللّه بن عبّاس قدس سرّه «1» و حسنا، لأمّ ولد «1»، و له عقب.
ابن قتیبة، المعارف،/ 217- عنه: المظفّر، بطل العلقمی، 3/ 429
و ورث العبّاس ابنه عبید اللّه بن العبّاس، و کان محمّد بن علیّ ابن الحنفیّة و عمر بن علیّ حیّین، فسلّم محمّد لعبید اللّه بن العبّاس میراث عمومته و امتنع عمر، حتّی صولح و أرضی عن حقّه.
ابن أبی الدّنیا، مقتل الإمام أمیر المؤمنین،/ 120
«2» و هو أکبر ولدها [أمّ البنین] «3» و هو آخر من قتل من إخوته لأمّه و أبیه «2» «3»، «4» لأنّه کان له عقب، و لم یکن لهم، فقدّمهم بین یدیه، فقتلوا جمیعا، «4» فحاز مواریثهم ثمّ تقدّم، فقتل، فورثهم و إیّاه عبید اللّه، و نازعه فی ذلک عمّه عمر بن علیّ، فصولح علی شی‌ء رضی به. «4» «5»
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی بطل العلقمیّ].
(2- 2) [حکاه فی العیون،/ 168].
(3- 3) [حکاه عنه فی الأعیان، 7/ 430].
(4- 4) [لم یرد فی البحار].
(5)- و عباس بن علی بزرگترین فرزند أمّ البنین بود و پس از سه برادر خود به شهادت رسید؛ زیرا او دارای فرزند بود و از این‌رو آنان را پیش انداخت تا وارث آن‌ها گردد و خود نیز پس از آن‌ها به میدان رفت تا هرچه را به ارث برده بود، به فرزندانش ارث دهد. و ارث همگی آن‌ها به عبید اللّه فرزند عباس بن علی علیه السّلام رسید (1)، عمر بن علی عموی عبید اللّه با او درباره ارث نزاع کرد و بالاخره عبید اللّه چیزی به او واگذار کرد و میان آن‌ها اصلاح شد.
(1). زیرا حضرت عبّاس بن علیّ علیهما السّلام دو فرزند داشت، یکی به نام فضل و دیگری به نام عبید اللّه. و فضل نیز پیش از آن-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 193
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 55- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 39؛ البحرانی، العوالم، 17/ 282؛ القمی، نفس المهموم،/ 333؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 265
و لم یکن لأحد منهم [عثمان و جعفر و عبد اللّه] عقب. و ورثهم العبّاس، و قتل بعدهم یومئذ، و خلّف ولده عبید اللّه بن العبّاس. «1»
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 184
و ورث إخوته من أمّه، و ورثه ابنه عبید اللّه بن العبّاس.
[...] (قال): لمّا کان یوم الطّفّ، قدّم الحسین بن علیّ علیه السّلام إخوة العبّاس جعفرا و عثمان و عبد اللّه و أبا بکر، حتّی قتلوا فورثهم العبّاس، ثمّ قتل العبّاس، فورثهم جمیعا ابنه عبید اللّه بن العبّاس.
(قال) معاویة بن عمّار الزّیدیّ قال، قال الزّبیدیّ: قلت للصّادق علیه السّلام: کیف قسّمتم نحلة فدک بعدما رجعت علیکم؟ قال: أعطینا ولد عبید اللّه بن العبّاس الشّهید الرّبع، و الباقی لولد فاطمة، فأصاب بنی العبّاس بن علیّ أربعة أسهم الحصّة أربعة نفر ورثوا علیّا علیه السّلام.
(قال) ذکر أبو الیقظان سحیم بن حفص النّسّابة؛ و علیّ بن مجاهد الکابلیّ؛ و محمّد بن عمر الواقدیّ؛ و علیّ بن محمّد بن سیف المداینیّ؛ و هشام بن محمّد الکلبیّ؛ و الشّرقیّ بن القطامیّ، و الهیثم بن عدیّ، و أبو القاسم خرداذبة، و محمّد بن حبیب، و الزّبیر بن بکّار الزّبیریّ، و عبد اللّه بن سلیم القینیّ، و محمّد بن أبی حرّ العدویّ، و حمزة بن الحسن الاصفهانیّ؛ و أحمد بن یحیی ثعلب؛ و محمّد بن جریر الطّبریّ، و الشّریف أبو الحسین یحیی بن الحسن ابن عبید اللّه بن الحسین بن عبد اللّه بن الحسین الأصغر، و أبو طاهر عیسی بن عبد اللّه بن محمّد بن عمر بن علیّ بن أبی طالب علیه السّلام، و النّاصر الحسن بن علیّ بن الحسین بن علیّ ابن عمر بن علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیه السّلام؛ أنّ کلّهم ذکروا: أنّ العبّاس بن
__________________________________________________
- که ازدواج کند و اولاددار شود، از دنیا رفت و ارث او نیز به عبید اللّه رسید (مترجم).
رسولی محلّاتی، ترجمه مقاتل الطّالبیّین،/ 81
(1)- [سیأتی ما یتعلّق بالعبّاس و إخوته لأمّه و أبیه علیهم السّلام وارث بعضهم من بعض فی عمر بن علیّ بن أبی طالب علیه السّلام].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 194
علیّ ولد عبید اللّه بن العبّاس من لبابة بنت عبید اللّه بن العبّاس بن عبد المطّلب و منه أعقب.
أبو نصر، سرّ السّلسلة،/ 89
و أعقب العبّاس بن علیّ، ترک ولدین: عبید اللّه، أمّه لبابة بنت عبید اللّه بن العبّاس.
و حسنا لأمّ ولد.
البرّی، الجوهرة،/ 57
بنو جعفر السّیّد ابن إبراهیم بن محمّد بن علیّ الزّینیّ هذا (و عقبه) من رجلین محمّد الرّئیس و إسحاق الأشراف و أمّهما لبابة «1» بنت عبد اللّه بن العبّاس بن عبد المطّلب. «2»
__________________________________________________
(1)- خلف زید بن الحسن السّبط علی لبابة بعد العبّاس بن علیّ بن أبی طالب علیهما السّلام فأولد نفیسة، تزوّجها الولید بن عبد الملک بن مروان، فولدت له ولدا؛ و کان زید یفد إلی الولید فیجلس علی السّریر معه و یکرمه الولید لکان ابنته عنده و وهب له ثلاثین ألف دینار دفعة واحدة، و خلف علی لبابة بعد زید بن الحسن الولید بن عتبة بن أبی سفیان فولدت له القاسم.
(2)- زید بن حسن علیه السّلام مکنّی بود به أبو الحسن؛ چه پسرش را حسن نام نهاد. أبو نصر بخاری گوید:
«لبابه، دختر عبد اللّه بن عباس بن عبد المطلب را عباس بن علی بن أبی طالب تزویج فرمود و چون عباس در کربلا شهید شد، زید بن حسن او را کابین بست و از وی دو فرزند آورد؛ یکی پسر و او را حسن نامید و آن دیگر دختر و او را نفیسه نام نهاد».
سپهر، ناسخ التّواریخ امام حسن مجتبی علیه السّلام، 1/ 279
و آن حضرت را از لبابه دختر عبید اللّه بن عباس بن عبد المطلب، دو پسر بود: یکی فضل و آن دیگر عبید اللّه نام داشت و او را از مادر خود سه برادر بود و هیچ‌یک از ایشان فرزند نداشتند. عباس در یوم طف ایشان را قبل از خود به جنگ فرستاد، از بهر آن‌که مبادا بعد از شهادت او عایقی در جانبازی ایشان واقع شود و دیگر آن‌که خواست تا کشته ایشان را ببیند و ادراک اجر شکیبایی در مصائب ایشان فرماید.
بالجمله، میراث ایشان بعد از شهادت چون فرزند نداشتند، به عباس منتقل شد و چون عباس شهید شد، آن مال به فضل و عبید اللّه رسید و چون فضل قبل از عبید اللّه وفات یافت، تماما عاید عبید اللّه گشت.
این‌که می‌گویند: «عمر بن علی بن أبی طالب با عبید اللّه در طلب میراث منازعه کرد و به مصالحه گذشت، چه او برادر اعیانی (1) حضرت عباس بود». درست نباشد؛ چه عمر برادر مادری عباس الاصغر است و با او برادر اعیانی است و با عباس الاکبر از جانب پدر برادر است. پس چگونه می‌توانست با عبید اللّه در طلب میراث منازعت آغازد؟ (2)
لغزش مجلسی (علیه الرحمة)
و فاضل مجلسی (علیه الرحمة)، عمر را در شمار شهدا نگاشته و در ورقه دیگر منازعه او را در طلب میراث با عبید اللّه رقم کرده و جماعتی در این قصه اقتفا (3) به او کرده‌اند.
السّیف قد ینبوا و الجواد قد یکبو (4)
کسی که مصنفات و مؤلفات او را در فارسی و عربی از دو کرور بیت کمتر به شمار نتوان گرفت، صد-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 195
ابن عنبة، عمدة الطّالب،/ 43
و روی السّیّد الدّاودیّ فی کتاب العمدة عن الشّیخ أبو نصر قال: أعقب العبّاس بن علیّ من ولدین: فضل، و عبید اللّه، و أمّهما لبابة الهاشمیّة بنت عبید اللّه بن عبد اللّه بن العبّاس ابن عبد المطّلب، و الفضل، مات صغیرا و لا عقب له «1»، و عقب العبّاس قلیل، أعقب من ابنه عبید اللّه و عقبه ینتهی إلی ابنه الحسن، فأعقب الحسن بن عبید اللّه من خمسة رجال و هم: عبد اللّه، قاضی الحرمین کان أمیرا بمکّة و المدینة، و العبّاس الخطیب، و حمزة الأکبر، و إبراهیم جردقة، و الفضل، انتهی. «2»
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 145- مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 278
__________________________________________________
- چنین لغزش را از او معفو باید داشت. هیچ انسانی جز معصوم از سهو و نسیان مصون نتواند بود.
(1). برادر اعیانی: برادر پدر و مادری.
(2). [این مطلب را تا اینجا در احوال أمیر المؤمنین علیه السّلام، 4/ 339 تکرار نموده است].
(3). اقتفا: پیروی.
(4). شمشیر گاهی کندی می‌کند و اسب خوشرفتار گاهی به سردر می‌آید. این جمله در عرب مثلی است که برای کسی که در کاری که مهارت دارد، خطا و لغزشی نماید، گفته می‌شود. ولی در کتاب امثال به جای (السیف)، (الصارم) که به معنی شمشیر بران است، ضبط نموده‌اند و مناسب و سزاوار با مقام هم همان صارم است. و این خود لغزشی است از مرحوم سپهر (الصارم قد ینبو و الجواد قد یکبو) إلّا أن یعصمنا اللّه من الزّلل.
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 341- 342
(1)- [زاد فی وسیلة الدّارین: و محمّد بن العباس استشهد فی کربلاء].
(2)- و بزرگترین فرزندان او [امّ البنین] و آخرین برادران مادری خود کشته شد؛ زیرا او اولاد داشت و آن‌ها را فرزندی نبود و پیش از خود آن‌ها را به میدان فرستاد تا همه کشته شدند و ارث آن‌ها به او رسید و سپس خودش به میدان رفت و کشته شد و عبید اللّه (پسر حضرت عباس) وارث همه گردید و عمویش عمر بن علی با او بر سر ارث ستیزه کرد و باهم به مالی که او راضی شد، اصلاح کردند.
از کلام ابو الفرج استفاده می‌شود که أبو الفضل العباس برای ارث برادران خود آن‌ها را پیش از خود به میدان فرستاد؛ ولی این سخن بسیار سست و بیهوده است؛ زیرا مقام شامخ او از این علاقه دنیوی بسیار بالاتر است. اگر او را به مال و جاه دنیا آن هم برای وارث بعد از خود اندک علاقه‌ای بود، چرا پیشنهاد امان عبید اللّه را که به وسائل متعدده بر او عرضه شد، قبول نکرد؟ موضوع نزاع عمر بن علی با برادرزاده خود بر سر ارث برادران، براساس فقه سنّیها صحیح می‌آید که مازاد از فریضه ارث را به عصبه، یعنی خویشان پدری می‌دهند و آن را تعصیب می‌نامند و براساس فقه شیعه که با وجود وارث طبقه اول به طبقه دوم که برادران است، چیزی نمی‌رسد، موضوعی ندارد و صحت این کلام هم بسیار بعید است.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 153
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 196
بنو جعفر السّید بن إبراهیم بن محمّد بن علی الزّینبی هذا.
و عقبه من رجلین، و هما: محمّد الرئیس، و إسحاق الأشرف، أمّهما لبابة بنت عبید اللّه ابن العبّاس بن عبد المطّلب، سمّاها أبوها عبید اللّه بن العبّاس باسم أمّه لبابة بنت الحارث ابن مزن الهلالیّة.
و ربّما یتوهّم أنّ لبابة هذه بنت عبد اللّه بن العبّاس أخت علیّ، و لیس کذلک، لأنّ لبابة بنت عبد اللّه خرجت إلی العبّاس بن أمیر المؤمنین، ثمّ خلفه علیها بعد شهادته یوم الطفّ ابن أخیه زید الجواد بن الحسن الزکیّ، زوّجه أبوها عبد اللّه بها.
الأعرجی، مناهل الضّرب،/ 61- 62
أولاد العبّاس بن علیّ علیه السّلام و أحفاده:
الحسن بن العبّاس، عبید اللّه بن العبّاس، محمّد بن العبّاس استشهد بکربلاء، أمّهم جمیعا أمّ الفضل الصّغری لبابة بنت عبید اللّه بن العبّاس بن عبد المطّلب، الفضل بن العبّاس، عبید اللّه بن العبّاس، القاسم بن العبّاس استشهد بکربلاء، لیس للعبّاس بن علیّ أنثی.
اختلف النّسّابون فی عدد أولاده، فمنهم المقلّ المقتصر علی واحد، و منهم الموصل عددهم إلی ستّة ذکور، و خذ ما قاله النّسّابون فی طرفی القلّة و الکثرة. قال ابن قتیبة فی المعارف ص 65: و أمّا العبّاس بن علیّ فقتل مع الحسین بن علیّ بن أبی طالب، فولد العبّاس عبید اللّه أمّه لبابة بنت عبید اللّه بن عبّاس، و له عقب إلی آخره. و قال صاحب ناسخ التّواریخ الفارسیّ ص 306 ج 5: و ولد له ولدان، أحدهما: الفضل، و الثّانی عبید اللّه، انتهی.
المظفّر، بطل العلقمی، 3/ 429
محمّد بن العبّاس بن أمیر المؤمنین علیهم السّلام.
ذکر ابن شهر آشوب فی المناقب فی ذکر المستشهدین من بنی هاشم مع الحسین یوم الطّفّ و قتل مع الحسین محمّد بن العبّاس بن علیّ بن أبی طالب علیهم السّلام و ذکر السّیّد عبد الرّزاق المقرّم فی کتابه العبّاس ص 195: أنّه کان للعبّاس خمسة أولاد: عبید اللّه- و الفضل- و الحسن- و القاسم- و بنت واحدة، و ذکر صاحب المناقب: أنّ محمّد بن
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 197
العبّاس قد قتل فی کربلاء یوم الطّفّ و لیس للعبّاس نسل إلّا من ولده عبید اللّه بن العبّاس.
[...] هذا و اعلم بأنّ السّیّد إبراهیم بن محمّد بن عبد اللّه بن الحسن بن عبید اللّه بن العبّاس بن أمیر المؤمنین علیه السّلام المدفون فی مدینة زنجان، هو من أحفاد العبّاس بن أمیر المؤمنین، دفن فی زنجان فی زمان المعتز الخلیفة العبّاسیّ، و باتّفاق مع الحسین بن أحمد بن إسماعیل بن محمّد الأرقط بن عبد اللّه بن الباقر بن علیّ بن الحسین علیه السّلام خرجا، و تصرّف قزوین و زنجان و أبهر و قتل فی زنجان، و له مقام معلوم یزار فیه. و قد زاره المؤلّف مرارا حین کان مشتغلا بالتّحصیل سنة 1323 فی مدینة زنجان.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 277، 279
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 198

و ذکر صاحب (کتاب قمر بنی هاشم) «1» ص 21: إنّ أمّ البنین رأت أمیر المؤمنین فی بعض الأیّام أجلس أبا الفضل علیه السّلام علی فخذه، و شمّر عن ساعدیه، و قبّلهما و بکی؛ فأدهشها الحال، لأنّها لم تکن تعهد صبیّا بتلک الشّمائل العلویّة ینظر إلیه أبوه و یبکی من دون سبب ظاهر؛ و لمّا أوقفها أمیر المؤمنین علی غامض القضاء و ما یجری علی یدیه من القطع فی نصرة الحسین علیه السّلام، بکت و أعولت، و شارکها من فی الدّار فی الزّفرة و الحسرة، غیر أنّ سیّد الأوصیاء بشّرها بمکانة ولدها العزیز عند اللّه جلّ شأنه، و ما حباه عن یدیه بجناحین یطیر بهما مع الملائکة فی الجنّة، کما جعل ذلک لجعفر بن أبی طالب، فقامت تحمل بشری الأبد و السّعادة الخالد. «2»
المقرّم، العبّاس،/ 75، قمر بنی هاشم،/ 19- 20
__________________________________________________
(1)- [زاد فی قمر بنی هاشم: الفارسیّ].
(2)- مؤلّف کتاب «قمر بنی هاشم» در ص 21 ذکر می‌نماید که:
روزی أمّ البنین، أمیر المؤمنین علیه السّلام را مشاهده نمود که عباس را در آغوش گرفته است و بر دستانش بوسه می‌زند و می‌گرید. چون این بانوی با فضیلت این‌گونه دید، در اضطراب و پریشانی شد؛ زیرا سابقه نداشت که فرزندی چنین نیک‌منظر و صاحب شمائل علوی پدرش به او بنگرد و بگرید؛ بدون این‌که ظاهرا هیچ علّتی داشته باشد. چون أمّ البنین سبب را از حضرتش پرسید، أمیر المؤمنین علیه السّلام او را به مشیت پروردگار آگاه نمود که دستان این فرزندش، در راه یاری حسین علیه السّلام قطع خواهد شد. با شنیدن این مسأله، صدای فریاد و فغان مادر دلسوخته به آسمان بلند شد و اهل خانه نیز همگی به ناله درآمدند.
اما حضرت به وی خبر داد که نوردیده‌اش، نزد خدای تبارک و تعالی منزلتی عظیم دارد و در عوض دو دستش، دو بال به او مرحمت خواهد کرد که با آن‌ها با ملائکه در بهشت پرواز نماید؛ همان‌گونه که از قبل، این عنایت را به جعفر بن ابی طالب نموده است. پس امّ البنین با شنیدن این سخن در حالیکه دارای این بشارت ابدی و سعادت جاودانه شد، از جا برخاست.
پاک‌پرور، ترجمه العبّاس،/ 164
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 199

و قیل: کان العبّاس الّذی یسمّی السّقّاء یوم کربلاء، و زینب ولدا علیّ علیه السّلام صغیرین، و کانا عند أبیهما، العبّاس عن یمینه، و زینب عن شماله، فالتفت إلی العبّاس و قال: قل:
واحد، فقالها، فقال: قل: اثنین، فقال: إنّی أستحی أن أقول اثنین باللّسان الّذی قلت به واحد، فقبّل علیّ عینیه، و التفت إلی زینب، فقالت له زینب: یا أبتاه، أتحبّنا؟ قال: نعم، أولادنا أکبادنا فقالت: یا أبتاه حبّان لا یجتمعان فی قلب مؤمن: حبّ اللّه و حبّ الأولاد؛ فإن کان لابدّ، فالشّفقة لنا، و الحبّ اللّه خالصا، فازداد لهما حبّا. «و قیل»: بل القائل الحسین «1».
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 122- عنه: المظفّر، بطل العلقمی، 2/ 197- 198
فی مجموعة الشّهید الأول قیل: لمّا کان العبّاس و زینب ولدیّ علیّ علیه السّلام صغیرین، قال علیّ علیه السّلام للعبّاس: قل واحد، فقال: واحد. فقال: قل اثنان فقال: استحی أن أقول
__________________________________________________
(1)- [زاد فی بطل العلقمی:
و تعجّب کیف أدرک و هو طفل أنّ الواحد لا یثنّی، لأنّ التّثنیة شرک، و الوحدانیّة إخلاص. و هذه مسألة غامضة عویصة زلّ فیها الکبار من العقلاء المفکّرین، و أبو الفضل فی سنّ الطّفولیّة یدرک بفطنته أنّ الواحد قائم بذاته لا یثنّی، و إذا کانت هذه مقدرته الحکمیّة و هو طفل فطیم، فکیف لا یدرک بفطنته و هو فی سنّ الرّشد و الإکمال درجة صدق الیقین العرفانیّة الّتی أعیت معرفتها علی جماعة من علماء النّاس].
شیخنا در مستدرک الوسائل روایت کرده است از یکی از سه سفینه، یعنی کشکول شهید (ره) اوّل که:
در طفلی آن حضرت، پدر بزرگوارش او را بر زانوی خود و زینب عالمه غیر معلمه را بر زانوی دیگر داشت و أبو الفضل تازه به تکلم آمده بود. به او گفت: «بگو واحد»!
او گفت. پس علی علیه السّلام فرمود: «بگو اثنین»!
عرض کرد: «ای پدر! به زبانی که واحد گفته‌ام، اثنین نمی‌گویم».
حضرت أمیر (صلوات اللّه علیه) او را بوسید. زینب عرض کرد: «ای پدر! آیا ما را دوست می‌داری؟»
فرمود: «بله ای فرزند».
عرض کرد: «محبت خالص از برای خداست و لا محاله نسبت به ما شفقت است».
پس حضرت او را تقبل فرمود.
جوهر جام‌جم از معدن و کان دگر است تو تمنا ز گل کوزه‌گران میداری
القائنی، الکبریت الأحمر،/ 406- 407
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 200
باللّسان الّذی قلت واحد اثنان، فقبّل علیه السّلام عینیه.
النّوری، مستدرک الوسائل، 3/ 815
ولد العبّاس بن علیّ- سلام اللّه علیه- فی بیت الإمامة، و عاش و ترعرع فی أکنافها، و تربّی فی مدرسة أبیه أمیر المؤمنین علیه السّلام، الّذی هو باب مدینة علم النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله و سلّم، و ظلّ ربیب ذلک البیت الرّفیع طیلة (14 عاما) تقریبا، ذلک الّذی قیل فیه:
بیت علا سمک الضّراح رفعة فکان أعلی شرفا و أرفعا
أعزّه فما تهبط فی کعبته الأملاک إلّا خضّعا
بتت من القدس و ناهیک به محطّ أسرار الهدی و موضعا
و کان مأوی الملتجی و المرتجی فما أعزّ شأنه و أمنعا
روی: أنّ أباه علیّا أمیر المؤمنین علیه السّلام: دعاه- یوما- و هو صغیر، فأجلسه فی حجره، و قال له: یا بنیّ، قل: (واحد) فقال: واحد، فقال له: قل: (اثنین). فامتنع العبّاس من ذلک، و قال: یا أبه، إنّی أستحی أن أقول: اثنین بلسان قلت به: واحد. «1»
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام (الهامش)،/ 312
__________________________________________________
(1)- ملّا محمد تقی معروف به شهید ثالث در کتاب مجالس المتقین و شیخ ابن سعید حسن بن حسین سبزواری معاصر شهید اوّل در کتاب مصابیح القلوب حدیث کنند که حضرت زینب با قمر بنی هاشم ابو الفضل العبّاس علیه السّلام در کنار امیر المؤمنین نشسته بودند. قمر بنی هاشم در آن وقت کودک بود. حضرت به فرزند دلبند خود «قمر بنی هاشم» فرمود: «بگو واحد»!
گفت: «واحد»!
فرمود: «بگو اثنین»!
عرض کرد: «یا ابتاه! به زبانی که واحد گفته‌ام، اثنین نگویم. مرا شرم می‌آید».
حضرت فرزند ارجمند خود را ببوسید و مسرور گردید. در این وقت زینب علیها السّلام عرض کرد: «یا ابتاه! ما را دوست می‌داری؟»
فرمود: «آری چه‌گونه دوست ندارم که میوه دل من هستی».
عرض کرد: «پدرم! عزیزم. دوستی برای خداست و شفقت و مهربانی برای ماست».
محلّاتی، ریاحین الشریعة، 3/ 54
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 201

و دعا معاویة الأحمر فی هذا الیوم، مولی أبی سفیان، و کان شجاعا، بطلا، و حثّه علی قتل الأشتر أو عبد اللّه بن بدیل، فقال الأحمر: إنّ علیّا لا یقتله غیری، فقال معاویة:
مهلا یا أحمر، لا تبارز علیّا. و برز الأحمر و نادی: أین ابن أبی طالب؟ فصاح علیه صعصعة بن صوحان و قال: لعن اللّه ابن آکلة الأکباد، حیث أمرک بمناجزة خیر العباد، فقال الأحمر: إنّما تقولون هذا جبنا، فبرز إلیه شقران مولی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فقال له الأحمر: من أنت؟ فإنّی لا أقاتل إلّا أشجعکم، فعرّفه شقران نفسه، فحمل علیه الأحمر فضربه فقتله و ثبت مکانه، و قال: لیبرز إلیّ علیّ لینظر حملتی و ضربتی، فصاح علیه القوم و قالوا: تنحّ أیّها الکلب، فما أنت بکفو علیّ أمیر المؤمنین، فقال الأحمر: و اللّه لا أنصرف إلّا مع رأس علیّ أو أموت دونه، فبرز إلیه أمیر المؤمنین و حمل علیه فأخذ بعضده و جذبه ثمّ رمی به من یده علی الأرض فحطّمه حطما «1»، و تولول النّاس و شتموا أهل الشّام، فقال أمیر المؤمنین فی أهل الشّام: من فیهم خیر، و ما کلّهم یرضی بفعل معاویة؟ فعوّدوا ألسنتکم ذکر اللّه، و استکثروا من قول «لا حول و لا قوّة إلّا باللّه العلیّ العظیم» «2»، ثمّ خرج من عسکر معاویة «1» کریب بن أبرهة من آل ابن ذی یزن، و کان مهیبا قویّا، یأخذ الدّرهم، فیغمزه بإبهامه، فیذهب بکتابته. فقال له معاویة: إنّ علیّا یبرز بنفسه، و کلّ أحد لا یتجاسر علی مبارزته و قتاله، قال کریب: أنا أبرز إلیه، فخرج إلی صفّ أهل العراق، و نادی: لیبرز إلیّ علیّ، فبرز إلیه مرتفع بن وضّاح الزّبیدیّ، فسأله من أنت؟ فعرّفه نفسه، فقال: کفو، کریم، و تکافحا، فسبقه کریب، فقتله و نادی:
لیبرز إلیّ أشجعکم أو علیّ، فبرز إلیه شرحبیل بن بکر، و قال لکریب: یا شقیّ، ألا
__________________________________________________
(1)- وقعة صفّین/ 249، 315.
(2)- [إلی هنا مکانه فی بطل العلقمیّ، قد شهد قبل کربلاء صفّین و فی بعض الکتب الفارسیّة أنّه کان محاربا و یشهد له ما ذکره الخطیب الخوارزمیّ الحنفیّ فی کتاب المناقب: أنّ أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السّلام لبس شاب ابنه العبّاس فی بعض أیّام صفّین لمّا برز لقتال کریب فارس أهل الشّام ثمّ ...].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 202
تتفکّر فی لقاء اللّه و رسوله یوم الحساب عن سفک الدّم الحرام؟ قال کریب: إنّ صاحب الباطل من آوی قتلة عثمان، ثمّ تکافحا فقتله کریب «1»، ثمّ برز إلیه الحرث بن الجلّاح الشّیبانیّ، و کان زاهدا، صوّاما، قوّاما، و هو یقول:
هذا علیّ و الهدی حقّا معه نحن نصرناه علی من نازعه
ثمّ تکافحا فقتله کریب، فدعا علیّ علیه السّلام ابنه العبّاس- و کان تامّا کاملا من الرّجال- فأمره بأن ینزل عن فرسه و ینزع ثیابه، ففعل فلبس علیّ علیه السّلام ثیابه و رکب فرسه، و ألبس ابنه العبّاس ثیابه و أرکبه فرسه، لئلّا یجبن کریب عن مبارزته، فلمّا همّ علیّ بذلک؛ جاءه عبد اللّه بن عدیّ الحارثیّ و قال: یا أمیر المؤمنین، بحقّ إمامتک، فائذن لی أبارزه، فإن قتلته، و إلّا قتلت شهیدا بین یدیک، فأذن له علیّ فتقدّم إلی کریب و هو یقول:
هذا علیّ و الهدی یقوده من خیر عیدان قریش عوده
لا یسأم الدّهر و لا یؤوده و علمه معاجز وجوده
فتصارعا ساعة، ثمّ صرعه کریب، ثمّ برز إلیه علیّ علیه السّلام متنکّرا و حذّره بأس اللّه و سخطه، فقال له کریب: أتری سیفی هذا؟ لقد قتلت به کثیرا مثلک، ثمّ حمل علی علیّ بسیفه فاتّقاه بحجفته، ثمّ ضربه علیّ علیه السّلام علی رأسه فشقّه حتّی سقط نصفین و قال:
النّفس بالنّفس و الجروح قصاص لیس للقرن بالضّراب خلاص «2» بیدی عند ملتقی الحرب سیف
هاشمیّ یزیّنه الإخلاص مرهف «3» الشّفرتین أبیض کالملح
و درعیّ من الحدید دلاص «2» «4»
__________________________________________________
(1)- وقعة صفّین/ 249، 315.
(2- 2) [بطل العلقمیّ، إلی آخر قصّة و فیها یذکر أنّ أمیر المؤمنین علیّا علیه السّلام أمر ابنه محمّد ابن الحنفیّة بملازمة مصرع کریب لأجل منازلة من یثور طالبا بدمه، و ذکر أنّ محمّدا قتل فی هذا الموقف سبعة أبطال من الثّائرین یطلبون بدم کریب].
(3)- المرهف: المجدّد- لسان العرب.
(4)- الدّلاص: اللّیّن البرّاق- لسان العرب.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 203
ثمّ انصرف أمیر المؤمنین علیه السّلام و قال لابنه محمّد: قف مکانی، فإنّ طالب و تره یأتیک، فوقف محمّد عند مصرع کریب فأتاه أحد بنی عمّه، و قال: أین الفارس الّذی قتل ابن عمّی؟ قال محمّد: و ما سؤالک عنه، فأنا أنوب عنه، فغضب الشّامیّ و حمل علی محمّد، و حمل علیه محمّد فصرعه، فبرز إلیه آخر فقتله حتّی قتل من الشّامیّین سبعة، فأتاه شابّ و قال لمحمّد: أنت قتلت عمّی و إخوتی، فبرزت إلیک لأشفی صدری منک أو ألحق بهم؟ و قال:
و من للصّباح و من للرّواح و من للسّلاح و من للخطب
و من للسّعادة من للکماة إذا ما الکماة جثت بالرّکب
ثمّ تکافحا ملیّا فضربه محمّد فصرعه.
الخوارزمی، المناقب،/ 226- 228- عنه، المظفّر، بطل العلقمی، 2/ 229- 230
و عاش العبّاس مع أبیه أربع عشرة سنة، حضر بعض الحروب، فلم یأذن له أبوه بالنّزال. «1»
السّماوی، إبصار العین،/ 26- عنه: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 142
__________________________________________________
(1)- ولیکن در هیچ کتابی در حروب امیر المؤمنین علیه السّلام ذکری از غزا و جنگ نمودن آن سرور مثل سایر ابطال لشکر ظفر اثر به نظر احقر نرسیده، چنان‌چه شهادت داده است به آن محدث متبحر سند المحدثین و خاتم المحمدین المتأخرین علم العلماء العالمین شیخنا و مجیزنا الشیخ الحاج الامیرزا محمد حسین النوری المدفون بصحن الغری فی حجرة من حجرات السمت القبلی اعلی اللّه مقامه، مگر آن‌چه دیده است، در بعض کتب که فقره عباس بن ربیعه را در صفین که بعض شجاعان لشکر معاویه را به قتل رسانید و بعد دو نفر شجاع از قبیله بنی لخم او را طلب کردند و امیر المؤمنین علیه السّلام لباس او را پوشید و به میدان تشریف برد. آن دو نفر را به جهنّم فرستاد و عمروعاص گفت: «عباس نیست، بلکه علی می‌باشد».
و لشکر معاویه برای امتحان حرکت کردند و آن حضرت فرار ننمود و دانستند که امیر المؤمنین علی علیه السّلام است، اشتباه نموده‌اند به عباس بن امیر المؤمنین و برخی از بی‌دینان دروغها جعل کرده‌اند که آن‌حضرت یعنی ابا الفضل در صفین می‌گرفت شجاعی را از اصحاب معاویه و به هوا بلند می‌کرد و تا وقتی که پایین می‌آمد و شمشیر بر کمر او می‌زد و او را دو نیم می‌کرد، جمعی را غیر او می‌کشت. بلی در بعض کتب که اعتبار و تتبع صاحب او از آن ظاهر است، نوشته که عباس علیه السّلام عضد و عون برادرش امام حسین علیه السّلام بود در روزی که لشگر معاویه را از کنار فرات دور کردند و شریعه را به تصرف اصحاب امیر المؤمنین علیه السّلام دادند و روایت کرده که یومی از ایام صفین جوان نقابداری در سن پانزده سالگی یا هفده از لشکر-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 204
و حضر بعض الحروب، فلم یأذن له أبوه فی النّزال.
الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 429
یسترسل بعض الکتّاب عن موقفه قبل الطّفّ، فیثبت له منازلة الأقران و الضّرب و الطّعن، و بالغوا فی ذلک حتّی حکی عن المنتخب أنّه یقول: کان کالجبل العظیم، و قلبه
__________________________________________________
- امیر المؤمنین علیه السّلام به مبارزت بیرون آمد که از او هیبت و سطوت ظاهر بود و اصحاب معاویه از رفتن به مبارزت او ترسیدند. پس معاویه گفت به مرد شجاعی از اصحابش که او را ابن شعثا می‌گفتند که:
«تو بیرون رو به مبارزت این جوان».
و او گفت: «اهل شام مرا با ده هزار سوار برابر می‌کردند و هفت پسر دارم. یکی را می‌فرستم تا او را به قتل رساند».
و آن هفت پسر را واحدا بعد واحد فرستاد و آن جوان نقابدار همه را به جهنم فرستاد. پس ابن شعثاء خود به مبارزت قدم جرأت برداشت آن جوان بر او حمله نمود و آن مرد را نیز به هفت پسر او در درک جحیم ملحق نمود و دیگر کسی جرأت مبارزت او ننمود. پس مولای متقیان او را ندا فرمود و بنزد خود طلبید چون مراجعت فرمود و نقاب از صورت مبارک برداشت، دیدند که قمر بنی هاشم ابو الفضل العباس است، اروحنا فداه. و صحت این خبر دور نیست. چه امیر المؤمنین (صلوات اللّه علیه و علیه السّلام) در سنه اربعین از هجرت شهید شد و واقعه کربلا در شصت و یک از هجری بود و ابو الفضل به روایت خوارزمی در مناقب در صفین مرد تام و کاملی بود و بعضی عمر آن حضرت را در آن روز بیست و پنج سال گفته‌اند به نقل مولانا النوری نوّر اللّه مرقده در دار السّلام. در ناسخ نیز چنین گفته‌اند و اگرچه شیخنا سی و پنج سال از آن بعض نقل فرموده، ولیکن مراد در واقعه طف است، نه صفین؛ و الّا باید التفات می‌نمود به این‌که آن ممکن نیست و بعضی بیست و چهار گفته‌اند و در واقعه کربلا باید سی و چهار یا سی و پنچ ساله باشند و آن چه مشهور است که سی ساله بودند، از اعتبار دور است؛ چه تا فاطمه زهرا (سلام اللّه علیها) در حیات بود، امیر المؤمنین زن دیگر نگرفت و بقای آن حضرت در دنیا بعد از حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله و سلّم سی سال بود تقریبا و بعد از فاطمه به قدر عمر آن مخدره بعد از حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله و سلّم کمتر از آن و اما شجاعت أبو الفضل پس احدی را انکار آن میسور نشده است؛ بلکه دوست و دشمن او را به شجاعت ستوده‌اند و کفایت می‌کند آن‌چه واقع شد از شیر بیشه شجاعت در میدان مقاتله با کفره طغات و مانعین آب فرات از آنچه متمکن نشد از آن کسی به غیر برادر رشیدش حضرت امام حسین از متفرق نمودن چهار هزار سوار و پیاده و مالک شدن شریعه و به روایت روضة الشهدا سه دفعه حمله آوردند و هر دفعه مثل شیر در گله روباه افتاده، ایشان را متفرق نموده و هشتاد نفر یا زیاده از آن اشرار را به دار البوار فرستاد تا مشک را پر از آب نمود- و به روایت کامل التواریخ در اول روز عاشورا دید که اطراف خیمه از انصار خالی شد؛ چون نظر نمود، دید که بیست نفر از ایشان در محاصره اصحاب عمر سعد گرفتار می‌باشند. بر آن قوم دون همچون شیر ژیان حمله افکند و آن بیست نفر را از حصار به کنار آورد و چه‌گونه چنین نباشد.
القاینی، الکبریت الأحمر،/ 385- 386
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 205
کالطّود الجسیم، لأنّه کان فارسا هماما، و جسورا علی الضّرب و الطّعن فی میدان الکفّار.
و یحدّث صاحب الکبریت الأحمر ج 3 ص 24 عن بعض الکتب المعتبرة لتتبّع صاحبها:
أنّه علیه السّلام کان عضدا لأخیه الحسین یوم حمل علی الفرات، و أزاح عنه جیش معاویة، و ملک الماء.
قال: و ممّا یروی: أنّه فی بعض أیّام صفّین خرج من جیش أمیر المؤمنین علیه السّلام شابّ علی وجهه نقاب تعلوه الهیبة، و تظهر علیه الشّجاعة، یقدّر عمره بالسّبع عشر سنة، یطلب المبارزة، فهابه النّاس، و ندب معاویة إلیه أبا الشّعثاء، فقال: إنّ أهل الشّام یعدّوننی بألف فارس، و لکن أرسل إلیه أحد أولادی، و کانوا سبعة، و کلّما خرج أحد منهم، قتله حتّی أتی علیهم، فساء ذلک أبا الشّعثاء و أغضبه، و لمّا برز إلیه، ألحقه بهم، فهابه الجمع، و لم یجرء أحد علی مبارزته، و تعجّب أصحاب أمیر المؤمنین من هذه البسالة الّتی لا تعدو الهاشمیّین، و لم یعرفوه لمکان نقابه، و لمّا رجع إلی مقرّه، دعاه أبوه أمیر المؤمنین، و أزال النّقاب عنه فإذا هو «قمر بنی هاشم» ولده العبّاس علیه السّلام.
قال صاحب الکبریت بعد هذه الحکایة: و لیس ببعید صحّة الخبر، لأنّ عمره یقدّر بالسّبع عشر سنة، و قد قال الخوارزمیّ: کان تامّا کاملا.
و هذا نصّ الخوارزمیّ فی المناقب ص 147: خرج من عسکر معاویة رجل یقال له کریب، کان شجاعا قویّا، یأخذ الدّرهم فیغمزه بإبهامه، فتذهب کتابته، فنادی: لیخرج إلیّ علیّ؛ فبرز إلیه مرتفع بن وضّاح الزّبیدیّ فقتله، ثمّ برز إلیه شرحبیل بن بکر، فقتله؛ ثمّ برز إلیه الحرث بن الحلّاج الشّیبانیّ فقتله، فساء أمیر المؤمنین ذلک، فدعا ولده العبّاس علیه السّلام، و کان تامّا کاملا من الرّجال، و أمره أن ینزل عن فرسه، و ینزع ثیابه، فلبس علیّ ثیاب ولده العبّاس، و رکب فرسه، و ألبس ابنه العبّاس ثیابه و أرکبه فرسه لئلّا یجبن کریب عن مبارزته إذا عرفه، فلمّا برز إلیه أمیر المؤمنین، ذکّره الآخرة، و حذّره بأس اللّه و سخطه، فقال کریب: لقد قتلت بسیفی هذا کثیرا من أمثالک، ثمّ حمل علی أمیر المؤمنین، فاتّقاه بالدّرقة، و ضربه علیّ علی رأسه، فشقّه نصفین. و رجع أمیر المؤمنین و قال لولده محمّد ابن الحنفیّة: قف عند مصرع کریب، فإنّ طالب وتره یأتیک، فامتثل
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 206
محمّد أمر أبیه، فأتاه أحد بنی عمّه و سأله عن قاتل کریب؟ قال محمّد: أنا مکانه، فتجاولا، ثمّ قتله محمّد و خرج إلیه آخر، فقتله محمّد، حتّی أتی علی سبعة منهم.
و فی ص 105 من المناقب ذکر حدیث العبّاس بن الحارث بن عبد المطّلب، و قد برز إلیه عثمان بن وائل الحمیریّ، فقتله العبّاس، فبرز إلیه أخوه حمزة، و کان شجاعا قویّا، فنهاه أمیر المؤمنین عن مبارزته، و قال له: انزع ثیابک، و ناولنی سلاحک، وقف مکانک، و أنا أخرج إلیه، فتنکّر أمیر المؤمنین و برز إلیه، و ضربه علی رأسه، فقطع نصف رأسه، و وجهه، و إبطه، و کتفه، فتعجّب الیمانیّون من هذه الضّربة، و هابوا العبّاس بن الحارث.
هذا ما حدّث به فی المناقب، و منه نعرف: أنّ هناک واقعتین جرتا لأمیر المؤمنین مع ولده العبّاس و مع العبّاس بن الحارث، فإنکار شیخنا الجلیل المحدّث النّوریّ فی حضور العبّاس فی صفّین مدّعیا اشتباه الأمر علی بعض الرّواة بالعبّاس بن الحارث فی غیر محلّه، فإنّ الحجّة علی تفنید الخبر غیر تامّة، لأنّ آحاد هذا البیت و رجالاتهم قد فاقوا الکلّ فی الفضائل جمیعها، و جاؤوا بالخوارق فی جمیع المراتب، فلیس من البدع إذا صدر من أحدهم ما یمتنع مثله عن الشّجعان، و إن لم یبلغوا مبالغ الرّجال.
فهذا القاسم بن الحسن السّبط لم یبلغ الحلم یوم الطّفّ، و قد ملأ ذلک المشهد الرّهیب هیبة، و أهدی إلی قلوب المقارعین فرقا، و إلی الفرائض ارتعادا، و إلی النّفوس خورا غیر مبال بالجحفل الجرّار، و لا بمکترث بمزدحم الرّجال، حتّی قتل خمسة و ثلاثین فارسا «1»، و بطبع الحال فیهم من هو أقوی منه، لکنّ البسالة وراثة بین أشبال (علیّ)، علی حدّ سواء، فهم فیها کأسنان المشط، صغیرهم و کبیرهم، کما أنّهم فی الأنفة عن الدّنیّة سیّان، فلم یغتالوا الشّبل الباسل حتّی وقف یشدّ شسع نعله، و هو لا یزن الحرب إلّا بمثله، و قد أنف (شبل الوصیّ) أن یحتفی فی المیدان:
أهوی یشدّ حذاءه و الحرب مشرعة لأجله
لیسومها ما إن غلت هیجاؤها بشراک نعله
__________________________________________________
(1)- نفس المهموم ص 170 و حکی عن أمالی الصّدوق، أنّه قتل ثلاثة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 207
متقلّدا صمصامة متفیّئا بظلال نصله
لا تعجبنّ لفعله فالفرع مرتهن بأصله
السّحب یخلفها الحیا و اللّیث منظور بشبله
یردی الطّلیعة منهم و یریهم آیات فعله «1»
و هذا عبد اللّه بن مسلم بن عقیل بن أبی طالب بارز یوم الطّفّ الألوف مع صغر سنّه، حتّی قتل منهم علی روایة محمّد بن أبی طالب ثلاثة و تسعین رجلا بثلاث حملات.
و هذا محمّد ابن الحنفیّة فإنّ له مواقف محمودة فی الجمل و صفّین و النّهروان، و کانت الرّایة معه، فأبلی بلاء حسنا، سجّله له التّأریخ، و شکره الإسلام، و کان صغیر السّن علی ما یظهر من السّبط فی تذکرة الخواصّ، و ابن کثیر فی البدایة ج 9 ص 38 فإنّهما نصّا علی وفاته سنة 81 عن خمس و ستّین، فتکون ولادته سنة 16، و له یوم البصرة الواقع سنة 36 عشرون سنة.
و حینئذ فلا غرابة فی التّحدّث عن موقف أبی الفضل، و ما إبداء من کرّ و إقدام، خصوصا بعدما أوقفنا النّصّ النّبویّ الآتی علی ما حواه ولد أبی طالب من بسالة و بطولة. «2»
__________________________________________________
(1)- للّعلّامة السّیّد میر علیّ أبو طبیخ (رحمة اللّه علیه).
(2)- بنابه گفته برخی از مورّخان، ابو الفضل علیه السّلام قبل از واقعه عاشورا نیز با شجاعان عرب پیکار نموده و در نبرد با آنان جنگاوری خود را نشان داده بود. حتی در این باره، سخن را بالا گرفته‌اند تا بدان جا که از «منتخب» نقل شده که گفته است: «قمر بنی هاشم (سلام اللّه علیه) چون کوهی عظیم و قلبش بسان پاره پولاد بود و این ویژگی او در میدان جنگ و شهامت فوق العاده وی در رویارویی با شمشیر و تیر و نیزه‌ها آشکار می‌گشت».
مؤلّف کتاب «الکبریت الأحمر» در ج 3، ص 24 از کتب معتبره نقل می‌کند که: «ابو الفضل علیه السّلام در جنگ صفّین بازوی حسین (سلام اللّه علیه) در حمله بر سپاه معاویه، که به آزاد شدن آب فرات منجر شد، بود».
همچنین در کتاب فوق آمده است که:
در یکی از روزهای جنگ صفین، جوانی که به صورتش نقاب زده و هیبت و شجاعت از آن آشکار بود و عمرش هفده سال حدس زده می‌شد، وارد میدان گشت و مبارز طلبید. جنگاوران جبهه باطل، از رویارویی با او احتراز جستند؛ اما معاویه، ابو شعثا را به مبارزه با او فراخواند. ابو شعثا گفت: «اهل شام-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 208
__________________________________________________
- مرا حریف هزار اسب‌سوار می‌دانند [و در شأن من نیست که به مقابله او بروم] اما یکی از فرزندانم را به سوی او می‌فرستم».
او سپس یک‌یک پسران هفتگانه‌اش را به سوی آن نوجوان نقابدار گسیل داشت و هر مرتبه او، آنان را به خاک و خون می‌کشید؛ تا این‌که تمام هفت فرزندش را مقتول ساخت. ابو شعثا که چنین باوری نداشت، در خشم شد و خود به سوی آن نوجوان حمله برد؛ اما او هم وضعی بهتر از پسرانش نیافت و روانه دوزخ شد. سپاه معاویه با مشاهده این شجاعت، از ترس قالب تهی کرد و دیگر کسی جرأت مبارزه با او را نیافت. سپاه أمیر المؤمنین علیه السّلام نیز از این جوان تازه سال که از مشاهده دلاوری شایانش احتمال بسیار می‌دادند از بنی هاشم باشد. در شگفت شدند؛ اما به لحاظ نقابی که به چهره داشت، موفق به شناخت او نشدند. چون او از نبرد فراغت یافت و به محل استقرار خود برگشت، پدرش امیر المؤمنین علیه السّلام او را فراخواند و نقاب از سیمایش برگرفت و مشاهده شد که وی قمر بنی هاشم علیه السّلام است.
مؤلّف کتاب فوق، پس از نقل این حکایت گوید:
صحت خبر بعید نیست؛ زیرا عمر عبّاس (سلام اللّه علیه) در آن هنگام حدود همان هفده سال بوده است.*
و این نص صریح خوارزمی دایر بر حضور عباس علیه السّلام در جنگ صفین است که می‌گوید:
مردی از لشکر معاویه، موسوم به کریب که شجاع و قدرتمند بود، طوری که درهم را با شست خود می‌فشرد و نقش آن را از میان می‌برد، وارد میدان شد و امیر المؤمنین (صلوات اللّه علیه) را به مبارزه طلبید.
مرتفع بن وضاح زبیدی نزد او شتافت و کریب او را به قتل رساند. سپس شرحبیل بن بکر و بعد از او حرث بن حلّاج شیبانی به مبارزه او رفتند که آن‌ها را هم به شهادت رساند. امیر المؤمنین علیه السّلام از این امر خشمناک شده. فرزندش عباس علیه السّلام را که از دلیرمردان آن زمان چیزی کم نداشت، فراخواند و اسب و لباس خود را با او تعویض نمود تا کریب با مشاهده حضرتش ترس بر دلش نیفتد. چون امیر المؤمنین علیه السّلام عازم مبارزه با او شد، آخرت را به یاد او آورد و او را از غضب و عذاب الهی ترساند؛ اما آن خیره‌سر گفت: «من با این شمشیرم بسیاری از امثال تو را کشته‌ام».
سپس به امیر المؤمنین (سلام اللّه علیه) حمله برد. حضرت با سپر ضربت او را خنثی ساخت و با شمشیر چنان ضربتی به سر او نواخت که سرش را به دو نیم ساخت. مولای متّقیان (صلوات اللّه علیه) بازگشت و به فرزندش محمد حنفیه فرمود: «برو نزد جسد او بایست؛ زیرا که خونخواه او به سوی تو می‌آید».
محمد هم پذیرفت و یکی از عموزادگانش آمد و از قاتل کریب جویا شد. محمد گفت: «من به جای او هستم». پس آن دو درگیر شدند محمد او را کشت و دیگری آمد و باز هم مغلوب او گشت تا آن‌جا که هفت نفر از سپاه کفر به دست محمد به قتل رسیدند (1).
در ص 105 از «مناقب» ذکر می‌کند که:
در همان جنگ صفین، عباس بن حارث بن عبد المطلب از سپاه امیر المؤمنین علیه السّلام با عثمان بن وائل حمیری از لشکر معاویه رویاروی شد و او را به قتل رساند. سپس برادر عثمان، حمزه که بس شجاع و قوی-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 209
__________________________________________________
- بود به میدان آمد و خواهان مبارزه با عباس بن حارث شد. اما امیر المؤمنین علیه السّلام او را از مبارزه با وی بازداشت و به او فرمود: «لباس و سلاحت را به من بده و در جای خود بایست تا من به سوی او روم».
پس امیر المؤمنین (سلام اللّه علیه) با لباس و هیبت عباس، به مقابله او رفت و چنان ضربتی از شمشیر حواله او نمود که سر و صورت و کتفش از میان دو نیم شد ...
با توجه به این سخنان صاحب «مناقب»، درمی‌یابیم که در این‌جا دو واقعه درباره امیر المؤمنین (سلام اللّه علیه) نسبت به فرزندش عباس علیه السّلام و عبّاس بن حارث رخ داده است، و انکار دانشمند بزرگ، محدّث نوری در مورد حضور ابو الفضل علیه السّلام در صفّین، به این ادّعا که وی بنابه اشتباه بعضی از راویان، با عباس ابن حارث خلط شده است، بی‌مورد می‌باشد و این استدلال، بر تخطئة حدیث کافی نیست؛ زیرا که برخاستگان از اهل بیت، در داشتن فضائل سرآمد همه مردم بوده و در جمیع مراتب، به امور فوق‌العاده و خارق عادت دست می‌یازیدند. به این ترتیب شگفت نیست که از یکی از آنان عملی سرزند که هرچند همسن مردان تجربه‌دیده نباشد، اما دیگر شجاعان از انجام آن ناتوان آیند.
این قاسم فرزند امام حسن مجتبی علیه السّلام است که با وجود عدم رسیدن به سن تکلیف، دشت نینوا را از رعب خود لبریز ساخت و با جانبازی و ضربات شمشیر خود، قلب دلاوران را به لرزه درآورد و بدون این که هیچ توجهی به آن لشکر جرار و کثرت آنان بنماید، خود را به دل دشمن زد و سی و پنج تن از آنان را روانه دوزخ ساخت؛ و طبیعی است که در میان آن عدّه، کسانی تنومندتر و نیرومندتر از او وجود داشته‌اند؛ ولی شجاعت در میان این شیرزادگان حیدر کرار (سلام اللّه علیه) به‌طور یکسان بوده و صغیر و کبیر آنان، شجاعان روزگار خود بوده‌اند؛ همان‌گونه که در وارستگی از پلیدیها و پستیها همسان یکدیگر بوده‌اند، و این شاهزاده قاسم را نتوانستند به قتل رسانند، مگر آن هنگام که از میدان کناره‌گیری نمود تا نعلین خود را که در طول پیکار پاره شده بود، درست سازد؛ که ناجوانمردانه بر او حمله بردند و غفلة او را به شهادت رساندند و با آن‌که نوجوانی بیش نبود، نتوانستند در صحنه نبرد خون پاکش را بر زمین ریزند؛ زیرا که او جنگ را جز با پیمانه جنگ نمی‌سنجید و این شیرزاده علی علیه السّلام ابا داشت که برای بستن بند کفش در گوشه‌ای از میدان پنهان شود.
و این عبد اللّه فرزند مسلم بن عقیل است که با وجود کم سن‌وسالی خود، با هزاران تن از دشمن رویاروی شد و به نقل محمّد بن ابی طالب نود و سه نفر از آنان را در سه حمله خود به وادی هلاکت انداخت.
و این محمّد بن حنفیّه است که در جنگهای جمل و صفّین و نهروان از خود شایستگی تمام نشان داد و پرچمدار بود و در این منصب، به نحو احسن انجام وظیفه نمود و با دلیرمردیهایش اسلام را مرهون خود ساخت؛ با آن‌که از سنّ کمی برخوردار بوده است؛ زیرا بنا به اذعان سبط ابن جوزی در «تذکرة الخواصّ» و ابن کثیر در «البدایة و النّهایة» ج 1، ص 38 که وفات او را در سال 81 هجری در سن شصت و پنج سالگی می‌دانند؛ بنابراین تولدش، به سال 16 هجری خواهد بود و سن او در جنگ جمل که به سال 36 هجری روی داد، 20 سال می‌شود که در این سنّ و سال از قدرت و تجربه مردان کامل و باتجربه برخوردار بوده است.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 210
قال الطّریحیّ: إنّ العبّاس کان مع أبیه أمیر المؤمنین علیه السّلام فی الحروب و الغزوات، و یحارب شجعان العرب، و یجادلهم کالأسد الضّاریّ «1» حتّی یجدّلهم صریعا «1»، و فی یوم صفّین کان العبّاس عونا و عضدا لأخیه الحسین، حین أنّ الحسین فتح الفرات، و أخذ الماء من أصحاب معاویة، و هزم أبا الأعور عن الماء، «1» «2» و لنعم ما قیل:
بطل تورّث من أبیه شجاعة فیه أنوف بنی الضّلالة ترغم
یلقی السّلاح بشدّة من بأسه فالبیض تثلم و الرّماح تحطّم «1»
و قال فی (إبصار العین): حضر بعض الحروب مع أبیه، فلم یأذن له أبوه بالنّزال (أقول): إمّا حبّا له أو صونا له من إصابة عیون الأعداء «2». و قال الفاضل المتّبحّر العالم الحاجّ الشّیخ محمّد باقر البیرجندیّ القائنیّ فی کتابه المسمّی بالکبریت الأحمر: إنّ العبّاس- علیه السّلام- کان فی صفّین یقاتل أهل الشّام مع أبیه أمیر المؤمنین علیه السّلام. و قال: قد روی بعض من أثق به بأنّ یوما من أیّام صفّین خرج شابّ من عسکر أمیر المؤمنین علیه السّلام و علیه لثام، و قد ظهرت منه آثار الشّجاعة و الهیبة و السّطوة، بحیث أنّ أهل الشّام قد تقاعدوا عن حربه، و جلسوا ینظرون، و غلب علیهم الخوف و الخشیة، فما برز إلیه [أحد]، فدعا معاویة برجل من أصحابه یقال له: ابن شعثاء، و کان یعدّ بعشرة آلاف فارس، و قال له معاویة: أخرج إلی هذا الشّابّ و بارزه، فقال: یا أمیر، إنّ النّاس یعدّوننی بعشرة آلاف
__________________________________________________
- در این صورت، دیگر در مورد جانبازی و صولت ابو الفضل علیه السّلام، خصوصا بعد از آن سخن پیامبر صلّی اللّه علیه و آله در مورد شجاعت و دلیرمردی فرزندان ابو طالب- که در مبحث بعد خواهد آمد- جای هیچ شگفتی نیست.
*. ولی مطابق مشهور ولادت حضرت ابو الفضل علیه السّلام به سال 26 هجرت می‌باشد که به هنگام شهادت امیر المؤمنان علیه السّلام 14 ساله و به هنگام شهادت امام حسن علیه السّلام 24 ساله و در حادثه کربلا 34 ساله خواهد بود، و در نتیجه در ابتدای‌جنگ صفّین 10 و در انتهای آن 14 ساله خواهد بود (ویراستار).
(1).
مناقب، ص 147. پاک‌پرور، ترجمه العبّاس،/ 276- 280
(1- 1) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(2- 2) [لم یرد فی بطل العلقمی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 211
فارس، فکیف تأمرنی بمبارزة هذا الصّبی؟ فقال معاویة: فما نصنع؟ قال: یا أمیر، إنّ لی سبعة بنین أبعث إلیه واحدا منهم لیقتله، فقال له: افعل، فبعث إلیه أحد أولاده، فقتله الشّابّ و بعث إلیه بآخر، فقتله الشّابّ، حتّی بعث جمیع أولاده، فقتلهم الشّابّ، فعند ذلک خرج ابن شعثاء و هو یقول: أیّها الشّابّ قتلت جمیع أولادی، و اللّه لأثکلنّ أباک و أمّک «1» ثمّ حمل اللّعین «1»، و حمل علیه الشّاب، فدارت بینهما ضربات، فضربه الشّابّ ضربة قدّه نصفین و ألحقه بأولاده، فعجب الحاضرون من شجاعته، فعند ذلک صاح أمیر المؤمنین و دعاه و قال له: ارجع یا بنیّ فإنّی أخاف أن تصیبک عیون الأعداء، فرجع.
و تقدّم إلیه أمیر المؤمنین و أرخی اللّثام عنه و قبّل ما بین عینیه، فنظروا إلیه و إذا هو قمر بنی هاشم العبّاس بن أمیر المؤمنین علیه السّلام «2» و یکفی فی شجاعته أنّ الأعداء إذا سمعوا باسم العبّاس ارتعدت فرائصهم، و وجلت قلوبهم و اقشعرّت جلودهم، و من ذلک أنّ عبید اللّه ابن زیاد بعث إلیه کتاب أمان. «2»
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 437- 438- عنه، الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 269؛ المظفّر، بطل العلقمی، 2/ 231- 232
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(2- 2) [لم یرد فی بطل العلقمی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 212

فی کتاب عدّة الشهور: لمّا کانت لیلة إحدی و عشرین من شهر رمضان، و أشرف علیّ علیه السّلام علی الموت، أخذ العبّاس و ضمّه إلی صدره الشّریف و قال: ولدی ستقرّ عینی بک فی یوم القیامة. ولدی: إذا کان یوم عاشوراء و دخلت المشرعة إیّاک أن تشرب الماء، و أخوک الحسین عطشان.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 454
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 213

قال الرّاوی: لمّا الحد أمیر المؤمنین علیه السّلام، وقف صعصعة بن صوحان العبدیّ رضی اللّه عنه علی القبر، و وضع إحدی یدیه علی فؤاده، و الأخری قد أخذ بها التّراب و یضرب به رأسه، ثمّ قال: بأبی أنت و أمّی یا أمیر المؤمنین، ثمّ قال: هنیئا لک یا أبا الحسن، فلقد طاب مولدک، و قوی صبرک، و عظم جهادک، و ظفرت برأیک، و ربحت تجارتک، و قدمت علی خالقک، فتلقّاک اللّه ببشارته، و حفّتک ملائکته، و استقررت فی جوار المصطفی، فأکرمک اللّه بجواره، و لحقت بدرجة أخیک المصطفی، و شربت بکأسه الأوفی، فأسأل اللّه أن یمنّ علینا باقتفائنا أثرک و العمل بسیرتک، و الموالاة لأولیائک، و المعاداة لأعدائک، و أن یحشرنا فی زمرة أولیائک، فقد نلت ما لم ینله أحد، و أدرکت ما لم یدرکه أحد، و جاهدت فی سبیل ربّک بین یدی أخیک المصطفی حقّ جهاده، و قمت بدین اللّه حقّ القیام، حتّی أقمت السّنن، و أبرت الفتن، و استقام الإسلام، و انتظم الإیمان، فعلیک منّی أفضل الصّلاة و السّلام، بک اشتدّ ظهر المؤمنین، و اتّضحت أعلام السّبل، و أقیمت السّنن، و ما جمع لأحد مناقبک و خصالک، سبقت إلی إجابة النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله مقدما مؤثرا، و سارعت إلی نصرته، و وقیته بنفسک، و رمیت سیفک ذا الفقار فی مواطن الخوف و الحذر، قصم اللّه بک [کلّ جبّار عنید و ذلّ بک] کلّ ذی بأس شدید، و هدم بک حصون أهل الشّرک و الکفر و العدوان و الرّدی، و قتل بک أهل الضّلال من العدی، فهنیئا لک یا أمیر المؤمنین، کنت أقرب النّاس من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله قربا، و أوّلهم سلما، و أکثرهم علما و فهما، فهنیئا لک یا أبا الحسن، لقد شرّف اللّه مقامک، و کنت أقرب النّاس إلی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله نسبا، و أوّلهم إسلاما، و أوفاهم یقینا، و أشدّهم قلبا، و أبذلهم لنفسه مجاهدا، و أعظمهم فی الخیر نصیبا، فلا حرّمنا اللّه أجرک، و لا أذلّنا بعدک، فو اللّه لقد کانت حیاتک مفاتح للخیر و مغالق للشّر، و إنّ یومک هذا مفتاح کلّ شرّ، و مغلاق کلّ خیر، و لو أنّ النّاس قبلوا منک لأکلوا من
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 214
فوقهم و من تحت أرجلهم، و لکنّهم آثروا الدّنیا علی الآخرة.
ثمّ بکی بکاء شدیدا، و أبکی کلّ من کان معه، و عدلوا إلی الحسن، و الحسین، و محمّد، و جعفر، و العبّاس، و یحیی، و عون، و عبد اللّه علیهم السّلام فعزّوهم فی أبیهم (صلوات اللّه علیه)، و انصرف النّاس، و رجع أولاد أمیر المؤمنین علیه السّلام و شیعتهم إلی الکوفة، و لم یشعر بهم أحد من النّاس، فلمّا طلع الصّباح و بزغت الشّمس أخرجوا تابوتا من دار أمیر المؤمنین علیه السّلام و أتوا به إلی المصلّی بظاهر الکوفة، ثمّ تقدّم الحسن علیه السّلام و صلّی علیه، و رفعه علی ناقة و سیّرها مع بعض العبید.
المجلسی، بحار الأنوار، 42/ 295- 296
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 215

فلمّا مات علیّ (رضوان اللّه علیه و رحمته و برکاته) و دفن، بعث الحسن بن علیّ إلی عبد الرّحمان ابن ملجم فأخرجه من السّجن لیقتله، فاجتمع النّاس و جاؤوه بالنّفط و البواریّ و النّار، فقالوا: نحرقه، فقال عبد اللّه بن جعفر و حسین بن علیّ و محمّد ابن الحنفیّة: دعونا حتّی نشفی أنفسنا منه، فقطع عبد اللّه بن جعفر یدیه و رجلیه، فلم یجزع و لم یتکلّم، فکحل عینیه بمسمار محمی فلم یجزع، و جعل یقول إنّک لتکحل عینی عمّک بملمول مضّ، و جعل یقول: اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَقَ* خَلَقَ الْإِنْسانَ مِنْ عَلَقٍ حتّی أتی علی آخر السّورة کلّها، و أنّ عینیه لتسیلان، ثمّ أمر به فعولج عن لسانه لیقطعه، فجزع. فقیل له:
قطعنا یدیک و رجلیک، و سملنا عینیک یا عدوّ اللّه فلم تجزع، فلمّا صرنا إلی لسانک جزعت؟ فقال: ما ذاک منّی من جزع، إلّا أنّی أکره أن أکون فی الدّنیا فواقا لا أذکر اللّه، فقطعوا لسانه ثمّ جعلوه فی قوصرة، و أحرقوه بالنّار، و العبّاس بن علیّ یومئذ صغیر، فلم یستأن به بلوغه.
ابن سعد، الطّبقات، 3- 1/ 26- 27
قالوا: و کان ابن ملجم رجلا أسمر، حسن الوجه أبلج، شعره من شحمة أذنیه، مسجّدا- یعنون أنّ فی وجهه أثر السّجود- فلمّا فرغ من أمر علیّ و دفنه؛ أخرج إلی الحسن لیقتله، فاجتمع النّاس و جاؤوا بالنّفط و البواری و النّار فقالوا: نحرقه. فقال ولده و عبد اللّه ابن جعفر: دعونا نشف أنفسنا منه. فقالت أمّ کلثوم بنت علیّ: یا عدوّ اللّه قتلت أمیر المؤمنین؟ قال: لو کان أمیر المؤمنین ما قتلته. ثمّ بدر عبد اللّه بن جعفر فقطع یدیه و رجلیه و هو ساکت لا یتکلّم، ثمّ عمد إلی مسمار محمی؛ فکحل به عینیه فلم یجزع، و جعل یقول: کحلت عمّک بملمول له مضّ «1»، ثمّ قرأ: اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَقَ «1» حتّی فرغ منها و عیناه تسیلان، ثمّ عولج عن لسانه لیقطع، فجزع و مانعهم، فقیل له: أجزعت؟
__________________________________________________
(1)- «ممض»، فی روایة أخری (من الهامش). و ممض موجّع، محزن، مؤلم. القاموس.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 216
قال: لا، و لکنّی أکره أن أبقی فواقا- أو قال: وقتا- لا أذکر اللّه فیه بلسانی. فقطعوا [لسانه] ثمّ إنّهم جعلوه فی قوصرة کبیرة و یقال: فی بواری و أحرق بالنّار، و العبّاس بن علیّ یومئذ صغیر لا یستأن بلوغه. و یقال: إنّ الحسن ضرب عنقه و قال: لا أمثّل به «1».
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 263؛ أنساب الأشراف، 2/ 504- 505
فلمّا مات علیّ و دفن، بعث الحسن بن علیّ إلی ابن ملجم فأخرجه من السّجن لیقتله، فاجتمع النّاس و جاؤوا بالنّفط و البواری و النّار، و قالوا: نحرقه، فقال عبد اللّه بن جعفر و حسین بن علیّ و محمّد ابن الحنفیّة: دعونا حتّی نشفی أنفسنا منه، فقطع عبد اللّه بن جعفر یدیه و رجلیه، فلم یجزع و لم یتکلّم، فکحل عینیه بمسمار محمی، فلم یجزع، و جعل یقول:
إنّک لتکحل عینی عمّک بملمول ممضّ، و جعل یقرأ: اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَقَ حتّی أتی علی آخر السّورة، و أنّ عینیه لتسیلان، ثمّ أمر به فعولج عن لسانه لیقطعه، فجزع فقیل له: قطعنا یدیک، و رجلیک، و سملنا عینیک یا عدوّ اللّه فلم تجزع، فلمّا صرنا إلی لسانک جزعت؟ قال: ما ذاک من جزع، إلّا أنّی أکره أن أکون فی الدّنیا فواقا لا أذکر اللّه، فقطعوا لسانه، ثمّ جعلوه فی قوصرة، فأحرقوه بالنّار، و العبّاس بن علیّ یومئذ صغیر، فلم یستأن به بلوغه، و کان ابن ملجم أسمر أبلج فی جبهته أثر السّجود.
ابن الأثیر، أسد الغابة، 4/ 37- 38
__________________________________________________
(1)- جاء فی ط المحمودی: و هذا القول هو الصّواب الموافق لما فطر اللّه علیه أهل بیت النّبوة عن علوّ النّفس و تجنّبهم عن سفاسف الأخلاق العامیّة، و انقیادهم لقوانین الشّریعة غایة الانقیاد. نعم بناءا علی اعتبار ما ورد فی غیر واحد من الأخبار من أنّ أمیر المؤمنین قال: «اصنعوا به ما صنع رسول اللّه لمن أراد قتله، أمر بقتله ثمّ بإحراقه»- کما رواه الحاکم فی ترجمة أمیر المؤمنین من المستدرک: ج 3/ 144، و رواه أیضا فی الحدیث:
(1401) من ترجمة علیّ علیه السّلام من تاریخ دمشق؛ نقلا عن أحمد فی مسند علیّ علیه السّلام من کتاب المسند: ج 1/ 93 ط 1، و رواه عنه فی مجمع الزّوائد: ج 9، ص 145، قال: و فیه عمران بن ظبیان وثقة ابن حبّان و بقیّة رجاله ثقات. و رواه أیضا فی الحدیث: (1390) عن غیر أحمد، کما رواه أیضا فی الحدیث: (23) من مقتل ابن أبی الدّنیا.- نلتزم بإحراقه، لأنّه عقوبة خاصّة لمن أراد قتل النّبیّ أو قتل الوصیّ، للّه الخلق و الأمر و له الخیرة دون الخلق، و أمّا غیره من العقوبات، فأهل البیت أتقی و أعدل من أن یحوموا حولها، لا سیّما مع نهی أمیر المؤمنین علیه السّلام عن المثلة بالرّجل.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 217
[...] فقتل عند ذلک و حرق بالنّار، قبّحه اللّه. قال محمّد بن سعد: کان ابن ملجم رجلا أسمر، حسن الوجه أبلج، شعره مع شحمة أذنه، فی جبهته أثر السّجود. قال العلماء: و لم ینتظر بقتله بلوغ العبّاس بن علیّ، فإنّه کان صغیرا یوم قتل أبوه، قالوا: لأنّه کان قتل محاربة لا قصاصا، و اللّه أعلم.
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 15
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 218

عبد اللّه بن ... «1» یقول: سمعت أحمد بن محمّد بن أیّوب المغیّریّ یقول: کان الحسن بن علیّ بن أبی طالب [أبیض] «2» مشرب حمرة، أدعج العینین «3»، سهل الخدّین «4»، دقیق المسربة «5» کثّ اللّحیّة «6» [ذا وفرة] «7»، و کأنّ عنقه إبریق فضّة، عظیم الکرادیس «8»، بعید ما بین المنکبین، ربعة- لیس بالطّویل و لا القصیر-، ملیحا، من أحسن النّاس وجها، و کان یخضّب بالسّواد، [و کان] «9» جعد الشّعر، حسن البدن، توفّی و هو ابن خمس و أربعین سنة، و ولّی غسله [الحسین و] «9» محمّد و العبّاس- إخوته من علیّ بن أبی طالب-، و صلّی علیه سعید بن العاص، تو [فّی] «9» سنة تسع و أربعین.
الدّولابی، الذّریّة الطّاهرة،/ 120- مثله: الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 548- 549
قال أبو عمرو و غیره توفّی الحسن بالمدینة سنة تسع و أربعین، و قیل: خمسین فی ربیع الأوّل، و قیل: إحدی و خمسین، و هو یومئذ ابن سبع و أربعین سنة، منها سبع سنین مع النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم، و ثلاثون سنة مع أبیه، و عشر سنین بعدها، و قیل، مات و هو ابن خمس و أربعین.
و غسّله الحسین، و محمّد، و العبّاس بنو علیّ بن أبی طالب. و دفن بالبقیع و روی: أنّه أوصی أن یدفن إلی جنب أمّه فاطمة بالمقبرة، فدفن بالمقبرة إلی جنبها. المقبرة بضمّ الباء و فتحها.
__________________________________________________
(1)- کلمة لا یمکن قرائتها فی نسختنا.
(2)- کذا ظاهرا و الکلمة لا تقرأ فی نسختنا و إنّما أخذناها من کشف الغمّة.
(3)- الدّعج: شدّة سواد العین مع سعتها.
(4)- أی سائل الخدّین غیر مرتفع الوجنتین.
(5)- المسربة- بضمّ الرّاء-: الشّعر المستدقّ الّذی یأخذ من الصّدر إلی السّرة.
(6)- کثّ اللّحیّة: الکثّافة فی اللّحیّة أن تکون غیر رقیقة و لا طویلة، و لکن فیها کثافة.
(7)- الوفرة: شعر الرّأس إذا وصل إلی شحمة الأذن. و ما جعلناه بین المعقوفتین غیر واضح فی نسخة الأصل و أخذناه من کشف الغمّة.
(8)- الکرادیس: رؤوس العظام، واحدها: کردوس، و قیل: هی ملتقی کلّ عظمین ضخمین کالرّکبتین و المرفقین و المنکبین، و أراد الواصف أنّه علیه السّلام کان ضخم الأعضاء.
(9)- ما بین المعقوفات مأخوذ من کشف الغمّة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 219
محبّ الدّین الطّبری، ذخایر العقبی،/ 141
و قال الدّولابیّ صاحب کتاب الذّریّة الطّاهرة: تزوّج علیّ فاطمة علیها السّلام، فولدت له حسنا بعد أحد بسنتین، و کان بین وقعة أحد و مقدم النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله المدینة سنتان و ستّة أشهر و نصف، فولدته لأربع سنین و ستّة أشهر و نصف «1» من التّاریخ.
و روی أیضا أنّه ولد فی رمضان من سنة ثلاث، و توفّی و هو ابن خمس و أربعین سنة، و ولّی غسله الحسین و محمّد و العبّاس إخوته، و صلّی علیه سعید بن العاص و کانت وفاته سنة تسع و أربعین.
الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 583- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 162
مرض الحسن أربعین یوما، و اختلف فی وقت وفاته، فقیل: سنة تسع و أربعین بالمدینة، قاله أبو عمرو و غیره، کذا فی ذخائر العقبی، و قیل: مات فی ربیع الأوّل سنة خمسین بعدما مضی من خلافة معاویة عشر سنین، کذا فی الاستیعاب، و قیل: بل مات سنة إحدی و خمسین و هو یومئذ ابن ستّ و قیل سبع و أربعین سنة، علی الخلاف منها سبع سنین مع النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم، و ثلاثون سنة مع أبیه، و عشر بعده، و قیل: مات و هو ابن خمس و أربعین سنة، و غسله الحسین و محمّد و العبّاس بنو علیّ بن أبی طالب، و دفن بالبقیع.
الدّیار بکری، تاریخ الخمیس، 2/ 293
لکن (عبّاس المعرفة) الّذی منحه الإمام فی الزّیادة أسمی صفة حظی بها الأنبیاء و المقرّبون و هی (العبد الصّالح) تسنّی له التّوصل إلی ذلک المحلّ الأقدس من دون أن یذکر له تعصیب عین أو إغضاء طرف، فشارک السّبط الشّهید، و الرّسول الأعظم و وصیّه المقدّم مع الرّوح الأمین، و جملة الملائکة فی غسل الإمام المجتبی الحسن السّبط (صلوات اللّه علیهم أجمعین).
و هذه هی المنزلة الکبری الّتی لا یحظی بها إلّا ذوو النّفوس القدسیّة من الحجج المعصومین، و لا غرو أن غبط أبا الفضل الصّدیقون و الشّهداء الصّالحون.
المقرّم، العبّاس،/ 126- 127
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی البحار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 220
و أمّا یوم شهادة أخیه الإمام المجتبی فله أربع و عشرون سنة. و قد ذکر صاحب کتاب «قمر بنی هاشم» ص 84: أنّه لمّا رأی جنازة سیّد شباب أهل الجنّة ترمی بالسّهام، عظم علیه الأمر، و لم یطق صبرا دون أن جرّد سیفه، و أراد البطش بأصحاب «البلغة»، لو لا کراهیة السّبط الشّهید الحرب عملا بوصیّة أخیه: (لا تهرق من أمری محجمة من دم)، فصبر أبو الفضل علی أحرّ من جمر الغضا ینتظر الفرصة، و یترقّب الوعد الإلهیّ، فأجهد النّفس، و بذل النّفیس فی مشهد (النّواویس) و حاز کلتا الحسنیین. «1»
المقرّم، العبّاس،/ 156
__________________________________________________
(1)- امّا قمر بنی هاشم علیه السّلام را نگر! که با عنوان عبد صالح خداوند، که مرتبه انبیا و مقرّبان است و امام صادق علیه السّلام او را در زیارت خود بدین لقب به حق مفتخر ساختند، چه‌گونه توانسته است به این مقام شامخ نائل آید، و بدون این‌که ذکر شود که چشمانش را بسته و یا فروخوابانده باشد، همراه با نواده رسول دو سرا و جانشین حضرتش (سلام اللّه علیهم اجمعین)، و در کنار جبرئیل امین و ملائکه مقرّبین، پیکر مطهر امام حسن مجتبی علیه السّلام را غسل داده است.
و این مزیتی است عظیم که بدان نائل نیایند مگر صاحبان نفوس قدسیه در بالاترین مراتب خود، که همان ائمه اطهار علیهم السّلام هستند. و بنابراین شگفت نیست که تمامی صدیقان و شهدا و صالحان بر ابو الفضل علیه السّلام در روز قیامت غبطه خورند و تمنای مقامش را نمایند.
... اما در هنگام شهادت برادرش امام حسن مجتبی علیه السّلام، قمر بنی هاشم (سلام اللّه علیه) 24 سال داشت و مؤلّف کتاب «قمر بنی هاشم» در ص 84 اظهار می‌دارد که چون عباس علیه السّلام مشاهده نمود که بنی امیه، پیکر مطهر برادرش را زیر باران تیر و پیکان گرفته‌اند، این امر بر او گران آمد و جامه صبر درید و دست به قبضه شمشیر یازید و عزم حمله بر آن اصحاب بغله (1) را نمود؛ اما سیّد الشّهداء علیه السّلام بنا به وصیت برادرش که خونریزی را روا نداشته بود، او را بازداشت. پس ابو الفضل علیه السّلام آتش خشم به جان ریخت و صبر پیشه ساخت و در انتظار فرصت و وعده الهی بود تا که فرارسد و در شهادتگاه «نواویس» [یعنی- کربلا] جان نفیس خود را فدای دین مبین سازد و به سعادت ابدی نائل آید.
پاک‌پرور، ترجمه العبّاس،/ 243- 244، 280
(1). [مراد زنی است که در آن روز سوار بر استر شده و مانع از دفن امام علیه السّلام در جوار جدش- شد؛ یعنی عایشه، این معنی را مقرم به (أصحاب البغلة) تعبیر کرد].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 221

فلمّا أمسوا، و أظلم اللّیل، مضی الحسین رضی اللّه عنه أیضا نحو مکّة، و معه أختاه: أمّ کلثوم، و زینب، و ولد أخیه، و إخوته أبو بکر، و جعفر، و العبّاس، و عامّة من کان بالمدینة من أهل بیته إلّا أخاه محمّد ابن الحنفیّة، فإنّه أقام.
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 228
و أمّا الحسین فإنّه خرج ببنیه و إخوته و بنی أخیه و جلّ أهل بیته، إلّا محمّد ابن الحنفیّة. «1»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 341
[بسنده المتقدّم عن الصادق علیه السّلام] کتب [الکاتب]، بسم اللّه الرّحمن الرّحیم، إلی «2» عبد اللّه یزید أمیر المؤمنین من عتبة بن أبی سفیان. أمّا بعد، فإنّ الحسین بن علیّ لیس یری لک خلافة و لا بیعة، فرأیک فی أمره، و السّلام.
فلمّا ورد الکتاب علی یزید لعنه اللّه، کتب الجواب إلی عتبة: أمّا بعد، فإذا أتاک کتابی هذا، فعجّل علیّ بجوابه، و بیّن لی فی کتابک کلّ من فی طاعتی، أو خرج عنها، و لیکن مع الجواب رأس الحسین بن علیّ علیه السّلام.
فبلغ ذلک الحسین، فهمّ بالخروج من أرض الحجاز إلی أرض العراق، فلمّا أقبل اللّیل راح إلی مسجد «3» النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم لیودّع القبر، فلمّا وصل إلی القبر، سطع له نور من القبر، فعاد إلی موضعه، فلمّا کانت اللّیلة الثّانیة راح لیودّع القبر، فقام یصلّی فأطال، فنعس و هو ساجد، فجاءه النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و هو فی منامه، فأخذ الحسین علیه السّلام و ضمّه إلی صدره و جعل یقبّل عینیه و یقول: بأبی أنت، کأنّی أراک مرمّلا بدمک بین عصابة من هذه الأمّة یرجون شفاعتی، ما لهم عند اللّه من خلاق. یا بنیّ، إنّک قادم علی أبیک و أمّک و أخیک،
__________________________________________________
(1)- گوید: اما حسین با فرزندان و برادران و برادرزادگان و بیشتر مردم خاندان خود برون شد، مگر محمد ابن الحنفیّة.
پابنده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2909
(2)- [مکانه فی مدینة المعاجز أنّ عتبة بن أبی سفیان کتب إلی یزید (لعنه اللّه) إلی ...].
(3)- [مدینة المعاجز: قبر].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 222
و هم مشتاقون إلیک، و إنّ لک فی الجنّة درجات لا تنالها إلّا بالشّهادة، فانتبه الحسین علیه السّلام من نومه باکیا، فأتی أهل بیته، فأخبرهم بالرّؤیا، و ودّعهم، و حمل أخواته علی المحامل، و ابنته، و ابن أخیه القاسم بن الحسن بن علیّ علیه السّلام، ثمّ سار فی أحد و عشرین رجلا من أصحابه و أهل بیته منهم: أبو بکر بن علیّ، و محمّد بن علیّ، و عثمان بن علیّ، و العبّاس بن علیّ، و عبد اللّه بن مسلم بن عقیل، و علیّ بن الحسین الأکبر، و علیّ بن الحسین الأصغر علیهم السّلام. «1»
الصّدوق، الأمالی،/ 152- 153- عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز 3/ 486- 487؛ المجلسی، البحار، 44/ 312- 313؛ البحرانی، العوالم، 17/ 161- 162؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 119- 120
فخرج علیه السّلام من تحت لیلته، و هی لیلة الأحد لیومین بقیا من رجب، متوجّهین نحو مکّة، و معه بنوه و إخوته و بنو أخیه و جلّ أهل بیته إلّا محمّد ابن الحنفیّة. «2»
__________________________________________________
(1)- بسم اللّه الرحمن الرحیم. به سوی عبد اللّه یزید امیر المؤمنین از طرف عتبه بن ابی سفیان.
اما بعد، به راستی حسین بن علی برای تو، حق خلافت و بیعت معتقد نیست. درباره او هر نظری خواهی بگیر، و السلام.
چون نامه به یزید رسید، به عتبه جواب نوشت «اما بعد، این نامه‌ام که به تو رسید، فوری جواب بنویس و شرح بده در نامه‌ات هرکه مطیع من است، هرکه مخالف من است و باید سر حسین بن علیّ با جواب نامه باشد».
این خبر به حسین رسید و آهنگ عراق کرد. شب به مسجد پیغمبر آمد تا با قبر آن حضرت وداع کند.
چون به قبر رسید، نوری از قبر درخشید و به جای خود برگشت و شب دوم برای وداع آمد و به نماز ایستاد و طول داد تا چرتش برد و پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله به خوابش آمد و او را در آغوش گرفت و به سینه چسباند و چشمش را بوسید و فرمود: «پدرم به قربانت. گویا به خونت آغشته بینم، در میان جمعی از این امت که امید شفاعتم دارند و نزد خدا برای آنها بهره‌ای نیست. پسر جانم! تو نزد پدر و مادر و برادر خود می‌آیی و همه مشتاق تواند و در بهشت درجاتی داری که جز با شهادت بدان نرسی». حسین علیه السّلام گریان از خواب برخاست و نزد خاندان خود آمد و خواب خود را گفت و با آنها وداع کرد و خواهران و دختران و برادرزاده‌اش قاسم را بر محمل سوار کرد و با بیست و یک تن از اصحاب و اهل بیتش حرکت کرد که از آن جمله‌اند: ابو بکر بن علی، محمد بن علی، عثمان بن علی و عباس بن علی، عبد اللّه بن مسلم بن عقیل، علی بن الحسین الاکبر و علی بن الحسین الاصغر.
کمره‌ای، ترجمه أمالی،/ 152- 153
(2)- پس حضرت در همان شب که شب یکشنبه بیست و هشتم رجب بود، از مدینه به سوی مکه
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 223
المفید، الإرشاد، 2/ 32- مثله الفتّال، روضة الواعظین، 1/ 147؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 198؛ الأعرجی، مناهل الضّرب،/ 385
قال: و تهیّأ الحسین (صلوات اللّه علیه) للخروج من المدینة، و مضی فی جوف اللّیل إلی قبر أمّه علیها السّلام فودّعها، ثمّ مضی إلی قبر أخیه الحسن علیه السّلام ففعل کذلک، ثمّ رجع إلی منزله وقت الصّبح، فأقبل إلیه أخوه محمّد ابن الحنفیّة و قال: یا أخی أنت أحبّ الخلق إلیّ و أعزّهم علیّ، و لست و اللّه أدّخر النصیحة لأحد من الخلق «1»، و لیس أحد أحقّ بها منک لأنّک مزاج مائی و نفسی و روحی و بصری، و کبیر أهل بیتی، و من وجبت طاعته فی عنقی، لأنّ اللّه تبارک و تعالی قد شرّفک علیّ و جعلک من سادات أهل الجنّة «2» «3» و أرید أن أشیر علیک فاقبل منّی.
فقال الحسین علیه السّلام: یا أخی، قل ما بدا لک.
فقال: اشیر علیک أن تتنحّی عن یزید و عن الأمصار ما استطعت، و تبعث رسلک إلی النّاس تدعوهم إلی بیعتک، فإن بایعک النّاس حمدت اللّه علی ذلک و قمت فیهم بما کان رسول صلّی اللّه علیه و آله یقوم به فیهم حتّی یتوفّاک اللّه «4» و هو عنک راض، و المؤمنون عنک راضون کما رضوا عن أبیک و أخیک، و إن اجتمع النّاس علی غیرک حمدت اللّه علی ذلک و سکتّ و لزمت منزلک «5» فإنّی خائف علیک أن تدخل مصرا من الأمصار، أو تأتی جماعة من
__________________________________________________
- رهسپار شد و فرزندان و برادرزادگان و برادرانش نیز با بیشتر خاندانش همراه او بودند؛ جز برادرش محمد ابن الحنفیه.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 32
(1)- [زاد فی تظلّم الزّهراء و المعالی: إلّا لک].
(2) (2- 2) [فی البحار و العوالم و الدّمعة و الأسرار و نفس المهموم و تظلّم الزّهراء، و ساق الحدیث کما مرّ إلی أن قال:].
(3) (3- 3) [المعالی: یا أخی، تنحّ ببیعتک عن یزید بن معاویة و عن الأمصار ما استطعت، ثمّ ابعث رسلک إلی النّاس ثمّ ادعهم إلی نفسک، فإنّ بایعک النّاس و بایعوا لک حمدت اللّه علی ذلک، و إن اجتمع النّاس علی غیرک لم ینقص اللّه بذلک دینک و لا عقلک و لا یذهب مروءتک و لا فضلک، إنّی أخاف علیک أن تدخل مصرا من هذه الأمصار، فیختلف النّاس بینهم، فمنهم طائفة معک و أخری علیک، فیقتتلون، فتکون لأوّل الأسنّة غرضا، فإذا خیر هذه الأمّة کلّها نفسا و أبا و أمّا أضیّعها دما و أذلّها أهلا].
(4)- لفظ الجلالة أثبتناه من المقتل.
(5)- کذا فی المقتل، و فی الأصل: حمدت اللّه علی ذلک و تسکت منزلک.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 224
النّاس فیقتتلون فتکون طائفة منهم معک و طائفة علیک فتقتل بینهم (3*).
فقال الحسین علیه السّلام: فإلی أین أذهب؟ (2*)
قال: تخرج «1» إلی مکّة، فإن اطمأنّت بک الدّار بها فذاک، و إن تکن الاخری خرجت إلی بلاد الیمن، فإنّهم «2» أنصار جدّک و أبیک، و هم أرأف النّاس و أرقّهم قلوبا «3»، و أوسع النّاس بلادا، فإن اطمأنّت بک الدّار [فذاک] «4» و إلّا لحقت بالرّمال، و شعوب الجبال، و جزت «5» من بلد إلی بلد، حتّی تنظر ما یؤول إلیه أمر النّاس و یحکم اللّه بیننا و بین القوم الفاسقین.
قال: فقال الحسین علیه السّلام: یا أخی، و اللّه لو لم یکن «6» فی الدنیا «6» ملجأ و لا مأوی لما بایعت یزید بن معاویة، «7» فقد قال جدّی صلّی اللّه علیه و آله: اللّهم لا تبارک فی یزید «7».
«8» قال: قطع محمّد ابن الحنفیّة الکلام و بکی، فبکی [معه] «9» الحسین علیه السّلام ساعة، ثمّ قال: یا أخی، جزاک اللّه خیرا فقد نصحت و أشرت بالصّواب، و أنا عازم علی الخروج إلی مکّة، و قد تهیّأت لذلک أنا و إخوتی و بنو أخی و شیعتی ممّن أمرهم «10» أمری و رأیهم رأیی، و أمّا أنت یا أخی فما علیک أن تقیم بالمدینة، فتکون لی عینا علیهم لا تخف عنّی شیئا من امورهم «8».
__________________________________________________
(1)- [المعالی: انزل مکّة].
(2)- [زاد فی المعالی: أنصارک و].
(3)- فی المقتل: و هم أرأف و أرقّ قلوبا.
(4)- من المقتل.
(5)- فی المقتل: و صرت.
(6- 6) [لم یرد فی البحار].
(7- 7) [لم یرد فی البحار و العوالم و الدّمعة و الأسرار و نفس المهموم و تظلّم الزّهراء و المعالی].
(8- 8) [مثله فی الأعیان، 1/ 588 و العیون،/ 20].
(9)- من المقتل و البحار.
(10)- کذا فی المقتل، و فی الأصل [و البحار و العوالم و الدّمعة و الأسرار و نفس المهموم و الأعیان و تظلّم الزّهراء و المعالی و العیون]: و شیعتی و أمرهم.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 225
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس و زینة المجالس، 2/ 156- 157، 158، 160- عنه:
المجلسی، البحار، 44/ 329؛ البحرانی، العوالم، 17/ 178؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 195- 196؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 208؛ القمی، نفس المهموم،/ 73- 74؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 125- 126؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 212- 213
«1» تذنیب آخر فی هذا المقام، فاعلم إنّی قد ظفرت بروایة متضمّنة کیفیّة خروج سیّد الشّهداء من المدینة، و جملة أخری من الأمور، و إنّما ذکرتها ههنا لأجل بعض المناسبات، بین ما تضمّنته و بین الرّوایة المتقدّمة المتضمّنة خروج أمیر المؤمنین علیه السّلام من مکّة مع الفواطم و حرم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله؛ فهذه الرّوایة قد حدّثنی بها بعض الثّقات الأدباء الشّعراء من تلامذتی من العرب، قال: قد ظفرت بها فی مجموعة کانت تنسب إلی الفاضل الأدیب المقریّ، فنقلتها عنها، فهذه الرّوایة روی عبد اللّه بن سنان الکوفیّ، عن أبیه، عن جدّه أنّه قال: خرجت بکتاب من أهل الکوفة إلی الحسین علیه السّلام و هو یومئذ بالمدینة، فأتیته، فقرأه و عرف معناه، فقال: أنظرنی إلی ثلاثة أیّام، فبقیت فی المدینة ثمّ تبعته إلی أن صار عزمه بالتّوجّه إلی العراق، فقلت فی نفسی، أمضی و أنظر إلی ملک الحجاز، کیف یرکب؟ و کیف جلالته و شأنه؟ فأتیت إلی باب داره، فرأیت الخیل مسرّجة و الرّجال واقفین و الحسین جالسا علی کرسیّ و بنی هاشم حافّین به و هو بینهم کأنّه البدر لیلة تمامه و کماله، و رأیت نحوا من أربعین محملا و قد زیّنت المحافل بملابس الحریر و الدّیباج. قال: فعند ذلک أمر الحسین علیه السّلام بنی هاشم بأن یرکّبوا محارمهم علی المحامل «1»، فبینما أنا أنظر و إذا بشابّ قد خرج من دار الحسین علیه السّلام و هو طویل القامة و علی خدّه علامة و وجهه کالقمر الطّالع و هو یقول: تنحّوا عنّی «2» یا بنی هاشم و إذا بامرأتین قد خرجتا من الدّار و هما تجرّان أذیالهما علی الأرض حیاء من النّاس، قد حفّت بهما إمائهما مقدّم «3» ذلک إلی محمل من المحامل و جی‌ء علی رکبتیه و أخذ بعضدیهما فأرکبهما المحمل، فسألت بعض النّاس عنهما، فقیل: أمّا إحداهما فزینب و الأخری أمّ کلثوم بنتا أمیر المؤمنین علیه السّلام. فقلت: و من
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(2)- [لم یرد فی المعالی].
(3)- [المعالی: فتقدّم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 226
الشّاب؟ فقیل لی: هو قمر بنی هاشم العبّاس بن أمیر المؤمنین علیه السّلام، ثمّ رأیت بنتین صغیرتین کأنّ اللّه تعالی لم یخلق مثلهما فجعل واحدة مع زینب و الأخری مع أمّ کلثوم، فسألت بعض النّاس عنهما، فقیل لی: هما سکینة و فاطمة بنتا الحسین علیه السّلام، ثمّ خرج غلام آخر کأنّه البدر الطّالع و معه امرأة «1» و علی کتفها طفل صغیر «1» و قد حفّت بها إمائها فأرکبها ذلک الغلام المحمل، فسألت عنها و عن الغلام، فقیل لی: أمّا الغلام فهو علیّ الأکبر ابن الحسین علیه السّلام و الامرأة أمّه و هی لیلی زوجة الحسین علیه السّلام «2» و الطّفل عبد اللّه الرّضیع بن الحسین «2»، ثمّ خرج غلام آخر و وجهه کفلقة القمر و معه امرأة، فسألت عنهما، فقیل لی:
أمّا الغلام فهو القاسم بن الحسن المجتبی و الامرأة أمّه. قال: ثمّ خرج شابّ آخر و هو یقول: تنحّوا عنّی یا بنی هاشم تنحّوا عن حرم الغریب أبی عبد اللّه، فتنحّ عنه بنو هاشم و إذا قد خرجت امرأة من الدّار و علیها آثار الملوک و هی تمشی بسکینة و وقار و قد حفّت إمائها، فسألت عنها، فقیل لی: أمّا الشّابّ فهو زین العابدین ابن الإمام علیه السّلام و أمّا الامرأة فهی شاه زنان بنت الملک کسری زوجة الإمام فأتی بها و أرکبها علی المحمل ثمّ أرکبوا بقیّة الحرم و الأطفال علی المحامل، فلمّا تکاملوا نادی الإمام علیه السّلام: أین أخی؟ أین کبش کتیبتی؟ أین قمر بنی هاشم؟ فأجابه العبّاس قائلا: لبّیک لبیّک، فقال له الإمام علیه السّلام: قدّم لی یا أخی جوادی فأتی العبّاس بالجواد إلیه و قد حفّت به بنو هاشم فأخذ العبّاس برکاب الفرس حتّی رکب الإمام علیه السّلام ثمّ رکب بنو هاشم و رکب العبّاس و حمل الرّایة أمام الإمام علیه السّلام. قال: فصاح أهل المدینة صیحة شدیدة، و علت أصوات بنی هاشم بالبکاء و النّحیب و قلن: الوداع! الوداع! الفراق! الفراق! فقال العبّاس: إی و اللّه هذا یوم الفراق و الملتقی یوم القیامة، ثمّ ساروا قاصدین «3» الکوفة فسرت معهم حتّی وصلنا کربلاء «3». «4»
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی المعالی].
(2- 2) [لم یرد فی المعالی و وسیلة الدّارین].
(3- 3) [المعالی و وسیلة الدّارین: کربلاء مع عیاله و جمیع أولاده ذکورا و إناثا إلّا ابنته فاطمة الصّغری، فإنّها کانت مریضة و زاد أیضا فی وسیلة الدّارین: فجعلها عند أمّ سلمة].
(4)- [هذا الحدیث من الوجادات الغریبة التی وردت فی هذا المصدر، و أغرب ما فیه حذف ما یرتبط بمسیر الحسین من المدینة إلی مکّة، و منها إلی العراق، قلیلا حظ].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 227
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 367- 368- عنه: المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 220- 221؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 53- 54
و خرج مع الحسین علیه السّلام تسعة من إخوته حین خرج من المدینة إلی العراق العبّاس ابن علیّ بن أبی طالب، و أخوه عثمان بن علیّ بن أبی طالب، و أخوه جعفر بن علیّ بن أبی طالب، و أخوه عبد اللّه بن علیّ بن أبی طالب، أمّهم أمّ البنین فاطمة بنت حزام بن خالد ابن ربیعة بن عامر المعروف بالوحید بن کلاب بن عامر بن ربیعة بن عامر بن صعصعة؛ و محمّد الأصغر بن علیّ بن أبی طالب، و أخوه أبو بکر بن علیّ بن أبی طالب علیه السّلام أمّهما لیلی بنت مسعود الدّارمیّة خرجت مع ولدیها؛ و عمر بن علیّ الملقّب بالأطرف أمّه الصّهباء التّغلبیّة المکنّاة أمّ حبیب جاءت مع ولدها؛ و عون بن علیّ بن أبی طالب أمّه أسماء بنت عمیس الخثعمیّة، تخلّفت بالمدینة عند مجی‌ء الحسین إلی العراق؛ و محمّد الأوسط بن علیّ ابن أبی طالب أمّه أمامة بنت أبی العاص العبشمیّة خرجت مع ولدها. فهؤلاء تسعة من إخوته الّذین قتلوا معه یوم الطّفّ بأجمعهم و معهم ثلاث من الأمّهات.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 234
وجدت فی بعض الکتب إنّه لمّا أراد الحسین علیه السّلام الشّخوص من المدینة اجتمع عنده أولاده و زوجاته و أخواته و إخوته و بنو عمومته و أولاد أخیه الحسن علیه السّلام و بناته و موالیه و الجواری و الخدم و کثیر من أقربائه من بنی هاشم ذکورا و إناثا و رجالا و نساء و هم حیث المجموع مع الطّفل الرّضیع علیّ الأصغر مئتان و اثنان و عشرون. و نذکر فی آخر الکتاب أسمائهم و تفصیل حالاتهم إن شاء اللّه و هم الّذین خرجوا مع الحسین بن علیّ علیه السّلام. «1»
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 218
__________________________________________________
(1)- پس حضرت سیّد شهدا با فزع و بیم و دهشت از خواب بیدار شد و به خانه مراجعت کرد. آن‌چه در خواب دیده بود، به أهل بیت خود نقل کرد و در آن روز، هیچ خانه آباده‌ای حزن و اندوه ایشان زیاده از أهل بیت رسالت نبود و صدای گریه و نوحه از أهل بیت آن حضرت بلند شد و حضرت تهیّه خود را گرفته، عازم سفر مکه معظّمه شد و در میان شب بر سر تربت مطهّر مادر خود، فاطمه زهرا علیها السّلام و مرقد-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 228
__________________________________________________
- منوّر برادر خود، امام حسن علیه السّلام رفته، به مراسم وداع قیام نمود و صبح به خانه مقدّسه برگشت که روانه شود. در آن وقت، محمد ابن حنفیّه به خدمت آن حضرت آمد و گفت: «ای برادر گرامی! تو عزیزترین خلقی نزد من، و تو را از همه کس دوست‌تر می‌دارم و بر من لازم است که آن‌چه خیر تو را در آن دانم، به عرض رسانم. چون نکنم؟ و حال آن‌که تو برادر بزرگوار منی و به منزله جان و دل و دیده منی و بزرگ أهل بیت و امام و پیشوای منی و اطاعت تو بر من واجب است و حق تعالی تو را بر من شرافت و فضیلت داده است و تو را بهترین جوانان بهشت گردانیده است و من صلاح تو را در آن می‌دانم که از بیعت یزید کناره‌جویی و از شهرها دوری گزینی و به بادیه‌ای ملحق شوی و رسولان به سوی مردم بفرستی و مردم را به سوی بیعت خود دعوت نمایی. اگر بر سر تو جمع شوند و بیعت تو را اختیار نمایند، آن‌چه مکنون خاطر طریق حقایق مظاهر توست، به عمل آوری و اگر اطاعت تو نکنند، مالک اختیار خود باشی و می‌ترسم که داخل یکی از بلاد شوی و اهل آن بلاد مختلف شوند؛ گروهی با تو باشند و گروهی مخالفت نمایند و کار به جدال و قتال منتهی شود و جان شریف تو و أهل بیت تو که اشرف جانهاست، در معرض تلف درآورند».
حضرت فرمود: «ای برادر! پس در کجا توقّف نمایم؟»
گفت: «برو به مکه و اگر توانی در آن‌جا قرار گیر و اگر أهل مکه با تو شیوه بی‌وفایی مسلوک دارند، متوجه بلاد یمن شو که اهل آن بلاد، شیعیان پدر و جدّ تواند و دلهای رحیم و عزمهای صمیم دارند و بلاد ایشان گشاده است؛ و اگر در آن‌جا نیز کار تو استقامت نیابد، متوجه کوهها و بیابانها شو و منتظر فرصت باش تا حق تعالی میان تو و این فاسقان به حق حکم کند».
حضرت فرمود: «ای برادر! اگر هیچ ملجائی و پناهی نیابم، با یزید بیعت نخواهم کرد».
پس حضرت محمد ابن الحنفیّه سخن را قطع و بسیار گریست و آن امام مظلوم نیز گریست. پس فرمود: «ای برادر! خدا خیر دهد. نصیحت کردی و خیرخواهی نمودی. اکنون عازم مکه معظّمه گردیده‌ام و مهیّای این سفر شده‌ام و برادر و فرزندان برادران و شیعیان خود را با خود می‌برم و اگر تو خواهی در مدینه باش و از جانب من جاسوسی باش بر ایشان و آن‌چه سانح شود، به من بنویس».
مجلسی، جلاء العیون،/ 597- 598
این وقت حسین علیه السّلام سفر مکه را تصمیم عزم داد و از برای خواهران و دختران محملها پرداخت و قاسم بن حسن را فرمان داد تا ملازم رکاب باشد و بیست و یک تن از اصحاب و أهل بیت را بفرمود تا کوچ دهند. از این جمله، أبو بکر بن علی و محمد بن علی و عثمان بن علی و عباس بن علی و عبد اللّه بن مسلم بن عقیل و علی بن الحسین الاکبر و علی بن الحسین الاصغر علیهم السّلام بودند.
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 14
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 229

قال: فخرج الحسین و ولده و إخوته و أهل بیته (رحمة اللّه علیهم) بین یدیه، فنظر إلیهم ساعة و بکی و قال: اللّهمّ! إنّا عترة نبیّک محمّد صلّی اللّه علیه و سلّم و قد أخرجنا و طردنا عن حرم جدّنا، و تعدّت بنو «1» أمیّة علینا، فخذ بحقّنا و انصرنا علی القوم الکافرین. قال: ثمّ صاح الحسین فی عشیرته و رحل من موضعه ذلک حتّی نزل کربلاء فی یوم الأربعاء أو یوم الخمیس و ذلک فی الثّانی من المحرّم سنة إحدی و ستّین، ثمّ أقبل إلی أصحابه فقال لهم: أهذه کربلاء؟ فقالوا: نعم.
فقال الحسین لأصحابه، انزلوا هذا موضع کرب‌وبلاء، ههنا مناخ رکابنا و محطّ رحالنا و سفک دمائنا. قال: فنزل القوم و حطّوا الأثقال ناحیة من الفرات، و ضربت خیمة الحسین لأهله و بنیه، و ضرب عشیرته خیامهم من حول خیمته.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 148- 149
و قال الحسین علیه السّلام آخر من أصحابه، یقال له: بریر بن خضیر الهمدانیّ: یا ابن رسول اللّه لقد منّ اللّه تعالی علینا بک أن نقاتل بین یدیک، و تقطّع فیک أعضاؤنا، ثمّ یکون جدّک رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم شفیعا یوم القیامة لنا، فلا أفلح قوم ضیّعوا ابن بنت نبیّهم، أفّ لهم غدا ما یلاقون، سینادون بالویل و الثّبور فی نار جهنّم و هم فیهم مخلّدون، فجزّاهم الحسین خیرا «قال»: و خرج ولد الحسین و إخوته و أهل بیته حین سمعوا الکلام، فنظر إلیهم و جمعهم عنده و بکی، ثمّ قال: اللّهمّ إنّا عترة نبیّک محمّد (صلوات اللّه علیه)، قد أخرجنا و أزعجنا و طردنا عن حرم جدّنا، و تعدّت بنو أمیّة علینا، اللّهمّ فخذ لنا بحقّنا و انصرنا علی القوم الظّالمین، ثمّ نادی بأعلی صوته فی أصحابه: الرّحیل، و رحل من موضعه ذلک‌حتّی نزل بکربلاء فی یوم الأربعاء، أو فی یوم الخمیس و ذلک الیوم الثّانی من محرّم من
__________________________________________________
(1)- فی النّسخ: بنی.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 230
سنة إحدی و ستّین، فخطب أصحابه هناک، و قال: أمّا بعد، فإنّ النّاس عبید الدّنیا، و الدّین لعق علی ألسنتهم یحوطونه ما درّت معائشهم، فإذا محّصوا بالبلاء قلّ الدّیّانون، ثمّ قال لهم: أهذه کربلاء؟ قالوا له: نعم، فقال: هذه موضع کرب‌وبلاء، ههنا مناخ رکابنا، و محطّ رحالنا، و مسفک دمائنا. قال: فنزل القوم و حطّوا الأثقال ناحیة من الفرات و ضربت خیمة الحسین لأهله و بنیه و بناته و ضربت خیم إخوته و بنی عمّه حول خیمته.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 236- 237
قال: فجمع الحسین علیه السّلام ولده و إخوته و أهل بیته «1» بین یدیه «1»، ثمّ نظر إلیهم، فبکی ساعة، ثمّ قال: اللّهمّ إنّا عترة نبیّک «2» صلّی اللّه علیه و آله و قد أخرجنا و طردنا و أزعجنا عن حرم جدّنا، و تعدّت بنو أمیّة علینا، «3» فخذ لنا بحقّنا، و انصرنا علی القوم الظّالمین.
«1» نادی علیه السّلام بأصحابه «1» و رحل من موضعه «4» حتّی نزل «5» کربلاء فی یوم الأربعاء أو الخمیس «5»، و ذلک فی الیوم «6» الثّانی من المحرّم سنة إحدی و ستّین، ثمّ أقبل علی أصحابه، فقال: النّاس عبید الدّنیا، و الدّین لعق علی ألسنتهم یحوطونه مادرّت «7» معایشهم، فإذا محّصوا بالبلاء قلّ الدّیّانون.
ثمّ قال: أهذه کربلاء «8»؟ فقالوا: نعم «9». فقال: هذا موضع کرب‌وبلا، هاهنا مناخ
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی البحار و العوالم و الدّمعة و نفس المهوم و تظلّم الزّهراء].
(2)- [زاد فی البحار و تظلّم الزّهراء: محمّد].
(3)- [زاد فی تظلّم الزّهراء: اللّهمّ].
(4)- کذا فی المقتل، و فی الأصل: و دخل موضعه.
(5- 5) [فی البحار و العوالم و الدّمعة و نفس المهموم و تظلّم الزّهراء: فی یوم الأربعاء أو یوم الخمیس بکربلاء].
(6)- [لم یرد فی البحار و العوالم و الدّمعة و نفس المهموم و تظلّم الزّهراء].
(7)- کذا فی المقتل، و فی الأصل: مادارت.
(8)- فی «ح» وردت هذه الأبیات:
و جدّ السری یطوی الفیافی إلی أن أتی فی سیره أرض کربلا
فلم ینبعث مهر الحسین بخطوه فقال اللّه یا صحب ما هذه الفلا
فقالوا تسمّی کربلا قال هوّنوا مسیرکم یا قوم قد نزل البلا
(9)- [زاد فی البحار و العوالم و الدّمعة و الأسرار و تظلّم الزّهراء: یا ابن رسول اللّه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 231
رکابنا، و محطّ رحالنا، و مقتل رجالنا، و مسفک دمائنا.
فنزل القوم «1» و حطّوا أثقالهم ناحیة من الفرات، و ضربت خیمة الحسین لأهله و بنیه و بناته، و ضرب إخوته و بنو عمّه خیامهم حول خیمته «1».
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس و زینة المجالس، 2/ 252- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 383؛ البحرانی، العوالم «2»، 17/ 234؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة «2»، 4/ 255- 256، 257؛ القمی، نفس المهموم «2»،/ 209؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 166- 167
ثمّ سار- علیه السّلام- و الحرّ یسایره و یمانعه- حتّی إذا وصلوا (کربلاء). قال الحسین لأصحابه: أهذه کربلاء؟ قالوا: نعم یا ابن رسول اللّه قال: «هذا موضع کرب‌وبلاء» انزلوا، هاهنا محطّ رحالنا، و مناخ رکابنا، و مقتل رجالنا، و مسفک دمائنا، و هنا محلّ قبورنا، بهذا حدّثنی جدّی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله.
فنزل الحسین علیه السّلام و ضرب أبنیته و أخبیته و ضرب أصحابه أخبیتهم شرقیّ خیام الحسین علیه السّلام، و ضرب بنو هاشم أخبیتهم فی الجانب الغربیّ منها، و أحاطت خیام الجمیع بخیمة الحسین علیه السّلام.
و کان نزوله علیه السّلام کربلاء، یوم الخمیس، الثّانی من المحرّم، سنة إحدی و ستّین للهجرة.
ثمّ أقبل علی أصحابه و خطبهم، فقال: «النّاس عبید الدّنیا و الدّین لعق علی ألسنتهم، یحوطونه ما درّت معائشهم، فإذا محّصوا بالبلاء قلّ الدّیّانون». ثمّ جمع علیه السّلام ولده و إخوته و أبناء إخوته و عموم أهل بیته، و نظر إلیهم و بکی ثمّ قال: اللّهمّ إنّا عترة نبیّک محمّد صلّی اللّه علیه و آله و قد أخرجنا و طردنا و أزعجنا عن حرم جدّنا و تعدّت بنو أمیّة علینا، اللّهمّ فخذ لنا بحقّنا، و انصرنا علی القوم الظّالمین».
بحر العلوم، مقتل الحسین،/ 201- 202
__________________________________________________
(1- 1) [فی البحار و العوالم و الدّمعة و الأسرار و تظلّم الزّهراء: و أقبل الحرّ حتی نزل حذاء الحسین علیه السّلام فی ألف فارس، ثمّ کتب إلی ابن زیاد یخبره بنزول الحسین بکربلاء].
(2)- [حکوا عن البحار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 232

قال: فنزلوا و بینهم و بین الماء ربوة، فأراد الحسین و أصحابه الماء، فحالوا بینهم و بینه.
فقال له شمر بن ذی الجوشن «1»، لا تشربوا منه حتّی تشربوا من الحمیم، فقال عبّاس بن علیّ: یا أبا عبد اللّه، نحن علی الحقّ فنقاتل؟ قال نعم. فرکب فرسه، و حمل بعض أصحابه علی الخیول، ثمّ حمل علیهم فکشفهم عن الماء حتّی شربوا و سقوا.
ابن قتیبة، الإمامة و السّیاسة، 1/ 65
و جاء کتاب ابن زیاد إلی عمر بن سعد: أن حل بین حسین و أصحابه و بین الماء، فلا یذوقوا منه قطرة کما صنع بالتّقیّ الزّکیّ المظلوم، فبعث خمسمائة فارس، فنزلوا علی الشّریعة و حالوا بین الحسین و أصحابه و منعوهم أن یستقوا منه و ذلک قبل قتل الحسین بثلاثة أیّام، و ناداه عبد اللّه بن حصین الأزدیّ: یا حسین ألا تنظر إلی الماء کأنّه کبد السّماء؟ و اللّه لا تذوق منه قطرة حتّی تموت عطشا فقال الحسین: اللّهمّ اقتله عطشا و لا تغفر له أبدا، فمات بالعطش، کان یشرب حتّی یبغر فما یروی «2»، فما زال ذاک دأبه حتّی لفظ نفسه «3».
فلمّا اشتدّ علی الحسین العطش بعث العبّاس بن علیّ بن أبی طالب، و أمّه أمّ البنین بنت حزام من بنی کلاب، فی ثلاثین فارسا و عشرین راجلا، و بعث معهم بعشرین قربة، فجاؤوا حتّی دنوا من الشّریعة، و استقدم أمامهم نافع بن هلال المرادیّ ثمّ الجملیّ، فقال له عمرو بن الحجّاج الزّبیدیّ، و کان علی منع الماء: من الرّجل؟ قال: نافع بن هلال.
قال: ما جاء بک؟ قال: جئنا لنشرب من هذا الماء الّذی حلّأتمونا عنه «4»، قال: اشرب هنیئا. قال: أفأشرب و الحسین عطشان؟ و من تری من أصحابه؟ فقال: لا سبیل إلی سقی هؤلاء، إنّما وضعنا بهذا المکان لنمنعهم الماء. فأمر أصحابه باقتحام الماء لیملؤوا قربهم،
__________________________________________________
(1)- حرّف هذا الاسم فی مطبوعة المصدر إلی (شهر بن حوشب) و هو غلط.
(2)- فی طبع المحمودی: أی کان یشرب إلی أن یمتلئ جوفه من الماء فما یروی و لا یسکن عطشه.
(3)- فی طبع المحمودی: أی حتّی مات، یقال: «لفظ فلان نفسه- من باب ضرب و علم- لفظا»: مات.
(4)- یقال: «حلّأ عن الماء تحلیئا و تحلئة»: طرده عنه و منعه عن وروده.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 233
فثار إلیهم عمرو بن الحجّاج و أصحابه، فحمل علیهم العبّاس و نافع بن هلال فدفعوهم ثمّ انصرفوا إلی رحالهم و قد ملؤوا قربهم.
و یقال: إنّهم حالوا بینهم و بین ملئها، فانصرفوا بشی‌ء یسیر من الماء.
و نادی المهاجر بن أوس التّمیمیّ: یا حسین، ألا تری إلی الماء یلوح کأنّه بطون الحیّات؟ و اللّه لا تذوقه أو تموت، فقال: إنّی لأرجو أن یوردنیه اللّه و یحلّأکم عنه.
و یقال: إنّ عمرو بن الحجّاج، قال: یا حسین إنّ هذا الفرات تلغ فیه الکلاب و تشرب منه الحمیر و الخنازیر؛ و اللّه لا تذوق منه جرعة حتّی تذوق الحمیم فی نار جهنّم «1».
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 389- 390، أنساب الأشراف، 3/ 180- 182
قالوا: و ورد کتاب ابن زیاد علی عمر بن سعد، أن امنع الحسین و أصحابه الماء، فلا یذوقوا منه حسوة «2» کما فعلوا بالتّقیّ عثمان بن عفّان.
فلمّا ورد علی عمر بن سعد ذلک، أمر عمرو بن الحجّاج أن یسیر فی خمسمائة راکب، فینیخ علی الشّریعة، و یحولوا بین الحسین و أصحابه و بین الماء، و ذلک قبل مقتله بثلاثة أیّام، فمکث أصحاب الحسین عطاشی.
قالوا: و لمّا اشتدّ بالحسین و أصحابه العطش، أمر أخاه العبّاس بن علیّ، و کانت أمّه من بنی عامر بن صعصعة، أن یمضی فی ثلاثین فارسا و عشرین راجلا، مع کلّ رجل قربة حتّی یأتوا الماء، فیحاربوا من حال بینهم و بینه.
فمضی العبّاس نحو الماء و أمامهم نافع بن هلال حتّی دنوا من الشّریعة، فمنعهم عمرو ابن الحجّاج، فجالدهم العبّاس علی الشّریعة بمن معه حتّی أزالوهم عنها، و اقتحم رجّالة الحسین الماء، فملؤوا قربهم، و وقف العبّاس فی أصحابه یذبّون عنهم حتّی أوصلوا الماء إلی عسکر الحسین.
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 255
__________________________________________________
(1)- قال فی أحوال المختار فی أواخر حوادث سنة (66) من کتاب الکامل: ج 4 ص 236: و کان عمرو ابن الحجّاج الزّبیدیّ ممّن شهد قتل الحسین، فرکب راحلته و أخذ طریق واقصة فلم یر له خبر حتّی السّاعة.
و قیل: أدرکه أصحاب المختار و قد سقط من شدّة العطش فذبحوه و أخذوا رأسه.
(2)- الحسوة بالضّم الجرعة بقدر ما یحسّ مرّة واحدة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 234
«1» قال أبو مخنف: حدّثنی سلیمان بن أبی راشد، عن حمید بن مسلم الأزدیّ، قال:
«2» جاء من عبید اللّه بن زیاد کتاب إلی عمر بن سعد «2»: «أمّا بعد، فحل بین الحسین و أصحابه و بین الماء، و لا یذوقوا منه قطرة، کما صنع بالتّقیّ الزّکیّ المظلوم أمیر المؤمنین عثمان بن عفّان». قال: فبعث عمر بن سعد «3» عمرو بن الحجّاج علی خمسمائة فارس، فنزلوا علی الشّریعة، و حالوا بین حسین و أصحابه و بین الماء «4» أن یسقوا منه قطرة، و ذلک قبل قتل الحسین بثلاث «5». قال: و نازله «6» عبد اللّه بن أبی حصین الأزدیّ، و عداده فی بجیلة، فقال «7»:
یا حسین، ألا تنظر إلی الماء کأنّه کبد السّماء! و اللّه لا تذوق منه قطرة حتّی تموت عطشا؛ فقال حسین: اللّهمّ اقتله عطشا، و لا تغفر له أبدا. قال حمید بن مسلم: و اللّه لعدته بعد ذلک فی مرضه، فو اللّه الّذی لا إله إلّا هو لقد رأیته یشرب حتّی یبغر «8»، ثمّ یقی‌ء «9»، ثمّ یعود فیشرب حتّی یبغر فما یروی، فما زال ذلک دأبه حتّی لفظ عصبه، یعنی نفسه «1».
- قال: و لمّا اشتدّ علی الحسین و أصحابه العطش، دعا العبّاس بن علیّ بن أبی طالب أخاه، فبعثه فی ثلاثین فارسا و عشرین راجلا، و بعث معهم بعشرین قربة، فجاؤوا حتّی دنوا من الماء لیلا و استقدم أمامهم باللّواء نافع بن هلال الجملیّ، «10» فقال عمرو بن الحجّاج الزّبیدیّ: من الرّجل؟ «11» فجی‌ء «11» فقال: ما جاء بک؟ قال: جئنا «10» نشرب من هذا الماء الّذی حلّأتمونا «12» عنه؛ قال: فاشرب هنیئا، قال: لا و اللّه، لا أشرب منه قطرة و حسین
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی بطل العلقمیّ].
(2- 2) [نفس المهموم: کتب ابن زیاد إلی عمر بن سعد].
(3)- [زاد فی نفس المهموم: فی الوقت].
(4)- [زاد فی نفس المهموم: «و منعوهم»].
(5)- [نفس المهموم: «بثلاثة أیّام»].
(6)- [نفس المهموم: «و نادی»].
(7)- [زاد فی نفس المهموم: بأعلی صوته].
(8)- البغر: الشّرب بلا ری.
(9)- [زاد فی نفس المهموم: «و یصیح: العطش العطش»].
(10- 10) [لم یرد فی نفس المهموم].
(11- 11)- [بطل العلقمی: فی کلام غیره من القوم. فقال: نافع ابن عمّک أو ابن عمّ لک].
(12)- یقال: حلّأه، عن الماء: طرده و منعه.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 235
عطشان و من تری من أصحابه، فطلعوا علیه، فقال: لا سبیل إلی سقی هؤلاء، إنّما وضعنا بهذا المکان لنمنعهم الماء، فلمّا دنا منه أصحابه، قال للرجّاله: املؤوا قربکم، فشدّ الرّجّالة فملؤوا قربهم، و ثار إلیهم عمرو بن الحجّاج و أصحابه، فحمل علیهم العبّاس بن علیّ و نافع بن هلال فکفّوهم، ثمّ انصرفوا إلی رحالهم، فقالوا: امضوا، و وقفوا دونهم، فعطف علیهم عمرو بن الحجّاج و أصحابه و اطّردوا قلیلا. ثمّ إنّ رجلا من صداء طعن من أصحاب عمرو بن الحجّاج، طعنه نافع بن هلال، فظنّ أنّها لیست بشی‌ء، ثمّ إنّها انتقضت بعد ذلک، فمات منها، و جاء أصحاب حسین بالقرب فأدخلوها علیه «1».
__________________________________________________
(1)- حمید بن مسلم ازدی گوید: نامه‌ای از عبید اللّه بن زیاد پیش عمر بن سعد آمد به این مضمون:
«اما بعد، میان حسین و یاران وی و آب حایل شو که یک قطره از آن ننوشند؛ همان‌طور که با متقی پاکیزه‌خوی مظلوم، امیر مؤمنان، عثمان بن عفّان رفتار کردند.»
گوید: عمر بن سعد، عمرو بن حجّاج را با پانصد سوار فرستاد که آبگاه را گرفتند و میان حسین و یاران وی و آب حایل شدند و نگذاشتند یک قطره آب بنوشد و این سه روز پیش از کشته شدن حسین بود.
گوید: عبید اللّه بن ابی حصین ازدی که نسب از بجیله داشت، بانگ زد و گفت: «ای حسین! آب را می‌بینی که به رنگ آسمان است؟ به خدا یک قطره از آن نمی‌چشی تا از تشنگی بمیری.»
گوید: حسین گفت: «خدایا! او را از تشنگی بکش و هرگز او را نبخش.»
حمید بن مسلم گوید: «به خدا بعدها هنگامی که بیمار بود، عیادتش کردم. به خدایی که جز او خدایی نیست، دیدمش آب می‌خورد تا شکمش پر می‌شد، و قی می‌کرد، آن‌گاه باز آب می‌خورد تا شکمش پر می‌شد و قی می‌کرد؛ اما سیراب نمی‌شد و چنین بود تا جان داد.»
گوید: وقتی تشنگی بر حسین و یارانش سخت شد، عباس بن علی بن ابی طالب برادر خویش را پیش خواند و با سی سوار و بیست پیاده فرستاد و بیست مشک همراهشان کرد که شبانگاه برفتند و نزدیک آب رسیدند و نافع بن هلال جملی با پرچم پیشاپیش می‌رفت. عمرو بن حجّاج زبیدی گفت: «کیستی؟ بگو برای چه آمده‌ای؟»
گفت: «آمده‌ایم از این آب که ما را از آن دور بداشته‌اند، بنوشیم.»
گفت: «بنوش، نوش جانت.»
گفت: «نه! تا حسین و این گروه از یارانش که می‌بینی تشنه‌اند، یک قطره نخواهم نوشید.»
گوید: پس از آن، کسان نمودار شدند. عمرو گفت: «نه! به خدا راهی برای آب دادن اینان نیست. ما را اینجا گذاشته‌اند که آب را از آنها منع کنیم».
گوید: و چون یاران نافع نزدیک رسیدند، به پیادگان گفت: «مشکها را پر کنید!»
پیادگان هجوم بردند و مشکها را پر کردند. عمرو بن حجاج و یارانش پیش دویدند. عباس بن علی-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 236
الطّبری، التّاریخ، 5/ 412- 413- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 214- 215، 219؛ المظفّر، بطل العلقمی، 2/ 49- 50
قال: ثمّ إنّ ابن زیاد، کتب إلی عمر «1» بن سعد: «أمّا بعد، فقد بلغنی أنّ الحسین یشرب الماء هو «2» و أولاده و قد حفروا الآبار، و نصبوا الأعلام، فانظر إذا ورد علیک کتابی هذا فامنعهم من حفر الآبار ما استطعت، و ضیّق علیهم، و لا تدعهم یشربوا «3» من ماء الفرات قطرة واحدة، «3» و افعل بهم کما فعلوا بالتّقیّ النّقیّ عثمان بن عفّان رضی اللّه عنه، و السّلام.
[قال «4»]: فعندها ضیّق علیهم عمر «1» بن سعد غایة التّضییق «5»، ثمّ دعا رجلا «6» یقال له:
عمرو بن الحجّاج الزّبیدی «7» فضمّ إلیه خیلا عظیمة، و أمره أن ینزل علی الشّریعة [الّتی هی حذاء عسکر الحسین رضی اللّه عنه، فنزلت الشّریعة ... «8»] و نادی رجل من أصحاب «9» عمر «1» ابن سعد بالحسین فقال «10»: إنّک لن تذوق من هذا الماء قطرة واحدة حتّی «11» تذوق الموت [غصّة بعد غصّة-] أو تنزل علی حکم أمیر المؤمنین [یزید] و حکم عبید اللّه بن زیاد.
__________________________________________________
- بن ابی طالب و نافع بن هلال به آنها حمله بردند و پسشان زدند که به جای خویش بازگشتند، آن‌گاه گفتند: «برویم!»
اما راهشان را گرفتند. عمرو بن حجاج سوی آنها آمد و درگیری اندکی شد. یکی از یاران عمرو بن حجاج که از طایفه صداء بود، زخم خورد. نافع بن هلال زخمش زده بود. می‌پنداشت چیزی نیست اما پس از آن بدتر شد و از همان زخم بمرد.
گوید: یاران حسین با مشکها بیامدند و آب را پیش وی بردند. پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3006، 3007
(1)- فی النّسخ: عمرو.
(2)- لیس فی د.
(3- 3) فی د: الماء أبدا.
(4)- من د.
(5)- فی د و بر: الضّیق.
(6)- من د، و فی الأصل و بر: رجل.
(7)- من د، و فی الأصل و بر: الزّیدیّ.
(8)- من د و بر، غیر أن فی بر: «فنزلت الخیل الشّریعة».
(9)- من د، و فی الأصل و بر: أصحابه.
(10)- فی د: و قال.
(11)- من د، و فی الأصل و بر: و.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 237
قال: فاشتدّ العطش «1» من الحسین و أصحابه، و کادوا أن یموتوا عطشا، فدعا بأخیه العبّاس رحمه اللّه و صیّر إلیه ثلاثین «2» فارسا و عشرین «3» راجلا، و بعث معهم عشرین قربة؛ فأقبلوا فی جوف اللّیل حتّی دنوا من الفرات، فقال عمرو بن الحجّاج: من هذا؟ فقالوا:
رجال من أصحاب الحسین یریدون الماء! فاقتلوا علی الماء قتالا عظیما، «4» فکان قوم یقتتلون و قوم یملؤن القرب حتّی ملؤوها؛ «4» فقتل من أصحاب عمرو جماعة و لم یقتل من أصحاب الحسین أحد، ثمّ رجع القوم إلی معسکرهم و شرب الحسین من القرب و من کان معه.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 162- 164
قال: و جعل الحسین یطلب الماء و شمر- لعنه اللّه- یقول له: و اللّه لا ترده أو ترد النّار فقال له رجل: ألا تری إلی الفرات یا حسین کأنّه بطون الحیّات، و اللّه لا تذوقه أو تموت عطشا، فقال الحسین علیه السّلام اللّهمّ أمته عطشا.
قال: و اللّه لقد کان هذا الرّجل یقول: اسقونی ماء، فیؤتی بماء، فیشرب حتّی یخرج من فیه و هو یقول: اسقونی قتلنی العطش، فلم یزل حتّی مات- لعنه اللّه-.
قال أبو مخنف: فحدّثنی سلیمان بن أبی راشد عن حمید بن مسلم، قال: اشتدّ العطش علی الحسین، دعا أخاه العبّاس بن علیّ، فبعثه فی ثلاثین راکبا و ثلاثین راجلا و بعث معه بعشرین قربة؛ فجاؤوا حتّی دنوا من الماء، فاستقدم أمامهم نافع بن هلال الجملیّ، فقال له عمرو بن الحجّاج: من الرّجل؟ قال: نافع بن هلال، قال: مرحبا بک یا أخی ما جاء بک؟ قال: جئنا لنشرب من هذا الماء الّذی حلّأتمونا عنه، قال: اشرب، قال: لا و اللّه لا أشرب منه قطرة و الحسین عطشان، فقال له عمرو: لا سبیل إلی ما أردتم، إنّما وضعونا بهذا المکان لنمنعکم من الماء، فلمّا دنا منه أصحابه قال للرّجّالة: املؤوا قربکم فشدّت الرّجّالة، فدخلت الشّریعة فملؤوا قربهم، ثمّ خرجوا و نازعهم عمرو بن الحجّاج و أصحابه،
__________________________________________________
(1)- فی النّسخ: الغضب.
(2)- فی النّسخ: ثلاثون.
(3)- فی النّسخ: عشرون.
(4- 4) فی د: فکانوا قوما یقتتلون و قوما یملؤون الماء فی القرب.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 238
فحمل علیهم العبّاس بن علیّ و نافع بن هلال الجملیّ جمیعا، فکشفوهم، ثمّ انصرفوا إلی رحالهم و قالوا للرجّالة: انصرفوا، فجاء أصحاب الحسین علیه السّلام بالقرب حتّی أدخلوها علیه. «1»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 78
__________________________________________________
(1)- راوی گوید: حسین علیه السّلام از آن مردم (پست) آب طلب می‌کرد و شمر (با کمال بیشرمی) پاسخ می‌داد:
«به آب نخواهی رسید تا به دوزخ درآیی.»
مرد دیگری بدان حضرت گفت: «این حسین! آیا نمی‌نگری به آب فرات که چگونه همچون شکم ماهیان موج می‌زند؟ به خدا از آن نخواهی چشید تا از تشنگی جان تسلیم کنی!»
حسین علیه السّلام گفت: «خدایا! این مرد را تشنه بمیران.»
راوی گوید: به خدا سوگند، آن مرد به وضعی دچار شد که پی‌درپی می‌گفت: آبم بدهید!» به او آب می‌دادند و آن‌قدر می‌خورد تا از دهانش بیرون می‌ریخت و باز می‌گفت: «آبم دهید که تشنگی مرا کشت.»
و پیوسته همچنان بود تا هلاک شد.
ابو مخنف از حمید بن مسلم روایت کند که گفت: چون کار تشنگی بر حسین علیه السّلام سخت شد، برادرش عباس بن علی را خواست و او را با سی تن سواره و سی نفر پیاده برای آوردن آب به سوی فرات فرستاد وبیست عدد مشک با خود برداشتند. آنها تا نزدیکی آب آمدند و نافع بن هلال بجلی جلوی آنها افتاد.
عمرو بن حجاج که موکل بر فرات بود، پرسید: «کیستی؟»
پاسخ داد: «نافع بن هلال بجلی هستم.»
عمرو گفت: «ای برادر! برای چه به اینجا آمده‌ای؟ بگو که تو آزادی؟»
گفت: «آمده‌ایم تا از این آبی که ما را از آن منع کرده‌اید، بنوشیم!»
عمرو گفت: «بیاشام!»
نافع گفت: نه به خدا! تا حسین و یارانش که می‌بینی تشنه هستند، ما قطره‌ای از آن ننوشیم.»
عمرو گفت: «این کار که قصد دارید، شدنی نیست و ما را در اینجا گماشته‌اند تا شما را از بردن آب جلوگیر باشیم.»
نافع به پیادگان که همراهش بودند، گفت: «بیدرنگ مشکها را پر کنید.»
پیادگان یورش بردند و وارد فرات شدند و مشکها را از آب پر کردند و بیرون آمدند. عمرو بن حجاج و همراهانش به آنها حمله کردند. عباس بن علی و نافع بن هلال و همراهان پیش آمدند و آنها را پراکنده ساختند و به جای خود بازگشتند و به پیادگان فرمان رفتن دادند.
آنها مشکها را برداشتند و خود را به حسین علیه السّلام رساندند (و مشکهای آب را نزد آن حضرت نهادند) (1).
(1). این داستان را مورخین دیگر نیز در وقایع شب عاشورا ذکر کرده‌اند.
رسولی محلّاتی، ترجمه مقاتل الطّالبیّین،/ 118- 119
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 239
و اشتدّ علی الحسین و أصحابه العطش، فدعا العبّاس بن علیّ، فبعثه فی ثلاثین فارسا و عشرین راجلا، و بعث معهم بعشرین قربة، فدنوا من الماء لیلا.
فقال عمرو بن الحجّاج الزّبیدیّ، و کان قد أرسله عمر بن سعد فی خمسمائة علی الشّریعة یمنعون الحسین و أصحابه من الماء بکتاب ورد علیه من عبید اللّه:
- «من الرّجل، ما جاء بک؟»، قال:
- «جئنا نشرب من هذا الماء الّذی حلّأتمونا عنه»، فقال:
- «إشرب هنّأک اللّه»، قال:
- «لا و اللّه، ما أشرب و الحسین و من تری من أصحابه عطاش»، فقال:
- «لا سبیل إلی سقی هؤلاء، إنّما وضعنا بهذا المکان لنمنعهم الماء».
فلمّا دنا أصحابه قال لرجّالته:
- «إملؤوا قربکم».
و شدّ علی القوم مع أصحابه فملؤوا قربهم، و ثار بهم عمرو بن الحجّاج، فقاتلهم العبّاس و أصحابه، حتّی انصرف أصحاب القرب [104] بالقرب، فأدخلوها علی الحسین و أصحابه.
أبو علی مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 65
و رجعت تلک الخیل حتّی نزلت علی الفرات، و حالوا بین الحسین و أصحابه و بین الماء، فأضرّ العطش بالحسین و بمن معه، فأخذ الحسین علیه السّلام فأسا و جاء إلی وراء خیمة النّساء فخطا علی الأرض تسع عشرة خطوة نحو القبلة، ثمّ احتفر هنالک، فنبعت له هناک عین من الماء العذب، فشرب الحسین و شرب النّاس بأجمعهم، و ملؤوا أسقیتهم، ثمّ غارت العین، فلم یر لها أثر. و بلغ ذلک إلی عبید اللّه، فکتب إلی عمر بن سعد: بلغنی أنّ الحسین یحفر الآبار و یصیب الماء، فیشرب هو و أصحابه، فانظر إذا ورد علیک کتابی هذا فامنعهم من حفر الآبار ما استطعت، و ضیّق علیهم، و لا تدعهم أن یذوقوا من الماء قطرة، و افعل بهم کما فعلوا بالزّکیّ عثمان، و السّلام.
فضیّق علیهم ابن سعد غایة التّضییق و دعا برجل یقال له: عمرو بن الحجّاج الزّبیدی،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 240
فضمّ إلیه خیلا کثیرة و أمره أن ینزل علی الشّریعة الّتی هی حذاء معسکر الحسین علیه السّلام، فنزلت الخیل علی شریعة الماء. «1»
فلمّا اشتدّ العطش بالحسین و أصحابه، دعا أخاه «2» العبّاس و ضمّ إلیه ثلاثین فارسا و عشرین راجلا، و بعث معهم عشرین قربة أقبلوا فی جوف اللّیل حتّی دنوا من الفرات، فقال عمرو بن الحجّاج: من هذا؟ فقال له هلال بن نافع الجملیّ «3»: أنا ابن عمّ لک من أصحاب الحسین، جئت حتّی أشرب من هذا الماء الّذی منعتمونا عنه «4»، فقال له عمرو:
اشرب هنیئا مریئا؛ فقال نافع: ویحک! کیف تأمرنی أن أشرب من الماء و الحسین و من معه یموتون عطشا؟! فقال صدقت «5» قد عرفت هذا «5»، و لکن أمرنا بأمر و لا بدّ لنا أن ننتهی «6» إلی ما أمرنا به «6»؛ فصاح هلال بأصحابه، فدخلوا الفرات، و صاح عمرو بأصحابه «7»:
لیمنعوا «8»، فاقتتل القوم علی الماء قتالا شدیدا، فکان قوم یقاتلون و قوم یملؤون القرب حتّی ملؤوها، و قتل من أصحاب عمرو بن الحجّاج جماعة و لم یقتل من أصحاب الحسین أحد، ثمّ رجع القوم إلی معسکرهم بالماء «9»، فشرب الحسین و من کان معه و لقّب العبّاس یومئذ السّقّاء.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 244- 245- عنه: ابن أمیر الحاجّ، شرح شافیّة أبی فراس،/ 355- 356
ثمّ کتب [ابن زیاد] إلی عمر، یأمره أن یعرض علی الحسین بیعة یزید، فإذا فعل ذلک
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا مکانه فی شرح الشّافیّة: إنّ عمر بن سعد دعا بعمرو بن الحجاج فضمّ إلیه خیلا عظیمة و أمره أن ینزل علی الشّریعة الّتی هی حذاء عسکر الحسین علیه السّلام، و ذلک قبل قتل الحسین بثلاثة أیّام فلما ...].
(2)- [شرح الشّافیّة: بأخیه].
(3)- [شرح الشّافیّة: البجلیّ].
(4)- [شرح الشّافیّة: إیّاه].
(5- 5- 8- 9) [لم یرد فی شرح الشّافیّة].
(6- 6) [شرح الشّافیّة: إلیه].
(7)- [شرح الشّافیّة: النّاس].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 241
رأینا رأینا، و أن یمنعه و من معه الماء، فأرسل عمر بن سعد عمرو بن الحجّاج علی خمسمائة فارس، فنزلوا علی الشّریعة و حالوا بین الحسین و بین الماء، و ذلک قبل قتل الحسین بثلاثة أیّام. و نادی عبد اللّه بن أبی الحصین الأزدیّ، و عداده فی بجیلة: یا حسین! أما تنظر إلی الماء کأنّه کبد السّماء و اللّه لا تذوق منه قطرة حتّی تموت عطشا، فقال الحسین: اللّهمّ اقتله عطشا، و لا تغفر له أبدا. قال: فمرض فیما بعد فکان یشرب الماء القلّة ثمّ یقی‌ء، ثمّ یعود فیشرب حتّی یتغرغر ثمّ یقی‌ء، ثمّ یشرب، فما یروی، فما زال کذلک حتّی مات.
فلمّا اشتدّ العطش علی الحسین و أصحابه، أمر أخاه العبّاس بن علیّ، فسار فی عشرین راجلا یحملون القرب و ثلاثین فارسا، فدنوا من الماء، فقاتلوا علیه و ملؤوا القرب و عادوا.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 283
قال: فلمّا اشتدّ بالحسین و أصحابه العطش، بعث بالعبّاس بن علیّ علیه السّلام أخیه إلی المشارع فی ثلاثین فارسا و عشرین راجلا، فاقتتلوا علیه، و لم یمکّنوهم من الوصول إلیه.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 248
قالوا: و ورد کتاب ابن زیاد علی عمر بن سعد، أن امنع الحسین و أصحابه الماء، فلا یذوقوا منه حسوة کما فعلوا بالتّقیّ عثمان بن عفّان، فلمّا ورد علی عمر بن سعد ذلک أمر عمرو بن الحجّاج أن یسیر فی خمسمائة راکب، فینیخ علی الشّریعة، و یحولوا بین الحسین و أصحابه و بین الماء، و ذلک قبل مقتله بثلاثة أیّام، فمکث أصحاب الحسین عطاشی.
قالوا: و لمّا اشتدّ بالحسین و أصحابه العطش، أمر أخاه العبّاس بن علیّ، و کانت أمّه من بنی عامر بن صعصعة، أن یمضی فی ثلاثین فارسا و عشرین راجلا، مع کلّ رجل قربة حتّی یأتوا الماء، فیحاربوا من حال بینهم و بینه.
فمضی العبّاس نحو الماء و أمامهم نافع بن هلال حتّی دنوا من الشّریعة، فمنعهم عمرو ابن الحجّاج، فجالدهم العبّاس علی الشّریعة بمن معه حتّی أزالوهم عنها، و اقتحم رجّالة الحسین الماء، فملؤوا قربهم، و وقف العبّاس فی أصحابه، یذبّون عنهم حتّی أوصلوا الماء إلی عسکر الحسین.
ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2627، الحسین بن علی،/ 86
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 242
قال: و کتب ابن زیاد إلی عمر بن سعد: «أمّا بعد، فحل بین الحسین و أصحابه و بین الماء، فلا یذوقوا منه قطرة، کما صنع بالتّقیّ الزّکیّ المظلوم أمیر المؤمنین عثمان بن عفّان».
فبعث عمر عمرو بن الحجّاج علی خمسمائة فارس، فنزلوا علی الشّریعة، و حالوا بین الحسین و أصحابه و بین الماء، و منعوهم أن یسقوا منه قطرة، و ذلک قبل قتل الحسین بثلاث.
و ناداه عبد اللّه بن أبی حصین الأزدیّ: «یا حسین! ألا تنظر إلی الماء کأنّه کبد السّماء! و اللّه لا تذوق منه قطرة حتّی تموت عطشا!». فقال الحسین: «اللّهمّ اقتله عطشا و لا تغفر له أبدا!». قال أبو جعفر الطّبریّ فی تاریخه: قال حمید بن مسلم: «و اللّه لقد عدته بعد ذلک فی مرضه، فو اللّه الّذی لا إله إلّا هو لقد رأیته یشرب حتّی یبغر. ثمّ یقی‌ء، ثمّ یعود فیشرب حتّی یبغر، فما یروی، فما زال ذلک دأبه حتّی لفظ عصبه» «1» (یعنی نفسه).
قال: فلمّا اشتدّ علی الحسین و من معه العطش، دعا أخاه العبّاس بن علیّ، فبعثه فی ثلاثین فارسا و عشرین راجلا، و بعث معهم بعشرین قربة، فدنوا من الماء، و قاتلوا علیه، حتّی ملؤوا القرب و عادوا بها إلی الحسین. «2»
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 427- 428
__________________________________________________
(1)- کذا الصّواب، و فی المصدر: «عصّته» و هو تصحیف.
(2)- و در این هنگام، ابن زیاد به عمر بن سعد پیغام داد که امام حسین (رضی اللّه عنه) و اتباع او را از تصرف در آب فرات مانع آید و به این بهانه متمسک شدند که بنی هاشم، آب را از عثمان بن عفان بازداشته بودند. عمر بن سعد عمرو بن الحجاج را با پانصد سوار جهت ضبط آب تعیین کرد و این حادثه قبل از شهادت امام مظلوم به سه روز روی داد و چون عطش بر امام حسین و اتباع او استیلا یافت، برادر خود عباس را با سی سوار و بیست پیاده به طلب آب فرستاد و میان عمرو و عباس محاربه واقع شد. عباس غالب آمد و پیادگان مشکها پر آب کردند و عباس با سواران به حمایت ایشان قیام کردند تا آب را به لشکرگاه رساندند.
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 145
و پیغام داد که فرات را محفوظ ساز تا حسین و موافقان او از آن آب نتوانند آشامید و عمر بن سعد لعنة اللّه علیه عمرو بن حجّاج را با پانصد سوار جهت ضبط آب تعیین کرد و این صورت قبل از شهادت امام مظلوم به سه روز روی نمود و چون عطش بر اهل بیت ساقی کوثر غالب گشت، امام حسین رضی اللّه عنه برادر خود عبّاس بن امیر المؤمنین علی را با سی سوار و بیست پیاده بآوردن آب مأمور گردانید و میان عباس رضی اللّه عنه و عمرو محاربه واقع شده عباس غالب آمد و مشکها پر آب کرده بمعسکر امام عالی‌گهر رسانید-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 243
«1» و رجعت خیل ابن سعد حتّی نزلوا علی شاطئ الفرات، فحالوا بین الحسین و أصحابه و بین الماء، «1» و أضرّ العطش بالحسین و أصحابه، فأخذ الحسین علیه السّلام فأسا و جاء «2» إلی وراء خیمة النّساء فخطا فی الأرض تسع عشرة خطوة نحو القبلة ثمّ حفر هناک، فنبعت له عین من الماء العذب، فشرب الحسین علیه السّلام «3» و شرب النّاس بأجمعهم «3»، و ملؤوا أسقیتهم «4»، ثمّ غارت العین «5»، فلم یر لها أثر، و بلغ ذلک ابن زیاد فأرسل «6» إلی عمر
__________________________________________________
-خواند امیر، حبیب السیر، 2/ 49
از این سوی چون آب در میان اصحاب کمیاب شد، حسین علیه السّلام، عباس را طلب فرمود و بیست سوار و سی تن پیاده ملازم رکاب او فرمود تا از طریق شریعه آب به لشکرگاه آوردند. عباس ببود تا شب فراز آمد و تاریکی جهان را فروگرفت. این وقت عباس چون شیر دمنده به جانب شریعه روان شد. آن‌گاه از میان اصحاب، هلال بن نافع بجلی از پیش روی عباس روان بود، نخست وارد شریعه گشت. عمرو بن الحجاج گفت: «کیستی؟ و این‌جا چه می‌کنی؟»
گفت: «یک تن پسر عم تو، آمده‌ام تا آب بنوشم.»
عمرو گفت: «بنوش بر تو گوارا باد!»
هلال گفت ک «ای عمرو! مرا آب می‌دهی و پسر پیغمبر و أهل بیت او را تشنه می‌گذاری تا از عطش هلاک شوند؟»
عمرو گفت: «این سخن از در صدق می‌کنی؛ لکن چه توان کرد؟ به امری مأمورم و لابد باید آن کار را به نهایت برم.»
هلال چون این سخن بشنید، بانک درداد که: «ای اصحاب حسین! درآیید.»
عباس (سلام اللّه علیه) چون شیر شرزه با جماعت خود به شریعه درآمد و از آن سوی عمرو مردم خود را فرمان جنگ داد. کانون طعن و ضرب افروخته گشت. اصحاب حسین علیه السّلام نیمی به مقاتلت پرداختند و نیمی مشکهای خود را از آب ملآن (1) ساختند. در این جنگ جماعتی از لشکر عمرو بن الحجاج مقتول و مطروح افتادند و گروهی خسته و مجروح گشتند و از اصحاب حسین علیه السّلام هیچ‌کس را آسیبی نرسید. پس عباس به سلامت بازشتافت و اصحاب حسین و أهل بیت سیراب شدند و از این‌جاست که عباس را «سقا» نامیدند.
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 195- 196
(1). ملآن: پر، لبالب.
(1- 1) [لم یرد فی المعالی].
(2)- [المعالی: أقبل].
(3- 3) [المعالی: و أصحابه].
(4)- [زاد فی المعالی: بأجمعهم].
(5)- [لم یرد فی تظلّم الزّهراء].
(6)- [المعالی: کتب].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 244
ابن سعد: «1» بلغنی أنّ الحسین یحفر الآبار، و یصیب الماء، «2» فیشرب هو و أصحابه، فانظر «2» إذا ورد علیک کتابی فامنعهم من حفر الآبار ما استطعت و ضیّق علیهم، و لا تدعهم یذوقوا الماء، و افعل بهم کما فعلوا بالزّکیّ عثمان «3» فعندها ضیّق عمر بن سعد علیهم غایة التّضییق.
«4» ثمّ دعا بعمرو الحجّاج الزّبیدیّ فضمّ إلیه خیلا عظیمة، و أمره أن ینزل علی الشّریعة الّتی حذاء عسکر الحسین «4» «1» «3»
قال: فنزلوا علی الشّریعة، «5» فلمّا اشتدّ العطش بالحسین «6»، دعا بأخیه العبّاس بن علیّ، فضمّ إلیه ثلاثین فارسا و عشرین راجلا «7»، و بعث معه عشرین قربة، فأقبلوا فی جوف اللّیل حتّی دنوا من الفرات، فقال عمرو بن الحجّاج: من أنتم؟ فقال «8» رجل من أصحاب الحسین علیه السّلام، یقال له: «8» هلال بن نافع البجلیّ «9»: ابن عمّ لک من أصحاب الحسین، جئت أشرب من هذا الماء الّذی منعتمونا إیّاه، فقال عمرو: اشرب هنیئا، فقال
__________________________________________________
(1- 1) [تظلّم الزّهراء: أن ضیّق علیه فی الماء، و لا تدع أن یذوقوا قطرة، کما فعلوا بالزّکیّ عثمان].
(2- 2) [لم یرد فی المعالی].
(3- 3) [المعالی: قال المرحوم الحاجّ شیخ جعفر قدس سرّه: اعلم إنّ للحسین علیه السّلام فی الماء حقوقا أربعة:
(الأوّل) حقّه فی الماء من حیث الاشتراک مع جمیع النّاس فإنّ النّاس کلّهم شرکاء فی الماء، و لذا جاز الشّرب من الأنهار المملوکة و إن لم یأذن صاحبها. (و الثّانی) حقّه فی الماء من حیث الاشتراک مع جمیع ذوات الأرواح فإنّ لکلّ ذات روح فی الماء حقّا، و لذا یلزم التیّمم للصّلاة مع خوف الهلاک علی الحیوانات المملوکة من العطش.
(و الثّالث) من حیث ثبوت حقّ السّقی لهم علی أهل الکوفة فإنّه قد سقاهم ثلاث مرّات مرّة فی الکوفة فی زمان علیّ علیه السّلام، و تارّة فی صفین، و أخری فی القادسیّة حین الملاقات مع عسکر الحرّ بن یزید الرّیاحیّ. (و الرّابع) له حقّ فی الفرات بخصوصه فإنّه نحلّة اللّه لفاطمة علیها السّلام و مهر الزّهراء و لم یراعوا (لعنهم اللّه) هذه الحقوق و منعوه منه و من أصحابه و عیاله و أطفاله و ذلک بثلاثة أیّام قبل قتله. کتب عبید اللّه بن زیاد (لعنه اللّه) کتابا أضرم النّار فی قلوب معشر المحبّین، حشی اللّه قبره نارا، کتب: یا ابن سعد إنّی قد حللت الماء علی الکلاب و الخنازیر و حرّمته علی الحسین و أصحابه. فلمّا وصل الکتاب عقد رایة فی أربعة آلاف، و أمر علیهم شبث بن ربعیّ، و أمره أن ینزل علی المشرعة، و ضیّقوا علی الحسین و أصحابه].
(4- 4) [لم یرد فی البحار و العوالم و الدّمعة و الأسرار و مثیر الأحزان].
(5) (5*) [حکاه فی العیون،/ 83 و زاد: و جاؤوا بها حتّی أدخلوها علی الحسین].
(6)- [زاد فی المعالی: و أهل بیته].
(7)- [فی البحار و العوالم و الأسرار و تظلّم الزّهراء: راکبا].
(8- 8) [لم یرد فی العیون].
(9)- [زاد فی المعالی: قد قرّر فی محلّه نافع بن هلال الجملیّ أنا].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 245
هلال: ویحک! «1» کیف تأمرنی أن أشرب و الحسین بن علیّ و من معه یموتون عطشا؟ فقال عمرو: صدقت، و لکن أمرنا بأمر لا بدّ أن ننتهی إلیه، فصاح هلال بأصحابه، فدخلوا الفرات، و صاح عمرو بالنّاس و اقتتلوا «2» علی الماء «2» قتالا شدیدا، فکان قوم یقاتلون، و قوم یملؤون حتّی ملؤوها (5*)، و لم یقتل من أصحاب الحسین أحد ثمّ «3» رجع القوم إلی معسکرهم «3»، فشرب الحسین و من کان معه، و لذلک سمّی العبّاس علیه السّلام السّقّاء. «4»
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، و زینة المجالس، 2/ 262- 264- عنه: المجلسی،
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی البحار و تظلّم الزّهراء].
(2- 2) [لم یرد فی البحار و العوالم و الدّمعة و الأسرار و المعالی و تظلّم الزّهراء و العیون].
(3- 3) [تظلّم الزّهراء: رجعوا].
(4)- عمر، عمرو بن حجاج را با پانصد نفر بر سر آب فرات تعیین کرد که اصحاب آن حضرت را از آب برداشتن مانع شوند و تشنگی بر اصحاب آن حضرت غلبه کرد. به خدمت آن امام غریب شکایت کردند. حضرت کلنگی برگرفت و به عقب خیمه حرم محترم درآمد و از پشت خیمه نه گام برداشت به جانب قبله و در آن‌جا کلنگ را بر زمین زد. به اعجاز آن حضرت، چشمه‌ای از آب شیرین پیدا شد و آن حضرت با اصحاب از آن آب آشامیدند و مشکها و راویه‌ها را پر کردند. پس آن چشمه ناپیدا شد و دیگر کسی اثری از آن ندید. چون این خبر به پسر زیاد رسید، به عمر نامه نوشت که: «شنیده‌ام که حسین چاه می‌کند و آب بیرون می‌آورد. چون نامه من به تو رسد، کار را بر ایشان تنگ کن و مگذار که قطره‌ای از آب بچشند تا کشته شوند؛ چنان‌چه عثمان را تشنه لب کشتند.»
چون بعد از رسیدن نامه، عمر کار را بر أهل بیت رسالت تنگ گرفت و عطش بر ایشان غالب شد، حضرت، برادر خود عباس را طلبید و سی سوار و بیست پیاده با او همراه کرد و بیست مشک به ایشان داد که از فرات پر کنند و به ایشان برسانند. چون به کنار آب فرات رسیدند، عمرو بن حجاج پرسید که:
«کیستید؟»
هلال بن نافع از اصحاب حضرت گفت: «من پسر عمّ تو، آمده‌ام که آب بیاشامم.»
گفت: «بیاشام. گوارا باد تو را!»
هلال گفت: «وای بر من! چه‌گونه آب بیاشامم و أهل بیت نبوت و جگرگوشگان حضرت رسالت صلّی اللّه علیه و آله و سلّم تشنه‌اند.»
آن ملعون گفت: «راست می‌گویی؛ اما ما را امری فرموده‌اند و اطاعت می‌باید کرد.»
پس هلال اصحاب خود را صدا زد که: «زود آب بردارید.»
و ابن حجاج اصحاب خود را صدا زد که: «مگذارید!»
و آتش محاربه مشتعل گردید و بزودی اصحاب حضرت مشکها را پر کردند و معاودت کردند و آسیبی به ایشان نرسید.
به این سبب، حضرت عباس را سقا می‌نامند. مجلسی، جلاء العیون،/ 646
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 246
البحار، 44/ 387- 388؛ البحرانی، العوالم، 17/ 238- 239؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 263- 264؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 258، 260؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 169- 170؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 51؛ مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 316، 317- 318
(و روی) أبو مخنف أنّه لمّا منع الحسین علیه السّلام و أصحابه من الماء، و ذلک قبل أن یجمع علی الحرب، اشتدّ بالحسین و أصحابه العطش، فدعا أخاه العبّاس، فبعثه فی ثلاثین فارسا و عشرین راجلا لیلا، فجاؤوا حتّی دنوا من الماء، و استقدم أمامهم باللّواء نافع، فمنعهم عمرو بن الحجّاج الزّبیدیّ، فامتنعوا منه بالسّیوف و ملؤوا قربهم و أتوا بها، و العبّاس ابن علیّ، و نافع یذبّان عنهم، و یحملان علی القوم، حتّی خلصوا بالقرب إلی الحسین، فسمّی السّقّاء و أبا قربة. «1»
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین: و لمّا قامت الشّیعة، فطلب ثاره مع المختار بن أبی عبیدة و أوعب فی قتل من حضر الواقعة و کان من جملتهم عمرو بن الحجّاج الزّبیدیّ (لعنه اللّه)، فهرب خوفا علی نفسه، فلمّا توسّطالبادیة ابتلعته الأرض هو و راحلته].
ابن زیاد به عمر بن سعد نوشت. «اما بعد! آب را بر حسین و اصحابش ببند و قطره‌ای آب ننوشند.»
چنانچه با عثمان بن عفّان عمل شد، عمر سعد فورا عمرو بن حجّاج را با پانصد سوار فرستاد، شریعه فرات را محاصره کردند و آب را از حسین و اصحابش غدقن کردند و نمی‌گذاشتند قطره‌ای از آن ببرند و این حادثه سه روز پیش از شهادت حسین علیه السّلام بود (ط) و عبید اللّه بن ابی حصین ازدی که در شمار دفتر بجیله ثبت بود (د) با آواز بلند گفت: «ای حسین! به آب بنگری که چون آسمان است. به خدا از آن قطره‌ای نچشی تا از تشنگی بمیری.»
حسین فرمود: «بار خدایا! او را از تشنگی بکش و هرگزش نیامرز.»
حمید بن مسلم گوید: «به خدا پس از آن، او را در بیماریش عیادت کردم بدان خدا که جز او معبودی نیست. آبی می‌نوشید تا به گلویش می‌رسید و قی می‌کرد و فریاد العطش می‌کشید و باز آب می‌نوشید تا به گلویش می‌رسید و سیراب نمی‌شد به همین حال بود تا جانش درآمد.»
گوید: لشکر ابن سعد برگشتند و نهر فرات آب را بر حسین و اصحابش بستند و تشنگی حسین و اصحابش را آزار می‌داد. حسین تبری برگرفت و به پشت خیمه زنها آمد و نه گام به سوی قبله پیمود و آنجا را کند و چشمه آب شیرینی جوشید و خود نوشید و همه اصحاب نوشیدند و مشکها را پر کردند و آن چشمه فرورفت و اثرش نهان شد. این خبر به ابن زیاد رسید و کس نزد عمر سعد فرستاد که: «به من خبر رسیده است که حسین چاه می‌کند و خود و اصحابش آب می‌نوشند. چون نامه‌ام به تو رسید، ملتفت باش-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 247
السّماوی، إبصار العین،/ 27- مثله: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 143، 144
(و منها) إنّه لمّا اشتدّ العطش بالحسین علیه السّلام و أصحابه، أمر أخاه العبّاس، فسار فی عشرین راجلا یحملون القرب و ثلاثین فارسا، فجاؤوا لیلا حتّی دنوا من الماء، و أمامهم نافع بن هلال الجملیّ، یحمل اللّواء، فقال عمرو بن الحجّاج: من الرّجل؟ قال: نافع، قال: ما جاء بک؟ قال: جئنا نشرب من هذا الماء الّذی حلّأتمونا عنه، قال: فاشرب هنیئا، قال: لا و اللّه لا أشرب منه قطرة و الحسین عطشان هو و أصحابه، فقالوا: لا سبیل إلی سقی هؤلاء، إنّما وضعنا فی هذا المکان لمنعهم الماء، فقال نافع للرجّاله: املؤوا قربکم، فملؤوها و ثار إلیهم عمرو بن الحجّاج و أصحابه، فحمل علیهم العبّاس و نافع بن هلال، فکشفوهم و أقبلوا بالماء، ثمّ عاد عمرو بن الحجّاج و أصحابه و أرادوا أن یقطعوا علیهم الطّریق، فقاتلهم العبّاس و أصحابه حتّی ردّوهم و جاؤوا بالماء إلی الحسین علیه السّلام.
الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 43
__________________________________________________
- و تا توانی نگذار که آنها چاه بکنند و آبی بنوشند. بر آنها تنگ بگیر؛ چنان‌که با عثمان کردند.»
عمر سعد در اینجا نهایت سختگیری را با آنها کرد.
ابو جعفر طبری و ابو الفرج اصفهانی گویند: چون تشنگی حسین و اصحابش سخت شد، برادرش عباس بن علی را خواست و با سی سوار و بیست تن پیاده و بیست مشک او را به فرات فرستاد. شبانه به نزدیک آب آمدند. نافع بن هلال بجلی پرچم را جلو آنها می‌کشید. عمرو بن حجاج زبیدی گفت:
«کیستی؟» گفت: «نافع بن هلالم». گفت: «برادر خوش آمدی؛ اما برای چه آمدی؟»
گفت: «آمدم از این آبی که بر ما ببستید، بنوشم.»
گفت: «بنوش گوارا باد!»
گفت به خدا تا حسین و یارانش تشنه‌اند، قطره‌ای ننوشم.»
بدانها سرکشی کردند و گفتند: «آب دادن به اینها راهی ندارد. ما را اینجا گذاشتند که به آنها آب ندهیم.»
چون یاران هلال نزدیک شدند، به پیاده‌ها گفت: «شما مشکها را پر کنید.»
آنها به چابکی مشکها را پر کردند و عمرو بن حجاج و یارانش بر آنها حمله کردند و عباس بن علی و هلال جلو آنها را گرفتند و آنها به قشون خود پیوستند. گفتند: «بروید جلو آنها را بگیرید.»
عمرو بن حجاج و یارانش برگشتند و اندکی در جنگ و جدال گذشت و صداء که یکی از یاران عمرو بن حجاج بود، از هلال نیزه‌ای خورد و گمان برد خطری ندارد و بعد بر اثر آن خونریزی کرد و مرد و اصحاب حسین مشکهای آب را به حسین علیه السّلام رساندند.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 95- 96
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 248
و أنزل ابن سعد الخیل علی الفرات، فحموا الماء و حالوا بینه و بین سیّد الشّهداء، و لم یجد أصحاب الحسین طریقا إلی الماء حتّی أضرّ بهم العطش، فأخذ الحسین فأسا، و خطا وراء خیمة النّساء تسع عشرة خطوة نحو القبلة، و حفر، فنبعت له عین ماء عذب، فشربوا، ثمّ غارت العین، و لم یر لها أثر، فأرسل ابن زیاد إلی ابن سعد: بلغنی أنّ الحسین یحفر الآبار و یصیب الماء، فیشرب هو و أصحابه، فانظر إذا ورد علیک کتابی، فامنعهم من حفر الآبار ما استطعت، و ضیّق علیهم غایة التّضییق. فبعث فی الوقت عمرو بن الحجّاج فی خمسمائة فارس و نزلوا علی الشّریعة و ذلک قبل مقتل الحسین بثلاثة أیّام.
و فی الیوم السّابع اشتدّ الحصار علی سیّد الشّهداء و من معه، و سدّ عنهم باب الورود، و نفد ما عندهم من الماء، فعاد کلّ واحد یعالج لهب العطش، و بطبع الحال کان العیال بین أنّة و حنّة و تضوّر و نشیج و متطلّب للماء إلی متحرّ ما یبلّ غلّته، و کلّ ذلک بعین «أبی علیّ» و الغیاری من آله و الأکارم من صحبه، و ما عسی أن یجدوا لهم شیئا و بینهم و بین الماء رماح مشرعة، و سیوف مرهفة، لکن «ساقی العطاشی» لم یتطامن علی تحمّل تلک الحالة:
أو تشتکی العطش الفواطم عنده و بصدر صعدته الفرات المفعم
و لو استقی نهر المجرّة لارتقی و طویل ذابله إلیها سلّم
لو سدّ ذو القرنین دون وروده نسفته همّته بما هو أعظم
فی کفّه الیسری السّقاء یقلّه و بکفّه الیمنی الحسام المخذم
مثل السّحابة للفواطم صوبه فیصیب حاصبه العدوّ فیرجم «1»
هنا قیّض أخاه العبّاس لهذه المهمّة، فی حین أنّ نفسه الکریمة تنازعه إلیه قبل الطّلب، فأمره أن یستقی للحرائر و الصّبیة، و ضمّ إلیه عشرین راجلا مع عشرین قربة، و قصدوا الفرات باللّیل غیر مبالین بمن وکّل بحفظ الشّریعة، لأنّهم محتفون «بأسد آل محمّد» و تقدّم نافع بن هلال الجملیّ باللّواء، فصاح عمرو بن الحجّاج: من الرّجل؟ قال: جئنا لنشرب
__________________________________________________
(1)- من قصیدة للسیّد جعفر الحلّی نوّر اللّه ضریحه.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 249
من هذا الماء الّذی حلّاءتمونا عنه. فقال: اشرب هنیئا، و لا تحمل إلی الحسین منه، قال نافع: لا و اللّه لا أشرب منه قطرة و الحسین و من معه من آله و صحبه عطاشی.
و صاح نافع بأصحابه: املؤوا أسقیتکم، فشدّ علیهم أصحاب ابن الحجّاج، فکان بعض القوم یملأ القرب و بعض یقاتل و حامیهم «ابن بجدتها» المتربّی فی حجر البسالة الحیدریّة «أبو الفضل»، فجاؤوا بالماء، و لیس فی أعدائهم من تحدّثه نفسه بالدّنوّ منهم فرقا من ذلک البطل المغوار، فبلّت غلّة الحرائر و الصّبیة الطّیبة من ذلک الماء.
و لکن لا یفوتنا أنّ تلک الکمّیّة القلیلة من الماء ما عسی أن تجدی اولئک الجمع الّذی هو أکثر من مائة و خمسین رجالا و نساء و أطفالا، أو أنّهم ینیفون علی المائتین و من المقطوع به، أنّه لم ترو أکبادهم إلّا مرّة واحدة، فسرعان أن عاد إلیهم الظّمأ، و إلی اللّه و رسوله المشتکی.
إذا کان ساقی الحوض فی الحشر حیدر فساقی عطاشی کربلاء أبو الفضل
علی أنّ ساقی النّاس فی الحشر قلبه مریع و هذا بالظّما قلبه یغلی
وقفت علی ماء الفرات و لم أزل أقول له، و القول یحسنه مثلی
علامک تجری؟ لا جریت لوارد و أدرکت یوما بعض عارک بالغسل
أما نشفت أکباد آل محمّد لهیبا و لا ابتلّت بعلّ و لا نهل
من الحقّ أنّ تذوی غصونک ذبّلا أسی و حیاء من شفاههم الذّبل
فقال: استمع للقول إن کنت سامعا و کن قابلا عذری و لا تکثرن عذلی
ألا إنّ ذا دمعی الّذی أنت ناظر غداة جعلت النّوح بعدهم شغلی
برغمی أری مائی یلذّ سواهم به و هم صرعی علی عطشی حولی
جزی اللّه عنهم فی المواساة عمّهم (أبا الفضل) خیرا لو شهدت أبا الفضل
لقد کان سیفا صاغه بیمینه (علیّ) فلم یحتج شباه إلی الصّقل
إذا عدّ أبناء النّبیّ (محمّد) رآه أخاهم من رآه بلا فضل
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 250
و لم أر ظالم حوله الماء قبله و لم یرو منه و هو ذو مهجة تغلی
و ما خطبه إلّا الوفاء و قل ما تری هکذا خلا وفیّا مع الخلّ
یمینا بیمناک القطیعة و الّتی تسمّی شمالا و هی جامعة الشّمل
بصبرک دون ابن النّبیّ بکربلا علی الهول أمر لا یحیط به عقلی
و وافاک لا یدری أفقدک راعه أم العرش غالته المقادیر بالثّلّ
أخی کنت لی درعا و نصلا کلاهما فقدت فلا درعی لدیّ و لا نصلی «1» «2»
__________________________________________________
(1)- للشّیخ محسن أبو الحبّ الحائریّ رحمه اللّه.
(2)- در روز هفتم محرم، دشمن، کاروان حسینی را محاصره کرد و از دسترسی آنان به آب جلوگیری به عمل آورد. بعد از اندی، ذخیره آب آنان تمام شد و هریک از آنها از تشنگی به خود می‌پیچید و در آن صحرای سوزان، جگرشان همچون مشک خشکیده شد (1)، و هرکس هم که عزم آوردن آب می‌کرد، شمشیرهای آخته و نیزه‌های سپندآسا در انتظارش صف‌آرایی کرده بودند؛ اما با این وجود، ساقی کربلا، قمر بنی هاشم علیه السّلام هرآن حاضر بود که جان را سپر بلا سازد، و آب را به قیمت ریختن خون شریفش برای تشنگان فراهم آورد.
در آن هنگام، سید الشهدا (سلام اللّه علیه) نگاهی به عباس علیه السّلام نمود و با آن نگاه، تمام کتاب وجودش را فراخواند: حضرت بدو مأموریت بخشید که برای آن دلسوختگان- به خصوص اطفال حرم- آب فراهم آورد و از شکنجها و خونریزیهای راه نهراسد. ابو الفضل علیه السّلام از شادی پروبال گرفت و با سی سواره و بیست پیاده و بیست مشک آب، در حالی که نافع بن هلال در مقابلشان در حرکت بود، بدون این‌که هیچ توجهی به آن سپاه جرار کنند عازم شریعه فرات شدند.
نافع پرچم به دست به جلو می‌تاخت که عمرو بن حجاج، سردسته مأموران حفظ آب، فریاد برآورد:
«تو کیستی و چرا اینجا آمده‌ای.»
نافع گفت: «آمده‌ایم تا از این آب که شما ما را از آن بازداشته‌اید، بیاشامیم.»
عمرو گفت: «بیاشام. گوارایت باشد.»
نافع اظهار داشت: «نه! به خدا قسم قطره‌ای از آن نمی‌نوشم، در حالی که حسین علیه السّلام و خاندان و اصحابش در مقابل چشمان تو در تشنگی به‌سر می‌برند.»
عمرو گفت: «راهی برای سیراب ساختن آنان وجود ندارد و ما را اینجا گماشته‌اند تا از رسیدن آب به آنان جلوگیری کنیم.»
اما نافع به او توجهی نکرد و به همراهانش فریاد برآورد: «مشکهایتان را پر آب سازید.»
پس جمعی مشکها را از آب لبریز ساختند و جمعی دیگر با دشمن نبرد کردند؛ در حالی که حامی آن پیکارگران، قمر بنی هاشم علیه السّلام بود که شرزه شیر می‌درید و صولت حیدر کرّار (سلام اللّه علیه) را در نظر مجسّم-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 251
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام، 244- 247
و فی الیوم السّابع من المحرّم، کان العبّاس علیه السّلام هو المضطلع بجلب الماء من الفرات إلی المخیّم، بعدما ضیّق ابن سعد علی المشرعة غایة التّضییق، فکان العبّاس علیه السّلام هو المنتدب لهذه المهمّة العظیمة، و فعلا قام بها أحسن قیام.
قالوا: و لمّا اشتدّ العطش بالحسین و أهل بیته و أطفاله قبل یوم عاشوراء بثلاثة أیّام، أمر الحسین أخاه العبّاس بجلب الماء إلی المخیّم، فنهض العبّاس علیه السّلام فی عشرین راجلا من أصحابه یحملون القرب، و ثلاثین فارسا، و جاؤوا حتّی دنوا من الفرات لیلا، فکشفوا الخیل و الرّجال عنه، و أمامهم نافع بن هلال الجملیّ- و هو یحمل اللّواء-.
فصاح عمرو بن الحجّاج الزّبیدیّ- و کان فی خمسمائة فارس علی المشرعة-: من الرّجل؟ قال: نافع.
قال عمرو: ما الّذی جاء بک؟.
قال نافع: جئنا لنشرب من هذا الماء الّذی حلّأتمونا عنه.
قال عمرو: اشرب هنیئا.
قال نافع: لا و اللّه، لا أشرب منه قطرة، و الحسین عطشان هو و أهل بیته و صحبه.
فقالوا: لا سبیل إلی سقی هؤلاء، إنّما وضعنا بهذا المکان لمنعهم الماء.
فقال نافع للرجّاله: املؤوا قربکم، فملؤوها.
__________________________________________________
- می‌کرد. پس مشکها را برگرفتند و عازم خیام حرم شدند و هیچ‌کس از دشمن از ترس این دلاور نامی، جرأت نزدیک شدن بدانان را نداشت. سرانجام آب به جگر سوخته اهل حرم و طفلان پریشاندل رسید و جانها از افسردگی به نشاط و ابتهاج دست یافت.
در اینجا بر خواننده پوشیده نیست که آن مقدار کم آب، در میان آن جمع بیش از یکصد و پنجاه نفری- از زن و مرد و طفل- و یا بنابه برخی روایات که بیش از دویست تن بودند، ره به جایی نمی‌برد و کفایت آنان را نمی‌کرد و مسلم است که آنان یک بار بیشتر سیراب نشدند و بسا که آن یک بار، تنها مضمضه‌ای از آب بوده و به سرعت تشنگی مجدّدا به آنان روی آورده است، و به خداوند از ددمنشی دشمنان خاندان رسالت شکوه می‌بریم.
(1). مقتل محمّد بن أبی طالب.
پاک‌پرور، ترجمه العبّاس،/ 284- 285
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 252
و ثار علیهم الحجّاج بخیله و رجاله، فحمل علیهم العبّاس علیه السّلام بمن معه من الخیّالة، فکشفهم، فعاد الحجّاج و أصحابه، و قطعوا علیهم الطّریق، فکرّ علیهم العبّاس علیه السّلام ثانیة، فقاتلهم حتّی ردّهم و کشفهم عن الطّریق، و أقبل بالماء إلی المخیّم.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام (الهامش)،/ 311
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 253

قال: ثمّ أرسل الحسین رحمه اللّه إلی عمر «1» بن سعد: إنّی أرید أن أکلّمک، فالقنی اللّیلة «2» بین عسکری و عسکرک «2». قال: فخرج إلیه عمر [ابن سعد- «3»] فی عشرین فارسا و أقبل الحسین فی مثل ذلک؛ فلمّا التقیا «4»، أمر الحسین أصحابه، فتنحّوا عنه، و بقی معه أخوه «5» العبّاس و ابنه علیّ الأکبر «2» رضی اللّه عنهم «2»؛ و أمر عمر «1» بن سعد [أصحابه- «3»] فتنحّوا عنه، و بقی معه حفص ابنه و غلام له، یقال له: لاحق، فقال له الحسین رضی اللّه عنه: ویحک یا ابن سعد! أما تتّقی اللّه الّذی إلیه معادک أن تقاتلنی؟! و أنا ابن من علمت- یا هذا- من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم؟!، فاترک هؤلاء و کن معی، فإنّی أقرّبک إلی اللّه «2» عزّ و جلّ «2»! فقال له عمر «1» بن سعد: أبا عبد اللّه، أخاف أن تهدم داری، فقال له الحسین رضی اللّه عنه: أنا أبنیها لک، فقال:
أخاف أن تؤخذ ضیعتی، فقال الحسین: أنا أخلّف علیک خیرا منها من مالی بالحجاز، قال: فلم یجب عمر «1» إلی شی‌ء من ذلک، فانصرف عنه الحسین «2» رضی اللّه عنه «2» و هو یقول: «2» ما لک «2»؟ ذبحک «6» اللّه علی فراشک سریعا عاجلا، و لا غفر [اللّه- «3»] لک یوم حشرک و نشرک، فو اللّه إنّی «7» لأرجو أن لا تأکل من برّ العراق إلّا یسیرا.
قال: و رجع عمر «1» بن سعد إلی معسکره، و إذا کتاب عبید اللّه بن زیاد قد «8» أقبل علی عمر «1» بن سعد یؤنّبه فیه و یقول له: یا ابن سعد! ما هذه الفترة و المطاولة؟ انظر، إن بایع
__________________________________________________
(1)- فی النّسخ: عمرو.
(2- 2) لیس فی د.
(3)- من د.
(4)- فی د: التقی.
(5)- من د، و فی الأصل و بر: أخاه.
(6)- من المقتل و فی النّسخ: ریحک.
(7)- من المقتل و التّرجمة الفارسیّة ص 379، و فی النّسخ: أرجو أن تخرج من ید- کذا.
(8)- من د و بر، و فی الأصل: قل.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 254
الحسین و أصحابه و نزلوا علی حکمی فابعث بهم سلما، و إن أبوا ذلک، فازحف إلیهم حتّی تقتلهم و تمثّل بهم، فإنّهم لذلک مستحقّون؛ فإذا قتلت الحسین، فأوطئ الخیل علی ظهره و بطنه، فإذا فعلت ذلک جزیناک جزاء الطّائع المطیع، و إن أبیت ذلک، فاقطع حبلنا «1» و جندنا، و سلّم ذلک إلی شمر بن ذی الجوشن، فإنّه أحزم منک أمرا «2»، و أمضی منک عزیمة، و السّلام. و طوی الکتاب.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 164- 166
(قال) و أرسل الحسین إلی ابن سعد، إنّی أرید أن أکلّمک، فالقنی اللّیلة بین عسکری و عسکرک؛ فخرج إلیه عمر بن سعد فی عشرین فارسا، و الحسین فی مثل ذلک، و لمّا التقیا، أمر الحسین أصحابه، فتنحّوا عنه و بقی معه أخوه العبّاس و ابنه علیّ الأکبر، و أمر ابن سعد أصحابه، فتنحّوا عنه و بقی معه ابنه حفص و غلام له یقال له: لاحق، فقال الحسین لابن سعد: ویحک! أما تتّقی اللّه الّذی إلیه معادک؟! أتقاتلنی و أنا ابن من علمت؟! یا هذا، ذر هؤلاء القوم و کن معی، فإنّه أقرب لک من اللّه، فقال له عمر: أخاف أن تهدم داری. فقال الحسین: أنا أبنیها لک، فقال عمر: أخاف أن تؤخذ ضیعتی، فقال: أنا أخلّف علیک خیرا منها من مالی بالحجاز، فقال: لی عیال أخاف علیهم، فقال أنا أضمن سلامتهم، قال: ثمّ سکت فلم یجبه عن ذلک، فانصرف عنه الحسین و هو یقول: ما لک! ذبحک اللّه علی فراشک سریعا عاجلا، و لا غفر لک یوم حشرک و نشرک، فو اللّه إنّی لأرجو أن لا تأکل من برّ العراق إلّا یسیرا، فقال له عمر: یا أبا عبد اللّه فی الشّعیر عوض عن البرّ.
ثمّ رجع عمر إلی معسکره، ثمّ أنّه ورد علیه کتاب من ابن زیاد یؤنّبه و یضعّفه و یقول: ما هذه المطاولة، أنظر إن بایع الحسین و أصحابه و نزلوا عند حکمی، فابعث بهم إلیّ سلما، و إن أبوا ذلک، فازحف إلیهم حتّی تقتلهم و تمثّل بهم، فإنّهم لذلک مستحقّون، فإذا قتلت الحسین، فاوطئ الخیل ظهره و بطنه، فإنّه عاقّ شاقّ قاطع ظلوم؛ فإذا فعلت ذلک جزیناک جزاء السّامع المطیع، و إن أبیت ذلک فاعتزل خیلنا «3» و جندنا و سلّم الجند
__________________________________________________
(1)- سیأتی: فاعتزل عملنا، فلاحظ.
(2)- من د، و فی الأصل و بر: أمر.
(3)- فی بعض المصادر: عملنا.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 255
و العسکر إلی شمر بن ذی الجوشن، فإنّه أشدّ منک حزما، و أمضی منک عزما. (و قال): غیره إنّ عبید اللّه بن زیاد دعا حویرة بن یزید التّمیمیّ، و قال: إذا وصلت بکتابی إلی عمر بن سعد، فإن قام من ساعته لمحاربة الحسین فذاک، و إن لم یقم فخذه و قیّده، و اندب شمر ابن ذی الجوشن «1» لیکون أمیرا علی النّاس. فوصل الکتاب و کان فی الکتاب: أنّی لم أبعثک یابن سعد لمنادمة الحسین، فإذا أتاک کتابی فخیّر الحسین بین أن یأتی إلیّ و بین أن تقاتله، فقام عمر بن سعد من ساعته و أخبر الحسین بذلک، فقال له الحسین علیه السّلام: أخّرنی إلی غد (و سیأتی هذا الحدیث فیما بعد إن شاء اللّه). ثمّ قال عمر بن سعد للرّسول: إشهد لی عند الأمیر أنّی امتثلت أمره. «2»
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 245- 246
__________________________________________________
(1)- فی المصدر: شهر بن حوشب، و هو غلط.
(2)- در بعضی از تواریخ مسطور است که قریب به آن واقعه عظما، روزی أمیر المؤمنین حسین علیه السّلام، به، عمر بن سعد پیغام داد که:» «با تو سخنی دارم. مطموع آن است که امشب با من ملاقات کنی.»
عمر بن سعد ملتمس آن جناب را قبول کرد و چون شب درآمد و بیست نفر از لشکرگاه بیرون آمدند، نزدیک به منزل امام حسین رسید و امام حسین با برادر خود عباس و پسر خود علی اکبر سوار شد و در برابر ابن سعد رفت، بایستاد. عمر بن سعد چون دید که با امام حسین دو کس بیش نیست، پسر و غلام خود را امر کرد که با او باشند و دیگران را گفت تا دورتر روند و بایستادند. بعد از آن، أمیر المؤمنین حسین ابتدا به کلام کرده، فرمود: «ویحک العمر از خدای عز و علا که بازگشت کافه به رایا به اوست. نترسی که با من در مقام مقابله و مقاتله‌ای. تو می‌دانی که پسر کیستم. از این اندیشه ناصواب درگذر و سلوک طریقی اختیار کن که متضمن صلاح دنیا و آخرت تو باشد. از اهل ضلال ببر و به من پیوند و به زخارف دنیای‌غدار مغرور مشو!
که او چون من و چون تو بسیار دید نخواهد همی با کسی آرمید
ای عمر! حسن عاقبت و نیکی خاتمت تو و فرزندان تو، منحصر در این امر است که تو را به ارتکاب آن ارشاد کردم.»
عمر بن سعد گفت: «یا أبا عبد اللّه! سنجیده گفتی سخنان را. اما من می‌ترسم که اگر به خدمت تو مبادرت نمایم، منازل مرا در کوفه خراب کنند.»
امام حسین فرمود که دنیا محبوبی نیست که این همه تعلق به او توان داشت و قصر رفیع البنیان تو منهدم شود. در عوض آن، کوشک‌ها در بهشت از برای تو بنا کنند و مع ذلک اگر با من باشی، سرایی بهتر از آن به تو دهم.»
ابن سعد گفت: «در ولایت کوفه ضیعت معمور بسیار انتفاع دارم. از آن می‌اندیشم که ابن زیاد آن را متصرف شود.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 256
ثمّ أرسل الحسین إلی عمر بن سعد لعنه اللّه: أنّی أرید أن اکلّمک، فالقنی اللّیلة بین عسکری و عسکرک، فخرج إلیه ابن سعد فی عشرین، و خرج إلیه الحسین فی مثل ذلک، فلمّا التقیا أمر الحسین علیه السّلام أصحابه فتنحّوا عنه، و بقی معه أخوه العبّاس و ابنه علیّ الأکبر، و أمر عمر بن سعد أصحابه فتنحّوا عنه، و بقی معه ابنه حفص و غلام له.
فقال له الحسین علیه السّلام: ویلک یا ابن سعد، أما تتّقی اللّه الّذی إلیه معادک؟! أتقاتلنی و أنا ابن من علمت؟! ذر هؤلاء القوم و کن معی، فإنّه أقرب لک إلی اللّه تعالی، فقال عمر بن سعد: أخاف أن یهدم داری، فقال الحسین علیه السّلام: أنا أبنیها لک، فقال: أخاف أن تؤخذ ضیعتی، فقال الحسین علیه السّلام: أنا أخلّف علیک خیرا منها من مالی بالحجاز «1»، فقال: لی عیال و أخاف علیهم، ثمّ سکت و لم یجبه إلی شی‌ء، فانصرف عنه الحسین علیه السّلام و هو یقول: ما لک! ذبحک اللّه علی فراشک عاجلا، و لا غفر لک یوم حشرک، فو اللّه إنّی لأرجو أن لا تأکل من برّ العراق إلّا یسیرا. فقال ابن سعد: فی الشّعیر کفایة عن البرّ، مستهزئا بذلک القول. «2»
__________________________________________________
- امام حسین فرمود که اگر آن ضیعت ضایع شود، من تو را در حجاز مزرعه‌ای ببخشم که هزار بار بهتر از آن باشد.»
عمر سر در پیش افکند. جوابی نداد و امیر المؤمنین حسین فرمود: «ای عمر! به فضل خدای تعالی وثوق دارم که از گندم عراق نخوری مگر اندکی.»
عمر جواب داد: «اگر گندم نباشد، جو توان خورد.»
و چون سخن به این مرتبه رسید أمیر المؤمنین حسین (رضی اللّه عنه) و عمر بن سعد به منازل خود بازگشتند.
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 147- 148
(1)- [زاد فی الأسرار: أقول و فی بعض الأخبار قال: إنّی أخلّف علیک البغیبغة و هی عین عظیمة بالحجاز، و کان معاویة أعطاه فی ثمنها ألف ألف دینار من الذّهب فلم یبعه].
(2)- پس حضرت امام حسین علیه السّلام، عمر بن سعد را در میان شب طلبید که: «بیا در میان دو لشکر تا سخنی چند به تو بگویم.»
حضرت با بیست نفر از لشکر خود جدا شد و آن ملعون با بیست نفر جدا شد. چون یکدیگر را ملاقات کردند، حضرت اصحاب خود را فرمود که: «دور شوید!»
و عباس و علی اکبر را با خود نگاه داشت. او نیز اصحاب خود را گفت: «دور شوید!»
و حفص پسر خود و یک غلام خود را بازداشت. پس حضرت برای اتمام حجّت، به آن بی‌سعادت-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 257
__________________________________________________
- گفت که: «ای بی‌سعادت! با من مقاتله می‌کنی و می‌دانی که من کیستم و پسر کیستم؟ آیا از خدا نمی‌ترسی؟ و اعتقاد به روز جزا نداری؟!»
بیا به جانب من و سعادت ابدی برای خود تحصیل کن و خود را از عذاب آخرت نجات ده!
آن بدبخت گفت: «می‌ترسم خانه مرا خراب کنند.»
حضرت فرمود که: «من از مال خود برای تو خانه‌ای بنا می‌کنم.»
گفت: «می‌ترسم مزرعه مرا بگیرند.»
حضرت فرمود که: «من مزرعه نیکوتر از آن از مال خود در حجاز به تو بدهم.»
گفت: «بر عیال خود می‌ترسم.»
چون حضرت دید که موعظه در آن سیاه‌دل کار نمی‌کند، روی مبارک از او گردانید و فرمود که: «خدا تو را در میان رختخواب به قتل رساند و در آخرت تو را نیامرزد. امید دارم که تمتّعی از دنیا نبری و بعد از من، از گندم عراق نخوری و کشته شوی.»
آن ملعون از روی استهزا گفت: «اگر گندم نباشد، نان جو نیز خوب است.»
مجلسی، جلاء العیون،/ 646- 647
آن‌گاه حسین علیه السّلام، عمر بن سعد را طلب نمود تا با او سخن کند. پس ابن سعد با بیست سوار از لشکرگاه خود بیرون شد و حسین علیه السّلام نیز با بیست سوار برنشست و بین العسکرین پیاده شدند. حسین اصحاب خود را فرمود: «لختی از ما به یک سوی بباشید.»
همگان برفتند، جز عباس و علی اکبر. ابن سعد نیز مردم خود را گفت تا کناری گرفتند. پسرش حفص و دیگر لاحق غلامی از وی به جا ماند.
فقال له الحسین: ویلک یا ابن سعد أما تتّقی اللّه الّذی إلیه معادک؟ أتقاتلنی و أنا ابن من علمت؟ ذر هؤلاء القوم و کن معی فإنّه أقرب لک إلی اللّه.
فرمود: «وای بر تو ای پسر سعد! از آن خدای که بازگشت تو به سوی او است، نمی‌ترسی و با من مقاتله می‌کنی؟ و حال آن‌که می‌دانی من پسر رسول خدای صاحب این جماعتم؟» با من باش و فرمان مرا گوش دار و خدای را از خود شاد کن.»
ابن سعد گفت: «من چگونه این کار توانم کرد؟ ابن زیاد خانه مرا از بیخ و بن برمی‌کند.»
امام حسین فرمود: «باکی نیست. من خانه نیکوتر از آن از بهر تو بنیان می‌کنم.»
ابن سعد گفت: «از آن می‌ترسم که ملک و مال وضیعت (1) مرا تماما مأخوذ دارد.»
امام فرمود: «نیز بیم مکن من از ضیعت تو انفع (2) و افزون در حجاز با تو عطا می‌کنم.»
ابن سعد گفت: «مرا اهل و عیالی است بر عیال خویش ترسناکم.»
عاطلات (3) او بر حسین علیه السّلام ناگوار افتاد، از وی روی بگردانید و برخاست و روان شد.
و هو یقول: مالک؟ ذبحک اللّه علی فراشک عاجلا و لا غفر لک یوم حشرک، فو اللّه إنّی لأرجوا أن لا تأکل من برّ العراق إلّا یسیرا.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 258
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس و زینة المجالس، 2/ 264- 265- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 388- 389- عنه؛ البحرانی، العوالم، 17/ 239؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 264- 265؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 260
و روی فی المنتخب و غیره أنّ الحسین علیه السّلام لمّا رأی اشتداد الأمر علیه، و کثرة العساکر عاکفة علیه کلّ منهم یرید قتله أرسل إلی ابن سعد یستعطفه و طلب الخلوة، فخرج ابن سعد فی عشرین، و خرج الحسین علیه السّلام فی مثله، فلمّا التقیا أمر علیه السّلام أن یتنحّوا عنه أصحابه سوی العبّاس و ابنه علیّ، و أمر ابن سعد بمثل ذلک و بقی معه ابنه حفص و غلام له، فقال علیه السّلام: ویلک یا ابن سعد أما تتّقی اللّه الّذی إلیه معادک و أنا ابن من علمت؟ ذر هؤلاء القوم و کن معی، فقال: أخاف أن تهدم داری، فقال علیه السّلام: أبنیها لک، فقال:
أخاف أن تؤخذ ضیعتی فقال علیه السّلام: أنا أخلّف علیک البغیبغة و هی عین عظیمة بالحجاز و کان معاویة أعطاه فی ثمنها ألف ألف دینار فلم یبعه، فقال: لی عیال، و أخاف علیهم، ثمّ سکت، فانصرف الحسین علیه السّلام و هو یقول: مالک ذبحک اللّه علی فراشک عاجلا فو اللّه إنّی لأرجو أن لا تأکل [من] برّ العراق إلّا یسیرا؛ فقال ابن سعد: فی الشّعیر کفایة عن البرّ، استهزاء بذلک القول.
القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 172- 173
و أرسل الحسین عمرو بن قرظة الأنصاریّ إلی ابن سعد، یطلب الاجتماع معه لیلا بین المعسکرین، فخرج کلّ منهما فی عشرین فارسا و أمر الحسین من معه أن یتأخّر إلّا العبّاس و ابنه علیّا الأکبر، و فعل ابن سعد کذلک و بقی معه إبنه حفص و غلامه.
__________________________________________________
- فرمود: «چه افتاد تو را؟ خداوند بکشد تو را در فراش تو و نیامرزد تو را در روز قیامت و بازپرس حساب سوگند با خدای امید می‌دارم که از گندم عراق نخوری، الا اندکی.»
قال ابن سعد: فی الشّعیر کفایة عن البرّ.- مستهزء بذلک القول-
ابن سعد از در استهزاء گفت: «ما را جو، از گندم مستغنی می‌دارد و برخاست و به لشکرگاه خویش مراجعت کرد.»
(1). ضیعت: بستان و زمین مزروع.
(2). انفع: سودمندتر.
(3). عاطلات، جمع عاطل و عاطله: زن بی‌زیور «در این‌جا مراد، سخنان یاوه است».
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهدا علیه السّلام، 2/ 203- 204
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 259
فقال الحسین: یا ابن سعد أتقاتلنی! أما تتّقی اللّه الّذی إلیه معادک؟! فأنا ابن من قد علمت، ألا تکون معی و تدع هؤلاء، فإنّه أقرب إلی اللّه تعالی.
قال عمر: أخاف أن تهدم داری، فقال الحسین: أنا أبنیها لک، فقال: أخاف أن تؤخذ ضیعتی، قال علیه السّلام: أنا أخلّف علیک خیرا منها من مالی بالحجاز، و یروی أنّه قال لعمر:
أعطیک البغیبغة، و کانت عظیمة فیها نخل و زرع کثیر، دفع معاویة فیها ألف ألف دینار فلم یبعها منه «1»، فقال ابن سعد: إنّ لی بالکوفة عیالا و أخاف علیهم من ابن زیاد القتل.
و لمّا أیس منه الحسین قام و هو یقول: ما لک! ذبحک اللّه علی فراشک عاجلا، و لا غفر لک یوم حشرک، فو اللّه إنّی لأرجو أن لا تأکل من برّ العراق إلّا یسیرا، قال ابن سعد مستهزءا: فی الشّعیر کفایة.
و أوّل ما شاهده من غضب اللّه علیه ذهاب ولایة الرّی، فإنّه لمّا رجع من کربلاء، لها طالبه ابن زیاد بالکتاب الّذی کتبه له بولایة الرّی، فادّعی ابن سعد ضیاعه، فشدّد علیه بإحضاره، فقال له ابن سعد: ترکته یقرأ علی عجائز قریش اعتذارا منهنّ، أما و اللّه لقد نصحتک فی الحسین نصیحة لو نصحتها أبی سعدا کنت قد أدّیت حقّه، فقال عثمان بن زیاد، أخو عبید اللّه: صدق، وددت أنّ فی أنف کلّ رجل من بنی زیاد خزامة إلی یوم القیامة و أنّ الحسین لم یقتل. و کان من صنع المختار معه أنّه لمّا أعطاه الأمان، استأجر نساء یبکین علی الحسین، و یجلسن علی باب عمر بن سعد. و کان هذا الفعل یلفت نظر المارّ، إلی أنّ صاحب هذا الدّار قاتل سیّد شباب أهل الجنّة، فضجر ابن سعد من ذلک و کلّم المختار فی رفعهنّ عن باب داره، فقال المختار: ألا یستحقّ الحسین البکاء علیه؟ «2» و لمّا أراد أهل الکوفة أن یؤمّروا علیهم عمر بن سعد بعد موت یزید بن معاویة لینظروا فی أمرهم، جاءت نساء همدان و ربیعة إلی الجامع الأعظم صارخات، یقلن: ما رضی ابن سعد بقتل الحسین حتّی أراد أن یتأمّر علینا، فبکی النّاس و أعرضوا عنه «3».
__________________________________________________
(1)- تظلّم الزّهراء، ص 103.
(2)- العقد الفرید، باب نهضة المختار.
(3)- مروج الذّهب ج 2/ 105 فی أخبار یزید.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 260
و افتعل ابن سعد علی أبی الضّیم ما لم یقله، و کتب إلی ابن زیاد زعما منه أنّ فیه صلاح الأمّة و جمال النّظام، فقال فی کتابه:
أمّا بعد، فإنّ اللّه أطفأ النّائرة و جمع الکلمة و أصلح أمر الأمّة، و هذا الحسین أعطانی أن یرجع إلی المکان الّذی منه أتی، أو أن یسیر إلی ثغر من الثّغور فیکون رجلا من المسلمین له ما لهم و علیه ما علیهم، أو أن یأتی أمیر المؤمنین یزید فیضع یده فی فیری فیما بینه و بینه رأیه، و فی هذا رضا لکم و للأمّة صلاح «1».
و هیهات أن یکون ذلک الأبی و من علّم النّاس الصّبر علی المکاره و ملاقاة الحتوف، طوع ابن مرجانة، منقادا لابن آکلة الأکباد، ألیس هو القائل لأخیه الأطرف: و اللّه لا أعطی الدّنیّة من نفسی. و یقول لابن الحنفیّة: لو لم یکن ملجأ لما بایعت یزید. و قال لزرارة بن صالح: إنّی أعلم علما یقینا أنّ هناک مصرعی و مصارع أصحابی، و لا ینجو منهم إلّا ولدی علیّ. و قال لجعفر بن سلیمان الضّبعیّ: إنّهم لا یدعونی حتّی یستخرجوا هذه العلقة من جوفی.
و آخر قوله یوم الطّفّ: ألا و أنّ الدّعی ابن الدّعی قد رکز بین اثنتین بین السّلّة و الذّلّة، و هیهات منّا الذّلّة، یأبی اللّه لنا ذلک و رسوله و المؤمنون، و حجور طابت و طهرت، و أنوف حمیّة، و نفوس أبیّة من أن نؤثر طاعة اللّئام علی مصارع الکرام.
و أنّ حدیث عقبة بن سمعان، یفسّر الحال الّتی کان علیها أبو عبد اللّه علیه السّلام قال:
صحبت الحسین من المدینة إلی مکّة، و منها إلی العراق، و لم أفارقه حتّی قتل، و قد سمعت جمیع کلامه، فما سمعت منه ما یتذاکر فیه النّاس من أن یضع یده فی ید یزید، و لا أن یسیّره إلی ثغر من الثّغور، لا فی المدینة، و لا فی مکّة، و لا فی الطّریق، و لا فی العراق، و لا فی عسکره إلی حین قتله، نعم سمعته یقول: دعونی أذهب إلی هذه الأرض العریضة.
و لمّا قرأ ابن زیاد کتاب ابن سعد، قال: هذا کتاب ناصح مشفق علی قومه، و أراد أن یجیبه، فقام الشّمر و قال: أتقبل هذا منه بعد أن نزل بأرضک؟ و اللّه لئن رحل من بلادک،
__________________________________________________
(1)- الاتّحاف یحبّ الأشراف 15، و تهذیب التّهذیب ج 2 ص 253.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 261
و لم یضع یده فی یدک لیکوننّ أولی بالقوّة، و تکون أولی بالضّعف و الوهن، فاستصوب رأیه و کتب إلی ابن سعد: أمّا بعد، إنّی لم أبعثک إلی الحسین لتکفّ عنه، و لا لتطاوله، و لا لتمنّیه السّلامة، و لا لتکون له عندی شفیعا، أنظر فإن نزل حسین و أصحابه علی حکمی، فابعث بهم إلیّ سلما، و إن أبوا، فازحف إلیهم حتّی تقتلهم و تمثّل بهم، فإنّهم لذلک مستحقّون، فإن قتل حسین فأوطی‌ء الخیل صدره و ظهره.
و لست أری أنّه یضرّ بعد الموت، و لکن علی قول قتله لو قتلته لفعلت هذا به، فإن أنت مضیت لأمرنا فیه جزیناک جزاء السّامع المطیع، و إن أبیت، فاعتزل عملنا و جندنا و خلّ بین شمر بن ذی الجوشن و بین العسکر، فإنّا قد أمرناه بذلک. «1»
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 247- 252
قالوا: و أرسل الحسین علیه السّلام إلی ابن سعد یطلب الاجتماع معه لیلا بین العسکرین.
فخرج کلّ منهما فی عشرین فارسا. و أمر الحسین من معه أن یتأخّر إلّا أخاه العبّاس و ابنه علیّ الأکبر. و فعل ابن سعد مثل ذلک، فبقی معه ابنه حفص و غلام له یقال له:
(لاحق).
فلمّا استقرّ المجلس بهما، التفت الحسین إلی ابن سعد و قال له:
یا ابن سعد، أتقاتلنی؟! و أنا ابن من علمت، ألا تکون معی و تدع هؤلاء، فإنّه أقرب لک من اللّه.
__________________________________________________
(1)- از دلایل دیگری که دلالت بر مقام رفیع عباس، نزد سید الشّهداء علیهما السّلام می‌کند، آن است که چون حضرتش در شب عاشورا در میان دو سپاه با عمر سعد دیدار کرد تا او را به راه راست رهنمون سازد و به طغیان یزید پلید آگاهش سازد و سخن پیامبر صلّی اللّه علیه و آله درباره شخصیّت حضرتش را به او یادآوری کند، به اصحاب و خویشان خود فرمود که همه از حضرتش کناره گیرند جز عباس و علی اکبر علیهما السّلام. ابن سعد هم چنین کرد و تنها فرزند و غلامش همراه او باقی ماندند.
در اینجا مشخص است که برگزیدن ابو الفضل و علی اکبر (سلام اللّه علیهما) بر صحابه گرام و گرانمایگان خاندان رسالت- که حضرتش یقین و نیّت صادقانه و وفایشان را امضا- کرده بود، به این خاطر انجام گرفت که به آیندگان، ویژگیهای غیر قابل درک عبّاس و علی اکبر علیهما السّلام را بفهماند.
پاک‌پرور، ترجمه العبّاس،/ 245- 246
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 262
فقال عمر: أخاف أن تهدم داری.
فقال الحسین: أنا أبنیها لک.
فقال عمر: أخاف أن تؤخذ ضیعتی.
فقال الحسین: أنا أخلّف علیک خیرا منها من مالی بالحجاز.
قال عمر: إنّ لی عیالا بالکوفة و أخاف علیهم.
فقال الحسین: أنا أضمن سلامتهم.
فسکت عمر بن سعد و لم یجبه بشی‌ء.
فانصرف الحسین عنه، و هو یقول: ما لک؟ ذبحک اللّه علی فراشک سریعا عاجلا، و لا غفر لک یوم حشرک و نشرک، فو اللّه إنّی لأرجو أن لا تأکل من برّ العراق إلّا یسیرا.
فقال ابن سعد- مستهزئا-: و فی الشّعیر کفایة.
ثمّ رجع عمر إلی معسکره، و عاد الحسین إلی معسکره.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 274- 275
و لقد کان للعبّاس علیه السّلام منزلة عظیمة عند أخیه الحسین علیه السّلام، و وقع کبیر فی قوّة بأسه و رباطة جأشه، فهو صاحب لوائه و مرکز ثقله، و هیبة عسکره، و مستشاره و نخوته فی الملمّات، فکان کثیرا ما ینتدبه لمهمّاته العائلیّة و العسکریّة منذ خروجه من المدینة إلی کربلاء، و إلی آخر لحظة من حیاته المقدّسة.
ففی الیوم السّادس من المحرّم، حینما یعقد الاجتماع بینه و بین ابن سعد فی جوف اللّیل و بین العسکرین، لا یرافقه أحد من أهل بیته و أصحابه سوی أخیه العبّاس و ولده علیّ الأکبر.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام (الهامش)،/ 314
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 263

قال أبو مخنف: عن الحارث بن حصیرة، عن عبد اللّه بن شریک العامریّ، قال: لمّا قبض شمر بن ذی الجوشن الکتاب قام هو و عبد اللّه بن أبی المحلّ- و کانت عمّته أمّ البنین ابنة حزام عند علیّ بن أبی طالب علیه السّلام، فولدت له العبّاس و عبد اللّه و جعفرا و عثمان- فقال عبد اللّه بن أبی المحلّ بن حزام بن خالد بن ربیعة بن الوحید بن کعب بن عامر بن کلاب: أصلح اللّه «1» الأمیر! إنّ بنی أختنا مع الحسین، فإن رأیت أن تکتب لهم أمانا فعلت؛ قال: نعم و نعمة عین. فأمر کاتبه، فکتب لهم أمانا، فبعث به عبد اللّه بن أبی المحلّ مع مولی له یقال له: کزمان، فلمّا قدم علیهم دعاهم، فقال: هذا أمان بعث به خالکم؛ فقال له الفتیة: أقرئ خالنا السّلام، و قل له: أن لا حاجة لنا فی أمانکم، أمان اللّه خیر من أمان ابن سمیّة. «2»
الطّبری، التاریخ، 5/ 415- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 223؛ المظفّر، بطل العلقمی، 2/ 300؛ مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 433
و أراد [عبید اللّه بن زیاد] أن یسلّمه [الکتاب] إلی رجل یقال له عبد اللّه بن [أبی المحلّ بن-] حزام العامریّ، فقال: أصلح اللّه الأمیر! إنّ علیّ بن أبی طالب قد کان عندنا
__________________________________________________
(1)- [فی المعالی مکانه: و کتب ابن زیاد (لعنه اللّه) لهم کتاب أمان، لأنّ عبد اللّه بن أبی المحلّ بن حزام بن خالد بن ربیعة بن الوحید بن کعب بن عامر بن کلاب کانت أمّ البنین عمّته قال لابن زیاد: أصلح اللّه ...].
(2)- عبد اللّه بن شریک عامری گوید: وقتی شمر بن ذی الجوشن نامه را گرفت، او و عبد اللّه بن ابی محلّ که عمه‌اش ام البنین دختر حزام زن علی بن أبی طالب بود و عباس و عبد اللّه و جعفر و عثمان را از او آورده بود، به‌پا خاستند. عبد اللّه بن ابی محل گفت: «خدای، امیر را قرین صلاح بدارد. فرزندان خواهر ما همراه حسین‌اند اگر مایلی که امانی برای آنها بنویسی، بنویس.»
گفت: «بله، به خاطر شما»
و دبیر خویش را گفت که امانی برای آنها نوشت که عبد اللّه آن را با غلام خویش به نام کزمان فرستاد و چون پیششان رسید، آنها را بخواند و گفت: «این امان را دایی شما فرستاده است.»
جوانان گفتند: «دایی ما را سلام گوی و بگوی، ما را به امان شما حاجت نیست. امان خدا از امان پسر سمیه بهتر است.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3011
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 264
ههنا بالکوفة، فخطب إلینا فزوّجناه بنتا «1»، یقال لها: أمّ البنین بنت حزام، فولدت له عبد اللّه و جعفر و العبّاس، فهم بنو أختنا، و هم مع الحسین أخیهم، فإن رسمت لنا أن نکتب «2» إلیهم کتابا بأمان منک علیهم متفضّلا! فقال عبید اللّه بن زیاد: نعم و کرامة لکم، اکتبوا إلیهم بما أحببتم، و لهم عندی الأمان.
قال: فکتب عبد اللّه بن [أبی] المحلّ بن حزام إلی عبد اللّه و العبّاس و جعفر بنی «3» علیّ (رضی اللّه عنهم) بالأمان من عبید اللّه بن زیاد، و دفع الکتاب إلی غلام له یقال له عرفان، فقال: سر بهذا الکتاب إلی بنی أختی بنی علیّ بن أبی طالب (رحمة اللّه علیهم) فإنّهم فی‌عسکر الحسین رضی اللّه عنه، فادفع إلیهم هذا الکتاب «4» و انظر «4» ما ذا یردّون علیک.
قال: فلمّا ورد کتاب عبد اللّه «5» بن [أبی] «5» المحلّ علی بنی علیّ و نظروا فیه «6»، أقبلوا به إلی الحسین فقرأه «7» و قال له «7»: لا حاجة لنا فی أمانک، فإنّ أمان اللّه خیر من أمان ابن مرجانة. قال: فرجع الغلام إلی الکوفة، فخبر عبد اللّه بن [أبی] المحلّ بما کان من جواب القوم. قال: فعلم عبد اللّه بن [أبی] المحلّ أنّ القوم مقتولون «8».
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 166- 168
(عدنا) إلی الحدیث الأوّل، فلمّا طوی الکتاب و ختمه، وثب رجل یقال له، عبد اللّه ابن المحلّ بن حزام العامریّ فقال له: أصلح اللّه الأمیر، أنّ علیّ بن أبی طالب قد کان عندنا بالکوفة، فخطب إلینا، فزوّجناه بنت عمّ لنا یقال له أمّ البنین بنت حزام، فولدت له عبد اللّه و عثمان و جعفرا و العبّاس، فهم بنو أختنا، و هم مع أخیهم الحسین بن علیّ، فإن
__________________________________________________
(1)- من د، و فی الأصل و بر: ببنت.
(2)- من د، و فی الأصل و بر: تکتب.
(3)- فی د: ابن.
(4- 4) من د، و فی الأصل و بر: فانظر.
(5- 5) لیس فی د.
(6)- فی د: إلیه.
(7- 7) کذا فی النّسخ، و فی الطّبریّ: فقال له الفتیة.
(8)- من د و بر، و فی الأصل: مقتلون.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 265
أذنت لنا أن نکتب إلیهم کتابا بأمان منک فعلت متفضّلا، فأجابه عبید اللّه بن زیاد إلی ذلک، فکتب عبد اللّه بن أبی المحلّ و دفع الکتاب إلی غلام یقال له: عرفان، فلمّا ورد الکتاب إلی إخوة الحسین و نظروا فیه، قالوا للغلام: اقرأ علی خالنا السّلام و قل له: لا حاجة لنا فی أمانک، فإنّ أمان اللّه خیر لنا من أمان ابن مرجانة، فرجع الغلام إلی الکوفة فأخبره بذلک، فعلم عبد اللّه بن أبی المحلّ أنّ القوم مقتولون.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 246
فلمّا أخذ شمر الکتاب کان معه عبد اللّه بن أبی المحلّ بن حزام عند ابن زیاد، و کانت عمّته أمّ البنین بنت حزام عند علیّ، فولدت له العبّاس، و عبد اللّه، و جعفرا، و عثمان، فقال لابن زیاد: إن رأیت أن تکتب لبنی أختنا أمانا فافعل؛ فکتب لهم أمانا، فبعث به مع مولی له إلیهم، فلمّا رأوا الکتاب، قالوا: لا حاجة لنا فی أمانکم، أمان اللّه خیر من أمان ابن سمیّة. ابن الأثیر، الکامل، 3/ 284
و ذکر ابن جریر أیضا: إن جریر بن عبد اللّه بن مخلد الکلابیّ. کانت أمّ البنین عمّته، فأخذ لهم أمانا «1» هو و شمر بن ذی الجوشن «1».
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 249- عنه: المظفّر، بطل العلقمی، 2/ 301؛ مثله الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 262
و کان شمر لمّا قبض کتاب ابن زیاد إلی عمر بن سعد قام هو و عبد اللّه بن أبی المحلّ، و کانت عمّته أمّ البنین ابنة حزام عند علیّ بن أبی طالب، فولدت له العبّاس و عبد اللّه و جعفرا و عثمان. قال عبد اللّه: «أصلح اللّه الأمیر، إنّ بنی أختنا مع الحسین، فإن رأیت أن تکتب لهم أمانا فعلت». فقال: نعم و نعمة عین، فأمر کاتبه فکتب لهم أمانا.
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 432
فاستأمن عبید اللّه بن أبی المحلّ لبنی عمّته أمّ البنین بنت حزام من علیّ، و هم: العبّاس و عبد اللّه و جعفر و عثمان. فکتب لهم ابن زیاد کتاب أمان و بعثه عبید اللّه بن أبی المحلّ مع
__________________________________________________
(1- 1) [الأسرار: من عبید اللّه بن زیاد].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 266
مولی له یقال له کرمان، فلمّا بلغهم ذلک قالوا: أمّا أمان ابن سمیّة، فلا نریده، و إنّا لنرجو أمانا خیرا من أمان ابن سمیّة. «1»
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 175
(و روی) أبو مخنف أنّه لمّا کاتب عمر بن سعد عبید اللّه بن زیاد فی أمر الحسین علیه السّلام و کتب إلیه علی یدی شمر بن ذی الجوشن بمنازلة الحسین علیه السّلام و نزوله أو بعزله «2» و تولیة شمر العمل، قام عبد اللّه بن أبی المحلّ بن حزام بن خالد بن ربیعة بن عامر الوحید و کانت عمّته أمّ البنین، فطلب من عبید اللّه کتابا بأمان العبّاس و إخوته، و قام معه شمر فی ذلک، «3» فکتب أمانا و أعطاه لعبید اللّه «3»، فبعثه إلی العبّاس و إخوته مع مولی له یقال له: کزمان،
__________________________________________________
(1)- آن‌گاه که ابن زیاد از مماطله ابن سعد در جنگ حسین علیه السّلام برنجید و او را مکتوب کرد و شمر بن ذی الجوشن را فرمان داد که آن کتاب را مأخوذ دارد و با لشکر خود به جانب کربلا روان شود، جریر بن عبد اللّه بن مخلد الکلابی بر پای خاست و گفت: «أیها الامیر! مرا سخنی است اگر فرمان رود، به عرض رسانم.»
ابن زیاد گفت: «بگوی تا چه داری؟»
گفت: «علی بن أبی طالب گاهی در کوفه سکون اختیار فرمود، دختر عم مرا که ام البنین نام داشت، به حباله نکاح خویش درآورد و از وی چهار پسر متولد گشت. نخستین عبد اللّه، دوم جعفر، سه دیگر عباس، چهارم عثمان و این هر چهار تن عمزادگان من باشند. اگر اجازت فرمایی، ایشان را منشوری (1) رقم کنم و خط امان فرستم و این بزرگ عطایی است که در حق ما کرده باشی.»
ابن زیاد گفت: «ایشان را امان دادم. صورت حال را رقم کن و بدبشان فرست تا از هول و هرب (2) برآسایند. جریر بن عبد اللّه بن مخلد این صورت را نامه کرد و غلام خویش را که عرفان نام داشت، طلب نمود و گفت: «بایدت به تعجیل و تقریب به کربلا رفت و این نامه را به دست عبد اللّه و عباس و جعفر و عثمان داد و نگران باش که جز از این چهار تن، کس از این نامه آگاه نشود.»
پس عرفان آن مکتوب را مأخوذ داشت و شتاب‌زده طی طریق کرد و به کربلا آمد و آن نامه را به عباس و برادران داد. ایشان آن مکتوب را قرائت کردند و صورت حال را بدانستند. عرفان را گفتند: «باز شو و خال ما پسر عبد اللّه مخلد را از ما بگوی که ما آن کس نیستیم که دست در ذیل امان پسر زیاد زنیم.
امان خداوند قاهر غالب از بهر ما نیکوتر است. ما آن را خواهیم که خدای خواهد.»
لاجرم عرفان باز شد و آن‌چه شنید، مولای خود را باز گفت. جریر بن عبد اللّه سخت بیازرد، چه می‌دانست که در پایان کار ایشان عرضه هلاک و دمار خواهند گشت.
(1). منشور: نامه سلطان یا حاکم که مهر و امضا نشده باشد.
(2). هرب «بروزن فرس» فرار.
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهدا علیه السّلام، 2/ 209- 210
(2)- [لم یرد فی ذخیرة الدّارین].
(3- 3) [ذخیرة الدّارین: فکتب عبید اللّه کتاب الأمان و أعطاه لعبد اللّه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 267
فأتی به إلیهم، فلمّا قرأوه قالوا له: أبلغ خالنا السّلام، و قل له: أن لا حاجة لنا فی الأمان، أمان اللّه خیر من أمان ابن سمیّة، فرجع «1».
السّماوی، إبصار العین،/ 27- مثله: الحائری، ذخیرة الدّارین،/ 143- 144
(و منها) أنّه لمّا أخذ عبد اللّه [بن أبی المحلّ] بن حزام ابن خال العبّاس أمانا من ابن زیاد للعبّاس و إخوته من أمّه، قال العبّاس و إخوته: لا حاجة لنا فی الأمان، أمان اللّه خیر من أمان ابن سمیّة. «2»
الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 430
__________________________________________________
(1)- [زاد فی ذخیرة الدّارین: مغضبا].
در تاریخ طبری است که ابو مخنف گفت: حارث بن حصیره از عبد اللّه بن شریک عامری روایت کرده است که چون شمر بن ذی الجوشن نامه را گرفت، با عبد اللّه بن ابی محلّ برخاست که عمه‌اش امّ البنین دختر حزام که همسر علی بن أبی طالب بود، برای او عباس، عبد اللّه، جعفر و عثمان را آورده بود؛ عبد اللّه بن ابی محلّ بن حزام بن خالد بن ربیعة بن وحید بن کعب بن عامر بن کلاب گفت: «اصلح اللّه الامیر!، خواهرزادگان ما با حسین آمده‌اند. اگر خواهی برای آنها امانی بنویس.»
گفت: «آری به چشم بکاتب خود دستور داد و عهد امانی برای آنها نوشت و عبد اللّه بن ابی محل آن را با غلامش به نام کرمان بدانها فرستاد و گفت: دایی شما این امان‌نامه را برای شما فرستاد.»
آن جوانمردها گفتند: به دایی ما سلام برسان و بگو که ما به امان‌نامه تو نیازی نداریم. امان خدا بهتر از امان‌زاده سمیّه است.»
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 98
(2)- امان‌نامه
همچنان‌که اشاره رفت، کربلا عرصه تجلّی فضائل و مکارم أبو الفضل علیه السّلام بود؛ بخصوص آن‌گاه که امان‌نامه را برای وی آوردند، بیشتر مناعت طبع و همّت بلند او جلوه‌گر شد.
این امان‌نامه را عبد اللّه بن ابی محل بن حزام- که امّ البنین عمّه او بود- توسط غلام خود به کربلا فرستاد.
چون غلام به کربلا رسید، به طرف خیمه‌گاه امام حسین علیه السّلام رفت و به عباس علیه السّلام و برادرانش گفت: این امان‌نامه‌ای است از طرف عبید اللّه که دایی‌تان عبد اللّه؛ آن را برایتان فرستاده است.»
آنان گفتند: «به دایی ما سلام برسان و بگو، ما نیازی به امان شما نداریم، و امان خدا از امان‌زاده سمیّه بهتر است.»
چگونه ابو الفضل (سلام اللّه علیه) می‌تواند تن به دنائت دهد، در حالی که او با چشمی غیر از چشم دیگران می‌بیند، با گوش شنوایی غیر از گوش دیگران می‌شنود، رضوان اکبر الهی را در کنار یاری برادرش مشاهده می‌کند و سروش عالم قدس در گوش جانش طنین‌انداز است، که هر دم او را بشارت می‌دهد تا زمانی که پیوسته با برادر مظلومش همراه باشد.
آری! عباس که عارف به مقام اهل بیت بود، عالم غیب او را به سوی خود می‌کشد و جذبه وصل-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 268
قال السّیّد الدّاودیّ فی کتاب العمدة: لمّا کاتب عمر بن سعد عبید اللّه بن زیاد فی أمر الحسین، و کتب ابن زیاد له علی ید شمر بن ذی الجوشن بمحاربة الحسین و تولیة شمر بن ذی الجوشن العمل، قام عبد اللّه بن أبی المحلّ بن حزام بن خالد بن ربیعة بن عامر الوحیدیّ، و کانت عمّته أمّ البنین، فطلب من عبید اللّه بن زیاد کتابا بأمان العبّاس و إخوته، و قام معه شمر فی ذلک، فکتب عبید اللّه کتاب الأمان و أعطاه لعبد اللّه، و هنا اختلفت الرّوایة.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 271
__________________________________________________
- محبوب، وی را به قربان ساختن خویش در پیشگاه حجّت زمان فرامی‌خواند و امکان نداشت به آن امان نامه کمترین توجهی نماید؛ لذا آن امان نامه سیاه و زیانبار را رها ساخت و به امان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله پیوست.
پاک‌پرور، ترجمه العبّاس،/ 210- 211
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 269

فلمّا أوصل شمر الکتاب إلیه [ای إلی عمر بن سعد]، قال عمر: یا أبرص ویلک، لا قرّب اللّه دارک، و لا سهّل محلّتک، و قبّحک و قبح ما قدمت له، و اللّه إنّی لأظنّک ثنیته عن قبول ما کتبت به إلیه. فقال له شمر: أتمضی لأمر الأمیر؟ و إلّا فخلّ بینی و بین العسکر و أمر النّاس؛ فقال عمر: لا، و لا کرامة، و لکنّی أتولّی الأمر. قال: فدونک.
فجعل عمر شمرا علی الرّجّالة، و نهض بالنّاس عشیّة الجمعة، و وقف شمر فقال: أین بنو أختنا؟- یعنی العبّاس و عبد اللّه و جعفر و عثمان بنی علیّ بن أبی طالب، و أمّهم أمّ البنین بنت حزام بن خالد بن ربیعة الکلابیّ الشّاعر- فخرجوا إلیه، فقال: لکم الأمان. فقالوا له: لعنک اللّه و لعن أمانک، أتؤمّننا و ابن بنت رسول اللّه لا أمان له؟
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 391، أنساب الأشراف، 3/ 183- 184
قال: فأقبل شمر بن ذی الجوشن بکتاب عبید اللّه بن زیاد إلی عمر بن سعد، فلمّا قدم به «1» علیه، فقرأه، قال له عمر: ما لک، ویلک! لا قرّب اللّه دارک، و قبّح اللّه ما قدمت به علیّ! و اللّه إنّی لأظنّک أنت ثنیته «2» أن یقبل ما کتبت به إلیه، أفسدت علینا أمرا «3» کنّا رجونا أن یصلح، لا یستسلم و اللّه حسین، إنّ نفسا أبیّة لبین جنبیه؛ فقال له شمر: أخبرنی ما أنت صانع؟ أ «4» تمضی لأمر أمیرک و تقتل عدوّه؟ و إلّا فخلّ بینی و بین الجند و العسکر.
قال: لا، و لا کرامة لک، و «5» أنا أتولّی ذلک؛ قال: فدونک، و کن أنت علی الرّجّالة؛ قال:
فنهض إلیه عشیّة الخمیس لتسع مضین من المحرّم؛ قال: و جاء شمر حتّی وقف علی أصحاب الحسین، فقال: أین بنو أختنا؟ فخرج إلیه العبّاس و جعفر و عثمان بنو علیّ،
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی نفس المهموم].
(2)- [زاد فی نفس المهموم: (نهیته خ ل)].
(3)- [زاد فی نفس المهموم: قد].
(4)- [لم یرد فی نفس المهموم].
(5)- [زاد فی نفس المهموم: و لکنّی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 270
فقالوا له: ما لک؟ و ما ترید؟ قال: أنتم یا بنی أختی آمنون؛ قال له الفتیة: لعنک اللّه، و لعن أمانک! «1» لئن کنت خالنا، «1» أتؤمّننا و ابن رسول اللّه لا أمان له؟! «2»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 415- 416- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 223- 224؛ المظفّر، بطل العلقمی، 2/ 300
قال: و أقبل شمر «3» بن ذی الجوشن «3» حتّی وقف علی معسکر الحسین «3» رضی اللّه عنه «3» فنادی بأعلی صوته: أین بنو أختنا «4» عبد اللّه و جعفر و العبّاس بنو علیّ «3» بن أبی طالب «3» فقال الحسین لإخوته: أجیبوه و إن کان فاسقا، فإنّه من أخوالکم! فنادوه، فقالوا: ما شأنک، و ما ترید؟ فقال: یا بنی أختی! أنتم آمنون فلا تقتلوا «5» أنفسکم مع أخیکم الحسین، و الزموا طاعة أمیر المؤمنین یزید بن معاویة؛ فقال له العبّاس «3» بن علیّ رضی اللّه عنه «3»: تبّا لک یا شمر،
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی نفس المهموم].
(2)- گوید: شمر بن ذی الجوشن با نامه عبید اللّه بن زیاد پیش عمر بن سعد آمد و چون نامه را بدو داد که بخواند، عمر بدو گفت: «چه کردی؟ وای بر تو. خدا خانه‌ات را نزدیک نکند. و چیزی را که به سبب آن پیش من آمده‌ای، زشت بدارد. به خدای دانم که تو نگذاشتی که آنچه را به او نوشته بودم، بپذیرد و کاری را که امید داشتم به صلاح آید، تباه کردی. به خدا حسین تسلیم نمی‌شود که جایی والامنش میان دو پهلوی او است.»
شمر بدو گفت: «به من بگو چه خواهی کرد؟ فرمان امیرت را اجرا می‌کنی و دشمن او را می‌کشی؟ اگر نه، سپاه و اردو را با من گذار.»
گفت: «نه، خودم این کار را عهده می‌کنم.»
گفت: «پس، سالار تو باش.»
گوید: شامگاه پنجشنبه نه روز از محرم رفته سوی حسین حمله برد.
گوید: شمر بیامد و نزدیک یاران حسین ایستاد و گفت: «پسران خواهر ما بیایند.»
گوید: عبّاس و جعفر و عثمان، پسران علی پیش وی آمدند و گفتند: «چه کاری داری و چه می‌خواهی؟»
گفت: «ای پسران خواهر ما، شما در امانید.»
گوید: جوانان بدو گفتند: «خدایت لعنت کند، امانت را نیز لعنت کند. اگر دایی ما بودی، در این حال که پسر پیغمبر خدا امان ندارد، به ما امان می‌دهی.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3010- 3011
(3- 3) لیس فی د.
(4)- من الطّبری و فی الأصل و بر: «أین بنی أختی أبی»، و فی د: «بنی ابن أختی».
(5)- فی د: فلا تقتلون.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 271
لعنک [اللّه- «1»]، و لعن ما جئت به من أمانک هذا «2»، یا عدوّ اللّه! أتأمرنا أن ندخل فی طاعة العتاة، و نترک نصرة أخینا الحسین «3» رضی اللّه عنه «3»؟! قال: فرجع الشّمر إلی معسکره مغتاظا.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 168- 169
فأقبل شمر بن ذی الجوشن بکتاب عبید اللّه إلی عمر بن سعد، فلمّا قدم علیه و قرأه، قال له عمر: ما لک؛ ویلک لا قرّب اللّه دارک، و قبّح اللّه ما قدمت به علیّ، و اللّه أنّی لأظنّک «4» أنّک نهیته أن یقبل «4» عمّا کتبت به إلیه، و أفسدت علینا أمرا، کنّا قد رجونا أن یصلح، لا یستسلم و اللّه حسین، إنّ نفس أبیه لبین جنبیه! فقال له شمر: أخبرنی بما أنت صانع، أتمضی لأمر أمیرک و تقاتل عدوّه؟ و إلّا فخلّ بینی و بین الجند و العسکر. قال: لا و لا کرامة لک، و لکن أنا أتولّی ذلک، فدونک فکن أنت علی الرّجّالة.
«5» و نهض عمر بن سعد إلی الحسین علیه السّلام عشیّة یوم الخمیس لتسع مضین من المحرّم، و جاء شمر حتّی وقف علی أصحاب الحسین علیه السّلام فقال: أین بنو أختنا؟ فخرج إلیه العبّاس و جعفر و عبد اللّه و عثمان بنو علیّ بن أبی طالب علیه السّلام، فقالوا: ما ترید؟ فقال: أنتم یا بنی أختی آمنون، فقالت له الفتیة «6»: لعنک اللّه و لعن أمانک، أتؤمّننا و ابن رسول اللّه لا أمان له؟! «5» «7»
__________________________________________________
(1)- من د.
(2)، لیس فی د.
(3- 3) لیس فی د.
(4- 4) [الدّمعة السّاکبة: نهیته].
(5- 5) [مثله فی العیون،/ 85].
(6)- [العیون: الفئة].
(7)- پس شمر بن ذی الجوشن نامه عبید اللّه را برای عمر بن سعد آورد. چون عمر بن سعد نامه را خواند، به او گفت: «چیست تو را؟ وای به حال تو! خدا آواره‌ات کند و زشت گرداند! آنچه برای من آورده‌ای، به خدا من گمان دارم همانا تو از او جلوگیری کرده‌ای از اینکه پیشنهادی که من برایش نوشته بودم بپذیرد و کاری را که ما امید اصلاح آن را داشتیم، بر ما تباه ساختی. به خدا حسین تسلیم کسی نشود.
همانا جان پدرش (علی) در سینه او است (و او کسی نیست که تن به خواری دهد).»
شمر گفت: «اکنون بگو چه خواهی کرد؟ آیا فرمان امیر را انجام می‌دهی و با دشمنش می‌جنگی؟ وگرنه-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 272
المفید، الإرشاد، 2/ 91- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 390- 391؛ البحرانی، العوالم، 17/ 241- 242؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 266- 267؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 174- 175
قال: أخبرنا القاضی أبو الحسین أحمد بن علیّ التّوزیّ بقراءتی علیه، قال: أخبرنا أبو الفرج المعافی بن زکریّا قراءة علیه، قال: حدّثنا أبو بکر محمّد بن الحسن بن درید الأزدیّ، قال: حدّثنا الحسن بن خضر، عن أبیه عن ابن الکلبیّ قال: صاح شمر بن ذی الجوشن یوم واقعوا الحسین علیه السّلام أیا عبّاس- یعنی العبّاس بن علیّ علیهما السّلام: اخرج إلیّ أکلّمک، فاستأذن الحسین فأذن له، فقال له: ما لک؟ قال: هذا أمان لک و لإخوتک من أمّک أخذته لک من الأمیر- یعنی ابن زیاد- لمکانکم منّی، لأنّی أحد أخوالکم، فاخرجوا آمنین، فقال له العبّاس: لعنک اللّه، و لعن أمانک، و اللّه إنّک تطلب لنا الأمان أن کنّا بنی أختک و لا یأمن ابن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم؟ الشّجری، الأمالی، 1/ 174- 175
فأقبل شمر بکتاب عبید اللّه إلی عمر بن سعد. فلمّا قرأ قال له: ما لک! لا قرّب اللّه دارک، قبّح اللّه ما قدمت علیّ، لا یستسلم و اللّه الحسین، إنّ نفس أبیه لبین جنبیه؛ قال شمر: ما أنت صانع؟ أمض أمر أمیرک، و إلّا فخلّ بینی و بین الجند. قال: لا و اللّه و لا کرامة لک، و لکن أنا أتولّی ذلک و کن أنت علی الرّجّالة.
__________________________________________________
- به کناری برو و لشگر را به من واگذار.»
عمر بن سعد گفت: «نه! چنین نکنم و امارت لشگر را به تو وانگذارم و خود انجام دهم، و تو امیر بر پیادگان باش.»
و عمر بن سعد پسین روز پنجشنبه نهم محرّم برای جنگ به سوی حسین علیه السّلام برخاست و شمر آمد و برابر همراهان حسین علیه السّلام ایستاد و گفت: «فرزندان خواهر ما کجایند؟» (مقصودش چهار پسر امّ البنین برادران حضرت سید الشّهدا بود که چون مادرشان ام البنین از قبیله بنی کلاب بود و شمر نیز از آن قبیله بود، از این‌رو آنان را خواهرزاده خطاب کرد) أبو الفضل العبّاس، و جعفر و عبد اللّه و عثمان، فرزندان علی بن ابی طالب علیه السّلام بیرون آمدند و گفتند: «چه می‌خواهی؟»
گفت: «شما ای خواهرزادگان در امانید.»
آن جوانمردان به او گفتند: «خدا تو را و امانی را که برای ما آورده‌ای، لعنت کند. آیا به ما امان می‌دهی و فرزند رسول خدا امان ندارد؟»
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 91
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 273
و نهض عمر بن سعد عشیّة الخمیس لتسع مضین من المحرّم، و جاء شمر فوقف علی أصحاب الحسین، فقال: أین بنو أختنا؟ فخرج إلیه العبّاس و جعفر و عثمان بنو علیّ علیه السّلام‌فقالوا: ما ترید؟ قال: أنتم یا بنی أختی آمنون، فقالوا: لعنک اللّه و لعن أمانک، أتؤمّننا و ابن رسول اللّه لا أمان له؟!
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 233- 234
و أقبل شمر بن ذی الجوشن علی عسکر الحسین، و نادی بأعلی صوته: أین بنو أختی؟
أین عبد اللّه و عثمان و جعفر بنو علیّ بن أبی طالب؟ فسکتوا، فقال الحسین: أجیبوه و لو کان فاسقا، فإنّه بعض أخوالکم، فنادوه: ما شأنک، و ما ترید؟ فقال: یا بنی أختی أنتم آمنون، فلا تقتلوا أنفسکم مع أخیکم الحسین، و الزموا طاعة أمیر المؤمنین یزید بن معاویة، فناداه العبّاس بن علیّ: تبّت یداک یا شمر، لعنک اللّه و لعن ما جئت به من أمانک هذا، یا عدوّ اللّه أتأمرنا أن نترک أخانا الحسین بن فاطمة و ندخل فی طاعة اللّعناء و أولاد اللّعناء؟
فرجع شمر إلی عسکره مغیظا.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 246
«1» فنهض إلیه عشیّة الخمیس لتسع مضین من المحرّم، و جاء «1» شمر حتّی وقف علی أصحاب الحسین فقال: أین بنو أختنا؟ فخرج إلیه العبّاس و عبد اللّه و «2» جعفر بنو علیّ، فقالوا: «3» ما لک و ما ترید «3»؟ قال: أنتم یا بنی أختی آمنون، فقالوا: لعنک اللّه، و لعن أمانک، أ تؤمّننا و ابن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم لا أمان له «4»؟!
ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 337- عنه: سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ، 4/ 249
فلمّا أتی شمر بکتاب ابن زیاد إلی عمر، قال له: ما لک، ویلک! قبّح اللّه ما جئت به، و اللّه إنّی لأظنّک أنت ثنیته أن یقبل ما کنت کتبت إلیه به، أفسدت علینا أمرا کنّا رجونا أن یصلح، و اللّه لا یستسلم الحسین أبدا، و اللّه إنّ نفس أبیه لبین جنبیه؛ فقال له شمر: ما
__________________________________________________
(1- 1) [تذکرة الخواصّ: و قد ذکره جدّی أبو الفرج فی کتاب المنتظم و جاء].
(2)- [تذکرة الخواصّ: عثمان].
(3- 3) [تذکرة الخواصّ: ما الّذی ترید؟].
(4)- [زاد فی تذکرة الخواصّ: قلت و معنی قول شمر أین بنی أختنا، یشیر إلی أمّ البنین بنت حزام الکلابیّة و شمر کان کلابیّا. و قال ابن جریر: کان شمر قد أخذ من ابن زیاد أمانا لبنیها، و کانت تحت علیّ علیه السّلام و هؤلاء الثّلاثة بنوها].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 274
أنت صانع؟ قال: أتولّی ذلک. و نهض إلیه عشیّة الخمیس لتسع مضین من المحرّم. و جاء شمر، فدعا العبّاس بن علیّ و إخوته، فخرجوا إلیه، فقال: أنتم یا بنی أختی آمنون، فقالوا له: لعنک اللّه و لعن أمانک، لئن کنت خالنا، أتؤمّننا و ابن رسول اللّه لا أمان له؟!
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 284
فنادی الشّمر: یا بنی أختی، لا تقتلوا أنفسکم مع أخیکم الحسین و الزموا طاعة أمیر المؤمنین یزید، فقال له: العبّاس بن علیّ تبّت یداک یا عدوّ اللّه، أتأمرنا أن نترک سیّدنا و أخانا و ندخل فی طاعة اللّعنّاء و أولاد اللّعناء؟! و أقبلوا یزحفون إلی الحسین علیه السّلام.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 28- 29
«1» قال الرّاوی: و ورد کتاب عبید اللّه بن زیاد علی عمر بن سعد، یحثّه علی تعجیل القتال و یحذّره من التّأخیر و الإهمال، فرکبوا نحو الحسین علیه السّلام، و أقبل شمر بن ذی الجوشن لعنه اللّه «1»، فنادی «2» أین بنو أختی «3» عبد اللّه و جعفر و العبّاس و عثمان؟ فقال الحسین علیه السّلام:
أجیبوه و إن کان فاسقا، فإنّه بعض أخوالکم، فقالوا له: ما شأنّک؟ «4» فقال: یا بنی أختی أنتم آمنون، فلا تقتلوا أنفسکم مع أخیکم الحسین علیه السّلام و الزموا طاعة أمیر المؤمنین یزید، قال «5» «6» «7» فناداه العبّاس بن علیّ علیه السّلام. تبّت یداک «8» و لعن «9» ما جئت به من أمانک «8» یا عدوّ
__________________________________________________
(1- 1) [الأسرار: و فی الإرشاد: و نهض عمر بن سعد إلی الحسین عشیّة یوم الخمیس لتسع مضین من المحرّم، و جاء شمر (لعنه اللّه) حتّی وقف علی أصحاب الحسین و فی الملهوف:].
(2)- [فی المعالی مکانه: و المشهور إنّ شمر بن ذی الجوشن (لعنه اللّه) أخذ لهم أمانا من ابن زیاد، لأنّه کان من بنی کلاب و أمّ البنین کانت کلابیّة لمّا قبض من ابن زیاد الکتاب أخذ أیضا أمانا لهم و توجّه إلی کربلاء فلمّا ورد جاء حتّی وقف علی أصحاب الحسین فقال:].
(3)- [زاد فی المعالی: أو أختنا].
(4)- [زاد فی المعالی: ما ترید؟].
(5)- [لم یرد فی بطل العلقمی].
(6) (6*)- [حکاه عنه فی الدّمعة، 4/ 267 و مثله فی تظلّم الزّهراء،/ 175 و العیون،/ 85].
(7) (7*) [حکاه عنه فی نفس المهموم،/ 224].
(8- 8) [لم یرد فی العیون].
(9)- [نفس المهموم: بئس].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 275
اللّه، أتأمرنا أن نترک أخانا و سیّدنا الحسین بن فاطمة علیه السّلام و ندخل فی طاعة اللّعناء و أولاد اللّعناء (7*)؟! قال: فرجع الشّمر لعنه اللّه «1» إلی عسکره «1» مغضبا. (6*) «2»
ابن طاوس، اللّهوف،/ 88- 89- عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 261؛ المظفّر، بطل العلقمی، 2/ 301؛ مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 433- 434
فأقبل شمر بکتاب ابن زیاد إلی عمر بن سعد، فقرأه، فقال له عمر: «ما لک، ویلک! لا قرّب اللّه دارک، و قبّح اللّه بما قدمت به علیّ! و اللّه إنّی لأظنّک أنت الّذی ثنیته أن یقبل ما کتبت به إلیه، أفسدت علینا أمرا کنّا نرجو أن یصلح، لا یستسلم و اللّه حسین أبدا، و اللّه إن نفسا أبیّة لبین جنبیه!».
فقال له شمر: أخبرنی ما أنت صانع، أتمضی لأمر أمیرک و تقاتل عدوّه؟ و إلّا فخلّ بینی و بین الجند و العسکر؛ فقال: لا، و لا کرامة لک، و لکن أنا أتولّی ذلک.
فنهض إلیه عشیّة الخمیس لتسع مضین من المحرّم، فلمّا نهض عمر إلی الحسین، جاء شمر حتّی وقف علی أصحاب الحسین، فقال: أین بنو أختنا؟ فخرج إلیه العبّاس، و عبد اللّه، و جعفر، و عثمان، بنو علیّ، فقالوا: ما لک؟ و ما ترید؟ قال: أنتم یا بنی أختی آمنون؛
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی العیون].
(2)- راوی گفت: نامه‌ای از عبید اللّه بن زیاد به عمر بن سعد رسید که دستور داده بود، هرچه زودتر جنگ را شروع کند و تأخیر و مسامحه نکند با رسیدن این نامه لشکر کوفه سوار شد و به طرف حسین حرکت کرد شمر بن ذی الجوشن (خدا لعنتش کند) آمد و صدا زد: خواهرزاده‌های من، عبد اللّه و جعفر و عباس و عثمان کجایند؟»
حسین علیه السّلام فرمود: «جوابش را بدهید. هرچند فاسق است، که یکی از دایی‌های شما است.»
گفتندش: چه کار داری؟»
گفت: «خواهرزادگان من، شماها در امانید. خودتان را به خاطر برادرتان حسین به کشتن ندهید و از امیر المؤمنین یزید فرمانبردار باشید.»
راوی گفت: عباس بن علی صدا زد: «هر دو دستت مباد و لعنت بر آن امانی که برای ما آورده‌ای. ای دشمن خدا به ما پیشنهاد می‌کنی که از برادر و آقای خود حسین بن فاطمه دست برداریم و سر به فرمان ملعونان و ملعون‌زادگان فروبیاوریم؟
راوی گفت: «شمر ملعون که این پاسخ را شنید، خشمناک به سوی لشگر خود بازگشت.»
فهری، ترجمه لهوف،/ 88- 89
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 276
فقالوا له: لعنک اللّه و لعن أمانک! لئن کنت خالنا، أتؤمّننا و ابن رسول اللّه لا أمان له؟!
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 431- 432
و نهضوا إلیهم عشیّة یوم الخمیس التّاسع من المحرّم، فقام شمر بن ذی الجوشن فقال:
أین بنو أختنا؟ فقام إلیه العبّاس و عبد اللّه، و جعفر و عثمان بنو علیّ بن أبی طالب، فقال:
أنتم آمنون. فقالوا: إن أمنتنا و ابن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم، و إلّا فلا حاجة لنا بأمانک.
ابن کثیر، البدایة و النهایة، 8/ 175
فنهض [عمر]، و ذلک عشیّة الخمیس لتسع مضین من المحرّم.
و جاء الشّمر حتّی وقف علی أصحاب الحسین، فقال: أین بنو أختنا؟ فخرج العبّاس و عبد اللّه و جعفر بنو علیّ، فقا