‏عنوان و نام پدیدآور : فرهنگ جامع سخنان امام حسین علیه‌السلام: ترجمه کتاب موسوعه کلمات الامام الحسین علیه‌السلام/ تالیف گروه حدیث پژوهشکده باقرالعلوم علیه‌السلام محمود شریفی... [و دیگران]؛ ترجمه علی مویدی؛ زیرنظر سازمان تبلیغات اسلامی
‏وضعیت ویراست : [ویرایش ]۲
‏مشخصات نشر : قم: نشر معروف، ۱۳۷۸.
‏مشخصات ظاهری : ص ۹۵۹
‏شابک : 964-6739-29-6۲۰۰۰۰ریال ؛ 964-6739-29-6۲۰۰۰۰ریال ؛ 964-6739-29-6۲۰۰۰۰ریال ؛ 964-6739-29-6۲۰۰۰۰ریال
‏وضعیت فهرست نویسی : فهرستنویسی قبلی
‏یادداشت : عنوان اصلی: موسوعه کلمات الامام الحسین علیه‌السلام.
‏یادداشت : چاپ چهارم: ۱۳۸۱؛ ۲۰۰۰۰ ریال
‏یادداشت : کتابنامه: ص. [۹۵۳] - ۹۵۹؛ همچنین به‌صورت زیرنویس
‏موضوع : حسین‌بن علی(ع)، امام سوم، ۶۱ - ۴ق. -- احادیث
‏موضوع : حسین‌بن علی(ع)، امام سوم، ۶۱ - ۴ق. -- کلمات قصار
‏شناسه افزوده : شریفی، محمود، . - ۱۳۳۱
‏شناسه افزوده : مویدی، علی، ۱۳۲۸ - ، مترجم
‏شناسه افزوده : سازمان تبلیغات اسلامی. پژوهشکده باقرالعلوم(ع). گروه حدیث
‏رده بندی کنگره : BP۴۱/۷/ش‌۴م‌۸۰۴۱ ۱۳۷۸
‏رده بندی دیویی : ۲۹۷/۹۵۳
‏شماره کتابشناسی ملی : م‌۷۹-۴۱۰۴

الف- أمیر المؤمنین علیه السّلام و أزواجه و ولده ب- أمّ العبّاس علیه السّلام و نسبها ج- أشقّاؤه [القرن «2»] العبّاس بن علیّ بن أبی طالب علیهما السّلام.
و أمّه أمّ البنین بنت حزام بن خالد بن ربیعة بن الوحید العامریّ.
الرّسّان، تسمیة من قتل،/ 149
[القرن 3] فولد علیّ، علیه السّلام: الحسن، و الحسین علیهما السّلام و أمّهما فاطمة صلوات اللّه علیها، بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم، سیّدة [8 أ] النّساء، و محمّدا، و أمّه الحنفیّة، و اسمها خولة بنت جعفر بن قیس بن مسلمة، من بنی حنیفة بن لجیم؛ و العبّاس، و عثمان، و جعفرا، و عبد اللّه، قتلوا مع الحسین، علیهم السّلام؛ و أمّهم أمّ البنین بنت حزام بن خالد بن ربیعة بن الوحید من بنی کلاب؛ و عبد اللّه، و أبا بکر درجا؛ و أمّهما: لیلی بنت مسعود بن خالد بن مالک بن ربعیّ النّهشلیّ؛ و یحیی، و عونا درجا، و أمّهما: أسماء بنت عمیس الخثعمیّ؛ و محمّدا لأمّ [ولد] «1» قتل مع الحسین علیه السّلام؛ و عمر بن علیّ، و أمّه سبیّة من بنی تغلب یقال لها: الصّهباء، سبیت أیام خالد بن الولید فی ولایة أبی بکر بعین التّمر «2». فهؤلاء ولد علیّ، و العقب منهم
__________________________________________________
(1)- فی الأصل: ساقطة، و الزیادة من المقتضب ص 22.
(2)- عین التّمر: بلدة قریبة من الأنبار غربی الکوفة بقربها موضع یقال له: «شفاثا» منها یجلب القسب و التّمر إلی سائر البلاد، و هو بها کثیر جدا، و هی علی طرف البادیة. معجم البلدان 4/ 176
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 4
للحسن و الحسین و محمّد بن الحنفیّة و عمر علیهم السّلام.
الکلبی، جمهرة النّسب، 1/ 30- 31
[118 ب] أخبرنا محمّد بن حبیب عن هشام بن الکلبیّ قال:
«1» ولد عیلان، و هو النّاس بن مضر، و إنّما عیلان عبد لمضر، فحضن النّاس، فغلب علیه، و نسب إلیه «2».
فولد عیلان: قیسا، و دهمان، و هم أهل بیت فی قیس؛ و أمّهما شقیقة بنت غافق بن الشّاهد بن عکّ.
فولد قیس: خصفة، و سعدا، و عمرا؛ و أمّهم عمرة بنت الیاس بن مضر؛ فولد خصفة ابن قیس: عکرمة، و أمّه: ریطة بنت و برة أخت کلب؛ و محارب بن خصفة؛ و أمّه: هند بنت عمرو بن ربیعة بن نزار.
فولد عکرمة: منصورا، و ملکان، و هو أبو ملک الّذین فی تیم اللّه بن ثعلبة، یقال لهم:
بنو عکرمة؛ و عامرا، و سعدا، و سعد بن عکرمة دخل فی بنی سلیم، و أمّهم: تعلة بنت سعد بن قیس.
فبنو أبی ملک بن عکرمة بطنان: بنو الدّیل بن حمار بن ناج بن أبی ملک، و بنو الحارث ابن حمار بن ناج، و هم حلفاء لبنی تیم اللّه بن ثعلبة بن عکابة، و منزلهم العقبة بالبطن.
هاهنا عن غیر الکلبیّ:
فولد منصور بن عکرمة: هوازن، و مازنا؛ و امّهما: سلمی بنت غنیّ بن یعصر؛ و سلما، و سلامان، و أمّهما: تکمة بنت مرّ بن أدّ.
__________________________________________________
(1)- [و التّأکید علی أسماء آباء أبی الفضل علیه السّلام بکتابتهم بالحروف السّوداء البارزة من عندنا. (المحقّقة)].
(2)- فی جمهرة أنساب العرب ص 243: و قال قوم: إنّما هو الیاس بن مضر، و الأصحّ أنّه قیس بن مضر؛ و فی الإنباه علی قبائل الرّواه ص 81: أنّ مضر بن نزار لم یکن له ممّن أعقب إلّا ابنان أحدهما الیاس بن مضر لا خلاف فی إسمه، و لا فی أنه ولد مضر لصلبه، و أنّ الیاس بن مضر ولد طابخة و مدرکة؛ و الثّانی النّاس بن مضر قیل: إنّه عیلان بن مضر، و أن عیلان ولد قیسا.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 5
فولد هوازن: بکرا، و حربا، و سبعا درجا «1»؛ و أمّهم: هند [119 أ] بنت جعدة بن غنیّ؛ فولد بکر بن هوازن: معاویة، و زیدا، قتله أخوه معاویة، فوداه «2»، عامر بن ظرب مائة من الإبل، و إنّما جعلها مائة من الإبل لعظم الإبل عندهم، و لیتنّأ هو عن الدّماء، فهی أوّل دیة کانت فی العرب مائة من الإبل حکم بها عامر بن الظّرب حکما جاریا «3»؛ و أمّهما: عاتکة بنت سعد بن هذیل بن مدرکة؛ و منبّه بن بکر، و سعد بن بکر، و هم الّذین أرضعوا «4» النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم، و أمّهما: بنت عوذ مناة بن یقدم بن أفصی بن دعمیّ بن إیاد.
فولد معاویة بن بکر: صعصعة، و نصرا، و جحوشا، و جحاشا؛ و أمّهم: رقاش بنت ناقم، و هو عامر بن جدّان «5» بن جدیلة بن أسد بن ربیعة بن نزار؛ و جشم- بطن- بن معاویة، و أمّه: ملیکة بنت جشم بن حبیب بن عمرو بن غنم بن تغلب بن وائل، و شیبان، و أمّه غشینة بها یعرفون، و عوفا، و هو الوقعة، سمّوا بذلک لوقوعهم فی بنی عمرو بن کلاب، و هم مع بنی عمرو بن کلاب؛ و السّبّاق، و الحارث، و دحوة، و دحیة «6»، و أمّهم: عاتکة [119 ب] بنت حرب بن هوازن، لم یلد حرب غیرها.
فولد صعصعة بن معاویة: عامرا، و مرّة، و مازنا، و عائذا، و وائلا؛ و أمّهم: عمرة بنت عامر بن الظّرب بن عمرو بن عیّاذ «7» بن یشکر بن عدوان؛ و غالبا، و أمّه: غاضرة، بها یعرفون، و قیسا، و عوفا، و مساورا، و مثجورا بنی صعصعة، و أمّهم: عدیّة بها یعرفون؛ و کبیرا، و عمرا، و زبینة، و أمّهم: وائلة بها یعرفون؛ و عبد اللّه، و الحارث، و أمّهما: عادیة بها یعرفون؛ و ربیعة، و أمّه: غویضرة بها یعرفون.
__________________________________________________
(1)- أی حربا، و سبعا.
(2)- فی المقتضب ص 53: ففداه.
(3)- فی جمهرة أنساب العرب ص 264: فجعل فیه عامر بن الظّرب العدوانیّ مائة من الإبل، و هی أوّل دیة قضی فیها بذلک؛ و تقول العرب: إنّ لقمان کان جعلها قبل ذلک مائة جدی.
(4)- فی المقتضب ص 53: آظار النّبیّ.
(5)- أنظر مختلف القبائل و مؤتلفها ص 3.
(6)- [کذا الصّواب کما فی القاموس (دحی) و فی المصدر (دحیّة) بتشدید الیاء].
(7)- فی جمهرة أنساب العرب ص 243: عیاذ.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 6
فولد عامر بن صعصعة: ربیعة، و هلالا، و نمیرا، و سوآءة، و الحارث، درج؛ و أمّهم:
رقیّة بنت جشم بن معاویة بن بکر بن هوازن. فولد ربیعة بن عامر: کلابا، إلیهم البیت، و کعبا، و إلیهم العقد، کان إذا کان فی ولد ربیعة عقد حوار «1» تولّوا هم ذلک دون ولد أبیهم، و کلیبا، و عامرا، و الحارث، و هو محمّس، درج، إلّا ضرب نساء ولدن فی بنی عامر. من کلام العرب: «لفلان ضرب» أیّ بنات ولدن فی غیرهم «2»، و أمّهم: مجد بنت تیم بن غالب ابن فهر، و هی الّتی حمّست بنی عامر، جعلتهم حمسا «3»، و لها [120 أ] یقول لبید:
سقی قومی بنی مجد و أسقی نمیرا و القبائل من هلال
فولد کلاب بن ربیعة: جعفرا، و معاویة، و هو الضّباب «4»؛ و ربیعة، و أمّهم: ذویبة بنت عمرو بن مرّة بن صعصعة؛ و عمرا، و عبیدا، و هو أبو بکر، و عامرا، و الحارث، و هو رؤاس «5»، و عبد اللّه، و کعبا، و هو الأضبط، و أمّهم: سبیعة بنت مرّة بن صعصعة؛ و أمّها:
سلول بنت ذهل؛ و زید بن کلاب، و أمّه من غسّان، درج، لا عقب له.
الکلبی، جمهرة النّسب 2/ 311- 314
و ولد عامر بن کلاب: کعبا؛ و أمّه: لبنی بنت کعب بن ربیعة بن عامر؛ و طریفا، درج، و أمّه من فهم؛ و الأصم، و هم قلیل، و أمّه من قریش من بنی تیم الأدرم بن غالب بن فهر.
فولد کعب بن عامر: الوحید، و هو عامر، و أمّه الخنساء بنت عمرو بن کلاب؛ فولد الوحید: ربیعة، و عامرا، و معاویة، و زفر، و هو صاحب المرباع، و هو العاقر؛ و أمّهم:
خالدة بنت جعفر بن کلاب؛ و ثورا، و بشرا، و خزیمة، و عمرا، و هبیرة، و أمّهم: جویریّة
__________________________________________________
(1)- [کذا فی المصدر، و لعلّه: «عقد جوار»].
(2)- فی لسان العرب «ضرب»: ضربت فیهم فلانة بعرق ذی أشب، أیّ التباس أیّ أفسدت نسبهم بولادتها فیهم، و قیل: عرّقت فیهم عرق سوء.
(3)- الحمس: و هم قریش من کان یدین بدینهم من کنانة، و التّحمّس الشّدة فی الدّین. سیرة النّبیّ 1/ 199؛ مفاتیح العلوم ص 76.
(4)- و إنّما سمّوا الضّباب لأنّ عمرو بن معاویة کان ولده ضبّا، و مضبّا، و ضبابا، و حسیلا بنو عمرو بن معاویة بن کلاب، فسّموا الضّباب لذلک. الإنباه علی قبائل الرّواه ص 88.
(5)- فی الاشتقاق ص 296: رواس؛ و فی الإنباه، ص 88: رؤاس.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 7
بنت سلمة الخیر بن قشیر.
فولد ربیعة بن الوحید: خالدا، و طهفة؛ فولد خالد: حزاما [126 ب]؛ فولد حزام:
الدّیّان، و هو أبو المحلّ، و علیّا، و أمّ البنین؛ و أمّهم: لیلی بنت سهیل بن عامر بن مالک ابن جعفر بن کلاب؛ فتزوّج أمّ البنین علیّ بن أبی طالب، صلوات اللّه علیه، فولدت له العبّاس، و جعفرا، و محمّد الأصغر، و عبد اللّه، و عثمان، قتلوا مع الحسین کلّهم «1»، علیهم السّلام.
منهم: شبیب بن حزاد بن طهفة بن ربیعة الشّاعر.
و ولد معاویة بن الوحید: حصنا، و عثمان، و أوفا؛ و أمّهم: زینب بنت ربیعة بن عبد اللّه ابن أبی بکر بن کلاب؛ و مساحقا، و الحجاف، و نهیکا، و قیسا، و أرطاة، و زیدا، و عثعثا، و مالکا، و عمرا.
فمن بنی معاویة بن الوحید: محفز بن جزء بن عامر بن حصن بن معاویة، کان شریفا، و أخوه بطحاء صاحب البراذین البطحاویّة؛ و الأشعث بن وائل بن ربیعة بن عبّاد بن حصن بن معاویة، کان علی شرط الحجّاج بواسط.
و ولد عمرو بن الوحید: عبیدة، و أرطاة، و هو الصّبیر الّذی وضع علقمة بن علاثة، و عامر بن الطّفیل «2» الإبل علی بدنه حین نافر إلی هرم بن قطبة «3»؛ و خزیمة، و قد رأس، و علقمة.
فمن بنی الصّبیر [127 أ] عبد اللّه بن شریک «4» بن أرطاة الفقیه؛ و حازم أخوه، کان
__________________________________________________
(1)- فی نسب قریش ص 43: «و اتّبع العبّاس أخوته لأبیه و أمّه بنو علیّ، و هم: عثمان، و جعفر، و عبد اللّه» و لم یذکر محمّد الأصغر.
(2)- فی المعارف ص 331: علقمة بن علاثة، و هو الّذی نافر «عامر بن الطّفیل» فقال فیه الأعشی:
علقم ما أنت إلی عامر النّاقص الأوتار و الواتر
و کان وفد إلی النّبیّ- صلّی اللّه علیه و سلّم- فأسلم، ثمّ ارتدّ، و لحق بقیصر، ثمّ انصرف، و أسلم، و استعمله عمر علی حوران فمات بها.
(3)- فی الاشتقاق ص 283: هرم بن قطبة، من حکماء العرب. و هو الّذی تحاکم إلیه عامر بن الطّفیل و علقمة بن علاثة، و أدرک الإسلام. و انظر المنافرة فی الأغانی 16/ 215.
(4)- عبد اللّه بن شریک: روی عن أبیه و ابن عمر و ابن عبّاس، و کان ممّن جاء إلی محمّد بن الحنفیّة، علیهم
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 8
من أصحاب المختار بن أبی عبید.
هذه عامر بن کلاب.
و ولد معاویة، و هو الضّباب بن کلاب: عمرا، و خالدا؛ و أمّهما: بنت عامر بن جشم ابن معاویة؛ فولد عمرو: زهیرا، قتل یوم جبلة؛ و حصینا، و حملا، و مالکا؛ و أمّهم الأحمسیّة؛ و ربیعة، و عامرا، و ضبّا، و مضبّا، درج، و ضبابا، و حسلا، و حسیلا، و زفر، و الأعور؛ و أمّهم بنت نهار بن عمرو بن سلول. و بهذه الأسماء سمّوا الضّباب؛ منهم:
الحنبص بن حصین بن عمرو الّذی یقول فیه قیس بن زهیر العبسیّ:
إذا قلت قد أفلت من شرّ حنبص لقیت بأخری حنبصا متباطنا
و شمر بن ذی الجوشن- لعنه اللّه تعالی- و ذو الجوشن، شرحبیل بن الأعور بن عمرو بن معاویة بن کلاب؛ و الصّمیل بن الأعور «1»، قتلته خثعم یوم فیف الرّیح «2».
الکلبی، جمهرة النّسب، 2/ 327- 329
قال هشام (بن محمّد الکلبیّ): أخبرنی خراش بن إسماعیل قال: کانت خولة و هم ینسبونها خولة بنت جعفر بن قیس بن سلمة الحنفیّ جارّا لبنی أسد، فأغار علیهم قوم من العرب فی سلطان أبی بکر، فأخذ خولة و قدم بها المدینة، فاشتراها أسامة بن زید ثمّ اشتراها منه علیّ بن أبی طالب علیه السّلام.
قال (هشام): و ولد علیّ علیه السّلام یقولون: أقبل بنو أبیها، فقالوا: هذه المرأة منّا فمهرها علیّ علیه السّلام علی مهر نسائها، ثمّ تزوّجها فولدت له محمّدا لم تلد غیره، و خلف علیها أبو معمّر الغفاریّ، فولدت له جاریتین، کانتا فی حجر علیّ بن محمّد، فماتت واحدة، و ولدت الأخری.
الکلبی، مثالب العرب،/ 109- 110
__________________________________________________
- أبو عبد اللّه الجدلیّ، ثقة من کبراء أهل الکوفة. تهذیب التّهذیب 5/ 253.
(1)- کان الصّمیل سیّدا من ساداتهم. الاشتقاق ص 296.
(2)- فیف الرّیح: هو مکان کان به حرب بین خثعم و بنی عامر. مجمع الأمثال 2/ 438.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 9
مشجّر نسب أمّ البنین علیها السّلام
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 10
و قتل مع الحسین بن علیّ بن أبی طالب (رضی اللّه عنهما) [...] العبّاس بن علیّ بن أبی طالب، الأکبر.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 75
علیّ بن أبی طالب رضی اللّه عنه و اسم أبی طالب عبد مناف بن عبد المطّلب، و اسمه شیبة بن هاشم، و اسمه عمرو بن عبد مناف، و اسمه المغیرة بن قصیّ، و اسمه زید، و یکنّی علیّ: أبا الحسن، و أمّه فاطمة بنت أسد بن هاشم بن عبد مناف بن قصیّ. و کان له من الولد:
الحسن، و الحسین، و زینب الکبری، و أمّ کلثوم الکبری، و أمّهم فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم، و محمّد بن علیّ الأکبر، و هو ابن الحنفیّة، و أمّه خولة بنت جعفر بن قیس بن مسلمة بن ثعلبة بن یربوع بن ثعلبة بن الدّول بن حنیفة بن لجیم بن صعب بن علیّ بن بکر بن وائل، و عبید اللّه بن علیّ قتله المختار بن أبی عبید بالمذار، و أبو بکر بن علیّ قتل مع الحسین و لا عقب لهما، و أمّهما لیلی بنت مسعود بن خالد بن ثابت بن ربعیّ بن سلمی بن جندل بن نهشل بن دارم بن مالک بن حنظلة بن مالک بن زید مناة بن تمیم، و العبّاس الأکبر بن علیّ، و عثمان، و جعفر الأکبر، و عبد اللّه قتلوا مع الحسین بن علیّ، و لا بقیّة لهم، و أمّهم أمّ البنین بنت حزام بن خالد [بن جعفر] «1» بن ربیعة بن الوحید بن عامر بن کعب ابن کلاب، و محمّد الأصغر بن علیّ قتل مع الحسین، و أمّه أمّ ولد، و یحیی و عون ابنا علیّ، و أمّهما أسماء بنت عمیس الخثعمیّة، و عمر الأکبر بن علیّ و رقیّة بنت علیّ، و أمّهما الصّهباء، و هی أمّ حبیب بنت ربیعة بن بجیر بن العبد بن علقمة بن الحارث بن عتبة بن سعد بن زهیر بن جشم بن بکر بن حبیب بن عمرو بن غنم بن تغلب بن وائل، و کانت سبیّة أصابها خالد بن الولید حین أغار علی بنی تغلب بناحیة عین التّمر، و محمّد الأوسط ابن علیّ، و أمّه أمامة بنت أبی العاص بن الرّبیع بن عبد العزّی بن عبد شمس بن عبد مناف، و أمّها زینب بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم و أمّها خدیجة بنت خویلد بن أسد بن عبد العزّی ابن قصیّ، و أمّ الحسن بنت علیّ و رملة الکبری، و أمّهما أمّ سعید بنت عروة بن مسعود بن معتّب بن مالک الثّقفیّ، و أمّ هانئ بنت علیّ، و میمونة، و زینب الصّغری، و رملة الصّغری،
__________________________________________________
(1)- [کذا، فلیلاحظ].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 11
و أمّ کلثوم الصّغری، و فاطمة، و أمامة، و خدیجة، و أمّ الکرام، و أمّ سلمة، و أمّ جعفر، و جمانة، و نفیسة بنات علیّ، و هنّ لأمّهات أولاد شتّی، و ابنة لعلیّ لم تسمّ لنا هلکت، و هی جاریة لم تبرز، و أمّها محیّاة بنت امرئ القیس بن عدیّ بن أوس بن جابر بن کعب ابن علیم «1» من کلب، و کانت تخرج إلی المسجد و هی جاریة، فیقال لها: من أخوالک؟
فتقول: وه، وه، تعنی کلبا. فجمیع ولد علیّ بن أبی طالب لصلبه أربعة عشر ذکرا و تسع عشرة امرأة، و کان النّسل من ولده لخمسة: الحسن و الحسین و محمّد ابن الحنفیّة و العبّاس ابن الکلابیّة و عمر ابن التّغلبیّة. قال محمّد بن سعد: لم یصحّ لنا من ولد علیّ رضی اللّه عنه غیر هؤلاء.
ابن سعد، الطّبقات، 3- 1/ 11- 12
فولد علیّ بن أبی طالب: الحسن، ولد للنّصف من شهر رمضان سنة ثلاث من الهجرة، و سمّاه رسول اللّه- صلّی اللّه علیه و سلّم- حسنا؛ و مات لخمس لیال خلون من شهر ربیع الأوّل سنة خمسین، و دفن ببقیع الغرقد؛ و صلّی علیه سعید بن العاصیّ، و کان أمیر المدینة، قدّمه الحسین، و قال: «لو لا أنّها سنّة، ما قدّمتک». و یکنّی الحسن أبا محمّد.
و الحسین بن علیّ، و یکنّی أبا عبد اللّه؛ و ولد لخمس لیال خلون من شعبان سنة أربع من الهجرة، و قتل یوم الجمعة یوم عاشوراء فی المحرّم سنة 61، قتله سنان بن أنس النّخعیّ؛ و أجهز علیه خولی بن یزید الأصبحیّ من حمیر، و حزّ رأسه، و أتی به عبید اللّه ابن زیاد، و قال «2»:
أوقر رکابی فضّة و ذهبا أنا قتلت الملک المحجّبا
قتلت خیر النّاس أمّا و أبا
[...] و زینب ابنة علیّ الکبری، ولدت لعبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب؛ و أمّ کلثوم
__________________________________________________
(1)- [فی جمهرة أنساب العرب (ص 457) علیم، بفتح العین و قال: و تزوّج علیّ و الحسن و الحسین (رضی اللّه عنهم) بناته].
(2)- راجع «مروج الذّهب» للمسعودی، 2؛ 90؛ «مقاتل الطّالبیّین» لأبی الفرج الأصبهانی (ط مصر 1368) ص 119.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 12
الکبری، ولدت لعمر بن الخطّاب؛ و أمّهم: فاطمة بنت النّبیّ- صلّی اللّه علیه و سلّم.
و محمّد بن علیّ بن أبی طالب، الّذی یقال له «ابن الحنفیّة»؛ یقولون: أمّه خولة بنت جعفر بن قیس بن مسلمة، من بنی حنیفة؛ و تسمّیة الشّیعة المهدیّ. قال کثیّر:
هو المهدیّ أخبرناه کعب أخو الأحبار فی الحقب الخوالی «1»
و کانت الشّیعة یزعمون أنّه لم یمت؛ [...] و أخت محمّد لامّه: عوانة بنت أبی مکمل، من بنی غفار.
و عمر بن علیّ، و رقیّة، و هما توأم، أمّهما: الصّهباء، یقال: اسمها أمّ حبیب بنت ربیعة من بنی تغلب، من سبی خالد بن الولید؛ و کان عمر آخر ولد علیّ بن أبی طالب؛ [...]
و العبّاس بن علیّ [...] إخوته لأبیه و أمّه بنو علیّ، و هم: عثمان، و جعفر، و عبد اللّه؛ فقتل إخوته قبله [...] ثمّ قتل العبّاس بن علیّ بعد إخوته مع الحسین؛ [...]
و أمّ العبّاس و إخوته هؤلاء: أمّ البنین بنت حزام بن خالد بن ربیعة بن الوحید بن کعب بن عامر بن کلاب بن ربیعة.
و عبید اللّه بن علیّ، [...] و أمّ عبید اللّه: لیلی بنت مسعود بن خالد بن مالک بن ربعیّ ابن سلمی بن جندل بن نهشل بن دارم؛ و إخوة عبید اللّه لأمّه: صالح، و أمّ أبیها، و أمّ محمّد، بنو عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب، خلف علیها عبد اللّه بن جعفر بعد علیّ بن أبی طالب، جمع بین زوجته و ابنته.
و یحیی بن علیّ، لا عقب له، و لا لعبید اللّه بن علیّ؛ و أمّ یحیی: أسماء ابنة عمیس، و إخوته لأمّه: عبد اللّه، و محمّد، و عون بنو جعفر بن أبی طالب، و محمّد بن أبی بکر الصّدّیق؛ توفّی یحیی فی حیاة علیّ، و لم یدع ولدا.
و محمّد الأصغر، درج، لأمّ ولد.
__________________________________________________
(1)- راجع «دیوان» کثیر (نشر الأستاذ بیریس بالجزائر) 1: 275، ا غ 8: 33؛ «مروج الذّهب» 2؛ 101
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 13
و أمّ الحسین؛ و رملة، ابنتی علیّ، أمّهما: أمّ سعید بنت عروة بن مسعود بن معتّب الثّقفیّ، و إخوتهما لأمّهما: بنو یزید بن عتبة بن أبی سفیان بن حرب بن أمیّة.
و زینب الصّغری؛ و أمّ کلثوم الصّغری؛ و رقیّة الصّغری؛ و أمّ هانئ؛ و أمّ الکرام؛ و أمّ جعفر، و اسمها جمانة؛ و أمّ سلمة؛ و میمونة؛ و خدیجة؛ و فاطمة؛ و أمامة، بنات علیّ، لأمّهات أولاد شتّی.
کانت أمّ الحسین بنت علیّ عند جعدة بن هبیرة بن أبی وهب بن عمر بن عائذ بن عمران بن مخزوم؛ فولدت له؛ ثمّ خلف علیها جعفر بن عقیل بن أبی طالب، فلم تلد له.
و کانت رملة بنت علیّ عند أبی الهیّاج، و اسمه عبد اللّه، بن أبی سفیان بن الحارث بن عبد المطّلب، ولدت له؛ و قد انقرض ولد أبی سفیان بن الحارث؛ ثمّ خلف علیها معاویة ابن مروان بن الحکم بن العاصی.
و کانت رقیّة الکبری بنت علیّ عند مسلم، فولدت له: عبد اللّه، قتل یوم الطّفّ، و علیّا، و محمّدا، بنی مسلم بن عقیل؛ و قد انقرض ولد مسلم بن عقیل.
و کانت زینب الصّغری بنت علیّ عند محمّد بن عقیل بن أبی طالب، فولدت له:
عبد اللّه، الّذی یحدّث عنه، و فیه العقب من ولد عقیل، و عبد الرّحمان، و القاسم، ثمّ خلف علیها کثیّر بن العبّاس بن عبد المطّلب؛ فولدت له: أمّ کلثوم، تزوّجها جعفر بن تمّام بن‌العبّاس؛ و قد انقرض ولد کثیّر و تمّام ابنی العبّاس.
و کانت أمّ هانئ بنت علیّ عند عبد اللّه الأکبر بن عقیل بن أبی طالب؛ فولدت له:
محمّدا، قتل بالطّفّ، و عبد الرّحمن، و مسلما، و أمّ کلثوم.
و کانت میمونة بنت علی عند عبد اللّه الأکبر بن عقیل، فولدت له عقیلا.
و کانت أمّ کلثوم الصّغری، و اسمها نفیسة عند عبد اللّه الأکبر بن عقیل، ولدت له أمّ عقیل؛ ثمّ خلف علیها کثیّر بن العبّاس بعد زینب الصّغری؛ فولدت له الحسن؛ ثمّ خلف علیها تمّام بن العبّاس؛ فولدت له نفیسة، تزوّجها عبد اللّه بن علیّ بن الحسین [بن علیّ] ابن أبی طالب.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 14
و کانت خدیجة بنت علیّ عند عبد الرّحمان بن عقیل: ولدت له سعیدا، و عقیلا؛ ثمّ خلف علیها أبو السّنابل عبد الرّحمن بن عبد اللّه بن عبید اللّه بن عامر بن کریز بن ربیعة بن حبیب بن عبد شمس.
و کانت فاطمة بنت علیّ عند محمّد بن أبی سعید بن عقیل: فولدت له حمیدة؛ ثمّ خلف علیها سعید بن الأسود بن أبی البختریّ؛ فولدت له برّة؛ و خالدة؛ ثمّ خلف علیها المنذر بن عبیدة بن الزّبیر بن العوّام، فولدت له عثمان، و کندة، درجا.
و کانت أمامة بنت علیّ عند الصّلت بن عبد اللّه بن نوفل بن الحارث بن عبد المطّلب؛ فولدت له، و توفّیت عنده.
فهؤلاء ولد علیّ بن أبی طالب لصلبه.
المصعب الزّبیری، نسب قریش،/ 40- 46
فولد «علیّ» الحسن، و الحسین، و محسّنا، و أمّ کلثوم الکبری، و زینب الکبری- أمّهم:
فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم- [107] و محمّدا- أمّه: خولة بنت إیاس بن جعفر، جار الصّفا، و هی الحنفیّة. و یقال: هی خولة بنت جعفر بن قیس. و یقال: بل کانت أمة من سبی الیمامة، فصارت إلی «علیّ»، و أنّها کانت أمة لبنی حنیفة سندیّة سوداء، و لم تکن من أنفسهم. و إنّما صالحهم خالد بن الولید علی الرّقیق و لم یصالحهم علی أنفسهم-.
- و عبید اللّه، و أبا بکر- أمّهما: لیلی بنت مسعود بن خالد النّهشلیّ- «1» و عمر، و رقیّة- أمّهما: تغلبیّة. و کان خالد بن الولید سباها فی الرّدّة. فاشتراها علیّ «1»- و یحیی- أمّه أسماء بنت عمیس- و جعفرا، و العبّاس، و عبد اللّه- أمّهم: أمّ البنین بنت حزام الوحیدیّة-.
- و رملة، و أمّ الحسن- أمّهما: أمّ سعید بنت عروة بن مسعود الثّقفیّ- و أمّ کلثوم الصّغری،
__________________________________________________
(1- 1) [حکاه عنه فی بطل العلقمی، 3/ 515- 516 و زاد:
أخطأ ابن قتیبة لم تکن تغلب إلّا نصاری یسکنون شمال العراق، فأغار علیهم خالد بن الولید لمّا غزا العراق فی خلافة أبی بکر، فأصاب سبیا کثیرا منه التّغلبیّة أمّ عمر الأطرف و والد الحسن البصریّ و سیرین والد محمّد ابن سیرین و أبان والد حمران مولی المسیّب فی آخرین. فغرض ابن قتیبة فی هذا، تصحیح خلافة أبی بکر بجعل علیّ علیه السّلام قد تزوّج من سبایا من خالف أبا بکر. إنّ علیا و عمر و أجلّاء الصّحابة أنکروا علی أبی بکر سبی تلک النّساء].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 15
و زینب الصّغری- و جمانة، و میمونة، و خدیجة، و فاطمة، و أمّ الکرام، و نفیسة، و أمّ سلمة، و أمامة، و أمّ أبیها- لأمّهات أولاد شتّی. ابن قتیبة، المعارف،/ 210- 211
فقتل یومئذ: الحسین بن علیّ، و عبّاس بن علیّ، و عثمان بن علیّ، و أبو بکر بن علیّ، و جعفر بن علیّ، و أمّهم، أمّ البنین بنت حزام الکلابیّة، و إبراهیم بن علیّ، و أمّه أمّ ولد، و عبد اللّه بن علیّ.
ابن قتیبة، الإمامة و السّیاسة، 2/ 6
ولد علیّ بن أبی طالب الحسن و الحسین، و محسن درج صغیرا «1» و زینب الکبری، [...] و أمّ کلثوم الکبری، [...] و أمّهم فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم.
و سمّی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم کلّ واحد من الحسن و الحسین یوم سابعه، و وزنت فاطمة علیها السّلام شعرهما فتصدّقت بوزنه فضّة [...]
عبید اللّه بن علیّ، قتله المختار فی الوقعة یوم المذار.
و أبا بکر «2»، و أمّهما لیلی بنت مسعود النّهشلیّة من بنی تمیم لا بقیّة لهما.
و العبّاس الأکبر [...]
و عثمان، و جعفر الأکبر، و عبد اللّه، قتلوا مع الحسین (رضی اللّه تعالی عنهم)، و لا بقیّة لهم إلّا العبّاس، فإنّ له بقیّة.
و أمّهم أمّ البنین بنت حزام بن ربیعة أخی لبید بن ربیعة الشّاعر، و أخوها مالک بن حزام الّذی قتل مع المختار بالکوفة «3».
و محمّد الأصغر بن علیّ، قتل مع الحسین، و أمّه و رقاء أمّ ولد.
و یحیی و عون بنی [ظ] علیّ، أمّهما أسماء بنت عمیس الخثعمیّة، و کان علیّ خلف علیها بعد أبی بکر- (رضی اللّه تعالی عنهما)-.
و عمر الأکبر، [...] و رقیّة أمّها الصهباء- و هی أمّ حبیب بنت حبیب بن بجیر التّغلبیّ
__________________________________________________
(1)- ط المحمودیّ: أی مات صغیرا.
(2)- [فی المطبوع: أبا بکرة].
(3)- [حزام الّذی هو أخو لبید الشّاعر غیر حرام الّذی هو أبو أمّ العبّاس راجع ص 79].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 16
سبیت [ظ] من ناحیة عین التّمر- تزوّجها مسلم بن عقیل بن أبی طالب.
و محمّد الأوسط و أمّه أمامة بنت أبی العاص بن الرّبیع، و أمّها زینب بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم.
[...]
و أمّ الحسین «1» بنت علیّ، کانت عند جعدة بن هبیرة المخزومیّ، ثمّ خلف علیها جعفر ابن عقیل، فقتل مع الحسین، فخلف علیها عبد اللّه بن الزّبیر.
و رملة الکبری، و أمّهما أمّ سعید بنت عروة بن مسعود الثّقفیّ.
و عمر الأصغر، و أمّه أمّ سعید هذه. و یقال: إنّ أمّه أمّ ولد، و کان صاحب نبیذ.
و میمونة تزوّجها عبد اللّه بن عقیل.
و أمّ هانئ، و زینب الصّغری تزوّجها محمّد بن عقیل، ثمّ خلف علیها کثیّر بن العبّاس.
و رملة الصّغری. و أمّ کلثوم الصّغری تزوّجها کثیّر بن العبّاس قبل أختها أو بعدها.
و فاطمة، تزوّجها سعید بن الأسود بن أبی البختریّ من ولد الحارث بن أسد بن عبد العزّی.
و رملة «2» و أمامة و خدیجة، تزوّجها/ 338/ عبد الرّحمان بن عقیل.
و أمّ الکرام، و أمّ سلمة، و أمّ جعفر، «3» و جمانة، و تقیّة «3» و نفیسة، تزوّجها تمّام بن العبّاس [ابن] عبد المطّلب، و هنّ لأمّهات أولاد شتّی.
و أمّ یعلی هلکت و هی جاریة لم تبرز، و أمّها کلبیّة، و کان یقال لها: من أخوالک یا أمّ یعلی؟ فتقول: أو أو. أی کلب.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 2/ 411، 412- 415، أنساب الأشراف،
2/ 189، 190- 194
و ولد لعلیّ بن أبی طالب: محمّد و امّه خولة بنت جعفر بن قیس بن مسلمة بن عبید
__________________________________________________
(1)- [فی ط المحمودی: أمّ الحسن].
(2)- کان فی النّسخة ضرب الخط علی «رملة».
(3- 3) [لم یرد فی ط المحمودی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 17
ابن ثعلبة بن یربوع بن ثعلبة من الدّول بن حنیفة بن لجیم.
قال علیّ بن محمّد المدائنیّ بعث رسول صلّی اللّه علیه و سلّم علیّا إلی الیمن فأصاب خولة فی بنی زبید، و قد ارتدّوا مع عمرو بن معدی کرب، و صارت فی سهمه، و ذلک فی عهد رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم فقال له رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم: «إن ولدت منک غلاما فسمه بأسمی و کنّه بکنیتی»، فولدت له بعد موت فاطمة علیها السّلام غلاما، فسمّاه محمدا و کنّاه أبا القاسم.
و حدّثنی محمّد بن إسماعیل الواسطیّ الضّریر، حدّثنا أبو أسامة، أنبأنا فطر بن خلیفة، عن منذر الثّوری، عن محمّد بن الحنفیّة، عن علیّ علیه السّلام أنّه قال لرسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم:
إن ولد لی غلام اسمیه باسمک و أکنیه بکنیتک؟ قال: «نعم».
قال: و حدّثنی علیّ بن المغیرة الأثرم و عبّاس بن هشام الکلبیّ، عن هشام، عن خراش بن إسماعیل العجلیّ قال: أغارت بنو أسد بن خزیمة علی بنی حنیفة فسبوا خولة بنت جعفر، ثمّ قدموا بها المدینة فی أوّل خلافة أبی بکر فباعوها من علیّ، و بلغ الخبر قومها فقدموا المدینة علی علیّ فعرفوها و أخبروه بموضعها منهم، فأعتقها و مهرها و تزوّجها، فولدت له محمّدا ابنه، و قد کان قال لرسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم: أتأذن لی إن ولد لی [غلام] بأن اسمیه باسمک و اکنّیه بکنیتک؟ فقال: «نعم». فسمی ابن الحنفیّة محمّدا، و کنّاه أبا القاسم.
و هذا أثبت من خیر المدائنیّ.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 2/ 422- 423
قال المدائنیّ: قتل الحسین و العبّاس و عثمان و محمّد لأمّ ولد بنو علیّ.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 422، أنساب الأشراف، 3/ 223
حدّثنا الحسین، حدّثنا عبد اللّه قال: قال الزّبیر بن أبی بکر «1»- فیما أجازه لی و قال:
__________________________________________________
(1)- المتوفّی سنة: «256» بمکّة المکرّمة عن عمر بلغ «84» عاما حینما کان قاضیا علیها من جانب الخلفاء العبّاسیّین و علی هذا، فهو لم یدرک القصّة، و لم یذکر أیضا من رواها له، حتّی یلاحظ حاله، فحدیثه هذا مرسل مجهول الرّواة.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 18
اروه عنّی-: ولد علیّ بن أبی طالب علیه السّلام الحسن بن علیّ ولد للنّصف من شهر رمضان، سنة ثلاث من الهجرة، سمّاه رسول اللّه (صلّی اللّه علیه) حسنا، و مات لثلاث خلون من شهر ربیع الأوّل سنة خمسین.
و الحسین بن علیّ علیه السّلام ولد لخمس لیال خلون من شعبان، سنة أربع من الهجرة.
و قتل یوم الجمعة یوم عاشوراء فی المحرّم سنة إحدی و ستّین.
قتله سنان بن أنس النّخعیّ لعنه اللّه، و أجهز علیه خولی بن یزید الأصبحی من حمیر لعنه اللّه، و حزّ رأسه.
و زینب ابنة علیّ الکبری [...] و أمّ کلثوم الکبری بنت علیّ [....] و أمّهم فاطمة/ 247/ أ/ بنت رسول اللّه (صلّی اللّه علیهما).
و محمّد بن علیّ بن أبی طالب الّذی یقال له: ابن الحنفیّة، و أمّه خولة بنت جعفر بن قیس بن مسلمة بن عبد اللّه بن ثعلبة بن یربوع بن ثعلبة بن الدّول بن حنیفة بن لجیم [...] و عمر بن علیّ و رقیّة الکبری و هما توأم «1» و أمّهما الصّهباء. و یقال: اسمها أمّ حبیب بنت ربیعة من بنی تغلب من سبی خالد بن الولید [...]
و العبّاس الأکبر بن علیّ علیهما السّلام [...] و إخوته لأمّه بنو علیّ و هم: عثمان و جعفر و عبد اللّه، فقتل إخوته قبله [...] ثمّ قتل العبّاس بن علیّ بعد إخوته مع الحسین (صلوات اللّه علیهم) [...] و أمّ العبّاس و إخوته هؤلاء أمّ البنین بنت حزام بن خالد بن ربیعة بن الوحید ابن کلاب بن ربیعة.
و عبید اللّه و أبا بکر ابنی علیّ لا بقیّة لهما، [...] و أمّ عبید اللّه و أبی بکر ابنی علیّ علیهم السّلام لیلی ابنة مسعود بن خالد بن مالک بن ربعیّ بن سلّم بن جندل بن نهشل بن دارم.
__________________________________________________
- ثمّ إنّ الرّجل لم یعتمد علیه معاصروه: مثل أحمد بن حنبل و البخاریّ و مسلم و ابن أبی داود، حیث لم یخرجوا عنه فی أسفارهم شیئا.
(1)- التّوأم- بفتح التّاء و ضمّها فسکون الواو فهمزة مفتوحة-: الّذی یولد مع غیره فی بطن واحد و المؤنّث: توأمة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 19
و إخوة عبید اللّه و أبی بکر ابنی علیّ لأمّهما صالح و أمّ أبیها و أمّ محمّد بنو عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب خلف علیها عبد اللّه بن جعفر بن علیّ، جمع بین ابنته و زوجته.
و یحیی بن علیّ لا عقب له، توفّی صغیرا قبل أبیه، و أمّ یحیی/ 248/ ب/ أسماء ابنة عمیس الخثعمیّة و إخوته لأمّه عبد اللّه و محمّد و عون بنو جعفر بن أبی طالب، و محمّد بن أبی بکر الصّدّیق رضوان اللّه علیهم.
حدّثنا الحسین، حدّثنا عبد اللّه، حدّثنا خالد بن خداش، حدّثنا حمّاد بن زید عن أیّوب عن محمّد:
إنّ أسماء ولدت لجعفر محمّدا و لأبی بکر محمّدا و لعلیّ محمّدا.
حدّثنا الحسین، حدّثنا عبد اللّه، حدّثنا محمّد بن سلام الجمحیّ قال: سمعت عبّاد بن مسلم یحدّث عن قتادة قال:
استبق بنو أسماء الثّلاثة ابن جعفر، و ابن أبی بکر، و ابن علیّ، فسبق الأکبران: ابن جعفر و ابن أبی بکر؛ ابن علیّ، فقالت أسماء: لئن سبقاک ما سبق آباؤهما أباک.
قال: ثمّ أخذ قتادة یقول: لم یکن علیّ رضی اللّه عنه مثلهما. و عنده رجل من أهل الکوفة فقال: یا عمّ حدّثنا بما سمعت و دعنا من رأیک.
و محمّد الأصغر بن علیّ- درج «1» لأمّ ولد.
و أمّ الحسین و رملة ابنتا علیّ، و أمّهما أمّ سعید بنت عروة بن مسعود بن معتب الثّقفیّ.
حدّثنا الحسین، حدّثنا عبد اللّه، قال الزّبیر: قال عمّی: و إخوتهما لأمّهما بنو یزید بن عتبة بن أبی سفیان بن حرب بن أمیّة.
و قال غیر عمّی: أختهما لأمّهما بنت لعنبسة بن أبی سفیان بن حرب بن أمیّة.
و لأمّ الحسین بنت علیّ حسن و علیّ و حبیب بنو جعدة بن هبیرة بن أبی وهب بن عمرو بن عائذ بن عمران بن مخزوم کان خلف علیها ثمّ خلف علیها بعده جعفر بن عقیل
__________________________________________________
(1)- درج- علی زنة نصر و ضرب و بابهما-: مات و انقرض.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 20
ابن أبی طالب فلم تلد له.
و کانت رملة بنت علیّ عند أبی الهیاج، و اسمه عبد اللّه بن أبی سفیان بن الحارث بن عبد المطّلب، فولدت منه عبد الکریم و أخا له- هلکا- و أختا له کانت عند عاصم بن عمر ابن الخطّاب و قد انقرض ولد أبی سفیان بن الحارث.
ثمّ خلف علیها معاویة بن مروان بن الحکم بن أبی العاص.
و زینب الصّغری و أمّ هانئ، و أمّ الکرام، و أمّ جعفر، و اسمها الجمانة، و أمّ سلمة، و میمونة، و خدیجة، و فاطمة، و أمامة بنات علیّ لأمّهات أولاد.
و کانت رقیّة الکبری بنت علیّ عند مسلم بن عقیل، فولدت له عبد اللّه قتل بالطّفّ، و علیّ و محمّد ابنی مسلم بن عقیل و قد انقرض ولد مسلم بن عقیل.
و کانت زینب الصّغری بنت علیّ عند محمّد بن عقیل بن أبی طالب، فولدت له عبد اللّه- الّذی یحدّث عنه- و فیه العقب من ولد عقیل.
و عبد الرّحمان، و القاسم ابنی محمّد.
ثمّ خلف علیها کثیّر بن العبّاس، فولدت له کلثم، تزوّجها جعفر بن تمّام بن العبّاس، و قد [انقرض] ولد العبّاس بن عبد المطّلب.
و کانت أمّ هانئ بنت علیّ عند عبد اللّه الأکبر بن عقیل، فولدت له محمّدا قتل بالطّفّ «1».
و عبد الرّحمان، و مسلم، و أمّ کلثوم.
و کانت میمونة بنت علیّ عند عبد اللّه الأکبر بن عقیل، فولدت له عقیلا.
و کانت أمّ کلثوم الصّغری- و اسمها: نفیسة- عند عبد اللّه الأکبر بن عقیل فولدت له أمّ عقیل.
ثمّ خلف علیها کثیّر بن العبّاس بعد زینب الصّغری، فولدت له الحسن.
__________________________________________________
(1)- بعد کلمة «بالطّفّ» فی أصلی بیاض قلیل جدّا و الظّاهر من السّیاق عدم سقوط شی‌ء.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 21
ثمّ خلف علیها تمّام بن العبّاس، فولدت له نفیسة تزوّجها عبد اللّه بن علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب.
و کانت خدیجة بنت علیّ عند الرّحمان بن عقیل، فولدت له سعیدا، و عقیلا.
ثمّ خلف علیها أبو السّنابل عبد الرّحمان بن عبد اللّه بن عامر بن کریز بن ربیعة بن حبیب بن عبد شمس.
و کانت فاطمة ابنة علیّ عند أبی سعید بن عقیل، فولدت له حمیدة، ثمّ خلف سعید ابن الأسود بن أبی البختریّ فولدت له برّة و خالدة.
ثمّ خلف علیها المنذر بن عبیدة بن الزّبیر بن العوّام، فولدت له عثمان و کثیرة درجا.
و کانت أمامة بنت علیّ عند الصّلت بن عبد اللّه بن نوفل بن الحارث بن عبد المطّلب، فولدت له نفیسة و توفّیت عنده.
فهؤلاء ولد علیّ بن أبی طالب.
ابن أبی الدّنیا، مقتل الإمام أمیر المؤمنین،/ 115- 116، 119، 121- 123
و کان له من الولد الذّکور «1» أربعة عشر ذکرا: الحسن و الحسین و محسن مات صغیرا- أمّهم فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم. و محمّد الأکبر- أمّه خولة بنت جعفر الحنفیّة.
و عبید اللّه، و أبو بکر- لا عقب لهما أمّهما لیلی بنت مسعود الحنظلیّة من بنی تمیم. و العبّاس و جعفر قتلا بالطّفّ. و عثمان، و عبد اللّه أمّهم أمّ البنین بنت حزام الکلابیّة، و عمر- و أمّه أمّ حبیب بنت ربیعة البکریّة. و محمّد الأصغر- لا عقب له، أمّه أمامة بنت أبی العاص.
و عثمان الأصغر، و یحیی و أمّهما أسماء بنت عمیس الخثعمیّة. و کان له من البنات ثمانی عشرة ابنة، منهنّ من فاطمة ثلاث، و الباقیات لعدّة نسوة، و أمّهات أولاد شتّی.
الیعقوبی، التّاریخ، 2/ 201
__________________________________________________
(1)- و الّذین لهم النّسل من أولاد أمیر المؤمنین (صلوات اللّه علیه) الحسن و الحسین علیهما السّلام، و محمّد ابن الحنفیّة (رضوان اللّه علیه)، و عمر الأکبر الأطرف، و العبّاس السّقّاء، و بقیّة أولاده علیه السّلام، لم یعقبوا و لم یکن لهم أولاد.
(عن هامش الأصل)
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 22
عبد اللّه بن محمّد و موسی بن عیسی قالا: أخبرنا محمّد قال: حدّثنا عبید اللّه بن محمّد ابن عائشة قال:
قتل علیّ بن أبی طالب رضی اللّه عنه و عنده أربع حرائر: أمامة بنت أبی العاص و أسماء بنت عمیس و أمّ البنین بنت حزام الکلابیّة و لیلی بنت مسعود النّهشلیّة.
و من أمّهات الأولاد تسع عشرة.
قال أبو عبد الرّحمان: ولد لعلیّ بن أبی طالب الحسن و الحسین و زینب و أمّ کلثوم أمّهم فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه/ 125/ أ/ و آله و سلّم و أمّها خدیجة بنت خویلد ابن أسد بن عبد العزّی.
و محمّد بن علیّ الأکبر و جعفر الأصغر و أمّهما خولة بنت جعفر بن قیس بن سلمة بن ثعلبة بن یربوع بن ثعلبة بن الدّول بن حنیفة بن اللجیم. و أمّها أسماء بنت عمرو بن أرقم ابن عبید بن ثعلبة من بنی حنیفة.
و عبید اللّه و أبا بکر و أمّهما لیلی بنت مسعود بن جابر بن مالک بن ربعیّ بن سلم بن جندل بن نهشل بن دارم بن حنظلة بن زید مناة بن تمیم.
قتل أبو بکر مع الحسین علیه السّلام و قتل عبید اللّه مع مصعب یوم المختار «1».
و العبّاس، و عثمان، و جعفر الأکبر، و عبد اللّه، و أمّ عبد اللّه «2» قتلوا مع الحسین [علیه السّلام] لا بقیّة لهم إلّا للعبّاس.
و أمّهم أمّ البنین بنت حزام بن خالد بن ربیعة بن الوحید بن کعب بن کلاب.
و محمّد الأصغر بن علیّ- أمّه أمّ ولد- قتل مع الحسین علیه السّلام.
و یحیی و عون ابنی علیّ، و أمّهما أسماء بنت عمیس بن النّعمان بن کعب بن مالک بن
__________________________________________________
(1)- کذا فی أصلی، و المستفاد من ترجمة عبید اللّه من کتاب الطّبقات الکبری- لابن سعد- أنّه اغتیل بدسیسة من مصعب بن الزّبیر. فراجع التّرجمة و تثبّت فیها.
(2)- کذا فی أصلی، الظّاهر أنّ الکلم الثّلاث: «و أمّ عبد اللّه» من سبق قلم الکاتب و لکن کونه من المصنّف و عدم زیادته ممّا یؤیّده قول المصنّف الآتی: «و من البنات تسع عشرة».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 23
قحافة الخثعمیّة.
و عمر بن علیّ و رقیّة بنت علیّ و هما توأم، أمّهما الصّهباء «1»، و هی أمّ حبیب بنت ربیعة ابن بجیر بن العبد بن علقمة بن الحارث بن عتبة بن سعد بن زهیر بن جشم بن بکر بن حبیب بن عمرو بن غنم بن تغلب بن وائل، و کانت سبیّة أصابها خالد بن الولید حین أغار علی بنی تغلب ب «عین التّمر».
و محمّد الأوسط بن علیّ، أمّه أمامة بنت أبی العاص بن الرّبیع بن عبد العزّی بن حبیب ابن عبد شمس بن عبد مناف. و أمّها زینب بنت رسول اللّه.
و عبّاس الأصغر أمّه أمّ ولد.
و أمّ حسین «2»، و اسمها فاطمة الکبری.
و رملة، و أمّها أمّ سعید بنت عروة بن مسعود بن متعب الثّقفیّ.
و زینب الصّغری، و نفیسة، و أمّ کلثوم الصّغری،/ 125/ ب/، و فاطمة الصّغری، و أمامة، و خدیجة، و أمّ الکرام، و أمّ جعفر، و جمانة، و أمّ هانئ، و میمونة، و رملة الصّغری، و أمّ سلمة بنات علیّ لأمّهات أولاد.
فجمیع ولد علیّ من الذّکور ستّة عشر ابنا «3»، و من البنات تسع عشرة ابنة.
محمد بن سلیمان، المناقب، 2/ 48- 50
[القرن 4] فأوّل زوجة تزوّجها فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم، و لم یتزوّج علیها حتّی
__________________________________________________
(1)- هذا هو الصّواب الموافق لما فی کتاب أنساب الأشراف: ج 2 ص 192 ط 1.
و فی أصلی: «أمّهما أمّ الصّهباء ...».
(2)- کذا فی أصلی، و فی بعض المصادر: «و أمّ الحسن ...».
(3)- کلمة: «ستة» فی قوله: «ستّة عشر» رسم خطّها غیر واضح کما ینبغی و یحتمل أن یقرأ «سبعة عشر» و علی التّقدیرین لا ینطبق علی ما ذکره هاهنا من أسمائهم.
و لیراجع فی تعداد ولد أمیر المؤمنین علیهم السّلام ما ذکره المصعب الزّبیری فی کتاب نسب قریش. و لیراجع أیضا ما ذکره الشّیخ المفید فی کتاب الإرشاد، ص 186.
و لیلاحظ أیضا ما رواه ابن أبی الدّنیا فی الحدیث «109» و ما بعده من کتابه مقتل أمیر المؤمنین علیه السّلام ص 141، ط 1.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 24
توفّیت عنده، و کان لها منه من الولد: الحسن و الحسین، و یذکر أنّه کان لها منه إبن آخر یسمّی محسنا توفّی صغیرا، و زینب الکبری، و أمّ کلثوم الکبری.
«1» ثمّ تزوّج بعد أمّ البنین بنت حزام- و هو أبو المحلّ «2» بن خالد بن ربیعة بن الوحید بن کعب بن عامر بن کلاب- فولد لها منه العبّاس، و جعفر، و عبد اللّه، و عثمان، قتلوا مع الحسین علیه السّلام بکربلاء، و لا بقیّة لهم غیر العبّاس. «1»
و تزوّج لیلی ابنة مسعود بن خالد بن مالک بن ربعیّ بن سلمی بن جندل بن نهشل ابن دارم بن مالک بن حنظلة بن مالک بن زید مناة بن تمیم، فولدت له عبید اللّه و أبا بکر.
فزعم هشام بن محمّد: أنّهما قتلا مع الحسین بالطّفّ. و أمّا محمّد بن عمر، فإنّه زعم أنّ عبید اللّه بن علیّ قتله المختار بن أبی عبید بالمذار، و زعم أنّه لا بقیّة لعبید اللّه و لا لأبی بکر ابنی علیّ علیه السّلام.
و تزوّج أسماء ابنة عمیس الخثعمیّة، فولدت له- فیما حدّثت عن هشّام بن محمّد- یحیی و محمّدا الأصغر، و قال: لا عقب لهما.
و أمّا الواقدیّ، فإنّه قال فیما حدّثنی الحارث، قال: حدّثنا ابن سعد، قال: أخبرنا الواقدیّ: أنّ أسماء ولدت لعلیّ یحیی و عونا ابنی علیّ. و یقول بعضهم: محمّد الأصغر لأمّ ولد، و کذلک قال الواقدیّ فی ذلک، و قال: قتل محمّد الأصغر مع الحسین.
«3» و له من الصّهباء- و هی أمّ حبیب بنت ربیعة بن بجیر بن العبد بن علقمة بن الحارث ابن عتبة بن سعد بن زهیر بن جشم بن بکر بن حبیب بن عمرو بن غنم بن تغلب بن وائل؛ و هی أمّ ولد من السّبی الّذین أصابهم خالد بن الولید حین أغار علی عین التّمر علی بنی تغلب بها- عمر بن علیّ، و رقیّة ابنة علیّ «3» [...]
و تزوّج أمامة بنت أبی العاصی بن الرّبیع بن عبد العزّی بن عبد شمس بن عبد مناف،
__________________________________________________
(1- 1) [حکاه عنه فی بطل العلقمی، 1/ 93].
(2)- [کذا الصّواب، و فی المصدر: أبو المجل].
(3- 3) [حکاه عنه فی بطل العلقمی، 3/ 515].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 25
و أمّها زینب بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم، فولدت له محمّدا الأوسط.
و له محمّد بن علیّ الأکبر، الّذی یقال له: محمّد ابن الحنفیّة، أمّه خولة ابنة جعفر بن قیس بن مسلمة بن عبید بن ثعلبة بن یربوع بن ثعلبة بن الدّول بن حنیفة بن لجیم بن صعب بن علیّ بن بکر بن وائل، توفّی بالطّائف، فصلّی علیه ابن عبّاس.
و تزوّج أمّ سعید بنت عروة بن مسعود بن معتّب بن مالک الثّقفیّ، فولدت له أمّ الحسن، و رملة الکبری.
و کان له بنات من أمّهات شتّی لم یسمّ لنا أسماء أمّهاتهنّ منهنّ: أمّ هانئ، و میمونة، و زینب الصّغری، و رملة الصّغری، و أمّ کلثوم الصّغری، و فاطمة، و أمامة، و خدیجة، و أمّ الکرام، و أمّ سلمة، و أمّ جعفر، و جمانة، و نفیسة بنات علیّ علیه السّلام؛ أمّهاتهنّ أمّهات أولاد شتّی.
و تزوّج محیّاة ابنة امرئ القیس بن عدیّ بن أوس بن جابر بن کعب بن علیم من کلب، فولدت له جاریة، هلکت و هی صغیرة. قال الواقدیّ: کانت تخرج إلی المسجد و هی جاریة فیقال لها: من أخوالک؟ فتقول وه، وه- تعنی کلبا.
فجمیع ولد علیّ لصلبه أربعة عشر ذکرا، و سبع عشرة امرأة.
حدّثنی الحارث، قال: حدّثنا ابن سعد عن الواقدیّ، قال: کان النّسل من ولد علیّ لخمسة: الحسن، و الحسین، و محمّد ابن الحنفیّة، و العبّاس ابن الکلابیّة، و عمر بن ابن التّغلبیّة. «1»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 153- 155
__________________________________________________
(1)- نخستین زنی که گرفت، فاطمه، دختر پیمبر خدا صلّی اللّه علیه و سلّم بود که جز او زنی نگرفت تا درگذشت. از فاطمه، حسن و حسین را داشت. گویند فرزند دیگری از او داشت به نام محسن که در خردسالی درگذشت، یا زینب کبری و ام کلثوم کبری.
پس از فاطمه ام البنین دختر حزام را به زنی گرفت که عباس و جعفر و عبد اللّه و عثمان را برای وی آورد که با حسین علیه السّلام در کربلا کشته شدند و به جز عباس دیگران دنباله نداشتند.
لیلی دختر مسعود بن خالد را نیز به زنی گرفت و عبید اللّه و ابو بکر را برای وی آورد که به گفته هشام-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 26
و قتل العبّاس بن علیّ بن أبی طالب- و أمّه أمّ البنین ابنة حزام بن خالد بن ربیعة بن الوحید. «1»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 468
ولد لأمیر المؤمنین علیه السّلام، من فاطمة:
الحسن علیه السّلام.
و الحسین علیه السّلام.
__________________________________________________
- ابن محمد در طف با حسین کشته شدند.
اما به گفته محمد بن عمر، عبید اللّه بن علی به دست مختار بن ابی عبید در مذار کشته شد و هم به گفته او عبید اللّه و ابو بکر پسران علی علیه السّلام دنباله نداشتند.
و نیز اسمای خثعمی دختر عمیس را به زنی گرفت و به گفته هشام بن محمد، یحیی و محمد اصغر را برای وی آورد. چنان‌که هم او گوید: دنباله نداشتند! «اما به گفته واقدی اسما، یحیی و عون را برای علی آورد».
بعضیها گفته‌اند: «محمد اصغر از کنیزی زاده بود». واقدی نیز چنین گفته است. به گفته وی، اصغر با حسین کشته شد.
و هم علی بن ابی طالب، از صهبا، ام حبیب دختر ربیعة بن بجیر بن عبد که از جمله اسیران خالد بن ولید در اثنای حمله به عین التّمر بود عمر و رقیه را آورد [...]
و هم او علیه السّلام امامه، دختر ابو العاص بن ربیع را که مادرش زینب دختر پیمبر خدا صلّی اللّه علیه و سلّم بود، به زنی گرفت که محمد اوسط را آورد.
محمد اکبر که او را محمد بن حنفیه گویند نیز فرزند علی بود از خوله دختر جعفر بن قیس از بنی حنیفه.
محمد بن حنفیه به طایف درگذشت و ابن عباس بر او نماز کرد.
و هم او علیه السّلام ام سعید دختر عروة بن مسعود ثقفی را به زنی گرفت که ام حسن و رمله کبری را از او آورد.
هم او از زنان مختلف، دخترانی داشت که نام- مادرانشان را نگفته‌اند. از جمله ام هانی و میمونه و زینب صغری و رمله صغری و ام کلثوم صغری و فاطمه و امامه و خدیجه و ام کرام و ام سلمه و ام جعفر و جمانه و نفیسه که همگی دختران علی علیه السّلام بودند و مادرانشان کنیزان مختلف بودند.
و هم او علیه السّلام محیّاة دختر امرؤ القیس بن عدی بن اوس کلبی را به زنی گرفت که دختری برای وی آورد به خردسالی درگذشت.
واقدی گوید: دخترک به مسجد می‌آمد. بدو می‌گفتند: «داییهایت کیانند؟» می‌گفت: «وه، وه»! یعنی کلب (سگ).
همه فرزندان علی از پشت وی چهارده ذکور بودند و هفده زن.
واقدی گوید: پنج کس از فرزندان علی دنباله داشتند: حسن و حسین و محمد ابن حنیفه و عباس پسر زن کلابی و عمر پسر زن تغلبی. پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 6/ 2695- 2697
(1)- عبّاس بن علیّ بن أبی طالب نیز کشته شد. مادرش ام البنین دختر حزام بن ربیعه بود.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3083
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 27
و المحسّن، سقط «1».
و أمّ کلثوم.
و زینب.
و ولد له من خولة الحنفیّة:
محمّد ابن الحنفیّة.
و ولد له من أمّ البنین بنت خالد بن یزید الکلابیّة:
(العبّاس و) «2».
عبد اللّه.
و جعفر.
و عثمان.
و ولد له من أمّ حبیب التّغلبیّة «3»- من سبی خالد بن الولید-:
عمر.
و العبّاس «4».
و رقیّة.
__________________________________________________
(1)- ذکر المحسن السّقط فی أولاد أمیر المؤمنین علیه السّلام: [.....] الملل و النّحل للشّهرستانی (1/ 77) و قد حرّف فی طبعة لاحقة، و التّبیین للمقدسیّ (ص 92 و 133) و لسان العرب (6/ 60) مادة (شبر).
(2)- ما بین القوسین، و هو اسم أبی الفضل العبّاس بن أمیر المؤمنین علیهما السّلام، ورد فی الهدایة و تاریخ ابن الخشّاب، و لم یرد فی سائر النّسخ، لکن أجمع أهل النّسب و التّاریخ، علی أنّه أکبر إخوته الأربعة من أمّ البنین، فانظر المصادر المذکورة فی التّعلیقة السّابقة (رقم 8) و سیأتی فی نهایة هذه الفقرة ذکر اثنین من أولاد أمیر المؤمنین علیه السّلام. باسم «العبّاس» مع وصف أحدهما بالأصغر، و أبو الفضل بن أمّ البنین هو العبّاس الأکبر، وصف بذلک فی المصادر التّالیة- الّتی ذکرها القاضی فی تعلیقته- و هی: «المجدیّ» للنّسّابة للعمریّ، و (ذخائر العقبی) للطّبریّ، و (المناقب) لابن شهر آشوب.
أقول و انظر کتاب: بطل العلقمی للشّیخ عبد الواحد المظفّر (3/ 507).
(3)- کلمة «التّغلبیّة» وردت فی (اس) فقط.
(4)- هذا هو العبّاس الأصغر، و انظر کتاب (بطل العلقمیّ) للمظفّر ص 507.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 28
و ولد له من أسماء بنت عمیس الخثعمیّة:
یحیی.
و ولد له من لیلی «1» بنت مسعود:
أبو بکر.
و عبید اللّه.
و ولد له من أمّ ولد «2»:
محمّد الأصغر.
و ولد له من امرأة- اسمها الخیر «3»، و یقال: رملة-:
سقط «4».
من أعقب من ولد أمیر المؤمنین علیه السّلام:
الحسن
و الحسین
و محمّد ابن الحنفیّة
و العبّاس
و عمر.
__________________________________________________
(1)- هذا هو المعروف فی إسمها و هی النّهشلیّة ... و قد جاء إسمها فی (اس): المیلاد، و فی الهدایة (المهلا) فی المخطوطة (ص 11 ب)، لکن فی المطبوعة (ص 95) کما فی المتن. و جاء فی تاریخ ابن الخشّاب (ص) بلفظ «المیلاد» فلاحظ.
(2)- کذا فی الهدایة، و تاریخ ابن الخشّاب، و کتب النّسب، لکن فی النّسخ «أمّ زید» ....
(3)- کذا فی (اس) و کان فی النّسخ: «الخبز».
(4)- ما بین القوسین لم یرد فی الهدایة و لا تاریخ ابن الخشّاب، لکن جاء فی الهدایة المطبوعة (ص 95) و المخطوطة (ص 11 ب)- فی هذا الموضع- ما یلی: «و کان له: الحسن (و فی المخطوطة: الحسین)، و رملة، و أمّهما أمّ شعیب المخزومیّة».
و فی تاریخ ابن الخشّاب (ص 171): «و کان له أمّ الحسین، و رملة، من أمّ شعیب المخزومیّة».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 29
و مضی أمیر المؤمنین علیه السّلام، و خلّف أربع حرائر منهنّ:
أمامة بنت زینب بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم.
و لیلی التّمیمیّة «1».
و أسماء بنت عمیس الخثعمیّة.
و أمّ البنین الکلابیّة.
و تسع عشرة امّ ولد «2».
ولد لأمیر المؤمنین علیه السّلام، من غیر فاطمة:
محمّد
العبّاس
عثمان
جعفر
عبد اللّه
عبید اللّه
أبو بکر
عمر
یحیی
عون
عبد الرّحمان
محمّد [الأوسط]
__________________________________________________
(1)- کذا فی النّسخ، و لعلّ التّمیمیّة تصحیف: «النّهشلیّة» فلاحظ.
(2)- کذا فی النّسخ، و فی الهدایة (المخطوطة ص 11 ب): ثمان عشرة امّ ولد، و مثله فی تاریخ ابن الخشّاب (ص 172)، لکن فی الهدایة (المطبوعة ص 95): ثمانیة عشر ولدا (کذا).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 30
حمزة.
الأصاغر:
عمر الأصغر.
محمّد الأصغر «1».
العبّاس الأصغر.
جعفر الأصغر.
قتل العبّاس، و عثمان، و جعفر، و عبد اللّه الأکبر «2» مع الحسین (صلوات اللّه علیه) «3».
و عبید اللّه، قتل یوم المختار، لیلة المذار «4»، و کان مع مصعب بن الزّبیر، فقال مصعب:
«یا له فتحا «5» لو لا قتل عبید اللّه».
__________________________________________________
(1)- کذا الصّواب ظاهرا، و کان فی النّسخ هنا «محمّد الأوسط» و هو غیر مناسب لعنوان «الأصاغر». مع أنّ «محمّدا» هذا ثالث الأولاد المسمّین ب «محمّد» و قد سبق ذکر الإثنین، فلعلّ کلمة «الأوسط» کانت مذکورة مع ثانیهما المذکور قبیل هذا بسطرین.
هذا، و قد سبق ذکر محمّد الأصغر، و أنّ أمّه أمّ ولد، فلاحظ.
و الظّاهر أنّ محمّدا الأکبر هو ابن الحنفیّة، و أنّ الأوسط هو ابن أمامة، و هذا هو الأصغر.
(2)- کذا فی النّسخ، و الظّاهر أنّ کلمة «الأکبر» محرّفة عن «الأکابر»، و المراد أنّ المقتولین مع الحسین علیه السّلام هم: العبّاس الأکبر و جعفر الأکبر، أو تکون الکلمة مؤخّرة عن موضعها مع أحد هذین الاسمین أو کلیهما، و إلّا فلیس المسمّی بعبد اللّه اثنین حتّی یوصف أحدهما بالأکبر، فلاحظ.
(3)- ذکر ابن الکلبیّ فی أولاد أمیر المؤمنین علیه السّلام: محمّدا، لامّ ولد، قتل مع الحسین علیه السّلام. الجمهرة (ص 31) و بطل العلقمیّ (2- 495).
(4)- کذا الصّواب، و کان فی النّسخ «لیلة الدّار» و هو غلط.
و المذار: موضع بین واسط و البصرة، و هی قصبة میسان، و بها مشهد، عامر، کبیر، جلیل، عظیم، و هو قبر «عبید اللّه بن علیّ بن أبی طالب» کذا فی معجم البلدان (7/ 433) و قال المظفّر: فی قبة عالیة بین الکسّارة و قلعة صالح، فی لواء العمارة، کتاب (بطل العلقمیّ) (3/ 506).
و قد نقله الفقیه ابن إدریس الحلیّ عن الشّیخ الطّوسیّ فی (المسائل الحائریّات) فی السّرائر، کتاب الحجّ، فصل المزار، (ص 154) لکن مطبوعة (الحائریّات) خالیة عن ذلک، کما أشار إلیه محقّقها الشّیخ رضا استادی حفظه اللّه، راجع الرّسائل العشر (ص 287)، و انظر مقاتل الطّالبیّین (ص 125) و راجع: بطل العلقمیّ، للمظفّر (3/ 501- 507) ففیه تفصیل مفید، و اقرأ عن یوم المذار کتاب أیّام العرب فی الإسلام (ص 465).
(5)- کذا فی (اس) و کان فی النّسخ: «فتح» بالرّفع.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 31
و فی روایة اخری: «قتل یوم صفّین».
[و لیس بشی‌ء «1»].
تاریخ أهل البیت،/ 93- 99- ابن أبی الثّلج، تاریخ الأئمّة (من مجموعة نفیسة)،/
16- 17، 34- 35
قال أبو عبید: حدّثنا حجّاج عن أبی معشر قال: قتل الحسین بن علیّ، و قتل معه «2» عثمان بن علیّ، و أبو بکر بن علیّ، و جعفر بن علیّ، و العبّاس بن علیّ، و کانت أمّهم أمّ البنین بنت حزام الکلابیّة، و إبراهیم بن علیّ، لأمّ ولد له.
ابن عبد ربّه، العقد الفرید، 4/ 385- عنه: الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 277؛
المظفّر، بطل العلقمی، 3/ 526
و کان له من البنین أحد عشر: الحسن و الحسین، أمّهما فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم؛ و محمّد ابن الحنفیّة، و أمّه خولة ابنة جعفر بن قیس بن مسلمة بن عبید بن ثعلبة بن یربوع بن ثعلبة بن الدّول بن حنیفة بن لجیم بن صعب بن علیّ بن بکر بن وائل؛ و عمر، أمّه أمّ حبیب الصّهباء بنت ربیعة بن بجیر بن العبد بن علقمة بن الحارث بن عتبة بن سعد بن زهیر بن جشم بن بکر بن حبیب بن عمرو [بن غنم] بن تغلب بن وائل؛ و العبّاس، امّه أمّ البنین ابنة حزام بن خالد بن ربیعة بن الوحید و هو عامر بن کعب بن عامر بن کلاب بن ربیعة بن عامر بن صعصعة بن معاویة بن بکر بن هوازن و عبد اللّه و جعفر و عثمان و محمّد الأصغر، و یکنّی أبا بکر، و عبید اللّه و یحیی؛ و المعقبون منهم خمسة:
الحسن و الحسین و محمّد ابن الحنفیّة و عمر و العبّاس؛ و من البنات ستّ عشرة منهنّ:
زینب و أمّ کلثوم، و أمّهما فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم.
المسعودی، التّنبیه و الإشراف،/ 297- 298
__________________________________________________
(1)- لم أجد من ذکر قتل عبید اللّه هذا فی صفّین، و إنّما نسب إلی الشّیخ قوله فی الإرشاد (ص 186) بأنّه قتل بکربلاء مع الحسین علیه السّلام، لکن الفقیه ابن إدریس عارض ذلک بشدّة، و ذکر معارضته فی السّرائر (ص 155) کما عرفت، و دافع الشّیخ المظفّر فی کتاب بطل العلقمیّ (3/ 4- 505) عن الشّیخ، فراجعه.
(2)- [زاد فی جواهر المطالب: [جماعة من] أهل بیته].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 32
قتل معه من ولد أبیه ستّة و هم: العبّاس، و جعفر، و عثمان، و محمّد الأصغر، و عبد اللّه، و أبو بکر.
المسعودی، التّنبیه و الإشراف،/ 303
الحسن، و الحسین، و محسّن، و أمّ کلثوم الکبری، و زینب الکبری، أمّهم فاطمة الزّهراء بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم، و محمّد و أمّه خولة بنت إیاس الحنفیّة، و قیل: ابنة جعفر بن قیس بن مسلمة الحنفیّ، و عبید اللّه، و أبو بکر أمّهما لیلی بنت مسعود النّهشلیّة؛ و عمر، و رقیّة أمّهما تغلبیّة؛ و یحیی، و أمّه أسماء بنت عمیس الخثعمیّة، و قد قدّمنا فیما سلف من هذا الکتاب أنّ جعفر الطّیار استشهد و خلف علیها عونا و محمّدا و عبد اللّه، و أنّ عقب جعفر منها من عبد اللّه بن جعفر؛ و أنّ أبا بکر الصّدّیق تزوّجها بعده و خلف علیها محمّدا؛ ثمّ تزوّجها علیّ فخلف علیها یحیی، و أنّها ابنة العجوز الحرشیّة الّتی کانت أکرم النّاس أصهارا، و قد تقدّم فیما سلف من هذا الکتاب تسمیة أصهار العجوز الحرشیّة، و أنّ أوّلهم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم؛ و جعفر و العبّاس و عبد اللّه أمّهم أمّ البنین بنت حزام الوحیدیّة؛ و رملة و أمّ الحسن، أمّهما أمّ سعید بنت عروة بن مسعود الثّقفیّ؛ و أمّ کلثوم الصّغری، و زینب الصّغری، و جمانة، و میمونة، و خدیجة، و فاطمة، و أمّ الکرام، و نفیسة، و أمّ سلمة، و أمّ أبیها.
و قد أتینا علی أنساب آل أبی طالب، و من أعقب منهم و مصارعهم، و غیر ذلک من أخبارهم فی کتابنا «أخبار الزّمان».
و العقب لعلیّ من خمسة: الحسن، و الحسین، و محمّد، و عمر، و العبّاس، و قد استقصی أنسابهم، و أتی علی ذکر من لا عقب له منهم و من له العقب، و أنساب غیرهم من قریش من بنی هاشم، و غیرهم الزّبیر بن بکّار فی کتابه فی «أنساب قریش»، و أحسن من هذا الکتاب فی أنساب آل أبی طالب، الکتاب الّذی سمع من طاهر بن یحیی العلویّ الحسینیّ بمدینة النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم، و قد صنّف فی أنساب آل أبی طالب کتب کثیرة منها: کتاب العبّاس من ولد العبّاس بن علیّ، و کتاب أبی علیّ الجعفریّ، و کتاب المهلوس العلویّ من ولد موسی ابن جعفر بن محمّد بن علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب رضی اللّه عنه.
المسعودی، مروج الذّهب، 3/ 73- 74
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 33
قتل [...] من إخوته العبّاس بن علیّ، و عبد اللّه بن علیّ، و جعفر بن علیّ، و عثمان بن علیّ، و محمّد بن علیّ «1».
المسعودی، مروج الذّهب، 3/ 71
و کان لعلیّ بن أبی طالب خمسة و عشرون ولدا، من الولد: الحسن و الحسین و محسن و أمّ کلثوم الکبری و زینب الکبری- و هؤلاء الخمسة من فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم، و کان له من غیرها: محمّد بن علیّ [و-] «2» عبید اللّه، و عمر، و أبو بکر، و یحیی، و جعفر، و العبّاس، و عبد اللّه، و رقیّة، و رملة، و أمّ الحسن، و أمّ کلثوم الصّغری، و زینب الصّغری، و جمانة «3»، و میمونة، و خدیجة، و فاطمة، و فاطمة و أمّ الکرام، و أمّ سلمة- (رضی اللّه عنهم أجمعین).
ابن حبّان، الثّقات (السّیرة النّبویّة)، 2/ 304، السّیرة النّبویّة، (ط بیروت)،/ 553
و قتل معه من أهل بیته فی ذلک الیوم: العبّاس بن [علیّ بن] «4» أبی طالب، و جعفر [ابن علیّ] «4» بن أبی طالب، و عبد اللّه بن علیّ بن أبی طالب الأکبر.
ابن حبّان، الثّقات (السّیرة النّبویّة)، 2/ 309، السّیرة النّبویّة (ط بیروت)،/ 558
و أمّ العبّاس بن علیّ بن أبی طالب أمّ البنین بنت [حزام بن] «4» خالد بن ربیعة.
[...] و کانت والدة جعفر بن علیّ بن أبی طالب و عبد اللّه بن علیّ بن أبی طالب الأکبر لیلی «5» بنت أبی مرّة «6» بن عروة بن مسعود بن معتب.
ابن حبّان، الثّقات (السّیرة النّبویّة)، 2/ 310- 311، السّیرة النّبویّة (ط بیروت)، 1/ 559
__________________________________________________
(1)- [و محمّد الأصغر و أبو بکر عدّهما المسعودیّ فی التّنبیه و الإشراف واحدا، حینما عدّ أولاده علیه السّلام و اثنان عندما ذکر الشّهداء و الصّحیح: إنّ محمّد الأصغر غیر أبو بکر، و أمّ الأوّل: أمّ ولد، الثّانی: لیلی بنت مسعودالنّهشلیّة، و کلاهما بروایة الأکثر من شهداء الطّفّ سلام اللّه علیهم أجمعین. و لهذا یظهر ما فی کلام المسعودیّ فی مروجه و أنسابه من الخلل].
(2)- زید و لا بدّ منه و راجع أیضا الطّبریّ.
(3)- من الطّبریّ، و فی الأصل: جمانة.
(4)- زید من الطّبری 6/ 269.
(5)- [هذا و أمّا ما یفیده مراجعنا فهو أنّ أمّ جعفر و عبد اللّه أمّ البنین و أنّ لیلی هی أمّ علی بن الحسین بن علیّ].
(6)- من الطّبریّ و فی الأصل: برّة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 34
«1» و العبّاس بن علیّ «2» بن أبی طالب علیه السّلام «1» «2».
«3» و أمّه أمّ البنین «3» أیضا. «4»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 55- عنه، المجلسی، البحار، 45/ 39؛ البحرانی، العوالم، 17/ 282؛ ابن أمیر الحاجّ، شرح شافیّة أبی فراس،/ 367؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة/ 334
«5» حدّثنا أبو الزّنباع روح بن الفرح، ثنا یحیی بن بکیر، حدّثنی اللّیث بن سعد قال:
توفّی معاویة فی رجب لأربع لیال خلت منه و استخلف یزید سنتین. و فی سنة إحدی و ستّین قتل الحسین بن علیّ و أصحابه (رضی اللّه عنهم) لعشر لیال خلون من المحرّم یوم عاشوراء، و قتل العبّاس بن علیّ بن أبی طالب و أمّه أمّ البنین عامریّة، و جعفر بن علیّ بن أبی طالب، و عبد اللّه بن علیّ بن أبی طالب، «6» و عثمان بن علیّ بن أبی طالب، «6» أبو بکر بن علیّ بن أبی طالب، و أمّه لیلی بنت مسعود نهشلیّة.
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 3/ 108، مقتل الحسین،/ 38- عنه: الهیثمی، مجمع الزّوائد، 9/ 197؛ مثله الشّجری، الأمالی الخمیسیّة، 1/ 185
و قتل معه یومئذ إخوة العبّاس بن علیّ بن أبی طالب.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 182
[القرن «5»] الشهید أبو الفضل العبّاس بن علیّ بن أبی طالب علیه السّلام.
(أمّه) أمّ البنین فاطمة بنت أبی المحلّ «7» حزام بن خالد بن ربیعة بن الوحید، و هو عامر،
__________________________________________________
(1- 1) [حکاه عنه فی لباب الأنساب، 1/ 397].
(2- 2) [لم یرد فی البحار و العوالم و شرح الشّافیّة].
(3- 3) [حکاه عنه فی الدّمعة، 4/ 322].
(4)- [شرح الشّافیّة: الکلابیّة و سیأتی فی ترجمة عبد اللّه بن علیّ قسم خصائصه العامّة].
عباس بن علی بن ابی طالب علیهما السّلام مادرش نیز ام البنین است.
رسول محلاتی، مقاتل الطالبیین، 81
(5)- [أضاف فی الأمالی: (و به) قال: أخبرنا محمّد بن عبد اللّه بن ربذة قراءة علیه بأصفهان، قال: أخبرنا أبو القاسم سلیمان بن أحمد بن أیّوب الطّبرانیّ، قال:].
(6- 6) [لم یرد فی الأمالی].
(7)- [کذا الصّواب کما مرّ، و کان فی المصدر: المجل].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 35
ابن کعب بن عامر بن کلاب بن ربیعة بن عامر بن صعصعة بن معاویة بن بکر بن هوازن (و أمّها) لیلی بنت سهیل بن عامر بن مالک، و هو أبو ملاعب الأسنّة، (و أمّها) عمرة بنت الطّفیل بن عامر (و أمّها) کبشة بنت عروة الرّحّال بن عتبة بن جعفر بن کلاب (و أمّها) فاطمة بنت عبد شمس بن عبد مناف [...]. (قال) لم یعقب أمیر المؤمنین علیه السّلام من فهریّه بعد فاطمة إلّا منها.
أبو نصر، سرّ السّلسلة،/ 88
فأولاد أمیر المؤمنین علیه السّلام سبعة و عشرون ولدا ذکرا و أنثی:
الحسن علیه السّلام، و الحسین علیه السّلام، و زینب الکبری، و زینب الصّغری المکنّاة بامّ کلثوم، أمّهم فاطمة البتول سیّدة نساء العالمین بنت سیّد المرسلین و خاتم النّبیّین محمّد النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم؛ و محمّد المکنّی بأبی القاسم، أمّه خولة بنت جعفر بن قیس الحنفیّة؛ و عمر، و رقیّة کانا توأمین، أمّهما أمّ حبیب «1» بنت ربیعة؛ «2» و العبّاس، و جعفر، و عثمان، و عبد اللّه الشّهداء مع أخیهم الحسین علیه السّلام بطفّ کربلاء أمّهم أمّ البنین بنت حزام بن خالد بن دارم «2»؛ و محمّد الأصغر المکنّی بأبی بکر، و عبید اللّه الشّهیدان مع أخیهما الحسین علیه السّلام بالطّفّ، أمّهما لیلی بنت مسعود الدّارمیّة، «3» و یحیی أمّه «3» أسماء بنت عمیس الخثعمیّة (رضی اللّه عنهما)، و أمّ الحسن، و رملة أمّهما أمّ سعید «4» بنت عروة بن مسعود الثّقفیّ، و نفیسة، و زینب الصّغری، و رقیّة الصّغری، و أمّ هانئ، و أمّ الکرام، و جمانة المکنّاة أمّ جعفر، و أمامة، و أمّ سلمة، و میمونة و خدیجة، و فاطمة، رحمة اللّه علیهنّ لأمّهات «5» شتّی «6». و فی الشّیعة من یذکر أنّ فاطمة
__________________________________________________
(1)- [کشف الغمّة: حبیبة].
(2- 2) [حکاه عنه فی بطل العلقمیّ، 1/ 93 و زاد: و مثله فی الفصول المهمّة لابن الصّباغ ص 144 و لم أجد لهما موافقا علی ذلک و لم یثبت أحد من النّسّابین فی اباء أمّ البنین من یقال له دارم].
(3- 3) [کشف الغمّة: یحیی و عون أمّهما].
(4)- [کشف الغمّة: أمّ مسعود].
(5)- [زاد فی کشف الغمة: أولاد].
(6)- [إلی هنا حکاه عنه فی تواریخ النبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم و الآل علیهم السّلام،/ 115 و زاد:
و مثله مصعب الزّبیری فی أنسابه إلّا أنّه قال: (و محمّد الأصغر درج من أمّ ولد).
و المفید جعله من أمّ عبید اللّه کما عرفت، و قال: بقتل عبید اللّه فی مقدمة مصعب و بدّل أمّ الحسن بامّ الحسین،-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 36
__________________________________________________
- و قال: نفیسة هی امّ کلثوم الصّغری کانت عند عبد اللّه بن عقیل الأکبر، و امّ الحسین عند جعدة بن هبیرة- ابن اخته علیه السّلام.
قال المفید: و فی الشّیعة من ذکر محسّنا فیصیرون ثمانیة و عشرین انتهی.
قلت: ذکر المحسّن من العامّة أیضا ابن بکّار، و محمّد بن إسحاق (1)، و ابن قتیبة.
و روایات الشّیعة به مستفیضة، و قد ورد الحثّ علی التّسمیة قبل الولادة کما سمّی النّبیّ محسّنا، و قوله بشهادة عبید اللّه یوم الطّف و هم سبقه إلیه هشام الکلبی (2) و یحیی بن الحسن العلویّ.
و إنّما قتل عبید اللّه یوم المذار فی أصحاب مصعب قتله أصحاب المختار.
و دلّ علیه الأخبار. و قد نبّه علی کونه و هما الواقدیّ (3)، و أبو الفرج. و الطّبری و أبو حنیفة الدّینوری (4) و ابن قتیبة الدّینوری (5).
ثمّ أنّه جعل أبا بکر و محمّد الأصغر واحدا. و هشام (6) قال: بأنّ محمّد الأصغر من أسماء.
هذا و روی فی الکتاب المعروف بدلائل الطبریّ (7) فی عنوان (أخبار فی مناقبها) عن سکینة و زینب ابنتیّ علیّ علیه السّلام، عنه علیه السّلام، قال: قال النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله: فاطمة خلقت حوریة فی صورة إنسیّة و إنّ بنات الأنبیاء لا یحضن.
و لم أقف علی من ذکر سکینة فی بناته علیه السّلام. و کیف کان، فعدّ ابن قتیبة فی بناته علیه السّلام أمّ أبیها و أمّ کلثوم الصغری أیضا.
هذا، و قال المفید: أم کلثوم من سیّدة النساء، هی زینب الصغری، و لم أقف علی من ذکر لأمّ کلثوم منها علیها السّلام اسما، و إنّما قال مصعب الزبیری، و ابن قتیبة: هی أمّ کلثوم الکبری، و جعلهما أبو الفرج و الطّبریّ اثنین من أمّین، و قالا: أبو بکر من لیلی، و محمّد من أمّ ولد.
و زاد الأوّل: أنّ أبا بکر لم یعرف اسمه.
و قال الثانی: شکّ فی قتل أبی بکر بالطّفّ.
و قال الأوّل: و روی أنّ قاتله رجل من تمیم، و جعل جمانة و أمّ جعفر واحدة، و الطّبریّ عدّهما اثنتین، و زاد فی البنات رملة الصغری.
و قال: بأنّ اسم أمّها لم یعلم کباقی البنات غیر أمّ الحسن و رملة الکبری، من أمّ سعید بنت عروة.
کما أنّ المفید جعل الأبناء أحد عشر. و الطّبری أربعة عشر، و زاد محمّد الأوسط من أمامة، و نقل عن الواقدیّ 8 عونا من أسماء هذا.
و قال أبو الفرج: و ذکر محمّد بن علیّ بن حمزة أنّه قتل یومئذ إبراهیم بن علیّ بن أبی طالب، و أمّه أمّ ولد.
قال أبو الفرج: و ما سمعت بهذا عن غیره، و لا رأیت لإبراهیم فی شی‌ء من کتب الأنساب ذکرا.
قلت: وقفت علی ذکر إبراهیم بن علیّ فی مقتولی الطّفّ أیضا فی خلفاء ابن قتیبة 9.
هذا و روی الکلینیّ 10 مسندا عن أبی الجارود، عن الباقر علیه السّلام، فی خبر طویل: ثمّ إنّ علیّا علیه السّلام حضره الّذی حضره، فدعا ولده، و کانوا اثنی عشر ذکرا، و سیأتی خبر آخر.
و کلام المسعودیّ 11 فی فصل المقدوحین أنّهم کانوا اثنی عشر، فما زاد فی النّاسخ 12 من عثمان الأصغر، و جعفر الأصغر، و عبّاس الأصغر، و عمر الأصغر، بلا اعتبار.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 37
علیها السّلام أسقطت بعد النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم ذکرا کان سمّاه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و هو حمل محسّنا، فعلی قول هذه الطّائفة أولاد أمیر المؤمنین صلّی اللّه علیه و آله و سلّم ثمانیة و عشرون ولدا، و اللّه أعلم و أحکم. «1»
__________________________________________________
- و قال فی النّاسخ 13 أیضا: و اسم أمّ هانئ فاختة، قلت: لم أقف علی ذکر أحد؛ إنّما لأمّ هانی بنته علیه السّلام، و إنّما قالوا: فی أمّ هانی أخته علیه السّلام ذلک، هذا و قد قالوا، إنّه علیه السّلام أعقب من بنیه من خمسة: الحسن و الحسین، و ابن الحنفیّة، و العبّاس، و عمر].
(1). السّیرة لمحمّد بن إسحاق: 247.
(2). لم نجد نسخته.
(3). المغازی للواقدیّ: لم نجد نسخته.
(4). أخبار الطّوال: 306.
(5). المعارف: 356.
(6). الأنساب للکلبیّ: لم نجد نسخته.
(7). دلائل الطّبری: 146 ح 52.
(8). المغازی: لم نجد نسخته.
(9). الإمامة و السّیاسة (الخلفاء لابن قتیبة): 2/ 7.
(10). الکافی: بل فی الخرائج و الجرائح: 1/ 183 ح 17، عنه البحار: 41/ 295 ح 9، و ج 42/ 87 ح 15.
(11). مروج الذّهب: 2/ 413.
(12 و 13). النّاسخ: لم نجد نسخته.
(1)- پس (می‌گوییم): که فرزندان امیر المؤمنین علیه السّلام بیست و هفت تن پسر و دختر بودند (به این نامها):
حسن علیه السّلام، حسین علیه السّلام، زینب کبری، زینب صغری که کنیه‌اش ام کلثوم بود و مادر این چهار تن فاطمه بتول و بانوی جهانیان، دختر سید المرسلین و آخرین پیمبران حضرت محمد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بود.
محمد که کنیه‌اش ابو القاسم بود، و مادرش خوله دختر جعفر بن قیس حنفیه است.
عمر، و رقیه که باهم به دنیا آمدند و مادرشان ام حبیب دختر ربیعة است.
عباس، و جعفر، و عثمان، و عبد اللّه، که هر چهار تن در رکاب برادرشان حسین علیه السّلام در کربلا شهید شدند، و مادرشان ام البنین دختر حزام بن خالد بن دارم است.
یحیی که مادرش اسماء دختر عمیس خثعمیة (رضی اللّه عنها) است.
ام الحسن و رملة، و مادر این دو ام سعید دختر عروة بن مسعود ثقفی است.
نفیسة: و زینب صغری، و رقیه صغری، و ام هانی، و ام کرام، و جمانة که کنیه‌اش ام جعفر بود، و امامة امّ سلمة، و میمونة، و خدیجة، و فاطمة (رحمة اللّه علیهن) که از زنان دیگر آن حضرت علیه السّلام بودند، و در میان شیعه کسانی هستند که گویند: فاطمه (صلوات اللّه علیها) پس از رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم پسری سقط کرد که رسول خدا آن‌گاه که دخترش (فاطمه علیها السّلام) بدان پسر حامله بود او را محسّن نام نهاد و بنا به گفته ایشان، فرزندان-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 38
المفید، الإرشاد، 1/ 355- 356- عنه: العلّامة الحلّی، المستجاد (من مجموعة نفیسة)،/ 429- 430؛ الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 440- 441؛ المجلسی، البحار، 42/ 89- 90؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 168- 169
أسماء من قتل مع الحسین علیه السّلام من أهل بیته «1» بطفّ کربلا و هم سبعة عشر نفسا الحسین بن علیّ علیهما السّلام ثامن عشر هم «1»: العبّاس، و عبد اللّه، و جعفر، و عثمان، بنو أمیر المؤمنین (علیه و علیهم السّلام)، أمّهم أمّ البنین «2»، و عبد اللّه، و أبو بکر ابنا أمیر المؤمنین علیه السّلام، أمّهما لیلی «3» بنت مسعود «3» الثّقفیّة. «4»
المفید، الإرشاد، 2/ 129- 130- عنه: الجزایری، الأنوار النّعمانیّة، 3/ 263
(تسمیة من شهد مع الحسین بن علیّ علیهما السّلام بکربلاء):
العبّاس بن علیّ بن أبی طالب، [...] و أمّ العبّاس أمّ البنین بنت حزام بن خالد بن ربیعة ابن الوحید بن عامر، و جعفر بن علیّ، و عبد اللّه بن علیّ بن أبی طالب علیه السّلام و أمّهما أمّ البنین.
المفید، الاختصاص،/ 82
أولاده علیه السّلام:
الحسن و الحسین صلوات اللّه علیهما، و المحسّن درج صغیرا، و زینب الکبری و أمّ کلثوم الکبری، أمّهم فاطمة ابنة رسول اللّه (صلّی اللّه علیهم أجمعین).
__________________________________________________
- امیر المؤمنین علیه السّلام بیست و هشت تن می‌باشند و اللّه اعلم، و احکم.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 1/ 355- 356
(1- 1) [الأنوار النّعمانیّة: فقال شیخنا المفید نورّ اللّه ضریحه: هم ثمانیة عشر].
(2)- [زاد فی الأنوار النّعمانیّة: بنت حزام الکلابیّة].
(3- 3) [لم یرد فی الأنوار النّعمانیّة].
(4)- نام کسانی که از خاندان حسین علیه السّلام با آن حضرت علیه السّلام در کربلا کشته شدند که هفده تن بودند و حسین علیه السّلام هیجدهمین آنان بود (از این قرار است): (1) عبّاس (2) عبد اللّه (3) جعفر (4) عثمان که این چهار تن پسران امیر المؤمنین علیه السّلام بودند و مادرشان امّ البنین بود (5) عبد اللّه (6) ابو بکر فرزندان امیر المؤمنین علیه السّلام و مادرشان لیلی دختر مسعود ثقفی است. رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 129- 130
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 39
و محمّد أبو القاسم «1» أمّه خولة ابنة جعفر بن قیس من بنی حنیفة ثمّ من بنی بکر بن وائل «1».
و العبّاس، و عثمان، و جعفر، و عبد اللّه قتلوا «2» مع الحسین صلوات اللّه علیهم، «3» أمّهم أمّ البنین بنت حزام من ولد عامر بن صعصعة «3».
و أبو بکر، و عبید اللّه «3» أمّهما لیلی ابنة مسعود من ولد خثعم بن أنمار بن نزار. «3»
و عمر «3»، و رقیّة أمّهما الصّهباء، و هی: أمّ حبیب ابنة حبیب من ولد تغلب بن وائل. «3»
و عمر الأصغر «3» لمصطلقیّة. «3»
و محمّد الأوسط، و محمّد الأصغر، و عمر الأوسط علی قول بعضهم، و العبّاس الأصغر، و جعفر الأصغر «3» لأمّهات أولاد شتّی. «3»
و عبد الرّحمان، و أمّه أمامة بنت أبی العاص بن الرّبیع، و أمّها زینب بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله «3» فهی ابنة أخت فاطمة (صلوات اللّه علیها)، و کانت أوصت إلیه علیهما السّلام بأن یتزوج بها بعدها. «3»
و یحیی، و عون درجا صغیرین، «3» أمّهما أسماء بنت عمیس من ولد خثعم بن أنمار بن نزار.
فهؤلاء عشرون ابنا و هم أکثر المعدودین من أولاده الذکور، و من أصحاب الأنساب من لم یعد محمد الأوسط و الأصغر، و لم یذکر عمر الأوسط، و منهم من لم یذکر إلا عمر المعقب. «3»
«4» و العقب لخمسة منهم «4»، و هم: الحسن، و الحسین علیهما السّلام، و محمّد، و العبّاس، و عمر.
__________________________________________________
(1- 1) [التّحف: توفّی سنة احدی و ثمانین].
(2)- [زاد فی التّحف: بالطّفّ].
(3- 3) [لم یرد فی التّحف].
(4- 4) [التّحف: ذووا العقب منهم خمسة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 40
و البنات اثنتان و عشرون بنتا «1»، علی اختلاف فی ذلک بین أهل النسب: زینب الکبری، قد روت عن أمّها فاطمة علیها السّلام غیر حدیث، و الصّغری، و أمّ کلثوم الکبری، و الصّغری، و رملة الصّغری، و الکبری، و رقیّة الکبری، و رقیّة الصّغری، و أمّ هانئ الکبری، و الصّغری، و أمّ الکرام، و أمّ أبیها، و جمانة و أمّ جعفر، و قد اختلف أهل النّسب فیها، فمنهم من یقول: جمانة هی أمّ جعفر «2»، و هو قول یحیی بن الحسن العقیقیّ، و ابن الکلبیّ یقول: جمانة غیر أمّ جعفر، و أمّ سلمة، و نفیسة، قال یحیی ابن الحسن العقیقیّ:
نفیسة هی أمّ کلثوم الصّغری. و قال غیره: هی غیرها. و میمونة، و لیلی، و أمّ الحسن، و فاطمة، و خدیجة، و أمامة.
و العقب لأربع منهنّ، و هنّ: زینب الکبری، عقبها فی ولد عبد اللّه بن جعفر، و زینب الصّغری عقبها فی ولد محمّد بن عقیل، ولدت له عبد اللّه بن محمّد بن عقیل، و أمّ الحسن عقبها فی ولد جعدة بن هبیرة، ابن أخت علیّ علیه السّلام، و فاطمة عقبها فی ولد سعید بن الأسود بن أبی البختری، و البواقی: منهنّ من لم تتزوّج، و منهنّ مزوّجات من ولد عقیل و العبّاس بن عبد المطلب، و قد انقرض عقبهنّ.
أبو طالب الزیدی، الإفادة،/ 40- 42- عنه: مجد الدین الیمنی، التّحف،/ 40
ذکر المعقبین من ولد علیّ بن أبی طالب الذّکور الّذین اتّصل عقبهم إلی یومنا هذا سوی من انقرض عقبه، و إنّما طرحناه إذ کان الغرض إیراد نسب من [ظ] یشاهد ولده حسب [ظ] و قد ثبت فی کتاب المنقرضین من انقرض عقبهم أو کان میناثا و لم یتّصل عقبه و لم یولد له أو کان صغیرا فدرج.
العقب من ولد أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب (علیه الصّلاة و السّلام) من خمسة رجال:
«1»- من أبی محمّد الحسن السّبط.
«2»- و أبی عبد اللّه الحسین السّبط.
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه عنه فی التّحف].
(2)- جعلها ابن سعد اثنتین- الطّبقات 3/ 20.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 41
3- و محمّد أبی القاسم الشّجاع.
4- و عمر أبی القاسم.
5- و العبّاس أبی الفضل.
فأمّ الحسن و الحسین: السّیّدة الزّهراء البتول فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله.
و أمّ محمّد: خولة بنت جعفر بن قیس بن مسلمة بن عبید بن ثعلبة بن یربوع بن ثعلبة بن الدّول بن حنیفة بن لجیم بن صعب بن علیّ بن بکر بن وائل.
و أمّ عمر بن علیّ: الصّهباء، و هی أمّ حبیب بنت ربیعة بن بجیر بن العبد بن علقمة بن الحارث بن عتبة بن سعد بن زهیر بن جشم بن بکر بن حبیب بن عمرو بن غنم «1» بن تغلب بن وائل بن قاسط بن هنب بن أقصی بن دعمی بن جدیلة بن أسد بن ربیعة بن نزار بن معدّ بن عدنان.
و أمّ العبّاس بن علیّ: أمّ البنین بن حزام بنت خالد بن ربیعة بن الوحید بن کعب بن عامر بن کلاب بن ربیعة بن عامر بن صعصعة بن معاویة بن بکر بن هوازن بن منصور ابن عکرمة بن خصفة بن قیس بن عیلان بن مضر بن نزار.
العبیدلی، تهذیب الأنساب،/ 32- 33
ولد علیّ بن أبی طالب- رضی اللّه عنه-: الحسن أبا محمّد؛ و الحسین أبا عبد اللّه؛ و المحسّن؛ و زینب؛ و أمّ کلثوم؛ أمّهم: فاطمة بنت رسول اللّه- صلّی اللّه علیه و سلّم-؛ و محمّدا أبا عبد اللّه، أمّه خولة بنت جعفر بن قیس بن مسلمة الحنفیّة؛ و عمر: أمّه، الصّهباء بنت ربیعة بن بجیر الثّعلبیة «2»؛ و العبّاس، أمّه: أمّ البنین بنت حزام بن خالد بن ربیعة بن الوحید بن کعب بن ربیعة بن عامر بن صعصعة. أعقب هؤلاء کلّهم، حاشا المحسّن، فلا عقب له، مات صغیرا جدّا إثر ولادته. و لعلیّ أیضا من الولد: أبو بکر و عثمان؛ و جعفر؛ و عبد اللّه؛ و عبید اللّه؛
__________________________________________________
(1)- کذا الصّواب کما مرّ و کان فی المصدر «عثمان».
(2)- ا، ط فقط: «بن یجیر التّغلبیّة». و فی اتّعاظ الحنفاء ص 6: «بنت ربیعة التّغلبیّ».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 42
و محمّد الأصغر؛ و یحیی، لم یعقب أحد من هؤلاء. أمّ یحیی: أسماء بنت عمیس الخثعمیّة، و هی أمّ عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب، و أمّ محمّد بن أبی بکر الصّدّیق. و أمّ عبید اللّه لیلی بنت مسعود بن خالد بن مالک بن ربعیّ بن سلمی بن جندل بن نهشل بن دارم؛ و عبید اللّه هذا قتل فی جیش المصعب بن الزّبیر یوم لقوا المختار بن أبی عبید مع محمّد بن الأشعث؛ و قتل أبو بکر و جعفر و عثمان و العبّاس مع أخیهم الحسین- (رضی اللّه عنهم).
ابن حزم، الجمهرة، 1/ 37- 38
و هؤلاء بنو قیس عیلان بن مضر بن نزار:
و قال قوم: إنّما هو الیاس بن مضر و إنّه ولد قیسا، و دهمان، و هم أهل بیت فی قیس.
و الأصحّ أنّه قیس بن مضر، و أنّ عیلان بن عبد حضنه، فنسب قیس إلیه.
فولد قیس: خصفة، و فیه العدد، و سعد، و فیه البیت؛ و عمرو [...]
ولد خصفة بن قیس عیلان: عکرمة: أمّه أخت کلب بن وبرة لأبیه؛ و محارب بن خصفة.
[...] ولد عکرمة بن خصفة: منصور. فولد منصور: مازن؛ و هوازن؛ و سلیم؛ و سلامان؛ و أبو مالک، انقرض.
[...] ولد هوازن بن منصور: بکر. فولد بکر بن هوازن: معاویة؛ و منبه؛ و سعد؛ و زید، قتله معاویة، فجعل فیه عامر بن الظّرب العدوانی مائة من الإبل، و هی أوّل دیّة قضی فیها بذلک؛ و تقول العرب: إنّ لقمان کان جعلها قبل ذلک مائة جدی.
[...] ولد معاویة بن بکر: نصر، و جشم؛ و صعصعة؛ و عوف، و بنوه یسمّون الوقعة، دخلوا فی بنی عمرو بن کلاب بن الحارث.
[...] ولد صعصعة بن معاویة: عامر، و فیه البیت و العدد؛ [و مرة] و هم بنو سلول، نسبوا إلی أمّهم؛ و غالب: و أمّه تماضر، و إلیها نسب ولده؛ و ربیعة: أمّه غویضرة إلیها نسب؛ و عبد اللّه، و الحارثّ؛ أمّهما عادیة، إلیها نسبا؛ و کبیر، و عمرو، و زبیر: أمّهم وائلة،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 43
و إلیها نسبوا؛ و قیس؛ و عوف؛ و مساور؛ و سیّار؛ و مثجور: أمّهم عدیّة، و إلیها نسبوا.
و کلّ هؤلاء قلیل، لیس منهم أحد مشهور، حاشا بنی مرّة و بنی عامر.
[...] ولد عامر بن صعصعة: ربیعة، و فیه البیت و العدد؛ و هلال؛ و نمیر؛ و سواءة، بنو عامر بن صعصعة بن معاویة بن بکر بن هوازن بن منصور بن عکرمة بن خصفة بن قیس عیلان بن مضر.
[...] ولد ربیعة بن عامر: کلاب، و فیه البیت؛ و کعب، و فیه العدد؛ و عامر؛ و کلیب.
فمن بنی کلیب بن ربیعة بن عامر بن صعصعة: آمنة بنت أبان، تزوّجها أمیّة بن عبد شمس؛ فولدت له العاصی، و أبا العاصی، و العیص، و أبا العیص و قد درج بنو کلیب.
[...] ولد کلاب بن ربیعة: عامر؛ و عبید، و هو أبو بکر؛ و عمرو؛ و الحارث، و هو رواس؛ و عبد اللّه؛ و کعب، و هو الأضبط؛ و جعفر؛ و ربیعة؛ و معاویة، و هو الضّباب.
فمن بنی عامر بن کلاب: بنو الوحید بن کعب بن عامر بن کلاب؛ منهم أمّ البنین بنت حزام بن خالد بن ربیعة بن الوحید، کانت تحت علیّ بن أبی طالب- علیه السّلام-؛ فولدت محمّدا الأصغر، و عثمان و جعفرا، و العبّاس.
و أرطاة بن عمر بن الوحید، علی یدیه وضع علقمة بن علاثة و عامر بن الطّفیل الرّهن إذ تنافرا؛ و هو الصّبیر.
[...] و هؤلاء بنو الضّباب بن کلاب بن ربیعة:
منهم: زهیر بن عمرو بن معاویة الضّبابیّ، قتل یوم جبلة. و منهم: قاتل الحسین- رضی اللّه عنه- شمر بن ذی الجوشن- و اسم ذی الجوشن: شرحبیل بن الأعور بن عمرو بن معاویة، و هو الضّباب.
و من ولده: الصّمیل بن حاتم بن شمر بن ذی الجوشن، ساد بالأندلس، و له بها عقب، و نزالتهم بلخشبل من شوذر من عمل جیّان؛ و ظمیاء بنت عبد العزیز بن مولة بن کنیف ابن حمل بن خالد بن عمرو بن معاویة، و هو الضّباب، تروی عن أبیها عن جدّها؛
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 44
و لمولة صحبة؛ لقی رسول اللّه- صلّی اللّه علیه و سلّم- و هو ابن عشرین، و عاش بعد ذلک مائة سنة فی الإسلام، و صحب أبا هریرة؛ و کان یسمّی ذا اللّسانین لفصاحته؛ و أدّی إلی رسول اللّه- صلّی اللّه علیه و سلّم- صدقته بنت لبون.
ابن حزم، الجمهرة،/ «1» و 2، 243، 259، 260، 264، 269، 271، 272، 280، 282، 287، 288
(العبّاس) بن علیّ بن أبی طالب قتل معه. «1» [...] أمّه أمّ البنین بنت حزام بن خالد بن ربیعة بن الوحید من بنی عامر.
الطّوسی، الرّجال، (باب من روی عن الحسین علیه السّلام)،/ 76- مثله الأردبیلی، جامع الرّواة، 1/ 433؛ أبو علی الحائری، منتهی المقال،/ 169
(و به) قال أخبرنا الشّریف أبو عبد اللّه محمّد بن عبد اللّه بن الحسن البطحانی بقراءتی علیه بالکوفة قال: أخبرنا محمّد بن جعفر التّمیمیّ قراءة، قال: أخبرنا أحمد بن محمّد بن سعید، قال: أخبرنی الحسن بن جعفر بن مدرار قراءة، قال: حدّثنی عمّی طاهر بن مدرار، قال: حدّثنی فضیل بن الزّبیر، قال: سمعت الإمام أبا الحسین زید بن علیّ علیهما السّلام، و یحیی بن أمّ طویل و عبد اللّه بن شریک العامریّ یذکرون «تسمیة من قتل مع الحسین ابن علیّ علیهما السّلام من ولده و إخوته و أهله و شیعته» و سمعته أیضا من آخرین سواهم:
[...] و العبّاس بن علیّ بن أبی طالب علیهما السّلام و أمّه أمّ البنین بنت حزام بن خالد بن ربیعة ابن الوحید العامریّ.
الشّجری، الأمالی، 1/ 170
فولد أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب (علیه السّلام و الرحمة) فی أکثر الرّوایات خمسة و ثلاثین ولدا، ذکورهم أکثر من إناثهم.
فممّن حدّثنی بذلاک أبو علیّ ابن شهاب العکبریّ فی داره بعکبرا، قال: حدّثنی بن بطّة «2» یرفعه بالعدّة و اللّفظ لأبی علیّ.
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا بدله حکاه جامع الرّواة و منتهی المقال عن خلاصة الأقوال].
(2)- لعلّه هو «محمّد بن بطّة» مؤلّف کتاب «أسماء مصنّفی الشّیعة- أو- أبو العلاء ابن بطّة من وزراء عضد الدّولة الدّیلمیّ» راجع «الشّیعة و فنون الإسلام» للسّید حسن الصّدر (قده).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 45
و وجدت بخطّ شیخی أبی الحسن ابن أبی جعفر النّسّابة فی نسخة لا أثق بها: لعلیّ علیه السّلام عشرون ذکرا و تسع عشر أنثی، فذلک تسعة و ثلاثون، و ذلک فی کتابه الّذی و سمه بالحاویّ، و روی ولده علیه السّلام سبعة و عشرون.
و الّذی علیه القول: إنّه ولد- فیما قرأته سمّاعا من الشّریف أبی علیّ النّسّابة العمریّ الموضّح الکوفیّ-: حسنا و حسینا و زینب و رقیّة و أمّهم فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و محمّد الأکبر ابن الحنفیّة، و محمّد الأصغر، و أمّ الحسن، و رملة بنت الثّقفیّة، و العبّاس، و عثمان، و جعفر، و عبد اللّه بنی الکلابیّة.
و العبّاس الأصغر، و عمر، و رقیّة بنی التّغلبیّة، و أبا بکر، و عبد اللّه بنی النّهشلیّة، و یحیی ابن أسماء، و أمامة، و فاطمة، و خدیجة، و میمونة، و أمّ سلمة، و جمانة، و أمّة اللّه، و أمّ الکرام، و رقیّة الصّغری، و زینب الصّغری، و فاختة هی أمّ هانئ، و أمّ کلثوم هی نفیسة، زیادة الشّیخ الشّرف رحمه اللّه فی الذّکور: عبد الرّحمن، عمر الأصغر، عثمان الأصغر، عون، جعفر الأصغر، محسّن.
و یجب أن یکون: له رقیّة الکبری، و زینب الکبری بنتی فاطمة علیها السّلام.
فذلک الجملة خمسة و ثلاثون نفسا، من ذلک الرّجال: ثمانیة عشر رجلا، و النّساء:
سبع عشر نفسا.
و لم یحتسبوا بمحسّن لأنّه ولد میّتا، و قد روت الشّیعة خبر المحسّن و الرّفسة «1».
و وجدت بعض کتب أهل النّسب یحتوی علی ذکر المحسّن، و لم یذکر الرّفسة من جهة أعوّل علیها.
و وجدت بخطّ شیخ الشّرف: قال محمّد بن محمّد- یعنی نفسه-: مات من جملة أولاد أمیر المؤمنین علیه السّلام من الذّکور و عدّتهم تسعة عشر ذکرا، فی حیاته ستّة نفر، و ورثه منهم
__________________________________________________
(1)- فی الأصل: «الرّقیّة» و طالما صرفت الوقت لأجد الصّورة الصّحیحة لهذه الکلمة و ما ظفرت بها حتّی منّ اللّه تعالی علیّ و وجدت کلام العمریّ منقولا بعینه فی «منتهی الأمال» ص 188 للشّیخ الجلیل و المحدّث الثّقة النّبیل الحاجّ شیخ عبّاس القمیّ (رضوان اللّه علیه) و «الرّفسة الصّدمة بالرّجل فی الصّدر» القاموس.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 46
ثلاثة عشر نفسا، و قتل منهم فی الطّفّ ستّة (رضوان اللّه علیهم).
و أبو الحسین یحیی- قال الموضّح-: مات طفلا فی حیاة أبیه، أمّه أسماء بنت عمیس الخثعمیّة، فأولاد جعفر و أبی بکر منها، إخوته لأمّه.
فالمعقبون من ولد علیّ علیه السّلام خمسة رجال و هم: الحسن علیه السّلام و الحسین علیه السّلام و محمّد ابن الحنفیّة، و عمر ابن التغلبیّة و العبّاس ابن الکلابیّة (سلام اللّه علیهم)، و اختلفوا فی تقدیم عمر علی العبّاس، و قد بیّناه أوّلا.
المجدی،/ 11- 12، 17، 18
قال النّسّابة الموضّح: و العبّاس الأکبر أبو الفضل قتل بالطّفّ [...] و عثمان بن علیّ [...] و جعفر [...] و عبد اللّه [...] أمّ الأربعة أم البنین بنت حزام الکلابیّة، قتلوا جمیعا بالطّفّ (رضی اللّه عنهم).
المجدی،/ 15
[القرن 6] و هم سبعة و عشرون ولدا ذکرا و انثی: الحسن، و الحسین، و زینب الکبری، و زینب الصّغری المکنّاة بامّ کلثوم أمّهم فاطمة البتول علیهما السّلام «1» سیّدة نساء العالمین بنت سیّد المرسلین (صلوات اللّه علیهم) «1»؛ و محمّد المکنّی بأبی القاسم، أمّه خولة بنت جعفر بن قیس الحنفیّة، و العبّاس، و جعفر، و عثمان، و عبد اللّه الشّهداء مع أخیهم الحسین بکربلاء- رضی اللّه عنهم- أمّهم أمّ البنین بنت حزام «1» بن خالد بن دارم «1» [...] و عمر، و رقیّة، أمّهما أمّ حبیب بنت ربیعة و کانا توأمین، و محمّد الأصغر المکنّی بأبی بکر، و عبید اللّه الشّهیدان مع أخیهما الحسین علیه السّلام «1» بطفّ کربلاء «1»، أمّهما لیلی بنت مسعود الدارمیّة، و یحیی، أمّه أسماء بنت عمیس الخثعمیّة و توفّی صغیرا قبل أبیه «2». و رملة، أمّها «3» أمّ سعید «4» بنت عروة ابن مسعود الثّقفیّ، و نفیسة و هی أمّ کلثوم الصّغری، و زینب الصّغری، و رقیّة الصّغری، و امّ هانی، و امّ الکرام، و جمانة المکنّاة بامّ جعفر، و أمامة، و أمّ سلمة، و میمونة، و خدیجة،
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی الأنوار النّعمانیّة].
(2)- [أضاف فی الأنوار النّعمانیّة: و إخوته لأمّه عبد اللّه و محمّد و عون ابناء جعفر بن أبی طالب و محمّد بن أبی بکر و أمّ الحسن].
(3)- [الأنوار النّعمانیّة: أمّهما].
(4)- [الأنوار النّعمانیّة: سعد].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 47
و فاطمة لامّهات أولاد شتّی.
و أعقب علیه السّلام من خمسة بنین: الحسن، و الحسین، و محمّد، و العبّاس، و عمر، «1» و فی الشّیعة من یذکر «1» أنّ فاطمة أسقطت بعد النّبیّ ذکرا کان «2» سمّاه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم- «3» و هو حمل «3»- محسنا «4»، فعلی هذا یکون أولاده ثمانیة و عشرین ولدا، و اللّه أعلم «5».
[...] و أمّا رقیّة بنت علیّ علیه السّلام فکانت عند مسلم بن عقیل، فولدت له عبد اللّه، قتل بالطّفّ، و علیّا و محمّدا، ابنی مسلم.
و أمّا زینب الصّغری فکانت عند محمّد بن عقیل فولدت له عبد اللّه، و فیه العقب من ولد عقیل.
و أمّا أمّ هانی فکانت عند عبد اللّه الأکبر بن عقیل بن أبی طالب، فولدت له محمّدا، قتل بالطّفّ، و عبد الرّحمان.
و أمّا میمونة بنت علیّ علیه السّلام فکانت عند [عبد اللّه] الأکبر بن عقیل، فولدت له عقیلا.
و أمّا نفیسة فکانت عند عبد اللّه الأکبر بن عقیل، فولدت له أمّ عقیل.
و أمّا زینب الصّغری «6» فکانت عند عبد الرّحمان بن عقیل، فولدت له سعیدا و عقیلا.
و أمّا فاطمة بنت علیّ علیه السّلام فکانت عند [محمّد بن «7»] أبی سعید بن عقیل، فولدت له حمیدة.
__________________________________________________
(1- 1) [الأنوار النّعمانیّة: و قد مرّ].
(2)- [الأنوار النّعمانیّة: قد].
(3- 3)، 6 [لم یرد فی الأنوار النّعمانیّة].
(4)- [أضاف فی الأنوار النّعمانیّة: و قد سبق سبب إسقاطها له و هو ضرب غلامّ ذلک الرّجل، و کونه ضغط بطنها علی الباب وَ سَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ].
(5)- [إلی هنا لم یرد فی البحار].
(6)- [کذا و لعلّه تصحیف فی کتاب نسب قریش ص 45 مکانها خدیجة و هو الصّحیح کما مرّ عن المؤلف- رحمه اللّه-].
(7)- [لم یرد فی البحار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 48
و أمّا أمامة بنت علیّ فکانت عند الصّلت بن عبد اللّه بن نوفل بن الحارث «1» بن عبد المطّلب، فولدت له نقیّة و توفّیت عنده. «1»
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 203- 204- عنه: المجلسی، البحار، 42/ 93- 94، مثله الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 1/ 370- 372
قال الجماعة: المعقبون من ولد علیّ علیه السّلام خمسة: الحسن و الحسین علیهما السّلام و محمّد ابن الحنفّة و عمر ابن التّغلبیّة و العبّاس ابن الکلابیّة.
فی ذکر عدد أولاده علیه السّلام، کان لأمیر المؤمنین علیه السّلام ثمانیة و عشرون ولدا و یقال: ثلاث و ثلاثون ولدا ذکرا و أنثی: الحسن، و الحسین علیهما السّلام، و المحسّن الّذی أسقط، و زینب الکبری، و زینب الصّغری المکنّاة بأمّ کلثوم (رضی اللّه عنهما) أمّهم فاطمة البتول سیّدة نساء العالمین؛ و محمّد المکنّی بأبی القاسم أمّه خولة بنت جعفر بن قیس الحنفیّة؛ و عمر، و رقیّة، کانا توأمین، و أمّهما أمّ حبیب بنت ربیعة؛ و العبّاس و جعفر و عثمان و عبد اللّه استشهدوا مع أخیهم الحسین (صلوات اللّه علیه و رضی عنهم) بطفّ کربلاء أمّهم أمّ البنین بنت حزام بن خالد بن دارم؛ و محمّد الأصغر المکنّی بأبی بکر و عبید اللّه الشّهیدان مع أخیهم الحسین (صلوات اللّه علیه) بالطّفّ (رضی اللّه عنهما)، أمّهما لیلی بنت مسعود الدّارمیّة؛ و یحیی، أمّه أسماء بنت عمیس الخثعمیّة؛ و أمّ الحسن، و رملة أمّهما أمّ سعید بنت عروة بن مسعود الثّقفیّ؛ و نفیسة، و زینب الصّغری، و رقیّة الصّغری، و أمّ هانئ، و أمّ الکرام، و جمانة المکنّاة بأمّ جعفر، و أمامة، و أمّ سلمة، و میمونة، و خدیجة، و فاطمة (رضی اللّه عنهنّ) لأمّهات شتّی.
و کان علیه السّلام لم یتزوّج بامرأة أخری مدّة حیاة فاطمة الزّهراء علیهما السّلام، إعظاما لقدرها و منزلتها.
الطّبرسی، تاج الموالید (من مجموعة نفیسة)،/ 94- 95
فجمیع من قتل مع الحسین من أهل بیته بطفّ کربلاء ثمانیة عشرا نفسا هو (صلوات اللّه علیه) تاسع عشرهم، منهم: العبّاس، و عبد اللّه، و جعفر، و عثمان بنو أمیر المؤمنین علیه السّلام، أمّهم أمّ البنین؛ و عبید اللّه، و أبو بکر ابنا أمیر المؤمنین علیه السّلام، أمّهما لیلی بنت مسعود الثّقفیّة.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 250
__________________________________________________
(1- 1)- [لم یرد فی الأنوار النّعمانیّة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 49
و عدّة من قتل معه (صلوات اللّه علیه) من أهل بیته و عشیرته ثمانی عشر نفسا، فمن أولاد أمیر المؤمنین علیه السّلام: العبّاس، و عبد اللّه، و جعفر، و عثمان، و عبید اللّه، و أبو بکر.
الطّبرسی، تاج الموالید (من مجموعة نفیسة)،/ 108
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 50
نمایش تصویر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 51
نمایش تصویر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 52
نمایش تصویر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 53
ولد له [أمیر المؤمنین علیه السّلام] من فاطمة: الحسن، و الحسین، و محسّن، سقط، و زینب، و أمّ کلثوم.
و کان له من خولة الحنفیّة: محمّد ابن الحنفیّة.
و کان له من أمّ البنین بنت خالد بن یزید الکلابیّة: عبد اللّه، و العبّاس، و جعفر و عثمان.
و کان له من أمّ حبیب التّغلبیّة من سبی خالد بن الولید: عمر، و رقیّة.
و کان له من أسماء بنت عمیس الخثعمیّة: یحیی.
و کان له أبو بکر و عبد اللّه من المیلاد «1» بنت مسعود.
و کان له محمّد الأصغر من أمّ ولد.
و کان له زینب الصّغری و أمّ کلثوم الصّغری من أمّ ولد.
و کان له خدیجة و أمّ هانئ و تمیمة و میمونة و فاطمة من أمّ ولد.
و کان له أمّ الحسین و رملة من أمّ شعیب المخزومیّة.
و فی روایة أخری: إنّ جعفرا و عمرا و العبّاس لأمّهات أولاد.
و عقبه من الحسن و الحسین و محمّد ابن الحنفیّة و العبّاس و عمر.
و مضی علیه السّلام و خلّف أربع حرائر: أمامة بنت زینب بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله، و لیلی التّمیمیّة، و أسماء بنت عمیس الخثعمیّة، و أمّ البنین الکلابیّة. و ثمانیة عشر أمّ ولد.
ابن الخشّاب، تاریخ موالید الأئمّة (من مجموعة نفیسة)/ 170- 172
«و ذکر» فی کتاب «نزهة الطّرف و بستان الظّرف» عن الحسن البصریّ، قال: قتل مع الحسین بن علیّ علیه السّلام ستّة عشر من أهل بیته، ما کان لهم علی وجه الأرض شبیه.
(و بهذا الإسناد) الّذی مرّ عن أحمد بن الحسین، أخبرنی أبو الحسین بن الفضل القطّان؛ حدّثنا عبد اللّه بن جعفر، حدّثنا یعقوب بن سفیان، حدّثنا ابن بکیر، عن اللّیث ابن سعد قال: فی سنة إحدی و ستّین؛ قتل الحسین بن علیّ و أصحابه، لعشر لیال خلون من المحرّم
__________________________________________________
(1)- [کذا فی المصدر، و سیأتی فی مصدر تال بلفظ «الهملاء» و الظاهر أنّهما تصحیف: لیلی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 54
یوم عاشوراء یوم السّبت فی آخر الیوم، و قتل معه العبّاس بن علیّ، و جعفر بن علیّ، و عبد اللّه بن علیّ، و عثمان بن علیّ و أبو بکر بن علیّ [...]
«و ذکر» السّیّد الإمام أبو طالب: أنّ الصّحیح فی یوم عاشوراء الّذی قتل فیه الحسین علیه السّلام و أصحابه (رضی اللّه عنهم) أنّه کان یوم الجمعة سنة إحدی و ستّین.
«و اختلف» أهل النّقل فی عدد المقتول یومئذ- مع ما تقدّم من قتل مسلم من العترة الطّاهرة، و الأکثرون علی أنّهم کانوا سبعة و عشرین، فمن ولد علیّ علیه السّلام: الحسین بن علیّ، و أبو بکر بن علیّ، و عمر بن علیّ، و عثمان بن علیّ، و جعفر بن علیّ، و عبد اللّه بن علیّ، و محمّد بن علیّ، و العبّاس بن علیّ، و إبراهیم بن علیّ؛ فهم تسعة، [...] و أخذوا رؤوس هؤلاء فحملت إلی الشّام و دفنت جثثهم بالطّفّ.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 46- 47
العبّاس بن علیّ، أمّه أمّ البنین أیضا.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 29
قال الشّیخ المفید فی الإرشاد: أولاده خمسة و عشرون، و ربّما یزیدون علی ذلک إلی خمسة و ثلاثین. و ذکره النّسّابة العمری فی الشّافی، و صاحب الأنوار: البنون خمسة عشر، و البنات ثمانیة عشر، فولد من فاطمة علیها السّلام: الحسن و الحسین و المحسّن سقط، و زینب الکبری، و أمّ کلثوم الکبری [...]
و من خولة بنت جعفر بن قیس الحنفیّة: محمّدا.
و من أمّ البنین ابنة حزام بن خالد الکلابیّة: عبد اللّه، و جعفر الأکبر، و العبّاس، و عثمان.
و من أمّ حبیب بنت ربیعة التّغلبیّة: عمر، و رقیّة توأمان فی بطن.
و من أسماء بنت عمیس الخثعمیّة: یحیی، و محمّد الأصغر. و قیل: بل ولدت له عونا، و محمّد الأصغر من أمّ ولد.
و من أمّ سعید بنت عروة بن مسعود الثّقفیّة: نفیسة، و زینب الصّغری، و رقیّة الصّغری.
و من أمّ شعیب المخزومیّة: أمّ الحسن، و رملة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 55
و من الهملاء «1» بنت مسروق النّهشلیّة: أبو بکر، و عبد اللّه.
و من أمامة بنت أبی العاص بن الرّبیع و أمّها زینب بنت رسول اللّه: محمّد الأوسط.
و من محیّاة بنت امرئ القیس الکلبیّة: جاریة هلکت و هی صغیرة.
و کان له خدیجة، و أمّ هانی، و تمیمة؛ و میمونة؛ و فاطمة لأمّهات أولاد.
و توفّی قبله: یحیی، و أمّ کلثوم الصّغری، و زینب الصّغری، و أمّ الکرام؛ و جمانة و کنیتها أمّ جعفر، و أمامة؛ و أمّ سلمة، و رملة الصّغری.
و زوّج ثمانی بنات: زینب الکبری من عبد اللّه بن جعفر، و میمونة من عقیل بن عبد اللّه بن عقیل، و أمّ کلثوم الصّغری من کثیّر بن عبّاس بن عبد المطّلب، و رملة من أبی الهیاج عبد اللّه بن أبی سفیان بن الحارث بن عبد المطّلب، و رملة من الصّلت بن عبد اللّه بن نوفل بن الحارث. و فاطمة من محمّد بن عقیل.
و فی الأحکام الشّرعیّة عن الخزاز القمّیّ: أنّه نظر النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله إلی أولاد علیّ و جعفر فقال: بناتنا لبنینا و بنونا لبناتنا.
و أعقب له من خمسة؛ الحسن و الحسین و محمّد ابن الحنفیّة و العبّاس الأکبر و عمر.
و کان النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله لم یتمتّع بحرّة و أمة «2» فی حیاة خدیجة، و کذلک علیّ مع فاطمة.
و فی قوت القلوب: أنّه تزوّج بعد وفاتها بتسع لیال، و أنّه تزوّج بعشر نسوة.
و توفّی عن أربعة: أمامة و أمّها زینب بنت النّبیّ، و أسماء بنت عمیس؛ و لیلی التّمیمیّة و أمّ البنین الکلابیّة، و لم یتزوّجن بعده.
و خطب المغیرة بن نوفل أمامة، ثمّ أبو الهیاج بن أبی سفیان بن حارث فروت عن علیّ علیه السّلام: أنّه لا یجوز لأزواج النّبیّ و الوصیّ أن یتزوّجن بغیره بعده، فلم یتزوّج امرأةو لا أمّ ولد بهذه الرّوایة.
__________________________________________________
(1)- [کذا فی المناقب و البحار، لکن الصّحیح: لیلی بنت مسعود الدّارمیّة المعروفة بالنّهشلیّة، و قد تقدّم تصحیف اسمها ص 53 بالمیلاد].
(2)- [البحار: و لا أمة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 56
و توفّی عن ثمانی عشرة أمّ ولد، فقال علیه السّلام: جمیع أمّهات أولادی الآن محسوبات علی أولادهنّ بما أبتعتهنّ به من أثمانهنّ، فقال: و من کان من إمائه غیر ذوات أولاد فهنّ حرائر من ثلثه.
ابن شهر آشوب، المناقب، 3/ 304- 305- عنه: المجلسی، البحار، 42/ 91- 92
و اختلفوا فی عدد المقتولین من أهل البیت «1»، فالأکثرون علی أنّهم کانوا سبعة و عشرین [...] تسعة من ولد أمیر المؤمنین: الحسین؛ و العبّاس، «2» و یقال: و ابنه محمّد بن العبّاس «2»، «3» و عمر، و عثمان، و جعفر، و إبراهیم «3»، و عبد اللّه الأصغر، و محمّد الأصغر، و أبو بکر شکّ فی قتله [...] و یقال: لم یقتل محمّد الأصغر بن علیّ بن أبی طالب لمرضه، و یقال: رماه رجل من بنی دارم فقتله.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 112- 113- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 62، 63؛ البحرانی، العوالم، 17/ 343، 344؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 20؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 462، 463؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 240، 241؛ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس و زینة المجالس، 2/ 328، 329، 330
الأصمعی: لمّا کان عام رمّادة «4»، قال: عمر لأبی عبیدة: خذ هذا البعیر بما علیه فأت أهل البیت، فانحره بینهم و مرهم أن یقدّدوا اللّحم و لیحملوا الشّحم و لیلبسوا للغرایر «5» و لیعدّوا ماء حارّا، فإن احتاجوا إلی اللّحم أمدّوهم، ثمّ خرج یستسقی فسقی.
و إنّهم أعرف النّاس نسبا و أخصّهم فضلا، ألا تری أنّ العربیّ من ولد یعرب بن قحطان، و القرشیّ من ولد النّضر بن کنانة، و الهاشمیّ من ولد عبد المطّلب، و الطّالبیّ من ولد علیّ و جعفر، و العلویّ من الحسن و الحسین و محمّد و العبّاس و عمر أولاد أمیر المؤمنین،
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا مکانه فی تسلیة المجالس: و کان عدّة القتلی من أصحاب الحسین علیه السّلام الّذین قتلوا معه اثنین و سبعین رجلا (رضوان اللّه علیهم و رحمته و سلامه) هؤلاء الّذین قتلوا قبل أهل بیته. و أمّا عدّة المقتولین من أهل بیته].
(2- 2) [حکاه عنه فی وسیلة الدّارین،/ 277].
(3- 3) [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(4)- الرّمّادة و الرّمّاد: الهلاک، و أرمد القوم: هلکت مواشیهم.
(5)- الغرائر جمع الغریر: الشاب لا تجربة له.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 57
و الفاطمیّ أولاد الحسن و الحسین.
ابن شهر آشوب، المناقب، 2/ 196
و نسب شیخنا المفید فی کتاب الإرشاد، العبّاس بن علیّ، فقال: أمّه أمّ البنین بنت حزام بن خالد بن دارم، و هذا خطأ، و إنّما أمّ العبّاس، المسمّی بالسّقّاء و یسمّیه أهل النّسب أبا قربة المقتول بکربلاء صاحب رایة الحسین، أمّه أمّ البنین بنت حزام بن خالد ابن ربیعة، و ربیعة هذا، هو أخو لبید الشّاعر، ابن عامر بن کلاب بن ربیعة بن عامر بن صعصعة، و لیست من بنی دارم التّمیمیّین «1».
و قال ابن حبیب النّسّابة، فی کتاب المنمّق: لمّا ذکر أبناء الحبشیّات من قریش، ذکر من جملتهم العبّاس بن علیّ بن أبی طالب علیه السّلام، و هذا خطأ منه، و تغفیل، و قلّة تحصیل! «2» و کذلک قال فی أبناء السّندیّات من قریش، ذکر من جملتهم محمّد بن علیّ بن أبی طالب ابن الحنفیّة، و أمّ علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیه السّلام.
قال محمّد بن إدریس: و هذا جهل من ابن حبیب، و قلّة تأمّل «2».
ابن إدریس، السّرائر، 1/ 656- 657- عنه، المامقانی، تنقیح المقال، 2، 1/ 128؛ المظفر، بطل العلقمی، 1/ 93- 94
کان له من الولد أربعة عشر ذکرا و تسع عشرة أنثی: الحسن، و الحسین، و زینب الکبری، و أمّ کلثوم الکبری، أمّهم فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله؛ و محمّد الأکبر، و هو ابن الحنفیّة، و أمّه خولة بنت جعفر، و عبید اللّه قتله المختار؛ و أبو بکر قتل مع الحسین أمّهما لیلی بنت مسعود؛ و العبّاس الأکبر، و عثمان، و جعفر، و عبد اللّه قتلوا مع الحسین أمّهم أمّ البنین بنت حزام بن خالد؛ و محمّد الأصغر قتل مع الحسین أمّه أمّ ولد؛ و یحیی، و عون أمّهما أسماء بنت عمیس؛ عمر الأکبر، و رقیّة أمّهما الصّهباء سبیّة؛ و محمّد الأوسط أمّه أمامة بنت أبی العاص؛ و أمّ الحسن و رملة الکبری أمّهما أمّ سعید بنت عروة؛ و أمّ هانئ، و میمونة، و زینب الصّغری، و رملة الصّغری، و أمّ کلثوم الصّغری، و فاطمة، و أمامة،
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه عنه فی بطل العلقمیّ].
(2- 2) [تنقیح المقال: و نقل قبل ذلک عن المفید: أنّ أمّ العبّاس أمّ البنین بنت حزام بن خالد بن ربیعة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 58
و خدیجة، و أمّ الکرام، و أمّ جعفر، و جمانة، و نفیسة، و أمّ سلمة، و هنّ لأمّهات شتّی؛ و ابنة أخری لم یذکر اسمها، «1» ماتت صغیرة «1».
فهؤلاء الّذین عرفنا من أولاد علیّ علیه السّلام.
ابن الجوزی، صفة الصّفوة، 1/ 309، المنتظم، 5/ 69
فقتل أصحاب الحسین کلّهم و فیهم بضعة عشر شابّا من أهل بیته منهم من أولاد علی علیه السّلام: العبّاس، و جعفر، و عثمان، و محمّد، و أبو بکر.
ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 340
و أولاد أمیر المؤمنین علیه السّلام سبعة و عشرون ذکرا و أنثی:
( «1» و «2») الحسن، و الحسین علیهما السّلام.
( «3») زینب الکبری.
( «4») زینب الصّغری المکنّاة أمّ کلثوم.
أمّهم فاطمة البتول سیدة نساء العالمین ابنة سیّد المرسلین محمّد خاتم النّبیّین.
(5) محمّد المکنّی أبا القاسم، أمّه خولة ابنة جعفر بن قیس الحنفیّة.
(6 و 7) عمر، و رقیّة، و کانا توأمین، و أمّهما أمّ حبیب بنت ربیعة.
(8 و 9 10 و 11) العبّاس و جعفر و عثمان و عبد اللّه الشّهداء مع أخیهم الحسین علیه السّلام بطفّ کربلاء، أمّهم «أمّ البنین» بنت حزام بن خالد «2» بن دارم.
(12 و 13) محمّد الأصغر المکنّی أبا بکر، و عبید اللّه «3» الشّهیدان مع أخیهما الحسین بطفّ کربلاء أمّهم لیلی ابنة مسعود الدّارمیّة.
(14 و 15) یحیی و عبید اللّه «4»: أمّهما أسماء بنت عمیس الخثعمیّة.
__________________________________________________
(1- 1) [المنتظم: هلکت و هی صغیرة].
(2)- و فی نسخة: بنت حازم بن خالد ...
(3)- و فی نسخة: عبد اللّه.
(4)- و فی نسخة: عبد اللّه.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 59
(16 و 17) أمّ الحسن و رملة: أمّهما (أمّ مسعود) و فی نسخة: «أمّ سعید» بنت عروة ابن مسعود الثّقفیّ.
(18، الی 27) نفیسة، زینب الصّغری، رقیّة الصّغری، أمّ هانئ، أمّ الکرام، و جمانة المکنّاة أمّ جعفر «و فی نسخة: و رقیّة»، و أمامة، و أمّ سلمة، و میمونة و خدیجة، و فاطمة (رحمة اللّه علیهنّ) لأمّهات شتّی.
و فی روایة أنّ فاطمة (صلوات اللّه علیها) أسقطت بعد رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله ذکرا، کان سمّاه النّبیّ، و هو حمل، محسنا. فعلی هذه الرّوایة أولاد أمیر المؤمنین علیه السّلام ثمانیة و عشرون ولدا.
ابن البطریق، العمدة،/ 29- 30
و أمّا أزواجه، فأوّل زوجة تزوّجها فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم لم یتزوّج علیها حتّی توفّیت عنده. و کان له منها: الحسن، و الحسین، و قد ذکر أنّه کان له منها ابن آخر یقال له: محسن، و أنّه توفّی صغیرا، و زینب الکبری، و أمّ کلثوم الکبری، ثمّ تزوّج بعدها أمّ البنین بنت حزام الکلابیّة، فولدت له العبّاس، و جعفرا، و عبد اللّه، و عثمان قتلوا مع الحسین بالطّفّ، و لا بقیّة لهم غیر العبّاس، و تزوّج لیلی بنت مسعود بن خالد النّهشلیّة التّمیمیّة، فولدت له عبید اللّه و أبا بکر قتلا مع الحسین، و قیل: إنّ عبید اللّه قتله المختار بالمذار، و قیل: لا بقیّة لهما؛ و تزوّج أسماء بنت عمیس الخثعمیّة، فولدت له محمّدا الأصغر و یحیی و لا عقب لهما، و قیل: إنّ محمّدا لأمّ ولد و قتل مع الحسین، و قیل: إنّها ولدت له عونا. و له من الصّهباء بنت ربیعة التّغلبیّة و هی من السّبی الّذین أغار علیهم خالد بن الولید بعین التّمر: عمر بن علیّ، و رقیّة بنت علیّ [...] و تزوّج علیّ أمامة بنت أبی العاص بن الرّبیع بن عبد العزّی بن عبد شمس، و أمّها زینب بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم، فولدت له محمّدا الأوسط. و له محمّد بن علیّ الأکبر، الّذی یقال له: ابن الحنفیّة أمّه خولة بنت جعفر من بنی حنیفة. و تزوّج علیّ أیضا أمّ سعید ابنة عروة بن مسعود الثّقفیّة، فولدت له أمّ الحسن، و رملة الکبری، و أمّ کلثوم. و کان له بنات من أمّهات شتّی لم یذکرن لنا، منهنّ: أمّ هانئ، و میمونة، و زینب الصّغری، و رملة الصّغری، و أمّ کلثوم الصّغری،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 60
و فاطمة، و أمامة، و خدیجة، و أمّ الکرام، و أمّ سلمة، و أمّ جعفر، و جمانة، و نفیسة کلّهنّ من أمّهات أولاد. و تزوّج أیضا مخبئة «1» بنت امرئ القیس بن عدیّ الکلبیّة فولدت له جاریة هلکت صغیرة، کانت تخرج إلی المسجد فیقال لها: من أخوالک؟ فتقول وه وه، تعنی کلبا.
فجمیع ولده أربعة عشر ذکرا و سبع عشرة امرأة. و کان النّسل منهم للحسن، و الحسین، و محمّد ابن الحنفیّة، و العبّاس ابن الکلابیّة، و عمر ابن التغلبیّة.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 199- 200
و قتل العبّاس بن علیّ، و أمّه أمّ البنین بنت حزام.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 302
المعقبون من أولاد أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السّلام خمسة: الحسن، و الحسین، و أمّهما فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله، و محمّد، و أمّه خولة بنت قیس الحنفیّة «2»، و العبّاس المشهور بالسّقّاء، و أمّه أمّ البنین بنت حزام العامریّة، و عمر الأطراف، و أمّه الصّهباء «3» التّغلبیّة.
فخر الرّازی، الشجرة المبارکة،/ 17
و من أولاد علیّ بن أبی طالب رضی اللّه عنه أیضا یحیی بن علیّ، مات صغیرا، أمّه أسماء بنت عمیس الخثعمیّة؛ و عمر بن علیّ، و توأمته رقیّة الکبری، أمّهما تغلبیّة «4». و العبّاس الأکبر، و عثمان، و جعفر، و عبد اللّه، أمّهم أمّ البنین الکلابیّة «5»؛ و عبید اللّه «6» و أبو بکر؛ أمّهما لیلی بنت مسعود النّهشلیّة؛ و أمّ الحسن، و رملة، و أمّهما أمّ سعید بنت عروة بن مسعود الثّقفیّة؛ و محمّد الأصغر و زینب الصّغری، و أمّ کلثوم الصّغری، و رقیّة الصّغری، و أمّ هانئ، و أمّ
__________________________________________________
(1)- [کذا فی المصدر و قد مرّ مکرّرا: محیّاة].
(2)- أمّه خولة بنت جعفر بن قیس بن مسلمة بن عبد اللّه بن ثعلبة بن یربوع بن ثعلبة بن الدّول بن حنفیّة ابن لجیم.
(3)- کنیتها أمّ حبیب.
(4)- فی أ و ب: ثعلبیّة.
(5)- فی أ و ب: أمّ النّیر الکلابیّة.
(6)- فی أ و ب: عبد اللّه.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 61
الکرام، و جمانة، و أمّ سلمة، و میمونة، و خدیجة، و فاطمة «1»، و أمامة: لأمّهات أولاد.
ابن قدامة، التّبیین،/ 137- 138
و ولد علیّ من غیر فاطمة بنت رسول اللّه (صلّی اللّه علیه و سلّم و رضی عنهما)، محمّدا، و هو ابن الحنفیّة، و أبا بکر و عثمان و العبّاس و جعفرا و عبد اللّه و إبراهیم. و قتل هؤلاء السّتة مع الحسین (رضی اللّه عنه و عنهم). و عبید اللّه قتله المختار، و لا عقب له. و یحیی: و أمّه أسماء بنت عمیس، و عمر: و أمّه تغلبیّة، و کان خالد بن الولید سباها فی الرّدّة، فاشتراها علی [...] و أمّ العبّاس و أخویه جعفر، و عبد اللّه: أمّ البنین بنت حزام الوحیدیّة. و لیس لجعفر عقب.
و أمّ عبید اللّه، و أبی بکر ابنی علیّ: لیلی بنت مسعود النّهشلیّ.
و أمّا أبو القاسم محمّد بن علیّ ابن الحنفیّة فأمّه من سبی بنی حنیفة، اشتراها علیّ، و اتّخذها أم ولد، فولدت له محمّدا فأنجبت، و اسمها خولة بنت إیاس بن جعفر جانّ الصّفا «2».
و یقال: بل کانت أمّة لبنی حنیفة، سندیة سوداء. و لم تکن من أنفسهم، و إنما صالحهم خالد بن الولید علی الرقیق، و لم یصالحهم علی أنفسهم.
البرّی، الجوهرة،/ 57- 58
الفصل الحادی عشر: فی أولاده علیه السّلام إعلم أیّدک اللّه بروح منه، إنّ أقوال النّاس اختلفت فی عدد أولاده علیه السّلام ذکورا و إناثا؛ فمنهم من أکثر فعدّ فیهم السّقط و لم یسقط ذکر نسبه و منهم من أسقطه و لم یر أن یحتسب فی العدّة فجاء قول کلّ واحد بمقتضی ما اعتمده فی ذلک و یحسبه و الّذی نقل فی کتاب صفوة الصّفوة و غیره من تألیف الأئمّة المعتبرین: أنّ أولاده علیه السّلام أربعة عشر ذکرا و الإناث تسع عشرة أنثی، و هذا تفصیل أسمائهم.
الذّکور: الحسن، و الحسین، محمّد الأکبر، عبد اللّه، أبو بکر، العبّاس، عثمان، جعفر،
__________________________________________________
(1)- فاطمة: ساقط من ج.
(2)- الحنفیّة أمّه. و هی خولة بن إیاس بن جعفر بن قیس بن مسلم بن ثعلبة بن یربوع. یکنّی بأمّه و أبیه جمیعا. و لهذا یشترط أن ینوّن (علی)، و یکتب (ابن الحنفیّة) بالألف، و یکون إعرابه إعراب محمّد، لأنّه وصف لمحمّد لا لعلیّ، کما ذکرنا. تهذیب الأسماء: 1/ 88
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 62
عبد اللّه، محمّد الأصغر، یحیی، عون، عمر، محمّد الأوسط.
الإناث: زینب الکبری، أمّ کلثوم الکبری، أمّ الحسن، رملة الکبری، أمّ هانئ، میمونة، زینب الصّغری، رملة الصّغری، أمّ کلثوم الصّغری، رقیّة، فاطمة، أمامة، خدیجة، أمّ الکرام، أمّ سلمة، أمّ جعفر، جمانة، نفیسة، بنت أخری لم یذکر اسمها ماتت صغیرة فهذا عدد أولاده ذکورا و إناثا، و ذکر قوم آخرون زیادة علی ذلک، و ذکروا فیهم محسنا شقیقا للحسن و الحسین علیهما السّلام، کان سقطا، فالحسن و الحسین علیه السّلام، و زینب الکبری، و أمّ کلثوم الکبری، هؤلاء الأربعة من الطّهر البتول فاطمة بنت الرّسول صلّی اللّه علیه و سلّم، محمّد الأکبر هو ابن الحنفیّة، و اسمها خولة بنت جعفر بن قیس الحنفیّة، و قیل: غیر ذلک؛ و عبید اللّه و أبو بکر أمّهما لیلی بنت مسعود؛ و العبّاس و عثمان، و جعفر و عبد اللّه، أمّهم أمّ البنین بنت حزام بن خالد؛ و یحیی و عون، أمّهما اسماء بنت عمیس؛ و محمّد الأوسط، أمّه أمامة بنت أبی العاص، و هذه أمامة هی بنت زینب بنت رسول اللّه المحمولة فی الصّلاة؛ و أمّ الحسن و رملة الکبری، أمّهما أم سعید بنت عروة؛ فهؤلاء من المعقود علیهنّ نکاحه، و بقیّة الأولاد من أمّهات شتّی أمّهات أولاد، و کان یوم قتله علیه السّلام عنده أربع حرائر فی نکاحه، و هنّ: أمامة بنت أبی العاص بنت بنت رسول اللّه، تزوّجها بعد موت خالتها البتول فاطمة علیها السّلام، و لیلی بنت مسعود التّمیمیّة، و أسماء بنت عمیس الخثعمیّة، و أمّ البنین الکلابیّة، و أمّهات الأولاد ثمانی عشرة أمّ ولد و السّلام.
ابن طلحة، مطالب السؤول،/ 62- 63- عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 441- 442؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 169- 170
أولاد أمیر المؤمنین علیه الصّلاة و السّلام: الحسن و الحسین (صلوات اللّه علیهما) و المحسن، درج صغیرا، و زینب الکبری و أمّ کلثوم الکبری، أمّهم فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم؛ و أبو القاسم محمّد، أمّه خولة ابنة جعفر بن قیس من بنی بکر بن وائل ثمّ من حنیفة؛ و العبّاس و عثمان و جعفر و عبد اللّه قتلوا مع الحسین (صلوات اللّه علیه)، أمّهم أمّ البنین ابنة حزام من ولد عامر بن صعصعة؛ و أبو بکر و عبید اللّه، أمّهما لیلی ابنة مسعود الدّارمیّة؛ و عمر و رقیّة، أمّهما الصّهباء و هی أمّ حبیب ابنة ربیعة من بنی تغلب بن وائل من سبی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 63
خالد بن الولید؛ و عمر الأصغر، أمّه المصطلقیّة؛ و محمّد الأوسط، و محمّد الأصغر، و عمر الأوسط علی قول بعضهم، و العبّاس الأصغر، و جعفر الأصغر لأمّهات شتّی؛ و عبد الرّحمان و أمّه أمامة ابنة أبی العاص بن الرّبیع، و أمّها زینب ابنة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم، و هی ابنة أخت فاطمة علیها السّلام و کانت أوصت إلیه علیه السّلام بأن یتزوّج بها بعدها؛ و یحیی و عون درجا صغیرین، و أمّهما أسماء ابنة عمیس من ولد خثعم بن أنمار بن نزار، فهؤلاء عشرون ابنا و هم أکثر المعدودین من أولاده الذّکور، و من أصحاب الأنساب من لم یعدّ محمّد الأوسط و الأصغر؛ و لم یذکر عمر الأوسط، و منهم من لم یذکر إلّا عمر المعقب، و العقب لخمسة منهم: و هم الحسن و الحسین علیهما السّلام و محمّد و العبّاس و عمر؛ و البنات اثنتان و عشرون بنتا علی اختلاف فی ذلک بین أهل النّسب، زینب الکبری قد روت عن أمّها فاطمة علیها السّلام غیر حدیث، و الصّغری، و أمّ کلثوم الکبری، و الصّغری، و رملة الکبری، و الصّغری، و رقیّة الکبری، و الصّغری، و أمّ هانئ الکبری، و الصّغری، و أمّ الکرام، و اسمها جمانة، و أمّ جعفر، و قد اختلف أهل النّسب فیها فمنهم من یقول: جمانة هی أمّ جعفر و هو قول یحیی بن الحسن العقیقیّ، نفیسة هی أمّ کلثوم الصّغری و قال غیره:
هی غیرها؛ و میمونة، و لیلی، و أمّ الحسن، و فاطمة، و خدیجة، و أمامة. و العقب لأربع منهنّ: و هی زینب الکبری عقبها فی ولد عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب، و زینب الصّغری عقبها فی ولد محمّد بن عقیل؛ ولدت له عبد اللّه بن محمّد بن عقیل، و أمّ الحسن عقبها فی ولد جعدة بن هبیرة ابن أخت علیّ علیه السّلام، و فاطمة عقبها فی ولد سعد بن الأسود ابن أبی البختریّ، و البواقی منهنّ لم یتزوّجن، و منهنّ مزوّجات من ولد عقیل و العبّاس ابن عبد المطّلب، و قد انقرض عقبهنّ.
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 52- 53
قاتل علیه السّلام هو و أهل بیته و أصحابه حتّی قتلوا کلّهم، و فیهم بضعة عشر شابّا من أهل بیته [...] العبّاس بن علیّ بن أبی طالب، و أمّه أمّ البنین بنت حزام بن ربیعة بن الوحید العامریّ.
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 120
اتّفق علماء السّیر: علی أنّه کان له علیه السّلام من الولد ثلاثة و ثلاثون، منهم أربعة عشر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 64
ذکرا و تسع عشرة أنثی. الحسن و الحسین و زینب الکبری و أمّ کلثوم الکبری، أمّهم فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و علی هذا عامّة المتأخّرین؛ و ذکر الزّبیر بن بکّار ولدا آخر من فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله اسمه محسن مات طفلا، و فاطمة علیها السّلام أوّل زوجاته لم یتزوّج علیها حتّی توفّیت؛ و محمّد الأکبر و هو ابن الحنفیّة، و أمّه خولة بنت جعفر من سبی بنی حنیفة و قیل: کانت أمّ ولد و سنذکره فی باب مفرد و کذا الحسن و الحسین علیهما السّلام؛ و عبید اللّه قتله المختار بن أبی عبید، و أمّه لیلی بنت مسعود من بنی تمیم و أبو بکر قتل مع الحسین علیه السّلام أمّه أیضا لیلی بنت مسعود؛ و العبّاس الأکبر، و عثمان، و جعفر، و عبد اللّه قتلوا مع الحسین، و أمّهم أمّ البنین بنت حزام (و قیل: بنت خلة) [؟ خالد] کلابیّة تزوّجها بعد فاطمة علیها السّلام؛ و محمّد الأصغر قتل مع الحسین علیه السّلام أیضا، أمّه أمّ ولد؛ و یحیی و عون أمّهما أسماء بنت عمیس، و کان جعفر بن أبی طالب قد تزوّج أسماء، ثمّ قتل عنها فتزوّجها أبو بکر الصّدّیق (رضی اللّه عنه) فمات عنها فتزوّجها علیّ علیه السّلام بعد أمّ البنین فأولدها؛ و عمر الأکبر و رقیّة، أمّهما الصّهباء صبیّة تزوّجها بعد أسماء بنت عمیس، و الصّهباء یقال لها: أمّ حبیب بنت ربیعة من بنی وائل أصابها خالد بن الولید لمّا أغار علی بنی تغلب بناحیة عین التّمر و هذا عمر الأکبر نذکر سیرته فیما بعد [...] و محمّد الأوسط، و أمّه أمامة بنت العاص بن ربیع و أمّها زینب بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله تزوّجها بعد الصّهباء، و أمّ الحسن و الحسین و رملة الکبری و أمّهنّ أمّ سعید بنت عروة تزوّجها أخیرا؛ و أم هانئ؛ و میمونة، و زینب الصّغری، و رملة الصّغری، و أمّ کلثوم الصّغری، و فاطمة، و أمامة، و خدیجة، و أمّ الکرام، و أمّ جعفر، و جمانة، و نفیسة، و هنّ لأمّهات أولاد شتّی قالوا: و ابنة أخری صغیرة توفّیت و لم یضبط اسمها «1». و النّسل منهم لخمسة: الحسن و الحسین و محمّد ابن الحنفیّة و عمر و العبّاس علیهم السّلام؛ و قیل: و لمحمّد الأصغر أیضا، و سنذکرهم فیما بعد إن شاء اللّه تعالی.
و ذکر ابن جریر الطّبریّ: أنّ بنات علیّ علیهما السّلام سبع عشرة، و الصّحیح ما ذکرناه.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 54- 55
__________________________________________________
(1)- قال الواقدیّ: توفّی أمیر المؤمنین عن أربع من الحرائر: أمامة بنت العاص و لیلی التّمیمیّة و أمّ البنین الکلابیّة و أسماء بنت عمیس و عن جماعة من الآماء.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 65
قال هشام بن محمّد: قتل من آل أبی طالب جماعة، منهم: الحسین بن علیّ علیه السّلام، قتله سنان بن أنس، و العبّاس بن علیّ [...] و قتل أخوه جعفر و عبد اللّه و عثمان و هم من أمّ البنین الّتی ذکرناها؛ و قتل محمّد بن علیّ علیه السّلام، و أمّه أمّ ولد، و قتل أبو بکر بن علیّ، و أمّه لیلی بنت مسعود بن دارم.
الف- أمیر المؤمنین علیه السّلام و أزواجه و ولده ب- أمّ العبّاس علیه السّلام و نسبها ج- أشقّاؤه [القرن «2»] العبّاس بن علیّ بن أبی طالب علیهما السّلام.
و أمّه أمّ البنین بنت حزام بن خالد بن ربیعة بن الوحید العامریّ.
الرّسّان، تسمیة من قتل،/ 149
[القرن 3] فولد علیّ، علیه السّلام: الحسن، و الحسین علیهما السّلام و أمّهما فاطمة صلوات اللّه علیها، بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم، سیّدة [8 أ] النّساء، و محمّدا، و أمّه الحنفیّة، و اسمها خولة بنت جعفر بن قیس بن مسلمة، من بنی حنیفة بن لجیم؛ و العبّاس، و عثمان، و جعفرا، و عبد اللّه، قتلوا مع الحسین، علیهم السّلام؛ و أمّهم أمّ البنین بنت حزام بن خالد بن ربیعة بن الوحید من بنی کلاب؛ و عبد اللّه، و أبا بکر درجا؛ و أمّهما: لیلی بنت مسعود بن خالد بن مالک بن ربعیّ النّهشلیّ؛ و یحیی، و عونا درجا، و أمّهما: أسماء بنت عمیس الخثعمیّ؛ و محمّدا لأمّ [ولد] «1» قتل مع الحسین علیه السّلام؛ و عمر بن علیّ، و أمّه سبیّة من بنی تغلب یقال لها: الصّهباء، سبیت أیام خالد بن الولید فی ولایة أبی بکر بعین التّمر «2». فهؤلاء ولد علیّ، و العقب منهم
__________________________________________________
(1)- فی الأصل: ساقطة، و الزیادة من المقتضب ص 22.
(2)- عین التّمر: بلدة قریبة من الأنبار غربی الکوفة بقربها موضع یقال له: «شفاثا» منها یجلب القسب و التّمر إلی سائر البلاد، و هو بها کثیر جدا، و هی علی طرف البادیة. معجم البلدان 4/ 176
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 4
للحسن و الحسین و محمّد بن الحنفیّة و عمر علیهم السّلام.
الکلبی، جمهرة النّسب، 1/ 30- 31
[118 ب] أخبرنا محمّد بن حبیب عن هشام بن الکلبیّ قال:
«1» ولد عیلان، و هو النّاس بن مضر، و إنّما عیلان عبد لمضر، فحضن النّاس، فغلب علیه، و نسب إلیه «2».
فولد عیلان: قیسا، و دهمان، و هم أهل بیت فی قیس؛ و أمّهما شقیقة بنت غافق بن الشّاهد بن عکّ.
فولد قیس: خصفة، و سعدا، و عمرا؛ و أمّهم عمرة بنت الیاس بن مضر؛ فولد خصفة ابن قیس: عکرمة، و أمّه: ریطة بنت و برة أخت کلب؛ و محارب بن خصفة؛ و أمّه: هند بنت عمرو بن ربیعة بن نزار.
فولد عکرمة: منصورا، و ملکان، و هو أبو ملک الّذین فی تیم اللّه بن ثعلبة، یقال لهم:
بنو عکرمة؛ و عامرا، و سعدا، و سعد بن عکرمة دخل فی بنی سلیم، و أمّهم: تعلة بنت سعد بن قیس.
فبنو أبی ملک بن عکرمة بطنان: بنو الدّیل بن حمار بن ناج بن أبی ملک، و بنو الحارث ابن حمار بن ناج، و هم حلفاء لبنی تیم اللّه بن ثعلبة بن عکابة، و منزلهم العقبة بالبطن.
هاهنا عن غیر الکلبیّ:
فولد منصور بن عکرمة: هوازن، و مازنا؛ و امّهما: سلمی بنت غنیّ بن یعصر؛ و سلما، و سلامان، و أمّهما: تکمة بنت مرّ بن أدّ.
__________________________________________________
(1)- [و التّأکید علی أسماء آباء أبی الفضل علیه السّلام بکتابتهم بالحروف السّوداء البارزة من عندنا. (المحقّقة)].
(2)- فی جمهرة أنساب العرب ص 243: و قال قوم: إنّما هو الیاس بن مضر، و الأصحّ أنّه قیس بن مضر؛ و فی الإنباه علی قبائل الرّواه ص 81: أنّ مضر بن نزار لم یکن له ممّن أعقب إلّا ابنان أحدهما الیاس بن مضر لا خلاف فی إسمه، و لا فی أنه ولد مضر لصلبه، و أنّ الیاس بن مضر ولد طابخة و مدرکة؛ و الثّانی النّاس بن مضر قیل: إنّه عیلان بن مضر، و أن عیلان ولد قیسا.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 5
فولد هوازن: بکرا، و حربا، و سبعا درجا «1»؛ و أمّهم: هند [119 أ] بنت جعدة بن غنیّ؛ فولد بکر بن هوازن: معاویة، و زیدا، قتله أخوه معاویة، فوداه «2»، عامر بن ظرب مائة من الإبل، و إنّما جعلها مائة من الإبل لعظم الإبل عندهم، و لیتنّأ هو عن الدّماء، فهی أوّل دیة کانت فی العرب مائة من الإبل حکم بها عامر بن الظّرب حکما جاریا «3»؛ و أمّهما: عاتکة بنت سعد بن هذیل بن مدرکة؛ و منبّه بن بکر، و سعد بن بکر، و هم الّذین أرضعوا «4» النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم، و أمّهما: بنت عوذ مناة بن یقدم بن أفصی بن دعمیّ بن إیاد.
فولد معاویة بن بکر: صعصعة، و نصرا، و جحوشا، و جحاشا؛ و أمّهم: رقاش بنت ناقم، و هو عامر بن جدّان «5» بن جدیلة بن أسد بن ربیعة بن نزار؛ و جشم- بطن- بن معاویة، و أمّه: ملیکة بنت جشم بن حبیب بن عمرو بن غنم بن تغلب بن وائل، و شیبان، و أمّه غشینة بها یعرفون، و عوفا، و هو الوقعة، سمّوا بذلک لوقوعهم فی بنی عمرو بن کلاب، و هم مع بنی عمرو بن کلاب؛ و السّبّاق، و الحارث، و دحوة، و دحیة «6»، و أمّهم: عاتکة [119 ب] بنت حرب بن هوازن، لم یلد حرب غیرها.
فولد صعصعة بن معاویة: عامرا، و مرّة، و مازنا، و عائذا، و وائلا؛ و أمّهم: عمرة بنت عامر بن الظّرب بن عمرو بن عیّاذ «7» بن یشکر بن عدوان؛ و غالبا، و أمّه: غاضرة، بها یعرفون، و قیسا، و عوفا، و مساورا، و مثجورا بنی صعصعة، و أمّهم: عدیّة بها یعرفون؛ و کبیرا، و عمرا، و زبینة، و أمّهم: وائلة بها یعرفون؛ و عبد اللّه، و الحارث، و أمّهما: عادیة بها یعرفون؛ و ربیعة، و أمّه: غویضرة بها یعرفون.
__________________________________________________
(1)- أی حربا، و سبعا.
(2)- فی المقتضب ص 53: ففداه.
(3)- فی جمهرة أنساب العرب ص 264: فجعل فیه عامر بن الظّرب العدوانیّ مائة من الإبل، و هی أوّل دیة قضی فیها بذلک؛ و تقول العرب: إنّ لقمان کان جعلها قبل ذلک مائة جدی.
(4)- فی المقتضب ص 53: آظار النّبیّ.
(5)- أنظر مختلف القبائل و مؤتلفها ص 3.
(6)- [کذا الصّواب کما فی القاموس (دحی) و فی المصدر (دحیّة) بتشدید الیاء].
(7)- فی جمهرة أنساب العرب ص 243: عیاذ.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 6
فولد عامر بن صعصعة: ربیعة، و هلالا، و نمیرا، و سوآءة، و الحارث، درج؛ و أمّهم:
رقیّة بنت جشم بن معاویة بن بکر بن هوازن. فولد ربیعة بن عامر: کلابا، إلیهم البیت، و کعبا، و إلیهم العقد، کان إذا کان فی ولد ربیعة عقد حوار «1» تولّوا هم ذلک دون ولد أبیهم، و کلیبا، و عامرا، و الحارث، و هو محمّس، درج، إلّا ضرب نساء ولدن فی بنی عامر. من کلام العرب: «لفلان ضرب» أیّ بنات ولدن فی غیرهم «2»، و أمّهم: مجد بنت تیم بن غالب ابن فهر، و هی الّتی حمّست بنی عامر، جعلتهم حمسا «3»، و لها [120 أ] یقول لبید:
سقی قومی بنی مجد و أسقی نمیرا و القبائل من هلال
فولد کلاب بن ربیعة: جعفرا، و معاویة، و هو الضّباب «4»؛ و ربیعة، و أمّهم: ذویبة بنت عمرو بن مرّة بن صعصعة؛ و عمرا، و عبیدا، و هو أبو بکر، و عامرا، و الحارث، و هو رؤاس «5»، و عبد اللّه، و کعبا، و هو الأضبط، و أمّهم: سبیعة بنت مرّة بن صعصعة؛ و أمّها:
سلول بنت ذهل؛ و زید بن کلاب، و أمّه من غسّان، درج، لا عقب له.
الکلبی، جمهرة النّسب 2/ 311- 314
و ولد عامر بن کلاب: کعبا؛ و أمّه: لبنی بنت کعب بن ربیعة بن عامر؛ و طریفا، درج، و أمّه من فهم؛ و الأصم، و هم قلیل، و أمّه من قریش من بنی تیم الأدرم بن غالب بن فهر.
فولد کعب بن عامر: الوحید، و هو عامر، و أمّه الخنساء بنت عمرو بن کلاب؛ فولد الوحید: ربیعة، و عامرا، و معاویة، و زفر، و هو صاحب المرباع، و هو العاقر؛ و أمّهم:
خالدة بنت جعفر بن کلاب؛ و ثورا، و بشرا، و خزیمة، و عمرا، و هبیرة، و أمّهم: جویریّة
__________________________________________________
(1)- [کذا فی المصدر، و لعلّه: «عقد جوار»].
(2)- فی لسان العرب «ضرب»: ضربت فیهم فلانة بعرق ذی أشب، أیّ التباس أیّ أفسدت نسبهم بولادتها فیهم، و قیل: عرّقت فیهم عرق سوء.
(3)- الحمس: و هم قریش من کان یدین بدینهم من کنانة، و التّحمّس الشّدة فی الدّین. سیرة النّبیّ 1/ 199؛ مفاتیح العلوم ص 76.
(4)- و إنّما سمّوا الضّباب لأنّ عمرو بن معاویة کان ولده ضبّا، و مضبّا، و ضبابا، و حسیلا بنو عمرو بن معاویة بن کلاب، فسّموا الضّباب لذلک. الإنباه علی قبائل الرّواه ص 88.
(5)- فی الاشتقاق ص 296: رواس؛ و فی الإنباه، ص 88: رؤاس.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 7
بنت سلمة الخیر بن قشیر.
فولد ربیعة بن الوحید: خالدا، و طهفة؛ فولد خالد: حزاما [126 ب]؛ فولد حزام:
الدّیّان، و هو أبو المحلّ، و علیّا، و أمّ البنین؛ و أمّهم: لیلی بنت سهیل بن عامر بن مالک ابن جعفر بن کلاب؛ فتزوّج أمّ البنین علیّ بن أبی طالب، صلوات اللّه علیه، فولدت له العبّاس، و جعفرا، و محمّد الأصغر، و عبد اللّه، و عثمان، قتلوا مع الحسین کلّهم «1»، علیهم السّلام.
منهم: شبیب بن حزاد بن طهفة بن ربیعة الشّاعر.
و ولد معاویة بن الوحید: حصنا، و عثمان، و أوفا؛ و أمّهم: زینب بنت ربیعة بن عبد اللّه ابن أبی بکر بن کلاب؛ و مساحقا، و الحجاف، و نهیکا، و قیسا، و أرطاة، و زیدا، و عثعثا، و مالکا، و عمرا.
فمن بنی معاویة بن الوحید: محفز بن جزء بن عامر بن حصن بن معاویة، کان شریفا، و أخوه بطحاء صاحب البراذین البطحاویّة؛ و الأشعث بن وائل بن ربیعة بن عبّاد بن حصن بن معاویة، کان علی شرط الحجّاج بواسط.
و ولد عمرو بن الوحید: عبیدة، و أرطاة، و هو الصّبیر الّذی وضع علقمة بن علاثة، و عامر بن الطّفیل «2» الإبل علی بدنه حین نافر إلی هرم بن قطبة «3»؛ و خزیمة، و قد رأس، و علقمة.
فمن بنی الصّبیر [127 أ] عبد اللّه بن شریک «4» بن أرطاة الفقیه؛ و حازم أخوه، کان
__________________________________________________
(1)- فی نسب قریش ص 43: «و اتّبع العبّاس أخوته لأبیه و أمّه بنو علیّ، و هم: عثمان، و جعفر، و عبد اللّه» و لم یذکر محمّد الأصغر.
(2)- فی المعارف ص 331: علقمة بن علاثة، و هو الّذی نافر «عامر بن الطّفیل» فقال فیه الأعشی:
علقم ما أنت إلی عامر النّاقص الأوتار و الواتر
و کان وفد إلی النّبیّ- صلّی اللّه علیه و سلّم- فأسلم، ثمّ ارتدّ، و لحق بقیصر، ثمّ انصرف، و أسلم، و استعمله عمر علی حوران فمات بها.
(3)- فی الاشتقاق ص 283: هرم بن قطبة، من حکماء العرب. و هو الّذی تحاکم إلیه عامر بن الطّفیل و علقمة بن علاثة، و أدرک الإسلام. و انظر المنافرة فی الأغانی 16/ 215.
(4)- عبد اللّه بن شریک: روی عن أبیه و ابن عمر و ابن عبّاس، و کان ممّن جاء إلی محمّد بن الحنفیّة، علیهم
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 8
من أصحاب المختار بن أبی عبید.
هذه عامر بن کلاب.
و ولد معاویة، و هو الضّباب بن کلاب: عمرا، و خالدا؛ و أمّهما: بنت عامر بن جشم ابن معاویة؛ فولد عمرو: زهیرا، قتل یوم جبلة؛ و حصینا، و حملا، و مالکا؛ و أمّهم الأحمسیّة؛ و ربیعة، و عامرا، و ضبّا، و مضبّا، درج، و ضبابا، و حسلا، و حسیلا، و زفر، و الأعور؛ و أمّهم بنت نهار بن عمرو بن سلول. و بهذه الأسماء سمّوا الضّباب؛ منهم:
الحنبص بن حصین بن عمرو الّذی یقول فیه قیس بن زهیر العبسیّ:
إذا قلت قد أفلت من شرّ حنبص لقیت بأخری حنبصا متباطنا
و شمر بن ذی الجوشن- لعنه اللّه تعالی- و ذو الجوشن، شرحبیل بن الأعور بن عمرو بن معاویة بن کلاب؛ و الصّمیل بن الأعور «1»، قتلته خثعم یوم فیف الرّیح «2».
الکلبی، جمهرة النّسب، 2/ 327- 329
قال هشام (بن محمّد الکلبیّ): أخبرنی خراش بن إسماعیل قال: کانت خولة و هم ینسبونها خولة بنت جعفر بن قیس بن سلمة الحنفیّ جارّا لبنی أسد، فأغار علیهم قوم من العرب فی سلطان أبی بکر، فأخذ خولة و قدم بها المدینة، فاشتراها أسامة بن زید ثمّ اشتراها منه علیّ بن أبی طالب علیه السّلام.
قال (هشام): و ولد علیّ علیه السّلام یقولون: أقبل بنو أبیها، فقالوا: هذه المرأة منّا فمهرها علیّ علیه السّلام علی مهر نسائها، ثمّ تزوّجها فولدت له محمّدا لم تلد غیره، و خلف علیها أبو معمّر الغفاریّ، فولدت له جاریتین، کانتا فی حجر علیّ بن محمّد، فماتت واحدة، و ولدت الأخری.
الکلبی، مثالب العرب،/ 109- 110
__________________________________________________
- أبو عبد اللّه الجدلیّ، ثقة من کبراء أهل الکوفة. تهذیب التّهذیب 5/ 253.
(1)- کان الصّمیل سیّدا من ساداتهم. الاشتقاق ص 296.
(2)- فیف الرّیح: هو مکان کان به حرب بین خثعم و بنی عامر. مجمع الأمثال 2/ 438.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 9
مشجّر نسب أمّ البنین علیها السّلام
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 10
و قتل مع الحسین بن علیّ بن أبی طالب (رضی اللّه عنهما) [...] العبّاس بن علیّ بن أبی طالب، الأکبر.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 75
علیّ بن أبی طالب رضی اللّه عنه و اسم أبی طالب عبد مناف بن عبد المطّلب، و اسمه شیبة بن هاشم، و اسمه عمرو بن عبد مناف، و اسمه المغیرة بن قصیّ، و اسمه زید، و یکنّی علیّ: أبا الحسن، و أمّه فاطمة بنت أسد بن هاشم بن عبد مناف بن قصیّ. و کان له من الولد:
الحسن، و الحسین، و زینب الکبری، و أمّ کلثوم الکبری، و أمّهم فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم، و محمّد بن علیّ الأکبر، و هو ابن الحنفیّة، و أمّه خولة بنت جعفر بن قیس بن مسلمة بن ثعلبة بن یربوع بن ثعلبة بن الدّول بن حنیفة بن لجیم بن صعب بن علیّ بن بکر بن وائل، و عبید اللّه بن علیّ قتله المختار بن أبی عبید بالمذار، و أبو بکر بن علیّ قتل مع الحسین و لا عقب لهما، و أمّهما لیلی بنت مسعود بن خالد بن ثابت بن ربعیّ بن سلمی بن جندل بن نهشل بن دارم بن مالک بن حنظلة بن مالک بن زید مناة بن تمیم، و العبّاس الأکبر بن علیّ، و عثمان، و جعفر الأکبر، و عبد اللّه قتلوا مع الحسین بن علیّ، و لا بقیّة لهم، و أمّهم أمّ البنین بنت حزام بن خالد [بن جعفر] «1» بن ربیعة بن الوحید بن عامر بن کعب ابن کلاب، و محمّد الأصغر بن علیّ قتل مع الحسین، و أمّه أمّ ولد، و یحیی و عون ابنا علیّ، و أمّهما أسماء بنت عمیس الخثعمیّة، و عمر الأکبر بن علیّ و رقیّة بنت علیّ، و أمّهما الصّهباء، و هی أمّ حبیب بنت ربیعة بن بجیر بن العبد بن علقمة بن الحارث بن عتبة بن سعد بن زهیر بن جشم بن بکر بن حبیب بن عمرو بن غنم بن تغلب بن وائل، و کانت سبیّة أصابها خالد بن الولید حین أغار علی بنی تغلب بناحیة عین التّمر، و محمّد الأوسط ابن علیّ، و أمّه أمامة بنت أبی العاص بن الرّبیع بن عبد العزّی بن عبد شمس بن عبد مناف، و أمّها زینب بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم و أمّها خدیجة بنت خویلد بن أسد بن عبد العزّی ابن قصیّ، و أمّ الحسن بنت علیّ و رملة الکبری، و أمّهما أمّ سعید بنت عروة بن مسعود بن معتّب بن مالک الثّقفیّ، و أمّ هانئ بنت علیّ، و میمونة، و زینب الصّغری، و رملة الصّغری،
__________________________________________________
(1)- [کذا، فلیلاحظ].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 11
و أمّ کلثوم الصّغری، و فاطمة، و أمامة، و خدیجة، و أمّ الکرام، و أمّ سلمة، و أمّ جعفر، و جمانة، و نفیسة بنات علیّ، و هنّ لأمّهات أولاد شتّی، و ابنة لعلیّ لم تسمّ لنا هلکت، و هی جاریة لم تبرز، و أمّها محیّاة بنت امرئ القیس بن عدیّ بن أوس بن جابر بن کعب ابن علیم «1» من کلب، و کانت تخرج إلی المسجد و هی جاریة، فیقال لها: من أخوالک؟
فتقول: وه، وه، تعنی کلبا. فجمیع ولد علیّ بن أبی طالب لصلبه أربعة عشر ذکرا و تسع عشرة امرأة، و کان النّسل من ولده لخمسة: الحسن و الحسین و محمّد ابن الحنفیّة و العبّاس ابن الکلابیّة و عمر ابن التّغلبیّة. قال محمّد بن سعد: لم یصحّ لنا من ولد علیّ رضی اللّه عنه غیر هؤلاء.
ابن سعد، الطّبقات، 3- 1/ 11- 12
فولد علیّ بن أبی طالب: الحسن، ولد للنّصف من شهر رمضان سنة ثلاث من الهجرة، و سمّاه رسول اللّه- صلّی اللّه علیه و سلّم- حسنا؛ و مات لخمس لیال خلون من شهر ربیع الأوّل سنة خمسین، و دفن ببقیع الغرقد؛ و صلّی علیه سعید بن العاصیّ، و کان أمیر المدینة، قدّمه الحسین، و قال: «لو لا أنّها سنّة، ما قدّمتک». و یکنّی الحسن أبا محمّد.
و الحسین بن علیّ، و یکنّی أبا عبد اللّه؛ و ولد لخمس لیال خلون من شعبان سنة أربع من الهجرة، و قتل یوم الجمعة یوم عاشوراء فی المحرّم سنة 61، قتله سنان بن أنس النّخعیّ؛ و أجهز علیه خولی بن یزید الأصبحیّ من حمیر، و حزّ رأسه، و أتی به عبید اللّه ابن زیاد، و قال «2»:
أوقر رکابی فضّة و ذهبا أنا قتلت الملک المحجّبا
قتلت خیر النّاس أمّا و أبا
[...] و زینب ابنة علیّ الکبری، ولدت لعبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب؛ و أمّ کلثوم
__________________________________________________
(1)- [فی جمهرة أنساب العرب (ص 457) علیم، بفتح العین و قال: و تزوّج علیّ و الحسن و الحسین (رضی اللّه عنهم) بناته].
(2)- راجع «مروج الذّهب» للمسعودی، 2؛ 90؛ «مقاتل الطّالبیّین» لأبی الفرج الأصبهانی (ط مصر 1368) ص 119.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 12
الکبری، ولدت لعمر بن الخطّاب؛ و أمّهم: فاطمة بنت النّبیّ- صلّی اللّه علیه و سلّم.
و محمّد بن علیّ بن أبی طالب، الّذی یقال له «ابن الحنفیّة»؛ یقولون: أمّه خولة بنت جعفر بن قیس بن مسلمة، من بنی حنیفة؛ و تسمّیة الشّیعة المهدیّ. قال کثیّر:
هو المهدیّ أخبرناه کعب أخو الأحبار فی الحقب الخوالی «1»
و کانت الشّیعة یزعمون أنّه لم یمت؛ [...] و أخت محمّد لامّه: عوانة بنت أبی مکمل، من بنی غفار.
و عمر بن علیّ، و رقیّة، و هما توأم، أمّهما: الصّهباء، یقال: اسمها أمّ حبیب بنت ربیعة من بنی تغلب، من سبی خالد بن الولید؛ و کان عمر آخر ولد علیّ بن أبی طالب؛ [...]
و العبّاس بن علیّ [...] إخوته لأبیه و أمّه بنو علیّ، و هم: عثمان، و جعفر، و عبد اللّه؛ فقتل إخوته قبله [...] ثمّ قتل العبّاس بن علیّ بعد إخوته مع الحسین؛ [...]
و أمّ العبّاس و إخوته هؤلاء: أمّ البنین بنت حزام بن خالد بن ربیعة بن الوحید بن کعب بن عامر بن کلاب بن ربیعة.
و عبید اللّه بن علیّ، [...] و أمّ عبید اللّه: لیلی بنت مسعود بن خالد بن مالک بن ربعیّ ابن سلمی بن جندل بن نهشل بن دارم؛ و إخوة عبید اللّه لأمّه: صالح، و أمّ أبیها، و أمّ محمّد، بنو عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب، خلف علیها عبد اللّه بن جعفر بعد علیّ بن أبی طالب، جمع بین زوجته و ابنته.
و یحیی بن علیّ، لا عقب له، و لا لعبید اللّه بن علیّ؛ و أمّ یحیی: أسماء ابنة عمیس، و إخوته لأمّه: عبد اللّه، و محمّد، و عون بنو جعفر بن أبی طالب، و محمّد بن أبی بکر الصّدّیق؛ توفّی یحیی فی حیاة علیّ، و لم یدع ولدا.
و محمّد الأصغر، درج، لأمّ ولد.
__________________________________________________
(1)- راجع «دیوان» کثیر (نشر الأستاذ بیریس بالجزائر) 1: 275، ا غ 8: 33؛ «مروج الذّهب» 2؛ 101
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 13
و أمّ الحسین؛ و رملة، ابنتی علیّ، أمّهما: أمّ سعید بنت عروة بن مسعود بن معتّب الثّقفیّ، و إخوتهما لأمّهما: بنو یزید بن عتبة بن أبی سفیان بن حرب بن أمیّة.
و زینب الصّغری؛ و أمّ کلثوم الصّغری؛ و رقیّة الصّغری؛ و أمّ هانئ؛ و أمّ الکرام؛ و أمّ جعفر، و اسمها جمانة؛ و أمّ سلمة؛ و میمونة؛ و خدیجة؛ و فاطمة؛ و أمامة، بنات علیّ، لأمّهات أولاد شتّی.
کانت أمّ الحسین بنت علیّ عند جعدة بن هبیرة بن أبی وهب بن عمر بن عائذ بن عمران بن مخزوم؛ فولدت له؛ ثمّ خلف علیها جعفر بن عقیل بن أبی طالب، فلم تلد له.
و کانت رملة بنت علیّ عند أبی الهیّاج، و اسمه عبد اللّه، بن أبی سفیان بن الحارث بن عبد المطّلب، ولدت له؛ و قد انقرض ولد أبی سفیان بن الحارث؛ ثمّ خلف علیها معاویة ابن مروان بن الحکم بن العاصی.
و کانت رقیّة الکبری بنت علیّ عند مسلم، فولدت له: عبد اللّه، قتل یوم الطّفّ، و علیّا، و محمّدا، بنی مسلم بن عقیل؛ و قد انقرض ولد مسلم بن عقیل.
و کانت زینب الصّغری بنت علیّ عند محمّد بن عقیل بن أبی طالب، فولدت له:
عبد اللّه، الّذی یحدّث عنه، و فیه العقب من ولد عقیل، و عبد الرّحمان، و القاسم، ثمّ خلف علیها کثیّر بن العبّاس بن عبد المطّلب؛ فولدت له: أمّ کلثوم، تزوّجها جعفر بن تمّام بن‌العبّاس؛ و قد انقرض ولد کثیّر و تمّام ابنی العبّاس.
و کانت أمّ هانئ بنت علیّ عند عبد اللّه الأکبر بن عقیل بن أبی طالب؛ فولدت له:
محمّدا، قتل بالطّفّ، و عبد الرّحمن، و مسلما، و أمّ کلثوم.
و کانت میمونة بنت علی عند عبد اللّه الأکبر بن عقیل، فولدت له عقیلا.
و کانت أمّ کلثوم الصّغری، و اسمها نفیسة عند عبد اللّه الأکبر بن عقیل، ولدت له أمّ عقیل؛ ثمّ خلف علیها کثیّر بن العبّاس بعد زینب الصّغری؛ فولدت له الحسن؛ ثمّ خلف علیها تمّام بن العبّاس؛ فولدت له نفیسة، تزوّجها عبد اللّه بن علیّ بن الحسین [بن علیّ] ابن أبی طالب.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 14
و کانت خدیجة بنت علیّ عند عبد الرّحمان بن عقیل: ولدت له سعیدا، و عقیلا؛ ثمّ خلف علیها أبو السّنابل عبد الرّحمن بن عبد اللّه بن عبید اللّه بن عامر بن کریز بن ربیعة بن حبیب بن عبد شمس.
و کانت فاطمة بنت علیّ عند محمّد بن أبی سعید بن عقیل: فولدت له حمیدة؛ ثمّ خلف علیها سعید بن الأسود بن أبی البختریّ؛ فولدت له برّة؛ و خالدة؛ ثمّ خلف علیها المنذر بن عبیدة بن الزّبیر بن العوّام، فولدت له عثمان، و کندة، درجا.
و کانت أمامة بنت علیّ عند الصّلت بن عبد اللّه بن نوفل بن الحارث بن عبد المطّلب؛ فولدت له، و توفّیت عنده.
فهؤلاء ولد علیّ بن أبی طالب لصلبه.
المصعب الزّبیری، نسب قریش،/ 40- 46
فولد «علیّ» الحسن، و الحسین، و محسّنا، و أمّ کلثوم الکبری، و زینب الکبری- أمّهم:
فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم- [107] و محمّدا- أمّه: خولة بنت إیاس بن جعفر، جار الصّفا، و هی الحنفیّة. و یقال: هی خولة بنت جعفر بن قیس. و یقال: بل کانت أمة من سبی الیمامة، فصارت إلی «علیّ»، و أنّها کانت أمة لبنی حنیفة سندیّة سوداء، و لم تکن من أنفسهم. و إنّما صالحهم خالد بن الولید علی الرّقیق و لم یصالحهم علی أنفسهم-.
- و عبید اللّه، و أبا بکر- أمّهما: لیلی بنت مسعود بن خالد النّهشلیّ- «1» و عمر، و رقیّة- أمّهما: تغلبیّة. و کان خالد بن الولید سباها فی الرّدّة. فاشتراها علیّ «1»- و یحیی- أمّه أسماء بنت عمیس- و جعفرا، و العبّاس، و عبد اللّه- أمّهم: أمّ البنین بنت حزام الوحیدیّة-.
- و رملة، و أمّ الحسن- أمّهما: أمّ سعید بنت عروة بن مسعود الثّقفیّ- و أمّ کلثوم الصّغری،
__________________________________________________
(1- 1) [حکاه عنه فی بطل العلقمی، 3/ 515- 516 و زاد:
أخطأ ابن قتیبة لم تکن تغلب إلّا نصاری یسکنون شمال العراق، فأغار علیهم خالد بن الولید لمّا غزا العراق فی خلافة أبی بکر، فأصاب سبیا کثیرا منه التّغلبیّة أمّ عمر الأطرف و والد الحسن البصریّ و سیرین والد محمّد ابن سیرین و أبان والد حمران مولی المسیّب فی آخرین. فغرض ابن قتیبة فی هذا، تصحیح خلافة أبی بکر بجعل علیّ علیه السّلام قد تزوّج من سبایا من خالف أبا بکر. إنّ علیا و عمر و أجلّاء الصّحابة أنکروا علی أبی بکر سبی تلک النّساء].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 15
و زینب الصّغری- و جمانة، و میمونة، و خدیجة، و فاطمة، و أمّ الکرام، و نفیسة، و أمّ سلمة، و أمامة، و أمّ أبیها- لأمّهات أولاد شتّی. ابن قتیبة، المعارف،/ 210- 211
فقتل یومئذ: الحسین بن علیّ، و عبّاس بن علیّ، و عثمان بن علیّ، و أبو بکر بن علیّ، و جعفر بن علیّ، و أمّهم، أمّ البنین بنت حزام الکلابیّة، و إبراهیم بن علیّ، و أمّه أمّ ولد، و عبد اللّه بن علیّ.
ابن قتیبة، الإمامة و السّیاسة، 2/ 6
ولد علیّ بن أبی طالب الحسن و الحسین، و محسن درج صغیرا «1» و زینب الکبری، [...] و أمّ کلثوم الکبری، [...] و أمّهم فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم.
و سمّی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم کلّ واحد من الحسن و الحسین یوم سابعه، و وزنت فاطمة علیها السّلام شعرهما فتصدّقت بوزنه فضّة [...]
عبید اللّه بن علیّ، قتله المختار فی الوقعة یوم المذار.
و أبا بکر «2»، و أمّهما لیلی بنت مسعود النّهشلیّة من بنی تمیم لا بقیّة لهما.
و العبّاس الأکبر [...]
و عثمان، و جعفر الأکبر، و عبد اللّه، قتلوا مع الحسین (رضی اللّه تعالی عنهم)، و لا بقیّة لهم إلّا العبّاس، فإنّ له بقیّة.
و أمّهم أمّ البنین بنت حزام بن ربیعة أخی لبید بن ربیعة الشّاعر، و أخوها مالک بن حزام الّذی قتل مع المختار بالکوفة «3».
و محمّد الأصغر بن علیّ، قتل مع الحسین، و أمّه و رقاء أمّ ولد.
و یحیی و عون بنی [ظ] علیّ، أمّهما أسماء بنت عمیس الخثعمیّة، و کان علیّ خلف علیها بعد أبی بکر- (رضی اللّه تعالی عنهما)-.
و عمر الأکبر، [...] و رقیّة أمّها الصهباء- و هی أمّ حبیب بنت حبیب بن بجیر التّغلبیّ
__________________________________________________
(1)- ط المحمودیّ: أی مات صغیرا.
(2)- [فی المطبوع: أبا بکرة].
(3)- [حزام الّذی هو أخو لبید الشّاعر غیر حرام الّذی هو أبو أمّ العبّاس راجع ص 79].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 16
سبیت [ظ] من ناحیة عین التّمر- تزوّجها مسلم بن عقیل بن أبی طالب.
و محمّد الأوسط و أمّه أمامة بنت أبی العاص بن الرّبیع، و أمّها زینب بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم.
[...]
و أمّ الحسین «1» بنت علیّ، کانت عند جعدة بن هبیرة المخزومیّ، ثمّ خلف علیها جعفر ابن عقیل، فقتل مع الحسین، فخلف علیها عبد اللّه بن الزّبیر.
و رملة الکبری، و أمّهما أمّ سعید بنت عروة بن مسعود الثّقفیّ.
و عمر الأصغر، و أمّه أمّ سعید هذه. و یقال: إنّ أمّه أمّ ولد، و کان صاحب نبیذ.
و میمونة تزوّجها عبد اللّه بن عقیل.
و أمّ هانئ، و زینب الصّغری تزوّجها محمّد بن عقیل، ثمّ خلف علیها کثیّر بن العبّاس.
و رملة الصّغری. و أمّ کلثوم الصّغری تزوّجها کثیّر بن العبّاس قبل أختها أو بعدها.
و فاطمة، تزوّجها سعید بن الأسود بن أبی البختریّ من ولد الحارث بن أسد بن عبد العزّی.
و رملة «2» و أمامة و خدیجة، تزوّجها/ 338/ عبد الرّحمان بن عقیل.
و أمّ الکرام، و أمّ سلمة، و أمّ جعفر، «3» و جمانة، و تقیّة «3» و نفیسة، تزوّجها تمّام بن العبّاس [ابن] عبد المطّلب، و هنّ لأمّهات أولاد شتّی.
و أمّ یعلی هلکت و هی جاریة لم تبرز، و أمّها کلبیّة، و کان یقال لها: من أخوالک یا أمّ یعلی؟ فتقول: أو أو. أی کلب.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 2/ 411، 412- 415، أنساب الأشراف،
2/ 189، 190- 194
و ولد لعلیّ بن أبی طالب: محمّد و امّه خولة بنت جعفر بن قیس بن مسلمة بن عبید
__________________________________________________
(1)- [فی ط المحمودی: أمّ الحسن].
(2)- کان فی النّسخة ضرب الخط علی «رملة».
(3- 3) [لم یرد فی ط المحمودی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 17
ابن ثعلبة بن یربوع بن ثعلبة من الدّول بن حنیفة بن لجیم.
قال علیّ بن محمّد المدائنیّ بعث رسول صلّی اللّه علیه و سلّم علیّا إلی الیمن فأصاب خولة فی بنی زبید، و قد ارتدّوا مع عمرو بن معدی کرب، و صارت فی سهمه، و ذلک فی عهد رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم فقال له رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم: «إن ولدت منک غلاما فسمه بأسمی و کنّه بکنیتی»، فولدت له بعد موت فاطمة علیها السّلام غلاما، فسمّاه محمدا و کنّاه أبا القاسم.
و حدّثنی محمّد بن إسماعیل الواسطیّ الضّریر، حدّثنا أبو أسامة، أنبأنا فطر بن خلیفة، عن منذر الثّوری، عن محمّد بن الحنفیّة، عن علیّ علیه السّلام أنّه قال لرسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم:
إن ولد لی غلام اسمیه باسمک و أکنیه بکنیتک؟ قال: «نعم».
قال: و حدّثنی علیّ بن المغیرة الأثرم و عبّاس بن هشام الکلبیّ، عن هشام، عن خراش بن إسماعیل العجلیّ قال: أغارت بنو أسد بن خزیمة علی بنی حنیفة فسبوا خولة بنت جعفر، ثمّ قدموا بها المدینة فی أوّل خلافة أبی بکر فباعوها من علیّ، و بلغ الخبر قومها فقدموا المدینة علی علیّ فعرفوها و أخبروه بموضعها منهم، فأعتقها و مهرها و تزوّجها، فولدت له محمّدا ابنه، و قد کان قال لرسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم: أتأذن لی إن ولد لی [غلام] بأن اسمیه باسمک و اکنّیه بکنیتک؟ فقال: «نعم». فسمی ابن الحنفیّة محمّدا، و کنّاه أبا القاسم.
و هذا أثبت من خیر المدائنیّ.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 2/ 422- 423
قال المدائنیّ: قتل الحسین و العبّاس و عثمان و محمّد لأمّ ولد بنو علیّ.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 422، أنساب الأشراف، 3/ 223
حدّثنا الحسین، حدّثنا عبد اللّه قال: قال الزّبیر بن أبی بکر «1»- فیما أجازه لی و قال:
__________________________________________________
(1)- المتوفّی سنة: «256» بمکّة المکرّمة عن عمر بلغ «84» عاما حینما کان قاضیا علیها من جانب الخلفاء العبّاسیّین و علی هذا، فهو لم یدرک القصّة، و لم یذکر أیضا من رواها له، حتّی یلاحظ حاله، فحدیثه هذا مرسل مجهول الرّواة.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 18
اروه عنّی-: ولد علیّ بن أبی طالب علیه السّلام الحسن بن علیّ ولد للنّصف من شهر رمضان، سنة ثلاث من الهجرة، سمّاه رسول اللّه (صلّی اللّه علیه) حسنا، و مات لثلاث خلون من شهر ربیع الأوّل سنة خمسین.
و الحسین بن علیّ علیه السّلام ولد لخمس لیال خلون من شعبان، سنة أربع من الهجرة.
و قتل یوم الجمعة یوم عاشوراء فی المحرّم سنة إحدی و ستّین.
قتله سنان بن أنس النّخعیّ لعنه اللّه، و أجهز علیه خولی بن یزید الأصبحی من حمیر لعنه اللّه، و حزّ رأسه.
و زینب ابنة علیّ الکبری [...] و أمّ کلثوم الکبری بنت علیّ [....] و أمّهم فاطمة/ 247/ أ/ بنت رسول اللّه (صلّی اللّه علیهما).
و محمّد بن علیّ بن أبی طالب الّذی یقال له: ابن الحنفیّة، و أمّه خولة بنت جعفر بن قیس بن مسلمة بن عبد اللّه بن ثعلبة بن یربوع بن ثعلبة بن الدّول بن حنیفة بن لجیم [...] و عمر بن علیّ و رقیّة الکبری و هما توأم «1» و أمّهما الصّهباء. و یقال: اسمها أمّ حبیب بنت ربیعة من بنی تغلب من سبی خالد بن الولید [...]
و العبّاس الأکبر بن علیّ علیهما السّلام [...] و إخوته لأمّه بنو علیّ و هم: عثمان و جعفر و عبد اللّه، فقتل إخوته قبله [...] ثمّ قتل العبّاس بن علیّ بعد إخوته مع الحسین (صلوات اللّه علیهم) [...] و أمّ العبّاس و إخوته هؤلاء أمّ البنین بنت حزام بن خالد بن ربیعة بن الوحید ابن کلاب بن ربیعة.
و عبید اللّه و أبا بکر ابنی علیّ لا بقیّة لهما، [...] و أمّ عبید اللّه و أبی بکر ابنی علیّ علیهم السّلام لیلی ابنة مسعود بن خالد بن مالک بن ربعیّ بن سلّم بن جندل بن نهشل بن دارم.
__________________________________________________
- ثمّ إنّ الرّجل لم یعتمد علیه معاصروه: مثل أحمد بن حنبل و البخاریّ و مسلم و ابن أبی داود، حیث لم یخرجوا عنه فی أسفارهم شیئا.
(1)- التّوأم- بفتح التّاء و ضمّها فسکون الواو فهمزة مفتوحة-: الّذی یولد مع غیره فی بطن واحد و المؤنّث: توأمة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 19
و إخوة عبید اللّه و أبی بکر ابنی علیّ لأمّهما صالح و أمّ أبیها و أمّ محمّد بنو عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب خلف علیها عبد اللّه بن جعفر بن علیّ، جمع بین ابنته و زوجته.
و یحیی بن علیّ لا عقب له، توفّی صغیرا قبل أبیه، و أمّ یحیی/ 248/ ب/ أسماء ابنة عمیس الخثعمیّة و إخوته لأمّه عبد اللّه و محمّد و عون بنو جعفر بن أبی طالب، و محمّد بن أبی بکر الصّدّیق رضوان اللّه علیهم.
حدّثنا الحسین، حدّثنا عبد اللّه، حدّثنا خالد بن خداش، حدّثنا حمّاد بن زید عن أیّوب عن محمّد:
إنّ أسماء ولدت لجعفر محمّدا و لأبی بکر محمّدا و لعلیّ محمّدا.
حدّثنا الحسین، حدّثنا عبد اللّه، حدّثنا محمّد بن سلام الجمحیّ قال: سمعت عبّاد بن مسلم یحدّث عن قتادة قال:
استبق بنو أسماء الثّلاثة ابن جعفر، و ابن أبی بکر، و ابن علیّ، فسبق الأکبران: ابن جعفر و ابن أبی بکر؛ ابن علیّ، فقالت أسماء: لئن سبقاک ما سبق آباؤهما أباک.
قال: ثمّ أخذ قتادة یقول: لم یکن علیّ رضی اللّه عنه مثلهما. و عنده رجل من أهل الکوفة فقال: یا عمّ حدّثنا بما سمعت و دعنا من رأیک.
و محمّد الأصغر بن علیّ- درج «1» لأمّ ولد.
و أمّ الحسین و رملة ابنتا علیّ، و أمّهما أمّ سعید بنت عروة بن مسعود بن معتب الثّقفیّ.
حدّثنا الحسین، حدّثنا عبد اللّه، قال الزّبیر: قال عمّی: و إخوتهما لأمّهما بنو یزید بن عتبة بن أبی سفیان بن حرب بن أمیّة.
و قال غیر عمّی: أختهما لأمّهما بنت لعنبسة بن أبی سفیان بن حرب بن أمیّة.
و لأمّ الحسین بنت علیّ حسن و علیّ و حبیب بنو جعدة بن هبیرة بن أبی وهب بن عمرو بن عائذ بن عمران بن مخزوم کان خلف علیها ثمّ خلف علیها بعده جعفر بن عقیل
__________________________________________________
(1)- درج- علی زنة نصر و ضرب و بابهما-: مات و انقرض.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 20
ابن أبی طالب فلم تلد له.
و کانت رملة بنت علیّ عند أبی الهیاج، و اسمه عبد اللّه بن أبی سفیان بن الحارث بن عبد المطّلب، فولدت منه عبد الکریم و أخا له- هلکا- و أختا له کانت عند عاصم بن عمر ابن الخطّاب و قد انقرض ولد أبی سفیان بن الحارث.
ثمّ خلف علیها معاویة بن مروان بن الحکم بن أبی العاص.
و زینب الصّغری و أمّ هانئ، و أمّ الکرام، و أمّ جعفر، و اسمها الجمانة، و أمّ سلمة، و میمونة، و خدیجة، و فاطمة، و أمامة بنات علیّ لأمّهات أولاد.
و کانت رقیّة الکبری بنت علیّ عند مسلم بن عقیل، فولدت له عبد اللّه قتل بالطّفّ، و علیّ و محمّد ابنی مسلم بن عقیل و قد انقرض ولد مسلم بن عقیل.
و کانت زینب الصّغری بنت علیّ عند محمّد بن عقیل بن أبی طالب، فولدت له عبد اللّه- الّذی یحدّث عنه- و فیه العقب من ولد عقیل.
و عبد الرّحمان، و القاسم ابنی محمّد.
ثمّ خلف علیها کثیّر بن العبّاس، فولدت له کلثم، تزوّجها جعفر بن تمّام بن العبّاس، و قد [انقرض] ولد العبّاس بن عبد المطّلب.
و کانت أمّ هانئ بنت علیّ عند عبد اللّه الأکبر بن عقیل، فولدت له محمّدا قتل بالطّفّ «1».
و عبد الرّحمان، و مسلم، و أمّ کلثوم.
و کانت میمونة بنت علیّ عند عبد اللّه الأکبر بن عقیل، فولدت له عقیلا.
و کانت أمّ کلثوم الصّغری- و اسمها: نفیسة- عند عبد اللّه الأکبر بن عقیل فولدت له أمّ عقیل.
ثمّ خلف علیها کثیّر بن العبّاس بعد زینب الصّغری، فولدت له الحسن.
__________________________________________________
(1)- بعد کلمة «بالطّفّ» فی أصلی بیاض قلیل جدّا و الظّاهر من السّیاق عدم سقوط شی‌ء.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 21
ثمّ خلف علیها تمّام بن العبّاس، فولدت له نفیسة تزوّجها عبد اللّه بن علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب.
و کانت خدیجة بنت علیّ عند الرّحمان بن عقیل، فولدت له سعیدا، و عقیلا.
ثمّ خلف علیها أبو السّنابل عبد الرّحمان بن عبد اللّه بن عامر بن کریز بن ربیعة بن حبیب بن عبد شمس.
و کانت فاطمة ابنة علیّ عند أبی سعید بن عقیل، فولدت له حمیدة، ثمّ خلف سعید ابن الأسود بن أبی البختریّ فولدت له برّة و خالدة.
ثمّ خلف علیها المنذر بن عبیدة بن الزّبیر بن العوّام، فولدت له عثمان و کثیرة درجا.
و کانت أمامة بنت علیّ عند الصّلت بن عبد اللّه بن نوفل بن الحارث بن عبد المطّلب، فولدت له نفیسة و توفّیت عنده.
فهؤلاء ولد علیّ بن أبی طالب.
ابن أبی الدّنیا، مقتل الإمام أمیر المؤمنین،/ 115- 116، 119، 121- 123
و کان له من الولد الذّکور «1» أربعة عشر ذکرا: الحسن و الحسین و محسن مات صغیرا- أمّهم فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم. و محمّد الأکبر- أمّه خولة بنت جعفر الحنفیّة.
و عبید اللّه، و أبو بکر- لا عقب لهما أمّهما لیلی بنت مسعود الحنظلیّة من بنی تمیم. و العبّاس و جعفر قتلا بالطّفّ. و عثمان، و عبد اللّه أمّهم أمّ البنین بنت حزام الکلابیّة، و عمر- و أمّه أمّ حبیب بنت ربیعة البکریّة. و محمّد الأصغر- لا عقب له، أمّه أمامة بنت أبی العاص.
و عثمان الأصغر، و یحیی و أمّهما أسماء بنت عمیس الخثعمیّة. و کان له من البنات ثمانی عشرة ابنة، منهنّ من فاطمة ثلاث، و الباقیات لعدّة نسوة، و أمّهات أولاد شتّی.
الیعقوبی، التّاریخ، 2/ 201
__________________________________________________
(1)- و الّذین لهم النّسل من أولاد أمیر المؤمنین (صلوات اللّه علیه) الحسن و الحسین علیهما السّلام، و محمّد ابن الحنفیّة (رضوان اللّه علیه)، و عمر الأکبر الأطرف، و العبّاس السّقّاء، و بقیّة أولاده علیه السّلام، لم یعقبوا و لم یکن لهم أولاد.
(عن هامش الأصل)
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 22
عبد اللّه بن محمّد و موسی بن عیسی قالا: أخبرنا محمّد قال: حدّثنا عبید اللّه بن محمّد ابن عائشة قال:
قتل علیّ بن أبی طالب رضی اللّه عنه و عنده أربع حرائر: أمامة بنت أبی العاص و أسماء بنت عمیس و أمّ البنین بنت حزام الکلابیّة و لیلی بنت مسعود النّهشلیّة.
و من أمّهات الأولاد تسع عشرة.
قال أبو عبد الرّحمان: ولد لعلیّ بن أبی طالب الحسن و الحسین و زینب و أمّ کلثوم أمّهم فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه/ 125/ أ/ و آله و سلّم و أمّها خدیجة بنت خویلد ابن أسد بن عبد العزّی.
و محمّد بن علیّ الأکبر و جعفر الأصغر و أمّهما خولة بنت جعفر بن قیس بن سلمة بن ثعلبة بن یربوع بن ثعلبة بن الدّول بن حنیفة بن اللجیم. و أمّها أسماء بنت عمرو بن أرقم ابن عبید بن ثعلبة من بنی حنیفة.
و عبید اللّه و أبا بکر و أمّهما لیلی بنت مسعود بن جابر بن مالک بن ربعیّ بن سلم بن جندل بن نهشل بن دارم بن حنظلة بن زید مناة بن تمیم.
قتل أبو بکر مع الحسین علیه السّلام و قتل عبید اللّه مع مصعب یوم المختار «1».
و العبّاس، و عثمان، و جعفر الأکبر، و عبد اللّه، و أمّ عبد اللّه «2» قتلوا مع الحسین [علیه السّلام] لا بقیّة لهم إلّا للعبّاس.
و أمّهم أمّ البنین بنت حزام بن خالد بن ربیعة بن الوحید بن کعب بن کلاب.
و محمّد الأصغر بن علیّ- أمّه أمّ ولد- قتل مع الحسین علیه السّلام.
و یحیی و عون ابنی علیّ، و أمّهما أسماء بنت عمیس بن النّعمان بن کعب بن مالک بن
__________________________________________________
(1)- کذا فی أصلی، و المستفاد من ترجمة عبید اللّه من کتاب الطّبقات الکبری- لابن سعد- أنّه اغتیل بدسیسة من مصعب بن الزّبیر. فراجع التّرجمة و تثبّت فیها.
(2)- کذا فی أصلی، الظّاهر أنّ الکلم الثّلاث: «و أمّ عبد اللّه» من سبق قلم الکاتب و لکن کونه من المصنّف و عدم زیادته ممّا یؤیّده قول المصنّف الآتی: «و من البنات تسع عشرة».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 23
قحافة الخثعمیّة.
و عمر بن علیّ و رقیّة بنت علیّ و هما توأم، أمّهما الصّهباء «1»، و هی أمّ حبیب بنت ربیعة ابن بجیر بن العبد بن علقمة بن الحارث بن عتبة بن سعد بن زهیر بن جشم بن بکر بن حبیب بن عمرو بن غنم بن تغلب بن وائل، و کانت سبیّة أصابها خالد بن الولید حین أغار علی بنی تغلب ب «عین التّمر».
و محمّد الأوسط بن علیّ، أمّه أمامة بنت أبی العاص بن الرّبیع بن عبد العزّی بن حبیب ابن عبد شمس بن عبد مناف. و أمّها زینب بنت رسول اللّه.
و عبّاس الأصغر أمّه أمّ ولد.
و أمّ حسین «2»، و اسمها فاطمة الکبری.
و رملة، و أمّها أمّ سعید بنت عروة بن مسعود بن متعب الثّقفیّ.
و زینب الصّغری، و نفیسة، و أمّ کلثوم الصّغری،/ 125/ ب/، و فاطمة الصّغری، و أمامة، و خدیجة، و أمّ الکرام، و أمّ جعفر، و جمانة، و أمّ هانئ، و میمونة، و رملة الصّغری، و أمّ سلمة بنات علیّ لأمّهات أولاد.
فجمیع ولد علیّ من الذّکور ستّة عشر ابنا «3»، و من البنات تسع عشرة ابنة.
محمد بن سلیمان، المناقب، 2/ 48- 50
[القرن 4] فأوّل زوجة تزوّجها فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم، و لم یتزوّج علیها حتّی
__________________________________________________
(1)- هذا هو الصّواب الموافق لما فی کتاب أنساب الأشراف: ج 2 ص 192 ط 1.
و فی أصلی: «أمّهما أمّ الصّهباء ...».
(2)- کذا فی أصلی، و فی بعض المصادر: «و أمّ الحسن ...».
(3)- کلمة: «ستة» فی قوله: «ستّة عشر» رسم خطّها غیر واضح کما ینبغی و یحتمل أن یقرأ «سبعة عشر» و علی التّقدیرین لا ینطبق علی ما ذکره هاهنا من أسمائهم.
و لیراجع فی تعداد ولد أمیر المؤمنین علیهم السّلام ما ذکره المصعب الزّبیری فی کتاب نسب قریش. و لیراجع أیضا ما ذکره الشّیخ المفید فی کتاب الإرشاد، ص 186.
و لیلاحظ أیضا ما رواه ابن أبی الدّنیا فی الحدیث «109» و ما بعده من کتابه مقتل أمیر المؤمنین علیه السّلام ص 141، ط 1.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 24
توفّیت عنده، و کان لها منه من الولد: الحسن و الحسین، و یذکر أنّه کان لها منه إبن آخر یسمّی محسنا توفّی صغیرا، و زینب الکبری، و أمّ کلثوم الکبری.
«1» ثمّ تزوّج بعد أمّ البنین بنت حزام- و هو أبو المحلّ «2» بن خالد بن ربیعة بن الوحید بن کعب بن عامر بن کلاب- فولد لها منه العبّاس، و جعفر، و عبد اللّه، و عثمان، قتلوا مع الحسین علیه السّلام بکربلاء، و لا بقیّة لهم غیر العبّاس. «1»
و تزوّج لیلی ابنة مسعود بن خالد بن مالک بن ربعیّ بن سلمی بن جندل بن نهشل ابن دارم بن مالک بن حنظلة بن مالک بن زید مناة بن تمیم، فولدت له عبید اللّه و أبا بکر.
فزعم هشام بن محمّد: أنّهما قتلا مع الحسین بالطّفّ. و أمّا محمّد بن عمر، فإنّه زعم أنّ عبید اللّه بن علیّ قتله المختار بن أبی عبید بالمذار، و زعم أنّه لا بقیّة لعبید اللّه و لا لأبی بکر ابنی علیّ علیه السّلام.
و تزوّج أسماء ابنة عمیس الخثعمیّة، فولدت له- فیما حدّثت عن هشّام بن محمّد- یحیی و محمّدا الأصغر، و قال: لا عقب لهما.
و أمّا الواقدیّ، فإنّه قال فیما حدّثنی الحارث، قال: حدّثنا ابن سعد، قال: أخبرنا الواقدیّ: أنّ أسماء ولدت لعلیّ یحیی و عونا ابنی علیّ. و یقول بعضهم: محمّد الأصغر لأمّ ولد، و کذلک قال الواقدیّ فی ذلک، و قال: قتل محمّد الأصغر مع الحسین.
«3» و له من الصّهباء- و هی أمّ حبیب بنت ربیعة بن بجیر بن العبد بن علقمة بن الحارث ابن عتبة بن سعد بن زهیر بن جشم بن بکر بن حبیب بن عمرو بن غنم بن تغلب بن وائل؛ و هی أمّ ولد من السّبی الّذین أصابهم خالد بن الولید حین أغار علی عین التّمر علی بنی تغلب بها- عمر بن علیّ، و رقیّة ابنة علیّ «3» [...]
و تزوّج أمامة بنت أبی العاصی بن الرّبیع بن عبد العزّی بن عبد شمس بن عبد مناف،
__________________________________________________
(1- 1) [حکاه عنه فی بطل العلقمی، 1/ 93].
(2)- [کذا الصّواب، و فی المصدر: أبو المجل].
(3- 3) [حکاه عنه فی بطل العلقمی، 3/ 515].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 25
و أمّها زینب بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم، فولدت له محمّدا الأوسط.
و له محمّد بن علیّ الأکبر، الّذی یقال له: محمّد ابن الحنفیّة، أمّه خولة ابنة جعفر بن قیس بن مسلمة بن عبید بن ثعلبة بن یربوع بن ثعلبة بن الدّول بن حنیفة بن لجیم بن صعب بن علیّ بن بکر بن وائل، توفّی بالطّائف، فصلّی علیه ابن عبّاس.
و تزوّج أمّ سعید بنت عروة بن مسعود بن معتّب بن مالک الثّقفیّ، فولدت له أمّ الحسن، و رملة الکبری.
و کان له بنات من أمّهات شتّی لم یسمّ لنا أسماء أمّهاتهنّ منهنّ: أمّ هانئ، و میمونة، و زینب الصّغری، و رملة الصّغری، و أمّ کلثوم الصّغری، و فاطمة، و أمامة، و خدیجة، و أمّ الکرام، و أمّ سلمة، و أمّ جعفر، و جمانة، و نفیسة بنات علیّ علیه السّلام؛ أمّهاتهنّ أمّهات أولاد شتّی.
و تزوّج محیّاة ابنة امرئ القیس بن عدیّ بن أوس بن جابر بن کعب بن علیم من کلب، فولدت له جاریة، هلکت و هی صغیرة. قال الواقدیّ: کانت تخرج إلی المسجد و هی جاریة فیقال لها: من أخوالک؟ فتقول وه، وه- تعنی کلبا.
فجمیع ولد علیّ لصلبه أربعة عشر ذکرا، و سبع عشرة امرأة.
حدّثنی الحارث، قال: حدّثنا ابن سعد عن الواقدیّ، قال: کان النّسل من ولد علیّ لخمسة: الحسن، و الحسین، و محمّد ابن الحنفیّة، و العبّاس ابن الکلابیّة، و عمر بن ابن التّغلبیّة. «1»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 153- 155
__________________________________________________
(1)- نخستین زنی که گرفت، فاطمه، دختر پیمبر خدا صلّی اللّه علیه و سلّم بود که جز او زنی نگرفت تا درگذشت. از فاطمه، حسن و حسین را داشت. گویند فرزند دیگری از او داشت به نام محسن که در خردسالی درگذشت، یا زینب کبری و ام کلثوم کبری.
پس از فاطمه ام البنین دختر حزام را به زنی گرفت که عباس و جعفر و عبد اللّه و عثمان را برای وی آورد که با حسین علیه السّلام در کربلا کشته شدند و به جز عباس دیگران دنباله نداشتند.
لیلی دختر مسعود بن خالد را نیز به زنی گرفت و عبید اللّه و ابو بکر را برای وی آورد که به گفته هشام-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 26
و قتل العبّاس بن علیّ بن أبی طالب- و أمّه أمّ البنین ابنة حزام بن خالد بن ربیعة بن الوحید. «1»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 468
ولد لأمیر المؤمنین علیه السّلام، من فاطمة:
الحسن علیه السّلام.
و الحسین علیه السّلام.
__________________________________________________
- ابن محمد در طف با حسین کشته شدند.
اما به گفته محمد بن عمر، عبید اللّه بن علی به دست مختار بن ابی عبید در مذار کشته شد و هم به گفته او عبید اللّه و ابو بکر پسران علی علیه السّلام دنباله نداشتند.
و نیز اسمای خثعمی دختر عمیس را به زنی گرفت و به گفته هشام بن محمد، یحیی و محمد اصغر را برای وی آورد. چنان‌که هم او گوید: دنباله نداشتند! «اما به گفته واقدی اسما، یحیی و عون را برای علی آورد».
بعضیها گفته‌اند: «محمد اصغر از کنیزی زاده بود». واقدی نیز چنین گفته است. به گفته وی، اصغر با حسین کشته شد.
و هم علی بن ابی طالب، از صهبا، ام حبیب دختر ربیعة بن بجیر بن عبد که از جمله اسیران خالد بن ولید در اثنای حمله به عین التّمر بود عمر و رقیه را آورد [...]
و هم او علیه السّلام امامه، دختر ابو العاص بن ربیع را که مادرش زینب دختر پیمبر خدا صلّی اللّه علیه و سلّم بود، به زنی گرفت که محمد اوسط را آورد.
محمد اکبر که او را محمد بن حنفیه گویند نیز فرزند علی بود از خوله دختر جعفر بن قیس از بنی حنیفه.
محمد بن حنفیه به طایف درگذشت و ابن عباس بر او نماز کرد.
و هم او علیه السّلام ام سعید دختر عروة بن مسعود ثقفی را به زنی گرفت که ام حسن و رمله کبری را از او آورد.
هم او از زنان مختلف، دخترانی داشت که نام- مادرانشان را نگفته‌اند. از جمله ام هانی و میمونه و زینب صغری و رمله صغری و ام کلثوم صغری و فاطمه و امامه و خدیجه و ام کرام و ام سلمه و ام جعفر و جمانه و نفیسه که همگی دختران علی علیه السّلام بودند و مادرانشان کنیزان مختلف بودند.
و هم او علیه السّلام محیّاة دختر امرؤ القیس بن عدی بن اوس کلبی را به زنی گرفت که دختری برای وی آورد به خردسالی درگذشت.
واقدی گوید: دخترک به مسجد می‌آمد. بدو می‌گفتند: «داییهایت کیانند؟» می‌گفت: «وه، وه»! یعنی کلب (سگ).
همه فرزندان علی از پشت وی چهارده ذکور بودند و هفده زن.
واقدی گوید: پنج کس از فرزندان علی دنباله داشتند: حسن و حسین و محمد ابن حنیفه و عباس پسر زن کلابی و عمر پسر زن تغلبی. پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 6/ 2695- 2697
(1)- عبّاس بن علیّ بن أبی طالب نیز کشته شد. مادرش ام البنین دختر حزام بن ربیعه بود.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3083
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 27
و المحسّن، سقط «1».
و أمّ کلثوم.
و زینب.
و ولد له من خولة الحنفیّة:
محمّد ابن الحنفیّة.
و ولد له من أمّ البنین بنت خالد بن یزید الکلابیّة:
(العبّاس و) «2».
عبد اللّه.
و جعفر.
و عثمان.
و ولد له من أمّ حبیب التّغلبیّة «3»- من سبی خالد بن الولید-:
عمر.
و العبّاس «4».
و رقیّة.
__________________________________________________
(1)- ذکر المحسن السّقط فی أولاد أمیر المؤمنین علیه السّلام: [.....] الملل و النّحل للشّهرستانی (1/ 77) و قد حرّف فی طبعة لاحقة، و التّبیین للمقدسیّ (ص 92 و 133) و لسان العرب (6/ 60) مادة (شبر).
(2)- ما بین القوسین، و هو اسم أبی الفضل العبّاس بن أمیر المؤمنین علیهما السّلام، ورد فی الهدایة و تاریخ ابن الخشّاب، و لم یرد فی سائر النّسخ، لکن أجمع أهل النّسب و التّاریخ، علی أنّه أکبر إخوته الأربعة من أمّ البنین، فانظر المصادر المذکورة فی التّعلیقة السّابقة (رقم 8) و سیأتی فی نهایة هذه الفقرة ذکر اثنین من أولاد أمیر المؤمنین علیه السّلام. باسم «العبّاس» مع وصف أحدهما بالأصغر، و أبو الفضل بن أمّ البنین هو العبّاس الأکبر، وصف بذلک فی المصادر التّالیة- الّتی ذکرها القاضی فی تعلیقته- و هی: «المجدیّ» للنّسّابة للعمریّ، و (ذخائر العقبی) للطّبریّ، و (المناقب) لابن شهر آشوب.
أقول و انظر کتاب: بطل العلقمی للشّیخ عبد الواحد المظفّر (3/ 507).
(3)- کلمة «التّغلبیّة» وردت فی (اس) فقط.
(4)- هذا هو العبّاس الأصغر، و انظر کتاب (بطل العلقمیّ) للمظفّر ص 507.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 28
و ولد له من أسماء بنت عمیس الخثعمیّة:
یحیی.
و ولد له من لیلی «1» بنت مسعود:
أبو بکر.
و عبید اللّه.
و ولد له من أمّ ولد «2»:
محمّد الأصغر.
و ولد له من امرأة- اسمها الخیر «3»، و یقال: رملة-:
سقط «4».
من أعقب من ولد أمیر المؤمنین علیه السّلام:
الحسن
و الحسین
و محمّد ابن الحنفیّة
و العبّاس
و عمر.
__________________________________________________
(1)- هذا هو المعروف فی إسمها و هی النّهشلیّة ... و قد جاء إسمها فی (اس): المیلاد، و فی الهدایة (المهلا) فی المخطوطة (ص 11 ب)، لکن فی المطبوعة (ص 95) کما فی المتن. و جاء فی تاریخ ابن الخشّاب (ص) بلفظ «المیلاد» فلاحظ.
(2)- کذا فی الهدایة، و تاریخ ابن الخشّاب، و کتب النّسب، لکن فی النّسخ «أمّ زید» ....
(3)- کذا فی (اس) و کان فی النّسخ: «الخبز».
(4)- ما بین القوسین لم یرد فی الهدایة و لا تاریخ ابن الخشّاب، لکن جاء فی الهدایة المطبوعة (ص 95) و المخطوطة (ص 11 ب)- فی هذا الموضع- ما یلی: «و کان له: الحسن (و فی المخطوطة: الحسین)، و رملة، و أمّهما أمّ شعیب المخزومیّة».
و فی تاریخ ابن الخشّاب (ص 171): «و کان له أمّ الحسین، و رملة، من أمّ شعیب المخزومیّة».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 29
و مضی أمیر المؤمنین علیه السّلام، و خلّف أربع حرائر منهنّ:
أمامة بنت زینب بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم.
و لیلی التّمیمیّة «1».
و أسماء بنت عمیس الخثعمیّة.
و أمّ البنین الکلابیّة.
و تسع عشرة امّ ولد «2».
ولد لأمیر المؤمنین علیه السّلام، من غیر فاطمة:
محمّد
العبّاس
عثمان
جعفر
عبد اللّه
عبید اللّه
أبو بکر
عمر
یحیی
عون
عبد الرّحمان
محمّد [الأوسط]
__________________________________________________
(1)- کذا فی النّسخ، و لعلّ التّمیمیّة تصحیف: «النّهشلیّة» فلاحظ.
(2)- کذا فی النّسخ، و فی الهدایة (المخطوطة ص 11 ب): ثمان عشرة امّ ولد، و مثله فی تاریخ ابن الخشّاب (ص 172)، لکن فی الهدایة (المطبوعة ص 95): ثمانیة عشر ولدا (کذا).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 30
حمزة.
الأصاغر:
عمر الأصغر.
محمّد الأصغر «1».
العبّاس الأصغر.
جعفر الأصغر.
قتل العبّاس، و عثمان، و جعفر، و عبد اللّه الأکبر «2» مع الحسین (صلوات اللّه علیه) «3».
و عبید اللّه، قتل یوم المختار، لیلة المذار «4»، و کان مع مصعب بن الزّبیر، فقال مصعب:
«یا له فتحا «5» لو لا قتل عبید اللّه».
__________________________________________________
(1)- کذا الصّواب ظاهرا، و کان فی النّسخ هنا «محمّد الأوسط» و هو غیر مناسب لعنوان «الأصاغر». مع أنّ «محمّدا» هذا ثالث الأولاد المسمّین ب «محمّد» و قد سبق ذکر الإثنین، فلعلّ کلمة «الأوسط» کانت مذکورة مع ثانیهما المذکور قبیل هذا بسطرین.
هذا، و قد سبق ذکر محمّد الأصغر، و أنّ أمّه أمّ ولد، فلاحظ.
و الظّاهر أنّ محمّدا الأکبر هو ابن الحنفیّة، و أنّ الأوسط هو ابن أمامة، و هذا هو الأصغر.
(2)- کذا فی النّسخ، و الظّاهر أنّ کلمة «الأکبر» محرّفة عن «الأکابر»، و المراد أنّ المقتولین مع الحسین علیه السّلام هم: العبّاس الأکبر و جعفر الأکبر، أو تکون الکلمة مؤخّرة عن موضعها مع أحد هذین الاسمین أو کلیهما، و إلّا فلیس المسمّی بعبد اللّه اثنین حتّی یوصف أحدهما بالأکبر، فلاحظ.
(3)- ذکر ابن الکلبیّ فی أولاد أمیر المؤمنین علیه السّلام: محمّدا، لامّ ولد، قتل مع الحسین علیه السّلام. الجمهرة (ص 31) و بطل العلقمیّ (2- 495).
(4)- کذا الصّواب، و کان فی النّسخ «لیلة الدّار» و هو غلط.
و المذار: موضع بین واسط و البصرة، و هی قصبة میسان، و بها مشهد، عامر، کبیر، جلیل، عظیم، و هو قبر «عبید اللّه بن علیّ بن أبی طالب» کذا فی معجم البلدان (7/ 433) و قال المظفّر: فی قبة عالیة بین الکسّارة و قلعة صالح، فی لواء العمارة، کتاب (بطل العلقمیّ) (3/ 506).
و قد نقله الفقیه ابن إدریس الحلیّ عن الشّیخ الطّوسیّ فی (المسائل الحائریّات) فی السّرائر، کتاب الحجّ، فصل المزار، (ص 154) لکن مطبوعة (الحائریّات) خالیة عن ذلک، کما أشار إلیه محقّقها الشّیخ رضا استادی حفظه اللّه، راجع الرّسائل العشر (ص 287)، و انظر مقاتل الطّالبیّین (ص 125) و راجع: بطل العلقمیّ، للمظفّر (3/ 501- 507) ففیه تفصیل مفید، و اقرأ عن یوم المذار کتاب أیّام العرب فی الإسلام (ص 465).
(5)- کذا فی (اس) و کان فی النّسخ: «فتح» بالرّفع.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 31
و فی روایة اخری: «قتل یوم صفّین».
[و لیس بشی‌ء «1»].
تاریخ أهل البیت،/ 93- 99- ابن أبی الثّلج، تاریخ الأئمّة (من مجموعة نفیسة)،/
16- 17، 34- 35
قال أبو عبید: حدّثنا حجّاج عن أبی معشر قال: قتل الحسین بن علیّ، و قتل معه «2» عثمان بن علیّ، و أبو بکر بن علیّ، و جعفر بن علیّ، و العبّاس بن علیّ، و کانت أمّهم أمّ البنین بنت حزام الکلابیّة، و إبراهیم بن علیّ، لأمّ ولد له.
ابن عبد ربّه، العقد الفرید، 4/ 385- عنه: الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 277؛
المظفّر، بطل العلقمی، 3/ 526
و کان له من البنین أحد عشر: الحسن و الحسین، أمّهما فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم؛ و محمّد ابن الحنفیّة، و أمّه خولة ابنة جعفر بن قیس بن مسلمة بن عبید بن ثعلبة بن یربوع بن ثعلبة بن الدّول بن حنیفة بن لجیم بن صعب بن علیّ بن بکر بن وائل؛ و عمر، أمّه أمّ حبیب الصّهباء بنت ربیعة بن بجیر بن العبد بن علقمة بن الحارث بن عتبة بن سعد بن زهیر بن جشم بن بکر بن حبیب بن عمرو [بن غنم] بن تغلب بن وائل؛ و العبّاس، امّه أمّ البنین ابنة حزام بن خالد بن ربیعة بن الوحید و هو عامر بن کعب بن عامر بن کلاب بن ربیعة بن عامر بن صعصعة بن معاویة بن بکر بن هوازن و عبد اللّه و جعفر و عثمان و محمّد الأصغر، و یکنّی أبا بکر، و عبید اللّه و یحیی؛ و المعقبون منهم خمسة:
الحسن و الحسین و محمّد ابن الحنفیّة و عمر و العبّاس؛ و من البنات ستّ عشرة منهنّ:
زینب و أمّ کلثوم، و أمّهما فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم.
المسعودی، التّنبیه و الإشراف،/ 297- 298
__________________________________________________
(1)- لم أجد من ذکر قتل عبید اللّه هذا فی صفّین، و إنّما نسب إلی الشّیخ قوله فی الإرشاد (ص 186) بأنّه قتل بکربلاء مع الحسین علیه السّلام، لکن الفقیه ابن إدریس عارض ذلک بشدّة، و ذکر معارضته فی السّرائر (ص 155) کما عرفت، و دافع الشّیخ المظفّر فی کتاب بطل العلقمیّ (3/ 4- 505) عن الشّیخ، فراجعه.
(2)- [زاد فی جواهر المطالب: [جماعة من] أهل بیته].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 32
قتل معه من ولد أبیه ستّة و هم: العبّاس، و جعفر، و عثمان، و محمّد الأصغر، و عبد اللّه، و أبو بکر.
المسعودی، التّنبیه و الإشراف،/ 303
الحسن، و الحسین، و محسّن، و أمّ کلثوم الکبری، و زینب الکبری، أمّهم فاطمة الزّهراء بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم، و محمّد و أمّه خولة بنت إیاس الحنفیّة، و قیل: ابنة جعفر بن قیس بن مسلمة الحنفیّ، و عبید اللّه، و أبو بکر أمّهما لیلی بنت مسعود النّهشلیّة؛ و عمر، و رقیّة أمّهما تغلبیّة؛ و یحیی، و أمّه أسماء بنت عمیس الخثعمیّة، و قد قدّمنا فیما سلف من هذا الکتاب أنّ جعفر الطّیار استشهد و خلف علیها عونا و محمّدا و عبد اللّه، و أنّ عقب جعفر منها من عبد اللّه بن جعفر؛ و أنّ أبا بکر الصّدّیق تزوّجها بعده و خلف علیها محمّدا؛ ثمّ تزوّجها علیّ فخلف علیها یحیی، و أنّها ابنة العجوز الحرشیّة الّتی کانت أکرم النّاس أصهارا، و قد تقدّم فیما سلف من هذا الکتاب تسمیة أصهار العجوز الحرشیّة، و أنّ أوّلهم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم؛ و جعفر و العبّاس و عبد اللّه أمّهم أمّ البنین بنت حزام الوحیدیّة؛ و رملة و أمّ الحسن، أمّهما أمّ سعید بنت عروة بن مسعود الثّقفیّ؛ و أمّ کلثوم الصّغری، و زینب الصّغری، و جمانة، و میمونة، و خدیجة، و فاطمة، و أمّ الکرام، و نفیسة، و أمّ سلمة، و أمّ أبیها.
و قد أتینا علی أنساب آل أبی طالب، و من أعقب منهم و مصارعهم، و غیر ذلک من أخبارهم فی کتابنا «أخبار الزّمان».
و العقب لعلیّ من خمسة: الحسن، و الحسین، و محمّد، و عمر، و العبّاس، و قد استقصی أنسابهم، و أتی علی ذکر من لا عقب له منهم و من له العقب، و أنساب غیرهم من قریش من بنی هاشم، و غیرهم الزّبیر بن بکّار فی کتابه فی «أنساب قریش»، و أحسن من هذا الکتاب فی أنساب آل أبی طالب، الکتاب الّذی سمع من طاهر بن یحیی العلویّ الحسینیّ بمدینة النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم، و قد صنّف فی أنساب آل أبی طالب کتب کثیرة منها: کتاب العبّاس من ولد العبّاس بن علیّ، و کتاب أبی علیّ الجعفریّ، و کتاب المهلوس العلویّ من ولد موسی ابن جعفر بن محمّد بن علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب رضی اللّه عنه.
المسعودی، مروج الذّهب، 3/ 73- 74
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 33
قتل [...] من إخوته العبّاس بن علیّ، و عبد اللّه بن علیّ، و جعفر بن علیّ، و عثمان بن علیّ، و محمّد بن علیّ «1».
المسعودی، مروج الذّهب، 3/ 71
و کان لعلیّ بن أبی طالب خمسة و عشرون ولدا، من الولد: الحسن و الحسین و محسن و أمّ کلثوم الکبری و زینب الکبری- و هؤلاء الخمسة من فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم، و کان له من غیرها: محمّد بن علیّ [و-] «2» عبید اللّه، و عمر، و أبو بکر، و یحیی، و جعفر، و العبّاس، و عبد اللّه، و رقیّة، و رملة، و أمّ الحسن، و أمّ کلثوم الصّغری، و زینب الصّغری، و جمانة «3»، و میمونة، و خدیجة، و فاطمة، و فاطمة و أمّ الکرام، و أمّ سلمة- (رضی اللّه عنهم أجمعین).
ابن حبّان، الثّقات (السّیرة النّبویّة)، 2/ 304، السّیرة النّبویّة، (ط بیروت)،/ 553
و قتل معه من أهل بیته فی ذلک الیوم: العبّاس بن [علیّ بن] «4» أبی طالب، و جعفر [ابن علیّ] «4» بن أبی طالب، و عبد اللّه بن علیّ بن أبی طالب الأکبر.
ابن حبّان، الثّقات (السّیرة النّبویّة)، 2/ 309، السّیرة النّبویّة (ط بیروت)،/ 558
و أمّ العبّاس بن علیّ بن أبی طالب أمّ البنین بنت [حزام بن] «4» خالد بن ربیعة.
[...] و کانت والدة جعفر بن علیّ بن أبی طالب و عبد اللّه بن علیّ بن أبی طالب الأکبر لیلی «5» بنت أبی مرّة «6» بن عروة بن مسعود بن معتب.
ابن حبّان، الثّقات (السّیرة النّبویّة)، 2/ 310- 311، السّیرة النّبویّة (ط بیروت)، 1/ 559
__________________________________________________
(1)- [و محمّد الأصغر و أبو بکر عدّهما المسعودیّ فی التّنبیه و الإشراف واحدا، حینما عدّ أولاده علیه السّلام و اثنان عندما ذکر الشّهداء و الصّحیح: إنّ محمّد الأصغر غیر أبو بکر، و أمّ الأوّل: أمّ ولد، الثّانی: لیلی بنت مسعودالنّهشلیّة، و کلاهما بروایة الأکثر من شهداء الطّفّ سلام اللّه علیهم أجمعین. و لهذا یظهر ما فی کلام المسعودیّ فی مروجه و أنسابه من الخلل].
(2)- زید و لا بدّ منه و راجع أیضا الطّبریّ.
(3)- من الطّبریّ، و فی الأصل: جمانة.
(4)- زید من الطّبری 6/ 269.
(5)- [هذا و أمّا ما یفیده مراجعنا فهو أنّ أمّ جعفر و عبد اللّه أمّ البنین و أنّ لیلی هی أمّ علی بن الحسین بن علیّ].
(6)- من الطّبریّ و فی الأصل: برّة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 34
«1» و العبّاس بن علیّ «2» بن أبی طالب علیه السّلام «1» «2».
«3» و أمّه أمّ البنین «3» أیضا. «4»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 55- عنه، المجلسی، البحار، 45/ 39؛ البحرانی، العوالم، 17/ 282؛ ابن أمیر الحاجّ، شرح شافیّة أبی فراس،/ 367؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة/ 334
«5» حدّثنا أبو الزّنباع روح بن الفرح، ثنا یحیی بن بکیر، حدّثنی اللّیث بن سعد قال:
توفّی معاویة فی رجب لأربع لیال خلت منه و استخلف یزید سنتین. و فی سنة إحدی و ستّین قتل الحسین بن علیّ و أصحابه (رضی اللّه عنهم) لعشر لیال خلون من المحرّم یوم عاشوراء، و قتل العبّاس بن علیّ بن أبی طالب و أمّه أمّ البنین عامریّة، و جعفر بن علیّ بن أبی طالب، و عبد اللّه بن علیّ بن أبی طالب، «6» و عثمان بن علیّ بن أبی طالب، «6» أبو بکر بن علیّ بن أبی طالب، و أمّه لیلی بنت مسعود نهشلیّة.
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 3/ 108، مقتل الحسین،/ 38- عنه: الهیثمی، مجمع الزّوائد، 9/ 197؛ مثله الشّجری، الأمالی الخمیسیّة، 1/ 185
و قتل معه یومئذ إخوة العبّاس بن علیّ بن أبی طالب.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 182
[القرن «5»] الشهید أبو الفضل العبّاس بن علیّ بن أبی طالب علیه السّلام.
(أمّه) أمّ البنین فاطمة بنت أبی المحلّ «7» حزام بن خالد بن ربیعة بن الوحید، و هو عامر،
__________________________________________________
(1- 1) [حکاه عنه فی لباب الأنساب، 1/ 397].
(2- 2) [لم یرد فی البحار و العوالم و شرح الشّافیّة].
(3- 3) [حکاه عنه فی الدّمعة، 4/ 322].
(4)- [شرح الشّافیّة: الکلابیّة و سیأتی فی ترجمة عبد اللّه بن علیّ قسم خصائصه العامّة].
عباس بن علی بن ابی طالب علیهما السّلام مادرش نیز ام البنین است.
رسول محلاتی، مقاتل الطالبیین، 81
(5)- [أضاف فی الأمالی: (و به) قال: أخبرنا محمّد بن عبد اللّه بن ربذة قراءة علیه بأصفهان، قال: أخبرنا أبو القاسم سلیمان بن أحمد بن أیّوب الطّبرانیّ، قال:].
(6- 6) [لم یرد فی الأمالی].
(7)- [کذا الصّواب کما مرّ، و کان فی المصدر: المجل].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 35
ابن کعب بن عامر بن کلاب بن ربیعة بن عامر بن صعصعة بن معاویة بن بکر بن هوازن (و أمّها) لیلی بنت سهیل بن عامر بن مالک، و هو أبو ملاعب الأسنّة، (و أمّها) عمرة بنت الطّفیل بن عامر (و أمّها) کبشة بنت عروة الرّحّال بن عتبة بن جعفر بن کلاب (و أمّها) فاطمة بنت عبد شمس بن عبد مناف [...]. (قال) لم یعقب أمیر المؤمنین علیه السّلام من فهریّه بعد فاطمة إلّا منها.
أبو نصر، سرّ السّلسلة،/ 88
فأولاد أمیر المؤمنین علیه السّلام سبعة و عشرون ولدا ذکرا و أنثی:
الحسن علیه السّلام، و الحسین علیه السّلام، و زینب الکبری، و زینب الصّغری المکنّاة بامّ کلثوم، أمّهم فاطمة البتول سیّدة نساء العالمین بنت سیّد المرسلین و خاتم النّبیّین محمّد النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم؛ و محمّد المکنّی بأبی القاسم، أمّه خولة بنت جعفر بن قیس الحنفیّة؛ و عمر، و رقیّة کانا توأمین، أمّهما أمّ حبیب «1» بنت ربیعة؛ «2» و العبّاس، و جعفر، و عثمان، و عبد اللّه الشّهداء مع أخیهم الحسین علیه السّلام بطفّ کربلاء أمّهم أمّ البنین بنت حزام بن خالد بن دارم «2»؛ و محمّد الأصغر المکنّی بأبی بکر، و عبید اللّه الشّهیدان مع أخیهما الحسین علیه السّلام بالطّفّ، أمّهما لیلی بنت مسعود الدّارمیّة، «3» و یحیی أمّه «3» أسماء بنت عمیس الخثعمیّة (رضی اللّه عنهما)، و أمّ الحسن، و رملة أمّهما أمّ سعید «4» بنت عروة بن مسعود الثّقفیّ، و نفیسة، و زینب الصّغری، و رقیّة الصّغری، و أمّ هانئ، و أمّ الکرام، و جمانة المکنّاة أمّ جعفر، و أمامة، و أمّ سلمة، و میمونة و خدیجة، و فاطمة، رحمة اللّه علیهنّ لأمّهات «5» شتّی «6». و فی الشّیعة من یذکر أنّ فاطمة
__________________________________________________
(1)- [کشف الغمّة: حبیبة].
(2- 2) [حکاه عنه فی بطل العلقمیّ، 1/ 93 و زاد: و مثله فی الفصول المهمّة لابن الصّباغ ص 144 و لم أجد لهما موافقا علی ذلک و لم یثبت أحد من النّسّابین فی اباء أمّ البنین من یقال له دارم].
(3- 3) [کشف الغمّة: یحیی و عون أمّهما].
(4)- [کشف الغمّة: أمّ مسعود].
(5)- [زاد فی کشف الغمة: أولاد].
(6)- [إلی هنا حکاه عنه فی تواریخ النبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم و الآل علیهم السّلام،/ 115 و زاد:
و مثله مصعب الزّبیری فی أنسابه إلّا أنّه قال: (و محمّد الأصغر درج من أمّ ولد).
و المفید جعله من أمّ عبید اللّه کما عرفت، و قال: بقتل عبید اللّه فی مقدمة مصعب و بدّل أمّ الحسن بامّ الحسین،-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 36
__________________________________________________
- و قال: نفیسة هی امّ کلثوم الصّغری کانت عند عبد اللّه بن عقیل الأکبر، و امّ الحسین عند جعدة بن هبیرة- ابن اخته علیه السّلام.
قال المفید: و فی الشّیعة من ذکر محسّنا فیصیرون ثمانیة و عشرین انتهی.
قلت: ذکر المحسّن من العامّة أیضا ابن بکّار، و محمّد بن إسحاق (1)، و ابن قتیبة.
و روایات الشّیعة به مستفیضة، و قد ورد الحثّ علی التّسمیة قبل الولادة کما سمّی النّبیّ محسّنا، و قوله بشهادة عبید اللّه یوم الطّف و هم سبقه إلیه هشام الکلبی (2) و یحیی بن الحسن العلویّ.
و إنّما قتل عبید اللّه یوم المذار فی أصحاب مصعب قتله أصحاب المختار.
و دلّ علیه الأخبار. و قد نبّه علی کونه و هما الواقدیّ (3)، و أبو الفرج. و الطّبری و أبو حنیفة الدّینوری (4) و ابن قتیبة الدّینوری (5).
ثمّ أنّه جعل أبا بکر و محمّد الأصغر واحدا. و هشام (6) قال: بأنّ محمّد الأصغر من أسماء.
هذا و روی فی الکتاب المعروف بدلائل الطبریّ (7) فی عنوان (أخبار فی مناقبها) عن سکینة و زینب ابنتیّ علیّ علیه السّلام، عنه علیه السّلام، قال: قال النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله: فاطمة خلقت حوریة فی صورة إنسیّة و إنّ بنات الأنبیاء لا یحضن.
و لم أقف علی من ذکر سکینة فی بناته علیه السّلام. و کیف کان، فعدّ ابن قتیبة فی بناته علیه السّلام أمّ أبیها و أمّ کلثوم الصغری أیضا.
هذا، و قال المفید: أم کلثوم من سیّدة النساء، هی زینب الصغری، و لم أقف علی من ذکر لأمّ کلثوم منها علیها السّلام اسما، و إنّما قال مصعب الزبیری، و ابن قتیبة: هی أمّ کلثوم الکبری، و جعلهما أبو الفرج و الطّبریّ اثنین من أمّین، و قالا: أبو بکر من لیلی، و محمّد من أمّ ولد.
و زاد الأوّل: أنّ أبا بکر لم یعرف اسمه.
و قال الثانی: شکّ فی قتل أبی بکر بالطّفّ.
و قال الأوّل: و روی أنّ قاتله رجل من تمیم، و جعل جمانة و أمّ جعفر واحدة، و الطّبریّ عدّهما اثنتین، و زاد فی البنات رملة الصغری.
و قال: بأنّ اسم أمّها لم یعلم کباقی البنات غیر أمّ الحسن و رملة الکبری، من أمّ سعید بنت عروة.
کما أنّ المفید جعل الأبناء أحد عشر. و الطّبری أربعة عشر، و زاد محمّد الأوسط من أمامة، و نقل عن الواقدیّ 8 عونا من أسماء هذا.
و قال أبو الفرج: و ذکر محمّد بن علیّ بن حمزة أنّه قتل یومئذ إبراهیم بن علیّ بن أبی طالب، و أمّه أمّ ولد.
قال أبو الفرج: و ما سمعت بهذا عن غیره، و لا رأیت لإبراهیم فی شی‌ء من کتب الأنساب ذکرا.
قلت: وقفت علی ذکر إبراهیم بن علیّ فی مقتولی الطّفّ أیضا فی خلفاء ابن قتیبة 9.
هذا و روی الکلینیّ 10 مسندا عن أبی الجارود، عن الباقر علیه السّلام، فی خبر طویل: ثمّ إنّ علیّا علیه السّلام حضره الّذی حضره، فدعا ولده، و کانوا اثنی عشر ذکرا، و سیأتی خبر آخر.
و کلام المسعودیّ 11 فی فصل المقدوحین أنّهم کانوا اثنی عشر، فما زاد فی النّاسخ 12 من عثمان الأصغر، و جعفر الأصغر، و عبّاس الأصغر، و عمر الأصغر، بلا اعتبار.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 37
علیها السّلام أسقطت بعد النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم ذکرا کان سمّاه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و هو حمل محسّنا، فعلی قول هذه الطّائفة أولاد أمیر المؤمنین صلّی اللّه علیه و آله و سلّم ثمانیة و عشرون ولدا، و اللّه أعلم و أحکم. «1»
__________________________________________________
- و قال فی النّاسخ 13 أیضا: و اسم أمّ هانئ فاختة، قلت: لم أقف علی ذکر أحد؛ إنّما لأمّ هانی بنته علیه السّلام، و إنّما قالوا: فی أمّ هانی أخته علیه السّلام ذلک، هذا و قد قالوا، إنّه علیه السّلام أعقب من بنیه من خمسة: الحسن و الحسین، و ابن الحنفیّة، و العبّاس، و عمر].
(1). السّیرة لمحمّد بن إسحاق: 247.
(2). لم نجد نسخته.
(3). المغازی للواقدیّ: لم نجد نسخته.
(4). أخبار الطّوال: 306.
(5). المعارف: 356.
(6). الأنساب للکلبیّ: لم نجد نسخته.
(7). دلائل الطّبری: 146 ح 52.
(8). المغازی: لم نجد نسخته.
(9). الإمامة و السّیاسة (الخلفاء لابن قتیبة): 2/ 7.
(10). الکافی: بل فی الخرائج و الجرائح: 1/ 183 ح 17، عنه البحار: 41/ 295 ح 9، و ج 42/ 87 ح 15.
(11). مروج الذّهب: 2/ 413.
(12 و 13). النّاسخ: لم نجد نسخته.
(1)- پس (می‌گوییم): که فرزندان امیر المؤمنین علیه السّلام بیست و هفت تن پسر و دختر بودند (به این نامها):
حسن علیه السّلام، حسین علیه السّلام، زینب کبری، زینب صغری که کنیه‌اش ام کلثوم بود و مادر این چهار تن فاطمه بتول و بانوی جهانیان، دختر سید المرسلین و آخرین پیمبران حضرت محمد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بود.
محمد که کنیه‌اش ابو القاسم بود، و مادرش خوله دختر جعفر بن قیس حنفیه است.
عمر، و رقیه که باهم به دنیا آمدند و مادرشان ام حبیب دختر ربیعة است.
عباس، و جعفر، و عثمان، و عبد اللّه، که هر چهار تن در رکاب برادرشان حسین علیه السّلام در کربلا شهید شدند، و مادرشان ام البنین دختر حزام بن خالد بن دارم است.
یحیی که مادرش اسماء دختر عمیس خثعمیة (رضی اللّه عنها) است.
ام الحسن و رملة، و مادر این دو ام سعید دختر عروة بن مسعود ثقفی است.
نفیسة: و زینب صغری، و رقیه صغری، و ام هانی، و ام کرام، و جمانة که کنیه‌اش ام جعفر بود، و امامة امّ سلمة، و میمونة، و خدیجة، و فاطمة (رحمة اللّه علیهن) که از زنان دیگر آن حضرت علیه السّلام بودند، و در میان شیعه کسانی هستند که گویند: فاطمه (صلوات اللّه علیها) پس از رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم پسری سقط کرد که رسول خدا آن‌گاه که دخترش (فاطمه علیها السّلام) بدان پسر حامله بود او را محسّن نام نهاد و بنا به گفته ایشان، فرزندان-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 38
المفید، الإرشاد، 1/ 355- 356- عنه: العلّامة الحلّی، المستجاد (من مجموعة نفیسة)،/ 429- 430؛ الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 440- 441؛ المجلسی، البحار، 42/ 89- 90؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 168- 169
أسماء من قتل مع الحسین علیه السّلام من أهل بیته «1» بطفّ کربلا و هم سبعة عشر نفسا الحسین بن علیّ علیهما السّلام ثامن عشر هم «1»: العبّاس، و عبد اللّه، و جعفر، و عثمان، بنو أمیر المؤمنین (علیه و علیهم السّلام)، أمّهم أمّ البنین «2»، و عبد اللّه، و أبو بکر ابنا أمیر المؤمنین علیه السّلام، أمّهما لیلی «3» بنت مسعود «3» الثّقفیّة. «4»
المفید، الإرشاد، 2/ 129- 130- عنه: الجزایری، الأنوار النّعمانیّة، 3/ 263
(تسمیة من شهد مع الحسین بن علیّ علیهما السّلام بکربلاء):
العبّاس بن علیّ بن أبی طالب، [...] و أمّ العبّاس أمّ البنین بنت حزام بن خالد بن ربیعة ابن الوحید بن عامر، و جعفر بن علیّ، و عبد اللّه بن علیّ بن أبی طالب علیه السّلام و أمّهما أمّ البنین.
المفید، الاختصاص،/ 82
أولاده علیه السّلام:
الحسن و الحسین صلوات اللّه علیهما، و المحسّن درج صغیرا، و زینب الکبری و أمّ کلثوم الکبری، أمّهم فاطمة ابنة رسول اللّه (صلّی اللّه علیهم أجمعین).
__________________________________________________
- امیر المؤمنین علیه السّلام بیست و هشت تن می‌باشند و اللّه اعلم، و احکم.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 1/ 355- 356
(1- 1) [الأنوار النّعمانیّة: فقال شیخنا المفید نورّ اللّه ضریحه: هم ثمانیة عشر].
(2)- [زاد فی الأنوار النّعمانیّة: بنت حزام الکلابیّة].
(3- 3) [لم یرد فی الأنوار النّعمانیّة].
(4)- نام کسانی که از خاندان حسین علیه السّلام با آن حضرت علیه السّلام در کربلا کشته شدند که هفده تن بودند و حسین علیه السّلام هیجدهمین آنان بود (از این قرار است): (1) عبّاس (2) عبد اللّه (3) جعفر (4) عثمان که این چهار تن پسران امیر المؤمنین علیه السّلام بودند و مادرشان امّ البنین بود (5) عبد اللّه (6) ابو بکر فرزندان امیر المؤمنین علیه السّلام و مادرشان لیلی دختر مسعود ثقفی است. رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 129- 130
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 39
و محمّد أبو القاسم «1» أمّه خولة ابنة جعفر بن قیس من بنی حنیفة ثمّ من بنی بکر بن وائل «1».
و العبّاس، و عثمان، و جعفر، و عبد اللّه قتلوا «2» مع الحسین صلوات اللّه علیهم، «3» أمّهم أمّ البنین بنت حزام من ولد عامر بن صعصعة «3».
و أبو بکر، و عبید اللّه «3» أمّهما لیلی ابنة مسعود من ولد خثعم بن أنمار بن نزار. «3»
و عمر «3»، و رقیّة أمّهما الصّهباء، و هی: أمّ حبیب ابنة حبیب من ولد تغلب بن وائل. «3»
و عمر الأصغر «3» لمصطلقیّة. «3»
و محمّد الأوسط، و محمّد الأصغر، و عمر الأوسط علی قول بعضهم، و العبّاس الأصغر، و جعفر الأصغر «3» لأمّهات أولاد شتّی. «3»
و عبد الرّحمان، و أمّه أمامة بنت أبی العاص بن الرّبیع، و أمّها زینب بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله «3» فهی ابنة أخت فاطمة (صلوات اللّه علیها)، و کانت أوصت إلیه علیهما السّلام بأن یتزوج بها بعدها. «3»
و یحیی، و عون درجا صغیرین، «3» أمّهما أسماء بنت عمیس من ولد خثعم بن أنمار بن نزار.
فهؤلاء عشرون ابنا و هم أکثر المعدودین من أولاده الذکور، و من أصحاب الأنساب من لم یعد محمد الأوسط و الأصغر، و لم یذکر عمر الأوسط، و منهم من لم یذکر إلا عمر المعقب. «3»
«4» و العقب لخمسة منهم «4»، و هم: الحسن، و الحسین علیهما السّلام، و محمّد، و العبّاس، و عمر.
__________________________________________________
(1- 1) [التّحف: توفّی سنة احدی و ثمانین].
(2)- [زاد فی التّحف: بالطّفّ].
(3- 3) [لم یرد فی التّحف].
(4- 4) [التّحف: ذووا العقب منهم خمسة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 40
و البنات اثنتان و عشرون بنتا «1»، علی اختلاف فی ذلک بین أهل النسب: زینب الکبری، قد روت عن أمّها فاطمة علیها السّلام غیر حدیث، و الصّغری، و أمّ کلثوم الکبری، و الصّغری، و رملة الصّغری، و الکبری، و رقیّة الکبری، و رقیّة الصّغری، و أمّ هانئ الکبری، و الصّغری، و أمّ الکرام، و أمّ أبیها، و جمانة و أمّ جعفر، و قد اختلف أهل النّسب فیها، فمنهم من یقول: جمانة هی أمّ جعفر «2»، و هو قول یحیی بن الحسن العقیقیّ، و ابن الکلبیّ یقول: جمانة غیر أمّ جعفر، و أمّ سلمة، و نفیسة، قال یحیی ابن الحسن العقیقیّ:
نفیسة هی أمّ کلثوم الصّغری. و قال غیره: هی غیرها. و میمونة، و لیلی، و أمّ الحسن، و فاطمة، و خدیجة، و أمامة.
و العقب لأربع منهنّ، و هنّ: زینب الکبری، عقبها فی ولد عبد اللّه بن جعفر، و زینب الصّغری عقبها فی ولد محمّد بن عقیل، ولدت له عبد اللّه بن محمّد بن عقیل، و أمّ الحسن عقبها فی ولد جعدة بن هبیرة، ابن أخت علیّ علیه السّلام، و فاطمة عقبها فی ولد سعید بن الأسود بن أبی البختری، و البواقی: منهنّ من لم تتزوّج، و منهنّ مزوّجات من ولد عقیل و العبّاس بن عبد المطلب، و قد انقرض عقبهنّ.
أبو طالب الزیدی، الإفادة،/ 40- 42- عنه: مجد الدین الیمنی، التّحف،/ 40
ذکر المعقبین من ولد علیّ بن أبی طالب الذّکور الّذین اتّصل عقبهم إلی یومنا هذا سوی من انقرض عقبه، و إنّما طرحناه إذ کان الغرض إیراد نسب من [ظ] یشاهد ولده حسب [ظ] و قد ثبت فی کتاب المنقرضین من انقرض عقبهم أو کان میناثا و لم یتّصل عقبه و لم یولد له أو کان صغیرا فدرج.
العقب من ولد أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب (علیه الصّلاة و السّلام) من خمسة رجال:
«1»- من أبی محمّد الحسن السّبط.
«2»- و أبی عبد اللّه الحسین السّبط.
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه عنه فی التّحف].
(2)- جعلها ابن سعد اثنتین- الطّبقات 3/ 20.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 41
3- و محمّد أبی القاسم الشّجاع.
4- و عمر أبی القاسم.
5- و العبّاس أبی الفضل.
فأمّ الحسن و الحسین: السّیّدة الزّهراء البتول فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله.
و أمّ محمّد: خولة بنت جعفر بن قیس بن مسلمة بن عبید بن ثعلبة بن یربوع بن ثعلبة بن الدّول بن حنیفة بن لجیم بن صعب بن علیّ بن بکر بن وائل.
و أمّ عمر بن علیّ: الصّهباء، و هی أمّ حبیب بنت ربیعة بن بجیر بن العبد بن علقمة بن الحارث بن عتبة بن سعد بن زهیر بن جشم بن بکر بن حبیب بن عمرو بن غنم «1» بن تغلب بن وائل بن قاسط بن هنب بن أقصی بن دعمی بن جدیلة بن أسد بن ربیعة بن نزار بن معدّ بن عدنان.
و أمّ العبّاس بن علیّ: أمّ البنین بن حزام بنت خالد بن ربیعة بن الوحید بن کعب بن عامر بن کلاب بن ربیعة بن عامر بن صعصعة بن معاویة بن بکر بن هوازن بن منصور ابن عکرمة بن خصفة بن قیس بن عیلان بن مضر بن نزار.
العبیدلی، تهذیب الأنساب،/ 32- 33
ولد علیّ بن أبی طالب- رضی اللّه عنه-: الحسن أبا محمّد؛ و الحسین أبا عبد اللّه؛ و المحسّن؛ و زینب؛ و أمّ کلثوم؛ أمّهم: فاطمة بنت رسول اللّه- صلّی اللّه علیه و سلّم-؛ و محمّدا أبا عبد اللّه، أمّه خولة بنت جعفر بن قیس بن مسلمة الحنفیّة؛ و عمر: أمّه، الصّهباء بنت ربیعة بن بجیر الثّعلبیة «2»؛ و العبّاس، أمّه: أمّ البنین بنت حزام بن خالد بن ربیعة بن الوحید بن کعب بن ربیعة بن عامر بن صعصعة. أعقب هؤلاء کلّهم، حاشا المحسّن، فلا عقب له، مات صغیرا جدّا إثر ولادته. و لعلیّ أیضا من الولد: أبو بکر و عثمان؛ و جعفر؛ و عبد اللّه؛ و عبید اللّه؛
__________________________________________________
(1)- کذا الصّواب کما مرّ و کان فی المصدر «عثمان».
(2)- ا، ط فقط: «بن یجیر التّغلبیّة». و فی اتّعاظ الحنفاء ص 6: «بنت ربیعة التّغلبیّ».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 42
و محمّد الأصغر؛ و یحیی، لم یعقب أحد من هؤلاء. أمّ یحیی: أسماء بنت عمیس الخثعمیّة، و هی أمّ عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب، و أمّ محمّد بن أبی بکر الصّدّیق. و أمّ عبید اللّه لیلی بنت مسعود بن خالد بن مالک بن ربعیّ بن سلمی بن جندل بن نهشل بن دارم؛ و عبید اللّه هذا قتل فی جیش المصعب بن الزّبیر یوم لقوا المختار بن أبی عبید مع محمّد بن الأشعث؛ و قتل أبو بکر و جعفر و عثمان و العبّاس مع أخیهم الحسین- (رضی اللّه عنهم).
ابن حزم، الجمهرة، 1/ 37- 38
و هؤلاء بنو قیس عیلان بن مضر بن نزار:
و قال قوم: إنّما هو الیاس بن مضر و إنّه ولد قیسا، و دهمان، و هم أهل بیت فی قیس.
و الأصحّ أنّه قیس بن مضر، و أنّ عیلان بن عبد حضنه، فنسب قیس إلیه.
فولد قیس: خصفة، و فیه العدد، و سعد، و فیه البیت؛ و عمرو [...]
ولد خصفة بن قیس عیلان: عکرمة: أمّه أخت کلب بن وبرة لأبیه؛ و محارب بن خصفة.
[...] ولد عکرمة بن خصفة: منصور. فولد منصور: مازن؛ و هوازن؛ و سلیم؛ و سلامان؛ و أبو مالک، انقرض.
[...] ولد هوازن بن منصور: بکر. فولد بکر بن هوازن: معاویة؛ و منبه؛ و سعد؛ و زید، قتله معاویة، فجعل فیه عامر بن الظّرب العدوانی مائة من الإبل، و هی أوّل دیّة قضی فیها بذلک؛ و تقول العرب: إنّ لقمان کان جعلها قبل ذلک مائة جدی.
[...] ولد معاویة بن بکر: نصر، و جشم؛ و صعصعة؛ و عوف، و بنوه یسمّون الوقعة، دخلوا فی بنی عمرو بن کلاب بن الحارث.
[...] ولد صعصعة بن معاویة: عامر، و فیه البیت و العدد؛ [و مرة] و هم بنو سلول، نسبوا إلی أمّهم؛ و غالب: و أمّه تماضر، و إلیها نسب ولده؛ و ربیعة: أمّه غویضرة إلیها نسب؛ و عبد اللّه، و الحارثّ؛ أمّهما عادیة، إلیها نسبا؛ و کبیر، و عمرو، و زبیر: أمّهم وائلة،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 43
و إلیها نسبوا؛ و قیس؛ و عوف؛ و مساور؛ و سیّار؛ و مثجور: أمّهم عدیّة، و إلیها نسبوا.
و کلّ هؤلاء قلیل، لیس منهم أحد مشهور، حاشا بنی مرّة و بنی عامر.
[...] ولد عامر بن صعصعة: ربیعة، و فیه البیت و العدد؛ و هلال؛ و نمیر؛ و سواءة، بنو عامر بن صعصعة بن معاویة بن بکر بن هوازن بن منصور بن عکرمة بن خصفة بن قیس عیلان بن مضر.
[...] ولد ربیعة بن عامر: کلاب، و فیه البیت؛ و کعب، و فیه العدد؛ و عامر؛ و کلیب.
فمن بنی کلیب بن ربیعة بن عامر بن صعصعة: آمنة بنت أبان، تزوّجها أمیّة بن عبد شمس؛ فولدت له العاصی، و أبا العاصی، و العیص، و أبا العیص و قد درج بنو کلیب.
[...] ولد کلاب بن ربیعة: عامر؛ و عبید، و هو أبو بکر؛ و عمرو؛ و الحارث، و هو رواس؛ و عبد اللّه؛ و کعب، و هو الأضبط؛ و جعفر؛ و ربیعة؛ و معاویة، و هو الضّباب.
فمن بنی عامر بن کلاب: بنو الوحید بن کعب بن عامر بن کلاب؛ منهم أمّ البنین بنت حزام بن خالد بن ربیعة بن الوحید، کانت تحت علیّ بن أبی طالب- علیه السّلام-؛ فولدت محمّدا الأصغر، و عثمان و جعفرا، و العبّاس.
و أرطاة بن عمر بن الوحید، علی یدیه وضع علقمة بن علاثة و عامر بن الطّفیل الرّهن إذ تنافرا؛ و هو الصّبیر.
[...] و هؤلاء بنو الضّباب بن کلاب بن ربیعة:
منهم: زهیر بن عمرو بن معاویة الضّبابیّ، قتل یوم جبلة. و منهم: قاتل الحسین- رضی اللّه عنه- شمر بن ذی الجوشن- و اسم ذی الجوشن: شرحبیل بن الأعور بن عمرو بن معاویة، و هو الضّباب.
و من ولده: الصّمیل بن حاتم بن شمر بن ذی الجوشن، ساد بالأندلس، و له بها عقب، و نزالتهم بلخشبل من شوذر من عمل جیّان؛ و ظمیاء بنت عبد العزیز بن مولة بن کنیف ابن حمل بن خالد بن عمرو بن معاویة، و هو الضّباب، تروی عن أبیها عن جدّها؛
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 44
و لمولة صحبة؛ لقی رسول اللّه- صلّی اللّه علیه و سلّم- و هو ابن عشرین، و عاش بعد ذلک مائة سنة فی الإسلام، و صحب أبا هریرة؛ و کان یسمّی ذا اللّسانین لفصاحته؛ و أدّی إلی رسول اللّه- صلّی اللّه علیه و سلّم- صدقته بنت لبون.
ابن حزم، الجمهرة،/ «1» و 2، 243، 259، 260، 264، 269، 271، 272، 280، 282، 287، 288
(العبّاس) بن علیّ بن أبی طالب قتل معه. «1» [...] أمّه أمّ البنین بنت حزام بن خالد بن ربیعة بن الوحید من بنی عامر.
الطّوسی، الرّجال، (باب من روی عن الحسین علیه السّلام)،/ 76- مثله الأردبیلی، جامع الرّواة، 1/ 433؛ أبو علی الحائری، منتهی المقال،/ 169
(و به) قال أخبرنا الشّریف أبو عبد اللّه محمّد بن عبد اللّه بن الحسن البطحانی بقراءتی علیه بالکوفة قال: أخبرنا محمّد بن جعفر التّمیمیّ قراءة، قال: أخبرنا أحمد بن محمّد بن سعید، قال: أخبرنی الحسن بن جعفر بن مدرار قراءة، قال: حدّثنی عمّی طاهر بن مدرار، قال: حدّثنی فضیل بن الزّبیر، قال: سمعت الإمام أبا الحسین زید بن علیّ علیهما السّلام، و یحیی بن أمّ طویل و عبد اللّه بن شریک العامریّ یذکرون «تسمیة من قتل مع الحسین ابن علیّ علیهما السّلام من ولده و إخوته و أهله و شیعته» و سمعته أیضا من آخرین سواهم:
[...] و العبّاس بن علیّ بن أبی طالب علیهما السّلام و أمّه أمّ البنین بنت حزام بن خالد بن ربیعة ابن الوحید العامریّ.
الشّجری، الأمالی، 1/ 170
فولد أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب (علیه السّلام و الرحمة) فی أکثر الرّوایات خمسة و ثلاثین ولدا، ذکورهم أکثر من إناثهم.
فممّن حدّثنی بذلاک أبو علیّ ابن شهاب العکبریّ فی داره بعکبرا، قال: حدّثنی بن بطّة «2» یرفعه بالعدّة و اللّفظ لأبی علیّ.
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا بدله حکاه جامع الرّواة و منتهی المقال عن خلاصة الأقوال].
(2)- لعلّه هو «محمّد بن بطّة» مؤلّف کتاب «أسماء مصنّفی الشّیعة- أو- أبو العلاء ابن بطّة من وزراء عضد الدّولة الدّیلمیّ» راجع «الشّیعة و فنون الإسلام» للسّید حسن الصّدر (قده).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 45
و وجدت بخطّ شیخی أبی الحسن ابن أبی جعفر النّسّابة فی نسخة لا أثق بها: لعلیّ علیه السّلام عشرون ذکرا و تسع عشر أنثی، فذلک تسعة و ثلاثون، و ذلک فی کتابه الّذی و سمه بالحاویّ، و روی ولده علیه السّلام سبعة و عشرون.
و الّذی علیه القول: إنّه ولد- فیما قرأته سمّاعا من الشّریف أبی علیّ النّسّابة العمریّ الموضّح الکوفیّ-: حسنا و حسینا و زینب و رقیّة و أمّهم فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و محمّد الأکبر ابن الحنفیّة، و محمّد الأصغر، و أمّ الحسن، و رملة بنت الثّقفیّة، و العبّاس، و عثمان، و جعفر، و عبد اللّه بنی الکلابیّة.
و العبّاس الأصغر، و عمر، و رقیّة بنی التّغلبیّة، و أبا بکر، و عبد اللّه بنی النّهشلیّة، و یحیی ابن أسماء، و أمامة، و فاطمة، و خدیجة، و میمونة، و أمّ سلمة، و جمانة، و أمّة اللّه، و أمّ الکرام، و رقیّة الصّغری، و زینب الصّغری، و فاختة هی أمّ هانئ، و أمّ کلثوم هی نفیسة، زیادة الشّیخ الشّرف رحمه اللّه فی الذّکور: عبد الرّحمن، عمر الأصغر، عثمان الأصغر، عون، جعفر الأصغر، محسّن.
و یجب أن یکون: له رقیّة الکبری، و زینب الکبری بنتی فاطمة علیها السّلام.
فذلک الجملة خمسة و ثلاثون نفسا، من ذلک الرّجال: ثمانیة عشر رجلا، و النّساء:
سبع عشر نفسا.
و لم یحتسبوا بمحسّن لأنّه ولد میّتا، و قد روت الشّیعة خبر المحسّن و الرّفسة «1».
و وجدت بعض کتب أهل النّسب یحتوی علی ذکر المحسّن، و لم یذکر الرّفسة من جهة أعوّل علیها.
و وجدت بخطّ شیخ الشّرف: قال محمّد بن محمّد- یعنی نفسه-: مات من جملة أولاد أمیر المؤمنین علیه السّلام من الذّکور و عدّتهم تسعة عشر ذکرا، فی حیاته ستّة نفر، و ورثه منهم
__________________________________________________
(1)- فی الأصل: «الرّقیّة» و طالما صرفت الوقت لأجد الصّورة الصّحیحة لهذه الکلمة و ما ظفرت بها حتّی منّ اللّه تعالی علیّ و وجدت کلام العمریّ منقولا بعینه فی «منتهی الأمال» ص 188 للشّیخ الجلیل و المحدّث الثّقة النّبیل الحاجّ شیخ عبّاس القمیّ (رضوان اللّه علیه) و «الرّفسة الصّدمة بالرّجل فی الصّدر» القاموس.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 46
ثلاثة عشر نفسا، و قتل منهم فی الطّفّ ستّة (رضوان اللّه علیهم).
و أبو الحسین یحیی- قال الموضّح-: مات طفلا فی حیاة أبیه، أمّه أسماء بنت عمیس الخثعمیّة، فأولاد جعفر و أبی بکر منها، إخوته لأمّه.
فالمعقبون من ولد علیّ علیه السّلام خمسة رجال و هم: الحسن علیه السّلام و الحسین علیه السّلام و محمّد ابن الحنفیّة، و عمر ابن التغلبیّة و العبّاس ابن الکلابیّة (سلام اللّه علیهم)، و اختلفوا فی تقدیم عمر علی العبّاس، و قد بیّناه أوّلا.
المجدی،/ 11- 12، 17، 18
قال النّسّابة الموضّح: و العبّاس الأکبر أبو الفضل قتل بالطّفّ [...] و عثمان بن علیّ [...] و جعفر [...] و عبد اللّه [...] أمّ الأربعة أم البنین بنت حزام الکلابیّة، قتلوا جمیعا بالطّفّ (رضی اللّه عنهم).
المجدی،/ 15
[القرن 6] و هم سبعة و عشرون ولدا ذکرا و انثی: الحسن، و الحسین، و زینب الکبری، و زینب الصّغری المکنّاة بامّ کلثوم أمّهم فاطمة البتول علیهما السّلام «1» سیّدة نساء العالمین بنت سیّد المرسلین (صلوات اللّه علیهم) «1»؛ و محمّد المکنّی بأبی القاسم، أمّه خولة بنت جعفر بن قیس الحنفیّة، و العبّاس، و جعفر، و عثمان، و عبد اللّه الشّهداء مع أخیهم الحسین بکربلاء- رضی اللّه عنهم- أمّهم أمّ البنین بنت حزام «1» بن خالد بن دارم «1» [...] و عمر، و رقیّة، أمّهما أمّ حبیب بنت ربیعة و کانا توأمین، و محمّد الأصغر المکنّی بأبی بکر، و عبید اللّه الشّهیدان مع أخیهما الحسین علیه السّلام «1» بطفّ کربلاء «1»، أمّهما لیلی بنت مسعود الدارمیّة، و یحیی، أمّه أسماء بنت عمیس الخثعمیّة و توفّی صغیرا قبل أبیه «2». و رملة، أمّها «3» أمّ سعید «4» بنت عروة ابن مسعود الثّقفیّ، و نفیسة و هی أمّ کلثوم الصّغری، و زینب الصّغری، و رقیّة الصّغری، و امّ هانی، و امّ الکرام، و جمانة المکنّاة بامّ جعفر، و أمامة، و أمّ سلمة، و میمونة، و خدیجة،
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی الأنوار النّعمانیّة].
(2)- [أضاف فی الأنوار النّعمانیّة: و إخوته لأمّه عبد اللّه و محمّد و عون ابناء جعفر بن أبی طالب و محمّد بن أبی بکر و أمّ الحسن].
(3)- [الأنوار النّعمانیّة: أمّهما].
(4)- [الأنوار النّعمانیّة: سعد].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 47
و فاطمة لامّهات أولاد شتّی.
و أعقب علیه السّلام من خمسة بنین: الحسن، و الحسین، و محمّد، و العبّاس، و عمر، «1» و فی الشّیعة من یذکر «1» أنّ فاطمة أسقطت بعد النّبیّ ذکرا کان «2» سمّاه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم- «3» و هو حمل «3»- محسنا «4»، فعلی هذا یکون أولاده ثمانیة و عشرین ولدا، و اللّه أعلم «5».
[...] و أمّا رقیّة بنت علیّ علیه السّلام فکانت عند مسلم بن عقیل، فولدت له عبد اللّه، قتل بالطّفّ، و علیّا و محمّدا، ابنی مسلم.
و أمّا زینب الصّغری فکانت عند محمّد بن عقیل فولدت له عبد اللّه، و فیه العقب من ولد عقیل.
و أمّا أمّ هانی فکانت عند عبد اللّه الأکبر بن عقیل بن أبی طالب، فولدت له محمّدا، قتل بالطّفّ، و عبد الرّحمان.
و أمّا میمونة بنت علیّ علیه السّلام فکانت عند [عبد اللّه] الأکبر بن عقیل، فولدت له عقیلا.
و أمّا نفیسة فکانت عند عبد اللّه الأکبر بن عقیل، فولدت له أمّ عقیل.
و أمّا زینب الصّغری «6» فکانت عند عبد الرّحمان بن عقیل، فولدت له سعیدا و عقیلا.
و أمّا فاطمة بنت علیّ علیه السّلام فکانت عند [محمّد بن «7»] أبی سعید بن عقیل، فولدت له حمیدة.
__________________________________________________
(1- 1) [الأنوار النّعمانیّة: و قد مرّ].
(2)- [الأنوار النّعمانیّة: قد].
(3- 3)، 6 [لم یرد فی الأنوار النّعمانیّة].
(4)- [أضاف فی الأنوار النّعمانیّة: و قد سبق سبب إسقاطها له و هو ضرب غلامّ ذلک الرّجل، و کونه ضغط بطنها علی الباب وَ سَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ].
(5)- [إلی هنا لم یرد فی البحار].
(6)- [کذا و لعلّه تصحیف فی کتاب نسب قریش ص 45 مکانها خدیجة و هو الصّحیح کما مرّ عن المؤلف- رحمه اللّه-].
(7)- [لم یرد فی البحار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 48
و أمّا أمامة بنت علیّ فکانت عند الصّلت بن عبد اللّه بن نوفل بن الحارث «1» بن عبد المطّلب، فولدت له نقیّة و توفّیت عنده. «1»
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 203- 204- عنه: المجلسی، البحار، 42/ 93- 94، مثله الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 1/ 370- 372
قال الجماعة: المعقبون من ولد علیّ علیه السّلام خمسة: الحسن و الحسین علیهما السّلام و محمّد ابن الحنفّة و عمر ابن التّغلبیّة و العبّاس ابن الکلابیّة.
فی ذکر عدد أولاده علیه السّلام، کان لأمیر المؤمنین علیه السّلام ثمانیة و عشرون ولدا و یقال: ثلاث و ثلاثون ولدا ذکرا و أنثی: الحسن، و الحسین علیهما السّلام، و المحسّن الّذی أسقط، و زینب الکبری، و زینب الصّغری المکنّاة بأمّ کلثوم (رضی اللّه عنهما) أمّهم فاطمة البتول سیّدة نساء العالمین؛ و محمّد المکنّی بأبی القاسم أمّه خولة بنت جعفر بن قیس الحنفیّة؛ و عمر، و رقیّة، کانا توأمین، و أمّهما أمّ حبیب بنت ربیعة؛ و العبّاس و جعفر و عثمان و عبد اللّه استشهدوا مع أخیهم الحسین (صلوات اللّه علیه و رضی عنهم) بطفّ کربلاء أمّهم أمّ البنین بنت حزام بن خالد بن دارم؛ و محمّد الأصغر المکنّی بأبی بکر و عبید اللّه الشّهیدان مع أخیهم الحسین (صلوات اللّه علیه) بالطّفّ (رضی اللّه عنهما)، أمّهما لیلی بنت مسعود الدّارمیّة؛ و یحیی، أمّه أسماء بنت عمیس الخثعمیّة؛ و أمّ الحسن، و رملة أمّهما أمّ سعید بنت عروة بن مسعود الثّقفیّ؛ و نفیسة، و زینب الصّغری، و رقیّة الصّغری، و أمّ هانئ، و أمّ الکرام، و جمانة المکنّاة بأمّ جعفر، و أمامة، و أمّ سلمة، و میمونة، و خدیجة، و فاطمة (رضی اللّه عنهنّ) لأمّهات شتّی.
و کان علیه السّلام لم یتزوّج بامرأة أخری مدّة حیاة فاطمة الزّهراء علیهما السّلام، إعظاما لقدرها و منزلتها.
الطّبرسی، تاج الموالید (من مجموعة نفیسة)،/ 94- 95
فجمیع من قتل مع الحسین من أهل بیته بطفّ کربلاء ثمانیة عشرا نفسا هو (صلوات اللّه علیه) تاسع عشرهم، منهم: العبّاس، و عبد اللّه، و جعفر، و عثمان بنو أمیر المؤمنین علیه السّلام، أمّهم أمّ البنین؛ و عبید اللّه، و أبو بکر ابنا أمیر المؤمنین علیه السّلام، أمّهما لیلی بنت مسعود الثّقفیّة.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 250
__________________________________________________
(1- 1)- [لم یرد فی الأنوار النّعمانیّة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 49
و عدّة من قتل معه (صلوات اللّه علیه) من أهل بیته و عشیرته ثمانی عشر نفسا، فمن أولاد أمیر المؤمنین علیه السّلام: العبّاس، و عبد اللّه، و جعفر، و عثمان، و عبید اللّه، و أبو بکر.
الطّبرسی، تاج الموالید (من مجموعة نفیسة)،/ 108
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 50
نمایش تصویر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 51
نمایش تصویر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 52
نمایش تصویر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 53
ولد له [أمیر المؤمنین علیه السّلام] من فاطمة: الحسن، و الحسین، و محسّن، سقط، و زینب، و أمّ کلثوم.
و کان له من خولة الحنفیّة: محمّد ابن الحنفیّة.
و کان له من أمّ البنین بنت خالد بن یزید الکلابیّة: عبد اللّه، و العبّاس، و جعفر و عثمان.
و کان له من أمّ حبیب التّغلبیّة من سبی خالد بن الولید: عمر، و رقیّة.
و کان له من أسماء بنت عمیس الخثعمیّة: یحیی.
و کان له أبو بکر و عبد اللّه من المیلاد «1» بنت مسعود.
و کان له محمّد الأصغر من أمّ ولد.
و کان له زینب الصّغری و أمّ کلثوم الصّغری من أمّ ولد.
و کان له خدیجة و أمّ هانئ و تمیمة و میمونة و فاطمة من أمّ ولد.
و کان له أمّ الحسین و رملة من أمّ شعیب المخزومیّة.
و فی روایة أخری: إنّ جعفرا و عمرا و العبّاس لأمّهات أولاد.
و عقبه من الحسن و الحسین و محمّد ابن الحنفیّة و العبّاس و عمر.
و مضی علیه السّلام و خلّف أربع حرائر: أمامة بنت زینب بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله، و لیلی التّمیمیّة، و أسماء بنت عمیس الخثعمیّة، و أمّ البنین الکلابیّة. و ثمانیة عشر أمّ ولد.
ابن الخشّاب، تاریخ موالید الأئمّة (من مجموعة نفیسة)/ 170- 172
«و ذکر» فی کتاب «نزهة الطّرف و بستان الظّرف» عن الحسن البصریّ، قال: قتل مع الحسین بن علیّ علیه السّلام ستّة عشر من أهل بیته، ما کان لهم علی وجه الأرض شبیه.
(و بهذا الإسناد) الّذی مرّ عن أحمد بن الحسین، أخبرنی أبو الحسین بن الفضل القطّان؛ حدّثنا عبد اللّه بن جعفر، حدّثنا یعقوب بن سفیان، حدّثنا ابن بکیر، عن اللّیث ابن سعد قال: فی سنة إحدی و ستّین؛ قتل الحسین بن علیّ و أصحابه، لعشر لیال خلون من المحرّم
__________________________________________________
(1)- [کذا فی المصدر، و سیأتی فی مصدر تال بلفظ «الهملاء» و الظاهر أنّهما تصحیف: لیلی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 54
یوم عاشوراء یوم السّبت فی آخر الیوم، و قتل معه العبّاس بن علیّ، و جعفر بن علیّ، و عبد اللّه بن علیّ، و عثمان بن علیّ و أبو بکر بن علیّ [...]
«و ذکر» السّیّد الإمام أبو طالب: أنّ الصّحیح فی یوم عاشوراء الّذی قتل فیه الحسین علیه السّلام و أصحابه (رضی اللّه عنهم) أنّه کان یوم الجمعة سنة إحدی و ستّین.
«و اختلف» أهل النّقل فی عدد المقتول یومئذ- مع ما تقدّم من قتل مسلم من العترة الطّاهرة، و الأکثرون علی أنّهم کانوا سبعة و عشرین، فمن ولد علیّ علیه السّلام: الحسین بن علیّ، و أبو بکر بن علیّ، و عمر بن علیّ، و عثمان بن علیّ، و جعفر بن علیّ، و عبد اللّه بن علیّ، و محمّد بن علیّ، و العبّاس بن علیّ، و إبراهیم بن علیّ؛ فهم تسعة، [...] و أخذوا رؤوس هؤلاء فحملت إلی الشّام و دفنت جثثهم بالطّفّ.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 46- 47
العبّاس بن علیّ، أمّه أمّ البنین أیضا.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 29
قال الشّیخ المفید فی الإرشاد: أولاده خمسة و عشرون، و ربّما یزیدون علی ذلک إلی خمسة و ثلاثین. و ذکره النّسّابة العمری فی الشّافی، و صاحب الأنوار: البنون خمسة عشر، و البنات ثمانیة عشر، فولد من فاطمة علیها السّلام: الحسن و الحسین و المحسّن سقط، و زینب الکبری، و أمّ کلثوم الکبری [...]
و من خولة بنت جعفر بن قیس الحنفیّة: محمّدا.
و من أمّ البنین ابنة حزام بن خالد الکلابیّة: عبد اللّه، و جعفر الأکبر، و العبّاس، و عثمان.
و من أمّ حبیب بنت ربیعة التّغلبیّة: عمر، و رقیّة توأمان فی بطن.
و من أسماء بنت عمیس الخثعمیّة: یحیی، و محمّد الأصغر. و قیل: بل ولدت له عونا، و محمّد الأصغر من أمّ ولد.
و من أمّ سعید بنت عروة بن مسعود الثّقفیّة: نفیسة، و زینب الصّغری، و رقیّة الصّغری.
و من أمّ شعیب المخزومیّة: أمّ الحسن، و رملة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 55
و من الهملاء «1» بنت مسروق النّهشلیّة: أبو بکر، و عبد اللّه.
و من أمامة بنت أبی العاص بن الرّبیع و أمّها زینب بنت رسول اللّه: محمّد الأوسط.
و من محیّاة بنت امرئ القیس الکلبیّة: جاریة هلکت و هی صغیرة.
و کان له خدیجة، و أمّ هانی، و تمیمة؛ و میمونة؛ و فاطمة لأمّهات أولاد.
و توفّی قبله: یحیی، و أمّ کلثوم الصّغری، و زینب الصّغری، و أمّ الکرام؛ و جمانة و کنیتها أمّ جعفر، و أمامة؛ و أمّ سلمة، و رملة الصّغری.
و زوّج ثمانی بنات: زینب الکبری من عبد اللّه بن جعفر، و میمونة من عقیل بن عبد اللّه بن عقیل، و أمّ کلثوم الصّغری من کثیّر بن عبّاس بن عبد المطّلب، و رملة من أبی الهیاج عبد اللّه بن أبی سفیان بن الحارث بن عبد المطّلب، و رملة من الصّلت بن عبد اللّه بن نوفل بن الحارث. و فاطمة من محمّد بن عقیل.
و فی الأحکام الشّرعیّة عن الخزاز القمّیّ: أنّه نظر النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله إلی أولاد علیّ و جعفر فقال: بناتنا لبنینا و بنونا لبناتنا.
و أعقب له من خمسة؛ الحسن و الحسین و محمّد ابن الحنفیّة و العبّاس الأکبر و عمر.
و کان النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله لم یتمتّع بحرّة و أمة «2» فی حیاة خدیجة، و کذلک علیّ مع فاطمة.
و فی قوت القلوب: أنّه تزوّج بعد وفاتها بتسع لیال، و أنّه تزوّج بعشر نسوة.
و توفّی عن أربعة: أمامة و أمّها زینب بنت النّبیّ، و أسماء بنت عمیس؛ و لیلی التّمیمیّة و أمّ البنین الکلابیّة، و لم یتزوّجن بعده.
و خطب المغیرة بن نوفل أمامة، ثمّ أبو الهیاج بن أبی سفیان بن حارث فروت عن علیّ علیه السّلام: أنّه لا یجوز لأزواج النّبیّ و الوصیّ أن یتزوّجن بغیره بعده، فلم یتزوّج امرأةو لا أمّ ولد بهذه الرّوایة.
__________________________________________________
(1)- [کذا فی المناقب و البحار، لکن الصّحیح: لیلی بنت مسعود الدّارمیّة المعروفة بالنّهشلیّة، و قد تقدّم تصحیف اسمها ص 53 بالمیلاد].
(2)- [البحار: و لا أمة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 56
و توفّی عن ثمانی عشرة أمّ ولد، فقال علیه السّلام: جمیع أمّهات أولادی الآن محسوبات علی أولادهنّ بما أبتعتهنّ به من أثمانهنّ، فقال: و من کان من إمائه غیر ذوات أولاد فهنّ حرائر من ثلثه.
ابن شهر آشوب، المناقب، 3/ 304- 305- عنه: المجلسی، البحار، 42/ 91- 92
و اختلفوا فی عدد المقتولین من أهل البیت «1»، فالأکثرون علی أنّهم کانوا سبعة و عشرین [...] تسعة من ولد أمیر المؤمنین: الحسین؛ و العبّاس، «2» و یقال: و ابنه محمّد بن العبّاس «2»، «3» و عمر، و عثمان، و جعفر، و إبراهیم «3»، و عبد اللّه الأصغر، و محمّد الأصغر، و أبو بکر شکّ فی قتله [...] و یقال: لم یقتل محمّد الأصغر بن علیّ بن أبی طالب لمرضه، و یقال: رماه رجل من بنی دارم فقتله.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 112- 113- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 62، 63؛ البحرانی، العوالم، 17/ 343، 344؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 20؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 462، 463؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 240، 241؛ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس و زینة المجالس، 2/ 328، 329، 330
الأصمعی: لمّا کان عام رمّادة «4»، قال: عمر لأبی عبیدة: خذ هذا البعیر بما علیه فأت أهل البیت، فانحره بینهم و مرهم أن یقدّدوا اللّحم و لیحملوا الشّحم و لیلبسوا للغرایر «5» و لیعدّوا ماء حارّا، فإن احتاجوا إلی اللّحم أمدّوهم، ثمّ خرج یستسقی فسقی.
و إنّهم أعرف النّاس نسبا و أخصّهم فضلا، ألا تری أنّ العربیّ من ولد یعرب بن قحطان، و القرشیّ من ولد النّضر بن کنانة، و الهاشمیّ من ولد عبد المطّلب، و الطّالبیّ من ولد علیّ و جعفر، و العلویّ من الحسن و الحسین و محمّد و العبّاس و عمر أولاد أمیر المؤمنین،
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا مکانه فی تسلیة المجالس: و کان عدّة القتلی من أصحاب الحسین علیه السّلام الّذین قتلوا معه اثنین و سبعین رجلا (رضوان اللّه علیهم و رحمته و سلامه) هؤلاء الّذین قتلوا قبل أهل بیته. و أمّا عدّة المقتولین من أهل بیته].
(2- 2) [حکاه عنه فی وسیلة الدّارین،/ 277].
(3- 3) [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(4)- الرّمّادة و الرّمّاد: الهلاک، و أرمد القوم: هلکت مواشیهم.
(5)- الغرائر جمع الغریر: الشاب لا تجربة له.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 57
و الفاطمیّ أولاد الحسن و الحسین.
ابن شهر آشوب، المناقب، 2/ 196
و نسب شیخنا المفید فی کتاب الإرشاد، العبّاس بن علیّ، فقال: أمّه أمّ البنین بنت حزام بن خالد بن دارم، و هذا خطأ، و إنّما أمّ العبّاس، المسمّی بالسّقّاء و یسمّیه أهل النّسب أبا قربة المقتول بکربلاء صاحب رایة الحسین، أمّه أمّ البنین بنت حزام بن خالد ابن ربیعة، و ربیعة هذا، هو أخو لبید الشّاعر، ابن عامر بن کلاب بن ربیعة بن عامر بن صعصعة، و لیست من بنی دارم التّمیمیّین «1».
و قال ابن حبیب النّسّابة، فی کتاب المنمّق: لمّا ذکر أبناء الحبشیّات من قریش، ذکر من جملتهم العبّاس بن علیّ بن أبی طالب علیه السّلام، و هذا خطأ منه، و تغفیل، و قلّة تحصیل! «2» و کذلک قال فی أبناء السّندیّات من قریش، ذکر من جملتهم محمّد بن علیّ بن أبی طالب ابن الحنفیّة، و أمّ علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیه السّلام.
قال محمّد بن إدریس: و هذا جهل من ابن حبیب، و قلّة تأمّل «2».
ابن إدریس، السّرائر، 1/ 656- 657- عنه، المامقانی، تنقیح المقال، 2، 1/ 128؛ المظفر، بطل العلقمی، 1/ 93- 94
کان له من الولد أربعة عشر ذکرا و تسع عشرة أنثی: الحسن، و الحسین، و زینب الکبری، و أمّ کلثوم الکبری، أمّهم فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله؛ و محمّد الأکبر، و هو ابن الحنفیّة، و أمّه خولة بنت جعفر، و عبید اللّه قتله المختار؛ و أبو بکر قتل مع الحسین أمّهما لیلی بنت مسعود؛ و العبّاس الأکبر، و عثمان، و جعفر، و عبد اللّه قتلوا مع الحسین أمّهم أمّ البنین بنت حزام بن خالد؛ و محمّد الأصغر قتل مع الحسین أمّه أمّ ولد؛ و یحیی، و عون أمّهما أسماء بنت عمیس؛ عمر الأکبر، و رقیّة أمّهما الصّهباء سبیّة؛ و محمّد الأوسط أمّه أمامة بنت أبی العاص؛ و أمّ الحسن و رملة الکبری أمّهما أمّ سعید بنت عروة؛ و أمّ هانئ، و میمونة، و زینب الصّغری، و رملة الصّغری، و أمّ کلثوم الصّغری، و فاطمة، و أمامة،
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه عنه فی بطل العلقمیّ].
(2- 2) [تنقیح المقال: و نقل قبل ذلک عن المفید: أنّ أمّ العبّاس أمّ البنین بنت حزام بن خالد بن ربیعة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 58
و خدیجة، و أمّ الکرام، و أمّ جعفر، و جمانة، و نفیسة، و أمّ سلمة، و هنّ لأمّهات شتّی؛ و ابنة أخری لم یذکر اسمها، «1» ماتت صغیرة «1».
فهؤلاء الّذین عرفنا من أولاد علیّ علیه السّلام.
ابن الجوزی، صفة الصّفوة، 1/ 309، المنتظم، 5/ 69
فقتل أصحاب الحسین کلّهم و فیهم بضعة عشر شابّا من أهل بیته منهم من أولاد علی علیه السّلام: العبّاس، و جعفر، و عثمان، و محمّد، و أبو بکر.
ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 340
و أولاد أمیر المؤمنین علیه السّلام سبعة و عشرون ذکرا و أنثی:
( «1» و «2») الحسن، و الحسین علیهما السّلام.
( «3») زینب الکبری.
( «4») زینب الصّغری المکنّاة أمّ کلثوم.
أمّهم فاطمة البتول سیدة نساء العالمین ابنة سیّد المرسلین محمّد خاتم النّبیّین.
(5) محمّد المکنّی أبا القاسم، أمّه خولة ابنة جعفر بن قیس الحنفیّة.
(6 و 7) عمر، و رقیّة، و کانا توأمین، و أمّهما أمّ حبیب بنت ربیعة.
(8 و 9 10 و 11) العبّاس و جعفر و عثمان و عبد اللّه الشّهداء مع أخیهم الحسین علیه السّلام بطفّ کربلاء، أمّهم «أمّ البنین» بنت حزام بن خالد «2» بن دارم.
(12 و 13) محمّد الأصغر المکنّی أبا بکر، و عبید اللّه «3» الشّهیدان مع أخیهما الحسین بطفّ کربلاء أمّهم لیلی ابنة مسعود الدّارمیّة.
(14 و 15) یحیی و عبید اللّه «4»: أمّهما أسماء بنت عمیس الخثعمیّة.
__________________________________________________
(1- 1) [المنتظم: هلکت و هی صغیرة].
(2)- و فی نسخة: بنت حازم بن خالد ...
(3)- و فی نسخة: عبد اللّه.
(4)- و فی نسخة: عبد اللّه.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 59
(16 و 17) أمّ الحسن و رملة: أمّهما (أمّ مسعود) و فی نسخة: «أمّ سعید» بنت عروة ابن مسعود الثّقفیّ.
(18، الی 27) نفیسة، زینب الصّغری، رقیّة الصّغری، أمّ هانئ، أمّ الکرام، و جمانة المکنّاة أمّ جعفر «و فی نسخة: و رقیّة»، و أمامة، و أمّ سلمة، و میمونة و خدیجة، و فاطمة (رحمة اللّه علیهنّ) لأمّهات شتّی.
و فی روایة أنّ فاطمة (صلوات اللّه علیها) أسقطت بعد رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله ذکرا، کان سمّاه النّبیّ، و هو حمل، محسنا. فعلی هذه الرّوایة أولاد أمیر المؤمنین علیه السّلام ثمانیة و عشرون ولدا.
ابن البطریق، العمدة،/ 29- 30
و أمّا أزواجه، فأوّل زوجة تزوّجها فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم لم یتزوّج علیها حتّی توفّیت عنده. و کان له منها: الحسن، و الحسین، و قد ذکر أنّه کان له منها ابن آخر یقال له: محسن، و أنّه توفّی صغیرا، و زینب الکبری، و أمّ کلثوم الکبری، ثمّ تزوّج بعدها أمّ البنین بنت حزام الکلابیّة، فولدت له العبّاس، و جعفرا، و عبد اللّه، و عثمان قتلوا مع الحسین بالطّفّ، و لا بقیّة لهم غیر العبّاس، و تزوّج لیلی بنت مسعود بن خالد النّهشلیّة التّمیمیّة، فولدت له عبید اللّه و أبا بکر قتلا مع الحسین، و قیل: إنّ عبید اللّه قتله المختار بالمذار، و قیل: لا بقیّة لهما؛ و تزوّج أسماء بنت عمیس الخثعمیّة، فولدت له محمّدا الأصغر و یحیی و لا عقب لهما، و قیل: إنّ محمّدا لأمّ ولد و قتل مع الحسین، و قیل: إنّها ولدت له عونا. و له من الصّهباء بنت ربیعة التّغلبیّة و هی من السّبی الّذین أغار علیهم خالد بن الولید بعین التّمر: عمر بن علیّ، و رقیّة بنت علیّ [...] و تزوّج علیّ أمامة بنت أبی العاص بن الرّبیع بن عبد العزّی بن عبد شمس، و أمّها زینب بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم، فولدت له محمّدا الأوسط. و له محمّد بن علیّ الأکبر، الّذی یقال له: ابن الحنفیّة أمّه خولة بنت جعفر من بنی حنیفة. و تزوّج علیّ أیضا أمّ سعید ابنة عروة بن مسعود الثّقفیّة، فولدت له أمّ الحسن، و رملة الکبری، و أمّ کلثوم. و کان له بنات من أمّهات شتّی لم یذکرن لنا، منهنّ: أمّ هانئ، و میمونة، و زینب الصّغری، و رملة الصّغری، و أمّ کلثوم الصّغری،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 60
و فاطمة، و أمامة، و خدیجة، و أمّ الکرام، و أمّ سلمة، و أمّ جعفر، و جمانة، و نفیسة کلّهنّ من أمّهات أولاد. و تزوّج أیضا مخبئة «1» بنت امرئ القیس بن عدیّ الکلبیّة فولدت له جاریة هلکت صغیرة، کانت تخرج إلی المسجد فیقال لها: من أخوالک؟ فتقول وه وه، تعنی کلبا.
فجمیع ولده أربعة عشر ذکرا و سبع عشرة امرأة. و کان النّسل منهم للحسن، و الحسین، و محمّد ابن الحنفیّة، و العبّاس ابن الکلابیّة، و عمر ابن التغلبیّة.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 199- 200
و قتل العبّاس بن علیّ، و أمّه أمّ البنین بنت حزام.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 302
المعقبون من أولاد أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السّلام خمسة: الحسن، و الحسین، و أمّهما فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله، و محمّد، و أمّه خولة بنت قیس الحنفیّة «2»، و العبّاس المشهور بالسّقّاء، و أمّه أمّ البنین بنت حزام العامریّة، و عمر الأطراف، و أمّه الصّهباء «3» التّغلبیّة.
فخر الرّازی، الشجرة المبارکة،/ 17
و من أولاد علیّ بن أبی طالب رضی اللّه عنه أیضا یحیی بن علیّ، مات صغیرا، أمّه أسماء بنت عمیس الخثعمیّة؛ و عمر بن علیّ، و توأمته رقیّة الکبری، أمّهما تغلبیّة «4». و العبّاس الأکبر، و عثمان، و جعفر، و عبد اللّه، أمّهم أمّ البنین الکلابیّة «5»؛ و عبید اللّه «6» و أبو بکر؛ أمّهما لیلی بنت مسعود النّهشلیّة؛ و أمّ الحسن، و رملة، و أمّهما أمّ سعید بنت عروة بن مسعود الثّقفیّة؛ و محمّد الأصغر و زینب الصّغری، و أمّ کلثوم الصّغری، و رقیّة الصّغری، و أمّ هانئ، و أمّ
__________________________________________________
(1)- [کذا فی المصدر و قد مرّ مکرّرا: محیّاة].
(2)- أمّه خولة بنت جعفر بن قیس بن مسلمة بن عبد اللّه بن ثعلبة بن یربوع بن ثعلبة بن الدّول بن حنفیّة ابن لجیم.
(3)- کنیتها أمّ حبیب.
(4)- فی أ و ب: ثعلبیّة.
(5)- فی أ و ب: أمّ النّیر الکلابیّة.
(6)- فی أ و ب: عبد اللّه.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 61
الکرام، و جمانة، و أمّ سلمة، و میمونة، و خدیجة، و فاطمة «1»، و أمامة: لأمّهات أولاد.
ابن قدامة، التّبیین،/ 137- 138
و ولد علیّ من غیر فاطمة بنت رسول اللّه (صلّی اللّه علیه و سلّم و رضی عنهما)، محمّدا، و هو ابن الحنفیّة، و أبا بکر و عثمان و العبّاس و جعفرا و عبد اللّه و إبراهیم. و قتل هؤلاء السّتة مع الحسین (رضی اللّه عنه و عنهم). و عبید اللّه قتله المختار، و لا عقب له. و یحیی: و أمّه أسماء بنت عمیس، و عمر: و أمّه تغلبیّة، و کان خالد بن الولید سباها فی الرّدّة، فاشتراها علی [...] و أمّ العبّاس و أخویه جعفر، و عبد اللّه: أمّ البنین بنت حزام الوحیدیّة. و لیس لجعفر عقب.
و أمّ عبید اللّه، و أبی بکر ابنی علیّ: لیلی بنت مسعود النّهشلیّ.
و أمّا أبو القاسم محمّد بن علیّ ابن الحنفیّة فأمّه من سبی بنی حنیفة، اشتراها علیّ، و اتّخذها أم ولد، فولدت له محمّدا فأنجبت، و اسمها خولة بنت إیاس بن جعفر جانّ الصّفا «2».
و یقال: بل کانت أمّة لبنی حنیفة، سندیة سوداء. و لم تکن من أنفسهم، و إنما صالحهم خالد بن الولید علی الرقیق، و لم یصالحهم علی أنفسهم.
البرّی، الجوهرة،/ 57- 58
الفصل الحادی عشر: فی أولاده علیه السّلام إعلم أیّدک اللّه بروح منه، إنّ أقوال النّاس اختلفت فی عدد أولاده علیه السّلام ذکورا و إناثا؛ فمنهم من أکثر فعدّ فیهم السّقط و لم یسقط ذکر نسبه و منهم من أسقطه و لم یر أن یحتسب فی العدّة فجاء قول کلّ واحد بمقتضی ما اعتمده فی ذلک و یحسبه و الّذی نقل فی کتاب صفوة الصّفوة و غیره من تألیف الأئمّة المعتبرین: أنّ أولاده علیه السّلام أربعة عشر ذکرا و الإناث تسع عشرة أنثی، و هذا تفصیل أسمائهم.
الذّکور: الحسن، و الحسین، محمّد الأکبر، عبد اللّه، أبو بکر، العبّاس، عثمان، جعفر،
__________________________________________________
(1)- فاطمة: ساقط من ج.
(2)- الحنفیّة أمّه. و هی خولة بن إیاس بن جعفر بن قیس بن مسلم بن ثعلبة بن یربوع. یکنّی بأمّه و أبیه جمیعا. و لهذا یشترط أن ینوّن (علی)، و یکتب (ابن الحنفیّة) بالألف، و یکون إعرابه إعراب محمّد، لأنّه وصف لمحمّد لا لعلیّ، کما ذکرنا. تهذیب الأسماء: 1/ 88
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 62
عبد اللّه، محمّد الأصغر، یحیی، عون، عمر، محمّد الأوسط.
الإناث: زینب الکبری، أمّ کلثوم الکبری، أمّ الحسن، رملة الکبری، أمّ هانئ، میمونة، زینب الصّغری، رملة الصّغری، أمّ کلثوم الصّغری، رقیّة، فاطمة، أمامة، خدیجة، أمّ الکرام، أمّ سلمة، أمّ جعفر، جمانة، نفیسة، بنت أخری لم یذکر اسمها ماتت صغیرة فهذا عدد أولاده ذکورا و إناثا، و ذکر قوم آخرون زیادة علی ذلک، و ذکروا فیهم محسنا شقیقا للحسن و الحسین علیهما السّلام، کان سقطا، فالحسن و الحسین علیه السّلام، و زینب الکبری، و أمّ کلثوم الکبری، هؤلاء الأربعة من الطّهر البتول فاطمة بنت الرّسول صلّی اللّه علیه و سلّم، محمّد الأکبر هو ابن الحنفیّة، و اسمها خولة بنت جعفر بن قیس الحنفیّة، و قیل: غیر ذلک؛ و عبید اللّه و أبو بکر أمّهما لیلی بنت مسعود؛ و العبّاس و عثمان، و جعفر و عبد اللّه، أمّهم أمّ البنین بنت حزام بن خالد؛ و یحیی و عون، أمّهما اسماء بنت عمیس؛ و محمّد الأوسط، أمّه أمامة بنت أبی العاص، و هذه أمامة هی بنت زینب بنت رسول اللّه المحمولة فی الصّلاة؛ و أمّ الحسن و رملة الکبری، أمّهما أم سعید بنت عروة؛ فهؤلاء من المعقود علیهنّ نکاحه، و بقیّة الأولاد من أمّهات شتّی أمّهات أولاد، و کان یوم قتله علیه السّلام عنده أربع حرائر فی نکاحه، و هنّ: أمامة بنت أبی العاص بنت بنت رسول اللّه، تزوّجها بعد موت خالتها البتول فاطمة علیها السّلام، و لیلی بنت مسعود التّمیمیّة، و أسماء بنت عمیس الخثعمیّة، و أمّ البنین الکلابیّة، و أمّهات الأولاد ثمانی عشرة أمّ ولد و السّلام.
ابن طلحة، مطالب السؤول،/ 62- 63- عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 441- 442؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 3/ 169- 170
أولاد أمیر المؤمنین علیه الصّلاة و السّلام: الحسن و الحسین (صلوات اللّه علیهما) و المحسن، درج صغیرا، و زینب الکبری و أمّ کلثوم الکبری، أمّهم فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم؛ و أبو القاسم محمّد، أمّه خولة ابنة جعفر بن قیس من بنی بکر بن وائل ثمّ من حنیفة؛ و العبّاس و عثمان و جعفر و عبد اللّه قتلوا مع الحسین (صلوات اللّه علیه)، أمّهم أمّ البنین ابنة حزام من ولد عامر بن صعصعة؛ و أبو بکر و عبید اللّه، أمّهما لیلی ابنة مسعود الدّارمیّة؛ و عمر و رقیّة، أمّهما الصّهباء و هی أمّ حبیب ابنة ربیعة من بنی تغلب بن وائل من سبی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 63
خالد بن الولید؛ و عمر الأصغر، أمّه المصطلقیّة؛ و محمّد الأوسط، و محمّد الأصغر، و عمر الأوسط علی قول بعضهم، و العبّاس الأصغر، و جعفر الأصغر لأمّهات شتّی؛ و عبد الرّحمان و أمّه أمامة ابنة أبی العاص بن الرّبیع، و أمّها زینب ابنة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم، و هی ابنة أخت فاطمة علیها السّلام و کانت أوصت إلیه علیه السّلام بأن یتزوّج بها بعدها؛ و یحیی و عون درجا صغیرین، و أمّهما أسماء ابنة عمیس من ولد خثعم بن أنمار بن نزار، فهؤلاء عشرون ابنا و هم أکثر المعدودین من أولاده الذّکور، و من أصحاب الأنساب من لم یعدّ محمّد الأوسط و الأصغر؛ و لم یذکر عمر الأوسط، و منهم من لم یذکر إلّا عمر المعقب، و العقب لخمسة منهم: و هم الحسن و الحسین علیهما السّلام و محمّد و العبّاس و عمر؛ و البنات اثنتان و عشرون بنتا علی اختلاف فی ذلک بین أهل النّسب، زینب الکبری قد روت عن أمّها فاطمة علیها السّلام غیر حدیث، و الصّغری، و أمّ کلثوم الکبری، و الصّغری، و رملة الکبری، و الصّغری، و رقیّة الکبری، و الصّغری، و أمّ هانئ الکبری، و الصّغری، و أمّ الکرام، و اسمها جمانة، و أمّ جعفر، و قد اختلف أهل النّسب فیها فمنهم من یقول: جمانة هی أمّ جعفر و هو قول یحیی بن الحسن العقیقیّ، نفیسة هی أمّ کلثوم الصّغری و قال غیره:
هی غیرها؛ و میمونة، و لیلی، و أمّ الحسن، و فاطمة، و خدیجة، و أمامة. و العقب لأربع منهنّ: و هی زینب الکبری عقبها فی ولد عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب، و زینب الصّغری عقبها فی ولد محمّد بن عقیل؛ ولدت له عبد اللّه بن محمّد بن عقیل، و أمّ الحسن عقبها فی ولد جعدة بن هبیرة ابن أخت علیّ علیه السّلام، و فاطمة عقبها فی ولد سعد بن الأسود ابن أبی البختریّ، و البواقی منهنّ لم یتزوّجن، و منهنّ مزوّجات من ولد عقیل و العبّاس ابن عبد المطّلب، و قد انقرض عقبهنّ.
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 52- 53
قاتل علیه السّلام هو و أهل بیته و أصحابه حتّی قتلوا کلّهم، و فیهم بضعة عشر شابّا من أهل بیته [...] العبّاس بن علیّ بن أبی طالب، و أمّه أمّ البنین بنت حزام بن ربیعة بن الوحید العامریّ.
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 120
اتّفق علماء السّیر: علی أنّه کان له علیه السّلام من الولد ثلاثة و ثلاثون، منهم أربعة عشر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 64
ذکرا و تسع عشرة أنثی. الحسن و الحسین و زینب الکبری و أمّ کلثوم الکبری، أمّهم فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و علی هذا عامّة المتأخّرین؛ و ذکر الزّبیر بن بکّار ولدا آخر من فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله اسمه محسن مات طفلا، و فاطمة علیها السّلام أوّل زوجاته لم یتزوّج علیها حتّی توفّیت؛ و محمّد الأکبر و هو ابن الحنفیّة، و أمّه خولة بنت جعفر من سبی بنی حنیفة و قیل: کانت أمّ ولد و سنذکره فی باب مفرد و کذا الحسن و الحسین علیهما السّلام؛ و عبید اللّه قتله المختار بن أبی عبید، و أمّه لیلی بنت مسعود من بنی تمیم و أبو بکر قتل مع الحسین علیه السّلام أمّه أیضا لیلی بنت مسعود؛ و العبّاس الأکبر، و عثمان، و جعفر، و عبد اللّه قتلوا مع الحسین، و أمّهم أمّ البنین بنت حزام (و قیل: بنت خلة) [؟ خالد] کلابیّة تزوّجها بعد فاطمة علیها السّلام؛ و محمّد الأصغر قتل مع الحسین علیه السّلام أیضا، أمّه أمّ ولد؛ و یحیی و عون أمّهما أسماء بنت عمیس، و کان جعفر بن أبی طالب قد تزوّج أسماء، ثمّ قتل عنها فتزوّجها أبو بکر الصّدّیق (رضی اللّه عنه) فمات عنها فتزوّجها علیّ علیه السّلام بعد أمّ البنین فأولدها؛ و عمر الأکبر و رقیّة، أمّهما الصّهباء صبیّة تزوّجها بعد أسماء بنت عمیس، و الصّهباء یقال لها: أمّ حبیب بنت ربیعة من بنی وائل أصابها خالد بن الولید لمّا أغار علی بنی تغلب بناحیة عین التّمر و هذا عمر الأکبر نذکر سیرته فیما بعد [...] و محمّد الأوسط، و أمّه أمامة بنت العاص بن ربیع و أمّها زینب بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله تزوّجها بعد الصّهباء، و أمّ الحسن و الحسین و رملة الکبری و أمّهنّ أمّ سعید بنت عروة تزوّجها أخیرا؛ و أم هانئ؛ و میمونة، و زینب الصّغری، و رملة الصّغری، و أمّ کلثوم الصّغری، و فاطمة، و أمامة، و خدیجة، و أمّ الکرام، و أمّ جعفر، و جمانة، و نفیسة، و هنّ لأمّهات أولاد شتّی قالوا: و ابنة أخری صغیرة توفّیت و لم یضبط اسمها «1». و النّسل منهم لخمسة: الحسن و الحسین و محمّد ابن الحنفیّة و عمر و العبّاس علیهم السّلام؛ و قیل: و لمحمّد الأصغر أیضا، و سنذکرهم فیما بعد إن شاء اللّه تعالی.
و ذکر ابن جریر الطّبریّ: أنّ بنات علیّ علیهما السّلام سبع عشرة، و الصّحیح ما ذکرناه.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 54- 55
__________________________________________________
(1)- قال الواقدیّ: توفّی أمیر المؤمنین عن أربع من الحرائر: أمامة بنت العاص و لیلی التّمیمیّة و أمّ البنین الکلابیّة و أسماء بنت عمیس و عن جماعة من الآماء.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 65
قال هشام بن محمّد: قتل من آل أبی طالب جماعة، منهم: الحسین بن علیّ علیه السّلام، قتله سنان بن أنس، و العبّاس بن علیّ [...] و قتل أخوه جعفر و عبد اللّه و عثمان و هم من أمّ البنین الّتی ذکرناها؛ و قتل محمّد بن علیّ علیه السّلام، و أمّه أمّ ولد، و قتل أبو بکر بن علیّ، و أمّه لیلی بنت مسعود بن دارم.
[...] فالحاصل أنّهم قتلوا من آل أبی طالب تسعة عشر، سبعة لعلیّ علیه السّلام: الحسین، و العبّاس، و جعفر، و عبد اللّه، و عثمان، و محمّد، و أبو بکر.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 254، 255
و انّما قال علیه السّلام «و لک بعد ذمامة الصّهر» لأنّ زینب جحش زوج رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله کانت أسدیّة و هی زینب بنت جحش بن رباب بن یعمر بن صبره بن مرة بن کثیر بن غنم بن دودان بن أسد بن خزیمة و أمّها أمیة بنت عبد المطّلب بن هاشم بن عبد مناف فهی بنت عمّة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله.
و المصاهرة المشار إلیها هی هذه، و لم یفهم القطب الرّاوندیّ ذلک فقال فی الشّرح: کان أمیر المؤمنین علیه السّلام قد تزوّج فی بنی أسد.
و لم یصب، فإنّ علیّا علیه السّلام لم یتزوّج فی بنی أسد البتة.
و نحن نذکر أولاده «1»: أمّا الحسن، و الحسین، و زینب الکبری، و أمّ کلثوم الکبری فأمّهم فاطمة بنت سیّدنا رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله.
و أمّا محمّد فأمّه خولة بنت إیاس بن جعفر من بنی حنیفة.
و أمّا أبو بکر، و عبد اللّه فأمّهما لیلی بنت مسعود النّهشلیّة من تمیم.
و أمّا عمر، و رقیّة فأمّهما سبیّة من بنی تغلب یقال لها: الصهباء سبیت فی خلافة أبی بکر و إمارة خالد بن الولید بعین التّمر.
و أمّا یحیی، و عون فأمّهما أسماء بنت عمیس الخثعمیة.
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا لم یرد فی البحار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 66
و أمّا جعفر، و العبّاس، و عبد اللّه و عبد الرّحمان فأمّهم أمّ البنین بنت حزام بن خالد بن ربیعة بن الوحید من بنی کلاب.
و أمّا رملة، و أمّ الحسن فأمّهما أمّ سعید بنت عروة بن مسعود الثّقفیّ.
و أمّا أمّ کلثوم الصّغری، و زینب الصّغری، و جمانة، و میمونة، و خدیجة، و فاطمة، و أمّ الکرام، و نفیسة، و أمّ سلمة، و أمّ أبیها و أمامه بنات علیّ علیه السّلام فهنّ لأمّهات أولاد شتّی.
«1» فهؤلاء أولاده، و لیس فیهم أحد من أسدیّة، و لا بلغنا أنّه تزوّج فی بنی أسد و لم یولد له «1» «2».
ابن أبی الحدید، شرح نهج البلاغة، 9/ 242- 243- عنه: المجلسی، البحار، 42/ 90- 91
کان له من سیّدة نساء العالمین فاطمة بنت محمّد صلّی اللّه علیه و اله و سلّم، و أمّها سیّدة نساء العالمین خدیجة بنت خویلد بن أسد بن عبد العزّی- الحسن و الحسین و زینب الکبری، و أمّ کلثوم الکبری «3». و من غیرها: محمّد الأکبر ابن الحنفیّة و اسمها خولة بنت جعفر بن قیس بن مسلمة بن ثعلبة بن یربوع بن ثعلبة بن الدول بن حنیفة بن لجیم بن مصعب بن علیّ بن بکر بن وائل؛ و عبید اللّه بن علیّ، و أبو بکر بن علیّ؛ و أمّهما لیلی بنت مسعود بن خالد بن ثابت بن ربعیّ بن سلمی بن جندل بن نهشل بن دارم بن مالک بن حنظلة بن مالک بن زید بن مناة بن تمیم، و العبّاس الأکبر، و عثمان، و جعفر و عبد اللّه؛ و أمّهم أمّ البنین بنت حزام بن «4» خالد بن ربیعة بن الوحید بن کعب بن عامر بن «4» کلاب- و محمّد الأصغر-
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی البحار].
(2)- هیجده تن از اهل بیت رسول با حسین شهید شدند. شش پسران امیر المؤمنین علیه السّلام بودند؛ عبّاس و عبد اللّه، و محمّد، و أبو بکر، و جعفر، و عثمان. أبو بکر و جعفر و عثمان سه تن از کنیزک بودند و عبّاس و عبد اللّه مادر ایشان لیلی بنت مسعود ثقفیه است که پدرش از شجاعان و صنادید عرب بود و چون لیلی از امیر المؤمنین جمله پسران زائید ملقّب به امّ البنین شد. (1) عماد الدّین طبری، کامل بهایی، 2/ 303
(1). در کلام عماد الدین چندین اشتباه و تصحیف وجود دارد که از آنچه گذشت، صحیح آن معلوم خواهد شد.
(3)- ذکر المؤلف ص 352 أنّه ولد له علیه السّلام من فاطمة بعد الحسین ولد أسماه النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله محسنا بعد أن سمّوه حربا.
(4- 4) [کذا الصّواب و فی المصدر: خالد بن جعفر بن عامر بن کعب، و هو غلط و خلط].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 67
و أمّه أمّ ولد- و یحیی و عون- و أمّهما أسماء بنت عمیس الخثعمیّة- و عمر الأکبر، و رقیّة- و أمّهما الصّهباء و هی أمّ حبیب بنت ربیعة بن بجیر بن عبد بن علقمة بن الحارث بن عتبة ابن سعد بن زهیر بن جشم بن بکر بن حبیب بن عمرو بن غنم بن تغلب بن وائل، و کانت سبیّة أصابها خالد بن الولید حیث أغار علی بنی تغلب بناحیة عین التّمر- و محمّد الأوسط- و أمّه أمامة بنت أبی العاص بن الرّبیع بن عبد العزّی بن عبد شمس بن عبد مناف، و أمّها زینب بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم من خدیجة- و أمّ الحسن، و رملة الکبری- و أمّهما أمّ سعید بنت عروة بن مسعود بن معتب بن مالک الثّقفیّ- و أمّ هانئ، و میمونة، و زینب الصّغری، و أمّ کلثوم الصّغری، و فاطمة، و أمامة، و خدیجة، و أمّ الکرام، و أمّ سلمة، و أمّ جعفر، و جمانة، و نفیسة، و هنّ لأمّهات شتّی- و ابنة لعلیّ لم تسمّ لنا هلکت و هی جاریة لم تبرز- و أمّها محیّاة بنت امرئ القیس بن عدیّ بن أوس بن جابر بن کعب بن علیم بن کلب، و کانت تخرج إلی المسجد و هی جاریة فیمازحها علیّ علیه السّلام، و یقول لها: من أخوالک؟ فتقول: (وه وه) تعنی کلبا، فجمع ولد علیّ علیه السّلام لصلبه فی هذه الرّوایة أربعة عشر ولدا و عشرون امرأة.
هکذا ذکره غیر واحد من أهل السّیر، (و أسقط أبو عبد اللّه) المفید «عونا» من الخثعمیّة، و جعل أبا بکر کنیة لمحمّد الأصغر، و لم یذکر محمّد الأوسط، و ذکر أبو الفرج علیّ الأمویّ الأصبهانی فی مقاتل آل أبی طالب، الّذین قتلوا مع أبی عبد اللّه الحسین علیه السّلام: جعفرا، و علیّا «1»، و عثمان، و العبّاس، و محمّد الأصغر، و أسقط عبید اللّه، و ما ذکره المفید أشبه عندی بالصّواب، و أسقط المفید من البنات أربعا، و هنّ: رملة الصّغری، و أمّ کلثوم الصّغری، و أمّ جعفر جعلها کنیة لجمانة، و هذا قریب، و لم یذکر الإبنة الّتی هلکت و هی جاریة.
و زاد علی الجمهور، و قال: إنّ فاطمة علیها السّلام أسقطت بعد النّبیّ ذکرا، کان سمّاه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم محسنا، و هذا شی‌ء لم یوجد عند أحد من أهل النّقل إلّا عند ابن قتیبة.
الکنجی، کفایة الطّالب،/ 411- 413
__________________________________________________
(1)- [تفرّد به الکنجیّ و أهمل ذکر عبد اللّه بن أمیر المؤمنین راجع ص 715].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 68
ذکر من قتل مع الحسین بن علیّ علیه السّلام: و هم أحد و عشرون نفسا من أهل بیته، ستّة نفر من إخوته: جعفر، و العبّاس، و عثمان، و أبو بکر محمّد الأصغر، و عبد اللّه، و عبید اللّه، [...] و الّذین أعقبوا من أولاد علیّ علیه السّلام خمسة نفر: الحسن، و الحسین، و محمّد ابن الحنفیّة، و العبّاس ابن الکلابیّة، و عمر ابن التّغلبیّة، هذا أصحّ شی‌ء نقل فیه و ما عداه فغیر معتمد علیه، و الباقون ماتوا صغارا.
الکنجی، کفایة الطّالب،/ 446، 447
و قال عبد اللّه: حدّثنا محمّد بن عمرو الشّیبانیّ، قال: قال الفضل بن عبّاس بن عقبة ابن أبی لهب یرثی من قتل مع الحسین بن علیّ علیهما السّلام، یعنی من أهله، و کان قبل الحسین، و العبّاس، و عمر، و محمّد.
الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 59
و کان له من الولد أربعة عشر ذکرا و ثمان عشرة أنثی «1»: الحسن و الحسین «2» و محسن، مات صغیرا، أمّهم فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم؛ و محمّد الأکبر، أمّه خولة بنت إیاس بن جعفر الحنفیّة. ذکره الدّارقطنیّ و غیره «3» و قیل: بل کانت أمّه من سبی الیمامة فصارت إلی علیّ و أنّها کانت أمة لبنی حنیفة سندیّة سوداء و لم تکن من أنفسهم؛ و قیل: إنّ أبا بکر أعطی علیّا الحنفیّة أمّ محمّد من سبی بنی حنیفة. أخرجه ابن السّمان، و عبید اللّه «4» قتله المختار، و أبو بکر قتل مع الحسین أمّهما لیلی بنت مسعود «5» بن خالد النّهشلی و هی الّتی تزوّجها عبد اللّه بن جعفر خلف علیها بعد عمّه، جمع بین زوجة علیّ و ابنته فولدت له صالحا و غیره «6»، فهم إخوة عبید اللّه «7» و أبی بکر «8» لأمّهما. ذکره الدّارقطنیّ. و العبّاس الأکبر و عثمان و جعفر و عبد اللّه قتلوا مع الحسین أیضا، أمّهم أمّ البنین بنت حزام بن خالد
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی الرّیاض النّضرة: ذکر الذّکور].
(2)- [أضاف فی الرّیاض النّضرة: و قد استوعبنا ذکرهما فی مناقب ذوی القربی و لهما عقب].
(3)- [أضاف فی الرّیاض النّضرة: و قال: و أخته لأمّه، عوانة بنت أبی مکمل الغفاریّة].
(4)- [الرّیاض النّضرة: عبد اللّه].
(5)- [کذا الصّواب و فی المصدر: معوذ].
(6)- [الرّیاض النّضرة: و أمّ أبیها و أمّ محمّد بنی عبد اللّه بن جعفر].
(7)- [الرّیاض النّضرة: عبد اللّه].
(8)- [أضاف فی الرّیاض النّضرة: ابنی علیّ].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 69
الوحیدیّة ثمّ الکلابیّة؛ و محمّد الأصغر قتل مع الحسین أمّه أمّ ولد؛ و یحیی و عون أمّهما أسماء بنت عمیس، فهما أخوا بنی جعفر و أخوا محمّد بن أبی بکر لأمّهم؛ و عمر الأکبر أمّه أمّ حبیب الصّهباء التّغلبیّة، سبیّة سباها خالد فی الرّدة فاشتراها علیّ؛ و محمّد الأوسط، أمّه بنت أبی العاص «1»؛ و أمّ کلثوم الکبری، و زینب الکبری شقیقتا الحسن و الحسین، و رقیّة شقیقة عمر الأکبر، و أمّ الحسن و رملة الکبری أمّهما أمّ سعد بنت عروة بن مسعود الثّقفیّ، و أمّ هانئ، و میمونة، و زینب الصّغری، و رملة الصّغری، و أمّ کلثوم الصّغری، و فاطمة، و أمامة، و خدیجة، و أمّ الکرام، و أمّ سلمة، و أمّ جعفر، و جمانة، و نفیسة لأمّهات أولاد شتّی. ذکره ابن قتیبة و صاحب الصّفوة؛ و عقبه من الحسن و الحسین و محمّد ابن الحنفیّة و العبّاس و عمر.
محبّ الدّین الطّبری، ذخائر العقبی،/ 116- 117، الرّیاض النّضرة، 2/ 333- 334
[القرن 8] البدأة من ولد أبی طالب بولد علیّ علیه السّلام، ثمّ بولد جعفر، ثمّ بولد عقیل.
و البدأة منهم ببنی الحسن علیه السّلام؛ لأنّه أکبر سنّا من الحسین علیه السّلام، و هو إمام الحسین علیه السّلام. ثمّ بولد الحسین علیه السّلام. ثمّ بولد محمّد ابن الحنفیّة. ثمّ عمر بن علیّ علیه السّلام. ثمّ العبّاس ابن علیّ علیه السّلام.
[...] و أعقب علیه السّلام من خمسة أولاد: الحسن و الحسین علیهما السّلام، و محمّد ابن الحنفیّة، و العبّاس، و عمر الأطرف.
بنو أمیر المؤمنین علیه السّلام الذّکور الّذین لم یعقبوا
و هم خمسة عشر ولدا: عون؛ لأسماء بنت عمیس الخثعمیّة، درج «2». و محمّد؛ لأسماء بنت عمیس الخثعمیّة، و عثمان؛ لأمّ البنین، قتیل یوم الطّفّ. و یحیی؛ لأسماء بنت عمیس، درج. و عمر الأصغر؛ لأمّ البنین. و عبّاس الأصغر؛ لأمّ ولد، درج. و عبید اللّه؛ للیلی الدّارمیّة، قتیل المذار مع مصعب بن الزّبیر، درج. و صالح؛ لأمّ ولد. و أبو بکر؛ للیلی
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی الرّیاض النّضرة: ذکر الاناث].
(2)- المجدی ص 2. و قولهم «درج فلان و فلان دارج» قال الإمام عین الزّمان الحسن القطّان: إذا مات صغیرا قبل أن یبلغ مبلغ الرّجال. اللّباب 2: 718. و المراد أنّه لا عقب له.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 70
الدّارمیّة، درج. و عبد الرّحمن، أمّه أمامة بنت أبی العاص بن الرّبیع، و أمّها زینب بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله، درج. و محمّد؛ لأمامة بنت أبی العاص، درج. و جعفر، للحنفیّة، درج.
و جعفر؛ لأمّ البنین، قتیل الطّفّ، درج. و عبد اللّه؛ لأمّ البنین، قتیل الطّفّ، درج. و عبد اللّه؛ لأسماء بنت عمیس، درج.
و أمّا العبّاس الشّهید بن علیّ بن أبی طالب علیه السّلام، فأمّه أمّ البنین بنت حزام بن عامر ابن صعصعة، کان العبّاس مع أخیه الحسین علیه السّلام بکربلاء.
ابن الطّقطقی، الأصیلی،/ 46، 56- 56، 328
العبّاس بن علیّ بن أبی طالب علیه السّلام، من أصحاب أخیه الحسین علیه السّلام قتل معه بکربلاء.
العلّامة الحلّی، خلاصة الأقوال،/ 118- عنه: الأردبیلی، جامع الرّواة، 1/ 433؛ أبو علیّ الحائری، منتهی المقال،/ 169
ذکر أزواج علیّ رضی اللّه عنه و أولاده [...]
أوّل زوجة تزوّجها فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم و رضی اللّه عنها، ولدت له الحسن و الحسین رضی اللّه عنهما، و قد قیل: إنّها ولدت ابنا اسمه محسن توفّی صغیرا، و زینب الکبری، أمّ کلثوم الکبری. و تزوّج بعدها أمّ البنین ابنة حزام الکلابیّة، فولدت له العبّاس و جعفر و عبد اللّه و عثمان، قتلوا مع الحسین بالطّفّ.
و تزوّج لیلی بنت مسعود بن خالد النّهشلیّة التّمیمیّة، فولدت عبید اللّه و أبا بکر قتلا مع الحسین، و قیل: إنّ عبید اللّه قتله المختار بن أبی عبید.
و تزوّج أسماء بنت عمیس الخثعمیّة، فولدت له محمّد الأصغر و یحیی، و قیل: إنّ محمّدا لأمّ ولد، قیل: إنّها ولدت عونا.
و له من الصّهباء بنت ربیعة التّغلبیّة، و هی من السّبی الّذین أغار علیهم خالد بن الولید بعین التّمر فی خلافة أبی بکر، عمر و رقیّة، [...]
و تزوّج علیّ رضی اللّه عنه أمامة بنت أبی العاص بن الرّبیع، و أمّها زینب بنت النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلم، فولدت له محمّد الأوسط.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 71
و له محمّد الأکبر، و هو ابن الحنفیّة، أمّه خولة بنت جعفر، من بنی حنیفة.
و تزوّج أمّ سعید ابنة عروة بن مسعود، فولدت له أمّ الحسن و رملة الکبری.
و کان له بنات من أمّهات شتّی، و هنّ: أمّ هانئ، و میمونة، و زینب الصّغری، و رملة الصّغری، و أمّ کلثوم الصّغری، و فاطمة، و أمامة، و خدیجة، و أمّ الکرام، و أمّ سلمة، و أمّ جعفر، و جمانة، و نفیسة، و کلّهنّ لأمّهات أولاد.
و تزوّج محیّاة «1» ابنة امرئ القیس «2» بن عدیّ الکلبیّة فولدت له جاریة هلکت صغیرة.
فجمیع أولاد علیّ رضی اللّه عنه خمسة عشر ذکرا، و هم: الحسن، و الحسین، و محسن- علی خلاف فیه- و العبّاس، و جعفر، و عبد اللّه، و عثمان، و عبید اللّه، و أبو بکر، و محمّد ابن الحنفیّة، و محمّد الأوسط، و محمّد الأصغر، و یحیی و عون، و عمر، النّسل منهم للحسین و الحسن [و محمّد ابن الحنفیّة و العبّاس ابن الکلابیّة و عمر ابن التّغلبیّة] «3».
و من البنات تسع عشرة و هنّ: زینب الکبری، و أمّ کلثوم الکبری، و رقیّة و أمّ الحسن، و رملة الکبری، و أمّ هانئ، و میمونة، و زینب الصّغری، و رملة الصّغری، و أمّ کلثوم الصّغری، و فاطمة، و أمامة، و خدیجة، و أمّ الکرام، و أمّ سلمة، و أمّ جعفر، و جمانة، و نفیسة، و جاریة ابنة الکلبیّة.
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 221- 223
منهم [قتل مع] إخوة الحسین ستّة، و هم: العبّاس، و جعفر، و عبد اللّه، و عثمان، و محمّد- و لیس هو ابن الحنفیّة- و أبو بکر، أولاد علیّ بن أبی طالب علیه السّلام.
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 461
و قتل إخوة الحسین و هم: العبّاس و عبد اللّه و جعفر و عثمان.
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 457
__________________________________________________
(1)- «محیّاة» کذا جاء عند الطّبری فی تاریخه ج 4 ص 119 و عند ابن حجر فی الإصابة ج 1 ص 113، و لم تنقّط هذه الکلمة فی النّسخة (ن)، و وضعت نقطة خاء فی النّسخة (ک).
(2)- هو امرؤ القیس بن عدیّ بن أوس بن جابر الکلبیّ، کان أمیرا علی من أسلم بالشّام من قضاعة فی عهد عمر بن الخطّاب. و قد خطب إلیه حینئذ علیّ و ابناه الحسن و الحسین، فزوّجهم بناته، فکانت سلمی زوجة للحسن و الرّباب زوجة للحسین.
(3)- کذا ثبت هؤلاء فی النسخة (ن)، و سقطوا من النسخة (ک).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 72
و أوّل زوجة تزوّج بها علیّ رضی اللّه عنه: فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم و لم یتزوّج غیرها فی حیاتها، و ولد له منها: الحسن، و الحسین، و محسن؛ و مات صغیرا، و زینب، و أمّ کلثوم الّتی تزوّجها عمر بن الخطّاب.
ثمّ بعد موت فاطمة تزوّج أمّ البنین بنت حزام الکلابیّة، فولد له منها: العبّاس، و جعفر، و عبد اللّه، و عثمان، قتل هؤلاء الأربعة مع أخیهم الحسین و لم یعقب منهم غیر العبّاس، و تزوّج لیلی بنت مسعود بن خالد النّهشلیّ التّمیمیّ، و ولد له منها: عبید اللّه، و أبو بکر قتلا مع الحسین أیضا، و تزوّج أسماء بنت عمیس و ولد له منها: محمّد الأصغر، و یحیی و لا عقب لهما، و ولد له من الصّهباء بنت ربیعة التّغلبیّة، و هی من السّبی الّذین أغار علیهم خالد بن الولید بعین التّمر، عمر، و رقیّة [...]، و تزوّج علیّ أیضا أمامة بنت أبی العاص بن الرّبیع بن عبد شمس بن عبد مناف، و أمّها زینب بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم، و ولد له منها: محمّد الأوسط و لا عقب له، و ولد له من خولة بنت جعفر الحنفیّة: محمّد الأکبر المعروف بابن الحنفیّة، و له عقب، و کان له بنات من أمّهات شتّی منهنّ: أمّ الحسن، و رملة الکبری من أمّ سعید بنت عروة، و من بناته، أمّ هانئ، و میمونة، و زینب الصّغری، و رملة الصّغری، و أمّ کلثوم الصّغری، و فاطمة، و أمامة، و خدیجة، و أمّ الکرام، و أمّ سلمة، و أمّ جعفر، و جمانة، و نفیسة؛ فجمیع بنیه الذّکور أربعة عشر، لم یعقب منهم إلّا خمسة: الحسن، و الحسین، و محمّد ابن الحنفیّة، و العبّاس، و عمر.
أبو الفداء، التّاریخ، 1/ 181
روی أنّه قتل مع الحسین من أولاد علیّ أربعة هم: العبّاس، و جعفر، و محمّد، و أبو بکر.
أبو الفداء، التّاریخ، 1/ 191
بنوه [أمیر المؤمنین] الحسن، و الحسین علیهم السّلام، و محمّد، و عمر.
الذّهبی، تاریخ الإسلام (ط بیروت)، 2/ 622
و ممّن قتل مع الحسین إخوته الأربعة؛ جعفر، و عتیق «1»، و محمّد، و العبّاس الأکبر.
__________________________________________________
(1)- [الصّحیح أنّ اسمه أبو بکر و أمّا عتیق فهو اسم أبی بکر بن أبی قحافة، لا لابن أمیر المؤمنین و قد تکرّر هذا الخطأ من الذّهبیّ و الیافعیّ و الدّیار بکری].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 73
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 216
سنة إحدی و ستّین.
[...] قتل مع الحسین [...] إخوته جعفر، و محمّد، و عتیق، و العبّاس الکبیر.
الذّهبی، العبر، 1/ 65- 66
و ممّن قتل مع الحسین یوم عاشوراء إخوته بنو أبیه: جعفر، و عتیق، و محمّد، و العبّاس الأکبر بنو علیّ.
الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 352
قتل معه [...] إخوته جعفر «1»، و محمّد، و عتیق، و العبّاس الکبیر.
الیافعی، مرآة الجنان، 1/ 131- 132- عنه: الدّیار بکری، تاریخ الخمیس، 2/ 298
فأوّل زوجة تزوّجها علیّ رضی اللّه عنه فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم بنی بها بعد وقعة بدر، فولدت له الحسن، و حسینا، و یقال: و محسنا و مات و هو صغیر، و ولدت له زینب‌الکبری، و أمّ کلثوم، و هذه تزوّج بها عمر بن الخطّاب کما تقدّم. و لم یتزوّج علیّ علی فاطمة حتّی توفّیت بعد رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم بستّة أشهر، فلمّا ماتت تزوّج بعدها بزوجات کثیرة، منهنّ من توفّیت فی حیاته و منهنّ من طلّقها «2»، و توفّی عن أربع کما سیأتی، فمن زوجاته: أمّ البنین بنت حزام و هو المحلّ بن خالد بن ربیعة بن کعب بن عامر بن کلاب، فولدت له العبّاس و جعفرا و عبد اللّه و عثمان. و قد قتل هؤلاء مع أخیهم الحسین بکربلاء و لا عقب لهم سوی العبّاس. و منهنّ: لیلی بنت مسعود بن خالد بن مالک بن بنی تمیم، فولدت له عبید اللّه و أبا بکر، قال هشام ابن الکلبیّ: و قد قتلا بکربلاء أیضا. و زعم الواقدیّ: أنّ عبید اللّه قتله المختار بن أبی عبید یوم المذار. و منهنّ: أسماء بنت عمیس الخثعمیّة فولدت له یحیی و محمّدا الأصغر، قاله الکلبیّ. و قال الواقدیّ: ولدت له یحیی و عونا. قال الواقدیّ: فأمّا محمّد الأصغر فمن أمّ ولد. و منهنّ: أمّ حبیبة بنت زمعة «3» بن
__________________________________________________
(1)- [تاریخ الخمیس: علیّ الأصغر].
(2)- [تفرّد به ابن کثیر].
(3)- [فی المصادر: ربیعة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 74
بجیر بن العبد بن علقمة، و هی أمّ ولد من السّبی الّذین سباهم خالد من بنی تغلب حین أغار علی عین التّمر، فولدت له عمر [...] و رقیّة. و منهنّ: أمّ سعید بنت عروة بن مسعود ابن معتب بن مالک الثّقفیّ، فولدت له أمّ الحسن، و رملة الکبری. و منهنّ: ابنة امرئ القیس بن عدیّ بن أوس بن جابر بن کعب بن علیم بن کلب الکلبیّة فولدت له جاریة فکانت تخرج مع علیّ إلی المسجد و هی صغیرة، فیقال لها: من أخوالک؟ فتقول: وه وه تعنی بنی کلب. و منهنّ: أمامة بنت أبی العاص بن الرّبیع بن عبد شمس بن عبد مناف بن قصیّ و أمّها زینب بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم، و هی الّتی کان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم یحملها و هو فی الصّلاة إذا قام حملها و إذا سجد وضعها، فولدت له محمّدا الأوسط؛ و أمّا ابنه محمّد الأکبر فهو ابن الحنفیّة و هی خولة بنت جعفر بن قیس بن مسلمة بن عبید بن ثعلبة بن یربوع بن ثعلبة ابن الدّول بن حنیفة بن لجیم بن صعب بن علیّ بن بکر بن وائل، سباها خالد أیّام الصّدّیق أیّام الرّدة من بنی حنیفة، فصارت لعلیّ بن أبی طالب، فولدت له محمّدا هذا [...]. و قد کان لعلیّ أولاد کثیرة آخرون من أمّهات أولاد شتّی، فأنّه مات عن أربع نسوة و تسع عشرة سریة رضی اللّه عنه. فمن أولاده (رضی اللّه عنهم) ممّن لا یعرف أسماء أمّهاتهم: أمّ هانئ، و میمونة، و زینب الصّغری، و رملة الکبری، و أمّ کلثوم الصّغری، و فاطمة و أمامة، و خدیجة، و أمّ الکرام، و أمّ جعفر، و أمّ سلمة، و جمانة. قال ابن جریر: فجمیع ولد علیّ أربعة عشر ذکرا و سبع عشرة أنثی. قال الواقدیّ: و إنّما کان النّسل من خمسة و هم:
الحسن و الحسین و محمّد [ابن الحنفیّة و العبّاس ابن] «1» الکلابیّة و عمر ابن التّغلبیّة (رضی اللّه عنهم أجمعین).
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 7/ 331- 332
[...] ثمّ قتل عبد اللّه و العبّاس و عثمان و جعفر و محمّد بنو علیّ بن أبی طالب، إخوة الحسین.
ابن کثیر، البدایة النّهایة، 8/ 187
و روی عن محمّد بن الحنفیّة أنّه قال: قتل مع الحسین سبعة عشر رجلا کلّهم من أولاد فاطمة، و عن الحسن البصریّ أنّه قال: قتل مع الحسین ستّة عشر رجلا کلّهم من
__________________________________________________
(1)- ما بین المعقوفین تصحیح من ابن الأثیر و بیاض فی الأصل.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 75
أهل بیته، ما علی وجه الأرض یومئذ لهم شبه. و قال غیره: قتل معه من ولده و إخوته و أهل بیته ثلاثة و عشرون رجلا، فمن أولاد علیّ رضی اللّه عنه: جعفر، و الحسین، و العبّاس، و محمّد، و عثمان، و أبو بکر.
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 189
العبّاس و عبد اللّه ابنا علیّ علیه السّلام (سبن) أخواه قتلا معه بکربلا، أمّهما أمّ البنین.
ابن داود،/ 194- 195
کان له علیه السّلام سبعة و عشرون ذکرا و أنثی: الحسن، و الحسین، و زینب الکبری «1» المکنّاة بأمّ کلثوم من فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله. و أبو القاسم محمّد، أمّه خولة بنت جعفر ابن الحنفیّة. و عمر، و رقیّة کانا توأمین أمّهما الصّهباء. و یقال: أمّ حبیب التّغلبیّة. و العبّاس، و جعفر، و عثمان، و عبد اللّه الشّهداء بکربلاء، أمّهم أمّ البنین بنت حزام بن خالد بن ربیعة «2» ابن الوحید بن کلاب بن «2» ربیعة الکلابیّة، و له من أسماء بنت عمیس الخثعمیّة، یحیی و عون.
و کان له من لیلی ابنة مسعود الدّارمیّة: محمّد الأصغر المکنّی أبا بکر، و عبید اللّه، و کان له خدیجة، و أمّ هانئ، و میمونة، و فاطمة لأمّ ولد. و کان له من أمّ شعیب الدّارمیّة- و قیل: أمّ مسعود المخزومیّة- أمّ الحسن، و رملة.
و أعقب لأمیر المؤمنین علیه السّلام من البنین خمسة: الحسن، و الحسین، علیهما السّلام و محمّد، و العبّاس، و عمر (رضی اللّه عنهم).
من کتاب تذکرة الخواصّ لابن الجوزیّ: النّسل من ولد مولانا أمیر المؤمنین علیه السّلام لخمسة: الحسن، و الحسین، و محمّد ابن الحنفیّة، و عمر الأکبر، و العبّاس الأکبر [...] و أمّا العبّاس، فأوّل من استشهد مع الحسین علیه السّلام.
رضیّ الدّین ابن المطهّر، العدد/ 242- 243- عنه: المجلسی، البحار، 42/ 74- 75
[القرن 9] و کان لأمیر المؤمنین علیه السّلام فی أکثر الرّوایات ستّة و ثلاثون ولدا، ثمانیة عشر
__________________________________________________
(1)- [زاد فی البحار: زینب الصّغری المکنّاة بأمّ کلثوم].
(2- 2) [لم یرد فی البحار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 76
ذکرا و ثمانی عشرة أنثی، و روی: خمسة و ثلاثون.
و حکی الشّیخ العمریّ: أنّه وجد بخطّ شیخ الشّرف العبیدلی النّسّابة ما صورّته قال محمّد بن محمّد- یعنی نفسه- مات من أولاد علیّ علیه السّلام الذّکور و هم: تسعة عشر، ستّة فی حیاته، و ورثه منهم ثلاثة عشر، قتل منهم بالطّفّ ستّة و اللّه أعلم. (و العقب) من أمیر المؤمنین علیّ علیه السّلام فی خمسة رجال: الحسن، و الحسین، و محمّد ابن الحنفیّة، و العبّاس شهید الطّفّ، و عمر الأطرف فلنذکر أعقابهم فی خمسة فصول.
ابن عنبة، عمدة الطّالب (ط النّجف)،/ 63- 64
«1» و أمّه و أمّ إخوته عثمان و جعفر و عبد اللّه، أمّ البنین «2» فاطمة بنت حزام «3» بن خالد بن ربیعة «1» بن الوحید «4» بن کعب بن عامر بن کلاب بن ربیعة بن عامر بن «3» صعصعة بن معاویة بن بکر بن هوازن، «5» و أمّها لیلی بنت السّهیل بن مالک، و هو ابن أبی برّة عامر «ملاعب الأسنّة»، بن مالک بن جعفر بن کلاب، و أمّهما عمرة بنت الطّفیل بن عامر، و أمّها کبشة بنت عروة الرّحال بن عتبة بن جعفر بن کلاب، و أمّها فاطمة بنت عبد شمس بن عبد مناف «5» «6».
__________________________________________________
(1- 1) [مثله فی نفس المهموم،/ 322، و العیون،/ 168].
(2)- [مکانه فی شرح الشّافیّة و الدّمعة: فهی أمّ العبّاس و إخوته عثمان و جعفر و عبد اللّه الذین قتلوا قبله اسمها ...].
(3- 3) [لم یرد فی العلقمیّ].
(4)- [فی شرح الشّافیّة و الدّمعة: لؤی].
(5- 5) [لم یرد فی شرح الشّافیّة و الدّمعة].
(6)- [زاد فی بطل العلقمیّ: و فی هذا الکلام ملاحظة تعرف ممّا سبق و یأتی فأنّه یتبیّن الخطأ فیه و حیث اتّصل النّسب إلی هوازن، فهو هوازن بن منصور بن عکرمة بن خصفة بن قیس عیلان بن النّاس بن مضر، و هنا یلتقی نسب آبائه و أمّهاته].
(در نسل أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السّلام) و أو را سی و شش فرزند بود، هجده پسر و هجده دختر. أمّا عقب او أز پنج پسر بیش نیست: حسن و حسین، و مادر هردو فاطمة الزهراء علیها السّلام بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله است. و محمّد که او را ابن الحنفیّه میخوانند،-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 77
__________________________________________________
- و مادر او خوله بنت جعفر است، از بنی حنفیة بن لجیم بن صعب بن علیّ بن بکر بن وائل. و عبّاس سقّا شهید طفّ، و مادرش أمّ البنین بنت حزام از بنی کلاب است. و عمر الأطراف و مادرش الصّهباء أمّ حبیب بنت عبّاد از بنی تغلب است. پس انساب نسل ایشان در پنج معلم مینویسیم.
ابن عنبه، الفصول الفخریّة،/ 101- 102
نسل مضر بن نزار از دو پسرند: الیاس و النّاس، و در این باب دو مقصد است:
مقصد اول نسل النّاس بن مضر أز قیس عیلان (1) بن الناس است و نسل او از سه پسرند: سعد و خصفه و عمرو [...] و بنو هوازن بن منصور بن عکرمة بن خصفة بن قیس عیلان. از ایشان بنو سعد بن بکر بن هوازن، از ایشان: حلیمة السّعدیة مرضعه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله.
[...] و بنو صعصعه بن معاویة بن بکر بن هوازن دو فرقه‌اند: بنو مرّه و بنو عامر.
[...] و عامر بن صعصعه چهار پسر داشته است: ربیعه و هلال و نمیر و سواءة.
[...] و ربیعة بن عامر بن صعصعه را سه پسر بود: عامر و کعب و کلاب.
[...] و کلاب بن ربیعه را ده پسر بود: جعفر، و معاویه، و ربیعه، و ابو بکر، و عمرو، و الوحید، و رواس (2)، و الأضبط، و عبد اللّه، و کعب.
از کعب ابو عمرو (3) جابر بن توبه از امرا شام بود در زمان بنی مروان، و منصور دوانقی حکومت بصره به او داد.
و از بنی عبد اللّه بن کلاب: عبد اللّه بن الصّموت، از فرسان بنی کلاب بود.
و از بنی الوحید بن کلاب: أمّ البنین بنت حزام زوج أمیر المؤمنین علیّ علیه السّلام بود، و او را چهار پسر از آن حضرت است: العبّاس و عثمان و جعفر و عبد اللّه، هر چهار روز کربلا شهید شدند.
و از بنی عمرو بن کلاب: زفر بن الحارث سیّد قیس در شام بود، و رئیس ایشان یوم مرج راهط (4).
و از بنی أبی بکر بن کلاب: المحلق بن حنتم که اعشی شاعر مدح او بگفت و بنو الذوفلته (؟) از ایشان:
محمود بن نصر بن صالح ملک حلب بود.
[...] و معاویه بن کلاب یک پسر داشت عمرو نام. و عمرو را سه پسر (5) بود: ضبّ و حسل و حسیل.
و نسل ایشان را الضّباب می‌خوانند. از ایشان: الصّمیل و برادرش ذو الجوشن [و پسرش شمر بن ذی الجوشن] (6)، به غایت مجدّ بود در قتل أبی عبد اللّه الحسین بن علی (صلوات اللّه و سلامه علیهما)
و جعفر بن کلاب را چهار پسر بود: الأحوص و خالد و مالک و عتبه.
از نسل عتبه: الرحّال بن عتبه. و أحوص رئیس بنی عامر در یوم جبله بود. و از نسل او: علقمة بن علاثة (7) بن عوف بن الأحوص بود آن‌که منافره عامر بن الطفیل نزذ هرم [بن قطبة] 8 الفزازی کرد.
و خالد بن جعفر آن‌که زهیر بن جذیمة العبسی را بکشت. و از نسل او: أربد بن جزء بن خالد، آن‌که به مدینه آمد با عامر بن الطّفیل تا رسول صلّی اللّه علیه و اله بکشند، و خدای تعالی او را از ایشان نگه داشت.
و از نسل مالک بن جعفر بن کلاب: عامر بن الطّفیل بن مالک، فارس قیس بود و سید فرسان عرب در جاهلیت، و او اصحاب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله را بکشت روز بئر معونه. و عامر بن مالک 9 أبو براء چهل مرد-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 78
ابن عنبة، عمدة الطّالب،/ 394- عنه: ابن أمیر الحاجّ، شرح الشّافیّة أبی فراس،/ 368؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 324- 325؛ المظفّر، بطل العلقمی، 1/ 92
و ولد له من الأولاد الذّکور:
الحسن، و الحسین أمّهما فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم و محمّد الأکبر المعروف بابن الحنفیّة- أمّه خولة بنت قیس بن جعفر الحنفیّ.
[و العبّاس الأکبر] «1»، و عبد اللّه، و عثمان الأکبر، و جعفر الأکبر أمّهم أمّ البنین «2» بنت حزام الکلابیّ و قتل (2/) هؤلاء الأربعة مع الحسین بن علیّ علیه السّلام بالطّفّ.
و عمر الأصغر أمّه الصّهباء أمّ حبیب بنت ربیعة التغلبیّ.
و عبد الرّحمان الّذی یکنّی أبا بکر، و عبید اللّه، أمّهما لیلی بنت مسعود بن خالد التّمیمیّ.
و یحیی [و] عون- أمّهما أسماء بنت عمیس الخثعمیّة- و محمّد الأصغر- أمّه أمامة بنت أبی العاص بن الرّبیع بن عبد العزّی بن عبد شمس-، و أمّها زینب بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم و جعفر الأصغر- من أمّ ولد «3».
__________________________________________________
- یاغی در جاهلیت گرفت، و مراسله به رسول صلّی اللّه علیه و آله کرد، و قیس می‌گویند که مسلمان شده بود.
و بنو کلاب بقیّه دارند و در شام می‌باشند.
و کعب بن ربیعه را شش پسر بود: عقیل، و قشیر، و الحریش، و جعدة، و عبد اللّه، و حبیب.
(1). الف: غیلان، بالمعجمه. و قیس فرزند عیلان است و عیلان (به گفته ابن درید) لقب الناس است.
(2). اشتقاق ص 296: ابو رواس.
(3). ب: ابو عامر.
(4). در زمان خلافت مروان.
(5). در معجم قبائل العرب چهار پسر ذکر کرده: ضب، ضبیب، حسل و حسیل.
(6). از «ب» فقط.
(7). الف: غلابه.
(8). از نسخه «ب».
(9). ملقب بن ملاعب الاسنة.
ابن عنبه، الفصول الفخریة،/ 63، 65، 66، 67، 68
(1)- ما بین الحاضرتین زیادة عن (ج).
(2)- فی المصدر «أمّ البنین بنت المحلّ بن الدیان بن حزام». و فیه عدّة أخطاء، فأمّ البنین هی بنت حزام، و الدّیان هو أخوها، و یکنّی: أبا المحلّ. کما تقدّم عن علماء الأنساب.
(3)- الأصل: «من أوّل ولد، و التّصحیح عن (ج).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 79
[و] محمّد الأوسط «1»- و عبّاس الأصغر- أمّهما أمّ ولد.
و عمر الأصغر [و] عثمان الاصغر.
فهؤلاء [هم الذّکور] من ولد أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب، منهم من مات فی حیاة أبیه و هو طفل صغیر، و منهم من قتل و لا عقب له.
و ولد له أیضا إناث.
[و] لم یعقب من أولاده الذّکور سوی خمسة. هم: الحسن، و الحسین، و محمّد ابن الحنفیّة، و العبّاس، و عمر و سائرهم لم یعقب.
المقریزی، اتّعاظ الحنفاء،/ 5- 8
(حرام) «2» بن خالد بن ربیعة بن الوحید بن کلاب بن ربیعة العامریّ ثمّ الوحیدیّ- له إدراک- و تزوّج علیّ بن أبی طالب بنته أمّ البنین بنت حرام، فولدت له أربعة أولاد:
العبّاس و عبد اللّه، و عثمان، و جعفرا قتلوا مع أخیهم الحسین یوم کربلاء؛ ذکر ذلک هشام ابن الکلبی و الزّبیر بن بکّار. «3»
(حرام) بن ربیعة بن عامر بن مالک بن جعفر بن کلاب العامریّ، ثمّ الجعفریّ، أخو لبید الشّاعر- له إدراک، و سیأتی ذکر أبیه و جدّه، و کان ولده مالک من رؤساء الکوفة، و هو ممّن قتله المختار بن أبی عبید عند طلبه بدم الحسین، و یشتبه به حرام بن ربیعة بن الوحید بن کعب بن کلاب والد أمّ البنین امرأة علیّ، ولدت له العبّاس، و جعفرا و غیرهما، و أبوها من أهل هذا القسم أیضا.
ابن حجر، الإصابة، 1/ 374- 375- عنه: المظفّر، بطل العلقمی، 1/ 91- 92
__________________________________________________
(1)- فی الأصل: الأصغر. التّصحیح عن (ج).
(2)- کذا بالراء فی المصدر. و هو من أکبر أوهام ابن حجر فان الاسم هو (حزام) بالزای، کما نصّ علیه أهل الضبط و ثبت کذلک فی کتب أهل النسب و بالأخص الکلبیّ و ابن بکّار، اللذین نقل ابن حجر عنهما.
(3)- [زاد فی بطل العلقمیّ: و هنا إیضاح لا بدّ منه نذکره فإنّ فی بنی کلاب من اسمه حرام غیر والد أمّ البنین و قد وقع هذه الزلّة بعض العلماء کما سیمرّ علیک فیما بعد و لأجل ذلک نورد هنا ما قاله فی الإصابة فانّه قال بعد کلامه بلا فصل].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 80
أولاد أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السّلام سبعة و عشرون ولدا ما بین ذکور و إناث، و هم: الحسن، و الحسین، و زینب الکبری، و زینب الصّغری المکنّاة أمّ کلثوم، و أمّهم فاطمة البتول سیّدة نساء العالمین؛ و محمّد المکنّی بأبی القاسم، أمّه خولة بنت جعفر بن قیس الحنفیّة؛ و عمر، و رقیّة کانا توأمین، و أمّهما أمّ حبیب بنت ربیعة، و العبّاس و جعفر و عثمان و عبد اللّه الشّهداء مع أخیهم الحسین علیه السّلام بطفّ کربلا، أمّهم أمّ البنین بنت حزام بن خالد بن دارم؛ و محمّد الأصغر المکنّی أبا بکر و عبد اللّه الشّهیدان أیضا مع أخیهما الحسین بکربلاء، أمّهما لیلی بنت مسعود الدّارمیّة؛ و یحیی و عون؛ أمّهما أسماء بنت عمیس الخثعمیّة؛ و أمّ الحسن و رملة أمّهما أمّ مسعود بنت عروة الثّقفیّ؛ و نفیسة، و زینب الصّغری، و رقیّة الصّغری و أمّ هانئ، و أمّ الکرام، و جمانة، المکنّاة بأمّ جعفر، و أمامة، و أمّ سلمة، و میمونة، و خدیجة، و فاطمة کلّهنّ لأمّهات شتّی. و اعلم أنّ النّاس قد اختلفوا فی عدد أولاده ذکورا و إناثا، فمنهم من أکثر و منهم من اختصر، و الّذی نقله صاحب کتاب الصّفوة: إنّ أولاده الذّکور أربعة عشر ذکرا و أولاده الإناث تسعة عشر أنثی، و هذا تفصیل أسماءهم (رضوان اللّه علیهم أجمعین):
(الذّکور): الحسن، و الحسین، و محمّد الأکبر، و عبید اللّه، و أبو بکر، و العبّاس، و عثمان، و جعفر، و عبد اللّه، و محمّد الأصغر، و یحیی، و عون، و عمر، و محمّد الأوسط.
(الإناث): زینب الکبری، و أمّ کلثوم الکبری، و أمّ الحسن، و رملة الکبری، و أمّ هانئ، و میمونة، و زینب الصّغری، و أمّ کلثوم الصّغری، و رقیّة، و فاطمة، و أمامة، و خدیجة، و أمّ الکرام، و أمّ سلمة، و أمّ جعفر، و جمانة و عدّ بنتا أخری لم یذکر اسمها ماتت صغیرة.
و ذکروا: أنّ فیهم محسنا شقیقا للحسن و الحسین علیهما السّلام، ذکرته الشّیعة: و أنّه کان سقطا، فهؤلاء أولاده (علیه و علیهم السّلام)، و النّسل منهم للحسن، و الحسین، و محمّد ابن الحنفیّة، و العبّاس ابن الکلابیّة، و عمر ابن التّغلبیّة و هی الصّهباء بنت ربیعة من السّبی الّذین أغار علیهم خالد بن الولید بعین التّمر [...] و ذلک أنّ جمیع إخوته و أشقّائه و هم: عبد اللّه، و جعفر، و عثمان قتلوا جمیعهم قبله مع الحسین علیه السّلام بالطّفّ فورثهم، و کان عند علیّ علیه السّلام یوم قتل أربع زوجات حرائر فی عقد نکاحه و هنّ: أمامة بنت أبی العاص بنت زینب
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 81
بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم تزوّجها بعد موت خالتها فاطمة البتول، و لیلی بنت مسعود التّمیمیّة، و أسماء بنت عمیس الخثعمیّة، و أمّ البنین الکلابیّة، و أمّهات أولاد عشر إماء.
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 141- 143
قتل معه العبّاس بن علیّ علیهما السّلام، و أمّ العبّاس أمّ البنین. ابن
الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 197
فأمّا فاطمة الطّهر البتول أمّ جمیع بنی الرّسول، فإنّها زوّجها رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم من ابن عمّه أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب (کرّم اللّه وجهه). اقول: کان لعلیّ رضی اللّه عنه خمسة و ثلاثون ولدا، منهم ثمانیة عشرا ذکرا، المعقبون منهم خمسة بلا خلاف: الحسن، و الحسین ابنا الزّهراء سبطا رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم، و محمّد الأکبر و أمّه الحنفیّة خولة بنت قیس بن سلمة بن عبد اللّه بن ثعلبة الوائلیّ. و حکی الکلبیّ: أنّها خولة بنت قیس بن جعفر بن قیس بن سلمة، و رابع أولاد علیّ أمیر المؤمنین: العبّاس شهید الطّفّ، و أمّه أمّ البنین الکلابیّة [...] ولدت لأمیر المؤمنین علیّ: العبّاس و عثمان و جعفر و عبد اللّه و کلّهم شهداء الطّفّ مع أخیهم الحسین (علیهم سلام اللّه و رحمته). و الخامس من بنی الإمام علیّ: عمر الأصغر، و یقال له: الأطرف و أمّه الصّهباء أمّ حبیب بنت ربیعة التغلبیّ، اشتراها أمیر المؤمنین (کرّم اللّه وجهه) من سبی خالد بن الولید رضی اللّه عنه، ثمّ أعتقها و تزوّجها، و ولدها أحد المعقبین من بنی الإمام البطین رضی اللّه عنه. فمحمّد الأکبر ابن الإمام علیّ و هو المشهور بابن الحنفیّة، و کنیته أبو القاسم. ولد أربعة و عشرین ولدا، منهم أربعة عشر ذکرا، و العقب فی ولده من رجلین علی و جعفر قتیل الحرّة، و بقیّة عقبه دون هذین الاثنین فانقرض. و من ولده بمصر و الصّعید و شیراز و أصفهان و قزوین جماعة کثیرة، و منهم بنو الصّیّاد بالکوفة، و هم من‌أولاد الحسن بن الحسین بن العبّاس بن جعفر.
المخزومی، صحّاح الأخبار،/ 9- 10
قال النّقیب أبو النّظام مؤیّد الدّین عبید اللّه الحسینیّ الواسطیّ فی کتابه «الثّبت الحصان» عند ذکر الإمام الحسین علیه السّلام قتل یوم عاشوراء لعشر مضین من المحرّم، روی أنّه کان یوم الاثنین عند الزّوال سنة إحدی و ستّین بکربلاء ثمّ قال: و جمیع أصحاب الحسین کانوا إثنین و سبعین نفسا من بنی عبد المطّلب و من سایر النّاس، و قال: و عدّة من قتل
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 82
معه من أهل بیته و عشیرته ثمانیة عشر نفسا، فمن أولاد أمیر المؤمنین العبّاس و عبد اللّه و جعفر و عثمان و أبو بکر.
المخزومی، صحّاح الأخبار،/ 30
أوّلهنّ فاطمة الزّهراء بنت رسول اللّه (صلّی اللّه علیهما و سلّم)؛ و لم یتزوّج علیها حتّی توفّیت عنده.
و کان له منها الولدین: الحسن و الحسین علیهما السّلام. و قیل: کان له منها ابن آخر یقال له:
محسن مات و هو صغیر، فزینب الکبری، و أمّ کلثوم الکبری.
ثمّ تزوّج بعدها أمّ البنین «1» بنت حزام بن الوحید بن کعب بن عامر، فولدت له العبّاس، و جعفر، و عبد اللّه، و عثمان قتلوا مع الحسین (رضی اللّه عنهم) بالطّفّ، و لا عقب لهم.
و تزوّج لیلی بنت مسعود بن خالد/ 99/ أ/ بن مالک بن زید مناة بن تمیم، فولدت له: عبد اللّه، و أبا بکر قتلا مع الحسین [علیهم السّلام] بالطّفّ.
و تزوّج أسماء بنت عمیس الخثعمیّة، فولدت له یحیی، و محمّد الأصغر و لا عقب لهما.
قال الواقدیّ: و ولدت له محمّد الأصغر، قتل مع الحسین [علیه السّلام].
و له [علیه السّلام] من الصّهباء بنت ربیعة بن علقمة بن الحارث بن عتبة بن سعید- و هی أمّ ولد له- عمر، و رقیّة بنت علیّ [...]
و تزوّج أمامة بنت أبی العاص بن الرّبیع بن عبد العزّی بن عبد شمس بن [عبد] مناف- و أمّها زینب بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم- فولدت له محمّد الأوسط.
و له [علیه السّلام] محمّد الأکبر، و هو محمّد ابن الحنفیّة، و أمّه خولة بنت جعفر بن قیس بن سلمة بن یربوع.
و توفّی بالطّائف، و صلّی علیه ابن عبّاس (رضی اللّه عنهما).
و تزوّج أمّ سعید بنت عروة بن مسعود، فولدت له أمّ الحسن، و رملة الکبری.
__________________________________________________
(1)- ظاهر کلام المصنّف، أنّ علیّا علیه السّلام تزوّجها بعد وفاة فاطمة علیها السّلام، و هذا خلاف الواقع، و الظّاهر أنّ أوّل امرأة تزوّجها علیّ بعد وفاة فاطمة علیهما السّلام هی أمامة بنت زینب ابنة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم، ثمّ أسماء بنت عمیس (رضوان اللّه علیها).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 83
و کانت له [علیه السّلام] بنات من أمّهات شتّی، منهنّ: أمّ هانئ، و میمونة و زینب الصّغری، و أمّ کلثوم، و فاطمة، و أمامة، و خدیجة، و أمّ الکرام، و أمّ سلمة، و أمّ جعفر، و جمانة، و نفیسة.
و هؤلاء أمّهاتهنّ أمّهات أولاد.
و تزوّج محیّاة بنت امرئ القیس بن عدیّ بن أوس فولدت له جاریة هلکت و هی صغیرة.
قال الواقدیّ: کانت تخرج و هی جاریة، فیقال لها: من أخوالک؟ فتقول: وه وه- تعنی کلبا-.
قال: فجمیع ولد علیّ علیه السّلام أربعة عشر ذکرا، و سبعة عشر امرأة.
[و روی الطّبریّ فی عنوان: «ذکر الخبر عن أزواجه و أولاده» فی أواخر ترجمة أمیر المؤمنین علیه السّلام من تاریخه ج 5 ص 155، قال]:
و حدّثنی الحارث بن [محمّد بن أبی أسامة التّمیمیّ قال: حدّثنی ابن] سعد عن الواقدیّ، قال: النّسل من ولد علیّ بن أبی طالب- رضی اللّه عنه- لخمسة: الحسن، و الحسین، و محمّد ابن الحنفیّة، و عبّاس ابن الکلابیّة، و عمر ابن التّغلبیّة، و اللّه أعلم.
الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 121- 124
قالوا، نکح علیّ من سبیهم خولة، فهو دلیل علی الرضا بهم، و أنکح الحسین شاه زنان، قلنا: قد روی البلاذریّ منکم فی کتابه تاریخ الأشراف أنّ علیّا اشتراها منهم ثمّ أعتقها و أمهرها و تزوّجها، و ولدت له محمّدا، و شاه زنان بعث بها و باختها الوالی من قبله علی جهة المشرق، و هو حریث بن جابر فنحلها الحسین، فولدت له زین العابدین و نحل أختها محمّد بن أبی بکر فولدت له القاسم، علی أنّهم إذا کانوا أهل ردّة لا منع من نکاحهم لأحد من المسلمین، فضلا عن ولاة الدّین.
و قد أسند ابن جبیر فی کتاب إبطال الاختیار إلی الباقر علیه السّلام أنّ رجلین أتیاه و احتجّا بذلک علی رضاه، فدعا بجابر بن حزام و أخبره بقولهما فقال: ظننت أن أموت و لا أسأل عن ذلک، إنّ خولة لمّا دخلت المسجد أتت قبر النبیّ و سلّمت و شکت، فطرح طلحة
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 84
و الزّبیر ثوبیهما علیها، فقالت: أقسم بربّی و نبیّی لا یملکنی إلّا من یخبرنی بما رأت فی منامها أمّی، و هی حامل بی، و ما قالت لی عند ولادتی، و إن ملکنی أحد بقرت بطنی، فیذهب ماله و نفسی، و یکون اللّه المطالب بحقّی، فدخل علیّ فأخبروه، فقال: ما دعت إلی باطل، أخبروها تملکوها.
قالوا: و من فینا یعلم الغیب؟ قال أبو بکر: فأنت أخبرها، قال: فان أخبرتها ملکتها بلا اعتراض فیها؟ قال: نعم، فقالت: من أنت لعلّک الّذی نصبه النبیّ صلّی اللّه علیه و آله بغدیر خمّ؟
قال: نعم، قالت: من أجلک غصبنا، و من قبلک أتینا، فقال علیه السّلام: حملت بک أمّک فی زمان قحط، و کانت تقول: إنّک حمل میشوم، ثمّ بعد سبعة أشهر رأت فی نومها أنّها قد وضعتک و هی تقول لک و إنّک تقولین لا تشاءمی فیّ، فإنّی ولد مبارک یملکنی سیّد یولدنی ولد، یکون للحنفیّة فخرا.
قالت: صدقت أنّی لک هذا؟ قال: من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، قالت: فما العلامة بینی و بین أمّی؟ قال: لوح فی عقیصتک قد کتبت فیه رؤیاها و کلامک، ثمّ دفعته إلیک لمّا بلغت عشر سنین، و قالت: اجهدی أن لا یملکک إلّا من یخبرک به، فأخرجت اللّوح بین الناس، فملکها علیّ دون غیره بما ظهر من حجّته، و روی أنّه حملها إلی أمّ سلمة، فلمّا ورد أهلها خطبها منهم و تزوّجها.
علی أنّه قد قیل بجواز نکاح سبی الکفّار، و إنّ سباهم من لم یکن إلیهم سبیهم، و هذا یسقط السؤال عندکم.
البیاضی، صراط المستقیم، 2/ 128- 129
أولاد أبی طالب و هم أربعة، و عقبه منحصر فی: علیّ، و جعفر، و عقیل، و طالب و العقب منه فی غیر طالب: لأنّ طالبا لا عقب له.
و نبدأ بذلک بما نحن نحول حوله علی الخصوص من ذکر علیّ بن أبی طالب علیه السّلام و ولده، فنقول:
فی أکثر الرّوایات خمسة و ثلاثون ولدا: الحسن و الحسین علیهما السّلام، و زینب، و رقیّة، أمّهم الزّهراء البتول علیها السّلام، و محمّد الأکبر المکنّی بابن الحنفیّة، أمّه خولة بنت جعفر بن قیس الحنفیّة و به کان یکنّی.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 85
و العبّاس السّقّاء، و عثمان، و جعفر، و عبد اللّه، امّهم أمّ البنین بنت حزام بن ربیعة بن عامر بن صعصعة، و محمّد الأصغر، و رملة، أمّهما ثقفیّة، و العبّاس الأصغر، و عمر، و امّهما الصّهباء الثّعلبیّة.
و عبد اللّه و عبید اللّه، أمّهما النّهشلیّة، و رقیّة، أمّها أسماء بنت عمیس- بضمّ العین المهملة- و أسماء، و فاطمة، و أمامة، و خدیجة، و میمونة، و أمّ سلمة، و جمانة، و أمة اللّه، و أمّ الکرام، و رقیّة الصّغری، و زینب الصّغری.
و فاختة، و تقیّة، و نفیسة، و عبد الرّحمان، و عثمان الأصغر، و عون، و جعفر الأصغر، و عمر الأصغر، ثمانیة عشر ذکرا و ثمان عشرة نسوة، و المحسن و أخوه ولدا میّتین من الزّهراء علیها السّلام.
و مات منهم فی حیاته من الذّکور تسعة عشر ولدا، و ورثه منهم ثلاثة عشر، و قتل منهم بالطّفّ- بالطّاء المفتوحة و الفاء المکسورة المشدّدة، و هو موضع بناحیة الکوفة- ستّة: العبّاس، و عبد اللّه، و جعفر، و عثمان، و محمّد، مع أخیهم الحسین علیه السّلام.
و العقب من ولد علیّ بن أبی طالب علیه السّلام خمسة رجال، الحسن، و الحسین، و محمّد ابن الحنفیّة، و العبّاس السّقّاء، و عمر ابن الثّعلبیّة.
ذکر بقیّة من أعقب من ولد علیّ بن أبی طالب محمّد ابن الحنفیّة.
نسبه إلی أمّه، و هی خولة بنت جعفر بن قیس بن مسلمة بن عبد اللّه بن ثعلبة بن یربوع بن ثعلبة بن الدّئل بن حنفیّة بن لجیم بن علیّ بن بکر بن وائل، و هی مشهورة بالحنفیّة.
و یکنّی بمحمّد الأکبر و بأبی القاسم، أباح له النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله ذلک بقوله: سیولد لک بعدی ولد و قد نحلته اسمی و کنیتی، و لا تحلّ لأحد من أمّتی بعد.
و کان کثیر العلم، شدید الورع، و کان صاحب رایة أبیه یوم الجمل، فلمّا اشتدّ القتال قال له أبوه: یا محمّد قدمک تزول الجبال و لا تزلّ، و کان من الأشخاص المعدودین فی الإسلام.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 86
و له من الولد الحسن و جعفر، و لم أدر هل لهما عقب أم لا؟
محمّد کاظم الموسوی، النّفخة العنبریّة،/ 39- 40، 133- 134
[القرن 10] و لعلیّ، رضی اللّه عنه، من الولد:
«1»- الحسن.
«2»- و الحسین.
«3»- و محسن «1».
4- و أمّ کلثوم [الکبری] «2».
5- و زینب الکبری.
کلّهم من فاطمة، (رضی اللّه عنها و عنهم).
6- و محمّد ابن الحنفیّة.
7- و عبید اللّه.
8- و أبو بکر.
[من لیلی بنت مسعود] «3»
9- و عمر.
10- و رقیّة.
[من الصّهباء] «2»
11- و یحیی.
من أسماء بنت عمیس.
12- و جعفر.
__________________________________________________
(1)- لم یذکره ابن سعد.
(2)- من النوویّ.
(3)- من ابن سعد للإیضاح.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 87
13- و العبّاس.
14- و عبد اللّه.
[من أمّ البنین بنت حزام] «1»
15- و رملة.
16- و أمّ کلثوم الصّغری.
17- و زینب الصّغری.
18- و جمانة.
19- و میمونة.
20- و خدیجة.
21- و فاطمة.
22- و أمّ الکرام.
23- و نفیسة.
24- و أمّ سلمة.
25- و أمامة.
26- و أمّ أبیها.
[و من ولده علیه السّلام: عمر و محمّد الأصغر، قاله ابن حزم فی الجمهرة] «2».
قال ذلک النّوویّ فی تهذیبه «3». «4»
ابن طولون، الأئمّة الإثنا عشر،/ 58- 60
__________________________________________________
(1)- من ابن سعد للإیضاح.
(2، 3)- النّوویّ تهذیب الأسماء: 1، 349.
(4)- و با آن جناب به جز پنج برادر، کسی دیگر نماند، عباس و عبد اللّه و محمد و جعفر و عثمان و از برادران امام حسین (رضی اللّه عنه) محمد بن حنفیة و عمر بن علی (رضی اللّه عنه) در این سفر با او مرافقت ننمودند. دو پسر امیر المؤمنین حسین در خیمه بودند؛ قاسم و علی اصغر. آن یک به واسطه صغر سن و این-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 88
(ذکر أولاده): و کان له من الأولاد جماعة وردت فی عددهم روایات مختلفة. ففی کتاب الأنوار لأبی القاسم إسماعیل: أولاد علیّ اثنان و ثلاثون عددا، ستّة عشر ذکرا و ستّ عشرة أنثی. و قال الیعمریّ: تسع و عشرون نفسا إثنا عشر ذکرا و سبع عشرة أنثی. و قال المحبّ الطّبریّ فی ذخائر العقبی و الرّیاض النّضرة: کان له من الولد أربعة عشر ذکرا و ثمان عشرة أنثی. و فی الصّفوة: أربعة عشر ذکرا و تسع عشرة أنثی.
(ذکر الذّکور): الحسن و الحسین و قد سبق ذکر ولادتهما و بعض أحوالهما فی الموطن الثّالث و الرّابع و سیجی‌ء ذکر وفاتهما و لهما عقب. و محسن مات صغیرا، أمّهم فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم. و محمّد الأکبر أمّه خولة بنت إیاس بن جعفر الحنفیّة ذکره الدّارقطنی و غیره و قال: و أخته لأمّه عوانة بنت أبی مکمل الغفاریّة و قیل: بل کانت أمّه من سبی الیمامة فصارت إلی علیّ و أنّها کانت أمّة لبنی حنیفة سندیّة سوداء و لم تکن من أنفسهم و قیل: إنّ أبا بکر أعطی علیّا الحنفیّة أمّ محمّد من سبی بنی حنیفة. أخرجه السّماّن و کان سمیّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم و کنیّه، و کانت الشّیعة تسمّیة المهدیّ و هو یقول: کلّ مؤمن مهدیّ و کان صاحب رایة أبیه یوم الجمل، و کان شجاعا کریما فصیحا، یقال إنّه مات بالطّائف منهزما عن عبد اللّه بن الزّبیر سنة إحدی و ثمانین. و العبّاس الأکبر [...] و عثمان و جعفر و عبد اللّه قتلوا مع الحسین أیضا، أمّهم أمّ البنین «1» بنت حزام بن خالد الوحیدیّة ثمّ الکلابیّة [...]؛ و محمّد الأصغر قتل مع الحسین أیضا، أمّه أمّ ولد؛ و یحیی، مات صغیرا، و عون أمّهما أسماء بنت عمیس الخثعمیّة، فهما أخوا بنی جعفر بن أبی طالب، و أخوا محمّد بن أبی بکر لأمّهم؛ و عمر الأکبر، أمّه أمّ حبیب الصّهباء التّغلبیّة سبیّة سباها خالد فی الردّة فاشتراها علیّ. و محمّد الأوسط، أمامة بنت أبی العاص بن الرّبیع؛ و عبید اللّه قتله المختار الثّقفیّ فی حرب مصعب بن الزّبیر؛ و أبو بکر قتل مع الحسین، أمّهما لیلی بنت مسعود «2» بن خالد
__________________________________________________
- یک بنابر مرضی که داشت، بر جنک اقدام ننمودند و چون اعمام ایشان بر حرب مبادرت نمودند، به قتل رسیدند.
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 164
(1)- [زاد فی المصدر: وایسی؟].
(2)- کذا الصّواب، و فی المصدر: معوذ.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 89
النّهشلیّة و قیل: الدّارمیّة و هی الّتی تزوّجها عبد اللّه بن جعفر خلف علیها بعد عمّه، جمع بین زوجة علیّ و ابنته زینب، فولدت له صالحا و أمّ أبیها و أمّ محمّد بنی عبد اللّه بن جعفر، فهم أخوة عبید اللّه و أبی بکر ابنی علیّ لأمّهما ذکره الدّارقطنی.
(ذکر الإناث): زینب الکبری [...] و أمّ کلثوم هما شقیقتا الحسن و الحسین [...] و رقیّة شقیقة عمر الأکبر؛ و أمّ الحسن تزوّجها جعدة بن هبیرة المخزومیّ؛ و رملة الکبری أمّها أمّ سعد بنت عروة بن مسعود الثّقفیّ تزوّجها عبد اللّه بن أبی سفیان بن الحارث بن عبد المطّلب؛ و أمّ هانئ تزوّجها عبد الرّحمان بن عقیل؛ و میمونة تزوّجها عبد اللّه الأکبر بن عقیل؛ و زینب الصّغری تزوّجها محمّد بن عقیل و رملة الصّغری؛ و أمّ کلثوم الصّغری تزوّجها عبد اللّه الأصغر بن عقیل؛ و فاطمة تزوّجها سعید بن الأسود من بنی الحارث؛ ء خدیجة: و أمّ الکرام؛ و أمّ سلمة؛ و أمّ جعفر؛ و جمانة؛ و أمامة تزوّجها الصّلت بن نوفل بن الحارث بن عبد المطّلب، و فی الرّیاض النّضرة لم یذکر أمامة و ذکر بدلها تقیّة؛ و نفیسة لأمّهات أولاد شتّی، ذکره ابن قتیبة و صاحب الصّفوة کذا فی ذخائر العقبی للمحبّ الطّبری و الرّیاض النّضرة له.
و فی الصّفوة: و ابنة أخری لم یذکر اسمها ماتت صغیرة و هی جاریّة کانت تخرج إلی المسجد فیقال لها: من أخوالک؟ فتقول: أو أو، و قد یروی أنّها کانت تقول وه وه، تعنی کلبا، أمّها المحیّاة بنت امرئ القیس بن عدیّ بن کلب، کذا فی المختصر.
و عقبه من الحسن، و الحسین، و محمّد ابن الحنفیّة، و العبّاس، و عمر.
قال الیعمریّ: مات من أولاده تسعة عشر نفرا فی حیاته و ورثه منهم ثلاثة عشر نفرا و قتل منهم بالطّفّ ستّة رجال کذا فی التّوضیح. «1»
__________________________________________________
(1)- به روایت حافظ ابرو و بعضی دیگر از مورخان نامجو، امیر المؤمنین علی (کرّم اللّه وجهه) در اوقات حیات نه زن به حباله نکاح درآورد: اول بتول عذرا فاطمه زهرا بنت خیر الوری علیه و آله من الصّلوة افضلها و من التحیات اکملها و تا سیدة النسا در عالم فنا اقامت داشت، علی مرتضی (کرّم اللّه وجهه) به مناکحت دیگری رغبت نکرد. دوم أمّ البنین کلابیة بنت حزام بن خالد بن جعفر بن ربیعه کلابی، سوم اسماء بنت عمیس الخثعمیة، چهارم ام حبیب بنت ربیعة الثعلبیة، پنجم أمامه بنت ابی العاص بن الربیع که از زینب بنت-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 90
__________________________________________________
- خدیجه (رضی اللّه عنهما) تولّد نموده بود به روایت اکثر زینب دختر کلانتر خیر البشر بود، ششم خوله بنت جعفر بن قیس بن مسلمة بن ثعلبة بن یربوع الحنفیه، هفتم محیّاة بنت امرء القیس بن عدی الکلابیه، هشتم لیلی بنت مسعود بن خالد بن ثابت بن ربعی التمیمیّة، نهم ام سعد بنت عروة بن مسعود الثقفیه. امّا اولاد ذکور امیر المؤمنین حیدر به روایت اکثر و اشهر پانزده نفر بودند. بر این موجب حسن و حسین و محسن ابنای فاطمه زهرای (علیهم رضوان اللّه تعالی) عبد اللّه و عثمان و عباس و جعفر که از ام البنین متولد شده بودند و در کربلا شهید گشتند؛ عبید اللّه و ابو بکر که مادر ایشان لیلی بود ایضا در کربلا به عزّ شهادت فایز شدند؛ یحیی و عون از اسما به وجود آمدند؛ محمد الاکبر که به محمد الحنفیه اشتهار یافته [بود]، از خوله تولد نمود.
و عمر الاکبر از ام حبیب در وجود آمد؛ محمد الاوسط به روایت مستقصی، مادرش امامه بود. محمد الاصغر به قول صاحب مقصد اقصی از ام ولد تولد نمود و به اتفاق واقفان مواقف أنساب از پنج پسر جناب ولایت مآب نسل ماند. حسن و حسین و محمّد حنفیّه و عباس و عمر (رضی اللّه عنهم)؛ اما بنات مکرمات شاه کرامت صفات به روایتی هفده تن بودند، به این ترتیب: زینب الکبری و ام کلثوم الکبری دختران فاطمه زهرا علیها السّلام، رقیّه بنت ام حبیب و ام الحسن و رمله الکبری که از ام سعد تولد نموده بودند و مادر سایر دختران شاه مردان از کتبی که در وقت تحریر این مختصر در نظر بود به وضوح نپیوست؛ اما اسامی ایشان این است:
ام هانئ، میمونة، ام کلثوم صغری، زینب الصغری، فاطمه، امامه، خدیجه، ام الکرام، ام سلمه، جمانه، نفیسه، ام جعفر. و به به روایت صاحب کشف الغمه، محسن بعد از وفات سید کاینات و قبل از انقضا مدت حمل از فاطمه (رضی اللّه عنها) ساقط شد و ایضا در آن کتاب مکتوب است که در روز شهادت شاه ولایت (کرّم اللّه وجهه) چهار نفر از ازواج آن جناب زنده بودند. امامه بنت ابی العاص و هی بنت زینب بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم و لیلی بنت مسعود التّمیمّه و اسما بنت عمیس الخثعمیّه و ام البنین الکلابیّه و به قول بعضی از مورخین، اولاد ذکور امیر المؤمنین حیدر چهارده نفر بوده‌اند و اولاد اناث نوزده و روایتی آن‌که عدد بنات شاه امامت صفات از هجده تجاوز ننمود و در این باب، اقوال دیگر نیز وارد گشته که تفصیل آن موجب تطویل است؛ و اللّه اعلم بالصواب و الیه المرجع و المآب.
خواند امیر، حبیب السّیر، 1/ 583- 584
و صاحب کشف الغمه اسامی جمعی از اهل بیت را که در آن واقعه شهید شده‌اند، بر این موجب تفصیل نموده که امام حسین علیه السّلام، عباس، عمر، محمد، عبد اللّه، جعفر ابنای علی المرتضی [...]
[...] اما به اتفاق سایر ارباب اخبار، عمر بن علی علیه السّلام در کربلا با شهدا نبوده و غالبا ذکر عمر بن علی در این روایت از جمله سهو کاتبان است.
خواند امیر، حبیب السّیر، 2/ 34
و آن حضرت را سی و شش فرزند بود؛ هیجده پسر و هیجده دختر که از پنج پسر نسل دارند: امام ابو محمد حسن علیه السّلام، و امام أبی عبد اللّه الحسین علیه السّلام، مادر ایشان سیده نساء العالمین فاطمه بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم، و أبو القاسم محمد الأکبر الحنفیّه، مادر او خوله بنت جعفر بن قیس بن مسلمه بن عبد اللّه بن ثعلبة بن یربوع بن ثعلبة بن الروس (1) بن حنفیّة و عباس شهید طف، مادر او أم البنین بنت حزام بن خالد بن ربیعة بن قصید (2) بن کعب بن عامر بن کلاب بن ربیعة بن عامر بن صعصعة بن [معاویة بن] (3) بکر بن هوازن.
و أبو حفص عمر الأطرف، مادر او حبیبه (4) بنت عباد بن ربیعة.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 91
الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 283- 284، 285- 286
ذکر صاحب مقاتل الطّالبیّین: أنّ العبّاس بن علیّ بن أبی طالب، و عثمان بن علیّ بن أبی طالب. و جعفر بن علیّ بن أبی طالب، و عبد اللّه بن علیّ بن أبی طالب هؤلاء الأربعة صلّوا مع الحسین علیه السّلام و کانت أمّهم أمّ البنین بنت حزام بن خالد بن ربیعة بن الوحیل «1»، و هو عامر بن کلاب بن ربیعة بن عامر بن صعصعة، و کان العبّاس أکبرهم، و هو آخر من قتل من إخوته لأمّه و أبیه.
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس و زینة المجالس، 2/ 328- 329
[القرن 11] العبّاس بن علیّ بن أبی طالب علیه السّلام (سین) قتل معه علیه السّلام [...] أمّه أمّ البنین (جخ).
التّفرشی، نقد الرّجال،/ 179
و کان عدد من قتل مع الحسین من أهل بیته و عشیرته علیه السّلام ثمانیة عشر نفسا، فمن أولاد علیّ ستّة و هم: العبّاس، و عبد اللّه، و جعفر، و عثمان، و عبید اللّه، و أبو بکر.
الطّریحی، المنتخب، 1/ 37
__________________________________________________
- (1). چنین است در دو نسخه، و در عمده و پاورقی فخری: به جای او، «الدئل» است.
(2). در عمده به جای او «الوحید» است.
(3). زیاده از کتاب عمده است.
(4). در عمده: ام حبیب.
[...] مادر او [عباس] و جعفر و عبد اللّه، ام البنین بنت حزام، مادر او لیلی بنت السهیل بن مالک بن أبی عامر ملاعب الأسنّة ابن مالک بن جعفر بن کلاب، و مادر لیلی کبشه بنت عروة الرحّال بن عتبة بن جعفر بن کلاب، و مادر کبشه، فاطمه بنت عبد شمس بن عبد مناف.
[...] عدد أولاد بزرگوار حضرت أمیر المؤمنین علیه السّلام که در مشجر مرحوم محمد بن عبد الحمید النسابه مسطور است: أول: امام حسن علیه السّلام. دوم: امام حسین علیه السّلام. سوم: محمد حنفیّه. چهارم: عباس. پنجم:
عمر. ششم: عبد اللّه. هفتم: عباس الأصغر. هشتم: عثمان. نهم: محمّد الأصغر. دهم: عبد الرحمان. یازدهم:
جعفر. دوازدهم: عمر الأصغر. سیزدهم: یحیی. چهاردهم: محسّن. پانزدهم: عون. شانزدهم: جعفر الأکبر.
هفدهم: جعفر الأصغر.
کیاء گیلانی، سراج الأنساب،/ 33- 34، 174، 178
(1)- کذا فی مقاتل الطّالبیّین، و فی الأصل: بنت حزام بن خویلد بن الوحیل.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 92
قتلوا معه [...] اخوته جعفرا و محمّدا و عتیقا و العبّاس الأکبر. «1»
ابن العماد، شذرات الذّهب، 1/ 66
عدد نسائه علیه السّلام: کان له تسع زوجات، عدا السّراری «2»، أسماؤهنّ: فاطمة علیها السّلام و خولة بنت [جعفر بن] قیس الحنفیّة، و أمّ حبیب بنت ربیعة، و أمّ البنین بنت حزام بن خالد بن دارم، و لیلی بنت مسعود الکلابیّة، و أمّ مسعود بنت عروة بن مسعود الثّقفیّ.
و أمامة بنت أبی العاص، و أمّها زینب بنت خدیجة بنت خویلد، و هی من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، و کانت فاطمة علیها السّلام قد أوصته بأنّی إذا توفّیت تزوّج بنت أختی.
و محیّاة بنت امرئ القیس، و أسماء بنت عمیس، و کانت امرأة أخیه جعفر بن أبی طالب، ثمّ انتقلت إلی أبی بکر، ثمّ انتقلت إلی علیّ «3»، و کان ابنها محمّد بن أبی بکر من خواصّ أصحابه و أنصاره إلی أن قتل رحمه اللّه حریقا بالنّار سنة ... «4»، فحزن علیه أمیر المؤمنین علیه السّلام لقتله، و قال فی شأنه: «کان لی ربیبا، و کنت له حبیبا» «5».
و قیل: کانت نساؤه علیه السّلام اثنتی عشرة عدا السّراری «6».
__________________________________________________
(1)- و در بعضی دیگر، از اولاد امجاد آن حضرت نیز خلاف کرده‌اند و از روایت حضرت صاحب الامر علیه السّلام معلوم می‌شود که از برادران آن امام مظلوم، پنج نفر در آن صحرا شهید شد: عبّاس و جعفر و عثمان و محمّد و عبد اللّه (رضوان اللّه علیهم اجمعین).
و نه نفر از فرزندان حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام،، حضرت سیّد شهدا، و عبّاس، و پسر او محمّد، و عمر، و عثمان، و جعفر، و إبراهیم، و عبد اللّه أصغر، و محمّد أصغر، پسران حضرت أمیر المؤمنین علیه السّلام و در ابو بکر اختلافی کرده‌اند.
در زیارتی که از ناحیه مقدسه بیرون آمده.
از فرزندان حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام: عبد اللّه، و عبّاس، و جعفر، و عثمان و محمّد.
مجلسی، جلاء العیون،/ 678، 694، 695
(2)- السّراری: جمع سرّیّة: الأمة الّتی بوّأتها بیتا. «الصّحاح- سرر- 2/ 682».
(3)- طبقات ابن سعد 8: 205، حلیة الأولیاء 2: 74، صفة الصّفوة 2: 61.
(4)- توفّی محمّد بن أبی بکر سنة (38)، الکامل فی التّاریخ 3: 352.
(5)- شرح نهج البلاغة 6: 53.
(6)- مصباح الکفعمی: 522.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 93
أولاده علیه السّلام: ثمانیة و عشرون، أسماؤهم: الحسن، و الحسین، و زینب الکبری، و زینب الصّغری المکنّاة أمّ کلثوم (سلام اللّه علیهم أجمعین)، و السّقط الّذی سمّاه النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله. فی حیاته و هو حمل محسنا، هؤلاء من فاطمة علیها السّلام؛ و محمّد المکنّی أبا القاسم من خولة الحنفیّة؛ و عمر و رقیّة من أمّ حبیب؛ و العبّاس و جعفر، و عثمان، و عبد اللّه الشّهداء بکربلاء مع الحسین علیه السّلام من أمّ البنین؛ و محمّد الأصغر المکنّی أبا بکر، و عبید اللّه الشّهیدان مع أخیهما الحسین علیه السّلام من لیلی بنت مسعود؛ و یحیی و عون من أسماء بنت عمیس؛ و أمّ الحسن و رملة من أمّ مسعود؛ و نفیسة، و زینب الصّغری، و أمّ هانئ، و أمّ الکرام، و جمانة المکنّاة بأمّ جعفر، و أمامة، و أمّ سلمة، و میمونة، و خدیجة، و فاطمة (رحمهنّ اللّه) من أمّهات شتّی «1».
و من عدّ أولاد علیّ علیه السّلام سبعة و عشرین فقد أسقط السّقط من العدد، و لا وجه له.
تاج الدّین العاملی، التّتمة،/ 56- 57
[القرن 13] (تتمّة) رزق علیّ من الأولاد الذّکور واحدا و عشرین، و من الإناث ثمان عشرة، علی خلاف فی ذلک؛ و الّذین أعقبوا من الذّکور خمسة: الحسن، و الحسین، و محمّد ابن الحنفیّة، و العبّاس ابن الکلابیّة، و عمر ابن التّغلبیّة کذا فی الرسالة الزینبیّة.
الصّبان، إسعاف الرّاغبین،/ 185
و استشهد مع الحسین بکربلاء العبّاس و عثمان و محمّد و عبد اللّه و جعفر بنو علیّ بن أبی طالب علیه السّلام.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 233
أمّا ما وقع فی الزّیارة الخارجة من النّاحیة المقدّسة فهو هکذا.
عبد اللّه بن أمیر المؤمنین و العبّاس بن أمیر المؤمنین و عثمان بن أمیر المؤمنین و جعفر بن أمیر المؤمنین.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 463
[القرن 14] و أعقابه من خمسة أبنائه: أبو محمّد الحسن السّبط، و أبو عبد اللّه الحسین السّبط، و أبو القاسم محمّد ابن الحنفیّة، أمّه خولة بنت جعفر بن قیس من بنی حنیفة،
__________________________________________________
(1)- صفة الصّفوة 1: 309، الکامل فی التّاریخ 3: 396، کشف الغمّة 1: 440.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 94
و أبو القاسم عمر، أمّه أمّ حبیب الصّهباء التّغلبیّة و أبو الفضل العبّاس. أمّه أمّ البنین الکلابیّة.
القندوزی، ینابیع المودّة (ط أسوة)، 3/ 148
استشهد معه عثمان، و أبو بکر، و جعفر، و عبّاس، کلّهم أبناء علیّ (رضی اللّه عنهم)، و کانت أمّهم أمّ البنین الکلابیّة، و إبراهیم بن علیّ لأمّ ولد.
القندوزی، ینابیع المودّة (ط أسوة)، 3/ 153
قتل مع الحسین علیه السّلام: العبّاس، و جعفر، و عبد اللّه، و عثمان، و أبو بکر هم بنو علیّ بن أبی طالب. «1»
القندوزی، ینابیع المودّة، 2/ 321
__________________________________________________
(1)- و دیگر از فرزندان علی علیه السّلام که دولت شهادت یافتند، اولاد ام البنین بودند [...] و او فاطمه دختر حزام بن خالد بن ربیعة بن لؤی بن کعب بن عامر بن کلاب بن ربیعة بن عامر بن صعصعة بن معاویة بن بکر بن هوازن است. و چون من در کتاب أمیر المؤمنین در نسب أم البنین بسطی به کمال داده‌ام، به تکرار نمی‌پردازم.
بالجمله، أمیر المؤمنین از أم البنین چهار پسر آورد: اول عباس الاکبر، دوم عبد اللّه الاکبر، سه دیگر جعفر الاکبر، چهارم عثمان الاکبر. از این روی فاطمه، ام البنین کنیت یافت. بالجمله، این چهار تن در یوم عاشورا شهید شدند.
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهدا علیه السّلام، 2/ 336- 337
ذکر أزواج أمیر المؤمنین علیه السّلام از ازواج أمیر المؤمنین نخستین، فاطمه دختر رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم است و کنیت آن حضرت ام الحسن و به روایت قعنب بن محرز الباهلی، أم أبیها است، و مادر فاطمه، خدیجه کبری علیها السّلام است. کنیت خدیجه أم هند است و خدیجه دختر خویلد بن أسد بن عبد العزّی بن قصی بن کلاب است و مادر خدیجه، فاطمه دختر زائد بن الأصم بن هرم بن رواحة بن حجر بن عبد بن معیص بن عامر بن لؤی است و مادر فاطمه، هاله دختر مناف بن حارث بن منقذ بن عمرو بن معیص بن عامر بن لؤی است. مادر هاله، فلانه دختر سعید بن سهم بن عمرو بن هصیص بن کعب بن لؤی است و او معروف به عرقه بود، از بهر آن‌که چون عرق کردی از عرق او بوی عطر و مشک بردیمیدی و مادر عرقه، عاتکه نام داشت. او دختر عبد العزّی بن قصی است. مادر عاتکه، ریطة الصغری نام داشت و او دختر کعب بن سعد بن تیم بن مرة بن کعب بن لؤی است و او معروف است به حیطا و مادر ریطه، ماریه دختر حذافة بن جمح بن عمرو بن هصیص است و مادر ماریه، لیلی دختر عامر بن حارث و هو غبشان بن عبد عمرو بن لؤی بن ملکان بن افصی بن خزاعه است. مادر لیلی، سلمی دختر سعد بن کعب بن عمرو از قبیله خزاعه است و مادر سلمی، لیلی دختر عابس بن الظرب بن الحارث بن فهر بن مالک بن النضر بن کنانه، و مادر لیلی نیز سلمی دختر لؤی بن غالب است.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 95
__________________________________________________
- همچنان مادر سلمی، لیلی دختر محارب بن فهر است، و مادر لیلی، عاتکه دختر مخلّد بن النضر بن کنانه است، و مادر عاتکه، وارثه دختر حارث بن مالک بن کنانه است، و مادر وارثه، ماریه دختر سعد بن زید منات بن تمیم و اسمها اسماء بنت جشم بن بکر بن حبیب بن عمرو بن غنم بن تغلب بن وائل بن قاسط بن هنب بن افصی بن دعمی بن جدیلة بن اسد بن ربیعة بن نزار.
مبادا در خاطر کس ثقلی افتد و این‌گونه بسط را در شرح نژاد و نسب تطویلی داند. همانا مجلدات ناسخ التواریخ حاوی علوم کثیره است که از جمله، یکی علم انساب است. اگرچه من بنده با شعر استشهاد نکنم، خواه قائلش عرب باشد و خواه عجم، إلّا شعری که تتمّة مطلب باشد و در جزو تاریخ به حساب گیرند، این چند شعر را در کتاب اسرار الانوار فی مناقب الائمة الاطهار در منقبت بتول عذرا، فاطمه زهرا (سلام اللّه علیها) گفته‌ام. در این‌جا تیمنا نوشتم.
صدفِ گوهرِ شبیر و شبر جفت حیدر سلیل پیغمبر
دختر مصطفی اگرچه زن است شیر مردان چو زنش نیم تن است
زن اگرچند نیم مردانند بر او مرد نیم زن دانند
شیر یزدانش گر نبودی مرد زیست از مرد در جهان او فرد
همتش ز اختران برشته کند عصمتش بانگ بر فرشته زند
در جهان بود و از جهانش لیک جز بیزدان نبد سلام علیک
از جهان دیده بر جهان داور دو جهانش چو خاک و خاکستر
آن‌که جست از جهت فلک چکند و آن‌که رست از جهان فدک چکند
این فدک بهر تو محک کرده است نز جهان فذلک این فدک کرده است (1)
زین جهانی و زین جهان پاک است گوهر پاک خواجه لولاک است
گوهری و صدف بیازده دُر مادری و پسر ز یازده حُر
و دیگر از زوجات أمیر المؤمنین علیه السّلام خوله است و او دختر ایاس بن جعفر بن قیس بن مسلمة بن عبد اللّه بن ثعلبة بن یربوع بن ثعلبة بن الدول بن حنیفة بن لجیم بن صعب بن علی بن بکر بن وائل است و او معروف است به حنفیّة؛ از این‌جاست که محمّد پسرش را محمّد بن حنفیّه گویند. ابن کلبی از خراش بن اسماعیل حدیث می‌کند که گروهی از عرب در زمان حکومت ابو بکر، خوله را به اسیری گرفتند و اسامه بن زید از ایشان بخرید و به أمیر المؤمنین علیه السّلام بفروخت. چون آن حضرت حسب و نسب او را بدانست، آزادش ساخت آن‌گاهش به شرط کابین تزویج کرد و آن کس که خوله را از سبایای یمامه داند، بر خطا رفته است.
ابو النصر البخاری که از رجال نسابه است، از ابی الیقظان حدیث می‌کند که مادر خوله، دختر عمرو بن ارقم الحنفی است و نیز از اسماء بنت عمیس روایت می‌کند که حنفیّه زنی سیاه‌چرده و نیکوموی بود.
أمیر المؤمنین علیه السّلام او را در بازار ذو المجاز بخرید و به فاطمه علیها السّلام هبه فرمود و فاطمه او را به مکمل غفاری بفروخت و خوله از مکمل دختری آورد که عونه نام داشت و بعد از مکمل در سرای امیر المؤمنین علیه السّلام محمّد-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 96
__________________________________________________
- را بزاد. پس عونه از جانب مادر، خواهر محمّد است؛ لکن حدیث نخستین که راوی آن شیخ الشرف است استوارتر باشد.
و دیگر از زوجات أمیر المؤمنین علیه السّلام، ام البنین است و او دختر حزام بن خالد بن ربیعة بن الوحید بن کعب بن عامر ابن کلاب بن ربیعة بن صعصعة بن بکر بن هوازن است، و مادر ام البنین، لیلی دختر الشهد بن أبیّ بن عامر بن ملاعب الأسنّه مالک بن جعفر بن کلاب، و مادر لیلی، ثمامه دختر سهیل بن عامر بن مالک بن جعفر بن کلاب، و مادر ثمامه، عمره دختر الطفیل فارس قرزل بن ملک الاخرم (2) و او پسر جعفر بن کلاب و رئیس هوازن است، و مادر عمره، کبشه و او دختر عروة الرحّال بن عتبة بن جعفر بن کلاب، و مادر کبشه، ام الخشف است، و او دختر أبی معاویة فارس قبیله هوازن پسر عبادة بن عقیل بن کلاب بن ربیعة بن عامر بن صعصعه است، و مادر ام الخشف، فاطمه دختر جعفر بن کلابست، و مادر فاطمه، عاتکه دختر عبد شمس بن عبد مناف بن قصی بن کلاب است، و مادر عاتکه، آمنه دختر وهب بن عمیر بن نصر بن قعین بن حارث بن ثعلبة بن دودان بن اسد بن خزیمه است، و مادر آمنه دختر جحدر بن ضبیعة الاغر بن قیس بن ثعلبة بن عکابة بن صعصعة بن علی بن بکر بن وایل بن ربیعة بن نزار است، و مادر او، دختر مالک بن قیس بن ثعلبیه است، و مادر او، دختر ذو الرأسین و هو خشیش بن (الأبیّ ابن عصم بن شمخ) (3) بن فزاره است، و مادر او، دختر عمرو بن صرمة بن عوف بن سعد بن ذبیان بن (بغیض بن الریب) (4) بن غطفان است.
[...] و زوجه دیگر أمیر المؤمنین علیه السّلام، اسماء بنت عمیس است همانا عمیس بن سعد بن الحارث بن تمیم بن کعب بن مالک بن قحافة بن عامر بن معاویة بن زید بن مالک بن نسر بن وهب الخثعمیة چون به حد رشد و بلوغ رسید، هند دختر عوف ابن زهیر بن الحارث را از قبیله کنانه به‌شرط زنی بگرفت و این هند از آن پیش که به حباله نکاح عمیس آید، زوجه حارث بن حزن بن جبیر هلالیه بود، و از حارث سه دختر آورد نخستین میمونه و او به تزویج رسول خدای درآمد. دویم لبابة الکبری که به ام الفضل معروف بود و او به حباله نکاح عباس بن عبد المطّلب درآمد. سه دیگر لبابة الصغری نام داشت و او زوجه زیاد بن عبد اللّه بن مالک بن الهلالی بود.
بالجمله، هند در سرای حارث به این شرح که رفت، سه دختر آورد، و بعد از حارث به حباله نکاح عمیس درآمد و از عمیس نیز سه دختر آورد. نخستین اسماء و او زوجه جعفر بن أبی طالب بود و در خدمت جعفر از مکه هجرت به حبشه نمود و در حبشه، سه پسر آورد: اول، عبد اللّه، دویم: عون؛ سه دیگر، محمّد نام داشت. بعد از فتح خیبر، چنانچه در کتاب رسول خدای صلّی اللّه علیه و اله و سلّم رقم شد، در خدمت جعفر از حبشه به مدینه آمد و بعد از شهادت جعفر ابو بکر او را تزویج بست و محمّد بن ابی بکر را بزاد و بعد از ابی بکر أمیر المؤمنین علیه السّلام او را تزویج کرد و دختر دویم عمیس، سلمی نام داشت و او زوجه حمزة بن عبد المطلب بود و از حمزه دختری آورد که امامه نام داشت و بعضی نام او را به خطا امة اللّه خوانده‌اند و بعد از شهادت حمزه، شداد بن اسامة بن الحاد اللیثی او را به شرط زنی به سرای آورد و در سرای شداد دو پسر بزاد: یکی، عبد اللّه و آن دیگر، عبد الرحمان نام داشت. و دختر سیم عمیس، سلامه نام داشت و از زوجه-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 97
__________________________________________________
- عبد اللّه بن کعب الخثعمی بود.
و دیگر از زوجات أمیر المؤمنین علیه السّلام، لیلی است و او دختر مسعود بن خالد بن مالک بن ربعی بن سلم بن جندل بن سهل بن دارم بن مالک بن حنظلة بن زید مناة بن تمیم است، و مادر لیلی، عمیره دختر قیس بن عاصم بن سنان بن خالد بن منقر سید اهل الوبر بن عبید بن الحارث و هو مقاعس، و مادر عمیره، عتاق دختر عصام بن سنان بن خالد بن منقر است، و مادر عتاق، دختر عبد بن اسعد بن منقر است، و مادر او دختر سفیان بن خالد بن عبید بن مقاعس بن عمرو بن کعب بن سعد بن زید مناة بن تمیم است و این شعر را شاعر در مدح سلم بن جندل که از اجداد لیلی است، گوید:
یسوّد أقوام و لیسوا بسادة بل السیّد المیمون سلم بن جندل
و دیگر از زوجات امیر المؤمنین علیه السّلام، ام سعید دختر عروة بن مسعود ثقفی است، و دیگر از زوجات امیر المؤمنین علیه السّلام، سبیه است که او را صهبا می‌نامیدند و او دختر عباد بن ربیعة بن بجیر بن العبد بن علقمه است از قبیله بنی تغلب. او را در جنگ یمامه از أهل ردّه، خالد بن الولید أسیر گرفت، و در عین التمر امیر المؤمنین علیه السّلام او را از جمله سبایای خالد بخرید، پس او را تزویج فرمود.
دیگر از زوجات أمیر المؤمنین علیه السّلام، أمامه است و او دختر ابو العاص است، و مادر أمامه، زینب دختر رسول خدای صلّی اللّه علیه و اله و سلّم است و ما قصّه ابو العاص و زینب را در کتاب رسول خدای در ذیل قصّه بدر به شرح نگاشتیم. بالجمله، فاطمه زهرا (سلام اللّه علیها) هنگام رحلت از این جهان با علی علیه السّلام وصیّت کرد که بعد از من، أمامه دختر خواهرم را تزویج کن که با فرزندان من مهربان باشد، و مادام که فاطمه زنده بود، علی علیه السّلام زنی را نکاح نمی‌بست؛ چنان‌که رسول خدای چندان‌که خدیجه زنده بود، زنی دیگر را از بهر خود اختیار نمی‌فرمود.
در خبر است که بعد از أمیر المؤمنین علیه السّلام، مغیرة بن نوفل، و دیگر ابو الهیاج بن ابی سفیان بن الحارث خواستار شدند که أمامه را تزویج کنند. أمامه در پاسخ از أمیر المؤمنین علیه السّلام حدیث کرد که فرمود: «أزواج پیغمبر و أزواج وصی پیغمبر را بعد از ایشان دیگر کس نتواند کابین بست».
دیگر از زوجات أمیر المؤمنین علیه السّلام، ام حبیب است و او دختر ربیعه است به روایتی، أمیر المؤمنین علیه السّلام بیرون کنیزکان خاص دوازده زن به نکاح داشت، و محمّد بن جریر الطبری نه تن دانسته است. بالجمله، از جمیع این زنان بعد از شهادت أمیر المؤمنین علیه السّلام سه تن زنده بود. نخستین أسماء بنت عمیس، دوم أمّ البنین، سه دیگر خوله حنفیّه.
ذکر پسران أمیر المؤمنین علیه السّلام أمیر المؤمنین علیه السّلام را هیجده پسر بود. أوّل إمام حسن، دویم إمام حسین علیهما السّلام. مادر ایشان فاطمه علیها السّلام است، و شرح حال ایشان هریک ان شاء اللّه تعالی در کتابی علیحده مرقوم خواهیم داشت. پسر سیم آن حضرت، محمّد بن حنفیّه است، و مادر او خوله حنفیّه است. رسول خدای صلّی اللّه علیه و اله و سلّم أمیر المؤمنین را بشارت داد به میلاد محمّد و نام خود را که محمّد است و کنیت خود را که ابو القاسم است، به او عطا فرمود؛ چنان‌که-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 98
__________________________________________________
- ابن خداع حدیث می‌کند: «قال النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله و سلّم لعلیّ علیه السّلام یولد لک ولد قد نحلته اسمی و کنیتی» و اسم و کنیت رسول خدای جایز نیست از برای شخص جز این‌که پیغمبر رخصت کرده، باشد.
بالجمله، محمّد بن حنفیّه در زمان حکومت عمر بن الخطاب متولّد شد، و در سال هشتاد و یکم هجری در شهر ربیع الأوّل وفات یافت. او را در بقیع به خاک سپردند. مدّت عمرش شصت و پنجسال بود.
جماعت کیسانیّة او را امام می‌دانند، و او را مهدیّ آخر زمان می‌خوانند و می‌گویند: «در جبال رضوی- که کوهستان یمن است، و با جبال عمان اتصال دارد- جای فرموده است و زنده است، تا گاهی که خروج کند».
این جماعت بعد از أمیر المؤمنین علیه السّلام محمّد را امام می‌دانند، و امام حسن و امام حسین را امام نمی‌دانند.
گروهی مختار بن أبی عبیده را از این جماعت می‌شمارند، و فرقه دیگر از این جماعت را حسّانیه خوانند و ایشان از أصحاب حسّان سرّاج‌اند. گویند أمیر المؤمنین و امام حسن و امام حسین علیهم السّلام هرسه تن امامند، امام چهارم محمّد بن حنفیّه است، و او امام غایب است. کثیّر عزّة بن عبد الرحمان بدین عقیده رفته، و این شعر بدین معنی گفته است:
ألا إنّ الأئمّة من قریش ولاة الأمر أربعة سواء
فسبط سبط إیمان و بّر و سبط غیبّته کربلاء
و سبط لا یذوق الموت حتّی یقود الخیل یقدمه اللواء
تغیّب لا یری فیهم زمانا برضوی عنده عسل و ماء
گروهی این أشعار را از إسماعیل بن محمّد الحمیریّ دانسته‌اند، که ملقب به سیّد است. چه او نیز از نخست کیسانی بوده، و هم این شعر را او گفته است:
ألا قل للوصیّ فدتک نفسی أطلت بذلک الجبل المقاما
أمرّ بمعشر والوک منّا و سمّوک الخلیفة و الإماما
و عادوا فیک أهل الأرض طرّا مغیبک عنهم سبعین عاما
و ما ذاق ابن خولة طعم موت و لا وارت له أرض عظاما
أمّا سیّد إسماعیل حمیریّ از عقیدت کیسانیه بازآمد، و دین جعفری و آیین اثنا عشری گرفت، و قصیده‌ای از در توبت و إنابت گفت، که این بیت مطلع آن است
تجعفرت باسم اللّه و اللّه أکبر و أیقنت أنّ اللّه یعفو و یغفر
محمّد بن حنفیّه نیک عالم و شجاع و نیرومند بود. وقتی درعی چند به حضرت أمیر المؤمنین علیه السّلام آوردند، یکی از آن درعها از أندازه مرد بلند بود. أمیر المؤمنین فرمود تا مقداری از دامان آن زره قطع کنند.
محمّد بن حنفیّه دامان زره را فراهم آورده و از آن‌جا که أمیر المؤمنین علیه السّلام علامت کرده بود، به یک قبضه بگرفت و به دست دیگر فراز زره را مقبوض داشت و چونان که بافته حریر را قطع کنند، دامنهای درع آهنین را قطع کرد.
نیز روایت کرده‌اند که وقتی قسطنطین ملقب به پوکانا، که این هنگام سلطنت روم داشت، دو مرد به نزدیک معاویة بن أبو سفیان فرستاد تا او از دیدار ایشان شگفتی گیرد، چه یکی چندان دراز بالا بود که-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 99
__________________________________________________
- تارک هیچ مرد با منکب او برابر نیامدی، و آن دیگر چندان با قوت و نیرومند بود که هیچ آفریده با أو زورآور نتوانستی گشت. معاویه خواست تا در مملکت خود دو مرد به دست کند که بر فرستادگان ملک روم غالب باشند. گفتند: «قیس بن سعد بن عباده أنصاری را حاضر کن که طول قامتش ازین مرد افزون آید».
در میان عرب از دو مرد نیرومندتر هیچ‌کس نباشد: یکی، محمّد بن حنفیّه و آن دیگر عبد اللّه بن زبیر بن العوّام، معاویه گفت: «دوست‌تر دارم که این غلبه با قرشی باشد».
پس بفرمود تا محمّد بن حنفیه و قیس بن سعد بن عباده را حاضر کردند. نخستین معاویه قیس بن سعد را گفت: «طول قامت خود را با این دو مرد هندسه کن».
قیس بن سعد پیراهن خود را از تن برآورد و رومی را گفت: «درپوش»!
چون بپوشید، مبلغی به زمین بکشید. حاضران او را شنعت کردند و قیس این شعر انشاد کرد:
أردت لکیما یعلم الناس أنّها سراویل قیس و الأنام شهود
و أن لا یقولوا غاب قیس و هذه سراویل عادیّ نمته ثمود
و إنّی من القوم الیمانین سید و ما النّاس إلّا سیّد و مسود
و بذ جمیع الخلق أصلی و منصبی و جسم به أعلو الرجال مدید
«و کان فی الإسلام عشرة، طول کلّ واحد عشرة أشبار»؛ یعنی: در میان عرب ده تن بودند که به طول قامت معجب می‌نمودند و هریک را ده به دست (5) طول قامت بود، که موافق ذرع این زمان دو ذرع و نیم می‌شود. نخست قیس بن سعد بن عباده، دوم عبادة بن الصامت، سیّم سعد بن معاذ، چهارم جریر بن عبد اللّه البجلی، پنجم عدیّ بن حاتم الطائی، ششم عمرو بن معدی کرب الزبیدی، هفتم أشعث بن قیس الکندی، هشتم لبید بن ربیعه، نهم عامر بن الطفیل، دهم عبّاس بن عبد المطّلب عمّ رسول خدای یقال «یقبّل المرأة و هی فی هودجها»؛ یعنی: عباس روی زن را بوسه می‌زد؛ در حالتی که آن زن در میان هودج خود بر فراز شتر بود.
آن‌گاه با محمّد گفت که با این رومی مغالبه باید کرد. محمّد فرمود: «اگر خواهد بنشیند تا من او را به قوّت برخیزانم، و اگر خواهد من بنشینم تا او مرا برخیزاند».
چون بنشست، محمّد دست او را بگرفت و بی‌زحمتی او را برپای داشت. آن‌گاه محمّد بنشست و رومی چندان‌که قوّت کرد، او را جنبش نتوانست داد. پس، محمّد دست او را بگرفت و فروکشانید و بنشانید.
و من بنده، شجاعت و مبارزت محمّد را در جنگ جمل و صفین به شرح نگاشتم و إن شاء اللّه قصه‌های او را به عبد اللّه بن زبیر و مکاتبه او را با حجّاج بن یوسف در جای خود خواهیم نوشت.
پسر چهارم أمیر المؤمنین علیه السّلام، عباس الأکبر علیه السّلام است [...] و او أکبر أولاد أم البنین است [...] و کنیت او ابو الفضل است. چندان جمال زیبا و دلارا داشت که عرب ماه بنی هاشمش همی گفتند و چنان جسیم و بلند بالا بود که چون بر پشت اسب سوار شدی و پای از رکاب بیرون کردی، هردو قدم مبارکش بر زمین کشیدی، و در یوم الطف صاحب لوای امام حسین علیه السّلام بود، و او را سقّا می‌نامیدند، و أبو قربه می‌خواندند.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 100
__________________________________________________
- و آن حضرت را از لبابه، دختر عبید اللّه بن عباس بن عبد المطّلب دو پسر بود: یکی فضل و آن دیگر عبید اللّه نام داشت.
[...] پسر پنجم أمیر المؤمنین علیه السّلام، عبد اللّه الأکبر است، و مادر او أم البنین است و او را فرزند نبود. و نوزده سال عمر داشت، و کنیت او ابو محمّد است. در یوم الطف برادر أعیانی او عباس فرمان کرد که: «از پیش روی من می‌رو ورزم می‌زن!»
عبد اللّه در مقاتلت تقدّم جست، و در پایان امر به دست هانی بن ثبیت شهید شد. پسر ششم أمیر المؤمنین علیه السّلام، جعفر الأکبر است. مکنی بأبی عبد اللّه، و مادر او ام البنین است و برادر اعیانی عباس، بعد از عبد اللّه، عباس او را از بهر مقاتلت مقدم داشت. او نیز به دست هانی شهید شد [...] و به روایتی قاتل او خولی بن یزید الاصبحی است.
پسر هفتم أمیر المؤمنین علیه السّلام، عثمان الأکبر است. مکنی بابو عمر، مادر او نیز أم البنین است و او بیست و یک ساله بود و فرزند نداشت. أمیر المؤمنین علیه السّلام فرمود او را به نام برادر خود عثمان بن مظعون نام نهادم؛ بالجمله در یوم الطفّ جهاد را بر عباس تقدم جست و بعد از شهادت جعفر خولی بن یزید، او را با زخم تیر از پای درآورد، و مردی از بنی أبان بن دارم برفت و او را شهید ساخت. بالجمله، این چهار پسر که علی علیه السّلام از ام البنین داشت، در یوم الطفّ در رکاب امام حسین علیه السّلام شهید شدند. (علیهم الصّلوة و السلام) و إن شاء اللّه در جای خود این قصه‌ها به شرح خواهد رفت.
پسر هشتم أمیر المؤمنین علیه السّلام، محمّد الأصغر است، و مادر او ام ولد است و او نیز در یوم الطفّ ملازم رکاب امام حسین علیه السّلام بود. او را مردی از بنی تمیم از بنی ابان بن دارم شهید ساخت.
پسر نهم أمیر المؤمنین علیه السّلام، عبد اللّه الأصغر و کنیت او ابو بکر است، و مادر او لیلی است. دختر مسعود بن خالد بن ربعی التمیمیه او نیز در یوم الطف حاضر خدمت امام حسین علیه السّلام بود و به دست مردی از قبیله همدان شهید شد. لکن مداینی گوید: «او را کشته یافتند و قاتل او شناخته نشد».
بالجمله، شش تن از اولاد أمیر المؤمنین علیه السّلام به شرحی که مرقوم شد، در رکاب امام حسین علیه السّلام شهید شدند.
اما محمّد بن علی بن حمزه حدیث می‌کند که أمیر المؤمنین علیه السّلام پسری دیگر از ام ولد داشت که نام او إبراهیم بود و در یوم الطفّ شهید شد، و جز از وی این حدیث کس نشنیده است.
پسر دهم أمیر المؤمنین علیه السّلام عبید اللّه و کنیت او ابو علی است [...]
پسر یازدهم أمیر المؤمنین علیه السّلام، عون است، و مادر او أسماء بنت عمیس است.
پسر دوازدهم أمیر المؤمنین علیه السّلام، یحیی است، و مادر او نیز أسماء بنت عمیس است و مکنی بابو الحسین است. در خبر است که او کودک بود و در حیات أمیر المؤمنین علیه السّلام وفات نمود. عون و یحیی از جانب مادر با محمّد بن أبی بکر بن أبی قحافه برادرند.
پسر سیزدهم أمیر المؤمنین علیه السّلام، محمّد الأوسط، و مادر او أمامه دختر ابو العاص دخترزاده رسول خداست.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 101
__________________________________________________
- پسر چهاردهم أمیر المؤمنین علیه السّلام، عثمان الأصغر است.
و پسر پانزدهم أمیر المؤمنین علیه السّلام، عبّاس الأصغر است.
و پسر شانزدهم أمیر المؤمنین علیه السّلام، جعفر الأصغر است، و مادرهای ایشان از میان زنان آن حضرت به نام و نشان معلوم نیست.
و پسر هفدهم أمیر المؤمنین علیه السّلام، عمر الأکبر است، و مادر او صهباء است. مکنی به ابو القاسم است و به روایت ابن خداع کنیت او ابو حفص است، و عمر با رقیه توأمان از مادر بزاد، و او به فصاحت زبان و سماحت طبع و عفت ذات معروف بود. وقتی چنان افتاد که در سال قحط و غلا سفری کرد. روزی در قبیله بنی عدیّ فرود آمد. و بزرگان قبیله به نزد او آمدند و نشستند، و آغاز گفت‌وشنود کردند. این وقت مردی درآمد، فرمود: کیست؟
گفتند: «سالم بن قتّة و با بنی هاشم مهری و حفاوتی ندارد».
فرمود: «برادرش سلیمان بن قتّة کجا است؟ چه او از شیعیان أمیر المؤمنین علیه السّلام بود».
گفتند: «حاضر نیست».
پس سالم را پیش خواست و پرسشی بسزا کرد و بسی تلطف فرمود و به حجتهای واضحه و براهین لایحه او را از انحراف از بنی هاشم بکردانید و مردم قبیله را به کسوه و نفقه شاد ساخت و زاد خویش را در عطای ایشان بپرداخت، و چون پس از روزی و شبی از میان بنی عدی کوچ داد، سحابی متراکم گشت و بارانی سخت ببارید؛ «فقالوا: هذا أبرک الناس حلّا و مرتحلا». گفتند: «این مرد خجسته‌تر از مردمان است چه در فرود شدن و چه در کوچ دادن».
و عمر، چند که زنده بود، عطای خویش را از سالم قطع نکرد و آخر کس است از پسران أمیر المؤمنین علیه السّلام که وداع جهان گفت و مدت عمر عمر بن علی به روایت ابن خداع هفتاد و پنج سال بود و به روایتی هفتاد و هفت سال و ابو نصر بخاری هشتاد و پنج سال گفته است. بالجمله، چون ازین سرای فانی وداع زندگانی گفت، سالم بن قتّة بدین شعر او را مرثیه گفت:
صلّی الإله علی قبر تضّمن من نسل الوصیّ علیّ خیر من سئلا
قد کنت أکرمهم کفّا و أکثرهم علما و أبرکهم حلّا و مرتحلا
[...] و پسر هیجدهم أمیر المؤمنین علیه السّلام، عمر الأصغر است، و مادر او ام حبیب است و پسر دیگر أمیر المؤمنین علیه السّلام، محسن است که فاطمه (سلام اللّه علیها) بدو حامله بود. چون نارسیده از شکم مبارکش ساقط شد، او را در شمار پسران به حساب نگیرند. و از جمله پسران أمیر المؤمنین علیه السّلام، پنج تن فرزند آوردند. أوّل امام حسن، دوم امام حسین، سیّم محمّد بن حنفیّه، چهارم عبّاس، پنجم عمر الأکبر.
(1). فذلک مخفف فذالک است و آن صیغه‌ای است که در عمل سیاق بعد از یزاد و یکون و غیره بدین‌گونه نویسند. ألحقه بذلک فذالک و آن عبارت از حاصل جمع است و در محاسبه بعد از این کلمه دیگر صیغه نمی‌آید. اگر جمع و خرجی پیدا شود، باید محاسبه را فردی تازه گذاشت.
(2). کذا فی المصدر، و فی مقاتل الطّالبیّین (ص 82 ط القاهرة) الأحزم و منه صوّبنا بعض الأسماء.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 102
إعلم أنّ النّاس قد اختلفوا فی عدد أولاده ذکورا و إناثا، فمنهم من أکثر و منهم من أقلّ؛ ففی کتاب الأنوار لأبی القاسم إسماعیل: أنّ أولاده اثنان و ثلاثون ستة عشر ذکرا و ستّ عشرة أنثی؛ و قال الیعمریّ: تسعة و عشرون، إثنا عشر ذکرا و سبع عشرة أنثی؛ و قال المحبّ الطّبریّ: کان له من الولد أربعة عشر ذکرا و ثمان عشرة أنثی؛ و فی الصّفوة:
أربعة عشر ذکرا و تسع عشرة أنثی؛ و فی بغیة الطّالب: أولاده (رضی اللّه عنهم) خمسة عشر ذکرا، و ثمان عشرة أنثی بالاتّفاق. و اختلف فی الذّکور إلی عشرین و الإناث إلی اثنتین و عشرین، أمّا الذّکور: فالحسن، و الحسین، و محسن، و فی کلام غیره مات صغیرا، أمّهم فاطمة البتول بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم سمّیت البتول لانقطاعها عن النّساء فضلا و دینا و حسبا، و قیل لانقطاعها عن الدّنیا، یقال: امرأة بتول منقطعة عن الرّجال و به سمّیت أمّ عیسی؛ و محمّد الأکبر أمّه من سبی بنی حنیفة و اسمها خولة بنت جعفر بن قیس الحنفیّة، و عبید اللّه «1» قتله المختار بن أبی عبید، و أبو بکر قتل مع الحسین أمّهما لیلی بنت مسعود النّهشلیّ و تزوّجها عبد اللّه بن جعفر بعد عمّه، فجمع بین زوجة علیّ و ابنته؛ و العبّاس الأکبر و یلقّب بالسّقّاء، و عثمان، و جعفر، و عبد اللّه قتلوا مع الحسین، أمّهم أمّ البنین بنت حزام الوحیدیّة ثمّ الکلابیّة؛ و محمّد الأصغر قتل مع الحسین، أمّه أمّ ولد؛ و یحیی و عون، أمّهما أسماء بنت عمیس؛ و عمر الأکبر، أمّه أمّ حبیب الصّهباء التّغلبیّة من سبی الرّدة؛ و محمّد الأوسط، أمّه أمامة بنت أبی العاص بن الرّبیع العبشمیّة و هی الّتی حملها صلّی اللّه علیه و سلّم فی صلاة الظّهر و أمّها زینب بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم. و أمّا البنات: فأمّ کلثوم الکبری [...] و زینب الکبری شقیقة الحسن و الحسین؛ و رقیّة شقیقة عمر الأکبر؛ و أمّ الحسن و رملة الکبری،
__________________________________________________
- (3). کذا، و فی المقاتل (ص 82 ط القاهرة) أبی عصم بن سمح.
(4). کذا، و فی المقاتل (ص 82 ط القاهرة): النقیض بن الربت.
(5). به دست، به کسر اول و ثانی، وجب را گویند و به عربی (شبر) خوانند.
سپهر، ناسخ التّواریخ أمیر المؤمنین علیه السّلام، 4/ 330- 342
باب العین من أسامی الرّواة عن أبی عبد اللّه الحسین بن علیّ علیهما السّلام: «عبّاس بن علیّ بن أبی طالب علیهما السّلام با آن حضرت شهید شد [...] مادر آن حضرت ام البنین بنت حزام بن خالد بن ربیعه بن الوحید از بنی عامر است.»
سپهر، ناسخ التّواریخ أمیر المؤمنین علیه السّلام، 5/ 209
(1)- [فی المصدر: عبد اللّه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 103
أمّها أمّ سعد بنت عروة بن مسعود الثّقفیّ؛ و أمّ هانئ، و میمونة، و رملة الصّغری، و زینب الصّغری، و أمّ کلثوم الصّغری، و فاطمة، و أمامة، و خدیجة، و أمّ الخیر، و أمّ سلمة و أمّ جعفر، و جمانة، و تقیّة لأمّهات شتّی، و العقب من ولده رضی اللّه عنه من الحسن و الحسین و محمّد الأکبر و عمر و العبّاس السّقّاء ا ه.
و فی حاشیة البجیرمیّ علی المنهج فی باب الوصایا نقلا عن البرماویّ ما نصّه جملة أولاد علیّ بن أبی طالب من الذّکور أحد و عشرون و الّذی أعقب منهم خمسة: الحسن و الحسین ابنا فاطمة، و العبّاس ابن الکلابیّة، و محمّد ابن الحنفیّة نسبة إلی بنی حنیفة، و عمر ابن التّغلبیّة نسبة لقبیلة یقال لها: تغلب، و من الإناث ثمان عشرة و الّتی أعقبت منهنّ واحدة فقط زینب أخت السّبطین من فاطمة ا ه. (الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 207- 208)
کان تحته یوم قتل أربع زوجات، و هنّ: أمامة، و لیلی بنت مسعود التّمیمیّة، و أسماء بنت عمیس، و أمّ البنین. و أمّهات أولاده عشر إماء.
الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 209
و أولد خمسة عشر ذکرا و ستّة عشر أنثی.
فأمّا الذّکور، فهم: الحسن و الحسین، و أمّهما فاطمة الزّهراء علیها السّلام بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله، و محمّد ابن الحنفیّة، و العبّاس شهید الطّفّ، و عمر الأطرف، و منهم العقب.
و عبید اللّه، و أمّه لیلی بنت مسعود، أحد رجالات بنی تمیم، و کان مع مصعب بن الزّبیر، فقتله المختار بن أبی عبیدة الثّقفیّ فی المصافّ، و لا بقیّة له. و أبو بکر قتل مع أخیه الحسین یوم الطّفّ، و عبد اللّه، و جعفر، و عثمان إخوة العبّاس، قتلوا جمیعا یوم الطّفّ، لا بقیّة لهم سوی العبّاس منهم.
و محمّد، و أمّه أمامة بنت أبی العاص بن الرّبیع، و أمّها زینب بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، و أمّها خدیجة بنت خویلد، لا بقیّة له. و عون، و یحیی، و محمّد الأوسط، و محمّد الأصغر قتل مع أخیه الحسین أیضا.
و أمّا الإناث، فهنّ: زینب، و أمّها فاطمة الزّهراء، خرجت إلی ابن عمّها عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب، فأولدها علیّا و یعرف ب «الزّینبیّ» و عونا، و عبّاسا، و توفّی عنها
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 104
عبد اللّه سنة نیّف و ثمانین، و یروی أنّها خرجت بعد وفاته إلی کثیر بن العبّاس بن عبد المطّلب، و هی روایة سقیمة.
و أمّ کلثوم و هی زینب الصّغری، و أمّها فاطمة الزّهراء علیها السّلام تزوّجها عمر بن الخطّاب، و قتل قبل مضاجعتها لصغر سنّها، فتزوّجها ابن عمّها عون بن جعفر، ثمّ توفّی، و خلفه علیها أخوه محمّد بن جعفر، قاله أبو محمّد النّوبختیّ.
فروایة من روی أنّ عمر ضاجعها و أولدها زیدا، و ماتت هی و ابنها فی ساعة واحدة، ضعیفة. و حدیث الجنّیة فیه قوّة معنویّة، و إن تفرّد به الإمامیّة، و قد صرّح الدّعاء بالغصبیّة للمقدّمات الظّاهریّة «1».
و رملة الکبری، و أمّها أمّ سعید، خرجت إلی الهیاج بن عبید اللّه بن أبی سفیان بن الحارث بن عبد المطّلب. و أمّ الحسن شقیقة رملة المذکورة، خرجت إلی جعدة بن هبیرة المخزومیّ بن أبی وهب. و میمونة و قد خرجت إلی ابن عمّها عبد اللّه الأکبر بن عقیل بن أبی طالب، و خلفه علیها تمّام بن العبّاس بن عبد المطّلب.
و رقیّة الصّغری، و أمّها أمّ حبیبة، تزوّجها ابن عمّها مسلم بن عقیل شهید الکوفة، ثمّ خلفه علیها أخوه محمّد بن عقیل. و زینب الصّغری، خرجت إلی محمّد بن عقیل بعد وفاة رقیّة، و لمّا توفّی محمّد بن عقیل خرجت إلی فراس بن جعدة بن هبیرة.
و أمّ هانی، و کانت قد تزوّجت بابن عمّها عبد اللّه بن عقیل، و اسمها فاختة، و قیل:
إنّها خرجت إلی عبد الرّحمان بن عقیل، رواه الشّیخ أبو الحسن العمریّ «2».
و فاطمة الصّغری، خرجت إلی أبی سعید محمّد بن عقیل، ثمّ خلفه علیها سعید بن الأسود بن أبی البختریّ، و لمّا مات تزوّجها المنذر بن أبی عبیدة بن الزّبیر بن العوّام.
و نفیسة المکنّاة بامّ کلثوم، و أمّها أمّ سعید، خرجت إلی کثیّر بن العبّاس بن عبد المطّلب.
و أمامة و قد خرجت إلی الصّلت بن عبد اللّه بن نوفل بن الحارث بن عبد المطّلب،
__________________________________________________
(1)- راجع المجدی ص 17.
(2)- المجدی للعمری ص 18.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 105
و خدیجة تزوّجها عبد الرّحمان بن عقیل، ثمّ خلفه علیها أبو السنابل بن عبد اللّه بن عامر ابن کریز. و أمّ الحسین، و أمّ جعفر، و أمّ الکرام، و جمانة.
و العقب فی الذّکور من ولد أمیر المؤمنین فی الخمسة الأول، و ینتظم الکلام فی بیان نسلهم و ذراریهم فی خمسة مطالب.
الأعرجی، مناهل الضّرب،/ 86- 88
عبّاس بن علیّ بن أبی طالب علیه السّلام
قال الشّیخ (ره) فی رجاله فی باب أصحاب الحسین بن علیّ بن أبی طالب قتل معه، أمّه أمّ البنین بنت حزام بن خالد بن ربیعة بن الوحید من بنی عامر انتهی [...]
و أمّه أمّ البنین فاطمة بنت حزام بن خالد بن ربیعة بن عامر المعروف بالوحید بن کعب بن عامر بن کلاب بن ربیعة بن عامر بن صعصعة بن معاویة بن بکر بن هوازن الکلابیّ.
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 128
أمّ البنین الکلابیّة هی فاطمة بنت حزام بن خالد بن ربیعة بن عامر المعروف بالوحید [بن کعب بن عامر] بن کلاب بن [بن ربیعة] عامر بن صعصعة.
المامقانی، تنقیح المقال، 3- 2/ 70
«1» العبّاس بن علیّ بن أبی طالب علیهم السّلام، «1» [...] (و أمّه) أمّ البنین فاطمة بنت حزام بن خالد بن ربیعة بن عامر المعروف بالوحید بن [کعب بن عامر] کلاب بن ربیعة بن عامر ابن صعصعة (و أمّها) ثمامة بنت سهیل بن عامر بن مالک بن جعفر بن کلاب، و أمّها عمرة بنت الطّفیل فارس قرزل بن مالک الأحزم رئیس هوازن بن جعفر بن کلاب «2»: «3» و أمّها کبشة بنت عروة الرّحّال بن عتبة بن جعفر بن کلاب، و أمّها أمّ الخشف بنت أبی معاویة فارس هوازن بن عبادة بن عقیل بن کلاب بن ربیعة بن عامر بن صعصعة، و أمّها فاطمة بنت جعفر بن کلاب، «3» و أمّها عاتکة بنت عبد شمس بن عبد مناف، و أمّها آمنة بنت
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی ذخیرة الدّارین].
(2)- [زاد فی ذخیرة الدّارین: قال أبو الفرج:].
(3- 3) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 106
وهب بن عمیر بن نصر بن قعین بن الحارث بن ثعلبة بن دودان بن أسد بن خزیمة، و أمّها بنت حجدر بن ضبیعة الأغر بن قیس بن ثعلبة بن عکابة بن صعب بن علیّ بن بکر بن وائل بن ربیعة بن نزار، و أمّها بنت مالک بن قیس بن ثعلبة، و أمّها بنت ذی الرّأسین خشین «1» ابن أبی عصم بن سمح بن فزارة، و أمّها بنت عمرو بن صرمة بن عوف ابن سعد بن ذبیان بن (بغیض بن الرّیث) «2» بن غطفان.
السّماوی، إبصار العین،/ 25- 26- مثله الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 142؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 264
و أمّه [العبّاس علیه السّلام] و أمّ إخوته عثمان، و عبد اللّه، و جعفر، أمّ البنین بنت حزام بن خالد بن ربیعة بن الوحید بن کعب بن عامر بن کلاب بن ربیعة بن عامر بن صعصعة بن معاویة بن بکر بن هوازن الکلابیّ. «3»
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 143
و کانت أمّه أمّ البنین، و هو أکبر ولدها و هو آخر من قتل من إخوته لأبیه و أمّه.
القاینی، الکبریت الأحمر،/ 384
زوجاته: أوّل زوجاته فاطمة الزّهراء سیّدة النّساء علیها السّلام بنت رسول اللّه سیّد المرسلین صلّی اللّه علیه و اله، لم یتزوّج علیها حتّی توفّیت عنده، ثمّ تزوّج بعدها أمامة بنت أبی العاص بن الرّبیع بن عبد المعزّی بن عبد شمس و أمّها زینب بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، ثمّ تزوّج أمّ البنین بنت حزام بن دارم الکلابیّة، و تزوّج لیلی بنت مسعود بن خالد النّهشلیّة التّمیمیّة الدارمیّة، و تزوّج أسماء بنت عمیس الخثعمیّة کانت تحت جعفر بن أبی طالب فقتل عنها، ثمّ تزوّجها أبو بکر فتوفّی عنها، ثمّ تزوّجها أمیر المؤمنین. و تزوّج أمّ حبیب بنت ربیعة التّغلبیّة و اسمها الصّهباء من السّبی الّذین أغار علیهم خالد بن الولید بعین التّمر. و تزوّج خولة بنت جعفر بن قیس بن مسلمة الحنفیّة، و قیل: خولة بنت إیاس، و تزوّج أمّ سعد أو
__________________________________________________
(1)- کذا فی المصدر، و فی المقاتل: خشیش.
(2)- کذا فی المصدر، و فی المقاتل: نفیض بن الرّبت.
(3)- مادر او و برادرانش عثمان و جعفر و عبد اللّه فرزندان ام البنین دختر حزام بن خالد بن ربیعه است.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 153
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 107
سعید بنت عروة بن مسعود الثّقفیّة. و تزوّج محیّاة بنت امرئ القیس بن عدیّ الکلبیّة.
أولاده: عدّهم المسعودیّ فی مروج الذّهب خمسة و عشرین، و قال المفید فی الإرشاد:
إنّهم سبعة و عشرون ما بین ذکر و أنثی، ثمّ قال: و فی الشّیعة من یذکر أنّ فاطمة (صلوات اللّه علیها) أسقطت بعد النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله ذکرا کان سمّاه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و هو حمل محسنا، فعلی قول هذه الطّائفة هم ثمانیة و عشرون (ا ه) و قال ابن الأثیر: المحسن توفّی صغیرا و المسعودیّ. و المفید عدّهم مع المحسن، فزاد محمّدا الأوسط و أمّ کلثوم الصّغری و البنت الصّغیرة و رملة الصّغری، و الّذی وصل إلینا من کلام المؤرّخین و النّسّابین و غیرهم یقتضی أنّهم ثلاثة و ثلاثون، و یمکن کون هذه الزّیادة من عدّ الاسم و اللّقب اثنین مع أنّهما واحد و هم:
(1) الحسن (2) الحسین (3) زینب الکبری (4) زینب الصّغری المکنّاة أمّ کلثوم، قال المفید: أمّهم فاطمة البتول سیّدة نساء العالمین بنت سیّد المرسلین و خاتم النّبییّن (5) أمّ کلثوم الکبری ذکرها ابن الأثیر مع زینب الکبری، و قال المسعودیّ: الحسن و الحسین و محسن و أمّ کلثوم الکبری و زینب الکبری، أمّهم فاطمة الزّهراء بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله.
و یمکن الجمع بین قول المفید زینب الصّغری المکنّاة أمّ کلثوم و قول ابن الأثیر و المسعودی إنّها أمّ کلثوم الکبری بأنّها زینب الصّغری بالنّسبة إلی زینب الکبری، و أمّ کلثوم الکبری بالنّسبة إلی أمّ کلثوم الصّغری الآتیّة الّتی هی من غیر فاطمة (6) محمّد الأوسط أمّه أمامة بنت أبی العاص لم یذکره المفید و لا المسعودیّ (7) و (8) و (9) و (10) العبّاس و جعفر و عبد اللّه و عثمان الشّهداء بکربلا، أمّهم أمّ البنین الکلابیّة، و قال المسعودیّ: أمّهم أمّ البنین بنت حزام الوحیدیّة و لم یذکر معهم عثمان (11) محمّد الأکبر المکنّی بأبی القاسم المعروف بابن الحنفیّة، أمّه خولة الحنفیّة (12) محمّد الأصغر المکنّی بأبی بکر، و بعضهم عدّ أبا بکر و محمّدا الأصغر اثنین، و الظّاهر أنّهما واحد (13) عبد اللّه أو عبید اللّه الشّهیدین بکربلاء، أمّهما لیلی بنت مسعود النّهشلیّة (14) یحیی، أمّه أسماء بنت عمیس (15) و (16) عمر و رقیّة توأمان، أمّهما أمّ حبیب الصّهباء بنت ربیعة التّغلبیّة، و عمّر عمر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 108
خمسا و ثمانین سنة (17) و (18) و (19) أمّ الحسن و رملة الکبری و أمّ کلثوم الصّغری، أمّهم أمّ سعد بنت عروة بن مسعود الثّقفیّة، و اقتصر المفید و المسعودیّ علی أمّ الحسن و رملة و لم یصفاها بالکبری (20) بنت ماتت صغیرة أمّها محیّاة الکلبیّة و لم یذکرها المفید و المسعودیّ (21) أمّ هانئ (22) میمونة (23) زینب الصّغری فی عمدة الطّالب أمّها أمّ ولد و کانت تحت محمّد بن عقیل بن أبی طالب (24) رملة الصّغری و لم یذکرها المفید و لا المسعودیّ (25) رقیّة الصّغری و لم یذکرها المسعودیّ (26) فاطمة (27) أمامة (28) خدیجة (29) أمّ الکرام و قال المسعودیّ: إنّ أمّ الکرام هی فاطمة (30) أمّ سلمة (31) أمّ أبیها ذکرها المسعودیّ (32) جمانة المکنّاة أمّ جعفر (33) نفیسة لأمّهات شتّی «1».
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 326- 327
«من أنصار الحسین علیه السّلام الّذین قتلوا معه من بنی هاشم (أولاد أمیر المؤمنین علیه السّلام)
«1»- أبو بکر بن علیّ شکّ فی قتله
2- عمر بن علیّ
3- محمّد الأصغر بن علیّ
4- عبد اللّه بن علیّ
5- العبّاس بن علیّ
6- محمّد بن العبّاس بن علیّ
7- عبد اللّه بن العبّاس بن علیّ
8- عبد اللّه الأصغر
9- جعفر بن علیّ
10- عثمان بن علیّ و فی بعضهم خلاف».
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 610
أبو الفضل العبّاس بن أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیهم السّلام [...]
__________________________________________________
(1)- [و قد صوّبنا بعض الأسماء].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 109
(أمّه) اسمها فاطمة و تعرف بأمّ البنین.
الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 429
أمّ البنین فاطمة بنت حزام بن خالد بن ربیعة أخی لبید الشّاعر بن عامر بن کلاب ابن ربیعة بن عامر بن صعصعة الکلابیّة، زوجة أمیر المؤمنین علیه السّلام. «1»
الأمین، أعیان الشّیعة، 8/ 389
أمّ البنین بنت حزام زوجة أمیر المؤمنین علیه السّلام و أمّ ولده العبّاس و إخوته اسمها فاطمة بنت حزام بن خالد. «2»
الأمین، أعیان الشّیعة، 3/ 475
عبّاس بن علیّ بن أبی طالب علیه السّلام من شهداء الطّفّ فضائله أشهر من أن تذکر.
النّوری، مستدرک الوسائل، 3/ 815
و عن الباقر: إنّ أمّ العبّاس، و جعفر، و عثمان، و عمر أولاد علیّ بن أبی طالب علیه السّلام الّذین استشهدوا بکربلا فی نصرة أخیهم الحسین علیه السّلام کانت ابنة حزام الکلابیّة.
القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 200
و اسمها [أمّ البنین] فاطمة بنت حزام بن خالد بن ربیعة، و کانت عالمة [...] فتزوّجها أمیر المؤمنین علیه السّلام، فولدت له العبّاس، و جعفرا، و عبد اللّه، و عثمان و کانوا من شجعان العرب، و کلّهم قتلوا فی نصرة الحسین علیه السّلام.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 430- 431
أبوه: الإمام علیّ بن أبی طالب أمیر المؤمنین و سیّد الوصیّین، و قائد الغرّ المحجّلین، و أفضل الخلق بعد سیّد الأنبیاء و المرسلین محمّد صلّی اللّه علیه و اله و سلّم و کفی.
و أمّه- و أمّ إخوته الثّلاثة-: فاطمة بنت حزام بن خالد بن ربیعة [بن عامر بن کعب] بن عامر بن کلاب بن ربیعة بن عامر بن صعصعة. و أمّها: ثمامة بنت سهیل بن عامر بن مالک بن جعفر بن کلاب ...
__________________________________________________
(1)- [حرام الّذی هو أخو لبید الشّاعر غیر حرام الّذی هو أبو أمّ البنین. راجع ص 79].
(2)- ام البنین فاطمة- کلابیّة (بضمّ کاف) بنت حزام بن خالد بن ربیعة بن عامر بن کلاب (بضمّ کاف) بن عامر بن صعصعة بن معاویة بن بکر بن هوازن.
مدرّس، ریحانة الأدب، 8/ 290- 291
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 110
و تکنّی أمّه ب (أمّ البنین) قبل تزویجها بالإمام علیّ علیه السّلام لأنّها من بیت (أمّ البنین العامریّة) الّتی قیل فیها:
نحن بنو أمّ البنین الأربعه الضّاربین الهام وسط المجمعه
و لیس فی العرب أشجع من آبائها و إخوانها- کما ذکر ذلک عامّة المؤرّخین- و کانت (أمّ البنین) من فضلیات النّساء العارفات بفضل أهل البیت علیهم السّلام منذ نشأتها فی بیت أبیها الزّعیم الکبیر. و کانت من بیت کرم و شجاعة و فصاحة و معرفة، و کان آباؤها من سادات العرب و زعمائهم «1».
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام (الهامش)،/ 309- 310
و أمّا أزواج أمیر المؤمنین علیه السّلام:
بعد الصّدّیقة علیها السّلام، فأمامة بنت أبی العاص، من زینب بنت النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله، و محیّاة «2» بنت امرئ القیس، و خولة بنت جعفر بن قیس الحنفیّة، و قیل: بل بنت إیاس بن جعفر الحنفیّة، ثمّ قیل: کانت أمة لبنی حنیفة لا منهم. و الصّحیح أنّها کانت منهم، إلّا أنّه قال المدائنیّ: إنّ زبید سبتها من بنی حنیفة، ثمّ ارتدّت زبید مع عمرو بن معد یکرب بالیمن.
فبعث النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله أمیر المؤمنین علیه السّلام، فأصابها، فصارت فی سهمه علیه السّلام. و قال صلّی اللّه علیه و اله له علیه السّلام: إن ولدت منک غلاما فسمّه باسمی و کنّه بکنیتی.
و قال البلاذریّ: إنّ بنی أسد أغارت علی بنی حنیفة فی خلافة أبی بکر، فسبوّها فی أیّام أبی بکر. فصارت من سهمه علیه السّلام فی المغنم. و أمّ حبیب بنت ربیعة، و أمّ البنین بنت حزام بن خالد بن ربیعة بن الوحید کما صرّح به الطّبریّ فی تاریخه، و الزّبیریّ فی نسبه، و أبو الفرج فی مقاتله، و الشّیخ فی رجاله.
و وهم المفید، فقال: بنت حزام بن خالد بن دارم.
__________________________________________________
(1)- عباس بن علیّ بن أبی طالب علیه السّلام.
نام او در: «زیارت» الارشاد، طبری، مقاتل الطالبیین، مروج الذّهب و مقتل الحسین بیان شده است.
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 126
(2)- [فی أکثر المصادر: محیّاة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 111
و لیلی بنت مسعود الدّارمیّة و فی کتاب ناصر خسرو المترجم بسفرنامه «1»، فی البصرة ثلاثة عشر مشهدا باسم أمیر المؤمنین علیه السّلام، منها مشهد بنی مازن، و هذا المشهد بیت لیلی بنت مسعود النّهشلیّ، تزوّجها علیه السّلام لمّا جاء إلی البصرة، و أقام علیه السّلام فی بیتها اثنین و سبعین یوما، ثمّ شخص إلی الکوفة. و فی نسب قریش لمصعب ابن الزّبیریّ خلف علی لیلی بنت مسعود بعده علیه السّلام عبد اللّه بن جعفر.
و أسماء بنت عمیس، و أمّ سعد بنت عروة بن مسعود الثّقفیّ.
و کما کان من خصائصه علیه السّلام تولّده بالکعبة، کذلک تزوّجه بالصّدّیقة من اللّه تعالی. «2»
التّستری، تواریخ النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله و الآل علیهم السّلام،/ 105- 106
(و تزوّج فاطمة علیّ بن أبی طالب، فولدت له الحسن و الحسین، و المحسّن، مات المحسّن صغیرا، و زینب، و أمّ کلثوم (رضی اللّه عنهم).
و ولد علیّ بن أبی طالب رضی اللّه عنه: الحسن أبا محمّد، و الحسین أبا عبد اللّه، و المحسّن، و زینب، و أمّ کلثوم، أمّهم: فاطمة بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله).
و محمّد أبا عبد اللّه، أمّه خولة بنت جعفر بن قیس بن مسلمة الحنفیّة.
و عمر أمّه الصّهباء بنت ربیعة بن بجیر التّغلبیّة.
و العبّاس، أمّه أمّ البنین بنت حزام بن خالد بن ربیعة بن الوحید بن کعب بن ربیعة ابن عامر بن صعصعة.
أعقب هؤلاء کلّهم، حاشا المحسّن فلا عقب له، مات صغیرا جدّا، إثر ولادته.
__________________________________________________
(1)- سفرنامة: لم نجد نسخته.
(2)- ام البنین والده قمر بنی هاشم، حضرت أبی الفضل علیه السّلام. نامش فاطمه و به کنیه معروفه‌اند و او دختر حزام بن خالد بن ربیعة بن عامر المعروف بالوحید بن کلاب و قیل: عامر بن صعصعة بن ربیعة بن الوحید بن کعب بن عامر بن کلاب و مادر ام البنین لیلی دختر ثمامة بنت سهیل بن عامر بن ملاعب الأسنّه است که نامش مالک بن جعفر بن کلاب است.
مامقانی در «تنقیح المقال» گوید: «أم البنین اسمش فاطمه دختر حزام بن خالد بن ربیعة بن عامر بن
کلاب است. محلّاتی، ریاحین الشّریعة، 3/ 292
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 112
و لعلیّ رضی اللّه عنه أیضا من الولد:
أبو بکر، و عثمان، و جعفر، و عبد اللّه، و عبید اللّه، و محمّد الأصغر، و یحیی، لم یعقب أحد من هؤلاء.
أمّ یحیی، أسماء بنت عمیس الخثعمیّة، و هی أمّ عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب، و أمّ محمّد بن أبی بکر الصّدّیق.
و أمّ عبید اللّه، لیلی بنت مسعود بن خالد بن مالک بن ربقیّ بن سلمی بن جندل بن نهشل بن دارم، و عبید اللّه هذا قتل فی جیش مصعب بن الزّبیر یوم لقوا المختار بن أبی عبید مع محمّد بن الأشعث.
و قتل أبو بکر و جعفر و عثمان و العبّاس مع أخیهم الحسین (رضی اللّه عنهم).
و بنات تزوّجهنّ بنو جعفر و بنو عقیل، و تزوّج منهنّ أیضا عبد الملک بن مروان.
موسی محمّد علی، السّیّدة زینب،/ 94- 95
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 113

و کان العبّاس رجلا «1» و سیما جمیلا، یرکب الفرس المطهّم، و رجلاه تخطّان فی الأرض، «2» و کان یقال له: قمر بنی هاشم «2» «3». «4» و کان لواء الحسین بن علیّ علیهما السّلام معه یوم قتل «4» «5».
__________________________________________________
(1)- [زاد فی تسلیة المجالس: جسیما].
(2- 2) [لم یرد فی الأعیان].
(3)- [زاد فی الدّمعة: و کان شابّا أمرد بین عینیه أثر السّجود].
(4- 4) [لم یرد فی شرح الشّافیّة].
(5)- [أضاف فی أعیان الشّیعة: «و فی بعض العبارات إنّه کان أیدا، شجاعا، فارسا، وسیما، جسیما»].
عباس بن علی. مردی خوش‌صورت و زیباروی بود. چون سوار اسب می‌شد، پاهای مبارکش به زمین کشیده می‌شد و (از زیبایی و جمال) به او می‌گفتند: «ماه بنی هاشم» و در کربلا پرچم لشگر حسین بن علی علیه السّلام به دست او بود.
رسولی محلّاتی، ترجمه مقاتل الطّالبیّین،/ 82
و کان العبّاس رجلا وسیما جمیلا یرکب الفرس المطهّم، و رجلاه تخطّان فی الأرض.
بدان که از بعض کتب مثل منتخب طریحی و روضة الشّهداء ظاهر می‌شود که آن جناب در حروب و غزوات با شجعان عرب محاربه و مبارزه نمود و داد مردانگی داده در منتخب فرموده، و مزار بحار و اکسیر العبادة از بعض تألیفات اصحابنا نیز مثل تألیف بعض المعاصرین در بحار همین کتابست «برز کالجبل العظیم و قلبه کالطّود الجسیم لأنّه کان فارسا هماما و بطلا ضرغاما، و کان جسورا علی الطّعن و الضّرب فی میدان الکفّار و الحرب»، و در روضه گوید: با آن تبحر در علوم و مغازی و سیر که برای صاحب آن است، اگرچه بر بسیاری پوشیده است، عباس مبارز نامدار و شجاعی به غایت عالی مقدار بود، جرأت و قوّت از حیدر کرار میراث داشت و پیوسته در معارک مقاتله رایت نصرت برمی‌افراشت. در این محل مرکبی تیزپای آهن‌خای رعد صدای برق نمای سوار شده با تیغ مصری و سپر پتکی و خود رومی روی به میدان نهاد.
(شعر)
برقی گرفته از کف و ابری به پیش روی ماهی نهاده بر سرو چرخی به زیر ران
القائنی، الکبریت الأحمر،/ 384- 385
و عبّاس از همه برادران خود بزرگ‌تر بود به حسن و جمال و صباحت و شجاعت و قوت و شوکت و تنومندی و بلندی قامت از اهل زمان خود ممتاز بود. چون بر اسبان بلند سوار می‌شد، پاهای او بر زمین می‌کشید و او را ماه بنی هاشم می‌گفتند.-
مجلسی، جلاء العیون،/ 678
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 114
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 56- عنه: محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، و زینة المجالس، 2/ 329؛ المجلسی، البحار، 45/ 39؛ البحرانی، العوالم، 17/ 282- 283؛ ابن أمیر الحاجّ، شرح شافیّة أبی فراس «1»،/ 367؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة «1»، 4/ 322؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 334؛ القمی، نفس المهموم،/ 334؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 430؛ المظفّر، بطل العلقمی، 2/ 131
کان شجاعا فارسا وسیما جسیما، یرکب الفرس المطهّم، و رجلاه تخطّان [فی] الأرض، و قد کان من الفقهاء أولاد الأئمّة (علیهم السّلام) و کان عدلا، ثقة، تقیّا، نقیّا.
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 128
و کان (علیه السّلام) أیّدا، شجاعا فارسا، وسیما جسیما، یرکب الفرس المطهّم و رجلاه تخطّان فی الأرض.
السّماوی، إبصار العین،/ 26- عنه: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 142
و کانت له علیه السّلام صفات عالیة و أفعال جلیلة امتاز بها (منها): أنّه کان أیّدا، شجاعا، فارسا، وسیما، جسیما کما تقدّم، (و منها): أنّه کان صاحب لواء الحسین علیه السّلام، و اللّواء هو العلم الأکبر، و لا یحمله إلّا الشّجاع الشّریف فی العسکر.
الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 430
هو العبّاس لیث بنی نزار و من قد کان للّاجی عصاما
هزبر أغلب تخذ اشتباک الرّماح بحومة الهیجا أجاما
فمدّت فوقه العقبان ظلّا لیقریها جسومهم طعاما
__________________________________________________
- و او را چنان جهره‌ای دل‌آرا و طلعتی زیبا بود که عرب قمر بنی هاشم همی‌گفت و چندان جسیم (1) و بلندبالا بود، که چون بر پشت اسب برنشستی و پای از رکاب بیرون کردی، قدمهای مبارکش از دو جانب بر زمین کشیدی (2).
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 341
(1). جسیم: تنومند، فربه.
(2). [این مطلب را در احوال أولاد أمیر المؤمنین علیه السّلام، 4/ 338- 339 تکرار نموده است].
عباس مردی خوش‌چهره و زیبا و بلند بالا بود. بر اسب تنومند که سوار می‌شد پایش بر زمین می‌کشید او را ماه بنی هاشم گفتند: در روز عاشورا پرچم‌دار حسین (علیه السّلام) بود و به سند خود از جعفر بن محمد (علیه السّلام) روایت کرده است که گفت: حسین (علیه السّلام) لشگر خود را جابه‌جا کرد و پرچم خود را به دست عباس سپرد.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 154
(1)- [حکیاه عن البحار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 115
أبیّ عند مسّ الضیّم یمضی بعزم یقطع القضب الحساما
کان العبّاس بن أمیر المؤمنین علیهما السّلام رجلا جمیلا، وسیما، یرکب الفرس المطهّم و رجلاه تخطّان فی الأرض و کان جسورا علی الطّعن و الضّرب فی میدان الکفاح و الحرب؛ و من المعلوم أنّ أهل بیت الحسین علیه السّلام الّذین قتلوا معه کان جمیعهم فی أعلی درجة الشّجاعة، و أرفع مرتبة الشّهامة، إلّا أنّ العبّاس بن علیّ علیه السّلام کان له من قداحها المعلّی و رتبته أرفع و أعلی، منه یقتبس أنوارها، و یقتطف ثمرها و نورها، و ناهیک بمن کان ضلعا من أضلاع‌أشجع البریّة، و دوحة من الرّوضة العلویّة، و غصنا من أغصان الشّجرة المبارکة الزّیتونیّة النّورانیّة، أبوه أمیر المؤمنین علیه السّلام سیّد البریّة، و أخوه الحسین سیّد أهل الإباء و الحمیّة.
لک نفس من معدن اللّطف صیغت جعل اللّه کلّ نفس فداها
و لا یقاس بشجاعته إلّا شجاعة أبیه و أخیه، و قد ادّخره أبوه لینصر ولده الحسین [علیه السّلام] بنفسه و یواسیه، و سمّاه أمیر المؤمنین علیه السّلام بالعبّاس لعلمه بشجاعته و سطوته و صولته و عبوسه فی قتال الأعداء و فی مقابلة الخصماء. قیل: عبّاس کشدّاد الأسد الضّاریّ کانت الأعداء ترجف أبدانهم و ترتعد مفاصلهم و تعبس وجوههم خوفا إذا برز إلیهم العبّاس علیه السّلام: «1»
__________________________________________________
(1)- شمایل عبّاس (سلام اللّه علیه)
از عنایات و الطاف خداوند سبحان به این فرزند دلبند، علی مرتضی علیه السّلام آن بود که صفات جلال، چون شجاعت و مناعت طبع را در وجود شریفش با صفات جمال، بسان بزرگواری و کرم و نیکخویی و عطوفت جمع ساخته بود. و این‌ها علاوه بر سیمای دلفریب و چهره شکفته و صورت خندان وی بود که حسن و جمال از آن می‌بارید، همچنان‌که نور ایمان در پیشانیش می‌درخشید و لوای مجد و شکوه پدرش را به دوش می‌کشید.
از آن‌جا که جمال ظاهری و معنوی در وجود شریف او تجسم یافته بود، وی را قمر بنی هاشم نامیدند؛ همان‌گونه که به عبد مناف ماه مکه، و به جناب عبد اللّه پدر پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله ماه حرم می‌گفتند. در جمال ظاهری و آن‌که هر زیبارویی را پشت سر می‌نهاد و همگان در برابر چهره دلفریبش لب به تحسین می‌گشودند؛ گویی که در عالم، زیبایی او یگانه دوران بود و اگر زیبارویانی هم وجود داشتند، در برابر قمر بنی هاشم همچون ستارگانی بودند گرداگرد ماه تابان. راویان گویند: «عبّاس، زیبا و نیک‌منظر بود؛ چون بر اسب درشت‌هیکل سوار می‌شد، پاهایش بر زمین می‌کشید؛ و به او می‌گفتند قمر بنی هاشم».
پاک‌پرور، ترجمه العبّاس،/ 164- 165
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 116
عبست وجوه القوم خوف الموت و العبّاس فیهم ضاحک متبسّم
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 436- 437
و الصّفات قسمان: خلقیّة و خلقیّة. (فالأولی) صفات البدن نحو: الجمال، و طول القامة، و طول العنق، و تناسب الأعضاء، و ما شاکل ذلک. (و الثّانیة) صفات النّفس، نحو: الکرم، و الشّجاعة، و العلم، و الحلم، و ما شابه ذلک.

فقد کان سیّدنا العبّاس بن علیّ علیهما السّلام من أحسن النّاس خلقة و شکلا، و أتمّهم بدنا و محاسن. و یعدّ من رجال بنی هاشم المتمیّزین بصفاتهم الجسمانیّة، من الجسامة، و طول القامة، و الجمال الباهر. و قد وصفه بعض العلماء و هو- أبو الفرج الأصبهانی- بأنّه کان جسیما وسیما یرکب الفرس المطهّم و رجلاه تخطّان فی الأرض.

فأبو الفضل العبّاس الأکبر بن أمیر المؤمنین علیهما السّلام ممّن و سمهم اللّه بمیسم الجمال و الوسامة، و کساهم أردیة الحسن، کرامة منه، لأنّهم أهل الکرامة، و هذا أمر لا نحتاج إلی إثباته بأکثر ممّا ذکرنا. و قد سمعت ما قاله أبو الفرج و کذلک غیره، فکونه یلقّب بقمر بنی هاشم أمر معروف عند المؤرّخین، حسبک بمن یکون قمر هذه العشیرة الفائقة علی عامّة البشر بجمالها الباهر، و حسنها الزّاهر. و قد أکثر الشّعراء من نعته بالجمال فی مراثیه الکثیرة، و أوّل من فتح لهم هذا الباب سیّد الشّهداء أبو عبد اللّه الحسین علیه السّلام. ففی «أسرار الشّهادة» للفاضل الدّربندیّ (ره) ص 323 قال فیه الحسین علیه السّلام لمّا وقف علیه:
أیا بن أبی نصحت أخاک حتّی سقاک اللّه کأسا من رحیق
و یا قمرا منیرا کنت عونی علی کلّ النّوائب فی المضیق
و هی أربعة أبیات نذکرها تماما فی محلّ آخر. «و قال الأزریّ» رحمه اللّه:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 117
اللّه أکبر أیّ بدر خرّ من أفق الهدایة فاستشاط ظلامها
و قال السّیّد جعفر الحلّی رحمه اللّه و هو یخبر أنّ الحسین علیه السّلام مشی إلیه حین سقط:
فمشی لمصرعه الحسین و طرفه بین النّساء و بینه متقسّم
ألفاه محجوب الجمال کأنّه بدر بمنحطم الوشیح ملثّم
و للمؤلّف من قصیدة:
قمر العشیرة لیثها مقدامها قنّاص أسد الخیس فی الأخیاس
حیث قد عرفت بعض صفات العبّاس بن أمیر المؤمنین علیهما السّلام البدنیّة، و هی: الجسامة، و الوسامة، و امتداد القامة، و طول العنق و السّاعدین مع عبالتهما. فنعرّفک الآن بعض صفاته النّفسیّة و أخلاقه الحمیدة و مزایاه الکریمة.
المظفّر، بطل العلقمی، 2/ 114، 151- 152
و کان العبّاس رجلا، وسیما، جمیلا، یرکب الفرس المطهّم، و رجلاه تخطّان فی الأرض و قد عرفت سابقا بأنّه یقال له: قمر بنی هاشم، و کان لواء الحسین علیه السّلام یوم عاشوراء بیده فإنّه کان صاحب لواء الحسین علیه السّلام.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 265
و کان العبّاس رجلا، جمیلا، یرکب الفرس المطهّم، و رجلاه تخطّان فی الأرض.
المیانجی، العیون العبری،/ 167.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 118

العبّاس بن علیّ بن أبی طالب: ثقة.
العجلی، تاریخ الثّقات،/ 248
و کان العبّاس علیه السّلام شجاعا، فارسا، نجیبا، کریما، باسلا، وفیّا لأخیه، واساه بنفسه، علیه و علی أخیه صلوات اللّه و سلامه.
ابن الطّقطقی، الأصیلی،/ 328
و روی عنه [أمیر المؤمنین علیه السّلام] من الصّحابة: ولده الحسن، و الحسین، و ابن مسعود، و أبو موسی، و ابن عبّاس، و أبو رافع، و ابن عمر، و أبو سعید، و صهیب، و زید بن أرقم، و جریر، و أبو أمامة، و أبو جحیفة، و البراء بن عازب، و أبو الطّفیل، و آخرون، و من التّابعین من المخضرمین أو من له رؤیة: عبد اللّه ابن شدّاد بن الهاد، و طارق بن شهاب، و عبد الرّحمان بن الحارث بن هشام، و عبد اللّه بن الحارث بن نوفل، و مسعود بن الحکم، و مروان بن الحکم، و آخرون. و من بقیّة التّابعین عدد کثیر من أجلّهم أولاده: محمّد، و عمر، و العبّاس.
ابن حجر، الإصابة، 2/ 501
و من فرسان العرب فی الجاهلیّة: [...] و أبو براء عامر «1» بن مالک ملاعب الأسنّة، [....]، و عامر بن الطّفیل، [هما من أجداد أمّ البنین].
ابن عبد ربّه، العقد الفرید، 1/ 137
قال عقیل بن أبی طالب رضی اللّه عنه: لیس فی العرب أفرس من آبائها [أمّ البنین الکلّابیّة].
المخزومی، صحاح الأخبار،/ 10
هذا محمّد ابن الحنفیّة ابن أمیر المؤمنین علیه السّلام مع أنّه کان من أعقل النّاس و أشجعهم کما قال الزّهریّ.
و عن الجاحظ أنّه قال: و أمّا محمّد ابن الحنفیّة فقد أقرّ الصادر و الوارد و الحاضر و البادی أنّه کان واحد دهره و رجل عصره و کان أتمّ للنّاس تماما و کمالا.
__________________________________________________
(1)- فی بعض الأصول هنا: «عمرو» و هو تحریف.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 119
و یظهر شجاعته لمن تأمّل فی ما کتب أهل السّیر فی حرب الجمل و صفّین و ناهیک بمن کان صاحب رایة أمیر المؤمنین علیه السّلام، مع هذه الشّجاعة و المحمّدة أبطأ عن الشدّ علی القوم انتظارا لنفاد سهامهم، و لکن بأبی و أمّی العبّاس صاحب رایة أخیه الحسین علیه السّلام، و کبش کتیبته الّذی إذا قصد نحو الفرات و أحاط به أربعة آلاف ممّن کانوا موکّلین بالفرات و رموه بالنبال کان کالجبل الأصم لا تحرکه العواصف و لا تزیله القواصف و یقول:
لا أرهب الموت إذا الموت رقی مرگ اگر مرد است گو نزد من آی
تا در آغوشش بگیرم تنگ‌تنگ من از آن عمری ستانم جاودان
آن زمن دلقی ستاند رنگ‌رنگ هو العبّاس لیث بنی نزار
و من قد کان للّاجی عصاما هزبر أغلب تخذ اشتباک
الرّماح بحومة الهیجا أجاما فمدّت فوقه العقبان ظلّا
لیقرئها جسومهم طعاما أبی عند مسّ الضّیم یمضی
بعزم یقطع العضب الحساما
و قد مرّ علیک أن بعض أصحاب الحسین علیه السّلام، حیث أحاط بهم الأعداء و اقتطوهم من الأصحاب و الأحباء حمل علیهم العبّاس بن علیّ بن أبی طالب علیهما السّلام فاستنقذهم، و علمت أنّه جعل نفسه الکریمة وقایة لأخیه الحسین علیه السّلام حیث کان بین یدیه علیه السّلام. «1»
__________________________________________________
(1)- این محمد حنفیه پسر أمیر المؤمنین است، و چنانچه زهری گفته از همه مردم خردمندتر و شجاعتر بود. و جاحظ درباره او گفته صادر و وارد و شهری و بیابانی متفقند: که او یگانه روزگار خویش و مرد عصر خود بود، و در تمامیت و کمالش از همه بیشتر بود. و شجاعت او از آنچه مورخان درباره جنگ صفین نوشته‌اند بدست آید. و همین بس که، پرچمدار علی بوده است. و با این همه در برابر تیراندازان کندی کرد، تا تیر آنها تمام شود. ولی پدر و مادرم قربان عباس، پرچمدار برادرش حسین و کبش کتیبه او که، میان چهار هزار لشکر موکل فرات تاخت. و در برابر تیرباران آنها چون کوه استقامت کرد. و نلرزید.
و نترسید. و فرمود- من نترسم ز مرگ گر بسر آید
مرگ اگر مرد است گو نزد من آی تا در آغوشش بگیرم تنگ‌تنگ
-موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 120
القمی، نفس المهموم، 343- 344
هذا ما ذکره أبو الفرج فی المقاتل من جدّات أمّ البنین والدة العبّاس علیه السّلام، و منه عرفنا آباءها و أخوالها و یعرّفنا التّأریخ أنّهم فرسان العرب فی الجاهلیّة، و لهم الذّکریات المجیدة فی المغازی بالفروسیّة، و البسالة مع الزّعامة و السّؤدد، حتّی أذعن لهم الملوک، و هم الّذین عناهم عقیل بن أبی طالب بقوله: لیس فی العرب أشجع من آبائهم و لا أفرس.
و ذلک مراد أمیر المؤمنین من البناء علی امرأة ولدته الفحولة من العرب، فإنّ الآباء لا بدّ و أن تعرّق فی البنین ذاتیّاتها و أوصافها، فإذا کان المولود ذکرا بانت فیه هذه الخصال الکریمة، و إن کانت أنثی بانت فی أولادها، و إلی هذا أشار صاحب الشّریعة الحقّه بقوله:
الخال أحد الضّجیعین، فتخیّروا لنطفکم.
و قد ظهرت فی أبی الفضل الشّجاعتان: الهاشمیّة الّتی هی الأربی و الأرقی فمن ناحیة أبیه سیّد الوصیّین، و العامریّة فمن ناحیة أمّه أمّ البنین.
فإنّ من قومها أبا براء عامر بن مالک بن جعفر بن کلاب جدّ ثمامة والدة أمّ البنین، و هو الجدّ الثّانی لأمّ البنین قیل له: ملاعب الأسنّة، لفروسیّته و شجاعته لقّبه بذلک حسّان لمّا رآه یقاتل الفرسان وحده و قد أحاطوا به، قال ما هذا إلّا ملاعب الأسنّة، و قیل: إنّ أوس بن حجر قال فیه: «1»
یلاعب أطراف الأسنّة عامر فراح له حظّ الکتائب أجمع
__________________________________________________
-من از او عمری ستانم جاودان او ز من دلقی ستاند رنگ‌رنگ
عباس هم او است شیر اولاد نزار از بهر پناهنده پناهست و حصار
شیریست ژیان که بیشه سازد ز سنان آمیخته گردند چه اندر پیکار
مرغان شکاری سر او سایه کنند تا آنکه ز کشته‌های او بگیرند شکار
چون حس ستم کند برافرازد سر با تیغ برنده دشمن اندازد خوار
گذشت که جمعی از یاران حسین علیه السّلام را از محاصره لشکر دشمن نجات داد و دانستی که خود را سپر برادرش حسین نمود.
کمره‌ای، نفس المهموم،/ 158- 159
(1)- رسالة ابن زیدون بهامش الصّفدیّ علی لامیّة العجم ج 1 ص 130.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 121
و هو الّذی استعانه ابن أخیه عامر بن الطّفیل علی منافرة علقمة بن علاثة بن عوف ابن الأحوص، لمّا تفاخرا علی أن یسوق کلّ منهما مائة ناقة تکون لمن یحکم له و وضع کلّ منهما رهنا لمن أبنائهم علی ید رجل من بنی الوحید. فسمّی الضّمین إلی الیوم، و هو الکفیل، و لمّا استعانه عامر دفع إلیه نعلیه، و قال له: استعن بهما فی منافرتک فإنّی قد ربعت بهما أربعین مرباعا. «1»
و المرباع ما یأخذه الرّئیس من ربع الغنیمة دون أصحابه خالصا لنفسه و ذلک عندما کانوا یغزون فی الجاهلیّة «2» و هذان النّعلان من مختصّات الرّئیس الّتی یخرج بها فی الأیّام الخاصّة و إلّا فلا مزیة لهما حتّی یستعین بهما علی المنافرة.
و منهم عامر بن الطّفیل بن مالک بن جعفر بن کلاب، و هو أخو عمرة- الجدّة الأولی لأمّ البنین-، کان عامر أسود أهل زمانه «3» و أشهر فرسان العرب بأسا و نجدة و أبعدها اسما حتّی بلغ أنّ قیصر إذا قدم علیه قادم من العرب، قال: ما بینک و بین عامر بن الطّفیل؟
فإن ذکر نسبا عظم عنده و أرفده و إلّا أعرض عنه. وفد علیه علقمة بن علاثة فانتسب له، قال له قیصر: أنت ابن عمّ، عامر بن الطّفیل. فغضب علقمة، ثمّ أنّه دخل علی ملک الرّوم فقال له: انتسب، فانتسب له، قال الملک: أنت ابن عمّ عامر بن الطّفیل؟ فغضب و خرج عنه «4».
و منهم عروة الرّحّال بن عتبة بن جعفر بن کلاب والد کبشة الجدّة الثّانیة لأمّ البنین، کان وفّادا علی الملوک، و له قدر عندهم، و من هنا سمّی الرّحّال، و هو الّذی أجاز لطیمة النّعمان الّتی کان یبعث بها کلّ عام إلی سوق عکاظ، فقتله البرّاض بن قیس الکنانیّ و استاق العیر، و بسببه هاجت حرب الفجار بین حیّ خندف و قیس «5».
__________________________________________________
(1)- الأغانی ج 15 ص 50 و بلوغ الإرب ج 1 ص 317 طبع بغداد و رسالة ابن زیدون.
(2)- القاموس و التّاج.
(3)- الأغانی ج 15 ص 35.
(4)- سمط اللآلی‌ء ج 2 ص 890 و مجمع الأمثال ج 2 ص 23.
(5)- بلوغ الإرب ج 1 ص 142.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 122
و منهم الطّفیل فارس قرزل و هو والد عمرة، الجدّة الأولی لأمّ البنین، کان معروفا بالشّجاعة و الفروسیّة، و هو أخو ملاعب الأسنّة، و ربیعة، و عبیدة، و معاویة بنو جعفر ابن کلاب؛ یقال لأمّهم: أمّ البنین، و إیّاها عنی لبید بن ربیعة بن مالک بن جعفر بن کلاب. لمّا وفد بنو جعفر علی النّعمان بن المنذر، و کان سمیره الرّبیع بن زیاد العبسیّ، فاتّهموه بالسّعی علیهم. فلمّا غدوا علی النّعمان کان معهم لبید و هو أصغرهم، فرأوا النّعمان یأکل مع الرّبیع فقال لبید:
یا واهب الخیر الجزیل من سعه نحن بنو أمّ البنین الأربعه
و نحن خیر عامر بن صعصعه المطعمون الجفنة المدعدعه
الضّاربون الهام وسط الخیضعه إلیک جاوزنا بلادا مسبعه
تخبر عن هذا خبیرا فاسمعه مهلا أبیت اللّعن لا تأکل معه
إن استه من برص ملمّعه و إنّه یولج فیها إصبعه «1»
یولجها حتّی یواری أشجعه کأنّما یطلب شیئا ضیّعه «2»
فلم ینکر علیه النّعمان، و لا أحد من العرب، لأنّ لهم شرفا لا یدافع، و لذلک طرد النّعمان الرّبیع عن مسامرته و قال له:
شرّد برحلک عنّی حیث شئت و لا تکثر علیّ ودع عنک الأباطیلا
قد قیل ذلک إن حقّا و إن کذبا فما اعتذارک فی شی‌ء إذا قیلا «3»
__________________________________________________
(1)- إلی هنا من شواهد المغنی للسّیوطیّ ص 68.
(2)- الزّیادة من جمهرة الأمثال للعسکریّ ص 175.
(3)- اینان جده‌های ام البنین، مادر عباس علیه السّلام هستند که ابو الفرج اصفهانی در «مقاتل الطّالبیّین» از ایشان یاد نموده است. تاریخ گواهی می‌دهد که این پدران و دائیان أمّ البنین، دلیران عرب در زمان قبل از اسلام بوده‌اند و مورخان از آنان در هنگام نبرد، دلیرمردیها نقل می‌کنند؛ که در عین شجاعت و قهرمان سالاری، بزرگ و پیشوای قوم خود نیز بوده‌اند؛ آن‌چنان‌که سلاطین زمانشان در برابرشان سر تسلیم فرود می‌آوردند. اینان همانان هستند که عقیل به امیر المؤمنین علیه السّلام گفت: «در میان عرب از پدرانش شجاعتر و قهرمانتر یافت نشود».-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 123
__________________________________________________
- و أمیر المؤمنین علیه السّلام نیز مقصودش از آن پرس‌وجو آن بود که زنی برای همسری بیابد که زاده دلاوران عرب باشد؛ چراکه مسلم است سرشت و خصائص اجداد در فرزند تأثیر می‌یابد و اگر مولود پسر باشد، صفات پدر و اجدادش به او منتقل می‌شود، و اگر دختر بود از خود حامل آن ویژگیها به فرزندانش می‌گردد. بر این اساس است که صاحب شریعت اسلام حضرت رسول اکرم صلّی اللّه علیه و آله می‌فرمایند:
دایی یکی از دو همسر است (یعنی دایی نیز همچون همسر در صفات و اخلاق طفل مؤثر است) پس برای جایگاه نطفه خود همسری شایسته برگزیند.
در این‌جاست که می‌بینیم در وجود شریف ابو الفضل علیه السّلام دو گونه شجاعت درهم آمیخته است:
شجاعت هاشمی و علوی که ارجمندتر و والاتر است و از جانب پدرش سرور اوصیا به او رسیده، و همچنین شجاعت عامری که از جانب مادرش امّ البنین به او انتقال یافته است؛ زیرا که در میان تیره مادرش جدی پیراسته همچون عامر بن مالک بن جعفر بن کلاب- جدّ ثمامه مادر امّ البنین- می‌باشد که به سبب قهرمان سالاری و شجاعتش او را «ملاعب الأسنّة»- یعنی کسی که سرنیزه‌ها را به بازی می‌گیرد- نامیدند. این لقب را حسان، چون دید که یک تنه با شجاعانی که او را احاطه کرده بودند پیکار می‌کند، بدو داد و گفت:
«سرنیزه‌ها را با دستش به بازی گرفته است».
از اوس بن حجر نقل شده که درباره عامر گفته است:
یلاعب أطراف الأسنّة عامر فراح له حظّ الکتائب أجمع (1)
«عامر سرنیزه‌ها را به بازی می‌گیرد، پس او کارآیی و توان یک لشکر را دارد».
او آن کسی است که برادرزاده‌اش عامر بن طفیل، با علقمة بن علاثة قرار گذاشتند که هرکدام نسب و حسب افتخارآمیزتری داشت و به نفع او حکم شد، صد شتر از دیگری بستاند. به این خاطر هریک، یکی از پسران خود را نزد مردی از تیره بنی وحید به رهن گذاشتند- و ضمانت و رهن نیز از آن هنگام دایر گردید-. چون عامر در این مورد از عمویش کمک خواست، این دلیرمرد نعلین خود را به او داد و گفت:
«برای تعیین شرافت خود از این نعلین مخصوص کمک بگیر؛ زیرا من با آن چهل «مرباع» را به دست آورده‌ام».
مرباع ربع غنائم جنگی بوده است که پس از پیروزی یک طرف بر طرف دیگر در زمان جاهلیّت به رئیس قبیله می‌رسید. این نعلین مخصوص رئیس و پیشوای قوم بود که در ایام نبرد آن را می‌پوشیده؛ و إلّا مزیّتی نداشته است که برای تعیین افتخار و مباهات به نسب به کار رود.
دیگر از اجداد مادری ابو الفضل علیه السّلام، عامر بن طفیل بن مالک بن جعفر بن کلاب، برادر عمره و جدّه اوّل امّ البنین می‌باشد. او گرامی‌ترین مردم در زمان خود و نام‌آورترین شجاعان و دلاوران عرب بود. حتی رسیده است که چون یکی از اعراب نزد قیصر روم می‌رفت، به او می‌گفت: «تو با عامر بن طفیل چه نسبت داری؟»
اگر میان خود و او نسبتی برمی‌شمرد، گرامیش می‌داشت و صله و احسان به او می‌نمود؛ والّا روی خوش به او نشان نمی‌داد.
و نیز از اجداد مادری أمّ البنین، عروة الرّحّال بن عتبة بن جعفر بن کلاب، پدر کبشه، جده دوم این بانو-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 124
المقرّم، العبّاس،/ 68- 71
قال فی (کنز المصائب): إنّ العبّاس أخذ علما جمّا فی أوائل عمره عن أبیه و أمّه و إخوانه، انتهی.
و کان علیه السّلام فاضلا عالما عابدا زاهدا فقیها تقیّا.
و کان العبّاس علیه السّلام، فی العبادة و کثرة الصّلاة و السّجود، بمرتبة عظیمة. قال الصّدوق فی ثواب الأعمال: کان یبصر بین عینیه أثر السّجود، و خبر ورود الرّؤوس بالکوفة و رأس العبّاس مشهور، و سیأتی [الکلام] إن شاء اللّه.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 431، 442، 443

[...] و قد کان أبو الفضل العبّاس علیه السّلام معروفا بالعلم، فهذا (الحافظ العسقلانیّ) الشّافعیّ یصرّح فی کتاب (الإصابة)، فیمن روی عن أمیر المؤمنین علیّ علیه السّلام من أعلام
__________________________________________________
- می‌باشد. او نزد پادشاهان بسیار در رفت‌وآمد بود و نزد آنها مقام و منزلت داشت و به این خاطر هم او را «رحّال» به معنای جهان‌گرد نامیده‌اند.
از دیگر نیاکان ام البنین، طفیل، فارس قرزل است که پدر عمره، جده اول این بزرگ بانو می‌باشد. او در شجاعت و قهرمان‌سالاری زبانزد همگان بود و با «ملاعب الأسنّة»، ربیعه، عبیده، و معاویه- پسران جعفر بن کلاب- برادر بوده است. زمانی آنان بر نعمان بن منذر (امیر یکی از منطقه‌های عربستان) وارد شدند و باخبر شدند که یکی از یاران و همنشینان امیر موسوم به ربیع بن زیاد عبسی نزد حاکم از ایشان سعایت کرده است. پس صبحگاه که نزد نعمان رفتند، دیدند که ربیع با امیر مشغول غذا خوردن است. لبید کوچکترین فرزند ربیعه (یکی از برادران یاد شده) اشعاری در مدح طائفه و عموهای خویش و ذمّ ربیع بن زیاد سرود که نعمان و دیگر همنشینانش بر او انکار نورزیدند و این به لحاظ شرافت و بزرگ‌منشی غیر قابل انکار آنان بود و بلکه امیر آن شخص سخن‌چین را از خود راند و ابیاتی در توبیخ او سرود.
(1). رسالة ابن زیدون در حاشیه شرح صفدی بر لامیّة العجم، ج 1، ص 130.
پاک‌پرور، ترجمه العبّاس،/ 154- 157
در این‌جاست که مشاهده می‌شود ابو الفضل، زورق‌نشین بحر علم این دو امام همام بوده، و از پی کرانه دریای معارف الهی آنان، بس درّ شاهوار برچیده است، و خلاصه آن‌که أبو الفضل علیه السّلام بسان خواهرش زینب کبری (سلام اللّه علیها) است که به تصریح امام سجاد (سلام اللّه علیه) عالم تعلیم نیافته است. (1)
(1). الکبریت الأحمر ج 2 ص 17.
پاک‌پرور، ترجمه العبّاس،/ 162
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 125
الصّحابة و أعیان التّابعین، ثمّ یقول: و من بقیّة التّابعین عدد کثیر من أجلّهم أولاده:
محمّد، و عمر، و العبّاس ... إلی آخره. و محمّد هو ابن الحنفیّة و عمر هو الأطرف.
علی أنّ العبّاس علیه السّلام قد صدرت منه أمور یوم الطّف، دلّت علی وفور علمه، کنفضه الماء من یده تأسّیا بالإمام- الحسین علیه السّلام- و إیثاره له، کما سنذکره فی الإیثار و المواساة؛ و هذه مسألة فقهیّة و هی أنّ الإیثار راجح شرعا، لورود الأدلّة السّمعیّة من الآیات و الرّوایات، و ما دلّت علیه الأدلّة السّمعیّة، فهو راجح شرعا، فهذه من مسائل الفقه، و ما صدرت منه تلک الفعلة الحمیدة علی جهة الفطرة و البداهة، بل علی جهة الاختیار للمحبوب المطلوب شرعا.
و کقوله علیه السّلام فی خطاباته الموجّهة تجاه أخیه الحسین علیه السّلام، کما یجی‌ء فی آدابه، نحو قوله سیّدی یابن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم، و لم یخاطبه بأخی، لعلمه أنّ مرتبة الإمامة فوق کلّ مرتبة، و مهما کان الأخ، فلا ینبغی أن ینزل نفسه للإمام إلّا منزلة العبد، فیخاطبه خطاب المملوک للمولی بسیّدی، و المخاطبة بالأخوّة دلیل المکافأة، و لا یکافئ الإمامة شی‌ء کالنّبوّة، و هذا من الفقه فی الدّین، و الأدب الرّاقی، و تفخیم ذی الشّأن، مستحبّ شرعا، و مطلوب عقلا [...]
[...] و کقوله علیه السّلام لإخوته الأشقّاء الّذین هم من أمّه أمّ البنین: تقدّموا یا بنی أمّی لأحتسبکم، فإنّه لا ولد لکم. و هذا القول منه علیه السّلام مشهور، رواه عامّة أرباب المقاتل، و اختلفوا فی ضبط العبارة. (فالطّبریّ المؤرّخ) هذا لفظه فی (تاریخه) ص 257 ج 6 قال:
و زعموا أنّ العبّاس بن علیّ قال لإخوته من أبیه و أمّه: عبد اللّه، و جعفر، و عثمان: یا بنی أمی تقدّموا حتّی أرثکم، فإنّه لا ولد لکم، ففعلوا فقتلوا ... إلی آخره.
و هذا فی ظنّی تصحیف، و الأصل: حتّی أراکم، فصحّفه الرّاوی بأرثکم. و أمّا- أبو حنیفة أحمد بن داود- الدّینوریّ، فلفظه (فی الأخبار الطّوال) ص 254: و لمّا رأی ذلک العبّاس، قال لإخوته: عبد اللّه، و جعفر، و عثمان بنی علیّ (علیه و علیهم السّلام)، و أمّهم جمیعا أمّ البنین العامریّة الوحیدیّة: تقدّموا بنفسی أنتم، فحاموا عن سیّدکم حتّی تموتوا دونه.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 126
فتقدّموا جمیعا، فضاربوا أمام الحسین علیه السّلام بوجوههم و نحورهم ... إلی آخره. و أمّا- أبو الفرج- علیّ بن الحسین الأصبهانی، فلفظه فی مقاتل الطّالبیّین عن- الضّحّاک المشرقیّ- قال: قال العبّاس بن علیّ لأخیه من أبیه و أمّه عبد اللّه بن علیّ: تقدّم بین یدیّ حتّی أراک و أحتسبک، فإنّه لا ولد لک، فتقدّم بین یدیه ... إلی آخره. و مثله ذکر فی اخویه عثمان و جعفر. و أمّا (الشّیخ المفید) أبو عبد اللّه محمّد بن محمّد بن النّعمان فلفظه فی (کتاب الإرشاد): فلمّا رأی العبّاس بن علیّ علیه السّلام کثرة القتلی فی أهله، قال لإخوته من أمّه و هم عبد اللّه و جعفر و عثمان: یا بنی أمّی، تقدّموا أمامی حتّی أراکم قد نصحتم للّه و لرسوله، فإنّه لا ولد لکم ... إلی آخره. و هذا بعینه لفظ (الشّیخ المحقّق جعفر بن نما الحلّی) فی مثیر الأحزان. و ینتج من جمیع هذه الأقوال ثلاثة أمور، کلّها تدلّ علی فقاهته و علمه.
(الأوّل): قوله: تقدّموا لأراکم قد نصحتم للّه و لرسوله إلی آخره.
جهة الفقاهة فی هذا: أنّه علیه السّلام قد علم أنّ أفضل الجهاد ما کان بالنّفس و النّفیس. أمّا نفسه فعازم علی بذلها لأخیه الحسین علیه السّلام، و هو واثق بذلک من نفسه. و أمّا النّفیس، و لیس لدیه هناک أنفس من إخوته الأشقّاء، فأحبّ أن یقدّمهم و یکون قد بذل فی الجهاد نفسه و نفیسه، و لا شکّ بتضاعف الأجر علی ذلک، و حسبک بقصّة الخنساء و حثّها أولادها الأربعة علی الجهاد یوم القادسیّة، فقتلوا جمیعا. و اطلب قصّتهم من التّاریخ، و أرجازهم تشهد لما نقول. و یتفرّع علی مسألة تقدیم العبّاس علیه السّلام لإخوته من الفروع الفقهیّة، ما خفی علی کثیر من مهرة الفنّ و أساتذة الصّنعة مثل مسألة الشّکر علی النّعمة.
و العبّاس علیه السّلام یری من أتمّ نعم اللّه علیه و أفضلها عنده، الشّهادة فی سبیله، و من إتمامها أن یرزقها اللّه تعالی لإخوته الّذین هم أعزّ ما لدیه من حاضری إخوته بعد الحسین علیه السّلام، فإذا تفضّل اللّه علیهم بالشّهادة، و رزقهم إیّاها، فقد أسعدهم و أنالهم کرامته، فوجب علیه الشّکر الّذی یجب عقلا و شرعا عند تجدّد کلّ نعمة، إذ شکر المنعم واجب بالأدلّة العقلیّة و النّقلیّة.
(الثّانی): الإحتساب؛ فقوله علیه السّلام تقدّموا لأحتسبکم، و فی هذا الإحتساب یتضاعف
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 127
الأجر، لعلمه أنّه إذا توالت الفوادح، و تواترت المصائب، و صبر علیها الصّابر محتسبا، فقد تضاعف أجره عند اللّه. و لا إشکال أنّه إذا شاهد مصارع إخوته الأشقّاء واحدا بعد واحد، فقد تضاعف له العناء و الأسف، و لو أنّهم قتلوا قتلة واحدة، کان لها حکم المصیبة الواحدة، و لکنّ المصائب تتعدّد بقتل الواحد تلو الواحد، فتتضاعف لذلک الأحزان. و من فروع هذه المسألة الفقهیّة مسألة الصّبر، فإنّ الّذی یبتلی بفقد الأعزّاء، و أنفس الأشیاء و أغلاها عنده، ثمّ یصبر و یحتسب، یکون له الأجر المضاعف، و یجزیه اللّه تعالی أفضل جزاء الصّابرین. و قد حصل لأبی الفضل العبّاس علیه السّلام فی هذه القتلة ثلاثة أشیاء توجب الکرامة، و مزید الحباء عند اللّه تعالی: الشّهادة و الشّکر و الصّبر. و هذا من عجیب الفقه الّذی یتحرّاه الفقیه العلیم فی مثل ذلک الموقف الحرج و المقام الصّعب، ذی الأهوال و التّهاویل الّذی طارت منه الأذهان، و اندهشت فیه الفکر، و حارت الألباب.
(الثّالث): المسألة الفرضیّة المیراثیّة، و هی المشهورة عند الفقهاء؛ و هذه مسألة فقهیّة مقترنة بفکر ثاقب یجری مجری الإعجاز فی التّکهّن بالحوادث المستقبلة، و ذلک أنّ فقه هذه المسألة علی مذهب أهل البیت علیهم السّلام، و العبّاس علیه السّلام منهم، أنّ الأمّ هی الوارثة لبنیها المفقودین، و الأخ منها أو من غیرها محجوب عن المیراث بها، و لا یرثون مع الأمّ إلّا بشروط اعتبرها الفقهاء، و إن فقدت الأمّ، فابن الأخ الشّقیق یحجب الأخ لأحد الأبوین، هذا مذهب العبّاس و أهل بیته؛ فهو علیه السّلام یعرفه و یعلمه. و عند القضاة من أهل السّنّة، أهل التّعصیب: أنّ الأخ یحجب الأمّ هکذا کانت الحال فی الدّور الأمویّ طیلة حکومتها الجائرة. فنظر العبّاس علیه السّلام و أصاب بفکرته الثّاقبة، أنّ الأمر فی میراث إخوته إن قتلوا بعده، سینزع من ید أمّه قهرا، و لا ینظر إلی مذهب أهل البیت علیهم السّلام، و إنّما یؤخذ بفتوی قضاة العامّة، فرأی من الحزم أن یقدّم إخوته أمامه فیقتلوا، فإذا قتلوا، ورثهم هو، لأنّه الأکبر، و الأولی من (عمر الأطرف) لتقرّبه إلیهم بالأبوین، فإذا حاز میراثهم حیّا ورثه ابنه عبید اللّه بعد قتله فتضعف حجّة المخاصم لابنه عبید اللّه حتّی علی مذهب فقهاء السّنّة.
و قد وقع الأمر علی مقتضی حدس العبّاس علیه السّلام، فإنّ (عمر الأطرف) نازع (عبید اللّه
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 128
ابن العبّاس) إلی قضاة العامّة، و أعانته السّلطة الأمویّة الجبّارة، ثمّ صولح علی شی‌ء یسیر رضی به، و هذا جور فی الحقیقة، و تحامل، لم یعضده مذهب من جمیع فرق المسلمین. أمّا علی مذهب أهل البیت علیهم السّلام، فواضح أنّ المیراث لأمّ البنین، و علی مذهب السّنّة أیضا لا یجوز أن یعطی (لعمر) الأطرف شی‌ء، (و محمّد بن الحنفیّة) أکبر منه، و هو حیّ، و عبید اللّه ابن النهشلیّة حیّ أیضا، و نسبتهما إلی ولد علیّ علیه السّلام کنسبة عمر الأطرف، و لکن تلک العصور مات فیها الحقّ و العدل، و أحیی الجور و العدوان، و قد عرفت صحّة فراسة العبّاس علیه السّلام فی النّزاع علی میراث الإخوة الشّهداء.
و قد رأی بعض من یدّعی الفقاهة، و هو بعید عنها، کذب القضیّة، لأنّه یزعم أنّ قدر العبّاس الأکبر علیه السّلام أجلّ من أن یلحظ أمر الدّنیا، فیطلب من إخوته المیراث، و أنکر أن یکون قال ذلک، و قال، إنّما قال: أحتسبکم فقط، و غفل فی ذلک غفلة عظیمة من حیث ظنّ أنّ کلمّا تعلّق بأمور الدّنیا، بعید عن طلبه الصّلحاء الأخیار، و أهل الفضل من الأتقیاء البررة، فلیس لهم غرض بکلّ شؤونها و مطالبها.
و لم یدر المغفّل أنّ بعض الأمور الدّنیویّة هی أمور أخرویّة، لأنّ برّ الصّلحاء و أهل الفضل و الدّیانة، من أفضل الطّاعات، و أجلّ القربات، و هی إنّما تقع بالأموال، فتکون المسألة دنیویّة دینیّة. ألم یدر هذا المغفّل أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم، و هو سیّد الأتقیاء و قدوة الصّلحاء، و من لا تسوی عنده الدّنیا ذرّة من الذّر، کیف اهتمّ فی أمر فدک و بقیّة أملاکه فی وادی القری و غیره، حتّی جعلها طعمة لابنته فاطمة الزّهراء علیها السّلام، و لم یترک ذلک سائرا علی ما یقتضیه حقّ الوراثة الشّرعیّة، لعلمه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم أنّها ستدفع عن المیراث، و تمنع منه، فاحتاط لها بإعطائها ذلک نحلة، و جعله لها طعمة، لکی تنقطع عنه أطماع الطّامعین، و یتوفّر علی ابنته الکریمة حقّها، و لا تکون عالة علی أحد من النّاس، و مع ذلک، فقد حدث ما حدث.
و هذا أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السّلام أزهد أهل الدّنیا قاطبة بعد رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم، و أبعدهم من حطام الدّنیا، و هو الّذی کان یکنس بیوت الأموال، و یصلّی فیها، و یختم علی جراب قوته لئلّا ینخل، و قد انتهت إلیه عامّة طرق الزهّاد، و أخباره متواترة
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 129
فی العزوف عن الدّنیا، حتّی طلّقها ثلاثا. و قد اهتمّ فی أمر البغیبغة، و عین أبی نیزر، حتّی جعلهما وقفا لنوائب الحسن و الحسین علیهما السّلام دون سائر بنیه؛ هذه سنّة الصّلحاء و سیرة الأتقیاء.
فأبو الفضل العبّاس علیه السّلام أعلم من هذا الغبیّ المتمحّل و المغفّل المتکلّف لما لا یعلم، فإنّه علیه السّلام قد سار سیرتهما، و اقتفی أثرهما، فاهتمّ بأمر ولده الطّفل، و احتاط فی مدافعة خصمه، و هو عمّه الشّحیح الطّامع بغیر حقّ، حتّی أنّه ترک مذهب أبیه أمیر المؤمنین علیه السّلام، فسعی فی حرمان ورثة أخیه الطّفل الصّغیر، و المرأة الضّعیفة الّتی بقیت بلا کاسب، اعتداء منه علیهما و بغیا، بعلّة أنّه الابن و أنّه العمّ، و یتعصّب له الأمویّون أهل الجور و العدوان فی حرمان ذرّیّة من حاربهم و قام بالسّیف علیهم حتّی تصبح ورثة العبّاس علیه السّلام عالة یتکفّفون.
فاحتاط العبّاس علیه السّلام لهم بهذا، و لو لا ما فعله علیه السّلام، ما قبل عمر بن علیّ المصالحة علی الیسیر، و یترک ما تشبّث به فی الحکم الجائر. و لیس هذا ممّا ینافی الإخلاص، أو یخلّ بالتّقوی و الورع حتّی لا ینبغی أن ینسب إلیه. فقد کان الزّهّاد و الأتقیاء یعلمون فی مصالح صالحی الورثة، بأن یوصوا لهم بحصّة معیّنة من أموالهم لتقویتهم علی طاعة اللّه تعالی، فنعم العون علی طاعة اللّه المال، و قد عرفت ما صنعه أمیر المؤمنین علیه السّلام فی تخصیص الحسن و الحسین علیهما السّلام و قد نقلها علماء الفریقین الشّیعة و السّنّة، و لو لا الإطالة لأوردناها، و لعلّ الکثیر من القرّاء له إلمام بها و اطّلاع، و إذا کانت هذه سیرة- رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم- و سیرة أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السّلام و بقیّة الأتقیاء و أرباب الدّیانة، فأیّ غضاضة فی هذا الأمر الّذی أراده العبّاس علیه السّلام، و الحقّ یشهد أنّه علیه السّلام قد قصد السّنن الثّلاثة المؤکّدة فی الشّریعة الإسلامیّة و هی: الشّکر و الصّبر و صلة الأرحام، لقوله تعالی یُوصِیکُمُ اللَّهُ فِی أَوْلادِکُمْ لِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَیَیْنِ ... و قد جاء فی المثل «ولد الفقیه نصف فقیه». و أنا أقول الفقه کلّه مجتمع عنده، و منسوب إلیه، لأنّه ابن أعلم النّاس، و أخواه هما أعلم النّاس و أفقههم.
فهذا علم العبّاس علیه السّلام، بالعلوم النّقلیّة، و یأتی بعضها فی فصاحته.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 130
المظفّر، بطل العلقمی، 2/ 182، 184- 185، 186- 191

[...] أمّا أبو الفضل العبّاس علیه السّلام، فمعروف بفصاحة اللّسان. قال الفاضل الدّربندیّ فی الأسرار ص 320 قد ذکر: أنّ بعض الأبطال تهدّده، و کان جریئا، ذا سطوة مرهوبة.
و أنّ العبّاس علیه السّلام لم یکترث بموقفه، فأجابه قائلا له بثبات و رباطة جأش: إنّی أری کلامک کالسّراب الّذی یلوح، فإذا قصد صار أرضا بوارا، و الّذی أمّلته أن أستسلم لک، فذاک بعید الحصول، صعب الوصول، و أنّی یا عدوّ اللّه و رسوله معوّد للقاء الأبطال، و الصّبر علی النّزال، و مکافحة الفرسان، و باللّه المستعان. و من کملت هذه الصّفات فیه، فلیس یخاف من برز إلیه، و یلک ألیس لی اتّصال برسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم، أنا غصن متّصل بشجرته، و زهرة من نور ثمرته، و من کان من هذه الشّجرة، فلا یدخل تحت الذّمام، و لا یخاف ضرب الحسام، و أنا ابن علیّ لا أعجز عن مبارزة الأقران، و ما أشرکت لمحة بصر، و لا خالفت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم فیما أمر، و أنا منه و الورقة من الشّجرة، و علی الأصول تنبت الفروع، فاصرف عنّا ما أمّلت، فما أنا ممّن یأسی علی الحیاة، أو یجزع من الوفاة، فخذ فی الجدّ و اصرف عنک الهزل، و أنشأ یقول:
صبرا علی جور الزّمان القاطع و منیّة ما إن لها من دافع
لا تجزعنّ فکلّ شی‌ء هالک حاشی لمثلی أن یکون بجازع
فلإن رمانا الدّهر منه بأسهم و تفرّق من بعد شمل جامع
فلکم لنا من وقعة شابت لها قمم الأصاغر من ضراب قاطع
و من شعر العبّاس علیه السّلام و ذکره ص 319:
للّه عین رأت ما قد أحاط بنا من اللّئام و أولاد الدّعیّات
یا حبّذا عصبة جادت بأنفسها حتّی تحلّ بأرض الغاضریّات
الموت تحت ذباب السّیف مکرمة إذ کان من بعده سکنی لجنّات
و یأتی بعض أشعاره فی باب شهادته فی الجزء الثالث. أمّا خطبته المشهورة علی ألسنة
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 131
خطباء المنابر الحسینیّة، و الّتی یقول فیها: «هذه ثیابنا قد لبسناها أکفانا لنا»، فمعروفة عندهم. أمّا أنا فلم أقف لها علی مصدر اعتمد النّقل عنه.
المظفّر، بطل العلقمی، 2/ 199، 201- 202

[...] و یکفی لإثبات شجاعته علیه السّلام ما کان منه یوم کربلاء، (أمّا عدد من قتلهم)، فمختلف فیه (ففخر الدّین الطّریحیّ) رحمه اللّه و من وافقه من العلماء (رضوان اللّه علیهم)، فیقولون:
قتل ثمانین بطلا. و صاحب (الکبریت الأحمر) و صاحب (أسرار الشّهادة) و صاحب (نور العین) الشّافعیّ، فیقولون ثمانمائة فارس، و الجمع بین القولین سهل بحمل الثّمانین علی المشاهیر من الأبطال، و باقی العدد علی ما دونهم، و بین هذین القولین أقوال بالزّیادة و النّقصان، و أنا أذکر القولین و أترک ما عداهما «1».
المظفّر، بطل العلقمی، 2/ 204، 237

لا برهان علی إثبات وفاء العبّاس بن أمیر المؤمنین علیه السّلام من شهادة الإمام جعفر بن محمّد الصّادق علیهما السّلام فی زیارته الّتی رواها شیخ الشّیعة و رئیسهم أبو القاسم جعفر بن محمّد بن قولویه القمیّ فی کتاب (کامل الزّیارة) ص 256 طبع النّجف بسند معتبر، و فیها: «أشهد لک بالتّسلیم و التّصدیق، و الوفاء و النّصیحة لخلف النّبیّ المرسل، و السّبط المنتجب، و الدّلیل العالم، و الوصیّ المبلّغ، و المظلوم المهتضم ...» إلی آخره، و فیها عند الدّخول إلی الحرم یقول «فجزاک اللّه أفضل الجزاء، و أوفر الجزاء، و أکثر الجزاء، و أوفی جزاء أحد ممّن و فی ببیعته، و استجاب له دعوته، و أطاع ولاة أمره ...» إلی آخر الزّیارة المبارکة، و هذا ظاهر، لأنّ جمیع أفعال العبّاس بن علیّ علیهما السّلام یوم الغاضریّة، وفاء منه بحقّ الطّاعة المأخوذة فی المیثاق علی البشر، و الوفاء برعایة حقّ الإمام علیه السّلام، و الوفاء بالبیعة له، و الوفاء بالوعد له بالنّصرة و الوفاء برعایة حقّ الصّحبة، و الجوار إلی غیر ذلک من أنواع الوفاء المحمود الّذی أدّاه أبو الفضل علیه السّلام.
المظفّر، بطل العلقمی، 2/ 257- 258
__________________________________________________
(1)- [ثمّ ذکر کلام الطّریحیّ، کما ذکرناه،/ 393].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 132

قد بذل له الأمان و لإخوته الأشقّاء خاصّة، غیر الأمان الّذی أعطی للحسین علیه السّلام و لأصحابه عموما. قد قام بطلب الأمان من ابن زیاد للعبّاس علیه السّلام و إخوته رجلان من أخوالهم، و هما: عبد اللّه بن أبی المحلّ الکلابیّ خاله، شقیق أمّه أمّ البنین، و الشّمر بن ذی الجوشن الکلابی الضّبابیّ، و کانت له منزلة عند ابن زیاد و مکانة مکینة، فقاما إلیه لمّا صمّم علی قتل الحسین علیه السّلام و طلبا منه الأمان لبنی أختهم العبّاس و إخوته «1».
المظفّر، بطل العلقمی، 2/ 299- 300

و کانت مؤاساة العبّاس لأخیه الحسین علیهما السّلام بثلاثة أنواع من المواساة بالنّفس، و المال، و الکلام. فإنّ احتجاجه علی أهل الکوفة معروف شعرا و نثرا، و قد نقلته المقاتل و التّواریخ. و کانت مواساته له دیّانة و تقوی، لم یرد بذلک إلّا وجه اللّه، وصلة رسوله محمّد صلّی اللّه علیه و اله و سلّم، و صلة الرّحم، لم یرد ذکرا و لا فخرا، و لکنّ اللّه تعالی إذا علم من شخص حسن نیّة و إخلاص، نشر فضائله، و سیّر ذکره فی الخافقین، و قد مدح العبّاس بن علیّ علیهما السّلام بهذه المواساة أئمّة أهل البیت علیهم السّلام. فقد قال الإمام جعفر بن محمّد الصّادق علیهما السّلام للعبّاس علیه السّلام فی زیارته المرویّة (فی کامل الزّیارة) لابن قولویه رحمه اللّه تعالی: (أشهد لقد نصحت للّه و لرسوله و لأخیک فنعم الأخ المواسی لأخیه).
و قال مولانا الإمام صاحب الزّمان المهدیّ المنتظر عجّل اللّه فرجه فی الزّیارة المعروفة بزیارة النّاحیة: (السّلام علی أبی الفضل العبّاس بن أمیر المؤمنین المواسی أخاه بنفسه، الآخذ لغده من أمسه، الفادی له، الواقی السّاعی إلیه بمائه، المقطوعة یده، لعن اللّه قاتله یزید بن الرّقاد الجنبیّ و حکیم بن الطّفیل الطّائیّ).
أمّا الشّعراء فأکثروا مدحه بالمواساة، قال بعضهم:
__________________________________________________
(1)- [ثمّ ذکر ما ذکره الطّبریّ و ابن الأثیر، و قد ذکرناه،/ 263].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 133
أحقّ النّاس أن یبکی علیه فتی أبکی الحسین بکربلاء
أخوه و ابن والده علیّ أبو الفضل المضرّج بالدّماء
و من واساه لا یثنیه شی‌ء و جاد له علی ظمأ بماء
و قال الشّیخ جعفر بن نما الحلّی رحمه اللّه:
حقیق بالبکاء علیه حزنا أبو الفضل الّذی واسی أخاه
و جاهد کلّ کفّار ظلوم و قابل من ضلالهم هداه
فداه بنفسه للّه حتّی تفرّق من شجاعته عداه
و جاد له علی ظمأ بماء و کان رضا أخیه مبتغاه
المظفّر، بطل العلقمی، 2/ 310- 311

فإنّه علیه السّلام بذل تمام الجهد فی نصیحة أخیه الحسین علیه السّلام، و ظهرت مناصحته له فی الجهاد بین یدیه، و القیام بواجب الإخلاص، و الطّاعة له. و النّصیحة و المناصحة معناهما واحد، و لکن اختلفا بالإضافة إلی ما نسبا إلیه من المضافات إلیهما، فإن کان المورد مورد مشورة، و إبداء رأی، أو مدافعة قولیّة فقط، فتلک النّصیحة؛ و إن کان مورد مجالدة لا مجادلة بمقال، بل باجتذاب مشرفیّة و اعتقال یزنیّة، فتلک المناصحة و المعنی واحد، و هو الإخلاص قولا و فعلا.
و النّصیحة أفضل صفة فی النّوع البشریّ، کما أنّ نقیضها و هو الغشّ أقبح خصلة فی الإنسان. (و النّصیحة) تجب لعامّة المسلمین إعانة و إرشادا بحقّ و إلی حقّ، کما یحرم نقیضها و هو الغشّ لقوله صلّی اللّه علیه و اله و سلّم: (من غشّنا فلیس منّا)، یعنی المسلمین.
فإن کانت النّصیحة للمعصوم، کالنّبیّ و الإمام، کانت أعظم فی الوجوب درجة، و أبلغ تأکیدا، و تطرّف بعضهم، فقال: هی واجبة لکلّ من اعتمد علیک و وثق بک. و قد کان فی طبع جماعة من الأشراف النّصیحة حتّی للأعداء، و الأدلّة العقلیّة و النّقلیّة علی لزوم
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 134
النّصیحة و الالتزام بالمناصحة کثیرة.
معنی النّصیحة و المناصحة لغة
قال الفیروزآبادیّ فی القاموس: نصحه و له نصحا بالضّمّ نصاحة و نصاحیة و هو ناصح، و نصیح من نصح، و نصّاح و الاسم النّصیحة. و نصح: خلص.
و قال ابن الأثیر فی (النّهایة) ص 48 ج 3 فی الحدیث: (إنّ الدّین النّصیحة للّه و لرسوله و لأئمّة المسلمین و عامّتهم). و النّصیحة کلمة یعبّر بها عن جملة هی إرادة الخیر للمنصوح له، و لیس یمکن أن یعبّر هذا المعنی بکلمة واحدة، جمع معناه غیرها، و أصل النّصیحة فی اللّغة الخلوص. یقال: نصحته و نصحت له. و معنی نصیحة اللّه صحّة الاعتقاد فی وحدانیّة اللّه و إخلاص النیّة فی عبادته؛ و النّصیحة لکتاب اللّه هو التّصدیق به و العمل بما فیه.
و نصیحة رسوله التّصدیق بنبوّته و رسالته و الانقیاد لما أمر به و نهی عنه. و نصیحة الأئمّة أن یطیعهم فی الحقّ و لا یری الخروج علیهم إذا جاروا. و نصیحة عامّة المسلمین إرشادهم إلی مصالحهم [...]

فقد کانت قولیّة و فعلیّة. أمّا القولیّة، فقد مرّ علیک من أقواله و أشعاره ما یکفیک.
و من مناصحته القولیّة، ما مرّ آنفا من قوله لإخوته: حاموا عن سیّدکم و إمامکم الحسین علیه السّلام. و قوله علیه السّلام لأشقّائه: تقدّموا یا بنی أمّی حتّی أعلم أنّکم قد نصحتم للّه و لرسوله إلی آخره.

فأثرها ظاهر، قطعت یمینه و شماله، و هو واقف فی خطة الحرب، ثابت فی ساحة القتال، لم یطلب لنفسه ملجأ و لا مأمنا، و لم یعد لأخیه الحسین علیه السّلام یحتمی به من الأعداء، حاذر أن یغتمّ لأجله الحسین علیه السّلام، فثبت فی مرکزه بعد قطع یدیه، و وقف من غیر یدین یذبّ بهما عن نفسه، فکأنّه قطعة جبل صلد لا یتزعزع، أو زبرة حدید لم تتحلحل. و أنّ هیبته تمنع العدوّ من الاقتراب إلیه، حتّی اغتاله بعضهم متستّرا بنخلة،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 135
ففضخ هامته بعامود الحدید، فانجدل صریعا علی وجه الثّری، فهذه من أعظم المناصحة و أجلّها.
و قد مدح بهذه المناصحة، و أثنی بها علیه الأئمّة المعصومون علیهم السّلام. قال الإمام أبو عبد اللّه جعفر بن محمّد الصّادق علیه السّلام فی زیارته الّتی رواها ابن قولویه فی کامل الزّیارة:
(أشهد لک بالتّسلیم و التّصدیق و الوفاء و النّصیحة لخلف النّبیّ المرسل و السّبط المنتجب و الدلیل العالم و الوصیّ المبلّغ و المظلوم المهتضم ...) إلی آخره. و فی محلّ آخر:
(أشهد أنّک قد بالغت فی النّصیحة و أعطیت غایة المجهود ...). و فی محلّ آخر منها: (أشهد أنّک قد نصحت للّه و لرسوله و لأخیک ...). و فی محلّ آخر: (أشهد أنّک قد بالغت فی النّصیحة، و أدّیت الأمانة، و جاهدت عدوّک و عدوّ أخیک، فصلوات اللّه علی روحک الطیّبة، و جزاک اللّه من أخ خیرا و رحمة اللّه و برکاته).
و قوله علیه السّلام: أدّیت الأمانة، یحتمل ثلاثة وجوه:
أحدها: أنّ الإمامة منصب إلهیّ، و وظیفة ربّانیّة قد أخذ عهدها فی المیثاق الأوّل، و هی المشار إلیها بقوله تعالی: إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمانَةَ عَلَی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ ... «1» الآیة، فکانت هذه الأمانة، هی الإمامة، کما أشار إلیها ابن أبی الحدید الکاتب فی خطاب أمیر المؤمنین علیّ علیه السّلام:
أنت الأمانة لا یقوم بحملها خلقاء هابطة و أطلس أرفع
تأبی الجبال الشّمّ عن تقلیدها و تضجّ تیهاء و یشفق برقع
و عرضها عبارة عن التّعهّد و الالتزام بواجب طاعة الإمام الّتی افترضها اللّه علی عامّة البشر، فکان هذا العرض علی المخلوقات عرض اختبار، لا عرض اختیار، إذ لا خیرة لمخلوق مع إرادة الخالق، و إباء السّموات و الأرض و من فی معناها لیست إباء امتناع و معصیة، بل إباء عدم تکلیف، فحملها الإنسان الّذی هو أظهر أفراد الأنواع المکلّفة من الحیوانات، لأنّه محسوس بخلاف الملک و الجنّ، فإنّها أجسام غیر مرئیّة، و لهذا جحدها
__________________________________________________
(1)- الأحزاب: 72.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 136
الجاهلون من الفلاسفة، فکان الإنسان ظلوما بحملها فی العهد السّابق، و مخالفته لها فی العهد اللّاحق، جهولا بما ثبت عن اللّه تعالی فی السّابق و اللّاحق. فیقول: بخّ بخّ مرّة، و یقول مرّة أخری: وسّعوها فی قریش تتسع. و کلّ من قام بطاعة الإمام و نصره، فقد أدّی الأمانة، و أبو الفضل من أعظم أفراد هذا القسم.
(ثانیهما): أنّ الحسین علیه السّلام من العترة الّتی هی أحد الثّقلین اللّذین أوصی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم أمّته فی التّمسّک بهما، و بحفظهما، و الاقتداء بهما، و جعلهما أمانة عند أمّته. و أبو الفضل العبّاس علیه السّلام من أعیان الأوفیاء بتأدیّة هذه الأمانة و إیصالها لرسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم محترمة معظّمة، بذل دون حفظها نفسه النّفیسة، و جعل یتلقّی السّلاح بوجهه و صدره و نحره، لئلّا یصل إلی ودیعة رسول اللّه منه شی‌ء، و ضحّی إخوته و ولده لفداء الحسین علیه السّلام.
(ثالثهما) البیعة للحسین صلّی اللّه علیه و اله و سلّم، و البیعة أمانة عند المبایع، و إنّ التزامه بشرائطها تأدیّة لها، و القتل من أظهر مصادیق الوفاء، و أجلی مظاهر التّأدیّة للأمانة، و لهذا، کلّ من أراد الشّهادة من أصحاب الحسین علیه السّلام یقف أمامه، و یستأذن للبراز، و یقول: السّلام علیک یا أبا عبد اللّه، أوفیت یا ابن رسول اللّه؟ فیقول علیه السّلام: نعم أنت أمامی فی الجنّة، فاقرأ، جدّی و أبی و أمّی عنّی السّلام، و قل لهم: ترکت حسینا وحیدا فریدا لا ناصر له و لا معین.
و نحتمل فی تأدیّة الأمانة وجها (رابعا): و هو ما رواه بعض أرباب المقاتل، من أنّ مولانا أمیر المؤمنین علیه السّلام أوصی ولده العبّاس الأکبر علیه السّلام بنصرة أخیه الحسین علیه السّلام، فکانت هذه التّوصیة أمانة عنده من أبیه علیه السّلام، فقد أدّاها، و سقط عنه فرض التّکلیف بها.
و کلّ هذه الوجوه صالح للحمل علیه، و لا مانع من إرادة الجمیع، و إن کان الحمل علی الإمامة أظهر لمصیر أکثر المفسّرین إلی أنّ المراد من الأمانة هی الإمامة.
أمّا الشّعر فی مدح العبّاس علیه السّلام بالمناصحة:
فهو کثیر، و منه قول الإمام السّبط سیّد الشّهداء الحسین علیه السّلام فیما رواه الفاضل
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 137
الدّربندیّ فی [أسرار الشّهادة] و لفظه ص 322 قال: فلمّا أتاه الحسین علیه السّلام رآه صریعا علی شاطئ الفرات، بکی، ثمّ قال: وا أخاه، وا عبّاساه، الآن انکسر ظهری، و قلّت حیلتی، ثمّ قال: جزاک اللّه عنّی یا أخی یا أبا الفضل العبّاس خیرا. قیل: ثمّ أنشأ:
أخی یا نور عینی یا شقیقی فلی قد کنت کالرّکن الوثیق
أیا ابن أبی نصحت أخاک حتّی سقاک اللّه من کأس رحیق
أیا قمرا منیرا کنت عونی علی کلّ النّوائب فی المضیق
فبعدک لا تطیب لنا حیاة سنجمع فی الغداة علی الحقیق
ألا للّه شکوائی و صبری و ما ألقاه من ظمأ وضیق
و قال الأزریّ البغدادیّ الحاجّ محمّد رضا:
و أخ کریم لم یخنه بمشهد حیث السّراة کبا بها أقدامها
المظفّر، بطل العلقمی، 2/ 312- 313، 330- 333

إیثار العبّاس للحسین علیهما السّلام بالنّوعین معا، فإنّه آثره بنفسه و علی نفسه (أما إیثاره بنفسه)، فمستبین من تضحیة نفسه أمامه، و قد صرّحت بهذا أشعاره الّتی منها:
نفسی لنفس الطّاهر الطّهر وقا
(و أمّا إیثاره) للحسین علیه السّلام علی نفسه، فذاک حین رمی الماء من یده و قال: لا ذقت الماء و ابن رسول اللّه عطشان، مع کونه قد أشرف علی التّلف من الظّمأ، و قد نطقت بذلک أشعاره کقوله:
یا نفس من بعد الحسین هونی و بعده لا کنت أن تکونی
هذا حسین شارب المنون و تشربین بارد المعین
قد صرّح علیه السّلام فی هذا الشّعر، أنّه آثر أخاه الحسین علیه السّلام، لیس علی سبیل الارتکاز الجبلیّ، و لا بداعی الطّبع الفطریّ، و لا طاوع فیه الخلق الغریزیّ، و إنّما کان ذلک عن فقه
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 138
فی الدّین، و علم بما للمؤثر علی نفسه من عظیم الأجر، و بالأخصّ، إذا کان الإیثار للإمام المفترض الطّاعة، و ذلک حیث یقول فیه:
و لیس هذا من شعار دینی و لا فعال صادق الیقین
لأنّ شعائر هذا الدّین المواساة و الإیثار، حسبما سمعت من مدح القرآن للمؤثرین، و ما ورد من إیثار رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم، و أهل بیته، و فضلاء الصّحابة. و الصّادق الیقین، فی أنّ اللّه یجزی بالعمل الصّالح، و یثیب علی الإحسان، فإنّه یحصل له القطع بأنّ من آثر الحسین علیه السّلام بنفسه، أو علی نفسه، کان کمن آثر رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم. و قد قال فی الحدیث المتّفق علیه: (حسین منّی و أنا من حسین).
فالمواسی له ینال أعظم درجة الأجر عند اللّه، فإذا حاد عن سنن الإیثار له، و انحرف عن جادّة المواساة، فلا یشبه فعله فعل الصّادق الیقین، بأنّ إیثار العترة الطّاهرة و مواساة السّلالة المطهّرة من أفضل الطّاعات و أجلّ المقرّبات عند اللّه، بل هی ممّا افترض اللّه تعالی علی الأمّة القیام بها، بقوله تعالی: قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی.
و قوله صلّی اللّه علیه و اله و سلّم فی حدیث الثّقلین: (احفظونی فی أهل بیتی). فأبو الفضل أدّی هذه الفریضة کما قد أدّی سائر الفرائض «1» [...]
[...] و قد کثر مدحه بهذا الإیثار، فقال الحاجّ محمّد رضا الأزریّ البغدادیّ من قصیدة تأتی فی مراثیه:
و أبت نقیبته الزّکیّة ریّها وحشا ابن فاطمة یشبّ ضرامها
و قال الحاجّ هاشم الکعبی من قصیدة:
حتّی حوی بحرها الطّامی فراتهم ال جاری ببحر من الهندیّ ملتطم
فکفّ کفّا من الورد المباح و فی أحشائه ضرم ناهیک من ضرم
و هل تری صادقا دعوی أخوّته روی حشا و أخوه فی الهجیر ظمی
__________________________________________________
(1)- [ثمّ ذکر کلام الطّریحیّ، کما ذکرناه،/ 391].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 139
حتّی ملا مطمئن الجأش قربته ثمّ انثنی مستهلّا قاصد الحرم
[...] کتبت فی هذه العصور و ریقات، شحنت بالواهیات، و ملئت بالتّجاسر العظیم علی أکابر أهل البیت دعیت باسم التّنزیه. و کتبنا ردا علیها فی رسالة مفردة ترکنا النّقل عنها، و من مواضیعها الممجوجة قوله فی هذه المسألة، إنّ نفض العبّاس من یده الماء، فهو حرام، و لا حجّة فیه؛ لعدم العصمة، و فی الحقیقة أنّ کلّ من جهل شیئا فانه الصّواب فیه، و لا شکّ أنّ الفقیه لا یسمّی فقیها حتّی یدرس الحقائق درسا متقنا، و الوقوف علی التّاریخ و أخبار النّاس لا قیمة له عند التّحقیق، فیجب علی المؤلّف عند الخوض فی الأحکام و تحرّی الإفتاء، أن یعرف قواعد الإفتاء اجتهادا لا تقلیدا. و قد فات مؤلّف التّنزیه أدلّة الحکم فی الإیثار (أوّلا): الأدّلة السّمعیّة الواردة فی رجحانه، کما ذکرنا ذلک من الآیات و الرّوایات الواردة عن أهل الشّرع و مؤسّسیه محمّد المصطفی و أهل بیته علیهم السّلام، فإنّ الإیثار یکون بها راجحا، بل من المستحبّات المؤکّدة، و فعل المعصوم و تقریره کقوله حجّة.
(ثانیا): ذهاب المشهور من الفقهاء إلی أنّ المسنون یثبت بالضّعیف و المرسل؛ للتّسامح فی أدلّة السّنن و هذه المسألة علیها اعتماد صاحب التّنزیه، فإلغاء الأحادیث الصّحیحة، بل المتّفق علیها عند الشّیعة، المتضمّنة لفعل المعصوم و تقریره، تجاسر؛ و رفع الید عن ظواهر الآیات الصّریحة غباوة.
نعم إنّ جمود الطّبع، و یبوسة الدّماغ، حکمت فی نفسه اعتقاد أنّ کلّ عمل ضاهی أعمال عرب الجاهلیّة، فهو ممّا یجب أن تمحقه شریعة الإسلام، و تمحو رسومه و معالمه، و هذا هو الظّنّ الخاطئ، و الاجتهاد مقابل النّصّ.
فإن الدّور الجاهلیّ له أعمال تنقسم بمجموعها إلی قسمین: قسم مخلّ عند العقل و ماسّ بکرامة الإنسانیّة، و مخالف للنّوامیس الإلهیّة، و قوانین النّظام الرّبانیّ، الّذی هو أساس الحریّة، و مبدء المدنیّة. فمن ذلک الظّلم و الکفر، و استباحة الفروج و الأموال، و استعباد الأحرار، و أمثال ذلک، فهذا الّذی قاومته الشّریعة الإسلامیّة و محت معالمه و رسومه.
و قسم کان علی جانب عظیم من مراعاة الحقوق الإنسانیّة، و تقریر الحالة الاجتماعیّة
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 140
فی احترام الحرم، و الأشهر الحرم، و مقاومة الاستعباد الجبروتیّ، و التّسلطّ الجبّار، و المحاماة عن الشّرف، و بذل الأموال للوفد و الأضیاف، و هذا ما یسمّی سخاء و شجاعة، فذاک و شبهه من الأمور الّتی أکّدتها الشّریعة الإسلامیّة، و قرّرت العمل به و دعت إلیه، و حثّت علیه، لما فیه من المصالح الکبری للإنسان. أمّا من حیث الشّجاعة، فإنّ بها تحفظ الأوطان و الأموال، و تمنع الأعراض، و بها یقاوم الاستعباد الصّارم، و الاستعمار الجائر، و ینتشر العدل فی البسیطة، و تحقن الدّماء. و قد قال اللّه تعالی: وَ لَوْ لا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَهُدِّمَتْ صَوامِعُ وَ بِیَعٌ وَ صَلَواتٌ وَ مَساجِدُ یُذْکَرُ فِیهَا اسْمُ اللَّهِ «1».
المظفّر، بطل العلقمی، 2/ 356- 357، 358، 359- 360

إنّ العبّاس بن أمیر المؤمنین قد شبّ و نشأ فی صحبة أزهد الخلق، أبیه أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب، و أخویه الحسن و الحسین علیهم السّلام، فاکتسب فضیلة الزّهد ببرکة صحبتهم. فإنّ الطّباع تتأثّر بالمصاحبة، و قیل: المرء یأخذ من دین صدیقه. و قد قیل ولد الفقیه نصف فقیه. و فی الحدیث ما معناه إذا خفی علیک مال، فانظر فیما ینفق، و إذا خفی علیک حال شخص فانظر من یصحب [...]
فأبو الفضل العبّاس أولا کان من بیت خلقهم اللّه للآخرة، لا للدّنیا، فهو بطبعه و جبلّته یطلب ما خلق له، و یجانب ما لم یخلق له، فلا یجد لنعیم الدّنیا لذّة، و لا لزخرفها فائدة. (ثانیا): إنّه تربیة أهل الزّهد، و تهذیب أهل النّسک، و مربّیه و مهذّبه من طلّق الدّنیا طلاقا لا رجعة فیه، و مع ذلک، یدلّ علی زهده أمور:
(منها) ما سیجی‌ء فی عبادته من بیان أثر السّجود بین عینیه. «و منها» ما سیجی‌ء فی بصیرته فی دینه، و فی فصل إیمانه، و یقینه. (و منها) ما ورد فی زیارته عن «الإمام جعفر الصّادق علیه السّلام» حیث یقول: (فنعم الصّابر المجاهد المحامی النّاصر و الأخ الدّافع عن أخیه، المجیب إلی طاعة ربّه، الرّاغب فیما زهد فیه غیره من الثّواب الجزیل و الثّناء الجمیل ... إلی
__________________________________________________
(1)- سورة الحجّ/ 40.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 141
آخره). و لیست هذه الرّغبة فی الثّواب المضاعف، و الثّناء الدّائم، إلّا الزّهد فی الدّنیا الفانیة، و الإعراض عن زهرتها و زهوتها اللّذین شغلا طلّاب الدّنیا و عشّاق الشّهوات عن اختیار الأعمال الصّالحة المنوط بها الثّواب و الکرامة.
و (منها) إعراضه عن زهرة دنیاه، و هو فی ریعان الشّباب، و غضارة الصّبا، العمر مقتبل و العیش غضّ و أغصان الشّبیبة یانعة، لم یبلغ حدّ الاکتهال، و لا درجة الاکتمال الّتی تشرف به علی نقیصة العمر الطّبیعیّ، و هی الأربعون، فأعرض عن ذلک المحبوب الطّبیعیّ، و المرغوب الفطریّ، فردّ الأمان، و استقبل الأسنّة و الحداد، و قد قال: من عرف الدّرجة الرّاقیة فی الزّهد هی أن یزهد فی نفسه. و قال بعضهم، الزّهد: قصر الأمل. و قد صرّح کثیر من العلماء بأنّ الجهاد بإقبال و جدّ هو حقیقة الزّهد. و لهذا قال الغزالیّ فی إحیاء العلوم «1» بعد کلام تقدّم بعضه: فالحاصل أنّ الزّهد عبارة عن الرّغبة عن حظوظ النّفس کلّها، و مهما رغب عن حظوظ النّفس، رغب عن البقاء بها، فقصر أمله لا محالة، لأنّه إنّما یرید البقاء لیتمتّع، و یرید التّمتّع الدّائم بإرادة البقاء، فإنّ من أراد شیئا أراد دوامه، و لا معنی لحبّ الحیاة إلّا حبّ دوام ما هو موجود و ممکن فی هذه الحیاة، فإذا رغب عنها، لم یردها، و لذلک لمّا کتب علیهم القتال قالُوا رَبَّنا لِمَ کَتَبْتَ عَلَیْنَا الْقِتالَ لَوْ لا أَخَّرْتَنا إِلی أَجَلٍ قَرِیبٍ «2». فقال تعالی: مَتاعُ الدُّنْیا قَلِیلٌ «3»، أی لستم تریدون البقاء إلّا لمتاع الدّنیا، فظهر عند ذلک الزّاهدون، و انکشف حال المنافقین. أمّا الزّاهدون، المحبّون للّه تعالی إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الَّذِینَ یُقاتِلُونَ فِی سَبِیلِهِ صَفًّا کَأَنَّهُمْ بُنْیانٌ مَرْصُوصٌ «4»، و انتظروا إحدی الحسنیین، و کانوا إذا دعوا للقتال یستنشقون رائحة الجنّة، و یبادرون إلیها مبادرة الظّمآن إلی الماء البارد، حرصا علی نصرة دین اللّه، أو نیل مرتبة الشّهادة إلی آخره.
__________________________________________________
(1)- إحیاء العلوم ص 196 ج 3.
(2)- سورة البقرة/ 79.
(3)- سورة النّساء/ 77.
(4)- سورة الصّفّ، 61/ 4.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 142
و هذا صحیح، فقد صدر عن کثیر من أهل الزّهد، فإنّ عمّار بن یاسر رضی اللّه عنه لمّا عزم‌علی حرب أهل الشّام بصفّین، فی الیوم الّذی استشهد فیه، قال: (الرّواح إلی الجنّة).
و قال: الجنّة تحت ظلال الأسنّة، و فی لفظ: تحت ظلال السّیوف. و قال: الیوم ألقی الأحبّة، محمّدا و حزبه. و قال غیره قریبا من قوله، کما فی حدیث عبد اللّه بن رواحة شهید مؤتة، و حارثة الأنصاریّ شهید بدر، و غیرهما، فرفض الحیاة. و الابتشار بالمنیّة من أعظم درجات الزّهد و الیقین. و قد علم کلّ أحد أنّ العبّاس بن أمیر المؤمنین علیه السّلام رفض الحیاة و أقبل علی الموت بابتهاج، و قد ردّ الأمان علی أهل الکوفة کما علمت ذلک فی إبائه، و امتنع من قبول الرّخصة الّتی أتتهم من سیّد الشّهداء الإمام الحسین علیه السّلام بالانصراف عنه، و طلب النّجاة لأنفسهم علی أنّهم فی حلّ و لا حرج علیهم و لا إثم «1».
المظفّر، بطل العلقمی، 2/ 371، 372- 374

عبادة أبی الفضل العبّاس علیه السّلام قد کانت بجمیع أعضائه، فلسانه عبد اللّه بالذّکر و الشّکر، و الدّعاء، و الاستغفار، و الأمر بالمعروف و النّهی عن المنکر، و الدّعایة إلی إمامة إمامه و أخیه الحسین علیه السّلام. أمّا جبهته، فقد أثّر بها السّجود. و أمّا عینه، فقد نبت بها السّهم فی الجهاد دون إمامه. و أمّا یداه، فقطعتا من الزّند عبد أن عبد بها اللّه تعالی أنواعا من العبادة، جاهد بها الأشرار، و رفعها فی الأذکار، و بسطها فی العطاء و السّجود و الرّکوع و غیر ذلک. و أمّا رأسه، فقد فضخت هامته بعامود الحدید. و أمّا رجلاه، فقد قام بها فی کلّ عبادة، و سعی بها إلی کلّ خیر، و مشی بها إلی الجهاد، و حمل الماء لعطاشی آل محمّد، و آخر عبادة عبد بها، أنّه جعل یفحص بهما حین سقط علی شاطئ العلقمیّ مفضوخ الهامة، مقطوع الیدین. و أمّا وجهه الکریم، فقد سالت علیه الدّماء فی سبیل اللّه، و سال علیه مخّ الیافوخ المفضوخ. و أمّا صدره الشّریف، فقد وزّعته الأسنّة و السّیوف و النّبال المحددّة، و هکذا سبیل سائر أعضائه، حتّی جاء فی وصفه، أنّه إذا حمل منه جانب سقط
__________________________________________________
(1)- [ثمّ ذکر کلام المفید و السّیّد و ابن الأثیر و الطّبریّ، و کما ذکرناه،/ 315- 316].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 143
الآخر، لکثرة ضرب السّیوف و طعن الرّماح.
أمّا عبادته بالمعنی المصطلح، و هو: کثرة الصّلاة حتّی یحصل من الإکثار منها أثر فی أعضاء السّجود، فذاک أمر معروف نصّ علیه العلماء «1».
أمّا الدّلالة علی عبادة العبّاس علیه السّلام، علی جهة العموم، فقد روی الشّیخ المفید فی الإرشاد فی أخبار اللّیلة العاشرة من المحرّم، أنّ الحسین علیه السّلام قام لیله کلّه یصلّی، و یستغفر، و یدعو، و یتضرّع، و قام أصحابه کذلک یصلّون، و یدعون، و یستغفرون. و قال الطّبریّ عن الضّحّاک المشرقیّ، فلمّا أمسی الحسین علیه السّلام و أصحابه، قاموا اللّیل کلّه یصلّون و یستغفرون و یدعون و یتضرّعون. و قال السّیّد ابن طاوس رحمه اللّه فی الملهوف: و بات الحسین علیه السّلام و أصحابه تلک اللّیلة، و لهم دوّی کدوّی النّحل، بین راکع و ساجد و قائم و قاعد ... إلی آخره. و کلّ هذه تدلّ بعمومها علی عبادة أبی الفضل.
المظفّر، بطل العلقمی، 2/ 393- 394، 397

و هذه الدّرجات، غیر ما ذکرنا أوّلا؛ فإنّ تلک مراتب بحسب القوّة و الضّعف، و هذه درجات و مراقی، یصعد منها درجة درجة، حتّی ینتهی إلی أعلی درجة فی الإیمان، کما فی الحدیث: الإیمان عشر درجات بمنزلة السّلّم. و هذا إنّما یکون من طریق المعرفة، لأنّ الإیمان یکون فطریّا مرّة، کإیمان الملائکة، و مکتسبا أخری کإیمان المکلّفین من الإنس و الجنّ، و جامعا للوصفین کإیمان الأنبیاء و الأوصیاء، و هو أعلاها و أرفعها درجة، ثمّ للمعرفة من طریق الاکتساب و التّحصیل طرق عدیدة، منها التّقلید المحض، کإیمان العامّیّ، و منها الاجتهاد المحض، کإیمان العالم، و منها المرکّب من الاجتهاد و التّقلید، و أعلاها درجة الاجتهاد. و من هنا نتصوّر درجات کثیرة، و قد حصرها الفاضل النّراقیّ رحمه اللّه فی أربع درجات نصّه فی مشکلات العلوم «2»: و تفصیل الکلام فی کلیّات مراتب المعرفة
__________________________________________________
(1)- [ثمّ ذکر کلام أبی الفرج و سبط ابن الجوزیّ و الصّدوق کما ذکرناه،/ 479].
(2)- مشکلات العلوم ص 304.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 144
الإیمانیة لها أربع درجات، کما للتّوحید؛ (الأولی): المعرفة التّقلیدیّة و هی الجزم الحاصل من التّقلید للغیر، کإیمان الأکثر من العوام المؤمنین، و المنحطّین عن درجة الاستدلال.
و یشیر إلیه قوله إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ ثُمَّ لَمْ یَرْتابُوا «1» فإنّ الارتیاب یحصل غالبا فی الاقتحام فی الأدلّة الجدلیّة و شبهات أهل النّظر، و المتکلّم بها قد ینجرّ إلی زوال الاطمئنان، و اختلاج الشّکوک. ثمّ قال: و بالجملة هذا الجزم کاف فی صدق الإیمان و صحّة العمل. (الثّانیة): المعرفة العقلیّة، و هی الحاصلة من البراهین القیاسیّة و الأدلّة القطعیّة الحکمیّة، و إن کانت خالیة عن آثاره القلبیّة و عن الإیمان بالغیب؛ حیث أنّه تصدیق من وراء حجاب، مجرّدا عن ضیاء و صفاء. (الثّالثة): المعرفة القلبیّة المقترنة ببصیرة نوریّة، و محبّة روحانیّة، و حالة شوقیّة، و هی أمارة الکمال المتأثّر به القلب، و ینشرح به الصّدر، و إلیه الإشارة بقوله تعالی إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ إِذا ذُکِرَ اللَّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَ إِذا تُلِیَتْ عَلَیْهِمْ آیاتُهُ زادَتْهُمْ إِیماناً «2»، إلی قوله أُولئِکَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقًّا «3». فالهدایة السّابقة بدلالة العقل، و هنا بنور القلب. (الرّابعة): المعرفة الشّهودیّة، و هی التّصدیق الحاصل من شهود التّجلیّات الإلهیّة، و الاشراقات الصّمدانیّة، و الاستغراق فی بحار الأنوار الجبروتیّة، حیث ینسلخ من إدراک الکیفیّة و نفسه و یسیر إلی هذا المقام إلی آخره.
و إذا عرفت هذه الدّرجات، فاعرف أنّ درجة «العبّاس بن أمیر المؤمنین علیهما السّلام» هی الرّابعة، و هی العلیا، لأنّ الإمام علیه السّلام أثبت له أمرین، قوّة الإیمان و البصیرة الّتی هی الدّرجة الثّالثة، و أثبت هو لنفسه، کما عرفت فی علمه، درجة صدق الیقین. و معلوم أنّ من تجاوز الثّالثة، و اتّجه بسیره إلی الرّابعة وصلها بسیره الحثیث؛ و لا خفاء علی العارف أنّ المؤمن إذا سری الإیمان فی جمیع جوارحه، و أنبث فی عامّة أعضائه، و خالط لحمه و دمه، استغرق فی حبّ اللّه تعالی و فنی إحساسه فی حبّ الذّات الصّمدیّة، فلیس یری فی الوجود إلّا اللّه، و لا یشعر بغیر کمالاته تعالی، فإنّ الحبّ الصّحیح یوجب الاستغراق،
__________________________________________________
(1)- الحجرات: 15.
(2)- الأنفال: 2.
(3)- الأنفال: 4.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 145
و یستولی علی کیان الشّعور، و یستلب المشاعر و الحواس. فقد ذکر المؤرّخون أنّ قیسا المجنون کان یحزّ یده بالسّکین و لا یشعر، حتّی أدماها و أنّه یقلّب الجمر بکفّه و لا یحسّ حتّی احترقت، و أنّه صبّ ظرفین من سمن و عسل علی قدمیهما و لا یشعران؛ راجع تزیین الأسواق و الدّر المنثور و غیرهما. و المرویّ فی محبّة زلیخا لیوسف الصّدّیق، أنّها إذا قطرت من دمها قطرة، تشکّلت یوسف کأنّها خطّت بقلم. فالمؤمن إذا استغرق غاب عن الحسّ، و إذا قام المؤمن بواجبات التّکالیف الّتی کلّفت بها أعضاؤه الباطنیّة و الظّاهریّة، فقد وصل الدّرجة العلیا، و هی الرّابعة فیما رواه النّراقیّ، و العاشرة فی الحدیث المشهور الإیمان عشر درجات. و فی بسط الإیمان علی الجوارح حدیثان رواهما الکلینیّ فی الکافی، أحدهما عن أبی عمرو الزّبیریّ عن الإمام جعفر الصّادق علیه السّلام ذکرناه فی المسوّدة و ترکناه لأجل الاختصار أنظره «1» فیه [...]

هو فیهما فی درجة أهل بیته، لأنّه علیه السّلام قد جمع کلّ هذه الأسباب الموجبة لنفاذ البصیرة من الأخبار الصّادقة عن الأئمّة الطّاهرین، کأبیه و أخویه السّیّدین الحسن و الحسین علیهما السّلام، و مشاهدة المعجز و التّفکّر فی صحیفة الوجود و صفاء النّفس و الکشف.
فقد صحّ أنّ أصحاب الحسین علیه السّلام کشف لهم، و لیس وراء عبادان قریة، یشهد له الإمام جعفر الصّادق علیه السّلام فیما رواه السّید الدّاودی و غیره «2» [...]
و قوله علیه السّلام فی زیارته الّتی رواها ابن قولویه فی کامل الزّیارة:
أشهد أنّک لم تهن و لم تنکل، و أشهد أنّک مضیت علی بصیرة من دینک، مقتدیا بالصّالحین و متّبعا للنّبیّین إلی آخره.
المظفّر، بطل العلقمی، 2/ 413- 415، 425- 426

قد جمع علیه السّلام هذه الأنواع من الأدب الّتی أشرنا إلیها جمیعا، و هی الأدب العلمیّ،
__________________________________________________
(1)- أصول الکافی ص 238.
(2)- [ثمّ ذکر کلام الإمام جعفر الصّادق علیه السّلام، انظر،/ 583].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 146
الّذی هو فنّ المنظوم و المنثور من الکلام العربیّ، و الأدب الشّرعیّ، الّذی هو عبارة عن المحافظة علی ما ورد فی الشّرع. و الأدب الرّوحانیّ و العرفانیّ، و هو عبارة عن تهذیب النّفس عن ذمیم الأخلاق. و الأدب العقلیّ، الّذی هو عبارة عن مراعاة حقوق الاحترام لأهل الرّفعة و المنصب السّامیّ. و قد استبان ممّا سبق تفوّقه فی الأدب العلمیّ و الشّرعیّ و العرفانیّ فیما ذکرناه فی علومه و عبادته. و أمّا أدبه العقلیّ، و هو السّلوکیّ، ففی سلوکه الأدبیّ الّذی ظهر فی صحبته لأخیه الإمام الحسین علیه السّلام، فسلوک الأبرار، و طریقته طریقة الصّلحاء الأخیار.
قد قضی حیاته معه لا یردّ علیه قولا، و لا یعارضه فی فعل، و إذا أمره مضی لأمره، و إذا وجّهه فی مهمّ، لا یبرم أمرا، و لا ینقضه، حتّی یطالع رأیه، و یحیل ذلک إلی فکره قبولا و ردّا و لم یخاطبه مدّة حیاته إلّا بقوله: سیّدی، أو یا ابن رسول اللّه، و ما جری مجراهما من المخاطبات الدّالة علی الاحترام و یعرض کثیرا عن الخطاب بالأخوّة، و إن نطق بها أحیانا، لعلمه أنّها تشعر بالکفاءة و أنها ممّا یخاطب بها الأکفاء الأکفاء، فیصلح مثل ذلک للحسین علیه السّلام فی خطاب الحسن علیه السّلام. أمّا من عداهما من ولد علیّ علیه السّلام فلا یخاطبهما بمثل هذا الخطاب المشعر بالمکافأة و المساواة، و إنّما یصلح لهم من باب الأدب أن یخاطبوهما بخطاب العبد للمولی، و المسود للسّیّد و لا کفؤ للحسین علیه السّلام فی نظر العبّاس علیه السّلام، و إن کان هو أخوه النّسبیّ و ابن أبیه، لکنّه کان یجلّه و یحترمه، و یری أنّه سیّده و إمامه، و ابن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم، فیری أنّ هذا هو الأصوب و الأوفق، لذلک کان لا یخاطبه إلّا بسیّدی یا ابن رسول اللّه، أو یکنّیه بأبی عبد اللّه، أو ما شابه ذلک، إلّا فی موارد الحنان و الإشفاق، کما قال محمّد ابن الحنفیّة فی عزم الحسین علیه السّلام علی الخروج، قال له:
یا أخی، أنت أحبّ النّاس إلیّ و أعزّهم علیّ، القصّة المشهورة؛ فهذا خطاب حنان و عطف، أدّی مثله العبّاس بن أمیر المؤمنین علیهما السّلام عند آخر نقطة من حیاته، و قرب الوقت الّذی لفظ فیه نفسه الزّکیّة، و ذلک عند سقوطه علی شاطئ العلقمیّ، مقطوع الیدین، مفضوخ الهامة، و مخّ رأسه یسیل علی وجهه، و السّهم قد شکّ عینه، فنادی:
السّلام علیک یا أبا عبد اللّه أدرکنی یا أخی، هذه کلمة الحنان اللّاذعة و الّتی کان الحسین
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 147
علیه السّلام یشتهی أن یسمعها من أخیه أبی الفضل، و یا للأسف، أنّها قارنت الأحزان الموجعة لقلب الحسین علیه السّلام، و قد کان یودّ سماعها مقترنة بالمسرّة و الابتهاج، لأنّ مثل هذا الأخ المصافی، و الشّقیق المهذّب إذا خاطب الأخ العظیم المحترم فی بعض الآنات بلفظ الأخوّة، فإنّه یلتذّ و یشتاق لسماعها، ففاه أبو الفضل بهذه الکلمة عندما أزف علی فراقه و إن خلا بعض المقاتل عن ذکرها، لکنّ المعروف أنّه قال: أدرکنی یا أخی، مع قوله یا أبا عبد اللّه، و یابن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم، فروی کلّ ما وصل إلیه و یدلّ علی أدب العبّاس علیه السّلام القصّة التّأریخیّة المشهورة، و قد رواها جماعة منهم الشّیخ المفید و الطّبریّ فی التّاریخ، و هی قصّة زحف عسکر ابن سعد علی الحسین علیه السّلام عصر الخمیس، نهار التّاسع من المحرّم، و أنّ الحسین علیه السّلام أرسل العبّاس بن علیّ علیه السّلام إلیهم لیعرف أمرهم، و أنّهم أخبروه أنّهم یریدون نزول الحسین علیه السّلام علی حکم ابن زیاد أو قتله، و العبّاس یعلم أنّ الحسین علیه السّلام لا ینزل علی حکم الدّعیّ، لکنّه سلک طریق الأدب مع أخیه الحسین علیه السّلام، فلم یقل أنّه لا ینزل علی حکم ابن زیاد، بل قال لهم: لا تعجلوا حتّی أرجع إلیه و أخبره بما ذکرتم.
هذا ما رواه المفید و الطّبریّ، و ما رواه غیرهما من أهل المقاتل أنّه قال: لسنا ندری الآن ما رأیه، و علی کلا القولین، فقد سلک طریق الأدب بأنّه لم یجب علی حسب علمه حتّی رجع إلی أخیه الحسین علیه السّلام و أخبره. و خذ القصّة بتفصیلها من التّاریخ، و هذه مرتبة عظیمة من مراتب الأدب السّلوکیّ، تدلّ علی معرفة محکمة بحقّ الإمام. و یقول صاحب معالی السّبطین «1»، أنّه ما کان یجلس بین یدی الحسین علیه السّلام إلّا بإذنه، کان له کالعبد الذّلیل بین یدی المولی الجلیل، ممتثلا لأوامره و نواهیه، مطیعا له، و کان له کما کان أبوه لرسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم. و من تأدّبه لم یکن یخاطب الحسین علیه السّلام إلّا و یقول له: یا سیّدی یا أبا عبد اللّه یا ابن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم، و ما کان یخاطبه بالأخوّة، قیل: مدّة عمره، إلّا مرّة واحدة خاطب الحسین علیه السّلام بالأخوّة و هی السّاعة الّتی ضربوه بعمود إلی آخره.
و لیس الأمر کما ذکر، بل خاطبه قبلها بأخی کما فی القصّة الّتی أشرنا إلیها من حدیث زحف القوم، و أنّه قال یا أخی أتاک القوم، حسبما رواه المفید و الطّبریّ و غیرهما، لکنّه
__________________________________________________
(1)- معالی السّبطین ص 271 ج 1 (ط تبریز)، معالی السّبطین (ط قم)، 1/ 443.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 148
قلیل بالنّسبة إلی سائر المقامات، فإنّ سلوکه بها بخطاب التّعظیم له.
المظفّر، بطل العلقمی، 2/ 442- 444

لا ریب أنّ التّأبین، و هو تعداد محاسن المیّت، کما عرفوه، إنّما یستحقّه العظیم من النّاس، لشرفه و سؤدده و لأعماله الصّالحة، و لمآثره الجمیلة، أو لأنّ له منزلة عظیمة من المحبّة فی قلب المؤبّن، فعند ذلک یلقی کلمات التّوجّع، و یفوه بألفاظ التأسّف، و یظهر التّفجّع له، و من هنا تعرف أنّ للعبّاس علیه السّلام عند أخیه الحسین علیه السّلام أعظم المنازل، و أسمی المراتب، لمحبّته إیّاه، و لفرط إعجابه به، لا من حیث الأخوّة، و إن کانت بعض المقتضی للمحبّة، بل من حیث الأعمال الصّالحة، و المآثر الکریمة، و الطّباع الفاضلة، و السّجایا المحمودة، و أنّه أعظم من ضحّی نفسه أمامه، وفاداه، و أنّه أشدّهم همّة فی المحاماة عنه، و أفضلهم شجاعة، و أکثرهم برّا و ألطافا به، و أسرعهم قیاما بخدمته، و أحسنهم إیثارا له و مناصحة، فتلک الأسباب و غیرها أبّنه بما سمعت، و إلّا فقد تسمع کمیّة من استشهد مع الحسین علیه السّلام من إخوته، و لعلّ عددهم یزید علی خمسة عشر، و کلّ واحد منهم کان حبیبا إلیه، فما سمعنا أنّه بکی علی واحد منهم، أو قال عند قتله: الآن انکسر ظهری، و قلّت حیلتی، و شمت بی عدوّی، علی ما ذکره السّیّد هبة الدّین الشّهرستانیّ فی النّهضة الحسینیّة ص 106؛ و الفقید الّذی یوجب افتقاده شماتة الأعداء، و ذهول الرّئیس الحازم، عن تدبیر الحیلة فی المصلحة الحربیّة المهمّة فی مقابلة العدوّ المتکالب لفقید عظیم، و منزلته لا تقاس بها منزلة، و رتبته لا تدانیها رتبة، و قد دلّ دلالة واضحة أنّ أثره فی حیاته کان کبیرا حتّی یکون أهلا لأن یوصف بهذه الأوصاف، و إنّما یشمت العدوّ بفقد من یعدّ فقده کسرا فی عدوّه، و وهنا عظیما فی ناحیة خصمه؛ و لست أستریب أنّ هذه الکلمات الثّلاث من سیّد الشّهداء، وردت لبیان فضیلة العبّاس علیه السّلام، و کشف حقیقته المخفیّة علی الجاهلین بقدره.
و أنّ له منزلة عظیمة، بل هی أعظم منازل الشّهداء معه، و أرفعها و أعلاها، و هو مع
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 149
ذلک، فقد کان باب الحسین، کما کان أمیر المؤمنین علیّ أبوه باب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم، و منزلته منه تلک المنزلة؛ فقد کان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم یعدّ علیّا علیه السّلام لکلّ عظیمة، و یدعوه عند کلّ نازلة، و یختصّه و یحبّه و یکرمه، و کذلک کان أبو الفضل العبّاس علیه السّلام عند الحسین علیه السّلام یعدّه لکلّ عظیمة، و یدعوه لکلّ نازلة، کما سمعت من حدیث ردّ العسکر الزّاحف إلیه یوم التّاسع، و بعثه لجلب الماء من الفرات، و انتدابه لاستنفاذ أصحابه الّذین اقتطعهم جیش عمر بن سعد. قال هبة الدّین الشّهرستانیّ فی نهضة الحسین علیه السّلام ص 104: کان الحسین علیه السّلام مستمیتا، و مستمیت کلّ من کان معه، و کانت أنفسهم الشّریفة متشرّبة من کأس التّضحیة، و ریّانة من معین التّفادی، و فی مقدّمة هؤلاء أبو الفضل، أکبر إخوة الحسین علیه السّلام، الممتاز فی الکمال و الجمال، و قمر بنی هاشم، و حامل رایة الحسین علیه السّلام، و عقید آماله فی المحافظة علی رحله و عیاله، لذلک شقّ علی الحسین علیه السّلام أن یأذن له بالبراز إلی الأعداء إلی آخره.
المظفّر، بطل العلقمی، 3/ 5، 34- 35

بین الحسین علیه السّلام و بین شیعته، و بینه و بین الأجانب کانت سفارة خاصّة فی أوقات معیّنة، فهو سفیر مؤقّت، لا سفیر دائمی، کمسلم بن عقیل، فمن سفارته ما قدّمناه من أنّه بعثه للجیش الزّاحف علیه نهار التّاسع فراجعه.
و کما أنّه لا بدّ له من دعایة یمثّلها معتمد خبیر مدرّب، یقوم بهذا، و ینظر فی المصالح، و ینظّم الأمور السّیاسیّة خارج العاصمة، لا بدّ له أیضا من جیش عسکریّ مدرّب علی أحسن نظام، و أجود طراز فی التّثقیف و التّمارین الحربیّة علی الأسالیب و الفنون الملائمة للعصر، و إذا اضطرّ إلی تألیف جیش، احتاج إلی توظیف عمید له، و لا بدّ أن یکون مثقّفا ماهرا فی الفنون التّمرینیّة، و الأسالیب العسکریّة، شجاعا ثابت القلب، لیحمی عسکره و جنده بثباته، محنّکا ذا تجارب و فکر لیحصّنه بفکره و رویّته و یقوّیه بتجاربه و خبرته، و یتولّی تقسیمه علی المنهج الحربیّ حسبما تدعو إلیه القواعد الحربیّة، و تقتضیه النّظم الفنیّة، کتقسیمه إلی فرق، فأفواج، فکتائب، فسرایا، ففضائل، إن کان کبیرا؛ و إلی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 150
کتائب و فصائل إن کان صغیرا، و یخطّط الخطط الدّفاعیّة و الهجومیّة و غیر ذلک ممّا ستعرفه قریبا إن شاء اللّه.
و هذه الوظیفة، أی وظیفة عمید العسکر، کان یتلقّاها العبّاس الأکبر بن أمیر المؤمنین عند أخیه الحسین بن علیّ علیه السّلام، و لیس غیره لهذه الوظیفة عنده.
المظفّر، بطل العلقمی، 3/ 58- 59

و العمید فی نظر الدّول الحرّة، و الحکومات المتمدّنة فی هذه العصور، رتبته الثّالثة فی‌الوزارة العسکریّة، أو وزارة الدّفاع، لأنّ وزارة الدّفاع یقدّم فیها شخص الوزیر، أی وزیر الدّفاع، ثمّ أرکان الجیش، ثمّ العمید، ثمّ الفریق، و هکذا، کما ستسمعه قریبا إن شاء اللّه؛ و إنّما سمّی عمیدا، لأنّ علیه اعتماد الجیش، و به یثقون فی الملمّات، و فی الشّدائد الحربیّة، فهو بمنزلة عمود الخیمة، و عماد البناء الّذی علیه یعتمد السّقف، و تقوم الخیمة، أو لأنّ علیه اعتماد السّلطان، و علی کلّ لا یکون عمیدا للعسکر إلّا من کان شجاعا مقداما من غیر تهوّر، ذا جرأة و ثبات، خوّاضا للغمرات، قذّافا بنفسه فی الأهوال و المتالف مع تحرّی الظفّر، و الفوز، و مجرّبا خبیرا بفنون الحرب و أسالیبها، محنّکا ذا مهارة فنّیّة، و ثقافة حربیّة، و خبرة تامّة بشؤون الإقدام و الإحجام و التّقدّم و التّأخّر، لیقی نفسه و جیشه من العطب، إن لم یکن مستمیتا، فإنّ عمید الجیش مادام فی مرکزه، یخفق لواؤه علی رأسه، فالعساکر ثابتة فی مراکزها علی نظامها و ترتیبها الّذی رتّبه، فإذا زال عن مرکزه، و لم یکن انسحابا بانتظام یعلم به القوّاد، أو قتل و لم یقم مقامه نظیره، اختلّ النّظام، و تبدّد الجیش، و نال العدوّ منه ما یرید؛ و لهذا قال القائل، و قد سئل عن مالک الأشتر بعد موته: ما أقول بمن هزمت حیاته أهل الشّام، و هزم موته أهل العراق.
معنی العمید لغة:
قال فی القاموس: و السّیّد کالعمید و رئیس العسکر، و فی مجمع البحرین: و عمید القوم و عمودهم سیّدهم. و منه قوله علیه السّلام من عمید هذا الجیش: أی کبیرهم الّذی إلیه المرجع.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 151
و قال الزمخشریّ فی أساس البلاغة: و هو عمید قومه، عمود حیّه، أی قوامهم. قالت أخت حجر بن عدیّ الکندیّ:
فإن تهلک فکلّ عمود قوم من الدّنیا إلی هلک یصیر
و فی المنجد، عمید القوم: سیّدهم و سندهم، و ظاهرا فی مقدّم الجیش، لأنّهم یسندون أمرهم إلیه، و یستندون علیه، کما یستند البناء علی العمود [...]
[...] فالعبّاس الأکبر هو عمید عسکر الحسین علیهما السّلام مفاد ما دلّت علیه الرّوایات الواردة فی کتب المقاتل، و الّتی اعتنی بضبطها علماء هذا الشّأن، و قد عبّر عنها الحسین علیه السّلام بقوله: أنت مجمع عددی، و العلامة من عسکری. و قول العبّاس علیه السّلام له لمّا أراد حمله إلی خیمة الشّهداء: أنا مجمع عددک، و العلامة من عسکرک، و قد تقدّمت فی الفصول السّابقة، و هی صریحة فی إرادة العمید، لأنّه مجمع العسکر، و العلامة لهم لأنّه حامل لوائهم، و الإشارة النّظامیّة معه. قال فی معالی السّبطین ص 271: کان لواء الحسین علیه السّلام معه، و کان أمیرا و وزیرا و سفیرا إلی آخره.
المظفّر، بطل العلقمی، 3/ 59- 60، 63

و من وظائف العبّاس بن أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیهما السّلام الحجابة، لأنّه الحاجب، و المرافق للحسین علیه السّلام، حیث أنّ الحسین علیه السّلام کملک سیاسیّ یحتاج إلی سفیر، و عمید للجیش، لا بدّ له ممّا لا یستغنی عنه ملک سیاسیّ أو دینیّ، و هو المرافق الخاصّ باصطلاح المدنیّین، و الحاجب باصطلاح القدماء، و إن لم یکن محتجبا حقیقة لیتولّی شؤونه الخاصّة، و لا یفارقه فی سفر و لا حضر، و لا فی قیام و لا قعود، لأمور شتّی، إلّا فی شؤونه النّفسیّة، و تلک الأمور الّتی یلازمه لأجلها، منها: أنّه یتولّی المدافعة عنه إذا أراد اغتیاله أحد أعدائه، لأنّ من کان بهذا المنصب من العظمة و ارتفاع الشّأن، فلا ریب أنّه بمعرض الخطر من ناحیة الاغتیال السّریّ، و الفتک العلنیّ؛ و قد علمت ما جری للخلیفتین عمر، و علیّ، و فی مولانا أمیر المؤمنین یقول ابن عبدون فی قصیدته:
فلیتها إذ فدت عمرا بخارجة فدت علیّا بما شاءت من البشر
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 152
و تغزّل عمر بن الوردیّ مشیرا إلی اغتیال الخلیفة الثّانی بقوله:
مرّ بنا مقرطق و وجهه یحکی القمر
قلت أبو لؤلؤة منه خذوا ثار عمر
و لو لا أنّ معاویة تحصّن باسته، لما نجا من سیف الخارجیّ. و قد کفانا التّأریخ تسجیل أسماء من وقع علیهم الاغتیال، و علقوا بحبال الفتک من عظماء الرّجال؛ فالمرافق فی مثل هذه الحال، یدافع عن صاحبه، و هذا أمیر المؤمنین علیه السّلام و دفاعه عن النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله و سلّم یوم أحد و حنین، و قد فرّ عنه جمیع الصّحابة مشهور، و قول النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم له فی یوم أحد: ردّ عنّی هذه الکتیبة، و هذه الکتیبة رواه الطّبریّ و المفید و غیرهما.
و کما أنّه یحتاجه لذلک، یحتاجه إلی إرسال رسول، أو إحضار شخص، أو ما شاکله من المهمّات الفوتیّة، فیقوم الحاجب أو المرافق بمباشرة هذه الأعمال، و لا بدّ فیه من الکفاءة و المعرفة و العقل و الشّجاعة و العلم و الیقظة و البصیرة و الإخلاص لمن ولّاه ذلک هذه الوظیفة، کان یتولّاها أبو الفضل العبّاس ابن أمیر المؤمنین علیه السّلام عند أخیه الحسین علیه السّلام، لاجتماع هذه الصّفات فیه، و هی لا تحوجنا إلی تقدیم الشّاهد، و استدعاء الحجّة للاتّفاق علی أنّ أخصّ بنی هاشم بالحسین علیه السّلام و أقربهم منه، أخوه العبّاس الأکبر، و ابنه علیّ الأکبر؛ و العبّاس علیه السّلام أکثر مباشرة لأعمال الحسین علیه السّلام.

و معلوم أنّ المعنی اللّغویّ للمرافق هو: الرّفیق المصاحب مادام فی رفقته و صحبته؛ فإذا فارقه، زال الاسم عنه، کما نصّ علیه صاحب القاموس و غیره؛ و هذا المعنی هو المرتکز فی أذهان العوام، و السّائد علی أفهامهم؛ لکن ذکر اللّغویّون للمرافق معنی قریب المأخذ ینطبق علی ما نرید و هو: أنّ المرافق الحاذق الماهر المتأنّی فی حوائجه، و الطّبیب الحاذق. و من مجموع هذه المعانی أخذ صفة المرافق للملک عند المدنیّین [...].
قد کان فی العصور القدیمة یتولّی المقابلات الرّسمیّة، و عرض القضایا و المخابرات، موظّف واحد، یطلقون علیه اسم الحاجب، کرئیس الدّیوان الیوم؛ و له وظیفة المقابلات
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 153
من قسم التّشریفات، و له أعوان و مساعدون. أمّا البوّاب، فهو الّذی یلازم الباب برسم الخدمة، و بقیّة التّشریفات یتولّاها موظّف خاصّ یطلقون علیه اسم صاحب الطّعام، و صاحب المائدة، و هو یرأس إدارة المطعم؛ کما أنّ من یتولّی أمر المشروبات یقال له:
الشّرابیّ، و صاحب الشّراب، و صاحب الطّعام هو رئیس الولائم الملوکیّة، و أغذیة الملک و أطعمته بتنظیمه، و تحت إدارته جمیع الطّبّاخین و الطّهاة و القلّائین، و الشّرابین المختصین بمشروبات الملک، و إدارة الولائم و الدّعوات الملوکیّة، تسمّی دار الضّیافة.
أمّا الحاجب، فهو و معاونه یرافقان الملک فی تجوّلاته و أسفاره، و یلازمان بابه سفرا و حضرا، و لا یفرّقون بین الحاجب و المرافق، و هو المسؤول عن حفظ الملک، فمتی أدخل أحدا بدون أمره، أو دخل داخل لا یعلم به، عوقب أشدّ العقوبة، و جوزی بأوجع الجزاء. و إذا عرفت وظیفة المرافق قدیما و حدیثا، تعرف أنّ للحسین بن علیّ علیه السّلام مرافقین فقط و هما: أخوه أبو الفضل العبّاس، و ابنه علیّ الأکبر، فإنّهما کانا یلازمان بابه، و یمشیان فی رکابه، و إذا دخل علی بعض الأمراء، کانا معه، کلّ ذلک حفظا له، و حیاطة له، و قیاما بواجب أمره.
فقد تحدّث المؤرّخون و أرباب المقاتل فی قصّة دخول الحسین علیه السّلام علی الولید بن عتبة، والی یزید علی المدینة، و قد دعاه لیلا إلی بیعة الفاجر یزید، و أنّ الحسین علیه السّلام جمع فتیانه، و جعلهم علی باب الولید؛ و یتحدّث الیزدیّ فی مصائب المعصومین ص 224 فی أخبار کربلاء قال: ثمّ أرسل الحسین علیه السّلام إلی عمر بن سعد إنّی أرید أن أکلّمک، فالقنی اللّیلة بین عسکری و عسکری، فخرج إلیه ابن سعد فی عشرین و خرج إلیه الحسین علیه السّلام فی مثل ذاک، فلمّا التقیا، أمر الحسین علیه السّلام أصحابه فتنحّوا عنه، و بقی معه أخوه العبّاس، و ابنه علیّ الأکبر، و أمر عمر بن سعد أصحابه، فتنحّوا عنه و بقی معه ابنه حفص و غلام له؛ فقال له الحسین علیه السّلام: ویلک! أما تتّقی اللّه الّذی إلیه معادک؟ أتقاتلنی و أنا ابن من قد علمت؟! دع هؤلاء القوم و کن معی، فإنّه أقرب لک إلی اللّه؛ فقال عمر بن سعد (لعنه اللّه):
أخاف أن تهدم داری. فقال له الحسین علیه السّلام: أنا أبنیها لک؛ فقال: أخاف أن تؤخذ ضیعتی. فقال الحسین علیه السّلام: أنا أخلف علیک خیرا منها من مالی بالحجاز. فقال: لی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 154
عیال و أخاف علیهم من ابن زیاد. ثمّ سکت و لم یجبه إلی شی‌ء، فانصرف عنه الحسین علیه السّلام و هو یقول: ما لک؟ ذبحک اللّه علی فراشک عاجلا، و لا غفر لک یوم حشرک؛ فو اللّه إنّی لأرجو أن لا تأکل من برّ العراق إلّا یسیرا. فقال ابن سعد (لعنه اللّه): فی الشّعیر کفایة عن البرّ، مستهزءا بذلک القول إلی آخره.
المظفّر، بطل العلقمی، 3/ 64- 65، 66- 68

قد عرفت بالبیان الّذی رسمناه لک أنّه لم یکن لرسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم، و لا لأحد من عترته علیهم السّلام جمیعا حجاب، و لیس هذا الکتاب موضع نقل الأحادیث فی هذا المعنی، فلیس لهم، کما للملوک الجبابرة، و طواغیت الأمم، حجبة و بوّابون، و إنّما لهم خدم، و عندهم رجال مختصّون مخصّصون لقضاء حوائجهم، یلازمون أبوابهم فی سائر الأوقات، أشبه شی‌ء بخدم الخاصّة للملوک من غیر عبیدهم و ممالیکهم، یسمّونهم أبوابا إشعارا بالاختصاص، و إشارة إلی المواظبة، و یطلق علیهم اسم الحجاب، توسعة فی الکلام علی ضرب من المجاز، تمییزا لهم عن العبید الأرقّاء، و موالی العتاقة، لأنّهم أحرار، کأنس بن مالک عند النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله و سلّم، و جویریّة بن مسهّر العبدیّ عند أمیر المؤمنین علیّ علیه السّلام، و حذیفة الغفاریّ عند الحسن بن علیّ علیه السّلام؛ و العبّاس بن علیّ و علیّ بن الحسین عند الحسین علیه السّلام.
[...] فحجابة العبّاس لأخیه الحسین علیه السّلام من نمط ما ذکرنا عن النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و عترته علیهم السّلام، فإنّه کان یلازم بابه، لیقوم بقضاء حوائجه و مهمّاته، فإذا أراد أمرا، یتعلّق بشأن من شؤونه الّتی هی خارج السّدّة الشّریفة، أمر أخاه العبّاس أو ولده علیّ الأکبر علیهما السّلام بذلک، فسارعا إلی قضاء ذلک اللّازم، و أسرعا فی إنجاز ذلک المهمّ الّذی عرض له علیه السّلام، لأنّهما مخصّصان لهذه الوظیفة «1».
[...] و هذه، و إن لم تدلّ صراحة علی الحجابة بمعناها السّالف، لکنّها صریحة بملازمتهما له، و اختصاصهما به، و ترشیحهما لما یهمّه. و قد مرّت شواهد کثیرة تدلّ علی مواظبتهما
__________________________________________________
(1)- [ثمّ ذکر کلام الطّبریّ کما ذکرناه،/ 365].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 155
للخدمة الحسینیّة و خاصّة العبّاس علیه السّلام الّذی لم یدع ملازمته إذا ما سافرا و حضرا حتّی فی آخر حیاته، کما سیجی‌ء فی مقتله و شهادته عن الشّیخ المفید، و غیره، أنّه علیه السّلام قصد المسنّاة، و بین یدیه أخوه العبّاس علیه السّلام، فقد ظهر ممّا ذکرنا أنّ للعبّاس علیه السّلام عند أخیه الحسین (صلوات اللّه علیه) أربعة وظائف مهمّة هی: السّفیر، و العمید، و المرافق، و الحاجب، سوی وظائف عسکریّة أخری تلقّاها یوم العاشر من المحرّم، اقتضتها حراجه الموقف، سنشیر إلیها فی الخطط العسکریّة. و هذه الوظائف الأربعة، وظائف سامیة و رتب نبیلة کما عرفتها.
المظفّر، بطل العلقمی، 3/ 95، 96- 97
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 156

(قال) قال أمیر المؤمنین علیه السّلام لعقیل بن أبی طالب- و هو أعلم قریش بالنّسب-، اطلب لی امرأة ولدتها شجعان العرب حتّی تلد لی ولدا شجاعا. فوقع الاختیار علی أمّ البنین الکلّابیّة و ولدت العبّاس بن علیّ علیه السّلام و إخوته.
(قال) و لم تخرج أمّ البنین إلی أحد قبله و لا بعده.
أبو نصر، سرّ السّلسلة،/ 88
و قد روی: أنّ أمیر المؤمنین علیّا علیه السّلام قال لأخیه عقیل- و کان نسّابه عالما بأنساب العرب و أخبارهم-: «انظر «1» إلی امرأة قد ولدتها «2» الفحولة من العرب، لأتزوّجها فتلد لی غلاما فارسا. «3»» فقال له: «4» «تزوّج أمّ البنین الکلابیّة «4»، فإنّه لیس فی العرب أشجع من آبائها» «5» فتزوّجها «5». «6»
__________________________________________________
(1)- [إبصار العین: ابغنی].
(2)- [العیون: أولدتها].
(3)- [زاد فی تنقیح المقال، 2- 1: یکون عونا لولدی الحسین فی کربلاء].
(4- 4) [إبصار العین: أین أنت عن فاطمة بنت حزام بن خالد الکلابیّة].
(5- 5) [لم یرد فی تنقیح المقال و إبصار العین و ذخیرة الدّارین و وسیلة الدّارین و زاد فیهم: و لا افرس (1) فی آبائها یقول لبید للنعمان بن المنذر ملک الحیرة:
نحن بنو أمّ البنین الأربعة و نحن خیر عامر بن صعصعه
الضّاربون الهام وسط المجمعه (1) (2)
فلا ینکر علیه ذلک أحد من العرب، من قومها ملاعب الأسنّة أبو براء الّذی لم یعرف فی العرب غیر أمیر المؤمنین علیه السّلام مثله فی الشّجاعة (3)، فتزوّجها أمیر المؤمنین علیه السّلام، فولدت، و أنجبت، و أوّل ما ولدت العبّاس ... (4)، ثمّ عبد اللّه ثمّ جعفر ثمّ عثمان (4)].
(1- 1). [تنقیح المقال، 3- 1: و لقد کان لبید یقول فیهم: (و نحن خیر عامر بن صعصعه)].
(2). [تنقیح المقال، 2- 1: جمجمعة].
(3). [زاد فی إبصار العین: و الطّفیل فارس قرزل و ابنه عامر فارس المزنوق].
(4- 4). [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(6)- [زاد فی العیون: «إلی أن قال» [القمّی]: و قتل هو و إخوته الثّلاثة فی ذلک الیوم].
و عبد المطّلب بن هاشم نسّابه بود و همچنان پسرش أبو طالب و عقیل بن أبی طالب، و از این جهت-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 157
ابن عنبة، عمدة الطّالب،/ 394- عنه: ابن أمیر الحاجّ، شرح شافیّة أبی فراس،/ 368؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 324؛ المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 128، 3- 2/ 70؛ السّماوی، إبصار العین،/ 26؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 142؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 430؛ المظفّر، بطل العلقمی، 1/ 97؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 264؛ مثله القمی، نفس المهموم،/ 332؛ المیانجی، العیون العبری «1»،/ 168
و عن کتاب عمدة الطّالب: أنّ أمیر المؤمنین علیه السّلام قال لأخیه عقیل، و کان نسّابة عالما بأخبار العرب و أنسابهم، ابغنی امرأة قد ولدتها الفحولة من العرب لأتزوّجها فتلد لی غلاما فارسا، فقال له: أین أنت عن فاطمة بنت حزام بن خالد الکلابیّة، فإنّه لیس فی العرب أشجع من آبائها و لا أفرس. فتزوّجها أمیر المؤمنین علیه السّلام، فولدت له و أنجبت،
__________________________________________________
- برادرش أمیر المؤمنین علیّ (صلوات اللّه علیه) با او فرمود در بعض اوقات: «انظر إلی أمرأة قد ولدتها الفحول من العرب لأتزوّجها فتلد لی غلاما فارسا».
ابن عنبه، الفصول الفخریّة،/ 2
أمیر المؤمنین علی علیه السّلام برادر خود عقیل را گفت که قومی شجاع اختیار کن که از قبیله ایشان زوجه‌ای اختیار کنم تا از آن زن، فرزند شجاع حاصل شود. و عقیل که نسّابه قریش بود، أم البنین کلابیه را اختیار کرد که پدران أم البنین از شجاعان عرب بودند.
کیاء گیلانی، سراج الأنساب،/ 174
در خبر است که علی علیه السّلام برادر خود عقیل را فرمود که: «تو با نساب عرب دانایی زنی از بهر من اختیار کن که از برای من فرزندی آرد که فحل شجعان و فارس میدان باشد».
عقیل عرض کرد که: «أم البنین کلابیه را اختیار فرما که هیچ‌کس از عرب در شجاعت همانند پدران او نیست».
لاجرم أمیر المؤمنین علیه السّلام، أمّ البنین را کابین بست (1).
(1). [این مطلب را در احوال اولاد أمیر المؤمنین علیه السّلام، 4/ 333 تکرار و اضافه کرده است؛ او مادر عباس و دیگر فرزندان است چنان‌که مذکور می‌شود. و از این‌جاست که شمر بن ذی الجوشن علیه اللعنه که از بنی کلاب است، در کربلا خط امان از برای حضرت عباس علیه السّلام آورد. چنان‌که انشاء اللّه و بعون اللّه تعالی شرح این قصه را در جای خود مسطور خواهم داشت].
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 336
و مادر او و برادرانش عثمان و جعفر و عبد اللّه فرزند ام البنین دختر خزام بن خالد بن ربیعه است تا آنکه گوید از أمیر المؤمنین روایت شده است از برادرش عقیل که از انساب و خانواده‌های عرب مطلع بود.
خواست زنی از نژاد شجاعان عرب برای او بجوید تا او را بگیرد و پسر پهلوانی برایش بزاید. عقیل گفت:
«ام البنین کلابیه را تزویج کن که در عرب از پدران او شجاعتر نیست.»
و او را تزویج کرد.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 153
(1)- [حکاه عن نفس المهموم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 158
و أوّل ما ولدت العبّاس، و بعده عبد اللّه، و بعده جعفرا، و بعده عثمان؛ و فی آبائها یقول لبید للنّعمان بن المنذر ملک الحیرة:
نحن بنو أمّ البنین الأربعه الضّاربون الهام تحت الخیضعه
و المطعمون الجفنة المدعدعه و نحن خیر عامر بن صعصعه
فلا ینکر علیه أحد من العرب، و من قومها ملاعب الأسنّة أبو براء، الّذی لم یعرف فی العرب مثله فی الشّجاعة، و الطّفیل فارس قرزل و ابنه عامر فارس المزنوق.
الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 429
مرّ ذکر نسبها و بعض أحوالها فی ترجمة ولدها العبّاس بن أمیر المؤمنین علیهما السّلام، و هی من بیت عریق فی العروبة و الشّجاعة، تزوّجها مولانا أمیر المؤمنین علیه السّلام بإشارة أخیه عقیل حین طلب منه أن یختار له امرأة قد ولدتها الفحولة من العرب لیتزوّجها فتلد له غلاما فارسا- و کان عقیل نسّابة عالما بأخبار العرب و أنسابهم- فاختارها له و قال: إنّه لیس فی العرب أشجع من آبائها و لا أفرس، فتزوّجها أمیر المؤمنین علیه السّلام فولدت له العبّاس، ثمّ عبد اللّه، ثمّ جعفرا، ثمّ عثمان و کلّهم قتلوا مع أخیهم الحسین علیه السّلام بکربلاء. «1»
__________________________________________________
(1)- از اجلای خواتین با عظمت و شهامت و حرم مطهّر حضرت أمیر المؤمنین علیه السّلام و اول زنی است که بعد از وفات حضرت صدیقه طاهره (سلام اللّه علیها) به شرف ازدواج آن حضرت مفتخر و چهار پسر از وی به وجود آمده است که همه‌شان روز عاشورا به شهادت رسیدند.
چنان‌که مشهور است، حضرت أمیر المؤمنین علیه السّلام بعد از وفات حضرت فاطمه علیها السّلام به برادرش عقیل (که اخباری نسّابه و در اخبار و انساب ابصر بوده) فرموده است: «زنی را از خانواده فتوت برای ازدواج آن حضرت سراغ نمایید تا پسری از وی به وجود آید که فارس میدان شجاعت باشد و در کربلا از اعوان پسرم حسین علیه السّلام باشد».
عقیل، ام البنین کلابیه را تذکر داد که پدرانش اشجع و یگانه سواران عرب بودند و در شجاعت و سوارگی نظیری نداشتند و لبید برادر ربیعه جد عالی ام البنین کلابیه در حضور نعمان بن منذر شاه حیره درباره ایشان گوید:
نحن بنو أمّ البنین الأربعه و نحن خیر عامر بن صعصعه
الضّاربون الهام وسط الجمجمه
این حرف لبید مورد تصدیق عموم بوده و کسی از عرب در مقام رد آن نیامده است.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 159
__________________________________________________
- عامر بن مالک ملاعب الاسنة (سابق الذکر) نیز که نظیری از عرب در شجاعت نداشته، پسر همین ام البنین (مذکور در شعر لبید) بوده است.
حضرت أمیر المؤمنین علیه السّلام أمّ البنین کلابیه را تزویج کرد و چهار پسر والاگهر از وی به وجود آمدند:
1. حضرت عباس [...] 2. عثمان 3. جعفر 4. عبد اللّه که ایشان نیز به فیض شهادت روز عاشورا نایل‌آمدند، در هردو زیارت رجبیه و ناحیه مقدسه مثل حضرت عباس با سلام خصوصی مذکور هستند.
مدرّس، ریحانة الادب، 8/ 291
آگاهان به انساب در گذشته از نظر دینی و اجتماعی و اخلاقی موقعیت ممتازی داشته و همانند سایر دانشمندان مورد مراجعه افراد بوده‌اند. از جمله، عقیل فرزند أبو طالب علیه السّلام علاوه بر شرافت خانوادگی و مجد و عظمتی که به جهت هاشمی بودن داشت، به انساب و قبایل عرب آگاه بود و خانواده‌های شریف و خوشنام را از قبایل و خانواده‌هایی که اخلاق رذیله و صفات نکوهیده داشتند، بازمی‌شناخت و بدین جهت نیز افراد برای انتخاب بهتر در مورد همسر و دایه که طبعا باید از میان خانواده‌های اصیل انتخاب شود، به وی رجوع می‌کردند؛ چه آن‌که در شرع مقدّس نیز تأکید شده است:
إختاروا لنطفکم، فإنّ الخال أحد الضّجیعین. (1)
برای انعقاد نطفه فرزند آینده‌تان محلّ مناسبی (رحم) انتخاب کنید؛ چه آن‌که دایی فرزندتان در انتقال صفات همانند همسر شما که مادر فرزندتان است، مؤثر است.
و نیز آمده است:
إیّاکم و خضراء الدّمن.
از خضراء دمن (سبزه‌هایی که در مزبله‌ها می‌روید) بپرهیزید.
و در پاسخ این سؤال که: «خضراء دمن چیست؟»
فرمودند: المرأة الحسناء فی منبت السّوء. (2)
«زنی زیبا که در محلّ نامناسب و نکوهیده‌ای زاده و رشد و نمو کرده باشد».
بدان‌گونه که صفدی نقل می‌کند، عقیل یکی از کسانی بود که نظر و گفته‌اش در علم انساب حجت بود و در مسجد حضرت رسول صلّی اللّه علیه و اله برای وی حصیری می‌گذاردند که بر آن نماز می‌کرد و قبائل عرب برای شناخت و آگاهی از علم انساب به دورش جمع می‌شدند و او در پاسخ مراجعات، بسیار سریع الانتقال بود. (3)
به این ترتیب بود که حضرت أمیر المؤمنین علیه السّلام به او فرمودند: «برای من همسری از خاندان اصیل و دلیر عرب در نظر بگیر که مرا از وی فرزندی دلیر زاده شود».
عقیل گفت: «با امّ البنین که از قبیله کلاب می‌باشد، ازدواج کنید؛ چه آن‌که از پدران او در عرب هیچ‌کس شجاعتر نیست».
آنچه در حدیث آمده است، این بود که نقل کردیم؛ و البته بر خواننده گرامی پوشیده نیست که به اعتقاد امامیه، ائمّه هدی (سلام اللّه علیهم) به تمام مخلوقات و ممکنات و صفات نیک و بد آنان عالم و آگاه هستند؛ و-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 160
الأمین، أعیان الشّیعة، 8/ 389
__________________________________________________
- اثبات این موضوع در این مختصر نگنجد. بنابراین، علم و آگاهی عقیل و دیگران با علم و شناخت حضرت أمیر المؤمنین علیه السّلام به احوال قبائل و شجاعان و دلاوران عرب، قابل مقایسه نیست تا مقام مقدّس ولایت نیازمند نظر عقیل باشد. آیا کسی که نر و ماده مورچگان را می‌شناسد، به قبایل عرب آگاهی ندارد؟ ابوذر غفاری نقل می‌کند:
من و أمیر المؤمنین علیه السّلام به بیابانی وارد شدیم که مورچه بسیاری داشت. من گفتم: «منزّه است خدایی که تعداد این مورچگان را می‌داند».
حضرت أمیر المؤمنین علیه السّلام فرمودند: «این‌چنین نگو بلکه بگو: سبحان اللّه باریه؛ فو اللّه إنّی لاحصیه و أعرف الذّکر منه و الأنثی. (4)
منزه است خدایی که خالق این مورچگان می‌باشد؛ چه آن‌که به خدا قسم من تعداد این‌ها را می‌دانم و نر و ماده آنان را می‌شناسم».
همچنین حضرت أمیر المؤمنین علیه السّلام فرمودند: «إنّ شیعتنا من طینة مخزونة قبل أن یخلق آدم، لا یشذّ منها شاذ، و لا یدخل فیها داخل، و إنّی لأعرفهم حینما أنظر إلیهم، و أعرف عدوّی من صدیقی، و إنّهم لمکتوبون عندنا بأسمائهم و أسماء آبائهم و عشائرهم و أنسابهم».
شیعیان ما از طینت و سرشت ویژه‌ای قبل از خلقت آدم خلق شده‌اند و از جمع آن‌ها نه چیزی کم و نه به آن‌ها چیزی اضافه می‌شود، و من آن‌گاه که به آنان نظر می‌افکنم، همه را می‌شناسم و نیز دوست و دشمنم را می‌شناسم و اسامی آنان و پدران و عشایر و نژادشان در نزد ما نوشته و موجود است.
بنابراین، کسی که چنین علمی دارد نیازی به این‌که عقیل قبیله‌های عرب را به وی بشناساند، ندارد.
نهایت این‌که فرمایش حضرت (سلام اللّه علیه) به عقیل به جهت این است که امور جریان عادی خود را طی کند؛ و چه بسا در افعال و اعمال ذوات مقدّسه ائمّه هدی (سلام اللّه علیهم) مصالح و حکمتهایی وجود دارد که ما پاره‌ای از آن‌ها را درک می‌کنیم و پاره‌ای دیگر بر ما پوشیده است و نزد خود آنان می‌باشد.
(1). کتاب کافی کلینی.
(2). کتاب مقنعه شیخ مفید ص 79، المجازات النّبویّة ص 61، چاپ مصر.
(3). نکت الهمیان، ص 200.
(4). مدینة المعاجز، ص 115.
پاک‌پرور، ترجمه العبّاس،/ 33- 35
گروهی از مورخین برآنند که امیر المؤمنین علیه السّلام با امّ البنین دختر حزام عامریه، بعد از وفات حضرت زهرا (سلام اللّه علیها) ازدواج نمود. دسته‌ای دیگر می‌گویند که این امر بعد از ازدواج حضرتش با أمامه بوده است. اما مسلم است که این ازدواج بعد از وفات صدیقه کبری (سلام اللّه علیها) می‌باشد؛ زیرا تا فاطمه علیها السّلام زنده بود، خداوند بر امیر المؤمنین علیه السّلام دیگر زنان را حرام نموده بود.
امّ البنین دارای چهار پسر شد به نامهای عبّاس، عبد اللّه، جعفر و عثمان؛ که سرور همه آنان عباس علیه السّلام می‌باشد. این بانوی بزرگوار بعد از امیر المؤمنین علیه السّلام نیز مدتی طولانی زنده بود و با کسی هم ازدواج نکرد. پاک‌پرور، ترجمه العبّاس،/ 157
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 161
قال الإمام أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السّلام- بعد وفاة الصّدّیقة فاطمة الزّهراء علیها السّلام لأخیه عقیل بن أبی طالب، و کان نسّابة العرب و عرّافة بأحسابها و عاداتها، «ابغنی امرأة قد ولدتها الفحولة من العرب لأتزوّجها فتلد لی غلاما فارسا».
فقال له عقیل: «أین أنت عن فاطمة بنت حزام بن خالد الکلابیّة»- عن عمدة الطّالب للسّیّد الدّاودیّ: ص 324-.
قال الحجّة الشّیخ هادی آل کاشف الغطاء فی (مقبولته):
أمّ البنین طابت الأبناء منک کما قد طابت الآباء
أمّ الأسود من بنی العلی أمّ الحماة و الأباة النبلا
أمّ أبی الفضل و أمّ جعفر و أمّ عبد اللّه شبل حیدر
و أمّ عثمان الّذی سمّاه باسم ابن مظعون الأب الأوّاه
الأنجبین الطّاهرین أنفسا الأکرمین الطّیّبین مغرسا
و العبّاس أوّل مولود للإمام علیّ علیه السّلام من زوجته (أمّ البنین). «1»
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام (الهامش)،/ 310
__________________________________________________
(1)- امیر المؤمنین علیه السّلام با برادرش عقیل فرمودند: «می‌خواهم زنی برای من خواستگاری بنمایی که از خاندان شجاعت بوده باشد و بسی قوی‌پنجه و شیردل باشد. و عقیل بن ابی طالب چون نسابه بود، در علم انساب مهارتی به کمال داشت، و انساب عرب را کاملا مطلع بود. عرض کرد: «یا سیدی! چنین زن برای چه می‌خواهی؟»
حضرت فرمود: «برای این‌که فرزند شجاع و دلیر آورد».
عقیل گفت: «چنین زن در میان قبیله بنی کلاب می‌باشد و او ام البنین دختر حزام بن خالد کلابی است».
برای این‌که در میان قبایل عرب شجاعتر از پدران او نیست و در جلالت و فروسیت کسی را به مردی نمی‌شناسند و در حق پدران آن‌ها، لبید از برای نعمان بن منذر ملک حیره این اشعار بگفت:
نحن بنو أمّ البنین الأربعه و نحن خیر عامر بن صعصعه
الضّاربون الهام وسط الجمجمه
و لبید هنگامی که این اشعار بگفت، کسی از عرب بر او انکار نکرد و از آن طایفه است ابو براء کسی که در عرب شناخته نمی‌شود که شجاعتر از ایشان باشد؛ غیر جناب امیر المؤمنین. پس امیر المؤمنین علیه السّلام وی را به عقد خود درآورد و اول از او قمر بنی هاشم متولد گردید. بعد عبد اللّه، بعد جعفر، بعد عثمان متولد شد.
هر چهار تن در زمین کربلا شهید شدند؛ و عقب ام البنین از قمر بنی هاشم از پسرش عبید اللّه بن قمر بنی هاشم بسیار شدند.
محلّاتی، ریاحین الشریعه، 3/ 292- 293
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 162

و قتل العبّاس بن علیّ، و هو ابن أربع و ثلاثین سنة.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 194
قال: استشهد و قد بلغ سنه أربعا و ثلاثین سنة.
أبو نصر، سرّ السّلسلة،/ 89
قتل و له یومئذ أربع و ثلاثون سنة، و بذلک قال والدی أبو الغنائم ابن الصّوفیّ النسّابة و ابن خدّاع «1».
و اختلفوا «2» أنّ العبّاس أکبر أم أخوه عمر «2»، فکان ابن شهاب العکبریّ و أبو الحسین الأشنانیّ و ابن خدّاع یرون: أنّ عمر هو الأکبر، و شیخنا أبو الحسن شیخ الشّرف «3» و البغدادیّون و والدی یرون: أنّ عمر أصغر من العبّاس، و یقدّمون ولد العبّاس علی ولده.
المجدی،/ 15- مثله ابن عنبة، عمدة الطّالب (ط النّجف)،/ 357
و قتل و له أربع و ثلاثون سنة. «4» و له فضائل «4».
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 203- مثله الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 1/ 371
او ابن أربع و ثلاثین سنة.
ابن فندق، لباب الأنساب، 1/ 307
و قتل و له أربع و ثلاثون سنة «5».
ابن عنبة، عمدة الطّالب،/ 394- عنه: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 143؛ المظفّر، بطل العلقمی، 2/ 5؛ مثله ابن أمیر الحاجّ، شرح شافیة أبی فراس،/ 368؛ القمیّ، نفس المهموم،/ 332؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 434؛ المیانجی، العیون
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا لم یرد فی عمدة الطّالب].
(2- 2)- [عمدة الطّالب: فی العبّاس و أخیه عمر أیّهما أکبر].
(3)- [أضاف فی عمدة الطّالب: العبیدلیّ].
(4- 4) [لم یرد فی الأنوار النّعمانیّة].
(5)- و در روز شهادت، سی و چهار ساله بود. کیاء گیلانی، سراج الأنساب،/ 174
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 163
العبری «1»،/ 168؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 167
و له من العمر أربع و ثلاثون سنة «2».
البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 325
ولد سنة ستّ و عشرین من الهجرة، کان عمره الشّریف عند شهادته أربعا و ثلاثین سنة.
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 128
ولد سنة ستّ و عشرین من الهجرة [...]
[...] عاش العبّاس مع أبیه أربع عشرة سنة [...]، و مع أخیه الحسن أربعا و عشرین سنة، و مع أخیه الحسین أربعا و ثلاثین سنة و ذلک مدّة عمره.
السّماوی، أبصار العین،/ 25، 26- عنه: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 142؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین «3»،/ 264
قتل أوّلا عبد اللّه و عمره 25 سنة ثمّ جعفر و عمره 19 سنة، ثمّ عثمان و عمره 21 سنة، ثمّ العبّاس و عمره 35 سنة و هو أکبرهم، و یأتی ذکرهم فی محالّهم إن شاء اللّه.
الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 129
ولد سنة 26 من الهجرة، و قتل مع أخیه الحسین علیهما السّلام فی أوّل سنة 61 من الهجرة و عمره أربع و ثلاثون سنة عاش منها مع أبیه أمیر المؤمنین علیه السّلام أربع عشرة سنة [...] و مع أخیه الحسن علیه السّلام أربعا و عشرین سنة، و مع أخیه الحسین علیه السّلام أربعا و ثلاثین سنة و هی مدّة عمره. «4»
الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 429
__________________________________________________
(1)- [حکاه العیون عن نفس المهموم].
(2)- و از پسرهای أمیر المؤمنین علیه السّلام، پسر چهارم است؛ چه بعد از حسین علیه السّلام و محمّد بن حنفیه متولد شد.
و عباس در وقت شهادت سی و چهار ساله بود.
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 341، 348
(3)- [حکاه وسیلة الدّارین عن ذخیرة الدّارین].
(4)- و روز عاشورا در سن سی و چهار سالگی در کربلا به درجه رفیعه شهادت نایل گردید و نام نامیش زینت اوراق و کتب و تواریخ می‌باشد.-
مدرّس، ریحانة الأدب، 8/ 291
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 164
فقد ولد العبّاس- علیه السّلام- فی الیوم الرّابع من شعبان سنة (26 هجریّة)، کما علیه المجلسیّ فی (بحاره: ج 45) من طبعه الجدید. و الأنوار النّعمانیّة: ص 124، و المجدیّ لأبی الحسن العمریّ و غیرها، فیکون عمره الشّریف یوم الطّفّ (34 سنة و أشهرا) و أعمار إخوته الثّلاثة تتراوح بین (25 و 21 و 19)- کما ستعرف-.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام (الهامش)،/ 309
و واکب حیاة أخیه الحسن الزّکیّ (سلام اللّه علیه) بعد وفاة أبیه علیّ علیه السّلام طیلة (10 سنوات) تقریبا، فنهل ما شاء أن ینتهل من معدن النّبوّة و فیض الإمامة. و لازم أخاه الحسین الشّهید السّنوات الأخر من حیاته المقدّسة، فاقتبس من السّؤدد و الإباء و المعرفة ما شاء حتّی آخر یوم من عمره الشّریف، یوم عاشوراء، فکان عمره- یوم شهادته- (34 سنة) علی التّحقیق.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام (الهامش)،/ 312
و إنّما ینقل الفاضل المعاصر، الشّیخ جعفر النقدیّ، فی «کتابه زینب الکبری»، عن الفاضل المعاصر الشّیخ محمّد علیّ الأردبادیّ، أنّه رأی فی کتاب فارسی یسمّی: «أنیس الشّیعة» لمؤلّفه السّیّد محمّد عبد الحسین بن السّیّد محمّد عبد الهادیّ الهندیّ، من معاصری الشّاه فتح علیّ، و أهدی له الکتاب سنة 1344 ه، یذکر أنّ ولادة العبّاس الأکبر علیه السّلام فی یوم الجمعة رابع شهر شعبان سنة 26 إلی آخره ما ذکر ص 29، و هذا القول إن لم یکن من الخلط بولادة الحسین علیه السّلام فی الثّالث من شعبان نهار الجمعة، و أنّ ناقله الأصلیّ، أی الهندیّ، أخذه عن مصدر وثیق، فذاک، و إلّا فالتّوقّف عندی له وجه، لأنّ معاصر الشّاه فتح علیّ من المتأخّرین، و هذه الأمور إنّما نقلّد فیها القدماء.
المظفّر، بطل العلقمی، 2/ 6
أقول: و کانت ولادته فی الرّابع من شعبان، سنة ستّ و عشرین من الهجرة، کما فی
__________________________________________________
- او آن‌گونه در تمامی مراحل حیاتش، در پشت سر امامش حرکت می‌کرد که حتی در ظهور جسم شریفش به این عالم شهود هم یک گام از مولایش عقب است. چنان‌که میلاد امام حسین علیه السّلام در سوم شعبان است و ولادت عباس علیه السّلام در چهارم شعبان سال بیست و شش هجری. (1)
پاک‌پرور، ترجمه العبّاس،/ 162
(1). انیس الشّیعة، المجدیّ، أنوار النّعمانیّة ج 1 صفحه 134 قمر بنی هاشم ص 22 به نقل از وقایع الایّام بیرجندی.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 165
زینب الکبری، و لنعم ما قیل:
بذلت أیا عبّاس نفسا نفیسة لنصر حسین عزّ بالجدّ عن مثل
أبیت التذاذ الماء قبل التذاذه فحسن فعال المرء فرع عن الأصل
فأنت أخو السّبطین فی یوم مفخر و فی یوم بذل الماء أنت أبو الفضل
المیانجی، العیون العبری،/ 168- 169
و بناء علی هذا، کانت ولادته الرابع من شهر شعبان سنة ستّة و عشرین من الهجرة فی المدینة المنوّرة، و قیل: اثنی و عشرین منه.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 265
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 166

سمّاه أمیر المؤمنین بالعبّاس، لعلمه بشجاعته، و سطوته، و صولته، و عبوسه فی قتال الأعداء، و فی مقابلة الخصماء. قیل: عبّاس کشدّاد: الأسد الضّاری. کانت الأعداء ترجف أبدانهم، و ترتعد مفاصلهم و تعبس وجوههم خوفا إذا برّز إلیهم العبّاس علیه السّلام.
عبست وجوه القوم خوف الموت و العبّاس فیهم ضاحک متبسّم «1»
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 437- عنه، الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 268
و سمّاه (عبّاسا) تفاؤلا بشجاعته، و صولته فی الحروب، فإنّ العبّاس من أسماء الأسد الغضبان.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام (الهامش)،/ 310
__________________________________________________
(1)- احقر گوید: از حدیث ذخیره خواستن امیر المؤمنین علیه السّلام ابا الفضل را برای واقعه طف در تزویج ام البنین مستفاد می‌شود که نامیدن ابا الفضل را به عباس برای شدت و شجاعت او است. در منتهی الارب گوید: «عباس کشداد شیر بیشه» و در آیه شریفه یوما عبوسا گفته‌اند: «ای کریها تعبس الوجوه» و از صولت و شجاعت و عبوسة او در قبال خصم و قتال قوم کراهت و عبوست خوف و بیم در وجوه کریهه خبیثه آن جمع لئیم ظاهر می‌شد.
القائنی، الکبریت الأحمر،/ 384
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 167

ولده یسمّونه «السّقّاء»، و یکنّونه أبا قربة؛ شهد مع الحسین کربلاء؛ فعطش الحسین:
فأخذ قربة، و اتّبعه إخوته لأبیه و أمّه بنو علیّ، و هم: عثمان، و جعفر، و عبد اللّه؛ فقتل إخوته قبله، و جاء بالقربة یحملها إلی الحسین مملوءة، فشرب منها الحسین.
المصعب الزّبیری، نسب قریش،/ 43
و هو السّقّاء، کان حمل قربة ماء للحسین بکربلاء، و یکنّی أبا قربة.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 2/ 413، أنساب الأشراف، 2/ 192
حدّثنا الحسین، حدّثنا عبد اللّه قال، قال الزّبیر: قال عمّی: و ولده یسمّونه السّقّاء و یکنّونه أبا قربة، شهد مع الحسین علیه السّلام کربلاء، فعطش الحسین، فأخذ قربة و اتّبعه إخوته لأمّه بنو علیّ، و هم عثمان و جعفر و عبد اللّه، فقتل إخوته قبله- لا عقب لإخوته- و جاء بالقربة، فحملها إلی الحسین علیه السّلام، مملوءة، فشرب منها الحسین، ثمّ قتل العبّاس بن علیّ بعد إخوته مع الحسین (صلوات اللّه علیهم)، فورث العبّاس إخوته و لم یکن لهم ولد.
ابن أبی الدّنیا، مقتل الإمام أمیر المؤمنین،/ 120
و العبّاس یقال له: السّقّاء، لأنّ الحسین طلب الماء فی عطشه و هو یقاتل، فخرج العبّاس و أخوه، و احتال حمل إداوة ماء و دفعها إلی الحسین، فلمّا أراد الحسین أن یشرب من تلک الإداوة جاء سهم، فدخل حلقه، فحال بینه و بین ما أراد من الشّرب، فاحتوشته السّیوف حتّی قتل، فسمّی العبّاس بن علیّ «السّقّاء» لهذا السّبب.
ابن حبّان، الثّقات (السّیرة النّبویّة)، 2/ 310، السّیرة النّبویّة (ط بیروت) 1/ 559
«1» «2» «3» و یکنّی أبا الفضل «3» [...] «4» و هو أکبر ولدها [أمّ البنین] «2» و هو آخر من قتل من إخوته لأمّه و أبیه «1» «4».
__________________________________________________
(1- 1) [مثله فی تظلّم الزّهراء،/ 200].
(2- 2) [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(3- 3) [حکاه شرح الشّافیّة عن البحار،/ 367].
(4- 4) [مثله فی العیون،/ 168].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 168
[...] «1» «2» قال جرمیّ بن العلاء عن الزّبیر عن عمّه: ولد العبّاس بن علیّ علیه السّلام یسمّونه السّقّاء و یکنّونه أبا قربة، و ما رأیت أحدا من ولده، و لا سمعت عمّن تقدّم منهم هذا «1» [...] و کان یقال له: قمر بنی هاشم و کان لواء الحسین بن علیّ علیه السّلام، معه یوم قتل «2». «3»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 55، 56- عنه: محمّد بن أبی طالب، تسیلة المجالس و زینة المجالس، 2/ 329؛ المجلسی، البحار، 45/ 39؛ البحرانی، العوالم، 17/ 282؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 322؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 334؛ القمی، نفس المهموم،/ 333- 334؛ القائنی، الکبریت الأحمر،/ 384؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 265
سمّی العبّاس: «السّقّاء»، لأنّ الحسین علیه السّلام عطش، و قد منعوه الماء، و أخذ العبّاس قربة، و مضی نحو الماء. و اتّبعه إخوته من ولد علیّ علیه السّلام: عثمان و جعفر و عبد اللّه، فکشفوا أصحاب عبید اللّه عن الماء. و ملأ العبّاس القربة. و جاء بها، فحملها علی ظهره إلی الحسین علیه السّلام وحده.
و قد قتل إخوته عثمان و جعفر و عبد اللّه فی المعرکة علی الماء.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 182- 184
و یلّقب السّقّاء، و کان صاحب رایة أخیه الحسین علیه السّلام.
المجدی،/ 15
هو السّقّاء.
المفید، الإختصاص،/ 78- مثله: الطّوسی، الرّجال،/ 76؛ الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 29- 30؛ الأردبیلی، جامع الرّواة «4»، 1/ 433
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و أسرار الشّهادة و الکبریت الأحمر].
(2- 2) [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(3)- کنیه آن حضرت ابو الفضل بود [...] و عباس بن علی بزرگترین فرزند ام البنین بود، و پس از سه‌برادر خود به شهادت رسید.
[...] و جرمیّ بن ابی العلاء از زبیر و عمویش نقل کرده است که فرزندان عباس بن علی علیه السّلام او را «سقا» نامیده و کنیه‌اش را «ابو قربة» گذارده بودند؛ ولی من از هیچ‌یک از فرزندان عباس بن علیّ و آنان که پیش از ایشان بوده‌اند، چنین چیزی نشنیده‌ام.
[...] به او می‌گفتند: «ماه بنی هاشم» و در کربلا پرچم لشگر حسین بن علی علیهما السّلام به دست او بود.
رسولی محلّاتی، ترجمه مقاتل الطّالبیّین،/ 81، 82
(4)- [حکاه جامع الرّواة عن الطّوسی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 169
کان العبّاس یکنّی أبا قربة، لحمله الماء لأخیه الحسین علیه السّلام، «1» و یقال له: «السّقّاء» «1».
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 203- مثله الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 1/ 370- 371
و کان عبّاس السّقّاء، قمر بنی هاشم، صاحب لواء الحسین، و هو «2» أکبر الأخوان «2».
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 108- عنه: محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس و زینة المجالس، 2/ 38؛ القمی، نفس المهموم،/ 334؛ المظفّر، بطل العلقمی، 3/ 208، 313؛ مثله المجلسیّ، البحار، 45/ 40؛ البحرانی، العوالم، 17/ 282؛ المیانجی، العیون العبری،/ 165؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 198
المسمّی بالسّقّاء.
و یسمّیه أهل النّسب أبا قربة، المقتول بکربلا، صاحب رایة الحسین علیه السّلام «3» ذلک الیوم «3».
ابن إدریس، السّرائر،/ 656- عنه: المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 128
یکنّی أبا الفضل (سین. جخ) روی عنه خطبته «4».
ابن داوود،/ 195
العبّاس المشهور بالسّقّاء.
الفخر الرّازی، الشجرة المبارکة،/ 17
و أمّا العبّاس الأکبر الشّهید بکربلاء المعروف ب «السّقّاء» بن أمیر المؤمنین علیه السّلام.
المروزی، الفخری،/ 169
و کان صاحب رایته. و سمّی السّقّاء و کنّی أبا قربة، لأنّ الحسین علیه السّلام عطش و أمره أن یأتیه بماء من الفرات، فمضی بقربة إلی الفرات لیملأها، فملأها و أقبل بها إلی أخیه فمنع، فقاتلهم حتّی کشفهم و أتاه بها فسقاه، و یقال: إنّه قتل دون ذلک، و قبره بالحائر.
ابن الطّقطقی، الأصیلی،/ 328
و یکنّی أبا الفضل، و یلقّب «السّقّاء»، لأنّه استسقی الماء لأخیه الحسین علیه السّلام یوم الطّفّ،
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی الأنوار النّعمانیّة].
(2- 2) [مثله فی شرح شافیة أبی فراس،/ 367].
(3- 3) [لم یرد فی تنقیح المقال].
(4)- ب: خطبه.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 170
و قتل دون أن یبلغه إیّاه، «1» و قبره قریب من الشّریعة، حیث استشهد، و کان صاحب رایة الحسین علیه السّلام أخیه فی ذلک الیوم «1».
ابن عنبة، عمدة الطّالب،/ 394- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 332؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 267؛ مثله الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 144؛ المیانجی، العیون العبری،/ 167- 168
العبّاس بن علیّ بن أبی طالب علیه السّلام و هو الملّقب بالسّقّاء.
ابن أبی الفتوح، النّفخة العنبریّة،/ 134
یدعی السّقّاء و یکنّی أبا قربة، و کان صاحب رایة الحسین یوم کربلاء. «2»
الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 284
یلّقب بالسّقّاء،
الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 207
المکنّی بأبی الفضل، الملقّب بقمر بنی هاشم روحی فداه.
المامقانی، تنقیح المقال، 3- 2/ 70
هو السّقاء [...]
__________________________________________________
(1- 1) [حکاه عنه فی بطل العلقمی، 3/ 230].
(2)- لقب عباس شهید أبو الفضل بود و سقا نیز گفتندی از بهر آن‌که روز طف به طلب آب رفت و صاحب رایت برادر خود، حسین بن علی علیهما السّلام بود.
کیاء گیلانی، سراج الأنساب،/ 174
او را ماه بنی هاشم می‌گفتند. و در آن روز، آن بزرگوار علمدار حضرت سیّد أخیار بود.
مجلسی، جلاء العیون،/ 678
اکنون به سر داستان آییم:
همانا حضرتش را عباس الاکبر گویند و کنیت مبارکش أبو الفضل است و ملقب به سقا است؛ چنان‌که مذکور شد و همچنانش أبو قربه (1) خوانند. و در یوم طف صاحب لوای حسین علیه السّلام بود و او اکبر اولاد أم البنین است (2).
(1). قربه (به کسر قاف): مشک و ابو قربه: صاحب و دارنده مشک (در لغت عرب مرسوم است که هرگاه شخصی با چیزی مزاولت بسیار داشته باشد، کلمه «اب» را به آن چیز اضافه می‌نماید و آن شخص را اراده می‌کنند.
(2). [این مطلب را در احوال اولاد أمیر المؤمنین علیه السّلام، 4/ 338، 339 تکرار نموده است].
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 341
آن حضرت سقّای اهل بیت بود. سپهر،
ناسخ التّواریخ أمیر المؤمنین علیه السّلام، 5/ 209
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 171
[...] علی کلّ حال، فقد کان العبّاس بن علیّ علیه السّلام یکّنی بأبی الفضل، و یلقّب «بقمر بنی هاشم»، و لقّب فی کربلا بالسّقّاء، و حامل اللّواء، و رئیس عسکر الحسین، و غیرها من الألقاب و قد عدّت له ستّة عشر لقبا.
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 128
یلقّب فی زمنه قمر بنی هاشم، و یکنّی أبا الفضل: [...] «1» قال أهل السّیر: و کان العبّاس ربّما رکز لوائه أمام الحسین، و حامی عن أصحابه أو استقی ماء، فکان یلقّب السّقّاء.
و یکنّی أبا قربة بعد قتله «1».
السّماوی، إبصار العین،/ 26، 29؛ مثله، الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 265
یلقّب فی زمنه قمر بنی هاشم، و یکنّی أبا الفضل [...] فسمّی السّقّاء و أبا قربة. «2»
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 142، 143
یکنّی أبا الفضل و أبا قربة، و یلقّب بالسّقّاء و قمر بنی هاشم. «3»
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(2)- صاحب عمدة الطّالب در شرح أولاد عباس علیه السّلام گوید: کنیه‌اش أبا الفضل، و لقبش سقا بود؛ زیرا روز عاشورا برای برادر خود آب طلبید و پیش از آن‌که به او برساند، کشته شد. قبرش نزدیک شریعه و در محل شهادت او است و در آن روز پرچمدار حسین علیه السّلام بود.
ترجمه ... جرمی بن ابو العلا از زبیر از عمویش نقل کند که اولاد عباس او را سقا می‌گفتند و ابو القربة کنیه می‌نهادند؛ ولی من هیچ‌کدام از فرزندانش را ندیدم و این سخن را از آن‌ها نشنیدم.
ابو الفرج گوید: «عباس بن علی بن ابیطالب ابو الفضل کنیه داشت».
ابن شهر آشوب در مناقب گوید: «عباس سقا قمر بنی هاشم و پرچمدار حسین و بزرگترین برادرهای مادر خود به دنبال آب رفت».
کمره‌ای، نفس المهموم،/ 153، 154
ابو الفرج در مقاتل الطّالبیّین گوید: «کان العبّاس بن علیّ یکنّی أبا الفضل».
و کان یقال له قمر بنی هاشم، و کان لواء الحسین معه. و در عمدة الطّالب می‌فرماید که کنیه آن حضرت أبو الفضل بود و به روایت أنوار نعمانیّ أبو القربة بود و خوانده می‌شد به سقا. القاینی، الکبریت الأحمر،/ 384
(3)- مکنّی به أبو الفضل و ملقّب به قمر بنی هاشم که در کربلا به لقب سقا و حامل اللّوا و رئیس عسکر الحسین علیه السّلام و غیر این‌ها (تا شانزده لقب که هریکی به یک مقام عالی آن بزرگوار اشعار دارد) مذکور داشته‌اند.
مدرّس، ریحانة الأدب، 8/ 291
أبو الفضل علیه السّلام به کنیه‌ها و لقبهائی اشتهار یافت که به برخی از آن‌ها از قبل موصوف بود و به بعضی-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 172
__________________________________________________
- دیگر در روز عاشورا متصف گشت. از جمله کنیه‌های او ابو قربه می‌باشد (قربه به معنای مشک آب است)؛ زیرا در شهادتگاه کربلا چند مرتبه، در حالی که خصم بدسگال آب را بر روی آل مصطفی صلّی اللّه علیه و اله بسته بود و بشدت در اطراف آن پاس می‌دادند تا مبادا قطره‌ای به حلقوم خشکیده آن عزیزان خدا برسد، حضرت أبو الفضل بدون توجّه به انبوه لشکر و بی هیچ هراسی از نیزه و شمشیر آنان، با صلابت حیدری بر آنان حمله برد و با فرار رو به صفتانه آنان، مشک را از آب شریعه پر ساخت و حرم حسینی و اصحاب سید الشهداء علیه السّلام را سقایت نمود.
اما مورخان و نسب‌شناسان از این‌که عبّاس (سلام اللّه علیه) مکنی به أبو القاسم باشد، سخنی به میان نیاورده‌اند؛ زیرا هیچ‌کدام از آنان ذکر نکرده‌اند که ایشان فرزندی موسوم به قاسم داشته است. تنها جابر أنصاری، چون در اوّلین أربعین سید الشهدا علیه السّلام به زیارت حضرتش مشرّف شد، در ضمن خطابه خود، به آن شهیدان به خون خفته گفت: السّلام علیک یا أبا القاسم، السّلام علیک یا عبّاس بن علیّ. و از آن‌جا که این صحابی عظیم الشأن تربیت یافته خاندان نبوّت و امامت است، حتما سببی داشته که این سردار کربلا را به این کنیه خوانده است.
لیکن کنیه مشهور آن حضرت، ابو الفضل می‌باشد؛ زیرا که از یک جهت فرزندی به نام فضل داشته، و از طرف دیگر به حق سزاوار این کنیه است؛ چرا که فضائل حضرتش همچون خورشید درخشان برای همگان در تلألؤ و نورافشانی است. آری، اگر شرف و فضیلت را منبعی نامتناهی انگاریم، سرچشمه جوشان آن ابو الفضل است، و اگر فضل و سیادت را بنیانی رفیع تصور سازیم، عباس (سلام اللّه علیه) از پایه‌های عمده آن می‌باشد:
ای امیری که علمدار شه کرب‌وبلایی اسدِ بیشه صولت، پسر شیر خدایی
به نسب پور دلیر علی آن شاه عدوکش به لقب ماه بنی هاشم و شمع شهدایی
یک جهان صولت و پنهان شده در بیشه تمکین یک فلک قدرت و تسلیم به تقدیر قضایی
من چه خواهم به مدیح تو که خود اصل مدیحی من چه گویم به ثنای تو که خود عین ثنایی
بی حسین آب ننوشیدی و بیرون شدی از شط تو یَمِ فضل و محیط ادب و بحر حیایی
لقب مشهور آن بزرگوار بین شیعه و أهل سنّت، باب الحوایج است؛ و این نیست مگر به سبب کرامات فراوان حضرتش و گشودن گره از کار دردمندان و سامان بخشی به جمع پریشان‌دلان:
درگه والای تو در نَشأتَین هست درِ رحمت و باب حسین
هرکه به دردی به غمی شد دچار گوید اگر یکصد و سی و سه بار
ای عَلَم افراخته در عالَمَین اکشِف یا کاشِفَ کَربِ الحسین
از کرم و لطف جوابش دهی تشنه اگر آمده آبش دهی (1)
و نیز- همچنان‌که قبلا گفتیم- لقب دیگر عبّاس علیه السّلام قمر بنی هاشم است؛ که آن هم به خاطر نیک‌منظری و نورانیّت چهره مبارکش می‌باشد، به گونه‌ای که سیمایش آن‌چنان پرتوافشان بود که در شبهای تار فروغ می‌بخشید و دیگر احتیاجی به نور نبود.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 173
الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 429
و کنیته المشهورة: أبو الفضل کما عرفت من أبیات حفیده الفضل بن محمّد- و کما یشیر إلیها شارح میمیّة أبی فراس بقوله:
بذلت أیا عبّاس نفسا نفیسة لنصر حسین عزّ بالنّصر عن مثل
أبیت التذاذ الماء دون التذاذه فحسن فعال المرء فرع عن الأصل
فأنت أخو السّبطین فی یوم مفخر و فی یوم بذل الماء أنت أبو الفضل
__________________________________________________
- اما در مورد لقب شهید کسی متعرض آن نشده و تنها در کلام علمای نسب‌شناسی از این لقب یاد گشته است. چنان‌که ابو حسن عمری در کتاب «المجدی» بعد از ذکر فرزندان حضرت عبّاس علیه السّلام می‌گوید:
این آخر نسب فرزندان عباس شهید و سقا، زاده علیّ بن ابی طالب علیه السّلام می‌باشد.
همچنین در «سرّ السّلسلة» تألیف أبی نصر بخاری آمده است که: و الشّهید أبو الفضل العبّاس بن علیّ علیهما السّلام.
و در آن‌جا روایتی از معاویة بن عمار آورده است که می‌گوید: «به امام صادق علیه السّلام عرضه داشتم:
چه‌گونه فدک آن هنگام که به شما برگردانده شد، تقسیم گشت؟»
امام فرمودند: «به فرزندان عباس شهید ربع آن را دادیم و باقی از آن ما باشد».
البته سزاوار بود که ارباب مقاتل و علمای نسب‌شناسی، آن لقبی را که نشانگر منزلت عظیم حضرت عباس علیه السّلام است، ذکر نمایند؛ و آن، لقب عبد صالح است که امام صادق علیه السّلام- به روایت ابو حمزه ثمالی در زیارت مخصوص أبو الفضل علیه السّلام- به وی دادند؛ آن‌جا که می‌گویند: «السّلام علیک أیّها العبد الصّالح».
و خواننده هوشمند بخوبی می‌داند که این صفت، برترین مراتب انسان کامل را می‌رساند؛ چرا که عبودیت رشته اتصال بین پروردگار و بنده بوده و بهترین حالت هرصاحب فضل و کمال به این است که بیابد که وی در رابطه با آفریدگار عظیم و صاحب جلال خود می‌باشد. و این اتصال و پیوستگی با مبدأ متعال- که کاملترین مراتب وجود است- در هیچ‌کس حاصل نمی‌شود مگر این‌که به والاترین درجات انسانیت و به شکوفایی تمامی استعدادهای ملکوتیش نائل شود و شایسته آن شود که به عالم سرور و نشاط ابدی گام نهد و به تجرد و یگانگی با معبود دست یازد. و برعکس، اگر انسان از این رشته اتصال تهیدست باشد، با انقطاع خطّ ارتباط، از عالم قدس طرد می‌شود و در وادی هلاکت و خسران خواهد افتاد.
البته در این‌جا مقصود ما پرداختن به صرف عبادات واجبی که باعث برائت ذمه و اسقاط عذاب می‌شود، نیست؛ بلکه سخن بر سر این است که آدمی پروردگارش را- که باید بدون درخواست ثواب یا ترس از عقاب به پرستش وی پرداخت- براساس فهم و بصیرت و معرفت عبودیت نماید؛ تا این‌که استحقاق آن یابد که معبود متعال، او را بنده خود بنامد و بر دعوی بندگی او صحه بگذارد.
(1). در این‌جا و در فراز بالا، مصنّف دو قطعه شعر به زبان عربی آورده بود که ما به رعایت ذوق فارسی، دو قطعه شعر از سید محمد علی ریاضی آوردیم (شکوفه‌های ولایت، ص 256- 258).
پاک‌پرور، ترجمه العبّاس،/ 169- 172
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 174
و کما وردت علی لسان شاعر أهل البیت، الکمیت بن زید الأسدیّ، من قصیدته الّتی یستهلّها بقوله:
من لقلب متیّم مستهام غیر ما صبوة و لا أحلام
و قوله:
و أبو الفضل، إنّ ذکرهم الحلو، شفاء النّفوس فی الأسقام
قتل الأدعیاء إذ قتلوه أکرم الشّاربین صوب الغمام
و ألقابه کثیرة، منها- ما کان یلقّب به فی زمانه قبل واقعة الطّفّ- (کقمر بنی هاشم)، و لعلّه إنّما لقّب بذلک، لجمال هیأته، و وسامة صورته، فلقد قال المؤرّخین عنه: إنّه کان وسیما جمیلا، یرکب الفرس المطهّم و رجلاه تخطّان فی الأرض.
و منها- ما عرف به یوم الطّفّ، کالسّقّاء، و ساقی العطاشی، و إنّما لقّب بذلک، لاهتمامه البالغ بسقی عطاشی أهل بیت النّبوّة و عیالات أخیه الحسین علیه السّلام، منذ حلولهم أرض کربلاء، إلی أن وقع صریعا قتیلا یوم عاشوراء، علی نهر العلقمیّ، و هو یحمل القربة علی عاتقه المقدّس.
و بالخصوص فی الیوم السّابع من المحرّم بعد أن ضیّق الأعداء علی الحسین و أهل بیته و أطفاله، و منعوا من إیصال الماء إلی الخیم، علی أثر ورود کتاب من ابن زیاد إلی ابن سعد یوم السّادس من المحرّم، یأمره فیه بالتّضییق علی الحسین و أهل بیته، فضبط ابن سعد جانب المشرعة بالعدّة و السّلاح، و لعلّ هذا هو السّبب فی تخصیص الیوم السّابع من المحرّم لذکر مصیبة العبّاس علیه السّلام لدی الخطباء، الأمر الّذی دعا سیّدنا الوالد- قدس سرّه- أن یخصّص المجلس السّابع لذلک.
و هو (صاحب اللّواء)، و إنّما لقّب بذلک، لأنّه صاحب لواء الحسین الأعظم یوم الطّفّ، بشهادة الحسین علیه السّلام فقد قال له- حینما طلب العبّاس منه الرّخصة فی المبارزة- «أنت صاحب لوائی، و إذا مضیت تفرّق عسکری». عن مقاتل الطّالبیّین لأبی الفرج. ص 59 طبع النّجف، و مناقب ابن شهر آشوب. ج 4 ص 108 طبع قم، و بحار المجلسیّ؛ ج 45
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 175
ص 39 طبع طهران الجدید.
و من ألقابه- ما عرف به بعد واقعة الطّفّ- کالعبد الصّالح؛ فقد لقّبه بذلک الإمام أبو عبد اللّه الصّادق علیه السّلام- کما جاء فی زیارته المخصوصة الّتی رواها عنه أبو حمزة الثّمالیّ- کما سنذکر-.
و منها- (باب الحوائج)، فقد عرف هذا اللّقب، و اشتهر بین الشّیعة بعد یوم الطّفّ، و ذلک لما لمسوه کثیرا من قضاء الحوائج، و کشف الغمم، و بلوغ المراد لمن قصد قبره الشّریف، و استجار به.
و فی ذلک یقول الخطیب المفوّه العلّامة السّیّد صالح الحلّیّ- رحمه اللّه- من قصیدة:
باب الحوائج ما دعته مروعة فی حاجة إلّا و یقضی حاجها
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام (الهامش)،/ 310- 312
سمّی العبّاس سقّاء، و صار لقبا له، و یفتخر بهذا اللّقب، و قال فی رجزه:
إنّی أنا العبّاس أغدوا بالسّقا.
و لکن أسفی علی هذا السّقّاء، حیث قضی نحبه و هو عطشان، و لنعم ما قال القائل فی رثائه:
حقیق بالبکاء علیه حزنا أبو الفضل الّذی واسا أخاه
و جاد له علی ظمأ بماء و کان رضا أخیه مبتغاه
بأبی و أمیّ، تمکّن من شرب الماء و لم یشرب مواساة منه لأخیه الحسین علیه السّلام، اغترف غرفة من الماء بیده إلی آخر ما سیأتی.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 318- 319
فی (النّاسخ) أنّ أولاد أمّ البنین أربعة، و کلّهم ملقّبون بالأکبر، لأنّهم أکبر أولاد أمیر المؤمنین علیه السّلام بعد الحسنین علیهما السّلام و ابن الحنفیّة، و هؤلاء الأربعة: عبد اللّه الأکبر، و عثمان الأکبر، و جعفر الأکبر، و العبّاس الأکبر و کلّهم قتلوا فی نصرة الحسین علیه السّلام، و للّه درّ من قال: بعثتهم النّفوس الأبیّة علی مصادمة خیول أهل الغوایة و حرّکتهم الحمیّة
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 176
الهاشمیّة علی اقتناص أرواح أهل الضّلالة، فکانوا کما وصفهم أهل البصائر: بأنّهم أمراء العساکر، و خطباء المنابر:
نفوس أبت إلّا تراث أبیهم فهم بین موتور لذلک و واتر
لقد ألفت أرواحهم حومة الوغی کما أنست أقدامهم بالمنابر
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 432- 433
یلقّب فی زمان حیاته بقمر بنی هاشم، و یکنّی أبا الفضل، و لقّب فی الطّفّ بالسّقّاء، و من ألقابه: الطّیّار، لأنّ اللّه وهب له جناحین یطیر بهما فی الجنّة؛ و من ألقابه: باب الحوائج، و کان لواء الحسین علیه السّلام معه، و کان أمیرا، وزیرا، سفیرا، و ربّما کان بالطّفّ رکز لواءه أمام الحسین علیه السّلام، و حامی عن الأصحاب و الأحباب أو استقی ماء.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 443- 444
للعبّاس أربع کنی: اثنتان عرف بهما قدیما، و اثنتان عرف بهما حدیثا، عرفته بهما العوام. فالقدیمتان هما: أبو القاسم و أبو الفضل، کنّی بابنیه القاسم و الفضل، و هذه الأخیرة هی المشهورة، حتّی لا یکاد یعرف غیرها. فقیل: إنّه کنّی بولده الفضل. و قیل: إنّ کلّ من تسمّی بعبّاس من بنی هاشم کنّی بأبی الفضل (کالعبّاس بن عبد المطّلب) و العبّاس بن ربیعة بن الحارث بن عبد المطّلب و غیرهما، و هذا القول مقبول، لکنّی أری:
أنّ هذه الکنیة له علیه السّلام قد اشتقّت من فضائله، فإنّه علیه السّلام قد توسّموا فیه سمات الفضل منذ الصّغر و زمن الطّفولیّة فلقّبوه به، و إلیه یشیر بعض من رثاه بقوله:
أبا الفضل یا من أسّس الفضل و الإبا أبی الفضل إلّا أن تکون له أبا
فالمتوسّمون لمّا توسّموا فی جبینه المشرق سمات الفضل، و ظهرت لهم فی ملامحه الفضائل علی حدّ ما قیل:
إنّ الهلال إذا رأیت نموّه أیقنت أن سیصیر بدرا کاملا
فکنّوه أبا الفضل عند ظهور تلک الأمارات و الدّلائل، و قد قیل:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 177
قلم العلا قد خطّ فوق جبینه أثر النّجابة ساطع البرهان
دلّنا علی ذلک ما رواه ابن الحاجّ المالکیّ فی [کتاب المدخل] ص 126 ج 1 (عن أبی داود فی سننه) عن- شریح بن هانی- عن أبیه: أنّه لمّا وفد علی النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فی قومه سمعهم یکنّونه بأبی الحکم، فدعاه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم، فقال: إنّ اللّه هو الحکم، و إلیه الحکم، فلم تکنّی أبا الحکم؟ فقال: إنّ قومی إذا اختلفوا فی شی‌ء، أتونی، فحکمت بینهم، فرضی کلا الفریقین بحکمی. فقال له رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم ما أحسن هذا، إلی آخره.
فالعبّاس علیه السّلام أبو الفضل و الفضائل.
أمّا الکنیتان العامّیتان:
فأبو فاضل، و ابن البدویّة. فأبو فاضل هو أبو الفضل سواء، و ابن البدویّة، نظرا إلی أنّ أمّ العبّاس علیه السّلام کانت من العرب الّتی تقطن البادیة أنفة من ذلّ الأمصار، و فرارا من هوان الحضارة الّذی تأباه نفوس العرب الأقحاح.
و أمّا کنیته عندهم بأبی فرجة، فلیست بکنیة کما عرفت، بل هی لقب بصورة الکنیة، حیث لم تکن للعبّاس بنت تسمّی فرجة، و إنّما لقّبوه بهذا، لأنّه کان کثیرا ما یفرّج عنهم الکربات إذا توسّلوا به إلی اللّه تعالی و أقسموا علیه بحقّه، و هذه عندهم من الأمور القطعیّة، و قد جرّبناها بأنفسنا.
المظفّر، بطل العلقمی، 2/ 8- 10

نوعان: قدیمة و مستحدثة، استحدثها العوام و اشتقّوها من صفاته و فضائله. «فالألقاب القدیمة» کثیرة، منها ما هو مشهور عند علماء التّاریخ و السّیر، و منها دون ذلک فی الشّهرة؛ و تذکر آخر المباحث إن شاء اللّه. فأمّا المشهورة عند النّسّابین و المؤرّخین فهی: السّقّاء [أو سقّا عطاشی کربلاء] و یسمّی لذلک أبا قربة. قاله أبو الفرج فی المقاتل، و الدّیاربکری فی تاریخ الخمیس و غیرهما. و [قمر العشیرة] أو قمر بنی هاشم، و [بطل العلقمی] أو بطل المسنّاة، و «حامل اللّواء» أو حامل لواء الحسین علیه السّلام، و «کبش الکتیبة»، و «العمید» أو عمید عسکر الحسین علیه السّلام، و [حامی الضّعینة] أو حامی ظعینة کربلاء، و کلّ هذه
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 178
الألقاب مشهورة، و هو معروف بها، و هی مشتقّة من أفعاله الکریمة، و صفاته الفائقة.
و حیث أنّ لکلّ واحدة من هذه الألقاب اعتبار عظیم عند العرب، قدّمناها لنذکر ما لها من المیزة و الاعتبار، فإذا استوفینا شواهدها، و أکملنا شرحها تفصیلا، ذکرنا بقیّة الألقاب الّتی دوّنها فی الشّهرة، کالطّیّار و ما شاکله من الألقاب العامّیّة، و نسأل اللّه التّوفیق لما یحبّ، و التّسدید لما نقول، و المعونة فیما نملی فی فضل أهل بیت نبیّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم.
اعلم أنّ جمیع هذه الألقاب ممدوحة عند الجاهلیّین، و الإسلامیّین من العرب، بل هی من مفاخرهم، و المتّصف بها محبوب لدیهم أتمّ المحبّة، ینظرون إلیه بعین التّبجیل و الاحترام، و یرون مقامه فی المفاخر العربیّة أسمی مقام.
المظفّر، بطل العلقمی، 2/ 11- 12

قد تکرّرت منه السّقایة، و لیست سقایة واحدة کما توهّمه بعض أهل المقاتل، بل هی ثلاث مرّات جلب فیها الماء لعطاشی عیال أخیه الحسین علیه السّلام حسبما استفدنا ذلک من الأخبار الواردة فی قصّة المقتل الشّریف.
السّقاة یوم کربلاء ثلاثة:
اثنان علویّان: العبّاس الأکبر، و علیّ بن الحسین الأکبر؛ و واحد همدانیّ هو بریر بن خضیر. أمّا علیّ بن الحسین علیه السّلام فذکر قصّة سقایته فخر الدّین الطّریحیّ (فی المنتخب) ص 55 ج 2 طبع النّجف الحجریّ فراجعها. و رواها الصّدوق القمّیّ (ره) فی الأمالی، و أنّه بعثه فی ثلاثین فارسا و عشرین راجلا؛ راجعها فی قصّة المقتل من الأمالی. و رواها الدّربندیّ فی أسرار الشّهادة ص 262. «و أمّا سقایة» بریر، فرواها صاحب أسرار الشّهادة، و تبعه صاحب معالی السّبطین، و ترکنا ذکر القصّتین حذر التّطویل و فوت الغرض المقصود.

فقد تکرّرت منه مرارا، منها: لیلة العاشر، نفّذ بأمر أخیه الحسین علیه السّلام لطلب الماء.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 179
و منها یوم العاشر قبل مقتله سمع صراخ العائلة و ضجّة الصّبیة من الظّمأ، فاستأذن سیّدة الحسین علیه السّلام، فأذن له. و منها یوم العاشر أیضا، و لکن ساعة مقتله. و قد قال له الحسین علیه السّلام: احمل معک القربة، و فی هذه النّوبة تمکّن من الوصول إلی المشرعة و مل‌ء القربة، لکنّه لم یتمکّن من إیصال الماء إلی العائلة، لأن حرس الماء قد تداعوا علیه من کلّ صوب، و أحاطوا به من کلّ وجه، فقطعوا علیه خطّ الرّجعة، و علموا أنّ سلامة القربة تحثّه علی اختراق تلک الصّفوف، و أنّ الجموع مهما تراکمت و تکاتفت علیه، سیشقّها نافذا إلی الحسین علیه السّلام، و أنّه یصل إلی مقصده لا محالة، فرأوا من المستحیل صدّه عن مقصده إلّا بإراقة ماء القربة، فإنّ إراقة ماءها یوجب ضعف عزیمته، و یوهن عزمه، و ینهک قوی نهضته، فتعمّدوا القربة، و جعلوها هدفا و رشقوه رشقا متواصلا، فأصابها بعض السّهام المحدّدة نحوها، فشقّها و أریق الماء، فکانت هی السّبب لأن یقف هدفا للسّهام، و غرضا للأسنّة و الظّباة، و آثر حینئذ المنیّة علی مواجهة العائلة اللّهیفة الّتی ترقب طلوعه علیها بالمنعش و المنقذ من لهفة الصّدا، و رأی أنّ موتة الحرّ الکریم أیسر من إیراد حجج الاعتذار، و هذه القصّة الأخیرة نوردها مفصّلة فی حدیث شهادته فی الجزء الثّالث.

ذکر عامّة أرباب المقاتل، أنّ أهل الکوفة منعوا الحسین علیه السّلام من الوصول إلی الشّریعة ثلاثة أیّام، لذلک أورد أبو مخنف فی المقتل الصّغیر، و سبط ابن الجوزیّ فی التّذکرة، شهادة العبّاس یوم السّابع من المحرّم، و لکنّ المرویّ عن السّیّدة سکینة- بنت الحسین علیها السّلام أنّها قالت: عزّ ماؤنا یوم التّاسع، و هو الأوفق الأصوب، لأنّ استعداد الحسین علیه السّلام بالماء حسبما سمعت، یکفی لسدّ حاجاتهم ثلاثة أیّام فتشتدّ حاجتهم له لیلة العاشرة. و فی کلام أبی حنیفة الدّینوریّ فی «الأخبار الطّوال»: أنّ بقایا ماء بقیت عندهم للیوم العاشر، ذکر ذلک ص 255 فی مقتل الحسین علیه السّلام و نصّه: و بقی ملیّا جالسا، و لو شاؤوا أن یقتلوه قتلوه، غیر أنّ کلّ قبیلة کانت تتّکل علی غیرها، و تکره الإقدام علی قتله، و عطش
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 180
الحسین علیه السّلام، فدعی بقدح من ماء، فلمّا وضعه فی فیه، رماه الحصین بن نمیر بسهم، فأدخله فی فمه، و حال بینه و بین شرب الماء، فوضع القدح من یده، و لمّا رأی القوم قد أحجموا عنه، قام یتمشّی علی المسنّاة نحو الفرات، فحالوا بینه و بین الماء، فانصرف إلی موضعه الّذی کان فیه إلی آخره.
و هذا القول فی غایة الشّذوذ و الغرابة، لاتّفاق المؤرّخین أنّه علیه السّلام قدّم طفله الرّضیع إلی الأعداء، طالبا له منهم الماء لشدّة ظمأ الطّفل، و أنّه قد أشرف علی الموت من العطش، فلو کان فی خیامه قدح ماء آثر به الطّفل، و ما احتاج إلی طلب من أجلاف أنذال. قال سبط ابن الجوزیّ فی التّذکرة ص 141: لمّا رحل الحسین علیه السّلام من القادسیّة، وقف یختار مکانا ینزل فیه، و إذا سواد الخیل أقبل کاللّیل، کأنّ رایاتهم أجنحة النّسور، و أسنّتهم الیعاسیب، فنزلوا مقابلهم و منعوهم الماء ثلاثة أیّام. ثمّ قال بعد أسطر: و لمّا اشتدّ العطش بالحسین علیه السّلام و أصحابه، بعث بالعبّاس بن علیّ أخیه، إلی المشارع فی ثلاثین فارسا و عشرین راجلا، فاقتتلوا علیه و لم یمکّنوهم من الوصول إلیه، انتهی. و فیه شذوذ أیضا من جهة اتّفاق المؤرّخین، أنّه علیه السّلام وصل إلی الماء و أوصله إلی الحسین علیه السّلام؛ صرّح بذلک الطّبریّ و غیره. و هذا السّیّد الدّاودیّ قد سقط سقطة فاضحة، حیث قال فی «عمدة الطّالب» ص 323: یکنّی أبا الفضل و یلقّب السّقّاء، لأنّه استسقی الماء لأخیه الحسین علیه السّلام یوم الطّف، و قتل دون أن یبلغه إیّاه، إلی آخره.
و فی هذا الکلام غلط و اشتباه. أمّا الغلط، فلأنّه زعم أنّه سمّی سقّاء لسقایته له مرّة واحدة ثمّ نفاها، و کیف یسمّی إنسان بما لم یفعل، و إنّما عزم علی الفعل، و هذا غلط؛ لا یسمّی الرّسول رسولا حتّی ینفذ بالرّسالة، و لا الضّارب ضاربا حتّی یقع منه الضّرب.
«أمّا الاشتباه» فلظنّه أنّه علیه السّلام ما استسقی إلّا عند قرب مقتله، و هذا اشتباه قطعا، لأنّه استسقی قبل مقتله اتّفاقا، و إن اختلفوا فی هذه السّقایة، هل کانت لیلة العاشر، أم نهار العاشر؟ فذهب إلی کلّ فریق. و یلزمنا هنا بیان أمر یدلّ علی فائدة الإمعان فی التّاریخ لیتبحّر الذّکیّ، فیستخرج منها المعانی الصّحیحة المخبّأة فی عناوین الآثار. فنقول:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 181
إنّ فی قول القائلین فی سقایة العبّاس الأکبر علیه السّلام الّتی صحبه فیها نافع بن هلال البجلیّ کانت لیلا، و أنّ أبا الفرج و من وافقه قد وهموا فی ذلک، فجعلوها نهارا، یدلّنا علی ذلک اجتماع الأقوال علی أنّ أهل الکوفة قد عاجلوا الحسین علیه السّلام بالقتال عند أوّل ظهور نور الفجر، حتّی أنّه علیه السّلام غسل فی الصّلاة بأصحابه، لأنّ أهل الغدر ینتظرون بهم انقضاء الأجل فی الموادعة الموقّتة، و هی سواد اللّیلة العاشرة، فالتحمت الحرب مع تألّق ضوء الصّبح، و اشتبک القتال و الأصحاب فی مراکزهم. و یدلّنا اتّفاق المؤرّخین، أنّ الحسین علیه السّلام أفرد خیمة یغتسل فیها هو و أصحابه لأجل أن یحیوا لیلتهم بالعبادة، و ازدحم أصحابه علی بابها ینتظرون خروجه لیطلّوا و یغتسلوا و هم یتسابقون علی التّبرّک بالفاضل منه. و صریح عامّة الأقوال، وقوع الاغتسال تلک اللّیلة، مع الاتّفاق: أنّ الماء عزّ عندهم یوم التّاسع، حتّی لم یبق ما یکفی للشّرب، فلولا الإتیان بالماء لیلا، لما وقع الاغتسال.
و اتّفق المؤرّخون أیضا، أنّه لم تسنح فرصة فی نهار العاشر لأیّ عمل کان، لاشتغال الأنصار بالحملات و المحاماة و المدافعة عن حشاشة الإمام علیه السّلام، فألهتهم تلک الحالة عن کلّ شی‌ء، لأنّ حفظه علیه السّلام أهمّ الواجبات.
و العبّاس علیه السّلام واقف فی مرکز القلب لا یتحلحل، و لن یزل عن موقفه تجاه الحسین علیه السّلام، بیده اللّواء یخفق، إذ مادام العلم ثابتا فی مرکزه، فقلوب المجاهدین طامنة وادعة، فلو زال لاختلّ النّظام العسکریّ، و اختلف التّرتیب، و ضعف عزم صاحب العزم؛ ألست تقرأ فی سیرة إبراهیم أحمر العینین بن عبد اللّه المحض: لمّا التحمت الحرب بینه و بین قائد جیش المنصور الدّوانیقیّ عیسی بن موسی الهاشمیّ العبّاسیّ، فإنّ جیش العبّاسیّ انهزم و أتبعه جیش العلویّ، فعرضت له مخاضّة فی الطّریق، فانحرف معها حامل لواء إبراهیم، فلمّا رأی عسکره انحرافه، تنادوا الهزیمة، فانهزموا، و عطف جیش العبّاسیّ و قتل إبراهیم، جاءه سهم غرب غائر فقتله.
فالحسین علیه السّلام محافظ تمام المحافظة علی هذا النّظام العسکریّ، لأنّه علیه السّلام له المهارة بالفنون العسکریّة و الخبرة التّامّة بأسالیب الکفاح و أنواع الحرب؛ فکلّما قدّم العبّاس
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 182
علیه السّلام نفسه للتّضحیة أمامه أن یقتل دونه، یقول له: أنت حامل لوائی و رئیس عسکری، فمتی سنحت فرصة تمکّن فیها من إرسال العبّاس علیه السّلام مع خمسین من أصحابه یخلو بمراکزهم الحربیّة، و یدعو خطوط الدّفاع شاغرة أمام الجیش المحدق بهم حتّی یقصدوا الشّریعة، ما کان ذلک فی ذاک الوقت، بل کان لیلا. و قد صرّحوا جمیعا عند ذکر مصارع أعیان الشّهداء، أمثال مسلم بن عوسجة، و حبیب، و الحرّ، و من أشبههم؛ أنّ الحسین علیه السّلام یمشی إلیهم مع بعض أصحابه، أو یأمر البعض بحملهم إلی فسطاط القتلی المضروب فی المعرکة، و لم یأمر العبّاس علیه السّلام بمغادرة مرکزه حتّی عند مصرع أعزّ فقید علیه ولده علیّ الأکبر علیه السّلام قال لفتیانه: احملوا أخاکم، و العبّاس علیه السّلام واقف باللّواء، کلّ ذلک محافظة علی بقاء نظام عسکره مادام اللّواء فی مقرّه ثابتا فی مرکزه.
فإذن، کانت السّقایة لیلا، و هی الّتی شهدها نافع بن هلال، و هذه هی [السّقایة الأولی]. و بما قرّرناه، تبیّن لک أنّ أبا الفرج قد وهم فی ذکره لها نهارا، فلمّا لم یبق من الأنصار سوی نفرین أو ثلاثة، لم تکن حینئذ فائدة کبیرة فی اللّواء، فسمع العبّاس علیه السّلام صرخة العائلة و ضجّة الأطفال، فلم یستطع الصّبر؛ فاستأذن الحسین علیه السّلام، فأذن له فی قصد المشرعة، فقصدها وحده و اللّواء علی کتفه، و السّیف مصلت بیده حتّی اقتحم الفرات، و ملأ القربة، و أقبل بها رکضا إلی العیال، فناولهم إیّاها، فکانت هذه هی «السّقایة الثّانیة»، ثمّ وقف فی مرکزه حتّی إذا لم یبق غیره و غیر الحسین علیه السّلام، تقدّم أمامه یحمل اللّواء و السّقاء فی کتفه، و أقحم فرسه فی الفرات، و هذه هی «السّقایة الثّالثة»، و فیها اغترف غرفة من الماء و أدناها من فمه، ثمّ رماها حین ذکر عطش الحسین علیه السّلام و عیاله، کما یأتی شرحه فی فصل الإیثار. و هذه المرّة لم یتمکّن من إیصال الماء إلی خیم الحسین علیه السّلام، لأن بعض السّهام مزّق القربة، ففراها و أراق ماءها. و إلیک نصوص أهل التّاریخ. فالقائلون أنّ سقایته کانت لیلا کثیرون؛ أوردها فی حوادث اللّیلة العاشرة، منهم: العلّامة المجلسیّ فی البحار ص 191 ج 10، و الفاضل الدّربندیّ فی الأسرار ص 241، و ملّا عبد اللّه فی مقتل العوالم ص 76، و عبد الخالق الیزدیّ فی مصائب
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 183
المعصومین ص 234، و مشاهیر المؤرّخین، کابن الأثیر و ابن کثیر و الطّبریّ. «1»
المظفّر، بطل العلقمی، 2/ 44- 49

و تفسیر الکتیبة یأتی فی أنظمة الجیوش فی الجزء الثّالث. أمّا «الکبش»، فالعرب تطلقه علی مقدّم العسکر، أمیرا کان أو ملکا؛ و علی الشّجاع الّذی لا یقاوم بأسا و نجدة.
قال «الفیروزآبادیّ» فی القاموس «الکبش»: الحمل إذا انتهی، و إذا خرجت رباعیّته جمعه أکبش و کباش و أکباش و سیّد القوم و قائدهم إلی آخره.
و لیس هو حقیقة، بل هو مجاز، لأنّ الکبش حقیقة، و فی أصل الوضع، هو الّذی یرأس القطیع من الأغنام و الظّباء، و یحمیها بنطاحه، و لمّا کان قائد الجیش، و رئیس القوم، و البطل الجری‌ء یرأس الجیش و یحمیه بیده و تدبیره، قیل له: کبش، و له جرأة علی النّطاح و إقدام کما شهد الوجدان بذلک؛ فإنّ الکبش إذا ناطح کبشا، لم ینصرف عنه حتّی یحجز بینهما أو یقتل أحدهما الآخر. و کما أطلق الکبش علی الشّجاع مجازا، أطلق علی المبتدع إذا کان متبوعا علی جهة الاستعارة، حیث أنّ قطیع الأغنام یتبع الکبش فی المرعی، کذلک بهائم العوام، و العامّة یتبعون الضّال المبتدع فی ضلالته و بدعته.
فقد قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم فی رجل من قریش یلحد بمکّة: کبش اسمه عبد اللّه، علیه نصف عذاب أهل النّار، متّفق علیه عند الشّیعة و السّنّة. و قد ذکرنا من رواه من حفّاظ أهل السّنّة فی کتابنا «المیزان الرّاجح» فی ترجمته، و لا یطلق الکبش فی الحرب عند العرب إلّا علی من تکاملت فیه سمات البطولة، و جمعت فیه صفات الرّجولیّة. و لقّب بهذا اللّقب قبل أبی الفضل العبّاس بن علیّ علیه السّلام رجلان من أعظم رجال العرب و أشهرها؛ أحدهما:
بطل المشرکین بلا نزاع- طلحة بن أبی طلحة القرشیّ- من آل عبد الدّار، فکان یلقّب:
(کبش الکتیبة)، قتله أمیر المؤمنین علیه السّلام یوم أحد، فسرّ بقتله رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم، و بقتله فلّت شوکة المشرکین و کسر حدّهم. «و الثّانی» بطل المسلمین غیر مدافع و هو: مالک بن
__________________________________________________
(1)- [ثمّ ذکر کلام الطّبریّ، أنظر ص 234- 236].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 184
الحارث- الأشتر النخعیّ- صاحب أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السّلام، بطل العرب المشهور، کان یلقّب (کبش العراق).
و یطلق لفظ الکبش علی کلّ بطل، و یقال للأبطال کباش، و شبّهوا اعتراک الأبطال بالنّطاح. و أمّا إطلاقه علی الملوک الظّلمة، فقد ورد فی کلام مولانا أمیر المؤمنین علیه السّلام، بقوله فی عبد الملک بن مروان أبو الأکبش الأربعة.
هذا لقب یختصّ به أبو الفضل العبّاس الأکبر بن أمیر المؤمنین علیهما السّلام دون سائر شهداء کربلا. و قد اختصّه بهذا اللّقب أخوه الحسین علیه السّلام، و جعله من ألقابه الممیّزة له، و ذلک حین أتاه یطلب منه الرّخصة للهجوم علی جیوش أهل الکوفة المحیطة به. و قد أکثر الشّعراء فی تأبینه من ذکر هذا اللّقب. فقال بعضهم بلسان حال سیّد الشّهداء الحسین علیه السّلام:
عبّاس کبش کتیبتی و کنانتی و سریّ قومی بل أعزّ حصونی
و قال الأزریّ رحمه اللّه:
الیوم بان عن الکتائب کبشها الیوم فلّ عن البنود نظامها
قال الفاضل الدّربندیّ فی «أسرار الشّهادة» ص 321 و عنه الکربلائیّ فی «معالی السّبطین» ص 274 ج 1 فی شهادة العبّاس علیه السّلام: أنّ الحسین علیه السّلام انحنی علیه لیحمله، ففتح العبّاس عینیه فرأی أخاه الحسین علیه السّلام یرید أن یحمله، فقال: أین ترید یا أخی، فقال إلی الخیمة؛ فقال یا أخی بحقّ جدّک رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم علیک أن لا تحملنی، دعنی فی مکانی هذا. فقال: لماذا؟ فقال: إنیّ مستح من ابنتک سکینة، و قد وعدتها بالماء، و لم آتها به. (و الثّانی): إنّی کبش کتیبتک، و إذا رآنی أصحابک مقتولا، فربّما یفلّ عزمهم.
فقال له الحسین علیه السّلام جزیت عن أخیک خیرا، حیث نصرته حیّا و میّتا، انتهی. و یعلّق الکربلائیّ علی إشکال عرض له، و یجعلها دلیلا علی شهادة العبّاس، أوّلا، و أنّه أوّل قتیل، ثمّ أیّد نظریّته هذه بکلام المقتل المنسوب لأبی مخنف، و أوقفتنا هذه النّظریّة علی عامّیّة الکربلائیّ و أرتنا بساطته، (أوّلا): إلغاء ما حقّقه العلماء، و ورد فی الزّیارة: أنّ أوّل
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 185
الشّهداء من العلویّین علیّ بن الحسین علیه السّلام، فلا یصحّ إلغاء هذا المحقّق لحکایة واهیة فی مقتل لم یثبت أنّه لأبی مخنف. (و ثانیا)، لا یلزم من قوله فلّ عزم أصحابک أن یکون أوّل قتیل، و أنّ أصحابه لم یقتلوا قبله، هذا جهل فاضح، بل المراد لو صحّ ما فی المقتل، أنّ أصحابه، المراد بهم الباقین بعد مقتله علیه السّلام، فقد بقی من أصحاب الحسین علیه السّلام بعد شهادة العبّاس جماعة و بعضهم جرحی؛ فالإمام زین العابدین، و عقبة بن سمعان مولی الرّباب، و بعض الموالی کانوا أحیاء، و الضّحّاک المشرقیّ الّذی نجی بعد شهادة العبّاس علیه السّلام، و عنه و عن عقبة بن سمعان تروی أخبار الطّفّ، و نجی زیاد الأقطع والد الفرّاء بعد أن قطعت یده بالطّفّ، و الموقع الأسدیّ أسر. و نفاه ابن زیاد إلی الرزّازة و الحسن المثنّی عالج أخواله جراحاته فبرء منها. و سوید بن أبی المطاع قتل بعد شهادة الحسین علیه السّلام سمعهم و هو جریح یقولون: قتل الحسین علیه السّلام، فأخرج سکّینا فقاتل بها فقتل. و سوار بن المنعم النّهمیّ الهمدانیّ أسر جریحا، و مات لستّة أشهر. و غیر هؤلاء، و هم الّذین یفلّ عزمهم عند مشاهدة العبّاس علیه السّلام قتیلا، و کذلک کان الأمر؛ فقد هرب الضّحّاک، و استسلم عقبة، و أسر الباقون بعد قتل الحسین علیه السّلام، و کانوا بوجوده واثقین بسلامة الحسین علیه السّلام، و بسلامة الحسین علیه السّلام سلامتهم مضمونة، فإذا قتل العبّاس تیقّنوا قتل الحسین علیه السّلام ففلّ عزمهم، و هذا من التّدبیر، و هو یدلّ علی مهارة العبّاس علیه السّلام بالفنون الحربیّة و خبرته بها.
المظفّر، بطل العلقمی، 2/ 53- 54، 60- 61

هذا لقب مشهور، شائع إطلاقه علی أبی الفضل العبّاس بن أمیر المؤمنین علیه السّلام، و من نعوته السّائرة. فقد قال السّید جعفر الحلّی فی تأبینه:
حامی الظّعینة أین منه ربیعة أم أین من علیّا أبیه مکدم
و کأنّهم خصّوه بهذا اللّقب، للفرق بینه و بین أخیه سیّد الشّهداء الإمام الحسین بن علیّ علیهما السّلام، الملقّب بحامی الإسلام، و حامی الشّرع المقدّس. و رتبة العبّاس علیه السّلام دون‌رتبة الحسین علیه السّلام، و حمایة الظّعینة أدنی من حمایة الشّریعة الغرّاء رتبة بکلّ معنی. و من
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 186
«جهة ثانیة»: أنّ الإمام الحسین علیه السّلام هو الأمیر و السّیّد و القائد، و لا یباشر کلّ المهمّات بنفسه، و أنّه لا بدّ للرّئیس من معتمد یقوم مقامه، و ینوب عنه فی المهمّات. و کان من أهل الکفاءة، و له الأهلیّة فی القیام بواجبه لیحصل الاعتماد علیه فی ما رشّح له، و حیث لم یکن عند سبط النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله و سلّم أهمّ من القیام بحیاطة العائلة المخدّرة، و حمایتها، و حفظها فی تلک الفیافی الموحشة، و المفاوز المقفرة، و کان من أوثق القادمین معه فی نفسه أخوه العبّاس الأکبر و ابنه علیّ الأکبر، لما فیهما من الکفاءة لکلّ مهمّ یناط بهما، فوظّفهما لهذه المهمّة، فکانا یقومان بترحیل العائلة و إنزالها، و یتولیّان حراستها مع فتیان العلویّین، و أکثرهما قیاما بهذا الواجب، و أشدّهما مباشرة لهذه الوظیفة أبو الفضل العبّاس. و لمّا قتل علیّ الأکبر علیه السّلام قبل عمّه العبّاس علیه السّلام، قام أبو الفضل علیه السّلام بالمحاماة عن المخیم، و صدّ هجمات العدوّ عنه، لأنّ أجلاف الأعداء یتقصّدون إیصال الرّعب لتلک العقائل المخدّرة، حیث أنّهم متیقّنون أنّ فی إرعابها کسرا لقلب الحسین علیه السّلام، لما عرفوه من شدّة غیرته علی حرمه، فکانت کتائب الإرهاب الکوفیّة تقصد إخافة النّسوة بکلّ جهودها، و لکن موقف الحسین علیه السّلام فی جبهة القتال الیمنی، و العبّاس علیه السّلام فی الجبهة الیسری، یصدّان هجمات الإرهاب العدائیّة عن المخیّم، و یحرسان المذاعیر من النّسوة الخفرة، و هنّ ما دمن ینظرن الأخوین الکریمین یتعاضدان فی الحملة، و یتناصران فی الجولة، فی غایة الوثوق بالسّلامة من تعدّیات المعتدین علیهنّ، و الشّرع المقدّس یؤکّد حفظ الحرم و صیانة العرض أشدّ تأکید. ففی الأحادیث الّتی یعوّل علیها: «أنّ من قتل دون ماله و عرضه فهو شهید»؛ أو، فله أجر شهید. نعم و هی شیمة الأحرار، و سجیّة أرباب الغیرة و الحمیّة؛ فإنّهم یتهالکون علی حفظ مخدّارتهم، و حراسة مصوناتهم، و یتفانون علی أقلّ خدشة تصیب الواحدة منهنّ. و قد ضحّی کثیر منهم نفوسهم دون أعراضهم، و نشبت بسبب ذلک حروب، و وقعت وقائع ذات أهوال [...]
لم یشتهر بهذا اللّقب قبل أبی الفضل العبّاس بن أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیهما السّلام إلّا رجل واحد من العرب، و هو ربیعة بن مکدم الکنانیّ، أحد بنی فراس بن غنم، عرف بحامی الظّعن حیّا و میّتا و ضربه الشّعراء مثلا [...]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 187
قد عرفت أنّ حمایة العبّاس علیه السّلام للظّعائن کانت من حین سار الحسین علیه السّلام من المدینة إلی أن نزل الغاضریّة، و کذلک العشرة أیّام الّتی أقامها الحسین علیه السّلام حتّی استشهد.
و کان العبّاس بن أمیر المؤمنین علیهما السّلام أمیر الحرس الحسینیّ الّذی یقوم بحراسة المخیّم. و قد أکثر الشّعراء من ذکر ذلک، و هو منظوم باللّسانین العربیّ و العامّیّ، و معروف فی المراثی الحسینیّة. و اشتهر علی ألسنة الذّاکرین أنّ- زینب الحوراء- لمّا مرّوا بالسّبایا علی جثث القتلی، خاطبت العبّاس علیه السّلام بما یتضمّن العتاب له علی ترک حمایتها فی مثل هذه الحالة الّتی صارت إلیها، و أوقعها الزّمان فیها، بعد فقد الحماة. و یذکر الذّاکرون أیضا، أنّه لمّا أقبل أهل الکوفة إلیهنّ بالنّیاق لیرکبن علیها، جعلت النّساء ترکّب بعضها بعضا، حتّی بقیت زینب وحدها، حوّلت وجهها إلی نحو العلقمیّ، و نادت: أخی أبا الفضل، أنت الّذی أرکبتنی یوم خروجنا من المدینة، فمن یرکّبنی الآن یابن والدی. و لم یفسح لی المجال فی تتبّع هذه المقالة و استخراجها من مظانّها، و أعوّل فیها علی مصادرها، فإن کانت روایة، فالعهدة علی الرّاوی، و إن کانت حکایة حال و استخراج من فحوی القصّة، فنعم الاستنباط، إذا المعلوم أنّ شباب العلویّین، و یرأسهم أبو الفضل، هم الّذین رکّبوا العقائل الحسینیّة حین خرجوا من المدینة، فوجب أن یتولّی رکوبهنّ للمسیر عن وادی کربلاء، لو لا حیلولة المنیّة دون ذلک.
المظفّر، بطل العلقمی، 2/ 63- 64، 67، 71

قد شاع هذا اللّقب بین النّاس، فتعرفه المسلمون القدماء بحامل لواء الحسین علیه السّلام، و تسمّیه عوام العرب الیوم: بالبیرغجی- و هذه نسبة ترکیّة، و تطلق علیه الفرس لفظ (علم‌دار حسین). و قد کان هذا اللّقب، و هو حمل اللّواء، أشهر ألقاب العبّاس الأکبر علیه السّلام، و أیسرها ذکرا، لأنّ ذلک قد صدر من أخیه الإمام الحسین علیه السّلام فعلا و قولا. أمّا الفعل، فقد دفع إلیه لواءه الأعظم باتّفاق حملة الأثر، و أهل العلم بالخبر. و أمّا القول، فقد تکرّر منه علیه السّلام مرارا منها لمّا أراد الحملة، قال: أنت حامل لوائی، و منها لمّا وقف علیه صریعا. و سنورد جمیع ذلک فی فصل مقتله علیه السّلام. و قد أکثر الشّعراء من مدحه بحمل
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 188
اللّواء، کقول بعضهم عاقدا قول الحسین علیه السّلام:
لمن اللّوا أعطی و من هو جامع شملی و فی ضنک الزّحام یقینی
فی أشعار کثیرة یأتی بعضها فی تأبینه علیه السّلام
[...] الحرب الّتی شهدها الحسین علیه السّلام بنفسه:
و هی الّتی استشهد فیها، و هی وقعة کربلاء، تلک الفاجعة العظمی، و الوقعة الکبری الّتی بقیت ذکراها علی مرّ الأحقاب. فقد کان علیه السّلام منذ خروجه من الحجاز عقد لواء، و دفعه إلی أخیه أبی الفضل العبّاس الأکبر علیه السّلام، ذلک البطل العلویّ العظیم، فحمله بین یدیه إلی حین التحام تلک الحرب الّتی جلبت لأمیّة خزی الأبد، و جرّت إلیها شؤم الدّهر، فهاجم قوّات الأعداء المحدقة بهم مرارا عدیدة، و استنقذ بعض أنصارهم الّذین طوّقهم الأعداء. و کان أبو الفضل علیه السّلام لا یقف فی حملته دون أن ینتهی إلی مرکز عمید عسکر الأعداء، لیرعب بتلک الهجمات قلوب أمراء القوّات المعادیة، و یذکّرهم بالشّجاعة العلویّة، الّتی لم تغب عنهم ذکراها أیّام کافحوا معه أهل الجمل و صفّین. و قد قیل فی تأبینه:
لک موقف بالطّفّ أنسی أهله حرب العراق بملتقی صفّین
فلم یزل أبو الفضل العبّاس علیه السّلام، علی شدّة الخطر، مبتهجا مرتاحا، و وجوه الأعداء کالحة مقطبة لحراجة الموقف، و فظاعة المعترک، و یعود رافلا بالحدید، مغیرا علی جواده المحلّق کنسر الجو، منقضّا علی حرس الشّرائع، و تلک القوّات المتکدّسة علی ضفافها، فیصدم تلک الحامیة، و یشقّ صفوفها المتراصّة، و یخترق خطوطها المحصّنة، و ینزل بعد امتلاک المشرعة إلی الماء، فیملی‌ء السّقّاء لعطاشی آل الرّسول.
و عقد الحسین علیه السّلام رایتین، دفع أحدهما لقائد الجبهة الیمنی زهیر بن القین البجلیّ، و الأخری لقائد الجبهة الیسری حبیب بن مظاهر الأسدی. و فی روایة المرندیّ، أنّ الحسین علیه السّلام عقد رایات کثیرة، ذکرنا ذلک فی کتابنا «أعلام النّهضة الحسینیّة».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 189
و قد أکثر الشّعراء فی مراثیه علیه السّلام من ذکر اللّواء، کقول بعضهم عن لسان الحسین علیه السّلام:
لمن اللّوا أعطی و من هو جامع شملی و فی ضنک الزّحام یقینی
سیأتی فی فصل شهادته، فی الجزء الثّالث، الرّوایات و حکایات المؤرّخین فی حملة لواء الحسین علیه السّلام، و ما قاله الحسین علیه السّلام.
و من ألقاب العبّاس علیه السّلام، العمید و السّفیر، و هما من الألقاب المشهورة، و یأتی ذکرهما فی الجزء الثّالث فی وظائفه.
و من ألقاب العبّاس الأکبر علیه السّلام ما هو دون ما تقدّم فی الشّهرة، منها: الصّابر و المحتسب، و المواسی، و الطّیار. أمّا الصّبر و الاحتساب، فأمر ظاهر. فإنّه علیه السّلام صبر علی الظّمأ، و حدّ السّلاح، و احتسب نفسه العزیزة و نفوس إخوته الأشقّاء و أولاده الأعزّاء فی ذات اللّه؛ ففدی بنفسه و بهم، أخاه الإمام، و احتسب جمیع ما أصابه فی ذات اللّه. و أمّا المواساة، فسنذکرها فی صفاته، و جمیع هذه الخصال جاء مدحه بها عن لسان أئمّة أهل البیت علیهم السّلام فی زیارته و غیرها.
المظفّر، بطل العلقمی، 2/ 72- 73، 106- 107

و سرّ هذا اللّقب، أنّ أبا الفضل العبّاس بن أمیر المؤمنین علیّ علیهما السّلام لمّا قطعت یداه المبارکتان علی اللّواء یوم کربلاء، جعل اللّه تعالی له جناحین یطیر بهما مع الملائکة فی الجنّة، کما جعل لعمّه جعفر بن أبی طالب علیه السّلام «1».
المظفّر، بطل العلقمی، 2/ 108

ابن سعد، الطبقات، 3- 1/ 12
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 75
__________________________________________________
(1)- [ثمّ ذکر کلام الإمام زین العابدین، انظر،/ 579- 580].
کنیه‌اش «ابو الفضل» (پدر دانش و فضیلت) است.
(در کربلا پرچمدار امام حسین بود؛ او در میان برادران خود از همه بزرگتر بود و آخرین کسی که از فرزندان «امّ البنین و علی بن أبی طالب» به شهادت رسید، او بود).
هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 126
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 190
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 2/ 413؛ أنساب الأشراف، 2/ 192
ابن أبی الدّنیا، مقتل الإمام أمیر المؤمنین،/ 120
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 55- عنه: محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس و زینة المجالس، 2/ 329؛ المجلسی، البحار، 45/ 39؛ البحرانی، العوالم، 17/ 282؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 322؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 334؛ القمی، نفس المهموم،/ 333؛ القائنی، الکبریت الأحمر،/ 384؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 265؛ مثله القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 200؛ المیانجی، العیون العبری،/ 168
المجدی،/ 15
ابن فندق، لباب الأنساب،/ 335، 337
ابن شهر آشوب، المناقب، 3/ 305
ابن الجوزی، صفة الصّفوة، 1/ 309؛ المنتظم، 5/ 69
ابن قدّامة، التّبیین،/ 137
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 54
الکنجی، کفایة الطّالب،/ 412
محبّ الدّین الطّبری، ذخائر العقبی،/ 117، الرّیاض النّضرة، 2/ 333
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 216
الذّهبی، العبر، 1/ 65- 66
الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 352
الیافعی، مرآة الجنان، 1/ 132- عنه: الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 298
المقریزی، اتّعاظ الحنفاء،/ 6
الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 284
ابن العماد، شذرات الذّهب، 1/ 66
سپهر، ناسخ التّواریخ أمیر المؤمنین علیه السّلام، 4/ 338، سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 337
الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 207
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 191

ثمّ قتل العبّاس بن علیّ بعد إخوته مع الحسین؛ فورث العبّاس إخوته، و لم یکن لهم ولد؛ و ورث العبّاس ابنه عبید اللّه بن العبّاس، و کان محمّد ابن الحنفیّة و عمر حیّین؛ فسلم محمّد لعبید اللّه میراث عمومته، و امتنع عمر حتّی صولح و أرضی من حقّه.
المصعب الزّبیری، نسب قریش، 1/ 43
و ولد العبّاس بن علیّ بن أبی طالب: عبید اللّه، و أمّه: لبابة بنت عبید اللّه بن العبّاس بن عبد المطّلب؛ و أخواه لأمّه: القاسم بن الولید بن عتبة بن أبی سفیان بن حرب بن أمیّة، و نفیسة بنت زید بن حسن «1» بن علیّ بن أبی طالب. المصعب الزّبیری، نسب قریش، 1/ 79
و أمّا العالیة، فولدت لعبید اللّه بن عبد اللّه بن العبّاس محمّدا؛ و ولدت لعثمان بن عبید اللّه ابن حمید بن زهیر بن الحارث بن أسد بن عبد العزّی: عبد اللّه بن عثمان. و أمّا لبابة بنت عبید اللّه، فإنّها کانت عند عبّاس بن علیّ بن أبی طالب؛ فولدت له عبید اللّه؛ فقتل عنها مع حسین بن علیّ؛ فتزوّجها الولید بن عتبة بن أبی سفیان، و هو یومئذ وال علی المدینة و مکّة؛ فولدت له القاسم بن الولید بن عتبة بن أبی سفیان؛ و هلک عنها؛ فتزوّجها زید ابن حسن بن علیّ بن أبی طالب؛ فولدت له نفیسة بنت زید بن حسن؛ تزوّجت نفیسة الولید بن عبد الملک بن مروان، و هو خلیفة؛ ففارقها.
المصعب الزّبیری، نسب قریش، 1/ 32
فولد الولید بن عتبة: عثمان؛ و محمّدا؛ و هندا، ولدت لأبی بکر بن عبد العزیز بن مروان؛ و أمّة بنت الولید، تزوّجها سلیمان بن عبد الملک؛ ثمّ خلف علیها أبو بکر بن عبد العزیز؛ و أمّهم: أمّ حجیر بنت عبد الرّحمان بن الحارث بن هشام؛ و إخوتهم لأمّهم: بنو عبد اللّه بن ربیعة بن المغیرة؛ و القاسم بن الولید؛ و أمّه: لبابة بنت عبید اللّه بن العبّاس بن عبد المطّلب؛ و أخواه لأمّه: عبید اللّه بن العبّاس بن علیّ بن أبی طالب، و نفیسة بنت زید بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب؛ و الحصین بن الولید، و أمّه: رملة بنت سعید بن العاصی.
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: حسین و هو تصحیف].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 192
هؤلاء بنو الولید بن عتبة.
المصعب الزّبیری، نسب قریش، 1/ 132
و تزوّجت لبابة بنت عبید اللّه بن العبّاس بن عبد المطّلب (العبّاس) بن علیّ بن أبی طالب، ثم خلف علیها (الولید) بن عتبة بن أبی سفیان. ثمّ (زید) بن حسن بن علیّ بن أبی طالب.
محمّد بن حبیب، المحبّر،/ 441
أمّا «العبّاس بن علیّ بن أبی طالب» فقتل مع الحسین بن علیّ بن أبی طالب؛ فولد العبّاس عبید اللّه، أمّه لبابة بنت عبید اللّه بن عبّاس قدس سرّه «1» و حسنا، لأمّ ولد «1»، و له عقب.
ابن قتیبة، المعارف،/ 217- عنه: المظفّر، بطل العلقمی، 3/ 429
و ورث العبّاس ابنه عبید اللّه بن العبّاس، و کان محمّد بن علیّ ابن الحنفیّة و عمر بن علیّ حیّین، فسلّم محمّد لعبید اللّه بن العبّاس میراث عمومته و امتنع عمر، حتّی صولح و أرضی عن حقّه.
ابن أبی الدّنیا، مقتل الإمام أمیر المؤمنین،/ 120
«2» و هو أکبر ولدها [أمّ البنین] «3» و هو آخر من قتل من إخوته لأمّه و أبیه «2» «3»، «4» لأنّه کان له عقب، و لم یکن لهم، فقدّمهم بین یدیه، فقتلوا جمیعا، «4» فحاز مواریثهم ثمّ تقدّم، فقتل، فورثهم و إیّاه عبید اللّه، و نازعه فی ذلک عمّه عمر بن علیّ، فصولح علی شی‌ء رضی به. «4» «5»
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی بطل العلقمیّ].
(2- 2) [حکاه فی العیون،/ 168].
(3- 3) [حکاه عنه فی الأعیان، 7/ 430].
(4- 4) [لم یرد فی البحار].
(5)- و عباس بن علی بزرگترین فرزند أمّ البنین بود و پس از سه برادر خود به شهادت رسید؛ زیرا او دارای فرزند بود و از این‌رو آنان را پیش انداخت تا وارث آن‌ها گردد و خود نیز پس از آن‌ها به میدان رفت تا هرچه را به ارث برده بود، به فرزندانش ارث دهد. و ارث همگی آن‌ها به عبید اللّه فرزند عباس بن علی علیه السّلام رسید (1)، عمر بن علی عموی عبید اللّه با او درباره ارث نزاع کرد و بالاخره عبید اللّه چیزی به او واگذار کرد و میان آن‌ها اصلاح شد.
(1). زیرا حضرت عبّاس بن علیّ علیهما السّلام دو فرزند داشت، یکی به نام فضل و دیگری به نام عبید اللّه. و فضل نیز پیش از آن-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 193
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 55- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 39؛ البحرانی، العوالم، 17/ 282؛ القمی، نفس المهموم،/ 333؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 265
و لم یکن لأحد منهم [عثمان و جعفر و عبد اللّه] عقب. و ورثهم العبّاس، و قتل بعدهم یومئذ، و خلّف ولده عبید اللّه بن العبّاس. «1»
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 184
و ورث إخوته من أمّه، و ورثه ابنه عبید اللّه بن العبّاس.
[...] (قال): لمّا کان یوم الطّفّ، قدّم الحسین بن علیّ علیه السّلام إخوة العبّاس جعفرا و عثمان و عبد اللّه و أبا بکر، حتّی قتلوا فورثهم العبّاس، ثمّ قتل العبّاس، فورثهم جمیعا ابنه عبید اللّه بن العبّاس.
(قال) معاویة بن عمّار الزّیدیّ قال، قال الزّبیدیّ: قلت للصّادق علیه السّلام: کیف قسّمتم نحلة فدک بعدما رجعت علیکم؟ قال: أعطینا ولد عبید اللّه بن العبّاس الشّهید الرّبع، و الباقی لولد فاطمة، فأصاب بنی العبّاس بن علیّ أربعة أسهم الحصّة أربعة نفر ورثوا علیّا علیه السّلام.
(قال) ذکر أبو الیقظان سحیم بن حفص النّسّابة؛ و علیّ بن مجاهد الکابلیّ؛ و محمّد بن عمر الواقدیّ؛ و علیّ بن محمّد بن سیف المداینیّ؛ و هشام بن محمّد الکلبیّ؛ و الشّرقیّ بن القطامیّ، و الهیثم بن عدیّ، و أبو القاسم خرداذبة، و محمّد بن حبیب، و الزّبیر بن بکّار الزّبیریّ، و عبد اللّه بن سلیم القینیّ، و محمّد بن أبی حرّ العدویّ، و حمزة بن الحسن الاصفهانیّ؛ و أحمد بن یحیی ثعلب؛ و محمّد بن جریر الطّبریّ، و الشّریف أبو الحسین یحیی بن الحسن ابن عبید اللّه بن الحسین بن عبد اللّه بن الحسین الأصغر، و أبو طاهر عیسی بن عبد اللّه بن محمّد بن عمر بن علیّ بن أبی طالب علیه السّلام، و النّاصر الحسن بن علیّ بن الحسین بن علیّ ابن عمر بن علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیه السّلام؛ أنّ کلّهم ذکروا: أنّ العبّاس بن
__________________________________________________
- که ازدواج کند و اولاددار شود، از دنیا رفت و ارث او نیز به عبید اللّه رسید (مترجم).
رسولی محلّاتی، ترجمه مقاتل الطّالبیّین،/ 81
(1)- [سیأتی ما یتعلّق بالعبّاس و إخوته لأمّه و أبیه علیهم السّلام وارث بعضهم من بعض فی عمر بن علیّ بن أبی طالب علیه السّلام].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 194
علیّ ولد عبید اللّه بن العبّاس من لبابة بنت عبید اللّه بن العبّاس بن عبد المطّلب و منه أعقب.
أبو نصر، سرّ السّلسلة،/ 89
و أعقب العبّاس بن علیّ، ترک ولدین: عبید اللّه، أمّه لبابة بنت عبید اللّه بن العبّاس.
و حسنا لأمّ ولد.
البرّی، الجوهرة،/ 57
بنو جعفر السّیّد ابن إبراهیم بن محمّد بن علیّ الزّینیّ هذا (و عقبه) من رجلین محمّد الرّئیس و إسحاق الأشراف و أمّهما لبابة «1» بنت عبد اللّه بن العبّاس بن عبد المطّلب. «2»
__________________________________________________
(1)- خلف زید بن الحسن السّبط علی لبابة بعد العبّاس بن علیّ بن أبی طالب علیهما السّلام فأولد نفیسة، تزوّجها الولید بن عبد الملک بن مروان، فولدت له ولدا؛ و کان زید یفد إلی الولید فیجلس علی السّریر معه و یکرمه الولید لکان ابنته عنده و وهب له ثلاثین ألف دینار دفعة واحدة، و خلف علی لبابة بعد زید بن الحسن الولید بن عتبة بن أبی سفیان فولدت له القاسم.
(2)- زید بن حسن علیه السّلام مکنّی بود به أبو الحسن؛ چه پسرش را حسن نام نهاد. أبو نصر بخاری گوید:
«لبابه، دختر عبد اللّه بن عباس بن عبد المطلب را عباس بن علی بن أبی طالب تزویج فرمود و چون عباس در کربلا شهید شد، زید بن حسن او را کابین بست و از وی دو فرزند آورد؛ یکی پسر و او را حسن نامید و آن دیگر دختر و او را نفیسه نام نهاد».
سپهر، ناسخ التّواریخ امام حسن مجتبی علیه السّلام، 1/ 279
و آن حضرت را از لبابه دختر عبید اللّه بن عباس بن عبد المطلب، دو پسر بود: یکی فضل و آن دیگر عبید اللّه نام داشت و او را از مادر خود سه برادر بود و هیچ‌یک از ایشان فرزند نداشتند. عباس در یوم طف ایشان را قبل از خود به جنگ فرستاد، از بهر آن‌که مبادا بعد از شهادت او عایقی در جانبازی ایشان واقع شود و دیگر آن‌که خواست تا کشته ایشان را ببیند و ادراک اجر شکیبایی در مصائب ایشان فرماید.
بالجمله، میراث ایشان بعد از شهادت چون فرزند نداشتند، به عباس منتقل شد و چون عباس شهید شد، آن مال به فضل و عبید اللّه رسید و چون فضل قبل از عبید اللّه وفات یافت، تماما عاید عبید اللّه گشت.
این‌که می‌گویند: «عمر بن علی بن أبی طالب با عبید اللّه در طلب میراث منازعه کرد و به مصالحه گذشت، چه او برادر اعیانی (1) حضرت عباس بود». درست نباشد؛ چه عمر برادر مادری عباس الاصغر است و با او برادر اعیانی است و با عباس الاکبر از جانب پدر برادر است. پس چگونه می‌توانست با عبید اللّه در طلب میراث منازعت آغازد؟ (2)
لغزش مجلسی (علیه الرحمة)
و فاضل مجلسی (علیه الرحمة)، عمر را در شمار شهدا نگاشته و در ورقه دیگر منازعه او را در طلب میراث با عبید اللّه رقم کرده و جماعتی در این قصه اقتفا (3) به او کرده‌اند.
السّیف قد ینبوا و الجواد قد یکبو (4)
کسی که مصنفات و مؤلفات او را در فارسی و عربی از دو کرور بیت کمتر به شمار نتوان گرفت، صد-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 195
ابن عنبة، عمدة الطّالب،/ 43
و روی السّیّد الدّاودیّ فی کتاب العمدة عن الشّیخ أبو نصر قال: أعقب العبّاس بن علیّ من ولدین: فضل، و عبید اللّه، و أمّهما لبابة الهاشمیّة بنت عبید اللّه بن عبد اللّه بن العبّاس ابن عبد المطّلب، و الفضل، مات صغیرا و لا عقب له «1»، و عقب العبّاس قلیل، أعقب من ابنه عبید اللّه و عقبه ینتهی إلی ابنه الحسن، فأعقب الحسن بن عبید اللّه من خمسة رجال و هم: عبد اللّه، قاضی الحرمین کان أمیرا بمکّة و المدینة، و العبّاس الخطیب، و حمزة الأکبر، و إبراهیم جردقة، و الفضل، انتهی. «2»
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 145- مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 278
__________________________________________________
- چنین لغزش را از او معفو باید داشت. هیچ انسانی جز معصوم از سهو و نسیان مصون نتواند بود.
(1). برادر اعیانی: برادر پدر و مادری.
(2). [این مطلب را تا اینجا در احوال أمیر المؤمنین علیه السّلام، 4/ 339 تکرار نموده است].
(3). اقتفا: پیروی.
(4). شمشیر گاهی کندی می‌کند و اسب خوشرفتار گاهی به سردر می‌آید. این جمله در عرب مثلی است که برای کسی که در کاری که مهارت دارد، خطا و لغزشی نماید، گفته می‌شود. ولی در کتاب امثال به جای (السیف)، (الصارم) که به معنی شمشیر بران است، ضبط نموده‌اند و مناسب و سزاوار با مقام هم همان صارم است. و این خود لغزشی است از مرحوم سپهر (الصارم قد ینبو و الجواد قد یکبو) إلّا أن یعصمنا اللّه من الزّلل.
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 341- 342
(1)- [زاد فی وسیلة الدّارین: و محمّد بن العباس استشهد فی کربلاء].
(2)- و بزرگترین فرزندان او [امّ البنین] و آخرین برادران مادری خود کشته شد؛ زیرا او اولاد داشت و آن‌ها را فرزندی نبود و پیش از خود آن‌ها را به میدان فرستاد تا همه کشته شدند و ارث آن‌ها به او رسید و سپس خودش به میدان رفت و کشته شد و عبید اللّه (پسر حضرت عباس) وارث همه گردید و عمویش عمر بن علی با او بر سر ارث ستیزه کرد و باهم به مالی که او راضی شد، اصلاح کردند.
از کلام ابو الفرج استفاده می‌شود که أبو الفضل العباس برای ارث برادران خود آن‌ها را پیش از خود به میدان فرستاد؛ ولی این سخن بسیار سست و بیهوده است؛ زیرا مقام شامخ او از این علاقه دنیوی بسیار بالاتر است. اگر او را به مال و جاه دنیا آن هم برای وارث بعد از خود اندک علاقه‌ای بود، چرا پیشنهاد امان عبید اللّه را که به وسائل متعدده بر او عرضه شد، قبول نکرد؟ موضوع نزاع عمر بن علی با برادرزاده خود بر سر ارث برادران، براساس فقه سنّیها صحیح می‌آید که مازاد از فریضه ارث را به عصبه، یعنی خویشان پدری می‌دهند و آن را تعصیب می‌نامند و براساس فقه شیعه که با وجود وارث طبقه اول به طبقه دوم که برادران است، چیزی نمی‌رسد، موضوعی ندارد و صحت این کلام هم بسیار بعید است.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 153
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 196
بنو جعفر السّید بن إبراهیم بن محمّد بن علی الزّینبی هذا.
و عقبه من رجلین، و هما: محمّد الرئیس، و إسحاق الأشرف، أمّهما لبابة بنت عبید اللّه ابن العبّاس بن عبد المطّلب، سمّاها أبوها عبید اللّه بن العبّاس باسم أمّه لبابة بنت الحارث ابن مزن الهلالیّة.
و ربّما یتوهّم أنّ لبابة هذه بنت عبد اللّه بن العبّاس أخت علیّ، و لیس کذلک، لأنّ لبابة بنت عبد اللّه خرجت إلی العبّاس بن أمیر المؤمنین، ثمّ خلفه علیها بعد شهادته یوم الطفّ ابن أخیه زید الجواد بن الحسن الزکیّ، زوّجه أبوها عبد اللّه بها.
الأعرجی، مناهل الضّرب،/ 61- 62
أولاد العبّاس بن علیّ علیه السّلام و أحفاده:
الحسن بن العبّاس، عبید اللّه بن العبّاس، محمّد بن العبّاس استشهد بکربلاء، أمّهم جمیعا أمّ الفضل الصّغری لبابة بنت عبید اللّه بن العبّاس بن عبد المطّلب، الفضل بن العبّاس، عبید اللّه بن العبّاس، القاسم بن العبّاس استشهد بکربلاء، لیس للعبّاس بن علیّ أنثی.
اختلف النّسّابون فی عدد أولاده، فمنهم المقلّ المقتصر علی واحد، و منهم الموصل عددهم إلی ستّة ذکور، و خذ ما قاله النّسّابون فی طرفی القلّة و الکثرة. قال ابن قتیبة فی المعارف ص 65: و أمّا العبّاس بن علیّ فقتل مع الحسین بن علیّ بن أبی طالب، فولد العبّاس عبید اللّه أمّه لبابة بنت عبید اللّه بن عبّاس، و له عقب إلی آخره. و قال صاحب ناسخ التّواریخ الفارسیّ ص 306 ج 5: و ولد له ولدان، أحدهما: الفضل، و الثّانی عبید اللّه، انتهی.
المظفّر، بطل العلقمی، 3/ 429
محمّد بن العبّاس بن أمیر المؤمنین علیهم السّلام.
ذکر ابن شهر آشوب فی المناقب فی ذکر المستشهدین من بنی هاشم مع الحسین یوم الطّفّ و قتل مع الحسین محمّد بن العبّاس بن علیّ بن أبی طالب علیهم السّلام و ذکر السّیّد عبد الرّزاق المقرّم فی کتابه العبّاس ص 195: أنّه کان للعبّاس خمسة أولاد: عبید اللّه- و الفضل- و الحسن- و القاسم- و بنت واحدة، و ذکر صاحب المناقب: أنّ محمّد بن
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 197
العبّاس قد قتل فی کربلاء یوم الطّفّ و لیس للعبّاس نسل إلّا من ولده عبید اللّه بن العبّاس.
[...] هذا و اعلم بأنّ السّیّد إبراهیم بن محمّد بن عبد اللّه بن الحسن بن عبید اللّه بن العبّاس بن أمیر المؤمنین علیه السّلام المدفون فی مدینة زنجان، هو من أحفاد العبّاس بن أمیر المؤمنین، دفن فی زنجان فی زمان المعتز الخلیفة العبّاسیّ، و باتّفاق مع الحسین بن أحمد بن إسماعیل بن محمّد الأرقط بن عبد اللّه بن الباقر بن علیّ بن الحسین علیه السّلام خرجا، و تصرّف قزوین و زنجان و أبهر و قتل فی زنجان، و له مقام معلوم یزار فیه. و قد زاره المؤلّف مرارا حین کان مشتغلا بالتّحصیل سنة 1323 فی مدینة زنجان.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 277، 279
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 198

و ذکر صاحب (کتاب قمر بنی هاشم) «1» ص 21: إنّ أمّ البنین رأت أمیر المؤمنین فی بعض الأیّام أجلس أبا الفضل علیه السّلام علی فخذه، و شمّر عن ساعدیه، و قبّلهما و بکی؛ فأدهشها الحال، لأنّها لم تکن تعهد صبیّا بتلک الشّمائل العلویّة ینظر إلیه أبوه و یبکی من دون سبب ظاهر؛ و لمّا أوقفها أمیر المؤمنین علی غامض القضاء و ما یجری علی یدیه من القطع فی نصرة الحسین علیه السّلام، بکت و أعولت، و شارکها من فی الدّار فی الزّفرة و الحسرة، غیر أنّ سیّد الأوصیاء بشّرها بمکانة ولدها العزیز عند اللّه جلّ شأنه، و ما حباه عن یدیه بجناحین یطیر بهما مع الملائکة فی الجنّة، کما جعل ذلک لجعفر بن أبی طالب، فقامت تحمل بشری الأبد و السّعادة الخالد. «2»
المقرّم، العبّاس،/ 75، قمر بنی هاشم،/ 19- 20
__________________________________________________
(1)- [زاد فی قمر بنی هاشم: الفارسیّ].
(2)- مؤلّف کتاب «قمر بنی هاشم» در ص 21 ذکر می‌نماید که:
روزی أمّ البنین، أمیر المؤمنین علیه السّلام را مشاهده نمود که عباس را در آغوش گرفته است و بر دستانش بوسه می‌زند و می‌گرید. چون این بانوی با فضیلت این‌گونه دید، در اضطراب و پریشانی شد؛ زیرا سابقه نداشت که فرزندی چنین نیک‌منظر و صاحب شمائل علوی پدرش به او بنگرد و بگرید؛ بدون این‌که ظاهرا هیچ علّتی داشته باشد. چون أمّ البنین سبب را از حضرتش پرسید، أمیر المؤمنین علیه السّلام او را به مشیت پروردگار آگاه نمود که دستان این فرزندش، در راه یاری حسین علیه السّلام قطع خواهد شد. با شنیدن این مسأله، صدای فریاد و فغان مادر دلسوخته به آسمان بلند شد و اهل خانه نیز همگی به ناله درآمدند.
اما حضرت به وی خبر داد که نوردیده‌اش، نزد خدای تبارک و تعالی منزلتی عظیم دارد و در عوض دو دستش، دو بال به او مرحمت خواهد کرد که با آن‌ها با ملائکه در بهشت پرواز نماید؛ همان‌گونه که از قبل، این عنایت را به جعفر بن ابی طالب نموده است. پس امّ البنین با شنیدن این سخن در حالیکه دارای این بشارت ابدی و سعادت جاودانه شد، از جا برخاست.
پاک‌پرور، ترجمه العبّاس،/ 164
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 199

و قیل: کان العبّاس الّذی یسمّی السّقّاء یوم کربلاء، و زینب ولدا علیّ علیه السّلام صغیرین، و کانا عند أبیهما، العبّاس عن یمینه، و زینب عن شماله، فالتفت إلی العبّاس و قال: قل:
واحد، فقالها، فقال: قل: اثنین، فقال: إنّی أستحی أن أقول اثنین باللّسان الّذی قلت به واحد، فقبّل علیّ عینیه، و التفت إلی زینب، فقالت له زینب: یا أبتاه، أتحبّنا؟ قال: نعم، أولادنا أکبادنا فقالت: یا أبتاه حبّان لا یجتمعان فی قلب مؤمن: حبّ اللّه و حبّ الأولاد؛ فإن کان لابدّ، فالشّفقة لنا، و الحبّ اللّه خالصا، فازداد لهما حبّا. «و قیل»: بل القائل الحسین «1».
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 122- عنه: المظفّر، بطل العلقمی، 2/ 197- 198
فی مجموعة الشّهید الأول قیل: لمّا کان العبّاس و زینب ولدیّ علیّ علیه السّلام صغیرین، قال علیّ علیه السّلام للعبّاس: قل واحد، فقال: واحد. فقال: قل اثنان فقال: استحی أن أقول
__________________________________________________
(1)- [زاد فی بطل العلقمی:
و تعجّب کیف أدرک و هو طفل أنّ الواحد لا یثنّی، لأنّ التّثنیة شرک، و الوحدانیّة إخلاص. و هذه مسألة غامضة عویصة زلّ فیها الکبار من العقلاء المفکّرین، و أبو الفضل فی سنّ الطّفولیّة یدرک بفطنته أنّ الواحد قائم بذاته لا یثنّی، و إذا کانت هذه مقدرته الحکمیّة و هو طفل فطیم، فکیف لا یدرک بفطنته و هو فی سنّ الرّشد و الإکمال درجة صدق الیقین العرفانیّة الّتی أعیت معرفتها علی جماعة من علماء النّاس].
شیخنا در مستدرک الوسائل روایت کرده است از یکی از سه سفینه، یعنی کشکول شهید (ره) اوّل که:
در طفلی آن حضرت، پدر بزرگوارش او را بر زانوی خود و زینب عالمه غیر معلمه را بر زانوی دیگر داشت و أبو الفضل تازه به تکلم آمده بود. به او گفت: «بگو واحد»!
او گفت. پس علی علیه السّلام فرمود: «بگو اثنین»!
عرض کرد: «ای پدر! به زبانی که واحد گفته‌ام، اثنین نمی‌گویم».
حضرت أمیر (صلوات اللّه علیه) او را بوسید. زینب عرض کرد: «ای پدر! آیا ما را دوست می‌داری؟»
فرمود: «بله ای فرزند».
عرض کرد: «محبت خالص از برای خداست و لا محاله نسبت به ما شفقت است».
پس حضرت او را تقبل فرمود.
جوهر جام‌جم از معدن و کان دگر است تو تمنا ز گل کوزه‌گران میداری
القائنی، الکبریت الأحمر،/ 406- 407
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 200
باللّسان الّذی قلت واحد اثنان، فقبّل علیه السّلام عینیه.
النّوری، مستدرک الوسائل، 3/ 815
ولد العبّاس بن علیّ- سلام اللّه علیه- فی بیت الإمامة، و عاش و ترعرع فی أکنافها، و تربّی فی مدرسة أبیه أمیر المؤمنین علیه السّلام، الّذی هو باب مدینة علم النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله و سلّم، و ظلّ ربیب ذلک البیت الرّفیع طیلة (14 عاما) تقریبا، ذلک الّذی قیل فیه:
بیت علا سمک الضّراح رفعة فکان أعلی شرفا و أرفعا
أعزّه فما تهبط فی کعبته الأملاک إلّا خضّعا
بتت من القدس و ناهیک به محطّ أسرار الهدی و موضعا
و کان مأوی الملتجی و المرتجی فما أعزّ شأنه و أمنعا
روی: أنّ أباه علیّا أمیر المؤمنین علیه السّلام: دعاه- یوما- و هو صغیر، فأجلسه فی حجره، و قال له: یا بنیّ، قل: (واحد) فقال: واحد، فقال له: قل: (اثنین). فامتنع العبّاس من ذلک، و قال: یا أبه، إنّی أستحی أن أقول: اثنین بلسان قلت به: واحد. «1»
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام (الهامش)،/ 312
__________________________________________________
(1)- ملّا محمد تقی معروف به شهید ثالث در کتاب مجالس المتقین و شیخ ابن سعید حسن بن حسین سبزواری معاصر شهید اوّل در کتاب مصابیح القلوب حدیث کنند که حضرت زینب با قمر بنی هاشم ابو الفضل العبّاس علیه السّلام در کنار امیر المؤمنین نشسته بودند. قمر بنی هاشم در آن وقت کودک بود. حضرت به فرزند دلبند خود «قمر بنی هاشم» فرمود: «بگو واحد»!
گفت: «واحد»!
فرمود: «بگو اثنین»!
عرض کرد: «یا ابتاه! به زبانی که واحد گفته‌ام، اثنین نگویم. مرا شرم می‌آید».
حضرت فرزند ارجمند خود را ببوسید و مسرور گردید. در این وقت زینب علیها السّلام عرض کرد: «یا ابتاه! ما را دوست می‌داری؟»
فرمود: «آری چه‌گونه دوست ندارم که میوه دل من هستی».
عرض کرد: «پدرم! عزیزم. دوستی برای خداست و شفقت و مهربانی برای ماست».
محلّاتی، ریاحین الشریعة، 3/ 54
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 201

و دعا معاویة الأحمر فی هذا الیوم، مولی أبی سفیان، و کان شجاعا، بطلا، و حثّه علی قتل الأشتر أو عبد اللّه بن بدیل، فقال الأحمر: إنّ علیّا لا یقتله غیری، فقال معاویة:
مهلا یا أحمر، لا تبارز علیّا. و برز الأحمر و نادی: أین ابن أبی طالب؟ فصاح علیه صعصعة بن صوحان و قال: لعن اللّه ابن آکلة الأکباد، حیث أمرک بمناجزة خیر العباد، فقال الأحمر: إنّما تقولون هذا جبنا، فبرز إلیه شقران مولی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فقال له الأحمر: من أنت؟ فإنّی لا أقاتل إلّا أشجعکم، فعرّفه شقران نفسه، فحمل علیه الأحمر فضربه فقتله و ثبت مکانه، و قال: لیبرز إلیّ علیّ لینظر حملتی و ضربتی، فصاح علیه القوم و قالوا: تنحّ أیّها الکلب، فما أنت بکفو علیّ أمیر المؤمنین، فقال الأحمر: و اللّه لا أنصرف إلّا مع رأس علیّ أو أموت دونه، فبرز إلیه أمیر المؤمنین و حمل علیه فأخذ بعضده و جذبه ثمّ رمی به من یده علی الأرض فحطّمه حطما «1»، و تولول النّاس و شتموا أهل الشّام، فقال أمیر المؤمنین فی أهل الشّام: من فیهم خیر، و ما کلّهم یرضی بفعل معاویة؟ فعوّدوا ألسنتکم ذکر اللّه، و استکثروا من قول «لا حول و لا قوّة إلّا باللّه العلیّ العظیم» «2»، ثمّ خرج من عسکر معاویة «1» کریب بن أبرهة من آل ابن ذی یزن، و کان مهیبا قویّا، یأخذ الدّرهم، فیغمزه بإبهامه، فیذهب بکتابته. فقال له معاویة: إنّ علیّا یبرز بنفسه، و کلّ أحد لا یتجاسر علی مبارزته و قتاله، قال کریب: أنا أبرز إلیه، فخرج إلی صفّ أهل العراق، و نادی: لیبرز إلیّ علیّ، فبرز إلیه مرتفع بن وضّاح الزّبیدیّ، فسأله من أنت؟ فعرّفه نفسه، فقال: کفو، کریم، و تکافحا، فسبقه کریب، فقتله و نادی:
لیبرز إلیّ أشجعکم أو علیّ، فبرز إلیه شرحبیل بن بکر، و قال لکریب: یا شقیّ، ألا
__________________________________________________
(1)- وقعة صفّین/ 249، 315.
(2)- [إلی هنا مکانه فی بطل العلقمیّ، قد شهد قبل کربلاء صفّین و فی بعض الکتب الفارسیّة أنّه کان محاربا و یشهد له ما ذکره الخطیب الخوارزمیّ الحنفیّ فی کتاب المناقب: أنّ أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السّلام لبس شاب ابنه العبّاس فی بعض أیّام صفّین لمّا برز لقتال کریب فارس أهل الشّام ثمّ ...].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 202
تتفکّر فی لقاء اللّه و رسوله یوم الحساب عن سفک الدّم الحرام؟ قال کریب: إنّ صاحب الباطل من آوی قتلة عثمان، ثمّ تکافحا فقتله کریب «1»، ثمّ برز إلیه الحرث بن الجلّاح الشّیبانیّ، و کان زاهدا، صوّاما، قوّاما، و هو یقول:
هذا علیّ و الهدی حقّا معه نحن نصرناه علی من نازعه
ثمّ تکافحا فقتله کریب، فدعا علیّ علیه السّلام ابنه العبّاس- و کان تامّا کاملا من الرّجال- فأمره بأن ینزل عن فرسه و ینزع ثیابه، ففعل فلبس علیّ علیه السّلام ثیابه و رکب فرسه، و ألبس ابنه العبّاس ثیابه و أرکبه فرسه، لئلّا یجبن کریب عن مبارزته، فلمّا همّ علیّ بذلک؛ جاءه عبد اللّه بن عدیّ الحارثیّ و قال: یا أمیر المؤمنین، بحقّ إمامتک، فائذن لی أبارزه، فإن قتلته، و إلّا قتلت شهیدا بین یدیک، فأذن له علیّ فتقدّم إلی کریب و هو یقول:
هذا علیّ و الهدی یقوده من خیر عیدان قریش عوده
لا یسأم الدّهر و لا یؤوده و علمه معاجز وجوده
فتصارعا ساعة، ثمّ صرعه کریب، ثمّ برز إلیه علیّ علیه السّلام متنکّرا و حذّره بأس اللّه و سخطه، فقال له کریب: أتری سیفی هذا؟ لقد قتلت به کثیرا مثلک، ثمّ حمل علی علیّ بسیفه فاتّقاه بحجفته، ثمّ ضربه علیّ علیه السّلام علی رأسه فشقّه حتّی سقط نصفین و قال:
النّفس بالنّفس و الجروح قصاص لیس للقرن بالضّراب خلاص «2» بیدی عند ملتقی الحرب سیف
هاشمیّ یزیّنه الإخلاص مرهف «3» الشّفرتین أبیض کالملح
و درعیّ من الحدید دلاص «2» «4»
__________________________________________________
(1)- وقعة صفّین/ 249، 315.
(2- 2) [بطل العلقمیّ، إلی آخر قصّة و فیها یذکر أنّ أمیر المؤمنین علیّا علیه السّلام أمر ابنه محمّد ابن الحنفیّة بملازمة مصرع کریب لأجل منازلة من یثور طالبا بدمه، و ذکر أنّ محمّدا قتل فی هذا الموقف سبعة أبطال من الثّائرین یطلبون بدم کریب].
(3)- المرهف: المجدّد- لسان العرب.
(4)- الدّلاص: اللّیّن البرّاق- لسان العرب.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 203
ثمّ انصرف أمیر المؤمنین علیه السّلام و قال لابنه محمّد: قف مکانی، فإنّ طالب و تره یأتیک، فوقف محمّد عند مصرع کریب فأتاه أحد بنی عمّه، و قال: أین الفارس الّذی قتل ابن عمّی؟ قال محمّد: و ما سؤالک عنه، فأنا أنوب عنه، فغضب الشّامیّ و حمل علی محمّد، و حمل علیه محمّد فصرعه، فبرز إلیه آخر فقتله حتّی قتل من الشّامیّین سبعة، فأتاه شابّ و قال لمحمّد: أنت قتلت عمّی و إخوتی، فبرزت إلیک لأشفی صدری منک أو ألحق بهم؟ و قال:
و من للصّباح و من للرّواح و من للسّلاح و من للخطب
و من للسّعادة من للکماة إذا ما الکماة جثت بالرّکب
ثمّ تکافحا ملیّا فضربه محمّد فصرعه.
الخوارزمی، المناقب،/ 226- 228- عنه، المظفّر، بطل العلقمی، 2/ 229- 230
و عاش العبّاس مع أبیه أربع عشرة سنة، حضر بعض الحروب، فلم یأذن له أبوه بالنّزال. «1»
السّماوی، إبصار العین،/ 26- عنه: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 142
__________________________________________________
(1)- ولیکن در هیچ کتابی در حروب امیر المؤمنین علیه السّلام ذکری از غزا و جنگ نمودن آن سرور مثل سایر ابطال لشکر ظفر اثر به نظر احقر نرسیده، چنان‌چه شهادت داده است به آن محدث متبحر سند المحدثین و خاتم المحمدین المتأخرین علم العلماء العالمین شیخنا و مجیزنا الشیخ الحاج الامیرزا محمد حسین النوری المدفون بصحن الغری فی حجرة من حجرات السمت القبلی اعلی اللّه مقامه، مگر آن‌چه دیده است، در بعض کتب که فقره عباس بن ربیعه را در صفین که بعض شجاعان لشکر معاویه را به قتل رسانید و بعد دو نفر شجاع از قبیله بنی لخم او را طلب کردند و امیر المؤمنین علیه السّلام لباس او را پوشید و به میدان تشریف برد. آن دو نفر را به جهنّم فرستاد و عمروعاص گفت: «عباس نیست، بلکه علی می‌باشد».
و لشکر معاویه برای امتحان حرکت کردند و آن حضرت فرار ننمود و دانستند که امیر المؤمنین علی علیه السّلام است، اشتباه نموده‌اند به عباس بن امیر المؤمنین و برخی از بی‌دینان دروغها جعل کرده‌اند که آن‌حضرت یعنی ابا الفضل در صفین می‌گرفت شجاعی را از اصحاب معاویه و به هوا بلند می‌کرد و تا وقتی که پایین می‌آمد و شمشیر بر کمر او می‌زد و او را دو نیم می‌کرد، جمعی را غیر او می‌کشت. بلی در بعض کتب که اعتبار و تتبع صاحب او از آن ظاهر است، نوشته که عباس علیه السّلام عضد و عون برادرش امام حسین علیه السّلام بود در روزی که لشگر معاویه را از کنار فرات دور کردند و شریعه را به تصرف اصحاب امیر المؤمنین علیه السّلام دادند و روایت کرده که یومی از ایام صفین جوان نقابداری در سن پانزده سالگی یا هفده از لشکر-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 204
و حضر بعض الحروب، فلم یأذن له أبوه فی النّزال.
الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 429
یسترسل بعض الکتّاب عن موقفه قبل الطّفّ، فیثبت له منازلة الأقران و الضّرب و الطّعن، و بالغوا فی ذلک حتّی حکی عن المنتخب أنّه یقول: کان کالجبل العظیم، و قلبه
__________________________________________________
- امیر المؤمنین علیه السّلام به مبارزت بیرون آمد که از او هیبت و سطوت ظاهر بود و اصحاب معاویه از رفتن به مبارزت او ترسیدند. پس معاویه گفت به مرد شجاعی از اصحابش که او را ابن شعثا می‌گفتند که:
«تو بیرون رو به مبارزت این جوان».
و او گفت: «اهل شام مرا با ده هزار سوار برابر می‌کردند و هفت پسر دارم. یکی را می‌فرستم تا او را به قتل رساند».
و آن هفت پسر را واحدا بعد واحد فرستاد و آن جوان نقابدار همه را به جهنم فرستاد. پس ابن شعثاء خود به مبارزت قدم جرأت برداشت آن جوان بر او حمله نمود و آن مرد را نیز به هفت پسر او در درک جحیم ملحق نمود و دیگر کسی جرأت مبارزت او ننمود. پس مولای متقیان او را ندا فرمود و بنزد خود طلبید چون مراجعت فرمود و نقاب از صورت مبارک برداشت، دیدند که قمر بنی هاشم ابو الفضل العباس است، اروحنا فداه. و صحت این خبر دور نیست. چه امیر المؤمنین (صلوات اللّه علیه و علیه السّلام) در سنه اربعین از هجرت شهید شد و واقعه کربلا در شصت و یک از هجری بود و ابو الفضل به روایت خوارزمی در مناقب در صفین مرد تام و کاملی بود و بعضی عمر آن حضرت را در آن روز بیست و پنج سال گفته‌اند به نقل مولانا النوری نوّر اللّه مرقده در دار السّلام. در ناسخ نیز چنین گفته‌اند و اگرچه شیخنا سی و پنج سال از آن بعض نقل فرموده، ولیکن مراد در واقعه طف است، نه صفین؛ و الّا باید التفات می‌نمود به این‌که آن ممکن نیست و بعضی بیست و چهار گفته‌اند و در واقعه کربلا باید سی و چهار یا سی و پنچ ساله باشند و آن چه مشهور است که سی ساله بودند، از اعتبار دور است؛ چه تا فاطمه زهرا (سلام اللّه علیها) در حیات بود، امیر المؤمنین زن دیگر نگرفت و بقای آن حضرت در دنیا بعد از حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله و سلّم سی سال بود تقریبا و بعد از فاطمه به قدر عمر آن مخدره بعد از حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله و سلّم کمتر از آن و اما شجاعت أبو الفضل پس احدی را انکار آن میسور نشده است؛ بلکه دوست و دشمن او را به شجاعت ستوده‌اند و کفایت می‌کند آن‌چه واقع شد از شیر بیشه شجاعت در میدان مقاتله با کفره طغات و مانعین آب فرات از آنچه متمکن نشد از آن کسی به غیر برادر رشیدش حضرت امام حسین از متفرق نمودن چهار هزار سوار و پیاده و مالک شدن شریعه و به روایت روضة الشهدا سه دفعه حمله آوردند و هر دفعه مثل شیر در گله روباه افتاده، ایشان را متفرق نموده و هشتاد نفر یا زیاده از آن اشرار را به دار البوار فرستاد تا مشک را پر از آب نمود- و به روایت کامل التواریخ در اول روز عاشورا دید که اطراف خیمه از انصار خالی شد؛ چون نظر نمود، دید که بیست نفر از ایشان در محاصره اصحاب عمر سعد گرفتار می‌باشند. بر آن قوم دون همچون شیر ژیان حمله افکند و آن بیست نفر را از حصار به کنار آورد و چه‌گونه چنین نباشد.
القاینی، الکبریت الأحمر،/ 385- 386
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 205
کالطّود الجسیم، لأنّه کان فارسا هماما، و جسورا علی الضّرب و الطّعن فی میدان الکفّار.
و یحدّث صاحب الکبریت الأحمر ج 3 ص 24 عن بعض الکتب المعتبرة لتتبّع صاحبها:
أنّه علیه السّلام کان عضدا لأخیه الحسین یوم حمل علی الفرات، و أزاح عنه جیش معاویة، و ملک الماء.
قال: و ممّا یروی: أنّه فی بعض أیّام صفّین خرج من جیش أمیر المؤمنین علیه السّلام شابّ علی وجهه نقاب تعلوه الهیبة، و تظهر علیه الشّجاعة، یقدّر عمره بالسّبع عشر سنة، یطلب المبارزة، فهابه النّاس، و ندب معاویة إلیه أبا الشّعثاء، فقال: إنّ أهل الشّام یعدّوننی بألف فارس، و لکن أرسل إلیه أحد أولادی، و کانوا سبعة، و کلّما خرج أحد منهم، قتله حتّی أتی علیهم، فساء ذلک أبا الشّعثاء و أغضبه، و لمّا برز إلیه، ألحقه بهم، فهابه الجمع، و لم یجرء أحد علی مبارزته، و تعجّب أصحاب أمیر المؤمنین من هذه البسالة الّتی لا تعدو الهاشمیّین، و لم یعرفوه لمکان نقابه، و لمّا رجع إلی مقرّه، دعاه أبوه أمیر المؤمنین، و أزال النّقاب عنه فإذا هو «قمر بنی هاشم» ولده العبّاس علیه السّلام.
قال صاحب الکبریت بعد هذه الحکایة: و لیس ببعید صحّة الخبر، لأنّ عمره یقدّر بالسّبع عشر سنة، و قد قال الخوارزمیّ: کان تامّا کاملا.
و هذا نصّ الخوارزمیّ فی المناقب ص 147: خرج من عسکر معاویة رجل یقال له کریب، کان شجاعا قویّا، یأخذ الدّرهم فیغمزه بإبهامه، فتذهب کتابته، فنادی: لیخرج إلیّ علیّ؛ فبرز إلیه مرتفع بن وضّاح الزّبیدیّ فقتله، ثمّ برز إلیه شرحبیل بن بکر، فقتله؛ ثمّ برز إلیه الحرث بن الحلّاج الشّیبانیّ فقتله، فساء أمیر المؤمنین ذلک، فدعا ولده العبّاس علیه السّلام، و کان تامّا کاملا من الرّجال، و أمره أن ینزل عن فرسه، و ینزع ثیابه، فلبس علیّ ثیاب ولده العبّاس، و رکب فرسه، و ألبس ابنه العبّاس ثیابه و أرکبه فرسه لئلّا یجبن کریب عن مبارزته إذا عرفه، فلمّا برز إلیه أمیر المؤمنین، ذکّره الآخرة، و حذّره بأس اللّه و سخطه، فقال کریب: لقد قتلت بسیفی هذا کثیرا من أمثالک، ثمّ حمل علی أمیر المؤمنین، فاتّقاه بالدّرقة، و ضربه علیّ علی رأسه، فشقّه نصفین. و رجع أمیر المؤمنین و قال لولده محمّد ابن الحنفیّة: قف عند مصرع کریب، فإنّ طالب وتره یأتیک، فامتثل
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 206
محمّد أمر أبیه، فأتاه أحد بنی عمّه و سأله عن قاتل کریب؟ قال محمّد: أنا مکانه، فتجاولا، ثمّ قتله محمّد و خرج إلیه آخر، فقتله محمّد، حتّی أتی علی سبعة منهم.
و فی ص 105 من المناقب ذکر حدیث العبّاس بن الحارث بن عبد المطّلب، و قد برز إلیه عثمان بن وائل الحمیریّ، فقتله العبّاس، فبرز إلیه أخوه حمزة، و کان شجاعا قویّا، فنهاه أمیر المؤمنین عن مبارزته، و قال له: انزع ثیابک، و ناولنی سلاحک، وقف مکانک، و أنا أخرج إلیه، فتنکّر أمیر المؤمنین و برز إلیه، و ضربه علی رأسه، فقطع نصف رأسه، و وجهه، و إبطه، و کتفه، فتعجّب الیمانیّون من هذه الضّربة، و هابوا العبّاس بن الحارث.
هذا ما حدّث به فی المناقب، و منه نعرف: أنّ هناک واقعتین جرتا لأمیر المؤمنین مع ولده العبّاس و مع العبّاس بن الحارث، فإنکار شیخنا الجلیل المحدّث النّوریّ فی حضور العبّاس فی صفّین مدّعیا اشتباه الأمر علی بعض الرّواة بالعبّاس بن الحارث فی غیر محلّه، فإنّ الحجّة علی تفنید الخبر غیر تامّة، لأنّ آحاد هذا البیت و رجالاتهم قد فاقوا الکلّ فی الفضائل جمیعها، و جاؤوا بالخوارق فی جمیع المراتب، فلیس من البدع إذا صدر من أحدهم ما یمتنع مثله عن الشّجعان، و إن لم یبلغوا مبالغ الرّجال.
فهذا القاسم بن الحسن السّبط لم یبلغ الحلم یوم الطّفّ، و قد ملأ ذلک المشهد الرّهیب هیبة، و أهدی إلی قلوب المقارعین فرقا، و إلی الفرائض ارتعادا، و إلی النّفوس خورا غیر مبال بالجحفل الجرّار، و لا بمکترث بمزدحم الرّجال، حتّی قتل خمسة و ثلاثین فارسا «1»، و بطبع الحال فیهم من هو أقوی منه، لکنّ البسالة وراثة بین أشبال (علیّ)، علی حدّ سواء، فهم فیها کأسنان المشط، صغیرهم و کبیرهم، کما أنّهم فی الأنفة عن الدّنیّة سیّان، فلم یغتالوا الشّبل الباسل حتّی وقف یشدّ شسع نعله، و هو لا یزن الحرب إلّا بمثله، و قد أنف (شبل الوصیّ) أن یحتفی فی المیدان:
أهوی یشدّ حذاءه و الحرب مشرعة لأجله
لیسومها ما إن غلت هیجاؤها بشراک نعله
__________________________________________________
(1)- نفس المهموم ص 170 و حکی عن أمالی الصّدوق، أنّه قتل ثلاثة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 207
متقلّدا صمصامة متفیّئا بظلال نصله
لا تعجبنّ لفعله فالفرع مرتهن بأصله
السّحب یخلفها الحیا و اللّیث منظور بشبله
یردی الطّلیعة منهم و یریهم آیات فعله «1»
و هذا عبد اللّه بن مسلم بن عقیل بن أبی طالب بارز یوم الطّفّ الألوف مع صغر سنّه، حتّی قتل منهم علی روایة محمّد بن أبی طالب ثلاثة و تسعین رجلا بثلاث حملات.
و هذا محمّد ابن الحنفیّة فإنّ له مواقف محمودة فی الجمل و صفّین و النّهروان، و کانت الرّایة معه، فأبلی بلاء حسنا، سجّله له التّأریخ، و شکره الإسلام، و کان صغیر السّن علی ما یظهر من السّبط فی تذکرة الخواصّ، و ابن کثیر فی البدایة ج 9 ص 38 فإنّهما نصّا علی وفاته سنة 81 عن خمس و ستّین، فتکون ولادته سنة 16، و له یوم البصرة الواقع سنة 36 عشرون سنة.
و حینئذ فلا غرابة فی التّحدّث عن موقف أبی الفضل، و ما إبداء من کرّ و إقدام، خصوصا بعدما أوقفنا النّصّ النّبویّ الآتی علی ما حواه ولد أبی طالب من بسالة و بطولة. «2»
__________________________________________________
(1)- للّعلّامة السّیّد میر علیّ أبو طبیخ (رحمة اللّه علیه).
(2)- بنابه گفته برخی از مورّخان، ابو الفضل علیه السّلام قبل از واقعه عاشورا نیز با شجاعان عرب پیکار نموده و در نبرد با آنان جنگاوری خود را نشان داده بود. حتی در این باره، سخن را بالا گرفته‌اند تا بدان جا که از «منتخب» نقل شده که گفته است: «قمر بنی هاشم (سلام اللّه علیه) چون کوهی عظیم و قلبش بسان پاره پولاد بود و این ویژگی او در میدان جنگ و شهامت فوق العاده وی در رویارویی با شمشیر و تیر و نیزه‌ها آشکار می‌گشت».
مؤلّف کتاب «الکبریت الأحمر» در ج 3، ص 24 از کتب معتبره نقل می‌کند که: «ابو الفضل علیه السّلام در جنگ صفّین بازوی حسین (سلام اللّه علیه) در حمله بر سپاه معاویه، که به آزاد شدن آب فرات منجر شد، بود».
همچنین در کتاب فوق آمده است که:
در یکی از روزهای جنگ صفین، جوانی که به صورتش نقاب زده و هیبت و شجاعت از آن آشکار بود و عمرش هفده سال حدس زده می‌شد، وارد میدان گشت و مبارز طلبید. جنگاوران جبهه باطل، از رویارویی با او احتراز جستند؛ اما معاویه، ابو شعثا را به مبارزه با او فراخواند. ابو شعثا گفت: «اهل شام-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 208
__________________________________________________
- مرا حریف هزار اسب‌سوار می‌دانند [و در شأن من نیست که به مقابله او بروم] اما یکی از فرزندانم را به سوی او می‌فرستم».
او سپس یک‌یک پسران هفتگانه‌اش را به سوی آن نوجوان نقابدار گسیل داشت و هر مرتبه او، آنان را به خاک و خون می‌کشید؛ تا این‌که تمام هفت فرزندش را مقتول ساخت. ابو شعثا که چنین باوری نداشت، در خشم شد و خود به سوی آن نوجوان حمله برد؛ اما او هم وضعی بهتر از پسرانش نیافت و روانه دوزخ شد. سپاه معاویه با مشاهده این شجاعت، از ترس قالب تهی کرد و دیگر کسی جرأت مبارزه با او را نیافت. سپاه أمیر المؤمنین علیه السّلام نیز از این جوان تازه سال که از مشاهده دلاوری شایانش احتمال بسیار می‌دادند از بنی هاشم باشد. در شگفت شدند؛ اما به لحاظ نقابی که به چهره داشت، موفق به شناخت او نشدند. چون او از نبرد فراغت یافت و به محل استقرار خود برگشت، پدرش امیر المؤمنین علیه السّلام او را فراخواند و نقاب از سیمایش برگرفت و مشاهده شد که وی قمر بنی هاشم علیه السّلام است.
مؤلّف کتاب فوق، پس از نقل این حکایت گوید:
صحت خبر بعید نیست؛ زیرا عمر عبّاس (سلام اللّه علیه) در آن هنگام حدود همان هفده سال بوده است.*
و این نص صریح خوارزمی دایر بر حضور عباس علیه السّلام در جنگ صفین است که می‌گوید:
مردی از لشکر معاویه، موسوم به کریب که شجاع و قدرتمند بود، طوری که درهم را با شست خود می‌فشرد و نقش آن را از میان می‌برد، وارد میدان شد و امیر المؤمنین (صلوات اللّه علیه) را به مبارزه طلبید.
مرتفع بن وضاح زبیدی نزد او شتافت و کریب او را به قتل رساند. سپس شرحبیل بن بکر و بعد از او حرث بن حلّاج شیبانی به مبارزه او رفتند که آن‌ها را هم به شهادت رساند. امیر المؤمنین علیه السّلام از این امر خشمناک شده. فرزندش عباس علیه السّلام را که از دلیرمردان آن زمان چیزی کم نداشت، فراخواند و اسب و لباس خود را با او تعویض نمود تا کریب با مشاهده حضرتش ترس بر دلش نیفتد. چون امیر المؤمنین علیه السّلام عازم مبارزه با او شد، آخرت را به یاد او آورد و او را از غضب و عذاب الهی ترساند؛ اما آن خیره‌سر گفت: «من با این شمشیرم بسیاری از امثال تو را کشته‌ام».
سپس به امیر المؤمنین (سلام اللّه علیه) حمله برد. حضرت با سپر ضربت او را خنثی ساخت و با شمشیر چنان ضربتی به سر او نواخت که سرش را به دو نیم ساخت. مولای متّقیان (صلوات اللّه علیه) بازگشت و به فرزندش محمد حنفیه فرمود: «برو نزد جسد او بایست؛ زیرا که خونخواه او به سوی تو می‌آید».
محمد هم پذیرفت و یکی از عموزادگانش آمد و از قاتل کریب جویا شد. محمد گفت: «من به جای او هستم». پس آن دو درگیر شدند محمد او را کشت و دیگری آمد و باز هم مغلوب او گشت تا آن‌جا که هفت نفر از سپاه کفر به دست محمد به قتل رسیدند (1).
در ص 105 از «مناقب» ذکر می‌کند که:
در همان جنگ صفین، عباس بن حارث بن عبد المطلب از سپاه امیر المؤمنین علیه السّلام با عثمان بن وائل حمیری از لشکر معاویه رویاروی شد و او را به قتل رساند. سپس برادر عثمان، حمزه که بس شجاع و قوی-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 209
__________________________________________________
- بود به میدان آمد و خواهان مبارزه با عباس بن حارث شد. اما امیر المؤمنین علیه السّلام او را از مبارزه با وی بازداشت و به او فرمود: «لباس و سلاحت را به من بده و در جای خود بایست تا من به سوی او روم».
پس امیر المؤمنین (سلام اللّه علیه) با لباس و هیبت عباس، به مقابله او رفت و چنان ضربتی از شمشیر حواله او نمود که سر و صورت و کتفش از میان دو نیم شد ...
با توجه به این سخنان صاحب «مناقب»، درمی‌یابیم که در این‌جا دو واقعه درباره امیر المؤمنین (سلام اللّه علیه) نسبت به فرزندش عباس علیه السّلام و عبّاس بن حارث رخ داده است، و انکار دانشمند بزرگ، محدّث نوری در مورد حضور ابو الفضل علیه السّلام در صفّین، به این ادّعا که وی بنابه اشتباه بعضی از راویان، با عباس ابن حارث خلط شده است، بی‌مورد می‌باشد و این استدلال، بر تخطئة حدیث کافی نیست؛ زیرا که برخاستگان از اهل بیت، در داشتن فضائل سرآمد همه مردم بوده و در جمیع مراتب، به امور فوق‌العاده و خارق عادت دست می‌یازیدند. به این ترتیب شگفت نیست که از یکی از آنان عملی سرزند که هرچند همسن مردان تجربه‌دیده نباشد، اما دیگر شجاعان از انجام آن ناتوان آیند.
این قاسم فرزند امام حسن مجتبی علیه السّلام است که با وجود عدم رسیدن به سن تکلیف، دشت نینوا را از رعب خود لبریز ساخت و با جانبازی و ضربات شمشیر خود، قلب دلاوران را به لرزه درآورد و بدون این که هیچ توجهی به آن لشکر جرار و کثرت آنان بنماید، خود را به دل دشمن زد و سی و پنج تن از آنان را روانه دوزخ ساخت؛ و طبیعی است که در میان آن عدّه، کسانی تنومندتر و نیرومندتر از او وجود داشته‌اند؛ ولی شجاعت در میان این شیرزادگان حیدر کرار (سلام اللّه علیه) به‌طور یکسان بوده و صغیر و کبیر آنان، شجاعان روزگار خود بوده‌اند؛ همان‌گونه که در وارستگی از پلیدیها و پستیها همسان یکدیگر بوده‌اند، و این شاهزاده قاسم را نتوانستند به قتل رسانند، مگر آن هنگام که از میدان کناره‌گیری نمود تا نعلین خود را که در طول پیکار پاره شده بود، درست سازد؛ که ناجوانمردانه بر او حمله بردند و غفلة او را به شهادت رساندند و با آن‌که نوجوانی بیش نبود، نتوانستند در صحنه نبرد خون پاکش را بر زمین ریزند؛ زیرا که او جنگ را جز با پیمانه جنگ نمی‌سنجید و این شیرزاده علی علیه السّلام ابا داشت که برای بستن بند کفش در گوشه‌ای از میدان پنهان شود.
و این عبد اللّه فرزند مسلم بن عقیل است که با وجود کم سن‌وسالی خود، با هزاران تن از دشمن رویاروی شد و به نقل محمّد بن ابی طالب نود و سه نفر از آنان را در سه حمله خود به وادی هلاکت انداخت.
و این محمّد بن حنفیّه است که در جنگهای جمل و صفّین و نهروان از خود شایستگی تمام نشان داد و پرچمدار بود و در این منصب، به نحو احسن انجام وظیفه نمود و با دلیرمردیهایش اسلام را مرهون خود ساخت؛ با آن‌که از سنّ کمی برخوردار بوده است؛ زیرا بنا به اذعان سبط ابن جوزی در «تذکرة الخواصّ» و ابن کثیر در «البدایة و النّهایة» ج 1، ص 38 که وفات او را در سال 81 هجری در سن شصت و پنج سالگی می‌دانند؛ بنابراین تولدش، به سال 16 هجری خواهد بود و سن او در جنگ جمل که به سال 36 هجری روی داد، 20 سال می‌شود که در این سنّ و سال از قدرت و تجربه مردان کامل و باتجربه برخوردار بوده است.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 210
قال الطّریحیّ: إنّ العبّاس کان مع أبیه أمیر المؤمنین علیه السّلام فی الحروب و الغزوات، و یحارب شجعان العرب، و یجادلهم کالأسد الضّاریّ «1» حتّی یجدّلهم صریعا «1»، و فی یوم صفّین کان العبّاس عونا و عضدا لأخیه الحسین، حین أنّ الحسین فتح الفرات، و أخذ الماء من أصحاب معاویة، و هزم أبا الأعور عن الماء، «1» «2» و لنعم ما قیل:
بطل تورّث من أبیه شجاعة فیه أنوف بنی الضّلالة ترغم
یلقی السّلاح بشدّة من بأسه فالبیض تثلم و الرّماح تحطّم «1»
و قال فی (إبصار العین): حضر بعض الحروب مع أبیه، فلم یأذن له أبوه بالنّزال (أقول): إمّا حبّا له أو صونا له من إصابة عیون الأعداء «2». و قال الفاضل المتّبحّر العالم الحاجّ الشّیخ محمّد باقر البیرجندیّ القائنیّ فی کتابه المسمّی بالکبریت الأحمر: إنّ العبّاس- علیه السّلام- کان فی صفّین یقاتل أهل الشّام مع أبیه أمیر المؤمنین علیه السّلام. و قال: قد روی بعض من أثق به بأنّ یوما من أیّام صفّین خرج شابّ من عسکر أمیر المؤمنین علیه السّلام و علیه لثام، و قد ظهرت منه آثار الشّجاعة و الهیبة و السّطوة، بحیث أنّ أهل الشّام قد تقاعدوا عن حربه، و جلسوا ینظرون، و غلب علیهم الخوف و الخشیة، فما برز إلیه [أحد]، فدعا معاویة برجل من أصحابه یقال له: ابن شعثاء، و کان یعدّ بعشرة آلاف فارس، و قال له معاویة: أخرج إلی هذا الشّابّ و بارزه، فقال: یا أمیر، إنّ النّاس یعدّوننی بعشرة آلاف
__________________________________________________
- در این صورت، دیگر در مورد جانبازی و صولت ابو الفضل علیه السّلام، خصوصا بعد از آن سخن پیامبر صلّی اللّه علیه و آله در مورد شجاعت و دلیرمردی فرزندان ابو طالب- که در مبحث بعد خواهد آمد- جای هیچ شگفتی نیست.
*. ولی مطابق مشهور ولادت حضرت ابو الفضل علیه السّلام به سال 26 هجرت می‌باشد که به هنگام شهادت امیر المؤمنان علیه السّلام 14 ساله و به هنگام شهادت امام حسن علیه السّلام 24 ساله و در حادثه کربلا 34 ساله خواهد بود، و در نتیجه در ابتدای‌جنگ صفّین 10 و در انتهای آن 14 ساله خواهد بود (ویراستار).
(1).
مناقب، ص 147. پاک‌پرور، ترجمه العبّاس،/ 276- 280
(1- 1) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(2- 2) [لم یرد فی بطل العلقمی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 211
فارس، فکیف تأمرنی بمبارزة هذا الصّبی؟ فقال معاویة: فما نصنع؟ قال: یا أمیر، إنّ لی سبعة بنین أبعث إلیه واحدا منهم لیقتله، فقال له: افعل، فبعث إلیه أحد أولاده، فقتله الشّابّ و بعث إلیه بآخر، فقتله الشّابّ، حتّی بعث جمیع أولاده، فقتلهم الشّابّ، فعند ذلک خرج ابن شعثاء و هو یقول: أیّها الشّابّ قتلت جمیع أولادی، و اللّه لأثکلنّ أباک و أمّک «1» ثمّ حمل اللّعین «1»، و حمل علیه الشّاب، فدارت بینهما ضربات، فضربه الشّابّ ضربة قدّه نصفین و ألحقه بأولاده، فعجب الحاضرون من شجاعته، فعند ذلک صاح أمیر المؤمنین و دعاه و قال له: ارجع یا بنیّ فإنّی أخاف أن تصیبک عیون الأعداء، فرجع.
و تقدّم إلیه أمیر المؤمنین و أرخی اللّثام عنه و قبّل ما بین عینیه، فنظروا إلیه و إذا هو قمر بنی هاشم العبّاس بن أمیر المؤمنین علیه السّلام «2» و یکفی فی شجاعته أنّ الأعداء إذا سمعوا باسم العبّاس ارتعدت فرائصهم، و وجلت قلوبهم و اقشعرّت جلودهم، و من ذلک أنّ عبید اللّه ابن زیاد بعث إلیه کتاب أمان. «2»
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 437- 438- عنه، الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 269؛ المظفّر، بطل العلقمی، 2/ 231- 232
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(2- 2) [لم یرد فی بطل العلقمی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 212

فی کتاب عدّة الشهور: لمّا کانت لیلة إحدی و عشرین من شهر رمضان، و أشرف علیّ علیه السّلام علی الموت، أخذ العبّاس و ضمّه إلی صدره الشّریف و قال: ولدی ستقرّ عینی بک فی یوم القیامة. ولدی: إذا کان یوم عاشوراء و دخلت المشرعة إیّاک أن تشرب الماء، و أخوک الحسین عطشان.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 454
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 213

قال الرّاوی: لمّا الحد أمیر المؤمنین علیه السّلام، وقف صعصعة بن صوحان العبدیّ رضی اللّه عنه علی القبر، و وضع إحدی یدیه علی فؤاده، و الأخری قد أخذ بها التّراب و یضرب به رأسه، ثمّ قال: بأبی أنت و أمّی یا أمیر المؤمنین، ثمّ قال: هنیئا لک یا أبا الحسن، فلقد طاب مولدک، و قوی صبرک، و عظم جهادک، و ظفرت برأیک، و ربحت تجارتک، و قدمت علی خالقک، فتلقّاک اللّه ببشارته، و حفّتک ملائکته، و استقررت فی جوار المصطفی، فأکرمک اللّه بجواره، و لحقت بدرجة أخیک المصطفی، و شربت بکأسه الأوفی، فأسأل اللّه أن یمنّ علینا باقتفائنا أثرک و العمل بسیرتک، و الموالاة لأولیائک، و المعاداة لأعدائک، و أن یحشرنا فی زمرة أولیائک، فقد نلت ما لم ینله أحد، و أدرکت ما لم یدرکه أحد، و جاهدت فی سبیل ربّک بین یدی أخیک المصطفی حقّ جهاده، و قمت بدین اللّه حقّ القیام، حتّی أقمت السّنن، و أبرت الفتن، و استقام الإسلام، و انتظم الإیمان، فعلیک منّی أفضل الصّلاة و السّلام، بک اشتدّ ظهر المؤمنین، و اتّضحت أعلام السّبل، و أقیمت السّنن، و ما جمع لأحد مناقبک و خصالک، سبقت إلی إجابة النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله مقدما مؤثرا، و سارعت إلی نصرته، و وقیته بنفسک، و رمیت سیفک ذا الفقار فی مواطن الخوف و الحذر، قصم اللّه بک [کلّ جبّار عنید و ذلّ بک] کلّ ذی بأس شدید، و هدم بک حصون أهل الشّرک و الکفر و العدوان و الرّدی، و قتل بک أهل الضّلال من العدی، فهنیئا لک یا أمیر المؤمنین، کنت أقرب النّاس من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله قربا، و أوّلهم سلما، و أکثرهم علما و فهما، فهنیئا لک یا أبا الحسن، لقد شرّف اللّه مقامک، و کنت أقرب النّاس إلی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله نسبا، و أوّلهم إسلاما، و أوفاهم یقینا، و أشدّهم قلبا، و أبذلهم لنفسه مجاهدا، و أعظمهم فی الخیر نصیبا، فلا حرّمنا اللّه أجرک، و لا أذلّنا بعدک، فو اللّه لقد کانت حیاتک مفاتح للخیر و مغالق للشّر، و إنّ یومک هذا مفتاح کلّ شرّ، و مغلاق کلّ خیر، و لو أنّ النّاس قبلوا منک لأکلوا من
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 214
فوقهم و من تحت أرجلهم، و لکنّهم آثروا الدّنیا علی الآخرة.
ثمّ بکی بکاء شدیدا، و أبکی کلّ من کان معه، و عدلوا إلی الحسن، و الحسین، و محمّد، و جعفر، و العبّاس، و یحیی، و عون، و عبد اللّه علیهم السّلام فعزّوهم فی أبیهم (صلوات اللّه علیه)، و انصرف النّاس، و رجع أولاد أمیر المؤمنین علیه السّلام و شیعتهم إلی الکوفة، و لم یشعر بهم أحد من النّاس، فلمّا طلع الصّباح و بزغت الشّمس أخرجوا تابوتا من دار أمیر المؤمنین علیه السّلام و أتوا به إلی المصلّی بظاهر الکوفة، ثمّ تقدّم الحسن علیه السّلام و صلّی علیه، و رفعه علی ناقة و سیّرها مع بعض العبید.
المجلسی، بحار الأنوار، 42/ 295- 296
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 215

فلمّا مات علیّ (رضوان اللّه علیه و رحمته و برکاته) و دفن، بعث الحسن بن علیّ إلی عبد الرّحمان ابن ملجم فأخرجه من السّجن لیقتله، فاجتمع النّاس و جاؤوه بالنّفط و البواریّ و النّار، فقالوا: نحرقه، فقال عبد اللّه بن جعفر و حسین بن علیّ و محمّد ابن الحنفیّة: دعونا حتّی نشفی أنفسنا منه، فقطع عبد اللّه بن جعفر یدیه و رجلیه، فلم یجزع و لم یتکلّم، فکحل عینیه بمسمار محمی فلم یجزع، و جعل یقول إنّک لتکحل عینی عمّک بملمول مضّ، و جعل یقول: اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَقَ* خَلَقَ الْإِنْسانَ مِنْ عَلَقٍ حتّی أتی علی آخر السّورة کلّها، و أنّ عینیه لتسیلان، ثمّ أمر به فعولج عن لسانه لیقطعه، فجزع. فقیل له:
قطعنا یدیک و رجلیک، و سملنا عینیک یا عدوّ اللّه فلم تجزع، فلمّا صرنا إلی لسانک جزعت؟ فقال: ما ذاک منّی من جزع، إلّا أنّی أکره أن أکون فی الدّنیا فواقا لا أذکر اللّه، فقطعوا لسانه ثمّ جعلوه فی قوصرة، و أحرقوه بالنّار، و العبّاس بن علیّ یومئذ صغیر، فلم یستأن به بلوغه.
ابن سعد، الطّبقات، 3- 1/ 26- 27
قالوا: و کان ابن ملجم رجلا أسمر، حسن الوجه أبلج، شعره من شحمة أذنیه، مسجّدا- یعنون أنّ فی وجهه أثر السّجود- فلمّا فرغ من أمر علیّ و دفنه؛ أخرج إلی الحسن لیقتله، فاجتمع النّاس و جاؤوا بالنّفط و البواری و النّار فقالوا: نحرقه. فقال ولده و عبد اللّه ابن جعفر: دعونا نشف أنفسنا منه. فقالت أمّ کلثوم بنت علیّ: یا عدوّ اللّه قتلت أمیر المؤمنین؟ قال: لو کان أمیر المؤمنین ما قتلته. ثمّ بدر عبد اللّه بن جعفر فقطع یدیه و رجلیه و هو ساکت لا یتکلّم، ثمّ عمد إلی مسمار محمی؛ فکحل به عینیه فلم یجزع، و جعل یقول: کحلت عمّک بملمول له مضّ «1»، ثمّ قرأ: اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَقَ «1» حتّی فرغ منها و عیناه تسیلان، ثمّ عولج عن لسانه لیقطع، فجزع و مانعهم، فقیل له: أجزعت؟
__________________________________________________
(1)- «ممض»، فی روایة أخری (من الهامش). و ممض موجّع، محزن، مؤلم. القاموس.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 216
قال: لا، و لکنّی أکره أن أبقی فواقا- أو قال: وقتا- لا أذکر اللّه فیه بلسانی. فقطعوا [لسانه] ثمّ إنّهم جعلوه فی قوصرة کبیرة و یقال: فی بواری و أحرق بالنّار، و العبّاس بن علیّ یومئذ صغیر لا یستأن بلوغه. و یقال: إنّ الحسن ضرب عنقه و قال: لا أمثّل به «1».
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 263؛ أنساب الأشراف، 2/ 504- 505
فلمّا مات علیّ و دفن، بعث الحسن بن علیّ إلی ابن ملجم فأخرجه من السّجن لیقتله، فاجتمع النّاس و جاؤوا بالنّفط و البواری و النّار، و قالوا: نحرقه، فقال عبد اللّه بن جعفر و حسین بن علیّ و محمّد ابن الحنفیّة: دعونا حتّی نشفی أنفسنا منه، فقطع عبد اللّه بن جعفر یدیه و رجلیه، فلم یجزع و لم یتکلّم، فکحل عینیه بمسمار محمی، فلم یجزع، و جعل یقول:
إنّک لتکحل عینی عمّک بملمول ممضّ، و جعل یقرأ: اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَقَ حتّی أتی علی آخر السّورة، و أنّ عینیه لتسیلان، ثمّ أمر به فعولج عن لسانه لیقطعه، فجزع فقیل له: قطعنا یدیک، و رجلیک، و سملنا عینیک یا عدوّ اللّه فلم تجزع، فلمّا صرنا إلی لسانک جزعت؟ قال: ما ذاک من جزع، إلّا أنّی أکره أن أکون فی الدّنیا فواقا لا أذکر اللّه، فقطعوا لسانه، ثمّ جعلوه فی قوصرة، فأحرقوه بالنّار، و العبّاس بن علیّ یومئذ صغیر، فلم یستأن به بلوغه، و کان ابن ملجم أسمر أبلج فی جبهته أثر السّجود.
ابن الأثیر، أسد الغابة، 4/ 37- 38
__________________________________________________
(1)- جاء فی ط المحمودی: و هذا القول هو الصّواب الموافق لما فطر اللّه علیه أهل بیت النّبوة عن علوّ النّفس و تجنّبهم عن سفاسف الأخلاق العامیّة، و انقیادهم لقوانین الشّریعة غایة الانقیاد. نعم بناءا علی اعتبار ما ورد فی غیر واحد من الأخبار من أنّ أمیر المؤمنین قال: «اصنعوا به ما صنع رسول اللّه لمن أراد قتله، أمر بقتله ثمّ بإحراقه»- کما رواه الحاکم فی ترجمة أمیر المؤمنین من المستدرک: ج 3/ 144، و رواه أیضا فی الحدیث:
(1401) من ترجمة علیّ علیه السّلام من تاریخ دمشق؛ نقلا عن أحمد فی مسند علیّ علیه السّلام من کتاب المسند: ج 1/ 93 ط 1، و رواه عنه فی مجمع الزّوائد: ج 9، ص 145، قال: و فیه عمران بن ظبیان وثقة ابن حبّان و بقیّة رجاله ثقات. و رواه أیضا فی الحدیث: (1390) عن غیر أحمد، کما رواه أیضا فی الحدیث: (23) من مقتل ابن أبی الدّنیا.- نلتزم بإحراقه، لأنّه عقوبة خاصّة لمن أراد قتل النّبیّ أو قتل الوصیّ، للّه الخلق و الأمر و له الخیرة دون الخلق، و أمّا غیره من العقوبات، فأهل البیت أتقی و أعدل من أن یحوموا حولها، لا سیّما مع نهی أمیر المؤمنین علیه السّلام عن المثلة بالرّجل.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 217
[...] فقتل عند ذلک و حرق بالنّار، قبّحه اللّه. قال محمّد بن سعد: کان ابن ملجم رجلا أسمر، حسن الوجه أبلج، شعره مع شحمة أذنه، فی جبهته أثر السّجود. قال العلماء: و لم ینتظر بقتله بلوغ العبّاس بن علیّ، فإنّه کان صغیرا یوم قتل أبوه، قالوا: لأنّه کان قتل محاربة لا قصاصا، و اللّه أعلم.
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 15
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 218

عبد اللّه بن ... «1» یقول: سمعت أحمد بن محمّد بن أیّوب المغیّریّ یقول: کان الحسن بن علیّ بن أبی طالب [أبیض] «2» مشرب حمرة، أدعج العینین «3»، سهل الخدّین «4»، دقیق المسربة «5» کثّ اللّحیّة «6» [ذا وفرة] «7»، و کأنّ عنقه إبریق فضّة، عظیم الکرادیس «8»، بعید ما بین المنکبین، ربعة- لیس بالطّویل و لا القصیر-، ملیحا، من أحسن النّاس وجها، و کان یخضّب بالسّواد، [و کان] «9» جعد الشّعر، حسن البدن، توفّی و هو ابن خمس و أربعین سنة، و ولّی غسله [الحسین و] «9» محمّد و العبّاس- إخوته من علیّ بن أبی طالب-، و صلّی علیه سعید بن العاص، تو [فّی] «9» سنة تسع و أربعین.
الدّولابی، الذّریّة الطّاهرة،/ 120- مثله: الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 548- 549
قال أبو عمرو و غیره توفّی الحسن بالمدینة سنة تسع و أربعین، و قیل: خمسین فی ربیع الأوّل، و قیل: إحدی و خمسین، و هو یومئذ ابن سبع و أربعین سنة، منها سبع سنین مع النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم، و ثلاثون سنة مع أبیه، و عشر سنین بعدها، و قیل، مات و هو ابن خمس و أربعین.
و غسّله الحسین، و محمّد، و العبّاس بنو علیّ بن أبی طالب. و دفن بالبقیع و روی: أنّه أوصی أن یدفن إلی جنب أمّه فاطمة بالمقبرة، فدفن بالمقبرة إلی جنبها. المقبرة بضمّ الباء و فتحها.
__________________________________________________
(1)- کلمة لا یمکن قرائتها فی نسختنا.
(2)- کذا ظاهرا و الکلمة لا تقرأ فی نسختنا و إنّما أخذناها من کشف الغمّة.
(3)- الدّعج: شدّة سواد العین مع سعتها.
(4)- أی سائل الخدّین غیر مرتفع الوجنتین.
(5)- المسربة- بضمّ الرّاء-: الشّعر المستدقّ الّذی یأخذ من الصّدر إلی السّرة.
(6)- کثّ اللّحیّة: الکثّافة فی اللّحیّة أن تکون غیر رقیقة و لا طویلة، و لکن فیها کثافة.
(7)- الوفرة: شعر الرّأس إذا وصل إلی شحمة الأذن. و ما جعلناه بین المعقوفتین غیر واضح فی نسخة الأصل و أخذناه من کشف الغمّة.
(8)- الکرادیس: رؤوس العظام، واحدها: کردوس، و قیل: هی ملتقی کلّ عظمین ضخمین کالرّکبتین و المرفقین و المنکبین، و أراد الواصف أنّه علیه السّلام کان ضخم الأعضاء.
(9)- ما بین المعقوفات مأخوذ من کشف الغمّة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 219
محبّ الدّین الطّبری، ذخایر العقبی،/ 141
و قال الدّولابیّ صاحب کتاب الذّریّة الطّاهرة: تزوّج علیّ فاطمة علیها السّلام، فولدت له حسنا بعد أحد بسنتین، و کان بین وقعة أحد و مقدم النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله المدینة سنتان و ستّة أشهر و نصف، فولدته لأربع سنین و ستّة أشهر و نصف «1» من التّاریخ.
و روی أیضا أنّه ولد فی رمضان من سنة ثلاث، و توفّی و هو ابن خمس و أربعین سنة، و ولّی غسله الحسین و محمّد و العبّاس إخوته، و صلّی علیه سعید بن العاص و کانت وفاته سنة تسع و أربعین.
الإربلی، کشف الغمّة، 1/ 583- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 162
مرض الحسن أربعین یوما، و اختلف فی وقت وفاته، فقیل: سنة تسع و أربعین بالمدینة، قاله أبو عمرو و غیره، کذا فی ذخائر العقبی، و قیل: مات فی ربیع الأوّل سنة خمسین بعدما مضی من خلافة معاویة عشر سنین، کذا فی الاستیعاب، و قیل: بل مات سنة إحدی و خمسین و هو یومئذ ابن ستّ و قیل سبع و أربعین سنة، علی الخلاف منها سبع سنین مع النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم، و ثلاثون سنة مع أبیه، و عشر بعده، و قیل: مات و هو ابن خمس و أربعین سنة، و غسله الحسین و محمّد و العبّاس بنو علیّ بن أبی طالب، و دفن بالبقیع.
الدّیار بکری، تاریخ الخمیس، 2/ 293
لکن (عبّاس المعرفة) الّذی منحه الإمام فی الزّیادة أسمی صفة حظی بها الأنبیاء و المقرّبون و هی (العبد الصّالح) تسنّی له التّوصل إلی ذلک المحلّ الأقدس من دون أن یذکر له تعصیب عین أو إغضاء طرف، فشارک السّبط الشّهید، و الرّسول الأعظم و وصیّه المقدّم مع الرّوح الأمین، و جملة الملائکة فی غسل الإمام المجتبی الحسن السّبط (صلوات اللّه علیهم أجمعین).
و هذه هی المنزلة الکبری الّتی لا یحظی بها إلّا ذوو النّفوس القدسیّة من الحجج المعصومین، و لا غرو أن غبط أبا الفضل الصّدیقون و الشّهداء الصّالحون.
المقرّم، العبّاس،/ 126- 127
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی البحار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 220
و أمّا یوم شهادة أخیه الإمام المجتبی فله أربع و عشرون سنة. و قد ذکر صاحب کتاب «قمر بنی هاشم» ص 84: أنّه لمّا رأی جنازة سیّد شباب أهل الجنّة ترمی بالسّهام، عظم علیه الأمر، و لم یطق صبرا دون أن جرّد سیفه، و أراد البطش بأصحاب «البلغة»، لو لا کراهیة السّبط الشّهید الحرب عملا بوصیّة أخیه: (لا تهرق من أمری محجمة من دم)، فصبر أبو الفضل علی أحرّ من جمر الغضا ینتظر الفرصة، و یترقّب الوعد الإلهیّ، فأجهد النّفس، و بذل النّفیس فی مشهد (النّواویس) و حاز کلتا الحسنیین. «1»
المقرّم، العبّاس،/ 156
__________________________________________________
(1)- امّا قمر بنی هاشم علیه السّلام را نگر! که با عنوان عبد صالح خداوند، که مرتبه انبیا و مقرّبان است و امام صادق علیه السّلام او را در زیارت خود بدین لقب به حق مفتخر ساختند، چه‌گونه توانسته است به این مقام شامخ نائل آید، و بدون این‌که ذکر شود که چشمانش را بسته و یا فروخوابانده باشد، همراه با نواده رسول دو سرا و جانشین حضرتش (سلام اللّه علیهم اجمعین)، و در کنار جبرئیل امین و ملائکه مقرّبین، پیکر مطهر امام حسن مجتبی علیه السّلام را غسل داده است.
و این مزیتی است عظیم که بدان نائل نیایند مگر صاحبان نفوس قدسیه در بالاترین مراتب خود، که همان ائمه اطهار علیهم السّلام هستند. و بنابراین شگفت نیست که تمامی صدیقان و شهدا و صالحان بر ابو الفضل علیه السّلام در روز قیامت غبطه خورند و تمنای مقامش را نمایند.
... اما در هنگام شهادت برادرش امام حسن مجتبی علیه السّلام، قمر بنی هاشم (سلام اللّه علیه) 24 سال داشت و مؤلّف کتاب «قمر بنی هاشم» در ص 84 اظهار می‌دارد که چون عباس علیه السّلام مشاهده نمود که بنی امیه، پیکر مطهر برادرش را زیر باران تیر و پیکان گرفته‌اند، این امر بر او گران آمد و جامه صبر درید و دست به قبضه شمشیر یازید و عزم حمله بر آن اصحاب بغله (1) را نمود؛ اما سیّد الشّهداء علیه السّلام بنا به وصیت برادرش که خونریزی را روا نداشته بود، او را بازداشت. پس ابو الفضل علیه السّلام آتش خشم به جان ریخت و صبر پیشه ساخت و در انتظار فرصت و وعده الهی بود تا که فرارسد و در شهادتگاه «نواویس» [یعنی- کربلا] جان نفیس خود را فدای دین مبین سازد و به سعادت ابدی نائل آید.
پاک‌پرور، ترجمه العبّاس،/ 243- 244، 280
(1). [مراد زنی است که در آن روز سوار بر استر شده و مانع از دفن امام علیه السّلام در جوار جدش- شد؛ یعنی عایشه، این معنی را مقرم به (أصحاب البغلة) تعبیر کرد].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 221

فلمّا أمسوا، و أظلم اللّیل، مضی الحسین رضی اللّه عنه أیضا نحو مکّة، و معه أختاه: أمّ کلثوم، و زینب، و ولد أخیه، و إخوته أبو بکر، و جعفر، و العبّاس، و عامّة من کان بالمدینة من أهل بیته إلّا أخاه محمّد ابن الحنفیّة، فإنّه أقام.
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 228
و أمّا الحسین فإنّه خرج ببنیه و إخوته و بنی أخیه و جلّ أهل بیته، إلّا محمّد ابن الحنفیّة. «1»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 341
[بسنده المتقدّم عن الصادق علیه السّلام] کتب [الکاتب]، بسم اللّه الرّحمن الرّحیم، إلی «2» عبد اللّه یزید أمیر المؤمنین من عتبة بن أبی سفیان. أمّا بعد، فإنّ الحسین بن علیّ لیس یری لک خلافة و لا بیعة، فرأیک فی أمره، و السّلام.
فلمّا ورد الکتاب علی یزید لعنه اللّه، کتب الجواب إلی عتبة: أمّا بعد، فإذا أتاک کتابی هذا، فعجّل علیّ بجوابه، و بیّن لی فی کتابک کلّ من فی طاعتی، أو خرج عنها، و لیکن مع الجواب رأس الحسین بن علیّ علیه السّلام.
فبلغ ذلک الحسین، فهمّ بالخروج من أرض الحجاز إلی أرض العراق، فلمّا أقبل اللّیل راح إلی مسجد «3» النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم لیودّع القبر، فلمّا وصل إلی القبر، سطع له نور من القبر، فعاد إلی موضعه، فلمّا کانت اللّیلة الثّانیة راح لیودّع القبر، فقام یصلّی فأطال، فنعس و هو ساجد، فجاءه النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و هو فی منامه، فأخذ الحسین علیه السّلام و ضمّه إلی صدره و جعل یقبّل عینیه و یقول: بأبی أنت، کأنّی أراک مرمّلا بدمک بین عصابة من هذه الأمّة یرجون شفاعتی، ما لهم عند اللّه من خلاق. یا بنیّ، إنّک قادم علی أبیک و أمّک و أخیک،
__________________________________________________
(1)- گوید: اما حسین با فرزندان و برادران و برادرزادگان و بیشتر مردم خاندان خود برون شد، مگر محمد ابن الحنفیّة.
پابنده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2909
(2)- [مکانه فی مدینة المعاجز أنّ عتبة بن أبی سفیان کتب إلی یزید (لعنه اللّه) إلی ...].
(3)- [مدینة المعاجز: قبر].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 222
و هم مشتاقون إلیک، و إنّ لک فی الجنّة درجات لا تنالها إلّا بالشّهادة، فانتبه الحسین علیه السّلام من نومه باکیا، فأتی أهل بیته، فأخبرهم بالرّؤیا، و ودّعهم، و حمل أخواته علی المحامل، و ابنته، و ابن أخیه القاسم بن الحسن بن علیّ علیه السّلام، ثمّ سار فی أحد و عشرین رجلا من أصحابه و أهل بیته منهم: أبو بکر بن علیّ، و محمّد بن علیّ، و عثمان بن علیّ، و العبّاس بن علیّ، و عبد اللّه بن مسلم بن عقیل، و علیّ بن الحسین الأکبر، و علیّ بن الحسین الأصغر علیهم السّلام. «1»
الصّدوق، الأمالی،/ 152- 153- عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز 3/ 486- 487؛ المجلسی، البحار، 44/ 312- 313؛ البحرانی، العوالم، 17/ 161- 162؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 119- 120
فخرج علیه السّلام من تحت لیلته، و هی لیلة الأحد لیومین بقیا من رجب، متوجّهین نحو مکّة، و معه بنوه و إخوته و بنو أخیه و جلّ أهل بیته إلّا محمّد ابن الحنفیّة. «2»
__________________________________________________
(1)- بسم اللّه الرحمن الرحیم. به سوی عبد اللّه یزید امیر المؤمنین از طرف عتبه بن ابی سفیان.
اما بعد، به راستی حسین بن علی برای تو، حق خلافت و بیعت معتقد نیست. درباره او هر نظری خواهی بگیر، و السلام.
چون نامه به یزید رسید، به عتبه جواب نوشت «اما بعد، این نامه‌ام که به تو رسید، فوری جواب بنویس و شرح بده در نامه‌ات هرکه مطیع من است، هرکه مخالف من است و باید سر حسین بن علیّ با جواب نامه باشد».
این خبر به حسین رسید و آهنگ عراق کرد. شب به مسجد پیغمبر آمد تا با قبر آن حضرت وداع کند.
چون به قبر رسید، نوری از قبر درخشید و به جای خود برگشت و شب دوم برای وداع آمد و به نماز ایستاد و طول داد تا چرتش برد و پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله به خوابش آمد و او را در آغوش گرفت و به سینه چسباند و چشمش را بوسید و فرمود: «پدرم به قربانت. گویا به خونت آغشته بینم، در میان جمعی از این امت که امید شفاعتم دارند و نزد خدا برای آنها بهره‌ای نیست. پسر جانم! تو نزد پدر و مادر و برادر خود می‌آیی و همه مشتاق تواند و در بهشت درجاتی داری که جز با شهادت بدان نرسی». حسین علیه السّلام گریان از خواب برخاست و نزد خاندان خود آمد و خواب خود را گفت و با آنها وداع کرد و خواهران و دختران و برادرزاده‌اش قاسم را بر محمل سوار کرد و با بیست و یک تن از اصحاب و اهل بیتش حرکت کرد که از آن جمله‌اند: ابو بکر بن علی، محمد بن علی، عثمان بن علی و عباس بن علی، عبد اللّه بن مسلم بن عقیل، علی بن الحسین الاکبر و علی بن الحسین الاصغر.
کمره‌ای، ترجمه أمالی،/ 152- 153
(2)- پس حضرت در همان شب که شب یکشنبه بیست و هشتم رجب بود، از مدینه به سوی مکه
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 223
المفید، الإرشاد، 2/ 32- مثله الفتّال، روضة الواعظین، 1/ 147؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 198؛ الأعرجی، مناهل الضّرب،/ 385
قال: و تهیّأ الحسین (صلوات اللّه علیه) للخروج من المدینة، و مضی فی جوف اللّیل إلی قبر أمّه علیها السّلام فودّعها، ثمّ مضی إلی قبر أخیه الحسن علیه السّلام ففعل کذلک، ثمّ رجع إلی منزله وقت الصّبح، فأقبل إلیه أخوه محمّد ابن الحنفیّة و قال: یا أخی أنت أحبّ الخلق إلیّ و أعزّهم علیّ، و لست و اللّه أدّخر النصیحة لأحد من الخلق «1»، و لیس أحد أحقّ بها منک لأنّک مزاج مائی و نفسی و روحی و بصری، و کبیر أهل بیتی، و من وجبت طاعته فی عنقی، لأنّ اللّه تبارک و تعالی قد شرّفک علیّ و جعلک من سادات أهل الجنّة «2» «3» و أرید أن أشیر علیک فاقبل منّی.
فقال الحسین علیه السّلام: یا أخی، قل ما بدا لک.
فقال: اشیر علیک أن تتنحّی عن یزید و عن الأمصار ما استطعت، و تبعث رسلک إلی النّاس تدعوهم إلی بیعتک، فإن بایعک النّاس حمدت اللّه علی ذلک و قمت فیهم بما کان رسول صلّی اللّه علیه و آله یقوم به فیهم حتّی یتوفّاک اللّه «4» و هو عنک راض، و المؤمنون عنک راضون کما رضوا عن أبیک و أخیک، و إن اجتمع النّاس علی غیرک حمدت اللّه علی ذلک و سکتّ و لزمت منزلک «5» فإنّی خائف علیک أن تدخل مصرا من الأمصار، أو تأتی جماعة من
__________________________________________________
- رهسپار شد و فرزندان و برادرزادگان و برادرانش نیز با بیشتر خاندانش همراه او بودند؛ جز برادرش محمد ابن الحنفیه.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 32
(1)- [زاد فی تظلّم الزّهراء و المعالی: إلّا لک].
(2) (2- 2) [فی البحار و العوالم و الدّمعة و الأسرار و نفس المهموم و تظلّم الزّهراء، و ساق الحدیث کما مرّ إلی أن قال:].
(3) (3- 3) [المعالی: یا أخی، تنحّ ببیعتک عن یزید بن معاویة و عن الأمصار ما استطعت، ثمّ ابعث رسلک إلی النّاس ثمّ ادعهم إلی نفسک، فإنّ بایعک النّاس و بایعوا لک حمدت اللّه علی ذلک، و إن اجتمع النّاس علی غیرک لم ینقص اللّه بذلک دینک و لا عقلک و لا یذهب مروءتک و لا فضلک، إنّی أخاف علیک أن تدخل مصرا من هذه الأمصار، فیختلف النّاس بینهم، فمنهم طائفة معک و أخری علیک، فیقتتلون، فتکون لأوّل الأسنّة غرضا، فإذا خیر هذه الأمّة کلّها نفسا و أبا و أمّا أضیّعها دما و أذلّها أهلا].
(4)- لفظ الجلالة أثبتناه من المقتل.
(5)- کذا فی المقتل، و فی الأصل: حمدت اللّه علی ذلک و تسکت منزلک.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 224
النّاس فیقتتلون فتکون طائفة منهم معک و طائفة علیک فتقتل بینهم (3*).
فقال الحسین علیه السّلام: فإلی أین أذهب؟ (2*)
قال: تخرج «1» إلی مکّة، فإن اطمأنّت بک الدّار بها فذاک، و إن تکن الاخری خرجت إلی بلاد الیمن، فإنّهم «2» أنصار جدّک و أبیک، و هم أرأف النّاس و أرقّهم قلوبا «3»، و أوسع النّاس بلادا، فإن اطمأنّت بک الدّار [فذاک] «4» و إلّا لحقت بالرّمال، و شعوب الجبال، و جزت «5» من بلد إلی بلد، حتّی تنظر ما یؤول إلیه أمر النّاس و یحکم اللّه بیننا و بین القوم الفاسقین.
قال: فقال الحسین علیه السّلام: یا أخی، و اللّه لو لم یکن «6» فی الدنیا «6» ملجأ و لا مأوی لما بایعت یزید بن معاویة، «7» فقد قال جدّی صلّی اللّه علیه و آله: اللّهم لا تبارک فی یزید «7».
«8» قال: قطع محمّد ابن الحنفیّة الکلام و بکی، فبکی [معه] «9» الحسین علیه السّلام ساعة، ثمّ قال: یا أخی، جزاک اللّه خیرا فقد نصحت و أشرت بالصّواب، و أنا عازم علی الخروج إلی مکّة، و قد تهیّأت لذلک أنا و إخوتی و بنو أخی و شیعتی ممّن أمرهم «10» أمری و رأیهم رأیی، و أمّا أنت یا أخی فما علیک أن تقیم بالمدینة، فتکون لی عینا علیهم لا تخف عنّی شیئا من امورهم «8».
__________________________________________________
(1)- [المعالی: انزل مکّة].
(2)- [زاد فی المعالی: أنصارک و].
(3)- فی المقتل: و هم أرأف و أرقّ قلوبا.
(4)- من المقتل.
(5)- فی المقتل: و صرت.
(6- 6) [لم یرد فی البحار].
(7- 7) [لم یرد فی البحار و العوالم و الدّمعة و الأسرار و نفس المهموم و تظلّم الزّهراء و المعالی].
(8- 8) [مثله فی الأعیان، 1/ 588 و العیون،/ 20].
(9)- من المقتل و البحار.
(10)- کذا فی المقتل، و فی الأصل [و البحار و العوالم و الدّمعة و الأسرار و نفس المهموم و الأعیان و تظلّم الزّهراء و المعالی و العیون]: و شیعتی و أمرهم.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 225
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس و زینة المجالس، 2/ 156- 157، 158، 160- عنه:
المجلسی، البحار، 44/ 329؛ البحرانی، العوالم، 17/ 178؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 195- 196؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 208؛ القمی، نفس المهموم،/ 73- 74؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 125- 126؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 212- 213
«1» تذنیب آخر فی هذا المقام، فاعلم إنّی قد ظفرت بروایة متضمّنة کیفیّة خروج سیّد الشّهداء من المدینة، و جملة أخری من الأمور، و إنّما ذکرتها ههنا لأجل بعض المناسبات، بین ما تضمّنته و بین الرّوایة المتقدّمة المتضمّنة خروج أمیر المؤمنین علیه السّلام من مکّة مع الفواطم و حرم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله؛ فهذه الرّوایة قد حدّثنی بها بعض الثّقات الأدباء الشّعراء من تلامذتی من العرب، قال: قد ظفرت بها فی مجموعة کانت تنسب إلی الفاضل الأدیب المقریّ، فنقلتها عنها، فهذه الرّوایة روی عبد اللّه بن سنان الکوفیّ، عن أبیه، عن جدّه أنّه قال: خرجت بکتاب من أهل الکوفة إلی الحسین علیه السّلام و هو یومئذ بالمدینة، فأتیته، فقرأه و عرف معناه، فقال: أنظرنی إلی ثلاثة أیّام، فبقیت فی المدینة ثمّ تبعته إلی أن صار عزمه بالتّوجّه إلی العراق، فقلت فی نفسی، أمضی و أنظر إلی ملک الحجاز، کیف یرکب؟ و کیف جلالته و شأنه؟ فأتیت إلی باب داره، فرأیت الخیل مسرّجة و الرّجال واقفین و الحسین جالسا علی کرسیّ و بنی هاشم حافّین به و هو بینهم کأنّه البدر لیلة تمامه و کماله، و رأیت نحوا من أربعین محملا و قد زیّنت المحافل بملابس الحریر و الدّیباج. قال: فعند ذلک أمر الحسین علیه السّلام بنی هاشم بأن یرکّبوا محارمهم علی المحامل «1»، فبینما أنا أنظر و إذا بشابّ قد خرج من دار الحسین علیه السّلام و هو طویل القامة و علی خدّه علامة و وجهه کالقمر الطّالع و هو یقول: تنحّوا عنّی «2» یا بنی هاشم و إذا بامرأتین قد خرجتا من الدّار و هما تجرّان أذیالهما علی الأرض حیاء من النّاس، قد حفّت بهما إمائهما مقدّم «3» ذلک إلی محمل من المحامل و جی‌ء علی رکبتیه و أخذ بعضدیهما فأرکبهما المحمل، فسألت بعض النّاس عنهما، فقیل: أمّا إحداهما فزینب و الأخری أمّ کلثوم بنتا أمیر المؤمنین علیه السّلام. فقلت: و من
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(2)- [لم یرد فی المعالی].
(3)- [المعالی: فتقدّم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 226
الشّاب؟ فقیل لی: هو قمر بنی هاشم العبّاس بن أمیر المؤمنین علیه السّلام، ثمّ رأیت بنتین صغیرتین کأنّ اللّه تعالی لم یخلق مثلهما فجعل واحدة مع زینب و الأخری مع أمّ کلثوم، فسألت بعض النّاس عنهما، فقیل لی: هما سکینة و فاطمة بنتا الحسین علیه السّلام، ثمّ خرج غلام آخر کأنّه البدر الطّالع و معه امرأة «1» و علی کتفها طفل صغیر «1» و قد حفّت بها إمائها فأرکبها ذلک الغلام المحمل، فسألت عنها و عن الغلام، فقیل لی: أمّا الغلام فهو علیّ الأکبر ابن الحسین علیه السّلام و الامرأة أمّه و هی لیلی زوجة الحسین علیه السّلام «2» و الطّفل عبد اللّه الرّضیع بن الحسین «2»، ثمّ خرج غلام آخر و وجهه کفلقة القمر و معه امرأة، فسألت عنهما، فقیل لی:
أمّا الغلام فهو القاسم بن الحسن المجتبی و الامرأة أمّه. قال: ثمّ خرج شابّ آخر و هو یقول: تنحّوا عنّی یا بنی هاشم تنحّوا عن حرم الغریب أبی عبد اللّه، فتنحّ عنه بنو هاشم و إذا قد خرجت امرأة من الدّار و علیها آثار الملوک و هی تمشی بسکینة و وقار و قد حفّت إمائها، فسألت عنها، فقیل لی: أمّا الشّابّ فهو زین العابدین ابن الإمام علیه السّلام و أمّا الامرأة فهی شاه زنان بنت الملک کسری زوجة الإمام فأتی بها و أرکبها علی المحمل ثمّ أرکبوا بقیّة الحرم و الأطفال علی المحامل، فلمّا تکاملوا نادی الإمام علیه السّلام: أین أخی؟ أین کبش کتیبتی؟ أین قمر بنی هاشم؟ فأجابه العبّاس قائلا: لبّیک لبیّک، فقال له الإمام علیه السّلام: قدّم لی یا أخی جوادی فأتی العبّاس بالجواد إلیه و قد حفّت به بنو هاشم فأخذ العبّاس برکاب الفرس حتّی رکب الإمام علیه السّلام ثمّ رکب بنو هاشم و رکب العبّاس و حمل الرّایة أمام الإمام علیه السّلام. قال: فصاح أهل المدینة صیحة شدیدة، و علت أصوات بنی هاشم بالبکاء و النّحیب و قلن: الوداع! الوداع! الفراق! الفراق! فقال العبّاس: إی و اللّه هذا یوم الفراق و الملتقی یوم القیامة، ثمّ ساروا قاصدین «3» الکوفة فسرت معهم حتّی وصلنا کربلاء «3». «4»
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی المعالی].
(2- 2) [لم یرد فی المعالی و وسیلة الدّارین].
(3- 3) [المعالی و وسیلة الدّارین: کربلاء مع عیاله و جمیع أولاده ذکورا و إناثا إلّا ابنته فاطمة الصّغری، فإنّها کانت مریضة و زاد أیضا فی وسیلة الدّارین: فجعلها عند أمّ سلمة].
(4)- [هذا الحدیث من الوجادات الغریبة التی وردت فی هذا المصدر، و أغرب ما فیه حذف ما یرتبط بمسیر الحسین من المدینة إلی مکّة، و منها إلی العراق، قلیلا حظ].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 227
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 367- 368- عنه: المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 220- 221؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 53- 54
و خرج مع الحسین علیه السّلام تسعة من إخوته حین خرج من المدینة إلی العراق العبّاس ابن علیّ بن أبی طالب، و أخوه عثمان بن علیّ بن أبی طالب، و أخوه جعفر بن علیّ بن أبی طالب، و أخوه عبد اللّه بن علیّ بن أبی طالب، أمّهم أمّ البنین فاطمة بنت حزام بن خالد ابن ربیعة بن عامر المعروف بالوحید بن کلاب بن عامر بن ربیعة بن عامر بن صعصعة؛ و محمّد الأصغر بن علیّ بن أبی طالب، و أخوه أبو بکر بن علیّ بن أبی طالب علیه السّلام أمّهما لیلی بنت مسعود الدّارمیّة خرجت مع ولدیها؛ و عمر بن علیّ الملقّب بالأطرف أمّه الصّهباء التّغلبیّة المکنّاة أمّ حبیب جاءت مع ولدها؛ و عون بن علیّ بن أبی طالب أمّه أسماء بنت عمیس الخثعمیّة، تخلّفت بالمدینة عند مجی‌ء الحسین إلی العراق؛ و محمّد الأوسط بن علیّ ابن أبی طالب أمّه أمامة بنت أبی العاص العبشمیّة خرجت مع ولدها. فهؤلاء تسعة من إخوته الّذین قتلوا معه یوم الطّفّ بأجمعهم و معهم ثلاث من الأمّهات.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 234
وجدت فی بعض الکتب إنّه لمّا أراد الحسین علیه السّلام الشّخوص من المدینة اجتمع عنده أولاده و زوجاته و أخواته و إخوته و بنو عمومته و أولاد أخیه الحسن علیه السّلام و بناته و موالیه و الجواری و الخدم و کثیر من أقربائه من بنی هاشم ذکورا و إناثا و رجالا و نساء و هم حیث المجموع مع الطّفل الرّضیع علیّ الأصغر مئتان و اثنان و عشرون. و نذکر فی آخر الکتاب أسمائهم و تفصیل حالاتهم إن شاء اللّه و هم الّذین خرجوا مع الحسین بن علیّ علیه السّلام. «1»
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 218
__________________________________________________
(1)- پس حضرت سیّد شهدا با فزع و بیم و دهشت از خواب بیدار شد و به خانه مراجعت کرد. آن‌چه در خواب دیده بود، به أهل بیت خود نقل کرد و در آن روز، هیچ خانه آباده‌ای حزن و اندوه ایشان زیاده از أهل بیت رسالت نبود و صدای گریه و نوحه از أهل بیت آن حضرت بلند شد و حضرت تهیّه خود را گرفته، عازم سفر مکه معظّمه شد و در میان شب بر سر تربت مطهّر مادر خود، فاطمه زهرا علیها السّلام و مرقد-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 228
__________________________________________________
- منوّر برادر خود، امام حسن علیه السّلام رفته، به مراسم وداع قیام نمود و صبح به خانه مقدّسه برگشت که روانه شود. در آن وقت، محمد ابن حنفیّه به خدمت آن حضرت آمد و گفت: «ای برادر گرامی! تو عزیزترین خلقی نزد من، و تو را از همه کس دوست‌تر می‌دارم و بر من لازم است که آن‌چه خیر تو را در آن دانم، به عرض رسانم. چون نکنم؟ و حال آن‌که تو برادر بزرگوار منی و به منزله جان و دل و دیده منی و بزرگ أهل بیت و امام و پیشوای منی و اطاعت تو بر من واجب است و حق تعالی تو را بر من شرافت و فضیلت داده است و تو را بهترین جوانان بهشت گردانیده است و من صلاح تو را در آن می‌دانم که از بیعت یزید کناره‌جویی و از شهرها دوری گزینی و به بادیه‌ای ملحق شوی و رسولان به سوی مردم بفرستی و مردم را به سوی بیعت خود دعوت نمایی. اگر بر سر تو جمع شوند و بیعت تو را اختیار نمایند، آن‌چه مکنون خاطر طریق حقایق مظاهر توست، به عمل آوری و اگر اطاعت تو نکنند، مالک اختیار خود باشی و می‌ترسم که داخل یکی از بلاد شوی و اهل آن بلاد مختلف شوند؛ گروهی با تو باشند و گروهی مخالفت نمایند و کار به جدال و قتال منتهی شود و جان شریف تو و أهل بیت تو که اشرف جانهاست، در معرض تلف درآورند».
حضرت فرمود: «ای برادر! پس در کجا توقّف نمایم؟»
گفت: «برو به مکه و اگر توانی در آن‌جا قرار گیر و اگر أهل مکه با تو شیوه بی‌وفایی مسلوک دارند، متوجه بلاد یمن شو که اهل آن بلاد، شیعیان پدر و جدّ تواند و دلهای رحیم و عزمهای صمیم دارند و بلاد ایشان گشاده است؛ و اگر در آن‌جا نیز کار تو استقامت نیابد، متوجه کوهها و بیابانها شو و منتظر فرصت باش تا حق تعالی میان تو و این فاسقان به حق حکم کند».
حضرت فرمود: «ای برادر! اگر هیچ ملجائی و پناهی نیابم، با یزید بیعت نخواهم کرد».
پس حضرت محمد ابن الحنفیّه سخن را قطع و بسیار گریست و آن امام مظلوم نیز گریست. پس فرمود: «ای برادر! خدا خیر دهد. نصیحت کردی و خیرخواهی نمودی. اکنون عازم مکه معظّمه گردیده‌ام و مهیّای این سفر شده‌ام و برادر و فرزندان برادران و شیعیان خود را با خود می‌برم و اگر تو خواهی در مدینه باش و از جانب من جاسوسی باش بر ایشان و آن‌چه سانح شود، به من بنویس».
مجلسی، جلاء العیون،/ 597- 598
این وقت حسین علیه السّلام سفر مکه را تصمیم عزم داد و از برای خواهران و دختران محملها پرداخت و قاسم بن حسن را فرمان داد تا ملازم رکاب باشد و بیست و یک تن از اصحاب و أهل بیت را بفرمود تا کوچ دهند. از این جمله، أبو بکر بن علی و محمد بن علی و عثمان بن علی و عباس بن علی و عبد اللّه بن مسلم بن عقیل و علی بن الحسین الاکبر و علی بن الحسین الاصغر علیهم السّلام بودند.
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 14
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 229

قال: فخرج الحسین و ولده و إخوته و أهل بیته (رحمة اللّه علیهم) بین یدیه، فنظر إلیهم ساعة و بکی و قال: اللّهمّ! إنّا عترة نبیّک محمّد صلّی اللّه علیه و سلّم و قد أخرجنا و طردنا عن حرم جدّنا، و تعدّت بنو «1» أمیّة علینا، فخذ بحقّنا و انصرنا علی القوم الکافرین. قال: ثمّ صاح الحسین فی عشیرته و رحل من موضعه ذلک حتّی نزل کربلاء فی یوم الأربعاء أو یوم الخمیس و ذلک فی الثّانی من المحرّم سنة إحدی و ستّین، ثمّ أقبل إلی أصحابه فقال لهم: أهذه کربلاء؟ فقالوا: نعم.
فقال الحسین لأصحابه، انزلوا هذا موضع کرب‌وبلاء، ههنا مناخ رکابنا و محطّ رحالنا و سفک دمائنا. قال: فنزل القوم و حطّوا الأثقال ناحیة من الفرات، و ضربت خیمة الحسین لأهله و بنیه، و ضرب عشیرته خیامهم من حول خیمته.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 148- 149
و قال الحسین علیه السّلام آخر من أصحابه، یقال له: بریر بن خضیر الهمدانیّ: یا ابن رسول اللّه لقد منّ اللّه تعالی علینا بک أن نقاتل بین یدیک، و تقطّع فیک أعضاؤنا، ثمّ یکون جدّک رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم شفیعا یوم القیامة لنا، فلا أفلح قوم ضیّعوا ابن بنت نبیّهم، أفّ لهم غدا ما یلاقون، سینادون بالویل و الثّبور فی نار جهنّم و هم فیهم مخلّدون، فجزّاهم الحسین خیرا «قال»: و خرج ولد الحسین و إخوته و أهل بیته حین سمعوا الکلام، فنظر إلیهم و جمعهم عنده و بکی، ثمّ قال: اللّهمّ إنّا عترة نبیّک محمّد (صلوات اللّه علیه)، قد أخرجنا و أزعجنا و طردنا عن حرم جدّنا، و تعدّت بنو أمیّة علینا، اللّهمّ فخذ لنا بحقّنا و انصرنا علی القوم الظّالمین، ثمّ نادی بأعلی صوته فی أصحابه: الرّحیل، و رحل من موضعه ذلک‌حتّی نزل بکربلاء فی یوم الأربعاء، أو فی یوم الخمیس و ذلک الیوم الثّانی من محرّم من
__________________________________________________
(1)- فی النّسخ: بنی.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 230
سنة إحدی و ستّین، فخطب أصحابه هناک، و قال: أمّا بعد، فإنّ النّاس عبید الدّنیا، و الدّین لعق علی ألسنتهم یحوطونه ما درّت معائشهم، فإذا محّصوا بالبلاء قلّ الدّیّانون، ثمّ قال لهم: أهذه کربلاء؟ قالوا له: نعم، فقال: هذه موضع کرب‌وبلاء، ههنا مناخ رکابنا، و محطّ رحالنا، و مسفک دمائنا. قال: فنزل القوم و حطّوا الأثقال ناحیة من الفرات و ضربت خیمة الحسین لأهله و بنیه و بناته و ضربت خیم إخوته و بنی عمّه حول خیمته.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 236- 237
قال: فجمع الحسین علیه السّلام ولده و إخوته و أهل بیته «1» بین یدیه «1»، ثمّ نظر إلیهم، فبکی ساعة، ثمّ قال: اللّهمّ إنّا عترة نبیّک «2» صلّی اللّه علیه و آله و قد أخرجنا و طردنا و أزعجنا عن حرم جدّنا، و تعدّت بنو أمیّة علینا، «3» فخذ لنا بحقّنا، و انصرنا علی القوم الظّالمین.
«1» نادی علیه السّلام بأصحابه «1» و رحل من موضعه «4» حتّی نزل «5» کربلاء فی یوم الأربعاء أو الخمیس «5»، و ذلک فی الیوم «6» الثّانی من المحرّم سنة إحدی و ستّین، ثمّ أقبل علی أصحابه، فقال: النّاس عبید الدّنیا، و الدّین لعق علی ألسنتهم یحوطونه مادرّت «7» معایشهم، فإذا محّصوا بالبلاء قلّ الدّیّانون.
ثمّ قال: أهذه کربلاء «8»؟ فقالوا: نعم «9». فقال: هذا موضع کرب‌وبلا، هاهنا مناخ
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی البحار و العوالم و الدّمعة و نفس المهوم و تظلّم الزّهراء].
(2)- [زاد فی البحار و تظلّم الزّهراء: محمّد].
(3)- [زاد فی تظلّم الزّهراء: اللّهمّ].
(4)- کذا فی المقتل، و فی الأصل: و دخل موضعه.
(5- 5) [فی البحار و العوالم و الدّمعة و نفس المهموم و تظلّم الزّهراء: فی یوم الأربعاء أو یوم الخمیس بکربلاء].
(6)- [لم یرد فی البحار و العوالم و الدّمعة و نفس المهموم و تظلّم الزّهراء].
(7)- کذا فی المقتل، و فی الأصل: مادارت.
(8)- فی «ح» وردت هذه الأبیات:
و جدّ السری یطوی الفیافی إلی أن أتی فی سیره أرض کربلا
فلم ینبعث مهر الحسین بخطوه فقال اللّه یا صحب ما هذه الفلا
فقالوا تسمّی کربلا قال هوّنوا مسیرکم یا قوم قد نزل البلا
(9)- [زاد فی البحار و العوالم و الدّمعة و الأسرار و تظلّم الزّهراء: یا ابن رسول اللّه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 231
رکابنا، و محطّ رحالنا، و مقتل رجالنا، و مسفک دمائنا.
فنزل القوم «1» و حطّوا أثقالهم ناحیة من الفرات، و ضربت خیمة الحسین لأهله و بنیه و بناته، و ضرب إخوته و بنو عمّه خیامهم حول خیمته «1».
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس و زینة المجالس، 2/ 252- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 383؛ البحرانی، العوالم «2»، 17/ 234؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة «2»، 4/ 255- 256، 257؛ القمی، نفس المهموم «2»،/ 209؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 166- 167
ثمّ سار- علیه السّلام- و الحرّ یسایره و یمانعه- حتّی إذا وصلوا (کربلاء). قال الحسین لأصحابه: أهذه کربلاء؟ قالوا: نعم یا ابن رسول اللّه قال: «هذا موضع کرب‌وبلاء» انزلوا، هاهنا محطّ رحالنا، و مناخ رکابنا، و مقتل رجالنا، و مسفک دمائنا، و هنا محلّ قبورنا، بهذا حدّثنی جدّی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله.
فنزل الحسین علیه السّلام و ضرب أبنیته و أخبیته و ضرب أصحابه أخبیتهم شرقیّ خیام الحسین علیه السّلام، و ضرب بنو هاشم أخبیتهم فی الجانب الغربیّ منها، و أحاطت خیام الجمیع بخیمة الحسین علیه السّلام.
و کان نزوله علیه السّلام کربلاء، یوم الخمیس، الثّانی من المحرّم، سنة إحدی و ستّین للهجرة.
ثمّ أقبل علی أصحابه و خطبهم، فقال: «النّاس عبید الدّنیا و الدّین لعق علی ألسنتهم، یحوطونه ما درّت معائشهم، فإذا محّصوا بالبلاء قلّ الدّیّانون». ثمّ جمع علیه السّلام ولده و إخوته و أبناء إخوته و عموم أهل بیته، و نظر إلیهم و بکی ثمّ قال: اللّهمّ إنّا عترة نبیّک محمّد صلّی اللّه علیه و آله و قد أخرجنا و طردنا و أزعجنا عن حرم جدّنا و تعدّت بنو أمیّة علینا، اللّهمّ فخذ لنا بحقّنا، و انصرنا علی القوم الظّالمین».
بحر العلوم، مقتل الحسین،/ 201- 202
__________________________________________________
(1- 1) [فی البحار و العوالم و الدّمعة و الأسرار و تظلّم الزّهراء: و أقبل الحرّ حتی نزل حذاء الحسین علیه السّلام فی ألف فارس، ثمّ کتب إلی ابن زیاد یخبره بنزول الحسین بکربلاء].
(2)- [حکوا عن البحار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 232

قال: فنزلوا و بینهم و بین الماء ربوة، فأراد الحسین و أصحابه الماء، فحالوا بینهم و بینه.
فقال له شمر بن ذی الجوشن «1»، لا تشربوا منه حتّی تشربوا من الحمیم، فقال عبّاس بن علیّ: یا أبا عبد اللّه، نحن علی الحقّ فنقاتل؟ قال نعم. فرکب فرسه، و حمل بعض أصحابه علی الخیول، ثمّ حمل علیهم فکشفهم عن الماء حتّی شربوا و سقوا.
ابن قتیبة، الإمامة و السّیاسة، 1/ 65
و جاء کتاب ابن زیاد إلی عمر بن سعد: أن حل بین حسین و أصحابه و بین الماء، فلا یذوقوا منه قطرة کما صنع بالتّقیّ الزّکیّ المظلوم، فبعث خمسمائة فارس، فنزلوا علی الشّریعة و حالوا بین الحسین و أصحابه و منعوهم أن یستقوا منه و ذلک قبل قتل الحسین بثلاثة أیّام، و ناداه عبد اللّه بن حصین الأزدیّ: یا حسین ألا تنظر إلی الماء کأنّه کبد السّماء؟ و اللّه لا تذوق منه قطرة حتّی تموت عطشا فقال الحسین: اللّهمّ اقتله عطشا و لا تغفر له أبدا، فمات بالعطش، کان یشرب حتّی یبغر فما یروی «2»، فما زال ذاک دأبه حتّی لفظ نفسه «3».
فلمّا اشتدّ علی الحسین العطش بعث العبّاس بن علیّ بن أبی طالب، و أمّه أمّ البنین بنت حزام من بنی کلاب، فی ثلاثین فارسا و عشرین راجلا، و بعث معهم بعشرین قربة، فجاؤوا حتّی دنوا من الشّریعة، و استقدم أمامهم نافع بن هلال المرادیّ ثمّ الجملیّ، فقال له عمرو بن الحجّاج الزّبیدیّ، و کان علی منع الماء: من الرّجل؟ قال: نافع بن هلال.
قال: ما جاء بک؟ قال: جئنا لنشرب من هذا الماء الّذی حلّأتمونا عنه «4»، قال: اشرب هنیئا. قال: أفأشرب و الحسین عطشان؟ و من تری من أصحابه؟ فقال: لا سبیل إلی سقی هؤلاء، إنّما وضعنا بهذا المکان لنمنعهم الماء. فأمر أصحابه باقتحام الماء لیملؤوا قربهم،
__________________________________________________
(1)- حرّف هذا الاسم فی مطبوعة المصدر إلی (شهر بن حوشب) و هو غلط.
(2)- فی طبع المحمودی: أی کان یشرب إلی أن یمتلئ جوفه من الماء فما یروی و لا یسکن عطشه.
(3)- فی طبع المحمودی: أی حتّی مات، یقال: «لفظ فلان نفسه- من باب ضرب و علم- لفظا»: مات.
(4)- یقال: «حلّأ عن الماء تحلیئا و تحلئة»: طرده عنه و منعه عن وروده.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 233
فثار إلیهم عمرو بن الحجّاج و أصحابه، فحمل علیهم العبّاس و نافع بن هلال فدفعوهم ثمّ انصرفوا إلی رحالهم و قد ملؤوا قربهم.
و یقال: إنّهم حالوا بینهم و بین ملئها، فانصرفوا بشی‌ء یسیر من الماء.
و نادی المهاجر بن أوس التّمیمیّ: یا حسین، ألا تری إلی الماء یلوح کأنّه بطون الحیّات؟ و اللّه لا تذوقه أو تموت، فقال: إنّی لأرجو أن یوردنیه اللّه و یحلّأکم عنه.
و یقال: إنّ عمرو بن الحجّاج، قال: یا حسین إنّ هذا الفرات تلغ فیه الکلاب و تشرب منه الحمیر و الخنازیر؛ و اللّه لا تذوق منه جرعة حتّی تذوق الحمیم فی نار جهنّم «1».
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 389- 390، أنساب الأشراف، 3/ 180- 182
قالوا: و ورد کتاب ابن زیاد علی عمر بن سعد، أن امنع الحسین و أصحابه الماء، فلا یذوقوا منه حسوة «2» کما فعلوا بالتّقیّ عثمان بن عفّان.
فلمّا ورد علی عمر بن سعد ذلک، أمر عمرو بن الحجّاج أن یسیر فی خمسمائة راکب، فینیخ علی الشّریعة، و یحولوا بین الحسین و أصحابه و بین الماء، و ذلک قبل مقتله بثلاثة أیّام، فمکث أصحاب الحسین عطاشی.
قالوا: و لمّا اشتدّ بالحسین و أصحابه العطش، أمر أخاه العبّاس بن علیّ، و کانت أمّه من بنی عامر بن صعصعة، أن یمضی فی ثلاثین فارسا و عشرین راجلا، مع کلّ رجل قربة حتّی یأتوا الماء، فیحاربوا من حال بینهم و بینه.
فمضی العبّاس نحو الماء و أمامهم نافع بن هلال حتّی دنوا من الشّریعة، فمنعهم عمرو ابن الحجّاج، فجالدهم العبّاس علی الشّریعة بمن معه حتّی أزالوهم عنها، و اقتحم رجّالة الحسین الماء، فملؤوا قربهم، و وقف العبّاس فی أصحابه یذبّون عنهم حتّی أوصلوا الماء إلی عسکر الحسین.
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 255
__________________________________________________
(1)- قال فی أحوال المختار فی أواخر حوادث سنة (66) من کتاب الکامل: ج 4 ص 236: و کان عمرو ابن الحجّاج الزّبیدیّ ممّن شهد قتل الحسین، فرکب راحلته و أخذ طریق واقصة فلم یر له خبر حتّی السّاعة.
و قیل: أدرکه أصحاب المختار و قد سقط من شدّة العطش فذبحوه و أخذوا رأسه.
(2)- الحسوة بالضّم الجرعة بقدر ما یحسّ مرّة واحدة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 234
«1» قال أبو مخنف: حدّثنی سلیمان بن أبی راشد، عن حمید بن مسلم الأزدیّ، قال:
«2» جاء من عبید اللّه بن زیاد کتاب إلی عمر بن سعد «2»: «أمّا بعد، فحل بین الحسین و أصحابه و بین الماء، و لا یذوقوا منه قطرة، کما صنع بالتّقیّ الزّکیّ المظلوم أمیر المؤمنین عثمان بن عفّان». قال: فبعث عمر بن سعد «3» عمرو بن الحجّاج علی خمسمائة فارس، فنزلوا علی الشّریعة، و حالوا بین حسین و أصحابه و بین الماء «4» أن یسقوا منه قطرة، و ذلک قبل قتل الحسین بثلاث «5». قال: و نازله «6» عبد اللّه بن أبی حصین الأزدیّ، و عداده فی بجیلة، فقال «7»:
یا حسین، ألا تنظر إلی الماء کأنّه کبد السّماء! و اللّه لا تذوق منه قطرة حتّی تموت عطشا؛ فقال حسین: اللّهمّ اقتله عطشا، و لا تغفر له أبدا. قال حمید بن مسلم: و اللّه لعدته بعد ذلک فی مرضه، فو اللّه الّذی لا إله إلّا هو لقد رأیته یشرب حتّی یبغر «8»، ثمّ یقی‌ء «9»، ثمّ یعود فیشرب حتّی یبغر فما یروی، فما زال ذلک دأبه حتّی لفظ عصبه، یعنی نفسه «1».
- قال: و لمّا اشتدّ علی الحسین و أصحابه العطش، دعا العبّاس بن علیّ بن أبی طالب أخاه، فبعثه فی ثلاثین فارسا و عشرین راجلا، و بعث معهم بعشرین قربة، فجاؤوا حتّی دنوا من الماء لیلا و استقدم أمامهم باللّواء نافع بن هلال الجملیّ، «10» فقال عمرو بن الحجّاج الزّبیدیّ: من الرّجل؟ «11» فجی‌ء «11» فقال: ما جاء بک؟ قال: جئنا «10» نشرب من هذا الماء الّذی حلّأتمونا «12» عنه؛ قال: فاشرب هنیئا، قال: لا و اللّه، لا أشرب منه قطرة و حسین
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی بطل العلقمیّ].
(2- 2) [نفس المهموم: کتب ابن زیاد إلی عمر بن سعد].
(3)- [زاد فی نفس المهموم: فی الوقت].
(4)- [زاد فی نفس المهموم: «و منعوهم»].
(5)- [نفس المهموم: «بثلاثة أیّام»].
(6)- [نفس المهموم: «و نادی»].
(7)- [زاد فی نفس المهموم: بأعلی صوته].
(8)- البغر: الشّرب بلا ری.
(9)- [زاد فی نفس المهموم: «و یصیح: العطش العطش»].
(10- 10) [لم یرد فی نفس المهموم].
(11- 11)- [بطل العلقمی: فی کلام غیره من القوم. فقال: نافع ابن عمّک أو ابن عمّ لک].
(12)- یقال: حلّأه، عن الماء: طرده و منعه.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 235
عطشان و من تری من أصحابه، فطلعوا علیه، فقال: لا سبیل إلی سقی هؤلاء، إنّما وضعنا بهذا المکان لنمنعهم الماء، فلمّا دنا منه أصحابه، قال للرجّاله: املؤوا قربکم، فشدّ الرّجّالة فملؤوا قربهم، و ثار إلیهم عمرو بن الحجّاج و أصحابه، فحمل علیهم العبّاس بن علیّ و نافع بن هلال فکفّوهم، ثمّ انصرفوا إلی رحالهم، فقالوا: امضوا، و وقفوا دونهم، فعطف علیهم عمرو بن الحجّاج و أصحابه و اطّردوا قلیلا. ثمّ إنّ رجلا من صداء طعن من أصحاب عمرو بن الحجّاج، طعنه نافع بن هلال، فظنّ أنّها لیست بشی‌ء، ثمّ إنّها انتقضت بعد ذلک، فمات منها، و جاء أصحاب حسین بالقرب فأدخلوها علیه «1».
__________________________________________________
(1)- حمید بن مسلم ازدی گوید: نامه‌ای از عبید اللّه بن زیاد پیش عمر بن سعد آمد به این مضمون:
«اما بعد، میان حسین و یاران وی و آب حایل شو که یک قطره از آن ننوشند؛ همان‌طور که با متقی پاکیزه‌خوی مظلوم، امیر مؤمنان، عثمان بن عفّان رفتار کردند.»
گوید: عمر بن سعد، عمرو بن حجّاج را با پانصد سوار فرستاد که آبگاه را گرفتند و میان حسین و یاران وی و آب حایل شدند و نگذاشتند یک قطره آب بنوشد و این سه روز پیش از کشته شدن حسین بود.
گوید: عبید اللّه بن ابی حصین ازدی که نسب از بجیله داشت، بانگ زد و گفت: «ای حسین! آب را می‌بینی که به رنگ آسمان است؟ به خدا یک قطره از آن نمی‌چشی تا از تشنگی بمیری.»
گوید: حسین گفت: «خدایا! او را از تشنگی بکش و هرگز او را نبخش.»
حمید بن مسلم گوید: «به خدا بعدها هنگامی که بیمار بود، عیادتش کردم. به خدایی که جز او خدایی نیست، دیدمش آب می‌خورد تا شکمش پر می‌شد، و قی می‌کرد، آن‌گاه باز آب می‌خورد تا شکمش پر می‌شد و قی می‌کرد؛ اما سیراب نمی‌شد و چنین بود تا جان داد.»
گوید: وقتی تشنگی بر حسین و یارانش سخت شد، عباس بن علی بن ابی طالب برادر خویش را پیش خواند و با سی سوار و بیست پیاده فرستاد و بیست مشک همراهشان کرد که شبانگاه برفتند و نزدیک آب رسیدند و نافع بن هلال جملی با پرچم پیشاپیش می‌رفت. عمرو بن حجّاج زبیدی گفت: «کیستی؟ بگو برای چه آمده‌ای؟»
گفت: «آمده‌ایم از این آب که ما را از آن دور بداشته‌اند، بنوشیم.»
گفت: «بنوش، نوش جانت.»
گفت: «نه! تا حسین و این گروه از یارانش که می‌بینی تشنه‌اند، یک قطره نخواهم نوشید.»
گوید: پس از آن، کسان نمودار شدند. عمرو گفت: «نه! به خدا راهی برای آب دادن اینان نیست. ما را اینجا گذاشته‌اند که آب را از آنها منع کنیم».
گوید: و چون یاران نافع نزدیک رسیدند، به پیادگان گفت: «مشکها را پر کنید!»
پیادگان هجوم بردند و مشکها را پر کردند. عمرو بن حجاج و یارانش پیش دویدند. عباس بن علی-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 236
الطّبری، التّاریخ، 5/ 412- 413- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 214- 215، 219؛ المظفّر، بطل العلقمی، 2/ 49- 50
قال: ثمّ إنّ ابن زیاد، کتب إلی عمر «1» بن سعد: «أمّا بعد، فقد بلغنی أنّ الحسین یشرب الماء هو «2» و أولاده و قد حفروا الآبار، و نصبوا الأعلام، فانظر إذا ورد علیک کتابی هذا فامنعهم من حفر الآبار ما استطعت، و ضیّق علیهم، و لا تدعهم یشربوا «3» من ماء الفرات قطرة واحدة، «3» و افعل بهم کما فعلوا بالتّقیّ النّقیّ عثمان بن عفّان رضی اللّه عنه، و السّلام.
[قال «4»]: فعندها ضیّق علیهم عمر «1» بن سعد غایة التّضییق «5»، ثمّ دعا رجلا «6» یقال له:
عمرو بن الحجّاج الزّبیدی «7» فضمّ إلیه خیلا عظیمة، و أمره أن ینزل علی الشّریعة [الّتی هی حذاء عسکر الحسین رضی اللّه عنه، فنزلت الشّریعة ... «8»] و نادی رجل من أصحاب «9» عمر «1» ابن سعد بالحسین فقال «10»: إنّک لن تذوق من هذا الماء قطرة واحدة حتّی «11» تذوق الموت [غصّة بعد غصّة-] أو تنزل علی حکم أمیر المؤمنین [یزید] و حکم عبید اللّه بن زیاد.
__________________________________________________
- بن ابی طالب و نافع بن هلال به آنها حمله بردند و پسشان زدند که به جای خویش بازگشتند، آن‌گاه گفتند: «برویم!»
اما راهشان را گرفتند. عمرو بن حجاج سوی آنها آمد و درگیری اندکی شد. یکی از یاران عمرو بن حجاج که از طایفه صداء بود، زخم خورد. نافع بن هلال زخمش زده بود. می‌پنداشت چیزی نیست اما پس از آن بدتر شد و از همان زخم بمرد.
گوید: یاران حسین با مشکها بیامدند و آب را پیش وی بردند. پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3006، 3007
(1)- فی النّسخ: عمرو.
(2)- لیس فی د.
(3- 3) فی د: الماء أبدا.
(4)- من د.
(5)- فی د و بر: الضّیق.
(6)- من د، و فی الأصل و بر: رجل.
(7)- من د، و فی الأصل و بر: الزّیدیّ.
(8)- من د و بر، غیر أن فی بر: «فنزلت الخیل الشّریعة».
(9)- من د، و فی الأصل و بر: أصحابه.
(10)- فی د: و قال.
(11)- من د، و فی الأصل و بر: و.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 237
قال: فاشتدّ العطش «1» من الحسین و أصحابه، و کادوا أن یموتوا عطشا، فدعا بأخیه العبّاس رحمه اللّه و صیّر إلیه ثلاثین «2» فارسا و عشرین «3» راجلا، و بعث معهم عشرین قربة؛ فأقبلوا فی جوف اللّیل حتّی دنوا من الفرات، فقال عمرو بن الحجّاج: من هذا؟ فقالوا:
رجال من أصحاب الحسین یریدون الماء! فاقتلوا علی الماء قتالا عظیما، «4» فکان قوم یقتتلون و قوم یملؤن القرب حتّی ملؤوها؛ «4» فقتل من أصحاب عمرو جماعة و لم یقتل من أصحاب الحسین أحد، ثمّ رجع القوم إلی معسکرهم و شرب الحسین من القرب و من کان معه.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 162- 164
قال: و جعل الحسین یطلب الماء و شمر- لعنه اللّه- یقول له: و اللّه لا ترده أو ترد النّار فقال له رجل: ألا تری إلی الفرات یا حسین کأنّه بطون الحیّات، و اللّه لا تذوقه أو تموت عطشا، فقال الحسین علیه السّلام اللّهمّ أمته عطشا.
قال: و اللّه لقد کان هذا الرّجل یقول: اسقونی ماء، فیؤتی بماء، فیشرب حتّی یخرج من فیه و هو یقول: اسقونی قتلنی العطش، فلم یزل حتّی مات- لعنه اللّه-.
قال أبو مخنف: فحدّثنی سلیمان بن أبی راشد عن حمید بن مسلم، قال: اشتدّ العطش علی الحسین، دعا أخاه العبّاس بن علیّ، فبعثه فی ثلاثین راکبا و ثلاثین راجلا و بعث معه بعشرین قربة؛ فجاؤوا حتّی دنوا من الماء، فاستقدم أمامهم نافع بن هلال الجملیّ، فقال له عمرو بن الحجّاج: من الرّجل؟ قال: نافع بن هلال، قال: مرحبا بک یا أخی ما جاء بک؟ قال: جئنا لنشرب من هذا الماء الّذی حلّأتمونا عنه، قال: اشرب، قال: لا و اللّه لا أشرب منه قطرة و الحسین عطشان، فقال له عمرو: لا سبیل إلی ما أردتم، إنّما وضعونا بهذا المکان لنمنعکم من الماء، فلمّا دنا منه أصحابه قال للرّجّالة: املؤوا قربکم فشدّت الرّجّالة، فدخلت الشّریعة فملؤوا قربهم، ثمّ خرجوا و نازعهم عمرو بن الحجّاج و أصحابه،
__________________________________________________
(1)- فی النّسخ: الغضب.
(2)- فی النّسخ: ثلاثون.
(3)- فی النّسخ: عشرون.
(4- 4) فی د: فکانوا قوما یقتتلون و قوما یملؤون الماء فی القرب.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 238
فحمل علیهم العبّاس بن علیّ و نافع بن هلال الجملیّ جمیعا، فکشفوهم، ثمّ انصرفوا إلی رحالهم و قالوا للرجّالة: انصرفوا، فجاء أصحاب الحسین علیه السّلام بالقرب حتّی أدخلوها علیه. «1»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 78
__________________________________________________
(1)- راوی گوید: حسین علیه السّلام از آن مردم (پست) آب طلب می‌کرد و شمر (با کمال بیشرمی) پاسخ می‌داد:
«به آب نخواهی رسید تا به دوزخ درآیی.»
مرد دیگری بدان حضرت گفت: «این حسین! آیا نمی‌نگری به آب فرات که چگونه همچون شکم ماهیان موج می‌زند؟ به خدا از آن نخواهی چشید تا از تشنگی جان تسلیم کنی!»
حسین علیه السّلام گفت: «خدایا! این مرد را تشنه بمیران.»
راوی گوید: به خدا سوگند، آن مرد به وضعی دچار شد که پی‌درپی می‌گفت: آبم بدهید!» به او آب می‌دادند و آن‌قدر می‌خورد تا از دهانش بیرون می‌ریخت و باز می‌گفت: «آبم دهید که تشنگی مرا کشت.»
و پیوسته همچنان بود تا هلاک شد.
ابو مخنف از حمید بن مسلم روایت کند که گفت: چون کار تشنگی بر حسین علیه السّلام سخت شد، برادرش عباس بن علی را خواست و او را با سی تن سواره و سی نفر پیاده برای آوردن آب به سوی فرات فرستاد وبیست عدد مشک با خود برداشتند. آنها تا نزدیکی آب آمدند و نافع بن هلال بجلی جلوی آنها افتاد.
عمرو بن حجاج که موکل بر فرات بود، پرسید: «کیستی؟»
پاسخ داد: «نافع بن هلال بجلی هستم.»
عمرو گفت: «ای برادر! برای چه به اینجا آمده‌ای؟ بگو که تو آزادی؟»
گفت: «آمده‌ایم تا از این آبی که ما را از آن منع کرده‌اید، بنوشیم!»
عمرو گفت: «بیاشام!»
نافع گفت: نه به خدا! تا حسین و یارانش که می‌بینی تشنه هستند، ما قطره‌ای از آن ننوشیم.»
عمرو گفت: «این کار که قصد دارید، شدنی نیست و ما را در اینجا گماشته‌اند تا شما را از بردن آب جلوگیر باشیم.»
نافع به پیادگان که همراهش بودند، گفت: «بیدرنگ مشکها را پر کنید.»
پیادگان یورش بردند و وارد فرات شدند و مشکها را از آب پر کردند و بیرون آمدند. عمرو بن حجاج و همراهانش به آنها حمله کردند. عباس بن علی و نافع بن هلال و همراهان پیش آمدند و آنها را پراکنده ساختند و به جای خود بازگشتند و به پیادگان فرمان رفتن دادند.
آنها مشکها را برداشتند و خود را به حسین علیه السّلام رساندند (و مشکهای آب را نزد آن حضرت نهادند) (1).
(1). این داستان را مورخین دیگر نیز در وقایع شب عاشورا ذکر کرده‌اند.
رسولی محلّاتی، ترجمه مقاتل الطّالبیّین،/ 118- 119
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 239
و اشتدّ علی الحسین و أصحابه العطش، فدعا العبّاس بن علیّ، فبعثه فی ثلاثین فارسا و عشرین راجلا، و بعث معهم بعشرین قربة، فدنوا من الماء لیلا.
فقال عمرو بن الحجّاج الزّبیدیّ، و کان قد أرسله عمر بن سعد فی خمسمائة علی الشّریعة یمنعون الحسین و أصحابه من الماء بکتاب ورد علیه من عبید اللّه:
- «من الرّجل، ما جاء بک؟»، قال:
- «جئنا نشرب من هذا الماء الّذی حلّأتمونا عنه»، فقال:
- «إشرب هنّأک اللّه»، قال:
- «لا و اللّه، ما أشرب و الحسین و من تری من أصحابه عطاش»، فقال:
- «لا سبیل إلی سقی هؤلاء، إنّما وضعنا بهذا المکان لنمنعهم الماء».
فلمّا دنا أصحابه قال لرجّالته:
- «إملؤوا قربکم».
و شدّ علی القوم مع أصحابه فملؤوا قربهم، و ثار بهم عمرو بن الحجّاج، فقاتلهم العبّاس و أصحابه، حتّی انصرف أصحاب القرب [104] بالقرب، فأدخلوها علی الحسین و أصحابه.
أبو علی مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 65
و رجعت تلک الخیل حتّی نزلت علی الفرات، و حالوا بین الحسین و أصحابه و بین الماء، فأضرّ العطش بالحسین و بمن معه، فأخذ الحسین علیه السّلام فأسا و جاء إلی وراء خیمة النّساء فخطا علی الأرض تسع عشرة خطوة نحو القبلة، ثمّ احتفر هنالک، فنبعت له هناک عین من الماء العذب، فشرب الحسین و شرب النّاس بأجمعهم، و ملؤوا أسقیتهم، ثمّ غارت العین، فلم یر لها أثر. و بلغ ذلک إلی عبید اللّه، فکتب إلی عمر بن سعد: بلغنی أنّ الحسین یحفر الآبار و یصیب الماء، فیشرب هو و أصحابه، فانظر إذا ورد علیک کتابی هذا فامنعهم من حفر الآبار ما استطعت، و ضیّق علیهم، و لا تدعهم أن یذوقوا من الماء قطرة، و افعل بهم کما فعلوا بالزّکیّ عثمان، و السّلام.
فضیّق علیهم ابن سعد غایة التّضییق و دعا برجل یقال له: عمرو بن الحجّاج الزّبیدی،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 240
فضمّ إلیه خیلا کثیرة و أمره أن ینزل علی الشّریعة الّتی هی حذاء معسکر الحسین علیه السّلام، فنزلت الخیل علی شریعة الماء. «1»
فلمّا اشتدّ العطش بالحسین و أصحابه، دعا أخاه «2» العبّاس و ضمّ إلیه ثلاثین فارسا و عشرین راجلا، و بعث معهم عشرین قربة أقبلوا فی جوف اللّیل حتّی دنوا من الفرات، فقال عمرو بن الحجّاج: من هذا؟ فقال له هلال بن نافع الجملیّ «3»: أنا ابن عمّ لک من أصحاب الحسین، جئت حتّی أشرب من هذا الماء الّذی منعتمونا عنه «4»، فقال له عمرو:
اشرب هنیئا مریئا؛ فقال نافع: ویحک! کیف تأمرنی أن أشرب من الماء و الحسین و من معه یموتون عطشا؟! فقال صدقت «5» قد عرفت هذا «5»، و لکن أمرنا بأمر و لا بدّ لنا أن ننتهی «6» إلی ما أمرنا به «6»؛ فصاح هلال بأصحابه، فدخلوا الفرات، و صاح عمرو بأصحابه «7»:
لیمنعوا «8»، فاقتتل القوم علی الماء قتالا شدیدا، فکان قوم یقاتلون و قوم یملؤون القرب حتّی ملؤوها، و قتل من أصحاب عمرو بن الحجّاج جماعة و لم یقتل من أصحاب الحسین أحد، ثمّ رجع القوم إلی معسکرهم بالماء «9»، فشرب الحسین و من کان معه و لقّب العبّاس یومئذ السّقّاء.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 244- 245- عنه: ابن أمیر الحاجّ، شرح شافیّة أبی فراس،/ 355- 356
ثمّ کتب [ابن زیاد] إلی عمر، یأمره أن یعرض علی الحسین بیعة یزید، فإذا فعل ذلک
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا مکانه فی شرح الشّافیّة: إنّ عمر بن سعد دعا بعمرو بن الحجاج فضمّ إلیه خیلا عظیمة و أمره أن ینزل علی الشّریعة الّتی هی حذاء عسکر الحسین علیه السّلام، و ذلک قبل قتل الحسین بثلاثة أیّام فلما ...].
(2)- [شرح الشّافیّة: بأخیه].
(3)- [شرح الشّافیّة: البجلیّ].
(4)- [شرح الشّافیّة: إیّاه].
(5- 5- 8- 9) [لم یرد فی شرح الشّافیّة].
(6- 6) [شرح الشّافیّة: إلیه].
(7)- [شرح الشّافیّة: النّاس].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 241
رأینا رأینا، و أن یمنعه و من معه الماء، فأرسل عمر بن سعد عمرو بن الحجّاج علی خمسمائة فارس، فنزلوا علی الشّریعة و حالوا بین الحسین و بین الماء، و ذلک قبل قتل الحسین بثلاثة أیّام. و نادی عبد اللّه بن أبی الحصین الأزدیّ، و عداده فی بجیلة: یا حسین! أما تنظر إلی الماء کأنّه کبد السّماء و اللّه لا تذوق منه قطرة حتّی تموت عطشا، فقال الحسین: اللّهمّ اقتله عطشا، و لا تغفر له أبدا. قال: فمرض فیما بعد فکان یشرب الماء القلّة ثمّ یقی‌ء، ثمّ یعود فیشرب حتّی یتغرغر ثمّ یقی‌ء، ثمّ یشرب، فما یروی، فما زال کذلک حتّی مات.
فلمّا اشتدّ العطش علی الحسین و أصحابه، أمر أخاه العبّاس بن علیّ، فسار فی عشرین راجلا یحملون القرب و ثلاثین فارسا، فدنوا من الماء، فقاتلوا علیه و ملؤوا القرب و عادوا.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 283
قال: فلمّا اشتدّ بالحسین و أصحابه العطش، بعث بالعبّاس بن علیّ علیه السّلام أخیه إلی المشارع فی ثلاثین فارسا و عشرین راجلا، فاقتتلوا علیه، و لم یمکّنوهم من الوصول إلیه.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 248
قالوا: و ورد کتاب ابن زیاد علی عمر بن سعد، أن امنع الحسین و أصحابه الماء، فلا یذوقوا منه حسوة کما فعلوا بالتّقیّ عثمان بن عفّان، فلمّا ورد علی عمر بن سعد ذلک أمر عمرو بن الحجّاج أن یسیر فی خمسمائة راکب، فینیخ علی الشّریعة، و یحولوا بین الحسین و أصحابه و بین الماء، و ذلک قبل مقتله بثلاثة أیّام، فمکث أصحاب الحسین عطاشی.
قالوا: و لمّا اشتدّ بالحسین و أصحابه العطش، أمر أخاه العبّاس بن علیّ، و کانت أمّه من بنی عامر بن صعصعة، أن یمضی فی ثلاثین فارسا و عشرین راجلا، مع کلّ رجل قربة حتّی یأتوا الماء، فیحاربوا من حال بینهم و بینه.
فمضی العبّاس نحو الماء و أمامهم نافع بن هلال حتّی دنوا من الشّریعة، فمنعهم عمرو ابن الحجّاج، فجالدهم العبّاس علی الشّریعة بمن معه حتّی أزالوهم عنها، و اقتحم رجّالة الحسین الماء، فملؤوا قربهم، و وقف العبّاس فی أصحابه، یذبّون عنهم حتّی أوصلوا الماء إلی عسکر الحسین.
ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2627، الحسین بن علی،/ 86
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 242
قال: و کتب ابن زیاد إلی عمر بن سعد: «أمّا بعد، فحل بین الحسین و أصحابه و بین الماء، فلا یذوقوا منه قطرة، کما صنع بالتّقیّ الزّکیّ المظلوم أمیر المؤمنین عثمان بن عفّان».
فبعث عمر عمرو بن الحجّاج علی خمسمائة فارس، فنزلوا علی الشّریعة، و حالوا بین الحسین و أصحابه و بین الماء، و منعوهم أن یسقوا منه قطرة، و ذلک قبل قتل الحسین بثلاث.
و ناداه عبد اللّه بن أبی حصین الأزدیّ: «یا حسین! ألا تنظر إلی الماء کأنّه کبد السّماء! و اللّه لا تذوق منه قطرة حتّی تموت عطشا!». فقال الحسین: «اللّهمّ اقتله عطشا و لا تغفر له أبدا!». قال أبو جعفر الطّبریّ فی تاریخه: قال حمید بن مسلم: «و اللّه لقد عدته بعد ذلک فی مرضه، فو اللّه الّذی لا إله إلّا هو لقد رأیته یشرب حتّی یبغر. ثمّ یقی‌ء، ثمّ یعود فیشرب حتّی یبغر، فما یروی، فما زال ذلک دأبه حتّی لفظ عصبه» «1» (یعنی نفسه).
قال: فلمّا اشتدّ علی الحسین و من معه العطش، دعا أخاه العبّاس بن علیّ، فبعثه فی ثلاثین فارسا و عشرین راجلا، و بعث معهم بعشرین قربة، فدنوا من الماء، و قاتلوا علیه، حتّی ملؤوا القرب و عادوا بها إلی الحسین. «2»
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 427- 428
__________________________________________________
(1)- کذا الصّواب، و فی المصدر: «عصّته» و هو تصحیف.
(2)- و در این هنگام، ابن زیاد به عمر بن سعد پیغام داد که امام حسین (رضی اللّه عنه) و اتباع او را از تصرف در آب فرات مانع آید و به این بهانه متمسک شدند که بنی هاشم، آب را از عثمان بن عفان بازداشته بودند. عمر بن سعد عمرو بن الحجاج را با پانصد سوار جهت ضبط آب تعیین کرد و این حادثه قبل از شهادت امام مظلوم به سه روز روی داد و چون عطش بر امام حسین و اتباع او استیلا یافت، برادر خود عباس را با سی سوار و بیست پیاده به طلب آب فرستاد و میان عمرو و عباس محاربه واقع شد. عباس غالب آمد و پیادگان مشکها پر آب کردند و عباس با سواران به حمایت ایشان قیام کردند تا آب را به لشکرگاه رساندند.
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 145
و پیغام داد که فرات را محفوظ ساز تا حسین و موافقان او از آن آب نتوانند آشامید و عمر بن سعد لعنة اللّه علیه عمرو بن حجّاج را با پانصد سوار جهت ضبط آب تعیین کرد و این صورت قبل از شهادت امام مظلوم به سه روز روی نمود و چون عطش بر اهل بیت ساقی کوثر غالب گشت، امام حسین رضی اللّه عنه برادر خود عبّاس بن امیر المؤمنین علی را با سی سوار و بیست پیاده بآوردن آب مأمور گردانید و میان عباس رضی اللّه عنه و عمرو محاربه واقع شده عباس غالب آمد و مشکها پر آب کرده بمعسکر امام عالی‌گهر رسانید-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 243
«1» و رجعت خیل ابن سعد حتّی نزلوا علی شاطئ الفرات، فحالوا بین الحسین و أصحابه و بین الماء، «1» و أضرّ العطش بالحسین و أصحابه، فأخذ الحسین علیه السّلام فأسا و جاء «2» إلی وراء خیمة النّساء فخطا فی الأرض تسع عشرة خطوة نحو القبلة ثمّ حفر هناک، فنبعت له عین من الماء العذب، فشرب الحسین علیه السّلام «3» و شرب النّاس بأجمعهم «3»، و ملؤوا أسقیتهم «4»، ثمّ غارت العین «5»، فلم یر لها أثر، و بلغ ذلک ابن زیاد فأرسل «6» إلی عمر
__________________________________________________
-خواند امیر، حبیب السیر، 2/ 49
از این سوی چون آب در میان اصحاب کمیاب شد، حسین علیه السّلام، عباس را طلب فرمود و بیست سوار و سی تن پیاده ملازم رکاب او فرمود تا از طریق شریعه آب به لشکرگاه آوردند. عباس ببود تا شب فراز آمد و تاریکی جهان را فروگرفت. این وقت عباس چون شیر دمنده به جانب شریعه روان شد. آن‌گاه از میان اصحاب، هلال بن نافع بجلی از پیش روی عباس روان بود، نخست وارد شریعه گشت. عمرو بن الحجاج گفت: «کیستی؟ و این‌جا چه می‌کنی؟»
گفت: «یک تن پسر عم تو، آمده‌ام تا آب بنوشم.»
عمرو گفت: «بنوش بر تو گوارا باد!»
هلال گفت ک «ای عمرو! مرا آب می‌دهی و پسر پیغمبر و أهل بیت او را تشنه می‌گذاری تا از عطش هلاک شوند؟»
عمرو گفت: «این سخن از در صدق می‌کنی؛ لکن چه توان کرد؟ به امری مأمورم و لابد باید آن کار را به نهایت برم.»
هلال چون این سخن بشنید، بانک درداد که: «ای اصحاب حسین! درآیید.»
عباس (سلام اللّه علیه) چون شیر شرزه با جماعت خود به شریعه درآمد و از آن سوی عمرو مردم خود را فرمان جنگ داد. کانون طعن و ضرب افروخته گشت. اصحاب حسین علیه السّلام نیمی به مقاتلت پرداختند و نیمی مشکهای خود را از آب ملآن (1) ساختند. در این جنگ جماعتی از لشکر عمرو بن الحجاج مقتول و مطروح افتادند و گروهی خسته و مجروح گشتند و از اصحاب حسین علیه السّلام هیچ‌کس را آسیبی نرسید. پس عباس به سلامت بازشتافت و اصحاب حسین و أهل بیت سیراب شدند و از این‌جاست که عباس را «سقا» نامیدند.
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهداء علیه السّلام، 2/ 195- 196
(1). ملآن: پر، لبالب.
(1- 1) [لم یرد فی المعالی].
(2)- [المعالی: أقبل].
(3- 3) [المعالی: و أصحابه].
(4)- [زاد فی المعالی: بأجمعهم].
(5)- [لم یرد فی تظلّم الزّهراء].
(6)- [المعالی: کتب].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 244
ابن سعد: «1» بلغنی أنّ الحسین یحفر الآبار، و یصیب الماء، «2» فیشرب هو و أصحابه، فانظر «2» إذا ورد علیک کتابی فامنعهم من حفر الآبار ما استطعت و ضیّق علیهم، و لا تدعهم یذوقوا الماء، و افعل بهم کما فعلوا بالزّکیّ عثمان «3» فعندها ضیّق عمر بن سعد علیهم غایة التّضییق.
«4» ثمّ دعا بعمرو الحجّاج الزّبیدیّ فضمّ إلیه خیلا عظیمة، و أمره أن ینزل علی الشّریعة الّتی حذاء عسکر الحسین «4» «1» «3»
قال: فنزلوا علی الشّریعة، «5» فلمّا اشتدّ العطش بالحسین «6»، دعا بأخیه العبّاس بن علیّ، فضمّ إلیه ثلاثین فارسا و عشرین راجلا «7»، و بعث معه عشرین قربة، فأقبلوا فی جوف اللّیل حتّی دنوا من الفرات، فقال عمرو بن الحجّاج: من أنتم؟ فقال «8» رجل من أصحاب الحسین علیه السّلام، یقال له: «8» هلال بن نافع البجلیّ «9»: ابن عمّ لک من أصحاب الحسین، جئت أشرب من هذا الماء الّذی منعتمونا إیّاه، فقال عمرو: اشرب هنیئا، فقال
__________________________________________________
(1- 1) [تظلّم الزّهراء: أن ضیّق علیه فی الماء، و لا تدع أن یذوقوا قطرة، کما فعلوا بالزّکیّ عثمان].
(2- 2) [لم یرد فی المعالی].
(3- 3) [المعالی: قال المرحوم الحاجّ شیخ جعفر قدس سرّه: اعلم إنّ للحسین علیه السّلام فی الماء حقوقا أربعة:
(الأوّل) حقّه فی الماء من حیث الاشتراک مع جمیع النّاس فإنّ النّاس کلّهم شرکاء فی الماء، و لذا جاز الشّرب من الأنهار المملوکة و إن لم یأذن صاحبها. (و الثّانی) حقّه فی الماء من حیث الاشتراک مع جمیع ذوات الأرواح فإنّ لکلّ ذات روح فی الماء حقّا، و لذا یلزم التیّمم للصّلاة مع خوف الهلاک علی الحیوانات المملوکة من العطش.
(و الثّالث) من حیث ثبوت حقّ السّقی لهم علی أهل الکوفة فإنّه قد سقاهم ثلاث مرّات مرّة فی الکوفة فی زمان علیّ علیه السّلام، و تارّة فی صفین، و أخری فی القادسیّة حین الملاقات مع عسکر الحرّ بن یزید الرّیاحیّ. (و الرّابع) له حقّ فی الفرات بخصوصه فإنّه نحلّة اللّه لفاطمة علیها السّلام و مهر الزّهراء و لم یراعوا (لعنهم اللّه) هذه الحقوق و منعوه منه و من أصحابه و عیاله و أطفاله و ذلک بثلاثة أیّام قبل قتله. کتب عبید اللّه بن زیاد (لعنه اللّه) کتابا أضرم النّار فی قلوب معشر المحبّین، حشی اللّه قبره نارا، کتب: یا ابن سعد إنّی قد حللت الماء علی الکلاب و الخنازیر و حرّمته علی الحسین و أصحابه. فلمّا وصل الکتاب عقد رایة فی أربعة آلاف، و أمر علیهم شبث بن ربعیّ، و أمره أن ینزل علی المشرعة، و ضیّقوا علی الحسین و أصحابه].
(4- 4) [لم یرد فی البحار و العوالم و الدّمعة و الأسرار و مثیر الأحزان].
(5) (5*) [حکاه فی العیون،/ 83 و زاد: و جاؤوا بها حتّی أدخلوها علی الحسین].
(6)- [زاد فی المعالی: و أهل بیته].
(7)- [فی البحار و العوالم و الأسرار و تظلّم الزّهراء: راکبا].
(8- 8) [لم یرد فی العیون].
(9)- [زاد فی المعالی: قد قرّر فی محلّه نافع بن هلال الجملیّ أنا].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 245
هلال: ویحک! «1» کیف تأمرنی أن أشرب و الحسین بن علیّ و من معه یموتون عطشا؟ فقال عمرو: صدقت، و لکن أمرنا بأمر لا بدّ أن ننتهی إلیه، فصاح هلال بأصحابه، فدخلوا الفرات، و صاح عمرو بالنّاس و اقتتلوا «2» علی الماء «2» قتالا شدیدا، فکان قوم یقاتلون، و قوم یملؤون حتّی ملؤوها (5*)، و لم یقتل من أصحاب الحسین أحد ثمّ «3» رجع القوم إلی معسکرهم «3»، فشرب الحسین و من کان معه، و لذلک سمّی العبّاس علیه السّلام السّقّاء. «4»
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، و زینة المجالس، 2/ 262- 264- عنه: المجلسی،
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی البحار و تظلّم الزّهراء].
(2- 2) [لم یرد فی البحار و العوالم و الدّمعة و الأسرار و المعالی و تظلّم الزّهراء و العیون].
(3- 3) [تظلّم الزّهراء: رجعوا].
(4)- عمر، عمرو بن حجاج را با پانصد نفر بر سر آب فرات تعیین کرد که اصحاب آن حضرت را از آب برداشتن مانع شوند و تشنگی بر اصحاب آن حضرت غلبه کرد. به خدمت آن امام غریب شکایت کردند. حضرت کلنگی برگرفت و به عقب خیمه حرم محترم درآمد و از پشت خیمه نه گام برداشت به جانب قبله و در آن‌جا کلنگ را بر زمین زد. به اعجاز آن حضرت، چشمه‌ای از آب شیرین پیدا شد و آن حضرت با اصحاب از آن آب آشامیدند و مشکها و راویه‌ها را پر کردند. پس آن چشمه ناپیدا شد و دیگر کسی اثری از آن ندید. چون این خبر به پسر زیاد رسید، به عمر نامه نوشت که: «شنیده‌ام که حسین چاه می‌کند و آب بیرون می‌آورد. چون نامه من به تو رسد، کار را بر ایشان تنگ کن و مگذار که قطره‌ای از آب بچشند تا کشته شوند؛ چنان‌چه عثمان را تشنه لب کشتند.»
چون بعد از رسیدن نامه، عمر کار را بر أهل بیت رسالت تنگ گرفت و عطش بر ایشان غالب شد، حضرت، برادر خود عباس را طلبید و سی سوار و بیست پیاده با او همراه کرد و بیست مشک به ایشان داد که از فرات پر کنند و به ایشان برسانند. چون به کنار آب فرات رسیدند، عمرو بن حجاج پرسید که:
«کیستید؟»
هلال بن نافع از اصحاب حضرت گفت: «من پسر عمّ تو، آمده‌ام که آب بیاشامم.»
گفت: «بیاشام. گوارا باد تو را!»
هلال گفت: «وای بر من! چه‌گونه آب بیاشامم و أهل بیت نبوت و جگرگوشگان حضرت رسالت صلّی اللّه علیه و آله و سلّم تشنه‌اند.»
آن ملعون گفت: «راست می‌گویی؛ اما ما را امری فرموده‌اند و اطاعت می‌باید کرد.»
پس هلال اصحاب خود را صدا زد که: «زود آب بردارید.»
و ابن حجاج اصحاب خود را صدا زد که: «مگذارید!»
و آتش محاربه مشتعل گردید و بزودی اصحاب حضرت مشکها را پر کردند و معاودت کردند و آسیبی به ایشان نرسید.
به این سبب، حضرت عباس را سقا می‌نامند. مجلسی، جلاء العیون،/ 646
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 246
البحار، 44/ 387- 388؛ البحرانی، العوالم، 17/ 238- 239؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 263- 264؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 258، 260؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 169- 170؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 51؛ مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 316، 317- 318
(و روی) أبو مخنف أنّه لمّا منع الحسین علیه السّلام و أصحابه من الماء، و ذلک قبل أن یجمع علی الحرب، اشتدّ بالحسین و أصحابه العطش، فدعا أخاه العبّاس، فبعثه فی ثلاثین فارسا و عشرین راجلا لیلا، فجاؤوا حتّی دنوا من الماء، و استقدم أمامهم باللّواء نافع، فمنعهم عمرو بن الحجّاج الزّبیدیّ، فامتنعوا منه بالسّیوف و ملؤوا قربهم و أتوا بها، و العبّاس ابن علیّ، و نافع یذبّان عنهم، و یحملان علی القوم، حتّی خلصوا بالقرب إلی الحسین، فسمّی السّقّاء و أبا قربة. «1»
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین: و لمّا قامت الشّیعة، فطلب ثاره مع المختار بن أبی عبیدة و أوعب فی قتل من حضر الواقعة و کان من جملتهم عمرو بن الحجّاج الزّبیدیّ (لعنه اللّه)، فهرب خوفا علی نفسه، فلمّا توسّطالبادیة ابتلعته الأرض هو و راحلته].
ابن زیاد به عمر بن سعد نوشت. «اما بعد! آب را بر حسین و اصحابش ببند و قطره‌ای آب ننوشند.»
چنانچه با عثمان بن عفّان عمل شد، عمر سعد فورا عمرو بن حجّاج را با پانصد سوار فرستاد، شریعه فرات را محاصره کردند و آب را از حسین و اصحابش غدقن کردند و نمی‌گذاشتند قطره‌ای از آن ببرند و این حادثه سه روز پیش از شهادت حسین علیه السّلام بود (ط) و عبید اللّه بن ابی حصین ازدی که در شمار دفتر بجیله ثبت بود (د) با آواز بلند گفت: «ای حسین! به آب بنگری که چون آسمان است. به خدا از آن قطره‌ای نچشی تا از تشنگی بمیری.»
حسین فرمود: «بار خدایا! او را از تشنگی بکش و هرگزش نیامرز.»
حمید بن مسلم گوید: «به خدا پس از آن، او را در بیماریش عیادت کردم بدان خدا که جز او معبودی نیست. آبی می‌نوشید تا به گلویش می‌رسید و قی می‌کرد و فریاد العطش می‌کشید و باز آب می‌نوشید تا به گلویش می‌رسید و سیراب نمی‌شد به همین حال بود تا جانش درآمد.»
گوید: لشکر ابن سعد برگشتند و نهر فرات آب را بر حسین و اصحابش بستند و تشنگی حسین و اصحابش را آزار می‌داد. حسین تبری برگرفت و به پشت خیمه زنها آمد و نه گام به سوی قبله پیمود و آنجا را کند و چشمه آب شیرینی جوشید و خود نوشید و همه اصحاب نوشیدند و مشکها را پر کردند و آن چشمه فرورفت و اثرش نهان شد. این خبر به ابن زیاد رسید و کس نزد عمر سعد فرستاد که: «به من خبر رسیده است که حسین چاه می‌کند و خود و اصحابش آب می‌نوشند. چون نامه‌ام به تو رسید، ملتفت باش-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 247
السّماوی، إبصار العین،/ 27- مثله: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 143، 144
(و منها) إنّه لمّا اشتدّ العطش بالحسین علیه السّلام و أصحابه، أمر أخاه العبّاس، فسار فی عشرین راجلا یحملون القرب و ثلاثین فارسا، فجاؤوا لیلا حتّی دنوا من الماء، و أمامهم نافع بن هلال الجملیّ، یحمل اللّواء، فقال عمرو بن الحجّاج: من الرّجل؟ قال: نافع، قال: ما جاء بک؟ قال: جئنا نشرب من هذا الماء الّذی حلّأتمونا عنه، قال: فاشرب هنیئا، قال: لا و اللّه لا أشرب منه قطرة و الحسین عطشان هو و أصحابه، فقالوا: لا سبیل إلی سقی هؤلاء، إنّما وضعنا فی هذا المکان لمنعهم الماء، فقال نافع للرجّاله: املؤوا قربکم، فملؤوها و ثار إلیهم عمرو بن الحجّاج و أصحابه، فحمل علیهم العبّاس و نافع بن هلال، فکشفوهم و أقبلوا بالماء، ثمّ عاد عمرو بن الحجّاج و أصحابه و أرادوا أن یقطعوا علیهم الطّریق، فقاتلهم العبّاس و أصحابه حتّی ردّوهم و جاؤوا بالماء إلی الحسین علیه السّلام.
الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 43
__________________________________________________
- و تا توانی نگذار که آنها چاه بکنند و آبی بنوشند. بر آنها تنگ بگیر؛ چنان‌که با عثمان کردند.»
عمر سعد در اینجا نهایت سختگیری را با آنها کرد.
ابو جعفر طبری و ابو الفرج اصفهانی گویند: چون تشنگی حسین و اصحابش سخت شد، برادرش عباس بن علی را خواست و با سی سوار و بیست تن پیاده و بیست مشک او را به فرات فرستاد. شبانه به نزدیک آب آمدند. نافع بن هلال بجلی پرچم را جلو آنها می‌کشید. عمرو بن حجاج زبیدی گفت:
«کیستی؟» گفت: «نافع بن هلالم». گفت: «برادر خوش آمدی؛ اما برای چه آمدی؟»
گفت: «آمدم از این آبی که بر ما ببستید، بنوشم.»
گفت: «بنوش گوارا باد!»
گفت به خدا تا حسین و یارانش تشنه‌اند، قطره‌ای ننوشم.»
بدانها سرکشی کردند و گفتند: «آب دادن به اینها راهی ندارد. ما را اینجا گذاشتند که به آنها آب ندهیم.»
چون یاران هلال نزدیک شدند، به پیاده‌ها گفت: «شما مشکها را پر کنید.»
آنها به چابکی مشکها را پر کردند و عمرو بن حجاج و یارانش بر آنها حمله کردند و عباس بن علی و هلال جلو آنها را گرفتند و آنها به قشون خود پیوستند. گفتند: «بروید جلو آنها را بگیرید.»
عمرو بن حجاج و یارانش برگشتند و اندکی در جنگ و جدال گذشت و صداء که یکی از یاران عمرو بن حجاج بود، از هلال نیزه‌ای خورد و گمان برد خطری ندارد و بعد بر اثر آن خونریزی کرد و مرد و اصحاب حسین مشکهای آب را به حسین علیه السّلام رساندند.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 95- 96
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 248
و أنزل ابن سعد الخیل علی الفرات، فحموا الماء و حالوا بینه و بین سیّد الشّهداء، و لم یجد أصحاب الحسین طریقا إلی الماء حتّی أضرّ بهم العطش، فأخذ الحسین فأسا، و خطا وراء خیمة النّساء تسع عشرة خطوة نحو القبلة، و حفر، فنبعت له عین ماء عذب، فشربوا، ثمّ غارت العین، و لم یر لها أثر، فأرسل ابن زیاد إلی ابن سعد: بلغنی أنّ الحسین یحفر الآبار و یصیب الماء، فیشرب هو و أصحابه، فانظر إذا ورد علیک کتابی، فامنعهم من حفر الآبار ما استطعت، و ضیّق علیهم غایة التّضییق. فبعث فی الوقت عمرو بن الحجّاج فی خمسمائة فارس و نزلوا علی الشّریعة و ذلک قبل مقتل الحسین بثلاثة أیّام.
و فی الیوم السّابع اشتدّ الحصار علی سیّد الشّهداء و من معه، و سدّ عنهم باب الورود، و نفد ما عندهم من الماء، فعاد کلّ واحد یعالج لهب العطش، و بطبع الحال کان العیال بین أنّة و حنّة و تضوّر و نشیج و متطلّب للماء إلی متحرّ ما یبلّ غلّته، و کلّ ذلک بعین «أبی علیّ» و الغیاری من آله و الأکارم من صحبه، و ما عسی أن یجدوا لهم شیئا و بینهم و بین الماء رماح مشرعة، و سیوف مرهفة، لکن «ساقی العطاشی» لم یتطامن علی تحمّل تلک الحالة:
أو تشتکی العطش الفواطم عنده و بصدر صعدته الفرات المفعم
و لو استقی نهر المجرّة لارتقی و طویل ذابله إلیها سلّم
لو سدّ ذو القرنین دون وروده نسفته همّته بما هو أعظم
فی کفّه الیسری السّقاء یقلّه و بکفّه الیمنی الحسام المخذم
مثل السّحابة للفواطم صوبه فیصیب حاصبه العدوّ فیرجم «1»
هنا قیّض أخاه العبّاس لهذه المهمّة، فی حین أنّ نفسه الکریمة تنازعه إلیه قبل الطّلب، فأمره أن یستقی للحرائر و الصّبیة، و ضمّ إلیه عشرین راجلا مع عشرین قربة، و قصدوا الفرات باللّیل غیر مبالین بمن وکّل بحفظ الشّریعة، لأنّهم محتفون «بأسد آل محمّد» و تقدّم نافع بن هلال الجملیّ باللّواء، فصاح عمرو بن الحجّاج: من الرّجل؟ قال: جئنا لنشرب
__________________________________________________
(1)- من قصیدة للسیّد جعفر الحلّی نوّر اللّه ضریحه.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 249
من هذا الماء الّذی حلّاءتمونا عنه. فقال: اشرب هنیئا، و لا تحمل إلی الحسین منه، قال نافع: لا و اللّه لا أشرب منه قطرة و الحسین و من معه من آله و صحبه عطاشی.
و صاح نافع بأصحابه: املؤوا أسقیتکم، فشدّ علیهم أصحاب ابن الحجّاج، فکان بعض القوم یملأ القرب و بعض یقاتل و حامیهم «ابن بجدتها» المتربّی فی حجر البسالة الحیدریّة «أبو الفضل»، فجاؤوا بالماء، و لیس فی أعدائهم من تحدّثه نفسه بالدّنوّ منهم فرقا من ذلک البطل المغوار، فبلّت غلّة الحرائر و الصّبیة الطّیبة من ذلک الماء.
و لکن لا یفوتنا أنّ تلک الکمّیّة القلیلة من الماء ما عسی أن تجدی اولئک الجمع الّذی هو أکثر من مائة و خمسین رجالا و نساء و أطفالا، أو أنّهم ینیفون علی المائتین و من المقطوع به، أنّه لم ترو أکبادهم إلّا مرّة واحدة، فسرعان أن عاد إلیهم الظّمأ، و إلی اللّه و رسوله المشتکی.
إذا کان ساقی الحوض فی الحشر حیدر فساقی عطاشی کربلاء أبو الفضل
علی أنّ ساقی النّاس فی الحشر قلبه مریع و هذا بالظّما قلبه یغلی
وقفت علی ماء الفرات و لم أزل أقول له، و القول یحسنه مثلی
علامک تجری؟ لا جریت لوارد و أدرکت یوما بعض عارک بالغسل
أما نشفت أکباد آل محمّد لهیبا و لا ابتلّت بعلّ و لا نهل
من الحقّ أنّ تذوی غصونک ذبّلا أسی و حیاء من شفاههم الذّبل
فقال: استمع للقول إن کنت سامعا و کن قابلا عذری و لا تکثرن عذلی
ألا إنّ ذا دمعی الّذی أنت ناظر غداة جعلت النّوح بعدهم شغلی
برغمی أری مائی یلذّ سواهم به و هم صرعی علی عطشی حولی
جزی اللّه عنهم فی المواساة عمّهم (أبا الفضل) خیرا لو شهدت أبا الفضل
لقد کان سیفا صاغه بیمینه (علیّ) فلم یحتج شباه إلی الصّقل
إذا عدّ أبناء النّبیّ (محمّد) رآه أخاهم من رآه بلا فضل
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 250
و لم أر ظالم حوله الماء قبله و لم یرو منه و هو ذو مهجة تغلی
و ما خطبه إلّا الوفاء و قل ما تری هکذا خلا وفیّا مع الخلّ
یمینا بیمناک القطیعة و الّتی تسمّی شمالا و هی جامعة الشّمل
بصبرک دون ابن النّبیّ بکربلا علی الهول أمر لا یحیط به عقلی
و وافاک لا یدری أفقدک راعه أم العرش غالته المقادیر بالثّلّ
أخی کنت لی درعا و نصلا کلاهما فقدت فلا درعی لدیّ و لا نصلی «1» «2»
__________________________________________________
(1)- للشّیخ محسن أبو الحبّ الحائریّ رحمه اللّه.
(2)- در روز هفتم محرم، دشمن، کاروان حسینی را محاصره کرد و از دسترسی آنان به آب جلوگیری به عمل آورد. بعد از اندی، ذخیره آب آنان تمام شد و هریک از آنها از تشنگی به خود می‌پیچید و در آن صحرای سوزان، جگرشان همچون مشک خشکیده شد (1)، و هرکس هم که عزم آوردن آب می‌کرد، شمشیرهای آخته و نیزه‌های سپندآسا در انتظارش صف‌آرایی کرده بودند؛ اما با این وجود، ساقی کربلا، قمر بنی هاشم علیه السّلام هرآن حاضر بود که جان را سپر بلا سازد، و آب را به قیمت ریختن خون شریفش برای تشنگان فراهم آورد.
در آن هنگام، سید الشهدا (سلام اللّه علیه) نگاهی به عباس علیه السّلام نمود و با آن نگاه، تمام کتاب وجودش را فراخواند: حضرت بدو مأموریت بخشید که برای آن دلسوختگان- به خصوص اطفال حرم- آب فراهم آورد و از شکنجها و خونریزیهای راه نهراسد. ابو الفضل علیه السّلام از شادی پروبال گرفت و با سی سواره و بیست پیاده و بیست مشک آب، در حالی که نافع بن هلال در مقابلشان در حرکت بود، بدون این‌که هیچ توجهی به آن سپاه جرار کنند عازم شریعه فرات شدند.
نافع پرچم به دست به جلو می‌تاخت که عمرو بن حجاج، سردسته مأموران حفظ آب، فریاد برآورد:
«تو کیستی و چرا اینجا آمده‌ای.»
نافع گفت: «آمده‌ایم تا از این آب که شما ما را از آن بازداشته‌اید، بیاشامیم.»
عمرو گفت: «بیاشام. گوارایت باشد.»
نافع اظهار داشت: «نه! به خدا قسم قطره‌ای از آن نمی‌نوشم، در حالی که حسین علیه السّلام و خاندان و اصحابش در مقابل چشمان تو در تشنگی به‌سر می‌برند.»
عمرو گفت: «راهی برای سیراب ساختن آنان وجود ندارد و ما را اینجا گماشته‌اند تا از رسیدن آب به آنان جلوگیری کنیم.»
اما نافع به او توجهی نکرد و به همراهانش فریاد برآورد: «مشکهایتان را پر آب سازید.»
پس جمعی مشکها را از آب لبریز ساختند و جمعی دیگر با دشمن نبرد کردند؛ در حالی که حامی آن پیکارگران، قمر بنی هاشم علیه السّلام بود که شرزه شیر می‌درید و صولت حیدر کرّار (سلام اللّه علیه) را در نظر مجسّم-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 251
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام، 244- 247
و فی الیوم السّابع من المحرّم، کان العبّاس علیه السّلام هو المضطلع بجلب الماء من الفرات إلی المخیّم، بعدما ضیّق ابن سعد علی المشرعة غایة التّضییق، فکان العبّاس علیه السّلام هو المنتدب لهذه المهمّة العظیمة، و فعلا قام بها أحسن قیام.
قالوا: و لمّا اشتدّ العطش بالحسین و أهل بیته و أطفاله قبل یوم عاشوراء بثلاثة أیّام، أمر الحسین أخاه العبّاس بجلب الماء إلی المخیّم، فنهض العبّاس علیه السّلام فی عشرین راجلا من أصحابه یحملون القرب، و ثلاثین فارسا، و جاؤوا حتّی دنوا من الفرات لیلا، فکشفوا الخیل و الرّجال عنه، و أمامهم نافع بن هلال الجملیّ- و هو یحمل اللّواء-.
فصاح عمرو بن الحجّاج الزّبیدیّ- و کان فی خمسمائة فارس علی المشرعة-: من الرّجل؟ قال: نافع.
قال عمرو: ما الّذی جاء بک؟.
قال نافع: جئنا لنشرب من هذا الماء الّذی حلّأتمونا عنه.
قال عمرو: اشرب هنیئا.
قال نافع: لا و اللّه، لا أشرب منه قطرة، و الحسین عطشان هو و أهل بیته و صحبه.
فقالوا: لا سبیل إلی سقی هؤلاء، إنّما وضعنا بهذا المکان لمنعهم الماء.
فقال نافع للرجّاله: املؤوا قربکم، فملؤوها.
__________________________________________________
- می‌کرد. پس مشکها را برگرفتند و عازم خیام حرم شدند و هیچ‌کس از دشمن از ترس این دلاور نامی، جرأت نزدیک شدن بدانان را نداشت. سرانجام آب به جگر سوخته اهل حرم و طفلان پریشاندل رسید و جانها از افسردگی به نشاط و ابتهاج دست یافت.
در اینجا بر خواننده پوشیده نیست که آن مقدار کم آب، در میان آن جمع بیش از یکصد و پنجاه نفری- از زن و مرد و طفل- و یا بنابه برخی روایات که بیش از دویست تن بودند، ره به جایی نمی‌برد و کفایت آنان را نمی‌کرد و مسلم است که آنان یک بار بیشتر سیراب نشدند و بسا که آن یک بار، تنها مضمضه‌ای از آب بوده و به سرعت تشنگی مجدّدا به آنان روی آورده است، و به خداوند از ددمنشی دشمنان خاندان رسالت شکوه می‌بریم.
(1). مقتل محمّد بن أبی طالب.
پاک‌پرور، ترجمه العبّاس،/ 284- 285
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 252
و ثار علیهم الحجّاج بخیله و رجاله، فحمل علیهم العبّاس علیه السّلام بمن معه من الخیّالة، فکشفهم، فعاد الحجّاج و أصحابه، و قطعوا علیهم الطّریق، فکرّ علیهم العبّاس علیه السّلام ثانیة، فقاتلهم حتّی ردّهم و کشفهم عن الطّریق، و أقبل بالماء إلی المخیّم.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام (الهامش)،/ 311
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 253

قال: ثمّ أرسل الحسین رحمه اللّه إلی عمر «1» بن سعد: إنّی أرید أن أکلّمک، فالقنی اللّیلة «2» بین عسکری و عسکرک «2». قال: فخرج إلیه عمر [ابن سعد- «3»] فی عشرین فارسا و أقبل الحسین فی مثل ذلک؛ فلمّا التقیا «4»، أمر الحسین أصحابه، فتنحّوا عنه، و بقی معه أخوه «5» العبّاس و ابنه علیّ الأکبر «2» رضی اللّه عنهم «2»؛ و أمر عمر «1» بن سعد [أصحابه- «3»] فتنحّوا عنه، و بقی معه حفص ابنه و غلام له، یقال له: لاحق، فقال له الحسین رضی اللّه عنه: ویحک یا ابن سعد! أما تتّقی اللّه الّذی إلیه معادک أن تقاتلنی؟! و أنا ابن من علمت- یا هذا- من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم؟!، فاترک هؤلاء و کن معی، فإنّی أقرّبک إلی اللّه «2» عزّ و جلّ «2»! فقال له عمر «1» بن سعد: أبا عبد اللّه، أخاف أن تهدم داری، فقال له الحسین رضی اللّه عنه: أنا أبنیها لک، فقال:
أخاف أن تؤخذ ضیعتی، فقال الحسین: أنا أخلّف علیک خیرا منها من مالی بالحجاز، قال: فلم یجب عمر «1» إلی شی‌ء من ذلک، فانصرف عنه الحسین «2» رضی اللّه عنه «2» و هو یقول: «2» ما لک «2»؟ ذبحک «6» اللّه علی فراشک سریعا عاجلا، و لا غفر [اللّه- «3»] لک یوم حشرک و نشرک، فو اللّه إنّی «7» لأرجو أن لا تأکل من برّ العراق إلّا یسیرا.
قال: و رجع عمر «1» بن سعد إلی معسکره، و إذا کتاب عبید اللّه بن زیاد قد «8» أقبل علی عمر «1» بن سعد یؤنّبه فیه و یقول له: یا ابن سعد! ما هذه الفترة و المطاولة؟ انظر، إن بایع
__________________________________________________
(1)- فی النّسخ: عمرو.
(2- 2) لیس فی د.
(3)- من د.
(4)- فی د: التقی.
(5)- من د، و فی الأصل و بر: أخاه.
(6)- من المقتل و فی النّسخ: ریحک.
(7)- من المقتل و التّرجمة الفارسیّة ص 379، و فی النّسخ: أرجو أن تخرج من ید- کذا.
(8)- من د و بر، و فی الأصل: قل.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 254
الحسین و أصحابه و نزلوا علی حکمی فابعث بهم سلما، و إن أبوا ذلک، فازحف إلیهم حتّی تقتلهم و تمثّل بهم، فإنّهم لذلک مستحقّون؛ فإذا قتلت الحسین، فأوطئ الخیل علی ظهره و بطنه، فإذا فعلت ذلک جزیناک جزاء الطّائع المطیع، و إن أبیت ذلک، فاقطع حبلنا «1» و جندنا، و سلّم ذلک إلی شمر بن ذی الجوشن، فإنّه أحزم منک أمرا «2»، و أمضی منک عزیمة، و السّلام. و طوی الکتاب.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 164- 166
(قال) و أرسل الحسین إلی ابن سعد، إنّی أرید أن أکلّمک، فالقنی اللّیلة بین عسکری و عسکرک؛ فخرج إلیه عمر بن سعد فی عشرین فارسا، و الحسین فی مثل ذلک، و لمّا التقیا، أمر الحسین أصحابه، فتنحّوا عنه و بقی معه أخوه العبّاس و ابنه علیّ الأکبر، و أمر ابن سعد أصحابه، فتنحّوا عنه و بقی معه ابنه حفص و غلام له یقال له: لاحق، فقال الحسین لابن سعد: ویحک! أما تتّقی اللّه الّذی إلیه معادک؟! أتقاتلنی و أنا ابن من علمت؟! یا هذا، ذر هؤلاء القوم و کن معی، فإنّه أقرب لک من اللّه، فقال له عمر: أخاف أن تهدم داری. فقال الحسین: أنا أبنیها لک، فقال عمر: أخاف أن تؤخذ ضیعتی، فقال: أنا أخلّف علیک خیرا منها من مالی بالحجاز، فقال: لی عیال أخاف علیهم، فقال أنا أضمن سلامتهم، قال: ثمّ سکت فلم یجبه عن ذلک، فانصرف عنه الحسین و هو یقول: ما لک! ذبحک اللّه علی فراشک سریعا عاجلا، و لا غفر لک یوم حشرک و نشرک، فو اللّه إنّی لأرجو أن لا تأکل من برّ العراق إلّا یسیرا، فقال له عمر: یا أبا عبد اللّه فی الشّعیر عوض عن البرّ.
ثمّ رجع عمر إلی معسکره، ثمّ أنّه ورد علیه کتاب من ابن زیاد یؤنّبه و یضعّفه و یقول: ما هذه المطاولة، أنظر إن بایع الحسین و أصحابه و نزلوا عند حکمی، فابعث بهم إلیّ سلما، و إن أبوا ذلک، فازحف إلیهم حتّی تقتلهم و تمثّل بهم، فإنّهم لذلک مستحقّون، فإذا قتلت الحسین، فاوطئ الخیل ظهره و بطنه، فإنّه عاقّ شاقّ قاطع ظلوم؛ فإذا فعلت ذلک جزیناک جزاء السّامع المطیع، و إن أبیت ذلک فاعتزل خیلنا «3» و جندنا و سلّم الجند
__________________________________________________
(1)- سیأتی: فاعتزل عملنا، فلاحظ.
(2)- من د، و فی الأصل و بر: أمر.
(3)- فی بعض المصادر: عملنا.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 255
و العسکر إلی شمر بن ذی الجوشن، فإنّه أشدّ منک حزما، و أمضی منک عزما. (و قال): غیره إنّ عبید اللّه بن زیاد دعا حویرة بن یزید التّمیمیّ، و قال: إذا وصلت بکتابی إلی عمر بن سعد، فإن قام من ساعته لمحاربة الحسین فذاک، و إن لم یقم فخذه و قیّده، و اندب شمر ابن ذی الجوشن «1» لیکون أمیرا علی النّاس. فوصل الکتاب و کان فی الکتاب: أنّی لم أبعثک یابن سعد لمنادمة الحسین، فإذا أتاک کتابی فخیّر الحسین بین أن یأتی إلیّ و بین أن تقاتله، فقام عمر بن سعد من ساعته و أخبر الحسین بذلک، فقال له الحسین علیه السّلام: أخّرنی إلی غد (و سیأتی هذا الحدیث فیما بعد إن شاء اللّه). ثمّ قال عمر بن سعد للرّسول: إشهد لی عند الأمیر أنّی امتثلت أمره. «2»
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 245- 246
__________________________________________________
(1)- فی المصدر: شهر بن حوشب، و هو غلط.
(2)- در بعضی از تواریخ مسطور است که قریب به آن واقعه عظما، روزی أمیر المؤمنین حسین علیه السّلام، به، عمر بن سعد پیغام داد که:» «با تو سخنی دارم. مطموع آن است که امشب با من ملاقات کنی.»
عمر بن سعد ملتمس آن جناب را قبول کرد و چون شب درآمد و بیست نفر از لشکرگاه بیرون آمدند، نزدیک به منزل امام حسین رسید و امام حسین با برادر خود عباس و پسر خود علی اکبر سوار شد و در برابر ابن سعد رفت، بایستاد. عمر بن سعد چون دید که با امام حسین دو کس بیش نیست، پسر و غلام خود را امر کرد که با او باشند و دیگران را گفت تا دورتر روند و بایستادند. بعد از آن، أمیر المؤمنین حسین ابتدا به کلام کرده، فرمود: «ویحک العمر از خدای عز و علا که بازگشت کافه به رایا به اوست. نترسی که با من در مقام مقابله و مقاتله‌ای. تو می‌دانی که پسر کیستم. از این اندیشه ناصواب درگذر و سلوک طریقی اختیار کن که متضمن صلاح دنیا و آخرت تو باشد. از اهل ضلال ببر و به من پیوند و به زخارف دنیای‌غدار مغرور مشو!
که او چون من و چون تو بسیار دید نخواهد همی با کسی آرمید
ای عمر! حسن عاقبت و نیکی خاتمت تو و فرزندان تو، منحصر در این امر است که تو را به ارتکاب آن ارشاد کردم.»
عمر بن سعد گفت: «یا أبا عبد اللّه! سنجیده گفتی سخنان را. اما من می‌ترسم که اگر به خدمت تو مبادرت نمایم، منازل مرا در کوفه خراب کنند.»
امام حسین فرمود که دنیا محبوبی نیست که این همه تعلق به او توان داشت و قصر رفیع البنیان تو منهدم شود. در عوض آن، کوشک‌ها در بهشت از برای تو بنا کنند و مع ذلک اگر با من باشی، سرایی بهتر از آن به تو دهم.»
ابن سعد گفت: «در ولایت کوفه ضیعت معمور بسیار انتفاع دارم. از آن می‌اندیشم که ابن زیاد آن را متصرف شود.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 256
ثمّ أرسل الحسین إلی عمر بن سعد لعنه اللّه: أنّی أرید أن اکلّمک، فالقنی اللّیلة بین عسکری و عسکرک، فخرج إلیه ابن سعد فی عشرین، و خرج إلیه الحسین فی مثل ذلک، فلمّا التقیا أمر الحسین علیه السّلام أصحابه فتنحّوا عنه، و بقی معه أخوه العبّاس و ابنه علیّ الأکبر، و أمر عمر بن سعد أصحابه فتنحّوا عنه، و بقی معه ابنه حفص و غلام له.
فقال له الحسین علیه السّلام: ویلک یا ابن سعد، أما تتّقی اللّه الّذی إلیه معادک؟! أتقاتلنی و أنا ابن من علمت؟! ذر هؤلاء القوم و کن معی، فإنّه أقرب لک إلی اللّه تعالی، فقال عمر بن سعد: أخاف أن یهدم داری، فقال الحسین علیه السّلام: أنا أبنیها لک، فقال: أخاف أن تؤخذ ضیعتی، فقال الحسین علیه السّلام: أنا أخلّف علیک خیرا منها من مالی بالحجاز «1»، فقال: لی عیال و أخاف علیهم، ثمّ سکت و لم یجبه إلی شی‌ء، فانصرف عنه الحسین علیه السّلام و هو یقول: ما لک! ذبحک اللّه علی فراشک عاجلا، و لا غفر لک یوم حشرک، فو اللّه إنّی لأرجو أن لا تأکل من برّ العراق إلّا یسیرا. فقال ابن سعد: فی الشّعیر کفایة عن البرّ، مستهزئا بذلک القول. «2»
__________________________________________________
- امام حسین فرمود که اگر آن ضیعت ضایع شود، من تو را در حجاز مزرعه‌ای ببخشم که هزار بار بهتر از آن باشد.»
عمر سر در پیش افکند. جوابی نداد و امیر المؤمنین حسین فرمود: «ای عمر! به فضل خدای تعالی وثوق دارم که از گندم عراق نخوری مگر اندکی.»
عمر جواب داد: «اگر گندم نباشد، جو توان خورد.»
و چون سخن به این مرتبه رسید أمیر المؤمنین حسین (رضی اللّه عنه) و عمر بن سعد به منازل خود بازگشتند.
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 147- 148
(1)- [زاد فی الأسرار: أقول و فی بعض الأخبار قال: إنّی أخلّف علیک البغیبغة و هی عین عظیمة بالحجاز، و کان معاویة أعطاه فی ثمنها ألف ألف دینار من الذّهب فلم یبعه].
(2)- پس حضرت امام حسین علیه السّلام، عمر بن سعد را در میان شب طلبید که: «بیا در میان دو لشکر تا سخنی چند به تو بگویم.»
حضرت با بیست نفر از لشکر خود جدا شد و آن ملعون با بیست نفر جدا شد. چون یکدیگر را ملاقات کردند، حضرت اصحاب خود را فرمود که: «دور شوید!»
و عباس و علی اکبر را با خود نگاه داشت. او نیز اصحاب خود را گفت: «دور شوید!»
و حفص پسر خود و یک غلام خود را بازداشت. پس حضرت برای اتمام حجّت، به آن بی‌سعادت-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 257
__________________________________________________
- گفت که: «ای بی‌سعادت! با من مقاتله می‌کنی و می‌دانی که من کیستم و پسر کیستم؟ آیا از خدا نمی‌ترسی؟ و اعتقاد به روز جزا نداری؟!»
بیا به جانب من و سعادت ابدی برای خود تحصیل کن و خود را از عذاب آخرت نجات ده!
آن بدبخت گفت: «می‌ترسم خانه مرا خراب کنند.»
حضرت فرمود که: «من از مال خود برای تو خانه‌ای بنا می‌کنم.»
گفت: «می‌ترسم مزرعه مرا بگیرند.»
حضرت فرمود که: «من مزرعه نیکوتر از آن از مال خود در حجاز به تو بدهم.»
گفت: «بر عیال خود می‌ترسم.»
چون حضرت دید که موعظه در آن سیاه‌دل کار نمی‌کند، روی مبارک از او گردانید و فرمود که: «خدا تو را در میان رختخواب به قتل رساند و در آخرت تو را نیامرزد. امید دارم که تمتّعی از دنیا نبری و بعد از من، از گندم عراق نخوری و کشته شوی.»
آن ملعون از روی استهزا گفت: «اگر گندم نباشد، نان جو نیز خوب است.»
مجلسی، جلاء العیون،/ 646- 647
آن‌گاه حسین علیه السّلام، عمر بن سعد را طلب نمود تا با او سخن کند. پس ابن سعد با بیست سوار از لشکرگاه خود بیرون شد و حسین علیه السّلام نیز با بیست سوار برنشست و بین العسکرین پیاده شدند. حسین اصحاب خود را فرمود: «لختی از ما به یک سوی بباشید.»
همگان برفتند، جز عباس و علی اکبر. ابن سعد نیز مردم خود را گفت تا کناری گرفتند. پسرش حفص و دیگر لاحق غلامی از وی به جا ماند.
فقال له الحسین: ویلک یا ابن سعد أما تتّقی اللّه الّذی إلیه معادک؟ أتقاتلنی و أنا ابن من علمت؟ ذر هؤلاء القوم و کن معی فإنّه أقرب لک إلی اللّه.
فرمود: «وای بر تو ای پسر سعد! از آن خدای که بازگشت تو به سوی او است، نمی‌ترسی و با من مقاتله می‌کنی؟ و حال آن‌که می‌دانی من پسر رسول خدای صاحب این جماعتم؟» با من باش و فرمان مرا گوش دار و خدای را از خود شاد کن.»
ابن سعد گفت: «من چگونه این کار توانم کرد؟ ابن زیاد خانه مرا از بیخ و بن برمی‌کند.»
امام حسین فرمود: «باکی نیست. من خانه نیکوتر از آن از بهر تو بنیان می‌کنم.»
ابن سعد گفت: «از آن می‌ترسم که ملک و مال وضیعت (1) مرا تماما مأخوذ دارد.»
امام فرمود: «نیز بیم مکن من از ضیعت تو انفع (2) و افزون در حجاز با تو عطا می‌کنم.»
ابن سعد گفت: «مرا اهل و عیالی است بر عیال خویش ترسناکم.»
عاطلات (3) او بر حسین علیه السّلام ناگوار افتاد، از وی روی بگردانید و برخاست و روان شد.
و هو یقول: مالک؟ ذبحک اللّه علی فراشک عاجلا و لا غفر لک یوم حشرک، فو اللّه إنّی لأرجوا أن لا تأکل من برّ العراق إلّا یسیرا.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 258
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس و زینة المجالس، 2/ 264- 265- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 388- 389- عنه؛ البحرانی، العوالم، 17/ 239؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 264- 265؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 260
و روی فی المنتخب و غیره أنّ الحسین علیه السّلام لمّا رأی اشتداد الأمر علیه، و کثرة العساکر عاکفة علیه کلّ منهم یرید قتله أرسل إلی ابن سعد یستعطفه و طلب الخلوة، فخرج ابن سعد فی عشرین، و خرج الحسین علیه السّلام فی مثله، فلمّا التقیا أمر علیه السّلام أن یتنحّوا عنه أصحابه سوی العبّاس و ابنه علیّ، و أمر ابن سعد بمثل ذلک و بقی معه ابنه حفص و غلام له، فقال علیه السّلام: ویلک یا ابن سعد أما تتّقی اللّه الّذی إلیه معادک و أنا ابن من علمت؟ ذر هؤلاء القوم و کن معی، فقال: أخاف أن تهدم داری، فقال علیه السّلام: أبنیها لک، فقال:
أخاف أن تؤخذ ضیعتی فقال علیه السّلام: أنا أخلّف علیک البغیبغة و هی عین عظیمة بالحجاز و کان معاویة أعطاه فی ثمنها ألف ألف دینار فلم یبعه، فقال: لی عیال، و أخاف علیهم، ثمّ سکت، فانصرف الحسین علیه السّلام و هو یقول: مالک ذبحک اللّه علی فراشک عاجلا فو اللّه إنّی لأرجو أن لا تأکل [من] برّ العراق إلّا یسیرا؛ فقال ابن سعد: فی الشّعیر کفایة عن البرّ، استهزاء بذلک القول.
القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 172- 173
و أرسل الحسین عمرو بن قرظة الأنصاریّ إلی ابن سعد، یطلب الاجتماع معه لیلا بین المعسکرین، فخرج کلّ منهما فی عشرین فارسا و أمر الحسین من معه أن یتأخّر إلّا العبّاس و ابنه علیّا الأکبر، و فعل ابن سعد کذلک و بقی معه إبنه حفص و غلامه.
__________________________________________________
- فرمود: «چه افتاد تو را؟ خداوند بکشد تو را در فراش تو و نیامرزد تو را در روز قیامت و بازپرس حساب سوگند با خدای امید می‌دارم که از گندم عراق نخوری، الا اندکی.»
قال ابن سعد: فی الشّعیر کفایة عن البرّ.- مستهزء بذلک القول-
ابن سعد از در استهزاء گفت: «ما را جو، از گندم مستغنی می‌دارد و برخاست و به لشکرگاه خویش مراجعت کرد.»
(1). ضیعت: بستان و زمین مزروع.
(2). انفع: سودمندتر.
(3). عاطلات، جمع عاطل و عاطله: زن بی‌زیور «در این‌جا مراد، سخنان یاوه است».
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهدا علیه السّلام، 2/ 203- 204
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 259
فقال الحسین: یا ابن سعد أتقاتلنی! أما تتّقی اللّه الّذی إلیه معادک؟! فأنا ابن من قد علمت، ألا تکون معی و تدع هؤلاء، فإنّه أقرب إلی اللّه تعالی.
قال عمر: أخاف أن تهدم داری، فقال الحسین: أنا أبنیها لک، فقال: أخاف أن تؤخذ ضیعتی، قال علیه السّلام: أنا أخلّف علیک خیرا منها من مالی بالحجاز، و یروی أنّه قال لعمر:
أعطیک البغیبغة، و کانت عظیمة فیها نخل و زرع کثیر، دفع معاویة فیها ألف ألف دینار فلم یبعها منه «1»، فقال ابن سعد: إنّ لی بالکوفة عیالا و أخاف علیهم من ابن زیاد القتل.
و لمّا أیس منه الحسین قام و هو یقول: ما لک! ذبحک اللّه علی فراشک عاجلا، و لا غفر لک یوم حشرک، فو اللّه إنّی لأرجو أن لا تأکل من برّ العراق إلّا یسیرا، قال ابن سعد مستهزءا: فی الشّعیر کفایة.
و أوّل ما شاهده من غضب اللّه علیه ذهاب ولایة الرّی، فإنّه لمّا رجع من کربلاء، لها طالبه ابن زیاد بالکتاب الّذی کتبه له بولایة الرّی، فادّعی ابن سعد ضیاعه، فشدّد علیه بإحضاره، فقال له ابن سعد: ترکته یقرأ علی عجائز قریش اعتذارا منهنّ، أما و اللّه لقد نصحتک فی الحسین نصیحة لو نصحتها أبی سعدا کنت قد أدّیت حقّه، فقال عثمان بن زیاد، أخو عبید اللّه: صدق، وددت أنّ فی أنف کلّ رجل من بنی زیاد خزامة إلی یوم القیامة و أنّ الحسین لم یقتل. و کان من صنع المختار معه أنّه لمّا أعطاه الأمان، استأجر نساء یبکین علی الحسین، و یجلسن علی باب عمر بن سعد. و کان هذا الفعل یلفت نظر المارّ، إلی أنّ صاحب هذا الدّار قاتل سیّد شباب أهل الجنّة، فضجر ابن سعد من ذلک و کلّم المختار فی رفعهنّ عن باب داره، فقال المختار: ألا یستحقّ الحسین البکاء علیه؟ «2» و لمّا أراد أهل الکوفة أن یؤمّروا علیهم عمر بن سعد بعد موت یزید بن معاویة لینظروا فی أمرهم، جاءت نساء همدان و ربیعة إلی الجامع الأعظم صارخات، یقلن: ما رضی ابن سعد بقتل الحسین حتّی أراد أن یتأمّر علینا، فبکی النّاس و أعرضوا عنه «3».
__________________________________________________
(1)- تظلّم الزّهراء، ص 103.
(2)- العقد الفرید، باب نهضة المختار.
(3)- مروج الذّهب ج 2/ 105 فی أخبار یزید.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 260
و افتعل ابن سعد علی أبی الضّیم ما لم یقله، و کتب إلی ابن زیاد زعما منه أنّ فیه صلاح الأمّة و جمال النّظام، فقال فی کتابه:
أمّا بعد، فإنّ اللّه أطفأ النّائرة و جمع الکلمة و أصلح أمر الأمّة، و هذا الحسین أعطانی أن یرجع إلی المکان الّذی منه أتی، أو أن یسیر إلی ثغر من الثّغور فیکون رجلا من المسلمین له ما لهم و علیه ما علیهم، أو أن یأتی أمیر المؤمنین یزید فیضع یده فی فیری فیما بینه و بینه رأیه، و فی هذا رضا لکم و للأمّة صلاح «1».
و هیهات أن یکون ذلک الأبی و من علّم النّاس الصّبر علی المکاره و ملاقاة الحتوف، طوع ابن مرجانة، منقادا لابن آکلة الأکباد، ألیس هو القائل لأخیه الأطرف: و اللّه لا أعطی الدّنیّة من نفسی. و یقول لابن الحنفیّة: لو لم یکن ملجأ لما بایعت یزید. و قال لزرارة بن صالح: إنّی أعلم علما یقینا أنّ هناک مصرعی و مصارع أصحابی، و لا ینجو منهم إلّا ولدی علیّ. و قال لجعفر بن سلیمان الضّبعیّ: إنّهم لا یدعونی حتّی یستخرجوا هذه العلقة من جوفی.
و آخر قوله یوم الطّفّ: ألا و أنّ الدّعی ابن الدّعی قد رکز بین اثنتین بین السّلّة و الذّلّة، و هیهات منّا الذّلّة، یأبی اللّه لنا ذلک و رسوله و المؤمنون، و حجور طابت و طهرت، و أنوف حمیّة، و نفوس أبیّة من أن نؤثر طاعة اللّئام علی مصارع الکرام.
و أنّ حدیث عقبة بن سمعان، یفسّر الحال الّتی کان علیها أبو عبد اللّه علیه السّلام قال:
صحبت الحسین من المدینة إلی مکّة، و منها إلی العراق، و لم أفارقه حتّی قتل، و قد سمعت جمیع کلامه، فما سمعت منه ما یتذاکر فیه النّاس من أن یضع یده فی ید یزید، و لا أن یسیّره إلی ثغر من الثّغور، لا فی المدینة، و لا فی مکّة، و لا فی الطّریق، و لا فی العراق، و لا فی عسکره إلی حین قتله، نعم سمعته یقول: دعونی أذهب إلی هذه الأرض العریضة.
و لمّا قرأ ابن زیاد کتاب ابن سعد، قال: هذا کتاب ناصح مشفق علی قومه، و أراد أن یجیبه، فقام الشّمر و قال: أتقبل هذا منه بعد أن نزل بأرضک؟ و اللّه لئن رحل من بلادک،
__________________________________________________
(1)- الاتّحاف یحبّ الأشراف 15، و تهذیب التّهذیب ج 2 ص 253.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 261
و لم یضع یده فی یدک لیکوننّ أولی بالقوّة، و تکون أولی بالضّعف و الوهن، فاستصوب رأیه و کتب إلی ابن سعد: أمّا بعد، إنّی لم أبعثک إلی الحسین لتکفّ عنه، و لا لتطاوله، و لا لتمنّیه السّلامة، و لا لتکون له عندی شفیعا، أنظر فإن نزل حسین و أصحابه علی حکمی، فابعث بهم إلیّ سلما، و إن أبوا، فازحف إلیهم حتّی تقتلهم و تمثّل بهم، فإنّهم لذلک مستحقّون، فإن قتل حسین فأوطی‌ء الخیل صدره و ظهره.
و لست أری أنّه یضرّ بعد الموت، و لکن علی قول قتله لو قتلته لفعلت هذا به، فإن أنت مضیت لأمرنا فیه جزیناک جزاء السّامع المطیع، و إن أبیت، فاعتزل عملنا و جندنا و خلّ بین شمر بن ذی الجوشن و بین العسکر، فإنّا قد أمرناه بذلک. «1»
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 247- 252
قالوا: و أرسل الحسین علیه السّلام إلی ابن سعد یطلب الاجتماع معه لیلا بین العسکرین.
فخرج کلّ منهما فی عشرین فارسا. و أمر الحسین من معه أن یتأخّر إلّا أخاه العبّاس و ابنه علیّ الأکبر. و فعل ابن سعد مثل ذلک، فبقی معه ابنه حفص و غلام له یقال له:
(لاحق).
فلمّا استقرّ المجلس بهما، التفت الحسین إلی ابن سعد و قال له:
یا ابن سعد، أتقاتلنی؟! و أنا ابن من علمت، ألا تکون معی و تدع هؤلاء، فإنّه أقرب لک من اللّه.
__________________________________________________
(1)- از دلایل دیگری که دلالت بر مقام رفیع عباس، نزد سید الشّهداء علیهما السّلام می‌کند، آن است که چون حضرتش در شب عاشورا در میان دو سپاه با عمر سعد دیدار کرد تا او را به راه راست رهنمون سازد و به طغیان یزید پلید آگاهش سازد و سخن پیامبر صلّی اللّه علیه و آله درباره شخصیّت حضرتش را به او یادآوری کند، به اصحاب و خویشان خود فرمود که همه از حضرتش کناره گیرند جز عباس و علی اکبر علیهما السّلام. ابن سعد هم چنین کرد و تنها فرزند و غلامش همراه او باقی ماندند.
در اینجا مشخص است که برگزیدن ابو الفضل و علی اکبر (سلام اللّه علیهما) بر صحابه گرام و گرانمایگان خاندان رسالت- که حضرتش یقین و نیّت صادقانه و وفایشان را امضا- کرده بود، به این خاطر انجام گرفت که به آیندگان، ویژگیهای غیر قابل درک عبّاس و علی اکبر علیهما السّلام را بفهماند.
پاک‌پرور، ترجمه العبّاس،/ 245- 246
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 262
فقال عمر: أخاف أن تهدم داری.
فقال الحسین: أنا أبنیها لک.
فقال عمر: أخاف أن تؤخذ ضیعتی.
فقال الحسین: أنا أخلّف علیک خیرا منها من مالی بالحجاز.
قال عمر: إنّ لی عیالا بالکوفة و أخاف علیهم.
فقال الحسین: أنا أضمن سلامتهم.
فسکت عمر بن سعد و لم یجبه بشی‌ء.
فانصرف الحسین عنه، و هو یقول: ما لک؟ ذبحک اللّه علی فراشک سریعا عاجلا، و لا غفر لک یوم حشرک و نشرک، فو اللّه إنّی لأرجو أن لا تأکل من برّ العراق إلّا یسیرا.
فقال ابن سعد- مستهزئا-: و فی الشّعیر کفایة.
ثمّ رجع عمر إلی معسکره، و عاد الحسین إلی معسکره.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 274- 275
و لقد کان للعبّاس علیه السّلام منزلة عظیمة عند أخیه الحسین علیه السّلام، و وقع کبیر فی قوّة بأسه و رباطة جأشه، فهو صاحب لوائه و مرکز ثقله، و هیبة عسکره، و مستشاره و نخوته فی الملمّات، فکان کثیرا ما ینتدبه لمهمّاته العائلیّة و العسکریّة منذ خروجه من المدینة إلی کربلاء، و إلی آخر لحظة من حیاته المقدّسة.
ففی الیوم السّادس من المحرّم، حینما یعقد الاجتماع بینه و بین ابن سعد فی جوف اللّیل و بین العسکرین، لا یرافقه أحد من أهل بیته و أصحابه سوی أخیه العبّاس و ولده علیّ الأکبر.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام (الهامش)،/ 314
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 263

قال أبو مخنف: عن الحارث بن حصیرة، عن عبد اللّه بن شریک العامریّ، قال: لمّا قبض شمر بن ذی الجوشن الکتاب قام هو و عبد اللّه بن أبی المحلّ- و کانت عمّته أمّ البنین ابنة حزام عند علیّ بن أبی طالب علیه السّلام، فولدت له العبّاس و عبد اللّه و جعفرا و عثمان- فقال عبد اللّه بن أبی المحلّ بن حزام بن خالد بن ربیعة بن الوحید بن کعب بن عامر بن کلاب: أصلح اللّه «1» الأمیر! إنّ بنی أختنا مع الحسین، فإن رأیت أن تکتب لهم أمانا فعلت؛ قال: نعم و نعمة عین. فأمر کاتبه، فکتب لهم أمانا، فبعث به عبد اللّه بن أبی المحلّ مع مولی له یقال له: کزمان، فلمّا قدم علیهم دعاهم، فقال: هذا أمان بعث به خالکم؛ فقال له الفتیة: أقرئ خالنا السّلام، و قل له: أن لا حاجة لنا فی أمانکم، أمان اللّه خیر من أمان ابن سمیّة. «2»
الطّبری، التاریخ، 5/ 415- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 223؛ المظفّر، بطل العلقمی، 2/ 300؛ مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 433
و أراد [عبید اللّه بن زیاد] أن یسلّمه [الکتاب] إلی رجل یقال له عبد اللّه بن [أبی المحلّ بن-] حزام العامریّ، فقال: أصلح اللّه الأمیر! إنّ علیّ بن أبی طالب قد کان عندنا
__________________________________________________
(1)- [فی المعالی مکانه: و کتب ابن زیاد (لعنه اللّه) لهم کتاب أمان، لأنّ عبد اللّه بن أبی المحلّ بن حزام بن خالد بن ربیعة بن الوحید بن کعب بن عامر بن کلاب کانت أمّ البنین عمّته قال لابن زیاد: أصلح اللّه ...].
(2)- عبد اللّه بن شریک عامری گوید: وقتی شمر بن ذی الجوشن نامه را گرفت، او و عبد اللّه بن ابی محلّ که عمه‌اش ام البنین دختر حزام زن علی بن أبی طالب بود و عباس و عبد اللّه و جعفر و عثمان را از او آورده بود، به‌پا خاستند. عبد اللّه بن ابی محل گفت: «خدای، امیر را قرین صلاح بدارد. فرزندان خواهر ما همراه حسین‌اند اگر مایلی که امانی برای آنها بنویسی، بنویس.»
گفت: «بله، به خاطر شما»
و دبیر خویش را گفت که امانی برای آنها نوشت که عبد اللّه آن را با غلام خویش به نام کزمان فرستاد و چون پیششان رسید، آنها را بخواند و گفت: «این امان را دایی شما فرستاده است.»
جوانان گفتند: «دایی ما را سلام گوی و بگوی، ما را به امان شما حاجت نیست. امان خدا از امان پسر سمیه بهتر است.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3011
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 264
ههنا بالکوفة، فخطب إلینا فزوّجناه بنتا «1»، یقال لها: أمّ البنین بنت حزام، فولدت له عبد اللّه و جعفر و العبّاس، فهم بنو أختنا، و هم مع الحسین أخیهم، فإن رسمت لنا أن نکتب «2» إلیهم کتابا بأمان منک علیهم متفضّلا! فقال عبید اللّه بن زیاد: نعم و کرامة لکم، اکتبوا إلیهم بما أحببتم، و لهم عندی الأمان.
قال: فکتب عبد اللّه بن [أبی] المحلّ بن حزام إلی عبد اللّه و العبّاس و جعفر بنی «3» علیّ (رضی اللّه عنهم) بالأمان من عبید اللّه بن زیاد، و دفع الکتاب إلی غلام له یقال له عرفان، فقال: سر بهذا الکتاب إلی بنی أختی بنی علیّ بن أبی طالب (رحمة اللّه علیهم) فإنّهم فی‌عسکر الحسین رضی اللّه عنه، فادفع إلیهم هذا الکتاب «4» و انظر «4» ما ذا یردّون علیک.
قال: فلمّا ورد کتاب عبد اللّه «5» بن [أبی] «5» المحلّ علی بنی علیّ و نظروا فیه «6»، أقبلوا به إلی الحسین فقرأه «7» و قال له «7»: لا حاجة لنا فی أمانک، فإنّ أمان اللّه خیر من أمان ابن مرجانة. قال: فرجع الغلام إلی الکوفة، فخبر عبد اللّه بن [أبی] المحلّ بما کان من جواب القوم. قال: فعلم عبد اللّه بن [أبی] المحلّ أنّ القوم مقتولون «8».
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 166- 168
(عدنا) إلی الحدیث الأوّل، فلمّا طوی الکتاب و ختمه، وثب رجل یقال له، عبد اللّه ابن المحلّ بن حزام العامریّ فقال له: أصلح اللّه الأمیر، أنّ علیّ بن أبی طالب قد کان عندنا بالکوفة، فخطب إلینا، فزوّجناه بنت عمّ لنا یقال له أمّ البنین بنت حزام، فولدت له عبد اللّه و عثمان و جعفرا و العبّاس، فهم بنو أختنا، و هم مع أخیهم الحسین بن علیّ، فإن
__________________________________________________
(1)- من د، و فی الأصل و بر: ببنت.
(2)- من د، و فی الأصل و بر: تکتب.
(3)- فی د: ابن.
(4- 4) من د، و فی الأصل و بر: فانظر.
(5- 5) لیس فی د.
(6)- فی د: إلیه.
(7- 7) کذا فی النّسخ، و فی الطّبریّ: فقال له الفتیة.
(8)- من د و بر، و فی الأصل: مقتلون.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 265
أذنت لنا أن نکتب إلیهم کتابا بأمان منک فعلت متفضّلا، فأجابه عبید اللّه بن زیاد إلی ذلک، فکتب عبد اللّه بن أبی المحلّ و دفع الکتاب إلی غلام یقال له: عرفان، فلمّا ورد الکتاب إلی إخوة الحسین و نظروا فیه، قالوا للغلام: اقرأ علی خالنا السّلام و قل له: لا حاجة لنا فی أمانک، فإنّ أمان اللّه خیر لنا من أمان ابن مرجانة، فرجع الغلام إلی الکوفة فأخبره بذلک، فعلم عبد اللّه بن أبی المحلّ أنّ القوم مقتولون.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 246
فلمّا أخذ شمر الکتاب کان معه عبد اللّه بن أبی المحلّ بن حزام عند ابن زیاد، و کانت عمّته أمّ البنین بنت حزام عند علیّ، فولدت له العبّاس، و عبد اللّه، و جعفرا، و عثمان، فقال لابن زیاد: إن رأیت أن تکتب لبنی أختنا أمانا فافعل؛ فکتب لهم أمانا، فبعث به مع مولی له إلیهم، فلمّا رأوا الکتاب، قالوا: لا حاجة لنا فی أمانکم، أمان اللّه خیر من أمان ابن سمیّة. ابن الأثیر، الکامل، 3/ 284
و ذکر ابن جریر أیضا: إن جریر بن عبد اللّه بن مخلد الکلابیّ. کانت أمّ البنین عمّته، فأخذ لهم أمانا «1» هو و شمر بن ذی الجوشن «1».
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 249- عنه: المظفّر، بطل العلقمی، 2/ 301؛ مثله الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 262
و کان شمر لمّا قبض کتاب ابن زیاد إلی عمر بن سعد قام هو و عبد اللّه بن أبی المحلّ، و کانت عمّته أمّ البنین ابنة حزام عند علیّ بن أبی طالب، فولدت له العبّاس و عبد اللّه و جعفرا و عثمان. قال عبد اللّه: «أصلح اللّه الأمیر، إنّ بنی أختنا مع الحسین، فإن رأیت أن تکتب لهم أمانا فعلت». فقال: نعم و نعمة عین، فأمر کاتبه فکتب لهم أمانا.
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 432
فاستأمن عبید اللّه بن أبی المحلّ لبنی عمّته أمّ البنین بنت حزام من علیّ، و هم: العبّاس و عبد اللّه و جعفر و عثمان. فکتب لهم ابن زیاد کتاب أمان و بعثه عبید اللّه بن أبی المحلّ مع
__________________________________________________
(1- 1) [الأسرار: من عبید اللّه بن زیاد].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 266
مولی له یقال له کرمان، فلمّا بلغهم ذلک قالوا: أمّا أمان ابن سمیّة، فلا نریده، و إنّا لنرجو أمانا خیرا من أمان ابن سمیّة. «1»
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 175
(و روی) أبو مخنف أنّه لمّا کاتب عمر بن سعد عبید اللّه بن زیاد فی أمر الحسین علیه السّلام و کتب إلیه علی یدی شمر بن ذی الجوشن بمنازلة الحسین علیه السّلام و نزوله أو بعزله «2» و تولیة شمر العمل، قام عبد اللّه بن أبی المحلّ بن حزام بن خالد بن ربیعة بن عامر الوحید و کانت عمّته أمّ البنین، فطلب من عبید اللّه کتابا بأمان العبّاس و إخوته، و قام معه شمر فی ذلک، «3» فکتب أمانا و أعطاه لعبید اللّه «3»، فبعثه إلی العبّاس و إخوته مع مولی له یقال له: کزمان،
__________________________________________________
(1)- آن‌گاه که ابن زیاد از مماطله ابن سعد در جنگ حسین علیه السّلام برنجید و او را مکتوب کرد و شمر بن ذی الجوشن را فرمان داد که آن کتاب را مأخوذ دارد و با لشکر خود به جانب کربلا روان شود، جریر بن عبد اللّه بن مخلد الکلابی بر پای خاست و گفت: «أیها الامیر! مرا سخنی است اگر فرمان رود، به عرض رسانم.»
ابن زیاد گفت: «بگوی تا چه داری؟»
گفت: «علی بن أبی طالب گاهی در کوفه سکون اختیار فرمود، دختر عم مرا که ام البنین نام داشت، به حباله نکاح خویش درآورد و از وی چهار پسر متولد گشت. نخستین عبد اللّه، دوم جعفر، سه دیگر عباس، چهارم عثمان و این هر چهار تن عمزادگان من باشند. اگر اجازت فرمایی، ایشان را منشوری (1) رقم کنم و خط امان فرستم و این بزرگ عطایی است که در حق ما کرده باشی.»
ابن زیاد گفت: «ایشان را امان دادم. صورت حال را رقم کن و بدبشان فرست تا از هول و هرب (2) برآسایند. جریر بن عبد اللّه بن مخلد این صورت را نامه کرد و غلام خویش را که عرفان نام داشت، طلب نمود و گفت: «بایدت به تعجیل و تقریب به کربلا رفت و این نامه را به دست عبد اللّه و عباس و جعفر و عثمان داد و نگران باش که جز از این چهار تن، کس از این نامه آگاه نشود.»
پس عرفان آن مکتوب را مأخوذ داشت و شتاب‌زده طی طریق کرد و به کربلا آمد و آن نامه را به عباس و برادران داد. ایشان آن مکتوب را قرائت کردند و صورت حال را بدانستند. عرفان را گفتند: «باز شو و خال ما پسر عبد اللّه مخلد را از ما بگوی که ما آن کس نیستیم که دست در ذیل امان پسر زیاد زنیم.
امان خداوند قاهر غالب از بهر ما نیکوتر است. ما آن را خواهیم که خدای خواهد.»
لاجرم عرفان باز شد و آن‌چه شنید، مولای خود را باز گفت. جریر بن عبد اللّه سخت بیازرد، چه می‌دانست که در پایان کار ایشان عرضه هلاک و دمار خواهند گشت.
(1). منشور: نامه سلطان یا حاکم که مهر و امضا نشده باشد.
(2). هرب «بروزن فرس» فرار.
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهدا علیه السّلام، 2/ 209- 210
(2)- [لم یرد فی ذخیرة الدّارین].
(3- 3) [ذخیرة الدّارین: فکتب عبید اللّه کتاب الأمان و أعطاه لعبد اللّه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 267
فأتی به إلیهم، فلمّا قرأوه قالوا له: أبلغ خالنا السّلام، و قل له: أن لا حاجة لنا فی الأمان، أمان اللّه خیر من أمان ابن سمیّة، فرجع «1».
السّماوی، إبصار العین،/ 27- مثله: الحائری، ذخیرة الدّارین،/ 143- 144
(و منها) أنّه لمّا أخذ عبد اللّه [بن أبی المحلّ] بن حزام ابن خال العبّاس أمانا من ابن زیاد للعبّاس و إخوته من أمّه، قال العبّاس و إخوته: لا حاجة لنا فی الأمان، أمان اللّه خیر من أمان ابن سمیّة. «2»
الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 430
__________________________________________________
(1)- [زاد فی ذخیرة الدّارین: مغضبا].
در تاریخ طبری است که ابو مخنف گفت: حارث بن حصیره از عبد اللّه بن شریک عامری روایت کرده است که چون شمر بن ذی الجوشن نامه را گرفت، با عبد اللّه بن ابی محلّ برخاست که عمه‌اش امّ البنین دختر حزام که همسر علی بن أبی طالب بود، برای او عباس، عبد اللّه، جعفر و عثمان را آورده بود؛ عبد اللّه بن ابی محلّ بن حزام بن خالد بن ربیعة بن وحید بن کعب بن عامر بن کلاب گفت: «اصلح اللّه الامیر!، خواهرزادگان ما با حسین آمده‌اند. اگر خواهی برای آنها امانی بنویس.»
گفت: «آری به چشم بکاتب خود دستور داد و عهد امانی برای آنها نوشت و عبد اللّه بن ابی محل آن را با غلامش به نام کرمان بدانها فرستاد و گفت: دایی شما این امان‌نامه را برای شما فرستاد.»
آن جوانمردها گفتند: به دایی ما سلام برسان و بگو که ما به امان‌نامه تو نیازی نداریم. امان خدا بهتر از امان‌زاده سمیّه است.»
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 98
(2)- امان‌نامه
همچنان‌که اشاره رفت، کربلا عرصه تجلّی فضائل و مکارم أبو الفضل علیه السّلام بود؛ بخصوص آن‌گاه که امان‌نامه را برای وی آوردند، بیشتر مناعت طبع و همّت بلند او جلوه‌گر شد.
این امان‌نامه را عبد اللّه بن ابی محل بن حزام- که امّ البنین عمّه او بود- توسط غلام خود به کربلا فرستاد.
چون غلام به کربلا رسید، به طرف خیمه‌گاه امام حسین علیه السّلام رفت و به عباس علیه السّلام و برادرانش گفت: این امان‌نامه‌ای است از طرف عبید اللّه که دایی‌تان عبد اللّه؛ آن را برایتان فرستاده است.»
آنان گفتند: «به دایی ما سلام برسان و بگو، ما نیازی به امان شما نداریم، و امان خدا از امان‌زاده سمیّه بهتر است.»
چگونه ابو الفضل (سلام اللّه علیه) می‌تواند تن به دنائت دهد، در حالی که او با چشمی غیر از چشم دیگران می‌بیند، با گوش شنوایی غیر از گوش دیگران می‌شنود، رضوان اکبر الهی را در کنار یاری برادرش مشاهده می‌کند و سروش عالم قدس در گوش جانش طنین‌انداز است، که هر دم او را بشارت می‌دهد تا زمانی که پیوسته با برادر مظلومش همراه باشد.
آری! عباس که عارف به مقام اهل بیت بود، عالم غیب او را به سوی خود می‌کشد و جذبه وصل-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 268
قال السّیّد الدّاودیّ فی کتاب العمدة: لمّا کاتب عمر بن سعد عبید اللّه بن زیاد فی أمر الحسین، و کتب ابن زیاد له علی ید شمر بن ذی الجوشن بمحاربة الحسین و تولیة شمر بن ذی الجوشن العمل، قام عبد اللّه بن أبی المحلّ بن حزام بن خالد بن ربیعة بن عامر الوحیدیّ، و کانت عمّته أمّ البنین، فطلب من عبید اللّه بن زیاد کتابا بأمان العبّاس و إخوته، و قام معه شمر فی ذلک، فکتب عبید اللّه کتاب الأمان و أعطاه لعبد اللّه، و هنا اختلفت الرّوایة.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 271
__________________________________________________
- محبوب، وی را به قربان ساختن خویش در پیشگاه حجّت زمان فرامی‌خواند و امکان نداشت به آن امان نامه کمترین توجهی نماید؛ لذا آن امان نامه سیاه و زیانبار را رها ساخت و به امان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله پیوست.
پاک‌پرور، ترجمه العبّاس،/ 210- 211
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 269

فلمّا أوصل شمر الکتاب إلیه [ای إلی عمر بن سعد]، قال عمر: یا أبرص ویلک، لا قرّب اللّه دارک، و لا سهّل محلّتک، و قبّحک و قبح ما قدمت له، و اللّه إنّی لأظنّک ثنیته عن قبول ما کتبت به إلیه. فقال له شمر: أتمضی لأمر الأمیر؟ و إلّا فخلّ بینی و بین العسکر و أمر النّاس؛ فقال عمر: لا، و لا کرامة، و لکنّی أتولّی الأمر. قال: فدونک.
فجعل عمر شمرا علی الرّجّالة، و نهض بالنّاس عشیّة الجمعة، و وقف شمر فقال: أین بنو أختنا؟- یعنی العبّاس و عبد اللّه و جعفر و عثمان بنی علیّ بن أبی طالب، و أمّهم أمّ البنین بنت حزام بن خالد بن ربیعة الکلابیّ الشّاعر- فخرجوا إلیه، فقال: لکم الأمان. فقالوا له: لعنک اللّه و لعن أمانک، أتؤمّننا و ابن بنت رسول اللّه لا أمان له؟
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 391، أنساب الأشراف، 3/ 183- 184
قال: فأقبل شمر بن ذی الجوشن بکتاب عبید اللّه بن زیاد إلی عمر بن سعد، فلمّا قدم به «1» علیه، فقرأه، قال له عمر: ما لک، ویلک! لا قرّب اللّه دارک، و قبّح اللّه ما قدمت به علیّ! و اللّه إنّی لأظنّک أنت ثنیته «2» أن یقبل ما کتبت به إلیه، أفسدت علینا أمرا «3» کنّا رجونا أن یصلح، لا یستسلم و اللّه حسین، إنّ نفسا أبیّة لبین جنبیه؛ فقال له شمر: أخبرنی ما أنت صانع؟ أ «4» تمضی لأمر أمیرک و تقتل عدوّه؟ و إلّا فخلّ بینی و بین الجند و العسکر.
قال: لا، و لا کرامة لک، و «5» أنا أتولّی ذلک؛ قال: فدونک، و کن أنت علی الرّجّالة؛ قال:
فنهض إلیه عشیّة الخمیس لتسع مضین من المحرّم؛ قال: و جاء شمر حتّی وقف علی أصحاب الحسین، فقال: أین بنو أختنا؟ فخرج إلیه العبّاس و جعفر و عثمان بنو علیّ،
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی نفس المهموم].
(2)- [زاد فی نفس المهموم: (نهیته خ ل)].
(3)- [زاد فی نفس المهموم: قد].
(4)- [لم یرد فی نفس المهموم].
(5)- [زاد فی نفس المهموم: و لکنّی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 270
فقالوا له: ما لک؟ و ما ترید؟ قال: أنتم یا بنی أختی آمنون؛ قال له الفتیة: لعنک اللّه، و لعن أمانک! «1» لئن کنت خالنا، «1» أتؤمّننا و ابن رسول اللّه لا أمان له؟! «2»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 415- 416- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 223- 224؛ المظفّر، بطل العلقمی، 2/ 300
قال: و أقبل شمر «3» بن ذی الجوشن «3» حتّی وقف علی معسکر الحسین «3» رضی اللّه عنه «3» فنادی بأعلی صوته: أین بنو أختنا «4» عبد اللّه و جعفر و العبّاس بنو علیّ «3» بن أبی طالب «3» فقال الحسین لإخوته: أجیبوه و إن کان فاسقا، فإنّه من أخوالکم! فنادوه، فقالوا: ما شأنک، و ما ترید؟ فقال: یا بنی أختی! أنتم آمنون فلا تقتلوا «5» أنفسکم مع أخیکم الحسین، و الزموا طاعة أمیر المؤمنین یزید بن معاویة؛ فقال له العبّاس «3» بن علیّ رضی اللّه عنه «3»: تبّا لک یا شمر،
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی نفس المهموم].
(2)- گوید: شمر بن ذی الجوشن با نامه عبید اللّه بن زیاد پیش عمر بن سعد آمد و چون نامه را بدو داد که بخواند، عمر بدو گفت: «چه کردی؟ وای بر تو. خدا خانه‌ات را نزدیک نکند. و چیزی را که به سبب آن پیش من آمده‌ای، زشت بدارد. به خدای دانم که تو نگذاشتی که آنچه را به او نوشته بودم، بپذیرد و کاری را که امید داشتم به صلاح آید، تباه کردی. به خدا حسین تسلیم نمی‌شود که جایی والامنش میان دو پهلوی او است.»
شمر بدو گفت: «به من بگو چه خواهی کرد؟ فرمان امیرت را اجرا می‌کنی و دشمن او را می‌کشی؟ اگر نه، سپاه و اردو را با من گذار.»
گفت: «نه، خودم این کار را عهده می‌کنم.»
گفت: «پس، سالار تو باش.»
گوید: شامگاه پنجشنبه نه روز از محرم رفته سوی حسین حمله برد.
گوید: شمر بیامد و نزدیک یاران حسین ایستاد و گفت: «پسران خواهر ما بیایند.»
گوید: عبّاس و جعفر و عثمان، پسران علی پیش وی آمدند و گفتند: «چه کاری داری و چه می‌خواهی؟»
گفت: «ای پسران خواهر ما، شما در امانید.»
گوید: جوانان بدو گفتند: «خدایت لعنت کند، امانت را نیز لعنت کند. اگر دایی ما بودی، در این حال که پسر پیغمبر خدا امان ندارد، به ما امان می‌دهی.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3010- 3011
(3- 3) لیس فی د.
(4)- من الطّبری و فی الأصل و بر: «أین بنی أختی أبی»، و فی د: «بنی ابن أختی».
(5)- فی د: فلا تقتلون.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 271
لعنک [اللّه- «1»]، و لعن ما جئت به من أمانک هذا «2»، یا عدوّ اللّه! أتأمرنا أن ندخل فی طاعة العتاة، و نترک نصرة أخینا الحسین «3» رضی اللّه عنه «3»؟! قال: فرجع الشّمر إلی معسکره مغتاظا.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 168- 169
فأقبل شمر بن ذی الجوشن بکتاب عبید اللّه إلی عمر بن سعد، فلمّا قدم علیه و قرأه، قال له عمر: ما لک؛ ویلک لا قرّب اللّه دارک، و قبّح اللّه ما قدمت به علیّ، و اللّه أنّی لأظنّک «4» أنّک نهیته أن یقبل «4» عمّا کتبت به إلیه، و أفسدت علینا أمرا، کنّا قد رجونا أن یصلح، لا یستسلم و اللّه حسین، إنّ نفس أبیه لبین جنبیه! فقال له شمر: أخبرنی بما أنت صانع، أتمضی لأمر أمیرک و تقاتل عدوّه؟ و إلّا فخلّ بینی و بین الجند و العسکر. قال: لا و لا کرامة لک، و لکن أنا أتولّی ذلک، فدونک فکن أنت علی الرّجّالة.
«5» و نهض عمر بن سعد إلی الحسین علیه السّلام عشیّة یوم الخمیس لتسع مضین من المحرّم، و جاء شمر حتّی وقف علی أصحاب الحسین علیه السّلام فقال: أین بنو أختنا؟ فخرج إلیه العبّاس و جعفر و عبد اللّه و عثمان بنو علیّ بن أبی طالب علیه السّلام، فقالوا: ما ترید؟ فقال: أنتم یا بنی أختی آمنون، فقالت له الفتیة «6»: لعنک اللّه و لعن أمانک، أتؤمّننا و ابن رسول اللّه لا أمان له؟! «5» «7»
__________________________________________________
(1)- من د.
(2)، لیس فی د.
(3- 3) لیس فی د.
(4- 4) [الدّمعة السّاکبة: نهیته].
(5- 5) [مثله فی العیون،/ 85].
(6)- [العیون: الفئة].
(7)- پس شمر بن ذی الجوشن نامه عبید اللّه را برای عمر بن سعد آورد. چون عمر بن سعد نامه را خواند، به او گفت: «چیست تو را؟ وای به حال تو! خدا آواره‌ات کند و زشت گرداند! آنچه برای من آورده‌ای، به خدا من گمان دارم همانا تو از او جلوگیری کرده‌ای از اینکه پیشنهادی که من برایش نوشته بودم بپذیرد و کاری را که ما امید اصلاح آن را داشتیم، بر ما تباه ساختی. به خدا حسین تسلیم کسی نشود.
همانا جان پدرش (علی) در سینه او است (و او کسی نیست که تن به خواری دهد).»
شمر گفت: «اکنون بگو چه خواهی کرد؟ آیا فرمان امیر را انجام می‌دهی و با دشمنش می‌جنگی؟ وگرنه-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 272
المفید، الإرشاد، 2/ 91- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 390- 391؛ البحرانی، العوالم، 17/ 241- 242؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 266- 267؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 174- 175
قال: أخبرنا القاضی أبو الحسین أحمد بن علیّ التّوزیّ بقراءتی علیه، قال: أخبرنا أبو الفرج المعافی بن زکریّا قراءة علیه، قال: حدّثنا أبو بکر محمّد بن الحسن بن درید الأزدیّ، قال: حدّثنا الحسن بن خضر، عن أبیه عن ابن الکلبیّ قال: صاح شمر بن ذی الجوشن یوم واقعوا الحسین علیه السّلام أیا عبّاس- یعنی العبّاس بن علیّ علیهما السّلام: اخرج إلیّ أکلّمک، فاستأذن الحسین فأذن له، فقال له: ما لک؟ قال: هذا أمان لک و لإخوتک من أمّک أخذته لک من الأمیر- یعنی ابن زیاد- لمکانکم منّی، لأنّی أحد أخوالکم، فاخرجوا آمنین، فقال له العبّاس: لعنک اللّه، و لعن أمانک، و اللّه إنّک تطلب لنا الأمان أن کنّا بنی أختک و لا یأمن ابن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم؟ الشّجری، الأمالی، 1/ 174- 175
فأقبل شمر بکتاب عبید اللّه إلی عمر بن سعد. فلمّا قرأ قال له: ما لک! لا قرّب اللّه دارک، قبّح اللّه ما قدمت علیّ، لا یستسلم و اللّه الحسین، إنّ نفس أبیه لبین جنبیه؛ قال شمر: ما أنت صانع؟ أمض أمر أمیرک، و إلّا فخلّ بینی و بین الجند. قال: لا و اللّه و لا کرامة لک، و لکن أنا أتولّی ذلک و کن أنت علی الرّجّالة.
__________________________________________________
- به کناری برو و لشگر را به من واگذار.»
عمر بن سعد گفت: «نه! چنین نکنم و امارت لشگر را به تو وانگذارم و خود انجام دهم، و تو امیر بر پیادگان باش.»
و عمر بن سعد پسین روز پنجشنبه نهم محرّم برای جنگ به سوی حسین علیه السّلام برخاست و شمر آمد و برابر همراهان حسین علیه السّلام ایستاد و گفت: «فرزندان خواهر ما کجایند؟» (مقصودش چهار پسر امّ البنین برادران حضرت سید الشّهدا بود که چون مادرشان ام البنین از قبیله بنی کلاب بود و شمر نیز از آن قبیله بود، از این‌رو آنان را خواهرزاده خطاب کرد) أبو الفضل العبّاس، و جعفر و عبد اللّه و عثمان، فرزندان علی بن ابی طالب علیه السّلام بیرون آمدند و گفتند: «چه می‌خواهی؟»
گفت: «شما ای خواهرزادگان در امانید.»
آن جوانمردان به او گفتند: «خدا تو را و امانی را که برای ما آورده‌ای، لعنت کند. آیا به ما امان می‌دهی و فرزند رسول خدا امان ندارد؟»
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 91
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 273
و نهض عمر بن سعد عشیّة الخمیس لتسع مضین من المحرّم، و جاء شمر فوقف علی أصحاب الحسین، فقال: أین بنو أختنا؟ فخرج إلیه العبّاس و جعفر و عثمان بنو علیّ علیه السّلام‌فقالوا: ما ترید؟ قال: أنتم یا بنی أختی آمنون، فقالوا: لعنک اللّه و لعن أمانک، أتؤمّننا و ابن رسول اللّه لا أمان له؟!
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 233- 234
و أقبل شمر بن ذی الجوشن علی عسکر الحسین، و نادی بأعلی صوته: أین بنو أختی؟
أین عبد اللّه و عثمان و جعفر بنو علیّ بن أبی طالب؟ فسکتوا، فقال الحسین: أجیبوه و لو کان فاسقا، فإنّه بعض أخوالکم، فنادوه: ما شأنک، و ما ترید؟ فقال: یا بنی أختی أنتم آمنون، فلا تقتلوا أنفسکم مع أخیکم الحسین، و الزموا طاعة أمیر المؤمنین یزید بن معاویة، فناداه العبّاس بن علیّ: تبّت یداک یا شمر، لعنک اللّه و لعن ما جئت به من أمانک هذا، یا عدوّ اللّه أتأمرنا أن نترک أخانا الحسین بن فاطمة و ندخل فی طاعة اللّعناء و أولاد اللّعناء؟
فرجع شمر إلی عسکره مغیظا.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 246
«1» فنهض إلیه عشیّة الخمیس لتسع مضین من المحرّم، و جاء «1» شمر حتّی وقف علی أصحاب الحسین فقال: أین بنو أختنا؟ فخرج إلیه العبّاس و عبد اللّه و «2» جعفر بنو علیّ، فقالوا: «3» ما لک و ما ترید «3»؟ قال: أنتم یا بنی أختی آمنون، فقالوا: لعنک اللّه، و لعن أمانک، أ تؤمّننا و ابن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم لا أمان له «4»؟!
ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 337- عنه: سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ، 4/ 249
فلمّا أتی شمر بکتاب ابن زیاد إلی عمر، قال له: ما لک، ویلک! قبّح اللّه ما جئت به، و اللّه إنّی لأظنّک أنت ثنیته أن یقبل ما کنت کتبت إلیه به، أفسدت علینا أمرا کنّا رجونا أن یصلح، و اللّه لا یستسلم الحسین أبدا، و اللّه إنّ نفس أبیه لبین جنبیه؛ فقال له شمر: ما
__________________________________________________
(1- 1) [تذکرة الخواصّ: و قد ذکره جدّی أبو الفرج فی کتاب المنتظم و جاء].
(2)- [تذکرة الخواصّ: عثمان].
(3- 3) [تذکرة الخواصّ: ما الّذی ترید؟].
(4)- [زاد فی تذکرة الخواصّ: قلت و معنی قول شمر أین بنی أختنا، یشیر إلی أمّ البنین بنت حزام الکلابیّة و شمر کان کلابیّا. و قال ابن جریر: کان شمر قد أخذ من ابن زیاد أمانا لبنیها، و کانت تحت علیّ علیه السّلام و هؤلاء الثّلاثة بنوها].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 274
أنت صانع؟ قال: أتولّی ذلک. و نهض إلیه عشیّة الخمیس لتسع مضین من المحرّم. و جاء شمر، فدعا العبّاس بن علیّ و إخوته، فخرجوا إلیه، فقال: أنتم یا بنی أختی آمنون، فقالوا له: لعنک اللّه و لعن أمانک، لئن کنت خالنا، أتؤمّننا و ابن رسول اللّه لا أمان له؟!
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 284
فنادی الشّمر: یا بنی أختی، لا تقتلوا أنفسکم مع أخیکم الحسین و الزموا طاعة أمیر المؤمنین یزید، فقال له: العبّاس بن علیّ تبّت یداک یا عدوّ اللّه، أتأمرنا أن نترک سیّدنا و أخانا و ندخل فی طاعة اللّعنّاء و أولاد اللّعناء؟! و أقبلوا یزحفون إلی الحسین علیه السّلام.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 28- 29
«1» قال الرّاوی: و ورد کتاب عبید اللّه بن زیاد علی عمر بن سعد، یحثّه علی تعجیل القتال و یحذّره من التّأخیر و الإهمال، فرکبوا نحو الحسین علیه السّلام، و أقبل شمر بن ذی الجوشن لعنه اللّه «1»، فنادی «2» أین بنو أختی «3» عبد اللّه و جعفر و العبّاس و عثمان؟ فقال الحسین علیه السّلام:
أجیبوه و إن کان فاسقا، فإنّه بعض أخوالکم، فقالوا له: ما شأنّک؟ «4» فقال: یا بنی أختی أنتم آمنون، فلا تقتلوا أنفسکم مع أخیکم الحسین علیه السّلام و الزموا طاعة أمیر المؤمنین یزید، قال «5» «6» «7» فناداه العبّاس بن علیّ علیه السّلام. تبّت یداک «8» و لعن «9» ما جئت به من أمانک «8» یا عدوّ
__________________________________________________
(1- 1) [الأسرار: و فی الإرشاد: و نهض عمر بن سعد إلی الحسین عشیّة یوم الخمیس لتسع مضین من المحرّم، و جاء شمر (لعنه اللّه) حتّی وقف علی أصحاب الحسین و فی الملهوف:].
(2)- [فی المعالی مکانه: و المشهور إنّ شمر بن ذی الجوشن (لعنه اللّه) أخذ لهم أمانا من ابن زیاد، لأنّه کان من بنی کلاب و أمّ البنین کانت کلابیّة لمّا قبض من ابن زیاد الکتاب أخذ أیضا أمانا لهم و توجّه إلی کربلاء فلمّا ورد جاء حتّی وقف علی أصحاب الحسین فقال:].
(3)- [زاد فی المعالی: أو أختنا].
(4)- [زاد فی المعالی: ما ترید؟].
(5)- [لم یرد فی بطل العلقمی].
(6) (6*)- [حکاه عنه فی الدّمعة، 4/ 267 و مثله فی تظلّم الزّهراء،/ 175 و العیون،/ 85].
(7) (7*) [حکاه عنه فی نفس المهموم،/ 224].
(8- 8) [لم یرد فی العیون].
(9)- [نفس المهموم: بئس].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 275
اللّه، أتأمرنا أن نترک أخانا و سیّدنا الحسین بن فاطمة علیه السّلام و ندخل فی طاعة اللّعناء و أولاد اللّعناء (7*)؟! قال: فرجع الشّمر لعنه اللّه «1» إلی عسکره «1» مغضبا. (6*) «2»
ابن طاوس، اللّهوف،/ 88- 89- عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 261؛ المظفّر، بطل العلقمی، 2/ 301؛ مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 433- 434
فأقبل شمر بکتاب ابن زیاد إلی عمر بن سعد، فقرأه، فقال له عمر: «ما لک، ویلک! لا قرّب اللّه دارک، و قبّح اللّه بما قدمت به علیّ! و اللّه إنّی لأظنّک أنت الّذی ثنیته أن یقبل ما کتبت به إلیه، أفسدت علینا أمرا کنّا نرجو أن یصلح، لا یستسلم و اللّه حسین أبدا، و اللّه إن نفسا أبیّة لبین جنبیه!».
فقال له شمر: أخبرنی ما أنت صانع، أتمضی لأمر أمیرک و تقاتل عدوّه؟ و إلّا فخلّ بینی و بین الجند و العسکر؛ فقال: لا، و لا کرامة لک، و لکن أنا أتولّی ذلک.
فنهض إلیه عشیّة الخمیس لتسع مضین من المحرّم، فلمّا نهض عمر إلی الحسین، جاء شمر حتّی وقف علی أصحاب الحسین، فقال: أین بنو أختنا؟ فخرج إلیه العبّاس، و عبد اللّه، و جعفر، و عثمان، بنو علیّ، فقالوا: ما لک؟ و ما ترید؟ قال: أنتم یا بنی أختی آمنون؛
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی العیون].
(2)- راوی گفت: نامه‌ای از عبید اللّه بن زیاد به عمر بن سعد رسید که دستور داده بود، هرچه زودتر جنگ را شروع کند و تأخیر و مسامحه نکند با رسیدن این نامه لشکر کوفه سوار شد و به طرف حسین حرکت کرد شمر بن ذی الجوشن (خدا لعنتش کند) آمد و صدا زد: خواهرزاده‌های من، عبد اللّه و جعفر و عباس و عثمان کجایند؟»
حسین علیه السّلام فرمود: «جوابش را بدهید. هرچند فاسق است، که یکی از دایی‌های شما است.»
گفتندش: چه کار داری؟»
گفت: «خواهرزادگان من، شماها در امانید. خودتان را به خاطر برادرتان حسین به کشتن ندهید و از امیر المؤمنین یزید فرمانبردار باشید.»
راوی گفت: عباس بن علی صدا زد: «هر دو دستت مباد و لعنت بر آن امانی که برای ما آورده‌ای. ای دشمن خدا به ما پیشنهاد می‌کنی که از برادر و آقای خود حسین بن فاطمه دست برداریم و سر به فرمان ملعونان و ملعون‌زادگان فروبیاوریم؟
راوی گفت: «شمر ملعون که این پاسخ را شنید، خشمناک به سوی لشگر خود بازگشت.»
فهری، ترجمه لهوف،/ 88- 89
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 276
فقالوا له: لعنک اللّه و لعن أمانک! لئن کنت خالنا، أتؤمّننا و ابن رسول اللّه لا أمان له؟!
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 431- 432
و نهضوا إلیهم عشیّة یوم الخمیس التّاسع من المحرّم، فقام شمر بن ذی الجوشن فقال:
أین بنو أختنا؟ فقام إلیه العبّاس و عبد اللّه، و جعفر و عثمان بنو علیّ بن أبی طالب، فقال:
أنتم آمنون. فقالوا: إن أمنتنا و ابن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم، و إلّا فلا حاجة لنا بأمانک.
ابن کثیر، البدایة و النهایة، 8/ 175
فنهض [عمر]، و ذلک عشیّة الخمیس لتسع مضین من المحرّم.
و جاء الشّمر حتّی وقف علی أصحاب الحسین، فقال: أین بنو أختنا؟ فخرج العبّاس و عبد اللّه و جعفر بنو علیّ، فقالوا: ما لک، و ما ترید؟ فقال: أنتم یا بنی أختی آمنون؛ فقالوا: لعن اللّه أمانک؛ أتؤمّننا و ابن رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم لا أمان له؟! «1»
الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 281
و لمّا کان یوم الطّفّ، قال شمر بن ذی الجوشن الکلابیّ للعبّاس و إخوته: أین بنو أختی «2»؟ فلم یجیبوه.
فقال الحسین لإخوته: فأجیبوه و إن کان فاسقا فإنّه بعض أخوالکم، فقالوا له: ما ترید؟ قال: «اخرجوا إلیّ فإنّکم آمنون، و لا تقتلوا أنفسکم مع أخیکم. فسبّوه، و قالوا له: قبحت و قبح ما جئت به، أنترک سیّدنا و أخانا و نخرج إلی أمانک؟! و قتل هو و إخوته الثّلاثة «3» فی ذلک الیوم، «3» «4» و ما أحقّهم بقول القائل:
قوم إذا نودوا لدفع ملمّة و الخیل بین مدعّس و مکردس
لبسوا القلوب علی الدّروع و أقبلوا یتهافتون علی ذهاب الأنفس «4» «5»
__________________________________________________
(1)- الظّاهر أنّ هذا هو الصّواب؛ و فی أصلی: إنّک الآن تقدم علینا؟ ...
(2)- [وسیلة الدّارین: «أختنا»].
(3- 3) [وسیلة الدّارین: «فی یوم الطّف»].
(4- 4) [لم یرد فی نفس المهموم و وسیلة الدّارین].
(5)- روز طف، شمر بن ذی الجوشن کلابی آواز داد و عباس را بخواند تا او را امان دهد، عباس راضی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 277
ابن عنبة، عمدة الطّالب،/ 394- 395- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 332- 333؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 143؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 271
و فی التّبر المذاب: قال محمّد بن جریر الطّبری: و کان شمر قد أخذ من ابن زیاد أمانا لهم، و کانت أمّهم أمّ البنین بنت حزام الکلابیّة و کانت زوجة لعلیّ علیه السّلام،
و عن المناقب: و أمّ العبّاس و عثمان و جعفر بنو علیّ مکنّاة بأم البنین و هی بنت حزام الکلابیّ، و شمر کان کلابیّا. «1»
الدّربندی، أسرار الشّهادة، 261- 262
__________________________________________________
- نشد و گفت: «سید من و برادرم، حسین علیه السّلام است.»
کیاء گیلانی، سراج الأنساب،/ 174
چون والده بعضی از اولاد أمیر المؤمنین علی رضی اللّه عنه از بنی کلاب بود و با شمر بن ذی الجوشن الکلابی از جانب مادر خویشی داشتند، شمر به کنار خیمه‌های أمیر المؤمنین حسین رفت و آواز داد که: «ای فرزندان خواهر من! شما از امام حسین دست بازدارید و پا از دایره متابعت بیرون نهید تا از سخط ما در امان باشید.»
ایشان گفتند: «لعنت بر تو و امان تو باد که ما را ایمن می‌گردانی و فرزندان رسول خدا را امان نمی‌دهی.» شمر ملعون خجل و شرمسار به لشکرگاه خود بازگشت.
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 146
پس پسر زیاد نامه دیگر به تأکید و تهدید به عمر نوشت که: «شنیده‌ام که با حسین مدارا می‌نمایی و شبها با او صحبت می‌داری. چون نامه من به تو رسد، باید که بر ایشان بتازید و ایشان را مهلت ندهید و بعد از کشتن، اسب بر بدنهای ایشان بتازید. اگر چنین خواهی کرد، نزد ما گرامی خواهی بود و تو را جزای نیکو خواهیم داد؛ و اگر از تو نمی‌آید، دست از امارت لشکر بدار و امارت سپاه را به شمر بگذار.»
به روایت شیخ مفید: شمر این نامه را برای عمر آورد، در روز پنجشنبه یا جمعه نهم ماه محرّم. چون عمر نامه را خواند، به شمر گفت: «خدا تو را به بدترین جزاها جزا دهد که تو نگذاشتی که معامله به صلح انجامد.
حسین فرزند علی بن أبی طالب است و هرگز راضی نخواهد شد که مطیع پسر زیاد گردد. بناچار ما را با او مقاتله می‌باید کرد و کشنده این بزرگواران در دنیا و عقبی امید نجات ندارند.»
شمر گفت: «این‌ها را نمی‌دانم. اگر اطاعت فرمان پسر زیاد می‌کنی، بکن: و الّا لشکر را به من بگذار.» آن ملعون شقی برای محبّت دنیای دنی، دانسته عذاب ابدی را بر خود گذاشت، و شمر را سردار پیادگان لشکر کرد و عسکر نامسعود و جنود نامعدود خود را امر کرد که رو به اصحاب آن حضرت آوردند. شمر به نزدیک لشکرگاه سید الشهدا آمد و گفت: «کجایند فرزندان خواهر ما؟»- زیرا که مادر بعضی از برادران آن حضرت، از قبیله او بودند-
پس جعفر و عباس و عثمان فرزندان أمیر المؤمنین علیه السّلام بیرون آمدند و گفتند: «چه می‌خواهی از ما؟» گفت: «چون مادر شما از قبیله من است، من شما را امان دادم.»
ایشان گفتند: «خدا تو را و امان تو را لعنت کند. ما را امان می‌دهی و فرزند حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله و سلّم را امان نمی‌دهی؟»
مجلسی، جلاء العیون،/ 647- 648
(1)- و همچنان شمر بن ذی الجوشن، چون نسب از قبیله پسر عبد اللّه داشت، هنگام بیرون شدن از
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 278
«1» قال: و وقف شمر فی الیوم العاشر ناحیة، «1» فنادی: أین بنو أختنا؟ أین العبّاس و إخوته؟
فلم یجبه أحد؛ فقال لهم الحسین علیه السّلام: أجیبوه و لو کان فاسقا؛ «2» فقام إلیه العبّاس، «2» فقال له: ما ترید؟ قال: أنتم آمنون یا بنی أختنا، فقال له العبّاس: لعنک اللّه و لعن أمانک، «3» لئن کنت خالنا، «3» أتؤمّننا و ابن رسول اللّه لا أمان له؟! و تکلّم إخوته بنحو کلامه، ثمّ رجعوا. «4»
__________________________________________________
- کوفه امان ایشان را از ابن زیاد خواستار شد و او پذیرفتار گشت. پس شبانگاهی که حسین علیه السّلام اصحاب را حل بیعت فرمود، به شرحی که رقم شد و به سراپرده خویش بازگشت، شمر از لشکرگاه خود بیرون شد و با معسکر (1) حسین راه نزدیک کرد و با علی صوت ندا درداد که:
أین بنوا أختی: عبد اللّه و جعفر و عباس و عثمان؟
«پسرهای خواهر من کجایند؟ مرا با ایشان سخنی است.»
حسین علیه السّلام بانک او را اصغا فرمود. ایشان را گفت: «شمر مردی فاسق است؛ لکن یک تن از اخوال شما است، جواب او را باز دهید.»
ایشان او را پاسخ دادند و گفتند: «بگوی تا چه داری؟»
گفت: «ای فرزندان خواهر من! شما در امانید. با برادر خود حسین رزم مزنید و خود را بیهوده به کشتن مدهید. از معسکر حسین کناره گیرید و سر در اطاعت امیر المؤمنین یزید درآورید.»
عباس بن علی علیهما السّلام بانک در داد:
قال: تبّت یداک و لعن ما جئت به من أمانک یا عدوّ اللّه! أتأمرنا أن نترک أخانا و سیّدنا الحسین بن فاطمة و ندخل فی طاعة اللّعناء و أولاد اللّخناء. أتؤمننا و ابن رسول اللّه لا أمان له؟
فرمود: دستهای تو مقطوع باد و امانی که تو آورده‌ای، ملعون باد، ای دشمن خدا! ما را امر می‌کنی که برادر خود و مولای خود حسین پسر فاطمه را دست بازداریم و سر در چنبر طاعت فاسقی فاجری زنازاده گذاریم؟ آیا ما را امان می‌دهی و از برای پسر رسول خدا امان نیست.»
شمر از اصغای این کلمات خشمناک شد و به لشکرگاه خویش بازشتافت (2).
(1). معسکر: لشکرگاه.
(2). [قریب به مضمون این مطلب را به‌طور خلاصه در احوال اولاد أمیر المؤمنین، 4/ 333 تکرار نموده است].
سپهر، ناسخ التّواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 2/ 210
(1- 1) [لم یرد فی الأعیان].
(2- 2) [الأعیان: فإنّه بعض أخوالکم].
(3- 3) [لم یرد فی الأعیان].
(4)- شمر نامه عبید اللّه را نزد عمر سعد آورد و چون عمر نامه را خواند، گفت: «وای بر تو! چه بر سر داری؟ خانه‌ات خراب زشت باد آنچه برای من آوردی به خدا گمانم تو نگذاشتی پیشنهاد مرا بپذیرد و کاری را که امید اصلاح آن داشتیم، خراب کردی. حسین به خدا تسلیم نشود. روح بزرگواری دارد.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 279
السّماوی، إبصار العین،/ 27- عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 430
__________________________________________________
- شمر گفت: «بگو چه می‌کنی؟ فرمان امیر را اجرا می‌کنی و با دشمنش می‌جنگی یا لشگر را به من می‌سپاری؟»
گفت: «نه! تو احترامی چنان نداری. من خود متصدی کار می‌شوم و تو فرمانده پیادگان باش.»
عمر بن سعد شب پنجشنبه نهم محرم به سوی حسین یورش برد.
شمر آمد و برابر اصحاب حسین علیه السّلام ایستاد و فریاد زد: «خواهرزادگان ما کجایند؟ عباس و جعفر و عبد اللّه و عثمان.»
پسران علی بن أبی طالب پیش او رفتند و گفتند: «چه می‌خواهی؟»
گفت: «شما خواهرزادگان من در امانید.»
آن جوانان به او گفتند: «لعنت بر تو و بر امانت ما را امان می‌دهی و زاده رسول اللّه در امان نیست؟!» (ف)
در روایتی عباس به او فریاد زد: «دستانت بریده باد! بد امانی برای ما آورده‌ای؟ ای دشمن خدا به ما دستور می‌دهی که برادر و آقای خود حسین را بگذاریم و از لعینان و لعین‌زادگان اطاعت کنیم؟»
می‌گویم: ارواح بزرگوار آنها را واداشت تا با خیل گمراهان درآویزند و حمیة هاشمیه بر آن داشت که خون بدمنشان بریزند و چنان باشند که یکی از خرده‌بینان، آنها را ستود و فرماندهان قشون و سخنرانان منابرشان خواند:
جانهای عزیزی که به جز ارث پدر را نپذیرند یا جان به عدو داده در این راه و یا جانش بگیرند
ارواح همه انس به پیکار گرفته چنان‌که قدمهاشان اندر سر منبر
گوید: شمر خشمگین به لشگر خود برگشت.
و چون روز عاشورا شد، شمر بن ذی الجوشن کلابی آمد، عباس و برادرانش را خواست و گفت:
«خواهرزادگان من کجایند؟»
جوابش ندادند حسین به برادرانش گفت: «او را پاسخ گویید، گرچه فاسق است؛ اما یکی از اخوال شما است.»
گفتند: «چه می‌خواهی؟»
گفت: «نزد من آیید. شما در امانید. خود را به کشتن ندهید.»
با برادر خود به او دشنام دادند و گفتند: «زشت باد خودت و زشت باد آنچه آوردی. ما سید و آقای خود را بگذاریم و در امان تو آییم؟!»
خودش و سه برادرش در آن روز کشته شدند و سزاوار ستایش آن شاعرند که گفته است: یلانی که چون بهر پیکار خوانند الی آخر.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 98- 99، 153
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 280
فلمّا جاء الشّمر بالکتاب، قال له ابن سعد: ویلک! لا قرّب اللّه دارک، و قبّح اللّه ما جئت به، و إنّی لأظنّ أنّک الّذی نهیته، و أفسدت علینا أمرا رجونا أن یصلح، و اللّه لا یستسلم حسین، فإنّ نفس أبیه بین جنبیه.
فقال الشّمر: أخبرنی ما أنت صانع، أتمضی لأمر أمیرک؟ و إلّا فخلّ بینی و بین العسکر؛ قال له عمر: أنا أتولّی ذلک و لا کرامة لک، و لکن کن أنت علی الرّجّالة.
و صاح الشّمر بأعلی صوته: أین بنو أختنا؟ أین العبّاس و إخوته؟ فأعرضوا عنه، فقال الحسین: أجیبوه و لو کان فاسقا، قالوا: ما شأنک، و ما ترید؟ قال: یا بنی أختی أنتم آمنون، لا تقتلوا أنفسکم مع الحسین و الزموا طاعة أمیر المؤمنین یزید؛ فقال العبّاس:
لعنک اللّه و لعن أمانک، أتؤمّننا و ابن رسول اللّه لا أمان له، و تأمرنا أن ندخل فی طاعة اللّعناء و أولاد اللّعناء؟
أیظنّ هذا الجلف الجافیّ، أن یستهوی رجل الغیرة و الحمیّة إلی الخسف و الهوان، فیستبدل أبو الفضل الظّلمة بالنّور، و یدع علم النّبوّة ینضوی إلی رایة ابن میسون؟ ... کلّا. «1»
__________________________________________________
(1)- روایت دیگر آن است که شمر برای جدا ساختن ابو الفضل علیه السّلام و برادرانش از اسوه فضیلت:
حضرت سید الشّهدا علیه السّلام فریاد برآورد: «کجایند خواهرزادگان ما؟ کجایند عباس و برادرانش؟»
اما قمر بنی هاشم علیه السّلام و برادرانش به وی پاسخی ندادند. اما حسین علیه السّلام فرمود: «جوابش گویید! هرچند که فاسق است.»
آنان فرمان امام را پذیرا شدند و نزد وی رفتند و به او گفتند: «چه می‌خواهی؟»
گفت: «ای خواهرزادگان من! شما در امان هستید. خودتان را با حسین به کشتن مدهید و طاعت امیر المؤمنین یزید را گردن نهید!»
عبّاس گفت: «خدا تو و امانت را لعنت کند! آیا ما را امان می‌دهی و فرزند رسول خدا را امانی نباشد؟
آیا ما را فرمان می‌دهی که طاعت ملعون و ملعون‌زاده‌ها را گردن نهیم؟»
شمر چون چنین دید، با خشم و غضب به لشگر خود بازگشت. این پست رذل عنصر گمان کرد که آن ستارگان زمین، از نسل عبد المطلب، با وعده امان و دعوت به ترک یاری سیّد الشّهدا علیه السّلام، عزمشان سست گشته و خواهان زندگی با یزیدیان می‌شوند. اما هیهات که این پلید به آرزوی خود برسد و بتواند به نیّت‌سوء خویش جامه عمل بپوشاند و جوابی جز این شنود که: «لعنت خدا بر تو! دستانت بریده باد! لعنت بر امانت باد!»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 281
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 252- 253
و من مظاهر الفداء و المواساة: أنّه- و أشقّاؤه الثّلاثة، حینما جاءهم الشّمر- یوم التّاسع من المحرّم بکتاب الأمان لهم من ابن زیاد، و وقف بإزاء أصحاب الحسین و نادی:
أین بنو أختنا، أین العبّاس و إخوته؟
فأعرضوا عنه و لم یجیبوه، فقال الحسین: علیه السّلام: أجیبوه و لو کان فاسقا.
فقالوا له: ما شأنک؟ و ما ترید؟
قال: یا بنی أختی أنتم آمنون، لا تقتلوا أنفسکم مع أخیکم الحسین، و الزموا طاعة أمیر المؤمنین یزید بن معاویة.
فقال له العبّاس: تبّت یداک، و لعنک اللّه و لعن أمانک یا عدوّ اللّه، أتؤمّننا و ابن رسول اللّه لا أمان له، و تأمرنا أن نترک أخانا و سیّدنا الحسین بن فاطمة، و ندخل فی طاعة اللّعناء و أولاد اللّعناء، فرجع الشّمر إلی عسکره مغضبا.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام (الهامش)،/ 313- 314
__________________________________________________
- این اقدام شمر بدان خاطر بود که کمترین بهره‌ای از بصیرت ابو الفضل و بزرگ‌منشی و غیرتمندی بارز او نداشت، و به این لحاظ طمع ورزید که آن اسوه سیادت و مناعت طبع را به خواری زندگی با ظالمان بکشاند. اما آیا مگر ممکن بود که عباس علیه السّلام ظلمت را به جای نور، و باطل را در عوض حق برگزیند، و امامش را رها سازد و به زیر پرچم زاده مرجانه رود؟ هرگز ...
پاک‌پرور، ترجمه العبّاس،/ 211- 212
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 282

قیل: أتی زهیر إلی عبد اللّه بن جعفر بن عقیل قبل أن یقتل، فقال له: یا أخی ناولنی الرّایة، فقال له عبد اللّه: أوفیّ قصور عن حملها؟ قال: لا، و لکن لی بها حاجة. قال: فدفعها إلیه و أخذها زهیر و أتی تجاه العبّاس بن أمیر المؤمنین علیه السّلام و قال: یابن أمیر المؤمنین علیه السّلام أرید أن أحدّثک بحدیث وعیته. فقال: حدّث فقد حلا وقت الحدیث،
حدّث و لا حرج علیک فإنّما تروی لنا متواتر الإسناد
فقال له: اعلم یا أبا الفضل، إنّ أباک أمیر المؤمنین علیه السّلام لمّا أراد أن یتزوّج بأمّک أمّ البنین، بعث إلی أخیه عقیل و کان عارفا بأنساب العرب فقال علیه السّلام: یا أخی، أرید منک أن تخطب لی امرأة من ذوی البیوت و الحسب و النّسب و الشّجاعة لکی أصیب منها ولدا یکون شجاعا و عضدا ینصر ولدی هذا و أشار إلی الحسین علیه السّلام لیواسیه فی طفّ کربلاء، و قد ادّخرک أبوک لمثل هذا الیوم، فلا تقصّر عن حلائل أخیک و عن أخواتک. قال:
فارتعد العبّاس و تمطّی فی رکابه حتّی قطعه و قال: یا زهیر تشجّعنی فی مثل هذا الیوم و اللّه لأرینّک شیئا ما رأیته قطّ. «1»
__________________________________________________
(1)- و در نقل آخر، زهیر قبل از شهادت به نزد عبد اللّه بن جعفر بن عقیل آمد و گفت: «یا اخی ناولنی الرایة!» عبد اللّه گفت: «مگر در من ضعفی و عجزی از حمل رایت مشاهده می‌کنی؟ زهیر گفت: «و لیکن مرا به آن احتیاج است.»
پس رایت را گرفت و به نزد عبّاس بن امیر المؤمنین آمد و عرض کرد: «یا امیر المؤمنین: «أرید أن أحدّثک بحدیث وعیته» عباس فرمود: حدیث خود را بگوی که وقت آن فوت می‌شود.
حدث و لا حرج علیک و إنّما تروی لنا متواتر الاسناد
زهیر عرض کرد: یا ابا الفضل! پدر تو چون اراده کرد تزویج به مادر تو ام البنین را، فرستاد به نزد برادر خود عقیل که عارف بود به انساب عرب و گفت: می‌خواهم که خواستگاری کنی برای من زنی از صاحبان بیوت و حسب و نسب و شجاعت را؛ زیرا که خداوند از او ولد شجاعی به من عطا کند که بازو و ناصر باشد. ولد من حسین را و مواسات کند او را به نفس خود در طفّ کربلا و پدر تو، تو را برای امروز خواست. پس کوتاهی نکنی در حفظ حرم برادران و خواهران خود.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 283
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 334- عنه: المظفّر، بطل العلقمی، 1/ 97- 98
«1» و لمّا رجع العبّاس، قام إلیه زهیر بن القین و قال: أحدّثک بحدیث وعیته؟ قال: بلی، فقال: لمّا أراد أبوک أن یتزوّج طلب من أخیه عقیل، و کان عارفا بأنساب العرب، أن یختار له امرأة ولدتها الفحولة من العرب لیتزوّجها، فتلد غلاما شجاعا ینصر الحسین بکربلا، و قد ادّخرک أبوک لمثل هذا الیوم، فلا تقصّر عن نصرة أخیک و حمایة أخواتک «1».
فقال العبّاس: أتشجّعنی یا زهیر فی مثل هذا الیوم! و اللّه لأرینّک شیئا ما رأیته؛ فجدّل أبطالا، و نکّس رایات فی حالة لم یکن من همّه القتال و لا مجالدة الأبطال، بل همّه إیصال الماء إلی عیال أخیه:
یمثّل الکرّار فی کرّاته بل فی المعانی الغرّ من صفاته
لیس ید اللّه سوی أبیه و قدرة اللّه تجلّت فیه
فهو ید اللّه و هذا ساعده تغنیک عن إثباته مشاهده
صولته عند النّزال صولته لو لا الغلوّ، قلت: جلّت قدرته «2» «3»
__________________________________________________
- از شنیدن این کلام، لرزه بر اندام ابو الفضل افتاد و چنان پای در رکاب بتمطی آمد که تسمه رکاب از قوّت آن جناب قطع شد و فرمود: یا زهیر! «تشجعنی فی مثل هذا الیوم و اللّه لأرینّک شیئا ما رأیته قط».
القائنی، الکبریت الأحمر،/ 386- 387
(1- 1) [مثله فی العیون،/ 85- 86].
(2)- للحجّة آیة اللّه الشّیخ محمّد حسین الأصفهانی (قدّس سرّه).
(3)- هنگامی که عباس و برادرانش از نزد شمر بازگشتند و اقدام خائنانه او را به عرض سرورشان رساندند، زهیر بن قین به سوی عباس رفت و گفت: «پدرت امیر المؤمنین علیه السّلام از عقیل که عارف به انساب عرب بود، خواست تا زنی از تبار شجاعان برایش پیدا کند تا حضرتش با او ازدواج کند و پسری دلیرمرد و قهرمان‌سالار برایش به دنیا آورد که در کربلا حسین علیه السّلام را یاری دهد، و هر آینه پدرت تو را برای چنین روزی ذخیره کرد، پس مبادا از حسین روی برتابی و از یاری او و خواهرانت بازایستی.»
عباس علیه السّلام در خشم شد و گفت: «زهیر! مرا به شجاعت فرامی‌خوانی. به خدا قسم چیزی به تو بنمایانم که هرگز ندیده باشی.»
و نیکو گفت آن قهرمان‌سالار؛ که چون مشک به دوش گرفت و عازم شریعه شد، دلیران را به خاک می‌افکند و علم کفر را سرنگون می‌ساخت؛ در حالی که همّتش به جنگ و کارزار نبود؛ بلکه تنها هدفش این-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 284
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 253
و فی الکبریت الأحمر، ج 3 ص 144، و أسرار الشّهادة ص 387 و غیرهما: «أنّه لمّا رجع العبّاس علیه السّلام إلی الحسین و أخبره بمقالة الشّمر، و جوابه له، قام إلیه زهیر بن القین، و قال له: أحدّثک بحدیث: إنّ أباک أمیر المؤمنین علیه السّلام طلب من أخیه عقیل- و کان عارفا بأنساب العرب و أخبارها- أن یختار له امرأة ولدتها الفحولة من العرب و ذوی الشّجاعة منهم لیتزوّجها، فتلد غلاما فارسا شجاعا، ینصر الحسین بطفّ کربلا، و قد ادّخرک أبوک لمثل هذا الیوم، فلا تقصّر عن نصرة أخیک و حمایة إخوانک.
فغضب العبّاس علیه السّلام و قال: یا زهیر تشجّعنی هذا الیوم! فو اللّه لأرینّک شیئا ما رأیته».
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام (الهامش)،/ 314
__________________________________________________
- بود که آب را به اطفال جگر سوخته برادرش برساند؛ اما صد افسوس که اجل مهلت نداد به این آرزوی خود برسد و صحنه نمایانی از شجاعت دلخواه خویش را به ثبت تاریخ رساند.
و لا یهمّه السّهام، کلّا حاشا من همّه سقایة العطاشی
فجاد بالیمین و الشّمال لنصرة الدّین و حفظ الآل
آن کس که همّ و غمّش به سیراب ساختن آن تشنگان بود، هرگز به پرتاب تیرها اعتنایی نداشت.
پس دست راست و چپش را در راه خدا بخشید، تا که دین یاری و خاندان رسالت حفظ شود.
پاک‌پرور، ترجمه العبّاس،/ 212- 213
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 285

و قدم شمر بن ذی الجوشن الضّبابیّ علی عمر بن سعد بما أمره به عبید اللّه عشیّة الخمیس لتسع خلون من المحرّم سنة إحدی و ستّین بعد العصر، فنودی فی العسکر، فرکبوا.
و حسین جالس أمام بیته محتبیا، فنظر إلیهم قد أقبلوا، فقال للعبّاس بن علیّ بن أبی طالب: القهم، فسلهم ما بدالهم؟ فسألهم، فقالوا: أتانا کتاب الأمیر یأمرنا أن نعرض علیک أن تنزل علی حکمه أو نناجزک، فقال: انصرفوا عنّا العشیّة حتّی ننظر لیلتنا هذه فیما عرضتم، فانصرف عمر.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 70
ثمّ إنّ عمر بن سعد نادی: یا خیل اللّه، ارکبی و أبشری فرکب النّاس و زحف نحو الحسین و أصحابه بعد صلاة العصر، و الحسین جالس أمام بیته محتبیا بسیفه، فقال العبّاس ابن علیّ: یا أخی، أتاک القوم. فنهض فقال: یا عبّاس ارکب، بنفسی أنت یا أخی، حتّی تلقاهم فتقول لهم: ما بدا لکم، و ما تریدون؟ فأتاهم العبّاس فی عشرین فارسا فیهم زهیر بن القین و حبیب بن مظهر، فسألوهم عن أمرهم، فقالوا: جاء أمر الأمیر أن نعرض علیکم النّزول علی حکمه أو نناجزکم. فانصرف العبّاس وحده راجعا فأخبر الحسین بقولهم.
و قال لهم حبیب بن مظهر: و اللّه لبئس القوم عند اللّه قوم قتلوا ذریّة نبیّهم و عترته و عبّاد أهل المصر. فقال له عزرة ابن قیس: إنّک لتزکّی نفسک.
و قال عزرة لزهیر بن القین: کنت عندنا عثمانیّا فما لک؟! فقال: و اللّه ما کتبت إلی الحسین و لا أرسلت إلیه رسولا، و لکنّ الطّریق جمعنی و إیّاه فلمّا رأیته ذکرت به رسول اللّه (صلّی اللّه و سلّم)، و عرفت ما تقدّم إلیه من غدرکم و نکثکم و میلکم إلی الدّنیا؛ فرأیت أن أنصره و أکون فی حزبه حفظا لما ضیّعتم من حقّ رسول اللّه.
فبعث الحسین إلیهم یسألهم أن ینصرفوا عنه عشیّتهم حتّی ینظر فی أمره، و إنّما أراد أن
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 286
یوصی أهله و یتقدّم إلیهم فیما یرید. فأقبل عمر بن سعد علی النّاس، فقال: ما ترون؟
فقال عمرو بن الحجّاج بن سلمة الزّبیدیّ: سبحان اللّه! لو کان هؤلاء من الدّیلم ثمّ سألوک هذه المنزلة لکان ینبغی أن تجیبهم إلیها.
و قال له قیس بن الأشعث بن قیس: أجبهم إلی ما سألوه، فلعمری لیصبحنّک بالقتال غدا. فقال: و اللّه لو أعلم أنّهم یفعلون ما أخّرتهم! فانصرفوا عنه تلک العشیّة.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 391- 393، أنساب الأشراف، 3/ 184- 185
قال: ثمّ إنّ عمر بن سعد نادی: یا خیل اللّه ارکبی و أبشری. فرکب فی النّاس، ثمّ زحف نحوهم بعد صلاة العصر، و الحسین جالس أمام بیته محتبیا بسیفه، إذ خفق برأسه علی رکبتیه، و سمعت أخته زینب الصّیحة فدنت من أخیها، فقالت: یا أخی، أما تسمع الأصوات قد اقتربت! قال: فرفع الحسین رأسه، فقال: إنّی رأیت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم فی المنام فقال لی: إنّک تروح إلینا؛ قال: فلطمت أخته وجهها و قالت: یا ویلتا! فقال: لیس لک الویل یا أخیّة، اسکنی رحمک الرّحمان! و قال العبّاس بن علیّ: یا أخی، أتاک القوم؛ قال:
فنهض؛ ثمّ قال: یا عبّاس، ارکب بنفسی أنت یا أخی حتّی تلقاهم، فتقول لهم: ما لکم، و ما بدا لکم؟ و تسألهم عمّا جاء بهم؟ فأتاهم العبّاس؛ فاستقبلهم فی نحو من عشرین فارسا فیهم زهیر بن القین و حبیب بن مظاهر، فقال لهم العبّاس: ما بدا لکم، و ما تریدون؟ قالوا: جاء أمر الأمیر بأن نعرض علیکم أن تنزلوا علی حکمه أو ننازلکم؛ قال: فلا تعجلوا حتّی أرجع إلی أبی عبد اللّه، فأعرض علیه ما ذکرتم؛ قال: فوقفوا، ثمّ قالوا: القه فأعلمه ذلک، ثمّ القنا بما یقول؛ قال: فانصرف العبّاس راجعا یرکض إلی الحسین یخبره بالخبر، و وقف أصحابه یخاطبون القوم «1»، فقال حبیب بن مظاهر لزهیر بن القین: کلّم القوم إن شئت. و إن شئت کلّمتهم، فقال له زهیر: أنت بدأت بهذا، فکن أنت
__________________________________________________
(1) (1- 1) [حکاه عنه فی نفس المهموم،/ 226- 227 و مثله فی المعالی، 1/ 332 و زاد فیه: بیّض اللّه وجهک یا زهیر، لقد حفظت ما ضیّعوا، و أدّیت، و وفیت، فجزاک اللّه و شکر اللّه مساعیک، سوّد اللّه وجوه قوم لم یحفظوا و لم یراعوا اللّه و لا رسوله فی عترة نبیّهم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 287
تکلّمهم، فقال له حبیب بن مظاهر: أما و اللّه لبئس القوم عند اللّه غدا قوم یقدمون علیه قد قتلوا ذریّة نبیّه علیه السّلام و عترته و أهل بیته صلّی اللّه علیه و سلّم و عبّاد أهل هذا المصر المجتهدین بالأسحار، و الذّاکرین اللّه کثیرا؛ فقال له عزرة بن قیس: إنّک لتزکّی نفسک ما استطعت؛ فقال له زهیر: یا عزرة، إنّ اللّه قد زکّاها و هداها، فاتّق اللّه یا عزرة، فإنّی لک من النّاصحین، أنشدک اللّه یا عزرة أن تکون ممّن یعین الضّلال علی قتل النّفوس الزکیّة! قال: یا زهیر، ما کنت عندنا من شیعة أهل هذا البیت، إنّما کنت عثمانیّا؛ قال: أفلست تستدلّ بموقفی هذا أنّی منهم! أما و اللّه ما کتبت إلیه کتابا قطّ، «1» و لا أرسلت إلیه رسولا قطّ، و لا وعدته نصرتی قطّ «1»، و لکنّ الطّریق جمع بینی و بینه، فلمّا رأیته ذکرت به رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم و مکانه منه، و عرفت ما یقدم علیه من عدوّه و حزبکم، فرأیت أن أنصره، و أن أکون فی حزبه، و أن أجعل نفسی دون نفسه، حفظا لما ضیّعتم من حقّ اللّه و حقّ رسوله علیه السّلام. (1*) قال: و أقبل العبّاس بن علیّ یرکض حتّی انتهی إلیهم، فقال: یا هؤلاء، إنّ أبا عبد اللّه یسألکم أن تنصرفوا هذه العشیّة حتّی ینظر فی هذا الأمر، فإنّ هذا أمر لم یجر بینکم و بینه فیه منطق، فإذا أصبحنا التقینا إن شاء اللّه، فإمّا رضیناه فأتینا بالأمر الّذی تسألونه و تسومونه، أو کرهنا فرددناه، و إنّما أراد بذلک أن یردّهم عنه تلک العشیّة حتّی یأمر بأمره، و یوصی أهله، فلمّا أتاهم العبّاس بن علیّ بذلک، قال عمر بن سعد: ما تری یا شمر؟ قال: ما تری أنت، أنت الأمیر و الرّأی رأیک؛ قال: قد أردت ألّا أکون؛ ثمّ أقبل علی النّاس، فقال: ما ذا ترون؟ فقال عمرو بن الحجّاج بن سلمة الزّبیدیّ: سبحان اللّه! و اللّه لو کانوا من الدّیلم ثمّ سألوک هذه المنزلة لکان ینبغی لک أن تجیبهم إلیها: «2» و قال قیس بن الأشعث: أجبهم إلی ما سألوک، فلعمری لیصبحنّک بالقتال غدوة؛ فقال: و اللّه لو أعلم أن یفعلوا ما أخرّتهم العشیّة «2»؛ قال: و کان العبّاس بن علیّ حین أتی حسینا بما عرض علیه عمر بن سعد، قال: ارجع إلیهم، فإن استطعت أن تؤخّرهم إلی غدوة و تدفعهم عنّا العشیّة لعلّنا نصلّی لربّنا اللّیلة و ندعوه و نستغفره، فهو یعلم أنّی قد کنت
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی المعالی].
(2- 2) [حکاه عنه فی المعالی، 1/ 334].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 288
أحبّ الصّلاة له و تلاوة کتابه و کثرة الدّعاء و الاستغفار!
قال أبو مخنف: حدّثنی الحارث بن حصیرة، عن عبد اللّه بن شریک العامریّ، عن علیّ بن الحسین، قال: أتانا رسول من قبل عمر بن سعد، فقام مثل حیث یسمع الصّوت، فقال: إنّا قد أجّلناکم إلی غد، فإن استسلمتم سرّحنا بکم إلی أمیرنا عبید اللّه بن زیاد، و إن أبیتم فلسنا تارکیکم. «1»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 416- 418
__________________________________________________
(1)- گوید: آن‌گاه عمر بن سعد ندا داد: «ای سپاه خدا! برنشین و خوشدل باش.»
و با کسان سوار شد و از پس نماز پسینگاه سوی آنها حمله برد. حسین بر در خیمه نشسته بود و به شمشیر خویش تکیه داشت و در حال چرت سرش پایین افتاده بود. زینب، خواهرش سروصدا را شنید و به برادر خود نزدیک شد و گفت: «برادر! صداها را که نزدیک می‌شود، نمی‌شنوی؟»
گوید: حسین سر برداشت و گفت: «پیمبر خدا را به خواب دیدم که به من گفت: امشب پیش ما می‌آیی.»
گوید: خواهر حسین به صورت خویش زد و گفت: «وای بر من.»
گفت: «وای از تو دور، خواهرکم آرام باش. رحمانت رحمت کند.»
گوید: عباس بن علی گفت: «برادر! قوم آمدند.»
حسین گفت: «عباس برادرم، جانم فدایت. برنشین و پیش آنها برو و بگو چه کار دارید و مقصودتان چیست؟ و بپرس برای چه آمده‌اند؟»
گوید: عباس پیش آنها رفت و با حدود بیست سوار و از جمله زهیر بن قین و حبیب بن مظاهر مقابلشان رسید و گفت: «چه اندیشیده‌اید و چه می‌خواهید؟»
گفتند: «دستور امیر آمده است که به شما بگوییم، یا به حکم امیر تسلیم شوید و یا با شما جنگ می‌کنیم.»
گفت: «شتاب مکنید تا پیش ابو عبد اللّه بازگردم و آنچه را گفتید، با وی بگویم.»
گوید: توقف کردند و گفتند: «او را بین و این با وی بگوی آن‌گاه با گفته وی پیش ما بیا.»
گوید: عبّاس بازگشت و بتاخت پیش حسین رفت و خبر را با وی بگفت. یاران وی با قوم به سخن ایستادند. حبیب بن مظاهر به زهیر بن قین گفت: «اگر خواهی با این قوم سخن کن و اگر خواهی، من سخن کنم.»
زهیر گفت: «تو این را آغاز کردی، تو با آنها سخن کن.»
گوید: حبیب بن مظاهر با آنها گفت: «به خدا قومی که فردا به پیشگاه خدا روند و فرزند پیمبر او را علیه السّلام با کسان و خاندان وی صلّی اللّه علیه و سلّم و بندگان سحرخیز و ذکرگوی این شهر را کشته باشند، به نزد خدای، قوم بدی باشند.»
عزره بن قیس گفت: «تو هرچه بتوانی، خودت را می‌ستائی.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 289
قال: و إذا المنادی ینادی من عسکر عمر «1»: یا جند اللّه ارکبوا «2»! قال: فرکب النّاس
__________________________________________________
- زهیر گفت: «ای عزره! خدا او را پاک کرده و هدایت بخشیده است! ای عزره! از خدا بترس که من نیکخواه توأم. تو را به خدا، از جمله کسانی مباش که گمراهان را برای کشتن نفوس پاک کمک می‌کنند.»
گفت: «ای زهیر! تو به نزد ما از شیعیان مردم این خاندان نبودی، بلکه دوستدار عثمان بودی.»
گفت: «اینجا بودنم را دلیل این نمی‌گیری که از آنها هستم. به خدا هرگز به وی نامه‌ای ننوشتم و هرگز کسی را سوی او نفرستادم و هرگز وعده یاری خویش را به او ندادم؛ ولی راه، من و او را به هم رسانید و چون او را بدیدم، پیمبر خدا را با قرابت وی با پیمبر به یاد آوردم و بدانستم که سوی دشمن خویش و دسته شما روان است و چنین دیدم که یاریش کنم و جزو دسته او باشم و برای حفظ حق خدا و حق پیمبر که شما به تباهی داده‌اید مدافع وی باشم.»
گوید: عباس بن علی بتاخت بیامد و به آنها رسید و گفت: «ای حاضران! ابو عبد اللّه از شما می‌خواهد که امشب بروید تا در این کار بنگریم که میان شما و او در این باب سخن نرفته بود و چون صبح شود، همدیگر را ببینیم. ان شاء اللّه، یا رضایت آورده‌ایم و کاری را که می‌خواهید و تحمیل می‌کنید، انجام می‌دهیم، و اگر نخواستیم آن را رد می‌کنیم.»
گوید: حسین می‌خواست آن شب آنها را پس برد تا دستور خویش را بگوید و با کسانش وصیت کند.
و چون عباس بن علی این پیام را آورد، عمر بن سعد گفت: «ای شمر! رأی تو چیست؟»
گفت: «رأی تو چیست؟ سالار تویی، و رأی رأی تو است.»
گفت: «می‌خواهم نباشم.»
گوید: آن‌گاه رو به کسان کرد و گفت: «چه رأی دارید؟»
عمرو بن حجاج زبیدی گفت: «سبحان اللّه! به خدا اگر از دیلمان بودند و این را از تو می‌خواستند، می‌باید بپذیری.»
قیس بن اشعث گفت: «آنچه را خواسته‌اند، بپذیر. به دینم قسم که صبحگاه با تو جنگ می‌کنند.»
گفت: «به خدا اگر می‌دانستم چنین می‌کنند، امشب را مهلتشان نمی‌دادم.»
گوید: و چنان بود که وقتی عباس بن علی با پیشنهادی که عمر بن سعد کرده بود، پیش حسین آمد، به او گفت: «پیش آنها بازگرد و اگر توانستی تا صبحدم عقب بینداز و امشب از ما بازشان دار. شاید امشب برای پروردگارمان نماز و دعا کنیم و استغفار بخواهیم. خدا می‌داند که من نماز کردن و قرآن خواندن و دعای بسیار و استغفار را دوست می‌داشته‌ام.»
علی بن حسین گوید: «فرستاده‌ای از جانب عمر بن سعد پیش ما آمد و جایی ایستاد که صدارس بود و گفت: «تا فردا مهلتتان دادیم. اگر تسلیم شدید، شما را پیش امیرمان عبید اللّه بن زیاد می‌فرستیم و اگر نپذیرفتید، ول کن شما نیستیم.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3011- 3014
(1)- فی النّسخ: عمرو.
(2)- فی النّسخ: ارکبی، و فی الطّبری 6/ 237: یا خیل اللّه ارکبی.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 290
و ساروا نحو معسکر «1» الحسین، و الحسین فی وقته ذلک جالس قد خفق رأسه علی رکبتیه، و سمعت أخته زینب «2» (رضی اللّه عنها) «2» الصّیحة و الضّجّة، فدنت من أخیها و حرّکته، فقالت «3»: یا أخی! ألا تسمع الأصوات قد اقتربت منّا؟ قال: فرفع الحسین رأسه و قال:
یا أختاه! إنّی رأیت جدّی فی المنام و أبی علیّا «4» و فاطمة أمّی و أخی الحسن علیهم السّلام، فقالوا «5»:
یا حسین! إنّک رائح «6» إلینا عن قریب، و قد «7» و اللّه یا أختاه دنا الأمر فی ذلک، لا شکّ «7».
قال: فلطمت زینب وجهها و صاحت [وا خیبتاه- «8»]! فقال «9» الحسین: مهلا «10»! اسکتی و لا تصیحی، فتشمت بنا الأعداء.
ثمّ أقبل الحسین علی أخیه العبّاس، فقال: یا أخی ارکب و تقدّم إلی هؤلاء القوم، و سلهم عن حالهم و ارجع إلیّ بالخبر. قال: فرکب العبّاس فی إخوته (رضی اللّه عنهم) و معه أیضا «2» عشرة فوارس حتّی دنا من القوم، ثمّ قال: ما شأنکم، و ما تریدون؟ فقالوا:
«2» نرید أنّه «2» قد جاء الأمر من عند عبید اللّه بن زیاد یأمرنا أن نعرض علیکم أن تنزلوا علی أمر عبید اللّه بن زیاد أو «11» نلحقکم بمن سلف. فقال لهم العبّاس: لا تعجلوا حتّی أرجع إلی الحسین فأخبره «12» بذلک، قال: «13» فوقف القوم فی مواضعهم، و رجع العبّاس إلی الحسین فأخبره بذلک، «13» فأطرق الحسین ساعة، و العبّاس واقف بین یدیه، و أصحاب
__________________________________________________
(1)- فی د: عسکر.
(2)، (2- 2)- لیس فی د.
(3)- فی د: و قالت.
(4)- فی د، و فی الأصل و بر: علیّ.
(5)- فی د: و قالوا.
(6)- فی د: سائر.
(7- 7) فی د: دنا الأمر منّا یا أختاه.
(8)- من د، و فی الطّبری و ابن الأثیر: یا ویلتاه.
(9)- زید فی د: لها.
(10)- زید فی د: یا أختاه.
(11)- من د و بر و الطّبری، و فی الأصل: و.
(12)- فی د: و أخبره.
(13- 13) سقط العبارة من د.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 291
الحسین یخاطبون أصحاب عمر «1» بن سعد، فقال لهم حبیب بن مظاهر «2»: أما و اللّه لبئس القوم یقدمون غدا علی اللّه عزّ و جلّ و علی رسوله «3» محمّد صلّی اللّه علیه و سلّم «3» و قد قتلوا ذریّته و أهل بیته المجتهدین «4» بالأسحار، الذّاکرین اللّه کثیرا باللّیل و النّهار و شیعته الأتقیاء الأبرار، قال: فقال رجل من أصحاب عمر «5»، یقال له عروة «6» بن قیس: یا ابن مظاهر! إنّک لتزکّی نفسک ما «7» استطعت، فقال له زهیر: اتّق «8» اللّه یا ابن قیس! و لا تکن من الّذین یعینون «9» علی الضّلال و یقتلون النّفوس الزّکیّة الطّاهرة عترة خیر «10» الأنبیاء. فقال له عروة «11» بن قیس: إنّک لم تکن عندنا من شیعة أهل البیت إنّما کنت «12» عثمانیّا نعرفک.
«13» هؤلاء فی المخاطبة و الحسین مفکّر فی أمر نفسه و أمر الحرب و العبّاس واقف فی حضرته.
قال: و أقبل العبّاس علی القوم و هم وقوف، فقال: یا هؤلاء! إنّ أبا عبد اللّه یسألکم الانصراف عنه فی هذا الیوم حتّی ینظر فی هذا الأمر، ثمّ یلقاکم غدا إن شاء اللّه تعالی «14».
قال: فخبر «15» القوم بهذا أمیرهم عمر «16» بن سعد، فقال للشّمر بن «17» ذی الجوشن «17»:
__________________________________________________
(1)- فی النّسخ: عمرو.
(2)- فی النّسخ: مطهر.
(3- 3)- لیس فی د.
(14)- لیس فی د.
(4)- فی النّسخ: المجتهدون، و التّصحیح من الطّبری.
(5)- فی الأصل و بر: عمرو و فی د: عمرو بن سعد.
(6)- کذا فی النّسخ، و فی الطّبری: عزرة.
(7)- من د و الطّبری، و فی الأصل و بر: بما.
(8)- فی النّسخ: اتّقی.
(9)- فی د: یعنون.
(10)- من بر، و فی الأصل: نصیر، و لیس فی د.
(11)- وقع فی النّسخ: عمرو- خطأ.
(12)- فی د: أنت.
(13)- زید فی د و بر: و.
(15)- من د، و فی الأصل و بر: فجرأ.
(16)- فی النّسخ: عبد اللّه.
(17- 17) فی النّسخ: جوشن.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 292
ما تری من الرّأی؟ فقال: أری رأیک أیّها الأمیر! فقال عمر «1»: إنّنی أحببت أن لا أکون أمیرا، «2» قال: ثمّ إنّی أکرهت. «2» قال: و أقبل عمر «1» علی أصحابه، فقال «3»: ما الّذی عندکم فی هذا الرّأی؟ فقال رجل من أصحابه یقال له عمرو بن الحجّاج: سبحان اللّه العظیم! لو کانوا من التّرک و الدّیلم و سألوا «4» هذه المنزلة لقد کان حقّا علینا [أن] نجیبهم إلی ذلک و کیف و هم آل الرّسول محمّد «5» صلّی اللّه علیه و سلّم و أهله «5»! فقال عمر «1» بن سعد: إنّا قد أجّلناهم «6» فی یومنا هذا، قال: فنادی رجل من أصحاب عمر: یا شیعة الحسین «2» بن علیّ «2»! قد أجّلناکم «7» یومکم هذا إلی غد. فإن استسلمتم نزلتم علی حکم الأمیر وجّهنا بکم إلیه؛ و إن أبیتم ناجزناکم. قال: فانصرف الفریقان «2» بعضهم من بعض «2».
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 175- 179
«8» ثمّ نادی عمر بن سعد: یا خیل اللّه ارکبی و بالجنّة أبشری، فرکب النّاس ثمّ زحف نحوهم بعد العصر «9»، و الحسین علیه السّلام جالس أمام بیته محتب بسیفه، إذ خفق برأسه علی رکبتیه، فسمعت أخته «10» الصّیحة فدنت من أخیها، فقالت: یا أخی أما تسمع الأصوات قد اقتربت؟ فرفع الحسین علیه السّلام رأسه، فقال «11»: إنّی رأیت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم السّاعة فی
__________________________________________________
(1)- فی النّسخ: عمرو.
(2- 2) لیس فی د.
(3)- فی د: و قال لهم.
(4)- زید فی د: عن.
(5- 5) فی د: بن عبد اللّه.
(6)- فی النّسخ: أحللناهم.
(7)- فی النّسخ: أحللناکم.
(8) (8- 8) [حکاه عنه فی تظلّم الزّهراء،/ 175].
(9)- [زاد فی نفس المهموم: و فی الحدیث المرویّ عن الصّادق علیه السّلام قال: تاسوعا یوم حوصر فیه الحسین علیه السّلام و أصحابه بکربلاء و اجتمع علیه خیل أهل الشّام و أناخوا علیه، و فرح ابن مرجانة و عمر بن سعد بتوافر الخیل و کثرتها، و استضعفوا فیه الحسین علیه السّلام و أصحابه و أیقنوا أنّه لا یأتی الحسین علیه السّلام ناصر و لا یمدّه أهل العراق. بأبی المستضعف الغریب. فلمّا نادی عمر بن سعد أصحابه بالرّکوب، رکب أصحابه. زاد أیضا فی المعالی: و اقتربوا نحو خیم الحسین علیه السّلام].
(10)- [زاد فی نفس المهموم: زینب].
(11)- [أضاف فی المعالی: أخیّة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 293
المنام «1»، فقال لی: إنّک تروح إلینا (8*) «1»، فلطمت أخته وجهها «2» و نادت بالویل «2»، فقال لها الحسین علیه السّلام: لیس لک الویل یا أخیّة، «3» أسکتی «4» رحمک اللّه، «4» و قال له العبّاس بن علیّ علیه السّلام: یا أخی «5» أتاک القوم، فنهض ثمّ قال: یا عبّاس ارکب، بنفسی أنت یا أخی، حتّی تلقاهم و تقول لهم: ما لکم، و ما بدا لکم، «6» و تسألهم، عمّا جاء بهم؟ «6» فأتاهم العبّاس فی نحو من عشرین فارسا، «7» منهم «8» زهیر بن القین و حبیب بن مظاهر «7»، فقال لهم العبّاس:
ما بدا لکم؟ و ما تریدون؟ قالوا: «9» جاء أمر الأمیر أن نعرض علیکم أن تنزلوا علی حکمه أو نناجزکم «10»؟ فقال: فلا تعجلوا حتّی أرجع إلی أبی عبد اللّه فأعرض علیه ما ذکرتم، «11» فوقفوا و قالوا: القه فأعلمه، ثمّ القنا بما یقول لک «11»، فانصرف العبّاس راجعا یرکض إلی الحسین علیه السّلام «12» یخبره الخبر، و وقف أصحابه یخاطبون القوم «13» و یعظونهم و یکفّونهم عن قتال الحسین علیه السّلام «13» «14». فجاء «15» العبّاس إلی الحسین علیه السّلام «12» «14» فأخبره بما قال القوم، فقال علیه السّلام: ارجع إلیهم فإن استطعت أن تؤخّرهم إلی الغدوة و تدفعهم عنّا العشیّة لعلّنا نصلّی لربّنا اللّیلة و ندعوه و نستغفره، فهو یعلم أنّی قد أحبّ الصّلاة له و تلاوة کتابه و «16»
__________________________________________________
(1- 1) [مثیر الأحزان: و هو یقول لی: یا حسین إنّک رائح إلینا عن قریب].
(2- 2) [المعالی: و صاحت واویلاه و بکت، و زاد فی الأسرار و مثیر الأحزان: الثّبور].
(3)- [أضاف فی المعالی: لا تشمتی القوم بنا].
(4- 4) [مثیر الأحزان: یرحمک اللّه و زاد: لا یشمت القوم بنا].
(5)- [زاد فی نفس المهموم و المعالی: قد].
(6- 6) [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(7- 7) [لم یرد فی العیون].
(8)- [نفس المهموم و مثیر الاحزان: فیهم].
(9)- [زاد فی المعالی و مثیر الأحزان: قد].
(10)- [زاد فی مثیر الأحزان: الحرب].
(11- 11) [لم یرد فی العیون و مثیر الأحزان].
(12- 12) [لم یرد فی العیون].
(13- 13) [لم یرد فی نفس المهموم و حکی بدله عن الطّبریّ].
(14- 14) [لم یرد فی مثیر الأحزان و العیون].
(15)- [فی نفس المهموم و المعالی: و أقبل].
(16)- [أضاف فی نفس المهموم و المعالی و العیون: کثرة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 294
الدّعاء و الاستغفار. فمضی العبّاس إلی القوم «1» «2» و رجع من عندهم و معه رسول من قبل عمر بن سعد «3» یقول: إنّا قد أجّلناکم إلی غد، فإن استسلمتم سرّحناکم إلی أمیرنا عبید اللّه بن زیاد، و إن أبیتم فلسنا تارکیکم، و انصرف «2». «4»
__________________________________________________
(1)- [زاد فی المعالی: و سألهم ذلک فتوقّف عمر بن سعد و فی المنتخب: قال عمر بن سعد للشمر: ما تقول؟
فقال: أمّا أنا فلو کنت الأمیر لم أنظره، فقال عمرو بن الحجّاج الزّبیدیّ: ویلکم و اللّه لو أنّهم من التّرک و الدّیلم و سألونا مثل ذلک لأجبناهم فکیف و هم آل محمّد علیهم السّلام، فقال له قیس بن الأشعث: أجبهم إلی ما سألوک، فلعمری لیصحنّک بالقتال غدوة، فقال: و اللّه لو أعلم أن یفعلوا ما أخرّتهم العشیّة].
(2- 2) [حکاه عنه فی تظلّم الزّهراء،/ 175].
(3)- [زاد فی نفس المهموم و المعالی و العیون: فقام حیث سمع الصّوت فقال].
(4)- سپس عمر بن سعد فریاد زد: «ای لشگر خدا سوار شوید، و به بهشت مژده گیرید.»
پس لشگر سوار شد و تا هنگام غروب به نزد حسین علیه السّلام و یارانش یورش بردند. در آن هنگام حسین علیه السّلام جلوی خیمه خود نشسته بود و بر شمشیر خود تکیه زده و سر بر زانو نهاده و خواب رفته بود.
خواهر آواز خروش لشگر شنید و به نزدیک برادر آمد و گفت: «برادر! آیا این هیاهو و آواز خروش را نشنوی که نزدیک شده است؟»
حسین علیه السّلام سر برداشت و فرمود: «همانا من رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم را اکنون در خواب دیدم که به من فرمود: «تو به نزد ما خواهی آمد.»
پس خواهرش (که این حرف را شنید)، مشت به صورت زد و فریاد کرد: «وای!»
حسین علیه السّلام به او فرمود: «خواهرم وای بر تو نیست. آرام و خموش باش. خدایت رحمت کند.»
پس عباس پیش آمد و عرض کرد: «برادر جان! لشگر به نزد تو آمد!؟»
حضرت برخاست و به عباس فرمود: «برادرم! تو به جای من سوار شو (یا فرمود: جانم به قربانت سوار شو) و به نزد اینان برو و به ایشان بگو: چیست شما را و چه می‌خواهید؟ و از سبب آمدن ایشان پرسش کن.»
پس عباس با گروهی حدود بیست نفر سوار که در میان ایشان بود، زهیر بن قین و حبیب بن مظاهر به نزد آن لشگر آمد و عباس به آنان فرمود: «چه می‌خواهید و چه اراده دارید؟»
گفتند: «دستور از امیر رسیده است که به شما پیشنهاد کنیم به حکم او تن دهید و تسلیم شوید و یا با شما جنگ کنیم؟»
فرمود: «پس شتاب نکنید تا به نزد ابی عبد اللّه بروم و سخن شما را به عرض آن حضرت برسانم.»
آنان بازایستادند و گفتند: «برو و این پیغام را به او برسان و هر پاسخی داد نیز به اطلاع ما برسان.»
پس عباس به تنهایی به نزد حسین علیه السّلام بازگشت که جریان را به عرض رساند، و همراهان او (یعنی زهیر و حبیب و دیگران) آنجا در جلوی لشگر ایستادند و با آن مردم سخن می‌گفتند و آنان را موعظه کردند و اندرز دادند و از جنگ با حسین علیه السّلام بازشان داشتند. عباس به نزد حسین علیه السّلام آمد و سخن لشگر-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 295
المفید، الإرشاد، 2/ 92- 93- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 391- 392؛ البحرانی، العوالم، 17/ 242- 243؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 267- 268؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 262؛ القمی، نفس المهموم،/ 225- 227؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 430؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 54؛ مثله المازندرانی؛ معالی السّبطین، 1/ 331، 332، 333، 334؛ المیانجی، العیون العبری،/ 86- 87
فرکب عمر بن سعد فی الناس، ثمّ زحف نحوهم، و الحسین جالس أمام بیته محتب بسیفه.
فقال له العبّاس بن علیّ:
- «یا أخی أتاک القوم، أما تراهم؟».
و کان الحسین قد خفق برأسه [علی رکبتیه] «1» فنهض ثمّ قال:
- «یا عبّاس ارکب- بنفسی أنت یا أخی- حتّی تلقاهم فتقول لهم: ما لکم؟ و ما بدا لکم؟ و تسألهم عمّا جاء بهم».
فأتاهم العبّاس، و استقبلهم فی نحو عشرین فارسا، فقال لهم:
- «ما جاء بکم؟ و ما بدا لکم»، قالوا:
- «إنّ أمر الأمیر قد جاء بکیت و کیت». قال:
- «فلا [107] تعجلوا حتّی أرجع إلی أبی عبد اللّه، فأعرض علیه ما ذکرتم».
فانصرف العبّاس یرکض نحو الحسین، یخبره الخبر، و ترک أصحابه یخاطبون القوم.
__________________________________________________
- را به آن حضرت گفت. حضرت فرمود: «به نزد ایشان بازگرد و اگر می‌توانی تا فردا از ایشان مهلت بگیر و امشب ایشان را از ما بازگردان. شاید ما امشب برای پروردگار خود نماز بخوانیم و دعا کنیم و از او آمرزش بخواهیم، زیرا خدا خود می‌داند، همانا من نماز و تلاوت کتابش قرآن و دعای بسیار و استغفار را دوست دارم.»
پس عباس به نزد آن لشگر آمد و با فرستاده عمر بن سعد بازگشت و آن فرستاده گفت: «ما امشب تا فردا به شما مهلت دهیم. پس اگر تسلیم شدید، شما را به نزد امیر عبید اللّه بن زیاد خواهیم برد؛ وگرنه دست از شما برنداریم.»
(این پیغام را رسانید) و بازگشت.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 92- 93
(1)- تکملة من الطّبری.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 296
ثمّ أقبل العبّاس یرکض، فقال:
- «إنّ أبا عبد اللّه یسألکم أن تنصرفوا هذه العشیّة حتّی ننظر فی هذا الأمر، فانّ هذا الّذی جئتم به، لم یجر [بینکم و بینه] «1» فیه منطق، فإذا أصبحنا التقینا، فإمّا رضیناه فاستسلمنا، و إمّا کرهناه فرددنا».
و کان الحسین قال للعبّاس:
- «إرجع إلیهم، فإن استطعت أن تؤخّرهم إلی غدوة و تدفعهم عنّا العشیّة، لعلّنا نصلّی لربّنا و نستغفره، و نوصی إلی أهلنا».
فجاءهم رسول عمر، فقام بحیث یسمعون الصّوت، و قال:
- «قد أجّلناکم إلی غد فإن استسلمتم سرّحناکم إلی أمیرنا، و إن أبیتم، فلسنا تارکیکم».
أبو علیّ مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 68
ثمّ نادی عمر بن سعد: یا خیل اللّه ارکبی، فرکب النّاس، ثمّ زحف نحوهم بعد العصر و الحسین علیه السّلام جالس أمام بیته محتب بسیفه، إذ خفق برأسه علی رکبتیه؛ و سمعت أخته الصّیحة، فدنت من أخیها، فقالت: یا أخی أما تسمع الأصوات؟ فرفع رأسه، فقال: إنّی رأیت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فی المنام، فقال لی: إنّک تروح إلینا، فلطمت أخته وجهها و نادت بالویل، فقال لها: لیس لک الویل یا أخیّة أسکتی (رحمک اللّه).
و قال له العبّاس بن علیّ: یا أخی، قد جاءک القوم، فنهض و قال: یا عبّاس ارکب، بنفسک أنت یا أخی، حتّی تلقاهم و تقول لهم: ما لکم؟ فأتاهم العبّاس فی عشرین فارسا فیهم زهیر بن القین و حبیب بن مظهّر فقال: ما بدا لکم، و ما تریدون؟ قالوا: جاء أمر الأمیر أن نعرض علیکم أن تنزلوا علی حکمه أو نناجزکم، فانصرف العبّاس راجعا یرکض إلی الحسین یخبر الخبر، و وقف أصحابه یعظون القوم و یکفّونهم عن القتال للحسین علیه السّلام، و جاء العبّاس و أخبره الخبر بما قال القوم، فقال: ارجع إلیهم، فإن استطعت أن تؤخّرهم إلی غد، و تدفعهم عنّا العشیّة فافعل، لعلّنا نصلّی لربّنا اللّیلة و ندعوه و نستغفره.
__________________________________________________
(1)- تکملة من الطّبری.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 297
و مضی العبّاس و رجع معه رسول من قبل عمر بن سعد یقول: إنّا قد أجّلناکم إلی غد و انصرف.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 234
(قال): ثمّ نادی مناد من عمر بن سعد: یا خیل اللّه ارکبی، فرکب النّاس و زحفوا نحو عسکر الحسین فی وقته کان جالسا، فخفق برأسه علی رکبتیه، فسمعت زینب بنت علیّ الصّیحة و الضّجّة، فدنت من أخیها فحرّکته و قالت: یا أخی: ألا تسمع الأصوات قد اقتربت منّا؟ فرفع الحسین رأسه و قال: یا أختاه رأیت السّاعة فی منامی جدّی رسول اللّه و أبی علیّا و أمّی فاطمة و أخی الحسن (صلوات اللّه علیهم)، و هم یقولون: إنّک رائح إلینا عن قریب، و قد و اللّه دنا الأمر لا شکّ فیه، فلطمت زینب وجهها و صاحت، فقال لها الحسین: مهلا مهلا أسکتی و لا تصیحی، فیشمت القوم بنا. ثمّ أقبل الحسین علی أخیه العبّاس، فقال: یا أخی ارکب و تقدّم إلی هؤلاء القوم، و سلهم عن حالهم، و ارجع إلیّ بالخبر. فرکب العبّاس فی إخوته و معه عشرة فوارس حتّی دنا من القوم، ثمّ قال:
یا هؤلاء ما شأنکم؟ و ما تریدون؟ فقالوا: جاءنا الأمر من عبید اللّه بن زیاد أن نعرض علیکم إمّا أن تنزلوا علی الحکم و إلّا ناجزناکم؛ قال العبّاس: فلا تعجلوا حتّی أرجع إلی الحسین، فأخبره بذلک؛ فوقف القوم فی مواضعهم، و رجع العبّاس إلی الحسین، فأخبره، فأطرق الحسین ساعة و أصحابه یخاطبون أصحاب عمر بن سعد، فیقول لهم حبیب بن مظاهر الأسدی: أما و اللّه لبئس القوم قوم یقدمون غدا علی اللّه و رسوله و قد قتلوا ذریّته و أهل بیته المتهجّدین بالأسحار، الذّاکرین اللّه باللّیل و النّهار، و شیعته الأتقیاء الأبرار، فقال له رجل من أصحاب ابن سعد، یقال له عروة بن قیس: إنّک لتزکّی نفسک ما استطعت، فقال له زهیر بن القین: اتّق اللّه یا ابن قیس، و لا تکن من الّذین یعینون علی الضّلال و قتل النّفوس الزّکیّة الطّاهرة و عترة خیر الأنبیاء و ذریّة أصحاب الکساء. فقال له ابن قیس: إنّک لم تکن عندنا من شیعة أهل البیت و إنّما کنت عثمانیّا نعرفک فکیف صرت ترابیّا؟ فقال له زهیر: إنّی کنت کذلک غیر أنّی لمّا رأیت الحسین مغصوبا علی حقّه، ذکرت جدّه و مکانه منه، فرأیت لنفسی أن أنصره، و أکون من حزبه، و أجعل
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 298
نفسی من دون نفسه، حفظا لما ضیّعتم من حقّ اللّه و حقّ رسوله.
فکان هؤلاء فی هذه المخاطبة و الحسین جالس مفکّر فی أمر المحاربة و أخوه العبّاس واقف بین یدیه، فقال للعبّاس: ارجع یا أخی إلی القوم فإن استطعت أن تصرفهم و تدفعهم عنّا باقی هذا الیوم فافعل، لعلّنا نصلّی لربّنا لیلتنا هذه، و ندعو اللّه، و نستعینه، و نستنصره علی هؤلاء القوم؛ فأقبل العبّاس إلی القوم و هم وقوف، فقال لهم: یا هؤلاء: إنّ أبا عبد اللّه یسألکم الانصراف عنه باقی یومکم هذا حتّی ینظر فی هذا الأمر، ثمّ نلقاکم به غدا إن شاء اللّه، فأخبر القوم أمیرهم عمر بن سعد، فقال للشّمر: ما ذا تری یا شمر؟
فقال: إنّی ما أری إلّا رأیک أنت الأمیر علینا، فافعل ما تشاء، فقال: إنّی أحببت أن لا أکون أمیرا فلم أترک و أکرهت، ثمّ قال لأصحابه: ما ترون؟ قالوا له: أنت الأمیر، فقال له عمرو بن الحجّاج الزّبیدیّ: سبحان اللّه العظیم! و اللّه لو کان هؤلاء من التّرک و الدّیلم، ثمّ سألوکم هذه اللّیلة لقد کان ینبغی أن تجیبوهم إلی ذلک، فکیف و هم آل الرّسول محمّد؟! فقال ابن سعد: أخبروهم أنّا أجّلناهم باقی یومنا هذا إلی غد، فإن استسلمواو نزلوا علی الحکم وجّهنا بهم إلی الأمیر عبید اللّه، و إن أبوا ناجزناهم. فانصرف الفریقان و عاد کلّ إلی معسکره.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 249- 251
و جهّز ابن زیاد علیه خمسا و ثلاثین ألفا، فبعث الحرّ فی ألف رجل من القادسیّة و کعب بن طلحة فی ثلاثة آلاف، و عمر بن سعد فی أربعة آلاف، و شمر بن ذی الجوشن السّلولیّ فی أربعة آلاف من أهل الشّام، و یزید بن رکاب الکلبیّ فی ألفین، و الحصین بن نمیر السکونیّ فی أربعة آلاف، و مضایر بن رهینة المازنیّ فی ثلاثة آلاف، و نصر بن حرشة فی ألفین، و شبث بن ربعیّ الرّیاحیّ فی ألف، و حجّار بن أبجر فی ألف.
و کان جمیع أصحاب الحسین اثنین و ثمانین رجلا، منهم الفرسان اثنان و ثلاثون فارسا، و لم یکن لهم من السّلاح إلّا السّیف و الرّمح.
فرکب عمر فی النّاس، ثمّ زحف نحوهم، فقال الحسین للعبّاس: تقول لهم ما لکم، و ما بدا لکم، و تسألهم عمّا جاء بهم؟ فقالوا: جاء أمر الأمیر بکیت و کیت. قال: فلا
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 299
تعجلوا حتّی أرجع إلی أبی عبد اللّه و أعرض علیه ما ذکرتم. فمضی و عرض علیه، فقال:
إنّ أبا عبد اللّه یسألکم أن تنصرفوا هذه العشیّة حتّی ینظر فی هذا الأمر، فأبی عمر بن سعد فقال عمرو بن الحجّاج الزّبیدیّ: سبحان اللّه! و اللّه أن لو کان من الدّیلم، ثمّ سألکم هذه المنزلة، لکان ینبغی أن یجاب.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 98
فنادی عمرو: یا خیل ارکبی و أبشری. فرکب فی النّاس، ثمّ زحف نحوهم بعد صلاة العصر، و الحسین جالس أمام بیته محتبیا بسیفه، إذ خفق برأسه علی رکبتیه، فسمعت أخته الضّجّة، فقالت: یا أخی، أما تسمع الأصوات قد اقتربت؟ فرفع رأسه فقال: إنّی رأیت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم فی المنام فقال لی: «إنّک تروح إلینا» فلطمت أخته وجهها و قال له العبّاس: یا أخی، أتاک القوم. فنهض و قال: یا عبّاس، ارکب [بنفسی] أنت یا أخی حتّی تلقاهم فتقول لهم: ما لکم؟ و ما بدالکم؟ فأتاهم العبّاس فی نحو من عشرین فارسا، فقال: ما تریدون؟ فقالوا: جاء أمر الأمیر بأن نعرض علیکم أن تنزلوا علی حکمه أو نناجزکم. قال: فلا تعجلوا حتّی ارجع إلی أبی عبد اللّه فأعرض علیه ما ذکرتم. فوقفوا، فراجع إلی الحسین فأخبره الخبر، ثمّ رجع إلیهم فقال: یا هؤلاء، إنّ أبا عبد اللّه یسألکم أن تنصرفوا هذه العشیّة حتّی ننظر فی ما ترون؟ فقال له عمرو بن الحجّاج: سبحان اللّه، و اللّه لو کان من الدّیلم، ثمّ سألک هذا لکان ینبغی أن تجیبه.
ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 337
ثمّ رکب عمر و النّاس معه بعد العصر و الحسین جالس أمام بیته محتبیا بسیفه، إذ خفق برأسه علی رکبته، و سمعت أخته زینب الضّجّة، فدنت منه فأیقظته، فرفع رأسه، فقال: إنّی رأیت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم فی المنام فقال: إنّک تروح إلینا، قال: فلطمت أخته وجهها و قالت: یا ویلتاه، قال: لیس لک الویل یا أخیّة اسکتی رحمک اللّه، قال له العبّاس أخوه:
یا أخی أتاک القوم، فنهض، فقال: یا أخی ارکب بنفسی، فقال له العبّاس: بل أروح أنا، فقال: ارکب أنت حتّی تلقاهم، فتقول: ما لکم، و ما بدا لکم، و تسألهم عمّا جاء بهم؟
فأتاهم فی نحو عشرین فارسا فیهم زهیر بن القین، فسألهم، فقالوا: جاء [أمر] الأمیر بکذا و کذا، قال: فلا تعجلوا حتّی أرجع إلی أبی عبد اللّه، فأعرض علیه ما ذکرتم، فوقفوا
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 300
و رجع العبّاس إلیه بالخبر، و وقف أصحابه یخاطبون القوم و یذکّرونهم اللّه، فلمّا أخبره العبّاس بقولهم، قال له الحسین: ارجع إلیهم، فإن استطعت أن تؤخّرهم إلی غدوة، لعلّنا نصلّی لربّنا هذه اللّیلة، و ندعوه، و نستغفره، فهو یعلم أنّی کنت أحبّ الصّلاة له و تلاوة کتابه و کثرة الدّعاء و الاستغفار، و أراد الحسین أیضا أن یوصی أهله، فرجع إلیهم العبّاس و قال لهم: انصرفوا عنّا العشیّة حتّی ننظر فی هذا الأمر، فإذا أصبحنا التقینا إن شاء اللّه، فإمّا رضینا، و إمّا رددناه؛ فقال عمر بن سعد: ما تری یا شمر؟ قال: أنت الأمیر، فأقبل علی النّاس، فقال: ما ترون؟ فقال له عمرو بن الحجّاج الزّبیدیّ: سبحان اللّه! و اللّه لو کان من الدّیلم ثمّ سألکم هذه المسألة، لکان ینبغی أن تجیبوهم. و قال قیس بن الأشعث ابن قیس: أجبهم، لعمری لیصبحنّک بالقتال غدوة، فقال: لو أعلم أن یفعلوا ما أخّرتهم العشیّة، ثمّ رجع عنهم.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 284- 285
فلمّا کان التّاسع من المحرّم، دعاهم عمر بن سعد إلی المحاربة، فأرسل الحسین علیه السّلام العبّاس، یلتمس منهم تأخیر تلک اللّیلة، فقال عمر لشمر: ما تقول؟ قال: أمّا أنا لو کنت الأمیر لم أنظره، فقال عمرو بن الحجّاج بن سلمة بن عبد یغوث الزّبیدیّ: سبحان اللّه! و اللّه لو کان من التّرک و الدّیلم و سألوک عن هذا ما کان لک أن تمنعهم حینئذ أمهلهم.
فکان لهم فی تلک اللّیلة دویّ کالنّحل من الصّلاة و التّلاوة، فجاء إلیهم جماعة من أصحاب عمر بن سعد.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 26
قال الرّاوی: و لمّا رأی الحسین علیه السّلام حرص القوم علی تعجیل القتال و قلّة انتفاعهم بمواعظ الفعال و المقال، قال لأخیه العبّاس علیه السّلام: إن استطعت أن تصرفهم عنّا فی هذا الیوم، فافعل لعلّنا نصلّی لربّنا فی هذه اللّیلة، فإنّه یعلم أنّی أحبّ الصّلاة له و تلاوة کتابه.
قال الرّاوی: «1» فسألهم العبّاس ذلک، فتوقّف عمر بن سعد لعنه اللّه، «2» فقال عمرو بن
__________________________________________________
(1) (1- 1) [حکاه عنه فی الدّمعة، 4/ 268].
(2) (2- 2) [حکاه عنه فی الأسرار،/ 262 و مثیر الأحزان،/ 54].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 301
الحجّاج الزّبیدیّ: و اللّه لو أنّهم من التّرک و الدّیلم و سألونا مثل ذلک لأجبناهم فکیف و هم آل محمّد صلّی اللّه علیه و آله؟! فأجابوهم إلی ذلک. (1*) (2*) «1»
ابن طاوس، اللّهوف،/ 89- عنه: القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 175
قال: ثمّ إنّ عمر بن سعد، نادی: یا خیل اللّه ارکبی و أبشری. فرکب النّاس، ثمّ زحف بهم نحوهم بعد صلاة العصر، و الحسین جالس أمام بیته محتبیا بسیفه، إذ خفق برأسه علی رکبتیه، و سمعت أخته الصّیحة، فدنت منه فأیقظته و قالت: أما تسمع الأصوات قد اقتربت؟! فرفع الحسین رأسه، فقال: إنّی رأیت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم فی المنام، فقال لی: إنّک تروح إلینا. فلطمت وجهها و قالت: وا ویلتاه! فقال: لیس لک الویل یا أخیّة، اسکتی رحمک اللّه!
و قال له العبّاس: یا أخی أتاک القوم، فنهض، ثمّ قال: یا عبّاس، ارکب بنفسی. فقال له العبّاس: بل أروح أنا. فقال: ارکب أنت یا أخی حتّی تلقاهم، فتقول لهم: ما لکم، و ما بدا لکم، و تسألهم عمّا جاء بهم؟ فأتاهم العبّاس، فاستقبلهم فی نحو عشرین فارسا، فقال لهم: ما بدا لکم، و ما تریدون؟ قالوا: جاء أمر الأمیر بأن نعرض علیکم أن تنزلوا علی حکمه أو نناجزکم. قال: فلا تعجلوا حتّی أرجع إلی أبی عبد اللّه، فأعرض علیه ما ذکرتم. فوقفوا، و انصرف راجعا یرکض إلی الحسین، فأخبره الخبر، فقال له الحسین:
ارجع إلیهم، فإن استطعت أن تؤخّرهم إلی غدوة لعلّنا نصلّی لربّنا اللّیلة و ندعوه و نستغفره، فرجع العبّاس إلیهم، فقال: «یا هؤلاء، إنّ أبا عبد اللّه یسألکم أن تنصرفوا هذه اللّیلة
__________________________________________________
(1)- راوی گفت: حسین علیه السّلام که دید مردم حریص‌اند تا هرچه زودتر جنگ را شروع کنند و از رفتار و گفتارهای پندآمیز هرچه کمتر بهره‌مند می‌شوند، به برادرش عباس فرمود: «اگر بتوانی امروز اینان را از جنگ منصرف کنی، بکن. شاید امشب را در پیشگاه الهی به نماز بایستیم که خدا می‌داند من نماز گزاردن و قرآن خواندن برای او را دوست می‌دارم.»
راوی گفت: «عبّاس علیه السّلام خواسته حضرت را پیشنهاد کرد. عمر بن سعد در پذیرفتن آن درنگ کرد.» عمرو بن حجاج زبیدی گفت: «به خدا قسم اگر دشمن ما از ترک و دیلم بود و چنین پیشنهادی می‌کرد، ما می‌پذیرفتیم تا چه رسد بر اینان که اولاد پیغمبرند.»
پس از این گفتار، پیشنهاد را پذیرفتند.
فهری، ترجمه لهوف،/ 89
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 302
حتّی ینظر فی هذا الأمر، فإنّ هذا الأمر لم یجر بینکم و بینه فیه منطق، فإذا أصبحنا التقینا إن شاء اللّه، فإمّا رضیناه فأتینا الأمر الّذی تسألوننا و تسومونناه، أو کرهناه فرددناه».
قال: و إنّما أراد الحسین أن یردّهم عنه تلک العشیّة حتّی یأمر بأمره و یوصی أهله.
فاستشار عمر بن سعد شمر بن ذی الجوشن فی ذلک، فقال شمر: أنت الأمیر، و الرّأی رأیک. فأقبل عمر علی النّاس، فقال: ما ذا ترون؟ فقال له عمرو بن الحجّاج الزّبیدیّ:
سبحان اللّه! و اللّه لو کان من الدّیلم، ثمّ سألوک هذه المنزلة لکان ینبغی لک أن تجیبهم إلیها. و قال قیس بن الأشعث: أجبهم إلی ما سألوک فلعمری لیصبحنّک بالقتال غدوة.
فقال: و اللّه لو أعلم أن یفعلوا ما أخّرتهم العشیّة، ثمّ رجع عنهم.
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 432- 434
و نهض عشیّة الخمیس تاسع المحرّم من هذه السّنة [سنة إحدی و ستّین] و الحسین جالس أمام بیته بعد صلاة العصر، فلمّا قرب الجیش منه سألهم مع أخیه العبّاس أن یمهلوه إلی الغد و أنّه یجیبهم إلی ما یختارونه! فأجابوه إلی ذلک.
أبو الفداء، التّاریخ، 1/ 190- 191
قال: فرکب العسکر و الحسین جالس فرآهم مقبلین، فقال لأخیه عبّاس: القهم فسلهم:
ما لهم؟ فسألهم، فقالوا: أتانا کتاب الأمیر یأمرنا أن نعرض علیک النّزول علی حکمه (ص 143) أو نناجزک، قال: انصرفوا عنّا العشیّة حتّی ننظر اللّیلة، فانصرفوا.
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 202
قال: ثمّ نادی عمر بن سعد فی الجیش: یا خیل اللّه ارکبی و ابشری، فرکبوا و زحفوا إلیهم بعد صلاة العصر من یومئذ، هذا و حسین جالس أمام خیمته محتبیا بسیفه، و نعس فخفق برأسه، و سمعت أخته الضجّة فدنت منه فأیقظته، فرجع برأسه کما هو، و قال: إنّی رأیت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فی المنام فقال لی: «إنّک تروح إلینا»، فلطمت وجهها و قالت: یا ویلتنا. فقال: لیس لک الویل یا أخته: اسکنی رحمک الرّحمان.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 303
و قال له أخوه العبّاس بن علیّ: یا أخی جاءک القوم، فقال: اذهب إلیهم فسلهم ما بدا لهم، فذهب إلیهم فی نحو من عشرین فارسا، فقال: ما لکم؟ فقالوا: جاء أمر الأمیر إمّا أن تأتوا علی حکمه و إمّا أن نقاتلکم. فقال: مکانکم حتّی أذهب إلی أبی عبد اللّه فأعلمه، فرجع و وقف أصحابه فجعلوا یتراجعون القول و یؤنّب بعضهم بعضا، یقول أصحاب الحسین: بئس القوم، أنتم تریدون قتل ذرّیّة نبیّکم و خیّار النّاس فی زمانهم؟ ثمّ رجع العبّاس بن علیّ من عند الحسین إلیهم فقال لهم: یقول لکم أبو عبد اللّه: انصرفوا عشیّتکم هذه حتّی ینظر فی أمره اللّیلة.
فقال عمر بن سعد لشمر بن ذی الجوشن: ما تقول؟ فقال: أنت الأمیر و الرّأی رأیک، فقال عمرو بن الحجّاج بن سلمة الزّبیدیّ: سبحان اللّه! و اللّه لو سألکم ذلک رجل من الدّیلم لکان ینبغی إجابته. و قال قیس بن الأشعث: أجبهم إلی ما سألوک، فلعمری لیصحبنّک بالقتال غدوة.
و هکذا جری الأمر، فانّ الحسین لمّا رجع العبّاس قال له: ارجع فارددهم هذه العشیّة لعلّنا نصلّی لربّنا هذه اللّیلة و نستغفره و ندعوه، فقد علم اللّه منّی أنّی أحبّ الصّلاة له، و تلاوة کتابه، و الاستغفار و الدّعاء. و أوصی الحسین فی هذه اللّیلة إلی أهله.
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 176
و نادی عمر بن سعد: یا خیل اللّه ارکبی، فرکب النّاس بعد صلاة العصر؛ و الحسین جالس أمام بیته محتبیا بسیفه، و قد خفق برأسه بین رکبتیه؛ فسمعت أخته الضّجّة، فقالت: یا أخی، أما تسمع الأصوات قد اقتربت؟ فرفع رأسه و قال: إنّی رأیت جدّی رسول اللّه (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) فی المنام هذه السّاعة و قال: إنّک تقدم علینا [وشیکا] «1».
فلطمت أخته وجهها.
فقال له العبّاس: یا أخی أتاک القوم، فنهض و قال: یا عبّاس ارکب حتّی تلقاهم فقل
__________________________________________________
(1)- الظّاهر أنّ هذا هو الصّواب؛ و فی أصلی: إنّک الآن تقدم علینا؟
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 304
لهم: ما بدا لکم؟
فأتاهم العبّاس فی نحو عشرین فارسا، فقال: ما تریدون؟ قالوا: أمر الأمیر أن تنزلوا علی حکمه أو نناجزکم؟! قال: فلا تعجلوا حتّی أرجع إلی أبی عبد اللّه، فأعرض علیه ما ذکرتم، فوقفوا و رجع إلی الحسین فأخبره، ثمّ رجع رسولا فقال: یا هؤلاء إنّ أبا عبد اللّه یسألکم أن تنصرفوا هذه اللّیلة حتّی ینظر فی أمره، فإذا أصبحنا التقینا إن شاء اللّه تعالی.
و إنّما أراد أن یوصی أهله.
فقال عمر لأصحابه: ما ترون؟ فقال عمرو بن الحجّاج: سبحان اللّه! و اللّه لو کان من الدّیلم و سألک ذلک؛ لکان ینبغی أن تجیبه، فرجع. «1»
الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 281- 282
و روی: أنّ ابن زیاد بعث رجلا یقال له: جویریة بن زیاد [و قال] «2»: إذا أوصلت کتابی هذا إلی عمر بن سعد فإن قام من ساعته لحرب الحسین فذاک، و إن لم یقم فخذه و قیّده، و ابعث به إلیّ، و یکون شمر بن ذی الجوشن الأمیر علی النّاس.
فوصل الکتاب [و کان فی الکتاب] «3»: إنّی لم أبعثک یا ابن سعد لمنادمة الحسین، فإذا
__________________________________________________
(1)- و عمر بداختر در همان نماز دیگر که نهم محرم بود، سوار گشته متوجه قتال آن سرور ابرار شد و در آن زمان، امام حسین علیه التحیة و الغفران سر به زانو نهاد و به خواب رفته بود. خواهر آن حضرت زینب آواز مخالفان شنید و برادر بزرگوار خود را بیدار کرد. امام حسین رضی اللّه عنه گفت: «همین ساعت حضرت رسالت صلّی اللّه علیه و آله را به خواب دیدم که فرمود: «تو به جانب ما خواهی آمد.»
زینب تپانچه بر رخسار خود زد. امام حسین در تسکین او کوشید و چون دید که جمعی از مخالفان نزدیک آمده‌اند، عباس را با بیست سوار به استقبال آن فرقه ضلال فرستاد تا معلوم کند که سبب حرکت ایشان چیست و عباس از جمعی که نزدیک‌تر آمده بودند، استفسار احوال کرد. گفتند: «عمر بن سعد است که متوجه جنگ حسین شده است.»
عبّاس گفت: «امشب ما را مهلت دهید تا فردا مقاتله کنیم و عمر در این باب با اصحاب شقاوت انتساب مشاوره کرد.»
عمرو بن حجاج الزّبیدیّ گفت: اگر کفار دیلم این التماس کنند، باید که به اجابت اقتران یابد! فکیف که این جماعت اهل بیت حضرت رسالت‌اند؛ لاجرم عمر بازگشته مقرر شد که روز دیگر به امر حرب قیام کنند. خواند امیر، حبیب السیر، 2/ 50
(2، 3)- من المقتل.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 305
أتاک کتابی هذا فخیّره بین أن تأتینی به أو تقاتله، فوثب ابن سعد من ساعته و أخبر الحسین بذلک، فقال الحسین علیه السّلام: أخّرنا إلی غد.
و أقبل العبّاس إلی القوم الّذین مع عمر بن سعد، فقال: یا هؤلاء، إنّ أبا عبد اللّه یسألکم الانصراف عنه باقی یومکم حتّی ننظر فی هذا الأمر، ثمّ نلقاکم به غدا.
قال: فخبّر القوم بذلک أمیرهم، فقال عمر بن سعد لشمر: ما ذا تری؟ قال: أنا أری رأیک أیّها الأمیر، فقل ما تشاء.
فقال عمر بن سعد: إنّی أحببت ألّا أکون أمیرا فلم اترک و أکرهت، ثمّ أقبل عمر بن سعد علی أصحابه، فقال: الرّأی عندکم.
فقال رجل من أصحابه و هو عمرو بن الحجّاج: سبحان اللّه! و اللّه لو کانوا من أهل التّرک و الدّیلم و یسألوا هذه الخصلة لکان ینبغی أن نجیبهم إلی ذلک، فکیف و هم آل الرّسول؟ فقال عمر بن سعد: خبّروهم أنّا قد أجّلناهم باقی یومنا.
فنادی رجل من أصحاب ابن سعد: یا شیعة حسین، إنّا قد أجّلناکم یومنا إلی غد، فإن استسلمتم و نزلتم علی الحکم وجّهنا بکم إلی الأمیر، و إن أبیتم ناجزناکم، فانصرف الفریقان.
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس و زینة المجالس، 2/ 266- 267
فلمّا کان الیوم التّاسع من المحرّم، دعاهم عمر بن سعد إلی المحاربة، فأرسل الحسین علیه السّلام أخاه العبّاس یلتمس منهم التأخیر فی تلک اللّیلة، «1» فقال ابن سعد للشّمر: ما تقول؟
فقال: أمّا أنا فلو کنت الأمیر لم أنظره؛ «1» فقال عمر بن سلمة: سبحان اللّه! و اللّه لو کانوا من التّرک أو الدّیلم و سألوک هذا ما کان لک أن تمنعهم، فحینئذ أمهلهم. «2»
__________________________________________________
(1- 1) [حکاه عنه فی الأسرار،/ 262 و المعالی، 1/ 334].
(2)- آورده‌اند که در وقت نماز دیگر که این واقعه هایله در دیگر روزی روی نمود، امام حسین سر خود را بر زانو نهاد و در خواب شد و خواهر آن جناب زینب آواز مخالفان شنید و او را بیدار کرد. امام حسین رضی اللّه عنه گفت: «رسول خدا را در خواب دیدم و فرمود تو به جانب ما خواهی آمد.»
زینب لطمات بر رخساره خود زد و امام حسین رضی اللّه عنه او را تسکین داد و عباس بن علی رضی اللّه عنه با برادر-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 306
__________________________________________________
- خود گفت: «جمعی از مخالفان قریب به خیمه‌ها آمده‌اند و تو را می‌خوانند.»
امام حسین عباس را با بیست سوار نزد ایشان فرستاد تا معلوم کند که سبب آمدن آن جماعت چیست و عباس استفسار کرد. گفتند: «امیر است.»
یعنی عمر بن سعد که بر جنگ امام حسین اقدام کرده است. عباس گفت: «امشب ما را مهلت دهید تا فردا ساخته جنگ شویم.»
عمر بن سعد با اصحاب خود در این باب مشورت کرد. عمر بن الحجاج الزبیدی گفت: «و اللّه که اگر این التماس کنند، واجب آن است که ملتمس ایشان مبذول افتد و عمر بازگشته است.»
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 146- 147
چون خروش لشکر مخالفان بلند شد، زینب خاتون خواهر حضرت امام حسین علیه السّلام به خدمت آن حضرت آمد و دید که آن امام مظلوم سر بر زانوی اندوه گذاشته و به خواب رفته است. گفت: «ای برادر! این صداهای اهل جور و جفا را نمی‌شنوی؟»
حضرت سر برداشت و فرمود: «ای خواهر! در این وقت به خواب دیدم، جدّم محمّد مصطفی و پدرم علی مرتضی و مادرم فاطمه زهرا و برادرم حسن مجتبی را که به نزد من آمدند و گفتند: «ای حسین! تو در این زودی به نزد ما خواهی آمد.»
چون زینب خاتون این خبر وحشت‌اثر را شنید، تپانچه بر روی خود زد و فریاد واویلاه بلند کرد.
حضرت فرمود: «ای خواهر گرامی! ویل و عذاب برای تو نیست. برای دشمنان تو است. صبر کن و بزودی دشمنان را بر ما شاد مگردان.»
پس عباس به خدمت برادر بزرگوار خود آمد و عرض کرد که: «لشکر مخالف روی به ما می‌آیند.»
حضرت فرمود: «ای برادر! تو برو و از ایشان سؤال کن که مطلب ایشان چیست؟»
پس عباس با بیست سوار استقبال ایشان نمود و گفت: «عرض شما از این حرکت و شورش چیست؟»
گفتند: «حکم امیر رسیده است که بر شما عرض کنیم: اگر اطاعت امیر می‌کنید، شما را به نزد او بریم؛ و الّا با شما جنگ کنیم.»
عباس گفت: «درنگ نمایید تا پیام شما را به خدمت امام خود برسانم.»
چون عباس پیام شوم آن ملاعین را به خدمت امام حسین علیه السّلام عرض کرد، حضرت فرمود: «ای برادر! اگر توانی ایشان را راضی کن که محاربه را به فردا قرار دهند که امشب وداع عبادت پروردگار خود به جا آورم؛ زیرا که پیوسته خواهان و مشتاق نماز و تلاوت و استغفار و دعا و عبادت بوده‌ام. یک شب را برای مناجات و تضرّع به درگاه قاضی الحاجات غنیمت می‌شمارم.»
چون عباس به نزد آن منافقان رفت و استدعای مهلت یک شب نمود، مضایقه کردند تا آن‌که از لشکر آن کافران خروش برآمد: «اگر کافری از شما مهلت طلبد، می‌دهید و جگرگوشه حضرت رسول صلّی اللّه علیه و اله و سلّم از شما مهلت یک شب می‌طلبد و امتناع می‌نمایید؟»
عمر، در میان لشکر شقاوت‌اثر ندا کرد که: «حسین و اصحابش را امشب مهلت دادیم.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 307
__________________________________________________
-مجلسی، جلاء العیون،/ 648- 649
بالجمله، چون آفتاب از زوال بگشت و دو بهره از روز سپری شد، (1) به تحریض شمر بن ذی الجوشن‌عمر سعد برخاست و شاکی السلاح بر اسب خویش برنشست و باعلی صوت ندا درداد که:
یا خیل اللّه! ارکبی و أبشری بالجنّة:
یعنی: «ای لشکرهای خدا! سوار شوید و مستبشر باشید؛ بهشت خدای. سپاهیان سلاح جنگ در بر کردند و برنشستند و جانب معکسر حسین علیه السّلام را پیش داشتند؛ چون راه با لشکرگاه أبی عبد اللّه نزدیک شد، همهمه مردان غازی و حمحمه اسبان تازی و قعقعه (2) سلاح گوشزد اهل بیت گشت.
این وقت حسین علیه السّلام بر باب سراپرده نشسته، اصلاح سیف و سنان می‌فرمود. ناگاه خوابگونه‌ای (3) او را درربود. سر بر زانوی مبارک نهاد و زینب بدوید و برادر را از خواب برانگیخت و عرض کرد: «مگر این هایاهوی را اصغا نفرمودی؟ اینک لشکر دشمن است که درمی‌رسد.»
حسین علیه السّلام سر برداشت: فقال: یا أختاه! إنّی رأیت السّاعة رسول اللّه جدّی و أبی علیّا و أمّی فاطمة و أخی حسنا و هم یقولون: یا حسین! إنّک رائح إلینا من قریب.
- به روایتی غدا- فرمود: ای خواهر! در این ساعت، جدم مصطفی و پدرم مرتضی و مادرم زهرا و برادرم مجتبی را در خواب دیدم. مرا گفتند: «زودا که به نزد ما آیی!»
و به روایتی: «فردا در نزد ما خواهی بود.»
و نیز در خبر است که رسول خدا فرمود: إنّک تروح إلینا.»
زینب چون این کلمات بشنید، با دست گونه مبارک را آسیب همی‌زد و فریاد به ویل و وای برداشت.
فقال لها الحسین: لیس لک الویل یا أختاه! اسکتی رحمک اللّه مهلا لا تشمتی بنا القوم.
حسین فرمود: «ای خواهر! شایسته نیست تو را که بانک به وایاوی درافکنی، خداوند تو را رحمت کناد. بانک به ناله فراز مکن و زبان دشمن را به شماتت من دراز مخواه.»
این وقت عباس عرض کرد: «یا ابن رسول اللّه! اینک لشکر فراز آمد. رأی چیست؟»
حسین علیه السّلام برخاست و عباس را فرمود: «سوار شو و این جماعت را بگوی: این عجلت چیست؟ چه می‌خواهید؟ و از بهر چه می‌آیید؟»
عباس با بیست سوار روان شد. زهیر بن القین و حبیب بن مظاهر ملازم خدمت او شدند. چون با لشکر کوفه روی در روی آمدند، عباس بانک برداشت که: «از بهر چه می‌آیید؟»
گفتند: «فرمان امیر عبید اللّه رسیده است که حسین و اصحاب او به فرمان او گردن نهند و با یزید دست بیعت دهند؛ و اگرنه مقاتلت آغازند.»
عباس فرمود: «اکنون در این‌جا بباشید تا من باز شوم و أبو عبد اللّه را آگهی برم تا چه فرماید.»
و عنان برتافت و به حضرت حسین آمد و قصه به گفت. آن حضرت لختی سر فروداشت. پس سر برآورد و با اصحاب در کار حرب سخن به شوری افکند و عباس همچنان ایستاده بود. پس روی به عباس کرد، فقال: ارجع إلیهم فإن استطعت أن تؤخّرهم و تدفعهم عنّا العشیّة، لعلّنا نصلّی لربّنا اللّیلة و ندعوه و نستغفره،-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 308
الطّریحی، المنتخب، 2/ 441
(و روی) أبو مخنف أیضا و غیره: أنّ عمر بن سعد نادی فی الیوم التّاسع: یا خیل اللّه ارکبی و أبشری بالجنّة؛ فرکب النّاس و زحفوا، و ذلک بعد صلاة العصر، و الحسین علیه السّلام جالس أمام بیته محتب بسیفه، و قد خفق علی رکبتیه، فسمعت زینب الصّیحة، فدنت منه و قالت: أ ما تسمع الأصوات یا أخی قد اقتربت؟! فرفع الحسین رأسه و أخبرها برؤیة رسول اللّه و أنّه یدعوه، فلطمت زینب وجهها و قالت: یا ویلتاه، فقال لها: لیس
__________________________________________________
- فهو یعلم أنّی قد أحبّ الصّلاة له و تلاوة کتابه و کثرة الدّعاء و الاستغفار.
عباس را فرمود: «این جماعت را دیدار کن و اگر توانی این مناجزت (4) و مبارزت را از این شب واپس افکن تا یک امشب خدای را نماز گذارم و شب را به دعا و استغفار به پای برم. چه او می‌داند که من نماز را و قرائت قرآن را و کثرت دعا و استغفار را دوست می‌دارم. پس عباس بازشتافت و هنوز سواران او در برابر سپاه کوفه به پای بودند و آن جماعت را نصیحت می‌کردند و پند و موعظت می‌گفتند.
بالجمله، عباس برسید و پیام امام را برسانید. عمر سعد با شمر گفت: «رأی چیست؟ روا باشد که ایشان را از این هنگام تا فردا پگاه مهلت گذاریم؟»
شمر گفت: اگر من زمام کار داشتم، ساعتی ایشان را مهلت نمی‌گذاشتم. اکنون کار به دست تو است و امیر جنگ تویی. من چه گویم؟»
عمر سعد گفت: «کاش هرگز به این امیری تن درندادم و به این تهلکه (5) درنیفتادم.»
عمرو بن الحجاج الزبیدی گفت: «سوگند با خدای، اگر مردم ترک و دیلم (6) این مهلت از شما خواستند، دعوت ایشان را اجابت فرمودید؛ نه آخر ایشان آل محمدند، این تردید و توانی چیست؟»
این وقت عمر سعد، رسولی در خدمت عباس روان کرد و پیام داد که: إنّا قد أجّلناکم إلی غد، فإن استسلمتم، سرّحناکم إلی عبید اللّه ابن زیاد، و إن أبیتم، فلسنا بتارکیکم.
گفت: «یک امشب شما را مهلت گذاشتیم. بامدادان اگر سر به فرمان درآوردید، شما را به نزد پسر زیاد کوچ خواهیم داد؛ و اگرنه دست از شما باز نخواهیم داشت و فیصل (7) امر بر ذمت شمشیر خواهیم گذاشت.»
این هنگام هردو لشکر به آرامگاه خود باز شدند و بیارمیدند.
(1). دو ثلث روز گذشت.
(2). قعقعه: صدائی که از شمشیر و زره و مانند آن بگوش می‌رسد.
(3). خوابگونه: چرت.
(4). مناجزت: جنگ.
(5). تهلکه: مردن، از بین رفتن.
(6). دیلم: یکی از شهرهای گیلان که حربه مردم آن‌جا تبر هیزم‌شکنی و نیزه کوچک است.
(7). فیصل: حاکم بین حق و باطل.
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهدا علیه السّلام، 2/ 216- 218
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 309
الویل لک یا أخیّة، اسکتی رحمک الرّحمان. ثمّ قال العبّاس له: یا أخی قد أتاک القوم، فنهض، ثمّ قال: یا عبّاس ارکب، بنفسی أنت، حتّی تلقاهم، فتقول لهم: ما لکم، و ما بدا لکم، و تسألهم عمّا جاء بهم؟ فأتاهم العبّاس فی نحو عشرین فارسا فیهم زهیر و حبیب، فقال لهم: ما لکم، و ما بدا لکم، و ما تریدون؟ فقالوا: جاء أمر عبید اللّه أن نعرض علیکم أن تنزلوا علی حکمه أو ننازلکم. قال: فلا تعجلوا حتّی ارجع إلی أبی عبد اللّه، فأعرض علیه ما ذکرتم، فوقفوا ثمّ قالوا: القه فأعلمه ذلک، ثمّ أعلمنا بما یقول، فانصرف العبّاس یرکض فرسه إلی الحسین علیه السّلام یخبره، و وقف أصحابه یخاطبون القوم حتّی أقبل العبّاس یرکض فرسه، فانتهی إلیهم، فقال: یا هؤلاء، إنّ أبا عبد اللّه یسألکم أن تنصرفوا هذه العشیّة حتّی ینظر فی هذا الأمر، فإن هذا الأمر لم یجر بینکم و بینه فیه منطق، فإذا أصبحنا التقینا، فإمّا رضینا فأتینا بالأمر الّذی تسألوه و تسومونه، أو کرهنا فرددناه، (قال): و إنّما أراد بذلک أن یردّهم عن الحسین تلک العشیّة حتّی یأمر بأمره و یوصی أهله، و قد کان الحسین قال له: یا أخی: إن استطعت أن تؤخّرهم هذه العشیّة إلی غدوة و تدفعهم عنّا لعلّنا نصلّی لربّنا اللّیلة و ندعوه و نستغفره فهو یعلم أنّی قد کنت أحبّ الصّلاة له و تلاوة کتابه و کثرة الدّعاء و الاستغفار. فقال لهم العبّاس ما قال، فقال عمر بن سعد:
ما تری یا شمر؟ فقال: ما تری أنت؟ أنت الأمیر، و الرّأی رأیک. فقال: قد أردت أن لا أکون ذا رأی، ثمّ أقبل علی النّاس، فقال: ما ذا ترون؟ فقال عمرو بن الحجّاج: سبحان اللّه! و اللّه لو کانوا من الدّیلم ثمّ سألوک هذه المنزلة لکان ینبغی لک أن تجیبهم إلیها. و قال قیس بن الأشعث: لا تجبهم إلی ما سألوک، فلعمری لیصبحنّک بالقتال غدوة، فقال: و اللّه لو أعلم أن یفعلوا ما اخّرتهم العشیّة، ثمّ أمر رجلا أن یدنو من الحسین علیه السّلام بحیث یسمع الأصوات فینادی: إنّا قد أجّلناکم إلی غد، فإن استسلمتم سرّحنا بکم إلی الأمیر، و إن أبیتم فلسنا تارکیکم. «1»
__________________________________________________
(1)- سپس عمر بن سعد فریاد کرد: «ای خیل خدا! سوار شوید و مژده بهشت گیرید.»
همه سوار شدند و بعد از عصر به سوی حسین یورش بردند.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 310
__________________________________________________
- (کا) در حدیث مروی از صادق است که تاسوعا روزی است که در آن، حسین و اصحابش در کربلا محاصره شدند و خیل شامیان گرد آنها را گرفتند و دور آنها بار انداختند و پسر مرجانه و عمر بن سعد از فراوانی لشگر خود خرسند بودند و حسین و اصحابش را ناتوان شمردند و دانستند که در عراق، یار و مددکاری ندارد. پدرم قربان آن مستضعف آواره.
چون عمر بن سعد یاران خود را فرمان سواری داد و به خیمه‌های حسین نزدیک شدند، (دمل ط) حسین جلو چادر خود نشسته و تکیه بر شمشیرش داده و سر به زانو نهاده و چرتش برده بود. چون زینب جنجال لشگر را شنید، نزدیک برادر دوید و گفت: «برادر جان! این همه سروصدا را نمی‌شنوی که نزدیک می‌شوند؟»
حسین سر برداشت و فرمود: «من اکنون رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله را در خواب دیدم که به من فرمود: تو فردا نزد ما خواهی بود.»
خواهرش سیلی به چهره زد و فریاد وای وای کشید، حسین به او فرمود: «وای بر تو نیست خواهر جان! خاموش باش. خدایت رحمت کند.»
(ط د) عباس به او گفت: «برادر این لشگر به سوی تو آمدند.»
گوید برخاست و گفت: «ای عباس (د ط) جانم قربانت! برادر جان سوار شو و آنها را ملاقات کن.
بگو شما را چه شده و چه رخ داده است و بپرس برای چه می‌آیند؟»
عباس با بیست سوار جلو آنها رفت که زهیر بن قین و حبیب بن مظاهر با آنها بودند. عباس به آنها گفت: «چه تازه‌ای است و چه می‌خواهید؟»
گفتند: «دستور از امیر رسیده است که به شما پیشنهاد کنیم تا تسلیم شوید و یا با شما بجنگیم.»
گفتند: «درنگ کنید تا آن‌چه گویید به ابی عبد اللّه برسانیم.»
ایستادند و گفتند: «او را دیدار کن و به او اعلام کن و خبر بیاور که چه فرماید.»
عباس اسب تازان برگشت تا به حسین خبر دهد و یارانش ماندند تا با آنها گفتگو کنند.
حبیب بن مظاهر به زهیر گفت: «اگر میل داری با این قوم سخن کن و اگر می‌خواهی من سخن گویم.»
زهیر گفت: «تو پیشنهاد سخن دادی و هم خودت وارد صحبت شو.»
حبیب بن مظاهر به آنها گفت: «به خدا فردای قیامت پیش خدا بد مردمی باشند آن مردمی که نزد او روند و کشته باشند ذریه پیغمبر خود را و خاندان او را و اهل بیت او را و عبادت‌کنندگان این شهر را که نماز شب خوانند و بسیار ذکر خدا گویند.»
عزرة بن قیس گفت: «هرچه توانی خودستایی کن.»
زهیر رشته سخن را به دست گرفت و گفت: «ای عزره! خدا او را ستوده و رهبری نموده، ای عزره! از خدا بپرهیز که من برای تو خیر خواهم. تو را به خدا سوگند ای عزره که از آنها باشی که أهل ضلالت را بر کشتن پاکدامنان کمک کنند.»
در جوابش گفت: «ای زهیر! تو نزد ما از شیعیان این خانواده نبودی. همانا تو عثمان‌خواه بودی.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 311
السّماوی، إبصار العین،/ 27- 28
و نهض ابن سعد عشیّة الخمیس، لتسع خلون من المحرّم، و نادی فی عسکره بالزّحف نحو الحسین، و کان علیه السّلام جالسا أمام بیته محتبیا بسیفه و خفق برأسه فرأی رسول اللّه، یقول: إنّک صائر إلینا عن قریب، و سمعت زینب أصوات الرّجال و قالت لأخیها: قد اقترب العدوّ منّا. فقال لأخیه العبّاس: ارکب، بنفسی أنت، حتّی تلقاهم و اسألهم عمّا جاء بهم؟ و ما الّذی یریدون؟ فرکب العبّاس فی عشرین فارسا فیهم زهیر، و حبیب، و سألهم عن ذلک، قالوا: جاء أمر الأمیر أن نعرض علیکم النّزول علی حکمه أو ننازلکم الحرب.
فانصرف العبّاس علیه السّلام یخبر الحسین بذلک و وقف أصحابه یعظون القوم، فقال لهم
__________________________________________________
- گفت: «از این موقعیتی که اکنون دارم، نمی‌فهمی که من از شیعیانم؟ به خدا من نه نامه‌ای به حسین نوشتم و نه هرگز قاصدی دنبالش فرستادم و نه وعده یاریش دادم در راه به او برخوردم و به یاد رسول خدا و موقعیت او افتادم و دانستم که به سوی دشمن می‌آید و به حزب شما پیوندد و معتقد شدم او را یاری کنم و در حزب او درآیم و جانم را قربانش کنم. برای آن‌که شما حق خدا و رسولش را ضایع کردید.»
گوید: عباس نزد حسین رفت و گفته آن مردم را به او خبر داد، فرمود: «نزد آنها برگرد و اگر توانی کار را به فردا انداز تا امشب را نماز گزاریم برای پروردگار خود دعا کنیم و آمرزش خواهیم. خدا می‌داند که من نماز و تلاوت قرآن و کثرت دعا و استغفار را دوست دارم.»
عباس نزد آنها رفت و با فرستاده‌ای از طرف عمر بن سعد برگشت. آن فرستاده در آوازرس ایستاد (د) و گفت: «ما به شما تا فردا مهلت دادیم. اگر تسلیم شدید، شما را نزد امیر خود عبید اللّه بن زیاد بریم و اگر امتناع کردید، دست از شما برنداریم و برگشت.»
رمز 38- این مهلت برای هردو طرف مایه امیدواری بود؛ زیرا حسین علیه السّلام انتظار تکمیل یاران جانباز خود را داشت که جمعی شب عاشورا به آن حضرت پیوستند و جمعی تا ظهر عاشورا که حر بن یزید ریاحی در شمار آنها بود و بدون پیوست این عده کاروان شهادت حسینی کامل نبود و نتیجه منظور را نمی‌داد و از طرف دیگر، خود شب‌زنده‌داری حسین و اصحابش در برابر این عده اتمام حجت دیگری بود، در برابر این قشون مخلوط که شاید بسیاری از آنان راجع به امام مظلوم در اشتباه بودند و دچار هرگونه تبلیغات واژگون شده بودند.
برای عمر بن سعد امید می‌رفت که در ضمن این مهلت برای حضرت پشیمانی از مقاومت دست دهد و تسلیم شود و چنگ او به خون پسر پیغمبر آلوده نشود و آبرویش برای دنیایش محفوظ بماند، یا آن‌که عده‌ای از یاران او دست از یاری او بردارند و صولت و آبروی او شکسته شود و رسوایی کمتر شود.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 99- 100
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 312
حبیب بن مظاهر: أما و اللّه لبئس القوم عند اللّه غدا قوم یقدمون علیه و قد قتلوا ذرّیّة نبیّه و عترته و أهل بیته، و عبّاد أهل هذا المصر المتهجّدین بالأسحار، الذّاکرین اللّه کثیرا.
فقال له عزرة بن قیس: إنّک لتزکّی نفسک ما استطعت.
فقال زهیر: یا عزرة، إنّ اللّه قد زکّاها و هداها، فاتّق اللّه یا عزرة، فإنّی لک من النّاصحین، أنشدک اللّه یا عزرة أن لا تکون ممّن یعین [أهل] الضّلالة علی قتل النّفوس الزّکیّة.
ثمّ قال: یا زهیر ما کنت عندنا من شیعة أهل هذا البیت، إنّما کنت علی غیر رأیهم.
قال زهیر: أفلست تستدلّ بموقفی هذا أنّی منهم؟! أما و اللّه ما کتبت إلیه کتابا قطّ و لا أرسلت إلیه رسولا و لا وعدته نصرتی و لکنّ الطّریق جمع بینی و بینه، فلمّا رأیته ذکرت به رسول اللّه و مکانه منه و عرفت ما یقدم علیه عدوّه، فرأیت أن أنصره و أن أکون من حزبه و أجعل نفسی دون نفسه حفظا لما ضیّعتم من حقّ رسوله.
و أعلم العبّاس أخاه أبا عبد اللّه بما علیه القوم، فقال علیه السّلام: ارجع إلیهم و استمهلهم هذه العشیّة إلی غد، لعلّنا نصلّی لربّنا اللّیلة و ندعوه و نستغفره فهو یعلم أنّی أحبّ الصّلاة له و تلاوة کتابه و کثرة الدّعاء و الاستغفار.
فرجع العبّاس و استمهلهم العشیّة، فتوقّف ابن سعد و سأل من النّاس، فقال عمرو بن الحجّاج: سبحان اللّه! لو کانوا من الدّیلم و سألوک هذا لکان ینبغی لک أن تجیبهم إلیه.
و قال قیس بن الأشعث: أجبهم إلی ما سألوک، فلعمری لیستقبلک بالقتال غدوة، فقال ابن سعد: و اللّه لو أعلم أنّه یفعل ما أخّرتهم العشیّة، ثمّ بعث إلی الحسین: إنّا أجّلناکم إلی غد فإن استسلمتم سرّحنا بکم إلی الأمیر ابن زیاد و إن أبیتم فلسنا تارکیکم:
ضلّت أمیّة ما تری د غداة مقترع النّصول
رامت تسوق المصعب الهدّار مستاق الذّلیل
و یروح طوع یمینها قود الجنیب أبو الشّبول
رامت لعمرو ابن النّبیّ الطّهر ممتنع الحصول
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 313
و تیمّمت قصد المحال فما رعت غیر المحول
و رنت علی السّغب السّرا ب بأعین فی المجد حول
و غوی بها جهل بها و البغی من خلق الجهول «1» «2»
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 254- 257
و عند ذلک زحف ابن سعد علی مخیّم الحسین عصر الیوم التّاسع من المحرّم.
و نادی: یا خیل اللّه ارکبی و بالجنّة أبشری. و کان الحسین محتبیا بسیفه، و قد خفق برأسه، فسمعت أخته العقیلة الصّیحة فدنت من أخیها و قالت: یا أخی، أما تسمع هذه الأصوات قد اقتربت منّا؟.
فرفع الحسین رأسه، و قال: «إنّی رأیت رسول اللّه السّاعة فی المنام، و هو یقول: إنّک صائر إلینا عن قریب».
فلطمت زینب وجهها، و نادت بالویل و الثبور: یا ویلتاه!!
فقال لها الحسین: لیس لک الویل یا أخیّة. اسکتی رحمک اللّه، لا تشمتی بنا القوم، فسکتت. و جاء العبّاس بن علیّ علیه السّلام فقال له: یا أخی، أتاک القوم.
فقال له الحسین: ارکب- بنفسی أنت- حتّی تلقاهم، فتقول لهم: ما لکم، و ما بدا لکم، و ما ذا تریدون؟.
__________________________________________________
(1)- للکعبیّ.
(2)- باری، از این حدیث شریف که بگذریم، از لسان سیّد الشّهداء علیه السّلام بشنویم که چون دشمن دون، در شب نهم محرم به خیمه‌گاه نزدیک شد، حضرتش به عباس علیهما السّلام فرمود: ارکب، بنفسی أنت یا أخی، حتّی تسألهم عمّا جاء بهم؛ یعنی: «برادر! جانم به فدایت! سوار بر اسب شو و نزد آنان رو و بپرس که از چه رو به اینجا آمده‌اند.»
که عباس علیه السّلام با بیست سوار که در میانشان حبیب بن مظاهر و زهیر بن قین بود، نزد آنان رفت و علت آمدنشان را پرسید. آنان گفتند: «امیر دستور می‌دهد یا به فرمان من تن دردهید و یا خود را آماده پیکار سازید.»
قمر بنی هاشم موضوع را به سمع ابا عبد اللّه علیهما السّلام رساند، و حضرتش او را فرستاد تا پیکار را یک شب به تأخیر اندازد.
پاک‌پرور، ترجمه العبّاس،/ 224
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 314
فرکب العبّاس علیه السّلام فی نحو من عشرین فارسا من أصحابه- و فیهم زهیر بن القین و حبیب بن مظاهر- فسألهم العبّاس عن ذلک؟.
فقالوا: جاء أمر الأمیر: أن نعرض علیکم النّزول علی حکمه أو نناجزکم.
فقال لهم العبّاس: لا تعجلوا حتّی أرجع إلی أبی عبد اللّه، و أعرض علیه ما ذکرتم.
فرجع العبّاس إلی أخیه بالخبر، و وقف أصحابه یعظون القوم، و یکفّونهم عن قتال الحسین.
فقال له الحسین: ارجع إلیهم، فإن استطعت أن تؤخّرهم إلی غدوة، و تدفعهم عنّا هذه العشیّة، لعلّنا نصلّی لربّنا و ندعوه و نستغفره فهو یعلم أنّی أحبّ الصّلاة و تلاوة کتابه و کثرة الدّعاء و الاستغفار.
فرجع العبّاس إلی القوم، فاستمهلهم العشیّة، فتوقّف ابن سعد عن الإجابة. و استشار الشمر فی ذلک، فقال له: أنت الأمیر، و الرّأی رأیک. فأقبل علی النّاس و قال: ما ذا ترون؟
فقال له عمرو بن الحجّاج الزّبیدیّ: سبحان اللّه! و اللّه لو کانوا من التّرک أو الدّیلم و سألونا مثل ذلک لأجبناهم، فکیف و هم آل محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم؟!
و قال قیس بن الأشعث: أجبهم إلی ما سألوک، فلعمری لیصبحنّک بالقتال غدوة.
فقال ابن سعد: و اللّه لو أعلم أنّهم یفعلون، ما أخّرتهم العشیّة.
فرجع العبّاس علیه السّلام و معه رسول من ابن سعد إلی جهة معسکر الحسین، و هو ینادی بصوت رفیع: یا أصحاب الحسین، إنّا قد أجّلناکم إلی غد، فإن استسلمتم سرّحنا بکم إلی الأمیر ابن زیاد، و إن أبیتم فلسنا بتارکیکم.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 278- 279
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 315

و جمع حسین أصحابه فی لیلة عاشوراء لیلة الجمعة، فحمد اللّه و أثنی علیه، و ذکر النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم و ما أکرمه اللّه به من النّبوّة و ما أنعم به علی أمّته و قال:
إنّی لا أحسب القوم إلّا مقاتلوکم غدا، و قد أذنت لکم جمیعا، فأنتم فی حلّ منّی، و هذا اللّیل قد غشیکم، فمن کانت له منکم قوّة فلیضمّ رجلا من أهل بیتی إلیه و تفرّقوا فی‌سوادکم أَنْ یَأْتِیَ بِالْفَتْحِ أَوْ أَمْرٍ مِنْ عِنْدِهِ، فَیُصْبِحُوا عَلی ما أَسَرُّوا فِی أَنْفُسِهِمْ نادِمِینَ، فإنّ القوم إنّما یطلبوننی، فإذا رأونی لهوا عن طلبکم.
فقال أهل بیته: لا أبقانا اللّه بعدک، لا و اللّه لا نفارقک حتّی یصیبنا ما أصابک، و قال ذلک أصحابه جمیعا، فقال: أثابکم اللّه- علی ما تنوون- الجنّة.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 70- 71
قال أبو مخنف: و حدّثنی عبد اللّه بن عاصم الفائشیّ، عن الضّحّاک بن عبد اللّه المشرقیّ.
- بطن من همدان- أنّ الحسین بن علیّ علیه السّلام جمع أصحابه.
قال أبو مخنف: و حدّثنی أیضا الحارث بن حصیرة، عن عبد اللّه بن شریک العامریّ، عن علیّ بن الحسین، قالا: «1» جمع الحسین أصحابه بعدما رجع عمر بن سعد، و ذلک عند قرب المساء، قال علیّ بن الحسین: فدنوت منه لأسمع و أنا مریض، فسمعت أبی و هو یقول لأصحابه: أثنی علی اللّه تبارک و تعالی أحسن الثّناء، و أحمده علی السّرّاء و الضّرّاء، اللّهمّ إنّی أحمدک علی أن أکرمتنا بالنّبوّة، و علّمتنا القرآن، و فقّهتنا فی الدّین، و جعلت لنا أسماعا و أبصارا و أفئدة، و لم تجعلنا من المشرکین؛ أمّا بعد، فإنّی لا أعلم أصحابا أوفی و لا خیرا من أصحابی، و لا أهل بیت أبرّ و لا أوصل من أهل بیتی، فجزاکم اللّه عنّی جمیعا خیرا؛ ألا و إنّی أظنّ یومنا من هؤلاء الأعداء غدا، ألا و إنّی قد أذنت «2» لکم فانطلقوا جمیعا
__________________________________________________
(1) (1- 1) [حکاه عنه فی بطل العلقمیّ، 2/ 374- 375].
(2)- [کان فی المطبوعة: رأیت].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 316
فی حلّ، لیس علیکم منّی ذمام، هذا اللّیل قد غشیکم، فاتّخذوه جملا. (1*)
قال أبو مخنف: حدّثنا عبد اللّه بن عاصم الفائشیّ- بطن من همدان- عن الضّحّاک بن عبد اللّه المشرقیّ، قال: قدمت و مالک بن النّضر الأرحبیّ علی الحسین، فسلّمنا علیه، ثمّ جلسنا إلیه، فردّ علینا، و رحّب بنا، و سألنا عمّا جئنا له، فقلنا: جئنا لنسلّم علیک، و ندعو اللّه لک بالعافیة، و نحدث بک عهدا، و نخبرک خبر النّاس، و إنّا نحدّثک أنّهم قد جمعوا علی حربک فر رأیک. فقال الحسین علیه السّلام: حسبی اللّه و نعم الوکیل! قال: فتذمّمنا و سلّمنا علیه، و دعونا اللّه له، قال: فما یمنعکما من نصرتی؟ فقال مالک بن النّضر: علیّ دین، ولی عیّال، فقلت له: إنّ علیّ دینا، و إنّ لی لعیالا، و لکنّک إن جعلتنی فی حلّ من الانصراف إذا لم أجد مقاتلا، قاتلت عنک ما کان لک نافعا، و عنک دافعا! قال: قال: فأنت فی حلّ؛ فأقمت معه، فلمّا کان اللّیل، قال: «1» هذا اللّیل قد غشیکم، فاتّخذوه جملا، «2» ثمّ لیأخذ کلّ رجل منکم بید رجل من أهل بیتی، تفرّقوا فی سوادکم و مدائنکم حتّی یفرّج اللّه، فإنّ القوم إنّما یطلبونی، و لو قد أصابونی، لهوا عن طلب غیری «2»؛ فقال له إخوته و أبناؤه و بنو أخیه و ابنا عبد اللّه بن جعفر: لم نفعل، لنبقی بعدک؟! لا أرانا اللّه ذلک أبدا؛ بدأهم بهذا القول العبّاس بن علیّ. ثمّ إنّهم تکلّموا بهذا و نحوه «1»، فقال الحسین علیه السّلام: یا بنی عقیل، حسبکم من القتل بمسلم، اذهبوا قد أذنت لکم؛ قالوا: فما یقول النّاس! یقولون إنّا ترکنا شیخنا و سیّدنا و بنی عمومتنا خیر الأعمام، و لم نرم معهم بسهم، و لم نطعن معهم برمح، و لم نضرب معهم بسیف، و لا ندری ما صنعوا! لا و اللّه لا نفعل، و لکن تفدیک أنفسنا و أموالنا و أهلونا، و نقاتل معک حتّی نرد موردک، فقبّح اللّه العیش بعدک!
قال أبو مخنف: حدّثنی عبد اللّه بن عاصم، عن الضّحّاک بن عبد اللّه المشرقیّ، قال: فقام إلیه مسلم بن عوسجة الأسدیّ فقال: أنحن نخلّی عنک و لمّا نعذر إلی اللّه فی أداء حقّک! أما و اللّه حتّی أکسر فی صدورهم رمحی، و أضربهم بسیفی ما ثبت قائمه فی یدی، و لا أفارقک؛ و لو لم یکن معی سلاح أقاتلهم به لقذفتهم بالحجارة دونک، حتّی أموت معک. قال: و قال
__________________________________________________
(1- 1) [حکاه عنه فی بطل العلقمیّ، 2/ 375].
(2- 2) [مثله فی نفس المهموم،/ 228 و العیون،/ 88].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 317
سعید بن عبد اللّه الحنفیّ: و اللّه لا نخلّیک حتّی یعلم اللّه أنّا حفظنا غیبة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم فیک، و اللّه لو علمت أنّی أقتل، ثمّ أحیی، ثمّ أحرق حیّا، ثمّ أذرّ؛ یفعل ذلک بی سبعین مرّة ما فارقتک حتّی ألقی حمامی دونک، فکیف لا أفعل ذلک! و إنّما هی قتلة واحدة، ثمّ هی الکرامة الّتی لا انقضاء لها أبدا.
قال: و قال زهیر بن القین: و اللّه لوددت أنّی قتلت، ثمّ نشرت ثمّ قتلت حتّی أقتل کذا ألف قتلة، و أنّ اللّه یدفع بذلک القتل عن نفسک و عن أنفس هؤلاء الفتیة من أهل بیتک.
قال: و تکلّم جماعة أصحابه بکلام یشبه بعضه بعضا فی وجه واحد، فقالوا: و اللّه لا نفارقک، و لکنّ أنفسنا لک الفداء، نقیک بنحورنا و جباهنا و أیدینا، فإذا نحن قتلنا کنّا وفّینا، و قضینا ما علینا. «1»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 418- 420
__________________________________________________
(1)- علی بن حسین گوید: وقتی عمر بن سعد بازگشت و این به نزدیک شبانگاه بود، حسین یاران خویش را فراهم آورد.
گوید: نزدیک او شدم تا بشنوم؛ که بیمار بودم. شنیدم پدرم با یاران خویش می‌گفت: «ستایش خدای تبارک و تعالی را می‌گویم؛ ستایش نیکو و او را بر گشایش و سختی حمد می‌کنم. خدایا! حمد تو می‌کنم که ما را به پیمبری کرامت دادی و قرآن را به ما یاد دادی و به کار دین دانا کردی؛ گوش و چشم و دلمان بخشیدی و جزو مشرکانمان نکردی. اما بعد، یارانی شایسته‌تر و بهتر از یارانم نمی‌شناسم و خاندانی از خاندان خود نکوتر و خویش دوست‌تر.
خدا همه‌تان را از جانب من پاداش نیک دهد. بدانید که می‌دانم فردا روزمان با این دشمنان چه خواهد شد. بدانید که من اجازه‌تان می‌دهم، با رضایت من همگی‌تان بروید که حقّی بر شما ندارم. اینک شب به برتان گرفتار؛ آن را وسیله رفتن کنید.»
ضحّاک بن عبد اللّه مشرقی همدانی گوید: من و مالک بن نضر أرحبی پیش حسین رفتیم و به او سلام گفتیم، آن‌گاه پیش وی نشستیم. سلام ما را جواب داد و به ما خوش‌آمد گفت و پرسید که برای چه آمده‌ایم؟
گفتیم: «آمده‌ایم به تو سلام گوییم و از خدای برای تو سلامت خواهیم و دیدار تازه کنیم و خبر این کسان را با تو بگوییم. به تو می‌گوییم که به جنگ تو اتفاق دارند. کار خویش را بنگر.»
گوید: حسین علیه السّلام گفت: «خدا مرا بس که نیکو تکیه‌گاهی است.»
گوید: آن‌گاه حرمت کردیم و سلام گفتیم و برای او دعا کردیم.
گفت: «چرا مرا یاری نمی‌کنید؟»
مالک بن نضر گفت: «قرض دارم و نانخور.»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 318
و جمع الحسین أصحابه بین یدیه، و حمد اللّه و أثنی علیه، و قال: اللّهمّ! لک الحمد علی ما به فضّلتنا و علّمتنا من القرآن، و فهّمتنا فی الدّین، و أکرمتنا به من کرامة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم، و جعلت لنا أسماعا و أبصارا و أفئدة، و جعلتنا من الشّاکرین. ثمّ أقبل علیهم و قال:
إنّی لا أعلم أصحابا أصحّ منکم و لا أعدل و لا أفضل أهل بیت، فجزاکم اللّه عنّی خیرا!
__________________________________________________
- من نیز گفتم: «قرض دارم و نانخور؛ اما اگر اجازه دهی که وقتی دیدم جنگاوری نمانده بروم، چندان که برای تو سودمند باشد و موجب دفاع از تو شود، می‌جنگم.»
گفت: «اجازه داری.»
گوید: پس با وی ببودم و چون شب رسید، گفت: «اینک شب شما را به برگرفته و آن را وسیله رفتن کنید. هریک از شما دست یکی از خاندان مرا بگیرد و در روستاها و شهرهایتان پراکنده شوید تا خدا گشایش دهد که این قوم مرا می‌خواهند. وقتی به من دست یافتند از تعقیب دیگران غافل می‌مانند.»
گوید: برادرانش و پسرانش و برادرزادگانش و دو پسر عبد اللّه بن جعفر گفتند: «چرا چنین کنیم؟ برای آن‌که پس از تو بمانیم؟ خدا هرگز چنین روزی را نیاورد.»
گوید: نخست عباس این سخن گفت: سپس آن‌ها این سخن و امثال آن را به زبان آوردند.
حسین علیه السّلام گفت: «ای پسران عقیل! کشته شدن مسلم شما را بس. بروید که اجازه‌تان دادم.»
گفتند: «مردم چه خواهند گفت؟ می‌گویند: بزرگ و سرور و فرزندان عموهایمان را که بهترین عموها بودند، رها کردیم و با آن‌ها یک تیر نینداختیم و یک نیزه و یک ضربت شمشیر نزدیم و ندانستیم چه کردند. نه به خدا نمی‌کنیم. جان و مال و کسانمان را فدایت می‌کنیم و همراه تو می‌جنگیم تا شریک سرانجامت شویم. خدا زندگی از پس تو را روسیاه کند.»
ضحاک بن عبد اللّه مشرقی گوید: پس مسلم بن عوسجه اسدی برخاست و گفت: «تو را رها کنیم و نهایت کوشش در پیشگاه خدا، درباره‌ات نکرده باشیم؟ نه به خدا باید نیزه‌ام را در سینه‌هاشان بشکنم و با شمشیرم چندان‌که دسته آن به دستم باشد، ضربتشان بزنم از تو جدا نمی‌شوم. اگر سلاح برای جنگشان نداشته باشم، به دفاع از تو چندان سنگشان می‌زنم که با تو بمیرم.»
گوید: سعید بن عبد اللّه حنفی گفت: «به خدا تو را رها نمی‌کنیم تا خدا بداند که در وجود تو حرمت غیاب پیمبر خدا را بداشته‌ایم. به خدا اگر بدانم کشته می‌شوم و سپس زنده می‌شوم، آن‌گاه زنده سوخته می‌شوم و خاکسترم به باد می‌رود و هفتاد بار چنینم می‌کنند، از تو جدا نشوم تا پیش رویت بمیرم. پس چرا چنین نکنم که یک کشتن است و آن‌گاه کرامتی که هرگز پایان نمی‌پذیرد.»
گوید: زهیر بن قین گفت: «به خدا دوست دارم کشته شوم و زنده شوم و باز کشته شوم و به همین صورت هزار بار کشته شوم و خدا با کشته شدن من بلیه را از جان تو و جان این جوانان خاندان تو دور کند.»
گوید: همه یاران وی سخنانی گفتند که همانند یکدیگر بود و از یک روی می‌گفتند: «به خدا از تو جدا نمی‌شویم. جانهای ما به فدایت! با سینه و صورت و دست تو را حفظ می‌کنیم. چون کشته شدیم، تکلیف خویش را ادا کرده‌ایم و به سر برده‌ایم.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3014- 3017
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 319
فهذا اللّیل قد أقبل فقوموا و اتّخذوه جملا، و لیأخذ کلّ [رجل-] منکم بید «1» صاحبه، «2» أو رجل من إخوتی «2»، و تفرّقوا فی سواد هذا اللّیل و ذرونی و هؤلاء القوم، فإنّهم لا یطلبون «3» غیری، و لو أصابونی و قدروا علی قتلی لما طلبوکم.
قال: فعندها تکلّم إخوته و جمیع أهل بیته، فقالوا: یا ابن بنت رسول اللّه! و ما ذا یقول النّاس، و ما ذا نقول لهم إذا ترکنا شیخنا و سیّدنا و ابن بنت نبیّنا محمّد صلّی اللّه علیه و سلّم! لم نرم معه بسهم، و لا نطعن عنه «4» برمح، و لا نضرب معه بسیف، «4»! لا و اللّه یا ابن بنت رسول اللّه! لا نفارقک أبدا، و لکنّنا «5» نفدیک بأنفسنا و نقتل بین یدیک، و نرد «6» موردک «7» فقبّح اللّه العیش بعدک «7».
/ قال: ثمّ قام مسلم بن عوسجة الأسدیّ و قال: یا ابن بنت رسول اللّه! نحن علیک هکذا، و ننصرف و قد أحاط بک الأعداء! لا و اللّه لا یرانی اللّه أفعل ذلک أبدا «8» حتّی أکسر فی صدورهم رمحی و أضار بهم بسیفی ما ثبت قائمه بیدی! و و اللّه لو لم یکن معی سلاح «9» «10» أقاتلهم به لقذفتهم «10» بالحجارة أبدا «8»، و لم أفارقهم أو «11» أموت بین یدیک!. قال: ثمّ قام إلیه جماعة کلّهم «8» علی نصرته، و قالوا: نفدیک أنفسنا «12».
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 169- 171
قام الحسین فی أصحابه خطیبا، فقال:
__________________________________________________
(1)- من د و الطّبری، و فی الأصل و بر: ید.
(2- 2)- لیس فی د.
(3)- من د، و فی الأصل و بر: لا یطلبوا.
(4- 4) سقط من د.
(5)- فی د و المقتل و الطّبری: لکن.
(6)- فی د: نورد.
(7- 7) فی الأصل و بر، فقبّح و اللّه العیش من بعدک، و فی د: قبّح العیش بعدک. و التّصحیح من المقتل و الطّبری.
(8)- لیس فی د.
(9)- فی النّسخ: سلاحا.
(10- 10) فی د: لقاتلتهم و قذفتهم.
(11)- فی د: حتّی.
(12)- فی د: بأنفسنا.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 320
اللّهمّ إنّک تعلم أنّی لا أعلم أصحابا خیرا من أصحابی، و لا أهل بیت خیرا من أهل بیتی، فجزاکم اللّه خیرا فقد آزرتم و عاونتم، و القوم لا یریدون غیری و لو قتلونی لم یبتغوا غیری أحدا، فإذا جنّکم اللّیل، فتفرّقوا فی سواده و انجوا بأنفسکم. فقام إلیه العبّاس بن علیّ أخوه، و علیّ ابنه، و بنو عقیل، فقالوا له: معاذ اللّه و «1» الشّهر الحرام، «1» فماذا نقول للنّاس إذا رجعنا إلیهم، إنّا ترکنا سیّدنا و ابن سیّدنا و عمادنا و ترکناه غرضا للنّبل، و دریئة للرّماح، و «1» جزرا للسّباع، «1» و فررنا عنه رغبة فی الحیاة؟! معاذ اللّه، بل نحیی بحیاتک، و نموت معک، «1» فبکی و بکوا علیه «1»، و جزّاهم خیرا، ثمّ «1» نزل- صلوات اللّه علیه- «1». «2»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 74- 75- عنه: ابن أمیر الحاجّ، شرح شافیة أبی فراس،/ 357
«3» «4» فجمع الحسین علیه السّلام أصحابه عند قرب المساء «5»، قال علیّ بن الحسین زین العابدین علیه السّلام: «4» فدنوت منه لأسمع ما یقول لهم، و أنا إذ ذاک مریض، فسمعت أبی یقول لأصحابه:
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی شرح الشّافیّة].
(2)- چون عمر بن سعد نزدیک حسین علیه السّلام رسید و باهم روبه‌رو شدند آن حضرت در میان یاران خود ایستاد و خطبه زیرا را ایراد فرمود:
«خدایا! تو می‌دانی که من یارانی بهتر از یاران خود و خاندانی بهتر از خاندان خود سراغ ندارم. پس خدا بهترین پاداش را به شما دهد که براستی مرا کمک و یاری کردید، و این را بدانید که این مردم جز (کشتن) من آهنگ شخص دیگری ندارند، و همین‌که مرا کشتند، به دیگری کار ندارند. اینک چون سیاهی شب شما را فراگرفت، در آن تاریکی پراکنده شوید و خود را (از این معرکه) نجات دهید.»
(پس از ایراد این خطبه شورانگیز) عباس بن علی برادر آن حضرت و علی بن الحسین فرزند آن بزرگوار و هم‌چنین فرزندان عقیل همگی برخاستند گفتند: «پناه به خدا و به ماه حرام! عجیب در آن هنگام جواب مردم را چه بگوییم؟ وقتی ما به سوی آنها بازگردیم، بگوییم: ما سرور خود و بزرگزاده و تکیه‌گاه خود را رها کردیم و او را هدف تیر و نیزه‌ها قرار دادیم و طعمه درندگان کردیم و به خاطر رغبت در زندگی دنیا از پیش او گریختیم! پناه بر خدا! ما چنین کاری نخواهیم کرد؛ بلکه زندگانی ما بسته به زندگی تو است و مرگمان نیز به مرگ تو بستگی دارد. زنده‌ایم به زندگی تو و خواهیم مرد به مرگ تو!
امام علیه السّلام که این سخن را از آنها شنید، گریست و آنها نیز گریستند و پاداش نیکی از خدا برای آنها طلب فرمود و نشست. رسولی محلّاتی، ترجمه مقاتل الطّالبیّین،/ 113
(3) (3- 3) [حکاه عنه فی الأسرار،/ 267].
(4- 4) [بحر العلوم: و روی أصحاب السّیر و المقاتل عن الإمام علیّ بن الحسین زین العابدین علیه السّلام: أنّه قال: جمع أبی أصحابه لیلة العاشر من المحرّم عند القرب من المساء].
(5)- فی البحار: فی بعض النّسخ: عند قرب الماء، یعنی الخیمة الّتی فیها قرب الماء.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 321
أثنی علی اللّه أحسن الثّناء، و أحمده علی السّرّاء و الضّرّاء، اللّهمّ إنّی أحمدک علی أن کرّمتنا بالنّبوّة، و علّمتنا القرآن، و فقّهتنا فی الدّین «1»، و جعلت لنا أسماعا و أبصارا و أفئدة، فاجعلنا «2» من الشّاکرین. أمّا بعد: فإنّی لا أعلم أصحابا «3» أوفی و لا خیرا من أصحابی «3»، و لا أهل بیت أبرّ و لا أوصل «4» من «5» أهل بیتی، فجزاکم اللّه عنّی خیرا، «6» ألا و إنّی لأظنّ «7» أنّه آخر «7» یوم لنا من هؤلاء «8»، ألا و انّی قد أذنت لکم فانطلقوا جمیعا فی حلّ «9» لیس علیکم «10» منّی ذمام، «10» هذا اللّیل قد غشیکم فاتّخذوه جملا، (3*) «11» فقال له إخوته و أبناؤه و بنو أخیه و أبناء عبد اللّه بن جعفر، لم نفعل ذلک؛ لنبقی بعدک؟! لا أرانا اللّه ذلک أبدا؛ بدأهم بهذا القول العبّاس بن علیّ علیه السّلام و اتّبعه الجماعة «12» علیه فتکلّموا بمثله و نحوه، «12» «13» فقال الحسین علیه السّلام: یا بنی عقیل «13»، حسبکم من القتل «14» بمسلم، فاذهبوا أنتم فقد أذنت لکم. «15» قالوا: سبحان اللّه! «16» فما یقول النّاس، یقولون: «16» إنّا ترکنا شیخنا
__________________________________________________
(1)- فی البحار: کذا فی المصدر ص 214 و هو الصّحیح و فی سائر النّسخ: فهّمتنا فی الدّین و هو تصحیف.
(2)- [زاد فی بحر العلوم: لک].
(3- 3) [لم یرد فی روضة الواعظین].
(4)- [زاد فی نفس المهموم و المعالی: و لا أفضل].
(5)- [أضاف فی روضة الواعظین: أصحابی و].
(6)- [زاد فی المعالی: فلقد برزتم و عاونتم].
(7- 7) [لم یرد فی روضة الواعظین و الدّمعة و الأسرار و نفس المهموم و بحر العلوم و المعالی و العیون و مثیر الأحزان].
(8)- [زاد فی نفس المهموم و المعالی و بحر العلوم: الأعداء إلّا غدا، زاد فی الأسرار: إلّا غدا].
(9)- [زاد فی المعالی: بیعتی].
(10- 10) [فی روضة الواعظین: من ذمام و البحار و الدّمعة و مثیر الأحزان و العیون: حرج منّی و لا ذمام و فی بحر العلوم: منّی حرج و لا ذمام].
(11)- [إلی هنا مثله فی المعالی، 1/ 336- 337 و زاد فی مثیر الأحزان: و تفرّقوا فی سواده فإن القوم إنّما یطلبونی و لو ظفروا بی لذهلوا عن طلب غیری].
(12- 12) [لم یرد فی مثیر الأحزان و العیون].
(13- 13) [فی بحر العلوم: ثم نظر الحسین إلی بنی عقیل، و قال:].
(14)- [أضاف فی بحر العلوم: بصاحبکم].
(15) (15*) [حکاه عنه فی الأسرار،/ 267].
(16- 16) [فی روضة الواعظین: ما نقول للنّاس؟ نقول، و مثیر الأحزان: و ما نقول؟ و الدّمعة و العیون:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 322
و سیّدنا «1» و بنی عمومتنا خیر الأعمام، و لم نرم معهم بسهم، و لم نطعن معهم برمح، و لم نضرب معهم بسیف، و لا ندری ما صنعوا لا و اللّه «2» ما نفعل ذلک «3»، «2» و لکن نفدیک بأنفسنا و أموالنا و أهلینا، و نقاتل معک حتّی نرد موردک، فقبّح اللّه العیش بعدک (15*). «4»
«5» و قام إلیه مسلم بن عوسجة فقال: أ نحن نخلّی عنک، و بما نعتذر إلی اللّه فی أداء حقّک؟
أما و اللّه حتّی أطعن فی صدورهم برمحی، و أضربهم بسیفی ما ثبت قائمه فی یدی، و لو لم یکن معی سلاح أقاتلهم به، لقذفتهم بالحجارة، «6» و اللّه «7» لا نخلّیک حتّی یعلم اللّه أنّا قد حفظنا غیبة رسوله فیک، أما «5» و اللّه لو قد علمت أنّی أقتل، ثمّ أحیی «8» ثمّ أحرق «9» «10» ثمّ أحیی «10» ثمّ أذری، و یفعل ذلک بی سبعین مرّة، ما فارقتک حتّی ألقی حمامی «11» دونک، و کیف لا أفعل ذلک و إنّما هی قتلة واحدة، ثمّ هی الکرامة الّتی لا انقضاء لها أبدا. «7»
و قام زهیر بن القین (رحمه اللّه علیه) فقال: و اللّه لوددت أنّی قتلت، «12» ثمّ نشرت، ثمّ قتلت «12» حتّی أقتل هکذا ألف مرّة، و أنّ اللّه عزّ و جلّ یدفع بذلک القتل عن نفسک و عن أنفس هؤلاء الفتیان «13» من أهل بیتک. و تکلّم جماعة أصحابه بکلام یشبه بعضه بعضا
__________________________________________________
- ما ذا نقول؟ و بحر العلوم: ما یقول النّاس لنا و ما ذا نقول لهم:].
(1)- [زاد فی بحر العلوم: و کبیرنا و ابن بنت نیّنا].
(2- 2) [بحر العلوم: یا ابن رسول اللّه، لا نفارقک أبدا].
(3)- [لم یرد فی روضة الواعظین].
(4)- [إلی هنا مثله فی بحر العلوم،/ 280].
(5- 5) [روضة الواعظین: و قال مسلم بن عوسجة:].
(6)- [زاد فی العیون: ثمّ لم أفارقک حتّی أموت معک، و قام سعید بن عبد اللّه الحنفی فقال: لا].
(7- 7) [حکاه عنه فی الأسرار،/ 267].
(8)- [زاد فی نفس المهموم: ثمّ اقتل].
(9)- [زاد فی العیون: حیّا].
(10- 10) [لم یرد فی نفس المهموم و مثیر الأحزان].
(11)- [زاد فی روضة الواعظین: من].
(12- 12) [لم یرد فی روضة الواعظین].
(13)- [مثیر الأحزان: الفتیة الصّفوة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 323
«1» فی وجه واحد، «1» «2» فجزّاهم الحسین علیه السّلام خیرا «1» و انصرف إلی مضربه «1» «2» «3»
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(2- 2) [نفس المهموم و العیون: فقالوا: و اللّه لا نفارقک و لکن أنفسنا لک الفداء نقیک بنحورنا و جباهنا و أیدینا فإذا نحن قتلنا کنّا و فینا و قضینا ما علینا].
(3)- حسین علیه السّلام در نزدیکیهای شب یاران خود را گرد آورد؛ علی بن الحسین زین العابدین علیه السّلام گوید:
«من در آن حال با این‌که بیمار بودم، نزدیک شدم که ببینم پدرم به آنان چه می‌گوید. پس شنیدم.»
پس رو به اصحاب کرد و فرمود: «سپاس کنم خدای را به بهترین سپاسها، و حمد کنم او را در خوشی و سختی. بارخدایا! من سپاس گویم تو را بر این‌که ما را به نبوّت گرامی داشتی و قرآن را به ما آموختی و در دین ما را دانا ساختی و گوشهای شنوا و دیده‌های بینا و دلهای آگاه به ما ارزانی داشتی. پس ما را از سپاسگزاران قرار ده؛ اما بعد همانا من یارانی باوفاتر از یاران خود سراغ ندارم و بهتر از ایشان نمی‌دانم و خاندانی نیکوکارتر و مهربان‌تر از خاندان خود ندیده‌ام. خدایتان از جانب من پاداش نیکو دهد.»
(مترجم گوید: براستی اگر خواننده محترم میان یاران آن حضرت و زنان و خاندانش و میان یاران رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و علی و حسین علیهما السّلام و زنان و خاندان ایشان مقایسه کند و سرگذشت اصحاب رسول خدا همچون ابو بکر و عمر و امثال ایشان و یاران علی علیه السّلام چون اشعث بن قیس و خوارج نهروان و دیگران و یاران حسن علیه السّلام چون عبید اللّه بن عباس و دیگر کسانی که خنجر به ران او زده و لباس و جامه او را به یغما بردند و پیش از این گذشت بخواند، و همچنین سرگذشت همسران آنان چون عایشه و حفصه، و جعدة را از نظر بگذراند و از آن سو آن همه فداکاری و مهر و محبت را که در این سفر جانگداز و شب و روز عاشورا و پس از آن از یاران و همسران و خاندان حسین علیه السّلام مشاهده شد تا بدان‌جا که رباب همسر آن حضرت یک سال سر قبر او در زیر آفتاب نشست و اشک ریخت و سرانجام همان‌جا بدرود زندگی گفت، همه را یکجا بنگرد، صدق گفتار حضرت سید الشهدا برای او به خوبی روشن شود. به هر صورت، امام علیه السّلام دنبال سخن را چنین ادامه داد:)
«آگاه باشید! همانا من دیگر گمان یاری کردن از این مردم ندارم. آگاه باشید! من به همه شما رخصت رفتن دادم. پس همه شما آزادانه بروید و بیعتی از من به گردن شما نیست. این شب که شما را گرفته، فرصتی قرار داده است. آن را شتر خویش کنید (و به هر سو خواهید بروید)!
برادران آن حضرت، پسرانش و برادرزادگان و پسران عبد اللّه بن جعفر گفتند: «برای چه این کار را بکنیم؟ (یا معنا این است که ما این کار را نخواهیم کرد) برای این‌که پس از تو زنده باشیم؟ هرگز خداوند آن روز را برای ما پیش نیاورد.»
نخستین کسی که این سخن را گفت؛ عباس بن علی علیهما السّلام بود و دیگران نیز از او پیروی کردند و چنین سخنانی گفتند. حسین علیه السّلام فرمود: «ای پسران عقیل! شما را کشته شدن مسلم بس است. پس شما بروید و من اجازه رفتن به شما دادم.»
گفتند: «سبحان اللّه! مردم درباره ما چه گویند؟ گویند که ما بزرگ و آقا و عموزاده‌های خود را که بهترین عموها بود، واگذاردیم و یک تیر نیز به ایشان نینداخته، و یک نیزه به کار نبرده و یک شمشیر هم-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 324
المفید، الإرشاد، 2/ 93- 95- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 392- 394؛ البحرانی، العوالم، 17/ 243- 244؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 269، 270؛ القمی، نفس المهموم،/ 227- 229؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 157- 158؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 55- 56؛ المیانجی، العیون العبری، 87- 90
فجمع الحسین أصحابه، و حمد اللّه، و أثنی علیه، و دعا دعاء کثیرا، و قال:
- «أمّا بعد، فإنّی لا أعرف أهل بیت أبرّ، و لا أوصل من أهل بیتی. فجزاکم اللّه عنّی خیرا، و إنّی لا أظنّ من هؤلاء إلّا غدا، و إنّی قد أذنت لکم، فانطلقوا جمیعا فی حلّ، لیس علکم منّی ذمام. هذا اللّیل قد غشیکم [108] فاتّخذوه جملا، لیأخذ کلّ رجل منکم بید رجل من أهل بیتی، و تفرّقوا بسوادکم و مدائنکم، فإنّ القوم إنّما یطلبوننی، و لو قد أصابونی، لهوا عن طلب غیری».
فقال له إخوته:
__________________________________________________
- نزده، ایشان را واگذاردیم، و ندانیم چه به سرشان آمد؟! نه به خدا ما چنین کاری نخواهیم کرد؛ بلکه ما جان و مال و زن و فرزند خود را در راه تو فدا سازیم و در رکاب تو جنگ کنیم تا به هرجا درآمدی، ما نیز به همان‌جا درآییم. خدا زشت گرداند زندگی پس از جناب تو را.»
پس مسلم بن عوسجه برخاست و عرض کرد: «آیا ما دست از تو برداریم؟ آن‌گاه ما چه عذر و بهانه‌ای درباره پرداختن حق تو به درگاه خدا بریم؟ آگاه باش به خدا (دست از تو برندارم) تا نیزه به سینه دشمنانت بکوبم و با شمشیر خود اینان را بزنم تا قائمه‌اش در دست من است. و اگر سلاح جنگ نیز نداشته باشم، سنگ برایشان اندازم، به خدا دست از تو برندارم تا خدا بداند که ما حرمت پیغمبرش را درباره تو رعایت کردیم. به خدا سوگند اگر من بدانم که کشته خواهم شد و سپس زنده شوم و آن‌گاه مرا بسوزانند و دوباره زنده‌ام کنند و به بادم دهند (شاید مقصود این باشد که خاکستر سوخته‌ام را بباد دهند) و هفتاد بار این کار را با من بکنند، دست از تو برندارم تا مرگ خویش را در یاری تو دریابم. چه‌گونه این کار را نکنم با این‌که جز این نیست که یک کشتن بیش نیست. پس از آن کرامتی است که هرگز پایان ندارد.»
پس از او، زهیر بن قین (رحمة اللّه علیه) برخاسته گفت: به خدا من دوست دارم کشته شوم، سپس زنده شوم، دوباره کشته شوم تا هزار بار و خدای عز و جل به وسیله من از کشته شدن تو و این جوانان از خاندانت جلوگیری فرماید.»
گروهی از یاران آن حضرت مانند این سخنان که همه نشانه پایداری و فداکاری خود بود، به عرض رساندند. پس حسین علیه السّلام از همگان سپاسگزاری فرمود و پاداش نیکشان را خواست و به خیمه خود بازگشت. رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 92- 95
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 325
- «لم نفعل ذلک؟ لنبقی بعدک؟ لا أرانا اللّه ذلک أبدا، قبّح اللّه العیش بعدک».
و تکلّم أهله کلّهم مثل ذلک.
ثمّ قام مسلم بن عوسجة الأسدیّ فقال:
- «نحن نخلّی عنک، و لم نعذر فیک! و اللّه، لو لم یکن معی سلاح، لقذفتهم بالحجارة دونک حتّی أموت، و یعلم اللّه أنّا حفظنا غیبة رسول اللّه- صلّی اللّه علیه- و اللّه، لو علمت أنّی أقتل، ثمّ أحیی، ثمّ أقتل، ثمّ أحرق، ثمّ یذری بی، یفعل بی ذلک سبعین مرّة، ما فارقتک. فکیف و إنّما هی قتلة واحدة، ثمّ هی الکرامة الّتی لا انقضاء لها أبدا».
ثمّ قام زهیر بن القین، فقال مثل ذلک، و تکلّم جماعة أصحابه بمثل ذلک، و أشبه کلام بعضهم کلام بعض، و کانوا اثنین و ثلاثین رجلا من الفرسان و أربعین راجلا.
أبو علی مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 68- 69
فجمع الحسین علیه السّلام أصحابه عند قرب المساء؛ قال علیّ بن الحسین زین العابدین علیهما السّلام: فدنوت لأسمع ما یقول لهم و [حین] ئذ مریض، فسمعت أبی یقول لأصحابه:
أثنی علی اللّه أحسن الثّناء و أحمده علی السّرّاء و الضّرّاء، اللّهمّ إنّی أحمدک علی أن أکرمتنا بالنّبوّة، و علّمتنا القرآن، و فقّهتنا فی الدّین، أمّا بعد، فإنّی لا أعلم أصحابا أوفی و لا خیرا من أصحابی، و لا أهل بیت أبرّ و لا أوصل من أهل بیتی، فجزاکم اللّه عنّی خیر الجزاء، ألا و إنّی قد أذنت لکم، فانطلقوا جمیعا فی حلّ، لیس علیکم منّی ذمام هذا اللّیل قد غشیکم فاتّخذوه جملا.
فقال له إخوته و أبناؤه و أبناء أخیه و أبناء عبد اللّه بن جعفر: لم نفعل ذلک، لنبقی بعدک؟! لا أرانا اللّه ذلک أبدا، بدأهم بهذا القول العبّاس بن علیّ، فاتّبعه الجماعة علیه و تکلّموا بمثله، فقال الحسین علیه السّلام: یا بنی عقیل حسبکم من القتل بمسلم، فاذهبوا قد أذنت لکم، قالوا:
سبحان اللّه! فما یقول النّاس؟ یقولون: إنّا ترکنا شیخنا و سیّدنا و سیّد بنی عمومتنا خیر الأعمام، و لم نرم معهم بسهم و لم نطعن برمح، و لم نضرب دونهم بسیف و لا ندری ما صنعوا به، لا و اللّه ما نفعل لکن نفدیک بأنفسنا و أموالنا و أهلنا و نقاتل معک حتّی نرد موردک، فقبّح اللّه العیش بعدک.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 326
و قام إلیه مسلم بن عوسجة، فقال: أنحن نخلّی عنک و لم نعذر إلی اللّه تعالی فی أداء حقّک، لا و اللّه حتّی أطعن فی صدورهم برمحی و أضربهم بسیفی ما ثبت قائمة فی یدی، و اللّه لو علمت أنّی أقتل ثمّ أحرق ثمّ أحیی، یفعل بی ذلک سبعین مرّة ما فارقتک حتّی ألقی حمامی دونک، فکیف لا أفعل ذلک؟ و إنّما هی قتلة واحدة، ثمّ هی الکرامة الّتی لا انقضاء لها أبدا.
و قام زهیر بن القین، فقال: و اللّه لوددت أنّی قتلت، ثمّ نشرت، ثمّ قتلت، ثمّ [یفعل بی] هکذا ألف مرّة، و أنّ اللّه سبحانه یدفع بذلک القتل عن نفسک و عن أنفس هؤلاء الفتیان من أهل بیتک.
ثمّ تکلّم جماعة من أصحابه بکلام یشبه ما ذکرنا، فجزّاهم الحسین خیرا و انصرف إلی مضربه.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 234- 235
«1» و عن سعد بن عبد اللّه: حدّثنا أحمد بن محمّد بن عیسی، حدّثنا الحسین بن سعید، حدّثنا النّضر بن «2» سوید، عن عاصم بن حمید، عن أبی حمزة الثّمالی، قال: [قال] علیّ ابن الحسین علیهما السّلام: کنت مع أبی «3» اللّیلة الّتی قتل صبیحتها، فقال لأصحابه: هذا اللّیل فاتّخذوه جملا «4»، فإنّ القوم إنّما یریدوننی، و لو قتلونی لم یلتفتوا إلیکم، و أنتم فی حلّ و سعة، فقالوا: لا و اللّه، لا یکون هذا أبدا. «1»
قال: إنّکم تقتلون غدا کذلک «5» لا یفلت منکم رجل. «6» قالوا: الحمد للّه الّذی شرّفنا
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی العیون].
(2)- «البصری، عن» م، ه، ط. و ما فی المتن کما فی البحار و العوالم انظر معجم رجال الحدیث: 19/ 151.
(3)- [زاد فی البحار و العوالم و نفس المهموم: فی].
(4)- «جنة» البحار. یقال: اتّخذ اللّیل جملا: أی سری اللّیل کلّه، و فی م، ه بلفظ «هذه اللّیلة فاتّخذوها جملا».
(5)- «کلکم» البحار [و نفس المهموم].
(6)- [مکانه فی شرح الشّافیّة: فی الخرائج: عن زین العابدین علیه السّلام أنّه قال: لمّا کانت اللّیلة الّتی قتل الحسین علیه السّلام فی صبیحتها قام فی اصحابه، فقال علیه السّلام: إنّ هؤلاء یریدوننی دونکم، و لو قتلونی لم یصلوا إلیکم،-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 327
«1» بالقتل معک. ثمّ دعا، و قال لهم: ارفعوا رؤوسکم و انظروا.
فجعلوا ینظرون إلی مواضعهم و منازلهم من الجنّة، و هو یقول لهم: هذا منزلک یا فلان، «2» و هذا قصرک یا فلان، و هذه درجتک یا فلان «2». فکان الرّجل یستقبل الرّماح و السّیوف بصدره و وجهه لیصل إلی منزله من «3» الجنّة.
الرّاوندی، الخرایج و الجرایح، 2/ 847- 848 رقم 62- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 298؛ ابن أمیر الحاجّ، شرح شافیة أبی فراس،/ 351- 352؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 268؛ القمی، نفس المهموم،/ 251- 252؛ المظفّر، بطل العلقمی «4»، 2/ 375- 376؛ المیانجی، العیون العبری،/ 90- 91؛ مثله الجواهری، مثیر الأحزان،/ 56
(قال) و جمع الحسین علیه السّلام أصحابه بین یدیه، ثمّ حمد اللّه و أثنی علیه، و قال: اللّهمّ لک الحمد علی ما علّمتنا من القرآن و فقّهتنا فی الدّین و أکرمتنا به من قرابة رسولک محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و جعلت لنا أسماعا و أبصارا و أفئدة، فاجعلنا من الشّاکرین؛ أمّا بعد، فإنّی لا أعلم أصحابا أصلح منکم، و لا أعلم أهل بیت أبرّ و لا أوصل و لا أفضل من أهل بیتی، فجزاکم اللّه جمیعا عنّی خیرا. إنّ هؤلاء القوم ما یطلبون أحدا غیری و لو قد أصابونی و قدروا علی قتلی لما طلبوکم أبدا، و هذا اللّیل قد غشیکم، فقوموا و اتّخذوه جملا، و لیأخذ کلّ رجل منکم بید رجل من إخوتی، و تفرّقوا فی سواد هذا اللّیل و ذرونی و هؤلاء القوم. فتکلّم إخوته و جمیع أهل بیته و قالوا: یابن رسول اللّه فماذا تقول النّاس، و ماذا نقول لهم، إنّا ترکنا شیخنا و سیّدنا و ابن بنت نبیّنا محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم لم نرم معه بسهم، و لم نطعن برمح، و لم نضرب بسیف؟! لا و اللّه یابن رسول اللّه لا نفارقک أبدا، و لکنّا نفدیک بأنفسنا و نقتل بین یدیک، و نرد موردک، فقبّح اللّه العیش من بعدک. ثمّ تکلّم مسلم بن عوسجة الأسدیّ، فقال: یابن رسول اللّه، أنحن نخلّیک هکذا، و ننصرف عنک و قد أحاط بک هؤلاء الأعداء؟!
__________________________________________________
(1)- [شرح الشّافیّة: فی].
(2- 2) [لم یرد فی البحار و نفس المهموم].
(3)- «منزلته فی» البحار.
(4)- [حکاه بطل العلقمیّ عن الأسرار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 328
فقال: یابن رسول اللّه، أنحن نخلّیک هکذا، و ننصرف عنک و قد أحاط بک هؤلاء الأعداء؟! لا و اللّه لا یرانی اللّه و أنا أفعل ذلک أبدا، حتّی أکسر فی صدورهم رمحی، و أضرب فیهم بسیفی، ما ثبت قائمه بیدی، و لو لم یکن لی سلاح أقاتلهم به لقذفتهم بالحجارة، و لم أفارقک حتّی أموت بین یدیک. ثمّ تکلّم سعید بن عبد اللّه الحنفیّ، فقال: لا و اللّه یابن رسول اللّه لا نخلیک أبدا حتّی یعلم اللّه تبارک و تعالی، أنّا حفظنا فیک غیبة رسوله، و و اللّه لو علمت أنّی أقتل، ثمّ أحیی، ثمّ أحرق حیّا، یفعل بی ذلک سبعین مرّة لما فارقتک أبدا حتّی ألقی حمامی من دونک، و کیف لا أفعل ذلک؟ و إنّما هی قتلة واحدة ثمّ أنال الکرامة الّتی لا انقضاء لها أبدا. ثمّ تکلّم زهیر بن القین البجلیّ، فقال: و اللّه یابن رسول اللّه لوددت أنّی قتلت فیک، ثمّ نشرت، حتّی أقتل فیک ألف مرّة، و أنّ اللّه قد دفع القتل عنک و عن هؤلاء الفتیة من إخوتک و ولدک و أهل بیتک. قال: و تکلّم جماعة بنحو هذا الکلام و قالوا: أنفسنا لک الفداء، و نقیک بأیدینا، و وجوهنا، و صدورنا، فإذا نحن قتلنا بین یدیک نکون قد وفینا و قضینا ما علینا. ثمّ تکلّم بریر بن خضیر الهمدانیّ و کان من الزّهاد الّذین یصومون النّهار و یقومون اللّیل، فقال: یابن رسول اللّه ائذن لی أن ءاتی هذا الفاسق عمر بن سعد، فأعظه لعلّه یتّعظ و یرتدع عمّا هو علیه. فقال الحسین: ذاک إلیک یا بریر، فذهب إلیه حتّی دخل علی خیمته، فجلس و لم یسلّم، فغضب عمر و قال: یا أخا همدان، ما منعک من السّلام علیّ؟ ألست مسلما أعرف اللّه و رسوله و أشهد بشهادة الحقّ؟ فقال له بریر: لو کنت عرفت اللّه و رسوله کما تقول، لما خرجت إلی عترة رسول اللّه ترید قتلهم، و بعد، فهذا الفرات یلوح بصفائه، و یلج کأنّه بطون الحیّات، تشرب منه کلاب السّواد و خنازیرها، و هذا الحسین بن علیّ و إخوته و نساؤه و أهل بیته یموتون عطشا و قد حلت بینهم و بین ماء الفرات أن یشربوه، و تزعم أنّک تعرف اللّه و رسوله؟! فأطرق عمر بن سعد ساعة إلی الأرض، ثمّ رفع رأسه و قال: و اللّه یا بریر، إنّی لأعلم یقینا أنّ کلّ من قاتلهم و غصبهم حقّهم هو فی النّار لا محالة، و لکن یا بریر أفتشیر علیّ أن أترک ولایة الرّی، فتکون لغیری؟ فو اللّه ما أجد نفسی تجیبنی لذلک، ثمّ قال:
دعانی عبید اللّه من دون قومه إلی خطّة فیها خرجت لحینی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 329
فو اللّه ما أدری و إنّی لحائر أفکّر فی أمری علی خطرین
أ أترک ملک الرّی و الرّیّ منیتی أم ارجع مأثوما بقتل حسین
و فی قتله النّار الّتی لیس دونها حجاب و ملک الرّیّ قرّة عینی
فرجع بریر إلی الحسین و قال: یابن رسول اللّه، إنّ عمر بن سعد قد رضی لقتلک بولایة الرّی.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 246- 248
فجمع الحسین بأصحابه و قال: إنّی قد أذنت لکم فانطلقوا فی هذه اللّیلة، فاتّخذوه جملا، و تفرّقوا فی سوادکم و مدائنکم، فإنّ القوم إنّما یطلبونی، و لو قد أصابونی لهوا عن طلب غیری. فقال أخوه العبّاس: لم نفعل ذلک، لنبقی بعدک؟! لا أرانا اللّه ذلک أبدا.
ثمّ تکلّم إخوته و أولاده و بنو أخیه و بنو عبد اللّه بن جعفر بنحو ذلک، فقال الحسین:
یا بنی عقیل، حسبکم من الفتک بمسلم «1»، اذهبوا فقد أذنت لکم. فقالوا: لا و اللّه، بل نفدیک بأنفسنا و أهلینا، فقبّح اللّه العیش بعدک.
و قال مسلم بن عوسجة، و اللّه لو لم یکن معی سلاح أقاتلهم به لرمیتهم بالحجارة، و قال سعید بن عبد اللّه الحنفیّ: و اللّه لا نخلّیک حتّی یعلم اللّه أنّنا قد حفظنا غیبة رسول اللّه فیک، و اللّه لو علمت أنّی أقتل، ثمّ أحیی، ثمّ أحرق حیّا، ثمّ أذری تسعین مرّة ما فارقتک حتّی ألقی حمامی دونک. و تکلّم جماعة [من] «2» أصحابه بنحو هذا.
ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 337- 338
فجمع الحسین أصحابه بعد رجوع عمر، فقال: أثنی علی اللّه أحسن الثّناء و أحمده علی السّرّاء و الضّرّاء، اللّهمّ إنّی أحمدک علی أن أکرمتنا بالنّبوّة و جعلت لنا أسماعا و أبصارا و أفئدة و علّمتنا القرآن و فقّهتنا فی الدّین، فاجعلنا لک من الشّاکرین. أمّا بعد: فإنّی لا أعلم أصحابا أوفی و لا أخیر من أصحابی، و لا أهل بیت أبرّ و لا أوصل من أهل بیتی،
__________________________________________________
(1)- فی الأصل: «القتل بمسلم».
(2)- ما بین المعقوفتین: ساقط من الأصل، أوردناه من ت.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 330
فجزاکم اللّه جمیعا عنّی خیرا، ألا و إنّی لأظنّ یومنا من هؤلاء الأعداء غدا، و أنّی قد أذنت لکم جمیعا، فانطلقوا فی حلّ لیس علیکم منّی ذمام، هذا اللّیل قد غشیکم فاتّخذوه جملا، و لیأخذ کلّ رجل منکم بید رجل من أهل بیتی، فجزاکم اللّه جمیعا خیرا، ثمّ تفرّقوا فی البلاد فی سوادکم و مدائنکم حتّی یفرّج اللّه. فإنّ القوم یطلبونی و لو أصابونی لهوا عن طلب غیری. فقال له إخوته و أبناؤه و أبناء إخوته و أبناء عبد اللّه بن جعفر: لم نفعل هذا، لنبقی بعدک؟! لا أرانا اللّه ذلک أبدا، فقال الحسین: یا بنی عقیل حسبکم من القتل بمسلم، اذهبوا، فقد أذنت لکم، قالوا: ما نقول للنّاس؟ نقول: ترکنا شیخنا و سیّدنا و بنی عمومتنا خیر الأعمام، و لم نرم معهم بسهم، و لم نطعن معهم برمح، و لم نضرب بسیف، و لا ندری ما صنعوا، لا و اللّه لا نفعل، و لکنّا نفدیک بأنفسنا و أموالنا و أهلینا و نقاتل معک حتّی نرد موردک، فقبّح اللّه العیش بعدک. و قام إلیه مسلم بن عوسجة الأسدیّ فقال:
أنحن نتخلّی عنک و لم نعذر إلی اللّه فی أداء حقّک، أما و اللّه لا أفارقک حتّی أکسر فی صدورهم رمحی و أضربهم بسیفی ما ثبت قائمه بیدی، و اللّه لو لم یکن معی سلاحی لقدفتهم بالحجارة دونک حتّی أموت معک. و تکلّم أصحابه بنحو هذا، فجزاهم اللّه خیرا.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 285
و جمع الحسین علیه السّلام أصحابه و حمد اللّه و أثنی علیه، ثمّ قال: أمّا بعد: فإنّی لا أعلم لی أصحابا أوفی و لا خیرا من أصحابی، و لا أهل بیت أبرّ و لا أوصل من أهل بیتی، فجزاکم اللّه عنّی جمیعا خیرا، ألا و إنّی قد أذنت لکم، فانطلقوا أنتم فی حلّ، لیس علیکم منّی ذمام، هذا اللّیل قد غشیکم فاتّخذوه جملا.
فقال له إخوته و أبناؤه و أبناء عبد اللّه بن جعفر: و لم نفعل ذلک، لنبقی بعدک؟! لا أرانا اللّه ذلک. و بدأهم العبّاس أخوه، ثمّ تابعوه.
و قال لبنی مسلم بن عقیل: حسبکم من القتل بصاحبکم مسلم، اذهبوا فقد أذنت لکم، فقالوا: لا و اللّه لا نفارقک أبدا، حتّی نقیک بأسیافنا، و نقتل بین یدیک، فأشرقت‌علیهم بأقوالهم هذه أنوار النّبوّة و الهدایة، و بعثتهم النّفوس الأبیّة علی مصادمة خیول أهل
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 331
الغوایة، و حرّکتهم حمیّة النّسب و سنّة أشراف العرب علی اقتناص روح المسلوب و رفض السّلب، فکانوا کما وصفهم بعض أهل البصائر بأنّهم أمراء العساکر، و خطباء المنابر:
نفوس أبت إلّا تراث أبیهم فهم بین موتور لذاک و واتر
لقد ألّفت أرواحهم حومة الوغی کما أنست أقدامهم بالمنابر
ثمّ قال مسلم بن عوسجة: نحن نخلّیک و قد أحاط بک العدوّ؟ لا أرانا اللّه ذلک أبدا حتّی أکسر فی صدورهم رمحی، و أضاربهم بسیفی و لو لم یکن لی سلاح لقذفتهم بالحجارة، و لم أفارقک.
و قام سعید بن عبد اللّه الحنفیّ و زهیر بن القین، فأجملا فی الجواب و أحسنا فی المآب.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 26- 27
«1» «2» ثمّ جاء اللّیل «2»، فجمع الحسین علیه السّلام أصحابه «3» فحمد اللّه و أثنی علیه، ثمّ أقبل علیهم، فقال: أمّا بعد، فإنّی لا أعلم أصحابا أصلح منکم، و لا أهل بیت أبرّ «4» و لا أفضل من أهل بیتی، فجزاکم اللّه جمیعا عنّی خیرا و هذا اللّیل قد غشیکم فاتّخذوه جملا «1» «5» «6» و لیأخذ کلّ رجل منکم بید رجل من أهل بیتی، و تفرّقوا فی سواد هذا اللّیل، و ذرونی و هؤلاء القوم «7» فإنّهم لا یریدون غیری، «6» فقال له إخوته «8» و أبنائه و أبناء «8» عبد اللّه بن جعفر: و لم نفعل ذلک، لنبقی بعدک؟! لا أرانا اللّه ذلک أبدا «9» بدأهم بذلک «9» القول العبّاس بن علیّ علیه السّلام «10» ثمّ
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی المعالی].
(2- 2) [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(3)- [زاد فی تسلیة المجالس: باللّیلة].
(4)- [تسلیة المجالس: آثر].
(5) (5*) [حکاه عنه فی الأسرار،/ 267].
(6- 6) [حکاه فی بحر العلوم،/ 280 و زاد فیه: و لو أصابونی لذهلوا عن طلب غیری].
(7)- [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(8- 8) [تسلیة المجالس: و بنو عمّه و أولاد].
(9- 9) [تسلیة المجالس: و کان الّذی بدأ بهذا].
(10) (10*) [لم یرد فی تظلّم الزّهراء].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 332
تابعوه. (10*) «1»
قال الرّاوی: ثمّ نظر إلی بنی عقیل، فقال: حسبکم من القتل بصاحبکم مسلم، اذهبوا فقد أذنت لکم (5*) و روی من طریق آخر، قال: «2» فعندها تکلّم «2» إخوته و جمیع أهل بیته و قالوا: یا ابن رسول اللّه فما یقول النّاس لنا، و ماذا نقول لهم، نقول: إنّا ترکنا شیخنا و کبیرنا و ابن بنت نبیّنا، لم نرم معه بسهم، و لم نطعن معه برمح، و لم نضرب بسیف؟! لا و اللّه یا ابن رسول اللّه لا نفارقک أبدا، و لکنّا نقیک «3» بأنفسنا حتّی نقتل بین یدیک، و نرد موردک، فقبّح اللّه العیش بعدک، ثمّ «4» قام مسلم بن عوسجة و قال: نحن نخلّیک هکذا و ننصرف عنک و قد أحاط بک هذا العدوّ! لا و اللّه لا یرانی اللّه أبدا و أنا أفعل ذلک حتّی أکسر فی صدورهم رمحی و أضاربهم بسیفی، ما ثبت قائمة بیدی، و لو لم یکن لی سلاح أقاتلهم به لقذفتهم بالحجارة، و لم أفارقک أو أموت معک «5».
قال: و قام سعید بن عبد اللّه الحنفیّ، فقال: لا و اللّه یا ابن رسول اللّه لا نخلّیک أبدا، حتّی «6» یعلم اللّه «6» أنّا قد حفظنا فیک وصیّة «7» رسوله محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم، و لو علمت أنّی أقتل فیک، ثمّ أحیی، «8» ثمّ أخرج حیّا «8»، ثمّ أذری یفعل ذلک بی سبعین مرّة ما فارقتک حتّی ألقی حمامی «9» دونک، «10» و کیف لا أفعل ذلک «10»؟! و إنّما هی قتلة واحدة، ثمّ أنال الکرامة الّتی لا انقضاء لها أبدا «11»، ثمّ قام زهیر بن القین و قال: و اللّه یا ابن رسول اللّه لوددت أنّی قتلت،
__________________________________________________
(1)- [زاد فی تسلیة المجالس: الباقون].
(2- 2) [تسلیة المجالس: فتکلّم].
(3)- [تسلیة المجالس: نفدیک].
(4) (4- 4) [حکاه عنه فی الأسرار،/ 267- 268].
(5)، (10- 10)- [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(6- 6) [تسلیة المجالس: نعلم].
(7)- [لم یرد فی تسلیة المجالس و الأسرار].
(8- 8) [تسلیة المجالس: ثمّ أحرق].
(9)- [زاد فی تسلیة المجالس و الأسرار: من].
(10- 10)- [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(11)- [لم یرد فی تسلیة المجالس].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 333
ثمّ نشرت ألف مرّة و أنّ اللّه تعالی قد دفع «1» القتل «2» عنک و عن هؤلاء الفتیة من إخوانک و ولدک و أهل بیتک. و تکلّم جماعة من أصحابه بنحو ذلک، و قالوا: أنفسنا لک الفداء نقیک بأیدینا و وجوهنا، فإذا نحن قتلنا بین یدیک نکون قد وفینا لربّنا و قضینا ما علینا. (4*). «3»
__________________________________________________
(1)- [الأسرار: رفع].
(2)- [زاد فی تسلیة المجالس: هذه الفتنة].
(3)- سپس شب فرارسید. حسین علیه السّلام یارانش را جمع کرد و خدای را سپاس گفت و ستایش کرد.
سپس روی به یاران کرد و فرمود: «اما بعد! حقیقت این‌که من نه یارانی نیکوتر از شما می‌شناسم و نه خاندانی نیکوکارتر و بهتر از خاندان خودم. خداوند به همه شماها پاداش نیکو عطا فرماید. اینک تاریکی شب شما را فراگرفته است. شبانه حرکت کنید و هریک از شما دست یکی از خانواده مرا بگیرد و در تاریکی شب پراکنده شوید و مرا با اینان بگذارید که به جز من، با کسی کاری ندارند.»
برادران و فرزندان و فرزندان عبد اللّه بن جعفر یکصدا گفتند: «چرا چنین کنیم؟ برای این‌که پس از تو زنده بمانیم؟ خداوند هرگز چنین چیزی را به ما نشان ندهد.»
این سخن را نخستین بار عباس بن علی گفت و دیگران به دنبال او.
راوی گفت: سپس روی به فرزندان عقیل کرد و فرمود: «کشته شدن مسلم از شما خانواده، برای شما کافی است. من اجازه دادم شماها راه خود بگیرید و بروید.»
و به روایت دیگر، حسین علیه السّلام که چنین گفت؛ برادران و همگی خاندان او به سخن درآمدند و گفتند:
«پسر پیغمبر! پس مردم به ما چه می‌گویند؟ و ما به مردم چه بگوییم؟ بگوئیم رئیس و بزرگ و پسر پیغمبر خودمان را رها کردیم و در رکابش نه تیری رها کردیم و نه نیزه‌ای به کار بردیم و نه شمشیری زدیم؟
نه به خدا قسم ای پسر پیغمبر هرگز از تو جدا نخواهیم شد؛ بلکه به جان و دل نگهدار تو خواهیم بود تا آن که در برابر تو کشته شویم و به سرنوشت تو دچار گردیم. خدا زشت گرداند زندگی بعد از تو را.»
سپس مسلم بن عوسجه برخاست و عرض کرد: «ما تو را این‌چنین رها کنیم و برویم در حالی که این دشمن گرداگرد تو را فراگرفته است؟ نه به خدا قسم خداوند هرگز نصیبم نکند که من چنین کاری کنم؟ هستم تا نیزه‌ام را در سینه‌شان بشکنم و تا قبضه شمشیر در دست دارم با شمشیرشان بزنم و اگر اسلحه نداشته باشم با پرتاب سنگ با آنان خواهم جنگید و از تو جدا نخواهم شد تا با تو شربت مرگ را بیاشامم.»
راوی گفت: سعید بن عبد اللّه حنفی برخاست و عرض کرد: نه به خدا ای پسر پیغمبر هرگز ما تو را رها نکنیم تا خداوند بداند که ما سفارش پیغمبر را درباره تو نگه داشته‌ایم و اگر من دانستمی که در راه تو کشته می‌شوم و سپس زنده می‌شوم و سپس ذرّات وجودم را به باد می‌دهند و هفتاد بار با من چنین می‌شد، من از تو جدا نمی‌شدم تا آن‌که در رکاب تو کشته شوم و اکنون چرا چنین نکنم با این‌که یک کشته شدن بیش نیست و به دنبالش عزّتی که هرگز ذلّت نخواهد داشت.»
سپس زهیر بن قین برخاست و گفت: به خدا قسم ای پسر پیغمبر، دوست دارم که من کشته شوم، سپس زنده شوم و هزار بار این عمل تکرار شود؛ ولی خدای تعالی کشته شدن را از جان تو و جان این-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 334
ابن طاوس، اللّهوف،/ 90- 93- عنه: القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 176- 177؛ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس و زینة المجالس، 2/ 269- 271؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 337- 338
قال: و جمع الحسین أصحابه بعدما رجع عمر بن سعد عنهم، فقال: «أثنی علی اللّه تبارک و تعالی أحسن الثّناء، و أحمده علی السّرّاء و الضّرّاء، اللّهمّ إنّی أحمدک علی أن أکرمتنا بالنّبوّة، و علّمتنا القرآن، و فقّهتنا فی الدّین، و جعلت لنا أسماعا و أبصارا و أفئدة، فاجعلنا لک من الشّاکرین. أمّا بعد، فإنّی لا أعلم أصحابا أوفی و لا خیرا من أصحابی، و لا أهل بیت أبرّ و لا أوصل من أهل بیتی، فجزاکم اللّه جمیعا عنّی خیرا، ألا و إنّی لأظنّ یومنا من هؤلاء الأعداء غدا، ألا و إنّی قد أذنت لکم، فانطلقوا جمیعا فی حلّ، لیس علیکم منّی ذمام، هذا اللّیل قد غشیکم فاتخذوه جملا، ثمّ لیأخذ کلّ رجل منکم بید رجل من أهل بیتی، ثمّ تفرّقوا فی البلاد، فی سوادکم و مدائنکم، حتّی یفرّج اللّه، فإنّ القوم إنّما یطلبوننی و لو قد أصابونی لهوا عن طلب غیری!».
فقال له إخوته و أبناؤه و بنو أخیه و أبناء عبد اللّه بن جعفر: «لم نفعل ذلک، لنبقی بعدک؟! لا أرانا اللّه ذلک أبدا!». بدأهم بهذا القول العبّاس بن علیّ، ثمّ تکلّموا بهذا و نحوه، فقال الحسین: یا بنی عقیل، حسبکم من الفتک بمسلم، اذهبوا فقد أذنت لکم!.
قالوا: «فماذا یقول للنّاس؟ یقولون: إنّا ترکنا شیخنا و سیّدنا و بنی عمومتنا خیر الأعمام، لم نرم معهم بسهم، و لم نطعن معهم برمح، و لم نضرب معهم بسیف، و لا ندری ما صنعوا! لا و اللّه لا نفعل، و لکن نفدیک بأنفسنا و أموالنا و أهلینا، و نقاتل معک حتّی نرد موردک، فقبّح اللّه العیش بعدک!».
و قام إلیه مسلم بن عوسجة الأسدیّ، فقال: «أنحن نتخلّی عنک و لم نعذر إلی اللّه فی
__________________________________________________
- جوانان که برادران و فرزندان و خاندان تواند، بازگیرد، و جمعی دیگر از یاران آن حضرت به همین مضامین سخن گفتند و عرض کردند: جانهای ما به فدایت، ما دستها و صورتهای خود را سپر بلای تو خواهیم کرد که اگر در پیش روی تو کشته شویم، به عهدی که با پروردگار خود بسته‌ایم، وفادار بوده و وظیفه‌ای که به عهده داریم، انجام داده باشیم.» فهری، ترجمه لهوف،/ 90- 93
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 335
أداء حقّک؟ أما و اللّه لا أفارقک حتّی أکسر فی صدورهم رمحی، و أضربهم بسیفی ما ثبت قائمة فی یدی! و اللّه لو لم یکن معی سلاح أقاتلهم به، لقدفتهم بالحجارة دونک حتّی أموت!».
و قال له سعید بن عبد اللّه الحنفیّ: «و اللّه لا نخلّیک، حتّی یعلم اللّه أنّا قد حفظنا غیبة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم فیک، و اللّه لو علمت أنّی أحیی ثمّ أحرق حیّا ثمّ أذرّی- یفعل بی ذلک سبعین مرّة- ما فارقتک حتّی ألقی حمامی دونک! فکیف لا أفعل ذلک و إنّما هی قتلة واحدة، ثمّ هی الکرامة الّتی لا انقضاء لها أبدا!».
و قال زهیر بن القین: «و اللّه لوددت أنّی قتلت، ثمّ نشرت، ثمّ قتلت، حتّی أقتل هکذا ألف قتلة، و أنّ اللّه یدفع بذلک القتل عن نفسک و عن أنفس هؤلاء الفتیة من أهل بیتک!».
و تکلّم جماعة أصحابه بکلام یشبه بعضه بعضا فی وجه واحد، فقالوا: «و اللّه لا نفارقک، و لکن أنفسنا لک الفداء! و نقیک بنحورنا و جباهنا و أیدینا و أبداننا! فإذا نحن قتلنا وفینا و قضینا ما علینا!» .. و هذا القول من کلام الحسین، و کلامهم مرویّ عن زین العابدین علیّ بن الحسین (رضی اللّه عنهما). النّویری، نهایة الإرب، 20/ 434- 435
و قال الحسین لأصحابه: إنّی قد أذنت لکم، فانطلقوا فی هذا اللّیل، و تفرّقوا فی سوادکم و مدائنکم. فقال أخوه العبّاس: لم نفعل ذلک، لنبقی بعدک؟! لا أرانا اللّه ذلک أبدا، ثمّ تکلّم إخوته و بنو أخیه و بنو عبد اللّه بن جعفر بنحو ذلک و کان الحسین و أصحابه یصلّون اللّیل کلّه و یدعون.
أبو الفداء، التّاریخ، 1/ 191
و جمع حسین أصحابه لیلة عاشوراء فحمد اللّه و قال: إنّی لا أحسب القوم إلّا مقاتلوکم غدا، و قد أذنت لکم جمیعا، فأنتم فی حلّ منّی، و هذا اللّیل قد غشیکم، فمن کانت له قوّة فلیضمّ إلیه رجلا من أهل بیتی، و تفرّقوا فی سوادکم، فإنّهم إنّما یطلبوننی، فإذا رأونی لهوا عن طلبکم. فقال أهل بیته: لا أبقانا اللّه بعدک، و اللّه لا نفارقک. و قال أصحابه کذلک.
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 202
و خطب أصحابه فی أوّل اللّیل، فحمد اللّه تعالی و أثنی علیه، و صلّی علی رسوله بعبارة فصیحة بلیغة، و قال لأصحابه: من أحبّ أن ینصرف إلی أهله فی لیلته هذه فقد أذنت
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 336
له، فإنّ القوم إنّما یریدوننی.
[فقال مالک بن النّضر: علیّ دین و عیال، فقال هذا اللّیل قد عشیکم فاتّخذوه حجلا، لیأخذ کلّ منکم بید رجل من أهل بیتی ثمّ اذهبوا فی بسیط الأرض، فی سواد هذا اللّیل إلی بلادکم و مدائنکم، فإنّ القوم إنّما یریدوننی، فلو قد أصابونی لهوا عن طلب غیری، فاذهبوا حتّی یفرج اللّه عزّ و جلّ.
فقال له إخوته و أبناؤه و بنو أخیه، لا بقاء لنا بعدک، و لا أرانا اللّه فیک ما تکره.
فقال الحسین: یا بنی عقیل حسبکم بمسلم أخیکم، اذهبوا فقد أذنت لکم، قالوا: فما تقول النّاس، إنّا ترکنا شیخنا و سیّدنا و بنی عمومتنا خیر الأعمام، لم نرم معهم بسهم، و لم نطعن معهم برمح، و لم نضرب معهم بسیف، رغبة فی الحیاة الدّنیا، لا و اللّه لا نفعل، و لکن نفدیک بأنفسنا و أموالنا و أهلینا، و نقاتل معک حتّی نرد موردک. فقبّح اللّه العیش بعدک.
و قال نحو ذلک مسلم بن عوسجة الأسدیّ، و کذلک قال سعید بن عبد اللّه الحنفیّ: و اللّه لا نخلّیک حتّی یعلم اللّه أنّا قد حفظنا غیبة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فیک، و اللّه لو علمت أنّی أقتل دونک ألف قتلة، و أنّ اللّه یدفع بذلک القتل عنک و عن أنفس هؤلاء الفتیة من أهل بیتک، لأحببت ذلک، و إنّما هی قتلة واحدة.
و تکلّم جماعة أصحابه بکلام یشبه بعضه بعضا من وجه واحد، فقالوا: و اللّه لا نفارقک، و أنفسنا الفداء لک، نقیک بنحورنا و جباهنا، و أیدینا و أبداننا، فإذا نحن قتلنا و فنینا و قضینا ما علینا. و قال أخوه العبّاس: لا أرانا اللّه یوم فقدک و لا حاجة لنا فی الحیاة بعدک. و تتابع أصحابه علی ذلک] «1».
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 176- 177
و خطب الحسین [علیه السّلام] أصحابه فقال: إنّی قد أذنت لکم أن تنطلقوا فی اللّیل، و أن تتّخذوه جملا، فإنّ القوم إنّما یریدوننی، فلو أصابونی لما طلبوکم.
فقال العبّاس أخوه: و اللّه لا نفعل ذلک أبدا. ثمّ تکلّم إخوته و أولاده و بنو أخیه و بنو عبد اللّه بن جعفر بنحو ذلک.
__________________________________________________
(1)- سقط من المصریّة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 337
فقال الحسین: یا بنی عقیل حسبکم من القتل ما مسّکم، اذهبوا فقد أذنت لکم، قالوا: لا و اللّه بل نفدیک بأنفسنا و أهلینا فقبّح اللّه [العیش] بعدک.
و قال مسلم بن عوسجة: و اللّه لو لم یکن معی سلاح لقاتلتهم بالحجارة.
و قال سعید بن عبد اللّه الحنفیّ: و اللّه لا نخلّیک حتّی یعلم اللّه أنّنا قد حفظنا غیبة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم فیک؛ و اللّه لو علمت أنّنی أقتل، ثمّ أحیی، ثمّ أقتل، ثمّ أحیی سبعین مرّة ما فارقتک حتّی ألقی حمامی دونک.
و تکلّم جماعة [آخرون من] أصحابه بمثل ذلک. «1»
الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 282- 283
فکان لهم فی تلک اللّیلة دویّ کدویّ النّحل من الصّلاة و التّلاوة، ثمّ أنّ الحسین جمع أصحابه فحمد اللّه و أثنی علیه، ثمّ قال: أمّا بعد، لا أعلم أنّ أصحابا أوفی و لا أخیر من أصحابی، و لا أهل بیت أبرّ و لا أوصل من أهل بیتی، فجزاکم اللّه عنّی خیرا، ألا و إنّی قد
__________________________________________________
(1)- امیر المؤمنین حسین، برادران و یاران خود را جمع آورد و فرمود: «الحمد للّه علی السراء و الضرآء؛ اما بدانید که من هیچ‌کس را از اصحاب خویش باوفاتر نیافتم و هیچ آفریده را از اهل بیت خود رحیم‌تر و نیکوکارتر ندیدم.» فجزاکم اللّه عنی و جمیعا خیرا. آن‌گاه گفت: «من رقبه شما را از ربقه بیعت خود محلی ساختم می‌باید که هریک از اصحاب من امشب دست اهل بیت مرا بگیرد و در آفاق متفرق شود تا از محنت رهایی و از شدت فرج یابند و چون مخالفان مرا حاضر بینند، از عقب دیگری نروند و به جستجوی احدی نپردازند.»
برادران و فرزندان و ابنا جعفر طیار و اصحاب آن جناب جواب دادند: «ما هرگز از تو مفارقت نکنیم.
چه بقای خود را بعد از حیات تو نمی‌خواهیم.»
و مسلم بن عوسجه الاسدی گفت: «تا جان در بدن و رمقی در تن و نیزه و شمشیر در دست من است، با اعدای دین و دشمنان قرة العین رسول رب العالمین مقاتله خواهم کرد و دست از جنگ بازنخواهم داشت تا اجل فراآید.»
به قیامت بر آن عهد که بستم با تو تا نگویی که در آن‌روز وفایت نبود
و چون امیر المؤمنین حسین مشاهده فرمود که اهل بیت و اصحاب او در وفاداری راسخ دم و ثابت قدمند، فرمان داد که خیمه‌ها را نزدیکتر یکدیگر نصب کنند. در عقب خیام خندقی کندند و او را از نی و چوب پر ساختند تا در هنگام التهاب نایره قتال، آتش دران زنند و طریق آمدوشد خصم را از آن ممر مسدود باشد.
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 147
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 338
أذنت لکم فانطلقوا، فأنتم فی حلّ، لیس علیکم منّی ذمام، و قد غشیکم اللّیل فاتّخذوه سترا جمیلا.
فقال له إخوته و أبناؤه و أبناء عبد اللّه بن جعفر: لا نفعل ذلک و لا نبقی بعدک، لا أرانا اللّه ذلک أبدا.
فدعا لهم العبّاس و إخوته، ثمّ بایعوه، و قال لبنی مسلم بن عقیل: حسبکم من القتل ما تقدّم فی مسلم، اذهبوا فقد أذنت لکم. قالوا: لا و اللّه لا نفارقک أبدا، حتّی نضرب بأسیافنا، و نقتل بین یدیک. «1»
الطّریحی، المنتخب، 2/ 441
__________________________________________________
(1)- جناب سید شهدا در آن شب، اصحاب گرام خود را جمع نمود. امام زین العابدین علیه السّلام گفت که:
«من در آن وقت بیمار بودم. خود را بر زمین کشیدم تا به نزدیک آن حضرت رسیدم. شنیدم که به اصحاب خود می‌گفت: ثنا می‌کنم خداوند خود را به نیکوترین ثناها، و حمد می‌کنم او را بر شدت و رخا و نعمت و بلا. خداوندا، تو را حمد می‌کنم بر آن‌که ما را گرامی داشتی به پیغمبری و قرآن را به ما تعلیم کردی و دین خود را به ما عطا کردی و ما را چشمان بینا و گوشهای شنوا و دلهای با نور و ضیاء بخشیدی. پس بگردان ما را از شکرکنندگان؛ اما بعد بدرستی که من نمی‌دانم اصحابی وفادارتر و نیکوکارتر از اصحاب خود، و اهل بیتی پاکیزه‌تر و شایسته‌تر و حق‌شناس‌تر از اهل بیت خود. پس خدا شما را جزای نیکو عطا کند از جانب من. بر من نازل شده است حالتی که مشاهده می‌نمایید. من شما را مرخص گردانیدم و بیعت خود را از گردن شما گشودم و از شما توقع نصرت و معاونت و مرافقت ندارم. در این وقت، پرده سیاه شب شما را فرو گرفته است. به هرطرف که خواهید، بروید که ایشان مرا می‌طلبند و با من کار دارند؛ چون مرا بیابند، دیگری را طلب نمی‌نمایند.»
در این حال، عباس و سایر برادران بزرگوار آن حضرت برخاستند و گفتند: «هرگز از تو جدا نمی‌شویم. خدا ننماید به ما روزی را که بعد از تو زنده باشیم. دست از دامان تو برنمی‌داریم و جان خود را فدای تو کردن از سعادت خود می‌شماریم.»
پس حضرت رو به اولاد مسلم بن عقیل آورد و فرمود که: «شهادت مسلم شما را بس است. من شما را مرخص گردانیدم به هر طرف که خواهید، بروید.»
آن سعادتمندان گفتند: «ای فرزند رسول خدا! مردم چه گویند به ما هرگاه شیخ و بزرگ و سید و فرزند بهترین اعمام خود و فرزند پیغمبر خود را یاری نکنیم و در نصرت او شمشیری و نیزه‌ای به کار نبریم. نه به خدا سوگند که از تو جدا نمی‌شویم تا برویم به هرجا که می‌روی و جان و خون خود را فدای جان مکرم و خون محترم تو گردانیم و حقّ تو را ادا نماییم. لعنت خدا بر زندگانی بعد از چون تو امامی!»
پس مسلم بن عوسجه برخاست و گفت: «آیا ما دست از یاری تو برمی‌داریم و اگر چنین کنیم، چه عذر نزد پروردگار خود بگوییم؟ نه به خدا سوگند که از تو جدا نمی‌شویم تا نیزه‌های خود را در سینه‌های-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 339
فی اللّیلة التّاسعة من المحرّم کان لأصحابه دویّ کدویّ النّحل من الصّلاة و التّلاوة، فقال لهم: إنّی لا أعلم أصحابا أوفی بالعهد و لا خیرا من أصحابی، و لا أهل بیت أبرّ و لا أوصل بالرّحم من أهل بیتی، فجزاکم اللّه عنّی خیرا، ألا و أنّی قد أذنت لکم فانطلقوا، فأنتم فی حلّ منّی، و هذه اللّیلة سیروا بسوادها فاتّخذوها سترا جمیلا.
فقال له إخوته و أهل بیته و أصحابه: لا نفارقک لحظة و لا یبقی اللّه إیّانا بعدک أبدا. «1»
__________________________________________________
- دشمنان تو فروبریم و تا دسته شمشیر در دست ماست، دمار از مخالفان تو برمی‌آوریم و اگر حربه نداشته باشیم که با ایشان محاربه بنماییم، با سنگ با ایشان جنگ خواهیم کرد و دست از یاری تو برنمی‌داریم تا خدا بداند که حرمت پیغمبر او را در حقّ تو رعایت کرده‌ایم. به خدا سوگند که اگر بدانیم که هفتاد مرتبه کشته می‌شویم و سوخته می‌شویم و خاکستر ما را بر باد می‌دهند، از تو جدا نمی‌شویم. پس چگونه از تو مفارقت نماییم و حال آن‌که یک کشته شدن است و بعد از آن، سعادت ابدی آخرت است که نهایت ندارد.»
پس زهیر بن قین برخاست و گفت: «به خدا سوگند که من راضیم که هزار مرتبه کشته شوم و زنده شوم و باز کشته شوم و هزار جان را فدای تو و اهل بیت تو کنم.»
و سایر آن سعادتمندان بر این منوال سخن گفتند و حضرت ایشان را دعا کرد.
به روایت دیگر: حضرت در آن وقت، جاهای ایشان را در بهشت به ایشان نمود. حور و قصور و نعیم موفور خود را مشاهده کردند و یقین ایشان زیاده گردید، و به آن سبب الم نیزه و شمشیر و تیر بر ایشان نمی‌نمود و شربت شهادت بر ایشان گوارا بود.
از حضرت امام حسن عسکری علیه السّلام منقول است که چون لشکر مخالف حضرت سید شهدا را احاطه کردند، حضرت؛ اصحاب خود را جمع کرد و فرمود: «من بیعت خود را بر شما حلال کردم. اگر خواهید به قبایل و عشایر خود ملحق شوید! و با اهل بیت و خویشان خود گفت: «شما را نیز مرخّص گردانیدم. شما تاب مقاومت این گروه بی‌شمار را ندارید.»
پس جمعی از منافقان و مردم ضعیف الایمان مفارقت آن حضرت را بر سعادت ابدی اختیار کردند و پراکنده شدند. اهل بیت و خویشان و خواص اصحاب آن حضرت که به قوت ایمان و یقین از عالمیان ممتاز بودند، گفتند: «ما از تو مفارقت نمی‌نماییم و در حزن و اندوه و محنت و بلا با تو شریکیم، و قرب خدا را منوط به خدمت تو می‌دانیم.»
حضرت فرمود: «چون بر خود قرار دادید، آن‌چه من بر خود قرار داده‌ام، پس بدانید که حق تعالی منازل شریفه و درجات رفیعه را نمی‌بخشد، مگر به کسی در راه او متحمّل مکاره عظیمه و شداید مؤلمه گردد. بدانید که تلخ و شیرین دنیای فانی نظر به دار باقی مانند خوابی است که کسی بیند و بیدار شود، و فایز و رستگار کسی است که در آخرت فایز و رستگار گردد. شقی و بدبخت کسی است که نعیم باقی آخرت را از دست بدهد.
مجلسی، جلاء العیون،/ 649- 651
(1)- و از این سوی حسین علیه السّلام نیز به معسکر خویش باز شد و مکشوف افتاد که این مخاصمت به-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 340
القندوزی، ینابیع المودّة، 2/ 339
(و روی) أهل السّیر «1» عن الضّحّاک بن قیس المشرقیّ، قال: إنّ الحسین علیه السّلام، جمع تلک اللّیلة أهل بیته و أصحابه، فخطبهم بخطبته الّتی قال فیها: أمّا بعد، فإنّی لا أعلم أهل بیت ... إلی آخرها. فقام العبّاس فقال: لم نفعل ذلک، لنبقی بعدک؟! لا أرانا اللّه ذلک أبدا.
__________________________________________________
- مسالمت نخواهد پیوست، پس اصحاب خویش را طلب فرمود و در میان ایشان ایستاده شد. سید سجاد علیه السّلام حدیث می‌کند که: «من با شدت مرض نزدیک شدم تا گوش دارم چه فرماید.»
فسمعت أبی یقول لأصحابه: أثنی علی اللّه أحسن الثّناء و أحمده علی السّرّاء و الضّرّاء اللّهمّ! إنّی أحمدک علی ان أکرمتنا بالنّبوّة و علّمتنا القرآن و فهّمتنا فی الدّین و جعلت لنا اسماعا و أبصارا و أفئدة، فاجعلنا من الشّاکرین. أمّا بعد فإنّی لا أعلم أصحابا أوفی و لا خیرا من اصحابی و لا أهل بیت أبرّ و لا أوصل من أهل بیتی، فجزاکم اللّه عنّی خیرا، ألا و إنّی لأظنّ یوما لنا من هؤلاء ألا و إنّی قد أذنت لکم فانطلقوا جمیعا فی حلّ لیس علیکم حرج منّی و لا ذمام. هذا اللّیل قد غشیکم فاتّخذوا جملا، و لیأخذ کلّ رجل بید رجل من أهل بیتی، و تفرّقوا فی سوادکم و مدائنکم فإنّ القوم إنّما یطلبوننی و لو قد أصابونی، لهوا عن طلب غیری.
زین العابدین علیه السّلام می‌فرماید: شنیدم که پدر من در میان اصحاب، خدای را به سپاس بستود و به نیایش (1) ستایش فرمود، آن‌گاه گفت: «ای پروردگار من! سپاس می‌گذارم تو را که ما را به تشریف نبوت تکریم فرمودی و مرموزات قرآن را تعلیم نمودی و معضلات (2) دین را مفهوم داشتی و ما را گوش شنوا و دیده بینا و دل دانا کرامت کردی و در شمار سپاس‌گزاران آوردی. همانا من اصحابی وفاکیش‌تر از اصحاب خود و اهل بیتی نیکوکارتر از اهل بیت خود ندانم. خداوند شما را جزای خیر دهاد! دانسته باشید که من گمان دیگر در حق این جماعت داشتم و ایشان را در طریق اطاعت و متابعت می‌انگاشتم. اکنون آن پندار دیگر گونه صورت بست. لاجرم ذمت شما را از حمل عهد و بیعت خود سبکبار ساختم و شما را رخصت کردم تا به هر جانب که خواهید، کوچ دهید. اکنون که سیاهی شب جهان را در پرده خویش درافکنده، آن را شتری به دست کنید و دست یک تن از اهل بیت مرا فراگیرید و در بلاد و امصار (3) پراکنده شوید. همانا این جماعت مرا می‌جویند؛ چون مرا دست یازند، به غیر من نپردازند.»
پاسخ اهل بیت حسین علیه السّلام را
چون أبو عبد اللّه علیه السّلام سخن به این‌جا آورد، فرزندان و برادران و برادرزادگان و پسرهای عبد اللّه آغاز سخن کردند و گفتند: «لا و اللّه! ما به این کار گردن ننهیم و بعد از تو زندگانی نخواهیم.» لا أرانا اللّه ذلک أبدا.
خداوند ما را هرگز به این ناستوده کردار دیدار نکند.»
نخستین عباس بن علی بن أبی طالب علیهم السّلام آغاز سخن کرد و لختی به این منوال بپرداخت.
(1). نیایش: دعا با تضرع و زاری.
(2). معضلات: مشکلات.
(3). امصار، جمعر مصر: شهر.
سپهر ناسخ التّواریخ سیّد الشّهدا علیه السّلام، 2/ 204- 206
(1)- [ذخیرة الدّارین: الطّبری عن أبی مخنف].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 341
ثمّ تکلّم أهل بیته و أصحابه بما یشبه هذا الکلام «1» و سیذکر بعد «1». «2»
__________________________________________________
(1- 1) [ذخیرة الدّارین: الخبر و یأتی بسط الکلام فی الوقعة إن شاء اللّه].
(2)- (د) حسین علیه السّلام شب هنگام یاران خود را جمع کرد. علی بن الحسین گوید: با آن‌که بیمار بودم، نزدیک رفتم تا آن‌چه گوید، بشنوم. شنیدم، پدرم به اصحاب گفت: «بهترین ستایش را بر خدا نمایم و بر سود و زیان او را سپاس گذارم. بار خدایا! من تو را سپاس گویم که ما خانواده را به نبوت گرامی داشتی و قرآن را به ما آموختی و در دین دانا ساختی و به ما گوشهای شنوا و دیده بینا و دل روشن دادی. ما را از شکرگزاران خود بپذیر.
اما بعد! در میان اصحاب جهان باوفاتر و بهتر از اصحاب خود نمی‌دانم و در میان خانواده‌ها مهربانتر و گرم‌تر و بهتر از افراد خانواده خود نمی‌شناسم. خدا شما همه را از طرف من جزای خیر دهد. هلا من یک روزی از طرف این دشمنان برای خود گمان بردارم! من به همه شما اجازه دادم تا همه شماها آزادانه بروید و من شما را حلال کردم. پیمان و تعهدی ندارید. این شب تار شما را فراگرفته است. در امواج ظلمت آن خود را از گرداب بیرون کشید. هرکدام از شما دست یکی از افراد خاندان مرا بگیرید و در روستاها و شهرها پراکنده شوید تا خدا گشایش دهد؛ زیرا این مردم بس مرا می‌خواهند و اگر مرا گرفتار کنند، از جستجوی دیگران بگذرند.
برادران و پسران و برادرزادگان و پسران عبد اللّه بن جعفر یک زبان گفتند: «ما چنین کاری نکنیم. بعد از تو زنده باشیم! خدا چنین روزی نیاورد.»
عباس آغاز سخن کرد و دیگران از او پیروی کردند. سپس رو به فرزندان عقیل کرد و فرمود: «همان جانبازی مسلم برای شما بس است. شما بروید. من به شما اجازه دادم.»
گفتند: «سبحان اللّه!» مردم به ما چه می‌گویند؟ می‌گویند: سرور و آقا و عموزادگان خود را که بهترین عمو زادگانند، واگذاردیم و با آنها تیری از کمان رها نکرده و نیزه‌ای نزده و شمشیری به کار نبردیم و ندانستیم چه کردند؟! نه به خدا! این کار نکنیم؛ ولی جان و مال و خاندان را قربانت کنیم و به همراه تو نبرد کنیم تا به سرنوشت تو برسیم. زشت باد زندگی بعد از تو.»
مسلم بن عوسجه از جا برخاست و گفت: «ما دست از تو بداریم و هنوز نزد خدا در ادای حقت، خویش را معذور نکرده باشیم؟! نه به خدا! نیزه به سینه دشمن فرو کنم و تا دسته شمشیر در دست دارم بر آنها به کار برم و اگر سلاح به دستم نماند که با آنها بجنگم، سنگ به آنها بپرانم. به خدا دست از تو برنداریم تا خدا داند که ما رسول خدا را بعد از او درباره تو منظور داشتیم. به خدا اگر بدانم که کشته می‌شوم و زنده می‌شوم و سپس کشته می‌شوم و سوخته می‌شوم و خاکسترم را باد می‌دهند و هفتاد بارم چنان کنند، از تو جدا نشوم تا در آستانت بمیرم. چگونه فداکاری نکنم که یک کشته شدن است و تا همیشه کرامت عظیمی در پی است.»
زهیر بن قین از جا برخاست و گفت: «به خدا من دوست دارم کشته شوم و زنده شوم و باز کشته شوم تا هزار بار و خدای عز و جل با این کشتار من از تو و خاندانت دفاع کند.»
همه یارانش یک نفس قریب به این مضمون پاسخ دادند (ط) و گفتند: «به خدا از تو جدا نشویم (جان-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 342
السّماوی، إبصار العین،/ 28- 29- مثله؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 144
إنّه لمّا جمع الحسین علیه السّلام أهل بیته و أصحابه لیلة العاشر من المحرّم و خطبهم، فقال فی خطبته: أمّا بعد، فإنّی لا أعلم أصحابا أوفی و لا خیرا من أصحابی و لا أهل بیت أبرّ و لا أوصل من أهل بیتی، و هذا اللّیل قد غشیکم، فاتّخذوه جملا، و لیأخذ کلّ واحد منکم بید رجل من أهل بیتی، و تفرّقوا فی سواد هذا اللّیل و ذرونی و هؤلاء القوم، فإنّهم لا یریدون غیری. قام إلیه العبّاس علیه السّلام فبدأهم، فقال: و لم نفعل ذلک، لنبقی بعدک؟! لا أرانا اللّه ذلک أبدا. ثمّ تکلّم أهل بیته و أصحابه بمثل هذا و نحوه.
الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 430
و لمّا جمع الحسین علیه السّلام أصحابه لیلة العاشر من المحرّم و خطبهم فقال فی خطبته: ألا و إنّی أذنت لکم، فانطلقوا جمیعا فی حلّ لیس علیکم منّی ذمام، و لیأخذ کلّ واحد منکم بید رجل من أهل بیتی، و تفرّقوا فی سواد هذا اللّیل و ذرونی و هؤلاء القوم فإنّهم لا
__________________________________________________
- ما قربانت). با گلو و چهره و دست خود، تو را نگهداری کنیم و چون ما همه کشته شدیم، وظیفه خود را انجام داده باشیم.»
زبان حال، همه را در این شعر سروده است:
شاها! من ار به عرش رسانم سریر فضل مملوک این جنابم و محتاج این درم
گر بَر کنم دل از تو و بردارم از تو مهر این مهر بر که افکنم؟ این دل کجا برم؟
خدا آنها را از طرف حسین پاداش خیر دهد و آن حضرت به منزل خود برگشت.
خدا را زان جوانان شکیبا که در مردم ندیدم همچو آنها
کرامت این بود نی جامی از شیر خلیط آب و گردد بول برپا
قطب راوندی از ثمالی روایت کرده است:
علی بن الحسین علیه السّلام فرمود: من آن شب که پدرم فردایش کشته شد، با او بودم. به یارانش گفت: «این شب را سپر خود کنید. این مردم بس مرا خواهند و اگر مرا بکشند، به شما نگرایند. شما در حل و وسعتید.»
گفتند: «به خدا هرگز چنین نباشد.»
فرمود: «فردا شما همه کشته شوید و یکی از شما به‌در نرود.»
گفتند: «حمد خدا را که به ما شرف شهادت با تو را داد.»
بعد برای آنها دعا کرد و فرمود: «اکنون سر بردارید و نگاه کنید.»
آنها جای خود را در بهشت دیدند و آن حضرت منزل یکان‌یکان آنها را به آنها نشان می‌داد و هر کدام سینه و چهره جلو شمشیر می‌دادند که زودتر به منزل خود در بهشت وارد شوند.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 100- 101، 102
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 343
بید رجل من أهل بیتی، و تفرّقوا فی سواد هذا اللّیل و ذرونی و هؤلاء القوم فإنّهم لا یریدون غیری. فقال له إخوته و أبناؤه و بنو أخیه و أبناء عبد اللّه بن جعفر: و لم نفعل ذلک، لنبقی بعدک؟! لا أرانا اللّه ذلک أبدا، بدأهم بهذا القول العبّاس بن أمیر المؤمنین و اتّبعه الجماعة علیه فتکلّموا بمثله و نحوه.
الأمین، أعیان الشّیعة، 4/ 129- 130
و جمع الحسین أصحابه قرب المساء قبل مقتله بلیلة، فقال: أثنی علی اللّه أحسن الثّناء، و أحمده علی السّرّاء و الضّرّاء، اللّهمّ إنّی أحمدک علی أن أکرمتنا بالنّبوّة، و علّمتنا القرآن، و فقّهتنا فی الدّین، و جعلت لنا أسماعا و أبصارا و أفئدة، و لم تجعلنا من المشرکین؛ أمّا بعد، فإنّی لا أعلم أصحابا أولی و لا خیرا من أصحابی، و لا أهل بیت أبرّ و لا أوصل من أهل بیتی، فجزاکم اللّه عنّی جمیعا.
و قد أخبرنی جدّی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بأنّی سأساق إلی العراق، فأنزل أرضا یقال لها:
عمورا و کربلا، و فیها استشهد، و قد قرب الموعد.
ألا و إنّی أظنّ یومنا من هؤلاء الأعداء غدا، و إنّی قد أذنت لکم فانطلقوا جمیعا فی حلّ لیس علیکم منّی ذمام، و هذا اللّیل قد غشیکم فاتّخذوه جملا، و لیأخذ کلّ رجل منکم بید رجل من أهل بیتی، فجزاکم اللّه جمیعا خیرا، و تفرّقوا فی سوادکم و مدائنکم، فإنّ القوم إنّما یطلبوننی، و لو أصابونی لذهلوا عن طلب غیری.
فقال له إخوته و أبناؤه و بنو أخیه و أبناء عبد اللّه بن جعفر: لم نفعل ذلک، لنبقی بعدک؟! لا أرانا اللّه ذلک أبدا. بدأهم بهذا القول العبّاس بن علیّ و تابعه الهاشمیّون.
و التفت الحسین إلی بنی عقیل و قال: حسبکم من القتل بمسلم، اذهبوا قد أذنت لکم.
فقالوا: إذا ما یقول النّاس، و ما نقول لهم، إنّا ترکنا شیخنا و سیّدنا و بنی عمومتنا خیر الأعمام، و لم نرم معهم بسهم، و لم نطعن معهم برمح، و لم نضرب بسیف، و لا ندری ما صنعوا؟! لا و اللّه لا نفعل، و لکن نفدیک بأنفسنا و أموالنا و أهلینا، نقاتل معک حتّی نرد موردک، فقبّح اللّه العیش بعدک:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 344
نفوس أبت إلّا تراث أبیهم فهم بین موتور لذاک و واتر
لقد ألفت أرواحهم حومة الوغی کما أنست أقدامهم بالمنابر
و قال مسلم بن عوسجة: أنحن نخلّی عنک، و بماذا نعتذر إلی اللّه فی أداء حقّک؟! أما و اللّه لا أفارقک حتّی أطعن فی صدورهم برمحی، و أضرب بسیفی ما ثبت قائمه بیدی و لو لم یکن معی سلاح أقاتلهم به، لقذفتهم بالحجارة حتّی أموت معک.
و قال سعید بن عبد اللّه الحنفیّ: و اللّه لا نخلّیک حتّی یعلم اللّه أنّا قد حفظنا غیبة رسوله فیک، أما و اللّه لو علمت أنّی أقتل ثمّ أحیی، ثمّ أحرق حیّا، ثمّ أذری یفعل بی سبعین مرّة، لما فارقتک حتّی ألقی حمامی دونک، و کیف لا أفعل ذلک و إنّما هی قتلة واحدة، ثمّ هی الکرامة الّتی لا انقضاء لها أبدا.
و قال زهیر بن القین: و اللّه وددت أنّی قتلت، ثمّ نشرت، ثمّ قتلت، حتّی أقتل کذا ألف مرّة، و أنّ اللّه عزّ و جلّ یدفع بذلک القتل عن نفسک و عن أنفس هؤلاء الفتیان من أهل بیتک.
و تکلّم باقی الأصحاب بما یشبه بعضه بعضا، فجزّاهم الحسین خیرا. «1»
__________________________________________________
(1)- امام حسین علیه السّلام در شب عاشورا خطاب به خویشان و یاران خود فرمود:
هذا اللّیل قد غشیکم فاتّخذوه جملا، فأنتم فی إذن منّی، فإنّ القوم لم یطلبوا غیری، و لو ظفروا بی لذهلوا عن طلب غیری، و لیأخذ کلّ رجل منکم بید رجل من أهل بیتی و تفرّقوا فی سوادکم هذا.
«شب فرا رسیده و هم امشب مرا به شما اجازه است که راه دیار در پیش گیرید؛ زیرا اینان به غیر من کاری ندارند و اگر به من دست یابند، از پی‌جویی همراهانم منصرف می‌شوند. پس هریک از شما دست مردی از خاندانم را برگیرید و در این سیاهی شب متفرق شوید.»
در این‌جاست که عظمت مقام و غیرت و حمیّت قمر بنی هاشم (سلام اللّه علیه) که نشانگر قوّت ایمان و مقام معرفت و شجاعت و ثبات حیرت‌انگیز حضرتش است، رخ نمود و گفت: «ما چنین نکنیم، خداوند بعد از تو ما را زنده ندارد!»
دیگر افراد بنی هاشم و نزدیکان حضرت هم به این آموزگار معرفت و صاحب بینش و بصیرت، اقتدا جستند و همگی به قربان ساختن خود در کوی دوست و فدا کردن هستی خویش تحت لوای سید الشهدا علیه السّلام اعلان نظر کردند. آری! آنان از زندگی دنیا هرچند که در رفاه و خوشکامی باشد، دست کشیدند و در بی‌کرانه ساحت قدس خیمه افراشتند.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 345
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 257- 259
کما فی بعض الکتب عن فخر المخدّرات زینب علیها السّلام قالت: لمّا کانت لیلة عاشوراء (أو لیلة العاشر خ ل) من المحرّم، خرجت من خیمتی لأتفقّد أخی الحسین علیه السّلام و أنصاره، و قد أفرد له خیمة، فوجدته جالسا وحده یناجی ربّه و یتلوا القرآن، فقلت فی نفسی أفی مثل هذه اللّیلة یترک أخی وحده؟! و اللّه لأمضینّ إلی إخوتی و بنی عمومتی، و أعاتبهم
__________________________________________________
- ابن عوسجه گفت: «اگر مرا سلاحی نباشد، برای حمله به دشمن دست به سنگ می‌برم تا این‌که در برابرت به خون خود درغلتم.»
سعید حنفی گفت: «آیا تو را وانهیم؟! نه به خدا سوگند که چنین نکنیم تا پروردگار بداند که ما سفارش رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله را در مورد شما اجرا کرده‌ایم. و اگر من بدانم کشته می‌شوم، سپس زنده و باز به قتل رسم، و بعد از آن بدنم را به بسوزانند و خاکسترم را بر باد دهند، و این امر هفتاد مرتبه تکرار شود، دست از تو برنمی‌دارم تا در برابرت شربت مرگ سر کشم. و چه‌گونه چنین نکنم و حال این‌که یک بار کشته می‌شوم و در برابر، سعادت جاودانه‌ای در پیش دارم که پایانی ندارد.»
سپس دیگر اصحاب نیز سخنانی به این مضمون در جانبازی و ایثار بیان کردند:
فأجادوا الجواب و اخترطوا البی ض اهتیاجا إلی جلاد الأعادی
و انثنوا للوغی غضاب أسود عصفت فی العدی بصرصر عاد
حرسوه حتّی احتسوا جرع المو ت ببیض الظّبا و سمر الصّعاد
سمحوا بالنّفوس فی نصرة الدّ ین و أدّوا فی اللّه حقّ الجهاد
پاسخ بسیار نیکو دادند و برای حمله‌ور شدن به سوی دشمنان، شمشیرهای خود را تیز کردند و سبکبال تاختند. آنها همچون شیرهای خشمگین بر سپاه اعدا تاختند و همچون تندبادی که بر قوم عاد و ثمود وزید، بر دشمنان تاختند. شمع وجودش را حفاظت کردند تا هنگامی که با تیغهای آبدیده و نیزه‌های نیلگون، شربت شهادت نوشیدند. آنها نقد جانشان را در راه یاری دین در طبق اخلاص نهادند و حق جهاد را ادا کردند.
بعد از این‌که حضرت ابا عبد اللّه الحسین علیه السّلام نیت صادقانه و اخلاص آنان را مشاهده کرد، ایشان را به فردا خبر داد و فرمود: «من و شما همگی و حتی قاسم و عبد اللّه شیرخوار کشته می‌شویم و تنها سجّاد علیه السّلام زنده می‌ماند؛ زیرا او پدر امامان است.
سپس حضرتش حجاب عالم ناسوت از مقابل چشمانشان برگرفت و آنان نعیم بهشت و منازل خود رادر آخرت ملاحظه کردند. و این امر از قدرت الهی امام علیه السّلام و تصرف و ولایت او شگفت نیست و مورخین نظیر آن را در مورد ساحران فرعون نقل کرده‌اند؛ یعنی آن هنگام که ایمان آوردند و فرعون تصمیم به قتلشان گرفت، منازل خود را در بهشت مشاهده کردند. (1)
(1). اخبار الزمان، ص 247.
پاک‌پرور، ترجمه العبّاس،/ 208- 210
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 346
مثل هذه اللّیلة یترک أخی وحده؟! و اللّه لأمضینّ إلی إخوتی و بنی عمومتی، و أعاتبهم بذلک، فأتیت إلی خیمة العبّاس، فسمعت منها همهمة و دمدمة، فوقفت علی ظهرها، فنظرت فیها، فوجدت بنی عمومتی و إخوتی و أولاد إخوتی مجتمعین کالحلقة، و بینهم العبّاس بن أمیر المؤمنین علیه السّلام، و هو جاث علی رکبتیه کالأسد علی فریسته، فخطب فیهم خطبة ما سمعتها إلّا من الحسین علیه السّلام مشتملة بالحمد و الثّناء للّه و الصّلاة و السّلام علی النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم، ثمّ قال فی آخر خطبته: یا إخوتی و بنی إخوتی و بنی عمومتی إذا کان الصّباح فما تقولون؟ فقالوا: الأمر إلیک یرجع و نحن لا نتعدّی لک قولک، فقال العبّاس:
إنّ هؤلاء، أعنی الأصحاب، قوم غرباء و الحمل الثّقیل لا یقوم إلّا بأهله، فإذا کان الصّباح فأوّل من یبرز إلی القتال أنتم، نحن نقدمهم للموت لئلّا یقول النّاس قدّموا أصحابهم، فلمّا قتلوا عالجوا الموت بأسیافهم ساعة بعد ساعة، فقامت بنو هاشم و سلّوا سیوفهم فی وجه أخی العبّاس، و قالوا: نحن علی ما أنت علیه؛ قالت زینب علیها السّلام: فلمّا رأیت کثرة اجتماعهم، و شدّة عزمهم، و إظهار شیمتهم، سکن قلبی و فرحت، و لکن خنقتنی العبرة، فأردت أن أرجع إلی أخی الحسین علیه السّلام و أخبره بذلک، فسمعت من خیمة حبیب بن مظاهر همهمة و دمدمة، فمضیت إلیها و وقفت بظهرها و نظرت فیها، فوجدت الأصحاب علی نحو بنی هاشم مجتمعین کالحلقة، و بینهم حبیب بن مظاهر و هو یقول: یا أصحابی لم جئتم إلی هذا المکان؟ أوضحوا کلامکم، رحمکم اللّه. فقالوا: أتینا لننصر غریب فاطمة، فقال لهم: لم طلّقتم حلائلکم؟ فقالوا: لذلک. قال حبیب: فإذا کان الصّباح فما أنتم قائلون؟ فقالوا: الرّأی رأیک، و لا نتعدّی قولا لک؛ قال: فإذا صار الصّباح فأوّل من یبرز إلی القتال أنتم، نحن نقدمهم للقتال و لا نری هاشمیّا مضرّجا بدمه و فینا عرق یضرب لئلّا یقول النّاس قدّموا ساداتهم للقتال، و بخلوا علیهم بأنفسهم، فهزّوا سیوفهم علی وجهه، و قالوا: نحن علی ما أنت علیه. قالت زینب: ففرحت من ثباتهم، و لکن خنقتنی العبرة، فانصرفت عنهم و أنا باکیة، و إذا بأخی الحسین قد عارضنی، فسکّنت نفسی، و تبسّمت فی وجهه، فقال: أخیّة؛ فقلت: لبّیک یا أخی، فقال علیه السّلام: یا أختاه منذ رحلنا من المدینة ما رأیتک متبسّمة، أخبرینی ما سبب تبسّمک؟
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 347
فقلت له: یا أخی رأیت من فعل بنی هاشم و الأصحاب کذا و کذا؛ فقال لی: یا أختاه اعلمی إنّ هؤلاء أصحابی من عالم الذّر، و بهم وعدنی جدّی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم، هل تحبّین أن تنظری إلی ثبات أقدامهم؟ فقلت: نعم؛ فقال علیه السّلام: علیک بظهر الخیمة؛ قالت زینب، فوقفت علی ظهر الخیمة فنادی أخی الحسین علیه السّلام: أین إخوانی و بنو أعمامی؟
فقامت بنو هاشم و تسابق منهم العبّاس و قال: لبّیک لبّیک ما تقول؟ فقال الحسین علیه السّلام:
أرید أن أجدّد لکم عهدا، فأتی أولاد الحسین، و أولاد الحسن و أولاد علیّ، و أولاد جعفر، و أولاد عقیل، فأمرهم بالجلوس، فجلسوا ثمّ نادی: أین حبیب بن مظاهر، أین زهیر، أین هلال، أین الأصحاب؟ فأقبلوا و تسابق منهم حبیب بن مظاهر، و قال: لبّیک یا أبا عبد اللّه، فأتوا إلیه و سیوفهم بأیدیهم، فأمرهم بالجلوس فجلسوا، فخطب فیهم خطبة بلیغة، ثمّ قال: یا أصحابی، اعلموا إنّ هؤلاء القوم لیس لهم قصد سوی قتلی و قتل من هو معی، و أنا أخاف علیکم من القتل، فأنتم فی حلّ من بیعتی، و من أحبّ منکم الانصراف فلینصرف فی سواد هذا اللّیل؛ فعند ذلک قامت بنو هاشم و تکلّموا بما تکلّموا، و قام الأصحاب و أخذوا یتکلّمون بمثل کلامهم، فلمّا رأی الحسین علیه السّلام حسن إقدامهم، و ثبات أقدامهم، قال علیه السّلام: إن کنتم کذلک فارفعوا رؤوسکم، و انظروا إلی منازلکم فی الجنّة، فکشف لهم الغطاء، و رأوا منازلهم و حورهم و قصورهم فیها، و الحور العین ینادین: العجل العجل، فإنّا مشتاقات إلیکم، فقاموا بأجمعهم، و سلّوا سیوفهم، و قالوا: یا أبا عبد اللّه إئذن لنا أن نغیر علی القوم و نقاتلهم حتّی یفعل اللّه بنا و بهم ما یشاء؛ فقال علیه السّلام: اجلسوا رحمکم اللّه و جزاکم اللّه خیرا، ثمّ قال: ألا و من کان فی رحله امرأة فلینصرف بها إلی بنی أسد، فقام علیّ بن مظاهر و قال: و لماذا یا سیّدی؟ فقال علیه السّلام إنّ نسائی تسبی بعد قتلی، و أخاف علی نسائکم من السّبّی. فمضی علیّ بن مظاهر إلی خیمته، فقامت زوجته إجلالا له، فاستقبله و تبسّمت فی وجهه، فقال لها: دعینی و التّبسم؛ فقالت: یا ابن مظاهر إنّی سمعت غریب فاطمة خطب فیکم، و سمعت فی آخرها همهمة و دمدمة، فما علمت ما یقول، قال یا هذه، إنّ الحسین علیه السّلام قال لنا: ألا و من کان فی رحله امرأة فلیذهب بها إلی بنی عمّها، لأنّی غدا أقتل و نسائی تسبی، فقالت: و ما أنت
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 348
صانع؟ قال: قومی حتّی ألحقک ببنی عمّک بنی أسد، فقامت و نطحت رأسها فی عمود الخیمة، و قالت: و اللّه ما أنصفتنی یا ابن مظاهر، أیسرّک أن تسبی بنات رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و أنا آمنة من السّبی؟ أیسرّک أن تسلب زینب إزارها من رأسها و أنا أستتر بإزاری؟
أیسرّک أن تذهب من بنات الزّهراء أقراطها و أنا أتزیّن بقرطی؟ أیسرّک أن یبیّض وجهک عند رسول اللّه و یسوّد وجهی عند فاطمة الزّهراء؟ و اللّه أنتم تواسون الرّجال و نحن نواسی النّساء، فرجع علیّ بن مظاهر إلی الحسین علیه السّلام و هو یبکی، فقال له الحسین علیه السّلام ما یبکیک؟ فقال: سیّدی، أبت الأسدیّة إلّا مواساتکم، فبکی الحسین علیه السّلام و قال: جزیتم منّا خیرا.
(قولها) و نحن نواسی النّساء، بل و منهنّ من واست الرّجال فی القتل و القتال، کما فی حکایة زوجة و هب و والدته، و سیجی‌ء فی محلّه إن شاء اللّه تعالی.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 340- 342
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 349

قیل: إنّ أصحاب الحسین علیه السّلام باتوا لیلة العاشر من المحرّم ما بین قائم و قاعد و راکع و ساجد، لکن خصّص العبّاس من بینهم بحفظ بنات رسول اللّه و أهل بیته، کان راکبا جواده، متقلّدا سیفه، آخذا رمحه، یطوف حول الخیم لأنّه فی آخر لیلة أراد أن یوفی ما کان علیه، و یرفع الوحشة عن قلوب الهاشمیّات حتّی یجدن طیب الکری و قد أحاطت بهنّ الأعداء، و کانت عیون الفاطمیّات به قریرة، و عیون الأعداء منه باکیة ساهرة لأنّهم خائفون مرعوبون من أبی الفضل، و ما تنام أعینهم خوفا من بأسه و سطوته، و نکال وقعته. و انعکس الأمر لیلة الحادی عشر، قرّت عیون العسکر و بکت و سهرت عیون الفاطمیّات لنعم ما قیل:
الیوم نامت أعین بک لم تنم و تسهّدت أخری فعزّ منامها
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 443
و لیلة العاشر من المحرّم- بل فی کلّ لیلة من لیالی کربلا- کان هو المضطلع بأمر أخیه الحسین بحراسة المخیّم، و رفع الوحشة و الرّعب عن عائلة النّبوّة و الإمامة.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام (الهامش)،/ 314
و قیل: إنّ أصحاب الحسین علیه السّلام باتوا لیلة العاشر من المحرّم ما بین قائم و قاعد و راکع و ساجد، لکن خصّص للعبّاس من بینهم بحفظ بنات رسول اللّه و أهل بیته، و کان راکبا جواده متقلّدا سیفه، آخذا رمحه، یطوف حول الخیم و ذلک لا یکون إلّا من شجاعته و بطولته و هیبته فکانت عیون الأعداء منه باکیة ساهرة لأنّهم کانوا یخافون منه و یفرّون منه، بینما کانت عیون الهاشمیّات قریرة و قلوبهنّ مطمئنّة. فقد و فی روحی فداه فی آخر لیلة من حیاته و حامی عن نسائه و نساء إخوته و أصحابه، سلام اللّه علیه و یالیته کان حیّا فی لیلة الحادی عشر حتّی یحامی عن النّساء، و یری بأنّ عیون الأعداء قد قرّت
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 350
بقتله و نامت بعکس عیون الهاشمیّات، فإنّها ساهرة باکیة مرعوبة، فکانت لهنّ وحشة عظیمة لا یکاد یوصف، فنعم ما قال أخوه عندما رآه میتا علی الأرض مقطوع الیدین:
الیوم نامت أعین بک لم تنم و تسهّدت أخری فعزّ منامها
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 270
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 351

قالوا: فلمّا صلّی عمر بن سعد الغداة، و ذلک یوم السّبت، و یقال: یوم الجمعة عاشوراء، خرج فی من معه من النّاس.
و عبّأ الحسین أصحابه صلاة الغداة، و کان معه اثنان و ثلاثون فارسا و أربعون راجلا، فجعل زهیر بن القین فی میمنة أصحابه، و حبیب بن مظاهر فی میسرة أصحابه، و أعطی رایته العبّاس بن علیّ علیهما السّلام أخاه، و جعل البیوت فی ظهورهم.
و کان الحسین علیه السّلام أمر فأتی بقصب و حطب إلی مکان من ورائهم منخفض کأنّه ساقیة، و کانوا حفروه فی ساعة من اللّیل فصار کالخندق، ثمّ ألقوا فیه ذلک القصب و الحطب و قالوا: إذا غدوا فقاتلوا، ألهبنا فیه النّار لئلّا یأتونا من ورائنا، ففعلوا.
و جعل عمر بن سعد علی میمنته عمرو بن الحجّاج الزّبیدیّ، و علی میسرته شمر بن ذی الجوشن الضّبابیّ، و علی الخیل عزرة بن قیس الأحمسیّ، و علی الرّجّالة شبث بن ربعیّ الرّیاحیّ، و أعطی الرّایة دریدا مولاه.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 395، أنساب الأشراف، 3/ 187
قالوا: و لمّا صلّی عمر بن سعد الغداة نهد بأصحابه، و علی میمنته عمرو بن الحجّاج، و علی میسرته شمر بن ذی الجوشن- و اسم [أبی] شمر شرحبیل بن عمرو بن معاویة، من آل الوحید، من بنی عامر بن صعصعة- و علی الخیل عزرة بن قیس، و علی الرّجّالة شبث بن ربعیّ، و الرّایة بید زید مولی عمر بن سعد.
و عبّأ الحسین علیه السّلام أیضا أصحابه، و کانوا اثنین و ثلاثین فارسا و أربعین راجلا، فجعل زهیر بن القین علی میمنته، و حبیب بن مظاهر علی میسرته، و دفع الرّایة إلی أخیه العبّاس ابن علیّ علیه السّلام، ثمّ وقف، و وقفوا معه أمام البیوت.
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 256- عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2628، الحسین بن علیّ،/ 87
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 352
«1» قال: و عبّأ الحسین أصحابه، «2» و صلّی بهم صلاة الغداة، «2» و کان معه اثنان و ثلاثون فارسا و أربعون راجلا، «3» فجعل زهیر بن القین فی میمنة أصحابه، و حبیب بن مظاهر فی میسرة أصحابه، و أعطی رایته العبّاس بن علیّ علیهما السّلام أخاه، و جعلوا البیوت فی ظهورهم، «1» و أمر بحطب و قصب کان من وراء البیوت «4» یحرق بالنّار مخافة أن یأتوهم من ورائهم «3»، قال: و کان الحسین علیه السّلام أتی بقصب و حطب إلی مکان من ورائهم منخفض کأنّه ساقیة، فحفروه فی ساعة من اللّیل، فجعلوه کالخندق، ثمّ ألقوا فیه ذلک الحطب و القصب، و قالوا: إذا عدوا علینا فقاتلونا ألقینا فیه النّار کیلا نؤتی من ورائنا، و قاتلنا القوم من وجه واحد. ففعلوا، و کان لهم نافعا.
قال أبو مخنف: حدّثنی فضیل بن خدیج الکندیّ، عن محمّد بن بشر، عن عمرو الحضرمیّ، قال: لمّا خرج عمر بن سعد بالنّاس کان علی ربع أهل المدینة یومئذ عبد اللّه ابن زهیر بن سلیم الأزدیّ، و علی ربع مذحج و أسد عبد الرحمان بن أبی سبرة الجعفیّ «5»، علی ربع ربیعة و کندة قیس بن الأشعث بن قیس، و علی ربع تمیم و همدان الحرّ بن یزید الرّیاحیّ، فشهد هؤلاء کلّهم مقتل الحسین إلّا الحرّ بن یزید فإنه عدل إلی الحسین، و قتل معه. و جعل عمر علی میمنته عمرو بن الحجّاج الزّبیدیّ، و علی میسرته شمر بن ذی الجوشن بن شرحبیل بن الأعور بن عمر بن معاویة، و هو الضّباب بن کلاب، و علی الخیل عزرة بن قیس الأحمسیّ، و علی الرّجّالة شبث بن ربعیّ الرّیاحیّ، و أعطی الرایة ذوید مولاه. «6»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 422
__________________________________________________
(1- 1) [حکاه فی مثیر الأحزان،/ 61].
(2- 2) [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(3- 3) [حکاه عنه فی نفس المهموم،/ 237 و زاد فیه فنفعهم ذلک].
(4)- [زاد فی نفس المهموم: أن یترک فی خندق کأنّه ساقیة عملوه فی ساعة من اللّیل و أن].
(5)- فی هامش الطّبریّ: ط: «الحنفیّ».
(6)- گوید: حسین یاران خویش را بیاراست و با آنها نماز صبح بکرد؛ سی و دو سوار با وی بودند و چهل پیاده. زهیر بن قین را به پهلوی راست یاران خود نهاد و حبیب بن مظاهر را به پهلوی چپ یاران خود نهاد. پرچم خویش را به عباس بن علی، برادرش داد. خیمه‌ها را پشت سر نهاد و بگفت تا مقداری هیزم و-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 353
و کان لواء الحسین بن علیّ علیه السّلام معه یوم قتل.
حدّثنی أحمد بن سعید قال: حدّثنی یحیی بن الحسن، قال: حدّثنا بکر بن عبد الوهّاب، قال: حدّثنی ابن أبی أویس عن أبیه عن جعفر بن محمّد، قال:
عبّا الحسین بن علیّ علیه السّلام أصحابه، فأعطی رایته أخاه العبّاس بن علیّ علیه السّلام. «1»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 56- عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 334؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 266
إسماعیل بن أوس عن أبی عبد اللّه جعفر بن محمّد علیه السّلام أنّه قال: عبّأ الحسین بن علیّ علیهما السّلام أصحابه یوم الطّفّ، و أعطی الرّایة أخاه العبّاس بن علیّ «2» علیهما السّلام.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 182
أعطاه الحسین بن علیّ علیه السّلام رایته یوم کربلاء.
أبو نصر، سرّ السّلسلة،/ 88- 89
__________________________________________________
- نی را که پشت خیمه بود، آتش زدند که بیم داشت از پشت سر بیایند.
گوید: برای حسین علیه السّلام مقداری نی و هیزم به جای فرورفته‌ای آورده بودند که پشت سرشان بود و همانند جویی بود و هنگام شب بیشتر حفر کرده بودند که چون خندقی شده بود. نی و هیزم را در آن ریختند و گفتند: «وقتی صبحگاهان به ما حمله برند، آتش در آن زنیم که از پشت سر به ما حمله نیارند و از یکسو با ما بجنگند.»
چنین کردند و برایشان سودمند بود.
عمرو بن حضرمی گوید: وقتی عمر بن سعد با کسان روان شد، سرگروه شهریان کوفه عبد اللّه بن زهیر اسدی بود، سر مذحج و اسدیان کوفه عبد الرحمان بن ابی سبره بود، سر ربیعه و کنده قیس بن اشعث بن قیس بود، سر مردم تمیم و همدان حر بن یزید ریاحی بود. اینان همه در کشته شدن حسین حضور داشتند؛ البته به جز حر بن یزید که به حسین پیوست و با وی کشته شد.
گوید: عمر پهلوی راست سپاه خود را به عمرو بن الحجاج زبیدی داد. پهلوی راست را به شمر بن ذی الجوشن بن شرحبیل داد. سر سواران، عزرة بن قیس احمسی بود. سر پیادگان شبث بن ربعی یربوعی بود. پرچم را به ذوید، غلام خویش داده بود.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3020
(1)- در کربلا پرچم لشکر حسین بن علی علیه السّلام به دست او بود.
احمد بن سعید در حدیثی به سند از امام صادق علیه السّلام روایت کرده که فرموده است: حسین بن علی اصحاب خود را صف‌آرایی کرد و پرچم را به دست برادرش عباس بن علی علیه السّلام سپرد.
رسولی محلّاتی، ترجمه مقاتل الطّالبیّین،/ 82
(2)- فی هامش شرح الأخبار: حمل لواء الحسین علیه السّلام (اللّهوف ص 57).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 354
«1» و أصبح الحسین علیه السّلام فعبّأ أصحابه بعد صلاة الغداة «1»، و کان معه اثنان و ثلاثون فارسا، و أربعون راجلا، «2» فجعل زهیر بن القین فی میمنة أصحابه، و حبیب بن مظاهر فی میسرة أصحابه، و أعطی رایته العبّاس أخاه، و جعلوا البیوت فی ظهورهم، و أمر بحطب و قصب کان من وراء البیوت أن یترک فی خندق «3» کان قد حفر هناک، «3» و أن یحرق بالنّار مخافة أن یأتوهم من ورائهم.
«4» و أصبح عمر بن سعد فی ذلک الیوم و هو یوم الجمعة، و قیل: یوم السّبت، فعبّأ أصحابه «4» و خرج فی من معه من النّاس نحو الحسین علیه السّلام، «5» و کان علی میمنته عمرو بن الحجّاج، و علی میسرته شمر بن ذی الجوشن، و علی الخیل عروة بن قیس، و علی الرّجّالة شبث بن ربعیّ، و أعطی الرّایة دریدا مولاه. «5» «6» «7»
المفید، الإرشاد، 2/ 98- 99- عنه؛ المجلسی، البحار، 45/ 4؛ البحرانی، العوالم، 17/ 248؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 278- 279؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 271؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 158
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی الأسرار].
(2)- [زاد فی البحار و العوالم: و قال محمّد بن أبی طالب: و فی روایة الطبری اثنان و ثمانون راجلا و قال السّیّد: روی عن الباقر علیه السّلام أنّهم کانوا خمسة و أربعین فارسا و مائة راجل و کذا قال ابن نما].
(3- 3) [لم یرد فی روضة الواعظین].
(4- 4) [لم یرد فی الأسرار].
(5- 5)- [لم یرد فی روضة الواعظین].
(6)- [زاد فی البحار و العوالم: و قال محمّد بن أبی طالب: و کانوا نیّفا علی اثنین و عشرین ألفا و فی روایة عن الصّادق ثلاثین ألفا].
(7)- و چون صبح شد حسین علیه السّلام پس از نماز بامداد یاران خویش را برای جنگ به صف کرد و ایشان را که سی و دو نفر سواره و چهل تن پیاده بودند، ترتیب داد و زهیر بن قین را سمت راست لشگر و حبیب بن مظاهر را در سمت چپ و پرچم جنگ را به دست برادرش عباس سپرد. خیمه را در پشت سر قرار داده و اطراف آن را که پیش از آن خندق کنده بودند، پر از هیزم و چوب کرد تا آتش زنند از بیم آن که دشمن از پشت سرشان نیاید.
و از آن سو، عمر بن سعد در آن روز که جمعه بود و برخی گفته‌اند که روز شنبه بود، لشگر خویش را راست کرد و با همراهان خویش به سوی حسین علیه السّلام آمدند و در سمت راست لشگرش عمرو بن حجّاج بود، و در سمت چپ شمر بن ذی الجوشن، و عروة بن قیس را فرمانده سوارگان، و شبث بن ربعی را امیر بر پیادگان کرد، و پرچم را به دست غلامش، درید داد.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 98- 99
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 355
أصبح علیه السّلام و عبّأ أصحابه «1» بعد صلاة الغداة و کان معه اثنان و ثلاثون فارسا و أربعون راجلا، فجعل زهیر بن القین فی میمنة أصحابه، و حبیب بن مظهّر فی میسرة أصحابه، و أعطی الرّایة العبّاس أخاه، و جعل البیوت فی ظهورهم، و أمر بحطب و قصب کان من وراء البیوت أن یترک فی خندق کان هناک قد حفروه، أن یحرق بالنّار مخافة أن یأتوهم من ورائهم.
و أصبح عمر بن سعد فی ذلک الیوم و هو یوم الجمعة، و قیل: یوم السّبت، فعبّأ أصحابه، فجعل علی میمنته عمرو بن الحجّاج، و علی میسرته شمر بن ذی الجوشن، و علی الخیل عروة بن قیس و علی الرّجّالة شبث بن ربعیّ.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 236- 237
و لمّا أصبح الحسین علیه السّلام یوم الجمعة عاشر محرّم، و فی روایة یوم السّبت، عبّأ أصحابه، و کان معه اثنان و ثلاثون فارسا و أربعون راجلا، و فی روایة اثنان و ثمانون راجلا. فجعل علی میمنته زهیر بن القین، و علی میسرته حبیب بن مظاهر، و دفع اللّواء إلی أخیه العبّاس ابن علیّ علیه السّلام، و ثبت علیه السّلام مع أهل بیته فی القلب. و عبّأ عمر بن سعد أصحابه، فجعل علی میمنته عمرو بن الحجّاج، و علی میسرته شمر بن ذی الجوشن و ثبت هو فی القلب و کان جنده اثنین و عشرین ألفا، یزید أو ینقص.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 4
فجعل علیه السّلام زهیر بن القین علی المیمنة و حبیب بن مظاهر فی المیسرة، و أعطی رایته‌العبّاس بن علیّ علیه السّلام.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 100
فلمّا صلّی عمر بن سعد الغداة یوم السّبت، و قیل: الجمعة، یوم عاشوراء، خرج فی من معه من النّاس، و عبّأ الحسین أصحابه، و صلّی بهم صلاة الغداة، و کان معه اثنان و ثلاثون فارسا و أربعون راجلا، فجعل زهیر بن القین فی میمنة أصحابه، و حبیب بن مظاهر فی میسرتهم، و أعطی رایته العبّاس أخاه، و جعلوا البیوت فی ظهورهم، و أمر بحطب و قصب فألقی فی مکان منخفض من ورائهم کأنّه ساقیة عملوه فی ساعة من اللّیل
__________________________________________________
(1)- عبّأت الجیش؛ رتّبتهم فی مواضعهم و هیّأتهم للحرب.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 356
لئلّا یؤتوا من ورائهم و أضرم نارا، فنفعهم ذلک. «1» «2» و جعل عمر بن سعد «2» علی ربع أهل المدینة عبد اللّه بن زهیر الأزدیّ، و علی ربع ربیعة و کندة قیس بن الأشعث بن قیس، و علی ربع مذحج و أسد عبد الرّحمان بن أبی سیرة الجعفیّ، و علی ربع تمیم و همدان الحرّ بن یزید الرّیاحی، فشهد هؤلاء کلّهم مقتل الحسین إلّا الحرّ بن یزید، فإنّه عدل إلی الحسین و قتل معه، و جعل عمر علی میمنته عمرو بن الحجّاج الزّبیدیّ؛ و علی میسرته شمر بن ذی الجوشن، و علی الخیل عروة بن قیس الأحمسیّ، و علی الرّجّالة شبث بن ربعیّ الیربوعیّ التّمیمیّ، و أعطی الرّایة دریدا مولاه.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 286- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 237
و لمّا طلع الفجر، و هو یوم الجمعة عاشر المحرّم؛ و قیل، یوم السّبت من سنة إحدی و ستّین عبّأ [الحسین] أصحابه میمنة و میسرة و کانوا کما ذکرنا خمسة و أربعین فارسا و مائة راجل؛ و قال قوم: کانوا سبعین فارسا و مائة راجل و قیل: کان معه ثلاثون فارسا.
و ذکر المسعودیّ: إنّه کان معه ألف، و الأوّل أصحّ.
و قال المسعودیّ: قتل منهم أحد و ثمانون نفسا، و لم یحضر قتال الحسین أحد من أهل الشّام، بل کلّهم من أهل الکوفة ممّن کاتبه، و کانوا ستّة آلاف مقاتل، فأعطی الحسین الرّایة أخاه العبّاس، و جعل البیوت و الحرم خلفه، فأطلق القوم النّار من وراء البیوت. «3»
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه نفس المهموم عن الطّبریّ کما ذکرناه].
(2- 2) [نفس المهموم: و أصبح عمر بن سعد فی ذلک الیوم و خرج بالنّاس، و جعل].
(3)- سی و دو سوار بودند و چهل پیاده. حسین علیه السّلام میمنه لشگر خود به زهیر داد و میسره به حبیب بن مظاهر و رایت را به برادر خود عباس و گفت: «ما خلق اندکیم. به دو جانب حرب نتوانیم کرد. از پس خیمه‌ها خندقی بکنیم تا عدو نتواند آمد، از یک جانب آسان‌تر باشد ما را. پس خندقی بکندند و هیزم جمع کردند و چون روز شد، آتش به خندق انداختند جهت دفع عدو و آن روز، روز جمعه بود. دهم محرّم سنه احدی و ستین من الهجرة.
و در کوفه و حوالی آن، هیچ مردی نمانده بود، الا که ابن زیاد جمله را طوعا او کرها به کربلا رانده بود-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 357
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 251
فلمّا صلّی عمر بن سعد الغداة، و ذلک یوم السّبت، و هو یوم عاشوراء، و قیل: یوم الجمعة، خرج فی من معه من النّاس.
و عبّأ الحسین أصحابه بالغداة، و کان معه اثنان و ثلاثون فارسا و أربعون راجلا، فجعل زهیر بن القین فی میمنته، و حبیب بن مظهّر فی میسرته، و أعطی رایته العبّاس أخاه، و أمر بحطب و قصب فألقی فی مکان منخفض من ورائهم کأنّه ساقیه کانوا عملوه فی ساعة من اللّیل، و أضرم فیه نارا، لئلّا یؤتوا من ورائهم، فنفعهم ذلک.
و جعل عمر بن سعد علی میمنته عمرو بن الحجّاج الزّبیدیّ، و علی میسرته شمر بن ذی الجوشن، و علی الخیل عزرة بن قیس الأحمسیّ، و علی الرّجّالة شبث بن ربعیّ، و أعطی الرّایة ذویدا مولاه، و جعل علی ربع المدینة عبد اللّه بن زهیر الأزدیّ، و علی ربع ربیعة و کندة قیس بن الأشعث بن قیس، و علی ربع مذحج و أسد عبد الرّحمان بن أبی سبرة الحنفیّ، و علی ربع تمیم و همدان الحرّ بن یزید الرّیاحیّ، فشهد هؤلاء کلّهم مقتل الحسین إلّا الحرّ بن یزید، فإنّه عدل إلی الحسین و قتل معه علی ما نذکره.
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 437- 438
قالوا: فلمّا صلّی عمر بن سعد الصّبح بأصحابه یوم الجمعة و قیل یوم السّبت- و کان یوم عاشوراء- انتصب للقتال، و صلّی الحسین علیه السّلام أیضا بأصحابه و هم اثنان و ثلاثون فارسا و أربعون راجلا، ثمّ انصرف، فصفّهم، فجعل علی میمنته زهیر بن القین، و علی المیسرة حبیب بن المظهّر، و أعطی رایته العبّاس بن علیّ أخاه، و جعلوا البیوت بما فیها من الحرم وراء ظهورهم، و قد أمر الحسین من اللّیل، فحفروا وراء بیوتهم خندقا و قذفوا
__________________________________________________
- تا با تیر و شمشیر و سنگ و عصا و غیره کار حسین و اصحابش تمام کند. پس ساعت به ساعت لشگر ملاعین می‌رسید و سه روز بود که آب بر حسین علیه السّلام و اصحاب او بسته بودند.
عمر بن سعد لعین میمنه لشگر خویش به عمرو بن الحجّاج داد و میسره به شمر بن ذی الجوشن و عروة بن قیس را بر سواران حاکم کرد و شبث بن ربعی بر پیادگان جمله در مقابل هفتاد و دو تن بایستادند.
عماد الدّین طبری، کامل بهائی،/ 281- 282
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 358
فیه حطبا و خشبا و قصبا، ثمّ أضرمت فیه النّار لئلّا یخلص أحد إلی بیوتهم من ورائها.
و جعل عمر بن سعد علی میمنته عمرو بن الحجّاج الزّبیدیّ، و علی المیسرة شمر بن ذی الجوشن- و اسم ذی الجوشن شرحبیل بن الأعور بن عمرو بن معاویة من بنی الضّباب ابن کلاب- و علی الخیل عزرة بن قیس الأحمسیّ، و علی الرّجّالة شبث بن ربعیّ، و أعطی الرّایة لوردان مولاه، و تواقف النّاس فی ذلک الموضع. «1»
__________________________________________________
(1)- و چون خورشید خنجر گذار از نهیب آن واقعه عظما لرزان بر بام این نیل حصار برآمد، عمر بن سعد به تعبیه لشگر پرداخت. میمنه سپاه را در عهده عمرو بن الحجاج الزبیدی کرد و بر میسره شمر بن ذی الجوشن را گماشت و فرمان داد تا سواران از صواب دید عروة بن قیس و پیادگان از اشاره شبث بن ربعی درنگذرند و علم را به مولی خود درید سپرد و امیر المؤمنین حسین فرمود تا زهیر بن القین بر دست راست باشد و حبیب بن مظاهر در جانب یسار توقف کند و رایت را به برادر خود عباس تفویض فرمود.
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 150
عمر بن سعد لعنه اللّه به تعبیه سپاه شقاوت دستگاه پرداخت. عمرو بن الحجاج را در میمنه بازداشت و شمر بن ذی الجوشن را بر میسره گماشت و عروة بن قیس را سرخیل سواران و شبث بن ربعی را سردار پیادگان کرد و علم را به غلام خود زید و یا درید سپرده. روی به معرکه قتال آورد و عدد لشگر آن بداختر را از هفده هزار تا سی هزار گفته‌اند؛ اما اکثر اهل خبر برآنند که عدد آن گمراهان بیست و دو هزار بود و چون امام حسین رضی اللّه عنه مشاهده فرمود که اهل ظلال جوق‌جوق به میدان قتال می‌آیند، به تعبیه اندک مردمی که در رکاب امامت انتساب بودند، اشتغال نمود و زهیر بن القین را به میمنه میمنت آیین فرستاد و میسره سره را به وجود حبیب بن مظاهر تزیین داد و علم را به برادر خویش عباس رضی اللّه عنه تفویض فرمود و در آن روز به قول مشهور سی و دو سوار و چهل پیاده در ملازمت شاهزاده بودند.
خواند امیر، حبیب السّیر، 2/ 51
از حضرت صادق علیه السّلام منقول است که چون صبح آن روز میشوم طالع شد، آن امام مظلوم با اصحاب خود نماز صبح ادا کرد و بعد از نماز رو به جانب اصحاب سعادت‌مآب خود گردانید و فرمود: «گواهی می‌دهم که امروز همه شما شهید خواهید شد، به غیر از علی بن الحسین! پس از خدا بترسید و صبر کنید تا به سعادت شهادت فایز گردید و از مشقّت و مذلّت دنیای فانی رهایی یابید.»
به روایت دیگر: آن امام مظلوم بعد از نماز به تهیّه صفوف قتال پرداخت و مجموع لشکر قلیل و عسکر جلیل آن حضرت، سی و دو سوار و چهل پیاده بودند.
به روایت دیگر: هشتاد و دو پیاده.
و از حضرت امام محمد باقر علیه السّلام منقول است که چهل و پنج سوار و صد پیاده بودند، و جنود مردود مخالف به قول مشهور بیست و دو هزار نفر بودند. از حضرت صادق علیه السّلام منقول است که سی هزار نفر بودند.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 359
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 178
ثمّ إنّ الحسین علیه السّلام عبّأ أصحابه، و کان ذلک الیوم یوم عاشوراء، و کان معه اثنان و ثلاثون فارسا و أربعون راجلا، «1» و فی روایة أخری: اثنان و ثمانون راجلا «1»، فجعل علی میمنته زهیر بن القین، و علی میسرته حبیب بن مظاهر «2»، و دفع اللواء إلی أخیه العبّاس، و ثبت الحسین علیه السّلام مع أهل بیته «3» فی القلب.
و عبّأ عمر بن سعد أصحابه، فجعل علی میمنته عمرو بن الحجّاج، و علی میسرته شمر، و ثبت هو فی القلب، «4» و کان جنده اثنین و عشرین ألفا «4».
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس و زینة المجالس، 2/ 275- مثله ابن أمیر الحاجّ، شرح شافیّة أبی فراس،/ 359
و لمّا أصبح الحسین علیه السّلام جعل المیمنة لزهیر، و المیسرة لحبیب. و أعطی الرّایة أخاه العبّاس علیه السّلام. «5» السّماوی، إبصار العین،/ 29
__________________________________________________
- حضرت، زهیر بن قین را در میمنه لشکر سعادت‌اثر و حبیب بن مظاهر را در میسره مقرّر فرمود و علم هدایت شیم را به دست عباس برادر خود داد و فرمود که آتش در خندق افروختند که آن کافران نزدیک خیام گرام محترم نیایند، و جنگ از طرف دیگر باشد. عمر بداختر لشکر شقاوت اثر خود را مرتّب ساخت و میمنه را به عمرو بن حجاج. و میسره را به شمر بن ذی الجوشن سپرده رایت قساوت علامت خود را به درید مولای خود داد و عروة بن قیس را سرکرده سواران، و شبث بن ربعی را سرکرده پیادگان گردانید، و بعد از ترتیب لشکر عمر مردود به آن جنود سقر ورود با نهایت بی‌شرمی رو به سپاه ملائکه پناه آن مقرّب درگاه اللّه آوردند.
مجلسی، جلاء العیون،/ 654- 655
این وقت حسین علیه السّلام اصحاب خویش را به صف خواست کرد و همگان سی و دو تن سوار و چهل تن پیاده بودند. پس زهیر بن القین را با بیست تن در میمنه باز داشت و حبیب بن مظاهر را با بیست کس به میسره گماشت و رایت جنگ را با برادر خود عباس عطا فرمود و خویشتن با سایر سپاه در قلب جای کرد و معسکر خویش را از پس پشت انداخت.
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشهداء علیه السّلام، 2/ 229
(1- 1) [لم یرد فی شرح الشّافیّة].
(2)- [زاد فی شرح الشّافیّة: مع کلّ واحد عشرون].
(3)- [شرح الشّافیّة: باقی أصحابه].
(4- 4) [شرح الشّافیّة: و کانوا فی روایة صادقیّة: ثلاثین ألفا و أحاطوا بالحسین علیه السّلام من کلّ جانب حتّی جعلوه فی مثل الحلقة].
(5)- سپس حسین اسب رسول خدا را که مرتجز نام داشت، خواست و سوار شد و اصحاب خود را
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 360
قال المفید (ره): و أصبح عمر بن سعد (لعنه اللّه) فی ذلک الیوم و هو یوم الجمعة، و قیل یوم السّبت، و خرج بالنّاس و جعل علی میمنة العسکر عمرو بن الحجّاج الزّبیدیّ، و علی المیسرة شمر بن ذی الجوشن، و علی الخیل عروة بن قیس الأحمسیّ، و علی الرّجّالة شبث ابن ربعیّ، و أعطی الرّایة دریدا مولاه. و دعا الحسین علیه السّلام بفرس رسول اللّه المرتجز، فرکبه و عبّأ أصحابه للقتال، و کان معه اثنان و ثلاثون فارسا و أربعون راجلا، هذا هو المشهور، فجعل زهیر بن القین فی میمنة أصحابه، و حبیب بن مظاهر فی میسرة أصحابه، و أعطی رایته العبّاس أخاه، و جعلوا البیوت و الخیم فی ظهورهم و أمر بحطب و قصب کان من وراء البیوت، أن یترک فی خندق عملوه فی ساعة من اللّیل، و أن یحرق بالنّار مخافة أن یأتوهم من ورائهم و یقبلوا القوم بوجه واحد. (أقول): فکان الحسین علیه السّلام، کان عالما بما هو قصد القوم، و بما استشاره عمر بن سعد لیلة العاشر مع رؤساء العسکر، و هو أنّه اتّفقت آراؤهم علی أن یهجموا دفعة واحدة علی الحسین علیه السّلام و أصحابه و علی المخیم فیقتلون الرّجال و یسبون النّساء فی ساعة واحدة.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 347
ثمّ صفّهم للحرب، و کانوا اثنین و ثمانین فارسا و راجلا، فجعل زهیر بن القین فی المیمنة، و حبیب بن مظاهر فی المیسرة، و ثبت هو علیه السّلام و أهل بیته فی القلب، و أعطی رایته أخاه العبّاس لأنّه وجد قمر الهاشمیّین أکفی ممّن معه لحملها، و أحفظهم لذمامه، و أرأفهم به، و أدعاهم إلی مبدئه، و أوصلهم لرحمه، و أحماهم لجواره، و أثبتهم للطّعان، و أربطهم جأشا
__________________________________________________
- برای پیکار آماده کرد و جابرجا نمود و همه آنها سی و دو سواره و چهل پیاده بودند و از امام باقر روایت شده است که چهل و پنج سوار و صد پیاده بودند و روایت جز آن نیز رسیده است. در اثبات الوصیه روایت کرده است که در آن روز، شماره آنها شصت و یک تن بود و خدای عز و جل دین خود را از آغاز تا انجام روزگار به هزار مرد یاری کرده و می‌کند و از تفصیل آن پرسش شد. فرمود سیصد و سیزده تن اصحاب طالوت و سیصد و سیزده تن اصحاب بدر با پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله و سیصد و سیزده تن اصحاب امام قائم باقی می‌ماند. شصت و یک تن که روز عاشورا با حسین کشته شدند انتهی.
حسین علیه السّلام زهیر بن قین را بر میمنه مقرر داشت و میسره را به حبیب بن مظاهر سپرد و پرچم را به برادرش عباس داد و جلو خیمه‌ها صف بستند و آنها را پشت سر نهادند و دستور داد! هیزم و هیمه‌ها را که پشت خیمه‌ها فراهم کرده بود، در خندقی که چون نهر بزرگی پشت خیمه‌ها در ساعتی از شب کنده بودند، ریختند و آتش زدند؛ مبادا دشمن از پشت سر به آنها حمله کند.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 106
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 361
و أشدّهم مراسا. «1»
و أقبل عمر بن سعد نحو الحسین علیه السّلام فی ثلاثین ألفا، و کان رؤساء الأرباع بالکوفة یومئذ: عبد اللّه بن زهیر بن سلیم الأزدیّ علی ربع أهل المدینة، و عبد الرّحمان بن أبی سبرة الحنفیّ علی ربع مذحج و أسد، و قیس بن الأشعث علی ربع ربیعة و کندة، و الحرّ بن یزید الرّیاحیّ علی ربع تمیم و همدان «2»، و کلّهم اشترکوا فی حرب الحسین إلّا الحرّ الرّیاحیّ.
و جعل ابن سعد علی المیمنة عمرو بن الحجّاج الزّبیدیّ، و علی المیسرة شمر بن ذی الجوشن العامریّ، و علی الخیل عزرة بن قیس الأحمسیّ، و علی الرّجّالة شبث بن ربعی، و الرّایة مع مولاه ذوید. «3»
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 375
__________________________________________________
(1)- اختلف المؤرخون فی عدد أصحاب الحسین، «الأوّل»: إنّهم اثنان و ثلاثون فارسا و أربعون راجلا ذکره الشّیخ المفید فی الإرشاد و الطّبرسیّ فی إعلام الوری ص 142 و الفتّال فی روضة الواعظین ص 158 و ابن جریر فی التّاریخ ج 6 ص 241 و ابن الأثیر فی الکامل ج 4 ص 24 و القرمانی فی أخبار الدّول ص 108 و الدّینوری فی الأخبار الطّوال ص 354.
«الثّانی»: إنّهم اثنان و ثمانون راجلا نسبه فی الدّمعة السّاکبة ص 327 إلی الرّوایة و هو المختار.
«الثّالث»: ستّون راجلا ذکره الدّمیری فی حیاة الحیوان فی خلافة یزید ج 1 ص 73.
«الرّابع»: ثلاثة و سبعون راجلا ذکره الشّریشی فی شرح مقامات الحریریّ ج 1 ص 193.
«الخامس»: خمسة و أربعون فارسا و نحو مائة راجل ذکره ابن عساکر کما فی تهذیب تاریخ الشّام ج 4 ص 337.
«السّادس»: اثنان و ثلاثون فارسا و أربعون راجلا ذکره الخوارزمیّ فی المقتل ج 2 ص 4.
«السّابع»: واحد و ستّون راجلا ذکره المسعودیّ فی إثبات الوصیّة ص 35: طبع المطبعة الحیدریّة.
«الثّامن»: خمسة و أربعون فارسا و مائة راجل ذکره ابن نما فی مثیر الأحزان ص 28 و فی اللّهوف ص 56 انّه المرویّ عن الباقر علیه السّلام.
«التّاسع»: اثنان و سبعون راجلا ذکره الشّبراویّ فی الإتحاف بحبّ الأشراف ص 17.
«العاشر»: ما فی مختصر تاریخ دول الإسلام للذّهبیّ ج 1 ص 31 إنّه علیه السّلام سار فی سبعین فارسا من المدینة.
(2)- فی شرح النّهج لابن أبی الحدید ج 1 ص 81 مصر کانت الکوفة أسباعا.
(3)- چنان بود که علمداران اهتمام شدید داشتند که همیشه علم را بلند و در فراز نگهدارند؛ چرا که آن سبب برپایی نیروهای رزمنده و نظام سپاهیان و مایه آرامش خاطر آنان بود و لشکر از هم نمی‌گسست؛-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 362
و لقد کانت رایة العبّاس علیه السّلام- طوال أیّام کربلاء- مرکوزة أمام المخیّم لتلقی الأوامر
__________________________________________________
- نمی‌گسست؛ مگر به قتل صاحب رایت و سقوط پرچم.
با توجه به این سخنان است که به منزلت ابو الفضل علیه السّلام و شهامت و شرف و غیرتمندی و دینداری و بزرگواری او پی می‌بریم؛ چرا که امام حسین علیه السّلام در روز عاشوراء با وجود دیگر برادرانش و با وجود افرادی از صحابه که از او بزرگتر به شمار می‌رفتند و در عین‌حال جانباز و ایثارگر هم بودند، پرچم را به عباس علیه السّلام سپرد. این امر بدان خاطر انجام گرفت که سید الشهدا (سلام اللّه علیه) برادرش ابو الفضل علیه السّلام را با کفایت‌ترین فرد برای حمل لوا، وفادارترین، رؤف‌ترین، فراخواننده‌ترین آنان به اصول نهضت حسینی، پیونددهنده‌ترین آنها به خویشاوندیش و حافظترین آنان از حقوق پناهندگی و باثبات‌ترین آنها در فراز و نشیب جنگ و دلاورترین آنان مشاهده می‌کرد. آری! پرچمدار کربلا، در اعتقاد برادرش امام (صلوات اللّه علیه)، در آن موقعیت خطیر همچون شیر ژیان ثابت القلب و با طمأنینه بود این بیانی است که به سبب تنگی قافیة می‌گوییم؛ و الّا شیر کجا و آرامش خاطر این قهرمان‌سالار تیزتک کجا؟
آری! شایسته‌ترین تشبیه که در شأن مقام ابو الفضل (سلام اللّه علیه) باشد، آن است که بگوییم: «او وارث صولت و شجاعت پدرش حیدر کرار (صلوات اللّه علیه) بود.»
مزیت دیگری که عباس علیه السّلام علاوه بر پرچمداری و مبارزه با دلاوران و استقبال ضربات پیکان و نیزه و شمشیر داشت، آن بود که وی با پریشانی و محن بسیاری که از نواحی متعدد بر او وارد می‌شد- همانند مشاهده بدنهای پاره‌پاره آن عزیزان خدا و تشنگی شدید خود و اهل حرم و اطفال رنجدیده- مواجه بود که هریک از آنها کافی بود تا قهرمان نبرد را به ضعف کشاند و حتّی باعث رویگرانی و فرار او از جنگ شود؛ اما فریادرس بنی هاشم با وجود تمامی این مصائب با شجاعت و عزم تمام با یک دست پرچم نهضت حسینی را در اهتزاز نگه می‌داشت و با دست دیگر، با شمشیر برانش، پیک اجل را بر بالای سر آن بدسگالان به پرواز درمی‌آورد. پس در این صورت شگفت نیست که این پرورده خاندان امامت، در آن صحنه پیکار حق و باطل، دست به کاری زند که عقلها را مبهوت و حیران نماید و همه دلیران با مشاهده سایه شمشیرش، رو به صفتانه، گریز پیشه سازند.
پاک‌پرور، ترجمه العباس،/ 276- 277
اما اگر سؤال شود که: «چرا قمر بنی هاشم علیه السّلام از دیگر شهدا دیرتر به فیض شهادت نائل آمد، و در حالی که نفس قدسی او، هر آن وی را به جانبازی و فداکاری در راه دین فرامی‌خواند، چه‌گونه آن مدت را توان آورده بود، در صورتی که در مقابل خود، آل اللّه را می‌دید که در مقابلش به خون می‌غلتیدند، فریاد اهل حرم را می‌شنید که دل سنگ را آب می‌کرد، شرارت و ددمنشی آن بدسگالان را ملاحظه می‌کرد که از هر سو آنان را فراگرفته بود و مظلومیّت حجّت زمان (سلام اللّه علیه) را با چشمانی در دربار شاهد بود، و هریک از این موارد کافی است تا پرچمدار کربلا لحظه‌ای از جانبازی و انتقام تأخیر نورزد؟»
باید گفت: «اهمیت موقعیت او نزد برادرش باعث شد که از این اقدام بازایستد، زیرا سیّد الشّهداء علیه السّلام بقای او را از ذخایر امامت و شهادتش را باعث پریشانی لشکرش می‌دانست؛ چنان‌که خود فرمود: «إذا مضیت تفرّق عسکری؛ اگر از دستم روی، سپاهم از هم می‌گسلد.»
حتی در لحظات آخر حیاتش هم به او اجازه نبرد نداد و تنها به وی اذن آب آوردن عنایت فرمود.
پاک‌پرور، ترجمه العبّاس،/ 246- 247
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 363
من أخیه الحسین فیما یهمّه من المهمّات.
فلیس عجبا أن یکون العبّاس آخر قتیل من أهل بیته و أصحابه، إذ لم یسمح له الحسین بالرّخصة للمبارزة، و کان یقول- کلّما تقدم لطلب الرّخصة منه-: «أنت حامل لوائی فإذا مضیت تفرّق عسکری» «1».
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام (الهامش)،/ 314- 315
ثمّ إنّ الحسین علیه السّلام عبّأ أصحابه، و قسّم جنده إلی ثلاثة أقسام، فتکوّنت له ثلاث کتائب صغیرة، فجعل واحدة فی الوسط و هو القلب و اثنین مجنّبتین میمنة و میسرة، و هذا التّقسیم للرّجّالة المشاة، فجعل قائد المجنّبة الیمنی، و هی عشرون رجلا، زهیر بن القین البجلیّ، و قائد المجنّبة الیسری، و هی أیضا عشرون رجلا، حبیب بن مظاهر الأسدیّ، و جعل قائد کتیبة القلب، و هی ثلاثون رجلا، أخاه العبّاس بن علیّ علیه السّلام، و دفع إلیه لواء العسکر، و هو لوائه الأعظم، و وضع له کرسیّ، فجلس علیه فی مرکز القلب، خلف موقف حامل اللّواء، و هذه الکتائب الثّلاثة أقامها حرسا للأخبیة و البیوت، و لتصدّ هجمات العدوّ علی تخوم ذلک المناخ، و جعل قائد القوّات جمیعا أخاه العبّاس.
و جعل له حرسا خاصّا أقامه علی رأسه، لیدفع عنه من قصده من مردة الأعداء، و هذا الحرس مؤلّف من أربعة أبطال من أنصاره، و هم: نافع بن هلال الجملیّ البجلیّ، و حنظلة بن أسعد الشّبامیّ الهمدانیّ، و أبو ثمامة الصّائدیّ الهمدانیّ، و سعید بن عبد اللّه الحنفیّ، و رأّس علیهم ابنه علیّ الأکبر علیه السّلام، فعلیّ الأکبر علیه السّلام رئیس الحرس الحسینیّ الخاصّ، و نافع بن هلال تلقّی وظیفة إمارة الرّماة، فکان من رجال الحرس الخاصّ، و قائدا للرّماة، ثمّ ألّف علیه السّلام کتیبة رابعة، و هی کتیبة الخیّالة الفرسان، و یبلغ عدد فرسانها سبعین فارسا، جعلها کبکبة واحدة تحت قیادة الحرّ بن یزید الرّیاحیّ التّمیمیّ، و جعل
__________________________________________________
(1)- و لقد اشتهر بین المؤرّخین من الفریقین: أنّ العبّاس علیه السّلام آخر من قتل من أهل بیت الحسین و أصحابه، و علیه الطّبریّ فی تأریخه، و المجلسیّ فی بحاره، و أبو الفرج فی مقاتل الطّالبیّین، و الدّینوریّ فی الأخبار الطّوال، و المفید فی إرشاده، و ابن طاوس فی لهوفه، و غیرهم کثیر.
و إن ذهب بعضهم- کالسّبط فی (تذکرته) و الطّریحیّ فی (منتخبه) إلی أنّه أوّل قتیل من بنی هاشم، و لکنّه قول موهون فی نفسه، و لا تساعد علیه (زیارة النّاحیة) الّتی تعطی الأوّلیّة لعلیّ بن الحسین الأکبر.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 364
کتیبة الرّماة أمام کتیبة الخیل، حامیة لها من هجمات الأعداء المفاجئة، و جعلها صفّا واحدا أمام فرسانه، و فی هذه الکتیبة من مهرة الرّماة الفنّانین و خبرائهم، و من لا تخطئ له رمیة إلّا نادرا، أمیر الکتیبة نافع بن هلال، و أبو الشّعثاء یزید بن المهاصر الکندیّ أحد بنی هند، و کانت معه مائة نبلة نثلها أمام قدمی الحسین علیه السّلام و کان یقول: بنو بهدلة فتیان العرجلة، فأخطأ بخمس نبال، و أصاب بخمسة و تسعین نبلة، و کان کلّما رمی نبلة، قال الحسین علیه السّلام: اللّهمّ سدّد رمیته، و اجعل ثواب عمله الجنّة؛ و کذلک فعل نافع بن هلال، و کان یکتب علی النّبلة اسمه و اسم أبیه، فیرمی، فلا یخطئ. و اطلب تراجمهم من کتابنا: أعلام النّهضة الحسینیّة، و کتابنا: المیزان الرّاجح. المظفّر، بطل العلقمی، 3/ 101- 102
و فی اللّهوف روی عن الباقر علیه السّلام أنّهم کانوا خمسة و أربعین فارسا و مأة راجل، و روی غیر ذلک.
فجعل علیه السّلام زهیرا فی المیمنة، و حبیبا فی المیسرة، و أعطی رایته العبّاس، و جعلوا البیوت فی ظهورهم. و أمر بحطب و قصب أن یترک فی خندق و أن یحرق بالنّار مخافة أن یأتوهم من ورائهم، و خرج ابن سعد نحو الحسین علیه السّلام، و کان علی میمنته عمرو بن الحجّاج، و علی میسرته الشّمر، و علی الخیل عروة بن قیس، و علی الرّجّالة شبث بن ربعی، و أعطی الرّایة دریدا مولاه.
فلمّا أقبلوا نحو الحسین علیه السّلام رفع علیه السّلام یده و قال:
اللّهمّ أنت ثقتی فی کلّ کرب، و أنت رجائی فی کلّ شدّة، و أنت لی فی کلّ أمر نزل بی ثقة و عدّة، کم من کرب یضعف فیه الفؤاد، و تقلّ عنه الحیلة و یخذل فیه الصّدیق، و یشمت فیه العدوّ، انزلته بک و شکوته إلیک رغبة منّی إلیک عمّن سواک، ففرّجته و کشفته، فأنت ولیّ کلّ نعمة، و صاحب کلّ حسنة، و منتهی کلّ رغبة.
المیانجی، العیون العبری،/ 96- 97
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 365

«1» و کان مع الحسین فرس له یدعی: لاحقا، حمل علیه ابنه علیّ بن الحسین؛ قال:
«2» فلمّا دنا منه القوم دعا براحلته فرکبها، ثمّ نادی بأعلی صوته «3» دعاء یسمع جلّ النّاس «1»:
أیّها النّاس؛ اسمعوا قولی، و لا تعجلونی حتّی أعظکم بما لحقّ «4» لکم علیّ، و حتّی أعتذر «5» إلیکم من مقدمی علیکم، فإن قبلتم عذری، و صدّقتم قولی، و أعطیتمونی النّصف، کنتم بذلک أسعد، و لم یکن لکم علیّ سبیل، و إن لم تقبلوا منّی العذر، و لم تعطوا النّصف من أنفسکم فَأَجْمِعُوا أَمْرَکُمْ وَ شُرَکاءَکُمْ ثُمَّ لا یَکُنْ أَمْرُکُمْ عَلَیْکُمْ غُمَّةً ثُمَّ اقْضُوا إِلَیَّ وَ لا تُنْظِرُونِ «6»؛ إِنَّ وَلِیِّیَ اللَّهُ الَّذِی نَزَّلَ الْکِتابَ وَ هُوَ یَتَوَلَّی الصَّالِحِینَ «7». قال: فلمّا سمعت أخواته کلامه هذا صحن و بکین، و بکت بناته، فارتفعت أصواتهنّ، فأرسل إلیهنّ أخاه العبّاس بن علیّ و علیّا ابنه «8»، و قال لهما: أسکتاهنّ، فلعمری لیکثرنّ بکاؤهنّ؛ «2» «9» قال: فلمّا ذهبا لیسکتاهنّ، قال: لا یبعد ابن عبّاس؛ قال: فظنّنا أنّه إنّما قالها حین سمع بکاؤهنّ، لأنّه قد کان نهاه أن یخرج بهنّ.
فلمّا سکتن حمد اللّه و أثنی علیه، و ذکر اللّه بما هو أهله، و صلّی علی محمّد (صلّی اللّه علیه) و علی ملائکته و أنبیائه، «10» فذکر من ذلک ما اللّه أعلم و ما لا یحصی ذکره «10». قال «11»: فو اللّه
__________________________________________________
(1- 1) [مقتل المقرّم: ثمّ دعا براحلته، فرکبها و نادی بصوت عال یسمعه جلّهم].
(2- 2) [حکاه عنه فی بطل العلقمی، 3/ 96].
(3)- [زاد فی نفس المهموم: بصوت عال].
(4)- [نفس المهموم: یحقّ].
(5)- [نفس المهموم: أعذر].
(6)- سورة یونس؛ 81.
(7)- سورة الأعراف؛ 196.
(8)- [مقتل المقرّم: ابنه علیّا الأکبر].
(9)- [إلی هنا حکاه عنه فی مقتل المقرّم،/ 278].
(10- 10) [لم یرد فی نفس المهموم].
(11) (11*) [نفس المهموم: فلم یسمع متکلم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 366
ما سمعت متکلّما (11*) قطّ قبله و لا بعده أبلغ فی منطق منه؛ ثمّ قال: أمّا بعد، فانسبونی فانظروا من أنا، ثمّ ارجعوا إلی أنفسکم و عاتبوها، فانظروا؛ هل یحلّ «1» لکم قتلی و انتهاک حرمتی؟ ألست ابن بنت نبیّکم صلّی اللّه علیه و سلّم و ابن وصیّه و ابن عمّه، و أوّل المؤمنین باللّه «2» و المصدّق لرسوله بما جاء به من عند ربّه؟! أو لیس حمزة سیّد الشّهداء عمّ أبی؟! أو لیس جعفر الشّهید الطیّار «3» ذو «4» الجناحین عمّی؟! أو لم یبلغکم «5» قول مستفیض فیکم: إنّ رسول اللّه (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) قال «5» لی و لأخی: «هذان سیّدا شباب أهل الجنّة»! فإن صدّقتمونی بما أقول- و هو الحقّ- فواللّه ما تعمّدت کذبا مذ علمت أنّ اللّه یمقت علیه أهله، «6» و یضرّ به من اختلقه «6»، و إن کذّبتمونی، فإنّ فیکم من إن سألتموه عن ذلک أخبرکم؛ سلوا جابر بن عبد اللّه الأنصاریّ، أو أبا سعید الخدریّ، أو سهل بن سعد السّاعدیّ، أو زید بن أرقم، أو أنس بن مالک؛ یخبروکم أنّهم سمعوا هذه المقالة من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم لی و لأخی. أفما فی هذا حاجز لکم عن سفک دمی؟! فقال له شمر بن ذی الجوشن: هو یعبد اللّه علی حرف إن کان یدری ما یقول! فقال له حبیب بن مظاهر: و اللّه إنّی لأراک تعبد اللّه علی سبعین حرفا، و أنا أشهد أنّک صادق ما تدری ما یقول؛ قد طبع اللّه علی قلبک؛ ثمّ قال لهم الحسین: فإن کنتم فی شکّ من هذا القول «7»، أفتشکّون «6» أثرا ما «6» أنّی ابن بنت نبیّکم؟! فواللّه ما بین المشرق و المغرب ابن بنت نبیّ غیری «8» منکم و لا من غیرکم، أنا ابن بنت نبیّکم خاصّة. أخبرونی «8»، أتطلبونی بقتیل منکم قتلته، أو مال لکم «7» استهلکته، أو بقصاص من جراحة؟ قال: فأخذوا لا یکلّمونه؛ قال: فنادی: یا شبث بن ربعیّ، و یا حجّار بن أبجر، و یا قیس بن الأشعث، و یا یزید بن الحارث، ألم تکتبوا إلیّ: أن قد
__________________________________________________
(1)- [نفس المهموم: یصلح].
(2)- [لم یرد فی نفس المهموم].
(3)- [زاد فی نفس المهموم: فی الجنة].
(4)- [نفس المهموم: بالجناحین].
(5- 5) [نفس المهموم: ما قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله].
(6- 6)- [لم یرد فی نفس المهموم].
(7)- [لم یرد فی نفس المهموم].
(8- 8) [نفس المهموم: فیکم و لا فی غیرکم، و یحکم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 367
أینعت الثّمار، و اخضرّ الجناب، «1» و طمّت الجمام «1»، «2» و إنّما تقدم علی جند لک مجنّدة، فأقبل؟! قالوا له: لم نفعل؛ فقال: سبحان اللّه! بلی و اللّه، لقد فعلتم؛ ثمّ قال: أیّها النّاس، إذ کرهتمونی فدعونی أنصرف عنکم إلی مأمنی من الأرض؛ قال: فقال له قیس بن الأشعث: «3» أو لا تنزل «3» علی حکم بنی عمّک؟ فإنّهم لن یروک إلّا ما تحبّ، «4» و لن یصل إلیک منهم مکروه. فقال الحسین: أنت أخو أخیک، أترید أن یطلبک بنو هاشم بأکثر من دم مسلم بن عقیل «4»؟ لا و اللّه لا أعطیهم «5» بیدی إعطاء الذّلیل، «6» و لا أقرّ إقرار العبید «6».
عباد اللّه، إِنِّی عُذْتُ بِرَبِّی وَ رَبِّکُمْ أَنْ تَرْجُمُونِ «7» عُذْتُ بِرَبِّی وَ رَبِّکُمْ مِنْ کُلِّ مُتَکَبِّرٍ لا یُؤْمِنُ بِیَوْمِ الْحِسابِ «8»؛ قال: ثمّ إنّه أناخ راحلته، و أمر عقبة بن سمعان فعقلها، و أقبلوا یزحفون نحوه. «9»
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی نفس المهموم].
(2)- طم الماء: علا و غمر: و الجمام: جمع جمة؛ و هو المکان یجتمع فیه الماء.
(3- 3) [نفس المهموم: ما ندری ما تقول و لکن إنزل].
(4- 4) [نفس المهموم: فقال له الحسین علیه السّلام].
(5)- [نفس المهموم: أعطیکم].
(6- 6) [نفس المهموم: و لا أفرّ فرار العبید. ثمّ نادی: یا].
(7)- سورة الدّخان، 20.
(8)- سورة المؤمن (أو غافر)، 27.
(9)- گوید: حسین اسبی همراه داشت به نام لاحق که علی بن حسین را بر آن نشانده بود.
گوید: وقتی جماعت نزدیک وی رسیدند، مرکب خویش را خواست و برنشست و با صدای بلند که بیشتر کسان می‌شنیدند، گفت: «ای مردم! سخن مرا بشنوید و در کار من شتاب مکنید تا شما را موعظه‌ای کنم که حقّی است بر من برای شما. سخن آرم و بگویم که به چه سبب سوی شما آمده‌ام. اگر گفتار مرا پذیرفتید و سخنم را باور کردید و انصاف دادید، نیکروز می‌شوید که بر ضد من دستاویزی ندارید و اگر نپذیرفتید و انصاف ندادید، شما و شریکان (عبادت) تان یکدل شوید که منظورتان از خودتان نهان نباشد و درباره من هرچه خواهید کنید و مهلتم ندهید.» «یاور من خدایی است که این کتاب را نازل کرده و هم او دوستدار شایستگان است.»
گوید: و چون خواهرانش این سخن را شنیدند، بانگ زدند و بگریستند. دخترانش نیز بگریستند و صدایشان بلند شد که عباس برادرش و علی پسرش را فرستاد و گفت: «خاموششان کنید که به جانم قسم، گریه بسیار خواهند کرد.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 368
__________________________________________________
- گوید: و چون برفتند که آنها را خاموش کنند، گفت: «دور مباد ابن عباس.»
گوید: ما بدانستیم که به وقت شنیدن گریه‌شان این سخن را از آن‌رو گفت که ابن عباس گفته بود که آنها را همراه نیارد. چون خاموش شدند، حمد خدا گفت و ثنای او کرد و یاد خدا کرد چنان‌که باید و محمد و فرشتگان و پیمبران را صلوات گفت. چندان گفت که خدا بهتر داند و به گفتن نیاید.
گوید: به خدا هرگز چه پیش از آن و چه بعد، نشنیدم که گوینده‌ای بلیغ‌تر از او سخن کند.
آن‌گاه گفت: «اما بعد، نسب مرا به یاد آرید و بنگرید من کیستم. آن‌گاه به خویشتن باز روید و خودتان را ملامت کنید و بیندیشید که آیا رواست مرا بکشید و حرمتم را بشکنید؟ مگر من پسر دختر پیمبرتان و پسر وصی وی و عموزاده‌اش نیستم که پیش از همه به خدا ایمان آورد. و پیمبر را در مورد چیزی که از پیش پروردگارش آورده بود، تصدیق کرد؟ مگر حمزه، سرور شهیدان عموی پدرم نبود؟ مگر جعفر شهید طیار صاحب دو بال عموی من نبود؟ مگر سخنی را که میانتان شهره است، نشنیده‌اید که پیمبر خدای صلّی اللّه علیه و سلّم به من و برادرم گفت: این دو سرور، جوانان بهشتی‌اند؟ اگر آنچه را می‌گویم- و حق همین است- باور می‌دارید که به خدا از وقتی دانسته‌ام خدا دروغگو را دشمن دارد و دروغساز زیان می‌بیند، دروغ نگفته‌ام، و اگر باورم نمی‌دارید، هنوز در میان جماعت کس هست که اگر در این باب از او بپرسید، به شما می‌گوید. از جابر بن عبد اللّه انصاری یا ابو سعید خدری یا سهل بن سعد ساعدی یا زید بن ارقم یا انس بن مالک بپرسید تا به شما بگویند که این سخن را درباره من و برادرم از پیمبر خدا صلّی اللّه علیه و سلّم شنیده‌اند. آیا این، شما را از ریختن خون من بازنمی‌دارد؟»
شمر ذی الجوشن گفت: «من خدا را بر یک حرف می‌پرستم اگر بفهمم که او چه می‌گوید!»
حبیب بن مظاهر به او گفت: «به خدا که تو خدا را بر هفتاد حرف پرستش می‌کنی. شهادت می‌دهم که راست می‌گویی و نمی‌فهمی چه می‌گوید که خدا بر دلت مهر نهاده است.»
گوید: آن‌گاه حسین به آنها گفت: «اگر در این سخن تردید دارید، آیا اندک تردیدی دارید که من پسر دختر پیمبرتانم؟ به خدا از مشرق تا مغرب از قوم شما یا قوم دیگر به جز من پسر دختر پیمبری وجود ندارد. تنها منم که پسر پیمبر شما هستم. به من بگویید، آیا به عوض کسی که کشته‌ام و یا مالی که تلف کرده‌ام، یا قصاص زخمی که زده‌ام، از پی منید؟»
گوید: اما خاموش ماندند و با وی سخن نکردند.
گوید: آن‌گاه بانگ زد: «ای شبث بن ربعی، ای حجار بن ابجر، ای قیس بن اشعث، و یزید بن حارث! مگر به من ننوشتید که میوه‌ها رسیده و باغستانها سرسبز شده است و چاهها پر آب شده و پیش سپاه آماده خویش می‌آیی، بیا.»
گفتند: «ما ننوشتیم.»
گفت: «سبحان اللّه! چرا! به خدا شما نوشتید.»
گوید: آن‌گاه گفت: «ای مردم! اگر مرا نمی‌خواهید، بگذاریدم از پیش شما به سرزمین امانگاه خویش روم.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 369
الطّبری، التّاریخ، 5/ 424- 426- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 240- 242
ثمّ رکب الحسین راحلته و تقدّم إلی النّاس، و نادی بصوت عال، یسمعه کلّ النّاس، فقال: أیّها النّاس، اسمعوا قولی و لا تعجلونی حتّی أعظکم بما یجب لکم علیّ و حتّی اعتذر إلیکم من مقدمی علیکم، فإن قبلتم عذری و صدّقتم قولی و أنصفتمونی، کنتم بذلک أسعد و لم یکن لکم علیّ سبیل؛ و إن لم تقبلوا منّی العذر، فَأَجْمِعُوا أَمْرَکُمْ وَ شُرَکاءَکُمْ ثُمَّ لا یَکُنْ أَمْرُکُمْ عَلَیْکُمْ غُمَّةً ثُمَّ اقْضُوا إِلَیَّ وَ لا تُنْظِرُونِ، إِنَّ وَلِیِّیَ اللَّهُ الَّذِی نَزَّلَ الْکِتابَ وَ هُوَ یَتَوَلَّی الصَّالِحِینَ قال: فلمّا سمع أخواته قوله، بکین و صحن و ارتفعت أصواتهنّ، فأرسل إلیهنّ أخاه العبّاس، و ابنه علیّا لیسکتاهنّ، و قال: لعمری لیکثرنّ بکاؤهنّ، فلمّا ذهبا؛ قال: لا یبعد ابن عبّاس، و إنّما قالها حین سمع بکاءهنّ لأنّه کان نهاه أن یخرج بهنّ معه، فلمّا سکتن حمد اللّه و أثنی علیه و صلّی علی محمّد و علی الملائکة و الأنبیاء و قال ما لا یحصی کثرة فما سمع أبلغ منه، ثمّ قال: أمّا بعد، فانسبونی «1» فانظروا من أنا، ثمّ راجعوا أنفسکم، فعاتبوها، و انظروا: هل یصلح و یحلّ لکم قتلی و انتهاک حرمتی؟! ألست ابن بنت نبیّکم، و ابن وصیّه. و ابن عمّه، و أولی المؤمنین باللّه، و المصدّق لرسوله؟! أو لیس حمزة سیّد الشّهداء عمّ أبی؟! أو لیس جعفر الشّهید الطیّار فی الجنّة عمّی؟! أو لم یبلغکم قول مستفیض، أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم قال لی و لأخی: «أنتما سیّدا شباب أهل الجنّة و قرّة عین أهل السّنة»؟! فإن صدّقتمونی بما أقول، و هو الحقّ، واللّه ما تعمّدت کذبا مذ علمت أنّ
__________________________________________________
- گوید: قیس بن اشعث گفت: «چرا به حکم عموزادگانت تسلیم نمی‌شوی؟ به خدا با تو رفتاری ناخوشایند نمی‌کنند و از آنها بدی به تو نمی‌رسد.»
حسین بدو گفت: «تو برادر آن برادری. می‌خواهی بنی هاشم بیشتر از خون مسلم بن عقیل را از تو مطالبه کنند؟ نه به خدا مانند ذلیلان تسلیم نمی‌شوم و مانند بردگان گردن نمی‌نهم. ترجمه آیه است «ای بندگان خدا! من از این‌که سنگسارم کنید، به پروردگار خویش و پروردگار شما پناه می‌برم. از شرّ متکبرانی که به روز حساب ایمان ندارند و به پروردگار خودم و پروردگار شما پناه می‌برم.»
گوید: آن‌گاه مرکب خویش را خواباند و عقبة بن سمعان را بگفت تا آن را زانوبند زد و قوم حمله‌کنان سوی وی آمدند.
پاینده، ترجمه تاریخ، 7/ 3022- 3025
(1)- لقد نسبوه، فعرفوه، و مال یزید و ابن زیاد قد أوجد لهما نسبا یمیل بالقلوب إلیهما و ما کان أغناه قبل الیوم عن هذا الموقف یستدر به رحمة قلوب قوم قد ختم اللّه علی قلوبهم و أصمّهم و أعمی أبصارهم.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 370
اللّه یمقت علیه، و إن کذّبتمونی، فإنّ فیکم من إن سألتموه عن ذلک أخبرکم، سلوا جابر ابن عبد اللّه، أو أبا سعید، أو سهل بن سعد، أو زید بن أرقم، أو أنسا، یخبروکم أنّهم سمعوه من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم، أما فی هذا حاجز یحجزکم عن سفک دمی؟! فقال شمر: و هو یعبد اللّه علی حرف، إن کان یدری ما یقول، فقال له حبیب بن مظهّر «1»: و اللّه إنّی أراک تعبد اللّه علی سبعین حرفا، و أنّ اللّه قد طبع علی قلبک فلا تدری ما یقول. ثمّ قال الحسین:
فإن کنتم فی شکّ ممّا أقول، أو تشکّون فی أنّی ابن بنت نبیّکم، فواللّه ما بین المشرق و المغرب ابن بنت نبیّ غیری منکم و لا من غیرکم، أخبرونی أتطلبونی بقتیل منکم قتلته، أو بمال لکم استهلکته، أو قصاص من جراحة؟! قال: فلم یکلّموه، فنادی: یا شبث بن ربعیّ، و یا حجّار ابن أبجر، و یا قیس بن الأشعث، و یا زید بن الحارث، ألم تکتبوا إلیّ فی القدوم علیکم؟! قالوا: لم نفعل، ثمّ قال: بلی [و اللّه لقد] فعلتم، ثمّ قال: أیّها النّاس إذ کرهتمونی، فدعونی أنصرف إلی مأمنی من الأرض. قال: فقال له قیس بن الأشعث: أو لا تنزل علی حکم ابن عمّک، یعنی ابن زیاد؟ فإنّک لن تری إلّا ما تحبّ، فقال له الحسین: أنت أخو أخیک، أترید أن یطلبک بنو هاشم بأکثر من دم مسلم بن عقیل؟ لا و اللّه، لا أعطیهم بیدی إعطاء الذّلیل، و لا أقرّ إقرار العبید، عباد اللّه، إِنِّی عُذْتُ بِرَبِّی‌وَ رَبِّکُمْ أَنْ تَرْجُمُونِ عُذْتُ بِرَبِّی وَ رَبِّکُمْ مِنْ کُلِّ مُتَکَبِّرٍ لا یُؤْمِنُ بِیَوْمِ الْحِسابِ، ثمّ أناخ راحلته و نزل عنها.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 287- 288
فی وصف حال القتال و ما یقرب من تلک الحال.
قال الرّاوی: و ندب عبید اللّه بن زیاد أصحابه إلی قتال الحسین علیه السّلام، فاتّبعوه و استخفّ قومه فأطاعوه، و اشتری من عمر بن سعد آخرته بدنیاه، و دعاه إلی ولایة الحرب، فلبّاه، و خرج لقتال الحسین علیه السّلام فی أربعة آلاف فارس و اتّبعه ابن زیاد بالعساکر، لعنهم اللّه، حتّی تکمّلت عنده إلی ستّ لیال خلون من المحرّم عشرون ألف فارس. «2»
__________________________________________________
(1)- فی الطّبری: «ابن مظاهر» و هکذا فی کلّ موضع یأتی ذکر اسمه.
(2)- [إلی هنا لم یرد فی الأسرار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 371
فضیّقوا «1» علی الحسین علیه السّلام حتّی نال منه العطش و من أصحابه، فقام علیه السّلام و اتّکأ علی قائم سیفه و نادی بأعلی صوته، فقال علیه السّلام:
أنشدکم اللّه، هل تعرفوننی؟ قالوا: نعم أنت ابن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سبطه؛ «2» قال:
أنشدکم اللّه، هل تعلمون أنّ جدّی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم؟ قالوا: اللّهمّ نعم، قال: أنشدکم اللّه، هل تعلمون أنّ أبی علیّ بن أبی طالب علیه السّلام؟! قالوا: اللّهمّ نعم، قال: أنشدکم اللّه، هل تعلمون أنّ أمّی فاطمة الزّهراء بنت محمّد المصطفی صلّی اللّه علیه و اله و سلّم؟ قالوا: اللّهمّ نعم، قال:
أنشدکم اللّه، هل تعلمون أنّ جدّتی خدیجة بنت خویلد أوّل نساء هذه الأمّة إسلاما؟
قالوا: اللّهمّ نعم، قال أنشدکم اللّه، هل تعلمون أنّ حمزة سیّد الشّهداء عمّ أبی؟ قالوا:
اللّهمّ نعم، قال: أنشدکم اللّه، هل تعلمون أنّ جعفر الطّیار فی الجنّة عمّی؟ قالوا: اللّهمّ نعم، قال: أنشدکم اللّه، هل تعلمون أنّ هذا سیف رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله أنا متقلّده؟ قالوا: اللّهمّ نعم، قال: أنشدکم اللّه، هل تعلمون أنّ هذه عمامة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله أنا لابسها؟ قالوا:
اللّهمّ نعم، قال: أنشدکم اللّه، هل تعلمون أنّ علیّا علیه السّلام کان أوّل القوم إسلاما، و أعلمهم علما، و أعظمهم حلما، و أنّه ولیّ کلّ مؤمن و مؤمنة؟ قالوا: اللّهمّ نعم، قال: فبم تستحلّون دمی؟! و أبی (صلوات اللّه علیه) الذّائد عن الحوض، یذود عنه رجالا کما یذاد البعیر الصّادر عن الماء، و لواء الحمد فی ید أبی یوم القیامة، قالوا: قد علمنا ذلک کلّه، و نحن غیر تارکیک حتّی تذوق الموت عطشا «3». «4» فلمّا خطب هذه الخطبة، و سمعت بناته، «5» و أخته زینب «5» «4» کلامه، بکین، و ندبن، و لطمن، و ارتفعت أصواتهنّ، فوجّه إلیهنّ أخاه العبّاس و علیّا ابنه و قال لهما: سکّتاهنّ، فلعمری لیکثرنّ بکائهنّ «6».
__________________________________________________
(1)- [الأسرار: فضیّق ابن سعد].
(2- 2) [لم یرد فی الأسرار].
(3)- [إلی هنا حکاه بدله عن الأمالی الصّدوق فی الدّمعة و مثیر الأحزان].
(4- 4) [مثیر الأحزان: قال: فسمعن بناته و أخواته].
(5- 5) [الأسرار: أخواته].
(6)- [زاد فی المعالی: و طال نیاحهنّ کما قال الصّادق علیه السّلام و إنّ الفاطمیّات لقد شققن الجیوب، و لطمن-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 372
__________________________________________________
- الخدود علی الحسین بن علیّ علیه السّلام، و لبسن السّواد و المسوح، و کنّ لا یشتکین من حرّ و لا برد، و کان علیّ بن الحسین علیه السّلام یعمل لهم الطعام للمأتم و ما اختضبت منّا امرأة، و لا أدهنت، و لا اکتحلت، و لا رجلت، و لا امتشطت حتّی أتاهم رأس عبید اللّه بن زیاد، و لا رئی فی دار هاشمیّ دخان إلی خمس حجج إلی آخر المصیبة (أقول): قوله علیه السّلام لعلیّ ابنه و للعبّاس: «سکّتاهنّ فلعمری لیکثرنّ بکاؤهنّ، و السّرّ فی أنّه أرسلهما دون سائر بنی هاشم هو: أنّ للعیال علقة تامّة بهما، فإذا نظرن إلیهما تسلّین بهما و استأنس بهما لأنّ أحدهما یحکی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله خلقا و خلقا و منطقا، و الآخر یحکی أمیر المؤمنین علیه السّلام أحدهما یشبه النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله و الآخر یشبه الوصیّ. لیت شعری ما حال العیال فی السّاعة الّتی أقبل الحسین علیه السّلام بجثّة ولده علیّ الأکبر إلی المخیّم، و السّاعة الّتی علمن بأنّ العبّاس سقط من علی ظهر جواده إلی الأرض بجنب العلقمیّ؟]
در توصیف حال جنگ و آنچه نزدیک به حال جنگ بود.
راوی گفت: عبید اللّه بن زیاد یاران خود را برای جنگ با حسین برانگیخت. آنان نیز پیروی کردند. او اطرافیان خود را بر چنین کار پستی واداشت. آنان نیز فرمانبری کردند و ابن زیاد آخرت عمر سعد را به دنیایش خرید و او را به دوستی خاندان بنی امیّه دعوت کرد او نیز به این دعوت پاسخ مثبت داد و با چهار هزار سوار به جنگ حسین علیه السّلام بیرون شد. ابن زیاد نیز سربازان را پشت سر هم می‌فرستاد تا آن‌که ششم ماه محرم بیست هزار سوار در رکاب عمر سعد تکمیل شد.
آنان کار را بر حسین علیه السّلام تنگ گرفتند تا آن‌جا که بر حسین و یارانش تشنگی فشار آورد. حسین علیه السّلام به پای خاست و بر دسته شمشیر خود تکیه داد و با صدای بلند فریاد زد و گفت: «شما را به خدا مرا می‌شناسید؟»
گفتند: «آری! تو فرزند پیغمبری و نواده او هستی.»
گفت: «شما را به خدا می‌دانید که جدّ من پیغمبر است؟»
گفتند: «آری! به خدا.»
گفت: «شما را به خدا می‌دانید که پدر من علی بن ابی طالب است؟»
گفتند: «آری! به خدا.»
گفت: «شما را به خدا می‌دانید که مادر من فاطمه زهرا دختر محمّد مصطفی است؟»
گفتند: «آری! به خدا.»
گفت: «شما را به خدا می‌دانید که حمزه سید الشهدا عموی پدر من است؟»
گفتند: «آری! به خدا.»
گفت: «شما را به خدا می‌دانید جعفر همان که در بهشت پرواز می‌کند، عموی من است؟»
گفتند: «آری! به خدا.»
گفت: «شما را به خدا می‌دانید که این شمشیر رسول خدا است که بر کمر دارم؟»
گفتند: «آری! به خدا.»
گفت: «شما را به خدا می‌دانید که این، عمامه رسول خدا است که پوشیده‌ام؟»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 373
ابن طاوس، اللّهوف،/ 85- 87- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 288؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 257؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 170- 171؛ مثله الجواهری، مثیر الأحزان،/ 65؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 350- 352
ثمّ رکب الحسین علی فرسه، و أخذ مصحفا فوضعه بین یدیه، ثمّ استقبل القوم رافعا یدیه یدعو بما تقدم ذکره: اللّهمّ أنت ثقتی فی کلّ کرب، و رجائی فی کلّ شدّة، إلی آخره.
و رکب ابنه علیّ بن الحسین- و کان ضعیفا مریضا- فرسا یقال له: الأحمق، و نادی الحسین، أیّها النّاس: اسمعوا منّی نصیحة أقوالها لکم، فأنصت النّاس کلّهم، فقال بعد حمد اللّه و الثّناء علیه: أیّها النّاس، إن قبلتم منّی و أنصفتمونی کنتم بذلک أسعد، و لم یکن لکم علیّ سبیل، و إن لم تقبلوا منّی فَأَجْمِعُوا أَمْرَکُمْ وَ شُرَکاءَکُمْ ثُمَّ لا یَکُنْ أَمْرُکُمْ عَلَیْکُمْ غُمَّةً ثُمَّ اقْضُوا إِلَیَّ وَ لا تُنْظِرُونِ، إِنَّ وَلِیِّیَ اللَّهُ الَّذِی نَزَّلَ الْکِتابَ وَ هُوَ یَتَوَلَّی الصَّالِحِینَ.
فلمّا سمع ذلک أخواته و بناته ارتفعت أصواتهنّ بالبکاء؛ فقال عند ذلک: لا یبعد اللّه ابن عبّاس.- یعنی حین أشار علیه أن لا یخرج بالنّساء معه و یدعهنّ بمکّة إلی أن ینتظم الأمر- ثمّ بعث أخاه العبّاس، فسکتهنّ، ثمّ شرع یذکر للنّاس فضله و عظمة نسبه و علوّ قدره و شرفه، و یقول: راجعوا أنفسکم و حاسبوها، هل یصلح لکم قتال مثلی، و أنا ابن
__________________________________________________
- گفتند: «آری! به خدا.»
گفت: «شما را به خدا می‌دانید که علیّ علیه السّلام نخستین کسی بود که اسلام آورد و از همه دانشمندتر و از همه بردبارتر و ولیّ هر مرد و زن باایمان بود؟»
گفتند: «آری! به خدا.»
گفت: «پس چرا ریختن خون مرا حلال کرده‌اید؟ با این‌که اختیار دور کردن اشخاص از حوض کوثر به دست پدر من است و مردانی را مانند شتران رانده شده از آب از کنار حوض کوثر خواهد راند و پرچم حمد به روز رستاخیز در دست او است؟»
گفتند: «همه اینها را که تذکّر دادی ما می‌دانیم؛ ولی با این‌همه دست از تو برنداریم تا تشنه جان بسپاری.»
حسین علیه السّلام که این خطبه را خواند، دختران و خواهرش زینب سخن او را شنیدند و گریه و ناله سردادند و سیلی به صورت همی‌زدند و صداهاشان به گریه بلند شد حسین علیه السّلام برادرش عباس و فرزندش علی را به سوی زنان فرستاد و دستور داد که زنان را ساکت کنند و اضافه کرد که به جان خودم قسم به طور مسلم گریه‌های فراوانی در پیش دارند.
فهری، ترجمه لهوف،/ 85- 88
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 374
بنت نبیّکم، و لیس علی وجه الأرض ابن بنت نبیّ غیری، و علیّ أبی، و جعفر ذو الجناحین عمّی، و حمزة سیّد الشّهداء عمّ أبی؟ و قال لی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم و لأخی: «هذان سیّدا شباب أهل الجنّة». فإن صدّقتمونی بما أقول، فهو الحقّ، فواللّه ما تعمّدت کذبة منذ علمت أنّ اللّه یمقت علی الکذب، و إلّا فسألوا أصحاب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم عن ذلک: جابر بن عبد اللّه، و أبا سعید، و سهل بن سعد، و زید بن أرقم، و أنس بن مالک، یخبرونکم بذلک، و یحکم! أما تتّقون اللّه؟ أما فی هذا حاجز لکم عن سفک دمی؟. فقال عند ذلک شمر بن ذی الجوشن: هو یعبد اللّه علی حرف: إن کنت أدری ما یقول؟ فقال له حبیب بن مظهّر «1»: و اللّه یا شمر إنّک لتعبد اللّه علی سبعین حرفا، و أمّا نحن، فواللّه إنّا لندری ما یقول، و إنّه قد طبع علی قلبک. ثمّ قال: أیّها النّاس ذرونی أرجع إلی مأمنی من الأرض، فقالوا:
و ما یمنعک أن تنزل علی حکم بنی عمّک؟ فقال: معاذ اللّه إِنِّی عُذْتُ بِرَبِّی وَ رَبِّکُمْ مِنْ کُلِّ مُتَکَبِّرٍ لا یُؤْمِنُ بِیَوْمِ الْحِسابِ، ثمّ أناخ راحلته و أمر عقبة بن سمعان، فعقلها [ثمّ قال:
أخبرونی أتطلبونی بقتیل لکم قتلته؟ أو مال لکم أکلته؟ أو بقصاصة من جراحة؟ قال:
فأخذوا لا یکلّمونه. قال: فنادی یا شبث بن ربعیّ، یا حجّار بن أبجر، یا قیس بن الأشعث، یا زید بن الحارث، ألم تکتبوا إلیّ أنّه قد أینعت الثّمار، و اخضرّ الجناب، فأقدم علینا فإنّک إنّما تقدم علی جند مجنّدة؟ فقالوا له: لم نفعل. فقال: سبحان اللّه! و اللّه لقد فعلتم، ثمّ قال: یا أیّها النّاس! إذ قد کرهتمونی، فدعونی أنصرف عنکم، فقال له قیس ابن الأشعث: ألا تنزل علی حکم بنی عمّک؟ فإنّهم لن یؤذوک، و لا تری منهم إلّا ما تحبّ. فقال له الحسین: أنت أخو أخیک، أترید أن تطلبک بنو هاشم بأکثر من دم مسلم ابن عقیل؟ لا و اللّه لا أعطیهم بیدی إعطاء الذّلیل، و لا أقرّ لهم إقرار العبید] «2». «3»
__________________________________________________
(1)- کذا بالأصلین و فی الطّبری: مظاهر.
(2)- سقط من المصریّة.
(3)- و در این اثنا از اسب فرود آمد و بر شتری نشست و به میان هردو صف متوجه شد. چون به آن جا رسید، توقف فرمود. بعد از آن گفت: «ای کوفیان! کلمه چند القا خواهم کرد. هرچند می‌دانم که در گفتن آن نفعی متصور نیست، لیکن غرض آن است که حجت خدای عز و جل بر شما لازم و عذر من نزد شما-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 375
__________________________________________________
- روشن شود.»
چون زنان و کودکان و أهل بیت این شنیدند، نوحه و زاری آغاز کردند؛ چنان‌چه آواز ایشان به سمع همایون امام حسین رسید و از گریه و فریاد ایشان متأثر شده و فرمود، «لا حول و لا قوة إلّا باللّه العلیّ العظیم. ابن عباس با من گفت که نسا و صبیان را با خود مبر. که به نصیحت او عمل ننمودم.»
آن‌گاه برادر و پسر خود را فرمود که بروید و با ایشان بگویید که فردا شما را بسیار باید گریست. حالا ترک آن کنید.»
و چون آن جماعت این پیغام شنیدند، خاموش شدند و أمیر المؤمنین حسین (رضی اللّه عنه) بر سر حرف خویش رفت و گفت: «أیها، النّاس! شما معلوم دارید که من نبیره پیغمبر خدایم و پسر وصی او، علی مرتضی علیه السّلام که نخست کسی که از مردان به شرف قبول ایمان مشرف شد، وی بود. شنیده‌اید که آن حضرت در شأن من و برادرم امام حسن (رضی اللّه عنه) فرمود که دو سید جوانان بهشتیم. امروز آن نسب که مراست، که را است و تا من دانسته‌ام که خداوند عز و علا کذب را حرام گردانید، دروغ نگفته‌ام و وعده خلاف نکرده و هیچ مسلمان را نیازرده‌ام و تا قلم تکلیف بر من جاری شده، هیچ نمازی به قصد از من فوت نشده و به خدا سوگند که اگر از موسی و عیسی درازگوشی مانده بودی، یهودی و نصاری تعهد و تیمار آن به جای می‌آوردند، چه‌گونه اسم مسلمانی بر شما اطلاق توان کرد که در قتل فرزندان پیغمبر سعی می‌کنند؟ نه از خدای شما را بیم و نه از رسول صلّی اللّه علیه و اله و سلّم وی شرم، به چه حجت بر کشتن من اقدام می‌کنید و به کدام دلیل خون ما را مباح می‌شمارید؟ من مردی بودم از دنیا اعراض کرده و ملازم قبر جد خود گشته. مرا در آن‌جا رها نکردند و بالضروره ترک مدینه کردم، و پناه به حرم باری تعالی بردم، و به عبادت مشغول شدم تا رسل شما متعاقب و نامه‌های شما متواتر به من رسید که ما تو را به امامت احق و اولی می‌دانیم، باید که متوجه این جانب شوی که ما در قدم تو جانها افشانیم و اکنون که به قرب شما آمدم، باری اگر ما را یاری نمی‌دهید، تیغ بر روی من مکشید و ما را بگذارید که به حرم خدا بازگردم و یا به مدینه روم و بر سر قبر جد بزرگوار خود بنشینم و دنیا بر من گذشته، در آن عالم پدید آید که حق به جانب که بود و ستم از که صادر شد؟»
مخالفان این سخنان شنیدند و هیچ‌کس جوابی نداد، امام حسین فرمود: «الحمد للّه و المنه که حجت بر شما تمام کردم و شما را حجتی بر من نیست.»
آن‌گاه یک‌یک از رؤسای کوفه را نام برد و بازگفت که شما به جانب من نامه‌ها نوشته‌اید و حالا در برابر من آمده‌اید و قصد خون من می‌کنید؟»
کوفیان گفتند: «ما از این کلمات که می‌گویی، خبر نداریم و هیچ مکتوبی ارسال نکرده‌ایم و از این مکاتیب و بیعت تو بی‌زاریم.
امام حسین فرمود تا خازن او نامه‌ها را آورد و به ایشان نمود. حضار معرکه انکار بلیغ کردند و همه گفتند: «این صحایف بی‌وقوف ما قلمی شده است.»
امام حسین (رضی اللّه عنه) چون اصرار اهل غدر را مشاهده فرمود، آمد و بر اسب سوار شد و به صف خویش پیوست و دل بر مرگ نهاد و انتظار برد تا مخالفان ابتدا به حرب کنند.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 376
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 178- 179
(و روی) أبو مخنف عن الضّحّاک بن قیس: أنّ الحسین علیه السّلام لمّا خطب خطبته علی راحلته، و نادی فی أوّلها بأعلی صوته: أیّها النّاس اسمعوا قولی و لا تعجلونی. سمع النّساء کلامه هذا. فصحن و بکین و ارتفعت أصواتهنّ. فأرسل إلیهنّ أخاه العبّاس و ولده علیّا.
و قال لهم: سکّتاهنّ، فلعمری لیکثرنّ بکاؤهنّ. فمضیا یسکّتاهنّ حتّی إذا سکتن عاد، إلی خطبته، فحمد اللّه و أثنی علیه و صلّی علی نبیّه. قال: فو اللّه ما سمعت متکلّما قط لا قبله و لا بعده، أبلغ منه منطقا. «1»
السّماوی، إبصار العین،/ 29
__________________________________________________
-میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 151- 152
و چون صفوف هردو سپاه راست شد امام حسین از اسب فرود آمده بر شتری نشست و بمیان هردو صف شتافته گفت: ای کوفیان هرچند میدانم که سخن من در شما تأثیر نخواهد کرد، امّا جهت الزام حجت کلمه چند القا خواهم نمود باید که گوش بجانب من دارید و مخدرات اهل بیت این کلام محنت انجام را استماع فرموده نوحه و زاری آغاز کردند چنانچه آواز ایشان بسمع همایون امام حسین رضی اللّه عنه رسید و متأثر گشته فرمود که: (لا حول و لا قوّة إلّا باللّه العلی العظیم) و برادر و پسر خود عبّاس و علی اکبر (رضی اللّه عنهما) را گفت که بروید و باین جماعت بگوئید که فردا شما را بسیار باید گریست حالا خاموش باشید و چون این پیغام بدیشان رسید دم درکشیدند آنگاه حضرت امامت‌پناه بر سر سخن رفته نخست شمه از علو نسب و شرف حسب خویش تقریر نمود.
خواند امیر، حبیب السّیر، 2/ 51- 52
(1)- حسین اسبی داشت به نام لاحق که زیر پای پسرش علی بود؛ ولی چون لشکر کوفه به وی نزدیک شدند شتر سواری خود را خواست و سوار شد و فریاد کشید تا بیش لشکر شنیدند. فرمود: «ای مردم! به من گوش دارید و شتاب مکنید تا حق پندی که به من دارید ادا کنم و عذر آمدن خود را نزد شما بیاورم. اگر عذر مرا پذیرفتید و گفتارم را باور کردید و به من حق دادید، خوشبخت خواهید بود و راه تعرض به من نخواهید داشت؛ اما اگر عذرم را نپذیرید و به من حق ندادید (ظ مل، یونس 71) کار خود فراهم کنید و با همنظران خود، ولی کار شما گلوگیر شما نباشد. سپس درباره من قضاوت کنید و مرا مهلت ندهید (اعراف آیه 196)، ولی من آن خدایی است که کتاب فرود آورده و هم او ولی شایستگان است.»
گوید: چون خواهرانش این سخن او را شنیدند، شیون و گریه سردادند و دخترانش هم گریستند و ناله آن‌ها بلند شد. برادرش عباس بن علی را نزد آن‌ها فرستاد، با پسرش علی و گفت: «آنها را خاموش کنید.
به جانم، گریه بسیاری دارند.»
چون خاموش شدند (د) خدا را سپاس گفت و ستایش کرد و بدان‌چه شایسته او است، نام برد و بر پیغمبر و فرشتگان و پیغمبران صلوات فرستاد. سخنوری پیش از او و بعد از او چنان شیوا سخن نگفته-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 377
__________________________________________________
- بود. سپس فرمود.
اما بعد! بنگرید من از چه خاندانم و به خود آیید و خویش را سرزنش کنید و بنگرید که برای شما کشتن من رواست و حرمت من برای شما زیر پا شدنی است؟ من پسر پیغمبر شما نیستم؟ پسر وصی و عموزاده‌اش نیستم؟ آن‌که سر مؤمنان است و مصدق رسول خدا است در آنچه از پروردگارش آورد؟
حمزه سید الشهدا و عموی خود و پدرم نیست؟ جعفر که در بهشت با دو بال پرواز کند عمویم نیست. به شما نرسیده که رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله درباره من و برادرم فرمود: «سید جوانان اهل بهشتند.»
اگر گفتار مرا که درست است و از وقتی دانستم خدا دروغگو را دشمن دارد، دروغ نگفتم، باور دارید، بسیار خوب! و اگر باور ندارید، کسانی از اصحاب پیغمبر هنوز زنده‌اند، بروید از آنها بپرسید تا به شما خبر دهند. از جابر بن عبد اللّه انصاری و ابو سعید خدری و سهل بن سعد انصاری و زید بن ارقم و انس بن مالک بپرسید که به شما خبر دهند این گفتار را درباره من و برادرم از رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله شنیده‌اند. این از ریختن خونم جلوگیر شما نیست؟!
شمر گفت: «من خدا را زبانی پرستم و ندانم تو چه می‌گویی.»
حبیب بن مظاهر به او گفت: «تو خدا را به هفتاد زبان می‌پرستی و گواهم که راست می‌گویی و ندانی که او چه گوید. خدا دلت را سیاه کرده است.»
حسین فرمود: «اگر شما در این تردید، شک دارید که من زاده دختر پیغمبر شمایم و در مشرق و مغرب جز من زاده دختر پیغمبر نیست. نه میان شما و نه دیگران. وای بر شما! مرا به خون کسی که از شما کشته‌ام، گرفته‌اید؟ مالی از شما خوردم؟ زخمی به شما زدم، و قصاص آن را خواهید؟
در جوابش خاموش ماندند. فریاد زد: «ای شبث بن ربعی! ای حجار بن ابحر! ای قیس بن اشعث! ای یزید بن حارث! به من ننوشتید که میوه‌ها رسیده و باغ‌ها سبز شده‌اند و به سوی لشکری که برای تو آماده است، می‌آیی؟ بیا!.»
گفتند: ما ننوشتیم.»
فرمود: «سبحان اللّه! آری به خدا! نوشتید.»
سپس فرمود: «ای مردم! اکنون که مرا نخواهید، بگذارید به مأمن خود در هر جای زمین باشد برگردم.»
قیس بن اشعث گفت: «نمی‌دانم چه می‌گویی.»
تسلیم بنی عم خود شو. او به دلخواه تو رفتار می‌کند.»
حسین فرمود: «نه به خدا! به شما دست خواری ندهم و از شما بنده‌وار نگریزم.»
سپس فریاد کشید: «ای بندگان خدا (دخان 21)! من به پروردگار خود و شما پناه برم از آن‌که مرا سنگسار کنید. من به پروردگار خود و شما پناه برم از هر متکبری که ایمان به روز حساب ندارد.»
سپس شترش خوابانید و به عقبة بن سمعان دستور داد، زانوی آن را بست.
-کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 107- 108
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 378
ثمّ دعا علیه السّلام- براحلته فرکبها، و تقدّم نحو القوم و نادی بصوت یسمعه جلّهم: «أیّها النّاس، اسمعوا قولی، و لا تعجلوا حتّی أعظکم بما هو حقّ لکم علیّ، حتّی أعتذر إلیکم من مقدمی علیکم، فإن قبلتم عذری، و صدّقتم قولی، و أعطیتمونی، النّصف کنتم بذلک أسعد، و لم یکن لکم علیّ سبیل. و إن لم تقبلوا منّی بعذر و لم تعطونی النّصف من أنفسکم فَأَجْمِعُوا أَمْرَکُمْ وَ شُرَکاءَکُمْ ثُمَّ لا یَکُنْ أَمْرُکُمْ عَلَیْکُمْ غُمَّةً ثُمَّ اقْضُوا إِلَیَّ وَ لا تُنْظِرُونِ، إِنَّ وَلِیِّیَ اللَّهُ الَّذِی نَزَّلَ الْکِتابَ وَ هُوَ یَتَوَلَّی الصَّالِحِینَ.
فلمّا سمعن النّساء هذا منه، صحن و بکین، و ارتفعت أصواتهنّ، فوجّه إلیهنّ أخاه العبّاس و ابنه علیّ الأکبر، و قال لهما: سکّتاهنّ، فلعمری لیکثر بکاؤهنّ.
ثمّ حمد اللّه و أثنی علیه، و ذکر اللّه بما هو أهله، و صلّی علی النّبیّ محمّد صلّی اللّه علیه و اله، و علی الملائکة و الأنبیاء. فذکر من ذلک ما لا یحصی ذکره، و لم یسمع متکلم قبله و لا بعده أبلغ منه فی منطقه.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 370- 371
و کان العبّاس علیه السّلام یوم عاشوراء، المنتدب الوحید لأخیه الحسین علیه السّلام فی الملمّات، و کلّما أحیط بأصحابه المبارزین یندبه لإنقاذهم من أیدی القوم.
و کلّما سمع الحسین علیه السّلام بکاء العائلة، و لمس اضطرابهنّ من تأزّم الموقف یوم عاشوراء، کان یرسل إلیهنّ أخاه العبّاس و ولده علیّا الأکبر لیطمئنا نفوسهنّ.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام (الهامش)،/ 314
__________________________________________________
- و از همین رو است که چون سالار شهیدان (سلام اللّه علیه) در روز عاشورا خطبه خواند و ناله زنان و فغان کودکان بلند شد تا آن‌جا که حضرت (سلام اللّه علیه) که در مقابل سپاه کفر ایستاده بود صدای آنها را شنید، برادرش عباس علیه السّلام را دستور داد تا آنان را ساکت کند تا از یک طرف آن ناپاکان فریادشان را نشنوند و از طرف دیگر با شنیدن فغان آن پریشاندلان، زبان به شماتت نگشایند.
پاک‌پرور، ترجمه العبّاس،/ 246
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 379

فأمّا الصّیداویّ عمر بن خالد، و جابر بن الحارث السّلمانیّ، و سعد مولی عمر بن خالد، و مجمع بن عبد اللّه العائذیّ، فإنّهم قاتلوا فی أوّل القتال، فشدّوا مقدمین بأسیافهم علی النّاس، فلمّا وغلوا عطف علیهم النّاس فأخذوا یحوزونهم، و قطعوهم من أصحابهم غیر بعید، فحمل علیهم العبّاس بن علیّ فاستنقذهم، فجاءوا قد جرّحوا، فلمّا دنا منهم عدوّهم شدّوا بأسیافهم فقاتلوا فی أوّل الأمر حتّی قتلوا فی مکان واحد. «1»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 446- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 283- 284؛ المظفّر، بطل العلقمی، 2/ 241- 242
و أمّا الصّیداویّ عمرو بن خالد، و جبّار بن الحارث السّلمانیّ، و سعد مولی عمرو بن خالد، و مجمع بن عبد اللّه العائذیّ فإنّهم قاتلوا أوّل القتال، فلمّا وغلوا فیهم عطفوا إلیهم، فقطعوهم عن أصحابهم، فحمل العبّاس بن علیّ فاستنقذهم و قد جرحوا، فلمّا دنا منهم عدوّهم حملوا علیهم فقاتلوا، فقتلوا فی أوّل الأمر فی مکان واحد.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 293
(و قال) أبو جعفر و ابن الأثیر: لمّا نشبت الحرب بین الفریقین، تقدّم عمر بن خالد و مولاه سعد و مجمع بن عبد اللّه و جنادة بن الحارث، فشدّوا مقدمین بأسیافهم علی النّاس.
فلمّا وغلوا فیهم، عطف علیهم النّاس، فأخذوا یحوزونهم و قطعوهم من أصحابهم، فندب الحسین علیه السّلام لهم أخاه العبّاس، فحمل علی القوم وحده. فضرب فیهم بسیفه حتّی فرّقهم عن أصحابه و خلص إلیهم فسلّموا علیه فأتی بهم و لکنّهم کانوا جرحی فأبوا علیه أن
__________________________________________________
(1)- گوید: عمرو بن خالد صیداوی و جابر بن حارث سلمانی و سعد غلام عمر بن خالد و مجمع بن عبد اللّه عایذی در آغاز جنگ، چنگ انداختند و با شمشیر به جماعت حمله بردند و چون در میان جماعت افتادند، اطرافشان را گرفتند که از یارانشان جدا افتادند؛ اما نه‌چندان دور. پس عباس بن علی حمله برد و آنها را از میان جماعت درآورد که زخمدار بیامدند و بار دیگر دشمن به آنها نزدیک شد که با شمشیر حمله بردند. در همان آغاز چندان جنگیدند که به یک‌جا کشته شدند.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3052
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 380
یستنقذهم سالمین، فعاودوا القتال، و هو یدفع عنهم حتّی قتلوا فی مکان واحد، فعاد العبّاس إلی أخیه و أخبره بخبرهم. «1»
السّماوی، إبصار العین،/ 29
(و منها): أنّه لمّا نشبت الحرب یوم عاشوراء، تقدّم أربعة من أصحاب الحسین علیه السّلام، و هم الّذین جاؤوا من الکوفة و معهم فرس نافع بن هلال، فشدّوا علی النّاس بأسیافهم، فلمّا وغلوا فیها عطف علیهم النّاس و اقتطعوهم عن أصحابهم، فندب الحسین علیه السّلام لهم أخاه العبّاس، فحمل علی القوم، فضرب فیهم بسیفه حتّی فرّقهم عن أصحابه و وصل إلیهم فسلّموا علیه و أتی بهم و لکنّهم کانوا جرحی فأبوا علیه أن یستنقذهم سالمین فعاودوا القتال و هو یدفع عنهم حتّی قتلوا فی مکان واحد، فعاد العبّاس إلی أخیه و أخبره بخبرهم.
الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 430
و خرج عمرو بن خالد الصّیداویّ و سعد مولاه و جابر بن الحارث السّلمانیّ و مجمع بن عبد اللّه العائذیّ، و شدّوا جمیعا علی أهل الکوفة، فلمّا أوغلوا فیهم عطف علیهم النّاس و قطعوهم عن أصحابهم، فندب إلیهم الحسین أخاه العبّاس فاستنقذهم بسیفه، و قد جرحوا بأجمعهم، و فی أثناء الطّریق اقترب منهم العدوّ فشدّوا بأسیافهم مع ما بهم من الجراح و قاتلوا حتّی قتلوا فی مکان واحد. «2»
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 295
__________________________________________________
(1)- صیداوی عمر بن خالد، جابر بن حارث سلمانی، سعد مولی عمر بن خالد و مجمع بن عبد اللّه عائذی در آغاز یورش کردند و با شمشیر کشیده، خود را میان لشکر کوفه انداختند و لشکر دور آنها را گرفتند و رابطه آنها را بریدند. عباس بن علی به کمک آنها شتافت و آنها را از محاصره نجات داد و بیرون آورد و بار دیگر دشمن به آنها نزدیک شد. در این دفعه یورش کردند و جنگیدند تا یکجا کشته شدند.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 129
(2)- یاران حسین علیه السّلام پس از آن‌که در حمله اول پنجاه تن از آنان به شهادت رسیدند، دو نفره و سه نفره و چهار نفره به میدان می‌رفتند تا یکی نبرد کند و دیگری کید دشمن را از وی دور سازد. دو یار جابری حضرت به میدان رفتند و به شهادت رسیدند؛ همین‌طور دو یار غفاری حضرت. ساعتی بدین منوال پیش می‌رفتند و پیوسته یکی می‌جنگید و چون گرفتار می‌شد، دیگری به یاریش می‌شتافت و او را از معرکه خلاص می‌کرد تا این‌که حرّ به شهادت رسید.
در «تاریخ طبری» جلد 6، صفحه 255 آمده است که عمرو بن خالد صیداوی و غلامش سعد و جابر بن-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 381
و حامی عن أربعة من الأصحاب و هم: عمرو بن خالد، و مولاه سعد، و مجمع بن عبد اللّه، و جنادة بن الحارث، فشدّوا مقاتلین، فأحاط القوم بهم، فندب الحسین علیه السّلام أخاه العبّاس لهم، فحمل العبّاس وحده و ضرب فیهم بسیفه حتّی فرّق القوم عنهم و خلّصهم و أتی بهم و لکنّهم کانوا عازمین علی الشّهادة، و قد أصابتهم جراحات کثیرة فأبوا من الرّجوع و قالوا: یا أبا الفضل أین تذهب بنا؟ و نحن نطلب الشّهادة خلّ بیننا و بین القوم، فعادوا إلی القتال و حملوا و العبّاس یدفع عنهم حتّی قتلوا فی مکان واحد، فجاء العبّاس إلی أخیه الحسین علیه السّلام و أخبرهم بخبرهم، و هو روحی له الفداء حامل رایة أخیه الحسین علیه السّلام، و کبش کتیبته و جعل نفسه الکریمة وقایة لأخیه الحسین علیه السّلام حیث کان بین یدیه.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 443
فلمّا التحم القتال بین الحسین علیه السّلام و أهل الکوفة، شدّ علیهم عمرو بن خالد الأزدیّ و الصّیداویّ و سعد مولاه و جنادة بن الحارث السّلمانیّ مجمع العائذیّ مقدمین بأسیافهم، فلمّا وغلوا عطف علیهم النّاس فقاتلوا فی مکان واحد، فأخذوا یحوزونهم و قطعوهم من أصحابهم غیر بعید، فحمل علیهم العبّاس بن علیّ علیهما السّلام، فاستنقذهم، فجاؤوا قد خرجوا، فلمّا کانوا فی أثناء الطّریق تدانوا إلیهم القوم لیقطعوا عنهم الطّریق فشدّوا بأسیافهم شدّة واحدة علی ما بهم من الجراحات، و قاتلوا حتّی قتلوا فی مکان واحد، فترکهم العبّاس و رجع إلی الحسین علیه السّلام، فأخبره بذلک، فترحّم علیهم الحسین و جعل یکرّر ذلک.
المیانجی، العیون العبری،/ 126
__________________________________________________
- حارث سلمانی و مجمع بن عبد اللّه عائذی به‌طور دسته‌جمعی، بر اهل کوفه حمله بردند. چون به قلب دشمن رسیدند، خصم از هر طرف آنان را فراگرفت و رابطه‌شان را با لشکر سید الشهدا (سلام اللّه علیه) گسستند. امام حسین علیه السّلام برادرش عباس را به سویشان فرستاد و او یک تنه آنان را از جمع دشمن رهانید.
خون از سر و رویشان می‌ریخت که بار دیگر دشمن بر آنان حمله برد و همه را در یک نقطه به شهادت رساند و به این ترتیب به سعادت ابدی نائل آمدند.
پاک‌پرور، ترجمه العبّاس،/ 285- 286
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 382

ثمّ برز حبیب و یقول:
أنا حبیب و أبی مظاهر فارس هیجاء و لیث قسور
و اللّه أعلا حجّة و أظهر منکم و أنتم بقر لا تنفر
سبط النّبیّ إذ أتی یستنصر یا شرّ قوم فی الوری و أکفر
فحمل علی الحصین، فضربه ضربة أسقطته عن ظهر فرسه إلی الأرض، فاستنقذه أصحابه، و لم یزل حبیب یقاتل حتّی قتل منهم خلقا کثیرا، ثمّ قتل، و قال الحسین:
یرحمک اللّه یا حبیب لقد کنت تختم القرآن فی لیلة واحدة و أنت فاضل.
فقال زهیر بن قین: یا مولای أری الإنکسار فی وجهک بعد قتل العبّاس و حبیب، ألسنا علی الحقّ؟ قال: بلی و حقّ الحقّ إنّا علی الحقّ محقّون. «1»
القندوزی، ینابیع المودّة، 2/ 342- 343
__________________________________________________
(1)- [العبّاس علیه السّلام لم یکن بعد قد قتل هو المشهور بل المسلّم به- و قد تقدّم نقل ذلک عند حکایة ما جاء فی مقتل أبی مخنف].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 383

قال: و قد کان العبّاس بن علیّ قال لجعفر و عبد اللّه ابنی علیّ: تقدّما، فإن قتلتما ورثتکما، و إن قتلت بعدکما ورثنی ولدی، و إن قتلت قبلکما ثمّ قتلتما ورثکما محمّد ابن الحنفیّة! فتقدّما، فقتلا و لم یکن لهما ولد، ثمّ قتل العبّاس بعدهما.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 76
قالوا: و لمّا رأی ذلک العبّاس بن علیّ «1»، قال لإخوته: عبد اللّه، و جعفر، و عثمان بنی علیّ، علیه و علیهم السّلام، و أمّهم جمیعا أمّ البنین العامریّة من آل الوحید: «2» «تقدّموا، بنفسی أنتم، فحاموا عن سیّدکم حتّی تموتوا دونه». فتقدّموا جمیعا، فصاروا أمام الحسین علیه السّلام، یقونه بوجوههم و نحورهم. «2»
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 257- عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 1/ 2628- 2629؛
الحسین بن علی،/ 87- 88؛ المظفّر، بطل العلقمی، 3/ 496
«3» قال: و زعموا «3» أنّ العبّاس بن علیّ قال لإخوته من أمّه عبد اللّه، و جعفر و عثمان: یا بنی أمّی، تقدّموا حتّی أرثکم، فإنّه «4» لا ولد لکم، ففعلوا، فقتلوا «4». «5»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 448- 449- عنه: الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 146؛ المظفّر، بطل العلقمی، 3/ 496
__________________________________________________
(1)- [زاد فی بطل العلقمیّ: یعنی کثرة القتل فی بنی هاشم].
(2- 2) [مثله فی المعالی، 1/ 431].
(3- 3) [لم یرد فی بطل العلقمیّ].
(4- 4) [بطل العلقمیّ: لنا نظرة فی هذه الفقرة تقدّمت فی علم العبّاس إذ أنّ هذه المقالة لا تصلح علی مذهب أهل البیت إذ الأخ لا یرث مع الإمام فقول أبی حنیفة أثبت من قول الطّبریّ و أقرب للحقّ].
(5)- گوید: گویند که عباس به برادران خویش که از یک مادر بودند، عبد اللّه، جعفر و عثمان گفت: «ای فرزندان مادرم! پیش روید تا رثای شما گویم که فرزند ندارید.»
و پیش رفتند و کشته شدند.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3056
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 384
حدّثنی أحمد بن عیسی قال: حدّثنی حسین بن نصر قال: حدّثنا أبی عن عمر بن سعد، عن أبی مخنف، عن عبد اللّه بن عاصم، عن الضّحّاک المشرفیّ، قال:
قال العبّاس بن علیّ لأخیه من أبیه و أمّه عبد اللّه بن علیّ «1»: تقدّم بین یدی حتّی أراک و أحتسبک، فإنّه لا ولد لک. «2»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 54- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 38؛ البحرانی، العوالم، 17/ 282؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة «3»، 4/ 320؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 141، مثله الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 300؛ المظفّر، بطل العلقمی، 3/ 497؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 257
فلمّا رأی العبّاس بن علیّ کثرة القتلی فی أهله، قال لإخوته من أمّه «4» و هم: عبد اللّه و جعفر و عثمان: یا بنی أمّی «4» تقدّموا «5» حتی أراکم قد نصحتم للّه و لرسوله، فإنّه لا ولد لکم. «6»
المفید، الإرشاد، 2/ 113- عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 334؛ القمی، نفس المهموم،/ 325- 326؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 430؛ المظفّر، بطل العلقمی، 3/ 496؛ مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 431؛ المیانجی، العیون العبری،/ 162
فأراد العبّاس أن ینزل «7» فقال له الحسین: قدّم أخویک بین یدیک، و هما عبد اللّه و جعفر،
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا فی الدّمعة: قال له العبّاس علیه السّلام].
(2)- و احمد بن عیسی از ضحاک مشرقی حدیث کرد که عباس بن علی علیهما السّلام به برادرش عبد اللّه فرمود:
«پیش روی من به میدان جنگ برو تا جانبازی تو را ببینم و در شهادتت مأجور شوم؛ زیرا تو را فرزندی نیست.»
رسولی محلّاتی، ترجمه مقاتل الطّالبیّین،/ 79
(3)- [حکاه فی الدّمعة عن البحار].
(4- 4) [لم یرد فی الأعیان].
(5)- [أضاف فی العیون: بنفسی أنتم، فحاموا عن سیّدکم حتّی تموتوا دونه و أراکم].
(6)- [زاد فی الأعیان: فتقدّموا فقاتلوا واحدا بعد واحد حتّی قتلوا].
چون عباس بن علی بسیاری کشتگان خاندان آن حضرت را دید، به برادران مادری خود که عبد اللّه و جعفر و عثمان بودند، گفت: «ای برادران من! گام پیش نهید تا من ببینم شما را که برای خدا و رسولش خیرخواهی کردید؛ زیرا شما فرزندی ندارید.»
رسولی محلّاتی، ترجمة ارشاد، 2/ 113
(7)- فی نسخة: «أن یبرز».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 385
فإنّهما لیس لهما ولد و لک ولد حتّی تریهما «1» و تحتسبهما. فأمر أخویه، فنزلا، فقاتلا حتّی قتلا، ثمّ نزل، فقاتل حتّی قتل. قال الحسن، قال أبی: و هؤلاء الثّلاثة بنو أمّ جعفر و هی الکلابیّة و هی أمّ البنین.
الشّجری، الأمالی، 1/ 175
فلمّا رأی العبّاس بن علیّ کثرة القتلی فی أهله، قال لإخوته من أمّه- و هم عبد اللّه و جعفر و عثمان: یا بنی أمّی، تقدّموا حتّی أراکم قد نصحتم للّه و رسوله و أنّه لا ولد لکم.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 243
و قال العبّاس بن علیّ لإخوته من أمّه عبد اللّه، و جعفر، و عثمان: تقدّموا حتّی أرثکم، فإنّه لا ولد لکم، ففعلوا فقتلوا.
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 294
فلمّا رأی العبّاس بن علیّ علیه السّلام کثرة القتلی فی أهله، قال لإخوته من أمّه و هم: عبد اللّه و جعفر و عثمان: بأبی أنتم و أمّی، تقدّموا حتّی أراکم قد نصحتم للّه و لرسوله، فإنّه لا ولد لکم؛ «2» فأقدموا علی عسکر عمر بن سعد إقدام الشّجعان، و ملأوا صدورهم و وجوههم بالضّرب و الرّمی و الطّعان.
«3» فکانوا کما قال ابن نباتة السّعدیّ:
لقوا نبلنا مرد العوارض فانثنوا لأوجههم منه لحی و شوارب
خلقنا بأطراف القنا فی ظهورهم عیونا لها وقع السّیوف حواجب
و أعجب من ذی اختلاس نفوسهم و هنّ علیهم بالحنین نوادب «2» «3»
و جدّوا فی القتال حتّی قتلوا. «4»
__________________________________________________
(1)- هکذا فی الأصل من غیر إعجام! و لعلّه: تراهما، و هی ترسم قدیما «تریهما» و صحفت إلی «ترثهما» فلیلاحظ النّصوص التّالیة، حیث جاء فی بعضها: «حتّی أراکم» و فی بعضها: «حتّی أرثکم».
(2- 2) [لم یرد فی الدّمعة].
(3- 3) [لم یرد فی تظلّم الزّهراء].
(4)- و چون عباس بن علی صورت حال را مشاهده فرمود؛ با برادران خود عبد اللّه و جعفر و عثمان که پدر ایشان علی و مادر ایشان ام البنین عامریه بود، گفت: «پیش روید و در نظر سید خود جنگ کنید تا کشته شوید.»
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 165
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 386
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 35- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 321؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 193
قالوا: و لمّا رأی وحدة الحسین علیه السّلام بعد قتل أصحابه و جملة من أهل بیته، قال لإخوته من أمّه: تقدّموا لأحتسبکم عند اللّه تعالی، فإنّه لا ولد لکم؛ فتقدّموا حتّی قتلوا. «1»
السّماوی، إبصار العین،/ 29- 30
و لمّا رأی العبّاس علیه السّلام کثرة القتلی من أهله، قال لإخوته من أمّه و أبیه- عبد اللّه و عثمان و جعفر-: تقدّموا یا بنی أمّی حتّی أراکم نصحتم للّه و لرسوله، و التفت إلی عبد اللّه و کان أکبر من عثمان و جعفر، و قال: تقدّم یا أخی حتّی أراک قتیلا و أحتسبک، فقاتلوا بین یدی أبی الفضل حتّی قتلوا بأجمعهم.
نعما قرابین الآله مجزّرین علی الفرات
خیر الهدایة أن یکون الهدی من زمر الهداة
من بعد ما قضوا الصّلاة قضوا فداءا للصّلاة «2» «3»
__________________________________________________
(1)- (د) چون عبّاس بن علی کشته بسیاری از خاندانش را دید که بخاک افتادند، برادرانی که از مادر خود به نام عبد اللّه و جعفر و عثمان داشت، پیش خواند و گفت: «ای فرزندان مادرم! شما اولادی ندارید.
پیش از من به میدان روید و فدا شوید تا من اخلاص شما را نسبت به خدا و رسولش به چشم ببینم.»
رمز 67- ابا الفضل العباس، برادران خود را که از مادر خود داشت، دستور داد که پیش از او به جانبازی در راه برادرش حسین اقدام کنند و تا او زنده است، وظیفه خود را انجام دهند. برای آن‌که مبادا اگر او کشته شود و آنها زنده مانند و دوباره مورد طمع شمر و خویشان مادری او شوند؛ و تندرست یا زخمی آنها را به سوی خود کشند و لطمه تبلیغی به خاندان او و شهادت برادرش حسین وارد شود؛ و جهت دیگرش این بوده است که خواسته داغ مصیبت آنها را متحمل شود و اجر و ثواب بیشتری ببرد و از این راه تقربی به خدا جوید؛ و چون حضرت عباس صاحب پرچم حسین و مورد اعتماد اهل حرم بوده است، او تا آخرین نفس با برادر خود همراه بود.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 149، 151
(2)- العلّامة ثقة الإسلام الشّیخ محمّد طاهر آل الفقیه الشّیخ راضی «قده».
(3)- از بصیرت نافذ و اندیشه والای عباس علیه السّلام آن‌که تنها به جانبازی و ایثارگری خود اکتفا نورزید و در آن عرصه خون و شهادت، برادرانش را نیز به سوی سعادت جاودانه آرمیدن در رضوان بزرگ الهی فراخواند؛ تا این‌که فدای مکتب توحید شوند و ابو الفضل علیه السّلام در فقدان آنها به صبر و شکیب بنشیند و به اجر صابران نائل آید.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 387
__________________________________________________
- بدین لحاظ، قمر بنی هاشم (سلام اللّه علیه) عبد اللّه، جعفر و عثمان- برادران تنی خود را- فراخواند و بدانان گفت: «به پیش تازید تا ببینم که برای خدا و رسولش خیرخواهی کرده‌اید؛ زیرا شما را فرزندانی نیست.»
مقصود قمر بنی هاشم از این سخن آن بود که برادرانش را به موقعیت خطیر خود آشنا سازد و آنان را بیاگاهاند که تجمعشان در آن‌جا، تنها باید برای یک هدف باشد و آن فداکاری و جانبازی در راه دین است؛ و به آن خاطر که ایشان هیچ مانع و رادعی که از مقصد بزرگشان بازدارد- مانند فرزند و افراد تحت تکفّل- نداشتند؛ لذا لازم بود که در راه حیات شرع مقدس جان خود را فدا سازند و آنان نیز همان‌گونه که برادرشان در نظر داشت، به استقبال مرگ رفتند و به مقام منیع شهادت نائل آمدند.
اما شگفتا از ابن جریر طبری که در تاریخ خود (ج 6 ص 257) می‌گوید:
گمان نمودند که عبّاس به برادران پدر و مادریش عبد اللّه و جعفر و عثمان گفت: «ای فرزندان مادرم! برای نبرد پیش افتید تا از شما ارث برم؛ زیرا شما فرزندانی ندارید (که وارث شما باشند).»
آنان هم پذیرفتند و رفتند و کشته شدند!
همچنان‌که ابو الفرج اصفهانی در «مقاتل الطّالبیّین» گفته است: «عبّاس علیه السّلام برادرش عبد اللّه را که فرزندی نداشت، به صحنه مبارزه فرستاد تا میراثش به او رسد. پس هانی بن ثبیت بر او حمله برد و او را به قتل رساند!»
و نیز در کتاب «مقتل العبّاس» آمده است:
ابو الفضل، برادران پدر و مادری خود را به میدان جنگ فرستاد. پس همگی آنان کشته شدند و عباس میراث آنان را در اختیار گرفت! سپس به میدان رفت و کشته شد و ارث همگی به عبید اللّه (فرزند عبّاس) رسید؛ و عمویش، عمر بن علی با او در این زمینه به منازعه برخاست. سپس میان آن دو با پرداخت مقداری، مصالحه برقرار شد.
این سخنی است که در میان مورخین و ارباب مقاتل، تنها این دو تاریخ‌نویس مدعی آن شده‌اند؛ اما شخص بصیر و آگاه خود می‌داند که این اتّهام تا چه حدّ از واقع به دور است و من نمی‌دانم چه‌گونه آنان از برادرانش ادعای میراث برای ابو الفضل علیه السّلام را کرده‌اند؛ در حالی که بر فرض صحت آن، مادرشان امّ البنین- که در طبقه بالاتری از نظر ارث قرار داشت- در آن هنگام زنده بوده، و مسلّما عباس علیه السّلام که در خانه صاحب دین بزرگ شده، از این احکام ناآگاه نبوده است.
علاوه بر آن‌که آن نیّت و کردار از پست‌ترین مردم صادر نمی‌شود؛ به ویژه در آن هنگامه خون و شمشیر که هرکس جان و مال خود را فراموش می‌کند، و چه کسی است که در آن موقعیّت خطیر، برادرانش را به کام مرگ فرستد تا او وارثشان شود؟! به ویژه آن‌که این عمل از سلحشوری سر زند که می‌داند خود هم بعد از آنان باقی نخواهد ماند و از مالشان بهره‌ای نخواهد برد و تنها به خاطر این‌که چیزی نصیب اولادش شود، دست به چنین کاری بزند؟!
آری! چه سخن زشت و اتّهام دروغینی به آن سیّد بزرگوار بستند تا بر راستای قامتش خط انحراف-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 388
__________________________________________________
- بربندند! آیا شما- ای خواننده- میل داری دیگران درباره‌ات بگویند: «برادران خود را در تیررس دشمن قرار دادی تا به میراث آنان دست یابی؟»
یا این‌که این امر از دنائت و پستی است و آن را بر خود نمی‌پسندی؟ کما این‌که هیچ انسانی- هر مقدار هم که خوار و فرومرتبه باشد- به این عمل قبیح تن درنمی‌دهد.
پس، تو ای تاریخنگار باانصاف! چه‌گونه راضی شدی که این اتهام را به کسی بربندی که معلم شهامت و اخلاق کریمانه است و جان مطهر خود را فدای حجت زمانش کرد؟! و چه‌گونه آن کردار، زیبنده دانش‌پژوه دانشگاه نبوّت و درس‌جوی مکتب امامت- که تربیت‌یافته امیر مؤمنان است و از حضرتش و دو امام همام علیهما السّلام کسب علم و فیض کرده است- تواند بود؟
در صورتی که ما اگر در مقدم داشتن برادرانش برای جنگاوری بخوبی دقت کنیم، متوجه می‌شویم که عباس علیه السّلام چه‌گونه در برابر سید الشهدا علیه السّلام- که جگرگوشه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و پاره دل زهرای بتول بود- بزرگ‌منشی و نهایت فداکاری خود را آشکار ساخت؛ زیرا واضح است که هدف او از پیش فرستادن آنان این بوده است که:
1. به درجه رفیع شهادت رسند و قمر بنی هاشم در مصیبت آنان بسیار محزون شود و صبر بسیار پیشه سازد و به اجر جزیل الهی نائل شود، و در آخرت نیز چون فرزندانی نداشتند، خواهان انتقام و عذاب خداوند برای خون به ناحق ریخته آنان شود.
و بسا این سخن ابو الفرج اصفهانی در «مقاتل الطّالبیّین» دلالت بر این امر باشد که از عباس علیه السّلام نقل می‌کند که به برادرش عبد اللّه گفت: «به پیش تاز تا این که تو را کشته بینم و صبر در این مصیبت را به حساب خداوند بگذارم و نزد او مأجور باشم. پس او اولین کسی بود که از میان برادرانش کشته شد.»
ابو حنیفه دینوری در «اخبار الطّوال» گوید:
عباس به برادرانش گفت: «جانم به فدایتان! به پیش تازید و از سرورتان حمایت کنید تا این‌که در برابرش به کام مرگ درآیید.»
پس آنان همگی به صحنه نبرد رفتند و کشته شدند.
و اگر ابو الفضل علیه السّلام برای بهره‌وری از میراث آنان، ایشان را به میدان جنگ فرستاده بود، دیگر معنایی برای صبر بر مصیبت برادرش و انتظار پاداش الهی و نیز دلیلی بر سخن «جانم به فدایتان»- آن هم جان شریف حضرتش- وجود نداشت.
2. و یا این‌که بدان علت برادرانش را برای جنگ بسیج کرد که از فداکاری و ایثارگری آنان در راه دین و تحت لوای سید الشهدا علیه السّلام اطمینان حاصل کند. شاهد بر این امر، سخن شیخ مفید در «ارشاد» و ابن نما در «مثیر الاحزان» است که از عباس علیه السّلام نقل می‌کنند که خطاب به برادرانش گفت: «به صحنه نبرد روید تا این‌که ببینم که نسبت به خدا و پیامبرش صلّی اللّه علیه و اله خیرخواهی کرده‌اید؛ زیرا شما را فرزندانی نیست.»
و قمر بنی هاشم علیه السّلام با این کلام، هیچ قصد فریب آنان را نداشت و تنها می‌خواست مقدار ولایت و علاقه آنان به سرور مظلومان را به دست آورد. این فرمان در حقیقت، مهر و لطف بدانان و ارشادشان به-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 389
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 333- 334
قال أرباب التاریخ و السّیر: و لمّا رأی العبّاس بن علیّ علیهما السّلام کثرة القتلی فی أهل بیته، دعا إخوته الثّلاثة الّذین هم من (أمّ البنین الکلابیّة) و هم: عبد اللّه و عثمان و جعفر، و کان
__________________________________________________
- امر خیر و صلاح، در برابر حق برادری آنان بر حضرتش است.
در این‌جا، مانع دیگری از ارث‌بری ابو الفضل علیه السّلام- حتّی اگر معتقد به وفات امّ البنین علیها السّلام در آن هنگام شویم- وجود دارد، که در صورتی که عبّاس علیه السّلام هم شهید می‌شد، فرزندانش نمی‌توانستند از آن میراث بهره‌ای ببرند. و آن مانع، وجود دیگر فرزندان پدری ابو الفضل علیه السّلام، همچون عمر اطرف، عبید اللّه نهشلیه، حضرت سیّد الشّهدا علیه السّلام، زینب کبری، امّ کلثوم، رقیّه و دیگر اولاد امیر المؤمنین علیه السّلام بودند که در قید حیات به سر می‌بردند. با وجود آنان، ارث تنها مختصّ عباس علیه السّلام نمی‌شد؛ حال آن‌که تاریخ شهادت می‌دهد که ام البنین در آن هنگام زنده بود و بعد از ورود موکب خاندان عصمت به مدینه، در مصیبت چهار پسر گرانقدرش به سوگ نشست و بر ایشان مرثیه سرود.
البته گمان من این است که سخنان بی‌اساس طبری و همقطاران او از آن رو است که در کلام حضرت عباس که فرمود: «زیرا شما فرزندانی ندارید.» هیچ تفکر و دقت نکرده و مقصود از آن را استفاده از میراث برادرانش تصور کرده است و با این عدم تعمق و خودرأیی روی تاریخ را سیاه کرده‌اند. در حالی که مقصود قمر بنی هاشم آن بود که شما فرزندانی ندارید که نگران آنها باشید و شما را از شهادت در راه خدا و رسیدن به سعادت جاودانه بازدارند.
از طرفی، سرور ما شیخ عبد الحسین حلّی در «النقد النزیه» جلد 1، صفحه 99 احتمال داده است که «أرثکم» یعنی: «از شما ارث برم»؛ با «أرزء بکم» یعنی: «به مصیبت شما دچار شوم»، اشتباه شده باشد؛ و این سخن بعید نیست.
احتمال نزدیک‌تر، سخن شیخ آقا بزرگ تهرانی، مؤلّف مجموعه ارزشمند «الذّریعة الی تصانیف الشّیعة» است که أرثکم را اشتباه شده با ارثیکم یعنی: «به سوگ و مرثیه شما بنشینم»، می‌داند. در این صورت، مقصود ابو الفضل علیه السّلام اولا ارشاد آنان به راه حقّ، ثانیا بسیج آن مجاهدان به جبهه نبرد و ثالثا به سوگ نشستن درباره آنان- که عملی محبوب خداوند است- می‌تواند باشد.
شبیه به این سخن سردار کربلا (سلام اللّه علیه)، کلام عابس بن ابی شبیب شاکری است که به شوذب، هم‌پیمان شاکر گفت: «ای شوذب چه در دل داری؟»
گفت: «آن‌که با تو در رکاب فرزند رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله بجنگم تا کشته شوم.»
عابس گفت: «من هم‌چنین گمانی به تو داشتم. پس در مقابل ابا عبد اللّه به پیکار پرداز تا در مصیبت تو از خداوند اجر طلبم؛ چنان‌که در مصیبت سایر اصحاب حضرتش برای خودم اجر می‌طلبم؛ و اگر کسی نزدیک‌تر از تو به من بود، دوست داشتم در برابرم به خون خود درغلتد تا در مصیبتش به پاداش الهی نائل آیم؛ زیرا امروز روزی است که هر مقدار که می‌توانیم باید اجر و پاداش به دست آوریم؛ که بعد از این دنیا دیگر عملی در کار نیست و حساب در پیش خواهد بود.»
پاک‌پرور، ترجمه العبّاس،/ 218- 223
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 390
أکبر إخوته سنا- ثمّ قال لهم: «تقدّموا یا بنی أمّی حتّی أراکم قد نصحتم للّه و لرسوله، فإنّه لا ولد لکم».
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 309
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 391

قال أبو مخنف رحمه اللّه: و اشتدّ العطش بالحسین علیه السّلام و أصحابه «1»، فقال الحسین علیه السّلام لأخیه «1» العبّاس علیه السّلام: یا أخی اجمع أهل بیتک و احفروا بئرا، ففعلوا ذلک، فلم یجدوا فیها ماء. «2»
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 57- عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 337- 338؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 272
ثمّ إنّ الحسین رکب فرسه و تهیّأ للقتال، ثمّ إنّ القوم أقبلوا یزحفون نحو الحسین، فرمی عمر بن سعد إلی أصحاب الحسین سهما و قال: اشهدوا لی عند الأمیر أنّی أوّل من رمی، فقال الحسین لأصحابه: قوموا إلی الموت الّذی لا مفرّ لکم منه، فنهضوا جمیعا «3» و التقی العسکران و امتاز الرّجّالة من الفرسان و اشتدّ الجلاد بین العسکرین إلی أن علا النهار، «4» فاشتدّ العطش بالحسین و أصحابه، «5» فدعا بأخیه العبّاس و قال له: اجمع أهل بیتک و احفر بئرا؛ ففعلوا ذلک فطمّوها؛ «4» «6» ثمّ حفروا أخری فطمّوها، «6» فتزاید العطش علیهم.
الطّریحی، المنتخب، 2/ 441- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 286؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 274؛ المظفّر، بطل العلقمی، 2/ 357
و لمّا اشتدّ العطش قال الإمام لأخیه العبّاس: اجمع أهل بیتک و احفروا بئرا، ففعلوا ذلک فوجدوا فیها صخرة ثمّ حفروا أخری فوجدوها کذلک. «7»
القندوزی، ینابیع المودّة، 2/ 340
__________________________________________________
(1- 1) [الأسرار: و أولاده فشکوا ذلک إلی الحسین فدعا أخیه].
(2)- [زاد فی الأسرار: فطمّوها فکظّهم العطش].
(3)- [إلی هنا لم یرد فی الأسرار].
(4)- [إلی هنا لم یرد فی بطل العلقمی].
(5)- [إلی هنا لم یرد فی الدّمعة].
(6- 6) [لم یرد فی الأسرار و بطل العلقمی].
(7)- بالجمله، چون شب نهم محرم به پایان رسید و سفیده صبح بردمید، در معسکر حسین علیه السّلام آب
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 392
__________________________________________________
- تنگیاب بود. اهل بیت و اصحاب سخت تشنه شدند و شکایت به حضرت حسین آوردند. ابو عبد اللّه برادر خود عباس را طلب کرد و فرمود: «با چند تن از اصحاب چاهی حفر کنید. باشد که آبی برآورید. در این کرّت برفتند و چند که کارش کردند، آب نیافتند. چه کرّت نخستین در شمار معجزه حسین علیه السّلام بود که تبری بزد و آب بجوشید؛ چنان‌که به شرح رفت.
سپهر، ناسخ التّواریخ، سیّد الشّهدا علیه السّلام، 2/ 215- 216
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 393

«1»
روی أنّ العبّاس بن علیّ علیهما السّلام کان حامل لواء أخیه الحسین علیه السّلام، فلمّا رأی جمیع عسکر الحسین علیه السّلام قتلوا و إخوانه و بنو عمّه بکی و أنّ إلی لقاء ربّه اشتاق و حنّ، فحمل الرایة و جاء نحو أخیه الحسین علیه السّلام «1» و قال: یا أخی! هل من رخصة، فبکی الحسین علیه السّلام بکاء شدیدا حتّی ابتلّت لحیته المبارکة بالدّموع، ثمّ قال: یا أخی! کنت العلامة من عسکری و مجمع عددنا، فإذا أنت غدوت «2» یؤول جمعنا إلی الشّتات، و عمارتنا تنبعث إلی الخراب، «3» فقال العبّاس: فداک روح أخیک یا سیّدیّ، قد ضاق صدری من حیاة الدّنیا و أرید أخذ الثّار من هؤلاء المنافقین، فقال الحسین علیه السّلام: إذا غدوت إلی الجهاد، فاطلب لهؤلاء الأطفال قلیلا من الماء.
الطّریحی، المنتخب، 2/ 312- عنه: المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 444؛ المظفّر، بطل العلقمی، 2/ 237- 238؛ مثله الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 334
فتزاید العطش علیهم، فقال العبّاس لأخیه الحسین: یا أخی ما تری ما حلّ بنا من العطش، و أشدّ الأشیاء علینا عطش الأطفال و الحرم؛ فقال الإمام علیه السّلام: امض إلی الفرات و أتنا بشی‌ء من الماء، فقال: سمعا و طاعة.
الطّریحی، المنتخب، 2/ 441- عنه: المظفّر، بطل العلقمی، 2/ 357
«4» أقول: و فی بعض تألیفات أصحابنا: أنّ العبّاس «4» لمّا رأی وحدته علیه السّلام أتی أخاه و قال:
__________________________________________________
(1- 1) [المعالی: «و لمّا قتل عسکر الحسین علیه السّلام و قتل بنو عمّه و إخوته بکی العبّاس»، و الأسرار: و فی بعض تألیفات أصحابنا أنّ العبّاس لمّا رأی وحدته أتی أخاه].
(2)- [فی بطل العلقمی: «قتلت»].
(3)- [و لعلّ کلام الحسین أخاه الحسین علیهما السّلام کان فی موقفین: (الأوّل) کلامه فی بدء القتال إلی قوله:
«کنت العلامة من عسکری و مجمع عددنا، فإذا أنت غدوت، یؤول جمعنا إلی الشّتات، و عمارتنا تنبعث إلی الخراب) أو فی البحار (تفرّق عسکری) و الثّانی: کلامه حینما لم یبق مع أخیه غیره. و قد جمع الرّاوی بینهما مع اختلاف الزّمن کی یکون السّرد مجتمعا کاملا].
(4- 4) [مثیر الأحزان، (قال المجلسیّ (علیه الرّحمة) لمّا قتل إخوة العبّاس خرج یطلب الرّخصة من أخیه
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 394
یا أخی هل من رخصة؟ فبکی الحسین علیه السّلام «1» بکاء شدیدا، «1» ثمّ قال: یا أخی أنت صاحب لوائی و «1» إذا مضیت «2» تفرّق عسکری «1» «2» «3»! فقال العبّاس: «4» قد ضاق صدری و سئمت من الحیاة و أرید أن أطلب ثأری من هؤلاء المنافقین.
فقال الحسین علیه السّلام: فاطلب لهؤلاء الأطفال قلیلا من الماء. «5»
__________________________________________________
- و کان لواء الحسین علیه السّلام معه].
(1- 1) [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(2- 2) [تظلّم الزّهراء: یؤل جمعنا إلی الشّتّات و عمارتنا تنبعث إلی الخراب و أیضا زاد هذه العبارة فی وسیلة الدّارین].
(3)- فی البحار: هذه روایة مرسلة عن کتاب مجهول، یخالف کلّ المقاتل. فإنّ أصحاب الحسین علیه السّلام کلّهم قد تفانوا دون أهل بیته، و کان العبّاس علیه السّلام آخر المستشهدین مع أخیه الحسین، فلم یکن هناک عسکر! حتّی یقول الحسین: إذا مضیت تفرّق عسکری.
فی العوالم: العسکر لیس دائما بمعنی الجیش، بل یأتی بمعنی الکثیر من کلّ شی‌ء و المال، و النعم، و فی المقام أنّ العبّاس علیه السّلام صاحب لواء الإمام الحسین علیه السّلام کان آخر من برز إلی القوم، فببقائه ما انکسر ظهر الإمام و ما انقطع رجاء أهل بیته، فصاحب اللّواء یمثّل عسکرا، و یوجب ثباته و خوف العدوّ منه.
(4)- [زاد فی تظلّم الزّهراء: «فداک روح أخیک»].
(5)- چون عباس دید که کسی به غیر از آن امام مظلوم و فرزندان معصوم او نماند، به خدمت برادر نامدار خود آمد و گفت: «ای برادر! مرا رخصت فرما که جان خود را فدای تو گردانم و خود را به درجه رفیعه شهادت رسانم.»
حضرت از استماع سخنان جانسوز آن برادر مهربان، سیلاب اشک خونین از دیده‌های حق‌بین خود روان کرد و گفت: «ای برادر! تو علمدار منی و از رفتن تو، لشکر من از هم می‌پاشد.»
عباس گفت: «ای برادر بزرگوار! سینه من از کشته شدن برادران و یاران و دوستان تنگ شده است و از زندگی ملول شده‌ام. آرزومند لقای حق تعالی گردیده‌ام دیگر تاب دیدن مصیبت دوستان ندارم و می‌خواهم در طلب خون برادران و خویشان دمار از مخالفان برآرم.»
آن امام غریب فرمود که: «اگر البته، عازم سفر آخرت گردیده‌ای، آبی جهت پردگیان سرادق عصمت و کودکان اهل بیت رسالت تحصیل کن که از تشنگی بی‌تاب گردیده‌اند.»
مجلسی، جلاء العیون،/ 678
چون هیچ‌کس از اولاد امیر المؤمنین علیه السّلام جز عباس و سید الشهدا کسی زنده نماند، این وقت عباس به حضرت سید الشهدا آمد و عرض کرد: «بابی انت و امی» سینه من تنگ شده است و طاقت شکیب از من برفته است. از زندگانی سیر گشته‌ام و عزیمت درست کرده‌ام که از این جماعت خونخواهی کنم. رخصت فرمای تا جان خویش را در راه تو نثار نمایم.»
حسین علیه السّلام بگریست و فرمود: «ای برادر! تو صاحب لوای (1) منی؛ چون تو نمانی کس با من نماند.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 395
المجلسی، البحار، 45/ 41- عنه: البحرانی، العوالم، 17/ 284؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 322؛ القمی، نفس المهموم،/ 336- 337؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 197؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 445- 446؛ المظفّر، بطل العلقمی، 3/ 209؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 83؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 270؛؛ المیانجی، العیون العبری،/ 164
فجاء إلی الحسین علیه السّلام و استأذنه فی النضال، فقال علیه السّلام له: أنت حامل لوائی، فقال:
لقد ضاق صدری، و سئمت الحیاة. فقال له الحسین علیه السّلام: إن عزمت فاستسق لنا ماء. «1»
السّماوی، إبصار العین،/ 30
و لم یستطع العبّاس صبرا علی البقاء بعد أن تفانی صحبه و أهل بیته، و یری حجّة الوقت مکثورا قد انقطع عنه المدد، و ملأ مسامعه عویل النّساء، و صراخ الأطفال من العطش، فطلب من أخیه الرّخصة، و لمّا کان علیه السّلام أنفس الذّخائر عند السّبط الشّهید علیه السّلام لأنّ الأعداء تحذر صولته، و ترهب إقدامه و الحرم مطمئنّة بوجوده مهما تنظر اللّواء مرفوعا، فلم تسمح نفس «أبیّ الضّیم» القدسیّة بمفارقته، فقال له: یا أخی «أنت صاحب لوائی».
قال العبّاس: قد ضاق صدری من هؤلاء المنافقین، و أرید أن آخذ ثاری منهم، فأمره الحسین علیه السّلام أن یطلب الماء للأطفال. «2»
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 334- 335
__________________________________________________
- عباس إنجاح مسئلت را إلحاح نمود. (2) حسین علیه السّلام فرمود: «نخستین از برای این کودکان عطشان خواستار آب شو. باشد که اجابت کنند.»
(1). صاحب لوا: پرچمدار.
(2). روی درخواست خود پافشاری کرد.
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهدا علیه السّلام، 2/ 342، 343
(1)- در بحار است که چون عباس خود را تنها دید، نزد برادر آمد و گفت: «اجازه می‌فرمایید؟»
حسین سخت گریست و فرمود: «برادر جان! تو علمدار منی و اگر بروی، لشکرم پراکنده شود.»
عباس گفت: «دلم تنگ شد و از زندگی سیر شدم و می‌خواهم از این منافقان، خون برادران را بگیرم.»
حسین فرمود: «آبی برای این کودکان بیاور.»
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 155
(2)- در این‌جا بود که پرچمدار کربلا دیگر طاقت از کفش برفت و چون شیری ژیان که کس یارای-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 396
قالوا: و لمّا قتل إخوة العبّاس الثّلاثة بین یدیه، و رآهم صرعی علی وجه الصّعید، لم یستطع صبرا، فجاء إلی أخیه الحسین علیه السّلام یستأذنه فی القتال، و یطلب الرّخصة منه.
فبکی الحسین بکاء شدیدا، و قال: «یا أخی، أنت صاحب لوائی، و إذا مضیت تفرّق عسکری»، فلم یأذن له، فعاد العبّاس للمرّة الثّانیة، و طلب منه الإذن قائلا: «یا أخی قد ضاق صدری، و سئمت الحیاة، و أرید أن آخذ ثأری من هؤلاء المنافقین». فقال له الحسین:
إذا فاطلب لهؤلاء الأطفال قلیلا من الماء.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 317- 318
__________________________________________________
- متوقف ساختن او را ندارد، به پیش تاخت و در مقابل برادرش امام صلوات اللّه علیه قرار گرفت و از حضرتش طلب اذن کرد. سید الشهدا علیه السّلام دریافت که چاره‌ای جز اذن دادن نیست؛ چرا که روحش قبل از جسمش، آهنگ پرواز به کوی شهادت را کرده بود؛ چرا که تاب ماندن و دیدن آن همه حوادث جانکاه را نداشت؛ جز این‌که انتقام خون خود را از آن خصمهای نابکار بگیرد.
در آن‌جا، سالار شهیدان صلوات اللّه علیه برایش بیان فرمود که تا آن هنگام که به پرچم او می‌نگرد که در اهتزاز است، گویی لشکرش را برقرار می‌بیند و دشمن از صولتش ترسان بوده است و حرم رسالت نیز آرامش می‌یابند. ازاین‌رو به او فرمود:
أنت صاحب لوائی! و لکن اطلب لهؤلاء الأطفال قلیلا من الماء.
تو پرچمدار من هستی [پس به میدان مرو]؛ لیکن برای این کودکان اندکی آب فراهم آور.
پاک‌پرور، ترجمه العبّاس،/ 287
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 397

«1» فلمّا أجاز الحسین علیه السّلام أخاه العبّاس للبراز، برز کالجبل العظیم و قلبه کالطّود الجسیم، لأنّه کان فارسا همّاما و بطلا ضرغاما و کان جسورا علی الطّعن و الضّرب فی میدان الکفاح و الحرب، «1» «2» فلمّا توسّط المیدان، وقف، و قال: یا عمر بن سعد! هذا الحسین ابن بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم یقول: إنّکم قتلتم أصحابه و إخوته و بنی عمّه، و بقی فریدا مع أولاده و هم عطاشی، قد أحرق الظّمأ قلوبهم، فأسقوه «3» شربة من الماء لأنّ أطفاله و عیاله و صلوا إلی الهلاک، و هو مع ذلک، یقول لکم: دعونی أخرج إلی أطراف «4» الرّوم و الهند، و أخلّی لکم الحجاز و العراق، و الشّرط «5» لکم أنّ غدا فی القیامة لا أخاصمکم عند اللّه حتّی یفعل اللّه بکم ما یرید. فلمّا أوصل العبّاس إلیهم الکلام عن أخیه، فمنهم من سکت و لم یردّ جوابا، و منهم من جلس «6» یبکی، فخرج الشّمر و شبث بن ربعیّ لعنهما اللّه، فجاءا «7» نحو العبّاس «7» و قالا: یا ابن أبی تراب، «7» قل لأخیک «7»: لو کان کلّ وجه الأرض ماء و هو تحت أیدینا ما أسقیناکم منه قطرة إلّا أن تدخلوا فی بیعة یزید «1»، فتبسّم العبّاس. «1»
الطّریحی، المنتخب، 2/ 312- 313- عنه: القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 197؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 444- 445؛ المظفّر، بطل العلقمی، 2/ 238- 239؛ مثله الدّربندی، أسرار الشّهادة «8»،/ 334
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی تظلّم الزّهراء].
(2)- [زاد فی الأسرار: «قال فهمّز جواده نحو القوم حتّی»].
(3)- [الأسرار: فأسقوهم].
(4)- [فی الأسرار و تظلّم الزّهراء و المعالی و بطل العلقمی: طرف].
(5)- [الأسرار، تظلّم الزّهراء و بطل العلقمی: «أشرط»].
(6)- [فی بطل العلقمی: «جعل»].
(7- 7) [لم یرد فی تظلّم الزّهراء].
(8)- [حکاه الأسرار عن العوالم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 398
فذهب العبّاس و وعظهم و حذّرهم، فلم ینفعهم. «1»
المجلسی، البحار، 45/ 41- عنه: البحرانی، العوالم، 17/ 284؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 322؛ القمی، نفس المهموم،/ 337؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 446؛ المظفّر، بطل العلقمی، 3/ 209؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 83؛ المیانجی، العیون العبری،/ 164؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 270
فذهب العبّاس إلی القوم و وعظهم و حذّرهم غضب الجبّار، فلم ینفع، فنادی بصوت عال: یا عمر بن سعد، هذا الحسین ابن بنت رسول اللّه، قد قتلتم أصحابه و أهل بیته، و هؤلاء عیاله و أولاده عطاشی، فأسقوهم من الماء، قد أحرق الظّمأ قلوبهم، و هو مع ذلک یقول: دعونی أذهب إلی الرّوم أو الهند و أخلّی لکم الحجاز و العراق؛ فأثّر کلامه فی نفوس القوم، حتّی بکی بعضهم، و لکنّ الشّمر صاح بأعلی صوته: یا ابن أبی تراب، لو کان وجه الأرض کلّه ماء و هو تحت أیدینا، لمّا سقیناکم منه قطرة إلّا أن تدخلوا فی بیعة یزید. «2»
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 335
__________________________________________________
(1)- عباس به نزدیک آن سنگین دلان بی‌حیا رفت و گفت: «ای بی‌شرمان! اگر به گمان شما، ما گناهکاریم، زنان و اطفال ما چه گناه دارند؟ بر ایشان ترحّم کنید و شربت آبی به ایشان بدهید.»
و چون دید که نصیحت و پند در آن کافران اثر نمی‌کند به خدمت حضرت برگشت.
مجلسی، جلاء العیون،/ 679
عباس اسب براند و در برابر صفوف اعدا عنان بکشید و لوای نصیحت و موعظت را برافراشت و هیچ دقیقه‌ای از دقایق (1) پند و اندرز به جای نگذاشت و کلمات آن حضرت که هموارتر از آب روان و کاری‌تر از تیغ بران بود، در کاوش (2) قلوب آن لشکر، ناچیزتر از خار سمور (3) در قلب سندان (4) می‌نمود؛ لاجرم عباس بازشتافت و آن‌چه دید، به عرض رسانید. کودکان چون این بدانستند، بنالیدند و بانک «العطش، العطش» دردادند.
(1). دقیقه‌ای از دقایق: نکته‌ای از نکات.
(2). کاوش: کندن زمین و مانند آن.
(3). سمور: جانوری است معروف که از پوست آن پوستین سازند.
(4). سندان، (به کسر سین در نزد پارسیان و فتح آن در نزد تازیان): افزاری است که آهنگران و مسکران و زرگران روی آن فلز خود را می‌کوبند.
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهدا علیه السّلام، 2/ 343
عباس رفت و به لشکر نصیحت کرد و آنها را بر حذر داشت؛ اما سودی نبخشید.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 155
(2)- عباس علیه السّلام به سوی آن قوم دغا رفت و آنان را از خشم خداوند جبار ترساند، اما بر سیه‌دل چه
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 399
فذهب العبّاس علیه السّلام إلی القوم، و وعظهم و حذّرهم غضب الجبّار و طلب منهم شیئا من الماء للأطفال.
فقالوا: لو کان تمام وجه الأرض، ماء و کان تحت تصرّفنا لم نسقکم منه قطرة، إلّا أن تبایعوا لیزید و تدخلوا فی طاعته.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 318
__________________________________________________
- سود خواندن وعظ؟ پاک‌پرور، ترجمه العباس،/ 287
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 400

و فی روایة أخری: خرج الشّمر بعد کلام العبّاس، فقال: قد أعطیتک الأمان مع إخوانک، لأنّ أمّکم من قبیلتی، فما قبلتم، و أمّا الحسین و أولاده فلا أمان لهم، فلابدّ من قتلهم علی الظّمأ. فقال العبّاس: ویحک! تراعی قرابتی معک و تعطی الأمان لی و لا تراعی قرابة الحسین مع رسول اللّه، و لا تعطی الأمان له؟ فارتفعت الضّجّة من عسکر ابن سعد لأجل مقاله، فرجع العبّاس ... إلی آخر الحدیث. و روی ملخّصة السّیّد و المفید و ابن نما و غیرهم جمیعا.
القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 198
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 401

«1» فقال الحسین علیه السّلام للعبّاس علیه السّلام: یا أخی امض إلی الفرات و آتنا شربة من الماء. «1» فقال له العبّاس: سمعا و طاعة. قال: فضمّ إلیه رجالا، فسار العبّاس علیه السّلام و الرّجال عن یمینه و عن شماله حتّی أشرفوا علی الفرات «2» فرآهم أصحاب ابن زیاد «2» و قالوا: من أنتم؟
فقالوا: نحن أصحاب الحسین علیه السّلام. فقالوا: ما تریدون «3»؟ قالوا: کظّنا العطش، و أشدّ الأشیاء علینا عطش الحسین علیه السّلام. فلمّا سمعوا کلامهم حملوا علیهم حملة رجل واحد، فقاتلهم العبّاس علیه السّلام و أصحابه فقتل منهم «4» رجالا و هو یقول:
«5» أقاتل القوم بقلب مهتد أذبّ عن سبط النّبیّ أحمد
أضربکم بالصّارم المهنّد حتّی تحیدوا عن قتال سیّدی
إنّی أنا العبّاس ذو التّودّد نجل علیّ المرتضی المؤیّد
قال: «6» و حمل علیهم ففرّقهم یمینا و شمالا، و قتل رجالا و هو یرتجز و یقول:
لا أرهب الموت إذا الموت رقا حتّی أواری میّتا عند اللّقا «7» نفسی لنفس الطّاهر الطّهر وقا «7»
إنّی صبور شاکر للملتقی «8» بل أضرب الهام و أفری المفرقا
إنّی أنا العبّاس صعب باللّقا «9»
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی بطل العلقمی].
(2- 2) [فی الأسرار و بطل العلقمی: «و فی أطرافه أصحاب ابن زیاد لعنه اللّه»].
(3)- [الأسرار و بطل العلقمی: «ما تصنعون هاهنا»].
(4)- [زاد فی وسیلة الدّارین: «مائة و ثمانون رجلا»].
(5) (5*) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(6)- [زاد فی الأسرار و بطل العلقمی: «قال: فلمّا فرغ من شعره»].
(7- 7) [لم یرد فی الأسرار و بطل العلقمی].
(8)- [زاد فی الأسرار و بطل العلقمی: «و لا أخاف طارقا إن طرقا»].
(9)- [زاد فی الأسرار و بطل العلقمی: «نفسی لنفس الطّاهر السّبط وقا»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 402
«1» قال: «2» فکشفهم عن المشرعة و نزل «3» و معه القربة، فملأها «3» و مدّ یده لیشرب، فذکر عطش الحسین علیه السّلام فقال: و اللّه لا ذقت الماء و سیّدی الحسین علیه السّلام عطشان، «1» ثمّ رمی الماء من یده و خرج و القربة علی ظهره و هو یقول: (5*)
یا نفس من بعد الحسین هونی فبعده لا کنت أن تکونی
هذا الحسین شارب المنون و تشربین بارد المعین
هیهات ما هذا فعال دینی و لا فعال صادق الیقین
«4» قال: ثمّ صعد من المشرعة «4» فأخذه النّبل من کلّ مکان «5» حتّی صارت درعه کالقنفذ، فحمل علیه أبرص بن شیبان، فضربه علی یمینه، فطارت مع السّیف، فأخذ السّیف بشماله و حمل علی القوم، و هو یقول:
و اللّه لو قطعتم یمینی «6» إنّی أحامی أبدا «6» عن دینی و عن إمام صادق الیقین
سبط النّبیّ الطّاهر الأمین نبیّ صدق جاءنا بالدّین
مصدّقا بالواحد الأمین
«7» قال: فحمل علی القوم و قتل منهم رجالا، و نکّس أبطالا، و القربة علی ظهره. فلمّا نظر ابن سعد، قال: ویلکم أرشقوا القربة بالنّبل، فو اللّه إن شرب الحسین الماء، أفناکم
__________________________________________________
(1- 1) [حکاه عنه فی شرح الشّافیّة،/ 368 مع اختلاف یسیر و نذکر هذا الاختلاف: فی مقتل أبی مخنف: إنّ أبا الفضل العبّاس لمّا حمل علی القوم فکشفهم ... و زاد فیه: قلت فی هذا المعنی من مرثیة:
بذلت أیا عبّاس نفسا نفیسة لنصر حسین عز! بالجدّ عن مثل
أبیت التذاذ الماء قبل التذاذه فحسن فعال المرء فرع علی الأصل
فأنت أخو السّبطین فی یوم مفخر و فی یوم بذل الماء أنت أبو الفضل
و هکذا ذکر هذا الرّثاء فی نفس المهموم،/ 338 و المعالی، 1/ 447].
(2)- [زاد فی الأسرار و بطل العلقمی: «قال فلمّا فرغ من شعره حمل علی القوم»].
(3- 3) [شرح الشّافیة: ملأ القربة].
(4- 4) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(5)- [زاد فی الأسرار و بطل العلقمی: «و هو یقاتل و القربة علی کتفه»].
(6- 6) [فی الأسرار و بطل العلقمی: «لأحمین مجاهدا»].
(7) (7*) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 403
عن آخرکم «1». قال فحملوا علی العبّاس علیه السّلام حملة منکرة، فقتل منهم مائة و ثمانین فارسا، (7*) فضربه عبد اللّه بن یزید الشّیبانیّ علی شماله، «2» فقطعها فأخذ السّیف بفیه «2» و حمل علیهم «3» و هو یقول:
یا نفس لا تخشی من الکفّار و أبشری برحمة الجبّار
مع النّبیّ سیّد الأبرار مع جملة السّادات و الأطهار
قد قطعوا ببغیهم یساری فأصلهم یا ربّ حرّ النّار
قال: ثمّ حمل علی القوم «3» و یداه ینضحان «4» دما، فحملوا علیه جمیعا، فقاتلهم قتالا شدیدا، فضربه رجل منهم بعمود من حدید «5» ففلق هامته «5» و «6» خرّ صریعا إلی الأرض «6» یخور بدمه و هو ینادی: یا أبا عبد اللّه «7» علیک منّی السّلام. فلمّا سمع الحسین علیه السّلام صوته نادی: وا أخاه وا عبّاساه وا مهجة قلباه، «8» ثمّ حمل علی القوم فکشفهم عنه و نزل إلیه «8». «9» «10»
__________________________________________________
(1)- [زاد فی الأسرار و بطل العلقمی: «أما هو الفارس ابن الفارس، البطل ابن البطل المداعس؟»].
(2- 2) [فی الأسرار: «فطارت مع سیفه فانکبّ علی السّیف بفیه» و فی بطل العلقمی: بأسنانه].
(3- 3) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(4)- [فی الأسرار و بطل العلقمی: تنضحان و وسیلة الدّارین: تنطفان].
(5- 5) [وسیلة الدّارین: «علی رأسه الشّریف].
(6- 6) [فی الأسرار و بطل العلقمی: «و انصرع عفیرا علی الأرض»].
(7)- [زاد فی وسیلة الدّارین: «أدرک أخاک الغریب»].
(8- 8) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(9)- [زاد فی الأسرار: ما ذکر أبو مخنف فی ذلک الکتاب فمن أخذ مجامع کلامه فی ذلک، علم أنّ العباس علیه السّلام هو أوّل شهید من الشّهداء، بل المستفاد من کلامه، أنّ شهادة العبّاس وقعت فی الیوم التّاسع من المحرّم و ذلک حیث، قال بعد ذکر هذا الکلام المتقدّم فی شهادة العبّاس علیه السّلام: ثمّ أقبل الإمام علیه السّلام علی أصحابه، و قال لهم: یا أصحابی لیس طلب القوم غیری، فإذا أظلم علیکم اللّیل فسیروا فی ظلمة اللّیل إلی ما شئتم من الأرض. فقالوا بأجمعهم: یا ابن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله بأیّ وجه نلقی اللّه تعالی و نلقی جدّک رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و أباک علیّ المرتضی لا کان ذلک أبدا، و نقتل أنفسنا دونک، فشکرهم علی ذلک، و بات علیه السّلام تلک اللّیلة فلمّا أصبح الصّباح أذّن و أقام و صلّی بأصحابه، فهذا کما تری صریح فی کون شهادة العبّاس علیه السّلام فی الیوم التّاسع من المحرّم].
(10)- [هنا خلطت الرّوایة بین طلب العبّاس علیه السّلام الماء، و فوزه به، الّذی وقع قبل یوم عاشوراء، و طلبه
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 404
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 57- 59- عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 338؛ المظفّر، بطل العلقمی «1»، 3/ 209- 211؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 272- 273
قتله زید بن رقّاد الجنبیّ، و حکیم بن الطّفیل الطّائیّ السّنبسیّ، و کلاهما ابتلی فی بدنه.
الرّسّان، تسمیة من قتل،/ 149؛ مثله الشّجری، الأمالی، 1/ 170
قتله زید بن رقّاد الجنبیّ و حکیم السّنبسیّ من طی‌ء.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 57
و قال بعضهم: قتله حرملة بن کاهل الأسدیّ، ثمّ الوالبیّ العبّاس بن علیّ بن أبی طالب مع جماعة.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 406، أنساب الأشراف، 3/ 201
و حرملة بن الکاهل بن الجزّار بن سلمة بن الموقد الّذی قتل عبّاس بن علیّ بن أبی طالب مع الحسین علیهما السّلام.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 11/ 175
و بقی العبّاس بن علیّ قائما أمام الحسین یقاتل دونه، و یمیل معه حیث مال، حتّی قتل، رحمة اللّه علیه.
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 257- عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2629؛ الحسین بن علی،/ 88
قتله زید بن رقّاد الجنبیّ- و حکیم بن الطّفیل السّنبسیّ. «2»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 468
و خرج من بعده [عبد اللّه] أخوه العبّاس بن علیّ و هو یقول:
__________________________________________________
- علیه السّلام و شهادته، دون إیصاله له إلی العطاشی، الّذی کان من أحداث یوم عاشوراء؛ و لعلّ فی الأصل کانت الرّوایة قد میّزت بینهما، و ذکرت تاریخ کلّ واحد منهما علی الصّحیح، و من المحتمل قویّا، أنّ الرّاوی ذکر مقتله علیه السّلام هنا عقیب خبر طلبه الماء السّابق علی یوم عاشوراء، لاشتراکهما فی طلب الماء. إلّا أنّ الّذی جمع روایات أبی مخنف فی سرد واحد، بعد أن کانت موزّعة حسب اختلاف الرّواة و روایاتهم، [و راجع فی هذا قائمة المصادر: مقتل الحسین علیه السّلام، أبو مخنف]، قد أغفل هذه الجهة هنا، و جعلهما حادثة واحدة، و أرّخها بتاریخ الطّلب الأوّل الّذی کان قبل یوم عاشوراء، أقول، لعلّ هذا سرّ هذا الخطأ البیّن، الّذی اتّفق الرّواة کلّهم علی عدم صحّته، و إنّهما حادثتان، وقعت أولاهما فی تاریخ سابق علی الثّانیة و لکن فی المحکّی عنه فی ینابیع المودّة، 3/ 61- 68 جاء ضمن أحداث یوم عاشوراء].
(1)- [حکاه بطل العلقمی عن الأسرار].
(2)- زید بن رقّاد (جنبی) با حکیم بن طفیل سنبسی او را کشتند.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3083
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 405
أقسمت باللّه الأعزّ الأعظم و بالحجور صادقا و زمزم
و ذو الحطیم و الفنا المحرّم لیخضبنّ الیوم جسمی بالدّم
أمام ذی الفضل و ذی التّکرّم ذاک حسین ذو «1» الفخار الأقدم
ثمّ حمل فلم یزل یقاتل حتّی قتل من القوم جماعة و قتل رحمه اللّه. ابن أعثم، الفتوح، 5/ 207 و العبّاس یقال له: السّقّاء، لأنّ الحسین طلب الماء فی عطشه و هو یقاتل، فخرج العبّاس و أخوه، و احتال حمل إداوة ماء و دفعها إلی الحسین، فلمّا أراد الحسین أن یشرب من تلک الإداوة، جاء سهم فدخل حلقه، فحال بینه و بین ما أراد من الشّرب، فاحترشته السّیوف حتّی قتل، فسمّی العبّاس بن علیّ «السّقّاء» لهذا السّبب.
ابن حبّان، الثّقات، (السّیرة النّبویّة)، 2/ 309، السّیرة النّبویّة (ط بیروت)،/ 559
حدّثنی أحمد بن عیسی، قال: حدّثنی حسین بن نصر، قال: حدّثنا أبی، قال: حدّثنا عمرو بن شمر عن جابر عن أبی جعفر: أنّ زید بن رقّاد الجنبیّ و حکیم بن الطّفیل الطّائیّ قتلا العبّاس بن علیّ علیهما السّلام. «2»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 56- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 40؛ البحرانی، العوالم، 17/ 283؛ القمی، نفس المهموم،/ 334؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 266؛ مثله المیانجی، العیون العبری،/ 166- 167
و کان الّذی ولی قتل العبّاس بن علیّ یومئذ یزید بن زیاد الحنفیّ، و أخذ سلبه حکیم ابن طفیل الطّائیّ. و قیل: إنّه شرک فی قتله یزید. و کان بعد أن قتل إخوته عبد اللّه و عثمان و جعفر معه قاصدین الماء «3». و یرجع وحده بالقربة، فیحمل علی أصحاب عبید اللّه بن زیاد الحائلین دون الماء، فیقتل منهم، و یضرب فیهم حتّی ینفرجوا عن الماء، فیأتی الفرات، فیملأ القربة، و یحملها، و یأتی بها الحسین علیه السّلام و أصحابه، فیسقیهم حتّی تکاثروا علیه، و أوهنته
__________________________________________________
(1)- فی النّسخ: ذی.
(2)- در حدیث دیگر از امام باقر علیه السّلام روایت شده است که فرمود: «زید بن رقّاد جهنی و حکیم بن طفیل طائی هردو در قتل عباس بن علی شرکت داشتند.»
رسولی محلّاتی، ترجمه مقاتل الطّالبیّین،/ 82
(3)- و فی نسخة ز: لما قصد الماء بهم.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 406
الجراح من النّبل، فقتلوه کذلک بین الفرات و السّرادق، و هو یحمل الماء، و ثمّ قبره رحمه اللّه.
و قطعوا یدیه و رجلیه حنقا علیه، و لما أبلی فیهم، و قتل منهم، فلذلک سمّی السّقّاء.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 191- 193
«1» و حملت الجماعة علی الحسین علیه السّلام، «2» فغلبوه علی عسکره «2»، و اشتدّ به العطش «1»، فرکب المسنّاة یرید الفرات و بین یدیه العبّاس أخوه، فاعترضه «3» خیل ابن سعد لعنه اللّه «4» و فیهم رجل من بنی دارم. فقال «5» لهم: ویلکم «5» حولوا بینه و بین الفرات، و لا تمکّنوه من الماء. فقال الحسین علیه السّلام: اللّهمّ أظمئه، فغضب الدّارمی و رماه بسهم، فأثبته فی حنکه، فانتزع الحسین علیه السّلام السّهم، و بسط یده تحت حنکه، فامتلأت راحتاه من الدّم، فرمی به، ثمّ قال: اللّهمّ إنّی أشکو إلیک ما یفعل بابن بنت نبیّک، «6» «7» ثمّ رجع إلی مکانه، و قد اشتدّ به العطش «4» و أحاط القوم بالعبّاس «6»، فاقتطعوه عنه، فجعل یقاتلهم وحده حتّی قتل رحمة اللّه علیه؛ «8» و کان المتولّی لقتله زید بن «9» و رقاء الحنفیّ و حکیم «10» بن الطّفیل السّنبسیّ «8» بعد أن أثخن «11» بالجراح، فلم یستطع حراکا «7». «12»
__________________________________________________
(1- 1) [تظلّم الزّهراء: لمّا اشتدّ العطش بالحسین و أطفاله و نسائه].
(2- 2) [لم یرد فی الدّمعة].
(3)- [تظلّم الزّهراء: فاعترضهما].
(4- 4) [لم یرد فی الأعیان].
(5- 5) [لم یرد فی تظلّم الزّهراء].
(6- 6) [لم یرد فی الدّمعة].
(7- 7) [تظلّم الزّهراء، و کان قد أتی بشربة فحال الدّم بینه و بین الشّرب، ثمّ اقطعوا العبّاس عنه، ثمّ ذکر کلام ابن شهر آشوب].
(8- 8) [حکاه عنه فی البحار، 45/ 50 و العوالم، 17/ 292].
(9)- [زاد فی الأعیان: رقّاد أو].
(10)- [زاد فی الأعیان: أو حکم].
(11)- [المعالی: «أثخنوه»].
(12)- [زاد فی نفس المهموم و روی السّیّد ما یقرب من ذلک و زاد أیضا فیه و المعالی. و روی الحسن بن علیّ الطّبریّ: «أنّ الحسین علیه السّلام رماه رجل ملعون بسهم فأثبت فی جبهته فانتزعه العبّاس علیه السّلام].-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 407
المفید، الإرشاد، 2/ 113- 114- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 321- 322؛ القمی، نفس المهموم،/ 329- 330؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 7/ 430؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 435؛ مثله القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 198
قتله حکیم بن الطّفیل.
المفید، الإختصاص،/ 82؛ مثله الطّوسی «1»، الرّجال،/ 76؛ العلّامة الحلّی، خلاصة الأقوال،/ 118؛ الأردبیلی، جامع الرّواة، 1/ 433؛ التّفرشی، نقد الرّجال،/ 179؛ أبو علی الحائری، منتهی المقال،/ 169
و حملت الجماعة علی الحسین علیه السّلام، فغلبوه علی عسکره و اشتدّ به العطش، فرکب المسنّاة یرید الفرات و بین یده أخوه العبّاس، فاعترضه خیل ابن سعد و فیهم رجل من بنی دارم، فقال لهم: ویلکم حولوا بینه و بین ماء الفرات، و لا تمکّنوه من الماء. فقال الحسین علیه السّلام: اللّهمّ أظمئه، فغضب الدّارمیّ، فرماه بسهم، فأثبته فی حنکه، فانتزع
__________________________________________________
- و در این حال، لشگر بر حسین علیه السّلام حمله کرد و همراهان او را از پای درآوردند. تشنگی بر آن حضرت سخت شد، پس آن جناب بر شتر مسناة (1) سوار شد و به سوی فرات به راه افتاد و برادرش عباس نیز همراه او بود. پس سوارگان لشگر پسر سعد لعنه اللّه سر راه بر او گرفتند و مردی از بنی دارم در میان ایشان بود، پس به لشگر گفت: «وای بر شما! میانه او و فرات حائل شوید و نگذارید به آب دسترسی پیدا کند.»
حسین علیه السّلام فرمود: «بار خدایا! این مرد را به تشنگی دچار کن!»
آن مرد دارمی ناپاک خشمگین شد و تیری به جانب آن حضرت پرتاب کرد. آن تیر در زیر چانه آن حضرت فرورفت. حسین علیه السّلام آن تیر را بیرون کشید و دست زیر چانه گرفت. پس دو مشت آن جناب پر از خون شد. خونها را به هوا ریخت. سپس فرمود: «بار خدایا! من به تو شکایت برم از آنچه این مردم درباره پسر دختر پیغمبرت رفتار کنند.»
آن‌گاه به جای خویش بازگشت و تشنگی سخت بر او غلبه کرده بود. از آن‌سو لشگر که دور عبّاس علیه السّلام را گرفته بودند، به او حمله‌ور شدند و آن جناب به تنهایی با ایشان جنگ کرد تا کشته شد. رحمة اللّه علیه و عهده‌دار کشتن آن جناب زید بن ورقاء حنفی و حکیم بن طفیل سنبسی بودند و این پس از آن بود که زخمهای سنگینی برداشته بود و نیروی جنبش نداشت.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 113- 114
(1). [مسناة: آن برآمدگی را گویند که بین نهر و زمین زراعی فاصله بیاندازد پس ترجمه صحیح این است: بر فراز حاشیه بلند رود قرار گرفت].
(1)- [حکاه جامع الرّواة عن الطّوسی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 408
الحسین علیه السّلام السّهم، و بسط یده تحت حنکه، فامتلأت راحتاه بالدّم، فرماه، ثمّ قال:
اللّهمّ إنّی أشکو إلیک ما یفعل بابن بنت نبیّک.
ثمّ رجع إلی مکانه، و اشتدّ به العطش، و أحاط القوم بالعبّاس، فاقتطعوه عنه، فجعل یقاتلهم وحده حتّی قتل.
الطّبرسیّ، إعلام الوری،/ 244- عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 267
دمه فی بنی حنیفة. «1»
المجدی،/ 15- مثله ابن عنبة، عمدة الطّالب،/ 294؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 325؛ القمی، نفس المهموم،/ 332؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 434؛ المیانجی، العیون العبری،/ 198؛ المظفّر، بطل العلقمی، 2/ 425
العبّاس بن علیّ بن أبی طالب علیه السّلام، قتله زید بن رقّاد الجنبیّ و حکیم بن الطّفیل الطّائیّ، قتل بالطّفّ بعد محاربة شدیدة. ابن فندق، لباب الأنساب، 1/ 397
«2» ثمّ خرج من بعده [عبد اللّه] العبّاس بن علیّ، [...]، فحمل و هو یقول: «2»
أقسمت باللّه الأعزّ الأعظم و بالحجون صادقا و زمزم
و بالحطیم و الفنا المحرّم لیخضبنّ الیوم جسمی بدمی
دون الحسین ذی الفخار الأقدم إمام أهل الفضل و التّکرّم «3»
فلم یزل یقاتل حتّی قتل جماعة من القوم ثمّ قتل، فقال الحسین: الآن انکسر ظهری، و قلّت حیلتی.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 29- 30
__________________________________________________
(1)- خونش در بنی حنیفه است.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 153
(2- 2) [وسیلة الدّارین: «قال الخطیب الخوارزمیّ: بأن العبّاس لمّا ذهب لطلب الماء جعل یقول»].
(3)- [إلی هنا حکاه عنه فی وسیلة الدّارین،/ 268، و زاد:
و قتل من أبطال القوم ثمانین رجلا و أخذ یرتجز مرّة ثانیة و یقول:
أقاتل القوم بقلب مهتد أذبّ عن سبط النّبیّ أحمد
أضربکم بصارم مهنّد حتّی تحیدوا عن قتال سیّدی
إنّی أنا العبّاس ذو التودّد نجل علیّ المرتضی المؤیّد]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 409
«1» «2» مضی [العبّاس] یطلب الماء «1»، فحملوا علیه و حمل علیهم «3» و جعل «2» یقول:
لا أرهب الموت إذ الموت رقا «4» حتّی أواری فی المصالیت لقا «5»
نفسی لنفس «6» المصطفی الطّهر «6» وقا إنّی أنا العبّاس أغدو بالسّقا
و لا أخاف الشّرّ یوم الملتقی
«3» ففرّقهم، «7» فکمن له زید بن ورقاء الجهنّی من وراء نخلة، «8» و عاونه «9» حکیم بن الطّفیل السّنبسی، فضربه علی یمینه، «10» فأخذ السّیف بشماله، «11» و حمل علیهم «12» و هو یرتجز:
و اللّه إن قطعتم یمینی إنّی أحامی أبدا عن دینی
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی تظلّم الزّهراء].
(2- 2) [لم یرد فی مثیر الأحزان و الدّمعة: فحملوا علیه و أحاطوا به من کلّ جانب، و حمل علیهم حاربهم و هو].
(3- 3) [لم یرد فی شرح الشّافیّة].
(4)- قال المیانجیّ: زقّ بالزّاء أی صاح یزعم العرب إنّ للموت طائرا یصبح و یسمّونه الهامّة و یقولون: إذا قتل الإنسان و لم یؤخذ ثاره زقت هامته حتّی یثأر، کذا فی إبصار العین].
(5)- المصالیت جمع المصلّات و هو من الرّجال: الشّجاع الماضی فی الحوائج.
[إلی هنا حکاه عنه فی وسیلة الدّارین،/ 268 و زاد:
نفسی لنفس المصطفی المطهّر وقا لا أخاف حادثا إن طرقا
بل أضرب الهام و أفدی المفرقا إنّی أنا العبّاس أغدو بالسّقا
و لا أخاف الشّرّ عند الملتقی]
(6- 6) [بطل العلقمی: الطّاهر الطّهر أو السّیّد الطّهر].
(7)- [لم یرد فی مثیر الأحزان و أضاف فی تظلّم الزّهراء: «فقتل منهم کثیرا و کشفهم عن المشرعة و نزل و معه قربة فملأها و مدّ یده لیشرب فذکر عطش الحسین، فقال: و اللّه ما أذوق الماء و سیّدی الحسین عطشان، ثمّ خرج من المشرعة، فأخذوه بالنّبال من کلّ جانب حتّی صار درعه کالقنفذ من کثرة السّهام و هو مع ذلک یقاتلهم و یحمل علیهم].
(8)- [أضاف فی تظلّم الزّهراء: «قیل أبرش بن سنان الکلبیّ»].
(9)- [مثیر الأحزان: «أعانه»].
(10)- [أضاف فی شرح الشّافیّة: فقطعها و فی تظلّم الزّهراء: «فطارت یمینه و أضاف فی مثیر الأحزان:
«فبراها»].
(11) [لم یرد فی شرح الشّافیّة].
(12)- [لم یرد فی تسلیة المجالس].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 410
و عن إمام صادق الیقین نجل النّبیّ الطّاهر الأمین
فقاتل حتّی ضعف، فکمن له الحکیم بن الطّفیل الطّائیّ من وراء نخلة، «1» فضربه علی شماله «2» فقال:
یا نفس لا تخشی من الکفّار و أبشری برحمة الجبّار
مع النّبیّ السّیّد المختار قد قطعوا ببغیهم یساری
فأصلهم یا ربّ حرّ النّار «2» «3»
«4» فقتله «5» الملعون بعمود من حدید، «6» «7» «8» فلمّا رآه الحسین «9» مصروعا علی شط «9» الفرات، بکی «8» «10» «11» و أنشأ یقول:
تعدّیتم یا شرّ قوم «12» بفعلکم و خالفتم «12» دین «13» النّبیّ محمّد
أما کان خیر الرّسل أوصاکم «14» بنا أما نحن من نسل النّبیّ المسدّد
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی تظلّم الزّهراء: «قبل عبد اللّه بن یزید»].
(2- 2) [شرح الشّافیّة: فأطنّها].
(3)- [أضاف فی تظلّم الزّهراء: فأخذ السّیف بفمه، ثمّ حمل علی القوم و یداه تنضحان دما و قد ضعف].
(4) (4- 4) [لم یرد فی مثیر الأحزان و بطل العلقمی، 3/ 208- 209].
(5)- [فی تسلیة المجالس و البحار و العوالم و شرح الشّافیّة و الدّمعة و تظلّم الزّهراء و العیون: فضربه].
(6)- [أضاف فی تظلّم الزّهراء، ففلق هامته فانصرع إلی الأرض و هو ینادی: یا أبا عبد اللّه علیک منّی السّلام، فلمّا سمع ندائه حرک جواده إلیه فکشفهم عنه و أضاف فی شرح الشّافیّة و الدّمعة: فقتله].
(7)- [من هنا حکاه عنه فی المعالی، 1/ 448].
(8- 8) [المعالی: لمّا قتل العبّاس علیه السّلام بکی الحسین علیه السّلام بکاء شدیدا].
(9- 9) [فی تسلیة المجالس و البحار و العوالم و الدّمعة و تظلّم الزّهراء و العیون: صریعا علی شاطئ الفرات].
(10)- [زاد فی الدّمعة و تظلّم الزّهراء: بکاءا شدیدا و أضاف فی تظلّم الزّهراء: قال الآن انکسر ظهری و قلّت حیلتی].
(11) (11*) [لم یرد فی بطل العلقمی، 3/ 313- 314 و شرح الشّافیّة: قال: الآن انکسر ظهری و قلّت حیلتی].
(12- 12) [تسلیة المجالس: ببغیکم ... خالفتموا].
(13)- [فی المطبوع و نفس المهموم: قول].
(14)- [فی المطبوع و نفس المهموم: وصّاکم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 411
«1» أما کانت الزّهراء أمّی دونکم أما کان من خیر البریّة أحمد «1»
لعنتم و أخزیتم بما قد جنیتم فسوف تلاقوا حرّ نار توقد (4*) (11*) «2»
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 108- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 40- 41؛ البحرانی، العوالم، 17/ 283- 284؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، «3»، 4/ 323- 324؛ القمی، نفس المهموم،/ 334- 335؛ المیانجی، العیون العبری «3»،/ 165- 166؛ المظفّر، بطل العلقمی، 3/ 208- 209، 313- 314؛ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس و زینة المجالس، 2/ 309- 310؛ ابن أمیر الحاجّ، شرح شافیة أبی فراس،/ 367؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 198- 199؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 83- 84
قتله زید بن داود الجنبیّ و حکیم بن الطّفیل السّنبسی. «4» ابن الأثیر، الکامل، 3/ 302
«5» و لمّا اشتدّ بالحسین علیه السّلام و أصحابه العطش، و بلغ منه اللّغوب «5».
فرویت إلی القاسم بن أصبغ بن نباتة، قال: حدّثنی من شاهد الحسین علیه السّلام و قد لزم المسنّاة یرید الفرات و العبّاس بین یدیه، فجاء کتاب عبید اللّه بن زیاد إلی عمر بن سعد:
أن حل بین الحسین و أصحابه و بین الماء فلا یذوقوا منه قطرة. فبعث لعمرو بن الحجّاج بخمسمائة فارس، فنزلوا علی الشّریعة و منعوهم الماء.
فناداه عبد اللّه بن حصین الأزدیّ: یا حسین! ألا تنظر إلی الماء کأنّه کبد السّماء، و اللّه لا تذوق منه قطرة حتّی تموت عطشا أنت و أصحابک.
فقال زرعة بن أبان بن دارم: حولوا بینه و بین الماء، و رماه بسهم فأثبته فی حنکه؛ فقال علیه السّلام: اللّهمّ اقتله عطشا، و لا تغفر له أبدا. و کان قد أتی بشربة، فحال الدّم بینه و بین الشّرب، فجعل یتلقّی الدّم و یقول هکذا إلی السّماء.
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی تسلیة المجالس].
(2)- [أضاف فی تسلیة المجالس: و لمّا قتل العبّاس، قال الحسین علیه السّلام: الآن انکسر ظهری و قلّت حیلتی].
(3)- [حکیاه عن البحار].
(4)- فی الأصل «السّتی» و هو تحریف.
(5- 5) [لم یرد فی نفس المهموم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 412
و رویت عن الشّیخ عبد الصّمد عن الشّیخ أبی الفرج عبد الرّحمان بن الجوزیّ أنّ الأبانیّ کان بعد ذلک، یصیح من الحرّ فی بطنه و البرد فی ظهره، «1» و بین یدیه المراوح و الثّلج، و خلفه الکانون و هو یقول: أسقونی، أهلکنی العطش. فیؤتی بالعسّ فیه الماء و اللّبن و السّویق یکفی جماعة، فیشربه ثمّ یقول: أسقونی، فما زال کذلک حتّی انقدّت بطنه کانقداد البعیر.
«2» ثمّ اقتطعوا العبّاس عنه و أحاطوا به من کلّ جانب «3» و قتلوه، فبکی الحسین علیه السّلام لقتله بکاء شدیدا. «2»
و قد قلت هذه الأبیات حین فرّق بینهما سهم الشّتات:
حقیقا بالبکاء علیه حزنا أبو الفضل الّذی واسی أخاه
و جاهد کلّ کفّار ظلوم و قابل من ضلالهم هداه
فداه بنفسه للّه حتّی تفرّق من شجاعته عداه
و جاد له علی ظمأ بماء و کان رضا أخیه مبتغاه «1»
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 37- 38- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 331- 332
قتله زید بن رقّاد الجنبیّ بسهم [...] و حکیم بن طفیل الطّائیّ السّنبسیّ و کلاهما ابتلی فی بدنه.
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 120
العبّاس بن علیّ قتله زید بن رقّاد. «4»
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 254
__________________________________________________
(1- 1) [نفس المهموم: و ساق إلی آخر ما ذکرناه عن الطّبریّ].
(2- 2) [حکاه عنه فی الدّمعة، 4/ 322].
(3)- [زاد فی الدّمعة: فجعل یقاتلهم وحده حتّی].
(4)- و از اصحاب او هیچ‌کس باقی نماند، الّا اقربای او، برادر و عموزادگان از اقربا.
اول کسی که بیرون آمد، علی بن الحسین بود و یک‌یک و دودو می‌رفتند و حرب می‌کردند و سواران و پیادگان لشگر کفر می‌کشتند و حسین علیه السّلام ایشان را کشته یا نیم کشته به در خیمه زنان می‌برد. از پسران و عموزادگان و برادرزادگان بعد از آن خلق روی به حضرت حسین علیه السّلام کردند. قتال عظیم بکرد و بی‌طاقت شد. ملعونی تیر بر پیشانی امام زد. عباس تیر را بکشید. خلق گرد عباس درآمدند و او را از حسین جدا کردند. عباس به کنار فرات شهید شد و قبر او آن‌جاست.
عماد الدّین طبری، کامل بهایی، 2/ 385
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 413
قال الرّاویّ: و اشتدّ العطش بالحسین علیه السّلام، فرکب المسنّاة یرید الفرات و العبّاس أخوه بین یدیه، فاعترضته خیل ابن سعد، فرمی رجل من بنی دارم الحسین علیه السّلام بسهم، فأثبته فی حنکه الشّریف، فانتزع صلوات اللّه علیه «1» و بسط یدیه تحت حنکه حتّی امتلأت راحتاه من الدّم، ثمّ رمی به و قال: اللّهمّ إنّی أشکو إلیک ما یفعل بابن بنت نبیّک، ثمّ اقتطعوا العبّاس عنه و أحاطوا به من کلّ جانب حتّی قتلوه قدّس اللّه روحه، «2» فبکی الحسین علیه السّلام لقتله بکاء شدیدا. «3»
ابن طاوس، اللّهوف، 117- 118- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 50؛ البحرانی، العوالم، 17/ 292
یقال: قتل العبّاس یزید بن زیاد الحنفیّ و حکیم بن الطّفیل الطّائیّ.
الدّیار بکری، تاریخ الخمیس، 2/ 284
«4» و مضی إلی أخیه الحسین و عرض علیه ما قالوا، فطأطأ رأسه إلی الأرض و بکی
__________________________________________________
(1)- [زاد فی البحار و العوالم: السّهم].
(2)- [زاد فی البحار و العوالم: و کان المتولّی لقتله زید بن ورقاء الحنفیّ و حکیم بن الطّفیل السّنبسیّ].
(3)- راوی گفت: تشنگی حسین به نهایت سختی رسید. پس بر فراز سد آب برآمد تا داخل فرات شود و برادرش عباس نیز پیشاپیش آن حضرت بود. سربازان ابن سعد جلوگیری کردند و مردی از قبیله دارم تیری به سوی حسین پرتاب کرد. تیر به زیر چانه آن حضرت جا گرفت. حسین تیر را بیرون کشید و هردو دست به زیر خون گرفت تا کف‌هایش پرخون شد. سپس خون به آسمان پاشید و عرض کرد: «بار الها! شکایت رفتاری را که با فرزند دختر پیغمبرت می‌شود، به پیشگاه تو می‌کنم.»
سپس سربازان، عباس را از حسین جدا کردند و گرداگردش را گرفتند، تا آن‌که شهیدش کردند؛ قدّس اللّه روحه، حسین علیه السّلام بر کشته شدن برادرش سخت گریست.
فهری، ترجمه لهوف،/ 117- 118
بعد از آن، عباس بن علی (رضی اللّه عنه) آماده قتال شد بر اهل بغی و طغیان حمله کرد و مراسم جد و اجتهاد به‌جا آورد. از ایشان می‌کشت تا کشته شد.
و عباس چون به عز شهادت فایز شد، امام حسین (رضی اللّه عنه) فرمود که: «الآن انکسر ظهری و قلّت حیلتی.»
عباس بن علی (رضی اللّه عنه) در پیش امیر المؤمنین حسین بعد از کشته شدن برادران ایستاده بود و به هر جانبی که آن جناب توجه می‌کرد، او نیز میل آن طرف می‌کرد تا کشته شد.
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 162، 165- 166
و چون عبّاس بن علی علیه السّلام به دار السّلام خرامید، امام حسین علیه السّلام گفت: «الآن انکسر ظهری و قلّت حیلتی؛ یعنی این زمان پشت من شکست و اندک شد چاره من.»
خواند امیر، حبیب السّیر، 2/ 54
(4) (4- 4) [مثله فی الأسرار،/ 334- 335 و أضاف: «و قصد الفرات»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 414
حتّی بلّ أزیاقه، «1» فسمع الحسین علیه السّلام الأطفال ینادون العطش، فلمّا سمع العبّاس ذلک، «1» رمق بطرفه إلی السّماء، و قال: إلهی و سیّدی أرید أن أعتدّ بعدّتی، و أملأ لهؤلاء الأطفال قربة من الماء. «2» فرکب فرسه، و أخذ رمحه و القربة فی کتفه، (4*) و کان قد جعل عمر بن سعد لعنه اللّه تعالی أربعة آلاف خارجیّ موکّلین علی الماء، لا یدعون أحدا من أصحاب الحسین یشربون منه، فلمّا رأوا العبّاس قاصدا إلی الفرات، أحاطوا به من کلّ جانب و مکان، فقال لهم: یا قوم أنتم کفرة أم مسلمون؟ هل یجوز فی مذهبکم أو فی دینکم أن تمنعوا الحسین و عیاله شرب الماء و الکلاب و الخنازیر یشربون منه، و الحسین مع أطفاله و أهل بیته یموتون من العطش؟! أما تذکرون عطش القیامة؟ فلمّا سمعوا کلام العبّاس، وقف خمسمائة رجل و رموه بالنّبل و السّهام، فحمل علیهم، «3» فتفرّقوا عنه «4» هاربین کما تتفرّق الغنم عن الذّئب، و غاص فی أوساطهم و «5» قتل منهم علی ما نقل تقریبا من ثمانین فارسا، فهمز فرسه إلی الماء و أراد أن یشرب، فذکر عطش الحسین و عیاله و أطفاله، فرمی الماء من یده «6» و قال: و اللّه لا أشربه و أخی الحسین علیه السّلام و عیاله و أطفاله عطاشی، لا کان ذلک أبدا، «6» ثمّ ملأ القربة و حملها علی کتفه الأیمن، و همز فرسه و أراد أن یوصل الماء إلی الخیمة، فاجتمع علیه القوم، فحمل علیهم فتفرّقوا عنه، و صار نحو الخیمة، فقطعوا علیه الطّریق، فحاربهم محاربة عظیمة، فصادفه نوفل الأزرق و ضربه علی یده‌الیمنی فبراها، فحمل العبّاس القربة علی کتفه الأیسر، فضربه نوفل أیضا «7» فبرا کتفه الأیسر «7» من الزّند، فحمل القربة بأسنانه فجاء سهم، فأصاب القربة، فانفرت و أریق ماءها، ثمّ جاء سهم آخر «8» فی صدره، فانقلب عن فرسه إلی الأرض و صاح إلی أخیه
__________________________________________________
(1- 1) [تظلّم الزّهراء: فلمّا سمع العبّاس الأطفال ینادون: العطش العطش].
(2)- [إلی هنا حکاه عنه فی تظلّم الزّهراء،/ 197- 198].
(3)- [إلی هنا حکاه عنه فی المعالی، 1/ 445].
(4)- [لم یرد فی بطل العلقمی].
(5)- [بطل العلقمی: «حتّی»].
(6- 6) [حکاه عنه فی المعالی، 1/ 446].
(7- 7) [بطل العلقمی: «فقطعها»].
(8)- [زاد فی بطل العلقمی: فوقع].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 415
الحسین: أدرکنی، فساق الرّیح الکلام إلی الخیمة، فلمّا سمع کلامه أتاه فرآه طریحا، «1» فصاح: وا أخاه وا عبّاساه، وا قرّة عیناه، وا قلّة ناصراه، ثمّ بکی بکاء شدیدا «1». «2»
الطّریحی، المنتخب، 2/ 313- 314- عنه: المظفّر، بطل العلقمی، 2/ 238- 241
فضمّ إلیه رجالا و سار حتّی أشرفوا علی «3» المشرعة، فتوثبوا «3» علیهم الرّجال و قالوا
__________________________________________________
(1- 1) [مثله فی المعالی، 1/ 441].
(2)- [زاد فی بطل العلقمی: ... و هذا حدیث کتبناه کما وجدناه و هو یخالف المشهور من وجوه
(أحدها): کون الّذی قطع یدیه نوفل الأزرق، و المشهور عند المؤرّخین: إنّ الّذی قطع یدیه زید بن رقّاد الجنبیّ من مذحج و حکیم بن الطّفیل السّبنسیّ من طی‌ء.
(ثانیهما): فقد ذکرناه فراجع ص 464.
(ثالثهما): أنّ الحسین علیه السّلام تنازل لأهل الکوفة عن مخاصمتهم عند اللّه بدل سماحهم له بالانصراف، حیث شاء، و هذا لا یصحّ بعد أن قتل أصحابه و أهل بیته، و لکنّ الطّریحیّ فقیه معتمد و هو أعرف بمسلکه، و علینا نحن بیان العلل المانعة.
(و أمّا القائلون) بأنّ العبّاس علیه السّلام قتل ثمانمائة فارس، فنصّ الدّربندیّ فی «أسرار الشّهادة» ص 321، و فی «روایة عبد اللّه الأهوازیّ» عن جدّه قال: قال إسحاق بن حیوة (لعنه اللّه): لمّا أقبل العبّاس علیه السّلام بالجواد، فثرنا علیه کالجراد الطّائر، فصیّرنا جلده کالقنفذ، قال: فحمل علیهم العبّاس فتفرّقوا عنه هاربین کما یتفرّق عن الذّئب الغنم، و غاص فی أوساطهم، فقتل علی ما نقل ثمانمائة فارس ... إلی آخره، و الحدیث مطوّل.
ترجیح قول الطّریحیّ (ره)
هذا أمر لا یحتاج إلی البیان فی اختیار أیّ الأقوال أقرب إلی المعقولیّة، و إن کان لا منافاة بینهما لما ذکرنا، و لکنّی أجد فی مدرک التّفکیر، أنّ العبّاس علیه السّلام لا یجسر کلّ أحد علی الدّنو منه لشهرته بالشّجاعة، فلا یدنو منه إلّا البطل الجری‌ء المقدام، و لا أجد من تهون علیه نفسه إلّا عدد الثّمانین فما دون؛ و قد سمعنا من بعض المطّلعین علی سبیل المذاکرة أنّ الأشتر النّخعیّ یوم صفّین کان یقتل العدد الذی یقتله أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السّلام، عرف ذلک من تکبیره، لأنّه لم یقتل بطلا إلّا کبّر، فیعدّ الأشتر التّکبیر، فیجد ما قتله هو بعدد ذلک التّکبیر، و السّرّ فی هذا هو ما ذکرنا من أنّ المقدم علی أمیر المؤمنین علیّ علیه السّلام أقلّ ممّن یقدم علی الأشتر؛ و کان النّاس یوصی بعضهم بعضا بعدم مبارزته. فقد قال معاویة بن أبی سفیان لحریث مولاه، و کان فارس أهل الشّام، اتّق علیّا، وضع رمحک حیث شئت. و قال لعمرو بن العاص، و قد أشار علیه بمبارزة أمیر المؤمنین علیه السّلام: یا عمرو! إنّما أردت قتلی لتصفو لک الشّام؛ أما علمت أنّ ابن أبی طالب ما بارزه أحد إلّا و سقی الأرض من دمه؟ و کان عبید اللّه بن عمر بن الخطّاب من أشجع العرب مع معاویة یوم صفّین، دعی محمّد ابن الحنفیّة إلی المبارزة، فأجابه محمّد و نهاه أمیر المؤمنین علیه السّلام و قال: أنا أبرز إلیه، فلمّا رآه ابن عمر مقبلا ولّی منصرفا و قال:
لا حاجة لی فی مبارزتک، القصّة بطولها.
فالشّجاعة العبّاسیّة فرع الشّجاعة العلویّة قدّت منها قدّا، و هذا الشّبل من ذاک الأسد، قد قیل فیه:
بطل تورّث من أبیه شجاعة فیها أنوف ذوی الضّلالة ترغم
].
(3- 3) [بطل العلقمی: «الشّریعة فتواثب»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 416
لهم: ممّن القوم؟ قالوا: نحن من أصحاب الحسین، قالوا: و ما تصنعون؟ قالوا: فقد کضّنا العطش، و أشدّ ذلک علینا عطش الحرم و الأطفال. فلمّا سمعوا ذلک حملوا «1» علیهم فمنعوهم، فحمل علیهم العبّاس فقتل منهم رجالا و جدّل أبطالا، حتّی کشفهم عن المشرعة و نزل فملأ قربته، و مدّ یده لیشرب، فذکر عطش الحسین علیه السّلام، فنفض یده و قال: و اللّه لا ذقت الماء و سیّدی الحسین عطشان، ثمّ صعد المشرعة فأخذه النّبل من کلّ مکان حتّی صار جلده کالقنفذ من کثرته، فحمل علیه رجل من القوم، فضربه ضربة قطع بها یمینه، فأخذ السّیف بشماله فحمل علیه آخر فقطعها، فانکبّ و أخذ السّیف بفمه، «2» فحمل علیه رجل، فضربه بعمود من حدید علی «3» رأسه، ففلق هامته، فوقع علی الأرض و هو ینادی:
یا أبا عبد اللّه علیک منّی السّلام، «2» «4» فلمّا رأی الحسین أخاه و قد انصرع صرخ: وا أخاه، وا عبّاساه، وا مهجة قلباه! یعز و اللّه علیّ فراقک، «4» ثمّ حمل علی القوم و کشفهم عنه، ثمّ نزل إلیه «5». الطّریحیّ، المنتخب، 2/ 441- 443- عنه: المظفّر، بطل العلقمی، 2/ 357- 358
«6» فرجع إلی أخیه فأخبره «7»، فسمع الأطفال ینادون: العطش العطش! فرکب فرسه و أخذ رمحه و القربة، «6» و قصد نحو الفرات فأحاط به أربعة آلاف «8» ممّن کانوا موکّلین بالفرات، «9» و رموه بالنّبال، فکشفهم «10» و قتل منهم «11» لی ما روی «11» ثمانین رجلا «12» حتّی
__________________________________________________
(1)- [بطل العلقمی: «منهم هجموا»].
(2- 2) [حکاه عنه فی نفس المهموم،/ 337 و العیون،/ 166].
(3)- [زاد فی نفس المهموم و بطل العلقمی و العیون: «أمّ»].
(4- 4) [حکاه عنه فی تظلّم الزّهراء،/ 200].
(5)- [زاد فی بطل العلقمی: «و هو یبکی حتّی أغمی علیه»].
(6- 6) [حکاه فی بطل العلقمی عن العوالم، 3/ 209، ثمّ زاد: «و فی بعض الکتب إنّه جاءت بها سکینة، و قالت: یا عمّ العطش، قصد نحو الفرات»].
(7)- [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(8)- [زاد فی وسیلة الدّارین: «رجل»].
(9)- [وسیلة الدّارین: «بالشّریعة»].
(10)- [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(11- 11) [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(12)- [زاد فی المعالی: «و جعل یقول: (لا أرهب الموت إذا الموت رقی)» إلی آخره].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 417
دخل الماء. «1»
فلمّا أراد أن یشرب غرفة من الماء، ذکر عطش الحسین و أهل بیته، «2» فرمی الماء «2» «3» و ملأ القربة «4» و حملها علی کتفه الأیمن «5»، و توجّه نحو الخیمة «6»، فقطعوا علیه الطّریق «7»، و أحاطوا به من کلّ جانب، «8» فحاربهم «9» حتّی ضربه نوفل «10» الأزرق علی یده الیمنی فقطعها «11»، فحمل القربة علی کتفه الأیسر فضربه «12» نوفل فقطع یده الیسری من الزّند «12»، «8» «9»، فحمل القربة بأسنانه «13»، فجاءه سهم، فأصاب القربة، و أریق ماؤها، ثمّ جاءه سهم آخر
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی مثیر الأحزان:
فهنا لکم ملک الشّریعة و اتّکا من قوم قائم سیفه قمقامها
](2- 2) [لم یرد فی العیون].
(3)- [إلی هنا حکاه عنه فی المعالی، 1/ 446، و أضاف فی مثیر الأحزان: من یده و أضاف فی وسیلة الدّارین: من کفّه].
(4)- و قال علی ما روی:
یا نفس من بعد الحسین هونی و بعده لا کنت أن تکونی
هذا الحسین وارد المنون و تشربین بارد المعین
تاللّه ما هذا فعال دینی
(5)- [أضاف فی مثیر الأحزان:
فأبت نقیبته الزّکیّة ریّها وحشا ابن فاطمة یشبّ ضرامها
فهنا لکم ملأ المزاد و زمّها و انصاع یرفل بالحدید همامها
](6)- [وسیلة الدّارین: «الخیام»].
(7)- [زاد فی الدّمعة: فحملوا علیه].
(8- 8) [لم یرد فی الدّمعة].
(9- 9) [مثیر الأحزان: «محاربة الأبطال» ثمّ ذکر کلام ابن شهر آشوب کما ذکرناه].
(10)- [زاد فی وسیلة الدّارین: «ابن»].
(11)- [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(12- 12) [وسیلة الدّارین: «حکیم بن طفیل، و زاد: علی یده الیسری».
فأخذ یرتجز و یقول:
یا نفس لا تخشی من الکفّار و أبشری برحمة الجبّار
مع النّبیّ السّیّد المختار مع جملة السّادات و الأطهار
قد قطعوا ببغیهم یساری فأصلهم یا ربّ حرّ النّار
](13)- [زاد فی الدّمعة و مثیر الأحزان: فحمل علیه السّلام القربة بأسنانه و جعل یرکض لیوصل الماء إلی عطاشی أهل البیت].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 418
فأصاب صدره، فانقلب عن فرسه و صاح إلی أخیه الحسین: أدرکنی «1»، «2» فلمّا أتاه رآه صریعا، فبکی. «3»
ثمّ قالوا: «4» و لمّا قتل العبّاس «2» قال الحسین علیه السّلام: الآن انکسر ظهری «4» و قلّت حیلتی. «5»
المجلسی، البحار، 45/ 41- 42- عنه: البحرانی، العوالم، 17/ 284- 285؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 323- 324؛ القمی، نفس المهموم،/ 337؛ المیانجی، العیون العبری،/ 164- 165، 167؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 270- 271؛ مثله الجواهری، مثیر الأحزان،/ 83- 84
__________________________________________________
(1)- [زاد فی وسیلة الدّارین: یا أخی].
(2- 2) [لم یرد فی الدّمعة و مثیر الأحزان: یا أبا عبد اللّه، فأتاه کالصّقر المنقض، فلمّا رآه صریعا علی شاطئ الفرات بکی].
(3)- [لم یرد فی العیون].
(4- 4) [حکاه مثله فی المعالی عن القمقام، 1/ 448 و زاد فیه: «و انقطع رجائی»].
(5)- ناگاه از خیمه‌های حرم، صدای «العطش» به گوش او رسید، بی‌تاب شد و بر اسب خود سوار شد و نیزه و مشکی برداشت و متوجه شط فرات گردید. چون به نزدیک نهر رسید، چهار هزار نامرد که بر آن موکّل بودند، آن غریب مظلوم را در میان گرفتند و بدن شریفش را تیرباران کردند. آن شیر بیشه شجاعت خود را بر آن سپاه بی‌قیاس زد و هشتاد نفر از ایشان را با تن تنها بر زمین افکند و خود را به آب رسانید.
چون کفی از آب برگرفت که بیاشامد، تشنگی آن امام مظلوم و اهل بیت او را به یاد آورد. آب را ریخت و مشک را پر کرد و بر دوش خود کشید و جنگ‌کنان متوجه خیمه‌های حرم گردید. آن کافران بی‌حیا سر راه بر او گرفتند و بر دور او احاطه کردند و با ایشان محاربه می‌کرد و راه می‌پیمود. ناگاه یزید بن ورقاء از کمین درآمد و حکیم بن طفیل نیز او را مدد کرد. ضربتی بر آن سید بزرگوار زدند و دست راست او را جدا کردند. آن شیر بیشه شجاعت و نهال حدیقه امامت، مشک را بر دوش چپ کشید و شمشیر را به دست چپ گرفت و جهاد می‌کرد و راه می‌پیمود. ناگاه حکیم بن طفیل ضربتی بر او زد و دست چپش را جدا کرد. آن فرزند شیر خدا، مشک را به دندان گرفت و اسب را می‌دوانید که آب را به آن لب‌تشنگان برساند.
ناگاه تیری بر مشک خورد و آب بر زمین ریخت و تیر دیگر بر سینه بی‌کینه او آمد و از اسب درگردید.
پس ندا کرد که: «ای برادر بزرگوار، مرا دریاب.»
به روایت دیگر و: نوفل بن أزرق، عمود بر سر آن سرور زد که به بال سعادت به ریاض جنّت پرواز کرد و آب کوثر از دست پدر بزرگوار خود نوشید. چون امام حسین علیه السّلام صدای آن برادر نیکوکردار را شنید، خود را به او رسانید. چون او را به آن حال مشاهده کرد، آه حسرت از دل پر درد کشید و قطرات اشک خونین از دیده بارید و فرمود: «الآن انکسر ظهری»، یعنی: «در این وقت پشت من شکست.»
و به روایت حضرت امام جعفر صادق علیه السّلام: حق تعالی به عوض دو دست، دو بال به او کرامت کرد که در ریاض جنّت با آن بالهای سعادت پرواز می‌کند.
مجلسی، جلاء العیون،/ 679- 680
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 419
فی بعض مقاتل أصحابنا: أنّه لمّا نادی الحسین علیه السّلام «1» أما من ذابّ یذبّ عن حرم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله؟ خرج إلیه أخوه العبّاس و قبّل بین عینیه و ودّعه و سار حتّی أتی إلی الشّریعة و إذا دونها عشرة آلاف فارس مدرّعة فلم یهوّلوه، فصاحت به الرّجال من کلّ جانب و مکان: من أنت یا غلام؟ فقال: أنا العبّاس بن علیّ بن أبی طالب.
ثمّ نادی: یا بنی فلان: أنا ابن أختکم أمّ عاصم الکلابیّة، و أنا عطشان و أهل بیت محمّد یذادون عن الماء و هو مباح للکلاب و الخنازیر «2» و نحن منه محرومون، و إلیه بالحسرة ناظرون، فقال له عمرو بن الحجّاج: یعزّ علیّ یابن الأخت ما نزل بک من العطش، و لو علمت لأرسلت إلیک الماء، دونک و الفرات یا ابن الأخت «2» فسار العبّاس حتّی نزل الفرات و جعل یملأ القربة (3)، فبلغ خبره إلی عمر بن سعد، فقال: علیّ برأس عمرو بن الحجّاج، حیث یقوّی علینا أعدائنا. فبعث إلیه عمرو بن الحجّاج و هو یقول:
لا تعجل علیّ، إنّما عملت ذلک لاحتال علی قتله، و نهر علیه الرّجال و قال: دونکم العبّاس، فقد حصل بأیدیکم. (3) فلمّا رآهم العبّاس و قد سارعوا إلیه و هو مکبّ علی الماء (4) و همّ أن یشرب، فذکر عطش أخیه الحسین علیه السّلام، فلم یشرب (4) و حطّ القربة عن عاتقه، و استقبل القوم یضربهم بسیفه، (5) و کأنّه النّار فی الأحطاب و هو ینشد (5) و یقول:
أنا الّذی أعرف عند الزّمجرة بابن علیّ المسمّی حیدرة
فاثبتوا الیوم لنا یا کفرة (6) لعترة الحمد و آل البقرة (6)
ثمّ حمل علی القوم و هو یقتل فیهم، حتّی قتل من أبطالهم (7) و ساداتهم مائة، ثمّ عاد إلی القربة فاحتملها علی عاتقه (7) و هو یقول:
للّه عین رأت ما قد أحاط بنا من اللّئام و أولاد الدّعیّات
یا حبّذا عصبة جادت بأنفسها حتّی تحلّ بأرض الغاضریّات
الموت تحت ذباب السّیف مکرمة إذ کان من بعده سکنی لجنّات
__________________________________________________
(1)- [مکانه فی بطل العلقمی: إنّ العبّاس علیه السّلام سمع الحسین علیه السّلام ینادی:].
(2- 2) (3- 3) (4- 4) (5- 5) (6- 6) (7- 7) [لم یرد فی بطل العلقمی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 420
ثمّ حمل علی الرّجال، و جدّل الأبطال، حتّی قرب من أخیه الحسین علیه السّلام «1» و هو یقول:
یا حسین بن علیّ إن یرید القوم فقدک
لن ینالوک بسوء إنّما نالوه جدّک
إنّ عندی من مصابی مثل ما أن هو عندک
قال: و کان فی عسکر عمر بن سعد رجل یقال له: المارد بن صدیف التّغلبیّ، فلمّا نظر إلی ما فعله العبّاس من قتل الأبطال، خرّق أطماره، و لطم علی وجهه، ثمّ قال لأصحابه:
لا بارک اللّه فیکم، أما و اللّه لو أخذ کلّ واحد منکم مل کفّه ترابا، لطمرتّموه، و لکنّکم تظهرون النّصیحة و أنتم تحت الفضیحة، ثمّ نادی بأعلی صوته: أقسم علی من کان فی رقبته بیعة للأمیر یزید، و کان تحت الطّاعة، إلّا اعتزل عن الحرب و أمسک عن النّزال، فأنا لهذا الغلام الّذی قد أباد الرّجال و قتل الأبطال، و أردی الشّجعان و أفناهم بالحسام و السّنان، ثمّ من بعده أقتل أخاه الحسین علیه السّلام و من بقی من أصحابه معه. فقال له الشّمر:
إذ قد ضمنت أنّک تکون کفؤ النّاس أجمع، ارجع معی إلی الأمیر عمر بن سعد و أطلعه علی أنّک تأتیه بالقوم أجمعین إذا کان بک غنی عنّا. فقال له المارد: یا شمر! أما و اللّه ما فیکم خیر لأنفسکم، فکیف تعیّرون غیرکم؟ فقال له الشّمر: ها نحن نرجع إلی رأیک و أمرک و ننظر فعالک معه، ثمّ قال الشّمر للنّاس: اعتزلوا عن الحرب حتّی ننظر ما یکون منهما: فأقبل المارد بن صدیف و أفرغ علیه درعین ضیّقی الزّود و جعل علی رأسه بیضة عادیّة و رکب فرسا أشقر علی ما یکون من الخیل، و أخذ بیده رمحا طویلا، فبرز إلی العبّاس بن علیّ علیهما السّلام، فالتفت العبّاس فرآه و هو طالب له یرعد و یبرق، فعلم أنّه فارس القوم، فثبت له حتّی إذا قاربه، صاح به المارد: یا غلام ارحم نفسک، و اغمد حسامک، و أظهر للنّاس استسلامک، فالسّلامة أولی من النّدامة، فکم من طالب أمر حیل بینه و بین ما طلبه و غامضه أجله، و اعلم أنّه لم یحاربک فی هذا الیوم رجل أشدّ قسوة منّی، و قد
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه عنه فی بطل العلقمی، 2/ 50- 51، و زاد: «ثمّ ساق القصّة المطوّلة و قال: و دخل العبّاس علیه السّلام إلی خیمة الحرم بالسّقاء الّذی معه، فتواسوا به الأطفال و لم یرووا» إلی آخره].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 421
نزع اللّه الرّحمة علیک من قلبی و قد نصحت إن قبلت النّصیحة، ثمّ أنشأ یقول:
إنّی نصحتک إن قبلت نصیحتی حذرا علیک من الحسام القاطع
و لقد رحمتک إذ رأیتک یافعا و لعلّ مثلی لا یقاس بیافع
إعط القیاد تعش بخیر معیشة أولا فدونک من عذاب واقع
قال: فلمّا سمع العبّاس کلامه، و ما أتی به من نظامه، قال له: ما أراک أتیت إلّا بجمیل، و لا نطقت إلّا بتفضیل، غیر أنّی أری حیلک فی مناخ تذروه الرّیاح، أو فی الصّخرة الأطمس لا تقبله الأنفس، و کلامک کالسّراب یلوح، فإذا قصد، صار أرضا بورا، و الّذی أصّلته أن أستسلم إلیک فذاک بعید الوصول، صعب الحصول، و أنا یا عدوّ اللّه و عدوّ رسوله فمعوّد للقاء الأبطال، و الصّبر علی البلاء فی النّزال، و مکافحة الفرسان و باللّه المستعان، فمن کملت هذه الأوصاف فیه فلا یخاف ممّن برز إلیه، ویلک ألیس لی اتّصال برسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله، و أنا غصن متّصل بشجرته، و تحفة من نور جوهره؟ و من کان من هذه الشّجرة، فلا یدخل تحت الذّمام، و لا یخاف من ضرب الحسام، فأنا ابن علیّ، لا أعجز من مبارزة الأقران، و ما أشرکت باللّه لمحة بصر، و لا خالفت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله فیما أمر، و أنا منه و الورقة من الشّجرة، و علی الاصول تنبت الفروع، فاصرف عنک ما أمّلته، فما أنا ممّن یأسی علی الحیاة، و لا یجزع من الوفاة، فخذ فی الجدّ، و اصرف عنک الهزل، فکم من صبیّ صغیر خیر من شیخ کبیر عند اللّه تعالی، ثمّ أنشأ یقول:
صبرا علی جور الزّمان القاطع و منیّة ما أن لها من دافع
لا تجزعنّ فکلّ شی‌ء هالک حاشا لمثلی أن یکون بجازع
فلئن رمانی الدّهر منه بأسهم و تفرّق من بعد شمل جامع
فلکم لنا من وقعة شابت لها قمم الأصاغر من ضراب قاطع
قال: فلمّا سمع المارد کلام العبّاس و ما أتی به من شعره، لم یعط صبرا دون أن خفق علیه بالحملة، و بادره بالطّعنة، و هو یظنّ أنّ أمره هیّن، و قد وصل إلیه، و قد مکّنه العبّاس من نفسه حتّی إذا وصل إلیه السّنان، قبض العبّاس علی الرّمح و جذبه إلیه، فکاد
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 422
یقلع المارد من سرجه، فخلّا له الرّمح و ردّ یده إلی سیفه، و قد تخلّله الخجل عندما ملک منه رمحه. قال: فشرع العبّاس الرّمح للمارد، فصاح به: یا عدوّ اللّه! إنّنی أرجو من اللّه تعالی أن أقتلک برمحک، فجال المارد علی العبّاس و هجم علیه، فبادره العبّاس، و طعن جواده فی خاصرته، فشبّ به الجواد و وثت المارد فإذا هو علی الأرض، و لم یکن للّعین طاقة علی قتال العبّاس راجلا، لأنّه کان عظیم الجثّة، ثقیل الخطوة، فاضطربت الصّفوف و تصایحت الألوف، و ناداه الشّمر: لا بأس علیک، ثمّ قال لأصحابه: ویلکم أدرکوا صاحبکم قبل أن یقتل. قال: فخرج إلیه غلام له بحجرة یقال لها: الطّاویة، فلمّا نظر إلیه المارد، فرح بها و کفّ خجله، و صاح: یا غلام! عجّل بالطّاویة قبل حلول الدّاهیة، فأسرع بها الغلام إلیه، فکان العبّاس أسبق من عدوّ اللّه إلیها، فوثب و ثبات مسرعات وصل بها إلی الغلام، فطعنه بالرّمح فی صدره، فأخرجه من ظهره و احتوی علی الحجرة فرکبها، و عطف علی عدوّ اللّه، فلمّا رآه تغیّر وجهه و حار فی أمره، فأیقن بالهلاک. ثمّ نادی بأعلی صوته: یا قوم! أغلب علی جوادی و أقتل برمحی؟ یا لها من سبّة و مغیرة.
قال: فحمل الشّمر، فأتبعه سنان بن أنس، و خولی بن یزید الأصبحیّ، و أحمد بن مالک، و بشیر بن سوط، و جملة من الجیش، فنفضوا الأعنّة، و قدّموا الأسنّة، و جرّدوا السّیوف، و تصایحت الرّجال، و مالت نحو العبّاس، فناداه أخوه الحسین علیه السّلام: ما انتظارک یا أخی بعدوّ اللّه! فقد غدر القوم بک.
قال: و نظر العبّاس إلی سرعة الخیل و مجیئهم کالسّیل، فعطف علیه برمحه، فناداه المارد: یا ابن علیّ علیه السّلام! رفقا بأسیرک یکون لک شاکرا. فقال له العبّاس: ویلک! أبمثلی یلقی إلیه الخدع و المحال، ما أصنع بأسیر و قد قرب المسیر؟ ثمّ طعنه فی نحره و ذبحه من الأذن إلی الأذن، فانجدل صریعا یخور فی دمه. و وصلت الخیل و الرّجال إلی العبّاس، فعطف علیهم هو علی ظهر الطّاویة، و کانت الخیل تزید عن خمسمائة فارس، فلم یکن إلّا ساعة، حتّی قتل منهم ثمانین رجلا و أشرف الباقون علی الهرب، فعندما حمل عمر بن سعد، و زحفت فی أثره الأعلام، و مالت إلیه الخیل، فصاح به أخوه الحسین علیه السّلام: یا أخی!
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 423
استند إلیّ، لأدفع عنک و تدفع، فجعل العبّاس یقاتل و هو متأخّر و قد أدرکته الخیل و الرّماح کأجام القصب، و صار یضرب فیهم یمینا و شمالا، إلی أن وصل إلی أخیه الحسین علیه السّلام، فصاح به الشّمر لعنة اللّه: یا ابن علیّ! إن کنت قد رجلت المارد عن الطّاویة، و قتلته، فهی و اللّه الّتی کانت لأخیک الحسن علیه السّلام یوم ساباط المدائن، فلمّا وصل العبّاس إلی أخیه الحسین علیه السّلام، ذکر له ما قاله الشّمر من خبر الطّاویة، فنظر الحسین علیه السّلام و قال:
هذه و اللّه الطّاویة التی کانت لملک الرّیّ و إنّه لمّا قتله أبی علیّ بن أبی طالب، وهبها لأخی الحسن، و صارت الطّاویة تلوذ بمولانا الحسین علیه السّلام، و دخل العبّاس إلی خیمة الحرم بالسّقاء الّذی معه، فتواسوا به الأطفال و لم یرووا، لأنّه ما بقی فیه إلّا مقدار أربعة أواق ماء لما وقع فیه من السّهام، و بقی العبّاس متفکّرا فی حالهم و ما هم فیه، إذ سمع أخاه الحسین علیه السّلام، و هو یصرخ بالأعداء، فأسرع إلیه، فوجد الخیل قد أحاطت به و غشیته الرّماح کآجام القصب، و قد قتل من کان معه من أهل بیته و هو یمانع عن نفسه. فأخذ العبّاس رایة الحسین علیه السّلام و جعل ینادی: یا أعداء اللّه! لئن قتلنا، فلقد قتلنا منکم أضعافنا، و لم یزل یحمل مع أخیه و یجدّل الفرسان حتّی حالوا بینه و بین أخیه الحسین علیه السّلام، فبینما هو کذلک، إذ کمن له رجل من زرارة یقال له: محارب بن جبیر لعنه اللّه، فبدر إلیه و ضربه علی یمینه فقطعها. و فی روایة معتبرة: إنّه نوفل الأزرق لعنه اللّه، فلم یبال بها، و لم یرجع عن قتالهم، و حمل الرّایة بشماله، و قال لأخیه الحسین علیه السّلام: اعلم یا أخی! إنّ الآجال بید اللّه تعالی و قد تقاربت، و السّلام علیک و رحمة اللّه و برکاته.
ثمّ أنشأ یقول:
أقدم حسینا هادیا مهدیّا الیوم تلقی جدّک النّبیّا
و حمزة و المرتضی علیّا و تلق حقّا فاطما زکیّا
ثمّ حمل فیهم، حتّی قتل منهم عدّة رجال، و قطعت شماله من الزّند، و کان القاطع لها نوفل لعنه اللّه، فأخذ الرّایة بأسنانه، و قیل: بساعدیه، و ضمّها إلی صدره و حمل یقول:
هکذا أحامی عن حرم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 424
فعندما أحاطت به الأعداء، فجدّلوه صریعا و قیل: جاءه سهم، فأصاب صدره فانقلب عن فرسه و صاح إلی أخیه الحسین علیه السّلام و قال: أدرکنی یا أبا عبد اللّه، فلمّا رآه صریعا، فبکی علیه السّلام و حمله إلی الخیمة. و فی نقل آخر قال إسحاق: فضربه حکیم بن الطّفیل من وراء نخلة بعمود من حدید علی رأسه الشّریف، فسقط مخّ رأسه علی کتفیه، فهوی عن متن الجواد و هو ینادی: وا أخاه، وا حسیناه، وا أبتاه، وا علیّاه.
قال إسحاق: فأتاه الحسین علیه السّلام کالصّقر، إذا انحدر علی فریسته، ففرّقهم یمینا و شمالا بعد أن قتل من المعروفین سبعین رجلا، فجاء نحو العبّاس و هو ینادی: وا أخاه، وا عبّاساه، الآن انکسر ظهری و قلّت حیلتی، ثمّ «1» انحنی علیه لیحتمله، ففتح العبّاس عینیه، فرأی أخاه الحسین یرید أن یحمله، فقال له: إلی أین ترید بی یا أخی؟ فقال: إلی الخیمة، فقال: یا أخی بحقّ جدّک رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله علیک أن لا تحملنی، دعنی فی مکانی هذا. فقال علیه السّلام: لماذا؟ قال: لأنّی مستح من ابنتک سکینة، و قد وعدتها بالماء، و لم آتها به؛ و الثّانی: أنا کبش کتیبتک و مجمع عددک، فإذا رآنی أصحابک، و أنا مقتول، فلربّما یقلّ عزمهم و یذلّ صبرهم، فقال الحسین علیه السّلام: جزیت عن أخیک خیرا، حیث نصرتنی حیّا و میّتا. «2» قال: فوضعه فی مکانه. «1» «3»
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 335- 337
__________________________________________________
(1- 1) [حکاه عنه فی المعالی، 1/ 449].
(2)- [زاد فی المعالی: « (أقول) و هذا یؤیّد ما قال أبو مخنف: إنّ العبّاس أوّل مقتول بیوم الطّفّ قبل الأصحاب و قبل شهادة بنی هاشم و یظهر من کلام أبی مخنف أنّ العبّاس قتل فی الیوم التّاسع» فلیراجع هناک].
(3)- این (1) را گفت و اسب را به جانب قوم حرکت داد تا وسط میدان. و به روایت بعضی مقاتل، می‌زد به شمشیر خود قومی را که ده هزار بودند و گویا شمشیر او آتشی است که در نیزار افتاده است و این رجز را انشاد می‌کرد:
أنا الّذی أعرف عند الزمجرة بابن علیّ المسمّی حیدرة
فاثبتوا الیوم لنا یا کفرة لعترة الحمد و آل البقرة
تا آن‌که از ابطال و بزرگان ایشان صد نفر را کشت؛ یعنی زیاده بر غیر معارف ایشان. راوی گفت:
«پس مارد بن صدیف تغلبی دو زره تنگ حلقه پوشید و خود قدیمه عادیه بر سر نهاد و اسب نجیب اشقری را سوار شد و نیزه بلندی به دست گرفت و به مبارزه عبّاس بیرون آمد. نعره‌زنان و غرش‌کنان. تا آن‌که نزدیک شد به آن سرور عالمیان. پس زبان نحس خود را گشود و گفت: «یا غلام ارحم نفسک و اغمد-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 425
__________________________________________________
- حسامک و اظهر للنّاس استسلامک فالسّلامة أولی لک من النّدامة.»
پس گفت:
إنّی نصحتک إن قبلت نصیحتی حذرا إلیک من الحسام القاطع
و لقد رحمتک إذ رأیتک یافعا و لعلّ مثلی لا یقاس بیافع
إعط القیاد تعش بخیر معیشة أو لا فدونک من عذاب واقع
چون حضرت عباس کلام شقی خناس را شنید، فرمود: «إنّی أری حیلک فی مناح تذوره الرّیاح أو فی الصّخرة الأطمس لا تقبله الأنفس و أنا، یا عدوّ اللّه و عدوّ رسوله، فعمود للقاء الأبطال، و الصّبر علی البلاء فی النّزال، و مکافحة الفرسان، و باللّه المستعان، ألیس لی اتّصال برسول اللّه و أنا غصن متّصل بشجرة تحفة من نور جوهره، و من کان من هذه الشّجرة، فلا یدخل تحت الذمام، و لا یخاف من ضرب الحسام، فأنا ابن علیّ لا أعجز من مبارزة الأقران، و ما أشرکت باللّه لمحة بصر، و لا خالفت رسول اللّه فیما أمر، و أنا منه کالورقة من الشّجر و علی الاصول تنبت الفروع فی الجدّ، و اصرف عنک الهزل، فکم من صبیّ صغیر خیر من شیخ کبیر عند اللّه تعالی» پس انشاد فرمود به همان قافیه آن مردود:
صبرا علی جور الزّمان القاطع و منیّة ما إن لها من دافع
لا تجزعنّ فکلّ شی‌ء هالک حاشا لمثلی أن یکون بجازع
چون مارد این کلام را از ابو الفضل شنید، در غضب شد و نیزه حواله ابا الفضل نمود. آن حضرت نیزه او را گرفت و به سمت خود کشید که نزدیک شد که از اسب درغلطد. پس مارد مردود نیزه را واگذاشت و دست به شمشیر کرد. حضرت عبّاس نیزه آن ملعون را به سوی او تکانید و فرمود: «یا عدوّ اللّه! امید دارم از خداوند که تو را به نیزه تو بدرک واصل سازم.»
و نیزه را به خاصره اسب او فروبرد. اسب مضطرب شد و مارد بر زمین آمد و از این امر خجالت شدید بر آن پلید روی داد و اضطربت الصّفوف و تصایحت الأنوف. شمر لعین چون دید که از مغلوب شدن مارد اضطراب و ولوله در صفوف اهل ضلال افتاد، به اصحاب خود گفت: «ویلکم أدرکوا صاحبکم قبل أن یقتل».
پس غلامی اسبی را که طاویه می‌نامیدند، خواست به مارد رساند و آن لعین فریاد زد: «یا غلام عجّل الطّاویة قبل حلول الهاویة».
ابا الفضل جلو بر آن غلام گرفت و نیزه بر سینه او زد و او را به جهنم فرستاد و بر طاویه سوار شد و روی به مارد نهاد. پس، پانصد نفر برای خلاص کردن مارد ابتراز چنگ آن سید غضنفر من نهایة الاستعجال روی به میدان قتال و جدال نهادند. حضرت عبّاس یک ذرّه از آن گروه خناس اندیشه به خاطر راه نداد و خود را به مارد مردود رسانید و نیزه را به حنجره او فروبرد که افتاد. پس، سر او را گوش تا گوش برید و بر قوم حمله نمود. هشتاد نفر از ایشان را کشت و باقی روی به هزیمت گذاردند. در خبر است که طاویه از حضرت امام حسن علیه السّلام بود که در روز ساباط مدائن که اصحاب آن جناب اموال او را غارت کردند، حتی خلخال از پای أمّهات أولاد او ربودند. طاویه را به غارت بردند، و العلم عند اللّه تعالی- و-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 426
فی بعض الکتب المعتبرة: أنّه لمّا اشتدّ العطش بآل بیت الرّسول صلّی اللّه علیه و اله، و سمع الحسین علیه السّلام الأطفال، و هم ینادون: العطش العطش، سمع العبّاس، فرمق بطرفه إلی السّماء، و قال:
إلهی و سیّدی! أرید أعتدّ بعدّتی و أملأ لهؤلاء الأطفال قربة من الماء، فرکب فرسه و أخذ رمحه و القربة فی کتفه، فلمّا رأوه قاصدا إلی الفرات، أحاطوا به من کل جانب و مکان، فقال لهم: یا قوم! أنتم کفرة أم مسلمون؟ هل یجوز فی مذهبکم و دینکم أن تمنعوا الحسین علیه السّلام و عیاله شرب الماء، و الکلاب و الخنازیر یشربون منه، و الحسین مع عیاله و أطفاله یموتون عطشا؟ أما تذکرون عطش القیامة؟ فلمّا سمعوا کلام العبّاس، وقف خمسمائة رجل و رموه بالنّبال و السّهام. و فی روایة عبد اللّه الأهوازیّ عن جدّه، قال إسحاق بن حیوة لعنه اللّه: لمّا أقبل العبّاس و الجواد خلفه، فثوّرنا علیه النّبال کالجراد الطّایر، فصیّرنا جلده کالقنفذ و نرجع إلی ما کنّا فیه. قال: فحمل علیهم العبّاس، فتفرّقوا عنه هاربین کما یتفرّق عن الذّئب الغنم، و غاص فی أوساطهم، حتّی قتل منهم علی ما نقل ثمانمائة فارس.
و نرجع إلی روایة عبد اللّه الأهوازیّ عن جدّه، قال إسحاق: لمّا انحدر العبّاس إلی المشرعة و ملأ القربة و وکاها و خرج، صحت علیهم: یا ویلکم! إن شرب الحسین علیه السّلام قطرة ماء صار أصغرکم، فصلنا علیه صولة رجل واحد، و ضربه یزید بن رقّاد الجهنیّ لعنه اللّه سیفا قصّ یمینه، فأخذ السّیف بشماله و کرّ علینا، و القربة علی قفاه، فقتل رجالا و نکّس
__________________________________________________
- حدیث مارد و طاویه را در کتاب قرة العین فی مشهد الحسین علیه السّلام نیز آورده و در روایات مأثوره که ابو حمزه ثمالی از امام به حق ناطق جعفر بن محمد الصادق علیه السّلام روایت کرده در وصف شجاعت آن بزرگوار است:
أشهد أنّک قد بالغت فی النّصیحة و أعطیت غایة المجهود.» تا آن‌که می‌فرماید: «أشهد أنّک لم تهن و لم تنکل»؛ یعنی شهادت می‌دهم که تو ای ابا الفضل مبالغت فرمودی در موعظه و نصیحت دشمنان دین و به منتهای طاقت بشری مجاهده نمودی با گروه اشرار، و شهادت می‌دهم به یقین که وهن و ضعفی از تو نبود و جبن و ترسی از کثرت اعدا در تو روی ننمود.»
در قاموس گوید: کسی را گویند وهن ندارد که بطش او شدید باشد و آن از باب وعد و ورث است و نکل از باب نصر و هرگاه تأمل کنی که زیارت شهدا عموما وارد شده است؛ «أشهد أنّکم أنصار اللّه کما قال اللّه عزّ و جلّ: وَ کَأَیِّنْ مِنْ نَبِیٍّ قاتَلَ مَعَهُ رِبِّیُّونَ کَثِیرٌ فَما وَهَنُوا لِما أَصابَهُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ ما ضَعُفُوا وَ مَا اسْتَکانُوا. فما ضعفتم و ما استکنتم حتّی لقیتم اللّه علی سبیل الحقّ.
(1). این: اشاره به سخن او با زهیر است.
القائنی، الکبریت الأحمر،/ 387- 388
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 427
أبطالا، و أمّا أنا، فلم یکن لی همّة، إلّا القربة ففریتها بالسّیف، فصال علیّ، فضربت یساره فطارت مع السّیف، فضربه حکیم بن الطّفیل الطّائیّ بعمود من حدید علی رأسه، و ساق الکلام.
و فی روایة کما، فی بعض المقاتل: فلمّا أتاه الحسین علیه السّلام بعد أن ناداه، رآه صریعا علی شاطئ الفرات، بکی و قال: وا أخاه، وا عبّاساه، الآن انکسر ظهری و قلّت حیلتی، ثمّ قال: جزاک اللّه عنّی یا أخی یا أبا الفضل العبّاس.
قیل: ثمّ أنشأ یقول:
أخی یا نور عینی یا شقیقی فلی قد کنت کالرّکن الوثیق
أیا ابن أبی نصحت أخاک حتّی سقاک اللّه کأسا من رحیق
أیا قمرا منیرا کنت عونی علی کلّ النّوائب فی المضیق
فبعدک لا تطیب لنا حیاة سنجمع فی الغداة علی الحقیق
ألا للّه شکوای و صبری و ما ألقاه من ظمأ و ضیق
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 337
و قد رأیت فی بعض تألیفات السّیّد الأجلّ «نعمة اللّه الجزائریّ» قضیّة طویلة، و هی علی ما ببالی الآن تقرب ممّا ذکر فی بعض الکتب المعتبرة، و ذلک أنّه قد روی عبد اللّه الأهوازیّ، قال:
جرت عند والدی قضیّة، و هی أنّه ذات یوم یمشی فی السّوق، و إذ هو یری رجلا مشوّة الخلقة، و لسانه یابس، و هو کره المنظر کأنّه خارج من جهنّم ... و بیده عصی، و هو یدور فی الأسواق ...
قال: فلمّا مرّ علیّ اقشعرّ منه جلدی ...
فسألته: من أیّ البلاد، و من أیّ القبائل أنت؟
فأعرض عنّی، فأقسمت علیه بخالق الموجودات.
فقال: یا أخی و ما ترجو من هذا؟
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 428
قلت: أحبّ رجوع الجواب.
فقال لی: یا هذا، إن کان علی شرط.
فقلت له: ما هذا الشّرط؟
فقال: أنا جائع، فإن أشبعتنی حیکت لک.
فقلت له: إمض بنا إلی منزلی، فأطاعنی ... فلمّا أتی و جلس فی الدّار طالبته بالجواب قبل الزّاد ...
فقال: أما حضرت ما صدر علی الحسین؟
قلت: سمعت و لکن ما حضرت.
قال: أما سمعت بعمر بن سعد؟
قلت: بلی، أهو أنت؟
قال: لا، أنا صاحب رایته إسحاق بن جثوة.
قلت: ما صنعت حتّی ابتلیت بهذا و خسرت الدّنیا و الآخرة؟ .. و [کان] ریحه نتن کأنّه رائحة قبر.
قال: أحکی لک.
أمرنی عمر بن سعد (لعنه اللّه) علی رجال ذات نبال و سیوف و سمرات، أقبض علی المشرعة ممّا یلی عسکر الحسین و أصحابه، ففعلت ذلک، و صرنا نسهر اللّیل کلّه و النّهار مثله، و نحن نحرس المشرعة، حتّی زادت شقوتی فنبّهت أصحابی أن لا یتّخذوا إناء للماء خشیة أن تأخذ أحدهم النّخوة علی الحسین فیسقوه الماء ...
فبینما نحن علی هذا و أمثاله، و إذا قد أتی العبّاس بین علیّ إلی أخیه الحسین و هو یبکی، فقال له: یا أخی ما بالک تبکی لا أبکی اللّه عینیک؟ فقال: العطش ضرّنا و أشدّ منّا الأطفال، و قد حفرت لهم حفرتین و لم أر لهم فیها شیئا من الماء، أما تسألهم و لو شربة للأطفال عسی یرقّون؟ فقال: یا أخی سألتهم مرارا فلم یجیبوا إلّا بالنّبال و السّیوف، فبکی بکاء شدیدا، فقال العبّاس: أنا أسیر إلیهم الصّباح و آتی و لو قربة من الماء للحریم،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 429
فقال له: شکر اللّه سعیک یا أخی، هذا و أنا أسمع کلامهما کلّه ..
فأرسلت إلی عمر بن سعد، فأخبرته بالخبر، فأرسل إلیّ خمسة آلاف یقدمهم خولی ابن یزید، فلمّا صار النّهار، فإذا العبّاس قد أقبل، فسرنا إلیه کالجراد المنتشر، فصار جلده کالقنفذ، فلم یکبر ذلک علیه، ففرّقنا یمنة و یسرة، و انحدر إلی المشرعة و ملأ القربة و وکاها و خرج.
فصحت بهم: یا ویلکم، إن شرب الحسین منه قطرة صار أکبرکم أصغرکم، فصلنا علیه صولة رجل واحد، فضربه أزدیّ بسیفه فطار یمینه، فأخذ السّیف بشماله، و کرّ علینا، و القربة علی کتفه، فقتل رجالا و نکّس أبطالا.
فلم یکن لنا همّ إلّا القربة، فضربتها بالسّیف، فصال علیّ فضربت یساره بالسّیف، فطارت مع السّیف، و ضربه آخر بعمود من حدید علی أمّ رأسه، فطار مخّه جاریا علی کتفه، فسقط علی الأرض و هو ینادی: «یا أخاه وا حسینا وا أبتاه وا علیّاه»، و إذا بالحسین قد أتاه کالصّقر، إذ انحدر علی فریسته، ففرّقنا یمنة و یسرة، بعد أن قتل من المعروفین سبعین رجلا، فولّینا هاربین عنه، فرجع إلی أخیه العبّاس، و احتمله کحمل الأسد لفریسته، و رماه مع القتلی المجاهدین، و ناح علیه طویلا، و علا النّیاح و الصّیاح من النّساء فی الخیم، حتّی تیقّنّا أنّ الملائکة و الجنّ و الإنس تعینهم علی ذلک، و أنّ الأرض قد ماجت بنا ..
و إذا بالحسین قد أقبل علینا، و اللّه قد خلته أباه علیّ بن أبی طالب، ففرّقنا کالأنعام الشّاردة، و انحدر إلی الماء حتّی وصل إلی الرّکاب، فوقف لیشرب، فإذا بالمیمون مدّ فمه لیشرب، فرفع عنه اللّجام و آثره علی نفسه، و هو بتلک الخصاصة.
فتعجّبت منه و قلت: و اللّه أنّک لابن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم حقّا؛ لأنّک فی هذا الضّمأ الشّدید تؤثر مرکوبک علی نفسک، لا عاش شی‌ء بعد نفسک، فذکرت مدح اللّه لأبیه یُؤْثِرُونَ عَلی أَنْفُسِهِمْ وَ لَوْ کانَ بِهِمْ خَصاصَةٌ «1»، فجعلت أحرص الرّجال و الفرسان
__________________________________________________
(1)- سورة الحشر، آیه 9.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 430
بالنّزول علیه، فلم یجسروا، فقلت: هذه السّاعة یشرب الماء، و یقتلنا علی آخرنا، فألقی الشّیطان فی فمی الکذب، فقلت: أدرک النّساء یا حسین، أنّهنّ هتکن، و الخیمة أخذت و نهبت، فساق جواده، و إذا هی سالمة و النّساء کذلک، فعلم أنّها کانت حیلة، فأراد الرّجوع، فلم یتمکّن، فاستعبر و بکی، و أنا أضحک علی خدعی له، فصار علیّ ما تری.
قال عبد اللّه: فاحترق فؤادی ممّا سمعت منه، فقلت له: صدقت، اجلس حتّی آتیک بالغداء، فدخلت البیت، و أتیت بالسّیف، فلمّا رأی السّیف قال: هذا کرامة الضّیف عندکم؟
قلت: هذا کرامة قاتل الحسین، و عاونونی موالی و خدمی و قطعناه إربا إربا، لا رحمه اللّه، و أحرقناه بالنّار، ألا لعنة اللّه علی الظّالمین. الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 397- 398
ثمّ قال له: امض إلی الفرات و آتنا الماء، فقال: سمعا و طاعة، فضمّ إلی الرّجال، فمنعهم جیش عمر بن سعد، فحمل علیهم العبّاس، فقتل رجالا من الأعداء حتّی کشفهم عن المشرعة، و دفعهم عنها، و نزل، فملأ القربة و أخذ غرفة من الماء لیشرب، فذکر عطش الحسین و أهل بیته، فنفض الماء من یده، و قال: و اللّه لا أذوق الماء و الحسین و أطفاله عطاشی. و یقول:
یا نفس من بعد الحسین هونی فبعده لا کنت أن تکونی
هذا الحسین شارب المنون و تشربین بارد المعین
و اللّه ما هذا فعال دینی و لا فعال صادق الیقین
فأخذته السّهام من کلّ جانب، فأصابته حتّی صار جلده کالقنفذ، و یقول:
أقاتل الیوم بقلب مهتد أذبّ عن سبط النّبیّ أحمد
أضربکم بالصّارم المهنّد حتّی تحیدوا عن قتال سیّدی
إنّی أنا العبّاس ذو التّودّد نجل علیّ الطّاهر المؤیّد
ثمّ قاتل قتالا شدیدا، و قتل منهم رجالا، و یقول:
لا أرهب الموت إذا الموت لقی حتّی أواری فی المصالیت اللّقا
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 431
نفسی لنفس الطّاهر الطّهر وقا إنّی صبور شاکر للملتقی
و لا أخاف طارقا إذ طرقا بل أضرب الهام و أبرئ المفرقا
فحمل علیه الأبرد بن شیبان، فضربه علی یمینه، فطارت مع السّیف، فأخذ السّیف بشماله و حمل علی أعدائه، و یقول:
و اللّه لو قطعتم یمینی لأحمینّ مجاهدا عن دینی
و عن إمام صادق الیقین سبط النّبیّ الطّاهر الأمین
فقتل منهم رجالا، فضربه عبد اللّه بن یزید علی شماله فقطعها، فأخذ السّیف بفمه و یقول:
یا نفس لا تخشی من الکفّار و أبشری برحمة الجبّار
مع النّبیّ سیّد الأبرار قد قطعوا فی بغیهم یساری
و قد بغوا معاشر الفجّار فأصلهم یا ربّ حرّ النّار
ثمّ حمل علی القوم و یداه مقطوعتان، و قد ضعف من کثرة الجراح، فحملوا علیه بأجمعهم، فضربه رجل منهم بعمود من حدید علی رأسه الشّریف، ففلق هامّته، فوقع علی الأرض و هو ینادی: یا أبا عبد اللّه یا حسین علیک منّی السّلام، فقال الإمام:
وا عبّاساه، وا مهجة قلباه، و حمل علیهم و کشفهم عنه و نزل إلیه. «1»
__________________________________________________
(1)- پس عباس مشکی برداشت و برنشست و تصمیم عزم داد که از بهر کودکان آبی به دست کند و این ارجوزه تذکره کرد:
لا أرهب الموت إذا الموت رقا حتّی أواری فی المصالیت اللّقا (1)
نفسی لنفس المصطفی الطّهر وقا و لا أخاف طارقا إن طرقا
بل أضرب الهام و أفری المفرقا إنّی أنا العبّاس أغدو بالسّقا
و لا أخاف الشّرّ عند الملتقی (2)
این به گفت و اسب را به مهمیز (3) انگیز داد و آهنگ ستیز و آویز کرد و با خشم عقاب و سرعت شهاب (4) مانند صاعقه آتشبار جانب آب فرات گرفت. چهار هزار مرد کماندار که به فرمان پسر سعد نگاهبان فرات بودند و طریق شریعه را ودیعه سد اسکندر می‌نمودند، به یک‌بار جنبش کردند و فوج از پس فوج چون موج از پس موج فرا رسیدند و عباس را در پرده افکندند. عباس که بچه شیر و ناف بریده شمشیر بود، از-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 432
__________________________________________________
- جای نرفت. تیغ بکشید و مانند برق خاطف و صرصر عاصف (5) خویشتن را بر یمین و شمال زد.
میمنه را بر میسره دربرد و میسره را به میمنه درسپرد هوا را از غبار قیرگون ساخت و زمین را از خون رنگ طبرخون (6) داد. در این حمله هشتاد تن از ابطال رجال را پایمال آجال ساخت و این رجز به گفت:
أقاتل القوم بقلب مهتد أذبّ عن سبط النّبیّ أحمد
أضربکم بالصّارم المهنّد حتّی تحیدوا عن قتال سیّدی
إنّی أنا العبّاس ذو التّودّد نجل علیّ المرتضی المؤیّد (7)
لشکریان چون این بدیدند، پشت به جنگ دادند و روی به هزیمت نهادند. عباس چون شیر خشم‌آلود شریعه را به‌پیمود و اسب به فرات درانداخت. از زحمت گیرودار و شدت عطش با تنی تافته و جگری تفته (8) بود، خواست تا زحمت ماندگی و سورت (9) تشنگی را به شربتی آب بشکند. دست فرابرد و کفی آب برگرفت تا بیاشامد. تشنگی سید الشهدا علیه السّلام در خاطرش صورت بست. آب را از کف برافشاند و مشک را پر آب نمود و از شریعه بیرون شتافت. مگر خویشتن به لشکرگاه برادر برساند و کودکان را از زحمت تشنگی برهاند و این رجز گفت:
یا نفس من بعد الحسین هونی فبعده لا کنت أن تکونی
هذا حسین شارب المنون و تشربین بارد المعین؟
هیهات ما هذا فعال دینی و لا فعال صادق الیقین (10)
کمانداران راه بر او بستند و لشکر ابن سعد نیز از جای جنبش کردند و عباس را دایره کردار (11) در میان آوردند و آن حضرت چون شیر شری (12) و شمشیر قضا می‌زد و می‌کشت. ناگاه نوفل الازرق از کمین بیرون تاخت. به روایتی زید بن ورقا کمین نهاده، از پشت نخلی بیرون آمد و حکیم بن طفیل سنبسی طایی او را معین گشت و تشجیع (13) کرد. پس زید تیغ براند و دست راست آن حضرت از تن باز شد. عباس که قلب پلنک و جگر نهنگ داشت، جلدی کرد و مشک را به دوش چپ افکند و تیغ را به دست چپ گرفت و دشمنان را همی دفع داد. با دست چپ می‌زد و می‌کشت و می‌انداخت و این شعر تذکره می‌کرد:
و اللّه إن قطعتم یمینی إنّی أحامی أبدا عن دینی
و عن إمام صادق الیقین نجل النّبیّ الطّاهر الأمین
نبیّ صدق جائنا بالدّین مصدّقا بالواحد الأمین (14)
این همی‌گفت و رزم همی‌زد تا از کثرت زخم و سیلان خون سستی گرفت. دیگر باره حکیم بن طفیل و اگرنه نوفل الازرق از ورای نخله‌ای بیرون تاخت و دست چپش را از پایان ساعد بینداخت. عباس مشک را به دندان گرفت و این شعر به گفت:
یا نفس لا تخشی من الکفّار و أبشری برحمة الجبّار
مع النّبیّ السّیّد المختار مع جملة السّادات و الأطهار
قد قطعوا ببغیهم یساری فأصلهم یا ربّ حرّ النّار (15)
و با رکاب همی مهمیز زد، باشد که خود را به لشکرگاه برادر کشاند. ناگاه تیری بر مشک آن حضرت-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 433
__________________________________________________
- آمد و آب آن بریخت و پیکان دیگر بر سینه مبارکش رسید و حکیم بن طفیل عمودی از آهن بر فرق شریفش فرود آورد. این وقت عباس از اسب درافتاد و فریاد برداشت که: «ای برادر! مرا دریاب.»
حسین علیه السّلام چون شهاب ثاقب بر سر او حاضر شد و عباس را در کنار فرات تشنه و مجروح و مطروح دید. آن دستهای مقطوع و آن تن پاره‌پاره را نظاره کرد و سخت بگریست و فرمود:
«الآن انکسر ظهری و قلّت حیلتی؛ اکنون پشت من شکسته و رشته تدبیر و چاره گسسته گشت.»
و این اشعار قرائت کرد:
تعدّیتم یا شرّ قوم ببغیکم و خالفتم دین النّبیّ محمّد
أما کان خیر الرّسل أوصاکم بنا؟ أما نحن من نجل النّبیّ المسدّد؟
أما کانت الزّهراء أمّی دونکم؟ أما کان من خیر البریّة أحمد؟
لعنتم و أخزیتم بما قد جنیتم فسوف تلاقوا حرّ نار توقّد 16
این اشعار را امام علیه السّلام، در واقعه دیگر با اندک بینونتی 17 به اختلاف حرکت رویّ 18 قرائت فرمود، چنان‌که مرقوم شد. تواند بود که آن حضرت دو کرت این اشعار را با قلیل اختلافی قرائت کرده باشد. به روایت عبد اللّه بن محمد رضا الحسینی در کتاب جلاء، حسین علیه السّلام به این شعر او را مرثیه گفت:
أحقّ النّاس أن یبکی علیه فتی أبکی الحسین بکربلاء 19
أخوه و ابن والده علیّ أبو الفضل المضرّج بالدّماء 20
و من واساه لا یثنیه خوف و جاد له علی عطش بماء 21
(1). کلمه (اواری) به صیغه معلوم و مجهول، هر دو محتمل است و کلمه (لقا) یا به معنی چیز بی‌مایه و خوار و یا به معنی برخوردکننده زشتی و سختی است. بنابراین، معنی بیت این است: از مرگ زمانی که بلند شود (و به سوی من آید) نمی‌ترسم تا در میان مبارزان کارآزموده به برخورد سختی پنهان شوم، یا خواری و ذلت را در میان آنها پنهان کنم.
(2). خلاصه معنی: من عباس آب‌آورم. از مرگ و شر و بلا نمی‌ترسم. تارک دشمن را می‌شکافم، جان من سپر جان پیغمبر پاک (حسین علیه السّلام) است.
(3). مهمیز: میخی که راکب پشت پاشنه کفش خود کوبد و برای جست‌وخیز درآوردن اسب آن را به دو پهلوی وی زند.
(4). شهاب: ستاره جهنده.
(5). خاطف: زود رباینده، عاصف: تندباد.
(6). طبرخون (تبرخون): عناب.
(7). خلاصه معنی: من عباس مهربان، فرزند علی مرتضایم. با دلی ره‌یافته و شمشیری بران از نوه پیغمبر دفاع می‌کنم تا از جنگ با سرورم بگذرید.
(8). تفته: سوزان.
(9). سورت: تیزی و شدت.
(10). خلاصه معنی: ای نفس پس از حسین زنده نباشی. او آشامنده مرگها و تو می‌خواهی آب سرد بنوشی؟! ابدا! این کار با دینم نمی‌سازد و از مرد معتقد سر نمی‌زند.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 434
__________________________________________________
- (11). دایره کردار: مانند دایره.
(12). شری (بر وزن رسا): کوهی است در تهامه که درندگان بسیار دارد.
(13). تشجیع: وادار کردن، قوت دل دادن.
(14). سوگند به خدا! اگر دست راستم را بریدید (سستی نمی‌ورزم بلکه) همیشه از دین و پیشوایم که فرزند پیغمبر پاک و موحد و آورنده دین است، حمایت می‌کنم.
(15). ای نفس (با آن‌که دست نداری) مبادا از بی‌دینان بترسی. تو را به رحمت خدا و پیغمبر برگزیده و تمام سادات و پاکان (که ملاقات نزدیک شده)، مژده باد، پروردگارا! از روی ستم دست چپم بریدند. آنها را به آتش دوزخ درانداز.
(16). با این جنایت رانده و رسوا شدید و بزودی به آتش فروزان دوزخ می‌افتید.
(17). بینونت: جدایی و اختلاف.
(18). روی (بر وزن شریف): حرف آخر شعر که در این‌جا (دال) می‌باشد. و مقصود از اختلاف حرکت این است که:
حرف دال در آن‌جا مفتوح و دری این‌جا مکسور است.
(19). سزاوارتر کسی که باید برای او گریه شود، جوانی است که در کربلا حسین را به گریه درآورد.
(20). برادر حسین و پسر پدرش علی (یعنی) ابو الفضل که به خونها آغشته گشت.
(21). و کسی که حسین را نیکو یاری کرد و هیچ ترسی او را از تصمیمش برنگردانید، و با وجود تشنگی برای آب آوردن حسین جانبازی نمود.
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهدا علیه السّلام، 2/ 343- 347
حکم بن الطفیل او را شهید کرد.
سپهر، ناسخ التّواریخ امیر المؤمنین علیه السّلام، 5/ 209
شیخ مفید در ارشاد و شیخ طبرسی در اعلام الوری گفته‌اند:
لشکر بر حسین حمله کردند و قشونش را از هم پاشیدند و تشنگی بر او چیره شد. حضرت سوار شد و به سوی فرات رفت و برادرش عبّاس جلو او بود. لشکر ابن سعد راه او را گرفتند و مردی از بنی دارم به آنها فریاد زد: «وای بر شما! فرات را بر او ببندید و نگذارید سر آب رود.»
حسین فرمود: «بارخدایا! او را تشنه کن.»
او در خشم شد. تیری به چانه آن حضرت زد. حضرت تیر را بیرون آورد و دست زیر چانه خود گرفت و پر از خون شد و گفت: «بارخدایا! من به تو شکایت کنم از آنچه با پسر دختر رسول تو عمل می‌شود.»
سپس با لب تشنه به جای خود برگشت؛ ولی لشکر گرد ابا الفضل را گرفتند و او را از آن حضرت جدا کردند و ابا الفضل تنها جنگید تا به شهادت رسید و زید بن ورقاء حنفی و حکیم بن طفیل طائی پس از آن‌که زخم فراوان برداشت و توان جنبش نداشت، متصدی قتل او گردیدند. سید رحمه اللّه هم قریب همین مضمون را نقل کرده است.
حسن بن علی طبری گفته است: «تیری که آن ملعون به حسین انداخت، بر پیشانی حضرت نشست و عبّاس آن را بیرون آورد؛ ولی روایت گذشته اشهر است.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 151- 152
ابن شهر آشوب در مناقب گوید: عباس سقا قمر بنی هاشم و پرچمدار حسین و بزرگترین برادرهای-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 435
__________________________________________________
- مادری خود به دنبال آب رفت. بر او حمله کرد و می‌سرود:
نترسم من از مرگ چون بر سر آید زنم تیغ تا از درون بر درآید
به قربان آن جان پاک حسینم من عبّاس آب‌آورم تا چه آید
نترسم بجنگم اگر لشکر آید
لشکر را پراکنده کرد. زید بن ورقاء جهنی پشت نخلی کمین کرد و به کمک حکیم بن طفیل سنبسی دست راستش را جدا کرد، شمشیر به دست چپ گرفت و بر آنها حمله کرد و این رجز سرود:
به خدا گر که بریدید مرا دست از راست من حمایت کنم از دین و مرا عزم نکاست
از امامی به یقین پیشرو و صادق و راست نجل پیغمبر پاکی که امین بهر خدا است
جنگید تا ضعف گرفت و حکیم بن طفیل طایی از پشت نخلی کمین کرد و ضربتی به دست چپش زد و آن حضرت گفت:
مترس ای نفس از این قوم کفّار تو را مژده بلطف حیّ جبّار
به همراه پیمبر راد مختار بریدندم ز چپ دست فداکار
فرو برشان خدا در سوزش نار
آن ملعون با عمود آهنین او را کشت. چون حسین او را در کنار فرات روی خاک دید گریست و سرود:
جفا کردید بر من قوم بدکار خلاف قول پیغمبر به رفتار
مگر خیر رسل ما را سفارش نکرد و مائیم از نسل مختار
مگر زهرانه مام خاص من هست مگر جدم نه خیر الخلق ابرار
شما ملعون و رسوا زین جنایت بزودی واصل نار شرربار
می‌گویم:
اگر می‌خواهید حال حسین علیه السّلام را هنگام قتل برادر و افراد خاندان و یاران دیگر بدانید، در سخنان علی علیه السّلام و حالت او هنگام قتل بزرگان اصحاب و دوستانش چون عمّار یاسر، مالک اشتر، محمّد بن ابی بکر، ابی الهیثم بن التیهان و خزیمة بن ثابت و دیگران تأمل کنید. در روایت است که آن حضرت جمعه پیش از مرگ خود سخنرانی کرد و یاد آنان نمود و فرمود: «کجایند آن برادران من که در شاهراه بودند و حق‌خواه درگذشتند. کجاست عمّار؟ کجاست ابن التیهان؟ کجاست ذو الشّهادتین؟ کجایند همکنانشان که پیمان مرگ باهم بستند و سرشان با پست نزد نابکاران برده شد؟»
سپس دست به ریش مبارک گرفت و بسیار گریست و سپس فرمود: «آه بر این برادرانی که قرآن را خواندند و پابرجا داشتند؛ وظیفه را فهمیدند و انجام دادند، سنت را زنده کردند و بدعت را زیر پا نمودند؛ به جهاد دعوت شدند و اجابت کردند.» إلی آخره.
در روایت است که چون در صفّین، عمّار با جمعی از یاران امیر المؤمنین کشته شدند، شب هنگام علی میان کشتگان گردید و عمّار را افتاده دید. سرش را بر زانو گذاشت و گریست و می‌گفت:-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 436
__________________________________________________
-تا به کی ای مرگ می‌سازی جدا دوستانم را ز بعد مصطفی
هرکسی را دوست دارم می‌بری گوئیا داری به آنها رهبری
در دیوان شعر اوّل چنین است:
الا ای مرگ! دست از من نداری مرا بر، دوستی دیگر ندارم
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 154- 155
از امام پنجم روایت کرده که زید بن رقاد جهنی و حکیم بن طفیل طایی، عبّاس را کشتند.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 154
نزد برادر برگشت و به او خبر داد و شنید: «کودکان فریاد العطش دارند!»
مشکی برداشت و سوار بر اسب شد و به سوی فرات رفت و چهار هزار از موکلان فرات دور او را گرفتند و او را تیرباران کردند. بر آنها حمله کرد و هشتاد کس از آنها را کشت و آنها را از هم شکافت تا وارد شریعه شد و خواست شربتی آب بنوشد، به یاد تشنگی برادرش حسین و اهل بیتش افتاد. آب را ریخت و مشک را پر آب کرد و به دوش راست انداخت و رو به خیمه‌ها کرد. راه را بر او بستند و گرد او را گرفتند و با آنها جنگید تا نوفل با ضربتی دست راستش را انداخت و مشک را به دوش چپ گذاشت. نوفل دست چپش را هم از مچ قطع کرد و مشک را به دندان گرفت. تیری به مشک آب رسید و آبش ریخت و تیر دیگری به سینه او نشست و از اسب به خاک افتاد و فریاد زد: «برادر! مرا دریاب!»
چون حسین به بالین او آمد، او را به خاک و خون غلطان دید و گریست.
گویم، طریحی در کیفیت قتلش گوید: «مردی بر او حمله کرد و عمود آهنین بر فرق سرش زد و از هم شکافت و به خاک افتاد و فریاد زد: یا أبا عبد اللّه علیک منّی السّلام!»
در بحار است که گفته‌اند:
چون عباس شهید شد، حسین فرمود: «الآن کمرم شکست و چاره‌ام قطع شد.»
گویم: مدّاح اهل بیت ابو جعفر محمّد بن امیر الحاج حسینی در شرح قصیده ابو فراس در مدح سیدنا عبّاس خوش سروده است:
عباس، فدا کردی خوش جان عزیزی را در یاری شاه دین کورا نبود مانند
از آب ننوشیدی تا آن‌که ننوشید او کردار خوش هرکس از باب شد و از جد
از نسبت با سبطین داری تو سرافرازی در بخشش آبی تو بو فضل و نه چون‌وچند
شیخ ابن نما در این‌جا گفته است:
غم و گریه را رادمردی سزاست که سرباز خاص شه کربلاست
بجنگید با کافران ظلوم که بر ضدّ آنها دلش با خداست
به قربان او شد برای خدا عدو شد پراکنده زان دادخواست
به وی آب داد و خودش تشنه ماند رضای برادر ورا بود خواست-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 437
القندوزی، ینابیع المودّة، 2/ 340- 341
قال الشّیخ فی رجاله: [...] قتله حکیم بن الطّفیل.
و أقول نسبة قتله إلی حکیم وحده کما صدر من الشّیخ رحمه اللّه و تبعه علی ذلک فی الخلاصة لغریب؛ فإنّه لم یقتله رجل واحد، و إنّما قطع حکیم بن الطّفیل الطّائیّ السّنبسیّ یده الیمنی و براها، فأخذ اللّواء بشماله، و ضربه زید بن ورقاء الجهنیّ علی شماله، فبراها، فضمّ اللّواء إلی صدره کما فعل کذلک عمّه جعفر، ثمّ ضربه لعین بعمود علی أمّ رأسه فسال مخّه، فوقع إلی الأرض، فلیس حکیم وحده قاتله.
و فی زیارة النّاحیة المقدّسة بعد السّلام علیه: لعن اللّه قاتله یزید بن الورقاء الجهنیّ و حکیم بن الطّفیل الطّائیّ السّنبسیّ، و لعلّ نسبة القتل إلیهما باعتبار کونهما عمدة السّبب فی تمکّن الضّارب بالعمود علی رأسه من ضربه، و إلّا، فأمّا قاتله جماعة أو من منه الجزء الأخیر للعلّة و هو الضّرب بالعمود.
المامقانی، تنقیح المقال، 2- 1/ 128
فأخذ قربته، و حمل علی القوم، حتّی ملأ القربة، قالوا: و اغترف من الماء غرفة، ثمّ ذکر عطش الحسین علیه السّلام، فرمی بها و قال:
یا نفس من بعد الحسین هونی و بعده لا کنت أن تکونی
هذا الحسین وارد المنون و تشربین بارد المعین
ثمّ عاد فأخذوا علیه الطّریق، فجعل یضربهم بسیفه و هو یقول:
__________________________________________________
-صف دشمن دریدی همچو کزباس رسید آن‌گاه بر بالین عبّاس
به دامن برگرفت آنکه سرش را همی‌بویید خونین پیکرش را
برآورد از دل تفتیده آهی که سوزانید از مه تا به ماهی
بگفتش کی سپهدار قبیله ز مرگت مر مرا گم گشت حیله
شکستی پشتم ای شمشید قامت نمی‌یابد درستی تا قیامت
دریغ از بازوی زورآزمایت دریغ از پنجه خیبر گشایت
دریغ از اهل بیت بی‌پناهم دریغ از یاور و میر سپاهم
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 155- 156
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 438
لا أرهب الموت إذ الموت زقا حتّی أواری فی المصالیت لقی
إنّی أنا العبّاس أغدو بالسّقا و لا أهاب الموت یوم الملتقی
فضربه حکیم بن طفیل الطّائیّ السّنبسیّ علی یمینه، فبراها، فأخذ اللّواء بشماله و هو یقول:
و اللّه إن قطعتم یمینی إنّی أحامی أبدا عن دینی
فضربه زید بن ورقاء الجهنیّ علی شماله فبراها، فضمّ اللّواء إلی صدره (کما فعل عمّه جعفر، إذ قطعوا یمینه و یساره فی مؤتة، فضمّ اللّواء إلی صدره) و هو یقول:
ألا ترون معشر الفجّار قد قطعوا ببغیهم یساری
فحمل علیه رجل تمیمیّ من أبناء أبان بن دارم، فضربه بعمود علی رأسه، «1» فخرّ صریعا إلی الأرض، و نادی بأعلی صوته: أدرکنی یا أخی. فانقضّ علیه أبو عبد اللّه کالصّقر، فرآه مقطوع الیمین و الیسار، مرضوخ الجبین، مشکوک العین بسهم، مرتثّا بالجراحة، «2» فوقف علیه منحنیا و جلس عند رأسه یبکی حتّی فاضت نفسه، ثمّ حمل علی القوم، فجعل یضرب فیهم یمینا و شمالا، فیفرّون من بین یدیه کما تفرّ المعزی إذا شدّ فیها الذّئب.
و هو یقول: أین تفرّون و قد قتلتم أخی؟ أین تفرّون و قد فتتّم عضدی؟ ثمّ عاد إلی موقفه منفردا «1» و کان العبّاس آخر «3» من قتل من «3» المحاربین لأعداء الحسین علیه السّلام «2» و لم یقتل بعده إلّا الغلمان الصّغار من آل أبی طالب الّذین لم یحملوا السّلاح.
السّماوی، إبصار العین،/ 30
أقول: قال أهل السّیر فی سیرهم، و أرباب المقاتل فی مقاتلهم: فضربه حکیم بن الطّفیل الطّائیّ السّنبسیّ علی یمینه فبراها، فأخذ اللّواء بشماله و هو یقول:
و اللّه إن قطّعتم یمینی إنّی أحامی أبدا عن دینی
فضربه زید بن ورقاء الجهنیّ، و فی بعض النّسخ: زید بن ورقاء الجهنیّ، علی شماله
__________________________________________________
(1- 1) [حکاه عنه فی المعالی، 1/ 447].
(2- 2) [حکاه عنه فی العیون،/ 165].
(3- 3) [لم یرد فی العیون].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 439
فبراها، فضمّ اللّواء إلی صدره کما فعل عمّه جعفر بن أبی طالب إذ قطعوا یمینه و یساره فی مؤتة، فضمّ اللّواء إلی صدره و هو یقول:
ألا ترون معشر الفجّار قد قطعوا ببغیهم یساری
الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 145
فرجع إلی أخیه یخبره، فسمع الأطفال یتصارخون من العطش فلم تتطامن نفسه علی هذه الحال، و ثارت به الحمیّة الهاشمیّة:
یوم أبو الفضل تدعو الظّامیات به و الماء تحت شبا الهندیّة الخذم
و الخیل تصطکّ و الزّغف الدّلاص علی فرسانها قد غدت نارا علی علم
و أقبل اللّیث لا یلویه خوف ردی بادی البشاشة کالمدعوّ للنّعم
یبدو فیغدو صمیم الجمع منقسما نصفین ما بین مطروح و منهزم «1»
ثمّ أنّه رکب جواده، و أخذ القربة، فأحاط به أربعة آلاف و رموه بالنّبال، فلم ترعه کثرتهم، و أخذ یطرد أولئک الجماهیر وحده، و لواء الحمد یرفّ علی رأسه، و لم یشعر القوم أهو العبّاس، یجدّل الأبطال أم أنّ الوصیّ یزأر فی المیدان؟ فلم تثبت له الرّجال، و نزل إلی‌الفرات مطمئنّا غیر مبال بذلک الجمع:
و دمدم لیث الغاب یعطو بسالة إلی الماء لم یکبر علیه ازدحامها
و خاض بها بحرا یرفّ عبابه ضبّا و ید الأقدار جالت سهامها
ألمّت به سوداء یخطف برقها ال بصائر من رعب و یعلو قتامها
جلاها بمشحوذ الغرارین أبلج یدبّ به للدّارعین حمامها
فحلّأها عن جانب النّهر عنوة و ولّت هوادیها یصلّ لجامها
ثنی رجله عن صهوة المهر و امتطی قری النّهر و احتلّ السّقام همامها
و هبّ إلی نحو الخیام مشمّرا لریّ عطاشی قد طواها أوامها «2»
__________________________________________________
(1)- من قصیدة للحاجّ هاشم الکعبیّ ذکرت فی أعیان الشّیعة بترجمته.
(2)- للشّیخ حسن مصبح الحلّیّ ذکرت فی قمر بنی هاشم.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 440
و لمّا اغترف من الماء لیشرب، تذکّر عطش الحسین و من معه، فرمی الماء و قال:
یا نفس من بعد الحسین هونی و بعده لا کنت أن تکونی
هذا الحسین وارد المنون و تشربین بارد المعین
تاللّه ما هذا فعال دینی «1»
ثمّ ملأ القربة، و رکب جواده، و توجّه نحو المخیّم، فقطع علیه الطّریق و جعل یضرب، حتّی أکثر القتل فیهم، و کشفهم عن الطّریق و هو یقول:
لا أرهب الموت إذا الموت زقا «2» حتّی أواری فی المصالیت لقی
نفسی لسبط المصطفی الطّهر وقی إنّی أنا العبّاس أغدو بالسّقا
و لا أخاف الشّرّ یوم الملتقی
فکمن له زید بن الرّقّاد الجهنیّ من وراء نخلة، و عاونه حکیم بن الطّفیل السّنبسیّ، فضربه علی یمینه فبراها، فقال علیه السّلام:
و اللّه إن قطّعتم یمینی إنّی أحامی أبدا عن دینی
و عن إمام صادق الیقین نجل النّبیّ الطّاهر الأمین
فلم یعبأ بیمینه بعد أن کان همّه إیصال الماء إلی أطفال الحسین و عیاله، «3» و لکن حکیم ابن الطّفیل کمن له من وراء نخلة، فلمّا مرّ به ضربه علی شماله فقطعها، و تکاثروا علیه،
__________________________________________________
(1)- ریاض المصائب ص 313 للسیّد محمّد مهدی الموسویّ.
(2)- زقا: بمعنی صاح، و کانت العرب تزعم أنّ للموت طائرا یصیح و یسمونه «الهامة» و یقولون إذا قتل الإنسان و لم یؤخذ بثأره زقت هامته حتّی یثأر، قال الشّاعر:
فإن تک بهراة تزقسو فقد أزقیت بالمریدین هاما
و سمعت العالم الفاضل الشّیخ کاظم سبتی رحمه اللّه یقول: أتانی بعض العلماء الثّقات و قال: أنا رسول العبّاس علیه السّلام إلیک، رأیته فی المنام یعتب علیک و یقول: لم یذکر مصیبتی شیخ کاظم سبتی، فقلت له: یا سیّدی ما زلت أسمعه یذکر مصائبک، فقال علیه السّلام: قل له یذکر هذه المصیبة و هی:
«إن الفارس إذا سقط من فرسه یتلقّی الأرض بیدیه، فإذا کانت السّهام فی صدره و یداه مقطوعتان، بماذا یتلقّی الأرض؟».
(3)- [إلی هنا حکاه عنه فی العباس بن علیّ علیهما السّلام/ 39- 42].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 441
و أتته السّهام کالمطر، فأصاب القربة سهم و أریق ماؤها، و سهم أصاب صدره «1»، و ضربه رجل بالعمود علی رأسه ففلق هامته:
و هوی بجنب العلقمیّ فلیته للشّاربین به یداف العلقم
و سقط علی الأرض ینادی: علیک منّی السّلام أبا عبد اللّه، فأتاه الحسین علیه السّلام، و لیتنی علمت بماذا أتاه، أبحیاة مستطارة منه بهذا الفادح الجلل، أم بجاذب من الأخوّة إلی مصرع صنوه المحبوب؟
نعم، حصل الحسین علیه السّلام عنده، و هو یبصر قربان القداسة فوق الصّعید، قد غشیته الدّماء، و جلّلته النّبال، فلا یمین تبطش، و لا منطق یرتجز، و لا صولة ترهب، و لا عین تبصر، و مرتکز الدّماغ علی الأرض مبدّد.
أصحیح أنّ الحسین ینظر إلی هذه الفجائع و معه حیاة ینهض بها؟ لم یبق الحسین بعد أبی الفضل إلّا هیکلا شاخصا معرّی عن لوازم الحیاة؛ و قد أعرب (سلام اللّه علیه) عن هذه الحال بقوله: الآن انکسر ظهری و قلّت حیلتی.
و بان الانکسار فی جبینه فاندکّت الجبال من حنینه
و کیف لا و هو جمال بهجته و فی محیّاه سرور مهجته
کافل أهله و ساقی صبیته و حامل اللّوا بعالی همّته «2»
و ترکه فی مکانه لسرّ مکنون أظهرته الأیّام، و هو أن یدفن فی موضعه منحازا عن الشّهداء، لیکون له مشهد یقصد بالحوائج و الزّیارات، و بقعة یزدلف إلیها النّاس و تتزلّف إلی المولی سبحانه تحت قبّته الّتی ضاهت السّماء رفعة و سناء، فتظهر هنالک الکرامات الباهرة، و تعرف الأمّة مکانته السّامیة و منزلته عند اللّه تعالی، فتؤدّی ما وجب علیهم من الحبّ المتأکّد و الزّیارة المتواصلة، و یکون علیه السّلام حلقة الوصل فیما بینهم و بین اللّه تعالی، فشاء حجّة الوقت أبو عبد اللّه علیه السّلام، کما شاء المهیمن سبحانه، أن تکون منزلة «أبی
__________________________________________________
(1)- ریاض المصائب، ص 315.
(2)- من أرجوزة آیة اللّه الحجّة الشّیخ محمّد حسین الأصفهانی قدس سرّه.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 442
الفضل» الظّاهریّة شبیهة بالمنزلة المعنویّة الآخرویّة، فکان کما شاءا و أحبّا. «1»
__________________________________________________
(1)- سپس عبّاس به سوی برادرش (سلام اللّه علیهما) بازگشت و امر را به اطّلاع حضرت رساند. در آن هنگام، صدای اطفال را شنید که فریاد «وا عطشا» بلند می‌داشتند. بار دیگر غیرت هاشمی ابو الفضل علیه السّلام به وی مجال درنگ نداد و مشک را برگرفت و سوار بر اسب شد و عازم فرات گشت. از آن سپاه انبوه هیچ بیمی به دل راه نداد. شیرزاده علی مرتضی علیه السّلام جمع محافظان آب را از هم گسست و قدم به شریعه نهاد، و همین‌که سردی آب را حسّ نمود، عطش امام حسین علیه السّلام را در نظر آورد؛ بر خود واجب دید که آب را از کف بنهد؛ زیرا عطش، امام علیه السّلام و همراهانش را سخت در تنگنا قرار داده بود. از این‌رو، مشک را پر از آب نمود و سعی کرد هرچه زودتر، آن را به لبان تشنه اطفال جگرسوخته برساند و جان امام را، ولو در اندک لحظه‌ای از خطر مرگ پاس بدارد. در حالی که می‌سرود:
یا نفس من بعد الحسین هونی و بعده لا کنت أن تکونی
هذا الحسین وارد المنون و تشربین بارد المعین
تاللّه ما هذا فعال دینی
ای نفس! بعد از حسین خوار باشی، و هرگز نخواهم که پس از او زنده بمانی.
این حسین است که دل از حیات شسته، و تو آب سرد و گوارا می‌نوشی! به خدا قسم این شیوه دین من نیست.
امّا دشمن که چنین دید، بر او هجوم برد و راه را بر او بست؛ امّا وی به آنان اهمیّتی نداد و با ضربات شمشیر، آنان را از مسیر خود به دور ساخت و چنین زمزمه کرد:
لا أرهب الموت إذا الموت زقا حتّی أواری فی المصالیت لقی
إنّی أنا العبّاس أغدو بالسّقا و لا أهاب الموت یوم الملتقی
من از مرگ آن هنگام که صلا بردارد، بیمی ندارم؛ تا این‌که پیکر من نیز در میان دلیرمردان به خاک افتد.
منم عبّاس که کارم سیراب‌سازی تشنگان است، و از مرگ در هنگام مصاف با دشمن ترسی ندارم.
در آن میان، یزید بن رقاد جهنی به کمک حکیم بن طفیل سنبسی در کمین ابا الفضل علیه السّلام نشست و ناگاه حمله نمود و دست راست حضرتش را قطع نمود. ابا الفضل علیه السّلام شمشیر به دست چپ داد و با دشمن به نبرد پرداخت و فرمود:
و اللّه إن قطعتم یمینی إنّی أحامی أبدا عن دینی
و عن إمام صادق الیقین نجل النّبیّ الطّاهر الأمین
به خدا قسم اگر دست راستم را قطع نمودید، باز از پای نمی‌نشینم و از دینم دفاع می‌کنم، و نیز از امامی که براستی به یقین رسیده است، و از نوه پیامبر پاک امین صلّی اللّه علیه و اله حمایت خواهم کرد.
در این‌جا بار دیگر دشمن حیله اندیشید و حکیم بن طفیل در پشت نخله خرمایی به کمین نشست و ناگاه از جا جهید و دست چپ ابا الفضل علیه السّلام را هم قطع ساخت؛ که در این هنگام، عبّاس علیه السّلام پرچم را به سینه چسبانید. افراد دشمن که به این ترتیب از صولت و سطوت قمر بنی هاشم علیه السّلام ایمن شده بودند، بر او-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 443
__________________________________________________
- هجوم آوردند و از طرفی تیرها همچون باران بر سر او فرود می‌آمدند و پشت مبارکش را چون خارپشت نمودند. ألا لعنة اللّه علی القوم الظّالمین. در آن میان، تیری به مشک نشست و آبها به زمین ریخت و تیری هم به سینه‌اش خورد و تیری نیز به چشم شریفش اصابت نمود.* در این حال‌وهوا نامردی به حضرتش حمله نمود و با عمود آهن سر مبارکش را غرق خون ساخت.
دیگر عبّاس علیه السّلام تاب نیاورد و فریاد بلند ساخت:
علیک منّی السّلام یا أبا عبد اللّه!
چون سیّد الشّهدا علیه السّلام کلام برادرش را شنید، به سان عقابی تیزتک بر سرش فرود آمد. ای کاش می‌دانستم حسین علیه السّلام با چه حالتی به سوی او شتافت؟! آیا هنگامی که بر سر و پیکر غرقه به خون برادر رسید، ابا عبد اللّه الحسین علیه السّلام هیچ توانی در بازو و قوایی در پاها داشت که با آن مصیبت عظمی روبه‌رو شود؟ و یا این‌که جاذبه أخوّت، حضرتش را به قربانگاه برادر محبوبش جذب نمود؟
آری، سیّد الشّهدا علیه السّلام در آن هنگام، اسوه شجاعت و فدایی عالم قدس را مشاهده می‌کرد که به خاک درغلتیده و پیکرش مالامال از تیر جفای دشمن گشته و دشت نینوا را از خون خود گلگون ساخته است.
دیگر از آن سرو خرامان، جز شاخه شکسته‌هایی باقی نمانده بود. دیگر نه دستی دیده می‌شد که حرکت آفریند، نه زبانی که حماسه سراید، نه صولتی که در دل دشمن رعب اندازد، نه چشمی که زهره شیر شکافد و نه مغزی که نقشه خائنان بر باد دهد.
آیا این صحیح است که حسین علیه السّلام با مشاهده این فجایع دیگر جانی در پیکرش باقی بماند و یا توانی بیابد که او را از زمین بلند سازد؟ نه! به خدا قسم حسین علیه السّلام بعد از ابا الفضل علیه السّلام جز هیکلی عاری از لوازم حیات نبود، و او خود علیه السّلام از این حالت، تعبیر به این کلام فرمود که:
الآن انکسر ظهری، و قلّت حیلتی، و شمت بی عدوّی.
هم‌اکنون کمرم شکست. چاره‌ام رو به کاستی رفت و دشمنم زبان به سرزنشم گشود.
شاعر عرب در این‌باره گوید:
علامت انکسار در سیمای شریفش آشکار گشت و از ناله آخ او کوهها از هم پاشید.
او سرپرست اهل و عیالش، ساقی کودکانش و حامل لوایش با آن همّت بلندش بود.
و چگونه نه، در حالی که وی جمال بهجت و سرور برادرش بود، و نیز سرور و نشاط قلبش بود که در چهره‌اش هویدا بود.
(*). مرحوم سیّد محمّد ابراهیم قزوینی متوفّای 1360 ه. در صحن مطهّر حضرت ابا الفضل علیه السّلام امام جماعت بودند، و مرحوم آقای شیخ محمّد علی خراسانی متوفّای 1383 ه. که واعظی بی‌نظیر بود، بعد از نماز ایشان به منبر می‌رفت. یک شب مرحوم واعظ خراسانی مصیبت حضرت ابا الفضل علیه السّلام خوانده بود و از اصابت تیر به چشم مقدّس آن حضرت یاد کرده بود.
مرحوم قزوینی که سخت متأثّر شده بود و بسیار گریه کرده بود، به ایشان گفته بود: «چنین مصیبتهای سخت که سند خیلی قوی ندارد، چرا می‌خوانید؟!»
شب در عالم رؤیا به محضر مقدّس حضرت أبا الفضل علیه السّلام مشرّف شده بود، آقا خطاب به ایشان فرموده بود: «سیّد-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 444
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 335- 339
فرجع العبّاس علیه السّلام إلی أخیه و أخبره بمقالة القوم.
فطأطأ الحسین برأسه و بکی بکاء شدیدا.
و بینما العبّاس فی ذلک و نحوه، إذ سمع الأطفال- و معهم سکینة بنت الحسین علیه السّلام- ینادون: العطش، العطش.
فرفع رأسه إلی السّماء، و قال: إلهی و سیّدی أرید أن أعتدّ بعدّتی، و أملأ لهؤلاء الأطفال قربة من الماء.
فرکب فرسه و أخذ سیفه و رمحه و القربة، و قصد الفرات، فأحاط به أربعة آلاف فارس- و هم الّذین کانوا موکّلین بالفرات- و أخذوا یرمونه بالنّبال، فلم یعبأ بجمعهم، و لا راعته کثرتهم.
فکشفهم عن وجهه، و قتل منهم- علی ما روی- ثمانین فارسا و دخل الفرات مطمئنّا غیر هیّات لذلک الجمع الغفیر:
و دمدم لیث الغاب یسطو بسالة إلی الماء لم یکبر علیه ازدحامها
و خاض بها بحرا یرفّ عبابه ظبا، و ید الأقدار جالت سهامها
ألمّت به سوداء یخطف برقها ال بصائر من رعب و یعلو قتامها
جلاها بمشحوذ الغرارین أبلج یدبّ به للدّارعین حمامها
فحلّأها عن جانب النّهر عنوة و ولّت هوادیها یصلّ لجامها
ثنی رجله عن صهوة المهر و امتطی قری النّهر و احتلّ السّقاء همامها «1»
__________________________________________________
- ابراهیم! آیا تو در کربلا بودی که بدانی روز عاشورا با من چه کردند؟! پس از آن‌که دو دستم از بدن جدا گردید، دشمن مرا تیرباران کرد. در این میان تیری به چشم من رسید [و شاید فرموده بود: به چشم راست من]، هرچه سر را تکان دادم که تیر بیرون بیاید، تیر بیرون نیامد و عمّامه از سرم افتاد. زانوها را بالا آوردم و خم شدم که به وسیله دو زانو تیر را از چشم بیرون بکشم؛ ولی دشمن با عمود آهنین بر سرم زد». (ویراستار)
پاک‌پرور، ترجمه العبّاس،/ 287- 290
(1)- من قصیدة جزلة فی رثاء أبی الفضل العبّاس للمغفور له الشّیخ حسن مصبح الحلّیّ.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 445
وفاؤه علیه السّلام:
ثمّ اغترف من الماء غرفة، و أدناها من فمه لیشرب، فتذکّر عطش أخیه الحسین و عطاشی أهل بیته و أطفاله، فرمی الماء من یده و قال:
یا نفس من بعد الحسین هونی و بعده لا کنت أن تکونی
هذا الحسین وارد المنون و تشربین بارد المعین
تاللّه ما هذا فعال دینی «1»
ثمّ ملأ القربة و حملها علی کتفه الأیمن، و رکب جواده، و توجّه نحو الخیام مسرعا لیوصل الماء إلی عطاشی أهل البیت، فأخذوا علیه الطّریق، و تکاثروا علیه و أحاطوا به من کلّ جانب:
فهنالکم ملأ المزاد و زمّها و انصاع یرفل بالحدید همامها
حتّی إذا دانی المخیّم جلجلت سوداء قد ملأ الفضا إرزامها
فجلا تلاتلها بجأش ثابت فتقاعست منکوسة أعلامها
فکأنّه صقر بأعلی جوّها جلّی فحلّق ما هناک حمامها «2»
فجعل یصول فی أوساطهم و یضرب فیهم بسیفه و هو یرتجز و یقول:
لا أرهب الموت إذا الموت زقا حتّی أواری فی المصالیت لقی
نفسی لنفس المصطفی الطّهر وقی إنّی أنا العبّاس أغدو بالسّقا
و لا أخاف الشّرّ یوم الملتقی «3»
__________________________________________________
(1)- ریاض المصائب للموسویّ: 313.
(2)- من قصیدة عصماء للحاجّ محمّد رضا الأزری- رحمه اللّه- فی رثاء العبّاس علیه السّلام مطلعها:
یا للرّجال لحادث متفاقم لو حلّ هابطة لدک شمامها
(3)- المصالیت: جمع مصلات- بالکسر- و هو الرّجل السّریع الشّجاع المتشمّر، قال عامر بن الطّفیل:
و إنّا المصالیت یوم الوغی إذا ما المغاویر لم تقدم
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 446

ففرّقهم عن طریقه، و أخذوا یهربون من بین یدیه، حتّی إذا قارب المخیّم کمن له زید ابن الرّقّاد الجهنیّ من وراء نخلة و عاونه حکیم بن الطّفیل السّنبسیّ، فضربه علی یمینه بالسّیف فبراها.
و أخذ السّیف بشماله، و ضمّ اللّواء إلی صدره، و حمل القربة علی کتفه الأیسر، و حمل علی القوم کالأسد الغضبان و هو یقول:
و اللّه إن قطّعتم یمینی إنّی أحامی أبدا عن دینی
و عن إمام صادق الیقین نجل النّبیّ الطّاهر الأمین‌

و قاتل- علیه السّلام- حتّی ضعف عن القتال، فکمن له حکیم بن الطّفیل الطّائیّ «1» من وراء نخلة و ضربه علی شماله، فقطعها من الزّند، فقال:
یا نفس لا تخشی من الکفّار و أبشری برحمة الجبّار
مع النّبیّ المصطفی المختار قد قطعوا ببغیهم یساری
فأصلهم یا ربّ حرّ النّار
فعند ذلک، وقع السّیف من یده، و أخذ القربة بأسنانه، و جعل یسرع لیوصل الماء إلی المخیّم.
فلمّا نظر ابن سعد إلی شدّة اهتمام العبّاس علیه السّلام بالقربة، صاح بالقوم: ویلکم، ارشقوا القربة بالنّبل، فو اللّه إن شرب الحسین من هذا الماء أفناکم عن آخرکم.

فقطعوا علیه طریقه، و ازدحموا علیه، و أتته السّهام کالمطر من کلّ جانب، فأصاب
__________________________________________________
(1)- و فی کتاب نور العین فی مشهد الحسین للإسفرایینیّ: أنّ الّذی قطع یساره هو عبد اللّه بن شهاب الکلبیّ، و لکنّ المشهور بین أرباب السّیر و المقاتل- کما فی الأصل- و هو الأصحّ.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 447
القربة سهم فأریق ماؤها. و جاءه سهم فأصاب صدره. و سهم آخر أصاب إحدی عینیه، فأطفأها، و جمدت الدّماء علی عینه الأخری، فلم یبصر بها.
و ضربه لعین من القوم علی أمّ رأسه، فانقلب عن ظهر فرسه، و خرّ إلی الأرض صریعا، و العلم إلی جنبه، و جعل یخور بدمه، فقطّعه القوم بأسیافهم:
و هوی بجنب العلقمیّ فلیته للشّاربین به یداف العلقم
و غدا یهمّ بأن یصول فلم یطق کاللّیث إذ أظفاره تتقلّم «1»
فعند ذلک نادی- برفیع صوته-: علیک منّی السّلام أبا عبد اللّه.
فأتاه الحسین مسرعا کالصّقر إذا انحدر إلی فریسته، ففرّق القوم عنه، و قتل منهم رجالا، و جندل فرسانا «2»، و حتّی إذا وصل إلیه، رآه مقطوع الیمین و الیسار، مفضوخ الهامة، مثخنا بالجراح، العلم إلی جنبه ممزّق، و القربة مخرّقة، و هو یفحص برجلیه.
قالوا: فأدرکه الحسین، و به رمق الحیاة، فأخذ رأسه الشّریف و وضعه فی حجرة، و جعل یمسح الدّم و التّراب عنه، ثمّ بکی بکاء عالیا، و قال: «الآن انکسر ظهری، و قلّت حیلتی، و شمت بی عدوّی».
ثمّ انحنی علیه و اعتنقه، و جعل یقبّل موضع السّیوف من وجهه و نحره و صدره:
فمشی لمصرعه الحسین و طرفه بین الخیام و بینه متقسّم
ألفاه محجوب الجمال کأنّه بدر بمنحطم الوشیج ملثّم
فأکبّ منحنیا علیه و دمعه صبغ البسیط کأنّما هو عندم
قد رام یلثمه فلم یر موضعا لم یدمه عضّ السّلاح فیلثم «3»
__________________________________________________
(1)- من قصیدة عصماء للشّاعر الفحل العلّامة السّیّد جعفر الحلّی- قدس سرّه- مطلعها:
وجه الصّباح علیّ لیل مظلم و ربیع أیّامی علیّ محرّم
(2)- فی کتاب (نور العین فی مشهد الحسین): «فحمل الحسین علی القوم و حاربهم حربا شدیدا حتّی قتل منهم (ثمانمائة فارس) و أتی إلیه ...».
(3)- من قصیدة العلّامة الأدیب الحلّیّ الآنف الذّکر. و العندم- بالفتح-: دم الأخوین، و قیل: (البقم) و هو ذو لون أحمر یصبغ به.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 448
ثمّ حمل علی القوم، فأخذ یضرب فیهم و هو یقول: «إلی أین تفرّون و قد فتتّم عضدی؟» ثمّ رجع إلی أخیه، و انحنی علیه یقبّله و یبکی، ففاضت نفس العبّاس المقدّسة و رأسه فی حجر أخیه:
و هوی علیه ما هنالک قائلا الیوم بان عن الیمین حسامها
الیوم سار عن الکتائب کبشها الیوم غاب عن الهداة إمامها
الیوم نامت أعین بک لم تنم و تسهّدت أخری فعزّ منامها «1»

أقول: المعروف عند أرباب المقاتل: أنّ الحسین علیه السّلام ترک أخاه العبّاس فی مکانه حول المسنّاة، و قام عنه بعدما فاضت نفسه الزّکیّة، و لم یحمله إلی الفسطاط الّذی کان یحمل القتلی من أهل بیته و أصحابه إلیه.
و لعلّ السرّ فی ذلک- کما ذکره بعض الأکابر- کثرة ما أصاب العبّاس علیه السّلام من الجراحات لأنّ الأعداء قطّعوه بسیوفهم إربا إربا.
و یؤیّد ذلک ما ذکره بعض أرباب المقاتل: من أنّ السّجّاد علیه السّلام حینما جاء القتلی فی الیوم الثّالث عشر من المحرّم، ذکر له بنو أسد بعد دفن القتلی بطلا مطروحا حول المسنّاة کلّما حملوا منه جانبا سقط الآخر من کثرة الجراحات.
أو لعلّ السّرّ فی ذلک: أنّ العبّاس علیه السّلام، حیث کان آخر من قتل من أصحاب الحسین و أهل بیته- علی ما هو التّحقیق-، فهدّ مقتله الحسین و قصم ظهره، و لم یکن عنده من یعینه و یساعده علی حمله إلی المخیّم، و لم یستطع حمله بنفسه المقدّسة، فإنّهم ذکروا، أنّه‌قام من عنده محنیّ الظّهر منکسرا حزینا:
هوی فوقه رمحا فقام صفیحة تثلّم منها حدّها و غرارها
فهل ترکت تلک المصائب العظام الّتی أصیب بها سیّد الشّهداء یوم الطّفّ: من فقد
__________________________________________________
(1)- أبیات من قصیدة الأزریّ الآنف الذّکر.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 449
أحبّته و أنصاره و أهل بیته و فلذة کبده شبیه جدّه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم و عویل عیاله و صراخ أطفاله و همّه و غمّه و تفکیره فیما سیجری بعد قتله علی عقائل الرّسالة و بنات الزّهراء، من الذّلّ و الأسر و السّبی من بلد إلی بلد و من مجلس إلی آخر، و قد ترکهنّ بلا محام و لا کفیل، غیر مضنی، علیل یکابد ألم السّقم و جور الأعداء.
فهل ترکت له هذه المصائب الّتی بعضها یهدّ الجبال الرّواسی قامة معتدلة و طاقة یستطیع بهما حمل الجثمان الطّاهر إلی المخیّم؟
قد عجبت من صبره الأملاک و لا یحیط وصفه الإدراک
أو لعلّ السّرّ فی ذلک- کما یقول بعض أرباب المقاتل-: أنّ العبّاس علیه السّلام هو الّذی طلب من أخیه الحسین إبقاءه فی مکانه. فقد ذکروا: أنّ الحسین علیه السّلام حینما أقبل إلی أخیه العبّاس، و وجد فیه رمق الحیاة، انحنی علیه و أراد حمله إلی المخیّم.
فأحسّ العبّاس بأخیه و علم ماذا یرید؟ فقال له: یا أخی، إلی أین ترید حملی؟
قال الحسین: أرید حملک إلی المخیّم.
فقال العبّاس: یا أخی بحقّ جدّک رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم علیک أن لا تحملنی، و دعنی فی مکانی هذا؟
فقال الحسین: لماذا یا أخی؟
قال العبّاس: لأنّی مستح من ابنتک سکینة، و قد وعدتها بالماء و لم آت به.
فترکه الحسین فی مکانه.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 318- 324
و ناهیک فی شجاعته: أنّ الحسین علیه السّلام ما أجازه للقتال فی یوم عاشوراء، بل أرسله لیأتی بالماء، و قیّد یدیه و رجلیه بإتیان الماء، و حمل القربة، و مع ذلک، لمّا رکب فرسه و أخذ رمحه و القربة، و قصد الفرات، و قد أحاط به أربعة آلاف، و فی روایة ستّة آلاف، و فی (الأسرار) عشرة آلاف محارب، فحمل علیهم العبّاس و قتل منهم شجعانا، و نکّس منهم فرسانا، و تفرّقوا عنه هاربین کما یتفرّق عن الذّئب الغنم، و صعد قوم علی التّلال
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 450
و الأکمات، و أخذوا یرمونه بالسّهام، حتّی قال إسحاق بن حیوة (لع): فثوّرنا علیه النّبال کالجراد الطّائر، فصیّرنا جلده کالقنفذ، و مع ذلک کان کالجبل الأصمّ لا تحرّکه العواصف، و لا تزیله القواصف، فغاص العبّاس فی أوساطهم، و قتل منهم ثمانین فارسا، و قیل:
ثمانمائة فارس، و قیل: أکثر من ذلک، و هو بینهم یرتجز و یقول:
لا أرهب الموت إذا الموت رقی حتّی أواری فی المصالیت لقی
نفسی لنفس المصطفی الطّهر وقی إنّی أنا العبّاس أغدو بالسّقا
و لا أخاف الشّرّ یوم الملتقی
فتفرّقوا عنه هاربین، فکشفهم عن المشرعة، و نزل، فهجموا علیه، فخرج إلیهم و فرّقهم، ثمّ عاد إلی المشرعة، فحملوا علیه ثانیا، فکرّ علیهم العبّاس علی ما فی بعض الکتب منها: الکبریت الأحمر إلی ستّ مرّات، و فی السّادسة انصرفوا و لم یرجعوا، فنزل و ملأ القربة، و أراد أن یخرج، نادی عمرو بن الحجّاج (لعنه اللّه): دونکم العبّاس، فقد حصل بأیدیکم، فکثرت علیه الرّجال، فلمّا رأی العبّاس علیه السّلام، و قد تسارعوا إلیه، حطّ القربة، و خرج من المشرعة، و استقبل القوم یضربهم بسیفه، و کأنّه النّار فی الأحطاب و هو یقتلهم و یحصدهم حصد السّنبل. یقول الرّائیّ:
وقع العذاب علی جیوش أمیّة من باسل هو فی الوقایع معلم
ما راعهم إلّا تقحّم ضیغم من غیر أن یعجم لفظه و یدمدم
عبست وجوه القوم خوف الموت و العبّاس فیهم ضاحک متبسّم
قلب الیمین علی الشّمال و غاص فی الأوساط یحصد فی الرّؤوس و یحطم
و جعل روحی له الفداء یرتجز و یقول:
أقاتل القوم بقلب مهتد أذبّ عن سبط النّبیّ أحمد
أضربکم بالصّارم المهنّد حتّی تحیدوا عن قتال سیّدی
إنّی أنا العبّاس ذو التودّد نجل علیّ المرتضی المؤیّد
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 451
فقتل من ساداتهم و أبطالهم مائة، ثمّ عاد إلی القربة، فاحتملها علی عاتقه، و خرج یرید المخیّم، فرکب عمر بن سعد (لعنه اللّه) و زحفت فی أثره الأعلام، و وصلت الخیل و الرّجال إلی العبّاس، و قد أدرکته الخیل و الرّماح کآجام القصب، و جعل العبّاس ینادی:
یا أعداء اللّه، لئن قتلنا، فلقد قتلنا منکم أضعافا، و صار یضرب فیهم یمینا و شمالا، و یجدّل الفرسان و ینکّس الأبطال، و قتل منهم خلقا کثیرا، و القربة علی ظهره، فلمّا نظر ابن سعد (لعنه اللّه) ذلک، نادی: ویلکم! ارشقوا القربة بالنّبل، فو اللّه إن شرب الحسین الماء أفناکم عن آخرکم. أمّا هو الفارس ابن الفارس البطل المداعس، فحملوا علیه حملة منکرة.
و روی: أنّه قتل منهم مائة و ثمانین فارسا.
(أقول): و لعمرو اللّه، لو لم یکن ما جری علی اللّوح أن یستشهد العبّاس فی ذلک الیوم حتّی ینکسر لفقده ظهر الحسین علیه السّلام، و ینال بالشّهادة، لأفنی العبّاس جمیع أهل الکوفة بشماله دون یمینه، و قد قتل بشماله مائة و ثمانین فارسا ممّن یعدّ بألف أو ألفین:
قسما بصارمه الصّقیل و إنّنی فی غیر صاعقة السّما لا أقسم
لو لا القضا لمحا الوجود بسیفه و اللّه یقضی ما یشاء و یحکم
حسمت یدیه المرهفات و إنّه و یمینه من حدّهنّ لأحسم
و لم یزل روحی له الفداء یقاتل، حتّی قطعت یداه، فانکبّ علی السّیف بفیه، و أخذ الرّایة بساعدیه، و ضمّها إلی صدره، و حمل علیهم، و یقول: هکذا أحامی عن حرم رسول اللّه، و لم یزل یحامی حتّی ضربوه بعمود من حدید، ففلق هامته، فسقط مخّ رأسه علی کتفیه و انصرع عفیرا:
اللّه أکبر أیّ بدر خرّ عن أفق الهدایة فاستشاط ظلامها
فمن المعزّی السّبط سبط محمّد بفتی له الأشراف طأطأ هامها
و أخ کریم لم یخنه بمشهد حیث السّراة کبت بها أقدامها
و فی خبر: جاءه سهم و أصاب صدره الشّریف، و انصرع عفیرا علی الأرض یخور فی دمه، و نادی: وا أخاه، وا حسیناه، وا أبتاه، وا علیّاه؛ و نادی: یا أبا عبد اللّه، علیک منّی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 452
السّلام؛ فلمّا سمع الإمام علیه السّلام نداءه، قال: وا أخاه، وا عبّاساه، وا مهجة قلباه؛ فأتاه کالصّقر إذا انحدر علی فریسته، ففرّقهم یمینا و شمالا، بعد أن قتل سبعین رجلا منهم و نزل إلیه.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 438- 440
عن أبی مخنف، و هو یقول:
یا نفس من بعد الحسین هونی و بعده لا کنت أن تکونی
هذا الحسین شارب المنون و تشربین بارد المعین
هیهات ما هذا فعال دینی و لا فعال صادق الیقین
انتهی.
و ملأ القربة و حملها علی کتفه الأیمن، و توجّه نحو الخیمة، فقطعوا علیه الطّریق، و أحاطوا به من کلّ جانب، فحاربهم.
و فی التّظلّم: فأخذوه بالنّبال من کلّ جانب، حتّی صار درعه کالقنفذ من کثرة السّهام، فکمن له زید بن ورقاء من وراء نخلة، و عاونه حکیم بن الطّفیل السّنبسیّ، فضربه علی یمینه، فقطعها، فأخذ السّیف بشماله، و حمل القربة علی کتفه الأیسر و هو یرتجز و یقول:
و اللّه إن قطعتم یمینی إنّی أحامی أبدا عن دینی
و عن إمام صادق الیقین نجل النّبیّ الطّاهر الأمین
فقاتل حتّی ضعف، فکمن له الحکیم بن الطّفیل الطّائیّ، أو نوفل الأزرق، فضربه بالسّیف علی شماله، فقطع یده من الزّند، فحمل القربة بأسنانه و هو یقول:
یا نفس لا تخشی من الکفّار و أبشری برحمة الجبّار
مع النّبیّ السّیّد المختار قد قطعوا ببغیهم یساری
فأصلهم یا ربّ حرّ النّار
و جاءه سهم و أصاب القربة، و أریق ماؤها، ثمّ جاءه سهم آخر، فأصاب صدره،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 453
فانقلب عن فرسه. و فی خبر: فضربه ملعون بعمود من حدید، ففلق هامته، فقتله، و لمّا انقلب عن فرسه، صاح إلی أخیه الحسین علیه السّلام: أدرکنی، فلمّا أتاه رآه صریعا، فبکی و حمله إلی الخیمة.
ثمّ قالوا: و لمّا قتل العبّاس، قال الحسین علیه السّلام: الآن انکسر ظهری، و قلّت حیلتی، انتهی.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 446- 447
قال فی منتخب التّواریخ: «1» حدّث الشّیخ الجلیل الحاجّ ملّا علیّ «1» التّبریزی، قال:
سمعت من بعض أفاضل علماء العرب:
أنّ الأزریّ «2» لمّا قال: (یوم أبو الفضل استجار به الهدی) و معناه أنّ یوم عاشوراء، یوم استجار الحسین علیه السّلام بأخیه العبّاس، «3» توقّف فی ذلک «3» و تخیّل أنّ هذا المصراع من البیت لعلّه غیر مقبول عند الحسین علیه السّلام، و لذا توقّف فی مصراعه الآخر، و ما أتمّ البیت، «4» فنام و رأی الحسین علیه السّلام فی منامه، و قال علیه السّلام له: و لنعم ما قلت، و لقد أحسنت و أجدت، نعم، لقد استجرت بالعبّاس یوم عاشوراء، و تمّمه و قل بعده: (و الشّمس من کدر العجاج لثامها)؛ یعنی: استجرت به حین أنّ الأرض و السّماء اغبرّت من کثرة العجاج و الغبار حتّی کأنّ الشّمس تلثّمت و تنقّبت بالعجاج.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 441- مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 273- 274
و فی بعض الکتب أخذ الحسین علیه السّلام رأسه، و وضعه فی حجره، و جعل یمسح الدّم عن عینیه، فرآه و هو یبکی، فقال الحسین علیه السّلام ما یبکیک یا أبا الفضل؟ قال: أخی، یا نور عینی، و کیف لا أبکی و مثلک الآن جئتنی و أخذت رأسی عن التّراب، فبعد ساعة من یرفع رأسک عن التّراب و من یمسح التّراب عن وجهک و کان الحسین علیه السّلام جالسا، إذ
__________________________________________________
(1- 1) [وسیلة الدّارین: «عن الشّیخ محمّد علیّ الخیابانیّ»].
(2)- [زاد فی وسیلة الدّارین: «الشّیخ کاظم الشّاعر و مادح أهل البیت»].
(3- 3) [وسیلة الدّارین: فبعد ذلک توقّف من الکلام»].
(4)- [زاد فی وسیلة الدّارین: «و لمّا صار اللّیل»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 454
شهق العبّاس شهقة، و فارقت روحه الطّیّبة، و صاح الحسین علیه السّلام وا أخاه، وا عبّاساه (تنبیه) قد اختلف أرباب المقاتل فی وقت شهادة العبّاس، و یظهر من القمقام أنّه آخر من قتل و لم یقتل بعده أحد إلّا سیّدنا الحسین، و یظهر من کلام صاحب النّاسخ أنّ علیّ بن الحسین الأکبر آخر من قتل من بنی هاشم و قتل العبّاس قبله و هذا کلامه لمّا قتل العبّاس لم یبق للحسین علیه السّلام أحد إلا ولده علیّ الأکبر فبرز، و یظهر من کلام أبی مخنف أنّ العبّاس أوّل من قتل کما ذکرنا، و یظهر من کلام المجلسیّ (ره) أنّ العبّاس قتل قبل علیّ بن الحسین الأکبر و قتل قبل القاسم، و یظهر من کلام المفید و ابن طاوس أنّ العبّاس آخر من قتل و لم یبق بعده أحد إلّا سیّدنا الحسین علیه السّلام، و اللّه أعلم بحقائق الأمور.
نذکر بعض ما ظفرنا به فی کتب المقاتل ممّا یتعلّق بالعبّاس علیه السّلام، و نذکر شیئا من المقدّمات الموجعة و المرقّقة للقلوب:
(منها) فی معدن الجواهر للکراجکیّ قال: «1» قال الحسن بن علیّ علیه السّلام: «مصائب الحزن أربع: موت الوالد، و موت الولد، و موت الأخ، و موت الامرأة؛ فموت الوالد قاصم للظّهر، و موت الولد صدع الفؤاد، و موت الأخ قصّ الجناح، و موت الامرأة حزن ساعة».
و فی بعض الکلمات: «من لا أخ له لا ظهر له».
و «منها»: «2» لمّا قدم لقمان من سفر له، لقی غلامه فی بعض الطّریق، فقال له: یا غلام ما فعل أبی؟ قال: مات، قال لقمان: ملکت أمری؛ قال: ما فعلت زوجتی؟ قال: ماتت، قال لقمان: جدّدت فراشی، قال: ما فعلت أختی؟ قال: ماتت، قال لقمان: سترت عورتی، قال: ما فعل أخی؟ قال: مات، قال لقمان: الآن انکسر «3» ظهری. «2»
فإذن، لا یلام الحسین علیه السّلام حین وقف علی العبّاس و قال: الآن انکسر ظهری. «1»
نظم قیل فیه عن لسان الحسین علیه السّلام:
__________________________________________________
(1- 1) [مثله فی وسیلة الدّارین،/ 274].
(2- 2) [حکاه العیون عن نفس المهموم،/ 169- 170].
(3)- [العیون: «انقطع»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 455
سأبکیک حتّی یرتوی عاطش الثّری بصیّب دمع لیس ینفکّ جاریا
و إن کان یجدی البکاء و لم یعن علی الأسی من ذلک العهد ضامیا
فقدت أخا برّا و لیثا غضنفرا و رمحا ردینیّا و عضبا یمانیا
و «منها» قال ابن خلّکان فی وفیات الأعیان: توفّی السّیّد الرّضیّ رحمه اللّه بکرة یوم الأحد سادس محرّم، و قیل: سادس صفر سنة ستّ و أربعمائة ببغداد، و کانت ولادته سنة تسع و خمسین و ثلاثمائة ببغداد، و لمّا توفّی مضی أخوه المرتضی إلی مشهد موسی بن جعفر علیه السّلام، لأنّه لم یستطع أن ینظر إلی تابوته و دفنه.
إذن، ساعد اللّه قلب الحسین علیه السّلام یوم نظر إلی جسد أخیه العبّاس فرآه مقطوع الیمین و الشّمال، إلی آخره. «أقول» و یعجبنی کلام علیّ علیه السّلام فی الدّیوان المنسوب إلی أمیر المؤمنین علیه السّلام، یقول علیه السّلام:
السّیف و الخنجر ریحاننا أفّ علی النّرجس و الیاس «1»
شرابنا من دم أعدائنا و کأسنا جمجمة الرّاس
و کأنّ أشباله تعلّموا منه هذا المقال، سیّما قرّة عینه أبا الفضل علیه السّلام کان یستقبل السّیوف و السّهام و الرّماح بوجهه و نحره و صدره، کأنّ کلّ سهم طاقة ریحان من الحبیب إلی المحبوب، نظم:
یلقی الرّماح بنحره فکأنّما فی ظنّه عود من الرّیحان
و یری السّیوف و صوت وقع حدیدها عرسا تجلّیها، علیه غوانی
«2» و لا یخفی. أنّ الشّهداء إذا أصابهم سهم کانوا یتمکّنون من دفعه بأیدیهم أو یخرجونه من أبدانهم بها، فما حال من قطعت یمینه و شماله، و الرّماة کانوا أربعة آلاف؟
و السّیّد حیدر أشار بقوله:
و هل یملک الموتور قائم سیفه لیدفع عنه الضّیم و هو بلا کفّ
__________________________________________________
(1)- الآس، (نسخة).
(2) (2- 2) [حکاه عنه فی وسیلة الدّارین،/ 274- 275].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 456
«1» و کل فارس إذا أراد التّرجّل یتلقّی بإحدی یدیه قبّة السّرج، و بإحدی یدیه الشّکیمة و یترجّل، فما حال من یداه مقطوعتان؟ «1»
و کلّ شهید إذا سقط علی الأرض، استقبل الأرض بیدیه، فیهون علیه السّقوط، فما حال من کان جسیما، و بدنه «2» کالقنفذ من کثرة السّهام و النّبال؟
فوا أسفاه علیک یا قمر بنی هاشم، فما حالک حین هویت إلی الأرض و السّهام نابتة فی أضلاعک و صدرک و بدنک؟.
و فی بعض الکتب، لمّا نادی: یا أخاه، أدرک أخاک، ساق الرّیح صوت العبّاس إلی مسامع الحسین (2*) علیه السّلام، انتهی.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 449- 452
و ممّا یزید فی الرّقّة و البکاء علی العبّاس، إنّ الجراحات الّتی کانت فی جسد العبّاس علیه السّلام لا تعدّ و لا تحصی، و أکثر من جراحات سائر الشّهداء، لأنّ الإنسان یحفظ جسده و بدنه عن جمیع الآفات بالیدین و العین، «3» ینظر بعینه، و یدفع بیده، «3» و أهل الکوفة (لعنهم اللّه) أحاطوا بالعبّاس، و قطعوا یدیه أولا، و رموا عینه بسهم، فوقف العبّاس بینهم مقطوع الیدین، «4» و مشکوک العین، «4» لا یری شیئا و لا یتمکّن من دفع الشّی‌ء «5» «6» و هم (لعنهم اللّه) صنعوا به ما صنعوا.
فی بعض الکتب: أنّ العضّاب بن الأسود الکندیّ (لعنه اللّه) رماه [العبّاس] بسهم علی عینه الشّریفة. «6»
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 454- مثله: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 277

فالأقوال فی ذلک ثلاثة:
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(2)- [زاد فی وسیلة الدّارین: صار].
(3- 3) [وسیلة الدّارین: «لأنّه بالمشاهدة معها یتجنّب مواقع الخطر و یدفع بالیدین السّهام و غیرها»].
(4- 4) [وسیلة الدّارین: و السّهم ثابت فی العین].
(5)- [وسیلة الدّارین: الشّرّ].
(6- 6) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 457
قول: أنّه قتل قبل جمیع الشّهداء رضوان اللّه علیهم، و أفرط أهل هذا القول، حتّی زعم بعضهم: أنّه قتل یوم السّابع. و آخر: یوم التّاسع، کمقتل أبی مخنف الصّغیر، أو المقتل المنسوب إلیه. و جزم به بعض متأخّری العجم، و نور العین لأبی إسحاق الأسفرائنیّ، و یظهر من کلامه: أنّه استشهد قبل شهادة الحسین علیه السّلام بیوم.
هکذا یقول فی نور العین ص 20 بعد ذکره لمحاربة العبّاس علیه السّلام قال: ثمّ ضربه رجل منهم بعمود من حدید علی رأسه، ففلق هامته، فانصرع إلی الأرض و هو ینادی: یا أخی یا حسین علیک منّی السّلام، فحمل الحسین علیه السّلام علی القوم و حاربهم حربا شدیدا حتّی قتل منهم ثمانمائة فارس، و أتی إلیه و حمله و أتی به، فطرحه بین القتلی، و کان اللّیل قد أتی علیه، فباتوا تلک اللّیلة، و فی الصّباح رکب القوم و رجعوا علی الحسین علیه السّلام، فتذکّر أخاه العبّاس علیه السّلام و شفقته علیه، و جعل ینادی: واغوثی بک، یا اللّه، یا غیاثاه؛ ثمّ یخرج من قومه فارس بعد فارس، و کلّ منهم یقتل مقتلة عظیمة، ثمّ یقتل فیحمل علی القوم نحو المائتین و الثّلثمائة، و الأکثر و الأقلّ، ثمّ یحمله و یأتی به إلی موضع القتلی، و لم یزل حتّی قتل جمیع الأنصار و المهاجرین الّذین معه، و هو یأتی بهم واحدا بعد واحد، إلی آخره.
و هذا قول ضعیف جدّا.
و أضعف منه قول أبی مخنف فی المقتل الصّغیر، إن صحّت نسبته إلیه، و لا تصحّ، فإنّه یذکر شهادة العبّاس الأکبر علیه السّلام یوم السّابع.
و هذان القولان غایة فی الشّذوذ، بل صدمة للقطعیّ الّذی لا یشکّ فیه أحد، أنّ العبّاس علیه السّلام لم یدفن إلّا یوم دفن الحسین علیه السّلام، و ممّا لا یجوز أن یترکه الحسین علیه السّلام هذه المدّة من غیر دفن، أو یترکه بین جموع أعدائه یمثّلون به أشدّ التّمثیل، و هو إذ ذاک قویّ منیع، لا یحول دون مقصده حائل، و سلامة أصحابه الضّواری السّاغبة إلی طعم المنیّة، لا یعوقها عن حمله عائق؛ فإذن لا یجوز لنا أن نعدّ هذا قولا، و إن ذکرناه للتّنبیه علی سخف قائله، و قلّة تدبّر الجانح إلیه.
القول الثّانی، و هو الّذی علیه عامّة أهل التّاریخ: من أنّه علیه السّلام استشهد یوم العاشر بعد شهادة أکثر الأنصار، و استشهد قبله فتیة من بنی هاشم، أمّا کلّهم أو بعضهم، لأن أهل
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 458
هذا القول قد اختلفوا علی قولین، و بهذا الاختلاف، و ضمّه إلی ذلک القول الشّاذ، تکون الأقوال ثلاثة.
أحد القولین: إنّه سبق علیّا الأکبر علیه السّلام بالشّهادة، و علیه جماعة من أرباب المقاتل، منهم فخر الدّین الطّریحیّ، و تقدّم کلامه الّذی أوردناه فی السّقایة عن المنتخب فراجعه؛ و عبد الرّزّاق الیزدیّ، فیقول فی مصائب المعصومین ص 266: بعد شهادة قاسم بن الحسن و عبّاس بن أمیر المؤمنین علیه السّلام، تقدّم علیّ بن الحسین علیه السّلام و هو المشهور بعلیّ الأکبر، إلی آخره؛ و منهم سبط ابن الجوزیّ الحنفیّ فی التّذکرة، فقد قال ص 145: قال الشّعبیّ: أوّل قتیل منهم العبّاس بن علیّ، ثمّ علیّ بن الحسین الأکبر، و منهم ملّا عبد اللّه فی مقتل العوالم، فإنّه ذکر شهادة العبّاس علیه السّلام سابقة علی شهادة علیّ الأکبر علیه السّلام، و بعد أن أتمّ الکلام علی شهادة العبّاس علیه السّلام، قال ص 95: ثمّ تقدّم علیّ بن الحسین علیه السّلام؛ و کذا قال الفاضل المجلسیّ رحمه اللّه فی البحار، و هو قول محمّد ابن شهر آشوب رحمه اللّه فی المناقب، و سنذکر ذلک إن شاء اللّه، و غیر هؤلاء.
ثانی القولین: إنّه آخر من قتل من بنی هاشم قبل شهادة الحسین علیه السّلام، و إنّ أوّل قتیل من بنی هاشم، هو علیّ بن الحسین الأکبر، و هذا القول هو المعتمد لأمرین:
أحدهما: أنّ الإمام صاحب الزّمان عجّل اللّه فرجه فی زیارته للشّهداء الّتی رواها السّیّد ابن طاوس فی کتاب الإقبال، و فیها فی زیارة علیّ الأکبر علیه السّلام: «السّلام علیک یاأوّل قتیل من نسل خیر سلیل» إلی آخره، و هذا نصّ.
ثانیهما: القائل به من أهل الضّبط و الاتقان، و به قال أبو الفرج الأصبهانیّ بعد ما نقلناه عنه من قول الشّعبیّ، راجع مقاتل الطّالبیّین؛ و أبو حنیفة الدّینوریّ الفیلسوف المؤرّخ فی الأخبار الطّوال، و هذا لفظه ص 255: و بقی العبّاس بن علیّ علیهم السّلام قائما أمام الحسین علیه السّلام یقاتل دونه و یمیل معه، حیث مال، حتّی قتل رحمة اللّه علیه، و بقی الحسین علیه السّلام وحده، إلی آخره. و أبو جعفر الطّبریّ أحد أئمّة المذاهب من أهل السّنّة فی تاریخه ذکر: أنّ علیّ ابن الحسین علیه السّلام أوّل قتیل من بنی هاشم، و الشّیخ الجلیل العظیم، رئیس الشّیعة المطلق، و محقّقها أبو عبد اللّه محمّد بن محمّد بن النّعمان المفید رحمه اللّه فی کتاب الإرشاد، و شیخ الشّیعة
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 459
و أستاذ العلّامة الحلّیّ الشّیخ جعفر ابن نما الحلّیّ رحمه اللّه فی مثیر الأحزان؛ و صاحب النّور و الکرامات الباهرة السّیّد رضی الدّین علیّ بن طاوس فی کتاب المقتل المسمّی بالملهوف، و لفظهم جمیعا: أنّه لمّا اشتدّ العطش بالحسین علیه السّلام فرکب المسنّاة یرید الفرات، و العبّاس أخوه بین یدیه، فاعترضته خیل ابن سعد، فرمی رجل من بنی أبان بن دارم، الحسین علیه السّلام بسهم، فأثبته فی حنکه الشّریف، فانتزع (صلوات اللّه علیه) السّهم، و بسط یدیه تحت حنکه، حتّی امتلأت راحتاه من الدّم، ثمّ رمی به، ثمّ قال: اللّهمّ إنّی أشکو إلیک ما یفعل بابن بنت نبیّک، ثمّ اقتطعوا العبّاس عنه، و أحاطوا به من کلّ جانب حتّی قتلوه (قدّس اللّه روحه) فبکی الحسین علیه السّلام لقتله بکاء شدیدا، و آخرون غیر هؤلاء یقولون بمثل هذا القول، فلا ینبغی التّوقّف فی أنّه آخر من استشهد من العلویّین، و کلامنا المتقدّم فی اللّواء یعطیک صورة واضحة إلی الجزم بتأخّر شهادته عن غیره.
المظفّر، بطل العلقمی، 3/ 204- 207
و فی بعض الکتب: أخذ الحسین علیه السّلام رأس العبّاس، و وضعه فی حجره، و جعل یمسح الدّم عن عینیه، فرآه و هو یبکی، فقال الحسین علیه السّلام: ما یبکیک یا أبا الفضل؟ قال:
أخی یا نور عینی و کیف لا أبکی؟ و کان الحسین جالسا إذ شهق العبّاس علیه السّلام شهقة و صاح، و فارقت روحه الطّیّبة، و صاح الحسین علیه السّلام: وا أخاه، وا عبّاساه، إلی آخر ما تقدّم. «1»
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 274
حقّا إنّ هذا الموقف یجلّ عن الوصف، فرجل لم یذق الماء منذ یومین- علی أقلّ تقدیر- و لم یزل طیلة الیوم یحمل السّلاح و یطارد الخیل و الرّجال، ثمّ یظفر بالماء فیمتنع من شربه قبل الحسین علیه السّلام مواساة له فی عطشه.
و إذا کان جبرئیل علیه السّلام یقول للرّسول الأعظم صلّی اللّه علیه و اله و سلّم بعدما شاهد دفاع الإمام أمیر المؤمنین علیه السّلام عن الرّسول صلّی اللّه علیه و اله المشرکین فی یوم أحد: یا رسول اللّه! لقد عجبت الملائکة و عجبنا معها من حسن مواساة علیّ لک بنفسه، فقال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله: و ما یمنعه
__________________________________________________
(1)- او به دست «زید بن رقاد جنبی» و «حکیم بن طفیل طایی» (در تاریخ طبری: سنبسی، آمده است) شهید شد. هاشم‌زاده، ترجمه انصار الحسین،/ 126
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 460
من هذا و هو منّی و أنا منه؟ فقال جبرئیل علیه السّلام: یا رسول اللّه و أنا منکما. «1»
فلو نظر إلی صنع أبی الفضل علیه السّلام فی ذلک الیوم لعلم أنّه کموقف أبیه أمیر المؤمنین علیه السّلام.
دخیّل، العبّاس بن علیّ علیهما السّلام،/ 40- 41
«1»- قال علیه السّلام و قد حمل علی القوم:
أنا الّذی أعرف عند الزّمجرة بابن علیّ المسمّی حیدرة
فاثبتوا الیوم لنا یا کفرة لعترة الحمّد و آل البقرة «2»
«2»- و قال علیه السّلام و قد حمل علی القوم حتّی قتل من أبطالهم و ساداتهم مائة، ثمّ عاد إلی القربة فاحتملها علی عاتقه:
للّه عین رأت ما قد أحاط بنا من اللّئام و أولاد الدّعیّات
یا حبّذا عصبة جادت بأنفسها حتّی تحل بأرض الغاضریّات
الموت تحت ذباب السّیف مکرمة إذا کان من بعده سکنی لجنّات
3- و له علیه السّلام:
صبرا علی جور الزّمان القاطع و منیة ما إن لها من دافع
لا تجزعی فکلّ شی‌ء هالک حاشی لمثلی أن یکون بجازع
فلئن رمانی الدّهر منه بأسهم و تفرّق من بعد شمل جامع
فکم لنا من وقعة شابت لها قمم الأصاغر من ضراب قاطع
4- و قال علیه السّلام و قد حمل علی القوم:
أقسمت باللّه الأعزّ الأعظم و بالحجون صادقا و زمزم
و بالحطیم و الفنا المحرّم لیخضبنّ الیوم جسمی بدمی
دون الحسین ذی الفخار الأقدم إمام أهل الفضل و التّکرّم
__________________________________________________
(1)- الإرشاد، 46.
(2)- مقتل العبّاس، للبلاذریّ، 13.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 461
5- و قال علیه السّلام: و قد ملأ القربة و توجّه إلی المخیّم و نظر إلی الحسین علیه السّلام، فقال:
لن ینالوک بسوء إن یریدوا الیوم قتلک
إنّ عندی من مصاب مثل ما إن هو عندک «1»
دخیّل، العبّاس بن علیّ علیهما السّلام،/ 31- 34
__________________________________________________
(1)- مقتل العبّاس، للبلاذریّ، 14.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 462

[حرملة بن کاهل الأسدیّ مع جماعة] و تعاوروه «1»، و سلب ثیابه حکیم بن طفیل الطّائیّ. و رمی الحسین بسهم، فتعلّق بسرباله.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 406، أنساب الأشراف، 3/ 201
و قد کان أصاب [حکیم بن طفیل الطّائیّ السّنبسیّ] صلب العبّاس بن علیّ علیه السّلام، و رمی حسینا بسهم.
الطّبری، التّاریخ، 6/ 62- 63- عنه: المظفّر، بطل العلقمی، 3/ 219؛ مثله ابن الأثیر، الکامل، 3/ 371؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 145
الحکیم بن الطّفیل الطّائیّ و هو الّذی أصاب سلب العبّاس بن علیّ، و رمی الحسین بسهم فتعلّق بسرباله.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 220
حکیم بن الطّفیل السّنبسیّ: و کان قد أخذ سلب العبّاس علیه السّلام و رماه بسهم. «2»
ابن نما، ذوب النّضار،/ 119- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 337؛ مثله المجلسی، البحار، 45/ 375؛ البحرانی، العوالم، 17/ 695
__________________________________________________
(1)- یقال تعاور القوم الشّی‌ء و اعتوروه و تعاوروه: تعاطوه و تداولوه.
(2)- ابن نما درباره حکیم بن طفیل گفته است که او لباس تن عباس را ربود و تیری به او زد.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 155
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 463

و حمله علی «1» ظهر جواده، و أقبل به إلی الخیمة، و طرحه، «2» و بکی علیه «2» بکاء شدیدا، حتّی بکی جمیع من کان حاضرا، و قال (صلوات اللّه علیه): جزاک اللّه من أخ خیرا، لقد جاهدت فی اللّه حقّ جهاده. «3»
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 59- عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 338؛ المازندرانی،
معالی السّبطین، 1/ 441؛ المظفّر، بطل العلقمی «4»، 3/ 211
فحمله علی ظهر جواده، و أقبل به إلی الخیمة، «5» فطرحه «5» و هو یبکی حتّی أغمی علیه. «6» «7» و للّه درّ من قال: «7»
أحقّ النّاس أن یبکی علیه فتی أبکی الحسین بکربلاء
أخوه و ابن والده علیّ أبو الفضل المضرّج بالدّماء
و من ساواه لا یثنیه شی‌ء و جاد له علی ظمأ بماء
«8» و من قال أیضا:
و ما زال فی حرب الطّغاة مجاهدا إلی أن هوی فوق الصّعید مجدّلا
و قد رشقوه بالنّبال و خرّقوا له القربة الماء الّتی کان قد ملا
فنادی حسینا، و الدّموع هوامل أیا ابن أبی قد خاب ما کنت آملا
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی الأسرار].
(2- 2) [الأسرار، «فیها و بکی»].
(3)- [و هذا ممّا تفرّد به هذا النّصّ المنسوب إلی أبی مخنف، و لکنّ المشهور، بل الصّحیح: إنّه علیه السّلام أبقی فی مصرعه و دفن هناک].
(4)- [حکاه بطل العلقمی عن أسرار الشّهادة].
(5- 5) [لم یرد فی المعالی].
(6) (6*) [لم یرد فی المعالی].
(7- 7) [تظلّم الزّهراء: و فی ذلک یقول الشّاعر].
(8) (8*) [لم یرد فی تظلّم الزّهراء].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 464
علیک سلام اللّه یا ابن محمّد علی الرّغم منّی، یا أخی، نزل البلا
فلمّا رآه السّبط ملقی علی الثّری یعالج کرب الموت و الدّمع أهملا
فجاء إلیه و الفؤاد مقرّح و نادی بقلب بالهموم قد امتلا
أخی کنت عونی فی الأمور جمیعها أبا الفضل یا من کان للنّفس باذلا
یعزّ علینا أن نراک علی الثّری طریحا و منک الوجه أضحی مرمّلا
علیک من الرّحمان ألف تحیّة فقدرک عندی یا أخی الآن قد علا
فأبشر بجنّات من اللّه فی غد و بالحور و الولدان و الفوز و العلی (6*) (8*)
الطّریحی، المنتخب، 2/ 441- 442- عنه: القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 199، 200؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 441
و حمل العبّاس إلی الخیمة «1»، فجدّدوا الأحزان، و أقاموا العزاء وَ سَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ.
لهفی علی العبّاس لمّا أن دنی نحو الفرات بقلبه الحرّان
فأراد شرب الماء قال بنفسه و الهفتا للسّیّد الظّمآن
عاف الشّراب و لم یبلّ أوامه وجدا لوجد أخیه و الإخوان
لهفی علی العبّاس إذ حاطوا به من کلّ فجّ أقبلوا و مکان
حاطوا به و استفردوه و خرّقوا قربا ملاها قاصد النّسوان
ثاروا علیه بطعنهم و بضربهم و بطعنهم أردوه فی المیدان
فعلاه رجس فاجر بحسامه قطع الیمین بمشرفی یمانی
و هواه آخر ضربة فی رأسه حتّی رماه بحوبة الجولان
فأتی الحسین إلیه و هو مسارع فرآی أخاه مکابد الحدثان
فبکی و قال جزیت خیرا من أخ واسی أخاه بشدّة و هوان
__________________________________________________
(1)- [زاد فی بطل العلقمی: (ثانیهما) أنّ الحسین علیه السّلام حمله إلی الخیمة، یعنی خیمة الشّهداء، و المشهور أنّه بقی فی مکانه. انظر،/ 415].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 465
أدّیت حقّا للاخوّة یا أخی و حضیت وصل الحور و الولدان
یا أوّل الشّهداء یابن المرتضی صلّی علیک اللّه کلّ أوان
و اللّه تلک مصیبة لم أنسها إلّا إذا أدرجت فی الأکفان
الطّریحی، المنتخب، 2/ 314- عنه: المظفّر، بطل العلقمی، 2/ 239- 240
و حمله إلی الخیمة.
البحار، المجلسی، 45/ 42- عنه: البحرانی، العوالم، 17/ 285؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 324
أقول: و فی بعض الکتب المعتبرة: إنّ من کثرة الجراحات الواردة علی العبّاس علیه السّلام و لم یقدر الحسین علیه السّلام أن یحمله إلی محل الشّهداء، فترک جسده فی محلّ قتله و رجع باکیا حزینا إلی الخیام. البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 324
فوضعه فی مکانه و رجع إلی الخیمة و هو یکفکف دموعه بکمّه، فلمّا رأوه مقبلا، أتت إلیه سکینة و لزمت عنان جواده، و قالت: یا أبتاه! هل لک علم بعمّی العبّاس؟ أراه أبطأ، و قد وعدنی بالماء، و لیس له عادة أن یخلف وعده، فهل شرب ماء، أو بلّ غلیله و نسی ما ورائه، أم هو یجاهد الأعداء؟ فعندها بکی الحسین علیه السّلام و قال: یا بنتاه! إنّ عمّک العبّاس قتل، و بلغت روحه الجنان، فلمّا سمعت زینب، صرخت و نادت «1»: وا أخاه، وا عبّاساه، وا قلّة ناصراه، وا ضیعتاه «2»، وا انقطاع ظهراه، فجعلن النّساء یبکین و یندبن علیه، و بکی الحسین علیه السّلام معهم. «3»
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 337- عنه: المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 449، 441
و یقول مصنّف هذا الکتاب أی کتاب اکسیر العبادات فی أسرار الشّهادات خادم العلوم المشتهر بأقا الدّربندیّ إنّ صاحب تلک النّسخة أعنی شهاب الدّین العاملیّ (ره) قد ذکر بعد شهادة محمّد بن أمیر المؤمنین کیفیّة شهادة العبّاس بن أمیر المؤمنین، ثمّ قال: إنّ
__________________________________________________
(1)- [المعالی: قالت].
(2)- [زاد فی المعالی: من بعدک، فقال الحسین علیه السّلام: أی و اللّه من بعده وا ضیعتاه].
(3)- [لم یرد فی المعالی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 466
الحسین علیه السّلام لمّا شاهد شهادة العبّاس بکی بکاء شدیدا، و نادی: یا قوم أما من مجیر یجیرنا، أما من مغیث یغیثنا، أما من طالب الجنّة فیصرنا، أما من خائف من النّار فیذّب عنّا، أما من أحد یأتینا بشربة من الماء لهذا الطّفل الّذی لا یطیق الظّماء، فقام إلیه ولده الأکبر و قال: أنا آتیک بالماء یا سیّدی، فقال: امض بارک اللّه فیک فأخذ الرّکوة «1» بیده و سار إلی الفرات، و أنشأ بهذه الأبیات حیث یقول شعرا:
أقسمت لو کنّا لکم أعدادا و مثلکم لکنتم الأنکادا «2»
یا شرّ قوم حسبا و زادا لا حفظ اللّه لکم أولادا
قال: ثم إنّه اقتحم المشرعة و ملأ الرّکوة و أقبل بها، و قال: یا أبت الماء لمن طلب اسق أخی و إن بقی منه شی‌ء فصبّه علیّ فإنّی و اللّه عطشان، فبکی الحسین علیه السّلام و أخذ الطّفل و أجلسه فی حجره، و أخذ الرّکوة و قرّبها إلی فیه، فلمّا همّ الطّفل أن یشرب أتاه سهم مسموم من کفّ رام میشوم و هو یهوی حتّی وقع فی حلق الطّفل فذبحه و لم یشرب من الماء شی‌ء. فبکی الحسین علیه السّلام و نادی: وا ولداه، وا قرّة عیناه، وا ثمرة فؤاداه، وا مهجة قلباه، ثمّ إنّه نظر إلی السّماء بطرفه و قال: اللّهمّ أنت الشّاهد علی قوم قتلوا أشبه الخلق برسول اللّه، ثمّ إنّه علیه السّلام أنشأ و جعل یقول:
یا ربّ لا تترکنی وحیدا فقد أبانوا الفسق و الحجودا
قد صیّروا ما بینهم عبیدا یرضون فی فعالهم یزیدا
أمّا أخی فقد مضی شهیدا مجدّلا فی دمه فریدا
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 283
و حمله علی جواده، فأدخله الخیمة و بکی بکاء شدیدا، و قال: جزاک اللّه عنّی خیر الجزاء، فلقد جاهدت حقّ الجهاد.
القندوزی، ینابیع المودّة، 2/ 341
و رجع الحسین إلی المخیّم منکسرا، حزینا، باکیا، یکفف دموعه بکمّه، و قد تدافعت
__________________________________________________
(1)- الرّکوة: و هی دلو صغیر.
(2)- و النکد بالضم: قلة العطاء.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 467
الرّجال علی مخیّمه، فنادی: أما من مغیث یغیثنا؟ أما من مجیر یجیرنا؟ أما من طالب حقّ ینصرنا؟ أما من خائف من النّار، فیذبّ عنّا؟ فأتته سکینة و سألته عن عمّها فأخبرها بقتله، و سمعته زینب فصاحت: وا أخاه، وا عبّاساه، وا ضیعتنا بعدک، و بکین النّسوة، و بکی الحسین معهنّ و قال: وا ضیعتنا بعدک.
نادی و قد ملأ البوادی صیحة صمّ الصّخور لهولها تتألّم
أ أخیّ من یحمی بنات محمّد إذ صرن یسترحمن من لا یرحم
ما خلت بعدک أن تشلّ سواعدی و تکفّ باصرتی و ظهری یقصم
لسواک یلطم بالأکفّ و هذه بیض الضّبا لک فی جبینی تلطم
ما بین مصرعک الفظیع و مصرعی إلّا کما أدعوک قبل و تنعم
هذا حسامک من یذلّ به العدی و لواک هذا من به یتقدّم
هوّنت یابن أبی مصارع فتیتی و الجرح یسکنه الّذی هو أ ألم
فأکبّ منحنیا علیه و دمعه صبغ البسیط کأنّما هو عندم
قد رام یلثمه فلم یر موضعا لم یدمه عضّ السّلاح فیلئم «1» «2»
__________________________________________________
(1)- للسّیّد جعفر الحلّی، طبعت بتمامها فی مثیر الأحزان للعلّامة الشّیخ شریف الجواهری.
(2)- امام حسین علیه السّلام با دلی شکسته، صورتی غرق اندوه و چشمانی اشکبار به سوی خیمه‌ها بازگشت؛ در حالی که با آستین خود اشکهایش را پاک می‌کرد تا اهل حرم حضرتش را مشاهده نکنند. و دشمن به سوی خیمه‌ها هجوم آورد، و امام بزرگ علیه السّلام با صدایی بلند ندا درداد:
أما من مجیر یجیرنا؟ أما من مغیث یغیثنا؟ أما من طالب حقّ ینصرنا؟ أما من خائف من النّار فیذبّ عنّا؟
آیا کسی هست که ما را پناه دهد؟ آیا فریادرسی هست که به فریادمان رسد؟ آیا طالب حقّی هست که یاریمان کند؟ آیا ترسان از دوزخی هست که از ما حمایت نماید؟
اینها همه برای اتمام حجّت و قطع عذر بود تا در روز رستاخیز خلایق به سوی پروردگار عالم، کسی نتواند بهانه آورد که ما فریاد مظلومیّت مولایمان را نشنیدیم.
باری! چون سکینه پدرش را دید که از مقابل می‌آید، به سوی حضرت شتافت و گفت: «عمویم عبّاس کجاست؟ چرا آب برایمان نیاورد؟»
امام علیه السّلام فرمودند: «عمویت کشته شد.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 468
__________________________________________________
- زینب علیها السّلام چون این خبر را شنید، فغان برداشت: «وای برادرم! وای عبّاسم! آخ که بعد از تو دیگر ما بی‌یاور شدیم.»
زنان حرم به گریه پرداختند و حسین علیه السّلام هم با آنان به گریه پرداخت و ندا درداد: «آخ که بعد از تو ای ابا الفضل بی‌یاور شدیم و تباهی به ما روی آورد.»
تردیدی نیست که سیّد الشّهدا علیه السّلام شهیدان را در میدان جنگ وانمی‌نهاد؛ بلکه دستور می‌فرمود که آنان را به خیمه‌ای حمل نمایند. این موضوعی است که اگرچه درباره یکایک شهدا صریح وارد نشده است، امّا با تأمّل و دقّت درباره اخبار رسیده، و بنا به اقتضای حال می‌توان به آن حکم نمود. تأیید بر این امر، احادیث و اخباری است که در «بحار الأنوار» نقل شده است و دائر بر حمل پیکر حرّ و یا علی اکبر علیه السّلام به خیمه دار الحرب می‌باشد، و امام حسین علیه السّلام خود نیز جسد مطهّر قاسم را حمل و او را در کنار بدن علی اکبر علیه السّلام و دیگر شهدایی از اهل بیت حضرتش قرار داد. این کلام ابن جریر و ابن اثیر است، امّا جدّا بعید به نظر می‌رسد که سیّد الشّهدا علیه السّلام افراد خانواده خود را به خیمه ببرد و این برگزیدگان گرانمایه را که درباره‌شان فرمود: «من اصحابی بهتر و نیکوکارتر از اصحاب خود نمی‌دانم». در میدان جنگ وانهد. چگونه گمان می‌رود که امام علیه السّلام با اینان که آنان را بر همه، حتّی اصحاب جدّ و پدرش علیهما السّلام برتریشان داده است، چنین رفتار نماید. هیچ‌کس بر خود نمی‌پسندد که بدین‌سان عمل کند، تا چه رسد به بزرگ آقای اهل عالم که آموزگار غیرت و عزّت و بلندنظری به جهانیان است.
مزید بر آن‌که فاضل قزوینی در کتاب «تظلّم الزّهراء»، ص 118 از «غیبت نعمانی» نقل می‌کند که امام باقر علیه السّلام فرمود:
کان الحسین یضع قتلاه بعضهم مع بعض و یقول: قتلة مثل قتلة النّبیّین و آل النّبیّین.
حسین علیه السّلام کشتگانش را برخی نزد بعضی دیگر قرار می‌داد و می‌فرمود: کشتگانی مانند کشته‌شدگانی از پیامبران و دودمان پیامبران هستند.
امّا با تمام این مراتب، شک نیست که امام حسین علیه السّلام برادرش عبّاس علیه السّلام را در همان محلّ سقوطش از اسب نزدیک سدّ وانهاد؛ و آن نه به خاطر کثرت جراحات وارده و خونریزی بسیار بود و نه به خاطر عدم قدرت بر حمل. چنان‌که گفته‌اند؛ (1) زیرا که امام علیه السّلام با آن توان الهی خود می‌توانست آن پیکر را هرجا که بخواهد، ببرد. و نیز نه بدان علّت که گویند: عبّاس حضرتش را به جدّ مکرّمش صلّی اللّه علیه و اله قسم داد که وی را به خیمه حمل ننماید؛ زیرا به سکینه وعده آب داده بود و از وی شرمگین می‌گشت؛ (2) زیرا بر هریک از این دو مورد شاهد واضح و دلیل قاطعی وجود ندارد.
بلکه وانهادن او در شهادتگاهش، از سرّ و نکته‌ای دقیق برخوردار است که بر هر شخص تیزبین و کنکاشگری و آن‌که از ذوق سلیمی بهره دارد، روشن و آشکار است. و اگر این امر نبود، امام علیه السّلام از حمل او در هر شرایطی هم که قرار داشت، عجز نمی‌ورزید.
با گذشت زمان، این راز آشکار گشت و معلوم شد که مقصود آن بوده است که وی از حشمت و جاهی مخصوص بهره‌ور باشد که ارباب حوائج، بار سفر به سوی او بربندند و در حرم مطهّرش برای دنیا و آخرت-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 469
__________________________________________________
- خود توشه‌ها برگیرند. به گونه‌ای که در زیر قبّه شریفش که در رفعت و والایی بر آسمان طعنه می‌زند، هم به نیازهای مادی و جسمانی خود دست یازند و هم بر اثر عنایات بی‌حسابش، بیش از پیش به خداوند متعال تقرّب جویند.
آری! آن سکون و عدم جابه‌جایی، از آن‌رو بود که کرامات و معجزات حضرتش بر همگان آشکار گردد و امّت به منزلت عظیم وی نزد خداوند آگاه شود، به قدر و قیمت حقیقی آن حضرت واقف گردد و بر محبّت قلبی خود به قمر بنی هاشم علیه السّلام- که حقّ مسلّم و واجب حضرتش بر آنان است- بیفزاید؛ و به این ترتیب، او علیه السّلام حلقه اتّصال بین آنان و خدای تعالی گردد.
خداوند تبارک و تعالی و ولیّ و حجّتش اراده نمودند که منزلت ظاهری ابا الفضل علیه السّلام هم شبیه منزلت معنوی و اخروی او گردد و همین‌طور هم شد؛ و اگر سیّد الشّهدا علیه السّلام او را به حائر مقدّس (محیط اطراف قبور سیّد الشّهداء علیه السّلام و دیگر شهیدان) حمل می‌نمود، نور فضل و برتری امام علیه السّلام بر او غلبه می‌کرد- همچون ماه که در شعاع خورشید رخ می‌پوشد- و این منزلت که شبیه مقامات ائمّه اطهار علیهم السّلام است، برای وی آشکار نمی‌گشت. و این از آن‌جا به دست می‌آید که امام صادق علیه السّلام زیارتی مخصوص که شامل اذن دخول نیز می‌شود، فرموده‌اند که در حدّ زیارت ائمه معصومین علیهم السّلام است، و این غیر از زیارتی است که درباره همه شهدا به لفظ واحد روایت شده است. و آن نیست مگر به جهت امتیازات خاصّه قمر بنی هاشم علیه السّلام.
امّا درباره مرقد مطهّر ابا الفضل علیه السّلام احادیث اهل بیت علیهم السّلام به محلّ کنونی آن ناظرند. در «کامل الزّیارة» تألیف ابن قولویه ص 256 به سند صحیح از ابو حمزه ثمالی آمده است که از امام صادق علیه السّلام نقل می‌کند که فرمودند:
چون خواستی عبّاس بن علی علیهما السّلام را زیارت نمایی- و آن در جنب شطّ فرات در مقابل حایر است- کنار درب سقیفه بایست و بگو:
سلام اللّه و سلام ملائکته ...
علّامه مجلسی (أعلی اللّه مقامه) در مجلّد مزار «بحار الأنوار» از کتب شیخ مفید و ابن مشهدی، زیارتی دیگر در همین محلّ شهادت حضرتش، از امام صادق علیه السّلام نقل می‌کند که مقیّد به وقت خاصّی نیست.
همچنین علّامه مجلسی از شیخ مفید، شهید أوّل و سیّد بن طاوس، زیارتی از ابا الفضل علیه السّلام را در نیمه رجب، لیلة القدر و اعیاد فطر و قربان نقل نموده است، که علّامه نوری در «تحیّة الزّائر» نیز این روایت را متذکّر شده است.
و عبارت شیخ مفید در «ارشاد» صریحا مؤیّد روایت ابو حمزه ثمالی است. وی به هنگام ذکر شهدایی از خاندان سیّد الشّهدا علیه السّلام می‌گوید:
همگی آنان در پایین پاهای امام حسین علیه السّلام در گودالی که برای آنان حفر گشت، مدفون می‌باشند؛ مگر عبّاس بن علی علیهما السّلام که در همان محلّ قتلش، بر سدّی که در راه غاضریّه قرار دارد، دفن شد.
قبر او ظاهر است، امّا از قبور برادران و خاندانش که آنان را برشمردیم، اثری نیست. زیارت آنان به این ترتیب است که زائر نزد قبر امام حسین علیه السّلام می‌ایستد و به زمین سمت پاهای شریفش اشاره می‌کند-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 470
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 339- 340
و قالوا: إنّ الحسین ترک أخاه العبّاس فی مکانه و رجع إلی المخیّم باکیا، منکسرا، حزینا، منحنی الظّهر، یکفکف الدّموع بکمّه کی لا تراه النّساء، و قد تدافعت الخیل و الرّجال علی مخیّمه، لأنّهم استوحدوه:
و بان الانکسار فی جبینه فاندکّت الجبال من حنیفه
و کیف لا و هو جمال بهجته و فی محیّاه سرور مهجته
کافل أهله و ساقی صبیته و حامل اللّوا بعالی همّته «1»
(الحسین یستغیث بعد مقتل العبّاس)
فصاح الحسین عند ذلک: أما من مجیر یجیرنا؟ أما من مغیث یغیثنا؟ أما من طالب حقّ فینصرنا؟ أما من خائف من النّار فیذبّ عنّا؟
و أقبلت إلیه سکینة، و قالت له: أین عمّی العبّاس، أراه أبطأ بالماء علینا؟
فقال لها: إنّ عمّک قد قتل، فصرخت و نادت: وا عمّاه، وا عبّاساه.
__________________________________________________
- و می‌گوید ...
گفته شده که حضرت علی اکبر علیه السّلام نزدیکترین فرد به محل دفن سید الشهدا علیه السّلام است؛ امّا دیگر اصحاب امام حسین علیه السّلام که با آن حضرت شهید شدند، در اطراف آن حضرت مدفون می‌باشند؛ امّا به طور محقّق به قبر آنان نمی‌توانیم دست یابیم، جز این‌که به‌طور مسلم می‌دانیم که حائر محیط بر آنان است.
و بر این اساس، علمای اهل تحقیق و کنکاشگران آثار اهل بیت علیهم السّلام معتقدند که قبر مطهر عباس علیه السّلام در مقابل حرم حسینی، نزدیک شطّ فرات- محل کنونی آن- می‌باشد. برخی از این بزرگان که بر این موضوع صحّه نهاده‌اند، عبارتند از: طبرسی در «إعلام الوری»، سیّد نعمت اللّه جزائری در «أنوار نعمانیّه»، شیخ طریحی در «منتخب»، سیّد داودی در «عمدة الطالب»، و همچنین در «ریاض الأحزان» به نقل از «کامل السّقیفه».
و نیز این مطلب از کلام ابن ادریس در «سرائر»، علّامه در «منتهی»، شهید اوّل در مزار «دروس»، اردبیلی در «شرح ارشاد»، سبزواری در «ذخیره» و شیخ آقا رضا در «مصباح الفقیه» ظاهر می‌شود؛ زیرا آنان کلام شیخ مفید را ذکر کرده و هیچ اظهارنظری خلاف نظر او به میان نیاورده‌اند.
(1). الدّمعة السّاکبة، ص 337.
(2). الکبریت الأحمر، ج 1، ص 158. پاک‌پرور، ترجمه العبّاس،/ 291- 295
(1)- من أرجوزة الحجّة المغفور له، آیة اللّه الشّیخ محمّد حسین الأصفهانی، الأنوار القدسیّة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 471
و سمعتها العقیلة زینب، فصاحت: وا أخاه، وا عبّاساه، وا ضیعتاه من بعدک.
فقال الحسین: إی و اللّه: وا ضیعتاه، وا انقطاع ظهراه بعدک أبا الفضل، یعزّ علیّ و اللّه فراقک.
(الحسین یبکی مع النّساء علی أخیه)
فاجتمعت النّساء حوله، و جعلن یبکینه و یندبنه، و الحسین یبکی معهنّ، حتّی قیل:
بأنّه أغمی علیه من شدّة البکاء.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 324
و قیل إنّ الحسین لم یحمله إلی المخیّم «1»، لأنّه لم یتمکّن من حمله من کثرة الجراح، و ما کان قابلا للحمل و النّقل. «2»
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 454؛ مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 277
و صرخت زینب و قالت: وا أخاه، وا عبّاساه، وا قلّة ناصراه، وا ضیعتاه من بعدک؛ فقال الحسین: علیه السّلام: إی و اللّه «3» من بعده، «3» وا ضیعتاه، وا انقطاع ظهراه، فجعلن النّساء یبکین و یندبن علیه، و بکی الحسین علیه السّلام و أنشأ یقول:
أخی یا نور عینی یا شقیقی فلی قد کنت کالرّکن الوثیق
أیا ابن أبی نصحت أخاک حتّی سقاک اللّه کأسا من رحیق
أیا قمرا منیرا کنت عونی علی کلّ النّوائب فی المضیق
فبعدک لا تطیب لنا حیاة سنجمع فی الغداة علی الحقیق
ألا للّه شکوائی و صبری و ما ألقاه من ظمأ و ضیق
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 441- مثله الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 273
و قال فی (النّاسخ): إنّ الحسین علیه السّلام رثاه بهذه الأبیات:
__________________________________________________
(1)- [وسیلة الدّارین: «الخیمة»].
(2)- [أضاف فی وسیلة الدّارین: و نعم ما قال العارف الفقیه الشّیخ محمّد حسین الإصفهانیّ فی هذا المقام:
و مکرماته بحیث لا تعدّ و هل لظلّ الأحد الواحد حدّ]
(3- 3) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 472
حقّ النّاس أن یبکی علیه فتی أبکی الحسین بکربلاء
أخوه و ابن والده علیّ أبو الفضل المضرّج بالدّماء
و من واساه لا یثنیه شی‌ء و جاد له علی عطش بماء
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 448
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 473

و فی کتاب (نور العین) لأبی إسحاق الإسفراینیّ من العامّة: کان للعبّاس بالطّفّ زوجة و ولد، و فی (المناقب) فی ذکر المستشهدین من بنی هاشم مع الحسین علیه السّلام یوم الطّفّ قال: و قتل مع الحسین علیه السّلام محمّد بن العبّاس.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 435
أمّا محمّد و القاسم، فذکر محمّدا فی الشهداء ابن شهر آشوب فی المناقب، و تبعه المجلسیّ فی البحار، و ذکرهما معا فی الشهداء أبو إسحاق الأسفراینیّ الشّافعیّ فی (نور العین) و صاحب (مطلوب کلّ طالب فی أنساب آل أبی طالب) فارسی مطبوع ذکرا: أنّهما بارزا، و سنذکر کلامهما.
المظفّر، بطل العلقمی، 3/ 429
محمّد و القاسم الشهیدان مع عمّهما الحسین علیه السّلام:
هما ولدا العبّاس بن علیّ علیه السّلام، و لا عقب لهما، و استشهدا مع عمّهما الحسین علیه السّلام بطفّ کربلاء. أمّا محمّد وحده، فنصّ علیه الثّقة الثّبت محمّد ابن شهر آشوب فی المناقب فی شهداء الطّفّ، و قال: قتل مع أبیه العبّاس علیه السّلام، و تبعه الفاضل المجلسیّ رحمه اللّه فی البحار، و الدّربندیّ فی (أسرار الشّهادة) و ملّا عبد اللّه فی مقتل العوالم، و نصّ علی شهادته و شهادة أخیه القاسم، و أنّهما قتلا محاربین مبارزة: أبو إسحاق الأسفرائینیّ الشّافعیّ من أهل السّنّة، و النّسّابة صاحب مطلوب کلّ طالب، المطبوع فی ایران فارسیّ، و القائنیّ فی الکبریت الأحمر، و هو فارسیّ أیضا، و ملخّص ما ترجمناه منهما، أنّ العبّاس علیه السّلام لمّا ضرب بالعمود، و سقط علی المسنّاة، و أنّ الحسین علیه السّلام مشی إلیه، و رآه بتلک الحالة، و أنّه بعد رجوعه منه، جعل ینادی: وا غوثاه بک یا اللّه، وا قلّة ناصراه، فخرج إلیه من الخیمة محمّد بن العبّاس و القاسم بن العبّاس ینادیان: لبّیک یا مولانا، نحن بین یدیک؛ و أجابهما الحسین علیه السّلام: بشهادة أبیکما الکفایة، فقالا: لا و اللّه یا عمّاه، و بعد وداع عمّها خرجا إلی المیدان؛ ثمّ ذکرا أنّهما قتلا عددا کثیرا من الأعداء، و ثلما من جیش أهل الکوفة ثلمة کبیرة، و أنّ محمّدا قتل أکثر من مائتین، و أخوه القاسم قتل أکثر منه، و لا عجب، فالشّبل
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 474
من ذاک الأسد، أبوهما العبّاس، و جدّهما أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب فارس المشارق و المغارب، و عمومتهما الحسن و الحسین و محمّد ابن الحنفیّة، و عمومة الأب: جعفر الطّیّار و طالب و عقیل، و عمومة الجدّ: حمزة و الزّبیر و العبّاس، و أخوالهما: الفضل و عبد اللّه و قثم، و أخوال الأب: ملاعب الأسنّة، و نزال المضیق، و فارس قرزل، و مدرک الثّار، و إربد الحتوف. أمّا أبو إسحاق، فذکر فی (نور العین) ص 20: إنّه بعد نداء الحسین علیه السّلام و استغاثته و طلبه المساعد عند فقد الأنصار، و بعد شهادة العبّاس علیه السّلام، خرج إلیه من الخیمة غلامان:
أحدهما: محمّد بن العبّاس، و الثّانی أخوه القاسم، و هما یقولان: لبّیک یا مولانا، نحن بین یدیک. فقال: کفّا کما قتل والدکما؟ فقالا: لا و اللّه یا عمّاه، بل أنفسنا لک الفداء، فأذن لنا بالبراز، و ساق قصّة شهادتهما، و فیهما الکمیّة الّتی قتلاها من الجیش الکوفیّ.
هذا ما نقله هؤلاء الثّلاثة من أهل العلم، و نقلته بمعناه، و لم أحک الألفاظ، فلیراجعها من أرادها. «1»
المظفّر، بطل العلقمی، 3/ 433- 434
ذکر «محمّد» فی جملة الشّهداء علیهم السّلام عند:
__________________________________________________
(1)- از جمله مستشهدین در رکاب سلطان دنیا و دین، فرزند قمر منظر ماه‌پیکر اشجع ناس محمّد بن العباس است. عباس بن امیر را سه پسر بود که یکی از آنها در کربلا همراه بود و نام مبارکش محمد بود.
قمر بنی هاشم علاقه تامّی به وی داشت و او را هیچ‌گاه از خود جدا نمی‌کرد. آن ماه، خورشیدی به عمل آمده بود که ماه تمام از تاب رخساره‌اش رشگ می‌برد و مهر جهان‌افروز از عکس عارض دلربایش در عرق خجلت می‌نشست.
از محیط فضل زیبا گوهری آمد پدید بر سپهر مجد رعنا اختری آمد پدید
از بس این جوان مقدس، خدای را سجده کرده بود و کان بین عینیه اثر السّجود در میان دو چشمان مبارکش علامت سجده ظاهر بود. نماز تهجد وی ترک نمی‌شد؛ چون قمر بنی هاشم کار برادرش حسین را زار دید، اول برادران خود را تصدق خاکپای حضرت کرد. بعد جوانش محمد را طلبید: کفن به گردن و شمشیر به کمرش بست. آن ماه تمام را آورد به دور امام گردانید و إذن جهاد و جان‌نثاری او را از حضرت شهریاری گرفت و فرمود: «نور دیده در این محنت آباد جهان همان روی به خرم آباد بهشت ببر که ساعت دیگر به تو خواهم رسید.»
محمد نیز دست و پای عمو بوسید و با عمه‌ها خداحافظی کرد و روی به میدان نهاد. کیفیت مبارزه و چگونگی جنگ او را در مقاتل نیافتم و همین‌قدر ابن شهر آشوب و دیگران، محمد بن عباس را در شمار شهدای کربلا می‌آورند و قاتل وی نامردی از بنی دارم است که داغ این جوان را به دل قمر بنی هاشم نهاده است.
قزوینی، ریاض القدس، 2/ 63- 64
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 475
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 112- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 62؛ البحرانی، العوالم، 17/ 343؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 20؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 462، 463؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء،/ 240، 241؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 610؛ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس و زینة المجالس، 2/ 328
و ذکر «عبد اللّه» فی جملة الشّهداء علیهم السّلام عند:
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 610
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 476

__________________________________________________
(1)- و در کتاب بحر المصائب مسطور است که:
جناب زینب خاتون (سلام اللّه علیها) می‌فرماید: در آن وقت که برادرم فرزندش امام بیمار را وداع می‌کرد، آوازی از لشکر پسر سعد برخاست: «ای حسین! از چه روی نزد زنان نشسته‌ای؟ یا باید بیعت کنی و یا با لب تشنه و شکم گرسنه شهید شوی.»
برادرم از شنیدن این صدا بیرون آمد و با اهل بیت وداع کرد. سوار شد و با من خطاب فرمود:
«خواهرک من! خواهرک من! از دنبال من بیا از دنبال من بیا تا تو را چیزی عجیب و شگفت بازنمایم.»
من به فرمان و اطاعت آن امام امم آمدم تا به نزدیکی اجساد طاهره و ابدان مطهّره رسید.»
پس ندا برکشید: «کجاست برادرم؟ کجاست مساعدم؟ کجاست عباس؟»
زینب می‌فرماید: آن حضرت بر فراز جسد برادرش عباس بیامد و همی ندای «یا أخی!» برآورد و فرمود: «ای برادر! اکنون چاره‌ام اندک شد. آیا تو و این قوم به خواب باشید و ایشان گمان می‌برند که من از میدان قتال کناری گرفته‌ام؟ بر من دشوار است که تو را بر این زمین تافته غرقه به خون بنگرم. ای برادر من! مرا تنها بگذاشتی در میان دشمنان.»
آن‌گاه ساعتی در پیرامون آن جسد مبارک بگریست و ندا برکشید:
«یا مسلم بن عقیل و یا هانی بن عروة و یا حبیب بن مظاهر (1) و یا زهیر بن القین و یا هلال بن نافع و یا علیّ بن الحسین و یا فلان بن فلان»
«وای شجاعان عرصه صفا و سواران پهنه هجا! چیست مرا که نجا می‌کنم شما را و مرا جواب نمی‌رانید و می‌خوانم شما را و نمی‌شنوید؟ آیا در خواب هستید که امید بیداری را داشته باشم؟ یا در مودّت خویش دیگرگون شده‌اید که به نصرت امام خویش نیستید؟ اینک زنان خاندان رسول هستند که به سبب فقدان شما، همه نزار و دلفکار مانده‌اند. آیا شما نه آنان هستید که به سبب من، یعنی برای نصرت من و اکتساب فیض شهادت، زنان خویش را مطلّقه ساختید و از خانمان خویش روی برتافتید؟
هم‌اکنون ای مردم آزاده کرام نیکو، سر از این خواب برکشید و این مردم کافر کیش بداندیش نابکار را از حرم رسول خدای دور سازید. حاشا و کلّا که شما به این حال باشید، یعنی زنده باشید و به یاری من برنخیزید. لکن سوگند با خدای ریب منون شما را سرنگون داشته و دهر خائن با شما به غدر و فریب رفته است؛ وگرنه شما از دعوت من قصور نمی‌جستید و از یاری من در پرده نمی‌شدید. هم‌اکنون ما بر شما دردناک و اندوهگین و به شما ملحق هستیم؛ «فانّا للّه و انا الیه راجعون».
جناب زینب خاتون (سلام اللّه علیها) می‌فرماید: سوگند به آن خدای که جز او خدایی نیست، من نگران آن اجساد بودم که چنان مضطرب شدند، گویا آهنگ برجستن داشتند.
و نیز می‌فرماید: پس از آن، امام علیه السّلام به نزد جسد برادرم عباس آمد و فرمود: «ای برادر! این قوم شوم چنان پندارند که من از جدال و قتال بیمناک هستم و با ایشان اطاعت می‌کنم؛ لا و اللّه.»
و از آن پس، حمله منکر بیاورد و آن جماعت ملعون را پراکنده کرد و هزار و پانصد تن از ایشان را در سقر مقر ساخت؛ صلوات اللّه و سلامه علیه و علیهم أجمعین.
(1). حبیب بن مظهر ظ.
سپهر، ناسخ التّواریخ حضرت زینب کبری علیها السّلام، 1/ 227- 228
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 477

و الّذین أسروا منهم بعد من قتل منهم یومئذ:
علیّ بن الحسین علیه السّلام و کان علیلا دنفا، و قد ذکرنا خبره. و کان یومئذ ابن ثلاث [و] ثلاثین سنة. و ابنه محمّد بن علیّ، و کان طفلا صغیرا. و الحسن بن الحسن، و عبد اللّه ابن الحسن. و القاسم بن عبد اللّه بن جعفر، و عمرو بن الحسین، و محمّد بن الحسین، و محمّد بن عقیل، و القاسم بن محمّد بن جعفر بن أبی طالب، و عبد اللّه بن العبّاس بن علیّ ابن أبی طالب. «1»
و من النّساء: أمّ کلثوم بنت علیّ بن أبی طالب، و أمّ الحسن بنت علیّ بن أبی طالب، و فاطمة، و سکینة ابنتا الحسین بن علیّ.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 196- 199
و عبد اللّه مکبّرا مذکور فی بعض کتب الأنساب المخطوطة، و فی ریاض الجنان طبع بمبئی ص 368: إنّ عبد اللّه بن العبّاس بن علیّ کان طفلا فی الطّفّ، و أخذ مع السّبایا.
المظفّر، بطل العلقمی، 3/ 429

__________________________________________________
(1)- هذا الاسم سقط من نسخة ز.
(2)- در بحر المصائب از کتاب نجاة الخافقین مسطور است که: در آن حال که لشکریان اهل بیت را از کنار شهدا جدا می‌ساختند، حضرت امام زین العابدین از کثرت ناله و افغان بیهوش بیفتاده بود. جناب ام کلثوم به پرستاری آن حضرت اشتغال داشت و می‌گفت: «ای محرم بی‌کسان! ای پناه غریبان! ای یادگار رفتگان! برخیز و تماشای روز محشر کن.»
پس آن حضرت بهوش آمد و جناب زینب و ام کلثوم و فاطمه و سکینه و رقیه و ربابه در پیرامون امام علیه السّلام فراهم شدند و یک‌باره هم آواز به درگاه یزدان بی‌نیاز صدای ناله برکشیدند.
و نیز از آن کنار مسطور داشته است که: جناب زینب خاتون یک‌به‌یک زنان و دختران را می‌فرمود:
«بیایید و برادر مرا وداع آخرین گویید که دیدار به قیامت حوالت است.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 478
__________________________________________________
- پس اهل بیت به جمله به وداع بیامدند و ناله الوداع و الفراق برآوردند. جناب زینب می‌فرمود:
أخی ودّع یتامی قد اوهنوا و قد أضحوا بأسر الادعیاء
أخی هل بعد بعدک لی محام لقد أخذ الزّمان بکم حماء
أخی أصبحت رهن الطّفّ شلوا علیک الدّهر مشقوق الرّداء
یعزّ علی أبینا أن یرانا بأرض الطّفّ نسبی کالإماء
و زین العابدین تراه یکبو بقید و هو فی حرّ البلاء
أخی هذی سکینة من خباها تحرّر بامتحان و ابتلاء
معلوم باد که این کلمات و تکرار لفظ أخی، خواه به لسان مبارک آن مخدره یا زبان حال باشد، به جهت کثرت مودّت و محبت است؛ چنان‌که در پاره‌ای اشعار دیگر نیز که به آن مخدّره نسبت داده‌اند، مکرر مذکور می‌باشد؛ بلکه محبت حضرت زینب و سید الشهداء (سلام اللّه علیها) به مقام دیگر و سیر معنوی دیگر اتّصال یافته بود و از این بود که به این خطابه عرض می‌کرد:
ما توهّمت یا شقیق فؤادی کان هذا مقدّرا مکتوبا (1)
در کتاب مفتاح البکاء از مصائب المعصومین، از فاطمه صغری مسطور است که فرمود: «عمّه‌ام ام کلثوم به کنار نهر فرات برفت تا برادرش عباس (سلام اللّه علیه) را وداع گوید و آن بدن مبارک را در آن بیابان با هر دو دست و هردو ورید بریده و آغشته به خون افتاده دید. سخت بگریست. آن‌گاه با آن حضرت وداع‌گفت و به دیگر زنان ملحق شد.»
و هم در بحر المصائب مسطور است که: جناب ام کلثوم فرمودند: چون اهل بیت طاهره به قتلگاه رسیدند و هریک به بدن چاک شهیدی پیوسته و زاری کردند و هریک با حبیب و دانشور خود به راز و نیازی بودند. از آن جمله خواهرم زینب با هزار زبان با امام حسین علیه السّلام بیان حال می‌کرد. در آن حال، امام زین العابدین را با حالت زار و چشم اشگبار و رنگ‌پریده و قد خمیده بر فراز شتر نشسته و هردو پای مبارکش را در زیر شکم شتر بسته دیدم که هرچه می‌خواهد خود را بر نعش پدر رساند، امکان ندارد و از کثرت ملالت مشرف به هلاکت است، از بیم بی‌پناهی به خواهرم زینب آگاهی دادم.
چون جناب زینب آن حال را بدید، از آن بدن مبارک دست بازداشت و به آن حضرت شتافته عرض کرد: «ای فروغ دیده! همانا تو حجت خدا و مشعل طریق هدی و محرم حریم کبریا و باعث بقای دنیا و ما فیها و سبب آسایش این اسیرانی. از چه بردباری نفرمایی؟»
فرمود: «ای عمه! مگر دیدن این ابدان و اجساد طاهره که به این حال افتاده‌اند، سهل است؟ خصوصا جسد مبارک حجّت خدا و گوشواره عرش کبریا و مشاهده ذلت این زنان و دختران که ناموس خداوند جهانند، مگر آسان است؟»
جناب زینب با آن زبان که داشت، آن حضرت را تسلیت داد، و به زیارت پدرش مشرّف ساخت.
(1). گمان نمی‌کردم ای پاره دلم که این حال و مصیبت مقدر و مکتوب باشد.
سپهر، ناسخ التّواریخ حضرت زینب کبری علیها السّلام، 1/ 244- 245
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 479

الأسدیّ: حرملة بن الکاهل الذی جاء برأس عبّاس بن علیّ بن أبی طالب، و هو قتله مع الحسین بالطّفّ.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 13/ 256
قال المدائنیّ أبو غسّان عن هارون بن سعد عن القاسم بن الأصبغ بن نباتة، قال:
رأیت رجلا من بنی أبان بن دارم أسود الوجه، و کنت أعرفه جمیلا، شدید البیاض، فقلت له: ما کدت أعرفک؟ قال: إنّی قتلت شابّا أمرد «1» مع الحسین، بین عینیه أثر السّجود، فما نمت لیلة منذ قتلته، إلّا أتانی، فیأخذ بتلابیبی حتّی یأتی «2» جهنّم فیدفعنی فیها، فأصیح، فما یبقی أحد فی الحیّ إلّا سمع صیاحی. قال: و المقتول العبّاس بن علیّ- علیه السّلام-. «3» «4»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 78- 79- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 306؛ البحرانی، العوالم، 17/ 625- 626؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 340؛ المظفّر، بطل العلقمی، 2/ 394
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی الأسرار].
(2)- [زاد فی الأسرار: «بی إلی»].
(3)- [زاد فی بطل العلقمی: و هذا حدیث مشهور رواه عامّة أهل المقاتل، و هنا استراب السّیّد المعاصر السّیّد جعفر بحر العلوم فی کتابه (تحفة العالم) بأنّ هذا الحدیث لا یصحّ فی العبّاس الأکبر، لقوله غلام أمرد، و یصحّ فی العبّاس الأصغر، و هذا وجه وجیه، لو کانت الرّوایة عند جمیع من رواها کذلک؛ ففی کلام سبط ابن الجوزیّ فی التّذکرة موافقة].
(4)- مدائنی از قاسم بن اصبغ بن نباته روایت کرده است که گفت: «من مردی را (در کوفه) از قبیله بنی دارم می‌شناختم که مرد زیباچهره و سفیدرویی بود و پس از واقعه کربلا او را دیدم چهره‌اش سیاه گشته.»
از او پرسیدم: «من تو را زیباچهره و سفیدرو دیده بودم. چه شد که چهره‌ات این‌گونه سیاه گشته؟»
پاسخ داد: «من جوان نورسی را از همراهان حسین علیه السّلام در کربلا کشتم که در پیشانیش جای سجده مشاهده می‌شد و از آن روز تا به حال که او را کشته‌ام، هر شب در خواب به بالینم می‌آید و گریبانم را می‌گیرد و مرا به سوی دوزخ می‌کشاند و در آن‌جا می‌افکند. من چنان در خواب ناله و فریاد می‌زنم که تمام همسایگان صدایم را می‌شنوند.»
قاسم (راوی حدیث) گوید: آن جوانی که به دست این مرد کشته شد، همان عبّاس بن علیّ صلّی اللّه علیه و اله بود.»
رسولی محلّاتی، ترجمه، مقاتل الطّالبیّین،/ 120
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 480
و بهذا الإسناد، عن عمر بن سعد «1»، عن القاسم بن الأصبغ بن نباتة قال: قدم علینا رجل من بنی دارم ممّن شهد قتل الحسین علیه السّلام مسودّ الوجه، و کان رجلا جمیلا شدید البیاض، فقلت له: ما کدت أعرفک لتغیّر لونک، فقال، فقلت رجلا من أصحاب الحسین أبیض، بین عینیه أثر السّجود، و جئت برأسه. فقال القاسم: لقد رأیته علی فرس له مرحا، و قد علّق الرّأس بلبانها «2» و هو یصیب رکبتیها، قال: فقلت لأبی: لو أنّه رفع الرّأس قلیلا، أما تری ما تصنع به الفرس بیدیها؟ فقال لی: یا بنیّ ما یصنع به أشدّ، لقد حدّثنی فقال: ما نمت لیلة منذ قتلته إلّا أتانی فی منامی حتّی یأخذ بکتفی «3»، فیقودنی و یقول: انطلق، فینطلق بی إلی جهنّم، فیقذف بی فیها حتّی أصبح، قال: فسمعت بذلک جارة له فقالت: ما یدعنا ننام شیئا من اللّیل من صیاحه، قال: فقمت فی شباب من الحیّ، فأتینا امرأته فسألناها، فقالت: قد أبدی علی نفسه قد صدقکم «4» «5».
__________________________________________________
(1)- الظّاهر هو عمر بن سعد بن أبی الصّید الأسدیّ المعنون فی میزان الاعتدال و هو من مشایخ نصر و من الأعلام الشّاسعة فی کتابه «وقعة صفّین» و صحف فی النّسخ بعمر بن سعید و العلم عند اللّه.
(2)- قوله: «مرحا» حال من الرّاکب، أی فرحا. و قال العلّامة المجلسیّ (رحمه اللّه): «و فی نسخة قدیمة: «موجئا» فهو صفة للمرکوب أی خصی، و الأصل فیه موجوء، لکن قد یستعمل هکذا انتهی»: و اللّبان- بالفتح-:
الصّدر أو وسطه أو ما بین الثّدیین أو صدر ذی الحافر.
(3)- فی بعض النّسخ «بتلبیبی» و فی بعضها «بناصیتی».
(4)- أبدی: أی أظهر طاعنا علی نفسه.
(5)- [زاد فی الدّمعة: أقول: قال الفاضل المتبحرو: قال أبو الفرج فی المقاتل عن المدائنیّ قال: و المقتول العبّاس بن علیّ علیه السّلام. و فی بطل العلقمیّ: و الصّدوق معتمد و إذا کانت القاعدة الأصولیّة هی حمل المطلق علی المقیّد فإنّها تعارضها قاعدة الأصل عدم الزّیادة، علی أنّ روایة الصّدوق مقیّدة أیضا برجل، و الأمرد فی حدیث الأصبهانیّ و السّبط: لعلّه و هم من الرّاوی فإنّ أبا الفرج و السّبط لا یثبتان عبّاسا أصغر، و عمر الأکبر عندهما 34 سنة، فوافق حدیث الصّدوق و بقی الوهم من المحدّث عن القاسم بن الأصبغ و من المحتمل القویّ أنّ القاسم قال عن نفسه: رأیته و أنا أمرد، فظنّ الرّاوی أنّ المقتول کان أمرد.
علی أنّه من القریب حمل الغلام، علی عادة العرب من إطلاقه علی الکهل، کما قال النابغة الذبیانیّ للحارث ابن أبی شمر ملک غسان:
هذا غلام حسن وجهه مقتبل العمر سریع التمام
و قالت لیلی الأخیلیّة فی مرثیة توبة بن الحمیر الخفاجیّ عشیقها:
غلامان کانا استوردا کلّ سورة من المجد ثمّ استوسقا فی المصادر
-موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 481
الصّدوق، ثواب الأعمال،/ 259- 260- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 308؛ البحرانی، العوالم، 17/ 627؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 326- 327؛ المظفّر، بطل العلقمی، 2/ 395- 397
(و به) قال: أخبرنا القاضی أبو الحسین أحمد بن علیّ بن الحسن بن التّوزیّ بقراءتی علیه، قال: أخبرنا أبو الفرج المعافا بن زکریّا بن یحیی الجریریّ، قال: حدّثنا أبو بکر ابن درید، قال: حدّثنا الحسن بن حضر، قال: حدّثنی أبی، عن هشام ابن الکلبیّ رفعه إلی القاسم بن الأصبغ بن نباتة العرنیّ، قال «1»: لمّا أخذ «2» برأس الحسین علیه السّلام و برؤوس «2» أهل بیته و أصحابه، أقبل «3» الخیل شماطیط معها الرّؤوس، و أقبل رجل من أنضر «4» النّاس لونا، و أحسنهم وجها علی فرس أدهم، قد علّق فی لبان فرسه رأس غلام أمرد، و کان وجهه «5» قمر لیلة البدر، فإذا هو قد أطال الخیط الّذی فیه الرّأس و الفرس یمرح، فإذا رفع رأسه، لحق الرّأس بجرأنه «6»، فإذا طأطأ رأسه صکّ الرّأس الأرض، فسألت عنه، «7» فقیل:
__________________________________________________
- و قولها فی الحجّاج بن یوسف الثّقفیّ:
شفاها من الدّاء العضال الّذی بها غلام اذا هز القناة سقاها
و قال عبد اللّه بن الزّبیر الأسدیّ فی الحجّاج أیضا یمدحه علی قتل ابن الزبیر:
بکفی غلام من ثقیف نمت به قریش و ذو المجد التلید معتب
و هذا کثیر فی کلام أهل اللّسان.
و أما توصیفه بالأمرد فلیس بعزیز فی کلامهم لضرب من التّجوز فقد یطلقون الأمرد علی الملتحی اذا لم یبلغ سنّ الکهولة کما فی قصّة عین اباغ: و أرسل المنذر الأکبر ملک الحیرة إلی الحارث الأکبر ملک غسان:
أعددّت لک الکهول علی الفحول، فأجابه الحارث: أعددّت لک المرد علی الجرد، و لیس المراد من (المرد) الّذین لا شعر فی وجوههم، بل هم الّذین لم یتجاوزوا سنّ الکهولة، و هم فی الدّرجة القصوی من النّشاط و القوّة، فإذا أرید بالأمرد الخالی من الشّعر احتاج إلی قید، فیقال: أمرد أجرد، کما فی حدیث «أهل الجنّة مرد جرد» أو یقال: أمرد لا نبات بعارضه، فالأمرد یستعمل فی من أنبت من الرّجال مجازا، و کلام العرب مبنی علی التّوسعه].
(1)- [إلی هنا مکانه فی الحدائق الوردیّة و ذخیرة الدّارین: و روینا فی الأخبار بالإسناد الصّحیح أنّه قال ...].
(2- 2) [الحدائق الوردیّة و ذخیرة الدّارین: رأس و رؤوس].
(3)- [الحدائق الوردیّة و ذخیرة الدّارین: أقبلت].
(4)- [الحدائق الوردیّة و ذخیرة الدّارین: أنظر].
(5)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین: کفلقة القمر].
(6)- [ذخیرة الدّارین: یجیرانه و أضاف فیه: علی الأرض].
(7)- [لم یرد فی ذخیرة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 482
هذا حرملة بن الکاهل «1» الأسدیّ، و هذا رأس العبّاس بن علیّ علیهما السّلام، فمکث بعد ذلک ما شاء اللّه، ثمّ رأیت حرملة و وجهه أسود کأنّما أدخل النّار ثمّ أخرج «2»، فقلت له: یا عمّاه! لقد رأیتک فی الیوم الّذی جئت «3» برأس العبّاس و إنّک لأنضر العرب وجها؛ فقال: یا ابن أخی! و رأیتنی؟ قلت: نعم، قال: فإنّی و اللّه مذ جئت بذلک الرّأس ما من لیلة آوی فیها إلی فراشی إلّا و ملکان یأتیانی «4»، «5» فیأخذان بضبعی ینتهیان «5» بی إلی نار تأجّج، فیدفعانی فیها و أنا أنکص عنها، فیسفعنی «6» کما تری، قال: و کانت عنده امرأة من بنی تمیم، فسألتها عن ذلک، فقالت: أمّا إذا أفشی علی نفسه فلا یبعد «7» اللّه غیره، و اللّه ما یوقظنی إلّا صیاحه، کأنّه مجنون. «8»
الشّجری، الأمالی، 1/ 182- 183؛ مثله المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 127- 128؛ الحائری، ذخیرة الدّارین، «9» 1/ 144
القاسم بن الأصبغ: قلت لرجل من بنی دارم: ما غیّر صورتک؟ قال: قتلت رجلا من أصحاب الحسین، و ما نمت لیلة منذ قتلته، إلّا أتانی فی منامی آت فینطلق بی إلی جهنّم، فیقذف بی فیها حتّی أصبح، قال: فسمعت بذلک جارة له فقالت: ما یدعنا ننام اللّیل من صیاحه.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 58
و حکی هشام بن محمّد عن القاسم بن الأصبغ المجاشعیّ، قال: لمّا أتی بالرّؤوس إلی الکوفة، إذا بفارس أحسن النّاس وجها قد علّق فی لبب فرسه رأس غلام أمرد، کأنّه
__________________________________________________
(1)- [ذخیرة الدّارین: کاهن].
(2)- [ذخیرة الدّارین: خرج].
(3)- [أضاف فی الحدائق الوردیّة و ذخیرة الدّارین: فیه].
(4)- [الحدائق الوردیّة و ذخیرة الدّارین: یأتیان].
(5- 5) [لم یرد فی ذخیرة الدّارین].
(6)- [الحدائق الوردیّة و ذخیرة الدّارین: فتسفعنی].
(7)- [ذخیرة الدّارین: أبعد].
(8)- [أضاف فی ذخیرة الدّارین، توضیح: و قوم شماطیط، أی متفرّقة، الجرأن بالکسر: مقدّم عنقه من مذبحه إلی منخره، قاموس].
(9)- [حکاه عن الحدائق الوردیّة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 483
القمر لیلة تمامه، و الفرس یمرح، فإذا طأطأ رأسه، لحق الرّأس بالأرض؛ فقلت له: رأس من هذا؟ فقال: هذا رأس العبّاس بن علیّ؛ قلت: و من أنت؟ قال: حرملة بن الکاهل الأسدیّ، قال: فلبثت أیّاما و إذا بحرملة و وجهه أشدّ سوادا من القار؛ فقلت له: لقد رأیتک یوم حملت الرّأس، و ما فی العرب أنضر «1» وجها منک، و ما أری الیوم لا أقبح و لا أسود وجها منک؛ فبکی و قال: و اللّه منذ حملت الرّأس و إلی الیوم ما تمرّ علیّ لیلة إلّا و اثنان یأخذان بضبعی، ثمّ ینتهیان بی إلی نار تأجّج، فیدفعانی فیها و أنا أنکص، فتسفعنی کما تری، ثمّ مات علی أقبح حال. «2»
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 281- 282- عنه: المظفّر، بطل العلقمی، 2/ 395
و روی سبط ابن الجوزیّ: [...] و أخرج أیضا أنّ شخصا علّق رأسه الکریم فی لبب فرسه، فرؤی بعد أیام و وجهه أشدّ سوادا من القار، فقیل له: إنّک کنت أنضر العرب
__________________________________________________
(1)- [بطل العلقمیّ: «أنظر»].
(2)- [زاد فی بطل العلقمی: «و أمّا من رواها و لم یعبّر بأمرد، بل قال رجل»].
ابن بابویه به سند معتبر از قاسم بن اصبغ روایت کرده است که گفت: «مردی از قبیله بنی دارم که با لشکر ابن زیاد به قتال امام حسین علیه السّلام رفته بود، به نزد ما آمد. روی او سیاه شده بود و پیش از آن در نهایت خوشرویی و سفیدی بود. من به او گفتم: «از بس که روی تو متغیّر شده است، نزدیک بود من تو را نشناسم.»
گفت: «من مرد سفیدرویی از اصحاب حضرت امام حسین علیه السّلام را شهید کردم که اثر کثرت عبادت از پیشانی او ظاهر بود، و سر او را آورده‌ام.»
راوی گفت: دیدم آن ملعون را که بر اسبی سوار بود و سر آن بزرگوار را در پیش زین آویخته بود که بر زانوهای اسب می‌خورد. من با پدر خود گفتم: «کاش این سر را اندکی بلندتر می‌بست که این‌قدر اسب به آن خفّت نرساند.»
پدرم گفت: «ای فرزند! بلایی که صاحب این سر بر او می‌آورد، زیاده از خفّتی است که او به این سر می‌رساند؛ زیرا که او به من نقل کرد که از روزی که او را شهید کرده‌ام تا حال، هر شب که به خواب می‌روم، به نزدیک من می‌آید و می‌گوید که: «بیا! و مرا به سوی جهنم می‌برد و در جهنم می‌اندازد، و تا صبح عذاب می‌کشم.»
پس من از همسایگان او شنیدم که: «از صدای فریاد او، ما شبها به خواب نمی‌توانیم رفت؛ پس من به نزد زن او رفتم و حقیقت این حال را از او پرسیدم. گفت: آن خسران مآل خود را رسوا کرده است. و چنین است که گفته است.
مجلسی، جلاء العیون،/ 783
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 484
وجها فقال: ما مرت علیّ لیلة من حین حملت ذلک الرّأس إلّا و اثنان یأخذان بضبعی، ثمّ ینتهیان بی إلی نار تأجّج، فیدفعانی فیها و أنا أنکص فتسفعنی کما تری، ثمّ مات علی أقبح حالة.
الصّبّان، إسعاف الرّاغبین،/ 213
و أخرج العصامیّ فی تأریخه: أنّ شخصا منهم، أی من عسکر ابن زیاد، علّق فی لبب فرسه رأس العبّاس بن علیّ علیهما السّلام، فرئی بعد أیّام و وجهه أشدّ سوادا من القار. فقیل له:
إنّک کنت أنضر العرب وجها، فقال: ما مرّت علیّ لیلة منذ حملت ذلک الرّأس إلّا و اثنان یأخذان بضبعی، ثمّ ینهضان إلی نار تأجّج، فیدفعانی فیها و أنا أنکص، فسفعتنی کما تری، ثمّ مات علی أقبح حالة.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 337
و حکی هشام بن محمّد عن القاسم المجاشعیّ، قال: أتی بالرّؤوس إلی الکوفة، إذا فارس من أحسن النّاس وجها، قد علّق فی لبب فرسه رأس عبّاس بن علیّ (رضی اللّه عنهما)، فصار وجهه أشدّ سوادا من القار، و قال: ما تمرّ علیّ لیلة إلّا و اثنان یأخذان بضبعی، ثمّ ینتهیان بی إلی النّار، فیدفعانی فیها، ثمّ مات علی أقبح حال.
القندوزی، ینابیع المودّة، 2/ 330
(و روی) جماعة عن القاسم بن الأصبغ بن نباتة، قال: رأیت رجلا من بنی أبان بن دارم، أسود الوجه، و قد کنت أعرفه شدید البیاض، جمیلا، فسألته عن سبب تغیّره، و قلت له: ما کدت أعرفک؛ فقال: إنّی قتلت رجلا بکربلاء، و سیما جسیما، بین عینیه أثر السّجود، فما بتّ لیلة منذ قتلته إلی الآن، إلّا و قد جائنی فی النّوم، و أخذ بتلابیبی و قادنی إلی جهنّم، فیدفعنی فیها، فأظلّ أصیح. فلا یبقی أحد فی الحیّ: إلّا و یسمع صیاحی؛ قال: فأنتشر الخبر، فقالت جارة له: إنّه ما زلنا نسمع صیاحه حتّی ما یدعنا ننام شیئا من اللّیل. فقمت فی شباب الحیّ إلی زوجته، فسألناها، (فقالت): أمّا إذا أخبر هو عن نفسه. فلا أبعد اللّه غیره، و قد صدقکم، قال: و المقتول هو العبّاس بن علیّ علیهما السّلام. «1»
__________________________________________________
(1)- در ینابیع المودّة، سیّد فاضل شیخ سلیمان قندوزی است که هشام بن محمّد از قاسم مجاشعی نقل-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 485
__________________________________________________
- کرده است که چون سرها را به کوفه وارد کردند، سواری که زیباترین مردم بود، سر عبّاس بن علی علیهما السّلام را به گردن اسبش آویخته بود و رویش قیر سیاه شد و می‌گفت: «هر شب دو مأمور مرا در آتش می‌اندازند.» و به بدترین حال، مرد.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 191
از عبادات او آن که در میان پیشانیش اثر سجده نقش بسته بود، چنان‌که در «مقاتل الطّالبیّین» آمده است:
مدائنی گوید: أبو غسّان هارون بن سعد به نقل از قاسم بن اصبغ بن نباته، گفت: «مردی از تیره بنی دارم را دیدم که سیاه‌رو شده بود؛ در حالی که قبلا او را زیبا و سپیدرو دیده بودم.»
گفتم: «چرا چنین شدی؟»
گفت: «من جوانی را که هنوز مو بر صورتش نروییده بود و همراه حسین علیه السّلام در کربلا بود، کشتم که در پیشانیش اثر سجده نقش بسته بود. در همان شب پس از قتل او، در خواب دیدم که به سراغم آمد و گریبانم را گرفت و کشید تا این‌که مرا به جهنّم اندازد. من شروع به فریاد کشیدن نمودم؛ به طوری که همه افراد قبیله صدایم را شنیدند (و از آن هنگام رویم سیاه شد)»
و آن مقتول، عبّاس بن علی علیهما السّلام بوده است.
سبط ابن جوزی از هشام بن محمّد، از قاسم بن اصبغ مجاشعی روایت می‌کند که:
چون سرهای شهدای کربلا را به کوفه آوردند، سوارکاری نیک‌سیما دیدم که سر نوجوانی را بر گردن اسبش آویخته بود. او هنوز مو بر صورت نداشت و در زیبایی، ماه شب چهارده را می‌ماند. اسب که با نشاط و تبختر گام برمی‌داشت، به هنگامی که سرش را تکان می‌داد، آن سر به زمین می‌رسید. گفتم:
«این سر کیست؟»
گفت: «سر عبّاس بن علی.»
گفتم: «تو کیستی؟»
گفت: «حرملة بن کاهل اسدی.»
بعد از گذشت چند روزی مجدّدا حرمله را دیدم؛ امّا با رویی سیاهتر از قیر! گفتم: «در آن روز که سر را حمل می‌کردی؛ از تو نیک‌سیماتر در عرب نبود؛ ولی اکنون از همه زشت‌تر و سیاه‌تر شده‌ای؟»
او گریست و گفت: «به خدا قسم! از آن روزی که سر را بردم تا همین امروز، هر شب دو نفر می‌آیند و بازویم را می‌گیرند و مرا به سوی آتشی با زبانه‌های بلند می‌کشند؛ در حالی که من خود را به عقب می‌رانم و آن آتش صورتم را همان‌گونه که می‌بینی، می‌سوزاند. بعد از مدّتی حرمله با وضع بسیار بدی درگذشت.
اینها دو روایت هستند که حکایت از آن می‌نمایند که فرد مقتول عبّاس بن علی علیهما السّلام بوده است. و حال آن‌که با این ویژگی که «وی خط سبزی بر سیما نداشت»، ما نمی‌توانیم آنها را مورد قبول قرار دهیم؛ زیرا قمر بنی هاشم در هنگام شهادت سی و چهار سال داشته است، و به حسب معمول او نمی‌تواند مو بر صورت نداشته باشد؛ کمااین‌که در متون تاریخی هم نصّی وجود ندارد که او را مانند قیس بن سعد بن عباده، بی‌خط سبزی در چهره معرفی نماید.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 486
__________________________________________________
- در «دار السّلام» علّامه نوری (ج 1، ص 144) و «الکبریت الاحمر» (ج 3، ص 52) نیز مطالبی آمده که گواه بر بعید شمردن روایت یاد شده است. مؤلّف کتاب «قمر بنی هاشم» در صفحه 126 این موضوع را چنین اصلاح می‌کند که: آن نوجوان عبّاس اصغر می‌باشد؛ أمّا قرینه‌ای دالّ بر این نظر ارائه نمی‌دهد؛ علاوه این‌که کلّا حضور و شهادت وی در کربلا مورد تردید است.
نظر اصلاحیّه دیگر او چنین است که مقصود از مقتول، برادر حضرت عبّاس می‌باشد که منطبق برعثمان خواهد شد. او در هنگام شهادت بیست و یک سال داشته است؛ یا محمّد فرزند حضرت عبّاس که به روایت ابن شهر آشوب در کربلا شهید شده است. امّا این سخنان خالی از دلیل است و جز نظر صرف، چیز دیگر نمی‌باشد.
در این‌جا، شیخ صدوق روایتی دارد که اگر آن را با روایت ابن جریر طبری جمع سازیم، ما را به این هدایت می‌کند که فرد مقتول حبیب بن مظاهر بوده است. شیخ صدوق گوید:
به سند یاد شده از عمرو بن سعید، از قاسم بن اصبغ بن نباته نقل شده است که گفت: «مردی از فرزندان ابان بن دارم نزد ما آمد که در جریان کشته شدن حسین علیه السّلام حضور داشت. او قبلا نیک‌سیما و سپیدرو بود (امّا اکنون زشت‌رو و سیه‌چرده شده بود). من به او گفتم: «رنگت عوض شده است و تو را نمی‌شناسم.»
گفت: «من مردی از اصحاب حسین علیه السّلام را کشتم که میان دو چشمانش اثر سجده وجود داشت و سر او را آوردم.»
قاسم گوید: «من او را سوار بر اسب دیدم که سر آن مرد را به گردن حیوان آویزان نموده بود؛ به حدّی که زانوان اسب به سر می‌خورد. به پدرم گفتم: کاش اندکی سر را بلند می‌کرد تا پای اسب به آن اصابت نمی‌کرد. پدرم گفت: پسرم! آنچه به او اصابت می‌کند، شدیدتر است. او به من گفت: هیچ شب سر به بالین نمی‌گذارم، مگر آن‌که کسی می‌آید و دستم را می‌گیرد و مرا می‌کشد و به جهنّم می‌اندازد و من فریاد می‌زنم.
یکی از زنانش گفت: او آن‌چنان فریاد می‌زند که خواب را بر ما حرام می‌سازد.»
قاسم گوید: «در جمعی از جوانان قبیله، نزد همسر او رفتیم و از حال وی سؤال کردیم. گفت: او پرده از کار خود برداشت و سخن براستی راند.»
این سه روایت به نقل از قاسم بن اصبغ بن نباته است، و روایت شیخ صدوق برای ما واضح می‌سازد که مقتول مرد بوده است و نه جوان، و او در سلک اصحاب امام حسین علیه السّلام قرار داشته است، و در این اشکالی نیست. ابن جریر بیان می‌نماید که: سر آویخته از گردن اسب، سر حبیب بن مظاهر بوده است، و از آن‌جا که مورّخین این فعل را جز به او، به دیگر سرهای مقدّس شهدا منسوب نکرده‌اند، می‌توان احتمال داد که دو روایت گذشته در معرض خطا و اشتباه قرار دارند؛ خصوصا آن‌که انتساب این امر به قمر بنی هاشم علیه السّلام بعید است و هیچ قرینه و گواهی بر صدق آن نیست.
ابن جریر در تاریخ خود (ج 6، ص 262) گوید:
مردی از بنی تمیم به سوی حبیب بن مظاهر نیزه‌ای افکند و او را به زمین انداخت. او خواست برخیزد که حصین بن تمیم بر او فرود آمد و سرش را هدف شمشیر خود ساخت. سپس او به زیر آمد و سرش را از-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 487
__________________________________________________
- پیکر جدا ساخت. و آن مرد با تمیمی با یکدیگر به نزاع پرداختند و هریک مدّعی کشتن حبیب شدند.
مردم بینشان را چنین اصلاح کردند که حصین سر را بردارد و به گردن اسب خود آویزان نماید و در میان لشکر دور زند تا بدانند او کشنده حبیب بن مظاهر بوده است، و سپس آن را به دیگری تحویل دهد تا نزد ابن زیاد ببرد.
حصین چنین نمود، و سپس تمیمی سر را گرفت و آن را به گردن اسبش آویخت و وارد کوفه شد. قاسم، پسر حبیب بن مظاهر که در آن هنگام جوانی در سنّ بلوغ بود، او را دید. او مواظب سوارکار بود و هر زمان که داخل یا خارج قصر می‌شد، او را زیر نظر می‌گرفت. سرانجام خود را به وی رساند و به اصرار گفت: «این سر پدرم است. آیا نمی‌دهی آن را دفن نمایم؟»
تمیمی گفت: «پسرم! امیر به دفن آن رضایت نمی‌دهد و من می‌خواهم از این طریق به پاداش نیکویی دست بیابم.»
جوان با چشمانی اشکبار گفت: «امّا خداوند بدترین پاداش را به تو می‌دهد. به خدا قسم تو شخصی بس شریف را کشتی.»
مدّتی گذشت و جوان در جستجوی فرصت مناسب برای انتقام بود؛ تا این‌که مصعب در باجمیرا (موضعی در نزدیکی موصل) به نبرد پرداخت. پس قاسم وارد لشکر او شد و آن مرد را در خیمه‌اش یافت که به خواب نیمروز فرورفته بود؛ پس بر او هجوم آورد و به حیاتش خاتمه داد.
مسأله جالب توجّه در این‌جا آن است که در روایت شیخ صدوق بیان شده است که قاسم بن اصبغ بن نباته از پدرش، از آزار اسب به سر می‌پرسد و می‌گوید: «به پدرم گفتم: کاش او سر را اندکی بلند می‌کرد ...» این دلیل بر حیات اصبغ در آن هنگام می‌باشد، امّا معلوم نیست به چه دلیل او در کربلا همپای دیگر شیفتگان خاندان رسالت شرکت نکرده است، و این، با وجود مقام عالی تشیّع او، و اخلاصش در طریق ولایت امیر المؤمنین و فرزندان معصومش علیهم السّلام می‌باشد. از طرف دیگر، مشاهده آن فعل از آن فرد جنایتکار دلالت بر عدم حبس او نزد ابن زیاد- مانند دیگر شیعیان بااخلاص- می‌نماید.
تنها راه خروج از این تنگنا آن است که معتقد به وفات او قبل از فاجعه عظمای کربلا شویم، و این امری آشکار می‌باشد؛ چنان‌که علمای امامیّه در شرح حال او از وی ستایش و ثنای بسیار نموده‌اند و هیچ خرده‌ای بر او وارد نساخته‌اند.
پس این جمله که «به پدرم گفتم» معلوم نیست از کجا آمده و بعید نمی‌نماید که آن را وارد روایت ساخته باشند، و این به لحاظ طعن اهل سنّت نسبت به اصبغ می‌باشد. کمااین‌که مؤلّف «اللّئالئ المصنوعه» (ج 3، ص 213) بعد از ذکر حدیث اصبغ بن نباته از ابو ایّوب انصاری، که در آن بیان شده است که ایشان امر به مبارزه با پیمان‌شکنان و ستمگران و منحرفان (طلحه و زبیر، معاویه، خوارج) شده بودند، گوید: «حدیث صحیح نمی‌باشد؛ زیرا (راوی آن اصبغ است و) اصبغ مورد اعتماد نبوده است و پشیزی هم نمی‌ارزد.»
در صفحه 195 نیز از ابن عبّاس حدیث نقل می‌کنند که: «روز قیامت چند تن سواره می‌آیند؛ رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله، صالح، حمزه و علی علیه السّلام.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 488
السّماوی، إبصار العین،/ 32
فی البحار، و فی القمقام، و النّاسخ، و غیرها، قال القاسم بن الأصبغ المجاشعیّ: لمّا أتی بالرّؤوس إلی الکوفة، «1» إذا بفارس «2» من أحسن النّاس وجها «2»، و قد علّق فی عنق فرسه رأسا، «3» و هو غلام أمرد، و وجهه «3» کأنّه القمر لیلة تمامه، و بین عینیه أثر السّجود، فإذا طأطأ الفرس برأسه، لحق الرأس بالأرض؛ فقلت له: رأس من هذا؟ فقال: رأس العبّاس ابن علیّ بن أبی طالب «1»؛ قلت: و من أنت؟ قال: حرملة بن کاهل الأسدیّ؛ قال: فلبثت أیّاما و إذا بحرملة و هو أشدّ سوادا من القار؛ فقلت له: لقد رأیتک یوم حملت الرأس، و ما فی العرب أنضر وجها منک، و الیوم أراک فی أقبح وجه و أسوده، فبکی و قال: منذ حملت الرّأس إلی الیوم، ما تمرّ علیّ لیلة إلّا و اثنان یأتیان و یأخذان بعضدی و ینتهیان بی إلی النّار فیدفعانی فیها و أنا أحترق؛ ثمّ مات علی أقبح هیئة لا رحمه اللّه.
التّخمیس، للمرحوم المبرور العالم الجلیل، الشّیخ جعفر الهرّ قدس سرّه.
عبّاس یا حامی الضّعینة و الحرم بحماک قد نامت سکینة بالحرم
صرخت و نامت یوم قد سقط العلم الیوم نامت أعین بک لم تنم
و تسهّدت أخری فعزّ منامها
و قیل فیه:
__________________________________________________
- سپس گوید: «راویان حدیث برخی ناشناخته‌اند و برخی معروف به عدم اعتماد.»
به‌هرحال، اینان امثال اصبغ از دیگر شیعیان خالص را مورد طعن و حمله خود قرار داده و از هرچه از دستشان برآید در این زمینه کوتاهی نمی‌کنند. گفته‌های ایشان درباره بزرگان شیعه در کتبشان شاهد این مدّعاست، و این مختصر را مجال گسترش نیست و علاقه‌مندان را به کتاب العتب الجمیل علی أهل الجرح و التعدیل ص 40، باب دوّم، تألیف علّامه محمّد بن عقیل ارجاع می‌دهیم. در آن‌جا تعدادی از پیروان اهل البیت علیهم السّلام یاد شده‌اند که مورد طعن و حمله علمای تسنّن قرار گرفته‌اند؛ بدون این‌که هیچ سببی جز ولایت و محبّت امیر المؤمنین علیه السّلام در کار باشد.
پاک‌پرور، ترجمه العبّاس،/ 165- 169
(1- 1) [حکاه المعالی عن البحار، 2/ 98].
(2- 2) [المعالی، 2/ 98: قد أقبل].
(3- 3) [لم یرد فی المعالی، 2/ 98].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 489
لمن اللّوا أعطی و من هو جامع شملی و فی ضنک الزّحام یقینی
عبّاس کبش کتیبتی و کنانتی و سریّ قومی بل أعزّ حصونی
عبّاس تسمع ما تقول سکینة عمّاه یوم الأسر من یحمینی «1»
__________________________________________________
(1)- و حرملة بن کاهل روزی که به کوفه آمد، سر محمد بن عباس را به گردن اسب خود آویخته بود که مجلسی رحمه اللّه و صاحب تبر مذاب روایت می‌کند؛ اما صاحب تبر مذاب نیز از هشام بن محمد و از قاسم بن اصبغ نقل می‌کند که گفت: «آن روزی که اهل بیت رسالت را وارد کوفه می‌کردند، من نیز از جمله تماشاییان بودم.»
إذا بفارس من أحسن النّاس وجها. سواری که از همه سواران نیکوصورت‌تر بود، دیدم بر اسبی جلف سوار است؛ قد علّق فی لبد فرسه رأس غلام أمرد کأنّه القمر لیلة تمامه. آن سوار، سر جوانی را به گردن اسب خود آویخته بود که اصلا مو در صورت آن جوان نبود؛ ولی در حسن و درخشندگی آن سر مانند قرص قمر که در شب چهارده بدرخشید، می‌درخشید، و الفرس یمزح، فإذا طأطأ رأسه لحق الرّأس الأرض.
اسب جلف آن سوار جانی که بازی و مزاح می‌کرد، سر را به زیر می‌آورد؛ آن سر بریده نورانی، مثل گوی بر زمین می‌رسید و به خاک می‌کشید. پرسیدم: «این سر کیست؟»
گفتند: «این سر مبارک محمد بن عباس است! ای وا مصیبتا از دست اهل کوفه که بعد از کشتن اولاد علی علیه السّلام دست از سر ایشان برنداشتند.»
مؤلف عرض می‌کند: «این روایت تبر مذاب را هرکه نوشته سر عباس بن علی علیهما السّلام نوشته و هرکه از ذاکرین و واعظین در منابر خوانده و می‌خواند، سر عباس بن علی علیهما السّلام می‌خوانند؛ ولی تأمل و تفکر ننموده‌اند که سهو کاتب و یا غفلت ناقل عباس را نیز به جای محمد نوشته و محمد را از قلم انداخته و اشتباه شده، و الّا ابا الفضل العباس که صاحب دو پسر، به قولی سه پسر و یک دختر بوده، و لااقل سنّ مبارکش از سی و پنج سال متجاوز بوده است، چگونه جوانی امرد می‌شود؟
همانا ناقل غفلت کرده از این‌که محمد بن عباس را عبّاس گفته و یا کاتب سهو کرده است، از این سهو و غفلت؛ تاکنون کسی مطّلع نشده و تأمل ننموده است؛ مگر محقق اخبار و مدقق آثار و علامه شیرین گفتار، مرحوم والدم در ریاض فرموده است که: ذهل النّاقل عن ذکر اسم محمّد، أو غفل السّامع، أو سقط سهوا من قلم النّاسخ؛
حاصل کلام قاسم بن اصبغ گوید: سر را شناختم، ولی سوار که سر مبارک را به گردن اسب خود آویخته بود، نشناختم. پرسیدم: «کیست؟»
گفتند: «حرملة بن کاهل اسدی است.»
قاسم گوید: آن‌قدر زمانی نگذشت که حرمله را دیدم با صورتی سیاه و با حالتی تباه آمد. چهره او از شدّت سیاهی قیرگون شده بود. به او گفتم: «ای پلیدک! آن روز که با شوکت تمام بر اسبی سیمین لجام نشسته بودی و سری همچون ماه تمام به گردن اسبت آویخته بودی، عیشی و نشاطی داشتی و صورتی از تو-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 490
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 448- 449
__________________________________________________
- بهتر ندیدم. اکنون چرا به این روز افتادی که از تو قبیح‌تر و سیاه‌تر کسی را نمی‌بینم؟»
قاسم گوید: حرمله شروع کرد به گریه کردن و گفت: «ای قاسم! به خدا از همان روز که این فعل از من صادر شد، شب را که به خواب رفتم، دیدم دو نفر شدید الغضب آمدند، گریبان مرا گرفتند و در میان آتشی افروخته انداختند و هر شب الی حال، این کار را بر سر من می‌آورند و کسی نیست که مرا از دست ایشان خلاص کند.»
دیدی که خون ناحق پروانه شمع را چندان امان نداد که شب را سحر کند
امّا روایت مجلسی رحمه اللّه در بحار از ابو الفرج و او نیز از مداینی و او از قاسم بن اصبغ روایت می‌کند که گفت: «نامردی از بنی دارم را دیدم، صورتی چون قیر سیاه دارد؛ کنت اعرفه جمیلا، شدید البیاض؛ و من پیش از آن دیده بودم او را می‌شناختم وی را، بسیار نیکوصورت و سفیدرو بود. پرسیدم: «چرا به این روز افتادی؟»
جواب داد که: إنّی قتلت شابّا أمرد مع الحسین و بین عینیه أثر السّجود؛ «من در کربلا جوانی امرد را که با حسین علیه السّلام بود، کشتم. در میان دو چشمش آثار سجده بود. از آن روز الی کنون هر شب که به خواب می‌روم، آن جوان می‌آید، گریبان مرا می‌گیرد و در آتش جهنّم می‌اندازد. هرکه بیدار است، صدای مرا می‌شنود.»
و نیز مؤلّف عرض می‌کند: «از این لفظ شابّ امرد که در روایت! مجلسی رحمه اللّه است همچو مستفاد می‌شود که ابا الفضل العبّاس نیست، بلکه پسر ابا الفضل محمّد بن العبّاس است. خدا کند که عبّاس بن علی علیهما السّلام نباشد؛ و الّا چگونه سزاوار بود که رأس سپهسالار و علمدار شاه کربلا قمر بنی هاشم را این‌گونه خوار و زار به گردن اسب درآرند، و بر هر بلندی و پستی به خاک و ریگ بکشند.
دلیل دیگر عامیانه، آن‌که: ای عزیزان! سری از برای عبّاس باقی نماند که در آن اثر سجود معلوم باشد؛ زیرا که از فرق، سرش را تا پا شکافته بودند و چند ضربت به سر و صورتش زده بودند که جای درستی در همه اعضای او نبود؛ بلکه با نوک شمشیر و دم خنجر و نیزه، او را قطعه‌قطعه کرده بودند؛ چنانچه عرض خواهد شد.
واعظ قزوینی، ریاض القدس، 2/ 64- 65
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 491

و لیس یعرف بالطّفّ قبر أحد ممّن قتل مع الحسین علیه السّلام إلّا قبر العبّاس بن علیّ علیه السّلام.
أبو نصر، سرّ السّلسلة،/ 89
«1» و لمّا رحل «2» ابن سعد «3»، خرج قوم من بنی أسد کانوا نزولا بالغاضریّة «4» إلی الحسین علیه السّلام و أصحابه، فصلّوا علیهم «5» «6» و دفنوا الحسین علیه السّلام حیث قبره الآن، و دفنوا ابنه علیّ ابن الحسین الأصغر «7» عند رجلیه، و حفروا للشّهداء من أهل بیته و أصحابه الّذین صرعوا حوله ممّا یلی رجلی الحسین علیه السّلام و جمعوهم، فدفنوهم جمیعا «8» معا، «9» و دفنوا العبّاس بن
__________________________________________________
(1)- [زاد فی الأسرار: أمّا المنقول عن المفید فی إرشاده: إنّ ابن سعد (لعنه اللّه) أقام یومه ذلک و غده إلی الزّوال، فجمع قتلاه فصلّی علیهم و دفنهم و ترک الحسین و أصحابه منبوذین بالعراء فلمّا ارتحلوا إلی الکوفة عمد أهل الغاضریّة من بنی أسد و دفنوهم کما هی الآن و دفنوا العبّاس فی الموضع الّذی صرع فیه کما هو الآن و نقل عنه أیضا بوجه مفصّل و هو أنّه].
(2)- [الأسرار: ارتحل و العیون: انفصل].
(3)- [أضاف فی الأعیان و العیون: عن کربلاء].
(4)- [زاد فی الأسرار: قاموا].
(5)- [الأعیان: علی تلک الجثث الطّواهر و أضاف فیه: و دفنوها].
(6)- [مکانه فی البحار و العوالم: قال السّیّد: و لمّا انفصل ابن سعد عن کربلا خرج قوم من بنی أسد فصلّوا علی الجثث الطّواهر المرمّلة بالدّماء و دفنوها علی ماهی علیه الآن. و قال المفید: دفنوا ...].
(7)- [نفس المهموم و المعالی و الأعیان و اللّواعج و العیون: «الأکبر»].
(8)- [فی الأعیان و اللّواعج: فی حفیرة واحدة و سووا علیهم التّراب و أضاف فی الأعیان: قال المسعودیّ:
و دفن أهل الغاضریّة و هم قوم من بنی عامر من بنی أسد الحسین و أصحابه بعد قتلهم بیوم أی فی الیوم الّذی ارتحل فیه ابن سعد من کربلاء فإنّه بقی فی کربلا إلی زوال الیوم الحادی عشر کما مرّ، أمّا إذا کانوا جاؤوا فی الیوم الثّانی من رحلته فیکون الدّفن بعد القتل بیومین. و أضاف فیهما: و یقال: إنّ أقربهم دفنا إلی الحسین علیهم السّلام ولده علیّ الأکبر، فیزورهم الزّائر من عند قبر الحسین علیه السّلام و یؤمی إلی الأرض الّتی نحو رجلیه بالسّلام علیهم].
(9)- [إلی هنا حکاه عنه فی الأسرار،/ 452 و زاد:
و لا یخفی علیک أنّه قد ینقل عن المفید ما یعطی، أنّ الحفیرة الّتی فیها أهل بیت سیّد الشّهداء من أولاده و إخوته و أولاد أخیه الحسین و بنی عمومته فی غیر الحفیرة الّتی فیها أجساد الأصحاب، و ذلک أنّه لمّا ذکر أسامی-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 492
علیّ علیهما السّلام فی موضعه الّذی قتل فیه علی طریق الغاضریّة، حیث قبره الآن. «1» «2»
المفید، الإرشاد، 2/ 118- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 107- 108؛ البحرانی، العوالم، 17
/ 367- 368؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 11؛ القمّی، نفس المهموم،/ 388؛ القزوینی، تظلّم الزّهراء؛/ 227- 228؛ المازندرانی، معالی السّبطین؛ 2/ 71؛ المظفّر، بطل العلقمی، 3/ 230؛ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 613، لواعج الأشجان،/ 198- 199
__________________________________________________
- من قتل من بنی هاشم، قال: و هم کلّهم مدفونون ممّا یلی رجلی الحسین فی مشهده حفر لهم حفیرة و ألقوا جمیعا فیها و سوّی علیهم التّراب إلّا العبّاس بن أمیر المؤمنین علیه السّلام، فإنّه دفن فی موضع مقتله علی المسنّاة بطریق الغاضریّة، و قبره ظاهر، و لیس لقبور إخوته و أهله الّذین سمّیناهم أثر، و إنّما یزورهم الزّائر من عند قبر الحسین علیه السّلام و یؤمی إلی الأرض الّتی نحو رجلیه بالسّلام و علیّ بن الحسین علیهما السّلام فی جملتهم، و یقال: إنّه أقربهم دفنا إلی الحسین علیه السّلام، و أمّا أصحاب الحسین علیه السّلام الّذین قتلوا معه، فإنّهم دفنوا حوله، و لسنا نحصّل لهم أجداثا علی التّحقیق و التّفصیل، إلّا إنّه لا شکّ أنّ الحائر محیط بهم (رضی اللّه عنهم و أرضاهم) و أسکنهم جنّات النّعیم، فهذا کما تری صریح فی تعدّد الحفیرة، بل یعطی صحّة احتمال کون قبور الأصحاب من الأطراف و الجوانب الأربعة لقبر سیّد الشّهداء علیه السّلام، کما یعطی صحّة احتمال تعدّد القبور تعدّدا فی غایة الکثرة، و یؤیّد الأخیر ما نقل عن ابن شهر آشوب من إنّه کانوا یجدون لأکثرهم قبورا و یرون بیضا هذا، و أمّا ما عن المنتخب، فهو إنّهم قد حفروا لهم حفیرة عمیقة، و ألقوا فیها جمیعا. دفنوا العبّاس بن امیر المؤمنین فی موضعه الّذی قتل فیه علی طریق الغاضریّة، حیث قبره الآن فیه، فهذا کما تری یعطی وحدة الحفیرة، بمعنی أنّ بنی هاشم و الأصحاب قد دفنوا جمیعا فی حفیرة واحدة و کیف کان، فإنّ ما عن المفید یعطی عدم حضور سیّد السّاجدین، لدفن أبیه روحی لهما الفداء، و لکن مقتضی الحقّ و التّحقیق علی وفق ما نقل عن السّیّد الجزائریّ و هو ممّا قد قوّاه أیضا جمع من متأخّری المتأخّرین، و ذلک حیث قالوا بعدما نقل کلام المفید: إنّ هذا إنّما هو فی ظاهر الأمر، و إلّا فإنّ الإمام لا یلی أمره إلّا الإمام، و یدلّ علیه نص ما روی أبو عمرو الکشّی عن محمّد بن مسعود، عن جعفر بن أحمد، عن حمدان بن سلیمان، عن منصور بن العبّاس، عن إسماعیل بن سهل، عن بعض أصحابنا؛ قال: کنت عند الرّضا علیه السّلام، فدخل علیه علیّ بن أبی حمزة بن البرّاج و ابن المکاریّ، فقال علیّ علیه السّلام بعد کلام جری بینهم و بینه فی إمامته: إنّا روینا عن آبائک علیهم السّلام أنّ الإمام لا یلی أمره إلّا إمام].
(1)- [زاد فی المعالی: «و کأنّهم أرادوا حمل العبّاس إلی الحسین و لکن لم یقدروا لکثرة ما به من الجرح»].
(2)- و چون ابن سعد از آن‌جا کوچ کرد، گروهی از بنی اسد که در غاضریه بودند، به نزد اجساد مطهره حسین علیه السّلام و یارانش آمده و بر آنان نماز گزارده (و آنان را دفن کردند به این ترتیب که) حسین علیه السّلام را در همین جایی که اکنون قبر شریف او است، دفن نموده و فرزندش علی بن الحسین اصغر را کنار پای آن حضرت و برای شهیدان دیگر از خاندان و یاران آن بزرگوار که اطرافش به زمین افتاده بودند، گودالی در پایین پای حسین علیه السّلام کنده و همگی را گرد آورده بودند، در آن‌جا دفن کردند و عبّاس بن علی علیهما السّلام را در همان‌جا که کشته شده بود، سر راه غاضریّه، جایی که اکنون قبر او است، دفن نمودند.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 118
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 493
فهؤلاء سبعة عشر نفسا من بنی هاشم «1» رضوان اللّه علیهم أجمعین، إخوة الحسین علیه و علیهم السّلام، و بنو أخیه و بنو عمّیه جعفر و عقیل «1» «2»، و هم کلّهم مدفونون ممّا یلی رجلی الحسین علیه السّلام فی مشهده، حفر لهم حفیرة و ألقوا فیها جمیعا، و سوّی علیهم التّراب إلّا العبّاس بن علیّ علیهما السّلام، فإنّه دفن فی موضع مقتله علی المسنّاة بطریق الغاضریّة، و قبره ظاهر، و لیس لقبور إخوته و أهله الّذین سمّیناهم أثر، و «3» إنّما یزورهم الزّائر من عند قبر الحسین علیه السّلام، و یؤمی إلی الأرض الّتی نحو رجلیه، بالسّلام علیهم و علیّ بن الحسین علیهما السّلام فی جملتهم، و یقال: إنّه أقربهم دفنا إلی الحسین علیه السّلام.
فأمّا أصحاب الحسین رحمة اللّه علیهم الّذین قتلوا معه، فإنّهم دفنوا حوله، و لسنا نحصل لهم أجداثا علی التّحقیق و التّفصیل، إلّا أنّنا لا نشکّ أنّ الحائر محیط بهم رضی اللّه عنهم و أرضاهم، و أسکنهم جنان النّعیم. «4»
المفید، الإرشاد، 2/ 130- مثله الطّبرسی، تاج الموالید (من مجموعة نفیسة)،/ 108- 109؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 452
__________________________________________________
(1- 1) [تاج الموالید: قتلوا معه].
(2)- [إلی هنا لم یرد فی الأسرار].
(3)- [إلی هنا مثله فی تاج الموالید و الأسرار].
(4)- که اینان هفده تن از بنی هاشم رضوان اللّه علیهم بودند، که برادران حسین علیه السّلام و پسران برادرش و فرزندان عموهایش جعفر و عقیل بودند، و همگی ایشان در پائین پای حسین علیه السّلام دفن شدند. و برای همه آنها گودالی کنده، و همگی را در آن دفن نمودند، و خاک بر آنان ریختند، جز عباس بن علی علیهما السّلام که او را در همانجا که بر شتر مسناة کشته شده بود، سر راه غاضریه دفن کردند، و قبر او آشکار است. و برای قبرهای برادران و خاندانش که نامشان بردیم هیچگونه نشانه‌ای نیست، جز اینکه زیارت‌کنندگان از پیش قبر حسین علیه السّلام آنانرا زیارت کنند. و بآن زمینی که پائین پای آن حضرت است اشاره کنند و بر آنان سلام کنند، و علی بن الحسین علیهما السّلام نیز در میان ایشان است، و برخی گفته‌اند: جایگاه دفن او به حسین علیه السّلام نزدیکتر از دیگران است.
و اما اصحاب و یاران حسین علیه السّلام که با آنجناب کشته شدند، پس آنان نیز در اطراف آن حضرت دفن شدند. و جای قبرهای ایشان بطور تحقیق و تفصیل روشن نیست، جز اینکه ما تردیدی نداریم، که حائر شریف آنان را دربر دارد. خدا از ایشان خوشنود باد، و ایشان را نیز از خود خوشنود گرداند، و در بهشتهای نعیم جایشان دهد.
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 130
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 494
و هم کلّهم قد دفنوا ممّا یلی رجلی الحسین علیه السّلام، حفر لهم حفیرة و ألقوا جمیعا فیها، و سوّی علیهم التّراب إلّا العبّاس بن علیّ فإنّ قبره ظاهر.
«1» قال الشّیخ المفید أبو عبد اللّه- قدّس اللّه روحه-: فأمّا أصحاب الحسین علیه السّلام، فإنّهم مدفونون حوله، و لسنا نحصل لهم أجداثا علی التّحقیق، إلّا أنّنا لا نشکّ أنّ الحائر محیط بهم. «1»
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 250
مدفون بکربلاء و قبره مفرد. صلّی علیه جابر بن عبد اللّه الأنصاریّ. «2»
ابن فندق، لباب الأنساب، 1/ 397
کلّهم مدفونون معه فی مشهده بکربلاء، إلّا العبّاس بن علیّ، فإنّه مدفون فی مکان قتل فیه.
الکنجی، کفایة الطّالب،/ 447
قبره قریب من الشّریعة حیث استشهد.
ابن عنبة، عمدة الطّالب،/ 394- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 332؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 267؛ المظفّر، بطل العلقمی، 3/ 230؛ مثله الحائری، ذخیرة الدّارین، 1/ 144
و کلّهم مدفونون ممّا یلی رجلی الحسین علیه السّلام فی مشهده، و إنّهم «3» حفروا لهم حفیرة عمیقة و ألقوا فیها جمیعا «3» و سوّی علیهم التّراب (رحمة اللّه علیهم).
و أمّا العبّاس، فإنّه دفن ناحیة عنهم فی موضع المعرکة عند (المسنّاة)، و قبره ظاهر علی ما هو الآن، و لیس لقبور إخوته و بنی عمّه الّذین سمّیناهم أثر ظاهر، و إنّما یزورهم الزّائر عند رجلی الحسین و یؤمی إلی الأرض و یشیر إلیهم بالسّلام و علیّ بن الحسین من جملتهم. و قیل: إنّه أقرب منهم إلی قبر أبیه.
و أمّا أصحاب الحسین الّذین قتلوا معه من سائر النّاس و هم ثلاثة و خمسون رجلا،
__________________________________________________
(1- 1) [مثله فی الأعیان، 1/ 613].
(2)- [تفرّد به ابن فندق].
(3- 3) [حکاه عنه فی تظلّم الزّهراء،/ 228].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 495
فإنّهم دفنوا حوله و لیس لهم أحداث علی الحقیقة، و لا شکّ أنّهم فی الحائر المقدّس علی ما نقل من الثّقاة و الحائر محیط بهم رضوان اللّه علیهم أجمعین. «1»
الطّریحی، المنتخب، 1/ 37- 38- عنه: المظفّر، بطل العلقمی، 3/ 230
فهؤلاء ثمانیة عشر نفسا من بنی هاشم، و هم کلّهم مدفونون ممّا یلی رجلی الحسین علیه السّلام، إلّا العبّاس، فإنّه دفن موضع قتله.
الجزائری، الأنوار النّعمانیّة، 3/ 263
«2» أقول: و فی بعض الکتب المعتبرة عن کتاب أسرار الشّهادات «2» روی أنّه لمّا ارتحل عمر «3» بن سعد (لعنه اللّه) من کربلاء و ساروا بالسّبایا و الرّؤوس «4» إلی الکوفة «4» نزل بنو أسد مکانهم و بنوا بیوتهم و ذهبت نسائهم «4» إلی الماء «4»، إذا هنّ رأین جثثا حول المسنّاة و جثثا نائیة عن الفرات، و بینهنّ جثة قد جلّلتهم بأنوارها و عطرتهم بطیبها، فتصارخن النّساء
__________________________________________________
(1)- شیخ مفید و دیگران روایت کرده‌اند که چون حضرت سید الشهدا به عالم بقا و ملأ اعلا رحلت نمود. عمر، سرهای شهدا را بر قبایل عرب قسمت کرد، و با خواتین مکرّمه اهل بیت رسالت صلّی اللّه علیه و اله در همان روز متوجه کوفه گردانید و خود تا روز دیگر ماند و ابدان خبیثه کشتگان خود را دفن کرد و اجساد مطهّره شهدا را در میان خاک و خون گذاشت.
چون آن ملاعین رفتند، اهل غاضریّه از قبیله بنی اسد آمدند و بر آن جسدهای مطهّر و بدنهای مکرّم نماز کردند و دفن کردند و جسد مطهّر سید شهدا علیه السّلام را در آن مکان شریف که الحال هست، دفن کردند و علی بن الحسین- یعنی علی اکبر- را در پایین پای آن حضرت دفن کردند و سایر شهدا را در پایین پای آن حضرت در یک موضع دفن کردند و عباس را در نزدیک فرات در همان موضع که شهید شده بود، دفن کردند. به حسب ظاهر چنین بود؛ اما در واقع، امام را به غیر از امام دفن نمی‌کند. حضرت امام زین العابدین علیه السّلام به اعجاز امامت آمد و جسد مطهّر آن حضرت را بلکه سایر شهدا را دفن کرد.
ابن شهر آشوب روایت کرده است که اهل غاضریّه می‌گفتند که: «چون ما رفتیم که ایشان را دفن کنیم، قبرهای ایشان را کنده و ساخته می‌دیدیم و مرغان سفید نزد ایشان می‌دیدیم که پرواز می‌کردند.»
از حضرت امام رضا علیه السّلام منقول است که حضرت امام زین العابدین علیه السّلام مخفی آمد و بر پدر خود نماز کرد و آن جناب را دفن کرد و برگشت.
مجلسی، جلاء العیون،/ 616
(2- 2) [ظفرت بروایة أخری فی کیفیة دفنهم رواها المرحوم السّیّد محمّد علیّ الشّاه عبد العظیمیّ فی مقتله المعروف المسمّی بإیقاد القلوب و هذه أیضا تقرب ممّا ذکرنا و عن تذکرهما کلیهما تبصرة لمن تبصر قال فی الإیقاد].
(3)- [المعالی: عسکر ابن].
(4- 4) [لم یرد فی المعالی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 496
و قلن: هذا و اللّه جسد «1» الحسین و أهل بیته علیهم السّلام، فرجعن إلی بیوتهنّ صارخات، و قلن:
یا بنی أسد أنتم جلوس فی بیوتکم و هذا الحسین و أهل بیته و أصحابه مجزّرون کالأضاحی علی الرّمال، و تسفی علیهم الرّیاح، فإن کنتم ما نعهده فیکم من المحبّة و الموالاة فقوموا و ادفنوا هذه الجثث. فإن لم تدفنوها نتولّی دفنها بأنفسنا.
فقال بعضهم لبعض: إنّا نخشی من ابن زیاد و ابن سعد (لعنهم اللّه) «2» أن تصبحنا خیولهم فینهبوننا أو یقتلون أحدنا. فقال کبیرهم: الرّأی أن نجعل لنا «1» عینا ینظر إلی طریق الکوفة و نحن نتولّی دفنهم. فقالوا: إنّ هذا الرّأی السّدید، ثمّ إنّهم وضعوا لهم عینا و أقبلوا إلی جسد الحسین علیه السّلام، و صار لهم بکاء و عویل، ثمّ إنّهم اجتهدوا علی أن یحرّکوه علیه السّلام من مکانه لیشقّوا له ضریحا فلم یقدروا أن یحرّکوا عضوا من أعضائه.
فقال کبیرهم: ما ترون؟ قالوا: الرّأی أن نجتهد أوّلا فی دفن أهل بیته، ثمّ نری رأینا فیه. فقال کبیرهم «1»: کیف یکون لکم دفنهم و ما فیکم من یعرف من هذا و من هذا؟
و هم کما ترون جثث بلا رؤوس قد غیّرتهم الشّمس و التّراب من الرّیح، فلربّما نسأل عنهم، فما الجواب؟
فبینما هم فی الکلام إذ طلع علیهم أعرابیّ علی متن جواده «3»، فلمّا رأوه انکشفوا عن تلک الجثث الزّواکی.
قال: فأقبل الأعرابی و نزل عن ظهر «1» جواده «4» إلی الأرض «4»، و صار منحنیا کهیئة الرّاکع حتّی أتی و رمی بنفسه علی جسد الحسین علیه السّلام و جعل یقبلّه تارة و یشمّه أخری، و قد بلّ لثامه من دموع عینیه، ثمّ رفع رأسه و نظر إلینا فقال: ما کان وقوفکم حول هذه الجثث؟ فقالوا: أتینا لنتفرّج علیها. فقال علیه السّلام: ما کان هذا قصدکم. فقالوا: نعم یا أخا العرب الآن نطلعک علی ما فی ضمائرنا. أتینا لندفن جسد الحسین علیه السّلام فلم نقدر أن نحرّک
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی المعالی].
(2)- [أضاف فی المعالی: نخاف].
(3)- [أضاف فی المعالی: و قد ضیق لثامه].
(4- 4) [لم یرد فی المعالی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 497
عضوا من أعضائه، ثمّ اجتهدنا فی دفن أهل بیته و ما فینا من یعرف من هذا و من هذا؟
و هم کما تری جثث بلا رؤوس، قد غیّرتهم الشّمس و التّراب، فبینما نحن فی الکلام إذ طلعت علینا، فخشینا أنّک من أصحاب ابن زیاد (لعنه اللّه) فانکشفنا عن تلک الجثث.
قال: فقام فخطّ لنا خطا «1» و قال: احفروا هاهنا، ففعلنا «2» فیها فقال: قدموا هذا و أخّروا هذا «2» فوضعنا سبعة عشر جثة «2» بلا رأس «2»، ثمّ خطّ لنا خطّا «3» فقال: احفروا هاهنا، ففعلنا فوضعنا فیها باقی الجثث و استثنی منها جثّة واحدة، و أمر لنا أن نشقّ لها ضریحا ممّا یلی الرّأس الشّریف، ففعلنا، فدفّناها ثمّ أقبلنا إلیه لنعینه علی جسد الحسین علیه السّلام، و إذا هو یقول لنا بخضوع و خشوع: أنا أکفیکم أمره، فقلنا له: یا أخا العرب کیف تکفینا أمره و کلّنا قد اجتهدنا علی أن نحرّک عضوا من أعضائه فلم نقدر علیه. فبکی بکاء شدیدا فقال علیه السّلام: معی من یعیننی ثمّ إنّه بسط کفیه تحت ظهره الشّریف و قال:
بسم اللّه و باللّه و فی سبیل اللّه و علی ملّة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله، هذا ما وعدنا اللّه تعالی و رسوله و صدق اللّه و رسوله ما شاء اللّه لا حول و لا قوّة إلّا باللّه العلیّ العظیم. ثمّ أنزله وحده و لم یشرک معه أحدا منّا، «4» ثمّ وضع خدّه بنحره الشّریف و هو یبکی فسمعناه یقول: طوبی لأرض تضمّنت جسدک الشّریف، أما الدّنیا فبعدک مظلمة و الآخرة فبنورک مشرقة.
أمّا الحزن فسرمد و اللّیل فمسهّد حتّی یختار اللّه لی «5» دارک الّتی أنت مقیم بها، فعلیک منّی السّلام یا ابن رسول اللّه و رحمة اللّه و برکاته، ثمّ شرج علیه اللّبن و أهال علیه التّراب، ثمّ وضع کفّه علی القبر و خطّه بأنامله و کتب: «هذا قبر الحسین بن علیّ بن أبی طالب الّذی قتلوه عطشانا غریبا». ثمّ التفت إلینا و قال: انظروا هل بقی أحد؟ قالوا: نعم یا أخا العرب، قد بقی بطل مطروح حول المسنّاة و حوله جثّتان، و کلّما حملنا جانبا منه سقط
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی المعالی: فی الأرض].
(2- 2) [لم یرد فی المعالی].
(3)- [أضاف فی المعالی: آخر].
(4)- [زاد فی المعالی: فرأیناه].
(5)- [المعالی: لأهل بیتک].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 498
الآخر لکثرة ضرب السّیوف و السّهام. فقال: امضوا بنا إلیه، فمضینا إلیه. فلمّا رآه انکبّ علیه یقبلّه و یبکی و یقول: «علی الدّنیا بعدک العفا یا قمر بنی هاشم، فعلیک منّی السّلام من شهید محتسب و رحمة اللّه و برکاته»، ثمّ أمر لنا أن نشقّ له ضریحا ففعلنا، ثمّ أنزله وحده و لم یشرک معه أحدا منّا. ثمّ شرج علیه اللّبن و أهال علیه التّراب، ثم أمرنا بدفن الجثتین حوله، ففعلنا ثمّ مضی إلی جواده فتبعناه و درنا علیه لنسأله عن نفسه، و إذا به یقول: أمّا ضریح الحسین علیه السّلام فقد علمتم، و أمّا الحفیرة الأولی ففیها أهل بیته و الأقرب إلیه ولده علیّ الأکبر، و أمّا الحفیرة الثّانیة ففیها أصحابه، و أمّا القبر المنفرد «1» فهو حامل لواء «2» الحسین علیه السّلام حبیب بن مظاهر، و أمّا البطل المطروح حول المسناة فهو العبّاس بن أمیر المؤمنین علیهما السّلام.
و أمّا الجثتان فهما من أولاد أمیر المؤمنین علیه السّلام، فإذا سألکم سائل فأعلموه.
فقلنا له: یا أخا العرب نسألک بحق الجسد الّذی واریته بنفسک و ما أشرکت معک أحدا منّا، من أنت؟
فبکی بکاء شدیدا فقال: أنا إمامکم علیّ بن الحسین علیه السّلام، فقلنا: أنت علیّ؟ فقال:
نعم فغاب عن أبصارنا.
«3» و روی الکشیّ عن محمّد بن مسعود عن جعفر بن أحمد، عن حمدان بن سلیمان، عن
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی المعالی: ممّا یلی الرّاس الشّریف].
(2)- [المعالی: رایة].
(3) (3- 3) [المعالی:
(أقول): و یظهر من الأخبار، أنّ رسول اللّه حفر قبر الحسین علیه السّلام و قبور أهل بیته و أصحابه، کما فی روایة أمّ سلمة زوجة النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله و سلّم فی (البحار) أصبحت أمّ سلمة تبکی قیل لها: ممّ بکاؤک؟ قالت: لقد قتل ابنی الحسین، و ذلک أننّی ما رأیت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم منذ مضی إلّا اللّیلة، فرأیته شاحبا کئیبا فقلت: مالی أراک یا رسول اللّه شاحبا کئیبا؟ قال: ما زلت اللّیلة أحفر القبور للحسین و أصحابه، و من ذلک أنّ بنی اسد لمّا جاؤوا لدفن تلک الأجساد الطّیّبة الطّاهرة کانوا یجدون لأکثرهم قبورا، و یرون طیورا بیضاء، و دفنوهم فی تلک القبور بعد ما صلّوا علیهم، و کانوا یفتخرون علی قبائل العرب بأنّا صلّینا علی الحسین علیه السّلام و أصحابه و دفناهم، بیّض اللّه وجوههم.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 499
منصور بن العبّاس، عن إسماعیل بن سهل، عن بعض أصحابنا، و سألنی أن أکتم اسمه.
قال: کنت عند الرّضا علیه السّلام فدخل علیه علیّ بن أبی حمزة و ابن السّراج و ابن المکاریّ، فقال له ابن أبی حمزة بعد کلام جری بینهم و بینه علیه السّلام فی إمامته: إنّا روّینا عن آبائک علیهم السّلام: أنّ الإمام لا یلی أمره إلّا إمام مثله، فقال له أبو الحسن علیه السّلام: فأخبرنی عن الحسین بن علیّ علیهما السّلام کان إماما أو غیر إماما؟ قال: کان إماما. قال: فمن ولی أمره؟ قال:
علیّ بن الحسین، و أین کان علیّ بن الحسین علیه السّلام؟ قال: کان محبوسا بالکوفة فی ید عبید اللّه بن زیاد (لعنه اللّه). قال: خرج و هم لا یعلمون حتّی ولی أمر أبیه علیه السّلام، ثمّ انصرف فقال له أبو الحسن علیه السّلام: إن هذا أمکن علیّ بن الحسین علیه السّلام أن یأتی کربلاء فیلی أمر أبیه ثمّ ینصرف، فهو یمکن صاحب هذا الأمر أن یأتی بغداد و یلی أمر أبیه، ثمّ ینصرف و لیس فی حبس و لا فی أسر (الحدیث). (3*)
البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 11- 14- مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 67- 70
«1» «2» من کتاب إکسیر العبادات فی أسرار الشّهادة: إنّ فیما یتعلّق بدفن الجسد الطّیّب الطّاهر، النّور الأنور لسیّد الشّهداء روحی له الفداء فاعلم، إنّه ذکر بعض الثّقات أنّه «2» روی السّیّد نعمة اللّه الجزائریّ فی کتاب مدینة العلم، عن رجاله، عن عبد اللّه الأسدیّ، أنّه «1» قال: کان إلی جنب العلقمیّ حیّ من بنی أسد، فتمشّت نساء ذلک الحیّ إلی المعرکة،
__________________________________________________
- و یظهر من روایة الشّیخ الطّوسیّ (ره) أنّ بنی أسد جاؤوا بباریة جدیدة و فرشوها تحت الحسین علیه السّلام؛ فإنّه روی عن الدّیزج قال: أتیت فی خاصّة غلمانی فقط لمّا أمر المتوکّل بنبش القبر، فنبشت فوجدت باریة جدیدة و علیها بدن الحسین علیه السّلام و وجدت منه رائحة المسک، فترکت الباریة علی حالها و بدن الحسین علی الباریة و أمرت بطرح التّراب علیه و أطلقت الماء علیه.]
(1- 1) [المعالی: روی السّیّد نعمة اللّه الجزائریّ عن عبد اللّه الأسدیّ إنّه قال: لمّا قتل الحسین بن علیّ علیهما السّلام و کافّة من کان معه من ولده و إخوته و بنی عمومته و أراد ابن سعد التّوجّه بالسّبایا و الرّؤوس إلی الکوفة، أنفذ فی ذلک إلیه ابن زیاد أن وار أجساد أصحابک ودع جسد الحسین علیه السّلام و أصحابه فأنفذ إلیه: أنّه لا یسعنی دفن جمیع قتلانا، لأنّ عدّة المقتولین مائة و خمسون ألفا، فأنفذ إلیه أن وار الرّؤساء و الأعیان و اترک السّواد منهم، قال: فواری ابن سعد من أراد مواراته و ارتحل بالسّبایا و الحریم إلی الکوفة، و خلف تلک الجثث الزّکیّة تصهرها الشّموس و تسترها أذیال الرّیاح ثلاثة أیّام، و قد أقام ثلاثا غیر مقبور].
(2- 2) [لم یرد فی بطل العلقمی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 500
فرأین جثث أولاد الرّسول، و أفلاذ حشاشة الزّهراء البتول، و أولاد علیّ أمیر المؤمنین، فحل الفحول، و جثث أولادهم «1» فی تلک الصّحاری و هاتیک القفار تشخّب الدّماء من جراحاتهم، «2» کأنّهم قتلوا فی تلک السّاعة، فتداخل النّساء من ذلک «3» المقام العجب «3»، فابتدرن إلی حیّهنّ «2»، و نقلن لأزواجهنّ ما شاهدنه، ثمّ قلن لهم: بم تعتذرون من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و أمیر المؤمنین و فاطمة الزّهراء إذا وردتم علیهم، حیث أنّکم لم تنصروا أولادهم، و لا دافعتم عنهم بضربة سیف، و لا بطعنة رمح، و لا بحذفة سهم؟ فقالوا لهنّ: إنّا نخاف من بنی أمیّة، و قد لحقتهم الذّلّة، و شملتهم النّدامة من حیث لا تنفعهم، و بقیت النّسوة یجلن حولهم، و یقلن لهم: إن فاتتکم نصرة تلک العصابة النّبویّة، و الذّبّ عن هاتیک الشّنشنة العلیّة العلویّة، فقوموا الآن إلی أجسادهم الزّکیّة، فواروها، فإنّ اللّعین ابن سعد قد واری أجساد من أراد مواراته من قومه، فبادروا إلی مواراة أجساد آل رسول «4» اللّه، و ارفعوا «5» عنکم بذلک العار؛ فماذا تقولون إذ قالت العرب لکم: أنّکم لن تنصروا ابن بنت نبیّکم مع قربه «6» و حلوله بنادیکم؟ فقوموا و اغسلوا بعض الدّرن منکم.
فقالوا: نفعل ذلک، فأتوا المعرکة و صارت همّتهم أوّلا أن یواروا جثّة الحسین علیه السّلام، «7» ثمّ الباقین، فجعلوا ینظرون الجثث فی المعرکة، فلم یعرفوا جثّة الحسین علیه السّلام من بین تلک الجثث، «7» لأنّها بلا رؤوس، قد غیّرتها الشّموس، فبینما هم کذلک، إذا بفارس مقبل إلیهم حتّی إذا قاربهم، قال: ما بالکم؟ قالوا: «8» إنّا أتینا لنواری جثّة الحسین علیه السّلام «9» و جثث
__________________________________________________
(1)- [المعالی: «أنصارهم»].
(2- 2) [لم یرد فی بطل العلقمی].
(3- 3) [المعالی: «تمام العجب»].
(4)- [لم یرد فی المعالی].
(5)- [المعالی: و ادفعوا].
(6)- [أضاف فی المعالی: «منکم»].
(7- 7) [المعالی: «من بین تلک الجثث، لکنّهم ما کانوا یعرفونه].
(8)- [أضاف فی المعالی: «اعلم»].
(9- 9) [لم یرد فی بطل العلقمی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 501
ولده و أنصاره، و لم نعرف جثّة الحسین، (9) فلمّا سمع ذلک، حنّ و أنّ؛ و جعل ینادی:
وا أبتاه! یا أبا عبد اللّه! لیتک حاضرا و ترانی أسیرا ذلیلا، ثمّ قال لهم: أنا أرشدکم إلیه، فنزل عن جواده، و جعل یتخطّی القتلی، فوقع نظره علی جسد الحسین علیه السّلام روحی له الفداء، فاحتضنه و هو یبکی و یقول: یا أبتاه! بقتلک قرّت عیون الشّامتین، یا أبتاه! بقتلک فرحت بنو أمیّة، یا أبتاه! بعدک طال حزننا، یا أبتاه! بعدک طال کربنا، قال: ثمّ مشی قریبا من محل جثّته، فأهال یسیرا من التّراب، فإذا قبر محفور، و لحد مشقوق، فأنزل الجثّة الشّریفة، و واراها فی ذلک المرقد الشّریف، کما هو الآن، قال: ثمّ أنّه جعل یقول: هذا فلان، و هذا فلان، و الأسدیّون یوارونهم، فلمّا فرغوا منهم، مشی إلی جثّة العبّاس بن أمیر المؤمنین علیهما السّلام، فانحنی علیها و جعل ینتخب و یقول: یا عمّاه! لیتک تنظر حال الحرم و البنات، و هنّ تنادین: وا عطشاه، وا غربتاه، ثمّ أمر بحفر لحده، و واراه هناک، ثمّ عطف علی جثث الأنصار، و حفر حفیرة واحدة، واراهم فیها إلّا حبیب بن مظاهر، «1» حیث أبی «1» بعض بنی عمّه ذلک، «2» فدفنه ناحیة عن الشّهداء، قال: فلمّا فرغ الأسدیّون من مواراتهم، قال لهم: هلمّوا لنواری جثّة الحرّ الرّیاحیّ؛ قال: فمشی و هم خلفه حتّی وقف علیه، و قال: أمّا أنت، فقد قبل اللّه توبتک، و زاد فی سعادتک ببذلک نفسک أمام ابن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم، قال: فأراد الأسدیّون حمله إلی محلّ الشّهداء، قال: لا، بل فی مکانه واروه، قال: فلمّا فرغوا من مواراته، رکب ذلک الفارس جواده، فتعلّق به الأسدیّون، و قالوا له: بحقّ من واریته «3» بیدک، من أنت؟ فقال: أنا حجّة اللّه علیکم، أنا علیّ بن الحسین، جئت لأواری جثّة أبی، و من معه من إخوتی و أعمامی و أولاد عمومتی و أنصارهم الّذین بذلوا مهجهم دونه، و أنا الآن راجع إلی سجن ابن زیاد (لعنه اللّه)، و أمّا أنتم فهنیئا لکم، لا تجزعوا أن تضاموا «4» فینا. فودّعهم و انصرف عنهم. و أمّا الأسدیّون، فإنّهم
__________________________________________________
(1- 1) [المعالی: «أتی»].
(2)- [أضاف فی المعالی: «الوقت»].
(3)- [المعالی: واریتهم].
(4)- [المعالی: «تصادموا»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 502
رجعوا «1» إلی حیّهم. انتهی «2» ما نقل أقول عن السّیّد الجزایریّ.
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی المعالی: «مع نسائهم»].
(2)- [زاد فی بطل العلقمی: «ربّما ینتقد النّاقد هذه الروایة أو الحکایة، بعدة النقادات:
(أحدها): لم یسأل الأسدیّون من الفارس قائلین له من أنت؟ و قد عرفوه بقوله: یا أبتاه و یا عمّاه؟ و الجواب عن هذا سهل؛ فإنّ تلک المعرفة إجمالیّة، فأرادوا منه المعرفة التّفصیلیّة المشخّصة، لأنّه یجوز أن یخاطب الرّجل العظیم ذا الشّأنیّة و العظمة بلفظ الأب و العمّ علی جهة التّبجیل و الاحترام، و إن لم یکن ابنا أو ابن أخ نسبیّ، کما قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم: أنا و علیّ أبوا هذه الأمّة؛ فأبوّتهما للأمّة علی جهة التّعظیم؛ و کما قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم:
الخالة والدة، و العمّ والد. و قال اللّه تعالی فی نساء النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله و سلّم: و نساءه أمّهاتکم؛ کلّ ذلک علی جهة الاحترام و التّجلّة. فسؤالهم عنه لیعرفوه أنّه ابنه الحقیقیّ النّسبیّ، أم من المعظّمین المحترمین له من المسلمین الّذین یرون عظمة منزلته و أنّ احترامه فوق احترام الأبوین الحقیقییّن؟
(ثانیها): کیف یتوقف الأسدیّون عن معرفة جسد الحسین علیه السّلام، و لا شکّ أنّ جسده معلوم لأمرین لا یسترتب فیهما إلّا جاهل:
أحدهما: استعلاء نوره علی أنوارهم، و إشراق أشعّته علی أشعّتهم. و قد أجاد الکعبیّ بقوله فی مرثیّة له:
و مجرّح ما غیّرت منه القنا حسنا و لا أخلقن منه جدیدا
قد کان بدرا فاغتدی شمس الضّحی مذ ألبسته ید الدّماء لبودا
(ثالثها): الهیبة الإلهیّة الّتی جلّلت جسده الشّریف، فإنّها لیست لباقی الشّهداء معه، و بها حرست تلک الأجساد الطّاهرة المنبوذة فی بطاح الفلاة من هوام الأرض و وحوش الفلا، حتّی هابت الدّنو منهم، و حتّی أصبحت السّباع الضّاریة، و الوحوش السّاغبة لتلک الهیبة حرسا للأجساد الطّاهرة. و قد قال الشّریف الرّضی:
تهابه الوحش أن تدنوا لمصرعه و قد أقام ثلاثا غیر مقبور
ثمّ إنّ هناک قرائن و إمارات و علائم تعیّن للأسدیّین جسد الحسین علیه السّلام، و تفرده عن أجساد باقی الشّهداء:
(1) قد علمت بنو أسد أنّ الخیل قد وطئت صدر الحسین علیه السّلام و ظهره، دون بقیّة الشّهداء.
(2) طارت الأنباء إلیهم علی ألسنة الرّکبان و المارّة من عابری الطّریق: أنّ الأعداء لمّا قطعوا رأس الحسین علیه السّلام، ترکوه مکبوبا علی وجهه.
(3) قد علم الأسدیّون أنّ الحسین علیه السّلام قد جمع أصحابه الشّهداء فی محلّ واحد و بقی هو فی محلّ مصرعه لم یحمله أحد، و الأعداء لا حاجة لهم فی وضعه مع أصحابه، و قد عرف الأسدیّون ذلک.
(4) ما نبّأهم به الزّارع علی نهر العلقمیّ، کما سیأتی الحدیث؛ أنّه شاهد أسدا رابضا عند جسد الحسین علیه السّلام یحرسه، فهو یشاهده کلّ لیلة قبل دفنه یأتی حتّی یربض عند الجسد المنفرد عن الأجساد، فیلثمه و یشمّه و یتمسّح به، ثمّ یبعد عنه قلیلا فیربض إلی الصّباح. فهذه القرائن لا یحتاج معها الأسدیّون إلی سؤال عن معرفة الجسد الشّریف.
و الجواب عن هذا: أنّهم قد عرفوا جسد الحسین علیه السّلام بالاعتبارات السّالفة، لکن تردّدهم کان لأمرین:
(أحدهما): لزیادة العلم، فإنّ هذا أمر من الأمور الکبری الّتی لها أهمیّتها العظمی فی الأجیال المتعاقبة علی زیارة هذه المراقد المسؤول عن تعیینها من باشر الدّفن، و قام بمهمّة المواراة.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 503
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 451- 452- عنه: المظفّر، بطل العلقمی، 3/ 239- 243؛ مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 65- 67
برز من بعد [مالک] رجل یقال له: رشید فحمل علیهم، و قتل منهم عشرین فارسا فقتله القوم عند مقتلة العبّاس بن أمیر المؤمنین علیه السّلام فوقع علیها، و فی روایة أخری أنّهما قتلا جمیعا و دفنا فی قبر واحد. «1»
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 286
[...] و حفروا للشّهداء من أهل بیته و أصحابه الّذین صرعوا حوله ممّا یلی رجلی الحسین علیه السّلام، و جمعوهم، فدفنوهم جمیعا معا، و دفنوا العبّاس بن علیّ علیهما السّلام فی موضعه
__________________________________________________
- فکلّما ازداد علما و یقینا، کان أبلغ فی العذر، و لا ریب أنّ بالدّلالة الصّریحة مع تلک الأمارات تکون الحادثة حادثة علم یقینی، لا یتطرّقه ریب، و لا یتخلّله تشکیک.
(ثانیهما): أنّ تردّدهم حول الأجساد و إکثارهم من الذّهاب و الأیاب، لم یکن منبعثا عن شکّ فی تعیین جثمان الحسین الأقدس، فإنّه معلوم لدیهم بأنواره و هیبته، و لکن تردّد حیرة و ذهول، و أصابتهم الدّهشة و الانفعال الحادّ، و التألّم الحارّ اللّاذع من فعل أعدائهم، أجلاف العرب، فیما جنوه علیهم من التّمثیل المشوّه، فقد أحلّ بهم أراذل البشر ما لا تجنیه الکفرة، فضلا عن المسلمین، من الجنایات المستفظعة فی أموات زهقت نفوسهم، و فارقت أرواحهم أجسادهم، من قطع الرّؤوس و الأیدی، و سلب الأبدان؛ هذا أمر عظیم یوجب التفکّر فیه، و الحیرة، و یبعث التّردّد. و شی‌ء آخر یلزم الأسدیّین، التّفکّر فیه، فیطول لذلک تردّدهم، لیصیبوا جهة الرّأی، هو: کیفیّة دفن هذه الأجساد الملقاة بقرب الحسین علیه السّلام، و یبحثون عن معرفة الأعیان منهم، لأجل أن یجیبوا عن السّؤال المتوجّه إلیهم فیما بعد، عن مراقدهم، فهذا موجب تفکیرهم و الموحی إلیهم التّردّد عن سرعة الإقدام، لا لأنّ الحسین علیه السّلام لم یعرف عندهم، أضاف فی المعالی: «هذا ما رواه المرحوم السّیّد الجزائریّ فی کیفیّة دفن هذه الأجساد المقدّسة].
(1)- عمر بن سعد چون در روز یازدهم محرم دو بخش از روز سپری شد (1)، اهل بیت نبوت و امامت را چنان‌که به شرح رفت، به جانب کوفه روان داشت. جماعت بنی اسد که در اراضی غاضریّه مسکن و مربع (2) داشتند، چون دانستند که لشکر ابن سعد از کربلا بیرون شدند، روز دوازدهم محرم به کربلا آمدند و بر اجساد شهدا نماز گذاشتند.
به روایت شیخ مفید، مضجع امام علیه السّلام در همان موضع است که هم‌اکنون معروف است و علی بن الحسین علیه السّلام را در فرودپای (3) پدر به خاک سپردند و سایر شهدا را لختی دورتر مدفون ساختند و عباس بن علی علیهما السّلام را در راه غاضریه در همین موضع که مرقد مطهر او است، دفن کردند.
(1). دو ثلث روز گذشت.
(2). مربع: منزل.
(3). پای: پایین.
سپهر، ناسخ التّواریخ سیّد الشّهدا علیه السّلام، 3/ 33- 34
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 504
الّذی قتل فیه علی طریق الغاضریّة، حیث قبره الآن. (و قال غیره): دفنوا العبّاس فی موضعه، لأنّهم لم یستطیعوا حمله لتوزیع أعضائه، کما أنّ الحسین علیه السّلام لم یحمله علی عادته فی حمل قتلاه إلی حول المخیّم لذلک. «1»
السّماوی، إبصار العین،/ 127
ذکر أهل التّاریخ أنّ سیّد الشّهداء أفرد خیمة فی حومة المیدان، «2» و کان یأمر بحمل من قتل من صحبه و أهل بیته إلیها، و کلّما یؤتی بشهید، یقول علیه السّلام: قتلة مثل قتلة النّبییّن و آل النّبییّن. «3»
إلّا أخاه أبا الفضل العبّاس علیه السّلام ترکه فی محلّ سقوطه قریبا من شطّ الفرات. «4»
و لمّا ارتحل عمر بن سعد بحرم الرّسالة إلی الکوفة، ترک أولئک الّذین وصفهم أمیر المؤمنین علیه السّلام بأنّهم سادة الشّهداء فی الدّنیا و الآخرة، لم یسبقهم سابق، و لا یلحقهم لاحق. «5» علی وجه الصّعید، تصهرهم الشّمس، و یزورهم وحش الفلا.
قد غیّر الطّعن منهم کلّ جارحة إلّا المکارم فی أمن من الغیر
و بینهم سیّد شباب أهل الجنّة بحالة تفطّر الصّخر الأصمّ، غیر أنّ الأنوار الإلهیّة تسطع من جوانبه، و الأرواح العطرة تفوح من نواحیه.
و مجرّح ما غیّرت منه القنا حسنا و لا أخلقن منه جدیدا
قد کان بدرا فاغتدی شمس الضّحی مذ ألبسته ید الدّماء لبودا
تحمی أشعّته العیون فکلّما حاولن نهجا خلنه مسدودا
و تظلّه شجر القنا حتّی أبت إرسال هاجرة إلیه بریدا «6»
__________________________________________________
(1)- و عبّاس بن علی علیهما السّلام را در راه غاضریه، در همان‌جا که کشته شده بود و اکنون قبر او است، به خاک سپردند.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 182
(2)- تاریخ الطّبری، ج 6، ص 256، و کامل ابن الأثیر ج 4، ص 30، و إرشاد الشّیخ المفید.
(3)- حکاه فی البحار، ج 10، ص 211، و ج 13، ص 125 عن غیبة النّعمانی.
(4)- نصّ علیه جماعة من المؤرّخین، انظر کتابنا «قمر بنی هاشم» ص 115، ط المطبعة الحیدریّة فی النّجف.
(5)- کامل الزّیارات، ص 219.
(6)- للحاج هاشم الکعبی.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 505
و حدّث رجل من بنی أسد، أنّه أتی المعرکة بعد ارتحال العسکر، فشاهد من تلک الجسوم المضرّجة، أنوارا ساطعة، و أرواحا طیّبة، و رأی أسدا هائل المنظر یتخطّی تلک الأشلاء المقطّعة، حتّی إذا وصل إلی هیکل القداسة و قربان الهدایة تمرّغ بدمه، و لاذ بجسده، و له همهمة و صیاح، فأدهشه الحال، إذ لم یعهد مثل هذا الحیوان المفترس یترک ما هو طعمة أمثاله، فاختفی فی بعض الأکم، لینظر ما یصنع، فلم یظهر له غیر ذلک الحال.
و ممّا زاد فی تحیّره و تعجّبه، أنّه عند انتصاف اللّیل، رأی شموعا مسرّجة ملأت الأرض، و بکاء و عویلا مفجعا. «1»
و فی الیوم الثّالث عشر من المحرّم، أقبل زین العابدین لدفن أبیه الشّهید علیه السّلام، لأنّ الإمام لا یلی أمره إلّا إمام مثله. «2»
یشهد له مناظرة الرّضا مع علیّ بن أبی حمزة، فإنّ أبا الحسن علیه السّلام قال له: أخبرنی عن الحسین بن علیّ کان إماما؟ قال: بلی، فقال الرّضا: فمن ولی أمره؟ قال ابن أبی حمزة: تولّاه علیّ بن الحسین السّجاد، فقال الرّضا: فأین کان علیّ بن الحسین؟ قال ابن أبی حمزة: کان محبوسا بالکوفة عند ابن زیاد، و لکنّه خرج و هم لا یعلمون به، حتّی ولی
__________________________________________________
(1)- مدینة المعاجز، ص 263، باب 7.
(2)- إثبات الوصیّة للمسعودیّ، ص 173، و قد ذکرنا فی کتاب «زین العابدین»، ص 402، الأحادیث الدّالّة علی أنّ الإمام لا یلی أمره إلّا إمام مثله.
لم تکشف الأحادیث هذا السّرّ المصون، و لعلّ النّکتة فیه، أنّ جثمان المعصوم عند سیره إلی المبدأ الأعلی بانتهاء أمد الفیض الإلهی یختصّ بآثار، منها: أن لا یقرب منه من لم یکن من أهل هذه المرتبة، إذ هو مقام قاب قوسین أو أدنی، ذلک المقام الّذی تقهقر عنه الرّوح الأمین و عام النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله وحده فی سبحات الملکوت، و لیست هذه الدّعوی فی الأئمة بغریبة، بعد أن تکوّنوا من الحقیقة المحمّدیّة، و شارکوا جدّهم فی المآثر کلّها، إلّا النّبوّة و الأزواج، کما فی المحتضر للحسن بن سلیمان الحلّیّ، ص 22، طبع النّجف، و هذه أسرار لا تصل إلیها أفکار البشر، و لا سبیل لنا إلی الإنکار بمجرد بعدنا عن إدراکها ما لم تبلغ حدّ الاستحالة، و قد نطقت الآثار الصّحیحة بأنّ للأئمّة أحوالا غریبة، لیس لسائر الخلق الشّرکة معهم کإحیائهم الأموات بالأجساد الأصلیّة و رؤیة بعضهم بعضا، و صعود أجسادهم إلی السّماء و سماعهم سلام الزّائرین لهم، و قد صادق علی ذلک شیخنا المفید فی المقالات، ص 84، ط طهران، و الکراجکیّ فی کنز الفوائد، و المجلسیّ فی مرآة العقول، ج 1، ص 373، و کاشف الغطاء فی منهج الرّشاد، ص 51، و النّوری فی دار السّلام، ج 1، ص 289.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 506
أمر أبیه، ثمّ انصرف إلی السّجن.
فقال الرّضا: إنّ من مکّن علیّ بن الحسین أن یأتی کربلاء، فیلی أمر أبیه، ثمّ ینصرف، یمکّن صاحب هذا الأمر أن یأتی بغداد، فیلی أمر أبیه و لیس هو فی حبس و لا أسار.
و لمّا أقبل السّجّاد علیه السّلام، وجد بنی أسد مجتمعین عند القتلی متحیّرین، لا یدرون ما یصنعون، و لم یهتدوا إلی معرفتهم، و قد فرّق القوم بین رؤوسهم و أبدانهم، و ربّما یسألون من أهلهم و عشرتهم.
فأخبرهم علیه السّلام عمّا جاء إلیه من مواراة هذه الجسوم الطّاهرة، و أوقفهم علی أسمائهم، کما عرّفهم بالهاشمیّین من الأصحاب، فارتفع البکاء و العویل، و سالت الدّموع منهم کلّ مسیل، و نشرت الأسدیّات الشّعور و لطمن الخدود.
ثمّ مشی الإمام زین العابدین إلی جسد أبیه و اعتنقه، و بکی بکاء عالیا، و أتی إلی موضع القبر و رفع قلیلا من التّراب، فبان قبر محفور و ضریح مشقوق، فبسط کفّیه تحت ظهره و قال: «بسم اللّه و فی سبیل اللّه و علی ملّة رسول اللّه صدق اللّه و رسوله، ما شاء اللّه لا حول و لا قوّة إلّا باللّه العظیم».
و أنزله وحده و لم یشارکه بنو أسد فیه، و قال لهم: إنّ معی من یعیننی، و لمّا أقرّه فی لحده، وضع خدّه علی منحره الشّریف، قائلا:
«طوبی لأرض تضمّنت جسدک الطّاهر، فإنّ الدّنیا بعدک مظلمة، و الآخرة بنورک مشرقة، أمّا اللّیل فمسهّد، و الحزن سرمد، أو یختار اللّه لأهل بیتک دارک الّتی أنت بها مقیم، و علیک منّی السّلام یا ابن رسول اللّه و رحمة اللّه و برکاته».
و کتب علی القبر: «هذا قبر الحسین بن علیّ بن أبی طالب الّذی قتلوه عطشانا غریبا».
ثمّ مشی إلی عمّه العبّاس علیه السّلام، فرآه بتلک الحالة الّتی أدهشت الملائکة بین أطباق السّماء، و أبکت الحور فی غرف الجنان، و وقع علیه یلثم نحره المقدّس قائلا: «علی الدّنیا بعدک العفا یا قمر بنی هاشم، و علیک منّی السّلام من شهید محتسب و رحمة اللّه و برکاته».
و شقّ له ضریحا و أنزله وحده کما فعل بأبیه الوصیّ، و قال لبنی أسد: إنّ معی من
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 507
یعیننی.
نعم، ترک مساغا لبنی أسد بمشارکته فی مواراة الشّهداء، و عیّن لهم موضعین، و أمرهم أن یحفروا حفرتین، و وضع فی الأولی بنی هاشم، و فی الثّانیة الأصحاب. «1»
و أمّا الحرّ الرّیاحیّ، فأبعدته عشیرته إلی حیث مرقده الآن، و قیل: أنّ أمّه کانت حاضرة، فلمّا رأت ما یصنع بالأجساد، حملت الحرّ إلی هذا المکان.
و کان أقرب الشّهداء إلی الحسین، ولده «الأکبر» علیه السّلام، و فی ذلک یقول الإمام الصّادق لحمّاد البصریّ: قتل أبو عبد اللّه غریبا بأرض غربة یبکیه من زاره، و یحزن له من لم یزره، و یحترق له من لم یشهده، و یرحمه من نظر إلی قبر ابنه عند رجلیه فی أرض فلاة، و لا حمیم قربه، ثمّ منع الحقّ، و توازر علیه أهل الرّدة حتّی قتلوه و ضیّعوه، و عرّضوه للسّباع، و منعوه شرب ماء الفرات الّذی یشربه الکلاب، و ضیّعوا حقّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم و وصیّته به و بأهل بیته، فأمسی مجفوّا فی حفرته، صریعا بین قرابته و شیعته، قد أوحش قبره فی الوحدة و البعد عن جدّه، و المنزل الّذی لا یأتیه إلّا من امتحن اللّه قلبه للإیمان، و عرّفه حقّنا.
و لقد حدّثنی أبی: أنّه لم یخل مکانه منذ قتل من مصلّ علیه من الملائکة أو من الجنّ و الإنس، أو من الوحش، و ما من أحد إلّا و یغبط زائره و یتمسّح به، و یرجو فی النّظر إلیه الخیر لنظره إلی قبره.
و إنّ اللّه تعالی لیباهی الملائکة بزائریه.
و أمّا ما له عندنا فالتّرحّم علیه کلّ صباح و مساء.
و لقد بلغنی أنّ قوما من أهل الکوفة، و ناسا غیرهم من نواحیها یأتونه فی النّصف من شعبان، فبین قارئ یقرأ و قاصّ یقصّ، و نادب یندب، و نساء یندبنه و قائل یقول المراثی.
فقال حمّاد: قد شهدت بعض ما تصف.
__________________________________________________
(1)- الکبریت الأحمر (و أسرار الشّهادة) و (الإیقاد).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 508
قال علیه السّلام: الحمد للّه الّذی جعل فی النّاس من یفد إلینا و یمدحنا و یرثی لنا، و جعل عدوّنا من یطعن علیهم و یهدّدونهم و یقبّح ما یصنعون. «1» «2»
__________________________________________________
(1)- کامل الزّیارات، ص 325، و عنه فی مزار البحار، ص 124.
(2)- حدیث دیگر درباره منزلت بس والای ابا الفضل علیه السّلام، روایتی است که محقّق عالیقدر، سیّد محمّد علی شاه عبد العظیمی قدس سرّه متعرّض آن شده است و از آن برمی‌آید که قمر بنی هاشم علیه السّلام از مقاماتی شبیه مراتب معصومین علیهم السّلام برخوردار است.
روایت شده است که چون امام سجّاد علیه السّلام بعد از واقعه عاشورا، برای دفن آن پیکرهای به خون خفته در کربلا حضور یافت، به بنی اسد اجازه عنایت کرد تا آن اجسام مطهّر را به خاک سپارند و تنها پیکر سیّد الشّهدا علیه السّلام و عمویش را استثنا نمودند و اظهار داشتند که: خود به تنهایی به دفن آنان خواهند پرداخت، و فرمودند: «با من کسانی هستند که یاریم دهند.»
در این‌جا، امر امام واضح است که امام باید او را غسل و کفن نماید؛ امّا مسأله‌ای که به حقیقت و سرّ آن دست نمی‌یازیم این است که از چه رو حضرتش علیه السّلام عموی صدّیق و شهیدش عبّاس علیه السّلام را همانند پدر اطهر خود علیه السّلام به دل خاک نهاد تا از آن‌جا به ملأ اعلی پر گشاید. و این نیست مگر بیانگر این مطلب که آن جسد مقدّس چون ذوات مقدّسه معصومین علیهم السّلام کس دیگر سزاوار نیست، بدان دست زند؛ چرا که او در نزدیکترین حالات خود به حقّ متعال است و کسی که از مقام شامخ او بهره ندارد، نباید آن پیکر مطهّر را لمس نماید.
[...] اما در مورد سرهای مطهّر دیگر شهدا در کتابهای مقتل چیزی نیامده است؛ جز این‌که در «نفس المهموم» صفحه 253 و «ریاض الأحزان» صفحه 155 از «حبیب السّیر» آمده است که یزید سر همه شهدا را به علیّ بن الحسین علیهما السّلام تسلیم نمود و حضرت آنها را، در اربعین، به ابدانشان ملحق ساخت و سپس به مدینه بازگشت.
شاید ظواهر امر، این قول را تأیید کند؛ زیرا چون مردم از پلیدی کار یزید آگاه شدند و نغمه‌های‌آشوب و شورش بلند گشت، چاره‌ای ندید جز آن‌که هرچه که مورد درخواست امام سجّاد علیه السّلام بود، به مرحله اجرا درآورد و آنان را هرچه زودتر از شام خارج کند.
در جهت دیگر علّامه سیّد محسن امین، در «اعیان الشّیعه» جلد 4، صفحه 290 یادآور شده است که او در سال 1321 ه. ق در آرامگاه معروف به مقبره باب صغیر، در دمشق مشاهده نموده که صخره‌ای در جنب در آن قرار داشته است که بر آن حک شده بود:
هذا مدفن رأس العبّاس بن علیّ و رأس علیّ الأکبر بن الحسین و رأس حبیب بن مظاهر.
این‌جا محل دفن سرهای عبّاس بن علی، علی اکبر فرزند امام حسین علیهم السّلام و حبیب بن مظاهر است.
او سپس گوید:
سپس این مقبره سالیانی خراب گشت و بعد از مدّتی، بنای آن مجدّدا برقرار شد و آن صخره را از میان برده و ضریحی بر قبور نهادند و اسامی بسیاری از شهدای کربلا را بر آن منقوش ساختند؛ امّا حقیقت امر-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 509
__________________________________________________
- آن است که این مدفن به حسب نوشته آن تخته‌سنگ، منسوب به سرهای مطهّر شهیدان یاد شده است. و این مدفن به ظنّ قوی، نسبتش صحیح است؛ زیرا سرهای شهدا بعد از حمل آنها به دمشق و گرداندن در شهر و بعد از آن‌که یزید با این کار غلبه خود و ذلّت ظاهری اهل بیت را، به اهل شام نمایاند و به غرض خود رسید و دلش آرام گرفت، ناچار بود که سرها را در مقبره‌ای دفن سازد و سر آن شهدای مذکور، در مقبره باب الصغیر دفن گشت و از آن نیز در طول تاریخ محافظت به عمل آمد. و خداوند به حقیقت امر آگاهتر است ...
این سخن سیّد محسن امین- که خدا تأییدش نماید- است، امّا اگر او به «حبیب السّیر» مراجعه می‌کرد، معتقد به عدم دفن سر شهدا در آن‌جا می‌گشت؛ علاوه آن‌که تغییری که او یادآور شده است، دلالت بر آن دارد که نگهبانان آن مقبره غرض دیگری داشته‌اند و بعید نیست که آن‌جا محلّی است که آن سرهای مطهّر را در آن‌جا آویزان کرده بودند.
مقام دستهای ابا الفضل علیه السّلام شیعیان و پیروان اهل بیت علیهم السّلام، همان‌گونه که در معارف و احکام دین از دستورات و فرمایشات آنان تبعیت می‌کنند، تمامی آن چیزهایی هم که به آنها تعلق دارد، از قبیل قبر مطهر آنان، محل عبادتشان و محل عبورشان و غیره را مورد احترام و بزرگداشت و تبرک قرار می‌هند و این امر را از عوامل متمّم ولایت و محبت خود به سرورانشان و لوازم اتباع و تشیّع می‌دانند.
و این شیوه، کرداری شایسته و صحیح است؛ زیرا آن، یا محل دفن آنان است که به زیارتش می‌شتابند، یا جای عبادتشان است که در آن به عبادت حقّ متعال مشغول می‌شوند، یا مکان سرور آنان می‌باشد که شیعیان با دیدن آن شاد می‌شوند و یا جایگاه حزن و غمشان بوده است که پیروانشان در آن‌جا برایشان اندوهگین و اشکبار می‌گردند؛ و این همان تشیّع محض و اقتدای صحیح است.
از این قبیل است آنچه ما در کربلا مشاهده می‌کنیم. از مقام دستهای حضرت ابا الفضل علیه السّلام که از زمان باستان به عنوان مقام دستهای حضرت ابا الفضل علیه السّلام شناخته شده است و در هر عصری شیعیان به زیارت آن دو مقام شتافته‌اند و هر نسلی از نسل پیشین فراگرفته است که در این دو مکان مقدّس به پیشگاه آن حضرت عرض ادب نمایند، و همین شیوه پسندیده که «سیره مستمرّه» نامیده می‌شود، برای اثبات قداست آن دو مکان کافی است؛ وگرنه بسیاری از مشاهد مشرّفه مورد سؤال قرار می‌گیرد.
مقام دست راست در سمت شمال شرقی دروازه بغداد، در محلّه باب خان نزدیک در شرقی صحن مطهّر ابا الفضل علیه السّلام قرار دارد. بر دیوار، مقام ضریحی کوچک نصب است که بر کتیبه آن دو بیت به فارسی نگاشته شده است که سراینده آن و نیز تاریخ بنا و ضریح مشخّص نگشته است. آن دو بیت به قرار زیر است:
افتاد دست راست خدایا زِ پیکرم بر دامن حسین برسان دست دیگرم
دست چپم بجاست اگر نیست دست راست امّا هزار حیف که یک دست بی‌صداست
-موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 510
__________________________________________________
- مقام دست چپ در بازارچه نزدیک در کوچک صحن، واقع در جنوب شرقی می‌باشد که به بازارچه عبّاس معروف است. بر دیوار نرده‌ای نصب است که بر کاشیهای آن اشعار زیر نگاشته شده است که اثر طبع شیخ محمّد سراج می‌باشد:
سل إذا ما شئت و اسمع و اعلم ثمّ خذ منّی جواب المفهم
إنّ فی هذا المقام انقطعت یسرة العبّاس بحر الکرم
هیهنا یا صاح طاحت بعد ما طاحت الیمنی بجنب العلقمی
أجر دمع العین و ابکیه أسی حقّ أن یبکی بدمع من دم
اگر بخواهی از من بپرس و به پاسخ قانع‌کننده گوش داده فراگیر، که این‌جا مکان مقدّسی است که در آن دست چپ حضرت عبّاس علیه السّلام، آن دریای کرم قطع شده است. آری! در این‌جا دست چپ او پی شد، پس از آن‌که دست راستش در کنار علقمه از تن جدا گردیده بود. اشک دیدگان به رخسار روان کن و در این غم گریه کن که شایسته است به جای اشک خون گریه کنی.
پاک‌پرور، ترجمه العبّاس،/ 247، 319- 322
تنها برادرش عبّاس را در محل فروافتادنش از اسب و نزدیک فرات وانهاد، که مرقد شریفش همان‌جا می‌باشد. (1)
و این سرّی دقیق دارد که بر شخص بصیر پوشیده نیست. و آن این‌که قمر بنی هاشم مرقدی جدا داشته باشد که زائران به زیارتش شتابند و ارباب حوائج بدان‌جا پناه برند و با ظاهر شدن کرامات او، امّت به قدر و منزلتش نزد خدای سبحان بیشتر پی برند. در این‌جا، حجّت و ولی خدا- به حسب امر الهی- اراده نمود که منزلت ظاهری ابا الفضل هم بسان مقام معنوی و اخروی او باشد.
و اگر سیّد الشّهدا علیه السّلام او را چون دیگر شهدا به حائر مقدّس (جنب حرم خود) حمل می‌نمود، این اختر تابناک در جنب فروزش انوار خورشید وجود امام رخ می‌پوشید و این مقام رفیع، که شبیه مقامات أئمّه اطهار علیهم السّلام است، برای وی آشکار نمی‌گشت.
در روز سیزدهم محرّم حضرت سجّاد علیه السّلام برای دفن پدر شهیدش به کربلا شتافت؛ زیرا امر غسل و کفن و دفن امام را جز امام عهده‌دار نمی‌شود. (2) شاهد بر این، مناظره امام رضا علیه السّلام با علیّ بن ابی حمزه بطائنی است. حضرت به او فرمود: «بگو ببینم حسین بن علی امام بود؟»
گفت: «آری.»
فرمود: «چه کس امور او را بعد از شهادت به عهده داشت؟»
گفت: «حضرت سجّاد علیه السّلام.»
فرمود: «او در آن هنگام کجا بود؟»
گفت: «در زندان ابن زیاد بود؛ امّا بدون این‌که آنان بفهمند از آن‌جا خارج شد و امور دفن پدرش را انجام داد و به زندان بازگشت.»
امام فرمود: «آن‌که علی بن حسین را قدرت بخشید که به کربلا آید و امور پدرش را انجام دهد و بازگردد، امام این زمان را هم قدرت می‌دهد که به بغداد رود و امور دفن پدرش را انجام دهد و حال آن‌که-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 511
__________________________________________________
- در حبس و اسارت هم نیست.» (3)
چون امام سجّاد علیه السّلام به کربلا رسید، بنی اسد را نزد کشتگان متحیّر مشاهده نمود که به لحاظ بی‌سر بودن پیکرها نمی‌دانستند چه کنند.
حضرت سجّاد علیه السّلام شهدا را به اسم شناساند. صدای گریه و فریاد بلند گشت و زنان بنی اسد موها را پریشان نمودند و بر صورت سیلی زدند.
سپس زین العابدین به سوی پیکر پدر مظلومش رفت و بعد از آن‌که او را در آغوش کشید و به صدای بلند به گریه پرداخت، بدن را به موضع قبر برد و مقداری خاک برداشت که ناگاه قبری آماده و ضریحی سرباز مشاهده گشت. دست در زیر پیکر گذاشت و فرمود:
بسم اللّه و فی سبیل اللّه و علی ملّة رسول اللّه صدق اللّه و رسوله ما شاء اللّه و لا حول و لا قوّة إلّا باللّه العلیّ العظیم.
و آن را به تنهایی وارد قبر نمود و کسی از بنی اسد در تدفین امام شهید با ایشان شرکت نجست و فرمود:
«با من کسی هست که یاریم کند.»
چون پیکر را در قبر نهاد، لبهای شریفش را بر آن رگهای بریده نهاد و فرمود:
طوبی لأرض تضمّنت جسدک الطّاهر، أمّا اللّیل فمسهّد و الحزن سرمد أو یختار اللّه لأهل بیتک دارک الّتی أنت بها مقیم، و علیک منّی السّلام یا ابن رسول اللّه و رحمه اللّه و برکاته.
خوشا آن زمینی که جسد مطهّرت را دربرگیرد. از شب بگویم که دیگر خواب به چشمانم راه نیابد یا از حزنم که دیگر پایانی ندارد؟ تا آن هنگام که خاندان تو هم در آن‌جا که اقامت گزیده‌ای، وارد شوند. از من بر تو درود ای فرزند رسول خدا و رحمت و برکات خداوند بر تو باد.
و بر قبر حضرتش نوشت:
هذا قبر الحسین بن علیّ بن أبی طالب الّذی قتلوه عطشانا غریبا.
این قبر حسین فرزند علی بن ابی طالب است که تشنه و غریب او را کشتند.
سپس به سوی عمویش عبّاس رفت و او را در آن حالتی مشاهده نمود که ملائکه آسمان را دهشت زده و حوریان بهشت را گریان ساخته بود. امام خم شد و رگهای بریده گردن عمو را به بوسیدن گرفت و فرمود:
علی الدّنیا بعدک العفا یا قمر بنی هاشم و علیک منّی السّلام من شهید محتسب و رحمة اللّه و برکاته.
بعد از تو ای ماه بنی هاشم، خاک بر سر دنیا! از من بر تو ای شهید بااخلاص سلام باد و رحمت و برکات الهی شامل حالت باد.
و قبری برای حضرت عبّاس حفر نمود و او را نیز چون پدرش تنها وارد قبر ساخت و فرمود: «با من یاورانی هستند.»
سپس بنی اسد را دستور فرمود تا دو حفره حفر نمایند و در یکی، بنی هاشم را نهند و در دیگری اصحاب را. (4)-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 512
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 412- 418
و لقد أجمع أرباب السّیر و المقاتل: أنّ قوما من بنی أسد کانوا نزولا بالغاضریّة حول کربلاء، هم الّذین تولّوا دفن الحسین علیه السّلام، و أهل بیته و أنصاره- فی الیوم الحادی عشر- أو الثّانی عشر علی الأصحّ- بعدما صلّوا علیهم- فی الأمکنة الّتی هی علیه الآن- کما علیه الطّبریّ و ابن الأثیر فی تأریخهما بحوادث سنة 61 الهجریّة و إرشاد المفید و بحار المجلسیّ، و لهوف ابن طاوس و غیرها-.
و للإطّلاع علی تفصیل قصّة الدّفن، و أنّه کان بإشراف من الإمام علیّ بن الحسین زین العابدین- علیه السّلام- ننقل القصّة عن السّیّد نعمة اللّه الجزائریّ فی کتابه (الأنوار النّعمانیّة).
__________________________________________________
- (1). بنابه تصریح شیخ مفید در الارشاد؛ طبرسی در اعلام الوری، ص 147؛ سیّد نعمت اللّه جزایری در الانوار النعمانیه، ص 344؛ داودی در عمدة الطّالب، ص 349، ط نجف؛ طریحی در منتخب و سیّد در ریاض الاحزان، ص 39.
و تلویح ابن ادریس حلّی در سرائر، علّامه حلّی در منتهی، شهید اوّل در قسمت مزار کتاب دروس، مقدّس اردبیلی در شرح ارشاد، سبزواری در ذخیره، شیخ آقا رضا همدانی در مصباح الفقیه؛ که دو فرد اخیر، کلام شیخ مفید را در ارشاد بدون اظهار نظری نقل کرده‌اند.
(2). احادیث، پرده از این راز مکنون برنداشته‌اند و بسا نکته آن باشد که جسم معصوم در سیر خود به مبدأ اعلی و نیل به سرآمد افزونترین ریزشهای فیض الهی، برخوردار از آثاری باشد که جز فرد حائز آن مرتبه نتواند به آن نزدیک شود. این دعوی در مورد ائمّه علیهم السّلام بعد از تحقق تکوّن نور وجودشان از رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله و مشارکتشان در تمامی خصوصیات جدّشان به جز نبوّت و تعداد همسران، بعید شمرده نمی‌شود. شاهد بر این مدّعا، حدیثی است که شیخ طوسی در امالی خود، صفحه 59 آورده و بیانگر آن است که در غسل دادن حضرت رسول اکرم صلّی اللّه علیه و اله، فضل بن عبّاس با چشمانی بسته آب می‌ریخت و امیر المؤمنین پیکر مطهّرش را می‌شست. و تعلیل شده است که کسی که نظرش بر جسد مقدّس ایشان افتد، چشمش کور می‌شود. این دلیل چنین می‌رساند که بدن پیامبر در حال موت با زمان حیات تفاوت دارد، و الّا شک نیست که فضل و دیگران جسد مطهّر حضرتش را می‌دیدند؛ منتها در حال موت خصوصیتی بوده که فضل نباید به جسد ایشان می‌نگریسته است.
و این اسراری است که افکار بشر بدان راه ندارد و ما را به مجرد عدم ادراک آن حق انکار نباشد. و حال آن‌که احادیث صحیح بیانگر آنند که ائمّه علیهم السّلام حالات شگفتی دارند که سائر خلق را بدان راهی نباشد؛ مانند زنده نمودن مردگان با اجساد اصلیشان (یا حیات داشتن آنان بعد از مرگ با اجساد اصلیشان)؛ صعود اجسادشان به آسمان، شنیدن سلام زائران. برای آگاهی بیشتر، رجوع نمایید به المقالات شیخ مفید، صفحه 84، چاپ تهران. کنز الفوائد کراجکی، مرآة العقول علّامه مجلسی، جلد 1، صفحه 373. منهج الرّشاد علّامه کاشف الغطاء، صفحه 51. دار السّلام محدّث نوری، جلد 1، صفحه 289.
(3). اثبات الوصیّه مسعودی، ص 113، ط نجف.
(4). کبریت احمر، اسرار الشّهاده، الایقاد علّامه جلیل، سیّد محمّد علی شاه عبد العظیمی رحمه اللّه.
طارمی، ترجمه علیّ الأکبر علیه السّلام،/ 94- 97
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 513
و الدّربندیّ فی کتابه (أسرار الشّهادة)، و السّیّد العظیمیّ فی کتابه (الإیقاد)، و عن کتاب (الکبریت الأحمر) أیضا للتّستریّ و غیرها. و هی هکذا:
«لمّا ارتحل عسکر ابن سعد من کربلاء، عصر الیوم الحادی عشر من المحرّم، و ساروا بالسّبایا و الرّؤوس إلی الکوفة، نزلت طائفة من بنی أسد فی مکانهم إلی جنب نهر العلقمیّ، و بنوا بیوتهم هناک. فخرجت نساؤهم یستقین من الفرات فی الیوم الثّالث بعد قتل الحسین علیه السّلام، فمرّوا فی طریقهم علی المعرکة، و إذا هنّ یرین جثثا حول المسنّاة، و أخری نائیة عن الفرات، و بینهنّ جثّة قد جلّلتهم بأنوارها و عطّرتهم بطیبها، و هی مطروحة علی وجه الصّعید تشخّب دماؤهم، کأنّهم قد قتلوا لیومهم. فتصارخت النّساء، و قلن: هذا و اللّه الحسین و أهل بیته و صحبه.
فرجعن إلی رجالهنّ صارخات، و قلن لهم: یا بنی أسد، أنتم جلوس فی بیوتکم و هذا الحسین و أهل بیته و أصحابه مجزّرون کالأضاحی علی الرّمال، تسفی علیهم الرّیاح، فبماذا تعتذرون من رسول اللّه و أمیر المؤمنین و فاطمة الزّهراء إذا وردتم علیهم، حیث أنّکم لم تنصروا أولادهم و لا دافعتم عنهم بضربة سیف و لا بطعنة رمح، و لا بجذبة سهم؟
فقالوا: إنّا نخاف من بنی أمیّة.
فقلن لهم: إن فاتکم نصرة تلک العصابة، فقوموا الآن إلی مواراة أجسادهم، فإن لم تدفنوها نتولّی دفنها بأنفسنا.
فجاء الرّجال إلی المعرکة- و قد وضعوا لهم عینا ینظر إلی طریق الکوفة-.
فصارت همّتهم أوّلا مواراة جثّة الحسین علیه السّلام، فجاؤوا إلی الجسد الطّاهر، و قد عرفوه بملامح الإمامة و أنوار النّبوّة، و صار لهم حوله بکاء و عویل، و حاولوا تحریک عضو من أعضائه، فلم یتمکّنوا.
فقال کبیرهم- و قد أقرّوا رأیه- نجتهد أوّلا فی دفن أهل بیته و أصحابه، و بعد ذلک نری رأینا فیه.
فقال أحدهم: کیف یکون دفنکم لهم و ما فیکم من یعرف من هذا و من هذا، و هم
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 514
- کما ترون- جثث بلا رؤوس، قد غیّرت معالمهم الشّمس و التّراب. فلربّما نسأل عنهم فما الجواب؟
فبینما هم کذلک إذا بفارس قد طلع علیهم من جانب الکوفة و قد ضیّق لثامه. فلمّا رأوه انکشفوا عن الجثث الزّواکیّ.
فأقبل الفارس و نزل عن ظهر جواده، و جعل یتخطّی القتلی واحدا بعد واحد- و هو منحنی الظّهر- حتّی إذا وقع نظره علی جسد الحسین علیه السّلام رمی بنفسه علیه، و احتضنه و جعل یشمّه تارة، و یقبّله أخری، و هو یبکی، و قد بلّ لثامه من دموع عینیه، و هو یقول: «یا أبتاه! بقتلک قرّت عیون الشّامتین، یا أبتاه! بقتلک فرحت بنو أمیّة، یا أبتاه! بعدک طال حزننا، یا أبتاه! بعدک طال کربنا».
ثمّ التفت إلی بنی أسد و قال لهم: لم کان وقوفکم حول هذه الجثث؟
قالوا: أتینا لنتفرّج علیها.
قال: ما کان هذا قصدکم.
قالوا: اعلم یا أخا العرب، الآن نطلعک علی ما فی ضمائرنا. إنّا أتینا لنواری جسد الحسین و أجساد أهل بیته و أصحابه. فلمّا طلعت علینا، خشینا أن تکون من أصحاب ابن زیاد، فانکشفنا عن تلک الجّثث.
فعند ذلک خطّ الأعرابیّ لبنی أسد خطّا فی الأرض، و قال لهم: احفروا هاهنا، ففعلوا، فأمرهم أن یضعوا فیها سبع عشرة جثّة.
ثمّ خطّ لهم خطّا آخر فی الأرض قریبا من الأوّل، و قال لهم: احفروا هاهنا، ففعلوا، فأمرهم أن یضعوا باقی الجّثث فیها.
و استثنی جثّة واحدة، و أمرهم أن یشقّوا لها ضریحا ممّا یلی الرّأس الشّریف، ففعلوا، فأمرهم أن ینزلوا تلک الجثّة فی ذلک المکان.
ثمّ إنّه علیه السّلام تخطّی قریبا من جثّة الحسین علیه السّلام، و أهال یسیرا من التّراب، فبان قبر محفور و لحد مشقوق- حفره رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم- کما فی روایة أمّ سلمة فی رؤیا رأتها-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 515
فتقرّب الرّجال لیعینوه علی دفن تلک الجثّة الطّاهرة، فإذا هو یقول لهم بخضوع و خشوع:
أنا أکفیکم أمره. فقالوا له: یا أخا العرب، کیف تکفینا أمره، و کلّنا قد اجتهدنا علی تحریک عضو من أعضائه، فلم نتمکّن. فبکی علیه السّلام و قال: إنّ معی من یعیننی علیه.
ثمّ إنّه بسط کفّیه تحت ظهره الشّریف و قال: «بسم اللّه و باللّه و فی سبیل اللّه و علی ملّة رسول اللّه، هذا ما وعد اللّه و رسوله، و صدق اللّه و رسوله، ما شاء اللّه، لا حول و لا قوّة إلّا باللّه العلیّ العظیم»- ثمّ أنزله وحده و لم یشرک معه أحدا.
و لمّا أقرّه فی لحده، وضع خدّه علی نحره الشّریف، و هو یبکی و یقول:
«طوبی لأرض تضمّنت جسدک الطّاهر، أمّا الدّنیا فبعدک مظلمة، و أمّا الآخرة فبنورک مشرقة، أمّا الحزن فسرمد، و أمّا اللّیل فمسهّد. حتّی یختار اللّه لأهل بیتک دارک الّتی أنت فیها مقیم، و علیک منّی السّلام یا ابن رسول اللّه، و رحمة اللّه و برکاته».
ثمّ خطّ بأصبعه علی الأرض: هذا قبر الحسین بن علیّ بن أبی طالب الّذی قتلوه عطشانا غریبا.
ثمّ التفت إلی بنی أسد و قال: انظروا هل بقی أحد؟
فقالوا: نعم یا أخا العرب، بقی بطل مطروح حول المسنّاة- و حوله جثّتان- و کلّما حملنا منه جانبا سقط الآخر، لکثرة ضرب السّیوف و طعن الرّماح و رشق السّهام.
فقال: امضوا بنا إلیه. فمضینا إلیه، فلمّا رآه، انکبّ علیه یقبّله و یقول: «علی الدّنیا بعدک العفا- یا قمر بنی هاشم- و علیک منّی السّلام من شهید محتسب و رحمة اللّه و برکاته».
ثمّ أمرهم أن یشقّوا له ضریحا، فأنزله فیه وحده، و لم یشرک معه أحدا، و أشرج علیه اللّبن، ثمّ أمرهم بدفن الجثّتین حوله، ففعلوا.
ثمّ مضی الأعرابیّ إلی جواده، فداروا حوله، و سألوه عن نفسه و عن تلک الأجساد الزّواکیّ.
فقال لهم: أمّا ضریح الحسین علیه السّلام فقد علمتموه.
و أمّا الحفیرة الأولی، ففیها أهل بیته و الأقرب إلیه منهم ولده علیّ الأکبر، و أمّا الحفیرة
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 516
الثّانیة ففیها أصحابه.
و أمّا القبر المنفرد ممّا یلی الرّأس الشّریف، فهو لحامل رایة الحسین علیه السّلام حبیب بن مظاهر الأسدیّ.
و أمّا البطل المطروح حول المسنّاة فهو العبّاس بن علیّ بن أبی طالب علیهما السّلام.
و أمّا الجثّتان فهما أولاد أمیر المؤمنین علیه السّلام.
فإذا سألکم سائل بعدی فأعلموه بذلک.
فقالوا له: یا أخا العرب، نسألک بحقّ الجسد الّذی واریته بنفسک و لم تشرک معک أحدا منّا، من أنت؟
فبکی بکاء شدیدا و قال: أنا إمامکم علیّ بن الحسین.
فقالوا: أنت علیّ بن الحسین؟ قال: نعم، ثمّ غاب عن أبصارهم. «1»
__________________________________________________
(1)- و از اسامی کربلا، غاضریه است در کامل الزیارة از أبی جعفر الباقر علیه السّلام روایت است که فرمود:
«الغاضریة هی البقعة التی کلّم اللّه فیها موسی بن عمران، و ناجی نوحا فیها، و هی أکرم أرض اللّه علیه، و لولاذلک ما استودع اللّه فیها أولیائه و أنبیائه فزوروا قبورنا بالغاضریّة».
در قمقام گوید: الغاضریّة بالغین المعجمة و بعد الألف ضاد معجمة ثمّ راء، منسوب إلی غاضرة من بنی أسد و هی قریة من نواحی الکوفة قریبة من کربلا.
و روایت شیخ مفید گذشت که بحر ریاحی فرمود: بگذار تا در غاضریه یا نینوا یا شفیته فرودآییم.
در قمقام شفیه به فتح اوّل و کسر ثانیة منسوب إلی الشّفاء ضبط کرده، و لکن ظاهر آن است که شفیته تصغیر شفانا باشد، که در قاموس گفته: شفانا کحبالی: بلدة بالعراق.
و در نفس الرّحمان نیز شفیته فرموده و نسخ معتمد ارشاد مفید نیز به این لفظ دارد و ظاهر آن است که همین دیه است که حال أعراب شفاثه می‌گویند و ایضا گذشت کلام شیخ طوسی (ره) در تهذیب الأحکام که فرموده: «و قبره به طف کربلا بین نینوی و الغاضریه فی قری النهرین.»
در نسخه خطی بسیار صحیحی که بر مرحوم علامه مجلسی (ره) قرائت شده و در درس آن جناب تصحیح شده به غین و ضاد دارد «کما عن نسخة مصححة مقروة علی والده قدس سرهما ایضا» و کتابهای چاپ از تهذیب نیز چنین است؛ و لیکن در وافی مرحوم فیض بقاف و صاد است. کما عن عشرین نسخة مصحّحة من التهذیب.
کیف کان در مجالس المؤمنین غاضریه را از قرای واقع بر نهر دجله با جمله‌ای دیگر از قرای شمرده، و در ارشاد مفید فرموده که چون پسر سعد لعین از کربلا رفت، گروهی از بنی اسد که در غاضریه بودند، بیامدند و بدن امام علیه السّلام را بدان موضع که ضریح مطهر است، دفن کردند و فرزندش را در نزدیک پای آسمان-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 517
__________________________________________________
- فرسایش بسپردند و دیگر شهدا را در اطرافش دفن نمودند و عباس بن أمیر المؤمنین را در موضع شهادتش بر مسنّاة، یعنی سّد آب در طریق غاضریه مقبور ساختند.
از اعجب اکاذیب آن است که در (شرف مؤبّد) گوید: «امیر لشکر ابن زیاد عمر بن سعد العاص بود و ابن زیاد پیش منشور ایالت ری را بر او نوشته بود و از عمر بن سعد هیچ اسمی نمی‌برد.
مسعودی در مروج الذهب گوید: «و دفن أهل العامریة و هم قوم من بنی عامر بن بنی أسد الحسین و أصحابه بعد قتلهم بیوم».
ابن شهر آشوب در مناقب می‌فرماید: «و دفن جثتهم بالطّفّ اهل الغاضریّة من بنی أسد بعد ما قتلوه بیوم و کانوا یجدون لاکثرهم قبورا و یرون طیورا بیضا و کان عمر بن سعد صلی علی المقتولین من عسکره و دفنهم.
قال الطّبریّ: «کانوا ثمانیة و ثمانون رجلا انتهی.»
در امالی، شیخ طوسی (ره) از أبی جارود روایت است که وقت حفر أبی عبد اللّه الحسین در نزد سروپای او مشک اذفر ظاهر شد. در جلاء العیون علّامه مجلسی می‌فرماید: چون آن ملاعین رفتند، اهل غاضریه از قبیله بنی اسد بر ابدان مطهره ایشان نماز کردند و دفن کردند و جسد شریف سید الشهدا را در این مکان شریف که الآن است، دفن کردند و علی اکبر را در پایین پا و سایر شهدا را در پایین او در یک موضع دفن کردند و عباس را در نزدیک فرات در همان موضع که شهید شده بود، دفن کردند به حسب ظاهر، چنین بوده و در واقع امام را به غیر از امام، کسی دفن نمی‌کند، حضرت امام زین العابدین به اعجاز امامت آمد و جسد مطهر آن حضرت، بلکه سایر شهدا را دفن کرد و اکثر علما مثل این کلام را فرموده‌اند و آن در اخبار بسیار است؛ مثل روایت مسیب از موسی بن جعفر و هرثمة از حضرت امام رضا علیه السّلام کما فی عیون اخبار الرضا؛ آن‌که در روایت اخیره است که هرگاه مأمون به تو بگوید که: «شما شیعه می‌گویید که امام را غیر تجهیز نمی‌کند و حال فرزندش در مدینه است.» تو بگو که ما شیعه می‌گوییم: واجب است که امام را غیر امام تجهیز نکند به تغسیل و تکفین و دفن. و اما هرگاه ظالمی جدایی بیندازد و تعدی کند در غسل دادن امام، باطل نمی‌شود امامت امام؛ بعد که آن غاصب غالب شد بر غسل دادن پدر او و به امامت آن امام اوّل نیز ضرر ندارد. اگر امام رضا را در مدینه می‌گذاشتی در ظاهر ولد او او را دفن می‌کرد و حال در باطن پدر خود را دفن می‌کند.
شیخ ابو عمر کشی روایت کرده [است] به سندش از اسماعیل بن سهل از بعض اصحاب ما که گفت:
«در نزد امام رضا بودم که علی بن أبی حمزه و جمعی از واقفه وارد شدند. پس علی بن حمزه عرض کرد به آن حضرت که از پدر تو روایت شده [است]: «ان الإمام لا یلی امره إلّا امام مثله». حضرت امام رضا فرمود:
«خبر ده مرا که حسین بن علی بن أبی طالب امام بود یا نه؟
علی بن أبی حمزه گفت: «امام بود.»
حضرت فرمود: «پس که متولی امر او شد؟»
عرض کرد: «ولدش علی بن الحسین.»
آن حضرت فرمود: «علی بن الحسین کجا بود؟ در حبس ابن زیاد لعین بود؛ و لکن بیرون آمد بدون-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 518
__________________________________________________
- علم ایشان به خروج او و پدرش را دفن کرد و نماز خواند بر او و برگشت. حضرت امام رضا فرمود: آن خدایی که علی بن الحسین را متمکن ساخت از آن‌که برود به کربلا و متولی امر امام شود، متمکن ساخت صاحب این امر را از آن‌که رفت به بغداد و تجهیز پدرش نمود و حال آن‌که در حبس نبود
در مناقب ابن شهر آشوب از ابو بصیر روایت کرده [است] که حضرت صادق علیه السّلام فرمود که از جمله وصیت پدرم آن بود که: «یا بنی إذا أنا متّ فلا یغسلنی أحد غیرک، فانّ الامام لا یغسله إلّا الإمام.»
و در اختصاص روایت کرده [است] از ابراهیم بن أبی سمال که گفت: «نوشتم به امام رضا علیه السّلام که روایت به ما رسیده [است] که: «إنّ الإمام لا یغسله إلّا الإمام فما تقول فیه.» آن حضرت نوشتند: «إنّ الّذی بلغک هو الحقّ.»
پس وقت دیگر بعد از آن به خدمتش رسیدم و سؤال کردم که: «أبوک من غسله و من ولیه.»
آن حضرت فرمود: «لعلّ الّذین حضروه أفضل من الّذین تخلّفوا عنه.»
گفتم: که بودند ایشان؟»
فرمود: آنان که حاضر شدند یوسف را ملائکه و رحمت خدا.
در کافی نیز مثل آن را از یونس بن طلحه روایت کرده و در آن است: «الّذین حضروا یوسف فی الجب حین غاب عنه أبواه و أهل بیته.»
و این دو حدیث را در هفتم بحار حمل بر تقیه نموده [است]؛ و اللّه العالم. بعد بدان که محمد سعید بن عبد اللّه حایری در مقتل خود ذکر کرده است: آمدن بنی اسد را برای دفن شهدا و آمدن حضرت امام زین العابدین را برای دفن پدرش روایت کرده [است] که از بسیاری جراحات و انفصال اعضای مقدسه محتاج شد به آن‌که آن حضرت فرمود به طائفه بنی اسد که بوریائی آوردند و دو دست پیدا شد و آن بدن را گرفت و آن دو دست رسول خدا بود و آن اعضای مقطعه را بر روی آن بوریا جمع آوردند و حتی انگشت مبارک را که بجدل ملعون قطع کرده بود، دفن نمود؛ و اگرچه مثل آن را در مقاتل دیگر ندیدم، و لیکن شهادت می‌دهد به آن‌چه روایت است در بحار الانوار و غیره از أبی علی عماری که گفت: خبر داد مرا ابراهیم دیزج که رفتم با خواص غلامان خود و نبش کردم قبر مطهر را پس دیدم باریه جدیدی را و روی آن بودند حسین علیه السّلام و رایحه مسک از آن ساطع بود. پس آن را بر حالش گذاشتم و امر کردم به طرح تراب و آب بر آن جاری کردم و اراده کردیم که به گاو آن را حرث کنیم. گاوها اطاعت نکردند و پیش نرفتند و بر می‌گشتند. پس قسم یاد کردم برای غلامان که اگر کسی این را بگوید برای کسی، او را خواهم کشت و دیدن او جسد انور را بدون آن‌که پایمال شده باشد، گاوها بر روی قبر مطهر مؤید روایت کافی است که اسب تاختن نیز واقع نشده و آن مختار علامه مجلسی است در جلاء العیون؛ و لیکن در کتاب نوادر علی بن اسباط اصحاب امام رضا علیه السّلام است که از بعض اصحاب خود از امام محمد باقر علیه السّلام روایت کرده است که فرمود: «پدرم مبطون بود در روز شهادت پدرش و در خیمه بود و من می‌دیدم موالی ما را که آب در عقب حضرت أبی عبد اللّه می‌بردند و آن حضرت گاهی بر میمنه و گاهی بر میسره و گاهی بر قلب حمله می‌کرد و کشتند آن حضرت را به نوعی که منع فرموده بود رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله از آن‌که حیوانی را به آن‌طور بکشند:-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 519
__________________________________________________
- «لقد قتل بالسّیف و السّنان و بالحجارة و بالخشب و بالعصا و لقد اوطئوه الخیل بعد ذلک»؛ و به جهت کثرت اختلاف روایت در هر باب نمی‌توان به هرنوع روایتی واثق شد. هرچند عدد آن زیاد باشد «فانظروا إلی أخبار الموالید و الوفیات و السیر و المعجزات و المقتولین و المقالات» و در تفصیلی در دفن شهدا از کتاب مدینه العلم، تألیف سید الجزائری از تلامیذ مجلسی (ره) روایت شده و آن را در اکسیر العبادة از بعض ثقات از آن کتاب نقل فرموده و اگرچه بنای آن سید جلیل متبحر بر تسامح و نقل ضعاف است، چنان‌چه شهادت می‌دهد به آن سایر کتب ایشان از انوار نعمانیه و مسکن الشجون و مقامات و غیرها؛ و لیکن باسی به روایت و نقل آن نیست؛ چرا که منافاتی ندارد با هیچ مطلبی و روایت معتبری نه مثل روایت بیرون آمدن از مدینه و نشانیدن أبی الفضل و سایر فتیان اهل بیت را در آن حین در محافل به تعجیل تمام که منافی با بیرون آمدن ایشان در شب خفیة و علی حین غفلة من اهلها و غیر ذلک و آن را در اکسیر العبادات در حدود مبارزت أبی الفضل روایت کرده از بعض ثقاة از سفینه منسوبه به ادیب فاضل مقری و در آن‌جا گفته [است] که:
عبد اللّه کوفی از پدرش و جدش روایت کرده [است] که: دیدم چهل محمل مزین به ملابس حریر و دیباج.
پس جوان بلندقامتی بیرون آمد که بر صورت خالی داشت؛ «و وجهه کالقمر الطالع» و فرمود: «تنحّوا عنّی یا بنی هاشم.» و زینب و ام کلثوم را در محمل نشانید و دو طفل را که سکینه و فاطمه بودند، با ایشان در محمل نشانید، فتعجب.
مفاد آن روایت جزایری این است که روایت کرده عبد اللّه اسدی که در جنب نهر علقمی بودند، طایفه‌ای از بنی اسد. پس بعد از رفتن عمر بن سعد از آن صحرا، زنان آن طایفه رفتند به سوی معرکه و اجساد طاهره را به آن حال دیدند. پس برگردیدند به حی خود و گفتند به مردان قبیله که: «شما چه خواهید گفت. جواب حضرت رسول را که فرزند او در نزدیک شما کشته شد و یاری نکردید او را؟ حال پسر سعد کسان خود را دفن کرده و اولاد رسول و اصحاب او را گذاشته [است]. بروید ایشان را دفن کنید و بعض عار را از خود بردارید.
پس مردان رفتند و خواستند ابتدا کنند به دفن سید الشهدا و او را نمی‌شناختند. ناگاه سواره روی به ایشان آمد و فرمود: «ما بالکم».
گفتند: برای دفن شهدا آمده‌ایم و نمی‌شناسیم جسد مقدس حسین را.»
چون آن سوار این را شنید، به گریه درآمد و می‌گفت: «وا أبتاه وا أبا عبد اللّه لیتک حاضر و ترانی اسیرا ذلیلا»؛ پس فرمود: «أنا أرشدکم إلیه».
و از اسب پیاده شد و میان قتلی می‌رفت تا به جسد پدر بزرگوارش رسید و او را در آغوش کشید و می‌گریست و می‌گفت: «یا أبتاه بقتلک قرّت عیون الشامتین، یا أبتاه بقتلک فرحت بنو أمیّة، یا أبتاه بعدک طال حزننا، یا أبتاه بعدک طال کربنا!»
پس قدری اندک از مصرع شریف دور شد و کمی خاک را دور کرد؛ قبر کنده ساخته و لحد پرداخته، پیدا شد. پس آن بدن مطهر را برداشت و در قبر گذاشت و آن را پوشید و هریک از اصحاب را می‌فرمود:
«هذا فلان و هذا فلان» و بنی اسدی‌ها، ایشان را دفن می‌کردند و بعد تشریف بردند به نزد جسد مقدس-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 520
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 466- 471
و نقل فی بعض الکتب عن الأسرار، و فی بعضها عن دار السّلام للشّیخ العراقی ما معناه:
أنّه ذکر بعض الثّقات: أنّه روی السّیّد نعمة اللّه الجزائریّ فی مدینة العلم عن عبد اللّه الأسدیّ أنّه قال: کان إلی جنب العلقمیّ حیّ من بنی أسد، فمشت نساء ذلک الحیّ إلی
__________________________________________________
- أبی الفضل و خود را بر آن جسد مطهر انداخت، فرمود: «یا عمّاه لیتک تنظر حال الحرم و البنات و هنّ ینادین وا عطشاه وا غربتاه!»
بعد بنی اسد را امر فرمود به آن‌که لحدی کندند و أبا الفضل را در آن لحد دفن نمود. بعد آمد و اجساد انصار را در حفیره واحده دفن کردند و حبیب بن مظاهر را در قبری تنها در ناحیه شهدا دفن کردند؛ چون بنی اعمام او راضی نشدند به غیر این، پس آن سوار فرمود: «هلموا نواری جثة الحر الرّیاحی.»
و به جانب او رفت تا ایستاد در نزد او و فرمود: «اما انت فقد قبل اللّه توبتک و زاد فی سعادتک بذلک نفسک أمام ابن رسول اللّه!»
و اسدیون اراده کردند که حر را به نزد شهدا آورند. فرمود: «نه بلکه در محل مکان خود او را دفن کنید.»
پس چون فارغ شدند، آن سوار خواست برگردد. اسدیون به او آویختند و عرض کردند: «به حق من واریته بیدک من أنت.»
فرمود: «أنا حجّة اللّه علیکم، أنا علیّ بن الحسین جئت لأواری جثّة أبی و من معه من إخوانی و أعمامی و أولاد عمومتی و أنصارهم الّذین بذلوا مهجهم دونه و أنا الآن راجع إلی سجن ابن زیاد (لعنه اللّه)، و أمّا أنتم فهنیئا لکم لا تجزعوا فلا تضاموا فینا.»
پس اسدیون را وداع گفت و رفت و آن طایفه به محل خود برگشتند.
در روایت محمد بن سعید حایری است که امام عباد به انگشت مبارک نوشت بر صورت قبر مطهر که:
هذا قبر الحسین بن علی بن أبی طالب علیه السّلام!»
و آن را در روایت موثوق بها ندیدم. بلی، در روایت صحیحه ام ایمن است: «ثمّ یبعث اللّه قوما من أمّتک لا یعرفهم الکفّار و لم یشرکوا فی تلک الدّماء بقول و لا فعل و لا نیّة فیوارون أجسامهم، و یقیمون رسما لقبر سیّد الشهداء بتلک البطحاء، یکون علما لأهل الحقّ، و سببا للمؤمنین إلی الفوز.»
و از این حدیث مدح بنی اسدی‌ها ظاهر است و در اکسیر العبادة فرموده [است] که اخبار در مدح بنی اسد که دفن نمودند، اجساد طاهره را بسیار است. حقیر گوید: از یاری نکردن ایشان، حجت زمان خود را وفا نکردن به شرط آن حضرت در مبایعه ارض کربلا از ایشان سوء حال ایشان مکشوف می‌افتد و هفت رأس را به قولی هفده رأس از رؤوس شهدا را بنی اسد به نزد ابن زیاد بردند؛ بلکه در کشی از رشید هجری روایت است که سر حبیب را در کوفه بگردانند، به کسی که سر حبیب را بیاورد، صد درهم جایزه بیشتر می‌دهند از جایزه دیگران.
القائنی، الکبریت الأحمر،/ 491- 496
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 521
المعرکة، فرأین الجثث الطّاهرات منبوذات بالعراء تسفی علیها ریح الصّبا، فتعجّبن من ذلک، و رجعن إلی حیّهنّ و قلن لرجالهنّ ما شاهدنه، و قلن لهم: إن فاتکم النّصر عن ابن بنت نبیّکم، فقوموا و اغسلوا بعض الدّرن عنکم و واروا جثّته الشّریفة.
قالوا: نفعل، فأتوا إلی المعرکة و أرادوا أن یواروا جثّة الحسین علیه السّلام أوّلا، ثمّ الباقین فجعلوا ینظرون إلی المعرکة و لم یعرفوا جثّته، لأنّ الرّؤوس قد أبانوها عن الأجساد، فبیناهم کذلک إذ أقبل فارس، و قال لهم: ما بالکم؟ قالوا: جئنا نواری الجثث الطّاهرة، لکنّا لم نعرف العبد من السّیّد.
فلمّا سمع ذلک نزل عن جواده و جعل یتخطّی القتلی، فوقع نظره علی جسد الحسین علیه السّلام، فاحتضنه و هو یبکی و یقول: یا أبتاه! بقتلک قرّت عیون الشّامین، و فرحت بنو أمیّة، فمشی قریبا من محلّ جثّته و أهال یسیرا من التّراب، فبان قبر محفور، فواراها فی ذلک المرقد کما هو الآن.
و فی نفس المهموم عن روایة الشّیخ الطّوسیّ: أنّ بنی أسد جاؤوا بباریة جدیدة و فرشوا بها تحت الحسین علیه السّلام.
و فی الدّمعة السّاکبة، و سمعناه یقول: طوبی لأرض تضمّنت جسدک الشّریف، أمّا الدّنیا فبعدک مظلمة، و الآخرة فبنورک مشرقة، أمّا الحزن فسرمد، و اللّیل فمسهّد، حتّی یختار اللّه لی دارک الّتی أنت مقیم بها، فعلیک منّی السّلام یا ابن رسول اللّه و رحمة اللّه و برکاته.
ثمّ شرح علیه اللّبن و أهال علیه التّراب، ثمّ وضع کفّه علی القبر و خطّه بأنامله و کتب:
هذا قبر حسین بن علیّ بن أبی طالب الّذی قتلوه عطشانا غریبا.
و عن الأسرار و دار السّلام عن الجزائریّ أنّه جعل یقول: هذا فلان و هذا فلان، و الأسدیّون یوارونه، حتّی مشی إلی جثّة العبّاس، فدفنه هناک، ثمّ عطف علی جثث الأنصار و حفر لهم حفیرة واحدة و واراهم فیها، إلّا حبیب بن مظاهر حیث أبی بعض بنی عمّه ذلک، و دفنه فی ناحیة عن الشّهداء.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 522
فلمّا فرغوا، رکب الفارس جواده، فتعلّق به الأسدیّون، و قالوا له: بحقّ من واریته علیک، من أنت؟ قال: أنا حجّة اللّه علیکم، أنا علیّ بن الحسین علیه السّلام، جئت لأواری جثّة أبی و من معه، و الآن راجع إلی سجن عبید اللّه بن زیاد، فودّعهم، و انصرف عنهم، و رجع الأسدیّون مع نسائهم إلی حیّهم.
المیانجی، العیون العبری،/ 214- 216

باتّفاق النّاس، لم یخالف فی ذلک مخالف، لتظافر النّصوص الواردة فی دفن الشّهداء علیهم السّلام، و أنّهم دفنوا کلّهم حول قبر الحسین علیه السّلام، إلّا الحرّ بن یزید الرّیاحی، و أخوه العبّاس الأکبر علیه السّلام دفن حیث سقط.
و دعوی بعض أرباب المقاتل أنّه علیه السّلام حمله علی فرسه، و جاء به إلی الخیمة، فمردود بما ذکرنا من الإتّفاق، حتّی من أهل هذا القول فی دفن الشّهداء أنّه علیه السّلام دفن حیث صرع، فالقول بحمله إلی خیمة القتلی من الوهم الواضح.

إنّ الحسین علیه السّلام لم یحمل العبّاس علیه السّلام إلی خیمة الشّهداء، کما حمل إلیها بقیّة الشّهداء من أصحابه و أهل بیته، لأنّه علیه السّلام نصب خیمة فی وسط المعرکة یحمل إلیها کلّ من استشهد من أصحابه و أهل بیته، و إنّما أفردها من المخیّم، و جعلها وسط المعرکة، لأمرین:
(أحدهما): شرعی، و هو أنّ الشّهید إذا مات فی المعرکة، جری علیه حکم الشّهید بأن لا یغسّل و لا یکفّن، و یدفن فی ثیابه، و لا یغسل عنه دم لیقوم عند الحشر محاججا قاتلیه، و مخاطبا لهم علی قتله، و یکون لون ثیابه لون الدّم، و الرّیح ریح المسک، و من جرح و مات خارج المعرکة، فله أجر الشّهید و مرتبة الشّهید، و لا تجری علیه أحکام الشّهید، فیغسّل و یکفّن کغیره. فحفظا لهذا المبدأ، و محافظة علی هذا النّظام الإسلامیّ، أمر علیه السّلام بنصب تلک الخیمة فی وسط المعرکة.
(ثانیهما): عربیّ حفاظیّ، و ذلک، إنّه علیه السّلام من صمیم العرب، و لباب أرباب الحفاظ و الشّیم، و سادات أرباب الغیرة و الحمیّة الّذین یغارون علی الحرم، و یغالون فی صونها
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 523
ببذل المجهود، و بکلّ ما فی وسع الجهود، و فی جیشه نساء مخدّرة، و عقائل محترمة مصونة بصیانة الجلالة و العظمة، مسترّة بستر الاحترام و التّجلّة، مرخی علیها رواق الحشمة و العظمة، و المرأة مهما کانت محتفظة بوقارها، مبالغة فی التّمسّک بسترها، إذا رأیت بعینیها فقیدا عزیزا تنذهل و تفقد الوعی و الشّعور، و قد یغلبها الجزع لعظم الصّدمة، فتلهو عن الوقار، و تذهل عن الاحتشام، و ربّما تبدو حاسرة، أو تظهر سافرة، مکشوفة الوجه للنّظّار، فإن المذهول المندهش لخوف شدید، أو لصدمة جائحة ممضّة، لا یحتفظ آنات الأمن و السّرور.
فمحافظة علی هذه المقاصد العلیا و الغایات الشّریفة، أبعد أشخاص الشّهداء عن أعین العقائل، و العادات قاضیة بأنّ مصاب العظیم من الرّجال یسبّب انذهال المصونات، فیبدین للنّظّار سوافر، و یبرزن للأعین حواسر؛ و قد قال الرّبیع بن زیاد أحد الکملة من بنی عبس و رئیسهم فی الجاهلیة فی رثائه مالک بن زهیر العبسیّ لمّا قتلته فزارة:
من کان مسرورا بمقتل مالک فلیأت نسوتنا بوجه نهار
یجد النّساء حواسرا یندبه یلطمن أوجههنّ بالأسحار
فالحسین علیه السّلام حافظ تمام المحافظة علی عدم إزعاج العقائل من خدورهنّ کی لا تصاب لمذهولة غرّة، و تنال من مذعورة غفلة؛ بسقوط خمار، أو رفع برقع، أو کشف نقاب عن وجه محجّبة، لا زال تصونه النّبوّة بقداستها، و یستره الوحی بجلاله.
فلم یحمل أخاه العبّاس علیه السّلام إلی هذه الخیمة الّتی تجمع شهداء أنصاره و أهل بیته، و الّتی هی غیر بعیدة عن المخیّم الحسینیّ، و لا نائیة عن أخبیة النّساء، و راعی فی إبقاء العبّاس علیه السّلام فی موضع سقوطه غیر ما ذکرنا أمورا أخری تشفّ لمتأمّلها عن عظمة شأنه، و ترمز إلی شموخ محلّه، و سمّو منصبه، إذ أنّه عنوان الفضائل، و رمز الجلالة:
(أحدها): إنّه علیه السّلام قصد بذلک إظهار فضیلته المستقبلة، و إبانة جلالته فی الأجیال الآتیة لیعرف قدره، و یستبین تفوّقه الّذی یلتئم مع شخصیّته الفذّة، و یتّفق مع أهلیّته، فأحبّ لذلک أن یبقی هناک لیدفن فی موضعه حتّی یکون له قبر مشیّد بانفراده، و علم ظاهر، و مرقد مشهور، فیمتاز بعد وفاته کما امتاز فی حیاته، و لیبقی ذاک القبر المقدّس
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 524
و الضّریح المسامی للضّراح و القبّة السّامقة تفاخر نجوم الثّریّا شموخا و ارتقاء، و یبقی ذاک المرقد المنیف، مقصد العدوّ الّذی یسمّیه الإمام العبّاس، و الولیّ الّذی یسمّیه قاضی الحاجات علی السّواء، و لیخضع الجری‌ء فی أعتابه، فیقول بعامّیّته: (التّرهب بیبانه)، هذا سرّ واضح یتجلّی لنا نوره متألّقا.
(ثانیها): إنّه علیه السّلام حین صرع أخوه العبّاس علیه السّلام، لم یبق معه أحد من أنصاره، و أهل بیته من یحمله، فإنّ العبّاس علیه السّلام کان بطلا ممتازا بالجسامة، و معروفا بالضّخامة، فیحتاج إلی من یحمله لیحامی عن الحسین علیه السّلام، و یدفع عنه الأعداء، فإنّه لو حمله هو بنفسه، ما وجد له من یحمی ظهره من العدوّ الغادر الّذی یتحیّن الفرص فی قتله، و یتحرّی الوصول إلی القضاء علیه بکلّ ما أمکنه من جهود، و حیث لا حیّ فی الخیام ممّن له قابلیّة الدّفاع، لأنّهم قتلوا و جرحوا جراحات تمنعهم من الجلاد، و فرّ الضّحّاک المشرقیّ و جبن بعض الأرقّاء من الجلاد، کعقبة بن سمعان، فإذن لیس إلّا الإمام العلیل الّذی أسقط عنه الدّفاع عدم التّمکّن من القیام، و عدم الاستقلال بالنّهوض وحده، إلّا متوکّأ علی شی‌ء، أو معتمدا علی انسان، و من کان بهذه الصّفة لا یستطیع أن یحمی ظهر المحارب الّذی ألهاه الحمل عن الحملة، و هناک صبیة صغار، و نسوة مذاعیر، فلا مجال لحمله علیه السّلام، و لم تسنح فرصة لنقله.
(ثالثها): إنّ الحسین علیه السّلام لمّا وصل إلی أخیه العبّاس علیه السّلام، عقیب ندائه: أدرکنی یا أخی، و شقّ إلیه الصّفوف العدوانیّة المتکدّسة علی مصرعه شقّا، و صدع جموعها بجولته، ألفاه بآخر رمق من الحیاة، یکاد أن یلفظ آخر نفس له، و ما کلّمه تلک الکلمات الوجیزة الحارّة اللّاذعة، إلّا و لفظ مع آخرها روحه الزّکیّة، و ختم بها حیاته الطّیّبة. و لا معنی لحمل من یعالج سکرات الموت، و یکابد آلام الاحتضار، مع أنّ الغرض الّذی یحمل من أجله الشّهداء، و هو الخوف من أن یجهز العدوّ علی الجریح، قد زال بوفاته؛ و الغایة الشّرعیّة بموته فی المعرکة حاصلة، فأبقاه فی موضعه.
(رابعها): إنّ من فی المخیّم من نساء و أطفال و أعبد ضعفاء النّفوس، و جرحی فی خیمة القتلی، کانوا جمیعا غیر مرتاعین، و لا منزعجین، و حیاة العبّاس علیه السّلام قائمة، واثقین
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 525
مادام شبحه قائما فی المعرکة یجالد الأعداء، فهم فی منعة، و أملهم وطید، بأنّه سیدفع عنهم التّعدّیات العدوانیّة، و أنّه یقوم بالدّفاع المشترک مع أخیه الحسین علیه السّلام، و التّعاون معه، و بذاک الدّفاع الثّنائیّ من الأخوین، سیکون المخیّم کعرینة اللّیث، و سیبقی المنزل العائلیّ کغابة الأسود تزأر أمامها السّباع الضّواریّ، و ما دامت الاسود تهدر و النّمور تزأر، لا تدنو الوحوش، فلا تقترب الذّئاب السّاغبة فیها، فإذا هدأ الصّوت الأسدیّ الصّاخب من ناحیة، اقتحمها الذّئب المخاثل هذا. و یرون أنّ حیاة الحسین علیه السّلام مضمونة بضمان السّلامة ما قام أبو الفضل ینافح عنه، و یکافح دونه، و قد جعل نفسه وقایة له، و حیاته فداء لحیاته، فإذا حمله إلی الخیمة، فإنّهم، و لا شکّ، إذا رأوه قتیلا، یرتاعون أشدّ الارتیاع، و یندهشون أعظم الاندهاش، و یخالجهم الرّعب و الذّعر الّذی لم یخالجهم، و شخصه بالوجود، و یحسبون لقتل الحسین علیه السّلام ألف حساب، و قد عقدوا فیه آمالهم؛ فإذا قتل العبّاس علیه السّلام، فإنّه سیقتل و یستهدف للأعداء و یصحر لهم، و قد فقد المحامی و المدافع، لا ریب فی ذلک، لأنّه مطلوب أهل الکوفة، و الغایة المقصودة من تحشّدهم، و قد فتحت الثّغرة بقتل العبّاس علیه السّلام، و لاحت الثّلمة فی الحصن لرامقها، فترک العبّاس علیه السّلام فی موضع سقوطه متعیّن لهذه المصلحة الحربیّة، و الحسین علیه السّلام لا تنکر مهارته الحربیّة، و لا خبرته بفنون القتال، فهو القائد المحنّک، و الزّعیم المجرّب، فإبقاء الفقید العزیز فی موضعه أقرب للمصلحة الحربیّة من تهایج النّساء المذعورة، و هیجان الصّبیة المرعوبة، فإنّ إزعاجها و قلقها یزعج راحة قلب الغیور بقلقه، و یلهیه عن التّفکّر فی مقدمه الحربیّ، و یشغل حواسّه من التّبصّر بکیفیّة القتال و ملاقاة العدوّ المسرف بهدوء و تفکیر.
(خامسها): إنّ بعض أهل المقاتل یصرّح بمحبّة العبّاس علیه السّلام للبقاء، و إنّه اختار ذلک لأمرین:
(إحداهما): ما ذکرنا فی نزول الموت به.
(و ثانیهما): الاستحیاء من خلف موعده لسکینة علیه السّلام بإحضار الماء لها، و لم یأتها به، لحیلولة الأقدار دون ذلک، فأقسم علی أخیه الحسین علیه السّلام بحرمة جدّه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم أن یدعه فی مکانه، و لا خفاء أنّ خلف الوعد، و لو کان لسبب قهریّ صعب عند ذوی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 526
الشّهامة و المروّة، و الاعتذار قبیح عند صاحب الإباء و الحفیظة، و نفسیّة العبّاس علیه السّلام الحرّة، و شعوره الحیّ، و یقظته الوقّادة تأبی أن تتوسّم فی ملامحه، أو ترتسم فی أساریر غرّته الغرّاء آثار الخلف، و عدم الوفاء بالموعود، و لو کان بغیر اختیار لغلبة الأقدار، و حیلولة القضاء بینه و بین مبتغاه، و عرقلة المنیّة لنجاح مسعاه، و إنّ أجله المبادر أحبط أمله الّذی کان یدعمه ظنّ الفوز و الظّفر بموعوده.
هکذا تجد النّفوس الزّکیّة، و الأرواح الطّیّبة أنّ فی نظر الموعد إلی وجه الموعود کسرا و هضما، إذا لم یبلغه الأمل، و لم یوصله إلی البغیة، و لم یمکّنه من المراد.
و یظهر من بعض المقاتل ما ینبغی أن نعدّه سببا سادسا، و هو أنّ جسد العبّاس علیه السّلام قد وزّعته أسلحة الأعداء توزیعا، و فصّلته مفاصلا و آرابا، بحیث لا یمکن حمله لتساقط أعضائه، فیحتاج فی حمله إلی وعاء لتجمع أعضائه الموزّعة، و هذا غیر بعید عن النّظر الدّقیق، فإنّ التّفکّر فی قسوة الجیش الکوفیّ، و غلظة أکباد أمرائه و قوّاده و جلفیّتهم، و أخلاقهم الجافیة مع عموم بنی الإنسان، فإذا أضیف إلی هذا بغضهم لآل علیّ علیه السّلام الّذی أباد أسلافهم فی حروبه، و نظر إلی حنقهم الزّائد علی العبّاس خاصّة، و تأثّرهم من حدّ صارمه الطّائش فی ساحة الجلاد، و الّذی نثر جماجم أعیانهم، و هام أبطالهم علی وهاد کربلاء، قادهم إلی التّشفّی الغلیظ الشّائک منه بتوزیع أشلائه المبارکة، غیظا و حنقا علیه.
و هنا یقول الیزدیّ فی مصائب المعصومین ص 360: روی فی بعض المقاتل: أنّه لمّا رأی الحسین علیه السّلام أخاه العبّاس علیه السّلام قد وقع علی الأرض مقطّع الأعضاء، مرمّلا بالدّماء، بکی بکاء عالیا؛ فقال له: هل من وصیّة؟ قال: یا أخی وصیّتی أن لا تحملنی إلی الخیام ما دمت حیّا؛ فسأله عن سببه، فقال: إنّی أستحی من سکینة، لأنّی ما قدرت علی إتیانی لها بشربة من الماء، ثمّ ارتحل، روحنا لروحه الفداء.
و روی فی بعض الکتب: أنّ من کثرة الجراحات الحالّة علیه، لم یقدر الحسین علیه السّلام أن یحمله إلی محلّ الشّهداء، فترک جسده الشّریف فی محلّ مقتله، و رجع علیه السّلام باکیا إلی الخیام، انتهی.
و تقدّم کلام الدّربندیّ فی کبش الکتیبة، و القائلون من أرباب المقاتل: إنّ الحسین علیه السّلام
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌9، ص: 527
حمل أخاه العبّاس کصاحب المنتخب و من وافقه من أرباب المقاتل، فهم خصوم أنفسهم و محاکموها بما ذکروه من دفنه علی ضفاف العلقمیّ، حیث مزاره الآن، فإنّهم جزموا بذلک، و لم ینقلوا أنّ علیّ بن الحسین علیه السّلام نقله عند دفن الشّهداء إلی هذا الموضع، و ما حمله الأسدیّون، ثمّ ما الفائدة فی النّقل إلی هذا الموضع بخصوصه، و إبعاده عن مرقد أخیه، فلا ینبغی التّردّد و الارتیاب فی أنّه علیه السّلام بقی حیث سقط علی المسنّاة.
و یلزمنا هنا بیان أمرین:
(أحدهما): دفن الشّهداء کیف کان؟
(ثانیهما): التّعریف بکربلاء القدیمة، و بعض قراها، لتعرف أین هی الغاضریّة؟ و أین نینوی و العقر؟ فقد زلّت هنا أقدام فطاحل من العلماء و کبار آخرون من المؤرّخین فی هوّة الوهم.