‏عنوان و نام پدیدآور : فرهنگ جامع سخنان امام حسین علیه‌السلام: ترجمه کتاب موسوعه کلمات الامام الحسین علیه‌السلام/ تالیف گروه حدیث پژوهشکده باقرالعلوم علیه‌السلام محمود شریفی... [و دیگران]؛ ترجمه علی مویدی؛ زیرنظر سازمان تبلیغات اسلامی
‏وضعیت ویراست : [ویرایش ]۲
‏مشخصات نشر : قم: نشر معروف، ۱۳۷۸.
‏مشخصات ظاهری : ص ۹۵۹
‏شابک : 964-6739-29-6۲۰۰۰۰ریال ؛ 964-6739-29-6۲۰۰۰۰ریال ؛ 964-6739-29-6۲۰۰۰۰ریال ؛ 964-6739-29-6۲۰۰۰۰ریال
‏وضعیت فهرست نویسی : فهرستنویسی قبلی
‏یادداشت : عنوان اصلی: موسوعه کلمات الامام الحسین علیه‌السلام.
‏یادداشت : چاپ چهارم: ۱۳۸۱؛ ۲۰۰۰۰ ریال
‏یادداشت : کتابنامه: ص. [۹۵۳] - ۹۵۹؛ همچنین به‌صورت زیرنویس
‏موضوع : حسین‌بن علی(ع)، امام سوم، ۶۱ - ۴ق. -- احادیث
‏موضوع : حسین‌بن علی(ع)، امام سوم، ۶۱ - ۴ق. -- کلمات قصار
‏شناسه افزوده : شریفی، محمود، . - ۱۳۳۱
‏شناسه افزوده : مویدی، علی، ۱۳۲۸ - ، مترجم
‏شناسه افزوده : سازمان تبلیغات اسلامی. پژوهشکده باقرالعلوم(ع). گروه حدیث
‏رده بندی کنگره : BP۴۱/۷/ش‌۴م‌۸۰۴۱ ۱۳۷۸
‏رده بندی دیویی : ۲۹۷/۹۵۳
‏شماره کتابشناسی ملی : م‌۷۹-۴۱۰۴

قال: و دعا رجل من أهل الشّام علیّ بن حسین الأکبر- و أمّه آمنة بنت أبی مرّة بن عروة بن مسعود الثّقفیّ، و أمّها بنت أبی سفیان بن حرب- فقال: إنّ لک بأمیر المؤمنین قرابة و رحما، فإن شئت أمّنّاک، و امض حیث ما أحببت. فقال: أما و اللّه لقرابة رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم کانت أولی أن ترعی من قرابة أبی سفیان. ثمّ کرّ علیه و هو یقول:
أنا علیّ بن حسین بن علیّ نحن و بیت اللّه أولی بالنّبیّ
من شمر و عمر و ابن الدّعیّ
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 73- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 58
و ولد الحسین بن علیّ بن أبی طالب: علیّا الأکبر، قتل بالطّفّ مع أبیه، و أمّه: آمنة أو لیلی «1» بنت أبی مرّة بن عروة «2» بن مسعود بن معتّب بن مالک بن معتّب بن عمرو بن سعد ابن عوف بن قسیّ، و أمّها: میمونة بنت أبی سفیان بن حرب بن أمیّة؛ و کان رجل من أهل العراق دعا علیّ بن الحسین الأکبر إلی الأمان، و قال له: «إنّ لک قرابة بأمیر المؤمنین
__________________________________________________
(1)- هکذا فی الأصلین. و قوله «آمنة» شکّ من المؤلّف. و الصّواب أنّ اسمها «لیلی» و قالا واحدا. و قد ذکرت فی «الإصابة» (7: 174) فی ترجمة أبیها، و کذلک فی «مقاتل الطّالبیّین» (ص 80).
(2)- فی الأصلین «عذرة» و هو خطأ من النّاسخین. بل هو «عروة بن مسعود الثّقفیّ» الصّحابیّ المعروف.
و ابنه أبو مرّة بن عروة» مترجم أیضا فی «الإصابة» (7: 174).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 2
- یعنی یزید بن معاویة- و نرید أن یرعی «1» هذا الرّحم! فإن شئت، أمّنّاک» فقال علیّ:
«لقرابة رسول اللّه- صلی اللّه علیه و سلم- أحقّ أن ترعی» ثمّ شدّ علیه، و هو یقول:
أنا علیّ بن حسین بن علیّ أنا، و بیت اللّه! أولی بالنّبیّ
من شمر و شبث و ابن الدّعیّ «2»
المصعب الزّبیری، نسب قریش،/ 57
و جعل أصحاب عمر بن سعد ینادونهم فی الجواز إلیهم حتّی أنّهم نادوا علیّ بن الحسین علیه السّلام الأصغر.
و کان أخوه علیّ الأکبر علیه السّلام یومئذ علیلا لا یملک من نفسه شیئا.
قالوا له: إنّ لک قرابة من أمیر المؤمنین- یعنون یزید اللّعین- یریدون: أنّ میمونة بنت أبی سفیان جدّته لأمّه أمّ لیلی بنت مرّة، و أمّها میمونة بنت أبی سفیان «3».
قالوا له: فإن شئت آمنّاک، و صرت إلی الدّنیا.
قال لهم علیّ علیه السّلام: قرابة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله أحقّ أن ترعی.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 152- 153
و لهذا [أمّه لیلی بنت أبی مرّة] ناداه رجل من أهل الشّام حین برز للقتال بین یدی أبیه صلوات اللّه علیه و قال له: إنّ لک رحما بأمیر المؤمنین- یعنی «4» یزید- فإن شئت أمّنّاک! و أراد بالرّحم جدّته «4»، فقال له: ویلکم لقرابة رسول الله صلّی اللّه علیه و اله أحقّ أن ترعی! و قاتل حتّی قتل.
أبو طالب الزّیدی، الإفادة،/ 58- 59- مثله المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 117
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «برعی»].
(2)- هذه روایة البیت الثّالث فی الأصلین المنقول عنهما.
(3)- هکذا یذکر المؤلّف هنا و هو صحیح، و لکنّه فی الجزء الثّالث عشر یقول: إنّه و عبد اللّه بن الحسین و أمّهما: الرّباب بنت امرء القیس بن جابر بن کعب. أمّا بالنّسبة إلی اسم بنت أبی سفیان و هی رملة أمّ حبیبة، و لیس اسمها میمونة لأنّ میمونة بنت الحارث. أمّا رملة، فکانت تحت عبید اللّه بن جحش أسلمت مع زوجها، و هاجرت إلی الحبشة. و توفّی زوجها هناک بعد أن تنصّر، و تزوّجها رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله. توفّیت 44 ه. [و لکن رملة أمّ حبیبة لیست هی جدّته بل أختها].
(4- 4) [الحدائق الوردیّة: «یزید لعنه اللّه- و هو یزید رحم میمونة ابنة أبی سفیان- فإن شئت أمّنّاک»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 3
من جهة أنّ لیلی أمّ الأکبر بنت میمونة ابنة أبی سفیان صاح رجل من القوم: یا علیّ! إنّ لک رحما بأمیر المؤمنین «یزید»، و نرید أن نرعی الرّحم، فإن شئت آمنّاک. قال علیه السّلام:
إنّ قرابة رسول الله صلّی اللّه علیه و اله أحقّ أن ترعی. ثمّ شدّ یرتجز معرفا بنفسه القدسیّة، و غایته السّامیة:
أنا علیّ بن الحسین بن علیّ نحن و ربّ البیت أولی بالنّبیّ
تاللّه لا یحکم فینا ابن الدّعیّ أضرب بالسّیف أحامی عن أبی
ضرب غلام هاشمیّ قرشیّ
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 320- 321
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 4

و علیّ بن الحسین الأکبر و أمّه لیلی بنت مرّة بن عروة بن مسعود بن مغیث «1» الثّقفیّ، و أمّها میمونة بنت أبی سفیان بن حرب، قتله مرّة بن منقذ بن النّعمان الکندیّ، و کان یحمل علیهم و یقول:
أنا علیّ بن الحسین بن علیّ نحن و بیت اللّه أولی بالنّبیّ
حتّی قتل صلی اللّه علیه و سلم.
الرّسّان، تسمیة من قتل، تراثنا، س 1- ع 2،/ 150- عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 171؛ مثله المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 120
قال: و أقبل علیه رجل من عبد القیس یقال له مرّة بن منقذ بن النّعمان، فطعنه، فحمل، فوضع قریبا من أبیه، فقال له: قتلوک یا بنیّ؟ علی الدّنیا بعدک العفاء. و ضمّه أبوه إلیه حتّی مات، فجعل الحسین یقول:
اللّهمّ دعونا لینصرونا، فخذلونا، و قتلونا، اللّهمّ فاحبس عنهم قطر السّماء، و امنعهم برکات الأرض، فإن متّعتهم إلی حین ففرّقهم شیعا، و اجعلهم طرائق قددا، و لا ترض الولاة عنهم أبدا. ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 73- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 58
و علیّ بن الحسین الأکبر، قتله مرّة بن النّعمان العبدیّ.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 76- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 143
فحمل علیه مرّة بن منقذ بن النّعمان؛ فطعنه- و هو رجل من عبد القیس- فضمّه أبوه الحسین إلیه حتّی مات؛ و جعل الحسین یقول: «علی الدّنیا بعدک العفاء».
المصعب الزّبیری، نسب قریش،/ 57
فولد حسین علیّا الأکبر- و أمّه ثقفیّة- قتل بالطّفّ، و کان یقاتل و هو یقول:
أنا علیّ بن الحسین بن علیّ أنا و بیت اللّه أولی بالنّبیّ
__________________________________________________
(1)- [الحدائق الوردیّة: «معتّب»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 5
من شمر و شبث و ابن الدّعیّ
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 361- 362، أنساب الأشراف، 3/ 146
قالوا: و کان أوّل قتیل من آل أبی طالب علیّ الأکبر بن الحسین بن علیّ، قتله مرّة بن منقذ بن الشّجاع العبدیّ.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 406، أنساب الأشراف، 3/ 200
و بعث المختار إلی مرّة بن منقذ قاتل علیّ بن الحسین علیهما السّلام ابن کامل، فأحاط بداره، و کان منقذ شجاعا، فخرج علیهم و بیده الرّمح و هو علی فرس جواد، فطعن عبید اللّه بن ناجیة الشّبامیّ، فصرعه، و لم یضرّه، و ضربه ابن کامل فشلّت یده و نجا، فلحق بمصعب.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 6/ 409
فلم یزل أصحاب الحسین یقاتلون و یقتلون، حتّی لم یبق معه غیر أهل بیته، فکان أوّل من تقدّم منهم، فقاتل: علیّ بن الحسین- و هو علیّ الأکبر- فلم یزل یقاتل حتّی قتل، طعنه مرّة بن منقذ العبدیّ، فصرعه، و أخذته السّیوف، فقتل. «1»
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 254- عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2628، الحسین بن علیّ،/ 87
قال: و کان أوّل قتیل من بنی أبی طالب یومئذ علیّ الأکبر بن الحسین بن علیّ، و أمّه لیلی ابنة أبی مرّة بن عروة بن مسعود الثّقفیّ، و ذلک أنّه أخذ یشدّ علی النّاس و هو یقول:
أنا علیّ بن حسین بن علیّ نحن و ربّ البیت أولی بالنّبیّ
تاللّه لا یحکم فینا ابن الدّعیّ
__________________________________________________
(1)- یاران امام حسین علیه السّلام پیکار می‌کردند و شهید می‌شدند تا آن‌که هیچ‌کس جز افراد خانواده آن حضرت با او باقی نماند.
نخستین کس از ایشان که به میدان رفت و جنگ کرد، علی بن حسین که همان علی اکبر است، بود و همواره پیکار کرد تا شهید شد. مرة بن منقذ عبدی بر او نیزه زد و او را بر زمین انداخت و سپس شمشیرها او را فروگرفت و شهید شد.
دامغانی، ترجمه اخبار الطوال،/ 303
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 6
قال: ففعل ذلک مرارا، فبصر به مرّة بن منقذ بن النّعمان العبدیّ، ثمّ اللّیثیّ، فقال:
علیّ آثام العرب- إن مرّ بی یفعل مثل ما کان یفعل- إن لم أثکله أباه. فمرّ یشدّ علی النّاس بسیفه، فاعترضه مرّة بن منقذ، فطعنه، فصرع، و احتوله النّاس فقطّعوه بأسیافهم.
قال أبو مخنف: حدّثنی سلیمان بن أبی راشد، عن حمید بن مسلم الأزدیّ، قال: سماع أذنی یومئذ من الحسین یقول: قتل اللّه قوما قتلوک یا بنیّ! ما أجرأهم علی الرّحمان، و علی انتهاک حرمة الرّسول! علی الدّنیا بعدک العفاء. قال: و کأنّی أنظر إلی امرأة خرجت مسرعة کأنّها الشّمس الطّالعة تنادی: یا أخیّاه! و یا ابن أخیّاه! قال: فسألت علیها، فقیل: هذه زینب ابنة فاطمة ابنة رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، فجاءت حتّی أکبّت علیه، فجاءها الحسین، فأخذ بیدها فردّها إلی الفسطاط.
و أقبل الحسین إلی ابنه، و أقبل فتیانه إلیه، فقال: احملوا أخاکم. فحملوه من مصرعه حتّی وضعوه بین یدی الفسطاط الّذی کانوا یقاتلون أمامه. «1»
__________________________________________________
(1)- گوید: نخستین کس از فرزندان ابی طالب که آن روز کشته شد، علی اکبر پسر حسین بود که مادرش لیلی دختر ابو مرة بن عروة ثقفی بود. وی حمله آغاز کرد و رجزی به این مضمون می‌خواند:
«من علی‌ام، پسر حسین بن علی
به پروردگار کعبه که ما به پیمبر نزدیک‌تریم
به خدا پسر بی‌پدر درباره ما حکم نکند.»
گوید: این کار را چندبار کرد، مرة بن منقذ عبدی او را بدید و گفت: «بزرگ‌ترین گناهان عرب به گردن من باشد اگر بر من بگذرد و چنین کند، و پدرش را عزادار نکنم.»
گوید: بار دیگر علی اکبر بیامد و با شمشیر به کسان حمله برد. مرة بن منقذ راه بر او گرفت و ضربتی به او زد که بیفتاد و کسان اطرافش را گرفتند و با شمشیر پاره‌پاره‌اش کردند.
حمید بن مسلم ازدی گوید: به گوش خودم شنیدم که حسین می‌گفت: «پسرکم! خدای قومی را که تو را کشتند، بکشد، نسبت به خدا و شکستن حرمت پیمبر چه جسور بودند، از پس تو دنیا گو مباش.»
گوید: گویی می‌بینم زنی شتابان درآمد که گفتی خورشید طالع بود و فریاد می‌زد: «ای برادرکم، ای برادرزاده‌ام!»
گوید: پرسش کردم. گفتند: «این زینب دختر فاطمه، دختر پیمبر خداست.»
گوید: پس بیامد و بر پیکر وی افتاد. حسین بیامد و دست او را گرفت و سوی خیمه‌گاه برد. آن‌گاه حسین به طرف فرزند خویش رفت. غلامانش نیز بیامدند که گفت: «برادرتان را بردارید!» پس او را از محل کشته‌شدنش ببردند و روبه‌روی خیمه‌گاهی نهادند که مقابل آن جنگ می‌کردند.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3052- 3053
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 7
الطّبری، التّاریخ، 5/ 446- 447- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 55- 58
و بعث المختار إلی قاتل علیّ بن الحسین «1» عبد اللّه بن کامل، و هو رجل من عبد القیس یقال له «1» مرّة بن منقذ «2» بن النّعمان العبدیّ «2» و کان «3» شجاعا، فأتاه ابن کامل فأحاط بداره، فخرج إلیهم «3» و بیده «4» الرّمح، و هو علی فرس جواد، فطعن عبید اللّه بن ناجیة الشّبامیّ، فصرعه «5» و لم یضرّه «5». قال: و یضربه «6» ابن کامل بالسّیف فیتّقیه «7» بیده الیسری، فأسرع «8» فیها السّیف، و تمطّرت به الفرس «9»، فأفلت و لحق بمصعب، و شلّت یده بعد ذلک. «10»
الطّبری، التّاریخ، 6/ 64- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 375؛ البحرانی، العوالم، 17/ 695؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة، 2/ 371
ثمّ تقدّم من بعده [العبّاس بن علیّ] علیّ بن الحسین بن علیّ رضی اللّه عنه و هو یومئذ ابن «11» ثمانی عشرة «11» سنة، فتقدّم نحو القوم، و رفع الحسین شیبته نحو السّماء و قال: اللّهمّ
__________________________________________________
(1- 1) [فی البحار و العوالم: «و هو»].
(2- 2) [لم یرد فی البحار و العوالم].
(3- 3) [فی البحار و العوالم: «شیخا، فأحاطوا بداره، فخرج»].
(4)- ف: بیده.
(5- 5) [فی البحار و العوالم: «و لم تضرّه الطّعنة»].
(6)- [فی البحار و العوالم: «و ضربه»].
(7)- [فی البحار و العوالم: «فأتّقاها»].
(8)- ف: فیسرع. [و فی البحار و العوالم: فأشرع»].
(9)- ف: فرسه.
(10)- گوید: «مختار، عبد اللّه بن کامل را سوی قاتل علی بن حسین فرستاد که یکی از قبیله عبد القیس بود به نام مره پسر منقذ عبدی و مردی دلیر بود.»
گوید: «ابن کامل برفت و خانه او را محاصره کرد و او نیزه به دست برون شد که بر اسبی تندرو بود.
عبید اللّه بن ناجیه شبامی را با نیزه بزد که از پای بیفتاد اما زیان ندید.»
گوید: «ابن کامل او را با شمشیر می‌زد اما با دست چپ دفاع می‌کرد شمشیر در آن فرورفت سپس اسبش باشتاب او را ببرد که جان برد و به مصعب پیوست. بعدها دستش شل شد.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 8/ 3356
(11- 11) فی النّسخ: ثمانیة عشر.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 8
اشهد علی هؤلاء القوم! فقد برز إلیهم غلام أشبه القوم خلقا و خلقا و منطقا برسولک محمّد صلی اللّه علیه و سلم، فامنعهم برکات الأرض، فإن متّعتهم إلی حین ففرّقهم فرقا، و اقطعهم قطعا، و اجعلهم طرائق قددا، و لا ترض الولاة عنهم أبدا، فإنّهم دعونا لینصرونا ثمّ عدوا «1» علینا یقاتلوننا. قال: ثمّ صاح الحسین بعمر «2» بن سعد، فقال: ما لک! قطع اللّه رحمک، و لا بارک لک فی أمرک، و سلط علیک بعدی من یقتلک علی فراشک، کما قطعت رحمی و لم تحفظ قرابتی من محمّد صلّی الله علیه و سلّم «3». ثمّ رفع الحسین صوته و قرء إِنَّ اللَّهَ اصْطَفی آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِیمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَی الْعالَمِینَ* ذُرِّیَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ وَ اللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ «4». قال: ثمّ تقدّم علیّ بن الحسین «5» بن علیّ «5» علیهما السّلام و هو یقول:
أنا علیّ بن الحسین بن علیّ من عصبة جدّ أبیهم النّبیّ
و اللّه لا یحکم فینا ابن الدّعیّ أطعنکم بالرّمح حتّی ینثنی
أضربکم بالسّیف أحمی عن أبی ضرب غلام علویّ قرشیّ
ثمّ حمل رضی اللّه عنه، فلم یزل یقاتل حتّی ضجّ أهل الشام من یده و من کثرة من قتل منهم؛ «6» فرجع إلی أبیه «6» و قد أصابته جراحات کثیرة، فقال: یا أبة «7»! العطش قد قتلنی، و ثقل الحدید قد أجهدنی، فهل إلی شربة من الماء سبیل «8»؟ قال: فبکی الحسین، ثمّ قال: یا بنیّ! قاتل قلیلا، فما أسرع ما تلقی جدّک محمّدا صلی اللّه علیه و سلم، فیسقیک بکأسه الأوفی! قال: فرجع علیّ بن الحسین إلی الحرب و هو یقول:
__________________________________________________
(1)- من د و بر، و فی الأصل. عدو.
(2)- فی النّسخ: بعمرو.
(3)- فی د: و آله.
(4)- سورة 3 الآیتان 33: 34.
(5- 5) لیس فی د، و هذا علیّ بن الحسین الأکبر (رضی اللّه عنهما).
(6- 6) لیس فی د، و فی الأصل و بر: یمدح إلی أبیه، و التّصحیح من التّرجمة الفارسیّة ص 384 و لفظها «بازگشت و پیش پدر آمد».
(7)- فی د: أباه.
(8)- لیس فی د.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 9
الحرب قد بانت لها حقائق و ظهرت من بعدها مصادق
و اللّه ربّ العرش لا نفارق جموعکم أو تغمد «1» البوارق
ثمّ حمل، فلم یزل یقاتل حتّی قتل- رحمه اللّه. «2»
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 207- 209
منهم ابنه علیّ بن الحسین الأکبر، و کان یرتجز و یقول:
أنا علیّ بن الحسین بن علیّ نحن و بیت اللّه أولی بالنّبیّ
تاللّه لا یحکم فینا ابن الدّعیّ
المسعودی، مروج الذّهب، 3/ 71- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 142
و قال المدائنیّ، عن العبّاس بن محمّد بن رزین، عن علیّ بن طلحة و عن أبی مخنف، عن عبد الرّحمان بن یزید بن جابر، عن حمید بن مسلم، و قال عمر بن سعد البصریّ:
عن أبی مخنف، عن زهیر بن عبد اللّه الخثعمیّ، و حدّثنیه أحمد بن سعید، عن یحیی بن الحسن العلویّ، عن بکر بن عبد الوهّاب، عن إسماعیل بن أبی إدریس، عن أبیه، عن جعفر بن محمّد، عن أبیه- دخل حدیث بعضهم فی حدیث الآخرین-: إنّ أوّل قتیل قتل من ولد أبی طالب مع الحسین ابنه علیّ علیه السّلام «3» قال: فأخذ یشدّ علی النّاس و هو یقول:
أنا علیّ بن الحسین بن علیّ نحن و بیت اللّه أولی بالنّبیّ
من شبث ذاک و من شمر الدّنی أضربکم بالسّیف حتّی یلتوی
ضرب غلام هاشمیّ علویّ و لا أزال الیوم أحمی عن أبی
و اللّه لا یحکم فینا ابن الدّعیّ
ففعل ذلک مرارا، فنظر إلیه مرّة بن منقذ العبدیّ، فقال: علیّ آثام العرب إن هو فعل
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «تغمدوا»].
(2)- [یخالف ابن أعثم و الخوارزمیّ و ابن شهر آشوب و محمّد بن أبی طالب و غیرهم فیذکرون علیّا الأکبر علیه السّلام أنّه آخر من استشهد من أهل البیت علیهم السلام و تبعوهم المجلسیّ و البحرانیّ و ابن أمیر الحاج و البهبهانیّ].
(3) (3*) [فی البحار و العوالم: «و حدّثنی»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 10
مثل ما أراه یفعل، و مرّ بی أن أثکله أمّه. فمرّ یشدّ علی النّاس، و یقول کما کان یقول، فاعترضه مرّة، و طعنه بالرّمح، فصرعه، و اعتوره النّاس، فقطعوه بأسیافهم.
«1» و قال أبو مخنف: عن سلیمان بن أبی راشد، عن حمید بن مسلم، قال: سماع أذنی یومئذ الحسین و هو یقول: قتل اللّه قوما قتلوک یا بنیّ، ما أجرأهم علی اللّه و علی انتهاک حرمة الرّسول صلّی اللّه علیه و اله. ثمّ قال: علی الدّنیا بعدک العفا.
قال حمید: و کأنّی أنظر إلی امرأة خرجت مسرعة کأنها الشّمس الطّالعة تنادی: یا حبیباه! یا ابن أخاه! فسألت عنها، فقالوا: هذه زینب بنت علیّ بن أبی طالب. ثمّ جاءت حتّی انکبت علیه، فجاءها الحسین، فأخذ بیدها إلی الفسطاط، و أقبل إلی ابنه، و أقبل فتیانه إلیه، فقال: احملوا أخاکم. فحملوه من مصرعه ذلک. ثمّ جاء به حتّی وضعه بین یدی فسطاطه. «1»
حدّثنی ( «3») أحمد بن سعید، قال: حدّثنی یحیی بن الحسن العلویّ، قال: حدّثنا غیر واحد، عن محمّد بن عمیر «2»، عن أحمد بن عبد الرّحمان البصریّ، عن عبد الرّحمان بن مهدیّ، عن حماد بن سلمة «3»، عن سعید بن ثابت، قال: لمّا برز علیّ بن الحسین إلیهم، أرخی الحسین- صلوات اللّه علیه و سلامه- عینیه، فبکی، ثمّ قال: اللّهمّ کن «4» أنت الشّهید علیهم، فبرز «5» إلیهم غلام أشبه الخلق برسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله. فجعل یشدّ علیهم، ثمّ یرجع إلی أبیه فیقول: یا أبة العطش. فیقول له الحسین «6»: اصبر حبیبی، فإنّک لا تمسی حتّی یسقیک «7» رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله بکأسه. «8»
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی العبرات].
(2)- [فی البحار و العوالم: «محمّد بن أبی عمیر»].
(3)- [من هنا حکاه عنه فی الأسرار].
(4)- [فی البحار و العوالم و الأسرار: «فکن»].
(5)- [فی البحار و العوالم و الأسرار و العبرات: «فقد برز»].
(6)- [لم یرد فی الأسرار].
(7)- [زاد فی الأسرار: «جدّک»].
(8)- [زاد فی الأسرار: «الأوفی»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 11
و جعل یکرّ کرّة «1» بعد کرّة «1» حتّی رمی بسهم، فوقع فی حلقه، فخرقه، و أقبل ینقلب «2» فی دمه، ثمّ نادی: یا أبتاه! علیک السّلام، هذا جدّی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله یقرئک السّلام و یقول: عجّل القوم «3» إلینا «4». و شهق شهقة فارق الدّنیا. «5»
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی الأسرار].
(2)- [فی البحار و العوالم و الأسرار و العبرات: «یتقلّب»].
(3)- [فی البحار و العوالم: «القدوم» و فی الأسرار: «بالقدوم»].
(4)- [فی البحار و العوالم و الأسرار: «علینا»].
(5)- و از مجموع چند حدیث که از امام باقر علیه السّلام و حمید بن مسلم و زهیر بن عبد اللّه روایت شده است، نخستین کسی که در آن روز از فرزندان ابو طالب به شهادت رسید، فرزند حسین علیه السّلام علی بن الحسین بود که به لشکریان عمر سعد حمله کرد و این شعر را می‌خواند:
أنا علیّ بن الحسین بن علیّ نحن و بیت اللّه أولی بالنّبیّ
من شبث ذاک و من شمر الدّنیّ أضربکم بالسّیف حتّی یلتوی
ضرب غلام هاشمیّ علویّ و لا أزال الیوم أحمی عن أبی
و اللّه لا یحکم فینا ابن الدّعیّ
و چندبار این رجز را خواند و به راست و چپ حمله برد.
تا مرّة بن منقذ عبدی او را دید و گفت: «گناه تمامی عرب به گردن من باشد، اگر بار دیگر این جوان چنین کند و من داغش را به دل مادرش نگذارم.»
و روی همین سخن، این‌بار که علیّ بن الحسین حمله افکند و آن اشعار را خواند، مرّة سر راه او آمد و نیزه‌ای به آن جناب زد که او را درافکند. مردم (سنگدل) نیز او را در میان گرفته با شمشیرهای خود آن جناب را قطعه‌قطعه کردند.
حمید بن مسلم گوید: این سخن حسین علیه السّلام هنوز در گوش من است که می‌فرمود: «قتل اللّه قوما قتلوک یا بنیّ، ما أجرأهم علی اللّه و علی انتهاک حرمة الرّسول! خدا بکشد مردمی که تو را کشتند ای پسرم. براستی که اینان چه گستاخ و دلیرند بر خداوند و چه جرأت و جسارتی نسبت به خدا و پرده‌دری حرمت رسول خدا صلّی اللّه علیه و سلم دارند.»
و در پی این سخن فرمود: «علی الدّنیا بعدک العفاء؛ پس از تو، خاک بر سر دنیا.»
حمید بن مسلم گوید: زنی را دیدم که چون خورشید تابان در آن هنگام بشتاب از سراپرده حسین علیه السلام بیرون آمد و فریاد می‌زد: «ای حبیب دلم! ای فرزند برادرم!»
من پرسیدم: «این زن کیست؟»
گفتند: «زینب، دختر علی بن ابیطالب است.»
آن زن همچنان آمد تا خود را روی بدن علی انداخت. حسین علیه السلام از پشت سر بیامد و دست او را گرفت و به خیمه‌ها بازگردانید. سپس به جانب فرزند خویش آمد و جوانان بنی هاشم نیز آمدند. آن-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 12
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 76- 77- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 45؛ البحرانی، العوالم، 17/ 287- 288؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 371؛ المحمودی، العبرات، 2/ 56- 57
ثمّ حمل فیهم، و هو یقول شعرا:
أنا علیّ بن الحسین بن علیّ أنا و بیت اللّه أولی بالنّبیّ
أضربکم بالسّیف أحمی عن أبی تاللّه لا یحکم فینا ابن الدّعی
[ضرب غلام هاشمیّ قرشیّ]
(ابن الدّعیّ) یعنی عبید اللّه بن زیاد اللّعین.
و التحم القتال، و لم یزل علیّ بن الحسین علیه السّلام یحمل فیهم علی فرسه، و یقتل منهم، و یرجع إلی أبیه و یقول: یا أبة، العطش.
و کانوا یومئذ قد منعوهم الفرات، و أجهدهم العطش.
فیقول له الحسین علیه السّلام: اصبر حبیبی، فلعلّک لا تمسی حتّی یسقیک جدّک رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله.
__________________________________________________
- حضرت بدانها فرمود: «پیکر برادرتان را به خیمه‌ها حمل کنید.»
آنها به دستور آن حضرت علی را برداشته و آوردند تا جلوی خیمه‌ها بر زمین نهادند.
و احمد بن سعید به سندش از سعید بن ثابت روایت کرد و گفت: هنگامی که علی بن الحسین به میدان رفت، اشک از دیدگان حسین علیه السّلام سرازیر شد و گریست و به دنبال آن، گفت: «اللّهمّ کن أنت الشّهید علیهم، فبرز إلیهم غلام أشبه برسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله؛ خدایا! تو بر این مردم گواهی که جوانی به سوی آنان بیرون رفت که شبیه‌ترین مردم بود به رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله».
و علی اکبر بر آنها حمله افکند. سپس به نزد پدرش بازگشت و گفت: «پدر جان! تشنه‌ام.»
حسین علیه السّلام بدو فرمود: «ای حبیب دل من! صبر کن که روز را شام نکنی جز این‌که رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله تو را با جام مخصوص خود سیراب گرداند.»
علی بن الحسین حمله‌های پی‌درپی افکند تا این‌که تیری به طرف او آمد که در گلویش قرار گرفت و آن را بشکافت و آن جناب در خون خود غلتید. در آن هنگام فریاد زد: «یا ابتاه! علیک السّلام؛ پدر جان! خدا حافظ، هم‌اکنون جدم رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله پیش من است و به تو سلام می‌رساند و می‌فرماید: در آمدن نزد ما شتاب کن.»
این سخن را گفت و سپس صیحه‌ای کشید و از دنیا رفت. درود خدا بر او باد!
رسولی محلاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 115- 117
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 13
فلم یزل کذلک یحمل فیهم، و یقتل منهم حتّی أصاب حلقه سهم رمی به.
و یقال: بل حمل علیه مرّة بن منقذ بن النّعمان من عبد القیس، فطعنه، فأنفذه.
فأخذه الحسین علیه السّلام، فضمّه إلیه، فجعل یقول له: یا أبة! هذا رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله یقول لی: عجّل القدوم علینا.
و لم یزل کذلک علی صدره حتّی مات. فلمّا نظر إلیه علیه السّلام میتا قال: [ولدی] علی الدّنیا بعدک العفا.
و اختلف القول فیهما.
فقیل: إنّ المقتول- کما ذکرنا- هو علیّ الأصغر، إنّه قتل یومئذ و فی أذنه قرط.
و إنّ علیّ الأکبر هو الباقی یومئذ. و کان علیه السّلام علیلا دنفا، و إنّه یومئذ ابن ثلاث و عشرین سنة. و کان معه ابنه محمّد بن علیّ علیه السّلام ابن سنتین. و إنّه کان وصیّ أبیه الحسین علیه السّلام. و هذه الرّوایة هی الرّوایة الفاشیة الغالبة.
و قال آخرون: المقتول هو علیّ الأکبر وصیّ أبیه. فلمّا قتل عهد إلی علیّ الأصغر الّذی هو لأمّ ولد.
فأمّا المقتول یومئذ فأمّه [لیلی] بنت مرّة بن عروة بن مسعود الثّقفیّ. و علیّ الباقی لأمّ ولد فیما أجمعوا علیه.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 153- 154
قتل مع الحسین بن علیّ (صلوات اللّه علیه) یوم قتل، ابنه علیّ بن الحسین «1». و قد ذکرنا خبره فیما مضی.
قتله: مرّة بن منقذ بن النّعمان [العبدیّ].
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 177
و برز من بعده علیّ بن الحسین علیه السّلام، فلمّا برز إلیهم، دمعت عین الحسین علیه السّلام فقال:
__________________________________________________
(1)- و کان له من العمر سبع و عشرین سنة (و قیل: إنّه کان متزوّجا و له ولد) و هو أوّل من قتل من بنی هاشم فی کربلاء.
أمّه: لیلی بنت أبی مرّة بن عروة بن مسعود الثّقفیّ.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 14
«اللّهمّ کن أنت الشّهید علیهم، فقد برز إلیهم «1» ابن رسولک، و أشبه النّاس وجها و سمتا به». فجعل یرتجز و هو یقول:
أنا علیّ بن الحسین بن علیّ نحن و بیت اللّه أولی بالنّبیّ
أما ترون کیف أحمی عن أبی «2»
فقتل منهم عشرة، ثمّ رجع إلی أبیه، فقال: یا أبة العطش. فقال له الحسین علیه السّلام:
صبرا یا بنیّ، یسقیک «3» جدّک بالکأس الأوفی.
فرجع، فقاتل حتّی قتل منهم أربعة و أربعین رجلا، ثمّ قتل صلی اللّه علیه و سلم. «4» [بسند تقدّم عن علیّ بن الحسین علیهما السّلام]
الصّدوق، الأمالی،/ 162- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 321؛ البحرانی، العوالم، 17/ 170- 171؛ المحمودی، العبرات، 2/ 57؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 161
و لم یزل یتقدّم رجل رجل من أصحابه، فیقتل حتّی لم یبق مع الحسین علیه السّلام إلّا أهل بیته خاصّة، فتقدّم ابنه علیّ بن الحسین علیهما السّلام و أمّه «5» لیلی بنت أبی مرّة «6» بن عروة بن
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی روضة الواعظین].
(2)- [زاد فی العوالم: «ضرب غلام هاشمیّ عربیّ»].
(3)- [العوالم: «لیسقیک»].
(4)- و پس از او علی بن الحسین به میدان رفت و چون برابر دشمن می‌رفت، اشک از چشم حسین روان شد و گفت: «خدایا! تو گواهی که زاده رسولت برابر آن‌ها رفت که مانندترین مردم است به رسول تو در چهره و در سیما.»
و شروع به رجز کرد و گفت:
«منم علی بن حسین بن علی ما به خدا هستیم اولی به نبی
از پدر امروز کنم دفع بدی»
ده تن را کشت و نزد پدر برگشت و گفت: «پدر جان! تشنه‌ام.»
حسین فرمود: «شکیبا باش پسرجانم. جدت به جامی لبالب تو را سیراب کند.»
برگشت و نبرد کرد تا چهل و چهار تن از آن‌ها را کشت و شهید شد؛ صلی اللّه علیه.
کمره‌ای، ترجمه امالی،/ 162
(5)- [و فی نفس المهموم مکانه: «فتقدّم علیّ بن الحسین الأکبر علیه السّلام و أمّه ...»].
(6)- [فی الإرشاد ط علمیّة: «أبی قرّة»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 15
مسعود الثّقفیّ، «1» و کان من أصبح النّاس وجها، و له یومئذ تسع «2» عشرة سنة، «3» فشدّ علی النّاس و هو «4» یقول:
أنا علیّ بن الحسین بن علیّ نحن و بیت اللّه أولی بالنّبیّ
تاللّه لا یحکم فینا ابن الدّعیّ «5» أضرب بالسّیف أحامی عن أبی ضرب غلام هاشمیّ قرشیّ «5»
ففعل ذلک مرارا، و أهل الکوفة یتّقون قتله، «6» فبصر به مرّة بن منقذ «6» العبدیّ، فقال:
علیّ آثام العرب إن «7» مرّ بی «8» یفعل مثل ما فعل ذلک، إن لم أثکله أباه «8». فمرّ یشدّ «9» علی النّاس کما مرّ «10» فی الأوّل فاعترضه «11» مرّة بن منقذ و طعنه، فصرع، و احتواه القوم، فقطّعوه بأسیافهم، فجاء الحسین علیه السّلام حتّی وقف علیه فقال «1»: قتل اللّه قوما قتلوک، یا بنیّ! ما أجرأهم علی الرّحمان و علی انتهاک حرمة الرّسول صلّی اللّه علیه و اله و سلم. و انهملت عیناه بالدّموع، ثمّ قال: علی الدّنیا بعدک العفا.
و خرجت زینب أخت الحسین علیه السّلام مسرعة تنادی: یا أخیّاه! و ابن أخیّاه! و جاءت، حتّی أکبّت علیه، فأخذ الحسین علیه السّلام برأسها، فردّها إلی الفسطاط و أمر فتیانه، فقال:
__________________________________________________
(1- 1) [نفس المهموم: «و قال حمید بن مسلم: سماع أذنی یومئذ من الحسین علیه السّلام یقول»].
(2)- [الإرشاد ط مؤسسة آل البیت علیهم السّلام: «بضع»].
(3)- [من هنا حکاه عنه فی الأسرار].
(4)- [الأسرار: «و جعل»].
(5- 5) [الأسرار: «أما ترون کیف أحمی عن أبی»].
(6- 6) [الأسرار: «فقرّ به منقذ بن مرّة»].
(7)- [الأسرار: «لئن»].
(8- 8) [الأسرار: «هذا الغلام و هو یفعل بالنّاس ما فعله لأثکلنّه أباه»].
(9)- [الإرشاد ط مؤسسة آل البیت علیهم السّلام: «یشتدّ»].
(10)- [الأسرار: «کما شدّ علیهم»].
(11)- [إلی هنا حکاه عنه فی الأسرار و أضاف: «منقذ بن مرّة العبدیّ (لعنه اللّه) بسهم، فصرعه و فی روایة صحّ التّوقیع عن صاحب الأمر: ضربه علی مفرق رأسه ضربة صرعته و فی العوالم: و ضربه النّاس ...» قد یجی‌ء فی روایة المجلسیّ].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 16
احملوا أخاکم. فحملوه «1» حتّی وضعوه بین یدی الفسطاط الّذی کانوا یقاتلون أمامه. «2»
المفید، الإرشاد، 2/ 109- 110- عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 370؛ القمی، نفس المهموم،/ 307، 311، 312
فکان أوّل من قتل من بنی أبی طالب علیّ الأکبر بن الحسین بن علیّ.
أبو علیّ مسکویه، تجارب الامم، 2/ 71
فکان علیّ بن الحسین یضرب بالسّیف بین یدی أبیه علیهما السّلام، و هو یرتجز و یقول:
أنا علیّ بن الحسین بن علیّ أنا و ربّ البیت أولی بالنّبیّ
__________________________________________________
(1)- [نفس المهموم: «فحملوه من مصرعه»].
(2)- و همچنان یک‌یک از یاران سید الشهدا علیه السّلام پیش می‌آمد و کشته می‌شد تا به‌جای نماند از همراهان حسین علیه السّلام جز خاندان آن بزرگوار. پس فرزندش علی بن الحسین علیهما السّلام پیش آمد و مادرش لیلی دختر ابی قرة بن عروة بن مسعود ثقفی بود و از زیباترین مردم آن زمان بود، و در آن روز نوزده سال داشت.
پس حمله افکند و می‌گفت:
«منم علی فرزند حسین بن علی. به خانه خدا سوگند ما سزاوارتر به پیغمبر هستیم. به خدا سوگند پسر زنازاده درباره ما حکومت نخواهد کرد. با شمشیر شما را می‌زنم و از پدر خویش دفاع می‌کنم. (شمشیر می‌زنم) شمشیر زدن جوانی هاشمی و قرشی.»
پس چندبار چنین حمله افکند و مردم کوفه از کشتن او خودداری می‌کردند. مرة بن منقذ عبدی گفت:
«گناه عرب به گردن من باشد. اگر این جوان بر من بگذرد و چنین حمله افکند و من داغ مرگش را بر دل پدرش ننهم.»
پس همچنان که حمله افکند، مرة بن منقذ سر راه بر او گرفت و با نیزه او را بزد. آن جناب به زمین افتاد و آن بیشرم مردم گرد او را گرفته با شمشیرهای خود پاره‌پاره‌اش کردند. حسین علیه السّلام آمد تا بر سر آن جوان ایستاد و فرمود: «خدا بکشد مردمی که تو را کشتند، ای پسرم! چه بسیار این مردم بر خدا و بر دریدن حرمت رسول صلّی اللّه علیه و اله بی‌باک گشته‌اند.»
و اشک از دیدگان حق بینش سرازیر شد. سپس فرمود: «پس از تو، خاک بر سر دنیا!»
در این حال، زینب خواهر حسین علیه السّلام از خیمه بیرون دوید و فریاد زد: «ای برادرم! و ای فرزند برادرم!»
و شتابانه آمد تا خود را به روی آن جوان انداخت. حسین علیه السّلام سر خواهر را بلند کرد و او را به خیمه بازگرداند و به جوانان خود فریاد زد: «برادرتان را بردارید!»
پس جوانان آمدند و او را برداشتند تا جلوی خیمه [ای] که پیش روی آن جنگ می‌کردند، بر زمین نهادند.
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 109- 110
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 17
من شمر و شبث و ابن الدّعی ألا ترونی کیف أحمی عن أبی
الشّجری، الأمالی، 1/ 167- 168
و لم یزل یتقدّم رجل بعد رجل من أصحابه فیقتل حتّی لم یبق مع الحسین علیه السّلام إلّا أهل بیته خاصّة.
فتقدّم ابنه علیّ بن الحسین علیهما السّلام، و کان من أجمل النّاس، و له یومئذ تسع عشرة سنة، فشدّ علی النّاس و هو یقول:
أنا علیّ بن الحسین بن علیّ نحن و بیت اللّه أولی بالنّبیّ
تاللّه لا یحکم فینا ابن الدّعیّ
ففعل ذلک مرارا، و أهل الکوفة یتّقون قتله، فضربه مرّة بن منقذ العبدیّ، فطعنه، و صرعه، و احتوشه القوم، فقطعوه بأسیافهم، فجاء الحسین علیه السّلام حتّی وقف علیه، فقال:
قتل اللّه قوما قتلوک، ما أجرأهم علی اللّه و علی انتهاک حرمة الرّسول. و انهملت عیناه بالدّموع، ثمّ قال: علی الدّنیا بعدک العفاء.
فخرجت زینب أخت الحسین مسرعة، تنادی: یا أخیّاه! و ابن أخیّاه! و جاءت حتّی أکبّت علیه، و أخذ الحسین علیه السّلام برأسها، فردّها إلی الفسطاط الّذی کانوا یقاتلون أمامه.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 246
فتقدّم علیّ بن الحسین- و أمّه لیلی بنت أبی مرّة بن عروة بن مسعود الثّقفیّ- و هو یومئذ ابن ثمان عشرة سنة، فلمّا رآه الحسین، رفع شیبته نحو السّماء و قال: «اللّهمّ اشهد علی هؤلاء القوم، فقد برز إلیهم غلام أشبه النّاس خلقا، و خلقا، و منطقا برسولک محمّد صلی اللّه علیه و سلم، کنّا إذا اشتقنا إلی وجه رسولک، نظرنا إلی وجهه، اللّهمّ فامنعهم برکات الأرض، و إن منعتهم ففرّقهم تفریقا، و مزّقهم تمزیقا، و اجعلهم طرائق قددا، و لا ترض الولاة عنهم أبدا، فإنّهم دعونا لینصرونا، ثمّ عدوا علینا یقاتلونا، و یقتلونا».
ثمّ صاح الحسین بعمر بن سعد: مالک! قطع اللّه رحمک، و لا بارک لک فی أمرک،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 18
و سلّط علیک من یذبحک علی فراشک، کما قطعت رحمی و لم تحفظ قرابتی من رسول اللّه.
ثمّ رفع صوته و قرأ: إِنَّ اللَّهَ اصْطَفی آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِیمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَی الْعالَمِینَ* ذُرِّیَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ وَ اللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ ثمّ حمل علیّ بن الحسین و هو یقول:
أنا علیّ بن الحسین بن علیّ نحن و بیت اللّه أولی بالنّبیّ
و اللّه لا یحکم فینا ابن الدّعیّ أطعنکم بالرّمح حتّی ینثنی
أضربکم بالسّیف حتّی یلتوی ضرب غلام هاشمیّ علویّ
فلم یزل یقاتل حتّی ضجّ أهل الکوفة لکثرة من قتل منهم، حتّی أنّه روی أنّه علی عطشه قتل مائة و عشرین رجلا، ثمّ رجع إلی أبیه و قد أصابته جراحات کثیرة، فقال: یا أبة! العطش قد قتلنی، و ثقل الحدید قد أجهدنی، فهل إلی شربة من ماء سبیل أتقوّی بها علی الأعداء؟
فبکی الحسین و قال: «یا بنیّ! عزّ علی محمّد، و علی علیّ، و علی أبیک أن تدعوهم فلا یجیبونک، و تستغیث بهم، فلا یغیثونک، یا بنیّ! هات لسانک. فأخذ لسانه، فمصّه، و دفع إلیه خاتمه، و قال له: خذ هذا الخاتم فی فیک و ارجع إلی قتال عدوّک، فانّی أرجو أن لا تمسی حتّی یسقیک جدّک بکأسه الأوفی شربة لا تظمأ بعدها أبدا.
فرجع علیّ بن الحسین إلی القتال و حمل و هو یقول:
الحرب قد بانت لها حقائق و ظهرت من بعدها مصادق
و اللّه ربّ العرش لا نفارق جموعکم أو تغمد البوارق
و جعل یقاتل حتّی قتل تمام المأتین، ثمّ ضربه منقذ بن مرّة «1» العبدیّ علی مفرق رأسه ضربة صرعه فیها، و ضربه النّاس بأسیافهم، فاعتنق الفرس، فحمله الفرس إلی عسکر عدوّه، فقطعوه بأسیافهم إربا إربا.
فلمّا بلغت روحه التّراقی، نادی بأعلی صوته: یا أبتاه! هذا جدّی رسول اللّه قد سقانی
__________________________________________________
(1)- [و المشهور: «مرّة بن منقذ»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 19
بکأسه الأوفی شربة لا أظمأ بعدها أبدا، و هو یقول لک: العجل، فإنّ لک کأسا مذخورة.
فصاح الحسین: قتل اللّه قوما قتلوک! یا بنیّ! ما أجرأهم علی اللّه و علی انتهاک حرمة رسول اللّه! علی الدّنیا بعدک العفا!
(قال) حمید بن مسلم: لکأنّی أنظر إلی امرأة خرجت مسرعة کأنّها الشّمس طالعة تنادی بالویل و الثّبور، تصیح: وا حبیباه! وا ثمرة فؤاداه! وا نور عیناه! فسألت عنها، فقیل: هی زینب بنت علیّ. ثمّ جاءت، حتّی انکبّت علیه، فجاء إلیها الحسین حتّی أخذ بیدها و ردّها إلی الفسطاط.
ثمّ أقبل مع فتیانه إلی ابنه فقال: احملوا أخاکم. فحملوه من مصرعه حتّی وضعوه عند الفسطاط الّذی یقاتلون أمامه.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 30- 31
زینب بنت الحسین «1» بن علیّ بن أبی طالب بن عبد المطّلب بن هاشم:
قدمت دمشق مع عیال أبیها بعد قتله. «2» علی ما قرأته فی کتاب أبی/ مخنف «3» لوط بن یحیی، عن سلیمان بن أبی راشد. عن حمید بن مسلم الأزدیّ:
أنبأنا أبو طاهر الحنائیّ، عن علیّ بن محمّد بن أبی الهول، أخبرنی أبی، أخبرنی أبو العبّاس محمود بن محمّد بن الفضل بن الصّباح المازنیّ الرافقیّ «4» بحمص، أنا حسن بن موسی الضّبیّ، أنا العبّاس بن هشام بن محمّد بن السّائب الکلبیّ، حدّثنی أبی «5» أبو المنذر هشام بن محمّد، حدّثنی أبو مخنف «3»، حدّثنی سلیمان بن أبی راشد، عن «2» حمید بن مسلم الأزدیّ «6». قال:
__________________________________________________
(1)- س: «الحسن».
(2- 2) [المختصر: «حدّث»].
(3)- اللّفظة محرفة فی س.
(4)- س: «الداونیّ».
(5)- س: «ابن».
(6)- سقطت اللّفظة من د.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 20
سماع أذنی من الحسین «1» و هو یقول: قتل اللّه قوما قتلوک- یعنی ابنه علیّا الأکبر بن الحسین- ما أجرأهم علی انتهاک حرمة الرّسول! علی الدّنیا بعدک الدّثار «2».
و کأنّی أری امرأة خرجت کأنّها شمس طالعة، تنادی: یا أخاه! فقیل: هی زینب بنت حسین «3». و أکبّت علیه، فجاء الحسین، و أخذ بیدها، و ردّها إلی الفسطاط. «4»
لم أجد لزینب هذه ذکرا فی کتاب النّسب للزّبیر.
ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق (تراجم النّساء)،/ 113- 114، مختصر ابن منظور، 9/ 174- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 59- 60
ثمّ تقدّم علیّ بن الحسین الأکبر علیه السّلام، و هو ابن ثمان عشر سنة، و یقال ابن خمس و عشرین، و کان یشبّه برسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم خلقا و خلقا و نطقا، و جعل یرتجز و یقول:
أنا علیّ بن الحسین بن علیّ من عصبة جدّ أبیهم النّبیّ
نحن و بیت اللّه أولی بالوصی و اللّه لا یحکم فینا ابن الدّعی
أضربکم بالسّیف أحمی عن أبی أطعنکم بالرّمح حتّی ینثنی
طعن غلام هاشمیّ علویّ
فقتل سبعین مبارزا، ثمّ رجع إلی أبیه و قد أصابته جراحات، فقال: یا أبه! العطش.
فقال الحسین علیه السّلام: یسقیک جدّک. فکرّ أیضا علیهم و هو یقول:
الحرب قد بانت لها حقائق و ظهرت من بعدها مصادق
و اللّه ربّ العرش لا نفارق جموعکم أو تغمد البوارق
فطعنه مرّة بن منقذ العبدیّ علی ظهره غدرا، فضربوه بالسّیف؛ فقال الحسین: علی
__________________________________________________
(1)- س، د: «الحسن».
انظر خبرها فی: تاریخ بغداد 14/ 434، و الأنساب و اللّباب: «الزّینبیّ»، و الکامل فی التّاریخ 6/ 122، و المسعودیّ 6/ 234، و 8/ 333.
(2)- [فی المختصر و العبرات: «الدّبار»].
(3)- [العبرات: «الحسین»].
(4)- [إلی هنا حکاه فی المختصر].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 21
الدّنیا بعدک العفا. و ضمّه إلی صدره و أتی به إلی باب الفسطاط، فصارت أمّه شهربانویه و لهی تنظر إلیه و لا تتکلّم.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 109
فخرج علیّ بن الحسین یقاتل و یقول:
أنا علیّ بن الحسین بن علیّ نحن و بیت اللّه أولی بالنّبیّ
من شمر و عمر و ابن الدّعیّ
فطعنه رجل، فقتله. و هذا هو علیّ الأکبر.
ابن الجوزی، الرّدّ علی المتعصّب العنید،/ 39
ثمّ اقتتلوا بعد الظّهر، و خرج علیّ بن الحسین الأکبر، فشدّ علی النّاس، و هو یقول:
أنا علیّ بن الحسین بن علیّ نحن و ربّ البیت أولی بالنّبیّ
/ تاللّه لا یحکم فینا ابن الدّعیّ
فطعنه مرّة بن منقذ، فصرعه، و احتوشوه، فقطّعوه بالسّیوف، فقال الحسین: قتل اللّه قوما قتلوک یا بنیّ، علی الدّنیا بعدک العفا. و خرجت زینب بنت فاطمة [تنادی] «1»:
یا أخاه! یا ابن أخاه! و أکبّت علیه، فأخذ بیدها الحسین، فردّها إلی الفسطاط.
ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 340
و کان أوّل من قتل من آل «2» بنی أبی طالب یومئذ علیّ الأکبر بن الحسین، و أمّه لیلی بنت أبی مرّة بن عروة بن مسعود الثّقفیّة، و ذلک أنّه حمل علیهم «3» و هو یقول:
أنا علیّ بن الحسین بن علیّ نحن و ربّ البیت أولی بالنّبیّ
تاللّه لا یحکم فینا ابن الدّعیّ
ففعل ذلک مرارا، «4» فحمل علیه «4» مرّة بن منقذ العبدیّ، فطعنه، فصرع، و قطّعه
__________________________________________________
(1)- ما بین المعقوفین: ساقط من الأصل.
(2)- [لم یرد فی نهایة الإرب].
(3)- [نهایة الإرب: «علی النّاس»].
(4- 4) [نهایة الإرب: «و هو یشدّ علی النّاس بسیفه، فاعترضه»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 22
النّاس «1» بسیوفهم، فلمّا رآه الحسین قال «1»: قتل اللّه قوما قتلوک یا بنیّ، ما أجرأهم علی اللّه و علی انتهاک حرمة الرّسول، علی الدّنیا بعدک العفاء. و أقبل الحسین إلیه و معه فتیانه، فقال: احملوا أخاکم. فحملوه، حتّی وضعوه بین یدی الفسطاط الّذی کانوا یقاتلون أمامه. «2»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 293- مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 455
فلمّا لم یبق معه إلّا الأقلّ من أهل بیته، خرج علیّ بن الحسین علیهم السّلام، و کان من أحسن النّاس وجها و له یومئذ أکثر من عشر سنین، فاستأذن أباه فی القتال، فأذن له، و نظر إلیه و أرخی عبرته، ثمّ قال: اللّهمّ اشهد إنّه قد برز إلیهم غلام یشبه رسول اللّه خلقا و خلقا و منطقا. فقاتل و هو یقول:
أنا علیّ بن الحسین بن علیّ نحن و بیت اللّه أولی بالنّبیّ
و اللّه لا یحکم فینا ابن الدّعیّ
فقاتل قتالا شدیدا، و قتل جمعا کثیرا.
ثمّ رجع إلی الحسین علیه السّلام و قال: یا أبة! العطش قتلنی، و ثقل الحدید قد جهدنی.
فبکی و قال: وا غوثاه قاتل قلیلا، فما أسرع الملتقی بجدّک محمّد صلّی اللّه علیه و اله، و یسقیک بکأسه
__________________________________________________
(1- 1) [نهایة الإرب: «بأسیافهم، فقال الحسین»].
(2)- نخستین کسی که از خاندان ابو طالب کشته شده بود، علی اکبر بن حسین بود که مادرش لیلی دختر ابی حرة بن عروة بن مسعود ثقفی بود. او بر آن‌ها حمله کرد و گفت:
«أنا علیّ بن الحسین بن علیّ نحن و ربّ البیت أولی بالنّبیّ
تاللّه لا یحکم فینا ابن الدّعیّ»
یعنی: «منم علی فرزند حسین بن علی. ما به خدای کعبه به رسول اولی هستیم. به خدا سوگند زنازاده بر ما حکومت نخواهد کرد.»
او چندین‌بار حمله را تکرار کرد. مرة بن منقذ عبدی بر او حمله کرد و نیزه را به تن او فروبرد و او را انداخت. مردم (لشکریان) با شمشیر او را قطعه‌قطعه کردند. چون حسین پیکر او را دید، گفت: «خداوند قومی را بکشد که تو را کشتند. آن‌ها نسبت به خدا گستاخ بودند و حرمت پیغمبر را تباه کردند. دنیا پس از تو مباد!»
حسین با جوانان خود رو به آن نعش بردند. به آن‌ها گفت: «برادر خود را بردارید.»
آن‌ها او را حمل کردند و در جلو خیمه نهادند. در همان خیمه که جنگجویان و مدافعان جمع شده بودند که در پیشگاه حسین نبرد می‌کردند.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 184- 185
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 23
الأوفی. فرجع إلی موقف نزالهم، و مأزق مجالهم، فرماه منقذ بن مرّة العبدیّ «1»، فصرعه، و احتواه القوم، فقطّعوه، فوقف علیه السّلام [علیه] و قال: قتل اللّه قوما قتلوک، فما أجرأهم علی اللّه و علی انتهاک حرمة الرّسول. و استهلّت عیناه بالدّموع، ثمّ قال: علی الدّنیا بعدک العفاء.
و خرجت زینب أخت الحسین تنادی: «یا حبیباه!». و جاءت فأکبّت علیه، فأخذها الحسین، فردّها إلی الفسطاط. «2»
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 35- 36
قال هشام بن محمّد: [...] و قتل علیّ بن الحسین بن علیّ و هو علیّ الأکبر [...] قتله مرّة بن سعد العبدیّ [...].
قال الشّعبیّ: [...] ثمّ علیّ بن الحسین الأکبر خرج، و هو یقول:
أنا علیّ بن الحسین بن علیّ نحن و بیت اللّه أولی بالنّبیّ
من شمر و عمر و ابن الدّعیّ
فطعنه رجل، فقتله. «3»
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 145
فصل فیما نذکره من زیارة الشّهداء فی یوم عاشوراء رویناها بإسنادنا إلی جدّی أبی جعفر محمّد بن الحسن الطّوسیّ (رحمة اللّه علیه)، قال: حدّثنا الشّیخ أبو عبد اللّه محمّد بن أحمد بن عیّاش، قال: حدّثنی الشّیخ الصّالح أبو منصور بن عبد المنعم بن النّعمان البغدادیّ (رحمة اللّه علیه)، قال: خرج من النّاحیة سنة اثنتین و خمسین و مائتین علی ید الشّیخ محمّد ابن غالب الإصفهانیّ حین وفاة أبی رحمه اللّه و کنت حدیث السّنّ و کتبت أستأذن فی زیارة مولای أبی عبد اللّه علیه السّلام و زیارة الشّهداء (رضوان اللّه علیهم) فخرج إلیّ منه:
بسم اللّه الرّحمن الرّحیم، إذا أردت زیارة الشّهداء (رضوان اللّه علیهم) فقف عند رجلی
__________________________________________________
(1)- [و المشهور: «مرّة بن منقذ العبدیّ»].
(2)- [أورد ابن نما مقتله علیه السّلام بعد مقتل عدّة من أهل البیت علیهم السّلام، و أورد السّبط مقتله بعد مقتل عبد اللّه بن مسلم علیهما السّلام].
(3)- از اصحاب او هیچ‌کس باقی نمانده الا اقربای او برادر و عم‌زادگان از اقربا. اول کسی که بیرون آمد، علی بن الحسین بود.
عماد الدین طبری، کامل بهائی، 2/ 285
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 24
الحسین علیه السّلام و هو قبر علیّ بن الحسین (صلوات اللّه علیهما) فاستقبل القبلة بوجهک، فإنّ هناک حومة «1» الشّهداء علیهم السّلام، و أوم «2»، و أشر إلی علیّ بن الحسین علیه السّلام و قل:
«3» السّلام علیک یا أوّل قتیل من نسل خیر سلیل من سلالة إبراهیم الخلیل، صلّی اللّه علیک و علی أبیک إذ قال فیک: قتل اللّه قوما قتلوک یا بنیّ ما أجرأهم علی الرّحمان و علی انتهاک حرمة الرّسول، علی الدّنیا بعدک العفا، «4» کأنیّ بک بین یدیه «5» ماثلا و للکافرین قائلا:
أنا علیّ بن الحسین بن علیّ نحن و بیت اللّه أولی بالنّبیّ
أطعنکم بالرّمح حتّی ینثنی أضربکم بالسّیف أحمی عن أبی
ضرب غلام هاشمیّ عربیّ و اللّه لا یحکم فینا ابن الدّعیّ
حتّی قضیت نحبک و لقیت ربّک، أشهد أنّک أولی باللّه و برسوله «6» و أنّک ابن رسوله و حجّته و دینه «7» «6» و ابن حجّته و أمینه «4»، حکم اللّه لک علی «8» قاتلک مرّة بن منقذ بن النّعمان العبدیّ (لعنه اللّه و أخزاه) و من شرکه فی قتلک، و کانوا علیک ظهیرا، و أصلاهم «8» اللّه جهنّم و ساءت مصیرا، و جعلنا اللّه من ملاقیک و مرافقیک «9» و مرافقی جدّک و أبیک و عمّک و أخیک و أمّک المظلومة «10» «11» و أبرء إلی اللّه من أعدائک أولی الجحود «10» و السّلام علیک
__________________________________________________
(1)- [المصباح،/ 278: «حرمة»].
(2)- [فی البحار و العوالم: «و أومی‌ء»].
(3)- [من هنا حکاه فی المصباح،/ 293].
(4- 4) [المصباح،/ 293: «أشهد أنّک ابن حجّة اللّه و ابن أمینه»].
(5)- [فی البحار و العوالم: «بین یدیک» و فی المصباح،/ 278: «بین یدی أبیک»].
(6- 6) [المصباح،/ 278: «و ذرّیّته»].
(7)- [البحار: «و أمینه»].
(8- 8) [المصباح،/ 293: «قاتلیک و أصلاهم»].
(9)- [لم یرد فی البحار و العوالم و العبرات].
(10- 10) [المصباح،/ 293: «الطّاهرة المطهّرة، أبرأ إلی اللّه ممّن قتلک و قاتلک، و أسأل اللّه مرافقکم فی دار الخلود»].
(11)- [زاد فی الأسرار: «و أبرء إلی اللّه من قاتلیک و أسأل اللّه مرافقیک فی دار الخلود»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 25
و رحمة اللّه و برکاته.
ابن طاووس، الإقبال،/ 573- 574، مصباح الزّائر،/ 278- 279، 293- عنه:
المجلسی، البحار، 45/ 64- 66؛ البحرانی، العوالم، 17/ 335- 336؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 302- 303؛ المحمودی، العبرات، 2/ 147- 148
فلمّا لم یبق معه سوی أهل بیته، خرج «1» علیّ بن الحسین علیهم السّلام- و کان من أصبح النّاس وجها، و أحسنهم خلقا- فاستأذن أباه فی القتال، فأذن له، ثمّ نظر إلیه نظر آئس منه، و أرخی علیه السّلام عینه «2»، و بکی، ثمّ قال: اللّهمّ اشهد، فقد برز إلیهم «3» غلام أشبه النّاس خلقا و خلقا و منطقا برسولک صلّی اللّه علیه و اله و سلم، و کنّا إذا اشتقنا إلی نبیّک، نظرنا إلیه. فصاح، و قال: یا ابن سعد! قطع اللّه رحمک کما قطعت رحمی! فتقدّم نحو القوم، فقاتل قتالا شدیدا، و قتل جمعا کثیرا، ثمّ رجع إلی أبیه، و قال: یا أبت! العطش قد قتلنی، و ثقل الحدید قد أجهدنی، فهل إلی شربة من الماء سبیل؟ فبکی الحسین علیه السّلام و قال: وا غوثاه یا بنیّ! قاتل قلیلا، فما أسرع ما تلقی جدّک محمّدا صلّی اللّه علیه و اله، فیسقیک بکأسه الأوفی شربة لا تظمأ بعدها أبدا.
فرجع إلی موقف النّزال و قاتل أعظم القتال، فرماه منقذ بن مرّة العبدیّ «4» (لعنه اللّه تعالی) بسهم، فصرعه، فنادی: یا أبتاه! علیک السّلام، هذا جدّی یقرئک السّلام، و یقول لک:
عجّل القدوم علینا. ثمّ شهق شهقة، فمات.
فجاء الحسین علیه السّلام حتّی وقف علیه، و وضع خدّه علی خدّه، و قال: «قتل اللّه قوما قتلوک، ما أجرأهم علی اللّه و علی انتهاک حرمة الرّسول، علی الدّنیا بعدک العفاء».
قال الرّاوی: و خرجت زینب بنت علیّ علیه السّلام، تنادی: یا حبیباه! یا ابن أخاه!
__________________________________________________
(1)- [فی الأسرار مکانه: «و خرج ...»].
(2)- [الأسرار: «عینیه»].
(3)- [إلی هنا حکاه عنه فی الأسرار،/ 370، و أضاف: «و ساق الکلام»].
(4)- [المشهور: «مرّة بن منقذ العبدیّ»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 26
و جاءت، فأکبّت علیه، فجاء الحسین علیه السّلام، فأخذها، و ردّها إلی النّساء. «1»
ابن طاووس، اللّهوف،/ 112- 114
و قاتل حوله أصحابه حتّی قتلوا جمیعا، و حمل ولده علیّ یرتجز:
أنا علیّ بن الحسین بن علیّ نحن و بیت اللّه أولی بالنّبیّ
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 203
ثمّ قاتل أصحاب الحسین بین یدیه حتّی تفانوا، و لم یبق معه أحد إلّا سوید بن عمرو ابن أبی مطاع الخثعمیّ، و کان أوّل قتیل قتل من أهل الحسین من بنی أبی طالب علیّ
__________________________________________________
(1)- و چون آن حضرت به جز خاندانش کسی نماند، علی بن الحسین علیه السّلام که از زیباصورتان و نیکوسیرتان روزگار بود، بیرون شد و از پدرش اجازه جنگ خواست. حضرت اجازه‌اش داد. سپس نگاهی مأیوسانه به او کرد و چشمان خود به زیر افکند و اشک فروریخت. سپس فرمود: «بار الها! گواه باش جوانی که در صورت و سیرت و گفتار شبیه‌ترین مردم به پیغمبرت بود، به جنگ این مردم رفت. ما هرگاه به دیدن پیغمبرت مشتاق می‌شدیم، به این جوان نگاه می‌کردیم.»
پس به فریاد بلند صدا زد: «ای پسر سعد، خدا رحم تو را قطع کند! همچنان که رحم مرا قطع کردی.»
علی علیه السّلام به جانب لشکر شد و جنگ سختی نمود و عده‌ای را کشت و به نزد پدرش بازگشت و عرض کرد: «پدر جان! تشنگی به جانم آورد و از سنگینی اسلحه آهنین سخت ناراحتم. آیا جرعه آبی فراهم می‌شود؟»
حسین علیه السّلام به گریه افتاد و فرمود: «ای امان! پسرجانم کمی هم به جنگ ادامه بده. ساعتی بیش نمانده است که جدت محمد را ملاقات کنی. او با کاسه‌ای لبریز از آب تو را سیراب خواهد کرد. آبی که پس از آشامیدن آن، هرگز تشنه نخواهی شد.»
پس آن جوان به میدان بازگشت و کارزار عظیمی نمود تا آن‌که منقذ بن مرّة عبدی لعین تیری به سوی او پرتاب نمود و از پایش درآورد. صدا زد: «پدرم سلام بر تو! اینک جدم است که بر تو سلام می‌رساند و می‌فرماید: هرچه زودتر نزد ما بیا!» پس نعره‌ای برآورد و مرغ روحش از قفس تن پرواز نمود.
حسین علیه السّلام آمد تا بر بالینش نشست و صورت خود به صورت علی گذاشت و فرمود: «خدا بکشد گروهی را که تو را کشتند. چه جرأتی نسبت به خدا و هتک احترام پیغمبر داشتند! بعد از تو، خاک بر سر دنیا باد!»
راوی گفت: زینب، دختر علی علیه السّلام از خیمه‌ها بیرون شد و فریاد می‌زد: «ای دلبندم! ای فرزند برادرم.»
و می‌آمد تا آن‌که خود را به روی کشته آن جوان انداخت. حسین آمد و بازوی خواهر را گرفت و به سوی زنان حرم برگردانید. فهری، ترجمه لهوف،/ 112- 114
عبد اللّه و علی الاصغر با پدر در دشت کربلا شهید شدند. بناکتی، تاریخ بناکتی،/ 104
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 27
الأکبر بن الحسین بن علیّ، و أمّه لیلی بنت أبی مرّة بن عروة بن مسعود الثّقفیّ، طعنه مرّة بن منقذ بن النّعمان العبدیّ، فقتله، لأنّه جعل یقی أباه، و جعل یقصد أباه، فقال علیّ ابن الحسین:
أنا علیّ بن الحسین بن علیّ نحن و بیت اللّه أولی بالنّبیّ
تاللّه لا یحکم فینا ابن الدّعیّ کیف ترون الیوم ستری عن أبی
فلمّا طعنه مرّة احتوشته الرّجال، فقطّعوه بأسیافهم، فقال الحسین: قتل اللّه قوما قتلوک، یا بنی! ما أجرأهم علی اللّه و علی انتهاک محارمه؟! فعلی الدّنیا بعدک العفاء.
قال: و خرجت جاریة کأنّها الشّمس حسنا، فقالت: یا أخیّاه! و یا ابن أخاه! فإذا هی زینب بنت علیّ من فاطمة، فأکبّت علیه، و هو صریع. قال: فجاء الحسین، فأخذ بیدها، فأدخلها الفسطاط، و أمر به الحسین، فحوّل من هناک إلی بین یدیه عند فسطاطه.
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 185
و قتل علیّ بن الحسین الأکبر [...] قتله منقد بن النّعمان العبدیّ.
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 197
قال ابن أبی شاکر فی تاریخه: [...] و خرج علیّ بن الحسین، فحمل علی النّاس و هو یقول:
أنا علیّ الحسین بن علیّ نحن و ربّ البیت أولی بالنّبیّ
فطعنه مرّة بن منقذ، فصرعه. ثمّ قطّعوه بالسّیوف.
فبکی الحسین، و قال: قتل اللّه قوما قتلوک؛ یا بنیّ! علی الدّنیا بعدک العفا «1».
و خرجت زینب بنت فاطمة و هی تقول: وا أخاه! و انکبّت علیه؛ فأخذ بیدها الحسین، و ردّها إلی الفسطاط. «2»
الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 287
__________________________________________________
(1)- العفاء: التّراب، الهلاک.
(2)- و بعد از قتل عباس علی بن الحسین که جوانی بود هجده ساله، بر قوم کوفه حمله کرد و چون امام شهید مظلوم دید که قرة العین و ثمرة الفؤاد وی با دشمنان مقاتله می‌کند، مضطرب الحال گشت و آب از چشم-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 28
__________________________________________________
- مبارکش روان شد و روی به قبله دعا آورد و گفت: بار خدایا! گواه باش که این زمان کودکی به این جماعت مقاومت می‌کند که از روی خلق و نطق شبیه‌تر از وی به رسول اللّه کسی نیست و در این مدت هرگاه که اشتیاق دیدار آن حضرت بر من غالب می‌گشت، در روی او نظر می‌کردم. ای خدای! باران آسمان و زمین و برکات از این ملاعین بردار و ایشان را در بسیط ارض متفرق گردان و از زنان و فرزندان برخورداری مده و رضای حکام و ولات مقرون این قوم مگردان! چه این طایفه ما را طلبیدند تا در نصرت ما مساعی جمیله مبذول دارند و اکنون که آمدیم، در قتال می‌کوشند و ما را به قتل می‌رسانند.»
بعد از آن گفت: «یا ابن سعد! قطع اللّه رحمک و لا بارک لک فی امرک و سلّط علیک من یذبحک بعدی علی فراشک کما قطعت رحمی و لم تحفظ قرابتی من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم.»
آن‌گاه به آواز بلند، این آیه را برخواند: إِنَّ اللَّهَ اصْطَفی آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِیمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَی الْعالَمِینَ* ذُرِّیَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ وَ اللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ.
ابو المؤید خوارزمی گوید که: «علی بن الحسین چندان با مخالفان مقاتله کرد که آن گروه انبوه به ستوه آمدند، چنان‌چه روایت کرده‌اند که صد و بیست کس را از آن قوم ضال و مضل به قتل رسانید و چون زخمهای گران و جراحتها بی‌کران یافت، پیش پدر بزرگوار خویش آمد و گفت: «یا أبت العطش قد قتلنی؛ تشنگی مرا هلاک کرد. هیچ شربت آبی داری که به من دهی تا به آن قوتی روی نماید، باری دیگر متوجه دشمنان گردم.»
امیر المؤمنین حسین فرمود که: «عجب حالتی است که تو محمد مصطفی صلّی اللّه علیه و اله و سلم و علی مرتضی علیه السّلام و پدر خود را می‌خوانی و ایشان اجابت نمی‌کنند و استغاثه به ایشان می‌بری و به فریاد تو نمی‌رسند. ای پسرک من! زبان خود را در دهان من کن.»
و علی زبان پیش آورد و آن جناب زبان او را بمکید و خاتم خویش را به وی داد و گفت: «در دهان خود نه و به حرب دشمنان بازگرد. من امیدوارم که عنقریب جد تو، تو را به کاس اوفی آبی دهد که تا ابد تشنه نگردی.»
علی بازگشت و چند نفر دیگر را به قتل رساند. عاقبت منقذ بن مره عبدی تیغی بر فرق او زد و او گردن اسب خود را در کنار گرفت. اسب روی به صف دشمنان نهاد و آن قوم ناپاک بی‌باک او را پاره‌پاره کردند.
و تنور حرب گرم بود تا به غیر از اهل بیت کس با او نماند و چون صورت حال بر این منوال دید، گفت: «نوبت به من رسید.»
فرزندانش گفتند تا از ما یک کس مانده، به تو نرسد.»
پس نخستین از اهل بیت علی اکبر حمله کرد و به هر حمله سه چهار نفر را بیفکند و بعد از آن‌که دوازده حمله کرد و جمعی را افکند و تشنگی بر وی استیلا یافت، پیش پدر آمد و گفت: «یا ابت العطش!»
امیر المؤمنین حسین فرمود که: «فداک أبوک! چه توانم کرد.»
آن‌گاه فراشده، زبان خود را در دهان او نهاد و علی اکبر بازگشت. بار دیگر حمله کرد و مردی از سپاه-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 29
قال: و تقدّم علیّ بن الحسین علیهما السّلام و أمّه لیلی بنت أبی مرّة بن عروة بن مسعود الثّقفیّ، و هو یومئذ ابن ثمانی عشرة سنة، و رفع «1» الحسین سبّابته «2» نحو السّماء «3» و قال: اللّهمّ اشهد علی هؤلاء القوم، فقد برز إلیهم غلام أشبه النّاس خلقا و خلقا و منطقا برسولک، کنّا إذا اشتقنا إلی نبیّک نظرنا إلی وجهه، اللّهمّ امنعهم برکات الأرض، و فرّقهم تفریقا، «4» و مزّقهم تمزیقا «4»، و اجعلهم طرائق قددا، و لا ترض الولاة عنهم أبدا، فإنّهم دعونا لینصرونا، ثمّ عدوا علینا یقاتلوننا.
__________________________________________________
- عمر بن سعد منقذ بن مره عبدی شمشیری بر پشت علی زد و از اسبش بیفکند و خلقی گرد آمد و او راپاره‌پاره کردند و امیر المؤمنین حسین به آواز بلند بگریست و تا آن زمان آواز گریه آن جناب را کسی نشنیده بود. زینب خواهرش از خیمه بیرون آمد و خود را بر علی بن الحسین افکند و بانگ و خروش برخاست. امام حسین فرمود تا علی را به خیمه درآوردند.
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 162- 164
و بعد از عباس بن علی علیهما السّلام، علی اکبر بن حسین علیهما السّلام که جوانی بود در کمال حسن و جمال و هیجده سال از عمر عزیزش درگذشته بود، روی به جنگ آن ملاعین آورد و به روایت ابو المؤید خوارزمی، آن مقدار کوشش کرد که صدو بیست کس از لشکر عمر به زخم تیغ بیدریغش به نار سقر پیوستند و چون علی اکبر زخمهای گران یافت، نزد والد نامدار خود شتافته، گفت: «ای پدر! مرا تشنگی می‌کشد. هیچ شربتی آب داری که به من دهی تا بار دیگر با این گروه خاکسار کارزار کنم؟»
و آن امام عالی مقدار زمانی زبان قرة العین خود را مکید و خاتم خود را نیز به وی داد تا بمکید و اندکی تشنگی او تسکین یافته باز آغاز حرب کرد و در این نوبت نیز جمعی از دشمنان را کشته، آخر الامر منقذ بن مرة العبدی (علیه لعاین اللّه) تیغی بر فرق مبارک او زد. چنانچه از پای درآمد و امام حسین (سلام اللّه علیه) ثمراة الفؤاد خود را بر آن منوال دیده، بی‌طاقت گردید و اشک از دیده همایونش روان شده، مخدرات سراپرده عصمت از شدت آن مصیبت آغاز ناله و افغان کردند و ملائکه آسمان و متوطنان ریاض رضوان را به گریه و زاری و خروش و بیقراری درآوردند.
رباعی:
ای گشته عیان نزد تواطوار حسین در لطف و کرم شنیده آثار حسین
در تعزیتش ز دیده خون ریز مدام یاد آر ز دیده گهربار حسین
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 54
(1)- [فی الأسرار مکانه: «إنّه لمّا تقدّم علیّ بن الحسین و أمّه لیلی بنت أبی مرّة بن مسعود الثّقفیّ، رفع ...»].
(2)- شیبته خ ل.
(3)- [فی نفس المهموم مکانه: «و روی أنّه علیه السّلام دفع شیبته نحو السّماء ...» و فی مثیر الأحزان: «فروی أنّه أوّل من تقدّم إلی البراز علیّ بن الحسین الأکبر علیهما السّلام- و هو یومئذ ابن ثمانیة عشر سنة- فلمّا رآه الحسین علیه السّلام أرخی عینیه بالبکاء، و رفع سبابته إلی السّماء ...»].
(4- 4) [لم یرد فی الأسرار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 30
ثمّ صاح الحسین بعمر بن سعد: ما لک؟ قطع اللّه رحمک! و لا بارک اللّه لک فی أمرک، و سلّط «1» علیک من یذبحک بعدی علی فراشک، کما قطعت رحمی و لم تحفظ قرابتی من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله.
ثمّ رفع الحسین علیه السّلام صوته و تلا: إِنَّ اللَّهَ اصْطَفی آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِیمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَی الْعالَمِینَ* ذُرِّیَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ وَ اللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ «2».
«3» ثمّ حمل علیّ بن الحسین علیهما السّلام علی القوم و هو یقول:
أنا علیّ بن الحسین بن علیّ من عصبة جدّ أبیهم النّبیّ
و اللّه لا یحکم فینا ابن الدّعیّ أطعنکم بالرّمح حتّی ینثنی
أضربکم بالسّیف أحمی عن أبی ضرب غلام هاشمیّ علویّ «3»
فلم یزل «4» یقاتل حتّی ضجّ النّاس من کثرة من قتل منهم.
و روی أنّه قتل علی عطشه مائة و عشرین رجلا، ثمّ رجع إلی أبیه، و قد أصابته جراحات کثیرة، فقال «5»: یا أبة! العطش قد قتلنی، و ثقل الحدید أجهدنی «6»، فهل إلی شربة من ماء سبیل أتقوّی بها علی الأعداء؟ «7» فبکی الحسین علیه السّلام و قال «7»: یا بنیّ! یعزّ علی محمّد صلّی اللّه علیه و اله، «8» و علی علیّ بن أبی طالب، و علیّ «8» أن تدعوهم فلا یجیبوک،
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی الأسرار: «اللّه»].
(2)- [إلی هنا حکاه فی نفس المهموم،/ 308].
(3- 3) [لم یرد فی الأسرار].
(4)- [فی شرح الشّافیة مکانه: «برز علیّ بن الحسین الأصغر علیهما السّلام و هو یومئذ ابن ثمانی عشرة سنة [...] ثمّ حمل، فلم یزل ...»].
(5)- [مثیر الأحزان: «و هو یقول»].
(6)- [مثیر الأحزان: «قد أجهدنی»].
(7- 7) [الدّمعة السّاکبة: «و فی مهیّج الأحزان عن حمید بن مسلم فقال: یا أباه أثقلنی الحدید، و أخنقنی العطش. فبکی الحسین علیه السّلام و قال: وا غوثاه! یا بنیّ اصبر قلیلا یسقیک جدّک شربة لا ظمأ بعدها. و فی البحار قال علیه السّلام»].
(8- 8) [فی الأسرار و مثیر الأحزان: «و علیّ و علی أبیک»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 31
«1» و تستغیث بهم فلا یغیثوک «1»، یا بنیّ! هات لسانک. فأخذ لسانه، فمصّه، و دفع إلیه خاتمه، و قال علیه السّلام: «2» أمسکه فی فیک، و ارجع إلی قتال عدوّک، فإنّی أرجو أنّک لا تمسی حتّی یسقیک جدّک بکأسه الأوفی شربة لا تظمأ بعدها أبدا. «3» فرجع إلی القتال و هو یقول:
الحرب قد قامت «4» لها الحقائق و ظهرت من بعدها مصادق
و اللّه ربّ العرش لا نفارق جموعکم أو تغمد البوارق
فلم یزل یقاتل حتّی قتل تمام المائتین، «5» ثمّ ضربه منقذ بن مرّة «6» العبدیّ (لعنه اللّه) علی مفرق رأسه ضربة صرعته «5»، و ضربه النّاس بأسیافهم، ثمّ اعتنق «7» علیه السّلام فرسه، فاحتمله «8» الفرس إلی عسکر الأعداء، فقطّعوه بسیوفهم إربا إربا.
فلمّا بلغت الرّوح التّراقی، قال رافعا صوته: یا أبتاه! هذا جدّی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله قد سقانی بکأسه الأوفی شربة لا أظمأ بعدها أبدا «9»، و هو یقول: العجل العجل! فإنّ لک کأسا مذخورة حتّی تشربها السّاعة. «10»
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی شرح الشّافیة].
(2)- [أضاف فی الأسرار: «خذ هذا الخاتم و»].
(3)- [أضاف فی الأسرار: «فأخذ الخاتم فی فیه و فی روایة، قال الحسین: وا غوثاه! یا بنیّ اصبر قلیلا، یسقیک جدّک شربة لا ظمأ بعدها أبدا، فعد بارک اللّه فیک. فرجع و هو یقول:
أنا علیّ لا أقول کذبا اتبع جدّی المصطفی المهذّبا
أضربکم بالسّیف ضربا معجبا ضرب غلام لا یرید الهربا
ثمّ حمل علی القوم، فقتل واحدا و ثمانین رجلا»].
(4)- [فی البحار و العوالم و شرح الشّافیة و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و مثیر الأحزان: «بانت»].
(5- 5) [الأسرار: «و هی روایة الحدّادیّ، و فی روایة عن الصّادق قتل أربعة و أربعین رجلا. و فی کتاب شهاب الدّین: ثمّ حمل و لم یزل یقاتل حتّی قتل من القوم ألفا و خمسمائة فارس و ثمانین راجلا و رجع إلی أبیه و هو یقول: یا أبتاه! هل شربة من الماء أتقوّی بها علی أعداء اللّه و رسوله صلّی اللّه علیه و اله؟ فقال له أبوه: صبرا یا بنیّ حتّی تلقی جدّک، فیسقیک شربة لا ظمأ بعدها. فرجع إلی القتال، ثمّ حمل علیهم، فقلّب المیمنة علی المیسرة و قتل خمسمائة فارس»].
(6)- [و المشهور: «مرّة بن منقذ»].
(7)- [مثیر الأحزان: «فاعتنق»].
(8)- [مثیر الأحزان: «فحمله»].
(9)- [لم یرد فی الأسرار و مثیر الأحزان].
(10)- [إلی هنا حکاه فی الأسرار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 32
«1» «2» فصاح الحسین علیه السّلام و قال: قتل اللّه قوما قتلوک، ما أجرأهم علی اللّه «3» و علی رسوله، و علی انتهاک حرمة الرّسول، علی الدّنیا بعدک العفا «1».
قال حمید بن مسلم: فکأنّی أنظر إلی امرأة خرجت مسرعة «4» کأنّها الشّمس الطّالعة «4»، تنادی بالویل و الثّبور، و تقول: یا حبیباه! یا ثمرة فؤاداه! یا نور عیناه! فسألت عنها، فقیل: هی زینب بنت علیّ علیها السّلام، و جاءت، و انکبّت علیه، فجاء الحسین علیه السّلام، و أخذ بیدها، فردّها إلی الفسطاط «2»، و أقبل صلوات علیه بفتیانه، و قال: احملوا أخاکم. فحملوه من مصرعه، فجاءوا به حتّی وضعوه عند الفسطاط الّذی کانوا یقاتلون أمامه.
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 310- 313- مثله المجلسی، البحار، 45/ 42- 45؛ البحرانی، العوالم، 17/ 285- 287؛ ابن أمیر الحاجّ، شرح الشّافیة،/ 365- 366؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 329- 332؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 369- 370؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 77، 79- 80
ثمّ إنّه اشتدّ القتال بین الفریقین حتّی قتل [علیّ] مقتلة عظیمة، و رجع إلی أبیه یستغیث من العطش، فقال له: اصبر قلیلا حتّی تلقی جدّک أمیر المؤمنین، فیسقیک بکفّه شربة لا ظمأ بعدها. فرجع، و حمل علیهم، فقتل مقتلة عظیمة، ثمّ کمن «5» له ملعون من أصحاب عمر بن سعد، فضربه ضربة «6» علی مفرق رأسه، «7» فانصرع، فنادی: یا أباه «7»! هذا جدّی محمّد المصطفی، و هذا جدّی علیّ المرتضی، و هذه جدّتی فاطمة الزّهراء، و هذه
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی الدّمعة السّاکبة و حکی بدله عن الإرشاد].
(2- 2) [شرح الشّافیة: «فأقبل علیه أبوه الحسین علیه السّلام و علیه جبّة خزّ دکناء، و عمامة مورّدة، و قد أرخی لها غرزتین، فقال علیه السّلام مخاطبا له: أمّا أنت یا بنیّ فقد استرحت من کرب الدّنیا و غمّها، و ما أسرع اللّحوق بک.»].
(3)- [فی البحار و العوالم و شرح الشّافیة و الدّمعة السّاکبة و مثیر الأحزان: «الرّحمان»].
(4- 4) [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(5)- [فی الأسرار مکانه: «فکمن ...»].
(6)- [لم یرد فی الأسرار].
(7- 7) [الأسرار: «فخرّ عن ظهر جواده إلی الأرض، ثمّ استوی جالسا، و هو ینادی: یا أباه! علیک منّی السّلام»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 33
جدّتی خدیجة، و هم إلیک مشتاقون.
فأقبل الحسین، و فرّق القوم عنه، و صاح بأعلی صوته، فتصارخنّ النّساء، فقال لهنّ الحسین: اسکتن، فإنّ البکاء أمامکنّ. فأخذ رأس ولده، و وضعه فی حجره، و جعل یمسح «1» الدّم عن وجهه، و هو یقول: «2» قتلوک یا بنیّ! ما أجرأهم علی اللّه «2» و علی انتهاک «3» حرم رسول اللّه، قتل اللّه قوما قتلوک، یا بنیّ!- و اغرورقت عیناه بالدّموع- قال من شهد الوقعة: کأنّی أنظر إلی امرأة خرجت من فسطاط الحسین، و هی کالشّمس الزّاهرة، و هی تنادی: وا ولداه! وا قرّة عیناه! فقلت: من هذه؟ قالوا: زینب بنت علیّ.
نقل: إنّه لمّا قتل علیّ بن الحسین فی طفّ کربلا أقبل علیه الحسین و علیه جبّة خزّ دکناء، و عمامة مورّدة، و قد أرخی لها غرّتین، فقال مخاطبا له: أمّا أنت یا بنیّ فقد استرحت من کرب الدّنیا، و غمّها، و ما أسرع اللّحوق بک.
ثمّ وثب علی قدمیه ببردة رسول اللّه، و التحف بها، و أفرغ علیه درعه الفاضل، و تقلّد سیفه، و استوی علی متن جواده، و هو غائص فی الحدید.
الطّریحی، المنتخب، 2/ 443- 444، 450- مثله الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 370- 371
و برز من بعده علیّ بن الحسین، و هو یقول:
أنا علیّ بن الحسین بن علیّ نحن و بیت اللّه أولی بالنّبیّ
أضربکم بالسّیف حتّی یفلل ضرب غلام هاشمیّ بطل
أطعنکم بالرّمح وسط القسطل
قال: و حمل علی القوم المارقین، و لم یزل یقاتل حتّی قتل مائة و ثمانین فارسا، فکمن له
__________________________________________________
(1)- [الأسرار: «یمسّ»].
(2- 2) [الأسرار: «یا بنیّ! لعن اللّه قوما قتلوک، ما أشدّ جرءتهم علی اللّه»].
(3)- [إلی هنا حکاه فی الأسرار و أضاف: «حرمة الرّسول صلّی اللّه علیه و اله. و انهملت عیناه من الدّموع، ثمّ یقول:
علی الدّنیا بعدک العفاء یا بنیّ، أما أنت فقد استرحت من الدّنیا و ضیمها، و قد صرت إلی روح و ریحان، و بقی أبوک، فما أسرع لحوقه بک»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 34
ملعون، فضربه بعمود من حدید علی أمّ رأسه، فانجدل صریعا إلی الأرض، و استوی جالسا، و هو ینادی: یا أبتاه! علیک منّی السّلام، فهذا جدّی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله، و هذا أبی علیّ علیه السّلام، و هذه جدّتی فاطمة، و هم یقولون لک: العجل، العجل، و هم مشتاقون إلیک.
و قضی نحبه علیه السّلام.
قال أبو مخنف: لمّا قتل علیّ بن الحسین صرخن النّساء بالبکاء و النّحیب، فصاح بهنّ الحسین علیه السّلام أن: اسکتن، فإنّ البکاء أمامکنّ. و جعل یتنفّس الصّعداء، قال: ثمّ دعی ببردة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله، فلبسها، و أفرغ علی نفسه درعه الفاضل، و تعمّم بعمامته السّحاب، و تقلّد بسیفه ذی الفقار، و استوی علی ظهر جواده، و حمل علی القوم، و فرّقهم عنه، و أخذ رأسه، و وضعه فی حجره، و جعل یمسح الدّم و التّراب عن وجهه، و یقول: یا بنیّ! لعن اللّه قاتلک، ما أجرأهم علی اللّه و رسوله.- و هملت عیناه بالدّموع حزنا لمصابه- قال عمارة بن سلمان، عن حمید بن مسلم (لعنه اللّه تعالی): کأنّی أنظر إلی امرأة قد خرجت من فسطاط الحسین علیه السّلام، و هی تنادی: وا ولداه! وا قتیلاه! وا قلّة ناصراه! وا غریباه! وا مهجة قلباه! لیتنی کنت قبل هذا الیوم عمیاء، لیتنی وسّدت الثّری. فوثب إلیها الحسین علیه السّلام، فردّها إلی الخیمة، فسألت عنها، فقیل لی: هذه زینب بنت أمیر المؤمنین علیه السّلام. ثمّ بکی الحسین علیه السّلام رحمة لبکائها، و قال: إنّا للّه و إنّا إلیه راجعون. قال: ثمّ إنّ الحسین علیه السّلام وضع ولده فی حجره، و قال: یا ولدی! أمّا أنت فقد استرحت من همّ الدّنیا و غمّها، و سرت إلی روح و راحة، و بقی أبوک، ما أسرع لحوقه. «1»
__________________________________________________
(1)- چون عباس شهید شد و کسی از اهل بیت رسالت به غیر اولاد گرام آن حضرت نماند، علی اصغر که به علی اکبر مشهور است، به نزد پدر بزرگوار آمد و آهنگ میدان کرد و آن خورشید فلک امامت در آن وقت هیجده سال از عمر شریفش گذشته بود. بیست و پنج سال نیز گفته‌اند که اول اصح است. در حسن و جمال و فضل و کمال عدیل خود نداشت و به صورت شبیه‌ترین مردم بود به رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله و سلم. هرگاه اهل مدینه مشتاق لقای آن حضرت می‌شدند، به نزد آن امامزاده عدیم المثال می‌آمدند و به جمال باکمالش نظر می‌کردند.
حضرت امام زین العابدین علیه السّلام فرمود که: چون آن امامزاده عالی‌تبار متوجه میدان کارزار شد، حضرت امام اخیار، آب از دیده‌های مبارک فروریخت و روبه جانب آسمان گردانید و گفت: «خداوندا! تو-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 35
__________________________________________________
- گواه باش بر ایشان که فرزند رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله و سلم و شبیه‌ترین مردم در گفتار و صورت و سیرت به آن حضرت به سوی ایشان می‌رود و هرگاه ما مشتاق لقای پیغمبر تو می‌شدیم به سوی جمال او نظر می‌کردیم.
خداوندا! برکتهای زمین را از ایشان منع کن و ایشان را پراکنده گردان و والیان را از ایشان راضی مگردان که ایشان ما را طلب کردند که یاری کنند؛ اما شمشیر کین بر روی ما کشیدند.»
پس حضرت بر عمر بانگ زد که: «چه می‌خواهی از ما ای بدترین اشقیا؟ خدا رحم تو را قطع کند و هیچ کار تو را بر تو مبارک نگرداند، بعد از من بر تو مسلط گرداند کسی را که تو را در میان رختخواب ذبح کند؛ چنان‌چه رحم مرا قطع کردی و قرابت حضرت رسالت را در حق من رعایت نکردی.»
پس به آواز بلند این آیه را که در شأن اهل بیت نازل شده است، تلاوت نمود: إِنَّ اللَّهَ اصْطَفی آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِیمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَی الْعالَمِینَ* ذُرِّیَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ وَ اللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ.
پس آن شاهزاده نامدار و آن امامزاده عالی تبار مانند خورشید تابان از افق میدان طالع گردید و عرصه نبرد را به نور جمال خود منور گردانید و جمیع لشکر مخالف حیران جمال آن آفتاب اوج عزت و جلال گردیدند. چون به میان میدان رسید، چنان‌که مبارز طلبید، کسی جرأت محاربه او ننمود. آن شیر بیشه هیجا تیغ از نیام برکشید و آن لئیمان شقاوت انجام را طعمه شمشیر آتش‌بار خود گردانید. به هر طرف که حمله می‌کرد، گروهی را بر خاک هلاک می‌افکند و به هر جانب که متوجه می‌شد، از کشته پشته بلند می‌کرد. تا آن‌که به روایت امام زین العابدین علیه السّلام؛ چهل و پنج کس را طعمه شمشیر آتش‌بار خود گردانید.
به روایت معتبره دیگر، صد و بیست نفر از آن بی‌دینان بداختر را به سوی عذاب سقر فرستاد.
پس به نزد پدر بزرگوار خود آمد و گفت: «ای پدر مهربان! از تشنگی به جان آمده‌ام و اگر شربت آبی بیابم، دمار از دشمنان برمی‌آورم.»
حضرت امام حسین علیه السّلام سیلاب اشک از دیده بارید و گفت: «ای فرزند ارجمند سعادتمند! بر محمد مصطفی و علی مرتضی و پدر تو دشوار است که تو را به این حال تشنه ببینند و شربت آبی نتوانند رسانید.» پس زبان جگرگوشه خود را در دهان معجزنشان خود گذاشت و مکید و انگشتری خود را به آن فرزند دلبند داد که در دهان خود گذاشت و فرمود: «ای نور دیده! برو به جنگ دشمنان دین که به این زودی از دست جد بزرگوار خود از حوض کوثر سیراب خواهی شد.»
پس، باز آن جگرگوشه سید الشهدا و سبط شیر خدا خود را بر قلب لشکر اعدا زد و شصت نفر دیگر را از ایشان به درک اسفل نیران فرستاد و در آخر کار، منقذ بن مره عبدی ضربتی بر سر آن سرور زد که بر روی زین درافتاد و در گردن اسب چسبید و اسب او را به میان لشکر مخالفان برد. بی‌رحمان پرجفا، آن جگرگوشه رسول خدا را به ضرب شمشیر پاره‌پاره کردند. پس فریاد کرد که: «ای پدر بزرگوار! اینک جد عالیمقدار مرا از کاسه‌ای سیراب گردانید که هرگز تشنه نخواهم شد و کاسه دیگر برای تو در کف گرفته [است] و انتظار تو می‌کشد.
به روایتی دیگر، تیری بر حلق مبارکش آمد و سیلاب خون جاری شد. ناگاه فریاد زد که: «ای پدر مهربان، بر تو باد سلام! اینک جدّ من رسول خدا تو را سلام می‌رساند و انتظار تو [را] می‌کشد.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 36
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 81- 83
و فی البحار قال: قال أبو الفرج: علیّ بن الحسین علیه السّلام هذا هو الأکبر و لا عقب له، و یکنّی أبا الحسن، و أمّه لیلی بنت أبی مرّة بن عروة بن مسعود الثّقفیّ، و هو أوّل من قتل فی الوقعة، و یؤیّده الزّیارة الّتی أوردها السّیّد رحمه اللّه فی کتاب الإقبال، المشتملة علی زیارته و زیارة بقیّة الشّهداء و هی:
ألسلام علیک یا أوّل قتیل، من نسل خیر سلیل من سلالة إبراهیم الخلیل.
فإذا عرفت ما تقدّم فاعلم أنّ کیفیّة شهادته صلاة اللّه علیه علی ما استفید من الرّوایات أنّه لمّا قتل العبّاس علیه السّلام و حبیب بن مظاهر رضی اللّه عنه بان الانکسار فی وجه الحسین علیه السّلام، فجلس مهموما مغموما و دموعه تجری علی خدّیه، فأتی إلیه ولده علیّ الأصغر المعروف بالأکبر، و قال: یا أبتاه قتل عمّی العبّاس فلا خیر لی فی الحیاة بعده، فقد ضاق صدری لفراقه، فهل من رخصة؟
فبکی الحسین علیه السّلام و قال: یا ولدی یعزّ و اللّه علیّ فراقک. فقال: کیف یا أبتاه و أنت
__________________________________________________
- پس نعره‌ای زد و مرغ روح کثیر الفتوحش به ریاض جنان پرواز کرد.
چون سید الشهدا بر سر آن شهید تیغ ستم و جفا آمد و او را به آن حال مشاهده کرد، قطرات عبرات از دیده بارید و آهی جانسوز از سینه غم‌اندوز برکشید و گفت: «خدا بکشد گروهی را که تو را به ناحق کشتند و به کشتن تو بسی جرأت کردند و بر خدا و رسول خدا و بر هتک حرمت حضرت رسول، و بعد از تو خاک بر سر دنیا و زندگی دنیا.»
راوی گفت: چون علی اکبر شهید شد، دیدم زنی مانند آفتاب تابان بی‌تابانه از خیمه حرم محترم آن حضرت بیرون دوید و فریاد واویلا وا ثبوراه برکشید و می‌گفت: «ای نور دیده اخیار، و ای میوه دل افکار، و ای حبیب قلب برادر بزرگوار!»
پس جسد مطهر آن امامزاده بزرگوار را دربر کشید. پرسیدم که: «این خاتون کیست؟»
گفتند: «زینب، خواهر حضرت امام حسین علیه السّلام است.»
ناگاه حضرت آمد و دست او را گرفت و به سوی خیمه برگردانید و فرزند دلبند خود را برداشت و در میان سایر شهیدان گذاشت.
و از حضرت امام محمد باقر علیه السّلام روایت کرده‌اند که اول کسی که از فرزندان ابو طالب در آن صحرا به تیغ اهل جفا کشته شد، علی اکبر بود.
مجلسی، جلاء العیون،/ 680- 682
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 37
وحید بین الأعداء، فرید لا ناصر لک و لا معین، روحی لروحک الفداء، و نفسی لنفسک الوقاء.
و فی کتاب مهیّج الأحزان: إنّ علیّ بن الحسین علیهما السّلام لمّا توجّه إلی الحرب اجتمعت النّساء حوله کالحقلة، و قلن له: ارحم غربتنا و لا تستعجل إلی القتال، فإنّه لیس لنا طاقة فی فراقک. قال: فلم یزل یجهد و یبالغ فی طلب الإذن من أبیه حتّی أذن علیه السّلام له، ثمّ تودّع من أبیه علیه السّلام و الحرم، و توجّه نحو المیدان.
قال السّیّد رحمه اللّه: ثمّ نظر إلیه الحسین علیه السّلام نظر آیس منه، و أرخی عینه بالدّموع، و بکی. [...]
و قال المفید رحمه اللّه فی إرشاده: إنّ أهل الکوفة یتّقون قتله، فبصر به مرّة بن منقذ العبدیّ لعنه اللّه، فقال: علیّ آثام العرب لئن مرّ بی یفعل مثل ما فعل إن لم أثکله إیّاه. فمرّ یشدّ علی النّاس فاعترضه مرّة بن منقذ لعنه اللّه و طعنه.
و فی روایة أخری فی البحار: و جعل یکرّ کرّة بعد کرّة حتّی رمی بسهم، فوقع فی حلقه، فخرقه. [...]
و قال السّیّد رحمه اللّه: ثمّ شهق، فمات، فجاء الحسین علیه السّلام حتّی وقف علیه، و وضع خدّه علی خدّه.
قال المفید رحمه اللّه: و قال علیه السّلام: قتل اللّه قوما قتلوک یا بنیّ، ما أجرأهم علی الرّحمان و علی انتهاک حرمة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله. و انهملت عیناه بالدّموع، ثمّ قال: علی الدّنیا بعدک العفا.
و قال أبو مخنف: ثمّ إنّه صلوات اللّه علیه وضع ولده فی حجره، و جعل یمسح الدّم عن ثنایاه، و جعل یلثمه و یقول: یا ولدی أمّا أنت فقد استرحت من همّ الدّنیا و غمّها و شدائدها، و صرت إلی روح و ریحان، و قد بقی أبوک، و ما أسرع اللّحوق بک.
ثمّ قال: قال عمارة بن واقد: کأنّی أنظر إلی امرأة قد خرجت من فسطاط الحسین علیه السّلام، کأنّها البدر الطّالع، و هی تنادی: وا ولداه! وا قتیلاه! وا قلّة ناصراه! وا غربتاه! وا مهجة قلباه! لیتنی کنت قبل هذا الیوم عمیاء، لیتنی وسّدت الثّری. [...]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 38
و فی بعض الکتب المعتبرة عن المفید رحمه اللّه بإسناده إلی جابر بن عبد اللّه قال: لمّا قتل علیّ بن الحسین علیهما السّلام دخل الحسین إلی الفسطاط باکیا حزینا میؤوسا عن نفسه، فقالت سکینة: مالی أراک تنعی نفسک، و تدیر طرفک؟ أین أخی علیّ؟ فقال علیه السّلام لها: قتلوه اللّئام. فلمّا سمعت بذلک صاحت: وا أخاه! وا مهجة قلباه! فأرادت أن تخرج من الفسطاط، فجاء الحسین علیه السّلام، و منعها، و قال لها: یا سکینة اتّقی اللّه و استعملی الصّبر. فقالت: یا أبتاه کیف تصبر من قتل أخوها و شرّد أبوها. فقال الإمام علیه السّلام: إنّا للّه و إنّا إلیه راجعون.
البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 328- 329، 331- 332
و فی بعض التّألیفات: أنّه لمّا برز علیّ بن الحسین، دعا عمر بن سعد بطارق بن کثیر، و کان فارسا منّاعا، و بطلا دفاعا، فقال له: أنت الّذی تأکل نعمة الأمیر، و تأخذ منه العطایا، فاخرج إلی هذا الغلام و جئنی برأسه. فقال: یا ابن سعد، أنت تأخذ ملک الرّیّ و أنا أخرج إلیه؟ بل الواجب أن تخرج أنت إلیه، إلّا أن تضمن لی عند الأمیر أن تکون إمارة الموصل لی، فحینئذ أخرج و آتیک برأسه.
قال: فضمن له ذلک، فخرج طارق إلی مبارزة علیّ بن الحسین، و قاتله و جادله قتالا شدیدا، فضربه علیّ بن الحسین ضربة منکرة، فانجدل صریعا، و عجّل اللّه بروحه إلی النّار.
قال: فخرج أخو المقتول، فاستقبله علیّ بن الحسین و لم یزالا فی کرّ و فرّ، حتّی وصل إلیه علیّ بن الحسین، فعطف علیه بضربة وقعت علی عینیه، فخرّ صریعا.
قال: فخرج إلیه ولد طارق فما کان إلّا هنیئة حتّی أرداه قتیلا، و طلب البراز فلم یبرز إلیه أحد.
فهتف عمر بن سعد ببکر بن غانم، و ندبه، فبرز إلیه، فلمّا برز تغیّر لون الحسین، فقالت لیلی أمّ علیّ: ممّ تغیّرک یا سیّدی، لعلّه قد أصابه شی‌ء؟ قال: لا، و لکن قد برز إلیه من یخاف إلیه منه، فادعی لولدک علیّ، فإنّی قد سمعت من جدّی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله:
إنّ دعاء الأمّ یستجاب فی حقّ ولدها.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 39
قال: فجرّدت رأسها، و هی فی الفسطاط ودعت له إلی اللّه عزّ و جلّ بالنّصر علیه.
و قال: و جری بینهما حرب شدید، حتّی انخرق درع بکر بن غانم من تحت ابطه، فعاجله علیّ بن الحسین بضربة قسّمه نصفین لا رحمه اللّه [...]
و فی بعض المقاتل: فلمّا رآه الحسین یتمرّغ فی دمه حمل حتّی فرّق الجیش عنه، ثمّ قال: یعزّ علیّ مصرعک هذا، کیف وجدت یا بنیّ مصرعک؟ قال: یا أبة خیر مصرع، هذا جدّی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله قد سقانی شربة لا أظمأ بعدها أبدا. ثمّ قضی نحبه.
و روی أبو مخنف: عن عمارة بن واقد «1»، قال: إنّی نظرت إلی امرأة قد خرجت من فسطاط الحسین کأنّها البدر الطّالع، و هی تنادی: وا ولداه! وا مهجة قلباه! یا لیتنی کنت هذا الیوم عمیاء، و کنت وسّدت تحت أطباق الثّری.
و فی روایة عن عبد اللّه قال: کنت أسمعه، و إذا قد خرجت من خیمة الحسین علیه السّلام امرأة کسفت الشّمس من محیاها، و تنادی من غیر شعور: وا حبیباه! وا ابن أخاه. حتّی وصلت إلیه، فانکبّت علیه، فجاءها الحسین علیه السّلام فستر وجهها بعباءة، حتّی أدخلها الخیمة، فقلت لکوفیّ: من هذه؟ أتعرفها؟ قال: نعم، هذه زینب أخت الحسین علیه السّلام.
و قال المفید: ثمّ أمر الحسین علیه السّلام فتیانه فقال: احملوا أخاکم. فحملوه حتّی وضعوه بین یدی الفسطاط الّذی کانوا یقاتلون أمامه.
و قال بعض أصحابنا: روی عن الصّادق علیه السّلام: أنّ علیّا هذا هو أوّل قتیل من ولد أبی طالب مع الحسین علیه السّلام.
و قال أبو الفرج فی المقاتل بإسناده إلی إدریس، عن أبیه، عن جعفر بن محمّد، عن أبیه علیه السّلام: إنّ أوّل قتیل قتل من ولد أبی طالب مع الحسین ابنه علیّ علیه السّلام. و هو مستفاد أیضا من فقرات زیارته.
و لهذا قدّم بعض علمائنا قتله علی سائر بنی هاشم.
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «راقد»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 40
و روی الشّیخ المفید: یرفعه إلی جابر بن عبد اللّه الأنصاریّ أنّه قال: لمّا قتل علیّ بن الحسین دخل الحسین علیه السّلام إلی الخیمة باکیا ولده ناعیا، فقالت له سکینة: ما لی أراک تنعی نفسک و طرفک؟ أین أخی علیّ؟ فقال علیه السّلام: قتلوه اللّئام. فنادت: وا أخاه! وا مهجة قلباه! فأرادت الخروج من الخیمة، فتبعها الحسین علیه السّلام، و قال لها: یا سکینة! اتّق اللّه و استعملی الصّبر. فقالت: یا أبتاه! کیف تصبر من قتل أخوها، و شرّد أبوها؟
فقال الحسین: إنّا للّه و إنّا إلیه راجعون.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 370، 371
ثمّ برز علیّ الأکبر بن الحسین (رضی اللّه عنهما)، و هو ابن سبعة عشر سنة، و هو یقول:
أنا علیّ بن الحسین بن علیّ نحن و بیت اللّه أولی بالنّبیّ
أضربکم بصارم لم یفلل أطعنکم بالرّمح وسط القسطل
و لم یزل یقاتل حتّی قتل منهم ثمانین رجلا، ثمّ ضربه رجل من القوم علی رأسه الشّریف، فخرّ إلی الأرض، ثمّ استوی جالسا یقول: «یا أباه! هذا جدّی محمّد المصطفی، و علیّ المرتضی، و هذه جدّتی فاطمة الزّهراء، و خدیجة الکبری». فحمل علیهم الإمام، ففرّقهم عنه، و وضع رأسه فی حجره، و جعل یمسح الدّم عن وجهه [و] یقول: «لعن اللّه قوما قتلوک یا ولدی! ما أشدّ جرأتهم علی اللّه، و علی انتهاک حرم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم».
و أهملت عیناه بالدّموع، و صرخن النّساء، فسکّتهن الإمام، و قال لهنّ: «اسکتن فإنّ البکاء أمامکنّ». «1» [عن أبی مخنف]
القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 78
__________________________________________________
(1)- همانا بعد از شهادت عباس، در خدمت حسین علیه السّلام کسی که بتواند میان بست و بر پشت اسب نشست و شمشیر به دست کرد و با دشمن رزم آزمود، جز فرزندش علی اکبر نبود. مادر او لیلی دختر ابی مرة بن عروة بن مسعود بن موسی القطان الثقفی است. جوانی بود هیجده ساله. در طلاقت لسان و ذلاقت بیان (1) و صباحت رخسار و ملاحت دیدار و نیکویی خلق و موزونی خلق و شیمت (2) و شمایل و خصلت و مخایل (3) هیچ‌کس در روی زمین شبیه‌تر از وی با خاتم النبیین نبود. نام و کنیت از جد داشت، چه او را به نام علی و به کنیت ابو الحسن گفتند. و شجاعت نیز از علی مرتضی داشت و بین الناس به جمیع محاسن و محامد معروف بود.
چنان‌که یک روز معاویه در ایام خلافت خویش گفت:
من أحقّ النّاس بهذا الأمر؟
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 41
__________________________________________________
- یعنی: «سزاوارتر امروز کیست که در مسند خلافت جای کند؟»
همگنان (4) گفتند: «از تو کس سزاوارتر ندانیم.»
قال: لا، أولی النّاس بهذا الأمر علیّ بن الحسین بن العلیّ، جدّه رسول اللّه و فیه شجاعة بنی هاشم و سخاء بنی أمیّة وزهو ثقیف.
معاویة گفت: «نه چنین است؛ بلکه از برای خلافت سزاوارتر، علی اکبر است که جدش رسول خداست و به شجاعت بنی هاشم و سخاوت بنی امیه و حسن منظر و فخر و فخامت (5) ثقیف است.»
بالجمله، چون علی اکبر، اهل و عشیرت را کشته و پدر را یک تنه و تشنه در میان لشکر دشمن نگریست، دیگر شکیب نتوانست. عرض کرد: «جانم فدای تو باد. رخصت فرمای تا من نیز از این قوم کین‌توزی (6) کنم و جانبازی را آیت بهروزی دانم»
و در اسعاف حاجت چندان اصرار نمود، که دستوری یافت. پس پردگیان سرادق (7) عصمت را یک‌به‌یک وداع گفت: بانگ «وا محمّداه» از اهل بیت رسول اللّه بالا گرفت.
در کتاب روضة الاحباب مسطور است که: حسین علیه السّلام علی اکبر را به دست خود سلاح جنگ درپوشانید. او را درعی عادی و مغفری فولاد داد و ادیمی که از علی مرتضی به یادگار داشت، بر میان فرزند استوار بست. و اسب عقاب را داد تا برنشست و چون به جانب میدان روان گشت، آن حضرت سخت بگریست و سبابه مبارک را به سوی آسمان فراز کرد و گفت:
اللّهمّ اشهد علی هؤلاء القوم، فقد برز إلیهم غلام أشبه النّاس خلقا و خلقا و منطقا برسولک. و کنّا إذا اشتقنا إلی نبیّک نظرنا إلی وجهه. اللّهمّ! امنعهم برکات الأرض و فرّقهم تفریقا و مزّقهم تمزیقا و اجعلهم طرائق قددا و لا ترض الولاة عنهم أبدا، فإنّهم دعونا لینصرونا ثمّ عدوا علینا یقاتلوننا.
عرض کرد: «ای پروردگار من! گواه باش، اینک جوانی به مبارزت این جماعت می‌شتابد که شبیه‌ترین مردم است در خلق و خلق (8) و منطق با پیغمبر تو و ما هرگاه مشتاق می‌شدیم به دیدار پیغمبر تو، به روی او نگران می‌شدیم و او را نظاره می‌کردیم. ای پروردگار من! بازدار از ایشان برکات زمین را و انبوه ایشان را متفرق و متشتت (9) فرما و بدران پرده این جماعت را و پراکنده ساز ایشان را و بیفکن این گروه را در طرق متفرقه و شعب متباینه (10) و دشمن‌دار همواره بر این عتات طغات (11) فرمانگذاران را، چه این جماعت ما را دعوت کردند که نصرت کنند؛ چون اجابت کردیم، آغاز عداوت نمودند و طریق مقاتلت گرفتند.»
آن‌گاه به اعلی صوت صیحه بر ابن سعد زد:
فقال: ما لک؟ قطع اللّه رحمک و لا بارک اللّه لک فی أمرک و سلّط علیک من یذبحک بعدی علی فراشک کما قطعت رحمی و لم تحفظ قرابتی من رسول اللّه.
فرمود: «ای پسر سعد! چه افتاد تو را؟ خداوند قطع کند رحم تو را (12) و مبارک نفرماید تو را در هیچ امری و آرمانی و مسلط کند بر تو کسی را که در فراش تو بکشد تو را به کیفر آن‌که قطع کردی رحم مرا (13) و نگران نشدی قربت و قرابت مرا با رسول خدای.»
آن‌گاه بانگ برداشت و به آواز بلند این آیت مبارک را که در فضیلت اهل بیت فرود شده است، قرائت-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 42
__________________________________________________
- فرمود:
إِنَّ اللَّهَ اصْطَفی آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِیمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَی الْعالَمِینَ* ذُرِّیَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ وَ اللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ. (14)
اما از آن سوی علی اکبر چون آفتاب درافشان (15) با تیغ سرافشان به میدان تاخت. شعشعه (16) طلعتش از جمال پیغمبر خبر می‌داد و قوت بازویش چون حیدر صفدر (17) اثر می‌نمود. درایستاد و این رجز انشاد کرد:
أنا علیّ بن الحسین بن علیّ من عصبة جدّ أبیهم النّبیّ
و اللّه لا یحکم فینا ابن الدّعیّ أطعنکم بالرّمح حتّی ینثنی
أضربکم بالسّیف أحمی عن أبی ضرب غلام هاشمیّ علویّ (18)
آن‌گاه چون شیر شرزه و مار گرزه حمله گران درداد و تیغ در آن کفار نکوهیده نهاد، نهاد (19). چنان می‌نمود که حیدر کرار ذو الفقار (20) به دست کرده و در معرکه صفین آهنگ قاسطین (21) فرموده است. به هر جانب که روی می‌کرد، لشکریان چون گله گرگ دیده، پشت می‌نمودند و از هول و هرب برز برهم به سر درمی‌رفتند. در این حمله صد و بیست تن از کماة (22) رجال و فحول ابطال را مسته سیف و مضغه (23) سنان ساخت. این‌وقت حدت حر (24) و شدت عطش و کثرت جراحت و ثقل سلاح او را عظیم آسیب کرد و نیرومندی او را کاهش داد. علی اکبر از میان سپاه اعدا عنان برتافت و صف بشکافت و به حضرت پدر آمد و فریاد برداشت.
یا أبة! العطش قد قتلنی و ثقل الحدید أجهدنی. فهل إلی شربة من ماء سبیل أتقوّی بها علی الأعداء.
عرض کرد: «ای پدر! تشنگی مرا کشت و ثقل سلاح مرا به تعبی عظیم افکند. آیا به شربتی آب دست توان یافت تا در مقاتلت اعدا قوتی به دست کنم؟»
و خون از اندام مبارکش می‌پالود (25) و تنش از آهار (26) خون چنان می‌نمود که جلباب احمر (27) دربر کرده. حسین علیه السّلام در او نگریست و سخت بگریست.
و قال: یا بنیّ یعزّ علی محمّد و علی علیّ بن أبی طالب و علیّ أن تدعوهم فلا یجیبوک و تستغیث بهم فلا یغیثوک. یا بنیّ! هات لسانک! فمصّه.
فرمود: ای فرزند! بر محمّد و بر علی و بر من عظیم گران می‌آید که ایشان را دعوت کنی و اجابت نفرمایند و استغاثه کنی و اعانت ننمایند. و زبان علی اکبر را در دهان مبارک گذاشت و بمکید. و خاتم خویش را بدو داد و فرمان کرد که در دهان بگذارد.
و قال: أمسکه فی فیک و ارجع إلی قتال عدوّک، فإنّی أرجو أنّک لا تمسی حتّی یسقیک جدّک بکأسه الأوفی شربة لا تظمأ بعدها أبدا.
فرمود: «ای پسر! این خاتم را در دهان نگاه دار و باز شتاب به جهاد دشمنان. همانا روز را بیگاه نکرده باشی (28) که جدت به شربتی تو را سقایت کند که از آن پس هرگز تشنه نشوی.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 43
__________________________________________________
- علی اکبر علیه السّلام بازشتافت و این ارجوزه قرائت کرد:
الحرب قد بانت لها الحقائق و ظهرت من بعدها مصادق (29)
و اللّه ربّ العرش لا نفارق جموعکم أو تغمد البوارق (30)
و دست از جان شسته و دل بر خدای بسته به کردار صاعقه آتشبار خویشتن را در میان کفار انداخت و از چپ و راست همی‌زد و همی‌کشت. تیغش بر خود آهن خبر از بازار حداد 31 همی‌داد و زمین از خون یاد از کوزه فصّاد 32 همی‌کرد. در این کرت نیز هشتاد تن از آن جماعت را به دار البوار فرستاد. از کثرت زخم و سیلان خون، اندام مبارکش سستی پذیرفت. این‌وقت، منقذ بن مرة العبدی فرصتی به دست کرده شمشیری بر فرق همایونش فرود آورد و بدان ضرب زخمی گران یافت. و دیگر سواران از چهار جانب او را جراحت کردند. توانایی یکباره از علی اکبر برفت. دست در گردن اسب درآورد، فروخفت و عنان رها داد و اسب در میان سواران از این سوی بدان سوی می‌تاخت و بر هر سواری عبور می‌داد، زخمی بر علی اکبر می‌زد.
فقطعوه بسیوفهم إربا إربا.
بدن مبارکش را با تیغ پاره‌پاره کردند. چون نزدیک شد که رخت به دیگر سرای برد، فریاد برآورد:
یا أبتاه! هذا جدّی رسول اللّه قد سقانی بکأسه الأوفی، شربة لا أظمأ بعدها أبدا. و هو یقول: العجل العجل، فإنّ لک کأسا مذخورة حتّی تشربها السّاعة.
عرض کرد: «ای پدر! اینک جد من رسول خدا حاضر است. مرا سقایت کرد به شربتی که هرگز از این پس تشنه نخواهم شد.»
فرمود: «ای حسین! تعجیل کن که جامی دیگر از بهر تو ذخیره کرده‌ام تا در این ساعت بنوشی.»
حسین علیه السّلام چون بانگ فرزند ناکام را شنید، صیحه عظیم زد.
و قال: قتل اللّه قوما قتلوک، ما أجرأهم علی الرّحمان! و علی رسوله! و علی انتهاک حرمة الرّسول! و علی الدّنیا بعدک العفا.
فرمود: «خدا بکشد جماعتی را که تو را بکشتند. چه بسیار شگفتی می‌رود که این جماعت بر خداوند قاهر غالب جرأت کردند و از رسول خدای نهراسیدند و پرده حرمت آن حضرت را چاک زدند! هان ای فرزند! بعد از تو خاک بر سر دنیا و نیست و نابود باد آثار دنیا.»
پس حسین علیه السّلام اسب برجهاند و بشتافت و صفوف لشکر را بشکافت و مردم را بپراکند و صیحه همی زد و «علی» همی‌گفت. چون بر سر علی رسید، از اسب پیاده شد و فرزند را بر سینه خود بچفسانید و چهره مبارک بر چهره او نهاد. علی اکبر چشم بگشود و عرض کرد: «ای پدر بزرگوار! می‌بینم که درهای آسمان باز شد و حوران بهشتی فراز آمدند و جامهای سرشار از شربت بر کف دارند و مرا به سوی خویشتن می‌خوانند. اینک بدان سرای سفر می‌کنم و خواستارم که این پردگیان بی‌یار و یاور در سوگواری من، چهره نخراشند. این بگفت و درگذشت.
حسین علیه السّلام، فرزند شهید را برداشت و بر در سراپرده آورد و فریاد: «یا ثمرة فؤاداه و یا قرّة عیناه» از-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 44
__________________________________________________
- اهل بیت برخاست.
حمید بن مسلم گوید: زنی دیدم که از شدت اضطرار و اضطراب از میان پردگیان بی‌پرده بیرون دوید و خویش را بر زبر علی اکبر افکند و فریاد برداشت و سخت بنالید. گفتم: «کیست؟»
گفتند: «زینب دختر امیر المؤمنین است.»
این‌وقت حسین علیه السّلام دست او را گرفت و به خیمه بازگردانید و فرمود: «گریه شما بعد از این است.»
ابن شهر آشوب گوید: علی اکبر بیست و پنج ساله بود در یوم طف؛ اما روایت هیجده ساله اصح است.
(1). فصاحت، شیوا سخنی.
(2). شیمت: خوی.
(3). مخایل: نشانهای نیکی.
(4). همگنان: حاضران.
(5). فخامت: بزرگواری.
(6). کین‌توزی: انتقام‌گیری.
(7). سرادق: خیمه‌ها.
(8). خلق (بر وزن فلس): اندام، و (بر وزن قفل): خوی.
(9). متشتت: پراکنده.
(10). شعب متباینه: راههای مختلف.
(11). عاتی: ستمگر. طاغی: سرکش.
(12). اولاد تو در روی زمین نماند.
(13). نگذاشتی از علی اکبر برای من اولاد ماند.
(14). قرآن کریم (3- 30).
(15). در افشان (به ضم دال): پراکننده گوهر.
(16). شعشعه: درخشندگی.
(17). صفدر: کسی که صف دشمن را می‌شکافد.
(18). خلاصه معنی: من علی پسر حسینم که پیغمبر جد او است. به خدا که زنازاده بر ما فرمانروایی نکند. برای حمایت پدرم شما را با نیزه و شمشیر می‌زنم تا کج شود.
(19). نهاد اوّل به معنی «سرشت» و نهاد ثانی به معنی «گذاشت» می‌باشد.
(20). ذو الفقار: لقب شمشیر علی بن ابی طالب علیه السّلام.
(21). قاسط: ستمکار و مقصود از قاسطین، معاویه و پیروان او می‌باشد.
(22). کماة (جمع کمی): دلاوران.
(23). مسته: طعمه. مضغه: جویده.
(24). حدت حر: شدت گرما.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 45
__________________________________________________
- (25). پالودن: صاف کردن و صاف شدن. مقصود این است که قطرات خون مانند قطرات آب از تنش که مانند صافی (آبکش) سوراخ شده بود، می‌ریخت.
(26). آهار: آشی که بر کاغذ و جامه مالند تا سبب تقویت آن گردد.
(27). جلبات: رولباسی. احمر: سرخ.
(28). امروز شب نشده.
(29). (مصراع اوّل به واسطه کلمه لها) و مصراع دوم به واسطه کلمه «حقایق» احتمال دو معنی دارد:
حقایق جنگ آشکار شد؛ یعنی: جنگ شدت کرد. یا به واسطه جنگ حقایق آشکار می‌شود؛ یعنی: پردل از ترسو وحقیقت‌خواه از دنیا طلب تمیز داده می‌شود. و پس از آن دلاوران حمله‌کننده یا نشانهای راستی هویدا می‌شود.
(30). سوگند به خدای پروردگار عرش، تا شمشیرها در نیام نرود (جنگ خاتمه نپذیرد) از شما جدا نمی‌شویم (دست برنمی‌داریم).
(31). حداد: آهنگر.
(32). فصاد: رگ‌زن، خونگیر.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 2/ 349- 356
آن‌گاه مختار فرمان کرد تا در طلب مره بن منقذ عبدی که از قبیله عبد القیس بود، برآمدند. این خبیث ملعون، حضرت علی اکبر فرزند دلبند امام حسین علیهما السّلام را شهید ساخته بود و مردی شجاع و دلیر بود. پس جمعی برفتند و سرایش را احاطه کردند. آن خبیث نیزه به دست کرد و بر اسب خود برنشست و بیرون تاخت و با ایشان به مطاعنه پرداخت. ضربتی بر دستش فرود آوردند و او در میان گیرودار فرار کرد و به مصعب بن زبیر ملحق شد. لکن دستش از کار بشد و شل گشت.
و به روایت مجلسی عبید اللّه بن ناجیة الشبامی را طعنه بزد و او را بیفکند؛ لکن به او ضرری وارد نشد.
پس عبد اللّه بن کامل شمشیری بر آن خبیث فرود آورد، و او دست چپ را وقایه جان ساخت. شمشیر دستش را آسیب زد و اسبش تندی کرد و او را ببرد. او با دست شل به مصعب پیوست.
و به روایت دیگر، سعر بن ابی سعر آن خبیث را بگرفت و به خدمت مختار درآورد. مختار فرمود: ای شقی! علی بن امام حسین علیهما السّلام را تو کشتی؟»
گفت: «نه من تنها بودم. هزار تن در کشتن او با من شریک بودند.»
مختار فرمود: «اگر هزار تن با تو دست یار نمی‌شدند، چگونه آن حضرت را توانستی بکشت؟»
آن‌گاه بفرمود تا از نخست دو دست آن ملعون را بریدند. بعد از آن، زبانش را از کام کشیدند و از آن پس هردو چشمش را از کاسه برکشیدند. بعد از آن، هردو لبش را از بن بریدند و از آن پس، مانند گوسفندش سر از تن جدا ساختند. آن‌گاه بدنش را با نفت بیالودند و در آتش بسوختند و نامش را در جریده قتله برنگاشتند و مختار این کار از آن می‌کرد تا نام آنان از میان نرود و هیچ‌یک از قتل نرهند.
سپهر، ناسخ التّواریخ حضرت سجاد علیه السّلام، 3/ 395
دفعه دیگر که علی اکبر تسلیه داد پدر بزرگوارش را، وقتی بود که به روایت بحار و عوالم لشگر عمر سعد فرق مقدس علی را شکافته دیدند، هجوم آوردند و به شمشیرهای خود بدن شریفش را قطعه‌قطعه نمودند،-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 46
__________________________________________________
- پس چون روح آن جوان به ترقوه رسید، به ندای بلند فریاد کرد: «یا أبتاه! هذا جدّی رسول اللّه قد سقانی بکأسه الأوفی شربة لا أظمأ بعدها أبدا و هو یقول العجل العجل، فإنّ لک کأسا مذخورة حتّی تشربها السّاعة» یعنی: «ای پدر! جد من رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله و سلم مرا شربتی آشامانید که بعد از آن، هرگز تشنه نخواهم شد و می‌فرماید: تعجیل کن که برای تو جامی ذخیره است آن را بیاشامی در این ساعت.»
و به روایت منتخب و اکسیر از حمید بن مسلم: نشست و فریاد کرد: «یا أبتاه! علیک منّی السّلام». «این است جد من محمد مصطفی صلّی اللّه علیه و اله و سلم و جد دیگرم علی مرتضی و جده‌ام خدیجه کبری و جده دیگرم فاطمه زهراء و ایشان مشتاق می‌باشند به سوی تو.»
پس زنان صدا به شیون بلند کردند، سید الشهدا فرمود: «ساکت باشید که بعد از این گریه بسیار خواهید نمود.» و خود را به سر نعش علی رسانید و سر علی را در کنار خود گذاشت و خون را از صورت جوانش پاک می‌کرد و می‌فرمود: «یا بنیّ! لعن اللّه قوما قتلوک» «ای فرزند! خدا بکشد قومی را که تو را کشتند؛ چه بسیار جرأت کردند بر خدای و هتک حرمت رسول.» و اشک چشمهای آن حضرت فرو ریخت، پس فرمود: «علی الدّنیا بعدک العفا یا بنیّ أمّا أنت فقد استرحت من الدّنیا، و ضیمها، و قد صرت إلی روح و ریحان و بقی أبوک فما أسرع لحوقه بک» یعنی: «ای فرزند! بعد از تو خاک بر فرق دنیا- تو ای فرزند استراحت یافتی از کدورتهای دنیا و مشقت‌های آن، و باقی ماند پدر تو، و چه بسیار زود است که به تو ملحق شود.»
و به روایت اکسیر العبادة فرمود: «یعزّ علیّ مصرعک». «گران است بر من شهادت تو، چگونه می‌بینی خود را در این حال؟» علی اکبر عرض کرد: «یا أبت! خیر مصرع». «ای پدر! بسیار خوب مصرعی است، جد من پیغمبر صلّی اللّه علیه و اله و سلم مرا سیراب نمود.» پس روح مقدسش به آشیان قدس پرواز نمود؛ پس آن حضرت فرمود به روایت مفید به جوانان که: «بردارید برادر خود را.» پس آوردند نعش علی را و نزد او در خیمه قتال گذاشتند.
پس به روایت عمارة بن واقد زنی بیرون آمد، مثل بدر طالع و می‌گفت: «وا ولداه، وا مهجة قلباه، یا لیتنی کنت قبل هذا الیوم عمیا، أو کنت وسّدت أطباق الثری» تا رسید به نزد آن نعش مطهر حضرت سید الشهداء صورت آن زن را به عبای خود پوشیدند و او را داخل در خیمه نمودند، سؤال کردم: «آن زن که بود؟» گفتند: «زینب خواهر حسین علیه السّلام.» ألا لعنة اللّه علی القوم الظالمین.
در معالم الزّلفیّ نیز روایت فرموده از محمد بن سنان که حضرت صادق علیه السّلام فرمودند که: «در وقت احتضار آب آوردند از بهشت و آن حضرت آشامید.» و مؤید آن است که حضرت علی‌اکبر که بشارت داد پدرش را به قولش: «یا أبتاه! هذا جدّی رسول اللّه قد سقانی بکأسه الأوفی شربة لا أظمأ بعدها و هو یقول العجل العجل فإنّ لک کأسا مذخورة حتّی تشربها السّاعة». این را فرمود وقتی که منقذ بن مره العبدی ضربتی بر سر آن مظلوم زد او از کار افتاد «فاعتنق فرسه، فاحتمله الفرس إلی عسکر الأعداء فقطّعوه بسیوفهم إربا إربا، فلمّا بلغت الرّوح التّراقی قال رافعا صوته: یا أبتاه! هذا جدّی رسول اللّه إلی آخر».-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 47
و لمّا قتل أصحاب الحسین علیه السّلام، و لم یبق معه إلّا أهل بیته خاصّة و هم: ولد علیّ علیه السّلام
__________________________________________________
- به روایت ابو الفرج تیری به حلق شریف او وارد آمد و او را پاره کرد. پس از اسب افتاد و در خون خود می‌غلتید، پس فریاد برکشید که: «یا أبتاه! علیک السّلام، هذا جدّی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم یقرؤک السّلام و یقول عجّل بالقدوم علینا». پس شهقه‌ای کشید و روح شریفش به روضه قدس طیران نمود و چون حضرت سید الشهداء علیه السّلام بر سرش آمد، صیحه کشید به صدای بلند، پس زنان صیحه کشیدند؛ آن حضرت فرمود: «اسکتن فإنّ البکاء أمامکن». یعنی: «ساکت باشید، گریه بعد از این بسیار خواهید نمود.»
و سر فرزندش را در کنار خود نهاد و خون را از صورت او پاک می‌نمود و فرمود: «یا بنیّ! لعن اللّه قوما قتلوک، ما أشدّ جرأتهم علی اللّه و علی انتهاک حرمة الرّسول». و دو چشمش پر از اشک شد و فرمود:
«علی الدّنیا بعدک العفا یا بنیّ أمّا أنت فقد استرحت من الدّنیا و ضیمها و صرت إلی روح و ریحان و بقی أبوک فما أسرع لحوقه بک».
بدان که خلاف کرده‌اند در آن‌که علی اکبر به‌حسب سن بزرگتر از امام زین العابدین علیه السّلام بودند یا علی مقتول به کربلا: پس شیخ مفید (علیه الرحمه) و جماعتی برآنند که علی مقتول اصغر بود از امام زین العابدین و ابو القاسم کوفی از علی بن احمد بن موسی المبرقع نواده امام محمد تقی صاحب کتاب اخلاق و استغاثه در آخر جزء اول از کتاب الاستغاثه فی بدع الثلثه می‌فرماید: ما این قول را می‌گیریم و بر آن اعتماد می‌کنیم و می‌گوئیم که علی بن الحسین که باقی ماند، در روز شهادت امام حسین علیه السّلام سی ساله بود و علی مقتول به کربلا، دوازده ساله بود و جهاد نمود در پیش روی پدرش تا شهید شد و جمیع زیدیه می‌گویند که: علی اصغر باقی بود و در روز کربلا هفت ساله بود، و عوام نسابون گویند: چهار ساله بود و این قولی است فاسد و مشایخ ما کلهم از امامیه علویه و غیر ایشان از شیعه برخلاف این قول می‌باشند؛ پس باید نظر کرد در اختلاف شدید در حال اولاد امام حسین باجلالت ایشان در میان جمیع اولاد آدم با این قرب عهد که نیست در مابین ما و ایشان زیاده از شش پدر تا هفت پدر یعنی باید فهمید که سایر امور را به طریق اولی نمی‌توان فهمید به جهت کثرة اختلاف کلینی در دیباچه کافی و شیخ مفید و سید مرتضی نیز به آن اشاره فرموده‌اند و از این مطالب فتح ابواب نافعه در هر باب می‌شود و ابن ادریس در سرائر و جمع کثیری از مورخین علی مقتول را اکبر دانسته و اشتهار به اکبر نیز مؤید این قول است- مگر آنکه بگوئیم که: این شهرت از عوام فرقه نسابه است. چنانچه از کلام ابو القاسم کوفی فهمیده شد و بر همه اقوال عقب امام حسین علیه السّلام از علی امام است، چه علی مقتول هرچند که ام ولدی داشت که بعد از شهادت آن حضرت، امام زین العابدین علیه السّلام او را برای خود عقد بست چنان‌که در کتاب نکاح از کافی و بحار الانوار است ولیکن از آن ولد عقب نماند و اسم آن ولد ذکر نشده است و از قراری که در زیارت آن حضرت ابو الحسن وارد است بعید نیست که اسم آن ولد حسن بوده.
و بودن ام لیلی، مادر علی در کربلا در هیچ کتاب معتبری ذکر نشده و اعتباری نیست به کلام مهیج که مادر و خواهران او بر سر نعش او آمدند و شاید مراد از مادر بعض ازواج دیگر باشد از بانوان حرم حضرت سید الشهدا علیه السّلام و الّا چرا در هیچ معقلی از وقایع کربلا و شام و کوفه از آن مخدره ذکری نیست.
بیرجندی، کبریت احمر،/ 109- 110، 185- 187
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 48
و ولد جعفر و ولد عقیل و ولد الحسن و ولده علیهم السّلام اجتمعوا یودّع بعضهم بعضا، و عزموا علی الحرب.
کان علیّ بن الحسین علیه السّلام من أصبح النّاس وجها، و أحسنهم خلقا، فاستأذن أباه فی القتال، فأذن له، ثمّ نظر إلیه نظر آیس منه، و أرخی علیه السّلام عینه و بکی. [...]
ثمّ حمل علیّ بن الحسین علیهما السّلام علی القوم و هو یقول:
أنا علیّ بن الحسین بن علیّ نحن و بیت اللّه أولی بالنّبیّ
من شبث و شمر ذاک الدّنیّ أضربکم بالسّیف حتّی ینثنی
ضرب غلام هاشمیّ علویّ و لا أزال الیوم أحمی عن أبی
تاللّه لا یحکم فینا ابن الدّعیّ
و شدّ علی النّاس مرارا و قتل منهم جمعا کثیرا حتّی ضجّ النّاس من کثرة من قتل منهم. و روی: أنّه قتل علی عطشه مائة و عشرین رجلا.
و فی المناقب: أنّه قتل سبعین مبارزا، ثمّ رجع إلی أبیه و قد أصابته جراحات کثیرة، فقال: یا أبة العطش قد قتلنی، و ثقل الحدید أجهدنی، فهل إلی شربة من ماء سبیل أتقوّی بها علی الأعداء؟ فبکی الحسین علیه السّلام و قال: وا غوثاه! یا بنیّ! قاتل قلیلا، فما أسرع ما تلقی جدّک محمّدا صلّی اللّه علیه و اله، فیسقیک بکأسه الأوفی شربة لا تظمأ بعدها أبدا.
و قیل أنّه علیه السّلام قال: یا بنیّ! هات لسانک. فأخذ بلسانه، فمصّه، و دفع إلیه خاتمه و قال: امسکه فی فیک و ارجع إلی قتال عدوّک، فإنّی أرجو أنّک لا تمسی حتّی یسقیک جدّک بکأسه الأوفی شربة لا تظمأ بعدها أبدا.
فرجع إلی القتال و هو یقول:
الحرب قد بانت لها الحقائق و ظهرت من بعدها مصادق
و اللّه ربّ العرش لا نفارق جموعکم أو تغمد البوارق
فلم یزل یقاتل حتّی قتل تمام المائتین، و کان أهل الکوفة یتّقون قتله، فبصر به مرّة
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 49
ابن منقذ بن النّعمان العبدیّ اللّیثیّ فقال: علیّ آثام العرب إن مرّ بی یفعل مثل ما کان یفعل إن لم أثکله أباه. فمرّ یشدّ علی النّاس بسیفه، فاعترضه مرّة بن منقذ، فطعنه، فصرع، و احتواه النّاس، فقطّعوه بأسیافهم.
و فی المناقب: فطعنه مرّة بن منقذ العبدیّ علی ظهره غدرا، فضربوه بالسّیف.
و قال أبو الفرج: و جعل یکرّ کرّة بعد کرّة حتّی رمی بسهم، فوقع فی حلقه، فخرقه، و أقبل ینقلب فی دمه، ثمّ نادی: یا أبتاه! علیک السّلام، هذا جدّی رسول اللّه یقرئک السّلام، و یقول: عجّل القدوم إلینا، و شهق شهقة فارق الدّنیا.
و قال السّیّد رحمه اللّه: فجاء الحسین علیه السّلام حتّی وقف علیه، و وضع خدّه علی خدّه. [...]
و فی روضة الصّفا: رفع الحسین علیه السّلام صوته بالبکاء و لم یسمع أحد إلی ذلک الزّمان صوته بالبکاء.
و فی زیارته المرویّة عن الصّادق علیه السّلام: بأبی أنت و أمّی من مذبوح و مقتول من غیر جرم، و بأبی أنت و أمّی، دمک المرتقی به إلی حبیب اللّه، و بأبی أنت و أمّی من مقدم بین یدی أبیک یحتسبک، و یبکی علیک محترقا علیک قلبه، یرفع دمک بکفّه إلی أعنان السّماء، لا ترجع منه قطرة، و لا تسکن علیک من أبیک زفرة. [...]
أقول: اختلف کلمات العلماء فی أوّل شهید من أهل بیت سیّد الشّهداء علیه السّلام هل هو علیّ الأکبر أو عبد اللّه بن مسلم بن عقیل؟ فذهب إلی کلّ واحد منهما طائفة، و ما ذکرناه هو الأصحّ عندنا کما اختاره الطّبریّ، و الجزریّ، و الإصبهانیّ، و الدّینوریّ، و الشّیخ المفید، و السّیّد ابن طاووس و غیر هؤلاء، و یؤیّد ذلک الزّیارة المشتملة علی أسامی الشّهداء «السّلام علیک یا أوّل قتیل من نسل خیر سلیل».
فقول الشّیخ الأجل نجم الدّین جعفر بن نما: فلمّا لم یبق معه إلّا الأقل من أهل بیته، خرج علیّ بن الحسین علیه السّلام ضعیف، و إن احتمل أن یکون المراد ما ذکروه، و لکن یأباه سیاق کلامه رحمه اللّه. «1»
القمی، نفس المهموم،/ 305، 307- 313
__________________________________________________
(1)- أبو الحسن علیّ بن الحسین الأکبر علیه السّلام.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 50
__________________________________________________
- چون یاران حسین علیه السّلام کشته شدند و جز خانواده‌اش کسی با او نماند که عبارت از اولاد علی و اولاد جعفر و عقیل و امام حسن باشند، گرد هم آمدند و یکدیگر را وداع کردند.
علی بن الحسین علیه السّلام (ف) زیباتر و خوشخوتر همه مردم بود. از پدرش اجازه نبرد خواست. به او اجازه داد و نگاه نومیدی به او کرد و اشکش سرازیر شد و گریست (مح) روایت شده [است] که ریش مبارک سوی آسمان بلند کرد و گفت: «خدایا! گواه این مردم باش! جوانی برابر آنها رفت که شبیه‌ترین مردم است به پیغمبر تو در خلقت و اخلاق و گفتار. ما هروقت مشتاق دیدار پیغمبرت می‌شدیم، به روی او نگاه می‌کردیم. بار خدایا! برکات زمین را از آنها دریغ دار و جدایی میان آنها افکن و آنها را پاره‌پاره کن.
روش آنها را ناستوده کن و والیان را هرگز از آنها راضی مدار؛ زیرا آنها ما را دعوت کردند تا یاری کنند.
سپس بر ما جهیدند و با ما جنگیدند.»
سپس به عمر بن سعد فریاد کرد: «چه بر تو است؟ خدا نسلت را قطع کند و کارت را نامبارک کند و کسی را بر تو مسلط کند که در بسترت سرت را ببرد؛ چنانچه رحم مرا قطع کردی و حرمت رسول خدا را درباره من مراعات نکردی.»
سپس بانگ برداشت و این آیه را تلاوت کرد (آل عمران آیه 33)؛ «براستی که خدا آدم و نوح و آل ابراهیم و آل عمران را برگزید بر جهانیان نژادی که از یکدیگرند و خدا شنوا و دانا است.»
علی بن الحسین بر لشکر حمله کرد و می‌سرود:
«منم علی بن حسین بن علی ما به خدا هستیم اولی به نبی
از شبث و شمر همان پست دنی تا خم شود تیغ زنم چون زدنی
همچو جوانی هاشمی علوی از پدر امروز کنم دفع بدی
خود نسپاریم بر آن ابن دعی»
بر لشکر چندبار حمله برد و جمع بسیاری کشت (مح). به اندازه‌ای از آن لشکر کشت که به شیون آمدند. در روایتی با تشنگی یکصد و بیست مرد را کشت. در مناقب گوید: «هفتاد مبارز را کشت و نزد پدر برگشت و زخم بسیاری بر تن داشت.» (مح ف)
عرض کرد: «ای پدر! تشنگی مرا کشت و سنگینی آهن توانم برد. دسترسی به شربت آبی هست که توانی گیرم و بر دشمن بتازم؟» (ف)
حسین گریست و فرمود: «وا غوثاه! پسر جان اندکی بجنگ و به‌همین زودی جدت محمد را دیدار کنی و از جام لبالب او بنوشی و هرگز تشنه نشوی.»
(مح) گفته‌اند که به او فرمود: «ای پسر جانم! زبانت را بیرون آور.»
زبانش را گرفت و مکید و انگشتر خود به دهانش نهاد و فرمود: «به میدان برگرد که امیدوارم به شب نرسی تا جدت از جام لبالب خود شربتی به تو بنوشاند که بعد از آن هرگز تشنه نشوی.»
رمز 61- بعضی گفته‌اند: حسین علیه السّلام زبان علی را در کام گرفت تا به او بنماید که کام وی از کام او خشک‌تر است و با این همدردی او را تسکین دهد؛ ولی ممکن است منظور حسین این بوده است که در این-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 51
__________________________________________________
- دم آخر او را به حقایق آگاه کند که درجات معنوی او ارتقا یابد. چنانچه در حدیث آمده است: پیغمبر اکرم در آخرین دم زندگانی، علی علیه السّلام را در زیر بستر خود خواست و زبان در کام او نهاد و به او حقایقی آموخت که هزارهزار باب علم بود.
علی اکبر به میدان برگشت و می‌گفت:
پدیدار گردید جوش نبرد عیان گشت دنبال آن‌قدر مرد
به حق خدا رب عرش از شما نکردیم تا جنگ باشد جدا
و جنگ را ادامه داد تا کشته را به دویست تن رسانید. (د) مردم کوفه از کشتن او خودداری می‌کردند.
چشم مرة بن منقذ عبدی لیثی به او افتاد و گفت: «گناه عرب به گردن من باشد اگر با چنین کشتاری بر من گذارد و داغش را به دل مادرش نگذارم. در این میان که به مردم حمله می‌کرد، مرة بن منقذ سر راه او را گرفت و نیزه‌ای به او نواخت و او را به خاک انداخت و لشکر دورش را گرفتند و با شمشیر او را پاره‌پاره کردند.
در مناقب است که- مرة بن منقذ عبدی به ناگهانی نیزه‌ای بر پشت او زد و او را شمشیرباران کردند.
ابو الفرج گوید: پیاپی حمله می‌کرد تا تیری به گلوگاه او زدند و گلویش درید و در خون غوطه‌ور گردید و فریاد کشید: «پدر جان، علیک السلام! این جدم رسول خدا است که گوید زود بیا.» و ناله‌ای کرد که جان داد.
سید رحمه اللّه گوید: حسین به بالینش آمد و گونه بر گونه‌اش نهاد. (ط ح)
حمید بن مسلم گوید: روز عاشورا به گوش خود شنیدم که حسین می‌فرمود: «ای پسرجانم! خدا بکشد مردمی را که کشتند تو را. چه اندازه بر خدای بخشاینده و بر هتک حرمت رسول جرأت دارند؟» (د)
سیل اشک روان کرد و گفت: «پس از تو، اف بر دنیا!»
در روضة الصفا است که: حسین بالین او بلند گریست و تا آن زمان کسی گریه‌اش را نشنیده بود.
در زیارت او که از امام صادق علیه السّلام روایت شده، آمده است: «پدر و مادرم قربان سر بریده و کشته‌ای بی‌جرم. پدر و مادرم قربان خونت که تا نزد حبیب خدا بالا رفت. پدر و مادرم قربانت که در برابر پدر به میدان شتافتی و او تو را در راه خدا داد و بر تو می‌گریست و دلش بر تو می‌سوخت و خونت را تا دل آسمان می‌پاشید و قطره‌ای از آن برنمی‌داشت و ناله‌اش برای تو خاموش نمی‌شد.
(ط ج ف) شیخ مفید رحمه اللّه گفته است: زینب خواهر حسین می‌شتافت و فریاد می‌کرد: «وای برادرم! وای برادرزاده‌ام!» و آمد تا خود را روی نعش علی اکبر انداخت. حسین سر او را برداشت و او را به خیمه برگردانید و به جوانانش گفت: «برادر خود را بردارید!» (ط ج)
او را از قتلگاهش برداشتند و آوردند و جلو خیمه‌ای که برابر آن می‌جنگیدند، گذاشتند.
رمز 62- شاید سبب آمدن مخدره زینب بر سر نعش علی برای دلداری و تسلی و حفظ امام علیه السّلام بوده است و گویا حضرت بالین علی دیری پائیده و زینب را نگران کرده که مبادا بالین نعش او دق کرده باشد و شاید هم از کثرت محبت به علی اکبر بوده و به مناسبت علاقه مفرط زنان حرم به او، حضرت دستور داد-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 52
(فائدة) قطعت أعضاء ثلاثة نفر من أحبّة «1» الحسین و أنصاره من قتلهم یوم الطّفّ و هم العبّاس بن علیّ بن أبی طالب، فإنّه قطعت یمینه، ثمّ شماله، ثمّ رأسه، و علیّ الأکبر، فإنّه ضرب علی رأسه، ثمّ قطع بالسّیوف إربا إربا و [...]
السّماوی، إبصار العین،/ 132- عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 414
(فائدة) قتل فی الطّفّ تسعة نفر و أمّهاتهم فی الخیم واقفات تنظرن إلیهم [...] و علیّ ابن الحسین، فإنّ أمّه لیلی واقفة تدعو له فی الفسطاط علی ما روی فی بعض الأخبار، و تراه یقطّع، و تنظر إلیه. السّماوی، إبصار العین،/ 130- عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 416
و لمّا قتل أصحاب الحسین علیه السّلام، و لم یبق معه إلّا أهل بیته خاصّة، و هم ولد علیّ علیه السّلام، و ولد الحسین علیه السّلام، و ولد جعفر، و ولد عقیل اجتمعوا یودّع بعضهم بعضا، و عزموا علی الحرب، فتقدّم علیّ بن الحسین علیه السّلام، و کان من أصبح النّاس وجها، و أحسنهم خلقا و خلقا، فاستأذن أباه فی القتال، فأذن له.
فی الدّمعة: لمّا توجّه إلی الحرب، اجتمعت النّساء حوله کالحلقة، و قلن له: ارحم غربتنا، و لا تستعجل إلی القتال، فإنّه لیس لنا طاقة فی فراقک.
قال: فلم یزل یجهد، و یبالغ فی طلب الإذن من أبیه حتّی أذن له، ثمّ تودّع من أبیه و الحرم، و توجّه نحو المیدان. انتهی.
و لمّا برز علیّ بن الحسین علیه السّلام، نظر إلیه الحسین علیه السّلام نظر آیس منه، و أرخی عینیه، و بکی، و رفع سبابته أو شیبته الشّریفة نحو السّماء و قال: اللّهمّ اشهد علی هؤلاء القوم، فقد برز إلیهم غلام أشبه النّاس خلقا و خلقا و منطقا برسولک، کنّا إذا اشتقنا إلی نبیّک
__________________________________________________
- نعش او را به خیمه‌ها آوردند که در دسترس آنها باشد.
کلمات علما در اول شهید اهل بیت اختلاف دارد. بعضی علی اکبر را اول شهید دانند و برخی عبد اللّه بن مسلم بن عقیل را و ما به موافقت طبری و جزری و اصبهانی و دینوری و شیخ مفید و سید بن طاووس و دیگران، علی اکبر را اول شهید نوشتیم و زیارت شامل نام شهدا هم بر آن دلالت دارد. السلام علیک یا اول قتیل من نسل خیر خلیل و آنچه شیخ نجم الدین بن نما گفته که کمی از اهل بیت زنده بودند که علی اکبر به میدان رفت، ضعیف است و شاید مقصودش با آنها یکی باشد؛ ولی سیاق کلامش راه نمی‌دهد.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 139، 141- 142، 143
(1)- [وسیلة الدّارین: «من أصحاب و أحبّة»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 53
نظرنا إلی وجهه، اللّهمّ امنعهم برکات الأرض، و فرّقهم تفریقا، و مزّقهم تمزیقا، و اجعلهم طرائق قددا، و لا ترض الولاة عنهم أبدا، فانّهم دعونا لینصرونا، ثمّ عدوا علینا یقاتلوننا.
ثمّ صاح بعمر بن سعد: ما لک! قطع اللّه رحمک، و لا بارک اللّه لک فی أمرک، و سلّط علیک من یذبحک بعدی علی فراشک، کما قطعت رحمی، و لم تحتفظ قرابتی من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله. ثمّ رفع صوته و تلا علیه السّلام: إِنَّ اللَّهَ اصْطَفی آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِیمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَی الْعالَمِینَ* ذُرِّیَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ وَ اللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ. ثمّ حمل علیّ بن الحسین علیهما السّلام علی القوم و هو یقول:
أنا علیّ بن الحسین بن علیّ نحن و بیت اللّه أولی بالنّبیّ
أطعنکم بالرّمح حتّی ینثنی أضربکم بالسّیف أحمی عن أبی
ضرب غلام هاشمیّ علویّ و اللّه لا یحکم فینا ابن الدّعیّ
و شدّ علی النّاس مرارا، و قتل منهم جمعا کثیرا، حتّی ضجّ النّاس من کثرة من قتل، و روی أنّه قتل علی عطشه مائة و عشرین رجلا، ثمّ رجع إلی أبیه، و قد أصابته جراحات کثیرة، فقال: یا أبة! العطش قد قتلنی، و ثقل الحدید أجهدنی، فهل إلی شربة من الماء سبیل أتقوّی بها علی الأعداء؟
فبکی الحسین علیه السّلام فقال: وا غوثاه، یا بنیّ! یعزّ علی محمّد المصطفی، و علی علیّ المرتضی، و علیّ أن تدعوهم فلا یجیبوک، و تستغیث بهم فلا یغیثوک، یا بنیّ! قاتل قلیلا، فما أسرع ما تلقی جدّک محمّدا صلّی اللّه علیه و اله، فیسقیک بکأسه الأوفی شربة لا تظمأ بعدها أبدا؛ یا بنیّ! هات لسانک. فأخذ بلسانه، فمصّه، و دفع إلیه خاتمه، و قال: امسکه فی فیک، و ارجع إلی قتال عدوّک، فانّی أرجو أنّک لا تمسی حتّی یسقیک جدّک بکأسه الأوفی شربة لا تظمأ بعدها أبدا، ولدی عد بارک اللّه فیک. فرجع إلی القتال و هو یقول:
الحرب قد بانت لها الحقایق و ظهرت من بعدها مصادق
و اللّه ربّ العرش لا نفارق جموعکم أو تغمد البوارق
فلم یزل یقاتل حتّی قتل تمام المأتین، و کان أهل الکوفة یتّقون قتله، فبصر به مرّة
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 54
ابن منقذ بن النّعمان اللّیثیّ فقال: علیّ آثام العرب إن مرّ بی، و هو یفعل مثل ما کان یفعل إن لم أثکل أباه. فمرّ یشدّ علی النّاس بسیفه، فاعترضه مرّة بن منقذ، فطعنه، فانصرع، و احتواه النّاس. و علی روایة: ثمّ ضربه منقذ بن مرّة العبدیّ علی مفرق رأسه ضربة صرعته، و ضربه النّاس بأسیافهم، ثمّ اعتنق فرسه، فاحتمله الفرس إلی معسکر الأعداء، فقطّعوه بسیوفهم إربا إربا. فلمّا بلغت الرّوح التّراقی، قال رافعا صوته: یا أبتاه! هذا جدّی رسول اللّه قد سقانی بکأسه الأوفی شربة لا أظمأ بعدها أبدا، و هو یقول: العجل، العجل، فإنّ لک کأسا مذخورة حتّی تشربها السّاعة.
و قال أبو الفرج: و جعل یکرّ کرّة بعد کرّة حتّی رمی بسهم فی حلقه، فخرقه، و أقبل یتقلّب فی دمه.
أقول: فعلی هذا قتل مذبوحا، و یؤیّده ما فی زیارته المرویة عن الصّادق علیه السّلام: بأبی أنت و أمّی من مذبوح، و مقتول، من غیر جرم، و بأبی و أمّی دمک المرتقی إلی حبیب اللّه، و بأبی أنت و أمّی من مقدّم بین یدی أبیک یحتسبک، و یبکی علیک محترقا علیک قلبه، یرفع دمک بکفّه إلی عنان السّماء لا ترجع منه قطرة، و لا تسکن علیک من أبیک زفرة، صلّی اللّه علیک، و علی عترتک، و أهل بیتک، و آبائک، و أبنائک. إلی آخر.
و فی خبر: ثمّ نادی: یا أبتاه! علیک منّی السّلام، هذا جدّی رسول اللّه یقرئک السّلام و یقول: عجّل القدوم علینا. و شهق شهقة فارق الدّنیا.
فی البحار: صاح الحسین علیه السّلام، و قال: قتل اللّه قوما قتلوک.
و قال السّیّد: فجاء الحسین علیه السّلام حتّی وقف علیه، و وضع خدّه علی خدّه، و فی روضة الصّفا: رفع الحسین علیه السّلام صوته بالبکاء، و لم یسمع أحد إلی ذلک الزّمان صوته بالبکاء، و قال: قتل اللّه قوما قتلوک، ما أجرأهم علی الرّحمان و علی انتهاک حرمة الرّسول. و انهملت عیناه بالدّموع، ثمّ قال: علی الدّنیا بعدک العفا.
قال أبو مخنف: لمّا قتل علیّ بن الحسین علیهما السّلام، صرخن النّساء بالبکاء، و النّحیب، فصاح بهنّ الحسین علیه السّلام أن: اسکتن، فإنّ البکاء أمامکنّ. و جعل یتنفّس الصّعداء، قال:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 55
ثمّ دعا ببردة رسول اللّه، فلبسها، و أفرغ علی نفسه درعه الفاضل، و تعمّم بعمامته السّحاب، و تقلّد بسیفه ذی الفقار، و استوی علی ظهر جواده، و حمل علی القوم، و فرّقهم عنه، و أخذ رأسه، و وضعه فی حجره، و جعل یمسح الدّم و التّراب عن وجهه، و یقول: یا بنیّ! لعن اللّه قاتلک، ما أجرأهم علی اللّه، و رسوله. و هملت عیناه بالدّموع حزنا لمصابه، ثمّ إنّ الحسین علیه السّلام وضع ولده فی حجره، و قال: یا ولدی! أمّا أنت فقد استرحت من همّ الدّنیا، و غمّها، و سرت إلی روح، و ریحان، و جنّة، و رضوان، و بقی أبوک لهمّها، و غمّها، فما أسرع لحوقه بک.
فی البحار: قال حمید بن مسلم: فکأنّی أنظر إلی امرأة خرجت مسرعة تنادی بالویل و الثّبور، و تقول: یا حبیباه! یا ثمرة فؤاداه! یا نور عیناه! یا أخیاه! و ابن أخیاه. و فی روایة أبی مخنف: تنادی: وا ولداه! وا قتیلاه! وا قلّة ناصراه! وا غریباه! وا مهجة قلباه! لیتنی کنت قبل هذا الیوم عمیا، لیتنی وسّدت الثّری. و جاءت و انکبّت علیه، فجاء الحسین علیه السّلام، فأخذ بیدها.
و عن معدن البکاء: و ستر وجهها بعبائه، و ألقی عباءته علیها، فردّها إلی الفسطاط، و أقبل علیه السّلام بفتیانه، و قال: احملوا أخاکم. فحملوه من مصرعه، فجاؤوا به حتّی وضعوه عند الفسطاط الّذی کان یقاتلون أمامه.
و فی بعض الکتب: ثمّ أقبل الحسین علیه السّلام حتّی دنا من خیم النّساء، فخرجت سکینة، و قالت: یا أبة! ما لی أراک تنعی نفسک، و تدیر طرفک؟ أین أخی علیّ؟ فبکی الحسین علیه السّلام و قال: بنیّة! قتلوه اللّئام. فصاحت: وا أخاه! وا علیّاه! و أرادت أن تخرج من الخباء، فأخذها الحسین علیه السّلام و قال: یا بنتاه! اتّقی اللّه، و استعملی الصّبر. قالت: أبتاه! کیف تصبر من قتل أخوها، و شرّد أبوها؟ فقال الحسین علیه السّلام: إنّا للّه و إنّا إلیه راجعون.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 409- 412
و لم یبق مع الحسین علیه السّلام سوی أهل بیته و هم ولد علیّ، و ولد جعفر، و ولد عقیل، و ولد الحسن، و ولد الحسین، فاجتمعوا یودّع بعضهم بعضا، و عزموا علی الحرب، و کانوا
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 56
سبعة عشر رجلا فی المتّفق علیه. «1»
«2» فأوّل من خرج منهم علیّ بن الحسین الأکبر و قیل الأصغر، و کان علیّ «2» من أصبح النّاس وجها و أحسنهم خلقا، و کان عمره تسع عشرة سنة، «3» أو ثمانی عشرة سنة، أو خمسا و عشرین «3» سنة، و هو أوّل قتیل یوم کربلاء من آل أبی طالب، فاستأذن أباه بالقتال «4»، فأذن له، ثمّ نظر إلیه نظر آیس منه و أرخی عینیه. فبکی، ثمّ رفع سبّابتیه نحو السّماء، و قال: اللّهمّ کن أنت الشّهید علیهم، فقد برز إلیهم غلام أشبه النّاس خلقا و خلقا و منطقا برسولک، و کنّا إذا اشتقنا إلی نبیّک، نظرنا إلیه. «5»
ثمّ رفع صوته و تلا: إِنَّ اللَّهَ اصْطَفی آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِیمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَی الْعالَمِینَ* ذُرِّیَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ وَ اللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ. فشدّ علیّ علی النّاس و هو یقول:
أنا علیّ بن الحسین بن علیّ نحن و بیت اللّه أولی بالنّبیّ
تاللّه لا یحکم فینا ابن الدّعیّ أضرب بالسّیف أحامی عن أبی
ضرب غلام هاشمیّ علویّ
فجعل یشدّ علیهم، ثمّ یرجع إلی أبیه، فیقول: یا أباه! العطش. فیقول له الحسین علیه السّلام: اصبر حبیبی، فإنّک لا تمسی حتّی یسقیک رسول اللّه بکأسه «6».
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی اللّواعج: «و قیل: أزید من ذلک»].
(2- 2) [اللّواعج: «فخرج علیّ بن الحسین الأکبر و قیل الأصغر و أمّه لیلی بنت أبی قرّة بن عروة بن مسعود الثّقفیّة و أمّها میمونة بنت أبی سفیان بن حرب و کان»].
(3- 3) [اللّواعج: «و قیل ثمان عشرة سنة و قیل خمس و عشرون»].
(4)- [اللّواعج: «فی القتال»].
(5)- [أضاف فی اللّواعج: «اللّهمّ امنعهم برکات الأرض و فرّقهم تفریقا و مزّقهم تمزیقا و اجعلهم طرائق قددا و لا ترض الولاة عنهم أبدا، فإنّهم دعونا لینصرونا، ثمّ عدوا علینا یقاتلوننا، و صاح: یا ابن سعد! قطع اللّه رحمک و لا بارک لک فی أمرک، و سلّط علیک من یذبحک بعدی علی فراشک، کما قطعت رحمی و لم تحفظ قرابتی من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله»].
(6)- [أضاف فی اللّواعج: «و فی روایة، قال: یا أبة! العطش قتلنی، و ثقل الحدید أجهدنی، فهل إلی شربة من الماء سبیل. فبکی الحسین علیه السّلام و قال: وا غوثاه، یا بنیّ من أین آتی لک بالماء، قاتل قلیلا، فما أسرع ما تلقی جدّک محمّد صلّی اللّه علیه و اله، فیسقیک بکأسه الأوفی شربة لا تظمأ بعدها أبدا»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 57
فجعل یکرّ کرّة بعد کرّة و «1» یتّقون قتله، فقتل جماعة «2»، فنظر إلیه مرّة بن منقذ العبدیّ، فقال: علیّ آثام العرب، إن هو فعل مثل ما أراه یفعل، و مرّ بی إن لم أثکله أمّه.
فمرّ یشدّ علی النّاس کما کان یفعل، فاعترضه مرّة بن منقذ، و طعنه بالرّمح و قیل: بل رماه بسهم، فصرعه، فنادی: یا أبتاه! علیک السّلام، هذا جدّی یقرئک السّلام، و یقول لک:
عجّل القدوم علینا. و اعتوره النّاس، فقطّعوه بأسیافهم، فجاء الحسین علیه السّلام حتّی وقف علیه، و قال: قتل اللّه قوما قتلوک، یا بنی! ما أجرأهم علی الرّحمان و علی انتهاک حرمة الرّسول، علی الدّنیا بعدک العفا. و خرجت زینب بنت علیّ علیهما السّلام، و هی تنادی: «یا حبیباه! و یا ابن أخاه! و جاءت، فأکبّت علیه، فجاء الحسین علیه السّلام، فأخذ بیدها، و ردّها إلی الفسطاط، و أقبل بفتیانه، و قال: احملوا أخاکم. فحملوه من مصرعه حتّی وضعوه بین یدی الفسطاط الّذی کانوا یقاتلون أمامه.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 607، لواعج الأشجان،/ 168، 169- 171
و لمّا لم یبق مع الحسین إلّا أهل بیته، عزموا علی ملاقاة الحتوف ببأس شدید، و حفّاظ مرّ، و نفوس أبیة، و أقبل بعضهم یودّع بعضا، و أوّل من تقدّم أبو الحسن علیّ الأکبر- و عمره سبع و عشرون سنة- فإنّه ولد فی الحادی عشر من شعبان سنة ثلاث و ثلاثین من الهجرة، و کان مرآة الجمال النّبویّ، و مثال خلقه السّامیّ، و انموذجا من منطقه البلیغ.
فعلیّ الأکبر هو المتفرّع من الشّجرة النّبویّة، الوارث للمآثر الطّیّبة و کان حریّا بمقام الخلافة، لولا أنّها منصوصة من إله السّماء، و قد سجّل سبحانه أسماءهم فی الصّحیفة النّازل بها جبرئیل علیه السّلام علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله.
و لمّا یمّم الحرب، عزّ فراقه علی مخدّرات الإمامة، لأنّه عماد أخبیتهنّ، و حمی أمنهنّ، و معقد آمالهنّ بعد الحسین، فکانت هذه تری هتاف الرّسالة فی وشک الانقطاع عن
__________________________________________________
(1)- [اللّواعج: «و أهل الکوفة»].
(2)- [اللّواعج: «أربعة و أربعین رجلا علی روایة الصّدوق فی الأمالی، و علی روایة محمّد بن أبی طالب تمام المائتین، و لم یذکره غیره فیما علمنا»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 58
سمعها، و تلک تجد شمس النّبوّة فی شفا الانکساف، و أخری تشاهد الخلق المحمّدیّ قد آذن بالرّحیل، فأحطن به، و تعلّقن بأطرافه، و قلن: ارحم غربتنا، لا طاقة لنا علی فراقک.
فلم یعبأ بهنّ، لأنّه یری حجّة الوقت مکثورا قد اجتمع أعداؤه علی إراقة دمه الطّاهر، فاستأذن أباه، و برز علی فرس للحسین یسمّی: «لا حقا».
و لم یتمالک الحسین علیه السّلام دون أن أرخی عینیه بالدّموع، و صاح بعمر بن سعد: مالک، قطع اللّه رحمک کما قطعت رحمی، و لم تحفظ قرابتی من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم، و سلّط علیک من یذبحک علی فراشک. ثمّ رفع شیبته المقدّسة نحو السّماء، و قال: اللّهمّ اشهد علی هؤلاء، فقد برز إلیهم أشبه النّاس برسولک محمّد خلقا و خلقا و منطقا، و کنّا إذا اشتقنا إلی رؤیة نبیّک، نظرنا إلیه، اللّهمّ فامنعهم برکات الأرض، و فرّقهم تفریقا، و مزّقهم تمزیقا، و اجعلهم طرایق قددا، و لا ترض الولاة عنهم أبدا، فإنّهم دعونا لینصرونا، ثمّ عدوا علینا یقاتلونا.
ثمّ تلا قوله تعالی: إِنَّ اللَّهَ اصْطَفی آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِیمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَی الْعالَمِینَ* ذُرِّیَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ وَ اللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ.
و لم یزل یحمل علی المیمنة، و یعیدها علی المیسرة، و یغوص فی الأوساط، فلم یقابله جحفل إلّا ردّه، و لا برز إلیه شجاع إلّا قتله.
فقتل مائة و عشرین فارسا، و قد اشتدّ به العطش، فرجع إلی أبیه یستریح و یذکر ما أجهده من العطش، فبکی الحسین، و قال: وا غوثاه! ما أسرع الملتقی بجدّک، فیسقیک بکأسه شربة لا تظمأ بعدها. و أخذ لسانه، فمصّه، و دفع إلیه خاتمه لیضعه فی فیه.
و رجع «علیّ» إلی المیدان مبتهجا بالبشارة الصّادرة من الإمام الحجّة علیه السّلام بملاقاة جدّه المصطفی صلّی اللّه علیه و اله و سلم، فزحف فیهم زحفة العلویّ السّابق و غبر فی وجوه القوم و لم یشعروا أهو «الأکبر» یطرد الجماهیر من أعدائه، أم أنّ «الوصیّ» علیه السّلام یزأر فی المیدان، أم أنّ الصّواعق تتری فی بریق سیفه. فأکثر القتلی فی أهل الکوفة حتّی أکمل المائتین.
فقال مرّة بن منقذ العبدیّ: علیّ آثام العرب إن لم أثکل أباه به. فطعنه بالرّمح فی ظهره، و ضربه بالسّیف علی رأسه، ففلق هامته، و اعتنق فرسه، فاحتمله إلی معسکر الأعداء،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 59
و أحاطوا به حتّی قطّعوه بسیوفهم إربا إربا.
و نادی رافعا صوته: علیک منّی السّلام أبا عبد اللّه، هذا جدّی قد سقانی بکأسه شربة لا أظمأ بعدها، و هو یقول: إنّ لک کأسا مذخورة. فأتاه الحسین علیه السّلام و انکبّ علیه واضعا خدّه علی خدّه و هو یقول: علی الدّنیا بعدک العفا، ما أجرأهم علی الرّحمان، و علی انتهاک حرمة الرّسول، یعزّ علی جدّک و أبیک أن تدعوهم فلا یجیبوک، و تستغیث بهم فلا یغیثوک.
ثمّ أخذ بکفّه من دمه الطّاهر، و رمی به نحو السّماء، فلم یسقط منه قطرة. و فی هذا جاءت زیارته: «بأبی أنت و أمّی من مذبوح و مقتول من غیر جرم، بأبی أنت و أمّی دمک المرتقی به إلی حبیب اللّه، بأبی أنت و أمّی من مقدم بین یدی أبیک یحتسبک و یبکی علیک محترقا علیک قلبه یرفع دمک إلی عنان السّماء لا یرجع منه قطرة، و لا تسکن علیک من أبیک زفرة».
و أمر فتیانه أن یحملوه إلی الخیمة، فجاؤوا به إلی الفسطاط الّذی یقاتلون أمامه.
و حرائر بیت الوحی ینظرن إلیه محمولا، قد جلّلته الدّماء بمطارف من العزّ حمراء، و قد وزّع جثمانه الضّرب، و الطّعن، فاستقبلته بصدور دامیة، و شعور منشورة، و عولة تصکّ سمع الملکوت، و أمامهنّ عقیلة بنی هاشم «زینب الکبری» صارخة نادبة، فألقت بنفسها علیه، تضمّ إلیها جمام نفسها الذّاهب و حمی خدرها المنثلم، و عماد بیتها المنهدم.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 318- 326
قال المؤرّخون و أرباب السّیر: و لمّا قتل أصحاب الحسین علیه السّلام و لم یبق معه سوی أهل بیته، و هم ولد علیّ، و ولد جعفر، و عقیل، و ولد الحسن، و ولده، اجتمعوا، و جعل یودّع بعضهم بعضا، و عزموا علی الحرب و ملاقاة الحتوف ببأس شدید و نفوس أبیّة.
قالوا: فأوّل من خرج، علیّ بن الحسین الأکبر.
و قد ذکر بعض المؤرّخین و أرباب المقاتل: أنّ أوّل من خرج، و قاتل، و قتل من أهل البیت هو عبد اللّه بن مسلم بن عقیل، و أنّ علیّ بن الحسین الأکبر کان آخر من قاتل
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 60
و قتل من أهل البیت.
و لکنّ الأصحّ ما اشتهر بین المؤرّخین و أرباب المقاتل: من أنّ الأکبر هو أوّل الخارجین و المقتولین من أهل البیت، و علی ذلک شواهد.
قالوا: و لمّا عزم علیّ بن الحسین الأکبر علی القتال، و أقبل مستأذنا من أبیه، نظر إلیه الحسین نظر آیس منه، و أرخی عینیه بالدّموع محترقا قلبه، مظهرا حزنه إلی اللّه تعالی، و رفع شیبته أو سبّابته- إلی السّماء و قال:
«اللّهمّ اشهد علی هؤلاء، فقد برز إلیهم أشبه النّاس خلقا و خلقا و منطقا برسولک محمّد صلّی اللّه علیه و اله، و کنّا إذا اشتقنا إلی رؤیة نبیّک نظرنا إلیه، اللّهمّ امنعهم برکات الأرض، و فرّقهم تفریقا، و مزّقهم تمزیقا، و اجعلهم طرائق قددا، و لا ترض الولاة عنهم أبدا، فإنّهم دعونا لینصرونا، فعدوا علینا یقاتلوننا».
و صاح بعمر بن سعد: «ما لک یا ابن سعد! قطع اللّه رحمک و لا بارک اللّه لک فی أمرک، و سلّط علیک من یذبحک بعدی علی فراشک، کما قطعت رحمی، و لم تحفظ قرابتی من رسول اللّه».
ثمّ رفع صوته و تلا قوله تعالی: إِنَّ اللَّهَ اصْطَفی آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِیمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَی الْعالَمِینَ* ذُرِّیَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ وَ اللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ.
قالوا: و لمّا تقدّم علیّ الأکبر إلی الحرب، اجتمعت النّساء و درن حوله کالحلقة، و تعلّقن بأطرافه، و قلن له: ارحم غربتنا، و لا تستعجل إلی القتال، فلا طاقة لنا فی فراقک. فلم یعبأ بهنّ، و لم یزل یطلب الإذن من أبیه حتّی أذن له.
و فی النّاسخ عن کتاب روضة الأحباب: إنّ الحسین علیه السّلام ألبسه بیده لامة حربه، و أفرغ علیه درعه، و مغفره، و شدّ وسطه بمحزم ادّخره من أبیه أمیر المؤمنین علیه السّلام، و أرکبه فرسه العقاب.
فعند ذلک ودّع أباه الحسین و الحرم و عموم بنی هاشم، و توجّه نحو القوم، و جلا علیهم کالشّمس الضّاحیة، و شدّ علیهم شدّة اللّیث الغضبان، و هو یقول:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 61
أنا علیّ بن الحسین بن علیّ نحن و بیت اللّه أولی بالنّبیّ
و اللّه لا یحکم فینا ابن الدّعی أطعنکم بالرّمح حتّی ینثنی
أضربکم بالسّیف أحمی عن أبی ضرب غلام هاشمیّ علویّ
و شدّ علی النّاس مرارا. و عن بعض التّواریخ: إنّ حملاته بلغت اثنتی عشرة حملة.
و قتل منهم مقتلة عظیمة، حتّی ضجّ النّاس من کثرة من قتل منهم، فروی: إنّه قتل- علی عطشه- مائة و عشرین رجلا.
هذا و قد اشتدّ به العطش من حرارة الشّمس، و ثقل السّلاح، و کثرة الجراح، و مواصلة الکفاح، فرجع إلی أبیه الحسین قائلا: «یا أبة! العطش قد قتلنی. و ثقل الحدید قد أجهدنی، فهل إلی شربة ماء من سبیل أتقوّی بها علی الأعداء».
فبکی الحسین، و قال: وا غوثاه!! من أین آتی لک بالماء، قاتل قلیلا، فما أسرع ما تلقی جدّک رسول اللّه، فیسقیک بکأسه الأوفی شربة لا تظمأ بعدها أبدا.
و روی: أنّ الحسین علیه السّلام قال له: یا بنیّ! هات لسانک. فأخذ لسانه، فمصّه، و دفع إلیه خاتمه الشّریف. و قال له: یا بنیّ، أمسکه فی فمک، و ارجع إلی قتال عدوّک.
فرجع إلی الحرب آیسا من الحیاة، عازما علی الموت و هو یقول:
الحرب قد بانت لها الحقائق و ظهرت من بعدها مصادق
و اللّه ربّ العرش لا نفارق جموعکم أو تغمد البوارق
و جعل یقاتل أعظم القتال حتّی قتل تمام المائتین، قالوا: و جعل یکرّ علی القوم کرّة بعد کرّة، حتّی رمی بسهم وقع فی حلقه، فخرقه، و أقبل یتقلّب فی دمه، و ضربه مرّة بن منقذ العبدیّ بالسّیف علی مفرق رأسه، ثمّ طعنه بالرّمح فی ظهره، و ضربه النّاس بأسیافهم.
فاعتنق فرسه، فاحتمله الفرس إلی معسکر الأعداء، فقطّعوه بسیوفهم إربا إربا.
و لمّا بلغت روحه التّراقی، نادی رافعا صوته:
یا أبتاه! علیک منّی السّلام، هذا جدّی رسول اللّه قد سقانی بکأسه الأوفی شربة
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 62
لا أظمأ بعدها أبدا، و هو یقول لک: العجل، العجل، فإنّ لک کأسا مذخورة حتّی تشربها السّاعة.
و شهق شهقة کانت فیها نفسه، و فارقت روحه الدّنیا.
قالوا: فجعل الحسین یتنفّس الصّعداء، و صاح بأعلی صوته: وا ولداه. فتصارخن النّساء، فسکّتهنّ الحسین، و قال: إنّ البکاء أمامکنّ. و حمل علی القوم ففرّقهم، و أقبل إلی ولده مسرعا.
قالوا: و لمّا أقبل الحسین إلی ولده، کان فی طریقه یلهج بذکره، و یصیح، و یکثر من قوله: «ولدی علیّ! ولدی علیّ» حتّی وصل إلیه. فأخلی رجلیه معا من الرّکاب، و رمی بنفسه علی جسد ولده، و أخذ رأسه، فوضعه فی حجره، و جعل یمسح الدّم و التّراب عن وجهه، و انکبّ علیه واضعا خدّه علی خدّه، و هو یقول: «یا بنیّ! قتل اللّه قوما قتلوک، و ما أشدّ جرأتهم علی اللّه و علی انتهاک حرمة الرّسول» ثمّ انهملت عیناه بالدّموع. ثمّ قال:
علی الدّنیا بعدک العفا یا بنیّ! أمّا أنت فقد استرحت من الدّنیا و ضیمها، و قد صرت إلی روح و ریحان، و بقی أبوک، و ما أسرع لحوقه بک».
و ذکر بعض الأکابر من أرباب المقاتل: إنّ الحسین علیه السّلام لمّا رمی بنفسه علی جسد ولده و فلذة کبده، اعترته حالة المحتضر فجعل یجود بنفسه، و یتنفّس تنفّس الصّعداء، و کادت روحه أن تخرج.
قالوا: و خرجت زینب ابنة علیّ مسرعة- و خلفها النّساء و الأطفال- و هی تنادی: یا حبیباه! یا ثمرة فؤاداه! وا ولداه! وا مهجة قلباه! فجاءت و انکبّت علیه، فبکی الحسین رحمة لبکائها، و قال: إنّا للّه و إنّا إلیه راجعون. و قام، و أخذ بیدها، و ردّها إلی الفسطاط.
ثمّ التفت الحسین علیه السّلام إلی فتیانه من بنی هاشم، و قال لهم: احملوا أخاکم. فحملوه من مصرعه، و جاؤوا به إلی الفسطاط الّذی یقاتلون أمامه.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 337، 339، 341، 344- 345، 346- 347، 348- 349، 350
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 63

و عبد اللّه بن مسلم بن عقیل [...] قتله عمرو بن صبیح الصّیداویّ «1»، و یقال: قتله «2» أسد بن مالک الحضرمی.
الرّسّان، تسمیة من قتل، تراثنا، س 1- ع 2،/ 151- عنه: الأمالی، الشّجری، 1/ 171؛ المحمودی، العبرات، 2/ 154؛ مثله المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 121
و رمی عمرو بن صبیح الصّیداویّ عبد اللّه بن مسلم بن عقیل و اعتوره النّاس، فقتلوه.
و یقال: إنّ رقّاد الجنبیّ کان یقول: رمیت فتی من آل الحسین- و یده علی جبهته- فأثبتّها فیها، و جعلت أنضنض سهمی حتّی نزعته من جبهته و بقی النّصل فیها!
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 406، أنساب الأشراف، 3/ 200- عنه:
المحمودی، العبرات، 2/ 63، 154
و کان زید بن رقاد الجنبیّ یقول: رمیت فتی من آل الحسین و یده علی جبهته فأثبتّها فی جبهته، و کان ذلک الفتی عبد اللّه بن مسلم بن عقیل بن أبی طالب، و کان رماه بسهم فلق قلبه، فکان یقول: نزعت سهمی من قلبه و هو میّت، و لم أزل أنضنض سهمی الّذی رمیت به جبهته فیها حتّی انتزعته و بقی النّصل.
فبعث إلیه المختار ابن کامل فی جماعة، فأحاط بداره، فخرج مصلتا سیفه، فقاتل، فقال ابن کامل: لا تضربوه، و لا تطعنوه، و لکن ارموه بالنّبل و الحجارة. ففعلوا ذلک حتّی سقط، و دعا له ابن کامل بنار، فحرقه بها، و به حیاة حتّی صار رمادا. و یقال: إنّه سلخه و هو حیّ حتّی مات.
__________________________________________________
(1)- [الحدائق الوردیّة: «الصّدائیّ].
(2)- [الحدائق الوردیة: «بل قتله»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 64
و کان عمرو «1» بن صبیح یقول: طعنت فیهم، و جرحت، و ما قتلت أحدا. و یقال: إنّه رمی عبد اللّه بن مسلم بالسّهم فی جبهته، و أنّ زید بن رقاد فلق قلبه، فبعث المختار إلی عمرو فأتی به لیلّا، فلمّا أصبح أدخل إلیه مقیّدا، و حضر النّاس فأمر به فعری، ثمّ طعن بالرّماح حتّی مات، ثمّ أحرق، و لمّا نزعت ثیابه جعل یقول: أما و اللّه لو أنّ سیفی معی لعلمتم أنّی بنصل السّیف غیر رعیش و لا رعدید، و ما یسرّنی أنّی إذ کانت منیّتی القتل أنّه قتلنی غیرکم السّحرة الکفرة.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 6/ 407- 408
ثمّ قتل عبد اللّه بن مسلم بن عقیل، رماه عمرو بن صبح الصّیداویّ، فصرعه. «2»
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 254- عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2628، الحسین بن علیّ،/ 87
قال: ثمّ إنّ عمرو بن صبیح الصّدائیّ رمی عبد اللّه بن مسلم بن عقیل بسهم، فوضع کفّه علی جبهته، فأخذ لا یستطیع أن یحرّک کفّیه «3»، ثمّ انتحی له بسهم آخر، ففلق قلبه.
الطّبری، التّاریخ، 5/ 447- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 62
قال: و بعث المختار «4» أیضا عبد اللّه الشّاکریّ «4» إلی رجل من جنب یقال له زید بن رقاد، کان یقول: لقد «5» رمیت فتی منهم بسهم «5» و إنّه لواضع کفّه علی جبهته یتّقی النّبل، فأثبتّ کفّه فی جبهته، فما استطاع أن یزیل کفّه عن جبهته.
قال أبو مخنف: فحدّثنی أبو عبد الأعلی الزّبیدیّ: أنّ ذلک الفتی عبد اللّه بن مسلم بن عقیل، و أنّه «6» قال- حیث «6» أثبت کفّه فی جبهته-: اللّهمّ إنّهم استقلّونا و استذلّونا، اللّهمّ فاقتلهم کما قتلونا، و أذلّهم کما استذلّونا. ثمّ إنّه رمی الغلام بسهم آخر فقتله، فکان یقول:
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «عمر»].
(2)- سپس عبد اللّه پسر مسلم بن عقیل شهید شد. عمرو بن صبح صیداوی بر او تیری زد و کشته شد.
دامغانی، ترجمه اخبار الطّوال،/ 303
(3)- [العبرات: «کفّه»].
(4- 4) [لم یرد فی العبرات].
(5)- [لم یرد فی العبرات].
(6- 6) [العبرات: «حین»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 65
جئته میّتا، فنزعت سهمی الّذی قتلته به من جوفه، فلم أزل أنضنض السّهم «1» من جبهته حتّی نزعته، و بقی النّصل فی جبهته مثبتا ما قدرت علی نزعه. «2»
قال: فلمّا أتی ابن کامل داره، أحاط بها، و اقتحم الرّجال علیه، فخرج مصلّتا بسیفه «3»- و کان شجاعا- فقال ابن کامل: لا تضربوه بسیف، و لا تطعنوه برمح، و لکن ارموه بالنّبل، و ارجموه «4» بالحجارة. ففعلوا ذلک به، فسقط، فقال ابن کامل: إن کان به رمق فأخرجوه «5». فأخرجوه، و به رمق، فدعا بنار، فحرّقه بها، و هو حیّ لم تخرج روحه. «6»
الطّبری، التّاریخ، 6/ 64- 65- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 63
__________________________________________________
(1)- نضنض السّهم: إذا حرّکه.
(2)- [إلی هنا حکاه عنه فی العبرات].
(3)- ف: «بالسّیف».
(4)- ف: «و ارضخوه».
(5)- ف: «فأحرقوه بالنّار».
(6)- گوید: پس از آن عمرو بن صبیح صدایی تیری سوی عبد اللّه بن مسلم بن عقیل انداخت و او دست خویش را بر پیشانی برد و برداشتن نتوانست. پس از آن تیر دیگری بزد که قلبش را بشکافت.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3053
گوید: و نیز مختار، عبد اللّه شاکری را سوی یکی از مردم طایفه جنب فرستاد به نام زید پسر رقاد که گفته بود: «تیری به یکی از آنها زدم. دستش را به پیشانیش گذاشته بود که از تیر مصون ماند؛ اما دستش به پیشانیش دوختم و نتوانست دست از پیشانی خویش بردارد.»
ابو عبد الاعلی زبیدی گوید: این جوان عبد اللّه بن مسلم بن عقیل بود و وقتی دست او را به پیشانیش دوخت، گفت: «خدایا! اینان ما را اندک دیدند و به زبونی کشاندند. خدایا! چنان‌که ما را به کشتن دادند، آنها را بکش و چنان‌که ما را زبون کردند، زبونشان کن.»
گوید: آن‌گاه تیر دیگری به آن جوان افکند و او را بکشت و می‌گفته بود: «مرده بود که پیش وی رسیدم. تیری را که بدان کشته شده بود، از شکمش درآوردم و تیری را که به پیشانی داشت، چندان تکان دادم که بکندم؛ اما پیکان تیر در پیشانی وی بماند و کندن نتوانستم.»
گوید: وقتی ابن کامل به خانه او رسید، آن‌جا را محاصره کرد و کسان به خانه ریختند و او با شمشیر کشیده بیامد که مردی دلیر بود. ابن کامل گفت: «او را با شمشیر و نیزه مزنید! با تبر و سنگ بزنید.»
گوید: چنین کردند که از پا درآمد. ابن کامل گفت: «اگر رمقی دارد، بیرونش بیارید.»
هنوز رمقی داشت که بیرونش آوردند. پس آتش خواست و او را که هنوز زنده بود و جانش برون نرفته بود، بسوخت.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 8/ 3356- 3357
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 66
کان أوّل من خرج منهم عبد اللّه بن مسلم بن عقیل بن أبی طالب و هو یقول:
«1» [الیوم ألقی مسلما و هو أبی و فتیة ماتوا علی دین النّبیّ
لیس کقوم عرفوا بالکذب لکن خیار و کرام النّسب
من هاشم السّادات أهل الحسب]
ثمّ حمل، فقاتل حتّی قتل منهم جماعة و قتل- رحمه اللّه. «2»
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 202- 203
و عبد اللّه بن مسلم بن عقیل، أمّه: رقیّة بنت علیّ بن أبی طالب، قتله عمرو بن الصّبیح [الصّدانیّ]، و یقال: أسد بن مالک.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 195
قتله عمرو بن صبیح فیما ذکرناه عن علیّ بن محمّد المدائنیّ، و عن حمید بن مسلم، و ذکر: أنّ السّهم أصابه، و هو واضع یده علی جبینه «3»، فأثبته فی راحته و جبهته. «4»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 62- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 32؛ البحرانی، العوالم، 17/ 276؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 299؛ المحمودی، العبرات، 2/ 63
و برز من بعده [هلال بن حجّاج] عبد اللّه بن مسلم بن عقیل بن أبی طالب و أنشأ «5» یقول:
__________________________________________________
(1)- ما بین الحاجزین من د و بر، و موضعه فی الأصل: «شعرا».
(2)- [یخالف ابن أعثم و الخوارزمیّ و ابن شهر آشوب و محمّد بن أبی طالب غیرهم فیذکرون عبد اللّه مسلم بن عقیل أنّه أوّل من استشهد من أهل البیت علیهم السّلام و تبعوهم المجلسیّ و البحرانیّ و ابن أمیر الحاجّ و البهبهانیّ].
(3)- [العبرات: «جبهته»].
(4)- و قاتل عبد اللّه- چنان‌که مدائنی و حمید بن مسلم گفته‌اند- عمرو بن صبیح بود و برخی گویند:
«هنگامی که عبد اللّه دستش را روی پیشانی خود گذارده بود، تیری آمد و به پشت دست او اصابت کرد؛ چنان‌که دست او را به پیشانیش دوخت و همان سبب شهادتش گردید.»
رسولی محلّاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 92
(5)- [فی الأسرار مکانه: «و برز عبید اللّه بن مسلم بن عقیل و أنشأ ...»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 67
أقسمت لا أقتل إلّا حرّا و قد «1» وجدت الموت شیئا مرّا «2»
أکره أن أدعی جبانا فرّا «3» إنّ الجبان من عصی و فرّا
فقتل منهم ثلاثة «4»، ثمّ قتل (رضوان اللّه علیه و رحمته). «5» [بسند تقدّم عن علیّ بن الحسین علیه السّلام]
الصّدوق، الأمالی،/ 162- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 321؛ البحرانی، العوالم، 17/ 170؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 299؛ المحمودی، العبرات، 2/ 62؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 161
ثمّ رمی رجل من أصحاب عمر «6» بن سعد، یقال له: عمرو بن صبیح عبد اللّه بن مسلم بن عقیل بسهم «7»، فوضع عبد اللّه «8» یده علی جبهته «9» یتّقیه، فأصاب السّهم کفّه، و نفذ «9» إلی جبهته، فسمّرها «10» به، فلم یستطع تحریکها، ثمّ انتحی «11» علیه آخر «12» برمحه،
__________________________________________________
(1)- [العبرات: «و إن»].
(2)- [روضة الواعظین: «نکرا»].
(3)- [العبرات: «غرّا»].
(4)- [فی الأسرار: «ثلاثة عشر رجلا» و فی العبرات: «ثلاثة و ثمانین»].
(5)- پس از او عبد اللّه بن مسلم بن عقیل بن ابی طالب به میدان رفت و می‌سرود:
قسم خوردم نمیرم من جز آزاد اگرچه مرگ بس تلخ است در یاد
بدم باشد که ترسو خوانده گردد که ترسو هم گریزد و هم کند بد
سه تن از آنها کشت و کشته شد (ر ض).
کمره‌ای، ترجمه امالی،/ 162
(6)- [إعلام الوری: «عمرو»].
(7)- [فی الدّمعة السّاکبة مکانه: «رماه عمرو بن صبیح الصّیداویّ بسهم ...» و فی أعیان الشّیعة: «فقتل عدّة رجال فی ثلاث حملات، فرماه عمیر بن صبیح الصّدائیّ و قیل غیره بسهم ...» و فی اللّواعج: «فقتل ثلاثة رجال، فرماه عمرو بن صبیح الصّیداویّ بسهم ...» و فی مثیر الأحزان: «و برز عبد اللّه بن مسلم بن عقیل علیه السّلام و هو یرتجز و یقول:
الیوم ألقی مسلما و هو أبی و فتیه بادوا علی دین النّبیّ
فقاتل حتّی قتل ثمانیة و تسعین رجلا فی ثلاث حملات، ثمّ رماه عمرو بن صبیح الصّیداویّ بسهم ...»].
(8)- [مثیر الأحزان: «الغلام»].
(9) (- 9) [مثیر الأحزان: «یتّقی السّهم، فأصاب کفّه، فنفذ»].
(10) (10*) [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «فلم یستطع أن یحرّکها، ثمّ طعنه أسید بن مالک بالرّمح»].
(11)- [فی إعلام الوری: «انحی»، و فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و مثیر الأحزان: «انحنی»].
(12)- [لم یرد فی الأسرار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 68
فطعنه (10*) فی قلبه، فقتله. «1»
المفید، الإرشاد، 2/ 111- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 44؛ البحرانی، العوالم، 17/ 287؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 313؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 299؛ القمی، نفس المهموم،/ 316؛ مثله الطّبرسی، إعلام الوری،/ 246؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 608، لواعج الأشجان،/ 171- 172؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 80
ثمّ عبد اللّه بن مسلم بن عقیل.
أبو علیّ مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 71
[قال] و لمّا قتل أصحاب الحسین علیه السّلام، و لم یبق إلّا أهل بیته- و هم ولد علیّ، و ولد جعفر، و ولد عقیل، و ولد الحسن، و ولده، اجتمعوا و ودّع بعضهم بعضا، «2» و عزموا علی الحرب «2»، فأوّل من خرج من أهل بیته عبد اللّه بن مسلم بن عقیل، فخرج و هو یقول:
الیوم ألقی مسلما و هو أبی و فتیة بادوا علی دین النّبیّ
لیسوا کقوم عرفوا بالکذب لکن خیار و کرام النّسب «3»
ثمّ حمل، فقاتل و قتل جماعة، ثمّ قتل.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 26- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 62
ثمّ بعث المختار عبد اللّه بن کامل هذا إلی یزید بن رقاد قاتل عبد اللّه بن مسلم بن عقیل، و کان یقول: رمیته بسهم، فأتّقاه بیده، فشکّ یده إلی جبهته، فأنبته بعد ما مات، فما قدرت و اللّه أن أنزع سهمی من جبهته، فترکته مثبتا فیها. فلمّا أحاط عبد اللّه بن کامل بداره، خرج شاهرا سیفه،- و کان بطلا مقداما- فقال ابن کامل لأصحابه: لا تضربوه بسیف، و لا تطعنوه برمح، و لکن أرشقوه بالسّهام، کما رمی ابن عمّ رسول اللّه. فرشقوه حتّی سقط، فأمر عبد اللّه بنار، فأحرقوه بها و هو حیّ.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 236
__________________________________________________
(1)- سپس مردی از لشکر عمر بن سعد به نام عمرو بن صبیح تیری به سوی عبد اللّه فرزند مسلم بن عقیل انداخت. عبد اللّه دست خود را سپر کرد و به پیشانی نهاد. آن تیر به دست او خورده، دست را سوراخ کرد و به پیشانی فرورفت و آن را به پیشانی بدوخت. او دیگر نتوانست دست را از جای جنبش دهد. پس بیشرم دیگری نزدیک آمده، نیزه بر قلبش بزد و او را شهید ساخت. رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 111
(2- 2) [لم یرد فی العبرات].
(3)- [إلی هنا حکاه عنه فی العبرات].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 69
و أوّل من برز من بنی هاشم عبد اللّه بن مسلم و هو یقول: «1»
الیوم ألقی مسلما و هو أبی و فتیة بادوا علی دین النّبیّ
لیسوا بقوم عرفوا بالکذب لکن خیار و کرام النّسب «2» من هاشم السّادات أهل الحسب «3»
فقاتل حتّی قتل ثمانیة و تسعین رجلا «2» بثلاث حملات «4»، ثمّ قتله عمرو بن صبیح الصّیداویّ و [قیل:] أسد «5» بن مالک.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 105- مثله ابن أمیر الحاجّ، شرح الشّافیة،/ 366؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 607، لواعج الأشجان،/ 171
ثمّ إنّ عمرو بن صبیح الصّدائیّ رمی عبد اللّه «6» بن مسلم بن عقیل بسهم، فوضع کفّه علی جبهته، فلم یستطع «7» أن یحرّکها، ثمّ رماه بسهم آخر، فقتله. «8»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 293- مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 456
و بعث المختار إلی زید بن رقاد الجنبیّ «9» کان یقول: لقد رمیت فتی منهم بسهم و کفّه علی جبهته، «10» یتّقی النّبل، فأثبتّ کفّه فی جبهته، فما استطاع أن یزیل کفّه عن جبهته «10»
__________________________________________________
(1)- [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج مکانه: « (و برز) عبد اللّه بن مسلم بن عقیل بن أبی طالب (و فی مناقب ابن شهر آشوب: إنّه أوّل من برز) و أمّه رقیّة بنت علیّ بن أبی طالب علیه السّلام و هو یرتجز و یقول ...»].
(2- 2) [حکاه عنه فی العبرات، 2/ 63].
(3)- [من هنا حکاه فی شرح الشّافیة و إلی هنا حکاه فی أعیان الشّیعة و اللّواعج].
(4)- [أضاف فی شرح الشّافیة: «فی مقاتل الطّالبیّین: أصابه سهم و هو واضع یده علی جبینه، فثبت فی راحته و جبهته»].
(5)- [شرح الشّافیة: «أسید»].
(6)- [فی نهایة الإرب مکانه: «و رمی عمر بن صبیح الصّیدائی عبد اللّه ...»].
(7)- [نهایة الإرب: «فلم یستطیع»].
(8)- بعد از آن عمرو بن صبیح صدائی تیری رها کرد که به کف دست عبد اللّه بن مسلم بن عقیل اصابت نمود. او کف تیر خورده را بر پیشانی خود گذاشت و نتوانست بردارد. یک تیر دیگر هم رها کرد و او را کشت.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 185
(9)- فی الأصل: «الحبانیّ» و هو تحریف. [و فی نفس المهموم: «الحبانیّ»].
(10- 10) [لم یرد فی نفس المهموم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 70
- و کان ذلک الفتی عبد اللّه بن مسلم بن عقیل- و أنّه قال حین رمیته: اللّهمّ إنّهم استقلّونا، و استذلّونا، فاقتلهم کما قتلونا. ثمّ إنّه رمی الغلام بسهم آخر، و کان یقول: جئته و هو میّت، فنزعت سهمی الّذی قتلته به من جوفه، و لم أزل أنضنض الآخر عن جبهته حتّی أخذته و بقی النّصل.
فلمّا أتاه أصحاب المختار خرج إلیهم بالسّیف، فقال لهم ابن کامل: لا تطعنوه، و لا تضربوه بالسّیف، و لکن ارموه بالنّبل و الحجارة. ففعلوا ذلک به، فسقط، فأحرقوه حیّا. «1»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 371- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 316
ثمّ رمی عمر بن صبیح عبد اللّه بن مسلم بن عقیل بسهم، ثمّ طعنه أخری فی قلبه، فقتله.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 35
(زیارة النّاحیة): السّلام علی القتیل ابن القتیل عبد اللّه بن مسلم بن عقیل، و لعن اللّه قاتله «2» «3» عامر بن صعصعة «4»، و قیل «3» أسد «5» بن مالک.
__________________________________________________
(1)- مختار عده فرستاد که زید بن رقاد جنبی را دستگیر کنند. او گفته بود: «من جوانی (از اتباع حسین) را هدف تیر کرده بودم. آن جوان دست بر پیشانی خود برده بود و من دست او را با همان تیر به پیشانی وی دوختم. او نتوانست دست خود را از پیشانی خود بردارد. آن جوان، عبد اللّه بن مسلم بن عقیل بود. آن جوان هنگامی که ما به آنها حمله کردیم، گفت: خداوندا! آنها عده ما را کم دیدند (که به ما حمله نمودند) و ما را خوار دانستند. خداوندا! آنها را بکش؛ به همان نحوی که ما را می‌کشند.
یک تیر دیگر هم رها کردم که آن جوان را کشت.
او (قاتل) گوید: من وقتی که به او رسیدم، او جان سپرده بود. من آن تیری را که به او نشانده بودم، از پیشانی او کشیدم. آن‌قدر کشیدم تا پیکان ماند و چوب به دستم آمد. چون اتباع مختار به او رسیدند، او شمشیر خود را کشید و به دفاع پرداخت. ابن کامل به اتباع خود گفت: او را با نیزه و شمشیر مجروح مکنید و مکشید. بلکه فقط با تیر و سنگ او را بکشید (که او با تیر جوان را کشته بود) آنها هم او را تیرباران کردند تا افتاد. هنوز زنده بود که او را به آتش افکندند.»
خلیلی، ترجمه کامل، 6/ 105
(2)- [زاد فی العبرات: «ورامیه»].
(3- 3) [لم یرد فی المصباح].
(4)- [إلی هنا حکاه عنه فی الأسرار و العبرات].
(5)- أسید.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 71
ابن طاووس، الإقبال،/ 575، مصباح الزّائر،/ 281- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 68؛ البحرانی، العوالم، 17/ 337؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 303؛ المحمودی، العبرات، 2/ 154
ثمّ قتل عبد اللّه بن مسلم بن عقیل. «1» ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 185
و قتل عبد اللّه بن مسلم بن عقیل [...] قتله عمر بن صبیح الصّدائیّ.
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 198
و لمّا قتل أصحاب الحسین علیه السّلام و لم یبق إلّا أهل بیته، و هم ولد علیّ، و ولد جعفر،
__________________________________________________
(1)- تا به غیر از اهل بیت کسی نماند و ایشان اولاد او بودند و برادران و اولاد جعفر طیار و اولاد عقیل و چون منتسبان دودمان نبوت دیدند که به غیر ایشان در لشکرگاه کسی نمانده [است] هم را وداع کردند و دست از جان شیرین بشستند. اول کسی از اهل بیت که قدم در میدان مبارزت نهاد. عبد اللّه بن مسلم بن عقیل [بود].
و عبد اللّه بن مسلم بن عقیل پیش رفت. از شصت قضا تیری آمد و دست او را به پیشانیش بدوخت و عبد اللّه بازگشت. همان مرد تیری بر پشتش زد که از شکم او بیرون آمد.
ابو حنیفه دینوری گوید که بعد از قتل علی اکبر به تیر عمرو بن الصبیح الصیداوی، عبد اللّه بن مسلم بن عقیل کشته شد.
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 160، 163، 165
و بر این قیاس در آن روز محنت اساس، یک‌یک از محبان خاندان رسالت به میدان می‌رفتند و جمعی از دشمنان را به آتش دوزخ فرستاده، بالاخره به ریاض بهشت می‌شتافتند تا کار به جایی رسید که در ملازمت رکاب امامت ایاب غیر از اولاد و اخوان و برادرزادگان و پسران جعفر طیار و بنو عقیل (رضی اللّه تعالی عنهم) هیچ‌کس نماند و صحرای کربلا از خون شهدا شفق‌گون شد. چشم زمانه از مشاهده آن حال زار عترت سید ابرار اشک خونین افشاند. رباعی:
دردا که نگون شد علم آل حسین شد غرقه به خون کسوت اقبال حسین
خون شفق از دیده فروریخت سپهر چون دید به دشت کربلا حال حسین
و اوّل کسی که از اقربا نور دیده مرتضی که قدم در میدان کربلا نهاده با آن اشقیا قتال کرد، عبد اللّه بن مسلم بن عقیل بود و او قرب بیست کس از لشکر نحس عمر سعد را به قتل رسانید. آخر الامر به زخم نیزه نوفل بن مزاحم حمیری یا عمرو بن صبیح صیداوی شهید شد. بیت:
سرو سهی فتاد به روی زمین دریغ از باغ ناز رفت تذروی چنین دریغ
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 53
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 72
و ولد عقیل، و ولد الحسن، و ولده علیه السّلام، اجتمعوا و ودّع «1» بعضهم بعضا، «2» و عزموا علی الحرب «2»، «3» فأوّل من برز من أهل بیته «4» عبد اللّه بن مسلم بن عقیل بن أبی طالب علیه السّلام و هو یرتجز و یقول:
الیوم ألقی مسلما و هو أبی و فتیة بادوا علی دین النّبیّ
لیسوا بقوم عرفوا بالکذب لکن خیار و کرام النّسب
[من هاشم السّادات أهل الحسب] «5»
فقاتل حتّی قتل ثمانیة و تسعین رجلا فی ثلاث حملات «6» ثمّ قتله عمرو بن صبیح الصّیداویّ و أسد بن مالک.
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس،/ 301- 302- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 32؛ البحرانی، العوالم، 17/ 275- 276؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 312- 313؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 299؛ القمی، نفس المهموم،/ 305، 315- 316
و برز من بعده عبد اللّه بن مسلم بن عقیل علیه السّلام، و وقف بازاء الحسین علیه السّلام، و قال: یا مولای! أتأذن لی بالبراز؟ فقال له الحسین علیه السّلام: یا بنیّ! کفاک و أهلک القتل. فقال: یا عمّ! بماذا ألقی جدّک محمّدا صلّی اللّه علیه و اله؟ و قد ترکتک یا سیّدی، و اللّه لا کان ذلک أبدا، بل أقتل دونک حتّی ألقی اللّه بذلک. ثمّ برز الغلام، و حسر عن ذراعیه، و هو یرتجز و یقول:
نحن بنو هاشم الکرام نحمی بنات السّیّد الهمام
سبط رسول الملک العلّام نسل علیّ الفارس الضّرغام
فدونکم أضرب بالصّمصام و الطّعن بالعسّال باهتمام
__________________________________________________
(1)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و نفس المهموم: «یوّدع»].
(2- 2) [لم یرد فی الأسرار].
(3)- [إلی هنا حکاه فی شرح الشّافیة،/ 364 و مثیر الأحزان،/ 79].
(4)- [نفس المهموم: «أهل بیت الحسین علیه السّلام»].
(5)- من البحار.
(6)- [إلی هنا حکاه عنه فی الدّمعة السّاکبة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 73
أرجو بذاک الفوز بالقیام عند ملیک قادر علّام
ثمّ حمل علی القوم، و لم یزل یقاتل حتّی قتل تسعین فارسا، و رماه ملعون بسهم، فوقع فی لبّته، فخرّ صریعا ینادی: وا أبتاه! وا انقطاع ظهراه! فلمّا نظر الحسین علیه السّلام إلیه- و قد صرع- قال: اللّهمّ اقتل قاتل آل عقیل علیه السّلام. ثمّ قال: إنّا للّه و إنّا إلیه راجعون. «1»
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 72- 73
قال أبو مخنف: و برز عبد اللّه بن مسلم بن عقیل، فوقف بازاء الحسین علیه السّلام، ثمّ قال:
یا سیّدی! أئذن لی بالبراز؟ فقال علیه السّلام: کفاک، و کفی أهلک من القتل و الثّکل.- و قال-:
ممّا هم فیه. فقال: یا عمّ! بأیّ وجه ألقی اللّه سبحانه، و قد أسلمت سیّدی، و مولای، و اللّه لا کان ذلک أبدا.
ثمّ أنشأ و یقول:
نحن بنو هاشم الکرام نحمی عن ابن السّیّد الإمام
نسل علیّ الأسد الضّرغام سبط النّبیّ المصطفی التّهامی
ثمّ حمل علی القوم، فقتل منهم خلقا کثیرا، فرماه رجل من المعاندین بسهم، فقتله،
__________________________________________________
(1)- چون به غیر اهل بیت رسالت و خویشان و اقارب گرام آن امام عالمیان کسی نماند، اهل بیت و اولاد امجاد آن حضرت و اولاد امیر المؤمنین علیه السّلام و اولاد حسن علیه السّلام و اولاد جعفر بن ابی طالب و اولاد عقیل جمع شدند و یکدیگر را وداع کردند و عازم حرب شدند. اول کسی از ایشان که ابتدا به مقاتله کرد، عبد اللّه پسر مسلم بن عقیل بود، از ابن عم بزرگوار خود دستوری یافته [بود]، پا در میدان نهاد و رجزی چند ادا کرد.
به روایت حضرت امام زین العابدین علیه السّلام، سه نفر از آن کافران را به قتل آورد. به روایت دیگر، در سه حمله نود و هشت نفر از آن اشقیا را به سرای سقر فرستاد؛ تا آن‌که اسد بن صبیح و عمرو بن مالک او را شهید کردند.
و به روایت دیگر، دست خود را بر سر مبارک گذاشت. ناگاه نامردی تیری به سوی او انداخت که دست و پیشانی نورانی آن سید بزرگوار را برهم دوخت.
ابو الفرج روایت کرده است که مادر عبد اللّه، رقیّه صبیّه امیر المؤمنین بود.
مجلسی، جلاء العیون،/ 673- 674
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 74
و عجّل اللّه بروحه إلی الجنّة، فلمّا نظر الحسین علیه السّلام إلی ذلک أقبل إلیه، و کشفهم عنه، و حمله علی جواده، و أقبل به إلی الخیمة، فطرحه فیها، ثمّ رجع إلی أصحابه و قال: یا قوم! احملوا بارک اللّه فیکم، و بادروا إلی الجنّة، و دار الأمان خیر من دار الهوان.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 299
ثمّ برز عبد اللّه بن مسلم بن عقیل و هو یقول:
نحن بنو هاشم الکرام نحمی عن السّیّد و الإمام
نجل علیّ ابن السّیّد الضّرغام سبط «1» النّبیّ الملک العلام
فلم یزل یقاتل حتّی قتل من الأعداء نیفا و خمسین فارسا، ثمّ قتل رضی اللّه عنه. فلمّا نظر الحسین إلیه قال: «اللّهمّ اقتل قاتل آل عقیل». ثمّ قال: «احملوا علیهم- بارک اللّه فیکم- و بادروا إلی الجنّة الّتی هی دار الایمان». «2» [عن أبی مخنف]
القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 73
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «سبطا»].
(2)- چون از اصحاب کس زنده نماند که به مدافعت و منازعت اعدا بیرون شود، حسین علیه السّلام بنی هاشم را رخصت فرمود که به مصاف مکاوحت (1) و میدان مناطحت (2) بیرون شوند. پس، فرزندان امیر المؤمنین علی علیه السّلام و پسرهای حسن بن علی و حسین بن علی علیهم السّلام و اولاد جعفر و عقیل و مسلم (رضوان اللّه علیهم) فراهم آمدند و یکدیگر را وداع گفتند و رزم را تصمیم عزم دادند.
اول کس، عبد اللّه بن مسلم بن عقیل بن ابی طالب بود. ابو الفرج گوید: مادر عبد اللّه بن مسلم، رقیه دختر علی بن ابی طالب علیه السّلام بود. بالجملة، عبد اللّه به حضرت امام علیه السّلام آمد تا رخصت مبارزت حاصل کند.
در بحر اللئالی مسطور است که: آن حضرت فرمود: «هنوز از شهادت مسلم زمانی دراز برنگذشته و مصیبت مسلم از خاطرها سپری نگشته (3) [است]. تو را رخصت می‌دهم که دست مادر پیر خود را گرفته از این واقعه هایله (4) به یک‌سو شوی.»
عرض کرد: «پدر و مادرم فدای تو باد! من آن کس نیستم که زندگانی دنیای دنی (5) را بر حیات جاودانی برگزینم. ملتمس چنان است که این جان ناقابل را به قربانی حضرت خویش تشریف قبول فرمایی.»
حسین علیه السّلام که مصدر کرم و کرامت است، مسئلت او را به اجابت مقرون داشت. پس، عبد اللّه چون شیر غضبان و پلنگ غژمان (6) به میدان تاخت و این ارجوزه بپرداخت:
الیوم ألقی مسلما و هو أبی و فتیة بادوا علی دین النّبیّ
لیسوا بقوم عرفوا بالکذب لکن خیار و کرام النّسب
من هاشم السّادات أهل الحسب (7)
-موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 75
__________________________________________________
- پس شمشیر برآهیخت و اسب برانگیخت و در سه حمله، نود تن از آن کفار را به دار البوار (8) فرستاد.
آن‌گاه به دست عمرو بن صبیح الصیداوی و اسد بن مالک درجه شهادت یافت. به روایتی، عبد اللّه دست مبارک بر پیشانی داشت. ناگاه از سپاه ابن سعد خدنگی گشاد یافت و دست عبد اللّه را بر پیشانی بدوخت و بدان زخم از اسب درافتاد. از فقرات کتاب زیارت چنان مستفاد می‌افتد که رامی (9) نیز عمرو بن صبیح صیداوی بوده [است].
(1). مکاوحت: غلبه نمودن در جنگ.
(2). مناطحت: شاخ‌به‌شاخ گذاشتن (کنایه از جنگ نمودن است).
(3). فراموش‌نشده.
(4). هایله: دشوار، به فریاد آورنده.
(5). دنی: پست.
(6). غژمان: خشمگین.
(7). امروز پدرم (مسلم) و جوانانی که مسلمان و راستگو و شریف‌نژاد و از فرزندان هاشم بودند و شهید شدند، ملاقات می‌کنم.
(8). دار البوار: خانه هلاکت (کنایه از دوزخ).
(9). رامی: تیرانداز.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 2/ 316- 317
و از آن پس، در طلب زید بن رقاد الجهنی فرمان کرد و این ملعون همی‌گفت که از بنی هاشم جوانی را که از بیم تیر، دست بر جبین داشت، تیری بیفکندم. و آن تیر دستش را بر جبینش بدوخت؛ چندان‌که هر چند خواست کف مبارکش را از جبینش بازگیرد، نتوانست. این جوان عبد اللّه بن مسلم بن عقیل بود. چون این تیر به او پیوست، گفت: «اللّهمّ إنّهم استقلّونا و استذلّونا، فاقتلهم کما قتلونا»؛ یعنی: بار خدایا! این مردم حق‌ناشناس ما را دعوت کردند و ذلت ما را عزیمت برنهادند و به قتل ما مبادرت ورزیدند. پس ایشان را بکش؛ چنان‌که ما را کشتند.»
و آن ملعون تیری دیگر به آن جوان افکند و همی‌گفت: «پس از این تیر بدو شدم و او بمرده بود.»
پس آن تیر را که بدانش شهید ساختم، از شکمش برکشیدم و آن تیر که بر جبین داشت، بسیاری در جبهه او گردش دادم و کوشش نمودم تا بیرون کشیدم؛ لکن نوک تیر در استخوان بماند. و بیرون نیامد.
و چون اصحاب مختار به گرفتاری آن نابکار بیامدند، با تیغ برهنه بیرون تاختند. ابن کامل با ملازمان خویش گفت: «با نیزه و شمشیر بر وی متازید. و او را به تیرباران و سنگریزان درسپارید.»
پس چندان تیر و سنگ بر وی بریختند تا او را بر زمین افکندند و همچنانش زنده در آتش بسوختند و به روایتی او را به خدمت مختار درآوردند. مختار فرمود: «ای ملعون! به راستی بگوی تا عبد اللّه را چگونه بکشتی؟»
گفت: «تیری بر چشمش زدم که از قفایش سر بیرون کرد.»
مختار بفرمود تا آن خبیث را بر عقابین بیاویختند. آن‌گاه خویشتن تیری بر کمان نهاد و سخت بکشید و به چشمش رهانید؛ چنان‌که بر چشمش فرارسید، و از قفایش سر بیرون کشید و مردمان گفتند: «ای-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 76
(فائدة) قتل فی الطّفّ تسعة نفر و أمّهاتهم فی الخیم واقفات تنظرن إلیهم [...] و عبد اللّه ابن مسلم، فإنّ أمّه رقیّة بنت علیّ علیه السّلام واقفة تنظر إلیه.
السّماوی، إبصار العین،/ 130- عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 416
و عمرو بن صبیح هذا أخذه المختار و طعنه بالرّماح حتّی مات، «و قیل»: إنّ قاتل عبد اللّه بن مسلم زید بن رقاد، و کان یقول: رمیته بسهم و کفّه علی جبهته، یتّقی النّبل، فأثبتّ کفّه فی جبهته فما استطاع أن یزیل کفّه عن جبهته، و قال حین رمیته: اللّهمّ إنّهم استقلّونا و استذلّونا، فاقتلهم کما قتلونا. ثمّ رماه بسهم آخر، و کان یقول: جئته و هو میّت، فنزعت سهمی من جوفه و لم أزل انضنض الآخر عن جبهته حتّی أخذته و بقی النّصل.
و هذا أتاه أصحاب المختار، فلم یطعنوه و لم یضربوه، و لکن جعلوا یرمونه بالنّبل و الحجارة حتّی سقط، فأحرقوه حیّا.
الأمین، لواعج الأشجان،/ 172
و خرج من بعده عبد اللّه بن مسلم بن عقیل بن أبی طالب- و أمّه رقیّة الکبری بنت أمیر المؤمنین علیه السّلام- و هو یقول:
الیوم ألقی مسلما و هو أبی و عصبة بادوا علی دین النّبیّ
فقتل جماعة بثلاث حملات، و رماه یزید بن الرّقاد الجهنیّ، فاتّقاه بیده، فسمّرها إلی جبهته، فما استطاع أن یزیلها عن جبهته، فقال: «اللّهمّ إنّهم استقلّونا و استذلّونا، فاقتلهم کما قتلونا».
و بینا هو علی هذا إذ حمل علیه رجل برمحه، فطعنه فی قلبه، و مات، فجاء إلیه یزید ابن الرّقاد، و أخرج سهمه من جبهته، و بقی النّصل فیها، و هو میّت.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 327- 328
__________________________________________________
- ملعون! مکافات خویش را به چشم خویش دیدی.»
پس از آن، چندانش تیر بباریدند که ناپدید شد و سرش را بریده و نامش را ثبت کردند.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السّلام، 3/ 395- 396
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 77
قال أرباب التّاریخ: و لما قتل علیّ بن الحسین الأکبر، خرج من بعده: عبد اللّه بن مسلم بن عقیل، و أمّه رقیّة الکبری بنت أمیر المؤمنین علیه السّلام و هو یقول:
الیوم ألقی مسلما و هو أبی و عصبة بادوا علی دین النّبیّ
لیسوا بقوم عرفوا بالکذب لکن خیار و کرام النّسب
من هاشم السّادات أهل الحسب
فقتل جماعة کثیرة بثلاث حملات. و عن محمّد بن أبی طالب: إنّه قتل فی حملاته ثمانیة و تسعین رجلا.
و لم یزل یقاتل حتّی رماه لعین من القوم بسهم، فاتّقاه بیده، فسمرها إلی جبهته، و ما استطاع أن یزیلها، فقال: «اللّهمّ إنّهم استقلّونا، و استذلّونا، فاقتلهم کما قتلونا».
و بینما هو بهذا و نحوه، إذ حمل علیه رجل برمحه، فطعنه فی قلبه، ففارقت روحه الدّنیا.
فجاء الرّامی، فأخرج سهمه من جبهته، و بقی النّصل فیها- و هو میّت-.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 350- 351
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 78

(زیارة النّاحیة): السّلام علی «1» عبید اللّه «2» بن مسلم بن عقیل «1» و لعن اللّه قاتله و رامیه عمر بن صبیح الصّیداویّ.
ابن طاووس، الإقبال،/ 575، مصباح الزّائر،/ 281- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 68؛ البحرانی، العوالم، 17/ 337؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 303؛ المحمودی، العبرات، 2/ 154
__________________________________________________
(1- 1) [العبرات: «عبد اللّه بن عقیل»].
(2)- [فی المصباح و الأسرار: «أبی عبد اللّه» و فی البحار و العوالم: «أبی عبید اللّه»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 79

و محمّد «1» بن مسلم بن عقیل «2» أمّه أمّ ولد «3» قتله «4» فیما رویناه عن أبی جعفر محمّد بن علیّ علیهما السّلام «2» «4» أبو مرهم «5» «3» الأزدیّ و لقیط بن إیاس الجهنیّ. «6»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 62- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 32؛ البحرانی، العوالم، 17/ 276؛ الدّربندیّ، أسرار الشّهادة،/ 299؛ القمی، نفس المهموم،/ 320؛ مثله الأمین، لواعج الأشجان،/ 172؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام (الهامش)،/ 353
و روی: أنّه قاتل محمّد بن مسلم، فطعنه أبو مریم الأزدیّ.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 106
قال هشام بن محمّد: [...] و قتل محمّد بن مسلم بن عقیل و أمّه أمّ ولد، قتله لقیط ابن یاسر الجهنیّ. «7»
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 145
__________________________________________________
(1)- [و فی اللّواعج مکانه: «و خرج محمّد ...» و فی بحر العلوم: «و برز محمّد ...»].
(2- 2) [اللّواعج: «ابن أبی طالب، فقاتل حتّی قتل، قتله»].
(3- 3) [بحر العلوم: «فقاتل حتّی قتله أبو مریم»].
(4- 4) [لم یرد فی نفس المهموم].
(5)- [فی البحار و العوالم و الأسرار و اللّواعج: «أبو جرهم»].
(6)- مادرش کنیز بوده و چنانچه از حضرت ابی جعفر محمد بن علی علیهما السّلام روایت شده [است]، قاتل او ابو مرهم ازدی، و لقیط بن ایاس جهنی بوده‌اند.
رسولی محلاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 91
(7)- و بعد از او [عبد اللّه بن مسلم]- به روایت امام محمد باقر علیه السّلام- محمد برادر او به جنگ‌گاه درآمد و به طلب خون برادر، جمعی از آن بدبختان را به قتل آورد و به ضربت ابو جرهم اسدی و لقیط بن ایاس جهنی شربت شهادت نوشید.
مجلسی، جلاء العیون،/ 674
از پس او محمد بن مسلم بن عقیل، چون برادر را در خاک و خون غلتان دید، مانند پلنگ زخم‌خورده بردمید و از حضرت امام به ضراعت تمام، خط جواز یافته به میدان گرم و گداز شتافت و چند تن از ابطال‌رجال را به دستیاری سیف و سنان پایمال ساخت. آن‌گاه به دست ابو جرهم الازدی و لقیط بن ایاس بن-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 80
ثمّ برز بعده محمّد بن مسلم علیه السّلام، فقتل جماعة، ثمّ قتله ابن جرهم الأسدیّ (لعنه اللّه).
الجواهری، مثیر الأحزان،/ 80
__________________________________________________
- الجهنی در مصطبه (1) جهاد دوستکانی (2) مراد یافت؛ (رضوان اللّه علیه). تواند شد که از پسران مسلم، این محمد الاکبر است.
(1). مصطبه: سکو.
(2). دوستکانی: ساغر و پیاله بزرگ.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 2/ 318
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 81

فی النّسخة الّتی کانت تنسب إلی شهاب الدّین العاملیّ [...] و خرج من بعده أحمد بن مسلم بن عقیل، فاستأذن من الحسین للبراز، فأذن له، فبرز و هو یقول:
أطلب ثأر مسلم من جمعکم یا شرّ قوم ظالمین فسقه
أضربکم بصارم ذی رونق ضرب غلام صادق من صدقه
أنثنی عمّن لقانی ناکصا و لم أکن ممّن یحبّ الشّفقه
کم جاهد لمّا التقانی فی الوغا صیّرته کاللّبنة المفلّقه
قال: ثمّ حمل [علی] القوم، و لم یزل یضرب رجلا بعد رجل حتّی قتل خلقا کثیرا، فبینما هو یقاتل إذ أتاه سهم، فصرعه، فاستشهد أمام الحسین علیه السّلام.
و برز من بعده أخوه عون بن مسلم بن عقیل، و قتل أزهی من مائتین فارس و هو ینادی: یا ثارات مسلم. فنکّس أعلاما، و رجع یلتمس برد الهواء، فرماه عمر بن صبیح بسهم، فصرعه، و استشهد أمام الحسین علیه السّلام.
ثمّ برز من بعده أخوه جعفر بن مسلم، فلم یبرز إلیه أحد، فحمل علیهم، فقتل منهم رجالا، و رجع یلتمس برد الهواء، فرماه عروة بن عبد اللّه الجعفیّ بسهم، فصرعه، و استشهد أمام الحسین علیه السّلام.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 282
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 82

لعبد الرّحمان ذکر فی:
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 47
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 217
و لأبو عبد اللّه ذکر فی:
عماد الدّین طبری، کامل بهائی، 2/ 303
ثمّ برز من بعده أخوه عبد الرّحمان بن مسلم، فقتل سبعة عشر فارسا، ثمّ قتله عامر بن نهشل التّمیمیّ. و ما أحقّهم بقول القائل:
و إذا کانت النّفوس کبارا تعبت فی مرامها الأجسام
ابن أمیر الحاجّ، شرح الشّافیة،/ 366
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 83

ثمّ جعل أهل بیته صلوات اللّه و سلامه علیهم، یخرج الرّجل منهم بعد الرّجل حتّی قتل القوم منهم جماعة، فصاح الحسین علیه السّلام فی تلک الحال: صبرا یا بنی عمومتی، صبرا یا أهل بیتی، فو اللّه لا رأیتم هوانا بعد هذا الیوم أبدا. «1»
ابن طاووس، اللّهوف،/ 114- 115
و روی مصنّف کتاب المصابیح: إنّ الحسن بن الحسن المثنّی قتل بین یدی عمّه الحسین علیه السّلام فی ذلک الیوم سبعة عشر نفسا، و أصابه ثمانیة عشر جراحة، فوقع، فأخذه خاله أسماء بن خارجة، فحمله إلی الکوفة، و داواه حتّی برء، و حمله إلی المدینة. «2»
ابن طاووس، اللّهوف،/ 145- عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 468؛ القمی، نفس المهموم،/ 328
و أمّا الحسن المثنّی: فحضر الطّفّ مع عمّه الحسین، و اثخن بالجراح، فلمّا أرادوا أخذ الرّؤوس و جدوه و به رمق، فقال أسماء بن خارجة الفزاریّ: دعوه لی. فجعله إلی الکوفة، و عالجه حتّی برئ، و الحق بالمدینة. و اللّه أعلم. «3»
الصّبّان، إسعاف الرّاغبین،/ 201
__________________________________________________
(1)- سپس از مردان خانواده یکی پس از دیگری به میدان می‌آمد تا آن‌که جمعی از آنان به دست دشمن کشته شدند. این هنگام حسین علیه السّلام فریاد برآورد: «ای پسر عموهای من، شکیبا باشید! ای خاندان من بردباری کنید که به خدا قسم از امروز به بعد، هرگز خواری نخواهید دید.»
فهری، ترجمه لهوف،/ 114- 115
(2)- مصنف کتاب مصابیح گوید که حسن بن حسن مثنی در رکاب عمویش آن روز هفده نفر را کشت و هجده زخم برداشت و از پای درآمد. ولی دائی او اسماء بن خارجه وی را برگرفت و به کوفه برد و به درمانش کوشید، تا آن‌که بهبودی یافت و به مدینه برد.
فهری، ترجمه لهوف،/ 145
(3)- بالجمله، حسن مثنی در یوم طف با لشکر ابن سعد جهاد کرد و زخم فراوان یافت و در میان کشتگان افتاد. گاهی که سر شهدا را از تن دور می‌ساختند، هنوز حسن را رمقی در تن بود. اسماء بن خارجة بن عتبه بن حصین بن حذیفة بن بدر الفزاری که مکنی به ابی حسان بود، او را شفاعت کرد و گفت:
«بگذارید تا او خود درمی‌گذرد.»
و این شفاعت از بهر آن بود که مادر حسن مثنی «خوله» دختر منظور از قبیله فزاره بود. چون عبید اللّه بن زیاد آگهی یافت، گفت: «پسر خواهر ابی حسان را به او گذارید. پس ابی حسان، حسن را به-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 84
و نجا منهم [أولاد الحسن بن علیّ علیهما السّلام] اثنان: عمر کان مع الأسراء، و الحسن المثنّی.
فی (البحار): و کان الحسن بن الحسن حضر مع عمّه الحسین علیه السّلام یوم الطّفّ، و له من العمر اثنتان و عشرون سنة، و قاتل فی نصرة عمّه الحسین علیه السّلام قتالا شدیدا، و قتل سبعة عشر رجلا، و أصابه ثمانیة عشر جراحة، فوقع جریحا، و به رمق من الحیاة، فلمّا قتل الحسین علیه السّلام و أسر الباقون من أهله، جاء أسماء بن خارجة، فانتزعه من بین الأساری و قال: لا یوصل إلی ابن خولة أبدا. فقال عمر بن سعد: دعوا لأبی حسان ابن أخته.
فجاء به إلی الکوفة، و هو جریح، فداواه، و بقی عنده ثمانیة أشهر أو سنة علی ما رواه ابن قتیبة، و رجع إلی المدینة.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 456- 457
و لمّا قتل عبد اللّه بن مسلم، حمل آل أبی طالب حملة واحدة، فصاح بهم الحسین علیه السّلام:
صبرا علی الموت یا بنی عمومتی، و اللّه لا رأیتم هوانا بعد هذا الیوم. فوقع فیهم عون بن عبد اللّه بن جعفر الطّیّار، و أمّه العقیلة زینب، و أخوه محمّد، و أمّه الخوصاء، و عبد الرّحمان ابن عقیل بن أبی طالب، و أخوه جعفر بن عقیل، و محمّد بن مسلم بن عقیل.
و أصابت الحسن المثنّی بن الإمام الحسن السّبط علیه السّلام ثمانیة عشر جراحة، و قطعت یده الیمنی، و لم یستشهد.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 328
قالوا: و لمّا قتل عبد اللّه بن مسلم، حمل آل أبی طالب حملة واحدة، فاعتورهم النّاس، و أحاطوا بهم.
__________________________________________________
- کوفه آورد و مداوا کرد تا صحت یافت و از آن‌جا روانه مدینه شد.»
از این حدیث مکشوف افتاد که: حدیث دامادی قاسم بن حسن در کربلا و تزویج کردن حسین علیه السّلام فاطمه را با او از اکاذیب روات است. و حسین علیه السّلام را دو دختر افزون نبود: یکی فاطمه زوجه حسن مثنی و آن دیگر سکینه بود. بعضی گویند: او را دختر دیگر بود که زینب نام داشت. و اگر به اخبار نااستوار (1) متوسل شوند که او را فاطمه دیگر بود و ما بپذیریم، خواهیم گفت که او فاطمه صغری است و او در مدینه جای داشت. او را نتوان با قاسم بن حسن بست.
بالجمله، حسن مثنی در کربلا سعادت شهادت نیافت و به سلامت باز مدینه شد.
(1). نااستوار: نادرست. سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 2/ 323- 324
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 85
فصاح الحسین علیه السّلام: «صبرا علی الموت یا بنی عمومتی، لا رأیتم هوانا بعد هذا الیوم. فجعلوا یقاتلون أشدّ قتال.
قالوا: و وقع فی هذه الحملة جماعة من آل أبی طالب من بنی عقیل و علیّ و جعفر.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 352
الحسن بن الحسن، و أمّه خولة بنت منظور الفزاریّة، حضر واقعة الطّفّ و جاهد دون عمّه الحسین، فصرع، و لمّا جاؤوا لحزّ رأسه، وجدوا به رمقا، فتشفّع به أسماء بن خارجة الفزاریّ من أخواله، فحمله إلی الکوفة، و عالجه، فبرئ، ثمّ لحق بالمدینة، و تزوّج بابنة عمّه فاطمة بنت الحسین علیه السّلام و منه عقب الحسن الزّکیّ علیه السّلام. توفّی مسموما من قبل الولید بن عبد الملک، و عمره (75 عاما) کما فی عمدة الطّالب: ص 78.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام (الهامش)،/ 355
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 86

و عبد الرّحمان بن عقیل بن أبی طالب، أمّه أمّ ولد، قتله عثمان بن خالد بن أسیر «1» الجهنیّ بن حرب «2» الهمدانیّ القانصیّ «3» اشترکا فی قتله.
الرّسّان، تسمیة من قتل، تراثنا، س 1- ع 2،/ 151- عنه: الشجری، الأمالی، 1/ 171؛ المحمودی، العبرات، 2/ 153؛ مثله المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 121
و عبد الرّحمان بن عقیل، قتله عثمان بن خالد بن أسیر الجهنیّ، و بشر بن حوط.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 76- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 144
و شدّ بشر «4» بن شوط العثمانیّ [کذا] و عثمان بن خالد الجهنیّ علی عبد الرّحمان بن عقیل، فقتلاه.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 406، أنساب الأشراف، 3/ 200
و وجّه المختار فی طلب عثمان بن خالد الجهنیّ و نسر بن شوط القابضیّ من همدان، و هما قاتلا عبد الرّحمان بن عقیل بن أبی طالب، فظفر بهما، فضربت أعناقهما، ثمّ أحرقا.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 6/ 409
ثمّ قتل عبد الرّحمان بن عقیل بن أبی طالب. رماه عبد اللّه بن عروة الخثعمیّ بسهم، فقتله. «5»
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 254- عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2628، الحسین بن علیّ،/ 87
__________________________________________________
(1)- [الحدائق الوردیّة: «أشتر»].
(2)- [الحدائق الوردیّة: «حوط»]
(3)- [الحدائق الوردیّة: «القانضیّ»].
(4)- [أنساب الأشراف: «نشر»].
(5)- و سپس عبد الرحمان پسر عقیل با تیر عروة خثعمی شهید شد. دامغانی، ترجمه اخبار الطوال،/ 303
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 87
قال: و شدّ عثمان بن خالد بن أسیر الجهنیّ، و بشر بن سوط الهمدانیّ، ثمّ القابضیّ «1» علی عبد الرّحمان بن عقیل بن أبی طالب، فقتلاه. «2»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 447- مثله القمی، نفس المهموم،/ 318
و خرج من بعده أخوه عبد الرّحمان بن عقیل بن «3» أبی طالب «3»، و هو «3» یرتجز و «3» یقول:
«4» [أبی عقیل فاعرفوا مکانی من هاشم و هاشم إخوانی
کهول صدق سادة القرآن هذا حسین شامخ البنیان]
فقاتل «5» حتّی قتل- رحمه اللّه.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 203
قتله عثمان بن خالد بن أسید الجهنیّ، و بشیر «6» بن حوط القایضیّ، فیما ذکر سلیمان بن أبی راشد، عن حمید بن مسلم. «7»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 61- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 66
و قتل یومئذ مع الحسین علیه السّلام من ولد عقیل بن أبی طالب: عبد الرّحمان بن عقیل، أمّه: أمّ ولد. قتله: عثمان بن خالد الجهنیّ.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 195
و شدّ عثمان بن خالد الهمدانیّ علی عبد الرّحمان بن عقیل بن أبی طالب، فقتله. «8»
المفید، الإرشاد، 2/ 111- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 44؛ البحرانی، العوالم، 17/ 287
__________________________________________________
(1)- [نفس المهموم: «القانصیّ»].
(2)- گوید: و نیز عثمان بن خالد بن اسیر جهنی و بشر بن سوط همدانی قابضی به عبد الرحمان بن عقیل بن ابی طالب حمله بردند و او را کشتند.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3053
(3- 3) لیس فی د.
(4)- ما بین الحاجزین من د و بر، و موضعه فی الأصل: «شعرا».
(5)- فی د: ثمّ قاتل.
(6)- [العبرات: «بشر»].
(7)- و قاتلش چنان‌که سلیمان بن ابی راشد از حمید بن مسلم نقل کرده [است]، عثمان بن خالد جهنی و بشیر بن حوط قایضی بودند.
رسولی محلاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 90
(8)- و عثمان بن خالد همدانی به عبد الرحمان فرزند عقیل (برادر مسلم) حمله افکند و او را بکشت.
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 111
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 88
(ثمّ) خرج من بعده أخوه عبد الرّحمان بن عقیل، فحمل و هو یقول:
أبی عقیل فاعرفوا مکانی من هاشم و هاشم إخوانی
فینا حسین سیّد الأقران و سیّد الشّباب فی الجنان
فقاتل، حتّی قتله عثمان بن خالد.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 26- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 65
ثمّ برز «1» عبد الرّحمان بن عقیل و هو یرتجز «2»: «3»
أبی عقیل فاعرفوا مکانی من هاشم و هاشم إخوانی «4» کهول صدق سادة الأقران
هذا حسین شامخ البنیان و سیّد الشّیب مع الشّبّان «4»
فقتل سبعة عشر «5» فارسا. قتله «6» عثمان بن خالد الجهنیّ. «7»
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 105- 106- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 319؛ الأمین، لواعج الأشجان،/ 173؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام (الهامش)،/ 353؛ المحمودی، العبرات، 2/ 65- 66
__________________________________________________
(1)- [اللّواعج: «و خرج»].
(2)- [فی نفس المهموم مکانه: «إنّه برز و هو یرتجز ...» و فی بحر العلوم: «و خرج من بعده: أخوه عبد الرّحمان بن عقیل، أمّه أمّ ولد، فحمل علی القوم و هو یرتجز و یقول ...»].
(3)- [اللّواعج: «یقول»].
(4- 4) [بحر العلوم:
«فینا حسین سیّد الأقران و سیّد الشّباب فی الجنان»]
(5)- [إلی هنا حکاه عنه فی بحر العلوم].
(6)- [اللّواعج: «فحمل علیه»].
(7)- [زاد فی نفس المهموم: «و عن تاریخ الطّبریّ أخذ المختار رجلین اشترکا فی دم عبد الرّحمان بن عقیل ابن أبی طالب و فی سلبه کانا فی الجبانة، فضرب عنقهما، ثمّ أحرقهما بالنّار. (علیهما لعائن اللّه تعالی)».
و زاد فی اللّواعج: «و بشر بن سوط (حوط خ ل) الهمدانیّ، فقتلاه و هذان أخذهما المختار، فضرب أعناقهما، و أحرقهما بالنّار»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 89
و حمل «1» عثمان بن خالد بن أسیر الجهنیّ و بشر بن سوط الهمدانیّ علی عبد الرّحمان بن عقیل بن أبی طالب، فقتلاه. «2»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 293- مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 456
و شدّ عثمان بن خالد الهمدانیّ علی عبد الرّحمان بن عقیل بن أبی طالب، فقتله.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 35
(زیارة النّاحیة): السّلام علی عبد الرّحمان بن عقیل، لعن اللّه قاتله ورامیه «3» عمر «4» بن خالد بن أسد الجهنیّ «3».
ابن طاووس، الإقبال،/ 575، مصباح الزّائر،/ 281- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 68؛ البحرانی، العوالم، 17/ 337؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 303؛ المحمودی، العبرات، 2/ 153
ثمّ قتل عبد الرّحمان و جعفر ابنا عقیل بن أبی طالب.
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 185
و قتل عبد الرّحمان بن عقیل و أمّه أمّ ولد، قتله عثمان بن خالد الجهنیّ. «5»
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 198
ثمّ خرج من بعده [جعفر بن عقیل] أخوه عبد الرّحمان بن عقیل و هو یقول:
__________________________________________________
(1)- [نهایة الإرب: «و شدّ»].
(2)- عثمان بن خالد بن اسیر خثعمی و بشر بن سوط همدانی هردو متفقا بر عبد الرحمان بن عقیل بن ابی طالب حمله کردند و او را کشتند.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 185
(3- 3) [فی البحار و العوالم و العبرات: «عثمان بن خالد بن أشیم [أسیر] الجهنیّ»].
(4)- [مصباح الزّائر: «عمرو»].
(5)- بعد از وی [جعفر بن عقیل] عبد الرّحمان بن عقیل [به شهادت رسید]
بعد از آن، عبد اللّه بن عروة الخثعمی تیری انداخت که بر مقتل عبد الرحمان بن عقیل آمد.
میرخواند، روضة الصفا، 3/ 160، 165
و بعد از شهادت عبد اللّه، اعمامش جعفر و عبد الرحمان ابنای عقیل به میدان شتافتند و چند کس را به آب تیغ آتش‌بار به دوزخ فرستادند و آخر الامر هردو بر خاک هلاک افتادند.
خواند امیر، حبیب السّیر، 2/ 53
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 90
أبی عقیل فاعرفوا مکانی من هاشم و هاشم إخوانی «1» کهول صدق سادة الأقران
هذا حسین شامخ البنیان و سیّد الشّیب مع الشّبّان «1»
فقتل سبعة عشر فارسا، ثمّ قتله عثمان بن خالد الجهنیّ. «2»
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(2)- پس عبد الرحمان پسر عقیل پا در میدان سعادت نهاد و هفده سوار از آن کافران غدار را به درک اسفل نار فرستاد و به ضربت عثمان بن خالد جهنی خلعت شهادت پوشید.
مجلسی، جلاء العیون،/ 674
و از پس او، عبد الرحمان بن عقیل به میدان آمد و این رجز بگفت:
أبی عقیل فاعرفوا مکانی من هاشم و هاشم إخوانی
کهول صدق سادة الأقران هذا حسین شامخ البنیان
و سیّد الشّیب مع الشّبّان (1)
و هفده تن از فرسان لشکر ابن سعد را به خاک افکند. آن‌گاه به دست عثمان بن خالد الجهنی شهید شد.
(1). من از فرزندان هاشم و پدرم عقیل است. منزلت مرا بشناسید. اجدادم مردانی راستگو و سرور همدوشان خود بودند.
این است حسین بلندمرتبه و سرور پیران و جوانان.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 2/ 319
آن‌گاه عثمان بن خالد بن اسید دهمانی جهنی و ابو اسماء بشر بن شمیط را [نزد مختار] حاضر کردند. این دو ملعون در خون عبد الرحمان بن عقیل و لباس او شریک بودند. پس بفرمود: «گردن هردو را بزدند و در ساعت، جثه هردو را به آتش بسوختند و این دو خبیث در جبانه جای داشتند.
سپهر، ناسخ التّواریخ حضرت سجاد علیه السّلام، 3/ 386- 387
و چون ساعتی بگذشت، ابو عمره حاجب بیامد و عرض کرد: «بشارت باد تو را که سعر بن ابی سعر عمار را که قاتل عبد الرحمان بن عقیل است، دستگیر کرده [است].»
چنان بود که آن ملعون بر اسب عبد الرحمان برنشسته، آهنگ بصره داشت و سعر او را بدید و از اسب به زمین کشید و بفرمود تا رسنی بر گردنش بستند و خوار و زارش از پیش روی بکشیدند و به قصر بیاوردند. چون مردم او را بدیدند، فغان برآوردند و با آن خبیث روی به خدمت مختار نهادند.
و در همان حال، ابو عمره دست پسری را گرفته بود و از دور می‌آورد و آن پسر را چهره‌ای از ماه تابنده رخشنده‌تر بود و زارزار می‌گریست. مختار گفت: «این پسر کیست؟»
گفت: «پسر عبد الرحمان است.»
مختار از جا برجست و بر دست و پای آن پسر بیفتاد و شیعه را از دیدار این حال غریو برخاست.
مختار از وی پرسید: «نامت چیست؟»
فرمود: «قاسم بن عبد الرحمان بن عقیل.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 91
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 302- 303- مثله المجلسی، البحار، 45/ 33؛ البحرانی، العوالم، 17/ 276؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 313- 314؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 299؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 81
__________________________________________________
- مختار گفت: «چه‌وقت به کوفه درآمدی؟»
فرمود: «ده روز است به کوفه آمده‌ام و مادر و خواهری که از من خردسالتر است با خود بیاورده‌ام.
پدرم را در کربلا بکشتند و اموال ما را به جمله غارت کردند. من در مدینه در نهایت عسرت روز می‌نهادم.
چون امارت تو را در کوفه بدانستم، به اینجا شدم، تا مگر به آسایش روزگار سپارم. اکنون که بشنیدم قاتل پدرم را بگرفتند، بیامدم تا قصاص نمایم.»
مختار گفت: «اینک قاتل پدر بزرگوارت حاضر است. هرچه خواهی چنان کن.»
قاسم دشنه‌ای از مختار بگرفت و از سینه آن ملعون تا نافش را برشکافت. آن‌گاه سرش را از تن جدا کردند و نامش را بنوشتند.
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السّلام، 3/ 405- 406
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 92

جعفر بن عقیل بن أبی طالب [...] قتله عبد اللّه بن عمرو الخثعمیّ.
الرّسّان، تسمیة من قتل، تراثنا، س 1، ع 2،/ 151- عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 171؛ المحمودی، العبرات، 2/ 153؛ مثله المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 121
و جعفر بن عقیل، قتله بشر بن حوط الهمدانیّ، و یقال: عروة بن عبد اللّه الخثعمیّ.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 76- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 143
و رمی عبد اللّه بن عروة الخثعمیّ جعفر بن عقیل بسهم، ففلّق «1» قلبه.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 406، أنساب الأشراف، 3/ 200- عنه:
المحمودی، العبرات، 2/ 65، 153
و رمی عبد اللّه بن عزرة «2» الخثعمیّ جعفر بن عقیل بن أبی طالب، فقتله. «3»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 447- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 64؛ مثله ابن الأثیر، الکامل، 3/ 293؛ النّویری، نهایة الإرب، 20/ 456
و قتل جعفر بن عقیل بن أبی طالب [...] قتله بشر بن حوط «4» الهمدانیّ. «5»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 469- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 153؛ مثله ابن الأثیر، الکامل، 3/ 302
و خرج من بعده جعفر بن عقیل «6» بن أبی طالب «6» و هو «7» یقول:
__________________________________________________
(1)- [جمل من أنساب الأشراف: «فغلق»].
(2)- [الکامل: «عروة»].
(3)- عبد اللّه عزره خثعمی نیز تیری به جعفر بن عقیل بن ابی طالب انداخت و او را بکشت.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3053
(4)- [الکامل: «الخوط»].
(5)- جعفر بن عقیل نیز کشته شد [...] و بشر بن حوط همدانی او را کشت.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3084
(6- 6) لیس فی د.
(7)- زید فی د: یرتجز و.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 93
«1» [أنا الغلام الأبطحیّ الطّالب من معشر فی هاشم و غالب
و نحن حقّا سادة الذّوائب هذا حسین سیّد الأطائب]
ثمّ حمل، فقاتل حتّی قتل- رحمه اللّه.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 203
قتله عروة بن عبد اللّه الخثعمیّ، فیما رویناه عن أبی جعفر «2» محمّد بن علیّ بن حسین «2»، و عن حمید بن مسلم. «3»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 61- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 33؛ البحرانی، العوالم، 17/ 276؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 299؛ المحمودی، العبرات، 2/ 64
ثمّ جعفر بن عقیل بن أبی طالب.
أبو علیّ مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 71
فخرج من بعده [عبد اللّه بن مسلم] جعفر بن عقیل بن أبی طالب، فحمل و هو یقول:
أنا الغلام الأبطحیّ الطّالبیّ من معشر فی هاشم و غالب
فنحن حقّا سادة الذّوائب فینا حسین أطیب الأطائب
و قاتل حتّی قتل.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 26- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 64
ثمّ برز جعفر بن عقیل قائلا: «4»
أنا الغلام الأبطحیّ الطّالبیّ من معشر فی هاشم من غالب
__________________________________________________
(1)- ما بین الحاجزین من د و بر، و موضعه فی الأصل: «شعرا».
(2- 2) [فی البحار و العوالم و الأسرار: «الباقر علیه السّلام»].
(3)- و چنانچه از ابو جعفر حضرت محمد بن علی علیهما السّلام و نیز از حمید بن مسلم روایت شده [است]، عروة بن عبد اللّه خثعمی او را کشت.
رسولی محلاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 91
(4)- [و فی نفس المهموم مکانه: «و امّه امّ الثغر بنت عامر من بنی کلاب و یقال امّه الخوصاء بنت عمرو بن عامر الکلابیّ، فبرز قائلا ...» و فی بحر العلوم: «قالوا: ثمّ برز- بعد عبد اللّه بن مسلم- من آل عقیل: جعفر بن عقیل. و أمّه الخوصاء أمّ الثّغر بنت عامر بن الهصان العامریّ من بنی کلاب. فتقدّم إلی القتال و هو یرتجز و یقول ...»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 94
و نحن حقّا سادة الذّوائب هذا حسین أطیب الأطائب «1»
«2» فقتل رجلین و فی قول «2» خمسة عشر فارسا، قتله بشر بن سوط «3» الهمدانیّ.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 105- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 319؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام (الهامش)،/ 352؛ المحمودی، العبرات، 2/ 64
قال هشام بن محمّد: و قتل جعفر بن عقیل بن أبی طالب [...] قتله بشر بن حوط الهمدانیّ.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواص،/ 145
(زیارة النّاحیة): السّلام علی جعفر بن عقیل، لعن اللّه قاتله ورامیه «4» بشر بن حوط الهمدانیّ «5».
ابن طاووس، الإقبال،/ 575، مصباح الزّائر،/ 281- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 68؛ البحرانی، العوالم، 17/ 337؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 303؛ المحمودی، العبرات، 2/ 153
ثمّ قتل عبد الرّحمان و جعفر ابنا عقیل بن أبی طالب.
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 185
و قتل جعفر بن عقیل بن أبی طالب [...] قتله بشر بن خوط الهمدانیّ. «6»
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 198
__________________________________________________
(1)- [زاد فی نفس المهموم: «فرماه عبد اللّه بن عزرة (عروة خ ل) الخثعمیّ فقتله»].
(2- 2) [بحر العلوم: «فقاتل حتّی قتل»].
(3)- [بحر العلوم: «حوط»].
(4)- [لم یرد فی المصباح].
(5)- النّسخ مختلفة، ففی بعضها بسکون المیم اسم طائفة، و فی بعضها بفتحها و هو اسم بلد معروف و أنّ کلّما تکرّر هذا اللفظ فی هذه الزّیارة بسکون المیم لا بفتحها.
(6)- بعد از وی [عبد اللّه بن مسلم] جعفر بن عقیل [به شهادت رسید]. میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 160
و بعد از شهادت عبد اللّه، اعمامش جعفر و عبد الرحمان ابنای عقیل به میدان شتافتند و چند کس را به آب تیغ آتش‌بار به دوزخ فرستادند و آخر الامر هردو بر خاک هلاک افتادند.
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 53
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 95
ثمّ خرج من بعده [عبد اللّه بن مسلم] جعفر «1» بن عقیل و هو یرتجز و یقول:
أنا الغلام الأبطحیّ الطّالبیّ من معشر فی هاشم و غالب «2» و نحن حقّا سادة الذّوائب
هذا حسین أطیب الأطائب من عترة البرّ التّقیّ العاقب «2» «3»
فقتل خمسة عشر فارسا «4» «5» ثمّ قتله «4» «6» بشر بن سوط الهمدانیّ «6». «7»
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 302- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 32- 33؛ البحرانی، العوالم، 17/ 276؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة،/ 313؛ مثله الدّربندیّ، أسرار الشّهادة،/ 299؛ الأمین، لواعج الأشجان،/ 172- 173؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 81
قال أبو مخنف: و هو یقول:
یا معشر الکهول و الشّبّان أضربکم بالسّیف و السّنان
أرضی بذاک خالق الإنسان ثمّ رسول الملک الدّیّان
ثمّ حمل علی القوم، و لم یزل یقاتل حتّی قتل من القوم خمسة و أربعین رجلا. «8»
__________________________________________________
(1)- [فی اللّواعج و مثیر الأحزان مکانه: «ثمّ (و) خرج جعفر ...»].
(2- 2) [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(3)- [اللّواعج: «الغالب»].
(4- 4) [اللّواعج: «علی روایة محمّد بن أبی طالب. و رجلین علی روایة ابن شهر آشوب. فقتله عبد اللّه ابن عروة الخثعمیّ و قیل»].
(5)- [أضاف فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «و قال ابن شهر آشوب: و قیل: قتل رجلین»].
(6- 6) [مثیر الأحزان: «بشیر بن سوط»].
(7)- پس، جعفر پسر عقیل رجزخوانان به معرکه درآمد و پانزده نفر از آن مخالفان را بر خاک هلاک انداخت. به روایت دیگر، دو نفر را به قتل رسانید. پس بشر بن سوط همدانی او را به درجه شهادت رسانید.
به روایت امام محمد باقر علیه السّلام عروة بن عبد اللّه خثعمی او را شهید گردانید.
مجلسی، جلاء العیون،/ 674
(8)- بعد از ایشان، نوبت به پسران عقیل افتاد. اول کس، جعفر بن عقیل بود که شیر نر را در نبرد-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 96
الدّربندیّ، أسرار الشّهادة،/ 299
__________________________________________________
- هماورد نمی‌دانست و پیل زفت (1) بازو را با خویش هم‌تراز نمی‌شمرد. رخصت کارزار یافته آهنگ گیرودار نمود و در برابر صفوف اعدا، این رجز بسرود:
أنا الغلام الأبطحیّ الطّالبیّ من معشر فی هاشم و غالب (2)
و نحن حقّا سادة الذّوائب هذا حسین أطیب الأطائب (3)
من عترة البرّ التّقیّ العاقب (4)
و جنگ درانداخت و پانزده سوار نامدار را عرضه هلاک و دمار ساخت.
ابن شهر آشوب گوید: به روایتی دو تن را بکشت و به دست بشر بن حوطة الهمدانی شهید شد. ابو الفرج گوید: مادر جعفر ام نفر بود و او دختر عامر العامری است. از حمید بن مسلم و ابی جعفر الباقر مروی است که: او را عروة بن عبد اللّه خثعمی مقتول ساخت.
(1). زفت: درشت، فربه.
(2). ابطحی: مردی که اهل مکه باشد. غالب: نام یکی از اجداد پیغمبر صلّی اللّه علیه و اله.
(3). ذوائب، جمع ذوابه: بزرگ و رئیس جمعیت.
(4). عاقب: یکی از اسمای پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله، زیرا آن حضرت، آخرین انبیا است.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 2/ 318- 319
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 97

ثمّ قتل محمّد بن عقیل بن أبی طالب، رماه لقیط بن ناشر الجهنیّ بسهم، فقتله. «1»
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 254- عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2628، الحسین بن علیّ،/ 87
__________________________________________________
(1)- پس از او، برادرش محمد پسر عقیل با تیر لقیط بن ناشر جهنی شهید شد.
دامغانی، ترجمه اخبار الطّوال،/ 303
آن‌گاه محمد بن عقیل به رمی سهم لقیط بن یاسر الجهنی عالم فانی را وداع کرد.
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 165
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 98

و عبد اللّه بن عقیل بن أبی طالب، و أمّه أمّ ولد، رماه عمرو بن صبیح الصّیداویّ «1»، فقتله.
الرّسّان، تسمیة من قتل، تراثنا، س 1- ع 2،/ 151- عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 171؛ مثله المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 121
و عبد اللّه بن عقیل- و أمّه أمّ ولد- قتله عمرو بن صبح «2» الصدائیّ.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 76- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 144
و عبد اللّه الأکبر بن عقیل بن أبی طالب، و أمّه أمّ ولد. قتله- فیما ذکره المدائنیّ- عثمان ابن خالد بن أشیم الجهنیّ و رجل من همدان. «3»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 61- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 320
و عبد اللّه بن عقیل، و أمّه: أمّ ولد. قتله: عمرو بن الصّبیح، [أضعفه بسهم] رماه به [بشیر بن حوط] الهمدانیّ.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 195
و روی أنّ عبد اللّه بن عقیل الأکبر قاتل، فقتله عثمان بن خالد الجهنیّ.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 106
و قال هشام بن محمّد: [...] و قتل أخوه عبد اللّه بن عقیل و أمّه أمّ ولد، قتله عمر بن الصّبیح.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 145
و قتل عبد اللّه بن عقیل [...] رماه عمر بن صبیح الصّدائیّ، فقتله.
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 198
__________________________________________________
(1)- [الحدائق الوردیّة: «الصّدائیّ»].
(2)- [العبرات: «الصّبح»].
(3)- عبد اللّه بن عقیل بن أبی طالب (عبد اللّه اکبر)، مادرش کنیز و چنانچه مدائنی گفته [است]: «او را عثمان بن خالد جهنی با مردی از قبیله همدان کشتند.» رسولی محلّاتی، ترجمه مقاتل الطّالبیین،/ 91
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 99
و قال أبو الفرج: و «1» عبد اللّه «2» بن عقیل بن أبی طالب، أمّه أمّ ولد، و قتله عثمان بن خالد ابن أشیم الجهنیّ و بشر بن حوط القابضیّ «3» «4» فیما ذکر سلیمان بن أبی راشد، عن حمید ابن مسلم، و عبد اللّه الأکبر بن عقیل، و أمّه أمّ ولد. قتله «4» فیما ذکر المدائنیّ عثمان بن خالد الجهنیّ و رجل من همدان «4»- و لم یذکر عبد الرّحمان أصلا «4». «5»
المجلسی، البحار، 45/ 33- مثله البحرانی، العوالم، 17/ 277؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 314؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 299
«و خرج» عبد اللّه الأکبر بن عقیل بن أبی طالب، فقتله عثمان بن خالد و بشر بن سوط (حوط خ ل) أیضا، و قیل عمرو بن صبیح.
الأمین، لواعج الأشجان،/ 173
ثمّ برز عبد اللّه بن عقیل، فقتل جماعة، ثمّ قتله عثمان بن خالد.
الجواهری، مثیر الأحزان،/ 81
و خرج عبد اللّه بن عقیل، فما زال یضرب فیهم حتّی أثخن بالجراح و سقط إلی الأرض، فجاء إلیه عثمان بن خالد التّمیمیّ، فقتله.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 329
__________________________________________________
(1)- [الدّمعة السّاکبة: «ثمّ برز أخوه»].
(2)- [علّق فی الهامش العوالم: «فی المصدر: عبد الرّحمان بن عقیل، و هو خلاف لکلام المصنّف حیث یقول:
«و لم یذکر عبد الرّحمان أصلا»، راجع: «استشهاد عبد الرّحمان بن عقیل»].
(3)- [الدّمعة السّاکبة: «القایضیّ»].
(4- 4) [لم یرد فی الأسرار].
(5)- به روایت دیگر، بعد از او عبد اللّه پسر عقیل به معرکه درآمد و جمعی را به قتل رسانید و به ضربت عثمان بن خالد و بشر بن حوط به منزله شهادت رسید.
مجلسی، جلاء العیون،/ 674
و از پس او، عبد اللّه بن عقیل بن ابی طالب به میدان آمد و رزمی صعب داد. و بعد از کر و فر فراوان، عثمان بن خالد بن اشیم الجهنی و بشر بن خوط الفایضی او را شهید کردند.
به روایت سلیمان بن ابی راشد و او سند به محمد بن مسلم می‌رساند، او عبد اللّه اصغر است و مادرش ام ولد 1 است.
و بعد از او، برادرش عبد اللّه اکبر به میدان آمد. مادر او نیز ام ولد است. قتالی عظیم داد و به روایت مداینی عثمان بن خالد الجهنی و مردی از قبیله همدان او را به قتل رساندند.
(1). امّ ولد: کنیزی که از مولای خود فرزند داشته باشد.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 2/ 319
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 100
ثمّ برز عبد اللّه الأکبر بن عقیل. و أمّه أمّ ولد. و فی إبصار العین للسّماویّ: أنّه کان متزوّجا بمیمونة بنت أمیر المؤمنین علیه السّلام. و فیه- نقلا عن السّرویّ-: أنّه تقدّم إلی الحرب و هو یرتجز و یقول:
خلّوا عن المصحر دون الغیل خلّوا عن الواضح من عقیل
یمنع عن صریخة الرّسول بسیفه المهنّد المصقول
فقتل رجالا و فرسانا حتّی أثخن بالجراح، فشدّ علیه عثمان بن خالد الجهنیّ، فقتله- کما فی مقاتل أبی الفرج ص 65 طبع النّجف. و مناقب ابن شهر آشوب: ج 4 ص 60 طبع قم. و فی تذکرة الخواصّ: ص 255 طبع النّجف (قتله عمر بن صبیح).
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام (الهامش)،/ 353
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 101

و محمّد بن أبی سعید بن عقیل بن أبی طالب، و أمّه أمّ ولد، قتله ابن زهیر «1» الأزدیّ، و لقیط بن یاسر الجهنیّ، اشترکا فی قتله.
الرّسّان، تسمیة من قتل، تراثنا، س 1- ع 2،/ 151- عنه: الأمالی، الشّجری، 1/ 171؛ المحمودی، العبرات، 2/ 155؛ مثله المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 121
و محمّد بن أبی سعید بن عقیل، قتله لقیط الجهنیّ.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 77- عنه: المحمودی، العبرات، 144
و محمّد بن أبی سعید بن عقیل بن أبی طالب الأحول «2»، و أمّه أمّ ولد، قتله لقیط بن یاسر الجهنیّ، رماه بسهم «3» فیما رویناه عن المدائنیّ عن أبی مخنف، عن سلیمان بن راشد «4»، عن حمید بن مسلم. «5»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 62- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 33؛ البحرانی، العوالم، 17/ 277؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 314؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 299؛ القمی، نفس المهموم،/ 320- 321
و روی: أنّه قاتل محمّد بن سعید الأحول ابن عقیل، فقتله لقیط بن یاسر الجهنیّ، رماه بنبل فی جنبه.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 106
__________________________________________________
(1)- [الحدائق الوردیّة: «أبو زهیر»].
(2)- [لم یرد فی الأسرار].
(3)- [إلی هنا حکاه عنه فی الدّمعة السّاکبة].
(4)- [فی الأسرار و نفس المهموم: «أبی راشد»].
(5)- و چنان‌که مدائنی به سندش از حمید بن مسلم روایت کرده [است]، قاتلش لقیط بن یاسر جهنی بود که به وسیله تیری که به جانب او پرتاب کرد، او را به شهادت رسانید.
رسولی محلاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 92
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 102
(زیارة النّاحیة): السّلام علی محمّد بن أبی سعید بن عقیل، و لعن اللّه قاتله لقیط بن ناشر «1» الجهنیّ. «2»
ابن طاووس، الإقبال،/ 575، مصباح الزّائر،/ 281- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 69؛ البحرانی، العوالم، 17/ 337؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 303؛ المحمودی، العبرات، 2/ 155- 156
و قتل محمّد بن أبی سعید بن عقیل [...] قتله لقیت بن یاسر الجهنیّ.
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 198
«و خرج» محمّد بن أبی سعید بن عقیل بن أبی طالب، فقاتل حتّی قتل. رماه لقیط ابن یاسر الجهنیّ بسهم، فقتله.
الأمین، لواعج الأشجان،/ 172
__________________________________________________
(1)- [العبرات: «یاسر»].
(2)- پس، محمد پسر ابو سعید بن عقیل به میدان درآمد و بعد از کشتن جمعی به تیر لقیط بن یاسر جهنی، عمر شریفش به‌سر آمد. مجلسی، جلاء العیون،/ 674
نخستین، محمد بن أبی سعید بن عقیل است و او را «احول» گفتند و مادرش ام ولد است. اسب برجهانید و فریضه جهاد به‌جا آورد. او را لقیط بن یاسر الجهنی به زخم تیر بکشت.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 2/ 321
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 103

و ذکر محمّد بن علیّ بن حمزة: أنّه قتل معه جعفر بن محمّد بن عقیل، «1» و وصف أنّه سمع أیضا من یذکر أنّه قتل یوم الحرّة. قال أبو الفرج: و ما رأیت فی کتب الأنساب لمحمّد ابن عقیل ابنا یسمّی جعفرا. «2»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبییّن،/ 62- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 33؛ البحرانی، العوالم، 17/ 277؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 314؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 299- 300؛ القمی، نفس المهموم،/ 321
و له ذکر فی:
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 48
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 112- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 62؛ البحرانی، العوالم، 17/ 343؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 462 «3»
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه عنه فی الأسرار].
(2)- محمد بن علی بن حمزة گوید: به همراه محمد بن أبی سعید فرزندش جعفر بن محمد بن عقیل نیز کشته شد. قول دیگری نیز نقل کرده [است] که جعفر بن محمد در جنگ حره کشته شد. ولی من در کتابهای انساب، فرزندی برای محمد بن عقیل به نام جعفر نیافته‌ام.
رسولی محلاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 92
(3)- و دیگر جعفر بن محمد بن عقیل است که در شمار شهدای کربلا او را در قلم آورده‌اند. به روایتی در یوم حره شهید شد.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 2/ 321
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 104

و ذکر أیضا محمّد بن علیّ بن حمزة، عن عقیل بن عبد اللّه بن عقیل بن محمّد بن عبد اللّه ابن محمّد بن عقیل بن أبی طالب: أنّ علیّ بن عقیل، و أمّه أمّ ولد، قتل یومئذ. «1»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 62- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 33؛ البحرانی، العوالم، 17/ 277؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة،/ 314؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 300؛ القمی، نفس المهموم،/ 321
__________________________________________________
(1)- و نیز محمد بن علی بن حمزه از عقیل بن عبد اللّه (که به چهار پشت به عقیل بن ابی طالب می‌رسد) روایت کرده [است] که از اولاد عقیل فرزندی نیز به نام علی بن عقیل در معرکه کربلا شهید شد.
رسولی محلاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 92- 93
بعضی روایت کرده‌اند که علی پسر عقیل نیز در آن صحرا به شهدا ملحق گردید.
مجلسی، جلاء العیون،/ 674
و دیگر فاضل مجلسی به اسناد خود، علی بن عقیل را در شمار شهدای کربلا رقم کرده است.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 2/ 320
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 105

و عبد اللّه بن عقیل الآخر- و أمّه أمّ ولد- قتله عمرو بن صبح «1» الصّدائیّ. و یقال: قتله أسید بن مالک الحضرمیّ.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 76- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 144
__________________________________________________
(1)- [العبرات: «الصّبح»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 106

له ذکر فی:
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 255
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 107

له ذکر فی:
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 112- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 62؛ البحرانی، العوالم، 17/ 343
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 145 «1»
__________________________________________________
(1)- و دیگر ابن جوزی در کتاب «تذکرة خواص الأمة فی معرفة الأئمّة» عون را در شمار پسران عقیل‌آورده و او را نیز مقتول یوم طف دانسته است.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 2/ 320
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 108

ثمّ برز من بعده موسی بن عقیل، و هو یرتجز و یقول:
یا معشر الکهول و الشّبّان أضربکم بالسّیف و السّنان
أحمی عن الفتیة و النّسوان و عن إمام الإنس ثمّ الجانّ
أرضی بذاک خالق الإنسان سبحانه ذو الملک الدّیّان
قال: ثمّ حمل علی القوم، و لم یزل یقاتل حتّی قتل سبعین فارسا، ثمّ قتل رحمه اللّه.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 74
ثمّ برز من بعده سعید بن عقیل أخو مسلم بن عقیل، و جعل یضرب فیهم یمینا و شمالا حتّی قتل منهم سبعین فارسا، فبینما هو کذلک، إذا أتاه سهم، فذبحه.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 282
برز من بعده موسی بن عقیل، و أنشأ یقول:
إلیکم معشر الکفّار ضربا یشیب لوقعه رأس الرّضیع
و نحمی معشر المختار جمعا بکفّ فتی لمولاه مطیع
قال: و لم یزل یقاتل حتّی قتل من القوم خمسین مبارزا، و استشهد أمام الحسین علیه السّلام.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 286
ثمّ برز موسی بن عقیل و هو یقول:
یا معشر الکهول و الشّبّان أضربکم بالسّیف و السّنان
أرضی بذاک خالق الإنسان ثمّ رسول الملک المنّان
و لم یزل یقاتل حتّی قتل من الأعداء ستّین فارسا، ثمّ قتل رضی اللّه عنه. «1» [عن أبی مخنف]
__________________________________________________
(1)- ابو مخنف حدیث می‌کند که موسی بن عقیل به حضرت حسین علیه السّلام آمد و سلام داد و به میدان مبارزت تاخت و این رجز قرائت کرد:-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 109
القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 74
__________________________________________________
-یا معشر الکهول و الشّبّان أضربکم بالسّیف و السّنان
أحمی عن الفتیة و النّسوان و عن إمام الإنس ثمّ الجان
أرضی بذاک خالق الإنسان ثمّ رسول الملک المنّان (1)
و حمله گران افکند و چندان بکوشید که هفتاد کس از سپاه ابن سعد را با شمشیر درگذرانید. آن‌گاه شهید شد.
(1). خلاصه اشعار: ای گروه پیر و جوان! با شمشیر و نیزه شما را می‌زنم و از پیشوای جن و انس و بانوان و جوانان او دفاع می‌کنم تا خدا و پیغمبرش را خشنود سازم.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 2/ 319- 320
قول السّپهر فی عدد المقتولین من آل عقیل این جمله بیرون مسلم که در کوفه شهید شد، هفت تن از پسران عقیل در یوم عاشورا شهید شده‌اند. و این سخن با شعر سراقة الباهلی که در مرثیه آل علی می‌گوید، راست می‌آید. هی هذه (1) (و مسعودی این اشعار را از مسلم بن قتیبه، مولی بنی هاشم داند):
یا عین بکّی بعبرة و عویل و اندبی إن ندبت آل الرّسول
تسعة منهم لصلب علیّ قد أبیدوا و تسعة لعقیل
و ابن عمّ النّبیّ عونا أخاهم لیس فیما ینوبهم بخذول
و سمیّ النّبیّ غودر فیهم قد علوه بصارم مصقول (2)
و اندبی کهلهم فلیس إذا ما عدّ فی الخیر کلّهم فی الکهول
لعن اللّه حیث حلّ زیادا و ابنه و العجوز ذات بعول
و فرزندزادگان عقیل را که اکنون رقم می‌شوند، افزون از این شمارند:
نخستین، محمد بن ابی سعید بن عقیل است و او را «احول» گفتند و مادرش ام ولد است. اسب برجهانید و فریضه جهاد به جا آورد. او را لقیط بن یاسر الجهنی به زخم تیر بکشت. دیگر، جعفر بن محمد بن عقیل است که در شمار شهدای کربلا او را در قلم آورده‌اند. به روایتی در یوم حرّه (3) شهید شد. دیگر، احمد بن محمد بن عقیل، چون شیر آشفته به میدان مقاتلت درآمد و این ارجوزه بگفت:
الیوم أتلو حسبی و دینی بصارم تحمله یمینی
أحمی به عن سیّدی و دینی ابن علیّ طاهر أمین (4)
و سیف و سنان در آن جماعت نهاد و چند بکوشید که هشتاد تن از کوفیان را بکشت؛ آن‌گاه کشته گشت.
(1). هی هذه: اشعار سراقه اینها است (که اکنون ذکر می‌شود).
(2). سمی البنی: هم نام پیغمبر. مقصودش، محمد بن عبد اللّه بن جعفر طیّار است.
(3). یوم حرة: روزی که مسلم بن عقبه به فرمان یزید بن معاویه (علیهم اللعنه)، مدینه را قتل عام کرد.
(4). امروز نژاد و کیش خود را با شمشیر دستم که با آن از دین و سرورم پسر علی پاک و امین دفاع می‌کنم، (برای شما) بیان خواهم کرد.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 2/ 320- 321
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 110

و عون بن عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب [...] قتله عبد اللّه بن قطنة الطّائیّ النّبهانیّ.
الرّسّان، تسمیة من قتل، تراثنا، س «1»- ع 2،/ 150- عنه: الشجری، الأمالی، 1/ 171؛ المحمودی، العبرات، 2/ 68؛ مثله المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 120
و عون بن عبد اللّه بن جعفر، قتله عبد اللّه بن قطبة الطّائیّ.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 76- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 143
و حمل عبد اللّه بن قطبة الطّائیّ علی عون بن عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب، فقتله.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 406، أنساب الأشراف، 3/ 200- عنه:
المحمودی، العبرات، 2/ 68
فاعتورهم النّاس من کلّ جانب، فحمل عبد اللّه بن قطبة الطّائیّ ثمّ النّبهانیّ علی عون ابن عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب، فقتله. «1»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 447- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 317
و خرج من بعده [محمّد بن عبد اللّه بن جعفر] أخوه عون «2» بن عبد اللّه بن جعفر «3» بن أبی طالب و هو یقول:
«4» [إن تنکرونی فأنا ابن جعفر شهید صدق فی الجنان الزّهر
__________________________________________________
(1)- گوید: پس از آن، از هر سوی آنها را در میان گرفتند: عبد اللّه بن قطبه طایی نبهانی به عون بن عبد اللّه طالبی حمله برد و او را بکشت.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3053
(2)- فی النّسخ: «عور»، و التّصحیح من نور العین و جمهرة أنساب العرب ص 61، و هو عون الأصغر.
(3)- لیس فی د.
(4)- ما بین الحاجزین من دوبر، و مکانه فی الأصل «شعرا».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 111
یطیر «1» فیها «2» بجناح أخضر «2» کفی بهذا شرفا من معشر]
ثمّ حمل، فقاتل حتّی قتل رحمه اللّه.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 204
حدّثنی أحمد بن عیسی، قال: حدّثنا الحسین بن نصر، عن أبیه، عن عمر بن سعد، عن أبی مخنف، عن سلیمان بن أبی راشد، عن حمید بن مسلم: أنّ عبد اللّه بن قطنة التّیهانیّ [؟] التّمیمیّ قتل عون بن عبد اللّه بن جعفر. «3»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 60
و حمل عبد اللّه بن قطبة الطّائیّ علی عون بن عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب، فقتله. «4»
المفید، الإرشاد، 2/ 111- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 44؛ البحرانی، العوالم، 17/ 287؛ مثله الطّبرسی، إعلام الوری،/ 247
(ثمّ) خرج من بعده [محمّد بن عبد اللّه بن جعفر] عون بن عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب، فحمل و هو یقول:
إن تنکرونی فأنا ابن جعفر شهید صدق فی الجنان أزهر
یطیر فیها بجناح أخضر کفی بهذا شرفا فی معشر
فقاتل حتّی قتل، قیل: قتله عبد اللّه بن قطبة.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 27- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 68
ثمّ برز أخوه عون قائلا: «5»
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «نطیر»].
(2- 2) فی د: بجنان أخظر- کذا.
(3)- احمد بن عیسی به سندش از حمید بن مسلم روایت کرده [است] که عون بن عبد اللّه را عبد اللّه بن قطنه تمیمی (تیهانی خ ل) کشت.
رسولی محلاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 89
(4)- و عبد اللّه بن قطبه طایی (از لشکر عمر بن سعد) به عون پسر عبد اللّه بن جعفر حمله کرد و او را بکشت.
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 111
(5)- [و فی تسلیة المجالس و البحار و العوالم و الأسرار مکانه: «ثمّ خرج من بعده عون بن عبد اللّه بن جعفر و هو یقول ...» و فی نفس المهموم: «إنّه برز قائلا ...» و فی بحر العلوم: «فبرز و هو یرتجز و یقول ...» و فی أعیان-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 112
إن تنکرونی فأنا ابن جعفر شهید صدق فی الجنان أزهر «1» یطیر فیها بجناح أخضر
کفی بهذا شرفا فی المحشر «2»
فقتل «1» «3» ثلاثة فوارس، و ثمانیة عشر راجلا. «4» قتله «5» عبد اللّه بن قطنة «6» الطّائیّ «4».
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 106- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 317؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام (الهامش)،/ 354؛ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 303؛ المجلسی، البحار، 45/ 34؛ البحرانی، العوالم، 17/ 277- 278؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 300؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 257- 258؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 608، لواعج الأشجان،/ 174؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 81
و حمل النّاس علیهم من کلّ جانب، فحمل عبد اللّه بن قطبة الطّائیّ علی عون بن عبد اللّه بن جعفر، فقتله. «7»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 293- مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 456
و حمل عبد اللّه بن قطنة الطّائیّ علی عون بن عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب، فقتله.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 35
__________________________________________________
- الشّیعة و اللّواعج: «و (خرج) أخوه عون بن عبد اللّه بن جعفر علیه السّلام و أمّه أیضا زینب بنت أمیر المؤمنین علیها السّلام و هو یقول ...» و فی مثیر الأحزان: «و خرج من بعده أخوه عون و هو یقول ...» و فی المعالی: «برز أوّلا عون بن عبد اللّه ابن جعفر و أمّه زینب الکبری علی قول و هو یرتجز و یقول ...»].
(1- 1) [مثیر الأحزان: «ثمّ قاتل حتّی قتل»].
(2)- [بحر العلوم: «من معشر»].
(3)- [فی تسلیة المجالس و البحار و العوالم و الأسرار و اللّواعج: «ثمّ قاتل حتّی قتل (من القوم)» و فی بحر العلوم: «و جعل یقاتل، فقتل»].
(4- 4) [فی مثیر الأحزان: «ثمّ قتله عبد اللّه الطّائیّ» و فی أعیان الشیعة و اللّواعج: «فحمل علیه عبد اللّه ابن قطبة الطّائیّ، فقتله»].
(5)- [فی تسلیة المجالس و البحار و العوالم و الأسرار: «ثمّ قتله»].
(6)- [فی تسلیة المجالس: «قطبة» و فی البحار و العوالم و الأسرار: «بطّة»].
(7)- مردم (لشکریان) از هر طرف بر آنها حمله نمودند. عبد اللّه بن قطبه طایی بر عون بن عبد اللّه بن جعفر حمله کرد و او را کشت.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 185
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 113
قال هشام بن محمّد [...] قتل عون بن عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب [...] قتله عبد اللّه بن قطیة الطّائیّ.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 145
(زیارة النّاحیة): السّلام علی عون بن عبد اللّه بن جعفر الطّیّار فی الجنان حلیف الایمان و منازل الأقران النّاصح للرّحمان التّالی للمثانی و القرآن لعن اللّه قاتله عبد اللّه بن قطبة «1» النّبهانیّ.
ابن طاووس، الإقبال،/ 575، مصباح الزّائر،/ 280- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 68؛ البحرانی، العوالم، 17/ 337؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 303؛ المحمودی، العبرات، 2/ 152
ثمّ قتل عون و محمّد ابنا عبد اللّه بن جعفر.
ابن کثیر البدایة و النّهایة، 8/ 185
و قتل عون بن عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب [...] قتله عبد اللّه بن قطنة الطّائیّ. «2»
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 197- 198
ثمّ برز من بعده [عبد اللّه بن مسلم] عون بن عبد اللّه بن جعفر علیه السّلام و هو یرتجز و یقول:
أقسمت لا أدخل إلّا الجنّه موالیا لأحمد و السّنّه
و الفوز من بعد انقطاع المنّه هو الّذی أنقذنا بمنّه
من حبرة الکفر و سوء الظّنّه صلّی علیه اللّه باری الجنّه
قال: ثمّ حمل علی القوم، و لم یزل یقاتل حتّی قتل ثمانین فارسا، و قتل علیه السّلام.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 73
__________________________________________________
(1)- [المصباح: «قطیة»].
(2)- آن‌گاه عون بن عبد اللّه بن جعفر بیرون آمد و شربت شهادت چشید.
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 160
و چون عون بن عبد اللّه برادر نیک‌اختر خود را در میان خاک و خون افتاده دید، به معرکه خرامید و قاتل او را به قعر جهنم رسانید. جنگ می‌کرد تا او نیز شربت شهادت چشید.
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 53
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 114
قال أبو الفرج بعد ذکر قتل محمّد و عون: و إنّ عونا قتله عبد اللّه بن قطنة التّیهانیّ [؟]. «1»
المجلسی، البحار، 45/ 34- عنه: البحرانی، العوالم، 17/ 278
فبرز عون بن عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب و أمّه زینب العقیلة بنت علیّ بن أبی طالب علیه السّلام، و أمّها فاطمة علیها السّلام بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله، ثمّ قتل حتّی قتل من القوم ثلاثة فوارس و ثمانیة عشر راجلا، ثمّ قتله عبد اللّه بن قطبة الطّائیّ.
ابن أمیر الحاجّ، شرح الشّافیة،/ 366
فبرز عون بن عبد اللّه بن جعفر الطّیّار و هو یقول:
أقسمت لا أدخل إلّا الجنّه مصدّقا بأحمد و السّنّه
و البعث من بعد انقطاع الرّنّه هو الّذی أنقذنا بمنّه
عن حیرة الکفر و کید الضّنّه صلّی علیه اللّه باری الجنّه
فلم یزل یقاتل حتّی قتل منهم ستّین فارسا، ثمّ قتل رضی اللّه عنه. «2» [عن أبی مخنف]
القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 73
أقول: ینبغی أن یعلم أنّه کان لعبد اللّه بن جعفر ابنان مسمّیان بهذا الإسم: عون الأکبر، و عون الأصغر، أحدهما أمّه زینب العقیلة علیها السّلام، و ثانیهما أمّه جماعة (جمانة خ ل) بنت المسیب بن نجبة الفزاریّ و اختلفت کلمات المؤرّخین فی الّذی قتل مع الحسین علیه السّلام،
__________________________________________________
(1)- پس، عون برادر بزرگ او به معرکه درآمد و سه سوار و هیجده پیاده را زهر ممات چشانید و به تیغ عبد اللّه بن بطه شهد شهادت نوشید.
مجلسی، جلاء العیون،/ 674- 675
(2)- از پس او، عون بن عبد اللّه بن جعفر آغاز جدال نمود و این شعر بگفت:
إن تنکرونی فأنا ابن جعفر شهید صدق فی الجنان الأزهر
یطیر فیها بجناح أخضر کفی بهذا شرفا فی المحشر (1)
آن‌گاه به جنگ درآمد و سه تن سوار و هشت تن پیاده را از مرکب حیات فرود آورد. این‌وقت به دست عبد اللّه بن بطة الطائی شهید شد و بعضی قاتل او را عبد اللّه بن قطنة التیهانی دانند.
(1). اگر مرا نمی‌شناسید، فرزند جعفری هستم که براستی شهید گشت و با بال سبز در بهشت پرواز می‌کند. در قیامت همین شرف مرا بس است (که فرزند چنین پدرم).
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 2/ 322
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 115
و الظّاهر أنّ المقتول بالطّفّ هو الأکبر ابن زینب علیها السّلام، و الأصغر قتل یوم حرّة و اقم قتله أصحاب مسرف بن عقبة الملعون. قاله أبو الفرج. «1»
القمی، نفس المهموم،/ 317
(فائدة) قتل فی الطّفّ تسعة نفر و أمّهاتهم فی الخیم واقفات تنظرن إلیهم و هم [...] عون بن عبد اللّه بن جعفر: فإنّ أمّه زینب العقیلة واقفة تنظر إلیه.
السّماوی، إبصار العین،/ 130- عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 416
__________________________________________________
(1)- گوید: خوب است بدانی عبد اللّه بن جعفر را دو پسر عون نام بود که اکبر و اصغر ملقب بودند. مادر یکی زینب عقیله بود و مادر دیگری جماعه دختر مسیب بن نجیه فزاری. و مورد اختلاف است که کدامشان در کربلا با حسین کشته شده و ظاهر این است که همان عون اکبر زاده زینب باشد و عون اصغر را در روز جنگ حره اصحاب مسرف بن عقبه ملعون کشتند؛ چنان‌که ابو الفرج گفته است.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 145- 146
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 116

ثمّ قتل عدیّ بن عبد اللّه بن جعفر الطّیّار، قتله عمرو بن نهشل التّمیمیّ. «1»
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 254- عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2628، الحسین بن علیّ،/ 87
__________________________________________________
(1)- پس از او عدی، پسر عبد اللّه بن جعفر طیار به دست عمرو بن نهشل تمیمی شهید شد.
دامغانی، ترجمه اخبار الطوال،/ 303
آن‌گاه عمرو بن بهشلی التمیمی، عدی بن عبد اللّه جعفر طیار را به قتل رسانید.
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 165
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 117

و محمّد بن عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب [...] قتله عامر بن نهشل التّمیمیّ «1».
الرّسّان، تسمیة من قتل، تراثنا، س «1»- ع 2،/ 151- عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 171؛ المحمودی، العبرات، 2/ 152؛ مثله: المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 120- 121
و محمّد بن عبد اللّه بن جعفر، قتله عامر بن نهشل التّمیمیّ.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 76- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 143
و حمل عامر بن نهشل من بنی تیم اللّه بن ثعلبة علی محمّد بن عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب، فقتله.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 406، أنساب الأشراف، 3/ 200- عنه:
المحمودی، العبرات، 2/ 153
و حمل عامر بن نهشل التّیمیّ علی محمّد بن عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب، فقتله. «2»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 447- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 67؛ مثله القمی، نفس المهموم،/ 318
و خرج من بعده [عبد الرّحمان بن عقیل] أخوه [؟] محمّد بن عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب و هو یقول:
«3» [نشکو إلی اللّه من العدوان فعال «4» قوم فی الرّدی عمیان
قد بدّلوا معالم الفرقان و محکم التّنزیل و التّبیان
__________________________________________________
(1)- [فی الحدائق الوردیّة و العبرات: «التّیمیّ»].
(2)- عامر بن نهشل تیمی نیز به محمد بن عبد اللّه طالبی حمله برد و او را بکشت.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3053
(3)- ما بین الحاجزین من د و بر و مکانه فی الأصل «شعرا».
(4)- [فی المطبوع: «فقال»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 118
و أظهروا الکفر مع الطّغیان]
فقاتل حتّی قتل- رحمه اللّه.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 203- 204
قتله عامر بن نهشل التّمیمیّ فیما روی عن سلیمان بن أبی راشد، عن حمید بن مسلم بالإسناد الّذی قدّمناه، «1» و إیّاه عنّی سلیمان بن قتّة «2» بقوله:
و سمیّ النّبیّ غودر فیهم قد علوه بصارم مصقول
فإذا ما بکیت عینی فجودی بدموع تسیل کلّ مسیل «3»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 60- مثله القمی، نفس المهموم،/ 318
و حمل عامر بن نهشل التّمیمیّ «4» علی محمّد بن عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب، فقتله. «5»
المفید، الإرشاد، 2/ 111- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 44؛ البحرانی، العوالم، 17/ 287؛ مثله الطّبرسی، إعلام الوری،/ 247
ثمّ محمّد بن عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب.
أبو علیّ مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 71
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه عنه فی نفس المهموم].
(2)- [نفس المهموم: «قبة»].
(3)- و چنانچه حمید بن مسلم روایت کرده [است]، قاتل او عامر بن نهشل تمیمی بود و سلیمان بن قته نیز در این دو شعر او را خواسته [است] که گوید:
و سمیّ النّبیّ غودر فیهم قد علوه بصارم مصقول
فاذا ما بکیت عینی فجودی بدموع تسیل کلّ مسیل
و همنام پیغمبر صلّی اللّه علیه و اله در میان آنها تنها ماند و آنان با شمشیر آبدیده به سر وقتش آمدند.
پس ای دیده من، چون خواستی بگریی، سیلاب اشکت را بر آنها فروریز.
رسولی محلاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 90
(4)- [فی الإرشاد ط مؤسّسة آل البیت علیهم السّلام: «التّیمیّ»].
(5)- و عامر بن نهشل تمیمی به فرزند دیگر عبد اللّه بن جعفر (یعنی) محمد حمله کرد و او را بکشت.
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 111
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 119
(ثمّ) خرج «1» من بعده «1» [عبد الرّحمان بن عقیل] محمّد بن عبد اللّه بن جعفر «2» بن أبی طالب، فحمل، و هو یقول: «2»
نشکو إلی اللّه من العدوان فعال قوم فی الرّدی عمیان
قد ترکوا معالم القرآن و أظهروا الکفر مع الطّغیان
«3» فقاتل قتالا شدیدا حتّی قتل «3».
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 26- عنه: بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام (الهامش)،/ 354؛ المحمودی، العبرات، 2/ 66
ثمّ برز محمّد بن عبد اللّه بن جعفر، و هو ینشد: «4»
أشکو إلی اللّه من العدوان فعال قوم فی الرّدی عمیان
قد بدّلوا معالم القرآن و محکم التّنزیل و التّبیان
و أظهروا الکفر مع الطّغیان
فقتل عشرة أنفس، قتله عامر بن نهشل التّمیمیّ.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 106- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 318؛ المحمودی، العبرات، 2/ 67؛ مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 258؛ القمی، نفس المهموم،/ 318
(زیارة النّاحیة): السّلام علی محمّد بن عبد اللّه بن جعفر، الشّاهد مکان أبیه و التّالی لأخیه و واقیه ببدنه، لعن اللّه قاتله عامر بن نهشل التّمیمیّ.
ابن طاووس، الإقبال،/ 575، مصباح الزّائر،/ 280- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 68؛ البحرانی، العوالم، 17/ 337؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 303؛ المحمودی، العبرات، 2/ 153
__________________________________________________
(1- 1) [بحر العلوم: «أخوه [عون بن عبد اللّه بن جعفر]»].
(2- 2) [بحر العلوم: «إلی الحرب، و أمّه: الخوصاء بنت حفصة بن ثقیف من بکر بن وائل، و أخذ یرتجز و یقول»].
(3- 3) [بحر العلوم: «فقتل عشرة أنفس، ثمّ شدّ علیه عامر بن نهشل التّمیمیّ، فقتله»].
(4)- [فی نفس المهموم مکانه: «إنّه برز و هو ینشد ...»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 120
ثمّ قتل عون و محمّد ابنا عبد اللّه بن جعفر.
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 185
و قتل محمّد بن عبد اللّه بن جعفر [...] قتله عامر بن هشل التّیمیّ. «1»
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 198
و خرج من بعده محمّد بن عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب و هو یقول:
نشکو إلی اللّه من العدوان قتال «2» قوم فی الرّدی عمیان «3» قد ترکوا معالم القرآن
و محکم التّنزیل و التّبیان و أظهروا الکفر مع الطّغیان «3»
ثمّ قاتل حتّی قتل عشرة أنفس «4»، ثمّ قتله عامر بن نهشل التّمیمیّ. «5»
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 303- مثله المجلسی، البحار، 45/ 34؛ البحرانی، العوالم، 17/ 277؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 314؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 300؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 81
ثمّ برز أخوه [عون بن عبد اللّه] محمّد بن عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب، فقتل عشرة أنفس، و استشهد رضی اللّه عنه. «6»
ابن أمیر الحاجّ، شرح الشّافیة،/ 366
__________________________________________________
(1)- بعد از کشته شدن این سه کس، محمد بن عبد اللّه بن جعفر بن أبی طالب به میدان رفت و جنگ کرد تا کشته شد.
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 160
آن‌گاه محمد بن عبد اللّه بن جعفر الطیار با آن قوم نابکار آغاز کارزار کرد. شر ایشان را مندفع می‌گردانید تا وقتی که طایر روح مقدسش به جانب ریاض بهشت پرواز نمود.
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 53
(2)- [الأسرار: «فقال» و الصّحیح: «فعال»].
(3- 3) [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(4)- [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(5)- چون نوبت به اولاد جعفر طیار رسید، اول محمد پسر عبد اللّه بن جعفر، قدم شجاعت در میدان سعادت نهاد و ده نفر از آن اشقیا را به جهنم فرستاد و به تیغ عامر بن نهشل تمیمی شربت شهادت نوشید.
مجلسی، جلاء العیون،/ 674
(6)- آن‌وقت نوبت به اولاد جعفر طیار (رضوان اللّه علیه) افتاد. نخستین، محمد بن عبد اللّه بن جعفر بود که-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 121
(و حمل) النّاس علی الحسین علیه السّلام و أهل بیته من کلّ جانب، (فخرج) محمّد بن عبد اللّه ابن جعفر بن أبی طالب و أمّه زینب بنت أمیر المؤمنین علیه السّلام، «1» ثمّ قاتل حتّی قتل عشرة أنفس، فحمل علیه عامر بن نهشل التّمیمیّ، فقتله.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 608، لواعج الأشجان،/ 173- 174
__________________________________________________
- آهنگ مقاتلت کرد و این ارجوزه قرائت نمود:
نشکو إلی اللّه من العدوان قتال قوم فی الرّدی عمیان
قد ترکوا معالم القرآن و محکم التّنزیل و التّبیان
و أظهروا الکفر مع الطّغیان (1)
و خویشتن را در میان اعدا افکند و ده تن از ایشان را با تیر و شمشیر دست فرسود فنا ساخت، آن‌گاه به دست عامر بن نهشل التمیمی درجه شهادت یافت.
(1). به خدا شکایت می‌کنیم از ستم گروهی که رهنماییهای قرآن را رها و بی‌دینی و سرکشی را آشکار کرده است و کورکورانه به سوی هلاکت می‌رود.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 2/ 321- 322
(1)- [أضاف فی اللّواعج: «و قیل الخوصاء من بنی تیم اللّات بن ثعلبة و هو یقول:
أشکو إلی اللّه من العدوان قتال قوم فی الرّدی عمیان
قد ترکوا معالم القرآن و محکم التّنزیل و التّبیان
و أظهروا الکفر مع الطّغیان»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 122

ذکر یحیی بن الحسن العلویّ فیما حدّثنی «1» به أحمد بن سعید عنه: أنّه قتل مع الحسین بالطّفّ رضوان اللّه علیه و صلواته علی الحسین و آله. «2»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 61- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 34؛ البحرانی، العوالم، 17/ 278
و روی: أنّ عبید اللّه بن عبد اللّه أخاه قتله بشر بن حویطر «3» القانصیّ. «4»
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 106- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 318؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام (الهامش)،/ 354
و ذکر أبو الفرج: أنّه قتل بعده [محمّد بن عبد اللّه بن جعفر] أخوه لأمّه و أبیه عبید اللّه بن عبد اللّه بن جعفر. «5»
القمی، نفس المهموم،/ 318
و خرج أخوهما عبید اللّه بن عبد اللّه بن جعفر، فقاتل حتّی قتل.
الأمین، لواعج الأشجان،/ 174
أمّا شهادة عبید اللّه هذا فغیر معروفة عند الکثیر من المؤرّخین، و إن لم نستبعدها نحن- و اللّه العالم- و علیه. فشهداء الطّفّ من أبناء عبد اللّه بن جعفر ثلاثة.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام (الهامش)،/ 354
__________________________________________________
(1)- [فی البحار و العوالم: «أخبرنی»].
(2)- و چنانچه یحیی بن حسن علوی روایت کرده [است]، او نیز در روز عاشورا در رکاب حسین علیه السّلام در کربلا شهید شد.
رسولی محلاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 90
(3)- [بحر العلوم: «حویط»].
(4)- به روایتی دیگر، عبد اللّه برادر ایشان نیز در آن صحرا به درجه شهادت رسید.
مجلسی، جلاء العیون،/ 675
و دیگر عبید اللّه بن عبد اللّه بن جعفر، نیز جماعتی گویند در یوم طف ملازمت خدمت حسین علیه السّلام را داشت و در آن واقعه شهادت یافت.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 2/ 322
(5)- ابو الفرج گفته [است]: «پس از وی برادر پدر و مادریش عبید اللّه بن عبد اللّه بن جعفر شهید شد».
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 146
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 123

و قتل أبو بکر بن الحسن بن علیّ [...] قتله عبد اللّه بن عقبة الغنویّ.
الرّسّان، تسمیة من قتل، تراثنا، س «1»- ع 2،/ 150- عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 171؛ مثله المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 120
و رمی عبد اللّه بن عقبة الغنویّ أبا بکر بن الحسن بن علیّ بسهم، فقتله، ففی ذلک یقول ابن أبی عقب:
و عند غنیّ قطرة من دمائنا و فی أسد أخری تعدّ و تذکر
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 406، أنساب الأشراف، 3/ 201- عنه:
المحمودی، العبرات، 2/ 151
ثمّ قتل أبو بکر بن الحسن بن علیّ، رماه عبد اللّه بن عقبة الغنویّ بسهم، فقتله. «1»
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 254- عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2628، الحسین بن علیّ،/ 87
و رمی عبد اللّه بن عقبة الغنویّ أبا بکر بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیهما السّلام بسهم «2»، فقتله. «3»
المفید، الإرشاد، 2/ 113- مثله الطّبرسی، إعلام الوری،/ 248
__________________________________________________
(1)- پس از او، برادرش ابو بکر پسر امام حسن علیه السّلام با تیر عبد اللّه بن عقبه غنوی شهید شد.
دامغانی، ترجمه اخبار الطّوال،/ 303
(2)- [لم یرد فی إعلام الوری].
(3)- و ابو بکر بن حسن بن علی بن ابی طالب را عبد اللّه بن عقبه غنوی تیری بزد و او را شهید کرد.
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 113
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 124
و رمی عبد اللّه بن عقبة أبا بکر بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب، فقتله.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 35
(زیارة النّاحیة): السّلام علی أبی بکر الحسن «1» الزّکیّ، الولیّ المرمیّ بالسّهم الرّدیّ، لعن اللّه قاتله عبد اللّه بن عقبة الغنویّ. «2»
ابن طاووس، الإقبال،/ 574، مصباح الزّائر،/ 280- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 67؛
البحرانی، العوالم، 17/ 336؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 303؛ المحمودی، العبرات، 2/ 151
ثمّ قال [أبو الفرج]: و أبو بکر بن الحسن «3» بن علیّ بن أبی طالب علیه السّلام و أمّه أمّ ولد.
ذکر المدائنی فی إسنادنا عنه، عن أبی مخنف، عن سلیمان بن أبی راشد: أنّ عبد اللّه بن عقبة الغنوی قتله.
و فی حدیث عمرو بن شمر، عن جابر، عن أبی جعفر: أنّ عقبة الغنویّ قتله. «4»
المجلسی، البحار، 45/ 36- عنه: البحرانی، العوالم، 17/ 279
فبرز أبو بکر بن الحسن بن علیّ علیه السّلام، فقاتل حتّی قتل رضی اللّه عنه.
ابن أمیر الحاجّ، شرح الشّافیة،/ 370
ثمّ خرج من بعده [القاسم بن الحسن علیه السّلام] أبو بکر بن الحسن علیهما السّلام، فقاتل حتّی قتل جماعة، و أمّه أمّ ولد، ثمّ قتله عبد اللّه بن عقبة الغنویّ. «5»
البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 318
__________________________________________________
(1)- [فی البحار و العوالم: «الحسن بن علیّ»].
(2)- آن‌گاه أبو بکر بن حسن رضی اللّه عنه به ضرب تیر عبد اللّه بن عقبه الغنوی به فرادیس رضوان خرامید.
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 165
(3)- [عند أبی الفرج: أبو بکر بن الحسین، و هو الموافق لما عن الطّبریّ و غیره].
(4)- پس ابو بکر فرزند امام حسن علیه السّلام به معرکه قتال شتافت و گروهی از آن مخالفان را بر خاک هلاک انداخت، تا آن‌که به ضربت عبد اللّه بن عقبه غنوی به اهل بیت بزرگوار خود ملحق شد و رخت از سرای فانی به بهشت جاوید کشید.
مجلسی، جلاء العیون،/ 676
(5)- همانا علمای اخبار و انساب، پسرهای حسن علیه السّلام را از هشت تن تا هفده تن به اختلاف یافته‌اند.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 125
و منهم أبو بکر بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب صلّی اللّه علیه و اله و سلم: أمّه أمّ ولد، و هو أخو القاسم لأبیه و أمّه.
قال أبو الفرج: ذکر المدائنیّ فی أسنادنا عنه، عن أبی مخنف، عن سلیمان بن أبی راشد، أنّ عبد اللّه بن عقبة الغنویّ قتله. و فی حدیث عمیر و ابن شمر، عن جابر، عن أبی جعفر علیه السّلام: أنّ عقبة الغنویّ قتله، و إیّاه عنی سلیمان بن قبّة بقوله:
و عند غنیّ قطرة من دمائنا و فی أسد أخری تعد و تذکر
__________________________________________________
- و هریک در کتاب خویش بعضی را شمرده‌اند و برخی را نام نبرده‌اند و من بنده چندان‌که در کتب معتبره فحص کردم و پسرهای آن حضرت را به نام و نشان دانستم، بیست تن برآمدند بدین شرح که نگاشته می‌آید:
اول زید، دویم حسن مثنی، سیم حسین اثرم، چهارم علی اکبر، پنجم علی اصغر، ششم جعفر، هفتم عبد اللّه اکبر، هشتم عبد اللّه اصغر، نهم قاسم، دهم عبد الرحمان، یازدهم احمد، دوازدهم إسماعیل، سیزدهم یعقوب.
ابن جوزی می‌گوید: إسماعیل و یعقوب از جعده دختر اشعث بن قیس کندی متولد شدند. در این سخن متفرد است. همانا جعده را فرزند نبود.
چهاردهم عقیل، پانزدهم محمد اکبر، شانزدهم محمد اصغر، هفدهم حمزه، هجدهم ابو بکر، نوزدهم عمر، بیستم طلحه.
و از این جمله، هفت تن روز عاشورا در رکاب سید الشهدا علیه السّلام ملازمت داشتند: نخستین حسن مثنی، دویم عبد اللّه اکبر بن حسن، سیم عبد اللّه اصغر بن حسن، چهارم قاسم بن حسن، پنجم عمر بن حسن، ششم ابو بکر بن حسن، هفتم احمد بن حسن. به روایتی زید بن حسن نیز ملازم رکاب بود.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 2/ 322- 323
و دو تن دیگر از پسرهای امام حسن علیه السّلام را در شمار شهدای یوم طف رقم کرده‌اند. اگرچه نام ایشان از میان بیست تن پسرهای امام حسن علیه السّلام بیرون نیست؛ چنان‌که مرقوم شد، لکن راویان شهادت ایشان هر یک در خبر خود متفردند.
لاجرم من بنده خبر هریک را به گوینده می‌پیوندم و می‌نگارم- و اللّه اعلم-.
نخستین ابو بکر بن حسن است. این ابو بکر به روایت محدثین جز عبد اللّه اکبر است که مکنی به ابو بکر بود؛ چه در کتاب زیارت قاتل عبد اللّه اکبر را حرملة بن کاهل اسدی دانسته و ابو بکر را مقتول به تیر عبد اللّه بن عقبة الغنوی نگاشته است. و مادر ابو بکر از زوجات حسن علیه السّلام أم ولد است که بعضی نام او را نفیله دانسته‌اند؛ چنان‌که در کتاب امام حسن علیه السّلام بدان اشارت شد. فاضل مجلسی نیز به روایت ابی مخنف، قاتل او را عبد اللّه بن عقبة الغنوی دانسته است.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 2/ 330
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 126
و ذکر أبو الفرج أیضا أنّ أبا بکر قتل قبل أخیه القاسم، و لکنّ الطّبریّ و الجزریّ و الشّیخ المفید و غیر هؤلاء ذکروه بعد القاسم. و اللّه العالم. «1»
القمی، نفس المهموم،/ 325
و قال فی «نفس المهموم»: و ذکر أبو الفرج أیضا: أنّ أبا بکر قتل قبل أخیه القاسم، و لکنّ الطّبریّ و الجزریّ و الشّیخ المفید و غیر هؤلاء ذکروه بعد القاسم و اللّه العالم. و فیه:
أنّ عبد اللّه بن عقبة الغنویّ قتله.
و قال فی (النّاسخ): إنّ أبا بکر بن الحسن اسمه عبد اللّه الأکبر برز، و هو یرتجز و یقول:
إن تنکرونی فأنا ابن حیدره ضرغام أجام و لیث قسوره
علی الأعادی مثل ریح صرصره أکیلکم بالسّیف کیل السّندره
و حمل علی القوم، و قتل منهم أربعة عشر فارسا، و کمن منه لعین یقال له هانئ بن ثبیت الحضرمیّ، و قتله، فاسودّ وجهه.
قال أبو الفرج: کان أبو جعفر علیه السّلام یذکر أنّ حرملة بن کاهل الأسدیّ قتله.
قال فی (النّاسخ): إنّ أبا بکر بن الحسن علیه السّلام کان أکبر سنّا من القاسم. و فیه: أنّ للحسن علیه السّلام عشرین ولدا، و ذکر أسامیهم بهذا التّفصیل: زید، و حسن، و حسین الأثرم، و علیّ الأکبر، و علیّ الأصغر، و جعفر، و عبد اللّه الأکبر، و عبد اللّه الأصغر، و القاسم، و عبد الرّحمان، و أحمد، و إسماعیل، و یعقوب، و قال: قال ابن الجوزیّ: إنّ إسماعیل و یعقوب کانا من جعدة بنت الأشعث، و هو متفرّد فی هذا القول و لیس بمعلوم، لأنّ جعدة لیس لها ولد من الحسن. و عقیل، و محمّد الأکبر، و محمّد الأصغر، و حمزة،
__________________________________________________
(1)- أبو بکر بن حسن بن علی بن أبی طالب علیه السّلام: مادرش ام ولد و همان مادر قاسم است. ابو الفرج از مدائنی به سند خود از ابی مخنف، از سلیمان بن راشد نقل کرده [است] که «عبد اللّه بن عقبه غنوی او را کشت.»
و در حدیث عمیر و ابن شمر از امام پنجم است که عقبه غنوی او را کشته و سلیمان بن قبه در شعر خود او را یاد کرده [است]:
قطره‌ای از خون ما هم نزد اولاد غنی است خون دیگر در اسد یادآور و بشمردنی است
أبو الفرج شهادت او را پیش از قاسم داند ولی طبری و جزری و شیخ مفید و دیگران او را بعد از قاسم ذکر کرده‌اند. و اللّه العالم.
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 149
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 127
و أبو بکر، و عمر، و طلحة.
و کان منهم مع الحسین سبعة: الحسن المثنّی، و عبد اللّه الأکبر، و عبد اللّه الأصغر، و القاسم، و عمر بن الحسن، و أبو بکر بن الحسن. و فی خبر: کان زید بن الحسن مع الحسین و اللّه أعلم.
قال: و قتل منهم مع الحسین خمسة.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 456
ثمّ خرج أبو بکر بن الحسن علیه السّلام، فقاتل حتّی قتل جماعة کثیرة، فشدّ علیه عبد اللّه الغنویّ، فقتله.
الجواهری، مثیر الأحزان،/ 82
«و خرج» أبو بکر بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب، و أمّه أمّ ولد، فقاتل حتّی قتل.
رماه عبد اللّه بن عقبة الغنویّ، و قیل حرملة بن کاهل بسهم، فقتله.
الأمین، لواعج الأشجان،/ 176
و خرج أبو بکر بن الحسن بن أمیر المؤمنین علیه السّلام و هو عبد اللّه الأکبر و أمّه أمّ ولد یقال لها رملة، فقاتل حتّی قتل.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 330
عبد اللّه الأکبر المکنّی بأبی بکر- أمّه أمّ ولد، و هی المسمّاة ب (رملة) برز إلی المیدان قبل أخیه القاسم، و یذکر له الخوارزمیّ ج 2 ص 28 طبع النّجف هذا الرّجز:
إن تنکرونی فأنا ابن حیدره ضرغام آجام و لیث قسوره
علی الأعادی مثل ریح صرصره أکیلکم بالسّیف کیل السّندره
و قاتل، حتّی قتله عبد اللّه بن عتبة الغنویّ أو عقبة الغنویّ. ورد له ذکر فی (الزّیارة، و الإرشاد، و الطّبریّ، و الإصفهانیّ، و المسعودیّ) و غیرهم.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام (الهامش)،/ 355
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 128

و القاسم بن الحسن بن علیّ [...] قتله عمرو بن سعید بن نفیل الأزدی.
الرّسّان، تسمیة من قتل، تراثنا، س 1- ع 2،/ 150- عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 171؛ المحمودی، العبرات، 2/ 152؛ مثله المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 120
قال: و خرج القاسم بن حسن بن علیّ، و هو غلام علیه قمیص و نعلان، فانقطع شسع نعله الیسری، فحمل علیه عمرو بن سعید الأزدیّ، فضربه، فسقط، و نادی: یا عمّاه.
فحمل علیه الحسین، فضربه، فاتّقاه بیده، فقطعها من المرفق، فسقط.
و جاءت خیل الکوفیین لیحملوه، و حمل علیهم الحسین، فجالوا و وطئوه حتّی مات.
و وقف الحسین علی القاسم، فقال: عزّ علی عمّک أن تدعوه فلا یجیبک، أو یجیبک فلا ینفعک یوم کثر واتره، و قلّ ناصره، و بعدا لقوم قتلوک.
ثمّ أمر به، فحمل و رجلاه تخطّان الأرض، حتّی وضع مع علیّ بن حسین «1».
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 74- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 71
و القاسم بن الحسن، قتله «2» سعید بن عمرو الأزدیّ «2».
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 76- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 143
و قتل عمرو بن سعید بن نفیل الأزدیّ القاسم بن الحسن، فصاح: یا عمّاه. فوثب الحسین و ثبة لیث، فضرب عمرا، فأطنّ یده، و جاءه أصحابه لیستنقذوه. فسقط بین حوافر الخیل، فتوطّأته حتّی مات.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 406، أنساب الأشراف، 3/ 201- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 72
__________________________________________________
(1)- [العبرات: «علیّ بن الحسین»].
(2- 2) [العبرات: «عمر بن سعد الأزدیّ»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 129
ثمّ قتل القاسم بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب، ضربه عمرو بن سعد بن مقبل الأسدیّ. «1»
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 254- عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2628، الحسین بن علیّ،/ 87
قال أبو مخنف: حدّثنی سلیمان بن أبی راشد، عن حمید بن مسلم، قال: خرج إلینا غلام کأنّ وجهه شقّة قمر، فی یده السّیف، علیه قمیص و إزار و نعلان قد انقطع شسع إحداهما «2»- ما أنسی أنّها الیسری- فقال لی عمرو بن سعد بن نفیل الأزدیّ: و اللّه لأشدّنّ علیه. فقلت له: سبحان اللّه! و ما ترید إلی ذلک؟ یکفیک قتل «3» هؤلاء الّذین تراهم «4» قد احتولوهم «5»؛ قال: فقال «4»: و اللّه لأشدّنّ علیه؛ فشدّ علیه، فما ولّی «6» حتّی ضرب رأسه بالسّیف، فوقع الغلام لوجهه، فقال: یا عمّاه.
قال: فجلّی الحسین کما یجلّی الصّقر، ثمّ شدّ شدّة لیث غضبّ «7»، فضرب عمرا بالسّیف، فاتّقاه بالسّاعد، فأطنّها من لدن المرفق، فصاح، «8» ثمّ تنحّی عنه، و حملت خیل لأهل «9» الکوفة لیستنقذوا عمرا من حسین «10»، «11» فاستقبلت عمرا بصدورها، فحرّکت حوافرها، و جالت الخیل بفرسانها علیه، فوطّئته «12» حتّی مات «11»، و انجلت الغبرة، فإذا أنا بالحسین،
__________________________________________________
(1)- و پس از او، قاسم پسر امام حسن علیه السّلام با شمشیر عمرو بن سعد بن مقبل اسدی شهید شد.
دامغانی، ترجمه اخبار الطوال،/ 303
(2)- [فی المطبوع: «أحدهما»].
(3)- [لم یرد فی العبرات].
(4- 4) [نفس المهموم: «قد احتوشوه من کلّ جانب. قال:»].
(5)- [العبرات: «قد احتولوه»].
(6)- [نفس المهموم: «ولّی وجهه»].
(7)- [فی نفس المهموم و العبرات: «أغضب»].
(8)- [زاد فی نفس المهموم: «صیحة سمعها أهل العسکر»].
(9)- [نفس المهموم: «أهل»].
(10)- [فی نفس المهموم و العبرات: «الحسین»].
(11- 11) [نفس المهموم: «فلمّا حملت الخیل، استقبلته بصدورها و جالت فتوطّأته، فلم یرم حتّی مات لعنه اللّه و أخزاه»].
(12)- [العبرات: «فتوطّأته»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 130
قائم علی رأس الغلام، و الغلام یفحص برجلیه؛ و حسین «1» یقول: بعدا لقوم قتلوک؛ و من خصمهم یوم القیامة فیک جدّک! «2» ثمّ قال «2»: عزّ و اللّه علی عمّک أن تدعوه فلا یجیبک، أو یجیبک ثمّ لا ینفعک! «3» صوت و اللّه کثر واتره، و قلّ ناصره.
ثمّ احتمله «3» فکأنّی أنظر إلی رجلی الغلام یخطّان فی الأرض، و قد وضع حسین «4» صدره علی صدره؛ قال «4»: فقلت فی نفسی: ما یصنع به! فجاء به حتّی ألقاه مع ابنه علیّ ابن الحسین و قتلی قد قتلت حوله من أهل بیته، فسألت عن الغلام، فقیل: هو القاسم ابن الحسن بن علیّ بن أبی طالب. «5» «6»
__________________________________________________
(1)- [العبرات: «الحسین»].
(2- 2) [لم یرد فی العبرات].
(3- 3) [نفس المهموم: «صوته، هذا یوم و اللّه کثر واتره، و قلّ ناصراه، ثمّ احتمله علی صدره»].
(4)- [لم یرد فی العبرات].
(5)- [أضاف فی نفس المهموم: «و روی أنّه قال الحسین علیه السّلام: اللّهمّ أحصهم عددا، و اقتلهم بددا، و لا تغادر منهم أحدا، و لا تغفر لهم أبدا، صبرا یا بنی عمومتی، صبرا یا أهل بیتی، لا رأیتم هوانا بعد ذلک الیوم أبدا»].
(6)- حمید بن مسلم گوید: پسری سوی ما آمد که گویی چهره‌اش پاره ماه بود. شمشیری به دست داشت و پیراهن و تنبان داشت و نعلینی به پا که بند یکی از آن پاره بود. هرچه را فراموش کنم، این را فراموش نمی‌کنم که بند چپ بود.
گوید: عمر بن سعد بن نفیل ازدی به من گفت: «به خدا به او حمله می‌برم.»
گفتمش: «سبحان اللّه! از این کار چه می‌خواهی؟ کشته شدن همین کسان که می‌بینی در میانشان گرفته‌اند، تو را بس!»
گفت: «به خدا به او حمله می‌برم.» و حمله برد و پس نیامد تا سر او را با شمشیر بزد که پسر به رو درافتاد و گفت: «عمو جانم.»
گوید: حسین چون عقاب برجست و همانند شیری خشمگین حمله آورد و عمر را با شمشیر بزد که دست خود را حایل شمشیر کرد که از زیر مرفق قطع شد و بانگ زد و عقب رفت.
گوید: تنی چند از سواران مردم کوفه حمله آوردند که عمر را از دست حسین رهایی دهند. اسبان رو به عمر آوردند و سمهای آنها به حرکت آمدند و اسبان و سواران جولان کردند و او را لگدمال کردند تا جان داد. وقتی غبار برفت، حسین را دیدم که بر سر پسر ایستاده بود و پسر با دو پای خویش زمین را می‌خراشید و حسین می‌گفت: «ملعون باد قومی که تو را کشتند! به روز رستاخیز جد تو از جمله دشمنان آنها خواهد بود.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 131
الطّبری، التّاریخ، 5/ 447- 448- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 322- 323؛ المحمودی، العبرات، 2/ 71- 72
و قتل القاسم بن الحسن بن علیّ [...] قتله سعد بن عمرو بن نفیل الأزدیّ.
الطّبری، التّاریخ، 5/ 468- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 152؛ مثله ابن الأثیر، الکامل، 3/ 302
حدّثنی أحمد بن عیسی، قال: حدّثنا الحسین بن نصر، قال: حدّثنا أبی قال: حدّثنا عمر بن سعید، عن أبی مخنف، عن سلیمان بن أبی راشد، عن حمید بن مسلم قال: خرج إلینا غلام کأنّ وجهه شقّة قمر، فی یده السّیف، و علیه قمیص، و إزار، و نعلان، قد انقطع شسع إحداهما «1»، ما أنس أنّها الیسری. فقال عمرو بن سعید بن نفیل الأزدیّ: و اللّه لأشدّنّ علیه. فقلت له: سبحان اللّه! و ما ترید إلی ذلک؟ یکفیک قتله هؤلاء الّذین تراهم قد احتوشوه من کلّ جانب. قال: و اللّه لأشدّنّ علیه. فما ولّی وجهه حتّی ضرب رأس الغلام بالسّیف، فوقع الغلام لوجهه، و صاح: یا عمّاه.
قال: فو اللّه لتجلّی الحسین کما یتجلّی الصّقر، ثمّ شدّ شدّة اللّیث إذا غضب، فضرب عمرا بالسّیف، فاتّقاه بساعده، فأطنّها من لدن المرفق، ثمّ تنحّی عنه، و حملت خیل عمر بن سعد، فاستنقذوه من الحسین، و لمّا حملت الخیل، استقبلته بصدورها، و جالت،
__________________________________________________
- آن‌گاه گفت: «به خدا برای عمویت گران است که او را بخوانی؛ اما جوابت ندهد یا جوابت دهد؛ اما صدایی سودت ندهد. به خدا دشمنش بسیار است و یاورش اندک.»
گوید: آن‌گاه وی را برداشت. دو پای پسر را دیدم که روی زمین می‌کشید و حسین سینه به سینه وی نهاده بود.
گوید: با خود گفتم: «او را چه می‌کند؟» وی را ببرد و با پسرش علی اکبر و دیگر کشتگان خاندانش که اطراف وی بودند، به یک جا نهاد.
گوید: درباره پسر پرسش کردم، گفتند: «وی قاسم بن حسن بن علی بن ابی طالب بود.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3053- 3054
قاسم بن حسن بن علی نیز کشته شد [...] سعد بن عمرو بن نفیل ازدی او را کشت.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3083
(1)- [فی المطبوع: «أحدهما»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 132
فتوطّأته، فلم یرم حتّی مات- لعنه اللّه و أخزاه- فلمّا تجلّت الغبرة، إذا بالحسین علی رأس الغلام، و هو یفحص برجلیه، و حسین یقول: بعدا لقوم قتلوک خصمهم فیک یوم القیامة رسول اللّه- صلّی اللّه علیه و اله و سلم-. ثمّ قال: عزّ علی عمّک أن تدعوه فلا یجیبک، أو یجیبک ثمّ لا تنفعک إجابته، یوم کثر واتره، و قلّ ناصره. ثمّ احتمله علی صدره، و کأنّی أنظر إلی رجلی الغلام تخطّان فی الأرض حتّی ألقاه مع ابنه علیّ بن الحسین، فسألت عن الغلام، فقالوا: هو القاسم بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب (صلوات اللّه علیهم أجمعین). «1»
__________________________________________________
(1)- ابو مخنف به سندش از حمید بن مسلم (که خبرنگار لشکر عمر بن سعد است) روایت کرده [است] که گفت: «از میان همراهان حسین علیه السّلام پسری که گویا پاره ماه بود، به سوی ما بیرون آمد و شمشیری در دست و پیراهن و جامه‌ای بر تن داشت و نعلینی به‌پا کرده بود که بند یکی از آن دو بریده شده بود و فراموش نمی‌کنم که آن نعل چپش بود.
عمرو بن سعید بن نفیل (1) ازدی که او را دید، گفت: «به خدا سوگند هم‌اکنون بر او حمله آرم!»
بدو گفتم: «سبحان اللّه! تو از این کار چه می‌خواهی؟ همان‌هایی که می‌نگری از هرسو اطرافش را گرفته‌اند، تو را از کشتن او کفایت کنند.»
گفت: «به خدا سوگند من شخصا باید به او حمله کنم.»
این را گفت و بی‌درنگ بدان پسر حمله برد و شمشیر را بر سرش فرود آورد. قاسم به رو درافتاد و فریاد زد: «عمو جان!»
و عموی خود را به یاری طلبید.
حمید گوید: به خدا سوگند حسین (که صدای او را شنید) چون باز شکاری رسید و لشکر دشمن را شکافت و به شتاب خود را به معرکه رسانید و چون شیر خشمناکی حمله افکند و شمشیرش را حواله عمرو بن سعید کرد. عمرو دست خود را سپر کرد. ابو عبد اللّه دستش را از مرفق بیفکند و به یک‌سو رفت. لشکر عمر بن سعد (برای رهایی آن پست خبیث) هجوم آورد و او را از جلوی شمشیر حسین علیه السّلام به یک‌سو بردند و نجاتش دادند. ولی همان هجوم سواران سبب شد که آن مرد نتوانست خود را از زمین حرکت دهد و زیر دست و پای اسبان لگدکوب گردید و از این جهان رخت بیرون کشید. خدایش لعنت کند و دچار رسوایی محشرش گرداند! (2)
گردوغبار که فرونشست، حسین علیه السّلام را دیدم که بالای سر قاسم بود و او پاشنه پا بر زمین می‌سود.
در آن حال، آن جناب می‌فرمود: «از رحمت حق به دور باشند گروهی که تو را کشتند و رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله در روز قیامت درباره تو خصم و طرف آنها باشد.»
سپس فرمود: «به خدا سوگند ناگوار و گران است بر عموی تو که او را بخوانی و پاسخت را ندهد؛ یا پاسخت بدهد، ولی سودی به تو نبخشد، روزی است که دشمنش بسیار و یاورش اندک است.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 133
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 58
قال حمید بن مسلم: و قتل معه یومئذ القاسم بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب. قتله عمرو بن سعید بن عمرو بن نفیل الأزدیّ، و هو لأمّ ولد.
قال حمید بن مسلم: رأیت القاسم بن [ال] حسن بن علیّ یوم الطّفّ، و قد خرج إلینا، و هو غلام کأنّ وجهه شقّة قمر، علیه قمیص و نعلان، قد انقطع شسع نعله الیسری.
فقال لی عمر [و] بن سعید بن عمر [و] بن نفیل [الأزدیّ]- و هو إلی جانبی-:
و اللّه لأقتلنّه.
قلت: و ما ترید من قتل هذا؟
فلم یلتفت إلیّ، و حمل علیه، فضربه، فصرعه، فنادی: یا عمّاه.
فصار «1» الحسین إلیه، فضربه بالسّیف، فاتّقاه [عمرو] بیده، فأبانها من المرفق، و أدبر. و حملت علیه خیل الکوفة لیحملوه. فحمل علیهم الحسین علیه السّلام، فنکصوا علیه، و وطأوه، فقتلوه.
و وقف الحسین علیه السّلام علی الغلام، و قد مات فعلا، فقال: عزّ علی عمّک أن تدعوه فلا
__________________________________________________
- سپس قاسم را بر سینه گرفت و از زمین بلند کرد و گویا هم‌اکنون می‌نگرم به پاهای آن جوان که بر زمین کشیده می‌شد و همچنان او را بیاورد تا در کنار جسد فرزندش علی بن الحسین افکند. من پرسیدم:
«این پسر که بود؟»
گفتند: «قاسم بن حسن بن علی بن ابی طالب بود.» صلوات اللّه علیهم اجمعین.
(1). در تاریخ طبری، عمرو بن سعد بن نفیل ضبط شده است.
(2). در بین روضه‌خوان‌ها مشهور است که قاسم علیه السّلام لگدکوب اسبان لشکر شد و حال آن‌که قاتلش عمرو بن سعید یا سعد لگدکوب شد و از غایت بی‌اطلاعی مرجع ضمیر را نشناخته‌اند. با این‌که هم در تاریخ طبری و هم در این کتاب «لعنه اللّه و أخزاه» و یا «خفضه اللّه» دارد. بعضی برای اثبات گفتار خویش تمسک جسته‌اند به کلامی که از امام علیه السّلام روایت شده که شب عاشورا هنگامی که قاسم عرض کرد: «أنا فیمن قتل؟»، حضرت فرمود: «إنّک لأحد من یقتل من الرّجال معی بعد أن تبلو ببلاء عظیم». و گوید مراد از «تبلو ببلاء عظیم» این حادثه است. و این کلام هم اجتهاد در مقابل نص را ماند.
رسولی محلاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 85- 87
(1)- هکذا فی نسخة- ز- و فی الأصل: فثار.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 134
یجیبک، أو یجیبک فلا [ینفعک]، و ویل لقوم قتلوک، و من خصمهم فیک یوم القیامة [جدّک و أبوک].
ثمّ أمر به، فاحتمل، فکأنّی أنظر إلیه و رجلاه تخطّان فی الأرض، حتّی وضع مع علیّ ابن الحسین علیه السّلام. و سمعتهم یقولون: هذا القاسم بن الحسن بن علیّ علیه السّلام.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 179- 180
و برز من بعده القاسم بن الحسن بن علیّ علیهم السّلام و هو یقول:
لا تجزعی نفسی فکلّ فان الیوم تلقین ذری «1» الجنان
فقتل منهم ثلاثة، «2» ثمّ رمی عن فرسه (رضوان اللّه علیه و صلواته). «3» [بسند تقدّم عن علیّ بن الحسین علیه السّلام]
الصّدوق، الأمالی،/ 162- 163- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 321؛ البحرانی، العوالم، 17/ 171؛ القمی، نفس المهموم،/ 322؛ الأمین، لواعج الأشجان،/ 175؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 161
قال حمید بن مسلم: فبینا کذلک إذ خرج علینا غلام کأنّ وجهه شقّة قمر، فی یده سیف، و علیه قمیص و إزار و نعلان، قد انقطع شسع إحداهما، فقال لی عمر بن سعید «4» بن نفیل الأزدیّ: و اللّه لأشدّنّ علیه. فقلت: سبحان اللّه! و ما ترید بذلک؟ دعه یکفیکه هؤلاء القوم الّذین ما یبقون علی أحد منهم. فقال: و اللّه لأشدّنّ علیه. فشدّ علیه، فما ولّی حتّی ضرب رأسه بالسّیف، ففلقه، و وقع الغلام لوجهه، فقال: یا عمّاه!
فجلّی الحسین علیه السّلام کما یجلّی الصّقر، ثمّ شدّ شدّة لیث أغضب، فضرب عمر بن
__________________________________________________
(1)- [فی نفس المهموم و اللّواعج: «ذوی»].
(2)- [إلی هنا حکاه عنه فی اللّواعج].
(3)- پس از او، قاسم بن حسن بن علی به میدان رفت و می‌گفت:
بی‌تاب مشو جانم هر زنده بود فانی امروز بهشت خلد از بهر تو ارزانی
و سه کس را کشت و او را از اسب درانداختند (رضوان اللّه علیه).
کمره‌ای، ترجمه امالی،/ 162- 163
(4)- [الإرشاد ط علمیة: «عمر بن سعد»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 135
سعید «1» بن نفیل بالسّیف، فاتّقاها بالسّاعد، فقطعها «2» من لدن المرفق، فصاح صیحة سمعها أهل العسکر، ثمّ تنحّی عنه الحسین علیه السّلام، و حملت خیل الکوفة لتستنقذه «3»، فتوطّأته بأرجلها حتّی مات، و انجلت الغبرة، فرأیت الحسین علیه السّلام قائما علی رأس الغلام و هو یفحص برجلیه «4»، و الحسین علیه السّلام یقول: «بعدا لقوم قتلوک، و من خصمهم یوم القیامة فیک جدّک». ثمّ قال علیه السّلام: «عزّ و اللّه علی عمّک أن تدعوه فلا یجیبک، أو یجیبک فلا ینفعک، صوت و اللّه کثر واتره، و قلّ ناصره». ثمّ حمله علی صدره، و کأنّی أنظر إلی رجلی الغلام تخطّان «5» الأرض، فجاء به حتّی ألقاه مع ابنه علیّ بن الحسین علیهما السّلام و القتلی من أهل بیته، فسألت عنه؟ فقیل لی: هو القاسم بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیهم السّلام. «6»
__________________________________________________
(1)- [الإرشاد ط علمیة: «عمر بن سعد»].
(2)- [الإرشاد ط مؤسسة آل البیت علیهم السّلام: «فأطّنها»].
(3)- [الإرشاد ط علمیة: «لتستنقذوه»].
(4)- [الإرشاد ط مؤسسة آل البیت علیهم السّلام: «برجله»].
(5)- [الإرشاد ط علمیة: «یخطّان»].
(6)- حمید بن مسلم گوید: در این گیرودار بودیم که دیدم پسرکی به سوی ما آمد که رویش همانند پاره ماه بود و در دستش شمشیری بود و پیراهنی به تن داشت و ازار و نعلینی داشت که بند یکی از آن دو نعلین پاره شده بود. عمر بن سعد بن نفیل ازدی گفت: «به خدا من به این پسر حمله خواهم کرد.»
گفتم: «سبحان اللّه! تو از این کار چه بهره خواهی برد (و از جان این پسر بچه چه می‌خواهی)؟ او را به حال خود واگذار. این مردم سنگدل که هیچ‌کس از اینان باقی نگذارند، کار او را نیز خواهند ساخت؟»
گفت: «به خدا من بر او حمله خواهم کرد.»
پس حمله کرده، رو برنگردانده بود که سر آن پسرک را چنان با شمشیر بزد که آن را از هم شکافت و آن پسر به رو به زمین افتاده، فریاد زد: «ای عمو جان!»
حسین علیه السّلام مانند باز شکاری لشکر را شکافت. سپس همانند شیر خشمناک حمله افکند، شمشیری به عمر بن سعد بن نفیل بزد. عمر شانه را سپر آن شمشیر کرد. شمشیر دستش را از نزدیک مرفق جدا ساخت.
چنان فریادی زد که لشکریان شنیدند. آن‌گاه حسین علیه السّلام از او دور شد. سواران کوفه هجوم آوردند که او را از معرکه بیرون برند. پس بدن نحسش را اسبان لگدکوب کرده تا به دوزخ شتافت و دیده از این جهان بست. گرد و خاک که برطرف شد، دیدم حسین علیه السّلام بالای سر آن پسربچه ایستاده [است] و او پای بر زمین می‌سائید (و جان می‌داد) و حسین علیه السّلام می‌فرمود: «دور باشند از رحمت خدا آنان که تو را کشتند و از دشمنان اینان در روز قیامت جدت (رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله) می‌باشد.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 136
المفید، الإرشاد، 2/ 111- 112
قال: ثمّ رأینا غلاما کان وجهه شقّة قمر، فی یده سیف، و علیه قمیص و نعلان، و قد انقطع شسع إحداهما «1». فحمل علیه رجل، فضربه بالسّیف علی رأسه، فوقع الغلام لوجهه، و صاح:
«یا عمّاه»!
فجلّی الحسین کما یجلّی الصّقر، ثمّ شدّ علی الرّجل بسیفه، فاتّقاه، فضرب ساعده، [112] فأطنّها «2» من المرفق و تنحّی عن الغلام، و انجلت الغبرة، فرأیت الحسین قائما علی رأس الغلام، و الغلام یفحص برجله الأرض، و الحسین یقول:
«بعدا لقوم قتلوک، و من خصمهم جدّک».
ثمّ قال:
«عزّ و اللّه علی عمّک أن تدعوه فلا یجیبک، أو یجیبک ثمّ لا ینفعک».
ثمّ احتمله، فکأنّی أنظر إلی رجلی الغلام یخطّان فی الأرض، و قد وضع الحسین صدره علی صدره.
قال: فقلت فی نفسی: ما یصنع به؟ فجاء به حتّی ألقاه مع ابنه علیّ بن الحسین و القتلی حوله من أهل بیته، فسألت عن الغلام، فقیل لی: القاسم بن الحسن بن علیّ بن
__________________________________________________
- سپس فرمود: «به خدا بر عمویت دشوار است که تو او را به آواز بخوانی و او پاسخت ندهد. یا پاسخت دهد، ولی به تو سودی ندهد. آوازی که به خدا ترساننده و ستمکارش بسیار و یار او اندک است.»
سپس حسین علیه السّلام او را بر سینه خود گرفته، از خاک برداشت، و گویا من می‌نگرم به پاهای آن پسر که به زمین کشیده می‌شد. پس او را بیاورد تا در کنار فرزندش علی بن الحسین علیهما السّلام و کشته‌های دیگر از خاندان خود بر زمین نهاد. من پرسیدم: «این پسر که بود؟»
گفتند: «او قاسم بن حسن بن علی بن ابی طالب علیه السّلام بود.»
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 111- 112
(1)- [فی المطبوع: «أحدهما»].
(2)- فی مط: «فقطعها» بدل «فأطنّها».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 137
أبی طالب (صلوات اللّه علی جمیعهم).
أبو علیّ مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 71
قال حمید بن مسلم: فأنا کذلک إذا خرج علینا غلام کأنّ وجهه فلقة قمر، فی یده سیف، و علیه قمیص و إزار و نعلان قد انقطع شسع إحداهما، فقال لی عمرو بن سعد بن نفیل الأزدیّ: و اللّه لأشدّنّ علیه. فقلت: یا سبحان اللّه! و ماذا ترید منه، دعه یکفیکه هؤلاء القوم. فشدّ علیه، فقتله، و وقع الغلام لوجهه، فقال: یا عمّاه.
فجلّی الحسین علیه السّلام کما یجلّی الصّقر، ثمّ شدّ شدّة لیث أغضب، فضرب عمرو بن سعد بالسّیف، فاتّقاهما بالسّاعد، فأطنّها من لدن المرفق، فصاح صیحة سمعها أهل العسکر، ثمّ تنحّی عنه الحسین، و حملت خیل أهل الکوفة لیستنقذوه، فتوطّأته بأرجلها حتّی مات، و انجلت الغبرة، فرأیت الحسین علیه السّلام قائما علی رأس الغلام، و هو یفحص برجله، و الحسین علیه السّلام یقول: بعدا لقوم قتلوک، و من خصمهم یوم القیامة فیک جدّک.
ثمّ قال: عزّ و اللّه علی عمّک أن تدعوه فلا یجیبک، أو یجیبک فلا ینفعک! صوت و اللّه کثر واتره و قلّ ناصره. ثمّ حمله علی صدره، فکأنّی أنظر إلی رجلی الغلام یخطّان الأرض، فجاء به حتّی ألقاه مع ابنه علیّ بن الحسین و القتلی من أهل بیته، فسألت عنه، فقیل: هو القاسم بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیه السّلام.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 247
(ثمّ) خرج من بعده عبد اللّه بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب فی بعض الرّوایات- و فی بعض الرّوایات، القاسم بن الحسن و هو غلام صغیر لم یبلغ الحلم- فلمّا نظر إلیه الحسین اعتنقه، و جعلا یبکیان حتّی غشی علیهما، ثمّ استأذن الغلام للحرب، فأبی عمّه الحسین أن یأذن له، فلم یزل الغلام یقبّل یدیه و رجلیه، و یسأله الإذن حتّی أذن له، فخرج و دموعه علی خدّیه و هو یقول:
إن تنکرونی فأنا فرع الحسن سبط النّبیّ المصطفی و المؤتمن
هذا حسین کالأسیر المرتهن بین أناس لا سقوا صوب المزن
و حمل، و کأنّ وجهه فلقة قمر، و قاتل فقتل- علی صغر سنّه- خمسة و ثلاثین رجلا.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 138
قال حمید بن مسلم: کنت فی عسکر ابن سعد، فکنت أنظر إلی الغلام و علیه قمیص و إزار و نعلان قد انقطع شسع إحداهما ما أنسی أنّه کان شسع الیسری، فقال عمرو بن سعدالأزدیّ: و اللّه لأشدّنّ علیه. فقلت: سبحان اللّه! ما ترید بذلک؟ فو اللّه لو ضربنی ما بسطت له یدی، یکفیک هؤلاء الّذین تراهم قد احتوشوه. قال: و اللّه لأفعلن! و شدّ علیه، فما ولّی حتّی ضرب رأسه بالسّیف، فوقع الغلام لوجهه و صاح: یا عمّاه!
فانقض علیه الحسین کالصّقر، و تخلّل الصّفوف، و شدّ شدّة اللّیث الحرب، فضرب عمرا بالسّیف، فاتّقاه بیده، فأطنّها من المرفق، فصاح، ثمّ تنحّی عنه، فحملت خیل أهل الکوفة لیستنقذوه، فاستقبلته بصدورها، و وطأته بحوافرها، فمات، و انجلت الغبرة، فإذا بالحسین قائم علی رأس الغلام، و هو یفحص برجلیه، و الحسین یقول: عزّ و اللّه علی عمّک أن تدعوه فلا یجیبک، أو یجیبک فلا یعینک، أو یعینک فلا یغنی عنک، بعدا لقوم قتلوک، الویل لقاتلک. ثمّ احتمله فکأنّی أنظر إلی رجلی الغلام تخطّان الأرض، و قد وضع صدره إلی صدره. فقلت فی نفسی: ماذا یصنع به؟ فجاء به حتّی ألقاه مع القتلی من أهل بیته، ثمّ رفع طرفه إلی السّماء و قال: اللّهمّ أحصهم عددا، و لا تغادر منهم أحدا، و لا تغفر لهم أبدا، صبرا یا بنی عمومتی! صبرا یا أهل بیتی، لا رأیتم هوانا بعد هذا الیوم أبدا.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 27- 28
ثمّ برز أخوه القاسم و علیه ثوب و إزار و نعلان فقط، و کأنّه فلقة قمر، و أنشأ «1» یقول:
إنّی أنا القاسم من نسل علیّ نحن و بیت اللّه أولی بالنّبیّ
من شمر ذی الجوشن أو ابن الدّعیّ «2»
فقتله عمر بن سعید الأزدیّ، فخرّ، و صاح: یا عمّاه!
فحمل [علیه] الحسین، فقطع یده، و سلبه أهل الشّام من ید الحسین، فوقف الحسین
__________________________________________________
(1)- [فی نفس المهموم مکانه: «إنّه أنشأ ...»].
(2)- [إلی هنا حکاه عنه فی نفس المهموم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 139
علی رأسه، و قال: عزّ علی عمّک أن تدعوه فلا یجیبک، أو یجیبک فلا تنفعک إجابته.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 106- 107- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 322؛ المحمودی، العبرات، 2/ 70
ثمّ حمل القاسم بن الحسن بن علیّ «1» و بیده السّیف «1»، فحمل علیه عمرو بن سعد بن نفیل الأزدیّ، فضرب رأسه بالسّیف، فسقط «2» القاسم إلی الأرض لوجهه و قال: یا عمّاه! فانقضّ الحسین إلیه کالصّقر، ثمّ شدّ شدّة لیث أغضب، فضرب عمرا بالسّیف، فاتّقاه بیده «3»، فقطع یده من المرفق، فصاح، و حملت خیل الکوفة لیستنقذوا عمرا، فاستقبلته بصدورها، و جالت علیه «4» فوطئته حتّی مات، و انجلت الغبرة و الحسین واقف «5» علی رأس القاسم و هو یفحص برجلیه. و الحسین یقول: بعدا لقوم قتلوک و من خصمهم یوم القیامة فیک جدّک. ثمّ قال: عزّ و اللّه علی عمّک أن تدعوه فلا یجیبک، أو «6» یجیبک، «7» ثمّ لا ینفعک «7» «8» صوته و اللّه هذا یوم «8» کثر واتره، و قلّ ناصره. ثمّ احتمله علی صدره حتّی ألقاه مع ابنه علیّ و من قتل معه «9» من أهل بیته. «10»
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی نهایة الإرب].
(2)- [نهایة الإرب: «فوقع»].
(3)- [نهایة الإرب: «بالسّاعد»].
(4)- [أضاف فی نهایة الإرب: «بفرسانها»].
(5)- [نهایة الإرب: «قائم»].
(6)- [نهایة الإرب: «و أن»].
(7- 7) [نهایة الإرب: «فلا ینفعک»].
(8- 8) [نهایة الإرب: «صوت و اللّه»].
(9)- [لم یرد فی نهایة الإرب].
(10)- قاسم بن حسن بن علی با شمشیر آخته حمله کرد. عمرو بن سعد بن نفیل ازدی بر او حمله کرد و سر او را با شمشیر شکافت. قاسم بر زمین بر روی خود افتاد و فریاد زد: «ای عم (عماه) من.»
حسین مانند باز بر او فرود آمد. آن‌گاه مانند شیر خشمگین بر دشمن حمله کرد و عمرو را (قاتل قاسم) با شمشیر زد. او ضربت حسین را با دست تلقی کرد. آن دست را از مرفق برید. او فریاد زد و استغاثه کرد.
خیل کوفه از هر طرف حمله کردند که عمرو را نجات دهند، ولی او زیر سم اسبها لگدمال شد و مرد.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 140
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 293- مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 456
قال حمید بن مسلم: و خرج غلام کأنّ وجهه شقّة قمر، فقال لی عمرو بن سعید نفیل الأزدیّ: لأشدّنّ علیه. فقلت: و ماذا ترید منه؟ فشدّ علیه، و ضربه، فوقع الغلام علی وجهه، و نادی: یا عمّاه!
فجلّی الحسین علیه کما یجلّی الصّقر، و ضربه بالسّیف فاتّقاه بالسّاعد، فأبانها من المرفق، فصاح صیحة سمعها أهل العسکر، ثمّ تنحّی عنه الحسین علیه السّلام، و حملت خیول أهل الکوفة لیستنقذوه، فوطأته بأرجلها حتّی مات.
و رأیت الحسین علیه السّلام قائما علی رأس الغلام، و هو یفحص برجله و هو یقول: بعدا لقوم قتلوک و من خصمهم یوم القیامة فیک جدّک. ثمّ قال: عزّ و اللّه علی عمّک أن تدعوه فلا یجیبک، أو یجیبک فلا ینفعک! صوت و اللّه کثر واتره، و قلّ ناصره. ثمّ حمله علی صدره و ألقاه بین القتلی من أهله.
قال الرّاویّ: فسألت عنه؟ فقیل: القاسم بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 36
(زیارة النّاحیة): السّلام علی القاسم بن الحسن بن علیّ المضروب علی «1» هامته، المسلوب لآمته، حین نادی الحسین عمّه، فجلا علیه عمّه کالصّقر و هو یفحص برجلیه «2» التّراب و الحسین یقول: بعدا لقوم قتلوک و من خصمهم یوم القیامة جدّک و أبوک. ثمّ قال:
__________________________________________________
- گردوغبار زایل شد. دیدند حسین بر سر قاسم ایستاده و قاسم دست و پا می‌زد. حسین می‌گفت:
«دور باد قومی که تو را کشتند. جد تو روز قیامت خونخواه و خصم آنها خواهد بود.»
بعد گفت: «به خدا سوگند برای عم تو بسی ناگوار و موجب افسردگی بود که تو او را برای یاری دعوت کنی و نتواند پاسخ دهد یا پاسخ دهد و صدای او برای تو سودی نداشته باشد. به خدا سوگند امروز روزی است که قاتل بسیار و یار کم می‌باشد.»
آن‌گاه او را بر سینه گرفت و کشید و در جنب فرزند خود علی و سایر کشتگان خاندان خود نهاد.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 185- 186
(1)- [لم یرد فی المصباح و الأسرار].
(2)- [الأسرار: «برجله»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 141
عزّ و اللّه علی عمّک أن تدعوه فلا یجیبک أو أن «1» یجیبک و أنت قتیل جدیل فلا ینفعک، هذا و اللّه یوم کثر واتره و قلّ ناصره، جعلنی اللّه معکما «2» یوم جمعکما «2» و بوّأنی مبوّءکما، و لعن اللّه قاتلک عمر «3» بن سعد بن عروة «1» بن نفیل الأزدیّ و أصلاه جحیما «4» و أعدّ له عذابا ألیما.
ابن طاووس، الإقبال،/ 574- 575، مصباح الزّائر،/ 280- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 67- 68؛ البحرانی، العوالم، 17/ 336- 337؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 303؛ المحمودی، العبرات، 2/ 152
قال الرّاوی: و خرج غلام کأنّ وجهه شقّة قمر، فجعل یقاتل، فضربه ابن فضیل الأزدیّ علی رأسه، ففلقه، فوقع الغلام لوجهه، و صاح: یا عمّاه!
فجلّی الحسین علیه السّلام کما یجلّی الصّقر، ثمّ شدّ شدّة لیث أغضب، فضرب ابن فضیل بالسّیف، فاتّقاه بالسّاعد، فأطنّه من لدن المرفق، فصاح صیحة سمعه أهل العسکر، و حمل أهل الکوفة لیستنقذوه، فوطأته الخیل حتّی هلک.
قال: و انجلت الغبرة، فرأیت الحسین علیه السّلام قائما علی رأس الغلام، و هو یفحص برجلیه، و الحسین علیه السّلام یقول: بعدا لقوم قتلوک و من خصمهم یوم القیامة فیک جدّک و أبوک. ثمّ قال: عزّ و اللّه علی عمّک أن تدعوه فلا یجیبک أو یجیبک فلا ینفعک صوته، هذا یوم و اللّه کثر واتره و قلّ ناصره. ثمّ حمل (صلوات اللّه علیه) الغلام علی صدره حتّی ألقاه بین القتلی من أهل بیته. «5»
ابن طاووس، اللّهوف،/ 115- 116
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی المصباح و الأسرار].
(2- 2) [المصباح: «جمیعا»].
(3)- [الأسرار: «عمرو»].
(4)- [المصباح: «حمیما»].
(5)- راوی گفت: جوانی بیرون شد که صورتش گویی پاره ماه بود و مشغول جنگ شد. ابن فضیل ازدی با شمشیر چنان بر فرقش زد که سرش را شکافت. جوان به روی درافتاد و فریاد زد: «عمو جان به دادم برس!»
حسین علیه السّلام مانند باز شکاری خود را به میدان رساند و همچون شیر خشمگین حمله‌ور شد و شمشیری بر ابن فضیل زد که او دست خود سپر نمود و از مرفق جدا شد. چنان فریاد زد که همه لشکر شنیدند. مردم کوفه برای نجاتش از جای درآمدند و در نتیجه، بدنش به زیر سم اسبها ماند و به هلاکت رسید.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 142
ثمّ قتل القاسم بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب.
[و قال أبو مخنف: حدّثنی سلیمان بن أبی راشد، عن حمید. قال: خرج إلینا غلام کأنّ وجهه فلقة قمر، فی یده السّیف و علیه قمیص و إزار و نعلان قد انقطع شسع إحداهما «1»، ما أنسی أنّها الیسری، فقال لنا عمر بن سعد بن نفیل الأزدیّ: و اللّه لأشدّنّ علیه. فقلت له:
سبحان اللّه! و ما ترید إلی ذلک؟ یکفیک قتل هؤلاء الّذین تراهم قد احتولوهم. فقال:
و اللّه لأشدّنّ علیه. فشدّ علیه عمر بن سعد أمیر الجیش، فضربه، و صاح الغلام: یا عمّاه! قال: فشدّ الحسین علی عمر بن سعد شدّة لیث أغضب، فضرب عمر بالسّیف، فاتّقاه بالسّاعد، فأطّنها من لدن المرفق، فصاح، ثمّ تنحّی عنه، و حملت خیل أهل الکوفة لیستنقذوا عمر من الحسین، فاستقبلت عمر بصدورها و حرکت حوافرها، و جالت بفرسانها علیه، ثمّ انجلت الغبرة، فإذا بالحسین قائم علی رأس الغلام، و الغلام یفحص برجله و الحسین یقول: بعدا لقوم قتلوک، و من خصمهم یوم القیامة فیک جدّک. ثمّ قال: عزّ و اللّه علی عمّک أن تدعوه فلا یجیبک، أو یجیبک ثمّ لا ینفعک! صوت و اللّه کثر واتره و قلّ ناصره.
ثمّ احتمله فکأنّی أنظر إلی رجلی الغلام یخطّان فی الأرض، و قد وضع الحسین صدره علی صدره، ثمّ جاء به حتّی ألقاه مع ابنه علیّ الأکبر و مع من قتل من أهل بیته، فسألت عن الغلام، فقیل لی: هو القاسم بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب]. «2» «3»
__________________________________________________
- راوی گفت: گردوغبار کارزار فرونشست، دیدم حسین علیه السّلام بر بالین آن جوان ایستاده [است] و جوان از شدت درد، پای بر زمین می‌ساید و حسین می‌گوید: «از رحمت خدا دور باد گروهی که تو را کشتند و جدّ و پدرت به روز قیامت از آنان کیفر خواست خواهند نمود.»
پس فرمود: «به خدا قسم بر عمویت دشوار است که تو او را به یاری خود بخوانی. او دعوت تو را اجابت نکند. یا اجابت کند، ولی به حال تو سودی نبخشد. به خدا قسم امروز روزی است که برای عمویت کینه‌جو فراوان است و یاور اندک.»
سپس نعش جوان را به سینه گرفت و با خود بیاورد و در میان کشتگان خانواده‌اش گذاشت.
فهری، ترجمه لهوف،/ 115- 116
(1)- [فی المطبوع: «أحدهما»].
(2)- [سقط من المصریّة].
(3)- در اکثر روایات وارد شد که بعد از عون، قاسم بن حسن بن علی بن أبی طالب رضی اللّه عنه آماده حرب-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 143
__________________________________________________
- گشت و چون نظر امام حسین به وی افتاد، گریان شد و قاسم نیز گریستن آغاز کرد و هردو یکدیگر را در کنار گرفتند و از هوش رفتند و چون به حال خود آمدند، قاسم رخصت طلبید که به میدان رود. امام حسین امتناع کرد. قاسم دست و پای مبارک او را می‌بوسید و می‌گریست تا دستوری حاصل کرد و قطرات عبرات بر رخسار همایون قاسم روان شد. رجزی می‌خواند که اولش این است:
إن تنکرونی فأنا ابن الحسن سبط النّبیّ المصطفی المؤتمن
و با وجود صغر سن، مقاتله عظیم نمود؛ چنانچه ابو المؤید خوارزمی روایت کرده [است] که در آن معرکه، سی و پنج کس از او به زخم تیر و شمشیر به قتل رسیدند. از شخصی حمیدنام منقول است که گفت:
من در سپاه عمر بن سعد بودم و جنگ قاسم بن حسن رضی اللّه عنه را نظاره می‌کردم. در این اثنا، عمرو بن سعد الازدی به من گفت که بر این پسر حمله خواهم کرد. من گفتم: سبحان اللّه! این چه اندیشه باطل است به خدا سوگند که اگر قاسم مرا به تیغ زند، من دست به جانب وی دراز نکنم. کار وی به آن جماعت گذار که میانش گرفته‌اند. عمرو گفت: و اللّه که دیگر مرا تحمل نمانده [است]. آن‌گاه متوجه قاسم شد. تیغی بر وی زد. قاسم به روی افتاد و فریاد برآورد: یا عماه!
امام حسین چون برادرزاده خود را در خاک و خون غلتیده دید، همچون شیری که به شکار گور شتابد، به جانب او شتافت و شمشیری بر وی حواله کرد. عمرو دست برآورد. شمشیر بر دست او آمد و از مرفق جدا گشت و عمرو نعره زد. اهل کوفه متوجه امام حسین شد. عمرو را خلاص کردند و چون غبار فرونشست، امام حسین رضی اللّه عنه را دیدند که بر سر قاسم ایستاده بود و بر قاتل او نفرین می‌کرد. بعد از آن، او را برگرفته در میان کشتگان افکند و فرمود که: «صبرا یا بنی عمومتی».
بعد از آن، قاسم بن حسن به ضرب تیغ عمرو بن سعد بن مقیل الاسدی به قتل آمد.
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 160- 161، 165
آن‌گاه برادر عبد اللّه، قاسم بن حسن که به‌حسب صورت و سیرت شبیه حضرت رسالت بود، از عم بزرگوار خویش رخصت طلبید که به میدان رود و امام حسین رضی اللّه عنه نخست امتناع نمود. بالاخره بنابر کمال مبالغه و الحاح او را اجازت داد. قاسم روی به قتال ظلمه کوفه نهاده، رجزی خواند که بیت اولش این است:
إن تنکرونی فأنا فرع الحسن سبط النّبیّ المصطفی المؤتمن
و با وجود صغر سن آن خلف صدق حسن (سلام اللّه علیهما) محاربه‌ای نمود که دوست و دشمن آواز تحسین به اوج علیین رسانیدند و به روایت ابی المؤید خوارزمی سی و پنج کس به زخم تیغ و سنان آن جوان عالی‌شأن به قتل رسیدند و بالاخره عمرو بن سعد ازدی (لعنه اللّه) به واسطه عدم سعادت ازلی، شمشیری بر فرق آن قرة العین مرتضی علی رضی اللّه عنه زد. چنانچه به روی درافتاد و قاسم فریاد برآورد که: «یا عماه! أدرکنی».
حضرت امامت پناه چون برادرزاده خود را بدان حال دید، مانند شیری خشمناک که به صید نخجیر-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 144
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 185، 186
ثمّ خرج من بعده عبد اللّه بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیهما السّلام، و فی أکثر الرّوایات أنّه القاسم بن الحسن علیه السّلام «1» و هو «2» غلام صغیر «3» لم یبلغ الحلم، «4» فلمّا نظر الحسین علیه السّلام إلیه «5» قد برز، اعتنقه، و جعلا «6» یبکیان حتّی «7» غشی علیهما، ثمّ استأذن الحسین علیه السّلام فی «7» المبارزة، فأبی الحسین علیه السّلام «8» أن یأذن له «8»، فلم یزل الغلام یقبّل یدیه و رجلیه حتّی أذن له، فخرج و دموعه تسیل علی خدّیه «9» و هو یقول:
إن تنکرونی فأنا فرع «10» الحسن سبط النبیّ المصطفی و المؤتمن
هذا حسین کالأسیر المرتهن بین أناس لا سقوا صوب المزن
«11» و کان وجهه کفلقة القمر «11»، فقاتل «12» قتالا شدیدا حتّی قتل علی صغره خمسة و ثلاثین رجلا «9» «13».
__________________________________________________
- شتابد، به جانب عمرو شتافت و به یک ضربت شمشیر دست آن بدبخت را قلم کرد و زبان به نفرین ابن طلحه بی‌دین گشاد. برادرزاده نازنین خود را به میان سایر شهیدان اهل بیت رساند.
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 54
(1)- [و فی مثیر الأحزان و المعالی مکانه: «ثمّ خرج القاسم بن الحسن علیه السّلام ...»].
(2)- [الدّمعة السّاکبة: «و إنّه»].
(3)- [و فی الأسرار مکانه: «و فی نقل آخر: إنّ القاسم برز و هو صغیر ...»].
(4)- [من هنا حکاه عنه فی نفس المهموم].
(5)- [لم یرد فی الدّمعة السّاکبة].
(6)- [الأسرار: «جعل»].
(7- 7) [فی الأسرار و مثیر الأحزان: «غشیا علیهما (غشی علیهما) فلمّا أفاقا طلب (استأذن عمّه فی)»].
(8- 8) [لم یرد فی الأسرار].
(9- 9) [لم یرد فی الأسرار].
(10)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و نفس المهموم و المعالی: «ابن» و فی مثیر الأحزان: «نجل»].
(11- 11) [لم یرد فی نفس المهموم].
(12)- [فی شرح الشّافیة مکانه: «ثمّ خرج القاسم بن الحسن بن علیّ علیه السّلام- و هو غلام صغیر لم یبلغ الحلم، و وجهه کفلقة القمر- فطلب البراز، فجاء إلیه رجل یعدّ بألف فارس، فقتله القاسم، فقاتل ...»].
(13)- [إلی هنا حکاه فی نفس المهموم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 145
قال حمید: «1» کنت فی عسکر ابن سعد «1»، فکنت أنظر إلی هذا الغلام علیه قمیص و إزار و نعلان قد انقطع شسع إحداهما «2»، فقال «3» عمرو بن سعد «3» الأزدیّ: و اللّه لأشدّنّ علیه.
فقلت: سبحان اللّه! و ما ترید بذلک؟ و اللّه لو ضربنی، ما بسطت إلیه یدی، یکفیک «4» هؤلاء الّذین تراهم قد احتوشوه. قال: و اللّه لأفعلنّ. فشدّ علیه، فما ولّی حتّی ضرب رأسه بالسّیف و وقع الغلام لوجهه، «5» و نادی: یا عمّاه «5».
قال: فجاء الحسین علیه السّلام کالصّقر المنقضّ، فتخلّل الصّفوف، و شدّ شدّة اللّیث الحرب «6»، فضرب عمرا قاتله بالسّیف، فاتّقاه بیده، فأطنّها من «7» المرفق، فصاح «8»، ثمّ تنحّی عنه، و حملت [خیل] أهل الکوفة فاستنقذوه «9» من ید الحسین علیه السّلام، «10» فوقف الحسین علیه السّلام «10» علی رأس الغلام و هو یفحص [برجلیه] «11»، فقال الحسین علیه السّلام: یعزّ و اللّه علی عمّک أن تدعوه فلا یجیبک، أو یجیبک «12» و لا ینفعک «13»، بعدا لقوم قتلوک «12».
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(2)- [أضاف فی البحار و العوالم الدّمعة السّاکبة و الأسرار و المعالی و مثیر الأحزان: «ما أنسی أنّه کان الیسری»].
(3- 3) [فی البحار و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و المعالی و مثیر الأحزان: «عمر بن سعد» و فی العوالم:
«عمر بن سعید»].
(4)- [فی البحار و الدّمعة السّاکبة: «یکفیه»].
(5- 5) [لم یرد فی الدّمعة السّاکبة، و فی المعالی: «و قال أبو مخنف: و کمن له ملعون، فضربه علی أمّ رأسه، ففجر هامته، و خرّ صریعا و نادی: یا عمّاه! أدرکنی»].
(6)- [فی الأسرار: «الأغضب» و فی المعالی: «المغضب»].
(7)- [المعالی: «من لدن»].
(8)- [زاد فی الدّمعة السّاکبة و المعالی: «صیحة سمعها أهل العسکر»].
(9)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و المعالی و مثیر الأحزان: «لیستنقذوا عمرا» و فی الأسرار: «لینقذوه»].
(10- 10) [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و المعالی و مثیر الأحزان: «فاستقبلته (خیل) بصدورها و جرحته بحوافرها، و وطأته حتّی مات (الغلام) فانجلت الغبرة، فإذا بالحسین علیه السّلام قائم»].
(11)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «برجله»، و لم یرد فی شرح الشّافیة].
(12- 12) [شرح الشّافیة: «فلا ینفعک»].
(13)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و المعالی و مثیر الأحزان: «فلا یعینک، أو یعینک فلا یغنی عنک»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 146
«1» ثمّ احتمله «2» و کأنّی «1» أنظر إلی رجلی الغلام «3» یخطّان «4» فی الأرض «3»، و قد وضع «5» صدره علی صدره، «6» فقلت فی نفسی: ما یصنع «6»؟ فجاء «7» حتّی ألقاه بین القتلی من أهل بیته، «8» ثمّ قال: اللّهمّ أحصهم عددا، و اقتلهم بددا، و لا تغادر منهم أحدا، و لا تغفر لهم أبدا، صبرا «9» یا بنی عمومتی، صبرا «9» یا أهل بیتی، لا رأیتم هوانا بعد هذا الیوم أبدا. «10»
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 304- 305- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 34- 36؛ البحرانی، العوالم، 17/ 278- 279؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 315- 316، 317- 318؛ مثله ابن أمیر الحاجّ شرح الشّافیة،/ 368- 369؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 304- 305؛ القمی، نفس المهموم،/ 321؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 460- 461؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 81- 82
و نقل أیضا: لمّا آل أمر الحسین إلی القتال بکربلا و قتل جمیع أصحابه و وقعت النّوبة «11» علی أولاد «11» أخیه، جاء القاسم بن الحسن، و قال: یا عمّ! الإجازة «12» لأمضی إلی هؤلاء
__________________________________________________
(1- 1) [المعالی: «و من خصمهم فی یوم القیامة جدّک و أبوک هذا یوم و اللّه کثر واتره و قلّ ناصره، ثمّ احتمله علی صدره، قال حمید بن مسلم فکأنّی»].
(2)- [زاد فی الدّمعة السّاکبة: «علی صدره»].
(3- 3) [الأسرار: «و هما یخطّان الأرض»].
(4)- [فی شرح الشّافیة و مثیر الأحزان: «تخطّان»].
(5)- [أضاف فی مثیر الأحزان: «الحسین علیه السّلام»].
(6- 6) [لم یرد فی شرح الشّافیة و مثیر الأحزان].
(7)- [فی الدّمعة السّاکبة و المعالی و مثیر الأحزان: «فجاء به»].
(8)- [إلی هنا حکاه فی شرح الشّافیة، و زاد فی المعالی: «مع ولده علیّ الأکبر»].
(9- 9) [لم یرد فی الأسرار].
(10)- [أضاف فی الأسرار: «و لا یخفی علیک أنّ جملة من کلمات أصحاب المقاتل و إن کانت تعطی أنّ القاسم وطئته حوافر الخیول حتّی مات و لکنّ ظاهر کلام السّیّد فی الملهوف إنّ من وطئته حوافر الخیول حتّی مات هو کان قاتل القاسم و ذلک حیث قال: فوقع الغلام لوجهه و صاح: یا عمّاه! فجلّی الحسین علیه السّلام کما یجلّی الصّقر ثمّ شدّ شدّة لیث أغضب، فضرب ابن فضیل بالسّیف فاتّقاها بالسّاعد، فأطنّه من لدن المرفق، فصاح صیحة سمعته أهل العسکر و حمل أهل الکوفة لیستنقذوه فوطئته الخیل حتّی هلک»].
(11- 11) [مدینة المعاجز: «لأولاد»].
(12)- [و فی الأسرار مکانه: «إنّ القاسم، قال للإمام علیه السّلام: یا عمّ! لی الإجازة ...»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 147
الکفرة «1». فقال له الحسین: یا ابن الأخ «2»! أنت من أخی علامة و أرید أن تبقی «3» لأتسلّی بک، و لم یعطه إجازة للبراز. فجلس مهموما، مغموما، باکی العین، حزین القلب، و أجاز الحسین إخوته للبراز و لم یجزه، فجلس القاسم متألّما، و وضع رأسه علی رجلیه. و ذکر أنّ أباه قد ربط له عوذة فی کتفه الأیمن و قال له: إذا أصابک ألم، و همّ، فعلیک بحلّ العوذة و قراءتها، و فهم «4» معناها و اعمل بکلّ ما تراه مکتوبا فیها. فقال القاسم لنفسه: مضی سنین «5» علیّ و لم یصبنی من مثل هذا الألم. فحلّ العوذة، و فضّها، و نظر إلی کتابتها و إذا فیها: یا ولدی قاسم، أوصیک إنّک إذا رأیت عمّک الحسین علیه السّلام فی کربلا و قد أحاطت به الأعداء، فلا تترک البراز و الجهاد «6» لأعداء رسول اللّه «6»، و لا تبخل علیه بروحک، و کلّما نهاک عن البراز عاوده لیأذن لک فی البراز لتحضی «7» فی السّعادة الأبدیّة.
فقام القاسم «8» من ساعته و أتی إلی الحسین علیه السّلام و عرض ما کتب الحسن «9» علی عمّه الحسین، فلمّا قرأ الحسین العوذة بکی بکاءا شدیدا، و نادی بالویل و الثّبور، و تنفّس الصّعداء، و قال: یا ابن الأخ «10»! هذه الوصیّة لک من أبیک، و عندی وصیّة أخری منه لک، و لا بدّ من انفاذها.
فمسک الحسین علیه السّلام علی ید القاسم، و أدخله الخیمة، و طلب عونا و عبّاسا، و قال لأمّ القاسم: لیس للقاسم ثیاب جدّد. قالت: لا. فقال لاخته زینب: آتینی «11» بالصّندوق.
__________________________________________________
(1)- [مدینة المعاجز: «الکفّار»].
(2)- [مدینة المعاجز: «أخی»].
(3)- [المعالی: «تبقی لی»].
(4)- [مدینة المعاجز: «فافهم»].
(5)- [فی مدینة المعاجز و المعالی: «سنون»].
(6- 6) [فی مدینة المعاجز و الأسرار و المعالی: «لأعداء اللّه و أعداء رسوله (رسول اللّه)»].
(7)- [فی مدینة المعاجز و المعالی: «لتحظی»].
(8)- [لم یرد فی مدینة المعاجز].
(9)- [مدینة المعاجز: «أبوه الحسن»].
(10)- [الأسرار: «أخی»].
(11)- [فی مدینة المعاجز و الأسرار و المعالی: «ایتنی»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 148
فأتته «1» به، و وضع بین یدیه، ففتحه و أخرج منه قباء الحسن علیه السّلام، و ألبسه القاسم، و لفّ علی رأسه عمامة الحسن، و مسک بید ابنته الّتی کانت مسمّاة للقاسم، فعقد له علیها، و أفرد له خیمة، و أخذ بید البنت، و وضعها بید القاسم، و خرج عنهما.
فعاد القاسم ینظر إلی ابنة عمّه و یبکی إلی أن سمع الأعداء یقولون: هل من مبارز؟
فرمی بید زوجته، و أراد الخروج، «2» و هی تقول له: ما یخطر ببالک و ما الّذی ترید أن تفعله «3»؟ قال لها: أرید ملاقاة الأعداء، فإنّهم یطلبون البراز، و إنّی «4» أرید ملاقاتهم. فلزمته ابنة عمّه «4»، فقال لها: خلّی ذیلی، فإنّ عرسنا أخّرناه إلی الآخرة. فصاحت، و ناحت:
و أنّت من قلب حزین. و دموعها جاریة علی خدّیها و هی تقول: یا قاسم! أنت تقول عرسنا «5» أخّرناه إلی الآخرة، و فی القیامة بأیّ شی‌ء أعرفک؟ و فی أیّ مکان أراک؟ فمسک القاسم «6» یده و ضربها علی ردنه و قطعها، و قال: یا بنة العمّ! اعرفینی بهذه الرّدن المقطوعة، «7» قال: فانفجع «7» أهل البیت بالبکاء لفعل القاسم، و بکوا بکاء شدیدا، و نادوا بالویل و الثّبور.
قال من روی: فلمّا رأی الحسین أنّ القاسم یرید البراز، «8» قال له: یا ولدی! أتمشی برجلک إلی الموت؟ قال: و کیف یا عمّ و أنت بین الأعداء وحیدا «9» فریدا، لم تجد محامیا و لا صدیقا؟ روحی لروحک الفداء و نفسی لنفسک الوقاء.
ثمّ إنّ الحسین علیه السّلام شقّ أزیاق القاسم، و قطع عمامته نصفین، ثمّ أدلاها «10» علی وجهه، «11»
__________________________________________________
(1)- [مدینة المعاجز: «فأتت»].
(2)- [أضاف فی مدینة المعاجز و الأسرار و المعالی: «من الخیمة فجذبت ذیل القاسم و مانعته من الخروج»].
(3)- [مدینة المعاجز: «فعله»].
(4- 4) [مدینة المعاجز: «إلی المیدان عازم و إلی دفع الأعداء جازم، فلزمته الزّوجة»].
(5)- [مدینة المعاجز: «فإنّ عرسنا»].
(6)- [لم یرد فی الأسرار].
(7- 7) [مدینة المعاجز: «فانفجعوا»].
(8)- [من هنا حکاه عنه فی الدّمعة السّاکبة].
(9)- [فی الأسرار: «وحیدا غریبا» و فی المعالی: «بقیت وحیدا»].
(10)- [مدینة المعاجز: «دلّاها»].
(11)- [أضاف فی المعالی: «کأنّه أراد أن یصون القاسم من إصابة عیون الأعداء مع صیانة عن حرارة الشّمس»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 149
ثمّ ألبسه «1» ثیابه بصورة الکفن «2»، و شدّ سیفه بوسط القاسم، «3» و أرسله إلی المعرکة.
ثمّ إنّ القاسم قدم إلی عمر بن سعد و قال: یا عمر! أما تخاف اللّه «4»؟ أما تراقب اللّه یا أعمی القلب؟ أما تراعی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله؟ «5» فقال عمر بن سعد: أما کفاکم التجبّر «6»، أما تطیعون یزید. فقال القاسم «5»: لا جزاک اللّه خیرا، تدّعی الإسلام و آل رسول اللّه «7» عطاشا ظماء «7»، قد اسودّت الدّنیا بأعینهم. «8» فوقف هنیة «9»، فما رأی أحدا یقدم «10» إلیه، «11» فرجع إلی الخیمة «11»، فسمع صوت ابنة عمّه تبکی، فقال لها: ها «12» أنا جئتک. فنهضت قائمة علی قدمیها، و قالت: مرحبا بالعزیز، الحمد للّه الّذی أرانی وجهک قبل الموت. فنزل القاسم فی «13» الخیمة و قال: یا بنت «14» العمّ! ما لی اصطبار أن أجلس معک، و الکفّار یطلبون البراز. فودّعها، و خرج، و رکب جواده، و حماه فی حومة المیدان «8». ثمّ طلب المبارزة، فجاء إلیه رجل یعدّ بألف فارس، فقتله القاسم، و کان له أربعة أولاد «15» مقتولین، «16» فضرب «15» القاسم فرسه بسوط «17»، و عاد یقتل بالفرسان، إلی أن ضعفت قوّته، فهمّ
__________________________________________________
(1)- [مدینة المعاجز: «و ألبسه»].
(2)- [فی المطبوع: «الکفین»].
(3)- [أضاف فی المعالی: «و أرکبه علی فرسه»].
(4)- [مدینة المعاجز: «من اللّه»].
(5- 5) [لم یرد فی مدینة المعاجز].
(6)- [المعالی: «التّبختر و التّجبّر»].
(7- 7) [فی مدینة المعاجز و المعالی: «عطاشی ظماء» و فی الأسرار: «عطشانا ظمآنا»].
(8- 8) [لم یرد فی الدّمعة السّاکبة].
(9)- [فی الأسرار و المعالی: «هنیئة»].
(10)- [الأسرار: «تقدّم»].
(11- 11) [مدینة المعاجز: «فردّ إلی خیمة العروس»].
(12)- [لم یرد فی مدینة المعاجز].
(13)- [فی مدینة المعاجز و المعالی: «إلی»].
(14)- [مدینة المعاجز: «ابنة»].
(15- 15) [الأسرار: «فخرجوا إلی مبارزة القاسم واحدا بعد واحد، فجعلهم مقتولین، ثمّ ضرب»].
(16)- [أضاف فی المعالی: «علی ید القاسم»].
(17)- [مدینة المعاجز: «بسوطه»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 150
بالرّجوع «1» إلی الخیمة، و إذا بالأزرق الشّامیّ قد قطع علیه الطّریق و عارضه، فضربه القاسم علی أمّ رأسه، فقتله.
و سار القاسم إلی الحسین علیه السّلام و قال: یا عمّاه! «2» العطش العطش «2»، أدرکنی بشربة من الماء. فصبّره الحسین، و أعطاه خاتمه، و قال: حطّه فی فمک و مصّه. قال القاسم: فلمّا وضعته فی فمی کأنّه عین ماء، فارتویت، و انقلبت إلی المیدان، «3» ثمّ جعل همّته علی حامل اللّواء، و أراد قتله، فاحتاطوا به «4» بالنّبل، «5» فوقع القاسم علی الأرض «5»، «6» فضربه شیبة ابن سعد الشّامیّ بالرّمح علی ظهره، فأخرجه من صدره، فوقع القاسم «6» یخور بدمه و نادی: یا عمّ! أدرکنی. «7» فجاءه الحسین علیه السّلام، و قتل قاتله، و حمل القاسم إلی الخیمة، فوضعه فیها، ففتح القاسم عینه، فرأی الحسین قد احتضنه و هو یبکی و یقول: یا ولدی! لعن اللّه قاتلیک، یعزّ و اللّه علی عمّک أن تدعوه و أنت مقتول. یا بنی! قتلوک الکفّار کأنّهم ما عرفوا «8» من جدّک و أبوک. ثمّ إنّ الحسین علیه السّلام بکی بکاء شدیدا، و جعلت ابنة عمّه
__________________________________________________
(1)- [مدینة المعاجز: «القاسم أن یرجع»].
(2- 2) [لم یرد فی مدینة المعاجز].
(3)- [إلی هنا حکاه فی الأسرار و أضاف: «أقول: اعلم إنّ الإشارة هاهنا إلی جملة من المطالب من بیان جملة من الأسرار و المناسبات و نحو ذلک لازمة فتقول: إنّ زمان شهادة القاسم و أخویه ممّا اختلف فیه ظواهر الآثار و کلمات أصحاب المقاتل، فمفاد بعض ما مرّت علیه الإشارة، إنّ شهادته و شهادة أخویه کانت بعد شهادة الأصحاب و قبل شهادة أولاد أمیر المؤمنین علیه السّلام و هکذا قبل شهادة علیّ بن الحسین، و لکنّ المستفاد من کلمات جمع و منهم الشّیخ الصدوق فی بعض کتبه من أنّ شهادته کانت بعد شهادة الکلّ من بنی هاشم. و أمّا زیارة القائمیّة فظاهرها تقدّم شهادة کلّ بنی هاشم، ثمّ بعد شهادتهم، شهادة علیّ الأصغر، ثمّ بعد ذلک شهادة عبد اللّه ابن أمیر المؤمنین علیه السّلام ثمّ بعد ذلک جعفر بن أمیر المؤمنین علیه السّلام ثمّ بعد ذلک عثمان بن أمیر المؤمنین علیه السّلام ثمّ بعد ذلک شهادة محمّد بن أمیر المؤمنین علیه السّلام ثمّ بعد ذلک شهادة أحمد- أعنی أبا بکر بن الحسن- ثمّ بعد ذلک شهادة القاسم لکنّه یمکن أن یقال: أنّ التّرتیب فی الذّکر فی مقام الزّیارة لا یدلّ علی ثبوت هذا النّهج من التّرتیب فی الشّهادة»].
(4)- [فی مدینة المعاجز و الدّمعة السّاکبة و المعالی: «فأحاطوا به»].
(5- 5) [لم یرد فی الدّمعة السّاکبة].
(6- 6) [لم یرد فی مدینة المعاجز].
(7)- [إلی هنا حکاه عنه فی الدّمعة السّاکبة و أضاف: «و فی بعض الرّوایات: إنّه کان علیه خمسة و ثلاثون سهما. و فی روایة أخری: ثمّ إنّ سعید بن عمرو شقّ بطنه، و یحیی بن وهب طعنه بالرّمح»].
(8)- [فی مدینة المعاجز و المعالی: «ما عرفوک و لا عرفوا»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 151
تبکی، و جمیع من کان منهم لطموا الخدود، و شقّقوا الجیوب، و نادوا بالویل و الثّبور، و عظایم الامور.
الطّریحی، المنتخب، 2/ 372- 375- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 315- 316، 317؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 305- 307؛ مثله السّیّد هاشم البحرانی «1»، مدینة المعاجز،/ 224؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 457- 460
قال: فنظر الحسین علیه السّلام یمینا و شمالا، فلم یر له «2» ناصرا، و لا معینا، «3» فجعل ینادی «3»:
وا غربتاه! وا عطشاه! «2» وا قلّة ناصراه! أما من معین یعیننا؟ أما من ناصر ینصرنا؟
«4» أما من مجیر یجیرنا؟ أما من محام یحامی عن حرم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله؟ «4»
قال: فخرج من الخیمة غلامان کأنّهما القمران، أحدهما أحمد، و الآخر القاسم ابنا الحسن بن علیّ علیهما السّلام، و هما یقولان: لبّیک! لبّیک یا سیّدنا! ها نحن بین یدیک، مرنا بأمرک صلوات اللّه علیک. فقال لهما: «5» احملا، فحامیا عن حرم جدّکما، ما أبقی الدّهر غیرکما، بارک اللّه فیکما «5». فبرز القاسم «6» و له من العمر أربعة عشر سنة، و حمل علی القوم، و لم یزل یقاتل حتّی قتل سبعین فارسا، و کمن له ملعون، فضربه علی أمّ رأسه، ففجر هامته، و خرّ صریعا یخور بدمه، فانکبّ علی وجهه، و هو ینادی: یا عمّاه! أدرکنی.
فوثب الحسین علیه السّلام، ففرّقهم عنه، و وقف علیه، و هو یضرب الأرض برجلیه حتّی قضی نحبه، فنزل إلیه الحسین علیه السّلام، و حمله علی ظهر جواده، و هو یقول: اللّهمّ إنّک تعلم أنّهم دعونا لینصرونا، فخذلونا، و أعانوا علینا أعداءنا، اللّهمّ احبس عنهم قطر السّماء، و احرمهم برکاتک، اللّهمّ فرّقهم شعبا، و اجعلهم طرائق قددا، و لا ترض عنهم أبدا. اللّهمّ إن کنت حبست عنّا النّصر فی دار الدّنیا فاجعل ذلک لنا فی الآخرة، و انتقم لنا من القوم
__________________________________________________
(1)- [حکاه فی مدینة المعاجز عن الفخری].
(2)- [لم یرد فی الدّمعة السّاکبة].
(3- 3) [الدّمعة السّاکبة: «ثمّ نادی»].
(4- 4) [الدّمعة السّاکبة: «أما من خائف من عذاب اللّه فیذّب عنّا؟»].
(5- 5) [الدّمعة السّاکبة: «یعزّ علی عمّکما أن یقول لکما اخرجا و حامیا عن حرم جدّکما»].
(6)- [إلی هنا حکاه عنه فی الدّمعة السّاکبة، 4/ 315].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 152
الظّالمین. ثمّ نظر إلی القاسم، و بکی علیه، و قال: یعزّ و اللّه علی عمّک أن تدعوه فلا یجیبک. ثمّ قال: هذا یوم قلّ ناصره، و کثر واتره.
ثمّ وضع القاسم مع من قتل من أهل بیته.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 79- 80
روی: أنّ القاسم بن الحسن لمّا رجع إلی عمّه الحسین علیه السّلام من قتال الخوارج، قال:
یا عمّاه! العطش، أدرکنی بشربة من الماء.
فصبّره الحسین علیه السّلام و أعطاه خاتمه، و قال له: حطّه فی فمک، فمصّه. قال القاسم: فلمّا وضعته فی فمی، کأنه عین ماء، فارتویت، و انقلبت إلی المیدان. «1»
__________________________________________________
(1)- پس، قاسم پسر حضرت امام حسن علیه السّلام که چهره مبارکش مانند آفتاب تابان می‌درخشید و هنوز به حدّ بلوغ نرسیده بود، به نزد عم بزرگوار آمد و رخصت جهاد طلبید. حضرت امام شهدا او را دربر کشید و آن‌قدر گریست که نزدیک شد مدهوش شود. هرچند آن امامزاده بزرگوار در طلب رخصت جهاد مبالغه می‌نمود، حضرت مضایقه می‌فرمود؛ تا آن‌که بر پای عم بزرگوار افتاد و چندان بوسید و گریست و استغاثه کرد تا از امام حسین علیه السّلام رخصت حاصل کرد و به میدان درآمد و عرصه قتال را از نور جمال خود روشن کرد، و با آن خردسالی در یک حمله سی و پنج نفر از آن سنگین‌دلان بی‌حیا را به عرصه فنا فرستاد.
راوی گوید که:
من در میان لشکر عمر بودم که دیدم کودکی از لشکر امام حسین علیه السّلام جدا شد و متوجه لشکرگاه گردید، و نور از جبین مبین او می‌تابید، و پیراهنی و ازاری پوشیده بود و دو نعل در پا کشیده بود، و بند نعل راست او گسیخته بود. در آن حال، عمر پسر سعد ازدی گفت: «به خدا سوگند که می‌روم تا او را به قتل آورم.»
گفتم: «سبحان اللّه! آیا دل تو تاب آن دارد که بر او ضربت بزنی؟ به خدا سوگند که اگر بر من تیغی حواله کند، دست نمی‌گشایم به دفع آن، و این گروهی که او را در میان گرفته‌اند او را کافی است.»
پس آن ملعون بدگهر اسب تاخت و ضربتی بر سر آن امامزاده مطهر زد که بر رو درافتاد و فریاد کرد که: «وا عمّاه مرا دریاب!»
ناگاه دیدم که امام حسین علیه السّلام مانند عقاب آمد و صفها را شکافت؛ چون شیر خشمناک بر آن کافران بی‌باک حمله کرد و تیغی حواله عمر قاتل آن امامزاده مظلوم کرد. آن لعین دست پیش آورد، حضرت دست او را جدا کرد. آن ملعون فریاد زد. لشکر اهل نفاق جمع شدند که آن ملعون را از دست حضرت رها کنند.
جنگ درپیوست و آن ملعون کشته شد، و آن طفل معصوم در زیر اسبان مخالفان کوفته شد.
چون حضرت آن کافران را دور کرد، بر سر فرزند برادر گرامی خود آمد. دید که پا بر زمین می‌ساید-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 153
السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 244- مثله البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 367
و هو یقول [بعد شهادة القاسم]:
غریبون عن أوطانهم و دیارهم تنوح علیهم فی البراری و حوشها
و کیف و لا تبکی العیون لمعشر سیوف الأعادی فی البراری تنوشها
بدور تواری نورها فتغیّرت محاسنها ترب الفلاة نعوشها
ابن أمیر الحاجّ، شرح الشّافیة،/ 369- عنه: المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 461؛ صابری الهمدانی، أدب الحسین علیه السّلام و حماسته،/ 36، 218
فی شهادة القاسم ابن الإمام المظلوم المسموم الحسن المجتبی علیهما السّلام أقول: روی أبو مخنف، عن حمید بن مسلم: أنّ الحسین علیه السّلام بعد قتل أصحابه جعل ینادی: وا غربتاه! وا قلّة ناصراه! أما من معین یعیننا؟ أما من ناصر ینصرنا؟ أما من ذابّ یذبّ عنّا؟ فخرج إلیه غلامان کأنّهما قمران: أحمد و الآخر القاسم بن الحسن علیه السّلام، و هما یقولان: لبّیک لبّیک، مرنا بأمرک صلّی اللّه علیک. فقال لهما: حامیا عن حرم جدّکما رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله [...].
و فی روایة: و لمّا رأی الحسین علیه السّلام أنّ القاسم یرید البراز، قال: یا ولدی! أتمشی برجلک إلی الموت؟ فقال: و کیف یا عمّ و أنت بین الأعداء وحیدا فریدا، لم تجد ناصرا و لا معینا،
__________________________________________________
- و عزم پرواز اعلا علیین دارد، و جوی اشک حسرت از دیده‌های مبارکش جاری شد و گفت: «به خدا سوگند که بر عم تو گران است که تو او را به یاری خود بطلبی و یاری تو نتواند کرد. خدا دور گرداند از رحمت خود آنها را که تو را به قتل آوردند، و وای بر گروهی که پدر و جد تو خصم ایشان باشند.»
پس، حضرت، آن شهید معصوم را برداشت و سینه‌اش را بر سینه خود گذاشت و پاهای او بر زمین می‌کشید و او را برد تا در میان کشتگان اهل بیت خود انداخت و گفت: «خداوندا! کشندگان ما را بکش، و جمعیت ایشان را پراکنده گردان، و احدی از ایشان را مگذار، و هرگز ایشان را میامرز!»
پس فرمود: «ای پسر عمان من و ای اهل بیت و برادران من! صبر کنید که بعد از این روز، دیگر مذلت و خواری نخواهید دید و به عزت و سعادت ابدی خواهید رسید.»
به روایت حضرت امام زین العابدین علیه السّلام، آن امامزاده شهید، سه نفر از آن کافران عنید را به عذاب شدید فرستاد و زیاده نیز روایت کرده‌اند، و قصه دامادی او در کتب معتبره به نظر فقیر نرسیده است.
مجلسی، جلاء العیون،/ 675- 676
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 154
روحی لروحک الفداء، و نفسی لنفسک الوقاء. ثمّ إنّ الحسین علیه السّلام شقّ أزیاق القاسم، و قطع عمامته نصفین، و أدلاهما علی وجهه، ثمّ ألبسه ثیابه علی صورة الکفن، و شدّ سیفه بوسط القاسم، و أرسله إلی البراز، فحمل علی القوم، فقتل منهم ستّین رجلا و سار القاسم إلی الحسین علیه السّلام و قال: یا عمّاه! العطش، العطش. أدرکنی بشربة من الماء.
فصبّره الحسین علیه السّلام، و أعطاه خاتمه، و قال: ضعه فی فمک، فمصّه. قال القاسم: فلمّا وضعته فی فمّی کأنّه عین ماء فارتویت [...]
و فی روایة اخری: أنّه حمل علی القوم، و لم یزل یقاتل حتّی قتل من القوم مأتی فارس، قال مسلم الخولانیّ: و کان إلی جانبی رجل من أهل الشّام، فقال: و اللّه لا فاتنی هذا الغلام، فإنّی أراه قد زاد فی تمرّده. فقلت له: یا ویلک! أما تحفظ قرابته من رسول اللّه‌صلّی اللّه علیه و اله؟ فلم یعبأ بکلامی دون أن هجم علیه و هو مولّ، و ضربه علی رأسه، فجدله صریعا، فصاح: یا عمّاه! أدرکنی. فحمل الحسین علیه السّلام علی الرّجل، و ضربه ضربة قطع بها نصف رأسه، فصاح الرّجل: الغوث الغوث. فحمل عمر بن سعد بجمیع الجیش حتّی داسوا القاسم بحوافر الخیل، قال: و حمل الحسین علیه السّلام حتّی فرغ الخیل عنه، ثمّ وقف به و قال: یعزّ علی عمّک مصرعک هذا، لعن اللّه قاتلک، و کفی باختصامه لجدّک محمّد رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله.
و فی خبر آخر: إنّ القاسم جعل همّته علی حامل اللّواء و أراد قتله، فأحاطوا به بالنّبل، فوقع علی الأرض، فضربه شیبة بن سعد الشّامیّ بالرّمح علی ظهره، أخرجه من صدره، فوقع یخور بدمه، و نادی: یا عمّ! أدرکنی.
فجاء الحسین علیه السّلام و قتل قاتله. و فی روایة: فانجلت الغبرة، فرأیت الحسین قائما علی رأس الغلام و هو یفحص رجله و الحسین یبکی و یقول: اللّهمّ أنت تعلم أنّهم دعونا لینصرونا، فخذلونا و أعانوا علینا، اللّهمّ احبس عنهم قطر السّماء، و احرمهم برکاتک، و متّعهم إلی حین، اللّهمّ فرّقهم شعبا و اجعلهم طرائق قددا، و لا ترض عنهم الولاة أبدا، اللّهمّ إن کنت حبست عنّا النّصر، فاجعله لنا ذخرا عندک.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 155
ثمّ نظر إلی الغلام، و بکی، و قال: بعدا لقوم قتلوک، و من خصمهم یوم القیامة جدّک و أبوک. ثمّ قال: عزّ و اللّه علی عمّک أن تدعوه فلا یجیبک، أو یجیبک فلا ینفعک، و اللّه هذا یوم کثیر واتره، و قلّ ناصره. ثمّ حمله علی صدره و ألقاه بین القتلی من أهل بیته.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 304، 305
المقام الأوّل فی تأیید و تسدید ما روینا فی هذا المجلس من أنّ الإمام المظلوم علیه السّلام زوّج القاسم بنته المسماّة بزبیدة، و هی الّتی ولدتها شاه زنان بنت الملک یزدجرد من الملوک الکسرویّة، و کانت شاه زنان خالة سیّد السّاجدین علیه السّلام، و قد تزوّج بها سیّد الشّهداء علیه السّلام بعد وفاة أمّ سیّد السّاجدین، و یحتمل أن یکون اسم هذه الامرأة شهربانو، و اسم امّ سیّد السّاجدین شاه زنان، و کیف کان.
فنقول إنّ قضیّة تزویج القاسم و قضیّة وقوع الزّفاف فی کربلاء، و هکذا جملة من القضایا الّتی تذکر فی بعض مجالس هذا الکتاب و ذلک کالقضیّة المتضمّنة لدفن رأس القاسم فی قریة من قری الشّمرانات، و القضیّة المتضمّنة للوقایع الواقعة لولد القاسم المسمّی بالقاسم الثّانی، و المشتهر عند عوام النّاس بشهزاده قاسم، و ذلک کواقعة خروجه [علی] بنی أمیّة، و فوزه بالشّهادة، و کون مدفنه عند مدفن رأس أبیه القاسم ابن الإمام الحسن المجتبی علیه السّلام، إنّما تؤیّد و تسدّد، و تستحکم بامور، فمنها: إنّ تلک القضایا من الامور المتسامعة المتضافرة عند أهالی تلک القری من قری الشّمرانات یرویها الخلف عن السّلف فی کلّ عصر من الأعصار، و فی کلّ قرن من القرون روایة علی نمط التّسامع، و التّضافر بحیث یفید العلم و الیقین بالنّسبة إلی المطلب، حتّی أنّ أهل القریة الّتی فیها المقبرة الشّریفة و القبّة المبارکة لهذین السّیّدین الطّیّبین، الطّاهرین الشّهیدین، یفتخرون فی کلّ عصر من الأعصار، و یباهون فی کلّ قرن من القرون بأنّ آباءهم الأوّلین و أسلافهم الأقدمین قد نصروا شهزاده قاسم، و بذلوا مهجهم دونه فی حروبه، و مقاتلاته مع بنی أمیّه (لعنهم اللّه) و یعدون ذلک فی أنسابهم، و أحسابهم شرفا عظیما، و مفخرا کبیرا، و یعیبون أهالی جملة من القری فی الشّمرانات، و یذمّونهم بتخلّف آبائهم الأوّلین و أسلافهم الأقدمین
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 156
عن نصرة شهزاده قاسم و بحضورهم فی عسکر بنی أمیّة، فأهالی تلک القری بین ساکتین فی هذا المقام بقبولهم تطرق العار و الخجالة علیهم، و بین المنکرین عدم نصرة أسلافهم له، و لیس فیهم من ینکر أصل تلک الوقایع، و ینفی تلک القضایا.
و منها: أنّه لمّا قتل شهزاده قاسم و أرادوا «1» دفنه فی موضع شهادته أو موضع آخر وجدت صیحة عالیة من جانب مدفن رأس القاسم مشتملة علی مقالة: ادفنوا الطّیّب الطّاهر عند الطّیّب الطّاهر، و ذلک أیضا من الامور المتسامعة المتضافرة عند أهل تلک القریة، بل عند أهالی تلک القری، یرویه الخلف عن السّلف فی کلّ عصر و قرن.
و منها: وجود الآثار الظّاهرة و الأمارات الواضحة، و العلامات السّاطعة، و الشّواهد اللّامعة، و ذلک مثل ظهور خوارق العادات، و قضاء الحوائج عند تلک المقبرة الشّریفة، ثمّ إن شئت البیان فی معرفة تلک المقبرة فاعلم أنّها واقعة فی قریة مسماة بدربند العلیا، و هی السّمت الشّمالی من الطّهران و بعدها من الطّهران بما یقرب من مسافة فرسخین و الحجرة الّتی قد وضع الرأس الشّریف فیها، أی من حجرات دار تلک الامرأة الصّالحة الأنصاریّة، قد صارت ببرکات الرّأس الأطهر الأنور منبع ماء و تلک الحجرة فی السّمت الشّرقی من المقبرة المطهّرة و المسافة بینهما بما یقرب من مسافة ألف قدم، و یکون دائما فی ذلک المنبع حیتان صغار فی غایة الکثرة، و لا یخرج منها واحد إلی خارج منبع الماء، و لا یصید النّاس شیئا من تلک الحیتان احتراما و تعظیما لذلک المکان الشّریف.
و أمّا مصرع القاسم الثّانی المشتهر بشهزاده قاسم و موضع شهادته، فکان فی قریة مسمّاة بدربند السّفلی، و یقال لها دز آشوب، و ذلک هو المشهور عند النّاس، لعلّ تسمیتها بذلک لأجل وقوع القتال و المعرکة فیها، و المسافة بینها و بین المقبرة المبارکة بمقدار نصف فرسخ. ثمّ إنّ سبب دفن جسد القاسم الثّانی عند مدفن رأس أبیه دون مصرعه، و مشهده، هو ما أشرنا إلیه. و قد وضع من قدیم الزّمان إلی الآن مدفن رأس القاسم و مدفن جسد ولده صندوق واحد، کما فی سائر المشاهد المقدّسة، و الضّرائح المطهّرة. و بالجملة فإنّ
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «أراد»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 157
تلک المقبرة الشّریفة مطاف و مزار الشّیعة من قدیم الزّمان إلی الآن، أی بذلک الوصف و بذلک العنوان بمعنی أنّها مدفن رأس القاسم بن الحسن المجتبی، و مدفن جسد ولده.
فهذا النّمط من التّسامع و التّضافر و السّیرة المستمرّة، ممّا لا یحتاج إلی إقامة بیّنة و شواهد آخر علی طبقه.
و أمّا مقبرة زوجة القاسم، أی بنت سیّد الشّهداء روحی له الفداء، و هی المسماّة عند النّاس بزبیدة خاتون، فهی واقعة فی محلّة من محلّات الرّیّ، و المسافة بینها و بین مقبرة السّیّد الأجل عبد العظیم الحسنیّ المشتهر عند الناس بشهزاده عبد العظیم بما یقرب من ثلاث فراسخ.
و قد حدّثنی جمع کثیر بوجود إمارات، و شواهد کثیرة دالّة علی صدق تلک القضیّة، أی علی کون قبر بنت سیّد الشّهداء، أی زوجة القاسم فی ذلک المکان، و قد صرف و أنفق فی هذه الأزمنة واحد من التّجار الأخیار أموالا کثیرة فی تعمیر تلک المقبرة الشّریفة، و ما یتعلّق بها من القبّة، و الحجرات، و الصّحن نحو ذلک.
(المقام الثّانی) فی الإشارة إلی جملة من الأمور المهمّة، فاعلم أوّلا أنّ فی المقام سؤالا و هو إنّ بعض القضایا الآتیة فی شأن رأس القاسم قد تضمّن أنّ الکفّار قد لعبوا به لعبة الصّولجان فی میدان الرّیّ و کانوا یضربونه طول النّهار بالعصی القویمة، و الحدید، و نحو ذلک مدّة أسبوع مع أنّ الرّأس الشّریف روحی له الفداء لم تتفرّق أعضائه، و لم یتقطّع أجزاؤه، و إنّ رأس ولد تلک الامرأة الصّالحة من الأنصار قد تقطّعت أعضائه، و تفرّقت أجزاؤه فی مدّة سریعة حین أن فعلوا به ما کانوا یفعلون برأس القاسم فکیف بذا، فما الفارق بین الرّأسین بالنّسبة إلی هذا المقام هذا. و لا یخفی علیک انّا قد أجبنا عن هذا السّؤال و أزلنا ذلک الاشکال و الاستغراب و الاستبعاد، و هکذا ما یضاهیه فی مواضع عدیدة من هذا الکتاب، و إن أردت الإشارة هاهنا أیضا إلی حاصل ما ذکرنا هناک، فاعلم: أنّ أبدان أصحاب الولایة المطلقة، و أجسادهم من محمّد صلّی اللّه علیه و اله و آله المعصومین، و هکذا أبدان و أجساد من یتلوهم من العترة الهاشمیّة المحمّدیّة، و المستشهدین بین یدی الإمام
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 158
علیه السّلام، لا یقاس بها أبدان سایر النّاس و أجسادهم، و قد أقمنا علی ذلک المطلب براهین ساطعة، و أدلّة قاطعة، و أوضحناه فی غایة الإیضاح بالأمثلة و الشّواهد اللّامعة، فنذکر هاهنا أیضا ما یکون من قبیل الأمثلة و الشّواهد.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 310- 311
ثمّ برز القاسم بن الحسن المجتبی، و هو شابّ، و حمل علی القوم، و لم یزل یقتل منهم حتّی قتل منهم ستّین رجلا، فضربه رجل علی هامته، فصرع إلی الأرض و هو یقول:
«یا عمّاه أدرکنی». فحمل علیهم الإمام، و فرّق القوم عنه، فقتل قاتل القاسم رضی اللّه عنه، فبکی الإمام و قال: «اللّهمّ أنت تعلم أنّهم دعونا لینصرونا، فخذلونا و أعانوا علینا. اللّهمّ احبس عنهم قطر السّماء و احرمهم برکاتک، اللّهمّ لا ترض [الولاة] عنهم أبدا، اللّهمّ إنّک إن کنت حبست عنّا النّصر فی الدّنیا فاجعله لنا ذخرا فی الآخرة، و انتقم لنا من القوم الظّالمین». [عن أبی مخنف] «1»
القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 77
__________________________________________________
(1)- نخستین، قاسم بن حسن آهنگ مبارزت کرد و سلاح جنگ بر تن راست کرد و شاکی السلاح به حضرت امام علیه السّلام آمد و هنوز کودکی مراهق (1) بود. حسین علیه السّلام چون چشمش بر آن کودک نورس افتاد که جان گرامی از برای نثار عم بزرگوار بر کف نهاده و آهنگ کارزار فرموده است، بی‌توانی پیش شد و دست مبارک را در گردن قاسم حمایل کرد و هردو تن چندان بگریستند که از پای درافتادند و از هوش بیگانه شدند. چون به خویشتن آمدند، قاسم آغاز سخن کرد و به زبان ضراعت اجازه مبارزت طلب نمود و حسین علیه السّلام ابا فرمود، و آن جوان نورس چندان بگریست و دست و پای امام را بوسه زد که آن حضرت ساکت شد. پس آن شبل (2) شیر پروردگار و شیر بیشه کارزار همچنین سیلاب اشک از چهره‌اش سیلان داشت و چون فلقه قمر (3) به میدان آمد و این شعر بگفت:
إن تنکرونی فأنا ابن الحسن سبط النّبیّ المصطفی و المؤتمن
هذا حسین کالأسیر المرتهن بین أناس لا سقوا صوب المزن (4)
و با شمشیری برنده‌تر از دندان شیر و چهره‌ای تابنده‌تر از بدر منیر، اسب برانگیخت و تیغ بیاهیخت و به میدان آمد و مبارز طلب کرد.
در شرح شافیه مسطور است که: مردی را که با هزار مرد برابر می‌دانستند، به قصد قاسم تاختن کرد و قاسم چون صرصر عاصف و برق خاطف بر او حمله افکند و او را به زخم تیغ از اسب درانداخت. آن‌گاه چون خورشید درخشان که روی در ظلمت شب کند، خود را در میان انبوه مرد و ظلمت گرد درافکند و با خردسالی و کم‌روزگاری سی و پنج تن و به روایتی هفتاد تن از آن عتات طغات (5) را از جلباب حیات عریان ساخت (6).-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 159
__________________________________________________
- حمید بن مسلم حدیث می‌کند که: در لشکر ابن سعد بودم، ناگاه اندک سال جوانی را نگریستم که پیراهنی و ازاری دربر داشت و بند نعلی که در پای چپ داشت، گسیخته بود. عمر بن سعد بن عروة بن نفیل الازدی گفت: «سوگند به خدای بر این کودک حمله می‌افکنم و او را دفع می‌کنم.»
گفتم: «این چیست که می‌گویی؟ اگر این جوان شمشیر بر من فرود آرد، دست به سوی او نمی‌گشایم.
وانگهی این جماعت که او را دایره‌وار در پره افکنده‌اند، کفایت امر او را خواهند کرد. تو را چه افتاده است که ساحت خود را با خون چنین کس آلایش دهی؟»
گفت: «سوگند به خدای که از این اندیشه بازنگردم!»
و اسب برانگیخت و روی بازپس نیاورد تا فرصتی به دست کرده، به ضرب تیغ فرق قاسم را بشکافت و او از روی اسب بر زمین درافتاد و فریاد برداشت که: «یا عمّاه.»
چون بانگ استغاثه او گوشزد حسین علیه السّلام شد، چون عقابی که از فراز به فرود شود، اسب برجهاند و تاختن کرد و حمله گران افکند. لشکر که در گرد قاسم انجمن بودند، بپراکند و از گرد راه به قصد عمر ازدی که قاتل قاسم بود، تیغ براند. عمر وقایه (7) تن را دست فرا تیغ داد و دستش از مرفق (8) به زخم تیغ برفت.
پس از فزع صیحه عظیم بزد. لشکر هم پشت شدند (9) و حمله دردادند. مگر عمر را از چنگ حسین برهانند. در تکتاز سواران بدن قاسم در زیر سم ستور هموار شد. گاهی که حسین از حملات متواتر لشکر را بپراکند و غبار بنشست و هوای معرکه اندک صافی گشت، حسین علیه السّلام بیامد و بر سر قاسم بایستاد. هنوز در غمره سکرات (10) با پاهای مبارک زمین را فحص می‌کرد و فرسایش می‌داد.
فقال الحسین: و اللّه یعزّ علی عمّک أن تدعوه فلا یجیبک أو یجیبک فلا یعینک أو یعینک فلا یغنی عنک.
فرمود: «سوگند به خدای، دشوار می‌آید بر عم تو که او را دعوت کنی و اجابت نتواند و اگر اجابت کند، اعانت نتواند و اگر اعانت کند، تو را سودی نبخشد.»
بعدا لقوم قتلوک.
«خداوند دور کناد، جماعتی را که کشتند تورا.»
آن‌گاه قاسم را از خاک برگرفت و به سینه خود برچسبانید و به سوی سراپرده روان گشت و پاهای قاسم زمین را خراش می‌داد. او را بیاورد و در میان شهدای اهل بیت جا داد.
فقال: اللّهمّ! إنّک تعلم أنّهم دعونا لینصرونا، فخذلونا و أعانوا علینا أعدائنا. اللّهمّ! أحصهم عددا و اقتلهم بددا و لا تغادر منهم أحدا و لا تغفر لهم أبدا.
آن‌گاه عرض کرد: «ای خداوند قاهر غالب! تو آگاهی که این جماعت مرا دعوت کردند که پشتیبان من باشند و مرا نصرت کنند. اکنون مرا دست بازداشتند و خوار بگذاشتند و با دشمن من یار شدند و یاوری کردند. ای خداوند داور و دادخواه! این جماعت را نابود ساز و همگان را هلاک کن و پراکنده فرما و یک تن از ایشان را شربت معیشت منوشان و یک تن از ایشان را جلباب مغفرت مپوشان.»
آن‌گاه فرمود:
صبرا یا بنی عمومتی! صبرا یا أهل بیتی! لا رأیتم هوانا بعد ذلک الیوم أبدا.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 160
__________________________________________________
- فرمود: «ای عم‌زادگان و خویشاوندان من! خوی به صبر و شکیبایی کنید. و ای اهل بیت من! پای اصطبار (11) استوار دارید و بدانید که بعد از امروز، خواری و خذلان را دیدار نخواهید کرد.»
آن‌گاه گفت:
اللّهمّ! إن کنت حبست عنّا النّصر فی دار الدّنیا، فاجعل ذلک ذخرا لنا فی الآخرة و انتقم لنا من القوم الظالمین.
عرض کرد: «ای پروردگار من! اگر در این جهان نصرت و غلبه بهره و نصیبه ما نیست، پاداش این خواری و سوگواری را که امروز معاینه کردیم، از بهر فردای ما ذخیره و گنجینه فرما و داد از این قوم بیدادگر بستان.»
(1). مراهق: نزدیک به سن بلوغ.
(2). شبل: شیربچه.
(3). فلقه قمر: پاره ماه.
(4). اگر مرا نمی‌شناسید، پسر امام حسن نوه پیغمبر برگزیده و امینم. این حسین است که مانند اسیر گروگانی در دست مردمی که باران رحمت بر آنها نبارد، گرفتار است.
(5). عتات، (جمع عاتی): ستمگران. طغات، (جمع طاغی): سرکشان.
(6). کنایه از کشتن است.
(7). وقایه: نگهدارنده از آفت، چون سپر و مانند آن.
(8). مرفق: بند وسط دست.
(9). هم‌پشت شدن: تشریک مساعی نمودن.
(10). غمرة: شدت و سختی. سکرات جمع سکرة (مانند طلحة): بیهوشی.
(11). اصطبار: شکیبایی، بردباری.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 2/ 326- 329
و نیز به ما رسیده است که: قاسم بن حسن علیهما السّلام چون لختی با لشکر ابن سعد رزم داد، بازآمد.
فقال: یا عمّاه! ألعطش. أدرکنی بشربة من المآء.
از عطش بنالید و از عم شربتی آب طلب نمود. آن حضرت او را صبر (1) فرمود، و خاتم خویش را به او عطا کرد و فرمان داد که در دهان گذارد و به مکیدن سوت عطش را بشکند.
از قاسم روایت کرده‌اند که فرمود: «چون در دهان گذاشتم گویا چشمه آب بود. پس سیراب شدم و دیگرباره به سوی میدان تاختن کردم.»
(1). امر به صبر نمود.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 4/ 17
حضرت قاسم که هنوز به روایت شیخ مفید در ارشاد و بحار مکلف به جهاد نشده بود، ولیکن از بسیاری معرفت او به حق امام و فضیلت شهادت در راه خدا از آن جایی که واقعه کربلا بعض تکالیف خاصه دارد، چنان‌چه در جهاد جواهر به آن تصریح فرموده، چون بی‌کسی عم خود و احاطه دشمنان را به او مشاهده نمود، قدم در میدان مبارزت نهاد:-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 161
__________________________________________________
- «فلمّا نظر الحسین علیه السّلام إلیه قد برز اعتنقه و جعلا یبکیان حتّی غشی علیهما»؛ یعنی: چون نظر امام حسین علیه السّلام بر قاسم افتاد که عازم میدان قتال است، او را در بغل کشید و هردو شروع به گریه نمودند و آن قدر گریستند که هردو بزرگوار غش کردند. پس قاسم اذن جهاد از عم خود درخواست نمود و آن حضرت از آن ابا داشت و اذن نمی‌داد. قاسم دست و پای عم خود را می‌بوسید و الحاح می‌نمود.
پس التماس کرد تا آن‌که اذن گرفت؛ «فخرج و دموعه تسیل علی خدیه»؛ مخفی مباد که گریه قاسم در این حال که اذن گرفت و میدان می‌رفت، از خوف کشته شدن نبود؛ زیرا که کمال اشتیاق به ملاقات جد و جده و پدر داشت.
الغرض، قاسم روانه میدان شد و رجز می‌خواند.
إن تنکرونی فأنا ابن الحسن سبط النّبیّ المصطفی المؤتمن
هذا حسین کالأسیر المرتهن بین أناس لا سقوا صوب المزن
و صورت او مثل ماه بود. پس قتال شدیدی کرد- تا آن‌که به روایت بحار الانوار با آن کودکی، سی و پنج نفر را به درک فرستاد-. حمید بن مسلم گفت: در لشکر عمر بن سعد بودم و نظر می‌کردم به آن غلام که دیدم، پوشیده است ازار و پیراهنی و بند یکی از دو نعل او پاره شده بود. پس عمر بن سعد ازدی گفت:
«و اللّه لأشدّنّ علیه.»
گفتم: «سبحان اللّه! چه می‌خواهی از او؟ به خدا قسم که اگر بزند مرا به شمشیرش، دست به سوی او نگشایم. کفایت می‌کند او را این جماعت که دور او را دارند.»
گفت: «به خدا قسم که بر او حمله می‌آورم.»
پس تاخت و برنگشت تا آن‌که فرق مقدس او را شکافت و قاسم از اسب درغلتید و فریاد می‌کرد:
«یا عماه!» پس حسین مثل باز شکاری صفوف را شکافت. مثل شیر خشمناک حمله کرد تا رسانید خود را به قاتل قاسم، عمر بن سعد ازدی و شمشیری بر او زد و او دست خود را سپر قرار داد. پس دست او از مرفق جدا شد و صیحه کشید. پس لشکر کوفه هجوم آوردند که او را نجات دهند. آن ملعون در زیر سم اسبان پایمال شد و جماعتی گفته‌اند که حضرت قاسم پایمال شد «و العلم عند اللّه»؛
چون حسین بر سر قاسم آمد، دید که از شدت درد پا بر زمین می‌زند. پس حسین علیه السّلام فرمود: «یعزّ و اللّه علی عمک أن تدعوه فلا یجیبک أو یجیبک فلا یعینک فلا یغنی عنک بعدا لقوم قتلوک.» پس قاسم را به سینه خود گرفت و دو پای قاسم به زمین کشیده می‌شد؛ «و قد وضع صدره علی صدره»؛ و حال آن‌که سینه او بر سینه امام بود و او را در میان کشتگان اهل بیت خود گذاشت و نفرین کرد بر دشمنان و فرمود:
«اللّهمّ أحصهم عددا و اقتلهم بددا و لا تغادر منهم أحدا و لا تغفر لهم أبدا.»
پس فرمود: «صبرا یا بنی عمومتی صبرا یا اهل بیتی لا رأیتم هوانا بعد ذلک الیوم أبدا»؛ یعنی: «صبر کنید ای پسران اعمام من! صبر کنید ای اهل بیت من که بعد از امروز، هرگز خواری نخواهید دید.»
و در کتاب مدینة المعاجز روایت کرده است که قاسم برگردید به خدمت عم خود و از تشنگی شکایت کرد. آن حضرت انگشتر خود را در دهان قاسم نهاد. گویا چشمه آبی جاری شد از آن و قاسم شاداب شد-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 162
(فائدة) قتل فی الّطفّ تسعة نفر و أمّهاتهم فی الخیم واقفات تنظرن إلیهم و هم [...] و القاسم بن الحسن علیه السّلام فإنّ أمّه رملة واقفة تنظر إلیه.
السّماوی، إبصار العین،/ 130- عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 416
(فائدة): مشی الحسین علیه السّلام یوم الطّفّ إلی سبعة نفر من أحبّته و أنصاره بعدما قتلوا و هم: [...] و القاسم بن الحسن علیه السّلام: فإنّه لمّا قتل مشی إلیه و وقف علیه، و قال: بعدا لقوم قتلوک.
السّماوی، إبصار العین،/ 132- عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 415
(و خرج) القاسم بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیهم السّلام و أمّه أمّ ولد، و هو غلام لم یبلغ الحلم. فلمّا نظر الحسین علیه السّلام إلیه قد برز، اعتنقه، و جعلا یبکیان «1»، ثمّ استأذن عمّه فی المبارزة، فأبی أن یأذن له، فلم یزل الغلام یقبّل یدیه و رجلیه حتّی أذن له «2» و دموعه تسیل علی خدّیه و هو یقول:
إن تنکرونی فأنا ابن الحسن سبط النّبیّ المصطفی و المؤتمن
هذا حسین کالأسیر المرتهن بین اناس لا سقوا صوب المزن
فقاتل قتالا شدیدا حتّی قتل علی صغر سنّه ثلاثة منهم، «3» و قیل أکثر «3». (قال) حمید ابن مسلم: خرج علینا غلام کأنّ وجهه شقّة قمر، و فی یده سیف، و علیه قمیص و ازار
__________________________________________________
- و به میدان برگردید.
بدان که حکایت عروسی که در منتخب طریحی است مرسلا، و در مدینة المعاجز از آن نقل شده، اصلی ندارد و یقینا دروغ است و فاطمه بنت مولینا الحسین زوجه حسن مثنی بود و شوهر او در واقعه کربلا با او بود و زخم بسیار برداشت و اسماء بن خارجه او را به کوفه برد و مداوا کرد و چون صحیح شد، به مدینه روانه نمود و وحی کودک با آن‌که در نزد اهل کتاب نیز ضعیف است و آن را موضوع می‌دانند و قرائن بسیار بر ضعف آن در کتاب انیس الاعلام فی نصرة دین الاسلام آورده، معذلک ممکن است مراد او دامادی وهب بن عبد اللّه کلبی باشد که به عزا مبدل شد؛ «و العلم عند اللّه تعالی».
بیرجندی، کبریت احمر،/ 307- 309
(1)- [أضاف فی اللّواعج: «حتّی غشی علیهما»].
(2)- [زاد فی اللّواعج: «فخرج»].
(3- 3) [لم یرد فی اللّواعج].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 163
و نعلان قد انقطع شسع إحداهما «1»، ما أنسی انّها کانت الیسری، فقال لی عمرو بن سعد ابن نفیل الأزدیّ: و اللّه لأشدّنّ علیه. فقلت: سبحان اللّه، و ما ترید بذلک، و اللّه لو ضربنی، ما بسطت إلیه یدی، دعه یکفکه هؤلاء الّذین تراهم قد احتوشوه. فقال: و اللّه لأشدّنّ علیه. فشدّ علیه، فما ولّی حتّی ضرب رأسه بالسّیف، ففلقه، و وقع الغلام إلی الأرض لوجهه و نادی: یا عمّاه! فجلّی الحسین علیه السّلام کما یجلی الصّقر، ثمّ شدّ شدّة لیث أغضب، فضرب عمرو بن سعد بن نفیل بالسّیف، فاتّقاها بالسّاعد، فقطعها من لدن المرفق، فصاح صیحة سمعها أهل العسکر، ثمّ تنحّی عنه الحسین علیه السّلام، و حمل أهل الکوفة لیستنقذوه، فوطئت الخیل عمرا بأرجلها حتّی مات، و انجلت الغبرة، فإذا بالحسین علیه السّلام قائم علی رأس الغلام و هو یفحص برجلیه و الحسین یقول: بعدا لقوم قتلوک، و من خصمهم یوم القیامة فیک جدّک و أبوک. ثمّ قال علیه السّلام: عزّ و اللّه علی عمّک أن تدعوه فلا یجیبک، أو یجبیک فلا ینفعک! صوت و اللّه کثر واتره و قلّ ناصره. ثمّ حمله، و وضع صدره علی صدره و کأنّی أنظر إلی رجلی الغلام یخطّان الأرض، فجاء به حتّی ألقاه مع ابنه علیّ و القتلی من أهل بیته. «2» فسألت عنه، فقیل لی: هو القاسم بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیه السّلام. و صاح الحسین علیه السّلام فی تلک الحال: صبرا یا بنی عمومتی، صبرا یا أهل بیتی، فو اللّه لا رأیتم هوانا بعد هذا الیوم أبدا. «3»
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 608، لواعج الأشجان،/ 174- 176
و فی جلاء العیون: إنّ القاسم رضّت أعضاؤه تحت حوافر الخیول.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 460
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «أحدهما»].
(2)- [أضاف فی اللّواعج: «ثمّ قال: اللّهمّ أحصهم عددا و أقتلهم بددا و لا تغادر منهم أحدا»].
(3)- در میان آنان، فرزند امام مجتبی، قاسم بن الحسن بود که بیش از سیزده بهار از عمر شریفش نمی‌گذشت. امام از اجازه دادن به وی امتناع می‌ورزیدند، اما او آنقدر پافشاری کرد تا حضرتش اجازه فرمودند. قاسم شاد و خرسند به میدان شتافت و با اینکه کودکی خردسال بود، سه تن از آنان را به قتل رساند و خود نیز به شهادت نائل آمد.
اداره پژوهش و نگارش، ترجمه اعیان الشیعه،/ 238
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 164
و خرج من بعده [أبو بکر بن الحسن علیه السّلام] أخوه لامّه و أبیه القاسم- و هو غلام لم یبلغ الحلم- فلمّا نظر إلیه الحسین علیه السّلام اعتنقه، و بکی، ثمّ أذن له، فبرز کأنّ وجهه شقّة قمر، و بیده السّیف، و علیه قمیص و أزار، و فی رجلیه نعلان، فمشی یضرب بسیفه، فانقطع شسع نعله الیسری، و أنف ابن النّبیّ الأعظم صلّی اللّه علیه و اله و سلم أن یحتفی فی المیدان، فوقف یشدّ شسع نعله، و هو لا یزن الحرب إلّا بمثله غیر مکترث بالجمع، و لا مبال بالألوف.
و بینا هو علی هذا إذ شدّ علیه عمرو بن سعد بن نفیل الأزدیّ، فقال له حمید بن مسلم: و ما ترید من هذا الغلام؟ یکفیک هؤلاء الّذین تراهم احتوشوه. فقال: و اللّه لأشدّنّ علیه، فما ولّی حتّی ضرب رأسه بالسّیف، فوقع الغلام لوجهه، فقال: یا عمّاه!
فأتاه الحسین کاللّیث الغضبان، فضرب عمرا «1» بالسّیف، فاتّقاه بالسّاعد، فأطنّها من المرفق، فصاح صیحة عظیمة سمعها العسکر، فحملت خیل ابن سعد لتستنقذه، فاستقبلته بصدرها، و وطأته بحوافرها، فمات.
و انجلت الغبرة و إذا الحسین قائم علی رأس الغلام، و هو یفحص برجلیه، و الحسین یقول: «بعدا لقوم قتلوک خصمهم یوم القیامة جدّک».
ثمّ قال: عزّ و اللّه علی عمّک أن تدعوه فلا یجیبک، أو یجیبک ثمّ لا ینفعک! صوت و اللّه کثر واتره، و قلّ ناصره.
ثمّ احتمله، و کان صدره علی صدر الحسین علیه السّلام، و رجلاه یخطّان فی الأرض، فألقاه مع علیّ الأکبر و قتلی حوله من أهل بیته، و رفع طرفه إلی السّماء و قال: اللّهمّ أحصهم عددا، و لا تغادر منهم أحدا، و لا تغفر لهم أبدا، صبرا یا بنی عمومتی، صبرا یا أهل بیتی، لا رأیتم هوانا بعد هذا الیوم أبدا.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 330- 331
قالوا: و ما زال آل أبی طالب یتسابقون إلی القتال حتّی انتهت النّوبة إلی القاسم ودیعة
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «عمروا»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 165
الحسن بن علیّ عند أخیه الحسین علیه السّلام. و هو غلام لم یبلغ الحلم، أمّه أمّ ولد، قیل:
تسمّی (رملة) و هی أمّ أخویه المقتولین یوم الطّفّ: عبد اللّه الأکبر، و عبید اللّه الأصغر المقتول فی حجر عمّه الحسین علیه السّلام بسهم حرملة بن کاهل الأسدیّ.
و قد توفّی أبوه الحسن علیه السّلام، و له من العمر نحو من أربع سنین، فربّاه عمّه الحسین علیه السّلام، فکان له بمنزلة الولد العزیز، و کان یحبّه حبّا شدیدا. و لم یذکر أنّ الحسین عند وداع أحد من أهل بیته غشی علیه من شدّة البکاء، حتّی ولده و فلذة کبده علیّ الأکبر شبیه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله، فإنّهم قالوا- عند وداعه-: إنّ الحسین أرخی عینیه بالدّموع.
نعم ذکروا: أنّه لمّا خرج القاسم و أقبل إلی عمّه یستأذنه فی القتال، و نظر إلیه الحسین، لم یملک نفسه دون أن تقدّم إلیه، و اعتنقه، و جعلا یبکیان حتّی غشی علیهما.
ثمّ إنّ القاسم استأذن عمّه فی المبارزة، فأبی أن یأذن له، فلم یزل یتوسّل إلیه و یقبّل یدیه و رجلیه حتّی أذن له، فبرز إلی المیدان باکیا و هو یقول:
إن تنکرونی فأنا نجل الحسن سبط النّبیّ المصطفی و المؤتمن
هذا حسین کالأسیر المرتهن بین اناس لا سقوا صوب المزن
فقاتل مقاتلة الشّجعان، و قتل- علی صغره و عطشه- خمسة و ثلاثین رجلا.
قال حمید بن مسلم: «خرج علینا غلام کأنّ وجهه شقّة قمر طالع، و بیده سیف، و علیه قمیص و إزار، و فی رجلیه نعلان انقطع شسع إحداهما «1»، ما أنسی أنّها کانت الیسری، فوقف لیشدّ، فقال عمرو بن سعد بن نفیل الأزدیّ: و اللّه لأشدّنّ علیه.
فقلت: سبحان اللّه، ما ترید بذلک، فو اللّه، لو ضربنی ما بسطتّ له یدی، یکفیک هؤلاء الّذین تراهم قد احتوشوه.
فقال: و اللّه لأشدّنّ علیه. فما ولّی حتّی ضرب رأس الغلام بالسّیف، ففلقه. فوقع الغلام لوجهه و صاح: یا عمّاه.
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «أحدهما»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 166
فأتاه الحسین مسرعا، و انقضّ علیه الحسین، کالصّقر، و تخلّل الصّفوف، ثمّ شدّ شدّة اللّیث إذا أغضب، حتّی إذا وصل إلی عمرو بن سعد الأزدیّ، ضربه بالسّیف، فاتّقاه عمرو بساعده، فأطنّها من المرفق، ثمّ غشی علیه، فصاح صیحة عظیمة سمعها العسکر، فحملت خیل أهل الکوفة لیستنقذوه من الحسین، فاستقبلته بصدورها. و وطأته بحوافرها، فمات- لعنه اللّه.
فانجلت الغبرة، فإذا بالحسین قائم علی رأس الغلام، و هو یفحص برجلیه، و الحسین یقول: «یعزّ و اللّه علی عمّک أن تدعوه فلا یجیبک، أو یجیبک فلا یعینک، أو یعینک فلا یغنی عنک، بعدا لقوم قتلوک، هذا یوم کثر واتره و قلّ ناصره».
ثمّ احتمله علی صدره- و کأنّی أنظر إلی رجلی الغلام تخطّان الأرض، فجاء به إلی الخیمة، و ألقاه مع ولده علیّ و القتلی من أهل بیته.
ثمّ رفع الحسین طرفه إلی السّماء، و قال: «اللّهمّ أحصهم عددا، و اقتلهم بددا، و لا تغادر منهم أحدا، و لا تغفر لهم أبدا، صبرا یا بنی عمومتی! صبرا یا أهل بیتی! لا رأیتم هوانا بعد هذا الیوم أبدا».
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 354- 358
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 167

قال: فرأی رجل من أهل الکوفة عبد اللّه بن الحسن «1» بن علیّ علی فرس، و کان من أجمل النّاس. قال: لأقتلنّ هذا الفتی. فقیل له: ویحک، ما تصنع بقتله، دعه. قال: فحمل علیه فضربه، فقطع یده، ثمّ ضربه ضربة اخری فقتله، ثمّ قتلوا جمیعا.
ابن قتیبة، الإمامة و السّیاسة، 2/ 6
و خرج من بعده عبد اللّه بن الحسن «2» بن علیّ بن أبی طالب «3» رضی اللّه عنه، و کأنّ علی وجهه شقّة قمر، و علیه یومئذ قمیص و إزار، و فی یده سیف له حسام «4» قاطع «5»، و هو یرتجز و یقول:
إن تنکرونی «6» فأنا فرع الحسن سبط «7» النّبیّ المصطفی و المؤتمن
هذا حسین کأسیر مرتهن بین اناس لا سقوا صوب المزن
فقاتل حتّی قتل- رحمه اللّه.
قال: فصاح الحسین: صبرا یا بنیّ! و صبرا یا أهل بیتی! فو اللّه لا رأیتم هوانا بعد هذا الیوم أبدا.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 204- 205
و رأی رجل من أهل الشّام عبد اللّه بن حسن بن علیّ، و کان من أجمل النّاس، فقال:
لأقتلنّ هذا الفتی. فقال له رجل: «8» ویحک! ما تصنع به؟ دعه «8». فأبی و حمل علیه، فضربه
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «عبد اللّه بن الحسین» و التّصحیح عن العقد الفرید].
(2)- فی النّسخ: الحسین، و التّصحیح من الترجمة الفارسیّة.
(3- 3) لیس فی د.
(4)- لیس فی د.
(5)- من د و بر، و فی الأصل: فاقطع.
(6)- من د، و فی الأصل: ینکرونی، و فی بر بغیر نقط.
(7)- فی النّسخ: صبط.
(8- 8) [جواهر المطالب: «دعه فما تصنع بقتله»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 168
بالسّیف، فقتله، فلمّا أصابته الضّربة، قال: یا عمّاه. قال: لبّیک صوتا قلّ ناصره، و کثر واتره. و حمل الحسین علی قاتله، فقطع یده، ثمّ ضربه ضربة أخری، فقتله، ثمّ اقتتلوا. «1»
ابن عبد ربّه، العقد الفرید، 4/ 380- عنه: الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 269؛ القمی، نفس المهموم،/ 360
و قتل معه یومئذ عبد اللّه بن [الحسن] علیه السّلام، لأمّ ولد، و کان الحسین علیه السّلام قد زوّجه ابنته سکینة. فقتل یومئذ قبل أن یبتنی بها.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 180- 181
ثمّ خرج عبد اللّه بن الحسن الّذی ذکرناه أوّلا- فی روایة- و الأصحّ أنّه برز بعد القاسم فی الرّوایة الثّانیة، و هو یقول:
إن تنکرونی فأنا ابن حیدره ضرغام آجام و لیث قسوره
علی الأعادی مثل ریح صرصره أکیلکم بالسّیف کیل السّندره
و قاتل حتّی قتل.
و هاتان الرّوایتان وقع فیهما الشّکّ بالسّابق منهما. [عبد اللّه بن الحسن علیهما السّلام و القاسم بن الحسن علیهما السّلام]
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 28- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 69- 70
ثمّ برز عبد اللّه بن الحسن بن علیّ علیهما السّلام و هو یقول:
إن تنکرونی فأنا فرع الحسن سبط النبیّ المصطفی المؤتمن
هذا الحسین کالأسیر المرتهن بین اناس لا سقوا صوب المزن
فقتل أربعة عشر رجلا، قتله هانی‌ء بن شبیب الحضرمیّ، فاسودّ وجهه.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 106- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 69
قال هشام بن محمّد، و قتل عبد اللّه بن الحسین بن علیّ علیه السّلام، أمّه أمّ ولد قتله سعد بن
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی نفس المهموم: «أقول: الظّاهر أنّه اشتبه علی ابن عبد ربّه فذکر مکان القاسم بن الحسن عبد اللّه بن الحسن. قال الطّبریّ: و ضارب علیه السّلام الرّجّالة حتّی انکشفوا عنه»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 169
عمر بن نفیل. «1»
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 145
ثمّ خرج عبد اللّه بن الحسن- الّذی ذکرناه أوّلا و هو الأصحّ- أنّه برز بعد القاسم و هو یقول:
إن تنکرونی فأنا ابن حیدره ضرغام آجام و لیث قسوره
علی الأعادی مثل ریح صرصره
فقتل أربعة عشر رجلا، ثمّ قتله هانئ بن ثبیت الحضرمیّ، فأسودّ وجهه. «2»
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 305- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 36؛ البحرانی، العوالم، 17/ 279؛ القمی، نفس المهموم،/ 324
__________________________________________________
(1)- «در تاریخ احمد الأعثم الکوفی مسطور است که بعد از عون بن عبد اللّه بن الجعفر، عبد اللّه بن الحسن رضی اللّه عنه سلاح پوشیده بر اسب نشست. او جوانی بود که در حسن و ملاحت نظیر و عدیل نداشت و چون در میدان آمد، نام خود را گفت، رجزی خواند و بر مخالفان حمله برد. به جنگ مشغول شد و آن ظالمان از خدای تعالی نترسیدند و جوانی چنان را هلاک کردند. امام حسین از مشاهده این حال عظیم پریشان‌خاطر و اندوهگین شد و بر فوت او تأسفها خورد و آواز داد که: «ای عزیزان و پسران عم و اهل بیت من! بر این واقعه که ما را دست داده و بر این بلیه و محنتی که روی نموده [است]، صبر کنید و ناخوشدل مباشید که بعد از این رنج، همه راحت و بعد از این مذلت، همه عزت خواهد بود؛ إن شاء اللّه.»
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 161
و پس از آن‌که این دو خواهرزاده آزاده امام حسین علیه السّلام به دار السلام شتافتند، نوبت برادرزادگان عالی مکان رسید. نخست عبد اللّه بن حسن که به وفور حسن و جمال و کثرت و فضل و کمال از اقران و امثال امتیاز داشت، آغاز قتال کرد و به هر حمله یکی را از اهل ضلال به عذاب و نکال گرفتار گردانید و آن ظالمان از خدای نترسیدند و جوانی چنان را شربت شهادت چشانیدند. رباعی:
با چنین سنگ‌دلی‌ها که از آن قوم آمد ز آسمان سنگ نبارید زهی مستنکر
این‌چنین واقعه‌ای حادث و آن‌گاه هنوز چرخ گردان و فلک روشن و خورشید
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 53- 54
(2)- پس عبد اللّه پسر امام حسن علیه السّلام قدم در معرکه نهاد و به تیغ آبدار چهارده نفر از آن کافران غدار را به درک اسفل نار فرستاد و بعد از مقاتله بسیار، هانی بن شیث حضرمی بر آن امام‌زاده عالیمقدار ضربتی زد و شربت شهادت نوشید و به پدر و جد بزرگوار خود ملحق گردید و به روایت امام محمد باقر علیه السّلام حرملة بن کاهل، عبد اللّه را به درجه شهادت رسانید، و شهادت او به روایتی دیگر بعد از این مذکور خواهد شد.
مجلسی، جلاء العیون،/ 676
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 170
ثمّ خرج أخوه عبد اللّه بن الحسن بن علیّ علیه السّلام، فقتل أربعة عشر رجلا، ثمّ قتله هانی‌ء بن شبیب الخضرمیّ، فأسودّ وجهه.
ابن أمیر الحاجّ، شرح الشّافیة،/ 370
ثمّ وثب الحسین علیه السّلام قائما علی قدمیه، و نظر یمینا و شمالا، فلم یر أحدا، فبکی حتّی اخضلّت لحیته بالدّموع، ثمّ نادی: وا جدّاه! وا أباه! وا أخاه! وا عمّاه! وا حمزتاه! وا جعفراه! وا عقیلاه! وا رجلاه! وا قلّة ناصراه، لو کان أحد منهم بالحیاة لم أر لنفسی ما أراه. ثمّ قال: أما من معین یعیننا أهل البیت؟
یقول مصنّف هذا الکتاب، أی کتاب اکسیر العبادات فی أسرار الشّهادات خادم العلوم المشتهر بآقا الدّربندیّ إنّ صاحب هذه النّسخة، أعنی شهاب الدّین العاملی، قد ذکر هاهنا کیفیّة شهادة القاسم ابن الإمام الحسن المجتبی علیه السّلام، و کیفیّة شهادة أخیه، و لکن قد ذکر إنّ اسم أخی القاسم کان علیّا. «1»
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 286- 287
«و خرج» عبد اللّه بن الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیهم السّلام، و أمّه أمّ ولد، فقاتل حتّی قتل، رماه حرملة بن کاهل بسهم، فقتله.
الأمین، لواعج الأشجان،/ 176
__________________________________________________
(1)- بعد از وی، عبد اللّه اکبر بن حسن به میدان آمد و او مکنی به ابی بکر بود. این ارجوزه قرائت کرد:
إن تنکرونی فأنا ابن حیدره ضرغام آجام و لیث قسوره
علی الأعادی مثل ریح صرصره أکیلکم بالسّیف کیل السّندره (1)
و حمله افکند و رزمی صعب داد و چهارده تن از فرسان سپاه را به ضرب سیف و سنان تباه ساخت.
ناگاه مردی که او را هانی بن ثبیت حضرمی می‌نامیدند، مغافصتا بر وی بتاخت و او را مقتول ساخت و در زمان از این بزرگ گناه روی او سیاه گشت.
ابو الفرج سند به حضرت باقر علیه السّلام می‌رساند که قاتل عبد اللّه، حرملة بن کاهل اسدی است. و این عبد اللّه ملقب به عبد اللّه اکبر و مکنی به ابو بکر بود و سالیان عمر از قاسم افزون داشت. چه قاسم به اتفاق علمای سیر، حدود تکلیف را مالک و مشرف نبود؛ اگرچه من بنده این خبر را استوار نمی‌دارم، لکن در تقویت خردسالی قاسم می‌نگارم که: در تذکرة الائمه مسطور است که: قاسم در یوم طف نه ساله بود.
در هرحال، عبد اللّه را از قاسم سال عمر افزون بود؛ لکن در مقاتلت اعدا قاسم از عبد اللّه سبقت جست و قبل از او شهید شد. و شرح شهادت عبد اللّه اصغر را هنگام شهادت حسین علیه السّلام مرقوم خواهیم داشت.
(1). اگر نمی‌شناسید، من پسر حیدر و شیر بیشه‌ها (دلاور معرکه‌ها) هستم. بر سر دشمنان مانند تندباد مرگم. شما را به وسیله شمشیر با پیمانه بزرگ می‌پایم (یعنی سخت و بسیار می‌کشم).
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 2/ 329- 330
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 171
ثمّ خرج عبد اللّه بن الحسن علیه السّلام و هو یقول:
إن تنکرونی فأنا ابن حیدره ضرغام آجام و لیث قسوره
فقتل أربعة عشر رجلا، فشدّ علیه هانی‌ء بن شبث، فقتله.
الجواهری، مثیر الأحزان،/ 82
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 172

له ذکر فی:
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 48
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 112- 113- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 63؛ البحرانی، العوالم، 17/ 343؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 462
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 173

له ذکر فی:
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 112- 113- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 63؛ البحرانی، العوالم، 17/ 343؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 462
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 174

و برز من بعده «1» [القاسم علیه السّلام] أخوه أحمد: و له من العمر ستّة عشر سنة، فحمل علی القوم، و لم یزل یقاتل حتّی قتل «2» ثمانین فارسا، و رجع إلی الحسین «3» علیه السّلام و قد غارت عیناه «4» من شدّة العطش، فنادی «5»: یا عمّاه! هل «6» من شربة ماء أبرّد بها کبدی، و «6» أتقوّی بها علی أعداء اللّه «7» و رسوله صلّی اللّه علیه و اله؟ فقال له الحسین علیه السّلام: یا ابن أخی! «7» اصبر قلیلا حتّی تلقی جدّک رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله، فیسقیک شربة من الماء لا تظمأ بعدها أبدا. فرجع الغلام إلی القوم، فحمل علیهم و أنشأ یقول:
اصبر قلیلا فالمنی بعد العطش فإنّ روحی فی الجهاد تنکمش
لا أرهب الموت إذ الموت وحش و لم أکن عند اللّقاء ذا رعش
قال: ثمّ حمل علی القوم، «8» فقتل منهم خمسین فارسا، و هو یرتجز و «8» یقول:
إلیکم من بنی المختار ضربا یشیب لهوله «9» رأس الرّضیع
یبید معاشر الکفّار جمعا بکلّ مهنّد عضب قطیع
ثمّ حمل علی القوم، فقتل منهم ستّین فارسا، ثمّ قتل رحمه اللّه. «10»
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 80- 81- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 318
__________________________________________________
(1)- [الدّمعة السّاکبة: «بعد القاسم»].
(2)- [زاد فی الدّمعة السّاکبة: «من القوم»].
(3)- [الدّمعة السّاکبة: «عمّه الحسین»].
(4)- [زاد فی الدّمعة السّاکبة: «فی أمّ رأسه»].
(5)- [الدّمعة السّاکبة: «و هو ینادی»].
(6- 6) [الدّمعة السّاکبة: «شربة من الماء»].
(7- 7) [الدّمعة السّاکبة: «فقال الحسین»].
(8- 8) [الدّمعة السّاکبة: «فی أثر شعره و أنشد بهذه الأبیات»].
(9)- [الدّمعة السّاکبة: «لوقعة»].
(10)- [أضاف فی الدّمعة السّاکبة: «و فی بعض الرّوایات: قتله هانی‌ء بن شبیب الحضرمیّ، فأسودّ وجهه»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 175
ثمّ برز أخوه محمّد بن الحسن علیه السّلام و له من العمر ستّ عشرة سنة.
فی مقتل أبی مخنف: حمل علی القوم، و لم یزل یقاتل حتّی قتل ثمانین رجلا، و رجع إلی عمّه الحسین علیه السّلام و قد غارت عیناه فی أمّ رأسه من شدّة العطش و هو ینادی: یا عمّاه! هل من شربة من ماء أتقوّی بها علی أعداء اللّه! فقال علیه السّلام له: اصبر قلیلا- یا بنی- تلق جدّک رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله فیسقیک شربة من الکوثر!
فرجع إلی القتال، ثمّ حمل علی القوم، فقتل جماعة، ثمّ حمل أخری، فقاتل حتّی قتل رضی اللّه عنه.
ابن أمیر الحاجّ، شرح الشّافیة،/ 369- 370
ثمّ برز أحمد بن الحسن أخو القاسم و له من العمر ستّة عشر سنة، و هو یقول:
إنّی أنا نجل الإمام ابن علیّ نحن و بیت اللّه أولاد النّبیّ
أضربکم بالسّیف حتّی یلتوی أطعنکم بالرّمح حتّی ینثنی
ضرب غلام هاشمیّ علویّ حتّی تولّوا «1» عن قتال ابن علیّ
قال: ثمّ حمل علی القوم، فقاتل حتّی قتل منهم ثمانین رجلا أو یزیدون، ثمّ رجع إلی الحسین علیه السّلام و قد غارت عیناه فی أمّ رأسه، و هو ینادی: یا عمّاه! هل من شربة أتقوّی بها علی أعداء اللّه و أعداء رسوله؟ فقال له: یا ابن أخی! اصبر قلیلا، تلقی جدّک محمّدا المصطفی یسقیک شربة لا ظمأ بعدها. فرجع الغلام و هو یقول:
اصبر قلیلا فالمنا بعد العطش فإنّ روحی بالجهاد تنکمش
لا أرهب الموت إذا الموت دهش و لم أکن عند اللّقا ذات رعش
ثمّ حمل علی القوم، فقتل منهم جماعة، و أنشأ یقول:
إلیکم من بنی المختار ضربا یشیب لوقعه رأس الرّضیع
نبید معاشر الفجّار جمعا بکلّ مهنّد عضب قطیع
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «یولوا»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 176
ثمّ حمل علی القوم، فقتل منهم جماعة، و ألحقه اللّه بأخیه إلی الجنّة.
و فی خبر عن حمید بن مسلم قال: لمّا قال الحسین علیه السّلام لابن أخیه أحمد ما قال رجع، فقاتل حتّی صار یخبط الأرض بعثارته، و ینکمش و یجول یمینا و شمالا من العطش، و الحسین علیه السّلام ینظره و یبکی، فسمع البکاء علیّ بن الحسین علیهما السّلام من أبیه علیه السّلام، فخرج یعثر فی أذیاله قائلا: یا أبتاه! ما بالک تبکی؟ فقال الحسین علیه السّلام: أما تقی ابن عمّک من أعدائه؟
فقال: یا أبتاه! العطش أهلکنی، و الجوع أنهکنی. فقال الحسین علیه السّلام: یا ولدی! ما بینک و بین الجنّة إلّا خروج روحک، و یذهب عنک ما تجده، أتحبّ أن أکون قتیلا بین یدیک.
فقال علیّ بن الحسین علیهما السّلام: لا و اللّه یا أبتاه! أنا أحبّ أن ترانی قتیلا. فنزل إلی الحرب.
فقاتل مع ابن عمّه أحمد، فقتل منقذ بن النّعمان العبدیّ أحمدا بنبلة.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 305
ثمّ برز أخوه أحمد بن الحسن المجتبی، و هو ابن سبعة عشر سنة، و هو یقول:
إنّی أنا نجل الإمام ابن علیّ نحن و بیت اللّه أولاد النّبیّ
أضربکم بالسّیف حتّی یلتوی أطعنکم بالرّمح حتّی ینثنی
و لم یزل یقاتل حتّی قتل منهم ثمانین رجلا، ثمّ رجع إلی الإمام و قد غارت عیناه من العطش و ینادی: «یا عمّاه! هل شربة من ماء أتقوّی بها علی أعداء اللّه و أعداء رسوله»؟
فقال له الإمام: «یا بنیّ! اصبر قلیلا، تلقی جدّک محمّدا المصطفی صلّی اللّه علیه و اله و سلم، فیسقیک شربة لا تظمأ بعدها أبدا».
ثمّ حمل علیهم، فقتل منهم خلقا کثیرا، ثمّ قتل رضی اللّه عنه. «1» [عن أبی مخنف]
__________________________________________________
(1)- و دیگر به روایت ابی مخنف، لوط بن یحیی احمد بن حسن به میدان مقاتلت اسب افکند و او به شجاعت قلب و سماحت (1) طبع و صباحت (2) دیدار داهیه دهر و حادثه عصر بود. و او را سنین عمر از شانزده افزون نبود. چون شیر زخم‌خورده برآشفت و این رجز بگفت:
إنّی أنا نجل الإمام ابن علیّ أضربکم بالسّیف حتّی یفلل
-موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 177
القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 77- 78
__________________________________________________
-نحن و بیت اللّه أولی بالنّبیّ أطعنکم بالرّمح وسط القسطل (3)
با شمشیری چون شعله لهب (4) و سنانی چون زبان شهاب (5) اسب برانگیخت و میمنه را با میسره و میسره را با میمنه درآمیخت و در این حمله هشتاد تن سوار نامبردار را عرضه هلاک و دمار ساخت و به حضرت امام علیه السّلام باز تاخت و از غلبه عطش بینندگانش (6) در چشمخانه مغمور (7) بود، ندا درداد که:
یا عمّاه! هل (8) شربة من الماء أبرّد بها کبدی و أتقوّی بها علی أعداء اللّه و رسوله؟
عرض کرد که: «ای عم بزرگوار! آیا بر شربت آبی توان دست یافت که حدت و حرارت کبد را بدان بنشانم و در مقاتلت دشمنان خدا و رسول نیرومند گردم؟»
حسین علیه السّلام فرمود:
یا ابن الأخ! اصبر قلیلا حتّی تلقی جدّک رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله فیسقیک شربة من الماء لا تظمأ بعدها أبدا.
فرمود: «ای پسر برادر! ساعتی صابر و شکیبا باش که هم‌اکنون از دست جدت پیغمبر به شربتی سیراب خواهی گشت که از آن پس، هرگز تشنه آب نخواهی گشت.»
احمد چون این بشنید، روی برتافت و دیگرباره به میدان شتافت و این رجز گفت:
اصبر قلیلا فالمنی بعد العطش فإنّ روحی فی الجهاد تنکمش
لا أرهب الموت إذا الموت وحش و لم أکن عند اللّقا ذات رعش (9)
این بگفت و حملهای ثقیل متواتر کرد و پنجاه تن سوار دیگر را به خاک درانداخت. آن‌گاه به قرائت این اشعار پرداخت:
إلیکم من بنی المختار ضربا یشیب لهوله رأس الرّضیع
یبید معاشر الکفّار جمعا بکلّ مهنّد عضب قطیع (10)
و در این حمله، شصت سوار دیگر را به خاک افکند. آن‌گاه شربت شهادت یافت.
(1). سماحت: جود و بخشش.
(2). صباحت: جمال و خوشرویی.
(3). من فرزند پیشوایی که پسر علی است، می‌باشم. با نیزه و شمشیر میان گردوغبار شما را می‌زنم تا کند شود. سوگند به خانه خدا که در انتساب به پیغمبر ما (از دیگران) سزاوارتریم.
(4). لهب: زبانه آتش.
(5). شهاب (به کسر شین): شعله آتش، ستاره‌ای که در آسمان تیر می‌کشد.
(6). بینندگان: چشمان.
(7). به گودی فرورفته.
(8). گویا در این‌جا از قلم افتاده دارد.
(9). اندکی شکیبا باش که پس از تشنگی، زمان رسیدن به آرزوها فرامی‌رسد. همانا جان من در این جنگ (به سوی بهشت) می‌شتابد. از مرگ خطرناک نمی‌ترسم و هنگام برابری با حریف نمی‌لرزم.
(10). از جانب پیغمبرزادگان آماده ضربتی باشید که از بیمش موی سر شیرخواره سفید می‌شود و با شمشیر هندی بران، گروه بی‌دینان را یکجا نابود می‌کند.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 2/ 330- 332
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 178

__________________________________________________
(1)- و با امیر المؤمنین حسین کسی نماند مگر زنان و امام زین العابدین که بیمار بود و یک پسر خردسال دیگر عمر نام و یک نبیره امیر المؤمنین حسن رضی اللّه عنه که هنوز او را از شیر باز نکرده بودند. امام حسین رضی اللّه عنه در این اثنا به خیمه نسوان راند و گفت: «برادرزاده مرا به من دهید تا او را دیده وداع کنم.»
و آن طفل را پیش آوردند و در اثنای آن‌که امام حسین بر روی آن کودک بوسه می‌زد و او را می‌نواخت، تیری بر مقتل آن طفل آمد. امام حسین گفت: «وای بر این قوم از خصمی جد من محمد رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلم.»
آن‌گاه از اسب فرود آمد و به شمشیر خویش مقداری از زمین کند و آن پسر را دفن کرد.
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 163
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 179

و أبو بکر بن علیّ بن أبی طالب، یقال: أنّه قتل فی ساقیة «1». [61/ ب].
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 76- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 143
قال: ثمّ تقدّم إخوة الحسین عازمین علی أن یموتوا من دونه، فأوّل من تقدّم أبو بکر ابن علیّ- و اسمه عبد اللّه، و أمّه لیلی بنت مسعود بن خالد الرّبعیّ التّمیمیّة- فتقدّم و هو یقول:
شیخی علیّ ذو الفخار الأطول من هاشم الخیر الکریم المفضل
هذا حسین ابن النّبیّ المرسل عنه نحامی بالحسام المصقل
تفدیه نفسی من أخ مبجّل یا ربّ فامنحنی ثواب المنزل
قال: فحمل علیه رجل من أصحاب عمر «2» بن سعد، یقال له زحر بن [بدر- «3»] النّخعیّ، فقتله- رحمه اللّه.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 205
أبو بکر بن علیّ لم یعرف «4» اسمه «5» [...]
«6» ذکر أبو جعفر محمّد بن علیّ بن الحسین، فی الإسناد الّذی تقدّم: أنّ «6» رجلا من همدان قتله.
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «ماقیة»].
(2)- فی النّسخ: عمرو.
(3)- من د و بر.
(4)- [فی البحار و العوالم و الأسرار: «لا یعرف»].
(5)- [إلی هنا حکاه عنه فی الأسرار].
(6- 6) [لم یرد فی نفس المهموم و فی المعالی: «و قیل»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 180
و ذکر «1» المدائنیّ أنّه وجد فی ساقیة مقتولا، لا یدری من قتله. «2»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 56، 57- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 36- 37؛ البحرانی، العوالم، 17/ 280؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 300؛ مثله القمی، نفس المهموم،/ 327؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 428، 429
ثمّ تقدّم إخوة الحسین علیه السّلام عازمین علی أن یقتلوا من «3» دونه، فأوّل «4» من تقدّم منهم أبو بکر بن علیّ، و اسمه عبد اللّه، «5» و أمّه لیلی بنت مسعود بن خالد بن ربعیّ «6» بن مسلم ابن جندل بن نهشل بن دارم التّمیمیّة، «5» فبرز أبو بکر «6» و هو یقول:
شیخی علیّ ذو الفخار الأطول من هاشم الصّدق الکریم المفضل
هذا الحسین ابن النّبیّ المرسل نذود عنه بالحسام الفیصل
تفدیه نفسی من أخ مبجّل یا ربّ فامنحنی ثواب المجزل
فحمل علیه زحر «7» بن قیس النّخعیّ، فقتله «8»، و قیل: بل رماه عبد اللّه بن عقبة الغنویّ، فقتله.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 28- عنه: بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام (الهامش)،/ 353- 354؛ المحمودی، العبرات، 2/ 73
__________________________________________________
(1)- [نفس المهموم: «و عن»].
(2)- أبو بکر بن علی، نامش ضبط نشده [است].
و در حدیثی که از حضرت باقر علیه السّلام روایت کردیم، فرموده [است]: «او- یعنی ابو بکر بن علی- را مردی از قبیله همدان به قتل رسانید.»
و مدائنی گوید: «او را در گودالی که به صورت جوی آبی بود، کشته یافتند و قاتلش معلوم نشد.»
رسولی محلاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 83
(3)- [لم یرد فی العبرات].
(4)- [فی بحر العلوم مکانه: «ثمّ تقدّم إلی الحرب إخوة الحسین من أبیه عازمین علی الموت دون أخیهم الحسین علیه السّلام. فأوّل ...»].
(5- 5) [لم یرد فی العبرات].
(6- 6) [بحر العلوم: «النّهشلیّة التّمیمیّة برز»].
(7)- [بحر العلوم: «زجر»].
(8)- [لم یرد فی بحر العلوم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 181
ثمّ برز أبو بکر بن علیّ علیه السّلام قائلا:
شیخی علیّ ذو الفخار الأطول من هاشم الخیر الکریم المفضل
هذا حسین ابن النّبیّ المرسل عنه نحامی بالحسام المصقل
تفدیه نفسی من أخی مبجّل
فلم یزل یقاتل حتّی قتله زجر «1» بن بدر الجحفیّ، و یقال عقبة الغنویّ. «2»
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 107- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 327- 328؛ المحمودی، العبرات، 2/ 73
ثمّ تقدّمت «3» إخوة الحسین عازمین «4» علی «5» «6» أن یموتوا «6» دونه، فأوّل من خرج «7» منهم أبو بکر بن علیّ «8» و اسمه عبید اللّه «9» و أمّه لیلی بنت مسعود «10» بن خالد بن «11» ربعیّ التّمیمیّة «10»، «12» فتقدّم و هو یرتجز:
__________________________________________________
(1)- [فی نفس المهموم و العبرات: «زحر»].
(2)- بعضی از روات آورده‌اند که بعد از قتل قاسم بن حسن رضی اللّه عنه، ابو بکر بن علی بن أبی طالب رضی اللّه عنه پای در میدان نهاد و رجزی آغاز کرد. بعد از لحظه‌ای که با اهل تمرد و عصیان مکاوحت نمود به فرادیس جنان شتافت.
برخی گفته‌اند که قاتل او، زحر بن مدر البجعی بود. گروهی گویند که به زخم تیر عبد اللّه بن عقبة بن الغنوی از پای درآمد.
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 161
(3)- [فی المطبوع و العوالم و شرح الشّافیة: «ثمّ تقدّم»].
(4)- [فی الدّمعة السّاکبة مکانه: «روی أکثر الثّقاة أنّه لمّا قتل أصحاب الحسین علیه السّلام و أولاد عمّه عقیل و جعفر و أولاد أخیه الحسن علیه السّلام تقدّمت إخوته عازمین ...»].
(5)- [لم یرد فی الأسرار].
(6) (- 6) [مثیر الأحزان: «الموت»].
(7)- [مثیر الأحزان: «برز»].
(8) (8*) [مثیر الأحزان: «فقاتل قتالا شدیدا، فشدّ علیه زجر»].
(9)- [فی شرح الشّافیة و الدّمعة السّاکبة: «عبد اللّه»].
(10) (- 10) [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «من بنی نهشل»].
(11) (11*) [شرح الشّافیة: «مالک بن ربعیّ بن سلم بن جندل، فلم یزل یقاتل حتّی قتل رضی اللّه عنه»].
(12)- [الدّمعة السّاکبة: «التّمیمیّ»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 182
شیخی علیّ ذو الفخار الأطول من هاشم الصّدق الکریم المفضل
هذا حسین ابن النّبیّ المرسل عنه نحامی بالحسام المصقل
تفدیه نفسی من أخ مبجّل «1»
فلم یزل یقاتل حتّی قتله (8*) زحر «2» بن بدر «3» النّخعیّ، «4» و قیل: عبید اللّه «5» بن عقبة «6» الغنویّ (11*). «7»
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 306- مثله المجلسی، البحار، 45/ 36؛ البحرانی، العوالم، 17/ 280؛ ابن أمیر الحاجّ، شرح الشّافیة،/ 366- 367؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 319؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 300؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 428- 429؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 608، لواعج الأشجان،/ 176- 177؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 82
فی النّسخة الّتی کانت تنسب إلی شهاب الدّین العاملیّ: [...] و خرج من بعده [عثمان ابن علیّ علیهما السّلام] أبو بکر بن علیّ بن أبی طالب، و قاتل قتالا شدیدا و قتل أزهی علی ألف فارس، و أنشأ یقول شعرا:
أنا الفتی ابن الفتی الکرّار الأنزع الغضنفر المختار
غدرتموا منّا هداة سادة لا یعرفون فی اللّقا الفرار
الیوم أحمی عن أخی مجاهدا بذابل و صارم بتّار «8»
__________________________________________________
(1)- [الدّمعة السّاکبة: «متبجل»].
(2)- [فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار و المعالی و مثیر الأحزان و أعیان الشّیعة و اللّواعج: «زجر»].
(3)- [الأسرار: «بحر»].
(4)- [إلی هنا حکاه فی أعیان الشّیعة و اللّواعج و مثیر الأحزان، و أضاف فی مثیر الأحزان: «فقتله»].
(5)- [فی العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و المعالی: «عبد اللّه»].
(6)- [فی المطبوع: «عتبة»].
(7)- پس، برادران بزرگوار آن امام اخیار رخصت طلبیدند. اوّل عبد اللّه فرزند حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام که او را ابو بکر می‌گفتند، قدم در میدان کارزار نهاد و گروهی را به سرای جحیم فرستاد و به تیغ عبد اللّه بن عقبه غنوی یا حر بن بدر شربت شهادت نوشید. به روایت امام محمد باقر علیه السّلام، به ضربت نامردی از قبیله همدان به ریاض جنان انتقال نمود.
مجلسی، جلاء العیون،/ 676- 677
(8)- [فی المطبوع: «تبّار»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 183
قال: ثمّ حمل علی القوم و قتل منهم مائتی فارس، فبینما هو کذلک، إذ رماه العبدیّ «1» بسهم، فقتل. «2»
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 282
«و خرج» عبد اللّه بن علیّ- و أمّه لیلی بنت مسعود النّهشلیّة «3»- فقاتل حتّی قتل.
الأمین، لواعج الأشجان،/ 177- 178
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «العبد»].
(2)- این وقت نوبت به اشبال (1)، شیر پروردگار یعنی فرزندان حیدر کرار افتاد: نخستین عبد اللّه الاصغر و کنیت او ابو بکر است و مادر او لیلی دختر مسعود بن خالد بن ربعی بن مسلم بن جندل بن نهشل بن دارم بن التمیمیه است. عزیمت جانبازی را استوار کرده و از برادر رخصت یافته، در میدان حرب ارجوزه کرد:
شیخی علیّ ذو الفخار الأطول من هاشم الصّدق الکریم المفضل (2)
هذا حسین ابن النّبیّ المرسل عنه نحامی بالحسام المصقل
تفدیه نفسی من أخ مبجّل (3)
و رزمی صعب انگیخت. در روضة الاحباب مسطور است که: بیست و یک تن از کوفیان را با تیغ درگذرانید. بالجمله، قتال داد تا به درجه شهادت رسید.
در شناخت قاتل او گوناگون سخن کرده‌اند. در کتاب زیارت مسطور است که: هانی بن ثبیت حضرمی او را شهید کرد. در عوالم، قاتل او را زجر بن بدر نخعی نگاشته‌اند. و جماعتی نسبت قتل او را به عبد اللّه عقبة الغنوی داده‌اند.
ابو الفرج گوید: نام قاتل او معروف نیست.
مداینی گوید: کشته او را در میان شهدا جستند و کشنده را ندانستند. و از ابو جعفر حدیث کرده که قاتل او مردی از قبیله همدان بود- و اللّه اعلم-.
(1). اشبال، جمع شبل: بچه شیر.
(2). شیخ: پیرمرد، شوهر، استاد، دانشمند، بزرگ فامیل، رئیس، عالی‌مقام، و بیشتر این معانی در این‌جا مناسب است.
(3). آقایم علی صاحب افتخار بزرگ است. از خاندان با کرم و فضیلت هاشمم. این حسین پسر پیغمبر صلّی اللّه علیه و اله است که من با شمشیر برنده براق از او دفاع می‌کنم. جانم فدای برادر بزرگوارم.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 2/ 332- 333
(3)- قال الطّبریّ فی تاریخه، و ابن الأثیر فی الکامل: و قد شکّ فی قتله.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 184

و محمّد بن علیّ بن أبی طالب الأصغر، و أمّه أمّ ولد، قتله رجل من بنی أبان بن دارم.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 76- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 143
و رمی رجل من بنی أبان «1» بن دارم «1» محمّد بن علیّ بن أبی طالب، فقتله، و جاء برأسه. «2»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 449- مثله ابن الأثیر، الکامل، 3/ 294
و محمّد «3» الأصغر بن علیّ بن أبی طالب و أمّه أمّ ولد.
«4» «5» حدّثنی أحمد بن عیسی، قال: حدّثنا الحسین بن نصر، عن أبیه، عن عمرو بن شمر، عن جابر، عن أبی جعفر، و حدّثنی أحمد بن شیبة «6»، عن أحمد بن الحارث، عن «4» المدائنیّ: أنّ «5» رجلا من تمیم من بنی أبان بن دارم «7» قتله- رضوان اللّه علیه- و لعن اللّه قاتله «7». «8»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 56- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 39؛ البحرانی، العوالم، 17/ 282؛ مثله الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 300؛ القمی، نفس المهموم،/ 327؛ الأمین، لواعج الأشجان،/ 177
و محمّد الأصغر [...] و یقال: لم یقتل محمّد الأصغر بن علیّ بن أبی طالب لمرضه،
__________________________________________________
(1- 1) [الکامل: «أیضا»].
(2)- دیگر از بنی أبان بن دارم به محمد بن علی بن ابی طالب حمله برد و او را بکشت و سرش را بیاورد.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3056
(3)- [اللّواعج: «و خرج محمّد»].
(4- 4) [الأسرار: «و عن»].
(5- 5) [فی نفس المهموم: «رماه» و فی اللّواعج: «فرماه»].
(6)- [فی البحار و العوالم: «أبی شیبة»].
(7- 7) [فی نفس المهموم و اللّواعج: «فقتله و جاء برأسه»].
(8)- محمد بن علی بن ابی طالب علیه السّلام (محمد الاصغر) مادرش کنیز بود و چنان‌که از حضرت باقر علیه السّلام و از مدائنی روایت شده [است]، مردی از تمیم از بنی ابان بن دارم او را به قتل رسانید. خدا کشنده آن جناب را از رحمت خویش دور سازد.
رسولی محلاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 83
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 185
و یقال: رماه رجل من بنی دارم، فقتله.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 113- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 63؛ البحرانی، العوالم، 17/ 344؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 5/ 21
(زیارة النّاحیة): السّلام علی محمّد بن أمیر المؤمنین قتیل الأیادیّ «1» الدّارمیّ لعنه اللّه و ضاعف علیه العذاب الألیم و صلّی اللّه علیک یا محمّد و علی أهل بیتک الصّابرین.
ابن طاووس، الإقبال،/ 574، مصباح الزّائر،/ 280- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 67؛ البحرانی، العوالم، 17/ 336؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 303؛ المحمودی، العبرات، 2/ 150
ثمّ قتل [...] و محمّد بنو علیّ بن أبی طالب، إخوة الحسین.
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 187
و قتل محمّد بن علیّ علیه السّلام [...] قتله رجل من بنی دارم. «2»
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 197
ثمّ خرج محمّد الأصغر بن علیّ بن أبی طالب علیه السّلام- و أمّه أمّ ولد- فقاتل حتّی قتل رضی اللّه عنه، و لعن قاتله.
ابن أمیر الحاجّ، شرح الشّافیة،/ 370
و فی البحار: ثمّ برز محمّد بن علیّ الأصغر، و أمّه أمّ ولد، فشدّ علیه رجل من تمیم من بنی أبان بن دارم، فقتله.
البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 320
فی النّسخة الّتی کانت تنسب إلی شهاب الدّین العاملیّ: [...] و برز من بعده [عثمان بن علیّ علیه السّلام] محمّد بن علیّ بن أبی طالب، و کان أصغر من محمّد ابن الحنفیّة- و قاتل قتالا شدیدا حتّی قتل من القوم ألفا و خمسمائة فارس، و کرّ یسحب قتاله کاللّیث الزّاجر، فبرز إلیه رجل من أصحاب ابن سعد (لعنه اللّه تعالی) و أنشأ یقول شعرا:
__________________________________________________
(1)- [فی المصباح و البحار و العوالم و الأسرار و العبرات: «الأبانیّ»].
(2)- پس محمد پسر امیر المؤمنین علیه السّلام رو به لشکر مخالف آورد و به تیغ نامردی از قبیله تمیم به نعیم ابدی رسید.
مجلسی، جلاء العیون،/ 677
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 186
تذکرنا أخو الحسین علیه السّلام بما مضی من قتلکم بکلّ لیث مرتضی
کم من قتلتم من کریم سیّد من حمیر و من نبیل مرتضی
ملأتم الأحشاء منّا حسرة ممّن تقضّی من قدیم من مضی
قال: فأجابه محمّد بن أمیر المؤمنین و أنشأ، و جعل یقول شعرا:
تبّا لکلّ من أباد حیدرا أخو النّبیّ الطّهر مولی للرّضا
ذاک الّذی بسیفه بان «1» الهدی من سنّ فینا حبّه مفترضا
ذاک أبی و سیّدی و والدی ذاک الّذی ما کان قطّ معرضا
قال: و حمل کلّ واحد منهما علی صاحبه، و طال بینهما الحرب، و أطال النّاس إلیهما الإعناق، و شخصت إلیهما الأبصار إذ بارزه محمّد بن علیّ علیهما السّلام، فأرداه قتیلا، و عجّل اللّه تعالی بروحه [إلی النّار]. فحمل علیه القوم، و حمل علی عسکر ابن زیاد (لعنه اللّه تعالی)، و جعل یضرب فارسا بعد فارس، و راجلا بعد راجل، حتّی قتل من القوم مائتین و سبعین راجلا.
و رجع إلی أخیه علیه السّلام، و قال: یا أخی! اسقنی شربة من الماء، فقد کظّنی العطش و آلمتنی الجراح. فبکی الحسین علیه السّلام و قال: یعزّ علی علیّ بن أبی طالب أن تطلب منّی شربة لا أقدر علیها، و لکن اصبر حتّی تلقی جدّی رسول اللّه، فیسقیک شربة لا ظمأ بعدها أبدا. فکرّ راجعا بقلب قویّ و جنان جریّ و یقین صادق. فحمل علیهم حتّی قتل من القوم مائتین و خمسین فارسا، ثمّ تمایل من شدّة الظّمأ و ألم الجراح، و هو یقول شعرا:
سأصبر حتّی یحکم اللّه بیننا و بین یزید ذلک الظّالم النّذل
لقد ضلّ من والی یزیدا و نسله و عادی علیّا من له السّبق و الفضل
إلی اللّه نبرء من أناس تظاهروا علینا بجور أنّهم معشر ضلّوا
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «بین»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 187
قال: فحمل علیه القوم، فقتلوه. «1»
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 282- 283
ثمّ تقدّم محمّد الأصغر بن علیّ بن أبی طالب، و أمّه أمّ ولد، و قیل: أسماء بنت عمیس.
قتله رجل من تمیم من بنی أبان بن دارم. ورد ذکره فی (مقاتل الطّالبیّین للإصفهانیّ، و فی المروج للمسعودیّ، و تاریخ الطّبریّ، و نهایة الإرب للنّویریّ، و التّذکرة لسبط ابن الجوزیّ.
کما ورد ذکره فی زیارة النّاحیة).
و هکذا تقدّم من إخوة الحسین لأبیه: عبد اللّه، و عثمان، و جعفر أشقّاء العبّاس علیه السّلام، فقتلوا بین یدیه- کما مرّ علیک فی المجلس السّابع- و قتل العبّاس علیه السّلام بعدهم و علیه، فشهداء الطّفّ من علیّ الصّلبیّین ستّة- غیر الحسین علیه السّلام-.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام (الهامش)،/ 354
__________________________________________________
(1)- و دیگر از فرزندان امیر المؤمنین علیه السّلام، محمد الاصغر است که به میدان مبارزت تاخت و تیغ برآهیخت (1) و بسیار کس از آن جماعت را خون بریخت. و او را مردی از قبیله بنی تمیم از ابان بن دارم شهید ساخت. و مادر محمد الاصغر ام ولد است.
(1). برآهیخت: برکشید.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 2/ 338- 339
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 188

فخرج من بعده [أبو بکر بن علیّ علیه السّلام] أخوه عمر «1» بن علیّ، فجعل یقول:
«2» [أضربکم و لا أری فیکم زحر ذاک الشّقیّ بالنّبیّ من کفر
یا زحر یا زحر بل ان من عمر لعلّک الیوم تبوء من سقر
شرّ مکان من حریق و سعر لأنّک الجاحد یا شرّ البشر]
قال: ثمّ حمل علی قاتل أخیه فقتله، و استقبل القوم، فجعل یضرب فیهم بسیفه ضربا منکرا و هو یرتجز و یقول:
[خلّوا عداة اللّه خلّوا عن عمر خلّوا عن اللّیث العبوس المکفهر
یضربکم بسیفه و لا یفرّ و لیس فیها کالجبان المستجر]
ثمّ حمل فلم یزل یقاتل حتّی قتل- رحمه اللّه.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 205- 206
ثمّ خرج من بعد أبی بکر بن علیّ، أخوه عمر بن علیّ، فحمل و هو یقول:
أضربکم و لا أری فیکم زحر ذاک الشّقیّ بالنّبیّ قد کفر
یا زحر یا زحر تدان من عمر لعلّک الیوم تبوء بسقر
شرّ مکان فی حریق و سعر فإنّک الجاحد یا شرّ البشر
ثمّ قصد قاتل أخیه، فقتله، و جعل یضرب بسیفه ضربا منکرا و یقول فی حملاته:
خلّوا عداة اللّه خلّوا عن عمر خلّوا عن اللّیث العبوس المکفهر
یضربکم بسیفه و لا یفرّ و لیس یغدو کالجبان المنحجر «3»
__________________________________________________
(1)- فی النّسخ: عمرو.
(2)- ما بین الحاجزین من د و بر، و بدله فی الأصل: شعرا.
(3)- فی بر: المستحجر.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 189
و لم یزل یقاتل حتّی قتل.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 28- 29
ثمّ برز أخوه عمر و هو یرتجز:
خلّوا عداة اللّه خلّوا من عمر خلّوا عن اللّیث الهصور المکفهر
یضربکم بسیفه و لا یفرّ «1» یا زجر یا زجر «1» تدان من عمر
و قتل زجرا «2» قاتل أخیه، ثمّ دخل حومة الحرب. «3»
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 107- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 328
ثمّ برز من بعده أخوه عمر بن علیّ «4» و هو یقول:
أضربکم و لا أری فیکم زحر «5» ذاک الشّقیّ بالنّبیّ قد کفر «6» یا زحر یا زحر تدان «6» من عمر
لعلّک الیوم تبوء من سقر شرّ مکان فی حریق و سعر
لأنّک الجاحد یا شرّ البشر
ثمّ حمل «4» علی زحر «5» قاتل أخیه، فقتله، و استقبل القوم و جعل یضرب بسیفه ضربا منکرا، و هو یقول:
خلّوا عداة اللّه خلّوا عن «7» عمر خلّوا عن اللّیث العبوس «8» المکفهر
__________________________________________________
(1- 1) [نفس المهموم: «یا زحر، یا زحر»].
(2)- [نفس المهموم: «زحرا»].
(3)- [أضاف فی نفس المهموم: «قلت: المشهور بین أهل التّواریخ و السّیر أنّ عمر لم یشهد مع أخیه الحسین علیه السّلام بالطّفّ. قال صاحب عمدة الطّالب ما ملخصه: و تخلّف عمر من أخیه الحسین علیه السّلام و لم یسر معه إلی الکوفة، و لا یصحّ روایة من روی أنّ عمر حضر کربلا، و مات عمر بتسع و هو ابن سبع و سبعین سنة، و قیل:
خمس و سبعین سنة»].
آنگاه برادرش عمرو بن علی رضی اللّه عنه بیرون آمد و بر قاتل او حمله کرد و او را به قتل رساند و دشمنان از جوانب وی متوجه شدند. عمرو چندان قتال نمود که کشته شد.
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 161
(4- 4) [أعیان الشّیعة: «فحمل»].
(5)- [فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار و اللّواعج: «زجر»].
(6- 6) [فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار و اللّواعج: «یا زجر یا زجر تدانی»].
(7)- [فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «من»].
(8)- [أعیان الشّیعة: «الهصور»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 190
یضربکم بسیفه و لا یفرّ و لیس فیها کالجبان المنحجر «1»
فلم یزل یقاتل حتّی قتل. «2» «3»
__________________________________________________
(1)- [فی البحار و العوالم و الأسرار: «المنجحر» و فی الدّمعة السّاکبة: «المتحجّر»].
(2)- [أضاف فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة: « (أقول): و لم یذکر أبو الفرج عمر بن علیّ فی المقتولین یومئذ»].
(3)- و بعد از او، برادر بزرگوار او عمر بن علی عزم میدان کرد و اول قاتل برادر خود را به جهنم فرستاد. پس رجزخوانان خود را بر صف منافقان زد و بسیاری از ایشان را بر خاک انداخت تا آن‌که به پدر بزرگوار خود ملحق شد.
مجلسی، جلاء العیون،/ 677
بعد از وی، عمر بن علی اجازت یافت و به میدان شتافت و این رجز بگفت:
أضربکم و لا أری فیکم زجر ذاک الشّقیّ بالنّبیّ قد کفر
یا زجر یا زجر تدان من عمر لعلّک الیوم تبوء من سقر
شرّ مکان فی حریق و سعر لأنّک الجاحد یا شرّ البشر
و زجر بن بدر را که قاتل برادرش عبد اللّه اصغر بود، به مبارزت طلب کرد و با او رزم زد و او را به خون برادر بکشت و تیغ در لشکر ابن سعد نهاد و از چپ و راست بتاخت و بسیار کس از مخالفین را به خاک انداخت و این شعر قرائت کرد:
خلّوا عداة اللّه خلّوا عن عمر خلّوا عن اللّیث العبوس المکفهر
یضربکم بسیفه و لا یفرّ و لیس فیها کالجبان المنجحر
و تیغ همی‌زد و کوشش همی‌نمود. در کتب مقاتل آن کس که مبارزت عمر بن علی را رقم کرده، او را در شمار شهدا آورده و من بنده آنچه به استقراء و استیعاب در شرح احوال اولاد امیر المؤمنین علی علیه السّلام یافته‌ام و در کنات امیر المؤمنین نگاشته‌ام، عمر بن علی تواند شد که در کربلا حاضر بوده، لکن شهید نشده [است]. اکنون واجب می‌کند که شطری از احوال عمر بن علی باز نموده آید.
همانا امیر المؤمنین علیه السّلام را هجده پسر بود و از ایشان دو تن عمر نام داشتند یکی عمر الاکبر و آن دیگر عمر الاصغر و هیچ‌کس از اهل سیر از عمر الاصغر ابلاغ خبری و اثری نفرموده و مادر او، ام حبیبه دختر ربیعه است؛ چنان‌که در کتاب امیر المؤمنین در ذیل احوال اولاد آن حضرت نگاشتیم. اما مادر عمر الاکبر صهبا نام داشت [...]
بالجمله، عمر به ذلاقت زبان و طلاقت لسان و سماحت طبع معروف بود. چنان افتاد که در قحطسالی به قبیله بنی عدی عبور داد. بزرگان قبیله او را پذیره شدند و در خدمت او بنشستند و از هر در سخن کردند.
این‌وقت سالم بن قنه از در درآمد، عرض کردند: او را با بنی هاشم مهری و حفاوتی نیست.
عمر فرمود: برادرش سلیمان بن قنه کجا است؟ چه او در شمار شیعیان امیر المؤمنین است.
از این جمله خواستیم که مکشوف افتد که عمر الاکبر در کربلا شهید نشد.
جماعتی گویند که در شب عاشورا از کربلا فرار کرد و در جوالق منزل گرفت. از این روی فرزندان او-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 191
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 306- 307- مثله المجلسی، البحار، 45/ 37- 38؛ البحرانی، العوالم، 17/ 280- 281؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 319؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 300؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 608، لواعج الأشجان،/ 177
ثمّ برز من بعده أخوه عمر بن علیّ علیه السّلام، فحمل علی قاتل أخیه، فقتله، و لم یزل یقاتل حتّی قتل رضی اللّه عنه.
ابن أمیر الحاجّ، شرح الشّافیة،/ 367
ثمّ خرج من بعده أخوه عمر بن علیّ علیه السّلام و هو یقول:
خلّوا عداة اللّه خلّوا عن عمر خلّوا عن اللّیث العبوس المکفهر
فحمل علی زجر قاتل أخیه، فقتله، و استقبل القوم، و جعل یضربهم بسیفه ضربا منکرا، فلم یزل یقاتل حتّی قتل رحمه اللّه.
الجواهری، مثیر الأحزان،/ 82
__________________________________________________
- را اولاد جوالیق خواندند. این نیز استوار نیفتد، چه به اتفاق اهل سیر در یوم عاشورا جهاد کرد.
تواند شد که مانند حسن مثنی در میان کشتگان مجروح و مطروح افتاده. آن‌گاه به سلامت جسته باشد- العلم عند اللّه-.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 2/ 333- 336
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 192

و قد ذکر محمّد بن علیّ بن حمزة: أنّه قتل یومئذ إبراهیم بن علیّ بن أبی طالب علیه السّلام، و أمّه أمّ ولد. «1» و ما سمعت بهذا من غیره، و لا رأیت لإبراهیم فی شی‌ء من کتب الأنساب ذکرا. «2»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 57- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 39؛ البحرانی، العوالم، 17/ 282؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 300؛ القمی، نفس المهموم،/ 328؛ مثله البهبهانی، الدّمعة السّاکبة «3»، 4/ 320- 321
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه عنه فی الأسرار].
(2)- و محمد بن علی بن حمزه گفته است: فرزند دیگری نیز از علی بن ابی طالب علیه السّلام که مادرش ام ولد بود به نام ابراهیم، در کربلا کشته شد؛ ولی من این مطلب را از دیگری نشنیده‌ام و در کتب انساب نیز ذکری از ابراهیم بن علی نشده است.
رسولی محلاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 84
و گویند که ابراهیم فرزند أمیر المؤمنین علیه السّلام نیز در آن معرکه شهید شد که به ثبوت نپیوسته [است].
مجلسی، جلاء العیون،/ 678
و دیگر ابراهیم. محمد بن علی بن حمزه روایت می‌کند که: امیر المؤمنین علیه السّلام از ام ولد پسری دیگر داشت که نام او ابراهیم بود و در خدمت حسین علیه السّلام سفر عراق کرد و در یوم الطف شهید شد؛ لکن او در این خبر متفرد است و این حدیث را جز از وی کس نشنیده است.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 2/ 336
(3)- [حکاه فی الدّمعة السّاکبة عن البحار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 193

و ذکر یحیی بن الحسن «1» فیما حدّثنی به أحمد بن سعید «1»: أنّ أبا بکر بن عبید اللّه الطّلحیّ «2» حدّثه عن أبیه: أنّ «3» عبید اللّه بن علیّ قتل مع الحسین، و هذا خطأ و إنّما قتل عبید اللّه یوم المذار «4»، قتله أصحاب المختار «5» بن أبی عبیدة، و قد رأیته بالمذار «4». «6»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 57- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 39؛ البحرانی، العوالم، 17/ 282؛ مثله البهبهانی «7»، الدّمعة السّاکبة، 4/ 321؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 300
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة].
(2)- [الدّمعة السّاکبة: «الطّائیّ»].
(3)- [فی الأسرار مکانه: «و عن عبید اللّه الطّلحیّ: أنّ ...»].
(4)- [فی المطبوع: «المدار» و فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «الدّار»].
(5)- [إلی هنا حکاه فی الأسرار].
(6)- و احمد بن سعید از یحیی بن حسن از عبید اللّه طلحی برای من حدیث کرد که عبید اللّه بن علی نیز در کربلا کشته شد. ولی این سخن درست نیست و عبید اللّه در جنگ «مذار» به دست لشکریان مختار بن ابی عبیده ثقفی کشته شد. من در «مذار» قبر او را دیده‌ام.
رسولی محلاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 84
(7)- [حکاه فی الدّمعة السّاکبة عن البحار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 194

له ذکر فی:
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 216
الیافعی، مرآة الجنان، 1/ 131- 132- عنه: الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 333
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 195

له ذکر فی:
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 112- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 62؛ البحرانی، العوالم، 17/ 343؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 462
«1»
__________________________________________________
(1)- پس دو جوان از خیمه بیرون آمدند مثل دو ماه یکی محمد عباس و دیگری برادر او قاسم بن العباس و می‌گفتند: «لبیک یا مولانا ها نحن بین یدیک» آن حضرت فرمود: «کفا قتل والدکما»؛ «شما را کفایت می‌کند شهادت پدر شما عباس» آن دو گفتند: «لا و اللّه یا عمّنا بل أنفسنا لک الفداء، ائذن لنا بالبراز» بعد از جلادت و شهادت، آن دو را آورده و آن‌که یکی دویست و پنجاه نفر از آن ملاعین و دیگری هشتصد و بیست نفر از آن ملاعین را به جهنم فرستاد، شهادت دو قاسم دیگر نیز روایت کرده یکی قاسم بن الحسن و دیگری قاسم بن الحسین- و اللّه العالم.
بیرجندی، کبریت احمر،/ 393- 394
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 196

و روی أنّه، خرج أخوه [عبد اللّه] القاسم، فقال:
یا عصبة جارت علی نبیّها و کدرت من عیشها ما قد نفی
فی کلّ یوم تقتلون سیّدا من أهله ظلما و ذبحا من قفا «1»
فضرب علی رأسه عمرو بن سعید الأزدیّ، فحمل علیه الحسین، و ضربه.
ثمّ أتی الغلام و هو یفحص برجله، فقال: بعدا لقوم قتلوک و خصمهم یوم القیامة فیک جدّک.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 107- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 76
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه عنه فی العبرات].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 197

__________________________________________________
(1)- و دیگر از فرزندان امیر المؤمنین علیه السّلام، عون بن علی است که عز شهادت یافت. مکشوف باد که اسماء بنت عمیس که در بیشتر از مجلدات ناسخ التواریخ ذکر حال او رقم شده. نخست در حباله نکاح جعفر بن ابیطالب بود و عبد اللّه را از جعفر آورد. بعد از شهادت جعفر، ابو بکر بن ابی قحافه او را کابین بست و از وی محمد متولد شد. بعد از ابو بکر، امیر المؤمنین علی او را تزویج فرمود و عون از وی متولد گشت.
لاجرم عبد اللّه بن جعفر و محمد بن ابی بکر و عون بن علی از جانب مادر، برادر بودند.
اما شهادت عون را در یوم طف در کتب مقاتل مانند بحار الانوار و عوالم و اعلام الوری و منتخب طریحی و مناقب ابن شهر آشوب و خوارزمی و اعثم کوفی و لهوف و مقتل ابی مخنف و ابن جوزی و مروج الذهب و طبری و فصول المهمه و شرح شافیه و زبدة الفکره عبوس منصوری در کتاب جلای عبد اللّه بن محمد رضا الحسینی و غیر ذلک از کتب عربیه و فارسیه که ذکر آن جمله موجب تطویل است، در هیچ‌یک ازاین کتب شهادت عون بن علی علیه السّلام را نیافتم. چون صاحب روضة الاحباب از اجله علمای اهل سنت و جماعت است و در ابلاغ روایات موثق است و در بحر اللئالی از وی نیز تذکره می‌شود، من بنده نیز به روضة الاحباب اقتفا (1) نمودم و به اسناد او اکتفا کردم.
بالجمله، عون به صباحت رخسار و ملاحت (2) دیدار میراث شجاعت از حیدر کرار داشت. به حضرت برادر آمد و اجازت مبارزت جست. آن حضرت آب در چشم بگردانید و فرمود: «یک تنه با این لشکر انبوه نتوانی رزم زد. نیکو آن است که به قانون مبارزت هماورد طلب کنی و با قرن و قرین (3) رزم آغازی.» عرض کرد: «آن را که هوای جانبازی است از بیش و کم لشکر کی اندیشد؟»
این بگفت و اسب برانگیخت و خویشتن را بر قلب لشکر زد و از یمین و شمال بسیار کس بکشت. از میمنه و میسره دو هزار کس او را در پره افکندند. عون به عنایت یزدان، صفوف ایشان را بشکافت و به حضرت حسین آمد. امام علیه السّلام سر و روی او را بوسه زد و بر آن دست و بازو «احسنت» گفت و فرمود:
«فراوان رزم دادی و جراحات فراوان یافتی. لختی بباش و از فرسایش قتال آسایش جوی.»
عرض کرد: «من خواستم دیگرباره تو را دیدار کنم. اکنون کامروا گشتم. لکن روا نیست که پشت با جنگ کنم و از بذل جان بیندیشم و شدت عطش مرا زحمت می‌کند. رخصت فرمای تا جان خویش را نثار کنم.»
حسین علیه السّلام فرمود: «اسب عون از کثرت گیرودار سستی گرفته.»
فرمان کرد تا او را اسب دیگر آوردند. عون برنشست و باز تاخت و حمله گران افکند.
از لشکر ابن سعد مردی [بود] که او را صالح بن سیار می‌نامیدند، در زمان خلافت امیر المؤمنین شراب خمر خورد و آن حضرت، عون را فرمود تا بر او حد خمر جاری کرد.
این هنگام، صالح عون را میان انبوه لشکر زخم‌خورده و تشنه نگریست. به کین‌خواهی دیرین اسب برجهاند و با تیغ کشیده بر روی عون درآمد و زبان به دشنام گشود. عون سخن در دهان او بشکست و به-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 198
__________________________________________________
- زخم نیزه از اسبش درانداخت. برادرش بدر بن سیار، چون این بدید، به خونخواهی برادر اسب بتاخت. عون او را نیز با صالح همسفر ساخت. این‌وقت خالد بن طلحه فرصتی به دست کرده، از کمین برآمد و عون را به ضرب تیغ از اسب درافکند. گفت: «بسم اللّه و باللّه و علی ملّة رسول اللّه.»
و به سرای جاودانی تحویل داد؛ رضوان اللّه علیه.
(1). اقتفا: پیروی.
(2). ملاحت دیدار: رخسار نمکین.
(3). قرن و قرین: حریف و هماورد.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 2/ 339- 340
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 199

قال: و قد کان العبّاس بن علیّ قال لجعفر و عبد اللّه ابنی علیّ: تقدّما فإن قتلتما، ورثتکما، و إن قتلت بعدکما ورثنی ولدی، و إن قتلت قبلکما، ثمّ قتلتما ورثکما محمّد بن الحنفیّة!
فتقدّما، فقتلا، و لم یکن لهما ولد، ثمّ قتل العبّاس بعدهما.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 76
قالوا: و لمّا رأی ذلک العبّاس بن علیّ، قال لإخوته عبد اللّه، و جعفر، و عثمان بنی علیّ علیه و علیهم السّلام- و أمّهم جمیعا أمّ البنین العامریّة من آل الوحید-: تقدّموا بنفسی أنتم، فحاموا عن سیّدکم حتّی تموتوا دونه. فتقدّموا جمیعا. فصاروا «1» أمام الحسین علیه السّلام، یقونه بوجوههم و نحورهم. «2»
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 254- 255- عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2628- 2629، الحسین بن علیّ،/ 87- 88؛ المحمودی، العبرات، 2/ 75، 81
قال: و زعموا أنّ العبّاس بن علیّ قال لإخوته من أمّه: عبد اللّه، و جعفر و عثمان: یا بنی أمّی، تقدّموا حتّی أرثکم، فإنّه لا ولد لکم. ففعلوا، فقتلوا. «3»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 448- 449- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 83
__________________________________________________
(1)- [العبرات: «فساروا»].
(2)- گویند: چون عباس علیه السّلام چنین دید، به برادران خود عبد اللّه و جعفر و عثمان، فرزندان علی که بر همه ایشان درود باد، گفت: «جان من فدایتان! قدم پیش نهید و از سرور خود دفاع کنید و در راه او کشته شوید.»
مادر این چهار بزرگوار، ام البنین عامری از خاندان وحید است. آنان همگی پیش رفتند و رویاروی دشمن، سر و گردن خویش را سپر بلا قرار دادند.
دامغانی، ترجمه اخبار الطوال،/ 303
(3)- گوید: گویند که عباس به برادران خویش که از یک مادر بودند، عبد اللّه و جعفر و عثمان گفت:
«ای فرزندان مادرم! پیش روید تا رثای شما گویم که فرزند ندارید.» (1)
و پیش رفتند و کشته شدند.
(1). [این ترجمه مبتنی بر این‌که صحیح کلمه‌ای که در طبری آمده: (أرثیکم) باشد نه: (أرثکم)].
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3056
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 200
حدّثنی أحمد بن عیسی، قال: حدّثنی حسین بن نصر، قال: حدّثنا أبی، عن عمر بن سعد، عن أبی مخنف، عن عبد اللّه بن عاصم، عن الضّحّاک المشرقیّ قال:
قال العبّاس بن علیّ لأخیه «1» من أبیه و أمّه عبد اللّه بن علیّ: تقدّم «2» بین یدیّ حتّی أراک، و أحتسبک، فإنّه لا ولد لک. «3»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 54- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 38؛ البحرانی، العوالم، 17/ 282؛ المحمودی، العبرات، 2/ 76؛ مثله البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 320؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 300
فلمّا رأی العبّاس بن علیّ کثرة القتلی «4» فی «5» أهله، قال لإخوته «6» من أمّه «7» و هم «8»:
عبد اللّه و جعفر و عثمان: «9» «10» یا بنی أمّی «10»! تقدّموا حتّی أراکم قد نصحتم للّه، و لرسوله «11» فإنّه «12» لا ولد لکم. «13» «14»
__________________________________________________
(1)- [فی الأسرار مکانه: «و فی الخبر أنّ العبّاس بن علیّ قال لأخیه ...»].
(2)- [فی الدّمعة السّاکبة مکانه: «فقال له العبّاس علیه السّلام: تقدّم ...»].
(3)- و احمد بن عیسی از ضحّاک مشرقی حدیث کرد که عباس بن علی علیهما السّلام به برادرش عبد اللّه فرمود:
«پیش روی من به میدان جنگ برو تا جانبازی تو را ببینم و در شهادتت مأجور شوم؛ زیرا تو را فرزندی نیست.»
رسولی محلاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 79
(4)- [الأسرار: «القتل»].
(5)- [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج و المقرّم: «من»].
(6)- [الأسرار: «لإخوانه»].
(7)- [فی المعالی و أعیان الشّیعة و اللّواعج: «من أبیه و أمّه»].
(8)- [المقرّم: «و أبیه»].
(9)- [أضاف فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «و أمّهم أمّ البنین بنت خالد بن حزام الکلابیّة و اسمها فاطمة»].
(10- 10) [مثیر الأحزان: «بأبی أنتم و أمّی»].
(11)- [إلی هنا حکاه فی المقرّم و أضاف: «و التفت إلی عبد اللّه و کان أکبر من عثمان و جعفر و قال: تقدّم یا أخی حتّی أراک قتیلا و أحتسبک. فقاتلوا بین یدی أبی الفضل حتّی قتلوا بأجمعهم»].
(12)- [الأسرار: «فإنّکم»].
(13)- [أضاف فی المعالی: «تقدّموا بنفسی أنتم، فحاموا عن سیّدکم حتّی تموتوا دونه»، و أضاف فی أعیان الشّیعة: «فتقدّموا فقاتلوا حتّی قتلوا»].
(14)- چون عباس بن علی بسیاری کشتگان خاندان آن حضرت را دید، به برادران مادری خود که-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 201
المفید، الإرشاد، 2/ 113- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 321؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 334؛ مثله الطّبرسی، إعلام الوری،/ 248؛ ابن نما، مثیر الأحزان،/ 35؛ القمی، نفس المهموم،/ 325- 326؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 431؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 608، لواعج الأشجان،/ 178؛ المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 333
فأراد العبّاس أن ینزل «1»، فقال له الحسین: قدّم أخویک بین یدیک. و هما عبد اللّه و جعفر، فإنّهما لیس لهما ولد، و لک ولد حتّی تربّهما «2» و تحتسبهما. فأمر أخویه.
الشّجری، الأمالی، 1/ 175
و قال العبّاس بن علیّ لإخوته من أمّه عبد اللّه، و جعفر، و عثمان: تقدّموا حتّی أرثکم، فإنّه لا ولد لکم. ففعلوا، فقتلوا. «3»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 294
قالوا: و أوّل من دعاه من إخوته عبد اللّه، فقال له: «تقدّم یا أخی حتّی أراک قتیلا، و أحتسبک، فإنّه لا ولد لک».
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 316
__________________________________________________
- عبد اللّه و جعفر و عثمان بودند، گفت: «ای برادران من! گام پیش نهید تا من ببینم شما را که برای خدا و رسولش خیرخواهی کردید؛ زیرا شما فرزندی ندارید.»
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 113
(1)- فی نسخة أن یبرز.
(2)- هکذا فی الأصل من غیر إعجام! فلعلّها تربّهما أی: تحضنهما، أو تراهما أو تربّیهما.
(3)- عباس بن علی به برادران خود که از مادر او هم بودند و آنها، عبد اللّه و جعفر و عثمان بودند، گفت:
«پیش بروید که من وارث شما خواهم شد (مقصود: فرزندانم وارث من و شما خواهند بود)؛ زیرا شما فرزند و نسل ندارید.»
آنها هم چنین کردند (پیش رفتند) و کشته شدند.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 186- 187
و چون عباس بن علی صورت حال را مشاهده فرمود، با برادران خود عبد اللّه و جعفر و عثمان که پدر ایشان علی و مادر ایشان ام البنین عامریه بود، گفت که: «پیش روید و در نظر سید خود جنگ کنید تا کشته شوید.»
و همه به اتفاق، روی به مخالفان نهادند.
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 165
در خبر است که عباس علیه السّلام در یوم طف، نخستین عبد اللّه الاکبر را که مکنی به ابو محمد است، فرمود:
ای برادر! آهنگ قتال می‌کن و از پیش روی من می‌رو و رزم می‌زن.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 2/ 337
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 202

و عبد اللّه بن علیّ علیه السّلام و أمّه- أیضا- أمّ البنین، رماه خولی بن یزید الأصبحیّ بسهم، و أجهز علیه رجل من بنی «1» تمیم بن «1» أبان بن دارم.
الرّسّان، تسمیة من قتل، تراثنا، س 1- ع 2،/ 149- عنه الشّجری، الأمالی، 1/ 170؛ مثله المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 120
و عبد اللّه بن علیّ بن أبی طالب، قتله هانی‌ء بن ثبیت الحضرمیّ.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 76- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 143
و شدّ هانئ بن ثبیت الحضرمیّ علی عبد اللّه بن علیّ، فقتله، و جاء برأسه.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 407، أنساب الأشراف، 3/ 201- عنه:
المحمودی، العبرات، 2/ 75
فحمل هانئ بن ثویب الحضرمیّ علی عبد اللّه بن علیّ، فقتله. «2»
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 255- عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2629، الحسین بن علیّ،/ 88
و شدّ «3» هانئ بن ثبیت الحضرمیّ علی عبد اللّه بن علیّ «4» بن أبی طالب «4»، فقتله. «5»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 449- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 77؛ مثله ابن الأثیر، الکامل، 3/ 294
ثمّ خرج من بعده أخوه عبد اللّه بن علیّ و هو یرتجز و یقول:
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی الحدائق الوردیّة].
(2)- هانی بن ثویب [؟] حضرمی بر عبد اللّه بن علی حمله کرد و او را کشت.
دامغانی، ترجمه اخبار الطوال،/ 303
(3)- [الکامل: «و حمل»].
(4- 4) [لم یرد فی الکامل].
(5)- هانی بن ثبیت حضرمی به عبد اللّه بن علی بن ابی طالب حمله برد و او را بکشت.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3056
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 203
أنا ابن ذی النّجدة و الأفضال ذاک علیّ الخیر ذو الفعال
سیف رسول اللّه ذی النّکال فی کلّ یوم ظاهر الأهوال
ثمّ حمل فقاتل حتّی قتل- رحمه اللّه.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 207
أخبرنی أحمد بن محمّد بن سعید قال: حدّثنا یحیی بن الحسن، قال: حدّثنا علیّ بن إبراهیم، قال حدّثنی عبید اللّه الحسن و عبد اللّه بن العبّاس قالا:
قتل عبد اللّه بن علیّ بن أبی طالب علیه السّلام، و هو ابن خمس و عشرین سنة، و لا عقب له.
[...]
فتقدّم بین یدیه، و شدّ علیه هانئ بن ثبیت الحضرمیّ، فقتله. «1»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 54- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 38؛ البحرانی، العوالم، 17/ 281- 282؛ المحمودی، العبرات، 2/ 75- 76
و قتل عبد اللّه بن علیّ یومئذ و هو ابن خمس و عشرین سنة.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 194
فقدّم «2» عبد اللّه رحمه اللّه، فقاتل قتالا شدیدا «3»، فاختلف هو و هانئ بن ثبیت «4» الحضرمیّ ضربتین «3»، فقتله هانئ. «5»
__________________________________________________
(1)- احمد بن محمد به سندش از عبد اللّه بن الحسن و عبید اللّه بن عباس برای من روایت کرد: «آن روزی که عبد اللّه بن علی بن ابی طالب علیه السّلام در کربلا به شهادت رسید، بیست و پنج سال از عمرش گذشته بود و فرزندی از او به‌جا نماند.» [...]
عبد اللّه به میدان رفت و از لشکر دشمن هانئ بن ثبیت حضرمی به مبارزه او آمد و او را شهید نمودند.
رسولی محلاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 79
(2)- [فی الإرشاد ط مؤسّسة آل البیت علیهم السّلام و إعلام الوری و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و نفس المهموم:
«فتقدّم»].
(3- 3) [لم یرد فی الدّمعة السّاکبة].
(4)- [فی المطبوع: «شبیب»].
(5)- پس عبد اللّه رحمه اللّه پیش رفت و جنگ سختی کرد تا این‌که میان او و هانی بن شبیب حضرمی دو ضربت ردوبدل شد و هانی او را شهید کرد.
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 113
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 204
المفید، الإرشاد، 2/ 113- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 321؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 334؛ مثله الطّبرسی، إعلام الوری،/ 248؛ القمی، نفس المهموم،/ 326
فأمر [العبّاس] أخویه [عبد اللّه و جعفرا] فنزلا، فقاتلا حتّی قتلا.
الشّجری، الأمالی، 1/ 175
ثمّ خرج من بعده [جعفر بن علیّ علیه السّلام] أخوه عبد اللّه بن علیّ، و أمّه أمّ البنین أیضا، فحمل و هو یقول:
أنا ابن ذی النّجدة و الأفضال ذاک علیّ الخیر فی الفعال
سیف رسول اللّه ذو النّکال و کاشف الخطوب و الأهوال
فحمل و قاتل حتّی قتل.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 29
ثمّ برز أخوه [جعفر بن علیّ] عبد اللّه قائلا «1»: «2»
أنا ابن ذی النّجدة و الإفضال ذاک علیّ الخیر ذو الفعال «3»
سیف رسول اللّه ذو النّکال فی کلّ یوم «4» ظاهر الأهوال «5»
«6» قتله هانئ بن شبیب «7» الحضرمیّ «6».
__________________________________________________
(1)- [فی تسلیة المجالس و البحار و العوالم و الأسرار: «و هو یقول»].
(2)- [و فی الدّمعة السّاکبة مکانه: «فتقدّم بین یدیه و هو یقول ...» و فی نفس المهموم: «و فی المناقب ذکر له هذا الرّجز ...» و فی المعالی: «فتقدّم عبد اللّه بن علیّ رحمه اللّه و کان یومئذ ابن خمس و عشرین سنة و قاتل قتالا شدیدا و هو یرتجز و یقول ...» و فی اللّواعج: «فبرز عبد اللّه بن علیّ و کان عمره خمسا و عشرین سنة و هو یقول ...» و فی بحر العلوم: «فتقدّم عبد اللّه بین یدیه و استأذن الحسین فی البراز، فبرز إلی المیدان و جعل یضرب بسیفه قدما و یجول و یصول و هو یقول ...»].
(3)- [بحر العلوم: «فی الأفعال»].
(4)- [فی تسلیة المجالس و البحار و العوالم و الأسرار: «قوم»].
(5)- [فی نفس المهموم و العبرات: «الأحوال» و أضاف فی الدّمعة السّاکبة: «فقتل جماعة، ثمّ» و إلی هنا حکاه عنه فی نفس المهموم، و أضاف: «و روی أبو الفرج أنّه کان یومئذ ابن خمس و عشرین سنة»].
(6- 6) [فی المعالی و اللّواعج: «فاختلف هو و هانئ بن ثبیت الحضرمی ضربتین فقتله هانئ» و فی بحر العلوم: «فشدّ علیه هانئ بن ثبیت الحضرمیّ، فضربه بالسّیف علی رأسه، فقتله»].
(7)- [فی تسلیة المجالس و البحار و العوالم و العبرات: «ثبیت»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 205
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 107- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 326؛ مثله محمّد ابن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 308؛ المجلسی، البحار، 45/ 38؛ البحرانی، العوالم، 17/ 281؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 320؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 300؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 431؛ الأمین، لواعج الأشجان،/ 178؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 316؛ المحمودی، العبرات، 2/ 75
فأقدموا [عبد اللّه و جعفر و عثمان] علی عسکر عمر بن سعد إقدام الشّجعان، و أملأوا صدورهم و وجوههم بالضّرب و الرّمی و الطّعان.
و جدّوا فی القتال حتّی قتلوا.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 35
(زیارة النّاحیة): السّلام علی عبد اللّه بن أمیر المؤمنین مبلی البلاء و المنادی بالولاء «1» فی عرصة کربلاء، المضروب «2» مقبلا و مدبرا، لعن اللّه قاتله هانئ بن ثبیت الحضرمیّ.
ابن طاووس، الإقبال،/ 574، مصباح الزّائر،/ 279- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 66؛ البحرانی، العوالم، 17/ 336؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 303؛ المحمودی، العبرات، 2/ 149
و قتل إخوة الحسین و هم [...] و عبد اللّه.
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 457
ثمّ قتل عبد اللّه و [...] بنو علیّ بن أبی طالب، إخوة الحسین. «3»
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 187
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی مصباح الزّائر].
(2)- [مصباح الزّائر: «الضّروب»].
(3)- هانی بن ثویب الخضرمی حمله کرد و عبد اللّه بن علی را به قتل آورد.
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 165
و بعد از او، عبد اللّه پسر امیر المؤمنین علیه السّلام به یاری برادر بزرگوار به معرکه کارزار درآمد و گروهی از اشقیا را به تیغ آبدار، شربت ناگوار مرگ چشانید، در آخر کار به تیغ هانی پسر ثبیت خلعت با برکت شهادت پوشید و به سایر شهدای اهل بیت رسالت ملحق شد. و گویند که در آن‌وقت، عمر شریفش بیست و پنج سال گذشته بود.
مجلسی، جلاء العیون،/ 677
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 206
ثمّ برز أخوه [جعفر بن علیّ] عبد اللّه بن علی علیه السّلام، فقاتل حتّی قتل و هو ابن خمس و عشرین سنة رضی اللّه عنه.
ابن أمیر الحاجّ، شرح الشّافیة،/ 367
فی النّسخة الّتی کانت تنسب إلی شهاب الدّین العاملیّ: [...] ثمّ خرج من بعده [سعید ابن عقیل] عبد اللّه بن أمیر المؤمنین و هو أخو الحسین علیه السّلام، و کان فارسا شدیدا، فودّع الحسین علیه السّلام، و حمل علی القوم، ففرش الأرض من القتلی، و لم یقدر علی قتاله، فبینما هو کذلک، إذا أتاه سهم عابر، فأرداه صریعا، و قتل من أصحاب ابن سعد (لعنه اللّه تعالی) سبعمائة فارس، فاستشهد أمام الحسین علیه السّلام. «1»
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 282
__________________________________________________
(1)- عبد اللّه که شبل شیر یزدان و آرزومند نبرد مردان و میدان بود، اسب برجهاند و این هنگام نوزده ساله بود و فرزند نداشت. بالجمله، این رجز بگفت:
أنا ابن ذی النّجدة و الإفضال ذاک علیّ الخیر ذو الفعال
سیف رسول اللّه ذو النّکال فی کلّ قوم ظاهر الأهوال (1)
و شاهر السیف (2) اسب برانگیخت و با دشمنان دین درآویخت. هانی بن ثبیت الحضرمی فرصتی به دست کرد، او را از اسب درانداخت. و به روایتی عبد اللّه الاکبر بیست و پنج ساله بود.
(1). من پسر مرد دلاور و بخشنده‌ام؛ آن مرد علی نیکوکار است که شمشیر پیغمبر و کیفردهنده‌ای که آثار ترس از او در هر جماعتی آشکار است.
(2). شاهر السیف: شمشیر از نیام کشیده.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 2/ 337
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 207

و جعفر بن علیّ بن أبی طالب علیه السّلام و أمّه- أیضا- أمّ البنین بنت حزام قتله هانئ بن ثبیت الحضرمیّ.
الرّسّان، تسمیة من قتل، تراثنا، س 1- ع 2،/ 149- عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 170؛ مثله المحلّی، الحدائق الوردیة، 1/ 120
و جعفر بن علیّ بن أبی طالب الأکبر، قتله هانئ بن ثبیت الحضرمیّ.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 76- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 143
فحمل هانئ بن ثویب الحضرمیّ علی عبد اللّه بن علیّ، فقتله. ثمّ حمل علی أخیه جعفر بن علیّ، فقتله أیضا. «1»
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 255- عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2629، الحسین بن علیّ،/ 88
و شدّ هانئ بن ثبیت الحضرمیّ علی عبد اللّه بن علیّ بن أبی طالب فقتله، ثمّ شدّ علی جعفر بن علیّ، فقتله، و جاء برأسه. «2»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 449- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 77
و خرج من بعده [عثمان بن علیّ علیه السّلام] أخوه جعفر بن علیّ بن أبی طالب- و أمّه أمّ البنین بنت حزام- فجعل یرتجز و یقول:
إنّی أنا جعفر ذو المعالی ابن علیّ الخیر ذی النّوال «3»
__________________________________________________
(1)- سپس [هانی بن ثویب حضرمی] بر برادرش جعفر بن علی علیه السّلام حمله کرد و او را هم شهید کرد.
دامغانی، ترجمه اخبار الطوال،/ 303
(2)- پس از آن [هانی بن ثبیت] به جعفر بن علی حمله برد و او را نیز بکشت و سر او را بیاورد.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3056
(3)- [فی المطبوع: «ذو النّوال»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 208
أخی حسین ذو «1» النّدی المفضال
ثمّ حمل، فقاتل حتّی قتل- رحمه اللّه.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 206- 207
قال یحیی بن الحسن، عن علیّ بن إبراهیم بالإسناد الّذی قدّمته فی خبر عبد اللّه:
قتل جعفر بن علیّ بن أبی طالب، و هو ابن تسع عشرة سنة.
«2» قال أبو مخنف فی حدیث الضّحاک المشرفیّ: إنّ العبّاس بن علیّ قدّم أخاه جعفرا بین یدیه، «3» لأنّه لم یکن له ولد لیحوز ولد العبّاس بن علیّ میراثه «3»، «2» فشدّ علیه هانئ بن ثبیت الّذی قتل أخاه، فقتله «2»، هکذا قال الضّحّاک «2».
و قال نصر بن مزاحم: حدّثنی عمرو بن شمر، عن جابر، «4» عن أبی جعفر محمّد بن علیّ: أنّ خولی بن یزید الأصبحیّ- لعنه اللّه- قتل جعفر بن علیّ. «5»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 54- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 39؛ البحرانی، العوالم، 17/ 282؛ المحمودی، العبرات، 2/ 77
و قتل جعفر بن علیّ و هو ابن سبع عشر سنة.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 194
و تقدّم بعده «6» [عبد اللّه بن علیّ] جعفر بن علیّ علیه السّلام، «7» فقتله أیضا هانئ «8».
__________________________________________________
(1)- فی النّسخ: ذی.
(2- 2) [لم یرد فی العبرات].
(3- 3) [لم یرد فی البحار و العوالم].
(4)- [من هنا حکاه عنه فی نفس المهموم،/ 326].
(5)- و هنگام شهادت نوزده سال داشت. ضحاک مشرقی در حدیثی که در فوق گذشت روایت کرده [است] که عباس بن علی علیهما السّلام او را برای کشتن مقدم داشت؛ زیرا که او نیز مانند عبد اللّه بن علی فرزندی نداشت. چنانچه ضحاک نقل کرده [است]، جعفر نیز به دست هانی بن ثبیت کشته شد. ولی در حدیثی که نصر بن مزاحم از امام باقر علیه السّلام روایت کرده [است]، جعفر بن علی به دست خولی اصبحی- لعنه اللّه- کشته شد.
رسولی محلاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 80
(6)- [لم یرد فی الدّمعة السّاکبة].
(7)- [زاد فی الأسرار: «فقاتل»].
(8)- [أضاف فی الدّمعة السّاکبة: «و خولی بن یزید الأصبحیّ لعنه اللّه»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 209
المفید، الإرشاد، 2/ 113- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 321؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 334؛ مثله الطّبرسی، إعلام الوری،/ 248
فأمر [العبّاس] أخویه، [عبد اللّه و جعفرا]، فنزلا، فقاتلا حتّی قتلا.
الشّجری، الأمالی، 1/ 175
ثمّ خرج من بعده [عثمان بن علیّ] أخوه جعفر بن علیّ، و أمّه أمّ البنین أیضا، فحمل و هو یقول:
إنّی أنا جعفر ذو المعالی نجل علیّ الخیر ذی النّوال «1»
أحمی حسینا بالقنا العسّال و بالحسام الواضح الصّقال
ثمّ قاتل حتّی قتل.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 29- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 76
ثمّ برز أخوه [عثمان بن علیّ] جعفر منشئا: «2»
إنّی أنا جعفر ذو المعالی ابن علیّ الخیر ذی النّوال «3»
ذاک الوصیّ ذو السّنا و الوالی حسبی بعمّی جعفر و الخال
أحمی حسینا ذا النّدی «4» المفضال «5»
«6» رماه خولی الأصبحیّ، فأصاب شقیقته أو عینه «6».
__________________________________________________
- آن‌گاه جعفر بن علی به جای برادر به میدان آمد، او را نیز هانی کشت.
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 113
(1)- [فی المطبوع: «ذو النّوال»].
(2)- [و فی نفس المهموم و المعالی مکانه: «و تقدّم بعده جعفر بن علیّ علیه السّلام قائلا (کما فی المناقب) ...»].
(3)- [فی المطبوع: «ذو النّوال»].
(4)- [فی المطبوع: «ذی النّدی»].
(5)- [أضاف فی نفس المهموم: «فشدّ علیه هانئ بن ثبیت، فقتله» قال ابن شهر آشوب:].
(6- 6) [المعالی: «فقاتل و قتل جمعا کثیرا، فشدّ علیه هانئ بن ثبیت، فقتله، و فی خبر: قتله خولی بن یزید الأصبحیّ بعدما رماه بسهم، فأصاب شقیقته، أو عینه، أقول: شرک أخاه العبّاس فی ذلک لأنّ العبّاس قیل: جاءه سهم، و أصاب عینه»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 210
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 107- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 326؛ المحمودی، العبرات، 2/ 76؛ مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 431
و حمل هانئ بن ثبیت الحضرمیّ علی عبد اللّه بن علیّ، فقتله، ثمّ حمل علی جعفر بن علیّ، فقتله. «1»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 294
فأقدموا [عبد اللّه و جعفر و عثمان] علی عسکر عمر بن سعد إقدام الشّجعان و أملأوا صدورهم و وجوههم بالضّرب و الرّمی و الطّعان.
فکانوا کما قال ابن نباتة السّعدیّ:
لقوا نبلنا مرد العوارض فانثنوا لا وجههم منه نحی و شوارب
خلقنا بأطراف القنا فی ظهورهم عیونا لها وقع السّیوف حواجب
و أعجب من ذی اختلاس نفوسهم و هنّ علیهم بالحنین نوادب
و جدّوا فی القتال حتّی قتلوا.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 35
(زیارة النّاحیة): السّلام علی جعفر بن أمیر المؤمنین الصّابر بنفسه محتسبا، و النّائی عن الأوطان مغتربا «2» المستسلم للقتال، المستقدم للنّزال، المکثور بالرّجال، لعن اللّه قاتله هانئ بن ثبیت الحضرمیّ.
ابن طاووس، الإقبال،/ 574، مصباح الزّائر،/ 279- 280- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 66؛ البحرانی، العوالم، 17/ 336؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 303؛ المحمودی، العبرات، 2/ 149
و قتل إخوة الحسین و هم [...] و جعفر.
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 457
ثمّ قتل [...] و جعفر، و [...] بنو علیّ بن أبی طالب، إخوة الحسین.
__________________________________________________
(1)- هانی بن ثبیت حضرمی بر عبد اللّه بن علی حمله کرد او را کشت. بعد از قتل او، به جعفر بن علی (برادر دیگر) حمله کرد و باز هم او را کشت.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 187
(2)- [الأسرار: «معترفا»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 211
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 187
قتل جعفر بن علیّ علیه السّلام [...] رماه خولی بن یزید بسهم، فقتله. «1»
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 197
ثمّ برز من «2» بعده [عثمان بن علی علیه السّلام] أخوه جعفر بن علیّ «3»، «4» و أمّه امّ البنین أیضا «3»، و هو یقول:
إنّی أنا جعفر ذو المعالی ابن علیّ الخیر ذی النّوال «5»
حسبی بعمّی شرفا و خالی «6» أحمی حسینا ذا النّدی «7» المفضال
ثمّ قاتل «4»، فرماه «6» خولی الأصبحیّ، فأصاب شقیقته، أو عینه «8». «9»
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 307- مثله المجلسی، البحار، 45/ 38؛ البحرانی، العوالم، 17/ 281؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 320؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 300؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 82- 83؛ الأمین، لواعج الأشجان،/ 178
ثمّ برز أخوه [عثمان بن علیّ] جعفر بن علیّ علیه السّلام، فقاتل حتّی قتل و هو ابن تسع عشرة سنة، رضی اللّه عنه.
ابن امیر الحاجّ، شرح الشّافیة،/ 367
__________________________________________________
(1)- آن‌گاه جعفر بن علی رضی اللّه عنه عزم معرکه کرد و از عقب روان شد.
بعد از آن [هانی بن ثویب] متوجه جعفر بن علی شد، او را نیز هلاک ساخت.
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 162، 165
(2)- [لم یرد فی اللّواعج].
(3- 3) [اللّواعج: «و کان عمره تسع عشرة سنة»].
(4- 4) [مثیر الأحزان: «و له من العمر تسعة عشر سنة، فقاتل قتالا شدیدا»].
(5)- [فی المطبوع: «ذو النّوال»].
(6- 6) [اللّواعج: «فحمل علیه هانئ بن ثبیت الحضرمیّ أیضا فقتله، و جاء برأسه و قیل رماه»].
(7)- [فی المطبوع: «ذی النّدی»].
(8)- [زاد فی مثیر الأحزان: «و قیل قتله هانئ بن شبث الحضرمیّ»].
(9)- پس، جعفر پسر امیر المؤمنین علیه السّلام که جوان نوزده ساله بود به عزم شهادت رو به میدان آورد و به روایت امام محمد باقر علیه السّلام، خولی اصبحی تیری بر شقیقه یا دیده آن سید عدیم النظیر زد که به آن تیر به والد کبیر خود ملحق شد. به روایت دیگر، به ضربت هانی پسر شیث حضرمی به سرای باقی شتافت.
مجلسی، جلاء العیون،/ 677
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 212
و روی: أنّ العبّاس علیه السّلام قدّم أخاه جعفرا بین یدیه، فشدّ علیه هانئ بن شبیب الّذی قتل أخاه، فقتله.
البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 320
فی النّسخة الّتی کانت تنسب إلی شهاب الدّین العاملیّ: [...] و برز من بعده [عون بن مسلم بن عقیل] جعفر بن علیّ بن أبی طالب، فودّع الحسین- و هو أخو الحسین علیه السّلام- فبرز نحو القوم، فقاتل قتالا شدیدا حتّی لا یحصی عدد قتلاه، و قیل ألف فارس، فطعنه لعین، فصرعه. «1»
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 282
و لمّا قتل عثمان، دعا العبّاس علیه السّلام، أخاه الثّالث (جعفر)، و قال له- مثلما قال لأخویه من قبل-: «یا أخی! تقدّم إلی الحرب حتّی أراک قتیلا- کأخوتک- فأحتسبک کما أحتسبتهما، فإنّه لا ولد لکم».
فتقدم جعفر إلی معسکر الأعداء، فشدّ علیهم بسیفه، و هو یقول:
إنّی أنا جعفر ذو المعالیّ ابن علیّ الخیر ذی النّوال
حسبی بعمّی شرفا و خالی أحمی حسینا ذا النّدی المفضال
فرماه خولی بن یزید الأصبحی- أو هانئ بن ثبیت الحضرمیّ- فأصاب شقیقته أو عینه، فقتله.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 317
__________________________________________________
(1)- از پس او، جعفر الاکبر بن علی علیه السّلام آهنگ قتال نمود و او مکنی به ابی عبد اللّه بود و مادر او چنان که مرقوم شد، ام البنین است. برادرش عباس بعد از عبد اللّه، او را فرمان جنگ داد و جعفر در برابر صف، این رجز بگفت:
إنّی أنا جعفر ذو المعالی إبن علیّ الخیر ذی النّوال
حسبی لعمّی شرفا و خالی أحمی حسینا ذا النّدی المفضال 1
و به جنگ درآمد. او را نیز هانی بن ثبیت الحضرمی شهید ساخت. و به روایت صاحب عوالم، خولی الاصبحی تیری به سوی او گشاد داد و آن تیر بر شقیقه، و اگر نه بر چشم او آمد و از اسب درافتاد.
(1). من جعفر و دارای موجبات شرفم. پسر علی نیکوکار و بخشنده‌ام. عمو و دائیم برای شرف من بس است. از حسین با جود و فضیلت حمایت می‌کنم.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 2/ 337- 338
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 213

و عثمان بن علی بن أبی طالب، رماه خولی بن یزید بسهم، فأثبته، و أجهز علیه رجل من بنی أبان بن دارم.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 76- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 143، 150
و قتل عثمان بن علیّ أیضا. رماه خولی بن یزید بسهم، ثمّ شدّ علیه رجل من بنی أبان ابن دارم، فقتله.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 407، أنساب الأشراف، 3/ 201- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 78
و رمی یزید الأصبحیّ عثمان بن علیّ بسهم، فقتله، ثمّ خرج إلیه، فاحتزّ رأسه، فأتی به عمر بن سعد، فقال له: أثبنی. فقال عمر: علیک بأمیرک- یعنی عبید اللّه بن زیاد- فسله أن یثیبک. «1»
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 255- عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2629، الحسین بن علیّ،/ 88؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 432
و رمی خولی بن یزید الأصبحیّ عثمان بن علیّ بن أبی طالب بسهم، ثمّ شدّ علیه رجل من بنی أبان بن دارم، فقتله، و جاء برأسه. «2»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 449
و خرج من بعده [عمر بن علیّ علیه السّلام] أخوه عثمان بن علیّ- و أمّه أمّ البنین بنت حزام بن خالد بن ربیعة بن الوحید بن کلاب العامریّة- و هو یقول:
«3» [إنّی أنا عثمان ذو المفاخر شیخی علیّ ذو الفعال الطّاهر
__________________________________________________
(1)- یزید اصبحی تیری به عثمان بن علی زد و او را شهید کرد و سپس سر او را جدا کرد و پیش عمر بن سعد آورد و گفت: «به من پاداش بده!»
عمر گفت: «پاداش خود را از امیرت عبید اللّه بن زیاد مطالبه کن.»
دامغانی، ترجمه اخبار الطوال،/ 303
(2)- خولی بن یزید اصبحی تیری به عثمان بن علی انداخت. پس از آن، یکی از بنی ابان بن دارم به او حمله برد و خونش بریخت و سر او را بیاورد.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3056
(3)- ما بین الحاجزین من د و بر، و بدله فی الأصل: شعرا.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 214
و ابن عمّ للنّبیّ «1» الطّاهر أخو «2» حسین خیرة الأخائر
و سیّد الکبار و الأصاغر بعد الرّسول و الوصیّ النّاصر «3»]
فقاتل حتّی قتل- رحمه اللّه.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 206
قال یحیی بن الحسن، عن علیّ بن إبراهیم، عن عبید اللّه بن الحسن و عبد اللّه بن العبّاس، قالا: قتل عثمان بن علیّ و هو ابن إحدی و عشرین سنة. «4»
و قال الضّحّاک «5» المشرقیّ فی الإسناد الأوّل الّذی ذکرناه آنفا «5» «6»: إنّ خولی بن یزید رمی عثمان بن علیّ بسهم، فأوهطه، «7» و شدّ علیه رجل من بنی أبان بن دارم، «8» فقتله، و أخذ برأسه «8». «9»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 55- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 37؛ البحرانی، العوالم، 17/ 281؛ القمی، نفس المهموم،/ 327؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 432؛ المحمودی، العبرات، 2/ 78
و قتل عثمان بن علیّ و هو ابن إحدی و عشرین سنة.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 194
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «النّبیّ»].
(2)- فی د و بر: أخا.
(3)- لیس البیت فی د.
(4)- [إلی هنا حکاه عنه فی الأسرار،/ 300].
(5- 5) [فی البحار و العوالم: «بإسناده»].
(6)- [من هنا حکاه عنه فی المعالی].
(7)- [فی البحار و العوالم: «فأسقطه»، و فی المعالی: «فسقط عن فرسه»، و إلی هنا حکاه عنه فی نفس المهموم].
(8- 8) [فی البحار و العوالم: «و أخذ رأسه»].
(9)- و چنان‌چه از عبید اللّه بن الحسن و عبد اللّه بن عباس روایت شده [است] عثمان بن علی در هنگام شهادت بیست و یکسال داشت. در حدیث ضحاک مشرقی که در بالا ذکر شد، چنین است که خولی اصبحی او را هدف تیر قرار داد و آن تیر او را بر زمین افکند و در این موقع مردی از قبیله ابان بن دارم با شتاب آمد و او را به قتل رسانید و سر آن جناب را برید و آن سر را همراه خود برد.
رسولی محلاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 80
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 215
و تعمّد خولی بن یزید الأصبحیّ «1» عثمان بن علیّ علیه السّلام و قد قام مقام إخوته، فرماه بسهم «2»، فصرعه، و شدّ علیه رجل من بنی دارم، فاحتزّ «3» رأسه. «4»
المفید، الإرشاد، 2/ 113- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 321؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 334؛ مثله الطّبرسی، إعلام الوری،/ 248
ثمّ خرج من بعده عثمان بن علیّ، و أمّه أمّ البنین بنت حزام بن خالد، من بنی کلاب و هو یقول:
إنّی أنا عثمان ذو المفاخر شیخی علیّ ذو الفعال الطّاهر
صنو النّبیّ ذو الرّشاد «5» السّائر ما بین کلّ غائب و حاضر
ثمّ قاتل حتّی قتل.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 29- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 78
ثمّ برز أخوه عثمان و هو ینشد: «6»
إنّی أنا عثمان ذو المفاخر شیخی علیّ ذو الفعال الطّاهر
هذا حسین سیّد الأخایر و سیّد الصّغار و الأکابر «7»
بعد النّبیّ و الوصیّ النّاصر
و رماه «8» خولی بن یزید الأصبحیّ علی جنبه، فسقط عن فرسه، و حزّ «9» رأسه رجل
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه عنه فی الدّمعة السّاکبة].
(2)- [لم یرد فی إعلام الوری و الدّمعة السّاکبة و الأسرار].
(3)- [فی الإرشاد ط علمیّة و الأسرار: «فاجتزّ»].
(4)- عثمان بن علی به جای برادران آمد. پس، خولی بن یزید اصبحی تیری به او زد و او را به زمین افکند و مردی از دارم بر او حمله کرد و سرش را جدا کرد.
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 113
(5)- [فی المطبوع: «ذی الرّشاد»].
(6)- [و فی المعالی و نفس المهموم مکانه: «و برز عثمان بن علیّ علیه السّلام (و هو ابن احدی و عشرین سنة) قائلا: ...»].
(7)- [إلی هنا حکاه عنه فی نفس المهموم و المعالی، و أضاف فی نفس المهموم: «و فی المناقب: رماه [خولی] علی جنبه، فسقط عن فرسه، و شدّ علیه رجل من بنی أبان بن دارم، فقتله، و أخذ رأسه» و أضاف فی المعالی:
«فقاتل قتالا شدیدا»].
(8)- [العبرات: «فرماه»].
(9)- [فی المطبوع: «جزّ»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 216
من بنی أبان بن حازم «1».
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 107- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 327؛ المحمودی، العبرات، 2/ 78؛ مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 431- 432
و رمی خولی بن یزید الأصبحیّ عثمان بن علیّ، ثمّ حمل علیه رجل من بنی أبان بن دارم، فقتله، و جاء برأسه. «2»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 294
فأقدموا [عبد اللّه و جعفر و عثمان] علی عسکر عمر بن سعد إقدام الشّجعان، و أملأوا صدورهم و وجوههم بالضّرب، و الرّمی، و الطّعان.
و جدّوا فی القتال حتّی قتلوا.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 35
(زیارة النّاحیة): السّلام علی عثمان بن أمیر المؤمنین، سمّی عثمان بن مظعون، لعن اللّه رامیه بالسّهم خولی بن یزید الأصبحیّ الأیادیّ الأبانیّ الدّارمیّ.
ابن طاووس، الإقبال،/ 574، مصباح الزّائر،/ 280- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 67؛ البحرانی، العوالم، 17/ 336؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 303؛ المحمودی، العبرات، 2/ 150
و قتل إخوة الحسین و هم [...] و عثمان.
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 457
ثمّ قتل [...] و عثمان و [...] بنو علیّ بن أبی طالب، إخوة الحسین. «3»
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 187
__________________________________________________
(1)- [العبرات: «دارم»].
(2)- خولی بن یزید اصبحی، عثمان بن علی را هدف تیر کرد و بعد از آن مردی از بنی ابان بنی دارم بر او حمله کرد و او را کشت و سرش را برید و برد.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 187
(3)- بعد از آن، عثمان بن علی رضی اللّه عنه روی به اعدا آورد و شربت شهادت چشید. و یزید الابطحی به زخم تیری، عثمان بن علی را انداخت، سر او را از بدنش جدا کرد و پیش عمر بن سعد برد و از وی توقع انعامی نمود. عمر گفت: «پیش امیر خود عبید اللّه زیاد ببر و مدعای خود را از او التماس نمای.»
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 161- 162، 165
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 217
ثمّ برز من بعده [عمر بن علیّ] أخوه عثمان بن علیّ «1» و أمّه أمّ البنین بنت حزام بن خالد من بنی کلاب «1»، و هو یقول «2»:
إنّی أنا عثمان ذو المفاخر شیخی علیّ ذو الفعال الظّاهر «3» «4» «5» و ابن عمّ للنّبیّ الطّاهر «4»
أخی حسین خیرة الأخائر و سیّد الکبار و الأصاغر «5»
بعد الرّسول و الوصیّ النّاصر
فرماه خولی بن یزید الأصبحیّ «6» علی جنبه «7»، فسقط عن فرسه «8»، و حزّ «9» رأسه رجل من بنی أبان بن حازم، فقتله «10».
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 307- مثله المجلسی، البحار، 45/ 37؛ البحرانی، العوالم، 17/ 280- 281؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 319- 320؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 300؛ الأمین، لواعج الأشجان،/ 178- 179؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 316- 317
__________________________________________________
(1- 1) [اللّواعج: «فقام مقام إخوته و کان عمره إحدی و عشرین سنة»].
(2)- [و فی بحر العلوم مکانه: «و لمّا قتل عبد اللّه دعا العبّاس علیه السّلام أخاه الثّانی عثمان و قال له- کما قال لأخیه عبد اللّه-: تقدّم یا أخی حتّی أراک قتیلا و أحتسبک، فإنّه لا ولد لک، فتقدّم عثمان إلی الحرب و هو یرتجز و یقول ...»].
(3)- [فی اللّواعج و بحر العلوم: «الطّاهر»].
(4- 4) [لم یرد فی بحر العلوم].
(5- 5) [اللّواعج:
«هذا حسین خیرة الأخائر و سید الصّغار و الأکابر»
].
(6)- [إلی هنا حکاه فی بحر العلوم و أضاف: «بسهم وقع فی جبینه فأضعفه حتّی سقط عن فرسه إلی الأرض، فجاءه رجل من أبان بن دارم، فاحتزّ رأسه»].
(7)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار و اللّواعج: «جبینه»].
(8)- [إلی هنا حکاه فی اللّواعج و أضاف: «و حمل علیه رجل من بنی أبان بن دارم، فقتله و جاء برأسه»].
(9)- [فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار: «و جزّ»].
(10)- [لم یرد فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و الأسرار].
پس، عثمان پسر امیر مؤمنان علیه السّلام پای در میدان سعادت نهاد و خرمن عمر بسیاری از آن کافران را بر باد داد؛ تا آن‌که خولی اصبحی تیری بر جبین مبین آن سید مکین زد که از اسب درگردید و سر مبارکش را نامردی از فرزندان ابان بن حازم جدا کرد و در آن‌وقت، از عمر شریف او بیست و یک سال گذشته بود.
مجلسی، جلاء العیون،/ 677
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 218
ثمّ برز من بعده [عمر بن علیّ علیه السّلام] عثمان بن علیّ علیه السّلام، و هو ابن احدی و عشرین سنة، فقاتل حتّی قتل رضی اللّه عنه.
ابن أمیر الحاجّ، شرح الشّافیة،/ 367
فی النّسخة الّتی کانت تنسب إلی شهاب الدّین العاملیّ: [...] و برز من بعده [جعفر بن علیّ علیه السّلام] عثمان بن علیّ بن أبی طالب، فقاتل قتالا شدیدا حتّی قتل من القوم ستّمائة فارس، و رماه الدّارمیّ بسهم، فصرعه، ثمّ استشهد أمام الحسین علیه السّلام. «1»
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 282
ثمّ برز بعده أخوه عثمان بن علیّ و هو یقول:
شیخی علیّ ذو الفخار الظّاهر هو ابن عمّ للنّبیّ الطّاهر
فرماه خولی بن یزید الأصبحیّ (لعنه اللّه) بسهم علی جبینه، فسقط و احتزّ رأسه رجل من بنی أبان بن حازم.
الجواهری، مثیر الأحزان،/ 82
__________________________________________________
(1)- از پس او، از فرزندان ام البنین، نوبت به عثمان الاکبر افتاد و او مکنی به ابو عمر بود و بیست و یک ساله بود و فرزند نداشت. گاهی که متولد شد، علی علیه السّلام فرمود: «او را به نام برادر خود عثمان بن مظعون، عثمان نام نهادم.»
او نیز به فرمان عباس به میدان آمد و گفت:
إنّی أنا عثمان ذو المفاخر شیخی علیّ ذو الفعال الظّاهر
و إبن عمّ للنّبیّ الطّاهر أخی حسین خیرة الأخائر
و سیّد الکبار و الأصاغر بعد الرّسول و الوصیّ النّاصر (1)
و بعد از کشش و کوشش بسیار، خولی بن یزید الاصبحی تیری گشاد داد و بر جبین مبارکش آمد و از اسب درافتاد و مردی از قبیله بنی ابان بن دارم بشتافت و سر از تنش برداشت.
(1). خلاصه اشعار: من عثمان و دارای وسائل افتخارم: آقایم علی نیکوکار و عموزاده پیغمبر پاک است. برادرم حسین بهترین نیکان و پس از پیغمبر و علی سرور تمام مردم است.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشّهدا علیه السّلام، 2/ 338
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 219

و العبّاس بن علیّ بن أبی طالب علیه السّلام و أمّه أمّ البنین [...] قتله زید بن رقاد الجنبیّ، «1» و حکیم بن الطّفیل الطّائیّ السّنبسیّ، و کلاهما ابتلی فی بدنه «1».
الرّسّان، تسمیة من قتل، تراثنا، س 1- ع 2،/ 149- عنه: الشّجریّ، الأمالی، 1/ 170؛ مثله المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 120
و العبّاس بن علیّ بن أبی طالب الأکبر، قتله زید بن رقاد الجنبیّ، و حکیم السّنبسیّ من طی‌ء.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 75- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 143
ولده یسمّونه «السّقّاء»، و یکنّونه أبا قربة؛ شهد مع الحسین کربلاء؛ فعطش الحسین؛ فأخذ قربة، و اتّبعه إخوته «2» لأبیه و أمّه «2» بنو علیّ، و هم: عثمان، و جعفر، و عبد اللّه؛ فقتل إخوته قبله «3»، و جاء بالقربة یحملها «4» إلی الحسین مملوءة؛ فشرب منها الحسین، ثمّ قتل العبّاس بن علیّ بعد إخوته مع الحسین.
المصعب الزّبیری، نسب قریش،/ 43- مثله ابن أبی الدّنیا، مقتل الإمام أمیر المؤمنین علیه السّلام،/ 120؛ المحمودی، العبرات «5»، 2/ 80
و قال بعضهم: قتل حرملة بن کاهل الأسدیّ، ثمّ الوالبیّ العبّاس بن علیّ بن أبی طالب مع جماعة و تعاوروه، و سلب ثیابه حکیم بن طفیل الطّائیّ. «6»
و رمی الحسین بسهم، فتعلّق بسرباله.
__________________________________________________
(1- 1) [الحدائق الوردیّة: بسهم»].
(2- 2) [فی المقتل و العبرات: «لأمّه»].
(3)- [أضاف فی المقتل و العبرات: «و لا عقب لإخوته»].
(4)- [فی المقتل و العبرات: «فحملها»].
(5)- [حکاه فی العبرات عن المقتل].
(6)- [إلی هنا حکاه عنه فی العبرات].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 220
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 407، أنساب الأشراف، 3/ 201- عنه:
المحمودی، العبرات، 2/ 82
و کان حکیم بن طفیل الطّائیّ سلب العبّاس بن علیّ ثیابه، و رمی الحسین بسهم، فکان یقول: تعلّق سهمی بسرباله و ما ضرّه. فبعث إلیه عبد اللّه بن کامل، فأخذه، فاستغاث أهله بعدی بن حاتم، فکلّم فیه ابن کامل فقال: أمره إلی الأمیر المختار، و بادر به إلی المختار قبل شفاعة ابن حاتم له إلی المختار، فأمر به المختار فعرّی، و رمی بالسّهام حتّی مات.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 6/ 407
و حرملة بن کاهل بن الجزّار بن سلمة بن الموقد الّذی قتل عبّاس بن علیّ بن أبی طالب مع الحسین علیهم السّلام.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 11/ 175
و الأسدیّ: حرملة بن الکاهل الّذی جاء برأس عبّاس بن علیّ بن أبی طالب و هو قتله مع الحسین بالطّفّ.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 13/ 256
و بقی العبّاس بن علیّ قائما أمام الحسین یقاتل دونه، و یمیل معه حیث مال، حتّی قتل رحمه اللّه. «1»
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 255- عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2629، الحسین ابن علیّ،/ 88؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 432؛ المحمودی، العبرات، 2/ 82
قتله زید بن رقاد «2» الجنبیّ و حکیم بن الطّفیل السّنبسیّ. «3»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 468- مثله ابن الأثیر، الکامل، 3/ 302
و خرج من بعده أخوه العبّاس بن علیّ و هو یقول:
__________________________________________________
(1)- عباس علیه السّلام همچنان پیشاپیش امام حسین علیه السّلام ایستاده بود و جنگ می‌کرد. امام حسین علیه السّلام به هر سو می‌رفت، او هم به همان‌سو می‌رفت تا شهید شد. رحمت خدا بر او باد.
دامغانی، ترجمه اخبار الطوال،/ 303- 304
(2)- [الکامل: «داوود»].
(3)- زید بن رقاد (جنبی) با حکیم بن طفیل سنبسی او را کشتند.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3083
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 221
أقسمت باللّه الأعزّ الأعظم و بالحجور صادقا و زمزم
و ذو الحطیم و الفنا المحرّم لیخضبنّ الیوم جسمی بالدّم
أمام ذی الفضل و ذی التّکرّم ذاک حسین ذو «1» الفخار الأقدم
ثمّ حمل، فلم یزل یقاتل حتّی قتل من القوم جماعة، و قتل- رحمه اللّه.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 207
و العبّاس یقال له: السّقّاء، لأنّ الحسین طلب الماء فی عطشه و هو یقاتل، فخرج العبّاس و أخوه، و احتال حمل إداوة ماء و دفعها إلی الحسین، فلمّا أراد الحسین أن یشرب من تلک الإداوة/ جاء سهم، فدخل حلقه، فحال بینه و بین ما أراد من الشّرب، فاحترشته السّیوف حتّی قتل، فسمّی العبّاس بن علیّ «السّقّاء» لهذا السّبب.
ابن حبّان، الثّقات (السّیرة النّبویّة)، 2/ 310، السّیرة النّبویّة (ط بیروت)،/ 559
حدّثنی أحمد بن عیسی، قال: حدّثنی حسین بن نصر، قال: حدّثنا أبی، قال: حدّثنا عمرو بن شمر، عن جابر، عن أبی جعفر: أنّ زید بن رقاد الجنبیّ «2» و حکیم بن الطّفیل الطّائی قتلا العبّاس بن علیّ علیه السّلام. «3»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 56- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 40؛ البحرانی، العوالم، 17/ 283
قال المدائنیّ: أبو غسّان، عن هارون بن سعد، عن القاسم بن الأصبغ بن نباتة قال:
رأیت رجلا من بنی أبان بن دارم أسود الوجه، و کنت أعرفه جمیلا، شدید البیاض، فقلت له: ما کدت أعرفک، قال: إنّی قتلت شابّا أمرد مع الحسین بین عینیه أثر السّجود، فما نمت لیلة منذ قتلته إلّا أتانی، فیأخذ بتلابیبی، حتّی یأتی جهنّم، فیدفعنی فیها، فأصیح،
__________________________________________________
(1)- فی النّسخ: ذی.
(2)- [لم یرد فی البحار و العوالم].
(3)- و در حدیث دیگر از امام باقر علیه السّلام روایت کرده [است] که فرمود: «زید بن رقاد جهنی و حکیم بن طفیل طایی هردو در قتل عباس بن علی شرکت داشتند.»
رسولی محلاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 82
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 222
فما یبقی أحد فی الحیّ إلّا سمع صیاحی. قال: و المقتول العبّاس بن علیّ- علیه السّلام-. «1»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 78- 79- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 306؛ العوالم، 17/ 625- 626
و کان الّذی ولی قتل العبّاس بن علیّ یومئذ یزید بن زیاد الحنفیّ، و أخذ سلبه حکیم ابن طفیل الطّائیّ، و قیل: إنّه شرک فی قتله یزید. و کان بعد أن قتل إخوته عبد اللّه و عثمان و جعفر معه قاصدین الماء. و یرجع وحده بالقربة، فیحمل علی أصحاب عبید اللّه بن زیاد الحائلین دون الماء. فیقتل منهم، و یضرب فیهم حتّی یتفرّجوا عن الماء، فیأتی الفرات، فیملأ القربة، و یحملها، و یأتی بها الحسین علیه السّلام و أصحابه، فیسقیهم حتّی تکاثروا علیه، و أوهنته الجراح من النّبل، فقتلوه کذلک بین الفرات و السّرادق، و هو یحمل الماء، و ثمّ قبره «2» رحمه اللّه.
و قطعوا یدیه و رجلیه حنقا علیه، و لما أبلی فیهم، و قتل منهم، فلذلک سمّی السّقّاء.
و قتل العبّاس بن علیّ یومئذ و هو ابن أربع و ثلاثین سنة.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 191- 194
__________________________________________________
(1)- مدائنی از قاسم بن اصبغ بن نباته روایت کرده [است] که گفت: «من مردی را (در کوفه) از قبیله بنی دارم می‌شناختم که مرد زیباچهره و سفیدرویی بود. پس از واقعه کربلا او را دیدم، چهره‌اش سیاه گشته [بود]. از او پرسیدم: «من تو را زیباچهره و سفیدرو دیده بودم، چه شد که چهره‌ات این‌گونه سیاه گشته؟»
پاسخ داد: «من جوان نورسی را از همراهان حسین علیه السّلام در کربلا کشتم که در پیشانیش جای سجده مشاهده می‌شد و از آن روز تا به حال که او را کشته‌ام، هر شب در خواب به بالینم می‌آید و گریبانم را می‌گیرد و مرا به سوی دوزخ می‌کشاند و در آن‌جا می‌افکند و من چنان در خواب ناله و فریاد می‌زنم که تمام همسایگان صدایم را می‌شنوند.»
قاسم (راوی حدیث) گوید: آن جوانی که به دست این مرد کشته شد، همان عباس بن علی صلّی اللّه علیه و اله بود.
رسولی محلاتی، ترجمه مقاتل الطّالبیین،/ 120
(2)- و المرویّ أنّ الإمام زین العابدین علیه السّلام تولّی دفنه عندما دفن أباه و أصحابه یوم الثّالث عشر من شهر محرم، أی بعد الفاجعة بثلاثة أیّام (وسیلة الدّارین ص 347).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 223
و حملت الجماعة علی «1» الحسین علیه السّلام، «2» فغلبوه علی عسکره و «2» اشتدّ «3» به العطش، فرکب المسنّاة یرید الفرات «4» و بین یدیه «5» العبّاس أخوه «4»، فاعترضه «6» خیل ابن سعد (لعنه اللّه)، «7» و فیهم رجل من بنی دارم «8». فقال لهم: ویلکم، حولوا بینه و بین «9» الفرات «10»، و لا تمکّنوه من الماء. «11» فقال الحسین علیه السّلام: اللّهمّ أظمئه «12». فغضب الدّارمیّ و رماه بسهم، فأثبته فی حنکه، فانتزع الحسین علیه السّلام السّهم و بسط یده «13» تحت حنکه، فامتلأت راحتاه من الدّم، فرمی به «14»، ثمّ «15» قال: اللّهمّ إنّی أشکو إلیک ما یفعل بابن بنت نبیّک «16». «17» ثمّ رجع إلی مکانه و قد اشتدّ به العطش.
و أحاط القوم بالعبّاس «7»، فاقتطعوه عنه «17»، فجعل یقاتلهم وحده حتّی قتل رحمه اللّه، «18»
__________________________________________________
(1)- [و فی اللّواعج مکانه: «و حمل القوم علی ...»].
(2- 2) [الدّمعة السّاکبة: «و قد»].
(3)- [و فی أعیان الشّیعة مکانه: «إنّ الحسین علیه السّلام لمّا اشتدّ ...»].
(4- 4) [لم یرد فی روضة الواعظین].
(5)- [إعلام الوری: «یده»].
(6)- [فی الإرشاد ط مؤسسة آل البیت علیهم السّلام و الدّمعة السّاکبة و نفس المهموم: «فاعترضته» و فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «فاعترضتهما»].
(7- 7) [أعیان الشّیعة: «و أحاطوا»].
(8)- [اللّواعج: «أبان بن دارم»].
(9)- [إعلام الوری: «بین الماء»].
(10)- [العبرات: «الماء»].
(11)- [أضاف فی اللّواعج: «فحالوا بینه و بین الفرات»].
(12)- [فی روضة الواعظین: «أظمّه» و أضاف فی اللّواعج: «و فی روایة اللّهمّ اقتله عطشا و لا تغفر له»].
(13)- [فی الدّمعة السّاکبة: «کفّه» و فی اللّواعج و العبرات: «یدیه»].
(14)- [فی إعلام الوری و روضة الواعظین: «فرماه» و إلی هنا حکاه فی روضة الواعظین،/ 161- 162].
(15)- [اللّواعج: «نحو السّماء، ثمّ حمد اللّه و أثنی علیه، ثمّ»].
(16)- [أضاف فی اللّواعج: «اللّهمّ أحصهم عددا، و اقتلهم بددا، و لا تبق منهم أحدا»].
(17- 17) [الدّمعة السّاکبة: «ثمّ اقتطعوا العبّاس عنه، و أحاطوا به من کلّ جانب»].
(18)- [الدّمعة السّاکبة، «قتلوه رضی اللّه عنه، فبکی الحسین علیه السّلام لقتله بکاء شدیدا» و إلی هنا حکاه فی إعلام الوری و عنه فی العبرات].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 224
«1» و کان المتولّی لقتله «1» زید بن ورقاء الحنفیّ و حکیم بن الطّفیل السّنسنیّ «2» بعد أن أثخن بالجراح، فلم یستطع حرّاکا. «3»
المفید، الإرشاد، 2/ 113- 114- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 321- 322؛ القمی، نفس المهموم،/ 329- 330؛ المحمودی، العبرات، 2/ 82؛ مثله الطّبرسی، إعلام الوری،/ 248؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 608، لواعج الأشجان،/ 182- 183
ثمّ نزل [العبّاس بن علیّ]، فقاتل حتّی قتل.
الشّجری، الأمالی، 1/ 175
ثمّ خرج من بعده العبّاس بن علیّ، و أمّه أمّ البنین أیضا و هو السّقّاء، فحمل و هو یقول:
__________________________________________________
(1- 1) [أعیان الشّیعة: «قتله»].
(2)- [فی الإرشاد ط مؤسسة آل البیت علیهم السّلام و نفس المهموم و أعیان الشّیعة و اللّواعج: «السّنبسیّ» و لم یرد فی الدّمعة السّاکبة].
(3)- [أضاف فی نفس المهموم: «و روی الحسن بن علیّ الطّبریّ: أنّ الحسین علیه السّلام رماه رجل ملعون بسهم، فأثبت فی جبهته، فانتزعه العبّاس علیه السّلام و ما ذکرناه من أنّه أثبت فی حنکه الشّریف أشهر» و أضاف فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «فبکی الحسین علیه السّلام لقتله بکاء شدیدا»].
و در این حال لشگر بر حسین علیه السّلام حمله کرده، همراهان او را از پای درآوردند و تشنگی بر آن حضرت سخت شد. پس آن جناب بر شتر مسناة سوار شده، به سوی فرات به راه افتاد و برادرش عباس نیز همراه او بود پس سوارگان لشگر پسر سعد لعنه اللّه سر راه بر او گرفتند و مردی از بنی دارم در میان ایشان بود. پس به لشکر گفت: وای بر شما! میانه او و فرات حائل شوید و نگذارید به آب دسترسی پیدا کند.
حسین علیه السّلام فرمود: «بار خدایا! این مرد را به تشنگی دچار کن.»
آن مرد دارمی ناپاک خشمگین شد و تیری به جانب آن حضرت پرتاب کرد. آن تیر در زیر چانه آن حضرت فرورفت. حسین علیه السّلام آن تیر را بیرون کشید و دست زیر چانه گرفت. پس دو مشت آن جناب پر از خون شد. خونها را به هوا ریخت. سپس فرمود: «بار خدایا! من به تو شکایت برم از آن‌چه این مردم درباره پسر دختر پیغمبرت رفتار کنند.»
آن‌گاه به جای خویش بازگشت و تشنگی سخت بر او غلبه کرده بود.
از آن‌سو لشگر دور عباس علیه السّلام را گرفته به او حمله‌ور شدند و آن جناب به تنهایی با ایشان جنگ کرد تا کشته شد؛ رحمه اللّه. و عهده‌دار کشتن آن جناب زید بن ورقاء حنفی و حکیم بن طفیل سنسنی بودند و این پس از آن بود که زخمهای سنگینی برداشته بود و نیروی جنبش نداشت.
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 113- 114
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 225
أقسمت باللّه الأعزّ الأعظم و بالحجون صادقا و زمزم
و بالحطیم و الفنا المحرّم لیخضبنّ الیوم جسمی بدمی
دون الحسین ذی الفخار الأقدم إمام أهل الفضل و التّکرّم
فلم یزل یقاتل حتّی قتل جماعة من القوم، ثمّ قتل، فقال الحسین: الآن انکسر ظهری، و قلّت حیلتی.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 29- 30- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 81، 83
و کان عبّاس السّقّاء قمر بنی هاشم صاحب لواء الحسین، و هو أکبر الإخوان مضی یطلب الماء، فحملوا علیه، و حمل هو علیهم، و جعل یقول: «1»
لا أرهب الموت إذ الموت رقی حتّی أواری فی المصالیت لقا
نفسی لنفس «2» المصطفی الطّهر وقا إنّی أنا العبّاس أغدو بالسّقا
و لا أخاف الشّرّ یوم الملتقی
ففرّقهم «3»، «4» فکمن له زید بن ورقاء الجهنیّ من وراء نخلة، و عاونه حکیم بن طفیل السّنبسیّ، فضربه علی یمینه «4»، فأخذ السّیف بشماله، و حمل علیهم و هو یرتجز:
«5» و اللّه إن قطعتم یمینی إنّی أحامی أبدا «6» عن دینی
و عن إمام صادق الیقین نجل النّبیّ الطّاهر الأمین
«7» فقاتل حتّی ضعف، فکمن له الحکیم بن الطّفیل الطّائیّ من وراء نخلة، فضربه علی شماله «7»، فقال: «5»
__________________________________________________
(1)- [و فی أعیان الشّیعة و اللّواعج مکانه: «فیروی أنّه خرج یطلب الماء و حمل علی القوم و هو یقول ...»].
(2)- [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «لسبط»].
(3)- [لم یرد فی العبرات].
(4) (- 4) [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «و ضربه زید بن ورقاء علی یمینه، فقطعها»].
(5) (- 5) [لم یرد فی العبرات].
(6)- [أعیان الشّیعة: «دائما»].
(7) (- 7) [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «فضربه حکیم بن الطّفیل علی شماله، فقطعها»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 226
یا نفس لا تخشی من الکفّار و أبشری برحمة الجبّار
مع النّبیّ السّیّد المختار قد قطعوا ببغیهم یساری
فأصلهم یا ربّ حرّ النّار «1»
فقتله الملعون بعمود من حدید، «2» فلمّا «3» رآه الحسین مصروعا علی شطّ الفرات، بکی «3» و أنشأ یقول:
تعدّیتم «4» یا شرّ قوم بفعلکم «5» و خالفتم «6» قول «7» النّبیّ محمّد
أما کان خیر الرّسل وصّاکم «8» بنا أما نحن من نسل النّبیّ المسدّد
أما کانت الزّهراء أمّی دونکم أما کان «9» من خیر البریّة أحمد
لعنتم و أخزیتم بما قد جنیتم فسوف تلاقوا حرّ نار توقّد
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 108- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 334- 335؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 448؛ المحمودی، العبرات، 2/ 81- 82، 83- 84؛ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 608، لواعج الأشجان،/ 179- 180
و لمّا اشتدّ بالحسین علیه السّلام و أصحابه العطش، و بلغ منه اللّغوب.
«10» فرویت إلی القاسم بن أصبغ بن نباتة، قال: حدّثنی من شاهد الحسین علیه السّلام و قد لزم المسنّاة یرید الفرات، و العبّاس بین یدیه.
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه فی أعیان الشّیعة و اللّواعج، و أضیف: «فضربه آخر بعمود من حدید، فقتله»].
(2)- [من هنا حکاه عنه فی المعالی].
(3) (- 3) [المعالی: «قتل العبّاس علیه السّلام بکی الحسین علیه السّلام»].
(4)- [نفس المهموم: «تعدّیتموا»].
(5)- [المعالی: «ببغیکم»].
(6)- [نفس المهموم: «خالفتموا»].
(7)- [المعالی: «دین»].
(8)- [المعالی: «أوصاکم»].
(9)- [المعالی: «أنا»].
(10) (10*) [حکاه عنه فی نفس المهموم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 227
فقال زرعة «1» بن أبان بن دارم: حولوا بینه و بین الماء. و رماه بسهم، فأثبته فی حنکه، فقال علیه السّلام: اللّهمّ اقتله عطشا، و لا تغفر له أبدا. و کان قد أتی بشربة، فحال الدّم بینه و بین الشّرب، فجعل یتلقّی الدّم، «2» و یقول هکذا «2» إلی السّماء. «3»
و رویت عن الشّیخ عبد الصّمد، عن الشّیخ أبی الفرج عبد الرّحمان بن جوزیّ: أنّ الأبانیّ کان بعد ذلک یصیح من الحرّ فی بطنه، و البرد فی ظهره (10*)، و بین یدیه المراوح و الثّلج، و خلفه الکانون، و هو یقول: اسقونی، أهلکنی العطش. فیؤتی بالعسّ فیه الماء و اللّبن و السّویق یکفی جماعة، فیشربه، ثمّ یقول: اسقونی. فما زال کذلک حتّی انقدّت بطنه کانقداد البعیر.
ثمّ اقتطعوا العبّاس عنه، و أحاطوا به من کلّ جانب و قتلوه، فبکی الحسین علیه السّلام لقتله بکاءا شدیدا.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 36- 37- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 331، 332
ثمّ بعث [المختار] عبد اللّه بن کامل إلی حکیم بن الطّفیل السّنبسیّ، و کان قد أخذ سلب العبّاس، و رماه بسهم، فأخذوه قبل وصوله إلی المختار، و نصبوه هدفا، و رموه بالسّهام.
ابن نما، ذوب النّضّار،/ 119- مثله المجلسی، البحار، 45/ 375؛ البحرانی، العوالم، 17/ 695
قال هشام بن محمّد: [...] و العبّاس بن علیّ، قتله زید بن رقاد [...]
و قال الشّعبیّ: أوّل قتیل منهم العبّاس بن علیّ. «4»
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 145
(زیارة النّاحیة): السّلام علی العبّاس بن أمیر المؤمنین، المواسی أخاه بنفسه، الآخذ
__________________________________________________
(1)- [فی المعالی مکانه: «و فی روایة نفس المهموم: «لمّا نزلوا علی الشّریعة، صاح زرعة ...»].
(2) (- 2) [المعالی: «فیرمی به»].
(3)- [إلی هنا حکاه فی المعالی، 1/ 315].
(4)- و یک‌یک و دودو می‌رفتند و حرب می‌کردند و سواران و پیادگان لشگر کفر می‌کشتند و حسین علیه السّلام ایشان را کشته یا نیم‌کشته به در خیمه زنان می‌برد. از پسران و عموزادگان و برادرزادگان بعد از آن خلق روی به حضرت حسین علیه السّلام کردند. قتال عظیم بکرد و بی‌طاقت شد. ملعونی تیر بر پیشانی امام زد.
عباس تیر را بکشید. خلق گرد عباس درآمدند و او را از حسین جدا کردند و عباس به کنار فرات شهید شد و قبر او آن‌جاست.
عماد الدّین طبری، کامل بهائی، 2/ 285
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 228
لغده من أمسه، الفادی «1» له، الواقی، السّاعی إلیه بمائه، المقطوعة یداه، لعن اللّه قاتله «2» یزید بن الرّقاد الحیتیّ «3» و حکیم بن الطّفیل الطّائیّ.
ابن طاووس، الإقبال،/ 574، مصباح الزّائر،/ 279- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 66؛ البحرانی، العوالم، 17/ 336؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 303؛ المحمودی، العبرات، 2/ 149
قال الرّاوی: و اشتدّ العطش بالحسین علیه السّلام، فرکب المسنّاة یرید الفرات، و العبّاس أخوه بین یدیه، فاعترضته خیل ابن سعد، فرمی رجل من بنی دارم الحسین علیه السّلام بسهم، فأثبته فی حنکه الشّریف، فانتزع علیه السّلام «4» و بسط یدیه «5» تحت حنکه، حتّی امتلأت راحتاه من الدّم، ثمّ رمی به و قال: اللّهمّ إنّی أشکو إلیک ما یفعل بابن بنت نبیّک. ثمّ اقتطعوا العبّاس عنه، و أحاطوا به من کلّ جانب حتّی قتلوه (قدّس اللّه روحه)، «6» فبکی الحسین علیه السّلام لقتله بکاء شدیدا. «7»
ابن طاووس، اللّهوف،/ 117- 118- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 50؛ البحرانی، العوالم، 17/ 292
و قتل إخوة الحسین و هم: العبّاس و [...]
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 457
__________________________________________________
(1)- [مصباح الزّائر: «المفدی»].
(2)- [فی مصباح الزّائر و الأسرار: «قاتلیه»].
(3)- [فی مصباح الزّائر و العبرات: «الجنبیّ» و فی البحار و العوالم: «الجهنیّ» و لم یرد فی الأسرار].
(4)- [زاد فی البحار و العوالم: «السّهم»].
(5)- [البحار: «یده»].
(6)- [أضاف فی البحار و العوالم: «و کان المتولّی لقتله زید بن ورقاء الحنفیّ و حکیم بن الطّفیل السّنبسیّ»].
(7)- راوی گفت: تشنگی حسین به نهایت سختی رسید. پس، بر فراز سد آب برآمد تا داخل فرات شود و برادرش عباس نیز پیشاپیش آن حضرت بود. سربازان ابن سعد جلوگیری نمودند و مردی از قبیله دارم تیری به سوی حسین پرتاب نمود. تیر به زیر چانه آن حضرت جا گرفت. حسین تیر را بیرون کشید و هردو دست به زیر خون گرفت تا کفهایش پرخون شد. سپس خون را به آسمان پاشید و عرض کرد: «بار الها! شکایت رفتاری را که با فرزند دختر پیغمبرت می‌شود، به پیشگاه تو می‌کنم.»
سپس سربازان، عباس را از حسین جدا کردند و گرداگردش را گرفتند تا آن‌که شهیدش نمودند (قدس اللّه روحه)، حسین علیه السّلام بر کشته شدن برادرش سخت گریست.
فهری، ترجمه لهوف،/ 117- 118
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 229
ثمّ قتل عبد اللّه و العبّاس و [...] بنو علیّ بن أبی طالب، إخوة الحسین.
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 187
و قتل معه العبّاس بن علیّ علیه السّلام، و أمّ العبّاس أمّ البنین بنت حازم قتله زید بن رقّاد الجهنیّ. «1»
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 197
و کان العبّاس السّقّاء قمر بنی هاشم صاحب لواء الحسین علیه السّلام و هو أکبر الإخوان، مضی یطلب الماء، فحملوا علیه «2» و حمل علیهم و جعل «3» یقول: «4»
لا أرهب الموت إذا الموت رقا حتّی أواری فی المصالیت لقی
نفسی لنفس «5» المصطفی الطّهر وقا إنّی أنا العبّاس أغدو بالسّقا
و لا أخاف الشّرّ یوم الملتقی
ففرّقهم «6»، فمکن له زید بن ورقاء من وراء نخلة، و عاونه حکیم بن الطّفیل السّنبسیّ،
__________________________________________________
(1)- بعد از آن، عباس بن علی رضی اللّه عنه آماده قتال شد بر اهل بغی و طغیان حمله کرد و مراسم جد و اجتهاد به جا آورد. از ایشان می‌کشت تا کشته شد و عباس چون به عز شهادت فایز گشت، امام حسین رضی اللّه عنه فرمود که: «الآن انکسر ظهری و قلّت حیلتی!»
و عباس بن علی رضی اللّه عنه در پیش امیر المؤمنین حسین بعد از کشته شدن برادران ایستاده بود و به هر جانبی که آن جناب توجه می‌کرد، او نیز میل آن طرف می‌کرد تا کشته شد.
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 162، 165- 166
پس برادران امام حسین رضی اللّه عنه متعاقب یکدیگر به امر قتال اقبال نموده، هریک جمعی از اصحاب ضلال را کشته، شهید شدند و چون عباس بن علی علیه السّلام به دار السلام خرامید، امام حسین (سلام اللّه علیه) گفت: «الآن انکسر ظهری و قلّت حیلتی»؛ یعنی این زمان پشت من شکست و اندک شد چاره من.
برفت آن یار و من بیچاره گشتم ز کوی خوشدلی آواره گشتم
خواند امیر، حبیب السّیر، 2/ 54
(2)- [من هنا حکاه عنه فی الدّمعة السّاکبة].
(3)- [الدّمعة السّاکبة: «و حاربهم و هو»].
(4)- [و فی مثیر الأحزان مکانه: «فحاربهم محاربة الأبطال و هو یقول ...»].
(5)- [مثیر الأحزان: «لسّبط»].
(6)- [لم یرد فی مثیر الأحزان].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 230
فضربه علی یمینه «1»، فأخذ السّیف بشماله، و حمل و هو یرتجز:
و اللّه إن قطعتم یمینی إنّی أحامی أبدا عن دینی
و عن إمام صادق الیقین نجل النّبیّ الطّاهر الأمین
فقاتل حتّی ضعف، فکمن له الحکیم «2» بن الطّفیل الطّائیّ من وراء نخلة، فضربه علی شماله، فقال:
یا نفس لا تخشی من الکفّار و أبشری برحمة الجبّار
مع النّبیّ السّیّد «3» المختار قد قطعوا ببغیهم یساری
فأصلهم یا ربّ حرّ النّار «4»
فضربه ملعون بعمود من حدید، فقتله. فلمّا رآه الحسین علیه السّلام صریعا علی شاطئ الفرات، بکی «5» و أنشأ یقول:
تعدّیتم یا شرّ قوم ببغیکم «6» و خالفتموا قول «6» النّبیّ محمّد أما کان خیر الرّسل أوصاکم بنا
أما نحن من نجل النّبیّ المسدّد أما کانت الزّهراء امّی دونکم «7»
أما کان من خیر البریّة أحمد «8» لعنتم و اخزیتم بما قد جنیتم
فسوف تلاقوا حرّ نار توقّد
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی مثیر الأحزان: «فبراها»].
(2)- [فی البحار و الدّمعة السّاکبة و مثیر الأحزان: «الحکم»].
(3)- [مثیر الأحزان: «الطّاهر»].
(4)- [أضاف فی الدّمعة السّاکبة: «قال: فحمل علیه السّلام القربة بأسنانه، و جعل یرکض لیوصل الماء إلی عطاش أهل البیت، فجاءه سهم، فأصاب القربة، و أریق مائها، ثمّ جاء سهم آخر، فأصاب صدره، فانقلب عن فرسه، و صاح إلی أخیه الحسین علیه السّلام: أدرکنی، و فی روایة»، و إلی هنا حکاه فی مثیر الأحزان].
(5)- [زاد فی الدّمعة السّاکبة: «بکاء شدیدا و حمله إلی الخیمة»].
(6) (- 6) [فی البحار و العوالم و مثیر الأحزان: «و خالفتم دین» و فی الدّمعة السّاکبة: «و خالفتموا دین»].
(7)- [الدّمعة السّاکبة: «ویلکم»].
(8)- [الدّمعة السّاکبة: «والدی»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 231
«1» و لمّا قتل العبّاس قال الحسین علیه السّلام: الآن انکسر ظهری، و قلّت حیلتی.
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 308- 310- مثله المجلسی، البحار، 45/ 40- 41، 42؛ البحرانی، العوالم، 17/ 283- 284، 285؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 323- 324؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 83- 84
روی: أنّ العبّاس بن علیّ علیه السّلام کان حامل لواء أخیه الحسین علیه السّلام، فلمّا رأی جمیع عسکر الحسین علیه السّلام قتلوا و إخوانه و بنو عمّه بکی و أنّ [و] إلی لقاء ربّه اشتاق و حنّ، فحمل «2» الرّایة، و جاء نحو أخیه الحسین علیه السّلام، و قال: «3» یا أخی! هل «3» رخصة؟ فبکی الحسین علیه السّلام «4» بکاء شدیدا «4»، حتّی ابتلّت لحیته المبارکة «5» بالدّموع، ثمّ قال: «6» یا أخی! کنت «6» العلامة من عسکری و «7» مجمع عددنا، فإذا أنت «5» غدوت، یؤول جمعنا إلی الشّتات، و عمارتنا تنبعث إلی الخراب «8». فقال العبّاس: فداک روح أخیک یا سیّدی، قد «9» ضاق صدری من حیاة الدّنیا، و أرید أخذ الثّار من هؤلاء المنافقین. فقال الحسین علیه السّلام:
إذا «5» غدوت إلی الجهاد، فاطلب لهؤلاء الأطفال قلیلا من الماء.
فلمّا أجاز الحسین علیه السّلام أخاه العبّاس للبراز، برز کالجبل العظیم، و قلبه کالطّود الجسیم، لأنّه کان فارسا هماما، و بطلا ضرغاما، و کان جسورا علی الطّعن و الضّرب فی میدان
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه فی نفس المهموم،/ 337].
(2)- [فی المعالی مکانه: «و لمّا قتل عسکر الحسین علیه السّلام و قتل بنو عمّه و إخوته، بکی العبّاس و أنّ و اشتاق إلی لقاء ربّه و حنّ و حمل ...»].
(3- 3) [المعالی: «یا أخاه! هل من»].
(4- 4) [لم یرد فی المعالی].
(5)- [لم یرد فی المعالی].
(6- 6) [المعالی: «أخی أنت»].
(7)- [المعالی: «و أنت»].
(8)- [و لعلّ کلام العبّاس أخاه الحسین علیهما السّلام کان فی موقعین: الأوّل: کلامه فی بدء القتال إلی قوله:
(تنبعث إلی الخراب). و الثّانی: کلامه حینما لم یبق مع أخیه غیره. و قد جمع الرّوای بینهما مع اختلاف الزّمن کی یکون السّرد مجتمعا کاملا].
(9)- [المعالی: «لقد»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 232
الکفاح و الحرب، فلمّا توسّط المیدان وقف، و قال «1»: یا عمر بن سعد! هذا الحسین ابن بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله یقول «2»: إنّکم قتلتم أصحابه و إخوته و بنی عمّه، و بقی فریدا مع أولاده «3» و هم عطاشا «4»، قد أحرق الظّمأ قلوبهم، فاسقوه «5» شربة من الماء، لأنّ أطفاله «6» و عیاله وصلوا إلی الهلاک، و هو مع ذلک یقول لکم: دعونی أخرج إلی أطراف «7» الرّوم، و الهند، و أخلی لکم الحجاز، و العراق، و الشّرط لکم أنّ «8» غدا فی القیامة لا أخاصمکم عند اللّه حتّی یفعل اللّه بکم ما یرید. فلمّا أوصل العبّاس إلیهم الکلام عن أخیه، فمنهم من سکت و لم یردّ جوابا، و منهم من جلس یبکی.
فخرج الشّمر و شبث بن ربعیّ (لعنهما اللّه)، «9» فجاءا نحو العبّاس و قالا «9»: یا ابن أبی تراب، قل لأخیک لو کان کلّ وجه الأرض ماء، و هو تحت أیدینا، ما أسقیناکم منه قطرة إلّا أن تدخلوا فی بیعة یزید. فتبسّم العبّاس و مضی إلی أخیه الحسین و عرض علیه ما قالوا، فطأطأ رأسه «10» إلی الأرض، و بکی حتّی بلّ أزیاقه، فسمع الحسین علیه السّلام الأطفال ینادون «11» العطش «12». فلمّا سمع العبّاس ذلک، رمق بطرفه إلی السّماء، و قال: إلهی و سیّدی! أرید أعتدّ «13» بعدّتی، و أملئ لهؤلاء الأطفال قربة من الماء. فرکب فرسه، و أخذ رمحه و القربة فی
__________________________________________________
(1)- [المعالی: «و نادی»].
(2)- [المعالی: «یقول لکم»].
(3)- [زاد فی المعالی: «و عیاله»].
(4)- [المعالی: «عطاش»].
(5)- [المعالی: «فاسقوهم»].
(6)- [المعالی: «أولاده و أطفاله»].
(7)- [المعالی: «طرف»].
(8)- [المعالی: «أنّی»].
(9- 9) [فی المطبوع: «فجاء نحو العبّاس و قال»].
(10)- [المعالی: «الحسین علیه السّلام برأسه»].
(11)- [المعالی: «و هم ینادون»].
(12)- [المعالی: «العطش، العطش»].
(13)- [المعالی: «أن أعتدّ»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 233
کتفه «1»، و کان قد جعل عمر بن سعد (لعنه اللّه تعالی) أربعة آلاف خارجی موکلین علی الماء، لا یدعون أحدا من أصحاب الحسین یشربون منه، فلمّا رأوا العبّاس قاصدا إلی الفرات أحاطوا به من کلّ جانب و مکان، فقال لهم: یا قوم! أنتم کفرة أم مسلمون؟ هل یجوز فی مذهبکم أو فی دینکم أن تمنوا «2» الحسین و عیاله شرب الماء، و الکلاب و الخنازیر یشربون منه، و الحسین مع أطفاله و أهل بیته یموتون من العطش «3»؟ أما تذکرون عطش القیامة؟
فلمّا سمعوا کلام العبّاس وقف خمسمائة رجل، و رموه بالنّبل و السّهام، فحمل علیهم، «4» فتفرّقوا عنه هاربین کما تتفرّق الغنم عن الذّئب، و غاص فی أوساطهم، و قتل منهم علی ما نقل تقریبا من ثمانین فارسا، فهمز فرسه إلی الماء، و أراد أن یشرب، فذکر عطش الحسین و عیاله و أطفاله، فرمی الماء من یده و «4» قال: و اللّه لا أشربه و أخی الحسین علیه السّلام و عیاله و أطفاله عطاشا «5»، لا کان ذلک أبدا. «6» ثمّ ملأ القربة، و حملها علی کتفه الأیمن، و همز فرسه، و أراد أن یوصل الماء إلی الخیمة، فاجتمع علیه القوم، فحمل علیهم، فتفرّقوا عنه، و صار نحو الخیمة، فقطعوا علیه الطّریق، فحاربهم محاربة عظیمة، فصادفه نوفل الأزرق و ضربه علی یده الیمنی، فبراهما، فحمل العبّاس القربة علی کتفه الأیسر، فضربه نوفل أیضا، فبرا کتفه الأیسر من الزّند، فحمل القربة بأسنانه، فجاء سهم، فأصاب القربة، فانفرت و أریق ماءها، ثمّ جاء سهم آخر فی صدره، فانقلب عن فرسه إلی الأرض،
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی المعالی].
(2)- [المعالی: «أن تمنعوا»].
(3)- [المعالی: «عطشا»].
(4- 4) [لم یرد فی المعالی و ذکر بدله عن البحار].
(5)- [المعالی: «عطاش»].
(6)- [إلی هنا حکاه عنه فی المعالی و أضاف: «و عن أبی مخنف یقول:
یا نفس من بعد الحسین هونی و بعده لا کنت أن تکونی
هذا الحسین شارب المنون و تشربین بارد المعین
هیهات ما هذا فعال دینی و لا فعال صادق الیقین»]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 234
و صاح إلی أخیه الحسین: أدرکنی. فساق الرّیح الکلام إلی الخیمة، فلمّا سمع کلامه أتاه، فرآه طریحا، فصاح: وا أخاه! وا عبّاساه! وا قرّة عیناه! وا قلّة ناصراه! ثمّ بکا بکاء شدیدا، و حمل العبّاس إلی الخیمة، فجدّدوا الأحزان، و أقاموا العزاء.
الطّریحی، المنتخب، 2/ 312- 314- عنه: المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 444- 445، 446
فقال العبّاس لأخیه الحسین: یا أخی، ما تری ما حلّ بنا من العطش، و أشدّ الأشیاء علینا عطش الأطفال و الحرم. فقال الإمام علیه السّلام: امض إلی الفرات و آتنا بشی‌ء من الماء.
فقال: سمعا و طاعة. فضمّ إلیه رجالا، و سار حتّی أشرفوا علی المشرعة، فتوثّبوا علیهم الرّجال، و قالوا لهم: ممّن القوم؟ قالوا: نحن من أصحاب الحسین. قالوا: و ما تصنعون؟
قالوا: فقد کضّنا العطش، و أشدّ ذلک علینا عطش الحرم و الأطفال. فلمّا سمعوا ذلک، حملوا علیهم، فمنعوهم، فحمل علیهم العبّاس، فقتل منهم رجالا و جدل أبطالا حتّی کشفهم عن المشرعة، و نزل، فملأ قربته، و مدّ یده لیشرب، فذکر عطش الحسین علیه السّلام، فنفض یده، و قال: و اللّه لا ذقت الماء و سیّدی الحسین عطشان. ثمّ صعد المشرعة، فأخذه النّبل من کلّ مکان حتّی صار جلده کالقنفذ من کثرته، فحمل علیه رجل من القوم، فضربه ضربة قطع بها یمینه، فأخذ السّیف بشماله، فحلّ علیه آخر، فقطعها، فانکبّ، و أخذ السّیف بفمه، فحمل علیه رجل، فضربه بعمود من حدید علی رأسه، ففلق هامته، فوقع علی الأرض، و هو ینادی: یا أبا عبد اللّه! علیک منّی السّلام. فلمّا رأی الحسین أخاه و قد انصرع، صرخ: وا أخاه! وا عبّاساه! وا مهجة قلباه! یعزّ و اللّه علیّ فراقک. ثمّ حمل علی القوم و کشفهم عنه، ثمّ نزل إلیه، فحمله علی ظهر جواده، و أقبل به إلی الخیمة، فطرحه، و هو یبکی حتّی أغمی علیه.
الطّریحی، المنتخب، 2/ 441- 443
أقول: و فی بعض تألیفات أصحابنا: أنّ العبّاس لمّا رأی وحدته علیه السّلام، أتی أخاه و قال «1»:
یا أخی، هل من رخصة؟ فبکی الحسین علیه السّلام بکاء شدیدا، ثمّ قال: یا أخی، أنت
__________________________________________________
(1)- [فی الدّمعة السّاکبة و مثیر الأحزان مکانه: «فلمّا رأی وحدة أخیه أتی و قال ...»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 235
صاحب لوائی، و إذا مضیت تفرّق عسکری! «1» فقال العبّاس: قد ضاق صدری، و سئمت من الحیاة، و أرید أن أطلب ثأری من هؤلاء المنافقین.
فقال الحسین علیه السّلام: فاطلب لهؤلاء الأطفال قلیلا من الماء. فذهب العبّاس «2» و وعظهم و حذّرهم، فلم ینفعهم، فرجع إلی أخیه، فأخبره، فسمع الأطفال ینادون: العطش العطش! فرکب فرسه، و أخذ رمحه و القربة، و قصد نحو الفرات، فأحاط به أربعة آلاف ممّن کانوا موکّلین بالفرات، و رموه بالنّبال، فکشفهم «3»، و قتل منهم علی ما روی ثمانین رجلا حتّی «4» دخل الماء.
فلمّا أراد أن یشرب غرفة من الماء، ذکر عطش الحسین و أهل بیته، فرمی الماء «5» و ملأ القربة «6» و حملها علی کتفه الأیمن، و توجّه نحو الخیمة، فقطعوا علیه الطّریق «7» و أحاطوا به من کلّ جانب «8»، «9» فحاربهم حتّی ضربه نوفل الأزرق علی یده الیمنی، فقطعها، فحمل القربة علی کتفه الأیسر، فضربه نوفل، فقطع یده الیسری من الزّند «9»، فحمل القربة بأسنانه، فجاءه «10» سهم، فأصاب القربة و اریق ماؤها، ثمّ جاءه سهم آخر، فأصاب صدره،
__________________________________________________
(1)- [و لعلّ کلام العبّاس أخاه الحسین علیهما السّلام کان فی موقعین: الأوّل: کلامه فی بدء القتال إلی قوله: (تفرّق عسکری) و الثّانی: کلامه حینما لم یبق مع أخیه غیره. و قد جمع الرّاوی بینهما مع اختلاف الزّمن کی یکون السّرد مجتمعا کاملا.].
(2)- [زاد فی الدّمعة السّاکبة و مثیر الأحزان: «إلی القوم»].
(3)- [لم یرد فی الدّمعة السّاکبة و مثیر الأحزان].
(4)- [المعالی: «حتّی إذا»].
(5)- [إلی هنا حکاه عنه فی المعالی].
(6)- و قال علی ما روی:
یا نفس من بعد الحسین هونی و بعده لا کنت أن تکونی
هذا الحسین وارد المنون و تشربین بارد المعین
تاللّه ما هذا فعال دینی
(7)- [زاد فی الدّمعة السّاکبة: «فحملوا علیه»].
(8)- [إلی هنا حکاه عنه فی الدّمعة السّاکبة].
(9- 9) [لم یرد فی مثیر الأحزان و ذکر بدله بمثل تسلیة المجالس].
(10)- [مثیر الأحزان: «و جعل یرکض لیوصل الماء إلی عطشا أهل البیت فجاء»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 236
فانقلب عن فرسه «1». و صاح إلی أخیه الحسین: أدرکنی. فلمّا أتاه، رآه صریعا، فبکی، «2» و حمله إلی الخیمة. «3»
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه فی مثیر الأحزان و أضاف: «و نادی: أدرکنی یا أبا عبد اللّه. فأتاه کصقر المنقض، فلمّا رآه صریعا علی شاطی‌ء الفرات بکی»].
(2)- [إلی هنا حکاه عنه فی نفس المهموم و أضاف: «قلت: و ذکر الطّریحیّ فی کیفیّة قتله سلام اللّه علیه:
أنّه حمل علیه رجل، فضربه بعمود من حدید علی أم رأسه، ففلق هامته، فوقع علی الأرض، و هو ینادی:
یا أبا عبد اللّه علیک منّی السّلام. و قال ابن نما فی حکیم بن الطّفیل السّنبسیّ: و کان قد أخذ سلب العبّاس علیه السّلام، و رماه بسهم»].
(3)- عباس از همه برادران خود بزرگتر بود، به حسن و جمال و صباحت و شجاعت و قوت و شوکت و تنومندی و بلندی قامت از اهل زمان خود ممتاز بود. چون بر اسبان بلند سوار می‌شد، پاهای او بر زمین می‌کشید و او را ماه بنی هاشم می‌گفتند و در آن روز، آن بزرگوار علمدار حضرت سید اخیار بود.
چون عباس دید که کسی به غیر از آن امام مظلوم و فرزندان معصوم او نماند، به خدمت برادر نامدار خود آمد و گفت: «ای برادر! مرا رخصت فرما که جان خود را فدای تو گردانم و خود را به درجه رفیعه شهادت رسانم.»
حضرت از استماع سخنان جانسوز آن برادر مهربان، سیلاب اشک خونین از دیده‌های حق‌بین خود روان کرد و گفت: «ای برادر! تو علمدار منی و از رفتن تو لشکر من از هم می‌پاشد.»
عباس گفت: «ای برادر بزرگوار! سینه من از کشته شدن برادران و یاران و دوستان تنگ شده است و از زندگی ملول شده‌ام و آرزومند لقای حق تعالی گردیده‌ام و دیگر تاب دیدن مصیبت دوستان ندارم و می‌خواهم در طلب خون برادران و خویشان دمار از مخالفان برآرم.»
آن امام غریب فرمود که: «اگر البته عازم سفر آخرت گردیده‌ای، آبی جهت پردگیان سرادق عصمت و کودکان اهل بیت رسالت تحصیل کن که از تشنگی بی‌تاب گردیده‌اند.»
عباس به نزدیک آن سنگین‌دلان بی‌حیا رفت و گفت: «ای بی‌شرمان! اگر به گمان شما، ما گناهکاریم، زنان و اطفال ما چه گناه دارند؟ بر ایشان ترحم کنید و شربت آبی به ایشان بدهید.»
چون دید که نصیحت و پند در آن کافران اثر نمی‌کند، به خدمت حضرت برگشت. ناگاه از خیمه‌های حرم صدای العطش به گوش او رسید. بی‌تاب شد و بر اسب خود سوار شد و نیزه و مشکی برداشت و متوجه شط فرات گردید. چون به نزدیک نهر رسید، چهار هزار نامرد که بر آن موکل بودند، آن غریب مظلوم را در میان گرفتند و بدن شریفش را تیرباران کردند. آن شیر بیشه شجاعت خود را بر آن سپاه بی‌قیاس زد و هشتاد نفر از ایشان را با تن تنها بر زمین افکند و خود را به آب رسانید. چون کفی از آب برگرفت که بیاشامد، تشنگی آن امام مظلوم و اهل بیت او را به یاد آورد. آب را ریخت و مشک را پر کرد و بر دوش خود کشید و جنگ‌کنان متوجه خیمه‌های حرم شد. آن کافران بی‌حیا سر راه بر او گرفتند و بر دور او احاطه کردند و با ایشان محاربه می‌کرد و راه می‌پیمود. ناگاه یزید بن ورقا از کمین درآمد و حکم بن-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 237
المجلسی، البحار، 45/ 41- 42- عنه: البحرانی، العوالم، 17/ 284- 285؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة 4/ 322- 323؛ القمی، نفس المهموم،/ 336- 337؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 445- 446؛ مثله الجواهری، مثیر الأحزان،/ 83، 84
و کان العبّاس بن علیّ علیه السّلام أکبر الإخوان، مضی یطلب الماء، فحملوا علیه، و حمل علیهم، ففرّقهم، فکمن له زید بن ورقاء من وراء نخلة و عاونه حکیم بن الطّفیل السّنبسیّ، فضربه علی یمینه فقطعها، فأخذ السّیف بشماله، فقاتل حتّی ضعف، فکمن له الحکم بن الطّفیل الطّائیّ من وراء نخلة، فضربه علی شماله فأطنّها، فضربه ملعون بعمود من حدید، فقتله.
فلمّا رآه الحسین علیه السّلام علی شاطی‌ء الفرات بکی و قال علیه السّلام: الآن انکسر ظهری، و قلّت حیلتی.
فی بحار الأنوار: کان العبّاس بن علیّ علیه السّلام یکنّی أبا الفضل، و أمّه أمّ البنین الکلابیّة، و کان رجلا و سیما جمیلا، و کان یرکب الفرس المطهّم و رجلاه تخطّان فی الأرض، و کان یقال له «قمر بنی هاشم».
فی مقتل أبی مخنف: إنّ أبا الفضل العبّاس علیه السّلام لمّا حمل علی القوم، فکشفهم عن
__________________________________________________
- طفیل نیز او را مدد کرد. ضربتی بر آن سید بزرگوار زدند و دست راست او را جدا کردند. آن شیر بیشه شجاعت و نهال حدیقه امامت، مشک را بر دوش چپ کشید و شمشیر را به دست چپ گرفت و جهاد می‌کرد و راه می‌پیمود. ناگاه حکم بن طفیل ضربتی بر او زد و دست چپش را جدا کرد. آن فرزند شیر خدا، مشک را به دندان گرفت و اسب را می‌دوانید که آب را به آن لب تشنگان برساند. ناگاه تیری بر مشک خورد و آب بر زمین ریخت و تیر دیگر بر سینه بی‌کینه او آمد و از اسب درگردید. پس ندا کرد که:
«ای برادر بزرگوار مرا دریاب.»
به روایت دیگر، نوفل بن ازرق، عمود بر سر آن سرور زد که به بال سعادت به ریاض جنت پرواز کرد و آب کوثر از دست پدر بزرگوار خود نوشید. چون امام حسین علیه السّلام صدای آن برادر نیکوکردار را شنید، خود را به او رسانید. چون او را به آن حال مشاهده کرد، آه حسرت از دل پردرد کشید و قطرات اشک خونین از دیده بارید و فرمود: «الآن انکسر ظهری»؛ یعنی: «در این‌وقت، پشت من شکست.»
و به روایت حضرت امام جعفر صادق علیه السّلام، حق تعالی به عوض دو دست، دو بال به او کرامت کرد که در ریاض جنت به آن بالهای سعادت پرواز می‌کند.
مجلسی، جلاء العیون،/ 678- 680
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 238
المشرعة، و نزل، و ملأ القربة، و مدّ یده لیشرب، ذکر عطش الحسین علیه السّلام فقال: و اللّه لا ذقته و سیّدی الحسین عطشان.
ابن أمیر الحاجّ، شرح الشّافیة،/ 367- 368
أقول: و فی بعض الکتب المعتبرة: إنّ من کثرة الجراحات الواردة علی العبّاس علیه السّلام، لم یقدر الحسین علیه السّلام أن یحمله إلی محلّ الشّهداء، فترک جسده فی محلّ قتله، و رجع باکیا حزینا إلی الخیام.
البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 324
و فی بعض تألیفات أصحابنا: أنّ العبّاس لمّا رأی وحدته، أتی أخاه و قال: یا أخی، هل من رخصة؟ فبکی الحسین علیه السّلام بکاء شدیدا، حتّی ابتلّت لحیته بالدّموع و قال: یا أخی، کنت العلامة من عسکری، و مجمع عددنا، فإذا أنت غدوت إلی الجهاد، یؤول جمعنا إلی الشّتات، و عمارتنا تنبعث إلی الخراب. فقال العبّاس: فداک روح أخیک، یا سیّدی، قد ضاق صدری من حیاة الدّنیا و أرید أن آخذ الثّار من هؤلاء المنافقین. فقال الحسین علیه السّلام: إذا غدوت إلی الجهاد فاطلب لهؤلاء الأطفال قلیلا من الماء. قال: فلمّا أجاز الحسین علیه السّلام أخاه العبّاس للبراز، برز کالجبل العظیم و قلبه کالطّواد الجسیم، لأنّه کان فارسا هماما، و بطلا ضرغاما، و کان جسورا علی الطّعن و الضّرب فی میدان الکفاح و الحرب. [...]
قال: فهمز جواده نحو القوم حتّی توسّط المیدان، فوقف و قال: یا ابن سعد! هذا الحسین ابن بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله إنّکم قتلتم أصحابه، و إخوته، و بنی عمّه، و بقی فریدا مع أولاده و عیاله و هم عطاش قد أحرق الظّمأ قلوبهم، فاسقوهم شربة من الماء، لأنّ أطفاله و عیاله وصلوا إلی الهلاک، و هو مع ذلک یقول: دعونی أخرج إلی طرف الرّوم، أو الهند و أخلی لکم الحجاز، و أشرط لکم أنّ غدا فی القیامة لا أخاصمکم عند اللّه حتّی یفعل اللّه بکم ما یرید. فلمّا أوصل العبّاس إلیهم الکلام عن أخیه، فمنهم من سکت و لم یردّ جوابا، و منهم من جلس یبکی. فخرج الشّمر (لعنه اللّه) و شبث بن ربعیّ، فجاءا نحو العبّاس و قالا: قل لأخیک لو کان کلّ وجه الأرض ماء و هو تحت أیدینا، ما أسقیناکم
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 239
منه قطرة إلّا أن تدخلوا فی بیعة یزید. فتبسّم العبّاس و مضی إلی أخیه الحسین علیه السّلام و عرض «1» علیه ما قالوا، فطأطأ رأسه إلی الأرض و بکی حتّی بلّ أزیاقه. فسمع الحسین علیه السّلام أصوات الأطفال و هم ینادون: العطش العطش. فلمّا سمع العبّاس ذلک، رمق بطرفه إلی السّماء و قال: إلهی و سیّدی! أرید أن أعتدّ بعدتی، و أملأ لهؤلاء الأطفال قربة من الماء.
فرکب فرسه و أخذ رمحه و القربة فی کتفه و قصد الفرات.
و فی بعض مقاتل أصحابنا: إنّه لمّا نادی الحسین علیه السّلام: أما من ذابّ یذبّ عن حرم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله خرج إلیه أخوه العبّاس و قبّل بین عینیه و ودّعه، و سار حتّی أتی إلی الشّریعة و إذا دونها عشرة آلاف فارس مدرّعة، فلم یهوّلوه، فصاحت به الرّجال من کلّ جانب و مکان: من أنت یا غلام؟ فقال: أنا العبّاس بن علیّ بن أبی طالب. ثمّ نادی:
یا بنی فلاح! أنا ابن أختکم أمّ عاصم الکلابیّة، و أنا عطشان، و أهل بیت محمّد یذادون «2» من الماء، و هو مباح للکلاب و الخنازیر، و نحن منه محرومون و إلیه بالحسرة ناظرون.
فقال له عمر بن الحجّاج: یعزّ علیّ یا ابن الأخت ما نزل بک من العطش، و لو علمت، لأرسلت إلیک الماء، دونک و الفرات یا ابن الأخت.
فسار العبّاس حتّی نزل الفرات و جعل یملأ القربة.
فبلغ خبره إلی عمر بن سعد، فقال: علیّ برأس عمر بن الحجّاج حیث یقوّی علینا أعداءنا. فبعث إلیه عمر بن الحجّاج، و هو یقول: لا تعجل علیّ، إنّما عملت ذلک لأحتال علی قتله. و نهر علیه الرّجال. و قال: دونکم و العبّاس فقد حصل بأیدیکم. فلمّا رآهم العبّاس و قد تسارعوا إلیه و هو مکبّ علی الماء و همّ أن یشرب، فذکر عطش أخیه الحسین علیه السّلام، فلم یشرب و حطّ القربة عن عاتقه، و استقبل القوم یضربهم بسیفه و کأنّه النّار فی الأحطاب، و هو ینشد و یقول:
أنا الّذی أعرف عند الزّمجره یا ابن علیّ المسمّی حیدره
فاثبتوا الیوم لنا یا کفره لعترة الحمد و آل البقره
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «أعرض»].
(2)- [فی المطبوع: «یزادون»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 240
ثمّ حمل علی القوم و هو یقتل فیهم حتّی قتل من أبطالهم و ساداتهم مائة، ثمّ عاد إلی القربة، فاحتملها علی عاتقه و هو یقول:
للّه عین رأت ما قد أحاط بنا من اللّآم و أولاد الدّعیّات
یا حبّذا عصبة جادت بأنفسها حتّی تحلّ بأرض الغاضریّات
الموت تحت ذباب السّیف مکرمة إذ کان من بعده سکنی لجنّات
ثمّ حمل علی الرّجال و جدّل الأبطال حتّی قرب من أخیه الحسین علیه السّلام و هو یقول:
یا حسین بن علیّ إن یرید القوم فقدک
لن ینالوک بسوء إنّما نالوه جدّک
إنّ عندی من مصابی مثل ما إن هو عندک
قال: و کان فی عسکر عمر بن سعد رجل یقال له المارد بن صدیف التّغلبیّ، فلمّا نظر إلی ما فعله العبّاس من قتل الأبطال، خرّق أطماره و لطم علی وجهه، ثمّ قال لأصحابه:
لا بارک اللّه فیکم، أما و اللّه لو أخذ کلّ واحد منکم ملأ کفّه ترابا، لطمّرتموه، و لکنّکم تظهرون النّصیحة و أنتم تحت الفضیحة، ثمّ نادی بأعلی صوته: أقسم علی من کان فی رقبته بیعة للأمیر یزید، و کان تحت الطّاعة إلّا اعتزل عن الحرب و أمسک عن النّزال، فأنا لهذا الغلام الّذی قد أباد الرّجال، و قتل الأبطال، و أودی الشّجعان، و أفناهم بالحسام و السّنان، ثمّ من بعده أقتل أخاه الحسین علیه السّلام و من بقی من أصحابه معه.
فقال له الشّمر: إذ قد ضمنت أنّک تکون کفؤ النّاس أجمع، ارجع معی إلی الأمیر عمر بن سعد و أطلعه علی أنّک تأتیه بالقوم أجمعین إذا کان بک غنی عنّا.
فقال له المارد: یا شمر! أما و اللّه ما فیکم خیر لأنفسکم، فکیف تعیّرون غیرکم؟
فقال له الشّمر: ها نحن نرجع إلی رأیک و أمرک، و ننظر فعالک معه. ثمّ قال الشّمر للنّاس:
اعتزلوا علی الحرب حتّی ننظر ما یکون منهما. فأقبل المارد بن صدیف، و أفرغ علیه درعین ضیّقین الزّرد، و جعل علی رأسه بیضة عادیّة، و رکب فرسا أشقرا أعلی ما یکون
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 241
من الخیل، و أخذ بیده رمحا طویلا، فبرز إلی العبّاس بن علیّ علیه السّلام، فالتفت العبّاس، فرآه و هو طالب له یرعد و یبرق، فعلم أنّه فارس القوم، فثبت له حتّی إذا قاربه، صاح به المارد: یا غلام! ارحم نفسک، و اغمد حسامک، و أظهر للنّاس استسلامک، فالسّلامة أولی من النّدامة، فکم من طالب أمر حیل بینه و بین ما طلبه و غافصة أجله، و اعلم أنّه لم یحاربک فی هذا الیوم رجل أشدّ قسوة منّی، و قد نزع اللّه الرّحمة علیک من قلبی، و قد نصحت إن قبلت النّصیحة، ثمّ أنشأ یقول:
إنّی نصحتک إن قبلت نصیحتی حذرا علیک من الحسام القاطع
و لقد رحمتک إذ رأیتک نافعا و لعلّ مثلی لا یقاس بنافع
أعط القیاد تعش بخیر معیشة أو لا فدونک من عذاب واقع
قال: فلمّا سمع العبّاس کلامه، و ما أتی به من نظامه، قال له: ما أراک أتیت إلّا بجمیل و لا نطقت إلّا بتفضیل، غیر أنّی أری حیلک فی مناخ تذروه «1» الرّیاح أو فی الصّخرة الأطمس لا تقبله الأنفس، و کلامک کالسّراب یلوح، فإذا قصد، صار أرضا بورا، و الّذی أصّلته أن أستسلم إلیک، فذاک بعید الوصول، صعب الحصول، و أنا یا عدوّ اللّه و عدوّ رسوله، فمعوّد للقاء الأبطال و الصّبر علی البلاء فی النّزال و مکافحة الفرسان و باللّه المستعان، فمن کملت هذه الأوصاف فیه، فلا یخاف ممّن برز إلیه، ویلک، ألیس لی اتّصال برسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و أنا غصن متّصل بشجرته و تحفة من نور جوهره، و من کان من هذه الشّجرة، فلا یدخل تحت الذّمام، و لا یخاف من ضرب الحسام، فأنا ابن علیّ لا أعجز من مبارزة الأقران، و ما أشرکت باللّه لمحة بصر و لا خالفت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله فیما أمر، و أنا منه، و الورقة من الشّجرة، و علی الأصول تثبت الفروع، فاصرف عنک ما أمّلته، فما أنا ممّن یأسی علی الحیاة، و لا یجزع من الوفاة، فخذ فی الجدّ، و اصرف عنک الهزل، فکم من صبیّ صغیر خیر من شیخ کبیر عند اللّه تعالی، ثمّ أنشأ یقول:
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «تذروح»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 242
صبرا علی جور الزّمان القاطع و منیّة ما أن لها من دافع
لا تجز عنّ فکلّ شی‌ء هالک حاشا لمثلی أن یکون بجازع
فلئن رمانی الدّهر منه بأسهم و تفرّق من بعد شمل جامع
فلکم «1» لنا من وقعة شابت لها قمم الأصاغر من ضراب قاطع
قال: فلمّا سمع المارد کلام العبّاس و ما أتی به من شعره، لم یعط صبرا دون أن حقّق علیه بالحملة، و بادره بالطّعنة، و هو یظنّ أن أمره هیّن، و قد وصل إلیه، و قد مکّنه العبّاس من نفسه، حتّی إذا وصل إلیه السّنان، قبض العبّاس الرّمح، و جذبه إلیه، فکاد یقلع المارد من سرجه، فخلا له الرّمح، و ردّ یده إلی سیفه، و قد تخلّله الخجل عندما ملک منه رمحه.
قال: فشرع العبّاس الرّمح للمارد، فصاح به: یا عدوّ اللّه! إنّنی أرجو من اللّه تعالی أن أقتلک برمحک. فجال المارد علی العبّاس، و قحم علیه، فبادره العبّاس، و طعن جواده فی خاصرته، فشبّ به الجواد، و وثب المارد، فإذا هو علی الأرض، و لم یکن للّعین طاقة علی قتال العبّاس راجلا، لأنّه کان عظیم الجثّة، ثقیل الخطوة، فاضطربت الصّفوف، و تصایحت الالوف، و ناداه الشّمر: لا بأس علیک. ثمّ قال لأصحابه: ویلکم، أدرکوا صاحبکم قبل أن یقتل.
قال: فخرج إلیه غلام له بحجرة یقال لها: الطّاویة، فلمّا نظر إلیه المارد فرح بها، و کفّ خجله، و صاح: یا غلام! عجّل بالطّاویة قبل حلول الدّاهیة. فأسرع بها الغلام إلیه، فکان العبّاس أسبق من عدوّ اللّه إلیها، فوثب و ثبات مسرعات وصل بها إلی الغلام، فطعنه بالرّمح فی صدره، فأخرجه من ظهره، و احتوی علی الحجرة، فرکبها، و عطف علی عدوّ اللّه. فلمّا رآه تغیّر وجهه، و حار فی أمره، فأیقن بالهلاک.
ثمّ نادی بأعلی صوته: یا قوم! أغلب علی جوادی، و أقتل برمحی؟ یا لها من سبّة و معیرة. قال: فحمل الشّمر، فاتبعه سنان بن أنس و خولی بن یزید الأصبحیّ، و أحمد
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «فکم»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 243
ابن مالک، و بشر بن سوط، و جملة من الجیش، فنفضوا الأعنّة، و قدّموا الأسنّة، و جرّدوا السّیوف، و تصایحت الرّجال، و مالت نحو العبّاس، فناداه أخوه الحسین علیه السّلام: ما انتظارک یا أخی بعدوّ اللّه؟ فقد غدر القوم بک.
قال: و نظر العبّاس إلی سرعة الخیل و مجیئهم کالسّیل، فعطف علیه برمحه، فناداه المارد: یا ابن علیّ علیه السّلام! رفقا بأسیرک یکون لک شاکرا. فقال له العبّاس: ویلک، أبمثلی یلقی إلیه الخدع و المحال ما أصنع بأسیر، و قد قرب المسیر؟ ثمّ طعنه فی نحره، و ذبحه من الأذن إلی الأذن، فانجدل صریعا یخور فی دمه.
و وصلت الخیل و الرّجال إلی العبّاس، فعطف علیهم و هو علی ظهر الطّاویة، و کانت الخیل تزید عن خمسمائة فارس، فلم یکن إلّا ساعة حتّی قتل منهم ثمانین رجلا، و أشرف الباقون علی الهرب، فعندها حمل عمر بن سعد، و زحفت فی إثره الأعلام، و مالت إلیه الخیل، فصاح به أخوه الحسین علیه السّلام: یا أخی! استند إلیّ لأدفع عنک و تدفع.
فجعل العبّاس یقاتل و هو متأخّر، و قد أدرکته الخیل و الرّماح کآجام القصب، و صار یضرب فیهم یمینا و شمالا إلی أن وصل إلی أخیه الحسین علیه السّلام، فصاح به الشّمر (لعنه اللّه):
یا ابن علیّ! إن کنت قد رجلت المارد عن الطّاویة، و قتلته، فهی و اللّه الّتی کانت لأخیک الحسن علیه السّلام یوم ساباط- المدائن-. فلمّا وصل العبّاس إلی أخیه الحسین علیه السّلام ذکر له ما قاله الشّمر من خبر الطّاویة، فنظر الحسین علیه السّلام و قال: هذه و اللّه الطّاویة الّتی کانت لملک الرّیّ، و إنّه لمّا قتله أبی علیّ بن أبی طالب، وهبها لأخی الحسن.
و صارت الطّاویة تلوذ بمولانا الحسین علیه السّلام، و دخل العبّاس إلی خیمة الحرم بالسّقاء الّذی معه، فتواسوا به الأطفال، و لم یرووا، لأنّه ما بقی فیه إلّا مقدار أربعة أواق ماء لما وقع فیه من السّهام، و بقی العبّاس متفکّرا فی حالهم و ما هم فیه، إذ سمع أخاه الحسین علیه السّلام و هو یصرخ بالأعداء، فأسرع إلیه، فوجد الخیل قد أحاطت به، و غشیته الرّماح کآجام القصب، و قد قتل من کان معه من أهل بیته و هو یمانع عن نفسه.
فأخذ العبّاس رایة الحسین علیه السّلام، و جعل ینادی: یا أعداء اللّه، لئن قتلنا، فلقد قتلنا
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 244
منکم أضعافنا. و لم یزل یحمل مع أخیه، و یجدّل الفرسان حتّی أحالوا بینه و بین أخیه الحسین علیه السّلام، فبینما هو کذلک، إذ کمن له رجل من بنی زرارة یقال له: محارب بن جبیر (لعنه اللّه)، فبدر إلیه، و ضربه علی یمینه، فقطعها. و فی روایة معتبرة: أنّه نوفل الأزرق (لعنه اللّه)، فلم یبال بها، و لم یرجع عن قتالهم، و حمل الرّایة بشماله، و قال لأخیه الحسین علیه السّلام:
اعلم یا أخی إنّ الآجال بید اللّه تعالی، و قد تقاربت، و السّلام علیک و رحمة اللّه و برکاته.
ثمّ أنشأ یقول:
أقدم حسینا هادیا مهدیّا الیوم تلقی جدّک النّبیّا
و حمزة و المرتضی علیّا و تلق حقّا فاطم الزّکیّا
ثمّ حمل فیهم حتّی قتل منهم عدّة رجال، و قطعت شماله من الزّند، و کان القاطع لها نوفل (لعنه اللّه)، فأخذ الرّایة بأسنانه- و قیل بساعدیه- و ضمّها إلی صدره، و حمل یقول:
هکذا أحامی عن حرم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله. فعندها أحاطت به الأعداء، فجدّلوه صریعا، و قیل: جاءه سهم، فأصاب صدره، فانقلب عن فرسه، و صاح إلی أخیه الحسین علیه السّلام و قال: أدرکنی یا أبا عبد اللّه. فلمّا رآه جاء الحسین علیه السّلام إلی جثّة أخیه العبّاس رآه صریعا، فبکی علیه السّلام، و حمله إلی الخیمة.
و فی نقل آخر: قال إسحاق: فضربه حکیم بن الطّفیل من وراء نخلة بعمود من حدید علی رأسه الشّریف، فسقط مخّ رأسه علی کتفیه، فهوی عن متن الجواد و هو ینادی: وا أخاه! وا حسیناه! وا أبتاه! وا علیّاه.
قال إسحاق: فأتاه الحسین علیه السّلام کالصّقر، إذا انحدر علی فریسته، ففرّقهم یمینا و شمالا بعد أن قتل من المعروفین سبعین رجلا، فجاء نحو العبّاس و هو ینادی: وا أخاه! وا عبّاساه! الآن انکسر ظهری، و قلّت حیلتی.
ثمّ انحنی علیه «1» لیحتمله، ففتح العبّاس عینیه، فرأی أخاه الحسین یرید أن یحمله.
__________________________________________________
(1)- [فی المعالی مکانه: «إنّ الحسین علیه السّلام انتحی علیه ...»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 245
فقال له: إلی أین ترید بی یا أخی؟ فقال: إلی الخیمة. فقال: یا «1» أخی! بحقّ جدّک رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله علیک أن لا تحملنی، دعنی فی مکانی هذا. فقال علیه السّلام: لماذا؟ قال: لأنّی مستح من ابنتک سکینة و قد وعدتها بالماء و لم آتها به، و الثّانی: أنا کبش کتیبتک، و مجمع عددک، فإذا رأونی «2» أصحابک و أنا مقتول، فلربّما یقلّ عزمهم و یذلّ صبرهم. فقال الحسین علیه السّلام:
جزیت عن أخیک خیرا حیث نصرتنی حیّا و میّتا «3». قال: فوضعه فی مکانه، و رجع إلی الخیمة و هو یکفکف دموعه بکمّه. فلمّا رأوه مقبلا، أتت إلیه سکینة، و لزمت عنان جواده و قالت: یا أبتاه، هل لک علم بعمّی العبّاس؟ أراه أبطأ، و قد وعدنی «4» بالماء و لیس له عادة أن یخلف وعده، فهل شرب ماء أو بلّ غلیله و نسی ما وراءه، أم هو یجاهد الأعداء؟ فعندها بکی الحسین علیه السّلام و قال: یا بنتاه! إنّ عمّک العبّاس قتل و بلغت روحه الجنان. فلمّا سمعت زینب، صرخت «5» و نادت: وا أخاه! وا عبّاساه! وا قلّة ناصراه! وا ضیعتاه! وا انقطاع ظهراه. فجعلن النّساء یبکین و یندبن علیه، و بکی الحسین علیه السّلام معهم.
و فی بعض الکتب المعتبرة: أنّه لمّا اشتدّ العطش بآل بیت الرسول صلّی اللّه علیه و اله و سمع الحسین علیه السّلام الأطفال ینادون: العطش العطش. سمع العبّاس، فرمق بطرفه إلی السّماء و قال: إلهی و سیّدی! أرید أعتدّ بعدتی، و أملأ لهؤلاء الأطفال قربة من الماء. فرکب فرسه، و أخذ رمحه- و القربة فی کتفه- فلمّا رأوه قاصدا إلی الفرات أحاطوا به من کلّ جانب و مکان، فقال لهم: یا قوم! أنتم کفرة أم مسلمون، هل یجوز فی مذهبکم و دینکم أن تمنعوا الحسین علیه السّلام و عیاله شرب الماء و الکلاب و الخنازیر یشربون منه، و الحسین علیه السّلام مع عیاله و أطفاله یموتون عطشا، أما تذکرون عطش القیامة؟ فلمّا سمعوا کلام العبّاس، وقف خمسمائة
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی المعالی].
(2)- [المعالی: «رآنی»].
(3)- [أضاف فی المعالی: «أقول: و هذا یؤیّد ما قال أبو مخنف أنّ العبّاس أوّل مقتول بیوم الطّفّ قبل الأصحاب و قبل شهادة بنی هاشم، و یظهر من کلام أبی مخنف أنّ العبّاس قتل فی الیوم التاسع»].
(4)- [فی المطبوع: «أوعدنی»].
(5)- [إلی هنا حکاه فی المعالی، 1/ 449].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 246
رجل، و رموه بالنّبال و السّهام.
و فی روایة عبد اللّه الأهوازیّ، عن جدّه، قال إسحاق بن جثوه (لعنه اللّه): لمّا أقبل العبّاس- و الجواد خلفه- فثوّرنا علیه النّبال کالجراد الطّایر، فصیّرنا جلده کالقنفذ.
و نرجع إلی ما کنّا فیه. قال: فحمل علیهم العبّاس، فتفرّقوا عنه هاربین کما یتفرّق عن الذّئب الغنم و غاص فی أوساطهم حتّی قتل منهم علی ما نقل ثمانمائة فارس.
و نرجع إلی روایة عبد اللّه الأهوازیّ، عن جدّه، قال إسحاق: لمّا انحدر العبّاس إلی المشرعة، و ملأ القربة، و وکاها، و خرج، صحت علیهم: یا ویلکم! إن شرب الحسین علیه السّلام قطرة ماء، صار أصغرکم «1» [؟] فصلنا علیه صولة رجل واحد، و ضربه یزید بن رقاد الجهنیّ (لعنه اللّه) سیفا قصّ یمینه، فأخذ السّیف بشماله، و کرّ علینا، و القربة علی قفاه، فقتل رجالا، و نکّس أبطالا. و أمّا أنا فلم یکن لی همّة إلّا القربة، ففریتها بالسّیف، فصال علیّ، فضربت یساره، فطارت مع السّیف، فضربه حکیم بن الطّفیل الطّائیّ بعمود من حدید علی رأسه ... و ساق الکلام.
و فی روایة کما فی بعض المقاتل: فلمّا أتاه الحسین علیه السّلام بعد أن ناداه، رآه صریعا علی شاطئ الفرات، بکی و قال: وا أخاه! وا عبّاساه! الآن انکسر ظهری، و قلّت حیلتی. ثمّ قال: جزاک اللّه عنّی یا أخی یا أبا الفضل العبّاس. قیل: ثمّ أنشأ یقول:
أخی یا نور عینی یا شقیقی فلی قد کنت کالرّکن الوثیق
أیا ابن أبی نصحت أخاک «2» حتّی سقاک اللّه کأسا من رحیق
أیا قمرا منیرا کنت عونی علی کلّ النّوائب فی المضیق
فبعدک لا تطیب لنا حیاة سنجمع فی الغداة علی الحقیق
ألا للّه شکوای و صبری و ما ألقاه من ظمأ و ضیق
__________________________________________________
(1)- [فی الأسرار ط شرکة المصطفی- البحرین: «صار أکبرکم أصغرکم»].
(2)- [فی المطبوع: «أخیک»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 247
و أخرج العصامیّ فی تاریخه: إنّ شخصا منهم- أی من عسکر ابن زیاد- علّق فی لبب فرسه رأس العبّاس بن علیّ علیه السّلام، فرأی بعد أیّام و وجهه أشدّ سوادا من القار، فقیل له: إنّک کنت أنضر العرب وجها، فقال: ما مرّت علیّ لیلة منذ حملت ذلک الرّأس إلّا و اثنان یأخذان بضبعی، ثمّ ینهضان إلی نار تأجّج فیدفعانی فیها و أنا أنکص، فسفعتنی کما تری، ثمّ مات علی أقبح حالة.
و روی الصّدوق فی الأمالی و الخصال بإسناده إلی علیّ بن سالم، عن أبیه، عن الثّمالیّ «1» قال: قال نظر علیّ بن الحسین علیه السّلام سیّد العابدین إلی عبید اللّه بن العبّاس بن علیّ بن أبی طالب علیه السّلام، فاستعبر، ثمّ قال: ما من یوم أشدّ علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله من یوم أحد قتل فیه الحمزة بن عبد المطّلب أسد اللّه و أسد رسوله، و بعده یوم [قتل] فیه ابن عمّه جعفر بن أبی طالب. ثمّ قال (صلوات اللّه علیه): و لا یوم کیوم الحسین علیه السّلام ازدلف إلیه ثلاثون ألف رجل یزعمون أنّهم من هذه الأمّة کلّ یتقرّب إلی اللّه عزّ و جلّ بدمه، و هو باللّه یذکّرهم، فلا یتّعظون حتّی قتلوه ظلما و بغیا و عدوانا. ثمّ قال علیه السّلام: رحم اللّه العبّاس، فلقد آثر، و أبلی، و فدی أخاه بنفسه حتّی قطعت یداه، فأبدله اللّه عزّ و جلّ بهما جناحین یطیر بهما مع الملائکة فی الجنّة کما جعل لجعفر بن أبی طالب، و إنّ للعبّاس عند اللّه تبارک و تعالی منزلة یغبطه بها جمیع الشّهداء یوم القیامة.
و أمّا ما ذکره أبو مخنف فی کتابه الصّغیر فی کیفیّة شهادة العبّاس فهو هکذا: و اشتدّ العطش بالحسین علیه السّلام و أصحابه و أولاده، فشکوا ذلک إلی الحسین علیه السّلام، فدعی بأخیه العبّاس علیه السّلام و قال: اجمع أهل بیتک، و احفروا بئرا. ففعلوا ذلک، فلم یجدوا ماء، فطمّوها، فکظّهم العطش، فقال الحسین علیه السّلام للعبّاس: یا أخی! امض إلی الفرات و أتنا شربة من الماء. و قال له العبّاس: سمعا و طاعة. قال فضمّ إلیه رجالا، فسار العبّاس و الرّجال عن یمینه و شماله حتّی أشرفوا علی الفرات، و فی أطرافه أصحاب ابن زیاد (لعنه اللّه تعالی)، فقالوا: من أنتم؟ فقالوا: نحن أصحاب الحسین علیه السّلام. فقالوا: ما تصنعون ها هنا؟ فقالوا:
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «الشّمالیّ»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 248
کظّنا العطش، و أشدّ الأشیاء علینا عطش الحسین علیه السّلام. فلمّا سمعوا کلامهم، حملوا علیهم حملة رجل واحد، فقاتلهم العبّاس هو و أصحابه، فقتل منهم رجالا، و أنشأ یقول:
أقاتل الیوم بقلب مهتد أذبّ عن سبط النّبیّ أحمد
أضربکم بالصّارم المهنّد حتّی تحیدوا عن قتال سیّدی
إنّی أنا العبّاس ذو التّودّد نجل علیّ المرتضی المؤیّد
قال: فلمّا فرغ من شعره، حمل علی القوم، ففرّقهم یمینا و شمالا، و قتل رجالا أبطالا، و أنشأ یقول:
لا أرهب الموت إذا الموت رقا حتّی أواری میّتا عند اللّقا
نفسی لنفس الطّاهر الطّهر وقا إنّی صبور شاکر للملتقی
و لا أخاف طارقا أن طرقا بل أضرب الهام و أفری المفرقا
إنّی أنا العبّاس صعب باللّقا نفسی لنفس الطّاهر السّبط وقا
قال: فلمّا فرغ من شعره، حمل علی القوم و کشفهم عن المشرعة، و نزل و معه القربة، و ملأها، و مدّ یده لیشرب، فذکر عطش الحسین علیه السّلام فقال: و اللّه لا ذقت الماء و سیّدی الحسین عطشان. ثمّ رمی الماء من یده، و خرج القربة علی ظهره، و هو ینشد و یقول:
یا نفس من بعد الحسین هونی فبعده لا کنت أن تکونی
هذا الحسین شارب المنون و تشربین بارد المعین
هیهات ما هذا فعال دینی و لا فعال صادق الیقین
قال: ثمّ صعد من المشرعة، فأخذه النّبل من کلّ مکان و هو یقاتل و القربة علی کتفه حتّی صار درعه کالقنفذ، فحمل علیه أبرص بن شیبان، فضربه علی یمینه، فطارت مع السّیف، فأخذ السّیف بشماله و أنشأ یقول:
و اللّه لو قطعتموا یمینی لأحمیّن مجاهدا عن دینی
و عن إمام صادق الیقین سبط النّبیّ الطّاهر الأمین
نبیّ صدق جاءنا بالدّین مصدّقا بالواحد الأمین
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 249
قال: فحمل علی القوم، فقتل منهم رجالا کثیرا و نکّس أبطالا و القربة علی ظهره، فلمّا نظر ابن سعد (لعنه اللّه تعالی) إلی ذلک قال: یا ویلکم ارشقوا القربة بالنّبل، فو اللّه إن شرب الحسین علیه السّلام الماء أفناکم عن آخرکم، أما هو الفارس، أبن الفارس و البطل المداعس؟ قال: فحملوا علی العبّاس حملة منکرة، فقتل منهم مائة و ثمانین فارسا، فضربه عبد اللّه بن یزید الشّیبانیّ (لعنه اللّه تعالی) علی شماله، فطارت مع سیفه، فانکبّ علی السّیف بفیه «1»، و حمل علی القوم أنشأ یقول:
یا نفس لا تخشی «2» عن الکفّار و أبشری برحمة الجبّار
مع النّبیّ سیّد الأبرار مع جملة السّادات و الأبرار
قد قطعوا ببغیهم یساری فأصلهم یا ربّ حرّ نار
قال: ثمّ حمل علی القوم و یداه تنضحان دما، فحلموا علیه جمیعا، فقاتلهم قتالا شدیدا، فضربه رجل منهم (لعنهم اللّه تعالی) بعمود حدید، ففلق هامته، و انصرع عفیرا علی الأرض یخور بدمه و هو ینادی: یا أبا عبد اللّه! علیک منّی السّلام. فلمّا سمع الإمام علیه السّلام نداءه قال:
وا أخاه! وا عبّاساه! وا مهجة قلباه! ثمّ حمل علی القوم، فکشفهم منه و نزل إلیه، و حمله ظهر جواده، و أقبل به إلی الخیمة، و طرحه فیها و بکی بکاء شدیدا حتّی بکی جمیع من کان حاضرا و قال علیه السّلام: جزاک اللّه خیرا من أخ، لقد جاهدت فی اللّه حقّ جهاده.
انتهی ما ذکر أبو مخنف فی ذلک الکتاب، فمن أخذ مجامع کلامه فی ذلک علم أنّ العبّاس علیه السّلام هو أوّل شهید من الشّهداء، بل المستفاد من کلامه أنّ شهادة العبّاس وقعت فی الیوم التّاسع من المحرّم و ذلک حیث قال بعد ذکر هذا الکلام المتقدّم فی شهادة العبّاس علیه السّلام: ثمّ أقبل الإمام علیه السّلام علی أصحابه و قال لهم: یا أصحابی! لیس طلب القوم غیری، فإذا أظلم علیکم اللّیل، فسیروا فی ظلمة اللّیل إلی ما شئتم من الأرض. فقالوا بأجمعهم: یا ابن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله! بأیّ وجه نلقی اللّه تعالی و نلقی جدّک رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و أباک علیّ
__________________________________________________
(1)- [فی الأسرار ط شرکة المصطفی- البحرین: «بفمه»].
(2)- [فی المطبوع: «لا تخش»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 250
المرتضی؟ لا کان ذلک أبدا، و نقتل أنفسنا دونک. فشکرهم علی ذلک. و بات علیه السّلام تلک اللّیلة، فلمّا أصبح الصّباح أذّن، و أقام، و صلّی بأصحابه.
فهذا کما تری صریح فی کون شهادة العبّاس علیه السّلام فی الیوم التّاسع من المحرّم.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 334- 338
ثمّ قال له: «امض إلی الفرات و أتنا «1» الماء»، فقال: «سمعا و طاعة»، فضمّ إلیه الرّجال، فمنعهم جیش عمر بن سعد، فحمل علیهم العبّاس، فقتل رجالا من الأعداء حتّی کشفهم عن المشرعة، و دفعهم عنها، و نزل، فملأ القربة، و أخذ غرفة من الماء لیشرب، فذکر عطش الحسین و أهل بیته، فنفض الماء من یده و قال: «و اللّه لا أذوق الماء «2» و الحسین و أطفاله عطاش» «2» و أنشأ یقول:
یا نفس من بعد الحسین هونی فبعده لا کنت أن تکونی
هذا الحسین شارب المنون و تشربین بارد المعین
و اللّه ما هذا فعال دینی و لا فعال صادق الیقین
فأخذه السّهام من کلّ جانب، فأصابته حتّی صار جلده کالقنفذ، و هو یقول:
أقاتل الیوم بقلب مهتد أذبّ عن سبط النّبیّ أحمد
أضربکم بالصّارم المهنّد حتّی تحیدوا عن قتال سیّدی
إنّی أنا العبّاس ذو التّؤدّد نجل علیّ الطّاهر المؤیّد
ثمّ قاتل قتالا شدیدا، و قتل منهم رجالا، و هو یقول:
لا أرهب الموت إذا الموت لقی حتّی أواری فی المصالیت لقا
نفسی لنفس الطّاهر الطّهر وقی إنّی صبور شاکر للملتقی
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «أتینا»].
(2- 2) [فی المطبوع: «و أطفاله عطاش و الحسین»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 251
و لا أخاف طارقا إذ طرقا بل أضرب الهام و أبری المفرقا «1»
فحمل علیه الأبرد بن شیبان، فضربه علی یمینه، فطارت مع السّیف، فأخذ السّیف بشماله، و حمل علی أعدائه، و هو یقول:
و اللّه لو قطعتم یمینی لأحمین مجاهدا عن دینی
و عن إمام صادق الیقین سبط النّبیّ الطّاهر الأمین
فقتل منهم رجالا، فضربه عبد اللّه بن یزید علی شماله فقطعها، فأخذ السّیف بفمه، و هو یقول:
یا نفس لا تخشی من الکفّار و أبشری برحمة الجبّار
مع النّبیّ السّیّد الأبرار قد قطعوا فی بغیهم یساری
و قد بغوا معاشر الفجّار فأصلهم یا ربّ حرّ النّار
ثمّ حمل علی القوم، و یداه مقطوعتان، و قد ضعف من کثرة الجراح، فحملوا علیه بأجمعهم، فضربه رجل منهم بعمود من حدید علی رأسه الشّریف، ففلق هامته، فوقع علی الأرض و هو ینادی: «یا أبا عبد اللّه! یا حسین! علیک منّی السّلام». فقال الإمام:
«وا عبّاساه! وا مهجة قلباه!» و حمل علیهم، و کشفهم عنه، و نزل إلیه، و حمله علی جواده، فأدخله علی الخیمة، و بکی بکاء شدیدا، و قال: «جزاک اللّه عنّی خیر الجزاء، فلقد جاهدت حقّ الجهاد» «2». «3» [عن أبی مخنف]
القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 67- 68
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «المغرقا»].
(2)- [و لکنّه ذکرها فی أحداث صبح عاشوراء].
(3)- و دیگر از فرزندان امیر المؤمنین، عباس بن علی علیهما السّلام تشریف شهادت یافت.
مکشوف باد که بعضی از علما رقم کرده‌اند که: عباس بن علی علیهما السّلام در شب عاشورا شهید شد و بیشتر از اهل سیر و خبر، شهادت آن حضرت را در روز عاشورا نگاشته‌اند.
چون از پسرهای امیر المؤمنین دو تن را عباس نام بود: یکی را عباس الاکبر و آن دیگر را عباس الاصغر می‌نامیدند. تواند شد که عباس الاصغر در شب عاشورا شهید شده باشد و عباس الاکبر در روز عاشورا. عباس الاصغر نیز در شب عاشورا به طلب آب شتافت و سعادت شهادت یافت. اکنون به-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 252
__________________________________________________
- سر داستان آییم:
همانا حضرتش را عباس الاکبر گویند و کنیت مبارکش ابو الفضل است و ملقب به سقا است؛ چنان‌که مذکور شد و همچنانش ابو قربه (1) خوانند. و در یوم طف صاحب لوای حسین علیه السّلام بود و او اکبر اولاد ام البنین است و از پسرهای امیر المؤمنین پسر چهارم است. چه بعد از حسین علیهما السّلام و محمد بن حنفیه متولد شد و او را چنان چهره‌ای دل‌آرا و طلعتی زیبا بود، که عرب قمر بنی هاشم همی‌گفت و چندان جسیم (2) و بلند بالا بود، که چون بر پشت اسب برنشستی و پای از رکاب بیرون کردی، قدمهای مبارکش از دو جانب بر زمین کشیدی. و آن حضرت را از لبابه دختر عبید اللّه بن عباس بن عبد المطلب، دو پسر بود: یکی فضل و آن دیگر عبید اللّه نام داشت و او را از مادر خود سه برادر بود و هیچ‌یک از ایشان فرزند نداشتند. عباس در یوم طف ایشان را قبل از خود به جنگ فرستاد، از بهر آن‌که مبادا بعد از شهادت او عایقی (3) در جانبازی ایشان واقع شود و دیگر آن‌که خواست تا کشته ایشان را ببیند و ادراک اجر شکیبایی در مصائب ایشان فرماید.
بالجمله، میراث ایشان بعد از شهادت چون فرزند نداشتند، منتقل به عباس شد و چون عباس شهید شد، آن مال به فضل و عبید اللّه رسید و چون فضل قبل از عبید اللّه وفات یافت، تماما عاید عبید اللّه گشت.
این‌که می‌گویند: «عمر بن علی بن ابیطالب با عبید اللّه در طلب میراث منازعه کرد و به مصالحه گذشت، چه او برادر اعیانی (4) حضرت عباس بود»، درست نباشد؛ چه عمر برادر مادری عباس الاصغر است و با او برادر اعیانی است و با عباس الاکبر از جانب پدر برادر است. چگونه می‌توانست با عبید اللّه در طلب میراث منازعت آغازد؟
(لغزش مجلسی علیه الرحمه) و فاضل مجلسی علیه الرحمه، عمر را در شمار شهدا نگاشته و در ورقه دیگر منازعه او را در طلب میراث با عبید اللّه رقم کرده و جماعتی در این قصه اقتفا (5) به او کرده‌اند.
السّیف قد ینبو و الجواد قد یکبو. (6)
کسی که مصنفات و مؤلفات او را در فارسی و عربی از دو کرور بیت کمتر به‌شمار نتوان گرفت، صد چنین لغزش را از او معفو باید داشت. هیچ انسانی جز معصوم از سهو و نسیان مصون نتواند بود. اکنون به سر سخن آییم.
چون هیچ‌کس از اولاد امیر المؤمنین علیه السّلام جز عباس و سید الشهدا کسی زنده نماند، این‌وقت عباس به حضرت سید الشهدا آمد و عرض کرد: «بابی انت و امی! سینه من تنگ شده است و طاقت شکیب از من برفته است. از زندگانی سیر گشته‌ام و عزیمت درست کرده‌ام که از این جماعت خونخواهی کنم. رخصت فرمای تا جان خویش را در راه تو نثار نمایم.»
حسین علیه السّلام بگریست و فرمود: «ای برادر! تو صاحب لوای (7) منی. چون تو نمانی، کس با من نماند.»
عباس انجاح مسئلت را الحاح نمود (8). حسین علیه السّلام فرمود: «نخستین از برای این کودکان عطشان خواستار آب شو، باشد که اجابت کنند.»
عباس اسب براند و در برابر صفوف اعدا عنان بکشید و لوای نصیحت و موعظت را برافراشت و هیچ دقیقه‌ای از دقایق (9)، پند و اندرز به جا نگذاشت و کلمات آن حضرت که هموارتر از آب روان و کاری‌تر از-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 253
__________________________________________________
- تیغ بران بود، در کاوش (10) قلوب آن لشکر، ناچیزتر از خار سمور (11) در قلب سندان (12) می‌نمود. لاجرم عباس بازشتافت و آنچه دید، به عرض رسانید. کودکان چون این بدانستند، بنالیدند و بانگ «العطش العطش» دردادند. (13) پس عباس مشکی برداشت و برنشست و تصمیم عزم داد که از بهر کودکان آبی به دست کند و این ارجوزه تذکره کرد:
لا أرهب الموت إذا الموت رقا حتّی أواری فی المصالیت اللّقا (14)
نفسی لنفس المصطفی الطّهر وقا و لا أخاف طارقا إن طرقا
بل أضرب الهام و أفری المفرقا إنّی أنا العبّاس أغدو بالسّقا
و لا أخاف الشّرّ عند الملتقی (15)
این بگفت و اسب را به مهمیز انگیز داد و آهنگ ستیز و آویز کرد و با خشم عقاب و سرعت شهاب (16) مانند صاعقه آتشبار جانب آب فرات گرفت. چهار هزار مرد کماندار که به فرمان پسر سعد نگاهبان فرات بودند و طریق شریعه را ودیعه سد اسکندر می‌نمودند، به یک بار جنبش کردند و فوج از پس فوج چون موج از پس موج فرارسیدند و عباس را در پره افکندند. عباس که بچه شیر و ناف‌بریده شمشیر بود، از جای نرفت. تیغ بکشید و مانند برق خاطف و صرصر عاصف خویشتن را بر یمین و شمال زد. میمنه را بر میسره دربرد و میسره را به میمنه درسپرد. هوا را از غبار قیرگون ساخت و زمین را از خون رنگ‌طبر خون (17) داد. در این حمله هشتاد تن از ابطال رجال را پایمال آجال ساخت و این رجز بگفت:
أقاتل القوم بقلب مهتد أذبّ عن سبط النّبیّ أحمد
أضربکم بالصّارم المهنّد حتّی تحیدوا عن قتال سیّدی
إنّی أنا العبّاس ذو التّودّد نجل علیّ المرتضی المؤیّد (18)
لشکریان چون این بدیدند، پشت با جنگ دادند و روی به هزیمت نهادند. عباس چون شیر خشم‌آلود شریعه را بپیمود و اسب به فرات درانداخت. از زحمت گیرودار و شدت عطش با تنی تافته و جگری تفته (19) بود، خواست تا زحمت ماندگی و سورت (20) تشنگی را به شربتی آب بشکند. دست فرابرد و کفی آب برگرفت تا بیاشامد. تشنگی سید الشهدا علیه السّلام در خاطرش صورت بست. آب را از کف برافشاند و مشک را پرآب نمود و از شریعه بیرون شتافت؛ مگر خویشتن به لشکرگاه برادر برساند و کودکان را از زحمت تشنگی برهاند و این رجز بگفت:
یا نفس من بعد الحسین هونی فبعده لا کنت أن تکونی
هذا حسین شارب المنون و تشربین بارد المعین؟
هیهات ما هذا فعال دینی و لا فعال صادق الیقین (21)
کمانداران راه بر او بستند و لشکر ابن سعد نیز از جای جنبش کردند و عباس را دایره کردار (22) در میان آوردند و آن حضرت چون شیر شری و شمشیر قضا می‌زد و می‌کشت. ناگاه نوفل الازرق از کمین بیرون تاخت، به روایتی زید بن ورقا کمین نهاده، از پشت نخلی بیرون آمد و حکیم بن طفیل سنبسی طایی او را معین گشت و تشجیع (23) کرد. پس زید تیغ براند و دست راست آن حضرت از تن باز شد. عباس که قلب-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 254
__________________________________________________
- پلنگ و جگر نهنگ داشت، جلدی کرد و مشک را به دوش چپ افکند و تیغ را به دست چپ گرفت و دشمنان را همی دفع داد. با دست چپ می‌زد و می‌کشت و می‌انداخت و این شعر تذکره می‌کرد:
و اللّه إن قطعتم یمینی إنّی أحامی أبدا عن دینی
و عن إمام صادق الیقین نجل النّبیّ الطّاهر الأمین
نبیّ صدق جائنا بالدّین مصدّقا بالواحد الأمین (24)
این همی‌گفت و رزم همی‌زد تا از کثرت زخم و سیلان خون سستی گرفت. دیگرباره حکیم بن طفیل و اگر نه نوفل الازرق از ورای نخله‌ای بیرون تاخت و دست چپش را از پایان ساعد بینداخت. عباس مشک را به دندان گرفت و این شعر بگفت:
یا نفس لا تخشی من الکفّار و أبشری برحمة الجبّار
مع النّبیّ السّیّد المختار مع جملة السّادات و الأطهار
قد قطعوا ببغیهم یساری فأصلهم یا ربّ حرّ النّار (25)
و با رکاب همی مهمیز زد، باشد که خود را به لشکرگاه برادر کشاند. ناگاه تیری بر مشک آن حضرت آمد و آب آن بریخت و پیکان دیگر بر سینه مبارکش رسید و حکیم بن طفیل عمودی از آهن بر فرق شریفش فرود آورد. این‌وقت عباس از اسب درافتاد و فریاد برداشت که: «ای برادر! مرا دریاب.»
حسین علیه السّلام چون شهاب ثاقب بر سر او حاضر شد و عباس را در کنار فرات تشنه و مجروح و مطروح دید. آن دستهای مقطوع و آن تن پاره‌پاره را نظاره کرد و سخت بگریست و فرمود:
الآن انکسر ظهری و قلّت حیلتی.
«اکنون پشت من شکسته و رشته تدبیر و چاره گسسته گشت.»
و این اشعار قرائت کرد:
تعدّیتم یا شرّ قوم ببغیکم و خالفتم دین النّبیّ محمّد
أما کان خیر الرّسل أوصاکم بنا؟ أما نحن من نجل النّبیّ المسدّد؟
أما کانت الزّهراء أمّیّ دونکم؟ أما کان من خیر البریّة أحمد؟
لعنتم و أخزیتم بما قد جنیتم فسوف تلاقوا حرّ نار توقّد
این اشعار را امام علیه السّلام که در واقعه دیگر با اندک بینونتی (26) به اختلاف حرکت روی (27) قرائت فرمود؛ چنان‌که مرقوم شد. تواند بود که آن حضرت دو کرت این اشعار را با قلیل اختلافی قرائت کرده باشد.
اسناد این حدیث به سید سجاد علیه السّلام منتهی می‌شود.
قال: رحم اللّه العبّاس، فلقد آثر و أبلی وفدا أخاه بنفسه حتّی قطعت یداه، فأبدله اللّه بهما جناحین یطیر بهما مع الملائکة فی الجنّة، کجعفر بن أبی طالب. و إنّ للعبّاس عند اللّه عزّ و جلّ منزلة یغبطه بها جمیع الشّهداء یوم القیامة.
می‌فرماید که عباس علیه السّلام را خداوند تبارک و تعالی، دو بال عنایت فرمود؛ چنان‌که عم او جعفر طیار را، و این دو بال را به ازای (28) دو دست او عطا کرد که قطع شد و او با فرشتگان در بهشت خدای مانند-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 255
__________________________________________________
- جعفر پرواز می‌کند. و از برای عباس در نزد خداوند منزلتی است در روز قیامت که مغبوط (29) جمیع شهداست و جمیع شهدا را آرزوی مقام او است. و از جعفر صادق علیه السّلام نیز با اندک بینونتی این حدیث وارد است و عباس در وقت شهادت سی و چهار ساله بود.
(1). قربه (به کسر قاف): مشک و ابو قربه: صاحب و دارنده مشک (در لغت عرب مرسوم است که هرگاه شخصی با چیزی مزاولت بسیار داشته باشد، کلمه (اب) را به آن چیز اضافه نموده و آن شخص را اراده می‌کنند).
(2). جسیم: تنومند، فربه.
(3). عایقی: مانع و جلوگیر.
(4). برادر عیانی: برادر پدر و مادری.
(5). اقتفا: پیروی.
(6). شمشیر گاهی کندی می‌کند و اسب خوشرفتار گاهی به سر درمی‌آید. این جمله در عرب مثلی است که گفته می‌شود برای کسی که در کاری که مهارت دارد، خطا و لغزشی نماید؛ ولی در کتب امثال به جای (السیف)، (الصارم) که به معنی شمشیر برّان است، ضبط نموده‌اند و مناسب و سزاوار با مقام هم، همان صارم است. و این خود لغزشی است از مرحوم سپهر (الصّارم قد ینبو و الجواد قد یکبو) إلّا أن یعصمنا اللّه من الزّلل.
(7). صاحب لوا: پرچمدار.
(8). روی درخواست خود پافشاری کرد.
(9). دقیقه‌ای از دقایق: نکته‌ای از نکات.
(10). کاوش: کندن زمین و مانند آن.
(11). سمور: جانوری است معروف که از پوست آن پوستین سازند.
(12). سندان، (به کسر سین در نزد پارسیان و فتح آن در نزد تازیان): افزاری است که آهنگران و مسکران و زرگران روی آن فلز خود را می‌کوبند.
(13). [از این قسمت به بعد در کتاب کبریت احمر به نقل از ناسخ التواریخ آمده است].
(14). کلمه (اواری) به صیغه معلوم و مجهول، هردو محتمل است و کلمه (لقا) یا به معنی چیز بی‌مایه و خوار و یا به معنی برخوردکننده زشتی و سختی است. بنابراین، معنی بیت این است: از مرگ زمانی که بلند شود (و به سوی من آید) نمی‌ترسم تا در میان مبارزان کارآزموده به برخورد سختی پنهان شوم، یا خواری و ذلت را در میان آنها پنهان کنم.
(15). خلاصه معنی: من عباس آب آورم. از مرگ و شر و بلا نمی‌ترسم. تارک دشمن را می‌شکافم؛ جان من سپر جان پیغمبر پاک (حسین علیه السّلام) است.
(16). شهاب: ستاره جهنده.
(17). طبرخون (تبرخون): عناب.
(18). خلاصه معنی: من عباس مهربان، فرزند علی مرتضایم. با دلی ره یافته و شمشیری بران از نوه پیغمبر دفاع می‌کنم تا از جنگ با سرورم بگریزید.
(19). تفته: سوزان.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 256
__________________________________________________
- (20). سورت: تیزی و شدت.
(21). خلاصه معنی: ای نفس پس از حسین زنده نباشی. او آشامنده مرگها و تو می‌خواهی آب سرد بنوشی؟! ابدا! این کار با دینم نمی‌سازد و از مرد معتقد سر نمی‌زند.
(22). دایره کردار: مانند دایره.
(23). تشجیع: وادار کردن، قوت دل دادن.
(24). سوگند به خدا! اگر دست راستم را بریدید (سستی نمی‌ورزم بلکه) همیشه از دین و پیشوایم که فرزند پیغمبر پاک و موحد و آورنده دین است، حمایت می‌کنم.
(25). ای نفس (با آن‌که دست نداری) مبادا از بی‌دینان بترسی. تو را به رحمت خدا و پیمبر برگزیده و تمام سادات و پاکان (که ملاقات آنها نزدیک شده) مژده باد، پروردگارا! از روی ستم دست چپم بریدند، آنها را به آتش دوزخ درانداز.
(26). بینونت: جدایی و اختلاف.
(27). روی (بر وزن شریف): حرف آخر شعر که در این‌جا (دال) می‌باشد و مقصود از اختلاف حرکت این است که حرف دال در آن‌جا مفتوح و در این‌جا مکسور است.
(28). به ازای: در برابر.
(29). مغبوط: کسی که دیگران آرزوی مقام او کنند.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 2/ 340- 348- و از او: بیرجندی، کبریت احمر،/ 391- 392
و دیگر ابو الفرج در کتاب مقاتل از قاسم بن اصبغ بن نباته روایت کند که گفت: «مردی از ابان بن دارم را با رویی سیاه نگران شدم و از آن پیش، همیشه باجمال و بسیار سفیدش دیده بودم. گفتم: «چهره تو چنان دیگرگون شده است که نزدیک بود تو را نشناسم. از چه رو به این صورت و حالت دچار شدی؟»
گفت: «جوانی امرد را که در پیشانیش نشان سجده و در خدمت حسین علیه السّلام بود، بکشتم و از آن پس تا کنون هیچ شبی سر به خواب نبرده‌ام؛ جز این‌که مردی می‌آید و جامه‌های مرا می‌گیرد و به جهنم می‌کشاند و به آتش دوزخ دچار می‌سازد و من از هول و عذاب چنان صیحه برمی‌افکنم که تمام مردم قبیله از آن فریاد سر از خواب برمی‌کشند.»
راوی می‌گوید: «مقتول این ملعون، حضرت عباس بن علی علیه السّلام بوده است.»
و به روایت دیگر، آن مرد گفت: «مردی سپیداندام از أصحاب حسین علیه السّلام را بکشتم که در جبینش نور سجود موجود بود و سرش را بیاوردم.»
قاسم گفت: «این مرد را بر اسبی بانشاط نگران شدم که آن سر را از سینه‌اش آویزان کرده و نزدیک بود به زانوی اسب برسد. با پدرم گفتم اگر این سر را قدری بالاتر بدارد، بهتر است. چه این سر بر زانوی اسب می‌خورد و در نشاط و جنبش می‌افکند و آسیب می‌بیند.» پدرم گفت: «آن‌چه با صاحب سر نمود، از این شدیدتر بود.»
بالجمله می‌گوید، آن مرد گفت: «از آن روز که وی را بکشتم، هیچ شبی بر من نمی‌گذرد، جز آن‌که چون به خواب می‌شوم، می‌آید و مرا به جامه و پیشانی مأخوذ می‌دارد و می‌کشد، و می‌گوید: «بشتاب!»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 257
__________________________________________________
- پس مرا به جهنم می‌کشاند و به آتش دوزخ عذاب می‌دهد تا بامداد می‌شود.»
راوی می‌گوید: از زنی که او را همسایه بود، بشنیدم که گفت: «این خبیث هیچ شبی ما را آسوده نمی‌گذارد تا سر به خواب بریم و از صیحه‌اش آسایش نداریم.»
آن‌گاه این خبر را از زن او پرسیدم. «گفت: چنان است که شنیده‌اید.»
سپهر، ناسخ التواریخ حضرت سجاد علیه السّلام، 3/ 355
از ناحیه مقدسه در زیارات شهداء «السّلام علی العبّاس بن أمیر المؤمنین المواسی أخاه بنفسه، الآخذ لغده من أمسه، النّار له، الوافی، السّاعی إلیه بمائه، القطوعة یداه، لعن اللّه قاتلیه یزید بن وقاد و حکیم بن الطّفیل الطّائی» و در مقتل منسوب به ابی مخنف لوط بن یحیی است و از مورخین و محدثین شیعه است از اصحاب امام حسن و امام حسین و پدر او، از اصحاب امیر المؤمنین علیه السّلام است و تعجب است از شیخ اجل اکمل حر عاملی که او را در کتاب اثبات الهداة بالنصوص و المعجزات از عامه شمرده و شاید به ملاحظه اعتماد عامه است بر او، مثل خاصه، که:
حمله کرد عباس بر قوم بعد از آن‌که فراگرفت او را تیرها از هر جانب، مثل قطرات باران و زره او از کثرت سهام مثل جلد قنفذ گردید و با آن‌که مشک بر پشت او بود و به دست چپ دعوی می‌کرد، زیرا که دست راست او را قطع کرده بودند، مردان شجاع بسیار کشت و ابطال بسیار به دار البوار فرستاد.
پسر سعد فریاد زد: «یا ویلکم! أرشقوا القربة بالنّبل، فو اللّه إن شرب الحسین الماء أفناکم عن آخرکم، أما هو الفارس و البطل المداعس»- پس هجوم آوردند بر عباس به یک دفعه و عباس بر ایشان حمله فرمود و صد و هشتاد نفر از ایشان را کشت، پس عبد اللّه بن یزید شیبانی (لعنه اللّه) شمشیر بر دست چپ او زد که دست با شمشیر در هوا پرید و آن حضرت به دندان و لب به چابکی شمشیر را در هوا گرفت و بر قوم حمله نمود و با آن‌که از دو دست او خون می‌ریخت «قاتلهم قتالا شدیدا، فضربه رجل منهم بعمود حدید، ففلق هامته، و انصرع علی الأرض عفیرا یخور بدمه و هو ینادی: یا أبا عبد اللّه! علیک منّی السّلام. فلمّا سمع الإمام ندائه قال:
«وا أخاه! وا عبّاساه! وا مهجة قلباه!» ثمّ حمل علی القوم، فکشفهم منه، و نزل إلیه، و حمله علی ظهر جواده، و أقبل به إلی الخیمة، و طرحه فیها، و بکی بکاء شدیدا حتّی بکی جمیع من کان حاضرا، و قال: جزاک اللّه خیرا من أخ، لقد جاهدت فی اللّه حقّ جهاده»- مخفی مباد که این روایت اگر صحیح باشد جهاد به این کیفیت محمول است بر اعجاز و خرق عادت، ولیکن شیخ ما مرحوم حاجی نوری (رفع اللّه مقامه) که نظیر علامه مجلسی رحمه اللّه بود در زمان خود می‌فرمود که: «حیف مقتل ابی مخنف را کم و زیاد کرده‌اند و الّا اصح مقاتل بود و حمل نعش آن حضرت نیز ضعیف است، اگرچه طریحی رحمه اللّه نیز در منتخب آن را روایت کرده، چنانچه بیاید انشاء اللّه تعالی.
و اما آنچه روایت شده در کتاب اکسیر العبادة فی أسرار الشهادة به توسط بعض ثقاة از کتب مقتل محدث حاذق ابن جمهور بحرانی از آن‌که ابو الفضل علیه السّلام از اشرار بیست و پنج هزار کشت غیر از مجروحین و سایر شهدا از بنی هاشم جمیعا بیست و پنج هزار کشتند و امام علیه السّلام به نفس نفیس سیصد و سی هزار کشت و تمام لشگر عمر سعد چهارصد و شصت هزار بودند و باقی نماند از ایشان مگر هشتاد هزار و از این باب بود که-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 258
__________________________________________________
- چون ملعونی در مجلس یزید مردود گفت: «حسین آمد با جمع قلیلی از اصحاب و اهل بیت خود، پس بر آنها حمله آوردیم و ایشان بعضی پناه به بعضی می‌بردند، پس در یک ساعت همه را کشتیم.»
فرمود زینب خاتون در جواب آن ملعون دون: «ثکلتک الثّواکل أیّها الکذّاب، إنّ سیف أخی الحسین لم یترک فی الکوفة بیتا إلّا فیه باک و باکیة و نائح و نائحة» و تائید فرمود آن را به روایت مرسل مقطوعی که در شش روز برای ابن سعد لعین ششصد هزار سوار و هزارهزار پیاده وارد شد، پس یقینا کذب است و نقل این‌گونه امور مفاسد بسیار دارد- و شیخ ما علامه نوری نوّر اللّه مرقده در کتاب لؤلؤ مرجان طعن زده است بر آن کتاب و کتاب محرق القلوب مخصوصا از بین کتبی که به تسامح نوشته شده اگرچه صاحبان آن دو از افاخم وجها بذه فقهاء محققین راشدین شکر اللّه مساعیهم الجمیله می‌باشند و فرمود که جزوه‌های منسوب به شهاب الدین عاملی را که صاحب آن کتاب در آن مندرج نموده آورده‌اند به نزد استاد ما مرحوم شیخ عبد الحسین طهرانی و چون دید که همه جعل و کذب است فرمود به صاحب آن جزوه‌ها که اینها را به کسی نباید بدهی که این دروغها را نخوانند و مع‌ذلک صاحب اکسیر آنها را گرفته، جزء کتاب خود گردانیده- حقیر گوید: «إنّما الأعمال بالنّیات» و شیخ شهاب الدین عاملی شیخ جلیلی از فقهای مشایخ شیعه است و در شرح وافیه و حواشی آن از او نقل می‌شود و لیکن انتساب آن جزوه‌ها به او معلوم نیست مثل انتساب کتب ثلاثه در مقاتل به شیخ ابن عصفور.
و اما فوادح الحسینیة تالیف شیخ حسین نجفی من آل عصفور که آن را متمم منتخب طریحی نوشته بسیار معتبر است و صحیح‌تر است از منتخب و مثل منتخب ندارد که حضرت عبد العظیم حسنی را زنده در ری دفن کردند.
بدان که استاد ابو اسحاق اسفراینی که از فقهاء متکلمین شافعیه است- و ابو عبد اللّه حاکم نیشابوری در وصف او گفته که عامه شیوخ نیشابور از او اخذ علم نمودند و اهل عراق و خراسان اتفاق کردند بر وفور علم او و ابو بکر بیهقی روایات بسیار از او اخذ نموده و ابو القاسم قشیری به درس او حاضر می‌شد و وفات او به قول ابن خلکان در مجلد دوم تاریخ او در سنه چهارصد و هجده بود در نیشابور و از آنجا نقل شد به اسفرائن بعد از آن‌که در کتاب قرة العین فی مشهد الحسین علیه السّلام شجاعة ابی الفضل را به نحو مستوفی آورده و حکایت ما در طاویه را قریب به آنچه گذشت مفصلا روایت کرده، شجاعت دو پسر شجاع عباس که محمد بن العباس و قاسم بن عباس باشند از اولاد آن حضرت ذکر کرده و ذکر قاسم را در کتاب دیگر ندیدم و روایت کرده که شهادت عباس را قبل از عاشورا مثل ابی مخنف، زیرا که اتفاق مقاتله را در ظرف سه یوم روایت کرده و آن‌که حضرت سید الشهداء ارواحنا فداه در هر یوم بلکه در هر حمله هزار یا پانصد و نحو آن می‌کشتند گفته است بعد از ذکر شهادت عباس «قال الرّاوی: فلمّا أصبح اللّه بالصّباح، رکب القوم و رجعوا علی الحسین، فتذکّر أخاه العبّاس و شفقته علیه، و جعل ینادی: وا عونی بک یا اللّه وا غیاثاه» پس هر فارسی بعد از فارسی بیرون می‌رفت به جهاد و جمع کثیری را از دویست یا سیصد و کم و زیاد می‌کشت تا جمیع انصار شهید شدند و آن حضرت حمله می‌برد و جمع کثیری می‌کشت تا آن‌که نعش آن شهید را به نزدیک-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 259
__________________________________________________
- آن خیام می‌آورد پس چون دید که باقی نماند کسی غیر از بنی عم و بنی اخوه و اولادش نظر نمود به یمین و یسار و معین ندید غیر آنها؛ پس فریاد برآورد: «وا غوثاه! بک یا اللّه! وا قلّة ناصراه! أما من معین یعیننا، أما من مساعد یساعدنا، أما من طالب جنّة یطلب نصرنا».
بیرجندی، کبریت احمر،/ 389- 391، 393
و شیخ مفید در ارشاد می‌فرماید: «و لا یحملون علی جانب من خیل الکوفة إلّا کشفوه» و از کلام امام علیه السّلام بعد از شهادت عباس: «الآن انکسر ظهری، و قلّت حیلتی» نیز شهادت است به آن‌که عمده در کشف و دفع لشگر شقاوت اثر و محافظت خیام با احتشام وجود مقدس حضرت عباس بود، علی الخصوص نظر به آنچه در بعض مقاتل اصحاب است که امام علیه السّلام بعد از آن فقره فرمود: «جزاک اللّه عنّی یا أخی یا أبو الفضل العبّاس (خیرا)» پس انشاد فرمود:
أخی یا نور عینی یا شقیقی فلی قد کنت کالرّکن الوثیقی
أیا ابن أبی نصحت أخیک حتّی سقاک اللّه کأسا من رحیق
أیا قمرا منیرا کنت عونی علی کلّ النّوائب فی المضیق
فبعدک لا تطیب لنا حیاة سنجمع فی الغداة علی الحقیق
ألا للّه شکوای و صبری و ما ألقاه من ضماء وضیق
و روایت منتخب که می‌آید- و در روضة الصّفا گوید: به هر سمت که حسین می‌رفت و حمله می‌برد حضرت عباس پیشاپیش آن امام حق‌شناس بود تا آن‌که او نیز شهید شد و حسین تنها شد و از اینجا ظاهر می‌شود که ابی الفضل آخر شهداء غیر از امام و کودکان بوده و آن نیز دلیل است بر مطلوب ما کما لا یخفی، و لیکن روایت ابی مخنف را در سابق شناختی و از روایت طریحی در منتخب که در بحار و عوالم نیز مسطور است ظاهر است که شهادت آن سرور در بودن بعض اصحاب یا فتیان بنی هاشم در حیات بوده، زیرا که چون وحدت و بی‌یاری برادر را دید، آمد به نزد برادر و عرض کرد: «یا أخی! هل من رخصة؟» پس حسین گریست تا حدی که ریش مبارک او تر شد، و فرمود: «یا أخی! کنت العلامة من عسکری و مجمع عدونا، فاذا أنت غدوت إلی الجهاد، یئول جمعنا إلی الشّتات و عمارتنا تنبعث إلی الخراب» عباس عرض کرد: «فداک روح أخیک یا سیّدی»، «سینه‌ام از حیات دنیا تنگ شده و می‌خواهم طلب خون برادران از این منافقین کنم.»
امام حسین علیه السّلام فرمود: «إذا غدوت إلی الجهاد، فاطلب لهؤلاء الأطفال قلیلا من الماء»، و آن حضرت به میدان رفته، از آن قوم طلب آب نمود و جواب شنید: «اگر تمام روی زمین آب باشد و در تصرف ما باشد، یک قطره به شما ندهیم مگر آن‌که داخل شوید در بیعت یزید لعین.» و عباس به خدمت برادر مراجعت نمود و کیفیت را به عرض رسانید «فطأطأ الحسین رأسه و بکی حتّی ابتلّ أزیاقه»، پس شنید حسین (صلوات اللّه) صدای اطفال را که «ینادون العطش العطش» عباس روی به آسمان کرد و عرض کرد: «إلهی و سیّدی! ارید أن أعتدّ بعدتی، و أملأ لهؤلاء الأطفال قربة من الماء».
پس مشکی برداشت و نیزه گرفت و بر اسب خود سوار شد و روانه شریعه شد، چهار هزار تیرانداز به او احاطه کردند؛ آنها را متفرق نمود و هشتاد نفر از ایشان را به جهنم فرستاد و داخل شریعه شد، و لیکن از-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 260
(فائدة) قطعت أعضاء ثلاثة نفر من أحبّة الحسین و أنصاره فی حال قتلهم یوم الطّفّ، و هم: العبّاس بن علیّ بن أبی طالب، فإنّه قطعت یمینه، ثمّ شماله، ثمّ رأسه. [...]
السّماوی، إبصار العین،/ 132- عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 414
مشی الحسین یوم الطّفّ إلی سبعة نفر من أحبّته و أنصاره بعدما قتلوا، و هم: [...] و العبّاس بن أمیر المؤمنین، فإنّه لمّا قتل مشی إلیه، و جلس عنده و قال: الآن انکسر ظهری. إلی آخر کلامه.
السّماوی، إبصار العین،/ 132- عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 415
(فی شجاعته): إنّ الحسین علیه السّلام ما أجازه للقتال فی یوم عاشوراء، بل أرسله لیأتی بالماء، و قید یدیه و رجلیه باتیان الماء، و حمل القربة و مع ذلک لمّا رکب فرسه و أخذ رمحه و القربة، و قصد الفرات و قد أحاط به أربعة آلاف، و فی روایة: ستّة آلاف، و فی (الأسرار) عشرة آلاف محارب، فحمل علیهم العبّاس و قتل منهم شجعانا، و نکّس منهم فرسانا، و تفرّقوا عنه هاربین کما یتفرّق عن الذّئب الغنم. و صعد قوم علی التّلال و الأکمات، و أخذوا یرمونه بالسّهام حتّی قال إسحاق بن جثوة (لعنه اللّه): فثوّرنا علیه النّبال کالجراد الطّائر، فصیرنا جلده کالقنفذ، و مع ذلک کان کالجبل الأصم لا تحرّکه العواصف، و لا تزیله القواصف، فغاص العبّاس فی أوساطهم و قتل منهم ثمانین فارسا، و قیل ثمانمائة فارس، و قیل أکثر من ذلک و هو بینهم یرتجز و یقول:
__________________________________________________
- عطش برادر به خاطر آورد و لب خشک بیرون آمد، سر راه بر او بگرفتند و دست او را از تحت ساعد، به قول جمعی از مورخین قطع کردند و دست چپ او را به روایت منتخب و بحار و عوالم از زند بریدند و تیری به مشک آمد و تیری به سینه مقدسش و ملعونی عمودی بر فرق مبارکش زد که از اسب افتاد و ندای: «یا أخاه! أدرک أخاک» برآورد. محمد بن انس پیشاپیش امام علیه السّلام بر سر نعش آن بزرگوار آمد، پیش از رسیدن محمد بن انس را که از اصحاب امام بود، قطعه‌قطعه کردند و به روایت مشهور، بدن مطهر ابی الفضل را پاره‌پاره کردند که از بسیاری جراحات حضرت قادر نشد که بدن برادر را به محل سایر شهداء برسانند.
بدان که بعضی علما در قطع شدن دو دست مولانا ابی الفضل (سلام اللّه علیه) تأمل دارند، به جهت عدم تعرض شیخ مفید و سید بن طاوس و اکثر مورخین آن را، و لیکن اخبار صحیحه به آن رسیده و در زیارت ماثوره از ائمه وارد است. فلا اشکال فیه.
بیرجندی، کبریت احمر،/ 459- 460
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 261
لا أرهب الموت إذ الموت رقا حتّی أواری فی المصالیت لقا
نفسی لنفس المصطفی الطّهر وقی إنّی أنا العبّاس أغدو بالسّقا
و لا أخاف الشّرّ یوم الملتقی
فتفرّقوا عنه هاربین، فکشفهم عن المشرعة و نزل، فهجموا علیه، فخرج إلیهم و فرّقهم، ثمّ عاد إلی المشرعة، فحملوا علیه ثانیا، فکرّ علیهم العبّاس علی ما فی بعض الکتب، منها الکبریت الأحمر إلی ستّ مرّات، و فی السّادسة انصرفوا و لم یرجعوا، فنزل، و ملأ القربة، و أراد أن یخرج، نادی عمرو بن الحجّاج (لعنه اللّه): دونکم العبّاس، فقد حصل بأیدیکم. فکثرت علیه الرّجال، فلمّا رأی العبّاس و قد تسارعوا إلیه، حطّ القربة و خرج من المشرعة و استقبل القوم یضربهم بسیفه و کأنّه النّار فی الأحطاب، و هو یقتلهم و یحصدهم حصد السّنبل.
و جعل روحی له الفداء یرتجز و یقول:
أقاتل القوم بقلب مهتد أذبّ عن سبط النّبیّ أحمد
أضربکم بالصّارم المهنّد حتّی تحیدوا عن قتال سیّدی
إنّی أنا العبّاس ذو التّودّد نجل علیّ المرتضی المؤیّد
فقتل من ساداتهم و أبطالهم مائة، ثمّ عاد إلی القربة، فاحتملها علی عاتقه، و خرج یرید المخیّم، فرکب عمر بن سعد (لعنه اللّه)، و زحفت فی أثره الأعلام، و وصلت الخیل و الرّجال إلی العبّاس، و قد أدرکته الخیل و الرّماح کآجام القصب، و جعل العبّاس ینادی:
یا أعداء اللّه لإن قتلنا فلقد قتلنا منکم أضعافا. و صار یضرب فیهم یمینا و شمالا و یجدل الفرسان و ینکّس الأبطال و قتل منهم خلقا کثیرا و القربة علی ظهره، فلمّا نظر ابن سعد (لعنه اللّه) ذلک نادی: ویلکم! ارشقوا القربة بالنّبل، فو اللّه إن شرب الحسین الماء، أفناکم عن آخرکم، أما هو الفارس بن الفارس، البطل المداعس؟ فحملوا علیه حملة منکرة.
و روی: انّه قتل منهم مائة و ثمانین فارسا. (أقول): و لعمر اللّه لو لم یکن ما جری علی اللّوح أن یستشهد العبّاس فی ذلک الیوم حتّی ینکسر لفقده ظهر الحسین علیه السّلام و ینال
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 262
بالشّهادة لأفنی العبّاس جمیع أهل الکوفة بشماله دون یمینه و قد قتل بشماله مائة و ثمانین فارسا ممّن یعد بألف أو ألفین.
و لم یزل- روحی له الفداء- یقاتل حتّی قطعت یداه، فانکبّ علی السّیف بفیه، و أخذ الرّایة بساعدیه، و ضمّه إلی صدره، و حمل علیهم و [هو] یقول: هکذا أحامی عن حرم رسول اللّه. و لم یزل یحامی حتّی ضربوه بعمود من حدید، ففلق هامته، فسقط مخّ رأسه علی کتفیه، و انصرع عفیرا.
و فی خبر: جاءه سهم و أصاب صدره الشّریف، و انصرع عفیرا علی الأرض یخور فی دمه، و نادی: وا أخاه! وا حسیناه! وا أبتاه! وا علیّاه! و نادی: یا أبا عبد اللّه! علیک منّی السّلام. فلمّا سمع الإمام علیه السّلام نداءه، قال: وا أخاه! وا عبّاساه! وا مهجة قلباه! فأتاه کالصّقر إذا انحدر علی فریسته، ففرّقهم یمینا و شمالا بعد أن قتل سبعین رجلا منهم، و نزل إلیه.
قال أبو مخنف: و حمله علی ظهر جواده، و أقبل به إلی الخیمة، و طرحه فیها و بکی بکاء شدیدا حتّی بکی جمیع من کان حاضرا، و قال علیه السّلام: جزاک اللّه من أخ خیرا، لقد جاهدت فی اللّه حقّ جهاده. [انتهی]
و صرخت زینب و قالت: وا أخاه! وا عبّاساه! وا قلّة ناصراه! وا ضیعتاه من بعدک! فقال الحسین علیه السّلام: إی و اللّه، من بعده، وا ضیعتاه! وا انقطاع ظهراه! فجعل النّساء یبکین و یندبن علیه، و بکی الحسین علیه السّلام و أنشأ یقول:
أخی یا نور عینی یا شقیقی فلی قد کنت کالرّکن الوثیق
أیا ابن أبی نصحت أخاک حتّی سقاک اللّه کأسا من رحیق
أیا قمرا منیرا کنت عونی علی کلّ النّوائب فی المضیق
فبعدک لا تطیب لنا حیاة سنجمع فی الغداة علی الحقیق
ألا للّه شکوائی و صبری و ما ألقاه من ظمأ و ضیق
و عن المنتخب: صاح الحسین: وا أخاه! وا عبّاساه! وا مهجة قلباه! وا قرّة عیناه! وا
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 263
قلّة ناصراه! یعزّ و اللّه علیّ فراقک. ثمّ بکی بکاء شدیدا، فحمله علی ظهر جواده، و أقبل به إلی الخیمة و هو یبکی حتّی أغمی علیه.
قال فی منتخب التّواریخ: حدّث الشّیخ الجلیل الحاجّ ملّا علیّ التّبریزیّ قال: سمعت من بعض أفاضل علماء العرب إنّ الأزریّ لمّا قال:
(یوم أبو الفضل استجار به الهدی) و معناه: إنّ یوم عاشوراء یوم استجار الحسین علیه السّلام بأخیه العبّاس. توقّف فی ذلک، و تخیّل إنّ هذا المصراع من البیت لعلّه غیر مقبول عند الحسین علیه السّلام، و لذا توقّف فی مصراعه الآخر و ما أتمّ البیت، فنام و رأی الحسین علیه السّلام فی منامه و قال علیه السّلام له: و لنعم ما قلت، و لقد أحسنت، و أجدت، نعم، لقد استجرت بالعبّاس یوم عاشوراء، و تممّه، و قل بعده (و الشّمس من کدر العجاج لثامها) یعنی استجرت به حین أنّ الأرض و السّماء أغبرت من کثرة العجاج و الغبار حتّی کأنّ الشّمس تلثّمت و تنقّبت بالعجاج. [...]
و ملأ القربة، و حملها علی کتفه الأیمن، و توجّه نحو الخیمة، فقطعوا علیه الطّریق و أحاطوا به من کلّ جانب، فحاربهم. و فی التّظلّم: فأخذوه بالنّبال من کلّ جانب حتّی صار درعه کالقنفذ من کثرة السّهام، فکمن له زید بن ورقاء من وراء نخلة، و عاونه حکیم بن طفیل السّنبسیّ، فضربه علی یمینه فقطعها، فأخذ السّیف بشماله و حمل القربة علی کتفه الأیسر و هو یرتجز و یقول:
و اللّه إن قطعتموا یمینی إنّی أحامی أبدا عن دینی
و عن إمام صادق الیقین نجل النّبیّ الطّاهر الأمین
فقاتل حتّی ضعف، فکمن له الحکیم بن الطّفیل الطّائیّ أو نوفل الأزرق، فضربه بالسّیف علی شماله، فقطع یده من الزّند، فحمل القربة بأسنانه و هو یقول:
یا نفس لا تخشی من الکفّار و أبشری برحمة الجبّار
مع النّبیّ السّیّد المختار قد قطعوا ببغیهم یساری
فأصلهم یا ربّ حرّ النّار
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 264
و جاءه سهم و أصاب القربة و أریق ماؤها، ثمّ جاءه سهم آخر، فأصاب صدره، فانقلب عن فرسه. و فی خبر: فضربه ملعون بعمود من حدید، ففلق هامته، فقتله، و لمّا انقلب عن فرسه، صاح إلی أخیه الحسین علیه السّلام: أدرکنی. فلمّا أتاه، رآه صریعا، فبکی، و حمله إلی الخیمة، ثمّ قالوا: و لمّا قتل العبّاس قال الحسین علیه السّلام: الآن انکسر ظهری، و قلّت حیلتی.
و فی (إبصار العین): فخرّ صریعا إلی الأرض، فنادی بأعلی صوته: أدرکنی یا أخی.
فانقضّ إلیه أبو عبد اللّه کالصّقر، فرآه مقطوع الیمین و الیسار، مرضوخ الجبین، مشکوک العین بسهم، مرتثا بالجراحة، فوقف علیه منحنیا، و جلس عند رأسه یبکی حتّی فاضت نفسه، ثمّ حمل القوم یضرب فیهم یمینا و شمالا، فیفرّون «1» من بین یدیه کما تفرّ المعزی إذا شدّ فیها الذّئب و هو یقول: أین تفرّون و قد قتلتم أخی، أین تفرّون و قد فتتّم عضدی؟ ثمّ عاد إلی موقفه منفردا.
و فی (القمقام) للمرحوم فرهاد میرزا: لمّا قتل العبّاس و أقبل إلیه الحسین علیه السّلام، قال:
الآن انکسر ظهری، و انقطع رجائی.
و قال فی (النّاسخ): إنّ الحسین علیه السّلام رثاه بهذه الأبیات:
أحقّ النّاس أن یبکی علیه فتی أبکی الحسین بکربلاء
أخوه و ابن والده علیّ أبو الفضل المضرّج بالدّماء
و من واساه لا یثنیه شی‌ء و جاد له علی عطش بماء
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 438- 441، 446- 447، 448
فمکث ذلک الرّجل [قاتل العبّاس علیه السّلام] یسیرا، ثمّ صبّ اللّه علیه الظّمأ، فجعل لا یروی، و کان یصیح من الحرّ فی بطنه، و البرد فی ظهره، و بین یدیه المراوح و الثّلج، و خلفه کانون، و کان برد له الماء، فیه السّکر و عساس، فیها اللّبن، و هو یقول: اسقونی، أهلکنی العطش. فیؤتی بالعسّ أو القلّة، فیه الماء و اللّبن، و السّویق یکفی جماعة، فیشربه،
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «فیفرق»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 265
و یضطجع هنیئة، ثمّ یقول: اسقونی، قتلنی الظّمأ. فما زال کذلک حتّی انقدّت بطنه انقداد بطن البعیر.
الأمین، لواعج الأشجان،/ 183
فلمّا لم یبق من أصحاب الحسین و أنصاره إلّا العبّاس بن علیّ علیه السّلام هجم أصحاب عمر بن سعد علی الحسین علیه السّلام و معه العبّاس حملة شدیدة عنیفة حتّی کشفهم و أزالهم عن مقرّهم، و ألحقهم بباقی الجند علی ما رواه المفید.
القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 288
و لم یستطیع العبّاس صبرا علی البقاء بعد أن تفانی صحبه و أهل بیته، و یری حجّة الوقت مکثورا قد انقطع عنه المدد و مل‌ء مسامعه عویل النّساء و صراخ الأطفال من العطش، فطلب من أخیه الرّخصة، و لما کان علیه السّلام أنفس الذّخائر عند السّبط الشّهید علیه السّلام لأنّ الأعداء تحذر صولته، و ترهب إقدامه، و الحرم مطمئنّة بوجوده مهما تنظر اللّواء مرفوعا، فلم تسمح نفس «أبی الضّیم» القدسیّة بمفارقته، فقال له: یا أخی «أنت صاحب لوائی».
قال العبّاس: قد ضاق صدری من هؤلاء المنافقین و أرید أن آخذ ثاری منهم. فأمره الحسین علیه السّلام أن یطلب الماء للأطفال. فذهب العبّاس إلی القوم، و وعظهم، و حذرهم غضب الجبّار فلم ینفع، فنادی بصوت عال: یا عمر بن سعد! هذا الحسین ابن بنت رسول اللّه قد قتلتم أصحابه و أهل بیته، و هؤلاء عیاله و أولاده عطاشی، فأسقوهم من الماء، قد أحرق الظّمأ قلوبهم، و هو مع ذلک یقول: دعونی أذهب إلی الرّوم أو الهند و أخلی لکم الحجاز و العراق. فأثر کلامه فی نفوس القوم حتّی بکی بعضهم، و لکن الشّمر صاح بأعلی صوته: یا ابن أبی تراب! لو کان وجه الأرض کلّه ماء و هو تحت أیدینا لما سقیاکم منه قطرة إلّا أن تدخلوا فی بیعة یزید.
فرجع إلی أخیه یخبره، فسمع الأطفال یتصارخون من العطش، فلم تتطامن نفسه علی هذا الحال و ثارت به الحمیة الهاشمیّة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 266
ثمّ إنّه رکب جواده و أخذ القربة، فأحاط به أربعة آلاف، و رموه بالنّبال فلم ترعه کثرتهم، و أخذ یطرد أولئک الجماهیر وحده، و لواء الحمد یرف علی رأسه، و لم یشعر القوم أهو العبّاس یجدل الأبطال أم أنّ الوصیّ یزأر فی المیدان، فلم تثبت له الرّجال، و نزل إلی الفرات مطمئنّا غیر مبال بذلک الجمع.
و لمّا اغترف من الماء لیشرب، تذکّر عطش الحسین و معه، فرمی الماء و قال:
یا نفس من بعد الحسین هونی و بعده لا کنت أن تکونی
هذا الحسین وارد المنون و تشربین بارد المعین
تا اللّه ما هذا فعال دینی «1»
ثمّ ملأ القربة و رکب جواده، و توجّه نحو المخیّم، فقطع علیه الطّریق، و جعل یضرب حتّی أکثر القتل فیهم، و کشفهم عن الطّریق، و هو یقول:
لا أرهب الموت إذا الموت زقا «2» حتّی أواری فی المصالیت لقی
نفسی لسبط المصطفی الطّهر وقی إنّی أنا العبّاس أغدو بالسّقا
و لا أخاف الشّرّ یوم الملتقی
فکمن له زید بن الرّقّاد الجهنیّ من وراء نخلة، و عاونه حکیم بن الطّفیل السّنبسیّ، فضربه علی یمینه، فبراها، فقال علیه السّلام:
و اللّه إن قطعتم یمینی إنّی أحامی أبدا عن دینی
و عن إمام صادق الیقین نجل النّبیّ الطّاهر الأمین
فلم یعب‌ء بیمینه بعد أن کان همّه إیصال الماء إلی أطفال الحسین و عیاله و لکن حکیم ابن الطّفیل کمن له من وراء نخلة، فلمّا مرّ به ضربه علی شماله فقطعها، و تکاثروا علیه،
__________________________________________________
(1)- ریاض المصائب ص 313.
(2)- زقا: بمعنی صاح، و کانت العرب تزعم أنّ للموت طائر یصیح و یسمّونه «الهامة».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 267
و أتته السّهام کالمطر، فأصاب القربة سهم، و أریق ماؤها، و سهم أصاب صدره «1»، و ضربه رجل بالعمود علی رأسه، فقلق هامته.
و سقط علی الأرض ینادی: علیک منّی السّلام أبا عبد اللّه. فأتاه الحسین علیه السّلام و لیتنی علمت بماذا أتاه؟ أبحیاة مستطارة منه بهذا الفادح الجلل، أم بجاذب من الإخوة إلی مصرع صنوه المحبوب؟
نعم حصل الحسین علیه السّلام عنده و هو یبصر قربان القداسة فوق الصّعید قد غشیته الدّماء و جللته النّبال، فلا یمین تبطش، و لا منطق یرتجز، و لا صولة ترهب، و لا عین تبصر و مرتکز الدّماغ علی الأرض مبدد. المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 234- 237
قالوا: و لمّا قتل إخوة العبّاس الثّلاثة بین یدیه، و رآهم صرعی علی وجه الصّعید، لم یستطع صبرا، فجاء إلی أخیه الحسین علیه السّلام یستأذنه فی القتال، و یطلب الرّخصة منه.
فبکی الحسین بکاء شدیدا، و قال: «یا أخی، أنت صاحب لوائی، و إذا مضیت تفرّق عسکری». فلم یأذن له.
فعاد علیه العبّاس للمرّة الثّانیة، و طلب منه الإذن قائلا:
«یا أخی! قد ضاق صدری و سئمت الحیاة، و أرید أن آخذ ثاری من هؤلاء المنافقین».
فقال له الحسین: إذا فاطلب لهؤلاء الأطفال قلیلا من الماء.
فذهب العبّاس علیه السّلام إلی القوم، و وعظهم، و حذّرهم غضب الجبّار، و طلب منهم شیئا من الماء للأطفال.
فقالوا: لو کان تمام وجه الأرض ماء و کان تحت تصرّفنا، لم نسقکم منه قطرة، إلّا أن تبایعوا لیزید، و تدخلوا فی طاعته.
فرجع العبّاس علیه السّلام إلی أخیه، و أخبره بمقالة القوم.
__________________________________________________
(1)- ریاض المصائب ص 315.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 268
فطأطأ الحسین برأسه و بکی بکاء شدیدا.
و بینما العبّاس فی ذلک و نحوه إذ سمع الأطفال- و معهم سکینة بنت الحسین علیه السّلام- ینادون: العطش، العطش.
فرفع رأسه إلی السّماء، و قال: إلهی و سیّدی! أرید أن أعتدّ بعدتی، و أملأ لهؤلاء الأطفال قربة من الماء.
فرکب فرسه و أخذ سیفه و رمحه و القربة، و قصد الفرات، فأحاط به أربعة آلاف فارس، و هم الّذین کانوا موکّلین بالفرات- و أخذوا یرمونه بالنّبال، فلم یعبأ بجمعهم، و لا راعته کثرتهم.
فکشفهم عن وجهه، و قتل منهم- علی ما روی- ثمانین فارسا، و دخل الفرات مطمئنّا غیر هیّاب لذلک الجمع الغفیر.

ثمّ اغترف من الماء غرفة، و أدناها من فمه لیشرب، فتذکّر عطش أخیه الحسین و عطاشی أهل بیته و أطفاله، فرمی الماء من یده و قال:
یا نفس من بعد الحسین هونی و بعده لا کنت أن تکونی
هذا الحسین وارد المنون و تشربین بارد المعین
تا اللّه ما هذا فعال دینی
ثمّ ملأ القربة و حملها علی کتفه الأیمن، و رکب جواده، و توجّه نحو الخیام مسرعا لیوصل الماء إلی عطاشی أهل البیت، فأخذوا علیه الطّریق، و تکاثروا علیه، و أحاطوا به من کلّ جانب.
فجعل یصول فی أوساطهم، و یضرب فیهم بسیفه و هو یرتجز و یقول:
لا أرهب الموت إذا الموت زقا حتّی أواری فی المصالیت لقی
نفسی لنفس المصطفی الطّهر وقا إنّی أنا العبّاس أغدو بالسّقا
و لا أخاف الشّرّ یوم الملتقی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 269

ففرّقهم عن طریقه، و أخذوا یهربون من بین یدیه، حتّی إذا قارب المخیّم، کمن له زید ابن الرّقّاد الجهنیّ من وراء نخلة، و عاونه حکیم بن الطّفیل السّنبسیّ، فضربه علی یمینه بالسّیف، فبراها.
و أخذ السّیف بشماله، و ضمّ اللّواء إلی صدره، و حمل القربة علی کتفه الأیسر، و حمل علی القوم کالأسد الغضبان، و هو یقول:
و اللّه إن قطعتموا یمینی إنّی أحامی أبدا عن دینی
و عن إمام صادق الیقین نجل النّبیّ الطّاهر الأمین‌

و قاتل- علیه السّلام- حتّی ضعف عن القتال، فکمن له حکیم بن الطّفیل الطّائیّ من وراء نخلة و ضربه علی شماله، فقطعها من الزّند، فقال:
یا نفس لا تخشی من الکفّار و أبشری برحمة الجبّار
مع النّبیّ المصطفی المختار قد قطعوا ببغیهم یساری
فأصلهم یا ربّ حرّ النّار
فعند ذلک وقع السّیف من یده، و أخذ القربة بأسنانه، و جعل یسرع لیوصل الماء إلی المخیّم.
فلمّا نظر ابن سعد إلی شدّة اهتمام العبّاس علیه السّلام بالقربة صاح بالقوم: ویلکم، إرشقوا القربة بالنّبل، فو اللّه إن شرب الحسین من هذا الماء أفناکم عن آخرکم «1».

فقطعوا علیه طریقه، و ازدحموا علیه، و أتته السّهام کالمطر من کلّ جانب، فأصاب
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «أخرجکم»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 270
القربة سهم فاریق ماؤها. و جاءه سهم، فأصاب صدره. و سهم آخر أصاب إحدی عینیه، فأطفأها، و جمدت الدّماء علی عینه الأخری، فلم یبصر بها.

و ضربه لعین من القوم علی أمّ رأسه فانقلب عن ظهر فرسه، و خرّ إلی الأرض صریعا، و العلم إلی جنبه، و جعل یخور بدمه، فقطّعه القوم بأسیافهم.
فعند ذلک نادی- برفیع صوته-: علیک منّی السّلام أبا عبد اللّه.
فأتاه الحسین مسرعا کالصّقر إذا انحدر إلی فریسته، ففرّق القوم عنه، و قتل منهم رجالا و جندل فرسانا و حتّی إذا وصل إلیه، رآه مقطوع الیمین و الیسار، مفظوخ الهامة، مثخنا بالجراح، العلم إلی جنبه ممزّق، و القربة مخرّقة، و هو یفحص برجلیه.
قالوا: فأدرکه الحسین، و به رمق الحیاة، فأخذ رأسه الشّریف و وضعه فی حجره، و جعل یمسح الدّم و التّراب عنه، ثمّ بکی بکاء عالیا، و قال: «الآن انکسر ظهری، و قلّت حیلتی، و شمت بی عدوّی».
ثمّ انحنی علیه و اعتنقه، و جعل یقبّل موضع السّیوف من وجهه و نحره و صدره.
ثمّ حمل علی القوم، فأخذ یضرب فیهم، و هو یقول: «إلی أین تفرّون و قد فتتّم عضدی»؟ ثمّ رجع إلی أخیه، و انحنی علیه یقبّله و یبکی، ففاضت نفس العبّاس المقدّسة و رأسه فی حجر أخیه.
أقول: المعروف عند أرباب المقاتل: أنّ الحسین علیه السّلام ترک أخاه العبّاس فی مکانه حول المسنّاة، و قام عنه بعدما فاضت نفسه الزّکیّة، و لم یحمله إلی الفسطاط الّذی کان یحمل القتلی من أهل بیته و أصحابه إلیه.
و لعلّ السّرّ فی ذلک- کما ذکره بعض الأکابر- کثرة ما أصاب العبّاس علیه السّلام من الجراحات، لأنّ الأعداء قطّعوه بسیوفهم إربا إربا.
و یؤیّد ذلک ما ذکره بعض أرباب المقاتل: من أنّ السّجّاد علیه السّلام حینما جاء القتلی فی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 271
الیوم الثّالث عشر من المحرّم، ذکر له بنو أسد بعد دفن القتلی بطلا مطروحا حول المسنّاة کلّما حملوا منه جانبا سقط الآخر من کثرة الجراحات.
أو لعلّ السّرّ فی ذلک: أنّ العبّاس علیه السّلام حیث کان آخر من قتل من أصحاب الحسین و أهل بیته- علی ما هو التّحقیق- فهدّ مقتله الحسین و قصم ظهره، و لم یکن عنده من یعینه و یساعده علی حمله إلی المخیّم، و لم یستطع حمله بنفسه المقدّسة فإنّهم ذکروا أنّه قام من عنده محنّی الظّهر منکسرا حزینا:
هوی فوقه رمحا فقام صفیحة تثلّم منها حدّها و غرارها
فهل ترکت تلک المصائب العظام الّتی أصیب بها سیّد الشّهداء یوم الطّفّ: من فقد أحبّته و أنصاره و أهل بیته و فلذة کبده شبیه جدّه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و عویل عیاله و صراخ أطفاله و همّه و غمّه و تفکیره فیما سیجری بعد قتله علی عقائل الرّسالة و بنات الزّهراء، من الذّلّ و الأسر و السّبیّ من بلد إلی بلد، و من مجلس إلی آخر، و قد ترکهنّ بلا محام و لا کفیل، غیر مضنی علیل یکابد ألم السّقم و جور الأعداء.
فهل ترکت له هذه المصائب الّتی بعضها یهدّ الجبال الرّواسیّ قامة معتدلة و طاقة یستطیع بهما حمل الجثمان الطّاهر إلی المخیّم؟
قد عجبت من صبره الأملاک و لا یحیط وصفه الإدراک
أو لعلّ السّرّ فی ذلک- کما یقول بعض أرباب المقاتل-: أنّ العبّاس علیه السّلام هو الّذی طلب من أخیه الحسین إبقاءه فی مکانه. فقد ذکروا: أنّ الحسین علیه السّلام حینما أقبل إلی أخیه العبّاس و وجد فیه رمق الحیاة، انحنی علیه، و أراد حمله إلی المخیّم.
فأحسّ العبّاس بأخیه و علم ماذا یرید؟ فقال له:
یا أخی! إلی أین ترید حملی؟
قال الحسین: أرید حملک إلی المخیّم.
فقال العبّاس: یا أخی! بحقّ جدّک رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله علیک أن لا تحملنی، ودعنی فی مکانی هذا؟
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 272
فقال الحسین: لماذا یا أخی؟ قال العبّاس:
لأنّی مستح من ابنتک سکینة، و قد وعدتها بالماء و لم آت به. فترکه الحسین فی مکانه.
و علی کلّ حال قالوا: إنّ الحسین ترک أخاه العبّاس فی مکانه، و رجع إلی المخیّم باکیا، منکسرا، حزینا، منحنی الظّهر، یکفکف الدّموع بکمه کی لا تراه النّساء، و قد تدافعت الخیل و الرّجال علی مخیّمه، لأنّهم استوحدوه.

فصاح الحسین عند ذلک: أما من مجیر یجیرنا، أما من مغیث یغیثنا، أما من طالب حقّ فینصرنا، أما من خائف من النّار فیذبّ عنّا.
و أقبلت إلیه سکینة، و قالت له: أین عمّی العبّاس، أراه أبطأ بالماء علینا؟
فقال لها: إن عمّک قد قتل. فصرخت و نادت: وا عمّاه! وا عبّاساه.
و سمعتها العقیلة زینب، فصاحت: وا أخاه! وا عبّاساه! وا ضیعتاه من بعدک.
فقال الحسین: إی و اللّه: وا ضیعتاه! وا انقطاع ظهراه بعدک أبا الفضل! یعزّ علیّ و اللّه فراقک.

فاجتمعت النّساء حوله و جعلن یبکینه و یندبنه، و الحسین یبکی معهنّ، حتّی قیل:
بأنّه أغمی علیه من شدّة البکاء. بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 317، 319- 324
رثاه فی أخیه العبّاس علیه السّلام [...]
تعدّیتم یا شرّ قوم ببغیکم و خالفتموا فینا النّبیّ محمّدا
أما کان خیر الخلق أوصیکم بنا أما کان جدّی خیرة اللّه أحمدا
أما کانت الزّهراء أمّی و والدی علیّ أخا خیر الأنام المسدّدا
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 273
لعنتم و اخزیتم بما قد جنیتم سیصلون نارا حرّها قد توقّد
و نسب إلیه علیه السّلام فی رثاء أخیه العبّاس علیه السّلام [...]
الیوم نامت أعین بک لم تنم تسهدت أخری و قلّ منامها
أقول: لم أجده فی کتب القدما. صابری الهمدانی، ادب الحسین و حماسته،/ 34، 35
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 274

فلمّا لم یبق مع الحسین أحد إلّا ثلاثة رهط من أهله أقبل علی القوم یدفعهم عن نفسه و الثّلاثة یحمونه، حتّی قتل الثّلاثة. «1»
المفید، الإرشاد، 2/ 115- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 361
و لمّا یبق معه إلّا ثلاثة نفر من أهل بیته، أقبل علی القوم یدفعهم عن نفسه و الثّلاثة یحمونه حتّی قتل الثّلاثة.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 249
و أقبل الحسین علیه السّلام علی القوم بدفعهم عن نفسه، و الثّلاثة الّذین معه یحمونه حتّی قتل الثّلاثة.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 609
قالوا: و بقی الحسین فی ثلاثة رهط أو أربعة، و أقبل القوم یدفعهم عن نفسه، و الثّلاثة یحمونه حتّی قتل الثّلاثة.
القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 288
__________________________________________________
(1)- و چون از یاران حسین علیه السّلام جز سه تن از خاندانش به‌جا نماند، روبه مردم کرده و از خود دفاع می‌کرد و آن سه تن نیز دفع دشمن از آن جناب می‌نمودند تا آن‌که آن سه نیز کشته شدند.
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 115
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 275

و لمّا فجع بأهل بیته و ولده، و لم یبق غیره و غیر النّساء «1» و الأطفال و غیر ولده المریض «1»، نادی: هل «2» من ذابّ یذبّ عن حرم رسول اللّه؟ هل من موحّد یخاف اللّه فینا؟ هل من مغیث یرجو اللّه فی إغاثتنا؟ «3» هل من معین یرجو ما عند اللّه فی إعانتنا «3»؟
فارتفعت أصوات النّساء بالعویل.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 32- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 85؛ مثله محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 314؛ المجلسی، البحار، 45/ 46؛ البحرانی، العوالم، 17/ 289؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 609، لواعج الأشجان،/ 181؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 84
فلمّا رأی الحسین علیه السّلام أنّه لم یبق من عشیرته و أصحابه إلّا القلیل، فقام، و نادی: هل من ذابّ عن حرم رسول اللّه؟ هل من موحّد؟ هل من مغیث؟ هل من معین؟ فضجّ النّاس بالبکاء.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 36
قال: و لمّا رأی الحسین علیه السّلام مصارع فتیانه و احبّته، «4» عزم علی لقاء القوم بمهجته، و نادی: هل من ذابّ یذبّ عن حرم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله؟ هل من موحّد یخاف اللّه فینا؟
هل من مغیث یرجو اللّه بإغاثتنا؟ هل من معین یرجو ما عند اللّه فی إعانتنا؟
فارتفعت أصوات النّساء بالعویل. «5»
__________________________________________________
(1- 1) [فی تسلیة المجالس و البحار و العوالم: «و الذّراری»].
(2)- [و فی مثیر الأحزان و أعیان الشّیعة و اللّواعج مکانه: « (فعند ذلک) نادی الحسین علیه السّلام: هل ...»].
(3- 3) [لم یرد فی تسلیة المجالس و البحار و العوالم و مثیر الأحزان].
(4)- [زاد فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه: «و فجع بأهل بیته و ولده و لم یبق غیره و غیر النّساء و الذّراری»].
(5)- راوی گفت: حسین که دید جوانان و دوستانش همه کشته شده و روی زمین افتاده‌اند، تصمیم گرفت که خود به جنگ دشمن برود و خون دلش را نثار دوست کند. صدا زد: «آیا کسی هست که از حرم رسول خدا دفاع کند؟ آیا خداپرستی هست که درباره ما از خداوند بترسد؟ آیا دادرسی هست که به امید-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 276
ابن طاووس، اللّهوف،/ 116- عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 402؛ القمی، نفس المهموم،/ 348؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 288
و جعل ینظر یمینا و شمالا، فلم یر أحدا من أنصاره إلّا من صافح التّراب جبینه، «1» و من قطع الحمام أنینه، فنادی: یا مسلم بن عقیل! و یا هانئ بن عروة! و یا حبیب بن مظاهر! و یا زهیر بن القین! و یا یزید بن مظاهر! و یا فلان و یا فلان! یا أبطال الصّفا! و یا فرسان الهیجا! ما لی أنادیکم فلا تجیبون، و أدعوکم فلا تسمعون، أنتم نیام، أرجوکم تنتبهون، أم حالت مودّتکم عن إمامکم، فلا تنصروه، هذه نساء الرّسول صلّی اللّه علیه و اله لفقدکم قد علاهنّ النّحول، فقوموا عن نومتکم أیّها الکرام، و ادفعوا عن حرم الرّسول الطّغاة اللّئام، و لکن صرعکم و اللّه ریب المنون، و غدر بکم الدّهر الخئون، و إلّا لما کنتم عن نصرتی تقصّرون، و لا عن دعوتی تحتجبون، فها نحن علیکم مفتجعون، و بکم لا حقون، فإنّا للّه و إنّا إلیه راجعون. ثمّ أنشأ یقول:
قوم إذا نودوا لدفع ملمّة و الخیل بین مدعّس و مکردس
لبسوا القلوب علی الدّروع و أقبلوا یتهافتون علی ذهاب الأنفس
نصروا الحسین فیا لها من فتیة عافوا الحیاة و ألبسوا من سندس «2»
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 85- عنه: المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 19- 20
فیما رویناه عن الباقر، و عن حمید بن مسلم، قال أبو مخنف: فعند ذلک جعل الحسین
__________________________________________________
- پاداش خداوندی به داد ما برسد؟ آیا یاوری هست که به امید آنچه نزد خداست، ما را یاری کند؟» زنان حرمسرا که صدای آن حضرت را شنیدند، نعره‌زنان صدا به گریه بلند کردند.
فهری، ترجمه لهوف،/ 116
(1)- [إلی هنا حکاه عنه فی الدّمعة السّاکبة، 4/ 341].
(2)- پس امام شهدا برای اتمام حجت خدا فریاد زد: «آیا کسی هست که از حرم رسول خدا دفع ضرر اهل شقاوت نماید؟ آیا خداپرستی هست که در حق ما از خدا بترسد؟ آیا فریادرسی هست که در فریادرسی ما از خدا امید ثواب داشته باشد؟»
چون حرم محترم آن حضرت صدای استغاثه آن امام غریب را شنیدند، صدای شیون و گریه و زاری از سراپرده‌های عصمت و طهارت بلند شد.
مجلسی، جلاء العیون،/ 683
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 277
ینظر یمینا و شمالا، فلم یر أحدا، فبکی بکاء شدیدا، و جعل ینادی: وا محمّداه! وا أبا القاسماه! وا جدّاه! وا علیّاه! وا حسناه! وا جعفراه! وا حمزتاه! وا عبّاساه! ثمّ نادی: یا قوم! أما من مجیر یجیرنا، أما من معین یعیننا، أما من طالب الجنّة ینصرنا، أما من خائف من عذاب اللّه فیذبّ عنّا؟ فبکی بکاء شدیدا و هو یقول:
أنا ابن علیّ الطّهر من آل هاشم کفانی بهذا مفخرا حین أفخر
و فاطمة أمّی و جدّی محمّد و عمّی هو الطّیّار فی الخلد جعفر
بنا ظهر الإسلام بعد خموده و نحن سراج اللّه فی الأرض نزهر
و شیعتنا فی الخلق أکرم شیعة و مبغضنا یوم القیامة یخسر «1»
__________________________________________________
(1)- چون در سپاه سید الشهدا دیگر کس به‌جای نبود که تواند زین بر اسب بندد و برنشیند یا شمشیری به دست کند و رزم زند (1)، فریدا وحیدا (2) به میدان آمد و چون طور شامخ و طود باذخ (3) عنان بکشید و بایستاد و به هیچ‌گونه آلایش تزلزل در ساحت وجودش راه نداشت؛ چه اگر تزلزل در حقیقت او راه کردی، ارکان عالم امکان متزلزل شدی. اگر چند عالم لاهوت را آهنگ مسافرت داشت، تربیت عالم ناسوت (4) را مهمل و معطل نمی‌گذاشت. آن مصائب و آلام و اسقام که بر وی فرود آمدی، اگر سایه بر جبل بوقبیس و کوه حری (5) افکندی، بپراکندی. و حضرتش به نیروی حلم، حمل آن بار گران را نمودی و مقام خویش را خالی نفرمودی. چه خداوند قوام آفرینش را به مقام او معلق و مربوط داشته و لوای هستی عالم ایجاد را به دست بقای او افراشته است.
فَتَبارَکَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخالِقِینَ (6).
بالجمله، حسین علیه السّلام در چنین حال محبت امت را دست بازنداشت و همی‌خواست، بلکه تنی چند رشد خویش را دریابد و از آن گمراهان روی برتابد (7). لاجرم به اعلی صوت ندا درداد:
هل من ذابّ یذبّ عن حرم رسول اللّه؟ هل من موحّد یخاف اللّه فینا؟ هل من مغیث یرجو اللّه فی إغاثتنا؟
آیا ناصری و معینی هست که زیان دشمن را از حرم رسول خدای بگرداند؟ آیا دینداری هست که از خدای بهراسد و ما را از این بندوبلا برهاند؟ آیا دادخواهی هست که با خدای بگرود و استغاثه ما را پذیره شود؟
(1). کسی که لایق جنگ کردن باشد، باقی نماند.
(2). فریدا وحیدا: یک تنه، تنها.
(3). طور شامخ: کوه بلند. طود: کوه بزرگ. باذخ: بزرگ.
(4). عالم لاهوت: (به اصطلاح حکما) عالم عقل و مجردات و عالم ناسوت: جهان ماده و طبیعت است و مقصود در این‌جا-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 278
__________________________________________________
- عالم آخرت و دنیا است.
(5). جبل بوقبیس: کوهی است در مکه نزدیک خانه کعبه. حری (مجمع البحرین از مجمع البیان به کسر حاء و مد «حراء» نقل می‌کند): کوهی است در مکه که پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله قبل از بعثت در آن‌جا اعتکاف می‌فرمود و در همان‌جا جبرئیل بر وی نازل شد و او را به رسالت مبعوث کرد.
(6). قسمتی از آیه 14 سوره 23 است که خداوند متعال پس از آن‌که طریق تطور و درجات تکامل انسان را در شکم مادر بیان می‌فرماید، خود را به این جمله مبارکه می‌ستاید.
(7). از کوفیان گمراه برگردد.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 2/ 357- 358
آن‌گاه از یمین و شمال نگران شد. اصحاب را همگان کشته دید و برادران و فرزندان را در خاک و خون آغشته نگریست. پس ندا درداد که:
یا مسلم بن عقیل! و یا هانی‌ء بن عروة! و یا حبیب بن مظاهر! و یا زهیر بن القین! و یا یزید بن مظاهر! و یا یحیی بن کثیر! و یا هلال بن نافع! و یا إبراهیم بن الحصین! و یا عمیر بن المطاع! و یا أسد الکلبیّ! و یا عبد اللّه بن عقیل! و یا مسلم بن عوسجة! و یا داوود بن الطّرمّاح! و یا حرّ الرّیاحیّ! و یا علیّ بن الحسین! و یا أبطال الصّفا! و یا فرسان الهیجآء! مالی أنادیکم فلا تجیبوبی؟ و أدعوکم فلا تسمعونی؟ أنتم نیام أرجوکم تنتبهون؟
أم حالت مودّتکم عن إمامکم فلا تنصرونه؟ فهذه نساء الرّسول صلّی اللّه علیه و اله لفقدکم قد علاهنّ النّحول، فقوموا من نومتکم، أیّها الکرام! و ادفعوا عن حرم الرّسول الطّغاة اللّئام، و لکن صرعکم و اللّه ریب المنون و غدر بکم الدّهر الخئون و إلّا لما کنتم عن دعوتی تقصرون و لا عن نصرتی تحتجبون. فها نحن علیکم مفتجعون و بکم لا حقون، فإنّا للّه و إنّا إلیه راجعون.
از آن پس که شهدا را یک‌یک به نام بخواند، فرمود: «ای شجعان روز دارو برد! وای فرسان تنگنای نبرد! چه افتاد مرا که می‌خوانم شما را و پاسخ نمی‌گویید؟ و دعوت می‌کنم و اجابت نمی‌فرمایید. أرجو 1 که از این خواب انگیخته شوید. آیا مودت شما از امام شما بگشت که نصرت او را دست بازداشتید؟ اینک زنان رسول خدایند که بی‌نصرت شما اسیر رنج و عنایند. هم‌اکنون برخیزید و این طغات لئآم 2 را از حرم او دفع دهید. همانا مرگ بر شما دست یافت و بخت از شما بنحوست دهر روی برتافت؛ و اگر نه شما در اجابت دعوت من کندی نکردید و از نصرت من بازننشستید. هم‌اکنون ما از برای شما آزرده و غمنده‌ایم و از قفای شما آینده و گراینده‌ایم.»
و این اشعار قرائت فرمود:
قوم إذا نودوا لدفع ملمّة و القوم بین مدّعس و مکردس 3
لبسوا القلوب علی الدّروع و أقبلوا یتهافتون علی ذهاب الأنفس
نصروا الحسین فیالها من فتیة عافوا الحیاة و ألبسوا من سندس
(1). أرجو: امیدوارم.
(2). لئام (جمع لئیم): مردمان پست‌فطرت.
(3). مدعس، اسم مفعول از مصدر تدعیس: نیزه زدن. مکردس، اسم مفعول از ماضی کردس: دسته‌دسته کردن اسبان و-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 279
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 299
فلم یبق مع الحسین أحد من أصحابه، فتقدّم أهل بیته حتّی لم یبق منهم أحد، فتقدّم إلی الحرب بنفسه، فوقف بینهم و ضرب بیده علی کریمته الشّریفة- و کانت مخضوبة کأنّها سواد السّبج قد نصل منها الخضاب- و قال: اشتدّ غضب اللّه علی الیهود إذ قالوا عزیر ابن اللّه، و اشتدّ غضبه علی النّصاری إذ قالوا المسیح ابن اللّه، و اشتدّ غضبه علی قوم أرادوا لیقتلوا ابن بنت نبیّهم. ثمّ نادی: هل من ذابّ یذبّ عن حرم رسول اللّه؟ هل من موّحد یخاف اللّه فینا؟ هل من مغیث یرجو اللّه بإغاثتنا؟ هل من معین یرجو ما عند اللّه بإعانتنا؟
فارتفعت أصوات النّساء بالعویل، فمضی إلی مخیمه لیسکت النّساء.
السّماوی، إبصار العین،/ 12
و رجع الحسین إلی المخیّم منکسرا، حزینا، باکیا، یکفّف دموعه بکمه، و قد تدافعت الرّجال علی مخیّمه، فنادی: أما من مغیث یغیثنا، أما من مجیر یجیرنا، أما من طالب حقّ ینصرنا، أما من خائف من النّار، فیذبّ عنّا. فأتته سکینة، و سألته عن عمّها، فأخبرها بقتله، و سمعته زینب، فصاحت: وا أخاه! وا عبّاساه! وا ضیعتنا بعدک! و بکین النّسوة، و بکی الحسین معهنّ قال: وا ضیعتنا بعدک.
و لمّا قتل العبّاس التفت الحسین علیه السّلام فلم یر أحدا ینصره، و نظر إلی أهله، و صحبه مجزّرین کالأضاحی و هو إذ ذاک یسمع عویل الأیامی و صراخ الأطفال، صاح بأعلی صوته: هل من ذابّ عن حرم رسول اللّه؟ هل من موحّد یخاف اللّه فینا؟ هل من مغیث
__________________________________________________
- مقصود از این مصراع، برپا بودن جنگ است.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 2/ 377- 378
بالجمله حسین علیه السّلام در چنین حال از محبت امت دست بازنداشت و همی‌خواست بلکه تنی چند به راه هدایت درآید و از آن گمراهان روی برتابد. لاجرم ندا درداد که آیا کسی هست که ضرر دشمن را از حرم رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله بگرداند؟ آیا خداپرستی هست که در باب ما از خدا بترسد؟ آیا فریادرسی هست که امید صواب از خدا داشته باشد؟ و به فریاد ما برسد؟ آیا معینی و یاوری هست که به جهت خدا، یاری ما کند؟»
زنها که صدای نازنینش را شنیدند، به جهت مظلومی او صدا را به گریه و عویل بلند کردند.
قمی، منتهی الآمال،/ 457
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 280
یرجو اللّه فی إغاثتنا؟ فارتفعت أصوات النّساء بالبکاء.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 339- 340
ذکر أرباب السّیر و المقاتل: إنّ الحسین علیه السّلام لمّا بقی وحیدا فریدا قد قتل جمیع أصحابه، و أهل بیته، ورآهم علی وجه الأرض مجزّرین کالأضاحی، و لم یجد أحدا ینصره، و یذبّ عن حریمه، و هو إذ ذاک یسمع عویل العیال، و صراخ الأطفال.
فعند ذلک نادی بأعلی صوته: «هل من ذابّ عن حرم رسول اللّه، هل من موحّد یخاف اللّه فینا؟ هل من مغیث یرجو اللّه فی إغاثتنا».
فارتفعت أصوات النّساء بالبکاء، و العویل و عزم علی الموت بنفسه المقدّسة.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 434
و قال الدّربندیّ أیضا فی الأسرار: لمّا رأی الحسین وحدته، و قتل أنصاره ودّع أطفاله و عیاله، و خرج إلی المیدان و بقی واقفا متحیّرا، ینظر مرّة إلی إخوته و أولاده، و بنی أخیه و بنی عمّه صرعی مقتولین مجدّلین، و مرّة ینظر إلی غربته و وحدته و انفراده، و مرّة ینظر إلی النّساء و غربتهنّ و وحدتهنّ و عطشهنّ، و ما یرجعن اللّه من الأسر و الذّلّ، و مرّة ینظر إلی شماتة الأعداء، و إقدامهم لقتله، فنادی بصوت عال حزین: أما من ناصر ینصرنا؟ أما من مغیث یغیثنا؟ هل من موحّد یخاف اللّه فینا؟ أما من ذابّ یذبّ عن حرم رسول اللّه؟ فلمّا نادی هذا النّداء تزلزلت أرکان العرش و قوائمه، و بکت السّماوات و ضجّت الملائکة، و اضطربت الأرض.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 314- 315
و قال أبو مخنف: ثمّ توجّه الحسین نحو القوم و جعل ینظر یمینا و شمالا، و لم یر أحدا من أصحابه، و أنصاره، إلّا من صافح التّراب جبینه، و من قطع الحمام أنینه، فنادی: یا مسلم بن عقیل! و یا هانئ بن عروة! و یا حبیب بن مظاهر! و یا زهیر بن القین! و یا بریر! و یا داوود بن الطّرمّاح! و یا مسلم بن عوسجة! و یا فلان! و یا فلان! یا أبطال الصّفا! و یا فرسان الهیجاء (ما لی أنادیکم فلا تجیبونی).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 281
و فی ناسخ التّواریخ: قال الحسین: أین أخی؟ أین ساعدی؟ أین العبّاس؟ یا أخی! الآن قلّت حیلتی، یا أخی! أنائم أنت و القوم یظنّون إنّی جبنت عن القتال، یعزّ علیّ أن أراک علی الرّمضاء مرمّلا بدمائک، یا أخی! ترکتنی وحیدا، غریبا بین الأعداء.
و فی کتاب جنّة الصّائمین: فنادی: یا مسلم بن عقیل! و یا هانئ بن عروة! و یا إبراهیم ابن الحصین! و یا عمیر بن المطاع! و یا أسد الکلبیّ! و یا عبد اللّه بن عقیل! و یا مسلم بن عوسجة! و یا حرّ الرّیاحیّ! و یا علیّ بن الحسین! ما لی أنادیکم فلا تجیبونی، و أدعوکم فلا تسمعونی، أنتم نیام أرجوکم تنتبهون، أم حالت مودّتکم عن إمامکم فلا تنصرونه، فهذه نساء الرّسول صلّی اللّه علیه و اله لفقدکم قد علاهنّ النّحول، فقوموا عن نومتکم أیّها الکرام البررة، و ادفعوا عن حرم الرّسول الطّغاة اللّئام، و لقد صرعکم و اللّه ریب المنون، و غدر بکم الدّهر الخئون، و إلّا لما کنتم عن دعوتی تقصرون، و لا عن نصرتی تحتجبون، فما نحن علیکم مفتجعون، و بکم لا حقون، فإنّا للّه و إنّا إلیه راجعون.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 315- 316
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 282

ثمّ التفت الحسین عن یمینه و شماله، فلم یر أحدا من الرّجال. فخرج علیّ بن الحسین و هو زین العابدین- و هو أصغر من أخیه علیّ القتیل- و کان مریضا، و هو الّذی نسل آل محمّد علیهم السّلام، فکان لا یقدر علی حمل سیفه، و أمّ کلثوم تنادی خلفه: یا بنیّ ارجع! فقال:
یا عمّتاه! ذرینی أقاتل بین یدی ابن رسول اللّه. فقال الحسین: یا أمّ کلثوم! خذیه وردّیه، لا تبق الأرض خالیة من نسل آل محمّد.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 32
کتاب المقتل، قال أحمد بن حنبل: کان سبب مرض زین العابدین علیه السّلام فی کربلاء أنّه کان ألبس «1» درعا، ففضل عنه، فأخذ الفضلة بیده، و مزقه.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 142- 143- عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز، 4/ 381 (ط مؤسسة المعارف)؛ القمی، نفس المهموم،/ 380؛ مثله المجلسی، البحار، 46/ 41
ثمّ التفت الحسین عن یمینه، فلم یر أحدا من الرّجال، و التفت عن یساره، فلم یر أحدا، «2» فخرج علیّ بن الحسین زین العابدین علیه السّلام، و کان مریضا لا یقدر أن یقلّ سیفه و أمّ کلثوم تنادی خلفه: یا بنیّ ارجع! فقال: یا عمّتاه! ذرینی أقاتل بین یدی ابن رسول اللّه. فقال الحسین علیه السّلام: یا أمّ کلثوم! خذیه لئلّا تبقی الأرض خالیة من نسل آل محمّد صلّی اللّه علیه و اله. «3»
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 313- 314- مثله المجلسی، البحار، 45/ 46؛ البحرانی، العوالم، 17/ 288- 289؛ القمی، نفس المهموم،/ 348؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 84؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 288
__________________________________________________
(1)- [فی مدینة المعاجز و البحار: «لبس»].
(2)- [من هنا حکاه عنه فی مثیر الأحزان].
(3)- [أضاف فی مثیر الأحزان: «فمنعه و أدخله الخیمة»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 283
و بإسناده [الحسین بن حمدان الحضینیّ فی کتاب الفضائل] عن أبی حمزة الثّمالیّ، عن علیّ بن الحسین علیه السّلام فی حدیث الأخبار بقتله بکربلا: إنّه سئل عن علیّ ولده فقال: ما کان اللّه لیقطع نسلی من الدّنیا یصلون إلیه، و هو أبو ثمانیّة من الائمّة. «1»
الحرّ العاملی، اثبات الهداة، 1/ 654 رقم 825
قد رأیت فی بعض مؤلّفات أصحابنا: أنّه لمّا ضاق الأمر بالحسین علیه السّلام، و قد بقی وحیدا فریدا، التفت إلی خیم بنی أبیه، فرآها خالیة منهم، ثمّ التفت إلی خیم بنی عقیل، فوجدها خالیة منهم، ثمّ التفت إلی خیم أصحابه، فلم یر أحدا منهم، فجعل یکثر من قول: لا حول و لا قوّة إلّا باللّه العلیّ العظیم. ثمّ ذهب إلی خیم النّساء، فجاء إلی خیمة ولده زین العابدین علیه السّلام، فرآه ملقی علی نطع من الأدیم، فدخل علیه، و عنده زینب تمرّضه.
فلمّا نظر علیّ بن الحسین علیه السّلام أراد النّهوض، فلم یتمکّن من شدّة المرض، فقال لعمّته:
سنّدینی «2» إلی صدرک، فهذا ابن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله قد أقبل. فجلست زینب خلفه، و أسندته إلی صدرها، فجعل الحسین علیه السّلام یسأل ولده عن مرضه، و هو یحمد اللّه تعالی.
ثمّ قال: یا أبتاه! ما صنعت الیوم مع هؤلاء المنافقین. فقال له الحسین علیه السّلام: یا ولدی! قد استحوذ علیهم الشّیطان، فأنساهم ذکر اللّه، و قد شبّ الحرب «3» بیننا و بینهم لعنهم اللّه
__________________________________________________
(1)- چون دیگر کسی از اهل بیت رسالت به غیر از آن امام مظلوم و امام زین العابدین علیه السّلام نماند، و امام زین العابدین علیه السّلام بیمار بود و قدرت بر شمشیر برداشتن نداشت، با آن حال چون پدر غریب خود را تنها دید، شمشیر برداشت و خواست که به جانب معرکه روان شود. ام کلثوم فریاد برآورد که: «ای نور دیده، به کجا می‌روی؟»
امام زین العابدین علیه السّلام گفت: «ای عمه بزرگوار! بگذار که جان خود را فدای پدر بزرگوار نامدار خود کنم.»
چون امام حسین علیه السّلام از اراده فرزند گرامی خود خبر یافت، گفت: «ای ام کلثوم! او را مگذار که به میدان رود که نسل من از او به‌هم خواهد رسید و ذریه حضرت رسالت صلّی اللّه علیه و اله و سلم به او باقی می‌ماند. خلیفه و جانشین من او خواهد بود.»
مجلسی، جلاء العیون،/ 683
(2)- [وسیلة الدّارین: «اسندینی»].
(3)- [فی المعالی و وسیلة الدّارین: «القتال»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 284
حتّی فاضت الأرض بالدّم منّا و منهم. فقال علیّ علیه السّلام: یا أبتاه! و أین عمّی العبّاس؟ فلمّا سأله «1» عن عمّه، اختنقت زینب بعبرتها، و جعلت تنظر «2» أخیها کیف یجیبه، لأنّه لم یخبره بشهادة عمّه العبّاس خوفا من أن یشتدّ مرضه علیه السّلام، فقال علیه السّلام له: یا بنیّ! إنّ عمّک قد قتل، قطّعوا یدیه علی شاطئ الفرات. فبکی علیّ بن الحسین علیهما السّلام بکاء شدیدا حتّی غشی علیه، فلمّا أفاق من غشوته، جعل یسأل عن کلّ واحد من عمومته، و الحسین علیه السّلام یقول له: قتل. فقال: و أین أخی علیّ، و حبیب بن مظاهر، و مسلم بن عوسجة، و زهیر بن القین؟ فقال له: یا بنیّ! اعلم أنّه لیس فی الخیام «3» رجل حیّ «3» إلّا أنا و أنت، و أمّا هؤلاء الّذین تسأل عنهم، فکلّهم صرعی علی وجه الثّری. فبکی علیّ بن الحسین بکاء شدیدا.
ثمّ قال لعمّته زینب: یا عمّتاه! علیّ بالسّیف و العصا. فقال له أبوه: و ما تصنع بهما؟
فقال: أمّا العصا فأتوکّأ علیها، و أمّا السّیف فأذبّ به «4» بین یدی ابن رسول اللّه «4» صلّی اللّه علیه و اله، فإنّه لا خیر فی الحیاة بعده. فمنعه الحسین من ذلک، و ضمّه إلی صدره و قال له: یا ولدی! أنت أطیب ذرّیّتی، و أفضل عترتی، و أنت خلیفتی علی هؤلاء العیال و الأطفال، فإنّهم غرباء مخذولون، قد شملتهم الذّلّة و الیتم، و شماتة الأعداء، و نوائب الزّمان، سکّتهم إذا صرخوا، و آنسهم إذا استوحشوا، و سلّ خواطرهم بلین الکلام، فإنّهم ما بقی من رجالهم من یستأنسون به غیرک، و لا أحد عندهم یشکون إلیه حزنهم سواک، دعهم یشمّوک و تشمّهم، و یبکوا علیک، و تبکی علیهم. ثمّ لزمه بیده صلوات اللّه علیه، و صاح بأعلی صوته: یا زینب! و یا امّ کلثوم! و یا سکینة! و یا رقیّة! و یا فاطمة! اسمعن کلامی، و اعلمن أنّ ابنی هذا خلیفتی علیکم، و هو إمام مفترض الطّاعة.
ثمّ قال له: یا ولدی! بلّغ شیعتی عنّی السّلام، فقل لهم: إنّ أبی مات غریبا فاندبوه،
__________________________________________________
(1)- [فی المعالی و وسیلة الدّارین: «سأل»].
(2)- [فی المعالی و وسیلة الدّارین: «تنظر إلی»].
(3- 3) [لم یرد فی وسیلة الدّارین و فی المعالی: «رجل»].
(4- 4) [وسیلة الدّارین: «الأعداء» و إلی هنا حکاه عنه فیه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 285
و مضی شهیدا فابکوه.
البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 351- 353- عنه: المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 22- 23؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 318- 319
ثمّ لا یخفی علیک أنّ زین العابدین و سیّد السّاجدین علیه السّلام قد لبّی لدعوة أبیه فی تلک الاستغاثة فی ذلک المقام- کما فی روایة أبی الفرج- ثمّ التفت سیّد الشّهداء علیه السّلام روحی له الفداء عن یمینه، فلم یر أحدا من الرّجال، و التفت عن یساره، فلم یر أحدا، فخرج «1» علیّ بن الحسین زین العابدین علیه السّلام، و کان مریضا لا یقدر أن یسلّ «2» سیفه، و أمّ کلثوم تنادی «3» خلفه: یا بنیّ ارجع! فقال: یا عمّتاه! ذرینی أقاتل بین یدی ابن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله.
فقال الحسین علیه السّلام: یا أمّ کلثوم! خذیه لئلّا تبقی الأرض خالیة من نسل آل محمّد صلّی اللّه علیه و اله.
«4» و فی نقل آخر: فجاذبها، و خرج من الخیمة یجرّ قناته لما به من الضّعف، فرآه الحسین علیه السّلام، فانقضّ «4» علیه کالصّقر، و احتمله، و أتی به إلی الخیمة و قال: یا ولدی! ما ترید تصنع «5»؟ قال: یا أبة! إنّ نداءک قد قطع نیاط قلبی، و هیّج ساکن لبّی، و أرید أن أفدیک بروحی. فقال علیه السّلام: یا ولدی! أنت مریض، لیس علیک جهاد، و أنت الحجّة، و الإمام علی شیعتی، و أنت أبو الأئمّة علیهم السّلام، و کافل الأیتام، و المتکفّل للأرامل، «6» و أنت الرّادّ لحریمی «7» إلی المدینة، «6» و حاشا للّه أن تبقی الأرض بلا حجّة من نسلی، و کأنّی بک یا
__________________________________________________
(1)- [و فی المعالی و وسیلة الدّارین مکانه: «ثمّ التفت عن یمینه فلم یر أحدا، و التفت عن یساره فلم یر أحدا، بکی، و قال: اللّهمّ إنّک تری ما یصنع بولد نبیّک. ثمّ نادی: هل من ذابّ یذبّ عن حرم رسول اللّه، هل من موحّد یخاف اللّه فینا، هل من مغیث یرجو اللّه باغاثتنا، (هل من معین یرجو ما عند اللّه فی اغاثتنا) فارتفعت أصوات النّساء بالعویل فخرج ...»].
(2)- [فی المعالی: «یقلّ» و فی وسیلة الدّارین: «یتقلّد»].
(3)- [فی المطبوع: «ینادی»].
(4- 4) [فی المعالی و وسیلة الدّارین: «فانقضّ الحسین علیه السّلام»].
(5)- [فی المعالی و وسیلة الدّارین: «أن تصنع»].
(6- 6) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(7)- [المعالی: «لحرمی»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 286
ولدی! أسیر ذلیل، مغلولة یداک، موثوقة رجلاک. فقال علیّ بن الحسین علیه السّلام: «1» أتقتل و أنا أنظر إلیک لیت الموت أعدمنی الحیاة، روحی لروحک الفداء، و نفسی لنفسک الوقاء «2».
فقال الحسین علیه السّلام: یا علیّ! أنت الخلیفة من بعدی، و الوالی علی شیعتی، و القائم بأوامر الدّین، و الهادی إلی «3» الصّراط «4» المستقیم، و الحافظ لعلوم أبی و جدّی «3»، ثمّ اعتنقه، و بکی بکاء شدیدا. «5»
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 403- عنه: المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 21؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 317- 318
و یظهر من الأخبار أنّ علیّ بن الحسین علیه السّلام زین العابدین کانت معه زوجته، و ولده الباقر، و له من العمر أربع سنین. و روی عن الباقر علیه السّلام هذه الرّوایة قال علیه السّلام: کان أبی علیّ بن الحسین مبطونا یوم قتل أبوه علیه السّلام، و کان فی الخیمة، و کنت أری موالینا کیف یختلفون معه، یتبعونه بالماء، یشدّ علی المیمنة مرّة، و علی المیسرة مرّة، و علی القلب مرّة، و لقد قتلوه قتلة نهی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله أن یقتل بها الکلاب، لقد قتل بالسّیف و السّنان، و بالحجارة، و بالخشب، و العصا. و لقد أوطؤوه بعد ذلک، لعنة اللّه علی القوم الظّالمین.
المازندرانی، معالی السّبطین، 2/ 23- 24
__________________________________________________
(1)- [زاد فی المعالی وسیلة الدّارین: «أبتاه»].
(2)- [وسیلة الدّارین: «الفداء»].
(3- 3) [وسیلة الدّارین: «صراط»].
(4)- [فی المطبوع: «صراط»].
(5)- بالجمله، زین العابدین علیه السّلام چون بانگ پدر را اصغا نمود، اگر چند از کمال ناتوانی حمل سیف و سنان نتوانست کرد، نیزه‌ای بگرفت و به روایتی شمشیری برداشت، افتان‌وخیزان طریق میدان پیش داشت. ام‌کلثوم از قفای او بانگ درداد که: «ای برادرزاده! باز شو.»
فقال: یا عمّتاه! ذرینی أقاتل بین یدی ابن رسول اللّه.
فرمود: «ای عمه! دست بازدار مرا تا پیش روی پسر پیغمبر جهاد کنم.»
فقال الحسین: یا أمّ کلثوم! خذیه لئلّا تبقی الأرض خالیة من نسل آل محمّد.
حسین علیه السّلام فرمود: «ای ام‌کلثوم! بازدار او را تا جهان از نسل آل محمد تهی نگردد.»
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 2/ 359- 360
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 287
و نهض السّجّاد علیه السّلام یتوکّأ علی عصا، و یجرّ سیفه، لأنّه مریض لا یستطیع الحرکة، فصاح الحسین بأمّ کلثوم: احبسیه لئلّا تخلو الأرض من نسل آل محمّد. فأرجعته إلی فراشه.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 340
قالوا: و نهض علیّ بن الحسین زین العابدین علیه السّلام، و خرج من الخیمة و هو یتوکّأ علی عصا و یجرّ سیفه، إذ لا یقدر علی حمله، لأنّه کان مریضا لا یستطیع الحرکة.
فصاح الحسین بأمّ کلثوم: احبسیه یا أختاه- لئلّا تبقی الأرض خالیة من نسل آل محمّد صلّی اللّه علیه و اله.
فقال زین العابدین: یا عمّتاه! ذرینی أقاتل بین یدی ابن رسول اللّه. فأخذت أمّ کلثوم تمانعه، و تنادی خلفه: یا بنیّ ارجع، حتّی أرجعته إلی فراشه.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 435
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 288

و قد تقدّم استشهاد ابنه علیّ الأکبر علیهما السّلام‌

ثمّ برز قاسم بن الحسین «1» و هو یرتجز، و یقول:
إن تنکرونی فأنا ابن حیدره ضرغام آجام و لیث قسوره
علی الأعادی مثل ریح صرصره أکیلکم بالسّیف کیل السّندره «2» «3»
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 108- 109- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 42؛ البحرانی، العوالم، 17/ 285؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 327؛ المحمودی، العبرات، 2/ 84
__________________________________________________
(1)- لیس لمولانا الحسین روحی و أرواح العالمین له الفداء، علی ما یظهر من کتب التّواریخ ولدا یسمّی بقاسم، و لذلک استغرب المجلسیّ قدّس سرّه و غیره، ذلک من المؤلّف قدّس سرّه عند نقل الموضع من الکتاب، فلعلّ الخلط و الاشتباه إنّما وقع من النسّاخ. [و فی البحار: «القاسم بن الحسین» و فی العوالم و الدّمعة السّاکبة العبرات:
«القاسم بن الحسن»].
(2)- [أضاف فی البحار و العوالم: «و ذکر هذا بعد أن ذکر القاسم بن الحسن سابقا و فیه غرابة»].
(3)- و با آن جناب به جز پنج برادر، کسی دیگر نماند؛ عباس و عبد اللّه و محمد و جعفر و عثمان. از برادران امام حسین رضی اللّه عنه محمد بن حنفیه و عمرو بن علی رضی اللّه عنه در این سفر با او مرافقت ننمودند. دو پسر امیر المؤمنین حسین در خیمه بود؛ قاسم و علی اصغر. آن یک به واسطه صغر سن و این یک بنابر مرضی که داشت، بر جنگ اقدام ننمودند و چون اعمام ایشان بر حرب مبادرت نمودند و به قتل رسیدند، قاسم با شمشیری برهنه از خیمه بیرون آمد و خواست که حمله کند. امام حسین فرمود: «تو کودکی، بازگرد!»
قاسم گفت: «مرا نیز آرزوی جد و جده خود دامنگیر شده است. به حرمت محمد مصطفی صلّی اللّه علیه و اله و سلم که مرا از ملاقات ایشان مانع نیایی!»
در آن حین، سواری از مخالفان رسید و شمشیری بر دوش او زد. قاسم غلتید. امیر المؤمنین حسین از اسب فرود آمد و او را دربر گرفته، نزد علی اکبر مقتول برد. میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 164
مکشوف باد که ابن شهر آشوب در مناقب خویش بعد از شهادت عباس، شهادت قاسم بن الحسین را رقم کرده. و رجزی که در ورقه دیگر به نام قاسم بن حسن نگاشته، دیگرباره به قاسم بن حسین منسوب ساخته است. و حال آن‌که حسین علیه السّلام را پسری نبود که به قاسم نامبردار باشد. همانا او را سهوی و نسیانی دچار گشته و این شگفت نباشد (خدایش رحمت کناد).
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 2/ 348
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 289

و الحسین جالس، علیه جبّة خزّ دکناء، و قد وقعت النّبال عن یمینه و عن شماله، و ابن له- ابن ثلاث سنین- بین یدیه، فرماه عقبة بن بشر الأسدیّ، فقتله.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 73
و الحسین جالس علیه جبّة خزّ دکناء و النّبل یقع حوله، فوقعت نبلة فی ولد له ابن ثلاث سنین، فلبس لامته. [عن ابن سعد]
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 203
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 290

و جاء صبیّ من صبیان الحسین یشتدّ حتّی جلس فی حجر الحسین، فرماه رجل بسهم، فأصاب ثغرة نحره، فقتله، فقال الحسین:
«اللّهمّ إن کنت حبست عنّا النّصر، فاجعل ذلک لما هو خیر فی العاقبة و انتقم لنا من القوم الظّالمین».
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 73
و جلس، فدعا بصبیّ له صغیر، فأجلسه فی حجره، فرماه رجل من بنی أسد، و هو فی حجر الحسین بمشقص «1»، فقتله. «2»
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 255- عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2629، الحسین بن علیّ،/ 88؛ المحمودی، العبرات، 2/ 89
و جاء «3» سهم، «4» فأصاب ابنا له معه «4» «5» فی حجره «6»، فجعل یمسح الدّم عنه «5» و یقول:
اللّهمّ احکم بیننا و بین قوم «7» دعونا لینصرونا، فقتلونا «8». «9» [بسند تقدّم عن أبی جعفر علیه السّلام]
الطّبری، التّاریخ، 5/ 389- عنه: ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 197؛ المحمودی، العبرات، 2/ 89؛ مثله الشّجری، الأمالی، 1/ 192؛ المزی، تهذیب الکمال، 6/ 428؛ الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 208؛ ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 2/ 353
__________________________________________________
(1)- المشقص: نصل السّهم إذا کان طویلا غیر عریض.
(2)- و کودک کوچک خود را خواست و او را در دامن نشاند. مردی از بنی اسد او را هدف تیری بلند قرار داد و در دامن پدر شهید کرد.
دامغانی، ترجمه اخبار الطوال،/ 304
(3)- [فی الأمالی: «و نحی» و فی تهذیب الکمال و السّیر و تهذیب التّهذیب: «و یجئ» و فی البدایة: «و جاءه»].
(4- 4) [فی الأمالی و تهذیب الکمال و السّیر و تهذیب التّهذیب: «فیقع بابن له صغیر»].
(5)- [لم یرد فی البدایة].
(6)- [لم یرد فی السّیر].
(7)- [فی الأمالی و السّیر: «قومنا»].
(8)- [فی تهذیب الکمال و السّیر و تهذیب التّهذیب: «ثمّ یقتلوننا»].
(9)- تیری به فرزند وی خورد که در دامنش بود، خون وی را پاک می‌کرد و می‌گفت: «خدایا! میان ما و قومی که دعوتمان کردند که یاریمان کنند، اما می‌کشندمان، داوری کن.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2974
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 291
و جاء سهم، فأصاب ابنا للحسین و هو فی حجره، فجعل یمسح الدّم عنه و هو یقول:
«اللّهمّ احکم بیننا و بین قوم دعونا لینصرونا، فقتلونا».
ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 340
و جاء صبیّ من أولاد الحسین، فجلس فی حجره، فرماه رجل منهم بسهم، فوقع الصّبیّ میّتا.
ابن الجوزی، الرّدّ علی المتعصّب العنید،/ 39
فالتفت الحسین، فإذا بطفل له یبکی عطشا، فأخذه علی یده و قال: یا قوم! إن لم ترحمونی، فارحموا هذا الطّفل. فرماه رجل منهم بسهم، فذبحه، فجعل الحسین یبکی و یقول: اللّهمّ احکم بیننا و بین قوم دعونا لینصرونا، فقتلونا. فنودی من الهوی: دعه یا حسین! فإنّ له مرضعا فی الجنّة. و رماه حصین بن تمیم «1»، فوقع فی شفتیه، فجعل الدّم یسیل من شفتیه و هو یبکی و یقول: اللّهمّ إنّی أشکو إلیک ما یفعل بی و بإخوتی و ولدی و أهلی.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 144- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 350
فتقدّم إلی الخیمة «2» و قال لزینب: ناولینی «3» ولدی الصّغیر حتّی أودّعه «3». فأخذه «4»، و أومأ «5» إلیه «6» لیقبّله، «7» فرماه حرملة بن الکاهل الأسدیّ (لعنه اللّه تعالی) بسهم، فوقع فی نحره، فذبحه، فقال لزینب «8»: خذیه.
ثمّ تلقّی «9» الدّم بکفّیه، فلمّا امتلأتا «10»، رمی بالدّم نحو السّماء، ثمّ قال: هوّن «11» علیّ ما نزل
__________________________________________________
(1)- [زاد فی نفس المهموم: «بسهم»].
(2)- [فی الأسرار و نفس المهموم و المعالی و أعیان الشّیعة و اللّواعج و العبرات: «باب الخیمة»].
(3- 3) [الأسرار: «ولد الرّضیع لأودّعه»].
(4)- [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «فأتی بابنه عبد اللّه و أمّه الرّباب بنت امرئ القیس، فأخذه و أجلسه فی حجره» و فی المعالی: «ثمّ جلس أمام الفسطاط، فأتی بابنه عبد اللّه بن الحسین علیه السّلام و هو طفل، فأجلسه فی حجره»].
(5)- [الأسرار: «و أهوی»].
(6)- [لم یرد فی المعالی].
(7)- [زاد فی المعالی: «جعل یقبّله و هو یقول: ویل لهؤلاء القوم إذا کان جدّک محمّد المصطفی خصمهم»].
(8)- [الأسرار: «لأخته زینب»].
(9)- [الأسرار: «یتلقّی»].
(10)- [أعیان الشّیعة: «املأتا»].
(11)- [الأسرار: «یهوّن»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 292
بی «1» أنّه بعین اللّه. «2»
قال الباقر علیه السّلام: فلم یسقط «3» من ذلک الدّم قطرة إلی الأرض «4».
ابن طاووس، اللّهوف،/ 117- عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 402؛ القمی، نفس المهموم،/ 349؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 423، 424؛ المحمودی، العبرات، 2/ 85- 86؛ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 609، لواعج الأشجان،/ 181- 182
قال ابن أبی شاکر فی تاریخه: [...] و دخل الأعداء إلی بیوتهم، فأحرقوها بالنّار؛ و فی دون ساعة قتل أصحاب الحسین عن آخرهم، و فیهم بضعة عشر شابّا من إخوته، و أهل بیته رحمهم اللّه و رضی اللّه عنهم و لعن اللّه من قاتلهم، و أخزاهم، و حاسبهم.
فأصابوا ابنا للحسین و هو فی حجره، فجعل یمسح الدّم عن وجهه، و یقول: اللّهمّ
__________________________________________________
(1)- [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «به»].
(2)- [إلی هنا حکاه عنه فی نفس المهموم و أعیان الشّیعة، و أضاف فی اللّواعج: «إنّه قال: اللّهمّ لا یکن أهون علیک من فصیل» و أضاف فی أعیان الشّیعة: «ثمّ حمله حتّی وضعه مع قتلی أهل بیته، و فی روایة: إنّه حفر له بجفن سیفه و رمله بدمه فدفنه»].
(3)- [الأسرار: «فلم تسقط»].
(4)- [أضاف فی اللّواعج: «و فی روایة: إنّه صبّه فی الأرض، ثمّ قال: یا ربّ! إن کنت حبست عنّا النّصر من السّماء، فاجعل ذلک لما هو خیر منه، و انتقم لنا من هؤلاء القوم الظّالمین. ثمّ حمله حتّی وضعه مع قتلی أهل بیته و فی روایة: إنّه حفر له بجفن سیفه و رمله بدمه، فدفنه. و حرملة هذا، أخذه المختار، فقطع یدیه، ثمّ أحرقه بالنّار»].
حسین علیه السّلام به در خیمه نزدیک شد و به زینب فرمود: «فرزند خردسال مرا به دست من بده تا برای آخرین بار او را ببینم.»
کودک را به روی دست گرفت و همین‌که خواست کودکش را ببوسد، حرملة بن کاهل اسدی تیری پرتابش نمود که به گلوی کودک رسید و گوش تا گوش او را برید. حسین علیه السّلام به زینب فرمود: «بگیر کودک را.»
سپس هردو کف دست را به زیر خون گلوی کودک گرفت و چون کفهایش پر از خون شد، خون را به سوی آسمان پرتاب نمود. سپس فرمود: «آنچه مصیبت وارده را بر من آسان می‌کند، این است که خداوند می‌بیند.»
امام باقر علیه السّلام فرمود: «از آن خون یک قطره به روی زمین نیفتاد.»
فهری، ترجمه لهوف،/ 116- 117
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 293
احکم بیننا و بین قوم دعونا لینصرونا، فقاتلونا. «1»
الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 286- 287
(روی) أنّه: لمّا قتل العبّاس تدافعت الرّجال علی أصحاب الحسین علیه السّلام، فلمّا نظر ذلک، نادی: یا قوم! أما من مجیر یجیرنا، أما من مغیث یغیثنا، أما من طالب حقّ فینصرنا، أما من خائف من النّار «2»، فیذبّ عنّا، أما من أحد یأتینا بشربة من الماء لهذا الطّفل، فإنّه لا یطیق الظّمأ؟ فقام إلیه ولده الأکبر- و کان له من العمر «3» سبع عشرة «3» سنة- فقال: أنا آتیک بالماء یا سیّدی. «4» فقال: امض بارک اللّه فیک «4». قال: فأخذ الرّکوة بیده، ثمّ اقتحم الشّریعة، و ملأ الرّکوة، و أقبل بها نحو أبیه، فقال: یا أبة «5»! الماء لمن طلب «6»؛ اسق أخی، و إن بقی شی‌ء، فصبّه علیّ، فإنّی و اللّه عطشان.
فبکی الحسین، و أخذ ولده الطّفل، فأجلسه علی فخذه، و أخذ الرّکوة، و قرّبها إلی فیه، فلمّا همّ الطّفل أن یشرب أتاه سهم مسموم، فوقع فی حلق الطّفل، فذبحه قبل أن یشرب من الماء شیئا، فبکی الحسین، و رمی الرّکوة من یده، و نظر بطرفه إلی السّماء، و قال: اللّهمّ أنت الشّاهد علی قوم قتلوا أشبه الخلق بنبیّک و حبیبک و رسولک: «7»
و اللّه ما لی أنیس بعد فرقتکم إلّا البکاء و قرع السّنّ من ندم
__________________________________________________
(1)- بعد از آن، اسب آن جناب تیری خورد و از پا درآمد. امام حسین پیاده ماند. کسی از مهابت او جرأت نمی‌توانست کرد که نزدیک رود. در این اثنا، آواز پسر یک‌ساله که داشت، به گوش آن جناب رسید و آن پسر را طلبید و در کنار نهاد. نامردی از بنی اسد تیری انداخت بر گلوی آن کودک آمد و فی الحال جان داد. امام حسین علیه السّلام گفت: «إنّا للّه و إنّا إلیه راجعون.» و گفت: «یا رب! مرا بر این مصیبت صبری کرامت فرمای!»
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 164
و پسر صغیر خود را خواند و در کنار نشاند. شخصی تیری انداخت که بر مقتل آن کودک آمد.
میرخواند، روضة الصّفا، 3/ 166
(2)- [فی الأسرار: «من اللّه»، و لم یرد فی الدّمعة السّاکبة و المعالی].
(3- 3) [فی الدّمعة السّاکبة و الأسرار و المعالی: «سبعة عشر»].
(4- 4) [لم یرد فی الدّمعة السّاکبة].
(5)- [الدّمعة السّاکبة: «یا أبتاه»].
(6)- [المعالی: «طلبت»].
(7)- [إلی هنا حکاه عنه فی المعالی].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 294
و لا ذکرت الّذی أبدی الزّمان لکم إلّا جرت أدمعی ممزوجة «1» بدمی
الطّریحی، المنتخب، 2/ 443- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 327- 328، 336؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 404؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 423
ثمّ أقبل إلی أمّ کلثوم، و قال لها: یا أختاه، أوصیک بولدی الأصغر «2» خیرا، فإنّه طفل صغیر، و له من العمر ستّة أشهر. فقالت له: یا أخی، إنّ هذا الطّفل له ثلاثة أیّام ما شرب الماء، فاطلب له شربة من الماء. فأخذ الطّفل، و توجّه نحو القوم، و قال: یا قوم! قد قتلتم أخی، و أولادی، و أنصاری، و ما بقی غیر هذا الطّفل، و هو یتلظّی عطشا، «3» فاسقوه شربة من الماء. فبینما هو یخاطبهم، إذا أتاه سهم مشوم من ظالم غشوم، «4» فذبح الطّفل من الأذن إلی الأذن. و قیل: إنّ السّهم رماه قدیمة العامریّ (لعنه اللّه) «4»، فجعل الحسین علیه السّلام یتلقّی الدّم «5» بکفّیه، و یرمی «5» به إلی السّماء، و یقول: اللّهمّ إنّی أشهدک علی هؤلاء القوم، فإنّهم نذروا أن لا یترکوا أحدا من ذرّیة نبیّک. ثمّ رجع بالطّفل مذبوحا، و دمه یجری علی صدره، فألقاه «6» إلی أمّ کلثوم، فوضعه «6» فی الخیمة، و بکی علیه، و أنشأ یقول:
یا ربّ لا تترکنی وحیدا «7» قد أکثروا العصیان و الجحودا «7» قد صیّرونا بینهم عبیدا
یرضون فی فعالهم یزیدا أمّا أخی فقد مضی «8» شهیدا
معفّرا بدمه وحیدا «9»
__________________________________________________
(1)- [الدّمعة السّاکبة: «مزوّجة»].
(2)- [المعالی: «الصّغیر»].
(3)- [زاد فی المعالی: «من غیر ذنب أتاه إلیکم»].
(4- 4) [المعالی: «و هو حرملة بن کاهل الأسدیّ، فذبح الطّفل من الورید إلی الورید أو من الأذن إلی الأذن»].
(5- 5) [المعالی: «حتّی امتلأت کفّه و رمی»].
(6- 6) [لم یرد فی المعالی].
(7- 7) [المعالی: «فقد تری الکفّار و الجحودا»].
(8)- [المعالی: «قضی»].
(9)- [المعالی: «فریدا»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 295
فی وسط قاع مفردا بعیدا و أنت بالمرصاد لن تحیدا «1»
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 83- 84- عنه: المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 424، 425
و یقول مصنّف هذا الکتاب- أی کتاب إکسیر العبادات فی أسرار الشّهادات- خادم العلوم المشتهر بآقا الدّربندریّ: إنّ صاحب تلک النّسخة، أعنی شهاب الدّین العاملیّ رحمه اللّه قد ذکر بعد شهادة محمّد بن أمیر المؤمنین کیفیّة شهادة العبّاس بن أمیر المؤمنین، ثمّ قال:
إنّ الحسین علیه السّلام لمّا شاهد شهادة العبّاس بکی بکاء شدیدا، و نادی: یا قوم! أما من مجیر یجیرنا، أما من مغیث یغیثنا، أما من طالب الجنّة، فینصرنا، أما من خائف من النّار، فیذبّ عنّا، أما من أحد یأتینا بشربة من الماء لهذا الطّفل الّذی لا یطیق الظّمأ؟ فقام إلیه ولده الأکبر علیّ و قال: أنا آتیک بالماء یا سیّدی. فقال: امض بارک اللّه فیک. فأخذ الرّکوة بیده، و سار إلی الفرات، و أنشأ بهذه الأبیات حیث یقول شعرا:
أقسمت لو کنّا لکم أعدادا و مثلکم لکنتم الأنکادا
یا شرّ قوم حسبا و زادا لا حفظ اللّه لکم أولادا
قال: ثمّ إنّه اقتحم المشرعة، و ملأ الرّکوة، و أقبل بها، و قال: یا أبت! الماء لمن طلب، اسق أخی و إن بقی منه شی‌ء فصبّه علیّ، فإنّی و اللّه عطشان.
فبکی الحسین علیه السّلام و أخذ الطّفل، و أجلسه فی حجره، و أخذ الرّکوة، و قرّبها إلی فیه، فلمّا همّ الطّفل أن یشرب أتاه سهم مسموم من کفّ رام مشئوم، و هو یهوی حتّی وقع فی حلق الطّفل، فذبحه، و لم یشرب من الماء شی‌ء، فبکی الحسین علیه السّلام و نادی:
وا ولداه! وا قرّة عیناه! وا ثمرة فؤاداه! وا مهجة قلباه. ثمّ إنّه نظر إلی السّماء بطرفه و قال:
اللّهمّ أنت الشّاهد علی قوم قتلوا أشبه الخلق برسول اللّه. ثمّ إنّه علیه السّلام أنشأ و جعل یقول:
__________________________________________________
(1)- [المعالی: «یا مجیدا» و أضاف فی المعالی: «و فی خبر: استقبلته سکینة و قالت: یا أبة لعلّک سقیت أخی الماء؟ فبکی الحسین علیه السّلام و قال: بنیّة! هاک أخاک مذبوحا بسهم الأعداء»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 296
یا ربّ لا تترکنی وحیدا فقد أبانوا الفسق و الجحودا
قد صیّرونا بینهم عبیدا یرضون فی فعالهم یزیدا
أمّا أخی فقد مضی شهیدا مجدّلا فی دمه فریدا «1»
__________________________________________________
(1)- چنان‌چه در بحار و عوالم و ارشاد مفید است که آن حضرت وقت سحری که خواستند از منزل شرف حرکت فرمایند امر فرمود جوانان و اصحاب را که آب زیاد بردارند [...]
و خیمه‌ها را زدند، در این حال حر ریاحی با هزار سوار رسید در مقابل حضرت در آن گرمی هوا فرود آمد، در حالی که شمشیرها حمائل داشتند، و در کمال تشنگی بودند، حضرت امر فرمود به فتیان و جوانان که: «قوم را آب سیر دهید.» و اسبان را نیز کمی آب بدهند.
پس طشتها را پرآب می‌کردند و هر اسبی را سه جرعه و چهار جرعه و پنج جرعه آب می‌دادند و بعد اسب دیگر را، تا تمام اسبان ایشان را به این طریق آب دادند.
علی بن طعان محاربی در آخر اصحاب حر آمد، چون سید الشهدا علیه السّلام تشنگی او و تشنگی اسب او را دیدند، فرمودند: «شترت را بخوابان.» پس فرمود: «آب بیاشام.» آب می‌ریخت، آن حضرت فرمود:
«سر مشک را برشکن.» یاد نداشت؛ آن بزرگوار خود برخاستند و سر مشک را برای او برزدند تا آب آشامید و اسب خود را آب داد.
خوب تلافی کردند اهل کوفه آن معدن کرم و فتوت اسبان ایشان را آب داد و آن قوم مشاهده کردند که فرزند شیرخوارش از شدت تشنگی مشرف بر هلاکت است و رحم نکردند و عوض آب، تیر بر گلوی آن طفل معصوم زدند آن وقتی که به روایت منتخب آن طفل را در بغل و کنار خود داشت و از آن قوم از برای او طلب آب می‌نمود، تیری آمد بر نحر مقدس آن طفل وارد شد: «فذبحه الأذن الی الأذن». پس آن حضرت خون آن طفل را می‌گرفت و به جانب آسمان می‌انداخت، یک قطره از آن به زمین نیامد و آن حضرت شکایت به خدای می‌کرد و می‌فرمود: «قتل اللّه قوما قتلوک یا بنیّ، ما أجرأهم علی اللّه و علی انتهاک حرمة الرّسول، علی الدّنیا بعدک العفا».
به روایت ابی مخنف آن حضرت در حال وداع روی به ام‌کلثوم آورد و فرمود: «یا اختاه! أوصیک بولدی الأصغر خیرا فإنّه طفل صغیر، و له من العمر ستّة أشهر». ام کلثوم عرض کرد: «یا أخی! إنّ هذا الطّفل له ثلاثة أیّام ما شرب الماء، اطلب له شربة ماء». فرمود: «بیاور طفل مرا.» پس گرفت او را به جانب قوم برد و فرمود: «یا قوم! قتلتم أخی و أولادی و أنصاری و ما بقی غیر هذا الطّفل یتلظّی عطشا، فاسقوه شربة الماء».
هنوز با آن قوم تکلم می‌کرد که تیر مسموم سه شعبه را شقی ملعونی انداخت بر گلوی آن طفل بی‌گناه آمد و از گوش تا گوش پاره کرد.
پس حسین علیه السّلام آن خون را به آسمان پاشید و فرمود: «خدایا شاهد باش این قوم نذر کردند که یک نفر از ذریه پیغمبر تو را زنده نگذارند.» پس آن طفل را برگردانید درحالی‌که خون او بر سینه حسین علیه السّلام جاری بود و او را به ام‌کلثوم داد. پس به روایت از شعبی ام‌کلثوم صدا به ندبه بلند کرد و می‌گفت:-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 297
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 283
__________________________________________________
- «وا محمّداه! وا علیّاه! ماذا لقینا بعدکما من الأعداء، وا لهفاء علی طفل خضب بدمائه! وا أسفاه علی رضیع فطمّ بسهام الأعداء!»
و انشاد کرد و شاید از زبان آن مخدره باشد:
لهف نفسی علی صغیر أوام فطمته السّهام قبل الفطام
لهف قلبی علیه و هو صریع جرّعوه نجیعه و هو ظام
اقرحوا قلب والدیه علیه و رموه بذلّة و انتقام
ویلکم بیننا و بینکم اللّه لد الحشر عند فصل الخصام
به روایت ابن نما آن طفل را در میان قتلی گذاشت و به روایت ابی الفتوح و بعضی دیگر از عامه و خاصه بر آن طفل نماز خواند و به شمشیر خود حفره‌ای کند و او را دفن کرد.
و به روایت احتجاج آن حضرت به در خیمه آمد و فرمود: «ناولونی ذلک الطّفل حتّی أودّعه.»
پس آن طفل را آوردند و شروع کرد به بوسیدن آن طفل و می‌فرمود: «ای فرزند! وای بر این جماعت زمانی که جد تو محمد مصطفی صلّی اللّه علیه و اله با ایشان خصمی کند.»
پس تیری آمد و بر گودی حلقوم آن طفل جای گرفت و او را شهید کرد، آن حضرت از اسب خود پیاده شد و به غلاف شمشیر حفیره‌ای کند و آن طفل را آغشته کرد به خونش و دفن کرد- روایت مفید و یکی از دو روایت سید ابن طاوس و ظاهر روایت ابی الفرج و یک روایت شیخ طریحی در جزء دوم منتخب نیز و روایت هدایه خصیبی آن است که شهادت آن طفل در خیمه بود چنانچه از کتب سماویه نیز چنین نقل شده.
به روایت مشهور قاتل و رامی آن طفل حرملة بن کاهل اسدی (لعنه اللّه) بود، و به روایت ابو الفرج و یک روایت ابی مخنف عقبة بن بشر (لعنه اللّه) بود و مادر مکرمه‌اش رباب بود- بفتح راء- دختر امرء القیس مادر سکینه خاتون.
بیرجندی، کبریت احمر،/ 125- 127
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 298

و رمی عبد اللّه بن عقبة الغنویّ أبا بکر بن الحسین بن علیّ، فقتله، فقال سلیمان بن قتّة:
و عند غنیّ قطرة من دمائنا و فی أسد أخری تعدّ و تذکر
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 73
و جعفر بن الحسین و أبو بکر بن الحسین بن علیّ، قتلهما عبد اللّه بن عقبة الغنویّ.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 76- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 143
و عبد اللّه بن عقبة کان فیمن قتل الحسین بن علیّ رضی اللّه عنه و له یقول ابن عقب:
و عند غنیّ قطرة من دمائنا و فی أسد أخری تعدّ و تذکر
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 13/ 256
قال: و رمی عبد اللّه بن عقبة الغنویّ أبا بکر بن الحسین بن علیّ بسهم، فقتله «1».
فلذلک یقول الشّاعر، و هو ابن أبی عقب:
و عند غنیّ قطرة من دمائنا و فی أسد أخری تعدّ و تذکر «2»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 448- مثله ابن الأثیر، الکامل، 3/ 294؛ النّویری، نهایة الإرب، 20/ 457؛ ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 187
و أبو بکر بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیه السّلام و أمّه أمّ ولد.
__________________________________________________
(1)- [البدایة: «فقتله أیضا» و إلی هنا حکاه فی الکامل و نهایة الإرب و البدایة].
(2)- گوید: عبد اللّه بن عقبه غنوی تیری به ابو بکر، پسر حسین زد و او را بکشت.
ابن ابی عقب شاعر در این باب شعری گفته به این مضمون:
«قطره‌ای از خون ما به نزد طایفه غنی است» «در میان اسد نیز قطره دیگر هست»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3055
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 299
ذکر المدائنیّ فی إسنادنا عنه، عن أبی مخنف، عن سلیمان بن راشد: أنّ عبد اللّه بن عقبة الغنویّ قتله.
و فی حدیث عمرو بن شمر، عن جابر، عن أبی جعفر: أنّ عقبة الغنویّ قتله. و إیّاه عنی سلیمان بن قتّة بقوله:
و عند غنیّ قطرة من دمائنا و فی أسد أخری تعدّ و تذکر «1»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبییّن،/ 57
و قتل معه یومئذ:
أبو بکر بن الحسین علیه السّلام. رمی أیضا بسهم، فأصابه، فمات منه. و الّذی رماه حرملة الکاهلیّ.
و هو لأمّ ولد.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 178
و قتلوا أبا بکر بن الحسین بن علیّ، و أمّه أمّ ولد قتله عبد اللّه بن عقبة الغنوی.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 145
و قتل أبو بکر الحسین علیه السّلام [...] قتله حرملة بن الکاهن، رماه بسهم.
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 197
__________________________________________________
(1)- ابو بکر بن حسن بن علی بن ابی طالب علیه السّلام: مادرش کنیز بود. ابو مخنف از سلیمان بن ابی راشد نقل کند که قاتل او عبد اللّه بن عقبه غنوی بوده و از حضرت باقر علیه السّلام روایت شده [است] که عقبه غنوی او را کشت.
و مقصود سلیمان بن قته شاعر در این شعر ابو بکر بن حسن است که گوید:
و عند غنیّ قطرة من دمائنا و فی أسد أخری تعدّ و تذکر
در طایفه «غنیّ» که عقبه غنوی از آنها است، قطره‌ای از خون ما هست که باید تقاص کنیم و همچنین در «اسد» قطره دیگری از خون ما هست که فراموشمان نخواهد شد.
رسولی محلاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 85
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 300

و جعفر بن الحسین و أبو بکر بن الحسین بن علیّ، قتلهما عبد اللّه بن عقبة الغنویّ.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 76- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 143
له ذکر فی:
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 113- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 63؛ البحرانی، العوالم، 17/ 343؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 462
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 301

لهم ذکر فی:
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 113- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 63؛ البحرانی، العوالم، 17/ 343؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 462
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 302

و عبد اللّه بن الحسین علیهما السّلام، و أمّه الرّباب بنت امرئ القیس بن عدی بن أوس بن جابر بن کعب بن حکیم الکلبیّ، قتله حرملة بن الکاهل الأسدیّ الوالبیّ.
«1» «2» و کان ولد للحسین بن علیّ علیه السّلام فی الحرب «2»، فأتی به و هو قاعد، و أخذه فی حجره، و لبّاه بریقه، و سمّاه عبد اللّه، فبینما هو کذلک، إذ رماه حرملة بن الکاهل بسهم، فنحره؛ فأخذ الحسین علیه السّلام دمعه «3»، فجمعه، و رمی به نحو السّماء، فما وقعت منه قطرة إلی الأرض.
قال فضیل: و حدّثنی أبو الورد، أنّه سمع أبا جعفر یقول: لو وقعت منه إلی الأرض قطرة لنزل العذاب «1»، و هو الّذی یقول الشّاعر فیه:
و عند غنیّ قطرة من دمائنا و فی أسد أخری تعدّ و تذکر
الرّسّان، تسمیة من قتل، تراثنا، س «1»- ع 2،/ 150- عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 171؛ المحمودی، العبرات، 2/ 87؛ مثله المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 120
ثمّ تقدّموا رجلا رجلا حتّی بقی وحده «4» ما معه أحد من أهله، و لا ولده، و لا أقاربه، فإنّه لواقف علی فرسه، إذ أتی بمولود قد ولد له فی تلک السّاعة، فأذّن فی أذنه، و جعل یحنّکه، إذ أتاه سهم، فوقع فی حلق الصّبیّ، فذبحه، فنزع الحسین علیه السّلام السّهم من حلقه، و جعل یلطّخه بدمه، و یقول: و اللّه لأنت أکرم علی اللّه من النّاقة، و لمحمّد أکرم علی اللّه من
__________________________________________________
(1- 1) [حکاه عنه فی العبرات، 2/ 148].
(2- 2) [الحدائق الوردیّة: «ولد و الحسین بن علیّ فی الحرب].
(3)- [فی الحدائق الوردیّة و العبرات: «دمه»].
(4)- [فی العبرات مکانه: «ثمّ تقدّم أصحاب الحسین علیهم السّلام رجلا رجلا حتّی استشهدوا، و بقی الحسین وحده ...»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 303
صالح. ثمّ أتی «1»، فوضعه فی ولده و بنی أخیه. «2»
الیعقوبی، التّاریخ، 2/ 217- 218- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 87
__________________________________________________
(1)- [العبرات: «أتی به»].
(2)- سپس یک نفر یک نفر قدم به راه شهادت نهادند تا (امام) تنها ماند و از اهل بیت و فرزندان و خویشانش یک نفر همراه نداشت. در این حال، سوار اسب خویش بود که نوزادی را که در همان ساعت برای او تولد یافته بود، به دست وی دادند. پس در گوش او اذان گفت و کام او را برمی‌داشت که تیری در گلوی کودک نشست و او را سر برید. (امام) حسین تیر را از گلوی کودک کشید و او را به خونش آغشته می‌ساخت و می‌گفت: «و اللّه لأنت أکرم علی اللّه من النّاقة، و لمحمّد أکرم علی اللّه من الصالح؛ به خدا سوگند که تو از ناقه بر خدا گرامی‌تری، و محمد هم از صالح بر خدا گرامی‌تر است».
سپس آمد و او را پهلوی فرزندان و برادرزادگان خود نهاد.
آیتی، ترجمه تاریخ یعقوبی، 2/ 181- 182
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 304

و عبد اللّه بن الحسین «1»، قتله هانی‌ء بن ثبیت الحضرمیّ.
و عبد اللّه بن الحسین «2»، قتله حرملة «3» الکاهلیّ من بنی أسد.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 76- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 143
و رمی حرملة بن کاهل الوالبیّ عبد اللّه بن حسین بسهم، فذبحه.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 407، أنساب الأشراف، 3/ 201- عنه:
المحمودی، العبرات، 2/ 88
قال: و لمّا قعد الحسین، أتی بصبیّ له، فأجلسه فی حجره- زعموا أنّه عبد اللّه بن الحسین-.
قال أبو مخنف: «4» قال عقبة بن بشیر «5» الأسدیّ: قال لی أبو جعفر محمّد بن علیّ بن الحسین: إنّ لنا فیکم یا بنی أسد دما. قال: قلت: فما ذنبی أنا «6» فی ذلک رحمک اللّه یا أبا جعفر! و ما ذلک «7»؟ قال: أتی الحسین بصبیّ له، فهو فی حجره، إذ رماه أحدکم یا بنی أسد بسهم فذبحه، «8» فتلقّی الحسین دمه، فلمّا «8» ملأ کفّیه، صبّه فی الأرض، ثمّ قال: ربّ إن تک حبست عنّا النّصر من السّماء، فاجعل ذلک لما هو خیر «9»، و انتقم لنا من هؤلاء «10»
__________________________________________________
(1)- [لعلّ الصّحیح: «عبد اللّه بن الحسن»].
(2)- [العبرات: «عبد اللّه بن الحسن»].
(3)- [فی المطبوع: «ابن حرملة»].
(4)- [من هنا حکاه فی المعالی عن نفس المهموم].
(5)- [نفس المهموم: «بشر»].
(6)- [لم یرد فی العبرات].
(7)- [المعالی: «ذلک الدّم»].
(8- 8) [المعالی: «ثمّ»].
(9)- [المعالی: «خیر منه»].
(10)- [المعالی: «هؤلاء القوم»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 305
الظّالمین. «1»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 448- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 349؛ المحمودی، العبرات، 2/ 89؛ مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 423، 424
فلمّا کثرت العساکر علی الحسین، أیقن أنّه لا محیص له، فقال: اللّهمّ احکم بیننا و بین قوم دعونا لینصرونا، ثمّ هم یقتلوننا.
المسعودی، مروج الذّهب، 3/ 70
و کان عبد اللّه بن الحسین یوم قتل صغیرا، جاءته نشّابة، و هو فی حجر أبیه، فذبحته.
«2» حدّثنی أحمد بن شبیب، قال: حدّثنا أحمد بن الحارث، عن المدائنیّ، عن أبی مخنف، عن سلیمان بن أبی راشد، عن حمید بن مسلم، قال: دعا الحسین بغلام، فأقعده فی حجره، فرماه عقبة بن بشر، فذبحه.
حدّثنی محمّد بن الحسین الأشنانیّ قال: حدّثنا عباد بن یعقوب، قال: أخبرنا مورّع ابن سوید بن قیس، قال: حدّثنا من شهد الحسین، قال: کان معه «3» ابنه الصّغیر «3»، فجاء سهم، فوقع فی نحره. قال: فجعل الحسین «4» «5» یأخذ الدّم من نحره، و لبّته «4»، فیرمی به
__________________________________________________
(1)- گوید: و چون حسین نشست، کودک وی را که پنداشته‌اند عبد اللّه بن حسین بود، آوردند که در بغل گرفت.
عقبة بن بشیر اسدی گوید: ابو جعفر محمد بن علی بن حسین به من گفت: «ای بنی اسد، خونی از ما پیش شما هست.»
گوید: گفتم: «ای ابو جعفر! خدایت رحمت کناد! گناه من در این میانه چیست؟ چگونه بود؟»
گفت: «کودک حسین را پیش وی آوردند که در بغل گرفت و یکی از شما، ای بنی اسد، تیری بزد و گلوی او را درید. حسین خون او را بگرفت و چون کف وی پر شد، آن را به زمین ریخت و گفت:
پروردگارا! اگر فیروزی آسمان را از ما بازگرفته‌ای، چنان کن که به‌سبب خیر باشد و انتقام ما را از این ستمگران بگیر.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3055
(2)- [من هنا حکاه عنه فی الأسرار].
(3) (- 3) [فی البحار و العوالم و الأسرار: «ابن له صغیر»].
(4) (- 4) [فی البحار و العوالم: «یمسح الدّم من نحر لبّته»].
(5) (5*) [لم یرد فی الأسرار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 306
إلی السّماء، فما یرجع «1» منه شی‌ء «2»، و (5*) یقول: اللّهمّ لا یکون أهون علیک من فصیل (ناقة صالح). «3»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 59- 60- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 47؛ البحرانی، العوالم، 17/ 290؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 409؛ المحمودی، العبرات، 2/ 88
و کان عبد اللّه [بن الحسین] یومئذ صغیرا، و کان فی حجر أبیه الحسین علیه السّلام، فجاءه سهم، فذبحه.
رماه به هانئ «4» بن ثبیت «5» الحضرمیّ.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 178
ثمّ جلس الحسین علیه السّلام أمام الفسطاط، فأتی بابنه عبد اللّه بن الحسین علیه السّلام و هو طفل، فأجلسه فی حجره، فرماه رجل من بنی أسد بسهم، فذبحه، «6» فتلقّی الحسین «7» علیه السّلام دمه «8» فی کفّه، فلمّا امتلأ «8» کفّه، صبّه فی الأرض «7»، «9» ثمّ قال: یا ربّ إن یکن «10» حبست عنّا
__________________________________________________
(1)- [فی البحار و العوالم: «فما رجع»].
(2)- [العوالم: «قطرة»].
(3)- و عبد اللّه در آن هنگامی که کشته شد، کودکی بیش نبود و همچنان که در دامان پدرش نشسته بود، تیری به سویش آمد و او را ذبح کرد.
احمد بن شبیب به سندش از حمید بن مسلم روایت کرده [است] که حسین علیه السّلام آن طفل را خواند و او را روی زانوی خود نشانید و عقبة بن بشر تیری به جانب او پرتاب کرد و او را در (دامان پدرش) کشت.
و محمد بن حسین آشنانی به سندش از مورع بن سوید بن قیس روایت کرده [است] که او از یکی از حاضرین در واقعه کربلا روایت کرده [است] که فرزند صغیری از حسین علیه السّلام در کنارش قرار داشت. پس تیری بیامد و در گلوگاه آن کودک جایگیر شد. حسین در آن حال خون گلوگاه او را می‌گرفت و به سوی آسمان می‌پاشید و قطره‌ای از آن بازنمی‌گشت و می‌گفت: «بار خدایا! این کودک در نزد تو از بچه ناقه صالح کمتر نیست!»
رسولی محلاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 88
(4)- هکذا فی نسخة- ز- و فی الأصل: بهانی.
(5)- هکذا صححناه، و فی الأصل: ابن بنت.
(6)- [إلی هنا حکاه عنه فی نفس المهموم و العبرات].
(7- 7) [إعلام الوری: «من دمه ملأ کفّه و صبّه علی الأرض»].
(8- 8) [روضة الواعظین: «فلمّا ملأ»].
(9)- [إلی هنا حکاه فی روضة الواعظین].
(10)- [إعلام الوری: «تکن»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 307
النّصر من السّماء، فاجعل ذلک لما هو خیر منه «1»، و انتقم لنا من هؤلاء القوم الظّالمین. ثمّ «2» حمله حتّی وضعه مع قتلی أهل بیته «2». «3»
المفید، الإرشاد، 2/ 112- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 349؛ المحمودی، العبرات، 2/ 88؛ مثله الطّبرسی، إعلام الوری،/ 247- 248؛ الفتّال، روضة الواعظین،/ 161
و قیل: أنّه لمّا «4» قتل أصحاب الحسین علیه السّلام و أقاربه، و «4» بقی فریدا «5»، لیس معه «6» إلّا ابنه علیّ زین العابدین علیه السّلام، و ابن آخر فی الرّضاع اسمه عبد اللّه، «7» فتقدّم الحسین علیه السّلام إلی باب الخیمة، فقال:
ناولونی ذلک الطّفل حتّی أودّعه! فناولوه «8» الصّبیّ، فجعل یقبّله و هو یقول:
یا بنیّ! ویل لهؤلاء القوم إذا کان خصمهم محمّد صلّی اللّه علیه و اله. قیل «7»: «9» فإذا بسهم قد أقبل حتّی وقع فی لبّة الصّبی، فقتله. فنزل الحسین «10» عن فرسه و حفر للصّبیّ بجفن سیفه، و رمّله بدمه، و دفنه، «11» ثمّ وثب قائما و هو یقول: «12»
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی إعلام الوری].
(2- 2) [إعلام الوری: «حوّله حتّی وضعه مع قتلی أهله»].
(3)- سپس آن حضرت بر در خیمه نشست و فرزندش عبد اللّه بن حسین که کودکی بود، نزد او آمد.
آن حضرت او را در دامان خود نشاند. مردی از بنی اسد تیری به سوی او پرتاب کرد که آن بچه را بکشت.
حسین علیه السّلام خون آن کودک را در دست خود گرفت و چون دستش پر شد، آن را بر زمین ریخت. سپس گفت: «بار پروردگارا! اگر یاری را از سمت آسمان از ما جلوگیری کردی، پس آن را قرار ده برای آنچه بهتر است، و انتقام ما را از این مردم ستمکار بگیر.»
سپس آن کودک را برداشته، آورد در کنار کشتگان از خاندان خویش نهاد.
رسولی محلاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 112
(4- 4) [لم یرد فی البحار و العوالم و نفس المهموم].
(5)- [فی البحار و العوالم و نفس المهموم: «فردا»].
(6)- [زاد فی الأسرار نفس المهموم: «أحدا»].
(7- 7) [فی البحار و العوالم و نفس المهموم: «أخذ الطّفل لیودّعه»].
(8)- [العبرات: «فناولوها»].
(9)- [لم یرد فی الأسرار و العبرات].
(10)- [لم یرد فی البحار و العوالم و نفس المهموم].
(11)- [إلی هنا حکاه عنه فی الأسرار].
(12)- [إلی هنا حکاه عنه فی البحار و العوالم و نفس المهموم و أضیف: «إلی آخر الأبیات»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 308
کفر القوم و قدما رغبوا عن ثواب اللّه ربّ الثّقلین
قتلوا قدما علیّا و ابنه حسن الخیر کریم الطّرفین
حنقا منهم و قالوا اجمعوا نفتک الآن جمیعا بالحسین
یا لقوم من أناس رذّل «1» جمعوا الجمع لأهل الحرمین
ثمّ صاروا و تواصوا کلّهم باجتیاح «2» لرضاء الملحدین
لم یخافوا اللّه فی سفک دمی لعبید اللّه نسل الکافرین
و ابن سعد قد رمانی عنوة بجنود کوکوف الهاطلین
لا لشی‌ء کان منّی قبل ذا غیر فخری بضیاء الفرقدین
بعلیّ الخیر من بعد النّبی و النّبیّ القرشیّ الوالدین
خیرة اللّه من الخلق أبی ثمّ أمّی فأنا ابن الخیرتین
فضّة قد خلقت من ذهب فأنا الفضّة و ابن الذّهبین
من له جدّ کجدّی فی الوری أو کشیخی فأنا ابن القمرین
فاطم الزّهراء أمّی و أبی قاصم الکفر ببدر و حنین
عروة الدّین علیّ المرتضی هادم الجیش مصلّی القبلتین
و له فی یوم أحد وقعة شفت الغلّ بقبض العسکرین
ثمّ بالأحزاب و الفتح معا کان فیها حتف أهل القبلتین
فی سبیل اللّه ماذا صنعت أمّة السّوء معا بالعترتین
عترة البرّ التّقیّ المصطفی و علیّ القرم یوم الجحفلین
عبد اللّه غلاما یافعا و قریش یعبدون الوثنین
و قلی الأوثان لم یسجد لها مع قریش لا و لا طرفة عین
طعن الأبطال لمّا برزوا یوم بدر و تبوک و حنین
__________________________________________________
(1)- [العبرات: «رزّل»].
(2)- [فی المطبوع: «باحتیاج» و فی العبرات: «باجتیاحی»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 309
الطّبرسی، الاحتجاج، 2/ 25- 26- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 49؛ البحرانی، العوالم، 17/ 292؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 402؛ القمی، نفس المهموم،/ 351؛ المحمودی، العبرات، 2/ 93- 95
و دعا الحسین بابنه عبد اللّه و هو صغیر، فأجلسه فی حجره، فرماه رجل من بنی أسد، «1» فذبحه، فأخذ الحسین دمه «2»، فصبّه فی الأرض، ثمّ قال: «3» ربّ إن تکن «3» حبست عنّا النّصر من السّماء، فاجعل ذلک لما هو خیر، و انتقم من هؤلاء الظّالمین. «4»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 294- مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 457
ثمّ تقدّم إلی باب الفسطاط، و دعا بابنه عبد اللّه و هو طفل، فجی‌ء به لیودّعه، فرماه رجل من بنی أسد بسهم، فوقع فی نحره، فذبحه، فتلقّی الحسین علیه السّلام الدّمّ بکفّیه حتّی امتلأتا، و رمی بالدّم نحو السّماء، ثمّ قال: ربّ إن کنت حبست عنّا النّصر من السّماء، فاجعل ذلک لما هو خیر، و انتقم «5» لنا من هؤلاء الظّالمین.
قال الباقر علیه السّلام: فلم تسقط من الدّم قطرة إلی الأرض. «6» ثمّ حمله، فوضعه مع قتلی أهل بیته «6».
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 36
و عبد اللّه بن الحسین قتل مع أبیه بالطّفّ جاءته نشّابة، و هو فی حجر أبیه.
المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 117
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی نهایة الإرب: «بسهم»].
(2)- [أضاف فی نهایة الإرب: «بیده»].
(3- 3) [نهایة الإرب: «اللّهمّ ربّ إن کنت»].
(4)- حسین فرزند خود را (عبد اللّه) خواست که او خردسال بود. چون رسید، او را در آغوش خویش گرفت. مردی از بنی اسد، آن کودک را هدف تیر نمود. تیر به گردن او اصابت کرد و او را کشت.
حسین خون آن طفل مقتول را گرفت و بر زمین ریخت و گفت: «خداوندا! اگر نصرت و یاری ما را در آسمان بازداشتی، چنین باشد که برای ما سودمندتر باشد. (ثواب آن برای ما باشد). انتقام ما را از این ستمگران بکش.»
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 186
(5)- [فی المطبوع: «لنتقم»].
(6- 6) [حکاه عنه فی نفس المهموم،/ 350].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 310
و قتل عبد اللّه بن الحسین و أمّه الرّباب بنت امرء القیس، قتله هانئ بن ثابت الحضرمیّ.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 145
(زیارة النّاحیة): السّلام علی عبد اللّه بن الحسین الطّفل الرّضیع، المرمی الصریع، المتشحّط «1» دما، المصعّد «1» دمه فی السّماء، المذبوح بالسّهم فی حجر أبیه، لعن اللّه رامیه حرملة بن کاهل الأسدیّ و ذویه. «2»
ابن طاووس، الإقبال،/ 574، مصباح الزّائر،/ 279- عنه: المجلسی، البحار، 45/ 66؛ البحرانی، العوالم، 17/ 336؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 303؛ المحمودی، العبرات، 2/ 148
قال: ثمّ إنّ الحسین أعیا، فقعد علی باب فسطاطه، و أتی بصبیّ صغیر من أولاده اسمه عبد اللّه، فأجلسه فی حجره، ثمّ جعل یقبّله، و یشمّه، و یودّعه «3»، و یوصّی أهله، فرماه رجل من بنی أسد، یقال له: «ابن موقد النّار» بسهم، «4» فذبح ذلک الغلام «4»، فتلقّی حسین دمه فی یده، و ألقاه نحو السّماء، و قال: ربّ إن تک قد حبست عنّا النّصر من السّماء فاجعله لما هو خیر، و انتقم لنا من الظّالمین.
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 186- 187- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 90
و قتل عبد اللّه بن الحسین بن علیّ و أمّه الرّباب بنت امرء القیس الکلبیّ، قتله هانئ ابن شبیب الخضرمیّ.
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 197
قال ابن أبی شاکر فی تاریخه: [...] و أوتی [علیه السّلام] بصبیّ صغیر من أولاده، اسمه عبد اللّه، فحمله، و قبّله، فرماه رجل من بنی أسد، فذبح ذلک الطّفل! فتلقّی الحسین دمه بیده، و ألقاه نحو السّماء؟ و قال: ربّ إن کنت حبست عنّا النّصر من السّماء، فاجعله لما هو
__________________________________________________
(1- 1) [مصباح الزّائر: «بالدّماء، المتصعّد»].
(2)- عبد اللّه و علی اصغر با پدر در دشت کربلا شهید شدند.
بناکتی، تاریخ بناکتی،/ 104
(3)- [لم یرد فی العبرات].
(4- 4) [العبرات: «فذبحه»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 311
خیر لنا؛ و انتقم لنا من الظّالمین. «1»
الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 288
ففی الملهوف: [...] فتقدّم إلی باب الخیمة، فقال لزینب: ناولینی ولدی الرّضیع [...] «2».
__________________________________________________
(1)- و امام حسین علیه السّلام بعد از وقوع مصیبت علی اکبر به در خیمه حجله‌نشینان تتق کرامت رفته، فرمود که: «برادرزاده مرا بیاورید تا وداع کنم.»
آن شکوفه گلزار مرتضوی را پیش آوردند و در اثنایی که امام حسین علیه السّلام بوسه بر رخسارش می‌زد، تیری بر مقتل آن طفل آمد و به روایتی که در کشف الغمه و بعضی دیگر از کتب معتبره مسطور است که عبد اللّه بن الحسین علیهما السّلام بر این منوال شهادت یافت و از روضة الشهداء چنان مستفاد می‌گردد که در وقتی که هیچ‌کس با امام حسین نماند، آن حضرت طفل شیرخواره خود را که علی اصغر نام داشت و از تشنگی اضطراب می‌نمود، در پیش زین گرفته، به میان هردو صف برد و آواز برآورد که: «ای قوم! اگر من به زعم شما گناهکارم، این طفل گناهی ندارد و او را یک جرعه آب دهید.»
یکی از آن ملاعین بی‌دین که او را حرملة بن کاهل ازدی می‌گفتند، تیری از شست رها کرده، آن تیر به حلق شاهزاده مظلوم رسید و از جانب دیگر بیرون رفت. آن حضرت غنچه نورسته باغ ولایت را به مادرش رسانید و فرمود: «بگیر فرزند خود را که از حوض کوثر سیراب گردید.»
نوبت دیگر، افغان و شیون از خاندان امام زمن بلند شد و در فراق آن شکوفه ریاض نبوت زبان حال هریک از مخدرات استار کرامت به مضمون این مقال گویا گشت که:
رفتی و سیر ندیده رخ تو دیده هنوز گوش یک نکته ز لبهای تو نشنیده هنوز
چید دست اجل ای غنچه نورسته تو را گلی از شاخ عمل دست تو ناچیده هنوز
خواند امیر، حبیب السّیر، 2/ 54- 55
پس امام حسین علیه السّلام به در خیمه حرم آمد و گفت که: «فرزند کودک من عبد اللّه را بدهید که او را وداع کنم.»
بعضی او را علی اصغر می‌نامند. چون آن طفل معصوم را به دست آن امام مظلوم دادند، او را بوسید و گفت: «وای بر این کافران در هنگامی که جد تو محمد مصطفی خصم ایشان باشد.»
ناگاه حرملة بن کاهل تیری از کمان رها کرد که بر حلق آن امامزاده معصوم آمد و در دامن پدر بزرگوار خود شهید شد و مرغ روحش به شاخ سدرة المنتهی پرواز نمود، پس حضرت کف مبارک خود را در زیر آن خون می‌داشت که پر می‌شد و به سوی آسمان می‌افکند و می‌فرمود: «چون در راه خداست، این همه آزارها سهل است.» امام محمد باقر علیه السّلام فرمود که: «از آن خون قطره‌ای بر زمین نیامد.»
پس حضرت گفت: «خداوندا! این فرزند دلبند من نزد تو کمتر از ناقه صالح نخواهد بود، خداوندا اگردر این‌وقت مصلحت در یاری ما ندانستی، این آزارها را موجب تضاعف ثواب آخرت ما گردان.»
پس آن طفل معصوم را در میان شهدا گذاشت. به روایتی در همان موضع دفن کرد.
مجلسی، جلاء العیون،/ 683- 684
(2)- [انظر: 4/ 291].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 312
و روی من طریق آخر أقرب إلی العقل: أنّ الحال ما کانت وقت تودیع الصّبیّ لاشتغالهم بالحرب، و القتل، و إنّما کانت أخته أخذت الصّبیّ و قالت: یا أخی! یا حسین! هذا ولدک له ثلاثة أیّام ما ذاق الماء، فاطلب له من النّاس شربة ماء. فأخذه الحسین علی یده و قال: یا قوم! إنّکم قتلتم شیعتی و أهل بیتی، و قد بقی هذا الطّفل یتلظّی عطشانا، فاسقوه شربة من الماء. فبینما هو یخاطبه، إذ رماه رجل منهم، فذبح الصّبیّ.
و فی روایة أبی مخنف قال: یا أختاه! أوصیک بولدی الأصغر، فإنّه طفل صغیر، و له من العمر ستّة أشهر، أو ثمان. فقالت: یا أبا عبد اللّه! ولدک له ثلاثة أیّام ما شرب الماء، فاطلب له الماء. فأخذه، و جعل یخاطبهم فی ذلک، إذا أتاه سهم مسموم فی نحره، رماه حرملة بن کاهل (لعنه اللّه تعالی)، و قیل: عقبة الأسدیّ (لعنه اللّه تعالی)، فجعل الإمام یتلقّی الدّم بیده، و یرمی به إلی السّماء، و یقول: اللّهمّ إنّی أشهدک علی هؤلاء القوم الظّالمین، إنّهم آلوا علی أنفسهم أن لا یبقوا من ذرّیّة محمّد صلّی اللّه علیه و اله أحدا. ثمّ رجع إلی الخیمة، و دفعه إلی أمّ کلثوم.
و قال ابن نما: وضعه مع قتلی أهل بیته. و عن أبی الفتوح و کمال الدّین: حفر له بسیفه، و صلّی علیه، و دفنه.
قال الطّبرسیّ فی الاحتجاج: إنّه لمّا قتل أصحاب الحسین علیه السّلام و أقاربه، و بقی فریدا وحیدا، لیس معه أحد إلّا ابنه علیّ زین العابدین علیه السّلام و ابنا آخر فی الرّضاع اسمه عبد اللّه، فتقدّم الحسین علیه السّلام إلی باب الخیمة، فقال: ناولونی ذلک الطّفل حتّی أودّعه. فناولوه الصّبیّ، فجعل یقبّله، و هو یقول: یا بنیّ! ویل لهؤلاء القوم إذا کان خصمهم محمّد صلّی اللّه علیه و اله، فإذا بسهم قد أقبل حتّی وقع فی لبّة الصّبیّ، قتله، فنزل الإمام علیه السّلام روحی له الفداء عن فرسه، و حفر للصّبیّ بجفن سیفه، و رمّله بدمه، و دفنه.
و فی بعض الکتب المعتبرة عن حمید بن مسلم قال: کنت فی عسکر ابن زیاد (لعنه اللّه)، فنظرت إلی الطّفل الّذی قتل علی ید الحسین علیه السّلام، و إذا قد خرجت من الخیمة امرأة قد کسفت الشّمس بمحیّاها، و هی تعثر فی أذیالها تقع تارة و تقوم أخری، و هی تنادی:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 313
وا ولداه! وا قتیلاه! وا مهجة قلباه! فبکت لسجعها بنو أمیّة حتّی أتت إلی الطّفل الذّبیح، و سقطت علیه تندبه طویلا، فخرجت خلفها بنات کاللّؤلؤ المنثور، و الحسین کان حینئذ یعظ القوم، فردّ من خیفه إلی تلک الامرأة، و جعل یستر عنها، و یغطّها، و یتلطّف بها حتّی ردّها إلی الخیمة، فقلت لمن حولی: من هذه؟ فقالوا: أمّ کلثوم، و البنات: فاطمة الصّغری، و سکینة، و رقیّة، و زینب. فلم أملک نفسی من کثرة البکاء، و خرجت، فارّا علی وجهی.
و فی مقتل یروی عن الشّعبیّ هو: أنّ الحسین علیه السّلام لمّا مضی بالطّفل نحو النّساء، و هو مخضّب بدمائه، و الحسین علیه السّلام یبکی، فلمّا سمعت النّساء بکاءه، خرجن إلیه، فوجدن الطّفل علی صدره، و هو میّت، فلمّا رأینه علی تلک الحال، تصارخن، و أعلنّ بالبکاء علیه، فأخذت أمّ کلثوم الطّفل، و ضمّته إلی صدرها، و جعلت نحره عند نحرها و أسبلت علیه عبرتها، ثمّ نادت: وا محمّداه! وا علیّاه! ماذا لقینا بعدکما من الأعداء، وا لهفاه علی طفل خضب بدمائه! وا أسفاه علی رضیع، فطم بسهام الأعداء! وا حسرتاه علی قریحة الجفن و الأحشاء. ثمّ جعلت تقول و لعلّه مقول لسان حالها:
لهف نفسی علی صغیر أوام فطمته السّهام قبل الفطام
لهف قلبی علیه و هو صریع جرّعوه نجیعه و هو ظام
خضّبوه بدمه و هو طفل لهف قلبی علی قتیل الطّغام
اقرحوا قلب والدیه علیه و رموه بذلّة و انتقام
ویلکم بیننا و بینکم اللّه لدی الحشر عند فصل الخصام
و السّر الثّالث هو: أنّ الإمام علیه السّلام لمّا أخذ الطّفل، و قبّله، و أتی به فوق یدیه إلی المیدان، و وقف به فی مقابلة الأعداء الکفّار، فزادت بذلک أحزان الملائکة المقرّبین، و أشجان أرواح الأنبیاء و المرسلین، و الأوصیاء الصّدّیقین، لما عرفوا من عدم الرّقّة و التّرحّم فی قلوب الکفّار، و ظنّوا أنّهم یقتلون هذا الطّفل، أشار روحی له الفداء إلی تحقّق عزمه
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 314
و ثبات قدمه، فیما کان قد ذکره فی قضیّة رمی الصّحیفة النّازلة من السّماء إلی السّماء، قائلا: وددت یا ربّ أن أقتل و أحیی سبعین مرّة أو سبعین ألف مرّة فی طاعتک و محبّتک.
و هذا و إن کان ممّا لا یخفی علی علّام الغیوب، مع أنّ الملائکة و الأنبیاء النّاظرین إلی أفعاله و السّامعین أقواله کانوا یصدقونه فی کلّ ما قاله، و یطیعونه فی کلّ ما أمر به غایة التّصدیق، و کمال الانقیاد و الاطاعة، إلّا أنّه، روحی له الفداء، [أراد] أن یفعل شیئا یقوم مقام تفدیة نفسه الشّریفة سبعین مرّة أو سبعین ألف مرّة فی طاعة اللّه و محبّته، فبذل هذا الطّفل الصّغیر فی طاعة اللّه تعالی، و فداه فی محبّته، فإنّ الآلام و الأوجاع و الاحتراقات الحاصلة لقلبه الشّریف، روحی له الفداء، بسبب شهادة هذا الطّفل علی النّهج المذکور ما کانت تنقص عن آلام و احتراقات سبعین قتلة، بل عن الإمام علیه السّلام سبعین ألف قتلة.
فانظروا إلیه روحی له الفداء أیّها المحبّون الموالون، کیف دلّ المحبّین الوالهین علی طریق أوضح، و نجد أبیض فی باب المحبّة، و کیف أری العاشقین الصّادقین إدارة کئوس العشق و اللّوعة و التّروی منها مرّة بعدة مرّة، بالاستغراق فی بحر کافور الخشوع و الخضوع و العبودیّة و الاستکانة و الذّلّة للمحبوب، و رفع الید بالکلّیّة فی ابتغاء رضاه عن شراشر وجوده و وجود ما یتعلّق به. ثمّ انظروا إلی حالته الأخری، روحی له الفداء، حیث قد ملأ یدیه و نثرها، أی رمی بها نحو السّماء، ما أحسن هذه المحبّة! و أتمّ تلک اللّوعة! و أکمل محوضة ذلک الفناء فی اللّه! و ما ألطف دقایق الأسرار فی هذا المضمار! فإنّ أعظم ما ینثر فی تلک الضّیافة الرّحمانیّة، و أشرف ما یبذل فی الدّعوة الحقّانیّة، هو أمثال تلک الدّماء الطّاهرات المبارکات. و من التّأمّل فی هذه الأسرار المذکورة یعلم أیضا سرّ عدم نزول قطرة من هذا الدّماء من السّماء إلی الأرض، و کیف لا، فإنّ قطرة واحدة منها بمنزلة ألف ألف شاهد فی صدق الدّعوی، فمثل هذه الهدیّة الحسینیّة المنبعثة عن فرط المحبّة و محوضة الفناء فی اللّه المبعوثة إلی مأدبة الحضرة الرّحمانیّة الإلهیّة، لا یکون إلّا من ذخائر کنوز العرش و الکرسیّ، فلو خصّص اللّه تعالی أحدا من حملة عرشه، و سکّان کرسیّه، بذروة من شموس هذه الدّماء، أو بمقدار ما یکتحل به، لکان مکرّما بنعمة لیس فوقها نعمة،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 315
و لکان ریّانا من الکأس المترع من کئوس محبّة اللّه تعالی.
و من هذا السّرّ یستنبط سرّ أنّه لو نزلت قطرة من هذا الدّماء إلی الأرض لأنخسفت الأرض بأهلها، و من ملاحظة الأسرار المذکورة بعد ملاحظة أنّ اسم هذا الطّفل کما کان علیّا کذا کان عبد اللّه تسترشد إلی سرّ تکنیة النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله الحسین روحی له الفداء بأبی عبد اللّه.
و أمّا ما قد یقال من أنّ الطّفل الشّهید کان اثنین، أحدهما علیّ الأصغر الّذی مرّت قضیّة شهادته، و الثّانی عبد اللّه و هو الّذی قتل بعد أن سقط سیّد الشّهداء من جواده ممّا لا أری له مستندا، علی أنّه لو کان کذلک لکان أشار إلیه صاحب العصر روحی له الفداء فی القائمیّات، فلیس ما یفیده الزّیارة القائمیّة إلّا انحصار الطّفل الشّهید فی الواحد، و قد یستند فی ذلک إلی ما نقل عن کتاب أخبار الدّول و آثار الأوّل، و هو أنّه قد بقی سیّد الشّهداء روحی له الفداء زمانا کلّما انتهی إلیه رجل منهم انصرف عنه، و لم یتولّ قتله، فحمل صبیّا صغیرا من أولاده اسمه عبد اللّه، و قبّله، فأخذه رجل من بنی أسد، فذبحه، فتلقّی الحسین علیه السّلام دمه فی یده، و ألقاه نحو السّماء، و قال: یا ربّ إن تکن حبست عنّا النّصر من السّماء، فاجعله لنا خیرا، و انتقم من الظّالمین.
هذا و لا یخفی علیک أنّ ما فی هذه الرّوایة لا یوافق العقل، لأنّ سیّد الشّهداء روحی له الفداء لم ینتقل فی مکانه و مصرعه فی تلک الحالة إلی الخیام، فکیف یحمل الصّبیّ علی نهج العادة، اللّهمّ إلّا أن یقال إنّ هذا الصّبیّ کان فی العمر ابن ثلاث سنین، أو ما یقرب منها، و قد مشی هو بنفسه من الخیام إلی المصرع و هذا أیضا کما تری ممّا یأباه ظاهر الرّوایة. و بالجملة فإنّ ما تضمّنته هذه الرّوایة فی غایة البعد، و مثل ذلک، أی فی کونه فی غایة البعد ما نقل فی بعض الکتب من أنّ شهادة عبد اللّه- أی علیّ الأصغر- کانت قبل شهادة علیّ الأکبر، و ذلک مثل ما عن المنتخب من أنّه: روی أنّه: لمّا قتل العبّاس [...] «1»
__________________________________________________
(1)- [انظر: 4/ 293].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 316
و هذه الرّوایة کما تری غیر مستقیمة من وجوه کما لا یخفی علی من أخذ مجامع ما ذکر فی شهادة علیّ الأکبر. و بالجملة، فما فی هذه الرّوایة ینافی ما فی الزّیارة القائمیّة، فتأمّل، فلنرجع إلی ما کنّا فی صدر بیانه.
فنقول: (البیان الثّانی) فی الإشارة إلی سرّ تعجیل الإمام علیه السّلام فی دفن هذا الطّفل الرّضیع، فها هنا سرّان: ظاهریّ و باطنیّ، أمّا الأوّل: فلأنّه لو بقی فی وجه الأرض من غیر دفن کسائر الشّهداء لکان الأعداء الکفّار یقطعون رأسه الشّریف، و یرفعونه علی الرّمح، و لکان ذلک سببا لغایة الصّغارة و الحقارة فی الإسلام، و لجریان هذه البدعة و الضّلالة، فی دولة بنی أمیّة (لعنهم اللّه) بالنّسبة إلی أطفال الشّیعة، علی أنّ المقام کان مقام فوریّة نزول البلاء، و انخساف الأرض بأهلها. بأبی و أمّی و نفسی مروّة سیّد الشّهداء و رحمته، و أنّه علیه السّلام ترحّم علی هذا الجسد الشّریف الصّغیر، و حفظه بالدّفن عن تفرّق أعضائه من حرارة الشّمس، و تلاشی أجزائه تحت سنابک خیول الأعداء.
و أمّا الثّانی فهو: إنّ هذا الجسد الشّریف إذا کانت دماؤه الطّاهرات فی عظم الرّتبة و شرافة الدّرجة کما مرّت إلیه الإشارة، فینبغی أن یحفظ، و یستر عن عیون الأعداء، علی أنّ فی فعله هذا شفقة و رحمة من وجه علی الحرم و النّسوان، حین مرورهنّ من مصارع الشّهداء، و کذا علی جمع من الأنبیاء (صلوات اللّه علیهم) و الملائکة و الصّدّیقین و الصّدّیقات حین نزولهم و نزولهنّ من السّماء مع سیّد الأنبیاء (صلوات اللّه علیه)، و سیّد الأوصیاء علیه السّلام و سیّدة النّساء سلام اللّه علیها لزیارة الجسد الطّاهر المطهّر و النّور الأنور، أعنی جسد سیّد الشّهداء أبی عبد اللّه الحسین علیه السّلام، و هکذا سائر الأجساد الشّریفة، و الأبدان الطّیّبة. و ...
(البیان الثّالث) فی الإشارة إلی سرّ الصّلاة علیه، کما فی بعض الرّوایات المتقدّمة:
فاعلم أنّ سرّ صلاة الإمام علیه السّلام علی هذا الرّضیع روحی له الفداء، یعلم من التّأمّل فی الأسرار المذکورة، فحاصل هذا أنّ صلاة الإمام علیه السّلام فی ضیق ذلک الوقت ممّا تشیر إلی علوّ درجة هذا الطّفل الرّضیع من حیث الشّهادة، فإنّ درجة شهادته عند اللّه ربّ العزّة
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 317
بمنزلة درجة شهادة سادات الشّبّان و الکهول و الشّیوخ من الشّهداء، بل لا یصل إلی درجته إلّا درجة طائفة من سادات الشّهداء، فصلاة الإمام علیه السّلام کصلاة النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله علی حمزة بن عبد المطّلب یوم أحد. فی هذا المقام أیضا سرّ لطیف، دقیق.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 402، 403- 405
قالت أمّ کلثوم: «یا أخی! إنّ ولدک عبد اللّه ما ذاق الماء منذ ثلاثة أیّام، فاطلب له من القوم شربة تسقیه». فأخذه، و مضی به إلی القوم، و قال: «یا قوم! لقد قتلتم أصحابی و بنی عمّی و إخوتی و ولدی، و قد بقی هذا الطّفل، و هو ابن ستّة أشهر، یشتکی من الظّمأ، فاسقوه شربة من الماء». فبینا هو یخاطبهم إذ أتاه سهم، فوقع فی نحر الطّفل، فقتله.
قیل: إنّ السّهم رماه عقبة بن بشیر الأزدیّ (لعنه اللّه).
و یقول الحسین رضی اللّه عنه: «اللّهمّ إنّک شاهد علی هؤلاء القوم الملاعین، إنّهم قد عمدوا أن لا یبقوا من ذرّیّة رسولک صلّی اللّه علیه و اله و سلّم» و هو یبکی بکاء شدیدا و ینشد و یقول:
یا ربّ لا تترکنی وحیدا قد أظهروا الفسوق و الجحودا
و صیّرونا بینهم عبیدا یرضون فی فعالهم یزیدا
أمّا أخی فقد مضی شهیدا مجدّلا فی فدفد فریدا
و أنت بالمرصاد یا مجیدا [عن أبی مخنف]
القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 78- 79
و أخذ طفلا له من ید أخته زینب، فرماه حرملة أو عقبة بسهم، فوقع فی نحره کما سیأتی ذکره فی ترجمته [عبد اللّه بن الحسین علیهما السّلام] فتلّقی الدّم بکفّیه، و رمی به نحو السّماء، و قال: هوّن علیّ ما نزل بی أنّه بعین اللّه.
السّماوی، إبصار العین،/ 12- 13
(فائدة) قتل مع الحسین علیه السّلام فی الطّفّ سبعة نفر و قتل آباؤهم معهم فی الطّفّ: علیّ ابن الحسین و عبد اللّه بن الحسین. [...]
السّماوی، إبصار العین،/ 129- عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 415- 416
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 318
(فائدة) قتل فی الطّفّ تسعة نفر و أمّهاتهم فی الخیم واقفات، تنظرن إلیهم و هم: عبد اللّه الرّضیع بن الحسین، فإنّ أمّه رباب واقفة علیه، تنظر إلیه. [...]
السّماوی، إبصار العین،/ 130- عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 416
(فائدة) قتل مع الحسین فی الطّفّ من الصّبیان الّذین لم یراهقوا الحلم خمسة نفر، و هم:
عبد اللّه بن الحسین، فإنّه رضیع عرض علی أبیه، فأخذه إلیه، فرماه حرملة الأسدیّ فی نحره و قتله. [...]
السّماوی، إبصار العین،/ 130- عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 417
(فائدة) قطعت فی الطّفّ رؤوس أحبّة الحسین و أنصاره جمیعا بعد قتلهم، و حملت مع السّبایا إلّا رأسین: رأس عبد اللّه بن الحسین الرّضیع، فإنّ الرّوایات جاءت: أنّ أباه الحسین حفر له بعد قتله بجفن سیفه و دفنه، و رأس الحرّ. [...]
السّماوی، إبصار العین،/ 127- عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 413
روی الدّربندیّ فی الأسرار، عن أخبار الدّول و آثار الأوّل: إنّ الحسین علیه السّلام بقی زمانا کلّما انتهی إلیه رجل منهم، انصرف عنه، و لم یتولّ قتله، فحمل صبیّا صغیرا من أولاده اسمه عبد اللّه، و قبّله، فأخذه رجل من بنی أسد، فذبحه، فتلقّی الحسین علیه السّلام دمه فی یده، و ألقاه نحو السّماء، و قال: یا ربّ إن تکن حبست عنّا النّصر من السّماء، فاجعله لنا خیرا، و أنتقم من الظّالمین، إلی آخر.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 286
و دعا بولده الرّضیع یودّعه، فأتته زینب بابنه عبد اللّه- و أمّه الرّباب- فأجلسه فی حجره یقبّله و یقول: بعدا لهؤلاء القوم إذا کان جدّک المصطفی خصمهم. ثمّ أتی به نحو القوم یطلب له الماء، فرماه حرملة بن کاهل الأسدیّ بسهم، فذبحه، فتلقّی الحسین الدّم بکفّه، و رمی به نحو السّماء.
قال أبو جعفر الباقر علیه السّلام: فلم یسقط منه قطرة. و فیه یقول حجة آل محمّد عجّل اللّه فرجه: السّلام علی عبد اللّه الرّضیع المرمّی الصّریع المتشحّط دما، و المصعد بدمه إلی السّماء، المذبوح بالسّهم فی حجر أبیه، لعن اللّه رامیه حرملة بن کاهل الأسدیّ و ذویه.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 319
ثمّ قال الحسین علیه السّلام: هوّن ما نزل بی أنّه بعین اللّه تعالی، اللّهمّ لا یکون أهون علیک من فصیل، إلهی إن کنت حبست عنّا النّصر، فاجعله لما هو خیر منه، و انتقم لنا من الظّالمین، و اجعل ما حلّ بنا فی العاجل ذخیرة لنا فی الآجل، اللّهمّ أنت الشّاهد علی قوم قتلوا أشبه النّاس برسولک محمد صلّی اللّه علیه و اله. و سمع علیه السّلام قائلا یقول: دعه یا حسین، فإنّ له مرضعا فی الجنّة. ثمّ نزل علیه السّلام عن فرسه، و حفر له بجفن سیفه، و دفنه مرمّلا بدمه، و صلّی علیه، و یقال: وضعه مع قتلی أهل بیته.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 341- 344
ثمّ تقدّم- علیه السّلام- إلی باب الخیمة، و دعا بابنه عبد اللّه الرّضیع لیودّعه، فأجلسه فی حجره، و أخذ یقبّله و یقول:
«ویل لهؤلاء القوم إذا کان جدّک المصطفی خصمهم».
و فی بعض المقاتل: «ثمّ أتی به نحو القوم یطلب له الماء، و قال: إن لم ترحمونی فارحموا هذا الطّفل».
فرماه حرملة بن کاهل الأسدیّ بسهم، فذبحه- و هو فی حجر أبیه- فتلقّی الحسین الدّم بکفّه، و رمی به نحو السّماء.
فعن أبی جعفر الباقر علیه السّلام: «أنّه لم یسقط من ذلک الدّم قطرة إلی الأرض».
و یقول حجّة آل محمّد صلّی اللّه علیه و اله- کما فی زیارة النّاحیة-: «السّلام علی عبد اللّه بن الحسین الطّفل الرّضیع، المرمیّ الصّریع، المتشحّط دما، المصعّد دمه فی السّماء، المذبوح بالسّهم فی حجر أبیه ...».
ثمّ قال الحسین علیه السّلام: «هوّن ما نزل بی أنّه بعین اللّه، اللّهمّ لا یکن أهون علیک من فصیل، اللّهمّ، إن کنت حبست عنّا النّصر، فاجعله لما هو خیر منه، و انتقم لنا من الظّالمین، و اجعل ما حلّ بنا فی العاجل ذخیرة لنا فی الأجل».
و سمع- علیه السّلام- قائلا یقول: دعه یا حسین، فإنّ له مرضعا فی الجنّة.
ثمّ نزل- علیه السّلام- عن فرسه، و حفر له بجفن سیفه، و صلّی علیه، و دفنه مرمّلا بدمه.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 320
و یقال: وضعه مع القتلی من أهل بیته.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 435- 436
و روی سبط ابن الجوزیّ فی حوادث سنة «61» من کتاب مرآة الزّمان ص 94 من المخطوطة.
قال: و قعد الحسین رضی اللّه عنه، و أتی بصبیّ له صغیر، فأجلسه فی حجره- قیل هو عبد اللّه ابن الحسین رضی اللّه عنه- [فرماه رجل بسهم فی حلقه، فتلقّی الحسین علیه السّلام] دمه، فملأ کفّه، فجعل یبکی و یقول: اللّهمّ إنّک تری ما یصنع هؤلاء القوم بإخوتی و ولدی. فنودی من الهواء: دعه، فإنّ له مرضعا فی الجنّة.
المحمودی، العبرات، 2/ 90
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 321

قال: فبقی الحسین فریدا وحیدا لیس معه ثان إلّا ابنه علیّ رضی اللّه عنه و هو یومئذ «1» ابن سبع سنین، و له ابن آخر یقال له علیّ فی الرّضاع، فتقدّم إلی باب الخیمة، فقال: ناولونی ذلک الطّفل حتّی أودعه! فناولوه الصّبیّ، فجعل یقبّله و هو یقول: یا بنیّ! ویل لهؤلاء القوم إذ کان غدا خصمهم جدّک محمّد (صلّی اللّه علیه «2» و سلّم).
قال: و إذا بسهم قد أقبل حتّی وقع فی لبّة الصّبیّ فقتله، فنزل الحسین رضی اللّه عنه «3» عن فرسه، و حفر له بطرف السّیف، و رماه بدمه، و صلّی علیه، و «4» دفنه، ثمّ وثب قائما، و هو یقول:
«5» [کفر القوم و قدما رغبوا عن ثواب اللّه ربّ الثّقلین
قاتلوا «6» قدما علیّا و ابنه حسن الخیر کریم الأبوین
حسدا «7» منهم و قالوا: أجمعوا نقتل الآن جمیعا للحسین «8» یا لقوم «8» من أناس رذّل
جمعوا «9» الجمع لأهل الحرمین ثمّ ساروا «10» و تواصوا کلّهم
باجتیاحی «11» لرضاء الملحدین «12»
__________________________________________________
(1)- لیس فی د.
(2)- زید فی د: و آله.
(3)- لیس فی د.
(4)- فی د: ثمّ.
(5)- الأبیات المحجورة من د و بر، و فی الأصل مکانها: شعرا.
(6)- فی النّسخ: قتلوا.
(7)- من کشف الغمّة، و فی د و بر: حنقا.
(8- 8) من کشف الغمّة و التّرجمة الفارسیّة ص 384 و فی د و بر: فالقوم.
(9)- فی التّرجمة: جمع، و فی د و بر: قد جمعوا، و التّصحیح من کشف الغمّة.
(10)- فی التّرجمة: صاروا.
(11)- [فی المطبوع: «باحتیاجی»].
(12)- فی د و بر: باحب أخی لرضا الملحدین. و فی التّرجمة: باحتیاجی لرضا المخلدین.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 322
لم یخافوا «1» اللّه فی سفک دمی لعبید اللّه نسل الکافرین
و ابن سعد قد رمانی عنوة بجنود کوکوف «2» الهاطلین «3»
لا لشی‌ء کان منّی قبل ذا غیر فخری بضیاء الفرقدین
بعلیّ «4» الخیر من بعد النّبیّ و النّبیّ القرشیّ الوالدین
خیرة اللّه من الخلق أبی بعد جدّی فأنا ابن الخیرتین «5»
فضّة قد خلصت من ذهب فأنا الفضّة و ابن الذّهبین
من له جدّ کجدّی فی الوری أو کشیخی و أنا ابن القمرین
فاطم الزّهراء أمّی و أبی قاصم الکفر «6» ببدر و حنین
و له فی یوم أحد وقعة شفت الغلّ بغض «7» العسکرین
ثمّ بالأحزاب و الفتح معا کان فیها حتف أهل الثّقلین
فی سبیل اللّه ماذا صنعت أمّة السّوء معا بالفرقدین
عترة البرّ النّبیّ المصطفی و علی الورد یوم الجحفلین]
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 209- 212
فتقدّم إلی باب الخیمة و قال: ناولونی علیّا الطّفل «8» حتّی أودّعه. فناولوه الصّبیّ، فجعل یقبّله و یقول: ویل لهؤلاء القوم إذا کان خصمهم جدّک! «9»
__________________________________________________
(1)- فی التّرجمة: لم یخف.
(2)- [فی المطبوع: «کوکود»].
(3)- فی التّرجمة: العاطلین.
(4)- فی د: بعل.
(5)- فی بر: الخیّرین.
(6)- فی د: الکفرة.
(7)- فی د: بعض، و فی بر: بفص.
(8)- [شرح الشّافیة: «علیّا ابنی»].
(9)- [شرح الشّافیة: «جدّک محمّد المصطفی صلّی اللّه علیه و اله»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 323
فبینا الصّبیّ فی حجره إذ رماه حرملة بن الکاهل الأسدیّ «1»، فذبحه فی حجره، فتلقّی الحسین دمه حتّی امتلأت کفّه، ثمّ رمی به نحو السّماء «2»، و قال: اللّهمّ إن حبست عنّا النّصر، فاجعل ذلک لما هو خیر لنا «2». ثمّ نزل الحسین عن فرسه، و حفر للصّبیّ بجفن سیفه، «3» و زمله بدمه، و صلّی علیه «3».
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 32- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 86؛ مثله ابن أمیر الحاجّ، شرح الشّافیة،/ 370- 371
فبقی الحسین وحیدا و فی حجره علیّ الأصغر، فرمی إلیه بسهم، فأصاب حلقه، فجعل الحسین علیه السّلام یأخذ الدّم من نحره، فیرمیه إلی السّماء، فما یرجع منه شی‌ء، و یقول: لا یکون أهون علیک من فصیل.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 109- عنه: المحمودی، العبرات، 2/ 86
و منه [کلامه علیه السّلام] قطعة نقلها صاحب کتاب الفتوح، و أنّه علیه السّلام لمّا أحاط «4» به جموع ابن زیاد «5» تقدّمهم عمر بن سعد و قصدوه «5» و قتلوا «6» من أصحابه و منعوهم الماء «7» کان له علیه السّلام ولد صغیر فجاءه سهم منهم «8»، فقتله فرمّله «9» علیه السّلام «10» و حفر له بسیفه و صلّی علیه، و دفنه، و قال هذه الأبیات:
غدر القوم و قدما رغبوا «7» عن ثواب اللّه ربّ الثّقلین
__________________________________________________
(1)- [أضاف شرح الشّافیة: «بسهم»].
(2- 2) [شرح الشّافیة: «فلم تسقط من ذلک الدّم قطرة إلی الأرض»].
(3- 3) [شرح الشّافیة: «ثمّ صلّی علیه و دفنه»].
(4)- [الفصول المهمّة: «أحاطت»].
(5- 5) [لم یرد فی کشف الغمّة و الفصول المهمّة].
(6)- [زاد فی کشف الغمّة و الفصول المهمّة: «من قتلوا»].
(7- 7) [حکاه عنه فی نفس المهموم،/ 350].
(8)- [لم یرد فی الفصول المهمّة].
(9)- [و فی نور الأبصار مکانه: «و من کلامه المنظوم رضی اللّه عنه ما نقله ابن أعثم صاحب کتاب الفتوح: و هو أنّه رضی اللّه عنه لمّا أحاطت به جموع ابن زیاد و قتلوا من قتلوا من أصحابه، و منعوهم الماء، و أصاب ولده الصّغیر سهم، فقتله فزمله ...»].
(10)- [کشف الغمّة: «فزمله الحسین علیه السّلام»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 324
قتلوا قدما علیّا و ابنه حسن الخیر کریم الأبوین «1»
حنقا «2» منهم و قالوا أجمعوا «3» نفتک «4» الآن جمیعا بالحسین «5» «6» یا لقوم لأناس رذّل
جمعوا الجمع لأهل الحرمین ثمّ ساروا و تواصوا کلّهم
باجتیاحی «7» للرّضا بالملحدین لم یخافوا اللّه فی سفک دمی
لعبید اللّه نسل الفاجرین و ابن سعد قد رمانی عنوة
بجنود کوکوف الهاطلین لا لشی‌ء کان منّی قبل ذا
غیر فخری بضیاء الفرقدین بعلیّ الخیر من بعد النّبیّ
و النّبیّ القرشیّ الوالدین «6» خیرة اللّه من الخلق أبی
ثمّ أمّی فأنا ابن الخیرتین فضّة قد خلصت «8» من ذهب
فأنا الفضّة و ابن الذّهبین من له جدّ کجدّی فی الوری
أو کشیخی «9» فأنا ابن القمرین فاطم الزّهراء أمّی و أبی
قاصم الکفر ببدر و حنین «10» و له فی یوم أحد وقعة
شفت الغلّ بفضّ العسکرین ثمّ بالأحزاب و الفتح معا
کان فیها حتف أهل القبلتین «11»
__________________________________________________
(1)- [کشف الغمّة: «الطّرفین»].
(2)- [فی کشف الغمّة و الفصول المهمّة و نور الأبصار: «حسدا»].
(3)- [فی الفصول المهمّة و نور الأبصار: «أقبلوا»].
(4)- [فی کشف الغمّة: «نقبل»، و فی الفصول المهمّة و نور الأبصار: «نقتل»].
(5)- [فی الفصول المهمّة و نور الأبصار: «للحسین»].
(6- 6) [لم یرد فی الفصول المهمّة و نور الأبصار].
(7)- [کشف الغمّة: «لاجتیاحی»].
(8)- [فی کشف الغمّة و الفصول المهمّة و نور الأبصار: «صفیت»].
(9)- [نور الأبصار: «و کشیخی»].
(10)- [إلی هنا حکاه فی نور الأبصار].
(11)- [فی الفصول المهمّة: «الوثنین» و إلی هنا حکاه عنه فیه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 325
فی سبیل اللّه ماذا صنعت أمّة السّوء معا بالعترتین «1»
عترة البرّ النّبیّ المصطفی و علیّ الورد بین الجحفلین
ابن طلحة، مطالب السّؤول،/ 73- عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 26- 27؛ ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 179؛ مثله الشّبلنجی، نور الأبصار «2»،/ 278
فتقدّم صلوات اللّه علیه إلی باب الخیمة، فقال: ناولونی علیّا ابنی الطّفل حتّی أودّعه.
فناولوه الصّبیّ «3»، فجعل یقبّله و هو یقول: ویل لهؤلاء القوم إذا کان جدّک محمّد صلّی اللّه علیه و اله خصمهم. «4» و الصّبیّ فی حجره، إذ رماه «4» حرملة بن کاهل الأسدیّ لعنه اللّه بسهم، فذبحه فی حجر الحسین، فتلقّی الحسین دمه حتّی امتلأت کفّه، ثمّ رمی به إلی السّماء «5» فما رجع منه شی‌ء «5»، ثمّ قال: لا یکون أهون علیک من فصیل، اللّهمّ إن کنت حبست عنّا النّصر فاجعل ذلک لما هو خیر لنا «6».
محمّد بن أبی طالب، تسیلة المجالس، 2/ 314- مثله المجلسی، البحار، 45/ 46- 47؛ البحرانی، العوالم، 17/ 289؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 84- 85
«7»
__________________________________________________
(1)- [کشف الغمّة: «فی العترتین»].
(2)- [حکاه فی نور الأبصار عن الفصول المهمّة].
(3)- [أضاف فی البحار و العوالم: «و قال المفید: دعا ابنه عبد اللّه»].
(4- 4) [مثیر الأحزان: «فرماه»].
(5- 5) [فی البحار و العوالم و مثیر الأحزان: « (و قال السّیّد): ثمّ قال: هوّن علیّ ما نزل بی أنّه بعین اللّه.
قال الباقر علیه السّلام: فلم یسقط من ذلک الدّم قطرة إلی الأرض»].
(6)- [أضاف فی مثیر الأحزان: «عندک، ثمّ ألقاه بین القتلی، و قال فی الاحتجاج: فنزل عن فرسه، و حفر للصّبیّ بجفن سیفه، و رمّله بدمه، فدفنه»].
(7)- علی اصغر که هنوز شش ماه مدت افزون نداشت، تشنه و گرسنه می‌نالید؛ چه مادرش از شدت عطش شیر در پستان نداشت. امام علیه السّلام فرمود: «فرزند من علی را به من سپارید تا با او وداع گویم.»
و قماط (1) آن طفل را بگرفت و او را ببوسید و گفت:
ویل لهؤلاء القوم إذا کان جدّک محمّد خصمهم.
یعنی: «وای بر این قوم، آن روز که جد تو محمد مصطفی با ایشان خصومت آغازد.» و آن طفل را بیاورد و در برابر صف برافراشت.
گویا همی‌گفت: «ای بار خدای! در گنجینه من جز این گوهر بجای نمانده، او را نیز همی‌خواهم در راه-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 326
__________________________________________________
- تو فدا کنم.»
آن‌گاه با کوفیان خطاب کرد که: «ای شیعیان آل ابو سفیان! اگر مرا گناهکار دانسته‌اید، بدین کودک گناهی نتوانید بست. او را آب دهید که از شدت عطش شیر در پستان مادرش بخوشیده (2).»
هیچ‌کس او را پاسخ نگفت، حرملة بن کاهل اسدی تیری به سوی او گشاد داد و آن تیر بر حلقوم علی اصغر آمد و درگذشت و خون روان گشت. امام علیه السّلام کف به زیر آن خون می‌داشت و چون سرشار می‌شد، به سوی آسمان برمی‌افشاند.
حضرت باقر علیه السّلام می‌فرماید: «از آن خون قطره‌ای به سوی زمین بازنیامد.» حسین علیه السّلام فرمود:
هون علیّ ما نزل بی أنّه بعین اللّه.
یعنی: «آسان است بر من چند که هدف سهام این دواهی باشم، چه خداوند این جمله را نگران است.»
ثمّ قال: لا یکون أهون علیک من فصیل. اللّهمّ! إن کنت حبست عنّا النّصر، فاجعل ذلک لما هو خیر لنا.
عرض کرد: «ای پروردگار! قتل طفل من، در نزد تو سهل‌تر از کشتن بچه ناقه صالح نیست. اگر امروز بازداشته‌ای از ما فتح و نصرت را، ما را پاداشی از آن بهتر عنایت فرما.»
این‌وقت، به روایت ابن جوزی که از علمای اهل سنت و جماعت است، هاتفی ندا درداد:
دعه یا حسین! فإنّ له مرضعة فی الجنّة.
یعنی: «ای حسین! دست از این کودک بازدار که در بهشت از برای او مرضعی (3) مقرر است که او را شیر دهد.»
پس حسین به روایت صاحب عوالم، بدن علی اصغر را با خون او براندود.
در شرح شافیه مسطور است که: «از اسب فرود آمد و بر او نماز گذاشت و بابن غلاف تیغ، حفره‌ای در زمین کرد و او را مدفون ساخت.»
(1). قماط (بکسر قاف): پارچه‌ای که شیرخواره را در آن پیچند.
(2). خوشیدن (بر وزن پوشیدن): خشکیدن.
(3). مرضع: زن شیرده (چون از صفات مختصه زنان است، محتاج به تاء تأنیث نمی‌باشد؛ مانند حائض و حامل).
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهداء علیه السّلام، 2/ 363- 365
مشهور در کتب مقاتل و تواریخ آن است: طفل خردسالی از اولاد حضرت سید الشهدا علیه السّلام در روز عاشورا با اصابت تیر بر گلوی نازنین او شربت شهادت نوشیده و مظلومیت سید الشهدا علیه السّلام و جنایات ضد انسانی بنی امیّه را به تمامی اهل عالم تا ابد آشکار ساخته است.
با نظر سطحی، آن طفل را که عبد اللّه رضیع است و وجود او و تیر خوردنش از مسلمات است، عبارت از علی اصغر می‌دانند و یکی می‌شمارند.
چون در زیارت ناحیه مقدسه فقط از عبد اللّه رضیع اسم برده شده است و به نام علی اصغر، طفلی در زیارت ناحیه نیست، از این‌جا تصور اتحاد و یکی بودن پیش آمده و درست دقت نشده و شاید به اذهان نیامده است که چند نفر طفل نابالغ و صغیر در روز عاشورا در میدان کربلا هدف تیرهای اوباش و دژخیمان-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 327
__________________________________________________
- و جان‌نثاران یزید پلید گشته است.
در صورتی که بیشتر از ده نفر از بنی هاشم از شهدای کربلا هستند که اسامی مبارکه آن‌ها در زیارت ناحیه مقدسه نیامده است معلوم می‌شود که در زیارت ناحیه، نظر به تعداد اسامی تمامی شهدا نبوده و شاید به اسامی اشخاصی که جلالت‌شان بیشتر است، اشاره فرموده‌اند.
و از فرمایش امام سجاد علیه السّلام که فرموده است: «ذبحت أطفالنا». معلوم می‌شود، اطفالی در کربلا ذبح شده‌اند و منحصر به یک نفر نیست.
پس از دقت معلوم می‌شود که احوالات آن اطفال، خصوص دو طفل صغیر امام علیه السّلام را که عبارت از عبد اللّه رضیع و علی اصغر است، به‌هم خلط کرده و حالات مخصوص یکی را درباره دیگری نقل کرده و به هم مشتبه شده است.
عبد اللّه از لقبش «رضیع» معلوم است که شیرخوار بوده و از تصریح شیخ مفید رحمه اللّه و شیخ طبرسی رحمه اللّه در ارشاد و اعلام الوری روشن است که امام علیه السّلام در جلو خیمه‌ها نشسته و آن طفل را از بانوان حرم خواسته و سیّد رحمه اللّه در لهوف فرموده است: «زینب کبری علیها السّلام آن را آورده و به امام علیه السّلام داده است که وداع کند.» و مادر آن طفل رضیع رباب بنت امری القیس و نامش عبد اللّه است که شش ماهه و شیرخوار بوده است و او را در جلو چشم بانوان حرم امامت در حالی‌که مادرش در جلو خیمه ایستاده بود (1)، از گلویش حرمله با تیر زده است. آن موقع، احوال بانوان عصمت و مخدرات حرم امام علیه السّلام چه‌قدر دگرگون شده و در چه حال شده‌اند، خدا می‌داند.
ابو الفرج اصفهانی گوید (چنانچه مسندا نقل کرده): «امام حسین علیه السّلام غلامی را خواست و او را در بغل خود نشانید و عقبه بن بشیر تیری انداخت و او را ذبح کرد.»
از این تعبیر ابو الفرج و همچنین از تعبیرات بزرگان مانند شیخ مفید رحمه اللّه که فرموده است: «و أجلسه فی حجره» (ص 254، ارشاد) ظاهر است که آن طفل را امام علیه السّلام در حجر خود نشانیده و دور از اعتبار عادی است که نوزاد در بغل انسان بنشیند. چنانچه نقل خواهد شد، لابد باید برحسب عادی سن طفل قدری بزرگ‌تر باشد تا امام علیه السّلام او را در حجر مبارک خود بنشاند.
شیخ مفید رحمه اللّه فرموده است: «امام علیه السّلام جنازه عبد اللّه را آورد و نزد جنازه‌های شهدای اهل بیتش گذاشت و گفت: «ثمّ حمله حتّی وضعه مع قتلی أهل بیته» (ص 254- ارشاد).»
و عبد اللّه رضیع که تیر به گلویش- در جلو چشم مخدرات خاندان عصمت و مادرش رباب- نشسته و او را ذبح کرده، امام علیه السّلام او را به خواهرش زینب کبری داده و سپس دو کف مبارک خود را از خون طفل پر کرده و به‌طرف آسمان انداخته است. چنانچه در لهوف است و یا به قول دیگر، به زمین ریخته است؛ چنانچه در ارشاد شیخ مفید رحمه اللّه و تاریخ طبری است.
و سید رحمه اللّه در لهوف فرموده است: امام علیه السّلام مصارع جوانان و احبه خود را دید و ندا فرمود: «آیا معینی است که به ما کمک کند؟»
و فرموده است: «فارتفعت أصوات النساء بالعویل، فتقدّم إلی باب الخیمة و قال لزینب علیها السّلام ناولینی-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 328
__________________________________________________
- ولدی الصّغیر حتّی أودّعه، فأخذه و أومأ إلیه لیقبّله، فرماه حرملة بن کاهل بسهم فوقع فی نحره فذبحه، فقال لزینب: خذیه، ثمّ تلقّی الدّم بکفّیه، فلمّا امتلأتا رمی بالدّم نحو السّماء ثمّ قال: هوّن علیّ ما نزل بی أنّه بعین اللّه تعالی، قال الباقر علیه السّلام: فلم یسقط من ذلک الدّم قطرة إلی الأرض.» لهوف ص 66 ط صیدا.
امام علیه السّلام که هردو کف مبارک را پر از خون طفل فرموده، بعد از آن‌که او را به خواهرش داده و او طفل را از امام علیه السّلام گرفته، پس از آن هردو کف را پر از خون کرده و به آسمان انداخته است. چنانچه اعتبار و عادت هم آن را می‌رساند، اگر طفل در حالی که در بالای دستهای امام علیه السّلام بوده، هردو کف را نمی‌تواند پر از خون نماید و طفل را هم نگه دارد؛ مگر یک کف را پر نماید و پر کردن هردو کف شاهد آن است که بعد از دادن طفل به خواهرش زینب کبری علیها السّلام این کار را عملی فرموده است. چنانچه صریح عبارت سیّد رحمه اللّه در لهوف است و نقل شد.
و در عبارت شیخ مفید رحمه اللّه در ارشاد و سیّد رحمه اللّه در لهوف ذکری از عطش طفل (عبد اللّه رضیع) در میان نیست. فقط این است که امام علیه السّلام جلوی خیمه‌ها آمد و طفل صغیر را خواست؛ برای این‌که وداع فرماید و او را می‌بوسید، در آن هنگام، هدف تیر حرمله قرار گرفت.
سبط ابن الجوزی در تذکرة الخواص گوید: فالتفت الحسین، فإذا بطفل له یبکی عطشا، فأخذه علی یده و قال: یا قوم إن لم ترحمونی فارحموا هذا الطّفل، فرماه رجل منهم بسهم فذبحه، فجعل الحسین یبکی و یقول:
اللّهمّ احکم بیننا و بین قوم دعونا لینصرونا فقتلونا. فنودی من الهوی «دعه یا حسین فانّ له مرضعا فی الجنّة» (2).
این طفلی که سبط ابن الجوزی اسم او را ذکر نکرده و قضیه تیر خوردن او را بیان نموده است، از جهت عطش گریه می‌کرده و امام علیه السّلام او را بالای دست مبارک گرفته، و خطاب به آن قوم ستمکار و درنده‌های بیابان کرده و فرموده است: «هرگاه به من رحم نمی‌کنید، به این طفل رحم کنید!»، و او را با تیر زده‌اند.
این حالات که طفل را در مقابل آن قوم نگه داشته است، با جریان (عبد اللّه رضیع) مغایرت دارد؛ بلکه این طفل علی اصغر است که از عطش گریه کرده و امام علیه السّلام او را آورده و برای او آب خواسته و فرموده است: «اگر به من رحم نمی‌کنید، به این طفل رحم کنید!»، و او را نیز هدف تیر جفا قرار داده‌اند. از این‌جا ظاهر می‌شود که حالات این دو طفل را به‌هم خلط کرده‌اند و ندایی که از آسمان آمده است: «دعه یا حسین، فانّ له مرضعا فی الجنّة»، این خطاب درباره عبد اللّه رضیع است که امام علیه السّلام به مجرد شنیدن آن ندا، طفل را به خواهرش زینب کبری داده است. چون قضایا به هم مشتبه شده، سبط ابن الجوزی آن را درباره علی اصغر ذکر کرده است.
علی اصغر شیرخوار نبوده است. بعضی گفته‌اند که چهار سال داشته و از نماز خواندن امام علیه السّلام به وی، چنانچه نقلش می‌آید، ظاهر می‌شود که شش سال داشته است (3). بعضی بیشتر از آن نیز گفته‌اند (4).
معنی آن ندای آسمانی این است که: «یا حسین! طفل شیرخوار را رها کن!»
و لذا امام علیه السّلام فورا طفل را به خواهرش زینب کبری علیها السّلام داده و فرموده است: «یا اختاه خذیه». چون به مقتضای بشریت در آن موقع در جلو چشم بانوان عصمت و مادرش رباب که آن طفل شیرخوار تیر-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 329
__________________________________________________
- خورده و خدا می‌داند در آن حال، اوضاع و احوال آن مخدرات عصمت با مشاهده آن منظره دلخراش طفل چه‌طور شده است؟ محبت اولاد خواسته به قلب مبارک امام علیه السّلام راه بیابد، و لذا فوری خطاب رسیده است: «ای حبیب من! محبت اولاد با تیر خوردن او مبادا به قلب تو که پر از محبت خداست، راه یابد! بلکه او را رها کن و محبت او را از قلبت خارج کن؛ زیرا برای او در بهشت دایه و شیردهنده است. تو مشغول محبت من باش که در راه دین من از همه‌چیز، حتی از اولاد خود هم گذشتی.»
و لذا امام علیه السّلام فوری به خواهرش فرمود که طفل را بگیرد و او را به آن بانوی عصمت داده است.
معنی آن ندا، آن نیست که بعضی گویند: «طفل را بگذار زمین تا راحت جان بدهد؛ او را در بهشت شیر دهنده است.» چنانکه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله درباره فرزندش ابراهیم علیه السّلام فرموده است: «إنّ له مرضعا فی الجنّة.»، رجوع شود به اصابة به ترجمه ابراهیم بن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و تهذیب الأسماء نووی ج 1، ص 102.
و محمد بن طلحه شافعی در مطالب السؤول گوید: «کان له علیه السّلام ولد صغیر، فجاءه سهم فقتله فرمله علیه السّلام بدمه و حفر له بسیفه و صلّی علیه و دفنه، و قال هذه الأبیات: غدر القوم و قد ما رغبوا ... إلی آخر.»
باز گوید: «أمّا علی الأصغر جاءه سهم و هو طفل فقتله، و قد تقدّم ذکره عند ذکر الأبیات لمّا قتل (5).»
خوارزمی ابو مؤید موفق بن احمد مکی اخطب خوارزم متوفّی (568) ه. ق در کتاب مقتل الحسین علیه السّلام گوید: «فتقدّم إلی باب الخیمة و قال: ناولونی علیّا الطّفل حتّی أودّعه، فناولوه الصّبیّ، فجعل یقبّله و یقول:
ویل لهؤلاء القوم إذا کان خصمهم جدّک محمّد صلّی اللّه علیه و اله و سلّم، فبینا الصّبیّ فی حجره، إذ رماه حرملة بن کاهل الأسدی لعنه اللّه بسهم فذبحه فی حجره فتلقّی الحسین علیه السّلام دمه حتی امتلأت کفّه، ثمّ رمی به نحو السّماء و قال: اللّهمّ إن‌حبست عنّا النّصر، فاجعل ذلک لما هو خیر لنا. ثمّ نزل الحسین علیه السّلام عن فرسه و حفر للصّبیّ بجفن سیفه و رمّله بدمه ثمّ صلّی علیه و دفنه، ثمّ وثب قائما و رکب فرسه و وقف قبالة القوم مصلتا سیفه بیده آیسا من نفسه عازما علی الموت و هو یقول: أنا ابن علیّ الخیر من آل هاشم ... إلی آخر (6).
پس از دقت در عبارات خوارزمی، ظاهر می‌شود که قضیه عبد اللّه رضیع را با علی اصغر ممزوج و خلط کرده و چون یکی دانسته، با هم نقل کرده است؛ زیرا بنا به تصریح اکابر مانند شیخ مفید رحمه اللّه و دیگران، امام علیه السّلام در موقع وداع عبد اللّه رضیع در جلوی خیمه‌ها به زمین نشسته و آن طفل را خواسته است تا وداع فرماید؛ ولی خوارزمی با این‌که به این مطلب اشاره کرده، بعد گفته است: «امام علیه السّلام بعد از تیر خوردن طفل از اسب پیاده شد و محلی را با شمشیر در زمین کند و طفل را با خونش آغشته کرد.»
و خوارزمی (چنانچه در نسخه خطّی است) (7) و محمّد بن طلحه شافعی تصریح نمودند که او را دفن فرمود و هردو تصریح کرده‌اند که به آن طفل نماز خواند.
معلوم می‌شود که قضایای این دو طفل را به هم خلط کرده‌اند؛ امام علیه السّلام در موقع وداع عبد اللّه رضیع به زمین نشسته و در موقع تیر خوردن علی اصغر سوار اسب در مقابل لشگر بوده و برای او آب خواسته و بعد از اسب پایین آمده و بر او نماز خوانده؛ خوب است عین عبارات شیخ اعظم مفید رحمه اللّه را در این‌جا بیاورم.
در ارشاد فرموده است: «ثمّ جلس الحسین علیه السّلام أمام الفسطاط، فأتی بابنه عبد اللّه بن الحسین علیه السّلام و هو طفل فأجلسه فی حجره، فرماه رجل من بنی أسد بسهم فذبحه، فتلقّی الحسین علیه السّلام دمه فی کفّه، فلمّا امتلأ کفّه-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 330
__________________________________________________
- صبّه فی الأرض ثمّ قال: یا ربّ إن یکن حبست عنّا النّصر من السّماء، فاجعل ذلک لما هو خیر منه، و انتقم لنا من هؤلاء القوم الظّالمین، ثمّ حمله حتّی وضعه مع قتلی أهل بیته (8).»
جلوس امام علیه السّلام در جلوی خیام طاهرات برای وداع طفل و تیر خوردن طفل در جلو چشم بانوان و مخدرات حرم امام علیه السّلام غیر از آن طفل است که از شدت عطش گریه می‌کرده و امام علیه السّلام مقابل لشگر آورده و فرموده است: اگر به من رحم نمی‌کنید، به این طفل رحم کنید!»
اوّلی، عبد اللّه رضیع و دومی علی‌اصغر است.
و از نماز خواندن امام علیه السّلام بر آن طفلی که تیر خورده و امام علیه السّلام از اسب پیاده شده و با شمشیر زمین را شکافته و بر او نماز خوانده و دفن فرموده است، ظاهر می‌شود که علی اصغر چنانچه گفته شده است، شش سال داشته و ظاهر نماز خواندن امام علیه السّلام چون می‌خواسته است طفل را دفن کند، در وجوب است و به کمتر از طفل شش ساله نماز واجب نیست و استحباب نماز و طفلی که شش سال نداشته باشد، معلوم نیست؛ گرچه بعضی‌ها فتوی به استحباب داده‌اند؛ ولی تحقیق آن است که مورد اشکال بوده است و استحباب شرعی ثابت نیست؛ مگر به رجای مطلوبیت خوانده شود و بعضی احتمالات درباره نماز خواندن به علی اصغر که به بعضی از اذهان می‌رسد، مشکوک است، و اصل، عدم آنهاست.
و سید محقق معاصر قدس سرّه به موضوع اتحاد و یکی بودن و یا متعدد بودن این دو طفل در کتاب مقتل الحسین علیه السّلام متعرّض نشده و مانند دیگران حالات آنها را به‌هم خلط فرموده است و می‌گوید: «و دعا بولده الرّضیع یودّعه، فأتته زینب بابنه عبد اللّه (9) و أمّه الرّباب، فأجلسه فی حجره یقبّله (10) و یقول: بعدا لهؤلاء القوم إذا کان جدّک المصطفی خصمهم (11)، ثمّ أتی به نحو القوم یطلب له الماء، فرماه حرملة بن کاهل الأسدیّ بسهم فذبحه، فتلقّی الحسین علیه السّلام الدّم بکفّه و رمی به نحو السّماء.»
قال أبو جعفر الباقر علیه السّلام: «فلم یسقط منه قطرة (12)، و فیه یقول حجّة آل محمّد عجّل اللّه فرجه: السّلام علی عبد اللّه الرّضیع، المرمی الصّریع، المتشحّط دما، و المصعّد بدمه إلی السّماء، المذبوح بالسّهم فی حجر أبیه، لعن اللّه رامیه حرملة بن کاهل الأسدیّ و ذویه (زیارة الناحیة)».
بعد، اشعاری نقل کرده است و می‌گوید: «ثمّ قال الحسین علیه السّلام: هوّن ما نزل بی، انّه بعین اللّه تعالی، اللّهمّ لا یکون أهون علیک من فصیل، إلهی إن کنت حبست عنّا النّصر، فاجعله لما هو خیر منه، و انتقم لنا من الظّالمین، و اجعل ما حلّ بنا فی العاجل ذخیرة لنا فی الآجل، اللّهمّ أنت الشّاهد علی قوم قتلوا أشبه النّاس برسولک محمّد صلّی اللّه علیه و اله و سلّم، و سمع علیه السّلام قائلا یقول: دعه یا حسین، فانّ له مرضعا فی الجنّة (13)، ثمّ نزل علیه السّلام عن فرسه، و حفر له بجفن سیفه، و دفنه مرملا بدمه، و صلّی علیه (14) و یقال وضعه مع قتلی أهل بیته (15).»
قضایای عبد اللّه رضیع را با علی اصغر با هم و ممزوج به‌هم نقل فرموده است. نماز خواندن به طفل که ظهورش اقلا در شش سالگی است، با طفل رضیع چه‌طور می‌سازد؟ و این‌که گفته شده است که رضیع را با قتلای اهل بیت گذاشت، این نقل در کتب معتبری مانند ارشاد شیخ مفید رحمه اللّه و مثیر الاحزان ابن نما رحمه اللّه و اعلام الوری طبرسی رحمه اللّه است که صریحا با نماز خواندن به طفل و دفن کردن او منافات دارد و ظاهر است که نقل قضایای متناقض در حق یک نفر، باهم سازش ندارد.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 331
__________________________________________________
- و سید معاصر رحمه اللّه میان تیر خوردن طفلی در جلوی خیمه‌ها و آوردن او را به میدان، مقابل لشگر ضلالت و آب خواستن برای وی نیز جمع کرده است؛ در صورتی که صریح عبارت شیخ مفید رحمه اللّه و طبرسی رحمه اللّه و دیگران آن است که امام علیه السّلام به جلوی خیام طاهرات آمد و نشست به زمین و طفل رضیع را خواست تا وداع کند. در آن حال که امام علیه السّلام نشسته بود، او را هدف تیر جفا قرار دادند (ثمّ جلس الحسین علیه السّلام أمام الفسطاط) ارشاد، ص 354، و اعلام الوری، ص 243، ط طهران، مطبعه حیدری.
و آن جملات را سید معاصر رحمه اللّه نقل کرده و ظاهر است تیر خوردن در موقعی که در جلوی خیام بوده، اتفاق افتاده است و این واقعه با آوردن به میدان در مقابل لشگر نمی‌سازد.
پس، آنچه برای این‌جانب اطمینان حاصل می‌شود، آن است که علی اصغر غیر از عبد اللّه رضیع است و حالاتشان باهم مغایرت دارد؛ چون بعد از مدتها، قضایای واقعه کربلا از اشخاصی که اطلاع از جریان واقعه داده‌اند، جمع‌آوری شده، و لذا قضایا با هم اشتباه شده است. چنانچه می‌بینیم از امثال حمید بن مسلم که از اتباع لشگر عمر سعد بوده و وقایع روز عاشورا را ثبت کرده است، قضایای کربلا را نقل می‌کنند.
برای امام علیه السّلام در روز عاشورا طفلی نیز از مادر متولد شده است و توهم می‌شود که او نیز همان علی اصغر و عبد اللّه رضیع است؛ در صورتی که طفلی در ساعت ظهر عاشورا از مادر متولد شود، چه مناسبت دارد که با آن دو طفل یکی بوده باشد؟
ابن واضح یعقوبی رحمه اللّه که در سال 292 ق وفات یافته، در تاریخش که از قدیم‌ترین کتب تاریخ است، به تولد آن طفل در روز عاشورا تصریح کرده و صاحب الحدائق الوردیة که از علما زیدیّه می‌باشد، گفته است که مادر آن طفل امّ اسحاق بنت طلحه بن عبید اللّه تیمیة است که مادر فاطمة بنت الحسین علیه السّلام است که عیال حسن مثنّی رضوان اللّه علیه بوده است.
عین عبارت یعقوبی رحمه اللّه این است که در حالات امام علیه السّلام گوید: «ثمّ تقدّموا رجلا رجلا، حتّی بقی وحده ما معه أحد من أهله و لا ولده و لا أقاربه، فإنّه لواقف علی فرسه إذ أتی بمولود قد ولد له فی تلک السّاعة، فأذّن فی أذنه و جعل یحنّکه، إذ أتاه سهم، فوقع فی حلق الصّبیّ فذبحه، فنزع الحسین علیه السّلام السّهم من حلقه، و جعل یلطّخه بدمه، و یقول: و اللّه لأنت أکرم علی اللّه من النّاقة، و لمحمّد أکرم علی اللّه من صالح. ثمّ أتی فوضعه مع ولده و بنی أخیه ... (16)».
از این عبارت که نقل شد، معلوم است که امام علیه السّلام سوار اسب بوده است، و آن طفل تازه مولود را آورده‌اند، و امام علیه السّلام به گوش وی اذان گفته است، و در آن موقع با تیر زده‌اند و کلماتی که امام علیه السّلام بعد از تیر خوردن آن تازه مولود تکلم فرموده است، شباهت به آن کلمات که در موقع تیر خوردن عبد اللّه رضیع و علی اصغر فرموده است، ندارد؛ ولی صاحب الحدائق الوردیة قضیه آن تازه مولود را ذکر کرده و در آخر کلامش با قضیه عبد اللّه رضیع خلط کرده و روایت امام باقر علیه السّلام را که در حق عبد اللّه رضیع فرموده، درباره آن تازه مولود آورده و آن را نیز عبد اللّه رضیع نامیده است.
و سیّد جلیل آقا سیّد عبد المجید حائری رحمه اللّه در ذخیرة الدّارین در ضمن بیان اسامی و حالات اشخاصی که در زیارت ناحیه مقدّسه از بنی هاشم نامی از آنها ذکر نشده است، گوید: «از آنها عبد اللّه رضیع است که-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 332
__________________________________________________
- روز عاشورا وقت نماز ظهر متولد شد.»
بنابر آن‌چه صاحب الحدائق الوردیة روایت کرده است:
قال: «ولد للحسین علیه السّلام فی الحرب و أمّه أمّ اسحاق بنت طلحة بن عبید اللّه التیمیّة زوجة الحسین علیه السّلام، فأتی به و هو قاعد، فأخذه فی حجره و لباه بریقه و سمّاه عبد اللّه، فبینما هو کذلک إذ رماه عبد اللّه بن عقبة الغنویّ و قیل هانئ بن ثبیت الحضرمیّ بسهم فنحره، فأخذ الحسین علیه السّلام دمه فجمعه، و رمی به نحو السّماء، فما وقع منه قطرة إلی الأرض، قال فضیل: و حدّثنی أبو الورد، انّه قال: سمعت أبا جعفر علیه السّلام یقول: لو وقعت منه إلی الأرض قطرة لنزل العذاب. إنتهی کلام صاحب الحدائق (17)».
مورد اعتماد درباره این تازه مولود در روز عاشورا آن است که ابن واضح یعقوبی رحمه اللّه نقل کرده است؛ زیرا از قدیمترین کتب تاریخ و نزدیکترین اشخاص است که آن را به قلم آورده و بعد از واقعه عاشورا به دویست و چند سال تقریبا نگاشته است؛ و اما صاحب الحدائق الوردیة قضایا و حالات اطفال را باز مقداری به‌هم خلط کرده است؛ و اللّه العالم.
و سیّد اجل، شاعر اهل بیت علیه السّلام آقا سید حیدر حلّی رحمه اللّه به این تازه مولود در اشعارش اشاره فرموده است؛ آن‌جا که گوید:
له اللّه مفطورا من الصّبر قلبه و لو کان من صمّ الصّفا لتفطّرا
و منعطف أهوی لتقبیل طفله فقبّل منه قبله السّهم منحرا
لقد ولدا فی ساعة هو و الرّدی و من قبله فی نحره السّهم کبّرا (18)
و از آن‌چه گفته شد که از تأمل و دقت ظاهر می‌شود، علی اصغر غیر از عبد اللّه رضیع است. معلوم می‌شود آنان که گفته‌اند: «از اولاد سید الشهدا علیه السّلام علی اکبر شهید در کربلا است و این‌که سن او را در مقتلها هیجده نوشته‌اند، به اشتباه رفته‌اند. عبارت «ثمان و عشرین» تحریف و تصحیف «به ثمان عشر» شده است.
و امام سجاد علیه السّلام را علی اوسط خوانده‌اند و علی اصغر را امام علیه السّلام از شدت تشنگی به میدان آورده و برای او آب خواسته و او همان است که فرموده است: «به این طفل رحم کنید!»
چنان‌چه سبط ابن الجوزی تصریح کرده است و نقلش گذشت و مشهور میان شیعه است، قول آنها صحیح می‌باشد.
چنان‌چه محب طبری در ذخائر العقبی، ص 151، ط مصر، و دیاربکری در تاریخ الخمیس، ج 2، ص 300 که سه نفر از اولاد سید الشهدا علیه السّلام به نام علی ذکر کرده و عبد اللّه را غیر از علی اصغر نوشته‌اند و محقق طوسی خواجه نصیر الدین قدس سرّه در کتاب نقد المحصل می‌فرماید: «امام زین العابدین علیه السّلام در کربلا مریض بود و بیست و سه سال داشت و برای امام حسین علیه السّلام فرزند دیگری بود به نام علی که سنش هفت سال بود و در همان روز (روز عاشورا) شهید شد- رجوع شود به نقد المحصل، ص 179، ط مصر- معلوم است فرزندی که برای امام علیه السّلام بوده و هفت سال داشته، عبارت از علی اصغر و غیر از علی اکبر است که بزرگ‌تر بوده است؛ بلکه از حضرت سجّاد علیه السّلام نیز بزرگ‌تر بوده است.
و حمله کردن صاحب قاموس الرجال به محمد بن طلحه شافعی در کتاب مطالب السؤول که ادّعا کرده-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 333
__________________________________________________
- است «امام علیه السّلام را سه فرزند به نام علی بوده است.» به ترتیبی که نگارش یافت. این ادعای وی را از غرائب شمرده، بی‌وجه بوده است و ابدا غرابتی ندارد.
و از آنچه از اول مطلب تا این‌جا نقل کردیم، معلوم شد که جمعی به نام علی اصغر تصریح کرده‌اند و انحصار به صاحب مطالب السؤول و شیخ ابن شهر آشوب رحمه اللّه ندارد؛ چنانچه صاحب قاموس الرجال خیال کرده است و در عبارت زیارت که سید ابن طاووس رحمه اللّه در اقبال نقل فرموده است، صریحا نام علی اصغر واقع شده و بهتر شاهد بر مدعاست (اقبال ص 572).
و تعجب نشود که چه‌طور شده است که این اطفال را هدف تیر قرار داده‌اند و آن‌ها را از گلویشان با تیر جفا ذبح کرده‌اند؛ زیرا روز عاشورا هرکس از اهل حرم و اطفال که از خیام بیرون می‌آمد، هدف تیرباران دشمنان و تیراندازان آن‌ها قرار می‌گرفت؛ حتی از بانوان و مخدّرات حرم نیز اگر از خیمه‌ها بیرون می‌آمدند و جلوی خیام درنگ می‌کردند، به آن‌ها تیر اصابت می‌نمود و فوری به درون خیمه‌ها بر می‌گشتند. رجوع شود به جنّة المأوی، ص 217 ط 1- تبریز.
و ناگفته نماند که در تاریخ طبری در نقل قضیه عبد اللّه رضیع و تیر خوردن او، عبارتی واقع شده است که بعضی از اشخاص بی‌اطلاع آن را دست‌آویز کرده‌اند و خیال می‌کنند که قضیه آن طفل شهید مظلوم واقعیت ندارد؛ چون طبری با لفظ «زعم» آن را بیان کرده است و گوید: «قال: و لمّا قعد الحسین علیه السّلام أتی بصبیّ له فأجلسه فی حجره، زعموا انّه عبد اللّه بن الحسین ... إلی آخر».
و بعد از چند سطر گوید: «و زعموا أنّ العبّاس بن علیّ قال لاخوته ... إلی آخر (19)».
و لفظ «زعم» در موردی که مطلب برخلاف واقع باشد، استعمال می‌شود. چنان‌چه در قرآن مجید در هرجا که لفظ «زعم» استعمال شده، در معنی خلاف واقع استعمال شده است. ولی باید دانست که لفظ «زعم» در عبارت طبری به معنی (قال) است و کلام طبری که گوید: «زعموا، یعنی قالوا».
فیومی در مصباح المنیر گوید: «زعم زعما من باب قتل، و فی الزّعم ثلاث لغات ... و یطلق بمعنی القول، و منه: زعمت الحنفیّة و زعم سیبویه، أی قال».
و ابن منظور در لسان العرب گوید: «زعم زعما و زعما و زعما، أی قال ...».
چنان‌چه در بعض روایات وارده از اهل بیت علیهم السّلام در زبان روات و اعاظم محدثین لفظ «زعم» استعمال شده و بلکه نسبت آن را به امام علیه السّلام داده‌اند. البته آن بزرگان نسبت خلاف واقع را هرگز به امام علیه السّلام نمی‌دهند. پس منظورشان غیر از معنی مشهور است که لفظ «زعم» در آن استعمال می‌شود و بهتر است در این‌جا برای توضیح مطلب و اتمام فائده آن‌چه در بعضی از مجموعه‌های فقهی و اصولی که هنوز خطی است و چاپ نشده نگارش داده‌ام، بیاورم و عین آن را که به عربی به قلم آورده‌ام، نقل نمایم:
«و اعلم أنّ ما یوجد فی بعض الرّوایات من أقوال الرّوات من نسبة الزّعم إلی المعصوم علیه السّلام لیس المراد منه معناه المتداول فی الألسن و هو استعماله فی خلاف الواقع، و یطلق فی إنکار المقول علی ما هو الغالب فی استعمال ذلک اللّفظ فی المعنی المذکور، فإنّه کثیرا ما یوجد ذلک فی روایات الأعاظم و لسانهم من أصحاب الأئمّة علیهم السّلام الّذین لهم التقدّم فی العلوم و المعارف الدینیة و مقامهم أجلّ و أسنی من أن ینسبوا إلی الإمام علیه السّلام التّکلّم علی-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 334
__________________________________________________
- خلاف الواقع، بل مرادهم من ذلک استعمال لفظ (زعم) بمعنی (قال) أو ما أشبه ذلک».
(1). ذخیرة الدّارین، ص 141، ط نجف.
(2). تذکرة الخواص، ص 144.
(3). محقق طوسی خواجه نصیر الدین قدس سرّه در نقد المحصل فرموده است: «فرزند دیگر امام حسین علیه السّلام که هفت سال داشته، به نام علی در روز عاشورا شهید شده است (ص 179، ط مصر).»
(4). عبد اللّه الرضیع، تألیف کاظم الحلفی، ص 17، ط نجف (1376 ق).
(5). مطالب السؤول، ص 73.
(6). مقتل خوارزمی، ج 2، ص 32، ط نجف.
(7). عبارت «و دفنه» در نسخه چاپی از مقتل الحسین علیه السّلام خوارزمی وجود ندارد. رجوع شود به جلد 2، ص 32، ط نجف؛ ولی در نسخه خطّی که در سال (986 ه. ق) کتابت شده، موجود است.
(8). ارشاد، ص 254، ط تبریز.
(9). سمّاه ابن شهر آشوب فی المناقب ج 2 ص 222 علیّ الأصغر. و ذکر السّیّد ابن طاووس فی الاقبال زیارة للحسین علیه السّلام یوم عاشوراء و فیها: صلّی اللّه علیک و علیهم و علی ولدک علیّ الأصغر الّذی فجعت به.
(10). اللهوف، ص 65، شیخ مفید رحمه اللّه نیز فرموده که طفل در همان موقع که در حجر امام علیه السّلام بوده، تیر خورده است.
پس، بعد از آن سیّد معاصر می‌فرماید: «ثمّ أتی به نحو القوم ... إلی آخر» چه‌طور می‌سازد.
(11). البحار، ج 10، ص 203، و مقتل الخوارزمی، ج 2، ص 32.
(12). فی المناقب، ابن شهر آشوب، ج 2، ص 222، لم یرجع منه شی‌ء، و ذکر ابن نما فی مثیر الأحزان، ص 36، و السّیّد فی اللّهوف، ص 66، روایة الباقر علیه السّلام، و ذکر ابن کثیر فی البدایة، ج 8، ص 186، و القرمانی فی أخبار الدول، ص 108، و مقتل الخوارزمی، ج 2، ص 32: رمی به نحو السّماء، قال ابن کثیر: و الذی رماه بالسّهم رجل من بنی أسد یقال له: ابن موقد النار.
طبری نیز در تاریخ کبیر، روایت امام باقر علیه السّلام را به این عبارت نقل کرده است: «قال أبو مخنف، قال عقبة بن بشیر الأسدیّ، قال لی أبو جعفر محمّد بن علی بن الحسین علیه السّلام: انّ لنا فیکم یا بنی أسد دما، قال قلت: فما ذنبی أنا فی ذلک رحمک اللّه یا أبا جعفر و ما ذلک؟ قال: أتی الحسین بصبیّ له فهو فی حجره، إذ رماه أحدکم یا بنی أسد بسهم فذبحه، فتلقّی الحسین دمه، فلمّا ملأ کفّیه صبّه فی الأرض، ثمّ قال ... إلی آخر، ج 4، ص 342، ط قاهرة، مطبعه استقامة، سنة: (1358 ق).»
(13). تذکرة الخواص، ص 144، و القمقام لفرهاد میرزا، ص 385.
(14). مقتل الخوارزمی، ج 2، ص 32، و الاحتجاج للطبرسیّ رحمه اللّه، ج 2، ص 25، ط نجف.
(15). الارشاد و مثیر الأحزان.
(16). تاریخ یعقوبی رحمه اللّه، ج 2، ص 218، ط نجف.
(17). ذخیرة الدّارین، ج 1، ص 161، ط نجف.
(18). دیوان سیّد حیدر حلّی قدّس سرّه، ج 1، ص 80، ط نجف، سال (1369 ق).
(19). تاریخ طبری، ج 4، ج 342، ط قاهره، مطبعه استقامة، سال (1358 ق).
قاضی طباطبایی، تحقیقی درباره اوّل اربعین حضرت سیّد الشهداء علیه السّلام،/ 660- 679
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 335

قال: ثمّ استوی الحسین علی فرسه، و تقدّم حتّی واجه القوم، و قال: یا أهل الکوفة! قبحا لکم و ترحا، و بؤسا لکم و تعسا، استصرختمونا و الهین، فأتیناکم موجبین «1»، فشحذتم علینا سیفا کان فی أیماننا، و جئتم «2» علینا نارا نحن أضرمناها علی عدوّکم و عدوّنا، فأصبحتم و قد آثرتم «3» العداوة علی الصّلح، من غیر ذنب کان منّا إلیکم، و قد أسرعتم إلینا بالعناد، و ترکتم بیعتنا رغبة فی الفساد، ثمّ نقضتموها سفها و ضلّة لطواغیت الأمّة و بقیّة الأحزاب، و نبذة الکتاب، ثمّ أنتم هؤلاء تتخاذلون عنّا، و تقتلونا، ألا لعنة اللّه علی الظّالمین! «4»
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 212- 213
ثمّ برز علیه السّلام، فقال: یا أهل الکوفة، قبحا لکم و ترحا، و بؤسا لکم و تعسا «5»، حین استصرختمونا و لهین، فأتیناکم موجفین؛ فشحذتم علینا سیفا «6» کان فی أیماننا، و حششتم لأعدائکم «7» من غیر عدل أفشوه فیکم، و لا ذنب کان منّا إلیکم، فهلّا لکم الویلات إذ کرهتمونا ترکتمونا و السّیف مشیم، و الجأش طامن «8»، و الرّأی لمّا یستحصد؛ لکنّکم أسرعتم إلی بیعتنا، کسرع الدّبا، و تهافتّم إلیها کتهافت الفراش «9»، ثمّ نقضتموها سفها و ضلّة، و فتکا لطواغیت الأمّة، و بقیّة الأحزاب، و نبذة الکتاب، ثمّ أنتم تتخاذلون عنّا، و تقتلوننا، ألا لعنة اللّه علی الظّالمین.
__________________________________________________
(1)- فی د: مرحین، و فی بر: موحنین.
(2)- فی د و بر: جبتم.
(3)- من بر، و فی الأصل: أترثم، و فی د: اترتم.
(4)- [و تقدّم إنّ کثیرا من المصادر تذکر هذه الخطبة فی أحداث صبیحة یوم عاشوراء قبل بدء القتال].
(5)- التّرح: الحزن و الهمّ و الفقر، و التّعس: الهلاک و الشّرّ و الانحطاط.
(6)- قوله علیه السّلام موجفین: أی مسرعین، و شحذ السّیف: أحدّه.
(7)- حشش الحرب: هیجها.
(8)- الجأش: القلب و الصّدر، و الطمن: السّکون.
(9)- الدّبا، بفتح الدّال: الجراد و النّمل، و الفراش جمع الفراشة: طائر صغیر، یتهافت علی السّراج، فیحترق.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 336
قال: ثمّ أنشأ: (کفر القوم و قدما رغبوا)، الأبیات.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 110- عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 409
فلمّا رأی علیه السّلام وحدته، ورزء أسرته، و فقد نصرته تقدّم علی فرسه للقوم حتّی واجههم، و قال لهم: یا أهل الکوفة «1»! قبحا لکم و تعسا، حین استصرختمونا و الهین «2»، فآتیناکم موجفین «3»، فشحذتم علینا سیفا کان فی أیماننا، و حششتم علینا نارا نحن أضرمناها علی أعدائکم و أعدائنا، فأصبحتم إلبا علی أولیاءکم، و یدا علی أعدائکم «4»، من غیر عدل أفشوه فیکم، و لا ذنب کان منّا إلیکم، فلکم الویلات هلا «5» إذ کرهتموها ترکتمونا «5» و السّیف ماشیم، و الجأش ماطاش، و الرّأی لمّا یستحصد «6»، و لکنّکم أسرعتم إلی بیعتنا إسراع الدّبّا «7»، و تهافتّم إلیها کتهافت الفراش، ثمّ «8» نقضتموها سفها، و ضلّة، و فتکا «9» لطواغیت الأمّة، و بغیة «10» الأحزاب، و نبذة الکتاب، ثمّ أنتم هؤلاء تتخاذلون عنّا، و تقتلونا «8»، ألا لعنة اللّه علی الظّالمین.
ابن طلحة، مطالب السّؤول،/ 72- عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 18- 19؛ ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 175- 176
و قال هشام بن محمّد: لمّا رآهم الحسین مصرّین علی قتله أخذ المصحف، و نشره، و جعله علی رأسه، و نادی: بینی و بینکم کتاب اللّه، و جدّی محمّد رسول اللّه، یا قوم! بم
__________________________________________________
(1)- [فی الفصول المهمّة مکانه: «ثمّ قال: یا أهل الکوفة ...»].
(2)- [لم یرد فی الفصول المهمّة].
(3)- [الفصول المهمّة: «مرجفین»].
(4)- [فی کشف الغمّة و الفصول المهمّة: «لأعدائکم»].
(5- 5) [فی کشف الغمّة: «إذ کرهتمونا» و فی الفصول المهمّة: «إذ کرهتمونا ترکتمونا»].
(6)- [فی کشف الغمّة: «لم یستحصد» و فی الفصول المهمّة: «یستحصد»].
(7)- [فی کشف الغمّة: «الدّنیا» و فی الفصول المهمّة: «الذّباب»].
(8- 8) [الفصول المهمّة: «نقضتمونا سفها و ظلما»].
(9)- [کشف الغمّة: «و طاعة»].
(10)- [کشف الغمّة: «و بقیّة»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 337
تستحلّون دمی «1»؟ ألست ابن بنت نبیّکم؟ ألم یبلغکم قول جدّی فیّ و فی أخی: هذان سیّدا شباب أهل الجنّة؟ إن لم تصدّقونی، فاسألوا جابرا، و زید بن أرقم، و أبا سعید الخدریّ، ألیس جعفر الطّیّار عمّی؟ فناداه شمر: السّاعة ترد الهاویة. فقال الحسین: اللّه أکبر! أخبرنی جدّی رسول اللّه، فقال: رأیت کأنّ کلبا ولغ فی دماء أهل بیتی، و ما أخالک إلّا إیّاه. فقال شمر: أنا أعبد اللّه علی حرف إن کنت أدری ما تقول «2».
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 143- 144
(روی): أنّ الحسین لمّا رأی وحدته، و فقد عترته و أنصاره، تقدّم علی فرسه نحو القوم حتّی واجههم، و قال: أیّها النّاس! انسبونی، و انظروا «3» من أنا، ثمّ راجعوا «4» أنفسکم و عاتبوها، فانظروا هل یحلّ لکم سفک دمی، و انتهاک حرمی «5»؟ ألست أنا «6» ابن «7» نبیّکم محمّد؟ أما کان موصیا فیکم لی و لأخی؟ أما أنا سیّد شباب أهل الجنّة؟ أما فی هذا حاجز لکم عن سفک دمی، و انتهاک حرمتی؟ فقالوا: ما نعرف شیئا ممّا «6» تقول. فقال: إنّ فیکم من لو سألتموه عنّی، لأخبرکم أنّه سمع ذلک من جدّی رسول اللّه فیّ و فی أخی الحسن، سلوا زید بن ثابت «8»، و البراء بن عازب «9»، و أنس بن مالک، فإنّهم یخبرونکم أنّهم سمعوا «10» من جدّی رسول اللّه فیّ و فی أخی، فإن کنتم تشکّون أنّی لست ابن بنت نبیّکم، فو اللّه ما تعمّدت الکذب، و قد عرفت أنّ اللّه تعالی یمقت علی الکذب أهله، و یعذّب من استعمله،
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه عنه فی نفس المهموم،/ 350].
(2)- [حکاه فی تذکرة الخواصّ قبل استشهاد عبد اللّه بن الحسین علیه السّلام].
(3)- [الأسرار: «و انظرونی»].
(4)- [الأسرار: «ارجعوا»].
(5)- [الأسرار: «حرمتی»].
(6)- [لم یرد فی الأسرار].
(7)- [الأسرار: «ابن بنت»].
(8)- [الصّحیح: زید بن أرقم، فإنّ ابن ثابت کان قد هلک قبل ذلک الیوم بسنین].
(9)- [الأسرار: «غارب»].
(10)- [الأسرار: «سمعوا ذلک»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 338
فو اللّه ما بین المشرق و المغرب ابن بنت نبیّ غیری، ثمّ أنا ابن إمامکم خاصّة دون غیری، خبّرونی هل تطلبونی بقتل قتلته منکم؟ أو بقصاص من جراحة؟ أو بمال استملکته منکم؟ «1» أم علی «1» سنّة غیّرتها؟ أم علی شریعة فرض بذاتها «2»؟
قال: فسکتوا، و لم یقبلوا هذا القول منه «3»، و إنّه علیه السّلام کان عالما بما یؤول أمره إلیه، عارفا بما هو قادم علیه، عرف ذلک من أبیه، و جدّه علیهما السّلام، و اطّلع علی حقیقة ما خصّه اللّه به من بین الأنام، و إنّما کان ذلک القول و تکراره علیهم، لإقامة الحجّة علیهم، و تنبیها لمن یقول لا أعلم، و اشتبه علیّ الأمر، فلم أهتد لوجه الصّواب. ففی هذه الاحتمالات بإنذاره، فتبّا لآرائهم الفاسدة، و عقولهم الجامدة، و لقد أعماهم القضا إذ علیهم نزل، و حتم علیهم العذاب ربّ لم یزل، فما منهم إلّا من حاد عن الصّواب و عدل، فما أنصف و لا عدل، بل مالت نفوسهم إلی حبّ الدّنیا الدّنیّة، فخیّبهم الأمل.
الطّریحی، المنتخب، 1/ 188- 189- عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 409
قال: ثمّ توجّه «4» نحو القوم، و قال: یا ویلکم! علی «5» ما تقاتلونی؟ علی حقّ ترکته؟ أم علی سنّة غیّرتها؟ أم علی شریعة بدّلتها؟ فقالوا: بل نقاتلک بغضا منّا «6» لأبیک، و ما فعل بأشیاخنا یوم بدر و حنین «7». فلمّا سمع کلامهم بکی.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 84- 85- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 340- 341؛ مثله القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 306
__________________________________________________
(1- 1) [الأسرار: «أعلی»].
(2)- [الأسرار: «بدّلتها»].
(3)- [إلی هنا حکاه عنه فی الأسرار].
(4)- [الدّمعة السّاکبة: «زلف»].
(5)- [فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه مکانه: «ثمّ قال الحسین: یا قوم علی ...»].
(6)- [لم یرد فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه].
(7)- [إلی هنا حکاه فی الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 339
ثمّ دنا من القوم و قال: یا ویلکم! أتقتلونی علی سنّة بدّلتها؟ أم علی شریعة غیّرتها؟
أم علی جرم فعلته؟ أم علی حقّ ترکته؟
فقالوا له: إنّا نقتلک بغضا لأبیک. «1»
القندوزی، ینابیع المودّة، 3/ 80
__________________________________________________
(1)- آن حضرت در برابر صف آمد و به اعلی صوت ندا درداد:
و قال: یا ویلکم! علی م تقاتلونی؟! علی حقّ ترکته؟ أم علی سنّة غیّرتها؟ أم علی شریعة بدّلتها؟
فرمود: «وای بر شما! از چه روی با من قتال می‌دهید و بر قتل من اقدام می‌کنید؟ آیا از اقتصاد (1) به دیگر سوی رفته‌ام و به ترک حقی گفته‌ام؟ آیا سنّتی را در دین دیگرگون کرده‌ام؟ یا شریعتی را واژگون آورده‌ام؟»
در پاسخ آواز برداشتند:
و قالوا: بل نقاتلک بغضا منّا لأبیک و ما فعل بأشیاخنا یوم بدر و حنین.
گفتند: «پدر تو، علی بن ابی طالب در بدر و حنین، پدران ما را علفه شمشیر ساخت (2)، خشم و بغض او از خاطر ما سترده (3) نشده [است]، لا جرم در طلب آن ثار با تو کارزار می‌کنیم.»
حسین علیه السّلام چون این کلمات بشنید، سخت بگریست و این شعر تذکره فرمود:
یا ربّ لا تترکنّی وحیدا فقد تری الکفّار و الجحودا (4)
قد صیّرونا بینهم عبیدا یرضون فی فعالهم یزیدا (5)
أمّا أخی فقد مضی شهیدا معفّرا بدمه وحیدا
فی وسط قاع مفردا بعیدا و أنت بالمرصاد لن تحیدا (6)
(1). اقتصاد: دادگری، میانه‌روی.
(2). یعنی چنان‌که برزیگر با داس خود علف را درو می‌کند، پدر تو با شمشیرش پدران ما را درو می‌کرد.
(3). سترده: زدوده، از بین رفته.
(4). پروردگارا! مرا تنها وامگذار. تو که این کافران و انکار آنها را می‌بینی.
(5). ما را بردگانی بین خود قرار داده [اند] و کارهای خود را برای خرسندی یزید انجام می‌دهند.
(6). برادرم شهید شد و تنها و آغشته به خون، میان بیابان هموار و دور افتاد؛ لکن تو همیشه بر سر راه گنهکاران هستی.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 2/ 376- 377
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 340

قال هشام: حدّثنی أبو الهذیل- رجل من السّکون- عن هانئ بن ثبیت الحضرمیّ، قال: رأیته جالسا فی مجلس الحضرمیّین فی زمان خالد بن عبد اللّه و هو شیخ کبیر؛ قال: فسمعته و هو یقول: کنت ممّن شهد قتل الحسین، قال: فو اللّه إنّی لواقف عاشر عشرة لیس منّا رجل إلّا علی فرس، و قد جالت الخلیل و تصعصعت، إذ خرج غلام من آل الحسین و هو ممسک بعود من تلک الأبنیة، علیه إزار و قمیص، و هو مذعور، یتلفّت «1» یمینا و شمالا، فکأنّی أنظر إلی درّتین فی أذنیه تذبذبان کلّما التفت، إذ أقبل رجل یرکض، حتّی إذا دنا منه مال عن فرسه، ثمّ اقتصد الغلام، فقطّعه بالسّیف.
قال هشام: قال السّکونیّ: هانئ بن ثبیت هو صاحب الغلام، فلمّا عتب علیه کنی عن نفسه. «2»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 449- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 329
قال المدائنیّ، فحدّثنی مخلد بن حمزة بن بیض و حباب بن موسی، عن حمزة بن بیض، قال: حدّثنی هانئ بن ثبیت القایضیّ زمن خالد، قال. قال: کنت ممّن شهد الحسین فإنّی لواقف علی خیول إذ خرج غلام من آل الحسین مذعورا، یلتفت یمینا و شمالا، فأقبل
__________________________________________________
(1)- [نفس المهموم: «یلتفت»].
(2)- ابو الهذیل سکونی گوید: به روزگار خالد بن عبد اللّه، هانی بن ثبیت حضرمی را دیدم که در انجمن حضرمیان نشسته بود. پیری فرتوت بود. شنیدمش که می‌گفت: «از جمله کسانی بودم که هنگام کشته شدن حسین حضور داشتند.»
می‌گفت: «به خدا من ایستاده بودم و یکی از ده نفر بودم که همگی بر اسب بودیم. سواران جولان می دادند و پس می‌رفتند. در این‌وقت، پسری از خاندان حسین از خیمه‌ها برون شد و چوبی به دست داشت؛ تنبان و پیراهن داشت، وحشت‌زده بود و از راست و چپ می‌نگریست. گویی دو مروارید را بر دو گوش وی؛ می‌بینم که وقتی به یک‌سو می‌نگریست؛ در حرکت بود. ناگهان یکی به تاخت آمد و چون نزدیک وی شد، از اسب فرود آمد و پسر را بنشانید و او را با شمشیر درید.»
سکونی گوید: قاتل پسر، همان هانی بن ثبیت بود که چون ملامتش کرده بودند، از خویشتن به کنایه سخن می‌کرد. پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 3056
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 341
رجل منّا یرکض حتّی دنا منه، فمال عن فرسه، فضربه، فقتله. «1»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 79
(قال): و خرج غلام من تلک الأبنیة فی أذنیه قرطان، و هو مذعور، فجعل یلتفت یمینا و شمالا و قرطاه یتذبذبان، فحمل هانئ بن بعیث، فقتله.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 31- 32- عنه: ابن امیر الحاجّ، شرح الشّافیة،/ 370
و خرج غلام من خباء من تلک الأخبیة، فأخذ بعود من عیدانه و هو ینظر کأنّه مذعور، فحمل علیه رجل قیل: إنّه هانئ بن ثبیت الحضرمیّ فقتله. «2»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 294
[و قال هانئ بن ثبیت الحضرمیّ: إنّی لواقف «3» یوم مقتل الحسین عاشر عشرة لیس منّا رجل إلّا علی فرس، إذ خرج «3» غلام من آل الحسین «4» و هو ممسک بعود من تلک الأبنیة، و «4» علیه إزار و قمیص «5»، و هو مذعور یلتفت یمینا و شمالا، «6» فکأنّی أنظر إلی درّتین فی أذنبه، تذبذبان کلّما التفت، إذ أقبل «6» رجل یرکض فرسه «7» حتّی إذا دنا من الغلام «8» مال
__________________________________________________
(1)- مدائنی به سندش از حمزة بن بیض روایت کرده [است] که هانئ بن ثبیت قایضی در زمان خالد نقل کرد که: «من از کسانی بودم که در واقعه کربلا حضور داشتم و نزد سواران لشکر ایستاده بودم که کودکی از خاندان حسین علیه السّلام از خیمه بیرون آمد و هراسان به سوی راست و چپ می‌نگریست. ناگاه مردی از لشکریان عمر سعد را دیدم که اسب خود را رکاب زد و به آن کودک رسید و از روی اسب خم شد و آن کودک را به قتل رسانید.»
رسولی محلاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 120
(2)- نوجوانی (یا کودکی) با وحشت از خیمه خارج شد. مردی بر او حمله کرد. گفته شده [است]، آن مرد، هانی بن ثبیت حضرمی بود. او را کشت.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 187
(3- 3) [المقرّم: «عاشر عشرة لمّا صرع الحسین، إذ نظرت إلی»].
(4- 4) [لم یرد فی المقرّم].
(5)- [زاد فی المقرّم: «و فی أذنیه درّتان و بیده عمود من تلک الأبنیة»].
(6- 6) [المقرّم: «فأقبل»].
(7)- [لم یرد فی المقرّم].
(8)- [المقرّم: «منه»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 342
عن فرسه «1»، ثمّ أخذ الغلام، فقطعه بالسّیف: قال هشام السّکونیّ: هانئ بن ثبیت هو الّذی قتل الغلام، خاف أن یعاب ذلک «1» علیه، فکنی عن نفسه «2»] «3».
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 186- عنه: المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 353
قال ابن أبی شاکر فی تاریخه: [...] ثمّ إنّ شمر- لعنه اللّه و أخزاه- استنهض جماعة من الشّجعان؛ و جاء بهم حتّی أحاط بفسطاط الحسین؛ و لم یبق أحد یحول بینه و بینه، فجاء غلام یشبه القمر، یشتدّ [و] فی أذنیه درّتان؛ فخرجت زینب بنت علیّ تردّه، فامتنع علیها؛ و جاء إلی أبیه الحسین، فضربه رجل منهم بالسّیف، فاتّقاها بیده، و صاح:
یا أبتاه. فقال الحسین: یا بنیّ احتسبها عند اللّه؛ أجرک علی اللّه حتّی تلحق بآبائک الصّالحین.
الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 288- 289
قال: و خرج غلام من تلک الأبنیة و فی أذنیه درّتان، و هو «4» مذعور، فجعل یلتفت یمینا و شمالا «5»، فحمل علیه هانئ بن ثبیت «6»، فقتله، فصارت «7» شهربانو تنظر إلیه و لا تتکلّم کالمدهوشة «8». «9»
__________________________________________________
(1- 1) [المقرّم: «و علاه بالسّیف فقتله، فلمّا عیب»].
(2)- [أضاف فی المقرّم: «و ذلک الغلام هو محمّد بن أبی سعید بن عقیل بن أبی طالب، و کانت أمّه تنظر إلیه و هی مدهوشة»].
(3)- سقط من المصریّة.
(4)- [و فی أعیان الشیعه و اللّواعج مکانه: «و خرج غلام من خباء أخبیة الحسین علیه السّلام، و هو محمّد بن أبی سعید بن عقیل و فی أذنیه درّتان، فأخذ بعود من عیدانه و هو ...»].
(5)- [أضاف فی البحار و العوالم و الدّمعة السّاکبة و نفس المهموم و أعیان الشّیعة و اللّواعج و مثیر الأحزان:
«و قرطان یتذبذبان»].
(6)- [فی الدّمعة السّاکبة و نفس المهموم: «بعیث»، و أضاف فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «الحضرمیّ، فضربه بالسّیف»].
(7)- [أضاف فی أعیان الشّیعه و اللّواعج: «أمّه»].
(8)- [أضاف فی مثیر الأحزان: «و لم یبق إلّا واحد النّاس واحدا یکابد من أعدائه ما یکابد»].
(9)- راوی گفت: در این حال دیدم که کودکی از سرادق عصمت و جلالت بیرون آمد مانند خورشید تابان و دو گوشواره در گوش او بود و از وحشت و حیرت به جانب راست و چپ می‌نگریست.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 343
محمّد بن أبی طالب، تسلیة المجالس، 2/ 313- مثله المجلسی، البحار، 45/ 45- 46؛ البحرانی، العوالم، 17/ 288؛ البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 332؛ القمی، نفس المهموم،/ 328- 329؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 609، لواعج الأشجان،/ 181؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 84
قالوا: و خرج غلام من أخبیة الحسین- حینما صرع- علیه أزار و قمیص و فی أذنیه درّتان، و هو ممسک بعود، و هو مذعور یلتفت یمینا و شمالا، و قرطاه یتذبذبان علی خدّیه کلّما التفت، فأقبل هانئ بن ثبیت الحضرمیّ یرکض حتّی إذا دنا من الغلام مال عن فرسه، و علاه بالسّیف، فقطّعه.
و ذلک الغلام هو محمّد بن أبی سعید بن عقیل بن أبی طالب و کانت أمّه تنظر إلیه و هی مدهوشة.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 448
__________________________________________________
- گوشواره‌های او از اضطراب و بیم می‌لرزید. ناگاه هانی بن ثبیت حرامزاده سنگین‌دل از لشکر عمر جدا شد و ضربتی بر آن طفل معصوم زد و او را شهید کرد. و شهربانو مدهوش ایستاده بود و یارای سخن گفتن و حرکت کردن نداشت. مشهور آن است که مادر علی اکبر، لیلی دختر ابی مره ثقفی بود. از روایات معتبره ظاهر می‌شود که شهربانو در آن صحرا و در آن‌وقت در حیات نبود. چنانچه در موضع دیگر بیان شده است.
مجلسی، جلاء العیون،/ 682- 683
در کتب معتبره مسطور است که بعد از شهادت علی اکبر، طفلی از سراپرده حسین علیه السّلام بیرون شد و چندان از آن واقعه هولناک در هول و هرب بود که اندام مبارکش چون سیماب ناب مترجرج بود و دو گوشواره از لآل در گوش داشت که از لرزش سر و تن او لرزان بود. بیرون از سراپرده ترسان و لرزان بایستاد و به جانب شمال و یمین نگران بود. هانی بن بعیث بر او حمله کرد و او را از پای درآورد.
همانا علمای احادیث نسب آن کودک شهید را مرقوم نداشته‌اند و آنچه من بنده فحص کرده‌ام، نام او عبد اللّه بن الحسین است. چه از احادیث و اخبار چنان مستفاد می‌شود که حسین علیه السّلام را پسری به نام عبد اللّه بود. بعضی گویند که علی اصغر را نام عبد اللّه بوده و علی اصغر لقب او است. این سخن نیز استوار نباشد؛ چه واجب می‌کند که علی اکبر و علی اوسط را نیز نام دیگر باشد.
و این‌که در بحار الانوار و بعضی از کتب مسطور است که وقتی آن کودک شهید شد، شهربانو بی‌خویشتن و مدهوشانه نگران او بود. این سخن نیز از درجه صحت ساقط است. چه شهربانو در هنگام ولادت علی بن الحسین وداع جهان گفت و در سفر کربلا ملازمت خدمت سید الشهدا را نداشت؛ العلم عند اللّه.
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 2/ 356
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 344

قال من شهد الوقعة: «1» ثمّ إنّ الحسین علیه السّلام أقبل علی عمر بن سعد، و قال له: أخیّرک فی ثلاث خصال. قال: و ما هی؟ قال: تترکنی «2» حتّی أرجع إلی المدینة إلی حرم جدّی رسول اللّه «3». قال: ما لی إلی ذلک سبیل. قال: أسقونی شربة من الماء، فقد نشفت «4» کبدی من «5» الظّمأ. فقال: و لا إلی الثّانیة سبیل «6». قال: و إن کان لا بدّ «7» من قتلی «7»، فلیبرز إلیّ رجل بعد رجل. فقال: ذلک لک «8». «9»
الطّریحی، المنتخب، 2/ 451- 452- عنه: البهبهانی، الدّمعة السّاکبة، 4/ 341؛ الدّربندی، أسرار الشّهاده،/ 409؛ القزوینی، الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه، 1/ 304؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 310
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه عنه فی الدّمعة السّاکبة و الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه و وسیلة الدّارین].
(2)- [الدّمعة السّاکبة: «اترکنی»].
(3)- [أضاف فی الأسرار: «و فی نقل آخر: تدعونی أمضی إلی بعض الثّغور فاذبّ بسیفی عن حرم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم»].
(4)- [الصّحیح: «تفقّت»].
(5)- [فی الدّمعة السّاکبة و وسیلة الدّارین: «من شدّة»].
(6)- [فی الدّمعة السّاکبة و الإمام الحسین علیه السّلام و أصحابه و وسیلة الدّارین: «من سبیل»].
(7- 7) [الدّمعة السّاکبة: «أن تقتلنی»].
(8)- [أضاف فی الأسرار: «و فی نقل آخر: قال له: لقد دعوت إلی الإنصاف» و أضاف فی وسیلة الدّارین:
«فأمر اللّعین أن یبرز إلیه رجل بعد رجل، و واحد بعد واحد»].
(9)- طریحی گوید: این‌وقت حسین علیه السّلام برخاست و برنشست و به پیش صف آمد و عمر بن سعد را طلب نمود و فرمود: «یا ابن سعد! از سه کار یکی اختیار کن: نخست آن‌که ما را دست بازدار تا باز مدینه شویم و در حرم جد خود رسول خدا بپائیم.»
ابن سعد گفت: «این معنی صورت نبندد.»
فرمود: «ما را آب دهید که جگرهای ما از شدت عطش تافته است.»
گفت: «این مسئلت نیز به اجابت مقرون نشود.»
فرمود: «سه دیگر آن‌که اگر از قتل من ناگزیرید، من یک تن بیش نیستم. با من به طریق مبارزت مناجزت کنید. من یک تنه آهنک میدان می‌کنم. از شما نیز مردی از پس مردی یک تنه به میدان گراید و رزم آزماید.»
ابن سعد گفت: «این روا باشد.»
سپهر، ناسخ التواریخ سید الشهدا علیه السّلام، 2/ 365
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 345

قال: ثمّ تقدّم الحسین حتّی وقف قبالة القوم و سیفه مصلت فی یده، و أنشأ من نفسه عازما علی الموت، و هو یقول:
أنا ابن علیّ الخیر من آل هاشم کفانی بهذا مفخرا حین أفخر
و جدّی رسول اللّه أکرم من مشی و نحن سراج اللّه فی الخلق یزهر «1»
و فاطمة أمّی سلالة أحمد و عمّی یدعی ذا «2» الجناحین جعفر
و فینا کتاب اللّه أنزل صادقا و فینا الهدی و الوحی «3» و الخیر «3» یذکر
و نحن أمان الأرض للنّاس کلّهم نصول بهذا فی الأنام و نفخر
و نحن ولاة الحوض نسقی و لا تنا بکأس رسول اللّه ما لیس ینکر
و شیعتنا فی النّاس أکرم شیعة و مبغضنا یوم القیامة یخسر
قال: ثمّ إنّه دعا إلی البراز، فلم یزل یقتل کلّ من خرج «4» إلیه من عیون الرّجال، حتّی قتل منهم مقتلة عظیمة.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 213- 214
حدّثنی أحمد بن عبد اللّه بن عمارة، قال: حدّثنی میسرة بن حسان، قال: حدّثنی ابن الأعرابیّ، عن المفضّل، و حدّثنی محمّد بن الحسن بن درید، قال: حدّثنا أبو حاتم، عن أبی عثمان الیقطریّ، عن المفضّل. و حدّثنا یحیی بن علیّ بن یحیی، و عمرو بن عبد اللّه، و أحمد بن عبد العزیز قالوا: حدّثنا عمر بن شبّة قال: حدّثنی عبد الملک بن سلیمان، عن علیّ بن أبی الحسن، عن المفضّل الضّبّیّ. و روایة ابن الأعرابیّ و الیقطریّ، عن المفضّل أتمّ و سائر من ذکرت یأتی بشی‌ء لا یأتی به الآخر.
__________________________________________________
(1)- من سمط النّجوم العوالی و نور العین، و فی النّسخ: أزهر.
(2)- من المراجع، و فی النّسخ: ذو.
(3- 3) من المراجع، و فی النّسخ: بالخیر.
(4)- فی د: برز.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 346
قال: کان إبراهیم بن عبد اللّه بن الحسن متواریا عندی. فکنت أخرج و أترکه. فقال لی: إنّک إذا خرجت ضاق صدری، فأخرج إلیّ شیئا من کتبک أتفرّج به.
فأخرجت إلیه کتبا من الشّعر فاختار منها السّبعین قصیدة الّتی صدرت بها اختیار الشّعراء ثمّ أتممت علیها باقی الکتاب.
فلمّا خرج خرجت معه، فلمّا صار بالمربد، مرّ بدار سلیمان بن علیّ، فوقف علیها و استسقی ماء، فأتی بشربة، فشرب، فأخرج صبیّان من صبیّانهم، فضمّهم إلیه، و قال:
هؤلاء و اللّه منّا، و نحن منهم، و هم أهلنا و لحمنا و منّا، و لکن آباءهم غلبونا علی أمرنا، و ابتزوا حقوقنا، و سفکوا دماءنا، و تمثّل:
مهلا بنی عمّنا ظلامتنا إنّ بنا سورة من الغلق
لمثلکم تحمل السّیوف و لا تغمز أحسابنا من الرّقق
إنّی لأنمی إذا انتمیت إلی عزّ عزیز و معشر صدق
بیض سباط کأنّ أعینهم تکحل یوم الهیاج بالعلق
فقلت: ما أجود هذه الأبیات، و أفحلها، فلمن هی؟
فقال: هی یقولها ضرار بن الخطّاب الفهریّ یوم عبر الخندق علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله، و تمثّل بها علیّ بن أبی طالب یوم صفّین، و الحسین یوم الطّفّ، و زید بن علیّ یوم السّبخة، و یحیی بن زید یوم الجوزجان، و نحن الیوم.
فتطّیرت له من تمثّله بأبیات لم یتمثّل بها أحد إلّا قتل. «1»
__________________________________________________
(1)- و احمد بن عبد اللّه و دیگران به اسانید خود از مفضل ضبّی نقل کرده‌اند که گفت: در ایامی که ابراهیم متواری بود، مدتی در خانه من بود و من روزها از خانه خود بیرون می‌رفتم و او را تنها می‌گذاشتم.
روزی به من گفت: «تو که بیرون می‌روی، دلم می‌گیرد (و از تنهایی حوصله‌ام تنگ می‌شود). برخی از کتابهای خود را پیش من بنه تا سرگرم باشم.»
من قسمتی از کتابهای شعرا را نزد او آوردم و او از میان آن‌ها هفتاد قصیده را انتخاب کرد که من نامش را اختیار الشعرا گذاشتم و دنباله‌اش را به پایان رساندم.
چون ابراهیم خروج کرد من نیز به همراه او حرکت کردم و چون به «مربد» رسید، بر در خانه سلیمان بن-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 347
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 247- 248
حدّثنی ابن عبید اللّه بن عمّار، قال: حدّثنی میسرة بن سیّار «1» أبو محمّد، قال: حدّثنی إبراهیم بن علیّ الرّافقیّ، عن المفضّل الضّبّیّ. و حدّثنا یحیی بن علیّ بن یحیی المنجّم، و أحمد بن عبد العزیز الجوهریّ، قالا: حدّثنا عمر بن شبّة قال: حدّثنی عبد الملک بن سلیمان، عن علیّ بن الحسن، عن المفضّل الضّبّیّ؛ و روایة ابن عمّار أتمّ من هذه الرّوایة «2».
__________________________________________________
- علی ایستاد و آبی طلبید. قدری آب برایش آوردند و نوشید. در این‌وقت چند کودک از آن خانه بیرون آمدند. ابراهیم آن‌ها را در آغوش گرفت و گفت: به خدا این‌ها از ما هستند و ما از این‌ها هستیم.
اینان خاندان ما و گوشت تن ما و از ما هستند، ولی پدرانشان بر ما ستم کردند و حقوق ما را گرفتند و خون ما را ریختند.»
آن‌گاه به اشعار زیر تمثّل جست:
مهلا بنی عمّنا ظلامتنا إنّ بنا سورة من الغلق
لمثلکم نحمل السّیوف و لا تغمز أحسابنا من الرّقق
إنّی لأنمی إذا انتمیت إلی عزّ عزیز و معشر صدق
بیض سباط کأنّ أعینهم تکحل یوم الهیاج بالعلق
ای عموزادگان ما! از ستم ما دست بردارید که ما خود دچار ناراحتی تشویش خاطر هستیم.
شمشیرها را برای همچون شمایی آورده‌ایم و ما در حسب هیچ‌گونه مورد ملامت نباشیم.
هرگاه نامی به میان آید، نسب من به مردانی شوکتمند و گروهی راستگو می‌رسد
مردان سفیدروی میانه بالای که در هنگام جنگ گویا (از شدت خشم) در چشمانشان سرمه خون کشیده شده است.
من گفتم: به راستی که اشعار نیکو و زنده‌ای است. گوینده‌اش کیست؟ پاسخ داد: «این‌ها اشعاری است که ضرار بن خطّاب فهری در آن هنگامی که (در جنگ خندق) از خندق گذشت تا به جنگ رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله بیاید، آن‌ها را گفت و علی بن أبی طالب نیز در جنگ صفّین به آن‌ها تمثّل جست. و هم‌چنین حسین علیه السّلام در روز عاشورا و زید بن علی در روز سبخه (1) (روزی که کشته شد) و یحیی بن زید در روز جوزجان (2) به آن تمثل جستند و امروز نیز ما به آن‌ها تمثل جوییم.»
من که این سخنان را شنیدم، تمثّل او را به اشعار مزبور که هرکه به آن‌ها تمثل جسته، به قتل رسیده است، به فال بد گرفتم.
(1). موضعی در بصره است.
(2). نام جایی است که یحیی بن زید در آن‌جا به قتل رسید.
رسولی محلاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 344- 345
(1)- ف، می: «میسرة بن حسان».
(2)- می: «أتمّ الرّوایات».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 348
و نسخت هذا الخبر أیضا من بعض الکتب عن أبی حاتم السّجستانیّ، عن أبی عثمان الیقطریّ «1»، عن أبیه، عن المفضّل، و هو أتمّ الرّوایات، و أکثر اللّفظ له قال:
قال المفضّل: خرجت مع إبراهیم بن عبد اللّه بن حسن بن حسن، فلمّا صار بالمربد، وقف علی رأس سلیمان بن علیّ، فأخرج إلیه صبیان من ولده، فضمّهم «2» إلیه و قال: هؤلاء و اللّه منّا و نحن منهم، إلّا أنّ آباءهم فعلوا بنا و صنعوا. و ذکر کلاما یعتدّ علیهم فیه بالإساءة، ثمّ توجّه لوجهه و تمثّل:
مهلا بنی عمّنا ظلامتنا إنّ بنا سورة من القلق
لمثلکم نحمل السّیوف و لا تغمز أحسابنا من الدّقق «3»
إنّی لأنمی إذا انتمیت إلی عزّ عزیز و معشر صدق
بیض سباط کأنّ أعینهم تکحل یوم الهیاج بالعلق «4»
فقلت: ما أفحل هذه الأبیات، فلمن هی؟ قال: لضرار بن الخطّاب الفهریّ، قالها یوم الخندق، و تمثّل بها علیّ بن أبی طالب علیه السّلام یوم صفّین، و الحسین بن علیّ یوم قتل، و زید بن علیّ علیه السّلام.
أبو الفرج، الأغانی، 19/ 190- 191
و کان علیه السّلام یرتجز یوم قتل علیه السّلام، و یقول:
الموت خیر من رکوب العار و العار خیر من دخول النّار
و اللّه من هذا و هذا جاری
الحلوانی، نزهة النّاظر/ 42- مثله الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 32؛ المجلسی، البحار «5»، 44/ 196؛ البحرانی، العوالم، 17/ 68
__________________________________________________
(1)- ف: «القطینیّ».
(2)- ف: «صبیّان من ولده فضمّهما إلیه».
(3)- الدّقق: جمع داق و هم المظهرون عیوب النّاس. و فی ب: «من الرّفق».
(4)- العلق جمع علوق، و هی المنیّة. و فی ف، می، مد: «بالزّرق».
(5)- [حکاه فی البحار و العوالم عن کشف الغمّة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 349
و به قال [بالسّند المتقدّم إلی السّیّد أبی طالب الحسنیّ]: حدّثنی أبو العبّاس أحمد بن إبراهیم الحسنیّ، قال: حدّثنی أبو الفرج علیّ بن الحسین بن مروان الدّمشقیّ إملاء، قال: حدّثنا أحمد بن عبد اللّه بن میسر، قال: حدّثنا محمّد بن زیاد المکّیّ المعروف بابن الأعرابیّ، قال:
حدّثنا المفضّل بن محمّد الضّبّیّ، قال: کان إبراهیم بن عبد اللّه بن الحسن بن الحسن علیهم السّلام متواریا عندی بالبصرة، فقال لی: إنّک تخرج، و تترکنی، و یضیق صدری، فأخرج إلیّ شیئا من کتبک، فأخرجت إلیه شیئا من الشّعر، فاختار منه سبعین قصیدة، ثمّ اتبعتها أنا بسائر اختیاری، فالسّبعون من أوّل الاختیارات اختیاره، و الباقی اختیاری، فلمّا کان یوم خروجه خرجت معه «1»، فأتی [دار] جعفر بن سلیمان، فأمّنهم، و أخرج إلیه صبیان من صبیانهم، فقال: هؤلاء منّا، و إلینا غیر أنّ آبائهم قطعوا أرحامنا و ابتزّوا أمرنا، و سفکوا بغیر حقّ دماءنا. ثمّ أنشد:
مهلا بنی عمّنا ضلامتنا «2» إنّا بنوا «2» سورة من الفلق «3» لمثلکم تحمل السّیوف و لا
تغمز «4» أنسابنا من الرّمق «5» إنّی لأعنی «6» إذ انتمیت إلی
عزّ عزیز و معشر صدق بیض سباط کأنّ أعینهم
تکحل یوم الهیاج بالزّرق
فقلت: یا ابن رسول اللّه! ما أجلّ «7» هذه الأبیات و أحسنها، فمن قائلها؟ فقال: هذه قائلها ضرار بن الخطّاب الفهریّ یوم الخندق، و تمثّل بها علیّ علیه السّلام أیّام صفّین، و الحسین یوم الطّفّ، و زید یوم السّبخة، و یحیی بن زید یوم الجوزجان، و نحن الیوم. قال: فتطیّرت
__________________________________________________
(1)- [و فی الحدائق الوردیّة مکانه: «و روینا فی خبر عن المفضّل الضّبیّ، قال: لمّا کان یوم خروجه- یعنی إبراهیم علیه السّلام- خرجت معه ...»].
(2) (- 2) [الصّحیح: «إنّ بنا» کما فی الحدائق الوردیّة].
(3)- [الحدائق الوردیّة: «العلق»].
(4)- [فی المطبوع: «تغمر»].
(5)- [الحدائق الوردیّة: «الزّنق»].
(6)- [الحدائق الوردیّة: «لأنمی»].
(7)- [الحدائق الوردیّة: «ما أفحل»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 350
له من تمثّله بأبیات ما تمثّل به «1» إلّا قتیل.
أبو طالب الزّیدی، الأمالی،/ 115- مثله المحلّی، الحدائق الوردیّة، 1/ 173
ثمّ قام، و رکب فرسه، و وقف قبالة القوم مصلتا سیفه بیده، آیسا من نفسه، عازما علی الموت، و هو یقول:
أنا ابن علیّ الخیر من آل هاشم کفانی بهذا مفخرا حین أفخر
و جدّی رسول اللّه أکرم من مضی و نحن سراج اللّه فی الأرض نزهر
و فاطمة أمّی ابنة الطّهر أحمد و عمّی یدعی ذا الجناحین جعفر
و فینا کتاب اللّه أنزل صادعا و فینا الهدی و الوحی بالخیر یذکر
و نحن أمان اللّه فی الخلق کلّهم نسرّ بهذا فی الأنام و نجهر
و نحن ولاة الحوض نسقی محبّنا بکأس و ذاک الحوض للسّقی کوثر
فیسعد فینا فی القیام محبّنا و مبغضنا یوم القیامة یخسر «2»
ثمّ أنشد کما قیل:
کفر القوم و قدما رغبوا عن ثواب اللّه ربّ الثّقلین
قتلوا قدما علیّا و ابنه حسن الخیر و جاؤوا للحسین
خیرة اللّه من الخلق أبی بعد جدّی فأنا ابن الخیرتین
«و ذکر» السّلامیّ فی تاریخه «3»: إنّ الحسین أنشأ هذه الأبیات و لیس لأحد مثلها، و هی قوله:
فإن تکن الدّنیا تعدّ نفیسة فدار ثواب اللّه أعلی و أنبل
و إن تکن الأبدان للموت أنشأت فقتل امرئ فی اللّه بالسّیف أفضل
__________________________________________________
(1)- [الحدائق الوردیّة: «بها»].
(2) (2*) [لم یرد فی العبرات].
(3)- [من هنا حکاه عنه فی شرح الشّافیة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌4، ص: 351
و إن تکن الأرزاق قسما مقدّرا فقلّة حرص المرء فی الکسب أجمل
و إن تکن الأموال للتّرک جمعها فما بال متروک به المرء یبخل «1» سأمضی و ما بالقتل عار علی الفتی
إذا فی سبیل اللّه یمضی و یقتل «1»
ثمّ إنّه علیه السّلام دعا النّاس إلی البراز (2*)، فلم یزل یقتل کلّ من دعا إلیه من عیون الرّجال، حتّی قتل منهم مقتلة عظیمة.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 32- 33- عنه: ابن أمیر الحاجّ، شرح الشّافیة،/ 371؛ المحمودی، العبرات، 2/ 96- 98
ثمّ استوی علی فرسه، و قال:
أنا ابن علیّ الخیر من آل هاشم کفانی بهذا مفخرا حین أفخر
و جدّی رسول اللّه �