‏عنوان و نام پدیدآور : فرهنگ جامع سخنان امام حسین علیه‌السلام: ترجمه کتاب موسوعه کلمات الامام الحسین علیه‌السلام/ تالیف گروه حدیث پژوهشکده باقرالعلوم علیه‌السلام محمود شریفی... [و دیگران]؛ ترجمه علی مویدی؛ زیرنظر سازمان تبلیغات اسلامی
‏وضعیت ویراست : [ویرایش ]۲
‏مشخصات نشر : قم: نشر معروف، ۱۳۷۸.
‏مشخصات ظاهری : ص ۹۵۹
‏شابک : 964-6739-29-6۲۰۰۰۰ریال ؛ 964-6739-29-6۲۰۰۰۰ریال ؛ 964-6739-29-6۲۰۰۰۰ریال ؛ 964-6739-29-6۲۰۰۰۰ریال
‏وضعیت فهرست نویسی : فهرستنویسی قبلی
‏یادداشت : عنوان اصلی: موسوعه کلمات الامام الحسین علیه‌السلام.
‏یادداشت : چاپ چهارم: ۱۳۸۱؛ ۲۰۰۰۰ ریال
‏یادداشت : کتابنامه: ص. [۹۵۳] - ۹۵۹؛ همچنین به‌صورت زیرنویس
‏موضوع : حسین‌بن علی(ع)، امام سوم، ۶۱ - ۴ق. -- احادیث
‏موضوع : حسین‌بن علی(ع)، امام سوم، ۶۱ - ۴ق. -- کلمات قصار
‏شناسه افزوده : شریفی، محمود، . - ۱۳۳۱
‏شناسه افزوده : مویدی، علی، ۱۳۲۸ - ، مترجم
‏شناسه افزوده : سازمان تبلیغات اسلامی. پژوهشکده باقرالعلوم(ع). گروه حدیث
‏رده بندی کنگره : BP۴۱/۷/ش‌۴م‌۸۰۴۱ ۱۳۷۸
‏رده بندی دیویی : ۲۹۷/۹۵۳
‏شماره کتابشناسی ملی : م‌۷۹-۴۱۰۴

بی‌تردید، حماسه عاشورا شگفت‌انگیزترین و عبرت‌آموزترین حادثه آفرینش است. همه حق‌جویان، اصلاح‌طلبان و مبارزان عالم، وامدار این حماسه‌اند.
حادثه خونبار عاشورا، روشن‌ترین و در عین حال پیچیده‌ترین؛ عاشقانه‌ترین و در عین حال سلحشورانه‌ترین؛ مظلومانه‌ترین و در عین حال قدرتمندانه‌ترین؛ روح‌بخش‌ترین و در عین حال جانگدازترین حادثه‌ای است که در عالم واقع شده است.
برخی تاریخ‌شناسان ژرف‌نگر، عاشورا را مبدأ حقیقی تاریخ اسلام می‌دانند و معتقدند که اگر عاشورا نبود، از اسلام ناب محمدی اثری باقی نمی‌ماند؛ لذا، شناخت عاشورا یعنی شناخت اسلام ناب محمدی.
بر این اساس، دفتر انتشارات کمک آموزشی از سال 1364 ه. ش. تحقیق جامعی را پیرامون شناخت شخصیت امام حسین علیه السّلام و نهضت بزرگ عاشورا آغاز کرد. هدف از این تحقیق، گردآوری و دسته‌بندی همه مطالبی است که از قدیم تاکنون درباره واقعه عاشورا در کتب و مقاتل مختلف آمده است؛ تا به این ترتیب، نویسندگان، ادبا، محققان و خطبا بتوانند به آسانی و به‌طور مطلوب از آن استفاده کنند.

این کتاب به سه محور زیر تقسیم شده است:
محور اوّل: بررسی تاریخ عاشورا و علل حوادث و پیامدهای آن است. این
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، المقدمةج‌1، ص: 10
محور شامل دوره امامت امام حسین علیه السّلام تا هلاکت معاویه، خلافت یزید و خودداری امام از بیعت با وی و خروج از مدینه، هجرت از مکه به کربلا و حادثه عاشورا، مقتل سادات شهدا و سید الشهدا علیه السّلام و حوادث پس از عاشورا تا بازگشت اهل بیت علیهم السّلام به مدینه می‌باشد. در انتهای این محور، فصلی با عنوان «عقوبت قاتلان و خونخواهی مختار از آنان» گنجانده شده است.
محور دوم: گردآوری اطلاعات در مورد احوال شخصیتهاست و شامل اهل بیت علیهم السّلام، اصحاب سید الشهدا علیه السّلام و زنانی می‌باشد که در جریان واقعه عاشورا با ایشان همراه بودند.
محور سوم: حیات امام حسین علیه السّلام از ولادت تا زمان حادثه عاشورا، فضایل و سیره سید الشهداء علیه السّلام و همچنین آیات و احادیثی را دربر می‌گیرد که در مورد آن حضرت و یا مربوط به شهادت ایشان است.
این متون برحسب مصادر آنها و به ترتیب تقدّم و تأخّر تنظیم شده است. ملاک تقدّم و تأخّر، برحسب تقدّم و تأخّر مؤلّفین کتاب است و نه تقدّم و تأخّر راوی اول حدیث؛ برای مثال، ابو حنیفه دینوری و ابن قتیبه دینوری از طبری جلوتر قرار گرفته‌اند. اگر چه اخبار ابن قتیبه و ابو حنیفه بدون سند و راوی است، ولی سند اخبار طبری به ابو مخنف ازدی و هشام بن محمد کلبی و امثال آنان استناد شده است.
در این کتاب، متون تاریخی درهم آمیخته نشده و همه متنهای مشابه تکرار شده‌اند. این امر باعث می‌شود که تفاوت متون مشخص شود. اگر متن متأخّری عینا مانند متقدّم بیان شده، برای جلوگیری از تکرار کتاب متأخّر، با استفاده از رموزی- که در ادامه توضیح داده خواهد شد- به متن متقدّم ارجاع داده شده است. در ضمن، به دلیل وجود برخی مشکلات، از کتابهای خطّی استفاده نشده است.

1- 3- کروشه [].
برای متمایز کردن متن اصلی از نقل قول محققان کتاب، چه در متن و چه در
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، المقدمةج‌1، ص: 11
پاورقی از علامت کروشه استفاده شده است. البته، محققان اصلی کتاب مرجع نیز معمولا در متن برای تمیز دادن نقل قول خود با متن اصلی، از این علامت استفاده کرده‌اند. جهت تفاوت قائل شدن در متن نقل قول محققان این کتاب، از این علامت با اندازه کوچکتر استفاده می‌شود.
2- 3- در انتهای تمام متنها، مشخصات مصدری که از آن نقل شده، به این ترتیب آمده است؛ ابتدا اسم مؤلف، سپس نام کتاب و در پایان صفحه و یا صفحات کتاب. اگر مصدر، جلدهای مختلفی داشته، ابتدا شماره جلد و پس از خط مایل، شماره صفحه ذکر شده است. اگر جلدهای مصدر به قسمتهای مختلف تقسیم شده، ابتدا شماره جلد، بعد، خط افقی و سپس شماره قسمتها نوشته شده است. برای نمونه، منظور از 4- 2، یعنی جلد چهار و قسمت دوم کتاب.
3- 3- اگر مصدر، متن فارسی و یا ترجمه فارسی از کتاب عربی بوده است، متن فارسی را در پاورقی آورده‌ایم که ابتدا اسم مؤلف یا مترجم، سپس نام کتاب و سپس جلد و در انتها، صفحه کتاب ذکر شده است.
هیچیک از متنها را گروه تحقیق ترجمه نکرده و تنها از متون و ترجمه‌های دیگران استفاده شده است.
4- 3- طبق تصریح مؤلف، مشخصاتی که بعد از «عنه» می‌آید، از مصدر متقدم ذکر شده است. اگر مصادر بعد از عنه بیش از یک کتاب بوده، قبل از نام مؤلف مصدر بعدی، علامت «ویرگول نقطه» آمده است.
5- 3- مشخصات مصدری که پس از «مثله» آورده شده، مانند متن متقدم است؛ چه در متن متأخّر، سندهای کتاب اول ذکر شده و چه ذکر نشده باشد.
6- 3- اگر در یک کتاب در موضوعی که عنوان‌بندی شده است، دو مطلب یا بیشتر از دو مطلب جدا از هم ذکر شده باشد، بین دو مطلب به اندازه یک سطر فاصله آمده است.
7- 3- در محور دوم، از اختصاراتی به صورت زیر استفاده شده است:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، المقدمةج‌1، ص: 12
(ل)- اصحاب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله
(ی)- اصحاب امیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السّلام
(ن)- اصحاب امام حسن مجتبی علیه السّلام
(سین)- اصحاب سید الشهداء امام حسین بن علی علیهما السّلام
(ین)- اصحاب امام سجّاد علیّ بن حسین علیهما السّلام
(قر)- اصحاب امام باقر علیه السّلام
(ق)- اصحاب امام صادق علیه السّلام
(م)- اصحاب امام کاظم علیه السّلام
(ضا)- اصحاب امام رضا علیه السّلام
(اد)- اصحاب امام جواد علیه السّلام
(ی)- اصحاب امام هادی علیه السّلام
(ک)- اصحاب امام عسکری علیه السّلام
(لم)- کسانی که راوی حدیث از ائمه علیهم السّلام نیستند.
(کش)- رجال کشّی
(جش)- رجال نجاشی
(جخ)- رجال شیخ طوسی
(ست)- فهرست شیخ طوسی
(غض)- رجال ابن غضائری
(ب)- ابن شهر آشوب- معالم العلماء
(ص)- الخلاصة- خلاصة الأقوال
(ح)- إیضاح الإشتباه
(د)- رجال ابن داوود
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، المقدمةج‌1، ص: 13

کتاب تنقیح المقال سه جلدی است و هر جلد آن، به‌طور جداگانه، اقسام گوناگونی دارد. مؤلف محترم این کتاب، شماره‌گذاری هریک از این اقسام را با شماره «یک» آغاز کرده است.
بنابراین، محققان این کتاب (تاریخ امام حسین علیه السّلام)، برای سهولت استفاده خوانندگان در مورد شناسایی شماره صفحه‌ها و جلد مربوط، این سه جلد را بر این مبنا تقسیم کرده‌اند که در پایان هر مطلب، ابتدا شماره جلد و سپس شماره بخش می‌آید:
جزء اوّل: بخش اوّل از صفحه 1 تا صفحه 218.
بخش دوم از صفحه 1 (بعد از صفحه 218) تا انتهای جزء اول.
جزء دوم: بخش اوّل از صفحه 1 تا صفحه 368.
بخش دوم از صفحه 1 (بعد از صفحه 368) تا آخر جزء دوم.
جزء سوم: بخش اوّل از صفحه 98 تا صفحه 345.
بخش دوم از صفحه 1 (بعد از صفحه 345) تا صفحه 124.
بخش سوم از صفحه 1 (بعد از صفحه 124) تا انتهای کتاب.
8- 3- در این پژوهش، صحّت و سقم اخبار بیان نشده است. هرآنچه که در این کتاب گنجانده شده، در حقیقت مواد خامی برای محققان و صاحب‌نظران است تا بتوانند تناقضات و احیانا غرض‌ورزیهای وارده را در برخی از متون تبیین کنند.

طراحان و مدیران اجرایی:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، المقدمةج‌1، ص: 14
- سید مهدی شجاعی (طراح اولیه و ناظر بر اجرای طرح).
- محسن چینی‌فروشان (طراح اولیه و مدیر اجرایی طرح در زمان تصدّی مسؤولیت دفتر).
- مصطفی رحماندوست (طراح اولیه طرح).
- سید محسن گلدانساز (مدیر اجرایی طرح در زمان تصدّی مسؤولیت دفتر).
مشاوران- مرحوم سید عبد العزیز طباطبائی (راهنما در مصادر و کتب).
- شیخ محمد رضا جعفری (راهنما در مصادر و کتب و تصحیح نهایی متون در محور اوّل).
- محمد رضا حسینی جلالی (راهنما در تصحیح نهایی متون در محور دوم).
- امیر حسین درگاهی (راهنما در مصادر و کتب).
پژوهشگران- اکرم موسوی (مسؤول پژوهش در محور اول).
- اعظم قادر سهی (مسؤول پژوهش در محور دوم).
- اعظم فخر (مسؤول پژوهش در محور سوم).
دستیاران اجرایی- معصومه خرمی (مصحح، ویراستاری متون عربی و نمونه‌خوان).
- طیبه فخر (مصحح، ویراستاری متون عربی و نمونه‌خوان).
- رضیه طهمازی (مصحح، ویراستاری متون عربی و نمونه‌خوان).
- فاطمه میرزابیگی (مصحح، ویراستاری متون عربی و نمونه‌خوان).
- زهرا اشرف سمنانی (مصحح، ویراستاری متون عربی و نمونه‌خوان).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، المقدمةج‌1، ص: 15
- منصوره مدققی (مصحح، ویراستاری متون عربی و نمونه‌خوان).
- فریده وکیل (مصحح، ویراستاری متون عربی و نمونه‌خوان).
- سهیلا لطفی (مصحح، ویراستاری متون عربی و نمونه‌خوان).
- ژاله راستانی (ویراستار متون فارسی).
دفتر انتشارات کمک آموزشی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، المقدمةج‌1، ص: 17

ممّا لا شک فیه انّ حماسة عاشوراء من أعظم حوادث العالم الّتی تثیر إعجاب الباحثین و تعطیهم العبر، فکلّ طالبی الحق و المصلحین و الأحرار فی العالم مدینون لهذه الحماسة فواقعة الطف الدمویّة حادثة منیرة للنفوس غیر أن سبرغورها صعب، فیها الحبّ العمیق و العاطفة الرقیقة غیر انّها حماسة، مظلومة إلّا انّها مقتدرة، تحیی النفوس غیر انّها مفجعة.
فقد عدّها الّذین درسوا التاریخ دراسة عمیقة مبدأ التاریخ الحقیقی للإسلام و رأوا أنّ لو لا عاشوراء لما بقی للإسلام الأصیل أثر، لذا فإنّ معرفة عاشوراء تساوی معرفة الإسلام الأصیل.
و علی هذا الأساس فإنّ مکتب طباعة الکتب المساعدة التعلیمیة بدأ منذ سنة 1364 ه. ش بالقیام ببحوث شاملة حول التعرّف علی شخصیّة الإمام الحسین علیه السّلام و ثورته العظمی فی کربلاء. و الهدف من هذا البحث هو جمع و تبویب جمیع الموضوعات و البحوث و المقالات الّتی کتبت حول واقعة الطف منذ القدم إلی عصرنا هذا حتّی یتمکّن الکتّاب و الأدباء و الباحثون و الخطباء الاستفادة منها بسهولة و بشکل صحیح.

یضم هذا الکتاب ثلاثة أبواب هی:
الأوّل: دراسة تاریخ عاشوراء و أسباب الحوادث الّتی جاءت بعد هذه الواقعة. و هذا الباب یشمل عصر إمامة الحسین علیه السّلام إلی موت معاویة و خلافة یزید و امتناع الإمام
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، المقدمةج‌1، ص: 18
الحسین علیه السّلام عن بیعة یزید و خروجه من المدینة و هجرته من مکّة إلی کربلاء و واقعة الطف و مقتل سیّد الشّهداء و الوقائع الّتی تلت هذه الواقعة إلی رجوع أهل البیت إلی المدینة و فی ختام هذا الباب فصل یتناول تعذیب قتلة الإمام الحسین و الإنتقام منهم علی ید المختار الثقفی.
الثانی: جمع الأخبار و المعلومات حول الشخصیّات و تشمل أهل البیت علیهم السّلام و أصحاب سیّد الشّهداء و النّساء اللّاتی کنّ معه و شهدن واقعة الطف.
الثالث: یتناول حیاة الإمام الحسین علیه السّلام من ولادته إلی شهادته فی یوم عاشوراء، و فضائله و سیرته و کذا یتناول الآیات و الأحادیث الّتی ترتبط بالإمام الحسین أو بشهادته.
و قد نظمت هذه النصوص علی حسب مصادرها من التقدیم و التأخیر، و تقدیم و تأخیر هذه المصادر قد جاء حسب تقدیم و تأخیر مؤلفیها لا علی أساس تقدّم أو تأخّر الراوی، مثلا أبو حنیفة الدینوری و ابن قتیبة الدینوری قد جعلا قبل الطبری. مع أن أخبار ابن قتیبة و أبی حنیفة جاءت بدون ذکر سند و راو إلّا أن أخبار الطبری جاءت مسندة إلی أبی مخنف الأزدی و هشام بن محمّد الکلبی و أمثالهما.
إنّ النصوص التاریخیّة فی هذا الکتاب قد جاء کل منها علی حدّه و قد کرّرت رغم تشابهها، الأمر الّذی یساعد الباحث علی معرفة الفروق بینها. فإذا کان النص المتأخّر یشابه النص المتقدّم تماما، طلب من الباحث الرجوع إلی النصّ المتقدّم بواسطة العلامات الّتی جاءت فی خلال الشروح و ذلک تجنّبا من تکرار النص بعینه، هذا و إنّنا لم نستفد من المخطوطات لوجود بعض الصعوبات الّتی حالت دون الاستفادة.

1- 3- معقوفتان [] لقد استعملنا علامة [] فی نصّ الکتاب و الحاشیة لتمییز النصّ الأصلی من أقوال الباحثین، علما انّ الباحثین قد استعملوا هذه العلامة فی کتب المصادر لتمییز تعلیقاتهم علی النصّ الأصلی، و لأجل تمییز علاماتهم من علاماتنا فقد استعملنا علاماتهم صغیرة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، المقدمةج‌1، ص: 19
2- 3- لقد ذکرنا فی ختام جمیع النصوص و المصادر الّتی نقلت منها علی الشکل التالی اسم المؤلّف، اسم الکتاب، و إذا کان للمصدر نسخ مختلفة فقد ذکرنا فی نهایة الصفحة أو الصفحات رقم النسخة ثمّ وضعنا خطّا مائلا ثمّ ذکرنا رقم الصفحة، امّا إذا کانت مجلّدات المصدر تتقسّم إلی أقسام مختلفة فقد ذکر رقم المجلّد ثمّ وضعنا خطّا افقیّا ثمّ ذکرنا رقم القسم، فمثلا علامة 4- 2 تعنی القسم الثانی من المجلّد الرابع.
3- 3- فإذا کان المصدر نصّا فارسیّا قد نقل من الکتب العربیّة فقد ذکرنا النصّ الفارسی فی الحاشیة مبتدئین باسم المؤلّف أو المترجم فاسم الکتاب و رقم المجلّد، و فی النهایة ذکرنا رقم الصفحة الکتاب، علما بأن لجنة الباحثین لم تترجم أیّ نصّ بل استفادت من النصوص المترجمة.
4- 3- حسب تصریحات المؤلّف بأنّ المیّزات الّتی جاءت بعد «عنه» فهی قد ذکرت من المصدر المتقدّم أمّا إذا کانت المصادر بعد «عنه» أکثر من کتاب واحد فقد وضعت فارزة منقطة (؛) قبل اسم مؤلّف المصدر الّذی یلیه.
5- 3- میزات المصدر الّذی یذکر بعد عبارة «مثله» یعنی أنّه یشبه النصّ المتقدّم سواء ذکر سند الکتاب الأوّل فی النصّ المتأخّر أم لم یذکر.
6- 3- إذا ذکر مبحثان أو أکثر کلّ علی حده فی أحد مواضیع الکتاب فقد جعلت فاصلة بینهما بقدر سطر واحد.
7- 3- فی الباب الثانی، قد ذکرت علامات مختصرة و هی تعنی:
(ل)- أصحاب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله
(ی)- أصحاب أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السّلام
(ن)- أصحاب الإمام الحسن المجتبی علیه السّلام
(سین)- أصحاب سیّد الشّهداء الإمام الحسین بن علیّ علیهما السّلام
(ین)- أصحاب الإمام السّجّاد علیّ بن الحسین علیهما السّلام
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، المقدمةج‌1، ص: 20
(قر)- أصحاب الإمام الباقر علیه السّلام
(ق)- أصحاب الإمام الصّادق علیه السّلام
(م)- أصحاب الإمام الکاظم علیه السّلام
(ضا)- أصحاب الإمام الرّضا علیه السّلام
(اد)- أصحاب الإمام الجواد علیه السّلام
(ی)- أصحاب الإمام الهادی علیه السّلام
(ک)- أصحاب الإمام العسکریّ علیه السّلام
(لم)- الرواة الّذین لم ینقلوا الحدیث عن الأئمّة علیهم السّلام
(کش)- رجال الکشّیّ
(جش)- رجال النّجاشیّ
(جخ)- رجال الشّیخ الطّوسیّ
(ست)- فهرست الشّیخ الطّوسیّ
(غض)- رجال ابن الغضائریّ
(ب)- ابن شهر آشوب، معالم العلماء
(ص)- الخلاصة، خلاصة الأقوال
(ح)- إیضاح الإشتباه
(د)- رجال ابن داوود

یتألّف کتاب تنقیح المقال من ثلاثة مجلّدات و کل مجلّد منها ینقسم إلی فصول متنوّعة و مؤلّف هذه الکتاب قد رقّم کل فصل من هذه الفصول مبتدأ به رقم «واحد» لذا فإنّ مؤلّفی کتاب تاریخ الإمام الحسین علیه السّلام قد قسموا هذا الکتاب علی هذا الأساس آملین أن یسهّلوا معرفة رقم الصفحات و رقم أجزاء الکتاب للقرّاء علما أنّه قد جاء فی نهایة کل موضوع رقم المجلّد فرقم الفصل.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، المقدمةج‌1، ص: 21
الجزء الأوّل: القسم الأوّل من صفحة 1 إلی صفحة 218.
القسم الثانی من صفحة 1 (بعد صفحة 218) حتّی نهایته.
الجزء الثانی: القسم الأوّل من صفحة 1 إلی صفحة 368.
القسم الثانی من صفحة 1 (بعد صفحة 368) إلی آخر الجزء الثانی.
الجزء الثالث: القسم الأوّل من صفحة 98 إلی صفحة 345.
القسم الثانی من صفحة 1 (بعد صفحة 345) حتّی نهایة صفحة 124.
القسم الثالث من صفحة 1 (بعد صفحة 124) حتّی نهایة الکتاب.
8- 3- لم یذکر فی هذا البحث صحّة الأخبار و سقمها بل کل ما جاء فیه انّما هو مواد خام طرحت أمام الباحثین و أصحاب الرأی حتّی یستطیعوا أن یکشفوا التناقضات الموجودة فیها أو نوایا السوء الّتی دسّها البعض فیها.

المخطّطون و المدراء التنفیذیّون- سیّد مهدی شجاعی (المخطّط الأوّل و المشرف علی تنفیذ الخطة).
- محسن چینی‌فروشان (المخطّط الأوّل و المدیر التنفیذی للخطّة فی زمان رئاسته للمکتب).
- مصطفی رحماندوست (المخطّط الأوّل).
- سیّد محسن گلدانساز (المدیر التنفیذی للخطّة فی زمن رئاسته للمکتب).
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، المقدمةج‌1، ص: 22
المستشارون- المرحوم سیّد عبد العزیز الطباطبائی (المرشد فی المصادر و الکتب).
- الشیخ محمّد رضا الجعفری (المرشد فی المصادر و الکتب و المشرف علی تصحیح نصوص الباب الأوّل).
- محمّد رضا حسینی جلالی (المرشد و المشرف علی تصحیح النصوص فی الباب الثانی).
- أمیر حسین درگاهی (المرشد فی المصادر و الکتب).
الباحثون- أکرم الموسوی (مسؤولة البحث فی الباب الأوّل).
- أعظم قادر سهی (مسؤولة البحث فی الباب الثانی).
- أعظم فخر (مسؤولة البحث فی الباب الثالث).
المساعدون التنفیذیّون- معصومة خرّمی (مصحّحة و منقّحة للنصوص العربیّة و تطبیقها مع الأصل).
- طیّبة فخر (مصحّحة و منقّحة للنصوص العربیّة و تطبیقها مع الأصل).
- رضیّة طهمازی (مصحّحة و منقّحة للنصوص العربیّة و تطبیقها مع الأصل).
- فاطمة میرزابیگی (مصحّحة و منقّحة للنصوص العربیّة و تطبیقها مع الأصل).
- زهرا أشرف سمنانی (مصحّحة و منقّحة للنصوص العربیّة و تطبیقها مع الأصل).
- منصورة مدققی (مصحّحة و منقّحة للنصوص العربیّة و تطبیقها مع الأصل).
- فریدة وکیل (مصحّحة و منقّحة للنصوص العربیّة و تطبیقها مع الأصل).
- سهیلا لطفی (مصحّحة و منقّحة للنصوص العربیّة و تطبیقها مع الأصل).
- ژاله راستانی (منقّحة للنصوص الفارسیّة).
مکتب طباعة الکتب المساعدة التعلیمیّة
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، المقدمةج‌1، ص: 24

بسم اللّه الرّحمن الرّحیم این موسوعه بسیار گرانبها را چند نفر از دانشمندان آگاه و عشّاق راستین کاروان سالار عاشقان حق و حقیقت (امام حسین بن علی علیهما السّلام) با صرف سالیانی متمادی از عمر عزیز خود به ثمر رسانده‌اند. درباره این موسوعه گرانبها که در جامعه مسلمین به وجود آمده است، نمی‌توان با توضیح مختصر حقّ مطلب را آن‌چنان‌که شایسته است، ادا کرد. هرکسی بتواند صفحاتی چند از این مجموعه کم‌نظیر و در موضوع خود بی‌مانند را با اطّلاع از سنگینی عوامل و شرایط و نتایج آن مطالعه کند، تصدیق خواهد کرد که از جمله آثار باعظمت انسانی است؛ آثاری که با عنایات خداوندی، هر از گاهی به عنوان مصداقی از نفحات پروردگار در عرصه حیات بندگان ظهور می‌یابد و باید آن را شناخت و غنیمت شمرد و از آن برخوردار شد. «1»
به همین جهت است که اینجانب با اعتراف به ناتوانی از بیان ارزش واقعی این مجموعه عظیم و با تمجید و تحسین تلاشگران مخلص آن، مطالبی مختصر برای ارائه اهمیّت فوق العاده موضوع این موسوعه بسیار ارزشمند مطرح می‌کنم و از خداوند متعال برای جمع‌آورندگان، تنظیم‌کنندگان و مدیریت این مجموعه کم‌نظیر- که‌شخصیتهای بزرگ علم و عمل می‌باشند- پاداشی بزرگ خواهانم.
مطالب این موسوعه، مآخذ و منابع مربوط به داستان خونین نینوا است که از متون مختلف جمع‌آوری شده است تا در اختیار مطالعه‌کنندگان و محققان قرار گیرد؛ چراکه حادثه نینوا، از یک‌سو ارائه‌کننده باارزش‌ترین دروس درباره باعظمت‌ترین
__________________________________________________
(1)- در حدیثی معروف آمده است که: «ألا انّ لربّکم فی أیّام دهرکم نفحات ألا فاغتنموها».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، المقدمةج‌1، ص: 25
انسانها و از سوی دیگر نشان‌دهنده پست‌ترین صفات ضدارزش است. دانشمندان و متتبعان ارجمندی که اقدام به چنین کار سازنده جانهای مردم حق‌طلب نموده‌اند، در پی دستیابی به اهدافی بوده‌اند که بعضی از آنها به قرار زیر است:
1- ارائه باعظمت‌ترین و در عین حال روشن‌ترین دلیل برای اثبات مبدأ و معاد و معنی‌دار بودن زندگی آدمی در این جهان معنی‌دار از طریق حادثه خونین کربلا. چرا که این حادثه با تلاش و تکاپو و فداکاری بی‌نظیر امام حسین علیه السّلام و یاران او در صفحه تاریخ نقش بسته است. تحلیل و ریشه‌یابی نهایی این داستان بی‌نظیر و تأثیر آن در سرگذشت بشر، بدون استناد به خدا و واقعیّت ابدیّت، با هیچ انگیزه دیگری امکان‌پذیر نیست؛ زیرا تنها قدرت و اخلاص در خدایابی و اعتقاد جدّی به ابدیّت است که چنین حادثه محیّر العقولی را می‌تواند به وجود آورد. اگرچه از زمان بروز این حادثه تاکنون، تألیفات و مقالات فراوانی درباره واقعه فوق العاده کربلا چه توسط شیعیان و چه به وسیله دیگر فرق اسلامی و حتّی به قلم محققان غیرمسلمان نوشته شده است؛ ولی آن مقدار بررسی و تحقیق تحلیلی و استنتاجی که باید برای بهره‌برداریهای سازنده در عناصر فرهنگ پیشرو ارزشها صورت بگیرد، مشاهده نشده است. از طرف دیگر، نمی‌توان تردید کرد که تعداد متفکّران و محققان بزرگی که از این واقعه بزرگ- که باید آن را ارزشمندترین سرمایه ارزشهای والای انسانی محسوب نمود- مطّلع بوده‌اند و توانایی تحقیقات مفید و عرضه آنها به جانهای مشتاق حقیقت و کمال را دارا بوده‌اند و هستند، خیلی بیش از آن تحلیلگران و محققانی است که تاکنون گام در این مسیر گذاشته و حادثه کربلا را مورد بحث و بررسی قرار داده‌اند. طبیعی است که برای فهمیدن این مسأله، باید تا حدودی دقیق بیندیشیم که: آیا این متفکّران ساکت، اهمیّت جریان خونین نینوا را نمی‌دانستند؟ آیا قدرت تحلیل و تحقیق در آن را نداشتند؟
در این مورد، احتمالاتی را می‌توان در نظر گرفت؛ ولی یک احتمال مهم این است که استناد همه محققان در بررسی این حادثه فراموش‌نشدنی- چه از جهت نمودهای عینی وقایع آن، و چه از جهت علل و انگیزه‌های اصلی و فرعی آن- به خدا و ابدیّت
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، المقدمةج‌1، ص: 26
و دیگر اصول و مبادی دین است؛ به‌طوری که می‌توان گفت: «هر نویسنده و محققی که بخواهد با کمال جدیّت و اخلاص و اعتقاد به حقایق فوق و ارزشهای ثابت انسانی، برای تتبع و اندیشه و تحقیق و تألیف درباره حادثه کربلا تصمیم بگیرد، قطعا باید از صفا و ایمان درونی به خدا و ابدیّت و تحوّل به سوی کمال برخوردار باشد؛ زیرا چنین کاری، بحث و بررسی و جمع‌آوری حقایق درباره یک تمدن یا یک فرهنگ بشری معمولی نیست که در برهه‌ای از تاریخ و در قطعه‌ای از زمین بروز کرده و چند صباحی به اعتلا رسیده و آنگاه غروب کرده باشد؛ بلکه بررسی و تحقیق پیرامون مجموعه‌ای از وقایع است که به انگیزه ثابت‌ترین عظمتها و ارزشها به وجود آمده و محقق تحلیلگر و مطالعه‌کننده را تحت تأثیر شدید بایستگیها و شایستگیها قرار داده و موجبات وحشت و نفرت او را از وقاحت رویارویی و تضاد با آن بایستگیها و شایستگیها فراهم آورده است».
2- اینکه جریان خونین نینوا بااهمیّت‌ترین و سخت‌ترین آزمایشی بوده که در طول تاریخ از انسان مشاهده شده، یک حقیقت است. این آزمایش، میدانی بسیار وسیع برای نبرد عقل و وجدان و منطق و احساس باز کرد تا در نتیجه، همه گفتارها، اندیشه‌ها و کردارهای ملکوتی اردوی الهی امام حسین علیه السّلام به شکوفایی نهایی خود برسد.
3- ... فَأَمَّا الزَّبَدُ فَیَذْهَبُ جُفاءً وَ أَمَّا ما یَنْفَعُ النَّاسَ فَیَمْکُثُ فِی الْأَرْضِ ...
(الرّعد/ 17)
(امّا کف ناپایدار است و به کنار انداخته می‌شود و آنچه سودمند به حال مردم است، در روی زمین پایدار می‌ماند).
تبیین آیه فوق در فاجعه کربلا- که به اعتراف تحلیلگران آن، سخت‌ترین فاجعه‌ای است که تاکنون در تاریخ بشری به وقوع پیوسته است- صورت گرفت؛ زیرا سرور شهیدان و بزرگترین پیشتاز فداکاران حق و حقیقت، در این فاجعه- که با کمال آرامش و مدیریت محیّر العقول آن را اداره کرد- متّکی بر ثابت‌ترین اصول و
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، المقدمةج‌1، ص: 27
قواعد ارزشهای انسانی بود؛ لذا نه تنها پس از گذشت آن همه قرون و اعصار کهنه نشد و ستیزه‌کاریهای حکّام و سیاستمداران ماکیاولی‌منش جوامع نتوانست غبار تیرگی روی آن بکشد، بلکه هرچه زمان پیش و پیشتر رفت، بر درخشش، نفوذ و کارایی آن در دلهای پاکان اولاد آدم علیه السّلام افزود.
آری ...
قرنها بگذشت، این قرن نویست ماه آن ماه است و آب آن آب نیست
عدل آن عدلست و فضل آن فضل هم لیک مستبدل شد این قرن و امم
قرنها بر قرنها رفت ای همام وین معانی برقرار و بردوام
شد مبدّل آب این جو چند بار عکس ماه و عکس اختر برقرار
پس بنایش نیست بر آب روان بلکه بر اقطار اوج آسمان
4- مناظر خیره‌کننده این حادثه، نشانگر تضاد آشتی‌ناپذیر خودخواهی و خدا خواهی، علم و جهل، وجدان و هوی و هوسهای حیوانی، پذیرش حق و حقیقت، مقاومت لجوجانه درباره آن، و بزرگترین مواد آموزنده در علوم انسانی، مخصوصا در حوزه ارزشها و ضد ارزشهای جامعه بشری است. اگر متصدّیان تحقیق در علوم انسانی چه در شرق و چه در غرب، به این فکر بیفتند و واقعا در گوهر والای حیات انسانی بیندیشند و گام به عرصه انسان‌شناسی واقعی و بهره‌برداری از عظمتها و ارزشهای او بگذارند، حتما باید داستان اعجازگونه کربلا را با اهتمام بسیار مورد بررسی و تحقیق قرار دهند.
همانطور که در آغاز سخن اشاره کردم، گروهی از فضلا، این موسوعه باارزش را برای روشن شدن قضیه جاودانی دشت خونین کربلا- با عظمتی که از جهات متعدّد مانند جمع‌آوری مآخذ و تنظیم دقیق مطالب آنها در آن دیده می‌شود- به جامعه بشریّت و به‌ویژه جامعه اسلامی عرضه کرده‌اند. بر همه گروهها از طلّاب و محققان ارجمند حوزه گرفته تا دانشگاهیان محترم، دانش‌پژوهان و محققان علوم انسانی و به ویژه صاحبنظران بانفوذ در دین و پیشبرد «حیات معقول» انسانها، شایسته است که
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، المقدمةج‌1، ص: 28
این موسوعه را با دقّت بخوانند و از آن بهره‌برداری کنند. همچنین لازم است که از عموم مردم گرفته تا آنان که به نحوی با این حادثه ملکوتی سروکار دارند- مانند مبلّغین محترم دینی، شعرا و هنرمندانی که با ارائه واقعیات و حقایق این حادثه، دین خود را درباره ارائه کامل این سرمایه سازنده ادا می‌کنند- با اهتمام کامل و با تفکّری روشن و قلبی پاک این موسوعه را بررسی و به شایسته‌ترین وجه از محتوای آن بهره‌برداری کنند.
السّلام علی الحسین و علی علیّ بن الحسین و علی أولاده و أصحابه جمیعا یوم ولدوا و یوم استشهدوا و یوم یبعثون أحیاء
محمّد تقی جعفری
دوشنبه 4 خرداد 1377 مطابق با:
28 محرم الحرام 1419 ه ق
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، المقدمةج‌1، ص: 30

بسم اللّه الرّحمن الرّحیم
لقد ألّف مجموعة من العلماء الفاضلین محبی الإمام الحسین علیه السّلام سیّد الشّهداء و شهید الحقّ و الحقیقة هذه الموسوعة القیّمة بعد أن انفقوا سنین متمادیة من عمرهم الشریف فإنّی لا أستطیع أن أتکلّم باختصار حول هذه الموسوعة القیّمة الّتی ظهرت إلی الوجود و أنا أستوفی حقّها کما هو مطلوب.
و من یستطیع أن یقرأ بعض صفحات هذه الموسوعة الفریدة ذات الموضوعات الّتی لا مثیل لها، جاعلا نصب عینیه الظروف الصعبة الّتی الّفت فیها و ثمراتها فسیعلم انّها أثر إنسانی عظیم حقّا و انّها من الآثار الّتی تظهر بعنایة اللّه إلی الوجود بین الحین و الآخر و أنّها یجب أن تقرأ حتّی یستفاد منها و ان قراءتها فرصة یجب أن تنتهز.
و لهذا السبب فإنّی سأبیّن باختصار أهمیّة هذه الموسوعة العظیمة معترفا بعجزی عن بیان قیمتها الحقیقیّة و مشیدا بالعلماء المخلصین الّذین عملوا بجدّ لتألیفها سائلا اللّه العلیّ القدیر الأجر و التوفیق للعاملین فیها و للمدیر المشرف علیها، و هم ممّا لا شک فیه من الشخصیّات العلمیّة الفذّة.
موضوعات هذه الموسوعة تتناول النصوص الّتی تتعلّق بواقعة أرض نینوی الدمویّة و هی قد أخذت من مراجع و مصادر مختلفة حتّی توضع فی متناول أیدی القرّاء و الباحثین لأنّ هذه الواقعة تعلّمنا دروسا مفیدة حول انسان عظیم بالإضافة إلی انّها تبیّن لنا الصفات الرذیلة الّتی تعارض القیم الإنسانیّة، فالباحثون و العلماء الأعزّاء الّذین
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، المقدمةج‌1، ص: 31
قاموا بهذا العمل الجبار الّذی یصنع رجالا یطلبون الحق، إنّما أرادوا أن یحقّقوا أهدافا نذکر بعضها و هی:
1- بیان الأدلّة الواضحة و البیّنة لاثبات المبدأ و المعاد و مفهوم حیاة الإنسان فی هذه الدّنیا ذات المفهوم و المعنی من خلال واقعة عاشوراء الدمویّة، لأن هذه الحادثة قد سطّرت علی جبین التاریخ أعمال الإمام الحسین علیه السّلام و أنصاره و مساعیهم و تضحیاتهم ضدّ الظلم، فتحلیل هذه الواقعة الفریدة و أثرها فی حیاة البشر لا یمکن أن یحصل بدون النظر إلی اللّه و الحیاة الأبدیّة، لأن مثل هذه الوقائع العجیبة لا یسجلها فی التاریخ إلّا من امتلک القدرة بإیمانه باللّه و الحیاة الآخرة الأبدیّة فمنذ وقوع مذبحة الطف لحدّ الآن قد ألّف الشیعة و غیرهم من الفرق الإسلامیّة و الباحثون غیر المسلمین کتبا کثیرة و نشروا مقالات عدیدة حول هذه الواقعة المثیرة للإعجاب غیر ان هذه التألیفات خالیة من التحلیل و التمحیص الدقیقین و الاستنتاج العمیق الّذی یمکن به دفع عجلة الثقافة و القیم الإنسانیّة إلی الإمام و من جهة اخری فإنّی لا أشکّ بأن عدد المفکّرین و الباحثین الکبار الّذین فهموا هذه الواقعة الکبری- الّتی تعدّ من أغلی الإنتاجات البشریّة- و کان باستطاعتهم أن یؤلّفوا و یحقّقوا و یعرضوا نتاجهم لمن یحبّ الحقیقة و الکمال، هم أکثر عددا من أولئک الّذین حقّقوا و ألّفوا حول هذه الواقعة لحدّ الآن، من الطبیعی أنّه یجب علینا أن نمعن النظر فی هذا السبب: أ کان اولئک المفکّرون الکبار لا یعرفون أهمیّة مذبحة الطف أم أنّهم ما کانوا یملکون القدرة علی التحلیل و الاستنتاج لذا فأنّنا یمکن لنا أن نطرح عدّة احتمالات و لکنّ الاحتمال المهم هو أن جمیع الباحثین الّذین بحثوا حول هذه الواقعة الّتی لا تنسی قد استندوا فی بحوثهم- سواء من ناحیة وقائعها أم من ناحیة العلل و الدوافع لوقوعها- إلی اللّه و المعاد و أصول الدّین الأخری، بحیث یمکن أن یقال إن کل باحث أو کاتب یرید ان یعزم علی التدبّر و البحث و التألیف حول واقعة کربلاء بجدّ و إخلاص و اعتقاد بالاصول المذکورة و القیم الانسانیّة الثابتة، یجب علیه أن یتمتّع بالنیّة الخالصة و الإیمان العمیق باللّه و المعاد و السیر نحو الفضیلة و الکمال، لأنّ هذا العمل لیس بحثا و تحقیقا و جمعا للمعلومات حول حضارة أو ثقافة بشریّة متعارفة ظهرت فی برهة
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، المقدمةج‌1، ص: 32
من التاریخ فی منطقة محدودة من الأرض فأزهرت و تطوّرت ثمّ غربت و اندثرت بل هو بحث و تحقیق و تمحیص حول مجموعة من الوقائع الّتی قامت علی أساس دوافع عظیمة لإحیاء القیم و الّتی تفهم الباحث الممحّص معنی القیم و جدارتها و توجب تنفره و امتعاضه من المواجهة و الوقوف ضدّها.
2- إنّ اعتبار وقائع الطف بأنّها امتحان ذو أهمیّة و صعب قد شوهد من الانسان طوال التاریخ، أمر حقیقی لا شبهة فیه و هذا الامتحان قد فتح میدانا واسعا للمبارزة بین العقل و الضمیر و بین المنطق و الأحاسیس حتّی تثمر فی النهایة جمیع الأقوال و الأفکار و الأعمال الإلهیّة الّتی صدرت من المخیّم الرّبّانی للإمام الحسین علیه السّلام.
3- فَأَمَّا الزَّبَدُ فَیَذْهَبُ جُفاءً وَ أَمَّا ما یَنْفَعُ النَّاسَ فَیَمْکُثُ فِی الْأَرْضِ.
(الرّعد/ 17)
لقد تجلّی مفهوم هذه الآیة فی فاجعة کربلاء الّتی عدّها الباحثون بأنّها أعظم فاجعة شهدها تاریخ البشریّة لحدّ الآن، لأن سیّد الشّهداء علیه السّلام من أعظم روّاد التضحیة و الفداء فی سبیل الحقّ و الحقیقة و قد کان فی هذه الفاجعة- الّتی أدارها باطمئنان إدارة تثیر إعجاب الناظرین- معتمدا علی أسس القیم الإنسانیّة الثابتة، لذا فإن مرور القرون و الأعصار لم یمحها من الأذهان و ان محاربة الحکّام و عداوة السیاسیّین ذوی الطبیعة الماکاولیة لم یستطیعوا إخفائها عن الأنظار بل إزداد تلألؤها و أثرها فی القلوب بمرور تلک الدهور و الأعصار.
نعم،
قد مضت قرون و جاء قرن جدید* و القمر هو ذلک القمر و المیاه لیست تلک المیاه و العدل هو ذلک العدل و الفضل هو ذلک الفضل* و لکن الامم قد تغیّرت و تغیّر ملکها قد مضت القرون تلو القرون* و المفاهیم و المعانی لا تزال موجودة بمعناها القدیم
قد تبدّلت میاه الجداول عدّة مرّات* و صورة القمر و النجوم فی المیاه ثابتة
إذن النجوم و القمر لم تنقش علی المیاه الجاریة* بل هی فی أعلی السماء مستقرّة و ثابتة
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، المقدمةج‌1، ص: 33
4- الوقائع الّتی جرت یوم الطف قد بیّنت مدی التعارض و العداوة بین حبّ النفس و حبّ اللّه و بین العلم و الجهل و بین الوجدان و تباع هوی النفس الحیوانیّة و بین قبول الحق و رفضه و کذا قد بیّنت التعالیم الإنسانیّة و موادها علی الأخص فی مجال القیم الإنسانیّة و ضدّها فی المجتمعات البشریّة. فإن أراد الباحثون فی العلوم الإنسانیّة فی الشرق و الغرب أن یبحثوا بحثا واقعیّا فی جوهرة الحیاة الإنسانیّة العظیمة و یواصلوا البحث فی معرفة الإنسان و الإستفادة من قیمه الکبیرة، یجب علیهم أن یدرسوا واقعة الطف باهتمام کبیر.
کما أشرنا فی بدایة هذا التقریظ فإن مجموعة من الباحثین الفضلاء قاموا بتألیف هذه الموسوعة القیّمة العظیمة من حیث المصادر و تنظیم موضوعاتها بدقّة لتفهیم الناس علی الأخص المسلمین مدی عظمة معرکة الطف الخالدة.
فینبغی لجمیع الشرائع العلمیّة من طلّاب العلوم الدینیّة و علماء الحوزة العلمیّة الأعزّاء إلی المحقّقین و الباحثین المحترمین فی العلوم الإنسانیّة فی الجامعات علی الأخص اولئک الّذین لهم نظریات و آراء مشهورة فی الدّین و فی تطویر الحیاة العقلیّة الإنسانیّة أن یقرؤوا بدقّة هذه الموسوعة و یستفیدوا منها و کذا یجب علی جمیع الناس و علی اولئک الّذین یرتبطون بنحو من الأنحاء بهذه الحادثة الإلهیّة- مثل المبلّغین الدینیّین المحترمین و الشّعراء و الممثّلین الّذین یشتغلون بعرض حقائق هذه الواقعة- و لکی یؤدّوا دینهم لهذه الواقعة الّتی تعدّ رأسمال بناء علیهم ان یدقّقوا النظر و یمحصوا هذه الموسوعة علی أحسن نحو و یستفیدوا منها کما یجب علیهم و یطالعوها باهتمام و بفکر ثاقب و قلب طاهر.
السّلام علی الحسین و علی علیّ بن الحسین
و علی أولاده و أصحابه جمیعا
یوم ولدوا و یوم استشهدوا و یوم یبعثون أحیاء
محمّد تقی الجعفری
الإثنین 4 من خرداد 1377 الموافق من
28 من محرّم الحرام 1419 ه. ق
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 3

[أحداث سنة 56 ه] حدّثنی الحارث، قال: حدّثنا علیّ بن محمّد: قال: حدّثنا أبو إسماعیل الهمدانیّ و علیّ بن مجاهد، قالا: قال الشّعبیّ: قدم المغیرة علی معاویة و استعفاه و شکا إلیه الضّعف، فأعفاه و أراد أن یولّی سعید بن العاص، و بلغ کاتب المغیرة ذلک، فأتی سعید بن العاص، فأخبره و عنده رجل من أهل الکوفة یقال له ربیعة- أو الرّبیع- من خزاعة، فأتی المغیرة، فقال: یا مغیرة، ما أری أمیر المؤمنین إلّا قد قلاک، رأیت ابن خنیس کاتبک عند سعید بن العاص، یخبره أنّ أمیر المؤمنین یولّیه الکوفة. قال المغیرة:
أفلا یقول کما قال الأعشی:
أم غاب ربّک فاعترتک خصاصة و لعلّ ربّک أن یعود مؤیّدا
رویدا! أدخل علی یزید. فدخل علیه فعرّض له بالبیعة، فأدّی ذلک یزید إلی أبیه، فردّ معاویة المغیرة إلی الکوفة، فأمره أن یعمل فی بیعة یزید، فشخص المغیرة إلی الکوفة، فأتاه کاتبه ابن خنیس، فقال: و اللّه ما غششتک و لا خنتک، و لا کرهت ولایتک، و لکنّ سعیدا کانت له عندی ید و بلاء، فشکرت ذلک له، فرضی عنه و أعاده إلی کتابته، و عمل المغیرة فی بیعة یزید، و أوفد فی ذلک وافدا إلی معاویة.
حدّثنی الحارث، قال: حدّثنا علیّ، عن مسلمة، قال: لمّا أراد معاویة أن یبایع لیزید
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 4
کتب إلی زیاد یستشیره، فبعث زیاد إلی عبید بن کعب النّمیریّ، فقال: إنّ لکلّ مستشیر ثقة، و لکلّ سرّ مستودع، و إنّ النّاس قد أبدعت «1» بهم خصلتان: إذاعة السّرّ، و إخراج النّصیحة إلی غیر أهلها، و لیس موضع السّرّ إلّا أحد رجلین: رجل آخرة یرجو ثوابا، و رجل دنیا له شرف فی نفسه، و عقل یصون حسبه، و قد عجمتهما منک، فأحمدت الّذی قبلک، و قد دعوتک لأمر اتّهمت علیه بطون الصّحف؛ إنّ أمیر المؤمنین کتب إلیّ یزعم أنّه قد عزم علی بیعة یزید، و هو یتخوّف نفرة النّاس، و یرجو مطابقتهم، و یستشیرنی، و علاقة أمر الإسلام و ضمانه عظیم، و یزید صاحب رسلة و تهاون، مع ما قد أولع به من الصّید، فالق أمیر المؤمنین مؤدّیا عنّی؛ فأخبره عن فعلات یزید. فقال له: رویدک بالأمر، فأقمن «2» أن یتمّ لک ما ترید، و لا تعجل، فإنّ درکا فی تأخیر خیر من تعجیل عاقبته الفوت. فقال عبید له: أفلا غیر هذا؟ قال: ما هو؟ قال: لا تفسد علی معاویة رأیه، و لا تمقّت إلیه ابنه، و ألقی أنا یزید سرّا من معاویة، فأخبره عنک أنّ أمیر المؤمنین کتب إلیک یستشیرک فی بیعته، و أنّک تخوّف خلاف النّاس لهنات ینقمونها علیه، و أنّک تری له ترک ما ینقم علیه، فیستحکم لأمیر المؤمنین الحجّة علی النّاس، و یسهل لک ما ترید، فتکون قد نصحت یزید و أرضیت أمیر المؤمنین؛ فسلمت ممّا تخاف من علاقة أمر الأمّة. فقال زیاد: لقد رمیت الأمر بحجره، اشخص علی برکة اللّه، فإن أصبت فما لا ینکر، و إن یکن خطأ فغیر مستغشّ و أبعد بک إن شاء اللّه من الخطاء. قال: تقول بما تری، و یقضی اللّه بغیب ما یعلم. فقدم علی یزید، فذاکره ذلک. و کتب زیاد إلی معاویة یأمره بالتّؤدة، و ألّا یعجل، فقبل ذلک معاویة، و کفّ یزید عن کثیر ممّا کان یصنع، ثمّ قدم عبید علی زیاد فأقطعه قطیعة. «3»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 301- 303
__________________________________________________
(1)- أبدعت بهم خصلتان، أی أضرّ بهم.
(2)- س: «فلعل».
(3)- شعبی گوید: مغیره پیش معاویه آمد و خواست که او را از کار معاف دارد و از ضعف شکایت کرد. معاویه او را از کار برداشت و می‌خواست سعید بن عاص را ولایتدار کند. دبیر مغیره از این خبر یافت و پیش سعید رفت و به او خبر داد. یکی از مردم کوفه ربیعه، یا ربیع نام از مردم خزاعه، پیش سعید بود. وی پیش مغیره رفت و گفت: «ای مغیره! پندارم امیر مؤمنان از تو آزرده است. ابن خنیس دبیر تو را-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 5
__________________________________________________
- پیش سعید بن عاص دیدم که بدو خبر داد که امیر مؤمنان او را ولایتدار کوفه می‌کند.»
مغیره گفت: «چرا شعر اعشی را به یاد نداشت که گوید:
مگر پروردگارت نبود که به محنت افتادی شاید پروردگارت کمک کند.
تأمل باید، تا من پیش یزید روم.»
آن‌گاه پیش یزید رفت و درباره بیعت، با وی سخن کرد که یزید این را با پدر خویش بگفت که مغیره را سوی کوفه بازفرستاد.
گوید: دبیر مغیره، ابن خنیس پیش وی آمد و گفت: «با تو دغلی نکردم و خیانت نیاوردم. ولایتداری تو را نیز ناخوش نداشتم. اما سعید را بر من منتی بود و حق خدمتی. خواستم سپاس او را داشته باشم. و مغیره از او خشنود شد و به کار دبیری بازبرد.»
گوید: مغیره در کار بیعت یزید بکوشید و در این باب کس پیش معاویه فرستاد.
مسلمه گوید: وقتی معاویه می‌خواست برای یزید بیعت بگیرد، به زیاد نامه نوشت و از او مشورت خواست. زیاد عبید بن کعب نمیری را پیش خواند و گفت: «هر مشورتخواهی را معتمدانی باید و هر رازی را امانتداری شاید. مردم دو صفت دارند: فاش کردن راز و گفتن اندرز با ناکس. رازدار یکی از دو کس است:
یا مرد آخرت که امید ثواب دارد، یا مرد دنیا که شرف نفس دارد و عقلی که حرمت او را حفظ کند. و من این چیزها را در تو آزموده‌ام و پسندیده‌ام. تو را برای کاری خوانده‌ام که به نامه نتوان گفت. امیر مؤمنان به من نوشته که عزم دارد برای یزید بیعت بگیرد و از جنبش مردم بیم دارد و امید دارد موافقت کنند و از من مشورت خواسته. کار مسلمانی و سامان آن سخت مهم است. یزید لاابالی است و سهل‌انگار و دلبسته شکار، امیر مؤمنان را ببین و پیغام من برسان و خرده‌کاریهای یزید را با وی در میان نه و بگو که در این کار تأمل باید که منظور بهتر انجام می‌شود. شتاب مکن که وصول به هدف با تأخیر، بهتر از آنکه باشتاب از دست برود.»
عبید گفت: «جز این مطلب دیگر نیست؟»
گفت: «چه مطلبی؟»
گفت: «رأی معاویه را به تباهی مبر و پسرش را منفور وی مکن. من یزید را نهانی می‌بینم و از جانب تو می‌گویم که امیر مؤمنان به تو نامه نوشته و درباره بیعت او مشورت خواسته و تو از مخالفت مردم بیم داری به‌سبب پاره‌ای چیزها که از او نمی‌پسندند و رأی تو این است که این چیزها را رها کند که حجت امیر مؤمنان با مردم قوی شود و کار تو آسان شود، بدین‌سان، یزید را اندرز داده‌ای و امیر مؤمنان را خشنود کرده‌ای و از نگرانیی که در مورد کار امت داری برکنار مانده‌ای.»
زیاد گفت: «سخن درست گفتی. به برکت خدای حرکت کن. اگر نتیجه گرفتی، سپاس تو داریم و اگر خطایی بود از سر دغلی نیست و ان شاء اللّه از تو دور ماند.»
گفت: «ما آنچه دانیم، گوییم و قضای خدا طبق علم او رود.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 6
و من ذلک أنّ المغیرة کتب إلی معاویة:
«أمّا بعد، فإنّی کبرت، و دقّ عظمی، و شنفت «1» لی قریش، فإن رأیت أن تعزلنی، فاعزلنی.»
فکتب إلیه معاویة:
«جاءنی کتابک تذکر أنّه کبرت سنّک، فلعمری، ما أکل عمرک غیرک، و تذکر أنّ قریشا شنفت لک، و لعمری، ما أصبت خیرا إلّا منهم، و تسألنی أن أعزلک، فقد فعلت، فإن تک صادقا، فقد شفّعتک «2»، و إن تک مخادعا، فقد خادعتک.»
فلمّا ورد المغیرة باب معاویة، ذهب کاتبه إلی سعید بن العاص، و أشار علیه أن یخطب ولایة الکوفة، و دلّه علی وجوه من الرّغائب. فلمّا بلغ ذلک المغیرة، شقّ علیه، و دخل علی یزید بن معاویة، و عرّض له بالبیعة، فدخل یزید علی أبیه، فأعلمه ذلک، فدعا معاویة المغیرة، و رفق به، و ردّه إلی الکوفة، و سأله أن یأخذ بیعة یزید علی النّاس. [68]
و قال عمرو بن العاص:
«ما رأیت معاویة متّکئا قطّ، واضعا إحدی رجلیه علی الأخری، کاسرا «3» عینه، یقول لرجل: تکلّم، إلّا رحمته.»
أبو علیّ مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 34- 35
فی هذه السّنة [سنة 56 ه] بایع النّاس یزید بن معاویة بولایة عهد أبیه، و کان ابتداء ذلک و أوّله من المغیرة بن شعبة، فإنّ معاویة أراد أن یعزله عن الکوفة و یستعمل عوضه سعید بن العاص، فبلغه ذلک، فقال: الرّأی أن أشخص إلی معاویة فأستعفیه، لیظهر للنّاس کراهتی للولایة. فسار إلی معاویة و قال لأصحابه حین وصل إلیه: إن لم أکسبکم
__________________________________________________
- گوید: عبید پیش یزید رفت و با وی گفتگو کرد. زیاد نیز به معاویه نامه نوشت و گفت، تأمل کند و شتاب نیارد. معاویه این را پذیرفت و یزید از بسیاری کارهای خود دست برداشت، پس از آن، عبید پیش زیاد بازگشت که تیولی بدو داد.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2865- 2867
(1)- شنف فلانا، و له: أبغضه، و تنکّره ...
(2)- شفع فلانا فی کذا: قبل شفاعته فیه.
(3)- کسر فلان من طرفه، و علی طرفه کسرا: غضّ منه شیئا.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 7
الآن ولایة و إمارة لا أفعل ذلک أبدا. و مضی حتّی دخل علی یزید، و قال له: إنّه قد ذهب أعیان أصحاب النّبیّ صلی اللّه علیه و سلّم و آله و کبراء قریش و ذوو أسنانهم، و إنّما بقی أبناؤهم، و أنت من أفضلهم و أحسنهم رأیا، و أعلمهم بالسّنّة و السّیاسة، و لا أدری ما یمنع أمیر المؤمنین أن یعقد لک البیعة؟ قال: أو تری ذلک یتمّ؟ قال: نعم. فدخل یزید علی أبیه و أخبره بما قال المغیرة، فأحضر المغیرة، و قال له: ما یقول یزید؟ فقال: یا أمیر المؤمنین قد رأیت ما کان من سفک الدّماء، و الاختلاف بعد عثمان، و فی یزید منک خلف، فاعقد له، فإن حدث بک حادث کان کهفا للنّاس، و خلفا منک، و لا تسفک دماء، و لا تکون فتنة، قال:
و من لی بهذا؟ قال: أکفیک أهل الکوفة، و یکفیک زیاد أهل البصرة، و لیس بعد هذین المصرین أحد یخالفک. قال: فارجع إلی عملک و تحدّث مع من تثق إلیه فی ذلک و تری و نری. فودّعه و رجع إلی أصحابه، فقالوا: مه. قال: لقد وضعت رجل معاویة فی غرز بعید الغایة علی أمّة محمّد، و فتقت علیهم فتقا لا یرتق أبدا، و تمثّل:
بمثلی شاهدی النّجوی و غالی بی الأعداء و الخصم الغضابا
و سار المغیرة حتّی قدم الکوفة، و ذاکر من یثق إلیه و من یعلم أنّه شیعة لبنی أمیّة أمر یزید، فأجابوا إلی بیعته فأوفد منهم عشرة- و یقال: أکثر من عشرة- و أعطاهم ثلاثین ألف درهم و جعل علیهم ابنه موسی بن المغیرة، و قدموا علی معاویة، فزیّنوا له بیعة یزید و دعوه إلی عقدها، فقال معاویة: لا تعجلوا بإظهار هذا، و کونوا علی رأیکم. ثمّ قال لموسی: بکم اشتری أبوک من هؤلاء دینهم؟ قال: بثلاثین ألفا. قال: لقد هان علیهم دینهم.
و قیل: أرسل أربعین رجلا و جعل علیهم ابنه عروة، فلمّا دخلوا علی معاویة قاموا خطباء، فقالوا: إنّما أشخصهم إلیه النّظر لأمّة محمّد صلی اللّه علیه و سلم. و قالوا: یا أمیر المؤمنین، کبرت سنّک و خفنا انتشار الحبل، فانصب لنا علما، و حدّ لنا حدّا تنتهی إلیه. فقال: أشیروا علیّ. فقالوا: نشیر بیزید ابن أمیر المؤمنین. فقال: أو قد رضیتموه؟ قالوا: نعم. قال:
و ذلک رأیکم؟ قالوا: نعم، و رأی من وراءنا. فقال معاویة لعروة سرّا عنهم: بکم اشتری أبوک من هؤلاء دینهم؟ قال: بأربعمائة دینار. قال: لقد وجد دینهم عندهم رخیصا.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 8
و قال لهم: تنظر ما قدمتم له و یقضی اللّه ما أراد، و الأناة خیر من العجلة. فرجعوا، و قوی عزم معاویة علی البیعة لیزید، فأرسل إلی زیاد یستشیره، فأحضر زیاد عبید بن کعب النّمیریّ و قال له: إنّ لکلّ مستشیر ثقة، و لکلّ سرّ مستودع، و إنّ النّاس قد أبدع بهم خصلتان: إذاعة السّرّ، و إخراج النّصیحة إلی غیر أهلها، و لیس موضوع السّرّ إلّا أحد رجلین: رجل آخرة یرجو ثوابها، و رجل دنیا له شرف فی نفسه، و عقل یصون حسبه، و قد خبرتهما منک، و قد دعوتک لأمر اتّهمت علیه بطون الصّحف، إنّ أمیر المؤمنین کتب یستشیرنی فی کذا و کذا، و أنّه یتخوّف نفرة النّاس، و یرجو طاعتهم، و علاقة أمر الإسلام و ضمانه عظیم، و یزید صاحب رسلة و تهاون مع ما قد أولع به من الصّید، فالق أمیر المؤمنین: و أدّ إلیه فعلات یزید و قل له: رویدک بالأمر، فأحری لک أن یتمّ لک، لا تعجل، فإنّ درکا فی تأخیر خیر من فوت فی عجلة. فقال له عبید: أفلا غیر هذا؟ قال:
و ما هو؟ قال: لا تفسد علی معاویة رأیه، و لا تبغّض إلیه ابنه، و ألقی أنا یزید، فأخبره أنّ أمیر المؤمنین کتب إلیک یستشیرک فی البیعة له، و أنّک تتخوّف خلاف النّاس علیه لهنات ینقمونها علیه، و أنّک تری له ترک ما ینقم علیه، لتستحکم له الحجّة علی النّاس، و یتمّ ما ترید، فتکون قد نصحت أمیر المؤمنین و سلمت ممّا تخاف من أمر الأمّة. فقال زیاد: لقد رمیت الأمر بحجره، اشخص علی برکة اللّه، فإن أصبت فما لا ینکر، و إن یکن خطأ فغیر مستغشّ و تقول بما تری و یقضی اللّه بغیب ما یعلم. فقدم علی یزید، فذکر ذلک له، فکفّ عن کثیر ممّا کان یصنع، و کتب زیاد معه إلی معاویة یشیر بالتّؤدة و أن لا یعجل، فقبل منه «1».
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 249- 250
__________________________________________________
(1)- در آن سال مردم با یزید بن معاویه به عنوان ولیعهد پدر بیعت نمودند. ابتدا این کار و آغاز آن از طرف مغیره بن شعبه شده بود؛ زیرا معاویه خواست مغیره را از امارت کوفه عزل و سعید بن عاص را نصب کند. او شنید و با خود گفت: چاره این است که من خود نزد معاویه بروم. به اتباع و دوستان خود گفت: من اگر به شما حکومت و ایالت و امارت ندهم، کاری نکرده‌ام. این گفته را هنگامی که به معاویه رسید به زبان آورد و به قصد ملاقات یزید رفت. او را دید و گفت: اعیان و بزرگان یاران پیغمبر درگذشتند؛ همچنین خاندان پیغمبر و سالاران قریش و سالخوردگان قوم. فقط فرزندان آنها مانده‌اند، و تو (یزید) بهتر از همه آنها و افضل هستی. تو از حیث علم و سیاست و دیانت از همه داناتر و بزرگتر هستی. نمی‌دانم چه علتی دارد-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 9
__________________________________________________
- که امیر المؤمنین (معاویه) تو را ولیعهد نمی‌کند و برای تو بیعت نمی‌گیرد؟ یزید پرسید: آیا تو گمان می‌کنی که این کار انجام می‌گیرد؟ گفت: آری. یزید نزد پدر خود رفت و گفته مغیره را برای او نقل کرد.
معاویه هم مغیره را نزد خود خواند و از او پرسید: یزید چه می‌گوید؟ گفت: ای امیر المؤمنین! تو خود شاهد و آگاه هستی که بعد از عثمان، چه اختلافی رخ داده و چه خونهایی ریخته شده. یزید برای تو خلف و جانشین (خوبی) خواهد بود. تو بیعت را برای او بگیر! اگر حادثه رخ دهد، او پناهگاه مردم خواهد بود و هرگز خون ریخته نخواهد شد و هرگز فتنه به‌پا نخواهد شد. گفت: چه شخصی می‌تواند انجام این کار را بر عهده گیرد؟ گفت: اهل کوفه به عهده من خواهند بود، اهل بصره هم به عهده زیاد، و بعد از مردم این دو شهر هیچ گروهی با تو مخالفت نخواهد کرد. معاویه گفت: تو به محل ایالت خود برگرد و با کسانی که به آنها اعتماد و وثوق داری، گفتگو کن، آن‌گاه تو خواهی دید و ما هم خواهیم دید.
با معاویه وداع کرد و نزد یاران خود برگشت، آنها پرسیدند: چه شد؟ گفت: من پای معاویه را در یک گودال بسیار عمیق نهاده‌ام و این کار برای امّت محمّد بسیار سخت و ناگوار است و شکافی ایجاد کردم یا چاکی زدم که هرگز پینه‌بردار نخواهد بود. آن‌گاه به این شعر تمثّل کرد:
بمثلی شاهدی النجوی و غالی بی الأعداء و الخصم الغضابا
یعنی: ای زن (معشوقه یا همسر) راز نهان و گفتگوی نجوا (آهسته و مخفی) را بدان و با بودن من که هستی گرانبهایی دارم، دشمنان خشمگین را تهدید یا مباهات کن.
مغیره از آن‌جا (دمشق) رفت تا به کوفه رسید. با کسانی که یار و همکار بنی امیه بودند و به آنها اعتماد داشت، گفتگو کرد. آنها پذیرفتند. او هم ده تن از آنها را برگزید. گفته شده، بیشتر از آن عدد نزد معاویه روانه کرد و به هریک از آنها سی هزار درهم داد و فرزند خود موسی بن مغیره را امیر آنها کرد. آنها هم نزد معاویه رفتند و بیعت یزید را تحسین و او را به انجام آن تشجیع و دعوت نمودند.
معاویه به آنها گفت: عجله مکنید و بر عقیده خود باقی بمانید و این عقیده را مکتوم بدارید. سپس به موسی گفت: پدر تو دین اینها را به چه مبلغی خریده؟ گفت: به سی هزار درهم. گفت: دین خود را خوار کرده و ارزان فروخته. گفته شده: مغیره عدد چهل تن فرستاد و عروه فرزند خود را امیر آنها نمود. چون بر معاویه وارد شدند، هریک از آنها برخاست و خطبه نمود و همه گفتند: علّت اعزام آنها فقط دلسوزی برای امّت محمّد بوده، و نیز گفتند: ای امیر المؤمنین! تو پیر شدی و ما از این می‌ترسیم که این رشته پاره شود (فتنه رخ دهد). تو خود یکی را برای ما انتخاب کن و حدود و رسوم ما را معیّن فرما که ما بدان حد اکتفا کنیم.
معاویه گفت: شما خود عقیده خود را بگویید که من با شما مشورت می‌کنم چه شخصی را انتخاب کنم؟
آنها گفتند: ما یزید را می‌خواهیم و عقیده ما در این مشورت این است که او باید جانشین پدر خود امیر المؤمنین باشد. معاویه پرسید: آیا شما به ولایتعهد او راضی هستید؟ گفتند: آری. گفت: آیا عقیده شما همین است؟ گفتند: بلی. معاویه با عروه خلوت کرد و پنهانی از او پرسید: پدر تو دین اینها را چند خرید؟
گفت: با چهارصد دینار (زر). گفت: او دین آنها را نزد آنها ارزان دید. آنگاه معاویه به آنها گفت: ما در این-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 10
فی هذه السّنة [سنة 56 ه] بایع النّاس یزید بن معاویة بولایة العهد، قال: و کان ابتداء ذلک و أوّله أنّ معاویة لمّا أراد أن یعزل المغیرة بن شعبة عن الکوفة، و یستعمل سعید بن العاص علیها، فبلغه ذلک، فشخص إلی معاویة لیستعفیه حتّی تظهر للنّاس کراهیّته
__________________________________________________
- کار مطالعه خواهیم کرد تا خداوند خود چه خواهد و این کاری را که شما به قصد انجام آن آمده‌اید، چگونه انجام دهد و البته تأمل بهتر از عجله است.
آن‌گاه معاویه بر عزم و حزم خود در انتخاب یزید افزود. نزد زیاد هم فرستاد و با او مشورت کرد.
زیاد هم عبید بن کعب نمیری را نزد خود خواند و گفت: هر مستشاری باید محل وثوق باشد، و هر رازی که نزد او مطرح شود باید مکتوم بماند. مردم را دو چیز گرفتار کرده: یکی افشای راز و دیگر مشورت با غیر اهل و عدم اعتماد بر نصیحت خردمندان. و با کسی مشورت می‌کنند که سزاوار نصیحت و دلسوزی نیست.
مشورت با یکی از دو مرد نیکوست. یکی به آخرت معتقد باشد و از خداوند در ادای نصیحت اجر و ثواب بخواهد، و دیگری مرد دنیا که دارای خرد و شرف و عقل باشد و با همان عقل عرض و شرف و نام خود را حفظ و مصون می‌دارد. من هردو صفت را در تو امتحان و من تو را برای یک امر دعوت کرده‌ام که آن امر را نمی‌توانم به نامه‌ها و مراسلات بسپارم (مبادا راز من آشکار شود). امیر المؤمنین به من نوشت و با من مشورت کرد که چنین و چنان‌چه خواهد شد. او از تنفّر و کینه مردم می‌ترسد و دوام طاعت آنها را می‌خواهد و به اسلام علاقه‌مند است که اسلام محفوظ بماند. یزید هم یک مرد سهل‌انگار (در دین اسلام) و آزاد و به شکار ولع و اصرار دارد. تو خود نزد امیر المؤمنین برو و کارهای یزید را شرح بده و به او بگو:
آهسته برو و آرام باش و هرگز شتاب مکن که این کار ممکن است با احتیاط و تأمل و صبر انجام گیرد و تأخیر آن بهتر از فوت و زوال آن می‌باشد که عجله آن را از میان خواهد برد.
عبید به او گفت: آیا غیر از این عقیده یک رأی دیگر بهتر نیست؟ گفت: آن رأی چیست؟ گفت: تو تدبیر امیر المؤمنین باطل نکنی و فرزند او را نزد پدر بدنام و مورد عداوت قرار ندهی و من خود نزد یزید بروم و به او اطلاع بدهم که پدرش به تو نامه نوشت و عقیده تو را خواست و با تو مشورت کرد که برای‌یزید بیعت بگیرد و تو از مردم می‌ترسی که معایب یزید را آشکار بکنند و نسبت به او کینه دارند و تو خود معتقد هستی که یزید باید خود را اصلاح و آماده خلافت کند و از کارهای خود که دشمنی مردم را برانگیخته، دست بکشد تا بتوانی نزد مردم صحت (صحت عمل یزید) را داشته باشی و کسی عیب‌جویی نکند. آن‌گاه تو هم به امیر المؤمنین عملا نصیحت کردی و هم از انتقاد و اعتراض مردم آزاد خواهی شد.
زیاد گفت: تو هدف را اصابت کردی (سنگ را به نشانه زدی)، برو به امید و یاری خداوند. اگر به مقصد رسیدی که باکی نیست و اگر خطا کردی که تو پند دادی و رستگار نشدی و خیانت در مشورت نکردی. تو در آن‌جا هرچه اقتضا کند، انجام بده و هرچه صلاح می‌دانی، بگو و بکن و خداوند آنچه پشت پرده است، آشکار خواهد کرد و به کار خواهد آورد. او هم نزد یزید رفت و به او گفت (پند داد). یزید از بسیاری کارها خودداری کرد. زیاد هم به معاویه نامه نوشت و با او فرستاد و به معاویه نصیحت داد که عجله نکند و معاویه هم از او پذیرفت.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 51- 55
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 11
للولایة، فجاء إلی یزید و قال له: «إنّه قد ذهب أعیان أصحاب النّبیّ صلی اللّه علیه و سلم و کبراء قریش، و إنّما بقی أبناؤهم، و أنت من أفضلهم، و أحسنهم رأیا، و أعلمهم بالسّیاسة، و إنّی لا أدری ما یمنع أمیر المؤمنین أن یعقد لک البیعة». قال: أو تری ذلک یتمّ؟ قال: نعم. فدخل یزید علی أبیه و أخبره بما قال المغیرة، فلمّا حضر المغیرة عند معاویة، قال له معاویة: ما یقول یزید؟ فقال: «یا أمیر المؤمنین قد رأیت ما کان من سفک الدّماء، و الاختلاف بعد عثمان، و فی یزید منک خلف، فاعقد البیعة له، فإن حدث بک حدث کان کهفا للنّاس، و لا تسفک الدّماء و لا تکون فتنة، قال: و من لی بهذا؟ قال: أنا أکفیک أهل الکوفة، و یکفیک زیاد أهل البصرة، و لیس بعد هذین المصرین من یخالفک». قال: «فارجع إلی عملک، و تحدّث مع من تثق إلیه فی ذلک، تری و نری». فودّعه و رجع إلی أصحابه، فقال: لقد وضعت رجل معاویة فی غرز «1» بعید الغایة علی أمّة محمّد صلی اللّه علیه و سلم.
و رجع المغیرة، فلمّا قدم الکوفة ذاکر من یثق إلیه من شیعة معاویة، فأجابوا إلی بیعته، فأوفد منهم عشرة- و یقال أکثر- و أعطاهم ثلاثین ألف درهم، و جعل علیهم ابنه موسی، فقدموا علی معاویة و زیّنوا له بیعة یزید، و دعوه إلی عقدها، فقال: لا تعجلوا بإظهار هذا و کونوا علی رأیکم. ثمّ قال لموسی: بکم اشتری أبوک من هؤلاء دینهم؟
قال: بثلاثین ألفا. فقال: لقد هان علیهم دینهم.
و قیل: أرسل أربعین رجلا، و جعل علیهم ابنه عروة بن المغیرة، فلمّا دخلوا علی معاویة قاموا خطباء، فقالوا: «إنّما أشخصنا إلیک النّظر لأمّة محمّد صلی اللّه علیه و سلم». و قالوا: «یا أمیر المؤمنین، کبرت سنّک، و خفنا انتشار الحبل، فانصب لنا علما و حدّ لنا حدّا ننتهی إلیه».
فقال: أشیروا علیّ. فقالوا: نشیر بیزید ابن أمیر المؤمنین. فقال: أو قد رضیتموه؟ قالوا:
نعم. قال: و ذاک رأیکم؟ قالوا: نعم، و رأی من وراءنا. فقال معاویة لعروة سرّا عنهم:
بکم اشتری أبوک من هؤلاء دینهم؟ قال: بأربعمائة دینار. قال: لقد وجد دینهم عندهم رخیصا. و قال لهم: «ننظر ما قدمتهم له، و یقضی اللّه تعالی ما أراد، و الأناة خیر من العجلة». فرجعوا و قد قوی عزم معاویة علی البیعة لیزید.
__________________________________________________
(1)- الغرز: رکاب کور الجمل، و هو مثل رکاب السّرج الفرس.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 12
قال: و لمّا قوی عزم معاویة علی البیعة لیزید، کتب إلی زیاد ابن أبیه یستشیره، و زیاد إذ ذاک یلی البصرة، فلمّا ورد علیه کتاب معاویة، أحضر عبید بن کعب النّمیریّ و قال له: «إنّ لکلّ مستشیر ثقة، و لکلّ سرّ مستودع، و إنّ النّاس قد أبدع «1» بهم خصلتان: إذاعة السّرّ، و إخراج النّصیحة إلی غیر أهلها، و لیس موضع السّرّ إلّا أحد رجلین: رجل آخرة یرجو ثوابا، و رجل دنیا له شرف فی نفسه، و عقل یصون حسبه، و قد خبرتهما منک، و قد دعوتک إلی أمر أبهمت علیه بطون الصّحف، إنّ أمیر المؤمنین کتب إلیّ یستشیرنی فی کذا و کذا، و إنّه یتخوّف نفرة النّاس، و یرجو طاعتهم، و علاقة أمر الإسلام و ضمانه عظیم، و یزید صاحب رسلة و تهاون، مع ما قد أولع به من حبّ الصّید، فالق أمیر المؤمنین و أدّ إلیه عنّی فعلات یزید، و قل له: رویدک [بالأمر «2»] و أحری أن یتمّ لک، و لا تعجل، فإنّ درکا فی تأخیر خیر من فوت فی عجلة». فقال له عبید: أفلا غیر هذا؟ قال: و ما هو؟ قال: «لا تفسد علی معاویة رأیه، و لا تبغّض إلیه ابنه، و ألقی أنا یزید و أخبره أنّ أمیر المؤمنین کتب إلیک یستشیرک فی البیعة له، و أنّک تتخوّف خلاف النّاس، لهنات ینقمونها علیه، و أنّک تری له ترک ما ینقم علیه، لتستحکم له الحجّة علی النّاس و یتمّ ما یرید، فتکون قد نصحت أمیر المؤمنین، و سلمت ممّا یخاف من أمر النّاس». فقال زیاد: «لقد رمیت الأمر بحجره! اشخص علی برکة اللّه، فإن أصبت، فما لا ینکر، و إن یکن خطأ، فغیر مستغشّ، و تقول ما تری و یقضی اللّه بغیب ما یعلم».
فقدم عبید علی یزید، فذکر ذلک له، فکفّ عن کثیر ممّا کان یصنع.
و کتب زیاد إلی معاویة یشیر علیه بالتّؤدة و ألّا یعجل. فتأخّر الأمر حتّی مات زیاد، ثمّ عزم معاویة علی البیعة.
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 348- 351
ذکر الطّبریّ بسنده، قال: قدم المغیرة علی معاویة، فشکا إلیه الضّعف، فاستعفاه، فأعفاه و أراد أن یولّی سعید بن العاص، و قال أصحاب المغیرة للمغیرة: إنّ معاویة
__________________________________________________
(1)- أبدع بهم: قطع بهم و خذلهم.
(2)- الزّیادة من الطّبری و ابن الأثیر.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 13
قلاک. فقال لهم: رویدا. و نهض إلی یزید و عرّض له بالبیعة، و قال: ذهب أعیان الصّحابة و کبراء قریش و ذوو «1» أسنانهم، و إنّما بقی أبناؤهم، و أنت من أفضلهم و أحسنهم رأیا و سیاسة، و ما أدری ما یمنع أمیر المؤمنین من العهد لک، فأدّی ذلک یزید إلی أبیه، و استدعاه و فاوضه فی ذلک، فقال: قد رأیت ما کان من الاختلاف و سفک الدّماء بعد عثمان، و فی یزید منک خلف. فاعهد له یکون کهفا للنّاس بعدک، فلا تکون فتنة و لا یسفک دم، و أنا أکفیک الکوفة و یکفیک زیاد «1» البصرة. فردّ معاویة المغیرة إلی الکوفة و أمره أن یعمل فی بیعة یزید، فقدم الکوفة و ذاکر من یرجع إلیه من شیعة بنی أمیّة، فأجابوه و أوفد منهم جماعة مع ابنه موسی، فدعاه إلی عقد البیعة لیزید، فقال: أ و قد رضیتموه؟ قالوا: نعم، نحن و من وراءنا. فقال: ننظر ما قدمتم له، و یقضی اللّه أمره و الأناة خیر من العجلة. ثمّ کتب إلی زیاد یستنیره بفکر «2» ... [ما بقی بیاض بالأصل].
ابن خلدون، التّاریخ، 3/ 15- 16
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «رادوا» و «ابن زیاد»].
(2)- طبری به سند خود می‌گوید که: مغیره بن شعبه نزد معاویه آمد و از ناتوانی خود شکایت کرد و خواست که استعفای او بپذیرد. معاویه نیز بپذیرفت. معاویه قصد آن داشت که او را از امارت بصره عزل کند و سعید بن العاص به جای او به امارت منصوب کند. اصحاب مغیره او را گفتند: معاویه تو را خوار می‌دارد. گفت: صبر کنید! پس برخاست و نزد یزید آمد و به او پیشنهاد بیعت داد و گفت: اعیان صحابه و بزرگان قریش از میان رفته‌اند و فرزندان آنان برجا مانده‌اند و از آن میان تو برتر از همگان هستی و در رأی و سیاست بهتر. نمی‌دانم امیر المؤمنین را چه چیز بازمی‌دارد که برای تو بیعت نمی‌گیرد. یزید، این سخن به پدر بازگفت: معاویه، مغیره را طلبید تا با او در این باب رأی زند. مغیره گفت: خود دیدی که پس از عثمان چه‌سان در میان مسلمانان آتش خلاف زبانه کشید و فتنه‌ها پدید آمد. یزید جانشین تو است. برای او بیعت بستان تا بعد از تو کهف امان مسلمانان باشد و فتنه‌ای پدید نیاید و خونی ریخته نشود. کوفه را به عهده من بگذار و ابن [؟] زیاد نیز بصره را کفایت کند. معاویه مغیره را به کوفه فرستاد و فرمان داد، کار بیعت گرفتن برای یزید را آغاز کند. مغیره به کوفه رفت و با هرکه از شیعیان بنی امیّه که نزد او می‌آمد، از بیعت با یزید سخن می‌گفت، آنان نیز اجابت می‌کردند. آن‌گاه جماعتی از آنان را برگزید و پسر خود موسی را بر آنان ریاست داد و نزد معاویه فرستاد. معاویه از آنان پرسید: آیا به بیعت یزید راضی شده‌اید؟ گفتند: آری.
هم ما و هم کسانی که با ما هستند. گفت: بنگرم که چه خواهید کرد و خدا هرچه خواهد، همان کند. درنگ کردن و تأمل، از شتاب‌کاری نیکوتر است. پس، نزد زیاد کس فرستاد و از اندیشه او یاری گرفت.
آیتی، ترجمه تاریخ ابن خلدون، 2/ 21- 22
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 14

قالوا: ثمّ لم یلبث معاویة بعد وفاة الحسن رحمه اللّه إلّا یسیرا حتّی بایع لیزید بالشّام.
ابن قتیبة، الإمامة و السّیاسة، 1/ 151
قال: ثمّ کتب معاویة إلی جمیع نوّابه، فألقی إلیهم هذا الخبر أنّه یرید أن یأخذ البیعة لابنه یزید. قال: فکتب إلیه مروان بن الحکم و سعید بن العاص و عبد اللّه بن عامر، یأمرونه أن یتأنّی فی أمر یزید و أن لا یعجل حتّی یطالع «1» أهل المدینة فی ذلک.
قال: و حجّ یزید فی تلک السّنة، ففرّق بمکّة و المدینة أموالا کثیرة، یشتری بها قلوب النّاس، ثمّ إنّه انصرف و النّاس عنه راضون.
ابن أعثم، الفتوح، 4/ 224- 225
فی سنة ستّ و خمسین دعا معاویة النّاس إلی بیعة ابنه یزید من بعده، و جعله ولیّ عهده، و أمر المغیرة بن شعبة أن یمضی إلی الکوفة و یعمل فی البیعة لیزید، و دعا بکتاب فقرأه علی النّاس باستخلافه یزید، إن حدث به حدث الموت.
ابن الجوزی، الرّدّ علی المتعصّب العنید،/ 31
__________________________________________________
(1)- فی د: یطلع.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 15

قال: و شاع الخبر فی النّاس بأنّ معاویة یرید [أن] یأخذ البیعة لیزید، و کان النّاس فی أمر یزید علی فرقتین من بین راض «1» و ساکت أو قائل منکر. قال: فکان عقیبة الأسدیّ «2» شاعر أهل البصرة ممّن یکره بیعة یزید و یبغضه، فأنشأ فی ذلک یقول:
معاویّ إنّنا بشر فأسجح فلسنا بالجبال و لا الحدید
أکلتم أرضنا فجردتموها فهل من قائم أو من حصید
أتطمع فی الخلود إذا هلکنا و لیس لنا و لا لک من خلود
فهبها أمّة هلکت ضیاعا یزید یسوسها و أبو یزید
دعوا حقّ الإمارة و استقیموا و تأمیل الأراذل و العبید
و أعطونا السّویّة لا تزرکم جنود مردفات بالجنود
قال: فبلغ ذلک معاویة، فأرسل إلیه بعشرة آلاف درهم لیکفّ لسانه، فأنشأ عقیبة «3» یقول:
إذا المنبر الغربیّ حلّ مکانة فإنّ أمیر المؤمنین یزید
علی الطّائر المیمون و الجدّ صاعد لکلّ أناس طائر و جدود
فلا زلت أعلی النّاس کعبا و لم تزل وفود یسامیها إلیک وفود
ألا لیت شعری ما یقول ابن عامر لمروان أم ماذا یقول سعید
بنی خلفاء اللّه مهلا فإنّما ینوء بها الرّحمن حیث یرید
__________________________________________________
(1)- لیس فی د.
(2)- فی الأصل و د و بر: عقبة. و التّصحیح من سمط اللآلی 1/ 149 هو عقیبة بن هبیرة الأسدیّ شاعرجاهلیّ إسلامیّ.
(3)- فی النّسخ: عقبة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 16
قال: فأرسل إلیه معاویة ببدرة أخری. و بلغ ذلک عبد اللّه بن همام السّلولیّ شاعر أهل الکوفة و کان أیضا ممّن یبغض یزید، فأنشأ یقول:
«1» [فإن باتوا برملة أو بهند یبایعه «2» أمیرة مؤمنینا
و کلّ بنیک ترضاهم و إن شئتم بعمهم المنتمینا
إذا ما مات کسری قام کسری بعد ثلاثة متناسفینا
یورّثها أکابرهم بنیهم کما ورث القمامسة القطینا
فیا لهفی لو أنّ لنا أنوفا و لکنّ لا نعود کما عنینا
إذا لضربتم حتّی تعودوا بمکّة تلطعون بها السّخینا
حثینا الخیط حتّی لو سقینا دماء بنی أمیّة ما روینا
ضعوا «3» کلبا علی الأعناق منّا و سرّحکم أصاغر ورّثونا
هبونا لا نریدکم بسوء و لا نعصیکم ما تأمرونا
فأولوا بالسّداد فقد بقینا لحلفکم عنادا مفترینا
بنیت ملککم «4» فإذا أردتم بنا الضّلعاء قلتم محسنینا
لقد ضاعت رعیّتکم و أنتم تصیدون الأرانب غافلینا]
فبلغ ذلک معاویة، فقال: ما ترک «5» ابن همام شیئا، ذکر الحرم و عیّرنا بالسّخینة، ما له إلّا «6» یخرجنا من جنّتنا «7». قال: ثمّ وجّه إلیه معاویة ببدرة. فلمّا وصلت إلیه شکرها لمعاویة، ثمّ کتب إلیه بهذه الأبیات:
__________________________________________________
(1)- الأبیات المحجوزة من د و بر، و فی الأصل موضعها: شعرا.
(2)- فی بر: یبایعها. [لعلّ الصّحیح: «نبایعها].
(3)- من بر، و فی د: طغوا.
(4)- من بر، و فی د: ملکهم.
(5)- زید فی د و بر: لنا.
(6)- فی د: لا.
(7)- فی د و بر: حسناء.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 17
«1» [أتانی کتاب اللّه و الدّین قائم و بالشّام أن لا فیه حکم [و لا] عدل
أرید أمیر المؤمنین فإنّه علی کلّ أحوال الزّمان له الفضل
فهاتیکم الأنصار یرجون فضله و هلّاک أعراب أضرّ بها المحل
و من بعدها کنّا عبادید شرّدا أقمت قناة الدّین و اجتمع الشّمل
فأیّ أناس أثقلتهم جنایة فما أنفکّ عن أعناقهم ذلک الثّقل
أبو خالد أخلق به أن یصیبنا بسجل من المعروف یتبعه سجل
هو الیوم ذو عهد، و فینا خلیفة إذا فارق الدّنیا خلیفتنا الکهل]
قال: و لم یزل معاویة یروض النّاس علی بیعة یزید، و یعطی المقارب و یدانی المتباعد، حتّی مال إلیه أکثر النّاس، و أجابوه إلی ذلک.
ابن أعثم، الفتوح، 4/ 225- 228
__________________________________________________
(1)- ما بین الحاجزین من د و بر، و مکانه فی الأصل: یقول شعرا.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 18

قال: ثمّ أرسل [معاویة] إلی عبد اللّه بن الزّبیر، فدعاه، ثمّ شاوره فی أمر یزید، فقال له:
یا/ أمیر المؤمنین! أنا أناجیک و لا أنادیک، و إنّ أخاک من صدقک، فانظر قبل أن تقدم، و فکّر قبل أن تندم «1»، فإنّ النّظر قبل التّقدّم و التّفکّر قبل التّندّم «2». قال: فتبسّم معاویة ضاحکا، ثمّ قال: یا ابن أخ! إنّک تعلّمت السّجاعة «3» علی رأس الکبر، إن دون ما سجعت «3» به علی أخیک یکفیک.
ابن أعثم، الفتوح، 4/ 228
أبو الحسن المدائنیّ، قال: لمّا مات زیاد، و ذلک سنة ثلاث و خمسین، أظهر معاویة عهدا مفتعلا، فقرأه علی النّاس، فیه عقد الولایة لیزید بعده، و إنّما أراد أن یسهّل بذلک بیعة یزید. فلم یزل یروض النّاس لبیعته سبع سنین، و یشاور، و یعطی الأقارب و یدانی الأباعد، حتّی استوثق له من أکثر النّاس. فقال لعبد اللّه بن الزّبیر: ما تری فی بیعة یزید؟
قال: یا أمیر المؤمنین، إنّی أنادیک و لا أناجیک، إنّ أخاک من صدقک، فانظر قبل أن تتقدّم. و تفکّر قبل أن تندم، فإنّ النّظر قبل التّقدّم، و التّفکّر قبل التّندّم. فضحک معاویة و قال: ثعلب روّاغ، تعلّمت السّجع «4» عند الکبر، فی دون ما سجعت «5» به علی ابن أخیک ما یکفیک.
ابن عبد ربّه، العقد الفرید، 4/ 368- 369
__________________________________________________
(1)- من بر، و فی الأصل و د: تقدم.
(2)- من د و بر، و فی الأصل: التّشدّم.
(3)- [فی المطبوع: «الشجاعة» و «شجعت»].
(4)- فی بعض الأصول: «الشّجاعة» بالشّین. و لعلّها: السّجاعة، بوزن کتابة، کالخیاطة و الحیاکة، غیر أن کتب اللّغة لم تذکرها.
(5)- فی بعض الأصول: «تشجّعت».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 19

قال: ثمّ أرسل [معاویة] إلی الأحنف بن قیس فدعاه، ثمّ شاوره فی أمر یزید، فقال: یا أمیر المؤمنین! إنّنا نخافکم إن صدقنا و نخاف اللّه إن کذبنا، و لکن علیک بغیری. قال:
فأمسک عنه معاویة، و جعل یروض النّاس فی کلّ سنة و فی کلّ موسم یدعوهم إلی بیعة یزید.
قال: فلم یزل علی ذلک سبع سنین، قال: و دخلت «1» سنة خمس و خمسین، فکتب معاویة إلی أهل الأمصار أن یقدموا علیه، فقدم علیه قوم من أهل الکوفة، و أهل البصرة، و أهل مکّة و المدینة، و أهل مصر و الجزیرة و من جمیع البلاد، فاستشارهم معاویة فی البیعة لیزید؛ فقام إلیه رجل من أهل المدینة، یقال له محمّد بن عمرو بن حزم «2»، فقال: یا معاویة! إنّ یزید أهل لما ترید إن ترسمه له، و هو لعمری غنیّ فی المال، و وسیط فی النّسب، غیر أنّ اللّه «3» تعالی سائل کلّ راع عن رعیّته، فاتّق «4» اللّه یا معاویة و انظر من تولّی أمر أمّة محمّد صلی اللّه علیه و سلم! قال: فتنفّس معاویة الصّعداء، ثمّ قال: یا ابن عمرو! أنت رجل ناصح، و إنّما قلت برأیک و لم یکن علیک إلّا ذلک، غیر أنّه لم یبق من أولاد الصّحابة إلّا ابنی و أبناؤهم، و ابنی أحبّ إلیّ من أبنائهم. قال: فسکت النّاس و انصرفوا یومهم.
ابن أعثم، الفتوح، 4/ 228- 229
و تکلّم النّاس عند معاویة فی یزید ابنه، إذ أخذ له البیعة، و سکت الأحنف، فقال له:
ما لک لا تقول أبا بحر؟ قال: أخافک إن صدقت، و أخاف اللّه إن کذبت.
__________________________________________________
(1)- فی د: فدخلت.
(2)- [فی المطبوع: «حرم»].
(3)- زید فی د: سبحانه.
(4)- فی النّسخ: فاتقی.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 20
ثمّ التفت إلی الأحنف، فقال: ما تری فی بیعة یزید؟
قال: نخافکم إن صدقناکم، و نخاف اللّه إن کذبنا.
فلمّا کانت سنة خمس و خمسین، کتب معاویة إلی سائر الأمصار أن یفدوا علیه. فوفد علیه من کلّ مصر قوم، و کان فیمن وفد علیه من المدینة محمّد بن عمرو بن حزم، فخلا به معاویة، و قال له: ما تری فی بیعة یزید؟ فقال: یا أمیر المؤمنین، ما أصبح الیوم علی الأرض أحد هو أحبّ إلیّ رشدا من نفسک سوی نفسی، و إنّ یزید أصبح غنیّا فی المال، وسیطا فی الحسب «1»، و إنّ اللّه سائل کلّ راع عن رعیّته، فاتّق اللّه و انظر من تولّی أمر أمّة محمّد. فأخذ معاویة بهر «2» حتّی تنفّس الصّعداء، و ذلک فی یوم شات، ثمّ قال: یا محمّد، إنّک امرؤ ناصح، قلت برأیک و لم یکن علیک إلّا ذاک. [ثمّ] قال معاویة: إنّه لم یبق إلّا ابنی و أبناؤهم، فابنی أحبّ إلیّ من أبنائهم، اخرج عنّی.
ابن عبد ربّه، العقد الفرید، 4/ 27، 369
[أحداث سنة 56 ه] و کان معاویة قد کتب إلی عمّاله بتقریظ یزید، و وصفه، و أن یوفدوا إلیه الوفود من الأمصار، فکان فیمن أتاه محمّد بن عمرو بن حزم من المدینة، و الأحنف بن قیس فی وفد أهل البصرة، فقال محمّد بن عمرو لمعاویة: إنّ کلّ راع مسئول عن رعیّته، فانظر من تولّی أمر أمّة محمّد، فأخذ معاویة بهر «3» حتّی جعل یتنفّس فی یوم شات، ثمّ وصله و صرفه، و أمر «4» الأحنف أن یدخل علی یزید، فدخل علیه فلمّا خرج من عنده، قال له: کیف رأیت ابن أخیک؟
قال: رأیت شبابا و نشاطا و جلدا و مزاحا. «5»
__________________________________________________
(1)- أی أوسطهم نسبا و أرفعهم مجدا.
(2)- البهر: الکرب و العجب.
(3)- [نهایة الإرب: «یهتزّ»].
(4)- [نهایة الإرب: «أمر معاویة»].
(5)- معاویة هم به تمام عمّال و حکام خود نوشته بود که همه یزید را بستایند. کسانی که بر معاویه از-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 21
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 250- مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 353
__________________________________________________
- شهرستانها وارد شدند، محمّد بن حزم از مدینه و احنف بن قیس با جماعتی از بصره بودند. محمّد بن عمرو به معاویة گفت: هر شبانی مسؤول گله خود می‌باشد. (هر أمیر مسؤول امر رعیت است) خوب فکر کن که کار امّت محمّد را به چه شخص می‌سپاری. معاویه مبهوت شد؛ بحدی که در فصل زمستان سخت تنفس می‌کرد (از شدت غضب و ندامت). آن‌گاه صله به او داد و مرخّص نمود. به احنف هم دستور داد که نزد یزید برود. او هم نزد یزید رفت. چون از خانه یزید خارج شد، معاویة از او پرسید: برادرزاده خود را چگونه دیدی؟ گفت: جوانی و نشاط و مزاح و سرسختی را در او کامل دیدم. خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 56
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 22

حکی الشّعبیّ: أنّ وفد الکوفة قدموا علی معاویة لمّا أراد البیعة لیزید، و فیهم هانئ ابن عروة المرادیّ. فبینا أنا جالس إذ قال هانئ بن عروة:
- «العجب من معاویة «1»، یرید أن یقسرنا علی بیعة ابنه یزید، و حاله حاله «2»، و ما ذاک بکائن». و غلام من قریش قاعد فی حلقته، فقام، فدخل علی معاویة، فأخبره بقول هانئ، فقال له:
- «أنت سمعت هانئا یقوله؟» قال:
- «نعم». قال:
- «فاخرج من هذا الباب و أئت حلقته «3» من باب من أبواب المسجد، غیر بابک الّذی خرجت منه، فقل له إذا خفّ من عنده: «3»
- أیّها الشّیخ! قد سمعت مقالتک، و لست فی زمن أبی بکر و لا عمر، و لا أحبّ لک أن تتکلّم بهذا الکلام، فإنّهم بنو أمیّة «4»، و جرأتهم، و إقدامهم ما قد علمت.»
- ثمّ قال له معاویة:
- «... إذا فرغت من کلامک، فقل له:
- إنّه لم یدعنی إلی هذا، إلّا النّصیحة لک.
- ثمّ احفظ علیه ما یقول». «4»
__________________________________________________
(1)- [و فی ابن أبی الحدید مکانه: «وفد أهل الکوفة علی معاویة حین خطب لابنه یزید بالعهد بعده، و فی أهل الکوفة هانئ بن عروة المرادیّ- کان سیّدا فی قومه- فقال یوما فی مسجد دمشق و النّاس حوله: «العجب لمعاویة ...»].
(2)- و حاله حاله: کذا فی الأصل. و ما فی مط: حاله (مرّة واحدة).
(3- 3)- [ابن أبی الحدید: «فإذا خفّ النّاس عنه فقل له»].
(4- 4)- [ابن أبی الحدید: «و قد عرفت جرأتهم و إقدامهم و لم یدعنی إلی هذا القول لک النّصیحة و الإشفاق علیک، فانظر ما یقول، فأتنی به»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 23
فأقبل الفتی إلی مجلس هانئ، فلمّا خفّ من عنده، دنا منه، فکلّمه بهذا [69] الکلام.
فقال له:
- «یا ابن أخی، و اللّه ما بلغت نصیحتک لی کلّ هذا، و إنّ هذا الکلام لکلام معاویة، أعرفه، و أشهد به».
فقال الفتی:
- «ما أنا و معاویة! و اللّه ما یعرفنی «1»، و لا یدری من أنا». قال:
- «یا ابن أخی، فلا علیک، و لکنّ إذا لقیته فقل له: یقول لک هانئ: لا و اللّه، لا إلی ما أردت من سبیل، انهض یا ابن أخی!» «1»
فذهب الفتی، فأعلم معاویة ما قال، فقال:
- «باللّه نستعین علیه».
ثمّ أذن للوفد، و قال لهم:
- «ارفعوا حوائجکم».
ففعلوا، فلمّا عرض کتاب هانئ علی معاویة، قال:
- «یا هانئ ما صنعت شیئا، فزد».
«2» فزاد هانئ و معاویة یقول:
- «ما صنعت شیئا، هات حوائجک!»
حتّی لم یدع حاجة لمن یهتمّ به إلّا رفعها و قضاها. ثمّ قال:
- «یا هانئ لم تصنع شیئا». «2» فقال:
__________________________________________________
(1- 1)- [ابن أبی الحدید: «قال: فلا علیک، إذا لقیته فقل له: یقول لک هانئ: و اللّه ما إلی ذلک من سبیل، انهض یا ابن أخی راشدا].
(2- 2)- [ابن أبی الحدید: «فقام هانئ فلم یدع حاجة عرضت له إلّا و ذکرها، ثمّ عرض علیه الکتاب، فقال: أراک قصّرت فیما طلبت، زد.
فقام هانئ، فلم یدع حاجة لقومه و لا لأهل مصره إلّا ذکرها، ثمّ عرض علیه الکتاب. فقال: ما صنعت شیئا، زد.»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 24
- «یا أمیر المؤمنین، قد بقیت حاجة». قال:
- «و ما هی؟» قال:
- «بیعة یزید، أتولّاها له بالعراق». «1» قال:
- «هی إلیک».
فقدم هانئ، فقام بأمر یزید، و تولّی المغیرة بن شعبة البیعة. «1»
أبو علیّ مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 35- 36- مثله ابن أبی الحدید، شرح‌نهج البلاغة، 18/ 407- 408
__________________________________________________
(1- 1)- [ابن أبی الحدید: «قال: افعل، فما زلت لمثل ذلک أهلا، فلمّا قدم هانئ العراق قام بأمر البیعة لیزید بمعونة من المغیرة بن شعبة و هو الوالی بالعراق یومئذ»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 25

إنّما المهمّ فی نظر الواقع و هو موضع اهتمام معاویة هو اعتراف أهل المدینة بولایة العهد، و من بعدها الکوفة، فالمدینة هی مصدر التّشریع الإسلامیّ و مهبط وحی السّماء، و فیها أصحاب النّبیّ، و هم أهل الحلّ و العقد، و أبناء المهاجرین و الأنصار.
نعم، أنّ المدینة فی غایة من الأهمّیّة، فإذا استطاع معاویة أن یذلل الصّعاب الّتی تعترضه هناک، فلا شی‌ء یهمّه إلّا الکوفة الثّائرة و القاعدة العسکریّة الهامّة، و هم الّذین لا یقرّون علی ضیم، و لا یخضعون للولاة، و للشّیعة فیها شوکة و قوّة و هو علی علم بالتّحرّکات ضدّه، و باتّصالهم مع الحسین علی الثّورة ضدّ معاویة بأمر مکشوف متواصل منذ وقوع الصّلح و مدّة حیاة الحسن و بعد وفاته، و هذا أکبر شاغل یقف أمامه، فأراد معاویة أن یسبر غور مجتمع المدینة، فأرسل زیاد بن أبیه و هو الظّالم المتعسّف إلی المدینة و عند وصوله خطب النّاس:
و قال: یا معشر أهل المدینة إنّ أمیر المؤمنین حسن نظره لکم، و إنّه جعل لکم مفزعا تفزعون إلیه، یزید ابنه.
و هذا یعتبر أمرا صارما و تحدّیا صریحا لمقام الخلافة، فیزید معلوم أمره، مشهورة سیرته.
فأثارت هذه الکلمة موجة سخط و اشمئزاز، و تداول فی الآراء، و کیف یکون تدارک هذا الخطر، و ظهر لمعاویة مقدار ما تحمله هذه الفکرة من القبول و الرّدّ، فحاول أن یلبس فکرته صبغة الشّوری أو الانتخاب الشّعبیّ، فبذل جهده فی تذلیل الصّعاب بکلّ ما لدیه من الوسائل، حتّی طریق القوّة و الإرهاب و الخدیعة، و التّحایل.
أسد حیدر، مع الحسین فی نهضته،/ 50- 51
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 26

[47/ ب] قال: أخبرنا محمّد بن عمر، قال: حدّثنا ابن أبی ذئب، قال: حدّثنی عبد اللّه بن عمیر مولی أمّ الفضل.
قال: و أخبرنا عبد اللّه بن محمّد بن عمر بن علیّ، عن أبیه.
قال: و أخبرنا یحیی بن سعید بن دینار السّعدیّ، عن أبیه.
قال: و حدّثنی عبد الرّحمان بن أبی الزّناد، عن أبی وجرة السّعدیّ، عن علیّ بن حسین.
قال: و غیر هؤلاء قد حدّثنی.
قال محمّد بن سعد: و أخبرنا علیّ بن محمّد، عن یحیی بن إسماعیل بن أبی المهاجر، عن أبیه.
و عن لوط بن یحیی الغامدیّ، عن محمّد بن بشیر الهمدانیّ، و غیره.
و عن محمّد بن الحجّاج، عن عبد الملک بن عمیر.
و عن هارون بن عیسی، عن یونس بن أبی إسحاق، عن أبیه.
و عن یحیی بن زکریّا بن أبی زائدة، عن مجالد، عن الشّعبیّ.
قال ابن سعد: و غیر هؤلاء أیضا قد حدّثنی فی هذا الحدیث بطائفة، فکتبت جوامع حدیثهم فی مقتل الحسین رحمة اللّه علیه و رضوانه و صلواته و برکاته.
قالوا: لمّا بایع معاویة بن أبی سفیان «1» لیزید بن معاویة کان حسین بن علیّ بن أبی طالب ممّن لم یبایع له.
«2» قال: و قدم المسیّب بن نجبة «3» الفزاریّ و عدّة معه إلی الحسین بعد وفاة الحسن، فدعوه إلی خلع معاویة، و قالوا: قد علمنا رأیک و رأی أخیک.
__________________________________________________
(1)- [زاد فی ابن عساکر ط المحمودی و تهذیب الکمال: «النّاس» و لم یرد: «معاویة بن أبی سفیان» فی تهذیب الکمال].
(2)- [من هنا حکاه عنه فی السّیر].
(3)- [البدایة: «عتبة»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 27
فقال: إنّی «1» أرجو أن یعطی اللّه أخی علی نیّته «2» فی حبّه الکفّ «2»، و أن یعطینی علی نیّتی فی حبّی جهاد الظّالمین.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 53- 54 رقم 282- عنه: ابن عساکر، الحسین علیه السّلام‌ط المحمودی،/ 196- 197، تهذیب ابن بدران، 4/ 326- 327، مختصر ابن منظور، 7/ 136- 137؛ ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2605- 2606، الحسین ابن علیّ،/ 64- 65؛ المزّی، تهذیب الکمال، 6/ 412- 413؛ الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 197- 198، تاریخ الإسلام، 2/ 340- 341؛ ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 161- 162
قالوا: فلمّا توفّی الحسن بن علیّ اجتمعت الشّیعة؛ و معهم بنو جعدة بن هبیرة بن أبی وهب المخزومیّ- و أمّ جعدة أمّ هانئ بنت أبی طالب- فی دار سلیمان بن صرد؛ فکتبوا إلی الحسین کتابا بالتّعزیة، و قالوا فی کتابهم: إنّ اللّه قد جعل فیک أعظم الخلف ممّن مضی و نحن شیعتک المصابة بمصیبتک، المحزونة بحزنک، المسرورة بسرورک، المنتظرة لأمرک.
و کتب إلیه بنو جعدة یخبرونه بحسن رأی أهل الکوفة فیه؛ و حبّهم لقدومه، و تطلّعهم إلیه، و أن قد لقوا من أنصاره و إخوانه من یرضی هدیه و یطمأنّ إلی قوله و یعرف نجدته و بأسه؛ فأفضوا إلیهم ما هم علیه من شنآن ابن أبی سفیان، و البراءة منه، و یسألونه الکتاب إلیهم برأیه.
فکتب إلیهم: إنّی لأرجو أن یکون رأی أخی- رحمه اللّه- فی الموادعة، و رأیی فی جهاد الظّلمة رشدا و سدادا، فالصقوا بالأرض و أخفوا الشّخص و اکتموا الهوی «3» و احترسوا من الأظّاء [ظ] ما دام ابن هند حیّا، فإن یحدث به حدث- و أنا حیّ- یأتکم رأیی إن شاء اللّه.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 366، أنساب الأشراف، 3/ 151- 152- عنه: بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 82
و بلغ أهل الکوفة وفاة الحسن، فاجتمع عظماؤهم، فکتبوا إلی الحسین رضی اللّه عنه
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی السّیر].
(2- 2)- [لم یرد فی تاریخ الإسلام و السّیر].
(3)- أی الّذی تهوون و تحبّون من إحقاق حقوق أهل البیت و قطع ید الظّالمین و مجازاتهم بظلمهم.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 28
یعزّونه، و کتب إلیه جعدة بن هبیرة بن أبی وهب و کان أمحضهم حبّا و مودّة: أمّا بعد، فإنّ من قبلنا من شیعتک متطلّعة أنفسهم إلیک، لا یعدلون بک أحدا، و قد کانوا عرفوا رأی الحسن أخیک فی دفع الحرب، و عرفوک باللّین لأولیائک، و الغلظة علی أعدائک، و الشّدّة فی أمر اللّه، فإن کنت تحبّ أن تطلب هذا الأمر، فاقدم علینا، فقد وطّنّا أنفسنا علی الموت معک. فکتب إلیهم: أمّا أخی، فأرجو أن یکون اللّه قد وفّقه و سدّده فیما یأتی، و أمّا أنا، فلیس رأیی الیوم ذاک، فالصقوا رحمکم اللّه بالأرض و اکمنوا فی البیوت، و احترسوا من الظنّة ما دام معاویة حیّا، فإن یحدث اللّه به حدثا و أنا حیّ، کتبت إلیکم برأیی و السّلام «1».
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 223- 224- عنه: بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 107- 108
و لمّا قتل حجر بن عدیّ و أصحابه، استفظع أهل الکوفة ذلک استفظاعا شدیدا، و کان حجر من عظماء أصحاب علیّ، و قد کان علیّ أراد أن یولّیه ریاسة کندة و یعزل الأشعث ابن قیس و کلاهما من ولد الحارث بن عمرو آکل المرار، فأبی حجر بن عدیّ أن یتولّی الأمر و الأشعث حیّ. فخرج نفر من أشراف أهل الکوفة إلی الحسین بن علیّ، فأخبروه
__________________________________________________
(1)- و چون خبر رحلت امام حسن علیه السّلام به کوفه رسید، بزرگان ایشان جمع شدند و نامه تسلیت برای امام حسین علیه السّلام نوشتند.
جعدة بن هبیرة بن ابی وهب که از همگان در دوستی و محبت صمیمی‌تر بود، چنین نوشت: «امّا بعد شیعیان شما که این‌جایند، مشتاق شمایند و جانهایشان هوای تو دارد و هیچ‌کس را با تو برابر و همسنگ نمی‌دانند و همگی به صحّت و صوابدید رأی برادرت در تأخیر جنگ پی‌بردند و می‌دانند که شما نسبت به دوستان مهربان و ملایم و نسبت به دشمنان خشن و سخت‌گیری، اگر دوست داری که خلافت را در دست گیری، پیش ما بیا که ما جان خود را برای فداکاری تا حدّ مرگ آماده کرده‌ایم».
امام حسین علیه السّلام برای آنان چنین نوشت:
«امیدوارم که برادرم در آنچه کرد، خداوندش موفّق و استوار می‌داشت. امّا من امروز چنین اندیشه‌ای ندارم. خدایتان رحمت فرماید بر زمین بچسبید و در خانه‌ها کمین کنید و تا هنگامی که معاویه زنده است، از این‌که مورد بدگمانی قرار بگیرید، پرهیز کنید. اگر خداوند برای او چیزی پیش آورد و من زنده بودم، اندیشه خود را برای شما خواهم نوشت. و السّلام».
دامغانی، ترجمه اخبار الطّوال،/ 269
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 29
الخبر، فاسترجع و شقّ علیه، فأقام أولئک النّفر یختلفون إلی الحسین بن علیّ «1».
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 226
و لمّا توفّی الحسن و بلغ الشّیعة ذلک اجتمعوا بالکوفة فی دار سلیمان بن صرد و فیهم بنو جعدة بن هبیرة، فکتبوا إلی الحسین بن علیّ علیه السّلام یعزّونه علی مصابه بالحسن (بسم اللّه الرّحمن الرّحیم للحسین بن علیّ من شیعته و شیعة أبیه أمیر المؤمنین، سلام علیک، فإنّا نحمد إلیک اللّه الّذی لا إله إلّا هو. أمّا بعد، فقد بلغنا وفاة الحسن بن علیّ، [فالسّلام علیه «2»] یوم ولد، و یوم یموت، و یوم یبعث حیّا، غفر اللّه ذنبه، و تقبّل حسناته، و ألحقه بنبیّه، و ضاعف لک الأجر فی المصاب به، و جبر بک المصیبة من بعده فعند اللّه تحتسبه، و إنّا للّه و إنّا إلیه راجعون، ما أعظم ما أصیب به هذه الأمّة عامّة، و أنت و هذه الشّیعة خاصّة بهلاک ابن الوصیّ و ابن بنت النّبیّ علم الهدی، و نور البلاد، المرجو لإقامة الدّین و إعادة سیر الصّالحین، فاصبر رحمک اللّه علی ما أصابک، إنّ ذلک من عزم الأمور، فإنّ فیک خلفا ممّن کان قبلک، و إنّ اللّه یؤتی رشده من یهدی «3» بهدیک، و نحن شیعتک المصابة بمصیبتک، المحزونة بحزنک، المسرورة بسرورک، السّائرة بسیرتک، المنتظرة لأمرک، شرح اللّه صدرک، و رفع ذکرک، و أعظم أجرک، و غفر ذنبک، و ردّ علیک حقّک) «4».
__________________________________________________
(1)- تنی چند از اشراف کوفه به حضور امام حسین علیه السّلام رفتند و خبر کشته شدن حجر را به اطلاع ایشان رساندند. سخت بر آن حضرت گران آمد و إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ فرمود.
آن چند تن در مدینه ماندند و پیش امام حسین علیه السّلام آمدوشد می‌کردند.
دامغانی، ترجمه اخبار الطّوال،/ 272
(2)- [عن بحر العلوم].
(3)- [بحر العلوم: «یهتدی»].
(4)- چون (امام) حسن وفات کرد و خبر آن به شیعه رسید، در کوفه، در خانه سلیمان بن صرد فراهم شدند و پسران جعدة بن هبیره هم در میان ایشان بودند، پس در مقام عرض تسلیت به حسین بن علی در مصیبت (امام) حسن چنین نوشتند: به نام خدای بخشاینده مهربان برای حسین بن علی از پیروانش و پیروان پدرش امیر مؤمنان، سلام بر تو باد! همانا ما خدایی را که جز او خدایی نیست، به سوی تو ستایش می‌کنیم. و سپس، وفات حسن بن علی به ما رسید (پس سلام بر او باد)! روزی که تولد یافت و روزی که می‌میرد و روزی که زنده برانگیخته می‌شود، خدا گناهش را بیامرزد و نیکیهای او را قبول کند و او را به-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 30
الیعقوبی، التّاریخ، 2/ 203- عنه: بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 81- 82
لمّا مات الحسن علیه السّلام تحرّکت الشّیعة بالعراق، و کتبوا إلی الحسین علیه السّلام فی خلع معاویة و البیعة له، فامتنع علیهم، و ذکر: إنّ بینه و بین معاویة عهدا و عقدا لا یجوز له نقضه، حتّی تمضی المدّة، فإذا مات معاویة نظر فی ذلک «1».
المفید، الإرشاد، 2/ 29- 30- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 324؛ البحرانی، العوالم، 17/ 173؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 205؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 587؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین/ 25- 26؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 146
ذکر الثّقات من أصحاب السّیر: إنّه لمّا مات الحسن بن علیّ علیه السّلام تحرّکت الشّیعة بالعراق و کتبوا إلی الحسین علیه السّلام فی خلع معاویة، فامتنع علیهم للعهد الحاصل بینه و بین معاویة.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 222
أبو عبد اللّه الحسین بن علیّ بن أبی طالب قدّس اللّه روحه، بایع أهل الکوفة سنة تسع و خمسین.
العمرانی، الإنباء،/ 14
__________________________________________________
- پیامبرش ملحق سازد و اجر تو را در مصیبتش چند برابر کند و پس از او مصیبت را به وجود تو جبران کند. پس او را باعث اجر نزد خدا می‌شماریم و ما برای خداییم و به سوی او بازمی‌گردیم. چه بسیار بزرگ است مصیبت این امّت عموما و مصیبت تو و این شیعیان خصوصا در مردن پسر وصی (پیامبر) و پسر دختر پیامبر. نشان هدایت و نور سرزمینها که بپاداشتن دین و بازآوردن روشهای شایستگان از او امید می‌رفت. پس خدای تو را رحمت کند. بر مصیبتت شکیبا باش که این از کارهای خواسته شده است.
همانا تو جانشین پیشینیان خودی و خدا، راه‌شناسی خود را به کسی می‌دهد که او را به راهنمایی تو به راه آورد و ما شیعیان توأیم که به سوگواریت سوگوار و به اندوهت، اندوهناک و به شادمانیت شادمان و به شیوه‌ات رهسپار و فرمانت را در انتظاریم. خدا سینه‌ات را گشاده دارد و نامت را بلند کند و اجرت را بزرگ گرداند و گناهت را بیامرزد و حقّت را به تو بازگرداند.
آیتی، ترجمه تاریخ یعقوبی، 2/ 159- 160
(1)- گویند: چون حسن علیه السّلام از دنیا رفت، شیعیان عراق به جنبش درآمدند و برای حسین علیه السّلام نوشتند: ما معاویة را از خلافت خلع کرده، با شما بیعت می‌کنیم. امام علیه السّلام خودداری کرد و برای ایشان یادآور شد که: همانا میان من و معاویه عهد و پیمانی است که شکستن آن جایز نیست تا زمان آن به پایان رسد و چون معاویه بمیرد، در این کار اندیشه خواهم کرد.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 29- 30
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 31
و أمّا الحسین، فکان أهل الکوفة یکتبون إلیه، یدعونه إلی الخروج إلیهم زمن معاویة، و هو یأبی.
السّیوطی، تاریخ الخلفاء،/ 206
(روی) أنّه: لمّا قبض الحسن علیه السّلام اجتمع نفر من أهل الکوفة فی دار رجل منهم، و کتبوا إلی الحسین کتابا یعزّونه علی أخیه الحسن، و یذکرون فیه: إنّا شیعتک و المصابون لمصیبتک، و المحزونون، لحزنک، و المنتظرون لأمرک، شرح اللّه صدرک، و غفر ذنبک، و رفع ذکرک، و أعلا قدرک، و ردّ علیک حقّک، و السّلام علیک و رحمة اللّه و برکاته.
الطّریحی، المنتخب، 2/ 417- 418
فاجتمع نفر من أهل الکوفة و وجوه الشّیعة، و کتبوا إلی الحسین علیه السّلام یعزّونه علی مصابه بأخیه، فاجتمعوا فی دار سلیمان بن صرد الخزاعیّ و کتبوا إلیه کتابا أوّله: بسم اللّه الرّحمن الرّحیم. إلی الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیه السّلام من شیعته و شیعة أبیه: أمّا بعد، فإنّا نحمد اللّه الّذی لا إله إلّا هو، و نسأله أن یصلّی علی محمّد و آل محمّد، و قد بلغنا وفات أخیک الحسن علیه السّلام، فرحمه اللّه یوم ولد و یوم یموت و یوم یبعث حیّا، و غفر اللّه له و ضاعف حسناته، و عظّم اللّه له الأجر و ألحقه بدرجة جدّه و أبیه صلّی اللّه علیه و اله، و ضاعف لک الأجر بالمصاب و جبر مصیبتک من بعده، فعند اللّه تحتسبه، فإنّا للّه و إنّا إلیه راجعون ممّا أصیبت به هذه الأمّة عامّة و ما رزیت به خاصّة، و لقد رزئت بالرّزء العظیم، و أصبت بالمصاب الجلیل، فاصبر یا أبا عبد اللّه علی ما أصابک، إنّ ذلک من عزم الأمور، و إنّک و الحمد للّه خلف لمن کان قبلک و اللّه تعالی یعطی رشده لمن سلک سبیلک و یهتدی بهدایتک، و نحن شیعتک، المصابون بمصیبتک، المحزونون بحزنک، المسرورون بسرورک، المنتظرون لأمرک، شرح اللّه صدرک، و أعلا شأنک، و رفع قدرک، و ردّ علیک حقّک، و السّلام و رحمة اللّه و برکاته.
ثمّ صار النّاس یقولون: إن هلک معاویة لم نعدل بالحسین علیه السّلام شیئا. و صاروا یختلفون إلیه و لا ینقطعون عنه.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 5- 6
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 32
و لکنّ الشّیعة فی العراق- خصوصا أهل الکوفة- لم یترکوا المواصلة و إرسال الوفود و الرّسائل المتوالیة إلی الحسین علیه السّلام و هو یجیبهم بالصّبر و التّریّث و انتظار الفرج بموت معاویة.
فکان جوابه علی آخر کتاب لهم سیّروه مع محمّد بن بشر الهمدانیّ و سفیان بن لیلی الهمدانیّ- و هما علی رأس وفد کبیر من أهل الکوفة- جاء فیه:
«لیکن کلّ امرئ منکم حلسا من أحلاس بیته ما دام هذا الرّجل (یعنی معاویة) حیّا، فإن یهلک- و أنتم أحیاء- رجونا أن یخیّر اللّه لنا، و یؤتینا رشدنا و لا یکلنا إلی أنفسنا، فإنّ اللّه مع الّذین اتّقوا و الّذین هم محسنون».
و بعد ذلک بقلیل قدم علیه المسیّب بن نجبة علی رأس وفد من الکوفة، یطالبون بخلع بیعة معاویة، و قالوا- فیما قالوا له- متأثّرین-:
«قد علمنا رأیک و رأی أخیک من قبل» فأجابهم الحسین علیه السّلام:
«إنّی لأرجو أن یعطی اللّه أخی علی نیّته، و أن یعطینی علی نیّتی فی حبّی جهاد الظّالمین».
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 82- 83
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 33

فأقام حسین [48/ أ] علی ما هو علیه من الهموم «1»، مرّة یرید أن یسیر إلیهم، و مرّة یجمع الإقامة.
فجاءه «2» أبو سعید الخدریّ، فقال: یا أبا عبد اللّه إنّی لکم ناصح، و «3» إنّی علیکم «3» مشفق، و قد بلغنی «4» أنّه کاتبک قوم من شیعتکم بالکوفة یدعونک إلی الخروج إلیهم، «4» فلا تخرج، فإنّی سمعت أباک رحمه اللّه یقول بالکوفة: و اللّه لقد مللتهم و أبغضتهم، «5» و ملّونی و أبغضونی، «6» و ما بلوت منهم وفاء «6»، «7» و من فاز بهم فاز بالسّهم الأخیب، و اللّه ما لهم ثبات «8»، و لا عزم أمر، «7» و لا صبر علی السّیف.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 54- عنه: ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 197، تهذیب ابن بدران، 4/ 326، مختصر ابن منظور، 7/ 137؛ ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2606، الحسین بن علیّ،/ 65؛ المزّی، تهذیب الکمال، 6/ 413؛ الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 197، تاریخ الإسلام، 2/ 340؛ ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 161؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 108
__________________________________________________
(1)- [تاریخ الإسلام: «مهموما»].
(2)- [التّهذیب: «فأتاه»].
(3- 3) [لم یرد فی تاریخ الإسلام و السّیر].
(4- 4) [تاریخ الإسلام: «أنّ قوما من شیعتکم کاتبوک» و فی السّیر: «أنّه کاتبک قوم من شیعتک»].
(5)- [لم یرد فی تاریخ الإسلام].
(6- 6) [البدایة: «و ما یکون منهم وفاء قط»].
(7- 7) [السّیر: «و لا لهم ثبات و لا عزم»].
(8)- فی الأصل یقرأ نیّات. [و فی ابن العدیم: «نیّات»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 34

و کان أهل الکوفة یکتبون «1» إلی حسین، یدعونه إلی الخروج «1» إلیهم فی خلافة «2» معاویة «3» کلّ ذلک یأبی «3». فقدّم منهم قوم إلی محمّد ابن الحنفیّة، فطلبوا إلیه «4» أن یخرج «4» معهم، فأبی، و جاء إلی الحسین «5» فأخبره بما عرضوا علیه «5»، و قال: إنّ القوم إنّما «6» یریدون أن یأکلوا بنا، و «7» یشیطوا دماءنا «7».
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 53- 54- عنه: ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 197، تهذیب ابن بدران، 4/ 326، مختصر ابن منظور، 7/ 136- 137؛ ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2606، الحسین بن علیّ،/ 65؛ المزّی، تهذیب الکمال، 6/ 413؛ الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 197، تاریخ الإسلام، 2/ 340، ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 161
__________________________________________________
(1- 1) [التّهذیب: «إلی الحسین و یسألونه الخروج»].
(2)- [فی السّیر و تاریخ الإسلام: «زمن»].
(3- 3) [التّهذیب: «فکان یأبی و لا یجیبهم.» و فی البدایة و النّهایة: «کلّ ذلک یأبی علیهم». و فی تاریخ الإسلام: «و هو یأبی»].
(4- 4) [السّیر: «المسیر»].
(5- 5) [فی السّیر: «فأخبره» و فی البدایة: «یعرض علیه أمرهم»].
(6)- [لم یرد فی السّیر].
(7- 7) [البدایة: «یستطیلوا بنا، و یستنبطوا دماء النّاس و دماءنا»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 35

و کتب مروان بن الحکم إلی معاویة: إنّی لست آمن أن یکون حسین مرصدا للفتنة، و أظنّ یومکم من حسین طویلا.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 54- عنه: ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 197، تهذیب ابن بدران، 4/ 327، مختصر ابن منظور، 7/ 137؛ ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2606، الحسین بن علیّ،/ 65؛ المزّی، تهذیب الکمال، 6/ 413؛ الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 198، تاریخ الإسلام، 2/ 341؛ ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 162
و کان رجال من أهل العراق و أشراف [ظ] أهل الحجاز، یختلفون إلی الحسین یجلّونه و یعظّمونه، و یذکرون فضله، و یدعونه إلی أنفسهم/ 477/ أو 238 ب/ و یقولون: إنّا لک عضد و ید. لیتّخذوا الوسیلة إلیه، و هم لا یشکون فی أنّ معاویة إذا مات لم یعدل النّاس بحسین أحدا، فلمّا کثر اختلافهم [ظ] إلیه؛ أتی عمرو بن عثمان بن عفّان، مروان ابن الحکم- و هو إذ ذاک عامل معاویة علی المدینة- فقال له: قد کثر اختلاف النّاس إلی حسین، و اللّه [إنّی] لأری أنّ لکم منه یوما عصیبا. فکتب مروان ذلک إلی معاویة، فکتب إلیه معاویة: أن اترک حسینا ما ترکک و لم یظهر لک عداوته، و [ما لم] یبد [لک] صفحته، و اکمن عنه کمون الشّری «1» إن شاء اللّه، و السّلام.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 366- 367، أنساب الأشراف، 3/ 152
و علی المدینة یومئذ مروان بن الحکم، فترقّی الخبر إلیه، فکتب إلی معاویة یعلمه أنّ رجالا من أهل العراق قدموا علی الحسین بن علیّ (رضی اللّه عنهما)، و هم مقیمون عنده
__________________________________________________
(1)- الظاهر أن هذا هو الصّواب أی راقبه فی خفاء و مواراة کمراقبة الأسد للصّید و نهوضه علیه غفلة. و فی الأصل: «الثّری».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 36
یختلفون إلیه، فاکتب إلیّ بالّذی تری. فکتب إلیه معاویة: لا تعرّض للحسین فی شی‌ء، فقد بایعنا، و لیس بناقض بیعتنا، و لا مخفر ذمّتنا. «1»
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 226
قال الکشیّ: و روی أنّ مروان بن الحکم، کتب إلی معاویة، و هو عامله علی المدینة:
أمّا بعد، فإنّ عمرو بن عثمان، ذکر أنّ رجالا من أهل العراق، و وجوه أهل الحجاز، یختلفون إلی الحسین بن علیّ، و ذکر أنّه لا یأمن وثوبه، و قد بحثت عن ذلک، فبلغنی أنّه یرید «2» الخلاف «3» یومه هذا، و لست آمن أن یکون هذا أیضا لما بعده، فاکتب إلیّ برأیک فی هذا، و السّلام.
فکتب إلیه معاویة: أمّا بعد، فقد بلغنی کتابک، و فهمت ما ذکرت فیه من أمر الحسین، فإیّاک أن تعرّض للحسین فی شی‌ء، و اترک حسینا ما ترکک، فإنّا لا نرید أن تعرّض «4» له فی شی‌ء ما وفی ببیعتنا، و لم ینز علی «5» سلطاننا، فاکمن عنه ما لم یبد لک صفحته، و السّلام.
الکشی، 1/ 250- 251- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 212؛ البحرانی، العوالم، 17/ 90؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 205؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 582
و کانت هذه الوفود و الرّسائل بین الحسین علیه السّلام و شیعته فی العراق مکشوفة أمام أعوان السّلطنة الأمویّة، فرفعوا أمر [ه] إلی معاویة. و ممّن کتب إلی معاویة فی ذلک مروان ابن الحکم- عامله علی المدینة- و ممّا جاء فی کتابه:
__________________________________________________
(1)- در آن هنگام، مروان حاکم مدینه بود که چون این خبر به او رسید، برای معاویه نامه نوشت و اطلاع داد که مردانی از اهل عراق پیش حسین علیه السّلام آمده‌اند و اکنون این‌جا مانده‌اند و با او آمدوشد دارند.
هرچه مصلحت می‌بینی برای من بنویس.
معاویه برای او نوشت: در هیچ کاری متعرّض حسین علیه السّلام مشو که او با ما بیعت کرده است و بیعت ما را نخواهد شکست و از پیمان تخلّف نخواهد ورزید.
دامغانی، ترجمه اخبار الطّوال،/ 272
(2)- [فی البحار و العوالم و الأسرار: «لا یرید»].
(3)- [العوالم: «الخلافة»].
(4)- [فی البحار و العوالم و الأسرار و أعیان الشّیعة: «نعرض»].
(5)- [فی البحار و العوالم و الأسرار و أعیان الشّیعة: «لم ینازعنا»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 37
«أمّا بعد، فإنّ عمرو بن عثمان ذکر أنّ رجالا من أهل العراق و وجوه أهل الحجاز یختلفون إلی الحسین بن علیّ، و أنّه لا یؤمن وثوبه، و قد بحثت عن ذلک، فبلغنی أنّه لا یرید الخلافة یومه هذا، فاکتب إلیّ برأیک و السّلام».
و کتب مروان إلی معاویة بعد ذلک کتابا آخر، جاء فیه:
«أمّا بعد، فقد کثر اختلاف النّاس إلی حسین، و اللّه إنّی لأری لکم منه یوما عصیبا».
فأجابه معاویة عن کتابیه بکتاب جاء فیه:
«أمّا بعد، فقد، بلغنی کتابک، و فهمت ما ذکرت فیه من أمر الحسین، فإیّاک أن تعرّض للحسین فی شی‌ء، و اترک حسینا ما ترکک، فإنّا لا نرید أن نعرض له بشی‌ء ما وفی بیعتنا و لم ینازعنا سلطاننا، فاکمن علیه ما لم یبد لک صفحته، و السّلام».
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 83
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 38

فکتب معاویة إلی الحسین: إنّ من أعطی اللّه صفقة یمینه و عهده لجدیر بالوفاء «1»، و قد أنبئت أنّ قوما من أهل الکوفة قد دعوک إلی الشّقاق، و أهل العراق «2» من قد جرّبت، قد أفسدوا علی أبیک و أخیک، فاتّق اللّه! و اذکر المیثاق، فإنّک متی تکدنی أکدک.
فکتب إلیه الحسین: أتانی کتابک و أنا بغیر الّذی بلغک عنّی «3» جدیر، «4» و الحسنات لا یهدی لها إلّا اللّه «4»، و ما [48/ ب] أردت لک محاربة، و لا علیک خلافا، و ما أظنّ لی عند اللّه عذرا فی ترک جهادک، و ما أعلم «5» فتنة أعظم من ولایتک أمر الأمّة «6».
فقال معاویة: إن أثرنا بأبی عبد اللّه إلّا أسدا «7».
و کتب إلیه معاویة أیضا فی بعض ما بلغه عنه: إنّی لأظنّ أنّ فی رأسک نزوة «8»! فوددت أنّی أدرکتها «9»، فأغفرها لک.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 54- 55- عنه: ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 198، تهذیب ابن بدران، 4/ 327، مختصر ابن منظور، 7/ 137؛ ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2606- 2607، الحسین بن علیّ،/ 65- 66؛ المزّی، تهذیب الکمال، 6/ 413- 414؛ الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 198، تاریخ الإسلام، 2/ 341؛ ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 162
__________________________________________________
(1)- [السّیر: «أن یفی»].
(2)- [السّیر: «هم»].
(3)- [لم یرد فی السّیر].
(4- 4) [لم یرد فی السّیر و تاریخ الإسلام].
(5)- [تاریخ الإسلام: «أعظم»].
(6)- [فی ابن عساکر و ابن العدیم و تهذیب الکمال و تاریخ الإسلام و البدایة: «هذه الأمّة» و لم یرد: «أمر الأمّة» فی السّیر].
(7)- [فی البدایة: «شرّا» و إلی هنا حکاه عنه فی السّیر و تاریخ الإسلام].
(8)- [فی ابن عساکر ط المحمودی: «فزوة» و فی التّهذیب: «فروة»].
(9)- [فی التّهذیب و تهذیب الکمال و البدایة: «أدرکها»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 39
و کتب إلی الحسین: أمّا بعد، فقد انتهت إلیّ منک أمور، لم أکن أظنّک بها رغبة عنها، و إنّ أحقّ النّاس بالوفاء لمن أعطی بیعة من کان مثلک، فی خطرک و شرفک و منزلتک الّتی أنزلک اللّه بها، فلا تنازع إلی قطیعتک، و اتّق اللّه، و لا تردّنّ هذه الأمّة فی فتنة، و انظر لنفسک و دینک و أمّة محمّد، و لا یستخفنّک الّذین لا یوقنون.
و کتب إلیه الحسین رضی اللّه عنه: أمّا بعد، فقد جاءنی کتابک تذکر فیه أنّه انتهت إلیک عنّی أمور؛ لم تکن تظنّنی بها، رغبة بی عنها، و إنّ الحسنات لا یهدی لها و لا یسدّد إلیها إلّا اللّه تعالی، و أمّا ما ذکرت أنّه رقی إلیک عنّی، فإنّما رقّاه الملّاقون المشّاؤون بالنّمیمة، المفرّقون بین الجمع، و کذب الغاوون المارقون، ما أردت حربا و لا خلافا، و إنّی لأخشی اللّه فی ترک ذلک منک و من حزبک القاسطین المحلّین، حزب الظّالم، و أعوان الشّیطان الرّجیم. ألست قاتل حجر، و أصحابه العابدین المخبتین؟ الّذین کانوا یستفظعون البدع، و یأمرون بالمعروف، و ینهون عن المنکر، فقتلتهم ظلما و عدوانا، من بعد ما أعطیتهم المواثیق الغلیظة، و العهود المؤکّدة، جرأة علی اللّه و استخفافا بعهده، أ و لست بقاتل عمرو بن الحمق، الّذی أخلقت و أبلت وجهه العبادة؟ فقتلته من بعد ما أعطیته من العهود ما لو فهمته العصم «1»، نزلت من شعف «2» الجبال، أ و لست المدّعی زیادا فی الإسلام «3»، فزعمت أنّه ابن أبی سفیان، و قد قضی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم: أنّ الولد للفراش «4» و للعاهر الحجر «5»، ثمّ سلّطته علی أهل الإسلام، یقتلهم و یقطع أیدیهم و أرجلهم من خلاف، و یصلّبهم علی جذوع النّخل؟ سبحان اللّه یا معاویة! لکأنّک لست من هذه الأمّة، و لیسوا منک.
أ و لست قاتل الحضرمیّ الّذی کتب إلیک فیه زیاد «6»: أنّه علی دین علیّ کرّم اللّه وجهه،
__________________________________________________
(1)- العصم جمع أعصم و هی الوعول الّتی تعتصم بأعلی الجبال.
(2)- شعف الجبال. قننها و أعالیها.
(3)- زیاد. هو زیاد بن أبیه، کان أبو سفیان والد معاویة قد أنکر أنّه ابنه و ادّعی أنّ زوجته أتت به من سفاح، و کان ذلک فی الجاهلیّة، فسمّی زیاد بن أبیه لأنّه لا یعلم له أب، فألحقه معاویة بأبیه و جعله أخاه و سمّاه زیاد بن أبی سفیان، و استعان به علی المسلمین کما ذکر الحسین رضی اللّه عنه.
(4)- أی ینسب لأمّه لأنّها هی الفراش.
(5)- العاهر: الزّانی و الزّانیة لهما الرّجم بالحجارة، أو المعنی العاهر الزّانی له الرّجم و لا ینسب له الولد.
(6)- [فی المطبوع: «زیادة»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 40
و دین علیّ هو دین ابن عمّه صلی اللّه علیه و سلم، الّذی أجلسک مجلسک الّذی أنت فیه، و لو لا ذلک کان أفضل شرفک و شرف آبائک تجشّم الرّحلتین: رحلة الشّتاء و الصّیف «1»، فوضعها اللّه عنکم بنا، منّة علیکم. و قلت فیما قلت: لا تردّ هذه الأمّة فی فتنة، و إنّی لا أعلم لها فتنة أعظم من إمارتک علیها. و قلت فیما قلت: انظر لنفسک و لدینک و لأمّة محمّد، و إنّی و اللّه ما أعرف أفضل من جهادک، فإن أفعل، فإنّه قربة إلی ربّی، و إن لم أفعله، فأستغفر اللّه لدینی، و أسأله التّوفیق لما یحبّ و یرضی. و قلت فیما قلت: متی تکدنی أکدک، فکدنی یا معاویة فیما بدا لک، فلعمری لقدیما یکاد الصّالحون، و إنّی لأرجو أن لا تضرّ إلّا نفسک، و لا تمحق إلّا عملک، فکدنی ما بدا لک، و اتّق اللّه یا معاویة، و اعلم أنّ للّه کتابا لا یغادر صغیرة و لا کبیرة إلّا أحصاها. و اعلم أنّ اللّه لیس بناس لک قتلک بالظّنّة، و أخذک بالتّهمة، و إمارتک صبیّا یشرب الشّراب، و یلعب بالکلاب، ما أراک إلّا و قد أوبقت نفسک، و أهلکت دینک، و أضعت الرّعیّة، و السّلام.
ابن قتیبة، الإمامة و السّیاسة، 1/ 154، 155- 157
و کتب معاویة إلی الحسین: أمّا بعد، فقد انهیت إلیّ عنک أمور إن کانت حقّا، فإنّی لم أکن أظنّها بک رغبة عنها، و إن کانت باطلا، فأنت أسعد النّاس بمجانبتها، و بحظّ نفسک تبدأ، و بعهد اللّه توفی، فلا تحملنی علی قطیعتک و الإساءة إلیک، فإنّی متی أنکرک تنکرنی و متی تکدنی أکدک، فاتّق اللّه یا حسین فی شقّ عصا الأمّة؛ و أن تردّهم فی فتنة.
فکتب إلیه الحسین کتابا غلیظا یعدّد علیه فیه ما فعل فی أمر زیاد، و فی قتل حجر، و یقول له: إنّک فتنت بکید الصّالحین مذ خلقت؟! فکدنی ما بدا لک.
و کان آخر الکتاب: و السّلام علی من اتّبع الهدی.
فکان معاویة یشکو ما کتب به الحسین إلیه إلی النّاس، فقیل له: اکتب إلیه کتابا تعیبه و أباه فیه. فقال: ما عسیت أن أقول فی أبیه إلّا أن أکذب، و مثلی لا یعیب أحدا
__________________________________________________
(1)- یرید کان أکبر شرفک أن تتاجر کما کان یتاجر أبوک فتذهب فی الشّتاء و الصّیف إلی الشّام و إلی الیمن للتّجارة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 41
بالباطل، و ما عسیت أن أقول فی حسین، و لست أراه للعیب موضعا «1»، إلّا أنّی قد أردت أن أکتب إلیه. فأتوعّده و أتهدّده، ثمّ رأیت ألّا أجیبه.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 367، أنساب الأشراف، 3/ 153- 155
قالوا: و کتب معاویة إلی الحسین بن علیّ (رضی اللّه تعالی عنهم): أمّا بعد، فقد انتهت إلیّ عنک أمور أرغب بک عنها، فإن کانت حقّا لم أقارّک علیها، و لعمری إنّ من أعطی صفقة یمینه و عهد اللّه و میثاقه لحریّ بالوفاء، و إن کانت باطلا فأنت أسعد النّاس بذلک، و بحظّ نفسک تبدأ، و بعهد اللّه توفی، فلا تحملنی علی قطیعتک و الإساءة بک، فإنّی متی أنکرک تنکرنی، و متی تکدنی أکدک، فاتّق شقّ عصا هذه الأمّة و أن یرجعوا علی یدک إلی الفتنة، فقد جرّبت النّاس و بلوتهم، و أبوک کان أفضل منک، و قد کان اجتمع علیه رأی الّذین یلوذون بک، و لا أظنّه یصلح لک منهم ما کان فسد علیه، فانظر لنفسک و دینک وَ لا یَسْتَخِفَّنَّکَ الَّذِینَ لا یُوقِنُونَ «2».
فکتب إلیه الحسین: أمّا بعد، فقد بلغنی کتابک تذکر أنّه بلغتک عنّی أمور ترغب عنها، فإن کانت حقّا لم تقارّنی علیها، و لن یهدی إلی الحسنات و یسدّد لها إلّا اللّه، فأمّا ما نمی إلیک فإنّما رقّاه الملاقون المشّاؤون بالنّمائم المفرّقون بین الجمیع، و ما أرید حربا لک و لا خلافا علیک، و أیم اللّه لقد ترکت ذلک و أنا أخاف اللّه فی ترکه، و ما أظنّ اللّه راضیا عنّی بترک محاکمتک إلیه، و لا عاذری دون الإعذار إلیه فیک و فی أولیائک القاسطین الملحدین، حزب الظّالمین و أولیاء الشّیاطین، ألست قاتل حجر بن عدیّ و أصحابه المصلّین العابدین، الّذین ینکرون الظّلم، و یستعظمون البدع، و لا یخافون فی اللّه لومة لائم، ظلما و عدوانا، بعد إعطائهم الأمان بالمواثیق و الأیمان المغلّظة؟ أ و لست قاتل عمرو ابن الحمق صاحب رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم الّذی أبلته العبادة و صفّرت لونه و أنحلت جسمه؟! أ و لست المدّعی زیاد بن سمیّة المولود علی فراش عبید عبد ثقیف، و زعمت أنّه ابن أبیک و قد قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم: «الولد للفراش و للعاهر الحجر»، فترکت سنّة رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم،
__________________________________________________
(1)- فویل للّذین یعرفون نعمة اللّه ثمّ ینکرونها.
(2)- سورة الرّوم- الآیة: 60.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 42
و خالفت أمره متعمّدا، و اتّبعت هواک مکذّبا، بغیر هدی من اللّه، ثمّ سلّطته علی العراقین فقطع أیدی المسلمین و سمل أعینهم، و صلبهم علی جذوع النّخل، کأنّک لست من الامّة و کأنّها لیست منک، و قد قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم: «من الحق بقوم نسبا لهم فهو ملعون»، أ و لست صاحب الحضرمیّین الّذین کتب إلیک ابن سمیّة أنّهم علی دین علیّ، فکتبت إلیه:
اقتل من کان علی دین علیّ و رأیه، فقتلهم و مثّل بهم بأمرک، و دین علیّ دین محمّد صلی اللّه علیه و سلم الّذی کان یضرب علیه أباک، و الّذی انتحالک إیّاه أجلسک مجلسک هذا، و لو لا هو کان أفضل شرفک تجشّم الرّحلتین فی طلب الخمور، و قلت: انظر لنفسک و دینک و الامّة و اتّق شقّ عصا الالفة و أن تردّ النّاس إلی الفتنة، فلا أعلم فتنة علی الامّة أعظم من ولایتک علیها، و لا أعلم نظرا لنفسی و دینی أفضل من جهادک، فإن أفعله فهو قربة إلی ربّی، و إن أترکه فذنب أستغفر اللّه منه فی کثیر من تقصیری، و أسأل اللّه توفیقی لأرشد أموری؛ و أمّا کیدک إیّای فلیس یکون علی أحد أضرّ منه علیک، کفعلک بهؤلاء النّفر الّذین قتلتهم و مثّلت بهم بعد الصّلح من غیر أن یکونوا قاتلوک و لا نقضوا عهدک، إلّا مخافة أمر لو لم تقتلهم متّ قبل أن یفعلوه، أو ماتوا قبل أن یدرکوه، فأبشر یا معاویة بالقصاص، و أیقن بالحساب، و اعلم أنّ للّه کتابا لا یغادر صغیرة و لا کبیرة إلّا أحصاها، و لیس اللّه بناس لک أخذک بالظّنّة، و قتلک أولیاءه علی الشّبهة و التّهمة، و أخذک النّاس بالبیعة لإبنک، غلام سفیه یشرب الشّراب، و یلعب بالکلاب، و لا أعلمک إلّا خسرت نفسک، و أوبقت دینک، و أکلت أمانتک، و غششت رعیّتک، و تبوّأت مقعدک من النّار ف بُعْداً لِلْقَوْمِ الظَّالِمِینَ* «1»
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 5/ 128- 130
و کتب إلی الحسین: أمّا بعد، فقد انتهت إلیّ أمور عنک لست بها حریّا لأنّ من أعطی‌صفقة یمینه جدیر بالوفاء، فاعلم رحمک اللّه أنّی متی أنکرک تستنکرنی، و متی تکدنی أکدک، فلا یستفزّنّک السّفهاء الّذین یحبّون الفتنة و السّلام. فکتب إلیه الحسین رضی اللّه عنه: ما أرید حربک و لا الخلاف علیک. قالوا: و لم یر الحسن و لا الحسین طول حیاة معاویة منه سوءا فی أنفسهما و لا مکروها، و لا قطع عنهما شیئا ممّا کان شرط لهما، و لا تغیّر لهما عن
__________________________________________________
(1)- سورة هود- الآیة: 44.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 43
برّ «1».
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 226
و عن الحسین بن علیّ علیه السّلام أنّه کتب إلی معاویة کتابا یقرّعه فیه و یبکّته بأمور صنعها.
کان فیه: ثمّ ولّیت ابنک و هو غلام یشرب الشّراب و یلهو بالکلاب، فخنت أمانتک و أخربت رعیّتک، و لم تؤدّ نصیحة ربّک، فکیف تولّی علی أمّة محمّد من یشرب المسکر؟
و شارب المسکر من الفاسقین، و شارب المسکر من الأشرار. و لیس شارب المسکر بأمین علی درهم. فکیف علی الأمّة؟ فعن قلیل ترد علی عملک حین تطوی صحائف الاستغفار. و ذکر باقی الحدیث بطوله.
القاضی النّعمان، دعائم الإسلام، 2/ 131
و کتب معاویة إلی الحسین بن علیّ علیه السّلام: أمّا بعد- فقد انتهیت إلیّ أمور عنک. إن کانت حقّا «2» فقد أظنّک ترکتها رغبة فدعها «2»، و لعمر اللّه، إنّ من أعطی اللّه عهده و میثاقه لجدیر بالوفاء، «3» و إن کان الّذی بلغنی باطلا، فإنّک أنت أعدل النّاس لذلک، وعظ نفسک، فاذکره و لعهد اللّه أوف، فإنّک متی ما «4» أنکرک تنکرنی، و متی أکدک تکدنی «3»، «4» فاتّق شقّک عصا هذه الأمّة، و أن یردّهم اللّه علی یدیک فی فتنة، و قد عرفت النّاس و بلوتهم، فانظر
__________________________________________________
(1)- و برای امام حسین علیه السّلام نوشت: امّا بعد، خبرهایی از ناحیه تو به من رسیده است که شایسته تو نیست. چه آن‌کس که با دست راست خود بیعت می‌کند، شایسته است وفادار بماند و خدایت رحمت کند.
بدان‌که اگر من حق تو را انکار کردم، تو هم حق مرا انکار کن و اگر با من مکر کنی، من هم‌چنان خواهم کرد. فرومایگانی که دوستدار فتنه و آشوبند تو را نفریبند و السّلام.
امام حسین علیه السّلام برای او نوشت: «من نمی‌خواهم با تو جنگ و برخلاف تو قیام کنم.» گویند: در مدّت زندگی معاویه هیچ‌گونه بدی یا کار ناپسندی از او نسبت به امام حسن و امام حسین سر نزد (1) و او هیچ چیز از اموری را که شرط کرده بود، از آنان دریغ نداشت و در نیکی کردن نسبت به آنها تغییر روش نداد.
(1). براستی عجیب است! چه آزاری مهمتر از این که حضرت مجتبی سلام اللّه علیه را با دسیسه مسموم کرد، و حاکم او از دفن جسد مطهّر او در کنار مرقد جدّ بزرگوارش جلوگیری کرد، و مواد صلحنامه را رفتار نکرد، و بزرگ‌مردی چون حجر بن عدی را کشت و در مسجد کوفه رسما اعلان کرد که مواد صلحنامه و شرایط آن را زیر پا می‌نهم. (م)
دامغانی، ترجمه اخبار الطّوال،/ 272- 273
(2) (2- 2) [أعیان الشّیعة: «فإنّی أرغب بک عنها»].
(3) (3- 3) [أعیان الشّیعة: «و إن أحقّ النّاس بالوفاء من کان مثلک فی خطرک و شرفک و منزلتک الّتی أنزلک اللّه بها و نفسک فاذکر و بعهد اللّه أوف فإنّک متی تنکرنی أنکرک و متی تکدنی أکدک»].
(4) (4- 4) [فی البحار و العوالم: «تنکرنی أنکرک و متی تکدنی أکدک»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 44
لنفسک و لدینک، و لأمّة محمّد صلّی اللّه علیه و اله و لا یستخفّنّک «1» السّفهاء و الّذین لا یعلمون.
فلمّا وصل الکتاب إلی الحسین علیه السّلام، کتب إلیه: أمّا بعد- فقد بلغنی کتابک، تذکر أنّه قد بلغک «2» عنّی أمور أنت لی عنها راغب و أنا لغیرها عندک جدیر، فإنّ الحسنات لا یهدی لها و لا یردّ «3» إلیها إلّا اللّه، و أمّا ما ذکرت أنّه انتهی «4» إلیک عنّی، فإنّه إنّما رقّاه إلیک الملّاقون المشّاؤون بالنّمیم «5»، و ما أرید لک حربا و لا علیک خلافا، و أیم اللّه، أنّی لخائف للّه فی ترک ذلک، «6» و ما أظنّ اللّه راضیا بترک ذلک، و لا عاذرا بدون «6» الإعذار فیه إلیک، و فی أولیائک «7» القاسطین الملحدین حزب الظّلمة و أولیاء الشّیاطین.
ألست القاتل حجر بن عدیّ أخا کندة، و المصلّین العابدین الّذین کانوا ینکرون الظّلم، و یستعظمون البدع «8»، و لا یخافون فی اللّه لومة لائم؟ ثمّ قتلتهم ظلما و عدوانا من بعد ما کنت أعطیتهم الأیمان المغلّظة و المواثیق المؤکّدة، لا تأخذهم بحدث کان بینک و بینهم، «9» و لا بإحنة تجدها فی نفسک «9».
أ و لست قاتل عمرو بن الحمق صاحب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله العبد الصّالح الّذی أبلته العبادة، فنحل جسمه و صفرت لونه؟ «10» بعد ما أمّنته و أعطیته من «11» عهود اللّه و مواثیقه ما لو أعطیته طائرا لنزل إلیک من رأس الجبل، ثمّ قتلته جرأة علی ربّک و استخفافا بذلک العهد «11»، أ و لست المدّعی زیاد ابن سمیّة المولود علی فراش عبید ثقیف؟ فزعمت أنّه ابن أبیک، و قد قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم: الولد للفراش و للعاهر الحجر، فترکت سنّة رسول اللّه
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «یستخفّنّک»].
(2)- [أعیان الشّیعة: «انتهت إلیک»].
(3)- [فی البحار و العوالم و أعیان الشّیعة: «یسدّد»].
(4)- [أعیان الشّیعة: «رقی»].
(5)- [زاد فی أعیان الشّیعة: «المفرّقون بین الجمع و کذب الغاوون»].
(6- 6) [أعیان الشّیعة: «منک و من»].
(7)- [فی البحار و العوالم: «أولئک»].
(8)- [زاد فی أعیان الشّیعة: «و یأمرون بالمعروف و ینهون عن المنکر»].
(9- 9) [أعیان الشّیعة: «جرأة علی اللّه و استخفافا بعهده»].
(10)- [زاد فی أعیان الشّیعة: «فقتلته»].
(11- 11) [أعیان الشّیعة: «العهود ما لو فهمته العصم لنزلت من رؤوس الجبال»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 45
صلّی اللّه علیه و اله تعمّدا و تبعت هواک بغیر هدی من اللّه.
ثمّ سلّطته علی العراقین «1»، یقطع أیدی المسلمین و أرجلهم، و یسمل أعینهم، و یصلّبهم علی جذوع النّخل، کأنّک لست من هذه الأمّة و لیسوا منک.
أ و لست صاحب الحضرمیّین الّذین کتب فیهم ابن سمیّة: إنّهم کانوا علی دین علیّ علیه السّلام؟ فکتبت «2» إلیه: أن اقتل کلّ من کان علی «3» دین علیّ، فقتلهم و مثّلهم، و دین علیّ علیه السّلام سرّ اللّه «3» الّذی کان یضرب علیه أباک و یضربک، و به جلست مجلسک الّذی جلست، و لو لا ذلک لکان شرفک و شرف «4» أبیک الرّحلتین «4».
و قلت فیما قلت: «انظر لنفسک و لدینک و لأمّة محمّد و اتّق شقّ عصا هذه الأمّة و أن تردّهم إلی فتنة» و إنّی لا أعلم فتنة أعظم علی هذه الأمّة من ولایتک علیها، و لا أعظم «5» نظرا لنفسی و لدینی و لأمّة محمّد صلّی اللّه علیه و اله «6» و علینا «6» أفضل من أن أجاهدک، فإن فعلت فإنّه قربة إلی اللّه، و إن ترکته فإنّی أستغفر اللّه لدینی «7» و أسأله توفیقه لإرشاد أمری.
و قلت فیما قلت: «أنّی إن أنکرتک تنکرنی و إن أکدک تکدنی» فکدنی ما بدا لک، فإنّی أرجو أن لا یضرّنی کیدک فیّ، و أن لا یکون علیّ أحد أضرّ منه علی نفسک، علی أنّک قد رکبت بجهلک و تحرّصت علی نقض عهدک، و لعمری ما وفیت بشرط.
و لقد نقضت عهدک بقتلک هؤلاء النّفر الّذین قتلتهم بعد الصّلح و الأیمان و العهود و المواثیق، فقتلتهم من غیر أن یکونوا قاتلوا و قتلوا، و لم تفعل ذلک بهم إلّا لذکرهم فضلنا و تعظیمهم حقّنا، فقتلتهم مخافة أمر لعلّک لو لم تقتلهم متّ قبل أن یفعلوا، أو ماتوا قبل أن یدرکوا.
__________________________________________________
(1)- [أعیان الشّیعة: «أهل الإسلام یقتلهم و»].
(2)- [فی المطبوع: «فکتب»].
(3- 3) [أعیان الشّیعة: «هو دین ابن عمّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم»].
(4- 4) [أعیان الشّیعة: «آبائک تجثم الرّحلتین رحلة الشّتاء و الصّیف»].
(5)- [فی البحار و العوالم: «و لا أعلم»].
(6- 6) [لم یرد فی أعیان الشّیعة].
(7)- [فی البحار و العوالم: «لذنبی»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 46
فأبشر یا معاویة بالقصاص و استیقن بالحساب، و اعلم أنّ للّه تعالی کتابا لا یغادر صغیرة و لا کبیرة إلّا أحصاها، و لیس اللّه بناس لأخذک بالظّنّه و قتلک أولیاءه علی التّهم و نقل «1» أولیائه من دورهم إلی دار الغربة، و أخذک للنّاس ببیعة ابنک غلام حدث یشرب الخمر، و یلعب بالکلاب.
لا أعلمک «2» إلّا و قد خسّرت نفسک، و تبّرت «3» دینک، و غششت رعیّتک، و أخربت أمانتک، و سمعت مقالة السّفیه الجاهل، و أخفت الورع التّقیّ لأجلهم، و السّلام.
فلمّا قرأ معاویة الکتاب، قال: لقد کان فی نفسه ضبّ ما أشعر به.
فقال یزید: یا أمیر المؤمنین أجبه جوابا تصغر «4» إلیه نفسه، و تذکّر فیه أباه بشی‌ء فعله.
قال: و دخل عبد اللّه بن عمرو بن العاص، فقال له معاویة: أما رأیت ما کتب به الحسین؟
قال: و ما هو؟ قال: فأقرأه الکتاب، فقال: و ما یمنعک أن تجیبه بما یصغر إلیه نفسه؟ و إنّما قال ذلک فی هوی معاویة، فقال یزید: «5» کیف رأیت یا أمیر المؤمنین رأی «5»؟ فضحک معاویة، فقال: أمّا یزید فقد أشار علیّ بمثل رأیک، قال عبد اللّه: فقد أصاب یزید.
فقال معاویة: أخطأتما أرأیتما لو أنّی ذهبت لعیب علیّ محقّا ما عسیت أن أقول فیه، و مثلی لا یحسن أن یعیب بالباطل و ما لا یعرف، و متی ما عبت به رجلا بما لا یعرفه النّاس لم یخول به صاحبه «6»، و لا یراه النّاس شیئا و کذّبوه، و ما عسیت أن أعیب حسینا، و اللّه ما أری للعیب فیه موضعا، و قد رأیت أن أکتب إلیه أتوعّده و أتهدّده ثمّ رأیت ألّا أفعل و لا أفحله «7».
__________________________________________________
(1)- [فی البحار و أعیان الشّیعة: «نفیک» و فی العوالم: «نقلک»].
(2)- [أعیان الشّیعة: «ما أراک»].
(3)- [فی البحار و أعیان الشّیعة: «بترت»].
(4)- [أعیان الشّیعة: «یصغر»].
(5- 5) [أعیان الشّیعة: «رأیت یا أمیر المؤمنین رأیی»].
(6)- [فی البحار و العوالم: «لم یحفل بصاحبه»].
(7)- [فی البحار و العوالم: «لا أمحکه»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 47
الکشی، 1/ 252- 259- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 212- 214؛ البحرانی، العوالم، 17/ 90- 93؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 582- 583
و قال علیه السّلام- فی جواب کتاب کتب إلیه معاویة علی طریق الاحتجاج-:
أمّا بعد: فقد بلغنی کتابک أنّه بلغک عنّی أمور أنّ بی عنها غنی، و زعمت أنّی راغب فیها، و أنا بغیرها عنک جدیر، أمّا رقی إلیک عنّی، فإنّه رقّاه إلیک الملّاقون المشّاؤون بالنّمائم المفرّقون بین الجمع، کذب السّاعون الواشون، ما أردت حربک و لا خلافا علیک، و أیم اللّه أنّی لأخاف اللّه عزّ ذکره فی ترک ذلک، و ما أظنّ اللّه تبارک و تعالی براض عنّی بترکه، و لا عاذری بدون الاعتذار إلیه فیک، و فی أولئک القاسطین الملبّین حزب الظّالمین، بل أولیاء الشّیطان الرّجیم، ألست قاتل حجر بن عدیّ أخی کندة و أصحابه الصّالحین المطیعین العابدین، کانوا ینکرون الظّلم، و یستعظمون المنکر و البدع، و یؤثرون حکم الکتاب، و لا یخافون فی اللّه لومة لائم، فقتلتهم ظلما و عدوانا، بعد ما کنت أعطیتهم الأیمان المغلّظة، و المواثیق المؤکّدة، لا تأخذهم بحدث کان بینک و بینهم، و لا بإحنة تجدها فی صدرک علیهم، أ و لست قاتل عمرو بن الحمق صاحب رسول اللّه، العبد الصّالح الّذی أبلته العبادة فصفرت لونه، و نحلت جسمه، بعد أن أمّنته و أعطیته من عهود اللّه عزّ و جلّ و میثاقه ما لو أعطیته العصم ففهمته لنزلت إلیک من شعف الجبال، ثمّ قتلته جرأة علی اللّه عزّ و جلّ، و استخفافا بذلک العهد؟ أ و لست المدّعی زیاد بن سمیّة، المولود علی فراش عبید عبد ثقیف، فزعمت أنّه ابن أبیک، و قد قال رسول اللّه: «الولد للفراش و للعاهر الحجر» فترکت سنّة رسول اللّه، و اتّبعت هواک بغیر هدی من اللّه، ثمّ سلّطته علی أهل العراق، فقطع أیدی المسلمین و أرجلهم و سمل أعینهم، و صلّبهم علی جذوع النّخل، کأنّک لست من هذه الأمّة، و لیسوا منک؟ أ و لست صاحب الحضرمیّین الّذین کتب إلیک فیهم ابن سمیّة: أنّهم علی دین علیّ و رأیه، فکتبت إلیه: اقتل کلّ من کان علی دین علیّ علیه السّلام و رأیه، فقتلهم، و مثّل بهم بأمرک، و دین علیّ و اللّه و [دین] ابن [عمّ] علیّ الّذی کان یضرب علیه أباک، و هو أجلسک بمجلسک الّذی أنت فیه و لو لا ذلک لکان أفضل شرفک
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 48
و شرف أبیک تجشّم الرّحلتین اللّتین بنا منّ اللّه علیکم، فوضعهما عنکم؟ و قلت فیما تقول:
انظر [ل] نفسک و لدینک و لأمّة محمّد صلّی اللّه علیه و اله، و اتّق شقّ عصا هذه الأمّة، و أن تردّهم فی فتنة. فلا أعرف فتنة أعظم من ولایتک علیها، و لا أعلم نظرا لنفسی و ولدی و أمّة جدّی أفضل من جهادک، فإن فعلته فهو قربة إلی اللّه عزّ و جلّ، و إن ترکته فأستغفر اللّه لذنبی و أسأله توفیقی لإرشاد أموری. و قلت فیما تقول: إن أنکرک تنکرنی، و إن أکدک تکدنی، و هل رأیک إلّا کید الصّالحین منذ خلقت؟! فکدنی ما بدا لک إن شئت فإنّی أرجو أن لا یضرّنی کیدک، و أن لا یکون علی أحد أضرّ منه علی نفسک، علی أنّک تکید فتوقظ عدوّک، و توبق نفسک، کفعلک بهؤلاء الّذین قتلتهم و مثّلت بهم بعد الصّلح و الأیمان و العهد و المیثاق، فقتلتهم من غیر أن یکونوا قتلوا إلّا لذکرهم فضلنا، و تعظیمهم حقّنا، بما به شرفت و عرفت، مخافة أمر لعلّلک لو لم تقتلهم متّ قبل أن یفعلوا، أو ماتوا قبل أن یدرکوا، أبشر یا معاویة بقصاص، و استعدّ للحساب، و اعلم أنّ للّه عزّ و جلّ کتابا لا یغادر صغیرة و لا کبیرة إلّا أحصاها و لیس اللّه تبارک و تعالی بناس أخذک بالظّنّة، و قتلک أولیاءه بالتّهمة، و نفیک إیّاهم من دار الهجرة إلی دار الغربة و الوحشة و أخذک النّاس ببیعة ابنک، غلام من الغلمان، یشرب الشّراب، و یلعب بالکعاب، لا أعلمک إلّا قد خسرت نفسک، و شریت دینک، و غششت رعیّتک، و أخزیت أمانتک، و سمعت مقالة السّفیه الجاهل، و أخفت التّقیّ الورع الحلیم.
قال: فلمّا قرأ معاویة کتاب الحسین علیه السّلام، قال: لقد کان فی نفسه ضبّ علیّ ما کنت أشعر به.
فقال ابنه یزید، و عبد اللّه بن أبی عمیر بن جعفر: أجبه جوابا شدیدا تصغر إلیه نفسه، و تذکر أباه بأسوأ فعله و آثاره.
فقال: کلّا أ رأیتنا لو أنّی أردت أن أعیب علیّا محقّا ما عسیت أن أقول، إنّ مثلی لا یحسن به أن یعیب بالباطل، و ما لا یعرف النّاس، و متی عبت رجلا بما لا یعرف لم یحفل به صاحبه و لم یره شیئا، و ما عسیت أن أعیب حسینا، و ما أری للعیب فیه موضعا، إلّا
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 49
أنّی قد أردت أن أکتب إلیه و أتوعّده و أهدّده، و أجهّله، ثمّ رأیت أن لا أفعل.
قال: فما کتب إلیه بشی‌ء یسوءه، و لا قطع عنه شیئا کان یصله به، کان یبعث إلیه فی کلّ سنة ألف ألف درهم سوی عروض و هدایا من کلّ ضرب.
الطّبرسی، الاحتجاج، 2/ 20- 22
و روی أنّ معاویة بن أبی سفیان کتب إلی الحسین رضی اللّه عنه: إنّی لأظنّ فی رأسک نزوة، و لا بدّ لک من إظهارها، وددت لو أدرکتها فأغتفرها لک.
ابن خلّکان، وفیات الأعیان، 6/ 353
و صار النّاس یقولون: إن هلک معاویة یکن الأمر للحسین علیه السّلام فبلغ ذلک معاویة، فبعث یستعتب الحسین بکلام یذکر فیه: أمّا بعد، فقد بلغنی عنک أمور و أسباب و أظنّها باطلة، فلا تسمعنی [؟] إلی قطیعتک یا أبا عبد اللّه، فمتی أکرمتنی أکرمتک و متی أهنتنی أهنتک، فلا تشقّ عصا هذه الأمّة، فقد جرّبتهم و بلوتهم، و أبوک من قبلک کان أفضل منک و قد أفسدوا علیه رأیه، و إیّاک [أن] تسمع کلام السّفهاء الّذین لا یعلمون بعواقب الأمور. فکتب الحسین علیه السّلام کتابا إلیه یعتذر فیه [!].
الطّریحی، المنتخب، 2/ 418
فبلغ ذلک معاویة بن أبی سفیان، فکتب إلیه کتابا یقول فیه: بسم اللّه الرّحمن الرّحیم من معاویة بن أبی سفیان، أمّا بعد، فقد بلغنی عنک أمور و أسباب قد انتهت إلیّ و أظنّها باطلة، و لعمری إنّه إن کان ما بلغنی عنک کما ظننت، فأنت بذلک أسعد، و بعهد اللّه أوفی، فلا تحملنی علی أن أقطعک، فإنّک متی تکدنی أکدک، و متی تکرمنی أکرمک، و لا تشقّ عصا هذه الأمّة، فقد خبرتهم و بلوتهم، فانظر لنفسک و لدینک، و لا یستخفّنّک السّفهاء الّذین لا یعلمون، و السّلام علیک و رحمة اللّه و برکاته.
قال: و کتب الحسین علیه السّلام کتابا یقول فیه: بسم اللّه الرّحمن الرّحیم أمّا بعد، فقد وصلنی کتابک، و فهمت ما ذکرت، و معاذ اللّه أن أنقض عهدا عهده إلیک أخی الحسن
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 50
علیه السّلام، و أمّا ما ذکرت من الکلام، فإنّه أوصله إلیک الوشاة الملقون بالنّمائم المفرّقون بین الجماعات، فإنّهم و اللّه یکذبون.
فلمّا وصل الکتاب إلی معاویة بن أبی سفیان أمسک عنه، و لم یجبه، و أوصله، و لم یقطع صلته، و کان یبعث إلیه فی کلّ سنة ألف ألف دینار سوی الهدایا من کلّ صنف.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 6- 7
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 51

و یروی: إنّ معاویة بن أبی سفیان لمّا نصب یزید لولایة العهد، أقعده فی قبّة حمراء، فجعل النّاس یسلّمون علی معاویة، ثمّ یمیلون إلی یزید حتّی جاء رجل ففعل ذلک، ثمّ رجع إلی معاویة، فقال: یا أمیر المؤمنین، اعلم أنّک لو لم تولّ هذا أمور المسلمین لأضعتها، و الأحنف جالس، فقال له معاویة: ما بالک لا تقول یا أبا بحر. فقال: أخاف اللّه إن کذبت، و أخافکم إن صدقت. فقال: جزاک اللّه عن الطّاعة خیرا و أمر له بألوف.
فلمّا خرج الأحنف لقیه الرّجل بالباب، فقال: یا أبا بحر، إنّی لأعلم أنّ شرّ من خلق اللّه هذا و ابنه، و لکنّهم قد استوثقوا من هذه الأموال بالأبواب و الأقفال، فلسنا نطمع فی استخراجها إلّا بما سمعت، فقال له الأحنف: یا هذا أمسک، فإنّ ذا الوجهین خلیق، ألّا یکون عند اللّه وجیها.
المبرّد، الکامل، 1/ 30
فلمّا کان من الغد، بعث معاویة إلی الضّحّاک بن قیس، فدعاه و قال: إنّی قد عزمت علی الکلام، و إذا غصّ المجلس بأهله و رأیتنی ساکتا فکن أنت الّذی تدعونی إلی أمر بیعة یزید و حضنی علی بیعته.
قال: ثمّ أرسل معاویة إلی وجوه النّاس فأحضرهم بمجلسه، فلمّا اجتمعوا، بدأ معاویة بالکلام، فحمد اللّه و أثنی علیه، ثمّ إنّه عظّم الإسلام و حرمته، ثمّ ذکر ما أمر اللّه به من طاعة ولاة الأمر، ثمّ ذکر یزید و فضله فی قریش و علمه بالسّیاسة؛ فعارضه الضّحّاک بن قیس، و قال: یا أمیر المؤمنین! إنّه/ لا بدّ للنّاس من وال بعدک و ولیّ عهدک، فإنّا قد بلونا الجماعة و الفرقة، فوجدنا الجماعة و الألفة أحقن للدّماء، و آمن للسّبل، و خیرا فی العاجلة و الآجلة، و الأیّام عوج رواجع، و للّه فی کلّ یوم أمر و شأن، و لا تدری ما یختلف «1» به العصران «2» و ینقلب فیه الحدثان «3»، و یزید ابن أمیر المؤمنین فی هدیه و قصد سیرته من
__________________________________________________
(1)- من د، و فی الأصل و بر بلا نقط.
(2)- و العصران: الغداة و العشی و اللّیل و النّهار. فی د: علیه العطران.
(3)- فی د: المحدّثان.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 52
أفضلنا حلما، و أکرمنا علما، فولّه عهدک و اجعله لنا علما بعدک، یکون «1» مفزعا نلجأ إلیه، و خلیفة نعول علیه، تسکن به القلوب، و نأمن «2» به الفتن.
قال: ثمّ سکت الضّحّاک، و قام عمرو بن سعید الأشدق، و قال: أیّها النّاس! و اللّه إنّ یزید لطویل الباع واسع الصّدر رفیع الذّکر، إن صرتم إلی عدله وسّعکم، و إن لجأتم إلی جوده أغناکم، و هو خلف لأمیر المؤمنین و لا خلف منه. فقال له معاویة: اجلس أبا أمیّة، فقد أوسعت و أحسنت.
قال: فجلس عمرو بن سعید بن العاص، و قام یزید بن المقنّع الکندیّ، فقال: أیّهاالنّاس! إنّ أمیر المؤمنین هذا- و أشار بیده إلی معاویة- قاد الملک [فإذا] [مات فوارث الملک هذا-] «3» و أشار [بیده-] «4» إلی یزید- فمن أبی فهذا- و أشار بیده إلی السّیف-.
فقال له: اجلس فأنت سیّد الخطباء.
قال: ثمّ قام «5» الحصین بن نمیر السّکونیّ، فقال «6»: یا معاویة! و اللّه لئن لقیت اللّه و لم تبایع لیزید لتکوننّ مضیعا للأمّة. فالتفت معاویة إلی «7» الأحنف بن قیس، و قال: یا أبا بحر! ما یمنعک من الکلام؟ فقال: یا أمیر المؤمنین! أنت أعلمنا بیزید فی لیله و نهاره و مدخله و مخرجه و سرّه و علانیّته، فإن کنت تعلمه للّه عزّ و جلّ و لهذه الأمّة رضا، فلا تشاورن «8» فیه أحدا من النّاس، و إن کنت تعلم للّه غیر ذلک، فلا تزوّده الدّنیا و أنت ماض إلی الآخرة، فإن قلنا ما علینا أن نقول سمعنا و أطعنا. قال «9»: فقال معاویة: أحسنت یا [أبا] بحر! جزاک اللّه عن السّمع و الطّاعة خیرا.
__________________________________________________
(1)- فی د: تکون، و فی بر بغیر نقط.
(2)- من د و بر، و فی الأصل تأمن.
(3)- زید من د و بر.
(4)- من د فقط.
(5)- فی د: قال.
(6)- لیس فی د.
(7)- من د و بر، و فی الأصل: أبی.
(8)- من د و بر، و فی الأصل: فلا نشاورن.
(9)- لیس فی د.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 53
قال: فبایع النّاس فی ذلک الوقت لیزید بن معاویة، و انصرفوا إلی منازلهم.
ابن أعثم، الفتوح، 4/ 230- 232
ثمّ جلس معاویة فی أصحابه و أذن للوفود، فدخلوا علیه، و قد تقدّم إلی أصحابه أن یقولوا فی یزید، فکان أوّل من تکلّم الضّحّاک بن قیس، فقال: یا أمیر المؤمنین، إنّه لا بدّ للنّاس من وال بعدک، و الأنفس یغدی علیها و یراح. و إن اللّه قال: کُلَّ یَوْمٍ هُوَ فِی شَأْنٍ.
و لا ندری ما یختلف به العصران، و یزید ابن أمیر المؤمنین فی حسن معدنه، و قصد سیرته «1»، من أفضلنا حلما، و أحکمنا علما، فولّه عهدک، و اجعله لنا علما بعدک. و إنّا قد بلونا الجماعة و الألفة، فوجدناه أحقن للدّماء، و آمن للسّبل، و خیرا فی العاجلة و الآجلة «2».
ثمّ تکلّم عمرو بن سعید، فقال: أیّها النّاس، إنّ یزید أمل تأملونه، و أجل تأمنونه «3»؛ طویل الباع، رحب الذّراع؛ إذا صرتم إلی عدله وسّعکم، و إن طلبتم رفده أغناکم؛ جذع قارح، سوبق فسبق، و موجد فمجد، و قورع فقرع، خلف من أمیر المؤمنین و لا خلف منه.
فقال: اجلس أبا أمیّة، فلقد أوسعت و أحسنت.
ثم قام یزید بن المقفّع فقال: أمیر المؤمنین هذا، و أشار إلی معاویة، فإن هلک فهذا، و أشار إلی یزید، فمن أبی فهذا، و أشار إلی سیفه، فقال معاویة: اجلس، فإنّک سیّد الخطباء.
ثمّ تکلّم الأحنف بن قیس، فقال: یا أمیر المؤمنین، أنت أعلم بیزید فی لیله و نهاره، و سرّه و علانیّته، مدخله و مخرجه، فإن کنت تعلمه للّه رضا و لهذه الأمّة، فلا تشاور النّاس فیه، و إن کنت تعلم منه غیر ذلک، فلا تزوّده الدّنیا و أنت تذهب إلی الآخرة.
قال: فتفرّق النّاس و لم یذکروا إلّا کلام الأحنف.
قال: ثمّ بایع النّاس لیزید بن معاویة، فقال رجل، و قد دعی إلی البیعة: اللّهمّ إنّی
__________________________________________________
(1)- قصد سیرته، أی استقامتها.
(2)- فی بعض الأصول: «و العاقبة».
(3)- یشیر إلی ما ینتظر من طول مدّة ولایته، فقد ولی حدثا.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 54
أعوذ بک من شرّ معاویة. فقال له معاویة: تعوّذ من شرّ نفسک، فإنّه أشدّ علیک. و بایع.
قال: إنّی أبایع و أنا کاره للبیعة. قال له معاویة: بایع أیّها الرّجل فإنّ اللّه یقول: فَعَسی أَنْ تَکْرَهُوا شَیْئاً وَ یَجْعَلَ اللَّهُ فِیهِ خَیْراً کَثِیراً.
ابن عبد ربّه، العقد الفرید، 4/ 369- 370
و فی سنة تسع و خمسین وفد علی معاویة وفد الأمصار من العراق و غیرها، فکان ممّن وفد من أهل العراق الأحنف بن قیس فی آخرین من وجوه النّاس، فقال معاویة للضّحّاک بن قیس: إنّی جالس من غد للنّاس، فأتکلّم بما شاء اللّه، فإذا فرغت من کلامی فقل فی یزید الّذی یحقّ علیک، و ادع إلی بیعته، فإنّی قد أمرت عبد الرّحمان بن عثمان الثّقفیّ، و عبد اللّه بن عضاة «1» الأشعریّ، و ثور بن معن السّلمیّ أن یصدقوک فی کلامک، و أن یجیبوک إلی الّذی دعوتهم إلیه. فلمّا کان من الغد، قعد معاویة فأعلم النّاس بما رأی من حسن رعیة یزید ابنه و هدیه، و أنّ ذلک دعاه إلی أن یولّیه عهده، ثمّ قام الضّحّاک بن قیس، فأجابه إلی ذلک، و حضّ النّاس علی البیعة لیزید، و قال لمعاویة: اعزم علی ما أردت. ثمّ قام عبد الرّحمان بن عثمان الثّقفیّ و عبد اللّه بن عضاة الأشعریّ و ثور بن معن فصدّقوا قوله، ثمّ قال معاویة: أین الأحنف بن قیس؟ فقام الأحنف، فقال: إنّ النّاس قد أمسوا فی منکر زمان قد سلف، و معروف زمان یؤتنف، و یزید حبیب قریب، فإن تولّه عهدک فعن غیر کبر مفن، أو مرض مضن، و قد حلبت الدّهور، و جرّبت الأمور، فاعرف من تسند إلیه عهدک، و من تولّیه الأمر من بعدک، و اعص رأی من یأمرک و لا یقدر لک، و یشیر علیک و لا ینظر لک. فقام الضّحّاک بن قیس مغضبا، فذکر أهل العراق بالشّقاق و النّفاق، و قال: اردد رأیهم فی نحورهم. و قام عبد الرّحمان بن عثمان، فتکلّم بنحو کلام الضّحّاک، ثمّ قام رجل من الأزد، فأشار إلی معاویة، و قال: أنت أمیر المؤمنین، فإذا متّ فأمیر المؤمنین یزید، فمن أبی هذا فهذا، و أخذ بقائم سیفه فسلّه. فقال له معاویة: اقعد، فأنت من أخطب النّاس. فکان معاویة أوّل من بایع لیزید ابنه بولایة العهد، و فی ذلک یقول عبد الرّحمان بن همام «2» السّلولیّ:
__________________________________________________
(1)- فی ب «عبد اللّه بن عمارة».
(2)- فی ب «عبد اللّه بن هشام السّلولیّ» محرفا.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 55
فإن تأتوا برملة أو بهند نبایعها أمیرة مؤمنینا «1»
إذا ما مات کسری قام کسری نعدّ ثلاثة متناسقینا «2»
فیا لهفا لو أنّ لنا أنوفا و لکن لا نعود کما عنینا
إذا لضربتم حتّی تعودوا بمکّة تلعقون بها السّخینا
خشینا الغیظ حتّی لو شربنا دماء بنی أمیّة ما روینا
لقد ضاعت رعیّتکم و أنتم تصیدون الأرانب غافلینا
المسعودی، مروج الذّهب، 3/ 36- 37
[أحداث سنة 56 ه] ثمّ إنّ معاویة قال للضّحّاک بن قیس الفهریّ لمّا اجتمع الوفود عنده: إنّی متکلّم، فإذا سکتّ، فکن أنت الّذی تدعوا إلی بیعة یزید و تحثّنی علیها. فلمّا جلس معاویة للنّاس تکلّم، فعظّم أمر الإسلام و حرمة الخلافة، و حقّها، و ما أمر اللّه به من طاعة ولاة الأمر، ثمّ ذکر یزید و فضله و علمه بالسّیاسة، و عرض ببیعته، فعارضه الضّحّاک، فحمد اللّه و أثنی علیه، ثمّ قال: یا أمیر المؤمنین إنّه لا بدّ للنّاس من وال بعدک و قد بلونا الجماعة و الألفة، فوجدناهما أحقن للدّماء و أصلح للدّهماء و آمن للسّبل و خیرا فی العاقبة «3»، و الأیّام عوج رواجع، و اللّه کلّ یوم هو فی شأن، و یزید ابن أمیر المؤمنین فی حسن هدیه و قصد سیرته علی ما علمت، و هو من أفضلنا علما و حلما و أبعدنا رأیا، فولّه عهدک و اجعله لنا علما بعدک و مفزعا نلجأ إلیه و تسکن فی «4» ظلّه. و تکلّم عمرو بن سعید الأشدق بنحو من ذلک، ثمّ قام یزید بن المقنّع العذریّ، فقال: هذا أمیر المؤمنین، و أشار إلی معاویة، فإن هلک فهذا، و أشار إلی یزید، و من أبی فهذا، و أشار إلی سیفه. فقال معاویة: اجلس فأنت سیّد الخطباء. و تکلّم من حضر من الوفود. فقال معاویة للأحنف:
__________________________________________________
(1)- فی ا «نبایعها أمیر المؤمنینا».
(2)- فی ا «بعید ثلاثة متناسقینا».
(3)- [نهایة الإرب: «العافیة»].
(4)- [نهایة الإرب: «إلی»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 56
ما تقول یا أبا بحر؟ فقال: نخافکم إن صدقنا و نخاف اللّه إن کذبنا، و أنت یا أمیر المؤمنین أعلم بیزید فی لیله و نهاره و سرّه و علانیّته و مدخله و مخرجه، فإن کنت تعلمه للّه تعالی و للأمّة «1» رضا، فلا تشاور فیه، و إن کنت تعلم فیه غیر ذلک، فلا تزوّده الدّنیا، و أنت صائر إلی الآخرة، و إنّما علینا أن نقول: سمعنا و أطعنا. و قام رجل من أهل الشّام، فقال: ما ندری ما تقول هذه المعدّیّة العراقیّة. و إنّما عندنا سمع و طاعة و ضرب و ازدلاف. فتفرّق النّاس یحکون قول الأحنف، و کان معاویة یعطی المقارب و یداری المباعد و یلطّف به حتّی استوثق له أکثر النّاس و بایعه «2».
__________________________________________________
(1)- [نهایة الإرب: «لهذه الأمّة»].
(2)- معاویه به ضحّاک بن قیس فهری هنگام اجتماع نمایندگان شهرستانها گفت: من سخن می‌گویم و اگر سخن من پایان یافت، تو برخیز و مردم را برای بیعت یزید دعوت و به من اصرار کن (که او را انتخاب کنم) چون معاویه برای پذیرایی نمایندگان نشست خطبه کرد و اسلام را تعظیم نمود و خلافت را ستود و آن را یک حق بزرگ دانست و گفت: خداوند به مردم امر فرمود که از اولیای امور اطاعت کنند. بعد، نام یزید را برد و فضایل او را شمرد که او مرد سیاست و به اوضاع کشورداری آشنا و دانا می‌باشد و بیعت او را پیشنهاد کرد. ناگاه ضحّاک به سخن آمد. اول خدا را حمد و ثنا کرد و بعد گفت: ای امیر المؤمنین! مردم باید امیر و حاکم و نگهبان داشته باشند و ما جماعت را آزمودیم و بهتر دیدیم که بعد از تو کسی باشد که قادر بر منع خونریزی و اختلاف باشد و او برای مشکلات و حوادث مهمّه امیر کارگشا و باتدبیر باشد و او کسی باشد که سدی برای سیل فتنه و فساد واقع شود و عاقبت کار ما به دست او خوب گردد. روزگار کج‌رفتار هم حوادث را تکرار می‌کند. خداوند هم هرروز در یک حال می‌باشد. یزید فرزند امیر المؤمنین هم دانا و رهبر و نیک‌سیرت است. او چنان‌که من می‌دانم، از همه ما بهتر و داناتر و افضل و خردمندتر و بردبارتر است. از حیث رأی و فکر هم از همه روشنتر است. ولایت‌عهد را به او بسپار. او را راهنما و قائد و نماینده ما قرار بده. بعد از تو به او پناه خواهیم برد. تو این پناه را برای ما تأمین کن که ما زیر سایه او قرار خواهیم گرفت. عمرو بن سعید اشدق هم مانند آن سخن را راند. بعد از آن دو، یزید بن مقنع عذری برخاست و گفت: این امیر المؤمنین است- آن‌گاه به معاویه اشاره کرد- اگر هلاک شود این بعد از او- که به یزید اشاره کرد- و هرکه قبول نکند جزای او این است- که دست به شمشیر برد و بدان اشاره کرد- معاویه گفت:
«بنشین که تو سید خطبا هستی.» هریک از نمایندگان شهرستانها هم سخنی گفتند. معاویه رو به احنف کرد و گفت: ای ابا بحر! تو چه می‌گویی؟ احنف گفت: «ما اگر راست بگوییم، از شما (غضب شما) می‌ترسیم و اگر دروغ بگوییم، از خدا می‌ترسیم. تو ای امیر المؤمنین به احوال یزید و شب و روز او (از حیث عیش‌ونوش) داناتر هستی. تو بر آشکار و نهان او آگاهی. تو از دخول و خروج او اطلاع داری. اگر بدانی که انتخاب او به صلاح ملت است، درباره او هیچ مشورت مکن و او را انتخاب کن و اگر بدانی چنین نیست، تو دنیا را به او-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 57
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 250- 251- مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 353- 355
و لمّا عقد معاویة البیعة لابنه یزید قام النّاس یخطبون، فقال معاویة لعمرو بن سعید الأشدق: «قم فاخطب یا أبا أمیّة». فقام فقال: «أمّا بعد، فإنّ یزید ابن أمیر المؤمنین أمل تأملونه، و أجل تأمنونه، إن افتقرتم إلی حلمه وسعکم، و إن احتجتم إلی رأیه أرشدکم، و إن اجتدبتم ذات یده أغناکم و شملکم؛ جذع قارح؛ سوبق فسبق، و موجد فمجد، و قورع فقرع، و هو خلف أمیر المؤمنین و لا خلف منه.»
فقال معاویة: «أوسعت یا أبا أمیّة فاجلس، فإنّما أردنا بعض هذا.»
ابن أبی الحدید، شرح نهج البلاغة، 17/ 45- 46
__________________________________________________
- نبخش! درحالی‌که تو خود سوی آخرت خواهی رفت (به جزای خودخواهی رسید) ما نیز جز اطاعت و تسلیم چاره نداریم.» یکی از اهل شام برخاست و گفت: «ما نمی‌دانیم که قبایل معد عراقی چه می‌گویند. ما جز طاعت و زدوخورد در راه شما و دفاع از شما عقیده دیگری نداریم.» مردم هم پراکنده شدند و همه قول احنف را ورد زبان خود کرده بودند.
معاویه هم به نزدیکان رشوه می‌داد و با مخالفین و دورشدگان مدارا می‌کرد و با همه ملاطفت و محبت می‌نمود تا اکثر مردم را مطیع کرد و آنها بیعت نمودند و اهل عراق و شام هم با یزید بیعت کردند.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 56- 58
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 58

و کتب بیعته إلی الآفاق، و کان عامله علی المدینة مروان بن الحکم، فکتب إلیه یذکر الّذی قضی اللّه به علی لسانه من بیعة یزید، و یأمره أن یجمع من قبله من قریش و غیرهم من أهل المدینة، ثمّ یبایعوا لیزید.
قال: فلمّا قرأ مروان کتاب معاویة أبی من ذلک. و أبته قریش. فکتب لمعاویة: إنّ قومک قد أبوا إجابتک إلی بیعتک ابنک، فارأ رأیک. فلمّا بلغ معاویة کتاب مروان عرف أنّ ذلک من قبله. فکتب إلیه یأمره أن یعتزل عمله، و یخبره أنّه قد ولّی المدینة سعید بن العاص «1»، فلمّا بلغ مروان کتاب معاویة، أقبل مغاضبا فی أهل بیته، و ناس کثیر من قومه، حتّی نزل بأخواله بنی کنانة، فشکا إلیهم، و أخبرهم بالّذی کان من رأیه فی أمر معاویة، و فی عزله و استخلافه یزید ابنه عن غیر مشورة مبادرة له، فقالوا: نحن نبلک فی یدک، و سیفک فی قرابک، فمن رمیته بنا أصبناه، و من ضربته بنا قطعناه، الرّأی رأیک، و نحن طوع یمینک، ثمّ أقبل مروان فی وفد منهم کثیر، ممّن کان معه من قومه و أهل بیته حتّی نزل دمشق، فخرج فیهم حتّی أتی سدّة معاویة، و قد أذن للنّاس. فلمّا نظر الحاجب إلی کثرة من معه من قومه و أهل بیته، منعه من الدّخول، فوثبوا إلیه، فضربوا وجهه، حتّی خلی عن الباب، ثمّ دخل مروان، و دخلوا معه، حتّی إذا کان من معاویة بحیث تناله یده.
قال بعد التّسلیم علیه بالخلافة: إنّ اللّه عظیم خطره، لا یقدر قادر قدره، خلق من خلقه عبادا، جعلهم لدعائم دینه أوتادا، هم رقباؤه علی البلاد، و خلفاؤه علی العباد، أسفر بهم الظّلم، و ألّف بهم الدّین، و شدّد بهم الیقین، و منح بهم الظّفر، و وضع بهم من استکبر، فکان من قبلک من خلفائنا، یعرفون ذلک فی سالف زمامنا، و کنّا نکون لهم علی الطّاعة إخوانا، و علی من خالف عنها أعوانا، یشدّ بنا العضد، و یقام بنا الأود، و نستشار فی القضیّة، و نستأمر فی أمر الرّعیّة، و قد أصبحنا الیوم فی أمور مستحیرة ذات وجوه
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاء عنه فی بحر العلوم،/ 90- 91].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 59
مستدیرة، تفتح بأزمة الضّلال، و تجلس بأهواه الرّجال، یؤکل جزورها «1»، و تمقّ أحلابها «2» فما لنا لا نستأمر فی رضاعها «3» و نحن فطامها و أولات فطامها؟ و أیم اللّه لو لا عهود مؤکّدة، و مواثیق معقّدة، لأقمت أود ولیّها، فأقم الأمر یا ابن أبی سفیان و أهدئ «4» من تأمیرک الصّبیان، و اعلم أنّ لک فی قومک نظرا، و أنّ لهم علی مناوأتک وزرا «5».
فغضب معاویة من کلامه غضبا شدیدا، ثمّ کظم غیظة بحلمه، و أخذ بید مروان، ثمّ قال: إن اللّه قد جعل لکلّ شی‌ء أصلا، و جعل لکلّ خیر أهلا، ثمّ جعلک فی الکرم منّی محتدا، و العزیز منّی والدا، اخترت من قروم «6» قادة، ثمّ استللت سیّد سادة، فأنت ابن ینابیع الکرم، فمرحبا بک و أهلا من ابن عمّ ذکرت خلفا مفقودین، شهداء صدّیقین، کانوا کما نعتّ، و کنت لهم کما ذکرت، و قد أصبحنا فی أمور مستحیرة، ذات وجوه مستدیرة، و بک و اللّه یا ابن العمّ نرجو استقامة أودها، و ذلولة صعوبتها، و سفور ظلمتها، حتّی یتطأطأ جسیمها «7»، و یرکب بک عظیمها، فأنت نظیر أمیر المؤمنین بعده، و فی کلّ شدّة عضده.
و إلیک عهد عهده، فقد ولّیتک قومک، و أعظمنا فی الخراج سهمک، و أنا مجیز «8» وفدک، و محسن رفدک «9»، و علی أمیر المؤمنین غناک، و النّزول عند رضاک.
فکان أوّل ما رزق ألف دینار فی کلّ هلال، و فرض له فی أهل بیته مئة مئة.
ابن قتیبة، الإمامة و السّیاسة، 1/ 151- 153
__________________________________________________
(1)- یؤکل جزورها: یؤکل لحمها.
(2)- و تمقّ أحلابها: یشرب لبنها جمیعه فلا یترک منه شی‌ء و المراد بالجملتین أنّ معاویة یستأثر بکلّ شی‌ء فی الخلافة و لا یترک لمروان منها شیئا.
(3)- یرید مالک لا تأخذ رأینا فی الخلافة و نحن قادرون علی منع درّها عنک.
(4)- أهدئ: أبطئ و تروّ و لا تتسرّع.
(5)- الوزر: الملجأ و المستعان.
(6)- القروم جمع قرم و هو الشّجاع.
(7)- یتطأطأ جسیمها: حتّی یذلل صعبها.
(8)- مجیز وفدک: معطیهم جوائز.
(9)- الرّفد: العطاء.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 60
قال: فکتب معاویة إلی مروان بن الحکم و هو عامله علی المدینة، یأمره أن یدعو النّاس إلی بیعة/ یزید و یخبره فی کتابه أنّ أهل مصر و الشّام و العراق قد بایعوا.
ابن أعثم، الفتوح، 4/ 232
ثمّ کتب إلی مروان بن الحکم، عامله علی المدینة أن: ادع أهل المدینة إلی بیعة یزید، فإنّ أهل الشّام و العراق قد بایعوا.
ابن عبد ربّه، العقد الفرید، 4/ 370- 371
و أنفذت الکتب «1» ببیعة یزید إلی الأمصار، و کتب معاویة إلی مروان بن الحکم- و کان [عامله] علی المدینة- یعلمه باختیاره یزید، و مبایعته إیّاه بولایة العهد، و یأمره بمبایعته، و أخذ البیعة له علی من قبله، فلمّا قرأ مروان ذلک خرج مغضبا فی أهل بیته و أخواله من بنی کنانة، حتّی أتی دمشق فنزلها، و دخل علی معاویة یمشی بین السّماطین، حتّی إذا کان منه بقدر ما یسمعه صوته سلّم، و تکلّم بکلام کثیر یوبّخ به معاویة، منه: أقم الأمور یا ابن أبی سفیان، و اعدل عن تأمیرک الصّبیان، و اعلم أنّ لک من قومک نظراء، و أنّ لک علی مناوأتهم «2» وزراء. فقال له معاویة: أنت نظیر أمیر المؤمنین، و عدّته فی کلّ شدیدة، و عضده، و الثّانی بعد ولیّ عهده. و جعله ولیّ عهد یزید، و ردّه إلی المدینة، ثمّ إنّه عزله عنها، و ولّاها الولید بن عتبة بن أبی سفیان، و لم یف لمروان بما جعل له من ولایة عهد یزید بن معاویة.
المسعودی، مروج الذّهب، 3/ 37- 38
[أحداث سنة 56 ه] ثمّ کتب معاویة بعد ذلک إلی مروان بن الحکم «3»: «إنّی قد کبرت سنّی، و دقّ «4» عظمی، و خشیت الاختلاف علی الأمّة بعدی، و قد رأیت أن أتخیّر لهم من یقوم بعدی، و کرهت أن أقطع أمرا دون مشورة من عندک، فاعرض ذلک علیهم، و أعلمنی بالّذی یردّون علیک». فقام مروان فی النّاس فأخبرهم به. فقال النّاس: أصاب
__________________________________________________
(1)- فی ا «و أنشئت الکتاب».
(2)- فی ا «و أنّ لک علی موازاتهم إزراء».
(3)- [أضاف فی نهایة الإرب: «و هو علی المدینة یومئذ»].
(4)- [نهایة الإرب: «رقّ»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 61
و وفّق و قد أحببنا أن یتخیّر لنا فلا یألو. فکتب مروان إلی معاویة بذلک، فأعاد إلیه الجواب یذکر یزید «1».
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 250- مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 351
__________________________________________________
(1)- بعد از آن، معاویه به مروان بن حکم نوشت که: من پیر و سست استخوان و شکسته شدم.
می‌ترسم ملت بعد از من دچار اختلاف شود. صلاح در این دانستم که یکی را برای مردم انتخاب کنم. اکراه دارم که بدون مشورت و اطلاع تو کاری انجام دهم. تو این کار را میان مردم بگذار و از آنها عقیده و رأی بخواه. مروان میان مردم برخاست و موضوع انتخاب ولیعهد را مطرح کرد. مردم هم گفتند: «بسیار کار خوبی کرده. (مقصود یزید نبود) رستگار باد! ما میل داریم او کسی را برای ما انتخاب کند. این کار را هم به تأخیر نیندازد.» مروان هم به معاویه نوشت. معاویه هم جواب داد که: «من یزید را برگزیدم.»
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 55
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 62

قال: فأرسل مروان إلی وجوه أهل المدینة، فجمعهم فی المسجد الأعظم، ثمّ صعد المنبر، فحمد اللّه و أثنی علیه و ذکر الطّاعة و حضّ «1» علیها و ذکر الفتنة و حذّر منها. ثمّ قال فی بعض کلامه: أیّها النّاس! إنّ أمیر المؤمنین قد کبر سنّه، و رقّ جلده و عظمه، و خشی الفتنة من بعده، و قد أراه اللّه رأیا حسنا، و قد أراد أن یختار لکم ولیّ عهد یکون من بعده لکم مفزعا، یجمع اللّه به الألفة و یحقن به الدّماء، و أراد أن یکون ذلک عن مشورة منکم و تراض، فماذا تقولون؟ فقال النّاس من کلّ جانب: إنّا لا نکره ذلک إذا کان للّه فیه رضا.
فقال مروان: إنّه قد اختار لکم الرّضا الّذی یسیر فیکم بسیرة «2» الخلفاء الرّاشدین المهدیّین، و هو ابنه یزید.
قال: فسکت النّاس و تکلّم عبد الرّحمان بن أبی بکر الصّدّیق، و قال: کذبت و اللّه یا مروان، و کذب من أمرک بهذا، و اللّه ما یزید برضا و لکنّ یزید و رأیه هرقلیّة. فقال مروان: أیّها النّاس! إنّ هذا المتکلّم هو الّذی أنزل فیه: وَ الَّذِی قالَ لِوالِدَیْهِ أُفٍّ لَکُما «3».
قال: فغضب عبد الرّحمان بن أبی بکر، ثمّ قال: یا ابن الزّرقاء! فینا تتأوّل القرآن و أنت الطّرید ابن الطّرید! ثمّ بادر إلیه و أخذ برجله، ثمّ قال: انزل یا عدوّ اللّه عن هذا المنبر «4»! فلیس مثلک من یتکلّم بهذا علی أعواده.
قال: و ضجّت بنو أمیّة فی المسجد، و بلغ ذلک عائشة، فخرجت من منزلها ملتفة بملاءة لها و معها نسوة من نسوان «5» قریش حتّی دخلت المسجد، فلمّا نظر إلیها مروان کأنّه
__________________________________________________
(1)- فی النّسخ: خظّ.
(2)- زید فی د: الرّضا و هی سیرة.
(3)- سورة 46 آیة 17.
(4)- لیس فی د.
(5)- فی د: نساء.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 63
فزع لذلک، ثمّ قال: نشدتک اللّه یا أمّ المؤمنین إن قلت إلّا حقّا، قالت عائشة: لا قلت إلّا حقّا «1» أشهد لقد لعن رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم أباک و لعنک «1»، و أنت الطّرید ابن الطّرید، أنت «2» تکلّم أخی عبد الرّحمان بما تکلّمه! قال: فسکت مروان، و لم یردّ علیها شیئا. و رجعت عائشة إلی منزلها و تفرّق النّاس.
و کتب مروان إلی معاویة یخبره بذلک و بما کان من عبد الرّحمان بن أبی بکر، فلمّا قرأ معاویة کتاب مروان أقبل علی جلسائه، فقال:
/ عبد الرّحمان شیخ قد خرف، قلّ عقله، و یجب أن نکفّ عنه و نحتمل ما یکون منه، فلیس هذا من رأیه و لکن من رأی غیره. قال: ثمّ تهیّأ معاویة یرید الحجّ.
ابن أعثم، الفتوح، 4/ 232- 235
فخطبهم مروان، فحضّهم علی الطّاعة و حذّرهم الفتنة، و دعاهم إلی بیعة یزید، و قال:
سنّة أبی بکر الهادیة المهدیّة. فقال له عبد الرّحمان بن أبی بکر: کذبت! إنّ أبا بکر ترک الأهل و العشیرة، و بایع لرجل من بنی عدیّ، رضی دینه و أمانته، و اختاره لأمّة محمّد صلی اللّه علیه و سلم. فقال مروان: أیّها النّاس، إنّ هذا المتکلّم هو الّذی أنزل اللّه فیه: وَ الَّذِی قالَ لِوالِدَیْهِ أُفٍّ لَکُما أَ تَعِدانِنِی أَنْ أُخْرَجَ وَ قَدْ خَلَتِ الْقُرُونُ مِنْ قَبْلِی. فقال له عبد الرّحمان:
یا ابن الزّرقاء، أفینا تتأوّل القرآن! و تکلّم الحسین بن علیّ، و عبد اللّه بن الزّبیر، و عبد اللّه ابن عمر و أنکروا بیعة یزید، و تفرّق النّاس. فکتب مروان إلی معاویة بذلک.
ابن عبد ربّه، العقد الفرید، 4/ 371
[أخبرنا] سیّد الحفّاظ أبو منصور شهردار بن شیرویه الدّیلمیّ فیما کتب إلیّ من همدان، أخبرنا الرّئیس محی السّنّة أبو الفتح بن عبد اللّه کتابة، أخبرنا الشّیخ العدل أبو الفرج علیّ بن محمّد، حدّثنا أبو بکر، حدّثنا أبو العبّاس محمّد بن إسحاق السّراج،
__________________________________________________
(1- 1) فی د: «ألا و أنا أشهد أنّ رسول اللّه لعن أباک و لعنک معه».
(2)- من د، و فی الأصل و بر: «ان».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 64
حدّثنا قتیبة بن سعید، حدّثنی من أدرک مروان بن الحکم: أنّه خطب النّاس علی المنبر لیدعو إلی یزید بن معاویة، فقام عبد الرّحمان بن أبی بکر الصّدّیق، فجلس علی قوائم المنبر، فقال: لا و لا نعمة عین لک؛ أدین الهرقلیّة کلّما ذهب واحد جاء آخر؛ هلک أبو بکر، فترک ولدا هم أطیب و أکثر من ولد معاویة، ثمّ نحاها عنهم، و جعلها إلی رجل من بنی عدیّ بن کعب؛ ثمّ هلک عمر بن الخطّاب، فترک ولدا هم أطیب و أکثر من ولد معاویة، فنحاها عنهم و جعلها شوری بین النّاس. قال: و قالت عائشة: یا مروان أما و اللّه أنّکم للشّجرة الملعونة الّتی ذکر اللّه فی القرآن؟ [و ذکر] هذه القصّة الإمام أحمد بن أعثم الکوفیّ رحمه اللّه فی تاریخه أطول من هذه. فأرسل مروان إلی وجوه أهل المدینة، فجمعهم فی المسجد الأعظم، ثمّ صعد المنبر، فحمد اللّه و أثنی علیه و ذکر الطّاعة و حضّ علیها، و ذکر الفتنة و حذّر منها، ثمّ قال فی بعض کلامه: أیّها النّاس إنّ أمیر المؤمنین قد کبر سنّه، و دقّ عظمه، و رقّ جلده، و خشی الفتنة من بعده. و قد أراه اللّه رأیا حسنا، و قد أراد أن یختار لکم ولیّ عهد یکون لکم من بعده مفزعا یجمع اللّه به الألفة و یحقن به الدّماء، و أراد أن یکون ذلک عن مشورة منکم و تراض، فماذا تقولون؟، قال: فقال النّاس من جانب: إنّا ما نکره ذلک إذا کان رضا؛ فقال مروان: فإنّه قد اختار لکم الرّضا الّذی یسیر فیکم بسیرة الخلفاء الرّاشدین المهتدین و هو ابنه یزید. قال: فسکت النّاس، و تکلّم عبد الرّحمان ابن أبی بکر، فقال: کذبت و اللّه، و کذب من أمرک بهذا، و اللّه ما یزید بمختار و لا رضا و لکنّکم تریدون أن تجعلوها هرقلیّة. و قال فی غیر هذا الموضع: فی یزید الخمور، یزید القرود؛ یزید الفهود. فقال مروان: إنّ هذا المتکلّم هو الّذی أنزل اللّه فیه وَ الَّذِی قالَ لِوالِدَیْهِ أُفٍّ لَکُما قال: فغضب عبد الرّحمان و قال: یا ابن الزّرقاء أفینا تتأوّل القرآن و أنت الطّرید ابن الطّرید. ثمّ بادر إلیه فأخذ برجلیه و قال: أنزل یا عدوّ اللّه عن منبر رسول اللّه، فلیس مثلک من یتکلّم علی أعواده. قال: فضجت بنو أمیّة فی المسجد و بلغ ذلک عائشة، فخرجت من منزلها متلفعة بملاءة لها و معها نسوة من قریش حتّی دخلت المسجد، فلمّا نظر إلیها مروان کأنّه فزع من ذلک، فقال: سألتک باللّه یا أمّ المؤمنین إن قلت إلّا حقّا.
فقالت عائشة: لا أقول إلّا حقّا، أشهد لقد لعن رسول اللّه أباک و لعنک، فأنت فضض من
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 65
لعنة رسول اللّه، و أنت الطّرید ابن الطّرید أتکلّم أخی عبد الرّحمان بما تکلّمه. فسکت مروان، و لم یردّ علیها شیئا و تفرّق النّاس. و کتب مروان إلی معاویة یخبره بما کان من عبد الرّحمان بن أبی بکر، فلمّا قرأ معاویة کتاب مروان أقبل علی جلساءه، و قال:
عبد الرّحمان شیخ قد خرف و ذهب عقله، و نحبّ أن نکفّ و نحتمل ما کان منه، فلیس هذا من رأیه و لکن رأی غیره.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 171- 172
[أحداث سنة 56 ه] فقام مروان فیهم و قال: إنّ أمیر المؤمنین قد اختار لکم فلم یأل، و قد استخلف ابنه یزید بعده، فقام عبد الرّحمان بن أبی بکر، فقال: کذبت و اللّه یا مروان، و کذب معاویة، ما الخیار أردتما لأمّة محمّد، و لکنّکم تریدون أن تجعلوها هرقلیّة، کلّما مات هرقل، قام هرقل. فقال مروان: هذا الّذی أنزل اللّه فیه وَ الَّذِی قالَ لِوالِدَیْهِ أُفٍّ لَکُما الآیة، فسمعت عائشة مقالته، فقامت من وراء الحجاب، و قالت: یا مروان، یا مروان! فأنصت النّاس و أقبل مروان بوجهه، فقالت: أنت القائل لعبد الرّحمان، إنّه نزل فیه القرآن، کذبت و اللّه ما هو به، و لکنّه فلان ابن فلان و لکنّک أنت فضض من لعنة نبیّ اللّه. و قام الحسین بن علیّ، فأنکر ذلک و فعل مثله ابن عمر، و ابن الزّبیر، فکتب مروان بذلک إلی معاویة «1».
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 250
__________________________________________________
(1)- مروان برخاست و گفت: «امیر المؤمنین یکی را برای شما انتخاب کرده و او فرزندش یزید است که او را جانشین خود نموده.»
عبد الرحمان بن ابی بکر برخاست و گفت: «دروغ می‌گویی ای مروان، به خدا سوگند، معاویه هم دروغ می‌گوید. شما هردو صلاح امّت محمّد را در نظر نگرفتید. شما می‌خواهید خلافت را مانند سلطنت هرقل قرار دهید. هر پادشاهی که می‌میرد، یکی دیگر مانند او جانشین می‌شود.» مروان گفت: «این همان مرد است که خداوند آیه قرآن در مذمت او نازل کرده که می‌فرماید: وَ الَّذِی قالَ لِوالِدَیْهِ أُفٍّ لَکُما؛ کسی که به والدین خود گفت: اف به شما.» تا آخر آیه. عایشه سخن مروان را [درباره برادر خود] شنید. از پشت حجاب گفت: «ای مروان، ای مروان! مردم همه خموش شدند و گوش کردند. مروان هم توجه نمود. گفت:
تو به عبد الرحمان گفتی که خداوند در مذمّت تو آیه نازل کرده؟ به خدا او درخور چنین مذمّتی نبوده و نیست. آن کسی که این آیه در حق او نازل شده، فلان بن فلان بود؛ ولی تو مشمول لعنت خدا و نفرین پیغمبر خدا بودی.» حسین بن علی هم برخاست و بر آن (انتخاب یزید) اعتراض کرد. ابن عمرو ابن زبیر هم با حسین هماهنگ شده اعتراض نمودند. مروان هم خبر آن اعتراض را به معاویه نوشت.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 55- 56
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 66
[أحداث سنة 56 ه] فقام مروان فی النّاس، فقال: إنّ أمیر المؤمنین قد اختار لکم فلم یأل، و قد استخلف ابنه یزید بعده.
فقام عبد الرّحمان بن أبی بکر الصّدّیق رضی اللّه عنهما، فقال: «کذبت و اللّه یا مروان، و کذب معاویة، ما الخیار أردتما لأمّة صلی اللّه علیه و سلم، و لکنّکم أردتم أن تجعلوها هرقلیّة، کلّما مات هرقل قام هرقل!». فقال مروان: هذا الّذی أنزل اللّه فیه وَ الَّذِی قالَ لِوالِدَیْهِ أُفٍّ لَکُما الآیة «1». فسمعت عائشة رضی اللّه عنها مقالته، فقامت من وراء الحجاب و قالت:
یا مروان! فأنصت النّاس و أقبل مروان بوجهه، فقالت: «إنّ القائل لعبد الرّحمان إنّه نزل فیه القرآن کذب، و اللّه ما هو فیه، و لکنّه فلان ابن فلان، و لکنّک أنت فضض من لعنة نبیّ اللّه علیه الصّلاة و السّلام» «2».
و قام الحسین بن علیّ رضی اللّه عنهما فأنکر ذلک، و فعل مثله عبد اللّه بن عمر، و عبد اللّه بن الزّبیر.
فکتب مروان إلی معاویة بذلک، فأوجب ذلک مسیره إلی الحجاز بعد أن أخذ بیعة أهل العراق و الشّام!.
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 351- 352
أجری الاختبار مرّة ثانیة [بعد زیاد ابن أبیه] علی ید مروان، فأمره أن یقوم بهذه المهمّة، و أن یموّه علی النّاس بأنّ البلدان استجابت لولایة العهد، و بایعوا یزید، و هو یرید أن یبایعوا له أسوة بغیرهم و کان مروان یطمع بولایة العهد، فغضب مروان إذ لم یجعل إلیه الأمر، لأنّه کبیر هذا البیت بعد معاویة، و هو مرشّح البیت الأموی لکبر سنّه، فکان یعدّ العهد لیزید تحدّیا لمقامه و استهانة به، فغضب مروان من ذلک، و تعجّل فی المفاوضة. فسار إلی الشّام و کلّم معاویة، فترضّاه بأن جعله ولیّ عهد لیزید و ردّه إلی المدینة.
__________________________________________________
(1)- الآیة 17 من سورة الأحقاف.
(2)- فی النّهایة: «و منه حدیث عائشة قالت لمروان: إنّ النّبیّ لعن أباک، و أنت فضض من لعنة اللّه، أی:
قطعة أو طائفة منها». و روی ابن أبی خیثمة من حدیث عائشة فی هذه القصّة أنّها قالت: «أمّا أنت یا مروان فأشهد أنّ رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم لعن أباک و أنت فی صلبه». و أبوه هو الحکم بن أبی العاص بن أمیّة، و قد روی الرّواة فی أسباب لعنه أنّ النّبیّ صلی اللّه علیه و سلم رآه یعمل من الأعمال ما لا یجوز، و قد نفاه إلی الطّائف، و انظر ما یأتی قریبا.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 67
فأرسل مروان إلی وجوه أهل المدینة، فجمعهم فی المسجد الأعظم، ثمّ صعد المنبر، و تکلّم بما أراد من وصفه معاویة فی العدل و المحافظة علی مصالح الأمّة و أنّه قد کبر سنّه، و قد أراه اللّه رأیا حسنا، و قد أراد أن یختار لکم ولیّ عهد یجمع اللّه به الألفة، و یحقن به الدّماء، و أراد أن یکون ذلک عن مشورة فیکم و تراض، فما تقولون؟
و هذا الکلام یبعث فی النّفوس أملا قویّا فی إجراء الشّوری و رجوع الاختیار للأمّة، و بالطّبع إنّها لا تختار إلّا من له أهلیّة الخلافة، و هو المتحلّی بصفات الإمامة، و انمحت من خواطرهم فکرة بیعة یزید، و زال التّخوّف من ولایة عهده، فإنّ زیاد بن أبیه قد کدر صفو عیشهم من قبل، إذ أعلن بیعة یزید فی ولایة العهد.
و انتظر النّاس الإفصاح عن تلک الشّخصیّة الّتی أرادها معاویة للأمّة جمعا لشملها و حفظا لمصالحها و یکون تعینه برضا الأمّة و اختیارها.
فقال مروان: فإنّه قد اختار لکم الرّضا الّذی یسیر فیکم بسیرة الخلفاء الرّاشدین المهتدین و هو ابنه یزید.
و هنا تظهر علی ذلک الجمع موجة التّأثّر العظیم لهذه المهزلة، و هذا التّحدّی لمجتمع عاش تحت ظلال الدّعوة الصّالحة، و عایش الخلافة الرّاشدة، فمروان هنا یقدّم مهزلة لعقول صقل جوهرها الإسلام، فأصبح مروان یهزأ بذلک المجتمع و یحتقر القیم الخلقیّة، و قامت ضجّة إنکار، و تکلّم وجوه أهل المدینة فی ردّ هذه الفکرة، و طال الحوار و کان عبد الرّحمان بن أبی بکر حاضرا، فقال:
کذبت و کذب من أمرک بهذا، و اللّه ما یزید بمختار و لا رضی، و لکنّ تریدون أن تجعلوها هرقلیّة، و یزید هو یزید القرود و یزید الفهود و یزید الخمور.
و تفرّق الجمع و هو ساخط علی معاویة، و النّاس تتحدّث عن هذه المهزلة الّتی منی بها الفکر الإسلامیّ، و أصبحت فی المدینة موجة إنکار و أحادیث استغراب.
أسد حیدر، مع الحسین فی نهضته،/ 51- 53
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 68

رأی عبد اللّه بن عمر و عبد اللّه بن الزّبیر فی البیعة مع یزید
و بایع معاویة لابنه یزید بولایة العهد بعد وفاة الحسن بن علیّ علیه السّلام و لم یتخلّف عن البیعة إلّا أربعة نفر الحسین بن علیّ، و عبد اللّه بن عمر، و عبد الرّحمان بن أبی بکر و عبد اللّه ابن الزّبیر، و قال عبد اللّه بن عمر: نبایع من یلعب بالقرود و الکلاب، و یشرب الخمر، و یظهر الفسوق، ما حجّتنا عند اللّه. و قال عبد اللّه بن الزّبیر: لا طاعة لمخلوق فی معصیة خالق. و قد أفسد علینا دیننا «1».
الیعقوبی، التّاریخ، 2/ 203
[أحداث سنة 56 ه] «2» فلمّا مات زیاد «2» عزم معاویة علی البیعة لابنه یزید، «3» فأرسل إلی عبد اللّه بن عمر مائة «3» ألف درهم، فقبلها، فلمّا ذکر البیعة لیزید، قال ابن عمر «4»: «هذا أراد؟ إنّ دینی عندی إذا لرخیص!» و امتنع «5».
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 250- مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 351
__________________________________________________
(1)- پس از وفات حسن بن علی علیهما السّلام، معاویة با پسرش یزید به ولیعهدی بیعت نمود و جز چهار نفر از بیعت تخلف نکردند: حسین بن علی و عبد اللّه بن عمر و عبد الرّحمان بن ابی بکر و عبد اللّه بن زبیر. عبد اللّه بن عمر گفت: «بیعت کنیم با کسی که با میمونها و سگها بازی می‌کند و شراب می‌نوشد و آشکارا فسق می‌کند؟ عذر ما نزد خدا چیست؟» و عبد اللّه بن زبیر گفت: «در معصیت خالق، زیر فرمان مخلوقی نباید رفت، با اینکه دین ما را بر ما تباه ساخته است.»
آیتی، ترجمه تاریخ یعقوبی، 2/ 160
(2- 2) [نهایة الإرب: «و لمّا»].
(3- 3) [نهایة الإرب: «أرسل ... بمائة»].
(4)- [أضاف فی نهایة الإرب: «رضی اللّه عنه»].
(5)- همین‌که زیاد مرد، معاویة بر بیعت یزید تصمیم گرفت. نزد عبد اللّه بن عمر فرستاد و صد هزار درهم هم داد. چون گفتگوی بیعت یزید را شنید، گفت: «او گمان کرد که دین من ارزان است.» از بیعت یزید خودداری کرد.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 55
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 69

(أخبرنی) سیّد الحفّاظ أبو منصور الدّیلمیّ کتابة، أخبرنا محمود بن إسماعیل الصّیرفیّ، أخبرنا أحمد بن فادشاه (ح) و أخبرنا أبو علیّ الحدّاد اجازة، أخبرنا أبو نعیم، قالا: أخبرنا الطّبرانیّ، عن أحمد بن رشدین المصریّ، عن محمّد بن سفیان الحضرمیّ، عن ابن لهیعة، عن أبی قبیل أنّ ابن موهب، أخبره: أنّه کان عند معاویة بن أبی سفیان، فدخل علیه مروان فکلّمه فی حوائجه. و قال: اقض حاجتی یا أمیر المؤمنین، فو اللّه إنّ مؤنتی لعظیمة، إنّی أصبحت أبا عشرة، و أخا عشرة، و عمّ عشرة. فلمّا أدبر مروان، قال معاویة لابن عبّاس و کان جالسا معه علی سریره: أنشدک اللّه یا ابن عبّاس! أ ما تعلم أنّ رسول اللّه قال: إذا بلغ بنو الحکم ثلاثین رجلا اتّخذوا مال اللّه بینهم دولا، و عباده خولا و کتابه دغلا، فإذا بلغوا تسعة و تسعین و أربعمائة کان هلاکهم أسرع من التّمرة؟ فقال ابن عبّاس: اللّهمّ نعم؛ ثمّ قال: أنشدک اللّه یا ابن عبّاس! أما تعلم أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم ذکر هذا؛ فقال أبو الجبابرة الأربعة؟ فقال ابن عبّاس: اللّهمّ نعم. [و بهذا الإسناد] عن الطّبرانیّ أیضا، عن أحمد بن محمّد بن یحیی، عن إسحاق بن إبراهیم، عن یزید بن ربیعة، عن أبی الأشعث، عن ثوبان، قال: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم: رأیت بنی مروان یتعاورون علی منبری، فساءنی ذلک، و رأیت بنی العبّاس یتعاورون علی منبری فسرا ذلک عنّی.
[و أخبرنی] سیّد الحفّاظ أبو منصور الدّیلمیّ کتابة، أخبرنی زاهر بن طاهر الشّحامیّ، أخبرنی عبد الرّحمان بن محمّد، أخبرنی أحمد بن محمّد بن حمدان، أخبرنی أبو العلاء الموصلیّ، عن مصعب بن عبد اللّه، عن أبی حازم، عن العلاء، عن أبیه، عن أبی هریرة، قال: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم: رأیت فی النّوم بنی الحکم ابن أبی العاص ینزون علی منبری کما تنزو القردة. فأصبح کالمتغیّظ فما رأی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم مستجمعا ضاحکا بعد ذلک حتّی مات.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 172- 173
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 70

قال: و ذکروا: أنّ معاویة کتب إلی سعید بن العاص و هو علی المدینة، یأمره أن یدعو أهل المدینة إلی البیعة، و یکتب إلیه بمن سارع ممّن لم یسارع. فلمّا أتی سعید بن العاص الکتاب، دعا النّاس إلی البیعة لیزید، و أظهر الغلظة و أخذهم بالعزم و الشّدّة، وسطا بکلّ من أبطأ عن ذلک، فأبطأ النّاس عنها، إلّا الیسیر، لا سیّما بنی هاشم، فإنّه لم یجبه منهم أحد، و کان ابن الزّبیر من أشدّ النّاس إنکارا لذلک، و ردّا له.
فکتب سعید بن العاص إلی معاویة: أمّا بعد، فإنّک أمرتنی أن أدعو النّاس لبیعة یزید ابن أمیر المؤمنین، و أن أکتب إلیک بمن سارع ممّن أبطأ، و إنّی أخبرک أنّ النّاس عن ذلک بطاء، لا سیّما أهل البیت من بنی هاشم، فإنّه لم یجبنی منهم أحد، و بلغنی عنهم ما أکره، و أمّا الّذی جاهر بعداوته، و إبائه لهذا الأمر، فعبد اللّه بن الزّبیر، و لست أقوی علیهم إلّا بالخیل و الرّجال أو تقدم بنفسک، فتری رأیک فی ذلک، و السّلام.
فکتب معاویة إلی عبد اللّه بن عبّاس، و إلی عبد اللّه بن الزّبیر، و إلی عبد اللّه بن جعفر، و إلی الحسین بن علیّ، رضی اللّه عنهم کتبا، و أمر سعید بن العاص أن یوصلها إلیهم، و یبعث بجواباتها.
کتب إلی سعید بن العاص: أمّا بعد، فقد أتانی کتابک، و فهمت ما ذکرت فیه من إبطاء النّاس عن البیعة. و لا سیّما بنی هاشم، و ما ذکر ابن الزّبیر و قد کتبت إلی رؤسائهم کتبا، فسلّمها إلیهم، و تنجز جواباتها، و ابعث بها إلیّ حتّی أری فی ذلک رأیی، و لتشتدّ عزیمتک، و لتصلب شکیمتک، و تحسن نیّتک. و علیک بالرّفق، و إیّاک و الخرق، فإنّ الرّفق رشد، و الخرق نکد، و انظر حسینا خاصّة، فلا یناله منک مکروه، فإنّ له قرابة و حقّا عظیما لا ینکره مسلم و لا مسلمة، و هو لیث عرین، و لست آمنک إن شاورته أن لا تقوی علیه، فأمّا من یرد مع السّباع إذا وردت، و یکنس إذا کنست «1»، فذلک عبد اللّه بن الزّبیر، فاحذره
__________________________________________________
(1)- یکنس: یأوی إلی کناسة و هو مأواه و مبیته.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 71
أشدّ الحذر، و لا قوّة إلّا باللّه، و أنا قادم علیک إن شاء اللّه، و السّلام.
ابن قتیبة، الإمامة و السّیاسة، 1/ 153- 154- عنه: بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 91- 92
قال: و ذکروا أنّه لمّا جاوب القوم معاویة بما جاوبوه، من الخلاف لأمره، و الکراهیة لبیعته لیزید، کتب إلی سعید بن العاص، یأمره أن یأخذ أهل المدینة بالبیعة لیزید، أخذا بغلظة و شدّة، و لا یدع أحدا من المهاجرین و الأنصار و أبنائهم حتّی یبایعوا، و أمره أن لا یحرّک هؤلاء النّفر، و لا یهیّجهم. فلمّا قدم علیه کتاب معاویة أخذهم بالبیعة أعنف ما یکون من الأخذ و أغلظه، فلم یبایعه أحد منهم. فکتب إلی معاویة: إنّه لم یبایعنی أحد، و إنّما النّاس تبع لهؤلاء النّفر، فلو بایعوک بایعک النّاس جمیعا، و لم یتخلّف عنک أحد.
فکتب إلیه معاویة یأمره أن لا یحرّکهم إلی أن یقدم.
ابن قتیبة، الإمامة و السّیاسة، 1/ 157
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 72

و کتب إلی ابن عبّاس: أمّا بعد، فقد بلغنی إبطاؤک عن البیعة لیزید ابن أمیر المؤمنین، و إنّی لو قتلتک بعثمان لکان ذلک إلیّ، لأنّک ممّن ألّب علیه و أجلب، و ما معک من أمان فتطمئنّ به، و لا عهد فتسکن إلیه، فإذا أتاک کتابی هذا، فاخرج إلی المسجد، و العن قتلة عثمان، و بایع عاملی، فقد أعذر من أنذر، و أنت بنفسک أبصر، و السّلام.
فکان أوّل ما أجابه عبد اللّه بن عبّاس، فکتب إلیه: أمّا بعد، فقد جاءنی کتابک، و فهمت ما ذکرت، و أن لیس معی منک أمان، و إنّه و اللّه ما منک یطلب الأمان یا معاویة، و إنّما یطلب الأمان من اللّه ربّ العالمین. و أمّا قولک فی قتلی، فو اللّه لو فعلت للقیت اللّه، و محمّد صلی اللّه علیه و سلم خصمک، فما إخاله أفلح و لا أنجح من کان رسول اللّه خصمه. و أمّا ما ذکرت من أنّی ممّن ألّب فی عثمان و أجلب، فذلک أمر غبت عنه، و لو حضرته ما نسبت إلیّ شیئا من التّألیب علیه، و أیم اللّه ما أرأی أحدا غضب لعثمان غضبی، و لا أعظم أحد قتله إعظامی، و لو شهدته لنصرته، أو أموت دونه، و لقد قلت و تمنّیت یوم قتل عثمان: «لیت الّذی قتل عثمان لقینی فقتلنی معه، و لا أبقی بعده» «و أمّا قولک لی: العن قتلة عثمان، فلعثمان ولد و خاصّة و قرابة، هم أحقّ بلعنهم منّی، فإن شاءوا أن یلعنوا فلیلعنوا، و إن شاؤوا أن یمسکوا فلیمسکوا، و السّلام».
ابن قتیبة، الإمامة و السّیاسة، 1/ 154، 155
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 73

و کتب إلی عبد اللّه بن جعفر: أمّا بعد، فقد عرفت أثرتی إیّاک علی من سواک، و حسن رأیی فیک و فی أهل بیتک، و قد أتانی عنک ما أکره، فإن بایعت تشکر و إن تأب تجبر، و السّلام.
و کتب إلیه عبد اللّه بن جعفر: أمّا بعد، فقد جاءنی کتابک، و فهمت ما ذکرت فیه من أثرتک إیّای علی من سوای، فإن تفعل فبحظّک أصبت، و إن تأب فبنفسک قصّرت. و أمّا ما ذکرت من جبرک إیّای علی البیعة لیزید، فلعمری لئن أجبرتنی علیها لقد أجبرناک و أباک علی الإسلام، حتّی أدخلنا کما کارهین غیر طائعین، و السّلام.
ابن قتیبة، الإمامة و السّیاسة، 1/ 154، 155
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 74

کتب إلی عبد اللّه بن الزّبیر:
رأیت کرام النّاس إن کفّ عنهم بحلم رأوا فضلا لمن قد تحلّما
و لا سیّما إن کان عفوا بقدرة فذلک أحری أن یجلّ و یعظما
و لست بذی لوم فتعذر بالّذی أتاه من الأخلاق من کان ألوما
و لکنّ غشّا لست تعرف غیره و قد غشّ قبل الیوم إبلیس آدما
فما غشّ إلّا نفسه فی فعاله فأصبح ملعونا و قد کان مکرما
و إنّی لأخشی أن أنالک بالّذی أردت فیجزی اللّه من کان أظلما
و کتب إلیه عبد اللّه بن الزّبیر رضی اللّه عنهما:
ألا سمع اللّه الّذی أنا عبده فأخزی إله النّاس من کان أظلما
و أجرأ علی اللّه العظیم بحمله و أسرعهم فی الموبقات تقحّما
أغرّک أن قالوا حلیم بغرّة و لیس بذی حلم و لکن تحلّما
و لو رمت ما أن قد زعمت وجدتنی هزبر عرین یترک القرن أکتما
و أقسم لو لا بیعة لک لم أکن لأنقضها لم تنج منّی مسلما
ابن قتیبة، الإمامة و السّیاسة، 1/ 154- 155
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 75

قدم معاویة المدینة حاجّا، فلمّا أن دنا من المدینة خرج إلیه النّاس یتلقّونه، ما بین راکب و ماش، و خرج النّساء و الصّبیان، فلقیه النّاس علی حال طاقتهم «1» و ما تسارعوا به فی الفوت و القرب، فلان لمن کافحه «1»، و فاوض العامّة بمحادثته و تألّفهم جهده، مقاربة و مصانعة، لیستمیلهم إلی ما دخل فیه النّاس، حتّی قال فی بعض ما یجتلبهم به: یا أهل المدینة ما زلت أطوی الحزن من وعثاء السّفر بالحبّ لمطالعتکم، حتّی انطوی البعید، و لان الخشن، و حقّ لجار رسول اللّه أن یتاق إلیه.
فردّ علیه القوم: بنفسک و دارک و مهاجرک، أمّا إنّ لک منهم کإشفاق الحمیم البرّ «2»، و الحفیّ المتعاهد.
قال: حتّی إذا کان بالجرف لقیه الحسین بن علیّ، و عبد اللّه بن عبّاس، فقال معاویة:
مرحبا بابن بنت رسول اللّه و ابن صنو أبیه. ثمّ انحرف إلی النّاس، فقال: هذان شیخا بنی عبد مناف. و أقبل علیهما بوجهه و حدیثه، فرحّب و قرّب، و جعل یواجه هذا مرّة، و یضاحک هذا أخری، حتّی ورد المدینة، فلمّا خالطها لقیته المشاة و النّساء و الصّبیان، یسلّمون علیه و یسایرونه إلی أن نزل، فانصرفا عنه، فمال الحسین إلی منزله، و مضی عبد اللّه بن عبّاس إلی المسجد، فدخله.
ابن قتیبة، الإمامة و السّیاسة، 1/ 157- 158- عنه: بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 93
قال: فطلعت أثقال معاویة و رحله «3» إلی المدینة، فلمّا تقارب منها خرج النّاس یلاقونه «4»، و فیمن «5» خرج إلیه عبد الرّحمان بن أبی بکر و عبد اللّه بن عمر و عبد اللّه بن الزّبیر و الحسین
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی بحر العلوم].
(2)- الحمیم: الصّدیق، و البرّ: المخلص فی صداقته، و الحفیّ: القریب الّذی یحترم صاحبه و یحتفل به، و المتعاهد: الّذی یداوم الحفاوة.
(3)- [فی المطبوع: «و رحل»].
(4)- من د، و فی الأصل و بر: یلتقونه.
(5)- زید فی د: یلاقونه و.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 76
ابن علیّ؛ فلمّا نظر إلیهم قطب فی وجوههم، ثمّ قال: ما أعرفنی مفهمکم و طیشکم. فقال له الحسین: مهلا یا معاویة! فلسنا لهذه المقالة بأهل «1». فقال: بلی و اللّه و أشدّ من هذا القول و أغلظ! فإنّکم تریدون أمرا و اللّه یأبی ما تریدون.
قال: ثمّ دخل إلی المدینة، فنزلها، و أقبل إلیه النّاس مسلّمین «2» و جعل کلّ من دخل إلیه مسلّما شکی إلیه هؤلاء، الأربعة؛ ثمّ جاؤوا لیدخلوا علیه، فلم یأذن لهم، فترکوه و مضوا إلی مکّة.
ابن أعثم، الفتوح، 4/ 235
فخرج معاویة إلی المدینة فی ألف، فلمّا قرب منها تلقّاه النّاس، فلمّا نظر إلی الحسین، قال: مرحبا بسیّد شباب المسلمین، فرّبوا دابّة لأبی عبد اللّه. و قال لعبد الرّحمان بن أبی بکر: مرحبا بشیخ قریش و سیّدها و ابن الصّدّیق. و قال لابن عمر: مرحبا بصاحب رسول اللّه و ابن الفاروق. و قال لابن الزّبیر: مرحبا بابن حواریّ رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم و ابن عمّته. و دعا لهم بدواب فحملهم علیها.
ابن عبد ربّه، العقد الفرید، 4/ 371
[أحداث سنة 56 ه] فلمّا بایعه أهل العراق و الشّام سار إلی الحجاز فی ألف فارس، فلمّا دنا من المدینة لقیه الحسین بن علیّ أوّل النّاس، فلمّا نظر إلیه، قال: لا مرحبا و لا أهلا، بدنة یترقرق دمها و اللّه مهریقه. قال: مهلا، فإنّی- و اللّه- لست بأهل لهذه المقالة.
قال: بلی و لشرّ منها. و لقیه ابن الزّبیر، فقال: لا مرحبا و لا أهلا خبّ ضبّ، تلعة یدخل رأسه و یضرب بذنبه، و یوشک و اللّه أن یؤخذ بذنبه و یدقّ ظهره، نحیّاه عنّی، فضرب وجه راحلته. ثمّ لقیه عبد الرّحمان ابن أبی بکر، فقال له معاویة: لا أهلا و لا مرحبا شیخ قد خرف و ذهب عقله. ثمّ أمر فضرب وجه راحلته. ثمّ فعل بابن عمر نحو ذلک. فأقبلوا معه لا یلتفت إلیهم، حتّی دخل المدینة، فحضروا بابه فلم یؤذن لهم علی منازلهم، و لم یروا منه ما یحبّون، فخرجوا إلی مکّة، فأقاموا بها.
__________________________________________________
(1)- لیس فی د.
(2)- من د و بر، فی الأصل: متسلّمین.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 77
قلت: ذکر عبد الرّحمان بن أبی بکر لا یستقیم علی قول من یجعل وفاته سنة ثلاث و خمسین، و إنّما یصحّ علی قول من یجعلها بعد ذلک الوقت «1».
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 251، 252- عنه: بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 103
[أحداث سنة 56 ه] فلمّا بایعه أهل العراق و الشّام سار إلی الحجاز.
قال: و فی هذه السّنة اعتمر معاویة فی شهر رجب، و سار إلی الحجاز فی ألف فارس، فلمّا دنا من المدینة لقیه الحسین بن علیّ رضی اللّه عنهما أوّل النّاس، فلمّا نظر إلیه معاویة، قال: «لا مرحبا و لا أهلا! بدنة یترقرق دمها و اللّه مهریقه!» قال: مهلا فإنّی لست بأهل لهذه المقالة. قال: بلی و لشرّ منها.
ثمّ لقیه عبد اللّه بن الزّبیر، فقال له: «لا مرحبا و لا أهلا! خبّ ضبّ، تلعة یدخل رأسه فیضرب بذنبه، و یوشک و اللّه أن یؤخذ بذنبه، و یدقّ ظهره، نحیّاه عنّی» فضرب وجه راحلته.
__________________________________________________
(1)- آن‌گاه هزار سوار برگزیده و راه حجاز را گرفت. چون به مدینه نزدیک شد، حسین بن علی را دید که پیشاپیش مردم رفته بود. چون حسین را دید، گفت: «مرحبا مباد. اهل هم نیستی. تو یک شتر قربانی هستی که خون وی جوشیده و خداوند خون آن قربانی را خواهد ریخت.» حسین گفت: «آرام باش و مهلت بده. من به خدا سوگند درخور این گفته (ناپسند) نمی‌باشم.» معاویة گفت: «آری. مستوجب این و بدتر از این سخن می‌باشی.» بعد ابن زبیر را دید و گفت: «مرحبا مباد که تو اهل نیستی. تو سوسمار هستی که سر به لانه می‌برد و با دم خود زمین را می‌زند. به خدا نزدیک است که او را از دم بگیریم و پشت او را بشکنیم. او را دور کنید. آن‌گاه خود (معاویه) سر اسب او را (ابن زبیر) زد و دورش کرد. بعد عبد الرّحمان بن ابی بکر رسید. معاویه به او گفت: «ای نااهل! مرحبا مباد! تو سالخورده خرف هستی که عقل خود را در پیری از دست دادی.» سپس دستور داد که سر اسب او را بزنند و دورش کنند. با ابن عمر هم مانند همان رفتار را به کار برد. آنها همه به او همراهی کردند؛ ولی او به آنها اعتنا نکرد تا آن‌که وارد مدینه شد. آنها هم بر در خانه او ایستادند؛ ولی او به آنها اجازه ورود نداد و با این‌که آنها دارای مقام (ارجمند) بودند، آنها از معاویه آنچه باعث خرسندی باشد، به دست نیاوردند. ناگزیر راه مکه را گرفتند و در آن‌جا اقامت نمودند.
من می‌گویم (مؤلف) روایت شرکت عبد الرّحمان بن ابی بکر در آن انجمن با خبر وفات او که در سنه پنجاه و سه رخ داده، موافقت ندارد. صحت این روایت مبنی بر صحت روایت وفات او در سنه پنجاه و چهار است که وفات او بعد از واقعه بیعت یزید است.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 58- 59، 63
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 78
ثمّ لقیه عبد الرّحمان بن أبی بکر الصّدّیق، فقال له معاویة: «لا مرحبا و لا أهلا! شیخ قد خرف و ذهب عقله» ثمّ أمر بضرب وجه راحلته. ثمّ فعل بابن عمر نحو ذلک.
فأقبلوا معه لا یلتفت إلیهم حتّی دخل المدینة، فحضروا بابه فلم یؤذن لهم علی منازلهم، و لم یروا منه ما یحبّون، فخرجوا إلی مکّة، فأقاموا بها.
و قد ذکرنا وفاة عبد الرّحمان بن أبی بکر فی سنة ثلاث و خمسین، و المشهور أنّه کان فی هذه الحادثة باق، و قد ورد خبره مع مروان بن الحکم و ما قالته عائشة رضی اللّه عنها فی الصّحیح. «1»
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 355- 356، 359
__________________________________________________
(1)- به اتفاق علمای امت امر دین‌پروری و امامت بعد از فوت امام حسن، متعلق به امام حسین رضی اللّه عنه بود و در نظر اهل بصیرت فرمانبرداری و طاعت آن حضرت به حسب شرع شریف واجب و لازم می‌نمود و حال آن‌که معاویه به استظهار جمعی از اصحاب ظلم و ظلام پس از انتقال امام حسن بدار السلام کمر سعی و اهتمام بر میان بست که یزید پلید را ولیعهد گرداند و از اشراف و اعیان بیعت به نام آن لعین بی‌دین بستاند و چون سگان شام و سگان عراق بیعت آن سرخیل ارباب شقاق را قبول کردند، معاویه در سنه ست و خمسین از هجرت سید المرسلین متوجه حجاز گشت و نخست به مدینه طیبه رفته، تمامی متوطّنان آن بلده طوعا و کرها به بیعت یزید درآمدند، مگر امام حسین و عبد اللّه بن عمر و عبد اللّه بن زبیر رضی اللّه عنهم که بر آن معنی انکار نمودند و به روایتی عبد الرّحمان بن ابی بکر صدیق نیز با ایشان اتفاق فرمود و به قول عبد الرّحمان پیش از آن تاریخ وفات یافته بود.
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 37
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 79

و أقبل معاویة و معه خلق کثیر من أهل الشّام، حتّی أتی عائشة أمّ المؤمنین، فاستأذن علیها، فأذنت له وحده، و لم یدخل علیها معه أحد، و عندها مولاها ذکوان. فقالت عائشة: یا معاویة، أکنت تأمن أن أقعد لک رجلا فأقتلک، کما قتلت أخی محمّد بن أبی بکر؟ فقال معاویة: ما کنت لتفعلی ذلک. قالت: لم؟ قال: لأنّی فی بیت آمن، بیت رسول اللّه. ثمّ إنّ عائشة حمدت اللّه و أثنت علیه، و ذکرت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، و ذکرت أبا بکر و عمر، و حضّته علی الاقتداء بهما، و الاتّباع لأثرهما، ثمّ صمتت. قال: فلم یخطب معاویة، و خاف أن لا یبلغ ما بلغت، فارتجل الحدیث ارتجالا، ثمّ قال: أنت- و اللّه یا أمّ المؤمنین- العالمة باللّه و برسوله، دللتنا علی الحقّ، و حضضتنا علی حظّ أنفسنا، و أنت أهل لأن یطاع أمرک، و یسمع قولک، و إنّ أمر یزید قضاء من القضاء، و لیس للعباد الخیرة من أمرهم، و قد أکّد النّاس بیعتهم فی أعناقهم، و أعطوا عهودهم علی ذلک و مواثیقهم، أفترین أن ینقضوا عهودهم و مواثیقهم؟ فلمّا سمعت ذلک عائشة علمت أنّه سیمضی علی أمره، فقالت: أمّا ما ذکرت من عهود و مواثیق، فاتّق اللّه فی هؤلاء الرّهط، و لا تعجل فیهم، فلعلّهم لا یصنعون إلّا ما أحببت. ثمّ قام معاویة، فلمّا قام، قالت عائشة: یا معاویة، قتلت حجرا و أصحابه العابدین المجتهدین؟ فقال معاویة: دعی هذا، کیف أنا فی الّذی بینی و بینک فی حوائجک؟ قالت: صالح. قال: فدعینا و إیّاهم حتّی نلقی ربّنا. ثمّ خرج و معه ذکوان، فاتّکأ علی ید ذکوان، و هو یمشی و یقول: تاللّه إن رأیت کالیوم قطّ خطیبا أبلغ من عائشة بعد رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، ثمّ مضی حتّی أتی منزله. ابن قتیبة، الإمامة و السّیاسة، 1/ 158
و قالت عائشة لمعاویة حیث حجّ و دخل إلیها: یا معاویة أقتلت حجرا و أصحابه، فأین عزب حلمک عنهم؟ أمّا إنّی سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم یقول: یقتل بمرج عذراء نفر یغضب لهم أهل السّماوات. قال: لم یحضرنی رجل رشید یا أمّ المؤمنین. و روی أنّ معاویة
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 80
کان یقول: ما أعدّ نفسی حلیما بعد قتلی حجرا و أصحاب حجر «1».
الیعقوبی، التّاریخ، 2/ 206
قال: و خرج معاویة من منزله إلی المسجد الأعظم، فصعد المنبر، فحمد اللّه و أثنی علیه، ثمّ ذکر ابنه یزید فی خطبته و قال: من أحقّ بالخلافة من ابنی یزید فی فضله و هدیه و مذهبه و موضعه من قریش! و اللّه إنّی لأری قوّة ما یعیبونه، و ما ظنّهم بمقلعین و لا منتهین «2» حتّی یصیبهم منّی بوائق تخیب أصولهم، فلیربع «3» أولئک علی ضلعهم من قبل أن تصیبهم منّی فاقرة لا یقومون لها، فقد أنذرت إن نفع «4» الإنذار، و بیّنت إن نفع «5» البیان، قال: ثمّ جعل یتمثّل «6» بهذه و یقول:
قد کنت حذّرتک آل المصطلق و قلت یا عامر ذرنی و انطلق
إنّک إن کلّفتنی ما لم أطلق ساءک ما سرّک منّی من خلق
دونک ما استقیته فاحس «7» و ذق
قال: ثمّ ذکر عبد الرّحمان بن أبی بکر و عبد اللّه بن عمر و عبد اللّه بن الزّبیر و الحسین بن علیّ و قال: و اللّه لئن لم یبایعوا لیزید لأفعلنّ و لأفعلنّ!
قال: ثمّ نزل عن المنبر و دخل إلی منزله، و بلغ ذلک عائشة فأقبلت حتّی دخلت/
__________________________________________________
(1)- و هنگامی که معاویه حج گزارد و بر عایشه درآمد، عایشه بدو گفت: «ای معاویه! آیا حجر و همراهان او را کشتی؟ پس بردباریت کجا رفت که ایشان را شامل نگشت؟ بدان که من از پیامبر خدا شنیدم که می‌گفت: یقتل بمرج عذراء نفر یغضب لهم اهل السّماوات، در مرج عذرا کسانی کشته می‌شوند که آسمانیان برای ایشان به خشم می‌آیند.» گفت: «ای امّ المؤمنین! مرد خردمندی نزد من نبود.»
و روایت شده که معاویه می‌گفت: «خود را پس از کشتن حجر و یارانش بردبار نمی‌شمارم.»
آیتی، ترجمه تاریخ یعقوبی، 2/ 164
(2)- فی د: منتهیین، و فی بر: مطموس.
(3)- [عن ط بیروت. و فی ط العثمانیّة: «فلیرفع»].
(4)- من د و بر، و فی الأصل: تقع.
(5)- من د و بر، و فی الأصل: یقع.
(6)- فی د: یمثل.
(7)- [فی المطبوع: «فاحسن»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 81
مغضبة علیه و قالت: یا معاویة! ما کفاک أنّک قتلت أخی محمّد بن أبی بکر و أحرقته بالنّار، حتّی قدمت المدینة و أخذت «1» بالوقیعة فی أبناء الصّحابة، و أنت من الطّلقاء الّذین لا تحلّ لهم الخلافة، و کان أبوک من الأحزاب! فخبّرنی ما کان یؤمنک منّی إن أبعث إلیک من یقتلک بأخی محمّد و آخذ بثأری! قال: فقال لها معاویة: یا أمّ المؤمنین! أمّا أخوک محمّد، فلم أقتله و لم آمر بذلک، و لکنّه کان ینصر من جهز علیّ بن أبی طالب، فوجّهت إلیهم معاویة بن حدیج «2» و عمرو بن العاص، فحاربهما فقتلاه، و فعلا به ما فعلا و لم یک ذلک عن رأیی «3»؛ و أمّا قولک تقتلینی، فإنّنی فی بیت أمان. فقالت عائشة: لعمری أنت فی بیت أمان، و لکنّ بلغنی عنک أنّک تهدّدت أخی عبد الرّحمان «4» بن أبی بکر «4»، و ابن عمر، و ابن أختی عبد اللّه بن الزّبیر، و الحسین ابن فاطمة «5»، و لیس مثلک من یتهدّد مثل هؤلاء! فقال معاویة: مهلا یا أمّ المؤمنین! فهو أعزّ علیّ من بصری «6»، لکنّی أخذت البیعة لابنی یزید، و قد بایعه کافّة «7» المسلمین، أفترینی أنقض بیعة قد ثبتت و تأکّدت، و أن یخلع «8» النّاس عهودهم! فقالت عائشة: إنّی لا أری ذلک، و لکنّ علیک بالرّفق و التّأنّی «9»، إنّهم لا یخالفونک، و انظر لا یبلغنی عنک أنّک أسأت إلی أحد منهم، فتلقی منّی ما لا تحبّ، و اذکر المرجع إلی اللّه، و المنقلب إلیه. فقال معاویة: أفعل ذلک یا أمّ المؤمنین، و أنت «10» أهل أن یسمع منک، و تطاعی فی کلّ ما تأمرین.
قال: فانصرفت عائشة إلی منزلها.
ابن أعثم، الفتوح، 4/ 235- 238
__________________________________________________
(1)- من د و بر، و فی الأصل: أحدت.
(2)- فی الأصل: جدیج، و فی د: خدیج، و فی بر بغیر نقط.
(3)- فی النّسخ: رأی.
(4- 4) لیس فی د.
(5)- فی د: علی.
(6)- زید فی د: و.
(7)- زید فی د: من.
(8)- فی د: تخلع.
(9)- زید فی د: و.
(10)- من د و بر، و فی الأصل: لنت- کذا.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 82
[أحداث سنة 56 ه] و خطب معاویة بالمدینة، فذکر یزید، فمدحه، و قال: من أحقّ منه بالخلافة فی فضله و عقله و موضعه؟ و ما أظنّ قوما بمنتهین حتّی تصیبهم بوائق تجتثّ أصولهم، و قد أنذرت إن أغنت النّذر، ثمّ أنشد «1» متمثّلا:
قد کنت حذّرتک آل المصطلق و قلت یا عمرو أطعنی و انطلق
إنّک إن کلّفتنی ما لم أطق ساءک ما سرّک منّی من خلق
دونک ما استسقیته فاحس و ذق «2»
ثمّ دخل علی عائشة، و قد بلغها أنّه ذکر الحسین و أصحابه، فقال: لأقتلنّهم إن لم یبایعوا. فشکاهم إلیها، فوعظته «3» و قالت له: بلغنی أنّک تتهدّدهم بالقتل. فقال: یا أمّ المؤمنین هم أعزّ من ذلک، و لکنّی بایعت لیزید، و بایعه غیرهم، أفترین أن أنقض بیعة قد تمّت؟ قالت: فارفق بهم، فإنّهم یصیرون إلی ما تحبّ إن شاء اللّه. قال: أفعل، و کان فی قولها له: ما یؤمنک أن أقعد لک رجلا یقتلک و قد فعلت بأخی ما فعلت؟- تعنی أخاها محمّدا- فقال لها: کلّا یا أمّ المؤمنین، إنّی فی بیت أمن. قالت: أجل «4».
__________________________________________________
(1)- [نهایة الإرب: «أنشأ»].
(2)- [إلی هنا حکاه عنه فی بحر العلوم].
(3)- [أضاف فی نهایة الإرب: «عائشة»].
(4)- معاویه در شهر مدینه خطبه کرد و نام یزید را برد و او را ستود و گفت: «کدام یک در خلافت از یزید احق و اولی باشد؟ کیست که از حیث فضل و عقل و مقام مانند یزید باشد؟ من گمان نمی‌کنم بعضی از این قوم خودداری (از دشمنی یزید) بکنند تا آن‌که دچار بلیاتی شوند که ریشه آنها را بکند و من اخطار کردم. اگر اخطار سودی داشته باشد.» سپس این شعر را بر زبان راند:
قد کنت حذّرتک آل المصطلق و قلت یا عمرو أطعنی و انطلق
إنّک إن کلّفتنی ما لم أطق ساءک ما سرّک منّی من خلق
دونک ما استقیته فاحس و ذق
یعنی: «من تو را برحذر کرده بودم از خاندان مصطلق». به تو گفتم: «ای عمرو مرا اطاعت کن و بر تو اگر به من تکلیف چیزی را کنی که طاقت آن را نداشته باشم، خود دچار حال بدی می‌شوی و آن خوی خوش من که تو را خرسند می‌کرد، از حال خود برگشته تو را خشمناک خواهد کرد. اینک بگیر آنچه را که تو خواسته بودی برای سیرابی. اکنون بنوش و مزه آن را بچش.»
پس از آن بر عایشه (به قصد دیدار) وارد شد. عایشه شنیده بود که با حسین و یاران و (فرزندان خلفا)-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 83
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 251- عنه: بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 104؛ مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 356
__________________________________________________
- چه کرده و چه گفته بود و نیز گفته بود که اگر آنها بیعت نکنند، من آنها را خواهم کشت. او از آنها (حسین و سایرین که خبر آنها گذشت) نزد عایشه شکایت کرد. عایشه به او اندرز داد و گفت: «شنیده‌ام آنها را به قتل تهدید کردی.» گفت: «ای مادر مؤمنین! آنها گرامی‌تر از این هستند؛ ولی من یزید را بیعت کردم و برای او از دیگران بیعت گرفتم. آیا صلاح می‌دانی که من این بیعت را نقض کنم و حال این‌که انجام گرفته و کار تمام شده؟» گفت: «پس با آنها مدارا کن که آنها به هرچه تو می‌خواهی، تسلیم خواهند شد به خواست خداوند.» گفت: «چنین خواهم کرد.» و نیز عایشه به او گفت: «از کجا تو به من اعتماد کردی که من برای کشتن تو یک مرد را کمین نکرده باشم و حال این‌که تو با برادرم چنین کردی و چنان» (او را کشتی) (مقصود محمد بن ابی بکر فرزندخوانده علی) گفت: «هرگز ای مادر مؤمنین! من در خانه امن و امان هستم.» گفت: «آری» (چنین است).
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 59- 60
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 84

فأرسل إلی الحسین بن علیّ، فخلا به، فقال له: یا ابن أخی، قد استوثق النّاس لهذا الأمر، غیر خمسة نفر من قریش، أنت تقودهم یا ابن أخی، فما إربک إلی الخلاف؟ قال الحسین: أرسل إلیهم، فإن بایعوک کنت رجلا منهم، و إلّا لم تکن عجلت علیّ بأمر.
قال: و تفعل؟ قال: نعم. قال: فأخذ علیه أن لا یخبر بحدیثهما أحدا «1»، فخرج، و قد أقعد له ابن الزّبیر رجلا بالطّریق، فقال: یقول لک أخوک ابن الزّبیر: ما کان؟ فلم یزل به حتّی استخرج منه شیئا.
ابن قتیبة، الإمامة و السّیاسة، 1/ 158- 159- عنه: بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 93- 94
المدائنی، عن أبی زکریّاء العجلانیّ، عن عکرمة بن خالد، قال: قدم معاویة المدینة یرید الحجّ، فلقیه الحسین علیه السّلام فقال له: یا معاویة قد بلغنی ذکرک و ذکر ابن النّابغة بنی هاشم بالعیوب، فارجع إلی نفسک و سلّط الحقّ علیها، فإنّک تجد أعظم عیوبها أصغر عیب فیک، لقد تناولتنا بالعداوة و أطعت فینا عمرا، فو اللّه ما قدم إیمانه و لا حدث نفاقه، و اللّه ما ینظر لک و لا یبقی علیک، فانظر لنفسک أو دع.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 5/ 105
و قال معاویة للحسین بن علیّ علیهما السّلام: یا أبا عبد اللّه علمت إنّا قتلنا شیعة أبیک فحنّطناهم، و کفّنّاهم، و صلّینا علیهم، و دفنّاهم؟ فقال الحسین: حججتک و ربّ الکعبة، لکنّا و اللّه إن قتلنا شیعتک، ما کفّنّاهم، و لا حنّطناهم، و لا صلّینا علیهم، و لا دفنّاهم «2».
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه عنه فی بحر العلوم].
(2)- معاویه به حسین بن علی گفت: «ای ابو عبد اللّه! دانستی که ما شیعیان پدرت را کشتیم. پس آنها را حنوط کردیم و کفن پوشاندیم و بر آنان نماز خواندیم و دفنشان کردیم؟» پس (امام) حسین گفت: «به پروردگار کعبه قسم که بر تو پیروز آمدم، لیکن ما به خدا قسم [اگر] شیعیان تو را بکشیم، آنان را نه کفن کنیم و نه حنوط و نه بر ایشان نماز بخوانیم و نه دفنشان کنیم.»
آیتی، ترجمه تاریخ یعقوبی، 2/ 164
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 85
الیعقوبی، التّاریخ، 2/ 206
فحدّثنی یعقوب بن إبراهیم، قال: حدّثنا إسماعیل بن إبراهیم، قال: حدّثنا ابن عون، قال: حدّثنی رجل بنخلة، قال: بایع النّاس لیزید بن معاویة غیر الحسین بن علیّ و ابن عمر و ابن الزّبیر و عبد الرّحمان بن أبی بکر و ابن عبّاس؛ فلمّا قدم معاویة أرسل إلی الحسین بن علیّ، فقال: یا ابن أخی، قد استوسق النّاس لهذا الأمر غیر خمسة نفر من قریش أنت تقودهم، یا ابن أخی، فما إربک إلی الخلاف؟ قال: أنا أقودهم! قال: نعم، أنت تقودهم. قال: فأرسل إلیهم، فإن بایعوا «1» کنت رجلا منهم، و إلّا لم تکن عجلت علیّ بأمر. قال: و تفعل؟ قال: نعم. قال: فأخذ علیه ألّا یخبر بحدیثهم «2» أحدا، قال: فالتوی علیه، ثمّ أعطاه ذلک، فخرج و قد أقعد له ابن الزّبیر رجلا بالطّریق، قال: یقول لک أخوک ابن الزّبیر: ما کان؟ فلم یزل به حتّی استخرج منه شیئا «3».
الطّبری، التّاریخ، 5/ 303- 304
و قیل: لمّا قتل معاویة حجر بن عدیّ و أصحابه لقی فی ذلک العام الحسین علیه السّلام فقال:
__________________________________________________
(1)- س: «بایعوک».
(2)- س: «یخبرهم».
(3)- ابن عون گوید: «همه مردم با یزید بن معاویه بیعت کردند، مگر حسین بن علی و عبد اللّه بن عمر و عبد اللّه بن زبیر و عبد الرّحمان بن ابی بکر و عبد اللّه بن عبّاس و چون معاویه به مدینه آمد، حسین بن علی را خواست و گفت: «برادرزاده‌ام، مردم همه به این کار گردن نهاده‌اند، مگر پنج کس از قریش که تو راهشان می‌بری. برادرزاده‌ام، تو را به مخالفت من چه حاجت؟»
گفت: «من راهشان می‌برم؟»
گفت: «بله، تو راهشان می‌بری.»
گفت: «آنها را بخواه! اگر بیعت کردند، من نیز یکی از آنها هستم؛ وگرنه درباره من با شتاب کاری نکرده‌ای.»
گفت: «آن وقت بیعت می‌کنی؟»
گفت: «آری.»
گوید: از او قول خواست که گفتگویشان را به هیچ‌کس خبر ندهد.
گوید: نخست طفره رفت و عاقبت قول داد و بیرون رفت.
ابن زبیر یکی را در راه وی نشانیده بود که گفت: «برادرت ابن زبیر می‌گوید: چه شد؟» و چندان اصرار کرد که چیزی از او درآورد.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2867- 2868
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 86
یا أبا عبد اللّه هل بلغک ما صنعت بحجر و أصحابه من شیعة أبیک؟ قال: لا. قال: إنّا قتلناهم، و کفّنّاهم، و صلّینا علیهم. فضحک الحسین علیه السّلام ثمّ قال: خصمک القوم یوم القیامة؛ یا معاویة أما و اللّه لو ولینا مثلها من شیعتک، ما کفّنّاهم، و لا صلّینا علیهم، و قد بلغنی وقوعک فی أبی الحسن و قیامک و اعتراضک بنی هاشم بالعیوب؛ و أیم اللّه لقد أوترت غیر قوسک، و رمیت غیر غرضک، و تناولتها بالعداوة من مکان قریب، و لقد أطعت امرءا ما قدم إیمانه، و ما حدث نفاقه، و ما نظر لک، فانظر لنفسک أودع.
الحلوانی، نزهة النّاظر،/ 39- مثله الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 30- 31؛ الأمین، أعیان الشّیعة «1»، 1/ 582
عن صالح بن کیسان «2»، قال: لمّا قتل معاویة حجر بن عدیّ و أصحابه حجّ ذلک العام، فلقی الحسین بن علیّ علیه السّلام، فقال:
یا أبا عبد اللّه هل بلغک ما صنعنا بحجر، و أصحابه، و أشیاعه، و شیعة أبیک؟
فقال علیه السّلام: و ما صنعت بهم؟
قال: قتلناهم، و کفّنّاهم، و صلّینا علیهم.
فضحک الحسین علیه السّلام، ثمّ قال: خصمک القوم یا معاویة، لکنّنا لو قتلنا شیعتک ما کفّنّاهم، و لا صلّینا علیهم، و لا قبرناهم، و لقد بلغنی وقیعتک فی علیّ، و قیامک ببغضنا، و اعتراضک بنی هاشم بالعیوب، فإذا فعلت ذلک، فارجع إلی نفسک، ثمّ سلها الحقّ علیها و لها، فإن لم تجدها أعظم عیبا، فما أصغر عیبک فیک، و قد ظلمناک یا معاویة، فلا توترنّ غیر قوسک، و لا ترمینّ غیر غرضک، و لا ترمنا بالعداوة من مکان قریب، فإنّک و اللّه لقد أطعت فینا رجلا ما قدم إسلامه، و لا حدث نفاقه، و لا نظر لک، فانظر لنفسک أودع- یعنی: «عمرو بن العاص».
الطّبرسی، الاحتجاج، 2/ 19- 20
__________________________________________________
(1)- [حکاه الأمین عن کشف الغمّة].
(2)- صالح بن کیسان المدنیّ عدّة الشّیخ من أصحاب علیّ بن الحسین علیه السّلام ص 93 من رجاله.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 87

قال: ثمّ أرسل معاویة بعده إلی ابن الزّبیر، فخلا به، فقال له: قد استوثق النّاس لهذا الأمر، غیر خمسة نفر من قریش أنت تقودهم، یا ابن أخی! فما إربک إلی الخلاف؟ قال:
فأرسل إلیهم، فإن بایعوک کنت رجلا منهم، و إلّا لم تکن عجلت علیّ بأمر. قال: و تفعل؟
قال: نعم. فأخذ علیه أن لا یخبر بحدیثهما أحدا.
ابن قتیبة، الإمامة و السّیاسة، 1/ 159- عنه: بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 94
[أحداث سنة 56 ه] ثمّ أرسل بعده إلی ابن الزّبیر، فقال له: قد استوسق النّاس لهذا الأمر غیر خمسة نفر من قریش أنت تقودهم؛ فما ابن أخی! فما إربک إلی الخلاف؟ قال:
أنا أقودهم! قال: نعم، أنت تقودهم. قال: فأرسل إلیهم، فإن بایعوا کنت رجلا منهم، و إلّا لم تکن عجلت علیّ بأمر. قال: و تفعل؟ قال: نعم. قال: فأخذ علیه ألّا یخبر بحدیثهم أحدا؛ قال: یا أمیر المؤمنین، نحن فی حرم اللّه عزّ و جلّ، و عهد اللّه سبحانه ثقیل، فأبی علیه، و خرج. «1»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 304
__________________________________________________
(1)- گوید: معاویه پس از حسین، ابن زبیر را خواست و گفت: «همه مردم به این کار گردن نهاده‌اند، مگر پنج کس از قریش که تو راهشان می‌بری. ای برادرزاده تو را به مخالفت چه حاجت؟»
گفت: «من راهشان می‌برم؟»
گفت: «بله، تو راهشان می‌بری.»
گفت: «آنها را بخواه. اگر بیعت کردند، من نیز یکی از آنها هستم، وگرنه درباره من با شتاب کاری نکرده‌ای.»
گفت: «آن‌وقت بیعت می‌کنی؟»
گفت: «آری.»
گوید: خواست از او قول بگیرد که گفتگویشان را به هیچ‌کس خبر ندهد. اما ابن زبیر گفت: «ای امیر مؤمنان! ما در حرم خدا عز و جل هستیم و پیمان با خدا سنگین است» و قول نداد و برون شد.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2868
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 88

قال: فأرسل بعده إلی ابن عمر، فأتاه و خلا به، فکلّمه بکلام هو ألین من صاحبیه و قال: إنّی کرهت أن أدع أمّة محمّد بعدی کالضّأن لا راعی لها، و قد استوثق النّاس لهذا الأمر غیر خمسة نفر أنت تقودهم، فما إربک إلی الخلاف؟ قال ابن عمر: هل لک فی أمر تحقن به الدّماء و تدرک به حاجتک؟ فقال معاویة: وددت ذلک. فقال ابن عمر: تبرز سریرک، ثمّ أجی‌ء فأبایعک، علی أنّی بعدک أدخل فیما اجتمعت علیه الأمّة، فو اللّه لو أنّ الأمّة اجتمعت بعدک علی عبد حبشیّ لدخلت فیما تدخل فیه الأمّة. قال: و تفعل؟ قال:
نعم. ثمّ خرج.
ابن قتیبة، الإمامة و السّیاسة، 1/ 159- عنه: بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 94
[أحداث سنة 56 ه] ثمّ أرسل بعده إلی ابن عمر، فکلّمه بکلام هو ألین من کلام صاحبه، فقال: إنّی أرهب أن أدع أمّة محمّد بعدی کالضّأن لا راعی لها، و قد استوسق النّاس لهذا الأمر غیر خمسة نفر من قریش أنت تقودهم، فما إربک إلی الخلاف! قال: هل لک فی أمر یذهب الذّمّ، و یحقن الدّم، و تدرک به حاجتک؟ قال: وددت! قال: تبرز سریرک، ثمّ أجی‌ء فأبایعک، علی أنّی أدخل بعدک فیما تجتمع علیه الأمّة، فو اللّه لو أنّ الأمّة اجتمعت بعدک علی عبد حبشیّ لدخلت فیما تدخل فیه الأمّة. قال: و تفعل؟ قال:
نعم. ثمّ خرج فأتی منزله فأطبق بابه، و جعل النّاس یجیئون، فلا یأذن لهم «1».
__________________________________________________
(1)- گوید: پس از آن عبد اللّه بن عمر را خواست و با وی نرمتر از ابن زبیر سخن کرد، گفت:
«نمی‌خواهم امت محمد را از پس خویش چون گله بی‌چوپان رها کنم، همه مردم به این کار گردن نهاده‌اند، مگر پنج کس از قریش که تو راهشان می‌بری. تو را به مخالفت چه حاجت؟»
گفت: «می‌خواهی کاری کنی که مذموم نباشد و خونها را محفوظ دارد و به وسیله آن منظور تو انجام شود؟»
گفت: «بله می‌خواهم.»
گفت: «به مجلس می‌نشینی و من می‌آیم و با تو بیعت می‌کنم که از پس تو بر هرچه امت اتفاق کرد، من-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 89
الطّبری، التّاریخ، 5/ 304
[أحداث سنة 56 ه] و قیل: إنّ ابن عمر قال لمعاویة: «أبایعک علی أنّی أدخل فیما یجتمع «1» علیه الأمّة، فو اللّه لو اجتمعت علی حبشیّ لدخلت معهما. ثمّ عاد إلی منزله فأغلق بابه و لم یأذن لأحد «2».
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 252- مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 359
__________________________________________________
- نیز از آن پیروی کنم. به خدا اگر پس از تو امت بر یک بنده حبشی اتفاق کند، من نیز از اتفاق امت تبعیت می‌کنم».
گفت: «بیعت می‌کنی؟»
گفت: «آری.»
گوید: پس بیرون رفت و به خانه خویش درشد و در ببست. کسان سوی وی می‌آمدند و اجازه می‌خواستند که نمی‌داد.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2868- 2869
(1)- [نهایة الإرب: «تجتمع»].
(2)- گفته شده: فرزند عمر به معاویه گفت: من با تو بیعت می‌کنم به شرط رضای ملت که به خدا اگر یک مرد حبشی انتخاب کنند، من هم با آنها خواهم بود. (تن خواهم داد) بعد از آن به خانه خود رفت و در را بر خود بست و نشست و کسی را نزد خود راه نداد.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 63
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 90

و أرسل إلی عبد الرّحمان بن أبی بکر، فخلا به، قال: بأیّ ید أو رجل تقدم علی معصیتی؟ فقال عبد الرّحمان: أرجو أن یکون ذلک خیرا لی. فقال معاویة: «و اللّه لقد هممت أن أقتلک. فقال: لو فعلت لأتبعک اللّه فی الدّنیا، و لأدخلک به فی الآخرة النّار، قال: ثمّ خرج عبد الرّحمان بن أبی بکر، و بقی معاویة یومه ذلک یعطی الخواصّ، و یعصی مذمّة النّاس.
ابن قتیبة، الإمامة و السّیاسة، 1/ 159- عنه: بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 94- 95
[أحداث سنة 56 ه] فأرسل إلی عبد الرّحمان بن أبی بکر، فقال: یا ابن أبی بکر، بأیّة ید أو رجل تقدم علی معصیتی! قال: أرجو أن یکون ذلک خیرا لی. فقال: و اللّه لقد هممت أن أقتلک. قال: لو فعلت لأتبعک اللّه به لعنة فی الدّنیا؛ و أدخلک به فی الآخرة النّار.
قال: و لم یذکر ابن عبّاس. «1»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 304
__________________________________________________
(1)- گوید: آن‌گاه عبد الرّحمان بن أبی بکر را خواست و گفت: «ای پسر ابی بکر با کدام دست و کدام پا نافرمانی می‌کنی؟»
گفت: «امیدوارم خیر باشد.»
گفت: «به خدا آهنگ آن داشتم که تو را بکشم.»
گفت: «اگر چنین کرده بودی، خدا در دنیا تو را لعنت می‌کرد و در آخرت به جهنم می‌برد.»
گوید: و از ابن عبّاس یادی نکرد.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2869
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 91

فلمّا کان صبیحة الیوم الثّانی، أمر بفراش فوضع له، و سوّیت مقاعد الخاصّة حوله و تلقاءه من أهله، ثمّ خرج و علیه حلّة یمانیّة، و عمامة دکناء، و قد أسبل طرفها «1» بین کتفیه، و قد تغلّی «2» و تعطّر، فقعد علی سریره، و أجلس کتّابه منه بحیث یسمعون ما یأمر به، و أمر حاجبه أن لا یأذن لأحد من النّاس و إن قرب، ثمّ أرسل إلی الحسین بن علیّ، و عبد اللّه بن عبّاس، فسبق ابن عبّاس، فلمّا دخل و سلّم أقعده فی الفراش عن یساره، فحادثه ملیّا، ثمّ قال: یا ابن عبّاس؛ لقد وفّر اللّه حظّکم من مجاورة هذا القبر الشّریف، و دار الرّسول علیه الصّلاة و السّلام. فقال ابن عبّاس: نعم أصلح اللّه أمیر المؤمنین، و حظّنا من القناعة بالبعض و التّجافی عن الکلّ أوفر، فجعل معاویة یحدّثه و یحید به عن طریق المجاوبة، و یعدل إلی ذکر الأعمار علی اختلاف الغرائز و الطّبائع، حتّی أقبل الحسین بن علیّ؛ فلمّا رآه معاویة جمع له وسادة کانت علی یمینه، فدخل الحسین و سلّم، فأشار إلیه، فأجلسه عن یمینه مکان الوسادة، فسأله معاویة عن حال بنی أخیه الحسن و أسنانهم، فأخبره، ثمّ سکت. قال: ثمّ ابتدأ معاویة، فقال: أمّا بعد، فالحمد للّه ولیّ النّعم، و منزل النّقم، و أشهد أن لا إله إلّا اللّه المتعالی عمّا یقول الملحدون علوّا کبیرا، و أنّ محمّدا عبده المختصّ المبعوث إلی الجنّ و الإنس کافّة، لینذرهم بقرآن لا یأتیه الباطل من بین یدیه و لا من خلفه، تنزیل من حکیم حمید. فأدّی عن اللّه، و صدع بأمره، و صبر علی الأذی فی جنبه، حتّی وضح «3» دین اللّه، و عزّ أولیاؤه، و قمع المشرکون، و ظهر أمر اللّه و هم کارهون؛ فمضی- صلوات اللّه علیه-، و قد ترک من الدّنیا ما بذل له، و اختار منها التّرک لما سخّر له، زهادة و اختیارا للّه، و أنفة و اقتدارا علی الصّبر. بغیا لما یدوم و یبقی؛ «4» فهذه صفة الرّسول صلی اللّه علیه و سلم «4»، ثمّ خلفه رجلان محفوظان، و ثالث مشکور «5»، و بین ذلک خوض طال ما
__________________________________________________
(1)- [بحر العلوم: «طرفیها»].
(2)- تغلّی: تضمخ بالغالیة و هی أحسن أنواع المسک.
(3)- [بحر العلوم: «أوضح»].
(4- 4) [لم یرد فی بحر العلوم].
(5)- [بحر العلوم: «مشکوک»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 92
عالجناه مشاهدة و مکافحة و معاینة و سماعا، و ما أعلم منه فوق ما تعلمان، و قد کان «1» من أمر یزید ما سبقتم إلیه و إلی تجویزه، و قد علم اللّه ما أحاول به فی أمر الرّعیة، من سدّ الخلل، و لمّ الصّدع بولایة یزید «2» بما أیقظ العین، و أحمد الفعل، هذا معنای فی یزید «2»، و فیکما فضل القرابة، و حظوة العلم، و کمال المروءة، و قد أصبت من ذلک عند یزید علی المناظرة و المقابلة، ما أعیانی مثله عندکما، و عند غیرکما، مع علمه بالسّنّة، و قراءة القرآن، و الحلم الّذی یرجح بالصّمّ الصّلاب، و قد علمتما أنّ الرّسول المحفوظ بعصمة الرّسالة، قدّم علی الصّدّیق و الفاروق، و من دونهما من أکابر الصّحابة، و أوائل المهاجرین یوم غزوة السّلاسل، من لم یقارب القوم و لم یعاندهم برتبة فی قرابة موصولة، و لا سنّة مذکورة، فقادهم الرّجل بأمره، و جمع بهم صلاتهم، و حفظ علیهم فیئهم، و قال فلم یقل معه، و فی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم أسوة حسنة، فمهلا بنی عبد المطّلب، فأنا و أنتم شعبا نفع وجد، و ما زلت‌أرجو الإنصاف فی اجتماعکما، فما یقول القائل إلّا بفضل قولکما، فردّا علی ذی رحم مستعتب ما یحمد به البصیرة فی عتابکما، و أستغفر اللّه لی و لکما.
قال: فتیسّر ابن عبّاس للکلام، و نصب یده للمخاطبة، فأشار إلیه الحسین، و قال:
علی رسلک، فأنا المراد، و نصیبی فی التّهمة أوفر. فأمسک ابن عبّاس، فقام الحسین، فحمد اللّه، و صلّی علی الرّسول، ثمّ قال: أمّا بعد یا معاویة، فلن یؤدّی القائل، و إن أطنب فی صفة الرّسول صلی اللّه علیه و سلم من جمیع جزءا، و قد فهمت ما لبّست به الخلف بعد رسول اللّه من إیجاز الصّفة و التّنکّب عن استبلاغ النّعت «3»، و هیهات هیهات یا معاویة: فضح الصّبح فحمة الدّجی، و بهرت الشّمس أنوار السّرج، و لقد فضّلت حتّی أفرطت، و استأثرت حتّی أجحفت، و منعت حتّی «4» محلت، و جزت «4» حتّی جاوزت ما بذلت لذی حقّ من اسم «5» حقّه بنصیب، حتّی أخذ الشّیطان حظّه الأوفر، و نصیبه الأکمل، و فهمت ما ذکرته عن
__________________________________________________
(1)- [و فی أعیان الشّیعة مکانه: «ثمّ خطب معاویة خطبة ذکر فیها النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله و سلّم و قال فی آخرها: قد کان ...»].
(2- 2) [لم یرد فی بحر العلوم].
(3)- [أعیان الشّیعة: «البیعة»].
(4- 4) [فی أعیان الشّیعة و بحر العلوم «بخلت، و جرت»].
(5)- [بحر العلوم: «أتمّ»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 93
یزید من اکتماله، و سیاسته لأمّة محمّد، ترید أن توهّم النّاس فی یزید، کأنّک تصف محجوبا، أو تنعت غائبا، أو تخبر عمّا کان ممّا احتویته بعلم خاصّ و قد دلّ یزید من نفسه علی موقع رأیه، فخذ لیزید فیما أخذ فیه، من استقرائه الکلاب المهارشة عند التّهارش، و الحمام السّبق لأترابهنّ، و القیان «1» ذوات المعازف و ضرب الملاهی تجده باصرا «2»، و دع عنک ما تحاول، فما أغناک أن تلقی اللّه من وزر هذا الخلق بأکثر ممّا أنت لاقیه، فو اللّه ما برحت تقدّح باطلا فی جور، و حنقا فی ظلم حتّی ملأت الأسقیة «3» و ما بینک و بین الموت إلّا غمضة، فتقدم علی عمل محفوظ، فی یوم مشهود، و لات حین مناص، و رأیتک عرّضت بنا بعد هذا الأمر، و منعتنا عن آبائنا تراثا، و لقد- لعمر اللّه- أورثنا الرّسول علیه الصّلاة و السّلام ولادة، و جئت لنا «4» بها، أمّا «4» حججتم به القائم عند موت الرّسول، فأذعن للحجّة بذلک، و ردّه الإیمان إلی النّصف، فرکبتم الأعالیل، و فعلتم الأفاعیل، و قلتم: کان و یکون، حتّی أتاک الأمر یا معاویة من طریق کان قصدها لغیرک، فهناک فاعتبروا یا أولی الأبصار، و ذکرت قیادة الرّجل القوم بعهد رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم و تأمیره له، «5» و قد کان ذلک «5»، و لعمرو بن العاص یومئذ فضیلة بصحبة الرّسول، و بیعته «6» له، و ما صار- «7» لعمر اللّه- یومئذ مبعثهم «7» حتّی أنف القوم إمرته، و کرهوا تقدیمه، و عدّوا علیه أفعاله، فقال صلی اللّه علیه و سلم: لا جرم معشر المهاجرین، لا یعمل علیکم بعد الیوم غیری، فکیف تحتجّ بالمنسوخ من فعل الرّسول، فی أوکد «8» الأحکام، و أولاها بالمجمع «8» علیه من الصّواب؟ أم کیف صاحبت «9» بصاحب تابعا، و حولک من لا یؤمن فی صحبته، و لا
__________________________________________________
(1)- [أعیان الشّیعة: «القینات»].
(2)- [أعیان الشّیعة: «ناصرا»].
(3)- الأسقیة جمع سقاء و هو القربة، و المراد أنّک تکلّمت کثیرا حتی ملأت الأوعیة من کثرة کلامک.
(4- 4) [أعیان الشّیعة: «بما»].
(5- 5) [لم یرد فی بحر العلوم].
(6)- [أعیان الشّیعة: «ببعثه»].
(7- 7) [فی أعیان الشّیعة و بحر العلوم: «لعمرو- یومئذ-»].
(8- 8) [بحر العلوم: «الأحوال و أولاها بالمجتمع»].
(9) [أعیان الشّیعة: «ضاهیت»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 94
یعتمد فی دینه و قرابته، و تتخطّأهم إلی مسرف مفتون، ترید أن تلبس النّاس شبهة یسعد بها الباقی فی دنیاه، و تشقی بها فی آخرتک. إنّ هذا لهو الخسران المبین. و أستغفر اللّه لی و لکم.
قال: فنظر معاویة إلی ابن عبّاس فقال: ما هذا یا ابن عبّاس؟ و لما عندک أدهی و أمرّ. فقال ابن عبّاس: لعمر اللّه إنّها لذرّیّة الرّسول، و أحد أصحاب الکساء، و فی البیت المطهّر، فاله «1» عمّا ترید، فإنّ لک فی النّاس، مقنعا، حتّی یحکم اللّه بأمره و هو خیر الحاکمین «2». فقال معاویة: أعود «3» الحلم التّحلّم، قال «4»: و خیره التّحلّم عن الأهل. انصرفا فی حفظ اللّه.
ابن قتیبة، الإمامة و السّیاسة، 1/ 159- 161- عنه: الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 583- 584؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 95- 98
__________________________________________________
(1)- [أعیان الشّیعة: «فأسأله»].
(2)- [إلی هنا حکاء عنه فی أعیان الشّیعة].
(3)- [بحر العلوم: «عود»].
(4)- [لم یرد فی بحر العلوم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 95

ثمّ أرسل معاویة إلی عبد الرّحمان بن أبی بکر، و إلی عبد اللّه بن عمر، و إلی عبد اللّه بن الزّبیر، فجلسوا، فحمد اللّه و أثنی علیه معاویة، ثمّ قال: یا عبد اللّه بن عمر قد کنت تحدّثنا أنّک لا تحبّ أن تبیت لیلة و لیس فی عنقک بیعة جماعة و أنّ لک الدّنیا و ما فیها، و إنّی أحذّرک أن تشقّ عصا المسلمین، و تسعی فی تفریق ملئهم، و أن تسفک دماءهم، و إنّ أمر یزید قد کان قضاء من القضاء، و لیس للعباد خیرة من أمرهم، و قد وکد النّاس بیعتهم فی أعناقهم، و أعطوا علی ذلک عهودهم و مواثیقهم، ثمّ سکت.
فتکلّم عبد اللّه بن عمر، فحمد اللّه و أثنی علیه. ثمّ قال: أمّا بعد، یا معاویة! لقد کانت قبلک خلفاء، و کان لهم بنون، لیس ابنک بخیر من أبنائهم، فلم یروا فی أبنائهم ما رأیت فی ابنک. فلم یحابوا فی هذا الأمر أحدا، و لکن اختاروا لهذه الأمّة حیث علموهم، و إنّک تحذّرنی أن أشقّ عصا المسلمین، و أفرّق ملأهم، و أسفک دماءهم، و لم أکن لأفعل ذلک إن شاء اللّه، و لکنّ إن استقام النّاس، فسأدخل فی صالح ما تدخل فیه أمّة محمّد.
فقال معاویة: یرحمک اللّه لیس عندک خلاف. ثمّ قال معاویة لعبد الرّحمان بن أبی بکر نحو ما قاله لعبد اللّه بن عمر. فقال له عبد الرّحمان: إنّک و اللّه لوددت أنّا «1» نکلک إلی اللّه فیما جسرت علیه من أمر یزید، و الّذی نفسی بیده لتجعلنّها شوری، أو لأعیدنّها جذعة، ثمّ قام لیخرج، فتعلّق معاویة بطرف ردائه. ثمّ قال: علی رسلک، اللّهمّ اکفنیه بما شئت، ثمّ قال له: لا تظهرنّ لأهل الشّام، فإنّی أخشی علیک منهم. ثمّ قال لابن الزّبیر، نحو ما قاله لابن عمر. ثمّ قال له: أنت ثعلب روّاغ، کلّما خرجت من جحر انجحرت فی آخر، أنت ألّبت هذین الرّجلین، و أخرجتهما إلی ما خرجا إلیه. فقال ابن الزّبیر: أترید أن تبایع لیزید؟ أرأیت إن بایعناه أیّکما نطیع، «2» أنطیعک أم نطیعه؟ «2» إن کنت مللت الخلافة
__________________________________________________
(1)- [بحر العلوم: «لوددنا أن»].
(2- 2) [لم یرد فی بحر العلوم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 96
فاخرج منها و بایع لیزید، فنحن نبایعه.
فکثر کلامه و کلام ابن الزّبیر، حتّی قال له معاویة فی بعض کلامه: و اللّه ما أراک إلّا قاتلا نفسک، و لکأنّی بک قد تخبّطت فی الحبالة. ثمّ أمرهم بالانصراف، و احتجب عن النّاس ثلاثة أیّام لا یخرج.
ابن قتیبة، الإمامة و السّیاسة، 1/ 161- 162- عنه: بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 99- 100
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 97

و أرسل معاویة إلی عبد الرّحمان بن أبی بکر و ابن عمر و ابن الزّبیر، فأخبر أنّهم قد مضوا إلی مکّة، فسکت ساعة یفکّر فی أمرهم؛ ثمّ أرسل إلی عبد اللّه بن عبّاس فدعاه، فلمّا دخل علیه قرّب مجلسه، ثمّ قال: یا ابن عبّاس! أنتم بنو هاشم و أنتم أحقّ النّاس بنا «1» و أولاهم بمودّتنا لأنّنا بنو عبد مناف و إنّما باعد بیننا و بینکم هذا الملک؛ [و- «2»،] قد کان هذا الأمر فی تیم و عدیّ، فلم یعترضوا علیهم و لم یظهروا لهم «3» من المباعدة. ثمّ قتل عثمان بین أظهرکم، فلم تغیّروا، ثمّ ولیت هذا الأمر، فو اللّه لقد قرّبتکم و أعطیکم، و رفعت مقدارکم، فما- تزدادون منّی إلّا بعدا، و هذا الحسین بن علیّ قد بلغنی عنه هنات، غیرها «4» خیر له منها؛ فاذکروا علیّ بن أبی طالب و محاربته إیّای و معه المهاجرون و الأنصار، فأبی اللّه تبارک و تعالی إلّا ما قد علمتم، أفترجون بعد علیّ مثله أم بعد الحسن مثله؟ قال: فقطع علیه ابن عبّاس الکلام، ثمّ قال: صدقت یا معاویة، نحن بنو عبد مناف، و أنتم أحقّ النّاس بمودّتنا و أولاهم بنا، و قد مضی أوّل الأمر بما فیه، فأصلح آخره، فإنّک صائر إلی ما ترید؛ و أمّا ما ذکرت من عطیّتک إیّانا، فلعمری ما علیک فی جود من عیب؛ و أمّا قولک: ذهب علیّ أفترجون «5» مثله؟ فمهلا یا معاویة رویدا، لا تعجل! فهذا الحسین بن علیّ حیّ، و هو ابن أبیه، و احذر أن تؤذیه یا معاویة، فیؤذیک أهل الأرض، فلیس علی ظهرها «6» الیوم ابن بنت نبیّ «7» سواه. فقال معاویة: إنّی قد قبلت منک یا ابن عبّاس!
ابن أعثم، الفتوح، 4/ 238- 239
__________________________________________________
(1)- من د و بر، و فی الأصل: بینا.
(2)- من د.
(3)- فی د: علیهم.
(4)- فی د: غیر هذا.
(5)- من د، و فی الأصل و بر: فترجون- بغیر همزة الاستفهام.
(6)- فی د: ظهر الأرض.
(7)- فی د: رسول اللّه.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 98

ثمّ خرج، فأمر المنادی أن ینادی فی النّاس، أن یجتمعوا لأمر جامع فاجتمع النّاس فی المسجد، و قعد هؤلاء حول المنبر، فحمد اللّه، و أثنی علیه. ثمّ ذکر یزید و فضله، و قراءته القرآن، ثمّ قال: یا أهل المدینة، لقد هممت ببیعة یزید، و ما ترکت قریة و لا مدرة إلّا بعثت إلیها فی بیعته، فبایع النّاس جمیعا، و سلّموا، و أخّرت المدینة بیعته، و قلت بیضته و أصله، و من لا أخافهم علیه، و کان الّذین أبوا البیعة منهم، من کانوا أجدر أن یصله، و و اللّه لو علمت مکان أحد هو خیر للمسلمین من یزید لبایعت له فقام الحسین، فقال:
و اللّه لقد ترکت من هو خیر منه أبا و أمّا و نفسا، فقال معاویة: کأنّک ترید نفسک؟ فقال الحسین: نعم، أصلحک اللّه. فقال معاویة: إذا أخبرک، أمّا قولک: خیر منه أمّا، فلعمری:
أمّک خیر من أمّه، و لو لم تکن إلّا أنّها امرأة من قریش لکان لنساء قریش فضّلهنّ، فکیف و هی ابنة رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم؟ ثمّ فاطمة فی دینها و سابقتها، فأمّک لعمر اللّه خیر من أمّه، و أمّا أبوک فقد حاکم أباه إلی اللّه، فقضی لأبیه علی أبیک. فقال الحسین: حسبک جهلک، آثرت العاجل علی الآجل. فقال معاویة: و أمّا ما ذکرت من أنّک خیر من یزید نفسا، فیزید و اللّه خیر لأمّة محمّد منک. فقال الحسین: هذا هو الإفک و الزّور، یزید شارب الخمر، و مشتری اللّهو خیر منّی؟ فقال معاویة: مهلا عن شتم ابن عمّک، فإنّک لو ذکرت عنده بسوء لم یشتمک. ثمّ التفت معاویة إلی النّاس و قال: أیّها النّاس، قد علمتم أنّ رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم قبض، و لم یستخلف أحدا، فرأی المسلمون أن یستخلفوا أبا بکر، و کانت بیعته بیعة هدی، فعمل بکتاب اللّه و سنّة نبیّه، فلمّا حضرته الوفاة، رأی أن یستخلف عمر، فعمل عمر بکتاب اللّه، و سنّة نبیّه فلمّا حضرته الوفاة، رأی أن یجعلها شوری بین ستّة نفر، اختارهم من المسلمین، فصنع أبو بکر ما لم یصنعه رسول اللّه، و صنع عمر ما لم یصنعه أبو بکر، کلّ ذلک یصنعونه نظرا للمسلمین، فلذلک رأیت أن أبایع لیزید لما وقع النّاس فیه من الاختلاف، و نظرا لهم بعین الإنصاف «1».
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه عنه فی بحر العلوم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 99
قال: و ذکروا: أنّ عبد اللّه بن الزّبیر قام إلی معاویة، فقال: إنّ رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم قبض، فترک النّاس إلی کتاب اللّه، فرأی المسلمون أن یستخلفوا أبا بکر، ثمّ رأی أبو بکر أن یستخلف عمر، و هو أقصی قریش منه نسبا، و رأی عمر أن یجعلها شوری بین ستّة نفر اختارهم من المسلمین، و فی المسلمین ابنه عبد اللّه، و هو خیر من ابنک، فإن شئت أن تدع النّاس علی ما ترکهم رسول اللّه، فیختارون لأنفسهم، و إن شئت أن تستخلف من قریش کما استخلف أبو بکر خیر من یعلم، و إن شئت أن تصنع مثل ما صنع عمر، تختار رهطا من المسلمین، و تزویها عن ابنک، فافعل.
فنزل معاویة عن المنبر، و انصرف ذاهبا إلی منزله.
ابن قتیبة، الإمامة و السّیاسة، 1/ 162- 163- عنه: بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 100- 101
حدّثنا محمّد بن محمّد الجذوعیّ، ثنا أبو الخطّاب زیاد بن یحیی، ثنا الهیثم بن الرّبیع، ثنا سرار بن مجشر أبو عبیدة العنزیّ عن هشام بن حسان عن محمّد بن سیرین، قال: لمّا بایع معاویة لیزید حجّ (فمرّ) بالمدینة، فخطب النّاس فقال: إنّا قد بایعنا یزید فبایعوا.
فقام الحسین بن علیّ رضی اللّه عنه فقال: أنا و اللّه أحقّ بها منه، فإنّ أبی خیر من أبیه، و جدّی خیر من جدّه، و إنّ أمّی خیر من أمّه، و أنا خیر منه، فقال معاویة: أمّا ما ذکرت أنّ جدّک خیر من جدّه، فصدقت، رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم خیر من أبی سفیان بن حرب، و أمّا ما ذکرت أنّ أمّک خیر من أمّه، فصدقت، فاطمة بنت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم خیر من بنت مجدل، و أمّا ما ذکرت أنّ أباک خیر من أبیه، فقد قارع أبوه أباک فقضی اللّه لأبیه علی أبیک، و أمّا ما ذکرت أنّک خیر منه، فلهو أرب منک، و أعقل ما یسّرنی به مثلک ألف.
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 19/ 356
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 100

و أمر من حرسه و شرطته قوما أن یحضروا هؤلاء النّفر الّذین أبوا البیعة، و هم الحسین ابن علیّ، و عبد اللّه بن عمر، و عبد اللّه بن الزّبیر، و عبد اللّه بن عبّاس، و عبد الرّحمان بن أبی بکر، و أوصاهم معاویة، فقال: إنّی خارج العشیّة إلی أهل الشّام، فأخبرهم أنّ هؤلاء النّفر قد بایعوا و سلّموا، فإن تکلّم أحد منهم بکلام یصدّقنی أو یکذّبنی فیه، فلا ینقضی کلامه حتّی یطیر رأسه، فحذر القوم ذلک. فلمّا کان العشیّ، خرج معاویة، و خرج معه هؤلاء النّفر، و هو یضاحکهم، و یحدّثهم، و قد ألبسهم الحلل، فألبس ابن عمر حلّة حمراء، و ألبس الحسین حلّة صفراء، و ألبس عبد اللّه بن عبّاس حلّة خضراء، و ألبس ابن الزّبیر حلّة یمانیّة. ثمّ خرج بینهم، و أظهر لأهل الشّام الرّضا عنهم، أی القوم، و أنّهم بایعوا. فقال: یا أهل الشّام إنّ هؤلاء النّفر دعاهم أمیر المؤمنین، فوجدهم واصلین مطیعین، و قد بایعوا و سلّموا. قال ذلک، و القوم سکوت و لم یتکلّموا شیئا، حذر القتل، فوثب أناس من أهل الشّام، فقالوا: یا أمیر المؤمنین إن کان رابک منهم ریب، فخلّ بیننا و بینهم، حتّی نضرب أعناقهم. فقال معاویة: سبحان اللّه! ما أحلّ دماء قریش عندکم یا أهل الشّام. لا أسمع لهم ذاکرا بسوء، فإنّهم قد بایعوا و سلّموا، و ارتضونی فرضیت عنهم، رضی اللّه عنهم.
ابن قتیبة، الإمامة و السّیاسة، 1/ 163- 164
و کان معاویة قد نقض شرط الحسن بن علیّ بعد موته، و بایع لابنه یزید لعنه اللّه، و امتنع الحسین من بیعته، فأعمل معاویة الحیلة حتّی أوهم النّاس أنّه بایعه، و بقی علی ذلک حتّی مات.
ابن عنبة، عمدة الطّالب،/ 158
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 101

قال: ثمّ رحل معاویة إلی مکّة و رحل معه کافّة أصحابه و عامّة أهل «1» المدینة و فیهم عبد اللّه بن عبّاس. حتّی إذا قرب من مکّة خرج إلیه أهلها فتلقّوه کما فعل [أهل] «2» المدینة و فیهم الحسین بن علیّ و عبد الرّحمان بن أبی بکر و ابن عمر و ابن الزّبیر، فلمّا نظر إلیهم قال: مرحبا و أهلا! ثمّ نظر إلی الحسین، فقال: مرحبا بأبی عبد اللّه، مرحبا بسیّد شباب أهل الجنّة! ثمّ نظر إلی عبد الرّحمان بن أبی بکر، فقال: مرحبا بشیخ قریش و ابن صدّیقها! [ثمّ نظر إلی ابن عمر و قال: مرحبا بابن صاحب رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، مرحبا بابن الفاروق «3»-]، ثمّ نظر إلی ابن الزّبیر، فقال: مرحبا بابن حواری رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم و ابن عمّته! ثمّ قال معاویة: علیّ یا غلام بأربعة من الظّهر! فأتی بها، فرکبوا و ساروا و سار معهم معاویة، و جعل یحدّثهم و یضاحکهم حتّی دخل مکّة، ثمّ بعث إلی کلّ واحد منهم بصلة سنیّة و فضّل علیهم/ الحسین بن علیّ بکسوة حسنة، فلم یقبلها الحسین منه.
ابن أعثم، الفتوح، 4/ 239- 240
[أحداث سنة 56 ه] و مکث بالمدینة ما شاء اللّه، ثمّ خرج إلی مکّة، فلقیه النّاس، فقال أولئک النّفر: نتلقّاه فلعلّه «4» قد ندم علی ما کان منه، فلقوه ببطن مرّ «5»، فکان أوّل من لقیه الحسین «6»، فقال له معاویة: مرحبا و أهلا یا ابن «7» رسول اللّه، و سیّد شباب المسلمین.
فأمر له بدابّة فرکب و سایره، ثمّ فعل بالباقین مثل ذلک، و أقبل یسایرهم لا یسیر معه
__________________________________________________
(1)- وقع فی الأصل: «أهل» مکررا.
(2)- من بر.
(3)- من د و بر.
(4)- [نهایة الإرب: «لعلّه»].
(5)- مرّ- بفتح أوّله- و یقال له مرّ الظّهران علی مرحلة من مکّة. [نهایة الإرب: «فی بطن مرّ»].
(6)- [زاد فی نهایة الإرب: «رضی اللّه عنه»].
(7)- [نهایة الإرب: «بابن»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 102
غیرهم «1».
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 251- 252- عنه: بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 106؛ مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 356- 357
__________________________________________________
(1)- معاویه مدتی که خدا خواسته بود، در مدینه اقامت نمود [سپس به قصد مکّه خارج شد] مردم هم به ملاقات او می‌رفتند. آن جماعت (که با او مخالفت کرده بودند) با خود گفتند: «ما هم به دیدن او می‌رویم.
شاید از کردار خود پشیمان شده باشد.» باز هم نخستین کسی که به دیدار او رفت، حسین بود. معاویه همین که او را دید، گفت: «مرحبا و خوشا به فرزند رسول خدا که اهل است. او سید جوانان مسلمین است (سید شباب جنّت). دستور داد مرکبی برای حسین آماده کردند و خود به مشایعت او رفت با سایرین (که همعقیده با حسین بودند و نام آنها گذشت) همین کار را کرد. او فقط با آنها همسفر شد.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 60
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 103

قال: أخبرنا علیّ بن محمّد، عن جویریة بن أسماء، عن مسافع بن شیبة، قال: لقی الحسین معاویة بمکّة «1» عند الرّدم «1»، فأخذ بخطام راحلته فأناخ به، ثمّ سارّه حسین طویلا، و انصرف. فزجر معاویة راحلته «2»، فقال له یزید: لا یزال «3» رجل قد عرض لک فأناخ بک. قال: دعه، فلعلّه یطلبها من غیری، فلا یسوّغه، فیقتله.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 55 رقم 283- عنه: ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 198- 199، تهذیب ابن بدران، 4/ 327؛ ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2607، الحسین بن علیّ،/ 66؛ الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 198، تاریخ الإسلام، 2/ 341
المدائنیّ، عن جویریّة بن أسماء، عن مسافع بن شیبة، قال: حجّ معاویة فلمّا کان عند الرّدم أخذ الحسین بخطام ناقته فأناخ به راحلته، ثمّ سارّه طویلا، ثمّ انصرف. و زجر معاویة راحلته و سار، فقال عمرو بن عثمان بن عفّان: ینیخ بک الحسین و تکفّ عنه و هو ابن أبی طالب، و تسرّعه علی ما تعلم. فقال معاویة: دعنی من علیّ، فو اللّه ما فارقنی حتّی خشیت أن یقتلنی، و لو قتلنی ما أفلحتم، و إنّ لکم من بنی هاشم لیوما عصیبا.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 5/ 64
و أقام معاویة بمکّة لا یذکر شیئا من أمر یزید، ثمّ أرسل إلی الحسین فدعاه، فلمّا جاءه‌و دخل إلیه قرّب مجلسه، ثمّ قال: أبا عبد اللّه! اعلم أنّی ما ترکت بلدا إلّا و قد بعثت إلی أهله، فأخذت علیهم البیعة لیزید، و إنّما أخّرت المدینة لأنّی قلت هم أصله و قومه و عشیرته و من لا أخافهم علیه، ثمّ إنّی بعثت إلی المدینة بعد ذلک فأبی بیعته من لا أعلم أحدا هو أشدّ بها منهم؛ و لو علمت أنّ لأمّة محمّد (صلّی اللّه علیه «4» و سلّم «4») خیر من ولدی یزید لمّا بعثت له. فقال له الحسین: مهلا یا معاویة! لا تقل هکذا، فإنّک قد ترکت من هو خیر منه أمّا و أبا و نفسا، فقال معاویة: کأنّک ترید بذلک نفسک أبا عبد اللّه! فقال
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی تاریخ الإسلام].
(2)- [السّیر: «الرّاحلة»].
(3)- [تاریخ الإسلام: «لا تزال»].
(4- 4) فی د: و آله.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 104
الحسین: فإن أردت نفسی فکان ماذا؟ فقال معاویة: إذا أخبرک أبا عبد اللّه! أمّا أمّک فخیر من أمّ یزید، و أمّا بأبوک فله سابقة و فضل، و قرابته «1» من الرّسول (صلّی اللّه علیه «2» و سلّم «2») لیست لغیره من النّاس، غیر أنّه قد حاکم أبوه أباک، فقضی اللّه [لأبیه- «3»] علی أبیک، و أمّا أنت و هو، فهو و اللّه خیر لأمّة محمّد صلی اللّه علیه و سلم منک. فقال الحسین: من خیر لأمّة محمّد! یزید الخمور الفجور! فقال معاویة: مهلا أبا عبد اللّه! فإنّک «4» لو ذکرت «4» عنده، لمّا ذکر منک إلّا حسنا. فقال الحسین: إن علم منّی، ما أعلمه منه أنا، فلیقل فیما أقول فیه.
فقال له معاویة: أبا عبد اللّه! انصرف إلی أهلک راشدا و اتّق «5» اللّه فی نفسک، و احذر أهل الشّام، أن یسمعوا منک ما قد سمعته، فإنّهم أعداؤک و أعداء أبیک.
قال: فانصرف الحسین إلی منزله.
ابن أعثم، الفتوح، 4/ 240- 241
قال مسافع بن شیبة: عرض حسین بن علیّ لمعاویة بالرّدم «6»، و معاویة علی راحلته، فکلّمه بکلام شدید، فسکت عنه معاویة، فقال له یزید: یجترئ علیک هذا، یکلّمک بمثل هذا. فقال: دعه، فقد أقتلته، یرید أن یکلّم بهذا الکلام سوای، فلا یحتمله له.
قال مسافع بن شیبة: حجّ معاویة فلمّا کان عند الرّدم أخذ حسین بخطامه، فأناخ به، ثمّ سارّه طویلا، ثمّ انصرف، و زجر معاویة راحلته، فسار، فقال عمرو بن عثمان:
ینیخ «7» بک الحسین، و تکفّ عنه، و هو ابن أبی طالب؟ فقال معاویة: دعنی من علیّ، فو اللّه ما فارقنی حتّی خفت أن یقتلنی، و لو قتلنی لمّا أفلحتم، و إنّ لکم من بنی هاشم لیوما.
ابن عساکر، مختصر ابن منظور، 7/ 127- 128
__________________________________________________
(1)- فی د: لقرابته.
(2- 2) فی د: و آله.
(3)- من د و بر.
(4- 4) فی د: لم یذکر.
(5)- من د، و فی الأصل و بر: اتّقی- کذا.
(6)- الرّدم: موضع بمکّة یضاف إلی بنی جمح و هو لبنی قراد.
(7)- [فی المطبوع: «ینبح»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 105

لقاء معاویة بعبد الرّحمان بن أبی بکر
و أرسل معاویة إلی عبد الرّحمان بن أبی بکر، فأقبل، فلمّا دخل و همّ معاویة أن یتکلّم، سبقه عبد الرّحمان بالکلام و قال: و اللّه یا معاویة: لعلّ «1» ودّک أنّا قد «2» وکّلناک إلی اللّه فی أمر ابنک یزید، حتّی «3» تفعل ما ترید «3»! و لا و اللّه، لا نفعل «4» ذلک أبدا، أو لتردّنّ الأمر شوری بین المسلمین! فقال معاویة: أمّا و اللّه إنّی «5» لأعرف بک و بسفهک، و لقد هممت أن أفعل/ کذا و کذا- أو کما قال؛ فقال له عبد الرّحمان: إذا و اللّه یا معاویة یدرکک اللّه به فی الدّنیا، و یدّخر لک العقوبة فی الآخرة. فقال معاویة: اللّهمّ اکفنی أمر هذا الشّیخ! یا هذا! اتّق «6» اللّه فی نقل أن یسمعک أهل الشّام؛ فقال عبد الرّحمان: أمّا نحن، فقد اتّقینا اللّه فذرنا نقعد فی منازلنا، و لا تدعنا إلی بیعة یزید الخمور و یزید الفهود و یزید القرود.
قال: ثمّ وثب عبد الرّحمان بن أبی بکر مغضبا، فصار إلی منزله.
ابن أعثم، الفتوح، 4/ 241- 242
__________________________________________________
(1)- من د، و فی الأصل و بر: لعلّی.
(2)- فی د: و.
(3- 3) فی د: یفعل ما یرید، و فی بر بغیر نقط.
(4)- فی الأصل: لا یفعل، و فی د: لا تفعل. و فی بر بلا نقط- و التّصحیح من سمط النّجوم العوالیّ.
(5)- فی د: إنّی و اللّه.
(6)- من د. و فی الأصل و بر: اتّقی- کذا.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 106

و أرسل معاویة إلی عبد اللّه بن عمر بن الخطّاب، فدعاه، و قال: یا عبد اللّه! عهدی بک و أنت تکره الفرقة، و تقول: ما أحبّ أن أبیت «1» لیلة و لیس علیّ أمیر، و إنّی أحذّرک أن تشقّ العصا، أو أن تسعی «2» فی الأرض «2» الفساد، و إنّ النّاس قد استوسقوا، و بایعوا ابنی «3» یزید غیرکم أیّتها الرّهط! فقال له عبد اللّه: یا معاویة! أما «4» کان من قبلک أئمّة و لهم أبناء، و لیس ابنک بأفضل من أبنائهم، غیر أنّهم اختاروا لأنفسهم الخیار، حیث [أنّهم] «5» علموه، و قد حذّرتنی الشّقاق، و لم أکن شاقّا «6» لأحد، غیر أنّی سمعتک تذکر بیعة قد سبقت، و عهدا «7» قد أکد، و لیس لک عندی خلاف، فإذا اجتمع «8» النّاس علی ابنک یزید لم أخالف، و إن تفرّقوا فإنّی متوقّف «9» حتّی یجتمعوا علی رجل فأکون کواحد من المسلمین.
فقال له معاویة: نعم ما قلت یا ابن عمر، قم و احذر أهل الشّام.
ابن أعثم، الفتوح، 4/ 242- 243
__________________________________________________
(1)- فی د: أتیت- کذا، و فی بر بغیر نقط.
(2- 2) فی د: بالأرض.
(3)- فی النّسخ لابنی.
(4)- [فی المطبوع: «أما من»].
(5)- من د.
(6)- فی النّسخ: شاق.
(7)- من د، و فی الأصل و بر: عهد.
(8)- فی د: اجتمعوا.
(9)- من د و بر، و فی الأصل: موقف.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 107

قال: ثمّ دعا ابن الزّبیر، فلمّا دخل و نظر إلیه معاویة، تبسّم، ثمّ قال: [ثعلب «1»] روّاغ، کلّما «2» سدّ علیه جحر «2» خرج من آخر، یا ابن الزّبیر! إنّک قد عهدت إلی هؤلاء الثّلاثة، فنفخت فی مناخیرهم «3» و حملتهم علی غیر رأیهم، و ذلک أنّ النّاس قد استوسقوا فی هذه البیعة غیرکم أیّها النّفر، فاتّق «4» اللّه یا ابن الزّبیر! و لا تکن مشاقا قاطعا؛ فقال عبد اللّه بن الزّبیر: [و اللّه «5»] ما فیّ شقاق یا معاویة، فلا تبن فینا أساسا لنفسک، و الزم ما کان علیه السّلف الصّالح من أخیار المسلمین و لا یکن الأمر إلّا بشوری «6» بینهم، فإنّ الإسلام یرد علی موارده؛ فإن أبیت ذلک و قد مللت «7» هذا الأمر فاعتزل، و هات ابنک حتّی نبایعه، و اعلم یا معاویة أنّ خلافة اللّه فی أرضه و خلقه و خلافة رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم فی أمّته «8» عظیمة، و أنّ اللّه تبارک و تعالی عنهما مسائلک، و الّذی یحاجّک فی القیامة غدا رسوله «9» (صلّی اللّه علیه «10» و سلّم «10») فانظر لنفسک یا معاویة، قبل أن ینظر لها «11» سواک. فقال معاویة: یا هذا! أمسک علیک لسانک، و احذر أهل الشّام، فإذا خلوت بی، فقل ما أحببت فإنّی محتمل لک.
قال: فانصرف عبد اللّه بن الزّبیر إلی منزله.
ابن أعثم، الفتوح، 4/ 243- 244
__________________________________________________
(1)- من التّرجمة الفارسیّة ص 344.
(2- 2) فی د: شدّوا علیه حجر.
(3)- فی د: مناخرهم.
(4)- فی النّسخ: فاتّقی- کذا.
(5)- من د و بر.
(6)- من د و بر، و فی الأصل: شوری.
(7)- فی النّسخ: ملکت، و التّصحیح من سمط النّجوم العوالیّ 3/ 44.
(8)- من د و بر، و فی الأصل: أمنه.
(9)- فی د: رسول اللّه.
(10- 10) فی د: و آله.
(11)- فی د: إلیها.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 108

ثمّ ارتحل معاویة راجعا إلی مکّة، و قد أعطی النّاس أعطیاتهم، و أجزل العطاء، و أخرج إلی کلّ قبیلة جوائزها و أعطیاتها، و لم یخرج لبنی هاشم جائزة و لا عطاء. فخرج عبد اللّه بن عبّاس فی أثره حتّی لحقه بالرّوحاء، فجلس ببابه، فجعل معاویة یقول: من بالباب؟ فیقال: عبد اللّه بن عبّاس؟ فلم یأذن لأحد. فلمّا استیقظ قال: من بالباب؟
فقیل: عبد اللّه بن عبّاس، فدعا بدابّته، فأدخلت إلیه، ثمّ خرج راکبا، فوثب إلیه عبد اللّه ابن عبّاس، فأخذ بلجام البغلة، ثمّ قال: أین تذهب؟ قال: إلی مکّة، قال: فأین جوائزنا کما أجزت غیرنا، فأومأ إلیه معاویة، فقال: و اللّه ما لکم عندی جائزة و لا عطاء حتّی یبایع صاحبکم. قال ابن عبّاس: فقد أبی ابن الزّبیر، فأخرجت جائزة بنی أسد، و أبی عبد اللّه بن عمر، فأخرجت جائزة بنی عدیّ، فما لنا إن أبی صاحبنا، و قد أبی صاحب غیرنا؟ فقال معاویة: لستم کغیرکم، لا و اللّه لا أعطیکم درهما حتّی یبایع صاحبکم.
فقال ابن عبّاس: أما و اللّه لئن لم تفعل لألحقنّ بساحل من سواحل الشّام، ثمّ لأقولنّ ما تعلم، و اللّه لأترکنّهم علیک خوارج. فقال معاویة: لا، بل أعطیکم جوائزکم. فبعث بها من الرّوحاء و مضی راجعا إلی الشّام، فلم یلبث إلّا قلیلا، حتّی توفّی عبد الرّحمان بن أبی بکر فی نومة نامها رحمه اللّه.
ابن قتیبة، الإمامة و السّیاسة، 1/ 164
و أقام معاویة فی مکّة أیّاما، ثمّ أمر لقریش بجوائز و لم یأمر لبنی هاشم بشی‌ء، فکلّمه ابن عبّاس فی ذلک و قال «1»: إنّک قد أعطیت بطون قریش الأموال، و لم تعط بنی هاشم، فلم ذلک یا معاویة؟ فقال معاویة: لأنّ صاحبکم الحسین بن علیّ أبی علیّ «2» أن یبایع یزید «3». فقال ابن عبّاس: إنّه قد أبی غیر الحسین، فأعطیته. فقال معاویة: صدقت یا ابن
__________________________________________________
(1)- زید فی د: له.
(2)- لیس فی د.
(3)- فی النّسخ: لیزید.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 109
العبّاس! و لستم عندی کغیرکم؛ فقال ابن عبّاس: و اللّه لئن لم تفعل و ترض «1» بنی هاشم لألحقنّ بساحل من سواحل البحر، ثمّ لأنطقنّ «2» بما تعلم، و لأترکنّ النّاس علیک خوارج.
قال: فتبسّم معاویة و قال: بل «3» یعطون و یکرمون «3» و یزادون أبا محمّد! قال: ثمّ أمر معاویة لبنی هاشم بجوائز سنیّة، فکلّ قبل جائزته إلّا الحسین بن علیّ، فإنّه لم یقبل من ذلک شیئا.
ابن أعثم، الفتوح، 4/ 244- 245
[أحداث سنة 56 ه] و جفا بنی هاشم. فأتاه ابن عبّاس، فقال له: ما بالک جفوتنا؟
قال: إنّ صاحبکم لم یبایع لیزید فلم تنکروا ذلک علیه. فقال: یا معاویة: إنّی لخلیق أن أنحاز إلی بعض السّواحل، فأقیم به، ثمّ أنطلق بما تعلم حتّی أدع النّاس کلّهم خوارج علیک. قال: یا أبا العبّاس تعطون و ترضون و تزادون «4». «5»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 252- مثله النّویری، نهایة الإرب 20/ 359
__________________________________________________
(1)- فی النّسخ: ترضی.
(2)- فی د: لا تنطق.
(3- 3) من د، و فی الأصل: تعطون و تکرمون، و فی بر بغیر نقط.
(4)- [نهایة الإرب: «ترادون»].
(5)- ابن عباس نزد او رفت و گفت: «سبب چه بود که تو ما را ترک و جفا کردی؟» گفت: «رفیق شما (حسین) با یزید بیعت نمی‌کند و شما بر او اعتراض نمی‌کنید.» گفت: (ابن عباس) ای معاویه! شایسته است که من دور شوم و به یکی از کناره‌های دریا بروم و در همان‌جا بمانم و زیست کنم و به آنچه تو خود می‌دانی، لب بگشایم و تمام مردم را ضد تو برانگیزم که همه قیام و خروج کنند و آنچه را می‌خواهند، با اجتماع و اتحاد انجام دهند (خلیفه غیر از تو و یزید انتخاب کنند). معاویه گفت: «ای ابن عباس! به شما داده (عطا) خواهد شد و بر عطای شما خواهیم افزود و شما را خشنود خواهیم کرد.» خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 62- 63
القصه، چون امام حسین با آن جماعت از بیعت یزید احتراز فرمود، معاویه با ایشان آن مقدار درشتی کرد که از مدینه روی توجه به جانب مکه آوردند و معاویه نیز متعاقب ایشان بدان بلده رفته، کرة بعد اخری صلات و عطایا نزد امام حسین و رفقا فرستاد و گاهی به لطف و احیانا به عنف ایشان را بر بیعت یزید خواند. امام حسین اصلا رقم قبول بر انعام معاویه نکشید و از بیعت یزید اجتناب واجب دید و عبد اللّه بن عمر و عبد اللّه بن زبیر نیز با یزید مبایعت ننمودند اما عطایای معاویه را قبول نمودند و رد نکردند و معاویه از سایر مکیان بیعت ستانده به جانب شام بازگشت.
خواندامیر، حبیب السّیر، 2/ 37
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 110

حتّی إذا أراد معاویة الخروج عن مکّة، أمر بالمسیر، فقرب من الکعبة ثمّ أرسل إلی الحسین و ابن عمر و ابن أبی بکر و ابن الزّبیر، فأحضرهم إلی مجلسه، ثمّ أقبل علیهم، فقال: إنّکم قد علمتم نظری لکم «1» و صلتی أرحامکم، و یزید أخوکم و ابن عمّکم، و إنّما أردت أن تقدّموه باسم الخلافة، و تکونوا بعد ذلک أنتم الّذین تأمرون و تنهون. فقال له ابن الزّبیر: یا معاویة! إنّا نخیّرک خصالا «2» ثلاثة، فاختر منها «3» أیّتهنّ شئت فهی لک صلاح. قال «4» معاویة: و ما ذاک یا ابن الزّبیر؟ قال: إن شئت فاصنع «5» کما صنع رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، إنّه خرج من الدّنیا و لم یستخلف، ثمّ اختار النّاس من بعده أبا بکر الصّدّیق، فجعلوه خلیفة، فافعل أنت ذلک إلی أن یقضی اللّه فیک أمره، فیختار النّاس لأنفسهم کما اختاروا أبا بکر؛ فقال معاویة:/ إنّه لیس فیکم «6» الیوم مثل أبی بکر، و إنّی لا آمن علیکم الاختلاف. قال ابن الزّبیر: فاصنع کما صنع أبو بکر، إنّه ترک ولده و رهطه الأدنین «7» ممّن کان للخلافة أهلا و عهد إلی رجل من قاصیة «8» قریش، فجعلها فی عمر بن الخطّاب، فجنبها أنت أیضا ابنک، و اجعلها فیمن شئت من قریش، ما خلا بنی عبد شمس، و إن شئت فاصنع کما صنع عمر بن الخطّاب، إنّه جعلها شوری فی ستّة نفر من الصّحابة یختارون لأنفسهم رجلا، و ترک ولده، و أهل بیته، و فیهم من لو ولیّها لکان لها أهلا. فقال
__________________________________________________
(1)- فی د: إلیکم.
(2)- من د و بر، و فی الأصل: خصال.
(3)- فی د: منهنّ.
(4)- فی د: فقال.
(5)- زید فی د: ما أنت صانع أو.
(6)- فی النّسخ: منکم.
(7)- من د، و فی الأصل و بر بغیر نقط. و الأدنون أقرب العشیرة نسبا.
(8)- فی النّسخ: قاصّة- کذا.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 111
معاویة: فهل من شی‌ء غیر هذا یا ابن الزّبیر؟ فقال: ما عندی لها رابعة.
فقال معاویة للثّلاثة الباقیة: ما تقولون أنتم؟ فقالوا: نحن علی ما قال ابن الزّبیر. قال معاویة: فإنّی أرید أن أرحل عن مکّة، غیر أنّی عزمت أن أتکلّم علی المنبر بکلام، و المبقی فی ذلک الوقت، إنّما یبقی علی نفسه من أهل الشّام، و أنتم أعلم، و قد أعذر «1» من أنذر. قال:
فانصرف القوم إلی منازلهم.
فلمّا کان من الغد خرج معاویة، و أقبل حتّی دخل المسجد، ثمّ صعد المنبر، «2» فجلس علیه، و نودی «2» له فی النّاس، فاجتمعوا إلیه، و أقبل الحسین بن علیّ، و ابن أبی بکر، و ابن عمر، و ابن الزّبیر، حتّی جلسوا إلی المنبر، و معاویة جالس، حتّی علم أنّ النّاس قد اجتمعوا و ثب قائما علی قدمیه، فحمد اللّه و أثنی علیه، ثمّ قال: أیّها النّاس، إنّا قد «3» وجدنا أحادیث النّاس ذات عوار، و إنّهم قد زعموا أنّ الحسین بن علیّ، و عبد الرّحمان بن أبی بکر، و عبد اللّه بن عمر، و عبد اللّه بن الزّبیر لم یبایعوا یزید «4»، و هؤلاء الرّهط الأربعة هم عندی سادة المسلمین، و خیارهم، و قد دعوتهم إلی البیعة، فوجدتهم إذا سامعین مطیعین، و قد سلّموا و بایعوا، و سمعوا و أجابوا و أطاعوا.
قال: فضرب أهل الشّام بأیدیهم «5» إلی سیوفهم فسلّوها، ثمّ قالوا: یا أمیر المؤمنین، ما هذا الّذی تعظمه من أمر هؤلاء الأربعة؟ أئذن لنا أن نضرب أعناقهم، فإنّا لا نرضی أن یبایعوا سرّا، و لکن یبایعوا جهرا حتّی یسمع النّاس أجمعون. فقال معاویة: سبحان اللّه! ما أسرع النّاس بالشّرّ، و ما أحلی بقاءهم عندهم، اتّقوا اللّه یا أهل الشّام و لا تسرعوا إلی/ الفتنة، فإنّ القتل له مطالبة و قصاص.
قال: فبقی الحسین بن علیّ و ابن أبی بکر و ابن عمر و ابن الزّبیر حیاری، لا یدرون ما
__________________________________________________
(1)- فی النّسخ: أعلم و التّصحیح من التّرجمة الفارسیّة ص 345.
(2- 2) فی د: فجلس علیه فنودی.
(3)- لیس فی د.
(4)- فی النّسخ: لیزید.
(5)- فی د: أیدیهم.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 112
یقولون، یخافون أن یقولوا: لم نبایع، الموت الأحمر تجاه أعینهم فی سیوف أهل الشّام، أو وقوع فتنة عظیمة، فسکتوا، و لم یقولوا شیئا، و نزل معاویة عن المنبر، و تفرّق النّاس و هم یظنّون «1» أنّ هؤلاء «1» الأربعة قد بایعوا. قال: و قرّبت «2» رواحل معاویة فمضی فی رفاقه و أصحابه إلی الشّام.
قال: و أقبل أهل مکّة إلی هؤلاء الأربعة فقالوا لهم: یا هؤلاء! إنّکم قد دعیتم إلی بیعة یزید فلم تبایعوا و أبیتم ذلک، ثمّ دعیتم فرضیتم و بایعتم! فقال الحسین: لا و اللّه ما بایعنا! و لکن معاویة خدعنا و کادنا ببعض ما کادکم به. ثمّ صعد المنبر «3» و تکلّم بکلام «3»، و خشینا إن «4» رددنا مقالته علیه أن تعود الفتنة جذعا، و لا ندری إلی ماذا یؤول أمرنا، فهذه قصّتنا معه.
ابن أعثم، الفتوح، 4/ 245- 249
و خرج حتّی أتی مکّة فقضی حجّة، و لمّا أراد الشّخوص أمر بأثقاله فقدّمت، و أمر بالمنبر فقرّب من الکعبة، و أرسل إلی الحسین و عبد الرّحمان بن أبی بکر و ابن عمر و ابن الزّبیر فاجتمعوا. و قالوا لابن الزّبیر: اکفنا کلامه، فقال: علی أن لا تخالفونی. قالوا: لک ذلک. ثمّ أتوا معاویة، فرحّب بهم و قال لهم: قد علمتم نظری لکم، و تعطّفی علیکم، و صلتی أرحامکم، و یزید أخوکم و ابن عمّکم، و إنّما أردت أن أقدّمه باسم الخلافة و تکونوا أنتم تأمرون و تنهون. فسکتوا، و تکلّم ابن الزّبیر، فقال: نخیّرک بین إحدی ثلاث، أیّها أخذت فهی لک رغبة و فیها خیار: فإن شئت فاصنع فینا ما صنع رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، قبضه اللّه و لم یستخلف، فدع هذا الأمر حتّی یختار النّاس لأنفسهم؛ و إن شئت فما صنع أبو بکر، عهد إلی رجل من قاصیة قریش و ترک من ولده و من رهطه الأدنین من کان لها أهلا؛ و إن شئت فما صنع عمر، صیّرها إلی ستّة نفر من قریش یختارون رجلا منهم و ترک ولده و أهل بیته و فیهم من لو ولیّها لکان لها أهلا. قال معاویة: هل غیر هذا؟
__________________________________________________
(1- 1) من د و بر، و فی الأصل: أهؤلاء.
(2)- من د و بر، و فی الأصل: قرب.
(3- 3) لیس فی د.
(4)- فی د: لئن.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 113
قال: لا. ثمّ قال للآخرین: ما عندکم؟ قالوا: نحن علی ما قال ابن الزّبیر. فقال معاویة:
إنّی أتقدّم إلیکم، و قد أعذر من أنذر، إنّی قائل مقالة، فأقسم باللّه لئن ردّ علیّ رجل منکم کلمة فی مقامی هذا لا ترجع إلیه کلمته حتّی یضرب رأسه، فلا ینظر امرؤ منکم إلّا إلی نفسه، و لا یبقی إلّا علیها. و أمر أن یقوم علی رأس کلّ رجل منهم رجلان بسیفیهما، فإن تکلّم بکلمة یردّ بها علیه قوله قتلاه. و خرج و أخرجهم معه حتّی رقی المنبر، و حفّ به أهل الشّام، و اجتمع النّاس، فقال بعد حمد اللّه و الثّناء علیه: إنّا وجدنا أحادیث النّاس ذات عوار، قالوا: إنّ حسینا و ابن أبی بکر و ابن عمر و ابن الزّبیر لم یبایعوا لیزید، و هؤلاء الرّهط سادة المسلمین و خیارهم، لا نبرم أمرا دونهم، و لا نقضی أمرا إلّا عن مشورتهم، و إنّی دعوتهم فوجدتهم سامعین مطیعین، فبایعوا و سلّموا و أطاعوا. فقال أهل الشّام: و ما یعظم من أمر هؤلاء، ائذن لنا فنضرب أعناقهم، لا نرضی حتّی یبایعوا علانیة! فقال معاویة: سبحان اللّه! ما أسرع النّاس إلی قریش بالشّرّ و أحلی دماءهم عندهم! أنصتوا، فلا أسمع هذه المقالة من أحد. و دعا النّاس إلی البیعة فبایعوا. ثمّ قرّبت رواحله، فرکب و مضی. فقال النّاس للحسین و أصحابه: قلتم: لا نبایع، فلمّا دعیتم و أرضیتم بایعتم! قالوا: لم نفعل. قالوا: بلی، قد فعلتم و بایعتم، أفلا أنکرتم! قالوا: خفناالقتل و کادکم بنا و کادنا بکم.
ابن عبد ربّه، العقد الفرید، 4/ 371- 372
ثمّ اعتمر معاویة فی رجب سنة ستّ و خمسین، و قدم المدینة، فکان بینه و بین الحسین ابن علیّ، و عبد اللّه بن عمر، و عبد الرّحمان بن أبی بکر، و عبد اللّه بن الزّبیر ما کان من الکلام فی البیعة لیزید بن معاویة و قال: إنّی أتکلّم بکلام فلا تردّوا علیّ [شیئا] فأقتلکم. فخطب النّاس و أظهر أنّهم قد بایعوا. و سکت القوم، فلم یقرّوا و لم ینکروا خوفا منه.
ابن عساکر، مختصر ابن منظور، 25/ 23
و ذکر محمّد بن سعد فی الطّبقات: أنّ معاویة قال للحسین و عبد اللّه بن عمر، و لعبد الرّحمان بن أبی بکر و عبد اللّه بن الزّبیر: إنّی متکلّم بکلام فلا تردّوا علیّ شیئا فأقتلکم. فخطب النّاس و أظهر أنّهم قد بایعوه لیزید. فسکت القوم و لم یقرّوا و لم ینکروا
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 114
خوفا منه. أنبأنا أبو عبد اللّه یحیی بن الحسن بن البنّاء، قال: حدّثنا أبی قال: حدّثنا علیّ ابن محمّد المعدّل، قال: حدّثنا دعلج بن أحمد، قال: حدّثنا محمّد بن علیّ الصّائغ، قال:
حدّثنا ابن أبی عمر، قال: حدّثنا عبد الرّزاق، عن معمر:
عن الزّهریّ قال: لمّا بایع معاویة لابنه یزید بعث بیعته إلی المدینة، فخرج عبد اللّه بن عمر، و عبد اللّه بن الزّبیر، و عبد الرّحمان بن أبی بکر إلی مکّة، فلمّا بلغ ذلک معاویة خرج یرید العمرة حتّی قدم [مکّة]، فدعاهم، ثمّ رقی المنبر فعذرهم و أخبر النّاس أنّهم قد بایعوا.
فقام ناس من أهل الشّام فقالوا: أتأذن لنا فنضرب أعناقهم؟ قال: لا أسمعنّ هذه المقالة منکم.
ابن الجوزی، الرّدّ علی المتعصّب العنید،/ 31- 32
[أحداث سنة 56 ه] حتّی دخل مکّة، فکانوا [حسین بن علیّ علیهما السّلام و ابن أبی بکر و ابن عمر و ابن الزّبیر] أوّل داخل و آخر خارج، و لا یمضی یوم إلّا و لهم صلة، و لا یذکر لهم شیئا، حتّی قضی نسکه، و حمل أثقاله و قرّب مسیره. فقال بعض أولئک النّفر لبعض: «لا تخدعوا، فما صنع بکم هذا لحبّکم، و ما صنعه إلّا لما یرید، فأعدّوا له جوابا» فاتّفقوا علی أن یکون المخاطب له ابن الزّبیر. فأحضرهم معاویة و قال: «قد علمتم سیرتی فیکم و صلتی لأرحامکم و حملی ما کان منکم، و یزید أخوکم و ابن عمّکم، و أردت أن تقدّموه باسم الخلافة، و تکونوا أنتم تعزلون و تؤمّرون تجبون المال و تقسمونه، لا یعارضکم فی شی‌ء من ذلک». فسکتوا، فقال: «ألا تجیبون؟- مرّتین «1»-، ثمّ أقبل علی ابن الزّبیر، فقال: هات لعمری إنّک خطیبهم. فقال: نعم، نخیّرک بین ثلاث خصال. قال: اعرضهنّ.
قال: تصنع کما صنع رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، أو کما صنع أبو بکر، أو کما صنع عمر، قال معاویة:
ما صنعوا؟ قال: قبض رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم و لم یستخلف أحدا، فارتضی النّاس أبا بکر. قال:
لیس فیکم مثل أبی بکر و أخاف الاختلاف. قالوا: صدقت، فاصنع کما صنع أبو بکر، فإنّه عهد إلی رجل من قاصیة قریش، لیس من بنی أبیه، فاستخلفه، و إن شئت فاصنع
__________________________________________________
(1) (1) (1*) [لم یرد فی بحر العلوم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 115
کما صنع عمر، جعل الأمر شوری فی ستّة نفر، لیس فیهم أحد من ولده و لا من بنی أبیه، قال معاویة: هل عندک غیر هذا؟ قال: لا. ثمّ قال: فأنتم؟ قالوا: قولنا قوله. (1*)
قال: «فإنّی قد أحببت أن أتقدّم إلیکم، إنّه قد أعذر من أنذر، إنّی کنت أخطب فیکم، فیقوم إلیّ القائم منکم فیکذّبنی علی رؤوس النّاس، فأحمل ذلک و أصفح، و إنّی قائم بمقالة، فأقسم باللّه لئن ردّ علیّ أحدکم کلمة فی مقامی هذا، لا ترجع إلیه کلمة غیرها حتّی یسبقها السّیف إلی رأسه، فلا یبقین رجل إلّا علی نفسه»، ثمّ دعا صاحب حرسه بحضرتهم، فقال: أقم علی رأس کلّ رجل من هؤلاء رجلین و مع کلّ واحد سیف، فإن ذهب رجل منهم یردّ علیّ کلمة بتصدیق أو تکذیب فلیضرباه بسیفهما. ثمّ خرج و خرجوا معه حتّی رقی المنبر فحمد اللّه و أثنی علیه ثمّ قال: إنّ هؤلاء الرّهط، سادة المسلمین، و خیارهم، لا یبتز أمر دونهم و لا یقضی إلّا عن مشورتهم و إنّهم رضوا و بایعوا لیزید، فبایعوا علی اسم اللّه. فبایع النّاس و کانوا یتربّصون بیعة هؤلاء النّفر. ثمّ رکب رواحله و انصرف إلی المدینة. فلقی النّاس أولئک النّفر، فقالوا لهم: زعمتم أنّکم لا تبایعون فلم رضیتم و أعطیتم و بایعتم؟ قالوا: و اللّه، ما فعلنا. فقالوا: ما منعکم أن تردّوا علی الرّجل؟ قالوا: کادنا و خفنا القتل، و بایعه أهل المدینة، ثمّ انصرف إلی الشّام «1».
__________________________________________________
(1)- تا مکّه به نحوی که هیچ‌کس غیر از آنها با او همرکاب نبود (در موکب خاص) تا همه به مکّه رسیدند که آنها نخستین کسی بودند که بر معاویه وارد شده و آخرین کسی بودند که او را مفارقت کرده.
هیچ روزی نمی‌گذشت بدون این‌که به آنها صله و جایزه بدهد. هیچ‌چیزی هم به آنها نمی‌گفت (در خصوص بیعت یزید). تا آن‌که فرایض زیارت کعبه را انجام داد و بار خود را بست که سفر او نزدیک شده بود. یکی از آنها (مخالفین که حسین و سایرین بودند) گفت: «فریب رفتار او را مخورید. او چنین کاری (مهربانی) نکرد، مگر برای انجام خواسته خود (بیعت یزید). شما هم آماده جواب او باشید.» آنها توافق کردند که فرزند زبیر طرف خطاب او باشد. معاویه آنها را احضار کرد و گفت: «رفتار مرا نسبت به شما و صله رحم شما را دیدید. یزید برادر و پسر عم شما می‌باشد. من می‌خواهم شما نام خلافت را برای او بگذارید و خود زمام کار را در دست بگیرید. عزل و نصب کنید و مالیات را بگیرید و تقسیم کنید (به دلخواه خود) و خود (در همه‌چیز) امر بدهید. و او هرگز با (امر) شما مخالفت نخواهد کرد.» آنها همه سکوت اختیار کردند. او دوباره گفت: «آیا پاسخ نمی‌دهید؟» سپس رو کرد به ابن زبیر و گفت: «بگو و هرچه داری پیش آر که تو به جان خود سوگند، خطیب و سخنگوی آنها می‌باشی.» او (ابن زبیر) گفت: «آری!-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 116
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 252- عنه: بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 104- 105
[أحداث سنة 56 ه] حتّی دخل مکّة، فکانوا [حسین بن علیّ علیهما السّلام و ابن أبی بکر و ابن عمر و ابن الزّبیر] أوّل داخل علیه و آخر خارج، و لا یمضی یوم إلّا و لهم منه صلة، و لا یذکر لهم
__________________________________________________
- ما تو را در سه چیز آزاد و مختار می‌کنیم که آن سه چیز را پیشنهاد می‌کنم.» گفت: «مطرح کن!» گفت: «هرچه پیغمبر کرده بود، تو هم همان رویه را به‌کار ببر، (ولیعهد معین نکرد) یا هرچه ابو بکر کرد، تو همان کار را بکن یا هرچه عمر وصیّت کرد تو بکن.»
معاویه پرسید: «آنها چه کرده بودند؟» ابن زبیر گفت: «پیغمبر وفات یافت و خلیفه معین نکرد و مردم خود ابو بکر را برگزیدند و خشنود شدند.» معاویه گفت: «میان شما کسی نیست که مانند ابو بکر باشد (چه باید کرد) من از بروز فتنه و اختلاف می‌ترسم.» همه گفتند: «راست می‌گویی. پس تو کاری را که ابو بکر کرد، انجام بده؛ زیرا او خلافت را به کسی از دورترین مردم قریش سپرد و از نسل پدران او نبود که او را برگزید و خلیفه نمود (عمر) یا این‌که اگر بخواهی، مانند عمر باش که او کار خلافت را به شورا سپرد و شش تن برای شورا برگزید که میان آنها فرزندان او نبودند و از خاندان و فرزندان پدرش هم کسی میان آنان نبود.»
معاویه گفت: «آیا جز این (پیشنهاد) چیز دیگری هم داری؟» گفت: «نه. معاویه رو به سایرین کرد و پرسید که آیا شما عقیده دیگری دارید؟» گفتند: «نه. گفته او مرام ماست.»
معاویه گفت: «من می‌خواستم به شما بگویم هرکه اخطار و انذار کند، معذور است» (من کار خود را خواهم کرد). پیش از این هرگاه من بر منبر خطبه می‌کردم، یکی از شما برمی‌خاست و مرا تکذیب می‌کرد و من تحمّل کرده اغماض و عفو می‌نمودم. من بعد از این سخنی به زبان خواهم راند. به خدا سوگند، اگر یکی از شما یک کلمه بگوید و بر من اعتراض کند، هنوز جواب به او برنگشته که شمشیر سبقت کرده سر او را خواهد برد. هیچ‌یک از شما چیزی جز نفس خود باقی نگذارید. سپس سر نگهبان خود را در حضور آنها خواند و گفت: «بر سر هریک از اینها دو شمشیرزن مأمور کن که اگر هنگام خطبه من یکی از آنها چیزی بگوید، آن دو مرد شمشیردار او را با شمشیر بزنند. خواه سخن او تصدیق باشد و خواه کذب.»
آن‌گاه او (معاویه) به اتفاق آنها بیرون رفت و بر منبر فراز شد. پس از حمد و ثنای خداوند گفت: «این جماعت سالار و خواجه و سیّد مسلمین هستند. برگزیدگان قوم هستند. بدون مشورت آنها کاری انجام نمی‌گیرد. اکنون آنها راضی شده و با یزید بیعت کرده‌اند. بسم اللّه! شما هم بیعت کنید.» مردم همه بیعت کردند و قبل از آن، انتظار تصمیم آن جماعت را می‌کشیدند.
بعد از آن، معاویه بر مرکب خود سوار شد و راه خود را گرفت و به مدینه رسید. مردم آن جماعت را ملاقات کرده گفتند: «شما ادعا کرده بودید که بیعت نخواهید کرد. پس چرا راضی و تسلیم شدید و بیعت کردید.» گفتند: «به خدا سوگند، ما چنین نکردیم.» گفتند: «چه علّتی داشت که شما بر او اعتراض (و تکذیب) نکردید؟» گفتند: «ما را فریب داد و ما از قتل ترسیدیم.» اهل مدینه هم بیعت کردند. آن‌گاه راه شام را گرفت و رفت. بنی هاشم را ترک کرد (اعتنا نکرد).
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 60- 62
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 117
شیئا، حتّی قضی نسکه، و حمل أثقاله و قرب مسیره. فقال بعضهم لبعض: «لا تخدعوا، فما صنع هذا لحبّکم، و ما صنعه إلّا لما یرید أن یفعل، فأعدّوا له جوابا» فاتّفقوا علی أن یکون المخاطب له عبد اللّه بن الزّبیر.
فأحضرهم معاویة و قال: «قد علمتم سیرتی فیکم، و صلتی لأرحامکم و حملی ما کان منکم، و یزید أخوکم و ابن عمّکم، و أردت أن تقدّموه باسم الخلافة، و تکونوا أنتم تولّون و تعزلون و تؤمّرون، و تجبون المال و تقسمونه، و لا یعارضکم فی شی‌ء من ذلک».
فسکتوا، فقال: ألا تجیبون؟ مرّتین.
ثمّ أقبل علی عبد اللّه بن الزّبیر، ثمّ قال: هات فلعمری إنّک خطیبهم. قال: نعم نخیّرک بین ثلاث خصال. قال: اعرضهنّ. قال: تصنع کما صنع رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، أو کما صنع أبو بکر، أو کما صنع عمر رضی اللّه عنهما. قال معاویة: ما صنعوا؟ قال: قبض رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم و لم یستخلف أحدا، فارتضی النّاس أبا بکر. قال: لیس فیکم مثل أبی بکر و أخاف الاختلاف. قالوا: «صدقت، فاصنع کما صنع أبو بکر، فإنّه عمد إلی رجل من قاصیة قریش لیس من بنی تیم «1»، فاستخلفه، أو کما صنع عمر، جعل الأمر شوری فی ستّة نفر، لیس فیهم أحد من ولده و لا من بنی أبیه». قال معاویة: هل عندک غیر هذا؟ قال: لا.
قال: فأنتم؟ قالوا: قولنا قوله. قال: «فإنّی أحببت أن أتقدّم إلیکم، إنّه قد أعذر من أنذر، إنّی کنت أخطب، فیقوم إلیّ القائم منکم فیکذّبنی علی رؤوس النّاس، فأحمل ذلک و أصفح، و إنّی قائم لمقالة فأقسم باللّه لئن ردّ علیّ أحد منکم کلمة فی مقامی هذا لا ترجع إلیه کلمة غیرها حتّی یسبقها السّیف إلی رأسه، فلا یبقینّ رجل إلّا علی نفسه!».
ثمّ دعا صاحب حرسه حضرتهم، فقال له: أقم علی رأس کلّ رجل من هؤلاء رجلین، و مع کلّ واحد سیف، فإن ذهب رجل منهم یردّ علیّ کلمة بتصدیق أو تکذیب فلیضرباه بسیفیهما.
__________________________________________________
(1)- یعنی أنّ أبا بکر لم یستخلف أحدا من أولاده و لا أقاربه بنی تیم، فقد کان أبو بکر بن أبی قحافة بن عامر بن عمرو بن کعب بن سعد بن تیم بن مرة، و لکنّه استخلف عمر بن الخطّاب بن نفیل بن عبد العزّیّ بن رباح بن عبد اللّه بن قرظ بن رزاح بن عدی، فعمر عدویّ، و أبو بکر تیمیّ.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 118
ثمّ خرج و خرجوا معه حتّی رقی المنبر فحمد اللّه و أثنی علیه، ثمّ قال: «إنّ هؤلاء الرّهط سادة المسلمین و خیارهم، لا یبرم أمر دونهم، و لا یقضی إلّا عن مشورتهم، و إنّهم قد رضوا و بایعوا لیزید، فبایعوا علی اسم اللّه». فبایع النّاس و کانوا یتربّصون بیعة هؤلاء النّفر، ثمّ رکب معاویة رواحله و انصرف إلی المدینة.
فلقی النّاس أولئک النّفر فقالوا لهم: زعمتم أنّکم لا تبایعون فلمّا أرضیتم و أعطیتم بایعتم! قالوا: و اللّه، ما فعلنا. قالوا: فما منعکم أن تردّوا علی الرّجل؟ قالوا: کادنا و خفنا القتل. و بایعه أهل المدینة، ثمّ انصرف إلی الشّام.
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 357- 359
و اتّفق موت ابن بنت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم الحسن بن علیّ بن أبی طالب و حصول مثل هذه الغزوة لیزید بن معاویة، فطمع أبوه و قویت نفسه علی أن یجعله ولیّ عهده، فحجّ من دمشق و بالغ فی إکرام الحسین بن علیّ، و أعطاه مالا ضخما، و أکرم أیضا ابن الزّبیر إلی الغایة و عبد الرّحمان بن أبی بکر الصّدّیق رضی اللّه عنهم، و وصلهم بالأموال و غیرها، و عرّض لهم بتولیة ابنه یزید، فتوقّفوا و لم یجیبوا و قال له ابن أبی بکر: اختر فعل النّبیّ صلی اللّه علیه و سلم أو فعل أبی بکر أو فعل عمر، فالنّبیّ مات و ترک النّاس، فعمدوا إلی أفضل رجل، فولّوه الأمر، و أبو بکر عند موته لم یولّ ولده و لا أقاربه، بل تفرّس أفضل النّاس فعمد إلیه بالخلافة، و هو عمر، و أمّا عمر، فنظر فیمن یصلح لها فوجد ستّة متقاربین فجعل الأمر شوری لیختاروا لهم منهم واحدا، فافعل أحد هذه الصّور. فسکت. ثمّ قال: إنّی متکلّم اللّیلة علی منبر المدینة، فلیحذر امرؤ أن یردّ علیّ مقالتی خشیّة أن لا یتمّ قوله حتّی یطیر رأسه. ثمّ إنّه استوی علی المنبر و ذکر من فضل ابنه و شجاعته، و أنّ أهل الشّام بایعوا له بالعهد، ثمّ قال: و قد بایع له هؤلاء. و أشار إلی ابن الزّبیر و إلی ابن أبی بکر و الحسین، فما جسروا أن ینطقوا، فبایع أهل الحجاز، فلمّا قاموا، قالوا: إنّا لم نبایع. فلم یصدّقهم بعض النّاس، و سار معاویة إلی الشّام من لیلته.
الدّیار بکری، تاریخ الخمیس، 2/ 329
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 119

قال: ثمّ رحل معاویة، فلمّا صار بالأبواء و نزلها، قام فی جوف اللّیل لقضاء حاجته فاطّلع فی بئر الأبواء، فلمّا اطّلع فیها اقشعرّ جلده، و أصابته اللّقوّة فی وجهه، فأصبح لما به؛ فدخل علیه النّاس یعزّونه و یتوجّعون له ممّا قد نزل به، فقال: أیّها النّاس! إنّ المؤمن لیصاب بالبلاء فإمّا معاقب بذنب و إمّا مبتلی لیؤجر، و إن ابتلیت فقد ابتلی الصّالحون من قبلی، و أنا أرجو أن أکون منهم، و إن مرض منّی عضو فذلک بأیّام صحّتی «1» و ما عوفیت «2» أکثر، و لئن أعطیت حکمی فما کان لی علی ربّی أکثر ممّا أعطانی لأنّی الیوم ابن بضع و سبعین، فرحم اللّه عبدا نظر إلیّ فدعا لی بالعافیة، فإنّی و إن کنت غنیّا عن خاصّتکم، لقد کنت فقیرا إلی عامّتکم. قال: فدعا النّاس له بخیر، و خرجوا من عنده.
و جعل معاویة یبکی لما قد نزل به، فقال له مروان بن الحکم: أجزعا یا أمیر المؤمنین؟ فقال: لا یا مروان «3»! و لکنّی ذکرت ما کنت عنه عزوفا، ثمّ إنّی بلیت فی أحسنی، و ما ظهر للنّاس منّی، فأخاف أن یکون عقوبة عجّلت لی لما کان منّی من دفعی بحقّ علیّ بن أبی طالب، و ما فعلت بحجر بن عدیّ و أصحابه، و لو لا هوای فی یزید لأبصرت رشدی و عرفت قصدی.
قال: ثمّ رحل معاویة عن ذلک المکان حتّی صار إلی الشّام.
ابن أعثم، الفتوح، 4/ 249- 250
(و ذکر) الإمام أحمد بن أعثم الکوفیّ: إنّ معاویة لمّا حجّ حجّته الأخیرة، ارتحل من مکّة، فلمّا صار بالأبواء، و نزلها، قام فی جوف اللّیل لقضاء حاجته، فاطّلع فی بئر الأبواء فلمّا اطّلع فیها اقشعرّ جلده، و أصابته اللّقوّة فی وجهه، فأصبح و هو لما به مغموم، فدخل
__________________________________________________
(1)- لیس فی د.
(2)- فی النّسخ: عوقبت.
(3)- من د، و فی الأصل: تامرون، و فی بر: یامرون.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 120
علیه النّاس یعودونه، فدعوا له و خرجوا من عنده، و جعل معاویة یبکی لما قد نزل به، فقال له مروان بن الحکم: أجزعت یا أمیر المؤمنین، فقال: لا یا مروان، و لکنّی ذکرت ما کنت عنه عزوفا، ثمّ إنی بکیت فی إحنی، و ما یظهر للنّاس منّی، فأخاف أن یکون عقوبة عجّلت لی لما کان من دفعی حقّ علیّ بن أبی طالب علیه السّلام، و ما فعلت بحجر بن عدیّ و أصحابه، و لو لا هوای من یزید لأبصرت رشدی، و عرفت قصدی.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 173- 174
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 121

و قال العتبیّ: حجب الولید بن عتبة أهل العراق عن الحسین، فقال الحسین: یا ظالما لنفسه، عاصیا لربّه، علام تحول بینی و بین قوم عرفوا من حقّی ما جهلته أنت و عمّک؟! فقال الولید: لیت حلمنا عنک لا یدعو جهل غیرنا إلیک، فجنایة لسانک مغفورة لک ما سکنت یدک، فلا تخطر بها فتخطر بک، و لو علمت ما یکون بعدنا لأحببتنا کما أبغضتنا.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 369، أنساب الأشراف، 3/ 156- 157
و قال بعض أهل العلم: حجب الولید بن عتبة أهل العراق عن الحسین، فقال له: یا ظالما لنفسه، عاصیا لربّه، علام تحول بینی و بین قوم عرفوا من حقّی ما جهلته و عمّک معاویة؟ فقال الولید: لیت حلمنا عنک لا یدعو جهل غیرنا إلیک، فجنایة لسانک مغفورة لک ما سکنت یدک فلا تخطر بها فیخطر بک.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 5/ 317
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 122

فلمّا مات الحسن بن علیّ علیهما السّلام، لم تزل الفتنة و البلاء یعظمان و یشتدّان، فلم یبق ولیّ للّه إلّا خائفا علی دمه (و فی روایة أخری إلّا خائفا علی دمه إنّه مقتول) و إلّا طریدا و إلّا شریدا، و لم یبق عدوّ للّه إلّا مظهرا حجّته غیر مستتر ببدعته و ضلالته، فلمّا کان قبل موت معاویة بسنة «1» حجّ الحسین بن علیّ صلوات اللّه علیه، و عبد اللّه بن عبّاس، و عبد اللّه ابن جعفر معه، فجمع الحسین، علیه السّلام بنی هاشم رجالهم و نساءهم و موالیهم و من الأنصار ممّن یعرفه الحسین علیه السّلام و أهل بیته، ثمّ أرسل رسلا: لا تدعوا أحدا ممّن حجّ العامّ من أصحاب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم المعروفین بالصّلاح و النّسک إلّا أجمعهم «2» لی. فاجتمع إلیه بمنی أکثر من سبعمائة رجل و هم فی سرادقه، عامّتهم من التّابعین و نحو من مائتی رجل من أصحاب النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله و سلّم، فقام فیهم خطیبا فحمد اللّه و أثنی علیه، ثمّ قال: أمّا بعد فإنّ هذا الطّاغیة قد فعل بنا و بشیعتنا ما قد رأیتم و علمتم و شهدتم، و أنّی أرید أن أسألکم عن شی‌ء، فإن صدقت فصدّقونی! و إن کذبت فکذّبونی، و أسألکم بحقّ اللّه علیکم و حقّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم، و قرابتی من نبیّکم لما سیّرتم مقامی هذا، و وصفتم مقالتی، و دعوتم أجمعین فی أمصارکم من قبائلکم من أمنتم من النّاس، (و فی روایة أخری بعد قوله فکذّبونی، اسمعوا مقالتی، و اکتبوا قولی، ثمّ ارجعوا إلی أمصارکم و قبائلکم فمن أمنتم من النّاس)، و وثقتم به فادعوهم إلی ما تعلمون من حقّنا فإنّی أتخوّف أن یدرس هذا الأمر، و یذهب الحقّ، و یغلب، و اللّه متمّ نوره و لو کره الکافرون، و ما ترک شیئا ممّا أنزل اللّه فیهم من القرآن إلّا تلاه، و فسّره و لا شیئا، ممّا قاله رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم فی أبیه و أخیه و أمّه، و فی نفسه و أهل بیته إلّا رواه، و کلّ ذلک یقول أصحابه: اللّهمّ نعم و قد سمعنا و شهدنا. و یقول التّابعیّ: اللّهمّ قد حدّثنی به من أصدّقه و أئتمنه من الصّحابة. فقال: أنشدکم اللّه إلّا
__________________________________________________
(1)- و فی بعض النّسخ (بسنتین). (عن الهامش).
(2)- [کذا، و الصّحیح: «أجمعوهم»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 123
حدّثتم به من تثقون به و بدینه «1».
(قال سلیم) فکان فیما ناشدهم الحسین علیه السّلام، و ذکّرهم أن قال: أنشدکم اللّه أتعلمون أنّ علیّ بن أبی طالب، کان أخا رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم حین آخی بین أصحابه فآخی بینه و بین نفسه، و قال: أنت أخی و أنا أخوک فی الدّنیا و الآخرة؟ قالوا: اللّهمّ نعم. قال:
أنشدکم اللّه هل تعلمون أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم اشتری موضع مسجده و منازله، فابتناه ثمّ ابتنی فیه عشرة منازل تسعة له، و جعل عاشرها فی وسطها لأبی، ثمّ سدّ کلّ باب شارع إلی المسجد غیر بابه، فتکلّم فی ذلک من تکلّم، فقال: ما أنا سددت أبوابکم، و فتحت بابه، و لکنّ اللّه أمرنی بسدّ أبوابکم، و فتح بابه، ثمّ نهی النّاس أن یناموا فی المسجد غیره، و کان یجنب فی المسجد و منزله فی منزل رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم فولد لرسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم و له فیه أولاد؟ قالوا: اللّهمّ نعم. قال: أفتعلمون أنّ عمر بن الخطّاب حرص علی کوّة قدر عینه یدعها فی منزله إلی المسجد، فأبی علیه، ثمّ خطب، فقال: إنّ اللّه أمرنی أن أبنی مسجدا طاهرا، لا یسکنه غیری و غیر أخی و بنیه؟ قالوا: اللّهمّ نعم. قال: أنشدکم اللّه أتعلمون أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم نصبه یوم غدیر خمّ، فنادی له بالولایة، و قال: لیبلغ الشّاهد الغائب؟ قالوا: اللّهمّ نعم. قال: أنشدکم اللّه أتعلمون أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم، قال له فی غزوة تبوک: أنت منّی بمنزلة هارون من موسی، و أنت ولیّ کلّ مؤمن بعدی «2»؟ قالوا:
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه عنه بحر العلوم فی مقتله،/ 106- 107].
(2)- بعد از وفات امام حسن بن علی علیهما السّلام، روزبه‌روز گرفتاری و فتنه بالا می‌گرفت و سخت‌تر و بیشتر می‌شد. از دوستان و بندگان صالح خدا کسی نبود مگر این‌که از جان و خون خود واهمه داشت یا آواره و تبعید بود. و در مقابل، هیچ‌یک از دشمنان خدا نبود، مگر این‌که حجت و عقیده خود را اظهار می‌کرد بدون این‌که بدعت و گمراهیش را پنهان کند.
یک سال قبل از مرگ معاویه، امام حسین بن علی علیهما السّلام با عبد اللّه بن عباس و عبد اللّه بن جعفر به حج رفتند. امام حسین علیه السّلام مردان و زنان بنی هاشم و اهل بیتش و دوستانشان و آن عده از انصار که او را می‌شناختند، جمع کرد. سپس یک نفر را فرستاد و فرمود: «همه کسانی که امسال از اصحاب پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و سلّم- که معروف به صلاح و عبادت هستند- به حج آمده‌اند، نزد من جمع کن.» در پی این دعوت، بیش از هفتصد نفر که همه از تابعین بودند، در منی، در خیمه آن حضرت اجتماع کردند که حدود دویست نفر آنها از اصحاب پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و سلّم بودند. امام علیه السّلام در میان آنان برخاست و حمد و ثنای الهی را بجا آورد و سپس-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 124
__________________________________________________
- فرمود: «اما بعد، این شخص طغیانگر (معاویه) درباره ما و شیعیان ما اعمالی را روا داشت. دیدید و فهمیدید و شاهد بودید. من می‌خواهم مطلبی را از شما سؤال کنم. اگر راست گفتم، مرا تصدیق، و اگر دروغ گفتم، مرا تکذیب کنید. شما را قسم می‌دهم به حق خدا بر شما و حق پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و سلّم و خویشاوندی من که به پیامبر دارم که (در روایت دیگر: بشنوید کلام مرا و بنویسید گفتارم و سپس به شهرها و قبائلتان برگردید) وقتی از این مکان برگشتید و این گفتار مرا عنوان کردید، در شهر خود از قبائلتان، آنان‌که به آنها ایمان و اطمینان دارید، دعوت کنید و آنچه درباره ما و حق ما می‌دانید به آنها برسانید. چون من می‌ترسم این امر کم‌کم کهنه شود و حق از بین برود و مغلوب شود. خداوند نورش را به اتمام می‌رساند، اگرچه کافران اکراه داشته باشند».
حضرت ضمن این گفتار، آنچه که خداوند در قرآن درباره آنان نازل کرده بود، تلاوت و تفسیر فرمود و نیز هرچه پیامبر درباره پدر و برادرش و خود و اهل بیتش گفته بود، نقل کرد. در همه آنها اصحاب می‌گفتند: «آری به خدا، این سخنان را شنیدیم و شهادت می‌دهیم.» و تابعین می‌گفتند: «به خدا قسم این کلمات را کسانی از صحابه که آنها را راستگو می‌دانیم و آنها را به امانت می‌شناسیم برایمان نقل کردند.»
بعد حضرت فرمود: «شما را به خدا قسم می‌دهم که سخنان مرا برای کسانی که به او و به دینش اطمینان دارید، نقل کنید.»
سلیم می‌گوید: «از جمله کلماتی که امام حسین علیه السّلام درباره آن، آنان را قسم داد و یادآور شد، این بود که فرمود:
1. شما را به خدا قسم می‌دهم، آیا می‌دانید که علی بن ابیطالب علیه السّلام برادر پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و سلّم بود؟ هنگامی که پیامبر بین اصحابش برادری برقرار می‌کرد، بین او و خودش برادری برقرار کرد و فرمود: «تو برادر من و من برادر تو در دنیا و آخرت‌ام»؟ گفتند: «آری به خدا.»
2. فرمود: شما را به خدا قسم می‌دهم. آیا می‌دانید که پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و سلّم محل مسجد و منازلش را خرید و بنا کرد. و بعد در آن محل ده اتاق بنا کرد؟ نه اتاق برای خودش و یکی را که در وسط واقع شده بود، به پدرم علی علیه السّلام اختصاص داد. سپس درهایی که به مسجد باز می‌شد، جز درب اتاق پدرم، همه را بست.» در این باره عده‌ای به سخن آمدند. پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و سلّم فرمود: «من از طرف خودم درهای منازل شما را بسته و درب منزل علی را باز نگذاشتم، بلکه خداوند مرا به بستن درهای منازل شما و گشودن در منزل علی علیه السّلام امر کرد! بعد پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و سلّم همه مردم را به جز علی علیه السّلام از خوابیدن در مسجد نهی فرمود. علی علیه السّلام در مسجد و منزلش و در منزل پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و سلّم جنب می‌شد و برای رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم و علی علیه السّلام در همان مسجد فرزندانی متولد شدند؟» همه گفتند: «آری به خدا.»
3. فرمود: آیا می‌دانید که عمر بن الخطّاب علاقه داشت که پنجره‌ای بقدر یک چشم از منزلش به مسجد باز کند، ولی پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و سلّم خودداری کرد و خطبه‌ای ایراد کرد و فرمود: «خداوند به من دستور داده تا مسجدی پاک بنا کنم که غیر خود و برادرم و فرزندانش در آن سکونت نکند؟» گفتند: «آری به خدا.»
4. فرمود: آیا می‌دانید که پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و سلّم روز عید غدیر خم، علی علیه السّلام را به ولایت نصب کرد و فرمود:-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 125
__________________________________________________
- حاضرین به غائبین اطلاع دهند؟ گفتند: «آری به خدا.»
5. فرمود: آیا می‌دانید که پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و سلّم در جنگ تبوک به علی علیه السّلام فرمود: تو نسبت به من مانند هارون نسبت به موسی هستی و تو بعد از من صاحب اختیار هر مؤمنی هستی؟ گفتند: «آری به خدا.»
6. فرمود: آیا می‌دانید که پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و سلّم هنگامی که نصاری (مسیحیان) نجران را برای مباهله دعوت کرد، غیر خودش و همدمش (علی) و دخترش را نیاورد؟ گفتند: «آری به خدا.»
7. فرمود: آیا می‌دانید که پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و سلّم در روز خیبر، پرچم را به دست علی علیه السّلام داد و فرمود: «پرچم را به دست کسی خواهم داد که خدا و رسولش او را دوست دارند و او خدا و رسولش را دوست دارد.
آن‌که حمله می‌کند و فرار نمی‌کند و خداوند جنگ را به دست وی فتح می‌کند؟» گفتند: «آری به خدا.»
8. فرمود: آیا می‌دانید که پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و سلّم او را برای رساندن سوره برائت فرستاد و گفت: «کسی از طرف من تبلیغ نمی‌کند، مگر خودم یا کسی که از طرف من باشد؟» گفتند: «آری به خدا.»
9. فرمود: آیا می‌دانید که هرگاه ناراحتی و سختی به پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و سلّم می‌رسید، او را در پی آن می‌فرستاد، از اطمینانی که به علی علیه السّلام داشت. و هیچ‌گاه او را به اسمش صدا نمی‌زد، مگر این‌که می‌گفت: «ای برادرم!» و یا می‌گفت: «برادرم را فراخوانید»؟ گفتند: «آری به خدا.»
10. فرمود: آیا می‌دانید که پیامبر بین علی علیه السّلام و جعفر و زید قضاوت کرد و گفت: «یا علی! تو از من و من از توام. تو بعد از من صاحب اختیار هر مؤمنی هستی»؟ گفتند: «آری به خدا.»
11. فرمود: آیا می‌دانید که علی علیه السّلام هرروز با پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و سلّم خلوتی داشت و در هر شبی داخل منزل پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و سلّم می‌شد و وقتی‌که از رسول اللّه چیزی می‌پرسید، پاسخ او را می‌داد و هرگاه سکوت می‌کرد، پیامبر با او شروع به سخن می‌کرد؟ گفتند: «آری به خدا.»
12. فرمود: آیا می‌دانید که پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و سلّم علی را به جعفر و حمزه برتری داد آن هنگام که به فاطمه علیها السّلام فرمود: «تو را به بهترین اهل بیتم که اسلامش از همه پیشتر و بردباری او بزرگتر و علمش بیشتر از همه آنهاست، تزویج کردم؟» گفتند: «آری به خدا.»
13. فرمود: آیا می‌دانید که پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و سلّم فرمود: «من آقا و بزرگ همه فرزندان آدم، و برادرم علی، آقا و رئیس عرب، و فاطمه رئیس و بزرگ زنان اهل بهشت، و حسن و حسین فرزندانم دو آقا و بزرگان جوانان بهشتند؟» گفتند: «آری به خدا.»
14. فرمود: آیا می‌دانید که پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و سلّم به علی علیه السّلام دستور داد او را غسل دهد و خبر داد که جبرئیل در غسل به او کمک خواهد کرد؟ گفتند: «آری به خدا.»
15. فرمود: آیا می‌دانید که پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و سلّم در آخرین خطبه‌ای که برای مردم خواند، فرمود: «من در میان شما دو چیز ارزنده و سنگین می‌گذارم: کتاب خدا و اهل بیتم. دامن آنها را بگیرید که گمراه نشوید؟» گفتند: «آری به خدا.»
امام حسین بن علی علیهما السّلام مردم را به آنچه خداوند بخصوص درباره علی بن ابی طالب علیهما السّلام و یا درباره اهل بیتش در قرآن یا بزبان پیامبرش صلّی اللّه علیه و اله و سلّم نازل کرده بود، قسم داد. صحابه هم می‌گفتند: «آری به خدا-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 126
اللّهمّ نعم. قال: أنشدکم اللّه أتعلمون أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم حین دعا النّصاری من أهل نجران إلی المباهلة، لم یأت إلّا به و بصاحبته و ابنته؟ قالوا: اللّهمّ نعم. قال: أنشدکم اللّه أتعلمون أنّه دفع إلیه اللّواء یوم خیبر، ثمّ قال: لأدفعه إلی رجل یحبّه اللّه، و رسوله، و یحبّ اللّه و رسوله، کرّار غیر فرّار، یفتحها اللّه علی یدیه؟ قالوا: اللّهم نعم. قال: أتعلمون أنّ رسول اللّه بعثه ببراءة، و قال: لا یبلغ عنّی إلّا أنا أو رجل منّی؟ قالوا: اللّهمّ نعم. قال:
أتعلمون أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم لم تنزل به شدّة قطّ إلّا قدّمه لها ثقة به، و إنّه لم یدعه باسمه قطّ إلّا یقول یا أخی، و ادعوا لی أخی؟ قالوا: اللّهمّ نعم. قال: أتعلمون أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم قضی بینه و بین جعفر و زید، فقال: یا علیّ أنت منّی، و أنا منک، و أنت ولیّ کلّ مؤمن بعدی؟ قالوا: اللّهمّ نعم. قال: أتعلمون أنّه کانت له من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم کلّ یوم خلوة و کلّ لیلة دخلة، إذا سأله أعطاه و إذا سکت أبداه؟ قالوا: اللّهمّ نعم. قال: أتعلمون أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم فضّله علی جعفر و حمزة حین قال لفاطمة علیها السّلام: زوّجتک خیر أهل بیتی، أقدمهم سلما، و أعظمهم حلما، و أکثرهم علما؟ قالوا: اللّهمّ نعم. قال: أتعلمون أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم قال: أنا سیّد ولد بنی آدم، و أخی علیّ سیّد العرب، و فاطمة سیّدة نساء أهل الجنّة، و الحسن و الحسین ابنای سیّدا شباب أهل الجنّة؟ قالوا: اللّهمّ نعم. قال:
أتعلمون أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم، أمر بغسله، و أخبره أنّ جبرئیل یعینه علیه؟ قالوا: اللّهمّ نعم. قال: أتعلمون أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم، قال فی آخر خطبة خطبها. إنّی ترکت فیکم الثّقلین کتاب اللّه و أهل بیتی، فتمسّکوا بهما لن تضلّوا؟ قالوا: اللّهمّ نعم.
__________________________________________________
- شنیده‌ایم.» و تابعین می‌گفتند: «این سخنان را کسی که به او اطمینان داریم، فلانی و فلانی برای من نقل کرده است.»
16. سپس امام حسین علیه السّلام آنان را قسم داد که آیا شنیده‌اند که پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و سلّم فرمود: «کسی‌که گمان دارد مرا دوست دارد و علی علیه السّلام را دشمن، دروغ می‌گوید. مرا دوست ندارد کسی که علی را دشمن دارد.» یکی از پیامبر صلّی اللّه علیه و اله و سلّم پرسید: «چطور؟!» فرمود: «برای این‌که علی از من و من از علی‌ام.» هرکه او را دوست دارد، همانا مرا دوست داشته و هرکس مرا دوست بدارد، خدا او را دوست دارد، و هرکس او را دشمن دارد، مرا دشمن داشته و هرکه مرا دشمن بدارد، خدا را دشمن داشته است؟ همه در جواب امام حسین علیه السّلام گفتند: «آری به خدا شنیدیم.» بعد از آن مردم پراکنده شدند.
الف، ب، الف، ترجمه سلیم بن قیس،/ 185- 188
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 127
فلم یدع شیئا أنزله اللّه فی علیّ بن أبی طالب علیه السّلام خاصّة، و فی أهل بیته من القرآن و لا علی لسان نبیّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم، إلّا ناشدهم فیه، فیقول الصّحابة: اللّهمّ نعم قد سمعنا. و یقول التّابعیّ: اللّهمّ قد حدثنیه من أثق به فلان و فلان.
ثمّ ناشدهم، أنّهم قد سمعوه، یقول: من زعم أنّه یحبّنی و یبغض علیّا فقد کذب، لیس یحبّنی و یبغض علیّا، فقال له قائل: یا رسول اللّه و کیف ذلک؟ قال: لأنّه منّی و أنا منه، من أحبّه فقد أحبّنی، و من أحبّنی فقد أحبّ اللّه، و من أبغضه فقد أبغضنی، و من أبغضنی فقد أبغض اللّه؟ فقالوا: اللّهمّ نعم، قد سمعنا. و تفرّقوا علی ذلک.
سلیم بن قیس،/ 206- 209- عنه: المجلسی، البحار، 33/ 181- 185
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 128

کانت إمامة الحسین علیه السّلام، بعد وفاة أخیه الحسن علیه السّلام، بما قدّمناه، ثابتة، و طاعته لجمیع الخلق لازمة، و إن لم یدع إلی نفسه للتّقیّة الّتی کان علیها، و الهدنة الحاصلة بینه و بین معاویة بن أبی سفیان، و التزم الوفاء بها، و جری فی ذلک مجری أبیه أمیر المؤمنین علیه السّلام، فی ثبوت إمامته بعد النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله و سلّم مع الصّموت، و إمامة أخیه الحسن علیه السّلام بعد الهدنة مع الکفّ و السّکوت، فکانوا فی ذلک علی سنن نبیّ اللّه صلّی اللّه علیه و اله، و هو فی الشّعب محصور، و عند خروجه من مکّة مهاجرا مستخفیا فی الغار، و هو من أعدائه مستور. «1»
المفید، الإرشاد، 2/ 27- 28
هذه نبذ اخترناها ممّا صنّفه أبو جعفر ابن بابویه، و السّیّد الجرجانیّ، و ابن مهدیّ المامطیریّ، و عبد اللّه بن أحمد بن حنبل، و شاکر بن غنمة، و أبو الفضل الهاشمیّ و غیرهم روی: إنّه لمّا مات الحسن بن علیّ استدعی الحسین فی خلع معاویة، فقال: إنّ بینی و بین معاویة عهدا لا یجوز نقضه.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 87
__________________________________________________
(1)- و امامت حسین علیه السّلام پس از وفات برادرش حسن علیه السّلام بدانچه گفته شد، ثابت است، و پیروی از او بر همگان لازم خواهد بود. اگرچه مردم را به واسطه تقیه به امامت خویش نخواند و همچنین به واسطه صلحی که میانه او و معاویه برقرار بود و بر او لازم بود بدان وفا کند (اظهار آن ننمود) و او در این‌باره مانند پدرش أمیر المؤمنین علیه السّلام بود که با این‌که پس از رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله و سلّم امامت داشت، با این احوال خاموش نشست، و به همان راهی رفت که برادرش حسن علیه السّلام پس از صلح رفته بود و به خودداری و سکوت گذراند و همه ایشان به روش پیغمبر صلّی اللّه علیه و اله و سلّم رفتار کردند، در آن زمانی که آن حضرت صلّی اللّه علیه و اله و سلّم در شعب (أبی طالب) گرفتار بود (و با این‌که پیغمبر خدا بود از روی ناچاری سه سال در شعب ابی طالب ماند و دم فروبست) و همچنین آن‌گاه که از مکه به مدینه هجرت فرمود و چند روز در غار پنهان گشت.
رسول محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 27- 28
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 129

العتبیّ قال: دعا معاویة مروان بن الحکم، فقال له: أشر علیّ فی الحسین. قال:
تخرجه معک إلی الشّام فتقطعه عن أهل العراق و تقطعهم عنه. قال: أردت و اللّه أن تستریح منه و تبتلینی به، فإن صبرت علیه صبرت علی ما أکره، و إن أسأت إلیه کنت قد قطعت رحمه. فأقامه و بعث إلی سعید بن العاص، فقال له: یا أبا عثمان، أشر علیّ فی الحسین.
قال: إنّک و اللّه ما تخاف الحسین إلّا علی من بعدک، و إنّک لتخلّف له قرنا إن صارعه لیصرعنّه، و إن سابقه لیسبقنّه، فذر الحسین منبت النّخلة، یشرب من الماء، و یصعد فی الهواء، و لا یبلغ إلی السّماء. قال: فما غیّبک عنّی یوم صفّین؟ قال: تحملت الحرم «1»، و کفیت الحزم، و کنت قریبا، لو دعوتنا لأجبناک، و لو أمرت لأطعناک «2»؛ قال معاویة:
یا أهل الشّام، هؤلاء قومی و هذا کلامهم.
ابن عبدربّه، العقد الفرید، 4/ 22- 23
العقد عن الأندلسیّ: دعا معاویة مروان بن الحکم فقال له: أشر علیّ فی الحسین، فقال: أری أن تخرجه معک إلی الشّام و تقطعه عن أهل العراق و تقطعهم عنه. فقال: أردت و اللّه أن تستریح منه و تبتلینی به، فإن صبرت علیه صبرت علی ما أکره، و إن أسأت إلیه قطعت رحمه. فأقامه. و بعث إلی سعید بن العاص، فقال له: یا أبا عثمان، أشر علیّ فی الحسین، فقال: إنّک و اللّه ما تخاف الحسین إلّا علی من بعدک و إنّک لتخلّف له قرنا إن صارعه لیصرعنّه، و إن سابقه لیسبقنّه، فذر الحسین بمنبت النّخلة، یشرب الماء و یصعد فی الهواء، و لا یبلغ إلی السّماء.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 82- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 210؛ البحرانی، العوالم، 17/ 88- 89
__________________________________________________
(1)- فیما مرّ فی الجزء الأوّل من هذه الطّبعة (ص 346): «حملت الثّقل».
(2)- کذلک فی بعض الأصول هنا و فیما مرّ فی الجزء الأوّل، و الّذی فی سائر الأصول هنا: «لو ثلمت لرفعناک».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 130

[أحداث سنة 60 ه] خطب معاویة قبل مرضه «1»، و قال: إنّی کزرع «2» مستحصد «3»، و قد طالت إمرتی «4» علیکم حتّی مللتکم و مللتمونی، و تمنّیت فراقکم و تمنّیتم فراقی، و لن یأتیکم بعدی إلّا من أنا خیر منه، کما أنّ من قبلی کان خیرا منّی، و قد قیل: من أحبّ لقاء اللّه، أحبّ اللّه لقاءه، اللّهمّ إنّی قد «5» أحببت لقاءک فأحبب لقائی و بارک لی فیه. «6»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 259- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 65؛ مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 364- 365؛ ابن خلدون، التّاریخ، 3/ 18
و قال أبو بکر بن أبی مریم، عن عطیّة بن قیس، قال: خطب معاویة فقال: اللّهمّ إن کنت إنّما عهدت لیزید، لما رأیت من فضله، فبلّغه ما أمّلت و أعنه، و إن کنت إنّما حملنی حبّ الولد لولده، و أنّه لیس بأهل، فاقبضه قبل أن یبلغ ذلک.
المدائنیّ، عن أبی عبید اللّه، عن عبادة بن نسی، قال: خطب معاویة، فقال: إنّ من زرع قد استحصد، و قد طالت إمرتی علیکم حتّی مللتکم و مللتمونی، و لا یأتیکم بعدی خیر منّی، کما أنّ من کان قبلی خیر منّی، اللّهمّ قد أحببت لقاءک فأحبب لقائی.
__________________________________________________
(1)- [فی نهایة الإرب و ابن خلدون: «موته»].
(2)- [نهایة الإرب: «لزرع»].
(3)- استحصد الزّرع: حان أن یحصد.
(4)- [ابن خلدون: «إمارتی»].
(5)- [لم یرد فی نهایة الإرب].
(6)- معاویه قبل از بیماری خطبه کرد و گفت: «من مانند یک کشت هستم که هنگام درو آن فرارسیده و حکومت و امارت من بر شما به درازا کشید و من از شما به ستوه آمده‌ام. چنان‌که شما از من به ملال و تعب دچار شده‌اید. من آروزی فراق شما را دارم. شما هم آرزوی جدایی و زوال مرا دارید. بعد از من هرکه بر شما حکومت کند، خواهید دید من از او بهتر بودم. چنان‌که هرکه قبل از من بوده از من بهتر بود. گفته شده: هرکه ملاقات خداوند را دوست دارد، خدا هم ملاقات او را دوست خواهد داشت. خداوندا! من لقای تو را می‌خواهم. تو هم لقای مرا بخواه و بر من برکت خود را نازل کن (این لقا را فرخنده کن).
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 88- 89
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 131
الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 267، 323
و قال عطیّة بن قیس: خطب معاویة، فقال: اللّهمّ إن کنت إنّما عهدت لیزید، لما رأیت من فضله، فبلّغه ما أمّلت و أعنه، و إن کنت إنّما حملنی حبّ الوالد لولده، و أنّه لیس لما صنعت به أهلا، فاقبضه قبل أن یبلغ ذلک.
السّیوطی، تاریخ الخلفاء،/ 206
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 132

و قد کان ضعف و نحل و سقطت ثنیتاه، قال صالح بن عمرو: رأیت معاویة علی المنبر معتمّا بعمامة سوداء، قد سدلها علی فیه، و هو یقول: معشر النّاس کبرت سنّی، و ضعفت قوّتی، و أصبت فی أحسنی، فرحم اللّه من دعا لی، ثمّ بکی فبکی معه النّاس. «1»
الیعقوبی، التّاریخ، 2/ 213
[أحداث سنة 60 ه] حدّثنی الحارث، قال: حدّثنا «2» محمّد بن سعد، قال: حدّثنا أبو عبیدة: عن أبی یعقوب الثّقفیّ، عن عبد الملک بن عمیر، قال: لمّا ثقل معاویة و حدّث النّاس أنّه الموت، قال لأهله: احشوا عینی إثمدا، و أوسعوا رأسی دهنا، ففعلوا، و برّقوا وجهه بالدّهن، ثمّ مهّد له، فجلس، و قال: أسندونی، ثمّ قال: ائذنوا للنّاس فلیسلّموا قیاما، و لا یجلس أحد، فجعل الرّجل یدخل فیسلّم قائما، فیراه مکتحلا مدّهنا، فیقول:
یقول النّاس: هو لمآبه، و هو أصحّ النّاس، فلمّا خرجوا من عنده، قال معاویة:
و تجلّدی للشّامتین أریهم أنّی لریب الدّهر لا أتضعضع «3»
و إذا المنیّة أنشبت أظفارها ألفیت کلّ تمیمة لا تنفع
قال: و کان به النّفاثات «4»، فمات من یومه ذلک. «5»
حدّثنی أحمد بن زهیر، عن علیّ بن محمّد، عن إسحاق بن أیّوب، عن عبد الملک بن
__________________________________________________
(1)- ناتوان و لاغر شده بود و دو دندان پیشین او افتاده بود صالح بن عمرو گفت: معاویه را روی منبر دیدم که عمامه‌ای سیاه به سر دارد و آن را بر دهان خود آویخته است و می‌گوید: «ای گروه مردم! پیر و فرتوت شده و ناتوان و زبون گشته و نیکوتر خود را از دست داده‌ام. پس خدای رحمت کند آن‌کس را که برای من دعا کند.»
سپس گریه کرد و مردم با او گریستند.
آیتی، ترجمه تاریخ یعقوبی، 2/ 174
(2)- [و فی المنتظم مکانه: «أخبرنا أبو بکر بن عبد الباقی، قال: أخبرنا الجوهریّ، قال: أخبرنا ابن حیویة، قال أخبرنا أحمد بن معروف، قال: أخبرنا الحسین بن الفهم، قال: حدّثنا ...»].
(3)- لأبی ذؤیب الهذلیّ، دیوان الهذلیّین 1: 38.
(4)- [المنتظم: «الثّفاثة»].
(5)- [إلی هنا حکاه فی المنتظم، 5/ 332- 333].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 133
میناس الکلبیّ، قال: قال معاویة، لابنتیه فی مرضه الّذی مات فیه و هما تقلّبانه: تقلّبان حوّلا قلّبا، جمع المال من شبّ إلی دبّ «1» إن لم یدخل النّار، ثمّ تمثّل:
لقد سعیت لکم من سعی ذی نصب و قد کفیتکم التّطواف و الرّحلا
و یقال: «من جمع ذی حسب».
حدّثنی أحمد بن زهیر، عن علیّ، عن سلیمان بن أیّوب، عن الأوزاعیّ و علیّ بن مجاهد، عن عبد الأعلی بن میمون، عن أبیه؛ أنّ معاویة قال فی مرضه الّذی مات فیه: إنّ رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم کسانی قمیصا فرفعته. و قلّم أظفاره یوما، فأخذت قلامته فجعلتها فی قارورة، فإذا متّ فألبسونی ذلک القمیص، و قطّعوا تلک القلامة، و استحقوها و ذرّوها فی عینی، و فی فیّ، فعسی اللّه أن یرحمنی ببرکتها! ثمّ قال متمثّلا بشعر الأشهب بن رمیلة النّهشلیّ یمدح به القباع «2»:
إذا متّ مات الجود و انقطع النّدی من النّاس إلّا من قلیل مصرّد
و ردّت أکفّ السّائلین و أمسکوا من الدّین و الدّنیا بخلف مجدّد
فقالت إحدی بناته- أو غیرها-: کلّا یا أمیر المؤمنین، بل یدفع اللّه عنک؛ فقال متمثّلا:
و إذا المنیّة أنشبت أظفارها ألفیت کلّ تمیمة لا تنفع
ثمّ أغمی علیه، ثمّ أفاق، فقال لمن حضره من أهله: اتّقوا اللّه عزّ و جلّ، فإنّ اللّه سبحانه یقی من اتّقاه، و لا واقی لمن لا یتّقی اللّه؛ ثمّ قضی.
حدّثنا أحمد، عن علیّ، عن محمّد بن الحکم، عمّن حدّثه: أنّ معاویة لمّا حضر أوصی بنصف ماله أن یردّ إلی بیت المال، کان أراد أن یطیب له الباقی، لأنّ عمر قاسم عمّاله «3». «4»
__________________________________________________
(1)- من شبّ إلی دبّ؛ أی من جمعت لدن شببت إلی أن دببت علی العصا؛ و أصل المثل «أعییتنی من شبّ إلی دبّ» و انظر اللّسان (شبب).
(2)- هو الحارث بن عبد اللّه بن أبی ربیعة المعروف بالقباع.
(3)- [حکاه مثله البلاذری فی جمل من أنساب الأشراف، 5/ 158- 160].
(4)- عبد الملک بن عمیر گوید: «وقتی بیماری معاویه سنگین شد و مردم گفتند مردنی است»، به کسان-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 134
الطّبری، التّاریخ، 5/ 326- 327
فدخل إلی منزله، و اشتدّ علیه مرضه، و کان فی مرضه یری أشیاء لا تسرّه، حتّی
__________________________________________________
- خود گفت: «چشمهای مرا پر از سرمه کنید و سرم را روغن بزنید.»
گوید: چنین کردند و چهره او را با روغن برق انداختند. آن‌گاه نشیمنگاهی برای وی آماده کردند.
گفت: «مرا تکیه دهید.» سپس گفت: «به مردم اجازه ورود دهید که ایستاده سلام گویند و کس ننشیند.»
یکی می‌آمد و ایستاده سلام می‌گفت و او را سرمه کشیده و روغن زده می‌دید و با خود می‌گفت:
«مردم می‌گویند در حال مرگ است، اما از همه سالمتر است.» و چون از پیش وی برفتند، شعری خواند که مضمون آن چنین است:
«پیش شماتتگران، خویشتنداری می‌کنم
تا ببینند که از حوادث دهر از جای نمی‌روم
اما وقتی مرگ پنجه‌های خویش را فروکند
معلوم شود که هیچ آویزه‌ای سودمند نباشد.»
از سینه‌اش خون دفع می‌شد و همان روز بمرد.
عبد الملک بن میناس کلبی گوید: معاویه در مرض مرگ به دو دخترش که او را به پهلو می‌گردانیدند، گفت: «کسی را می‌گردانید که دمی نیاسود و پیوسته مال اندوخت؛ اگر به جهنم نرود.» و شعری به تمثیل خواند به این مضمون:
«برای شما کوشیدم و رنج بردم
و از سرگردانی و سفر بی‌نیازتان کردم».
عبد الاعلی بن میمون گوید: معاویه در مرض مرگ گفت: «پیمبر پیراهنی به من داد که نپوشیدم و یک روز ناخنهای خویش را گرفت که خرده‌های ناخن او را فراهم آوردم و در ظرفی نهادم. وقتی مردم، آن پیراهن را به تن من کنید و خرده ناخن را بکوبید و در چشمان و دهانم ریزید. شاید خدا به برکت آن بر من رحمت آرد.»
یکی از دخترانش گفت: «ای امیر مؤمنان! خدا تو را حفظ می‌کند.» و او این شعر را خواند که:
«وقتی مرگ پنجه‌های خود را فروکند
معلوم شود که هیچ او بره‌ای سود ندهد.»
گوید: آن‌گاه از خویش برفت و چون به خود آمد، با گروهی از کسانش که حضور داشتند، گفت: «از خدا عزّ و جلّ بترسید که خدا سبحانه هرکه را از او بترسد، محفوظ دارد و هرکه از خدا نترسد، حافظ ندارد.» آن‌گاه جان داد.
محمد بن حکم گوید: وقتی معاویه را مرگ دررسید، وصیت کرد که یک نیمه مال وی را به بیت المال دهند. گویی می‌خواست باقی را پاکیزه کند. از آن‌رو که عمر اموال عمال خویش را تقسیم می‌کرده بود.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2890- 2891
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 135
کأنّه لیهذی هذیان المدنف، و هو یقول: اسقونی اسقونی! فکان یشرب الماء الکثیر فلا یروی. و کان ربّما غشی علیه الیوم و الیومین. فإذا «1» أفاق من غشوته ینادی بأعلی صوته:
ما لی و ما لک «2» یا حجر بن عدیّ! ما لی و ما لک یا عمرو بن الحمق! ما لی و ما لک یا ابن أبی طالب! إن تعاقب فبذنوبی، و إن تغفر فإنّک غفور رحیم.
قال: و ابنه یزید فی خلال ذلک، لا یفارقه، و معاویة یتململ علی فراشه، و ینظر إلی أهله، و ولده و یقول:
لقد سعیت لکم من سعی ذی نصب و قد کفیتکم التّطواف و الرّحلا
ثمّ أغمی علیه، فقالت امرأة من قریش: مات أمیر المؤمنین، قال: ففتح معاویة عینیه «3» و جعل یقول:
فإن مات مات الجود و انقطع النّدی من النّاس إلّا من قلیل مصرّد
و ردّت أکفّ السّائلین فأمسکوا من الدّین و الدّنیا بخلف مجدّد
قال: ثمّ جعل معاویة یضرب بیده إلی تعویذ کان فی عنقه فقطعه، و رمی به، و جعل یقول:
و إذا المنیّة أنشبت أظفارها ألفیت کلّ تمیمة لا تنفع
فقال له یزید: یا أمیر المؤمنین! عجّل علیّ بالبیعة قبل موتک فقد أزف الأمر، فإنّک إن لم تذکر البیعة لی خشیت أن ألقی من آل [أبی «4»] تراب مثل ما لقیت. قال: و معاویة ساکت لا یتکلّم بشی‌ء. ابن أعثم، الفتوح، 4/ 251- 252
ذکر لوط بن یحیی، و ابن دأب، و الهیثم بن عدیّ، و غیرهم من نقلة الأخبار: أنّ معاویة لمّا احتضر تمثّل:
هو الموت، لا منجی من الموت، و الّذی تحاذر بعد الموت أدهی و أفظع
ثمّ قال: اللّهمّ أقل العثرة، و اعف عن الزّلّة، وجد بحلمک علی جهل من لم یرج غیرک،
__________________________________________________
(1)- فی د: فاد.
(2)- فی د: کفاکم.
(3)- فی بر: عینه.
(4)- [عن ط بیروت].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 136
و لم یثق إلّا بک، فإنّک واسع المغفرة، و لیس لذی خطیئة مهرب. فبلغ ذلک سعید بن المسیّب، فقال: لقد رغب إلی من لا مرغوب إلیه مثله [و إنّی لأرجو أن لا یعذّبه اللّه «1»].
«2» و ذکر محمّد بن إسحاق، و غیره من نقلة الآثار: أنّ معاویة دخل الحمّام فی بدء علّته الّتی کانت وفاته فیها، فرأی نحول جسمه، فبکی لفنائه، و ما قد أشرف علیه من الدّثور الواقع بالخلیفة، و قال متمثّلا:
أری اللّیالی أسرعت فی نقضی أخذن بعضی و ترکن بعضی
حنین طولی و حنین عرضی أقعدننی من بعد طول نهضی
و لمّا أزف أمره، و حان فراقه، و اشتدّت علّته «3»، و أیس من برئه، أنشأ یقول:
فیا لیتنی لم أعن فی الملک ساعة و لم أک فی اللّذات أعشی النّواظر
و کنت کذی طمرین عاش ببلغة من الدّهر حتّی زار أهل المقابر
المسعودی، مروج الذّهب، 3/ 58- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 65
قال علماء السّیر: أوصی معاویة فقال: شهدت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یوما قلّم أظفاره و أخذ من شعره، فجمعت ذلک فهو عندی، و أعطانی قمیصه، فاجعلوه علی جسدی، و استحقوا قلامة الأظفار فاجعلوها فی عینی، و احشوا بالشّعر فمی و أنفی.
ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 333
[أحداث سنة 60 ه] قیل: لمّا اشتدّت علّته و أرجف به، قال لأهله: احشوا عینی إثمدا، و أدهنوا رأسی، ففعلوا و برّقوا وجهه بالدّهن ثمّ مهّد له، فجلس، و أذن للنّاس فسلّموا قیاما، و لم یجلس أحد، فلمّا خرجوا عنه، قالوا: هو أصحّ النّاس، فقال معاویة عند خروجهم من عنده:
و تجلّدی للشّامتین أریهم إنّی لریب الدّهر لا أتضعضع
و إذا المنیّة أنشبت أظفارها ألفیت کلّ تمیمة لا تنفع
__________________________________________________
(1)- هذه العبارة لا توجد فی ا.
(2)- [من هنا حکاه عنه فی نفس المهموم].
(3)- فی ا «و اشتدّ علیه» محرفا عمّا أثبتناه.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 137
و کان به التفاتات فمات من یومه، فلمّا حضرته الوفاة، قال: إنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم کسانی قمیصا، فحفظته، و قلّم أظفاره یوما، فأخذت قلامته فجعلتها فی قارورة، فإذا متّ فألبسونی ذلک القمیص، و اسحقوا تلک القلامة و ذروها فی عینی و فمّی، فعسی اللّه أن یرحمنی ببرکتها، ثمّ تمثّل بشعر الأشهب بن زمیلة النّهشلیّ:
إذا متّ مات الجود و انقطع النّدی من النّاس إلّا من قلیل مصرّد
و ردّت أکفّ السّائلین و أمسکوا من الدّین و الدّنیا بخلف «1» مجدّد
فقالت إحدی بناته: کلّا یا أمیر المؤمنین بل یدفع اللّه عنک، فقال متمثّلا بشعر الهذلیّ: و إذا المنیّة. البیت؛ و قال لأهله: اتّقوا اللّه فإنّه لا واقی لمن لا یتّقی اللّه، ثمّ قضی، و أوصی أن یردّ نصف ماله إلی بیت المال کأنّه أراد أن یطیب له الباقی لأنّ عمر قاسم عمّاله، و أنشد لمّا حضرته الوفاة:
إن تناقش یکن نقّاشک یا ربّ عذابا لا طوق لی بالعذاب
أو تجاوز فأنت ربّ صفوح عن مسی‌ء ذنوبه کالتّراب
و لمّا اشتدّ مرضه أخذت ابنته رملة رأسه فی حجرها، و جعلت تقلّبه، فقال: إنّک لتقلّبین حوّلا قلّبا جمع المال من شبّ إلی دبّ فلیته لا یدخل النّار، ثمّ تمثّل:
لقد سعیت لکم من سعی ذی نصب و قد کفیتکم التّطواف و الرّحلا
و بلغه أنّ قوما یفرحون بموته فأنشد:
فهل من خالد إن ما هلکنا و هل بالموت یا للنّاس عار
و کان فی مرضه ربّما اختلط فی بعض الأوقات، فقال مرّة: کم بیننا و بین الغوطة؟
فصاحت بنته و احزناه، فأفاق، فقال: إن تنفری فقد رأیت منفرا. «2»
__________________________________________________
(1)- الخلف- بکسر أوّله- ثدی النّاقة و مجدد مقطع.
(2)- چون مرض او شدت یافت و خبر مرگش شایع شد، به خانواده خود دستور داد که در چشم خویش سرمه بسیار بریزند و سر خود را روغن بزنند و رخساره را غازه کنند و زیب دهند و آرایش کامل نمایند. آن‌گاه تکیه‌گاه بسازند و او را بر وساده تکیه دهند و به مردم اجازه دخول و دیدار دهند. مردم هم داخل شدند و ایستاده بر او درود گفتند و هیچ‌یک از آنها ننشست. چون از آن‌جا خارج شدند، همه گفتند:
«او از همه تندرست‌تر است.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 138
__________________________________________________
- معاویه هم هنگام خروج و مراجعت مردم چنین گفت: (تمثل و انشاد کرد)
و تجلّدی للشّامتین أریهم إنّی لریب الدّهر لا أتضعضع
و إذا المنیّة أنشبت أظفارها ألفیت کلّ تمیمة لا تنفع
یعنی: با صبر و خونسردی و تظاهر به ثبات و دلیری به دشمنان شماتت‌کننده نشان می‌دهم که من از حادثه و مکر روزگار متزلزل نمی‌شوم. ولی اگر مرگ پنجه و ناخن خود را فروبرد، خواهی دید که هیچ حرز و طلسمی (که بر تن می‌آویزند) سودی ندارد.
او درد سینه و نفس تنگی (یا سل) داشت (مؤلف التفات نوشته و این غلط ناسخ باید باشد. طبری نفثات نوشته و باید این صحیح باشد).
چون مرگ او نزدیک شد، گفت: «پیغمبر جامه به من خلعت داده. روزی هم پیغمبر ناخن گرفت و من خرده ناخن پیغمبر را جمع کرده در شیشه گذاشتم. اگر بمیرم، جامه پیغمبر را کفن من سازید و آن خرده ناخنها را بسایید و در چشم و دهانم بریزید. شاید خداوند به سبب آن مرا بیامرزاد.»
سپس با شعر اشهب بن زمیله نهشلی تمثل کرد و گفت:
إذا متّ مات الجود و انقطع النّدی من النّاس إلّا من قلیل مصرد
وردت أکف السّائلین و أمسکوا من الدّین و الدّنیا بخلف مجدّد
یعنی: «اگر من بمیرم، سخا و عطا می‌میرد و کرم از مردم بریده می‌شود. مگر یک عده کم و پراکنده.
دست نیازمندان به ناامیدی کوتاه می‌شود و از توقع برمی‌گردد. درخواست‌کنندگان از دین و دنیا حاصلی نخواهند داشت جز یک پستان خشک بی‌شیری که مایه اندک دارد و گاهی هم نم می‌زند.»
یکی از دختران او (که این شعر را شنید) گفت: «هرگز ای امیر المؤمنین، خداوند از تو (مرض را) دور کند.»
آن‌گاه به شعر هذلی تمثل کرد که اگر مرگ چیره شود، الی آخر (دو بیت اول که گذشت، از بهترین قصیده و گرانترین سرمایه ادب عرب می‌باشد که هذلی در رثای ده فرزند خود که با طاعون در میدان جنگ مرده بودند، گفته بود و معاویه با دو بیت آن تمثل و استشهاد نمود).
به خانواده خود گفت: «از خدا بیندیشید که هرکس از خدا نترسد، حافظ و نگهبان نخواهد داشت و مصون نخواهد بود.»
سپس مرد. وصیت هم کرد که نیمی از دارایی او به خزانه و بیت المال پس داده شود. انگار خواسته بود که مال پسمانده برای او مشروع و گوارا باشد؛ زیرا عمر نیمی از اموال عمّال را می‌گرفت (و آنها را پاک می‌کرد)؛ چون مرگ او فرارسید، این شعر را انشاد کرد:
إن تناقش یکن نقّاشک یا ربّ عذابا لا طوق لی بالعذاب
أو تجاوز فأنت ربّ صفوح عن مسئی ذنوبه کالتّراب
یعنی: «اگر نخواهی به حساب برسی و بازرسی کنی، محاسبه و بازخواست تو ای پروردگار یک رنج و عذاب خواهد بود و من طاقت عذاب را ندارم و اگر عفو کنی که تو پروردگار عفوکننده هستی از بدکاری که-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 139
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 260- 261
[أحداث سنة 60 ه] قیل: و لمّا اشتدّت علّته و أرجف به، قال لأهله: احشوا عینی إثمدا و ادهنوا رأسی، ففعلوا و برّقوا وجهه، ثمّ مهّد له مجلس و أذن النّاس، فدخلوا و سلّموا قیاما و لم یجلس أحد، فلمّا خرجوا تمثّل بقول الأوّل و هو الهذلیّ «1»:
و تجلّدی للشّامتین أریهم أنّی لریب الدّهر لا أتضعضع
و إذا المنیّة أنشبت أظفارها ألفیت کلّ تمیمة «2» لا تنفع
و مات فی یومه.
و کان یتمثّل- و قد احتضر «3»-:
فهل من خالد إمّا هلکنا؟ و هل بالموت یا للنّاس عار؟
__________________________________________________
- گناههای او بفزونی و عدد خاک است.»
چون مرض او شدت یافت، دخترش رمله سر پدر را در آغوش گرفت و برگردانید. او گفت: «تو سری را برمی‌گردانی و ازاین‌رو به آن‌رو منقلب می‌کنی که این سر متقلّب و حیله‌گر است. مال را از فراز و نشیب ربوده و گرد آورده. ای کاش دچار دوزخ نمی‌شد.» به این شعر هم تمثل و استشهاد کرد!
لقد سیعت لکم من سعی ذی نصب و قد کفیتکم التّطواف و الرّحلا
یعنی: «من برای شما (و به سود شما) بسی کوشیدم و خسته شدم و من شما را از سیر و سفر (و طلب و جمع مال) بی‌نیاز کرده‌ام.»
شنیده بود که جمعی از مرگ او خرسند می‌شوند، گفت:
فهل من خالد إمّا هلکنا و هل بالموت یا للنّاس عار
یعنی: «آیا کسی جاوید می‌ماند اگر ما هلاک شویم و آیا ای مردم! مرگ هم ننگ دارد؟»
در آن مرض گاهی هم هذیان می‌گفت و در سخن خلط می‌کرد. یک بار گفته بود: «میان ما و غوطه (نزهتگاه دمشق) چقدر مسافت هست؟»
دختر او فریاد زد: «ای وای از این اندوه.»
او بهوش آمد و گفت: «اگر جزع کنی که الحق موجبی برای جزع می‌بینی.»
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 90- 92
(1)- هو أبو ذؤیب الهذلیّ یرثی بنین له ماتوا فی عام واحد بقصیدة مشهورة تجدها فی أوّل دیوان الهذلیّین و انظر المفضلیة 125 فی المفضلیات و جمهرة أشعار العرب ص 264- 273 و الإستیعاب ج 4 ص 67 و الإصابة ج 4 ص 65 و شواهد العینیّ ج 3 ص 393- 394 و خزانة الأدب ج 1 ص 202 و حماسة البحتری ص 99، 128 و أمالی القالی مع شرح البکریّ فی سمط اللآلی ج 2 ص 288- 289.
(2)- التّمیمة: ما یعلّقه بعض النّاس علی أولادهم لإتقاء العین و الحسد بزعمهم.
(3)- و بلغه أنّ قوما یفرحون بموته.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 140
قال ابن الأثیر: و تمثّل معاویة عند موته بشعر الأشهب بن زمیلة النّهشلیّ:
إذا متّ مات الجود و انقطع النّدی من النّاس إلّا من قلیل مصرّد «1»
و ردّت أکفّ السّائلین و أمسکوا من الدّین و الدّنیا بخلف «2» مجدّد
فقالت إحدی بناته: کلّا یا أمیر المؤمنین بل یدفع اللّه عنک. فقال متمثّلا:
و إذا المنیّة أنشبت أظفارها ... (البیت) و قال لأهله: اتّقوا اللّه فإنّه لا واقی لمن لا یتّقی اللّه! ثمّ قضی «3» و أوصی أن یرّدّ نصف ماله إلی بیت المال. و أنشد لمّا حضرته الوفاة:
إن تناقش یکن نقّاشک یا ربّ عذابا، و لا طوق لی بالعذاب
أو تجاوز فأنت ربّ صفوح عن مسی‌ء ذنوبه کالتّراب
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 366- 367، 369- 370
و لمّا حضرته الوفاة جمع أهله، فقال: ألستم أهلی؟ قالوا: بلی فداک اللّه بنا. فقال:
و علیکم حزنی، و لکم کدّی و کسبی؟ قالوا: بلی فداک اللّه بنا. قال: فهذه نفسی قد خرجت من قدمی، فردّوها علیّ إن استطعتم. فبکوا، و قالوا: و اللّه ما لنا إلی هذا من سبیل. فرفع صوته بالبکاء، ثمّ قال: فمن تغرّه الدّنیا بعدی؟ و ذکر غیر واحد: أنّه لمّا ثقل فی الضّعف، و تحدّث النّاس أنّه الموت، قال لأهله: احشوا عینی إثمدا، و أسبغوا رأسی دهنا، ففعلوا و برّقوا وجهه بالدّهن، ثمّ مهّدوا له مجلسا و أسندوه و أذنوا للنّاس، فدخلوا و سلّموا علیه قیاما، فلمّا خرجوا من عنده أنشد قائلا:
و تجلّدی للشّامتین أریهم أنّی لریب الدّهر لا أتضعضع
فسمعه رجل من العلویّین فأجابه:
و إذا المنیّة أنشبت أظفارها ألفیت کلّ تمیمة لا تنفع
ثمّ إنّه أوصی أن تدقّ قلامة أظفار رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، و تجعل فی منافذ وجهه، و أن یکفّن بثوب سیّدنا رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم.
الدّمیری، حیاة الحیوان، 1/ 86
__________________________________________________
(1)- مصرد: مقلل، ففیه مبالغة فی القلّة.
(2)- الخلف: ضرع و الفرس و النّاقة و نحوهما، و المجدّد: الذّاهب اللّبن، و المعروف بهذا المعنی فی هذه المادّة «الأجد» و «المتجدّد».
(3)- قضی: مات.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 141

فلمّا کان من غد یوم الأربعاء، دعا معاویة بوزرائه، و قوّاده، و خاصّته، و أهل بیته، فأحضرهم مجلسه، ثمّ أمر الحاجب أن لا یحجب عنه النّاس. قال: فجعل النّاس یدخلون و یسلّمون فینظرون إلیه ثقیلا مدنفا، فیخرجون إلی الضّحّاک بن قیس الفهریّ، و هو صاحب شرطته، فیقولون: ذهب و اللّه أمیر المؤمنین، و کأنّ البیعة من بعده تخرج «1» من آل أبی سفیان إلی آل أبی تراب، لا و اللّه لا/ نرضی بذلک أبدا.
قال: ثمّ اجتمع النّاس إلی الضّحّاک بن قیس «2»، و مسلم بن عقبة المرّیّ، فقالوا «3»: إنّما أنتما صاحبا «4» أمیر المؤمنین، و قد حضره من الأمر ما قد علمتما «5»، ادخلا إلیه، و لقّناه و أسألاه، أن یوصی إلی ابنه یزید، فإنّه لنا رضی.
قال: فعندها بادر الضّحّاک، و مسلم «6» بن عقبة «6»، فسألاه عن نفسه، فقال معاویة:
أصبحت و اللّه ثقیل الوزر، عظیم الذّنب، أرجو ربّا رحیما، و أخشی عذابا ألیما. فقال له الضّحّاک: یا أمیر المؤمنین! إنّ النّاس قد اضطربوا، و ضجّوا، و اختلفوا شرعة «7» هذه و أنت حیّ، فکیف و إن حدث بک أمر. فماذا تری أن یکون حال النّاس؟ قال: ثمّ تکلّم مسلم ابن عقبة، فقال: یا أمیر المؤمنین! إنّا نری النّاس و نسمع کلامهم، و نری أنّ الأمر فی یزید، و هو أهمّ له، و هو لهم رضی، فبادر إلی بیعته «8» من قبل أن یعتقل لسانک. فقال: صدقت یا مسلم! إنّه لم یزل رأیی من یزید، و هل تستقیم النّاس لغیر یزید، لیتها فی ولدی و ذرّیتی
__________________________________________________
(1)- فی د: تخرج من بعده.
(2)- لیس فی د.
(3)- فی النّسخ: فقالا.
(4)- فی النّسخ: صاحبای.
(5)- فی النّسخ: علمتم.
(6- 6) لیس فی د.
(7)- فی د و بر: سرعة- کذا.
(8)- [عن ط بیروت و فی ط العثمانیّة: «سمعته»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 142
إلی یوم الدّین، و أن لا تعلو ذرّیة أبی تراب علی ذرّیة آل أبی سفیان! و لکن أخّروا لی هذا الأمر إلی غد، فهذا یوم الأربعاء «1»، و هو [یوم ثقیل و «2»-] یوم نحس، لا یبرم فیه أمر إلّا کان عاقبته شرّا. فقال الضّحّاک: یا أمیر المؤمنین! إنّ النّاس مجتمعون بالباب، و لیس یجوز أن ینصرفوا دون أن تعقد البیعة لیزید. قال معاویة: فأدخلا إلیّ إذا النّاس.
قال: فخرجا و اختارا «3» سبعین رجلا من صنادید قریش و أهل الشّام، فلمّا دخلوا علی معاویة سلّموا فردّ علیهم السّلام ردّا ضعیفا، ثمّ قال: یا أهل الشّام! کیف رضاکم عنّی؟
فقالوا: خیر الرّضی یا أمیر المؤمنین! لقد کنت لنا أبا رؤوفا و کهفا منیعا. و أخذ کلّ منهم «4» یقرضه، و أثنی «4» علیه خیرا؛ ثمّ إنّهم سبّوا علیّ بن أبی طالب رضی اللّه عنه، و قالوا فیه القبیح، و قالوا: إنّه سار إلینا من العراق فقتل سراتنا، و أباد حضّارانا «5»، و لسنا نحبّ أن تصیر الخلافة إلی ولده، فاجعلها فی ولدک یزید، فإنّه لنا رضی و لجمیع المسلمین، و من مال عنه برأسه فی بیعته ملنا علیه بسیوفنا،/ هکذا وجدنا بأنفسنا دون نفسه.
قال: فسرّ معاویة بما سمع من کلام أهل الشّام، و نشط لذلک، ثمّ استوی جالسا، و أمر بجمیع من علی الباب من النّاس بالدّخول علیه، فدخلوا حتّی غصّت الدّار بهم، فأقبل علیهم معاویة بوجهه، ثمّ قال: أیّها النّاس! إنّکم قد علمتم أنّ کلّ شی‌ء فی هذه الدّنیا فإلی «6» زوال، و قد حضرنی من القضاء المحتوم ما ترون، فسلونی من تحبّون أن أولّی علیکم! فقالوا بکلمة واحدة: إنّا قد رضینا بابنک یزید، فولّه عهدک فهو الرّضی لنا. فقال معاویة: إنّی قد سمعت إذا کلامکم غیر أنّی قادم علی ربّ رحیم، لا یتعاظمه «7» ذنب أن
__________________________________________________
(1)- بهامش الأصل: «ما قاله معاویة فی یوم الأربعاء».
(2)- من د و بر.
(3)- فی د: اختار.
(4- 4) [فی المطبوع: «بفرضه و أثنی»] فی د: یثنی، و فی الأصل: بفرضه (بلا نقط) و أثنی، فی بر: (بنقطة ضاد فقط) و أثنی.
(5)- فی الأصل و بر: حضرانا، و فی د: حظرانا- کذا.
(6)- فی د: إلی.
(7)- فی د: یتعاضمه.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 143
یغفره، و إنّه «1» یسألنی عن الصّغیر و الکبیر، فسلونی ما تحبّون أن أولّی علیکم! قال:
فضجّ «2» النّاس بأجمعهم و قالوا «3»: نرید أن تولّی علینا یزید، فنعم الخلف و المستخلف.
قال: فعندها «4»، قال معاویة للضّحّاک «5»: بایع لیزید؛ فبایع الضّحّاک و بایع مسلم بن عقبة، و أمر «6» النّاس بالبیعة حتّی بایع النّاس أجمعون. ثمّ خرجوا و أمر معاویة لابنه یزید أن یلبس ثیاب الخلافة، و یخرج إلی النّاس، فیصعد المنبر، و یخطب.
قال: فخرج یزید [و] «7» علی رأسه عمامة معاویة و معه سیفه و خاتمه، و قد لبس قمیص عثمان الّذی قتل عثمان فیه ملطخا «8» بالدّم، حتّی صعد المنبر، فلم یزل یخطب و یتکلّم إلی أن «9» انتصف النّهار؛ ثمّ نزل عن المنبر، و قد بایعه الصّغیر و الکبیر، فدخل علی أبیه معاویة و معاویة «10» فی غشیانه، و کربه، لا یعقل یومه ذلک شیئا من أمره «11»، حتّی مضی من اللّیل ما مضی، [فلمّا] «12» أفاق من غشوته، و فتح عینیه، و نظر إلی ولده یزید «13» عند رأسه، فقال له: ما صنعت؟ فقال: یا أمیر المؤمنین «14»! قد بایعنی النّاس، و دخلوا فی طاعتی فرحین مسرورین.
ابن أعثم، الفتوح، 4/ 252- 256
__________________________________________________
(1)- فی د: فإنّه.
(2)- فی د: فضجت.
(3)- فی د: فقالوا:
(4)- بهامش الأصل: «مبایعة معاویة لابنه یزید بالخلافة».
(5)- لیس فی د.
(6)- من د، و فی الأصل و بر: بایع.
(7)- من د و بر.
(8)- فی د: و هو ملخ- کذا.
(9)- فی د: حتّی.
(10)- فی د: هو.
(11)- لیس فی د.
(12)- من د.
(13)- زید فی د: فرآه.
(14)- فی د: أبتی.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 144

قال: و لمّا حضر معاویة، دعا یزید بن معاویة، فأوصاه بما أوصاه به، و قال: انظر «1» حسین بن علیّ، ابن فاطمة بنت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم «1»، فإنّه أحبّ النّاس إلی النّاس، فصل رحمه و ارفق به، «2» یصلح لک أمره «2»، فإن یک منه شی‌ء، «3» فإنّی أرجو أن یکفیکه «3» اللّه بمن قتل أباه و خذل أخاه.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 55- عنه: ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 199، تهذیب ابن بدران، 4/ 327، مختصر ابن منظور، 7/ 137- 138؛ ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2607، الحسین بن علیّ،/ 66؛ المزّی، تهذیب الکمال، 6/ 414؛ الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 198، تاریخ الإسلام، 2/ 341؛ ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 162
المدائنیّ، عن عوانة قال، قال معاویة لیزید: یا بنیّ احفظ عنّی ما أقول لک: أکرم أهل مکّة و المدینة فإنّهم أصلک و منصبک، و من أتاک منهم فأکرمه، و من لم یأتک فابعث إلیه بصلة، و انظر أهل العراق فإنّهم أهل طعن علی أمرائهم و ملالة لهم، فإن سألوک أن تبدّل کلّ یوم أمیرا فافعل، و أنظر أهل الشّام فلیکونوا عیبتک و حصنک، فمن رابک أمره فارمه بهم، فإذا فرغوا فأقفلهم فإنّی لا آمن النّاس علی إفسادهم، و قد کفاک اللّه عبد الرّحمان بن أبی بکر، فلیس یخالف علیک غیر الحسین و ابن الزّبیر- فأمّا ابن عمر فقد وقذه الإسلام- و أمّا ابن الزّبیر فخبّ خدع، فإذا هو شخص لک فالبد له فإنّه ینفسخ علی المطاولة، و أمّا الحسین فلست أشکّ فی وثوبه، ثمّ یکفیکه اللّه بمن قتل أباه، و جرح أخاه؛ إنّ بنی أبی طالب مدّوا أعناقهم إلی غایة أبت العرب أن تعطیهم إیّاها، و هم محدودون.
قال: و حدّثنی عبد الحمید بن حبیب، عن أشیاخه قالوا: لمّا أخذ معاویة البیعة لیزید علی أهل الحجاز و قدم الشّام قال له: یا بنیّ إنّی قد وطّأت لک الامور، و أخضعت لک
__________________________________________________
(1- 1) [فی السّیر: «حسینا» و فی تاریخ الإسلام: «حسین ابن فاطمة»].
(2- 2) [لم یرد فی السّیر و تاریخ الإسلام].
(3- 3) [فی ابن العدیم: «فإنّی أرجو أن یکفّه» و فی السّیر: «فسیکفیک»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 145
أعناق العرب، و لم یبق إلّا هؤلاء النّفر و هم حسین بن علیّ، و عبد اللّه بن عمر، و عبد الرّحمان بن أبی بکر، و عبد اللّه بن الزّبیر، و لست أتخوّف أن ینازعک فی هذا الأمر غیرهم، فأمّا حسین فإنّ له رحما ماسّة، و حقّا عظیما، و قرابة بالنّبیّ صلی اللّه علیه و سلم، و لا أظنّ أهل العراق تارکیه حتّی یخرجوه علیک، فإن قدرت علیه فاصفح عنه، فلو أنّی الّذی إلیّ أمره لعفوت عنه، و أمّا ابن عمر فرجل قد وقذته العبادة، و قراءة القرآن، و تخلّی من الدّنیا، و لا أظنّه یری قتالک علی هذا الأمر، و لا یریده ما لم یأته عفوا، و أمّا عبد الرّحمان فشیخ عشمة هامة الیوم أو غد و هو مشغول عنک بالنّساء، و أمّا الّذی یجثم لک جثوم الأسد و یراوغک مراوغة الثّعلب فإن أمکنته فرصة وثب، فهو عبد اللّه بن الزّبیر، فإذا فعلها و استمکنت منه فلا تبق علیه، قطّعه إربا إربا، إلّا أن یلتمس منک صلحا، فإن فعل فاقبل منه، و احقن دماء قومک ما استطعت. و لم یمکث إلّا یسیرا حتّی أتاه موت عبد الرحمان بن أبی بکر، فدعا یزید فبشّره بذلک.
و حدّثنی حفص بن عمر، عن الهیثم بن عدیّ، عن عوانة قال: قال معاویة لابنه فی وصیّته: یا بنیّ إنّی قد وطّأت لک الأشیاء، و أذللت لک الأعداء، و أخضعت أعناق النّاس ببیعتک، فانظر أهل مکّة و المدینة فأکرمهم، فإنّهم أصلک و منصبک: من ورد علیک منهم فأکرمه، و من لم یأتک فابعث إلیه بصلته، و انظر أهل العراق فانّهم أهل طعن علی الامراء و ملالة لهم، فإن یسألوک أن تبدّل لهم کلّ یوم عاملا فافعل، و انظر أهل الشّام فلیکونوا بطانتک و عیبتک و حصنک، فمن رابک أمره فارمه بهم، فإذا فرغوا فأقفلهم إلیک فإنّی لا آمن النّاس علی إفسادهم و قد کفاک اللّه عبد الرّحمان بن أبی بکر، فلست أخاف علیک إلّا: حسینا، و ابن عمر، و ابن الزّبیر، فأمّا حسین فلست أشکّ فی وثوبه علیک، فسیکفیکه من قتل أباه و جرح أخاه، إنّ ال أبی طالب قد مدّوا أعناقهم إلی غایة أبت العرب أن تعطیهم المقادة فیها، و هم محدودون، و أمّا ابن عمر فقد وقذه الإسلام و شغله عن منازعتک، و أمّا ابن الزّبیر فخبّ خدع فإذا شخص إلیک فالبد له فإنّه ینفسخ علی المطاولة.
حدّثنا هشام بن عمّار، حدّثنا عیسی بن یونس، عن ابن جریج، عن ابن أبی ملیکة
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 146
قال: توفّی عبد الرّحمان بن أبی بکر بحبشیّ- و هو علی اثنی عشر میلا من مکّة- فحمل و دفن بمکّة [...].
و روی بعضهم أنّ عبد الرّحمان کان باقیا حتّی مات معاویة، و ذلک باطل.
و حدّثنی عبّاس بن هشام الکلبیّ، عن أبیه، عن عوانة و غیره قالوا: لمّا حضرت معاویة الوفاة و ذلک فی سنة ستّین کان یزید غائبا، فدعا معاویة الضحّاک بن قیس الفهریّ، و کان علی شرطه، و مسلم بن عقبة بن ریاح بن أسعد المرّیّ، فأوصی إلیهما فقال: بلّغا یزید وصیّتی، و کتب فیها: یا بنیّ انظر أهل الحجاز فإنّهم أصلک، فأکرم من قدم علیک منهم، و تعهّد من غاب عنک من وجوههم، و انظر أهل العراق و إن سألوک أن تعزل عنهم فی کلّ یوم عاملا فافعل، فإنّ عزل عامل أهون علیک من أن تشتهر علیک مائة ألف سیف، و انظر أهل الشّام فإنّهم بطانتک و عیبتک فإذا رابک من عدوّ شی‌ء فانتصر بهم، ثمّ ردّهم إلی بلادهم فإن هم أقاموا فی غیرها فسدت أخلاقهم.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 5/ 108- 109، 152- 154
قالوا: و لمّا دخلت سنة ستّین، مرض معاویة مرضه الّذی مات فیه، فأرسل إلی ابنه یزید و کان غائبا عن مدینة دمشق، فلمّا أبطأ علیه، دعا الضّحّاک بن قیس الفهریّ، و کان علی شرطه و مسلم بن عقبة و کان علی حرسه، فقال لهما: أبلغا یزید وصیّتی و أعلماه أنّی آمره فی أهل الحجاز أن یکرم من قدم علیه منهم، و یتعهّد من غاب عنه من أشرافهم، فإنّهم أصله، و إنّی آمره فی أهل العراق أن یرفق بهم و یداریهم و یتجاوز عن زلّاتهم، و إنّی آمره فی أهل الشّام، أن یجعلهم عینیه و بطانته، و أن لا یطیل حبسهم فی غیر شامهم، لئلّا یجروا علی أخلاق غیرهم، و أعلماه أنّی لست أخاف علیه إلّا أربعة رجال، الحسین بن علیّ، و عبد اللّه بن عمر، و عبد الرّحمان بن أبی بکر، و عبد اللّه بن الزّبیر، فأمّا الحسین بن علیّ، فأحسب أهل العراق غیر تارکیه حتّی یخرجوه، فإن فعل، فظفرت به فاصفح عنه، و أمّا عبد اللّه بن عمر، فإنّه رجل قد وقذته العبادة، و لیس بطالب للخلافة، إلّا أن تأتیه عفوا، و أمّا عبد الرّحمان بن أبی بکر، فإنّه لیس فی نفسه من النّباهة و الذّکر عند النّاس، ما یمکنه طلبها و یحاول التماسها، إلّا أن تأتیه عفوا، و أمّا الّذی یجثم لک جثوم الأسد،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 147
و یراوغک روغان الثّعلب، فإن أمکنته فرصة وثب، فذاک عبد اللّه بن الزّبیر، فإن فعل و ظفرت به فقطّعه إربا إربا، إلّا أن یلتمس منک صلحا، فإن فعل فاقبل منه، و احقن دماء قومک بجهدک، و کفّ عادیتهم بنوالک، و تغمّدهم بحلمک. ثمّ قدم علیه یزید، فأعاد علیه هذه الوصیّة «1».
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 227- 228
و فیها [سنة 60 ه] کان أخذ معاویة علی الوفد الّذین وفدوا إلیه «2» مع عبید اللّه بن زیاد البیعة لابنه یزید، و عهد إلی ابنه یزید حین مرض فیها «3» ما عهد إلیه فی النّفر الّذین امتنعوا من البیعة لیزید حین دعاهم إلی البیعة.
__________________________________________________
(1)- گویند: چون سال شصتم هجرت فرارسید، معاویه بیمار شد. بیماریی که در آن مرد. کس به دنبال پسرش یزید که در دمشق نبود، فرستاد و چون آمدن یزید به تأخیر افتاد، ضحّاک بن قیس فهری را که سالار پاسبانان و مسلم بن عقبه را که سالار نگهبانانش بودند، خواست و به آن دو گفت: «وصیت مرا به یزید ابلاغ کنید و فرمان مرا درباره مردم حجاز به او ابلاغ کنید که هرکس از ایشان را که پیش او می‌آید، گرامی بدارد و آنان را که غایب هستند، مورد تفقّد قرار دهد که آنان اصل و ریشه اویند. درباره مردم عراق به او فرمان می‌دهم که با آنان دوستی و مهربانی کند و از لغزشهای آنان درگذرد. درباره مردم شام فرمان می‌دهم که آنان را همچون دو چشم خود و از خواص خویش قرار دهد و ایشان را برای مدتی طولانی بیرون از شام نبرد که مبادا به عادتهای دیگران خو بگیرند. و به اطلاع او برسانید که من بر او جز از چهار مرد بیم ندارم و آنان حسین بن علی علیهما السّلام و عبد اللّه بن عمر و عبد الرّحمان بن ابو بکر و عبد اللّه زبیرند. امّا حسین بن علی علیهما السّلام! خیال می‌کنم مردم عراق او را رها نکنند و وادار به خروج کنند. اگر چنین کرد و بر او پیروز شدی، از او درگذر؛ امّا عبد اللّه بن عمر مردی است که عبادت او را به خود مشغول داشته و خواهان حکومت نیست؛ مگر آنکه بدون هیچ زحمتی برای او پیش آید. عبد الرّحمان بن ابو بکر را نه چنان شخصیتی است و نه در نظر مردم آن مقام را دارد که به فکر حکومت باشد و برای آن چاره‌جویی کند؛ مگر اینکه بدون هیچ زحمتی برای او فراهم شود؛ اما آن‌کس که چون شیر در کمین تو است و چون روباه تو را فریب می‌دهد و چون فرصتی پیدا کند به تو حمله خواهد کرد، همانا عبد اللّه بن زبیر است. اگر چنان کرد و بر او پیروز شدی، او را پاره‌پاره کن! مگر اینکه پیشنهاد صلح دهد که در آن صورت، از او بپذیر. خون قوم خود را با کوشش خود حفظ کن و ستیزه‌جویی ایشان را با بخششهای خود برطرف ساز و با حلم و بردباری خود، ایشان را بپوشان.»
در این هنگام یزید آمد و معاویه این وصیت را بار دیگر خودش به او گفت و درگذشت.
دامغانی، ترجمه اخبار الطّوال،/ 273- 274
(2)- س: «علیه».
(3) (3*) [فی المنتظم و الرّد علی المتعصّب العنید: «فقال (له)»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 148
و کان عهده الّذی عهد، ما ذکر هشام بن محمّد، عن أبی مخنف، قال: حدّثنی عبد الملک ابن نوفل بن مساحق بن عبد اللّه بن مخرمة: أنّ معاویة لمّا مرض مرضته الّتی «1» هلک فیها، دعا یزید ابنه، فقال: (3*) یا بنیّ، إنّی قد «3» کفیتک الرّحلة «2» و التّرحال، و «3» وطّأت لک الأشیاء، و ذلّلت لک الأعداء «3»، و أخضعت لک أعناق العرب، «4» و جمعت لک من جمع واحد «4»، «3» و إنّی لا أتخوّف أن ینازعک هذا الأمر «3»، الّذی استتبّ «5» لک، «3» إلّا أربعة نفر «3» من قریش «3»: الحسین بن علیّ، و عبد اللّه بن عمر، و عبد اللّه بن الزّبیر، و عبد الرّحمان بن أبی بکر؛ فأمّا عبد اللّه بن عمر، فرجل قد وقذته العبادة، و إذا لم یبق أحد غیره بایعک «6»، و أمّا الحسین بن علیّ، فإنّ أهل العراق لن یدعوه حتّی یخرجوه، فإن خرج علیک فظفرت به، فاصفح عنه، فإنّ له رحما ماسّة «3» و حقّا عظیما «3»؛ و أمّا ابن أبی بکر، «7» فرجل إن «7» رأی أصحابه صنعوا شیئا صنع مثلهم، لیس له همّة إلّا فی النّساء و اللّهو، و أمّا الّذی یجثم لک جثوم الأسد، و یراوغک مراوغة الثّعلب، فإذا أمکنته فرصة وثب، فذاک ابن الزّبیر، فإن هو فعلها بک فقدرت علیه فقطّعه إربا إربا «8».
«9» قال هشام: قال عوانة: قد سمعنا فی حدیث آخر، أنّ معاویة لمّا حضره الموت- و ذلک فی سنة ستّین- و «9» کان یزید غائبا، فدعا بالضّحّاک بن قیس الفهریّ- و کان صاحب شرطته- و مسلم بن عقبة المرّیّ، فأوصی إلیهما، فقال: بلّغا یزید وصیّتی، انظر أهل الحجاز فإنّهم أصلک، فأکرم من قدم علیک منهم، و تعاهد من غاب، و انظر أهل العراق، فإن سألوک أن تعزل عنهم کلّ یوم عاملا فافعل، فإنّ عزل عامل أحبّ إلیّ من
__________________________________________________
(1)- س: «مرضه الّذی».
(2)- س: «الرّجال».
(3- 3) [لم یرد فی الرّدّ علی المتعصّب العنید].
(4- 4) [لم یرد فی المنتظم].
(5)- [المنتظم: «أسندت»].
(6)- [الرّدّ علی المتعصّب العنید: «تابعک»].
(7- 7) [فی المنتظم و الرّدّ علی المتعصّب العنید: «فإن»].
(8)- [إلی هنا حکاه فی الرّدّ علی المتعصّب العنید،/ 33].
(9- 9) [المنتظم: «و لمّا اشتدّ مرض معاویة»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 149
أن تشهر علیک مائة ألف سیف، و انظر أهل الشّام، فلیکونوا بطانتک و عیبتک، فإن نابک «1» شی‌ء من عدوّک فانتصر بهم، فإذا أصبتهم فاردد أهل الشّام إلی بلادهم «2»، فإنّهم إن أقاموا بغیر بلادهم أخذوا بغیر أخلاقهم؛ و إنّی لست أخاف من قریش إلّا ثلاثة: حسین بن‌علیّ، و عبد اللّه بن عمر، و عبد اللّه بن الزّبیر؛ فأمّا ابن عمر، فرجل قد وقذه الدّین، فلیس ملتمسا شیئا قبلک، و أمّا الحسین بن علیّ، فإنّه رجل خفیف، و أرجو أن یکفیکه اللّه بمن قتل أباه، و خذل أخاه، و إنّ له رحما ماسّة، و حقّا عظیما، و قرابة من محمّد صلی اللّه علیه و سلم، و لا أظنّ أهل العراق تارکیه، حتّی یخرجوه، فإن قدرت علیه فاصفح عنه، فإنّی لو أنّی صاحبه عفوت عنه، و أمّا ابن الزّبیر، فإنّه خبّ ضبّ، فإذا شخص لک فألبد له، إلّا أن یلتمس منک صلحا، فإن فعل فاقبل، و احقن دماء قومک ما استطعت «3».
__________________________________________________
(1)- [المنتظم: «رابک].
(2)- [إلی هنا حکاه فی المنتظم].
(3)- و همین‌که بیمار شد، با یزید درباره آن چندکس که با وی بیعت نکرده بودند، سفارش کرد و سفارش وی چنان بود که در روایت عبد الملک آمده که وقتی معاویه را بیماری مرگ دررسید، یزید پسر خویش را پیش خواند و گفت: «پسرکم! سفر و رفت‌وآمد را از پیش تو برداشتم و کارها را هموار کردم و دشمنان را زبون کردم و عربان را به اطاعت تو آوردم و همه را بر تو فراهم کردم و درباره این کار که بر تو استوار شده، بیمناک نیستم؛ مگر از چهار کس از قریش: حسین بن علی و عبد اللّه بن عمر و عبد اللّه بن زبیر و عبد الرّحمان بن ابی بکر. عبد اللّه بن عمر مردی است که عبادت او را از پای درآورده و اگر کسی جز او نماند، با تو بیعت می‌کند. امّا حسین بن علی را مردم عراق رها نمی‌کنند تا به قیام وادارش کنند. اگر بر ضد تو قیام کرد و بر او ظفر یافتی، گذشت کن که خویشاوندی نزدیک دارد و حق بزرگ. اما عبد الرّحمان بن ابی بکر کسی است که وقتی ببیند یارانش کاری کرده‌اند، او نیز چنان می‌کند و همه دلبستگی او زن است و سرگرمی. کسی که چون شیر آماده جستن است و چون روباه مکاری می‌کند و اگر فرصت به دست آرد، جستن می‌کند، ابن زبیر است. اگر چنین کرد و به او دست یافتی، پاره‌پاره‌اش کن.»
عوانه گوید: از روایت دیگر شنیده‌ایم که وقتی مرگ معاویه دررسید، و این به سال شصتم بود، یزید حضور نداشت. ضحّاک بن قیس فهری را پیش خواند که سالار نگهبانان وی بود با مسلم بن عقبه مری و به آنها وصیت کرد و گفت: «وصیت مرا به یزید برسانید و گویید مردم حجاز را بنگر که ریشه تواند.
هرکس از آنها که پیش تو آید، حرمتش بدار و هرکه نیاید، رعایتش کن. مردم عراق را بنگر و اگر از تو خواستند که هرروز عاملشان را معزول، کنی بکن که به نظر من معزول کردن یک عامل از آن بهتر که یکصد هزار شمشیر بر ضد تو از نیام درآید. مردم شام را بنگر که خاصان و نزدیکان تو باشند، اگر از دشمن-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 150
الطّبری، التّاریخ، 5/ 322- 323- مثله ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 320- 321
فدعا معاویة بالضّحّاک بن قیس و مسلم بن عقبة، فقال لهما: أخرجا ما فی وسادتی! فأخرجا کتابا کتب فیه معاویة بخطّه قبل ذلک.
بسم اللّه الرّحمن الرّحیم هذا ما عهده معاویة بن أبی سفیان أمیر المؤمنین إلی ابنه یزید «1»، إنّه قد بایعه و عهد إلیه، و جعل له الخلافة من بعده، و أمره بالرّعیّة و القیام بهم، و الإحسان إلیهم، و قد سمّاه: «أمیر المؤمنین»، و أمره أن یسیر بسیرة «2» أهل العدل و الإنصاف، و أن یعاقب علی الجرم و یجازی علی الإحسان، و أن یحفظ هذا الحیّ من قریش خاصّة، و أن یبعد قاتلی الأحبّة، و أن یقدم بنی أمیّة و آل عبد شمس علی بنی هاشم، و أن یقدم آل المظلوم «3» المقتول أمیر المؤمنین «3» عثمان بن عفّان علی آل أبی تراب و ذرّیّته، فمن قرئ علیه هذا الکتاب و قبله حقّ قبوله، و بادر إلی طاعة أمیره یزید بن معاویة «4» فمرحبا به و أهلا «4» و من تأبّی علیه، و امتنع فضرب الرّقاب أبدا، حتّی یرجع الحقّ إلی أهله، و السّلام علی من قرئ علیه و قبل کتابی هذا.
قال: ثمّ طوی الکتاب، و ختمه و دفعه إلی الضّحّاک «5» بن قیس «5»، و قال: انظر إذا
__________________________________________________
- حادثه‌ای افتاد، از آنها یاری بجوی و چون دشمن را از پیش برداشتی، مردم شام را به دیار خودشان بازبر که اگر در دیاری جز دیار خودشان اقامت گیرند، خویهای دیگر گیرند. از قرشیان بیم ندارم مگر از سه کس: حسین بن علی، عبد اللّه بن عمر و عبد اللّه بن زبیر. ابن عمر مردی است که کار دین وی را از پای درآورده، حسین بن علی مردی است کم‌خطر و امیدوارم خدا او را به وسیله کسانی که پدرش را کشتند و برادرش را بی‌کس گذاشتند، از پیش بردارد. نسبت بزرگ دارد و حق بزرگ و قرابت محمّد صلی اللّه علیه و سلم چنان می‌بینم که مردم عراق او را به قیام وامی‌دارند. اگر به او دست یافتی، گذشت کن که اگر من باشم، گذشت می‌کنم. ابن زبیر مکّار است و کینه‌توز. اگر سوی تو آمد، به او حمله بر! مگر آن‌که از تو صلح خواهد. هرچه توانی، خونهای قوم خویش را محفوظ دار.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2887- 2889
(1)- زید فی د: و.
(2)- فی د: فیهم سیرة.
(3- 3) لیس فی د.
(4- 4) وقع فی النّسخ فمن جاء به فأهلا- کذا مصحفا، و التّصحیح من التّرجمة الفارسیة.
(5- 5) لیس فی د.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 151
أصبحت «1» أن تصعد المنبر، و تقرأ هذا الکتاب علی الصّغیر و الکبیر، و تسمع مقالهم. فقال الضّحّاک: إنّی فاعل ذلک غدا إن شاء اللّه.
قال: ثمّ أقبل معاویة علی یزید، فقال: یا بنیّ! خبّرنی الآن ماذا أنت صانع بهذه الأمّة! أتسیر فیهم بسیرة أبی بکر الصّدّیق الّذی قاتل أهل الرّدّة و قاتل فی سبیل اللّه، حتّی مضی و النّاس عنه راضون؟ فقال: یا أمیر المؤمنین! إنّی لا أطیق أن أسیر بسیرة أبی بکر الصّدّیق، لکنّی آخذ الرّعیّة بکتاب اللّه و سنّة رسوله صلی اللّه علیه و سلم. قال: یا بنیّ! أتسیر فیهم بسیرة عمر بن الخطّاب الّذی مصّر الأمصار، و فتح الدّیار، و جنّد الأجناد، و فرّض الفروض، و دوّن الدّواوین، «2» و جبی الفی‌ء «2»، و جاهد فی سبیل اللّه حتّی مضی و النّاس عنه راضون؟ فقال یزید: لا یتهیّأ لی أن أصنع کما صنع عمر. و لکنّی آخذ النّاس بکتاب اللّه و السّنّة. فقال معاویة: یا بنیّ! أتسیر فیهم بسیرة ابن عمّک عثمان بن عفّان الّذی أکلها فی حیاته، و ورّثها بعد مماته، و استعمل أقاربه؟ فقال یزید: قد خبّرتک یا/ أمیر المؤمنین أنّ الکتاب بینی و بین هذه الأمّة، به أطالبهم و علیه أقاتلهم. قال: فتنفّس معاویة الصّعداء، و قال: إنّی من أجلک آثرت الدّنیا علی الآخرة، و دفعت حقّ علیّ بن أبی طالب، و حملت الوزر علی ظهری، و إنّی لخائف أن «3» لا تقبل وصیّتی، فتقتل «4» خیار قومک، ثمّ تعدو «5» علی حرمة ربّک فتقتلهم بغیر الحقّ، ثمّ یأتیک الیوم بغتة فلا دنیا تصیب و لا آخرة تحبّ «6»؛ یا بنیّ! إنّی جعلت هذا مطمعا لک، و لولدک من بعدک و إنّی موصیک بوصیّة فاقبلها، فإنّک تحمد عاقبتها! کن «7» حازما صارما «7»، انظر إن تأتک «8» نائبة «9»، تثب «10» وثوب الشّهم
__________________________________________________
(1)- زید فی د: و أردت.
(2- 2) لیس فی د.
(3)- فی النّسخ: و انک.
(4)- فی النّسخ: فیقتل.
(5)- من د، و فی الأصل: یعدو- کذا، و فی بر بلا نقط.
(6)- فی الأصل: بحیث، و فی د و بر: تحبب.
(7- 7) فی النّسخ: حازم صارم.
(8)- فی النّسخ: تأتیک.
(9)- من د و بر، و فی الأصل بغیر نقط.
(10)- فی النّسخ: ان تثبت، و فی د: ان تثب.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 152
البطل، و لا تجبن جبن الضّعیف الوکل؛ فإنّی قد کفیتک الجدّ «1» التّرحال، و جوامع الکلام، و المنطق و نهایة البلاغة، و دفع المؤنة و سهولة الحفظ، و لقد وطّأت لک یا بنیّ البلاد، و ذلّلت لک رقاب العرب الصّعاب، و أقمت لک المنار، و سهّلت لک السّبل، و جمّعت لک اللّجبن و العقیان «2»، و مهّدت لک الملک من بعدی تمهیدا، فعلیک یا بنیّ من الأمور ما قرب مأخذه و سهل مطلبه، و ذر عنک ما اعتاص علیک، و اعلم یا بنیّ، أنّ سیاسة الخلافة لا تتمّ لک إلّا بثلاث: بجأش ربیط، و کفّ أذی، و خلق رحیب، و ثلاث أخر: علم ظاهر، و خلق طاهر، و وجه طلق؛ ثمّ تردف ذلک بعشر أخر: بالصّبر، و الأناة و التّؤدد، و الوقار، و السّکینة، و المروءة الظّاهرة، و الشّجاعة، و السّخاء، و الاحتمال للرّعیّة بما تحبّ و تکره؛ و لقد علمت یا بنیّ أنّی کنت فی أمر الخلافة خائفا شبعا یشهی «3» شهوانا، أصبح علیها جزعا، و أمسی هلعا، حتّی أعطانی النّاس ثمرة قلوبهم، و بادروا إلی «4» طاعتی؛ فادخل «5» یا بنیّ من هذه الدّنیا فی حلالها، و اخرج من حرامها، و أنصف الرّعیّة و اقسم فیئهم فیهم بالسّویّة؛ و اعلم یا بنیّ أنّی أخاف علیک من هذه الأمّة أن تنازعک فی هذا الأمر الّذی قد رفعت لک قواعده، و خصوصا أربعة نفر من قریش، منهم: عبد الرّحمان بن أبی بکر، و عبد اللّه بن عمر، و عبد اللّه بن الزّبیر، و شبیه أبیه الحسین بن علیّ، فأمّا «6» عبد الرّحمان بن أبی بکر، فإنّه إذا صنع أصحابه شیئا صنع مثلهم، و إن لم یصنعوا أمسک، و هو رجل همّه النّساء «7» و لذّة «7» الدّنیا، فذره یا بنیّ و ما یرید، و لا تأخذ علیه فی شی‌ء من أمره، فلقد علمت ما لأبیه من الفضل علی هذه الأمّة، و قد یرعی ذمام الوالد فی ولده، و أمّا عبد اللّه ابن عمر، فإنّه رجل صدق قد توحّش من النّاس، و آنس إلی العبادة، و رضی بالوحدة، فترک الدّنیا و تخلّی منها، فهو لا یأخذ منها شیئا، و إنّما تجارته من هذه الدّنیا کتجارة أبیه
__________________________________________________
(1)- فی الطّبریّ: الرّحلة [و فی ط بیروت: «الحلل»].
(2)- فی د: القیعان.
(3)- سقط من د.
(4)- سقط من د من هنا إلی «فیئهم».
(5)- من بر، فی الأصل: فادخلی.
(6)- فی د: أما.
(7- 7) من د و بر، و فی الأصل: ولده.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 153
عمر بن الخطّاب؛ فأقرئه منّی السّلام، و تعاهده بالعطاء الموفر أفضل تعاهد. و أمّا عبد اللّه ابن الزّبیر، فما أخوفنی أنّک تلقی منه عتبا! فإنّه صاحب خلل فی القول، و زلل فی الرّأی، و ضعف فی النّظر، مفرط فی الأمور، مقصر فی الحقوق، و إنّه سیجثو لک، کما یجثو «1» الأسد فی عرینه، و یراوغک رواغ الثّعلب، فإذا أمکنته «2» منک فرصة لعب بک کیف شاء؛ فکن له یا بنیّ کذلک، و اجزه صاعا بصاع، و احذه حذو النّعل [بالنّعل]، إلّا أن یدخل لک فی الصّلح و البیعة و بتوبة «3»، فأقمه علی ما یرید. و أمّا الحسین بن علیّ، فأوّه، أوّه یا یزید! ماذا أقول لک فیه! فاحذر أن لا یتعرّض لک، و مدّ له حبلا طویلا، و ذره یضرب فی الأرض حیث شاء، و لا تؤذه «4»، و لکنّ أرعد له و أبرق، و إیّاک و المکاشفة له فی محاربة سلّ سیف «5»، أو محاربة طعن رمح، ثمّ أعطه و وقّره «6» و بجّله «6». فإن حال أحد من أهل بیته، فوسّع علیهم، و أرضهم، فإنّهم أهل بیت لا یرضیهم إلّا الرّضی، و لا یسعهم إلّا المنزلة الرّفیعة؛ و إیّاک یا بنیّ أن تلقی اللّه بدمه «7» فتکون من الهالکین؛ فإنّ ابن عبّاس، حدّثنی، فقال: إنّی حضرت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم و هو فی السّیاق و قد ضمّ الحسین «8» بن علیّ «8» إلی صدره و هو یقول: هذا من أطائب «9» أرومتی و أنوار عترتی، و خیار ذرّیتی، لا بارک اللّه فیمن لا یحفظه بعدی! قال ابن عبّاس: ثمّ أغمی علی النّبیّ صلی اللّه علیه و سلم ساعة ثمّ أفاق، و قال: یا حسین! إنّ لی و لقاتلک یوم القیامة مقاما بین یدی ربّی و خصومة، و قد طابت نفسی، إذ جعلنی اللّه خصیما لمن قتلک یوم القیامة. یا بنیّ! هذا حدیث ابن عبّاس، و أنا أحدّثک عن رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم أنّه قال: أتانی جبریل یوما فخبّرنی، و قال: یا محمّد! إنّ أمّتک ستقتل ابنک حسینا
__________________________________________________
(1)- [عن ط بیروت و فی ط العثمانیّة: «سیحثو لک، کما یحثو»].
(2)- [فی الأصل: «أمکنه»].
(3)- من د و بر، و فی الأصل: وسوه- کذا بلا نقط، و سقط من د.
(4)- فی النّسخ: و لا تودّه.
(5)- من بر، و فی الأصل و د: السّیف.
(6- 6) لیس فی د.
(7)- من بر، و فی الأصل و بر: بذمه.
(8- 8) لیس فی د.
(9)- من د و بر، و فی الأصل: أطابت.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 154
و قاتله لعین هذه الأمّة، و لقد لعن النّبیّ صلی اللّه علیه و سلم، یا بنیّ قاتل الحسین مرارا، فانظر لنفسک، ثمّ انظر أن لا یتعرّض له بأذیّة، فحقّه و اللّه یا بنیّ عظیم، و لقد رأیتنی کیف کنت أحتمله فی حیاتی، و أضع له رقبتی، و هو یواجهنی بالکلام الّذی یمضنی، و یؤلم قلبی، فلا أجیبه و لا أقدر له علی حیلة، فإنّه بقیّة أهل الأرض فی یومه هذا، و قد أعذر من أنذر.
قال: ثمّ أقبل [علی] الضّحّاک: و مسلم بن عقبة، فقال لهما معاویة: أشهدا علی مقالتی هذه، فو اللّه إن فعل بی الحسین کلّ ما یسوءنی لاحتملته أبدا، و لم یکن اللّه یسألنی عن دمه «1»، أفهمت عنّی ما أوصیتک به یا یزید؟ فقال: فهمت یا أمیر المؤمنین. ثمّ قال معاویة:
انظر فی أهل الحجاز، فهم أصلک و فرعک، فأکرم من قدم علیک منهم و من غاب «2» عنک، فلا تجفهم و لا تعقهم؛ و انظر أهل العراق، فإنّهم لا یحبّونک أبدا، و لا ینصحونک، و لکن دارهم مهما أمکنک «3» و استطعت، و إن سألوک علی کلّ یوم أن تعزل عنهم عاملا فافعل، فإنّ عزل عامل واحد هو أیسر و أخفّ من أن یشهر علیک مائة ألف سیف؛ و انظر یا بنیّ أهل الشّام، فإنّهم بطانتک و ظهارتک و قد بلوتهم و اختبرتهم فهم «4» صبر عند اللّقاء حماة فی الوغی، «5» فإن رابک أمر «5» من عدوّ یخرج علیک «6» فانتصر بهم «6»، فإذا أصبت منهم حاجتک، فارددهم إلی بلادهم یکونوا «7» بها إلی وقت الحاجة إلیهم.
قال: ثمّ تنفّس معاویة الصّعداء، و غشی علیه طویلا، فلمّا أفاق، قال: آوه آوه جاءَ الْحَقُّ وَ زَهَقَ الْباطِلُ إِنَّ الْباطِلَ کانَ زَهُوقاً «8». ثمّ جعل یقول:
إن تناقش یکن نقّاشک یار بّ عذابا لا طوق لی بالعذاب
أو تجاوز فأنت ربّ رحیم عن مسی‌ء ذنوبه کالتّراب
__________________________________________________
(1)- من د و بر، و فی الأصل: ذمّه.
(2)- زید فی د: افقد.
(3)- فی د: أمنک.
(4)- فی د: فلهم.
(5- 5) فی د: فإذا رأوبک أمرا.
(6- 6) فی د: فینصروک.
(7)- فی د: لیکونوا.
(8)- سورة 17 و آیة 81.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 155
قال: ثمّ التفت إلی أهل بیته و قرابته و بنی عمّه، فقال: اتّقوا اللّه حقّ تقاته، فإنّ تقوی اللّه جنّة حصینة، و ویل لمن لم یتّق «1» اللّه! و یخاف عذابه و ألیم عقابه. ثمّ قال: اعلموا أنّی کنت بین یدی النّبیّ (صلّی اللّه علیه «2» و سلّم «2») ذات یوم، و هو یقلّم أظفاره، فأخذت من قلامته، فجعلتها «3» فی قارورة فهی «4» عندی، و عندی أیضا شی‌ء من شعره، إذا أنا متّ و غسلتمونی «5» [و کفنتمونی «6»] فقطّعوا تلک القلامة، فاجعلوها «7» فی عینی، و اجعلوا الشّعر فی فمّی و أذنی، و صلّوا علیّ، و وارونی فی حفرتی، و ذرونی و ربّی، فإنّ ربّی رؤوف رحیم.
قال: ثمّ انقطع کلامه «8» فلم ینطق «8» بشی‌ء.
ابن أعثم، الفتوح، 4/ 256- 265
قال الهیثم بن عدیّ: لمّا حضرت معاویة الوفاة و یزید غائب، دعا بمسلم بن عقبة المرّیّ و الضّحّاک بن قیس الفهریّ، و قال لهما: أبلغا عنّی یزید و قولا له: انظر أهل الحجاز، فهم عصابتک و عترتک، فمن أتاک منهم فأکرمه، و من قعد عنک فتعاهده؛ و انظر أهل العراق، فإن سألوک عزل عامل فی کلّ یوم، فاعزله عنهم، فإنّ عزل عامل واحد أهون علیک من سلّ مائة ألف سیف، ثمّ لا تدری علام أنت علیه منهم؛ ثمّ انظر أهل الشّام فاجعلهم الشّعار دون الدّثار، فإن رابک من عدوّ ریب فارمه بهم، فإن أظفرک اللّه فاردد أهل الشّام إلی بلادهم، لا یقیموا فی غیر بلادهم، فیتأدّبوا بغیر آدابهم. لست أخاف علیک غیر عبد اللّه بن عمر، و عبد اللّه بن الزّبیر، و الحسین بن علیّ. فأمّا عبد اللّه بن عمر، فرجل قد وقذه «9» الورع؛ و أمّا الحسین، فأرجو أن یکفیکه اللّه بمن قتل أباه، و خذل أخاه؛ و أمّا ابن الزّبیر، فإنّه خبّ ضبّ، فإن ظفرت به فقطّعه إربا إربا.
__________________________________________________
(1)- من د، و فی الأصل و بر: لم یتقی.
(2- 2) فی د: و آله.
(3)- فی النّسخ: فجعلته.
(4)- من د و فی الأصل و بر: فهو.
(5)- من د و بر، و فی الأصل: فغسلتمونی.
(6)- من د و بر.
(7)- فی د: و اجعلوها.
(8- 8) فی د: و لم ینطق بعدها.
(9)- وقذة: غلبة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 156
عن الهیثم بن عدیّ، قال: لمّا حضرت معاویة الوفاة، و یزید غائب، دعا الضّحّاک بن قیس الفهریّ و مسلم بن عقبة المرّیّ، فقال: أبلغا عنّی یزید و قولا له: انظر إلی أهل الحجاز فهم أصلک و عترتک، فمن أتاک منهم فأکرمه، و من قعد عنک فتعاهده. و انظر أهل العراق، فإن سألوک عزل عامل فی کلّ یوم، فاعزله، فإنّ عزل عامل واحد أهون من سلّ مائة ألف سیف، و لا تدری علی من تکون الدّائرة؛ ثمّ انظر إلی أهل الشّام، فاجعلهم الشّعار دون الدّثار، فإن رابک من عدوّک ریب، فارمه بهم؛ ثمّ اردد أهل الشّام إلی بلدهم، و لا یقیموا فی غیره، فیتأدّبوا بغیر أدبهم. لست أخاف علیک إلّا ثلاثة: الحسین بن علیّ، و عبد اللّه بن الزّبیر، و عبد اللّه بن عمر. فأمّا الحسین بن علیّ، فأرجو أن یکفیکه اللّه، فإنّه قتل «1» أباه، و خذل أخاه؛ و أمّا ابن الزّبیر، فإنّه خبّ ضبّ «2»، و إن ظفرت به فقطّعه إربا إربا؛ و أمّا ابن عمر، فإنّه رجل قد وقذه «3» الورع، فخلّ بینه و بین آخرته یخلّ بینک و بین دنیاک.
ابن عبدربّه، العقد الفرید، 4/ 87، 372- 373
حدّثنا الشّیخ الفقیه أبو جعفر محمّد بن علیّ بن الحسین بن موسی بن بابویه القمی رحمه اللّه، قال: حدّثنا محمّد بن عمر البغدادیّ، الحافظ رحمه اللّه، قال: حدّثنا أبو سعید الحسن بن عثمان بن زیاد التّستریّ من کتّابه، قال: حدّثنا إبراهیم بن عبید اللّه بن موسی بن یونس ابن أبی إسحاق السّبیعیّ قاضی بلخ، قال: حدّثتنی مریسة بنت موسی بن یونس بن أبی إسحاق و کانت عمّتی، قالت: حدّثتنی صفیّة بنت یونس بن أبی إسحاق الهمدانیّة و کانت عمّتی، قالت حدّثتنی بهجة بنت الحرث بن عبد اللّه التّغلبیّ، عن خالها عبد اللّه بن منصور و کان رضیعا لبعض ولد زید بن علیّ علیه السّلام، قال: سألت جعفر بن محمّد بن علیّ بن الحسین علیه السّلام فقلت: حدّثنی عن مقتل ابن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم، فقال: حدّثنی أبی، عن أبیه، قال: لمّا حضرت معاویة الوفاة دعا ابنه یزید لعنه اللّه، فأجلسه بین یدیه، فقال له: یا بنیّ، إنّی قد ذلّلت لک الرّقاب الصّعاب، و وطّدت لک البلاد، و جعلت الملک، و ما فیه لک
__________________________________________________
(1)- الضّمیر فی «قتل» و «خذل». یعود إلی لفظ الجلالة.
(2)- الخبّ: ضد الغرّ، و هو الخداع. و الضّبّ: المراوغ.
(3)- وقذه الورع، أی أسکنه و أثخنه و بلغ مبلغا یمنعه من انتهاک ما لا یحلّ و لا یجمل. و فی بعض الأصول:
«قرقره»، تحریف.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 157
طعمة، و إنّی أخشی علیک من ثلاثة نفر یخالفون علیک بجهدهم، و هم: عبد اللّه بن عمر ابن الخطّاب، و عبد اللّه بن الزّبیر، و الحسین بن علیّ، فأمّا عبد اللّه بن عمر، فهو معک فالزمه و لا تدعه، و أمّا عبد اللّه بن الزّبیر فقطّعه إن ظفرت به إربا إربا، فإنّه یجثو لک کما یجثو الأسد لفریسته، و یواربک مواربة الثّعلب للکلب، و أمّا الحسین علیه السّلام فقد عرفت حظّه من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم، و هو من لحم رسول اللّه و دمه، و قد علمت لا محالة أنّ أهل العراق سیخرجونه إلیهم، ثمّ یخذلونه و یضیّعونه، فإن ظفرت به، فاعرف حقّه و منزلته من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم، و لا تؤاخذه بفعله و مع ذلک فإنّ لنا به خلطة و رحما و إیّاک أن تناله‌بسوء و یری منک مکروها. «1»
الصّدوق، الأمالی،/ 150- 151 رقم «1»- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 310- 312؛ البحرانی، العوالم، 17/ 160؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة/ 205- 206
کان معاویة وطّأ لإبنه یزید الأمور، و أخذ علی الوفود له البیعة. فلمّا مرض [71] المرضة الّتی توفّی فیها، دعا به، و قال:
- «إنّی لا أتخوّف علیک أن ینازعک هذا الأمر الّذی استتبّ لک، إلّا أربعة نفر من قریش:
- الحسین بن علیّ بن أبی طالب، و عبد اللّه بن عمر، و عبد اللّه بن الزّبیر، و عبد الرّحمان ابن أبی بکر.
- «فأمّا عبد اللّه بن عمر، فرجل قد وقذته «2» العبادة، و إذا لم یبق أحد غیره، بایعک».
__________________________________________________
(1)- امام چهارم فرمود: چون مرگ معاویه دررسید و پسرش یزید را طلبید و برابر خود نشانید، گفت: پسرم! من گردنکشان را برایت رام کردم و کشورها را برایت آماده نمودم. سلطنت را بکام تو انداختم و از سه کس که با همه توان خود با تو مخالفت کنند، بر تو نگرانم که عبد اللّه بن عمر بن خطاب و عبد اللّه بن زبیر و حسین بن علی علیه السّلام باشند. عبد اللّه بن عمر از دل با تو است. به او بچسب و دست از او برمدار.
عبد اللّه بن زبیر را اگر به چنگ آوردی، تکه‌تکه کن که چون شیر بر تو بجهد و چون روباه از تو پنهان گردد؛ و اما حسین بن علی را دانی چه نسبتی با رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله و سلّم دارد و از گوشت و خون وی باشد! من می‌دانم که مردم عراق او را بر تو بشورانند و دست از او بدارند و ضایعش کنند. اگر به او دست یافتی، حق او را بشناس و مقام او را نسبت به رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله و سلّم رعایت کن و مؤاخذه‌اش مکن. با اینکه ما با او همدم و خویش هستیم، مبادا به او بدی کنی و از تو بدی بیند.
کمره‌ای، ترجمه امالی،/ 150- 151
(2)- فی مط: وفدته. وقذ فلانا یقذه وقذا: ضربه حتّی استرخی، و أشرف علی الموت.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 158
- «و أمّا حسین بن علیّ، فإنّ أهل العراق لن یدعوه، حتّی یخرجوه، فإن خرج علیک، فظفرت علیه، فاصفح عنه، فإنّ له رحما ماسّة، و حقّا عظیما».
- «و أمّا ابن أبی بکر، فرجل لیست له همّة إلّا فی النّساء، و اللّهو».
- «و أمّا الّذی یجثم علیک جثوم الأسد، و یراوغک روغان الثّعلب، فإذا أمکنته فرصة، وثب، فذاک ابن الزّبیر، فإنّ هو فعلها بک، فقدرت علیه، فقطّعه أرابا».
أبو علیّ مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 39
قال: و لمّا أخذ البیعة لیزید أقبل علیه، فقال: یا بنیّ أخبرنی الآن ما أنت صانع فی هذه الأمّة، أتسیر فیهم بسیرة أبی بکر الصّدّیق، الّذی قاتل أهل الرّدّة، و قاتل فی سبیل اللّه، حتّی مضی و النّاس عنه راضون؟ فقال: یا أمیر المؤمنین إنّی لا أطیق أن أسیر بسیرة أبی بکر و لکن آخذهم بکتاب اللّه، و سنّة رسوله، فقال: یا بنیّ أتسیر فیهم بسیرة عمر بن الخطّاب، الّذی مصّر الأمصار، و فتح الدّیار، و جنّد الأجناد، و فرّض الفروض، و دوّن الدّواوین و جبی الفی‌ء، و جاهد فی سبیل اللّه، حتّی مضی و النّاس عنه راضون؟ فقال یزید: لا أدری ما صنع عمر و لکن آخذ النّاس بکتاب اللّه و السّنّة، فقال معاویة: یا بنیّ أفتسیر فیهم بسیرة ابن عمّک عثمان بن عفّان، الّذی أکلها فی حیاته، و ورّثها بعد مماته، و استعمل أقاربه، فقال یزید: قد أخبرتک یا أمیر المؤمنین أنّ الکتاب بینی و بین هذه الأمّة به آخذهم و علیه أقتلهم؛ قال: فتنفّس معاویة الصّعداء، و قال: إنّی من أجلک آثرت الدّنیا علی الآخرة، و دفعت حقّ علیّ بن أبی طالب، و حملت الوزر علی ظهری، و إنّی لخائف أنّک لا تقبل وصیّتی. فتقتل خیار قومک، ثمّ تغزو حرم ربّک، فتقتلهم بغیر حقّ، ثمّ یأتی الموت بغتة، فلا دنیا أصبت، و لا آخرة أدرکت، یا بنیّ، إنّی جعلت هذا الملک مطعما لک و لولدک من بعدک. و إنّی موصیک بوصیّة، فاقبلها، فإنّک تحمد عاقبتها، و إنّک بحمد اللّه صارم حازم؛ انظر أن تثب علی أعدائک کوثوب الهزبر البطل؛ و لا تجبن کجبن الضّعیف النّکل؛ فإنّی قد کفیتک الحلّ و التّرحال؛ و جوامع الکلم و المنطق؛ و نهایة البلاغة، و رفع المؤنة، و سهولة الحفظ؛ و لقد وطّأت لک یا بنیّ البلاد، و ذلّلت لک رقاب العرب الصّعاب؛ و أقمت لک المنار؛ و سهّلت لک السّبل، و جمّعت لک اللّجین و العقیان، فعلیک یا
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 159
بنیّ من الأمور بما قرب مأخذه، و سهل مطلبه؛ و ذر عنک ما اعتاص علیک؛ و اعلم یا بنیّ أنّ سیاسة الخلافة لا تتمّ إلّا بثلاث: بقلب واسع؛ و کفّ بسیط؛ و خلق رحیب، و ثلاث أخر: علم ظاهر؛ و خلق طاهر؛ و وجه طلق؛ ثمّ تردف ذلک بعشر آخر: بالصّبر؛ و الأناة، و التّؤدّد؛ و الوقار؛ و السّکینة؛ و الرّزانة؛ و المروءة الظّاهرة، و الشّجاعة، و السّخاء و الاحتمال للرّعیّة بما تحبّ و تکره، و لقد علمت یا بنیّ أنّی قد کنت فی أمر الخلافة جائعا شبعان، بشما شهوان، أصبح علیها جزعا، و أمسی هلعا، حتّی أعطانی النّاس ثمرة قلوبهم، و بادروا إلی طاعتی، فادخل یا بنیّ من هذه الدّنیا فی حلالها، و اخرج من حرامها، و أنصف الرّعیّة، و اقسم فیهم بالسّویّة، و اعلم یا بنیّ أنّی أخاف علیک من هذه الأمّة أربعة نفر من قریش؛ عبد الرّحمان بن أبی بکر، و عبد اللّه بن عمر، و عبد اللّه بن الزّبیر، و شبیه أبیه الحسین بن علیّ، فأمّا عبد الرّحمان بن أبی بکر فإنّه إذا صنع أصحابه صنع مثلهم، و هو رجل همّته النّساء و لذّة الدّنیا، فذره یا بنیّ و ما یرید، و لا تأخذ علیه شیئا من أمره فقد علمت ما لأبیه من الفضل علی هذه الأمّة، و قد یحفظ الولد فی أبیه، و أمّا عبد اللّه بن عمر، فإنّه رجل صدق وحش من النّاس، قد أنس بالعبادة، و خلا بالوحدة فترک الدّنیا، و تخلّی منها، فهو لا یأخذ منها شیئا، و إنّما تجارته من الدّنیا کتجارة أبیه عمر بن الخطّاب، فأقرأ علیه یا بنیّ منک السّلام، و ابعث إلیه بعطایاه موفرة مهنأة. و أمّا عبد اللّه بن الزّبیر فما أخوفنی منه عنتا، فإنّه صاحب خلل فی القول، و زلل فی الرّأی، و ضعف فی النّظر، مفرط فی الأمور، مقصر عن الحقّ، و إنّه لیجثو لک کما یجثو الأسد فی عرینه، و یراوغک روغان الثّعلب، فإذا أمکنته منک فرصة لعب بک کیف شاء، فکن له یا بنیّ کذلک، و احذه کحذو النّعل بالنّعل، إلّا أن یدخل لک فی الصّلح و البیعة، فأمسک عنه و احقن دمه، و اقمه علی ما یرید، و أمّا الحسین بن علیّ، فأوّه أوّه یا یزید، ماذا أقول لک فیه فاحذر أن تتعرّض له إلّا بسبیل خیر، و امدد له حبلا طویلا، و ذره یذهب فی الأرض کیف یشاء، و لا تؤذه و لکن أرعد له و أبرق، و إیّاک و المکاشفة له فی محاربة بسیف أو منازعة بطعن رمح بل أعطه و قرّبه و بجّله، فإن جاء إلیک أحد من أهل بیته فوسّع علیهم، و أرضهم، فإنّهم أهل بیت لا یسعهم إلّا الرّضا، و المنزلة الرّفیعة، و إیّاک یا بنیّ أن تلقی اللّه بدمه فتکون من الهالکین، فقد
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 160
حدّثنی ابن عبّاس. فقال: حضرت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم عند وفاته، و هو یجود بنفسه، و قد ضمّ الحسین إلی صدره، و هو یقول هذا من أطائب أرومتی، و أبرار عترتی، و خیار ذریّتی، لا بارک اللّه فیمن لم یحفظه من بعدی، قال ابن عبّاس: ثمّ أغمی علی رسول اللّه ساعة، ثمّ أفاق. فقال: یا حسین! إنّ لی و لقاتلک یوم القیامة مقاما بین یدی ربّی، و خصومة، و قد طابت نفسی، إذ جعلنی اللّه خصما لمن قاتلک یوم القیامة. یا بنیّ فهذا حدیث ابن عبّاس و أنا أحدّثک عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم، أنّه قال: أتانی یوما حبیبی جبرئیل فقال: یا محمّد، إنّ أمّتک تقتل ابنک حسینا، و قاتله لعین هذه الأمّة، و لقد لعن النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله و سلّم قاتل حسین مرارا، فانظر یا بنیّ، ثمّ انظر أن تتعرّض له بأذی، فإنّه مزاج ماء رسول اللّه، و حقّه و اللّه یا بنیّ عظیم، و قد رأیتنی کیف کنت أحتمله فی حیاتی، و أضع له رقبتی، و هو یجبهنی بالکلام القبیح الّذی یوجع قلبی، فلا أجیبه و لا أقدر له علی حیلة، لأنّه بقیّة أهل اللّه بأرضه فی یومه هذا، و قد أعذر من أنذر، ثمّ أقبل معاویة علی الضّحّاک بن قیس الفهریّ، و مسلم ابن عقبة المرّیّ، و هما من أعظم قوّاده و هما اللّذان کانا یأخذان البیعة لیزید، فقال لهما:
أشهدا علی مقالتی هذه فو اللّه لو فعل بی الحسین و فعل، لاحتملته، و لم یکن اللّه تعالی یسألنی عن دمه، أفهمت عنّی یا بنیّ ما أوصیتک به؟ قال: قد فهمت یا أمیر المؤمنین، ثمّ قال معاویة: و انظر إلی أهل الحجاز، فإنّهم أصلک و فرعک، فأکرم من قدم علیک منهم، و من غاب عنک فلا تجفهم و لا تعقهم، و انظر إلی أهل العراق، فإنّهم لا یحبّونک أبدا، و لا ینصحونک، و لکن دارهم ما أمکنک و استطعت، و إن سألوک أن تعزل عنهم فی کلّ یوم عاملا فافعل، فإنّ عزل عامل واحد هو أیسر علیک و أخفّ من أن یشهروا علیک مائة ألف سیف، و انظر یا بنیّ أهل الشّام، فإنّهم بطانتک، و ظهارتک و قد بلوتهم، و خبرتهم، و عرفت نیّاتهم و هم صبر عند اللّقاء، حماة فی الوغا، فإن رابک أمر من عدوّ یخرج علیک فانتصر بهم، فإذا أصبت منهم حاجتک فارددهم إلی بلادهم یکونوا بها إلی وقت حاجتک إلیهم. قال: ثمّ تنفّس الصّعداء ثمّ غشی علیه فلم یفق من غشیته یومه ذلک، فلمّا أفاق، قال: أوّه جاءَ الْحَقُّ وَ زَهَقَ الْباطِلُ ثمّ جعل یقول:
إن تناقش یکن نقّاشک یا ربّ عذابا لا صبر لی بالعذاب
أو تجاوز فأنت ربّ رحیم عن مسی‌ء ذنوبه کالتّراب
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 161
ثمّ التفت إلی أهل بیته و قرابته و بنی عمّه، فقال: اتّقوا اللّه حقّ تقاته فإنّ تقوی اللّه جنّة حصینة، و ویل لمن لم یتّق اللّه من عذابه، و ألیم عقابه، ثمّ قال: اعلموا أنّی کنت بین یدی رسول اللّه علیه السّلام ذات یوم، و هو یقلّم أظفاره، فأخذت القلامة، و أخذت بمشقص من شعره علی الصّفاه؛ و جعلتها فی قارورة هی عندی، فاجعلوا أظفاره و شعره فی فمّی، و أذنی، و صلّوا علیّ، و وارونی فی حفرتی، و ذرونی و ربّی، فإنّه غفور رحیم؛ ثمّ انقطع کلامه فلم ینطق بشی‌ء «1».
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 174- 177
فلمّا قربت وفاة معاویة، قال لابنه یزید: لا ینازعک فی هذا الأمر، إلّا أربعة: الحسین ابن علیّ، و عبد اللّه بن عمر، و عبد اللّه بن الزّبیر، و عبد الرّحمان بن أبی بکر، فأمّا ابن عمر فإنّه زاهد، و یبایعک إذا لم یبق أحد غیره، و أمّا ابن أبی بکر فإنّه مولع بالنّساء و اللّهو، و أمّا ابن الزّبیر فإنّه یراوغک روغان الثّعلب، و یجثم «2» علیک جثوم الأسد، «3» فإن قدرت علیه فقطّعه إربا إربا، و أمّا الحسین فإنّ أهل العراق لن یدعوه حتّی یخرجوه، فإن قدرت علیه فاصفح عنه، فإنّ له رحما ماسّة، و حقّا عظیما.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 87- 88
[أحداث سنة 60 ه] فلم یمض غیر قلیل حتّی ابتدأ به مرضه، فلمّا مرض المرض الّذی مات فیه، دعا ابنه یزید، فقال: یا بنیّ، إنّی قد کفیتک الشّدّ و التّرحال، و وطّأت لک الأمور، و ذلّلت لک الأعداء، و أخضعت لک رقاب العرب، و جمّعت لک ما لم یجمعه أحد، فانظر أهل الحجاز فإنّهم أصلک، و أکرم «4» من قدم علیک منهم، و تعاهد من غاب، و انظر أهل العراق، فإن سألوک أن تعزل عنهم کلّ یوم عاملا، فافعل، فإنّ عزل عامل أیسر من أن یشهر علیک مائة ألف سیف، و انظر أهل الشّام، فلیکونوا بطانتک و عیبتک «5»، فإن رابک من عدوّک شی‌ء، فانتصر بهم، فإذا أصبتهم فاردد أهل الشّام إلی بلادهم، فإنّهم إن أقاموا
__________________________________________________
(1)- هذا الخبر یناقض ما بعده من کون یزید بحوران.
(2)- [فی المطبوع: «یجسم»].
(3)- رواغة: صادعه و خادعه. و جثم الحیوان: تلبّد بالأرض. لزم مکانه و لم یبرح.
(4)- [نهایة الإرب: «فأکرم»].
(5)- عیبتک: موضع سرّک.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 162
بغیر بلادهم «1» تغیّرت أخلاقهم، و إنّی لست أخاف علیک أن ینازعک فی هذا الأمر إلّا أربعة نفر من قریش: الحسین بن علیّ، و عبد اللّه بن عمر، و عبد اللّه بن الزّبیر، و عبد الرّحمان بن أبی بکر. فأمّا ابن عمر، «2» فإنّه رجل «2» قد وقذته العبادة فإذا لم یبق أحد غیره بایعک، و أمّا الحسین «3» بن علیّ، فهو «3» رجل خفیف و لن یترکه أهل العراق حتّی یخرجوه، فإن خرج و ظفرت به، فاصفح عنه، فإنّ له رحما ماسّة، و حقّا عظیما، و قرابة من محمّد صلی اللّه علیه و سلم، و أمّا ابن أبی بکر، فإن رأی أصحابه صنعوا شیئا صنع مثله، لیس «4» له همّة إلّا فی النّساء و اللّهو، و أمّا الّذی یجثم لک جثوم الأسد، و یراوغک مراوغة الثّعلب، فإن أمکنته فرصة وثب، فذاک ابن الزّبیر، فإن هو فعلها بک، فظفرت به، فقطّعه إربا إربا، و احقن دماء قومک ما استطعت؛ هکذا فی هذه الرّوایة ذکر عبد الرّحمان بن أبی بکر، «5» و لیس بصحیح، فإنّ عبد الرّحمان بن أبی بکر کان قد «5» مات قبل معاویة. و قیل: إنّ یزید کان غائبا فی مرض أبیه و موته، و أنّ معاویة أحضر الضّحّاک بن قیس و مسلم بن عقبة المرّیّ فأمرهما أن یؤدّیا عنه هذه الرّسالة إلی یزید ابنه. «6» و هو الصّحیح «6». «7»
__________________________________________________
(1)- [نهایة الإرب: «بغیرها»].
(2- 2) [نهایة الإرب: «فرجل»].
(3- 3) [نهایة الإرب: «فإنّه»].
(4)- [نهایة الإرب: «لیست»].
(5- 5) [نهایة الإرب: «و الصّحیح أنّه»].
(6- 6) [نهایة الإرب: «و صحّحه ابن الأثیر»].
(7)- اندک مدتی گذشت که او بیمار شد. چون مرض مرگ او رسید، فرزند خود را (یزید) نزد خود خواند و گفت: «ای پسرک من! من تو را از مسافرت و راهنوردی بی‌نیاز کرده‌ام. من تمام کارها را برای تو آماده و راه را هموار نموده‌ام. سختیها را آسان و دشواریها را خوار کردم. دشمنان را ذلیل و مطیع نمودم.
سرهای عرب را فرود آوردم و آنها را نزد تو خم کردم. من همه‌چیز را برای تو فراهم و جمع کردم که تاکنون برای کسی جمع و میسر نشده بود. تو به اهل حجاز نگاه کن که آنها اصل و اهل تو هستند. هرکه از آنها بر تو وارد شود، گرامی بدار و هرکه از تو دور بماند، به کار او رسیدگی کن (او را خرسند و خشنود کن)! به اهل عراق هم توجه کن. اگر آنها هرروز تغییر و تبدیل والی را بخواهند، تو به میل آنها رفتار کن و هرروز یکی را عزل و دیگری را نصب کن؛ زیرا عزل یک والی بهتر و آسانتر است از کشیدن صد هزار شمشیر. به اهل شام هم توجه کن. آنها پشتیبان تو هستند. آنها ترکش یا انبان یا زنبیل تو هستند (عیبه-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 163
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 259- 260- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 65- 66؛ مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 365- 366
و کان معاویة قد قال لیزید لمّا أوصاه: إنّی قد کفیتک الحلّ و التّرحال، و وطّأت لک البلاد و الرّجال، و أخضعت لک أعناق العرب؛ و إنّی لا أتخوّف علیک أن ینازعک هذا الأمر الّذی أسّست لک إلّا أربعة نفر من قریش، الحسین بن علیّ، و عبد اللّه بن الزّبیر، و عبد اللّه ابن عمر، و عبد الرّحمان بن أبی بکر، فأمّا ابن عمر، فرجل قد وقذته العبادة و إذا لم یبق أحد غیره بایعک، و أمّا الحسین، فإنّ أهل العراق لن یدعوه حتّی یخرجوه، فإن خرج علیک فظفرت به، فاصفح عنه، فإنّ له رحما ماسّة، و حقّا عظیما، و أمّا ابن أبی بکر، فإنّه لیست له همّة إلّا فی النّساء و اللّهو، فإذا رأی أصحابه قد صنعوا شیئا صنع مثله. و أمّا
__________________________________________________
- زنبیل است). هرگاه دشمنان تو سربلند کنند و تو را نگران نمایند، از اهل شام یاری بخواه. اگر دشمن را دچار کردند، باز اهل شام را به محل خود برگردان؛ زیرا اگر در بلاد دیگر اقامت کنند، اخلاق آنها تغییر خواهد کرد. من از اهل شام بر تو بیمی ندارم؛ زیرا آنها تا در محل خود باقی باشند، هرگز با تو مخالفت و ستیز نخواهند کرد.
من فقط از چهار شخص از قریش می‌ترسم که با تو مخالفت کنند و این کار (خلافت) را برای خود بخواهند و آنها حسین بن علی و عبد اللّه بن عمر و عبد اللّه بن زبیر و عبد الرّحمان بن ابی بکر می‌باشند؛ اما فرزند عمر که او عبادت و پارسایی را پیشه خود نموده و اگر تمام مردم با تو بیعت کنند، او بعد از همه و آخرین کسی خواهد بود که با تو بیعت کند. اما حسین بن علی که او مردی چابک [است] و اهل عراق هم او را ترک نخواهند کرد تا او را به قیام و خروج (ضد تو) وادار کنند. اگر او قیام کرد و تو بر او غالب شدی، از او گذشت و اغماض کن؛ زیرا او خویش است و دارای یک حق بزرگ می‌باشد. علاوه بر این، او خویش پیغمبر است (زاده پیغمبر). اما فرزند ابو بکر که او اگر دید رفقای او (سه مرد دیگر) کاری کردند، او هم مانند آنها سرگرم همان کار می‌شود و او هیچ مرامی جز خوشگذرانی و لهو و زن‌بازی ندارد؛ اما کسی که مانند شیر برای تو کمین خواهد نشست و مانند روباه به حیله میپردازد و منتظر فرصت می‌شود که هروقت بتواند قیام خواهد کرد، او فرزند زبیر است. اگر او این کار را کرد (قیام و مخالفت) و تو بر او غالب و پیروز شدی و او را دستگیر کردی، او را پاره‌پاره کن؛ ولی تا می‌توانی خون قوم خود را مریز و از شورش بپرهیز.»
در روایت عبد الرّحمان بن ابی بکر با چنین صفتی آمده، ولی این صحیح نیست؛ زیرا عبد الرّحمان قبل از مرگ معاویه مرده بود. و نیز گفته شده [که] یزید در بیماری اخیر پدرش حاضر نبود و معاویه هنگام مرگ ضحّاک بن قیس و مسلم بن عقبه مری را نزد خود خواند و این سخن را به آنها گفت و از آنها خواست وصیت خود را به یزید ابلاغ کنند و باید این روایت اصحّ روایات باشد.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 89- 90
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 164
الّذی یجثم لک جثوم الأسد، و یطرق أطراق الأفعوان، و یراوغک مراوغة الثّعلب، فذاک ابن الزّبیر، فإن وثب علیک و أمکنتک الفرصة منه، فقطّعه إربا إربا.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 134- 135
قالوا: لمّا مرض معاویة رضی اللّه عنه مرضه الّذی مات فیه دعی ابنه یزید، فقال له:
یا بنیّ، إنّی قد کفیتک الشّدّ و التّرحال، و وطّأت لک الأمور، و ذلّلت لک الأعداء، و أخضعت لک رقاب العرب، و جمّعت لک ما لم یجمعه أحد، فانظر أهل الحجاز، فإنّهم أصلک فأکرم من قدم علیک منهم و تعهّد من غاب، و انظر أهل العراق فإن سألوک أن تعزل کلّ یوم عاملا، فافعل، فإنّ عزل عامل أیسر من أن یشهر مائة سیف، و انظر أهل الشّام و لیکونوا بطانتک فإن رابک من عدوّک شی‌ء، فانتصر بهم، فإذا أصبتهم فاردد أهل الشّام إلی بلادهم فإنّهم إن أقاموا بها تغیّرت أخلاقهم، و إنّی لست أخاف علیک أن ینازعک فی هذا الأمر إلّا أربعة من قریش: الحسین بن علیّ، و عبد اللّه بن عمر، و عبد اللّه ابن الزّبیر، و عبد الرّحمان بن أبی بکر رضی اللّه عنهما، فأمّا ابن عمر، فرجل قد وقذته العبادة و إذا لم یبق أحد غیره بایعک، و أمّا الحسین بن علیّ، فهو رجل خفیف و لن یترکه أهل العراق حتّی یخرجوه، فإن خرج و ظفرت به، فاصفح عنه، فإنّ له رحما ماسّة، و حقّا عظیما، و قرابة من محمّد صلوات اللّه علیه و سلامه، و أمّا ابن أبی بکر، فإن رأی أصحابه صنعوا شیئا صنع مثله، لیست له همّة إلّا فی النّساء و اللّهو، و أمّا الّذی یجثم لک جثوم الأسد، و یراوغک مراوغة الثّعلب، فإن أمکنته فرصة وثب. فذاک ابن الزّبیر، فإن هو وثب علیک، فظفرت به فقطّعه إربا إربا، و احقن دماء قومک ما استطعت.
و فی هذه الوصیّة دلیل علی ما سبق من وفور رغبته فی تدبیر الملک و شدّة کلفه بالرّئاسة «1».
ابن طقطقی، کتاب الفخری،/ 102- 103
__________________________________________________
(1)- و چون هنگام مرگ وی فرارسید، فرزندش یزید را وصی خود کرده، سخنانی بدو گوشزد نمودکه دلالت بر خردمندی و کاردانی و مردم‌شناسی او داشت؛ و لیکن یزید به هیچ‌یک از آنها عمل نکرد. من وصیت معاویه را به جهت استواری و درستیش در این‌جا نقل می‌کنم:
چون معاویه به مرضی که در آن درگذشت، مبتلا شد، فرزندش یزید را خواسته، بدو گفت: «ای-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 165
[أحداث سنة 60 ه] قال: فأفاق معاویة، و قال: یا بنیّ، إنّی صحبت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، فخرج لحاجته، فاتبعته بإداوة «1»، فکسانی أحد ثوبیه الّذی یلی جلده، فخبّأته لهذا الیوم، و أخذ رسول اللّه علیه الصّلاة و السّلام من أظافره، و شعره ذات یوم، فأخذته و خبّأته لهذا الیوم، فإذا أنا متّ، فاجعل ذلک القمیص دون کفنی ممّا یلی جلدی، و خذ ذلک الشّعر و الأظافر، فاجعله فی فمّی و علی عینی و مواضع السّجود منّی، فإن نفع شی‌ء، فذاک، و إلّا فإنّ اللّه غفور رحیم.
و هذه الرّوایة تدلّ علی أنّ یزید أدرکه قبل وفاته، و قد قیل: إنّه أوصی بها غیر یزید، و اللّه أعلم.
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 369
__________________________________________________
- فرزند! من هر رنجی را به جای تو کشیده‌ام. برای تو کارها را برقرار و دشمنان را خوار، و گردنکشان عرب را بی‌مقدار نموده‌ام. و چندان برایت گرد آورده‌ام که هیچ‌کس چنین گرد نیاورده. فرزند! به مردم حجاز توجه کن که ایشان اصل و ریشه توأند. هرکس از ایشان نزد تو آمد، وی را گرامی بدار و هرکس نیامد، عهده‌دارش باش. مردم عراق را زیر نظر گیر! چنانچه از تو بخواهند که هرروز عامل ایشان را عزل کنی، با ایشان موافقت کن که عزل عاملی آسانتر از کشیده شدن صد هزار شمشیر است. به مردم شام عنایت کن که ایشان دوست درونی توأند. هرگاه دشمنی سر برداشت از ایشان، یاری بجوی و چون کار دشمنت را ساختی، اهل شام را به وطنشان برگردان؛ زیرا اگر شامیان در سرزمین دیگر زیست کنند، اخلاقشان تغییر خواهد کرد.
من از هیچ‌کس بیم ندارم که در کار خلافت با تو نزاع کند، جز از چهار نفر از قریش و آنها عبارتند از:
حسین بن علی علیهما السّلام، و عبد اللّه بن عمر، و عبد اللّه بن زبیر، و عبد الرّحمان بن ابی بکر.
امّا عبد اللّه بن عمر مردی است که عبادت وی را از پای درآورده است. چنانچه کسی جز او باقی نماند، با تو بیعت خواهد کرد. و امّا حسین بن علی علیهما السّلام مردی است بی‌پروا. مردم عراق وی را رها نمی‌کنند تا به خروج وادارش سازند. دانسته باش که اگر حسین بن علی خروج کرد و تو بر او پیروز شدی، از وی درگذر؛ زیرا حسین با تو خویشی نزدیک دارد و دارای حقی بزرگ و هم وابسته به محمّد صلّی اللّه علیه و اله و سلّم است. و امّا عبد الرّحمان بن ابی بکر! اگر ببیند دوستانش کاری می‌کنند، او نیز می‌کند. وی هدفی جز زن و خوشگذرانی ندارد. امّا کسی که همچون شیر در کمین نشسته است و مانند روباه با تو به مکر و فریب می‌پردازد و اگر فرصتی دست دهد بر تو خواهد تاخت، همانا عبد اللّه بن زبیر است. اگر روزی عبد اللّه بر تو شورید و تو بر او ظفر یافتی، وی را پاره‌پاره کن؛ ولی تا می‌توانی خون مردم را مریز.»
چنان‌که پیداست، مضمون این وصیت حاکی از عنایت کامل معاویه به تدبیر سلطنت و عشق فراوان به ریاست می‌باشد.
گلپایگانی، ترجمه تاریخ فخری،/ 153- 154
(1)- الإداوة: إناء صغیر من جلد.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 166
الواقدی، حدّثنا ابن أبی سیرة، عن مروان بن أبی سعید بن المعلّی، قال: قال معاویة لیزید و هو یوصیه: اتّق اللّه، فقد وطّأت لک الأمر، و ولّیت من ذلک ما ولّیت، فإن یک خیرا، فأنا أسعد به، و إن کان غیر ذلک، شقیت به، فارفق بالنّاس، و إیّاک وجبه أهل الشّرف و التّکبّر علیهم. فی کلام طویل أورده ابن سعد. و روی یحیی بن معین عن عبّاس ابن الولید النّرسیّ- و هو من أقرانه- عن رجل، أنّ معاویة قال لیزید: إنّ أخوف ما أخاف شیئا عملته فی أمرک، و إنّ رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، قلّم یوما أظفاره و أخذ من شعره فجمعت ذلک، فإذا متّ فاحش به فمّی و أنفی. و روی عبد الأعلی بن میمون بن مهران عن أبیه: أنّ معاویة قال فی مرضه: کنت أوضئ رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یوما، فنزع قمیصه و کسانیه، فرقعته و خبّأت قلامة أظفاره فی قارورة، فإذا متّ، فاجعلوا القمیص علی جلدی، و اسحقّوا تلک القلامة و اجعلوها فی عینی، فعسی «1» اللّه أن یرحمنی ببرکتها. «2»
__________________________________________________
(1)- من هنا إلی قوله «ببرکتها» غیر موجود فی الأصل، فاستدرکته من تاریخ الأمم و الملوک.
(2)- معاویه در مرض الموت، یزید را بخواند و به او گفت: «ای پسر! زحمتها کشیدم و مملکت جهان را از برای تو صافی کردم و عرب را مسخر تو گردانیدم. اکنون وصیت می‌کنم که اهل حجاز را که اصل تو از آن‌جاست، نیکو داری، هرکه از ایشان پیش تو آید، او را تعظیم و تکریم واجب دانی؛ و آن‌که غایب باشد، چیزی فرستی و تعهد کنی. و اما اهل عراق اگر عزل عاملی و ترتیب دیگری التماس کنند، خلاف ایشان نکنی که عزل یک عامل آسانتر از آن باشد که صدهزار شمشیر را دفع کردن، و اهل شام بطانه تواند.
ایشان را یار و ناصر خود دانی و دشمنان را به معاونت ایشان دفع کنی؛ چون به مدد شامیان کاری برآید، نگذاری که ایشان در بلاد غربت باشند. چه اخلاق ایشان متبدّل شود و بر اخلاص و محبت معهود نمانند؛ و چهار تن از قریش ممکن است که با تو در خلافت خلاف کنند: حسین بن علی و عبد اللّه بن عمر و عبد اللّه بن زبیر و عبد الرّحمان بن ابی بکر. از آن جماعت، عبد اللّه عمر به عبادت مشغول است و می‌دانم که چون دیگران با تو بیعت کنند، او نیز بیعت کند؛ و حسین بن علی مردی سبک است و اهل عراق هرآیینه او را نگذارند که فارغ بنشیند و بر مخالفت تو دارند. اگر چنین باشد و بر حسین ظفر یابی، باید که او را عفو کنی و خویشاوندی نزدیک را که با پیغمبر دارد، تعظیم کنی و با او همان شیوه‌ورزی که من با علی کردم. و اما عبد الرّحمان بن ابی بکر مردی است عشرت‌دوست. او را به عطا و صلات مشغول داری، و عبد اللّه زبیر را اگر خروج کند، به هر طریق که توانی به دست آر و بکش! چه او طالب فرصت باشد و اگر بیابد، تو را امان ندهد.»
و معاویه چون این وصیت بکرد، یزید را پیش بخواند و در گوش او بگفت: «چون من درگذرم، باید عمروعاص را بخوانی و بگویی که پدرم وصیت کرده است که او را تو به دست خویش در لحد نهی. چه-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 167
الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 323
فدعا ابنه یزید، و قال: یا بنیّ إنّی قد کفیتک الرّحلة و التّرحال، و وطّأت لک الأمور، و أخضعت لک رقاب العرب، و جمعت لک ما لم یجمعه أحد، و إنّی لا أخاف علیک أن ینازعک هذا الأمر الّذی انتسب لک إلّا أربعة نفر من قریش، الحسین بن علیّ، و عبد اللّه ابن عمر، و عبد اللّه بن الزّبیر، و عبد الرّحمان بن أبی بکر، فأمّا ابن عمر، فرجل قد وقذته العبادة و إذا لم یبق غیره بایعک، و أمّا الحسین، فإنّ أهل العراق لم یدعوه حتّی یخرجوه، فإن خرج علیک فظفرت به فاصفح عنه، فإنّ له رحما ماسّة «1»، و حقّا عظیما، و أمّا ابن أبی بکر، فإن رأی أصحابه صنعوا شیئا صنع مثله، و لیس له همّة إلّا فی النّساء، و أمّا الّذی یجثم لک جثوم الأسد و یراوغک روغان الثّعلب، و إذا أمکنته فرصة وثب، فذاک ابن الزّبیر، فإن هو فعلها بک و قدرت علیه فقطّعه إربا إربا. هذا حدیث الطّبریّ عن هشام «1» و له عن هشام «1» من طریق آخر، قال: لمّا حضرت وفاة معاویة سنة ستّین کان یزید غائبا، فدعا بالضّحّاک بن قیس الفهریّ، و کان صاحب شرطته و مسلم بن عقبة المریّ «1»، فقال: أبلغا یزید وصیّتی، انظر أهل الحجاز، فإنّهم أهلک فأکرم من قدم إلیک منهم، و تعاهد من غاب، و انظر أهل العراق فإن سألوک أن تعزل عنهم کلّ یوم عاملا، فافعل، فإنّ عزل عامل أخفّ من أن یشهر علیک مائة ألف سیف، و انظر أهل الشّام فلیکونوا بطانتک و عیبتک، و إن رابک شی‌ء من عدوّهم فانتصر بهم، فإذا أصبتم فاردد أهل الشّام إلی بلادهم، فإنّهم إن قاموا بغیر بلادهم تغیّرت أخلاقهم، و لست أخاف علیک من
__________________________________________________
- گفته است، ما هردو این جهان باهم بودیم؛ بدان جهان نیز به معاونت یکدیگر رویم و چون از دفن فارغ شود، شمشیر بکش و از او بیعت خواه! اگر قبول کرد، فهو المراد، و الّا او را به شمشیر، همخوابه من گردان!»، یزید این وصیت را رعایت کرد و با عمروعاص ماجرا بازگفت. عمرو بگریست و به وقت دفن، معاویه را به دست خویش در لحد نهاد و چون خواست از گور برآید، شمشیر کشید و بیعت خواست.
عمروعاص گفت: «عقل تو به این دقیقه نرسد. او تو را تعلیم داده است.»
آنگاه گفت: «اتمکر و أنت فی هذه الحالة.» و ناچار بیعت کرد و از گور برآمد. عقلا این لطیفه را از کمال دهاء و کیاست معاویه دانستند.
هندو شاه، تجارب السلف،/ 62- 63
(1)- [فی المطبوع: «ما مثله» و «هاشم» و «عتبة المزنیّ»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 168
قریش إلّا ثلاثا. و لم یذکر فی هذا الطّریق عبد الرّحمان بن أبی بکر، و قال فی ابن عمر: قد وقذه الدّین فلیس ملتمسا شیئا قبلک، و قال فی الحسین: و لو أنّی صاحبه عفوت عنه، و أنا أرجو أن یکفیک اللّه بمن قتل أباه، و خذل أخاه، و قال فی ابن الزّبیر: إذا شخص إلیک فألبد له، إلّا أن یلتمس منک صلحا، فاقبل، و احقن دماء قومک ما استطعت. «1»
__________________________________________________
(1)- پسرش یزید را فراخواند و گفت: «ای فرزند! من بار تو را بستم و حرکت تو را آسان ساختم و کارها را به فرمان تو آوردم و اعراب را در برابر تو به خضوع واداشتم. و برای تو چیزی فراهم کردم که هیچ‌کس برای دیگری فراهم نکرده بود. من از هیچ‌کس که در این فرمانروایی به خلاف تو برخیزد، بیم ندارم؛ مگر از چهار کس از قریش، حسین بن علی و عبد اللّه بن عمر و عبد اللّه بن الزّبیر و عبد الرّحمان بن ابی بکر. اما عبد اللّه بن عمر، او را عبادت درهم کوفته است؛ چون جز او کسی باقی نماند، با تو بیعت خواهد کرد. اما حسین بن علی را مردم عراق رها نخواهند کرد تا او را وادارند که بر تو خروج کند. اگر خروج کرد و تو بر او غلبه یافتی، از او درگذر؛ زیرا در خویشاوندی به پیامبر، کس همانند او نیست و او را حقی عظیم است. اما عبد الرّحمان بن ابی بکر. او به اصحابش می‌نگرد. هرچه آنان کردند، او نیز چنان کند و او را جز زنان قصد و آهنگی نیست. اما آن‌که چون شیر در کمین نشیند و چون روباه حیله کند و چون فرصتی یابد، بر تو جهد، عبد اللّه بن الزبیر است. اگر چنین کرد و بر او ظفر یافتی، تکه‌تکه‌اش کن.»
این‌که گفتم، روایت طبری است از هاشم.
طبری از هاشم به اسناد دیگری روایت کرده که چون در سال 60 معاویه را مرگ فرارسید، یزید غایب بود. او ضحّاک بن قیس الفهری، رئیس شرطه خود و مسلم بن عقبة المری را فراخواند و گفت:
وصیت مرا به یزید برسانید: «در مردم حجاز بنگر! ایشان خاندان و خویشاوندان تو هستند. از آن میان، آن‌کس که نزد تو آید، گرامی دار و با آن‌که نیاید، نیکی کن. و در مردم عراق نظر کن. اگر از تو خواستند که یکی از حکامشان را عزل کنی، چنان کن، زیرا عزل یک حاکم آسانتر است از این‌که صد هزار شمشیر به جانب تو آخته آید. اما در مردم شام نظر کن. اینان به منزله بطانه و رازداران تواند. اگر از دشمنی بیمناک گشتی، از آنان یاری بجوی و چون پیروز شدی، مردم شام را به بلاد خودشان بازگردان؛ زیرا اینان اگر در سرزمینی دیگر سکونت گزینند، اخلاقشان دگرگون شود. اما از قریش، از جانب سه تن بر تو بیمناکم- در این روایت طبری از عبد الرّحمان بن ابی بکر نام نبرده است- یکی ابن عمر. او سخت دربند دین خویش است و پیش از تو نیز، چیزی از کسی نمی‌خواست. دیگر حسین بن علی، اگر من با او روبه‌رو می‌شدم، از او گذشت می‌کردم. من امید بدان دارم که خدا به آنان که پدرش را کشتند و برادرش را واگذاشتند، تو را در برابر او کفایت کند. سوم ابن الزبیر اگر او بر تو تاخت آورد، بر خاکش بیفکن و اگر از تو خواست که با او صلح کنی، بپذیر و تا می‌توانی مگذار خون یارانت ریخته شود.» آیتی، ترجمه تاریخ ابن خلدون، 2/ 26- 27
به اتفاق مورخین در سنه ستین از هجرت سید المرسلین معاویه به مرض موت گرفتار گشت و دست قضا روزنامه دولتش را درنوشت و در آن ایام که پهلو بر بستر ناتوانی داشت به تجدید بیعت یزید پرداخت-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 169
ابن خلدون، التّاریخ، 3/ 18- 19
إلی أن دنا من معاویة الموت، أوصی إلی ابنه یزید، و کان غائبا، و کتب له کتابا، یذکر فیه: اعلم یا بنیّ، إنّی قد وطّأت لک البلاد، و ذلّلت لک الرّقاب الشّداد، و لست أخشی علیک إلّا من أربعة أنفر، فإنّهم لا یبایعونک علی هذا الأمر. و ذکر منهم الحسین، و دفع الکتاب إلی الضّحّاک بن قیس، و أمره أن یوصله إلی یزید عند قدومه من غیبته.
الطّریحی، المنتخب، 2/ 418
__________________________________________________
- و خاطر از حکومت آن بالکل فارغ ساخت و در آن اوان پیوسته او را نصیحت می‌نمود و در باب تمشیت امور ریاست وصیتها می‌فرمود. از آن جمله روزی گفت که: «ای پسر! ملک بر تو راست کردم و سر گردنکشان عرب را به حلقه اطاعت تو درآوردم و بعد از من هیچ‌کس با تو خلاف نورزد، مگر حسین بن علی المرتضی و عبد اللّه بن عمر و عبد الرّحمان بن ابی بکر و عبد اللّه بن زبیر رضی اللّه عنهم. امّا حسین بن علی مردی تنگ‌روی و خفیف است و اهل عراق او را نخواهند گذاشت که خروج نکند. باید که چون بر وی ظفر یابی از وی عفو کنی؛ زیرا که نبیره پیغمبر صلی اللّه علیه و سلم است و ما این مقام را به برکت آن حضرت یافته‌ایم.
و عبد اللّه بن عمر مردی است به عبادت مشغول و او خلافت قبول نکند، مگر وقتی که تمام اهل عالم طالبش باشند و این معنی هرگز میسر نشود. پسر ابو بکر را همتی نیست و به مصاحبت زنان مشغول است. از وی باک مدار و به ایثار درم و دینار خاطر او را به دست آر؛ اما عبد اللّه بن زبیر مانند روباه به حیله و تدبیر درآید و اگر فرصت یابد، مثل شیر حمله نماید. اگر مطیع شود و اگر نشود، هرگاه به دست افتد، او را پاره پاره کن.»
و بعضی گفته‌اند که یزید در وقت فوت پدر خود، به شکار رفته بود و معاویه این سخنان را به ضحّاک بن قیس و مسلم بن عقبه گفت تا بدو رسانیدند.
در تاریخ گزیده مزبور است که معاویه در حین رحلت به دار جزا با یکی از خواص خود گفت که:
«بر خود از این سه گناه بزرگتر نمی‌دانم: اول آن‌که در امر خلافت که حق عترت حضرت رسالت بود، طمع کردم و مملکت را به تقلّب گرفتم. دوم زوجه امام حسن را فریفتم تا او را زهر داد. سیم آن‌که یزید را ولیعهد گردانیدم و در جمع این امور نظر بر تمشیت مهم یزید داشتم.»
حافظ ابرو در تاریخ خود آورده است که عجیبتر از همه آن‌که بعضی از اهل اسلام معاویه را در خلافت أمیر المؤمنین علی علیه السّلام مجتهد می‌پندارند و زبان از طعن او کوتاه می‌دارند و این معنی از آن طایفه غایت تغافلست و نهایت تجاهل و این قطعه که به انوری منسوب است بعد از سخن مذکور در آن کتاب مسطور است. نظم داستان پسر هند مگر نشنیدی* که ازو وز سه کس او به پیمبر چه رسید* پدر او لب و دندان پیمبر بشکست* مادر او جگر عم پیمبر بمکید* او بناحق حق داماد پیمبر بگرفت* پسر او سر فرزند پیمبر ببرید* بر چنین قوم تو لعنت نکنی، شرمت باد* لعنة اللّه یزیدا و علی آل یزید.
خواند امیر، حبیب السّیر، 2/ 124- 125
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 170
و روی الکلینیّ فی حدیث: أنّ معاویة لمّا حضرته الوفاة مرض مرضا شدیدا، و کان یزید (لعنة اللّه) غائبا عنه، و ذکر أنّه کان والیّا علی حمص، فدعا بدواة و بیاض، و کتب إلیه کتابا یقول فیه: بسم اللّه الرّحمن الرّحیم أمّا بعد، فإنّ اللّه تعالی خلق کلّ شی‌ء لمیقات یوم معلوم، و أجل محتوم، و لو خلّد فی هذه الدّنیا أحد لکان سیّد الأوّلین و الآخرین محمّد بن عبد اللّه صلّی اللّه علیه و اله أولی بالبقاء، یا بنیّ أوصیک بوصیّة فأنت بخیر ما دمت علی حفظها، أوصیک بأهل الشّام، فإنّهم منک و أنت منهم، فمن قدم علیک منهم فأکرمه، و من غاب فاطّلع علی خبره، فإذا دهمک عدوّ فسر بهم، فإذا ظفرت فردّهم إلی بلدهم، فإذا أقاموا فی غیر أوطانهم تخلّقوا بغیر أخلاقهم، و من قدم علیک من الحجاز فاستوص به خیرا، و انظر یا بنیّ إلی أهل العراق فی أمورهم، فإنّ سألوک أن تعزل عنهم فی کلّ یوم عاملا فاعمل، فإنّ ذلک أهون من شقّ العصا علی السّلطان، و اعلم یا بنیّ أنّی قد وطّأت لک البلاد، و ذلّلت لک العباد، و لست أخشی علیک إلّا من أربعة رجال، فإنّهم لا یبایعونک و ینازعونک فی هذا الأمر، أوّلهم: عبد الرّحمان بن أبی بکر، فإنّه صاحب دنیا، فمدّه بدنیاه، و دعه و ما یرید، فإنّه یصیر لا لک و لا علیک، و الثّانی: عبد اللّه بن عمر رضی اللّه عنه، فإنّه صاحب قرآن و محراب، و قد تخلّی عن الدّنیا، و رغب فی الآخرة، و لا أظنّ ینازعک فی هذا الأمر و لا یریده، و الثّالث: عبد اللّه بن الزّبیر، سیراوغک مراوغة الثّعلب، و یجثو لک جثوة الأسد، فإن حاربک فحاربه، و إن سالمک فسالمه، و إن أشار علیک فأقبل منه مشورته، و الرّابع: الحسین بن علیّ علیه السّلام فإنّ النّاس تدعوه حتّی یخرج علیک، فإن ظفرت به فاحفظ قرابته من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله، و اعلم یا بنیّ أنّ أباه خیر من أبیک، و جدّه خیر من جدّک، و أمّة خیر من أمّک، و للمرء ما بقلبک، و هذه وصیّتی إلیک و السّلام.
و طوی الکتاب و سلّمه للضّحّاک بن قیس الفهریّ و أمره أن یسلّمه إلی ولده (لعنه اللّه).
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 7- 8
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 171

و خرج یزید من یومه ذلک إلی موضع، یقال له: حوّارین «1» التّثنیة «2» مقتصدا للصّید، و قال للضّحّاک «3» بن قیس: انظر لا تخف علیّ شیئا «4» من أمر أمیر المؤمنین.
ابن أعثم، الفتوح، 4/ 265
قال: و کان یزید خرج من یومه ذلک إلی حوران موضع من الشّام، لیتصیّد هنالک، و قال للضّحّاک بن قیس: انظر لا تخف علیّ شیئا من أمر أمیر المؤمنین.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 177
__________________________________________________
(1)- فی النّسخ: حوراره- کذا، و التّصحیح من الطّبریّ.
(2)- [فی المطبوع: «الثّنیة»].
(3)- فی النّسخ: الضّحّاک.
(4)- فی د: شی‌ء.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 172

و توفّی معاویة لیلة النّصف من رجب سنة ستّین، و بایع النّاس لیزید.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 55- عنه: ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 199، تهذیب ابن بدران، 4/ 327، مختصر ابن منظور، 7/ 138؛ ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2607، الحسین بن علیّ،/ 66؛ المزّی، تهذیب الکمال، 6/ 414؛ ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 162
فلمّا توفّی معاویة- رحمه اللّه- للنّصف من رجب سنة ستّین، و ولی یزید بن معاویة الأمر بعده.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 368، أنساب الأشراف، 3/ 155
حدّثنی عبّاس بن هشام الکلبیّ، عن أبیه، عن عوانة و غیره قالوا: توفّی معاویة للنصف من رجب سنة ستّین و له اثنتان و ثمانون سنة.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 5/ 161
و توفّی مستهلّ رجب (و یقال) للنّصف من رجب سنة 60 و هو ابن سبع و سبعین سنة (و یقال) ثمانین سنة. «1»
الیعقوبی، التّاریخ، 2/ 213
و فی هذه السّنة [سنة 60 ه] هلک معاویة بن أبی سفیان بدمشق، فاختلف فی وقت وفاته بعد إجماع جمیعهم علی أنّ هلاکه کان فی سنة ستّین من الهجرة، و فی رجب منها، فقال هشام بن محمّد: مات معاویة لهلال رجب من سنة ستّین.
و قال الواقدیّ: مات معاویة للنّصف من رجب.
و قال علیّ بن محمّد: مات معاویة بدمشق سنة ستّین یوم الخمیس لثمان بقین من رجب؛ حدّثنی بذلک الحارث عنه.
و توفّی معاویة فی رجب سنة ستّین، و کانت خلافته تسع عشرة سنة و ثلاثة أشهر.
و حدّثنی الحارث، قال: حدّثنا محمّد بن سعد، قال: أخبرنا محمّد بن عمر، قال:
حدّثنی یحیی بن سعید بن دینار السّعدیّ، عن أبیه، قالوا: توفّی معاویة لیلة الخمیس للنّصف من رجب سنة ستّین، و کانت خلافته تسع عشرة سنة و ثلاثة أشهر و سبعة
__________________________________________________
(1)- و در غرّه رجب و به قولی نیمه رجب سال 60 در سن هفتاد و هفت سالگی و به قولی هشتاد سالگی درگذشت.
آیتی، ترجمه تاریخ یعقوبی، 2/ 174
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 173
و عشرین یوما.
و حدّثنی عمر، قال: حدّثنا علیّ، قال: بایع أهل الشّام معاویة بالخلافة فی سنة سبع و ثلاثین فی ذی القعدة حین تفرّق الحکمان، و کانوا قبل بایعوه علی الطّلب بدم عثمان، ثمّ صالحه الحسن بن علیّ، و سلّم له الأمر سنة إحدی و أربعین، لخمس بقین من شهر ربیع الأوّل، فبایع النّاس جمیعا معاویة، فقیل: عام الجماعة؛ و مات بدمشق سنة ستّین، یوم الخمیس لثمان بقین من رجب. و کانت ولایته تسع عشرة سنة و ثلاثة أشهر و سبعة و عشرین یوما.
قال: و یقال: کان بین موت علیّ علیه السّلام و موت معاویة تسع عشرة سنة و عشرة أشهر و ثلاث لیال.
و قال هشام بن محمّد: بویع لمعاویة بالخلافة فی جمادی الأولی سنة إحدی و أربعین، فولی تسع عشرة سنة و ثلاثة أشهر إلّا أیّاما، ثمّ مات لهلال رجب من سنة ستّین.
و اختلفوا فی مدّة عمره، و کم عاش؟ فقال بعضهم: مات یوم مات و هو ابن خمس و سبعین سنة.
* ذکر من قال ذلک:
حدّثنی عمر، قال: حدّثنا محمّد بن یحیی، قال: أخبرنی هشام بن الولید، قال: قال ابن شهاب الزّهریّ: سألنی الولید عن أعمار الخلفاء، فأخبرته أنّ معاویة مات و هو ابن خمس و سبعین سنة؛ فقال: بخ بخ! إنّ هذا لعمر.
و قال آخرون: مات و هو ابن ثلاث و سبعین سنة.
* ذکر من قال ذلک:
حدّثنی عمر، قال: حدّثنی أحمد بن زهیر، قال: قال علیّ بن محمّد: مات معاویة و هو ابن ثلاث و سبعین؛ قال: و یقال ابن ثمانین سنة.
و قال آخرون: توفّی و هو ابن ثمان و سبعین سنة.
* ذکر من قال ذلک:
حدّثنی الحارث، قال: حدّثنا محمّد بن سعد، قال: أخبرنا محمّد بن عمر، قال: حدّثنی یحیی بن سعید بن دینار، عن أبیه، قال: توفّی معاویة و هو ابن ثمان و سبعین سنة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 174
و قال آخرون: توفّی و هو ابن خمس و ثمانین سنة، حدّثت بذلک عن هشام بن محمّد أنّه کان یقوله عن أبیه. «1»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 323- 325
قال: و توفّی معاویة من الغد و لیس یزید بحضرته، و کان ملکه تسع عشرة سنة و ثلاثة أشهر، و توفّی بدمشق یوم الأحد لأیّام خلت من رجب سنة ستّین، و هو ابن ثمان و سبعین سنة- و اللّه أعلم.
ابن أعثم، الفتوح، 4/ 265
توفّی معاویة فی سنة ستّین من الهجرة، و عهد إلی اللّعین ابنه یزید لعنه اللّه، فملک بعد أبیه «2».
المسعودی، إثبات الوصیّة،/ 126
__________________________________________________
(1)- در این سال، معاویه بن ابی سفیان به دمشق بمرد. در وقت وفات وی اختلاف کرده‌اند، اما اتفاق هست که به سال شصتم هجرت بود و ماه رجب.
واقدی گوید: معاویه در نیمه ماه رجب مرد.
علی بن محمد گوید: روز پنج‌شنبه هشت روز مانده از ماه رجب بود.
وی در رجب سال شصتم بمرد. مدت خلافتش نوزده سال و سه ماه بود.
سعید بن دینار سعدی گوید: معاویه شب پنج‌شنبه نیمه رجب سال شصتم بمرد و مدت خلافتش نوزده سال و سه ماه و بیست و هفت روز بود.
علی بن محمد گوید: مردم شام به سال سی و هفتم، ماه ذیقعده، به هنگام جدایی حکمان با معاویه بیعت خلافت کردند. پیش از آن با وی بیعت کرده بودند که انتقام خون عثمان را بگیرد. سپس به سال چهل و یکم پنج روز مانده از ماه ربیع الاول حسن بن علی با وی بیعت کرد و کار را به او سپرد و همه مردم با وی بیعت کردند و این را سال جماعت گفتند.
مرگ معاویه به سال شصتم، روز پنج‌شنبه، هشت روز مانده از رجب به دمشق رخ داد و مدت حکومتش نوزده سال و دو ماه و سه روز بود.
هشام بن محمد گوید: در جمادی الاول سال چهل و یکم با معاویه بیعت خلافت کردند. مدت حکومت وی نوزده سال و سه ماه چند روز کم بود. مرگش اول رجب سال شصتم بود.
در مدت عمر معاویه اختلاف کرده‌اند: بعضیها گفته‌اند، هنگام مرگ هفتاد و پنج‌ساله بود.
ابن شهاب زهری گوید: ولید مدت عمر خلیفگان را از من پرسید. گفتم: «معاویه به هنگام مرگ هفتاد و پنج سال داشت.»
ولید گفت: «به‌به! عمر یعنی این».
علی بن محمد گوید: وقتی معاویه بمرد، هفتاد و سه‌ساله بود و به قولی هشتادساله و به قولی هفتاد و هشت‌ساله بود.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2889- 2890
(2)- معاویه در سنه 60 هجری وفات یافت و یزید را ولیعهد قرار داد.
نجفی، ترجمه اثبات الوصیّة،/ 302
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 175
مات یوم الخمیس لثمان بقین من رجب سنة ستّین، و قد قیل: إنّ معاویة مات للنّصف من رجب من هذه السّنة، و کان له یوم توفّی ثمان و سبعون سنة.
ابن حبّان، الثّقات (السّیرة النّبویّة)، 2/ 305- 306، السّیرة النّبویّة (ط بیروت)،/ 554
حدّثنا «1» أبو الزّنباع روح بن الفرح، ثنّا یحیی بن بکیر، حدّثنی اللّیث بن سعد، قال:
توفّی معاویة رضی اللّه عنه فی رجب لأربع لیال، خلت منه و استخلف یزید سنتین «2».
الطّبرانی، المعجم الکبیر، 3/ 108 رقم 2803، مقتل الحسین،/ 38- عنه: الشّجری، الأمالی، 1/ 185
مات معاویة و ذلک للنّصف من رجب سنة ستّین من الهجرة «3».
المفید، الإرشاد، 2/ 30- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 324؛ البحرانی، العوالم، 17/ 173؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 206؛ الأعرجیّ، مناهل الضّرب،/ 383؛ القمی، نفس المهموم،/ 64؛ السّماوی، إبصار العین،/ «3»؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 587، لواعج الأشجان،/ 23؛ المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 136؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 146
و فی الیوم الثانی عشر منه [شهر رجب] سنة ستّین من الهجرة کان هلاک معاویة بن أبی سفیان (لعنه اللّه).
المفید، مسارّ الشّیعة (من مجموعة نفیسة)،/ 70
مات معاویة، و ذلک فی النّصف من رجب سنة ستّین.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 222
فتوفّی معاویة فی غد ذلک الیوم، و لیس یزید عنده، فکان ملکه تسع عشرة سنة و ثلاثة أشهر، و توفّی بدمشق یوم الأحد لأیّام خلت من شهر رجب سنة ستّین و هو ابن ثمان و سبعین سنة.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 177
__________________________________________________
(1)- [و فی الأمالی مکانه: «قال: أخبرنا أبو بکر محمّد بن عبد اللّه بن ریذة قراءة علیه بأصفهان، قال:
أخبرنا أبو القاسم سلیمان بن أحمد بن أیوب الطّبرانیّ، قال حدّثنا ...»].
(2)- [الأمالی: «ستّین»].
(3)- معاویه در سال شصت هجری نیمه ماه رجب از این جهان رخت بربست.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 30
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 176
أخبرنا عبد الرحمان بن محمّد، قال: أخبرنا أحمد بن علیّ بن ثابت، قال: أخبرنا أبو الفضل، قال: أخبرنا عبد اللّه بن جعفر، قال: حدّثنا یعقوب بن سفیان، قال: حدّثنی یحیی بن عبد اللّه، عن بکیر، عن اللّیث قال:
توفّی معاویة فی رجب لأربع لیال خلت من سنة ستین، و کانت خلافته عشرین سنة و خمسة أشهر.
و قیل: تسع عشرة سنة و ثلاثة أشهر.
قال الواقدیّ: و سبعة و عشرین یوما.
و اختلفوا فی مدّة عمره، فقال الزّهری: خمسة و سبعون، و قیل: ثمان و سبعون، و قال المدائنیّ: ثلاث و سبعون، و قیل: ثمانون، و قیل: خمس و ثمانون.
ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 333
[أحداث سنة 60 ه] ثمّ مات بدمشق لهلال رجب. و قیل: للنّصف منه، و قیل: لثمان بقین منه، و کان ملکه تسع عشرة سنة و ثلاثة أشهر و سبعة و عشرین یوما مذ اجتمع له الأمر و بایع له الحسن بن علیّ. و قیل: کان ملکه تسع عشرة سنة و ثلاثة أشهر، و قیل:
و ثلاثة أشهر إلّا أیّاما. و کان عمره خمسا و سبعین سنة، و قیل: ثلاثا و سبعین سنة، و قیل:
توفّی و هو ابن ثمان و سبعین سنة، و قیل: خمس و ثمانین. «1»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 260
مات معاویة بن أبی سفیان فی النّصف من رجب سنة ستّین من الهجرة، و استخلف ولده یزید.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 9
إلی أن توفّی معاویة، و قام یزید فی سنة ستّین.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 134
__________________________________________________
(1)- معاویه در دمشق مرد و مرگ او در آغاز ماه رجب بود. گفته شده در نیمه همان بود و باز گفته شد: هشت روز مانده به آخر رجب درگذشت. مدت خلافت او نوزده سال و سه ماه و بیست و هفت روز بود و آن مدت از تاریخ استقرار کار و بیعت حسن بن علی بود. سن او هفتاد و پنج سال بود. گفته شده هفتاد و سه سال بود و باز گفته شد که هنگام مرگ هفتاد و هشت سال داشت و باز روایت شده که هشتاد و پنج سال بوده.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 90
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 177
السّنة السّتّون وفاة معاویة، و ملک یزید الخلافة.
الحموی، التاریخ المنصوری،/ 75
و توفّی معاویة فی السّنة السّتّون. «1»
ابن طقطقی، کتاب الفخری،/ 102
کانت وفاته بدمشق فی شهر رجب من هذه السّنة [سنة 60 ه]، قیل: فی مستهلّه، و قیل: فی النّصف منه، و قیل: لأربع بقین منه، و قیل: فی یوم الخمیس لثمان بقین من شهر رجب سنة تسع و خمسین «2».
اًلنّویری، نهایة الإرب، 20/ 364
و قال أبو معشر و غیره: مات معاویة فی رجب سنة ستّین، و قیل: إنّه عاش سبعا و سبعین سنة.
الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 324
و مات معاویة فی نصف رجب [عن ابن سعد].
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 198
(سنة ستّین)
(توفّی) معاویة بن أبی سفیان فی رجب منها بدمشق، و له ثمان و سبعون سنة ولی الشّام لعمر و لعثمان رضی اللّه عنه عشرین سنة و ولی الملک بعد علیّ رضی اللّه عنه عشرین سنة أخری.
الیافعی، مرآة الجنان، 1/ 131
و توفّی بدمشق فی نصف رجب، و قیل: فی مستهلّ رجب سنة ستّین، و اختلف فی عمره فقیل: ثمانون، و قیل: خمس و سبعون سنة، و قیل: خمس و ثمانون سنة، و قیل: ثمان و ثمانون، و قیل: تسعون، و کانت خلافته منذ خلص له الأمر تسع عشرة سنة و ثلاثة أشهر و خمسة أیّام، و کان أمیرا و خلیفة أربعین سنة منها أربع سنین فی خلافة عمر رضی اللّه تعالی عنه، و اللّه أعلم.
الدّمیری، حیاة الحیوان، 1/ 86- 87
(وفاة معاویة) و توفّی معاویة سنة ستّین.
(و توفّی فی منتصف رجب) و یقال: جمادی لتسع عشرة سنة و أشهر من ولایته. «3»
__________________________________________________
(1)- معاویه در سال شصت هجری درگذشت.
گًلپایگانی، ترجمه تاریخ فخری،/ 153
(2)- و وفات معاویه در سنه ستین هجری بود.
هندو شاه، تجارب السّلف،/ 63
(3)- معاویه در سال 60 بمرد.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 178
ابن خلدون، التّاریخ، 3/ 18، 19
إنّ معاویة لمّا استخلف ولده یزید و ذلک فی سنة ستّ و خمسین، ثمّ مات معاویة فی سنة ستّین.
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 181
توفّی معاویة خلیفة الوقت بدمشق فی غرّة رجب، و فی سیرة مغلطای لثمان بقین من رجب سنة ستّین.
الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 330- 331
ثمّ إنّه لم یلبث حتّی هلک، و ذلک لیلة النّصف من رجب سنة ستّین من الهجرة، و ضجّت دمشق لموته (لعنه اللّه).
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 8
__________________________________________________
- معاویه در نیمه رجب و به قولی در ماه جمادی الاولی از دنیا برفت. نوزده سال و چند ماه حکومت کرد.
آیتی، ترجمه تاریخ ابن خلدون، 2/ 26، 27
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 179

قال: و ذکروا: أنّ نافع بن جبیر، قال: إنّی بالشّام یوم موت معاویة، و کان یزید غائبا، و استخلف معاویة الضّحّاک بن قیس بعده، حتّی یقدم یزید، فلمّا مات معاویة، خرج الضّحّاک علی النّاس، فقال: لا یحملنّ الیوم نعش أمیر المؤمنین إلّا قرشیّ. قال: فحملته قریش ساعة. ثمّ قال أهل الشّام: أصلح اللّه الأمیر، اجعل لنا من أمیر المؤمنین نصیبا فی موته، کما کان لنا فی حیاته. قال: فاحملوه. فحملوه، و ازدحموا علیه، حتّی شقّوا البرد الّذی کان علیه صدعین.
ابن قتیبة، الإمامة و السّیاسة، 1/ 174
ثمّ قضی، فأقبل الضّحّاک بن قیس، حتّی أتی المسجد الأعظم، فصعد المنبر و معه أکفان معاویة، فقال: أیّها النّاس، إنّ معاویة بن أبی سفیان کان عبدا من عباد اللّه، ملّکه علی عباده، فعاش بقدر و مات بأجل، و هذه أکفانه کما ترون، نحن مدرجوه فیها، و مدخلوه قبره، و مخلّون بینه و بین ربّه، فمن أحبّ منکم أن یشهد جنازته فلیحضر بعد صلاة الظّهر. ثمّ نزل و تفرّق النّاس، حتّی إذا صلّوا الظّهر اجتمعوا و أصلحوا جهازه، و حملوه حتّی واروه. «1»
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 228
و خرج الضّحّاک بن قیس لمّا مات معاویة فوضع أکفانه علی المنبر، ثمّ قال: إنّ معاویة کان ناب العرب و حبلها، و قد مات و هذه أکفانه، و نحن مدرجوه فیها، و موردوه قبره، ثمّ هو آخر اللّقاء. و صلّی علیه الضّحّاک بن قیس الفهریّ لغیبة یزید فی ذلک الوقت، و دفن
__________________________________________________
(1)- ضحّاک بن قیس درحالی‌که کفن معاویه را همراه داشت، به مسجد بزرگ دمشق آمد و به منبر رفت و چنین گفت: «ای مردم، معاویة بن ابو سفیان! بنده‌ای از بندگان خدا بود که خداوند او را بر بندگان خود پادشاهی داد و به اندازه زندگی کرد و به اجل از دنیا رفت. این، همان‌گونه که می‌بینید، کفن اوست که ما او را در آن خواهیم پوشاند و او را وارد گورش می‌کنیم و او را با خدایش وامی‌گذاریم و هرکس از شما دوست دارد در تشییع جنازه‌اش شرکت کند، پس از نماز ظهر حاضر شود.»
مردم پراکنده شدند و چون نماز ظهر گزاردند، جمع شدند و جنازه معاویه را تجهیز کردند و بردند و به خاکش کردند.
دامغانی، ترجمه اخبار الطوال،/ 274
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 180
بدمشق. «1»
الیعقوبی، التّاریخ، 2/ 213
[أحداث سنة 60 ه] حدّثنی أحمد بن زهیر، عن علیّ بن محمّد، قال: صلّی علی معاویة الضّحّاک بن قیس الفهریّ، و کان یزید غائبا حین مات معاویة.
و حدّثت عن هشام بن محمّد، عن أبی مخنف، قال: حدّثنی عبد الملک بن نوفل بن مساحق بن عبد اللّه بن مخرمة، قال «2»: لمّا مات معاویة خرج الضّحّاک بن قیس «3» حتّی صعد المنبر و أکفان معاویة علی یدیه تلوح، فحمد اللّه و أثنی علیه، ثمّ قال: إنّ «4» معاویة کان عود العرب، و حدّ العرب، قطع اللّه عزّ و جلّ به الفتنة، و ملّکه علی العباد، و فتح به البلاد. ألا إنّه قد مات «5»، فهذه أکفانه، فنحن مدرجوه فیها، و مدخلوه قبره، و مخلّون بینه و بین عمله، ثمّ هو البرزخ إلی یوم القیامة، فمن کان منکم یرید أن یشهده فلیحضر عند الأولی «6». «7»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 327- 328- عنه: بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 110- 111
__________________________________________________
(1)- چون معاویه مرد، ضحاک بن قیس بیرون آمد و کفن او را روی منبر گذاشت و سپس گفت:
«همانا معاویه سرور عرب و هوشمند عرب بود و اکنون مرده است. و این کفنی است که او را در میان آن می‌نهیم و به گور می‌فرستیم و آخرین دیدار همین است.»
ضحاک بن قیس فهری بر معاویه نماز گزارد؛ چه یزید در آن موقع نبود. معاویه در دمشق به خاک سپرده شد.
آیتی، ترجمه تاریخ یعقوبی، 2/ 17
(2)- [من هنا حکاه عنه فی بحر العلوم].
(3)- [زاد فی بحر العلوم: «من عنده، و هو لا یکلّم أحدا»].
(4)- [بحر العلوم: «أیّها النّاس، إنّ ...»].
(5)- [بحر العلوم: «قد ذاق الموت»].
(6)- [حکاه مثله البلاذری فی جمل من أنساب الأشراف، 5/ 161- 162].
(7)- علی بن محمّد گوید: ضحاک بن قیس فهری بر معاویه نماز کرد که به وقت مرگ وی، یزید حاضر نبود.
عبد الملک بن نوفل گوید: وقتی معاویه بمرد، ضحاک بن قیس بیامد و به منبر رفت. کفنهای معاویه را به دست داشت. حمد خدای گفت و ثنای وی کرد. آن‌گاه گفت: «معاویه شاخص عرب بود و نیروی عرب.
خدا عز و جل به وسیله وی فتنه را از میان برداشت و او را بر بندگان خویش حکومت داد و به وسیله او ولایتها گشود. اما او بمرد و این کفنهای اوست که وی را در آن می‌پیچیم و در قبرش می‌نهیم و او را با عملش وامی‌گذاریم. از آن پس، برزخ است تا به روز رستاخیز. هرکه می‌خواهد حضور یابد، هنگام نماز نیمروز بیاید.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2891- 2892
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 181
قال: ثمّ خرج الضّحّاک بن قیس من دار معاویة، لا یکلّم أحدا و الأکفان معه، حتّی دخل المسجد الأعظم، فنودی له فی النّاس، فصعد المنبر، فحمد اللّه و أثنی علیه، ثمّ قال:
أیّها النّاس! إنّ أمیر المؤمنین معاویة قد شرب کأسه و هذه أکفانه، و نحن مدرجوه فیها، و مدخلوه حفره، «1» و مخلّون بین عمله و بینه «1»، فمن کان منکم یرید [أن] یشهده فلیحضره بین الصّلاتین و لا یقعد «2» عن الصّلاة علیه «3» إن شاء اللّه «3».
ابن أعثم، الفتوح، 4/ 267
و مات معاویة، فقام الضّحّاک بن قیس خطیبا، فقال: إنّ أمیر المؤمنین کان أنف العرب، و هذه أکفانه، و نحن مدرجوه فیها، و مخلّون بینه و بین ربّه، فمن أراد حضوره بعد الظهر فلیحضر. فصلّی علیه الضّحّاک.
ابن عبد ربّه، العقد الفرید، 4/ 87- 88
ابن دأب قال: لمّا هلک معاویة خرج الضّحّاک بن قیس الفهریّ و علی عاتقه ثیاب حتّی وقف إلی جانب المنبر، ثمّ قال: أیّها النّاس، إنّ معاویة کان إلف العرب و ملکها، أطفأ اللّه به الفتنة، و أحیا به السّنّة، و هذه أکفانه، و نحن مدرجوه فیها، و مخلّون بینه و بین ربّه، فمن أراد حضوره صلاة الظّهر فلیحضره. و صلّی علیه الضّحّاک بن قیس الفهریّ.
ابن عبد ربّه، العقد الفرید، 4/ 374
و صلّی علیه ابن قیس الفهریّ، و قد قیل: إنّ یزید بن معاویة، هو الّذی صلّی علیه.
ابن حبّان، الثّقات (السّیرة النّبویّة)، 2/ 306، السّیرة النّبویّة (ط بیروت)،/ 554
قال: ثمّ خرج الضّحّاک بن قیس من دار معاویة، و هو لا یکلّم أحدا، و الأکفان معه، فدخل المسجد الأعظم، و نودی له فی النّاس فصعد المنبر، فحمد اللّه و أثنی علیه، ثمّ قال:
أیّها النّاس، إنّ أمیر المؤمنین معاویة بن أبی سفیان، قد ذاق الموت، و شرب کأس الحتف، و هذه أکفانه، نحن مدرجوه فیها، و مدخلوه قبره، و مخلّون بینه و بین عمله، فمن کان منکم
__________________________________________________
(1- 1) لیس فی د- و فی الأصل و بر «مخیلون» مکان «مخلون».
(2)- فی الأصل: لا تقعدوا، و التّصحیح من د و بر.
(3- 3) لیس فی د.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 182
یرید أن یشهده فلیحضر بین الصّلاتین، و لا تقعدوا عن الصّلاة علیه. ثمّ نزل عن المنبر.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 177- 178
فأخرجت أکفانه فوضعت علی المنبر، و قام الضّحّاک بن قیس الفهریّ خطیبا، فقال:
إنّ معاویة قد قضی نحبه، و هذه أکفانه، و نحن مدرجوه فیها، و مدخلوه قبره، و مخلّوه و عمله، إن شاء ربّه رحمه، و إن شاء عذّبه.
ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 333
[أحداث سنة 60 ه] فلمّا مات خرج الضّحّاک بن قیس، حتّی صعد المنبر- و أکفان معاویة علی یدیه- [تلوح] فحمد اللّه و أثنی علیه، ثمّ قال: إنّ معاویة کان عود العرب، و حدّ العرب، و جدّ العرب، قطع اللّه به الفتنة، و ملّکه علی العباد، و فتح به البلاد، ألا إنّه قد مات، و هذه أکفانه، و نحن مدرجوه فیها، و مدخلوه قبره، و مخلّون بینه و بین عمله، ثمّ هو الهرج إلی یوم القیامة، فمن کان یرید [أن] یشهده فعند الأولی، و صلّی علیه الضّحّاک. «1»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 261- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 66- 67
[أحداث سنة 60 ه] قال: و لمّا مات خرج الضّحّاک بن قیس حتّی صعد المنبر، و أکفان معاویة علی یدیه، فحمد اللّه و أثنی علیه، ثمّ قال: «إنّ معاویة کان عود «2» العرب، و حدّ «3» العرب، و جدّ «4» العرب، قطع اللّه به الفتنة، و ملّکه علی العباد، و فتح به البلاد، ألا إنّه
__________________________________________________
(1)- چون مرد، ضحاک بن قیس از آن‌جا رفت تا بر منبر فراز گشت. درحالی‌که کفن معاویه را در دست گرفته و در نظر همه نمایان بود. آن‌گاه خداوند را ستود و گفت: «معاویه عصای عرب و حد عرب و جد عرب بود. خداوند باوجود او فتنه را از میان برداشت و زایل کرد و خدا او را مالک عباد و فاتح بلاد نمود. هان بدانید که او مرد و این کفن اوست (که در دست من است) و ما او را با همین جامه می‌پوشانیم و در گور می‌سپاریم و او را به اعمال خود واگذار می‌کنیم و هرج‌ومرج تا روز قیامت خواهد بود. هرکس بخواهد او را مشاهده کند، در نخستین (نماز نخستین) حاضر شود.»
ضحاک هم بر او نماز خواند.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 93
(2)- العود: الجمل الکبیر المدرّب، و یشبه به الرّجل کذلک.
(3)- الحدّ: البأس و الفاصل بین شیئین.
(4)- الجدّ: الحظّ و السّعادة و الغنی.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 183
قد مات، و هذه أکفانه، و نحن مدرجوه فیها، و مدخلوه قبره، و مخلّون بینه و بین عمله، ثمّ هو البرزخ إلی یوم القیامة! فمن کان یرید أن یشهده فعند الأولی» ... قال: و صلّی علیه الضّحّاک لغیبة یزید.
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 370- 371
و کان نائبه علی دمشق الضّحّاک بن قیس الفهریّ فدفن معاویة.
و عن عمرو بن میمون: إنّ معاویة مات و ابنه بحوّارین، فصلّی علیه الضّحّاک.
و قال أبو مسهر: صلّی الضّحّاک بن قیس الفهریّ علی معاویة، و دفن بین باب الجابیة و باب الصّغیر فیما بلغنی.
الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 266- 267، 334
و عن اللّیث بن سعد، قال: توفّی معاویة فی رجب لأربع لیال خلون منه و استخلف یزید سنة ستّین.
الهیثمی، مجمع الزّوائد، 9/ 197
و صلّی علیه الضّحّاک الفهریّ لغیبة ابنه یزید ببیت المقدس.
الدّمیری، حیاة الحیوان، 1/ 86
و صلّی علیه ابنه یزید علی خلاف، و دفن بین باب الجابیة، و باب الصّغیر، و عمره ثمان و سبعون سنة و ثلاثة أشهر و خمسة أیّام.
الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 331
و خرج الضّحّاک بن قیس (لعنه اللّه) و کان صاحب جیشه، و معه أکفانه، فصعد المنبر خطیبا، فحمد اللّه و أثنی علیه، و ذکر النّبیّ، فصلّی علیه، ثمّ قال: أیّها النّاس إنّ معاویة کان عبدا للّه، فنصره علی عدوّه، و فتح به بلاده، و قد دعاه إلیه، فأجابه، و هذه أکفانه، و ها نحن مدرجوه فیها، و مدخلوه قبره، ثمّ ننصرف عنه و نخلّی بینه و بین ربّه، فمن أحبّ أن یشاهد فلیحضر وقت الظّهر.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 8- 9
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 184

[أحداث سنة 60 ه] و بعث البرید «1» إلی یزید بوجع معاویة، فقال یزید فی ذلک:
جاء البرید بقرطاس یخبّ به فأوجس القلب من قرطاسه فزعا
قلنا: لک الویل ماذا فی کتابکم؟ قالوا: الخلیفة أمسی مثبتا وجعا
فمادت الأرض أو کادت تمید بنا کأنّ أغبر من أرکانها انقطعا
من لا تزل نفسه توفّی علی شرف توشک مقالید تلک النّفس أن تقعا
لمّا انتهینا و باب الدّار منصفق و صوت رملة ریع القلب فانصدعا «2»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 328
قال: ثمّ نزل الضّحّاک عن المنبر، و کتب إلی یزید بن معاویة هذا: بسم اللّه الرّحمن الرّحیم، الحمد للّه الّذی لبس رداء البقاء، و حکم علی عباده بالفناء، فقال عزّ و جلّ کُلُّ مَنْ عَلَیْها فانٍ، وَ یَبْقی وَجْهُ رَبِّکَ ذُو الْجَلالِ وَ الْإِکْرامِ «3». لعبد اللّه یزید «4» أمیر المؤمنین «4»،
__________________________________________________
(1)- فی المعمرین: «بعد الظهر».
(2)- گوید: پیک سوی یزید فرستاد و بیماری معاویه را بدو خبر داد و یزید شعری گفت به این مضمون:
«پیک با شتاب نامه‌ای آورد که دل از نامه وی به وحشت افتاد گفتم: وای بر تو! در نامه شما چیست؟
گفتند: خلیفه بستریست و بیمار زمین بلرزید یا نزدیک بود بلرزد گویی خاک تیره از ستونهای خویش جدا شده بود هرکه جانش به شرف پایبند است بیم آن هست که کلیدهای جانش بیفتد وقتی رسیدیم، در خانه بسته بود و دل از ناله رمله ترسان شد و بشکافت».
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2892
(3)- سورة 55 آیة 26- 27.
(4- 4) فی د: بن معاویة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 185
من الضّحّاک بن قیس، سلام علیک، أمّا بعد فکتابی إلی أمیر المؤمنین فکتاب تهنئة و مصیبة؛ فأمّا الخلافة الّتی جاءتک فهی التّهنئة، و أمّا المصیبة فموت أمیر المؤمنین معاویة «1»، إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ. فإذا قرأت کتابی فالعجل العجل! لتأخذ «2» النّاس ببیعة «3» أخری مجدّدة «4»، و السّلام علیک و رحمة اللّه و برکاته. قال: ثمّ أثبت فی أسفل کتابه هذین البیتین:
مضی ابن أبی سفیان فردا لشأنه و خلّفت فانظر هذه کیف تصنع
أقمنا علی المنهاج و ارکب محجّة سدادا «5» فأنت «6» المرتجی کیف تفزع «7»
قال: ثمّ ورد الکتاب علی یزید، فوثب صائحا باکیا، و أمر بإسراج دوابّه.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 1- 2
ثمّ أخرج إلی یزید بریدا بکتاب یستقدمه و یستحثّه. فخرج مسرعا. فتلقّاه یزید، فأخبره بموت معاویة، فقال یزید:
جاء البرید بقرطاس یخبّ به فأوجس القلب من قرطاسه فزعا
قلنا: لک الویل ماذا فی صحیفتکم قالوا: الخلیفة أمسی مثبتا وجعا
فمادت الأرض أو کادت تمید بنا کأنّ أغبر من أرکانها انقلعا
ثمّ انبعثنا إلی خوص مزمّمة نرمی العجاج بها ما نأتلی سرعا «8»
فما نبالی إذا بلّغن أرحلنا ما مات منهنّ بالمؤماة أو ظلعا
أودی ابن هند و أودی المجد یتبعه کذاک کانا جمیعا قاطنین معا
__________________________________________________
(1)- وقع فی الأصل «معاویة» مکررا.
(2)- من د و بر، و فی الأصل: لنأخذ.
(3)- من د و بر، و فی الأصل: بیعة.
(4)- [فی المطبوع: «محدودة»].
(5)- من د و بر، و فی الأصل: شدادا.
(6)- فی د: و أنت.
(7)- فی د: تصنع.
(8)- خوص: جمع خوصاء. یرید نوقا غائرة العیون من کثرة الأسفار. و السّرع (بفتحتین)، و (بکسر ففتح): من مصادر سرع.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 186
أغرّ أبلج یستسقی الغمام به لو قارع النّاس عن أحلامهم «1» قرعا
لا یرقع النّاس ما أوهی و لو جهدوا أن یرقعوه و لا یوهون ما رقعا
قال محمّد بن عبد الحکم: قال الشّافعیّ: سرق هذین البیتین من الأعشی.
ابن عبد ربّه، العقد الفرید، 4/ 373- 374
و کتب إلی یزید:
بسم اللّه الرّحمن الرّحیم
الحمد للّه الّذی لبس رداء البقاء؛ و کتب علی عباده الفناء، فقال عزّ و جلّ: کُلُّ مَنْ عَلَیْها فانٍ، وَ یَبْقی وَجْهُ رَبِّکَ ذُو الْجَلالِ وَ الْإِکْرامِ لعبد اللّه یزید أمیر المؤمنین، من الضّحّاک بن قیس، أمّا بعد، فکتابی إلی أمیر المؤمنین کتاب تهنئة و مصیبة، فأمّا التّهنئة فالخلافة الّتی جاءتک عفوا، و أمّا المصیبة فموت أمیر المؤمنین معاویة، فإنّا للّه و إنّا إلیه راجعون، فإذا قرأت کتابی هذا فالعجل العجل، لتأخذ النّاس ببیعة أخری مجدّدة، ثمّ کتب فی أسفل کتابه هذین البیتین:
مضی ابن أبی سفیان فردا لشأنه و خلّفت فانظر بعده کیف تصنع
أقمنا علی المنهاج و ارکب محجّة سدادا فأنت المرتجی حین نفزع
فلمّا ورد الکتاب علی یزید و قرأه وثب باکیا و أمر بإسراج دوابّه.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 178
و قیل: لمّا اشتدّ مرضه- أی مرض معاویة- کان ولده یزید بخوارین «2»، فکتبوا إلیه یحثّونه علی المجی‌ء لیدرکه، فقال یزید شعرا:
جاء البرید بقرطاس یخبّ به فأوجس القلب من قرطاسه فزعا
قلنا: لک الویل ماذا فی کتابکم قال: الخلیفة أمسی مثبتا وجعا «3»
__________________________________________________
(1)- کذا فی بعض الأصول، و هی أیضا کذا فی شعر الأعشی. و الّذی فی سائر الأصول: «و أخلاقهم».
(2)- [فی نفس المهموم و بحر العلوم: «حوّارین»].
(3)- [إلی هنا حکاه عنه فی نفس المهموم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 187
ثمّ انبعثنا إلی خوص مزمّمة نرمی الفجاج بها لا نأتلی سرعا
فمادت الأرض أو کادت تمید بنا کأنّ أعبر «1» من أرکانها انقطعا
من لم تزل نفسه توفّی علی شرف توشک مقالید تلک النّفس أن تقعا
لمّا انتهینا و باب الدّار منصفق و صوت رملة ریع القلب فانصدعا
ثمّ ارعوی القلب شیئا بعد طیرته و النّفس تعلم أن قد أثبتت جزعا
أودی ابن هند و أودی المجد یتبعه کانا جمیعا فماتا قاطنین معا
أغرّ أبلج یستسقی الغمام به لو قارع النّاس عن أحسابهم قرعا «2»
__________________________________________________
(1)- هنا وقع بعین مهملة ساکنة، و فی الطّبریّ بغین معجمة و لم أقف فی القاموس له علی معنی یناسب هذا الکلام.
(2)- گفته شده، چون مرض او شدت یافت، یعنی مرض معاویه فرزندش در «خوارین» بود، به او نوشتند که زودتر برسد. شاید پدر را ببیند. یزید این شعر را گفت (یزید شاعر هم بود):
جاء البرید بقرطاس یخبّ به فاوجس القلب من قرطاسه فزعا
قلنا لک الویل ماذا فی کتابکم قال الخلیفة أمسی مثبتا وجعا
ثمّ انبعثنا إلی خوص مزحمة نرمی الفجاج بها لأنأتلی سرعا
فحادت الأرض أو کادت تمید بنا کان أعبر من أرکانها انقطعا
من لم تزل نفسه توفّی علی شرف توشک مقالید تلک النّفس أن تقعا
لمّا انتهینا و باب الدّار منصفق و صوت رملة ریع القلب فانصدعا
ثمّ ارعوی القلب شیئا بعد طیرته و النّفس تعلم أن قد أثبتت جزعا
أودی ابن هند و أودی المجد یتبعه کانا جمیعا فماتا قاطنین معا
أغرّ أبلج یستسقی الغمام به لو قارع النّاس عن أحسابهم قرعا
یعنی: پیک آمد (برید- پست) و نامه آورد در حال شتاب. قلب از آوردن نامه فزع کرد (پریش گشت).
ما گفتیم: «وای بر تو! در نامه شما چه نوشته شده؟»
گفت: «خلیفه با درد افتاد و زمینگیر شده (در زمین ثابت مانده) ما هم سوار بر مرکب عناندار شدیم و دشت و ماهور را پیمودیم. از شدت سرعت پشت سر را نگاه نمی‌کردیم. انگار زمین که ما بر آن بودیم، متزلزل شده و رو به سقوط آورده بود؛ یا نزدیک بود ساقط شود. انگار بند زمین گسیخته شده بود، زیرا کسی که شرف نفس او در ازدیاد بود و آن شرف افزون از همه بوده، نزدیک بود رشته‌های حیات را قطع کند و او هم ساقط شود. چون ما رسیدیم و سیر و سفر خود را پایان دادیم، دیدیم در خانه باز بود (یا بسته- صفق هردو معنای متضاد را می‌دهد) صدای رمله (دختر معاویه) هم می‌رسید. قلب از آن صدا ترکید.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 188
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 261- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 67؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 111- 112
و روی محمّد بن عبد اللّه بن الحکم قال: سمعت الشّافعیّ رضی اللّه عنه یقول: لمّا ثقل معاویة کان یزید غائبا، فکتب إلیه بحاله، فلمّا أتاه الرّسول، أنشأ یقول:
جاء البرید بقرطاس یخبّ به «1» فأوجس القلب من قرطاسه فزعا
قلنا: لک الویل! ماذا فی صحیفتکم قال: الخلیفة أمسی مثبتا «2» وجعا
فمادت الأرض أو کادت تمید بنا کأنّ ثهلان «3» من أرکانه انقلعا
أودی ابن هند «4» و أودی المجد یتبعه کانا جمیعا و ظلّا یسریان معا
لا یرقع النّاس ما أوهی «5» و إن جهدوا أن یرقعوه، و لا یوهون ما رقعا
أغرّ أبلج «6» یستسقی الغمام به لو قارع النّاس عن أحلامهم قرعا
و البیتان «7» الأخیران للأعشی.
__________________________________________________
- بعد از آن، قلب اندکی آرام گرفت. آن هم بعد از تکان و پریشانی؛ ولی ما می‌دانستیم باید یک خبر جزع‌آور باشد. فرزند هند درگذشت. مجد هم بر اثر او رفت. هردو باهم توأم بودند و هردو باهم مردند.
او پیشانی سفید بود. با روی او طلب باران می‌شد و ابر را بباریدن وادار می‌کردند. اگر مردم همه شرف و حسب خود را در مسابقه بگذارند، او بر همه غلبه می‌کرد و پیش می‌افتاد و مغلوبین را می‌نواخت (غالب در اسبدوانی مغلوب را با عصا می‌زد).»
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 93- 94
(1)- القرطاس: الصحیفة. و الخبب: السّیر السّریع.
(2)- المثبت: الّذی لا یفارق الفراش لثقل مرضه.
(3)- ثهلان: جبل.
(4)- أودی: هلک. و هند: أمّ معاویة.
(5)- أوهاه: أضعفه و أسقطه.
(6)- الأغرّ: السّید الشّریف فی قومه. و الأبلج: الّذی یکون طلق الوجه مضیئه.
(7)- هذا من قول الإمام الشّافعی کما فی الاستیعاب ج 3 ص 399 و هما البیتان 72، 51 من عینیه الأعشی فی دیوانه ص 111، 107 و جاء أوّلها بلفظ:
لا یرفع النّاس ما أوهی و إن جهدوا طول الحیاة و لا یوهون ما رفعا
و جاء ثانیهما بلفظ:
أغرّ أبلج یستسقی الغمام به لو صارع النّاس عن أحلامهم صرعا
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 189
قال: فلمّا وصل إلیه وجده مغمورا، فأنشأ یقول:
لو عاش حیّ إذا لعاش إما م النّاس لا عاجز و لا وکل «1»
الحوّل القلّب الأریب «2» و لن یدفع ریب المنیّة الحیل
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 367- 368
ثمّ أنّ معاویة قضی نحبه. فأرسل الضّحّاک إلی یزید رسولا، یخبره بموت أبیه، فجزع جزعا عظیما.
الطّریحی، المنتخب، 2/ 418
ثمّ أرسل رسولا إلی یزید (لعنه اللّه) یخبره بهلاک أبیه، و کان یزید (لعنه اللّه) لا ینام اللّیل و لا یقرّ النّهار من وجله علی أبیه، و کان علی سطح داره إذ سمع النّحیب، وثب قائما و قال للرّسول: یا ویلک مات معاویة؟ قال نعم. فأنشأ یزید (لعنه اللّه) یقول:
جاء البرید بقرطاس یخبّ به فأوجس القلب من قرطاسه فزعا
قلنا لک الویل ماذا فی صحائفکم قال: الخلیفة أضحی مدنفا وجعا
فمادت الأرض أو کادت تمید بنا حتّی کأنّ قوی أرکانها قلعا
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 9
__________________________________________________
(1)- الوکل: البلید الّذی بکل أمره إلی غیره.
(2)- الحول: البصیر بالحیل و تحویل الأمور. و القلب: البصیر بتقلیب الأمور. و الأریب: العاقل.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 190

المدائنیّ، عن إسحاق بن أیّوب، عن خالد بن عجلان قال: ثقل معاویة و یزید بحوّارین، فأتاه الرّسول بخبره، فجاء و قد دفن معاویة، فلم یدخل منزله حتّی أتی قبره، فترحّم علیه، و دعا له، ثمّ انصرف إلی منزله و قال: جاء البرید [...].
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 5/ 161
[أحداث سنة 60 ه] حدّثنی عمر، قال: حدّثنا علیّ، عن إسحاق بن خلید، عن خلید بن عجلان مولی عبّاد، قال: مات معاویة و یزید بحوّارین، و کانوا کتبوا إلیه حین مرض، فأقبل و قد دفن، فأتی قبره فصلّی علیه، و دعا له، ثمّ أتی منزله، فقال: «جاء البرید بقرطاس ...» الأبیات. «1»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 328
و سار یرید دمشق، فصار إلیها بعد ثلاثة أیّام من مدفن معاویة، و خرج حتّی إذا «2» وافی یزید قریبا من دمشق، فجعل النّاس یتلقّونه، فیبکون و یبکی. و أیمن بن خریم الأسدیّ بین یدی یزید و هو «3» یقول:
رمی الحدثان نسوة آل حرب بمقدار سمدن له سمودا
فردّ شعورهنّ السّود بیضا و ردّ وجوههنّ البیض سودا
فإنّک لو سمعت بکاء هند و رملة حین یلطمن الخدودا
بکیت بکاء موجعة بحزن أصاب الدّهر واحدها الفریدا
فصبرا یا بنی حرب تعزّوا فمن هذا الّذی یرجو الخلودا
__________________________________________________
(1)- خلید بن عجلان وابسته [آزاد شده] عباد گوید: «وقتی معاویه مرد، یزید در حوارین بود. بیماری معاویه را به وی نوشته بودند؛ اما وقتی رسید به گور شده بود. پای قبر وی رفت و نماز کرد و دعا کرد. آن گاه به خانه رفت و شعر «پیک باشتاب» را بگفت.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2892
(2)- لیس فی د.
(3)- زید فی د: یرتجز و.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 191
فقد وارت قبورکم ثناء و حزما لا کفاء له «1» وجودا
تلقّاها یزید عن أبیه فدونکها معاوی عن یزیدا
قال: و سار یزید و معه جماعة إلی قبر معاویة، «2» فجلس و انتحب ساعة «2»، و بکی، و بکی «3» النّاس معه، ثمّ «4» قام عن القبر، و أنشأ یقول:
جاء البرید بقرطاس یحثّ به فأوجس القلب من قرطاسه فزعا
قلنا: لک الویل ماذا فی کتابکم قال: الخلیفة أمسی «5» مدنفا وجعا
مادت بنا الأرض أو کادت تمید بنا کأنّما العزّ من أرکانها انقطعا «6»
أنّا «7» نسیر علی جرد مسوّمة یغشی العجاج بنا و النّجم ما طلعا
لسنا نبالی إذا بلّغن «8» أرحلنا ما مات منهنّ بالبیداء أو ظلعا
حتّی دفنّا لخیر النّاس کلّهم و خیرهم منتمی جدّا و مضطجعا
أغرّ أبلج یستسقی الغمام به لو صارع النّاس عن أحلامهم صرعا
من لا تزال له نفس علی شرف و شدّ مقدار تلک النّفس أن تقعا
لمّا انتهینا و باب الدّار منصفق و صوت رملة راع القلب فانصدعا
أودی ابن «9» هند فأودی المجد یتبعه کانا یکونان دهرا قاطنین معا
قال: ثمّ رکب یزید، و سار إلی قبّة لأبیه خضراء، فدخلها و هو معتمّ «10» بعمامة خزّ
__________________________________________________
(1)- زید فی بر: أو.
(2- 2) لیس فی د. و فی الأصل «انتخب» مکان «انتحب» و التّصحیح من بر.
(3)- فی د: أبکی.
(4)- زید فی د: أنّه.
(5)- فی د: أضحی.
(6)- فی د و بر: القلعا.
(7)- فی د: أن.
(8)- کذا، و لعلّه لاستقامة وزن الشّعر، و الظّاهر: بلغنا.
(9)- من د و بر و فی الأصل: من.
(10)- فی د و بر: مغتم.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 192
سوداء متقلّدا بسیف أبیه معاویة «1»، حتّی وصل إلی باب الدّار، ثمّ جعل یسیر و النّاس عن یمینه «2» و شماله «3»، قد نزلوا عن دوابّهم، و قد ضربت له القباب و الفساطیط المدنجة، حتّی صار إلی القبّة الخضراء، فلمّا دخلها نظر «4»، فإذا قد نصبت له فیها فرش کثیرة بعضها علی بعض، و یزید یحتاج أن یرقی علیها بالکراسی.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 2- 6
و سار یرید دمشق، فصار إلیها بعد ثلاثة أیّام من مدفن معاویة، و خرج النّاس إلی استقباله، فلم یبق أحد یطیق حمل السّلاح إلّا رکب و خرج حتّی إذا قرب من دمشق، جعل النّاس یتلقّونه و یبکون و یبکی معهم، و أیمن بن خریم الأسدیّ بین یده ینشده، و یقول:
رمی الحدثان نسوة آل حرب بمقدار سمدن له سمودا
فردّ شعورهنّ السّود بیضا و ردّ وجوههنّ البیض سودا
و إنّک لو سمعت بکاء هند و رملة إذ یلطمن الخدودا
بکیت بکاء موجعة بحزن أصاب الدّهر واحدها الفریدا
فصبرا یا بنی حرب تعزّوا فمن هذا الّذی یرجو الخلودا
تلقّفها یزید عن أبیه و دونکها معاوی عن یزیدا
أدیروها بنی حرب علیکم و لا ترموا بها الغرض البعیدا
فإن دنیاکم بکم اطمأنّت فأولوا أهلها خلقا جدیدا
و إن عصفت علیکم فاعصفوها عصافا تستقم لکمو شدیدا
ثمّ نزل یزید فی قبّة خضراء لأبیه، و هو معتمّ بعمامة خزّ سوداء، متقلّد بسیف أبیه، فلمّا دخل نظر، فإذا قد فرش له فیها فرش کثیر بعضه علی بعض، فرقی علیها بالکرسی.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 178- 179
__________________________________________________
(1)- لیس فی د.
(2)- فی بر: یمینهم.
(3)- زید فی د: و.
(4)- فی د: نظرها.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 193
فلمّا سمع بموت معاویة قدم، و قد دفن. ابن
الجوزی، المنتظم، 5/ 322
فلمّا مات معاویة کان یزید غائبا، فقدم فبویع له.
ابن الجوزی، الرّدّ علی المتعصّب العنید،/ 34
فأقبل یزید و قد دفن [معاویة]، فأتی قبره، فصلّی علیه. «1»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 261- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 67
و کان [یزید] بحوّارین «2» فقدم بعد دفنه [معاویة]، فصلّی علی قبره.
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 371
حدّثنی سعید بن حریث قال [...] فلمّا کان یوم الجمعة صلّی بنا الضّحّاک، ثمّ قال:
تعلمون أنّ خلیفتکم یزید قد قدم و نحن غدا متلقّوه، فلمّا صلّی الصّبح رکب و رکبنا معه، فسار إلی ثنیة المقاب، فإذا بأثقال یزید ثمّ سرنا قلیلا فإذا یزید فی رکب، معه أخواله من بنی کلب و هو علی بختی له رحل و رائطه مثنیة فی عنقه لیس علیه سیف و لا عمامة، و کان ضخما سمینا، قد کثر شعره و شعثت، فأقبل النّاس یسلّمون علیه، و یعزّونه، و هو تری فیه الکآبة و الحزن و خفض الصّوت، فالنّاس یعیبون ذلک منه، و یقولون: هذا الأعرابیّ الّذی ولّاه أمر النّاس؟ و اللّه سائله عنه، فسار فقلنا: یدخل من باب توما. فلم یدخل، و مضی إلی باب شرقیّ، فلم یدخل منه، و أجازه ثمّ أجاز باب کیسان إلی باب الصّغیر، فلمّا وافاه، أناخ و نزل و مشی الضّحّاک بین یدیه إلی قبر معاویة فصفنا خلفه و کبّر أربعا، فلمّا خرج من المقابر أتی ببغلة، فرکبها إلی الخضراء.
الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 267
ثمّ قام بالأمر بعده ابنه یزید بویع له بالخلافة یوم مات أبوه، و ذلک أنّ أباه، کان قد جعله ولیّ العهد من بعده، و کان بحمص فقدم منها، و بادر إلی قبر أبیه.
الدّمیری، حیاة الحیوان، 1/ 87
__________________________________________________
(1)- هنگامی‌که یزید وارد شد او را دفن کرده بودند. او هم بر قبر او رفت و نماز خواند.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 94
(2)- حوارین، بتشدید الواو: من قری الشّام، و هی غیر «حوارین» بتخفیف الواو الّتی فی الجزیرة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 194

و حدّثنی حفص بن عمر، عن الهیثم بن عدیّ، عن عوانة و ابن عیّاش قالا: لمّا مات معاویة جاء عبد اللّه بن همّام السّلولیّ أو غیره فقال: یا أمیر المؤمنین أعظم اللّه أجرک فی الخلیفة، و بارک لک فی الخلافة، ثمّ أنشد:
اصبر یزید فقد فارقت ذا ثقة و اشکر عطاء الّذی بالملک أصفاکا
أصبحت لا رزء فی الأقوام نعلمه کما رزئت و لا عقبی کعقباکا
أعطیت طاعة أهل الأرض کلّهم فأنت ترعاهم و اللّه یرعاکا
و فی معاویة الباقی لنا خلف إذا فقدت و لا نسمع بمنعاکا
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 5/ 163
و انصرف یزید، فدخل الجامع، و دعا النّاس إلی البیعة «1»، فبایعوه، ثمّ انصرف إلی منزله. «2»
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 288
قال: فصعد حتّی جلس علی تلک الفرش، و النّاس یدخلون علیه «3» یهنّؤنه بالخلافة و یعزّونه فی أبیه؛ و جعل یزید یقول: نحن أهل الحقّ و أنصار الدّین، و أبشروا یا أهل الشّام! فإنّ الخیر لم یزل فیکم، و سیکون بینی و بین أهل العراق حرب شدید، و قد رأیت فی منامی کأنّ نهرا یجری بینی و بینهم دما عبیطا، و جعلت أجهد فی منامی أن أجوز ذلک النّهر، فلم أقدر علی ذلک، حتّی جاءنی عبید اللّه بن زیاد، فجازه بین یدی و أنا أنظر إلیه.
قال: فأجابه أهل الشّام، و قالوا: یا أمیر المؤمنین! امض بنا حیث شئت، و اقدم بنا علی من أحببت فنحن بین یدیک، و سیوفنا تعرفها أهل العراق فی یوم صفّین. فقال لهم یزید:
__________________________________________________
(1)- [فی المصدر أنّ یزید حضر موت معاویة و لم یک غائبا].
(2)- یزید از دفن پدر برگشت و به مسجد بزرگ شهر درآمد. مردم را به بیعت کردن با خود فراخواند و بیعت کردند و به خانه خود برگشت.
دامغانی، ترجمه اخبار الطّوال،/ 275
(3)- زید فی د: و.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 195
أنتم لعمری کذلک، و قد کان أمیر المؤمنین معاویة لکم کالأب البارّ بالولد، و کان من العرب أمجدها «1» و أحمدها و أهمدها و أعظمها خطرا، و أرفعها ذکرا،/ و أنداها أنامل «2»، و أوسعها فواضل، و أسماها إلی الفرع الباسق، لا یعتریه الفهاهة «3» فی بلاغته، و لا تدخله اللّکنة «4» فی منطقه، حتّی إذا انقطع من الدّنیا أثره، و صار إلی رحمة اللّه تعالی و رضوانه.
قال: فصاح به صائح من أقاصی النّاس، و قال: کذبت و اللّه یا عدوّ اللّه! ما کان معاویة و اللّه «5» بهذه الصّفة، و إنّما کانت هذه صفة رسول اللّه (صلّی اللّه علیه «6» و سلّم «6»)، و هذه أخلاقه و أخلاق أهل بیته لا معاویة و لا أنت. قال: فاضطرب النّاس، و طلب الرّجل فلم یقدروا «7» علیه، و سکت النّاس. و قام إلی یزید رجل من شیعته، یقال له عطاء بن أبی صیفیّ، فقال: یا أمیر المؤمنین! لا تلتفت إلی مقالة الأعداء، و قد أعطیت خلافة اللّه من بعد أبیک فأنت خلیفتنا، و ابنک معاویة ولیّ العهد بعدک، لا نرید به بدلا، و لا نبغی عنه حولا، و السّلام. قال: ثمّ أنشأ یقول:
«8» [یزید ابن أبی سفیان هل لکم إلی ثناء و ودّ غیر منصرم
إنّا نقول و یقضی (اللّه) معتذرا مهما یشار بنا من صالح ندم
فأفتدیها بلکم خدّها یزید «9» و قال خذها «9» بلا نکس و لا برم و لا تمهّدها فی دار غیرکم
إنّی أخاف علیکم حسرة النّدم إنّ الخلافة لم تعرف لناکثکم
بینا دعائمها فیکم و لم ترم
__________________________________________________
(1)- فی د: أنجدها.
(2)- فی د: أناملا.
(3)- من د و بر، و فی الأصل: القهاهة.
(4)- فی الأصل: النّکبة، و فی د و بر: النّکنة- کذا.
(5)- لیس فی د.
(6- 6) فی د: و آله.
(7)- من د، و فی الأصل و بر: فلم یقدر.
(8)- الأبیات المحجوزة من د و بر، و فی الأصل مکانها: شعرا. و ما بین القوسین من بر فقط.
(9) (9- 9) فی د و بر: و قل خدها معاوی- کذا غیر مستقیم الوزن و المعنی.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 196
و لا یزال وفود «1» فی دیارکم یغشون أبلج سبّاقا إلی الکرم]
قال: فأمر له یزید بجائزة حسناء، ثمّ قام یزید علی قدمیه.
فحمد اللّه و أثنی علیه، ثمّ قال: أیّها النّاس! إنّ معاویة کان عبدا من عباد اللّه، أنعم اللّه علیه ثمّ قبضه إلیه، و هو خیر ممّن کان بعده، و دون ممّن کان قبله، و لا أزکّیه علی اللّه، هو أعلم به منّی، فإن عفا عنه فبرحمته، و إن عاقبه فبذنبه «2»، و قد ولیت هذا الأمر من بعده، و لست أقصر عن طلب حقّ و لا أعذر من تفریط فی باطل، فإذا أراد اللّه شیئا کان و السّلام. قال: ثمّ جلس، فصاح النّاس من کلّ جانب: سمعا و طاعة یا أمیر المؤمنین.
قال: ثمّ تقدّم إلیه رجل من وجوه أهل الشّام، حتّی وقف بین یدیه رافعا صوته، و هو یقول:
«3» [اصبر یزید فقد فارقت ذا ثقة و اشکر حباء الّذی بالملک أصفاکا
لا رزء أعظم فی الأقوام نعلمه کما رزئت و لا عقبی کعقباکا
أعطیت طاعة أهل الأرض کلّهم فأنت ترعاهم و اللّه یرعاکا
و فی معاویة الباقی لنا خلف أما هلکت و لا نسمع بمنعاکا]
قال: و بایع النّاس بأجمعهم یزید بن معاویة و ابنه معاویة بن یزید من بعده، و فتح یزید بیوت الأموال، فأخرج لأهل الشّام أموالا جزیلة، ففرّقها علیهم.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 6- 9
ثمّ قدم یزید فلم یقدم أحد علی تعزیته، حتّی دخل علیه عبد اللّه بن همّام، فأنشأ یقول:
اصبر یزید فقد فارقت ذا مقة و اشکر حباء الّذی بالملک حاباکا
لا رزء أعظم فی الأقوام قد علموا ممّا رزئت و لا عقبی کعقباکا
__________________________________________________
(1)- فی د و بر: وقود- کذا.
(2)- من د و بر: و فی الأصل: فذنبه.
(3)- الأبیات المحجوزة من د و بر، و فی الأصل موضعها: شعرا.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 197
أصحبت راعی أهل الدّین کلّهم فأنت ترعاهم و اللّه یرعاکا
و فی معاویة الباقی لنا خلف إذا بقیت فلا نسمع بمنعاکا
قال: فانفتح الخطباء بالکلام.
ثمّ قدم یزید من یومه ذلک، فلم یقدم أحد علی تعزیته، حتّی دخل علیه عبد اللّه بن همّام «1» السّلولیّ فقال:
اصبر یزید فقد فارقت ذا مقة و اشکر حباء الّذی بالملک حاباکا
لا رزء أعظم فی الأقوام قد علموا ممّا رزئت و لا عقبی کعقباکا
أصبحت راعی أهل الأرض کلّهم فأنت ترعاهم و اللّه یرعاکا
و فی معاویة الباقی لنا خلف إذا بقیت فلا «2» نسمع بمنعاکا
فافتتح الخطباء الکلام. ثمّ دخل یزید فأقام ثلاثة أیّام لا یخرج للنّاس، ثمّ خرج و علیه أثر الحزن، فصعد المنبر، و أقبل الضّحّاک، فجلس إلی جانب المنبر، و خاف علیه الحصر. فقال له یزید: یا ضحّاک، أجئت تعلم بنی عبد شمس الکلام! ثمّ قام خطیبا، فقال: الحمد للّه الّذی ما شاء صنع، من شاء أعطی و من شاء منع، و من شاء خفض و من شاء رفع. إنّ معاویة بن أبی سفیان کان حبلا من حبال اللّه، مدّه اللّه ما شاء أن یمدّه، ثمّ قطعه حین شاء أن یقطعه، فکان دون من قبله، و خیرا ممّن یأتی بعده، و لا أزکّیه و قد صار إلی ربّه، فإن یعف عنه فبرحمته، و إن یعذّبه فبذنبه. و قد ولیت بعده الأمر، و لست أعتذر من جهل، و لا أنی عن طلب، و علی رسلکم، إذا کره اللّه شیئا غیّره، و إذا أراد شیئا یسّره.
ابن عبد ربّه، العقد الفرید، 4/ 88، 374- 375
__________________________________________________
(1)- فی الأصول هنا: «هلال». و قد مر (ص 88 من هذا الجزء و ص 308 من الجزء الثّالث من هذه‌الطّبعة).
(2)- کذا فی الأصول هنا و فیما مر. یرید بمعاویة الباقی، یزید ابنه. جعل سیرته من سیرة أبیه ففی ولایته و حیاته اتّصال لولایة معاویة و حیاته. و فی سائر الأصول: «نعیت و لا». و علی هذه الرّوایة، فهو یرید معاویة ابن یزید، یقول: الملک فیکم و فی أعقابکم فهو فی عقب معاویة بعدک. ثمّ دعا له بطول البقاء بقوله: «و لا نسمع بمنعاکا».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 198
و صعد حتّی جلس علی تلک الفرش، فدخل النّاس علیه یهنّؤنه بالخلافة، و یعزّونه و هو یقول: نحن أهل الحقّ، و أنصار الدّین، فأبشروا یا أهل الشّام، فإنّ الخیر لم یزل فیکم و سیکون بینکم و بین أهل العراق ملحمة، فإنّی رأیت فی منامی قبل ثلاث لیال کان بینی و بین أهل العراق نهرا، یطرد بالدّم العبیط، و یجری جریا شدیدا و جعلت أجهد فی منامی أن أجوز ذلک النّهر، فلم أقدر علی ذلک حتّی جاءنی عبید اللّه بن زیاد فجازه بین یدی و أنا أنظر إلیه. فأجابه أهل الشّام، و قالوا: امض بنا یا أمیر المؤمنین حیث شئت فنحن بین یدیک و سیوفنا هی الّتی عرفها أهل العراق فی یوم صفّین، فقال لهم: أنتم لعمری کذلک، ثمّ قال: أیّها النّاس، إنّ معاویة کان عبدا من عباد اللّه، أنعم اللّه علیه، ثمّ قبضه إلیه، و هو خیر ممّن کان بعده و دون من کان قبله، و لا أزکّیه علی اللّه، فهو أعلم به منّی، فإن عفا عنه فبرحمته، و إن عاقبه فبذنبه، و قد ولّیت هذا الأمر من بعده، و لست أقصر عن طلب حقّ، و لا أعتذر من تفریط فی باطل، و إذا أراد اللّه شیئا کان. فصاح النّاس من کلّ جانب سمعنا و أطعنا یا أمیر المؤمنین. قال: و بایعه النّاس کلّهم، و بایعوا ابنه معاویة بن یزید بعده، و فتح بیوت الأموال، فأخرج لأهل الشّام أموالا جزیلة، و فرّقها علیهم. «1»
شالخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 179
ثمّ نودی الصّلاة جامعة لصلاة الظّهر، فاغتسل، و لیس ثیابا نقیّة، ثمّ جلس علی المنبر، فحمد اللّه و أثنی علیه، و ذکر موت أبیه، و قال: إنّه کان یغزیکم البرّ و البحر، و لست حاملا واحدا من المسلمین فی البحر، و إنّه کان یشتیکم بأرض الرّوم، و لست مشتیا أحدا بها، و إنّه کان یخرج لکم العطاء أثلاثا، و أنا أجمعه لکم کلّه. قال: فافترقوا و ما یفضلون علیه أحدا.
الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 267
و بایع النّاس یزید.
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 167
__________________________________________________
(1)- چون معاویه بمرد، یزید هفت روز تعزیت داشت. روز هفتم خطبه خواند و خلق را به تجدید بیعت دعوت کرد و از منبر به زیر آمد و امرا را تشریفها بداد و مشورت به وزرا کرد. در حال حسین علیه السّلام و عبد اللّه زبیر و عبد اللّه عمر و عبد الرّحمان ابی بکر گفتند: «به مدینه فرست تا از برای تو از ایشان بیعت بستانند. اگر نکنند، سر ایشان به تو فرستند.»
عماد الدّین طبری، کامل بهائی، 2/ 270
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 199
ثمّ دخل دمشق إلی الخضراء، و کانت دار السّلطنة، فخطب النّاس بها، و بایعوه بالخلافة.
الدّمیری، حیاة الحیوان، 1/ 87
فلمّا مات معاویة بایعه أهل الشّام. «1»
السّیوطی، تاریخ الخلفاء،/ 206
کان أبوه قد جعله ولیّ عهده من بعده، فقدم من أرض حمص، و بادر إلی قبر والده، ثمّ دخل دمشق إلی الخضراء و کانت دار السّلطنة، فخطب النّاس، و بایعوه بالخلافة فی رجب سنة ستّین.
الدّیار بکری، تاریخ الخمیس، 2/ 331
و بقی أیّاما لا یخرج من داره، فلمّا خرج بعد ذلک جاء النّاس یعزّونه و یهنّؤنه و کان من جملتهم الضّحّاک بن قیس، فدفع إلیه الوصیّة فلمّا فضّها، و قرأها بکی، حتّی غشی علیه، فلمّا أفاق خرج فرقی المنبر و خطبهم خطبة یذکر فیها موت أبیه، و أنّه ولاه الأمر من بعده، ثمّ نزل عن المنبر.
الطّریحی، المنتخب، 2/ 418
__________________________________________________
(1)- به ثبوت پیوسته که چون معاویه رخت به زاویه لحد کشید، یزید بعد از سه روز از صیدگاه باز آمد و دمشق را به قدوم شوم خود مکدر گرداند و طبقات خلایق به قصر سلطنت رفته، مراسم تعزیت و لوازم تهنیت بجا آوردند. یزید به زبان بلند گفت که: «بشارت باد شما را ای اهل شام که ما انصار حق و اعوان دینیم و همیشه آثار خیر و سعادت در میان شما می‌بینیم و معلوم شما باد که در این نزدیکی، ما را با اعدا قتال دست خواهد داد؛ زیرا که در یکی از این شبها به خواب دیدم که در میان من و عراقیان جوی خون تازه بود و مرا میسر نشد که بر آن نهر عبور نمایم و عاقبت عبید اللّه بن زیاد از آن جوی بگذشت.»
معارف شام گفتند که: «ما جمله در مقام خدمت نشسته‌ایم و منتظر فرمان ایستاده مصراع به هرچه حکم کنی، بر وجود ما حکمی.»
یزید گفت: «به جان و سر من که همچنین است و انتظام مهام من منحصر در متابعت و موافقت شماست و أمیر المؤمنین شما را به مثابه پدر مهربان بود.»
آن‌گاه فصلی در باب فضل معاویه ادا نمود و شخصی از دورترین صفوف آواز برآورد که: «دروغ گفتی ای دشمن خدای! معاویه هرگز بدین اوصاف که برشمردی، اتصاف نداشت و آنچه گفتی، صفات سید کاینات و عترت اوست و تو و اهل بیت تو ازین سمات حسنه عاری و عاطلید.»
مردم از جرأت آن شخص متعجب گشته به‌هم برآمدند و او «بمقتضاء: کلمة الفرار ممّا لا یطاق» عمل نموده، هرچند اعونه یزید خواستند وی را پیدا کنند، میسر نشد. بعد از آن، عطا نامی از دوستان یزید برخاسته و سخنی چند موافق مزاج او گفته، مردم به تجدید مبایعت آن پلید پرداختند.
خواند امیر، حبیب السّیر، 2/ 126- 127
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 200
قال: و دخل یزید (لعنه اللّه) داره و لم یخرج إلی النّاس إلّا بعد ثلاثة أیّام، فلمّا کان الیوم الرّابع خرج أشعث أغبر، فلم یدرون یعزّونه أم یهنّونه، فتقدّم إلیه عبد اللّه بن همام السّلولیّ و قال: آجرک اللّه یا أمیر علی الرّزیّة، و بارک لک فی العطیّة، و أعانک علی الرّعیّة، فلقد رزیت عظیما، فاشکر اللّه علی عطیّته، و اصبر علی عظیم رزیّته، ثمّ أنشأ یقول:
اصبر یزید لقد لاقیت نازلة و اشکر أیادی الّذی للملک أعطاکا
لا رزء أعظم و الأقوام قد علموا بما رزئت و لا عقبی کعقباکا
أصبحت والی جمیع النّاس کلّهم فأنت ترعاهم و اللّه یرعاکا
و فی معاویة الماضی لنا خلف إذا بقیت و لم نسمع بمنعاکا
قال: ثمّ دخل علیه الضّحّاک بن قیس (لعنه اللّه) و قال: السّلام علیک یا خلیفة المسلمین، أصبحت خلیفة و رزیت بخلیفة، و هنّیت بالعطیّة، و آجرک اللّه علی الرّزیّة.
ثمّ دفع الوصیّة و کان قد ختمها، ففضّها و قرأها، فلمّا أتی إلی آخرها بکی حتّی غشی علیه، فلمّا أفاق خرج و النّاس من حوله حتّی دخل المسجد، فرقی المنبر، و هو أوّل مقام قام بعد أبیه (لعنه اللّه)، فحمد اللّه و أثنی علیه، و ذکر النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله فصلّی علیه، ثمّ قال: أیّها النّاس إنّ معاویة بن أبی سفیان (لعنه اللّه) کان عبدا للّه، استخلفه فی الأرض، فعاش بعمل و مات بأجل، و لقد کان محمود الحیاة، مفقود الوفاة، و الآن قد صار إلی ربّه، إن یعذّبه فبذنبه، و إن یغفر له فهو أرحم الرّاحمین، و قد ولّیت هذا الأمر من بعده، و قد أوصانی بالإحسان إلیکم، و التّجاوز عن مسیئکم، و لست و اللّه معتذرا إلیکم.
ثمّ نزل عن المنبر.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 9- 10
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 201

موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 203

فکتب یزید مع عبد اللّه بن عمرو بن أویس «1» العامریّ- عامر بن لؤی «2»- إلی الولید ابن عقبة «3» بن أبی سفیان و هو علی المدینة:
أن ادع النّاس فبایعهم، و ابدأ بوجوه قریش و لیکن أوّل من تبدأ به الحسین بن علیّ، فإنّ أمیر المؤمنین عهد إلیّ فی أمره الرّفق به و استصلاحه.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 55- عنه: ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 199، تهذیب ابن بدران، 4/ 327، مختصر ابن منظور، 7/ 128؛ ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2607، الحسین بن علیّ،/ 66؛ المزّی، تهذیب الکمال، 6/ 414؛ ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 162
قال: فلمّا قدم یزید دمشق بعد موت أبیه إلی عشرة أیّام، کتب إلی خالد بن الحکم، و هو عامل المدینة: أمّا بعد، فإنّ معاویة بن أبی سفیان، کان عبدا استخلفه اللّه علی العباد، و مکّن له فی البلاد، و کان من حادث قضاء اللّه جلّ ثناؤه، و تقدّست أسماؤه فیه، ما سبق فی الأوّلین و الآخرین لم یدفع عنه ملک مقرّب، و لا نبیّ مرسل، فعاش حمیدا، و مات سعیدا، و قد قلّدنا اللّه عزّ و جلّ ما کان إلیه، فیا لها مصیبة ما أجلّها، و نعمة ما أعظمها، نقل الخلافة، و فقد الخلیفة، فنستوزعه الشّکر، و نستلهمه الحمد، و نسأله الخیرة فی الدّارین معا، و محمود العقبی فی الآخرة و الأولی، إنّه ولیّ ذلک، و کلّ شی‌ء بیده لا شریک له. و إنّ أهل المدینة قومنا و رجالنا، و من لم نزل علی حسن الرّأی فیهم، و الاستعداد بهم، و اتّباع أثر الخلیفة فیهم، و الاحتذاء علی مثاله لدیهم، من الإقبال علیهم، و التّقبّل من محسنهم، و التّجاوز عن مسیئهم، فبایع لنا قومنا، و من قبلک من رجالنا، بیعة منشرحة بها صدورکم، طیّبة علیها أنفسکم، و لیکن أوّل من یبایعک من قومنا و أهلنا: الحسین،
__________________________________________________
(1)- [التّهذیب: «ادریس»].
(2)- [ابن العدیم: «أوفی»].
(3)- [فی ابن عساکر و ابن العدیم و تهذیب الکمال و البدایة: «عتبة»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 204
علی ذلک بجمیع الأیمان اللّازمة، و یحلفون بصدقة أموالهم غیر عشرها، و حریّة «1» رقیقهم، و طلاق نسائهم، بالثّبات علی الوفاء بما یعطون من بیعتهم، و لا قوّة إلّا باللّه، و السّلام.
ابن قتیبة، الإمامة و السّیاسة، 1/ 174- 175
کتب یزید إلی عامله الولید بن عتبة بن أبی سفیان فی أخذ البیعة علی الحسین، و عبد اللّه بن عمر، و عبد اللّه بن الزّبیر.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 368، أنساب الأشراف، 3/ 155
قال أبو مخنف و عوانة و غیرهما: ولی یزید بن معاویة و عمّال أبیه: علی الکوفة النّعمان ابن بشیر الأنصاریّ، و علی البصرة عبید اللّه بن زیاد، و علی المدینة الولید بن عتبة بن أبی سفیان، و علی مکّة عمرو بن سعید الأشدق- و قال بعضهم: کان علی مکّة الحارث بن خالد، و علی المدینة الأشدق و الأوّل أثبت- فلمّا ولی کتب إلی الولید مع عبد اللّه بن عمرو بن أویس، أحد بنی عامر بن لؤیّ: أمّا بعد، فإنّ معاویة بن أبی سفیان کان عبدا من عبید اللّه، أکرمه اللّه و استخلفه، و خوّله و مکّن له، فعاش بقدر، و مات بأجل، فرحمةاللّه علیه، فقد عاش محمودا، و مات برّا تقیّا، و السّلام.
و کتب إلیه فی صحیفة کأنّها أذن فأرة: أمّا بعد، فخذ حسینا و عبد اللّه بن عمر و عبد اللّه بن الزّبیر بالبیعة أخذا شدیدا، لیست فیه رخصة و لا هوادة، حتّی یبایعوا، و السّلام.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 5/ 313
و کان یزید بن معاویة کتب مع عبد بن عمرو بن أویس بن سعد بن أبی سرح إلی الولید بن عتبة بن أبی سفیان، و هو عامله علی المدینة، بنعی معاویة، و أخذ الحسین بن علیّ، و عبد اللّه بن الزّبیر بالبیعة.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 11/ 20
فلم تکن لیزید همّة حین ملک، إلّا بیعة هؤلاء الأربعة نفر: [الإمام علیه السّلام و ابن الزّبیر و عبد اللّه بن عمر و عبد الرّحمان بن أبی بکر] فکتب إلی الولید بن عتبة، یأمره أن یأخذهم بالبیعة أخذا شدیدا لا رخصة فیه. «2»
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 228
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «جزیة»].
(2)- یزید را همتی جز بیعت گرفتن از آن چهار تن نبود و به ولید نامه نوشت تا درباره بیعت بر آن-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 205
فلمّا قدم دمشق، کتب إلی الولید بن عتبة بن أبی سفیان، و هو عامل المدینة: إذا أتاک کتابی هذا، فأحضر الحسین بن علیّ، و عبد اللّه بن الزّبیر، فخذهما بالبیعة، فإن امتنعا، فاضرب أعناقهما، و ابعث إلیّ برؤوسهما، و خذ النّاس بالبیعة، فمن امتنع فأنفذ فیه الحکم، و فی الحسین بن علیّ، و عبد اللّه بن الزّبیر، و السّلام. «1»
الیعقوبی، التّاریخ، 2/ 215
فی هذه السّنة [سنة 60 ه]، بویع لیزید بن معاویة بالخلافة بعد وفاة أبیه، للنّصف من رجب فی قول بعضهم، و فی قول بعض: لثمان بقین منه- علی ما ذکرنا قبل من وفاة والده معاویة- فأقرّ عبید اللّه بن زیاد علی البصرة، و النّعمان بن بشیر علی الکوفة.
و قال هشام بن محمّد، عن أبی مخنف؛ ولی یزید فی هلال رجب سنة ستّین، و أمیر المدینة الولید بن عتبة بن أبی سفیان، و أمیر الکوفة النّعمان بن بشیر الأنصاریّ، و أمیر البصرة عبید اللّه بن زیاد، و أمیر مکّة عمرو بن سعید بن العاص، و لم یکن «2» لیزید همّة حین ولی إلّا بیعة النّفر الّذین أبوا علی معاویة الإجابة إلی بیعة یزید «3» حین دعا النّاس إلی بیعته، و أنّه ولیّ عهده بعده، و الفراغ من أمرهم، «3» فکتب إلی الولید:
«4» بسم اللّه الرّحمن الرّحیم. من یزید أمیر المؤمنین إلی الولید بن عتبة، أمّا بعد «5»، فإنّ معاویة کان عبدا من عباد اللّه، أکرمه اللّه و استخلفه، و خوّله، و مکّن له، فعاش بقدر، و مات بأجل، فرحمه اللّه، فقد عاش محمودا، و مات برّا تقیّا، و السّلام.
__________________________________________________
- چهار تن سخت بگیرد و به آنان هیچ‌گونه اجازه سرپیچی از بیعت ندهد.
دامغانی، ترجمه اخبار الطّوال،/ 275
(1)- چون به دمشق رسید، به عامل مدینه ولید بن عتبه بن ابی سفیان نوشت: «هنگامی که این نامه‌ام به تو رسید، حسین بن علی و عبد اللّه بن زبیر را احضار کن و آن دو را به بیعت بگیر. پس اگر زیر بار نرفتند، آن دو را گردن بزن و سرهای آن دو را نزد من بفرست. مردم را نیز به بیعت فراخوان و هرکه سر باز زد، همان حکم را درباره او و درباره حسین بن علی و عبد اللّه بن زبیر اجرا کن. و السلام.»
آیتی، ترجمه تاریخ یعقوبی، 2/ 177
(2)- [و فی المنتظم مکانه: «فأقرّ عبید اللّه بن زیاد علی البصرة، و النّعمان بن بشیر علی الکوفة، و کان أمیر مکّة عمرو بن سعید بن العاصّ، و أمیر المدینة الولید بن عتبة بن أبی سفیان، و لم یکن ...»].
(3- 3) [لم یرد فی المنتظم].
(4) (4*) [لم یرد فی المنتظم].
(5)- [و فی العبرات مکانه: «فلمّا ولّی کتب إلی الولید مع عبد اللّه بن أویس أحد بنی عامر بن لؤیّ. أمّا بعد ...»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 206
و کتب إلیه فی صحیفة کأنّها أذن فأرة:
(4*) أمّا بعد، فخذ حسینا و عبد اللّه بن عمر، و عبد اللّه بن الزّبیر، بالبیعة أخذا شدیدا لیست فیه رخصة حتّی یبایعوا؛ و السّلام. «1»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 338-: مثله ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 322- 323؛ المحمودی، العبرات، 1/ 272
ثمّ عزم علی الکتب إلی جمیع البلاد بأخذ «2» البیعة له. قال: و کان علی المدینة یومئذ مروان بن الحکم، فعزله یزید و ولّی مکانه الولید بن عتبة بن أبی سفیان، و کتب إلیه:
من عبدا للّه یزید بن معاویة أمیر المؤمنین إلی الولید بن عتبة، أمّا بعد، فإنّ معاویة کان عبدا للّه من عباده أکرمه «3» اللّه، و استخلفه، و خوّله، و مکّن له، ثمّ قبضه إلی روحه و ریحانه «4» و رحمته و غفرانه، عاش بقدر و مات بأجل، عاش برّا تقیّا، و خرج من الدّنیا رضیّا زکیّا، فنعم الخلیفة کان «5» و لا أزکیّه «5» علی اللّه، هو أعلم به منّی، و قد کان عهد إلیّ عهدا، و جعلنی له خلیفة من بعده، و أوصانی أن أحدث آل أبی تراب بآل أبی سفیان
__________________________________________________
(1)- در این سال با یزید بیعت خلافت کردند. به قولی در نیمه رجب و به قول دیگر هشت روز مانده از آن ماه؛ چنان‌که از پیش در مورد مرگ پدرش معاویه آورده‌ایم.
یزید، عبید اللّه بن زیاد را بر بصره و نعمان بن بشیر را بر کوفه نگهداشت.
ابو مخنف گوید: یزید در اول رجب سال شصتم زمامدار شد.
حاکم مدینه، ولید بن عتبه بن ابی سفیان بود. حاکم کوفه، نعمان بن بشیر انصاری بود. حاکم بصره، عبید اللّه بن زیاد. حاکم مکّه، عمرو بن سعید بن عاص بود.
وقتی یزید به زمامداری رسید، اندیشه‌ای نداشت جز آن‌که از آن چند کس که دعوت معاویه را به بیعت یزید نپذیرفته بودند، بیعت بگیرد و کارشان را به‌سر برد. پس به ولید نوشت: «به نام خدای رحمان رحیم. از یزید، امیر مؤمنان به ولید بن عتبه. اما بعد، معاویه یکی از بندگان خدا بود که او را حرمت داد و خلیفه کرد و قدرت و سلطه داد که به مدت مقدّر زندگی کرد و به وقت مقرّر بمرد. خدایش رحمت کناد که نکو زیست و نیک و پرهیزکار بمرد. و السلام».
و نیز در صفحه‌ای که گویی گوش موشی بود، نوشت: «اما بعد، حسین و عبد اللّه بن عمر و عبد اللّه بن زبیر را سخت و بی‌امان به بیعت وادار کن تا بیعت کنند. و السلام».
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2904- 2905
(2)- فی د: لیأخذ.
(3)- فی د: فأکرمه.
(4)- فی د: روحانه.
(5- 5) فی د: و أنا لم أزکیّه.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 207
لأنّهم أنصار الحقّ و طلّاب العدل؛ فإذا ورد علیک کتابی هذا، فخذ البیعة علی أهل المدینة، و السّلام.
قال: ثمّ کتب إلیه فی صحیفة صغیرة کأنّها أذن فأرة: أمّا بعد، فخذ الحسین بن علیّ، و عبد الرّحمان بن أبی بکر، و عبد اللّه بن الزّبیر، و عبد اللّه بن عمر بن الخطّاب، أخذا عنیفا لیست «1» فیه رخصة، فمن أبی علیک منهم، فاضرب عنقه، و ابعث إلیّ برأسه.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 10- 11
قال: فلمّا هلک معاویة، و تولّی الأمر بعده یزید، بعث عامله علی مدینة رسول اللّه، و هو عمّه عتبة بن أبی سفیان «2». [بسند تقدّم عن علیّ بن الحسین علیهما السّلام]
الصّدوق، الأمالی،/ 151- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 312؛ البحرانی، العوالم، 17/ 161
کتب یزید إلی الولید بن عتبة بن أبی سفیان، و کان علی المدینة من قبل معاویة، أن یأخذ الحسین علیه السّلام بالبیعة له، و لا یرخّص له فی التّأخّر عن ذلک. «3»
المفید، الإرشاد، 2/ 30- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 324؛ البحرانی، العوالم، 17/ 173؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 206؛ الأعرجی، مناهل الضّرب،/ 383؛ القمی، نفس المهموم،/ 64- 65؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 46؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 146
قال: أخبرنا أبو إسحاق محمّد بن عبد المؤمن بن أحمد قاضی إسکافه، قدم علینا ببغداد قراءة علیه، قال: أخبرنا أبی أبو محمّد، قال: حدّثنا أبو بکر الحسین بن یحیی بن عیّاش المتوتّیّ، قال: حدّثنا أحمد بن محمّد یحیی بن سعید القطّان، قال: حدّثنا وهب بن جریر، قال: حدّثنا أبی، قال: سمعت محمّد بن الزّبیر الحنظلیّ، قال: حدّثنی زریق مولی معاویة، قال: لمّا مات معاویة، بعثنی یزید بن معاویة إلی الولید بن عتبة بن أبی سفیان
__________________________________________________
(1)- فی الأصل و بر: لیس، و فی د: و لیس.
(2)- چون معاویه مرد و یزید متصدی کار شد، عمش عتبه را حاکم مدینه ساخت.
کمره‌ای، ترجمه امالی،/ 151
(3)- یزید (پسرش) نامه‌ای به ولید بن عتبه بن ابی سفیان که از طرف معاویه فرماندار مدینه بود، نوشت که بدون درنگ از حسین علیه السّلام بیعت بگیرد و به هیچ‌وجه مهلت به او ندهد.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 30
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 208
و کان والی المدینة، فکتب إلیه بموت معاویة، و کتب أن یدعو هؤلاء الرّهط یبایعون.
الشّجری، الأمالی، 1/ 169- 170- مثله ابن عساکر، مختصر ابن منظور، 9/ 38
کتب یزید بن معاویة إلی الولید بن عتبة والی المدینة، أن یأخذ الحسین علیه السّلام بالبیعة له.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 222
کتب إلی جمیع البلاد بأخذ البیعة له، فکان علی المدینة یومئذ مروان بن الحکم، فعزله، و ولّی مکانه ابن عمّه الولید بن عتبة بن أبی سفیان، و کتب إلیه:
بسم اللّه الرّحمن الرّحیم
من عبد اللّه یزید أمیر المؤمنین إلی الولید بن عتبة، أمّا بعد، فإنّ معاویة کان عبدا من عبید اللّه، أکرمه و استخلفه، و مکّن له، ثمّ قبضه إلی روحه و ریحانه و رحمته و ثوابه، عاش بقدر، و مات بأجل، و قد کان عهد إلیّ، و أوصانی أن أحذر آل أبی تراب، و جرأتهم علی سفک الدّماء، و قد علمت یا ولید، أنّ اللّه تعالی منتقم للمظلوم عثمان بن عفّان من آل أبی تراب بآل سفیان، لأنّهم أنصار الحقّ، و طلّاب العدل، فإذا ورد علیک کتابی هذا، فخذ البیعة لی علی جمیع أهل المدینة، قال: ثمّ کتب صحیفة صغیرة، کأنّها أذن فأرة فیها: أمّا بعد، فخذ الحسین و عبد اللّه بن عمر و عبد الرّحمان بن أبی بکر و عبد اللّه بن الزّبیر بالبیعة، أخذا عنیفا لیست فیه رخصة، فمن أبی علیک منهم فاضرب عنقه، و ابعث إلیّ برأسه، و السّلام.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 179- 180
قال: فلمّا مات معاویة، کتب یزید إلی الولید «1» بن عقبة بن أبی سفیان بالمدینة «1»، یأخذ البیعة من هؤلاء الأربعة، أخذا ضیّقا «2» لیست فیه رخصة، فمن تأبّی «3» علیک منهم فاضرب عنقه، و ابعث إلیّ برأسه.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 88- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 325؛
البحرانی، العوالم، 17/ 174- 175
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی البحار و العوالم].
(2)- [فی البحار و العوالم: «عنیفا»].
(3)- [فی البحار و العوالم: «یأبی»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 209
فکتب إلی الولید بن عتبة و الیه علی المدینة: خذ حسینا و عبد اللّه بن الزّبیر و عبد اللّه ابن عمر بالبیعة أخذا شدیدا، لیست فیه رخصة حتّی یبایعوا.
ابن الجوزی، الرّدّ علی المتعصّب العنید،/ 34
لم یکن لیزید همّة [حین ولی] إلّا بیعة النّفر الّذین أبوا علی معاویة بیعته. فکتب إلی الولید، یخبره بموت معاویة و کتابا آخر صغیرا فیه: أمّا بعد، فخذ حسینا و عبد اللّه بن عمر و ابن الزّبیر، بالبیعة أخذا لیس فیه رخصة حتّی یبایعوا، و السّلام. «1»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 263
فبایع النّاس علی بیعة عامله بالمدینة و هو الولید بن عتبة بن أبی سفیان، و أتاه بموته مولی معاویة، یقال له ابن أبی زریق فی أوّل شعبان، و کتب یزید إلی الولید، یأمره بأخذ البیعة علی أهلها و خاصّة علی الحسین، و یقول: إن امتنع علیک فاضرب عنقه، و ابعث برأسه إلیّ.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 9
إنّ معاویة لمّا استخلف ولده یزید، ثمّ مات، و کتب یزید کتابا إلی الولید بن عتبة بن أبی سفیان «2»، و هو یومئذ والی المدینة یحثّه فیه علی أخذ البیعة من الحسین علیه السّلام.
ابن طلحة، مطالب السّؤول،/ 74- عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 42
فلم یکن لیزید همّ بعد موت أبیه إلّا بیعة النّفر الّذین سمّاهم أبوه، فکتب إلی الولید ابن عتبة، فأمره بأخذ البیعة علیهم، أخذا شدیدا لیس فیه رخصة. «3»
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 135
__________________________________________________
(1)- یزید هم هیچ همّ و غمّی جز گرفتن بیعت آن چند تن (که نام آنها گذشت) نداشت که آنها از بیعت‌یزید در زمان معاویه خودداری کرده بودند. یزید به ولید خبر مرگ پدر را نوشت و در ضمن آن یک نامه کوچک هم نوشت که: «اما بعد حسین و عبد اللّه بن عمر و ابن زبیر را وادار کن که بیعت کنند. به اندازه‌ای سخت بگیر که هرگز آزادی نخواهند داشت، مگر این‌که بیعت کنند.»
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 102
(2)- [عن کشف الغمّة و فی المطبوع: «سفیان»].
(3)- یزید نامه نوشت به ولید بن عتبة که والی مدینه بود.
عماد الدّین طبری، کامل بهائی، 2/ 270
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 210
کتب یزید إلی الولید بن عتبة و کان أمیر المدینة، یأمره بأخذ البیعة علی أهلها عامّ، و خاصّة علی الحسین علیه السّلام، و یقول له: إن أبی علیک فاضرب عنقه، و ابعث إلیّ برأسه. «1»
ابن طاووس، اللّهوف،/ 21- 22- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 324؛
البحرانی، العوالم، 17/ 174
جملة ما جری فی ذلک أنّ یزید لعنه اللّه لمّا بویع لم یکن له همّ إلّا تحصیل بیعة الحسین رضی اللّه عنه، و النّفر الّذی حذّره أبوه منهم، فأرسل إلی الولید بن عتبة بن أبی سفیان، و هو یومئذ أمیر المدینة یأمره بأخذ البیعة علیهم. «2»
ابن طقطقی، کتاب الفخری،/ 104
کان أوّل ما بدأ به یزید، أن کتب إلی الولید بن عتبة بن أبی سفیان، و هو عامل المدینة، یخبره بموت معاویة، و کتابا آخر صغیرا فیه: «أمّا بعد، فخذ حسینا و عبد اللّه بن عمر و ابن الزّبیر بالبیعة أخذا لیس فیه رخصة حتّی یبایعوا، و السّلام». «3»
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 376- 377
و قال جویریة بن أسماء: سمعت أشیاخنا بالمدینة ما لا أحصی یقولون: إنّ معاویة لمّا هلک و علی المدینة الولید بن عتبة بن أبی سفیان، أتاه موته من جهة یزید.
و قال جریر بن حازم: حدّثنا محمّد بن الزّبیر، حدّثنی زریق «4» مولی معاویة، قال:
__________________________________________________
(1)- یزید که لعنتهای خدا بر او باد، به ولید بن عتبه که فرماندار مدینه بود، نامه‌ای نوشت و دستورش داد که از همه اهل مدینه و بویژه از حسین بیعت بگیرد و اضافه کرد که اگر حسین علیه السّلام از بیعت کردن خودداری نمود، گردنش را با شمشیر بزن و سر بریده‌اش را به نزد من بفرست.
فهری، ترجمه لهوف،/ 21
(2)- خلاصه آن سرگذشت این است که چون کار بیعت یزید لعنه اللّه تمام شد، وی هیچ‌گونه همّی‌نداشت جز آن‌که از حسین علیه السّلام و چند نفری که پدرش وی را از آنها برحذر داشته بود، بیعت بگیرد. از این‌رو نزد ولید بن عتبه بن ابی سفیان که در آن وقت امیر مدینه بود، فرستاد و بدو فرمان داد که از آن چند نفر بیعت بگیرد.
گلپایگانی، ترجمه تاریخ فخری،/ 155
(3)- چون یزید تخت را ملوّث کرد، همه همت او بر آن مقصور گشت که از حسین و از آن سه کس‌دیگر که معاویه وصیت کرده بود، بیعت ستاند.
هندو شاه، تجارب السّلف،/ 67
(4)- [فی المطبوع: «رزیق»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 211
بعثنی یزید إلی أمیر المدینة، فکتب إلیّ بموت معاویة، و أن یبعث إلی هؤلاء الرّهط و یأمرهم بالبیعة.
و لمّا بویع یزید، کتب إلی الولید بن عتبة أمیر المدینة أن أدع النّاس إلی البیعة و ابدأ بوجوه قریش، و لیکن أوّل من تبدأ به الحسین و ارفق به. [عن ابن سعد]
الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 268، 341
بایع النّاس یزید، فکتب إلی والی المدینة الولید بن عتبة بن أبی سفیان: أن ادع النّاس و بایعهم و ابدأ بالوجوه و ارفق بالحسین. [عن ابن سعد]
الذّهبی، سیر أعلام النبلاء، 3/ 198
(قلت) هذا ما نقل بعضهم علی وجه الإجمال، و ها أنا أذکر ما فصل بعضهم علی وجه الاختصار، (و حاصل) ما ذکروا أنّ یزید أرسل إلی الولید بن عتبة أن یأخذ له البیعة علی
النّاس. الیافعی، مرآة الجنان، 1/ 132
و کتب إلی الأقالیم بذلک، فبایعوه.
الدّمیری، حیاة الحیوان، 1/ 87
بویع یزید بعد موت أبیه و علی المدینة الولید بن عتبة بن أبی سفیان، و علی مکّة عمر [و] بن سعید بن العاصیّ، و علی البصرة عبید اللّه بن زیاد، و علی الکوفة النّعمان بن بشیر، و لم یکن همّه إلّا بیعة النّفر الّذین أبوا علی معاویة بیعته، فکتب إلی الولید بموت معاویة، و أن یأخذ حسینا، و ابن عمر، و ابن الزّبیر بالبیعة من غیر رخصة. «1»
ابن خلدون، التّاریخ، 3/ 19
أراده یزید، لعنه اللّه، علی البیعة و کتب بذلک إلی الولید بن عتبة بن أبی سفیان عامله علی المدینة.
ابن عنبة، عمدة الطّالب،/ 158
__________________________________________________
(1)- پس از مرگ معاویه، با یزید بیعت شد. در این حال ولید بن عتبة بن ابی سفیان فرمانروای مدینه بود و عمرو بن سعید بن العاص فرمانروای مکّه. عبید اللّه بن زیاد حاکم بصره بود و نعمان بن بشیر حاکم کوفه. همه همّ یزید در آغاز خلافت آن بود که از آن چند تن که در زمان پدرش به جانشینی او بیعت نکرده بودند، بیعت بستاند. پس، خبر مرگ معاویه را به ولید بن عتبه نوشت و از او خواست بی‌هیچ رخصت و تأخیری از حسین و ابن عمر و ابن الزبیر بیعت بگیرد.
آیتی، ترجمه تاریخ ابن خلدون، 2/ 28
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 212
ثمّ لم تکن لیزید همّة إلّا أن کتب إلی الولید بن عتبة بن أبی سفیان عاملهم علی المدینة، یخبره بموت معاویة، و یأمره أن یأخذ البیعة له علی الحسین بن علیّ، و عبد اللّه بن عمر، و عبد اللّه بن الزّبیر، أخذا لیست فیه رخصة، أوّل النّاس قبل ظهور الأمر، و إفشائه و یشدّد علیهم فی ذلک.
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 181
ثمّ بعث إلی أهل المدینة من یأخذ له البیعة.
السّیوطی، تاریخ الخلفاء،/ 206
کتب إلی الأقالیم بذلک.
الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 331
سبب مخرجه أنّ یزید لمّا استخلف سنة ستّین، أرسل لعامله بالمدینة أن یأخذ له البیعة علی الحسین. «1»
ابن حجر الهیتمی، الصّواعق المحرقة،/ 117
إنّه لمّا توفّی معاویة لعنه اللّه و بایع النّاس لیزید و قام فی أمر الخلافة، أرسل إلی الولید ابن عتبة، و کان أمیر المدینة، یأمره بأخذ البیعة علی أهلها عامّة و خاصّة، علی الحسین علیه السّلام.
تاج الدّین العاملی، التّتمّة،/ 77
کتب إلی الولید بن عتبة و کان یومئذ والیا علی المدینة کتابا یأمره أن یأخذ البیعة علی أهلها، و بعث إلی عمر بن سعید بالرّی، و أمره أن یأخذ البیعة علی أهلها، و نفذ إلی جمیع الأمصار بذلک، فبایعوه إلّا أهل الکوفة و المدینة. و کان فیما بعث إلی الولید، یقول: خذ لنا البیعة علی من قبلک عامّة، و علی هؤلاء الأربعة أنفر خاصّة، و هم: عبد الرّحمان بن أبی
__________________________________________________
(1)- سبب خروج حسین علیه السّلام آن بود که یزید پلید در سنه 60 چون به مسند حکومت نشست. رسول خود را نزد عامل خود که در مدینه بود، فرستاد که بیعت وی از حسین علیه السّلام بگیرد.
جهرمی، ترجمه صواعق المحرقة،/ 341
و چون حاکم شام به عالم آخرت شتافت و یزید در دمشق بر مسند حکومت متمکّن گردید، نامه‌ای به ولید بن عتبه بن ابی سفیان که در آن زمان والی مدینه بود نوشت، مضمون آن‌که بیعت من از حسین بن علی و عبد اللّه بن عمر و عبد اللّه بن زبیر بستان و اگر به قدم قبول پیش نیایند، سرهای ایشان را به شام بفرست.
چنانچه در ضمن احوال خجسته مآل امام حسین علیه السّلام سبق ذکر یافت و یزید هم در آن ایام نامه درباب اخذ بیعت از امام حسین و عبد اللّه بن عمر و عبد اللّه بن زبیر به حاکم مدینه ولید بن عقبه فرستاد.
خواند امیر، حبیب السّیر، 2/ 37، 127
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 213
بکر و عبد اللّه بن عمر بن الخطّاب و عبد اللّه بن الزّبیر و الحسین بن علیّ، فمن لم یبایعک منهم، فأنفذ إلیّ برأسه.
الطّریحی، المنتخب، 2/ 418
أنّ یزید لمّا بویع له بعد موت أبیه و کان أبوه بایع له النّاس فأرسل یزید إلی عامله بالمدینة الولید بن عتبة یأخذ له البیعة.
ابن العماد، شذرات الذّهب،/ 67
و کتب إلی الولید بن عتبة کتابا یقول فیه و ینعی معاویة- و کان والیا علی المدینة- یأمره أن یأخذ له البیعة علیهم، و کتب إلی سائر الأمصار أن یبایعوه، ثمّ کتب (لعنه اللّه) إلی الولید بن عتبة کتابا أوّله: أمّا بعد، یا أبا محمّد إذا قرأت کتابی هذا خذ لی البیعة علیهم من قبلک عامّة، و علی هؤلاء الأربعة خاصّة، و هم عبد الرّحمان بن أبی بکر، و عبد اللّه بن عمر، و عبد اللّه بن الزّبیر، و الحسین بن علیّ علیه السّلام، و أنفذ کتابی إلیهم، فمن لم یبایعک منهم، فأنفذ إلیّ برأسه مع جواب کتابی هذا، و السّلام.
قال: فأنفذ الکتاب مع رجل من أصحابه إلی الولید (لعنه اللّه).
مقتل أبی مخنف (المشهور)/ 10- 11
کتب یزید إلی ابن عمّه الولید بن عتبة بن أبی سفیان و کان والیا علی المدینة مع مولی لمعاویة یقال له ابن أبی زریق، یأمره بأخذه البیعة علی أهلها، و خاصّة علی الحسین علیه السّلام، و لا یرخّص له فی التّأخّر عن ذلک و یقول: إن أبی علیک فاضرب عنقه، و ابعث إلیّ، برأسه.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 587، لواعج الأشجان،/ 23
فکتب إلی الولید بن أبی سفیان و کان علی المدینة والیا أن یأخذ له البیعة من أهل المدینة، و خاصّة علی الحسین علیه السّلام و لم یرخّص له فی التّأخیر. و قال: و إن أبی علیک فاضرب عنقه، و ابعث إلیّ برأسه.
الجواهری، مثیر الأحزان،/ 5
کتب یزید إلی الولید بن عتبة بن أبی سفیان و کان علی المدینة من قبل معاویة أن یأخذ له البیعة من الحسین و عبد اللّه بن الزّبیر و عبد اللّه بن عمر.
السّماوی، إبصار العین،/ 3
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 214
و کتب إلی العمّال فی البلدان یخبرهم بهلاک أبیه، و أقرّهم علی عملهم، و ضمّ العراقین إلی عبید اللّه بن زیاد بعد أن أشار علیه بذلک سرجون مولی معاویة، و کتب إلی الولید بن عتبة و کان علی المدینة:
أمّا بعد: فإنّ معاویة کان عبدا من عباد اللّه، أکرمه و استخلصه و مکّن له، ثمّ قبضه إلی روحه و ریحانه و رحمته و عقابه، عاش بقدر، و مات بأجل، و قد کان عهد إلیّ و أوصانی، بالحذر من آل أبی تراب لجرأتهم علی سفک الدّماء، و قد علمت یا ولید أنّ اللّه تبارک و تعالی منتقم للمظلوم عثمان من آل أبی سفیان، لأنّهم أنصار الحقّ و طلّاب العدل، فإذا ورد علیک کتابی هذا، فخذ البیعة علی أهل المدینة.
ثمّ أرفق الکتاب بصحیفة صغیرة فیها: خذ الحسین و عبد اللّه بن عمر و عبد الرّحمان ابن أبی بکر و عبد اللّه بن الزّبیر بالبیعة أخذا شدیدا، و من أبی فاضرب عنقه، و ابعث إلیّ برأسه.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 139- 140
ذکر أرباب السّیر و التّاریخ: إنّه لمّا هلک معاویة بن أبی سفیان منتصف رجب سنة ستّین للهجرة، و تخلّف بعده یزید، کان الوالی علی المدینة- فی ذلک الوقت- الولید بن عتبة بن أبی سفیان.
فکتب إلیه یزید کتابا مع مولی له یقال له: (ابن أبی زریق) یأمره فیه بأخذ البیعة علی أهلها کافّة.
و کتب فی طیّة صحیفة صغیرة- کأنّها أذن فأرة- جاء فیها: «أمّا بعد، فخذ الحسین ابن علیّ، و عبد اللّه بن عمر، و عبد الرّحمان بن أبی بکر، و عبد اللّه بن الزّبیر بالبیعة أخذا شدیدا لیس فیه رخصة، فمن یأبی علیک منهم فاضرب عنقه، و ابعث إلیّ برأسه، و السّلام.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 126
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 215

عبد اللّه بن عمرو بن أویس الأکبر، الّذی قدم علی الولید بن عتبة بنعی معاویة؛ و الولید أمیر المدینة، و أمره بأخذ الحسین بن علیّ، و ابن الزّبیر بالبیعة.
المصعب الزّبیری، نسب قریش،/ 433
قال: و ذکروا أنّ خالد بن الحکم، لمّا أتاه الکتاب من یزید، فظع به، فدعا مروان بن الحکم، و کان علی المدینة قبله؛ فلمّا دخل علیه مروان، و ذلک فی أوّل اللّیل. قال له خالد:
احتسب صاحبک یا مروان. فقال له مروان: اکتم ما بلغک، إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ. ثمّ أقرأه الکتاب، و قال له: ما الرّأی؟ فقال: أرسل السّاعة إلی هؤلاء النّفر، فخذ بیعتهم، فإنّهم إن بایعوا لم یختلف علی یزید أحد من أهل الإسلام، فعجّل علیهم قبل أن یفشی الخبر، فیمتنعوا.
ابن قتیبة، الإمامة و السّیاسة، 1/ 175
قالوا: فلمّا أتی ابن عتبة الکتاب فظع بموت معاویة و کبر علیه، و قد کان مروان بن الحکم علی المدینة قبله، فلمّا ولی بعد مروان کان مروان لا یأتیه إلّا معذّرا متکارها حتّی شتمه الولید فی مجلسه، فجلس عنه مروان، فلمّا جاء نعی معاویة إلی الولید قرأ علیه کتاب یزید و استشاره فقال: أری أن تبعث السّاعة إلی هؤلاء النّفر، فتدعوهم إلی البیعة، فإن بایعوا قبلت ذلک منهم، و إن أبوه قدّمتهم فضربت أعناقهم قبل أن یعلموا بوفاة معاویة، فإنّهم إن علموا بها وثب کلّ امرئ، منهم فی ناحیة، فأظهر الخلاف و المنابذة و دعا إلی نفسه.
فقال الولید: أمّا ابن عمر فإنّی أراه لا یری القتال و لا یختار أن یلی أمر النّاس إلّا أن یدفع الأمر إلیه عفوا.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 5/ 313- 314
فلمّا ورد ذلک علی الولید، فظع به و خاف الفتنة، فبعث إلی مروان و کان الّذی بینهما متباعدا، فأتاه، فأقرأه الولید الکتاب و استشاره، فقال له مروان: أمّا عبد اللّه بن عمر، و عبد الرّحمان بن أبی بکر، فلا تخافنّ ناحیتهما، فلیسا بطالبین شیئا من هذا الأمر، و لکن علیک بالحسین بن علیّ، و عبد اللّه بن الزّبیر، فابعث إلیهما السّاعة، فإن بایعا و إلّا فاضرب
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 216
أعناقهما قبل أن یعلن الخبر، فیثب کلّ واحد منهما ناحیة، و یظهر الخلاف. «1»
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 228- 229
فورد الکتاب علی الولید لیلا. «2»
الیعقوبی، التّاریخ، 2/ 215
[أحداث سنة 60 ه] فلمّا أتاه [ولید بن عتبة] نعی معاویة فظع به، و کبر علیه، فبعث إلی مروان بن الحکم فدعاه إلیه- و کان الولید یوم قدم المدینة قدمها مروان متکارها- فلمّا رأی ذلک الولید منه شتمه عند جلسائه، فبلغ ذلک مروان، فجلس عنه و صرمه، فلم یزل کذلک حتّی جاء نعی معاویة إلی الولید، فلمّا عظم علی الولید هلاک معاویة و ما أمر به من أخذ هؤلاء الرّهط بالبیعة، فزع عند ذلک إلی مروان، و دعاه، فلمّا قرأ علیه کتاب یزید، استرجع و ترحّم علیه، و استشاره الولید فی الأمر، و قال: کیف تری أن نصنع؟ قال: فإنّی أری أن تبعث السّاعة إلی هؤلاء النّفر، فتدعوهم إلی البیعة و الدّخول فی الطّاعة، فإن فعلوا قبلت منهم، و کففت عنهم، و إن أبوا قدّمتهم، فضربت أعناقهم قبل أن یعلموا بموت معاویة، فإنّهم إن علموا بموت معاویة وثب کلّ امرئ منهم فی جانب، و أظهر الخلاف و المنابذة، و دعا إلی نفسه لا أدری؛ أمّا ابن عمر، فإنّی لا أراه یری القتال، و لا یحبّ أنّه یولّی علی النّاس، إلّا أن یدفع إلیه هذا الأمر عفوا. «3»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 338- 339
__________________________________________________
(1)- چون این نامه به ولید رسید، از بروز آشوب بیمناک شد و نخست نامه را پوشیده داشت و با آنکه میان او و مروان اختلاف بود، کس فرستاد و او را خواست. مروان پیش او آمد. ولید نامه یزید را برای او خواند و با او مشورت کرد.
مروان گفت: «از ناحیه عبد اللّه بن عمر و عبد الرّحمان بن ابو بکر مترس که آن دو خواستار خلافت نیستند؛ ولی سخت مواظب حسین علیه السّلام و عبد اللّه بن زبیر باش و هم‌اکنون کس فرست. اگر بیعت کردند که چه بهتر، وگرنه پیش از آن‌که خبر آشکار شود و هریک از ایشان جایی بگریزد و مخالفت خود را ظاهر سازد، گردن هردو را بزن.»
«باید توجه داشت که گروهی از مورخان و دانشمندان علم رجال، مرگ عبد الرّحمان پسر ابو بکر را به اختلاف در سالهای 53 تا 56 هجری و پیش از مرگ معاویه ثبت کرده‌اند. برای اطلاع بیشتر، ر ک، ابن حجر، اصابه ذیل شماره 5143 و ابن اثیر، اسد الغابه ص 306 ج 3. (م)».
دامغانی، ترجمه اخبار الطّوال،/ 275
(2)- شب بود که نامه به ولید رسید.
آیتی، ترجمه تاریخ یعقوبی، 2/ 177
(3)- گوید: و چون خبر مرگ معاویه به ولید رسید، وحشت کرد و آن را سخت مهم شمرد و کس فرستاد و مروان را پیش خواند. چنان بود که وقتی ولید به مدینه آمده بود، مروان نابدلخواه پیش وی آمد و-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 217
قال: فلمّا ورد کتاب یزید علی الولید بن عتبة، و قرأه، قال: إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ، یا ویح الولید بن عتبة «1» من أدخله فی هذه الإمارة. ما لی و للحسین ابن فاطمة! قال: ثمّ بعث إلی مروان بن الحکم فأراه الکتاب، فقرأه و استرجع، ثمّ قال: یرحم اللّه أمیر المؤمنین معاویة! فقال الولید: أشر علیّ برأیک فی هؤلاء القوم کیف تری أن أصنع. فقال مروان: ابعث إلیهم فی هذه السّاعة، فتدعوهم إلی البیعة، و الدّخول فی طاعة یزید، فإن فعلوا قبلت ذلک منهم، و إن أبوا قدّمهم و اضرب أعناقهم، قبل أن یدروا بموت معاویة، فإنّهم إن علموا ذلک وثب کلّ رجل منهم فأظهر الخلاف، و دعا إلی نفسه، فعند ذلک أخاف أن یأتیک من قبلهم ما لا قبل لک به، و ما لا یقوم له، إلّا عبد اللّه بن عمر، فإنّی لا أراه ینازع فی هذا الأمر أحدا إلّا أن تأتیه الخلافة فیأخذها عفوا، فذر عنک ابن عمر، و ابعث إلی الحسین بن علیّ و عبد الرّحمان «2» بن أبی بکر و عبد اللّه بن الزّبیر، فادعهم إلی البیعة مع أنّی أعلم أنّ الحسین بن علیّ خاصّة لا یجیبک إلی بیعة یزید أبدا «3»، و لا یری له علیه طاعة، و و اللّه إن «4» لو کنت فی موضعک لم أراجع «5» الحسین بکلمة واحدة حتّی أضرب
__________________________________________________
- چون ولید این بدید، در حضور همنشینان خود ناسزای او گفت و مروان خبر یافت که پیش وی نیامد و از او جدایی گرفته بود تا خبر مرگ معاویه رسید؛ و چون هلاک معاویه و دستوری که رسیده بود که آن کسان را به بیعت وادار کند به نظر ولید سخت بزرگ می‌نمود، به مروان روی آورد و او را پیش خواند و چون نامه یزید را برای وی خواند، انا للّه گفت و رحمت فرستاد. آن‌گاه ولید درباره قضیه با وی مشورت کرد و گفت: «به نظر تو باید چه کنم؟»
گفت: «رأی من این است که هم‌اکنون این کسان را پیش از آن‌که از مرگ معاویه خبردار شوند، بخواهی و به بیعت و اطاعت بخوانی. اگر بیعت کردند، بپذیری و دست از آنها بداری و اگر نپذیرفتند، پیششان آری و گردنشان بزنی که اگر از مرگ معاویه خبر یابند، هرکدامشان در ناحیه‌ای قیام کند و مخالفت و دشمنی کند و برای خویشتن دعوت کند. نمی‌دانم، اما ابن عمر را مردی می‌بینم که به جنگ علاقه ندارد و زمامداری را در صورتی دوست دارد که آسان به چنگ وی افتد.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2905- 2906
(1)- فی د: عقبة.
(2)- بهامش بر ما لفظه: «عبد الرّحمان بن أبی بکر ذلک الحسین میت فلیتأمّل ذلک و إنّما هو عبد اللّه بن عبّاس- و اللّه أعلم بالحقیقة». قد سبق ما فیه.
(3)- فی د: «بن معاویة» موضع «أبدا».
(4)- فی د: فو اللّه أنّی.
(5)- فی د: لم أرجع.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 218
رقبته «1» کائنا فی ذلک ما «2» کان. قال: فأطرق/ الولید بن عتبة إلی الأرض ساعة، ثمّ رفع رأسه، و قال: یا لیت الولید لم یولد و لم یکن «3» شیئا مذکورا! قال: ثمّ دمعت عیناه «4»، فقال له عدوّ اللّه مروان: أوّه «5» أیّها الأمیر! لا تجزع ممّا قلت لک، فإنّ آل أبی تراب هم الأعداء فی قدیم الدّهر لم یزالوا، و هم الّذین قتلوا الخلیفة عثمان بن عفّان، ثمّ ساروا إلی أمیر المؤمنین، فحاربوه، و بعد فإنّی لست آمن أیّها الأمیر! إنّک «6» إن لم تعاجل الحسین بن علیّ «6» خاصّة أن تسقط منزلتک عند أمیر المؤمنین یزید. فقال له الولید بن عتبة: مهلا! ویحک یا مروان عن کلامک هذا! و أحسن القول فی ابن فاطمة، فإنّه بقیّة ولد النّبیّین.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 11- 13
فقدم المدینة [عتبة] و علیها مروان بن الحکم، و کان عامل معاویة، فأقامه عتبة من مکانه، و جلس فیه لینفذ فیه أمر یزید، فهرب مروان، فلم یقدر علیه. «7» [بسند تقدّم عن علیّ ابن الحسین علیهما السّلام]
الصّدوق، الأمالی،/ 151- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 312؛ البحرانی، العوالم، 17/ 161
قال [زریق مولی معاویة]: فقدمت علیه لیلا، فقلت للحاجب: استأذن لی علیه. فقال:
إنّه قد دخل «8». قلت: إنّی قد جئت فی أمر لا بدّ من الدّخول علیه. قال: فأذن لی، فدخلت علیه، فدفعت إلیه الکتاب، فلمّا قرأه جزع من موت معاویة جزعا شدیدا،
__________________________________________________
(1)- فی د: رقبة.
(2)- فی د: من.
(3)- فی د: لم یری.
(4)- فی د: عینه.
(5)- فی د: یا.
(6- 6) فی د: إن لم تعجل للحسین بن علیّ.
(7)- عتبه به مدینه آمد و حاکم سابق آن از طرف معاویه مروان بن حکم جای او را گرفت و بر نشست تا دستور یزید را درباره‌اش اجرا کند. مروان گریخت و بر او دست نیافت.
کمره‌ای، ترجمه امالی،/ 151
(8)- [أضاف فی المختصر: «و لا سبیل لی إلیه»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 219
و جعل یقوم علی «1» سریره علی فرشه، ثمّ یرمی نفسه، ثمّ یقوم، فیرمی نفسه «1»، ثمّ دعا مروان، فجاء «2» و علیه قمیص أبیض و ملاءة مورّدة «2» فنعی معاویة، ثمّ أخبره فی الّذی کتب فی أمر القوم، ثمّ قال: ما تری؟ قال: أری تبعث إلیهم السّاعة، فتعرّض علیهم البیعة، فإن بایعوک و إلّا فاضرب أعناقهم. قال الولید: سبحان اللّه، أقتل الحسین و ابن الزّبیر؟ قال:
هو ما أقول لک.
الشّجری، الأمالی، 1/ 170- مثله ابن عساکر، مختصر ابن منظور، 9/ 38
(قال) أحمد بن أعثم الکوفیّ: فلمّا ورد الکتاب علی الولید بن عتبة، و قرأه، قال: إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ، یا ویح الولید ممّن أدخله فی هذه الإمارة، ما لی و للحسین ابن فاطمة؟
ثمّ بعث إلی مروان، فدعاه و أقرأه الکتاب، فاسترجع مروان، ثمّ قال: یرحم اللّه أمیر المؤمنین معاویة. فقال له الولید: أشر علیّ برأیک فی أمر هؤلاء القوم. فقال مروان: أری أن تبعث إلیهم السّاعة، فتدعوهم إلی البیعة، و الدّخول فی طاعة یزید، فإن فعلوا قبلت ذلک منهم، و کففت عنهم، و إن أبوا قدّمتهم، و ضربت أعناقهم قبل أن یعلموا بموت معاویة، فإنّهم إن علموا بذلک، وثب کلّ واحد منهم، و أظهر الخلاف، و دعا إلی نفسه، فعند ذلک أخاف أن یأتیک من قبلهم ما لا قبل لک به، و ما لا تقوم به، إلّا عبد اللّه بن، عمر، فإنّه لا أراه ینازع فی هذا أحدا إلّا أن تأتیه الخلافة، فیأخذها عفوا، فذر عنک ابن عمر و ابعث إلی الحسین بن علیّ، و عبد الرّحمان بن أبی بکر، و عبد اللّه بن الزّبیر، فادعهم إلی البیعة مع أنّی أعلم أنّ الحسین خاصّة، لا یجیبک إلی بیعة یزید أبدا، و لا یری له علیه طاعة، و و اللّه إنّی لو کنت بموضعک، لم أراجع الحسین بکلمة واحدة، حتّی أضرب عنقه کائنا فی ذلک ما کان. فأطرق الولید برأسه إلی الأرض ساعة، ثمّ رفع رأسه، و قال: لیت الولید لم یولد، و لم یکن شیئا مذکورا. ثمّ دمعت عیناه، فقال له مروان: أیّها الأمیر لا تجزع ممّا ذکرت لک، فإنّ آل أبی تراب هم الأعداء من قدیم الدّهر و لا یزالون، و هم الّذین قتلوا عثمان، و هم الّذین ساروا إلی أمیر المؤمنین معاویة فحاربوه، و بعد، فإنّی لست آمن أیّها الأمیر إن لم تعاجل الحسین بن علیّ خاصّة تسقط منزلتک من أمیر المؤمنین یزید. فقال له الولید: مهلا ویحک دعنی من کلامک هذا، و أحسن القول فی ابن فاطمة،
__________________________________________________
(1- 1) [المختصر: «رجلیه، ثمّ یرمی بنفسه علی فراشه»].
(2- 2) [لم یرد فی المختصر].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 220
فإنّه بقیّة ولد النّبیّین.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 180- 181
فأحضر الولید مروان، و شاوره فی ذلک، فقال: الرّأی أن تحضرهم، و تأخذ منهم البیعة قبل أن یعلموا.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 88- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 325؛ البحرانی، العوالم، 17/ 175
فبعث إلی مروان، فدعاه، و استشاره، و قال: کیف تری أن أصنع؟ قال: إنّی أری أن تبعث السّاعة إلی هؤلاء النّفر، فتدعوهم إلی البیعة، فإن فعلوا قبلت، و إن أبوا ضربت أعناقهم قبل أن یعلموا بموت معاویة، فإنّهم إن علموا بموته وثب کلّ واحد منهم فی جانب، فأظهر الخلاف و المنابذة، إلّا أنّ ابن عمر لا أراه یری القتال، و لا یحبّ الولایة، إلّا أن تدفع إلیه عفوا.
ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 323
فبعث الولید إلی مروان حتّی دعاه و استشاره فقال: أری أن تبعث إلی هؤلاء النّفر، فتدعوهم إلی البیعة، فإن فعلوا و إلّا ضربت أعناقهم.
ابن الجوزی، الرّدّ علی المتعصّب العنید،/ 34
فلمّا أتاه نعی معاویة، فظع به، و کبر علیه، و بعث إلی مروان بن الحکم، فدعاه. و کان مروان عاملا علی المدینة من قبل الولید، فلمّا قدمها الولید کان مروان یختلف إلیه متکارها، فلمّا رأی الولید ذلک منه شتمه عند جلسائه، فبلغ ذلک مروان فانقطع عنه، و لم یزل مصارما له حتّی جاء نعی معاویة.
فلمّا عظم علی الولید هلاکه و ما أمر به من بیعة هؤلاء النّفر، استدعی مروان، فلمّا قرأ الکتاب بموت معاویة، استرجع و ترّحم علیه، و استشاره الولید کیف یصنع؟ قال: أری أن تدعوهم السّاعة، و تأمرهم بالبیعة، فإن فعلوا قبلت منهم، و کففت عنهم، و إن أبوا ضربت أعناقهم قبل أن یعلموا بموت معاویة، فإنّهم إن علموا بموته وثب کلّ رجل منهم بناحیة، و أظهر الخلاف، و دعا إلی نفسه، «1» أمّا ابن عمر، فلا یری القتال، و لا یحبّ أن یلی علی النّاس إلّا أن یدفع إلیه هذا الأمر عفوا. «2»
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه عنه فی نفس المهموم].
(2)- چون خبر مرگ معاویه به او رسید، سخت جزع کرد و آن را یک حادثه بزرگ دانست. نزد-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 221
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 263- 264- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 68
فأحضره لمروان بن الحکم، و أخذ رأیه، فأشار بإحضار الحسین و عبد اللّه بن زبیر و عبد اللّه بن مطیع و عبد اللّه بن عمر و إلیّ بن أبی بکر، و أخذ بیعتهم، فإن أجابوا، و إلّا فاضرب أعناقهم. فقال الولید: لیتنی لم أک شیئا مذکورا، لقد أمرتنی بأمر عظیم و ما کنت لأفعل.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 9
و لمّا مات معاویة، و بویع یزید ابنه، وصل البرید ببیعة یزید إلی المدینة، و أمر والیها الولید بن عتبة بن أبی سفیان بأخذ الحسین بالبیعة.
البرّی، الجوهرة،/ 40- 41
فلمّا وقف علی الکتاب، بعث إلی مروان بن الحکم، فأحضره و أوقفه علی کتاب یزید، و استشاره، و قال: کیف تری أن أصنع بهؤلاء؟ قال: أری أن تبعث إلیهم السّاعة، فتدعوهم إلی البیعة، و الدّخول فی الطّاعة، فإن لم یفعلوا و إلّا ضربت أعناقهم قبل أن یعلموا بموت معاویة، لأنّهم إن علموا وثب کلّ واحد منهم فی جانب، و أظهر الخلاف و المنابذة، و دعا إلی نفسه، إلّا ابن عمر، فإنّه لا یری الولایة و القتال، إلّا أن یدفع عن نفسه أو یدفع إلیه هذا الأمر عفوا.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 135
__________________________________________________
- مروان بن حکم فرستاد و او را خواند. مروان هم از طرف ولید نایب الحکومه بود. قبل از ورود ولید به مدینه و چون او که حاکم اصلی بود، رسید، مروان با اکراه نزد او می‌رفت (خودداری می‌کرد؛ زیرا خود او قبل از آن والی مدینه بود) چون ولید اکراه و عدم اعتنای او را دید، نزد همنشینان غیابا به او دشنام داد و چون خبر دشنام به مروان رسید، از او برید تا خبر مرگ معاویه رسید.
چون مرگ معاویه شایع گردید و فرمان یزید برای گرفتن بیعت رسید، ولید سخت نگران و بیمناک شد. ناگزیر مروان را نزد خود خواند و نامه را به او داد. او هم بر مرگ معاویه دریغ گفت و بر او درود فرستاد. ولید از او پرسید: «من چه باید بکنم؟»
مروان گفت: «من صلاح در این می‌بینم که تو هم‌اکنون آنها را (مخالفین) نزد خود بخوانی و بیعت را به آنها تکلیف کنی. اگر آنها قبول کنند، تو آسوده خواهی شد و آنها را آزاد خواهی کرد؛ وگرنه قبل از اطلاع بر مرگ معاویه گردن آنها را بزن. اگر آنها بدانند که معاویه مرده، هریکی از آنها در یک ناحیه قیام خواهد کرد و برای خلافت خود، دعوت خواهد نمود. امّا فرزند عمر که او به جنگ و خونریزی قائل نیست و خلافت را هم دوست ندارد؛ مگر آن‌که خلافت را به رایگان به او بدهند (بدون دردسر).»
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 102- 103
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 222
فأحضر الولید مروان و استشاره فی أمر الحسین علیه السّلام، فقال: إنّه لا یقبل و لو کنت مکانک لضربت عنقه. فقال الولید: لیتنی لم أک شیئا مذکورا. «1»
ابن طاووس، اللّهوف،/ 22- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 325؛ البحرانی، العوالم، 17/ 174؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 206؛ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 587، لواعج الأشجان،/ 24؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 5
فلمّا أتاه نعی معاویة، استدعی مروان بن الحکم، و کان قبل ذلک قد صارمه و انقطع عنه، فلمّا جاءه و قرأ علیه الکتاب بموته معاویة، استرجع و ترحّم علیه، و استشاره الولید کیف یصنع، قال: «أری أن تدعوهم السّاعة و تأمرهم بالبیعة، فإن فعلوا قبلت منهم و کففت عنهم، و إن أبوا ضربت أعناقهم قبل أن یعلموا بموت معاویة، فإنّهم إن علموا بموته وثب کلّ رجل بناحیة، و أظهر الخلاف و دعا إلی نفسه، أمّا ابن عمر، فلا یری القتال، و لا یحبّ أن یلی علی النّاس إلّا أن یدفع إلیه هذا الأمر عفوا».
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 377
قال: فبعث إلی مروان و بنی أمیّة، فأخبرهم. فقال مروان: ابعث الآن إلی الحسین و ابن الزّبیر، فإن بایعا، و إلّا فاضرب أعناقهما.
قال [زریق مولی معاویة]: فقدمت المدینة لیلا، فقلت للحاجب: استأذن لی، ففعل، فلمّا قرأ کتاب یزید بوفاة معاویة، جزع جزعا شدیدا، و جعل یقوم علی رجلیه، ثمّ یرمی بنفسه علی فراشه.
ثمّ بعث إلی مروان، فجاء و علیه قمیص أبیض و ملاءة مورّدة، فنعی له معاویة و أخبره.
فقال: ابعث إلی هؤلاء، فإن بایعوا، و إلّا فاضرب أعناقهم. قال: سبحان اللّه أقتل الحسین و ابن الزّبیر!
الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 268- 269
__________________________________________________
(1)- ولید پس از دریافت حکم، مروان را خواست و درباره حسین با او مشورت کرد. مروان گفت:
حسین بیعت بر یزید را نخواهد پذیرفت و اگر من به جای تو بودم، گردنش را می‌زدم.
ولید گفت: «ای کاش که من از سرحدّ عدم پای به اقلیم وجود نگذاشته بودم.»
فهری، ترجمه لهوف،/ 22
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 223
فلمّا قرأ مروان الکتاب بنعی معاویة، استرجع و ترحّم، و استشاره الولید فی أمر أولئک النّفر، فأشار علیه أن یحضرهم لوقته، فإن بایعوا و إلّا قتلتهم قبل أن یعلموا بموت معاویة، فیثب کلّ رجل منهم فی ناحیة، إلّا ابن عمر، فإنّه لا یحبّ القتال، و لا یحبّ الولایة إلّا أن یدفع إلیه الأمر. «1»
ابن خلدون، التّاریخ، 3/ 19
فلمّا قرأ الولید الکتاب عظم علیه هلاک معاویة، و ما أمره یزید من أخذه البیعة علی هؤلاء الثّلاثة، فاستدعی مروان بن الحکم، و قرأ علیه الکتاب، فاسترجع مروان، و شقّ علیه موت معاویة، فقال له الولید: ما الرّأی؟ کیف تصنع فی هؤلاء النّفر الثّلاثة الّذین أمرنی بأخذ البیعة علیهم؟ فقال له: أری أن تدعوهم السّاعة، و تأخذهم بالبیعة، فإن فعلوا، فقبلت منهم و کففت عنهم، و إن أبوا ضربت أعناقهم قبل أن یعلم أحد منهم بموت معاویة، لأنّهم إن علموا بموته وثب کلّ واحد منهم بناحیته، و أظهر الخلاف، و دعا إلی نفسه، و رأیی أنّ ابن عمر لا یحبّ القتال، و لا یحبّ أن یلی شیئا من أمور الدّنیا بالقتال إلّا أن یدفع علیه هذا الأمر عفوا. فأرسل إلی الحسین و إلی ابن الزّبیر لا غیر. «2»
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 181- 182
فلمّا قرأ الکتاب، بعث إلی مروان بن الحکم و کان قد جفاه من أجل الإمارة لأنّه کان
__________________________________________________
(1)- چون ولید نامه را خواند و از مرگ معاویه آگاه شد، إنّا للّه ... گفت و برای او رحمت خواست. پس مروان بن الحکم را که عامل او بود، فراخواند تا در این باب با او رأی زند. مروان گفت: «آنان را احضار کن. اگر بیعت کردند که کردند، وگرنه پیش از آن‌که از مرگ معاویه باخبر شوند، آنان را بکش؛ زیرا اگر بدانند معاویه از میانه رفته است، هرکس از سویی علم مخالفت با تو را بلند خواهد کرد. البته جز عبد اللّه بن عمر، که نه دوستدار جنگ است و نه خواهان حکومت. مگر آن‌که او را بدین کار دعوت کنند.»
آیتی، ترجمه تاریخ ابن خلدون، 2/ 28
(2)- چون این نامه به ولید رسید و مضمونش به وضوح انجامید، گفت: «إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ؛ مرا با پسر فاطمه چه کار؟»
آن‌گاه مروان را طلبیده و او را بر کیفیت مطلع گردانیده، بساط مشورت ممهد ساخت.»
مروان گفت: «فی الحال این جماعت را طلب نمای و بر مبایعت یزید تکلیف فرمای. اگر به قدم اطاعت پیش آیند، فبها. و الّا همه را به قتل رسان؛ به تخصیص حسین بن علی و ابن زبیر را.»
خواند امیر، حبیب السّیر، 2/ 37- 38
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 224
والیا من قبله علی المدینة، فلمّا دخل علیه قرّبه و أدناه، و قرأ علیه الکتاب، فقال له مروان: الرّأی أن ترسل إلی هؤلاء الأربعة، و تدعوهم إلی البیعة، و الدّخول فی الطّاعة، فإن أبوا، فاضرب أعناقهم.
الطّریحی، المنتخب، 2/ 418- 419
و کان قدومه إلی المدینة لعشرة أیّام قد خلون من شعبان، قال: فلمّا قرأ الکتاب بعث إلی مروان (لعنه اللّه)، فدعاه إلیه- و کان قد عزل عن الإمارة و کان والیا من قبل معاویة- فلمّا دخل علی الولید قرّبه و قرأ علیه الکتاب، فقال مروان: الرّأی أن ترسل إلیهم، و تدعوهم إلی البیعة، و الدّخول فی الطّاعة، فإن فعلوا اقبل منهم، و إن أبوا فاضرب أعناقهم، فإنّهم متی علموا بموت معاویة طلب کلّ منهم الرّیاسة لنفسه.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 11
و قال محمّد بن أبی طالب الموسویّ: لمّا ورد الکتاب علی الولید بقتل الحسین علیه السّلام عظم ذلک علیه، ثمّ قال: و اللّه لا یرانی اللّه أقتل ابن نبیّه و لو جعل یزید لی الدّنیا بما فیها.
المجلسی، البحار، 44/ 327- مثله البحرانی، العوالم، 17/ 177؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 206
فخرج ابن أبی زریق بالکتاب من الشّام، و کان معه عبد اللّه بن أبی سرح، یجدّ السّیر حتّی انتهی إلی (یثرب) و دخل علی الولید، و سلّمه الکتاب.
فلمّا قرأ الولید الکتاب، بعث إلی مروان بن الحکم لیلا، فأحضره عنده، و قرأ علیه کتاب یزید، و نعی إلیه معاویة، و استشاره فی أخذ البیعة من هؤلاء النّفر.
فقال له مروان: «الرّأی: أن تحضرهم فی هذه السّاعة، و تأخذ منهم البیعة».
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 127
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 225

فبعث الولید بن عقبة «1» من ساعته- نصف اللّیل- إلی الحسین بن علیّ، و عنده «2» عبد اللّه بن الزّبیر.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 55- عنه: ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 199، تهذیب ابن بدران، 4/ 327، مختصر ابن منظور، 7/ 138؛ ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2607، الحسین بن علیّ،/ 66؛ المزّی، تهذیب الکمال، 6/ 415- 416؛ ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 162
و کان الولید بن عتبة رجل بنی عتبة، ولّاه معاویة المدینة، و کان حلیما کریما، و توفّی معاویة؛ فقدم علیه رسول یزید؛ فأمره أن یأخذ البیعة علی الحسین بن علیّ، و علی عبد اللّه بن الزّبیر؛ فأرسل إلیهما لیلا حین قدم الرّسول. المصعب الزّبیری، نسب قریش،/ 133
فأرسل إلی الحسین بن علیّ، و عبد اللّه بن الزّبیر، و عبد اللّه بن عمر، فلمّا أتاهم الرّسول، قال عبد اللّه بن الزّبیر للحسین: ظنّ یا أبا عبد اللّه فیما أرسل إلینا؟ فقال الحسین: لم یرسل إلینا إلّا للبیعة. [قال:] فما تری؟ قال: آتیه، فإن أراد تلک امتنعت علیه. فدعا الحسین موالیه و أهل بیته، و أقعدهم علی الباب، و قال لهم: إن ارتفع صوتی، فاقتحموا الدّار علیّ، و إلّا فمکانکم حتّی أخرج إلیکم.
ابن قتیبة، الإمامة و السّیاسة، 1/ 175
و أرسل الولید عبد اللّه بن عمرو بن عثمان بن عفّان، و هو إذ ذاک غلام، إلی الحسین و عبد اللّه بن الزّبیر یدعوهما، فوجدهما جالسین فی المسجد، و کان إتیانه إیّاهما فی ساعة لم یکن الولید یجلس فیها للنّاس و لا یأتونه، فقال: أجیبا الأمیر. فقالا له: انصرف الآن نأته بعد. ثمّ أعاد إلیهما الرّسل و ألحّ علیهما، فأمّا الحسین فامتنع بأهل بیته و من کان علی رأیه، و فعل ابن الزّبیر مثل ذلک، و بعث إلی الحسین أن کفّ حتّی ننظر و تنظروا، و نری و تروا.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 5/ 314
فقال الولید لعبد اللّه بن عمرو بن عثمان، و کان حاضرا- و هو حینئذ غلام حین راهق-: انطلق یا بنیّ إلی الحسین بن علیّ، و عبد اللّه بن الزّبیر، فادعهما. فانطلق الغلام
__________________________________________________
(1)- [فی ابن عساکر: «الولید بن عتبة» و فی ابن العدیم و تهذیب الکمال و البدایة: «الولید»].
(2)- [لم یرد فی ابن العدیم و تهذیب الکمال و البدایة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 226
حتّی أتی المسجد، فإذا هو بهما جالسین، فقال: أجیبا الأمیر. فقالا للغلام: انطلق، فإنّا صائران إلیه علی أثرک. فانطلق الغلام، فقال ابن الزّبیر للحسین رضی اللّه عنه: فیم تراه بعث إلینا فی هذه السّاعة؟ فقال الحسین: أحسب معاویة قد مات، فبعث إلینا للبیعة. قال ابن الزّبیر: ما أظنّ غیره. و انصرفا إلی منازلهما، فأمّا الحسین، فجمع نفرا من موالیه و غلمانه، ثمّ مشی نحو دار الإمارة، و أمر فتیانه أن یجلسوا بالباب، فإن سمعوا صوته اقتحموا الدّار. «1»
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 229
فوجّه إلی الحسین علیه السّلام و إلی عبد اللّه بن الزّبیر. «2»
الیعقوبی، التّاریخ، 2/ 215
فأرسل عبد اللّه بن عمرو بن عثمان- و هو «3» إذ ذاک «3» غلام حدث- إلیهما یدعوهما، فوجدهما فی المسجد و هما جالسان «3»، فأتاهما فی ساعة لم یکن الولید یجلس فیها للنّاس، و لا یأتیانه فی مثلها «3»، فقال: أجیبا، الأمیر یدعوکما. فقال له: انصرف؛ الآن نأتیه. ثمّ أقبل أحدهما علی الآخر، فقال عبد اللّه بن الزّبیر للحسین: ظنّ «4» فیما تراه بعث إلینا «3» فی هذه السّاعة الّتی لم یکن یجلس فیها! «3» فقال حسین «5»: قد ظننت، أری طاغیتهم قد هلک، فبعث إلینا «6» لیأخذنا بالبیعة قبل أن یفشو «3» فی النّاس «3» الخبر. فقال: و أنا ما أظنّ غیره «6».
__________________________________________________
(1)- ولید به عبد اللّه بن عمرو بن عثمان که نوجوانی در سن بلوغ بود و آن‌جا حضور داشت، گفت:
«پسر جان! برو حسین بن علی علیه السّلام و عبد اللّه بن زبیر را فراخوان.»
پسرک به مسجد رفت و آن دو را آن‌جا نشسته دید و گفت: «دعوت امیر را بپذیرید و پیش او آیید.»
گفتند: «برو. ما از پی تو می‌آییم.»
و چون پسرک برگشت، ابن زبیر به حسین علیه السّلام گفت: «خیال می‌کنی برای چه منظوری در این ساعت کسی پیش ما فرستاده است؟»
فرمود: «گمان می‌کنم معاویه مرده است و برای بیعت پیش ما فرستاده است.»
ابن زبیر گفت: «من هم جز این گمانی ندارم.»
و هردو به خانه‌های خود برگشتند. امام حسین علیه السّلام تنی چند از دوستان و غلامان خویش را جمع کرد و به سوی دار الاماره رفت و به آنان دستور فرمود بر در نشینند و اگر صدای او را شنیدند، به درون خانه هجوم آورند.
دامغانی، ترجمه اخبار الطّوال،/ 275- 276
(2)- پس نزد حسین و عبد اللّه بن زبیر فرستاد.
آیتی، ترجمه تاریخ یعقوبی، 2/ 177
(3- 3) [لم یرد فی المنتظم].
(4)- [فی المنتظم: «ما تظنّ» و لم یرد فی العبرات].
(5)- [فی المنتظم و العبرات: «الحسین»].
(6- 6) [لم یرد فی العبرات].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 227
قال: فما ترید أن تصنع؟ قال: أجمع فتیانی السّاعة، ثمّ أمشی إلیه، فإذا بلغت الباب احتبستهم «1» علیه، ثمّ دخلت علیه «1». قال: فإنّی أخافه علیک إذا دخلت. قال: لا آتیه إلّا و أنا علی الامتناع قادر. فقام، فجمع إلیه موالیه و أهل بیته، ثمّ أقبل یمشی حتّی انتهی إلی «2» باب الولید، و قال لأصحابه: إنّی داخل، فإن دعوتکم أو سمعتم صوته قد علا، فاقتحموا علیّ بأجمعکم، و إلّا فلا تبرحوا حتّی أخرج إلیکم. «2»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 339- مثله ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 323؛ المحمودی، العبرات، 1/ 274
حدّثنی زکریّاء بن یحیی الضّریر، قال: حدّثنا أحمد بن جناب المصیّصّی- و یکنی أبا الولید- قال: حدّثنا خالد بن یزید بن أسد بن عبد اللّه القسریّ، قال: حدّثنا عمّار الدّهنیّ، قال: قلت لأبی جعفر: حدّثنی بمقتل الحسین حتّی کأنّی حضرته؛ قال: مات معاویة و الولید بن عتبة بن أبی سفیان علی المدینة، فأرسل إلی الحسین بن علیّ لیأخذ بیعته. «3»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 347
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی المنتظم].
(2- 2) [العبرات: «دار الإمارة، و أمر فتیانه أن یجلسوا بالباب، فإن سمعوا صوته اقتحموا الدّار و إلّا فلا یبرحوا حتّی یخرج إلیهم»].
(3)- گوید: پس ولید، عبد اللّه بن عمرو بن عثمان را که جوانی نوسال بود، سوی حسین و عبد اللّه بن زبیر فرستاد که آنها را بخواند. عبد اللّه آنها را در مسجد یافت که نشسته بودند و پیش آنها رفت. این به وقتی بود که ولید برای کسان نمی‌نشست و کس پیش وی نمی‌رفت. گفت: «امیر دعوتتان کرده، اجابتش کنید.»
گفتند: «برو. هم‌اکنون می‌آییم.»
آن‌گاه یکیشان رو به دیگری کرد و عبد اللّه بن زبیر به حسین گفت: «حدس بزن که در این وقت که به مجلس نمی‌نشیند، برای چه ما را خواسته است؟»
حسین گفت: «به گمانم طغیانگرشان هلاک شده و ما را خواسته تا پیش از آن‌که خبر فاش شود، ما را به بیعت وادار کند.»
عبد اللّه بن زبیر گفت: «من نیز جز این گمان ندارم. می‌خواهی چه کنی؟»
گفت: «هم‌اکنون غلامانم را فراهم می‌کنم و می‌روم و چون به در رسیدم، آنها را می‌گذارم و پیش ولید می‌روم.»
گفت: «وقتی به درون شدی از او بر تو بیم دارم.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 228
قال: ثمّ بعث الولید بن عتبة إلی الحسین بن علیّ، و عبد الرّحمان بن أبی بکر، و عبد اللّه ابن عمر، و عبد اللّه بن الزّبیر، فدعاهم، فأقبل إلیهم الرّسول، و الرّسول [عبد اللّه بن «1»-] عمرو بن عثمان بن عفّان، لم یصب «2» القوم فی منازلهم، فمضی نحو المسجد، فإذا «3» القوم عند قبر النّبیّ صلی اللّه علیه و سلم، فسلّم علیهم، ثمّ قام و قال: أجیبوا الأمیر! فقال الحسین: یفعل اللّه ذلک إذا نحن فرغنا عن «4» مجلسنا هذا إن شاء اللّه. قال: فانصرف الرّسول إلی الولید، فأخبره بذلک.
و أقبل عبد اللّه بن الزّبیر علی الحسین بن علیّ «5»، و قال: یا أبا عبد اللّه! إنّ هذه ساعة «6» لم یکن الولید «7» بن عتبة یجلس «8» فیها للنّاس، و إنّی قد أنکرت «9» ذلک و بعثه فی هذه السّاعة إلینا، و دعاءه إیّانا لمثل هذا الوقت، أتری فی أیّ طلبنا؟ فقال له «10» الحسین: إذا أخبرک أبا بکر «11»! إنّی أظنّ بأنّ معاویة قد مات، و ذلک أنّی رأیت البارحة فی منامی کأنّ
__________________________________________________
- گفت: «وقتی پیش او می‌روم که قدرت مقاومت داشته باشم.»
گوید: حسین برفت و غلامان و مردم خاندان خویش را فراهم آورد و برفت تا به در ولید رسید و به یاران خود گفت: «من به درون می‌روم. اگر شما را خواندم یا شنیدید که صدای او بلند شد، همگی به درون ریزید؛ وگرنه همین‌جا باشید تا پیش شما برگردم.»
عمار دهنی گوید: ابو جعفر را گفتم: «حدیث کشته شدن حسین را با من بگوی تا چنان بدانم که گویی آنجا حضور داشته‌ام.»
گفت: «وقتی معاویه مرد، ولید بن عتبة بن ابی سفیان حاکم مدینه بود و حسین را پیش خواند که بیعت از او بگیرد.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2906، 2916
(1)- من الطّبریّ و الأخبار الطّوال.
(2)- فی د: فلم یصیب، و فی بر: فلم یصب. [و هو صحیح].
(3)- فی د: فرأی.
(4)- فی د: فرغن من.
(5)- المحاورة تدلّ علی أنّ ابن أبی بکر لم یکن موجودا فی هذه الواقعة.
(6)- فی د: السّاعة.
(7)- فی د: للولید.
(8)- فی د: جلوسا.
(9)- فی د: نکرت.
(10)- لیس فی د.
(11)- کنیة عبد اللّه بن الزّبیر.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 229
منبر معاویة منکوس، و رأیت داره تشتعل نارا، فأوّلت ذلک فی نفسی أنّه مات. فقال له ابن الزّبیر: فاعلم یا ابن علیّ، أنّ ذلک کذلک، فما «1» تری أن تصنع إن دعیت إلی بیعة یزید أبا عبد اللّه؟ قال: أصنع أنّی لا أبایع له أبدا، لأنّ الأمر إنّما کان لی من بعد أخی الحسن، فصنع معاویة ما صنع و حلف لأخی «2» الحسن أنّه لا یجعل الخلافة لأحد من بعده من ولده، و أن یردّها إلیّ إن کنت حیّا، فإن کان معاویة قد خرج من دنیاه، و لم یفئ لی و لا لأخی الحسن بما کان ضمن، فقد و اللّه أتانا ما لا/ قوام لنا به، انظر أبا بکر، أنّی أبایع لیزید، و یزید رجل فاسق معلن الفسق، یشرب الخمر، و یلعب بالکلاب و الفهود، و یبغض بقیّة آل الرّسول؟ لا و اللّه لا یکون ذلک أبدا.
قال: فبینما هما کذلک فی هذه المحاورة، إذ رجع إلیهما «3» الرّسول، فقال: أبا عبد اللّه! إنّ الأمیر قاعد لکما خاصّة تقوما «4» إلیه! قال: فزبره «5» الحسین بن علیّ «6»، ثمّ قال: «6» انطلق إلی أمیرک لا أمّ لک! فمن أحبّ أن یصیر إلیه منّا، فإنّه صائر إلیه، و أمّا أنا، فإنّی أصیر إلیه السّاعة «7» إن شاء اللّه تعالی.
قال: فرجع الرّسول أیضا إلی الولید بن عتبة، فقال: أصلح اللّه الأمیر! أمّا الحسین بن علیّ خاصّة، فقد أجاب، و ها هو صائر إلیک فی إثری. فقال مروان بن الحکم: غدر و اللّه الحسین «8»! فقال الولید: مهلا! فلیس مثل الحسین یغدر «9» و لا یقول شیئا، ثمّ لا یفعل.
قال: ثمّ أقبل الحسین علی من بحضرته، فقال: قوموا إلی منازلکم، فإنّی صائر إلی هذا الرّجل، فأنظر ما عنده و ما یرید. فقال له ابن الزّبیر: جعلت فداک یا ابن بنت رسول
__________________________________________________
(1)- فی د: أما.
(2)- فی د: إلی أخی.
(3)- من د و بر، و فی الأصل: إلیهم.
(4)- فی د: یقوما، و فی بر بغیر نقط.
(5)- من بر، و فی الأصل: فذبره، و فی د: فدبره.
(6- 6) فی د: فقال.
(7)- لیس فی د.
(8)- زید فی د: بن علیّ.
(9)- فی الأصل: بقدر، و فی د: یقدر، و فی بر: تقدر- کذا.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 230
اللّه صلی اللّه علیه و سلم! إنّی خائف علیک أن یحبسوک عندهم، فلا یفارقونک أبدا دون أن تبایع أو تقتل «1».
فقال الحسین: إنّی لست أدخل علیه و حدی، و لکن أجمع أصحابی إلیّ، و خدمی و أنصاری، و أهل الحقّ من شیعتی، ثمّ آمرهم أن یأخذ کلّ واحد سیفه مسلولا تحت ثیابه، ثمّ‌یصیروا بإزائی، فإذا أنا أومأت إلیهم، و قلت: یا آل الرّسول ادخلوا! دخلوا و فعلوا ما أمرتهم به، فأکون علی الامتناع، و لا أعطی المقادة «2» و المذلّة من نفسی، فقد علمت و اللّه أنّه جاء من الأمر ما لا قوام به، و لکنّ قضاء اللّه ماض فیّ، و هو الّذی یفعل فی بیت رسوله علیه السّلام ما یشاء و یرضی.
قال: ثمّ صار الحسین بن علیّ إلی منزله، ثمّ دعا بماء، فلبس و تطهّر بالماء، و قام فصلّی رکعتین، و دعا ربّه بما أحبّ فی صلاته؛ فلمّا فرغ من ذلک أرسل إلی فتیانه، و عشیرته، و موالیه، و أهل بیته فأعلمهم بشأنه، ثمّ قال: کونوا بباب هذا الرّجل، فإنّی ماض إلیه، و مکلّمه، فإن سمعتم أنّ صوتی قد علا و سمعتم کلامی و صحت بکم، فادخلوا یا/ آل الرّسول و اقتحموا من غیر إذن، ثمّ اشهروا السّیوف و لا تعجلوا، فإن رأیتم ما تکرهون، فضعوا سیوفکم، ثمّ اقتلوا من یرید قتلی!
ثمّ خرج الحسین من منزله، و فی یده قضیب رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، و هو فی ثلاثین رجلا من أهل بیته و موالیه و شیعته، حتّی أوقفهم علی باب الولید بن عتبة، ثمّ قال: انظروا ماذا أوصیتکم فلا تتعدّوه، و أنا أرجو أن أخرج إلیکم سالما إن شاء اللّه.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 13- 17
علیّ بن عبد العزیز، قال: قرأ علیّ أبو عبید «3» القاسم «4» بن سلّام و أنا أسمع، فسألته:
نروی عنک کما قرئ علیک؟ قال: نعم. قال أبو عبید: لمّا مات معاویة بن أبی سفیان و جاءت وفاته إلی المدینة، و علیها یومئذ الولید بن عتبة، فأرسل إلی الحسین بن علیّ
__________________________________________________
(1)- فی د: تفعل.
(2)- من د و بر، و فی الأصل: المفادة- کذا.
(3)- [جواهر المطالب: «قرئ علی أبی عبید» و هو صحیح].
(4)- فی بعض الأصول: «أبو القاسم عبد اللّه بن سلام». تحریف. فابن عبد العزیز یروی عن أبی عبید.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 231
و عبد اللّه بن الزّبیر.
ابن عبد ربّه، العقد الفرید، 4/ 376- عنه: الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 263
و بعث عتبة إلی الحسین بن علیّ «1». [بسند تقدّم عن علیّ بن الحسین علیهما السّلام]
الصّدوق، الأمالی،/ 151- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 312؛ البحرانی، العوالم، 17/ 161
فأنفذ الولید «2» إلی الحسین علیه السّلام فی اللّیل، فاستدعاه، فعرف الحسین علیه السّلام الّذی أراد «3»، فدعا جماعة من موالیه «4»، فأمرهم بحمل السّلاح، و قال لهم: إنّ الولید قد استدعانی فی هذا الوقت، و لست آمن أن یکلّفنی فیه أمرا لا أجیب إلیه، و هو غیر مأمون، فکونوا معی، فإذا دخلت إلیه، فاجلسوا علی الباب، فإن سمعتم صوتی قد علا، فادخلوا علیه لتمنعوه عنّی. «5»
المفید، الإرشاد، 2/ 30- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 324؛ البحرانی، العوالم، 17/ 173؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 206؛ الأعرجی، مناهل الضّرب،/ 383- 384؛ القمی، نفس المهموم،/ 68؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ «5»؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 128- 129؛ الزّنجانیّ، وسیلة الدّارین،/ 46؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 146؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 587، لواعج الأشجان،/ 24
قال أبو عمر رضی اللّه عنه: لمّا مات معاویة، و أفضت الخلافة إلی یزید و ذلک فی سنة ستّین، وردت بیعته علی الولید بن عتبة بالمدینة، لیأخذ البیعة علی أهلها، أرسل إلی
__________________________________________________
(1)- عتبه حسین بن علی علیهما السّلام را خواست.
کمره‌ای، ترجمه امالی،/ 151
(2)- [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «ثمّ بعث»].
(3)- [من هنا حکاه عنه فی نفس المهموم و بحر العلوم].
(4)- [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج و بحر العلوم: «من أهل بیته و موالیه و کانوا ثلاثین رجلا»].
(5)- پس ولید شبانه کسی را به نزد حسین علیه السّلام فرستاد و او را خواست. حسین علیه السّلام جریان را دانست و گروهی از نزدیکان خود را خواسته، به آنان دستور داد، سلاحهای خویش را برداشته و با ایشان فرمود:
«ولید در چنین وقتی مرا خواسته و من آسوده خاطر نیستم، مرا مجبور به کاری کند که من نتوانم آن را بپذیرم، و از ولید نیز ایمن نمی‌توان بود. پس شما همراه من باشید؛ چون من بر او درآمدم، شما بر در خانه بنشینید. اگر آواز مرا شنیدید که بلند شد، بر او درآیید تا از من دفاع کنید.»
رسول محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 30
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 232
الحسین بن علیّ و إلی عبد اللّه بن الزّبیر لیلا.
ابن عبد البرّ، الاستیعاب، 1/ 381- عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2571- 2572، الحسین بن علیّ،/ 30- 31؛ الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 331؛ الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 256
قال: فبعث إلیهم.
(و به) قال: أخبرنا أبو طاهر أحمد بن علیّ بن محمّد بن عثمان السّواق و البندار ابن أخی شیخنا أبی منصور بن السّواق بقراءتی علیه، قال: حدّثنا أبو عبد اللّه الحسین بن عمر بن برهان الغزال، قال: أخبرنا أبو عمرو عثمان بن أحمد المعروف بابن السّمّاک، قال: حدّثنا أبو الفضل أحمد بن ملاعب بن جنان، قال: حدّثنا أحمد بن غیاث، قال: أخبرنا خالد بن یزید أسد بن عبید اللّه القسریّ عن عمّار الدّهنیّ، قال: قلت لأبی جعفر علیه السّلام، حدّثنی بمقتل الحسین بن علیّ علیه السّلام حتّی کأنّی حضرته. قال: مات معاویة و الولید بن عتبة بن أبی سفیان علی المدینة، فأرسل إلی الحسین بن علیّ علیهما السّلام لیأخذ بیعته.
الشّجری، الأمالی، 1/ 170، 190
فأنفذ الولید إلی الحسین علیه السّلام، فاستدعاه، فعرف الحسین ما أراد، فدعا جماعة من موالیه، و أمرهم بحمل السّلاح، و قال: اجلسوا علی الباب، فإذا سمعتم صوتی قد علا، فادخلوا علیه، و لا تخافوا علیّ.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 222
ثمّ بعث الولید إلی الحسین بن علیّ، و عبد الرّحمان بن أبی بکر، و عبد اللّه بن عمر، و عبد اللّه بن الزّبیر، فدعاهم و أقبل إلیهم رسوله؛ و هو عمرو بن عثمان، فلم یصب القوم فی منازلهم، فمضی نحو المسجد، فإذا هم عند قبر النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله و سلّم، فسلّم علیهم، ثمّ قال: الأمیر یدعوکم فصیروا إلیه. فقال الحسین: نفعل ذلک إذا نحن فرغنا من مجلسنا هذا إن شاء اللّه. قال: فانصرف الرّسول إلی الولید و أخبره بذلک؛ و أقبل عبد اللّه بن الزّبیر علی الحسین، فقال: یا أبا عبد اللّه، إنّ هذه ساعة لم یکن الولید بن عتبة، یجلس فیها للنّاس، و إنّی قد أنکرت بعثه إلینا، و دعاءه إیّانا فی مثل هذا الوقت، أفتری لماذا بعث إلینا؟ فقال
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 233
له الحسین: أنا أخبرک، أظنّ أنّ معاویة قد مات، و ذلک أنّی رأیت البارحة فی منامی کأنّ معاویة منکوس، و رأیت النّار، تشتعل فی داره، فتأوّلت ذلک فی نفسی أن قد مات معاویة. فقال ابن الزّبیر: فاعلم أنّ ذلک کذلک، فماذا تری نصنع یا أبا عبد اللّه إن دعینا إلی بیعة یزید؟ فقال الحسین: أمّا أنا، فلا أبایع أبدا، لأنّ الأمر کان لی بعد أخی الحسن، فصنع معاویة ما صنع، و کان حلف لأخی الحسن أن لا یجعل الخلافة لأحد من ولده، و أن یردّها علیّ إن کنت حیّا، فإن کان معاویة خرج من دنیاه، و لم یف لی و لا لأخی بما ضمن، فقد جائنا ما لا قرار لنا به، أتظنّ أبا بکر إنّی أبایع لیزید، و یزید رجل فاسق، معلن بالفسق، یشرب الخمر، و یلعب بالکلاب و الفهود، و نحن بقیّة آل الرّسول لا و اللّه لا یکون ذلک أبدا. قال: فبینا هما کذلک فی المحاورة إذ رجع الرّسول، فقال: أبا عبد اللّه، إنّ الأمیر قاعد لکما خاصّة فقوما إلیه. فزبره الحسین، و قال: انطلق إلی أمیرک لا أمّ لک، فمن أحبّ أن یصیر إلیه منّا، فإنّه صائر إلیه، فأمّا أنا فإنّی أصیر إلیه السّاعة إن شاء اللّه، و لا قوّة إلّا باللّه. فرجع الرّسول أیضا إلی الولید، فقال: أصلح اللّه الأمیر، أمّا الحسین بن علیّ خاصّة، فإنّه صائر إلیک فی إثری، فقد أجاب.
فقال مروان: غدر و اللّه الحسین. فقال الولید: مهلا، فلیس مثل الحسین یغدر، و لا یقول شیئا ثمّ لا یفعل. قال: ثمّ إنّ الحسین أقبل علی من معه، و قال: صیروا إلی منازلکم، فإنّی صائر إلی الرّجل، فأنظر ما عنده و ما یرید. فقال له ابن الزّبیر: جعلت فداک، إنّی خائف علیک أن یحبسوک عندهم فلا یفارقونک أبدا، دون أن تبایع أو تقتل. فقال الحسین: إنّی لست أدخل علیه وحدی، و لکنّی أجمع إلیّ أصحابی و خدمی و أنصاری و أهل الحقّ من شیعتی، ثمّ آمرهم أن یأخذ کلّ واحد منهم سیفه مسلولا تحت ثیابه، ثمّ یصیروا بإزائی فإذا أنا أو مأت إلیهم و قلت: یا آل الرّسول ادخلوا، فعلوا ما أمرتهم به، فأکون علی الامتناع دون المقادة و المذلّة فی نفسی، فقد علمت و اللّه أنّه جاء من الأمر ما لا أقوم به و لا أقرّ له، و لکن قدر اللّه ماض، و هو الّذی یفعل فی أهل بیت رسول اللّه ما یشاء و یرضی. ثمّ قام و صار إلی منزله، فدعا بماء، فتطهّر و اغتسل و صلّی رکعتین، و دعا ربّه بما أحبّ أن یدعو به، فلمّا انفتل من صلاته أرسل إلی فتیانه و عشیرته و موالیه و أهل
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 234
بیته و أعلمهم شأنه، و قال: کونوا بباب هذا الرّجل، فإنّی ماض إلیه، و مکلّمه، فإن سمعتم صوتی و کلامی قد علا مع القوم و صحت بکم: یا آل الرّسول، فاقتحموا بغیر إذن ثمّ اشهروا السّیوف، و لا تعجلوا، فإن رأیتم ما تخشون فضعوا سیوفکم فیهم، و اقتلوا من أراد قتلی، ثمّ خرج الحسین من منزله و فی یده قضیب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم و هو فی ثلاثین رجلا من أهل بیته، و موالیه و شیعته، فوقّفهم علی باب الولید، ثمّ قال: انظروا ما أوصیتکم به فلا تعدّوه، و أنا أرجو أن أخرج إلیکم سالما إن شاء اللّه.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 2/ 181- 183
فوجّه فی طلبهم و کانوا عند التّربة، فقال عبد الرّحمان و عبد اللّه: ندخل دورنا و نغلق أبوابنا. و قال ابن الزّبیر: و اللّه ما أبایع یزید أبدا. و قال الحسین بن علیّ علیه السّلام: أنا لا بدّ لی من الدّخول علی الولید «1» و أنظر ما یقول. «2» ثمّ قال لمن حوله من أهل بیته: إذا أنا دخلت علی الولید، و خاطبته و خاطبنی، و ناظرته و ناظرنی، کونوا علی الباب، فإذا سمعتم الصّیحة قد علت، و الأصوات قد ارتفعت، فاهجموا إلی الدّار، و لا تقتلوا أحدا و لا تثیروا إلی الفتنة.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 88- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 325
البحرانی، العوالم، 17/ 175؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 128
فأرسل الولید عبد اللّه بن عمرو بن عثمان، و هو غلام حدث إلی الحسین و ابن الزّبیر یدعوهما، فوجدهما فی المسجد و هما جالسان فأتاهما فی ساعة لم یکن الولید یجلس فیها للنّاس، فقال: أجیبا الأمیر. فقالا: انصرف الآن نأتیه. و قال ابن الزّبیر للحسین: ما تراه «3» بعث إلینا فی هذه السّاعة الّتی لم یکن یجلس فیها؟ فقال الحسین: أظنّ أنّ طاغیتهم قد هلک، فبعث إلینا لیأخذنا بالبیعة قبل أن یفشو فی النّاس الخبر. فقال: و أنا ما أظنّ غیره،
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه عنه فی البحار و العوالم].
(2)- [إلی هنا حکاه عنه فی بحر العلوم].
(3)- [و فی بحر العلوم مکانه: «وجّه الولید فی طلبهم- فی غلس من اللّیل- و کانوا مجتمعین فی حرم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم فذعر ابن الزّبیر لهذه المناجاة، و التفت إلی الحسین علیه السّلام قائلا: ما تراه ...»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 235
فما ترید أن تصنع؟ «1» قال الحسین: أجمع فتیانی السّاعة ثمّ أمشی إلیه «2»، و أجلسهم علی الباب و أدخل علیه. قال: فإنّی أخافه علیک إذا دخلت. قال: لا آتیه إلّا و أنا قادر علی الامتناع.
فقام، فجمع إلیه أصحابه، و أهل بیته، ثمّ أقبل علی باب الولید و قال لأصحابه: إنّی داخل، فإذا دعوتکم أو سمعتم صوتی قد علا، فادخلوا علیّ بأجمعکم، و إلّا فلا تبرحوا حتّی أخرج إلیکم. «3»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 264- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 68؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 127- 128؛ مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 387
ثمّ بعث الولید إلیهم، فلمّا حضر رسوله، قال الحسین للجماعة: أظنّ أنّ طاغیتهم هلک، رأیت البارحة أنّ منبر معاویة منکوس، و داره تشتعل بالنّیران.
__________________________________________________
(1)- [فی نهایة الإرب: «نصنع»، و إلی هنا حکاه عنه فی بحر العلوم و أضاف: «قال له ابن الزّبیر فإنّی أخاف علیک إذا دخلت علیه. قال الحسین: لا آتیه إلّا و أنا قادر علی الامتناع»].
(2)- [إلی هنا حکاه عنه فی نفس المهموم].
(3)- ولید، عبد اللّه بن عمرو بن عثمان را که در آن هنگام تازه جوان یا کودک بود، نزد حسین و ابن زبیر فرستاد که آنها را نزد ولید بخواند. هردو را در مسجد نشسته دید. او هنگامی به آن دو رسید و آنها را نزد ولید خواند که ولید در آن وقت برای پذیرایی نمی‌نشست. آنها گفتند: «برو که ما خود الآن می‌رویم.»
ابن زبیر به حسین گفت: «چه حدس می‌زنی؟ او در این ساعت که وقت پذیرایی نیست، برای چه پی ما فرستاده؟»
حسین گفت: «گمان می‌کنم مرد جبار آنها هلاک شده و او پی ما فرستاده که از ما بیعت بگیرد؛ پیش از این‌که مردم بر مرگ او آگاه شوند.»
ابن زبیر گفت: «من هم جز این گمان، عقیده دیگری ندارم. چه می‌خواهی بکنی؟»
حسین گفت: «من جوانان تابع خود را دعوت می‌کنم و همراه خود می‌برم. آنها را بر در خانه می‌نشانم و من تنها داخل می‌شوم.»
ابن زبیر گفت: «من بر تو می‌ترسم؛ اگر تو تنها داخل شوی.»
گفت: «من نزد او نمی‌روم؛ مگر پس از این‌که برای دفاع کاملا آماده شوم.»
آن‌گاه رفت و به یاران خود گفت: «اگر من شما را دعوت کنم یا شما صدای مرا بشنوید، همه یکباره داخل شوید؛ وگرنه همان‌جا بمانید تا برگردم.»
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 103- 104
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 236
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 9- 10
فأرسل إلیه لیلا.
البرّی، الجوهرة،/ 41
فأرسل الولید [عبد اللّه بن] عمر [و] بن عثمان إلی الحسین، و إلی عبد اللّه بن الزّبیر، فوجدهما فی المسجد، فقال: أجیبا الأمیر. فقالا: انصرف، فالآن نأتیه. ثمّ قال ابن الزّبیر للحسین: ظنّ فیما تراه بعث إلینا فی هذه السّاعة الّتی لیس له عادة بالجلوس فیها، إلّا لأمر. فقال الحسین: أظنّ طاغیتهم قد هلک، فبعث إلینا لیأخذ البیعة علینا لیزید قبل أن یفشو فی النّاس الخبر.
قال ابن الزّبیر: هو ذاک، فما ترید أن تصنع؟ قال: أجمع فتیانی، و أذهب إلیه. فجمع أهله و فتیانه، ثمّ قال: إذا دعوتکم، فاقتحموا. «1»
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 135
ثمّ بعث إلی الحسین علیه السّلام فجاءه فی ثلاثین رجلا من أهل بیته و موالیه. «2»
ابن طاووس، اللّهوف،/ 22- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 325؛ البحرانی، العوالم، 17/ 174
فاستدعاهم. «3» ابن طقطقی،
کتاب الفخری،/ 104
و قال أبو الولید أحمد بن جناب المصّیصیّ: حدّثنا خالد بن یزید بن أسد بن عبد اللّه القسریّ، قال: حدّثنا عمّار بن معاویة الدّهنیّ، قال: قلت لأبی جعفر محمّد بن علیّ بن الحسین علیه السّلام: حدّثنی بقتل الحسین علیه السّلام حتّی کأنّی حضرته. قال: مات معاویة، و الولید ابن عتبة بن أبی سفیان علی المدینة، فأرسل إلی الحسین بن علیّ لیأخذ بیعته.
__________________________________________________
(1)- مروان چون نامه برسید، دو مرد را به طلب حسین علیه السّلام فرستاد. عبد اللّه زبیر را در مسجد رسول یافتند. حسین علیه السّلام گفت: چنان می‌نماید که معاویه نماند و ما را به بیعت یزید می‌خوانند.»
حسین علیه السّلام به خانه رفت و پنجاه مرد از اقربا [را] با سلاحهای تمام با خود ببرد و گفت: «بر در خانه باشید. اگر بر من جوری رفت و من آواز برآوردم، شما درآیید و مرا خلاص دهید.»
عماد الدّین طبری، کامل بهائی، 2/ 270- 271
(2)- سپس، کس نزد حسین علیه السّلام فرستاد و آن حضرت به همراه سی نفر از افراد خانواده‌اش و دوستانش به نزد ولید آمد.
فهری، ترجمه لهوف،/ 22
(3)- ولید نیز ایشان را نزد خود فراخواند.
گلپایگانی، ترجمه تاریخ فخری،/ 155
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 237
المزّی، تهذیب الکمال، 6/ 422
فبعث إلی الحسین و ابن الزّبیر فی اللّیل. [عن ابن سعد]
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 198، تاریخ الإسلام، 2/ 341
أحمد بن جناب المصّیصیّ: حدّثنا خالد بن یزید القسریّ، حدّثنا عمّار الدّهنیّ؛ قلت لأبی جعفر الباقر: حدّثنی بقتل الحسین. فقال: مات معاویة، فأرسل الولید بن عتبة والی المدینة إلی الحسین لیبایع.
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 206
فأرسل إلی الحسین بن علیّ و إلی عبد اللّه بن الزّبیر لیلا. «1»
الیافعی، مرآة الجنان، 1/ 132
فبعث الولید لوقته عبد اللّه بن عمرو بن عثمان و هو غلام حدث، فجاء إلی الحسین و ابن الزّبیر فی المسجد فی ساعة لم یکن الولید یجلس فیها للنّاس، و قال: أجیبا الأمیر.
فقالا: لا تنصرف إلّا أن نأتیه. ثمّ حدّثنا فیما بعث إلیهما، فلم یعلموا ما وقع، و جمع الحسین فتیانه و أهل بیته و سار إلیه، فأجلسهم بالباب، و قال: إن دعوتکم أو سمعتم صوتی عالیا، فادخلوا بأجمعکم. «2»
ابن خلدون، التّاریخ، 3/ 19- 20
و قال أبو الولید أحمد بن جناب المصّیصیّ، ثنا خالد بن یزید بن أسد، ثنا عمّار بن معاویة الدّهنیّ، قال: قلت لأبی جعفر محمّد بن علیّ بن الحسین، حدّثنی بقتل الحسین
__________________________________________________
(1)- ولید [بن عتبة] حسین را بطلبید.
هندو شاه، تجارب السّلف،/ 67
(2)- ولید بی‌درنگ عبد اللّه بن عمرو بن عثمان را که جوانی تازه سال بود، به طلب حسین و ابن الزبیر فرستاد و خواست تا به مسجد بیایند و در آن ساعت، معهود نبود که ولید برای پرداختن کار مردم در مسجد باشد. چون فرمان ولید را شنیدند، قاصد را گفتند: «تو برگرد. ما اکنون می‌آییم.»
سپس آن دو در این باب که ولید آنان را به چه سبب احضار کرده است، با یکدیگر گفتگو کردند؛ ولی ندانستند چه واقعه‌ای رخ داده است. حسین، یاران و اهل بیت خود را فراخواند و همراه آنان به مسجد رفت. خود داخل شد و آنان را بر در بداشت و گفته بود که اگر آنان را ندا داد، یا خود صدا بلند کرد به درون آیند.
آیتی، ترجمه تاریخ ابن خلدون، 2/ 28
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 238
حتّی کأنّی حضرته. قال: مات معاویة و الولید بن عتبة بن أبی سفیان علی المدینة، فأرسل إلی حسین بن علیّ لیأخذ بیعته. «1»
ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 2/ 348- 349، الإصابة، 1/ 332- عنه «2»: ابن بدران فی ما استدرکه علی ابن عساکر، 4/ 335
فأرسل الولید إلی الحسین و إلی ابن الزّبیر غلاما حدثا من شیعته یدعوهما إلی الحضور إلیه، و کانا جالسین فی المسجد، فأتاهما فی ساعة متأخّرة لم یکن الولید یجلس فیها لأحد، فقال: أجیبا الأمیر. فقالا له: انصرف الآن فآته. ثمّ أخذا یتشاوران، فقال ابن الزّبیر للحسین علیه السّلام: ما تراه بعث إلینا فی هذه السّاعة الّتی لم یکن یجلس فیها إلّا لأمر قد حدث. فقال الحسین: نعم، أظنّ طاغیتهم قد هلک، فبعث إلینا یأخذ البیعة لیزید قبل أن یفشی الخبر فی النّاس. فقال ابن الزّبیر: و اللّه ما أظنّ غیره، فما ترید أن تصنع؟
قال الحسین علیه السّلام: أجمع فتیانی السّاعة ثمّ أمشی إلیه و أجلسهم قریبا من مجلسی، و أنظر ما خبره. قال: فإنّی أخاف بعد دخولک علیه أن لا تنجو من شرّه. قال: لا أدخل علیه إلّا و أنا قادر علی الامتناع منه. ثمّ قام الحسین، فجمع حاشیته و أهل بیته، ثمّ دخل علیه و أدخلهم معه، و أجلسهم بحیث یروا مکانه، و یسمعوا کلامه قریبا من مجلسهم، و قال: إن دعوتکم، أو سمعتم صوتی قد علا، فأتونی بأجمعکم و إلّا مکانکم حتّی آتیکم.
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 182
فأرسل فی طلبهم، فقالوا للرّسول: انصرف. أقبل عبد اللّه بن الزّبیر علی الحسین‌علیه السّلام، و قال: یا ابن رسول اللّه أتدری ما یرید الولید منّا؟ قال: نعم، اعلموا أنّه قد مات معاویة، و تولّی الأمر من بعده ابنه یزید، و قد وجّه الولید فی طلبکم لیأخذ البیعة علیکم، فما أنتم قائلون؟ فقال عبد الرّحمان: أمّا أنا، فأدخل بیتی، و أغلق بابی و لا أبایعه. و قال عبد اللّه بن عمر: أمّا أنا، فعلیّ بقراءة القرآن و لزوم المحراب. و قال عبد اللّه بن الزّبیر: أمّا أنا،
__________________________________________________
(1)- [زاد فی الإصابة و تهذیب ابن بدران: «لیلة»].
(2)- [عن الإصابة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 239
فما کنت بالّذی أبایع یزید. و قال الحسین علیه السّلام: أمّا أنا، فأجمع فتیانی، و أترکهم بفناء الدّار، و أدخل علی الولید و أناظره و أطالب بحقّی. فقال له عبد اللّه بن الزّبیر: إنّی أخاف علیک منه. قال: لست آتیه إلّا و أنا قادر علی الامتناع منه إن شاء اللّه تعالی. ثمّ إنّه علیه السّلام نهض إلی منزله، فأرسل إلی أهله و شیعته و موالیه، فأقبلوا إلیه، فأتی إلی دار الولید، و قال لهم:
إنّی داخل علی هذا الرّجل، فإن سمعتم صوتی، فاهجموا علیه، و إلّا فلا تبرحوا حتّی أخرج إلیکم.
الطّریحی، المنتخب، 2/ 419
فأرسل إلی الحسین و عبد اللّه بن الزّبیر.
ابن العماد، شذرات الذّهب،/ 67
قال أبو مخنف: فأنفد فی طلبهم، فقیل للرّسول: إنّهم مجتمعون عند قبر رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله. فأقبل علیهم و قال لهم: أجیبوا الولید، فإنّه یدعوکم. فقالوا له: انصرف.
فلمّا انصرف أقبل عبد اللّه بن الزّبیر علی الحسین علیه السّلام و قال: یا ابن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله أتدری ما یرید منّا الولید؟ قال: نعم، إنّ معاویة (لعنه اللّه) قد هلک، و قد ولّی ولده الأمر، و قد وجّه الولید فی طلبکم لیأخذ البیعة لیزید (لعنه اللّه)، فما أنتم فاعلون؟
قال عبد الرّحمان بن أبی بکر: أمّا أنا، فأدخل داری، و أغلق بابی، و لا أبایعه. و قال عبد اللّه بن عمر: أمّا أنا، فعلیّ بقراءة القرآن، و لزوم المحراب، و النّظر فی العلم. و قال ابن الزّبیر (لعنه اللّه): أمّا أنا، فلا أبایع یزید (لعنه اللّه). و قال الحسین علیه السّلام: أمّا أنا، فأجمع فتیانی، و أترکهم بفناء الدّار، و أدخل علی الولید، فأناظره و یناظرنی، و أطلب حقّی. فقال له عبد اللّه بن الزّبیر: إنّی لست آمنه علیک. قال: إنّی لا آتیه إلّا و أنا قادر علی الامتناع منه إن شاء اللّه.
ثمّ إنّ الحسین علیه السّلام نهض إلی منزله، فأرسل إلی بنیه و موالیه، فأقبلوا إلیه، فخرج بهم إلی دار الولید (لعنه اللّه) فقال لهم: إنّی داخل علی هذا الرّجل، فإن سمعتم صوتی قد علا، فاهجموا، و إلّا لا تبرحوا حتّی أخرج إلیکم.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 11- 12
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 240
و قام العامل بهذه المهمّة، فبعث علی الحسین و ابن الزّبیر نصف اللّیل رجاء أن یغتنم الفرصة بمبایعتهما قبل النّاس، فوجدهما رسوله عبد الرّحمان بن عمرو بن عثمان بن عفّان فی مسجد النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله، فارتاب ابن الزّبیر من هذه الدّعوة الّتی لم تکن فی الوقت الّذی یجلس فیه للنّاس. لکن حجّة الوقت (حسین الإصلاح) أوقفه علی أمر غیبی و هو هلاک معاویة و أنّه یطلب منهم البیعة لیزید و أیّده علیه السّلام بما رآه فی المنام من اشتعال النّیران فی دار معاویة و أنّ منبره منکوس.
و وضح لابن الزّبیر ما عزم علیه الحسین من ملاقاة الوالی فی ذلک الوقت، فأشار علیه بالتّرک حذار الغیلة، فعرّفه الحسین علیه السّلام القدرة علی الامتناع. و صار إلیه الحسین فی ثلاثین من موالیه و أهل بیته شیعته شاکین السّلاح، لیکونوا علی الباب، فیمنعونه إذا علا صوته و بیده قضیب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 141- 142
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 241

فأخبرهما بوفاة معاویة، و دعاهما إلی البیعة لیزید! فقالا: «1» نصبح و ننظر ما یصنع [النّاس].
«2» و وثب الحسین فخرج، و خرج معه ابن الزّبیر، و هو یقول «3»: هو یزید الّذی تعرف «4»، و اللّه ما حدث له حزم «5» و لا مروءة. «2»
و قد کان الولید أغلظ للحسین، فشتمه الحسین، و أخذ بعمامته، فنزعها من رأسه، فقال الولید: إن هجنا بأبی عبد اللّه إلّا أسدا «6».
فقال له مروان- أو بعض جلسائه-: أقتله! قال: إنّ ذاک «7» لدم مظنون «8» فی بنی عبد مناف.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 55- عنه: ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 200، تهذیب ابن بدران، 4/ 327- 328، مختصر ابن منظور، 7/ 138؛ ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2607- 2608، الحسین بن علیّ،/ 66- 67؛ المزّی، تهذیب الکمال، 6/ 415؛ الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 341، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 198؛ ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 162
و لم یظهر عند النّاس موت معاویة؛ فقالا: «نصبح، و یجتمع النّاس، فنکون منهم».
فقال له مروان: «إن خرجا من عندک، لم ترهما». فنازعه ابن الزّبیر الکلام، و تغالظا، حتّی قام کلّ واحد منهما إلی صاحبه، فتناصیا؛ فقام الولید، فحجز بینهما حتّی خلّص کلّ واحد منهما من صاحبه؛ فأخذ عبد اللّه بن الزّبیر بید الحسین بن علیّ، و قال: «انطلق بنا» فقاما، و جعل ابن الزّبیر یتمثّل قول الشّاعر:
لا تحسبنیّ یا مسافر شحمة تعجّلها من جانب القدر جائع
__________________________________________________
(1)- [زاد فی البدایة: «إلی أن»].
(2- 2) [فی تاریخ الإسلام و السّیر: «و وثبا فخرجا»].
(3)- [البدایة: «قالا»].
(4)- [فی التّهذیب: «یعرف» و فی ابن العدیم و البدایة: «نعرف»].
(5)- [البدایة: «عزم»].
(6)- [البدایة: «شرّا»].
(7)- [فی ابن عساکر و ابن العدیم و تهذیب الکمال و تاریخ الإسلام و السّیر و البدایة: «ذلک»].
(8)- [فی ابن عساکر ط المحمودی و ابن العدیم و تهذیب الکمال: «مضنون» و فی التّهذیب: «المضنون» و فی تاریخ الإسلام و السّیر: «مصون» و فی البدایة: «مضنون به مصون» و إلی هنا حکاه عنه فی تاریخ الإسلام و السیر].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 242
فأقبل مروان علی الولید یلومه. و یقول: «لا تراهما أبدا»، فقال له الولید: «إنّی لأعلم ما ترید! ما کنت لأسفک دماءهما، و لا أقطع أرحامهما». المصعب الزّبیری، نسب قریش،/ 133
ثمّ دخل علی خالد، فأقرأه الکتاب، فقال الحسین: رحم اللّه معاویة. فقالا له: بایع.
فقال الحسین: لا خیر فی بیعة سرّ، و الظّاهرة خیر، فإذا حضر النّاس کان أمرا واحدا. ثمّ وثب أهله، فقال مروان لخالد: أشدد یدک بالرّجل، فلا یخرج حتّی یبایعک، فإن أبی، فاضرب عنقه. فقال له ابن الزّبیر: قد علمت أنّا کنّا أبینا البیعة إذ دعانا إلیها معاویة، و فی نفسه علینا من ذلک ما لا تجهله، و متی ما نبایعک لیلا علی هذه الحال، تر أنّک أغضبتنا «1» علی أنفسنا، دعنا حتّی نصبح، و تدعو النّاس إلی البیعة، فنأتیک، فنبایعک بیعة سلیمة صحیحة. فلم یزالا به حتّی خلّی عنهما و خرجا. فقال مروان لخالد: ترکتهما، و اللّه لا تظفر بمثلها منهما أبدا. فقال خالد: ویحک أتشیر علیّ أن أقتل الحسین، فو اللّه ما یسرّنی أنّ لی الدّنیا و ما فیها، و ما أحسب أن قاتله یلقی اللّه بدمه إلّا خفیف المیزان یوم القیامة.
فقال له مروان مستهزئا: إن کنت إنّما ترکت ذلک لذلک، فقد أصبت.
ابن قتیبة، الإمامة و السّیاسة، 1/ 175- 176
فدافع الحسین بالبیعة.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 368، أنساب الأشراف، 3/ 155
و قد روی أیضا أنّ الحسین أتی الولید، فقال له الولید: قد آن أن تعلم بموت معاویة و هو فی موالیه و فتیانه، فلمّا رأی عنده مروان، و قد کانت بینه و بین الولید تلک النّفرة، قال: الصّلة خیر من القطیعة، و الصّلح خیر من العداوة، و قد آن لکما أن تجتمعا، أصلح اللّه ذات بینکما. فلم یجیباه بشی‌ء، و أقرأه الولید کتاب یزید، و نعی إلیه معاویة، و دعاه إلی البیعة. فقال: إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ، رحم اللّه معاویة و أعظم لک الأجر، و أمّا البیعة فإنّ مثلی لا یبایع سرّا، و لا أراک ترضی منّی إلّا بإظهارها علی رؤوس النّاس، فإذا خرجت إلیهم فدعوتهم إلی البیعة دعوتنا فکان أمرنا واحدا. و کان الولید محبّا للعافیة فقال: انصرف علی اسم اللّه حتّی تبایع مع جماعة النّاس. فقال مروان: لئن فارقک
__________________________________________________
(1)- [الصّحیح: «أغصبتنا»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 243
السّاعة لا قدرت منه علی مثلها أبدا حتّی یکثر القتلی بینکم و بینه، احبس الرّجل فلا یخرج من عندک حتّی یبایع أو تضرب عنقه. قال: فوثب الحسین فقال: یا ابن الزّرقاء! کذبت و اللّه [و] لؤمت لا تقدر و لا هو علی ضرب عنقی. ثمّ خرج، فقال مروان للولید:
لتندمنّ علی ترکک إیّاه. فقال: یا مروان إنّک أردت بی الّتی فیها هلاک دینی، و اللّه ما أحبّ أن أملک الدّنیا بحذافیرها علی أن أقتل حسینا، إنّ الّذی یحاسب بدم الحسین لخفیف المیزان عند اللّه یوم القیامة.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 5/ 316- 317
و دخل الحسین علی الولید و عنده مروان، فجلس إلی جانب الولید، فأقرأه الولید الکتاب، فقال الحسین: إنّ مثلی لا یعطی بیعته سرّا و أنا طوع یدیک، فإذا جمعت النّاس لذلک حضرت و کنت واحدا منهم.- و کان الولید رجلا یحبّ العافیة- فقال للحسین:
فانصرف إذا حتّی تأتینا مع النّاس. فانصرف، فقال مروان للولید: عصیتنی و و اللّه لا یمکنک من مثله أبدا. قال الولید: ویحک أتشیر علیّ بقتل الحسین ابن فاطمة بنت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم و علیهما السّلام، و اللّه إنّ الّذی یحاسب بدم الحسین یوم القیامة لخفیف المیزان عند اللّه. «1»
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 229- 230- عنه: المحمودی، العبرات، 1/ 275، 276
فأخبرهما الخبر، فقالا: نصبح و نأتیک مع النّاس. فقال له مروان: إنّهما و اللّه إن خرجا لم ترهما، فخذهما بأن یبایعا، و إلّا فاضرب أعناقهما. فقال: و اللّه ما کنت لأقطع أرحامهما.
فخرجا من عنده. «2»
الیعقوبی، التّاریخ، 2/ 215
__________________________________________________
(1)- حسین علیه السّلام پیش ولید رفت و کنار او نشست. مروان هم آنجا بود. ولید نامه را برای حسین علیه السّلام خواند. در پاسخ فرمود: «کسی چون من پنهانی بیعت نمی‌کند و من در دسترس تو هستم و هرگاه مردم را برای این کار جمع کردی، من هم خواهم آمد و یکی از ایشان هستم.»
ولید مردی دوست‌دار عافیت بود و به امام حسین علیه السّلام گفت: «برو و با مردم پیش ما خواهی آمد.»
و امام برگشت. مروان به ولید گفت: «با رأی من مخالفت کردی و به خدا قسم دیگر هرگز چنین فرصتی به تو نخواهد داد.»
ولید گفت: «ای وای بر تو! به من راهنمایی می‌کنی که حسین پسر فاطمه، دختر رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله و سلّم را بکشم؟ به خدا سوگند کسی که روز قیامت برای خون حسین مورد مؤاخذه قرار گیرد، ترازوی عملش در پیشگاه الهی سبک خواهد بود.»
دامغانی، ترجمه اخبار الطّوال،/ 276
(2)- پیشامد را به آنان خبر داد. گفتند: «چون بامداد شود [با] مردم نزد تو آییم.»
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 244
فدخل «1» فسلّم علیه بالإمرة و مروان جالس عنده، فقال حسین، کأنّه لا یظنّ ما یظنّ من موت معاویة: الصّلة خیر من القطیعة، أصلح اللّه ذات بینکما! فلم یجیباه فی هذا بشی‌ء، و جاء حتّی جلس «1»، فأقرأه الولید الکتاب، و نعی له معاویة، و دعاه إلی البیعة، فقال حسین: إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ! و رحم اللّه معاویة، و عظّم لک الأجر! أمّا ما سألتنی من البیعة، فإنّ مثلی لا یعطی بیعته سرّا، و لا أراک تجتزئ بها منّی سرّا دون أن نظهرها علی رؤوس النّاس علانیّة؛ قال: أجل. قال: فإذا خرجت إلی النّاس، فدعوتهم إلی البیعة دعوتنا مع النّاس فکان أمرا واحدا. فقال له الولید- و کان یحبّ العافیة-: فانصرف علی اسم اللّه حتّی تأتینا مع جماعة النّاس. «2» فقال له مروان: و اللّه لئن فارقک السّاعة و لم یبایع لا قدرت منه علی مثلها أبدا حتّی تکثر القتلی بینکم و بینه، احبس الرّجل، و لا یخرج من عندک حتّی یبایع أو تضرب عنقه. فوثب عند ذلک الحسین، فقال: یا ابن الزّرقاء، أنت تقتلنی أم هو! کذبت و اللّه و أثمت. ثمّ خرج «3» فمرّ بأصحابه، فخرجوا معه حتّی أتی منزله «2». «3» فقال مروان للولید: «3» عصیتنی، لا «3» و اللّه لا یمکنک من مثلها من نفسه أبدا. قال الولید: «3» وبّخ غیرک یا مروان، إنّک اخترت لی الّتی فیها هلاک دینی، «3» و اللّه ما أحبّ أنّ لی ما طلعت علیه الشّمس و غربت «3» عنه من مال الدّنیا و ملکها، «3» و أنّی قتلت حسینا، «4» سبحان اللّه! أقتل حسینا أن قال: لا أبایع! و اللّه إنّی لا أظنّ امرءا یحاسب بدم حسین لخفیف المیزان عند اللّه یوم القیامة. فقال له مروان: فإذا کان هذا رأیک فقد أصبت فیما صنعت، یقول هذا له و هو غیر الحامد له علی رأیه.
الطّبری، التّاریخ، 5/ 339- 340- عنه: المحمودی، العبرات، 1/ 275- 276؛ مثله ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 323- 324
__________________________________________________
- مروان به او گفت: «به خدا سوگند که اینان اگر بیرون روند، دیگر ایشان را نبینی. پس بگیرشان تا بیعت کنند؛ وگرنه آن دو را گردن بزن.»
گفت: «به خدا قسم که با ایشان قطع رحم نکنم». پس از نزد وی برفتند.
آیتی، ترجمه تاریخ یعقوبی، 2/ 177
(1- 1) [المنتظم: «و عنده مروان، فسلّم علیه بالإمرة و جلس»].
(2- 2) [حکاه عنه فی العبرات].
(3- 3) [لم یرد فی المنتظم].
(4)- [إلی هنا حکاه فی المنتظم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 245
فقال [الإمام الحسین علیه السّلام] له «1» [الولید]: أخّرنی و ارفق به. فأخرّه. «2» [بسند تقدّم عن أبی جعفر علیه السّلام]
الطّبری، التّاریخ، 5/ 347- مثله الشّجری، الأمالی، 1/ 190؛ المزّی، تهذیب الکمال، 6/ 421؛ الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 206؛ ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 2/ 349، الإصابة، 1/ 332؛ ابن بدران فی ما استدرکه علی ابن عساکر «3»، 4/ 335
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی تهذیب الکمال و السّیر و تهذیب التّهذیب و الإصابة و تهذیب ابن بدران].
(2)- گوید: «آن‌گاه پیش ولید رفت و سلام امارت گفت. مروان نیز پیش وی نشسته بود.
گوید: حسین چنانکه گویی از مرگ معاویه بویی نبرده، گفت: «پیوستگی بهتر از جدایی است. خدا میان شما اصلاح آرد.»
اما در این مورد جوابی به او ندادند. حسین بیامد و بنشست. ولید نامه را به او داد که بخواند و خبر مرگ معاویه را داد و او را به بیعت خواند. حسین گفت: «إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ! خدا معاویه را رحمت کند و تو را پاداش بزرگ دهد. اینکه گفتی بیعت کنم، کسی همانند من به نهانی بیعت نمی‌کند. گمان ندارم به بیعت نهانی من بس کنی و باید آن را میان مردم علنی کنیم.»
گفت: «آری.»
گفت: «وقتی میان مردم آیی و آنها را به بیعت خوانی، ما را نیز بخوان که کار یکجا شود.»
ولید که سلامت دوست بود گفت: «به نام خدای برو تا با جمع مردم بیایی.»
مروان گفت: «اگر اینک برود و بیعت نکند، هرگز چنین فرصتی به دست نیاری تا میان شما و او کشته بسیار شود. این مرد را بدار و از پیش تو نرود تا بیعت کند، یا گردنش را بزنی.»
در این هنگام، حسین برخاست و گفت: «ای پسر زن کبود چشم! تو مرا می‌کشی یا او؟ به خدا نادرست گفتی و خطا کردی.»
گوید: «آن‌گاه حسین برون شد و به یاران خویش گذشت و با آنها به خانه رفت.»
مروان به ولید گفت: «فرمان مرا نبردی. به خدا هرگز چنین فرصتی به دست تو نمی‌دهد.»
ولید گفت: «ای مروان! دیگری را ملامت کن. کاری را برای من برگزیدی که مایه تباهی دینم بود. به خدا دوست ندارم همه مال دنیا که آفتاب بر آن طلوع و غروب می‌کند، از آن من باشد، اما حسین را کشته باشم. سبحان اللّه! حسین را بکشم که می‌گوید بیعت نمی‌کنم؟ کسی که به سبب خون حسین به حسابش کشند، به روز رستاخیز به نزد خدا اعمال نیکش ناچیز باشد.»
مروان بدو گفت: «اگر رأی تو چنین است، آنچه کردی بجا کردی.»
این را می‌گفت، اما رأی او را نپسندیده بود.
امّا حسین گفت: «مهلت بده. مدارا کن.»
ولید مهلت داد.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2906- 2908، 2916
(3)- [عن الإصابة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 246
قال: ثمّ دخل الحسین «1» علی الولید بن عتبة، فسلّم علیه، فردّ علیه، ردّا حسنا، ثمّ أدناه و قرّبه؛ قال: و مروان بن الحکم هناک جالس فی مجلس الولید، و قد کان بین مروان و بین الولید منافرة و مفاوضة «2»، فأقبل الحسین علی الولید، فقال: أصلح اللّه الأمیر! و الصّلاح خیر من الفساد، و الصّلة خیر من الخشناء و الشّحناء «3»، و قد آن لکما أن تجتمعا، فالحمد للّه الّذی ألّف بینکما؛ قال: فلم یجیباه فی هذا بشی‌ء. فقال الحسین: هل أتاکم من معاویة کائنة خبر؟ فإنّه کان علیلا، و قد طالت «4» علّته، فکیف حاله الآن؟ قال: فتأوّه الولید و تنفّس الصّعداء، و قال: أبا عبد اللّه! آجرک اللّه فی معاویة فقد کان لک عمّ صدق و قد ذاق الموت، و هذا کتاب أمیر المؤمنین یزید. فقال الحسین: إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ. و عظّم اللّه لک الأجر أیّها الأمیر، و لکن لماذا «5» دعوتنی؟ فقال: دعوتک للبیعة، فقد اجتمع علیه النّاس. فقال الحسین: إنّ مثلی لا یعطی بیعته سرّا، و إنّما أحبّ أن تکون البیعة علانیّة بحضرة الجماعة، و لکن إذا کان من الغد، و دعوت النّاس إلی البیعة دعوتنا معهم فیکون أمرنا واحدا. فقال له الولید: أبا عبد اللّه! لقد قلت فأحسنت فی القول، و أجبت جواب مثلک، و کذا ظنّی بک، فانصرف راشدا علی برکة اللّه حتّی تأتینی «6» غدا مع النّاس! فقال مروان بن الحکم: أیّها الأمیر! إنّه إذا فارقک فی هذه السّاعة [و] لم یبایع فإنّک لن تقدر منه و لا تقدر «7»، علی مثلها، فاحبسه عندک و لا تدعه یخرج أو یبایع و إلّا فاضرب عنقه.
قال: فالتفت إلیه الحسین، و قال: و یلی علیک یا ابن الزّرقاء! أتأمر بضرب عنقی، کذبت «8» و اللّه «8»، و اللّه لو رام ذلک أحد من النّاس، لسقیت الأرض من/ دمه قبل ذلک، و إن شئت ذلک فرم ضرب عنقی إن کنت صادقا، قال: ثمّ أقبل الحسین علی الولید بن
__________________________________________________
(1)- زید فی د: بن علیّ.
(2)- [و الصّحیح: «منازعة»].
(3)- لیس فی د.
(4)- فی د: اطالت.
(5)- لیس فی د.
(6)- فی د: یأتینی.
(7)- من د، و فی الأصل: لا نقدر، و فی بر بلا نقط.
(8- 8) فی د: کذبت.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 247
عتبة و قال: أیّها الأمیر! إنّا أهل بیت النّبوّة، و معدن الرّسالة، و مختلف «1» الملائکة، و محلّ الرّحمة، و بنا فتح اللّه و بنا ختم «2»، و یزید رجل فاسق، شارب خمر، قاتل النّفس المحرّمة، معلن بالفسق، و مثلی لا یبایع لمثله، و لکن نصبح و تصبحون «3» «4» و ننتظر، و تنتظرون «4» أیّنا «5» أحقّ «6» بالخلافة و البیعة. قال: و سمع من الباب «7» الحسین فهمّوا بفتح الباب و إشهار السّیوف، فخرج «8» إلیهم الحسین سریعا، فأمرهم بالانصراف إلی منازلهم، و أقبل الحسین إلی منزله.
فقال مروان بن الحکم للولید بن عتبة: عصیتنی حتّی انفلت الحسین من یدک، أمّا و اللّه لا تقدر علی مثلها أبدا، و و اللّه لیخرجنّ علیک و علی أمیر المؤمنین، فاعلم ذلک. فقال له الولید بن عتبة: ویحک! أشرت علیّ بقتل الحسین و فی قتله ذهاب دینی و دنیای، و اللّه ما أحبّ أن أملک الدّنیا بأسرها، و أنّی قتلت الحسین بن علیّ ابن فاطمة الزّهراء، و اللّه ما أظنّ أحدا یلقی اللّه بقتل الحسین إلّا هو خفیف المیزان عند اللّه، لا ینظر إلیه و لا یزکّیه، و له عذاب ألیم. قال: فسکت مروان.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 17- 19
فدعاهما إلی البیعة لیزید، فقالا: «9» بالغد إن شاء اللّه «9» علی رؤوس النّاس. و خرجا من عنده.
ابن عبد ربّه، العقد الفرید، 4/ 376- عنه: الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 263
و طالب أبا عبد اللّه بمبایعته، فامتنع علیه من ذلک. «10»
المسعودی، إثبات الوصیّة،/ 126
__________________________________________________
(1)- من د و بر، و فی الأصل: محلف.
(2)- زید فی د: اللّه.
(3)- فی د: یصبحون.
(4- 4) لیس فی د و فی بر: ننظر و تنظرون.
(5)- فی د و بر: أنّنا.
(6)- فی د: لأحقّ.
(7)- فی د: فی الباب.
(8)- فی النّسخ: فاخرج.
(9- 9) [جواهر المطالب: «بالغداة»].
(10)- یزید هم بعد از پدر خود سلطنت کرد و امام حسین را طلب کرد که با او بیعت کند؛ ولی امام حسین به او اعتنایی نکرد.
نجفی، ترجمه اثبات الوصیّه،/ 302
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 248
و امتنع من بیعته الحسین بن علیّ بن أبی طالب رضی اللّه عنه و عبد اللّه بن الزّبیر حین أخذهما عامل المدینة بذلک. «1»
المسعودی، التّنبیه و الإشراف،/ 303
فقال: إنّ أمیر المؤمنین أمرک أن تبایع له. فقال الحسین علیه السّلام: یا عتبة! قد علمت إنّا أهل بیت الکرامة، و معدن الرّسالة، و أعلام الحقّ الّذین أودعه اللّه عزّ و جلّ قلوبنا، و أنطق به ألسنتنا، فنطقت بإذن اللّه عزّ و جلّ، و لقد سمعت جدّی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم، یقول: إنّ الخلافة محرّمة علی ولد أبی سفیان و کیف أبایع أهل بیت، قد قال فیهم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم هذا. «2» [بسند تقدّم عن علیّ بن الحسین علیهما السّلام].
الصّدوق، الأمالی،/ 151- 152- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 312؛ البحرانی، العوالم، 17/ 161
فصار الحسین علیه السّلام إلی الولید، فوجد عنده مروان بن الحکم، فنعی إلیه الولید معاویة، فاسترجع الحسین علیه السّلام، ثمّ قرأ علیه کتاب یزید و ما أمره فیه من أخذ البیعة منه له، فقال الحسین علیه السّلام: إنّی لا أراک تقنع ببیعتی لیزید سرّا حتّی أبایعه جهرا فیعرف ذلک النّاس.
فقال له الولید: أجل. فقال الحسین علیه السّلام: فتصبح و تری رأیک فی ذلک. فقال له الولید:
انصرف علی اسم اللّه تعالی حتّی تأتینا مع جماعة النّاس. فقال له مروان: و اللّه لئن فارقک الحسین السّاعة، و لم یبایع، لا قدرت منه علی مثلها أبدا حتّی تکثر القتلی بینکم و بینه، احبس الرّجل، فلا یخرج من عندک حتّی یبایع أو تضرب عنقه. فوثب الحسین علیه السّلام عند ذلک و قال: أنت یا ابن الزّرقاء تقتلنی أم هو؟ کذبت و اللّه و أثمت. و خرج یمشی و معه موالیه حتّی أتی منزله، «3» فقال مروان للولید: عصیتنی لا و اللّه لا یمکنک مثلها من نفسه أبدا. فقال له الولید: ویح غیرک یا مروان، إنّک اخترت لی الّتی فیها هلاک دینی «4»، و اللّه ما
__________________________________________________
(1)- حسین بن علی بن ابی طالب رضی اللّه عنه و عبد اللّه بن زبیر که حاکم مدینه می‌خواست آنها را به بیعت وادار کند، از بیعت یزید امتناع کردند.
پاینده، ترجمه التنبیه و الإشراف،/ 281
(2)- و گفت: «أمیر المؤمنین دستور داده با وی بیعت کنی.»
حسین بن علی فرمود: «ای عتبه! تو می‌دانی که ما اهل بیت کرامت و معدن رسالتیم و اعلام حقّی که خدا به دلها سپرده و زبان ما را بدان گویا ساخته. من به اذن خدای عزّ و جلّ گویا شدم و از جدّم رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله و سلّم شنیدم که می‌فرمود: «خلافت بر فرزندان ابی سفیان حرام است»، چگونه با خاندانی بیعت کنم که رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله و سلّم درباره آنها چنین گفته.»
کمره‌ای، ترجمه امالی،/ 151- 152
(3) (3*) [لم یرد فی روضة الواعظین].
(4)- [زاد فی البحار و العوالم و مثیر الأحزان: «و دنیای»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 249
أحبّ أنّ لی ما طلعت علیه الشّمس و غربت عنه من مال الدّنیا و ملکها و أنّی قتلت حسینا، سبحان اللّه! أقتل حسینا لما أن قال: لا أبایع، و اللّه إنّی لا أظنّ أنّ امرءا یحاسب بدم الحسین خفیف المیزان عند اللّه یوم القیامة. فقال له مروان: فإذا کان هذا رأیک فقد أصبت فیما صنعت «1». یقول هذا و هو غیر الحامد له علی رأیه «1». «2»
(3*) فأقام الحسین علیه السّلام فی منزله تلک اللّیلة و هی لیلة السّبت لثلاث بقین من رجب سنة ستّین من الهجرة. «3»
__________________________________________________
(1) (1- 1) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(2)- [زاد فی الأسرار: «فیما صنعه»].
(3)- پس حسین علیه السّلام به نزد ولید آمد، دید مروان بن حکم نیز نزد او است. ولید خبر مرگ معاویه را به آن حضرت داد و آن جناب علیه السّلام (چنانچه در این موارد مرسوم است) فرمود: «إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ.»
سپس نامه یزید و دستوری که برای گرفتن بیعت از آن جناب داده بود، برای حضرت علیه السّلام خواند.
حسین علیه السّلام فرمود: «گمان ندارم تو قانع باشی که من در پنهانی با یزید بیعت کنم تا اینکه آشکارا بدانسان که مردم بدانند، بیعت نمایم؟»
ولید گفت: «آری (چنین است).»
حسین علیه السّلام فرمود: «پس باشد تا بامداد کنی و اندیشه خود را در این‌باره ببینی.»
ولید گفت: «به نام خدا (اکنون) بازگرد تا با گروهی از مردم (برای بیعت) به نزد ما بیایی. مروان به او گفت: «به خدا اگر حسین اینک از تو جدا شود و بیعت نکند، دیگر هرگز بر او دست نخواهی یافت تا کشتار بسیاری میانه تو و او بشود. او را نگهدار تا اینکه یا بیعت کند، یا گردنش بزنی.»
حسین علیه السّلام از جا جست و به او فرمود: «ای پسر زرقاء (زن کبود چشم)! تو مرا می‌کشی یا او؟ به خدا دروغ گفتی و نابجا سخن گفتی (این کلام را فرمود) و از خانه بیرون رفت و با نزدیکان خود به راه افتاده، به منزل خویش درآمد. (همین‌که حضرت برفت) مروان به ولید گفت: «گوش به سخن من ندادی. به خدا دیگر نخواهد گذارد تو بر او دست یابی.»
ولید به او گفت: «وای به حال دیگران باد، ای مروان! تو کاری برای من انتخاب کرده بودی (و پیشنهاد به من نمودی) که نابودی دین من در آن بود. به خدا دوست ندارم آنچه خورشید بر آن می‌تابد و از آن غروب می‌کند از مال دنیا و ملک آن از آن من باشد و من حسین را بکشم. سبحان اللّه!»
همین‌که حسین گفت: «من بیعت نمی‌کنم. من حسین را بکشم؟ به خدا سوگند گمان ندارم کسی که به خون حسین در روز قیامت بازخواست شود، ترازویش سبک باشد (یعنی عقوبتش آسان نیست)!»
مروان که این سخنان را از ولید شنید، گفت: «اگر برای این خاطر بود و اندیشه تو چنین است، کار بجایی کردی.»
این را به زبان می‌گفت، ولی در دل، کار او را خوش نداشت (و رأی او را نپسندید و برای خوشایند او-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 250
المفید، الإرشاد، 2/ 30- 31- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 342، 325- 326؛ البحرانی، العوالم، 17/ 173- 176؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 206؛ الأعرجی، مناهل الضّرب،/ 384؛ القمی، نفس المهموم،/ 68- 69؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 5- 6؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 46- 47؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 146- 147
فأتی بهما [حسین بن علیّ علیهما السّلام و ابن الزّبیر] فقال: بایعا. فقالا: مثلنا لا یبایع سرّا، و لکنّا نبایع علی رؤوس النّاس إذا أصبحنا. فرجعا إلی بیوتهما.
ابن عبد البرّ، الاستیعاب، 1/ 381- عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2572، الحسین ابن علیّ،/ 31؛ الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 331؛ الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 256
فجاء الحسین علیه السّلام علیه قمیص أبیض متورّد مصبوغ بزعفران، فسلّم ثمّ جلس، قال:
ثمّ جاء ابن الزّبیر بین ثوبین غلیظین مشمرا إلی نصف ساقه، فسلّم ثمّ جلس، ثمّ جاء عبد اللّه بن مطیع، فجاء رجل أحمر العینین ثائر الشّعر- أو قال الرّأس- فسلّم، ثمّ جلس، قال: فحمد اللّه الولید و نعی إلیهم معاویة و دعاهم إلی البیعة لیزید، فبدر ابن الزّبیر صاحبیه الکلام مخافة وهنهما، فحمد اللّه و أثنی علیه، ثمّ ذکر معاویة، فترحّم علیه و دعا له، ثمّ ذکر الولید، فقال: ولیتنا، فأحسنت و رفقت بنا و وصلت أرحامنا، و قد علمت الّذی کان من أبیک فی بیعة یزید و ولایتنا، و متی ما بایعنا و شاب مصرم «1» علینا خشینا أن لا یذهب ذلک ما فی نفسه علینا، فإن رأیت أن تصل أرحامنا و تحسّن فیما بیننا و بینک و تخلّی سبیلنا، فإذا أصبحت، نودی فی النّاس الصّلاة جامعة، ثمّ صعدت المنبر، فنبایع حینئذ یذهب ما فی نفسه علینا. قال: و أنا [زریق مولی لمعاویة] أنظر إلی مروان فی ناحیة البیت، کلّما نظر إلیه الولید قال بیده هکذا، اضرب أعناقهم، قال: فخلّی سبیلهم. قال مروان: ألا و اللّه لا یصبح بالمدینة منهم أحد. قال: فانطلق کلّ واحد منهم إلی منزله، فقرب رواحله فشدّ علیها، ثمّ أتی بها إلی الطّریق و أصبح- یعنی الولید-، فنادی بالصّلاة جامعة، فطلب النّاس و دعاهم إلی البیعة لیزید، و أرسل إلی هؤلاء الرّهط، فوجدهم قد خرجوا.
الشّجری، الأمالی، 1/ 170
__________________________________________________
- گفتارش را تصدیق کرد). پس حسین علیه السّلام آن شب را در خانه خود ماند و آن شب بیست و هفتم رجب سال شصت هجری بود.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 30- 31
(1)- [لعلّ الصّحیح: «و السّیف مصلت»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 251
و صار علیه السّلام إلی الولید، فنعی الولید إلیه معاویة، فاسترجع الحسین علیه السّلام ثمّ قرأ علیه کتاب یزید بن معاویة، فقال الحسین علیه السّلام: إنّی لا أراک تقنع ببیعتی لیزید سرّا حتّی أبایعه جهرا. فقال الولید: أجل. فقال الحسین علیه السّلام: فنصبح و نری فی ذلک. فقال الولید:
انصرف علی اسم اللّه تعالی. فقال مروان: و اللّه لئن فارقک الحسین السّاعة و لم یبایع لا تقدر منه علی مثلها أبدا حتّی یکثر القتلی بینکم و بینه، فلا یخرج من عندک حتّی یبایع أو تضرب عنقه. فوثب عند ذلک الحسین علیه السّلام، و قال: أنت یا ابن الزّرقاء تقتلنی أو هو؟
کذبت و اللّه و أثمت. فخرج، فقال مروان للولید: عصیتنی. فقال: ویح غیرک یا مروان، و اللّه ما أحبّ أنّ لی ما طلعت علیه الشّمس و أنّی قتلت حسینا، إن قال: لا أبایع، و اللّه إنّی لأظنّ أنّ امرءا یحاسب بدم الحسین خفیف المیزان عند اللّه تعالی یوم القیامة. فقال مروان: إن کان هذا رأیک فقد أصبت.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 222
ثمّ دخل علی الولید، فسلّم علیه بالإمرة و قال: کیف أصبح الأمیر الیوم و کیف حاله؟ فردّ علیه الولید ردّا حسنا، ثمّ أدناه و قرّبه، و مروان هنالک جالس، و قد کان بین مروان و الولید منافرة و منازعة، فلمّا نظر الحسین إلی مروان جالسا فی مجلس الولید، قال:
أصلح اللّه الأمیر، الصّلاح خیر من الفساد، و الصّلة خیر من الشّحناء، و قد آن لکما أن تجتمعا، فالحمد للّه الّذی أصلح ذات بینکما، فلم یجیباه فی هذا بشی‌ء، فقال الحسین: هل ورد علیکم من معاویة خبر؟ فإنّه کان علیلا و قد طالت علّته، فکیف هو الآن؟ فتأوّه الولید و تنفّس الصّعداء، و قال: یا أبا عبد اللّه آجرک اللّه فی معاویة فقد کان لکم عمّ صدق و والی عدل، لقد ذاق الموت، و هذا کتاب أمیر المؤمنین یزید. فقال الحسین: إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ، و عظّم اللّه لک الأجر أیّها الأمیر، و لکن لماذا دعوتنی؟ فقال: دعوتک للبیعة الّتی قد اجتمع النّاس علیها. فقال الحسین: أیّها الأمیر، إنّ مثلی لا یعطی بیعته سرّا، و إنّما یجب أن تکون البیعة علانیّة بحضرة الجماعة، فإذا دعوت النّاس غدا إلی البیعة دعوتنا معهم، فیکون الأمر واحدا. فقال الولید: أبا عبد اللّه و اللّه لقد قلت، فأحسنت القول، و أجبت جواب مثلک، و هکذا کان ظنّی بک، فانصرف راشدا، و تأتینا غدا مع النّاس. فقال مروان: أیّها الأمیر إن فارقک السّاعة، و لم یبایع، فإنّک لم تقدر منه علی مثلها أبدا،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 252
حتّی تکثر القتلی بینک و بینه، فاحبسه عندک، و لا تدعه یخرج أو یبایع و إلّا فاضرب عنقه. فالتفت إلیه الحسین، و قال: ویلی علیک یا ابن الزّرقاء أتأمر بضرب عنقی، کذبت و اللّه و لؤمت؛ و اللّه لو رام ذلک أحد لسقیت الأرض من دمه قبل ذلک، فإن شئت ذلک فرم أنت ضرب عنقی إن کنت صادقا. ثمّ أقبل الحسین علی الولید؛ فقال: أیّها الأمیر؛ إنّا أهل بیت النّبوّة؛ و معدن الرّسالة؛ و مختلف الملائکة؛ و مهبط الرّحمة؛ بنا فتح اللّه و بنا ختم؛ و یزید رجل فاسق شارب خمر؛ قاتل نفس؛ معلن بالفسق؛ فمثلی لا یبایع لمثله و لکن نصبح و تصبحون؛ و ننظر و تنظرون أیّنا أحقّ بالخلافة و البیعة. قال: و سمع من بالباب صوت الحسین، و قد علا، فهمّوا أن یقتحموا علیهم بالسّیوف، و لکن خرج إلیهم الحسین، فأمرهم بالانصراف إلی منازلهم؛ و ذهب إلی منزله؛ فقال مروان للولید:
عصیتنی أیّها الأمیر حتّی أفلت الحسین من یدیک؛ أم و اللّه لا تقدر منه علی مثلها أبدا؛ و و اللّه لیخرجنّ علیک و علی أمیر المؤمنین، فاعلم ذلک. فقال الولید لمروان: ویحک إنّک قد أشرت علیّ بقتل الحسین، و فی قتله ذهاب دینی و دنیای؛ و اللّه إنّی لا أحبّ أن أملک الدّنیا بأسرها شرقها و غربها و أنّی قتلت الحسین ابن فاطمة، و اللّه ما أظنّ أحدا یلقی اللّه یوم القیامة بدمه إلّا و هو خفیف المیزان عند اللّه، لا ینظر إلیه و لا یزکّیه و له عذاب ألیم.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 183- 184
فلمّا دخل علیه، و قرأ الکتاب، قال: ما کنت أبایع لیزید. فقال مروان: بایع لأمیر المؤمنین! فقال الحسین: کذّبت ویلک علی المؤمنین! من أمّره علیهم؟ «1» فقام مروان و جرّد سیفه، و قال: مر سیّافک أن یضرب عنقه قبل أن یخرج من الدّار، و دمه فی عنقی.
و ارتفعت الصّیحة، «2» فهجم تسعة عشر رجلا من أهل بیته، و قد انتضوا خناجرهم، فخرج الحسین معهم. «1»
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 88- عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 206؛ القمی، نفس المهموم،/ 69- 70
__________________________________________________
(1- 1) [حکاه عنه فی الأسرار].
(2)- [الأسرار: «الضّجّة»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 253
فدعا [الولید] الحسین فطلب منه أن یبایع، فقال: ادع النّاس و ادعونا معهم، فإنّ مثلی لا یبایع سرا. و خرج.
ابن الجوزی، الرّدّ علی المتعصّب العنید،/ 34
ثمّ دخل فسلّم- و مروان عنده- فقال الحسین: الصّلة خیر من القطیعة، و الصّلح خیر من الفساد، و قد آن لکما أن تجتمعا أصلح اللّه ذات بینکما. و جلس، فأقرأه الولید الکتاب، و نعی له معاویة، و دعاه إلی البیعة، فاسترجع الحسین، و ترحّم علی معاویة، و قال: أمّا البیعة، فإنّ مثلی لا یبایع سرّا، و لا یجتزء بها منّی سرّا، فإذا خرجت إلی النّاس، و دعوتهم للبیعة، و دعوتنا للبیعة، دعوتنا معهم کان الأمر واحدا. فقال له الولید- و کان یحبّ العافیة-: انصرف. فقال له مروان: لئن فارقک السّاعة، و لم یبایع، لا قدرت منه علی مثلها أبدا، حتّی تکثر القتلی بینکم و بینه، احبسه، فإن بایع و إلّا ضربت عنقه. فوثب عند ذلک الحسین، و قال: [یا] ابن الزّرقاء أأنت تقتلنی أم هو؟ کذبت و اللّه و لؤمت. ثمّ خرج حتّی أتی منزله، فقال مروان للولید: عصیتنی لا و اللّه لا یمکنک من نفسه بمثلها أبدا.
فقال الولید: ویح غیرک یا مروان، و اللّه ما أحبّ أنّ لی ما طلعت علیه الشّمس و غربت عنه من مال الدّنیا و ملکها و أنّی قتلت حسینا، أن قال: لا أبایع، و اللّه إنّی لا أظنّ أنّ امرءا یحاسب بدم الحسین لخفیف المیزان عند اللّه یوم القیامة. قال مروان: قد أصبت [بکثرة رسلک] یقول له هذا و هو غیر حامد له علی رأیه. «1»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 264
__________________________________________________
(1)- بعد از آن، حسین داخل شد؛ درحالی‌که مروان هم همان‌جا نشسته بود. حسین گفت: «صله (صله رحم و خویشپروری) بهتر از جفا و صلح بهتر از جنگ و فساد است. اکنون وقت است که هردو در اینجا جمع و متحد شوید. خدا کار شما را اصلاح کند و دشمنی را از میان بردارد.»
آن‌گاه نشست. ولید نامه یزید را به او داد که متضمن خبر مرگ معاویه بود. حسین را دعوت کرد که بیعت کند. حسین برای مرگ معاویه تأسف کرد و بر او درود فرستاد. بعد گفت: «موضوع بیعت یزید، مانند من کسی نباید در خفا بیعت کند؛ چون تو میان مردم بروی و آنها را دعوت کنی که بیعت کنند و ما را هم به آن بیعت دعوت کنی کار یکسره خواهد شد و ما همه متحد خواهیم بود.»
ولید چون آسایش‌پرست بود به حسین گفت: «برو!»
مروان به او گفت: «اگر حسین از اینجا برود و بیعت نکند، هرگز تو بر او قادر نخواهی بود؛ مگر پس از کشته شدن عدّه‌ای از شما و از او، پس باید او را همین الآن بازداشت کنی که اگر بیعت کند، چه بهتر وگرنه گردن او را بزن!»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 254
و کان قد امتنع من البیعة لیزید بن معاویة، لمّا بایع له أبوه بولایة العهد، و امتنع معه ابن عمر، و عبد اللّه بن الزّبیر، و عبد الرّحمان بن أبی بکر، فلمّا توفّی معاویة لم یبایع أیضا.
ابن الأثیر، أسد الغابة، 2/ 20
فدعاهم [الحسین بن علیّ علیهما السّلام مع عبد اللّه بن الزّبیر، و عبد اللّه بن مطیع، و عبد اللّه بن عمر، و عبد الرّحمان ابن أبی بکر] إلی الولید فحضروا، فنعی إلیهم معاویة، و أمرهم بالبیعة، فبدرهم بالکلام عبد اللّه بن الزّبیر، مخافة أن یجیبوا بما لا یرید، فقال: إنّک ولیتنا فوصلت أرحامنا، و أحسنت السّیرة فینا، و قد علمت أنّ معاویة أراد منّا البیعة لیزید، فأبینا و لسنا «1» أن یکون فی قلبه علینا، و متی بلغه أنّا لم نبایع إلّا فی ظلمة لیل، و تغلق علینا بابا لم ینتفع هو بذلک و لکن تصبح و تدعو النّاس، و تأمرهم ببیعة یزید، و نکون أوّل من یبایع.
قال [ابن أبی زریق]: و أنا أنظر إلی مروان و قد أسرّ إلی الولید أن اضرب رقابهم «2»، ثمّ قال جهرا: لا تقبل عذرهم و اضرب رقابهم «2». فغضب الحسین، و قال: ویلی، علیک یا ابن الزّرقاء! أنت تأمر بضرب عنقی، کذبت و لؤمت، نحن أهل بیت النّبوّة، و معدن الرّسالة، و یزید فاسق شارب الخمر، و قاتل النّفس، و مثلی لا یبایع لمثله، و لکن نصبح و تصبحون، و ننظر و تنظرون، أیّنا أحقّ بالخلافة و البیعة. فقال الولید: انصرف یا أبا عبد اللّه مصاحبا علی اسم اللّه و عونه، حتّی تغدوا علیّ. فلمّا ولّوا قال مروان بن الحکم: و اللّه لئن فارقک
__________________________________________________
- حسین چون این را شنید، گفت: «ای زاده زرقاء (چشم کبود)، تو مرا می‌کشی یا او. به خدا دروغ می‌گویی. تو پست و پلید هستی.»
آن‌گاه حسین از آنجا به خانه خود رفت. مروان به ولید گفت: «تو از امر من تمرّد کردی. به خدا سوگند او هرگز دیگر چنین تمکینی نسبت به تو نخواهد کرد.»
ولید گفت: «وای بر دیگری (به جای وای بر تو)، ای مروان! به خدا سوگند من دوست ندارم که ملک و مال من از مشرق آفتاب تا مغرب باشد و من حسین را کشته باشم. اگر او بگوید من بیعت نمی‌کنم، من گمان نمی‌برم کاری که با ریختن خون حسین انجام گیرد، در روز رستاخیز نزد خداوند آسان باشد و در حساب نیاید.»
مروان گفت: «اگر چنین باشد، پس تو با تأمل و احتیاط حق داری و چنین خودداری صواب است.» این را گفت، درحالی‌که با عقیده او موافق نبود و عمل او را نمی‌ستود.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 104
(1)- [هنا سقط].
(2)- أعناقهم.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 255
القوم، لا قدرت علیهم حتّی تکثروا القتلی. فخرجوا من عنده.
فلمّا أصبح الولید، استدعی مروان، و أخبره، فقال: أمرتک فعصیتنی و ستری ما یصیر أمرهم إلیه. فقال: ویحک، إنّک أشرت إلیّ بذهاب دینی و دنیای، و اللّه ما أحبّ أنّ ملک الدّنیا لی و أنّی قتلت حسینا، و اللّه ما أظنّ أنّ أحدا یلقی اللّه بدمه إلّا و هو خفیف المیزان.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 10
و أقرأه کتاب یزید، و طلبه بالبیعة، فقال: مثلی لا یبایع سرّا، فإذا کان فی غد بایعت علانیة. فلمّا همّ بالخروج قال مروان بن الحکم لولید- و کان حاضرا معه فی مجلسه لتدبیر أمر بیعة یزید-: یا لها من غلطة، ما رأیت لها مثلا. تترک الأمر مستقبلا، و تطلبه مستدبرا؟ فقال له: فما تری أنت؟ قال: تأخذه بالبیعة، فإن أبی ضربت عنقه. فسمعه الحسین فسلّ سیفه، و همّ أن یضرب مروان، ثمّ قال له: یا ابن الزّرقاء، أمثلک یأمر بقتل مثلی؟
و کان الحسین قد دعا بموالیه و أهل بیته، فأقعدهم علی الباب حین دخل و قال لهم:
إن أرتفع صوتی فاقتحموا علیّ الدّار، و إلّا فمکانکم حتّی أخرج إلیکم.
البرّی، الجوهرة،/ 41
ثمّ دخل علی الولید و مروان عنده، فأقرأه کتاب یزید، و دعاه إلی البیعة، فقال: مثلی لا یبایع سرّا بل علی رؤوس النّاس، و هو أحبّ إلیکم.
و کان الولید یحبّ العافیة، فقال: انصرف فی دعة اللّه حتّی تأتینا مع النّاس. فقال له مروان: و اللّه لئن فارقک السّاعة، و لم یبایع لا قدرت علیه أبدا حتّی تکثر القتلی بینکما، احبس الرّجل عندک حتّی یبایع أو تضرب عنقه. فوثب الحسین قائما، و قال: یا ابن الزّرقاء هو یقتلنی أو أنت؟ کذبت، و منت «1».
ثمّ خرج، فقال الولید: یا مروان و اللّه ما أحبّ أنّ لی ما طلعت علیه الشّمس و أنّی قتلت حسینا. «2»
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 135
__________________________________________________
(1)- [و الصّحیح: «لؤمت»].
(2)- حسین علیه السّلام در خانه رفت و سلام کرد. مروان و ولید عتبه بر تختی نشسته بودند و قومی به پا
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 256
فنعی الولید إلیه موت معاویة، و عرض علیه البیعة لیزید، فقال: أیّها الأمیر، إنّ البیعة لا تکون سرّا و لکن إذا دعوت النّاس غدا، فادعنا معهم.
فقال مروان: لا تقبل أیّها الأمیر عذره، و متی لم یبایع فاضرب عنقه. «1» فغضب الحسین علیه السّلام.!
ثمّ قال: ویل لک «2» یا ابن الزّرقاء أنت تأمر بضرب عنقی، کذبت و اللّه، و لؤمت «3».
«4» ثمّ أقبل علی الولید، فقال: أیّها الأمیر، إنّا أهل بیت النّبوّة، و معدن الرّسالة، و مختلف الملائکة، و بنا فتح اللّه، و بنا ختم اللّه، و یزید رجل فاسق شارب الخمر، قاتل النّفس المحرّمة، معلن بالفسق، و مثلی لا یبایع بمثله «5»، و لکن نصبح و تصبحون، و ننظر و تنظرون أیّنا أحقّ بالخلافة و البیعة «4»، ثمّ خرج علیه السّلام «6».!
فقال مروان للولید عصیتنی، فقال: ویحک إنّک أشرت إلیّ بذهاب دینی و دنیای، و اللّه ما أحبّ أنّ ملک الدّنیا بأسرها لی و أنّنی قتلت حسینا، و اللّه ما أظنّ أحدا یلقی اللّه بدم الحسین علیه السّلام إلّا و هو خفیف المیزان لا ینظر اللّه إلیه و لا یزکّیه و له عذاب ألیم. «7»
__________________________________________________
- ایستاده، چون بنشست نامه یزید به او دادند. بخواند و گفت: امشب اندیشه کنم، فردا جواب دهم.
و برخاست و از تخت به زیر آمد.
مروان بسیار گفت با ولید که: «حسین را رها مکن که برود، از یزید عتابها بینی و حسین را به دست نیاوری الّا بعد از آنکه خونها ریخته شود.»
مروان چند کرت تکرار نمود و قصد کرد که حسین را بگیرد. کرسی آهنین نهاده بود. حسین علیه السّلام برداشت و به مروان انداخت. مروان به خانه گریخت و کرسی به دیوار آمد و بشکست. این حال بیست و هفتم رجب بود.
عماد الدّین طبری، کامل بهائی، 2/ 271
(1)- [من هنا حکاه عنه فی البحار و العوالم].
(2)- [فی البحار و العوالم: «و یلی علیک»].
(3)- [فی البحار و العوالم: «و أثمت»].
(4- 4) [حکاه عنه فی الأسرار و مثیر الأحزان].
(5)- [فی البحار و العوالم: «مثله»، و فی الأسرار: «لمثله»].
(6)- [إلی هنا حکاه عنه فی البحار و العوالم].
(7)- ولید خبر مرگ معاویه را به حسین داد و پیشنهاد بیعت بر یزید را به حسین علیه السّلام نمود. حسین علیه السّلام فرمود: «ای امیر! بیعت پنهانی نتیجه‌ای ندارد. فردا که همه مردم را برای بیعت دعوت خواهی نمود، ما را-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 257
ابن طاووس، اللّهوف،/ 22- 24- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 325؛ البحرانی، العوالم، 17/ 174؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 206؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 5- 6
فحضر الحسین علیه السّلام عنده، فأخبره بموت معاویة رضی اللّه عنه، و دعاه إلی البیعة فقال له الحسین علیه السّلام: مثلی لا یبایع سرّا، و لکن إذا اجتمع النّاس نظرنا و نظرت. «1»
ابن طقطقی، کتاب الفخری،/ 104
ثمّ دخل، فسلّم، و مروان عنده، فقال الحسین: «الصّلة خیر من القطیعة، و الصّلح خیر من الفساد، و قد آن لکما أن تجتمعا، أصلح اللّه ذات بینکما». و جلس، فأقرأه الولید الکتاب، و نعی إلیه معاویة، و دعاه إلی البیعة، فاسترجع الحسین و ترحّم علی معاویة، و قال: «أمّا البیعة، فإنّ مثلی لا یبایع سرّا، و لا تجتزئ بها منّی سرّا، فإذا خرجت إلی
__________________________________________________
- نیز با آنان دعوت نما.»
مروان گفت: «ای امیر! این پیشنهاد را نپذیر و اگر بیعت نمی‌کند، گردنش را بزن.»
حسین علیه السّلام چون این سخن بشنید، خشمناک شد و فرمود: «وای بر تو این پسر زن کبود چشم! تو دستور می‌دهی که گردن مرا بزنند؟ به خدا قسم دروغ می‌گویی و پست‌فطرتی خود را ظاهر می‌سازی.»
سپس روی به ولید نمود و فرمود: «امیر! ما خاندان پیغمبر و کان رسالتیم. آستانه ما محل آمدوشد فرشتگان است. دفتر وجود به نام ما باز شد و دایره کمال به ما ختم شده است و یزید مردی است گنهکار و میگسار و آدمکش و خیانت‌پیشه بیشرم و رو، و هم‌چون منی به چنین کسی بیعت نخواهد نمود. ولی باش تا صبح کنیم و شما نیز صبح کنید. ما در این کار بدقت بنگریم. شما نیز بنگرید که کدام‌یک از ما به خلافت و بیعت سزاوارتر است.»
حسین علیه السّلام این بگفت و از مجلس ولید بیرون شد.
مروان به ولید گفت: «دستور مرا اجرا نکردی؟»
گفت: «وای بر تو! راه از دست رفتن دین و دنیای مرا به من نمودی. به خدا سوگند که دوست ندارم همه روی زمین را مالک باشم و حسین علیه السّلام را بکشم. به خدا سوگند گمان ندارم کسی که به خون حسین دست بیالاید و خدا را ملاقات کند، مگر اینکه میزان عملش سبک خواهد بود و خداوند بر او نظر رحمت نخواهد کرد و او را از پلیدی گناه پاک نخواهد ساخت و شکنجه دردناکی برای او آماده است.»
فهری، ترجمه لهوف،/ 22- 24
(1)- چون حسین علیه السّلام نزد وی آمد، ولید خبر مرگ معاویه را بدو داد و به او پیشنهاد بیعت کرد.
حسین علیه السّلام به ولید گفت: «شخصی مانند من، پنهانی بیعت نمی‌کند. هرگاه همه مردم برای این کار اجتماع کردند، ما و تو فکری برای این کار خواهیم کرد.»
سپس حسین علیه السّلام از نزد ولید خارج شد.
گلپایگانی، ترجمه تاریخ فخری،/ 155- 156
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 258
النّاس و دعوتهم إلی البیعة دعوتنا معهم فکان الأمر واحد». فقال له الولید- و کان یحبّ العافیة-: انصرف. فقال له مروان: «لئن فارقک السّاعة، و لم یبایع لا قدرت منه علی مثلها أبدا حتّی تکثر القتلی بینک و بینه، احبسه، فإن بایع و إلّا ضربت عنقه». فوثب الحسین عند ذلک و قال: «یا ابن الزّرقاء، أنت تقتلنی أو هو؟ کذبت و اللّه و لؤمت! ثمّ خرج حتّی أتی منزله.
فقال مروان للولید: عصیتنی! لا و اللّه لا یمکنک من نفسه بمثلها أبدا. فقال الولید:
«ویح غیرک یا مروان، و اللّه ما أحبّ أنّ لی ما طلعت علیه الشّمس و غربت عنه من مال الدّنیا و ملکها و أنّی قتلت حسینا، إن قال: لا أبایع! و اللّه إنّی لأظنّ امرءا یحاسب بدم الحسین خفیف المیزان عند اللّه یوم القیامة!» قال مروان: قد أصبت بقولک هذا [یقول] و هو غیر حامد له علی رأیه.
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 378- 379
فلمّا توفّی لم یدخل فی طاعة یزید، الحسین بن علیّ و لا عبد اللّه بن الزّبیر و لا من شایعهما.
فأتاه ابن الزّبیر، فنعی له معاویة، فترحّم علیه، فقال: بایع یزید. قال: ما هذه ساعة مبایعة، و لا مثلی یبایع هاهنا، و لکن نصبح فترقی المنبر، و أبایعک علانیة، و یبایعک النّاس. فوثب مروان، فقال: اضرب عنقه، فإنّه صاحب فتنة و شرّ. فقال: إنّک هاهنا یا ابن الزّرقاء، و استبّا. فقال الولید: أخرجهما عنّی، و کان رجلا رفیقا سریّا کریما.
فأخرجا، فجاء الحسین علی تلک الحال، فلم یکلّم فی شی‌ء حتّی رجعا جمیعا، ثمّ ردّ مروان إلی الولید، فقال: و اللّه لا تراه بعد مقامک إلّا حیث یسوؤک.
الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 266، 268
فلمّا مات معاویة، تسلّم الخلافة یزید و بایعه أکثر النّاس، و لم یبایع له ابن الزّبیر و لا الحسین، و أنفوا من ذلک. و رام کلّ واحد منهما الأمر لنفسه.
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 196
و کان قد أنف من إمرة یزید بن معاویة، فلم یبایعه، و کان قد بایعه المسلمون کلّهم إلّا أربعة: عبد اللّه بن عمر، و عبد اللّه بن الزّبیر، و عبد الرّحمان بن أبی بکر، و هو رابعهم
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 259
رضی اللّه عنهم.
فأتی بهما، [الإمام الحسین علیه السّلام و عبد اللّه بن الزّبیر] فقال: بایعا. فقالا: مثلنا لا یبایع سرّا و لکن نبایع علی رؤوس الأشهاد إذا أصبحنا. فرجعا إلی بیوتهما.
الیافعی، مرآة الجنان، 1/ 131، 132
و صمّم علی المخالفة الحسین و ابن الزّبیر. «1»
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 151
و لم یبایعه الحسین بن علیّ رضی اللّه تعالی عنهما، و لا عبد اللّه بن الزّبیر رضی اللّه تعالی عنه، و اختفیا من عامله الولید بن عقبة «2» بن أبی سفیان، و أقاما مصرّین علی الامتناع.
الدّمیری، حیاة الحیوان، 1/ 87
ثمّ دخل، فسلّم، و مروان عنده فشکرهما علی الصّلة بعد القطیعة، و دعا لهما بإصلاح ذات البین، فأقرأه الولید الکتاب بنعی معاویة، و دعاه إلی البیعة، فاسترجع و ترحّم، و قال: مثلی لا یبایع سرّا، و لا یکتفی بها منّی، فإذا ظهرت إلی النّاس، و دعوتهم کان أمرنا واحدا، و کنت أوّل مجیب. فقال الولید و کان یحبّ المسالمة: انصرف. فقال مروان:
لا تقدر منه علی مثلها أبدا، حتّی تکثر القتلی بینک و بینهم، ألزمه البیعة، و إلّا اضرب عنقه. فوثب الحسین و قال: أنت تقتلنی أو هو؟ کذبت و اللّه. و انصرف إلی منزله، و أخذ مروان فی عذل الولید، فقال: یا مروان و اللّه ما أحبّ أنّ لی ما طلعت الشّمس من مال الدّنیا و ملکها، و أنّی قتلت الحسین أن قال: لا أبایع. «3»
ابن خلدون، التّاریخ، 3/ 20
__________________________________________________
(1)- و مردن معاویه و امارت یزید با او گفت و بیعت خواست. حسین گفت: «مثل من کسی پنهان بیعت نکند. چون مردم جمع شوند، بعد از این در این قضیه به اتفاق اندیشه کنیم.»
این بگفت و از پیش ولید بیرون رفت.
هندو شاه، تجارب السّلف،/ 67
(2)- [الصّحیح: «عتبة»].
(3)- حسین خود به مسجد درآمد و سلام کرد. مروان در کنار ولید نشسته بود و از این‌که پس از مدتی قطع رابطه اینک ملاقاتی دست داد، سپاس گفت و آنان را دعوت به آشتی و رفع کدورتها نمود. ولید نامه‌ای را که در آن خبر مرگ معاویه و فرمان بیعت گرفتن از او آمده بود، برایش بخواند. حسین، إنّا للّه گفت و برای او رحمت خواست و گفت: «چون من کسی، در نهان بیعت نمی‌کند که از بیعت نهانی من مقصود-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 260
فلم یبایعه.
ابن عنبة، عمدة الطّالب،/ 158
ثمّ دخل علیه مجلسه، فسلّم علیه، و جلس و وجد مروان جالسا عنده، فتحادثوا ساعة، ثمّ إنّ الولید أخبره بموت معاویة، و دعاه إلی بیعة یزید، و وعده عن یزید بخیر جزیل، فاسترجع الحسین علیه السّلام لموت معاویة، و قال: مثلی لا یبایع سرّا، فإذا أخرجت إلی النّاس و دعوتهم إلی البیعة، أنا من جملتهم و یکون الأمر واحدا. ثمّ وثب الحسین قائما و ولّی، فقال مروان للولید: لئن فارقک السّاعة و لم یبایع، لا قدرت علی مثلها، احبسه، فإن بایع و إلّا اضرب عنقه.
فالتفت إلیه الحسین، و قال له: یا ابن الزّرقاء أنت تضرب عنقی، أم هو، کذبت و اللّه.
ثمّ خرج من الباب، قال: و کان الولید یحبّ العافیة، فالتفت إلی مروان، و قال له: ویح غیرک، و اللّه ما أحبّ أنّ لی ما طلعت علیه الشّمس و غربت من مال الدّنیا و ملکها إذا قتلت حسینا إذ قال: لا أبایع. فسکت مروان.
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 182
فأبی الحسین و ابن الزّبیر أن یبایعاه.
السّیوطی، تاریخ الخلفاء،/ 206
فبایعوه، و امتنع من بیعته اثنان عظیمان: الحسین بن علیّ سبط رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم و عبد اللّه ابن الزّبیر ابن عمّة رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم.
الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 331
فامتنع الحسین علیه السّلام من البیعة لیزید.
تاج الدّین العاملی، التّتمّة،/ 77
__________________________________________________
- به حاصل نیاید. چون تو در برابر مردم ظاهر شدی و مردم را به بیعت دعوت کردی، ما نیز با آنان خواهیم آمد و من نخستین کسی هستم که به دعوت تو پاسخ خواهم داد.»
ولید که خواستار مسالمت بود، گفت: «بازگرد.»
مروان گفت: «دیگر چنین فرصتی که او در چنگ تو باشد، به دستت نخواهد آمد؛ مگر آن‌که از دو جانب جمعی کشته آیند. او را به بیعت الزام فرمای؛ وگرنه گردنش را بزن.»
حسین برآشفت و گفت: «نه تو مرا توانی کشت، نه او. به خدا سوگند دروغ می‌گویی.»
و به خانه خود بازگشت. مروان زبان به ملامت ولید گشود. ولید گفت: ای مروان! به خدا سوگند، اگر همه ملک و ثروت دنیا را به من بدهند و حسین بیعت نکند، او را نخواهم کشت.»
آیتی، ترجمه تاریخ ابن خلدون، 2/ 28- 29
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 261
ثمّ دخل علی الولید، فقرّبه و أدناه و أراه الکتاب، و دعاه إلی البیعة.
فقال الحسین علیه السّلام: إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ، إنّها مصیبة عظیمة، و لنا بها شغل عن البیعة «1». فقال الحسین: إنّ مثلی لا یبایع خلف الأبواب سرّا دون الجهر، و لکن إذا خرجت و دعوت النّاس، کنت أوّل من بایع. فقال: انصرف یا أبا عبد اللّه و أتنا غدا مع النّاس.
فقال مروان: فإنّک «2» الثّعلب فلا تری إلّا غباره، و أحذر أن یخرج حتّی یبایعک أو تضرب عنقه. فلمّا سمع الحسین وثب قائما و قال: یا ابن الزّرقاء، أنت تقتلنی أم هؤلاء، لا أمّ لک یا ابن اللّخناء، و اللّه لقد أهجت علیک و علی صاحبک منّی حربا طویلا. ثمّ خرج.
فقال مروان للولید: عصیتنی، و اللّه لا قدرت علی مثلها أبدا. فقال له الولید: ویحک لقد اخترت لی ما فیه هلاکی و هلاک ذریّتی «3»، فو اللّه ما أحبّ أن یکون لی ملک الدّنیا و أنا مطالب بدم الحسین، و إنّ کلّ امرئ یکون مطالبا بدمه لخفیف المیزان یوم القیامة. فقال له مروان: مثلک ینبغی أن یکون سائحا فی البراری و القفار، و لا یکون أمیرا.
الطّریحی، المنتخب، 2/ 419- 420
فأتیاه [الإمام الحسین علیه السّلام و عبد اللّه بن الزّبیر] لیلا، و قالا له: مثلنا لا یبایع سرّا، بل علی رؤوس الأشهاد. ثمّ رجعا.
ابن العماد، شذرات الذّهب،/ 67
ثمّ دخل علی الولید، فسلّم علیه، فردّ علیه السّلام- و مروان بن الحکم جالس إلی جنبه- فقال الحسین علیه السّلام: أصلح اللّه حالکما. فلم یجاوباه بشی‌ء، فلمّا استقرّ به الجلوس أقرأه کتاب یزید (لعنه اللّه)، و نعی إلیه معاویة بن أبی سفیان (لعنه اللّه)، و دعاه إلی بیعة یزید، فقال الحسین علیه السّلام: إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ، إنّها لمصیبة عظیمة و لنا فیها شغل عن البیعة. فقال الولید: لا بدّ من ذلک. فقال الحسین علیه السّلام: إنّ مثلی لا یبایع سرّا و لا أظنّکم
__________________________________________________
(1)- [هنا سقط].
(2)- [الصّحیح: «فإنّه»].
(3)- [الصّحیح: «دینی»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 262
ترضون بهذا، و لکن إذا خرجت غدا و دعوت النّاس إلی البیعة فادعنا معهم، و کنت أوّل مبایع.
قال أبو مخنف: و کان الولید رجلا یحبّ العواقب، فقال له انصرف أبا عبد اللّه، و آتنا غدا مع النّاس. فقال مروان (لعنه اللّه): إن فاتک الثّعلب لم تر إلّا غبارا، فاحذر أن یخرج حتّی یبایعک أو تضرب عنقه. فلمّا سمع الحسین علیه السّلام کلامه وثب قائما و قال: یا ابن الزّرقاء أنت تأمر بقتلی؟ کذبت یا ابن اللّخناء و بیت اللّه، لقد أهجت علیک و علی صاحبک منّی حربا طویلا.
ثمّ قام من عندهما و انطلق إلی منزله، فقال مروان للولید (لعنه اللّه): عصیتنی، و خالفت أمری، و اللّه لا قدرت علی مثلها أبدا. قال له الولید: ویحک أنت اخترت لی ما فیه هلاکی و هلاک ذرّیّتی؟ و اللّه ما أحبّ أن یکون لی ملک الدّنیا و أنا مطالب بدم الحسین علیه السّلام یوم القیامة. فقال له مروان: إذا کان هذا رأیک فقد أحسنت، و نعم الأمیر أنت، و لکن مثلک ینبغی أن یکون سائحا فی البراری و الجبال، و لا یلی أمور الخلائق و الخلفاء و السّلاطین.
و قام مروان من عنده مغضبا علیه لمخالفته إیّاه.
مقتل أبی مخنف (المشهور)/ 12- 13
فصار الحسین علیه السّلام إلی الولید، فوجد عنده مروان بن الحکم، فنعی إلیه الولید معاویة، فاسترجع الحسین علیه السّلام ثمّ قرأ علیه کتاب یزید، و ما أمره فیه من أخذ البیعة منه لیزید، فلم یرد الحسین علیه السّلام أن یصارحه بالامتناع من البیعة، و أراد التّخلّص منه بوجه سلمی فورّی عن مراده، و قال: إنّی أراک لا تقنع ببیعتی سرّا حتّی أبایعه جهرا، فیعرف ذلک النّاس. فقال له الولید: أجل. فقال الحسین علیه السّلام تصبح و تری رأیک فی ذلک.
فقال له الولید: انصرف علی اسم اللّه، حتّی تأتینا مع جماعة النّاس. فقال له مروان: و اللّه لئن فارقک الحسین السّاعة و لم یبایع، لا قدرت منه علی مثلها أبدا، حتّی تکثر القتلی بینکم و بینه، و لکن احبس الرّجل، فلا یخرج من عندک حتّی یبایع أو تضرب عنقه.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 263
«1» فلمّا سمع الحسین علیه السّلام هذه المجابهة القاسیة من مروان الوزغ ابن الوزغ صارحهما حینئذ بالامتناع من البیعة، و أنّه لا یمکن أن یبایع لیزید أبدا، «1» فوثب الحسین علیه السّلام عند ذلک و قال لمروان: ویلی علیک یا ابن الزّرقاء، أنت تأمر بضرب عنقی کذبت و اللّه و لؤمت. ثمّ أقبل علی الولید، فقال: أیّها الأمیر، إنّا أهل بیت النّبوّة و معدن الرّسالة و مختلف الملائکة، بنا فتح اللّه و بنا ختم، و یزید فاسق، شارب الخمر، قاتل النّفس المحترمة، معلن بالفسق، و مثلی لا یبایع مثله، و لکن نصبح و تصبحون و ننظر و تنظرون أیّنا أحقّ بالخلافة و البیعة.
ثمّ خرج یتهادی بین موالیه و هو یتمثّل بقول یزید بن المفرغ:
لا ذعرت السّوام فی غسق الصّب ح مغیرا و لا دعیت یزیدا
یوم أعطی مخافة الموت ضیما و المنایا یرصدننی أن أحیدا
حتّی أتی منزله، و قیل: أنّه أنشدهما لمّا خرج من المسجد الحرام متوجّها إلی العراق، و قیل غیر ذلک. فقال مروان للولید: عصیتنی لا و اللّه لا یمکنک مثلها من نفسه أبدا. فقال له الولید: ویحک، إنّک أشرت علیّ بذهاب دینی و دنیای، و اللّه ما أحبّ أن أملک الدّنیا بأسرها، و إنّی قتلت حسینا، سبحان اللّه أقتل حسینا لمّا أن قال: لا أبایع، و اللّه ما أظنّ أحدا یلقی اللّه بدم الحسین إلّا و هو خفیف المیزان، لا ینظر اللّه إلیه یوم القیامة، و لا یزکّیه، و له عذاب ألیم. فقال مروان: فإذا کان هذا رأیک فقد أصبت فیما صنعت. یقول هذا و هو غیر حامد له علی رأیه. «2»
قال المؤرّخون: و کان الولید یحبّ العافیة. و الحقیقة أنّه کان متورّعا عن أن ینال‌الحسین علیه السّلام منه سوء، لمعرفته بمکانته لا مجرّد حبّ العافیة.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 587- 588، لواعج الأشجان،/ 24- 26
و لمّا استقرّ المجلس بأبی عبد اللّه علیه السّلام نعی الولید إلیه معاویة، ثمّ عرض علیه البیعة لیزید. فقال علیه السّلام: مثلی لا یبایع سرّا، فإذا دعوت النّاس إلی البیعة دعوتنا معهم فکان أمرا واحدا.
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی اللّواعج].
(2)- [إلی هنا حکاه فی اللّواعج].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 264
فاقتنع الولید منه، لکن مروان ابتدر قائلا: إن فارقک السّاعة و لم یبایع، لم تقدر منه علی مثلها حتّی تکثر القتلی بینکم، و لکن احبس الرّجل حتّی یبایع أو تضرب عنقه.
فقال الحسین: یا ابن الزّرقاء أنت تقتلنی أم هو؟ کذبت و أثمت.
ثمّ أقبل علی الولید و قال: أیّها الأمیر، إنّا أهل بیت النّبوّة، و معدن الرّسالة، و مختلف الملائکة، بنا فتح اللّه و بنا یختم، و یزید رجل شارب الخمور و قاتل النّفس المحرّمة معلن بالفسق، و مثلی لا یبایع مثله، و لکن نصبح و تصبحون و ننظر و تنظرون أیّنا أحقّ بالخلافة.
فأغلظ له الولید فی کلامه و ارتفعت الأصوات، فهجم تسعة عشر رجلا قد انتضوا خناجرهم و أخرجوا الحسین إلی منزله قهرا.
فقال مروان للولید: عصیتنی فو اللّه لا یمکنک علی مثلها. قال الولید: (ویح غیرک) یا مروان اخترت لی ما فیه هلاک دینی، أقتل حسینا إن قال: لا أبایع، و اللّه لا أظنّ امرأ یحاسب بدم الحسین إلّا خفیف المیزان یوم القیامة، و لا ینظر اللّه إلیه و لا یزکّیه، و له عذاب ألیم.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 142- 144
فصار الحسین علیه السّلام إلی الولید، و دخل علیه- فی تلک السّاعة من اللّیل- فوجد عنده مروان بن الحکم- و کانت بین الولید و مروان بعض القطیعة-.
فقال الحسین لهما: «الصّلة خیر من القطیعة، و الصّلح خیر من الفساد، و قد آن لکما أن تجتمعا، أصلح اللّه ذات بینکما»، ثمّ جلس.
فأقرأه الولید الکتاب، و نعی إلیه معاویة، فاسترجع الحسین علیه السّلام ثمّ دعاه- کما أمره یزید- لأخذ البیعة منه.
فقال الحسین علیه السّلام: إنّی لا أراک تقنع ببیعتی لیزید سرّا، حتّی أبایعه جهرا، فإذا خرجت إلی النّاس غدا و دعوتهم للبیعة و دعوتنا معهم کان الأمر واحدا.
فقال الولید: أجل. قال الحسین: فتصبح و تری رأیک فی ذلک.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 265
فقال الولید- و کان یحبّ العافیة-: انصرف علی اسم اللّه راشدا، حتّی تأتینا مع جماعة النّاس.
فالتفت مروان إلی الولید، و قال: «أیّها الأمیر، لئن فارقک السّاعة و لم یبایع، لا قدرت منه علی مثلها أبدا، حتّی تکثر القتلی بینکم و بینه، احبس الرّجل، و لا یخرج من عندک حتّی یبایع أو تضرب عنقه».
فوثب الحسین- عند ذلک- و قال: أنت- یا ابن الزّرقاء- تقتلنی أم هو؟ کذبت- و اللّه- و أثمت».
ثمّ أقبل علیه السّلام علی الولید، فقال: «أیّها الأمیر، إنّا أهل بیت النّبوّة، و معدن الرّسالة، و مختلف الملائکة، و مهبط الرّحمة، بنا فتح اللّه، و بنا ختم اللّه، و یزید رجل فاسق فاجر، و شارب الخمر، قاتل النّفس المحترمة، معلن بالفسق و الفجور، و مثلی لا یبایع مثله، و لکن نصبح و تصبحون، و ننظر و تنظرون، أیّنا أحقّ بالبیعة و الخلافة».
ثمّ خرج یمشی و معه موالیه حتّی أتی منزله.
فقال مروان للولید: «عصیتنی لا و اللّه، لا یمکنک مثلها من نفسه أبدا».
فقال له الولید: «ویح غیرک یا مروان، إنّک قد اخترت لی الّتی فیها هلاک دینی و دنیای، و اللّه ما أحبّ أنّ لی ما طلعت علیه الشّمس و غربت عنه من مال الدّنیا و ملکها، و أنّی قتلت حسینا، یا سبحان اللّه! أأقتل الحسین: أن قال: لا أبایع؟ و اللّه إنّی لأظنّ أنّ امرأ یحاسب بدم الحسین لخفیف المیزان عند اللّه یوم القیامة».
قال مروان: فإن کان هذا رأیک فقد أصبت فیما صنعت.- یقول هذا و هو غیر حامد له علی رأیه-.
قال المفید فی (إرشاده): «و أقام الحسین فی منزله تلک اللّیلة. و هی لیلة السّبت لثلاث بقین من رجب سنة ستّین من الهجرة.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 129- 131
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 266

فلمّا صار الولید إلی منزله، قالت له امرأته أسماء بنت «1» عبد الرّحمان بن الحارث بن هشام: أسببت حسینا؟! قال: هو بدأ فسبّنی!
قالت: و إن سبّک «2» تسبّه؟! و إن سبّ أباک تسبّ أباه؟! «3»
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 56- عنه: ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 200، تهذیب ابن بدران، 4/ 328، مختصر ابن منظور، 7/ 138؛ ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2608، الحسین بن علیّ،/ 67؛ المزّی، تهذیب الکمال، 6/ 415
و عتبت أسماء بنت عبد الرّحمان بن الحارث بن هشام امرأة الولید علیه لما جری منه مع الحسین، فاعتذر بأنّه بدأه بالسّبّ، قالت: أتسبّه و تسبّ أباه إن سبّک! فقال: لا أفعل أبدا.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 144
__________________________________________________
(1)- [فی ابن العدیم و تهذیب الکمال: «ابنة»]
(2)- [زاد فی ابن عساکر و ابن العدیم و تهذیب الکمال: «حسین»].
(3)- [زاد فی ابن عساکر و ابن العدیم و تهذیب الکمال: «قال: لا»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 267

و کان ابن الزّبیر، حین أبی بیعة یزید بن معاویة، لجأ إلی الکعبة؛ فعاذ بالبیت، و خرج مع حسین إلی مکّة، فخرج حسین إلی الکوفة، و أقام ابن الزّبیر بمکّة.
المصعب الزّبیری، نسب قریش،/ 239
و بعث ابن الزّبیر: لا تعجلوا فإنّی آتیکم. فوجّه الولید موالیّ له، فشتموه و قالوا: یا ابن الکاهلیّة إن أتیت الأمیر و إلّا قتلناک. فجعل یقول: الآن أجی‌ء، الآن أجی‌ء. و أتی جعفر بن الزّبیر الولید فقال له: کفّ رحمک اللّه عن عبد اللّه فقد أفزعته و ذعرته بکثرة رسلک، و هو یأتیک غدا إن شاء اللّه. فصرف الولید رسله عنه، و تحمّل ابن الزّبیر من لیلته- و هی لیلة السّبت لثلاث لیال بقین من رجب سنة ستّین- فأخذ طریق الفرع و معه أخوه جعفر بن الزّبیر و تجنّبا الطّریق الأعظم، فلمّا أصبح الولید طلبه فلم یجده.
فقال مروان: ما أخطأ مکّة. فوجّه الولید فی طلبه حبیب بن کرّة مولی بنی أمیّة فی ثلاثین راکبا من موالی بنی أمیّة فلم یلحقوه، و تشاغلوا عن الحسین بطلب ابن الزّبیر.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 5/ 314، 315- عنه: المحمودی، العبرات، 1/ 276- 277
و تحرّز ابن الزّبیر فی منزله، و راوغ الولید حتّی إذا جنّ علیه اللّیل سار نحو مکّة، و تنکّب الطّریق الأعظم فأخذ علی طریق الفرع.
و لمّا أصبح الولید بلغه خبره، فوجّه فی إثره حبیب بن کوین فی ثلاثین فارسا، فلم یقعوا له علی أثر، و شغلوا یومهم ذلک کلّه بطلب ابن الزّبیر. «1»
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 230
__________________________________________________
(1)- عبد اللّه بن زبیر در خانه خود پناهنده شد و ولید را غافل کرد و چون شب فرارسید، به سوی مکه گریخت و از شاهراه نرفت و راه بیراه را پیش گرفت.
فردا صبح این خبر به ولید رسید و حبیب بن کدین را همراه سی سوار به تعقیب او فرستاد که نتوانستند اثری از او به دست آورند و تمام آن روز را در جستجوی ابن زبیر گذراندند.
دامغانی، ترجمه اخبار الطوال،/ 276
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 268
و أمّا ابن الزّبیر، فقال: الآن آتیکم. ثمّ أتی داره فکمن فیها، فبعث الولید إلیه، فوجده مجتمعا فی أصحابه متحرّزا، فألحّ علیه بکثرة الرّسل و الرّجال فی إثر الرّجال.
و أمّا ابن الزّبیر، فقال: لا تعجلونی، فإنّی آتیکم، أمهلونی. فألحّوا علیهما [الحسین علیه السّلام و ابن الزّبیر] عشیّتهما تلک کلّها و أوّل لیلهما، و کانوا علی حسین أشدّ إبقاء، و بعث الولید إلی ابن الزّبیر موالی له فشتموه و صاحوا به: یا ابن الکاهلیّة، و اللّه لتأتینّ الأمیر أو لیقتلنّک.
فلبث بذلک نهاره کلّه و أوّل لیله یقول: الآن أجی‌ء. فإذا استحثّوه قال: و اللّه لقد استربت بکثرة الإرسال، و تتابع هذه الرّجال، فلا تعجلونی حتّی أبعث إلی الأمیر من یأتینی برأیه و أمره. فبعث إلیه أخاه جعفر بن الزّبیر، فقال: رحمک اللّه! کفّ عن عبد اللّه، فإنّک قد أفزعته و ذعرته بکثرة رسلک، و هو آتیک غدا إن شاء اللّه، فمر رسلک فلینصرفوا عنّا.
فبعث إلیهم فانصرفوا، و خرج ابن الزّبیر من تحت اللّیل، فأخذ طریق الفرع هو و أخوه جعفر، لیس معهما ثالث، و تجنّب الطّریق الأعظم مخافة الطّلب، و توجّه نحو مکّة، فلمّا أصبح، بعث إلیه الولید فوجده قد خرج، فقال مروان: و اللّه إن أخطأ مکّة فسرّح فی أثره الرّجال. فبعث راکبا من موالی بنی أمیّة فی ثمانین راکبا، فطلبوه فلم یقدروا علیه، فرجعوا، فتشاغلوا عن حسین بطلب عبد اللّه یومهم ذلک حتّی أمسوا.
فبینا عبد اللّه بن الزّبیر یسایر أخاه جعفرا إذ تمثّل جعفر بقول صبرة الحنظلیّ:
و کلّ بنی أمّ سیمسون لیلة و لم یبق من أعقابهم غیر واحد
فقال عبد اللّه: سبحان اللّه، ما أردت إلی ما أسمع یا أخی! قال: و اللّه یا أخی ما أردت به شیئا ممّا تکره. فقال: فذاک و اللّه أکره إلیّ أن یکون جاء علی لسانک من غیر تعمّد- قال: و کأنّه تطیّر منه-. «1»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 340- 341
__________________________________________________
(1)- گوید: اما ابن زبیر گفت: «هم‌اکنون می‌آیم».
آن‌گاه به خانه خود رفت و آن‌جا بماند. ولید از پی او فرستاد و معلوم شد در جمع یاران خویش در امان است. فرستادگان پیاپی فرستاد. ابن زبیر گفت: «شتاب مکنید! مهلتم دهید!»
اما آن شب با آنها اصرار بسیار کردند. اما سختگیری نسبت به حسین کمتر بود. ولید غلامان خویش را پیش ابن زبیر فرستاد که ناسزا گفتند و بانگ زدند که: «ای پسر زن کاهلی! به خدا یا پیش امیر بیا،-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 269
و بعث الولید إلی عبد اللّه بن الزّبیر، فدعاه، فأرسل إلیه ابن الزّبیر: أیّها الأمیر! لا تعجل، فإنّی لک علی ما تحبّ. أنا صائر إلیک إن شاء اللّه! قال: فأبی الولید بن عتبة ذلک و جعل یرسل إلیه رسولا بعد رسول حتّی أکثر علیه من الرّسل. قال: و جعل أصحاب الولید «1» بن عتبة «1» ینادون عبد اللّه بن الزّبیر و یقولون: یا ابن الکاهلیّة! و اللّه لتأتینّ الأمیر و لتبایعه أو لنقتلنّک «2». قال: فأقبل جعفر بن الزّبیر حتّی دخل علی الولید بن عتبة، فسلّم و قال: أصلح اللّه الأمیر «3» کفّ عن عبد اللّه، فإنّک قد دعوته و أنا صائر به إلیک غدا إن شاء اللّه و لا تلجّ به «4» و مرّ أصحابک أن ینصرفوا عنه، فإنّک لن تری منه إلّا ما
__________________________________________________
- وگرنه ترا می‌کشد.» همه‌روز و شب نخستین را چنین به‌سر کرد و می‌گفت: «هم‌اکنون می‌آیم.
شتاب مکنید تا کس پیش امیر فرستم که رأی و دستور او را بداند.»
جعفر بن زبیر، برادر عبد اللّه کس پیش ولید فرستاد و گفت: «خدایت رحمت کند! از عبد اللّه دست بدار که از بسیاری فرستادگان او را به وحشت افکنده‌ای. ان شاء اللّه فردا پیش تو می‌آید، به فرستادگان خویش بگو از پیش ما بروند.»
گوید: ولید کس فرستاد و آنها برفتند. ابن زبیر در پناه شب برون شد. همراه برادر خویش جعفر بود که سومی با آنها نبود و از بیم تعاقب از راه بزرگ دوری گرفت و از راه فرع سوی مکه رفت. صبحگاهان ولید کس فرستاد. معلوم شد ابن زبیر برون شده. مروان گفت: «به خدا سوی مکه رفته. کسان از پی وی فرست.»
گوید: ولید سواری از وابستگان بنی امیه را با هشتاد سوار بفرستاد که به جستجو رفتند؛ اما به او دست نیافتند و بازگشتند و همه روز تا شب به جستجوی عبد اللّه از کار حسین غافل ماندند.
و در آن اثنا که با برادر خویش جعفر به راه می‌رفت، جعفر شعر صبره حنظلی را به تمثل خواند که مضمون آن چنین است:
«همه فرزندان یک مادر شبی را خواهند دید» «که از جمعشان جز یکی نمانده باشد»
عبد اللّه گفت: «سبحان اللّه از آنچه می‌شنوم، چه منظور داری؟»
گفت: «به خدا برادر، چیز ناخوشایندی را منظور ندارم.»
گفت: «به خدا این بدتر است که این سخن بی‌قصد بر زبان تو رفته باشد.»
گوید: گویی این سخن را به فال بد گرفت.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2908- 2909
(1- 1) لیس فی د.
(2)- فی د و الطّبریّ 6/ 190: لیقتلنّک، و فی بر بغیر نقط.
(3)- زید فی النّسخ: و.
(4)- فی د و بر: علیه.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 270
تحبّ. فأقبل الولید علی جعفر بن الزّبیر، فقال الولید لجعفر: إنّ مثلی و مثل أخیک «1» کما قال اللّه تعالی: إِنَّ مَوْعِدَهُمُ/ الصُّبْحُ أَ لَیْسَ الصُّبْحُ بِقَرِیبٍ «2». فأمسک الولید عن عبد اللّه ابن الزّبیر یومه ذلک، و أرسل إلی الرّسل، فأمرهم بالانصراف عنه.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 20
و رکب ابن الزّبیر «3» برذونا له «3» و أخذ طریق العرج «4» حتّی قدم مکّة.
ابن عبد ربّه، العقد الفرید، 4/ 376- عنه: الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 263
و اشتغل الولید بن عتبة بمراسلة ابن الزّبیر فی البیعة لیزید، و امتناعه علیهم، و خرج ابن الزّبیر من لیلته عن المدینة متوجّها إلی مکّة، فلمّا أصبح الولید سرّح فی أثره الرّجال، فبعث راکبا من موالی بنی أمیّة فی ثمانین راکبا، فطلبوه و لم یدرکوه، فرجعوا. «5»
المفید، الإرشاد، 2/ 31- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 326؛ البحرانی، العوالم، 17/ 176؛ الأعرجی، مناهل الضّرب،/ 384- 385؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 131؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 147
و أقام الحسین تلک اللّیلة فی منزله، و اشتغل الولید بمراسلة عبد اللّه بن الزّبیر فی البیعة لیزید، و ظهر امتناعه علیه، و خرج ابن الزّبیر من لیلته متوجّها إلی مکّة، و سرّح الولید فی أثره الرّجال، فطلبوا فلم یدرکوه.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 222
قال: و کان عبد اللّه بن الزّبیر مضی إلی مکّة حین اشتغلوا بمحاورة الحسین، و تنکّب الطّریق، فبعث الولید بثلاثین رجلا فی طلبه، فلم یقدروا علیه.
اًلخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 185
__________________________________________________
(1)- فی النّسخ: أخوک.
(2)- سورة 11 آیة 81.
(3- 3) [لم یرد فی جواهر المطالب].
(4)- العرج: قریة جامعة فی واد نواحی الطّائف. [جواهر المطالب: «الفرع»].
(5)- ولید بن عتبة آن شب سرگرم بیعت گرفتن از عبد اللّه بن زبیر شد و او نیز از بیعت سر باز زده، و همان شب مدینه را به سوی مکه ترک کرد. چون صبح شد، ولید مردی از بنی امیه را با هشتاد سوار از پی او فرستاد و اینان آمده، ولی (چون او از بیراهه رفته بود) به او دست نیافته، بازگشتند.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 31
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 271
و أمّا ابن الزّبیر فقال: الآن آتیکم. ثمّ أتی داره، فکمن فیها، فأکثر الرّسل إلیه، فبعث إلیه جعفر بن الزّبیر فقال له: إنّک قد أفزعت عبد اللّه [بکثرة] رسلک «1»، و هو یأتیک غدا إن شاء اللّه. و خرج ابن الزّبیر من لیلته، فتوجّه نحو مکّة هو و أخوه جعفر لیس معهما ثالث، و تنکّب الجادّة، فبعث وراءه من یطلبه، فلم یقدروا علیه.
ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 324
و أمّا ابن الزّبیر فوعدهم الغد، و خرج من لیلته، فتوجّه نحو مکّة.
ابن الجوزی، الرّدّ علی المتعصّب العنید،/ 35
و أمّا ابن الزّبیر، فقال: الآن آتیکم. ثمّ أتی داره، فکمن فیها، ثمّ بعث إلیه الولید، فوجده قد جمع أصحابه و احترز، فألحّ علیه الولید و هو یقول: أمهلونی. فبعث إلیه الولید موالیه فشتموه، و قالوا له: یا ابن الکاهلیّة لتأتینّ الأمیر أو لیقتلنّک. فقال لهم: و اللّه لقد استربت لکثرة الإرسال، فلا تعجلونی حتّی أبعث إلی الأمیر من یأتینی برأیه. فبعث إلیه أخاه جعفر بن الزّبیر، فقال: رحمک اللّه کفّ عن عبد اللّه، فإنّک قد أفزعته و ذعرته، [بکثرة رسلک]، و هو یأتیک غدا إن شاء اللّه، فمر رسلک، فلینصرفوا عنه. فبعث إلیهم، فانصرفوا، و خرج ابن الزّبیر من لیلته، فأخذ طریق الفرع، هو و أخوه جعفر لیس معهما ثالث، و ساروا نحو مکّة «2»، فسرّح الرّجال فی طلبه، فلم یدرکوه، فرجعوا، و تشاغلوا به عن الحسین لیلتهم. «3»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 264- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 70
__________________________________________________
(1)- ما بین المعقوفتین: ساقط من الأصل، أوردناه من ت، و فی الأصل: «برسلک».
(2)- [إلی هنا حکاه عنه فی نفس المهموم].
(3)- اما فرزند زبیر که در قبال احضار ولید به مأمورین گفت: «من الآن به خانه ولید می‌روم.»
ولی به خانه خود رفت و پنهان شد. پس از آن دوباره ولید او را احضار کرد. دید که او یاران خود را جمع و تحصن و خودداری کرده. باز به مأمورین گفت: «به من مهلت و فرصت دهید!»
غلامان ولید به او دشنام دادند و گفتند: «ای زاده زن عاجز! باید نزد امیر بروی؛ وگرنه تو را خواهیم کشت.»
به آنها گفت: «به خدا من از اصرار شما نگران و بیمناک شده‌ام. تعجیل مکنید. به من مهلت بدهید که من خود نزد امیر، کسی را بفرستم و از عقیده و رأی او استفسار کنم.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 272
و رکبوا [عبد اللّه بن الزّبیر و عبد اللّه بن مطیع و عبد اللّه بن عمر و عبد الرّحمان بن أبی بکر] و لحقوا بمکّة و تخلّف الحسین.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 10
و کان عبد اللّه بن الزّبیر قد خرج من أوّل هذه اللّیلة إلی مکّة هاربا بعد ما اجتمع مع الحسین مخافة أن یؤخذ بالبیعة لیزید، و هرب معه أخوه جعفر بن الزّبیر، و مضیا علی طریق «الفروع»، و هی طریق غیر الجادّة، خوفا من الطّلب، فلم یقدر علیهما.
البرّی، الجوهرة،/ 41
و أمّا ابن الزّبیر، فإنّه قال: الآن آتیکم. ثمّ خرج فی اللّیل إلی مکّة علی طریق الفرع هو و أخوه جعفر بن الزّبیر، فأرسلوا الطّلب خلفهم، ففاتهم. «1»
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 135
و أمّا ابن الزّبیر، فإنّه أتی داره و جمع أصحابه و احترز، فألحّ الولید فی طلبه و هو یقول:
«أمهلونی». فبعث الولید إلیه موالیه فشتموه، و قالوا له: یا ابن الکاهلیّة لتأتینّ الأمیر أو لیقتلنّک. فقال لهم: و اللّه لقد استربت لکثرة الإرسال، فلا تعجلونی حتّی أبعث إلی الأمیر من یأتینی برأیه. فبعث إلیه أخاه جعفر بن الزّبیر، فقال له: «رحمک اللّه، کفّ عن عبد اللّه، فإنّک قد أفزعته و ذعرته، و هو یأتیک غدا إن شاء اللّه تعالی، فمر رسلک فلینصرفوا عنّا».
فبعث إلیهم، فانصرفوا، و خرج ابن الزّبیر من لیلته هو و أخوه جعفر لیس معهما ثالث، فسارا نحو مکّة، فسرّح الولید الرّجال فی طلبه، فلم یدرکوه، فرجعوا، و تشاغلوا به عن الحسین یومهم.
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 379- 380
__________________________________________________
- آن‌گاه برادر خود جعفر بن زبیر را نزد ولید فرستاد. به او گفت: «از فرط اصرار و ابرام بیمناک شده؛ او فردا نزد تو خواهد آمد، به خواست خداوند. تو هم به مأمورین خود دستور بده که او را آزاد بگذارند و متفرق شوند.»
آنها هم از محاصره او منصرف شدند. فرزند زبیر هم همان شب از آن‌جا خارج شد و راه مکه را از راه فرعی در پیش گرفت. او و جعفر برادرش تنها دو شخص بودند که شخص ثالثی نداشتند. ولید هم عده‌ای به دنبال آنها فرستاد و نتوانستند آنها را پیدا کنند. آن شب هم به سبب اشتغال آنها به تعقیب فرزند زبیر از تعقیب حسین بازماندند.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 105
(1)- عبد اللّه زبیر به خانه رفت و با برادر خود ابراهیم زبیر آن شب بگریخت و به مکه رفت. روز دیگر هشتاد مرد به طلب او رفتند. نیافتند او را.
عماد الدّین طبری، کامل بهائی، 2/ 271
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 273
و أمّا ابن الزّبیر، فقال للرّسول: الآن آتیکم. فألحّ علیه الولید فی الطّلب و هو یقول: أمهلونی، ثمّ إنّ ابن الزّبیر أرسل أخاه الولید و هو یقول: «إنّک أفزعتنی و أرعبتنی بمتابعة رسلک إلیّ و طلبتک لی، و أرید أن تحملنی إلی اللّیل و آتیک إن شاء اللّه تعالی». فخلّی عنه، فلمّا کان اللّیل هرب ابن الزّبیر هو و أخوه جعفر إلی مکّة المشرّفة لیس معهما [ثالث]، و أخذا علی طریق الفرع. فأرسل الولید بعد أن دخل اللّیل، یطلبه فلم یجده، فلمّا أصبح، أرسل فی طلبه، فلم یدرکه و لم یعلم إلی أیّ جهة أخذ. «1»
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 183
ثمّ أنّ الولید، بعث علی عبد اللّه بن الزّبیر، فوجده متحرّزا عنه فی أصحابه.
فأنفذ إلی عبد اللّه بن الزّبیر، فصاحوا به، لتأتینّ الأمیر و إلّا قتلناک. فقال لهم:
ما تریدون منّی یا ویلکم اذهبوا، فإنّی آتیة. فانصرفوا عنه، فلبث نهاره حتّی جنّ علیه اللّیل، و خرج هو و أخوه جعفر، و أخذوا الطّریق الأقرع «2» خیفة من الطّلب، فلمّا أصبح الولید، أرسل فی طلبهما، فلم یر لهما أثرا، فقال: و اللّه ما أخطئا مکّة. فأرسل فی طلبهما قوما من بنی أمیّة، فسلکوا الجادّة فلم یجدوهما، فکرّوا راجعین قال: و تشاغلوا عن طلب عبد اللّه بن الزّبیر إلی أن أدرکوا المساء.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 13- 14
__________________________________________________
(1)- ولید کس به طلب ابن زبیر فرستاد و او در آمدن تعلل نموده چون شب شد متوجه مکه گشت.
اما به اتفاق مورخان عبد اللّه بن زبیر با وی بیعت ننمود.
خواند امیر، حبیب السّیر، 2/ 39، 126
(2)- [لعلّ الصّحیح: «طریق الفرع»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 274

قال: فعندها کتب الولید إلی یزید بن معاویة یخبره بما کان من أهل المدینة، و ما کان من ابن الزّبیر، و أمر السّجن، ثمّ ذکر له بعد ذلک أمر الحسین بن علیّ، أنّه لیس «1» یری لنا علیه طاعة و لا بیعة. قال: فلمّا ورد الکتاب علی یزید غضب لذلک غضبا شدیدا، و کان إذا غضب، انقلبت عیناه، فعاد أحول، قال: فکتب إلی الولید بن عتبة:
من عبد اللّه یزید أمیر المؤمنین، إلی الولید بن عتبة، أمّا بعد، فإذا ورد علیک کتابی هذا، فخذ البیعة ثانیا علی أهل المدینة بتوکید منک علیهم، و ذر عبد اللّه بن الزّبیر، فإنّه لن یفوتنا، و لن ینجو منّا أبدا، مادام حیّا، و لیکن مع جوابک إلیّ رأس الحسین بن علیّ، فإن فعلت ذلک، فقد جعلت لک أعنّة الخیل و لک عندی الجائزة و الحظّ الأوفر، و النّعمة واحدة، و السّلام.
قال: فلمّا ورد الکتاب علی الولید «2» بن عتبة «2» و قرأه تعاظم ذلک، و قال: لا و اللّه لا یرانی اللّه قاتل الحسین بن علیّ! و أنا [لا] أقتل ابن بنت/ رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، و لو أعطانی یزید الدّنیا بحذافیرها.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 25- 26
فلمّا سمع عتبة ذلک، دعا الکاتب و کتب: بسم اللّه الرّحمن الرّحیم، إلی عبد اللّه یزید أمیر المؤمنین من عتبة بن أبی سفیان، أمّا بعد، فإنّ الحسین بن علیّ لیس یری لک خلافة، و لا بیعة، فرأیک فی أمره، و السّلام. فلمّا ورد الکتاب علی یزید- لعنه اللّه-، کتب الجواب إلی عتبة: أمّا بعد، فإذا أتاک کتابی هذا، فعجّل علیّ بجوابه، و بیّن لی فی کتابک کلّ من فی طاعتی أو خرج عنها، و لیکن مع الجواب رأس الحسین بن علیّ علیه السّلام. «3» [بسند تقدّم عن علیّ
__________________________________________________
(1)- فی النّسخ: ألیس- کذا.
(2- 2) لیس فی د.
(3)- چون عتبه این را شنید، به کاتبش دستور داد نوشت:
«بسم اللّه الرّحمن الرّحیم! را به سوی عبد اللّه یزید أمیر المؤمنین از طرف عتبه بن ابی سفیان. اما بعد، براستی-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 275
ابن الحسین علیهما السّلام]
الصّدوق، الأمالی،/ 152- عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 243؛ المجلسی، البحار، 44/ 312؛ البحرانی، العوالم، 17/ 161
فکتب الولید إلی یزید، یخبره بما کان من أمر ابن الزّبیر، و من أمر الحسین، و أنّه لا یری علیه طاعة و لا بیعة. فلمّا ورد الکتاب علی یزید، غضب غضبا شدیدا، و کان إذا غضب، احولّت عیناه، فکتب إلی الولید:
بسم اللّه الرّحمن الرّحیم
من یزید أمیر المؤمنین، إلی الولید بن عتبة، أمّا بعد، فإذا ورد علیک کتابی هذا فخذ البیعة ثانیة علی أهل المدینة توکیدا منک علیهم، و ذر عبد اللّه بن الزّبیر، فإنّه لن یفوتنا، و لن ینجو منّا أبدا، ما دمنا أحیاء، و لیکن مع جواب کتابی هذا رأس الحسین، فإن فعلت ذلک، جعلت لک أعنّة الخیل، و لک عندی الجائزة العظمی و الحظّ الأوفر، و السّلام.
فلمّا ورد الکتاب علی الولید أعظم ذلک، و قال: و اللّه لا یرانی اللّه، و أنا قاتل الحسین ابن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم، و لو جعل لی یزید الدّنیا و ما فیها.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 185- 186
__________________________________________________
- حسین بن علی برای تو حق خلافت و بیعت معتقد نیست. درباره او هر نظری خواهی، بگیر! و السلام.»
و چون نامه به یزید رسید، به عتبه جواب نوشت: «اما بعد این نامه‌ام که به تو رسید، فوری جواب بنویس و شرح بده در نامه‌ات هرکه مطیع من است و هرکه مخالف من است و باید سر حسین بن علی با جواب نامه باشد.»
کمره‌ای، ترجمه امالی،/ 152
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 276

قال: و ذکروا أنّ عتبة بن مسعود، قال: مرّ بنا نعی معاویة بن أبی سفیان و نحن بالمسجد الحرام. قال: فقمنا فأتینا ابن عبّاس، فوجدناه جالسا قد وضع له الخوان، و عنده نفر. فقلنا: أما علمت بهذا الخبر یا ابن عبّاس؟ قال: و ما هو؟ قلنا: هلک معاویة. فقال: ارفع الخوان یا غلام. و سکت ساعة، ثمّ قال: جبل تزعزع ثمّ مال بکلکله «1»، أمّا و اللّه ما کان کمن کان قبله، و لمّا یکن بعده مثله. اللّهمّ أنت أوسع لمعاویة فینا و فی بنی عمّنا هؤلاء لذی لبّ معتبر، اشتجرنا بیننا، فقتل صاحبهم غیرنا، و قتل صاحبنا غیرهم، و ما أغراهم بنا إلّا أنّهم لا یجدون مثلنا، و ما أغرانا بهم إلّا أنّا لا نجد مثلهم، کما قال القائل: ما لک تظلمنی؟ قال: لا أجد من أظلم غیرک. و و اللّه إنّ ابنه لخیر أهله، أعدّ طعامک یا غلام. قال: فما رفع الخوان حتّی جاء رسول خالد بن الحکم إلی ابن عبّاس أن انطلق فبایع. فقال للرّسول: أقرئ الأمیر السّلام، و قل له: و اللّه ما بقی فیّ ما تخافون، فاقض من أمرک ما أنت قاض، فإذا سهل الممشی و ذهبت حطمة النّاس، جئتک ففعلت ما أحببت. قال: ثمّ أقبل علینا، فقال: مهلا معشر قریش، أن تقولوا عند موت معاویة: ذهب جدّ بنی معاویة، و انقطع ملکهم، ذهب لعمر اللّه جدّهم، و بقی ملکهم و شرّها بقیّة هی أطول ممّا مضی، الزموا مجالسکم و أعطوا بیعتکم. قال: فما برحنا حتّی جاء رسول خالد. فقال: یقول لک الأمیر: لا بدّ لک أن تأتینا. قال: فإن کان لا بدّ، فلا بدّ ممّا لا بدّ منه، یا نوار هلمّی ثیابی، ثمّ قال: و ما ینفعکم إتیان رجل إن جلس لم یضرّکم؟ قال: فقلت له: أتبایع لیزید، و هو یشرب الخمر، و یلهو بالقیان، و یستهتر بالفواحش؟ قال: مه، فأین ما قلت لکم؟ و کم بعده من آت ممّن یشرب الخمر، أو هو شرّ من شاربها، أنتم إلی بیعته سراع؟ أمّا و اللّه إنّی لأنهاکم، و أنا أعلم أنّکم فاعلون ما أنتم فاعلون، حتّی یصلب مصلوب قریش بمکّة، یعنی عبد اللّه بن الزّبیر.
ابن قتیبة، الإمامة و السّیاسة، 1/ 173- 174
__________________________________________________
(1)- الکلکل- الصّدر.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 277
و بعث الولید إلی عبد اللّه بن عمر أن بایع لیزید، فقال: إذا بایعت النّاس بایعت.
فترکوه لثقتهم بزهادته فی الأمر، و شغله بالعبادة.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 5/ 316
ثمّ إنّ الولید بعث إلی عبد اللّه بن عمر، فقال: بایع لیزید. فقال: إذا بایع النّاس بایعت.
فقال رجل: ما یمنعک أن تبایع؟ إنّما ترید أن یختلف النّاس، فیقتتلوا و یتفانوا، فإذا جهدهم ذلک، قالوا: علیکم بعبد اللّه بن عمر، لم یبق غیره، بایعوه! قال عبد اللّه: ما أحبّ أن یقتتلوا و لا یختلفوا و لا یتفانوا، و لکن إذا بایع النّاس و لم یبق غیری بایعت. قال:
فترکوه و کانوا لا یتخوّفونه.
فزعم الواقدیّ أنّ ابن عمر لم یکن بالمدینة حین ورد نعیّ معاویة و بیعة یزید علی الولید، و أنّ ابن الزّبیر و الحسین لمّا دعیا إلی البیعة لیزید أبیا و خرجا من لیلتهما إلی مکّة، فلقیهما ابن عبّاس و ابن عمر جائیین من مکّة، فسألاهما، ما وراءکما؟ قالا: موت معاویة و البیعة لیزید. فقال لهما ابن عمر: اتّقیا اللّه و لا تفرّقا جماعة المسلمین. و أمّا ابن عمر فقدم، فأقام أیّاما، فانتظر حتّی جاءت البیعة من البلدان، فتقدّم إلی الولید بن عتبة فبایعه، و بایعه ابن عبّاس. «1»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 342، 343
__________________________________________________
(1)- گوید: پس از آن ولید، عبد اللّه بن عمر را پیش خواند و گفت: «چرا بیعت نمی‌کنی؟ می‌خواهی مردم اختلاف کنند و جنگ کنند و نابود شوند و چون بسختی افتادند، گویند: سوی عبد اللّه بن عمر روید و با او بیعت کنید که جز او کسی نمانده.»
عبد اللّه گفت: «نمی‌خواهم جنگ کنند یا اختلاف کنند یا نابود شوند؛ اما وقتی همه مردم بیعت کردند و جز من کسی نماند، بیعت می‌کنم.»
گوید: پس او را رها کردند که از او بیم نداشتند.
به گفته واقدی؛ وقتی خبر مرگ معاویه و بیعت با یزید به ولید رسید، عبد اللّه بن عمر در مدینه نبود و وقتی ابن زبیر و حسین را به بیعت یزید خواند، نپذیرفتند و همان شب سوی مکه رفتند و ابن عبّاس و ابن عمر که از مکّه بازمی‌رفتند، آنها را بدیدند و گفتند: «چه خبر دارید؟»
گفتند: «مرگ معاویه و بیعت با یزید.»
ابن عمر به آنها گفت: «از خدا بترسید و جمع مسلمانان را پراکنده مکنید.»
گوید: ابن عمر به مدینه آمد و روزی چند بماند تا خبر بیعت از ولایات بیامد آن‌گاه پیش ولید بن عتبه رفت و بیعت کرد. ابن عبّاس نیز بیعت کرد.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2910، 2911
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 278
و أمّا عبد اللّه بن عمر، فلم یتشدّد علیه، و کذلک عبد الرّحمان بن أبی بکر.
أبو علیّ مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 39
ثمّ بعث الولید إلی عبد اللّه بن عمر فقال: بایع لیزید. فقال: إذا بایع النّاس بایعت.
ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 324
و أمّا ابن عمر فقال: إذا بایع النّاس بایعت. ثمّ خرج إلی مکّة.
ابن الجوزی، الرّدّ علی المتعصّب العنید،/ 35
ثمّ إنّ الولید أرسل إلی ابن عمر لیبایع، فقال: إذا بایع النّاس بایعت. فترکوه، و کانوا لا یتخوّفونه.
و قیل: إنّ ابن عمر کان هو و ابن عبّاس بمکّة، فعادا إلی المدینة، فلقیهما الحسین و ابن الزّبیر، فسألاهما: ما وراءکما؟ فقالا: موت معاویة، و بیعة یزید. فقال ابن عمر: لا تفرّقا جماعة المسلمین. و قدم هو و ابن عبّاس المدینة، فلمّا بایع النّاس بایعا. «1»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 265
و رکبوا [عبد اللّه بن الزّبیر و عبد اللّه بن مطیع و عبد اللّه بن عمر و عبد الرّحمان بن أبی بکر] و لحقوا بمکّة و تخلّف الحسین.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 10
و بعث الولید إلی ابن عمر، فقال: إذا بایع النّاس بایعت.
و قال الواقدیّ: لم یکن ابن عمر بالمدینة حین مات معاویة بل کان بمکّة، ثمّ قدم المدینة بعد ذلک و هو ابن عبّاس.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 135- 136
__________________________________________________
(1)- بعد از آن، ولید نزد فرزند عمر فرستاد که بیعت کند. او گفت: «من بعد از بیعت مردم بیعت خواهم کرد.»
او را آزاد گذاشتند؛ زیرا از طرف او بیمی نداشتند. گفته شده: پسر عمر و ابن عبّاس هردو در آن هنگام در مکّه بودند و چون برگشتند (در عرض راه) با حسین و ابن زبیر ملاقات کردند. آنها از آن دو (ابن عمر و ابن عبّاس از حسین و ابن زبیر) پرسیدند: «در پشت سر چه خبر بود؟»
گفتند: «معاویه مرد و یزید بیعت خواست.»
ابن عمر گفت: «شما باعث تفرقه جماعت مسلمین نشوید.»
آن‌گاه خود (ابن عمر) با ابن عبّاس وارد مدینه شدند و چون مردم بیعت کردند، آنها هم بیعت و متابعت نمودند.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 107
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 279
قال: و أمّا ابن عمر، فإنّ الولید أرسل إلیه لیبایع، فقال: إذا بایع النّاس بایعت.
فترکوه، و کانوا لا یخافونه.
و قیل: إنّ ابن عمر کان بمکّة هو و ابن عبّاس، فعادا إلی المدینة، فلقیا الحسین و ابن الزّبیر، فقالا لهما: ما وراءکما؟ قالا: موت معاویة و بیعة یزید. قال ابن عمر: لا تفرّقا جماعة المسلمین. و قدم هو و ابن عبّاس المدینة، فلمّا بایع النّاس بایعا.
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 382
و بویع لیزید، بایع ابن عمر و ابن عبّاس.
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 151
ثمّ إنّ الولید بن عتبة أرسل أیضا إلی ابن عمر و سأله المبایعة، قال: إذا بایع النّاس بایعت. فترکوه، و کانوا لا یتخوّفونه. «1»
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 183
__________________________________________________
(1)- و در بیعت عبد اللّه بن عمر رضی اللّه عنهما اختلاف است صاحب کشف الغمّه و بعضی دیگر از اهل خبر برآنند که گردن به حلقه متابعتش درآورد و برخی گفته‌اند که آن جناب با یزید، نه موافقت کرد و نه مخالفت.
خواند امیر، حبیب السّیر، 2/ 126
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 280

و أخذ الولید ممّن کان هواه مع ابن الزّبیر، و میله إلیه: عبد اللّه بن مطیع بن الأسود بن حارثة العدویّ، و هو ابن العجماء- نسب إلی جدّته، و ذلک اسمها، و هی خزاعیّة- و مصعب بن عبد الرّحمان بن عوف الزّهریّ، فحبسهما، فاجتمعت بنو عدیّ إلی عبد اللّه ابن عمر، فقالوا: حبس صاحبنا مظلوما. و بلغ الولید ذلک، فصار إلی ابن عمر، فحمد ابن عمر اللّه، و أثنی علیه، و صلّی علی نبیّه صلی اللّه علیه و سلم ثمّ قال: استعینوا علی إقامة أمرکم بالحقّ، و لا تطلبوه بالظّلم، فإنّکم إن استقمتم أعنتم، و إن جرتم و کلتم إلی أنفسکم، کفّ رحمک اللّه عن صاحبنا و خلّ سبیله، فإنّا لا نعلم لکم حقّا تحبسونه به. فقال: حبسته بأمر أمیر المؤمنین، فنکتب و تکتبون، فانصرف ابن عمر و اجتمع فتیة من بنی عدیّ، فانطلقوا حتّی اقتحموا علی ابن مطیع و هو فی السّجن، فأخرجوه، فلحق بابن الزّبیر ثمّ رجع بعد، فأقام بالمدینة.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 5/ 316
ثمّ أرسل إلی کلّ من کان من شیعة عبد اللّه بن الزّبیر، فأخذه و حبسه، و فیمن حبس یومئذ ابن عمّ لعمر بن الخطّاب، یقال له عبد اللّه بن مطیع بن الأسود العدویّ، و أمّه، یقال لها العجماء «1» بنت عامر بن الفضل بن عفیف بن کلیب الخزاعیّة. قال: و حبس أیضا مصعب بن عبد الرّحمان بن عوف.
قال: فمشی رجال من بنی عدیّ إلی عبد اللّه بن عمر بن الخطّاب، فقالوا: یا أبا عبد الرّحمان! إنّ صاحبنا عبد اللّه بن مطیع، قد حبس مظلوما لا ذنب له، و اللّه لتخرجنّه «2» أو لنموتنّ «3» من «4» دونه. فقال لهم ابن عمر: لا تعجلوا بالفتنة و لا تسارعوا إلیها، فکم من
__________________________________________________
(1)- من التّرجمة الفارسیّة ص 353 و فی النّسخ هنا: العمقاء.
(2)- فی بر: لنخرجنّه.
(3)- من بر، و فی الأصل و د: لتموتنّ.
(4)- لیس فی د.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 281
رجل قد أفسدت الفتنة علیه دینه و دنیاه. قال: ثمّ أرسل ابن عمر إلی مروان بن الحکم، فدعاه إلیه، و قال: یا معشر بنی أمیّة! استعینوا باللّه و بالحقّ «1» علی إقامة دینکم و دنیاکم، و لا تظلموا فإنّ الظّلم مرتعه وخیم، و لا تأخذوا بالظّنّة و التّهمة، فإنّکم إن استقمتم أعانکم اللّه، و إن ظلمتم و کلکم اللّه إلی أنفسکم، فکفّوا عن صاحبنا هذا عبد اللّه بن مطیع، و خلّوا سبیله، فأنّا 2/ لا نعلم أنّ لکم علیه سبیل و لا حقّ تحبسونه به، فإن زعمتم أنّکم ما حبستموه إلّا لحقّ، فافعلوا ذلک، و إن کنتم إنّما «3» حبستموه علی الظّنّ، فإنّا «2» لا ندع صاحبنا یحبس مظلوما.
فقال مروان: إنّما نحن حبسناه بأمر أمیر المؤمنین یزید «4»، و علیکم «5» أن تکتبوا فی ذلک إلی أمیر المؤمنین، و نکتب نحن أیضا، فإنّه لا یکون إلّا ما تحبّون. قال: فوثب أبو جهم بن حذیفة «6» العدویّ، فقال: نکتب و تکتبون، و ابن العجماء «7» محبوس؟ «8» لا و اللّه «8» لا یکون ذلک أبدا.
ثمّ وثب بنو «9» عدیّ، فجعلوا یحضرون حتّی صاروا إلی باب السّجن، فاقتحموا علی عبد اللّه بن مطیع، فأخرجوه، و أخرجوا کلّ من کان فی السّجن و لم یتعرّض إلیهم أحد.
فاغتمّ لذلک الولید بن عتبة، و أراد أن یکتب بذلک إلی یزید. فلبث و لم یکتب.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 21- 23
__________________________________________________
(1)- فی د: الحقّ.
(2)- فی د: فإنّ.
(3)- لیس فی د.
(4)- زید فی د: بن معاویة.
(5)- فی النّسخ: و لا علیکم- خطأ.
(6)- فی النّسخ: خلیفة، و التّصحیح من التّرجمة ص 352- انظر الإصابة 7/ 34.
(7)- قد سبق ما فیه.
(8- 8) فی د: فو اللّه.
(9)- فی النّسخ: بنی.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 282

قال: و أصبح الحسین من الغد، خرج من منزله لیستمع الأخبار، فإذا هو بمروان بن الحکم قد عارضه فی طریقه، فقال: أبا عبد اللّه! إنّی لک ناصح، فأطعنی ترشد و تسدّد.
فقال الحسین: و ما ذلک، قل حتّی أسمع! فقال مروان: أقول إنّی آمرک ببیعة أمیر المؤمنین یزید، فإنّه خولک فی دینک و دنیاک. قال: فاسترجع الحسین، و قال: إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ و علی الإسلام السّلام، إذ قد بلیت «1» الأمّة براع مثل یزید. ثمّ أقبل الحسین علی مروان، و قال: ویحک! أتأمرنی ببیعة یزید و هو رجل فاسق! لقد قلت شططا من القول یا عظیم الزّلل! لا ألومک علی قولک، لأنّک اللّعین الّذی لعنک رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، و أنت فی صلب أبیک الحکم بن أبی العاص، فإنّ من لعنه رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم لا یمکن له و لا منه [إلّا] أن یدعو «2» إلی بیعة یزید، ثمّ قال: إلیک عنّی یا عدوّ اللّه! فإنّا أهل بیت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، و الحقّ فینا و بالحقّ تنطق ألسنتنا، و قد سمعت «3» رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یقول: الخلافة محرّمة علی آل أبی سفیان و علی الطّلقاء أبناء الطّلقاء، فإذا رأیتم/ معاویة علی منبری، فافقروا «4» بطنه، فو اللّه لقد رآه أهل المدینة علی منبر جدّی فلم یفعلوا ما أمروا به، قاتلهم «5» اللّه بابنه یزید! زاده اللّه فی النّار عذابا. قال: فغضب مروان بن الحکم من کلام الحسین، ثمّ قال:
و اللّه! لا تفارقنی أو تبایع لیزید بن معاویة صاغرا، فإنّکم آل أبی تراب قد ملئتم کلاما «6» و أشربتم بغض «6» آل بنی سفیان، و حقّ علیکم أن تبغضوهم و حقّ علیهم أن یبغضوکم.
قال: فقال له الحسین: ویلک یا مروان! إلیک عنّی فإنّک رجس، و إنّا أهل بیت الطّهارة
__________________________________________________
(1)- فی د: تلیت، و فی بر بغیر نقط.
(2)- فی د و بر: یدعوا.
(3)- زید فی بر: جدّی.
(4)- [الصّحیح: «فابقروا»].
(5)- [الصّحیح: «فابتلاهم»].
(6- 6) فی الأصل: و أشربتم بعض، و فی بر: و أشربتم بعض؛ و فی د: شریتم.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 283
الّذین أنزل اللّه عزّ و جلّ علی نبیّه محمّد صلی اللّه علیه و سلم، فقال: إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً «1». قال: فنکس مروان رأسه لا ینطق بشی‌ء، فقال له الحسین: أبشر یا ابن الزّرقاء بکلّ ما تکره من الرّسول علیه السّلام یوم تقدم علی ربّک، فیسألک جدّی عن حقّی و حقّ یزید. قال: فمضی مروان مغضبا حتّی دخل علی الولید بن عتبة، فخبّره بما سمع من الحسین بن علیّ.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 23- 25
قال: و أصبح الحسین من غده یستمع الأخبار، فإذا هو بمروان بن الحکم، قد عارضه فی طریقه، فقال: أبا عبد اللّه إنّی لک ناصح فأطعنی ترشد و تسدّد. فقال: و ما ذاک، قل أسمع. فقال: إنّی أرشدک لبیعة یزید فإنّها خیر لک فی دینک و فی دنیاک. فاسترجع الحسین، و قال: إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ. و علی الإسلام السّلام إذا بلیت الأمّة براع مثل یزید، ثمّ قال: یا مروان أترشدنی لبیعة یزید و یزید رجل فاسق! لقد قلت شططا من القول و زللا، و لا ألومک، فإنّک اللّعین الّذی لعنک رسول اللّه و أنت فی صلب أبیک الحکم ابن العاص، و من لعنه رسول اللّه فلا ینکر منه أن یدعو لبیعة یزید. إلیک عنّی یا عدوّ اللّه، فإنّا أهل بیت رسول اللّه الحقّ فینا ینطق علی ألسنتنا. و قد سمعت جدّی رسول اللّه یقول: الخلافة محرّمة علی آل أبی سفیان الطّلقاء و أبناء الطّلقاء. «2» فإذا رأیتم معاویة علی منبری فابقروا بطنه. و لقد رآه أهل المدینة علی منبر رسول اللّه، فلم یفعلوا به ما أمروا، فابتلاهم بابنه یزید. «2» فغضب مروان من کلام الحسین، فقال: و اللّه لا تفارقنی حتّی تبایع لیزید صاغرا فإنّکم آل أبی تراب قد ملئتم شحناء و أشربتم بغض آل أبی سفیان، و حقیق علیهم أن یبغضوکم. فقال الحسین: إلیک عنّی. فإنّک رجس، و إنّی من أهل بیت الطّهارة قد أنزل اللّه فینا إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً فنکّس رأسه و لم ینطق. ثمّ قال له الحسین: أبشر یا ابن الزّرقاء، بکلّ ما تکره من رسول اللّه یوم تقدم علی ربّک، فیسألک جدّی عن حقّی و حقّ یزید. فمضی مروان إلی الولید و أخبره بمقالة الحسین.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 184- 185
__________________________________________________
(1)- سورة 33 آیة 33. و فی د: «أن یذهب» موضع «لیذهب».
(2- 2) [حکاه عنه بحر العلوم فی مقتل الحسین علیه السّلام،/ 131].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 284
فلمّا أصبح الحسین لقیه مروان، فقال: أطعنی ترشد، قال: قل. قال: بایع أمیر المؤمنین یزید فهو خیر لک فی الدّارین. فقال الحسین: و علی الإسلام السّلام، إذ قد بلیت الأمّة براع مثل یزید، و لقد سمعت جدّی یقول: الخلافة محرّمة علی آل سفیان.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 10
قال: و أصبح الحسین علیه السّلام، فخرج من منزله یستمع الأخبار، فلقیه مروان، فقال له:
یا أبا عبد اللّه، إنّی لک ناصح فأطعنی ترشد. فقال الحسین علیه السّلام: و ما ذاک، قل حتّی أسمع.
فقال مروان: إنّی آمرک ببیعة یزید بن معاویة «1» فإنّه خیر لک فی دینک و دنیاک. فقال الحسین علیه السّلام: إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ و علی الإسلام السّلام، إذ قد بلیت الأمّة براع مثل یزید، «2» و لقد سمعت جدّی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله یقول: الخلافة محرّمة علی آل أبی سفیان، «2» و طال الحدیث بینه و بین مروان حتّی انصرف مروان و هو غضبان. «3»
ابن طاووس، اللّهوف،/ 24- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 326؛ البحرانی، العوالم، 17/ 175؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 206؛ القمی، نفس المهموم،/ 70- 71؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 131؛ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 588، لواعج الأشجان،/ 26
و عند الصّباح لقی مروان أبا عبد اللّه علیه السّلام فعرّفه النّصیحة الّتی یدّخرها لأمثاله و هی
__________________________________________________
(1)- [فی العوالم: «یزید ابن أمیر المؤمنین» و فی بحر العلوم: «یزید»].
(2- 2) [لم یرد فی أعیان الشّیعة].
(3)- راوی گفت: چون صبح دمید، حسین علیه السّلام از خانه خویش بیرون آمد تا خبر تازه‌ای بشنود.
مروان را دید. مروان عرض کرد: «یا ابا عبد اللّه! من خیرخواه تو هستم. مرا اطاعت کن تا نجات یابی!»
حسین علیه السّلام فرمود: «خیرخواهی تو چیست؟ بگو تا بشنوم.»
مروان گفت: من به تو می‌گویم که به یزید بن معاویه بیعت کنی که هم به نفع دین تو است و هم به سود دنیایت.»
حسین علیه السّلام فرمود: إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ، چه مصیبتی بالاتر از این‌که مسلمانان به سرپرستی همچون یزید دچار شدند. پس باید با اسلام وداع نمود که من از جدّم رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله شنیدم که می‌فرمود: «خلافت بر فرزندان ابی سفیان حرام است.»
گفتگو میان حسین و مروان به طول انجامید. تا آن‌جا که مروان با حالتی برآشفته و خشمگین بازگشت.
فهری، ترجمه لهوف،/ 24
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 285
البیعة لیزید، فإنّ فیها خیر الدّین و الدّنیا. فاسترجع الحسین و قال: علی الإسلام السّلام إذ بلیت الأمّة براع مثل یزید، و لقد سمعت جدّی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم یقول: الخلافة محرّمة علی آل أبی سفیان، فإذا رأیتم معاویة علی منبری فابقروا بطنه؛ و قد رآه أهل المدینة علی المنبر، فلم یبقروا، فابتلاهم اللّه بیزید الفاسق. و طال الحدیث بینهما حتّی انصرف مروان مغضبا.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 147
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 286

و حدّثنی جماعة منهم من أشرت إلیه بإسنادهم إلی عمر النّسّابة رضوان اللّه علیه فیما ذکره فی آخر کتاب الشّافیّ فی النّسب بإسناده إلی جدّه محمّد بن عمر، قال: سمعت أبی، عمر بن علیّ بن أبی طالب علیه السّلام یحدّث أخوالی آل عقیل.
قال «1»: لمّا امتنع أخی الحسین علیه السّلام عن البیعة لیزید بالمدینة، دخلت علیه، فوجدته خالیا، فقلت له: جعلت فداک یا أبا عبد اللّه، حدّثنی أخوک أبو محمّد الحسن عن أبیه علیهما السّلام. ثمّ سبّقنی الدّمعة و علا شهیقی، فضمّنی إلیه، و قال: حدّثک إنّی مقتول؟ فقلت:
حوشیت یا ابن رسول اللّه. فقال: سألتک بحقّ أبیک بقتلی خبّرک؟ فقلت: نعم، فلو لا ناولت و بایعت. فقال: حدّثنی أبی أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله أخبره بقتله و قتلی، و أنّ تربتی تکون بقرب تربته، فتظنّ أنّک علمت ما لم أعلمه؟ و أنّه لا أعطی الدّنیّة «2» من نفسی أبدا، و لتلقینّ فاطمة أباها شاکیة ما لقیت ذرّیّتها من أمّته، و لا یدخل الجنّة أحد آذاها فی ذرّیّتها. «3»
ابن طاووس، اللّهوف،/ 26- 27- عنه: الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 206- 207
__________________________________________________
(1)- [و فی الأسرار مکانه: «ثمّ روی عن عمر بن علیّ بن أبی طالب أنّه قال ...»].
(2)- [الأسرار: «الدّبلة»].
(3)- و جماعتی مرا حدیث کردند که از جمله آنان، همان افرادی است که قبلا اشاره کردم. از عمر نسّابه رضوان اللّه علیه که او در پایان کتاب (الشّافی فی النّسب) از جدّ خود محمّد بن عمر نقل کرده است که از پدرم عمر بن علی بن ابی طالب شنیدم که به فرزندان عقیل: (داییهای من) می‌گفت:
چون برادرم حسین در مدینه از بیعت به یزید خودداری نمود، من به خدمتش رسیدم. دیدم تنها نشسته و کسی در محضرش نیست. عرض کردم: «من به قربانت ای ابا عبد اللّه! برادرت ابو محمّد حسن از پدرش برای من حدیث فرمود ...»
همین را که گفتم، اشک چشم مجالم نداد و صدای گریه‌ام بلند شد. آن حضرت مرا به سینه چسبانید و فرمود: «برای تو حدیث کرد که من کشته می‌شوم؟»
عرض کردم: «خدا نکند یابن رسول اللّه.»
فرمود: «تو را به حق پدرت به سؤالم جواب بده! از کشته شدن من خبر داد؟»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 287
فقال له عمر الأطرف بن أمیر المؤمنین، حدّثنی أبو محمّد الحسن عن أبیه أمیر المؤمنین: إنّک مقتول فلو بایعت لکان خیرا لک. قال الحسین: حدّثنی أبی أنّ رسول اللّه أخبره بقتله و قتلی و أنّ تربته تکون بالقرب من تربتی، أتظنّ أنّک علمت ما لم أعلمه؟
و إنّی لا أعطی الدّنیّة من نفسی أبدا و لتلقینّ فاطمة أباها شاکیة ممّا لقیت ذرّیّتها من أمّته و لا یدخل الجنّة من آذاها فی ذرّیّتها.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 148
__________________________________________________
- گفتم: «آری! چه می‌شد که کناره نمی‌گرفتی و بیعت می‌فرمودی؟»
فرمود: «پدرم برای من حدیث فرمود: که رسول خدا به پدرم فرموده است که او و من هر دو کشته می‌شویم و قبر من نزدیک قبر او خواهد بود. گمان می‌کنی آنچه را که تو می‌دانی، من نمی‌دانم؟ و حقیقت این است که هرگز تن به پستی ندهم و روزی که فاطمه زهرا پدرش را ملاقات می‌کند، شکایت آنچه را که فرزندانش از این امّت دیده‌اند، به حضرتش خواهد فرمود، و یک نفر از افرادی که دل فاطمه را درباره فرزندانش آزرده‌اند، به بهشت داخل نخواهد شد.»
فهری، ترجمه لهوف،/ 26- 27
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 288

فأمّا حسین، فقال: کفّ حتّی تنظر و ننظر، و تری و نری.
الطّبری، التّاریخ، 5/ 340
ثمّ بعث الرّجال إلی حسین عند المساء، فقال: أصبحوا ثمّ ترون و نری، فکفّوا عنه تلک اللّیلة، و لم یلحّوا علیه. «1»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 341- عنه: المحمودی، العبرات، 1/ 277
فلمّا کان آخر نهار یوم «2» السّبت، بعث «3» الرّجال إلی الحسین علیه السّلام لیحضر، فیبایع «4» الولید لیزید بن معاویة، «4» فقال لهم الحسین علیه السّلام: أصبحوا ثمّ ترون و نری! فکفّوا تلک اللّیلة عنه، و لم یلحّوا علیه. «5»
المفید، الإرشاد، 2/ 31- 32- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 326؛ البحرانی، العوالم، 17/ 176؛ الأعرجی، مناهل الضّرب،/ 385؛ القمی، نفس المهموم،/ 71؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 131؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 147
فلمّا کان آخر النّهار، بعث إلی الحسین علیه السّلام لیبایع، فقال علیه السّلام: أصبحوا و ترون و نری.
فکفّوا تلک اللّیلة عنه.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 222
__________________________________________________
(1)- حسین گفته بود: «دست بدار تا بنگری و بنگریم و بیندیشی و بیندیشیم.» هنگام شب کسان پیش حسین فرستاد که گفت: «تا صبح صبر کنید. آن‌گاه بنگریم و بنگرید.»
گوید: «آن شب دست از حسین بداشتند و با وی اصرار نکردند.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2908، 2909
(2)- [لم یرد فی نفس المهموم].
(3)- [نفس المهموم: «بعث الولید»].
(4- 4) [لم یرد فی نفس المهموم].
(5)- چون عصر روز شنبه شد، ولید گروهی به نزد حسین علیه السّلام فرستاد که آن حضرت نزد ولید رفته برای یزید با ولید بیعت کند. حسین علیه السّلام فرمود: «تا بامداد فردا درنگ کنید. آن‌گاه شما را در این‌باره اندیشه کنید و ما هم می‌اندیشیم.»
آن شب را نیز از آن حضرت دست بداشتند و اصراری نورزیدند.
رسول محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 31- 32
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 289
ثمّ أرسل الرّجال إلی الحسین، فقال لهم: أصبحوا ثمّ ترون و نری. و کانوا یبقون علیه فکفّوا عنه، فسار من لیلته. «1»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 264- 265
ثمّ أرسل الولید الرّجال إلی الحسین، فقال لهم: أصبحوا ثمّ ترون و نری. فکفّوا عنه.
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 380
ثمّ إنّ الولید، أرسل إلی الحسین علیه السّلام رسلا باللّیل، و قال لهم: لا ترجعوا إلّا به.
فساروا إلیه مستعدّین لذلک، فوجدوه قد طلع یرید مکّة بأهله و بنی عمّه إلّا محمّد ابن
الحنفیّة. الطّریحی، المنتخب، 2/ 420
فلجّ علیه و علی الحسین علیه السّلام فی الرّسل، فأمّا الحسین علیه السّلام فأرسل إلیه یقول: إیّاک و العجلة حتّی ننظر و تنظرون. و أما عبد اللّه بن الزّبیر، فأرسل إلیه یقول: لا تعجل، فإن أمهلتنی أتیتک و إن أعجلتنی عصیتک، فأبی إلّا لجاجّا علیه، و علی الحسین علیه السّلام.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 13
بعث الولید الرّجال إلی الحسین علیه السّلام لیحضر، فیبایع. فقال لهم الحسین علیه السّلام:
أصبحوا، ثمّ ترون و نری. فکفّوا تلک اللّیلة عنه، و لم یلحّوا علیه. فخرج فی تلک اللّیلة و قیل فی غداتها.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 588، لواعج الأشجان،/ 26
__________________________________________________
(1)- بعد از آن، عده‌ای نزد حسین فرستاد. حسین گفت: «فردا هنگام بامداد، هم ما و هم شما تصمیم خواهیم گرفت.»
آنها هم با حسین مدارا می‌کردند. از تعقیب او منصرف شدند.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 105
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 290

قال: و خرج الحسین بن علیّ من منزله، ذات لیلة و أتی إلی قبر جدّه «1» صلی اللّه علیه و سلم «1»، فقال:
السّلام علیک یا رسول اللّه! أنا الحسین ابن فاطمة، أنا فرخک و ابن فرختک و سبطک «2» «3» فی الخلف «3» الّذی خلّفت علی أمّتک، فاشهد علیهم یا نبیّ اللّه أنّهم قد خذلونی، و ضیّعونی و أنّهم لم یحفظونی، و هذا شکوای إلیک حتّی ألقاک- صلّی اللّه علیک و سلّم. ثمّ وثب قائما، و صفّ قدمیه، و لم یزل راکعا و ساجدا.
قال: و رجع الحسین إلی منزله مع الصّبح، فلمّا کانت اللّیلة الثّانیة، خرج إلی القبر أیضا، فصلّی رکعتین «4»، فلمّا فرغ من صلاته، جعل یقول: اللّهمّ إنّ هذا قبر نبیّک محمّد، و أنا ابن بنت محمّد، و قد حضرنی من الأمر ما قد علمت، اللّهمّ! و إنّی أحبّ المعروف، و أکره المنکر، و أنا أسألک یا ذا الجلال و الإکرام بحقّ هذا القبر، و من فیه ما «5» اخترت من أمری هذا، ما هو لک رضی.
قال: ثمّ جعل الحسین یبکی حتّی إذا کان فی بیاض الصّبح، وضع رأسه علی القبر فأغفی ساعة، فرأی النّبیّ صلی اللّه علیه و سلم، قد أقبل فی کبکبة من الملائکة عن یمینه، و عن شماله، و من بین یدیه و من خلفه حتّی ضمّ الحسین إلی صدره، و قبّل بین عینیه، و قال: یا بنیّ! یا حسین! کأنّک عن قریب أراک مقتولا، مذبوحا، بأرض کرب و بلاء من عصابة من أمّتی، و أنت فی ذلک عطشان لا تسقی و ظمآن لا تروی، و هم مع «6» ذلک یرجون شفاعتی، ما لهم، لا أنالهم اللّه شفاعتی یوم القیامة! فما لهم عند اللّه من خلاق؛ حبیبی یا حسین! إنّ
__________________________________________________
(1- 1) فی د: رسول اللّه.
(2)- فی الأصل و بر: و سبطا، و فی د: وسطا و التّصحیح من المقتل.
(3- 3) من د و بر و فی الأصل: فی الخلق.
(4)- من د، و فی الأصل و بر: رکعتان. و فی المقتل: رکعات.
(5)- فی النّسخ: إلّا ما، و فی المقتل: إلّا.
(6)- من د، و فی الأصل و بر و المقتل: فی.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 291
أباک و أمّک [و أخاک- «1»] قد قدموا علیّ، و هم إلیک مشتاقون، و إنّ لک فی الجنّة درجات لن تنالها إلّا بالشّهادة. قال: فجعل الحسین، ینظر فی منامه إلی جدّه (صلّی اللّه علیه [و آله- «2»] و سلّم)، و یسمع کلامه، و هو یقول: یا جدّاه! لا حاجة لی فی الرّجوع إلی الدّنیا أبدا، فخذنی إلیک، و اجعلنی معک إلی منزلک. قال: فقال له النّبیّ صلی اللّه علیه و سلم: یا حسین! إنّه لا بدّ لک من الرّجوع إلی الدّنیا، حتّی ترزق الشّهادة، و ما کتب اللّه لک فیها من الثّواب العظیم، فإنّک و أباک و أخاک و عمّک و عمّ أبیک، تحشرون یوم القیامة فی زمرة واحدة حتّی تدخلوا الجنّة.
قال: فانتبه الحسین من نومه فزعا مذعورا، فقصّ رؤیاه علی أهل بیته و بنی عبد المطّلب، فلم یکن ذلک الیوم فی شرق و لا غرب، أشدّ غمّا من أهل بیت الرّسول صلی اللّه علیه و سلم، و لا أکثر منه باکیا و باکیة.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 26- 29
فلمّا أقبل اللّیل، راح إلی مسجد النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله و سلّم، لیودّع القبر، فلمّا وصل إلی القبر، سطع له نور من القبر، فعاد إلی موضعه، فلمّا کانت اللّیلة الثّانیة، راح لیودّع القبر، فقام یصلّی، فأطال، فنعس، و هو ساجد، فجاءه النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله و سلّم، و هو فی منامه، فأخذ الحسین علیه السّلام و ضمّه إلی صدره، و جعل یقبّل عینیه، و یقول: بأبی أنت کأنّی أراک مرمّلا بدمک بین عصابة من هذه الأمّة، یرجون شفاعتی ما لهم عند اللّه من خلاق، یا بنیّ، إنّک قادم علی أبیک و أمّک و أخیک و هم مشتاقون إلیک، و أنّ لک فی الجنّة درجات، لا تنالها إلّا بالشّهادة.
فانتبه الحسین علیه السّلام من نومه باکیا، فأتی أهل بیته، فأخبرهم بالرّؤیا و ودّعهم. «3» [بسند
__________________________________________________
(1)- من د و بر و المقتل.
(2)- من د.
(3)- شب به مسجد پیغمبر آمد تا با قبر آن حضرت وداع کند. چون به قبر رسید، نوری از قبر درخشید و به جای خود برگشت و شب دوم برای وداع آمد و به نماز ایستاد و طول داد تا چرتش برد و پیغمبر صلّی اللّه علیه و اله و سلّم به خوابش آمد و او را در آغوش گرفت و به سینه چسبانید و چشمش را بوسید و فرمود:
«پدرم، قربانت! گویا به خونت آغشته بینم. در میان جمعی از این امت که امید شفاعتم دارند و نزد خدا برای آنها بهره‌ای نیست، پسر جانم تو نزد پدر و مادر و برادر خود می‌آئی و همه مشتاق توأند و در بهشت-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 292
تقدّم عن علیّ بن الحسین علیهما السّلام]
الصّدوق، الأمالی،/ 152- عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 243؛ المجلسی، البحار، 44/ 312- 313؛ البحرانی، العوالم، 17/ 161؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة، 7/ 207
قال: و خرج الحسین من منزله ذات لیلة، و أتی قبر جدّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم، فقال: السّلام علیک یا رسول اللّه، أنا الحسین ابن فاطمة، فرخک و ابن فرختک، و سبطک و الثّقل الّذی خلّفته فی أمّتک، فاشهد علیهم یا نبیّ اللّه، أنّهم قد خذلونی و ضیّعونی و لم یحفظونی، و هذه شکوای إلیک حتّی ألقاک صلّی اللّه علیک، ثمّ صفّ قدمیه فلم یزل راکعا ساجدا.
(رجعنا) إلی حدیث ابن أعثم الکوفیّ، قال: فلمّا کانت اللّیلة «1» الثّالثة، خرج إلی القبر أیضا فصلّی رکعات، فلمّا فرغ من صلاته جعل یقول «1»: «اللّهمّ إنّ هذا قبر نبیّک محمّد علیه السّلام، و أنا ابن بنت نبیّک، و قد حضرنی من الأمر ما قد علمت، اللّهمّ إنّی أحبّ المعروف، و أنکر المنکر؛ و أنّی «2» أسألک یا ذا الجلال و الإکرام بحقّ هذا القبر و من فیه، إلّا اخترت لی «3» من أمری «3» ما هو لک رضی، و لرسولک رضی، «3» و للمؤمنین رضی «3»». «4» ثمّ جعل یبکی عند القبر حتّی إذا کان قریبا من «4» الصّبح، وضع رأسه علی القبر فأغفی، فإذا هو برسول اللّه قد أقبل فی کتیبة من الملائکة عن یمینه و شماله و بین یدیه و «3» من خلفه، فجاء حتّی «3» ضمّ الحسین إلی صدره، و قبّل بین عینیه، و قال: حبیبی یا حسین کأنّی أراک عن قریب مرمّلا بدمائک، مذبوحا بأرض کربلاء، بین عصابة من أمّتی، و أنت فی «5» ذلک عطشان
__________________________________________________
- درجاتی داری که جز با شهادت بدان نرسی.»
حسین علیه السّلام گریان از خواب برخاست و نزد خاندان خود آمد و خواب خود را گفت و با آنها وداع کرد.
کمره‌ای، ترجمه امالی،/ 152
(1- 1) [بحر العلوم: «الثّانیة جاء الحسین أیضا إلی قبر جدّه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم فصلّی عند القبر رکعات، ثمّ قال:»].
(2)- [بحر العلوم: «أنا»].
(3- 3) [لم یرد فی بحر العلوم].
(4- 4) [بحر العلوم: «و جعل یبکی حتّی إذا کان قریب»].
(5)- [بحر العلوم: «مع»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 293
لا تسقی و ظمآن لا تروی، و هم فی ذلک یرجون شفاعتی، «1» ما لهم لا أنا لهم اللّه شفاعتی «1» یوم القیامة، و ما لهم عند اللّه من خلاق، حبیبی یا حسین إنّ أباک و أمّک و أخاک قدموا علیّ و هم «2» إلیک مشتاقون «2»، و إنّ لک فی الجنّة «3» لدرجات لن تنالها إلّا بالشّهادة. قال «4»:
فجعل الحسین فی منامه، ینظر إلی جدّه «5» محمّد صلّی اللّه علیه و اله و سلّم و یسمع کلامه «5»، و یقول له:
یا جدّاه لا حاجة لی فی الرّجوع إلی الدّنیا، فخذنی إلیک و أدخلنی معک إلی «6» قبرک، فقال له النّبیّ «7» صلّی اللّه علیه و اله و سلّم: یا حسین «8» لا بدّ لک من الرّجوع إلی الدّنیا، حتّی ترزق الشّهادة، و ماقد کتب اللّه لک «9» من الثّواب العظیم، فإنّک و أباک و أمّک «10» و أخاک و عمّک و عمّ أبیک تحشرون یوم القیامة فی زمرة واحدة حتّی تدخلوا الجنّة. قال «10»: فانتبه الحسین من نومه فزعا مرعوبا فقصّ رؤیاه علی أهل بیته، و بنی عبد المطّلب، فلم یکن فی ذلک الیوم «11» فی شرق و لا غرب «11» قوم أشدّ غمّا من أهل بیت رسول اللّه و لا أکثر باکیا و لا باکیة «12».
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 186- 187- عنه: بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 132- 134
فکان الحسین علیه السّلام یصلّی یوما إذ و سن «13» فرأی النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله فی منامه یخبر بما یجری علیه، فقال الحسین: لا حاجة لی فی الرّجوع إلی الدّنیا، فخذنی إلیک. فیقول: لا بدّ من
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی بحر العلوم].
(2- 2) [بحر العلوم: «مشتاقون إلیک»].
(3)- [بحر العلوم: «الجنان»].
(4)- [لم یرد فی بحر العلوم].
(5- 5)- [بحر العلوم: «و یتضرّع إلیه»].
(6)- [بحر العلوم: «فی»].
(7)- [بحر العلوم: «رسول اللّه»].
(8)- [بحر العلوم: «بنیّ»].
(9)- [بحر العلوم: «فیها»].
(10)- [لم یرد فی بحر العلوم].
(11- 11) [بحر العلوم: «لا فی شرق الأرض و لا فی غربها»].
(12)- [بحر العلوم: «باکیة منهم»].
(13)- أی أخذه ثقل النّوم أو أشدّ نعاسه.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 294
الرّجوع حتّی تذوق الشّهادة.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 88
ثمّ أتی قبر جدّه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم و التزمه، و بکی بکاءا شدیدا، و قال: بأبی أنت و أمّی یا رسول اللّه، لقد خرجت من جوارک کرها، و قد فرق بینی و بینک حیث أنّی لم أبایع لیزید بن معاویة، شارب الخمور و راکب الفجور، و ها أنا خارج من جوارک علی الکراهة، فعلیک منّی السّلام. ثمّ أخذته النّعسة فرأی فی منامه رسول اللّه، و إذا هو قد ضمّه إلی صدره، و قبّل ما بین عینیه، و قال: حبیبی یا حسین، کأنّی أراک عن قلیل مرمّلا بدمائک مذبوحا بأرض کرب و بلا بین عصابة من أمّتی، و أنت فی ذلک عطشان و لا تسقی و ظمآن لا تروی، و هم فی ذلک یرجون شفاعتی ما لهم، لا أنا لهم اللّه شفاعتی یوم القیامة، فما لهم عند اللّه من خلاق، حبیبی یا حسین، إنّ أباک و أمّک و أخاک قد قدموا علیّ و هم إلیک مشتاقون، إنّ لک فی الجنّة درجات لن تنالها إلّا بالشّهادة. قال: فجعل الحسین علیه السّلام فی منامه ینظر إلی جدّه، و یسمع کلامه، و هو یقول: یا جدّاه لا حاجة لی فی الرّجوع إلی الدّنیا، فخذنی إلیک، و أدخلنی معک إلی قبرک. فقال النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله و سلّم: یا حسین إنّه لا بدّ لک من الرّجوع إلی الدّنیا حتّی ترزق الشّهادة، و ما قد کتب اللّه لک فیها من الثّواب العظیم، فإنّک و أباک و أخاک و عمّک و عمّ أبیک تحشرون فی زمرة واحدة حتّی تدخلوا الجنّة. قال:
فانتبه الحسین علیه السّلام من نومه فزعا مرعوبا، فقصّ رؤیاه علی أهل بیته و بنی عبد المطّلب، فلم یکن فی ذلک الیوم فی شرق و لا غرب قوم أشدّ غمّا من أهل البیت، و لا أکثر باکیة و لا باک.
الطّریحی، المنتخب، 2/ 420- 421
و ذکر عمّار فی حدیثه: إنّ الحسین علیه السّلام لمّا خرج من المدینة أتی قبر رسول اللّه علیه السّلام فالتزمه و بکی بکاء شدیدا و سلّم علیه و قال: بأبی أنت و أمّی یا رسول اللّه، لقد خرجت من جوارک کرها، و فرّق بینی و بینک، و أخذت قهرا أن أبایع یزید (لعنه اللّه) شارب الخمور، و راکب الفجور، و إن فعلت کفرت، و إن أبیت قتلت، فها أنا خارج من جوارک، کرها، فعلیک منّی السّلام یا رسول اللّه. ثمّ نام ساعة، فرأی فی منامه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و قد وقف به، و سلّم علیه و قال: یا بنیّ لقد لحق بی أبوک، و أمّک، و أخوک، و هم مجتمعون فی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 295
دار الحیوان، و لکنّا مشتاقون إلیک، فعجّل بالقدوم إلینا، و اعلم یا بنیّ أنّ لک درجة مغشّاة بنور اللّه، و لست تنالها إلّا بالشّهادة، و ما أقرب قدومک علینا.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 15
روی أنّ الحسین علیه السّلام لمّا عزم علی المسیر إلی الکوفة بعد مجیئه من مکّة «1» إلی المدینة، خرج ذات لیلة إلی قبر جدّه فصلّی رکعات کثیرة.
فلمّا «1» فرغ من صلاته، جعل یقول: اللّهمّ هذا قبر نبیّک محمّد صلّی اللّه علیه و اله و سلّم و أنا ابن بنت نبیّک و قد حضرنی من الأمر ما قد علمت. اللّهمّ إنّی «2» آمر بالمعروف و أنهی عن المنکر «2» و أنا أسألک یا ذا الجلال و الإکرام بحقّ القبر و من فیه إلّا اخترت لی ما هو لک رضی، و لرسولک رضی.
ثمّ جعل یبکی «3» و یتوسّل و یسأله اللّه «3» عند القبر حتّی إذا کان قریبا من الصّبح، وضع رأسه علی القبر، فأغفی، فإذا هو برسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم قد أقبل فی کبکبة «4» من الملائکة عن یمینه و عن شماله و بین یدیه حتّی ضمّ الحسین إلی صدره، و قبّل بین عینیه و قال:
حبیبی یا حسین، کأنّی أراک عن قریب «5» مرمّل بدمائک، مذبوح من قفاک مخضّب
__________________________________________________
(1)- [و فی المعالی مکانه: « (قال فی البحار) فلمّا کان اللّیل أقبل إلی قبر رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم، وقف باکیا و قال: السّلام علیک یا رسول اللّه أنا الحسین ابن فاطمة فرخک و ابن فرختک و سبطک الّذی خلّفتنی فی أمّتک، فاشهد علیهم یا نبیّ اللّه، إنّهم قد خذلونی و ضیّعونی و لم یحفظونی، و هذه شکوای إلیک حتّی ألقاک، (قال أبو مخنف) وقف باکیا و قال بأبی أنت و أمّی یا رسول اللّه، إنّی خارج من جوارک کرها و فرقوا بینی و بینک، حیث أنّی لم أبایع لیزید شارب الخمور و راکب الفجور و فاعل الشّرور، فإن أنا فعلت کفرت، و إن أبیت قتلت، و ها أنا خارج من جوارک علی إکراه منّی، فعلیک السّلام یا سیّدی. و رجع إلی منزله حتّی الصّبح فلمّا کانت اللّیلة الثّانیة، خرج إلی القبر أیضا و صلّی رکعات فلمّا ...»].
(2- 2) [المعالی: «أحبّ المعروف و أنکر المنکر»].
(3- 3) [لم یرد فی المعالی].
(4)- [المعالی: «کتیبة»].
(5) (5*) [المعالی: «مرمّلا بدمائک مذبوحا بأرض کرب و بلاء بین عصابة من أمّتی، و أنت مع ذلک عطشان لا تسقی و ظمآن لا تروی، و هم مع ذلک یرجون شفاعتی یوم القیامة»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 296
شیبک بدمائک، و أنت وحید غریب بأرض کربلاء بین عصابة من أمّتی، تستغیث، فلا تغاث، و أنت مع ذلک عطشان لا تسقی، و ظمآن لا تروی، و قد استباحوا حریمک، و ذبحوا فطیمک و هم مع ذلک یرجون شفاعتی (5*)، لا أنالهم اللّه شفاعتی.
حبیبی یا حسین، إنّ أباک و أمّک و أخاک قدموا علیّ، و هم مشتاقون إلیک، و إنّ لک فی الجنان لدرجات لن تنالها إلّا بالشّهادة. فجعل الحسین علیه السّلام فی منامه، ینظر إلی جدّه و یقول: یا جدّاه لا حاجة لی فی الرّجوع إلی الدّنیا، فخذنی إلیک و أدخلنی معک فی قبرک.
فقال له رسول اللّه: لا بدّ لک من الرّجوع إلی الدّنیا حتّی ترزق الشّهادة، و ما قد کتب اللّه لک فیها من الثّواب العظیم «1» و إنّی و أباک و أخاک و أمّک نتوقّع قدومک عن قریب و نحشر جمیعا فی زمرة واحدة «1»، فانتبه الحسین علیه السّلام من نومه فزعا مرعوبا، و رجع إلی منزله و جمع أهل بیته، فقصّ علیهم رؤیاه، فلم یکن فی ذلک الیوم فی مشرق و لا مغرب قوم أشدّ غمّا من أهل بیت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم و لا أکثر باک و لا باکیة منهم.
السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 242- 243- مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 210- 212
قال [محمّد بن أبی طالب فی مقتله]: «2» و خرج الحسین علیه السّلام من منزله ذات لیلة و أقبل إلی قبر جدّه صلّی اللّه علیه و اله، فقال: «2» السّلام علیک یا رسول اللّه أنا الحسین ابن فاطمة فرخک و ابن فرختک، و سبطک الّذی خلّفتنی فی أمّتک. فاشهد علیهم یا نبیّ اللّه أنّهم قد خذلونی، و ضیّعونی «3»، و لم یحفظونی، و هذه شکوای إلیک حتّی ألقاک، «4» قال: ثمّ قام فصفّ قدمیه «4» فلم یزل راکعا ساجدا.
__________________________________________________
(1- 1) [المعالی: «فإنّک و أباک و عمّک و عمّ أبیک تحشرون یوم القیامة فی زمرة واحدة حتّی تدخلوا الجنّة»].
(2- 2) [المقرّم: «و فی هذه اللّیلة زار الحسین قبر جدّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم فسطع له نور من القبر، فقال»].
(3)- [لم یرد فی المقرّم].
(4- 4) [لم یرد فی المقرّم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 297
«1» فلمّا کانت اللّیلة الثّانیة، خرج إلی القبر أیضا و صلّی رکعات، فلمّا فرغ من صلاته جعل یقول: «1» اللّهمّ هذا قبر نبیّک محمّد، و أنا ابن بنت نبیّک، و قد حضرنی من الأمر ما قد علمت، اللّهمّ إنّی أحبّ المعروف، و أنکر المنکر، و أنا «2» أسألک یا ذا الجلال و الإکرام بحقّ القبر و من فیه إلّا اخترت لی ما هو لک رضی، و لرسولک رضی. «3»
قال: ثمّ جعل یبکی عند القبر «4» حتّی إذا «3» کان قریبا من الصّبح وضع رأسه علی القبر «4» فأغفی، «5» فإذا هو برسول اللّه قد أقبل «5» فی کتیبة من الملائکة عن یمینه و عن شماله و بین یدیه حتّی ضمّ «6» الحسین إلی صدره و قبّل بین عینیه و قال: حبیبی یا حسین کأنّی أراک عن قریب مرمّلا بدمائک، مذبوحا بأرض کرب و بلاء، من «7» عصابة من أمّتی، و أنت مع ذلک عطشان لا تسقی، و ظمآن لا تروی، و هم مع ذلک یرجون شفاعتی، لا أنالهم اللّه شفاعتی یوم القیامة، حبیبی یا حسین إنّ أباک و أمّک و أخاک قدموا علیّ و هم مشتاقون إلیک، «8» و إنّ لک فی الجنان لدرجات لن تنالها إلّا بالشّهادة.
قال: فجعل الحسین علیه السّلام فی منامه ینظر إلی جدّه و یقول: یا جدّاه لا حاجة لی فی الرّجوع إلی الدّنیا، فخذنی إلیک و أدخلنی معک فی قبرک. فقال له رسول اللّه: لا بدّ لک من الرّجوع إلی الدّنیا حتّی ترزق الشّهادة، و ما قد کتب «8» اللّه لک فیها من الثّواب العظیم، فإنّک و أباک و أخاک «9» و عمّک و عمّ أبیک تحشرون یوم القیامة فی زمرة واحدة، حتّی
__________________________________________________
(1- 1) [المقرّم: «و فی اللّیلة الثّانیة جاء الحسین إلی قبر جدّه و صلّی رکعات ثمّ قال»].
(2)- [لم یرد فی المقرّم].
(3- 3) [المقرّم: «و بکی، و لمّا»].
(4- 4) [لم یرد فی الأسرار].
(5- 5) [المقرّم: «فرأی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله»].
(6)- [المقرّم: «فضمّ»].
(7)- [المقرّم: «بین»].
(8- 8) [المقرّم: «فبکی الحسین و سأل جدّه أن یأخذه معه و یدخله فی قبره و لکن الرّسول الأقدس أبی إلّا أن یمضی ولده علی حال أربی فی نیل الجزاء و آثر عند الجلیل سبحانه یوم الخصام. فقال صلّی اللّه علیه و اله و سلّم: لا بدّ أن ترزق الشّهادة لیکون لک ما کتب»].
(9)- [لم یرد فی المقرّم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 298
تدخلوا الجنّة.
قال: «1» فانتبه الحسین علیه السّلام من نومه فزعا مرعوبا، فقصّ رؤیاه علی أهل بیته و بنی عبد المطّلب، فلم یکن فی ذلک الیوم فی مشرق و لا مغرب قوم أشدّ غمّا من أهل بیت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و لا أکثر باک و لا باکیة منهم. «1»
المجلسی، البحار، 44/ 327- 328- مثله البحرانی، العوالم، 17/ 177- 178؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 207؛ القمی، نفس المهموم،/ 72- 73؛ الأمین، لواعج الأشجان،/ 26- 28؛ المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 145- 148
__________________________________________________
(1- 1) [المقرّم: «فانتبه الحسین و قصّ رؤیاه علی أهل بیته فاشتدّ حزنهم و کثر بکاؤهم و علموا قرب الموعد الّذی کان رسول اللّه یخبر به و لحرصهم علی نور النّبوّة أن لا یحجب عنهم و لا یفقد و تلک الهبات العلویّة اجتمعوا علیه و طلبوا منه الموافقة لیزید أو الابتعاد عن هذه البلاد»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 299

و تهیّأ الحسین بن علیّ، و عزم «1» علی الخروج من المدینة، و مضی فی جوف اللّیل إلی قبر أمّه، فصلّی عند قبرها، و ودّعها، ثمّ قام عن قبرها و صار إلی قبر أخیه الحسن، ففعل مثل ذلک، ثمّ رجع إلی منزله.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 29
قال: و تهیّأ الحسین علیه السّلام، و عزم علی الخروج من المدینة، و مضی فی جوف اللّیل إلی قبر أمّه، فصلّی عند قبرها، و ودّعها، ثمّ قام من قبرها، و صار إلی قبر أخیه الحسن علیه السّلام، «2» ففعل کذلک «2».
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 187- عنه: بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 134
قال [محمّد بن أبی طالب فی مقتله]: و تهیّأ الحسین علیه السّلام للخروج من المدینة، و مضی فی جوف اللّیل إلی قبر أمّه فودّعها، ثمّ مضی إلی قبر أخیه الحسن ففعل کذلک، ثمّ رجع إلی منزله وقت الصّبح.
المجلسی، البحار، 44/ 329- مثله البحرانی، العوالم، 17/ 178؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 207؛ القمی، نفس المهموم،/ 73
و تهیّأ الحسین علیه السّلام للخروج من المدینة و مضی فی جوف اللّیل إلی قبر أمّه فودّعها.
و فی (مهیّج الأحزان) وقف و قال: السّلام علیک یا أمّاه، حسینک جاء لوداعک و هذه آخر زیارته إیّاک. فإذا النّداء من القبر: و علیک السّلام یا مظلوم الأمّ و یا شهید الأمّ و یا غریب الأمّ. فاستعبر باکیا. ثمّ مضی إلی قبر أخیه الحسن علیه السّلام ففعل مثل ذلک، و رجع إلی منزله وقت الصّبح.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 212
__________________________________________________
(1)- فی د: همّ.
(2- 2) [بحر العلوم: «فصلّی عنده، و ودّعه حتّی إذا کان قریب الصّبح عاد إلی منزله»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 300

قال: و أرسل الولید بن عتبة إلی منزل الحسین لینظر هل خرج من المدینة أم لا، فلم یصبه فی منزله، فقال: الحمد للّه الّذی لم یطالبنی اللّه عزّ و جلّ بدمه! و ظنّ أنّه خرج من المدینة. قال: و رجع الحسین إلی منزله مع الصّبح.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 7 2
قال: و أرسل الولید بن عتبة إلی منزل الحسین لینظر أخرج من المدینة أم لا، فلم یصب فی منزله، فقال: الحمد للّه إذ خرج و لم یبتلنی اللّه فی دمه! قال: و رجع الحسین إلی منزله عند الصّبح.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 186
قال [محمّد بن أبی طالب فی مقتله]: و أرسل الولید إلی منزل الحسین علیه السّلام لینظر أخرج من المدینة أم لا؟ فلم یصبه فی منزله، فقال: الحمد للّه الّذی خرج «1»! و لم یبتلنی بدمه، قال:
و رجع الحسین إلی منزله عند الصّبح.
المجلسی، البحار، 44/ 328- مثله البحرانی، العوالم، 17/ 177؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 207؛ القمی، نفس المهموم،/ 72
و أرسل الولید إلی منزل الحسین تلک اللّیلة لیتعرّف خبره، و حیث لم یصبه فی منزله، اعتقد أنّه خارج المدینة، فحمد اللّه علی عدم ابتلائه بدمه، و رجع الحسین إلی منزله عند الصّباح.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 132
__________________________________________________
(1)- [الأسرار: أخرجه].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 301

فإنّه [محمّد ابن الحنفیّة] قال له [للحسین بن علیّ علیه السّلام]: یا أخی! أنت أعزّ النّاس علیّ، تنحّ عن مروان ببیعتک و عن الأمصار، و ابعث رسلک إلی النّاس، فإن أجمعوا علیک حمدت اللّه علی ذلک، و إن أجمع النّاس علی غیرک لم ینقص اللّه دینک و مروءتک و فضلک، إنّی أخاف أن تدخل بعض الأمصار و یختلف النّاس فیک و یقتتلون فتکون لأوّل الأسنّة، فإذا خیر النّاس نفسا و أمّا و أبا قد ضاع دمه، و ذلّ أهله. قال: و أین أذهب یا أخی؟ قال: تنزل مکّة، فإن اطمأنّت بک الدّار و إلّا لحقت بالیمن، فإن اطمأنّت بک و إلّا لحقت بشعف الجبال حتّی تنظر إلی ما یصیر أمر النّاس، و یفرق لک الرّأی.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 5/ 317- 318- عنه: المحمودی العبرات، 1/ 279
فإنّه [محمّد ابن الحنفیّة] قال له [للحسین بن علیّ علیهما السّلام]: یا أخی! أنت أحبّ النّاس إلیّ، و أعزّهم علیّ، و لست أدّخر النّصیحة لأحد من الخلق أحقّ بها منک، تنحّ بتبعتک عن یزید بن معاویة و عن الأمصار ما استطعت، ثمّ ابعث رسلک إلی النّاس، فادعهم إلی نفسک، فإن بایعوا لک حمدت اللّه علی ذلک، و إن أجمع النّاس علی غیرک لم ینقص اللّه بذلک دینک و لا عقلک، و لا یذهب به مروءتک و لا فضلک، إنّی أخاف أن تدخل مصرا من هذه الأمصار، و تأتی جماعة من النّاس، فیختلفون بینهم، فمنهم طائفة معک، و أخری علیک، فیقتتلون، فتکون لأوّل الأسنّة، فإذا خیر هذه الأمّة کلّها نفسا و أبا و أمّا، أضیعها دما و أذلّها أهلا. «1»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 341
__________________________________________________
(1)- بدو گفت: «ای برادر! به نزد من از همه‌کس محبوبتری و عزیزتر. هیچ‌کس را اندرز نتوانم گفت که شایسته‌تر از تو باشد. چندان‌که توانی با یاران خویش از یزید و از شهرها دوری گزین. آن‌گاه کسان پیش مردم فرست و آنها را سوی خویش بخوان. اگر با تو بیعت کردند، حمد خدا گویم و اگر بر کسی دیگر فراهم آمدند. خدا به سبب این دین و عقل تو را نکاهد و جوانمردی و فضیلتت نرود. بیم دارم به یکی از این شهرها درآیی و پیش جمعی از مردم روی که میان خویش اختلاف کنند و گروهی از آنها با تو باشند و گروهی دیگر بر ضد تو.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2909
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 302
فی وقت الصّبح أقبل إلیه أخوه محمّد ابن الحنفیّة.
قال: فلمّا جاء إلیه محمّد ابن الحنفیّة رضی اللّه عنه، قال: یا أخی! فدتک نفسی! أنت أحبّ النّاس إلیّ، و أعزّهم علیّ، و لست و اللّه أدّخر النّصیحة لأحد من الخلق، و لیس أحد أحقّ بها منک، فإنّک کنفسی، و روحی، و کبیر أهل بیتی، و من علیه اعتمادی، و طاعته فی عنقی، لأنّ اللّه تبارک «1» و تعالی قد شرّفک، و جعلک من سادات أهل الجنّة، و إنّی أرید أن أشیر علیک برأیی، فاقبله منّی. فقال له الحسین: قل ما بدا «2» لک! فقال: أشیر علیک أن تنجو بنفسک عن یزید بن معاویة، و عن الأمصار «3» ما استطعت، و أن تبعث رسلک إلی النّاس، و تدعوهم إلی بیعتک، «4» فإنّی إن بایعک النّاس و تابعوک «4» حمدت اللّه علی ذلک، و قمت فیهم بما یقوم [فیهم «5»-] النّبیّ (صلّی اللّه علیه [و آله «5»-] و سلّم) و الخلفاء الرّاشدون المهدیّون من بعده حتّی یتوفّاک اللّه، و هو عنک راض و المؤمنون کذلک کما رضوا عن أبیک و أخیک، «6» و إن أجمع «6» النّاس علی غیرک حمدت اللّه علی ذلک، و إنّی خائف علیک أن تدخل مصرا من الأمصار أو تأتی جماعة من النّاس، فیقتتلون فتکون طائفة منهم معک، و طائفة علیک، فتقتل منهم. فقال له الحسین: یا أخی! إلی أین أذهب؟ قال: أخرج إلی مکّة، فإن اطمأنّت بک الدّار/ فذاک الّذی تحبّ و أحبّ، و إن تکن الأخری خرجت إلی بلاد الیمن، فإنّهم أنصار جدّک و أخیک و أبیک، و هم أرأف النّاس و أرقّهم قلوبا و أوسع النّاس بلادا و أرجحهم عقولا، فإن اطمأنّت بک أرض الیمن، و إلّا لحقت بالرّمال و شعوب الجبال و صرت من بلد إلی بلد لتنظر ما یؤل إلیه أمر النّاس، و یحکم بینک و بین القوم الفاسقین.
فقال له الحسین: یا أخی! و اللّه لو لم یکن فی الدّنیا ملجأ و لا مأوی، لما بایعت و اللّه «7» یزید
__________________________________________________
(1)- فی د: سبحانه.
(2)- من بر، و فی الأصل و د: بدی.
(3)- فی النّسخ: الأنصار.
(4- 4) فی د: فإن بایعوک و تابعوک.
(5)- من د.
(6- 6) فی د: و إن جمع.
(7)- لیس فی د.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 303
ابن معاویة أبدا، و قد قال (صلّی اللّه علیه [و آله «1»-] و سلّم): اللّهمّ! لا تبارک فی یزید. قال:
فقطع علیه محمّد ابن الحنفیّة الکلام، و بکی، فبکی معه الحسین ساعة، ثمّ قال: جزاک اللّه یا أخی عنّی خیرا! و لقد نصحت، و أشرت بالصّواب، و أنا أرجو أن یکون إن شاء اللّه‌رأیک «2» موفّقا مسدّدا «2»، و إنّی قد عزمت علی الخروج إلی مکّة، و قد تهیّأت لذلک أنا و إخوتی و بنو إخوتی «3» و شیعتی و أمرهم أمری و رأیهم رأیی، و أمّا أنت یا أخی، فلا علیک أن تقیم بالمدینة، فتکون لی عینا علیهم و لا تخف علیّ شیئا من أمورهم.
قال «4»: ثمّ دعا الحسین بدواة و بیاض «5» و کتب فیه.
فکتب: بسم اللّه الرّحمن الرّحیم، هذا ما أوصی به الحسین بن علیّ بن أبی طالب لأخیه «6» محمّد ابن الحنفیّة المعروف ولد علیّ بن أبی طالب رضی اللّه عنه: إنّ الحسین بن علیّ یشهد أن لا إله إلّا اللّه وحده لا شریک له، و أنّ محمّدا عبده و رسوله، جاء بالحقّ من عنده، و أنّ الجنّة حقّ و النّار حقّ، و أنّ السّاعة آتیة لا ریب فیها، و أنّ اللّه یبعث من فی القبور، و إنّی «7» لم أخرج أشرّا «8»، و لا بطرا و لا مفسدا و لا ظالما، و إنّما خرجت لطلب النّجاح و الصّلاح فی أمّة جدّی محمّد (صلّی اللّه علیه [و آله- «9»] و سلّم)، أرید أن آمر بالمعروف، و أنهی عن المنکر، و أسیر بسیرة جدّی محمّد (صلّی اللّه علیه [و آله «9»-] و سلّم)، و سیرة أبی علیّ ابن أبی طالب، و سیرة الخلفاء الرّاشدین المهدیّین رضی اللّه عنهم، فمن قبلنی «10» بقبول الحقّ
__________________________________________________
(1)- من د.
(2- 2)- فی د: موفّق مسدّد.
(3)- فی د: أبناء إخوتی.
(4)- لیس فی د و المقتل.
(5)- من د و المقتل، و فی الأصول و بر: بیضا.
(6)- فی د و المقتل: إلی.
(7)- فی د: إنّ.
(8)- فی د: شرّا.
(9)- من د.
(10)- فی د: قبلی.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 304
فاللّه أولی بالحقّ، و من ردّ «1» علیّ هذا، أصبر حتّی یقضی [اللّه- «2»] بینی و بین القوم بالحقّ و یحکم بینی و بینهم [بالحقّ «2»-] و هو خیر الحاکمین، هذه وصیّتی إلیک «3» یا أخی! و ما توفیقی إلّا باللّه علیه توکّلت/ و إلیه أنیب، و السّلام علیک و علی من اتّبع الهدی، و لا حول و لا قوّة إلّا باللّه العلیّ العظیم.
قال: ثمّ طوی الکتاب الحسین، و ختمه بخاتمه، و دفعه إلی أخیه محمّد ابن الحنفیّة، ثمّ ودّعه.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 29- 34
فإنّه لمّا علم عزمه علی الخروج عن المدینة لم یدر أین یتوجّه، فقال له: یا أخی! أنت أحبّ النّاس إلیّ و أعزّهم علیّ، و لست أدّخر النّصیحة لأحد من الخلق إلّا لک، و أنت أحقّ بها «4»، تنحّ ببیعتک عن یزید بن معاویة و عن الأمصار ما استطعت، ثمّ ابعث رسلک إلی النّاس فادعهم «5» إلی نفسک، فإن بایعک النّاس و بایعوا لک حمدت اللّه علی ذلک، و إن اجتمع «6» النّاس علی غیرک لم ینقص اللّه بذلک دینک و لا عقلک، و لا تذهب به مروّتک «7» و لا فضلک، إنّی أخاف علیک أن تدخل مصرا من هذه الأمصار، فیختلف النّاس بینهم، فمنهم طائفة معک و أخری علیک، فیقتتلون، فتکون «8» لأوّل الأسنّة غرضا، فإذا خیر هذه الأمّة کلّها نفسا و أبا و أمّا، أضیعها دما و أذلّها أهلا. فقال له الحسین علیه السّلام: فأین أذهب «9» یا أخی؟ «4» قال: أنزل مکّة فإن اطمأنّت بک الدّار بها فسبیل ذلک، و إن ثبت بک لحقت بالرّمال و شعف الجبال و خرجت من بلد إلی بلد، حتّی تنظر إلی ما یصیر أمر النّاس إلیه،
__________________________________________________
(1)- العبارة من هنا إلی «خیر الحاکمین هذه» سقطت من د.
(2)- من بر و المقتل.
(3)- فی د: علیک.
(4- 4) [حکاه فی أعیان الشّیعة، 1/ 588، و اللّواعج،/ 28- 29].
(5)- [فی البحار و العوالم: «ثمّ ادعهم»].
(6)- [نفس المهموم: «أجمع»].
(7)- [فی البحار و أعیان الشّیعة و اللّواعج: «مروءتک»].
(8)- [فی البحار و العوالم: «فتکون إذا»].
(9)- [البحار: «أنزل»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 305
فإنّک أصوب ما تکون رأیا حین تستقبل الأمر استقبالا. فقال: یا أخی! قد نصحت، و أشفقت و أرجو أن یکون رأیک سدیدا موفّقا. «1»
المفید، الإرشاد، 2/ 32- 33- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 326- 327؛ البحرانی، العوالم، 17/ 176؛ الأعرجی، مناهل الضّرب،/ 385- 386؛ القمی، نفس المهموم/ 71- 72
فأمّا محمّد ابن الحنفیّة، فإنّه أتاه، فقال:
«یا أخی! أنت أعزّ خلق اللّه علیّ، و لست أدّخرک نصیحتی «2»، تنحّ عن الأمصار ما استطعت، ثمّ ابعث رسلک إلی الشّام، فادعهم إلی نفسک فإن بایعوک، حمدت اللّه علیه، و إن اجتمع علی غیرک، لم ینقص اللّه بذلک دینک، و لا عقلک، و لا یذهب به مروءتک، و لا فضلک، إنّی أخاف أن تأتی مصرا من الأمصار، فیختلف النّاس بینهم، فمنهم طائفة
__________________________________________________
(1)- که چون تصمیم آن حضرت را بر بیرون رفتن از مدینه دانست، ولی نمی‌دانست به کجا خواهد رفت، عرض کرد: «ای برادر! تو محبوبترین مردمانی در نزد من و دشوارترین ایشانی بر من (یعنی مصیبتی که به تو روآور شود، از مصیبت هرکس بر من دشوارتر است) و من نصیحت خود را اندوخته نکرده‌ام برای هیچ‌کس جز برای تو، و تو شایسته‌تری به نصیحت (و خیرخواهی، اکنون می‌گویم) از بیعت کردن با یزید بن معاویه و همچنین از شهرها تا آن‌جا که می‌توانی دوری کن. سپس فرستادگان خود را به سوی مردم گسیل دار و آنان را به سوی خویش دعوت کن. پس، اگر مردم گردن نهاده با تو بیعت کردند، سپاس خدای را بر این نعمت بجای آر، و اگر بر دیگری جز تو گرد آمدند، خداوند بدان وسیله از دین و عقل تو نکاهد و مروّت و برتری تو را از میان نبرد (یعنی اگر هم دعوتت را نپذیرند، زیانی به تو نخواهد رسید) ولی من بر تو اندیشناک و ترسانم از این‌که به شهری از این شهرها درآیی و مردم درباره تو دو دسته شوند؛ گروهی به سود تو و گروهی به زیان تو و در میان ایشان جنگ درگیر شود. در آن هنگام تو نخستین کسی باشی که هدف نیزه‌ها قرار گیری، و آن هنگام است که بهترین همه امّت از نظر خود و پدر و مادر خونش از همه ضایعتر و خاندانش از همگان خوارتر گردد.»
حسین علیه السّلام به او فرمود: «ای برادر! پس به کجا بروم؟»
عرض کرد: «به مکّه برو. پس اگر در آن‌جا آسوده‌خاطر بودی و خانه اطمینان‌بخشی برای تو بود که همان‌جا باش، و اگر نتوانستی در آن‌جا بمانی، به ریگزارها و قله‌های کوه پناه می‌بری، و از شهری به شهری درمی‌آیی تا بنگری که سرانجام کار مردم به کجا می‌کشد و به راستی اندیشه و رأی تو چون به کاری رو آوری، از همگان نیکوتر و بهتر است.»
حسین علیه السّلام فرمود: «ای برادر! به حقیقت خیرخواهی و دلسوزی کردی و من امیدوارم که رأی تو محکم و با موفقیت قرین باشد.»
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 32- 33
(2)- فی مط: أذخرک نصیحتی- لست أدّخر منک.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 306
معک، و الأخری علیک، فیقتتلوا، فتکون لأوّل الأسنّة، فإذا خیر هذه الأمّة نفسا، و أبا، و أمّا، أضیعها دما، و أذلّها أهلا».
فقال له الحسین:
«فأین أذهب یا أخی؟» قال:
«انزل مکّة، فإن اطمأنّت بک الدّار، فسبیل ذلک، و إن نبت لک، لحقت بالرّمال، و شعف «1» الجبال، و تنقّلت «2» من بلد حتّی یفرق «3» لک الرّأی، فتستقبل الأمور استقبالا، و تستدبرها استدبارا».
فقال: «یا أخی! قد نصحت و أشفقت».
أبو علیّ مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 40- 41
ثمّ رجع إلی منزله فی وقت الصّبح، فأقبل إلیه أخوه محمّد ابن الحنفیّة، فقال له: یا أخی! فدیتک نفسی، أنت أحبّ النّاس إلیّ، و أعزّهم علیّ، و لست و اللّه أدّخر النّصیحة لأحد من الخلق، و لیس أحد أحقّ بها منک لأنّک مزاج مائی و نفسی و روحی و بصری و کبیر أهل بیتی، و من وجب طاعته فی عنقی، لأنّ اللّه تبارک و تعالی قد شرّفک، و جعلک من سادات أهل الجنّة، إنّی أرید أن أشیر علیک فاقبل منّی. فقال له الحسین: قل یا أخی ما بدا لک. فقال: أشیر علیک أن تنتحی بنفسک عن یزید بن معاویة و عن الأمصار ما استطعت، و أن تبعث رسلک إلی النّاس، فتدعوهم إلی بیعتک، فإن بایعک النّاس حمدت اللّه علی ذلک، و قمت فیهم بما کان یقومه رسول اللّه و الخلفاء الرّاشدون المهدیّون من بعده حتّی یتوفّاک اللّه و هو عنک راض، و المؤمنون عنک راضون کما رضوا عن أبیک و أخیک، و إن اجتمع النّاس علی غیرک حمدت اللّه علی ذلک، و سکت و لزمت منزلک، فإنّی خائف علیک أن تدخل مصرا من الأمصار، أو تأتی جماعة من النّاس، فیقتتلون، فتکون طائفة منهم معک، و طائفة علیک، فتقتل بینهم. فقال له الحسین: یا أخی، فإلی أین أذهب؟
__________________________________________________
(1)- فی مط: سعف. و الشّعفة من کلّ شی‌ء: أعلاه. یقال: شعفة الجبل، شعفة الرّأس، و أیضا: شعفة القلب: الحبّ الزّائد.
(2)- فی مط: ینقلب.
(3)- یفرق لک الرّأی: یستبین.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 307
قال: تخرج إلی مکّة، فإن اطمأنّت بک الدّار بها فذاک الّذی تحبّ و إن تکن الأخری، خرجت إلی بلاد الیمن، فإنّهم أنصار جدّک و أبیک و أخیک و هم أرأف و أرقّ قلوبا، و أوسع النّاس بلادا و أرجحهم عقولا؛ فإن اطمأنّت بک أرض الیمن فذاک و إلّا لحقت بالرّمال و شعوب الجبال و صرت من بلد إلی بلد، حتّی تنظر ما یؤول إلیه أمر النّاس، و یحکم اللّه بیننا و بین القوم الفاسقین. فقال له الحسین: یا أخی! و اللّه لو لم یکن فی الدّنیا ملجأ و لا مأوی، لما بایعت یزید بن معاویة، فقد قال النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله و سلّم: اللّهمّ لا تبارک فی یزید. فقطع محمّد الکلام، و بکی، فبکی معه الحسین ساعة، ثمّ قال: یا أخی جزاک اللّه عنّی خیرا، فلقد نصحت، و أشرت بالصّواب، و أرجو أن یکون رأیک موفّقا مسدّدا، و أنا عازم علی الخروج إلی مکّة، و قد تهیّأت لذلک أنا و إخوتی و بنو أخی و شیعتی، ممّن أمرهم أمری و رأیهم رأیی، و أمّا أنت یا أخی! فلا علیک أن تقیم فی المدینة فتکون لی عینا علیهم و لا تخف علیّ شیئا من أمورهم. ثمّ دعا الحسین علیه السّلام بدواة و بیاض و کتب فیها هذه الوصیّة لأخیه محمّد:
بسم اللّه الرّحمن الرّحیم
هذا ما أوصی به الحسین بن علیّ بن أبی طالب إلی أخیه محمّد بن علیّ المعروف بابن الحنفیّة، إنّ الحسین بن علیّ یشهد أن لا إله إلّا اللّه وحده لا شریک له و أنّ محمّدا عبده و رسوله جاء بالحقّ من عند الحقّ، و أنّ الجنّة و النّار حقّ، و أنّ السّاعة آتیة لا ریب فیها، و أنّ اللّه یبعث من فی القبور، إنّی لم أخرج أشرّا و لا بطرا و لا مفسدا و لا ظالما، و إنّما خرجت أطلب الإصلاح فی أمّة جدّی محمّد صلّی اللّه علیه و اله و سلّم، أرید أن آمر بالمعروف و أنهی عن المنکر، و أسیر بسیرة جدّی محمّد، و سیرة أبی علیّ بن أبی طالب، و سیرة الخلفاء الرّاشدین، فمن قبلنی بقبول الحقّ فاللّه أولی بالحقّ، و من ردّ علیّ هذا صبرت حتّی یقضی اللّه بینی و بین القوم بالحقّ، و یحکم بینی و بینهم و هو خیر الحاکمین. هذه وصیّتی إلیک یا أخی و ما توفیقی إلّا باللّه علیه توکّلت و إلیه أنیب، و السّلام علیک و علی من اتّبع الهدی، و لا قوّة إلّا باللّه العلیّ العظیم.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 308
ثمّ طوی الحسین کتابه هذا و ختمه بخاتمه، و دفعه إلی أخیه محمّد، ثمّ ودّعه.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 187- 189
فإنّه قال له: یا أخی! أنت أحبّ النّاس إلیّ، و أعزّهم علیّ، و لست أدّخر النّصیحة لأحد من الخلق أحقّ بها منک، تنحّ ببیعتک عن یزید و عن الأمصار، ما استطعت، و ابعث رسلک إلی النّاس، و ادعهم إلی نفسک، فإن بایعوا لک حمدت اللّه علی ذلک، و إن أجمع النّاس علی غیرک لم ینقص اللّه بذلک دینک و لا عقلک، و لا تذهب به مروءتک و لا فضلک، إنّی أخاف أن تأتی مصرا و جماعة من النّاس، فیختلفوا علیک، فمنهم طائفة معک، و أخری علیک، فیقتتلون، فتکون لأوّل الأسنّة، فإذا خیر هذه الأمّة کلّها نفسا و أبا و أمّا، أضیعها دما، و أذلّها أهلا. قال الحسین: فأین أذهب یا أخی؟ قال: انزل مکّة، فإن اطمأنّت بک الدّار، فسبیل ذلک، و إن نأت بک لحقت بالرّمال، و شعف الجبال، و خرجت من بلد إلی بلد، حتّی تنظر إلی ما یصیر أمر النّاس، و یفرق لک الرّأی، فإنّک أصوب ما یکون رأیا و أحزمه عملا حین تستقبل الأمور استقبالا، و لا تکون الأمور [علیک] أبدا أشکل منها حین تستدبرها. قال: یا أخی! قد نصحت و أشفقت، و أرجو أن یکون رأیک سدیدا و موفّقا إن شاء اللّه. «1»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 265
__________________________________________________
(1)- محمّد بن حنفیّه به او گفت: «ای برادر! تو گرامی‌تر و ارجمندتر هستی و من هرگز از نصیحت تو خودداری نمی‌کنم. تا بتوانی از بیعت با یزید خودداری کن و شهربه‌شهر برو و پنهان شو و در ضمن نزد مردم شهرستانها نماینده بفرست و برای خود دعوت کن. اگر آنها با تو بیعت کردند که خداوند را بر آن نعمت شکر خواهی کرد و اگر مردم بر بیعت دیگری تصمیم بگیرند، خداوند از دین و عقل تو نخواهد کاست و مروّت و جوانمردی و فضل تو هم زایل نخواهد شد. من می‌ترسم اگر وارد یک شهر شوی، اهل آن شهر مختلف و دو دسته شوند، بعضی با تو و بعضی ضد تو قیام کنند و یکدیگر را بکشند و تو هم نخستین کسی خواهی بود که او را نیزه‌پیچ کنند. آن‌گاه بهترین افراد این امّت چه از حیث نسب و پدر و مادر، چه از حیث شخص خود کشته و خون او هدر شود و خانواده او خوار و دچار تبار شوند.»
حسین از او پرسید: «ای برادر! کجا بروم.»
گفت: «در مکّه منزل بگیر که اگر آرام گرفتی که به واسطه امن و آرامش کار پیش خواهد رفت و اگر دچار شدی، می‌توانی در صحرا و بیابان و شنزار یا دامن کوهستان پنهان شوی و از محل به محل بروی تا-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 309
فإنّه قال للحسین رضی اللّه عنهما: «یا أخی! أنت أحبّ النّاس إلیّ، و أعزّهم علیّ، و لست أدّخر النّصیحة لأحد من الخلق أحقّ بها منک، تنحّ ببیعتک عن یزید و عن الأمصار، ما استطعت، و ابعث رسلک إلی النّاس فادعهم إلی نفسک، فإن بایعوک حمدت اللّه علی ذلک، و إن اجتمع النّاس علی غیرک لم ینقص اللّه بذلک دینک و لا عقلک، و لا یذهب به مروءتک و لا فضلک، إنّی أخاف أن تأتی مصرا و جماعة من النّاس، فیختلفون علیک، فمنهم طائفة معک، و أخری علیک، فیقتتلون، فتکون لأوّل الأسنّة، فإذا خیر هذه الأمّة کلّها نفسا و أبا و أمّا، أضیعها دما و أذلّها أهلا!» قال الحسین: فأین أذهب یا أخی؟
قال: «أنزل مکّة، فإن اطمأنّت بک الدّار، فسبیل ذلک، و إن نبت بک لحقت بالرّمال و شعف الجبال و خرجت من بلد إلی أخری، حتّی تنظر إلی ما یصیر أمر النّاس، و یفرق لک الرّأی، فإنّک أصوب ما تکون رأیا و أحزمه عملا حین تستقبل الأمور استقبالا، و لا تکون الأمور أبدا أشکل منها حین تستدبرها!» قال: قد نصحت و أشفقت، و أرجو أن یکون رأیک سدیدا موفّقا إن شاء اللّه.
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 380- 381
(روی) عن بعض نقلة الآثار: أنّه لمّا أراد الحسین علیه السّلام الخروج إلی مکّة، قال له محمّد ابن الحنفیّة: یا أخی! إنّی خائف علیک أن تأتی مصرا من هذه الأمصار، فیختلفون علیک، فتکون قتیلا بینهم، و یذهب دمک و تهتک حرمک. قال له الحسین: إنّی أقصد مکّة، فإن اطمأنّت بی البلاد أقمت بها و إن کانت الأخری لحقت بالرّمال و الشّعاب حتّی ننظر ما یکون.
قال: و تهیّأ الحسین، و عزم علی الخروج، و دعا بمحمّد ابن الحنفیّة، و قال له: یا أخی إنّی عازم علی الخروج إلی مکّة، و قد تهیّأت لذلک أنا و إخوتی و بنو أخی و شیعتی،
__________________________________________________
- رأی تو بر یک کار قرار گیرد و احوال مردم را مراقبت کنی که کار آنها به کجا خواهد کشید و چگونه در عقیده مختلف و متفرّق شوند؛ زیرا انتظار و احتیاط یک نوع عزم و حزم به دنبال خواهد شد و با همان عزم، مشکلات را حل خواهی کرد. آن‌گاه کارها آسان خواهد شد و مشکلات را پشت سر خواهی گذاشت. ای برادر، من از روی دلسوزی و شفقّت رأی خود را دادم و نصیحت کردم و امیدوارم که این عقیده و رأی سودمند و صواب باشد. به خواست خداوند.»
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 105- 106
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 310
و أمرهم أمری، و رأیهم رأیی، و أمّا «1» أنت یا أخی، فلا علیک أن تقیم بالمدینة فتکون لی عینا علیهم، و لا تخف علیّ شیئا من أمورهم. قال: ثمّ دعا الحسین علیه السّلام لأخیه بدواة و بیاض، فکتب: هذه وصیّة الحسین لأخیه محمّد: بسم اللّه الرّحمن الرّحیم، هذا ما أوصی به الحسین بن علیّ بن أبی طالب إلی أخیه محمّد بن علیّ المعروف بابن الحنفیّة، أنّ الحسین ابن علیّ یشهد أن لا إله إلّا اللّه وحده لا شریک له، و أنّ محمّدا عبده و رسوله جاء بالحقّ من عند الحقّ، و أنّ الجنّة و النّار حقّ، و أنّ السّاعة آتیة لا ریب فیها، و أنّ اللّه یبعث من فی القبور، و أنّی لم أخرج أشرّا، و لا بطرا، و لا مفسدا، و لا ظالما، و إنّما خرجت أطلب الإصلاح فی أمّة جدّی محمّد، أرید أن آمر بالمعروف، و أنهی عن المنکر، و أسیر بسیرة جدّی محمّد، و سیرة علیّ بن أبی طالب، و سیرة الخلفاء الرّاشدین المهدیّین، فمن قبلنی بقبول «2» الحقّ فاللّه أولی بالحقّ، و من ردّ علیّ هذا أصبر حتّی یقضی اللّه بینی و بین القوم بالحقّ، و یحکم بینی و بینهم، و هو خیر الحاکمین، هذه وصیّتی إلیک یا أخی و ما توفیقی إلّا باللّه العلیّ العظیم، ثمّ طوی الحسین کتابه و ختمه بخاتمه و دفعه إلی أخیه محمّد ابن الحنفیّة ثمّ ودّعه.
الطّریحی، المنتخب، 2/ 420، 421
فإنّه [محمّد ابن الحنفیّة] قال: یا أخی! أنت أعزّ النّاس علیّ و أحبّهم، و أکرمهم لدیّ، و لست أنصح أحدا أحبّ إلیّ منک، و لا أحقّ بالنّصیحة، فبحقّی علیک إلّا ما أبعدت شخصک عن یزید (لعنه اللّه)، و إیّاک و التّعرّض له دون أن تبعث دعاتک فی الأمصار، یدعون النّاس إلی بیعتک، فإن فعل النّاس ذلک حمدت اللّه، و إن اجتمعوا إلی غیرک، فلم ینقص اللّه بذلک فضلک، و إنّی خائف علیک أن تأتی مصرا من هذه الأمصار فی جماعة من النّاس، فیختلفون علیک، فتکون بینهم صریعا، فیذهب دمک هدرا، و تنتهک حرمتک. فقال الحسین علیه السّلام: یا أخی! فإنّی أجتهد أنزل مکّة، فإن اطمأنّت بی الدّار أقمت
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «و ما»].
(2)- [فی المطبوع: «بقول»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 311
بها، و إن کانت الأخری لحقت بالرّمال، و سکنت الجبال، و أنظر ما یکون من النّاس و أستقبل الأمور و لا أستدبرها. ثمّ قال لأخیه محمّد ابن الحنفیّة: أحسن اللّه جزاک، لقد نصحت یا أخی، و أحسنت.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 14- 15
قال محمّد بن أبی طالب فی مقتله: [...] فأقبل إلیه أخوه محمّد ابن الحنفیّة و قال «1»: یا أخی! أنت أحبّ الخلق إلیّ و أعزّهم علیّ و لست و اللّه أدّخر النّصیحة لأحد من الخلق «2»، و لیس أحد أحقّ بها منک لأنّک مزاج مائی و نفسی و روحی و بصری و کبیر أهل بیتی، و من وجب «3» طاعته فی عنقی، لأنّ اللّه قد شرّفک علیّ، و جعلک من سادات أهل الجنّة.
«4» و ساق الحدیث کما مرّ إلی أن «4» قال: تخرج إلی مکّة فإن اطمأنّت بک الدّار بها فذاک، و إن تکن الأخری خرجت إلی بلاد الیمن، فإنّهم أنصار جدّک و أبیک، و هم أرأف النّاس و أرقّهم قلوبا، و أوسع النّاس بلادا، فإن اطمأنّت بک الدّار، و إلّا لحقت بالرّمال و شعوب الجبال، و جزت من بلد إلی بلد، حتّی تنظر ما یؤل إلیه أمر النّاس و یحکم اللّه بیننا و بین القوم الفاسقین.
قال: فقال الحسین علیه السّلام: یا أخی! و اللّه لو لم یکن «5» ملجأ، و لا مأوی، لما بایعت یزید ابن معاویة. فقطع محمّد ابن الحنفیّة الکلام و بکی، فبکی الحسین علیه السّلام معه ساعة، ثمّ قال: یا أخی جزاک اللّه خیرا، فقد نصحت و أشرت بالصّواب، و أنا عازم علی الخروج إلی مکّة، و قد تهیّأت لذلک أنا و إخوتی و بنو أخی و شیعتی، و أمرهم أمری و رأیهم رأیی، و أمّا أنت یا أخی فلا علیک أن تقیم بالمدینة، فتکون لی عینا «6» لا تخفی عنّی شیئا من
__________________________________________________
(1)- [و فی أعیان الشّیعة و اللّواعج مکانه: «فإنّه لمّا علم عزمه علی الخروج من المدینة لم یدر أین یتوجّه فقال: ...»].
(2)- [زاد فی الأسرار: «إلّا لک»].
(3)- [فی العوالم و الأسرار: «وجبت»].
(4- 4) [فی الأسرار: «إلی أن» و حکاه فی أعیان الشّیعة و اللّواعج بمثل حکایة الإرشاد].
(5)- [زاد فی الأسرار: «فی الدّنیا»].
(6)- [زاد فی الأسرار: «علیهم»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 312
أمورهم. «1»
ثمّ دعا الحسین علیه السّلام بدواة و بیاض و کتب هذه الوصیّة لأخیه محمّد:
«بسم اللّه الرّحمن الرّحیم، هذا ما أوصی به الحسین بن علیّ بن أبی طالب إلی أخیه محمّد المعروف بابن الحنفیّة، أنّ الحسین یشهد أن لا إله إلّا اللّه وحده لا شریک له و أنّ محمّدا عبده و رسوله، جاء بالحقّ من عند الحقّ، و أنّ الجنّة و النّار حقّ، و أنّ السّاعة آتیة لا ریب فیها، و أنّ اللّه یبعث من فی القبور، و أنّی لم أخرج أشرّا و لا بطرا و لا مفسدا و لا ظالما، و إنّما خرجت لطلب الإصلاح فی أمّة جدّی صلّی اللّه علیه و اله، أرید أن آمر بالمعروف و أنهی عن المنکر، و أسیر بسیرة جدّی و أبی علیّ بن أبی طالب علیهما السّلام، فمن قبلنی بقبول الحقّ فاللّه أولی بالحقّ، و من ردّ علیّ هذا أصبر حتّی یقضی اللّه بینی و بین القوم بالحقّ و هو خیر الحاکمین، و هذه وصیّتی یا أخی إلیک و ما توفیقی إلّا باللّه علیه توکّلت و إلیه أنیب».
قال: ثمّ طوی الحسین «2» الکتاب و ختمه بخاتمة، و دفعه إلی أخیه محمّد «3» ثمّ ودّعه و خرج فی جوف اللّیل.
المجلسی، البحار، 44/ 329- 330- مثله البحرانی، العوالم، 17/ 178- 179؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 207- 208؛ القمی، نفس المهموم،/ 73- 75؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 588، لواعج الأشجان،/ 28- 30
فأقبل إلیه أخوه محمّد ابن الحنفیّة و قال: أخی! أنت أحبّ الخلق إلیّ و أعزّهم علیّ، و لست و اللّه أدّخر النّصیحة لأحد من الخلق إلّا لک، و لیس أحد أحقّ بها منک لأنّک مزاج مائی و نفسی و روحی و بصری و کبیر أهل بیتی و من وجبت طاعته فی عنقی لأنّ اللّه قد شرّفک علیّ و جعلک من سادات أهل الجنّة، یا أخی، تنحّ ببیعتک عن یزید بن معاویة و عن الأمصار ما استطعت، ثمّ ابعث رسلک إلی النّاس ثمّ ادعهم إلی نفسک، فإن
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه فی أعیان الشّیعة].
(2)- [لم یرد فی الأسرار].
(3)- [إلی هنا حکاه فی الأسرار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 313
بایعک النّاس و بایعوا لک حمدت اللّه علی ذلک، و إن اجتمع النّاس علی غیرک لم ینقص اللّه بذلک دینک و لا عقلک و لا یذهب مروّتک و لا فضلک، إنّی أخاف علیک أن تدخل مصرا من هذه الأمصار، فیختلف النّاس بینهم فمنهم طائفة معک و أخری علیک، فیقتتلون فتکون لأوّل الأسنّة غرضا، فإذا خیر هذه الأمّة کلّها نفسا و أبا و أمّا، أضیعها دما و أذلّها أهلا، فقال له الحسین علیه السّلام: فأین أذهب یا أخی؟ قال: انزل مکّة، فإن اطمأنّت بک الدّار بها فذاک، و إن تکن الأخری خرجت إلی بلاد الیمن، فإنّهم أنصارک و أنصار جدّک و أبیک و أنّهم أرأف النّاس و أرقّهم قلوبا و أوسع النّاس بلادا، فإن اطمأنّت بک الدّار بها فذاک، و إلّا لحقت بالرّمال و شعوب الجبال و جزت من بلد إلی بلد حتّی تنظر ما یؤول إلیه أمر النّاس و یحکم اللّه بیننا و بین القوم الفاسقین. فقال الحسین علیه السّلام: یا أخی لو لم یکن فی الدّنیا ملجأ و لا مأوی لما بایعت یزید بن معاویة. فقطع محمّد ابن الحنفیّة الکلام و بکی و بکی الحسین علیه السّلام معه ساعة، ثمّ قال: یا أخی! جزاک اللّه خیرا، فقد نصحت و أشرت بالصّواب و أنا عازم علی الخروج إلی مکّة، و قد تهیّأت لذلک أنا و إخوتی و بنو أخی و شیعتی، و أمرهم أمری و رأیهم رأیی، و أمّا أنت یا أخی، فلا بأس علیک أن تقیم بالمدینة، فتکون لی عینا علیهم و لا تخفی عنّی شیئا من أمورهم.
ثمّ دعا الحسین علیه السّلام بدواة و بیاض و کتب هذه الوصیّة لأخیه محمّد: بسم اللّه الرّحمن الرّحیم، هذا ما أوصی به الحسین بن علیّ بن أبی طالب إلی أخیه محمّد المعروف بابن الحنفیّة، أنّ الحسین یشهد أن لا إله إلّا اللّه وحده لا شریک له، و أنّ محمّدا عبده و رسوله جاء بالحقّ من عند الحقّ، و أنّ الجنّة و النّار حقّ، و أنّ السّاعة آتیة لا ریب فیها، و أنّ اللّه یبعث من فی القبور، و أنّی لم أخرج أشرّا و لا بطرا و لا مفسدا و لا ظالما، و إنّما خرجت لطلب الإصلاح فی أمّة جدّی و شیعة أبی علیّ بن أبی طالب، فمن قبلنی بقبول الحقّ فاللّه أولی بالحقّ، و من ردّ علیّ هذا أصبر حتّی یقضی اللّه بینی و بین القوم بالحقّ و هو خیر الحاکمین، و هذه وصیّتی لک یا أخی و ما توفیقی إلّا باللّه علیه توکّلت و إلیه أنیب، ثمّ طوی الکتاب و ختمه بخاتمه و دفعه إلی أخیه محمّد، ثمّ ودّعه.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 212- 213
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 314

نقل أیضا: إنّ الحسین علیه السّلام لمّا عزم علی الخروج إلی العراق من المدینة جاءت إلیه أمّ سلمة زوجة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله، و قالت له: یا بنیّ! لا تحزنّی بخروجک إلی العراق، فإنّی سمعت من جدّک رسول اللّه، یقول: یقتل ولدی الحسین بأرض العراق فی أرض، یقال لها کربلا. فقال: یا أمّاه و أنا و اللّه أعلم ذلک؛ و إنّی مقتول لا محالة و لیس لی من هذا بدّ. و إنّی و اللّه لأعرف الیوم الّذی أقتل فیه، و أعرف من یقتلنی، و أعرف البقعة الّتی أدفن فیها، و إنّی أعرف من یقتل من أهل بیتی و قرابتی و شیعتی، و إن أردت یا أمّاه أریتک حفرتی و مضجعی و مکانی. ثمّ أشار بیده الشّریفة إلی جهة کربلا، فانخفضت الأرض حتّی أراها مضجعه و مدفنه و موضع معسکره، و موقفه و مشهده، کما هو الآن، و هی من بعض فضائله صلوات اللّه و سلامه علیه، فعند ذلک بکت أمّ سلمة بکاءا عظیما، و سلّمت أمرها إلی اللّه تعالی. فقال لها: یا أمّاه قد شاء اللّه عزّ و جلّ أن یرانی مقتولا مذبوحا ظلما و عدوانا، و قد شاء اللّه [أن] یری حرمی و رهطی و نسائی مسبیّین مشرّدین، و أطفالی مذبوحین مظلومین، مأسورین مقیّدین، و هم یستغیثون، فلا یجدون ناصرا و لا معینا.
الطّریحی، المنتخب، 2/ 436
و وجدت فی بعض الکتب أنّه علیه السّلام لمّا عزم علی الخروج من المدینة أتته أمّ سلمة رضی اللّه عنها، فقالت: یا بنیّ! لا تحزنّی بخروجک إلی العراق، فإنّی سمعت جدّک یقول:
یقتل ولدی الحسین بأرض العراق فی أرض یقال لها کربلا، فقال لها: یا أمّاه و أنا و اللّه أعلم بذلک، و إنّی مقتول لا محالة، و لیس لی من هذا بدّ، و إنّی و اللّه لأعرف الیوم الّذی أقتل فیه، و أعرف من یقتلنی، و أعرف البقعة الّتی أدفن فیها، و إنّی أعرف من یقتل من أهل بیتی و قرابتی و شیعتی، و إن أردت یا أمّاه أریک حفرتی و مضجعی.
ثمّ أشار علیه السّلام إلی جهة کربلا فانخفضت الأرض حتّی أراها مضجعه و مدفنه و موضع عسکره، و موقفه و مشهده، فعند ذلک بکت أمّ سلمة بکاء شدیدا، و سلّمت أمره إلی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 315
اللّه «1»، فقال لها: یا أمّاه قد شاء اللّه عزّ و جلّ أن یرانی مقتولا مذبوحا ظلما و عدوانا، و قد شاء أن یری حرمی و رهطی و نسائی مشرّدین، و أطفالی مذبوحین مظلومین، مأسورین مقیّدین، و هم یستغیثون، فلا یجدون ناصرا و لا معینا «2».
و فی روایة أخری: قالت أمّ سلمة: و عندی تربة دفعها إلیّ جدّک فی قارورة. «3» فقال:
و اللّه إنّی مقتول کذلک و إن لم أخرج إلی العراق یقتلونی أیضا، ثمّ أخذ تربة «3» فجعلها فی قارورة، و أعطاها إیّاها، و قال: اجعلها مع قارورة جدّی، فإذا فاضتا دما، فاعلمی أنّی قد قتلت.
المجلسی، البحار، 44/ 331- 332- عنه: البحرانی، العوالم، 17/ 180- 181؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 208- 209؛ القمی، نفس المهموم،/ 76- 77؛ مثله الأمین، لواعج الأشجان،/ 31؛ المازندرانی «4»، معالی السّبطین، 1/ 215- 216
__________________________________________________
(1)- [نفس المهموم: «إلی اللّه تعالی»].
(2)- [إلی هنا حکاه فی اللّواعج].
(3- 3) [المعالی: «فمدّ علیه السّلام یده إلی جهة کربلا، فأخذ تربة»].
(4)- [حکاه فی المعالی من العوالم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 316

و حدّثت عن أبی مخنف، عن عبد الملک بن نوفل بن مساحق، عن أبی سعید المقبریّ «1» قال: رأیت حسینا یمشی بین رجلین حین دخل مسجد رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم و هو یقول:
لا ذعرت السّوام فی وضح الصّب ح مغیرا و لا دعیت یزیدا
یوم أعطی خافة الموت ضیما و المنایا ترصدننی أن أحیدا
فعلمت أنّه لا یلبث إلّا قلیلا حتّی یخرج، فما لبث أن خرج [حتّی] لحق بمکّة، ثمّ خرج منها إلی العراق/ 478/ أو/ 239/ أ/.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 368، أنساب الأشراف، 3/ 156
قال أبو مخنف: و حدّثنی عبد الملک بن نوفل بن مساحق، عن أبی سعید المقبریّ، قال:
نظرت إلی الحسین داخلا مسجد المدینة و إنّه لیمشی و هو معتمد علی رجلین، یعتمد علی هذا مرّة و علی هذا مرّة، و هو یتمثّل بقول ابن مفرّغ:
لا ذعرت السّوام فی فلق الصّب ح مغیرا و لا دعیت یزیدا «2»
یوم أعطی من المهابة ضیما و المنایا یرصدننی أن أحیدا
قال: فقلت فی نفسی: و اللّه ما تمثّل بهذین البیتین إلّا لشی‌ء یرید. قال: فما مکث إلّا یومین حتّی بلغنی أنّه سار إلی مکّة. «3»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 342
__________________________________________________
(1)- هذا هو الصّواب، و فی النّسخة: «المقرّیّ».
(2)- من أصوات الأغاغیّ 17: 51 (ساسی)، و قبلهما:
حیّ ذا الزّور و انهمه أن یعودا إنّ بالباب حارسین قعودا
(3)- ابو سعید مقبری گوید: حسین را دیدم که وارد مسجد مدینه شد. می‌رفت و بر دو کس تکیه داشت. یک بار بر این تکیه می‌داد و بار دیگر به دیگری و شعر ابن مفرغ را به تمثّل می‌خواند که مضمون آن چنین است:
«در سپیده‌دمان شتران از هجوم من بیمناک نشود-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 317
و خرج الحسین یرید العراق، فلمّا مرّ بباب المسجد تمثّل بهذین البیتین:
لا ذعرت السّوام فی فلق الصّبح مغیرا و لا دعیت یزیدا
یوم أعطی مخافة الموت ضیما و المنایا یرصدننی أن أحیدا
[ضبط الغریب]
السّوام: النّعم السّائمة. و أکثر ما یقولون هذا الاسم علی الإبل خاصّة. و السّائمة:
الرّاعیة الّتی تسوم الکلأ إذا داومت رعیه، و هی سوام. و الرّعاة یسومونها، أی یرعونها.
و فی روایة أخری: تمثّل بهذین البیتین بالمدینة.
الزّبیر بن بکّار، بإسناده، عن أبی سعید المقبریّ «1»، قال: رأیت الحسین بن علیّ علیه السّلام، و أنّه لیمشی بین رجلین یعتمد علی هذا مرّة، و علی هذا مرّة أخری حتّی دخل مسجد رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله، و هو یقول:
لا ذعرت السّوام فی فلق الصّبح مغیرا و لا دعیت یزیدا
یوم أعطی مخافة الموت ضیما و المنایا یرصدننی أن أحیدا
(و هذان البیتان لابن المفرّغ الحمیریّ تمثّل بهما الحسین علیه السّلام) «2».
قال: فعلمت بذلک أنّه لا یلبث [إلّا قلیلا] حتّی یخرج. فما لبث إلّا قلیلا حتّی لحق بمکّة.
و الخبر الأوّل عن الزّبیر، بإسناده، عن مجاهد بن الضّحّاک، قال: لمّا أراد الحسین علیه السّلام الخروج من مکّة إلی العراق مرّ بباب المسجد، فتمثّل بهذین البیتین، قال:
__________________________________________________
- و نامم بلند نباشد»
«اگر از بیم، به ستم تن دهم
و خطر مرگم از راه ببرد.»
گوید: با خود گفتم: «این دو شعر را ازآن‌رو به تمثّل می‌خواند که منظوری دارد.»
دو روز گذشت که خبر یافتم سوی مکه رفته است.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2910
(1)- هکذا صححناه و فی الأصل: المعریّ.
(2)- ما بین القوسین من قول المؤلّف و لم تکن فی الرّوایة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 318
لا ذعرت السّوام ...
و قد یکون قال ذلک فی الموضعین جمیعا.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 144- 145
(و به) قال: أخبرنا أبو طاهر محمّد بن أحمد بن محمّد بن عبد الرّحیم قراءة علیه، قال:
أخبرنا أبو طاهر محمّد بن عبد الرّحمن بن العبّاس المخلص، قال: أخبرنا أبو عبد اللّه أحمد ابن سلیمان الطّوسیّ، قال: حدّثنا الزّبیر بن بکّار، قال: حدّثنی محمّد بن فضال عن أبی مخنف، قال: حدّثنی عبد الملک بن نوفل المساحقیّ عن أبی سعید المقبریّ، قال: و اللّه لرأیت حسینا علیه السّلام و إنّه لیمشی بین رجلین یعتمد علی هذا مرّة و علی هذا مرّة أخری، حتّی دخل مسجد رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم و هو یقول:
لا ذعرت السّوام فی فلق الصّب ح مغیرا و لا دعیت یزیدا
یوم أعطی مخافة الموت ضیما و المنایا ترصدننی أن أحیدا
قال: فعلمت بعد ذلک أنّه لا یلبث إلّا قلیلا حتّی یخرج، فما لبث أن خرج حتّی لحق بمکّة.
الشّجری، الأمالی، 1/ 185
(و ذکر) الثّقة عن أبی سعید المقبریّ، إنّه قال: رأیت الحسین، یدخل مسجد المدینة معتمدا علی رجلین یمینا و شمالا، حین ورد خبر وفاة معاویة، فسمعته ینشد:
لا ذعرت السّوام فی فلق الصّبح مغیرا و لا دعیت یزیدا
یوم أعطی مخافة الموت کفّا و المنایا یرصدننی أن أحیدا
قال أبو سعید: فعلمت حین سمعت ذلک منه أنّه سیمتنع.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 186
[و بالسّند المتقدّم] قال [أحمد بن سلیمان]: و أنبأنا الزّبیر، حدّثنی محمّد بن فضالة، عن أبی مخنف [قال]: حدّثنی عبد الملک بن نوفل بن مساحق:
عن أبی سعید المقبریّ، قال: و اللّه لرأیت الحسین و إنّه لیمشی بین رجلین یعتمد علی هذا مرّة و علی هذا مرّة و علی هذا أخری، حتّی دخل مسجد رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم و هو یقول:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 319
لا ذعرت السّوام فی غبش الصّبح مغیرا و لا دعیت یزیدا
یوم أعطی مخافة الموت ضیما و المنایا ترصدننی «1» أن أحیدا
قال: فعلمت عند ذلک [أنّه] لا یلبث إلّا قلیلا حتّی یخرج، فما لبث أن خرج حتّی لحق بمکّة.
ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 195، تهذیب ابن بدران، 4/ 329، مختصر ابن منظور، 7/ 136
ثمّ دخل المسجد «2» و هو یتمثّل بقول یزید بن مفرّغ «2»:
لا ذعرت السّوام فی شفق «3» الصّبح مغیرا و لا دعیت یزیدا
یوم أعطی من المهانة «4» ضیما و المنایا یرصدنی أن أحیدا «5»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 265- عنه؛ القمی، نفس المهموم،/ 72؛ المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 150؛ مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 381
و قال أبو سعید المقریّ: سمعت الحسین علیه السّلام یتمثّل تلک اللّیلة و هو خارج من المسجد بقول ابن مفرّغ:
__________________________________________________
(1)- کذا هاهنا و فی التّالی فی نسخة العلّامة الأمینی، و فی نسخة ترکیّا فی الموردین: «ترصدنی».
(2- 2) [المقرّم: «و هو ینشد»].
(3)- [المقرّم: «فلق»].
(4)- [فی نهایة الإرب: «المهابة» و فی المقرّم: «الموت»].
(5)- داخل مسجد شد؛ درحالی‌که به شعر یزید بن مفرغ (شاعری که شرح حال او گذشت) تمثّل فرمود:
لا ذعرت السّوام فی شفق الصّبح مغیرا و لا دعیت یزیدا
یوم أعطی من المهانة ضیما و المنایا یرصدننی أن أحیدا
یعنی: من مردی نباشم که گله‌ها و شترهای آرام را هنگام بامداد درحالی‌که من سرگرم غارت و حمله باشم، پریشان و پراکنده نکنم و هرگز نام من یزید مباد (و بدین نام خوانده نشوم) اگر تن به خواری بدهم و ذلت را به من تحمیل کنند و من بردبار باشم؛ درحالی‌که مرگها از هر طرف مراقب من باشد که منحرف نشوم (دچار مرگ شوم که مرگ از خواری بهتر است و من آن مرد دلیر نباشم، اگر ذلت‌پذیر شوم).
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 106- 107
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 320
لا ذعرت السّوام فی غسق الصّبح مغیرا و لا دعوت یزیدا
یوم أعطی من المهانة ضیما و المنایا یرصدننی أن أحیدا
و یروی: (حین أعطی مخافة الموت ضیما) و یروی: (إذا دعوت یزیدا).
قال: فقلت فی نفسی ما تمثّل بهذین البیتین إلّا لشی‌ء یریده فخرج بعد لیلتین إلی مکّة.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 135
أخبرنا أبو هاشم عبد المطّلب بن الفضل الهاشمیّ، قال: أخبرنا أبو سعید عبد الکریم ابن محمّد بن منصور السّمعانیّ، قال: أخبرنا أبو النّجح یوسف بن شعیب القاضی، قال:
أخبرنا أبو الغنائم بن هبة اللّه الرّندیّ، قال: أخبرنا عبد الرّحمان بن محمّد الفارسیّ، قال:
أخبرنا محمّد بن عبد اللّه البیع، قال: أخبرنا أبو محمّد الحسن بن محمّد بن یحیی العلویّ العقیلیّ، قال: حدّثنی جدّی یحیی بن الحسین، قال: حدّثنی الزّبیر بن بکّار، قال: حدّثنی محمّد بن فضالة عن أبی مخنف، قال: حدّثنی عبد الملک بن نوفل بن مساحق، عن أبی سعید المقبریّ، قال: و اللّه لرأیت الحسین بن علیّ و أنّه لیمشی بین رجلین یعتمد علی هذا مرّة، و علی هذا مرّة، حتّی دخل مسجد رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، و هو یقول متمثّلا:
لا ذعرت السّوام فی فلق الصّبح مغیرا و لا دعیت یزیدا
یوم أعطی مخافة الموت ضیما و المنایا یرصدننی أن أحیدا
قال: فعلمت عند ذلک أنّه لا یلبث إلّا قلیلا حتّی یخرج. فما لبث أن خرج حتّی لحق بمکّة.
ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2605، الحسین بن علیّ،/ 64
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 321

حدّثنی أبی رحمه اللّه، و جماعة مشایخی، عن سعد بن عبد اللّه بن أبی خلف، عن محمّد بن یحیی المعاذیّ، قال: حدّثنی الحسین بن موسی الأصم، عن عمرو عن جابر، عن محمّد ابن علیّ علیه السّلام، قال: لمّا همّ الحسین علیه السّلام بالشّخوص عن المدینة «1» أقبلت نساء بنی عبد المطّلب «2» فاجتمعن للنّیاحة «3» حتّی مشی فیهنّ «3» الحسین علیه السّلام «4»، فقال: أنشدکنّ اللّه أن تبدین هذا الأمر معصیة للّه و لرسوله، «5» فقالت له نساء بنی عبد المطّلب «5»: فلمن «6» نستبقی النّیاحة و البکاء، فهو عندنا کیوم مات فیه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و علیّ و فاطمة «7» و رقیّة و زینب و أمّ کلثوم «7»، «8» فننشدک اللّه «8» جعلنا اللّه فداک من الموت، یا حبیب الأبرار من أهل القبور «9»، «10» و أقبلت بعض عمّاته تبکی، و تقول أشهد یا حسین لقد سمعت «11» الجنّ، ناحت بنوحک و هم یقولون «10»: «11»
فإنّ «12» قتیل الطّفّ من آل هاشم أذلّ رقابا من قریش فذلّت «1»
حبیب رسول اللّه لم یک فاحشا أبانت مصیبتک الأنوف و جلّت
__________________________________________________
(1- 1) [حکاه عنه فی اللّواعج و المقرّم و بحر العلوم، و زاد فی المقرّم: «فصبّرها الحسین و عرّفها أنّه أمر جار و قضاء محتوم»].
(2)- [زاد فی بحر العلوم: «لمّا بلغهنّ: أنّ الحسین یرید الشّخوص»].
(3- 3) [المقرّم: «فمشی إلیهنّ»].
(4)- [زاد فی المقرّم: «و سکتهنّ»].
(5- 5) [فی المقرّم و بحر العلوم: «قلن»].
(6)- [أعیان الشّیعة: «فلن»].
(7- 7) [فی المقرّم: «و الحسن و زینب و أمّ کلثوم» و فی بحر العلوم: «و الحسن»].
(8- 8) [لم یرد فی أعیان الشّیعة].
(9)- [إلی هنا حکاه فی أعیان الشّیعة].
(10- 10) [المقرّم: «و أخبرته بعض عمّاته إنّها سمعت هاتفا یقول»].
(11- 11) [بحر العلوم: «البارحة هاتفا یقول»:].
(12)- [فی مدینة المعاجز و اللّواعج و المقرّم و بحر العلوم: «و إنّ»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 322
و قلن أیضا:
أبکی حسینا سیّدا و لقتله شاب الشّعر
و لقتله زلزلتم و لقتله انکسف القمر
و أحمرت آفاق السّماء من العشیّة و السّحر
و تغبّرت شمس البلاد بهم و أظلمت الکور
ذاک ابن فاطمة المصاب به الخلائق و البشر
أورثتنا ذلّا به جدع الأنوف مع الغرر
ابن قولویه، کامل الزّیارات،/ 96- 97- عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 280؛ المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 152- 153؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 134؛ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 588، لواعج الأشجان،/ 30- 31
(فی البحار) عن کامل الزّیارة: لمّا همّ الحسین علیه السّلام بالشّخوص من المدینة أقبلت نساء بنی عبد المطّلب، فاجتمعن للنّیاحة حتّی مشی فیهنّ الحسین علیه السّلام فقال: أنشدکنّ اللّه أن تبدین هذا الأمر معصیة للّه و لرسوله. قالت له نساء بنی عبد المطّلب: فلمن نستبقی هذه النّیاحة و البکاء، فهو عندنا کیوم مات فیه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و علیّ و فاطمة علیهما السّلام و رقیّة و زینب و أمّ کلثوم، فننشدک اللّه جعلنا اللّه فداک من الموت، فیا حبیب الأبرار من أهل القبور. ثمّ إنّ نساء بنی هاشم أقبلن إلی أمّ هانئ عمّة الحسین علیه السّلام و قلن لها: یا أمّ هانئ أنت جالسة و الحسین علیه السّلام مع عیاله عازم علی الخروج. فأقبلت أمّ هانئ، فلمّا رآها الحسین علیه السّلام قال: أما هذه عمّتی أمّ هانئ؟ قیل: نعم. فقال: یا عمّة ما الّذی جاء بک و أنت علی هذه الحالة؟ فقالت: و کیف لا آتی و قد بلغنی أنّ کفیل الأرامل ذاهب عنّی. ثمّ إنّها انتحبت باکیة، و تمثّلت بأبیات أبیها أبی طالب علیه السّلام:
و أبیض یستسقی الغمام بوجهه ثمال الیتامی عصمة للأرامل
تطوف به الهلاک من آل هاشم فهم عنده فی نعمة و فواضل
ثمّ قالت: سیّدی و أنا متطیّرة علیک من هذا المسیر لهاتف سمعت البارحة یقول:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 323
و إنّ قتیل الطّفّ من آل هاشم أذلّ رقابا من قریش فذلّت
حبیب رسول اللّه لم یک فاحشا أبانت مصیبته الأنوف و حلّت
فقال لها الحسین علیه السّلام: یا عمّة لا تقولی من قریش و لکن قولی «أذلّ رقاب المسلمین فذلّت». ثمّ قال: یا عمّة کلّ الّذی مقدّر فهو کائن لا محالة. و قال علیه السّلام:
و ما هم بقوم یغلبون ابن غالب و لکن یعلم الغیب قد قدر الأمر
فخرجت أمّ هانئ من عنده باکیة و هی تقول:
و ما أمّ هانئ وحدها ساء حالها خروج حسین عن مدینة جدّه
و لکنّما القبر الشّریف و من به و منبره یبکون من أجل فقده
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 214- 215
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 324

و خرج الحسین و عبد اللّه بن الزّبیر من لیلتهما إلی مکّة، فأصبح النّاس فغدوا علی «1» البیعة لیزید! و طلب الحسین و ابن الزّبیر فلم یوجدا، فقال المسّور بن مخرمة: عجّل أبو عبد اللّه «2»، و ابن الزّبیر الآن یلفته «3» و یزجیه «4» إلی العراق لیخلو [49/ ب] بمکّة.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 56- عنه: ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 200، تهذیب ابن بدران، 4/ 328، مختصر ابن منظور، 7/ 138؛ ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2608، الحسین بن علیّ،/ 67؛ المزّی، تهذیب الکمال، 6/ 415؛ ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 162
و خرج الحسین بن علیّ، و عبد اللّه بن الزّبیر إلی مکّة.
ابن قتیبة، الإمامة و السّیاسة، 1/ 176
و خرج الحسین بن علیّ إلی مکّة.
ابن قتیبة، الإمامة و السّیاسة، 2/ 4
ثمّ شخص إلی مکّة.
البلاذری جمل من أنساب الأشراف، 3/ 368، أنساب الأشراف، 3/ 155
فخرج الحسین لیلة الأحد لیومین بقیا من رجب سنة ستّین.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 5/ 215
و خرج الحسین إلی مکّة فی بنیه و إخوته و بنی أخیه و جلّ أهل بیته، غیر محمّد ابن الحنفیّة.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 5/ 317- عنه: المحمودی، العبرات، 1/ 279
فلمّا أمسوا، و أظلم اللّیل مضی الحسین رضی اللّه عنه أیضا نحو مکّة، و معه أختاه: أمّ کلثوم، و زینب، و ولد أخیه، و إخوته أبو بکر، و جعفر، و العبّاس، و عامّة من کان بالمدینة من أهل بیته إلّا أخاه محمّد ابن الحنفیّة، فإنّه أقام.
و أمّا عبد اللّه بن عبّاس، فقد کان خرج قبل ذلک بأیّام إلی مکّة. «5»
__________________________________________________
(1)- [ابن عساکر: «إلی»].
(2)- [فی ابن العدیم: «عبد اللّه» و هو تصحیف، و فی البدایة: «الحسین»].
(3)- [ابن عساکر: «یلقیه»].
(4)- [فی ابن العدیم و البدایة «یرجیه»].
(5)- چون شب فرارسید و هوا تاریک شد. امام حسین علیه السّلام هم به سوی مکّه بیرون شد. دو خواهرش زینب و ام کلثوم و برادرزادگانش و برادرانش ابو بکر جعفر و عبّاس و عموم افراد خانواده‌اش که در مدینه-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 325
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 230
و تنحّیا من تحت لیلتهما، فخرج الحسین علیه السّلام إلی مکّة. «1»
الیعقوبی، التّاریخ، 2/ 215
فخرج حسین من تحت لیلته، و هی لیلة الأحد لیومین بقیا من رجب سنة ستّین.
«2» و کان مخرج ابن الزّبیر قبله بلیلة، خرج لیلة السّبت فأخذ طریق الفرع.
و أمّا الحسین، فإنّه خرج «2» ببنیه و إخوته و بنی أخیه و جلّ أهل بیته، إلّا محمّد ابن الحنفیّة.
الطّبری، التّاریخ، 5/ 341- مثله المحمودی، العبرات، 1/ 277
قال: فلمّا سار الحسین نحو مکّة، قال: فَخَرَجَ مِنْها خائِفاً یَتَرَقَّبُ قالَ رَبِّ نَجِّنِی مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ. «3»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 343- مثله المحمودی، العبرات، 1/ 278
فخرج إلی مکّة. [بسند تقدّم عن أبی جعفر علیه السّلام] «4»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 347- مثله الشّجری، الأمالی، 1/ 190؛ المزّی، تهذیب الکمال، 6/ 422؛ الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 206؛ ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 2/ 349،
__________________________________________________
- بودند، همراه ایشان رفتند. غیر از محمّد بن حنفیّه که او در مدینه ماند. ابن عبّاس هم چند روزپیش از آن به مکّه رفته بود.
دامغانی، ترجمه اخبار الطّوال،/ 276
(1)- و همان شب (از مدینه) کناره گرفتند. حسین به مکّه رفت.
آیتی، ترجمه تاریخ یعقوبی، 2/ 178
(2- 2) [لم یرد فی العبرات].
(3)- القصص: 21.
(4)- حسین در پناه شب برون شد و این شب یکشنبه دو روز مانده از رجب سال شصتم بود.
برون شدن ابن زبیر یک شب پیش از حسین بود که شب شنبه رفته بود و راه فرع گرفته بود.
گوید: اما حسین با فرزندان و برادران و برادرزادگان و بیشتر مردم خاندان خود برون شد، مگر محمّد بن حنفیّه.
گوید: وقتی حسین سوی مکّه رفت، این آیه را می‌خواند:
فَخَرَجَ مِنْها خائِفاً یَتَرَقَّبُ قالَ رَبِّ نَجِّنِی مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ.
یعنی: «از آن شهر ترسان و نگران برون شد و گفت: «پروردگارا! مرا از گروه ستمگران نجات بخش!»
و حسین سوی مکّه رفت.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2909- 29011، 2916
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 326
الإصابة، 1/ 332؛ ابن بدران فی ما استدرکه علی ابن عساکر «1»، 4/ 335
و خرج فی جوف اللّیل یرید مکّة بجمیع أهله، و ذلک لثلاث لیال مضین من شهر شعبان فی سنة ستّین، فجعل یسیر و یقرأ «2» هذه الآیة: فَخَرَجَ مِنْها خائِفاً یَتَرَقَّبُ قالَ رَبِّ نَجِّنِی مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ «3».
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 34
فدعا الحسین برواحله، فرکبها و توجّه نحو مکّة علی المنهج الأکبر.
ابن عبدربّه، العقد الفرید، 4/ 376- عنه: الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 263
و طولب الحسین بالبیعة لیزید بالمدینة، فسام التّأخیر، و خرج یتهادی بین موالیه و یقول:
لا ذعرت السّوام فی فلق الصّب ح مغیرا و لا دعیت یزیدا
یوم أعطی مخافة الموت ضیما و المنایا ترصدننی أن أحیدا
المسعودی، مروج الذّهب، 3/ 64
و خرجا إلی مکّة. «4»
المسعودی، التّنبیه و الإشراف،/ 303
فتوجّه إلی مکّة بأهله و ولده، فحجّ.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 143
فبلغ ذلک الحسین، فهمّ بالخروج من أرض الحجاز «5» إلی أرض العراق.
و حمل أخواته علی المحامل و ابنته و ابن أخیه القاسم بن الحسن بن علیّ علیه السّلام، ثمّ سار فی أحد و عشرین رجلا من أصحابه و أهل بیته منهم أبو بکر بن علیّ و محمّد بن علیّ و عثمان بن علیّ و العبّاس بن علیّ و عبد اللّه بن مسلم بن عقیل و علیّ بن الحسین الأکبر
__________________________________________________
(1)- [عن الإصابة].
(2)- فی د: یقری.
(3)- سورة 28 آیة 21.
(4)- و سوی مکّه رفتند.
پاینده، ترجمه التنبیه و الإشراف،/ 281
(5)- [یبدو أنّ وصول الحسین علیه السّلام إلی مکّة و بقاءه فیها قد أغفله الرّاوی أو سقط من الرّوایة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 327
و علیّ بن الحسین الأصغر علیهم السّلام «1». [بسند تقدّم عن علیّ بن الحسین علیهما السّلام]
الصّدوق، الأمالی،/ 152- 153- عنه: السّیّد هاشم البحرانی، مدینة المعاجز،/ 243؛ المجلسی، البحار، 44/ 312- 313؛ البحرانی، العوالم، 17/ 161- 162
فخرج علیه السّلام من تحت لیلته «2» و هی لیلة الأحد لیومین بقیا من رجب متوجّها نحو مکّة «2» و معه بنوه و بنو أخیه و إخوته و جلّ أهل بیته إلّا محمّد ابن الحنفیّة رحمة اللّه علیه.
المفید، الإرشاد، 2/ 32- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 326؛ البحرانی، العوالم، 17/ 176؛ الأعرجی، مناهل الضّرب،/ 385؛ القمی، نفس المهموم،/ 71؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 147؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 588، لواعج الأشجان،/ 26؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 222
فسار «3» الحسین علیه السّلام إلی مکّة و هو یقرأ: فَخَرَجَ مِنْها خائِفاً یَتَرَقَّبُ قالَ رَبِّ نَجِّنِی مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ «4».
المفید، الإرشاد، 2/ 33- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 332؛ البحرانی، العوالم، 17/ 181؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 209؛ الأعرجی، مناهل الضّرب،/ 386؛ القمی، نفس المهموم،/ 79؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 147؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 588، لواعج الأشجان،/ 31
فلمّا مات معاویة امتنع هؤلاء من البیعة، و خرج عبد اللّه بن الزّبیر، و الحسین، إلی مکّة لمّا أخذهما عامل یزید بالبیعة، و کانا یومئذ بالمدینة.
__________________________________________________
(1)- این خبر به حسین رسید و آهنگ عراق کرد و خواهران و دختران و برادرزاده‌اش قاسم را بر محمل سوار کرد و با بیست و یک تن از اصحاب اهل بیتش حرکت نمود که از آن جمله‌اند ابو بکر بن علی، محمد بن علی، عثمان بن علی و عباس بن علی، عبد اللّه بن مسلم بن عقیل، علی بن الحسین الاکبر، علی بن الحسین الاصغر.
کمره‌ای، ترجمه المالی،/ 152- 153
(2- 2) [حکاه فی أعیان الشّیعة و اللّواعج و المعالی].
(3)- [فی روضة الواعظین: «و خرج» و فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «فخرج»].
(4)- پس حضرت در همان شب که شب یکشنبه بیست و هشتم رجب بود، از مدینه به سوی مکّه رهسپار شد، و فرزندان و برادرزادگان و برادرانش نیز با بیشتر خاندانش همراه او بودند جز برادرش محمّد ابن حنفیّه، رحمة اللّه علیه.
حسین علیه السّلام به سوی مکّه رهسپار شد و این آیه را می‌خواند: فَخَرَجَ مِنْها ... یعنی (موسی از شهر مصر) بیرون رفت. هراسان و چشم به راه و گفت: «پروردگارا! نجاتم ده از گروه ستمکاران» (سوره قصص آیه 21).
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 32، 33
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 328
أبو علیّ مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 39
خرج علیه السّلام من المدینة- حین ورد نعی معاویة و طولب بالبیعة لیزید، یوم الأحد للیلتین بقیتا من رجب سنة ستّین- إلی مکّة.
أبو طالب الزّیدی، الإفادة،/ 56- 57
و خرجا من لیلتهما إلی مکّة و ذلک لیلة الأحد لیلتین بقیتا من رجب.
ابن عبد البرّ، الاستیعاب، 1/ 381- عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2572، الحسین بن علیّ،/ 31؛ الدّیاربکریّ، تاریخ الخمیس، 2/ 331؛ الشّبلنجیّ، نور الأبصار/ 256
فخرج علیه السّلام لیلة الأحد للیلتین بقیتا من رجب متوجّها نحو مکّة، و معه بنوه و بنو أخیه الحسن و إخوته و جلّ أهل بیته إلّا محمّد ابن الحنفیّة، فإنّه لم یدر أین یتوجّه و شیّعه و ودّعه. و خرج الحسین علیه السّلام و هو یقول: فَخَرَجَ مِنْها خائِفاً یَتَرَقَّبُ قالَ رَبِّ نَجِّنِی مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 223
و خرج فی جوف اللّیل یرید مکّة فی جمیع أهل بیته و ذلک لثلاث لیال مضین من شهر شعبان سنة ستّین، فلزم الطّریق الأعظم، فجعل یسیر و هو یتلو هذه الآیة فَخَرَجَ مِنْها خائِفاً یَتَرَقَّبُ قالَ رَبِّ نَجِّنِی مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 89 1
و خرج الحسین و ابن الزّبیر إلی مکّة و لم یتشدّد علی ابنی العمرین «1».
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 88
و تشاغلوا عن الحسین علیه السّلام فی ذلک الیوم، فخرج من اللّیل ببنیه و أخوته و بنی أخیه و أهل بیته إلی مکّة للیلتین بقیتا من رجب.
ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 324
و خرج الحسین بأهله إلی مکّة أیضا.
ابن الجوزی، الرّدّ علی المتعصّب العنید،/ 35
و سار من المدینة إلی مکّة.
ابن الأثیر، أسد الغابة، 2/ 20- 21
و کان مخرج ابن الزّبیر قبله بلیلة و أخذ معه بنیه، و إخوته، و بنی أخیه و جلّ أهل بیته إلّا محمّد ابن الحنفیّة.
__________________________________________________
(1)- العمران: ابو بکر و عمر.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 329
و لمّا سار الحسین نحو مکّة قرأ: فَخَرَجَ مِنْها خائِفاً یَتَرَقَّبُ ... الآیة. «1»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 265
و کان توجّه الحسین إلی مکّة لثلاث مضین من شعبان سنة ستّین من الهجرة.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 10
و حین خرج الحسین عن الولید ارتحل من لیلته إلی مکّة. و قیل: إنّه ارتحل نهارا.
و قیل: إنّ الوالی کان علی المدینة عند بیعة یزید بن معاویة، خالد بن الحکم أخو مروان. ثمّ عزل، و ولّاها عثمان بن محمّد بن أبی سفیان. و هو الّذی قال لمّا خرج الحسین عن المدینة، و لم یبایع: ارکبوا کلّ بعیر بین السّماء و الأرض، فاطلبوه. فطلبوه، فلم یدرک.
البرّی، الجوهرة،/ 41، 42
فرأی الحسین أمورا اقتضت له أنّه خرج من المدینة و قصد «2» مکّة.
ابن طلحة، مطالب السّؤول،/ 74- عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 42
و خرج الحسین فی اللّیلة الآتیة بأهله و فتیانه و قد اشتغلوا عنه بابن الزّبیر فلحق بمکّة.
و قال السّدیّ: خرج الحسین من المدینة و هو یقرأ: فَخَرَجَ مِنْها خائِفاً یَتَرَقَّبُ. «3»
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 135
__________________________________________________
(1)- او هم همان شب از شهر خارج شد. ابن زبیر هم شب قبل خارج شده بود. حسین هم فرزندان و برادران و برادرزادگان و عمده افراد خانواده خود را به استثناء محمّد بن حنفیّه همراه برد.
چون حسین راه مکّه را گرفت، این آیه را خواند: فَخَرَجَ مِنْها خائِفاً. یعنی: از آن‌جا (از شهر) خارج شد در حال بیم و نگرانی.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 105، 107
(2)- [کشف الغمّة: «قاصدا إلی»].
(3)- حسین علیه السّلام به خانه رفت و دویست و پنجاه شتر ترتیب داد و جمله قبائل بنی هاشم را به خود برنشاند، از مردان و زنان؛ إلّا محمّد حنفیّه در مدینه ماند و با قیس بن سعد عباده گفت: «تو با دویست مرد از عقب من بیا. اگر کسی به طلب ما بیاید، از جانبی تو و از جانبی من ایشان را در میان گیریم و جمله را بکشیم.»
عماد الدّین طبری، کامل بهائی، 2/ 271
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 330
و وافاه [ابن الزّبیر] الحسین بن علیّ، فخرجا جمیعا من لیلتهم.
ابن أبی الحدید، شرح نهج البلاغة، 20/ 116
و انحاز الحسین علیه السّلام و ابن الزّبیر إلی مکّة.
الحموی، التاریخ المنصوری،/ 75
قال رواة حدیث الحسین علیه السّلام مع الولید بن عتبة و مروان: فلمّا کان الغداة توجّه الحسین علیه السّلام إلی مکّة لثلاث مضین من شعبان سنة ستّین. «1»
ابن طاووس، اللّهوف،/ 30- 31- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 326؛ البحرانی، العوالم، 17/ 175
ثمّ خرج الحسین علیه السّلام من عنده و جمع أصحابه و خرج من المدینة قاصدا مکّة متأبّیا من بیعة یزید آنفا من الانخراط فی زمرة رعیّته. «2»
ابن طقطقی، کتاب الفخری،/ 104
فسار من لیلته نحو مکّة، و أخذ معه بنیه و إخوته و بنی أخیه و جلّ أهل بیته إلّا محمّد ابن الحنفیّة.
ثمّ خرج نحو مکّة و هو یتلو: فَخَرَجَ مِنْها خائِفاً یَتَرَقَّبُ قالَ رَبِّ نَجِّنِی مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ «3».
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 380، 381
و توجّه إلی مکّة [ابن الزّبیر] و خرج الحسین من لیلته، فالتقیا بمکّة.
و خرج الحسین و ابن الزّبیر من وقتهما إلی مکّة، و طلبا، فلم یقدر علیهما. [عن ابن سعد]
الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 268، 341
__________________________________________________
(1)- آنان که سخنان حسین علیه السّلام را با ولید بن عتبه نقل کرده‌اند، گفته‌اند که: «چون صبح شد، حسین علیه السّلام متوجّه به سوی مکّه شد.» و روز سوّم ماه شعبان سال 60 هجری بود.
فهری، ترجمه لهوف،/ 30- 31
(2)- و اصحاب خویش را گرد آورده به عنوان سرپیچی از بیعت با یزید و ننگ داشتن از این‌که در سلک رعیت وی درآید، از مدینه به قصد مکّه خارج شد.
گلپایگانی، ترجمه تاریخ فخری،/ 156
(3)- الآیة 20 من سورة القصص.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 331
و سار فی اللّیل من المدینة.
و خرج الحسین و ابن الزّبیر لوقتهما إلی مکّة. [عن ابن سعد]
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 196، 198
و خرجا من لیلتهما إلی مکّة و ذلک للیلتین بقیتا من رجب. «1»
الیافعی، مرآة الجنان، 1/ 132
و صمّم علی المخالفة الحسین و ابن الزّبیر، و خرجا من المدینة فارّین إلی مکّة.
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 151
و خرج إلی مکّة.
ابن عنبة، عمدة الطّالب،/ 158
فخرج إلی مکّة.
ابن حجر، الإصابة، 1/ 332
و أمّا الحسین علیه السّلام، فإنّه أخذ معه بنیه و إخوته و بنی إخوته و جمیع أهله و حاشیته، و خرج فی اللّیلة الثّانیة من المدینة قاصدا مکّة المشرّفة، فکفّوا عنه و لم یتعرّض [له] أحد، و عند خروجه من المدینة قرأ قوله تعالی: فَخَرَجَ مِنْها خائِفاً یَتَرَقَّبُ قالَ رَبِّ نَجِّنِی مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ.
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 183
و خرجا من لیلتهما إلی مکّة.
السّیوطی، تاریخ الخلفاء،/ 206
و لمّا توفّی معاویة لم یبایع حسین أیضا و سار من المدینة إلی مکّة. «2»
__________________________________________________
(1)- و با اتباع و اصحاب خویش به مکّه رفت تا با یزید بیعت نکند.
هندو شاه، تجارب السّلف،/ 67
(2)- و در آن ایام نوبت دیگر از نزد یزید پلید در باب قتل آن امام سعید شهید نامه‌ای به ولید رسیده، به روایتی ولید پنهانی آن حضرت را برین حال مطّلع گردانید و پیغام نمود که: «مصلحت نیست که درین بلده توقّف نمایی. به هرجانب که خواهی توجّه فرمای که مرا با تو مهمّی نیست.»
و به قولی بی‌آن‌که ولید این معنی را اعلام نماید، امام حسین عزیمت بیت اللّه الحرام کرده، بعد از وداع-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 332
الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 332
ففرّ لمکّة خوفا علی نفسه. «1»
ابن حجر الهیتمی، الصّواعق المحرقة،/ 117
و مضی إلی مکّة لخمس خلون من شعبان سنة ستّین.
تاج الدّین العاملی، التّتمّة،/ 77
خرج فی جوف اللّیل یرید مکّة فی جمع من أهل بیته، و ذلک لثلاث لیال مضین من شعبان سنة ستّین من الهجرة. فلزم الطّریق الأعظم، فجعل یسیر و هو یتلو هذه الآیة:
فَخَرَجَ مِنْها خائِفاً یَتَرَقَّبُ قالَ رَبِّ نَجِّنِی مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ. و عن سکینة بنت الحسین علیه السّلام قالت: لمّا خرجنا من المدینة ما کان أحد أشدّ خوفا منّا أهل البیت. «2»
الطّریحی، المنتخب، 2/ 421
و خرجا من لیلتهما فی بقیّة من رجب.
ابن العماد، شذرات الذّهب،/ 67
فأرسل الولید للحسین علیه السّلام جماعة فی آخر اللّیل و قال: لا ترجعوا إلّا به. فساروا مستعدّین للقتال و الهجوم علیه، فإذا هو قد خرج من المدینة یرید مکّة، و معه بنوه و موالیه و بنو أخیه و جمیع أهل بیته إلّا محمّد ابن الحنفیّة.
و خرج الحسین علیه السّلام کما خرج موسی بن عمران علیه السّلام خائفا یترقّب، و [عن سکینة بنت الحسین علیهما السّلام قالت: لمّا خرجنا من المدینة] ما کان من أهل بیت أشدّ خوفا علیه منّا أهل بیت
__________________________________________________
- روضه طیبه خیر الانام علیه الصّلوة و السّلام شب جمعه چهارم شعبان سنه ستّین از مدینه بیرون خرامید، و در ضمان عافیت و سلامت به مقصد رسیده، روزی چندان مقام واجب الاحترام را محل نزول همایون گردانید.
نظم مبارک منزلی کان خانه را ماهی چنین باشد* همایون کشوری کان عرصه را شاهی چنین باشد.
و بدان واسطه امام حسین از مدینه به مکّه شتافت.
خواند امیر، حبیب السّیر، 2/ 39، 127
(1)- و حسین بدین معنی اطّلاع یافت بر نفس خود ترسید و به جانب مکّه توجّه نمود.
جهرمی، ترجمه صواعق المحرقه،/ 341
(2)- لاعلاج با اتباع خود در شب شنبه بیست و هشتم ماه رجب سال شصتم از هجرت، روانه مکّه شد.
مدرّسی، جنّات الخلود،/ 23
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 333
رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 14، 15
و روی أبو مخنف عن عمّار، قالت سکینة: حین خرجنا من المدینة، و ما أهل بیت أشدّ منّا غمّا و لا خوفا منّا أهل بیت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 209- مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 223
حدّثنی بعض الثّقاة من تلامذتی من العرب، قال: قد ظفرت بهذه الرّوایة فی مجموعة کانت تنسب إلی الفاضل الأدیب المقریّ، فنقلتها عنه، و هی أن روی عبد اللّه بن سنان الکوفیّ عن أبیه عن جدّه، أنّه قال: خرجت بکتاب من أهل الکوفة إلی الحسین علیه السّلام و هو یومئذ بالمدینة «1» فأتیته، فقرأه، فعرف معناه، فقال: انظرنی إلی ثلاثة أیّام، فبقیت فی المدینة، «1» ثمّ تبعته إلی أن صار عزمه بالتّوجّه إلی العراق، فقلت فی نفسی: امضی و انظر إلی ملک الحجاز کیف یرکب و کیف جلالته و شأنه، فأتیت إلی باب داره، فرأیت الخیل مسرجة، و الرّجال واقفین، و الحسین علیه السّلام جالس علی کرسیّ، و بنو هاشم حافون به، و هو بینهم کأنّه البدر لیلة تمامه و کماله، و رأیت نحوا من أربعین محملا و قد زیّنت المحامل بملابس الحریر و الدّیباج. قال: فعند ذلک أمر الحسین علیه السّلام بنی هاشم بأن یرکبوا محارمهنّ علی المحامل. فبینما أنا أنظر و إذا بشابّ قد خرج من دار الحسین علیه السّلام و هو طویل القامة و علی خدّه علامة و وجهه کالقمر الطّالع و هو یقول: تنحّوا یا بنی هاشم، و إذا بامرأتین قد خرجتا من الدّار و هما تجرّان أذیالهما علی الأرض حیاء من النّاس، و قد حفّت بهما إماؤهما، فتقدّم ذلک الشّابّ إلی محمل من المحامل و جثی علی رکبتیه و أخذ بعضدیهما و أرکبهما المحمل، فسألت بعض النّاس عنهما فقیل: أمّا إحداهما فزینب، و الأخری أمّ کلثوم بنتا أمیر المؤمنین، فقلت: و من هذا الشّاب؟ فقیل لی: هو قمر بنی هاشم العبّاس بن أمیر المؤمنین، ثمّ رأیت بنتین صغیرتین کأنّ اللّه تعالی لم یخلق مثلهما، فجعل واحدة مع زینب، و الأخری مع زینب، و الأخری مع أمّ کلثوم، فسألت عنهما، فقیل لی: هما سکینة و فاطمة بنتا الحسین علیه السّلام. ثمّ خرج غلام آخر کأنّه البدر الطّالع و معه امرأة و قد حفّت
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 334
بها إماؤها فأرکبها ذاک الغلام المحمل، فسألت عنها و عن الغلام، فقیل لی: أمّا الغلام، فهو علیّ الأکبر بن الحسین علیه السّلام و الامرأة أمّه لیلی زوجة الحسین علیه السّلام. ثمّ خرج غلام و وجهه کفلقة القمر و معه امرأة، فسألت عنهما، فقیل لی: أمّا الغلام، فهو القاسم بن الحسن المجتبی و الامرأة أمّه. ثمّ خرج شابّ آخر و هو یقول: تنحّوا عنّی یا بنی هاشم، تنحّوا عن حزم أبی عبد اللّه. فتنحّی عنه بنو هاشم، و إذا قد خرجت امرأة من الدّار و علیها آثار الملوک و هی تمشی علی سکینة و وقار و قد حفّت بها إماؤها، فسألت عنهما، فقیل لی: أمّا الشّابّ فهو زین العابدین ابن الإمام و أمّا الامرأة فهی أمّه شاه زنان بنت الملک کسری زوجة الإمام، فأتی بها و أرکبها علی المحمل، ثمّ أرکبوا بقیّة الحرم و الأطفال علی المحامل، فلمّا تکاملوا نادی الإمام علیه السّلام: أین أخی؟ أین کبش کتیبتی؟ أین قمر بنی هاشم؟ فأجابه العبّاس: لبّیک لبّیک یا سیّدی. فقال له الإمام علیه السّلام: قدّم لی یا أخی جوادی. فأتی العبّاس بالجواد إلیه، و قد حفّت به بنو هاشم، فأخذ العبّاس برکاب الفرس، حتّی رکب الإمام. ثمّ رکب بنو هاشم و رکب العبّاس، و حمل الرّایة أمام الإمام، قال: فصاح أهل المدینة صیحة واحدة، و علت أصوات بنی هاشم بالبکاء و النّحیب و قالوا: الوداع، الوداع، الفراق، الفراق، فقال العبّاس: هذا و اللّه یوم الفراق و الملتقی یوم القیامة، ثمّ ساروا قاصدین الکوفة.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 367- 368- عنه: المازندرانی، معالی السّبطین،
1/ 220- 221؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 53- 54
و خرج فی جوف اللّیل فی غایة الخوف کخروج موسی خائفا یترقّب، و لذا کان یتلوا علیه السّلام فَخَرَجَ مِنْها خائِفاً یَتَرَقَّبُ قالَ رَبِّ نَجِّنِی مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ (أقول) و لکن شتّان بینه و بین موسی، لأنّ موسی و إن خرج خائفا هاربا ماشیا وجلا، و لکن لمّا ورد ماء مدین تبدّل خوفه أمنا و زال عنه همّه و غمّه و خوفه، و أمّا الحسین علیه السّلام خرج من المدینة خائفا و دخل مکّة خائفا، و مکث فی مکّة خائفا حزینا کئیبا إلی أن خرج من مکّة کذلک خائفا، و فی طریقه کذلک، و نزل بکربلا کذلک، إلی أن قتل علیه السّلام، و موسی رجع إلی وطنه بعد عشر سنین مکرما منصورا و رسولا مؤیّدا، و الحسین علیه السّلام ما رجع إلی المدینة بل
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 335
قتل هو و من معه، إلّا ولده السّجّاد رجع مع عمّاته و عیالات أبیه ... الخ.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 213- 214
(أقول) قد وجدت فی بعض الکتب: إنّه لمّا أراد الحسین علیه السّلام الشّخوص من المدینة اجتمع عنده أولاده و زوجاته و أخواته و إخوته و بنو عمومته و أولاده أخیه الحسن علیه السّلام، و بناته و موالیه و الجواری و الخدم و کثیر من أقربائه من بنی هاشم، ذکورا و أناثا و رجالا و نساء، و هم من حیث المجموع مع الطّفل الرّضیع علیّ الأصغر مئتان و إثنان و عشرون، و نذکر فی آخر الکتاب أسماءهم و تفصیل حالاتهم إن شاء اللّه، و هم الّذین خرجوا مع الحسین بن علیّ علیه السّلام من المدینة إلی مکّة، ثمّ إلی العراق، فلمّا تهیّأ للمسیر من المدینة إلی مکّة، ثمّ إلی العراق، أمر علیه السّلام بإحضار مئتین و خمسین من الخیل للرّکوب. و فی خبر:
مئتین و خمسین ناقة، فلمّا أحضرت عنده أمر بحمل سبعین ناقة للخیم و أربعین ناقة لحمل القدور و الأوانی و أدوات الأرزاق و ما یتعلّق بها، و ثلاثین ناقة لحمل الرّاویة للماء، و اثنی عشر لحمل الدّراهم و الدّنانیر و الحلی و الحلل و البدرات و الزّعفران و العطریّات و الورس و الأثواب و البرود الیمانیة و التّرکاء، و ما یتعلّق بهذه الأشیاء، و أمر علیه السّلام بخمسین شقّة من الهوادج علی ظهور المطایا للعیال و الأطفال و الذّراری و الخدم و الجواری و العبید، و بقیّة المطایا لحمل الأثقال و الأدوات اللّازمة فی الطّریق. فلمّا أحضرت هذه الأشیاء «1» عنده ودّع قبر جدّه و أمّه و أخیه و جدّته فاطمة بنت أسد و سایر أقربائه. و خرج لثلاث لیال بقین من شهر رجب. فلمّا تهیّأ علیه السّلام للرّکوب من المدینة إلی مکّة «1» أمر بإحضار فرس رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم یدعی المرتجز فرکبه، و هو الفرس الّذی «1» شهد به خزیمة بن ثابت ذو الشّهادتین، و کان صاحبه رجلا من بنی مرّة «1» اشتراه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم بالمدینة بعشرة أواق، «2» و أوّل غزوة غزا به صلّی اللّه علیه و اله و سلّم غزوة أحد، و کان من جیاد خیل رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله سلّم، علی ما رواه ابن قتیبة فی المعارف. ثمّ انتقل بعده إلی علیّ بن أبی طالب علیه السّلام و هو رکبه یوم صفّین، علی ما رواه نصر بن مزاحم فی کتاب صفّین. ثمّ انتقل بعده إلی ابنه الحسین علیه السّلام، فرکبه
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(2) (2*) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 336
یوم الطّفّ، و وعظ القوم فلم یتّعظوا، ثمّ قتلوه عطشانا ظمآنا، و قال السّمعانیّ، فی کتاب الفضائل: اشتراه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم بأربعین ألف درهم. (2*) ثمّ أمر علیه السّلام بإحضار سیف رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم، فتقلّد به و کان اسمه البتّار، و قیل: الرّسوب، «1» و قیل: العضب، و قیل: الحتف، و کان مکتوبا علیه هذا البیت:
فی الجبن عار و فی الإقدام مکرمة و المرء بالجبن لا ینجو من القدر «1»
و هو الّذی أعطاه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم علیّا یوم أحد، علی ما ذکره السّمعانیّ فی کتاب الفضائل. «1» و کان بعد رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم مع علیّ علیه السّلام فی حروبه الثّلاثة، ثمّ انتقل بعده إلی ابنه الحسن علیه السّلام ثمّ إلی الحسین علیه السّلام، و کان یحارب معه یوم الطّفّ مع أعداء الدّین إلی أن قتل علیه السّلام. «1» ثمّ أمر علیه السّلام بإحضار درع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم فلبسه «1» و کان اسمه السّعدیّة، و قیل: فضّة، و قیل: ذات الفضول، و قیل: ذات الوشاح، فأعطاه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم علیّا و کان یلبسه و یجاهد بین یدی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم فی غزواته، و بعد رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم لبسه علیّ علیه السّلام فی حروبه الثّلاثة، ثمّ بعده انتقل إلی ابنه الحسن علیه السّلام، ثمّ إلی ابنه الحسین علیه السّلام، و کان لابسه یوم الطّفّ، لمّا وعظ القوم و قال: أنشدکم اللّه هل تعلمون إنّ هذا درع رسول اللّه أنا لابسه. قالوا: اللّهمّ نعم. «1» ثمّ أمر بإحضار عمامة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم و کان اسمها السّحاب، «2» و کانت من الخز الدّکناء الّذی تعمّم بها صلّی اللّه علیه و اله و سلّم یوم بدر و حنین، ثمّ بعده تعمّم بها علیّ بن أبی طالب علیه السّلام یوم صفّین، علی ما رواه نصر بن مزاحم فی کتاب صفّین. ثمّ انتقلت إلی ابنه الحسین علیه السّلام و تعمّم بها و کانت علی رأسه یوم الطّفّ لمّا وعظ القوم. ثمّ أمر علیه السّلام بإحضار حربة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم. و کانت حربة صغیرة تشبّه العکّاز، یقال لها:
العنزة- بفتح العین المهملة، و النّون، و الزّای-. کانت تحمل بین یدیه یوم العید، و ترکز بین یدیه و یصلّی إلیها فی أسفاره، و فی کتاب أسد الغابة لعزّ الدّین الجزریّ: و کانت تحمل معه فی العید تجعل بین یدیه یصلّی إلیها، ثمّ بعده انتقلت إلی علیّ علیه السّلام و کانت معه یوم صفّین،
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
(2)- [إلی هنا حکاه عنه فی وسیلة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 337
تحارب معه، کما ذکره نصر بن مزاحم فی کتابه، ثمّ بعده انتقلت إلی ابنه الحسین علیه السّلام و کانت معه یوم الطّفّ و یحارب بها مع القوم، ثمّ یرجع إلی مرکزه و یتّکأ علیها، و هو یقول: لا حول و لا قوّة إلّا باللّه العلیّ العظیم. و لم یزل یقاتل حتّی قتل علیه السّلام. ثمّ أمر علیه السّلام قیس بن سعد بن عبادة علی ما رواه الطّوسیّ فی کتاب السّقیفة بأن یرحل عقیبه مع مأتی رجل من قومه حتّی لو أتاه العدوّ کان هو و أهل بیته من القدام و قیس بن سعد من الخلف، فیکون لهم البزّة و علی العدوّ الهلاکة.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 218- 220- عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 52
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 338

قال: حدّثنی عبد الرّحمان بن جندب، قال: حدّثنی عقبة بن سمعان مولی الرّباب ابنة امرئ القیس الکلبیّة امرأة الحسین- و کانت مع سکینة ابنة حسین، و هو مولی لأبیها، و هی إذ ذاک صغیرة- قال: خرجنا فلزمنا الطّریق الأعظم، فقال للحسین أهل بیته: لو تنکّبت الطّریق الأعظم کما فعل ابن الزّبیر، لا یلحقک الطّلب؛ قال: لا و اللّه، لا أفارقه حتّی یقضی اللّه ما هو أحبّ إلیه. «1»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 351- مثله المحمودی، العبرات، 1/ 280
فقال له ابن عمّه مسلم بن عقیل بن «2» أبی طالب: یا «3» ابن بنت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم «4»! لو عدلنا عن الطّریق، و سلکنا غیر الجادّة، کما فعل عبد اللّه بن الزّبیر کان عندی الرّأی، فإنّا نخاف أن یلحقنا الطّلب. فقال له الحسین: لا و اللّه «5» یا ابن عمّی! لا فارقت هذا الطّریق أبدا، أو «6» أنظر إلی أبیات مکّة أو یقضی اللّه فی ذلک «7» ما یحبّ و یرضی. ثمّ جعل الحسین یتمثّل «8» بشعر یزید بن المفرّغ الحمیریّ و هو یقول:
__________________________________________________
(1)- رباب، همسر حسین بود و با سکینه دختر حسین می‌زیست و عقبه غلام پدرش بوده بود. سکینه در آن وقت صغیر بود. عقبه گوید: برون شدیم و راه بزرگ را پیش گرفتیم. کسان خاندان حسین بدو گفتند: «بهتر است اگر از راه بزرگ بگردی که تعاقب‌کنندگان به تو نرسند، ابن زبیر چنین کرده است.»
گفت: «نه. به خدا از این راه جدا نمی‌شوم تا خدا هرچه خواهد، مقدّر کند.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2921
(2)- فی د: و ابن.
(3)- فی د: و.
(4)- لیس فی د و بر.
(5)- فی د: لا إله إلّا اللّه.
(6)- فی د: و.
(7)- زید فی د: ما هو قاض و.
(8)- فی د: یمثل.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 339
لا سهرت السّوام فی فلق الصّبح مضیئا «1» و لا دعیت یزیدا
یوم أعطی من المخافة ضیما و المنایا یرصدننی أن أحیدا
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 34- 36
و لزم الطّریق الأعظم، فقال له أهل بیته: لو تنکّبت الطّریق الأعظم کما فعل «2» ابن الزّبیر کیلا «3» یلحقک الطّلب؟ فقال: لا و اللّه لا أفارقه حتّی یقضی اللّه ما هو قاض «4». «5»
المفید، الإرشاد، 2/ 33- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 332؛ البحرانی، العوالم، 17/ 181؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 209؛ الأعرجی، مناهل الضّرب،/ 386؛ القمی، نفس المهموم،/ 79؛ المازندرانی، معالی السّبطین «6»، 1/ 222- 223؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 9؛ السّماوی، إبصار العین،/ «4»؛ المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 158؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 141؛ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 588، لواعج الأشجان،/ 32
فقال له ابن عمّه مسلم بن عقیل بن أبی طالب: یا ابن رسول اللّه لو عدلنا عن الطّریق و سلکنا غیر الجادّة کما فعل عبد اللّه بن الزّبیر کان عندی خیر رأی، فإنّی أخاف أن یلحقنا الطّلب. فقال له الحسین: لا و اللّه یا ابن عمّ لا فارقت هذا الطّریق أبدا؛ أو أنظر إلی أبیات مکّة و یقضی اللّه فی ذلک ما یحبّ و یرضی.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 189- مثله «7» المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 223
و فی روایة أخری: أنّ الحسین لمّا خرج من المدینة قیل له: لو تجنّبت الطّریق کما فعل
__________________________________________________
(1)- کذا فی النّسخ، و فی المراجع: مغیرا.
(2)- [المعالی: «صنع»].
(3)- [المعالی: «لئلّا»].
(4)- [أضاف فی المعالی: «ثمّ قال: تخافون أن یدرککم الطّلب، و أنا أخاف اللّه أن أنکب الطّریق حذرا من الموت»].
(5)- و راه (متعارف و جاده) بزرگ را در پیش گرفت. خاندان آن حضرت گفتند: «اگر از بیراهه بروی، چنانچه پسر زبیر رفت که تعقیب‌کنندگان به شما نرسند، بهتر است؟»
فرمود: «نه به خدا من از راه راست به‌در نروم تا خداوند آنچه خواهد، میان ما حکم کند!»
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 33
(6)- [حکاه فی المعالی عن البحار].
(7)- [حکاه المعالی: «فی بعض الکتب نقلا عن الوسائل»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 340
ابن الزّبیر لأجل الطّلب. قال: لا و اللّه، لا أفارقها حتّی یقضی اللّه ما أحبّ. «1»
ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 327
ثمّ إنّ الحسین رکب الجادّة، فقال له ابن عمّه مسلم بن عقیل: یا ابن رسول اللّه لو عدلنا عن الطّریق، و سلکنا غیر الجادّة، کما فعل عبد اللّه بن الزّبیر کان عندی الرّأی، فإنّا نخاف أن یلحقنا الطّلب، فقال له الحسین علیه السّلام: لا و اللّه یا ابن العمّ! لا فارقت هذا الطّریق أبدا، أو أنظر إلی أبیات مکّة أو یقضی اللّه فی ذلک ما یحبّ و یرضی، قال: فسار الحسین علیه السّلام و هو یقول:
إذا المرء لم یحم بنیه و عرسه و نسوته کان اللّئیم المسبّبا
و فی دون ما یبغی یزید بنا غدا نخوض حیاض الموت شرقا و مغربا
و یضرب [؟] ضربا کالحریق مقدما إذا ما رآه ضیغم راح هاربا
الطّریحی، المنتخب، 2/ 421، 422
قال: و رکب الحسین علیه السّلام الجادّة العظمی، فقال له أهل بیته: لو سلکت الطّریق الأقرع «2» لکان أصلح. قال علیه السّلام: أتخافون الطّلب؟ قالوا: أجل. قال: أخاف أن أحید الطّریق حذر الموت. و أنشأ یقول:
إذا المرء لا یحمی بنیه و عرضه و عترته کان اللّئیم المسبّبا «3»
و من دون ما یبغی یزید بنا غدا نخوض بحار الموت شرقا و مغربا
و نضرب ضربا کالحریق مقدّما إذا ما رآه ضیغم فرّ مهربا
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 15- 16
__________________________________________________
(1)- مردم گفتند: «یابن رسول اللّه! اگر بیراهی اختیار کنیم، چنان‌که عبد اللّه زبیر و برادرش ابراهیم کردند، شاید.»
حسین علیه السّلام گفت: «نعوذ باللّه که من این ذل بر خود بگیرم و نروم، إلّا به جاده اعظم! آدمی را از برای مرگ آفریده‌اند.»
و از مدینه بیرون رفت.
عماد الدّین طبری، کامل بهائی، 2/ 271
(2)- [لعلّ الصّحیح: «طریق الفرع»].
(3)- [کذا، و لعلّ الصّحیح: «المسیّبا»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 341

و ذکر المفید محمّد بن محمّد بن النّعمان رضی اللّه عنه فی کتاب مولد النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله، و مولد الأوصیاء صلوات اللّه علیهم بإسناده إلی أبی عبد اللّه جعفر بن محمّد الصّادق علیهم السّلام، قال «1»: لمّا سار أبو عبد اللّه الحسین بن علیّ (صلوات اللّه علیهما) من مکّة لیدخل المدینة «2»، لقیه «3» أفواج من الملائکة المسوّمین و المردّفین فی أیدیهم الحراب علی نجب من نجب الجنّة، فسلّموا علیه، و قالوا: یا حجّة اللّه علی خلقه بعد جدّه و أبیه و أخیه، إنّ اللّه عزّ و جلّ أمدّجدّک رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله بنا فی مواطن کثیرة، و إنّ اللّه أمدّک بنا. فقال لهم: الموعد حفرتی و بقعتی الّتی استشهد فیها و هی کربلا، فإذا وردتها فأتونی. فقالوا: یا حجّة اللّه! إنّ اللّه أمرنا أن نسمع لک و نطیع، فهل تخشی من عدوّ یلقاک فنکون معک؟ فقال: لا سبیل لهم علیّ و لا یلقونی بکریهة أو أصل إلی بقعتی.
و أتته أفواج من مؤمنی الجنّ، فقالوا له: یا مولانا، نحن شیعتک و أنصارک، فمرنا بما تشاء، فلو أمرتنا بقتل کلّ عدوّ لک و أنت بمکانک لکفیناک ذلک. فجزّاهم خیرا و قال لهم:
أما قرأتم کتاب اللّه المنزل علی جدّی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله فی قوله: قُلْ لَوْ کُنْتُمْ فِی بُیُوتِکُمْ لَبَرَزَ الَّذِینَ کُتِبَ عَلَیْهِمُ الْقَتْلُ إِلی مَضاجِعِهِمْ فإذا أقمت فی مکانی فبما یمتحن هذا الخلق المتعوس؟ و بماذا یختبرون؟ و من ذا یکون ساکن حفرتی؟ و قد اختارها اللّه تعالی یوم دحا الأرض، و جعلها معقلا لشیعتنا و محبّینا، تقبل أعمالهم و صلواتهم، و یجاب دعائهم، و تسکن شیعتنا، فتکون لهم أمانا فی الدّنیا و فی الآخرة و لکن تحضرون یوم السّبت، و هو یوم عاشورا- و فی غیر هذا الرّوایة یوم الجمعة- الّذی فی آخره أقتل، و لا یبقی بعدی مطلوب من أهلی و نسبی و أخوانی و أهل بیتی، و یسار برأسی إلی یزید بن معاویة لعنهما اللّه. فقالت الجنّ: نحن و اللّه یا حبیب اللّه و ابن حبیبه، لو لا أنّ أمرک طاعة و أنّه لا یجوز لنا مخالفتک لخالفناک، و قتلنا جمیع أعدائک قبل أن یصلوا إلیک. فقال لهم علیه السّلام: و نحن و اللّه أقدر علیهم منکم، و لکن لیهلک من هلک عن بیّنة و یحیی من حیّ عن بیّنة. «4»
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه عنه فی المعالی].
(2)- [و الصّحیح من المدینة لیدخل مکّة].
(3)- [المعالی: «لقیته»].
(4)- و شیخ مفید محمّد بن محمّد بن نعمان رضی اللّه عنه در کتاب مولد النّبی و مولد الأوصیاء با سند خود از امام-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 342
ابن طاووس، اللّهوف،/ 66- 69- عنه: المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 249- 250
قال [محمّد بن أبی طالب]: و قال شیخنا المفید بإسناده إلی أبی عبد اللّه علیه السّلام، قال: لمّا سار
__________________________________________________
- جعفر صادق علیه السّلام نقل می‌کند که فرمود:
هنگامی که حسین علیه السّلام شبانه از مدینه به مکّه حرکت کرد، گروه‌های فرشتگان با صفهای آراسته و پشت سر هم اسلحه به دست و هریک بر اسبی از اسبهای بهشتی سوار، خدمت حضرت رسیدند و سلام دادند و عرض کردند: «ای آن‌که پس از جدّ و پدر و برادر، حجّت خداوند بر خلق، تو هستی! همانا که خداوند عزّ و جلّ جدّ تو را در جاهای بسیاری به وسیله ما کمک و یاری فرموده و اکنون نیز ما را به یاری تو فرستاده است.»
حضرت فرمود: «وعده‌گاه من و شما در گودال و بقعه‌ای که آن‌جا شهید خواهم شد که همان کربلا است؛ چون به آن‌جا رسیدم، نزد من بیایید.»
عرض کردند: «خداوند ما را مأمور فرموده است که گوش به فرمان و فرمانبردار شما باشیم و اگر از دشمنی بیمناک هستی، ما به همراه تو باشیم.»
فرمود: «راهی ندارند که آسیبی به من برسانند تا به بقعه خویش برسم.»
و گروه‌هایی از مؤمنین جنّ آمدند و عرض کردند: «آقا! ما شیعیان و یاران شماییم. هرچه خواهید دستور دهید. اگر دستور بدهی که همه دشمنان تو کشته شود و تو از جای خود حرکت نکنی، ما دستور را اجرا می‌کنیم».
حضرت فرمود: «خداوند به شما پاداش نیک بدهد.»
و فرمود: «مگر نخوانده‌اید قرآنی را که به جدّم رسول خدا فرود آمده است که می‌فرماید: اگر در میان خانه‌های خود باشید، آنان که مرگ بر ایشان مقدّر شده است، به سوی بستر مرگ خویش می‌روند. (و گذشته از این) اگر من در شهر و وطن خود بمانم، پس این مردم نگونسار به چه وسیله آزمایش شوند؟ و چه کسی در قبر من جایگزین خواهد شد؟ جایی که خداوند، آن روز که بساط زمین را گسترد، آن‌جا را برای من برگزید و پناهگاه شیعیان و دوستان ما قرار داد تا عملها و نمازهاشان آن‌جا پذیرفته شود و دعایشان مستجاب گردد و شیعیان ما آن‌جا سکونت کنند تا در دنیا و آخرت در امان باشند؛ ولی شما روز شنبه که روز عاشوراست، حاضر شوید (و در روایت دیگر روز جمعه است)! روزی که من در پایان آن روز کشته خواهم شد و پس از کشته شدن من، دشمنان من به دنبال ریختن خون کسی از عائله و فامیل و برادران و خاندان من نخواهند بود و سر بریده من به نزد یزید بن معاویه فرستاده خواهد شد.»
جنّیان گفتند: «ای دوست خدا و فرزند دوست خدا! به خدا قسم اگرنه این بود که دستورات تو لازم الاجراست و ما را به مخالفت آن راهی نیست، در این مورد مخالفت می‌کردیم و همه دشمنان تو را پیش از آن‌که دسترسی به تو پیدا کنند، می‌کشتیم.»
فرمود: «به خدا قسم ما به این کار از شما تواناتریم؛ و لکن مرحله‌ای است آزمایشی تا راه برای هرکس که هلاک شود و یا زندگی جاوید یا بد روشن و نمایان گردد.»
فهری، ترجمه لهوف،/ 66- 68
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 343
أبو عبد اللّه من المدینة «1»، لقیه أفواج من الملائکة المسوّمة فی أیدیهم الحراب علی نجب من نجب الجنّة، فسلّموا علیه، و قالوا: یا حجّة اللّه علی خلقه بعد جدّه و أبیه و أخیه، إنّ اللّه سبحانه «2» أمدّ جدّک بنا فی مواطن کثیرة، و إنّ اللّه أمدّک بنا. فقال لهم: الموعد حفرتی و بقعتی الّتی أستشهد فیها و هی کربلا، فإذا وردتها فأتونی. فقالوا: یا حجّة اللّه! مرنا نسمع و نطع، فهل تخشی من عدوّ یلقاک، فنکون معک؟ فقال: لا سبیل لهم علیّ و لا یلقونی بکریهة أو أصل إلی بقعتی.
و أتته أفواج مسلمی الجنّ، فقالوا: یا سیّدنا! نحن شیعتک و أنصارک، فمرنا بأمرک و ما تشاء، فلو أمرتنا بقتل کلّ عدوّ لک و أنت بمکانک لکفیناک ذلک، فجزّاهم الحسین خیرا و قال لهم: أو ما قرأتم کتاب اللّه المنزل علی جدّی رسول اللّه: أَیْنَما تَکُونُوا یُدْرِکْکُمُ الْمَوْتُ وَ لَوْ کُنْتُمْ فِی بُرُوجٍ مُشَیَّدَةٍ «3» و قال سبحانه: لَبَرَزَ الَّذِینَ کُتِبَ عَلَیْهِمُ الْقَتْلُ إِلی مَضاجِعِهِمْ «4» و إذا أقمت بمکانی فبماذا یبتلی هذا الخلق المتعوس؟ و بماذا یختبرون؟ و من ذا یکون ساکن حفرتی بکربلا؟ و قد اختارها اللّه یوم دحا الأرض، و جعلها معقلا لشیعتنا، و یکون لهم أمانا فی الدّنیا و الآخرة و لکن تحضرون یوم السّبت، و هو یوم عاشورا الّذی فی آخره أقتل، و لا یبقی بعدی مطلوب من أهلی و نسبی «5» و إخوتی و أهل بیتی، و یسار برأسی إلی یزید لعنه اللّه.
فقالت الجنّ: نحن و اللّه یا حبیب اللّه و ابن حبیبه، لو لا أنّ أمرک طاعة و أنّه لا یجوز لنا مخالفتک، قتلنا جمیع أعدائک قبل أن یصلوا إلیک. فقال (صلوات اللّه علیه) لهم: نحن و اللّه أقدر علیهم منکم، و لکن لیهلک من هلک عن بیّنة و یحیی من حیّ عن بیّنة.
المجلسی، البحار، 44/ 330- 331- مثله «6» البحرانی، العوالم، 17/ 179- 180؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 209؛ القمی، نفس المهموم،/ 75- 76؛ الأمین، لواعج الأشجان،/ 74- 76؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 9- 10
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه فی مثیر الأحزان].
(2)- [لم یرد فی الأسرار].
(3)- النّساء: 78.
(4)- آل عمران: 154.
(5)- [الأسرار: «بنی»].
(6)- [حکاه فی العوالم عن مقتل محمّد بن أبی طالب، و الأسرار عن المفید، و نفس المهموم عن اللّهوف و مقتل محمّد بن أبی طالب، و فی اللّواعج عن الصّادق علیه السّلام].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 344

حدّثنا محمّد بن سعد، قال: آنا محمّد بن عمر، قال: حدّثنی عبد اللّه بن جعفر عن أبی عون، قال: لمّا خرج حسین بن علیّ من المدینة یرید مکّة، مرّ بابن مطیع، و هو یحفر بئره، فقال له: أین فداک أبی و أمّی، قال: أردت مکّة ... و ذکر له أنّه کتب إلیه شیعته بها، فقال له ابن مطیع: إنّی فداک أبی و أمّی متّعنا بنفسک و لا تسر إلیهم. فأبی حسین، فقال له ابن مطیع: إنّ بئری هذه قد رشّحتها، و هذا الیوم أوان ما خرج إلینا فی الدّلو شی‌ء من ماء، فلو دعوت اللّه لنا فیها بالبرکة. قال: هات من مائها. فأتی من مائها فی الدّلو، فشرب منه، ثمّ مضمض، ثمّ ردّه فی البئر، فأعذب و أمهی ن.
حدّثنا محمّد بن سعد، قال: آنا محمّد بن عمر عن عبد اللّه عن أبیه.
قال: مرّ حسین بن علیّ علی ابن مطیع، و هو ببئره قد أنبطها، فنزل حسین عن راحلته، فاحتمله ابن مطیع احتمالا حتّی وضعه علی سریره، ثمّ قال: بأبی و أمّی أمسک علینا نفسک، فو اللّه لئن قتلوک لیتّخذنا هؤلاء القوم عبیدا ن.
ابن سعد، الطّبقات، 5/ 107
فلقیه عبد اللّه بن مطیع العدویّ مع [فی نسخة: «من»] قریش، فقال له: جعلت فداک أین ترید؟ قال: أمّا الآن فأرید مکّة، و أمّا بعد أن آتی مکّة، فإنّی أستخیر اللّه. فقال: خار اللّه لک یا ابن بنت رسول اللّه و جعلنی فداک، فإذا أتیت مکّة فاتّق اللّه و لا تأت الکوفة، فإنّها بلدة مشؤومة، بها قتل أبوک، و طعن أخوک، و أنا أری أن تأتی الحرم، فتلزمه، فإنّک سیّد العرب، و لن یعدل أهل الحجاز بک أحدا، و و اللّه لئن هلکت لنسترقّنّ بعدک.
و یقال: إنّه کان لقیه علی ماء فی طریقه حین توجّه إلی الکوفة من مکّة، فقال له: إنّی أری لک أن ترجع إلی الحرم، فتلزمه و لا تأتی الکوفة.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 368، أنساب الأشراف، 3/ 155- 156
و جعل الحسین رضی اللّه عنه یطوی المنازل، فاستقبله عبد اللّه بن مطیع، و هو منصرف من
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 345
مکّة، یرید المدینة، فقال له: أین ترید؟ فقال الحسین: أمّا الآن فمکّة. قال: خار اللّه لک غیر أنّی أحبّ أن أشیر علیک برأی. قال الحسین: و ما هو؟ قال: إذا أتیت مکّة فأردت الخروج منها إلی بلد من البلدان، فإیّاک و الکوفة فإنّها بلدة مشؤومة، بها قتل أبوک، و بها خذل أخوک، و اغتیل بطعنة، کادت تأتی علی نفسه بل الزم الحرم، فإنّ أهل الحجاز لا یعدلون بک أحدا، ثمّ ادع إلیک شیعتک من کلّ أرض، فسیأتونک جمیعا. قال له الحسین: یقضی اللّه ما أحبّ. ثمّ أطلق عنانه و مضی. «1»
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 230
قال [عقبة بن سمعان]: فاستقبلنا عبد اللّه بن مطیع، فقال للحسین: جعلت «2» فداک! أین ترید؟ قال: أمّا الآن، فإنّی أرید مکّة، و أمّا بعدها، فإنّی أستخیر اللّه. قال: خار اللّه لک، و جعلنا فداک؛ فإذا أنت أتیت مکّة فإیّاک أن تقرب الکوفة، فإنّها بلدة مشؤومة، بها قتل أبوک، و خذل أخوک، و اغتیل بطعنة کادت تأتی علی نفسه؛ الزم الحرم؛ فإنّک سیّد العرب، لا یعدل بک و اللّه أهل الحجاز أحدا، و یتداعی إلیک النّاس من کلّ جانب «3»؛ لا تفارق الحرم فداک عمّی و خالی، فو اللّه لئن هلکت لنسترقّنّ بعدک. «4»
__________________________________________________
(1)- همان‌طور که امام حسین علیه السّلام منازل میان مدینه و مکّه را می‌پیمود، با عبد اللّه بن مطیع که از مکّه به مدینه آمد، روبه‌رو شد. عبد اللّه پرسید: «قصد کجا داری؟»
فرمود: «حالا به مکّه می‌روم.»
عبد اللّه گفت: «خداوند برای تو خیر پیش آورد، ولی دوست دارم رأی خود را به تو بگویم.»
فرمود: «عقیده و رأی تو چیست؟»
گفت: «چون به مکّه رسیدی، اگر خواستی از آن شهربه‌شهر دیگری بروی، از کوفه برحذر باش که شهری شوم و نافرخنده است. پدرت آن‌جا کشته شد و برادرت را یاری ندادند و او را غافلگیر کردند و ضربتی به او زدند که نزدیک بود از پای درآید. در حرم مکّه بمان که مردم حجاز هیچ‌کس را با تو برابر نمی‌دارند. سپس شیعیان خود را از همه‌جا، آن‌جا دعوت کن که همگان پیش تو خواهند آمد.»
امام حسین به او فرمود: «خداوند آنچه را دوست بدارد، مقدّر خواهد فرمود.»
و لگام مرکب خود را رها فرمود و حرکت کرد.
دامغانی، ترجمه اخبار الطّوال،/ 276- 277
(2)- [و فی المنتظم مکانه: «فاستقبله عبد اللّه بن مطیع، فقال له: جعلت ...»].
(3)- [إلی هنا حکاه فی المنتظم].
(4)- گوید: عبد اللّه بن مطیع به پیشواز ما آمد و به حسین گفت: «فدایت شوم، کجا می‌روی؟»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 346
الطّبری، التّاریخ، 5/ 351- مثله ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 327؛ المحمودی، العبرات، 1/ 280
قال: فبینما الحسین کذلک بین المدینة و مکّة، إذا «1» استقبله عبد اللّه بن مطیع العدویّ، فقال: أین ترید أبا عبد اللّه؟ جعلنی اللّه فداک! قال: أمّا فی وقتی هذا أرید مکّة، فإذا صرت إلیها استخرت اللّه تعالی فی أمری بعد ذلک. فقال له عبد اللّه بن مطیع: خار «2» اللّه لک یا ابن بنت رسول اللّه فیما قد عزمت علیه، غیر أنّی أشیر «3» علیک بمشورة، فاقبلها منّی. فقال له الحسین: و «4» و ما هی یا ابن مطیع؟ قال: إذا أتیت مکّة، فاحذر أن یغرّک «5» أهل الکوفة «6»، فیها قتل أبوک و أخوک بطعنة طعنوه کادت أن تأتی علی نفسه، فالزم الحرم فأنت سیّد العرب فی دهرک هذا، فو اللّه لئن هلکت لیهلکنّ أهل بیتک بهلاکک و السّلام.
قال: فودّعه الحسین و دعا له بخیر.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 36- 37
و مرّ حسین، حتّی أتی علی عبد اللّه بن مطیع و هو علی بئر له، فنزل علیه، فقال للحسین: یا أبا عبد اللّه، لا سقانا اللّه بعدک ماء طیّبا، أین ترید؟ قال: العراق. قال:
سبحان اللّه! لم؟ قال: مات معاویة و جاءنی أکثر من حمل صحف، قال: لا تفعل أبا عبد اللّه، فو اللّه ما حفظوا أباک و کان خیرا منک، فکیف یحفظونک، و و اللّه لئن قتلت لا
__________________________________________________
- گفت: «اکنون سوی مکّه می‌روم. پس از آن از خدا خیر می‌جویم.»
گفت: «خدا برای تو خیر بخواهد و ما را فدای تو کند. اگر به مکّه رفتی، مبادا به کوفه نزدیک شوی که شهری است شوم که پدرت آن‌جا کشته شد و برادرت را بی‌یار گذاشتند و به غافلگیری ضربتی زدند که نزدیک بود وی را تلف کند. در حرم بمان که سرور عربی. به خدا مردم حجاز هیچ‌کس را با تو برابر نمی‌گیرند و مردم از هرطرف سوی تو می‌آیند. عمو و داییم به فدایت از حرم خدا دور مشو که اگر تلف شوی، ما پس از تو چون غلامان شویم.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2921- 2922
(1)- فی د و بر: إذ.
(2)- فی د: أخار.
(3)- فی د: أشور- کذا.
(4)- لیس فی د و المقتل.
(5)- فی د: یقرک.
(6)- زید فی د: و.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 347
بقیت حرمة بعدک «1» إلّا استحلّت. فخرج حسین.
ابن عبدربّه، العقد الفرید، 4/ 376- عنه: الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 263- 264؛ المحمودی، العبرات، 1/ 281
کان عبد اللّه بن مطیع لقی الحسین، و هو یرید مکّة، فقال: «جعلنی اللّه فداءک، أین ترید؟».
قال: «أمّا الآن، فإنّی أرید مکّة، و أمّا بعد، فإنّی أستخیر اللّه عزّ و جلّ».
قال: «خار اللّه لک، و جعلنا فداءک، فإذا أتیت مکّة، فإیّاک أن تقرب الکوفة، فإنّها بلدة مشؤومة، قتل بها أبوک، و خذل فیها أخوک، و اغتیل بطعنة کادت تأتی علی نفسه، الزم الحرم، فإنّک سیّد العرب، لا یعدل بک أهل الحجاز أحدا، و یتداعی النّاس إلیک من کلّ جانب».
أبو علیّ مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 40
فبینا الحسین کذلک بین مکّة و المدینة، إذ استقبله عبد اللّه بن مطیع العدویّ، فقال له:
أین ترید یا أبا عبد اللّه؟ جعلنی اللّه فداک، فقال: أمّا فی وقتی هذا فإنّی أرید مکّة، فإذا صرت إلیها استخرت اللّه فی أمری بعد ذلک، فقال له عبد اللّه بن مطیع: خار اللّه لک یا ابن رسول اللّه فیما قد عزمت علیه؛ غیر أنّی أشیر علیک بمشورة، فاقبلها منّی؛ فقال له الحسین: و ما هی یا ابن مطیع؟ فقال: إذا أتیت مکّة فاحذر أن یغرّک أهل الکوفة، فإنّ فیها قتل أبوک؛ و طعن أخوک بطعنة، کادت أن تأتی علی نفسه فیها؛ فالزم الحرم، فأنت سیّد العرب فی دهرک هذا؛ فو اللّه لئن هلکت لیهلکنّ أهل بیتک بهلاکک. فودّعه الحسین و دعا له بالخیر.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 189
قرأت علی أبی غالب ابن البنا [ء] عن أبی محمّد الجواهریّ، أنبأنا أبو عمر بن حیویه، أنبأنا أحمد بن معروف، أنبأنا الحسین بن الفهم، أنبأنا محمّد بن سعد، أنبأنا محمّد بن عمر:
حدّثنی عبد اللّه بن جعفر عن أبی عون، قال: لمّا خرج الحسین بن علیّ من المدینة،
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی جواهر المطالب].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 348
یرید مکّة، مرّ بابن مطیع و هو یحفر بئره، فقال له: أین فداک أبی و أمّی؟ قال: أردت مکّة- قال: و ذکر له أنّه کتب إلیه شیعته بها- فقال له ابن مطیع: أین فداک أبی و أمّی؟ متّعنا بنفسک و لا تسر إلیهم. فأبی حسین، فقال له ابن مطیع: إنّ بئری هذه قد رشّحتها، و هذا الیوم أوان ما خرج إلینا فی الدّلو شی‌ء من ماء، فلو دعوت اللّه لنا فیها بالبرکة. قال:
هات من مائها. فأتی من مائها فی الدّلو، فشرب منه، ثمّ تمضمض، ثمّ ردّه فی البئر، فأعذب و أمهی «1».
ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 155، مختصر ابن منظور، 7/ 130
لمّا خرج الحسین من المدینة إلی مکّة، لقیه عبد اللّه بن مطیع، فقال له: جعلت فداءک، أین ترید؟ قال: أمّا الآن فمکّة، و أمّا بعد فإنّی أستخیر اللّه. قال: خار اللّه لک، و جعلنا فداءک، فإذا أتیت مکّة، فإیّاک أن تقرب الکوفة، فإنّها بلدة مشؤومة، بها قتل أبوک و خذل أخوک، و اعتلّ «2» بطعنة کادت تأتی علی نفسه، الزم الحرم، فإنّک سیّد العرب، لا تعدل «3» بک أهل الحجاز أحدا، و یتداعی «4» إلیک النّاس من کلّ جانب، لا تفارق الحرم فداک عمّی و خالی، فو اللّه لئن هلکت لنسترقّنّ بعدک. «5»
__________________________________________________
(1)- و لعلّ معنی «أمهی»: کثر ماؤه. قال فی مادة: «مهو» من کتاب أقرب الموارد: أمهی السّمن و الشّراب:
أکثر ماءه. و حفر البئر حتّی أمهی أی بلغ الماء. لغة فی أماه علی القلب. [و فی المختصر: «أمری»].
(2)- [المعالی: «اغتیل»].
(3)- [المعالی: «لا یعدل»].
(4)- [المعالی: «فیتداعی»].
(5)- چون حسین بن علی از مدینه سوی مکّه روانه شد، عبد اللّه بن مطیع در عرض راه او را دید و گفت: «من فدای تو، کجا می‌روی؟»
گفت: «اکنون مکّه را قصد دارم و بعد از آن با استخاره خداوند عزم خواهم کرد.»
گفت: «خداوند برای تو اختیار خواهد کرد و ما را قربان تو کند. اگر به مکّه رفتی، هرگز به کوفه نزدیک مشو! زیرا آن شهر شوم است. در آن شهر پدرت را کشتند و برادرت را خوار کردند که او را طعنه زدند و او از آن ضربت (طعنه با نیزه یا حربه دیگر فروبردن آن به تن مقابل) نزدیک بود زندگانی را بدرود گوید. اکنون تو در مکّه بمان زیرا تو سیّد عرب (خواجه- سرور) هستی. اهل حجاز هیچ‌کس را با تو برابر و مساوی نمی‌دانند (جز تو کسی را شایسته نمی‌بینند). آن‌گاه مردم از هر طرف سوی تو خواهند آمد. تو هم از حرم دور مشو که عمّ و خال من فدای تو باد! به خدا سوگند اگر تو هلاک شوی، ما بعد از تو بنده و خوار خواهیم شد.»
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 111
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 349
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 266- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 78- 79؛ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 588، لواعج الأشجان،/ 32؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 223- 224
فقالا: لمّا خرج الحسین علیه السّلام من المدینة، لقیه عبد اللّه بن مطیع، فقال: یا أبا عبد اللّه إلی أین، جعلت فداک؟ فقال: إلی مکّة. فقال له: إیّاک و أهل الکوفة، و ذکر غدرهم. و فعلهم بعلیّ علیه السّلام و الحسن، ثمّ قال له: الزم الحرم، فإنّک سیّد العرب و لن یعدلوا بک أحدا، و یأتیک النّاس من کلّ جانب، فو اللّه لئن هلکت لنسترقّنّ بعدک.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 139
قال: لمّا خرج الحسین من المدینة إلی مکّة «1»، لقیه عبد اللّه بن مطیع، فقال له: جعلت فداک، أین ترید؟ قال: أمّا الآن فمکّة، أمّا بعد فإنّی «2» أستخیر اللّه «3». فقال: خار اللّه لک و جعلنا فداک، فإذا أتیت مکّة، فإیّاک أن تقرب «4» الکوفة، فإنّها بلد مشؤومة، بها قتل أبوک، و خذل أخوک، و اغتیل بطعنة کادت تأتی علی نفسه، الزم «5» فإنّک سیّد العرب، لا یعدل بک أهل الحجاز أحدا، و یتداعی إلیک النّاس من کلّ جانب، و لا تفارق الحرم فداک عمّی و خالی، فو اللّه لئن هلکت لنسترقّنّ بعدک!».
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 385- عنه: بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 141- 142
الواقدیّ حدّثنی عبد اللّه بن جعفر المخرمیّ عن أبی عون، قال: خرج الحسین من المدینة، فمرّ بابن مطیع و هو یحفر بئره، فقال: إلی أین فداک أبی و أمّی؟ متّعنا بنفسک و لا تسر. فأبی الحسین، قال: إنّ بئری هذه رشّحتها و هذا الیوم ما خرج إلینا فی الدّلو ماء، فلو دعوت لنا فیها بالبرکة. قال: هات من مائها، فأتی بما فی الدّلو، فشرب منه، ثمّ
__________________________________________________
(1)- [بحر العلوم: «فی موضع یقال له الشّرفیّة»].
(2)- [زاد فی بحر العلوم: «ذلک»].
(3)- [زاد فی بحر العلوم: «تعالی فی أمری»].
(4)- [زاد فی بحر العلوم: «من»].
(5)- [زاد فی بحر العلوم: «الحرم»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 350
مضمض، ثمّ ردّه فی البئر.
الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 342
و لمّا خرج الحسین إلی مکّة، لقیه عبد اللّه بن مطیع، و سأله: أین ترید؟ فقال: مکّة و أستخیر اللّه فیما بعد. فنصحه أن لا یقرب الکوفة، و ذکره قتلهم أباه، و خذلانهم أخاه، و أن یقیم بمکّة، لا یفارق الحرم حتّی یتداعی إلیه النّاس، و رجع عنه و ترک الحسین بمکّة. «1»
ابن خلدون، التّاریخ، 3/ 21
قال: و لمّا خرج الحسین من المدینة إلی مکّة، لقیه عبد اللّه بن مطیع، فقال له: جعلت فداک، أین ترید؟ قال: أمّا الآن فمکّة، و أمّا بعد فأستخیر اللّه تعالی. فقال: خار اللّه لک، و جعلنا فداک، فإذا أتیت مکّة، فإیّاک أن تقرب الکوفة، فإنّها بلدة مشؤومة، بها قتل أبوک، و خذل أخوک، و الزم الحرم، فإنّک سیّد العرب، و لا یدلّ بک أهل الحجاز أحدا، و یتداعی إلیک النّاس من کلّ جانب، لا تفارق الحرم فداک عمّی و خالی، فو اللّه إن هلکت لنسترقّنّ بعدک.
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 183
قال: فبینما الحسین کذلک بین مکّة و المدینة، إذا استقبله عبد اللّه بن مطیع العدویّ، فقال له: أین ترید یا أبا عبد اللّه؟ جعلنی اللّه فداک. فقال: أمّا فی وقتی هذا، فإنّی أرید مکّة، فإذا سرت فیها استخرت اللّه فی أمری. فقال له عبد اللّه: خار اللّه لک یا ابن رسول اللّه فیما قد عزمت علیه، غیر أنّی أشیر علیک مشورة، فاقبلها منّی. فقال الحسین: و ما هی یا ابن مطیع؟ فقال: إذا أتیت مکّة، فاحذر أن یغرّک أهل الکوفة، فیها قتل أبوک و أخوک بطعنة طعنوه کادت أن تأتی علی نفسه فیها، فالزم الحرم، فأنت سیّد العرب فی دهرک هذا،
__________________________________________________
(1)- چون حسین به جانب مکّه روان شد، عبد اللّه بن مطیع با او دیدار کرد و از او پرسید: «به کجا می‌روی؟»
گفت: «به مکّه، امّا از مکّه به کجا خواهم رفت، در این باب استخاره خواهم کرد.»
عبد اللّه بن مطیع توصیه کرد که به کوفه نزدیک نشود و کشتن کوفیان پدرش را و فروگذاشتنشان برادرش را به یاد او آورد و گفت که در مکّه بماند و از حرم دور نشود تا آن‌گاه که مردم از هرسو او را به یاری خود فراخوانند. عبد اللّه بن مطیع بازگشت و حسین در مکّه ماند.
آیتی، ترجمه تاریخ ابن خلدون، 2/ 31
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 351
فو اللّه لئن هلکت لیهلکنّ أهل بیتک بهلاکک و السّلام. فودّعه الحسین و دعا له بالخیر.
الطّریحی، المنتخب، 2/ 422
قال: ثمّ إنّه توجّه سائرا حتّی جاوز الشّریفة، فاستقبله عبد اللّه بن مطیع القرشیّ و قال له: جعلت فداک، إنّی أنصحک، إذا دخلت مکّة، فلا تبرحنّ منها، فهی حرم اللّه و الأمان للنّاس، فأقم فیها و تألّف أهلها، و خذ البیعة علی کلّ من دخلها من النّاس وعدهم العدل و رفع الجور عنهم، و أقم فیها خطباء تخطب، و تذکر علی المنابر شرفک، و تشرح فضلک، و یخبرونهم بأنّ جدّک رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و أباک علیّ بن أبی طالب علیه السّلام و أنّک أولی بهذا الأمر من غیرک، إیّاک أن تذکر الکوفة، فإنّها بلد مشوم، قتل فیها أبوک و لا تبرح من حرم اللّه تعالی، فإنّ معک أهل الحجاز و الیمن کلّها، و سیقدم إلیک النّاس من الآفاق، و ینصرفون إلی أمصارهم، و ادعهم إلی بیعتک، فاقبل نصیحتی، و سر مسددا، فو اللّه إن قبلت لترشدنّ. فقال الحسین علیه السّلام: جزاک اللّه عنّی کلّ خیر، فإنّی قابل نصیحتک، و مضی.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 16
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 352

قال: و ذکروا أنّ یزید بن معاویة عزل خالد بن الحکم عن المدینة و ولّاها عثمان بن محمّد بن أبی سفیان الثّقفیّ. و أقبل عثمان بن محمّد من الشّام والیا علی المدینة و مکّة و علی الموسم فی رمضان؛ فلمّا استوی علی المنبر بمکّة رعف، فقال رجل مستقبله: جئت و اللّه بالدّم، فتلقّاه رجل آخر بعمامته، فقال: مه؛ و اللّه عمّ النّاس. ثمّ قام یخطب، فتناول عصا لها شعبتان؛ فقال: مه، شعّب و اللّه أمر النّاس، ثمّ نزل.
ابن قتیبة، الإمامة و السّیاسة، 1/ 176
و ذکروا أنّ یزید بن معاویة، عزل عمرو بن سعید، و أمّر الولید بن عقبة.
ابن قتیبة، الإمامة و السّیاسة، 2/ 4
ثمّ إنّ یزید عزل یحیی بن حکیم بن صفوان بن أمیّة عن مکّة و استعمل علیها عمرو ابن سعید بن العاص بن أمیّة. «1»
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 230- 231
و فی هذه السّنة، عزل یزید الولید بن عتبة عن المدینة، عزله فی شهر رمضان، فأقرّ علیها عمرو بن سعید الأشدق. و فیها قدم عمرو بن سعید بن العاص المدینة فی رمضان. «2»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 343
فقال: فقدم عمرو بن سعید فی رمضان أمیرا علی المدینة و الموسم، و عزل الولید بن عتبة. فلمّا استوی علی المنبر رعف «3». فقال أعرابیّ: مه! جاءنا و اللّه بالدّم! قال: فتلقّاه رجل بعمامته. فقال: مه! عمّ النّاس و اللّه! ثمّ قام، فخطب، فناولوه عصا لها شعبتان.
__________________________________________________
(1)- و در این هنگام یزید، یحیی بن حکم را از فرمانداری مکّه عزل کرد.
دامغانی، ترجمه اخبار الطّوال،/ 277
(2)- در همین سال به ماه رمضان، یزید، ولید بن عتبه را از مدینه برداشت و عمرو بن سعید اشدق را بر آن‌جا گماشت و در رمضان همین سال عمرو بن سعید به مدینه آمد
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2911
(3)- رعف (کنصر و منع و کرم و سمع): خرج من أنفه الدّم.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 353
فقال: تشعّب «1» النّاس و اللّه! ثمّ خرج إلی مکّة.
ابن عبدربّه، العقد الفرید، 4/ 376- 377- عنه: الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 264
و بعث یزید عمرو بن سعید أمیرا علی المدینة؛ و عزل الولید بن عتبة تخوّفا لضعف الولید.
فرقی عمرو المنبر حین دخل فحمد اللّه و أثنی علیه و ذکر ابن الزّبیر و ما صنع؛ و قال:
تعزّز بمکّة؟! فو اللّه لتغزونّ ثمّ و اللّه لئن دخل الکعبة لنحرقنّها علیه علی رغم أنف من رغم.
ابن عساکر، المختصر، 12/ 190- عنه: المحمودی، العبرات، 1/ 284- 285
و وصل الخبر إلی یزید، فعزل الولید و ولّاها مروان.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 88
فی هذه السّنة [سنة 60 ه] عزل الولید بن عتبة عن المدینة، عزله یزید، و استعمل علیها عمرو بن سعید الأشدق، فقدمها فی رمضان، فدخل علیه أهل المدینة و کان عظیم الکبر. «2»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 265
و لمّا بلغ یزید ما صنع الولید عزله عن المدینة و ولّاها عمرو بن سعید الأشدق.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 136- مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 588
و بعث یزید بن معاویة عمرو بن سعید بن العاص أمیرا علی المدینة خوفا من ضعف الولید، فرقی المنبر و ذکر ابن الزّبیر و تعوّذه بمکّة- یعنی أنّه عاذ ببیت اللّه و حرمه- فو اللّه لنغزونّه، ثمّ لئن دخل الکعبة، لنحرقنّها علیه علی رغم أنف من رغم.
الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 268
و لمّا نزل الحسین علیه السّلام و ابن الزّبیر بمکّة المکرّمة؛ کتب مروان إلی یزید یعلمه بتسامح
__________________________________________________
(1)- [جواهر المطالب: «شعّب أمر»].
(2)- در آن سال، ولید بن عتبه از امارت مدینه معزول و به جای او عمرو بن سعید اشدق منصوب شد.
او در ماه رمضان وارد شهر مدینه شد. او بسیار متکبّر و مغرور بود.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 108
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 354
الولید و استضعافه فی أمر الحسین و ابن الزّبیر، فعند ذلک عزل یزید الولید عن المدینة؛ و ولّی مکانه علی المدینة و مکّة معا عمرو بن سعید الأشدق. فقدم عمرو بن سعید فی رمضان أمیرا علی المدینة و الموسم- و عزل الولید بن عتبة عن المدینة- فلمّا استوی عمرو [بعد عزل الولید] علی المنبر رعف؛ فقال أعرابیّ: مه جاءنا و اللّه بالدّم!! فتلقّاه رجل بعمامته فقال [الأعرابیّ]: عمّ النّاس و اللّه [شرّه]، ثمّ قام [عمرو]، فخطب النّاس، فناولوه عصی لها شعبتان، فقال [الأعرابیّ]: تشعّب النّاس و اللّه.
المحمودی، العبرات، 1/ 283
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 355

و نزل ابن الزّبیر مکّة و علیها عمرو الأشدق بن سعید بن العاص بن سعید بن العاص ابن أمیّة، فقال: إنّما أنا عائذ و لم یکن یصلّی بصلاتهم، و لزم جانب الکعبة فکان یصلّی عندها عامّة نهاره و یطوف.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 5/ 315
قال: و مضی ابن الزّبیر حتّی أتی مکّة و علیها عمرو بن سعید، فلمّا دخل مکّة، قال:
إنّما أنا عائذ. و لم یکن یصلّی بصلاتهم، و لا یفیض بإفاضتهم، کان یقف هو و أصحابه ناحیة، ثمّ یفیض بهم وحده، و یصلّی بهم وحده. «1»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 343
قال: و دخل ابن الزّبیر مکّة و علیها عمرو بن سعید، «2» فلمّا دخلها، قال «2»: أنا عائذ بالبیت. و لم یکن یصلّی بصلاتهم، و لا یفیض بإفاضتهم، و کان یقف هو و أصحابه ناحیة. «3»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 265- مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 382
أمّا ابن الزّبیر، فعاذ ببیت اللّه و لم یبایع و لا دعا إلی نفسه.
الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 269
و لمّا دخل ابن الزّبیر مکّة و علیها عمر «4» بن سعید، قال: أنا عائذ بالبیت. و لم یکن یصلّی و لا یقف معهم و هو یقف هو و أصحابه ناحیة. «5»
ابن خلدون، التّاریخ، 3/ 20
__________________________________________________
(1)- گوید: ابن زبیر برفت تا به مکّه رسید که عمرو بن سعید حاکم آن‌جا بود و چون آن‌جا رسید، گفت: «من پناهنده‌ام.»
و در نماز جماعت آنها حضور نمی‌یافت و در مراسم حج با آنها شرکت نمی‌کرد. با یاران خویش به یکسو می‌ایستاد و با همانها در مراسم حضور می‌یافت و با یاران خویش نماز می‌کرد.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2911
(2- 2)- [نهایة الإرب: «فقال»].
(3)- ابن زبیر هم وارد مکّه شد. در آن زمان عمرو بن سعید والی آن دیار بود. ابن زبیر گفت: «من به کعبه پناه آورده‌ام.»
او با آن جماعت (که به امیر اقتدا می‌کردند) نماز نمی‌خواند (تنها نماز می‌خواند). با آنها در تعظیم شعائر شرکت نمی‌کرد. بلکه خود و یاران خویش یک صف جدا ایجاد کرده بودند.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 107
(4)- [و الصّحیح: «عمرو»].
(5)- چون عبد اللّه بن الزّبیر به مکّه داخل شد، والی مکّه عمرو بن سعید بود. عبد اللّه گفت: «من آمده‌ام به کعبه پناهنده شوم.»
در نماز آنان شرکت نمی‌جست و در حج با آنان همراهی نمی‌کرد، بلکه خود و یارانش کناری گرفته بودند.
آیتی، ترجمه تاریخ ابن خلدون، 2/ 30
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 356

فقدما [الإمام علیه السّلام و عبد اللّه بن الزّبیر] مکّة، فنزل الحسین دار العبّاس بن عبد المطّلب.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 56- عنه: ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 200، تهذیب ابن بدران، 4/ 328، مختصر ابن منظور، 7/ 138- 139؛ ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2608، الحسین بن علیّ،/ 67؛ المزّی، تهذیب الکمال، 6/ 415؛ ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 162
فمال النّاس إلیه، و کثروا عنده و اختلفوا إلیه، و کان عبد اللّه بن الزّبیر فیمن یأتیه.
ابن قتیبة، الإمامة و السّیاسة، 2/ 4
و لمّا نزل الحسین مکّة؛ جعل أهلها یختلفون إلیه و [کذا] من کان بها من المعتمرین و أهل الآفاق. و ابن الزّبیر بمکّة؛ قد لزم جانب الکعبة یصلّی و یطوف و یأتی الحسین و هو أثقل النّاس علیه.
و دخل مکّة لیلة الجمعة لثلاث لیال خلون من شعبان/ 479/ أو 239 ب/ فأقام بمکّة شعبان و شهر رمضان و شوّال و ذی القعدة.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 368، 371، أنساب الأشراف، 3/ 156، 160
یأتی الحسین بن علیّ فیشیر [عبد اللّه بن الزّبیر] علیه بالرّأی فی کلّ یومین، و ثلاثة أیّام، و حسین أثقل النّاس علیه، لعلمه بأنّ أهل الحجاز لا یبایعونه ما دام حسین بالبلد، لأنّ حسینا کان أعظم فی أنفسهم و أطوع عندهم.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 5/ 315
حتّی وافی مکّة، فنزل شعب علیّ، و اختلف النّاس إلیه فکانوا یجتمعون عنده حلقا حلقا، و ترکوا عبد اللّه بن الزّبیر، و کانوا قبل ذلک یتحفّلون إلیه، فساء ذلک ابن الزّبیر، و علم أنّ النّاس لا یحفلون به و الحسین مقیم بالبلد، فکان یختلف إلی الحسین رضی اللّه عنه صباحا و مساء. «1»
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 230
__________________________________________________
(1)- تا به مکّه رسید و در محلّه شعب علی (1) فرود آمد و مردم نزد ایشان رفت‌وآمد می‌کردند و گروه گروه به حضورش می‌آمدند و ابن زبیر را رها کردند و حال آن‌که پیش از آمدن امام حسین علیه السّلام پیش او آمدوشد داشتند. این موضوع بر عبد اللّه بن زبیر ناخوش آمد و دانست که تا امام حسین در مکّه باشد،-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 357
فلمّا دخل مکّة، قال: وَ لَمَّا تَوَجَّهَ تِلْقاءَ مَدْیَنَ قالَ عَسی رَبِّی أَنْ یَهْدِیَنِی سَواءَ السَّبِیلِ «1».
فأقبل حتّی نزل مکّة، فأقبل أهلها یختلفون إلیه و یأتونه و من کان بها من المعتمرین و أهل الآفاق، و ابن الزّبیر بها قد لزم الکعبة، فهو قائم یصلّی عندها عامّة النّهار و یطوف، و یأتی حسینا فیمن یأتیه، فیأتیه الیومین المتوالیین، و یأتیه بین کلّ یومین مرّة، و لا یزال یشیر علیه بالرّأیّ و هو أثقل خلق اللّه علی ابن الزّبیر، قد عرف أنّ أهل الحجاز لا یبایعونه و لا یتابعونه أبدا ما دام حسین بالبلد، و أنّ حسینا أعظم فی أعینهم و أنفسهم منه، و أطوع فی النّاس منه.
و دخل مکّة لیلة الجمعة لثلاث مضین من شعبان، فأقام بمکّة شعبان و شهر رمضان و شوّالا و ذا القعدة. «2»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 343، 351، 381
__________________________________________________
- مردم پیش او نخواهند آمد و ناچار صبح و عصر نزد امام حسین علیه السّلام می‌آمد.
دامغانی، ترجمه اخبار الطّوال،/ 277
«1. از محلّه‌های معروف مکّه، أبو الولید ازرقی در گذشته قرن سوّم در اخبار مکّه مکرّر از آن نام برده است، ر ک، صفحات 186- 175 ج 2 چاپ مکّه 1978 میلادی. (م)».
(1)- سورة القصص: 22.
(2)- و چون وارد مکّه شد این آیه را خواند:
وَ لَمَّا تَوَجَّهَ تِلْقاءَ مَدْیَنَ قالَ عَسی رَبِّی أَنْ یَهْدِیَنِی سَواءَ السَّبِیلِ.
یعنی: و چون رو سوی مدین کرد، گفت: «شاید پروردگارم مرا به میانه راه هدایت کند.»
گوید: حسین برفت تا به مکّه رسید و مردم آن‌جا رو سوی وی آوردند و آمدورفت می‌کردند.
عمره‌گزاران و مردم ولایات که آن‌جا بودند نیز می‌آمدند. ابن زبیر نیز در مکّه بود و پیوسته به نزد کعبه بود. بیشتر اوقات روز آن‌جا به نماز ایستاده بود، یا طواف می‌کرد. وی نیز جزو کسان پیش حسین می‌آمد. دو روز پیاپی می‌آمد، دو روز یک بار می‌آمد و پیوسته به او مشورت می‌داد. ابن زبیر، حسین را از همه خلق خدا ناخوش‌تر می‌داشت که دانسته بود تا آن‌جاست، مردم مکّه هرگز بیعت و تبعیت او نمی‌کنند که حسین در دیده و دلهایشان از او بزرگتر است و مردم اطاعت او بیشتر می‌کنند.
شب جمعه سه روز رفته از شعبان به مکّه رسید و همه شعبان و رمضان و شوّال و ذی القعده را در مکّه به‌سر برد.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2911، 2922، 2961
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 358
و سار حتّی وافی مکّة، فلمّا نظر إلی جبالها «1» من البعید، جعل یتلو هذه الآیة: وَ لَمَّا تَوَجَّهَ تِلْقاءَ مَدْیَنَ قالَ عَسی رَبِّی أَنْ یَهْدِیَنِی سَواءَ السَّبِیلِ «2».
و دخل الحسین إلی «3» مکّة، ففرح به أهلها فرحا شدیدا، قال: و جعلوا یختلفون إلیه بکرة/ و عشیّة، و اشتدّ ذلک علی عبد اللّه بن الزّبیر، لأنّه قد کان طمع «4» أن یبایعه «5» أهل مکّة، فلمّا قدم الحسین، شقّ ذلک علیه، غیر أنّه لا یبدئ ما فی قلبه إلی الحسین، لکنّه یختلف إلیه و یصلّی بصلاته و یقعد عنده، و یسمع من حدیثه، و هو مع ذلک یعلم أنّه لا یبایعه أحد من أهل مکّة و الحسین بن علیّ بها، لأنّ الحسین عندهم أعظم فی أنفسهم من ابن الزّبیر. و أقام الحسین بمکّة باقی شهر شعبان، و رمضان، و شوّال، و ذی القعدة.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 37- 38
حتّی قدم مکّة، فأقام بها هو و ابن الزّبیر.
ابن عبدربّه، العقد الفرید، 4/ 376- عنه: الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 264
و لحق بمکّة.
المسعودی، مروج الذّهب، 3/ 64
و لمّا دخل الحسین علیه السّلام مکّة «6»، کان دخوله إیّاها لیلة «7» الجمعة لثلاث مضین من شعبان دخلها «6» و «8» هو یقرأ: وَ لَمَّا تَوَجَّهَ تِلْقاءَ مَدْیَنَ قالَ عَسی رَبِّی أَنْ یَهْدِیَنِی سَواءَ السَّبِیلِ،
«9» ثمّ نزلها، فأقبل أهلها یختلفون إلیه «9» و من کان بها من المعتمرین و أهل الآفاق
__________________________________________________
(1)- من د، و فی النّسخ: حالها.
(2)- سورة 28 آیة 22.
(3)- لیس فی د.
(4)- فی د: طامعا.
(5)- فی د: تبایعه، و فی بر بغیر نقط.
(6- 6) [لم یرد فی روضة الواعظین].
(7)- [فی البحار و العوالم و المعالی: «یوم»].
(8)- [و فی اللّواعج مکانه: «و کان دخوله علیه السّلام إلی مکّة یوم (لیلة خ ل) الجمعة لثلاث مضین من شعبان فیکون مقامه فی الطّریق نحوا من خمسة أیّام لأنّه خرج من المدینة لیلتین بقیتا من موجب کما مرّ و دخلها و ...».
و فی المعالی: «و لمّا دخل مکّة دخلها و ...»].
(9- 9) [اللّواعج: «فأقام بمکّة باقی شعبان و شهر رمضان و شوّالا و ذا القعدة و ثمانی لیال من ذی الحجّة و أقبل أهل مکّة»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 359
«1» و ابن الزّبیر بها قد لزم جانب الکعبة و هو قائم یصلّی عندها «2» و یطوف، و یأتی الحسین علیه السّلام فیمن «3» یأتیه الیومین المتوالیین، و «3» یأتیه «4» بین کلّ یومین مرّة «5»، «6» و هو أثقل خلق اللّه علی ابن الزّبیر «7»، قد عرف «8» أنّ أهل الحجاز لا یبایعونه ما دام الحسین علیه السّلام «9» فی البلد، و أنّ الحسین علیه السّلام أطوع فی النّاس منه و أجلّ. «10»
المفید، الإرشاد، 2/ 33- 34- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 332؛ البحرانی، العوالم، 17/ 181- 182؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 209؛ الأعرجی، مناهل‌الضّرب،/ 386؛ القمی، نفس المهموم،/ 79؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 147؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 588، لواعج الأشجان،/ 32- 33؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 224
و دخلها لیلة الجمعة لثلاث خلون من شعبان.
أبو طالب الزّیدی، الإفادة،/ 57
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه فی روضة الواعظین، و أضاف فی اللّواعج: «یختلفون إلیه»].
(2)- [اللّواعج: «عامّة النّهار»].
(3- 3) [لم یرد فی المعالی].
(4)- [لم یرد فی اللّواعج].
(5)- [لم یرد فی الأسرار].
(6)- [أضاف فی اللّواعج: «و لا یزال یشیر علیه بالرّأی»].
(7)- [أضاف فی المعالی: «قد غمّه مکانه بمکّة»].
(8)- [اللّواعج: «علم»].
(9)- [أضاف فی اللّواعج: «باقیا»].
(10)- و چون حسین علیه السّلام به مکّه درآمد، شب جمعه سوّم شعبان بود و هنگام وارد شدن به آنجا این آیه را می‌خواند (که دنبال آیه گذشته است): «و چون روی آورد به سوی (شهر) مدین گفت: امید است پروردگار من رهبریم کند، به راه راست». سپس در مکّه فرود آمد و مردم مکّه (که از آمدن آن حضرت باخبر شدند) به خانه او رو آورده، به دیدنش می‌آمدند و رفت‌وآمد می‌کردند، و هرکه از بزرگان و مردم شهرها در آن‌جا بود، به نزد آن حضرت آمدند، و پسر زبیر در مکّه پیوسته کنار خانه کعبه به نماز و طواف مشغول بود، و به همراه مردم به دیدن حسین علیه السّلام می‌آمد، و گاهی دو روز پشت سر هم و گاهی دو روز یک بار، ولی بودن آن حضرت در مکّه از همه‌کس بر او گرانتر بود؛ زیرا دانسته بود که تا حسین علیه السّلام در مکّه هست، مردم حجاز با او بیعت نخواهند کرد، و رغبت مردم به پیروی از حسین علیه السّلام بیشتر و مقامش والاتر است.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 33- 34
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 360
فلمّا قدم عبد اللّه بن الزّبیر و الحسین مکّة، اجتمع النّاس علی الحسین، و ابن الزّبیر قد [72] لزم جانب الکعبة، فهو قائم یصلّی عندها عامّة نهاره و یطوف، ثمّ یأتی الحسین فی من یأتی، و لا یزال یشیر علیه بالرّأی، و هو أثقل خلق اللّه علی ابن الزّبیر، قد عرف أنّ أهل الحجاز لا یطیعونه، و لا یبایعونه أبدا، ما دام الحسین بالبلد، و أنّ الحسین أعظم فی نفوسهم و أعینهم منه، و أطوع فی النّاس منه.
أبو علیّ مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 39- 40
فأقام الحسین بمکّة شعبان و رمضان و شوّالا و ذا القعدة.
ابن عبد البرّ، الاستیعاب، 1/ 381- عنه: ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2572، الحسین ابن علیّ،/ 31؛ الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 331؛ الشّبلنجی، نور الأبصار/ 256
فلمّا دخل مکّة، دخلها لثلاث مضین من شعبان، و هو یقول: وَ لَمَّا تَوَجَّهَ تِلْقاءَ مَدْیَنَ قالَ عَسی رَبِّی أَنْ یَهْدِیَنِی سَواءَ السَّبِیلِ، فأقبل أهل مکّة یختلفون إلیه، و یأتیه ابن الزّبیر فیمن یأتیه بین کلّ یومین مرّة، و هو أثقل خلق اللّه علی ابن الزّبیر، و قد عرف أنّ أهل الحجاز لا یبایعونه ما دام الحسین علیه السّلام بالبلد.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 223
و سار حتّی وافی مکّة، فلمّا نظر إلی جبالها من بعید، جعل یتلو هذه الآیة وَ لَمَّا تَوَجَّهَ تِلْقاءَ مَدْیَنَ قالَ عَسی رَبِّی أَنْ یَهْدِیَنِی سَواءَ السَّبِیلِ. انتهی.
(قال) الإمام أحمد بن أعثم الکوفیّ: و لمّا دخل الحسین مکّة، فرح به أهلها فرحا شدیدا، و جعلوا یختلفون إلیه غدوة و عشیّة، و کان قد نزل بأعلی مکّة، و ضرب هناک فسطاطا ضخما، و نزل عبد اللّه بن الزّبیر داره بقیقعان، ثمّ تحوّل الحسین إلی دار العبّاس، حوّله إلیها عبد اللّه بن عبّاس، و کان أمیر مکّة من قبل یزید یومئذ عمر بن سعد بن أبی وقّاص «1»، فأقام الحسین مؤذّنا رافعا صوته، فیصلّی بالنّاس.
و کان الحسین أثقل خلق اللّه علی عبد اللّه بن الزّبیر، لأنّه کان یطمع أن یتابعه أهل مکّة، فلمّا قدم الحسین اختلفوا إلیه و صلّوا معه، و مع ذلک فقد کان عبد اللّه، یختلف إلیه بکرة و عشیّة و یصلّی معه، و أقام الحسین بمکّة باقی شهر شعبان، و شهر رمضان، و شوّال،
__________________________________________________
(1)- [هو تصحیف، و الصّحیح: «عمرو بن سعید بن العاص»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 361
و ذی القعدة.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 189- 190
فدخلها لیلة الجمعة لثلاث مضین من شعبان، و کان مخرج ابن الزّبیر قبله بلیلة.
فنزل مکّة، و اختلف أهلها إلیه و أهل الآفاق، و ابن الزّبیر لازم جانب الکعبة، فهو قائم یصلّی عندها، و یطوف، و یأتی حسینا فیمن یأتیه، و یشیر علیه، و هو أثقل خلق اللّه علی ابن الزّبیر، لأنّه قد علم أنّ الحجاز لا یبایعونه أبدا ما دام حسین بالبلد.
ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 324، 327
فلمّا دخل مکّة، قرأ: وَ لَمَّا تَوَجَّهَ تِلْقاءَ مَدْیَنَ ... الآیة.
فأقبل حتّی نزل مکّة و أهلها یختلفون إلیه، و یأتونه و من بها من المعتمرین و أهل الآفاق، و ابن الزّبیر بها قد لزم جانب الکعبة، فهو قائم یصلّی عندها عامّة النّهار، و یطوف، و یأتی الحسین فیمن یأتیه، و لا یزال یشیر علیه بالرّأی، و هو أثقل خلق اللّه علی ابن الزّبیر لأنّ أهل الحجاز لا یبایعونه ما دام الحسین باقیا بالبلد. «1»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 260، 266
فأقبل حتّی نزل مکّة و اختلف النّاس إلیه من الآفاق و ابن الزّبیر قد لزم الکعبة یصلّی عندها نهارا، و یطوف لیلا و بین کلّ راحتین و فی کلّ یوم یأتی حسینا، و هو أثقل خلق اللّه علی ابن الزّبیر لعلمه بمیل النّاس إلی الحسین دونه، و کان ابن الزّبیر یشیر إلیه بالخروج.
__________________________________________________
(1)- و چون به مکّه رسید، این آیه را خواند: وَ لَمَّا تَوَجَّهَ تِلْقاءَ مَدْیَنَ چون به محل تلاقی مدین رسید (توجّه نمود).
حسین رفت تا به مکّه رسید. اهل مکّه هم به او گرویدند و رفت‌وآمد می‌کردند. همچنین زوّار و عمره‌جویان و مردم دیگر آفاق. ابن زبیر هم یک جانب کعبه را گرفته بود که در آن‌جا نماز می‌خواند و مدّت روز را به نماز می‌گذرانید و گاهی هم طواف می‌کرد. نزد حسین هم به اتّفاق یاران خود می‌رفت و گاهی هم باهم مشاوره می‌کردند و حسین برای ابن زبیر سنگین شده بود؛ زیرا با بودن حسین اهل حجاز از بیعت او بی‌نیاز بودند و تا حسین در آن شهر بود، امکان بیعت نبود.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 107، 111- 112
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 362
و دخل مکّة یوم الجمعة لثلاث مضین من شعبان، فأقام بمکّة شهر شعبان و رمضان و شوّال و ذی القعدة. «1»
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 139- 140
فأقام بها باقی شعبان و شهر رمضان و شوّال و ذیقعدة. «2»
ابن طاووس، اللّهوف،/ 31
و لمّا دخل مکّة قرأ: وَ لَمَّا تَوَجَّهَ تِلْقاءَ مَدْیَنَ قالَ عَسی رَبِّی أَنْ یَهْدِیَنِی سَواءَ السَّبِیلِ «3».
فأقبل حتّی نزل مکّة، و أهلها یختلفون إلیه و یأتونه و من بها من المعتمرین و أهل الآفاق، و ابن الزّبیر یأتی إلیه و یشیر علیه بالرّأی؛ و هو أثقل خلق اللّه علی ابن الزّبیر، لأنّ أهل الحجاز لا یبایعونه ما دام الحسین بمکّة.
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 381، 385
فأقام الحسین بمکّة شهر شعبان و رمضان و شوّال و ذی القعدة.
الیافعی، مرآة الجنان، 1/ 132
و نزل «4» الحسین بمکّة دار العبّاس. [عن ابن سعد]
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 198، تاریخ الإسلام، 2/ 341
فأقاما بها، فعکف النّاس علی الحسین یفدون إلیه و یقدمون علیه و یجلسون حوالیه، و یستمعون کلامه، حین سمعوا بموت معاویة و خلافة یزید، و أمّا ابن الزّبیر، فإنّه لزم مصلّاه عند الکعبة، و جعل یتردّد فی غبون ذلک إلی الحسین فی جملة النّاس، و لا یمکنه أن یتحرّک بشی‌ء ممّا فی نفسه مع وجود الحسین، لما یعلم من تعظیم النّاس له و تقدیمهم إیّاه
__________________________________________________
(1)- و روز آخر شعبان به مکّه رسید و چون نظر آن حضرت بر مکّه افتاد، این آیه بخواند: وَ لَمَّا تَوَجَّهَ تِلْقاءَ مَدْیَنَ الآیة (قصص 21).
چون حسین علیه السّلام به مکّه رسید، به بطحا فرود آمد و قدوم او بر عبد اللّه زبیر گران آمد؛ زیرا که اهل مکّه و بدویان حواله برای مناسک و حلال و حرام پیش او تردّد می‌کردند؛ چون حسین علیه السّلام برسید، مردم روی به حسین نهادند و عبد اللّه زبیر هرروزی یک کرت به خدمت حسین تردّد می‌کرد.
عماد الدّین طبری، کامل بهائی، 2/ 271- 272
(2)- و باقیمانده شعبان و تمام ماه رمضان و شوّال و ذی القعدة را در مکّه بود.
فهری، ترجمه لهوف،/ 31
(3)- القصص 21.
(4)- [تاریخ الإسلام: «فنزل»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 363
علیه، غیر أنّه قد تعیّنت السّرایا و البعوث إلی مکّة بسببه، و لکن أظفره اللّه بهم کما تقدّم ذلک آنفا، فانقشعت السّرایا عن مکّة مفلولین، و انتصر عبد اللّه بن الزّبیر علی من أراد هلاکه من الیزیدیین، و ضرب أخاه عمرا و سجنه و اقتصّ منه و أهانه، و عظم شأن ابن الزّبیر، عند ذلک ببلاد الحجاز، و اشتهر أمره و بعد صیته، و مع هذا کلّه لیس هو معظّما عند النّاس مثل الحسین، بل النّاس إنّما میلهم إلی الحسین لأنّه السّیّد الکبیر، و ابن بنت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، فلیس علی وجه الأرض یومئذ أحد یسامیه و لا یساویه، و لکنّ الدّولة الیزیدیّة کانت کلّها تناوئه.
و دخل مکّة لیلة الجمعة لثلاث مضین من شعبان، فأقام بمکّة بقیّة شعبان و رمضان و شوّال و القعدة.
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 151، 158
و لحق بمکّة، فأقام و النّاس یختلفون إلیه، و ابن الزّبیر فی جانب الکعبة یصلّی و یطوف عامّة النّهار و یأتی الحسین فیمن یأتی، و یعلم أنّ أهل الحجاز لا یلقون إلیه مع الحسین. «1»
ابن خلدون، التّاریخ، 3/ 20- 21
فلمّا دخل مکّة قرأ قوله تعالی عَسی رَبِّی أَنْ یَهْدِیَنِی سَواءَ السَّبِیلِ.
فأقبل الحسین حتّی دخل مکّة المشرّفة، و نزل بها، و أهلها یختلفون إلیه و یأتونه و کذلک من بها من المجاورین و الحاجّ و المعتمرین من سایر أهل الآفاق، و ابن الزّبیر أیضا قد نزل بها، و لزم جانب الکعبة، و لم یزل قائما یصلّی عندها عامّة النّهار، و یطوف جانبا من اللّیل، و مع ذلک یأتی الحسین و یجلس إلیه، و قد ثقلت وطأة الحسین علی ابن الزّبیر، لأنّ أهل الحجاز لا یبایعونه ما دام الحسین بالبلد، و لا یتهیّأ له ما یطلب منهم مع وجود الحسین. «2»
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 183- 184
__________________________________________________
(1)- عبد اللّه بن الزّبیر در جوار کعبه همه روز طواف می‌کرد و نماز می‌خواند و همراه با کسانی که به دیدار حسین می‌آمدند، او نیز می‌آمد و می‌دانست که باوجود حسین، مردم حجاز بدو نخواهند پرداخت.
آیتی، ترجمه تاریخ ابن خلدون، 2/ 31
(2)- چون امام عالی مقام حسین بن علی علیهما السّلام فضای مکّه مکرّمه را به یمن مقدم شریف غیرت‌افزای
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 364
و سار حتّی وافی مکّة، فلمّا نظر إلی جبالها من بعید جعل یتلو هذه الآیة وَ لَمَّا تَوَجَّهَ تِلْقاءَ مَدْیَنَ قالَ عَسی رَبِّی أَنْ یَهْدِیَنِی سَواءَ السَّبِیلِ، قال: فلمّا قدم الحسین إلی مکّة، قال: «اللّهمّ خرلی و قرّ عینی و اهدنی سواء السّبیل». ثمّ دخل مکّة و جعل النّاس یتردّدون إلیه و لا ینقطعون عنه.
الطّریحی، المنتخب، 2/ 422
فقدم الحسین مکّة، و أقام بها.
ابن العماد، شذرات الذّهب،/ 67
حتّی أتی مکّة، فلمّا أشرف علیها قال: اللّهمّ خذ لی بحقّی، و قرّ عینی، ربّ اهدنی سواء السّبیل.
و دخل مکّة و نزل بها، و جعل النّاس یختلفون إلیه و یأتونه من کلّ مکان، و قد کان عبد اللّه بن الزّبیر سبقه إلی مکّة، و لزم الکعبة یصلّی بالنّاس، و یطوف بالبیت، و کان یأتی إلی الحسین علیه السّلام، و یجلس معه الجلسة الخفیفة، و کان الحسین علیه السّلام أثقل النّاس علی عبد اللّه بن الزّبیر، لأنّه علم أنّ أهل الحجاز لا یعدلون به، و لا یبایعونه ما دام الحسین علیه السّلام معهم، لأنّه أعظم منزلة، و أجلّ قدرا من ابن الزّبیر، فصاروا یختلفون إلی الحسین علیه السّلام، و یکثرون التّردّد إلیه فی کلّ وقت.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 16- 17
و دخل مکّة یوم الجمعة، لثلاث مضین من شعبان و هو یقرأ: وَ لَمَّا تَوَجَّهَ تِلْقاءَ مَدْیَنَ قالَ عَسی رَبِّی أَنْ یَهْدِیَنِی سَواءَ السَّبِیلِ، فنزل دار العبّاس بن عبد المطّلب، و اختلف إلیه أهل مکّة و من بها من المعتمرین، و أهل الآفاق و ابن الزّبیر ملازم جانب الکعبة، و یأتی إلی الحسین فیمن یأتیه، و کان ثقیلا علیه دخول الحسین مکّة، لکونه أجلّ منه، و أطوع فی النّاس، فلا یبایع له ما دام الحسین فیها.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 158
__________________________________________________
- طارم فیروزه قلم ساخت، اهالی بیت اللّه الحرام به قدوم همایونش مبتهج و مسرور گشته، صبح و شام به ملازمتش می‌رسیدند و از برکت صحبت کیمیا خاصیتش به حظّی وافر محظوظ و بهره‌ور می‌گردیدند. و عبد اللّه بن الزّبیر نیز به روایت اصح هرروز به خدمت سده امامت می‌شتافت و از ملاقات و مقالات سیّد جوانان بهشت فایده تمام و نصیبی لاکلام می‌یافت. امّا حقیقت ابن زبیر بر بودن امام زمان در مکّه راضی نبود؛ زیرا که داعیه خروج و طلب خلافت داشت و می‌دانست که تا آن حضرت در حریم حرم باشد، کسی متابعتش نخواهد نمود و لهذا یکی از اهل تاریخ مرقوم کلک بیان گردانیده که: (و کان الحسین أثقل خلق اللّه علی عبد اللّه بن الزّبیر لأنّه کان یطمع أن یبایعه أهل مکّة. فلمّا قدم الحسین اختلفوا إلیه و کانوا یصلّون معه، و مع ذلک کان عبد اللّه بن الزّبیر یختلف إلیه بکرة و عشیّا).
خواند امیر، حبیب السّیر، 2/ 39
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 365

الأشدق یخبر یزید بنزول الإمام علیه السّلام مکّة
وهاب ابن سعید «1» أن یمیل الحجّاج مع الحسین لما یری من کثرة اختلاف النّاس إلیه من الآفاق، فانحدر إلی المدینة، و کتب بذلک إلی یزید.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 190
و کتب والی مکّة- یومئذ- عمرو بن سعید الأشدق إلی یزید بن معاویة بنزول الحسین و أبنائه و أهل بیته (مکّة) و اجتماع النّاس إلیه و التفافهم حوله، و أنّ فی ذلک الخطر علی خلافته.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 144
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «ابن سعد»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 366

فلمّا دخل مکّة، فقال له عمرو بن سعید: ما أقدمک؟ فقال: عائذا باللّه و بهذا البیت.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 135
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 367

و خرج علیه السّلام فی بعض الأیّام إلی زیارة قبر جدّته خدیجة، فصلّی هناک، و ابتهل إلی اللّه تعالی کثیرا. «1»
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 158
__________________________________________________
(1)- الخصائص الحسینیّة للشّیخ جعفر شوشتریّ ص 35 ط تبریز، و مقتل العوالم ص 20.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 368

قالوا: و لمّا بلغ أهل الکوفة وفاة معاویة، و خروج الحسین بن علیّ إلی مکّة، اجتمع جماعة من الشّیعة فی منزل سلیمان بن صرد، و اتّفقوا علی أن یکتبوا إلی الحسین، یسألونه القدوم علیهم لیسلّموا الأمر إلیه و یطردوا النّعمان بن بشیر. «1»
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 231
قال أبو مخنف: فحدّثنی الحجّاج بن علیّ، عن محمّد بن بشیر الهمدانیّ، قال: اجتمعت الشّیعة فی منزل سلیمان بن صرد، فذکرنا هلاک معاویة، فحمدنا اللّه علیه، فقال لنا سلیمان ابن صرد: إنّ معاویة قد هلک «2»، و إنّ حسینا قد تقبّض علی القوم ببیعته، «2» و قد خرج إلی مکّة، و أنتم شیعته و شیعة أبیه، فإن کنتم تعلمون «3» أنّکم ناصروه و مجاهدو عدوّه، فاکتبوا إلیه «4»، و إن خفتم الوهل و الفشل، فلا تغرّوا الرّجل من نفسه. قالوا: لا، بل نقاتل عدوّه و نقتل أنفسنا دونه. قال: فاکتبوا إلیه. «5»
__________________________________________________
(1)- گویند: چون خبر مرگ معاویه و بیرون رفتن امام حسین علیه السّلام از مدینه به مکّه به اطّلاع مردم کوفه رسید، گروهی از شیعیان در خانه سلیمان بن صرد (1) جمع شدند و اتّفاق کردند که برای امام حسین علیه السّلام نامه بنویسند و بخواهند پیش ایشان آید تا حکومت را به ایشان تسلیم کنند و نعمان بن بشیر را از کوفه بیرون رانند.
(1). از اصحاب رسول خدا و یاران امیر المؤمنین علی، در جاهلیّت نامش یسار بود و پیامبر آن را به سلیمان تغییر داد. در نود و سه سالگی به سال 65 هجرت در جنگ با عبید اللّه زیاد کشته شد. ر ک، ابن اثیر، اسد الغابه ص 351 ج 2. (م)
دامغانی، ترجمه اخبار الطّوال،/ 277
(2) (2- 2) [العبرات: «و إنّ حسینا قد امتنع من بیعة یزید»].
(3)- [زاد فی العبرات: «من أنفسکم»].
(4)- [زاد فی العبرات: «حتّی یأتیکم»].
(5)- محمّد بن بشیر همدانی گوید: شیعیان در خانه سلیمان بن صرد فراهم آمدند. از هلاکت معاویه سخن آوردیم و به سبب آن حمد خدای گفتیم. سلیمان بن صرد به ما گفت: «معاویه هلاک شد و حسین از-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 369
الطّبری، التّاریخ، 5/ 352- مثله المحمودی، العبرات، 1/ 286
قال: و بلغ ذلک أهل الکوفة أنّ الحسین بن علیّ قد صار مکّة.
قال: و اجتمعت الشّیعة فی دار سلیمان بن صرد الخزاعیّ، فلمّا تکاملوا فی منزله، قام فیهم خطیبا، فحمد اللّه و أثنی علیه و صلّی علی النّبیّ صلی اللّه علیه و سلم «1» و علی «2» أهل بیته، ثمّ ذکر أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب، فترحّم علیه و ذکر مناقبه الشّریفة؛ ثمّ قال: یا معشر الشّیعة! إنّکم قد علمتم بأنّ معاویة قد صار إلی ربّه و قدم علی عمله، «3» و سیجزیه اللّه تبارک و تعالی «3» بما قدّم من خیر أو شرّ، و قد قعد فی موضعه ابنه یزید- زاده اللّه خزیا- و هذا الحسین بن علیّ «4» قد خالفه، و صار إلی مکّة خائفا من طواغیت آل أبی سفیان، و أنتم شیعته و شیعة أبیه من قبله، و قد احتاج إلی نصرتکم الیوم؛ فإن کنتم تعلمون أنّکم ناصروه و مجاهدو عدوّه، فاکتبوا إلیه، و إن خفتم الوهن و الفشل، فلا تغرّوا الرّجل من نفسه. فقال القوم: بل ننصره، و نقاتل عدوّه، و نقتل أنفسنا دونه حتّی ینال حاجته. فأخذ علیهم سلیمان بن صرد بذلک میثاقا و عهدا أنّهم لا یغدرون و لا ینکثون، ثمّ قال: اکتبوا إلیه الآن کتابا من جماعتکم أنّکم له کما ذکرتم، و سلوه القدوم علیکم. قالوا: أفلا تکفینا أنت الکتاب إلیه؟ قال: لا، بل یکتب «5» جماعتکم.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 38، 45- 46
و بلغ أهل الکوفة هلاک معاویة (علیه الهاویة)، فأرجفوا بیزید، و عرفوا خبر الحسین
__________________________________________________
- بیعت این قوم خودداری کرده و سوی مکّه رفته؛ شما شیعیان اویید و شیعیان پدرش. اگر می‌دانید که یاری وی می‌کنید و با دشمنش پیکار می‌کنید، به او بنویسید و اگر بیم سستی و ضعف دارید، این مرد را فریب مدهید که جانش به خطر افتد.»
گفتند: «با دشمنش پیکار می‌کنیم و خویشتن را برای حفظ وی به کشتن می‌دهیم.»
گفت: «پس به او بنویسید.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2922- 2923
(1)- زید فی د: و آله.
(2)- لیس فی د.
(3- 3) فی د: و سیجزی به.
(4)- زید فی د: علی ما قدم.
(5)- فی د و فی الأصل: تکتب، و فی بر بغیر نقط.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 370
علیه السّلام و امتناعه من بیعته «1» و ما کان من أمر ابن الزّبیر فی ذلک، و خروجهما إلی مکّة «1»، فاجتمعت الشّیعة بالکوفة فی منزل سلیمان بن صرد الخزاعیّ، فذکروا هلاک معاویة، فحمدوا اللّه و أثنوا علیه، فقال سلیمان بن صرد «2»: إنّ معاویة قد هلک، و أنّ حسینا قد تقبّض «3» علی القوم ببیعته، و قد خرج إلی مکّة و أنتم شیعة «4» أبیه، فإن کنتم تعلمون أنّکم ناصروه و مجاهدو عدوّه «5»، فاکتبوا إلیه «6» و أعلموه، و إن خفتم الفشل و الوهن، فلا تغرّوا الرّجل فی نفسه؟ قالوا «7»: لا، بل نقاتل عدوّه و نقتل أنفسنا دونه. قال: فاکتبوا إلیه. «8»
المفید، الإرشاد، 2/ 34- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 332- 333؛ البحرانی، العوالم، 17/ 182؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 217؛ الأعرجی، مناهل الضّرب،/ 387؛ القمی، نفس المهموم،/ 79- 80؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 226؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 10؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 150- 151؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 147
و بلغ أهل العراق امتناع الحسین من البیعة لیزید، و أنّه لحق بمکّة، فأرجفوا «9» بیزید.
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی روضة الواعظین و فی مثیر الأحزان: «و خروجه إلی مکّة»].
(2)- [و فی بحر العلوم مکانه: «و لمّا بلغ أهل الکوفة نزول الحسین بمکّة و امتناعه عن البیعة لیزید، اجتمعت الشّیعة فی دار سلیمان بن صرد الخزاعیّ و کان من زعماء الشّیعة فی الکوفة، فقام فیهم خطیبا، فقال: ...»].
(3)- [فی روضة الواعظین: «تغیّض» و فی البحار و العوالم و الأسرار و مناهل الضّرب و المعالی: «نقض»].
(4)- [فی روضة الواعظین و المعالی و مثیر الأحزان و بحر العلوم: «شیعته و شیعة»].
(5)- [و زاد فی الإرشاد ط علمیّة: «و تقتل أنفسنا دونه» و معه لا یستقیم الکلام].
(6)- [إلی هنا حکاه فی روضة الواعظین].
(7)- [زاد فی بحر العلوم: «بأجمعهم»].
(8)- (از آن‌سو) چون خبر هلاکت معاویه به مردم کوفه رسید، درباره یزید به جستجو پرداختند و خبر بیعت نکردن حسین علیه السّلام به گوش ایشان رسید، و همچنین امتناع پسر زبیر از بیعت و رفتن آن دو را به مکّه دانستند. شیعیان کوفه در خانه سلیمان بن صرد خزاعی انجمن کردند و خبر هلاکت معاویه را به گوش همگان رساندند. پس حمد و ثنای خدای را بجا آوردند. سلیمان بن صرد از آن میان گفت: «همانا معاویه به هلاکت رسیده و حسین از بیعت با بنی امیّه خودداری کرده است، و شما شیعیان او و شیعیان پدرش هستید.
پس اگر می‌دانید که او را یاری دهید و با دشمنانش می‌جنگید و در راه او از دادن جان دریغ ندارید، به آن حضرت بنویسید و آمادگی خود را به او اعلام دارید، و اگر از پراکندگی و سستی در یاری او بیم دارید، او را گول نزنید.»
گفتند: «نه، ما با دشمن او خواهیم جنگید و در راه او جانفشانی خواهیم کرد.»
گفت: «پس برای دعوت، نامه‌ای به آن حضرت بنویسید.»
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 34
(9)- أرجفوا: خاضوا فی الأخبار السّیّئة، و ذکر الفتن.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 371
ثمّ إنّ أهل الکوفة، من شیعة أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السّلام اجتمعوا.
أبو علیّ مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 40، 41
بلغ أهل الکوفة هلاک معاویة و عرفوا خبر الحسین، فاجتمعت الشّیعة فی منزل سلیمان بن صرد الخزاعیّ، و قالوا: إنّ معاویة قد هلک، و أنّ الحسین خرج إلی مکّة و أنتم شیعته و شیعة أبیه، فإن کنتم تعلمون أنّکم ناصروه و مجاهدو عدوّه، فاکتبوا إلیه.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 223
قال: و بلغ أهل الکوفة أنّ الحسین صار إلی مکّة.
قال: و لمّا علم بحال الحسین، و إقامته بمکّة، اجتمعت الشّیعة بالکوفة فی منزل سلیمان ابن صرد الخزاعیّ، فلمّا تکاملوا فی منزله قام فیهم خطیبا، فحمد اللّه و أثنی علیه، و ذکر النّبیّ فصلّی علیه، ثمّ ذکر أمیر المؤمنین، و مناقبه، و ترحّم علیه، ثمّ قال: یا معشر الشّیعة، إنّکم علمتم أنّ معاویة قد هلک، فصار إلی ربّه و قدم علی عمله، و سیجزیه اللّه تعالی بما قدّم من خیر و شرّ، و قد قعد بموضعه ابنه یزید، و هذا الحسین بن علیّ قد خالفه، و صار إلی مکّة هاربا من طواغیت آل أبی سفیان، و أنتم شیعته و شیعة أبیه من قبله، و قد احتاج إلی نصرتکم الیوم، فإن کنتم تعلمون أنّکم ناصروه و مجاهدو عدوّه، فاکتبوا إلیه، و إن خفتم الوهن و الفشل، فلا تغرّوا الرّجل من نفسه. فقال القوم: بل نأویه، و ننصره، و نقاتل عدوّه، و نقتل أنفسنا دونه حتّی ینال حاجته. فأخذ علیهم سلیمان بن صرد علی ذلک عهدا و میثاقا أنّهم لا یغدرون و لا ینکثون، ثمّ قال: فاکتبوا إلیه الآن کتابا من جماعتکم أنّکم له کما ذکرتم و سلوه القدوم علیکم. فقالوا: أفلا تکفینا أنت الکتاب؟ قال: بل تکتب إلیه جماعتکم.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 190، 193- 194
ثمّ إنّ أهل الکوفة اجتمعوا فی دار سلیمان بن صرد الخزاعیّ.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 89
و قام سلیمان بن صرد بالکوفة، فقال: إن کنتم تعلمون أنّکم تنصرون حسینا فاکتبوا إلیه، و إن خفتم الفشل فلا تغرّوه. قالوا: بل نقاتل عدوّه.
ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 327
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 372
و لمّا بلغ أهل الکوفة موت معاویة، و امتناع الحسین، و ابن عمر، و ابن الزّبیر «1» عن البیعة، أرجفوا بیزید، و اجتمعت الشّیعة فی منزل سلیمان بن صرد «2» الخزاعیّ «2»، فذکروا مسیر الحسین «3» إلی مکّة. «4»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 266- مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 385
و رویت: أنّه لمّا بلغ أهل الکوفة موت معاویة، و أنّ الحسین علیه السّلام بمکّة، اجتمعت الشّیعة فی دار سلیمان بن صرد الخزاعیّ، فقال لهم: إنّ معاویة هلک، و أنّ الحسین قد تعیّص «5» علی القوم ببیعته، و خرج إلی مکّة هاربا من طواغیت آل أبی سفیان و أنتم شیعته و شیعة أبیه، فإن کنتم تعلمون أنّکم ناصروه و مجاهدو عدوّه، فاکتبوا إلیه، و إن خفتم الوهن و الفشل، فلا تغرّوا الرّجل بنفسه. قالوا: بل نقاتل عدوّه و نقتل أنفسنا دونه.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 10- 11
قال ابن إسحاق: فلمّا بلغ الشّیعة بالکوفة أنّ الحسین بمکّة، و إنّه قد امتنع من بیعة یزید، اجتمعوا فی منزل سلیمان بن صرد، فقال لهم: یا قوم قد امتنع الحسین من بیعة یزید و أنتم شیعة أبیه، فإن کنتم تنصروه و تجاهدوا عدوّه، فاکتبوا إلیه، و إن خفتم الوهن و الفشل، فلا تغرّوا الرّجل بنفسه. فقالوا: لا و اللّه بل ننصره، و نبذل نفوسنا دونه.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 139
قال: و سمع أهل الکوفة بوصول الحسین علیه السّلام إلی مکّة، و امتناعه من البیعة لیزید،
__________________________________________________
(1)- [زاد فی نهایة الإرب: «رضی اللّه عنهم»].
(2- 2) [لم یرد فی نهایة الإرب].
(3)- [زاد فی نهایة الإرب: «رضی اللّه عنه»].
(4)- چون خبر مرگ معاویه و خودداری حسین از بیعت به اهل کوفه رسید، همچنین خودداری ابن عمر و ابن زبیر از بیعت یزید درباره یزید سخنها گفتند و شایعاتی منتشر کردند، شیعیان در منزل سلیمان ابن صرد خزاعی جمع شدند و درباره مسافرت و مهاجرت حسین سوی مکّه گفتگو کردند.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 112
(5)- [الصّحیح: «تقبّض»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 373
فأجمعوا فی منزل «1» سلیمان بن صرد الخزاعیّ، فلمّا تکاملوا، قام سلیمان بن صرد «2» فیهم خطیبا، و قال فی آخر خطبته:
یا معشر الشّیعة، إنّکم قد علمتم بأنّ معاویة قد هلک و صار إلی ربّه، و قدم علی عمله، و قد قعد فی موضعه ابنه یزید، و هذا الحسین بن علیّ علیهما السّلام قد خالفه، و صار إلی مکّة هاربا من طواغیت آل أبی سفیان و أنتم شیعته و شیعة أبیه من قبله، و قد احتاج إلی نصرتکم الیوم، فإن کنتم تعلمون أنّکم ناصروه و مجاهدو عدوّه، فاکتبوا إلیه، و إن خفتم الوهن و الفشل، فلا تغرّوا الرّجل من نفسه «3». «4»
ابن طاووس، اللّهوف،/ 32- 33- مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 588، لواعج الأشجان،/ 33
و لمّا بلغ أهل الکوفة موت معاویة، و امتناع الحسین و ابن عمر و ابن الزّبیر من البیعة، و أنّ الحسین سار إلی مکّة، اجتمعت الشّیعة فی منزل سلیمان بن صرد بالکوفة و تذاکروا أمر الحسین و مسیره إلی مکّة، قالوا: نکتب إلیه یأتینا الکوفة. «5»
__________________________________________________
(1)- [و فی أعیان الشّیعة و اللّواعج مکانه: «و لمّا بلغ أهل الکوفة موت معاویة و امتناع الحسین علیه السّلام من البیعة أرجفوا بیزید، و عقد اجتماع اجتمعت الشّیعة فی منزل ...»].
(2)- [لم یرد فی أعیان الشّیعة و اللّواعج].
(3)- [أضاف فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «قالوا: بل نقاتل عدوّه و نقتل أنفسنا دونه، فأرسلوا وفدا من قبلهم و علیهم أبو عبد اللّه الجدلیّ»].
(4)- راوی گوید: اهل کوفه که شنیدند حسین علیه السّلام به مکّه رسیده و از بیعت خودداری فرموده است، در خانه سلیمان بن صرد خزاعی اجتماع نمودند و چون همگی گرد آمدند، سلیمان بن صرد برای سخنرانی به پا خاست و در پایان سخنرانی چنین گفت: «ای گروه شیعه! حتما شنیده‌اید که معاویه مرده است و به جانب پروردگار خود شتافته و به نتیجه کردار خود رسیده است و اکنون فرزندش یزید به جای او نشسته است و این حسین بن علی است که با او مخالفت ورزیده و برای این‌که از شرّ ستمگران خاندان ابی سفیان محفوظ بماند، گریزان به مکّه آمده است و شمایید که شیعه او هستید و پیش از این هم افتخار شیعه‌گی پدرش را داشتید، امروز، حسین علیه السّلام نیازمند یاری شماست. اگر می‌دانید که یاریش خواهید نمود و با دشمنش خواهید جنگید، پشتیبانی خود را به وسیله نامه به عرض برسانید و اگر می‌ترسید که در انجام وظیفه سستی کنید و رشته کار از دست بدهید، چه بهتر که مرد الهی را فریب ندهید.»
فهری، ترجمه لهوف،/ 32- 33
(5)- و چون خبر تشریف بردن امام حسین به بیت اللّه الحرام و عدم قبول بیعت یزید لعنة اللّه علیه-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 374
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 184- عنه: الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 256
فلمّا بلغ أهل الکوفة وفاة معاویة (لعنه اللّه) امتنعوا من البیعة لیزید (لعنه اللّه) و قالوا: لقد امتنع الحسین علیه السّلام من البیعة لیزید لعنه اللّه، و قد لحق بمکّة، و لسنا نبایع یزید (لعنه اللّه).
قال أبو مخنف: و کان عامل الکوفة یومئذ النّعمان بن بشیر الأنصاریّ، فاجتمع من الشّیعة جماعة إلی منزل سلیمان بن صرد الخزاعیّ و قالوا: نکتب إلی الحسین علیه السّلام. فقال لهم: یا معشر النّاس! إنّ معاویة قد هلک، و قد امتنع الحسین علیه السّلام من البیعة، و نحن شیعته و أنصاره، فإن کنتم تعلمون أنّکم تنصرونه، و تجاهدون بین یدیه، فافعلوا، و إن خفتم الوهن و التّخاذل فلا تغرّوا الرّجل. فقالوا: بل نقاتل عدوّه. فقال: اکتبوا علی اسم اللّه تعالی.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 17
قال أهل السّیر و أرباب التّواریخ: و لمّا بلغ هلاک معاویة أهل الکوفة، أرجفوا بیزید و عرفوا خبر الحسین علیه السّلام و امتناعه و خروجه إلی مکّة، فاجتمعت الشّیعة فی دار سلیمان ابن صرد الخزاعیّ «1» فذکروا ما کان، و توامروا «2» علی أن یکتبوا للحسین بالقدوم إلیهم و خطب بذلک خطباءهم.
السّماوی، إبصار العین،/ 4- عنه: الزّنجانیّ، وسیلة الدّارین،/ 48
__________________________________________________
- ما دامت اللّیالی و الأیّام به سمع کوفیان رسید، اعیان آن بلده در خانه سلیمان بن صرد الخزاعی مجتمع گشتند.
خواند امیر، حبیب السّیر، 2/ 39
(1)- [زاد فی وسیلة الدّارین: «رئیس التّوّابین المقتول فی عین الوردة»].
(2)- [وسیلة الدّارین: «تأمّروا»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 375

و بعث أهل العراق «1» إلی الحسین الرّسل و الکتب، یدعونه إلیهم. «1»
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 61- عنه: ابن عساکر، الحسین علیه السّلام ط المحمودی،/ 205، تهذیب ابن بدران، 4/ 331، مختصر ابن منظور، 7/ 143؛ ابن العدیم، بغیة الطّلب، 6/ 2612، الحسین بن علیّ،/ 71؛ المزّی، تهذیب الکمال، 6/ 421؛ الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 343، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 205؛ ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 165
قال: فأتاه کتاب أهل الکوفة فیه: بسم اللّه الرّحمن الرّحیم للحسین بن علیّ، من سلیمان بن صرد، و المسیّب [بن نجبة]، و رفاعة بن شدّاد، و شیعته من المؤمنین و المسلمین من أهل الکوفة، أمّا بعد: فالحمد للّه الّذی قصم عدوّک الجبّار العنید، الّذی اعتدی علی هذه الأمّة، فانتزعها حقوقها، و اغتصبها أمورها، و غلبها علی فیئها، و تأمّر علیها علی غیر رضی منها، ثمّ قتل خیارها، و استبقی شرارها، فبعدا له کما بعدت ثمود، إنّه لیس علینا إمام، فاقدم علینا، لعلّ اللّه أن یجمعنا بک علی الهدی، فإنّ النّعمان بن بشیر فی قصر الإمارة، و لسنا نجتمع معه فی جمعة، و لا نخرج معه إلی عید، و لو قد بلغنا مخرجک أخرجناه من الکوفة، و ألحقناه بالشّام، و السّلام.
ابن قتیبة، الإمامة و السّیاسة، 2/ 4
و بلغ الشّیعة من أهل الکوفة موت معاویة و امتناع الحسین من البیعة لیزید، فکتبوا إلیه کتابا صدّروه:
من سلیمان بن صرد، و المسیّب بن نجبة، و رفاعة بن شدّاد، و حبیب بن مظهر- و بعضهم یقول: مطهّر [کذا]- و شیعته من المؤمنین و المسلمین من أهل الکوفة، أمّا بعد، فالحمد للّه الّذی قصم عدوّک الجبّار العنید، الّذی انتزی علی هذه الأمّة، فابتزّها أمرها، و غصبها فیئها، و تأمّر علیها بغیر رضی منها، ثمّ قتل خیارها، و استبقی شرارها، و جعل مال اللّه دولة بین أغنیائها، فبعدا له کما بعدت ثمود، و لیس علینا إمام، فاقدم علینا لعلّ اللّه یجمعنا بک علی الحقّ.
__________________________________________________
(1- 1) [السّیر: «رسلا و کتبا إلیه»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 376
و اعلم أنّ النّعمان بن بشیر فی قصر الإمارة، و لسنا نجمّع معه جمعة و لا نخرج معه إلی عید، و لو بلغنا إقبالک إلینا، أخرجناه فألحقناه بالشّام، و السّلام.
«1» و کان معاویة ولّی النّعمان الکوفة- بعد عبد الرّحمان بن أمّ الحکم- و کان النّعمان عثمانیّا مجاهرا ببغض علیّ سیّ‌ء القول فیه [!] «1»
و بعثوا بالکتاب مع عبد اللّه بن سبیع الهمدانیّ و عبد اللّه بن وال التّیمیّ، فقدما بالکتاب علی الحسین لعشر لیال خلون من شهر رمضان بمکّة.
ثمّ سرّحوا بعد ذلک بیومین قیس بن مسهر بن خلید الصّیداویّ من بنی أسد، و عبد الرّحمان بن عبد اللّه بن الکدر الأرحبیّ، و عمارة بن عبد السّلولیّ، فحملوا معهم نحوا من خمسین صحیفة، الصّحیفة من الرّجل و الإثنین و الثّلاثة و الأربعة.
[ثمّ لبثوا یومین آخرین ثمّ سرّحوا إلیه هانئ بن هانئ السّبیعیّ و سعید بن عبد اللّه الحنفیّ] و کتبوا معهما:
أمّا بعد، فحیّهلا، فإنّ النّاس منتظرون [لک] لا إمام لهم غیرک، فالعجل، ثمّ العجل، ثمّ العجل، و السّلام.
قالوا: و کتب إلیه أشراف الکوفة: شبث بن ربعیّ الیربوعیّ، و محمّد بن عمیر بن عطارد بن حاجب التّمیمیّ [کذا] و حجّار بن أبجر العجلیّ، و یزید بن الحارث بن یزید ابن رویم الشّیبانیّ، و عزرة بن قیس الأحمسیّ، و عمرو بن الحجّاج الزّبیدیّ:
أمّا بعد، فقد اخضرّ الجناب، و أینعت الثّمار، و طمّت «2» الجمام، فإذا شئت، فاقدم علینا، فإنّما تقدم علی جند لک مجنّد، و السّلام.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 369- 370، أنساب الأشراف، 3/ 157- 159- عنه: المحمودی، العبرات، 1/ 286- 288
حدّثنا سعید بن سلمان، حدّثنا عبّاد بن العوّام، عن حصین: إنّ أهل الکوفة، کتبوا إلی الحسین: إنّا معک، و معنا مأة ألف سیف.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 422، أنساب الأشراف، 3/ 224
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی العبرات].
(2)- [أنساب الأشراف: «و کلمت»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 377
فکتبوا إلیه بذلک، ثمّ وجّهوا بالکتاب مع عبید اللّه بن سبیع الهمدانیّ و عبد اللّه بن ودّاک السّلمیّ، فوافوا الحسین رضی اللّه عنه بمکّة لعشر خلون من شهر رمضان فأوصلوا الکتاب إلیه، ثمّ لم یمس الحسین یومه ذلک حتّی ورد علیه بشر «1» بن مسهر الصّیداویّ، و عبد الرّحمان ابن عبید الأرحبیّ، و معهما خمسون کتابا من أشراف أهل الکوفة و رؤسائها کلّ کتاب منها من الرّجلین و الثّلاثة و الأربعة بمثل ذلک، فلمّا أصبح وافاه هانئ بن هانئ السّبیعیّ و سعید بن عبد اللّه الخثعمیّ و معهما أیضا نحو من خمسین کتابا. فلمّا أمسی أیضا ذلک الیوم، ورد علیه سعید بن عبد اللّه الثّقفیّ و معه کتاب واحد من شبث بن ربعیّ و حجّار بن أبجر و یزید بن الحارث و عروة بن قیس و عمرو بن الحجّاج و محمّد بن عمیر بن عطارد، و کانوا هؤلاء الرّؤساء من أهل الکوفة، فتتابعت علیه فی أیّام رسل أهل الکوفة من الکتب ما ملأ منه خرجین. «2»
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 231
فأقام بها أیّاما، و کتب أهل العراق إلیه و وجّهوا بالرّسل علی إثر الرّسل، فکان آخر کتاب ورد علیه منهم کتاب هانئ بن هانئ و سعید بن عبد اللّه الحنفیّ (بسم اللّه الرّحمن الرّحیم للحسین بن علیّ من شیعته المؤمنین و المسلمین، أمّا بعد: فحیّ هلا، فإنّ النّاس ینتظرونک لا إمام لهم غیرک، فالعجل، ثمّ العجل، و السّلام). «3»
الیعقوبی، التّاریخ، 2/ 251
__________________________________________________
(1)- [الصّحیح: «قیس»].
(2)- چنین نامه‌ای نوشتند و آن را همراه عبید اللّه بن سبیع همدانی و عبد اللّه بن ودّاک سلمی فرستادند و آنان در دهم رمضان در مکّه به حضور امام علیه السّلام رسیدند و نامه را به ایشان دادند.
آن روز شب نشده بود که بشر بن مسهر صیداوی و عبد الرّحمان بن عبید أرحبی همراه پنجاه نامه دیگر از بزرگان و سران کوفه رسیدند و هر نامه را دو یا سه یا چهار مرد نوشته بودند.
فردای آن روز، هانی بن هانی سبیعی (1) و سعید بن عبد اللّه خثعمی هم رسیدند و همراه آن دو نیز حدود پنجاه نامه بود. و چون آن روز شب شد، سعید بن عبد اللّه ثقفی رسید که نامه‌ای به امضای شبث بن ربعی و حجّار بن أبجر و یزید بن حارث و عروة بن قیس و عمرو بن حجّاج و محمّد بن عمیر بن عطارد که همگان سران مردم کوفه بودند، آورد و تا چند روز پیاپی فرستادگان مردم کوفه با نامه‌های ایشان می‌رسیدند؛ آن‌چنان‌که دو جوال بزرگ از نامه‌های ایشان آکنده شد.
(1). سبیع: از شاخه‌های قبیله بزرگ خزاعه است. ر ک، ابن حزم، جمهرة أنساب العرب ص 455 چاپ عبد السّلام محمّد هارون، مصر 1971، (م).
دامغانی، ترجمه اخبار الطّوال،/ 277- 278
(3)- و چند روزی آن‌جا بماند که مردم عراق به او نامه نوشتند و پی‌درپی فرستادگانی روانه کردند و-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 378
و فی هذه السّنة، وجّه أهل الکوفة الرّسل إلی الحسین علیه السّلام و هو بمکّة یدعونه إلی القدوم علیهم.
الطّبری، التّاریخ، 5/ 347- مثله ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 325
فأتاه «1» أهل الکوفة رسلهم «1»: «2» إنّا قد حبسنا «2» أنفسنا علیک، و لسنا نحضر الجمعة مع الوالی، فاقدم علینا «3». و کان النّعمان بن بشیر الأنصاریّ علی الکوفة. [بسند تقدّم عن أبی جعفر علیه السّلام]
الطّبری، التّاریخ، 5/ 347- مثله الشّجری، الأمالی، 1/ 190؛ المزّی، تهذیب الکمال، 6/ 422؛ ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 2/ 349، الإصابة، 1/ 332؛ ابن بدران فی ما استدرکه علی ابن عساکر «4»، 4/ 335
فلمّا بلغ أهل الکوفة هلاک معاویة، أرجف أهل العراق بیزید، و قالوا: قد امتنع حسین و ابن الزّبیر، و لحقا بمکّة، فکتب أهل الکوفة إلی حسین، و علیهم النّعمان بن بشیر.
فکتبوا إلیه:
بسم اللّه الرّحمن الرّحیم. لحسین بن علیّ من سلیمان بن صرد و المسیّب بن نجبة و رفاعة بن شدّاد و حبیب بن مظاهر و شیعته من المؤمنین و المسلمین من أهل الکوفة سلام علیک، فإنّا نحمد إلیک اللّه الّذی لا إله إلّا هو، أمّا بعد، فالحمد للّه الّذی قصم عدوّک الجبّار العنید، الّذی انتزی علی هذه الأمّة، فابتزّها أمرها، و غصبها فیئها، و تأمّر علیها بغیر رضا منها، ثمّ قتل خیارها، و استبقی شرارها، و جعل مال اللّه دولة بین جبابرتها و أغنیائها، فبعدا له کما بعدت ثمود! إنّه لیس علینا إمام، فأقبل لعلّ اللّه أن یجمعنا بک علی الحقّ. و النّعمان بن بشیر فی قصر الإمارة، لسنا نجتمع معه فی جمعة، و لا نخرج معه إلی
__________________________________________________
- آخرین نامه‌ای که از ایشان بدو رسید، نامه هانی بن هانی و سعید بن عبد اللّه حنفی بود: «به‌نام خدای بخشاینده مهربان! به حسین بن علی از شیعیان باایمان و مسلمانش؛ امّا بعد پس شتاب فرما که مردم تو را انتظار می‌برند و جز تو پیشوایی ندارند. شتاب فرما، و السّلام.»
آیتی، ترجمه تاریخ یعقوبی، 2/ 178
(1- 1) [فی الإصابة و تهذیب ابن بدران: «رسل أهل الکوفة»].
(2- 2)- [الأمالی: «أنّا قید» و هو تصحیف].
(3)- [زاد فی تهذیب الکمال و تهذیب التّهذیب: «قال»].
(4)- [عن الإصابة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 379
عید، و لو قد بلغنا أنّک قد أقبلت إلینا، أخرجناه حتّی نلحقه بالشّام إن شاء اللّه؛ و السّلام و رحمة اللّه علیک.
قال: ثمّ سرّحنا بالکتاب مع عبد اللّه بن سبع الهمدانیّ و عبد اللّه بن وال، و أمرناهما بالنّجاء؛ فخرج الرّجلان مسرعین حتّی قدما علی حسین لعشر مضین من شهر رمضان بمکّة، ثمّ لبثنا یومین، ثمّ سرّحنا إلیه قیس بن مسهر الصّیداویّ و عبد الرّحمان بن عبد اللّه ابن الکدن الأرحبیّ و عمارة بن عبید السّلولیّ، فحملوا معهم نحوا من ثلاثة و خمسین صحیفة؛ [الصّحیفة] من الرّجل و الإثنین و الأربعة.
قال: ثمّ لبثنا یومین آخرین، ثمّ سرّحنا إلیه هانئ بن هانئ السّبیعیّ و سعید بن عبد اللّه الحنفیّ، و کتبنا معهما:
بسم اللّه الرّحمن الرّحیم، لحسین بن علیّ من شیعته من المؤمنین و المسلمین، أمّا بعد، فحیّهلا، فإنّ النّاس ینتظرونک، و لا رأی لهم فی غیرک، فالعجل العجل؛ و السّلام علیک.
و کتب شبث بن ربعیّ و حجّار بن أبجر و یزید بن الحارث بن یزید بن رویم و عزرة ابن قیس و عمرو بن الحجّاج الزّبیدیّ و محمّد بن عمیر التّمیمیّ: أمّا بعد، فقد اخضرّ الجناب، و أینعت الثّمار، و طمّت الجمام، فإذا شئت، فاقدم علی جند لک مجنّد؛ و السّلام علیک.
الطّبری، التّاریخ، 5/ 351- 353
حدّثنی الحسین بن نصر، قال: حدّثنا أبو ربیعة، قال: حدّثنا أبو عوانة، عن حصین ابن عبد الرّحمان، قال: بلغنا أنّ الحسین علیه السّلام ... و حدّثنا محمّد بن عمّار الرّازیّ، قال:
حدّثنا سعید بن سلیمان، قال: حدّثنا عباد بن العوّام، قال: حدّثنا حصین، أنّ الحسین بن علیّ علیهما السّلام کتب إلیه أهل الکوفة: إنّه معک مائة ألف. «1»
__________________________________________________
(1)- در همین سال مردم کوفه کسان پیش حسین علیه السّلام فرستادند که به مکّه بود و او را دعوت کردند که به کوفه آید.
مردم کوفه و فرستادگانشان پیش وی آمدند که ما خویشتن را برای تو نگه داشته‌ایم و با ولایتداران به-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 380
__________________________________________________
- نماز جمعه حاضر نمی‌شویم. پیش ما آی.
گوید: در این وقت نعمان بن بشیر انصاری حاکم کوفه بود.
گوید: وقتی مردم کوفه از هلاک معاویه خبر یافتند، مردم عراق بر ضد یزید به جنبش آمدند و گفتند:
«حسین و ابن زبیر مقاومت کرده‌اند و سوی مکّه رفته‌اند.»
آن‌گاه مردم کوفه به حسین نامه نوشتند. حاکمشان نعمان بن بشیر بود.
و شیعیان به او نوشتند:
«به نام خدای رحمان رحیم
به حسین بن علی از سلیمان بن صرد و مسیّب بن نجبه و رفاعة بن شدّاد و حبیب بن مظاهر و دیگر شیعیان وی، مؤمنان و مسلمانان کوفه.
درود بر تو باد که ما حمد خدایی می‌کنیم که جز او خدایی نیست. امّا بعد: حمد خدای که دشمن جبّار سخت سر تو را نابود کرد؛ دشمنی که بر این امّت تاخت و خلافت آن را به ناحق گرفت و غنیمت آن را غصب کرد و به ناحق بر آن حکومت کرد و نیکانشان را کشت و اشرارشان را به‌جا نهاد و مال خدا را دستخوش جباران و توانگران امّت کرد. لعنت خدا بر او باد؛ چنان‌که ثمود ملعون شد. اینک ما را امام نیست. بیا شاید خدا به وسیله تو ما را بر حق همدل کند. نعمان بن بشیر در قصر حکومت است. ما به نماز جمعه او نمی‌رویم و به نماز عیدش حاضر نمی‌شویم و اگر خبر یابیم که سوی ما روان شده‌ای، بیرونش می‌کنیم و به شامش می‌فرستیم. ان شاء اللّه و سلام و رحمت خدای بر تو باد.»
گوید: نامه را با عبد اللّه بن سبع همدانی و عبد اللّه بن وال فرستادیم و گفتیم: «شتاب کنید!»
هر دو کس باشتاب برفتند تا به روز دهم ماه رمضان در مکّه پیش حسین رسیدند. دو روز بعد باز قیس بن مسهر صیداوی و عبد الرّحمان بن عبد اللّه کدان ارحبی و عمارة بن عبید سلولی را سوی وی فرستادیم که در حدود پنجاه و سه نامه همراه داشتند که هر نامه از یک یا دو یا سه کس بود.
گوید: دو روز بعد، باز هانی بن هانی سبعی و سعید بن عبد اللّه حنفی را سوی وی فرستادیم و با آنها چنین نوشتیم:
«به نام خدای رحمان رحیم
به حسین بن علی از شیعیان مؤمن و مسلمان وی؛ امّا بعد: زود بیا که مردم در انتظار تواند و دل با کسی جز تو ندارند. بشتاب! بشتاب! درود بر تو باد.»
گوید: شبث بن ربعی و حجّار بن ابحر و یزید بن حارث و یزید بن رویم و عزرة بن قیس و عمرو بن حجاج زبیدی و محمّد بن عمیر تمیمی نیز به وی چنین نوشتند: «امّا بعد همه‌جا سبز شده و میوه‌ها رسیده و چاه‌ها پرآب شده. اگر خواهی بیا که سپاه تو آماده است و سلام بر تو باد.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 381
الطّبری، التّاریخ، 5/ 391- عنه: ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 170
قال: فکتب القوم إلی الحسین بن علیّ رضی اللّه عنهما: بسم اللّه الرّحمن الرّحیم، إلی الحسین بن علیّ رضی اللّه عنهما، من سلیمان بن صرد و المسیّب بن نجبة و حبیب بن مظاهر و رفاعة بن شدّاد و عبد اللّه بن وال و جماعة شیعته «1» من المؤمنین؛ أمّا بعد، فالحمد للّه الّذی قصم عدوّک و عدوّ أبیک من قبلک/ الجبّار العنید الغشوم الظّلوم، الّذی أبتزّ هذه الأمّة «2» و عضاها «3» و تأمّر علیها بغیر رضاها، ثمّ قتل خیارها و استبقی أشرارها، فبعدا له کما بعدت ثمود! ثمّ إنّه قد بلغنا أنّ ولده اللّعین قد تأمّر علی هذه الأمّة بلا مشورة و لا إجماع و لا علم من الأخبار، و نحن مقاتلون معک و باذلون أنفسنا من دونک فأقبل إلیه، فرحا، مسرورا، مأمونا، مبارکا، سدیدا و سیّدا أمیرا «4»، مطاعا، إماما خلیفة علینا، مهدیّا، فإنّه لیس علیک إمام و لا أمیر إلّا النّعمان بن بشیر و هو فی قصر الإمارة وحید طرید، لیس یجتمع معه فی جمعة و لا یخرج معه إلی عید و لا یؤدّی إلیه الخراج، یدعو فلا یجاب، و یأمر فلا یطاع؛ و لو بلغنا أنّک قد أقبلت إلینا أخرجناه عنّا حتّی یلحق بالشّام، فاقدم إلینا فلعلّ اللّه عزّ و جلّ أن یجمعنا بک علی الحقّ، و السّلام علیک و رحمة اللّه و برکاته یا ابن رسول اللّه و لا قوّة إلّا باللّه العلیّ العظیم.
ثمّ طوی الکتاب و ختمه و دفعه إلی عبد اللّه بن سبع الهمدانیّ و عبد اللّه بن مسمع البکریّ، و وجّهوا بهما إلی الحسین بن علیّ رضی اللّه عنهما. فقرأ الحسین کتاب أهل الکوفة، فسکت و لم یجبهم بشی‌ء.
ثمّ قدم علیه بعد ذلک قیس بن مسهر الصّیداویّ و عبد الرّحمان بن عبد اللّه الأرحبیّ
__________________________________________________
- حصین بن عبد الرّحمان گوید: شنیدیم که مردم کوفه به حسین بن علی نوشته بودند که: «یکصد هزارکس با تواند.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2916، 2922، 2923- 2924، 2976
(1)- فی د: شیعة.
(2)- لیس فی د.
(3)- فی د و فی بر: عصاها.
(4)- من د، و فی الأصل و بر: مبرّا.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 382
و عمارة بن عبید السّلولیّ و عبد اللّه بن وال التّمیمیّ، و معهم جماعة نحو خمسین و مائة، کلّ کتاب من «1» رجلین و ثلاثة و أربعة و یسألوه القدوم علیهم؛ و الحسین یتأنّی فی أمره فلا یجیبهم بشی‌ء.
ثمّ قدم علیه «2» بعد ذلک هانئ [بن] هانئ السّبیعیّ و سعید بن عبد اللّه الحنفیّ بهذا الکتاب، و هو آخر ما ورد علی الحسین من أهل الکوفة.
بسم اللّه الرّحمن الرّحیم، للحسین بن علیّ أمیر المؤمنین من شیعته و شیعة أبیه، أمّا بعد، فإنّ النّاس منتظرون لا رأی لهم غیرک، فالعجل، العجل یا ابن بنت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم! قد اخضرّ [ت] الجنّات و أینعت الثّمار و أعشبت الأرض و أورقت الأشجار، فاقدم إذا شئت، فإنّما تقدم «3» إلی جند لک مجنّد، و السّلام علیک و رحمة اللّه و برکاته و علی أبیک من قبلک.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 46- 50
و لمّا مات معاویة، أرسل أهل الکوفة إلی الحسین بن علیّ: إنّا قد حبسنا أنفسنا علی بیعتک، و نحن نموت دونک، و لسنا نحضر جمعة و لا جماعة بسببک.
المسعودی، مروج الذّهب، 3/ 64
فأقام ابن الزّبیر بها، و شخص الحسین یرید العراق حین تواترت علیه کتبهم، و ترادفت رسلهم ببیعته و السّمع و الطّاعة له. «4»
المسعودی، التّنبیه و الإشراف،/ 303
[و لمّا-] «5» بایع أهل الشّام یزید بن معاویة و اتّصل الخبر بالحسین بن علیّ جمع شیعته و استشارهم، و قالوا: إنّ الحسن لمّا سلّم الأمر لمعاویة سکتّ و سکت معاویة، فالآن قد مضی معاویة و نحبّ أن نبایعک، فبایعته الشّیعة.
__________________________________________________
(1)- فی د و بر: بین.
(2)- لیس فی د و بر.
(3)- فی د: یقدم.
(4)- ابن زبیر آن‌جا بماند و حسین که از مردم عراق نامه و فرستاده بسیار مبنی بر بیعت و اطاعت بدورسیده بود، آهنگ عراق کرد.
پاینده، ترجمه التنبیه و الاشراف،/ 281
(5)- زید لاستقامة العبارة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 383
و وردت علی الحسین کتب أهل الکوفة من الشّیعة یستقدمونه إیّاها.
ابن حبّان، الثّقات (السّیرة النّبویّة)، 2/ 306- 307، السّیرة النّبویّة (ط بیروت)،/ 555
حدّثنی أحمد بن عیسی بن أبی موسی العجلیّ، قال: حدّثنا حسین بن نصر بن مزاحم، قال: حدّثنا أبی، قال: حدّثنا عمر بن سعد، عن أبی مخنف لوط بن یحیی الأزدیّ و حدّثنی أیضا أحمد بن محمّد بن شبیب المعروف بأبی بکر بن شیبة، قال: حدّثنا أحمد بن الحرث الخزّاز، قال: حدّثنا علیّ بن محمّد المدائنیّ عن أبی مخنف عن عوانة و ابن جعدیّة و غیرهم و حدّثنی أحمد بن الجعد، قال: حدّثنا علیّ بن موسی الطّوسیّ، قال: حدّثنا أحمد ابن جناب، قال: حدّثنا خالد بن یزید بن أسد بن عبد اللّه القشیریّ «1»، قال: حدّثنا عمّار الدّهنیّ عن أبی جعفر محمّد بن علیّ، کلّ واحد ممّن ذکرت یأتی بالشّی‌ء یوافق فیه صاحبه أو یخالفه و یزید علیه شیئا أو ینقص منه، و قد ثبت ذلک بروایاتهم منسوبا إلیهم.
قال المدائنیّ عن هارون بن عیسی عن یونس بن أبی إسحاق، قال: لمّا بلغ أهل الکوفة نزول الحسین علیه السّلام مکّة و أنّه لم یبایع لیزید، وفد إلیه وفد منهم، علیهم أبو عبد اللّه الجدلیّ، و کتب إلیه شبث بن ربعیّ و سلیمان بن صرد و المسیّب بن نجبة «2» و وجوه أهل الکوفة یدعونه إلی بیعته و خلع یزید. «3»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 62- 63
فکتبوا إلیه:
__________________________________________________
(1)- [کذا و الصّحیح: «القسریّ»].
(2)- [فی المطبوع: «نجیّة»].
(3)- احمد بن عیسی بسندش از ابی مخنف- و دیگران از سایر راویان حدیث با مختصر اختلافی- ازابی مخنف روایت کرده‌اند.
و نیز احمد بن جعد- بسندش- از حضرت باقر علیه السّلام. و مدائنی از یونس بن ابی اسحاق حدیث کرده‌اندکه: چون خبر ورود حسین علیه السّلام در مکّه به مردم کوفه رسید و مطّلع شدند که آن جناب با یزید بیعت نکرده‌است، گروهی را به عنوان نمایندگی به سرکردگی ابو عبد اللّه جدلی به نزد آن حضرت فرستادند و نامه‌هایی به وسیله آنها به آن حضرت نوشتند و نویسندگان نامه بزرگان اهل کوفه چون شبث بن ربعی، و سلیمان بن‌صرد و مسیّب بن نجبه و امثال اینها بودند که درخواست کرده بودند، آن حضرت مردم را به بیعت با خوددعوت کرده و یزید را از خلافت خلع کند.
رسول محلّاتی، ترجمه مقاتل الطّالبیّین،/ 93
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 384
بسم اللّه الرّحمن الرّحیم
للحسین بن علیّ علیهما السّلام من سلیمان بن صرد، و المسیّب بن نجبة، «1» و رفاعة بن شدّاد البجلیّ، و حبیب بن مظاهر، و شیعته من المؤمنین و المسلمین من أهل الکوفة، سلام علیک، «2» فإنّا نحمد إلیک اللّه الّذی لا إله إلّا هو «2»، أمّا بعد، فالحمد للّه الّذی قصم عدوّک الجبّار العنید «3»، الّذی انتزی علی هذه الأمّة، فابتزّها أمرها، و غصبها فیئها، و تأمّر علیها بغیر رضی منها، ثمّ قتل خیارها و استبقی شرارها، و جعل مال اللّه دولة بین جبابرتها و أغنیائها. فبعدا له کما بعدت ثمود. إنّه لیس علینا إمام «4»، فأقبل لعلّ اللّه أن «5» یجمعنا بک علی الحقّ، و «6» النّعمان بشیر فی قصر الإمارة لسنا نجتمع معه فی جمعة «7»، و لا نخرج معه إلی عید، و لو قد بلغنا أنّک «8» قد أقبلت إلینا أخرجناه حتّی نلحقه بالشّام إن شاء اللّه تعالی «9».
ثمّ سرّحوا بالکتاب مع عبد اللّه بن مسمع الهمدانیّ و عبد اللّه بن وال و أمروهما بالنّجاء، فخرجا مسرعین حتّی قدما علی الحسین علیه السّلام بمکّة لعشر مضین من شهر رمضان، «10» و «11» لبث أهل الکوفة یومین بعد تسریحهم بالکتاب «10»، و أنفذوا قیس بن مسهر الصّیداویّ و «12» عبد الرّحمان بن عبد اللّه الأرحبیّ «12»، و عمارة بن عبد اللّه السّلولیّ إلی الحسین
__________________________________________________
(1)- [فی الإرشاد ط علمیّة: «نجیّة»].
(2- 2) [لم یرد فی اللّواعج].
(3)- [أضاف فی اللّواعج و بحر العلوم: «الغشوم و الظّلوم»].
(4)- [اللّواعج: «إمام غیرک»].
(5)- [لم یرد فی نفس المهموم].
(6)- [فی الأسرار و المعالی: «و إنّ»].
(7)- [المعالی: «فی الجمعة و الجماعة»].
(8)- [إلی هنا حکاه عنه فی مناهل الضّرب،/ 386- 387].
(9)- [أضاف فی اللّواعج: «و السّلام علیک و رحمة اللّه و برکاته یا ابن رسول اللّه و علی أبیک من قبلک و لا حول و لا قوّة إلّا باللّه العلیّ العظیم»].
(10- 10) [فی اللّواعج و مثیر الأحزان: «ثمّ لبثو یومین»].
(11)- [فی البحار و العوالم و الأسرار و نفس المهموم و المعالی: «ثمّ»].
(12- 12) [عن الإرشاد ط آل البیت، و فی الإرشاد ط علمیّة: «عبد اللّه و عبد الرّحمان ابنا شدّاد الأرحبیّ» و فی البحار و العوالم: «عبد اللّه و عبد الرّحمان إبنی عبد اللّه بن زیاد الأرحبیّ» و فی الأسرار: «عبد اللّه بن شدّاد بن عبد اللّه لأرجیّ»، و فی المعالی: «عبد اللّه ابن شدّاد»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 385
علیه السّلام، و معهم نحو من مأة و خمسین صحیفة من الرّجل و الإثنین و الأربعة، ثمّ لبثوا یومین آخرین و سرّحوا إلیه هانئ بن هانئ السّبیعیّ و سعید بن عبد اللّه الحنفیّ «1»، و کتبوا إلیه:
بسم اللّه الرّحمن الرّحیم، للحسین بن علیّ علیهما السّلام من شیعته «2» من المؤمنین و المسلمین «2»، أمّا بعد، فحیّ هلا، فإنّ النّاس ینتظرونک لا رأی لهم غیرک، فالعجل، العجل، ثمّ العجل، العجل، و السّلام.
ثمّ کتب شبث بن ربعیّ، و حجّار بن أبجر «3»، و یزید بن الحارث بن رویم، و عروة بن قیس، و عمرو بن الحجّاج الزّبیدیّ، و محمّد بن عمرو التّمیمیّ «4»، أمّا بعد: فقد اخضرّ الجنّات «5»، و أینعت الثّمار «6»، فإذا شئت، فأقبل علی جند لک مجنّد، و السّلام. و تلاقت الرّسل کلّها عنده «7»، فقرأ الکتاب، و سأل الرّسل «8» عن النّاس. «9»
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «و کانا آخر الرّسل»].
(2- 2) [لم یرد فی الأسرار و المعالی].
(3)- [فی الأسرار: «أبحر» و فی أعیان الشّیعة: «أبجر العجلیّ»].
(4)- [فی الأسرار: «التّمیمیّ» و فی أعیان الشّیعة: «محمّد بن عمیر بن عطارد بن حاجب»].
(5)- [فی العوالم و نفس المهموم و أعیان الشّیعة و اللّواعج: «الجناب»].
(6)- [زاد فی البحار و العوالم و الأسرار: «و اعشبت الأرض و أورقت الأشجار» و فی المعالی: «اعشوشبت الأرض و أورقت الأشجار»].
(7)- [إلی هنا حکاه عنه فی المعالی].
(8)- [الأسرار: «الرّجل»].
(9)- و نامه‌ای بدین مضمون به آن حضرت نوشتند:
«بسم اللّه الرّحمن الرّحیم، نامه‌ای است به حسین بن علیّ علیهما السّلام از سلیمان بن صرد، و مسیّب بن نجبة و رفاعة بن شدّاد بجلی، و حبیب بن مظاهر، و شیعیان باایمان او و مسلمانان از مردم کوفه:
درود بر تو! همانا ما به وجود تو سپاس کنیم خدایی را که شایسته پرستشی جز او نیست و حمد خداوندی را که دشمن ستمکار سرکش شما را درهم شکست و نابود کرد. آن دشمنی که بر این امّت یورش برد و به ستم‌کار خلافت و زمامداری آنان را برای خود بربود و اموال آنان را به زور بگرفت و بدون رضایت آنان خود را فرمانروای ایشان کرد. نیکان و برگزیدگان آنان را بکشت و بدکاران و اشرار را بجای نهاد و مال خدا را دست بدست در میان گردنکشان و ثروتمندان قرار داد. دوری و نابودی بر او باد چنانچه قوم ثمود دور و نابود شدند. همانا برای ما امام و پیشوایی نیست. پس به سوی ما روی آور. امید است خداوند به وسیله تو ما را به حقّ گرد آورد و نعمان بن بشیر (فرماندار یزید و نماینده بنی امیه) در قصر-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 386
المفید، الإرشاد، 2/ 34- 36- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 333- 334؛ البحرانی، العوالم، 17/ 182- 183؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 217- 218؛ القمی، نفس المهموم،/ 80- 81؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 226- 227؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 10- 11؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 147- 148؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 589، لواعج الأشجان،/ 33- 35
فکاتبوا الحسین بن علیّ:
«إنّا قد [74] اعتزلنا النّاس، فلسنا نصلّی بصلاتهم، و لا إمام لنا، فلو أقبلت إلینا رجونا أن یجمعنا اللّه لک علی الإیمان».
ثمّ اجتمع رؤساء الشّیعة مثل سلیمان بن صرد، و المسیّب بن نجبة «1» و أشباههم، و کتبوا
__________________________________________________
- فرمانداری است و ما در روزهای جمعه برای نماز با او نمی‌رویم و در عیدها با او (برای نماز) به‌صحرا بیرون نرویم و اگر ما بدانیم که شما به سوی ما حرکت کرده‌ای، ما او را از شهر کوفه بیرون کنیم وان شاء اللّه تعالی او را به شام خواهیم فرستاد.» این نامه را به وسیله عبد اللّه بن مسمع همدانی و عبد اللّه بن وال فرستاده و به آن دو دستور دادند، به‌شتاب نامه را به آن حضرت برسانند. پس آن دو باشتاب برفتند تا در دهم ماه رمضان در مکّه به آن حضرت علیه السّلام وارد شدند (و نامه اهل کوفه را رساندند) و مردم کوفه دو روز پس از فرستادن آن نامه (نامه‌های دیگری) به وسیله قیس بن مسهر صیداوی، و عبد اللّه و عبد الرّحمان پسران شدّاد أرحبی، و عمارةبن عبد اللّه سلّولی، (که روی هم) حدود صد و پنجاه نامه (می‌شد) برای آن حضرت فرستادند که آنها از یک‌نفر یا دو نفر یا چهار نفر بود. سپس دو روز دیگر گذشت و هانی بن هانی سبیعی و سعید بن عبد اللّه حنفی‌را به جانب او روان داشته و برای او نوشتند:
بسم اللّه الرّحمن الرّحیم
نامه‌ای است به حسین بن علی علیهما السّلام از شیعیان آن حضرت از مؤمنین و مسلمانان که پس از حمد و ثنای پروردگار، بشتاب بزودی به نزد ما؛ زیرا که مردم چشم به راه تو هستند و اندیشه‌ای جز تو ندارند. پس‌بشتاب! بشتاب! سپس، بشتاب! بشتاب! و السّلام.»
آن‌گاه شبث بن ربعی؛ و حجّار بن ابجر، و یزید بن رویم، و عروة بن قیس، و عمرو بن حجّاج زبیدی، و محمّد بن عمرو تیمی به آن حضرت علیه السّلام نامه نوشتند بدین مضمون:
«پس از حمد و ثنای پروردگار! همانا باغها سرسبز و میوه‌ها رسیده پس هرگاه خواهی بیا به سوی‌لشگر بسیار و مجهّزی (که برای یاریت آماده است)؛ و السّلام.»
و نامه‌رسانها و فرستادگان یکی پس از دیگری در نزد آن حضرت به هم رسیدند. امام علیه السّلام ازفرستادگان حال مردم را پرسید.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 34- 36
(1)- نجبة: «مهملة فی الأصل و مط: و الضّبط من الطّبریّ 7/ 233.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 387
إلیه:
بسم اللّه الرّحمن الرّحیم «1»
«لحسین بن علیّ من شیعته المؤمنین. أمّا بعد، فحیّ هلا، فإنّ النّاس ینتظرونک، لا رأی لهم فی غیرک، فالعجل، ثمّ العجل، و السّلام».
ثمّ اجتمعوا ثالثة، فکتبوا إلیه:
«من شبث بن ربعیّ، و حجّار بن أبجر، و یزید بن الحارث بن رویم، و عمرو بن الحجّاج، و محمّد بن عمیر، أمّا بعد، فقد اخضرّ الجناب، و أینعت الثّمار، [و طمّت الجمام] «2»، فإذا شئت، فاقدم علی جنود مجنّدة لک، و السّلام».
أبو علیّ مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 41
و وردت علیه کتب أهل الکوفة کتاب بعد کتاب- و هو بمکّة- بالبیعة فی ذی الحجّة من هذه السّنة.
أبو طالب الزّیدی، الإفادة،/ 57
فکتبوا إلیه کتبا کثیرة و أنفذوا إلیه الرّسل إرسالا، ذکروا فیها: إنّ النّاس ینتظرونک لا داعی لهم غیرک، فالعجل العجل.
فکتب إلیه أمراء القبائل: أمّا بعد، فقد اخضرّت الجنّات، و أینعت الثّمار، فإذا شئت، فاقدم علی جند لک مجنّدة.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 223
فکتب القوم إلی الحسین علیه السّلام، بسم اللّه الرّحمن الرّحیم للحسین بن علیّ أمیر المؤمنین من سلیمان بن صرد، و المسیّب بن نجبة، و حبیب بن مظاهر، و رفاعة بن شدّاد، و عبد اللّه ابن وال، و جماعة شیعته من المؤمنین، سلام علیک، أمّا بعد، فالحمد للّه الّذی قصم عدوّک و عدوّ أبیک من قبل الجبّار العنید، الغشوم الظّلوم، الّذی ابتزّ هذه الأمّة أمرها، و غصبها فیئها، و تأمّر علیها بغیر رضی منها، ثمّ قتل خیارها و استبقی شرارها، و جعل مال اللّه دولة بین جبابرتها و عتاتها، فبعدا له کما بعدت ثمود، ثمّ إنّه قد بلغنا أنّ ولده اللّعین قد تأمّر علی هذه الأمّة بلا مشورة و لا إجماع، و لا علم من الأخیار، و بعد فإنّا مقاتلون معک و باذلون أنفسنا من دونک، فأقبل إلینا فرحا مسرورا، مبارکا منصورا، سعیدا سدیدا،
__________________________________________________
(1)- البسملة غیر موجودة فی الأصل و مط: فأضفناها من الطّبریّ 7/ 234.
(2)- ما بین [] تکملة من الطّبریّ 7/ 335.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 388
إماما مطاعا، و خلیفة مهدیّا، فإنّه لیس علینا إمام، و لا أمیر إلّا النّعمان بن بشیر و هو فی قصر الإمارة، وحید طرید لا نجتمع معه فی جمعة، و لا نخرج معه إلی عید، و لا نؤدّی إلیه الخراج، یدعو فلا یجاب، و یأمر فلا یطاع، و لو بلغنا أنّک قد أقبلت إلینا، أخرجناه عنّا حتّی یلحق بالشّام، فاقدم إلینا فلعلّ اللّه تعالی أن یجمعنا بک علی الحقّ. و السّلام علیک یا ابن رسول اللّه و علی أبیک و أخیک و رحمة اللّه و برکاته. ثمّ طووا الکتاب و ختموه و دفعوه إلی عبد اللّه بن سبیع الهمدانیّ، و عبد اللّه بن مسمع البکریّ؛ فتوجّها به إلی الحسین؛ فقرأ کتاب أهل الکوفة، فسکت و لم یجبهم بشی‌ء؛ ثمّ قدم إلیه بعد ذلک قیس بن مسهر الصّیداویّ؛ و عبد اللّه بن عبد الرّحمان الأرحبیّ و عامر بن عبید السّلولیّ؛ و عبد اللّه ابن وال التّیمیّ، و معهم نحو من خمسین و مائة کتاب؛ الکتاب من الرّجلین و الثّلاثة و الأربعة، یسألونه القدوم علیهم، و الحسین یتأنّی فی أمره و لا یجیبهم فی شی‌ء. ثمّ قدم علیه بعد ذلک هانئ بن هانئ السّبیعیّ؛ و سعید بن عبد اللّه الحنفیّ بکتاب؛ و هو آخر ما ورد إلیه من أهل الکوفة و فیه: بسم اللّه الرّحمن الرّحیم، للحسین بن علیّ أمیر المؤمنین من شیعته و شیعة أبیه؛ أمّا بعد، فإنّ النّاس ینتظرونک لا رأی لهم غیرک، فالعجل، العجل یا ابن رسول اللّه؛ فقد اخضرّ الجناب؛ و أینعت الثّمار؛ و أعشبت الأرض؛ و أورقت الأشجار؛ فاقدم إذا شئت؛ فإنّما تقدم إلی جند مجنّد لک؛ و السّلام علیک و رحمة اللّه و برکاته و علی أبیک من قبل.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 194- 195
فکاتبوا الحسین علیه السّلام، من سلیمان بن صرد و المسیّب بن نجبة، و رفاعة بن شدّاد، و حبیب بن مظاهر، و شیعته المؤمنین و المسلمین من أهل الکوفة: سلام علیک، أمّا بعد، فالحمد للّه الّذی قصم عدوّک الجبّار العنید، الّذی انتزی علی هذه الأمّة، فابتزّها أمرها «1»، و غصبها فیئها، و تأمّر علیها بغیر رضی منها، ثمّ قتل خیارها و استبقی شرارها، و جعل مال اللّه دولة بین جبابرتها و عتاتها، بعدا له کما بعدت ثمود، إنّه لیس علینا بإمام، فأقبل لعلّ اللّه أن یجمعنا علی الحقّ بک، و النّعمان بن بشیر فی قصر الإمارة، لسنا نجمّع معه فی
__________________________________________________
(1)- إنتزی إنتزاءا: تسرع إلی الشّرّ. و ابتزّها: أی سلبها.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 389
الجمعة، و لا نخرج معه إلی عید، و لو قد بلغنا أنّک قد أقبلت إلینا أخرجناه حتّی نلحقه بالشّام إن شاء اللّه.
ثمّ سرّحوا الکتاب «1» مع عبید اللّه بن مسلم الهمدانیّ و عبد اللّه بن مسمع البکریّ، حتّی قدما علی الحسین لعشر مضین من شهر رمضان.
ثمّ بعد یومین أنفذوا قیس بن مسهر الصّیداویّ، و عبد الرّحمان بن عبد اللّه الأرخیّ، و عمارة بن عبد اللّه السّلولیّ، و عبد اللّه بن وال السّهمیّ إلی الحسین، و معهم نحو من مائة و خمسین صحیفة من الرّجل و الإثنین.
ثمّ سرّحوا بعد یومین هانئ بن هانئ السّبیعیّ، و سعید بن عبد اللّه الحنفیّ، بکتاب فیه:
للحسین بن علیّ من شیعته المؤمنین، أمّا بعد، فحیّهل، فإنّ النّاس ینتظرونک لا رأی لهم غیرک، فالعجل العجل، ثمّ العجل یا ابن رسول اللّه.
و کتب شبث بن ربعیّ، و حجّار بن أبجر «2» و یزید بن الحارث، و یزید بن رویم، و عمرو ابن الحجّاج، و محمّد بن عمیر، و عروة بن قیس: أمّا بعد، فقد أخصب الجناب «3» و أینعت الثّمار؛ فإذا شئت، فاقدم علی جند مجنّدة.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 89- 90
و کان أهل الکوفة قد بعثوا إلی الحسین علیه السّلام یقولون: إنّا قد حبسنا أنفسنا علیک، و لسنا نحضر الجمعة، فأقدم علینا.
فکتبوا إلیه: بسم اللّه الرّحمن الرّحیم. لحسین بن علیّ من سلیمان بن صرد، و المسیب ابن نجیة، و رفاعة بن شدّاد، و حبیب بن مظاهر و شیعته من المؤمنین و المسلمین من أهل الکوفة. سلام علیک، فإنّا نحمد إلیک اللّه الّذی لا إله إلّا هو، الحمد 134/ ب للّه الّذی قصم عدوّک، و إنّه لیس علینا إمام، فأقبل لعلّ اللّه یجمعنا بک.
__________________________________________________
(1)- سرّح إلیه رسولا: أرسله.
(2)- [فی المطبوع: «أبحر»].
(3)- الخصیب: کثرة العشب و الخیر، و الجناب بفتح جیم: الفناء و النّاحیة یقال «أخصب جناب القوم» أی وجد فیه الخصب.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 390
فقدم الکتاب علیه بمکّة لعشر مضین من رمضان، ثمّ جاءه مائة و خمسون کتابا من الرّجل و الإثنین و الثّلاثة، ثمّ جاءه کتاب آخر یقولون: حیّ هلا، فإنّ النّاس ینتظرونک، فالعجل، العجل.
ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 325، 327- 328
و وجّه أهل الکوفة إلی الحسین یسألونه القدوم علیهم و قالوا: نحن معک مأة ألف.
أخبرنا ابن ناصر، قال: أنبأنا أبو محمّد بن السّراج، قال: أنبأنا أبو طاهر محمّد بن علیّ بن العلّاف، قال: أنبأنا أبو الحسین ابن أخی میمیّ، قال: حدّثنا أبو علیّ بن صفوان، قال: حدّثنا أبو بکر ابن أبی الدّنیا، قال: حدّثنی محمّد بن صالح القرشیّ، قال:
حدّثنا علیّ بن محمّد القرشیّ، عن یونس بن أبی إسحاق قال: لمّا بلغت أهل الکوفة نزول الحسین بمکّة و أنّه لم یبایع لیزید بن معاویة، خرج منهم وفد إلیه، و کتب إلیه سلیمان بن صرد، و المسیّب بن نجبة و وجوه أهل الکوفة یدعونه إلی بیعته و خلع یزید، و قالوا: إنّا ترکنا النّاس متطلّعة أنفسهم إلیک، و قد رجونا أن یجمعنا اللّه بک علی الحقّ، و أن ینفی عنهم بک ما هم فیه من الجور، فأنتم أولی بالأمر من یزید الّذی غصب الأمّة فیئها و قتل خیارها.
ابن الجوزی، الرّدّ علی المتعصّب العنید،/ 35- 36
و کتبوا إلیه عن نفر منهم سلیمان بن صرد الخزاعیّ «1»، و المسیّب بن نجبة، و رفاعة بن شدّاد، و حبیب بن «2» مظاهر و غیرهم «2»: بسم اللّه الرّحمن الرّحیم سلام علیک، فإنّنا «3» نحمد إلیک اللّه الّذی لا إله إلّا هو، أمّا بعد، فالحمد للّه الّذی قصم عدوّک الجبّار العنید، الّذی انتزی علی هذه الأمّة، فابتزّها أمرها و غصبها فیئها و تأمّر علیها بغیر رضی منها، ثمّ قتل خیارها و استبقی شرارها، و إنّه لیس علینا إمام، فأقبل لعلّ اللّه أن یجمعنا بک علی الحقّ، و النّعمان بن بشیر فی قصر الإمارة لسنا نجتمع معه فی جمعة و لا عید، و لو بلغنا إقبالک إلینا، أخرجناه حتّی نلحقه بالشّام، إن شاء اللّه تعالی، و السّلام علیک و رحمة اللّه و برکاته.
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی نهایة الإرب].
(2- 2) [نهایة الإرب: «مظهر»].
(3)- [نهایة الإرب: «فإنّا»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 391
و سیّروا الکتاب مع عبد اللّه بن سبع الهمدانیّ. و عبد اللّه بن وال «1»، ثمّ کتبوا إلیه کتابا آخر و سیّروه بعد لیلتین، فکتب النّاس معه نحوا من مائة و خمسین صحیفة، ثمّ أرسلوا إلیه رسولا ثالثا یحثّونه علی المسیر إلیهم؛ ثمّ کتب إلیه شبث بن ربعیّ، و حجّار بن أبجر، و یزید بن الحارث، و یزید بن رویم، و عروة «2» بن قیس، و عمرو بن الحجّاج الزّبیدیّ، و محمّد بن عمیر التّمیمیّ بذلک. «3»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 266- 267- مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 385- 386
إنّه لمّا مات معاویة بن أبی سفیان، کاتب کثیر من أهل الکوفة الحسین بن علیّ، «4» لیأتی إلیهم لیبایعوه. «4»
ابن الأثیر، أسد الغابة، 2/ 20- عنه: الدّیاربکری، تاریخ الخمیس، 2/ 332
__________________________________________________
(1)- [نهایة الإرب: «وائل»].
(2)- [نهایة الإرب: «عزرة»].
(3)- آن‌گاه نامه‌هایی از طرف سلیمان بن صرد خزاعی و مسیّب بن نجبه و رفاعة بن شدّاد و حبیب بن مظاهر و جمعی دیگر به حسین نوشته شد که بدین‌نحو یا مضمون بوده:
«بسم اللّه الرّحمن الرّحیم!
درود بر تو. ما خداوندی را که جز او خدای دیگر نیست، می‌ستاییم. امّا بعد، خداوند را حمد و شکر می‌کنیم که دشمن جبّار را خرد کرده که آن متکبّر متمرّد بر این امّت قیام کرد و این امر را به عنف گرفت و حق و ملک وی را غصب نمود و بدون رضای امّت، خود را امیر این ملّت دانست و بعد از آن بزرگان و برگزیدگان و نیکان قوم را کشت و اشرار را باقی گذاشت و نگهداری کرد. ما هم‌اکنون امام و پیشوا نداریم تو (حسین) نزد ما بیا شاید (با بودن تو) خداوند ما را به حقّ جمع کند. نعمان بن بشیر هم در کاخ امیر است و ما هرگز با او روبه‌رو نمی‌شویم و در روز آدینه یا عید نزد او نمی‌رویم (نماز پشت سر او نمی‌خوانیم و پیروی نمی‌کنیم)، اگر خبر سیر و سفر تو به ما رسد، ما او را از میان خود اخراج و طرد خواهیم کرد تا او را به شام برگردانیم، به خواست خداوند. درود خدا و رحمت و برکت او بر تو باد!»
آن نامه را با عبد اللّه بن سبع همدانی و عبد اللّه بن وال فرستادند و بعد از آن هم نامه‌ای دیگر نوشتند و با نماینده فرستادند که به فاصله دو روز بود. مردم هم به توسط همان نماینده صد و پنجاه نامه فرستادند و بعد از آن باز نماینده ثالثی با نامه روانه کردند و او را به تسریع حرکت و آمدن تشویق می‌کردند. بعد از آنها شبث بن ربعی و حجّار بن ابجر و یزید بن حارث و یزید بن رویم و عروة بن قیس و عمرو بن حجاج زبیدی و محمّد بن عمیر تمیمی هم مانند آن مضمون را به او نوشتند.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 112- 113
(4- 4) [تاریخ الخمیس: «یحثّونه علی القدوم علیهم»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 392
فأتاه کتب أهل الکوفة و هو بمکّة.
ابن الأثیر، أسد الغابة، 2/ 21
و رویت إلی یونس بن أبی إسحاق، قال: خرج وفد إلیه من الکوفة و علیهم أبو عبد اللّه الجدلیّ و معهم کتب من شبث بن ربعیّ و سلیمان بن صرد و المسیّب بن نجبة و رفاعة بن شدّاد و حبیب بن مظاهر و عبد اللّه [بن] وال، و قیس بن مسهر الأسدیّ أحد بنی الصّیداء، و عمارة بن عتبة السّلولیّ، و هانئ بن هانئ السّبیعیّ، و سعید بن عبد اللّه الحنفیّ و وجوه الکوفة، یدعونه إلی بیعته و خلع یزید، و قالوا: إنّا ترکنا النّاس قبلنا و أنفسهم منطلقة إلیک و قد رجونا أن یجمعنا اللّه بک علی الهدی، فأنتم أولی بالأمر من یزید الّذی غصب الأمّة فیئها، و قتل خیارها، و اتّخذ مال اللّه دولا فی شرارها، و هذه کتب أماثلهم و أشرافهم، و النّعمان بن بشیر فی قصر الإمارة، و لسنا نجمّع معه فی جمعة و لا جماعة و لا عید، و لو بلغنا إقبالک أخرجناه حتّی یلحق بالشّام.
و تواترت الکتب حتّی تکمّلت عنده اثنا عشر ألف کتاب و هو مع کلّ ذلک لا یجیبهم.
ثمّ قدم إلیه بعد ذلک هانئ بن هانئ السّبیعیّ و سعید بن عبد اللّه الحنفیّ بکتاب و هو آخر الکتب: «بسم اللّه الرّحمن الرّحیم، للحسین بن أمیر المؤمنین من شیعته و شیعة أبیه أمیر المؤمنین، أمّا بعد، فإنّ النّاس ینتظرونک لا رأی لهم غیرک، فالعجل، العجل، فقد اخضرّت الجنّات، و أینعت الثّمار، و أعشبت الأرض، و أورقت الأشجار، فاقدم إذا شئت، فإنّما تقدم علی جند مجنّد لک، و السّلام علیک و رحمة اللّه و برکاته».
«1» و رویت إلی حصین بن عبد الرّحمان، أنّ أهل الکوفة کتبوا إلیه: إنّا معک مائة ألف «1».
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 11
فلمّا قدم الحسین مکّة کتب إلیه سلیمان بن صرد الخزاعیّ، و المسیّب بن نجبة الفزاریّ، و غیرهما من رجال أبیه و شیعته من الکوفة: «هلمّ إلینا یا ابن رسول اللّه، فأنت أحقّ بالخلافة من یزید الخمور»، و کتبوا بیعتهم.
البّری، الجوهرة،/ 41- 42
__________________________________________________
(1- 1) [حکاه عنه فی الأسرار،/ 217].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 393
و وصل الخبر إلی الکوفة بموت معاویة و ولایة یزید مکانه، فاتّفق منهم جمع جمّ، و کتبوا کتابا إلی الحسین، یدعونه إلیهم، و یبذلون له فیه القیام من بین یدیه بأنفسهم «1»، و بالغوا فی ذلک، ثمّ تتابعت إلیه الکتب نحوا من مائة و خمسین کتابا من کلّ طائفة کتاب، یحثّونه فیه علی القدوم و آخر ما ورد علیه کتاب من جماعتهم علی ید قاصدین من أعیانهم «2» و صورته: بسم اللّه الرّحمن الرّحیم، للحسین بن علیّ أمیر المؤمنین من شیعته و شیعة أبیه أمیر المؤمنین علیّ، سلام علیک، أمّا بعد، فإنّ النّاس منتظروک، و لا رأی لهم غیرک، فالعجل، العجل، یا ابن رسول اللّه، و السّلام علیک و رحمته و برکاته.
ابن طلحة، مطالب السّؤول،/ 74- عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 42
و لمّا استقرّ الحسین بمکّة و علم به أهل الکوفة، کتبوا إلیه یقولون: «3» إنّا قد حسبنا أنفسنا علیک و لسنا نحضر الصّلاة مع الولاة، فاقدم علینا، فنحن فی مأة ألف، فقد فشا فینا الجور، و عمل فینا بغیر کتاب اللّه و سنّة نبیّه، و نرجو أن یجمعنا اللّه بک علی الحقّ، و ینفی عنّا بک الظّلم، فأنت أحقّ بهذا الأمر من یزید و أبیه الّذی غصب الأمّة فیئها، و شرب الخمور، و لعب بالقرود و الطّنابیر، و تلاعب بالدّین «3»، و کان ممّن کتب إلیه سلیمان ابن صرد و المسیّب بن نجبة «4» و وجوه أهل الکوفة.
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 136- مثله المازندرانی، معالی السّبطین «5»، 1/ 228
قال هشام بن محمّد: ثمّ إنّ حسینا کثرت علیه کتب أهل الکوفة، و تواترت إلیه رسلهم: إن لم تصل إلینا، فأنت آثم.
فکتبوا إلیه بما قدّمنا ذکره و بعثوا الکتاب مع عبد اللّه بن سبع الهمدانیّ و عبد اللّه بن وال، فقدما إلی الحسین لعشر مضین من رمضان، ثمّ بعثوا بعدهما بیومین قیس بن مسهر
__________________________________________________
(1)- [زاد فی کشف الغمّة: «و أموالهم»].
(2)- [کشف الغمّة: «ثقاتهم»].
(3- 3) [حکاه فی المعالی].
(4)- [فی المطبوع: «نحبه»].
(5)- [حکاه فی المعالی عن القمقام].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 394
الصّیداویّ و عبد الرّحمان بن عبد اللّه الأرحبیّ و عمارة بن عبد اللّه السّلولیّ و معهم نحو من مائة و خمسین صحیفة من أهل الکوفة، ثمّ لبثوا یومین و سرّحوا هانئ بن هانئ السّبعیّ و سعید بن عبد اللّه الحنفیّ و کتبوا معهما إلی الحسین کتابا فیه: النّاس ینتظرون قدومک لا رأی لهم فی غیرک، فحیّ هلا، العجل العجل. و کتب إلیه شبث بن ربعیّ و حجّار بن أبجر «1» و زید بن الحارث و عروة بن قیس فی آخرین، أمّا بعد، فقد اخضرّ الجنان «2»، و اینعت «3» الثّمار، فاقدم، فإنّک تقدم علی جند مجنّد لک، و السّلام. و اجتمعت الرّسل کلّها بمکّة عنده. «4»
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 139
قال: فکتبوا إلیه: بسم اللّه الرّحمن الرّحیم، للحسین بن علیّ أمیر المؤمنین من سلیمان ابن صرد الخزاعیّ، و المسیّب بن نجبة، و رفاعة بن شدّاد، و حبیب بن مظاهر، و عبد اللّه ابن وائل، و شیعته من المؤمنین، سلام علیک، أمّا بعد، فالحمد للّه الّذی قصم عدوّک و عدوّ أبیک من قبل الجبّار العنید، الغشوم الظّلوم، الّذی ابتزّ هذه الأمّة أمرها، و غصبها فیئها، و تأمّر علیها بغیر رضی منها، ثمّ قتل خیارها، و استبقی شرارها، و جعل مال اللّه دولة بین جبابرتها و عتاتها، فبعدا له کما بعدت ثمود، ثمّ إنّه لیس علینا إمام غیرک، فأقبل لعلّ اللّه یجمعنا بک علی الحقّ، و النّعمان بن البشیر فی قصر الإمارة، و لسنا نجمّع معه فی جمعة و لا جماعة، و لا نخرج معه فی عید، و لو قد بلغنا أنّک أقبلت أخرجناه حتّی یلحق بالشّام، و السّلام علیک و رحمة اللّه و برکاته یا ابن رسول اللّه و علی أبیک من قبلک و لا حول و لا قوّة إلّا باللّه العلیّ العظیم.
ثمّ سرّحوا الکتاب و لبثوا یومین، و أنفذوا جماعة معهم نحو مأة و خمسین کتابا
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «الحرّ»].
(2)- فی نسخة: «اخضرّت الجنّات».
(3)- ینع الثّمر کمنع و ضرب فإنّ قطافه کاینع.
(4)- هفتاد رئیس در خانه قاضی شریح جمع آمدند و عهدها کردند و سوگندها خوردند که: «حسین علیه السّلام را مدد کنیم به مال و جان.» و نامه‌ها نوشتند که: «ما را امامی نیست و نه جمعه داریم و نه جماعت.» هفته به هفته نامه‌ها می‌نوشتند و دعوت می‌کردند و قاصدان متوالی و متواتر می‌فرستادند تا به اندک روزگار صد نامه به حسین نوشتند.
عماد الدّین طبری، کامل بهائی، 2/ 272
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 395
من الرّجل و الإثنین و الثّلاثة و الأربعة، یسألونه القدوم علیهم «1» و «2» هو مع ذلک یتأنّی «3» و لا یجیبهم «2»، فورد علیه فی یوم واحد ستّمائة کتاب، و تواترت الکتب حتّی اجتمع عنده فی نوب متفرّقة اثنا عشر ألف کتاب «1».
قال: ثمّ قدم علیه علیه السّلام بعد ذلک هانئ بن هانئ السّبیعیّ و سعید بن عبد اللّه الحنفیّ بهذا الکتاب و هو آخر ما ورد علی الحسین علیه السّلام من أهل الکوفة.
و فیه: بسم اللّه الرّحمن الرّحیم، للحسین بن علی أمیر المؤمنین علیه السّلام من شیعته، و شیعةأبیه أمیر المؤمنین علیه السّلام أمّا بعد، فإنّ النّاس ینتظرونک لا رأی لهم غیرک، فالعجل، العجل یا ابن رسول اللّه، فقد اخضرّ الجنّات، و أینعت الثّمار، و أعشبت الأرض، و أورقت الأشجار، فاقدم علینا إذا شئت، فإنّما تقدم علی جند مجنّدة لک، و السّلام علیک و رحمة اللّه، و علی أبیک من قبلک. «4»
ابن طاووس، اللّهوف،/ 33- 36
__________________________________________________
(1- 1) [حکاه عنه فی البحار، 44/ 334، العوالم، 17/ 183، الأسرار،/ 217- 218 و المعالی، 1/ 227، و مثیر الأحزان للجواهریّ،/ 10، مثله فی اللّواعج،/ 34].
(2- 2) [المعالی: «هو لا یجیبهم»].
(3)- [فی البحار و العوالم: «و یتأبّی»].
(4)- راوی گوید:
مردم کوفه، نامه‌ای بدین مضمون به حسین علیه السّلام نوشتند:
«به نام خداوند بخشنده مهربان. نامه‌ای است به حسین بن علیّ امیر المؤمنین از سلیمان بن صرد خزاعی و مسیّب بن نجبة، و رفاعة بن شدّاد، و حبیب بن مظاهر، و عبد اللّه بن وائل، و شیعیانش از مؤمنین. سلام ما بر تو. و پس از تقدیم سلام، سپاس خداوندی را که دشمن تو و دشمن پیشین پدرت را درهم شکست. همان دشمن ستمکار کینه‌جوی که زمام کار این امّت را به زور و قلدری به دست گرفت و بیت المال مسلمین را غاصبانه تصرّف کرد، بدون رضای ملّت بر آنان حکومت نمود، از جنایات زمان حکومتش این‌که نیکان اجتماع را کشت و افراد ناپاک را نگهداری نمود و مال خدا را به دست ستمگران و سرکشان اجتماع سپرد. از رحمت خدا دور باد همچنان‌که قوم ثمود دور شد، باری ما را پیشوایی به جز تو نیست. به سوی ما بشتاب! شاید خداوند به وسیله تو کانون حقّی از ما گرد آورد. و نعمان بن بشیر اکنون در کاخ فرمانداری است؛ ولی ما نه به نماز جمعه او حاضر می‌شویم و به نماز جماعتش و در روزهای عید با او همراه نیستیم و اگر خبر حرکت شما به ما برسد، او را از کوفه بیرون خواهیم کرد تا راه شام در پیش گیرد. و سلام بر تو و رحمت و برکات خدا بر تو باد ای پسر پیغمبر، و بر پدر بزرگوارت که پیش از تو بود و حول و قوّه‌ای به جز او رهگذر استمداد از خدای بزرگ و بزرگوار نیست.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 396
و جاءته کتب أهل الکوفة، یحضّونه علی القدوم علیهم، فاغترّ.
الیافعی، مرآة الجنان، 1/ 131
فلمّا استقرّ بمکّة، اتّصل بأهل الکوفة تأبّیه من بیعة یزید، و کانوا یکرهون بنی أمیّة خصوصا یزید لقبح سیرته، و مجاهرته بالمعاصی، و اشتهاره بالقبائح، فراسلوا الحسین علیه السّلام، و کتبوا إلیه الکتب، یدعونه إلی قدوم الکوفة، و یبذلون له النّصرة علی بنی أمیّة، و اجتمعوا و تحالفوا علی ذلک، و تابعوا الکتب إلیه فی هذا المعنی. «1»
ابن طقطقی، کتاب الفخری،/ 104
فأتاه رسل أهل الکوفة و علیها النّعمان بن بشیر. «2» [بسند تقدّم عن أبی جعفر علیه السّلام]
__________________________________________________
- نامه فوق را به خدمت حضرت فرستادند و دو روز بعد، جماعتی را به نمایندگی روانه کردند که حامل یکصد و پنجاه نامه بودند و هر نامه‌ای به امضای یک و دو و سه و چهار نفر بود که همگی از حضرت استدعا کرده بودند به کوفه تشریف بیاورد. ولی با این‌همه حسین علیه السّلام از پاسخ دادن به نامه‌ها خودداری می‌کرد تا این‌که در یک روز ششصد نامه از کوفه رسید و نامه‌های دیگر پی‌درپی می‌رسید تا آن‌که جمع نامه‌ها که در چند نوبت آمده بود، به دوازده هزار نامه رسید.
راوی گوید:
پیرو نامه‌ها، هانی بن هانی سبیعی و سعید بن عبد اللّه حنفی نامه ذیل را که آخرین نامه رسیده به حسین بود، آوردند. در نامه چنین نوشته بود:
«به نام خداوند بخشاینده مهربان! نامه‌ای است به حسین بن علی امیر المؤمنین، از شیعیانش و شیعیان پدرش امیر المؤمنین. امّا بعد، همه مردم به انتظار ورود شما هستند و به جز تو به کسی رأی نمی‌دهند. ای پسر پیغمبر! هرچه زودتر و هرچه زودتر تشریف بیاورید که باغها سرسبز و میوه‌های درختان رسیده، بوستانها پر از گیاه و درختها پربرگ است. اگر تصمیم دارید، تشریف بیاورید که سپاهی آراسته، مقدمت را گرامی خواهند داشت. سلام و رحمت خداوند بر تو باد و بر پدرت که پیش از تو بود.»
فهری، ترجمه لهوف،/ 33- 36
(1)- چون حسین در مکّه مستقر شد، خبر خودداری وی از بیعت با یزید به گوش مردم کوفه رسید، و مردم کوفه بنی امیّه و بخصوص یزید را به سبب روش ناپسند و زشتکاریهایی که داشت و علنا مرتکب معاصی می‌شد، دوست نمی‌داشتند. ازاین‌رو با حسین مکاتبه کرده، نامه‌هایی بدو نوشتند و او را به کوفه دعوت کردند و بدو وعده یاری در مقابل بنی امیّه دادند. آن‌گاه گرد هم آمده با یکدیگر هم‌سوگند شدند و پی‌درپی در این خصوص برای حسین علیه السّلام نامه فرستادند.
گلپایگانی، ترجمه تاریخ فخری،/ 156
(2)- و چون به مکّه رسید، اهل کوفه را خبر شد و ایشان بنی امیّه را کاره بودند؛ خاصه یزید را به-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 397
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 206
و قد کثر ورود الکتب علیه من بلاد العراق، یدعونه إلیهم- و ذلک حین بلغهم موت معاویة و ولایة یزید، و مصیر الحسین إلی مکّة فرارا من بیعة یزید- فکان أوّل من قدم علیه عبد اللّه بن سبع الهمدانیّ، و عبد اللّه بن وال، معهما کتاب فیه السّلام و التّهنئة بموت معاویة، فقدما علی الحسین لعشر مضین من رمضان من هذه السّنة، ثمّ بعثوا بعدهما نفرا منهم قیس بن مسهر الصّیداویّ «1»، و عبد الرّحمان بن عبد اللّه بن الکوا الأرحبیّ، و عمارة ابن عبد اللّه السّلولیّ، و معهم نحو من مائة و خمسین کتابا إلی الحسین، ثمّ بعثوا هانئ بن هانئ السّبیعیّ و سعید بن عبد اللّه الحنفیّ، و معهما کتاب فیه الاستعجال فی السّیر إلیهم، و کتب إلیه شبث «2» بن ربعیّ، و حجّار بن أبجر، و یزید بن الحارث بن رویم، و عمرو بن حجّاج الزّبیدیّ، و محمّد بن عمیر بن یحیی التّمیمیّ: أمّا بعد، فقد اخضرّت الجنان و أینعت الثّمار و لطمّت الجمام، فإذا شئت، فاقدم علی جند لک مجنّدة، و السّلام علیک.
فاجتمعت الرّسل کلّها بکتبها عند الحسین، و جعلوا یستحثّونه و یستقدمونه علیهم لیبایعوه عوضا عن یزید بن معاویة، و یذکرون فی کتبهم أنّهم فرحوا بموت معاویة، و ینالون منه، و یتکلّمون فی دولته، و أنّهم لمّا یبایعوا أحدا إلی الآن، و أنّهم ینتظرون قدومک إلیهم لیقدّموک علیهم.
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 151- 152
و لمّا بلغ أهل الکوفة بیعة یزید، و لحاق الحسین بمکّة، اجتمعت الشّیعة فی منزل سلیمان ابن صرد، و کتبوا إلیه عن نفر منهم: سلیمان و المسیّب بن محمّد «3» و رفاعة بن شدّاد
__________________________________________________
- سبب بدسیرتی او و اعلان معاصی و مناهی چنان‌که عبد اللّه زبیر خطبه کرد و در آن‌جا ذکر یزید کرد؛ بر این صورت: یزید الفهود یزید القرود یزید الصّیود یزید الخمور یزید الزّمور یزید الشّرور؛ چه، ذات نامبارکش این‌همه خصلتها را جامع بود.
القصّه کوفیان به حسین نامه نوشتند و ایمان مؤکده یاد کردند که اگر او به کوفه رود، با او بیعت کنند و به دفع بنی امیّه مشغول شوند و هرچه از معاونت و معاضدت ممکن باشد، بجای آرند و این مراسلت و دعوت مکرر شد.
هندو شاه، تجارب السّلف،/ 67- 68
(1)- [فی المطبوع: «الصّدائیّ»].
(2)- [فی المطبوع: «شیث»].
(3)- [الصّحیح: «نجبة»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 398
و حبیب بن مظاهر و غیرهم، یستدعونه، و أنّهم لم یبایعوا للنّعمان، و لا یجتمعون معه فی جمعة و لا عید، و لو جئتنا أخرجناه. و بعثوا بالکتاب مع عبد اللّه بن سبع الهمدانیّ و عبد اللّه ابن وال، ثمّ کتبوا إلیه ثانیا بعد لیلتین نحو مائة و خمسین صحیفة، ثمّ ثالثا یستحثّونه للحاق بهم، کتب له بذلک شبث بن ربعیّ و حجّار «1» بن أبجر و یزید بن الحارث و یزید بن رویم و عروة بن قیس و عمر بن الحجّاج الزّبیدیّ و محمّد بن عمیر التّمیمیّ. «2»
ابن خلدون، التّاریخ، 3/ 21- 22
و تسامع إلی أهل الکوفة بذلک، فأرسلوا إلی الحسین.
ابن عنبة، عمدة الطّالب،/ 158
ثمّ أتته کتب أهل العراق بأنّهم بایعوه بعد موت معاویة.
ابن حجر، الإصابة، 1/ 332
فکتبوا إلیه کتبا «3» من رؤسائهم من سلیمان بن صرد و من المسیّب بن نجبة «4» و رفاعة ابن شدّاد و حبیب بن مظاهر و شبث بن ربعیّ و یزید بن الحارث و یزید بن دؤب و عروة ابن قیس، و عمرو بن الحجّاج الزّبیدیّ، و محمّد بن عمر التّمیمیّ و غیرهم من أعیان
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «حجّاز»].
(2)- چون مردم کوفه از بیعت یزید و حرکت حسین به مکّه آگاه شدند، در خانه سلیمان بن صرد گرد آمدند و نامه‌ای برای او نوشتند و چند تن از ایشان چون سلیمان بن صرد و مسیّب بن نجبه (1) و رفاعة بن شدّاد و حبیب بن مظاهر بر آن مهر نهادند و او را به کوفه دعوت کردند. اینان با نعمان بن بشیر بیعت نکرده بودند و در نماز جمعه و نمازهای عید او شرکت نمی‌جستند. در نامه خود آورده بودند که: «اگر تو به جانب ما آیی، ما نعمان را از شهر بیرون خواهیم کرد.»
کوفیان نامه خود را با عبد اللّه بن سبع (2) الهمدانی و عبد اللّه بن وال نزد حسین فرستادند و دو شب بعد، قریب به صد و پنجاه نامه دیگر فرستادند و بار سوم نیز نامه‌هایی روان داشتند و او را به آمدن به کوفه تحریض می‌نمودند. همچنین شبث بن ربعی و حجار (3) بن ابجر و یزید بن الحارث و یزید بن رویم و عروة بن قیس و عمرو بن الحجّاج الزّبیدی و محمّد بن عمیر التّمیمی نیز برای او نامه نوشتند.
1. محمّد
2. سبیع
3. حجّاز
آیتی، ترجمه تاریخ ابن خلدون، 2/ 31
(3) (3) (3*) [لم یرد فی نور الأبصار].
(4)- [فی المطبوع: «نجیة»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 399
الشّیعة و رؤساء أهل الکوفة قریبا من نحو مائة کتاب، و سیّروا الکتب مع عبد اللّه بن سبع الهمدانیّ و عبد اللّه بن والیّ، و هم یحثّونه فیها علی القدوم علیهم و المسیر إلیهم علی کلّ حال، و کتاب واحد عامّ علی لسان الجمیع، کتبوه (1*)، و أرسلوه مع القاصدین و صورته:
«بسم اللّه الرّحمن الرّحیم، للحسین بن علیّ أمیر المؤمنین من شیعته و شیعة أبیه علیّ علیه السّلام، أمّا بعد، فإنّ النّاس منتظروک، لا رأی لهم فی غیرک، فالعجل، العجل، یا ابن رسول اللّه لعلّ اللّه تعالی أن یجمعنا بک علی الحقّ، و یؤیّد بک المسلمین و الإسلام بعد أجزل السّلام و أئمّة علیک و رحمة اللّه و برکاته».
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 184- عنه: الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 256
و بعث أهل العراق إلی الحسین الرّسل و الکتب، یدعونه إلیهم. «1»
__________________________________________________
(1)- و بر موافقت آن حضرت و مخالفت ارباب بدعت و شقاق اتّفاق نموده، مکتوبی به امام حسین در قلم آوردند، مضمون آن‌که: «سلیمان بن صرد و رفاعة بن شدّاد و مسیّب بن نجبة (1) و حبیب بن مظاهر و محمّد بن کثیر و رقاء بن عازب و محمّد بن أشعث و فلان و فلان تحیت و سلام عرضه می‌دارند و به مراسم شکر و سپاس الهی قیام و اقدام می‌نمایند که دشمن تو و دشمن پدر تو که به مکر و خدیعت زمام امور حکومت به دست آورده بود و بهترین امّت را می‌کشت و بدترین طوایف را زنده می‌گذاشت، هلاک ساخت و حالا پسر لعین او می‌خواهد که بی‌مشورت اهل بیت، متصدّی منصب ریاست گردد و ما که دوستان تو و شیعه پدر توایم، به ایالت او راضی نیستیم و داعیه داریم که در رکاب هدایت انتساب تو با اعدای دین مقاتله نماییم و انفس و اموال خود را به وقایه ذات مقدّس و نفس نفیس تو گردانیم. معمول چنان است که به زودی تشریف شریف ارزانی داری که ما به غیر از نعمان بن بشیر امیری نداریم و هرگاه که به سعادت ملازمت تو استسعاد یابیم، او را از کوفه بیرون خواهیم کرد و امیدواریم که به یمن اقدام خدام تو نظامی در امور ملک و ملّت و مهام دین و دولت پدید آید (فأقبل إلینا فرحا مسرورا مبارکا سدیدا رشیدا أمیرا مطاعا إماما خلیفة مهدیّا)».
این مکتوب را مصحوب عبد اللّه بن سلع همدانی و عبد اللّه بن مسمع بکری نزد آن مهر سپهر امامت و سروری فرستادند و امام حسین رضی اللّه عنه با آن دو شخص از لا و نعم هیچ نگفت و جواب مکتوب نیز ننوشت و اشراف کوفه متعاقب آن بشیر بن مسهر الصّیداوی و عبد الرّحمان بن عبید اللّه بن الارحی را با پنجاه نامه دیگر که مضامین آنها حکم فحوای مکتوب اوّل داشت، نزد آن حضرت ارسال نمودند و همچنین هانی بن هانی السبعی و سیعد بن عبد اللّه الخثعمی را با پنجاه نوشته دیگر فرستادند و از عقب این دو کس، شبث بن ربعی و حجاز بن الحر و یزید بن الحارث و عروة بن قیس و عمرو بن الحجّاج و محمّد بن عمر بن عطارد که-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 400
السّیوطی، تاریخ الخلفاء،/ 207
فسمع به أهل الکوفة فأرسلوا إلیه أن یأتیهم لیبایعوه و یمحو عنهم ما هم فیه من الجور. «1»
ابن حجر الهیتمی، الصّواعق المحرقة،/ 117
فوصل خبره إلی أهل الکوفة، فکاتبوه و وعدوه بالنّصرة، و أکّدوا علیه فی طلب القدوم علیهم.
تاج الدّین العاملی، التّتمّة،/ 77- 78
فلمّا بلغ أهل الکوفة وفاة معاویة، امتنعوا من البیعة لیزید، فاجتمعوا، و کتبوا إلی الحسین کتابا یقولون فیه: اقدم إلینا یکون لک ما لنا و علیک ما علینا، فلعلّ اللّه یجمع بیننا و بینک علی الهدی و دین الحقّ. و رغّبوه فی القدوم إلیهم. إلی أن قالوا: فإن لم تقدر علی الوصول إلینا، فأنفذ إلینا برجل یحکم فینا بحکم اللّه و رسوله. و کتبوا بهذا المعنی کتبا کثیرة.
الطّریحی، المنتخب، 2/ 422
فکتبوا کتابا فیه:
بسم اللّه الرّحمن الرّحیم، إلی الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیه السّلام من سلیمان بن صرد الخزاعیّ، و المسیّب بن نجبة «2»، و رفاعة بن شدّاد البجلیّ، و حبیب بن مظاهر الأسدیّ و من معه من المسلمین و سلام علیک و رحمة اللّه و برکاته: أمّا بعد، فإنّا نحمد اللّه الّذی لا إله إلّا هو، و نصلّی علی محمّد و آل محمّد، و اعلم یا ابن محمّد المصطفی و ابن علیّ المرتضی أن لیس لنا إمام غیرک، فاقدم إلینا، لنا ما لک، و علیک ما علینا، فلعلّ اللّه أن یجمعنا بک علی الحقّ و الهدی، و اعلم أنّک تقدم علی جنود مجنّدة، و أنهار متدفّقة، و عیون جاریة،
__________________________________________________
- در کوفه اعتبار بسیار داشتند، نامه دیگر همراه سعید بن عبد اللّه الثّقفی به مکّه مرسل گردانیدند.
1. [در طبع نحبه می‌باشد].
خواند امیر، حبیب السّیر، 2/ 39- 40
(1)- و اهل کوفه چون از قدوم حسین علیه السّلام خبر یافتند، کسی را نزد وی فرستادند و التماس نمودند که:
«به جانب مکّه قدم‌رنجه فرمایند تا به بیعت با وی قیام نماییم و جور و خوفی که به ایشان شده، همه را تلافی کنیم.»
جهرمی، ترجمه صواعق المحرقة،/ 341
(2)- [فی المطبوع: «نجیّة»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 401
فإن لم تقدم علی ذلک فابعث إلینا أحدا من أهل بیتک یحکم بیننا بحکم اللّه تعالی، و سنّة جدّک رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله، و اعلم أنّ النّعمان بن بشیر فی قصر الإمارة. و لسنا نشهد معه جمعة و لا جماعة، و لو أنّک أقبلت إلینا لکنّا أخرجناه إلی الشّام، و السّلام.
و بعثوا الکتاب مع عمر بن نافذ التّمیمی و عبد اللّه بن السّبیع الهمدانیّ، فخرجا مسرعین حتّی قدما علی الحسین علیه السّلام، و معهما خمسون صحیفة، و لبثوا یومین آخرین و بعثوا إلیه [قیس بن] مسهر الأنصاریّ و معه کتاب فیه: بسم اللّه الرّحمن الرّحیم، إلی الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیه السّلام: أمّا بعد، فإنّه لا إمام غیرک لنا، یا ابن رسول اللّه:
العجل العجل.
ثمّ لبثوا یومین آخرین و کتبوا کتابا یقولون فیه: بسم اللّه الرّحمن الرّحیم، قد أینعت الثّمار، فاقدم إلینا یا ابن بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله مسرعا.
قال أبو مخنف: و تواترت الکتب إلیه، فسأل الرّسل عن أمر النّاس، فقالوا: إنّهم کلّهم معک. ثمّ کتبوا مع هانئ بن هانئ و سعید بن عبد اللّه الحنفیّ و کانا آخر الرّسل من أهل الکوفة.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 17- 19
فی (التّبر المذاب): کثرت علیه الکتب و تواترت علیه الرّسل و کتبوا إلیه: إنّک إن لم تصل إلینا، فأنت آثم لوجود الأنصار علی الحقّ، و تمکنک من القیام، فإنّک أصله و عموده و أهله و معدنه.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 244- مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 228
و فی مکّة وافته کتب أهل الکوفة من الرّجل و الاثنین و الثّلاثة و الأربعة، یسألونه القدوم علیهم، لأنّهم بغیر إمام و لم یجتمعوا مع النّعمان بن بشیر فی جمعة و لا جماعة، و تکاثرت علیه الکتب، حتّی ورد علیه فی یوم واحد ستّمائة کتاب، و اجتمع عنده من نوب متفرّقة اثنا عشر ألف کتاب، و فی کلّ ذلک یشدّدون الطّلب، و هو لا یجیبهم، و آخر کتاب ورد علیه من شبث بن ربعیّ و حجّار بن أبجر و یزید بن الحارث و عزرة بن قیس و عمرو بن الحجّاج و محمّد بن عمیر بن عطارد و فیه: إنّ النّاس ینتظرونک، لا رأی لهم
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 402
غیرک، فالعجل، العجل، یا ابن رسول اللّه، فقد اخضرّ الجناب، و أینعت الثّمار و أعشبت الأرض، و أورقت الأشجار، فاقدم إذا شئت، فإنّما تقدم علی جند لک مجنّدة.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 163- 164
فکتبوا إلیه فی أواخر شعبان کتابا جاء فیه:
«بسم اللّه الرّحمن الرّحیم، للحسین بن علیّ من سلیمان بن صرد، و المسیّب بن نجبة و رفاعة بن شدّاد، و حبیب بن مظاهر، و عبد اللّه بن وال، و شیعته من المؤمنین و المسلمین من أهل الکوفة.
سلام علیک، أمّا بعد، فإنّا نحمد إلیک اللّه الّذی لا إله إلّا هو. أمّا بعد، فالحمد للّه الّذی قصم عدوّک و عدوّ أبیک الجبّار العنید الغشوم الظّلوم، الّذی انتزی علی هذه الأمّة، فابتزّها أمرها، و غصبها فیئها، [و] تأمّر علیها بغیر رضا منها، ثمّ قتل خیارها، و استبقی شرارها، و جعل مال اللّه دولة بین جبابرتها و عتاتها، فبعدا له کما بعدت ثمود.
ثمّ إنّه لیس علینا إمام غیرک، فأقبل، لعلّ اللّه أن یجمعنا بک علی الحقّ، و النّعمان بن بشیر فی (قصر الإمارة) و لسنا نجتمع معه فی جمعة و لا جماعة، و لا نخرج معه فی عید، و لو قد بلغنا أنّک أقبلت إلینا أخرجناه حتّی نلحقه بالشّام إن شاء اللّه، و السّلام علیک و رحمة اللّه و برکاته».
و سیّروا الکتاب مع عبد اللّه بن سبیع الهمدانیّ و عبد اللّه بن وال التّیمیّ، و أمروهما بالنّجاء، فخرجا حتّی قدما علی الحسین علیه السّلام بمکّة لعشر خلون من شهر رمضان.
و لبثوا یومین أو ثلاثا بعد تسریحهم الکتاب، ثمّ أنفذوا جماعة منهم: قیس بن مسهر الصّیداویّ، و عبد الرّحمان بن عبد اللّه الأرحبیّ، و عمارة بن عبد اللّه السّلولیّ إلی الحسین علیه السّلام و معهم نحو من (مائة و خمسین صحیفة) من الرّجل و الإثنین و الثّلاثة و الأربعة، یسألونه فیها القدوم علیهم.
و توافدت علیه- بعد ذلک- کتب أهل الکوفة، و تکاثرت، حتّی ورد علیه فی یوم واحد (ستّمائة کتاب)، و اجتمع عنده فی نوب متفرّقة (اثنا عشر ألف کتاب) و هو- مع ذلک- یتأنّی و لا یجیبهم.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 403
و آخر کتاب ورد علیه مع هانئ بن هانئ السّبیعیّ و سعید بن عبد اللّه الحنفیّ، و فیه:
«بسم اللّه الرّحمن الرّحیم، إلی الحسین بن علیّ من شیعته و شیعة أبیه أمیر المؤمنین، أمّا بعد، فإنّ النّاس ینتظرونک و لا رأی لهم فی غیرک، فالعجل، العجل یا ابن رسول اللّه، فقد اخضرّ الجناب، و أینعت الأثمار، و أعشبت الأرض، و أورقت الأشجار، فاقدم إذا شئت، فإنّما تقدم علی جند لک مجنّد، و السّلام علیک و رحمة اللّه و برکاته، و علی أبیک من قبل».
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 151- 152
فکتبوا إلیه کتبا و سرّحوها مع عبد اللّه بن مسمع و عبد اللّه بن وال و أمروهما «1» بالنّجاء، فجدّا حتّی دخل «1» مکّة لعشر مضین من شهر رمضان. ثمّ کتبوا إلیه بعد یومین و سرّحوا الکتب مع قیس بن مسهر الصّیداویّ و عبد الرّحمان بن عبد اللّه الأرحبیّ «2». ثمّ کتبوا إلیه بعد یومین آخرین و سرّحوا الکتب مع هانئ بن هانئ السّبیعیّ و سعید بن عبد اللّه الحنفیّ حتّی بلغت الکتب اثنی عشر ألفا (و هی) تنطوی علی الاستبشار بهلاک معاویة و الاستخفاف بیزید و طلب قدومه و العهد له ببذل النّفس و النّفیس دونه.
«3» (و کان) من المکاتبین «3» حبیب بن مظهر و مسلم بن عوسجة و سلیمان بن صرد، و رفاعة بن شدّاد، و المسیّب بن نجبة، و شبث بن ربعیّ، و حجّار بن أبجر، و یزید بن الحارث بن رویم، و عروة بن قیس، و عمرو بن الحجّاج، و محمّد بن عمیر، و أمثالهم من الوجوه «4».
السّماوی، إبصار العین،/ «4»- عنه: الزّنجانیّ، وسیلة الدّارین،/ 48
و لمّا بلغ أهل الکوفة امتناع الحسین عن البیعة لیزید ثارت إحساساتهم، و جعلوا أنفسهم ضدّ الأمویّین، فکاتبوا الحسین بالطّاعة له و الثّورة ضدّ الأمویّین، حتّی توافدت علیه الوفود، و تقاطرت الرّسل بالآلاف، و بلغت عدد الرّسائل اثنا عشر ألف رسالة «12000».
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 32
__________________________________________________
(1- 1)- [وسیلة الدّارین: «أن یمشوا إلی مکّة و دخلا»].
(2)- [وسیلة الدّارین: «الأرحب»].
(3- 3)- [وسیلة الدّارین: «أسماء الکتّاب من أهل الکوفة»].
(4)- [وسیلة الدّارین: «من الوجوه و الأعیان»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 404

فقال الحسین لهانئ و سعید بن عبد اللّه الحنفیّ: خبّرانی من اجتمع علی هذا الکتاب الّذی کتب معکما إلیّ! فقالا: یا أمیر المؤمنین! اجتمع علیه شبث بن ربعیّ، و حجّار بن أبجر، و یزید بن الحارث، و یزید بن رویم، و عروة بن قیس، و عمرو بن الحجّاج، و محمّد ابن عمیر بن عطارد.
قال: فعندها قام الحسین فتطهّر، و صلّی رکعتین بین الرّکن و المقام، ثمّ انفتل من صلاته، و سأل ربّه الخیر فیما کتب إلیه أهل الکوفة، ثمّ جمع الرّسل، فقال لهم: إنّی رأیت جدّی [رسول اللّه- «1»] صلی اللّه علیه و سلم فی منامی، و قد أمرنی بأمر، و أنا ماض لأمره، فعزم اللّه لی بالخیر، إنّه ولیّ ذلک و القادر علیه إن شاء اللّه تعالی. ابن أعثم، الفتوح، 5/ 50- 51
فقال الحسین لهانئ بن هانئ السّبیعیّ؛ و سعید بن عبد اللّه الحنفیّ؛ خبّرانی من اجتمع علی هذا الکتاب الّذی کتب معکما! فقالا له: یا ابن رسول اللّه، اجتمع علیه شبث ابن ربعیّ؛ و حجّار بن أبجر؛ و یزید بن الحارث؛ و یزید بن رویم، و عزرة بن قیس، و عمرو ابن الحجّاج، و محمّد بن عمیر بن عطارد. فعندها قام الحسین و توضّأ و صلّی رکعتین بین الرّکن و المقام، و لمّا انفتل من صلاته سأل ربّه الخیر فیما کتب إلیه أهل الکوفة، ثمّ رجع إلی الرّسل، فقال لهم: إنّی رأیت جدّی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم فی منامی، و قد أمرنی بأمر، و أنا ماض لأمره، فعزم اللّه لی بالخیر، فإنّه ولیّ ذلک و القادر علیه.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 195
فقال لهما: من اتّفق علی هذا الکتاب؟ فقال: أعیان الکوفة منهم: شبث بن ربعیّ و یزید بن الحارث، و حجّار بن أبحر، و عروة بن قیس، و یزید بن رویم، و محمّد بن عمیر ابن عطارد، و عمرو بن حجّاج. فقام علیه السّلام، و صلّی. ابن نما، مثیر
الأحزان،/ 11
__________________________________________________
(1)- من د.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 405
فقال الحسین علیه السّلام لهانئ «1» بن هانئ السّبیعیّ «1» و سعید «1» بن عبد اللّه الحنفیّ «1»: خبّرانی من اجتمع علی هذا الکتاب «2» الّذی «3» کتب به و سوّدالی «3» معکما «2»! فقالا: یا ابن رسول اللّه، شبث بن ربعیّ، و حجّار بن أبجر «4»، و یزید بن الحارث، و یزید بن رویم، و عروة بن قیس، و عمرو بن الحجّاج، و محمّد بن عمیر بن عطارد «5».
قال: «6» فعندها، قام الحسین علیه السّلام، فصلّی رکعتین بین الرّکن و المقام، و سأل اللّه الخیرة فی ذلک. «7»
ابن طاووس، اللّهوف،/ 36- عنه: المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 228؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 152- 153، 213؛ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 589، لواعج الأشجان،/ 35- 36
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی أعیان الشّیعة و اللّواعج و بحر العلوم].
(2- 2) [لم یرد فی بحر العلوم].
(3- 3) [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «سیّر إلیّ»، و لعلّ الصّحیحّ: «و سرّح إلیّ»].
(4)- [فی المطبوع: «أبحر»].
(5)- [أضاف فی أعیان الشّیعة: «و کلّ هؤلاء خرج لقتال الحسین علیه السّلام و هم من أعیان الکوفة و وجوهها»].
(6)- [من هنا حکاه عنه فی المعالی].
(7)- حسین علیه السّلام به هانی سبیعی و سعید بن عبد اللّه حنفی فرمود: «به من بگویید چه اشخاصی در نوشتن این نامه با شما هماهنگ بودند؟»
عرض کردند: «یابن رسول اللّه! شبث بن ربعی و حجّار بن ابحر و یزید بن الحارث و یزید بن رویم و عروة بن قیس و عمرو بن الحجّاج و محمّد بن عمیر بن عطارد.»
راوی گفت: «حسین علیه السّلام چون این بشنید، به‌پا خواست و میان رکن و مقام دو رکعت نماز گذاشت و از خداوند مسئلت نمود تا آنچه خیر و صلاح است، مقدّر فرماید.»
فهری، ترجمه لهوف،/ 36
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 406

و مسلم بن عقیل، و هو الّذی بعثه الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیهما السّلام من مکّة یبایع له النّاس.
ابن سعد، الطّبقات، 4- 1/ 29
قالوا: و قد کان الحسین «1» قدّم مسلم بن عقیل بن أبی طالب «2» إلی الکوفة، و أمره أن ینزل علی هانئ بن عروة «3» المرادیّ، و ینظر إلی اجتماع النّاس علیه «3»، و یکتب إلیه بخبرهم.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 64- عنه: الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 269، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 201؛ مثله ابن عساکر، مختصر ابن منظور، 27/ 58
قال: فبعث الحسین بن علیّ مسلم بن عقیل إلی الکوفة، یبایعهم له.
ابن قتیبة، الإمامة و السّیاسة، 2/ 4
قالوا: و کان مسلم بن عقیل أرجل ولد عقیل «4» و أشجعها، فقدّمه الحسین بن علیّ علیهما السّلام إلی الکوفة حین کاتبه أهلها، و دعوه إلیها، و راسلوه فی القدوم، و وعدوه نصرهم و مناصحتهم و ذلک بعد وفاة الحسن بن علیّ؛ و موت معاویة بن أبی سفیان، و أمره أن یکتم أمره، و یعرف طاعة النّاس له.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 2/ 334، أنساب الأشراف، 2/ 77
فتلاحقت الرّسل کلّها، و اجتمعت عنده، فأجابهم علی آخر کتبهم، و أعلمهم أن قد قدّم مسلم بن عقیل بن أبی طالب، لیعرف طاعتهم و أمرهم، و یکتب إلیه بحالهم و رأیهم.
و دعا مسلما، فوجّهه مع قیس بن مسهر، و عمارة بن عبد [کذا] و عبد الرّحمان بن عبد اللّه بن ذی الکدر.
__________________________________________________
(1)- [و فی تاریخ الإسلام مکانه: «مجالد عن الشّعبیّ و الواقدی من عدّة طرق، أنّ الحسین رضی اللّه عنه ...»].
(2)- [فی السّیر: «مسلما»، و فی تاریخ الإسلام: «مسلم بن عقیل- و هو ابن عمّه-»].
(3- 3) [لم یرد فی السّیر].
(4)- أی کان من أکمل رجال آل عقیل و أشدّهم و أقواهم.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 407
فبعث [الحسین] إلیهم مسلم بن عقیل.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 370، 422، أنساب الأشراف، 3/ 159، 224
فکتب الحسین إلیهم جمیعا کتابا واحدا، و دفعه إلی هانئ بن هانئ و سعید بن عبد اللّه، نسخته: بسم اللّه الرّحمن الرّحیم، من الحسین بن علیّ إلی من بلغه کتابی هذا من أولیائه و شیعته بالکوفة، سلام علیکم، أمّا بعد، فقد أتتنی کتبکم، و فهمت ما ذکرتم من محبّتکم لقدومی علیکم، و أنا باعث إلیکم بأخی و ابن عمّی و ثقتی من أهلی مسلم بن عقیل، لیعلم لی کنه أمرکم، و یکتب إلیّ بما یتبیّن له من اجتماعکم، فإن کان أمرکم علی ما أتتنی به کتبکم، و أخبرتنی به رسلکم، أسرعت القدوم علیکم، إن شاء اللّه، و السّلام. «1»
و قد کان مسلم بن عقیل خرج معه من المدینة إلی مکّة، فقال له الحسین علیه السّلام: یا ابن عمّ، قد رأیت أن تسیر إلی الکوفة، فتنظر ما اجتمع علیه رأی أهلها، فإن کانوا علی ما أتتنی به کتبهم، فعجّل علیّ بکتابک، لأسرع القدوم علیک، و إن تکن الأخری، فعجّل الانصراف. «2»
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 231- 232- عنه: المحمودی، العبرات، 1/ 289
فوجّه إلیهم مسلم بن عقیل بن أبی طالب رضی اللّه عنه، و کتب إلیهم، و أعلمهم أنّه إثر کتابه. «3»
الیعقوبی، التّاریخ، 2/ 215
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه عنه فی العبرات].
(2)- امام حسین علیه السّلام برای همگان یک پاسخ مرقوم داشت و آن را به هانی بن هانی و سعید بن عبد اللّه داد و مضمون آن نامه چنین بود:
«بسم اللّه الرّحمن الرّحیم
از حسین بن علی به هرکس از دوستان و شیعیان او که در کوفه‌اند و این نامه به او برسد. سلام بر شما باد! و بعد نامه‌های شما به من رسید و دانستم که دوست دارید پیش شما بیایم. اکنون برادر و پسرعمویم و شخص مورد اعتماد خود از خاندانم مسلم بن عقیل را سوی شما فرستادم تا حقیقت کار شما را بداند و آنچه را از اجتماع شما بر او روشن می‌شود، برای من بنویسد. اگر همان‌گونه باشد که نامه‌های شما و گفتار فرستادگان شما حاکی از آن است، به خواست خداوند متعال زود پیش شما خواهم آمد. و السّلام».
مسلم بن عقیل همراه امام حسین از مدینه به مکّه آمده بود. امام به او فرمود: «ای پسرعمو! چنین به صلاح دانستم که به کوفه روی و بنگری رأی مردم آن بر چه قرار گرفته است. اگر همان‌گونه بودند که نامه‌هایشان حاکی از آن است، باشتاب برای من بنویس که زود پیش تو آیم و اگر به گونه دیگری بود، شتابان برگرد.»
دامغانی، ترجمه اخبار الطّوال،/ 278- 279
(3)- پس، مسلم بن عقیل را به سوی آنان فرستاد و به ایشان نوشت و نویدشان داد که: «خود در پی نامه خویش می‌رسد.»
آیتی، ترجمه تاریخ یعقوبی، 2/ 178
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 408
فوجّه إلیهم ابن عمّه مسلم بن عقیل بن أبی طالب رضی اللّه عنه.
الطّبری، التاریخ، 5/ 347- مثله ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 325
قال: فبعث الحسین إلی «1» مسلم بن عقیل «2» بن أبی طالب ابن عمّه «2»، فقال له: سر إلی الکوفة، فانظر ما کتبوا به إلیّ، فإن کان حقّا خرجنا إلیهم «3». [بسند تقدّم عن أبی جعفر علیه السّلام]
الطّبری، التّاریخ، 5/ 347- مثله الشّجری، الأمالی، 1/ 190؛ المزّی، تهذیب الکمال، 6/ 422- 423؛ ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 2/ 349، الإصابة، 1/ 332؛ ابن بدران فی ما استدرکه علی ابن عساکر «4»، 4/ 335
و تلاقت الرّسل کلّها عنده، فقرأ الکتب، و سأل الرّسل عن أمر النّاس، ثمّ کتب مع هانئ «5» بن هانئ السّبیعیّ و سعید بن عبد اللّه الحنفیّ، و کانا آخر الرّسل: «6»
بسم اللّه الرّحمن الرّحیم. من حسین بن علیّ إلی الملأ من المؤمنین و المسلمین: أمّا بعد، فإنّ هانئا و سعیدا قدما علیّ بکتبکم، و کانا آخر من قدم علیّ من رسلکم، و قد فهمت کلّ الّذی اقتصصتم «7» و ذکرتم، و مقالة جلّکم: إنّه لیس علینا إمام، فأقبل لعلّ اللّه أن یجمعنا بک علی الهدی و الحقّ. و قد بعثت إلیکم أخی و ابن عمّی و ثقتی من أهل بیتی، و أمرته أن یکتب إلیّ بحالکم و أمرکم و رأیکم، فإن کتب إلیّ، أنّه قد أجمع رأی ملئکم و ذوی الفضل و الحجی منکم علی مثل ما قدمت علیّ به رسلکم، و قرأت فی کتبکم، «8»
__________________________________________________
(1)- [فی الإصابة و تهذیب ابن بدران: «إلیهم»].
(2- 2) [لم یرد فی الإصابة و تهذیب ابن بدران].
(3)- [فی الأمالی: «خرجت إلیهم» و فی تهذیب الکمال و تهذیب التّهذیب و الإصابة و تهذیب ابن بدران:
«قدمت إلیهم»].
(4)- [عن الإصابة].
(5)- [و فی المقرّم مکانه: «و لمّا اجتمع عند الحسین ما ملأ خرجین، کتب إلیهم کتابا واحدا دفعه إلی هانئ ...»].
(6)- [و فی بحر العلوم مکانه: «و کتب معه [مسلم بن عقیل]- جوابا لکتب أهل الکوفة- کتابا جاء فیه: ...»].
(7)- [المقرّم: «قصصتم»].
(8)- [زاد فی بحر العلوم: «فإنّی»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 409
أقدم علیکم وشیکا إن شاء اللّه؛ فلعمری ما الإمام إلّا «1» العامل بالکتاب، و الآخذ بالقسط، و الدّائن بالحقّ «1»، الحابس نفسه علی ذات اللّه، و السّلام.
الطّبری، التّاریخ، 5/ 353- عنه: المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 165؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 213- 215
ثمّ دعا مسلم بن عقیل، فسرّحه مع «2» قیس بن مسهر الصّیداویّ و عمارة بن عبید «3» السّلولیّ و عبد الرّحمان بن عبد اللّه بن «4» الکدن الأرحبیّ «4»، فأمره بتقوی اللّه و کتمان أمره، و اللّطف، فإن رأی النّاس مجتمعین مستوسقین عجّل إلیه بذلک.
الطّبری، التّاریخ، 5/ 354- عنه: بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 216؛ المحمودی، العبرات، 1/ 289
فبعث إلیهم مسلم بن عقیل. «5»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 391
__________________________________________________
(1- 1)- [بحر العلوم: «الحاکم بالکتاب، و القائم بالقسط، و الدّائن بدین اللّه»].
(2)- [و فی بحر العلوم مکانه: «و بعث معه ...»].
(3)- [بحر العلوم: «عبید اللّه»].
(4- 4)- [بحر العلوم: «الأرحبیّ الأزدیّ»].
(5)- و او پسرعموی خویش مسلم بن عقیل بن ابی طالب رضی اللّه عنه را سوی آنها فرستاد.
گوید: حسین، مسلم بن عقیل بن ابی طالب، پسرعموی خویش را پیش خواند و گفت: «به کوفه برو و در مورد آنچه به من نوشته‌اند، بنگر تا اگر درست بود، سوی آنها رویم.»
گوید: همه فرستادگان پیش حسین به هم رسیدند که نامه‌ها را بخواند و از فرستادگان درباره مردم پرسش کرد. آن‌گاه همراه هانئ بن هانئ سبیعی و سعید بن عبد اللّه حنفی که آخرین فرستادگان بودند، چنین نوشت:
«به نام خدای رحمان رحیم
از حسین بن علی به جمع مؤمنان و مسلمانان. امّا بعد، هانئ و سعید با نامه‌های شما پیش من آمدند. همه آنچه را که حکایت کرده بودید و گفته بودید، دانستم گفته بیشترتان این بود که: «امام نداریم، بیا! شاید به سبب تو خدا ما را بر حق و هدایت همدل کند.» اینک، برادر و پسرعمو و معتمد و اهل خاندانم را سوی شما فرستادم. به او گفتم، از حال و کار و رأی شما به من بنویسد. اگر نوشت که رأی جماعت و اهل فضیلت و-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 410
بسم اللّه الرّحمن الرّحیم، من الحسین بن علیّ إلی الملأ من المؤمنین، سلام علیکم، أمّا بعد، فإنّ هانئ [بن هانئ- «1»] و سعید بن عبد اللّه «2» قدما علیّ بکتبکم، فکانا آخر من قدم علیّ من عندکم، و قد فهمت الّذی قد قصصتم و ذکرتم، و لست أقصر عمّا أحببتم، و قد بعثت إلیکم أخی و ابن عمّی و ثقتی من أهل بیتی مسلم بن عقیل بن أبی طالب رضی اللّه عنه، و قد أمرته أن یکتب إلیّ بحالکم، و رأیکم، و رأی ذوی الحجی و الفضل منکم، و هو متوجّه إلی ما قبلکم إن شاء اللّه [تعالی- «3»] و السّلام، و لا قوّة إلّا باللّه، فإن کنتم علی ما قدمت به رسلکم و قرأت فی کتبکم، فقوموا مع ابن عمّی و بایعوه، و انصروه و لا تخذلوه، فلعمری! لیس الإمام العادل بالکتاب، و العادل بالقسط، کالّذی یحکم بغیر الحقّ و لا یهدی و لا یهتدی، جمعنا اللّه و إیّاکم علی الهدی، و ألزمنا و إیّاکم کلمة التّقوی، إنّه لطیف لما یشاء- و السّلام علیکم و رحمة اللّه و برکاته.
قال: ثمّ طوی الکتاب و ختمه، و دعا مسلم بن عقیل رحمه اللّه، فدفع إلیه الکتاب و قال له: إنّی موجّهک إلی أهل الکوفة و هذه کتبهم إلیّ، و سیقضی اللّه من أمرک ما یحبّ و یرضی، و أنا أرجو أن أکون أنا و أنت فی درجة الشّهداء، فامض علی برکة اللّه حتّی
__________________________________________________
- خرد چنان است که فرستادگانتان به من گفته‌اند و در نامه‌هایتان خوانده‌ام، بزودی پیش شما می‌آیم، ان شاء اللّه. به جان خودم که امام جز آن نیست که به کتاب عمل کند و انصاف گیرد و مجری حق باشد و خویشتن را خاص خدا کند و السّلام.»
گوید: حسین، مسلم بن عقیل را خواست و او را همراه قیس بن مسهر صیداوی و عمارة بن عبیده سلولی و عبد الرّحمان بن عبد اللّه ارحبی فرستاد و به او دستور داد که از خدا ترسان باشد و کار خویش را نهان دارد و دقیق باشد. اگر مردم را فراهم و هم‌پیمان دید، زودتر به او خبر دهد.
حسین، مسلم بن عقیل را سوی آنها فرستاد که به کوفه رفت.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2916- 2917، 2924- 2925، 2976
(1)- من د و بر.
(2)- من د.
(3)- من د.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 411
تدخل الکوفة، فإذا دخلتها، فانزل عند أوثق أهلها، و ادع [النّاس- «1»] إلی [طاعتی- «2»] و اخذلهم عن آل أبی سفیان، فإن رأیت «3» النّاس مجتمعین علی بیعتی، فعجّل لی بالخبر، حتّی أعمل علی حسب ذلک، إن/ شاء اللّه تعالی. ثمّ عانقه و ودّعه و بکیا جمیعا.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 51- 53
و قد کان بعث الحسین بن علیّ مسلم بن عقیل بن أبی طالب إلی أهل الکوفة لیأخذ بیعتهم.
ابن عبد ربّه، العقد الفرید، 4/ 327- عنه: الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 265
و لحق بمکّة، فأرسل بابن عمّه «4» مسلم بن عقیل إلی الکوفة، و قال له: سر إلی أهل الکوفة، فإن کان حقّا ما کتبوا به، عرّفنی حتّی ألحق بک. المسعودی، مروج الذّهب، 3/ 64
فأنفذ الحسین بن علیّ مسلم بن عقیل إلی الکوفة، لأجل البیعة علی أهلها.
ابن حبّان، الثّقات (السّیرة النّبویّة)، 2/ 307، السّیرة النّبویّة (ط بیروت)،/ 555
فقال لهم: أبعث معکم أخی و ابن عمّی، فإذا أخذ لی بیعتی، و آتانی عنهم بمثل ما کتبوا به إلیّ، قدمت علیهم.
و دعا مسلم بن عقیل، فقال: اشخص إلی الکوفة، فإن رأیت منهم اجتماعا علی ما کتبوا و رأیته أمرا تری الخروج معه، فاکتب إلیّ برأیک. «5»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 63
__________________________________________________
(1)- من د.
(2)- من د و بر.
(3)- من د و بر، و فی الأصل: راتب.
(4)- فی ا: «فأرسل ابن عمّه».
(5)- حسین علیه السّلام به نمایندگان فرمود: «من برادر و پسرعمویم را با شما به کوفه می‌فرستم و هرگاه او از مردم بیعت گرفت و همچنان‌که در نامه‌هاشان نوشته‌اند، با او بیعت کردند، من نیز خواهم آمد.»
سپس مسلم بن عقیل را خواست و به او فرمود: «به کوفه برو و اگر دیدی همان‌طور که در این نامه‌ها نوشته‌اند، متّفق‌اند و مشاهده کردی که می‌توان به وسیله آن مردم بر علیه یزید نهضتی کرد، نظر خود را به من بنویس.»
رسولی محلّاتی، ترجمه مقاتل الطّالبیّین،/ 93
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 412
ثمّ کتب مع هانئ بن هانئ و سعید بن عبد اللّه، و کانا آخر الرّسل:
بسم اللّه الرّحمن الرّحیم «1»
من الحسین بن علیّ إلی الملأ من المؤمنین و المسلمین، أمّا بعد، فإنّ هانئا و سعیدا قدما علیّ بکتبکم، و کانا آخر من قدم علیّ من رسلکم، و قد فهمت کلّ «2» الّذی اقتصصتم و ذکرتم، و مقالة جلّکم: إنّه لیس علینا إمام، فأقبل لعلّ اللّه أن «3» یجمعنا بک علی الحقّ و الهدی، و إنّی «4» باعث إلیکم أخی و ابن عمّی و ثقتی من أهل بیتی مسلم بن عقیل «5»، فإن کتب إلیّ أنّه «6» قد اجتمع رأی ملئکم و ذوی الحجی و الفضل «7» منکم علی مثل ما قدمت‌به رسلکم، و قرأت فی کتبکم، فإنّی أقدم إلیکم «8» وشیکا إن شاء اللّه، فلعمری ما الإمام إلّا الحاکم بالکتاب، القائم بالقسط، الدّائن بدین الحقّ، الحابس «9» نفسه علی ذات «10» اللّه، و السّلام.
المفید، الإرشاد، 2/ 36- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 334- 335؛ البحرانی، العوالم، 17/ 183- 184؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 218؛ القمی، نفس المهموم،/ 81- 82؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 11- 12؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 148؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 589، لواعج الأشجان،/ 36؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 228- 229؛ السّماوی، إبصار العین،/ «5»؛ الزّنجانی، وسیلة «11» الدّارین،/ 49
__________________________________________________
(1)- [و فی المعالی مکانه: «و کتب معه [مسلم بن عقیل] جواب کتبهم: بسم اللّه الرّحمن الرّحیم ...»].
(2)- [لم یرد فی المعالی، و فی إبصار العین و وسیلة الدّارین: «ما» بدل عن «کلّ الّذی»].
(3)- [لم یرد فی أعیان الشّیعة].
(4)- [فی البحار و العوالم و أعیان الشّیعة و اللّواعج و مثیر الأحزان: «أنا»].
(5)- [زاد فی نفس المهموم: «و أمرته أن یکتب إلیّ بحالکم و رأیکم»].
(6)- [المعالی: «بأنّه»].
(7)- [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(8)- [فی روضة الواعظین و نفس المهموم و المقرّم: «علیکم»].
(9)- [روضة الواعظین: «الحاسب»].
(10)- [فی البحار و العوالم: «ذلک»].
(11)- [حکاه فی وسیلة الدّارین عن إبصار العین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 413
و دعا الحسین علیه السّلام مسلم بن عقیل، فسرّحه مع قیس بن مسهر الصّیداویّ، «1» و عمارة ابن عبد اللّه السّلولیّ «2» و عبد الرّحمان بن عبد اللّه الأرحبیّ «1»، «2» و أمره بالتّقوی، «3» و کتمان أمره و اللّطف «3»، فإن رأی النّاس مجتمعین مستوثقین عجّل إلیه بذلک. «4»
المفید، الإرشاد، 2/ 37- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 335؛ البحرانی، العوالم، 17/ 184؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 218؛ القمی، نفس المهموم،/ 82؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 14؛ المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 165- 166؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 153؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 148؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 589، لواعج الأشجان،/ 36؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 229
فاجتمعت الرّسل کلّهم عند الحسین، و قرأ الکتب، و سأل الرّسل عن أمر النّاس، ثمّ کتب أجوبة کتبهم، و أنفذ مسلم بن عقیل بن أبی طالب إلیهم.
__________________________________________________
(1- 1)- [فی المعالی: «و جماعة من أهل الکوفة» و فی أعیان الشّیعة: «و رجلین آخرین»].
(2- 2) [عن ط آل البیت، فی البحار و العوالم و اللّواعج و مثیر الأحزان و المقرّم: «عبد الرّحمان بن عبد اللّه الأزدیّ». و فی الإرشاد ط علمیّة و بحر العلوم: «عبد اللّه و عبد الرّحمان ابنا شدّاد الأرحبیّ»].
(3- 3) [المقرّم: «و النّظر فیما اجتمع علیه أهل الکوفة»].
(4)- سپس، به وسیله هانی بن هانی و سعید بن عبد اللّه که آخرین فرستادگان مردم کوفه بودند، نامه‌ای بدین مضمون به آنها نوشت:
«بسم اللّه الرّحمن الرّحیم
نامه‌ای است از حسین بن علی به گروه مؤمنان و مسلمانان؛ امّا بعد، همانا هانی و سعید نامه‌های شما را به من رساندند، و این دو آخرین فرستادگان شما بودند، و من همه آنچه داستان کرده‌اید و یادآور شده‌اید، دانستم. سخن بیشتر شما این بود که: برای ما امام و پیشوایی نیست. پس به سوی ما بیا، شاید خداوند به وسیله تو ما را بر حق و هدایت گرد آورد، و من هم‌اکنون برادرم و پسرعمویم و آن‌کس که مورد اطمینان و وثوق من در میان خاندانم می‌باشد (یعنی) مسلم بن عقیل را به سوی شما گسیل داشتم، تا اگر مسلم برای من نوشت که رأی و اندیشه گروه شما و خردمندان و دانایانتان همانند سخن فرستادگان شما و آنچه من در نامه‌هاتان خواندم می‌باشد، ان شاء اللّه بزودی به نزد شما خواهم آمد. به جان خودم سوگند امام و پیشوا نیست جز آن‌کس که به کتاب خدا در میان مردم حکم کند، و به دادگستری و عدالت بپاخیزد، و بدین حق دینداری کند، و خود را در آنچه مربوط به خداست نگهداری کند. و السّلام.»
و حضرت علیه السّلام مسلم بن عقیل را خواسته با قیس بن مسهر صیداوی، و عمارة بن عبد اللّه سلولی، و عبد اللّه و عبد الرّحمان پسران شدّاد ارحبی به سوی کوفه فرستاد، و او را به پرهیزکاری، و پوشیده داشتن کار خود، و مدارا کردن با مردم دستور فرمود، و اگر دید مردم گرد آمده و (چنانچه نوشته‌اند) فراهم شدند، بزودی به آن حضرت اطلاع دهد.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 36- 37
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 414
و قال له: «اذهب، فاعرف أحوال النّاس، و انظر ما کتبوا به، فإن کان صحیحا، قد اجتمع علیه رؤساؤهم، و تابعهم من یوثق به، خرجنا إلیهم».
أبو علیّ مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 41- 42
و قد کان الحسین علیه السّلام قدّم مسلم بن عقیل یبایع له فی السّرّ إلی الکوفة.
الشّجری، الأمالی، 1/ 167
فلمّا قرأ الکتاب و سأل الرّسل کتب إلیهم: من الحسین بن علیّ إلی الملأ من المؤمنین:
أمّا بعد: فإنّ فلانا و فلانا قدما علیّ بکتبکم، و فهمت مقالة جلّکم: إنّه لیس علینا إمام، فأقبل لعلّ اللّه یجمعنا بک علی الحقّ، و إنّی باعث إلیکم أخی و ابن عمّی و ثقتی من أهلی، فإن کتب إلیّ أنّه قد اجتمع رأی ملئکم و ذووا الحجی و الفضل منکم علی مثل ما قدمت علیّ به رسلکم، و قرأته فی کتبکم أقدم علیکم، وشیکا إن شاء اللّه تعالی. فدعا بمسلم بن عقیل، فسرّحه مع قیس بن مسهر الصّیداویّ، و عمارة بن عبد اللّه السّلولیّ و عبد الرّحمان بن عبد اللّه الأزدیّ.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 223
ثمّ أمر بجواب کتب أهل الکوفة علی هذا النّحو: بسم اللّه الرّحمن الرّحیم، من الحسین ابن علیّ إلی الملأ من المؤمنین، سلام علیکم، أمّا بعد، فإنّ هانئ بن هانئ و سعید بن عبد اللّه قدما علیّ من رسلکم، و قد فهمت الّذی اقتصصتم و ذکرتم، و لست أقصر عمّا أحببتم، و قد بعثت إلیکم أخی و ابن عمّی مسلم بن عقیل بن أبی طالب، و أمرته أن یکتب إلیّ بحالکم و خبرکم و رأیکم و رأی ذوی الحجی و الفضل منکم، و هو متوجّه إلیکم إن شاء اللّه و لا قوّة إلّا باللّه، فإن کنتم علی ما قدمت به رسلکم، و قرأت فی کتبکم، فقوموا مع ابن عمّی و بایعوه و لا تخذلوه، فلعمری ما الإمام العامل بالکتاب القائم بالقسط، کالّذی یحکم بغیر الحقّ، و لا یهتدی سبیلا، جمعنا اللّه و إیّاکم علی الهدی، و ألزمنا و إیّاکم کلمة التّقوی، إنّه لطیف لما یشاء، و السّلام علیکم و رحمة اللّه و برکاته.
ثمّ طوی الکتاب و ختمه.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 195- 196
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 415
و دعا بمسلم بن عقیل، فدفع إلیه الکتاب، و قال: إنّی موجّهک إلی أهل الکوفة، و سیقضی اللّه من أمرک ما یحبّ و یرضی، و أنا أرجو أن أکون أنا و أنت فی درجة الشّهداء، فامض ببرکة اللّه و عونه، حتّی تدخل الکوفة، فإذا دخلتها، فانزل عند أوثق أهلها «1» و ادع النّاس إلی طاعتی، فإن رأیتهم مجتمعین علی بیعتی، فعجّل علیّ بالخبر، حتّی أعمل علی حسب ذلک، إن شاء اللّه تعالی. ثمّ عانقه الحسین، و ودّعه و بکیا جمیعا.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 196- عنه: المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 165؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 215- 216
فاجتمعت الرّسل کلّهم عنده، فقرأ الکتب، و سأل الرّسل عن أمر النّاس، ثمّ کتب مع مسلم بن عقیل:
بسم اللّه الرّحمن الرّحیم، من الحسین بن علیّ إلی الملأ من المسلمین و المؤمنین أمّا بعد:
فإنّ هانئا و سعیدا قدما علیّ بکتبکم، و کانا آخر من قدم علیّ من رسلکم، و قد فهمت کلّ الّذی اقتصصتم و ذکرتم، و مقالة جلّکم: إنّه لیس لنا إمام، فأقبل لعلّ اللّه أن یجمعنا بک علی الهدی، و أنا باعث إلیکم أخی و ابن عمّی و ثقتی من أهل بیتی، فإن کتب إلیّ أنّه قد أجمع رأی أحداثکم [؟] و ذوی الفضل منکم علی مثل ما قدمت به رسلکم، و تواترت به کتبکم، أقدم علیکم، وشیکا إن شاء اللّه، و لعمری ما الإمام إلّا الحاکم القائم بالقسط، الدّائن بدین اللّه، الحابس نفسه علی ذات اللّه.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 90
فبعث إلیهم مسلما لینظر ما قالوا.
و تلاقت الرّسل کلّها عنده. فقرأ الکتب، و کتب مع هانئ بن هانی السّبیعیّ، و سعید ابن عبید الحنفیّ، و کانا آخر الرّسل:
بسم اللّه الرّحمن الرّحیم. من حسین بن علیّ إلی الملأ من المؤمنین و المسلمین. أمّا بعد، فإنّ هانئا و سعیدا قدما علیّ، و کانا آخر من قدم من رسلهم، و قد بعثت أخی و ابن عمّی
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه عنه فی المقرّم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 416
و ثقتی من أهل بیتی، و أمرت أن یکتب إلیّ بحالکم، فإن کتب إلیّ أنّه قد أجمع رأی ملئکم و ذوی الحجی و الفضل منکم علی مثل ما قدمت به علیّ رسلکم، قدمت علیکم إن شاء اللّه تعالی.
ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 325، 328
فدعا مسلم بن عقیل، و قال: أشخص إلی الکوفة، فإن رأیت منهم اجتماعا فاکتب إلیّ.
ابن الجوزی، الرّدّ علی المتعصّب العنید،/ 36
فکتب إلیهم الحسین عند اجتماع الکتب عنده، أمّا بعد، فقد فهمت کلّ الّذی اقتصصتم، و قد بعثت إلیکم بأخی و ابن عمّی و ثقتی من أهل بیتی مسلم بن عقیل، و أمرته أن یکتب إلیّ بحالکم و أمرکم و رأیکم، فإن کتب إلیّ أنّه قد اجتمع رأی ملئکم و ذوی الحجی منکم علی مثل ما قدمت به رسلکم، أقدم إلیکم، وشیکا إن شاء اللّه، فلعمری ما الإمام إلّا العامل بالکتاب، و القائم بالقسط، و الدّائن بدین الحقّ، و السّلام.
ثمّ دعا الحسین مسلم بن عقیل، فسیّره نحو «1» الکوفة، و أمره بتقوی اللّه، و کتمان أمره و اللّطف، فإن رأی النّاس مجتمعین له عجّل إلیه بذلک. «2»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 267- مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 386- 387
و دعا مسلم بن عقیل و عرّفه ما فی نفسه و أطلعه علی أمره.
و عن داود بن أبی هند عن الشّعبیّ، قال: بایع الحسین علیه السّلام أربعون ألفا من أهل الکوفة علی أن یحاربوا من حارب، و یسالموا من سالم.
__________________________________________________
(1)- [نهایة الإرب: «إلی»].
(2)- بعد از رسیدن نامه‌ها حسین به آنها نوشت:
امّا بعد، هرچه شما شرح داده و حکایت کرده بودید، دانستم و آگاه شدم. اکنون برادر و پسر عمّ خود را (مسلم بن عقیل) نزد شما روانه می‌کنم. به او دستور دادم که اوضاع و احوال شما را مشاهده کرده به من گزارش بدهد. اگر او به من بنویسد که شما همه جمع شده و تصمیم گرفته‌اید و خردمندان شما با رأی و عقیده شما موافق باشند و آنچه را که نمایندگان شما می‌گویند مورد تصدیق و موافقت بزرگان قوم باشد، من زودتر خواهم آمد، به خواست خداوند. به جان خود سوگند، امام و پیشوا کسی باید باشد که به کتاب و دستور خداوند عمل کند و دادگر و متدین به دین حق باشد، و السّلام.
حسین هم مسلم بن عقیل را نزد خود خواند و سوی کوفه روانه کرد. به او گفت: اول باید پرهیزگار و خداپرست باشی. کارهای خود را از مراقبت دشمن پنهان بدار و مدارا با لطف بکن. اگر دیدی که مردم همه جمع و متفق شده باشند، خبر بده تا شتاب کنم.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 113- 114
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 417
فعند ذلک ردّ جواب کتبهم یمنّیهم بالقبول، و یعدهم بسرعة الوصول «1» و أنّه قد جاء ابن عمّی مسلم بن عقیل لیعرّفنی ما أنتم علیه من رأی جمیل.
و لعمری ما الإمام إلّا العامل بالکتاب، القائم بالقسط، الدّائن بدین الحقّ، الحابس نفسه فی ذات اللّه.
و أمر مسلم بالتّوجّه بالکتاب إلی الکوفة.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 11- 12- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 337؛ البحرانی، العوالم، 17/ 186- 187؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 217
و بعث الحسین من مکّة إلی الکوفة ابن عمّه مسلم بن عقیل لیصحّح بیعته بها، و یأخذ العهود له من أهلها.
البرّی، الجوهرة،/ 42
فکتب «2» إلیهم و سیّر جوابهم «2» [مع] ابن عمّه مسلم بن عقیل.
ابن طلحة، مطالب السّؤول،/ 74- عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 42
ثمّ بعث الحسین قبل خروجه من مکّة إلی الکوفة مسلم بن عقیل، و قال له: انظر ما کتبوا به إلینا، فإن کان حقّا فأخبرنی، فاستعفاه مسلم فلم یعفه، فقال له: یا ابن عمّ، النّاس کثیر، فباللّه لا تلقی اللّه بدمی. فقال له: لا بدّ من مسیرک.
فحینئذ بعث إلیهم مسلم بن عقیل، و کتب معه کتابا: قد بعثت إلیکم أخی و ابن عمّی و ثقتی من أهل بیتی، و أمرته أن یکتب إلیّ بحالکم، فإن کتب إلیّ أنّه قد اجتمع رأی ملئکم و ذی الحجی منکم علی مثل ما قدمت به رسلکم، قدمت علیکم، و إلّا لم أقدم و السّلام. ثمّ دعی مسلم بن عقیل، فبعثه مع قیس بن مسهر الصّیداویّ، و عمارة بن عبد اللّه السّلولیّ، و عبد الرّحمان بن عبد اللّه الأرحبیّ، و أمره بکتمان الأمر. «3»
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه عنه فی البحار و العوالم و الأسرار، و زادوا: «و بعث مسلم بن عقیل»].
(2- 2) [کشف الغمّة: «جوابهم و سیّر إلیهم»].
(3)- چون حجّت بر امام ثابت شد و رعیت با نصرت و اظهار کلمه دین او را خواندند و حسین به مکّه-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 418
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 137، 139- 140
ثمّ طلب مسلم بن عقیل، و اطّلعه علی الحال «1»، و کتب معه جواب کتبهم یعدهم بالقبول «2»، و یقول ما معناه: قد نفذت إلیکم ابن عمّی مسلم بن عقیل لیعرّفنی ما أنتم علیه من رأی جمیل. «3»
ابن طاووس، اللّهوف،/ 36- 37- عنه: المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 228؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 153، 213
فأرسل إلیهم ابن عمّه مسلم بن عقیل بن أبی طالب رضی اللّه عنه. «4»
ابن طقطقی، کتاب الفخری،/ 104
و کان الحسین قد قدّمه [مسلم بن عقیل] إلی الکوفة لیخبر من بها من شیعته بقدومه.
الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 352
فبعث الحسین ابن عمّه مسلم بن عقیل، أن سر، فانظر ما کتبوا. [بسند تقدّم عن أبی جعفر علیه السّلام] «5»
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 206
فعند ذلک بعث ابن عمّه مسلم بن عقیل بن أبی طالب إلی العراق، لیکشف له حقیقة هذا الأمر و الاتّفاق، فإن کان متحتّما و أمرا حازما محکما، بعث إلیه لیرکب فی أهله و ذویه، و یأتی الکوفة لیظفر بمن یعادیه، و کتب معه کتابا إلی أهل العراق بذلک.
__________________________________________________
- و مدینه خائف بود و بتقیّه زندگانی می‌بایست کردن، حسین علیه السّلام مسلم بن عقیل را بخواند و نامه بنوشت و به دست او داد که مسلم مرد امین است و ثقه من و پسر عمّ من به شما فرستادم تا حالها باز داند و به من اعلام کند و من در عقب او می‌رسم.
عماد الدّین طبری، کامل بهائی، 2/ 272
(1)- [زاد فی المعالی و بحر العلوم: «و أمره بالمسیر»].
(2)- [إلی هنا حکاه عنه فی المعالی و بحر العلوم].
(3)- پس از آن مسلم بن عقیل را خواست و از جریان مطّلعش فرمود و پاسخ نامه‌های اهل کوفه را نوشت، و وعده پذیرش دعوت آنان را داد، و اضافه فرمود که پسر عمّ خودم مسلم بن عقیل را به سوی شما فرستادم تا مرا از وضع موجود و آخرین تصمیم شما آگاه نماید.
فهری، ترجمه لهوف،/ 36- 37
(4)- حسین علیه السّلام نیز پسرعموی خود مسلم بن عقیل بن ابی طالب (رض) را نزد ایشان فرستاد.
گلپایگانی، ترجمه تاریخ فخری،/ 156
(5)- نخست پسر عمّ خویش مسلم بن عقیل را به کوفه فرستاد.
هندو شاه، تجارب السّلف،/ 618
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 419
فبعث إلیهم مسلم بن عقیل، فذکر قصّة مقتل مسلم کما تقدّم.
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 152، 170
فأجابهم الحسین: فهمت ما قصصتم، و قد بعثت إلیکم ابن عمّی و ثقتی من أهل بیتی مسلم بن عقیل، یکتب إلیّ بأمرکم و رأیکم، فإن اجتمع ملؤکم علی مثل ما قدمت به رسلکم، أقدم علیکم قریبا، و لعمری ما الإمام إلّا العامل بالکتاب، القائم بالقسط، الدّائن بدین الحقّ. «1»
ابن خلدون، التّاریخ، 3/ 22
فأرسل إلیهم ابن عمّه مسلم بن عقیل بن أبی طالب.
ابن عنبة، عمدة الطّالب،/ 158
فکتب جوابهم صحبته القاصدین، و سیّر معهم ابن عمّه مسلم بن عقیل.
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 184
فأرسل إلیهم ابن عمّه مسلم بن عقیل «2» علیه السّلام.
تاج الدّین العاملی، التّتمّة،/ 78
فلمّا وقف الحسین علی الکتب و قرأ ما فیها، سألهم عن أمور النّاس، و کتب إلیهم کتابا یذکر فیه: إنّی قد أنفذت إلیکم أخی و ابن عمّی و المفضّل عندی مسلم بن عقیل بن أبی
__________________________________________________
(1)- حسین به آنان پاسخ داد که: «آنچه را که نوشته‌اید، دریافتم و پسر عمّ خود مسلم بن عقیل را که از خاندان من و مورد اعتماد من است، به سوی شما می‌فرستم. او برای من خواهد نوشت که شما چه می‌گویید و چه می‌خواهید. اگر بزرگان شما چنین گویند که رسولان شما می‌گویند، به همین زودی به سوی شما خواهم آمد. به جان خودم سوگند که کسی که امام است، جز به کتاب خدا عمل نخواهد کرد و عدالت را برپای خواهد داشت و بر دین حق خواهد بود».
آیتی، ترجمه تاریخ ابن خلدون، 2/ 31- 32
(2)- و چون این طایفه متعاقب یکدیگر به تقبیل بساط امامت مناط سرافراز گشتند و بقدر امکان در باب توجه آن حضرت مبالغه نمودند، خاطر مبارکش بر آن قرار یافت که نخست مسلم بن عقیل رضی اللّه عنه را به کوفه ارسال فرماید تا از کوفیان بیعت بستاند، آن‌گاه به نفس نفیس متوجه گردد. لاجرم در جواب مکاتیب رؤسای آن بلده قلمی فرمود که: این نامه‌ای است از حسین بن علی به گروهی از اهل ایمان.
امّا بعد، مکتوب شما رسید و بر مضمون آن اطّلاع حاصل گردید. بدانید که من در حصول مقصود شما تأخیر جایز نخواهم داشت و حالا برادر و پسر عمّ خویش مسلم بن عقیل را به آن صوب فرستادم تا حقیقت حال و صدق مقال شما را معلوم کند. اگر بر سر سخن خود باشید، با او بیعت نمایید و چون او مرا از مبایعت شما اعلام دهد، بدان جانب شتابم. باید که مسلم را یاری دهید و جانب او را فرونگذارید که امامی که به کتاب خدای تعالی عمل نماید و عادل و عالم باشد، با حاکمی که ظلم و فسق از وی صادر شود، مساوی نبود.
و السّلام. خواند
امیر، حبیب السّیر، 2/ 40
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 420
طالب، فاسمعوا له و أطیعوا رأیه، و قد أمرته باللّطف فیکم، و إن ینفذ إلیّ بحسن رأیکم، و ما أنتم علیه، و أنا أقدم علیکم إن شاء اللّه. ثمّ دعا بمسلم، فأنفذه مع دلیلین، یدلّانه علی
الطّریق. الطّریحی، المنتخب، 2/ 422- 423
فلمّا قرأ الکتب جمیعا کتب الجواب فی کتاب أوّله: بسم اللّه الرّحمن الرّحیم، من الحسین بن علیّ علیه السّلام إلی الملأ من المؤمنین: أمّا بعد، فإنّ هانئا و سعیدا قدما إلیّ بکتبکم، و کانا آخر من قدما إلیّ من رسلکم، و قد فهمت ما ذکرتموه أنّه لیس لکم إمام غیری، و تسألونی القدوم إلیکم، لعلّ اللّه یجمعکم علی الحقّ و الهدی؛ و إنّی باعث إلیکم أخی و ابن عمّی المفضّل عندی من أهل بیتی مسلم بن عقیل علیه السّلام، و قد أمرته أن یکتب إلیّ بحسن رأیکم، و ما أنتم علیه و أنا أقدم إلیکم إن شاء اللّه تعالی.
ثمّ دعا بمسلم بن عقیل، و وجّه معه قیس بن مسهر الصّیداویّ، و عمارة بن عبد اللّه السّلولیّ، و أمره بتقوی اللّه و اللّطف بالنّاس، فإن رأی النّاس مجتمعین علی رأیه یعجّل له بالخبر.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 19
فکتب إلیهم الحسین رضی اللّه عنه: «أمّا بعد، فقد وصلنی کتابکم، و فهمت ما اقتضته‌آراؤکم، و قد بعثت إلیکم أخی و ثقتی و ابن عمّی مسلم بن عقیل، و سأقدم علیکم إثره إن شاء اللّه تعالی». و أرسل مسلم بن عقیل إلیهم صحبة قاصدیهم [عن الفصول المهمّة].
الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 256
فی النّاسخ: إنّ مسلما ودّع الحسین علیه السّلام و قبّل یدیه و رجلیه، و بکی و قال: جعلت فداک، أری هذا آخر اللّقاء و الملتقی یوم القیامة. فبکی الحسین علیه السّلام و ضمّه إلی صدره و تعطّف علیه و خرج مسلم علیه السّلام و هو یبکی فی طریقه. فسئل ما هذا البکاء؟ فقال:
لحرقة قلبی، لأنّ الدّهر فرّق بینی و بین الحسین و أبعد بینی و بینه.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 229
فأرسل الحسین علیه السّلام ابن عمّه مسلم بن عقیل فی التّاریخ المذکور.
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 32
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 421

و قد کان الحسین بن علیّ علیه السّلام، کتب إلی وجوه أهل البصرة، یدعوهم إلی کتاب اللّه، و یقول لهم: «إنّ السّنّة قد أمیتت، و إنّ البدعة قد أحییت و نعشت».
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 2/ 335، أنساب الأشراف، 2/ 78
و قد کان الحسین بن علیّ رضی اللّه عنه، کتب کتابا إلی شیعته من أهل البصرة مع مولی له، یسمّی سلمان، نسخته: بسم اللّه الرّحمن الرّحیم، من الحسین بن علیّ إلی مالک بن مسمع، و الأحنف بن قیس، و المنذر بن الجارود، و مسعود بن عمرو، و قیس بن الهیثم. سلام علیکم، أمّا بعد، فإنّی أدعوکم إلی إحیاء معالم الحقّ، و إماتة البدع، فإن تجیبوا تهتدوا سبل الرّشاد، و السّلام. «1»
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 233
و قد کان حسین کتب إلی أهل البصرة کتابا؛ قال هشام: قال أبو مخنف: حدّثنی الصّقعب بن زهیر، عن أبی عثمان النّهدیّ، قال: کتب حسین مع مولی لهم، یقال له:
سلیمان، و کتب بنسخة إلی رؤوس الأخماس بالبصرة «2» و إلی الأشراف؛ فکتب إلی مالک ابن مسمع البکریّ، «2» و إلی الأحنف بن قیس، و إلی المنذر بن الجارود، و إلی مسعود بن عمرو، و إلی قیس بن الهیثم، و إلی عمرو بن عبید اللّه بن معمر، فجاءت منه نسخة واحدة إلی جمیع أشرافها: أمّا بعد، فإنّ اللّه اصطفی محمّدا صلی اللّه علیه و سلم علی خلقه، و أکرمه بنبوّته، و اختاره لرسالته، ثمّ قبضه اللّه إلیه، و قد نصح لعباده، و بلّغ ما أرسل به صلی اللّه علیه و سلم، و کنّا أهله، و أولیاءه،
__________________________________________________
(1)- امام حسین علیه السّلام هم برای شیعیان خود در بصره نامه‌ای نوشت و آن را همراه یکی از غلامان خود به نام سلمان به بصره فرستاد و متن آن چنین بود:
«بسم اللّه الرّحمن الرّحیم
از حسین بن علی به مالک بن مسمع و احنف بن قیس و منذر بن جارود و مسعود بن عمرو و قیس بن هیثم، سلام بر شما، همانا من شما را به زنده کردن آثار و نشانه‌های حق و نابود کردن بدعتها فرامی‌خوانم و اگر بپذیرید، به راههای هدایت رهنمون خواهید شد، و السّلام».
دامغانی، ترجمه اخبار الطّوال،/ 280
(2- 2) [لم یرد فی العبرات].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 422
و أوصیاءه، و ورثته، و أحقّ النّاس بمقامه فی‌الناس، فاستأثر علینا قومنا بذلک، «1» فرضینا و کرهنا الفرقة، و أحببنا العافیة «1»، و نحن نعلم أنّا أحقّ بذلک الحقّ المستحقّ علینا ممّن تولّاه، «2» و قد أحسنوا و أصلحوا، و تحرّوا الحقّ، فرحمهم اللّه، و غفر لنا و لهم «2». و قد بعثت رسولی إلیکم بهذا الکتاب، و أنا أدعوکم إلی کتاب اللّه و سنّة نبیّه صلی اللّه علیه و سلم، فإنّ السّنّة قد أمیتت، و إنّ البدعة قد أحییت، و إن تسمعوا «3» قولی، و تطیعوا أمری أهدکم سبیل الرّشاد، و السّلام علیکم و رحمة اللّه. «4»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 357- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 90؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 146؛ المحمودی، العبرات، 1/ 291- 292؛ مثله السّماوی، ابصار العین،/ 5- 6؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین «5»،/ 50
__________________________________________________
(1- 1) [فی إبصار العین: «فأغضینا کراهیّة للفرقة و محبّة للعافیة» و فی وسیلة الدّارین: «فأمضینا کراهیّته للفرقة و محبّة للعافیة»].
(2- 2) [لم یرد فی إبصار العین و وسیلة الدّارین].
(3)- [وسیلة الدّارین: «استمعوا»].
(4)- گوید: حسین نیز نامه‌ای برای مردم بصره نوشته بود.
ابو عثمان نهدی گوید: حسین همراه یکی از غلامانشان به نام سلیمان، نامه‌ای نوشت و نسخه آن را به هریک از سران پنج ناحیه بصره و بزرگان آن‌جا فرستاد. چون: مالک بن مسمع بکری و احنف بن قیس و منذر بن جارود و مسعود بن عمرو و قیس بن هیثم و عمرو بن عبید اللّه بن معمر که نسخه‌ای از نامه وی به همه سران بصره رسید، به این مضمون:
«امّا بعد، خدای، محمّد صلی اللّه علیه و سلم را از مخلوق خویش برگزید و به نبوت کرامت داد و او را به پیمبری خویش معیّن کرد و آن‌گاه وی را سوی خویش برد که اندرز بندگان گفته بود و رسالت خویش را رسانیده بود. ما خاندان و دوستان و جانشینان و وارثان وی بودیم و از همه مردم، به جای وی، در میان مردم شایسته‌تر؛ امّا قوم ما دیگران را بر ما مرجّح داشتند که رضایت دادیم و تفرقه را خوش نداشتیم و سلامت را دوست داشتیم؛ در صورتی‌که می‌دانستیم حق ما نسبت به این کار از کسانی که عهده‌دار آن شدند و نکو کردند و اصلاح آوردند و رعایت حق کردند، بیشتر بود که خدایشان رحمت کند و ما و آنها را بیامرزد. اینک فرستاده خویش را با این نامه سوی شما روانه کردم و شما را به کتاب خدا و سنّت پیمبر او صلی اللّه علیه و سلم دعوت می‌کنم که سنّت را می‌رانیده‌اند و بدعت را احیا کرده‌اند. اگر گفتار مرا بشنوید و دستور مرا اطاعت کنید، شما را به راه رشاد هدایت می‌کنم. سلام بر شما با رحمت و برکات خدای».
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2929- 2930
(5)- [حکاه فی وسیلة الدّارین عن إبصار العین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 423
قال: و قد کان الحسین بن علیّ، قد کتب إلی رؤساء أهل البصرة مثل الأحنف بن قیس، و مالک بن مسمع، و المنذر بن الجارود، و قیس بن الهیثم، و مسعود بن عمرو، و عمر ابن عبید اللّه بن معمر، فکتب إلیهم کتابا، یدعوهم فیه إلی نصرته و القیام معه فی حقّه.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 62
و قد کان الحسین علیه السّلام، کتب إلی رؤساء أهل البصرة مثل الأحنف بن قیس، و مالک ابن مسمع، و المنذر بن الجارود، و قیس بن الهیثم، و مسعود بن عمرو، و عمرو بن عبید اللّه ابن معمر، یدعوهم لنصرته و القیام معه فی حقّه لکلّ واحد کتابا.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 199
و کان الحسین قد کتب إلی أهل البصرة نسخة واحدة إلی الأشراف، فکتب إلی مالک ابن مسمع البکریّ، و الأحنف بن قیس، و المنذر بن الجارود، و مسعود بن عمرو، و قیس ابن الهیثم، و عمر بن عبید اللّه بن معمر، یدعوهم إلی کتاب اللّه و سنّة رسوله، و إنّ السّنّة قد ماتت، و البدعة قد أحییت. «1»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 268
و کتب علیه السّلام کتابا إلی وجوه أهل البصرة منهم: الأحنف بن قیس، و قیس بن الهیثم، و المنذر بن الجارود، و یزید بن مسعود النّهشلیّ، و بعث الکتاب مع زراع السّدوسیّ و قیل مع سلیمان المکنّی بأبی رزین فیه: «إنّی أدعوکم إلی اللّه و إلی نبیّه، فإنّ السّنّة قد أمیتت، فإن تجیبوا دعوتی و تطیعوا أمری، أهدکم سبیل الرّشاد».
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 12- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 339- 340؛ البحرانی، العوالم، 17/ 189
__________________________________________________
(1)- حسین هم در آن زمان یک نامه متّحد المال به اشراف بصره نوشته بود به مالک بن مسمع بکری و احنف بن قیس و منذر بن جارود و مسعود بن عمرو و قیس بن هیثم و عمر بن عبید بن معمر نامه نوشت و همه آنها را به کتاب خداوند (قرآن) و سنّت پیغمبر دعوت کرد که بدعت مرده و زایل شده (با مرگ معاویه).
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 116
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 424
و کان الحسین علیه السّلام، قد کتب إلی جماعة من أشراف البصرة کتابا مع مولی «1» له اسمه سلیمان، و یکنیّ أبا رزین، یدعوهم فیه «2» إلی نصرته، «3» و لزوم طاعته، منهم: یزید بن مسعود النّهشلیّ و المنذر بن الجارود العبدیّ. «4»
ابن طاووس، اللّهوف،/ 38- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 337؛ البحرانی، العوالم، 17/ 187؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 229؛ القمی، نفس المهموم،/ 87؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 252؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 33
و کان الحسین قد کتب إلی أشراف البصرة، منهم: مالک بن مسمع، و الأحنف بن قیس، و المنذر بن الجارود، و مسعود بن عمرو، و قیس بن الهیثم، و عمر بن عبید اللّه بن معمر، یدعوهم إلی کتاب اللّه و سنّة رسوله، فإنّ السّنّة قد ماتت، و البدعة قد أحییت.
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 389
قال: بعث الحسین مع مولی له، یقال له: سلمان کتابا إلی أشراف أهل البصرة فیه: أمّا بعد، فإنّ اللّه اصطفی محمّدا علی خلقه، و أکرمه بنبوّته، و اختاره لرسالته، ثمّ قبضه إلیه، و قد نصح لعباده، و بلّغ ما أرسل به، و کنّا أهله و أولیاءه، و ورثته، و أحقّ النّاس به، و بمقامه فی النّاس، فاستأثر علینا قومنا بذلک، فرضینا و کرهنا الفرقة، و أحببنا العافیة، و نحن نعلم أنّا أحقّ بذلک الحقّ المستحقّ علینا ممّن تولّاه، و قد أحسنوا و أصلحوا، و تحرّوا الحقّ، فرحمهم اللّه و غفر لنا و لهم، و قد بعثت إلیکم بهذا الکتاب، و أنا أدعوکم إلی کتاب اللّه و سنّة نبیّه، فإنّ السّنّة قد أمیتت، و إنّ البدعة قد أحییت، فتسمعوا قولی و تطیعوا أمری، فإن فعلتم أهدکم سبیل الرّشاد، و السّلام علیکم و رحمة اللّه.
__________________________________________________
(1)- [مثیر الأحزان: «رسول»].
(2)- [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(3)- [إلی هنا حکاه عنه فی مثیر الأحزان].
(4)- حسین به وسیله یکی از غلامان خود به نام سلیمان که کنیه‌اش ابا رزین بود، نامه‌ای به عده‌ای از بزرگان بصره نوشته بود و در آن نامه، مردم بصره را به یاری خود دعوت نموده و تذکّر داده بود که لازم است از من اطاعت نمایید، و از جمله آنان، یزید بن مسعود نهشلی و منذر بن جارود عبدی بودند.
فهری، ترجمه لهوف،/ 38
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 425
و عندی فی صحّة هذا عن الحسین نظر، و الظّاهر أنّه مطرّز بکلام مزید من بعض رواة الشّیعة «1».
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 157- 158
فبینما هو کذلک إذ قدم رسول الحسین علیه السّلام إلی أشراف البصرة یدعوهم إلی نصرته منهم: الأحنف بن قیس، و عبد اللّه بن معمّر، و عمر بن الجارود، و مسعود بن معمّر «2»، و غیرهم بنسخة واحدة، أوّله: بسم اللّه الرّحمن الرّحیم، من الحسین بن علیّ علیهما السّلام: أمّا بعد، فإنّ اللّه اصطفی محمّدا صلّی اللّه علیه و اله علی جمیع خلقه، و أکرمه بنبوّته، و حباه برسالته، ثمّ قبضه إلیه مکرّما، و قد نصح العباد و بلّغ رسالات ربّه، و کان أهله و أصفیاؤه أحقّ بمقامه من بعده، و قد تأمّر علینا قوم، فسلّمنا، و رضینا کراهة الفتنة و طلب العافیة، و قد بعثت إلیکم بکتابی هذا، و أنا أدعوکم إلی کتاب اللّه و سنّة نبیّه، فإن سمعتم قولی و اتّبعتم أمری أهدکم إلی سبیل الرّشاد، و السّلام علیکم و رحمة اللّه و برکاته.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 23- 24
و کتب الحسین إلی رؤساء الأخماس بالبصرة و إلی أشرافها «3» مع ذراع السّدوسیّ و «4» مع مولی للحسین علیه السّلام اسمه: سلیمان و یکنّی: أبا رزین، «5» فکتب إلی مالک بن مسمع البکریّ، و «5» الأحنف بن قیس، و یزید بن مسعود النّهشلیّ، و المنذر بن الجارود العبدیّ، و «6» مسعود بن عمر الأزدیّ بنسخة واحدة: أمّا بعد، فإنّ اللّه اصطفی محمّدا صلّی اللّه علیه و اله و سلّم علی خلقه و أکرمه بنبوّته، و اختاره لرسالته، ثمّ قبضه اللّه إلیه، و قد نصح لعباده و بلّغ ما أرسل
__________________________________________________
(1)- [لأنّ الإمام علیه السّلام یصرّح بأنّ حقّ الولایة و الإمرة کانت لهم، و إنّ غیرهم استأثر به دونهم، و هذا الکلام لا یرضی المنافقین و أبناء المنافقین!].
(2)- [أکثر هذه الأسماء مصحّفة و محرّفة!].
(3)- [اللّواعج: «جماعة من أشراف البصرة کتابا»].
(4)- [زاد فی اللّواعج: «قیل»].
(5) (5- 5) [اللّواعج: «منهم»].
(6) (6) (6*) [اللّواعج: «یقول فیه: إنّی أدعوکم إلی اللّه و إلی نبیّه»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 426
به، و کنّا أهله، و أولیاءه، و أوصیاءه، و ورثته، و أحقّ النّاس بمقامه فی النّاس، فاستأثر علینا قومنا بذلک، فاغضینا کراهیة للفرقة و محبّة للعافیة، و نحن نعلم أنّا أحقّ بذلک الحقّ المستحقّ علینا، ممّن تولّاه، و قد بعثت رسولی إلیکم بهذا الکتاب، و أنا أدعوکم إلی کتاب اللّه و سنّة نبیّه (1*)، فإنّ السّنّة قد أمیتت، و إنّ البدعة قد أحییت، فإن تجیبوا دعوتی و تطیعوا أمری أهدکم سبیل الرّشاد.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/، لواعج الأشجان،/ 39- 40
و کتب- علیه السّلام- من مکّة إلی جماعة من أشراف البصرة و رؤساء الأخماس مع مولی له، اسمه سلیمان، و کنیته (أبو رزین):
«بسم اللّه الرّحمن الرّحیم، من الحسین بن علیّ بن أبی طالب، أمّا بعد، فإنّ اللّه اصطفی محمّدا من جمیع خلقه، و أکرمه بنبوّته، و اختاره لرسالته، ثمّ قبضه إلیه مکرّما، و قد نصح لعباده و بلّغ ما أرسل به، و کنّا أهله و أولیاءه و أوصیاءه و ورثته، و أحقّ النّاس بمقامه فی النّاس، فاستأثر علینا قومنا بذلک، فرضینا و کرهنا الفرقة، و أحببنا العافیة، و نحن نعلم أنّا أحقّ بذلک الحقّ المستحقّ علینا ممّن تولّاه.
و قد بعثت رسولی إلیکم بهذا الکتاب، و أنا أدعوکم إلی کتاب اللّه و سنّة نبیّه، فإنّ السّنّة قد أمیتت، و إنّ البدعة قد أحییت، و إن تسمعوا قولی، و تطیعوا أمری أهدکم إلی سبیل الرّشاد، و السّلام علیکم و رحمة اللّه و برکاته».
و ممّن کتب إلیه الحسین علیه السّلام من أهل البصرة: الأحنف بن قیس سیّد بنی تمیم، و المنذر بن الجارود العبدیّ، و یزید بن مسعود النّهشلیّ.
فأخذ الرّسول کتاب الحسین علیه السّلام و جعل یجدّ السّیر من مکّة إلی أن وصل إلی البصرة، فسلّم صورة الکتب إلی أصحابها.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 146
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 427

موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 429

فخرج مسلم بن عقیل من مکّة نحو المدینة مستخفیا، لئلّا یعلم به أحد من بنی أمیّة.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 53
فخرج مسلم بن مکّة فی النّصف «1» من شهر رمضان.
المسعودی، مروج الذّهب، 3/ 64- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 82؛ المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 166؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 216؛ المحمودی، العبرات، 1/ 296
قال: فخرج مسلم من مکّة نحو المدینة مستخفیا؛ لیلا، لئلّا یعلم أحد من بنی أمیّة.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 196
فخرجوا فی النّصف من شهر رمضان.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 229
__________________________________________________
(1)- فی ا: «للنّصف من شهر رمضان».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 430

فکتب إلیه مسلم من الطّریق «1»: إنّی توجّهت مع دلیلین من أهل المدینة، فضلّا عن الطّریق، و اشتدّ علیهما العطش حتّی ماتا، و صرنا إلی الماء، فلم ننج إلّا بحشاشة أنفسنا، و قد تطیّرت من وجهی هذا، فإن رأیت أن تعفینی منه، و تبعث غیری، فافعل.
فکتب إلیه الحسین: أمّا بعد، فقد خشیت أن یکون الّذی حملک علی الکتاب إلیّ بالاستعفاء من وجهک الجبن، فامض لما أمرتک به.
فمضی لوجهه. البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 370- 371، أنساب الأشراف، 3/ 159
فخرج مسلم علی طریق المدینة لیلمّ بأهله، ثمّ استأجر دلیلین من قیس، و سار فضلّا ذات لیلة، فأصبحا و قد تاها، و اشتدّ علیهما العطش و الحرّ، فانقطعا، فلم یستطیعا المشی، فقالا لمسلم: علیک بهذا السّمت «2»، فالزمه لعلّک أن تنجو. فترکهما مسلم، و مضی علی ذلک السّمت، و لم یلبث الدّلیلان أن ماتا و نجا مسلم و من معه من خدمه بحشاشة الأنفس حتّی أفضوا إلی الطّریق، فلزموه حتّی وردوا الماء، فأقام مسلم بذلک الماء، و کتب إلی الحسین مع رسول استأجره من أهل ذلک الماء، یخبره خبره و خبر الدّلیلین، و ما لاقی «3» من الجهد، و یعلمه أنّه قد تطیّر من الوجه الّذی توجّه له، و یسأله أن یعفیه، و یوجّه غیره، و یخبره أنّه مقیم بمنزله ذلک من بطن الحربث.
فسار الرّسول حتّی وافی مکّة، و أوصل الکتاب إلی الحسین، فقرأه و کتب فی جوابه:
أمّا بعد، فقد ظننت أنّ الجبن قد قصر بک عمّا وجّهتک به، فامض لما أمرتک فإنّی غیر معفیک و السّلام. فسار مسلم. «4»
__________________________________________________
(1)- و هاهنا فی الکلام حذف أی: فأخذ مسلم دلیلین فساروا، فضلّ الدّلیلان عن الطّریق فماتا عطشا، و انتهی مسلم إلی الماء بعد ما کاد أن یموت من العطش، فکتب إلی الحسین.
(2)- [العبرات: «السّمط»].
(3)- [العبرات: « [نالاه»].
(4)- مسلم از راه مدینه رفت که از خاندان خود دیدار کند و سپس دو راهنما از قبیله قیس برداشت و-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 431
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 232- عنه: المحمودی، العبرات، 1/ 296- 297
فخرج مسلم حتّی أتی المدینة، فأخذ منها دلیلین، فمرّا به فی البرّیّة، فأصابهم عطش، فمات أحد الدّلیلین، «1» و کتب مسلم إلی الحسین یستعفیه «2»، فکتب إلیه الحسین: أن امض «3» إلی الکوفة. فخرج. [بسند تقدّم عن أبی جعفر علیه السّلام]
الطّبری، التّاریخ، 5/ 347- مثله الشّجری، الأمالی، 1/ 190؛ المزّی، تهذیب الکمال، 6/ 423؛ ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 2/ 349، الإصابة، 1/ 332؛ ابن بدران فی ما استدرکه علی ابن عساکر «4»، 4/ 335؛ مثله بلا إسناد ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 325
فأقبل مسلم حتّی أتی المدینة، فصلّی فی مسجد رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، و ودّع من أحبّ من أهله، ثمّ استأجر دلیلین من قیس، فأقبلا به، فضلّا الطّریق و جارا، و أصابهم عطش شدید، و قال الدّلیلان: هذا الطّریق، حتّی تنتهی إلی الماء. و قد کادوا أن یموتوا عطشا.
فکتب مسلم بن عقیل مع قیس بن مسهر الصّیداویّ إلی حسین، و ذلک بالمضیق من بطن الخبیث:
__________________________________________________
- حرکت کرد. شبی راه را گم کردند و چون صبح شد، در بیابان سرگردان ماندند. تشنگی و گرما بر ایشان سخت شد. آن دو راهنما درافتادند و یارای راه رفتن نداشتند و به مسلم گفتند: «از این سوی برو و راه خود را تغییر مده! شاید تو نجات پیدا کنی.» مسلم و همراهانش آن دو را رها کردند و درحالی‌که هنوز رمقی داشتند، خود را به راهی رساندند و کنار آبی رسیدند. مسلم کنار همان آب ماند و همراه فرستاده‌ای از ساکنان آن محل که او را اجیر کرد، نامه‌ای برای امام حسین علیه السّلام نوشت و خبر خود و دو راهنما و سختیهایی را که دیده بود، به اطلاع رساند و گفت: «از این راه فال بد زده است.» و استدعا کرد او را معاف فرماید و کس دیگری را روانه کند و نوشت که او همان صحرای حربث مقیم خواهد بود. (1)
فرستاده به مکّه رفت و نامه را به امام حسین علیه السّلام رساند که آن را خواند و برای مسلم در پاسخ نوشت: «خیال می‌کنم ترس مانع تو از انجام کاری شده است که ترا برای آن فرستادم. اکنون هم برای اجرای دستوری که به تو داده‌ام، حرکت کن و من ترا معاف نمی‌دارم، و السّلام».
1 «حربث: گیاهی که سبز پررنگ است و گل سپیدی دارد و از بهترین نوع علوفه دامهاست.»
دامغانی، ترجمه اخبار الطّوال،/ 279
(1)- [إلی هنا حکاه فی الإصابة و تهذیب ابن بدران].
(2)- [زاد فی تهذیب التّهذیب: «فأبی أن یعفیه»].
(3)- [إلی هنا حکاه فی المنتظم].
(4)- [عن الإصابة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 432
أمّا بعد، فإنّی أقبلت من المدینة معی دلیلان لی، فجارا عن الطّریق و ضلّا، و اشتدّ علینا العطش، فلم یلبثا أن ماتا، و أقبلنا حتّی انتهینا إلی الماء، فلم ننج إلّا بحشاشة أنفسنا، و ذلک الماء بمکان یدعی المضیق من بطن الخبیث؛ و قد تطیّرت من وجهی هذا، فإن رأیت أعفیتنی منه، و بعثت غیری، و السّلام.
فکتب إلیه حسین:
أمّا بعد، فقد خشیت ألّا یکون حملک علی الکتاب إلیّ فی الاستعفاء من الوجه الّذی وجّهتک له إلّا الجبن، فامض لوجهک الّذی وجّهتک له؛ و السّلام علیک.
فقال مسلم لمن قرأ الکتاب: هذا ما لست أتخوّفه علی نفسی. فأقبل کما هو حتّی مرّ بماء لطیّ‌ء، فنزل بهم، ثمّ ارتحل منه، فإذا رجل یرمی الصّید، فنظر إلیه قد رمی ظبیا حین أشرف له، فصرعه، فقال مسلم: یقتل عدوّنا إن شاء اللّه. «1»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 354- 355
__________________________________________________
(1)- گوید: مسلم روان شد تا به مدینه رسید و از آنجا دو بلد گرفت که او را از راه بیابان ببردند و دچار تشنگی شدند و یکی از دو بلد جان داد.
مسلم به حسین نوشت که او را از این کار معاف دارد؛ اما حسین بدو نوشت: «به طرف کوفه حرکت کن» و او برفت.
آنگاه دو بلد از مردم قیس اجیر کرد که با وی روان شدند؛ امّا راه را گم کردند و از راه برگشتند و بسختی تشنه ماندند. دو بلد گفتند: «راه این است تا به آب رسد.» و از تشنگی نزدیک مرگ بودند.
مسلم بن عقیل از تنگه درّه خبیث همراه قیس بن مسهر صیداوی به حسین نوشت: «امّا بعد، از مدینه آمدم و دو بلد همراه داشتم که از راه بگشتند و گم شدند و ما بسختی تشنه ماندیم و دو بلد از تشنگی بمردند و ما بیامدیم تا به آب رسیدیم و با اندک رمقی جان به‌در بردیم. این آب در محلّی است که آن را تنگه درّه خبیث گویند. من این سفر را به فال بد گرفته‌ام. اگر رأی تو باشد، مرا از آن معاف داری و دیگری را بفرستی و السّلام.»
حسین بدو نوشت: «امّا بعد، بیم آن دارم که نامه‌ای را که درباره معافیت از سفر نوشته بودی، از روی ترس نوشته باشی. به راهی که تو را فرستاده‌ام روان شو و السّلام.»
مسلم به کسی که نامه را خواند، گفت: «این چیزی نیست که از آن بر جان خویش بترسم.» و همچنان روان شد و به نزدیک آبگاهی رسید که از آن قبیله طی بود و پیش آنها فرود آمد.
گوید: وقتی از آنجا حرکت کرد مردی را دید که به شکار بود. وقتی پیش او رسید، آهویی را بزد و از پای درآورد. مسلم گفت: ان شاء اللّه دشمن ما کشته می‌شود». پاینده، ترجمه
تاریخ طبری، 7/ 2917، 2926
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 433
فلمّا دخل المدینة بدأ بمسجد رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، فصلّی فیه رکعتین، ثمّ أقبل فی جوف اللّیل، حتّی ودّع من أحبّ من أهل بیته، ثمّ إنّه استأجر دلیلین «1» من قیس عیلان یدلّانه علی الطّریق و یصحبانه إلی الکوفة علی غیر الجادّة، قال: فخرج به الدّلیلان من المدینة لیلا و سارا، فغلطا الطّریق و جارا عن القصد و اشتدّ بهما العطش، فماتا جمیعا عطشا.
قال: و کتب مسلم بن عقیل رحمه اللّه إلی الحسین: بسم اللّه الرّحمن الرّحیم، للحسین بن علیّ من مسلم بن عقیل، أمّا بعد، فإنّی خرجت من المدینة مع الدّلیلین «1» استأجرتهما فضلّا عن الطّریق و ماتا عطشا، ثمّ إنّا صرنا إلی الماء بعد ذلک، و کدنا أن نهلک، فنجونا بحشاشة أنفسنا، و أخبرک یا ابن بنت رسول اللّه، إنّا أصبنا الماء بموضع یقال له: المضیق، و قد تطیّرت من وجهی هذا الّذی وجّهتنی به، فرأیک فی إعفائی منه، و السّلام.
قال: فلمّا قرأ کتاب مسلم «2» بن عقیل «2» رحمه اللّه [علم- «3»] أنّه قد تشاءم و تطیّر من موت الدّلیلین و أنّه جزع، فکتب إلیه: بسم اللّه الرّحمن الرّحیم، من الحسین بن علیّ إلی مسلم ابن عقیل، أمّا بعد، فإنّی خشیت أن لا یکون حملک علی الکتاب إلیّ و الاستعفاء من وجهک هذه الّذی أنت فیه إلّا الجبن «4» و الفشل، فامض لما أمرت به، و السّلام علیک و رحمة اللّه و برکاته.
فلمّا ورد الکتاب علی مسلم بن عقیل، کأنّه وجد من ذلک فی نفسه، فقال: و اللّه لقد نسبنی أبو عبد اللّه الحسین إلی الجبن و الفشل، و هذا شی‌ء لم أعرفه من نفسی أبدا. ثمّ سار مسلم «2» بن عقیل «2» من موضعه ذلک یرید الکوفة، فإذا برجل یرمی الصّید، فنظر إلیه مسلم، فرآه، و قد رمی ظبیا «5»، فصرعه، فقال مسلم: نقتل أعداءنا إن شاء اللّه تعالی «6».
__________________________________________________
(1)- فی النّسخ: دلیلان ... الدّلیلان.
(2- 2) لیس فی د.
(3)- من د.
(4)- فی بر: الحین.
(5)- وقع فی د: ضبیا- بالضّاد محرفا.
(6)- لیس فی د و بر.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 434
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 53- 55
فخرج مسلم بن عقیل من المدینة معه قیس بن مسهر الصّیداویّ، یریدان الکوفة، و نالهما فی الطّریق، تعب شدید، و جهد جهید، لأنّهما أخذا دلیلا، تنکّب بهما الجادّة، فکاد مسلم بن عقیل أن یموت عطشا إلی أن سلّمه اللّه.
ابن حبّان، الثّقات (السّیرة النّبویّة)، 2/ 307، السّیرة النّبویّة (ط بیروت)،/ 555- 556
فأقبل مسلم رحمه اللّه حتّی أتی المدینة، فصلّی فی مسجد رسول اللّه صلی اللّه علیه و اله و سلّم و ودّع من أحبّ من أهله و استأجر دلیلین من قیس، فأقبلا به یتنکّبان الطّریق فضلّا «1» و أصابهما عطش شدید، فعجزا عن السّیر فأومئا له «2» إلی سنن الطّریق «3» بعد أن لاح لهما «4» ذلک، فسلک مسلم ذلک السّنن «3»، و مات الدّلیلان عطشا. «5»
فکتب مسلم بن عقیل- رحمة اللّه علیه- من الموضع المعروف بالمضیق مع قیس بن مسهر: أمّا بعد، فإنّی أقبلت من المدینة مع دلیلین لی، فجازا «6» عن الطّریق، فضلّا، و اشتدّ علیهما «7» العطش، فلم یلبثا أن ماتا و أقبلنا حتّی انتهینا إلی الماء، فلم ننج إلّا بحشاشة أنفسنا، و ذلک الماء بمکان یدعی المضیق من بطن الخبت، و قد تطیّرت من توجّهی «8» هذا، فإن رأیت «9» أعفیتنی منه و «9» بعثت غیری! و السّلام.
__________________________________________________
(1)- [زاد فی البحار و العوالم: «عن الطّریق» و زاد فی بحر العلوم: «جارا عن القصد» و لم یرد فی اللّواعج].
(2)- [الأسرار: «إلیه»].
(3- 3) [لم یرد فی أعیان الشّیعة].
(4)- [نفس المهموم: «لهم»].
(5)- [إلی هنا حکاه عنه فی بحر العلوم].
(6)- [فی البحار و العوالم: «فحازا» و فی الأسرار: «فحادا» و فی نفس المهموم: «فحارا» و فی الإرشاد ط مؤسسة آل البیت: «فجارا»].
(7)- [فی الإرشاد ط مؤسسة آل البیت و البحار و اللّواعج و مثیر الأحزان: «علینا»].
(8)- [فی الإرشاد ط مؤسسة آل البیت و نفس المهموم: «وجهی»].
(9- 9) [لم یرد فی مثیر الأحزان، و فی البحار و الأسرار: «أعفینی عنه و»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 435
فکتب إلیه الحسین علیه السّلام: «1» أمّا بعد «1» فقد خشیت أن «2» لا یکون حملک علی «3» الکتاب إلیّ فی الاستعفاء من الوجه الّذی وجّهتک له «3» إلّا الجبن، فامض لوجهک الّذی وجّهتک فیه «4» و السّلام.
فلمّا قرأ مسلم الکتاب، قال «4»: أمّا هذا، فلست أتخوّفه علی نفسی «5». فأقبل حتّی مرّ بماء لطیّ‌ء، فنزل ثمّ ارتحل عنه، فإذا رجل یرمی الصّید، فنظر إلیه قد رمی ظبیا حین أشرف له، فصرعه، فقال مسلم بن عقیل: نقتل عدوّنا إن شاء اللّه تعالی. «6»
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی أعیان الشّیعة].
(2)- [لم یرد فی نفس المهموم].
(3- 3) [أعیان الشّیعة: «الاستعفاء»].
(4- 4) [أعیان الشّیعة: «فقال مسلم»].
(5)- [إلی هنا حکاه فی مثیر الأحزان].
(6)- پس مسلم رحمه اللّه آمده تا به مدینه رسید و در مسجد رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله و سلّم نماز خواند و با هرکه می‌خواست از خاندان خود وداع و خداحافظی کرد (آن‌گاه) دو راهنما اجیر نمود، همراه برداشت (و به سوی کوفه رهسپار شد). آن دو راهنما او را از بیراهه بردند، و راه را گم کرده تشنگی سختی بر ایشان غلبه کرد و از راه رفتن بازماندند. پس از آنکه راه را پیدا کردند، (دیگر نیروی سخن گفتن و راه رفتن نداشتند و) با اشاره راه را به مسلم نشان دادند و مسلم آن راه را در پیش گرفت و آن دو راهنما نیز در اثر تشنگی جان سپردند.
مسلم بن عقیل رحمه اللّه (پس) از (پیمودن راه و رسیدن به) جایی معروف به مضیق است، نامه به امام علیه السّلام نوشت و به وسیله قیس بن مسهر فرستاد و متن نامه این بود: امّا بعد من از مدینه با دو تن راهنما به کوفه رهسپار شدم. آن دو از راه کناره گرفتند و راه را گم کردند و تشنگی بر ایشان سخت شد. چیزی نگذشت که جان سپردند و ما رفتیم تا به آب رسیدیم و چون به آب رسیدیم، جز رمقی مختصر برای ما نمانده بود.
این آب در جایی از دره خبت است و نامش مضیق می‌باشد، و من این راه را به واسطه این جریانات به فال بد گرفتم. پس، اگر ممکن است مرا از رفتن بدین راه معذور و معاف بدار و دیگری را بفرست، و السّلام.
حسین علیه السّلام نامه‌ای در پاسخ او نوشت که: امّا بعد من می‌ترسم که چیزی تو را وادار بر استعفای نامه خود از رفتن بدین راه نکرده مگر ترس. پس بدان راهی که تو را فرستاده‌ام برو (و اندیشناک مباش) و السّلام.
چون مسلم نامه حضرت را خواند، گفت: «امّا این را که من بر خود بیمناک نیستم (و ترسی از رفتن ندارم).
و رهسپار کوفه شد و آمد تا به آبی رسید که از قبیله طی بود. آنجا فرود آمد. سپس از آنجا نیز گذشت و مردی را دید که مشغول تیراندازی برای شکار است. به او نگریست و دید آهویی را با تیر زد و او را به زمین انداخت»، مسلم (آن را به فال نیک گرفت و) با خود گفت: «ان شاء اللّه تعالی دشمن خود را می‌کشیم.»
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 37- 38
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 436
المفید، الإرشاد، 2/ 37- 38- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 335؛ البحرانی، العوالم، 17/ 184- 185؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 218؛ القمی، نفس المهموم،/ 82- 83؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 216؛ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 589، لواعج الأشجان،/ 36- 37؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 14- 15
فلمّا دخل المدینة بدأ بمسجد النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله و سلّم، فصلّی رکعتین، ثمّ خرج فی جوف اللّیل و ودّع أهل بیته، و استأجر دلیلین من قیس عیلان یدلّانه علی الطّریق، و یمضیان به إلی الکوفة علی غیر الجادّة، فخرج به الدّلیلان من المدینة لیلا، فسارا، فأضلّا الطّریق، و جارا عن القصد، و اشتدّ بهما العطش، فماتا جمیعا عطشا، و صار مسلم بن عقیل و من معه إلی الماء، و قد کادوا أن یهلکوا عطشا، فکتب مسلم بن عقیل إلی الحسین: بسم اللّه الرّحمن الرّحیم. للحسین بن علیّ من مسلم بن عقیل، أمّا بعد، فإنّی خرجت من المدینة مع دلیلین استأجرتهما، فضلّا عن الطّریق و اشتدّ بهما العطش فماتا، ثمّ إنّا صرنا إلی الماء بعد ذلک، و قد کدنا أن نهلک، فنجونا بحشاشة أنفسنا، و قد أصبنا الماء بموضع یقال له:
المضیق، و قد تطیّرت من وجهی الّذی وجّهتنی فیه، فرأیک فی أعفائی عنه، و السّلام.
فلمّا ورد کتابه علی الحسین علم أنّه قد تشاءم و تطیّر من موت الدّلیلین، و أنّه جزع، فکتب إلیه: بسم اللّه الرّحمن الرّحیم. من الحسین بن علیّ إلی مسلم بن عقیل، أمّا بعد، فقد خشیت أن لا یکون حملک علی الکتاب إلیّ، و الاستعفاء من وجهک هذا الّذی أنت فیه إلّا الجبن و الفشل، فامض لما أمرت به، و السّلام علیک و رحمة اللّه و برکاته.
فلمّا ورد کتاب الحسین علی مسلم، کأنّه وجد من ذلک فی نفسه، فقال: لقد نسبنی أبو عبد اللّه إلی الجبن و الفشل و هذا شی‌ء لم أعرفه من نفسی ساعة قطّ. ثمّ سار من موضعه ذلک یرید الکوفة، فإذا هو برجل یرمی الصّید، فنظر إلیه مسلم، فإذا هو رمی ظبیا، فصرعه، فقال: نصرع أعداءنا إن شاء اللّه.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 196- 197
فقصد مسلم علی غیر الطّریق، و کان رائده رجلان من قیس عیلان «1»، فأضلّا
__________________________________________________
(1)- أبو قبیلة اسمه إلیاس بن مضر کما قاله الفیروزآبادیّ.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 437
الطّریق و ماتا من العطش، و أدرک مسلم ماء، فتطیّر مسلم من ذلک، و کتب إلی الحسین علیه السّلام، یستعفیه من ذلک، فأجابه: أمّا بعد فقد خشیت أن لا یکون حملک علی الکتاب إلیّ، و الاستعفاء من وجهک هذا الّذی أنت فیه إلّا الجبن و الفشل، فامض لما أمرت به.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 90
فأقبل مسلم إلی المدینة، فصلّی فی مسجد رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، و ودّع أهله و استأجر دلیلین من قیس، فأقبلا به فضلّا الطّریق، و عطشوا، فمات الدّلیلان من العطش، و قالا لمسلم:
هذا الطّریق إلی الماء. فکتب مسلم إلی الحسین: إنّی أقبلت إلی المدینة و استأجرت دلیلین، فضلّا الطّریق، و اشتدّ علیهما العطش، فماتا، و أقبلنا حتّی انتهینا إلی الماء، فلم ننج إلّا بحشاشة أنفسنا، و ذلک الماء بمکان، یدعی المضیق من بطن الخبیت، و قد تطیّرت [من وجهی هذا] فإن رأیت أعفیتنی و بعثت غیری.
فکتب إلیه الحسین: أمّا بعد، فقد خشیت أن لا یکون حملک علی الکتاب إلیّ إلّا الجبن، فامض لوجهک، و السّلام. «1»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 267
فسار مسلم إلی المدینة، فصلّی فی مسجد النّبیّ صلی اللّه علیه و سلم، و سلّم، و ودّع أهله.
__________________________________________________
(1)- آن دو رهنما راه را گم کردند و از تشنگی مردند و هنگام جان سپردن به مسلم گفتند: «راهی که تو را به آب می‌رساند، آن است.» مسلم به حسین نوشت: «من به مدینه رفتم. دو رهنما هم اجیر کردم و هر سه، راه را نوردیدیم. آن دو رهنما در عرض راه از تشنگی مردند. من با رمقی که مانده بود، به آب رسیدم؛ در محلّی که مضیق نام دارد، از وادی خبیت. من این پیشامد را به فال بد و شوم تلقّی کردم. اگر صلاح بدانی، مرا معاف بدار و دیگری را روانه کن.»
حسین به او نوشت: «امّا بعد من گمان کردم که نامه نوشتن تو به من از روی جبن و ترس و ضعف نفس بوده. راه خود را بگیر و برو، و السّلام.» مسلم هم راه را پیمود.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 114
مسلم اجازت خواست و به راه مدینه بیرون آمد و زیارت رسول و حسن بکرد و گفت: «شاید دیگر بازنیایم.» و چنان بود پس از سه شب احیا کرد در مسجد رسول و عیالان را وداع کرد. دلیل بگرفت و بی‌راه برآمد. در راه آب نیافتند. هردو دلیل به تشنگی بمردند و او را اندک رمقی بود. به موضعی رسید که آن را مضیق خوانند. از بطن الحیت نامه‌ای نوشت و به دست قیس بن مهر [مسهر] داد و به خدمت حسین علیه السّلام فرستاد و اعلام نمود که مرا حالی چنین افتاد و مرا به فال بد آمد. عفو فرمای. حسین علیه السّلام جواب نامه بازنوشت که چاره نیست. تو را می‌باید رفتن که نامه‌های اهل کوفه هرروز می‌رسد و حجّت رعیّت بر ما لازم و موکد می‌گردد.
عماد الدّین طبری، کامل بهائی، 2/ 272
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 438
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 387
فأخذ مسلم دلیلین، و سار، فعطشوا فی البریّة، فمات أحدهما، و کتب مسلم إلی الحسین یستعفیه، فکتب إلیه: امض إلی الکوفة. و لم یعفه. [بسند تقدّم عن أبی جعفر علیه السّلام]
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 206
فسارا به علی براری مهجورة المسالک، فکان أحد الدّلیلین منهما أوّل هالک، و ذلک من شدّة العطش، و قد أضلّوا الطّریق، فهلک الدّلیل الواحد بمکان یقال له: المضیق، من بطن خبیت، فتطیّر به مسلم بن عقیل، فتلبّث مسلم علی ماء هنالک، و مات الدّلیل الآخر، فکتب إلی الحسین یستشیره فی أمره، فکتب إلیه یعزم علیه أن یدخل العراق، و أن یجتمع بأهل الکوفة لیستعلم أمرهم، و یستخبر خبرهم.
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 152
و سار مسلم، فدخل المدینة، و صلّی فی المسجد، و ودّع أهله و استأجر دلیلین من قیس، فضلّا الطّریق و عطش القوم، فمات الدّلیلان بعد أن أشارا إلیهم بموضع الماء، فانتهوا إلیه، و شربوا، و نجوا، فتطیّر مسلم من ذلک، و کتب إلی الحسین یستعفیه، فکتب إلیه: خشیت أن لا یکون حملک علی ذلک إلّا الجبن، فامض لوجهک، و السّلام. و سار مسلم. «1»
ابن خلدون، التّاریخ، 3/ 22
__________________________________________________
(1)- مسلم از مکّه بیرون آمد و به مدینه داخل شد و در مسجد نماز خواند. با خاندان خود وداع کرد و دو راهنما از قبیله قیس اجیر کرد؛ ولی راهنمایان گم شدند و آن قوم دچار تشنگی شدند و آن دو راهنما پس از آن‌که جای آب را به آنان نشان دادند، خود بمردند. مسلم و یاران خود بر سر آب رفتند و از مرگ نجات یافتند. مسلم این حادثه را به فال بد گرفت و ماجرا به حسین نوشت و خواست که او را از این کار معاف دارد. حسین پاسخ داد: «می‌ترسم آنچه تو را از رفتن بازمی‌دارد، ترس تو باشد. به راه خود برو و السّلام.»
مسلم به راه خود رفت.
آیتی، ترجمه تاریخ ابن خلدون، 2/ 32
و مسلم بن عقیل رضی اللّه عنهما به موجب فرموده امام حسین علیه السّلام آن مکتوب را گرفته، مصحوب جماعتی از کوفیان روی بدان صواب آورد و در آن سفر جهت گم کردن راه مشقّت بی‌نهایت کشید.
خواند امیر، حبیب السّیر، 2/ 40
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 439
فلمّا صار أثناء الطّریق ضلّ الدّلیلان عن الطّریق، و مات أحدهما عطشا، فنظر مسلم ممّا هو متوجّه إلیه، فبعث إلی الحسین، یخبره بذلک و یستعفیه عن المسیر إلی الکوفة، فبعث إلیه الحسین یأمره بالمسیر إلی ما أمره به، فسار من وقته و سعته إلی أن قدم
الکوفة. الطّریحی، المنتخب، 2/ 423
فأقبل مسلم بن عقیل علیه السّلام و دعا الحسین علیه السّلام بدلیلین یدلّانه علی الطّریق. فخرج مسلم و الدّلیلان معه، و صلّی فی مسجد رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و ودّع من أحبّ و سار، فلمّا صار فی بعض الطّریق ضلّ الدّلیلان و أصابهما عطش، فماتا، فکتب مسلم إلی الحسین علیه السّلام کتابا یقول فیه من المکان المسمّی بالمضیق: أمّا بعد، فإنّی أخبرک یا ابن بنت رسول اللّه، إنّی قد أتیت مع الدّلیلین، فضلّا عن الطّریق، و اشتدّ العطش بهما فماتا، و قد تطیّرت من وجهی هذا، فإن أردت أن تعفینی و تبعث غیری، فافعل.
«1» فلمّا وصل الکتاب إلی الحسین علیه السّلام، کتب جوابه: بسم اللّه الرّحمن الرّحیم، من الحسین علیه السّلام إلی ابن عمّه مسلم بن عقیل علیه السّلام: أمّا بعد، یا ابن العمّ! إنّی سمعت جدّی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله یقول: ما منّا «2» أهل البیت «2» من یتطیّر و لا یتطیّر به، فإذا قرأت کتابی، فامض علی ما أمرتک، و السّلام «2» علیک و رحمة اللّه و برکاته «2». فلمّا «3» ورد إلی مسلم بن عقیل علیه السّلام و قرأه، «3» سار من وقته «1» و ساعته، فبینما هو سائر، فإذا هو بماء لطیّ‌ء، فنزل علیه، و إذا برجل من أصحابه قد رمی ظبیة، فصرعها، فقال: نقتل عدوّنا هکذا إن شاء اللّه.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 19- 20
و سرّح مع مسلم، قیس بن مسهر و عبد الرّحمان بن عبد اللّه و جملة من الرّسل، منهم عمارة بن عبد اللّه، فرحل مسلم بن عقیل من مکّة و مرّ بالمدینة، ثمّ خرج منها إلی
__________________________________________________
(1- 1) [حکاه عنه فی أسرار الشّهادة،/ 218].
(2- 2) [لم یرد فی الأسرار].
(3- 3) [الأسرار: «قرأ مسلم»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 440
العراق، و أخذ معه دلیلین من قیس، فجارا «1» عن الطّریق حتّی عطشا، «2» ثمّ أومئا له علی السّنن «2» و ماتا عطشا، فتطیّر مسلم. فکتب بذلک إلی الحسین من المضیق و سرّح بکتابه مع قیس بن مسهر، فأجابه الحسین بالحثّ علی المسیر.
السّماوی، إبصار العین،/ 5- عنه؛ الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 49
ثمّ استأجر رجلین من قیس لیدلّاه علی الطّریق، فضلّا ذات لیلة و أصبحا تائهین و قد اشتدّ بهما العطش و الحرّ، فقالا لمسلم علیه السّلام و قد بان لهما سنن الطّریق: علیک بهذا السّمت، فالزمه لعلّک تنجو. فترکهما و مضی علی الوصف، و مات الدّلیلان عطشا، و لم یسعه حملهما لأنّهما علی و شک الهلاک، و غایة ما وضح للدّلیلین العلائم المفضیة إلی الطّریق لا الطّریق نفسه، و لم تکن المسافة بینهم و بین الماء معلومة، و لیس لهما طاقة علی الرّکوب بأنفسهما، و لا مردفین مع آخر و بقاء مسلم علیه السّلام معهما إلی منتهی الأمر یفضی إلی هلاکه و من معه، فکان الواجب الأهمّ التّحفّظ علی النّفوس المحترمة بالمسیر لإدراک الماء، فلذلک ترکهما فی المکان.
و نجا مسلم و من معه من خدمه بحشاشة الأنفس حتّی أفضوا إلی الطّریق و وردوا الماء، فأقام فیه.
و کتب إلی الحسین علیه السّلام مع رسول استأجره من أهل ذلک الماء، یخبره بموت الدّلیلین و ما لاقاه من الجهد، و أنّه مقیم بمنزله و هو المضیق من بطن الخبت حتّی یعرف ما عنده من الرّأی، فسار الرّسول و وافی الحسین بمکّة و أعطاه الکتاب، فکتب الحسین علیه السّلام یأمره بالمسیر إلی الکوفة و لا یتأخّر.
و لمّا قرأ مسلم الکتاب سار من وقته و مرّ بماء لطیّ‌ء، فنزل علیه، ثمّ ارتحل، فإذا رجل یرمی ظبیا حین أشرف له، فصرعه، فتفأّل بقتل عدوّه.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 166- 167
__________________________________________________
(1)- [وسیلة الدّارین: «فحارا»].
(2- 2) [لم یرد فی وسیلة الدّارین].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 441

فنزل بالکوفة علی هانئ بن عروة المرادیّ.
ابن سعد، الطّبقات، 4- 1/ 29
فقدّم مسلم بن عقیل الکوفة مستخفیا، و أتته الشّیعة، فأخذ بیعتهم.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 65- عنه: الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 201؛ مثله ابن عساکر، المختصر، 27/ 58
فأتی [مسلم] الکوفة، فنزل دار المختار بن أبی عبید الثّقفیّ، و اختلفت إلیه الشّیعة.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 2/ 334، أنساب الأشراف، 2/ 77
فنزل بالکوفة دار هانئ بن عروة.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 422، أنساب الأشراف، 3/ 224
حتّی وافی الکوفة و نزل فی الدّار الّتی تعرف بدار المختار بن أبی عبید، ثمّ عرفت الیوم بدار المسیّب، فکانت الشّیعة تختلف إلیه، فیقرأ علیهم کتاب الحسین، ففشا أمره بالکوفة. «1»
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 232- 233
فلمّا قدم مسلم الکوفة، اجتمعوا إلیه، فبایعوه، و عاهدوه، و عاقدوه، و أعطوه المواثیق علی النّصرة و المشایعة و الوفاء. «2»
الیعقوبی، التّاریخ، 2/ 215- 216
حتّی قدمها «3»، و نزل «4» علی رجل من أهلها یقال له ابن عوسجة؛ «5» قال: فلمّا تحدّث «5»
__________________________________________________
(1)- مسلم حرکت کرد تا به کوفه رسید و در خانه‌ای که خانه مختار بن ابو عبیدة بود و امروز معروف به خانه مسیب است، وارد شد.
شیعیان پیش او آمدوشد می‌کردند و او نامه امام حسین علیه السّلام را برای ایشان می‌خواند و خبر آمدن او به کوفه شایع شد.
دامغانی، ترجمه اخبار الطوال،/ 279
(2)- چون مسلم به کوفه رسید، نزد وی فراهم شدند و با او بیعت کردند و پیمان بستند و قرار نهادند و اطمینان دادند که یاری و پیروی و وفاداری کنند.
آیتی، ترجمه تاریخ یعقوبی، 2/ 178
(3)- [فی المنتظم و الإصابة و تهذیب ابن بدران: «قدم (مسلم) الکوفة»].
(4)- [فی الأمالی و المنتظم و تهذیب الکمال و تهذیب التّهذیب و الإصابة و تهذیب ابن بدران: «فنزل»].
(5- 5) [فی الإصابة و تهذیب ابن بدران: «فلمّا علم»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 442
أهل الکوفة بمقدمه دبّوا «1» إلیه، فبایعوه، فبایعه منهم اثنا عشر ألفا. [بسند تقدّم عن أبی جعفر علیه السّلام]
الطّبری، التّاریخ، 5/ 347- 348- مثله الشّجری، الأمالی، 1/ 190؛ المزّی، تهذیب الکمال، 6/ 423؛ ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 2/ 349، الإصابة، 1/ 332؛ ابن بدران فی ما استدرکه علی ابن عساکر «2»، 4/ 335؛ مثله بلا إسناد ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 325
ثمّ أقبل مسلم حتّی دخل الکوفة، فنزل دار المختار بن أبی عبید- «3» و هی الّتی تدعی الیوم دار مسلم بن المسیّب «3»- و أقبلت الشّیعة تختلف إلیه، فلمّا اجتمعت إلیه جماعة منهم، قرأ علیهم کتاب حسین، فأخذوا یبکون.
فقام عابس بن أبی شبیب الشّاکریّ، فحمد اللّه و أثنی علیه، ثمّ قال: أمّا بعد، فإنّی لا أخبرک عن النّاس، و لا أعلم ما فی أنفسهم، و ما أغرّک منهم، و اللّه لأحدّثنّک «4» عمّا أنا موطّن نفسی علیه، و اللّه لأجیبنّکم إذا دعوتم، و لأقاتلنّ معکم عدوّکم، و لأضربنّ بسیفی دونکم، حتّی ألقی اللّه، لا أرید بذلک إلّا ما عند اللّه.
فقام حبیب بن مظاهر الفقعسیّ؛ فقال: رحمک اللّه! قد قضیت ما فی نفسک، بواجز من قولک؛ ثمّ قال: و أنا و اللّه الّذی لا إله إلّا هو علی مثل ما هذا علیه.
ثمّ قال الحنفیّ مثل ذلک. فقال الحجّاج بن علیّ: فقلت لمحمّد بن بشر: فهل کان منک أنت قول؟ فقال: إن کنت لأحبّ أن یعزّ اللّه أصحابی بالظّفر، و ما کنت لأحبّ أن أقتل، و کرهت أن أکذب.
«5» و اختلفت الشّیعة إلیه حتّی علم مکانه «5». «6»
__________________________________________________
(1)- [فی الأمالی و المنتظم و الإصابة و تهذیب ابن بدران: «دنوا»].
(2)- [عن الإصابة].
(3- 3) [لم یرد فی نفس المهموم].
(4)- [نفس المهموم: «أحدّثک»].
(5- 5) [نفس المهموم: «فبایعه منهم ثمانیة عشر ألفا»].
(6)- تا به کوفه رسید، پیش یکی از مردم آنجا منزل گرفت که ابن عوسجه نام داشت.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 443
الطّبری، التّاریخ، 5/ 355- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 83- 84؛ المحمودی، العبرات، 1/ 298
قال: ثمّ أقبل مسلم حتّی دخل الکوفة، فنزل دار سالم بن المسیّب و هی دار المختار بن [أبی-] عبید الثّقفیّ.
قال: و جعلت الشّیعة تختلف إلی دار مسلم، و هو یقرأ علیهم کتاب الحسین و القوم یبکون شوقا منهم إلی قدوم الحسین. ثمّ تقدّم إلی مسلم «1» بن عقیل «1» رجل من همدان، یقال له: عابس بن أبی شبیب الشّاکریّ، فقال: أما بعد، فإنّی لا أخبرک عن النّاس بشی‌ء، فإنّی [لا «2»] أعلم ما فی أنفسهم، و لکنّی أخبرک عمّا أنا موطّن علیه نفسی، و اللّه
__________________________________________________
- گوید: وقتی مردم کوفه از آمدن مسلم سخن کردند، پیش وی رفتند و بیعت کردند و دوازده هزار کس از آنها با مسلم بیعت کردند.
آن‌گاه بیامد تا وارد کوفه شد و در خانه مختار بن ابی عبید، همان‌جا که اکنون خانه مسلم پسر مسیب نام گرفته، منزل گرفت. شیعیان رو سوی او کردند و رفت‌وآمد آغاز شد و چون جمعی از آنها بر او فراهم آمدند، نامه حسین را برای آنها خواند که گریستن آغاز کردند.
گوید: عابس بن ابی شبیب شاکری از جای برخاست و حمد خدای گفت و ثنای او کرد. آن‌گاه گفت:
«امّا بعد من ترا از کار کسان خبر نمی‌دهم و نمی‌دانم در دل چه دارند و از جانب آنها وعده فریبنده نمی‌دهم. به خدا از چیزی که درباره آن تصمیم گرفته‌ام، سخن می‌کنم. وقتی دعوت کنید، می‌پذیرم. همراه شما با دشمنان می‌جنگم و با شمشیرم از شما دفاع می‌کنم تا به پیشگاه خدا روم و از این کار جز ثواب خدا چیزی نمی‌خواهم».
گوید: حبیب بن مظاهر فقعسی به‌پا خاست و گفت: «خدایت رحمت کند. آنچه را در خاطر داشتی با گفتار مختصر بیان کردی».
آن‌گاه گفت: «به خدایی که جز او خدایی نیست، من نیز روشی مانند روش این شخص دارم».
گوید: آن‌گاه حنفی سخنانی همانند این گفت.
راوی گوید: به محمّد بن بشر گفتم: «تو نیز چیزی گفتی؟».
گفت: «من می‌خواستم خداوند، یارانم را به وسیله ظفر عزت دهد؛ اما کشته شدن را خوش نداشتم و نمی‌خواستم دروغ بگویم.»
گوید: وقتی شیعیان جای مسلم را بدانستند، پیش وی رفت‌وآمد کردند.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2917، 2926- 2927
(1- 1) [لیس فی د.]
(2)- [لم یرد فی المطبوع].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 444
أجیبکم إذا دعوتم، و أقاتل معکم عدوّکم، و أضرب بسیفی دونکم أبدا حتّی ألقی اللّه، و أنا لا أرید بذلک إلّا ما عنده. ثمّ قام حبیب بن مظاهر الأسدیّ الفقعسیّ «1»، قال: و أنا و اللّه الّذی لا إله إلّا هو علی ما أنت علیه. و تبایعت الشّیعة علی کلام هذین الرّجلین، ثمّ بذلوا الأموال، فلم یقبل مسلم بن عقیل منها شیئا.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 56- 57
حتّی قدم الکوفة لخمس خلون من شوّال، و الأمیر علیها النّعمان بن بشیر الأنصاریّ، فنزل علی رجل یقال له: عوسجة مستترا، فلمّا ذاع خبر قدومه، بایعه من أهل الکوفة اثنا عشر ألف رجل، و قیل: ثمانیة عشر ألفا.
المسعودی، مروج الذّهب، 3/ 64
و قد قدّم إلیها ابن عمّه مسلم بن عقیل. «2» المسعودی، التّنبیه و الإشراف،/ 303
و دخل الکوفة، فلمّا نزلها دخل دار المختار بن أبی عبید؛ و اختلفت إلیه الشّیعة، یبایعونه أرسالا، و والی الکوفة یومئذ النّعمان بن بشیر، ولّاه یزید بن معاویة الکوفة؛ ثمّ تحوّل مسلم بن عقیل من دار المختار إلی دار هانئ بن عروة، و جعل النّاس یبایعونه فی دار هانئ، حتّی [بایع] «3» ثمانیة عشر ألف رجل من الشّیعة.
ابن حبّان، الثّقات (السّیرة النّبویّة) 2/ 307، السّیرة النّبویّة (ط بیروت)،/ 556
فقدم مسلم الکوفة و أتته الشّیعة، فأخذ بیعتهم للحسین. «4»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 63
و کان مسلم بن عقیل رحمة اللّه علیه قد بایع له جماعة من أهل الکوفة فی استتارهم.
__________________________________________________
(1)- لیس فی د.
(2)- پیش از آن پسرعمویش مسلم بن عقیل بدان‌جا رفته بود [فرستاده بود].
پاینده، ترجمه التنبیه و الإشراف،/ 281
(3)- [زید من الفتوح 5/ 68.]
(4)- بدین‌ترتیب، مسلم روانه کوفه شد و چون بدان شهر وارد گردید، شیعیان مقدم او را گرامی داشته و دورش را گرفتند، و او از آنها برای حسین علیه السّلام بیعت گرفت.
رسولی محلّاتی، ترجمه مقاتل الطالبیین،/ 93
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 445
و کان مسلم بن عقیل بن أبی طالب رضی اللّه عنه- کما ذکرنا- قد قدم الکوفة، و بایع للحسین بن علیّ علیهما السّلام جماعة من أهلها.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 143، 147
ثمّ أقبل حتّی دخل الکوفة، فنزل فی دار «1» المختار بن أبی عبید «2» و هی الّتی تدعی الیوم دار مسلم بن المسیّب «1»، و «2» أقبلت الشّیعة تختلف إلیه، فکلّما اجتمع إلیه منهم جماعة قرأ علیهم کتاب الحسین علیه السّلام و هم یبکون، و بایعه النّاس حتّی بایعه منهم ثمانیة عشر ألفا. «3»
«4» و جعلت الشّیعة تختلف إلی مسلم بن عقیل رضی اللّه عنه حتّی علم بمکانه «4». «5»
المفید، الإرشاد، 2/ 38- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 335- 336؛ البحرانی، العوالم، 17/ 185؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 218؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 232؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 148؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 589، لواعج الأشجان،/ 37؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 15
فسار مسلم إلی الکوفة، و بها النّعمان بن بشیر الأنصاریّ أمیرا [75] من قبل یزید، فلمّا تحدّث النّاس بمقدمه، دبّوا إلیه، فبایعه منهم اثنا عشر ألفا.
أبو علیّ مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 42
فأقبل مسلم حتّی دخل الکوفة، فنزل دار المختار بن أبی عبیدة، و أقبلت الشّیعة تختلف إلیه، و بایعه النّاس حتّی بایعه منهم ثمانیة عشر ألفا.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 223- 224
__________________________________________________
(1- 1) [فی روضة الواعظین: «مختار بن أبی عبیدة و هی تدعی دار سلام بن المسیّب» و فی أعیان الشّیعة و مثیر الأحزان «المختار»].
(2- 2) [اللّواعج: «الثّقفیّ و قیل فی غیرها» و لم یرد فی المعالی].
(3)- [إلی هنا حکاه فی أعیان الشّیعة و اللّواعج].
(4- 4) [فی الأسرار و المعالی و أعیان الشّیعة و اللّواعج و مثیر الأحزان: «و کثر اختلاف الشّیعة حتّی ظهر أمر مسلم»].
(5)- سپس آمد تا داخل کوفه شد و به خانه مختار بن ابی عبیدة رفت، و آن خانه‌ای است که امروز به خانه مسلم بن مسیب معروف است. شیعیان به دیدن او آمده و چون گروهی در آن‌جا فراهم شدند، مسلم نامه حسین علیه السّلام را بر ایشان خواند و ایشان می‌گریستند، و مردم با او بیعت کردند تا این‌که هیجده هزار نفر از ایشان با مسلم بیعت نمودند، و شیعیان به خانه آن جناب رفت‌وآمد می‌کردند تا این‌که جای او آشکار شد.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 38
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 446
و أقبل حتّی دخل الکوفة، فنزل فی دار مسلم بن المسیّب، و هی دار المختار بن أبی عبید الثّقفیّ، فجعلت الشّیعة تختلف إلیه و هو یقرأ علیهم کتاب الحسین و القوم یبکون شوقا إلی مقدم الحسین، ثمّ تقدّم إلی مسلم رجل من همدان، یقال له عابس الشّاکریّ، فقال: أمّا بعد، فإنّی لا أخبرک عن النّاس بشی‌ء، فإنّی لا أعلم ما فی أنفسهم، و لکن أخبرک عمّا أنا موطّن علیه نفسی، إنّی و اللّه لأجیبنّکم إذا دعوتم، و لأقاتلنّ معکم عدوّکم، و لأضربنّ بسیفی دونکم أبدا، حتّی ألقی اللّه، و أنا لا أرید بذلک إلّا ما عنده. ثمّ قام حبیب بن مظاهر الأسدیّ الفقعسیّ، فقال: أنا و اللّه الّذی لا إله إلّا هو، لعلی مثل ما أنت علیه. و تتابعت الشّیعة علی مثل کلام هذین الرّجلین، ثمّ بذلوا الأموال، فلم یقبل مسلم منهم شیئا.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 197
فدخل مسلم الکوفة، فسکن فی دار سالم بن المسیّب، «1» فاختلف إلیه الشّیعة، فقرأ علیهم کتابه «1»، فبایعه اثنا عشر ألف رجل.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 91- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 343؛ البحرانی، العوالم، 17/ 192
فسار مسلم حتّی أتی الکوفة، و نزل فی دار المختار، و قیل غیرها، و أقبلت الشّیعة تختلف إلیه، فکلّما اجتمعت إلیه جماعة منهم قرأ علیهم کتاب الحسین، فیبکون و یعدونه من أنفسهم القتال و النّصرة، و اختلفت [إلیه] الشّیعة حتّی علم بمکانه. «2»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 267
و کان عند وصول مسلم بن عقیل إلی الکوفة و اجتماع الشّیعة إلیه، و أخذه البیعة للحسین. «3»
ابن طلحة، مطالب السّؤول،/ 74- عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 42
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی البحار و العوالم].
(2)- تا به کوفه رسید و در خانه مختار منزل اختیار کرد، گفته شد در جای دیگر (غیر از خانه مختار) شیعیان هم شروع به مراوده و رفت‌وآمد کردند. هرگاه شیعیان جمع می‌شدند، مسلم نامه حسین را برای آنها می‌خواند و آنها می‌گریستند و به او وعده جنگ و جانبازی و یاری می‌دادند. شیعیان به اندازه‌ای رفت وآمد کردند تا جای او معیّن و معلوم شد که او آمده.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 114
(3)- [کشف الغمّة: «للحسین بن علیّ علیهما السّلام»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 447
فسار حتّی أتی الکوفة، قال علماء السّیر: و لمّا قدم مسلم الکوفة، نزل علی رجل یقال له: عوسجة، و دبّ إلیه أهل الکوفة، فبایعه منهم اثنی عشر ألفا و قیل: ثمانیة عشر ألفا.
فسار مسلم إلی الکوفة فلمّا وصلها، نزل دار المختار بن أبی عبیدة الثّقفیّ، و أقبلت الشّیعة إلیه، فقرأ علیهم کتاب الحسین. فبکوا بأجمعهم، ثمّ قالوا: و اللّه لنضربنّ بین یدیه بسیوفنا حتّی نموت جمیعا. «1» سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 137- 138، 140
بایع له بالخلافة من أهل الکوفة اثنی عشر ألفا علی یدی مسلم بن عقیل بن أبی طالب، و کتبوا إلیه فی القدوم علیهم.
الکنجی، کفایة الطّالب،/ 430
فصار مسلم بالکتاب حتّی وصل بالکوفة، فلمّا وقفوا علی کتابه کثر استبشارهم بإیابه، ثمّ أنزلوه فی دار المختار بن أبی عبیدة الثّقفیّ، و صارت الشّیعة تختلف إلیه، فلمّا اجتمع إلیه منهم جماعة قرأ علیهم کتابة الحسین علیه السّلام، و هم یبکون حتّی بایعه منهم ثمانیة عشر ألفا. «2»
ابن طاووس، اللّهوف،/ 37
و قدم أمامه ابن عمّه مسلم بن عقیل رضی اللّه عنه و أرضاه للدّعوة إلی اللّه تعالی و البیعة علی الجهاد، فبایعه أهل الکوفة علی ذلک و عاهدوه. الحلّی، المستجاد (من مجموعة نفیسة)،/ 448
__________________________________________________
(1)- و مسلم متوجّه کوفه شد. چون به کوفه رسید، به خانه مختار بن ابی عبیده ثقفی فرود آمد و رؤسا و امرای کوفه به خدمت او جمع آمدند و اعزاز و اکرام کردند و نامه حسین بخواندند و بر سر نهادند.
روز دوم از رسیدن مسلم، هجده هزار مرد از کوفه بر حسین بیعت کردند به دست مسلم که نصرت حسین علیه السّلام کنند و او را به دست دشمن بازندهند و اگر محتاج قتال باشد، قتال کنند.
عماد الدّین طبری، کامل بهائی، 2/ 272- 273
(2)- مسلم با نامه آن حضرت حرکت کرد تا به کوفه رسید. چون مردم کوفه فهمیدند که حسین علیه السّلام نامه به آنان نوشته، از آمدن مسلم بسیار خوشحال شدند و مسلم را به خانه مختار بن ابی عبیده ثقفی وارد نمودند و رفت‌وآمد شیعیان، به نزد مسلم بطور مرتّب ادامه داشت، همین‌که گروهی از شیعیان نزد مسلم گرد آمدند، نامه حسین را به آنان می‌خواند. احساسات مردم آن‌چنان شدید بود که هنگام خواندن نامه همه گریه می‌کردند تا آن‌که هیجده هزار نفر به مسلم بیعت نمودند.
فهری، ترجمه لهوف،/ 37
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 448
و سار حتّی بلغ الکوفة، فنزل فی دار المختار و أقبلت الشّیعة تختلف إلیه، فکلّما اجتمع إلیه جماعة منهم قرأ علیهم کتاب الحسین، فیبکون و یعدونه النّصرة و القتال. «1»
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 387
فقدمها، فنزل علی [ابن] عوسجة، فدبّ إلیه أهل الکوفة، فبایعه اثنا عشر ألفا.
[بسند تقدّم عن أبی جعفر علیه السّلام]
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 206
فلمّا دخل الکوفة نزل علی رجل، یقال له: مسلم بن عوسجة الأسدیّ، و قیل نزل فی دار المختار بن أبی عبید الّثقفیّ، فاللّه أعلم. فتسامع أهل الکوفة بقدومه فجاؤوا إلیه، فبایعوه علی إمرة الحسین، و حلفوا له لینصرنّه بأنفسهم و أموالهم، فاجتمع علی بیعته من أهلها اثنا عشر ألفا، ثمّ تکاثروا حتّی بلغوا ثمانیة عشر ألفا.
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 152
فدخل الکوفة أوّل ذی الحجّة من سنة ستّین، و اختلف إلیه الشّیعة، و قرأ علیهم کتاب الحسین، فبکوا و وعدوه النّصر. «2»
ابن خلدون، التّاریخ، 3/ 22
فبایعه ثمانیة عشر ألفا.
ابن عنبة، عمدة الطّالب،/ 158
«3» و أخذ علیهم البیعة للحسین بن علیّ علیهما السّلام. «4»
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 184- عنه: الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 256
__________________________________________________
(1)- مسلم چون به کوفه رسید، به یکی از بزرگان کوفه که او را هانئ بن عروة گفتندی، التجا آورد.
هندو شاه، تجارب السّلف،/ 68
(2)- و به کوفه درآمد در اوّل ذو الحجه سال 60، شیعیان نزد او به آمدوشد پرداختند. مسلم نامه حسین را برای آنان بخواند. آنان گریستند و او را وعده یاری دادند.
آیتی، ترجمه تاریخ ابن خلدون، 2/ 32
(3)- [زاد فی نور الأبصار فی أوّله: «فلمّا وصل إلیهم مسلم و دخل الکوفة اجتمعت الشّیعة»].
(4)- امّا در ضمان سلامت به کوفه رسید و در منزلی که مشهور به دار مختار بن ابی عبیده بود، نزول نموده، شیعه أمیر المؤمنین علی رضی اللّه عنه بدان جناب آغاز آمدوشد کردند و اظهار انقیاد و اطاعت نموده، جمعی کثیر متقلّد قلّاده بیعت گشتند.
خواند امیر، حبیب السّیر، 2/ 40
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 449
و قدّم أمامه مسلم بن عقیل، فبایعه من أهل الکوفة اثنا عشر ألفا، و قیل أکثر من‌ذلک. «1»
ابن حجر الهیتمی، الصّواعق المحرقة،/ 117
فبایعوه للحسین علیه السّلام.
تاج الدّین العاملی، التّتمّة،/ 78
فدخلها لیلا، فنزل فی دار المختار بن أبی عبیدة، ثمّ صار النّاس یختلفون إلیه، فأقرأهم کتاب الحسین علیه السّلام فمنهم من تداخل السّرور علیه، فاجتمعوا علیه، و بایعوه حتّی نقل أنّه بایعه فی ذلک الیوم ثمانیة عشر ألف رجل.
الطّریحی، المنتخب، 2/ 423
و سار حتّی وصل الکوفة فنزل لیلا فی دار سلیمان بن صرد، و قیل: فی دار المختار ابن أبی عبیدة الثّقفیّ رحمه اللّه، فجعل النّاس یختلفون إلیه، فأقرأهم کتاب الحسین علیه السّلام، فجعلوا یبکون و ینتحبون، فقام عابس البکریّ، فحمد اللّه و أثنی علیه، و ذکر النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله فصلّی علیه، و أقبل علی مسلم علیه السّلام و قال: إنّی لست أعلم ما فی قلوب النّاس، و لکن أخبرک بما فی نفسی، إذا دعوتمونی أجبتکم، و أضرب بسیفی عدوّکم حتّی ألقی اللّه عزّ و جلّ، ثمّ جلس، و قام حبیب بن مظاهر رحمه اللّه و قال له: یرحمک اللّه قد قضیت ما علیک، و أنا و اللّه علی مثل ذلک.
قال أبو مخنف: و جعل أهل الکوفة یدخلون علیه عشرة بعد عشرة، و عشرین بعد عشرین، و أقلّ و أکثر حتّی بایعه فی ذلک الیوم ثمانون ألف رجل.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 20- 21
قال أبو مخنف: [...] حتّی دخل الکوفة لیلا فی دار المختار بن أبی عبیدة، فجعل النّاس یختلفون إلیه، فقرأ علیهم کتاب الحسین، فجعلوا یبکون، فقام عابس بن أبی شبیب «2» الشّاکریّ، فحمد اللّه و أثنی علیه و ذکر النّبیّ، فصلّی علیه، ثمّ أقبل علی مسلم، و قال له:
__________________________________________________
(1)- و بالجمله مسلم بن عقیل را قبل از خود روان کرد که از مردم بیعت گیرد و چون آن‌جا رسید دوازده هزار کس از اهل کوفه و به قولی بیشتر با وی بیعت کردند.
جهرمی، ترجمه صواعق المحرقه/ 341
(2)- [فی المطبوع: «عبّاس بن حبیب»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 450
إنّی لا أعلم ما فی قلوب النّاس، و لکن أخبرکم عن نفسی، إذا دعوتمونی أجبتکم، و أضرب بسیفی عدوّکم، حتّی ألقی اللّه (تعالی) نصرة. ثمّ جلس، و قام من بعده حبیب بن مظاهر، فقال: یرحمک اللّه، قد قضیت ما وجب علیک، و أنا و اللّه علی مثل ما ذکرت.
قال: و جعل أهل الکوفة یدخلون علیه عشرة عشرة، و عشرون عشرون، حتّی بایعه فی ذلک الیوم من أوّل النّهار إلی آخره ثمانون ألف رجل.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 218
و دخلوا الکوفة فی الخامس من شوّال، و بایعه من الکوفة- علی روایة- ثلاثون ألفا.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 229
فسار حتّی دخل الکوفة «1»، فنزل علی المختار بن أبی عبیدة الثّقفیّ، فهرع إلیه أهل الکوفة، و بایعه ثمانیة عشر ألفا. «2»
السّماوی، إبصار العین،/ 5- عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 49- 50
و وصل إلی الکوفة فی الخامس من شوّال سنة ستّون بعد الهجرة «60»، و أقبل أهل الکوفة علی التّرحیب به، و بایعوه حتّی أحصی دیوانه ثمانیة عشر ألفا «18000» فی ذلک أو أربعة و عشرون ألفا «24000» أو ثمانون ألفا «80000».
الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 32
و لخمس خلون من شوّال دخل الکوفة، فنزل دار المختار بن أبی عبید الثّقفیّ و کان شریفا فی قومه، کریما عالی الهمّة، مقداما مجرّبا قویّ النّفس، شدیدا علی أعداء أهل البیت علیهم السّلام، له عقل وافر و رأی مصیب خصوصا بقواعد الحرب و الغلبة علی العدوّ کأنّه مارس التّجارب، فحنّکته، أو لابس الخطوب، فهذّبته، انقطع إلی آل الرّسول الأقدس، فاستفاد منهم أدبا جمّا، و أخلاقا فاضلة، و ناصح لهم فی السّرّ و العلانیة.
و وافت الشّیعة مسلما فی دار المختار بالتّرحیب، و أظهروا له من الطّاعة و الانقیاد ما زاد فی سروره و ابتهاجه، فعندها قرأ علیهم کتاب الحسین، فقام عابس بن شبیب الشّاکریّ،
__________________________________________________
(1)- [زاد فی وسیلة الدّارین: «فی النّصف من شهر رمضان سنة 60»].
(2)- [زاد فی وسیلة الدّارین: «أو أربعة و عشرون ألفا، أو ثمانون ألفا»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 451
و قال: إنّی لا أخبرک علی النّاس، و لا أعلم ما فی نفوسهم، و لا أغرّک بهم، و اللّه إنّی أحدّثک عمّا أنا موطّن علیه نفسی، و اللّه لأجیبنّکم إذا دعوتم، و لأقاتلنّ معکم عدوّکم، و لأضربنّ بسیفی دونکم حتّی ألقی اللّه؛ لا أرید بذلک إلّا ما عند اللّه.
و قال حبیب بن مظاهر: قد قضیت ما فی نفسک بواجز من قولک، و أنا و اللّه الّذی لا إله إلّا هو علی مثل ما أنت علیه.
و قال سعید بن عبد اللّه الحنفیّ مثل قولهما.
و أقبلت الشّیعة یبایعونه حتّی أحصی دیوانه ثمانیة عشر ألفا، و قیل: بلغ خمسا و عشرین ألفا، و فی حدیث الشّعبیّ: بلغ من بایعه أربعین ألفا.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 167
حتّی وصل الکوفة، لخمس خلون من شوّال سنة ستّین للهجرة. فنزل فی دار المختار ابن أبی عبید الثّقفیّ، و کان من زعماء الشّیعة فی الکوفة.
و أقبلت الشّیعة تختلف إلیه من کلّ مکان، فکلّما اجتمع إلیه جماعة منهم قرأ علیهم کتاب الحسین، فیبکون و یعدونه من أنفسهم النّصرة، حتّی بایعه منهم ثمانیة عشر ألفا.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 217
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 452

و کان علی الکوفة النّعمان بن بشیر، فقال النّعمان: لابن بنت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، أحبّ إلینا من ابن بحدل.
ابن قتیبة، الإمامة و السّیاسة، 2/ 4
و النّعمان بن بشیر الأنصاریّ یومئذ عامل یزید بن معاویة علی الکوفة، و کان رجلا حلیما یحبّ العافیة، فلمّا بلغه خبر قدوم مسلم، خطب النّاس، فدعاهم إلی التّمسّک بالطّاعة و الاستقامة، و نهاهم عن الفرقة و الفتنة، و قال: إنّی و اللّه لا أقاتل إلّا من قاتلنی، و لا آخذ أحدا بظنّة، و قرف و إحنة.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 2/ 334، أنساب الأشراف، 2/ 77
حتّی بلغ ذلک النّعمان بن بشیر أمیرها، فقال: لا أقاتل إلّا من قاتلنی، و لا أثب إلّا علی من وثب علیّ، و لا آخذ بالقرفة و الظّنّة، فمن أبدی صفحته، و نکث بیعته، ضربته بسیفی ما ثبت قائمة فی یدی و لو لم أکن إلّا وحدی. و کان یحبّ العافیة، و یغتنم السّلامة. «1»
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 233
قال: فقام رجل ممّن یهوی یزید بن معاویة «2» إلی النّعمان بن بشیر، فقال له: إنّک «3» ضعیف أو متضعّف «3»؛ قد فسد البلاد! فقال له النّعمان: «4» أن أکون ضعیفا، و أنا «4» فی طاعة
__________________________________________________
(1)- و نعمان بن بشیر، حاکم کوفه از آن آگاه شد و گفت: من جز با کسی که با من پیکار کند، جنگ نخواهم کرد و جز بر کسی که به من حمله کند، حمله نخواهم کرد و کسی را به تهمت و سوءظن نمی‌گیرم؛ ولی هرکس بیعت خود را بشکند و آشکارا رویاروی من قرار گیرد، تا هنگامی که دسته شمشیرم در دستم باشد، با او جنگ خواهم کرد؛ هرچند تنها باشم. نعمان بن بشیر دوستدار عافیت بود و سلامت خود را مغتنم می‌شمرد.
دامغانی، ترجمه اخبار الطّوال،/ 279- 280
(2)- [زاد فی تهذیب الکمال و تهذیب التّهذیب: «یقال له: عبید اللّه بن مسلم بن شعبة الحضرمیّ»].
(3- 3) [فی الأمالی و تهذیب الکمال و تهذیب التّهذیب: «لضعیف أو مستضعف» و فی المنتظم: «ضعیف» و فی الإصابة و تهذیب ابن بدران: «ضعیف أو مستضعف»].
(4- 4) [فی الأمالی و تهذیب الکمال و تهذیب التّهذیب و الإصابة و تهذیب ابن بدران: «لأن أکون ضعیفا» و فی المنتظم: «أکون ضعیفا»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 453
اللّه، أحبّ إلیّ من أن «1» أکون قویّا فی معصیة اللّه «2»، و ما کنت لأهتک سترا «3» ستره اللّه. [بسند تقدّم ن أبی جعفر علیه السّلام]
الطّبری، التّاریخ، 5/ 348- مثله الشّجری، الأمالی، 1/ 190؛ المزّی تهذیب الکمال، 6/ 423؛ ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 2/ 349، الإصابة، 1/ 332؛ ابن بدران فی ما استدرکه علی ابن عساکر «4»، 4/ 335- 336؛ مثله بلا إسناد ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 325
قال أبو مخنف: حدّثنی نمیر بن وعلة، عن أبی الودّاک، قال: خرج إلینا النّعمان بن بشیر فصعد المنبر «5»، فحمد اللّه و أثنی علیه، ثمّ قال: أمّا بعد، فاتّقوا اللّه عباد اللّه و لا تسارعوا إلی الفتنة و الفرقة، فإنّ فیهما یهلک الرّجال، و تسفک الدّماء، و تغصب الأموال «6»- و کان حلیما ناسکا یحبّ العافیة- «6» قال: إنّی لم أقاتل من لم یقاتلنی، و لا أثب علی من لا یثب علیّ، و لا أشاتمکم، و لا أتحرّش بکم، و لا آخذ بالقرف و لا الظّنّة و لا التّهمة، و لکنّکم إن أبدیتم صفحتکم لی، و نکثتم بیعتکم، و خالفتم إمامکم، فو اللّه الّذی لا إله غیره لأضربنّکم بسیفی ما ثبت قائمة فی یدی، و لو لم یکن لی منکم ناصر. أمّا إنّی أرجو أن یکون من یعرف الحقّ منکم أکثر ممّن یردیه الباطل.
قال: فقام إلیه عبد اللّه بن مسلم بن سعید الحضرمیّ حلیف بنی أمیّة، فقال: إنّه لا یصلح ما تری إلّا الغشم، إنّ هذا الّذی أنت علیه فیما بینک و بین عدوّک رأی المستضعفین.
فقال: أن أکون من المستضعفین فی طاعة اللّه أحبّ إلیّ من أن أکون من الأعزّین فی معصیة اللّه. ثمّ نزل. «7»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 355- 356- عنه: المحمودی، العبرات، 1/ 299
__________________________________________________
(1)- [الأمالی: «ممّا»].
(2)- [إلی هنا حکاه فی المنتظم].
(3)- [إلی هنا حکاه فی الإصابة و تهذیب ابن بدران].
(4)- [عن الإصابة].
(5)- [و فی العبرات مکانه: «و فشا أمر مسلم بالکوفة حتّی بلغ ذلک أمیرها النّعمان بن بشیر الأنصاریّ، فخرج إلی النّاس فصعد المنبر ...»].
(6- 6) [لم یرد فی العبرات].
(7)- گوید: یکی از آنها که دل با یزید بن معاویه داشت، پیش نعمان بن بشیر رفت و گفت: «تو ضعیفی یا-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 454
قال: و بلغ ذلک النّعمان بن بشیر قدوم مسلم بن عقیل الکوفة و اجتماع الشّیعة علیه- و النّعمان یومئذ أمیر الکوفة- فخرج من قصر الإمارة مغضبا، حتّی دخل المسجد الأعظم، فنادی فی النّاس، فاجتمعوا إلیه، فصعد المنبر، فحمد اللّه و أثنی علیه، ثمّ قال:
أمّا بعد یا أهل الکوفة، فاتّقوا اللّه ربّکم، و لا تسارعوا إلی الفتنة و الفرقة، فإنّ فیها سفک الدّماء، و ذهاب الرّجال و الأموال، و اعلموا أنّی لست أقاتل إلّا من قاتلنی، و لا أثب إلّا علی من وثب علیّ، غیر أنّکم قد أبدیتم صفحتکم، و نقضتم بیعتکم، و خالفتم إمامکم، فإن رأیتم أنّکم رجعتم عن ذلک، و إلّا فو اللّه الّذی لا إله إلّا هو لأضربنّکم بسیفی، ما ثبت قائمة فی یدی و لو لم یکن [لی- «1»] [منکم- «2»] ناصر، مع أنّی أرجو أن من یعرف الحقّ منکم أکثر ممّن یرید الباطل.
__________________________________________________
- ضعیف‌نما که ولایت را به تباهی داده‌ای.»
نعمان گفت: «این‌که ضعیف باشم امّا مطیع خدا، بهتر از آن است که در کار معصیت خدا نیرومند باشم.
من کسی نیستم که پرده‌ای را که خدا پوشانیده، بدرم.»
و نعمان بن بشیر از قضیه خبر یافت. ابی الوداک گوید: نعمان بن بشیر برون شد و به منبر رفت و حمد خدا گفت و ثنای او کرد. آن‌گاه گفت: «امّا بعد، ای بندگان خدا از خدا بترسید و به سوی فتنه و تفرقه شتابان مباشید که سبب هلاک مردان و ریختن خونها و غصب اموال می‌شود.»
گوید: نعمان مردی بردبار و زاهد بود و دوستدار سلامت. آن‌گاه گفت: «من با کسی که به جنگم نیاید، جنگ نمی‌کنم و به کسی که به من حمله نیاورد، حمله نمی‌برم، به شما ناسزا نمی‌گویم، تحریکتان نمی‌کنم، به سعایت و گمان و تهمت اعتبار نمی‌نهم، ولی اگر باطنتان را بنمایید و بیعت خویش را بشکنید و با پیشوایان مخالفت کنید، به خدایی که جز او خدایی نیست، تا وقتی دسته شمشیرم به کفم باشد، با آن به شما ضربت می‌زنم. اگرچه از میان شما یاوری نداشته باشم. امیدوارم میان شما کسانی که به حق پای‌بندند، از آنها که باطل به هلاکتشان می‌کشاند، بیشتر باشند.»
گوید: عبد اللّه بن مسلم حضرمی وابسته بنی امیه به‌پا خاست و بدو گفت: «آنچه می‌بینی جز با شدّت عمل سامان نیابد و این رفتار که تو با دشمن داری، کار ضعیفان است».
نعمان گفت: «این‌که در کار اطاعت خدا از جمله ضعیفان باشم، بهتر از آن‌که در کار معصیت وی از نیرومندان باشم.»
گوید: «آن‌گاه نعمان بن بشیر فرود آمد.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2917، 2927، 2928
(1)- من د و بر و المراجع.
(2)- من المقتل و الطّبریّ.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 455
فقام إلیه عبد اللّه بن مسلم بن سعید الحضرمیّ، فقال: أیّها الأمیر أصلحک اللّه، إنّ هذا الّذی أنت علیه من رأیک إنّما هو رأی المستضعفین. فقال له النّعمان بن بشیر: یا هذا! و اللّه لأن أکون من المستضعفین فی طاعة اللّه، أحبّ إلیّ من أن أکون من المغلوبین فی معصیة اللّه.
قال: ثمّ نزل عن المنبر، و دخل قصر الإمارة.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 57- 59
و کان علی الکوفة حین مات معاویة [النّعمان بن بشیر الأنصاریّ «1»]، فقال: یا أهل الکوفة، ابن بنت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، أحبّ إلینا من ابن بنت بحدل.
ابن عبدربّه، العقد الفرید، 4/ 377- 378- عنه: الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 265
و کان علی الکوفة یومئذ النّعمان بن بشیر «2»، و انتهی ذلک إلیه. فقال: إنّ ابن بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله، أحبّ إلینا من ابن بنت بجدل- یعنی یزید بن معاویة لعنهما اللّه، أمّه منسوبة بنت بجدل الکلبیّة-.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 147
فبلغ النّعمان بن بشیر ذلک و کان والیا علی الکوفة من قبل معاویة، فأقرّه یزید علیها «3»، فصعد المنبر «4» فحمد اللّه و أثنی علیه، «4» ثمّ قال: أمّا بعد فاتّقوا اللّه عباد اللّه، و لا تسارعوا إلی الفتنة و الفرقة، فإنّ فیها «5» تهلک الرّجال، و تسفک الدّماء، و تغصب الأموال، «5» إنّی لا أقاتل من لا یقاتلنی و لا «6» آتی علی «7» من لم یأت علیّ «6»، و لا أنبّه نائمکم «8»
__________________________________________________
(1)- [عن الإمامة و السّیاسة و جواهر المطالب].
(2)- الصّحابیّ الخزرجیّ، التزم جانب معاویة و أعانه بصفّین، فولّاه الکوفة ثمّ ولّاه یزید حمص انتقض علی الأمویّین بزمن مروان بن الحکم و التزم ابن الزّبیر ففرّ إلی حمص، اغتاله مشایعوا بنی أمیّة من أهل حمص سنة 65 ه.
(3)- [إلی هنا حکاه فی روضة الواعظین،/ 148].
(4- 4) [فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «و خطب النّاس و حذرهم الفتنة»].
(5- 5) [فی نفس المهموم: «یهلک الرّجال و یسفک الدّماء و تغتصب الأموال» و فی الإرشاد ط مؤسسة آل البیت: «یهلک الرّجال و تسفک الدّماء و تغتصب الأموال»].
(6- 6) [بحر العلوم: «أثب علی من لا یثب علیّ»].
(7)- [لم یرد فی الأسرار].
(8)- [بحر العلوم: «أشاتمکم»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 456
و لا أتحرّش بکم، و لا آخذ «1» بالقرف و لا الظّنّة «1» و لا التّهمة و لکنّکم إن أبدیتم صفحتکم لی، و نکثتم بیعتکم، و خالفتم إمامکم، فو اللّه الّذی «2» لا إله إلّا هو «2» لأضربنّکم بسیفی ما ثبت قائمة فی یدی، و لو لم یکن لی منکم ناصر، أمّا إنّی لأرجو أن یکون من یعرف الحقّ منکم، أکثر ممّن یردیه الباطل. فقام إلیه عبد اللّه بن مسلم بن ربیعة «3» الحضرمیّ حلیف بنی أمیّة، فقال له «4»: إنّه لا یصلح ما تری أیّها الأمیر «5» إلّا الغشم، و إنّ «6» هذا الّذی أنت علیه فیما بینک و بین عدوّک، رأی المستضعفین. فقال له النّعمان: لئن أکون من المستضعفین فی طاعة اللّه، أحبّ إلیّ من أن أکون من الأعزّین فی معصیة اللّه. ثمّ نزل «7». «8»
المفید، الإرشاد، 2/ 38- 39- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 336؛ البحرانی، العوالم، 17/ 185- 186؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 218- 219؛ القمی، نفس
__________________________________________________
(1- 1) [مثیر الأحزان: «بالظّنّة»].
(2- 2) [فی البحار و العوالم و بحر العلوم: «لا إله غیره»].
(3)- [بحر العلوم: «سعید»].
(4)- [لم یرد فی الأسرار و بحر العلوم].
(5)- [لم یرد فی بحر العلوم].
(6)- [لم یرد فی الأسرار].
(7)- [بحر العلوم: «نزل عن المنبر»].
(8)- این جریان به گوش نعمان بن بشیر که از طرف معاویه فرماندار کوفه بود و یزید نیز او را بر همان منصب به جای نهاده بود، رسید. پس (به مسجد آمد) بر منبر رفت و حمد و ثنای خدای را به جا آورد.
سپس گفت: «امّا بعد ای بندگان خدا بترسید از خدا و به سوی فتنه و دودستگی نشتابید؛ زیراکه در فتنه، مردان کشته شوند و خونها ریخته شود، و مالها به زور گرفته شود. همانا من با کسی که با من نجنگد، جنگ نخواهم کرد و کسی که بر من یورش نبرد، بر او درنیایم، و خفته شما را بیدار نکنم، و بیهوده متعرض شما نشوم، و به صرف بهتان و بدگمانی و تهمت شما را در بند نیندازم؛ ولی اگر شما روبه‌رو و آشکارا به دشمنی با من برخیزید و بیعت خود را بشکنید و با پیشوای خود درصدد مخالفت برآیید، سوگند بدان خدایی که جز او شایسته پرستشی نیست، تا قائمه شمشیر در دست من است، شما را بدان می‌زنم؛ اگرچه یاوری نداشته باشم. آگاه باشید همانا من امیدوارم آن‌کس که از شما حق را بشناسد، بیشتر از کسی باشد که باطل او را به هلاکت کشاند.»
عبد اللّه بن مسلم حضرمی که هم‌سوگند با بنی امیه بود، برخاست و گفت: «ای امیر! این جریانی که پیش آمده و می‌بینی، جز به ستم و خونریزی اصلاح‌پذیر نیست و آنچه تو در این‌باره اندیشیده‌ای، رأی ناتوانان است.» نعمان بدو گفت: «اگر در پیروی از خدا ناتوان باشم، نزد من محبوبتر است از این‌که از نیرومندان در نافرمانی باشم.» سپس از منبر به زیر آمد.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 38- 39
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 457
المهموم،/ 84- 85؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 218؛ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 589، لواعج الأشجان،/ 38؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 15
فقام عبد اللّه بن مسلم الحضرمیّ إلی النّعمان بن بشیر، فقال له:
«إنّک ضعیف، أو متضعّف، قد فسد البلاد، و لیس یصلح ما تری إلّا الغشم». فقال النّعمان:
«لأن أکون ضعیفا و أنا فی طاعة اللّه، أحبّ إلیّ من أن أکون قویّا، و أنا فی معصیة اللّه، و ما کنت لأهتک سترا ستره اللّه».
أبو علیّ مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 42
قال: و بلغ النّعمان بن بشیر قدوم مسلم بن عقیل الکوفة، و اجتماع الشّیعة إلیه، و النّعمان یومئذ أمیر الکوفة، فخرج من قصر الإمارة مغضبا، حتّی دخل المسجد الأعظم، و نادی بالنّاس، فاجتمعوا إلیه، فصعد المنبر، فحمد اللّه و أثنی علیه، ثمّ قال: أمّا بعد، یا أهل الکوفة، فاتّقوا اللّه ربّکم، و لا تسارعوا إلی الفتنة و الفرقة، فإنّ فیها سفک الدّماء، و قتل الرّجال، و ذهاب الأموال، و اعلموا أنّی لست أقاتل إلّا من قاتلنی، و لا أثب إلّا علی من واثب علیّ؛ و لا أنبّه نائمکم و لا أحرش یقظانکم؛ و لا آخذ بالقرف و الظّنّة و التّهمة غیر أنّکم قد أبدیتکم صفحتکم؛ و نقضتم بیعتکم؛ و خالفتم إمامکم؛ فإن أنتم انتهیتم عن ذلک، و رجعتم، و إلّا فو الّذی لا إله إلّا هو لأضربنّکم بسیفی؛ ما ثبت قائمه بیدی؛ و لو لم یکن منکم لی ناصر؛ مع أنّی أرجو أن یکون من یعرف الحقّ منکم أکثر ممّن یرید الباطل. فقام إلیه مسلم بن سعید الحضرمیّ؛ فقال: أیّها الأمیر، أصلحک اللّه؛ إنّ هذا الّذی أنت علیه من رأیک، إنّما هو رأی المستضعفین. فقال له النّعمان: یا هذا لئن أکوننّ من المستضعفین فی طاعة اللّه تعالی، أحبّ إلیّ من أکون من الغاوین فی معصیة اللّه. ثمّ نزل عن المنبر، و دخل قصر الإمارة. الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 197- 198
فرفع ذلک إلی النّعمان بن بشیر و هو والی الکوفة، فجمع النّاس، و خطب فیهم و نصحهم.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 91
و بلغ ذلک النّعمان بن بشیر- و هو أمیر الکوفة- فصعد المنبر، فقال: أمّا بعد، فلا تسارعوا إلی الفتنة و الفرقة، فإنّ فیهما تهلک الرّجال، و تسفک الدّماء، و تغصب الأموال،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 458
و کان حلیما، ناسکا، یحبّ العافیة. ثمّ قال: إنّی لا أقاتل من لم یقاتلنی، و لا أثب علی من لا یثب علیّ، و لا أنبّه نائمکم و لا أتحرّش بکم، و لا آخذ بالقرف و لا الظّنّة و لا التّهمة، و لکنّکم إن أبدیتم صفحتکم و نکثتم بیعتکم، و خالفتم إمامکم، فو اللّه الّذی لا إله غیره، لأضربنّکم بسیفی، ما ثبت قائمه بیدی، و لم یکن لی منکم ناصر و لا معین، أمّا إنّی أرجو أن یکون من یعرف الحقّ منکم أکثر ممّن یردیه الباطل. فقام إلیه عبد اللّه بن مسلم بن سعید الحضرمیّ حلیف بنی أمیّة، فقال: إنّه لا یصلح ما تری إلّا الغشم، إنّ هذا الّذی أنت علیه رأی المستضعفین. فقال: لأن أکون من المستضعفین فی طاعة اللّه، أحبّ إلیّ من أن أکون من الأعزّین فی معصیة اللّه. و نزل. «1»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 267
فقام رجل ممّن یهوی یزید بن معاویة، فدخل علی النّعمان بن بشیر، و کان والیا علی الکوفة، فقال له: إنّک ضعیف مستضعف، قد فسدت البلاد. و أخبره بقصّة مسلم، فقال له النّعمان: و اللّه لئن أکون ضعیفا فی طاعة اللّه، أحبّ إلیّ من أکون قویّا فی معصیة اللّه، و اللّه لا هتکت سترا، ستر اللّه.
و بلغ النّعمان بن بشیر الخبر، فخطب، و قال: احذروا الفتن، و سفک الدّماء. و کان النّعمان یحبّ العافیة، فناداه عبد اللّه بن مسلم بن سعید الحضرمیّ حلیف بنی أمیّة: و اللّه
__________________________________________________
(1)- نعمان بن بشیر که امیر کوفه بود، شنید و بر منبر فراز گشت و گفت: «امّا بعد، سوی فتنه و فساد شتاب مکنید و باعث تفرقه نشوید که در این فتنه رجال کشته و خون آنها پامال و اموال غارت خواهد شد.» او مرد بردبار و پرهیزگار و آسایش‌پرست بود. بعد از آن گفت: «من با کسی که با من جنگ ندارد، هرگز نبرد نخواهم کرد و بر کسی که گردنکشی نکند، دست بلند نمی‌کنم. کسی را از خواب خوش بیدار و بیمناک نمی‌کنم. به مجرد تهمت و افترا هم کسی را گرفتار نخواهم کرد؛ ولی شما اگر رو برگردانید و بیعت خود را نقض و عهد را بشکنید و با امام خود بستیزید، به خدا قسم شما را با شمشیر خود خواهم زد و تا قبضه آن شمشیر در دست من باشد، شما را خواهم نواخت؛ حتی اگر یار و همکار و همدست نداشته باشم.
ولی من امیدوارم که عده کسانی که به حق آشنا باشند، بیشتر از منکرین حق باشد و حق‌پرستان فزونتر از باطل‌جویان باشند.» عبد اللّه بن مسلم بن سعید حضرمی که با بنی امیه هم‌پیمان بود، برخاست و گفت: «این کار راست نخواهد آمد، مگر با سختگیری و ستم. این رویه که تو پیش گرفتی، چاره مردم سست عنصر و ضعیف است.» امیر (نعمان بن بشیر) گفت: «من ضعیف و ناتوان در اطاعت خدا باشم بهتر از این است که توانا و گرامی در معصیت خداوند باشم.» آن‌گاه از منبر فرود آمد.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 114- 115
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 459
أنّه لا یصلح ما تری إلّا الغشم، و إنّ رأیک رأی المستضعفین. فقال: لأن أکون ضعیفا فی طاعة اللّه خیر من أن أکون قویّا فی معصیة اللّه. «1»
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 138، 140
فبلغ النّعمان بن بشیر أمیر الکوفة ذلک، فصعد المنبر، فقال: «أمّا بعد، فلا تسارعوا إلی الفتنة و الفرقة، فإنّ فیهما تهلک الرّجال، و تسفک الدّماء، و تغصب الأموال». ثمّ قال:
«إنّی لا أقاتل من لم یقاتلنی، و لا أثب علی من لا یثب علیّ، و لا أنبّه نائمکم و لا أتحرّش بکم، و لا آخذ بالقرف، و لا الظّنّة و لا التّهمة، و لکنّکم إن أبدیتکم صفحتکم، و نکثتم بیعتکم، و خالفتم إمامکم، فو اللّه الّذی لا إله إلّا هو لأضربنّکم بسیفی ما دام قائمه فی یدی، و لو لم یکن لی منکم ناصر و لا معین. أمّا إنّی لأرجو أن یکون من یعرف الحقّ منکم أکثر ممّن یردیه الباطل».
فقام إلیه عبد اللّه بن مسلم بن سعید الحضرمیّ حلیف بنی أمیّة، فقال: «إنّه لا یصلح ما تری إلّا الغشم، إنّ هذا الّذی أنت علیه رأی المستضعفین». فقال: لأن أکون من المستضعفین فی طاعة اللّه، أحبّ إلیّ من أن أکون من الأعزّین فی معصیة اللّه». ثمّ نزل.
و کان حلیما، ناسکا، یحبّ العافیة.
و قیل: إنّه لم یقل ذلک، و إنّما قال: یا أهل الکوفة إنّ ابن بنت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم أحبّ إلیّ من ابن بنت بحدل.
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 387- 388
فقام عبید اللّه بن مسلم؛ فقال للنّعمان: إنّک لضعیف! قال: لأن أکون ضعیفا، أحبّ إلیّ من أن أکون قویّا فی معصیة اللّه، و ما کنت لأهتک سترا ستره اللّه. [بسند تقدّم عن أبی جعفر علیه السّلام]
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 206
__________________________________________________
(1)- و خبر رسیدن مسلم به نعمان بن بشیر که والی عراق بود، از قبل یزید و منزل او در قصر الاماره بود، رسید.
نعمان بشیر از قصر به زیر آمد و بر منبر رفت و بسیاری تهدید کرد که لشکر شام بس گران است و یزید، سلطان وقت، مبادا که عتابی و آسیبی به شما رسد.
عماد الدّین طبری، کامل بهائی، 2/ 273
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 460
و انتشر خبرهم، حتّی بلغ أمیر الکوفة النّعمان بن بشیر، خبّره رجل بذلک، فجعل یضرب عن ذلک صفحا و لا یعبأ به، و لکنّه خطب النّاس، و نهاهم عن الاختلاف و الفتنة، و أمرهم بالائتلاف و السّنّة، و قال: إنّی لا أقاتل من لا یقاتلنی، و لا أثب علی من لا یثب علیّ، و لا آخذکم بالظّنّة، و لکن و اللّه الّذی لا إله إلّا هو، لئن فارقتم إمامکم، و نکثتم بیعته لأقاتلنّکم ما دام فی یدی من سیفی قائمته. فقام إلیه رجل، یقال له عبد اللّه بن مسلم بن شعبة الحضرمیّ، فقال له: إنّ هذا الأمر لا یصلح إلّا بالغشمة، و إنّ الّذی سلکته أیّها الأمیر مسلک المستضعفین. فقال له النّعمان: لأن أکون من المستضعفین فی طاعة اللّه، أحبّ إلیّ من أن أکون من الأقویاء الأعزّین فی معصیة اللّه. ثمّ نزل.
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 152
و علم مکانه النّعمان بن بشیر أمیر الکوفة و کان حلیما، یجنح إلی المسالمة، فخطب، و حذّر النّاس الفتنة، و قال: لا أقاتل من لا یقاتلنی و لا آخذ بالظّنّة و التّهمة، و لکن إن نکثتم بیعتکم، و خالفتم إمامکم، فو اللّه لأضربنّکم بسیفی ما دام قائمته بیدی، و لو لم یکن لی ناصر. فقال له بعض حلفاء بنی أمیّة: لا یصلح ما تری إلّا الغشم، و هذا الّذی أنت علیه مع عدوّک رأی المستضعفین. فقال: أکون من المستضعفین فی طاعة اللّه، أحبّ إلیّ من أن أکون من الأعزّین فی معصیة اللّه. ثمّ ترکه. «1»
ابن خلدون، التّاریخ، 3/ 22
__________________________________________________
(1)- نعمان بن بشیر، امیر کوفه از مکان او آگاه شد. او مردی بردبار و مسالمتجوی بود. برای مردم سخن گفت و آنان را از این‌که فتنه‌ای برانگیزند، بیم داد و گفت: «من با کسی که با من نجنگد، نمی‌جنگم و کسی را از روی گمان و تهمت دستگیر نمی‌کنم. ولی اگر بیعت خود بشکنید و با امام خود مخالفت ورزید، به خدا سوگند تا آن‌گاه که توان گرفتن قبضه شمشیر داشته باشم، با شما نبرد خواهم کرد. هرچند هیچ‌کس به یاری من برنخیزد.» بعضی از حلیفان بنی امیه گفتند: «این‌که تو می‌گویی از روی بی‌خردی است و این رأی که در برابر دشمن خود اندیشیده‌ای، رأی ناتوانان است.» نعمان بن بشیر گفت: «اگر از ناتوانان باشم و در طاعت خداوند، بهتر از آن است که بس نیرومند باشم و در معصیت خداوند.» سپس او را به حال خود گذاشتند.
آیتی، ترجمه تاریخ ابن خلدون، 2/ 32
و چون نعمان بن بشیر که از قبل یزید امیر کوفه بود، ازین معنی وقوف یافت، مردم را در مسجد جامع مجتمع ساخته بر منبر رفت و زبان به تهدید و وعید گشاده خلایق را از مخالفت یزید بترسانید و زیاده ازین متعرض متوطنان آن بلده نگردید.
خواند امیر، حبیب السّیر، 2/ 40- 41
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 461
فبلغ الخبر إلی النّعمان بن بشیر و کان هو خلیفة یزید بن معاویة، فصعد المنبر خطیبا، فقال فی خطبته: احذروا مخالفة الخلیفة یزید، و أیّ رجل أصبح مخالفا لقولی لأضربنّ عنقه.
الطّریحی، المنتخب، 2/ 423
فبلغ ذلک النّعمان بن بشیر، فصعد المنبر، و حمد اللّه و أثنی علیه، و ذکر النّبیّ، فصلّی علیه، ثمّ قال: معاشر النّاس إنّی و اللّه لا أقاتل من لا یقاتلنی، و لا أتحرّش بمن لا یتحرّش لی، فاحذروا الفتنة و شقّ العصا علی السّلاطین، فإن صحّ ذلک عندی علی أحد منکم لأضربنّ عنقه، و لو لم یکن لی ناصر و لا معین.
فقام إلیه عبد اللّه بن شعبة الحضرمیّ و قال: أیّها الأمیر! إنّ هذا الأمر لا یکون إلّا بالغشم و القهر، و سفک الدّماء، و هذا الّذی تکلّمت به کلام المستضعفین. فقال النّعمان:
أکون من المستضعفین فی ذات اللّه، و لا أکون من الظّالمین. ثمّ نزل عن المنبر.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 21- 22
أقول: و ممّا یناسب فی هذا المقام الإشارة إلی حال النّعمان بن بشیر.
النّعمان- بضمّ النّون- ابن بشیر بن سعد بن نصر بن ثعلبة الخزرجیّ الأنصاریّ، أمّه عمرة بنت رواحة أخت عبد اللّه بن رواحة الأنصاریّ الّذی قتل فی غزوة مؤتة مع جعفر ابن أبی طالب علیه السّلام.
قیل: إنّ النّعمان بن بشیر أوّل مولود ولد من الأنصار بعد قدوم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله المدینة، نظیر عبد اللّه بن الزّبیر من المهاجرین. و أبوه بشیر بن سعد أوّل من قام یوم السّقفیة من الأنصار إلی أبی بکر، فبایعه، ثمّ توالت الأنصار، فبایعته. و قتل بشیر یوم عین التّمر مع خالد بن الولید.
و کان النّعمان من المعروفین فی الشّعر سلفا و خلفا، و کان عثمانیّا و یبغض أهل الکوفة لرأیهم فی علیّ علیه السّلام، و شهد مع معاویة بصفّین و لم یکن من الأنصار غیره، و کان کریما علی معاویة، رفیقا عنده و عند یزید ابنه بعده. و عمّر إلی خلافة مروان بن الحکم و کان
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 462
یتولّی حمص، فلمّا بویع لمروان دعا إلی ابن الزّبیر و خالف علی مروان و ذلک بعد قتل الضّحّاک بن قیس بمرج راهط، فلم یجبه أهل حمص إلی ذلک، فهرب منهم و تبعوه، فأدرکوه، فقتلوه، و ذلک فی سنة خمس و ستّین.
و أمّا قول یزید: و قد بلغنی عن النّعمان ضعف و قول سیّئ، فلعلّه إشاره إلی ما رواه ابن قتیبة الدّینوریّ فی کتاب الإمامة و السّیاسة: إنّه قال النّعمان بن بشیر: لابن بنت رسول اللّه أحبّ إلینا من ابن بنت بحدل.
قلت: و ابن بنت بحدل هو یزید بن معاویة، فإنّ أمّه میسون بنت بحدل الکلبیّة- بالحاء و الدّال المهملتین-.
[ (و أقول): و یظهر من هذا أنّ (بجدل) بالمعجمة متی ما ورد تصحیف].
و ابن قتیبة هو أبو محمّد عبد اللّه بن مسلم بن قتیبة بن مسلم بن عمرو الباهلیّ، و جدّه، مسلم بن عمرو، هو الّذی تقدّم ذکره، و سار بکتاب العهد إلی ابن زیاد.
القمی، نفس المهموم،/ 86- 87
و کان ابن زیاد فی البصرة و النّعمان بن بشیر الأنصاریّ فی الکوفة عاملین علیها لیزید، فتعتع الشّیعة عند ورود مسلم الکوفة بالنّعمان، فلم یحبّ الشّدّة و تحرّج.
السّماوی، إبصار العین،/ 6
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 463

فکتب وجوه أهل الکوفة: عمر بن سعد بن أبی وقّاص الزّهریّ و محمّد بن الأشعث الکندیّ و غیرهما إلی یزید بن معاویة بخبر مسلم بن عقیل، و تقدیم الحسین إیّاه إلی الکوفة أمامه، و بما ظهر من ضعف النّعمان بن بشیر؛ و عجزه و وهن أمره.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 2/ 335، أنساب الأشراف، 2/ 77- 78
فکتب مسلم بن سعید الحضرمیّ و عمارة بن عقبة، و کانا عیان یزید بن معاویة إلی یزید، یعلمانه قدوم مسلم بن عقیل الکوفة داعیة للحسین بن علیّ و أنّه قد أفسد قلوب أهلها علیه، فإن یکن لک فی سلطانک حاجة، فبادر إلیه من یقوم بأمرک و یعمل مثل عملک فی عدوّک، فإنّ النّعمان رجل ضعیف أو متضاعف، و السّلام. «1»
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 233
فکتب بقول النّعمان «2» إلی یزید. [بسند تقدّم عن أبی جعفر علیه السّلام]
الطّبری، التّاریخ، 5/ 348- مثله الشّجری، الأمالی، 1/ 190؛ المزّی، تهذیب الکمال، 6/ 423؛ الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 206؛ ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 2/ 349؛ مثله بلا إسناد ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 325
و خرج عبد اللّه بن مسلم، و کتب إلی یزید بن معاویة: أمّا بعد، فإنّ مسلم بن عقیل قد قدم الکوفة، فبایعته الشّیعة للحسین بن علیّ، فإن کان لک بالکوفة حاجة، فابعث
__________________________________________________
(1)- مسلم بن سعید حضرمی و عمارة بن عقبة که هردو جاسوس یزید در کوفه بودند، برای او نامه نوشتند و او را از آمدن مسلم بن عقیل به کوفه آگاه کردند و نوشتند که او برای دعوت مردم به بیعت با امام حسین علیه السّلام به کوفه آمده است و دلهای مردم را بر تو تباه کرده است. اگر نیازی به حکومت داری، کسی را بفرست که به اجرای فرمان تو قیام کند و با دشمن تو رفتاری کند که خودت خواهی کرد، که نعمان بشیر ناتوان است یا تظاهر به ناتوانی می‌کند.
دامغانی، ترجمه اخبار الطّوال،/ 280
(2)- [فی الأمالی و المنتظم و تهذیب الکمال و السّیر و تهذیب التّهذیب: «بقوله»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 464
إلیها رجلا قویّا ینفّذ أمرک، و یعمل مثل عملک فی عدوّک، فإنّ النّعمان بن بشیر رجل ضعیف؛ أو هو یتضعّف. فکان أوّل من کتب إلیه.
ثمّ کتب إلیه عمارة بن عقبة بنحو من کتابه، ثمّ کتب إلیه عمر بن سعد بن أبی وقّاص بمثل ذلک. «1»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 356
و کتب عبد اللّه بن مسلم إلی یزید بن معاویة، یخبره بذلک: بسم اللّه الرّحمن الرّحیم، لعبد اللّه یزید [بن معاویة «2»] أمیر المؤمنین من شیعته من أهل الکوفة، أمّا بعد، فإنّ مسلم ابن عقیل قد قدم الکوفة، و قد بایعه الشّیعة للحسین بن علیّ رضی اللّه عنهما، و هم خلق کثیر، فإن کان لک فی الکوفة حاجة، فابعث إلیها رجلا قویّا، ینفّذ فیها أمرک و یعمل فیها بعملک من عدوّک، فإنّ النّعمان بن بشیر رجل ضعیف أو هو مضعف، و السّلام، قال: ثمّ کتب أیضا عمارة بن عقبة بن أبی معیط بنحو من ذلک، فکتب «3» إلیه عمر بن سعد بن أبی وقّاص بمثل ذلک.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 59- 60
و «4» خرج عبد اللّه بن مسلم و کتب إلی یزید بن معاویة کتابا «4»: أمّا بعد، فإنّ مسلم بن عقیل قد قدم الکوفة، و «5» بایعته الشّیعة للحسین بن علیّ بن أبی طالب علیه السّلام «5»، فإن یکن
__________________________________________________
(1)- گوید: آن‌کس گفته نعمان را برای یزید نوشت.
عبد اللّه بن مسلم برفت و به یزید بن معاویه نوشت: «امّا بعد: مسلم بن عقیل به کوفه آمده و شیعیان با وی برای حسین بن علی بیعت کرده‌اند. اگر تو را به کوفه نیاز است، مردی نیرومند را اینجا فرست که دستور تو را به کار برد و چنان عمل کند که تو با دشمن خویش می‌کنی که نعمان بن بشیر مردی ضعیف است، یا ضعیف‌نمایی می‌کند.»
گوید: عبد اللّه بن مسلم نخستین کس بود که به یزید در این باب نامه نوشت. پس از آن عمارة بن عقبه نیز نامه‌ای همانند آن نوشت. سپس عمر بن سعد بن ابی وقاص نیز نامه‌ای همانند آن نوشت.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2917، 2928
(2)- من د.
(3)- [الصّحیح: «و کتب»].
(4- 4) [فی روضة الواعظین: «کتب عبد اللّه بن مسلم، و عمارة بن عقبة، و عمر بن سعد إلی یزید بن معاویة» و فی مثیر الأحزان: «خرج عبد اللّه و کتب إلی یزید»].
(5- 5) [مثیر الأحزان: «بایعه الشّیعة»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 465
لک فی الکوفة حاجة، فابعث إلیها رجلا قویّا ینفّذ أمرک، و یعمل مثل عملک فی عدوّک، فإنّ النّعمان بن بشیر رجل ضعیف، أو هو یتضعّف «1»، «2» ثمّ کتب إلیه عمارة بن عقبة بنحو من کتابه، ثمّ کتب «2» إلیه عمر بن سعد بن أبی وقّاص مثل ذلک. «3»
المفید، الإرشاد، 2/ 39- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 336؛ البحرانی، العوالم، 17/ 186؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 219؛ القمی، نفس المهموم،/ 85؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 148؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 15
فکتب بقول النّعمان إلی یزید و قیل له «4»:
«إن کانت لک حاجة فی الکوفة، فابعث إلیها رجلا قویّا، ینفّذ أمرک، و یعمل مثل عملک، فإنّ النّعمان بن بشیر إمّا ضعیف، أو متضعّف».
أبو علیّ مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 42
و علی الکوفة یومئذ النّعمان بن بشیر من قبل یزید، و کتب عبد اللّه بن مسلم الحضرمیّ إلی یزید بن معاویة، إنّ مسلم بن عقیل قدم إلی الکوفة، فبایعته الشّیعة للحسین بن علیّ، فإن کان لک فی الکوفة حاجة، فابعث إلیها رجلا قویّا، فإنّ النّعمان بن بشیر رجل ضعیف.
و کتب إلیه عمر بن سعد و غیره بمثل ذلک.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 224
فکتب عبد اللّه بن مسلم إلی یزید بن معاویة: بسم اللّه الرّحمن الرّحیم، لعبد اللّه یزید
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه فی روضة الواعظین].
(2- 2) [مثیر الأحزان: «و کتب»].
(3)- عبد اللّه بن مسلم از آن‌جا بیرون آمد و نامه‌ای به یزید نوشت که: «امّا بعد بدان که مسلم بن عقیل به کوفه آمده و شیعه برای خلافت حسین بن علی علیه السّلام با او بیعت کرده‌اند. پس اگر کوفه را خواهی، مرد نیرومندی را بفرست که فرمان تو را به انجام رساند و مانند خودت درباره دشمنت رفتار نماید؛ زیرا نعمان بن بشیر مرد ناتوانی است. یا خود را به ناتوانی می‌زند. پس از او عمارة بن عقبه نیز مانند عبد اللّه بن مسلم نامه‌ای به یزید نوشت، سپس عمر بن سعد بن ابی وقاص به همین مضمون نامه‌ای به یزید نوشت.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 39
(4)- له؛ سقطت من مط.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 466
أمیر المؤمنین من شیعته من أهل الکوفة؛ أمّا بعد، فإنّ مسلم بن عقیل قدم الکوفة؛ و بایعته الشّیعة للحسین بن علیّ، و هم خلق کثیر فإن کان لک حاجة بالکوفة، فابعث إلیها رجلا قویّا، ینفّذ فیها أمرک؛ و یعمل فیها کعملک فی عدوّک؛ فإنّ النّعمان بن بشیر ضعیف أو هو یتضعّف، و السّلام.
و کتب إلیه أیضا عمارة بن الولید بن عقبة بن أبی معیط، و عمر بن سعد بن أبی وقّاص بمثل ذلک.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 198
و کتب عبد اللّه بن مسلم الحضرمیّ، و عمارة بن عقبة بن الولید، و عمر بن سعد بن أبی وقّاص إلی یزید، إن کان لک حاجة فی الکوفة، فابعث رجلا قویّا ینفّذ أمرک و یعمل مثل عملک، فإنّ النّعمان بن بشیر إمّا ضعیف أو متضعّف.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 91
فکتب عبد اللّه بن مسلم إلی یزید، یخبره بقدوم مسلم بن عقیل الکوفة، و مبایعة النّاس له، و یقول له: إن کان لک فی الکوفة حاجة، فابعث إلیها رجلا قویّا، ینفّذ أمرک، و یعمل مثل عملک فی عدوّک، فإنّ النّعمان «1» رجل ضعیف أو هو یتضعّف، و «2» کان هو أوّل من کتب إلیه، ثمّ «2» کتب إلیه عمارة بن الولید بن عقبة و عمر «3» بن سعد بن أبی وقّاص بنحو ذلک. «4»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 267- 268- مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 589، لواعج الأشجان،/ 38- 39
کتب والی الکوفة و هو النّعمان بشیر إلی یزید بذلک [بمجی‌ء مسلم بن عقیل].
ابن طلحة، مطالب السّؤول،/ 74- عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 42
__________________________________________________
(1)- [اللّواعج: «النّعمان بن بشیر»].
(2- 2) [لم یرد فی أعیان الشّیعة و اللّواعج»].
(3)- [فی المطبوع: «عمرو»].
(4)- عبد اللّه بن مسلم بن یزید نوشت که: مسلم بن عقیل وارد کوفه شده و مردم با او بیعت کرده‌اند، و نیز نوشت: اگر تو به کوفه علاقه‌مند هستی، یک مرد (امیر) توانا و دانا بفرست که فرمان تو را به کار ببرد ودرباره دشمنان مانند تو باشد؛ سختگیر و مقتدر؛ زیرا نعمان ضعیف است؛ یا عمدا خود را ضعیف می‌کند. او (عبد اللّه بن مسلم) نخستین کسی بود که به یزید نوشت. بعد از او، عمارة بن ولید بن عقبه و عمر بن سعد بن ابی وقاص نوشتند.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 115
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 467
فکتب إلی یزید بقوله.
فکتب عبد اللّه إلی یزید بذلک. «1»
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 138، 140 ة
و کتب عبد اللّه بن مسلم الباهلیّ، و عمارة بن ولید، و عمر بن سعد إلی یزید، یخبرونه بأمر مسلم، و یشیرون علیه بصرف النّعمان بن بشیر و ولایة غیره. «2»
ابن طاووس، اللّهوف،/ 37- 38
قال: و لمّا تکلّم النّعمان بن بشیر بما تکلّم به، کتب عبد اللّه بن مسلم إلی یزید، یخبره بقدوم مسلم بن عقیل إلی الکوفة، و مبایعة النّاس له، و یقول: «إن کان لک بالکوفة حاجة، فابعث إلیها رجلا قویّا ینفّذ أمرک، و یعمل مثل عملک فی عدوّک، فإنّ النّعمان رجل ضعیف أو هو یتضعّف.» ثمّ کتب إلیه بعده عمارة بن الولید بن عقبة، و عمر بن سعد بن أبی وقّاص بنحو ذلک.
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 388
فکتب ذلک الرّجل [عبد اللّه بن مسلم الحضرمیّ] إلی یزید، یعلمه بذلک، و کتب إلی یزید عمارة بن عقبة و عمر «3» بن سعد بن أبی وقّاص.
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 152
فکتب عبد اللّه بن مسلم، و عمارة بن الولید، و عمر «4» بن سعد بن أبی وقّاص إلی یزید بالخبر، و تضعّف النّعمان [أ] و ضعفه، فابعث إلی الکوفة رجلا قویّا، ینفّذ أمرک، و یعمل عملک فی عدوّک. «5»
ابن خلدون، التّاریخ، 3/ 22
__________________________________________________
(1)- عبد اللّه بن خضرمی نعمان را گفت: «الملک عقیم! مسلم را بگیر و بکش!» نعمان مردی نیک سیرت بود. از این معنی ابا کرد و نامه به یزید نوشت و اعلام رسیدن مسلم کرد.
عماد الدّین طبری، کامل بهائی، 2/ 273
(2)- عبید اللّه بن مسلم باهلی و عمارة بن ولید و عمر بن سعد نامه‌ای به یزید نوشتند و ورود مسلم را گزارش دادند و اظهار نظر کردند که: نعمان بن بشیر را از فرمانداری کوفه عزل و دیگری به جای او منصوب نماید.
فهری، ترجمه لهوف،/ 37
(3)- [فی المطبوع: «عمرو»].
(4)- [فی المطبوع: «عمارة»].
(5)- آن‌گاه عبد اللّه بن مسلم و عمارة بن الولید و عمر بن سعد بن ابی وقاص خبر به یزید نوشتند و او را-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 468
فکتب الرّجل بذلک إلی یزید. [بسند تقدّم عن أبی جعفر علیه السّلام]
ابن حجر، الإصابة، 1/ 332- عنه: ابن بدران فی ما استدرکه علی ابن عساکر، 4/ 336
فکتب والی الکوفة و هو یومئذ النّعمان بن بشیر إلی یزید بن معاویة، یخبره بذلک. «1»
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 184- عنه: الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 256
ثمّ إنّ رجلا من القوم یقال له عبد اللّه الحضرمیّ، استضعف رأی النّعمان، و بعث کتابا إلی یزید، یذکر فیه اجتماع النّاس علی مسلم بن عقیل، و أنّه یبعث إلی الکوفة رجلا أقوی رأیا من النّعمان.
الطّریحی، المنتخب، 2/ 423
قال: فخرج عبد اللّه بن شعبة الحضرمیّ و کتب إلی یزید (لعنه اللّه) کتابا یقول فیه: من عبد اللّه بن شعبة الحضرمیّ إلی یزید بن معاویة (لعنه اللّه): أمّا بعد، فإنّ مسلم بن عقیل علیه السّلام ورد الکوفة، و قد بایعه شیعة الحسین علیه السّلام، فإن کان لک فی الکوفة حاجة، فأنفذ إلیها رجلا قویّا، فإنّ النّعمان ضعیف أو یتضاعف. و کان أوّل من کاتب یزید (لعنه اللّه) فی حرب الحسین علیه السّلام، ثمّ کتب عمر بن سعد (لعنه اللّه) مثل ذلک.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 22
فکتب جماعة من العثمانیّة إلی یزید.
السّماوی، إبصار العین،/ 6
فساء هذا جماعة ممّن لهم هوی فی بنی أمیّة منهم: عمر بن سعد بن أبی وقّاص، و عبد اللّه بن مسلم بن ربیعة الحضرمیّ، و عمارة بن عقبة بن أبی معیط، فکتبوا إلی یزید،
__________________________________________________
- از ناتوانی نعمان بن بشیر آگاه کردند و گفتند که مردی نیرومند را به کوفه فرستد تا امر او را نفاذ بخشد و با دشمن چنان رفتار کند که او خود رفتار می‌کند.
آیتی، ترجمه تاریخ ابن خلدون، 2/ 32
(1)- بنابرآن، مسلم بن سعید الحضرمی و عمارة بن عقبة بن ابی معیط که از منهیان یزید بودند، نامه‌ای به آن پلید نوشته، او را از آمدن مسلم و میل مردم به بیعت امام حسین علیه السّلام اعلام نمودند و در آن کتابت مندرج گردانیدند که: «اگر تو را به کوفه حاجت است، مردی که به صفت مهابت و سیاست موصوف باشد و کما ینبغی تنفیذ و اوامر و نواهی تواند کرد، بدین جانب ارسال فرمای.»
خواند امیر، حبیب السّیر، 2/ 41
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 469
یخبرونه بقدوم مسلم بن عقیل، و إقبال أهل الکوفة علیه، و إنّ النّعمان بن بشیر لا طاقة له علی المقاومة.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 168- 169
فساء ذلک من له هوی فی بنی أمیّة کعبد اللّه بن مسلم الحضرمیّ، و محمّد بن الأشعث، و عمارة بن الولید بن عقبة، و عمر بن سعد، و أضرابهم.
فکتبوا إلی یزید یخبرونه باتّساع أمر مسلم، و انثیال النّاس للبیعة علی یده، و ضعف النّعمان بن بشیر أو تضاعفه، و یستثیرونه أن یبعث بدل النّعمان رجلا قویّا ینفّذ أمره، و یعمل علی ما یرید.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 219
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 470

و کان النّعمان بن بشیر الأنصاریّ علی الکوفة فی آخر خلافة معاویة، فهلک و هو علیها، فخاف یزید أن لا یقدم النّعمان علی الحسین، فکتب إلی عبید اللّه بن زیاد بن أبی سفیان! و هو علی البصرة، فضمّ إلیه الکوفة، و کتب إلیه بإقبال الحسین إلیها، فإن کان لک جناحان، فطر حتّی تسبق إلیها.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 65- مثله ابن عساکر، مختصر ابن منظور، 27/ 58
قال: فبلغ ذلک یزید، فأراد أن یعزله. فقال لأهل الشّام: أشیروا علیّ، من أستعمل علی الکوفة؟ فقالوا: أترضی برأی معاویة؟ قال: نعم. قالوا: فإنّ الصّکّ بإمرة عبید اللّه ابن زیاد علی العراقین قد کتبه فی الدّیوان. قال: فاستعمله علی الکوفة.
ابن قتیبة، الإمامة و السّیاسة، 2/ 4
فکتب یزید إلی عبید اللّه بن زیاد بن أبی سفیان بولایة الکوفة إلی ما کان یلی من البصرة، و بعث بکتابه فی ذلک مع مسلم بن عمرو الباهلیّ- أبی قتیبة بن مسلم- و أمر عبید اللّه بطلب ابن عقیل، و نفیه إذا ظفر به أو قتله، و أن یتیقّظ فی أمر الحسین بن علیّ، و یکون علی استعداد له.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 2/ 335، أنساب الأشراف، 2/ 78
و حدّثنی عبد اللّه بن صالح المقرئ، عن أبی زبید، عن أبی حصین، قال: بلغ یزید بن معاویة أنّ الحسین علیه السّلام یرید الخروج إلی الکوفة فغمّه ذلک، و ساءه، فأرسل إلی سرجون مولاهم- و کان کاتبه و أنیسه- فاستشاره فیمن یولّیه الکوفة، فأشار بعبید اللّه ابن زیاد. فقال: إنّه لا خیر عنده. قال: أرأیت لو کان معاویة حیّا فأشار علیک به أکنت تولّیه؟ قال: نعم. قال: فهذا عهد معاویة إلیه بخاتمه، و قد کان ولّاه فلم یمنعنی أن أعلمک ذلک إلّا معرفتی ببغضک له. فأنفذه إلیه، و عزل النّعمان بن بشیر، و کتب إلیه: أمّا بعد، فإنّ الممدوح مسبوب یوما، و إنّ المسبوب ممدوح یوما، و قد سمّی بک یوما إلی غایة أنت فیها کما قال الأوّل:
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 471
رفعت فجاوزت السّحاب و فوقه فما لک إلّا مرقب الشّمس مقعد
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 5/ 407
فلمّا ورد الکتاب علی یزید، أمر بعهد، فکتب لعبید اللّه بن زیاد علی الکوفة، و أمره أن یبادر إلی الکوفة، فیطلب مسلم بن عقیل طلب الخرزة حتّی یظفر به، فیقتله أو ینفیه عنها. و دفع الکتاب إلی مسلم بن عمرو الباهلیّ- أبی قتیبة بن مسلم-، و أمره بإغذاذ السّیر. «1»
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 233- عنه: المحمودی، العبرات، 1/ 202
و کان یزید قد ولّی عبید اللّه بن زیاد العراق، و کتب إلیه [و قد جمع بین الکتابین الیعقوبی، فقال]: قد بلغنی أنّ أهل الکوفة قد کتبوا إلی الحسین فی القدوم علیهم، و أنّه قد خرج من مکّة متوجّها نحوهم، و قد بلی بلدک من بین البلدان، و أیّامک من بین الأیّام، فإن قتلته، و إلّا رجعت إلی نسبک و إلی أبیک عبید، فاحذر أن یفوتک. «2»
الیعقوبی، التّاریخ، 2/ 216
فدعا مولی له، یقال له: سرجون «3»؛- و کان یستشیره- فأخبره الخبر، فقال له:
أکنت قابلا من معاویة لو کان حیّا؟ قال: نعم. قال: فاقبل منّی؛ فإنّه لیس للکوفة إلّا
__________________________________________________
(1)- چون این نامه به یزید رسید، دستور داد فرمان حکومت کوفه را برای عبید اللّه بن زیاد نوشتند و به او دستور داد به کوفه رود و مسلم بن عقیل را با دقت و مراقبت تعقیب کند تا بر او پیروز شود و او را بکشد؛ یا از کوفه و بصره تبعید کند. یزید نامه را به مسلم بن عمرو باهلی، پدر قتیبة بن مسلم (1) داد و گفت، شتابان حرکت کند.
1. قتیبه متولد 49 درگذشته 96 هجری از امرای بزرگ امویان (مروانیان) حاکم ری و خراسان: برای اطلاع بیشتر از شرح حال او، ر ک، طبری، کامل، نهایة الارب ذیل حکومت مروان و عبد الملک و سلیمان و در همین کتاب در فصلهای آینده. (م)
دامغانی، ترجمه أخبار الطّوال،/ 280
(2)- و یزید عبید اللّه بن زیاد را والی عراق کرده، به او نوشته بود: «خبر یافته‌ام که مردم کوفه به حسین نامه نوشته‌اند تا نزد ایشان بیاید و او هم از مکّه بیرون آمده، به سوی ایشان رهسپار گشته است و اکنون از میان همه شهرها، شهر تو و از میان همه زمانها زمان تو است که بدین آزمایش گرفتار آمده. حال اگر او را کشتی؛ وگرنه به نسب و پدر خویش عبید بازگردی. پس مبادا که از دستت رها شود.»
آیتی، ترجمه تاریخ یعقوبی، 2/ 178
(3)- [فی الأمالی و تهذیب التّهذیب: «سرحون»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 472
عبید اللّه بن زیاد، فولّها إیّاه- و کان یزید علیه ساخطا، و کان «1» همّ بعزله عن البصرة- فکتب إلیه برضائه «2»، و أنّه قد ولّاه الکوفة مع البصرة، و کتب إلیه أن یطلب مسلم بن عقیل فیقتله إن وجده. [بسند تقدّم عن أبی جعفر علیه السّلام]
الطّبری، التّاریخ، 5/ 348- مثله الشّجری، الأمالی، 1/ 190؛ المزّی، تهذیب الکمال، 6/ 423؛ ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 2/ 349
قال هشام: قال عوانة: فلمّا اجتمعت الکتب عند یزید لیس بین کتبهم إلّا یومان، دعا یزید بن معاویة سرجون مولی معاویة، فقال: ما رأیک؟ فإنّ حسینا قد توجّه نحو الکوفة، و مسلم بن عقیل بالکوفة یبایع للحسین، و قد بلغنی عن النّعمان ضعف و قول سیّئ- و أقرأه کتبهم- فما تری من أستعمل علی الکوفة؟ و کان یزید عاتبا علی عبید اللّه بن زیاد؛ فقال سرجون: أرأیت معاویة لو نشر لک، أکنت آخذا برأیه؟ قال:
نعم. فأخرج عهد عبید اللّه علی الکوفة. فقال: هذا رأی معاویة، و مات و قد أمر بهذا الکتاب. فأخذ برأیه و ضمّ المصرین إلی عبید اللّه، و بعث إلیه بعهده علی الکوفة.
ثمّ دعا مسلم بن عمرو الباهلیّ- و کان عنده- فبعثه إلی عبید اللّه بعهده إلی البصرة، و کتب إلیه معه: أمّا بعد، فإنّه کتب إلیّ شیعتی من أهل الکوفة، یخبروننی أنّ ابن عقیل بالکوفة یجمع الجموع لشقّ عصا المسلمین؛ فسر حین تقرأ کتابی هذا، حتّی تأتی أهل الکوفة، فتطلب ابن عقیل کطلب الخرزة حتّی تثقفه، فتوثقه أو تقتله أو تنفیه؛ و السّلام. «3»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 356- 357- عنه: المحمودی، العبرات، 1/ 302- 303
__________________________________________________
(1)- [زاد فی الأمالی و تهذیب التّهذیب: «قد»].
(2)- [فی الأمالی: «برضاه» و فی تهذیب التّهذیب: «برضاه»].
(3)- و او غلام خویش را که «سرجون» نام داشت و با او مشورت می‌کرد، پیش خواند و خبر را با وی بگفت. سرجون گفت: «اگر معاویه زنده بود، از او می‌پذیرفتی؟»
گفت: «آری».
گفت: «پس از من بپذیر که کس جز عبید اللّه بن زیاد درخور کوفه نیست. او را ولایتدار کوفه کن.»
گوید: یزید نسبت به عبید اللّه خشم آورده بود و می‌خواسته بود او را از بصره بردارد پس بدو نوشت که از او راضی شده و کوفه را نیز با بصره به او داده و نوشت که مسلم بن عقیل را بجوید و اگر به دست آورد،-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 473
قال: فلمّا اجتمعت الکتب عند یزید بن معاویة، دعا بغلام أبیه و کان اسمه: سرجون، فقال: یا سرجون! ما الّذی عندک فی أهل الکوفة، فقد قدم مسلم بن عقیل، و قد بایعه التّرابیّة للحسین بن علیّ رضی اللّه عنهما؟ فقال له سرجون: أتقبل منّی ما أشیر به علیک؟ فقال یزید: قل حتّی أسمع! فقال: أشیر علیک أن تکتب إلی عبید اللّه «1» بن زیاد- فإنّه أمیر البصرة- فتجعل «2» له الکوفة زیادة فی عمله، حتّی یکون هو الّذی یقدم الکوفة، فیکفیک أمرهم. فقال یزید: هذا لعمری هو الرّأی.
ثمّ کتب یزید إلی عبید اللّه بن زیاد: أمّا بعد، فإنّ شیعتی من أهل الکوفة کتبوا إلیّ، فخبّرونی أنّ مسلم بن عقیل یجمع الجموع، و یشقّ عصا المسلمین، و قد اجتمع علیه خلق کثیر من شیعة أبی تراب، فإذا وصل إلیک کتابی هذا، فسر حین «3» تقرأه، حتّی
__________________________________________________
- خونش بریزد.
عوانه گوید: وقتی نامه‌ها که فاصله آن بیش از دو روز نبود، پیش یزید فراهم شد، سرجون غلام معاویه را پیش خواند و گفت: «رأی تو چیست؟ حسین سوی کوفه حرکت کرده و مسلم بن عقیل در کوفه برای حسین بیعت می‌گیرد. شنیده‌ام که نعمان بن بشیر ضعیف است و سخن ناباب می‌گوید». آن‌گاه نامه‌ها را به سرجون داد تا بخواند و گفت: «به نظر تو، کی را به کار کوفه گمارم؟»
گوید: و چنان بود که یزید از عبید اللّه بن زیاد آزرده‌خاطر بود؛ امّا سرجون گفت: «اگر معاویه زنده شود، مطابق رأی او کار می‌کنی؟»
گفت: «بله.»
سرجون فرمان عبید اللّه را درباره ولایتداری کوفه درآورد و گفت: «رأی معاویه چنین بود و وقتی می‌مرد، دستور این نامه را داد.»
گوید: پس یزید به رأی وی عمل کرد و دو شهر را برای عبید اللّه یکجا کرد و فرمان خویش را درباره کوفه برای وی فرستاد، آن‌گاه مسلم بن عمرو باهلی را که به نزد وی بود، پیش خواند و فرمان بصره را با وی برای عبید اللّه فرستاد و با آن چنین نوشت: «امّا بعد: دوستداران من از مردم کوفه به من نوشته‌اند و خبر داده‌اند که ابن عقیل در کوفه جماعت فراهم می‌کند تا میان مسلمانان اختلاف افکند. وقتی این نامه مرا خواندی، حرکت کن و پیش مردم کوفه رو و ابن عقیل را بجوی؛ چنان‌که مهره را می‌جویند تا وی را بیابی و به بند کنی یا بکشی یا تبعید کنی و السّلام».
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2917، 2928- 2929
(1)- من د و بر، و فی الأصل: عبد اللّه.
(2)- فی د: فاجعل.
(3)- فی د: حتّی.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 474
تقدم «1» الکوفة، فتکفینی أمرها، فقد جعلتها زیادة فی عملک، و ضممتها إلیک، فانظر أین تطلب مسلم بن عقیل بن أبی طالب بها، فاطلبه طلب الخرزة، فإذا ظفرت به، فاقتله، و نفّذ إلیّ رأسه «2»، و اعلم أنّه لا عذر لک عندی دون «3» ما أمرتک به، فالعجل العجل، و الوحا الوحا، و السّلام. ثمّ دفع الکتاب إلی مسلم بن عمرو الباهلیّ، ثمّ أمره أن یجدّ السّیر إلی عبید اللّه بن زیاد.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 60- 62
قال: فبلغ ذلک یزید فقال: یا أهل الشّام، أشیروا علیّ، من أستعمل علی الکوفة؟
فقالوا: ترضی من رضی به معاویة؟ قال: نعم. قیل له: فإنّ الصّکّ بإمارة عبید اللّه بن زیاد علی العراقین قد کتب فی الدّیوان. فاستعمله علی الکوفة.
ابن عبدربّه، العقد الفرید، 4/ 377- 378
و اتّصل الخبر بیزید، فکتب إلی عبید اللّه بن زیاد بتولیة الکوفة.
المسعودی، مروج الذّهب، 3/ 66
فلمّا اتّصل الخبر بیزید بن معاویة أنّ مسلما «4»، یأخذ البیعة بالکوفة للحسین بن علیّ، کتب یزید بن معاویة إلی عبید اللّه بن زیاد و هو إذ ذاک بالبصرة، و أمره بقتل مسلم بن عقیل، أو بعثه إلیه.
ابن حبّان، الثّقات (السّیرة النّبویّة)، 2/ 307، السّیرة النّبویّة (ط بیروت)،/ 556
و انتهی ذلک إلی یزید لعنة اللّه علیه، فعزله، و ولّی علی الکوفة عبید اللّه بن زیاد، و أمره بقتل مسلم بن عقیل، و بأن یقطع علی الحسین علیه السّلام قبل أن یصل إلی الکوفة.
القاضی النّعمان، شرح الأخبار، 3/ 147
فلمّا وصلت الکتب «5» إلی یزید دعا سرجون مولی معاویة، فقال: ما رأیک؟ إنّ حسینا
__________________________________________________
(1)- فی د: یقدم.
(2)- فی د: برأسه.
(3)- فی د: بدون.
(4)- فی الأصل: مسلم.
(5) (5*)- [مثیر الأحزان: «استشار سرحونا فی ذلک فقال له سرحون: لو نشر معاویة حیّا لما عدّی عبید اللّه بن زیاد و هذا کتابه له علی الکوفة فضمّ الکوفة إلی البصرة»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 475
قد نفّذ «1» إلی الکوفة مسلم بن عقیل یبایع له، و قد بلغنی عن النّعمان ضعف و قول سیّئ، فمن تری أن استعمل علی الکوفة؟ و کان یزید عاتبا علی عبید اللّه بن زیاد، فقال له سرجون: أرأیت لو نشر «2» لک معاویة حیّا ما کنت آخذا برأیه؟ قال: بلی. قال: فأخرج سرجون عهد عبید اللّه بن زیاد علی الکوفة، و قال: هذا رأی معاویة، مات و قد أمر بهذا الکتاب، فضمّ المصرین إلی عبید اللّه (5*) فقال له یزید: أفعل، ابعث بعهد عبید اللّه بن زیاد إلیه. «3» ثمّ دعا «3» مسلم بن عمرو الباهلیّ «4» و کتب إلی عبید اللّه معه: أمّا بعد، فإنّه کتب إلیّ شیعتی من أهل الکوفة یخبروننی أنّ ابن عقیل فیها «5» یجمع الجموع لیشقّ «6» عصا المسلمین، فسر حین تقرأ کتابی هذا، حتّی تأتی الکوفة، فتطلب ابن عقیل طلب الخرزة حتّی تثقفه فتوثقه، أو تقتله، أو تنفیه، و السّلام. و سلّم إلیه عهده علی الکوفة. «7»
__________________________________________________
(1)- [فی روضة الواعظین و الأسرار و نفس المهموم: «وجّه»].
(2)- [نفس المهموم: «أنشر»].
(3- 3) [مثیر الأحزان: «فدعا یزید»].
(4)- [زاد فی نفس المهموم: «والد قتیبة»].
(5)- [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(6)- [نفس المهموم: «لشقّ»].
(7)- چون این نامه‌ها به یزید رسید، سرجون، غلام معاویه را طلبید و بدو گفت: «رأی تو چیست؟
همانا حسین مسلم بن عقیل را به کوفه فرستاده و برای او از مردم بیعت می‌گیرد، و به من رسیده است که نعمان سستی کرده، و گفتار بدی در این‌باره داشته است. به نظر تو چه کسی را به کوفه فرمانروا کنم؟» و یزید در آن هنگام بر عبید اللّه بن زیاد (که حاکم بصره بود) خشمناک بود. سرجون گفت: «اگر معاویه (پدرت) زنده بود و در این‌باره رأی می‌داد، آن را می‌پذیرفتی؟» گفت: «آری!» سرجون حکم فرمانداری عبید اللّه بن زیاد را برای کوفه بیرون آورد و گفت: «این رأی معاویه است که خود مرد؛ ولی دستور به نوشتن این حکم داد. پس حکومت دو شهر (بصره و کوفه) را به عبید اللّه بن زیاد بسپار.» یزید گفت: «چنین می‌کنم. حکم عبید اللّه را برای او بفرست.» سپس مسلم بن عمرو باهلی را خواسته و نامه‌ای به وسیله او برای عبید اللّه بن زیاد فرستاد که: «امّا بعد همانا پیروان من از مردم کوفه به من نوشته و مرا آگاهی داده‌اند که پسر عقیل در کوفه لشکر تهیه می‌کند تا در میان مسلمانان اختلاف اندازد. چون نامه مرا خواندی، رهسپار کوفه شو و پسر عقیل را همچون دری (که در میان خاک گم شده باشد) بجوی تا بر او دست یابی.
پس او را در بند کن یا بکش، یا از شهر بیرونش کن! و السّلام.» حکم فرمانداری کوفه را نیز به او داد.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 39- 40
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 476
المفید، الإرشاد، 2/ 39- 40- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 336- 337؛ البحرانی، العوالم، 17/ 186؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 219؛ القمی، نفس المهموم،/ 85- 86؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 148- 149؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 15- 16
فدعا یزید کاتبه سرجون، و کان یستشیره، فأخبره الخبر.
قال له:
«أکنت قابلا من معاویة لو کان حیّا». قال:
«نعم». قال:
«فاقبل منّی، فإنّه لیس للکوفة إلّا عبید اللّه بن زیاد، فولّه».
و کان یزید ساخطا علیه، و همّ بعزله عن البصرة، فکتب إلیه برضاه عنه، و أنّه قد ولّاه الکوفة مع البصرة، و کتب إلیه [76] أن یطلب مسلم بن عقیل، فیقتله.
أبو علیّ مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 42
فلمّا وصلت الکتب إلی یزید، دعا بسرحون مولی معاویة، و شاوره فی ذلک، و کان یزید عاتبا علی عبید اللّه بن زیاد، فقال سرحون: أرأیت معاویة لو یشیر لک کنت آخذا برأیه؟ قال: نعم. فأخرج سرحون عهد عبید اللّه بن زیاد علی الکوفة، فقال: إنّ معاویة مات و قد أمر بهذا الکتاب، فضمّ المصرین إلی عبید اللّه. فقال یزید: ابعث بعهد ابن زیاد إلیه، و کتب إلیه: أنّ سرحون لا یقرأ کتابی هذا، حتّی تأتی الکوفة، فتطلب ابن عقیل طلب الخرزة، حتّی تثقفه، فتوثقه، أو تقتله، أو تنفیه، و السّلام. الطّبرسی، إعلام الوری،/ 224
فلمّا اجتمعت الکتب عند یزید؛ دعا بغلام کان کاتبا عند أبیه، یقال له: سرحون، فأعلمه بما ورد علیه؛ فقال: أشیر علیک بما تکره. قال: و إن کرهت. قال: استعمل عبید اللّه بن زیاد علی الکوفة. قال: إنّه لا خیر فیه؛ و کان یبغضه؛ فأشر بغیره. قال: لو کان معاویة حاضرا، أکنت تقبل قوله، و تعمل بقوله؟ قال: نعم. قال: فهذا عهد عبید اللّه علی الکوفة؛ أمرنی معاویة أن أکتبه، فکتبته و خاتمه علیه؛ فمات، و بقی العهد عندی. قال:
ویحک، فامضه. و کتب: من عبد اللّه یزید أمیر المؤمنین إلی عبید اللّه بن زیاد، سلام علیک؛ أمّا بعد، فإنّ الممدوح مسبوب یوما؛ و إنّ المسبوب ممدوح یوما؛ و لک ما لک؛ و علیک
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 477
ما علیک؛ و قد انتمیت، و نمیت إلی کلّ منصب، کما قال الأوّل:
رفعت فما زلت السّحاب تفوقه فما لک إلّا مقعد الشّمس مقعد
و قد ابتلی بالحسین زمانک من بین الأزمان؛ و ابتلی به بلدک من بین البلدان، و ابتلیت به بین العمّال؛ و فی هذه تعتق أو تکون عبدا تعبد کما تعبد العبید؛ و قد أخبرتنی شیعتی من أهل الکوفة أنّ مسلم بن عقیل بالکوفة، یجمع الجموع؛ و یشقّ عصا المسلمین؛ و قد اجتمع إلیه خلق کثیر من شیعة أبی تراب؛ فإذا أتاک کتابی هذا، فسر حین تقرأه، حتّی تقدم الکوفة فتکفینی أمرها، فقد ضممتها إلیک؛ و جعلتها زیادة فی عملک- و کان عبید اللّه أمیر البصرة- و انظر أن تطلب مسلم بن عقیل کطلب الحرد، فإذا ظفرت به، فخذ بیعته أو اقتله إن لم یبایع، و اعلم أنّه لا عذر لک عندی، و ما أمرتک به، فالعجل، العجل، و الوحاء، الوحاء، و السّلام. ثمّ دفع یزید کتابه إلی مسلم بن عمرو الباهلیّ، و أمره أن یسرع السّیر إلی عبید اللّه.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 198- 199
کان [مسلم بن عمرو] عظیم القدر عند یزید بن معاویة، و وجّهه یزید إلی عبید اللّه بن زیاد بتولیته إیّاه الکوفة عند توجّه الحسین علیه السّلام إلیها.
ابن عساکر، مختصر ابن منظور، 24/ 295
فکتب یزید علی یدی مسلم بن عمر الباهلیّ إلی عبید اللّه بن زیاد و هو والی البصرة، و ولّاه الکوفة مع البصرة، و أن یطلب مسلم بن عقیل، فیقتله، أو ینفیه، فالعجل العجل.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 91
فولّی الکوفة عبید اللّه بن زیاد إضافة إلی البصرة، و أمره أن یقتل مسلم بن عقیل.
ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 325
قال أهل السّیر: لمّا بعث الحسین مسلم بن عقیل بلغ الخبر إلی یزید، فولّی الکوفة عبید اللّه بن زیاد، و کتب إلیه یزید [و قد جمع بین الکتابین]:
إنّ الحسین قد توجّه إلی العراق، فضع المناظر و المسالح، و احترس، و احبس علی الظّنّة، و خذ علی التّهمة.
ابن الجوزی، الرّدّ علی المتعصّب العنید،/ 36
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 478
فلمّا اجتمعت الکتب عند یزید، دعا سرجون مولی معاویة، فأقرأه الکتب، و استشاره فیمن یولّیه الکوفة، و کان یزید عاتبا علی عبید اللّه بن زیاد، فقال له سرجون: أ رأیت لو نشر لک معاویة کنت تأخذ برأیه؟ قال: نعم. فأخرج عهد عبید اللّه علی الکوفة، فقال: هذا رأی معاویة، و مات و قد أمر بهذا الکتاب. فأخذ «1» برأیه، و جمع الکوفة و البصرة «1» لعبید اللّه، و کتب إلیه بعهده، و سیّره إلیه مع مسلم بن عمرو الباهلیّ والد قتیبة، فأمره بطلب مسلم بن عقیل، و بقتله «2»، أو نفیه. «3»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 268- مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 388- 389
و کان یزید أبغض النّاس فی عبید اللّه بن زیاد، و إنّما احتاج إلیه، فکتب إلیه أن قد ولّیتک الکوفة مع البصرة، و أنّ الحسین قد سار إلی الکوفة، فاحترز منه، و أنّ مسلم بن عقیل بالکوفة فاقتله.
فعزل النّعمان و ولّی ابن زیاد. «4»
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 138، 140
فکتب یزید إلی عبید اللّه بن زیاد و کان والیا علی البصرة، بأنّه قد ولّاه الکوفة، و ضمّها إلیه، و عرّفه أمر مسلم بن عقیل، و أمر الحسین علیه السّلام، و یشدّد علیه فی تحصیل مسلم، و قتله رضوان اللّه علیه. «5»
ابن طاووس، اللّهوف،/ 38
__________________________________________________
(1- 1) [نهایة الإرب: «یزید برأیه، و جمع له بین الکوفة و البصرة»].
(2)- [نهایة الإرب: «قتله»].
(3)- چون نامه‌ها به یزید رسید، سرجون غلام (مولی) معاویه را احضار کرد و نامه‌ها را به او داد که بخواند و با او مشورت کرد که چه شخصی را امیر کوفه کند. یزید بر عبید اللّه هم خشمگین شده و از او گله‌مند بود. سرجون (مولی و منشی خاص معاویه) به یزید گفت: «آیا فکر می‌کنی اگر معاویه دوباره زنده شود و با او مشورت کنی، آیا به عقیده او عمل خواهی کرد؟» گفت: «آری!» سرجون فرمان انتصاب عبید اللّه بن زیاد را به امارت کوفه (که در زمان معاویه نوشته شده) درآورد و به او نشان داد یزید هم امارت کوفه و بصره را باهم توأم و فرمان به نام عبید اللّه صادر نمود. آن فرمان را به توسط مسلم بن عمرو باهلی پدر قتیبه (امیر بزرگ ایران که بعد به منزله شاهی رسید) فرستاد و به او امر کرد که مسلم بن عقیل را بکشد، یا تبعید کند.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 115
(4)- یزید چون نامه بخواند، عبید اللّه زیاد را بدین کار نصب کرد. آن لعین در بصره حاکم بود و منشور عراق از بهر او نوشت.
عماد الدّین طبری، کامل بهائی، 2/ 273
(5)- یزید پس از اطّلاع از اوضاع کوفه، به عبید اللّه بن زیاد که فرماندار بصره بود، نامه نوشت و با
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 479
و کان علی الکوفة النّعمان بن بشیر، فخاف یزید أن لا یقدم النّعمان علی الحسین، فکتب إلی عبید اللّه و هو علی البصرة، فضمّ إلیه الکوفة، و قال له: إن کان لک جناحان فطر إلی الکوفة! [عن ابن سعد]
و کان یزید ساخطا علی عبید اللّه بن زیاد، فکتب إلیه برضاه عنه، و أنّه ولّاه الکوفة مضافا إلی البصرة، و کتب إلیه أن یقتل مسلما. [بسند تقدّم عن أبی جعفر علیه السّلام]
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 201، 206
فبعث یزید، فعزل النّعمان عن الکوفة، و ضمّها إلی عبید اللّه بن زیاد مع البصرة، و ذلک بإشارة سرجون مولی یزید بن معاویة، و کان یزید یستشیره، فقال سرجون: أکنت قابلا من معاویة ما أشار به لو کان حیّا؟ قال: نعم! قال: فاقبل منّی، فإنّه لیس للکوفة إلّا عبید اللّه بن زیاد، فولّه إیّاها. و کان یزید یبغض عبید اللّه بن زیاد، و کان یرید أن یعزله عن البصرة، فولّاه البصرة و الکوفة معا لما یریده اللّه به و بغیره.
ثمّ کتب یزید إلی ابن زیاد: إذا قدمت الکوفة، فاطلب مسلم بن عقیل، فإن قدرت علیه، فاقتله، أو انفنه. و بعث الکتاب مع العهد مع مسلم بن عمرو الباهلیّ.
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 152
فأشار علیه سرجون ... «1» [بیض له بالأصل نحو ثلاث ورقات]
ابن خلدون، التّاریخ، 3/ 22
فدعا یزید مولی له یقال له: سرحون، فاستشاره، فقال له: لیس للکوفة إلّا عبید اللّه ابن زیاد. و کان یزید ساخطا علی عبید اللّه، و کان همّ بعزله عن البصرة. فکتب إلیه برضاه عنه. و أنّه قد أضاف إلیه الکوفة. و أمره أن یطلب مسلم بن عقیل، فإن ظفر به، قتله. [بسند تقدّم عن أبی جعفر علیه السّلام]
__________________________________________________
- حفظ سمت او فرمانداری کوفه را نیز به او واگذار نمود و جریان کار مسلم بن عقیل و حسین را در نامه متذکر شد و دستور أکید داد که مسلم را دستگیر نموده و به قتل برساند. فهری، ترجمه لهوف،/ 37- 38
(1)- چون یزید نامه برخواند، سرجون اشارت کرد که عبید اللّه بن زیاد را به کوفه فرستد.
آیتی، ترجمه تاریخ ابن خلدون، 2/ 32
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 480
ابن حجر، الإصابة، 1/ 332- عنه: ابن بدران فی ما استدرکه علی ابن عساکر، 4/ 336
فجهّز یزید عند ذلک إلی الکوفة عبید اللّه بن زیاد.
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 184- عنه: الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 256- 257
فبلغ ذلک یزید فقال: یا أهل الشّام أشیروا علیّ من أستعمل علی أهل الکوفة؟ قالوا:
نرضی بما رضیت.
فولّی [یزید] عبید اللّه بن زیاد علی العراقین «1». [عن ابن عبدربّه]
الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 265
و أمّر یزید ابن زیاد. «2»
ابن حجر الهیتمی، الصّواعق المحرقة،/ 117
و بلغ الخبر إلی یزید، فأرسل إلی عبید اللّه بن زیاد، و کان والیا علی البصرة، یأمره بالمضیّ إلی الکوفة، و ببذل «3» الجهد فی قتل مسلم بن عقیل.
تاج الدّین العاملی، التّتمّة،/ 78
فلمّا قرأ یزید الکتاب، أنفذ إلی الکوفة عمر بن سعد لعنه اللّه، و کتب إلی عبید اللّه بن زیاد، و کان فی البصرة، کتابا یستنهضه علی الرّحیل إلی الکوفة، و لا یدع من نسل علیّ إلّا قتله.
الطّریحی، المنتخب، 2/ 423
فلمّا اجتمعت الکتب عند یزید (لعنه اللّه) دعا بمولی له. یقال له: سرجون، و قال له:
ما تنظر الحسین علیه السّلام کیف أرسل ابن عمّه إلی الکوفة یبایعهم، و بلغنی أنّ النّعمان ضعیف
__________________________________________________
(1)- و چون یزید بر مضمون آن نوشته مطلع گردید، باستصواب سرجون رومی که وزیرش بود نامه‌ای به عبید اللّه بن زیاد که در آن زمان به حکومت بصره اشتغال داشت، نوشت مضمون آن‌که: «چون این مثال به تو رسد، کسی را از قبل خود به ایالت بصره نصب کرده، فی الحال به کوفه توجّه نمای که زمام حل و عقد آن دیار را نیز در قبضه اقتدار تو نهادیم. باید که پس از وصول بدان بلده، مسلم بن عقیل را که از قبل حسین بن علی بدان‌جا آمده، به قتل رسانی و سرش به دمشق روان گردانی.
خواند امیر، حبیب السّیر، 2/ 41
(2)- و یزید چون بر این حال واقف شد، امارت کوفه به ابن زیاد داد.
جهرمی، ترجمه صواعق المحرقة،/ 341
(3)- فی «ط»: یبذل.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 481
فیهم. فأقرأه الکتب الّتی أتته من الکوفة، فقال له: و ما عندک من الرّأی؟
فأشار علیه بتولیة عبید اللّه بن زیاد (لعنه اللّه) و عزل النّعمان، ففعل ذلک، و ضمّ إلیه المصرین: البصرة و الکوفة، فکتب إلیه: أمّا بعد، فإنّی ولّیتک المصرین البصرة و الکوفة، فخذ بالرّأی السّدید و اعمل النّصح.
و أرسل إلیه کتابا ثانیا یقول فیه: من یزید بن معاویة (لعنه اللّه) إلی عبید اللّه بن زیاد:
أمّا بعد، فقد بلغنی أنّ أهل الکوفة قد اجتمعوا علی البیعة للحسین علیه السّلام، و قد کتبت إلیک کتابا، فإنّی لا أجد سهما أرمی به عدوّی أجرا منک، فإذا قرأت کتابی هذا، فارتحل من وقتک و ساعتک، و إیّاک و التّوانی، و اجتهد و لا تبق من نسل علیّ بن أبی طالب علیه السّلام أحدا، و اطلب مسلم بن عقیل علیه السّلام فاقتله، و ابعث إلیّ برأسه، و السّلام.
کتب هذا العهد فی شهر ذی الحجّة سنة ستّین من الهجرة و هی السّنّة الّتی قتل فیها الحسین علیه السّلام، قال: و دفع الکتاب إلی مسلم بن عمرو الباهلیّ و قال له: امض إلی البصرة، و ادفع کتابی هذا إلی عبید اللّه بن زیاد (لعنه اللّه). مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 22- 23
فعزله و أعطی المصرین إلی عبید اللّه بن زیاد.
السّماوی، إبصار العین،/ 6
فدعا یزید «1» سرجون الرّومیّ مولی معاویة و کان سرجون مستولیا علی معاویة فی حیاته «1» و استشاره فیمن یولّی علی الکوفة، و کان یزید عاتبا علی عبید اللّه بن زیاد و هو یومئذ وال علی البصرة، و کان معاویة قد کتب لابن زیاد عهدا بولایة الکوفة و مات قبل انفاذه، فقال سرجون لیزید: لو نشر لک معاویة ما کنت آخذا برأیه؟ قال: بلی. قال:
هذا عهده لعبید اللّه علی الکوفة. فضمّ یزید البصرة و الکوفة إلی عبید اللّه و کتب إلیه بعهده، و سیّره مع مسلم بن عمرو الباهلیّ و کتب إلی عبید اللّه معه: أمّا بعد، فإنّه کتب إلیّ شیعتی من أهل الکوفة یخبروننی أنّ ابن عقیل فیها یجمع الجموع، لیشقّ عصا المسلمین،
__________________________________________________
(1- 1) [اللّواعج: «سرحون مولی معاویة»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 482
فسر حین تقرأ کتابی هذا، حتّی تأتی الکوفة، فتطلب ابن عقیل طلب الخزرة حتّی تثقفه، فتوثقه أو تقتله أو تنفیه و السّلام.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 589- 590، لواعج الأشجان،/ 39
فأرسل یزید علی (سرجون) «1» مولاه یستشیره و کان کاتبه و أنیسه، فقال سرجون:
علیک بعبید اللّه بن زیاد. قال: إنّه لا خیر عنده. فقال سرجون: لو کان معاویة حیّا و أشار علیک به أکنت تولّیه؟ قال: نعم. فقال: هذا عهد معاویة إلیه بخاتمه و لم یمنعنی أن أعلمک به، إلّا معرفتی ببغضک له. فأنفذه إلیه، و عزل النّعمان بن بشیر و کتب إلیه: أمّا بعد، فإنّ الممدوح مسبوب یوما، و إنّ المسبوب یوما ممدوح، و قد سمّی بک إلی غایة أنت فیها کما قال الأوّل:
رفعت و جاوزت السّحاب و فوقه فما لک إلّا مرقب الشّمس مقعد
و أمره بالاستعجال علی الشّخوص إلی الکوفة لیطلب ابن عقیل، فیوثقه أو یقتله أو ینفیه.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 169
فلمّا اجتمعت کتب هؤلاء النّفر عند یزید، دعا (سرجون الرّومیّ)، فأقرأه الکتب و استشاره فی من یولّیه الکوفة- بدل النّعمان- و کان یزید عاتبا علی ابن زیاد، فأشار علیه (سرجون) بعبید اللّه بن زیاد. فأخذ یزید برأیه، و ضمّ الکوفة إلی البصرة له، و کتب إلیه بعهده مع مسلم بن عمرو الباهلیّ، و أمره بطلب مسلم بن عقیل و قتله أو نفیه.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 219
فاضطرب حبل استقراره، و لجأ إلی أهل الرّأی و المشورة من کبار أنصاره و معاونیه،
__________________________________________________
(1)- فی الإسلام و الحضارة العربیّة، ج 2، ص 158 لمحمّد کرد علیّ، کان سرجون بن منصور من نصاری الشّام، استخدمه معاویة فی مصالح الدّولة، و کان أبوه منصور علی المال فی الشّام من عهد هرقل قبل فتح ساعد المسلمین علی قتال الرّوم، و منصور بن سرجون بن منصور کانت له خدمة فی الدّولة کأبیه، و کان عمر بن الخطّاب یمنع من خدمة النّصاری إلّا إذا أسلموا.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 483
و کان أبرز مشاوریه سرجون مولی معاویة، و هو رجل مجوسیّ «1» یحقد علی العرب، فأشار علیه بعزل النّعمان، و تولیة عبید اللّه بن زیاد، و یقال: إنّ سرجون کان یرعی الرّابطة الّتی بینه و بین ابن زیاد، لأنّ سرجون مجوسیّ العقیدة، و کانت مرجانة علی عقیدته، فأراد أن یقدم ابن مرجانة، و یولّیه المصرین، لیفتک بالعرب، و یوقد بین المسلمین نار حرب یکون وقودها المسلمون. فکتب إلی عبید اللّه بن زیاد:
أمّا بعد، فإنّه کتب إلیّ شیعتی من أهل الکوفة یخبروننی أنّ ابن عقیل یجمع الجموع، و یشقّ عصی المسلمین، فسر حین تقرأ کتابی هذا، حتّی تأتی أهل الکوفة، فتطلب ابن عقیل طلب الخزرة حتّی تثقفه، فتوثقه أو تقتله أو تنفیه.
أسد حیدر، مع الحسین فی نهضته،/ 88- 89
__________________________________________________
(1)- [بل کان رومیّا نصرانیّا! و متی سکن المجوس الشّام! و متی کان الأمویّون أعداء العرب و العروبة! بل کان کلّ همّهم أن یفصلوهم عن الإسلام الإلهیّ- لا الإسلام الأمویّ- و یفصلوا الإسلام عنهم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 484

فسار مسلم حتّی وافی البصرة و أوصل الکتاب إلی عبید اللّه بن زیاد. «1»
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 233- 234
فأقبل مسلم بن عمرو حتّی قدم علی عبید اللّه بالبصرة، فأمر عبید اللّه بالجهاز و التّهیّؤ و المسیر إلی الکوفة من الغد. «2»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 357
قال: فلمّا ورد الکتاب علی عبید اللّه بن زیاد، و قرأه، أمر بالجهاز إلی الکوفة.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 62
فخرج «3» مسلم بن عمرو حتّی قدم علی عبید اللّه بالبصرة، «4» و أوصل إلیه العهد و الکتاب «4».
فأمر عبید اللّه بالجهاز من وقته، و المسیر و التّهیّؤ إلی الکوفة من الغد. «5»
المفید، الإرشاد، 2/ 40- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 337؛ البحرانی، العوالم، 17/ 186؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 219؛ القمی، نفس المهموم،/ 86؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 149؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 590، لواعج الأشجان،/ 39؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 16
__________________________________________________
(1)- مسلم خود را به بصره رساند و نامه را به عبید اللّه بن زیاد تسلیم کرد.
دامغانی، ترجمه اخبار الطوال،/ 280
(2)- گوید: مسلم بن عمر روان شد تا در بصره پیش عبید اللّه بن زیاد رسید. عبید اللّه دستور داد، لوازم فراهم کنند و آماده شوند که فردا سوی کوفه حرکت کند.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2929
(3)- [نفس المهموم: «فسار»].
(4- 4) [لم یرد فی أعیان الشّیعة و اللّواعج].
(5)- پس مسلم بن عمرو از شام بیرون آمده، روان شد تا در بصره به عبید اللّه بن زیاد درآمد و آن نامه و حکم را به عبید اللّه رساند.
عبید اللّه همان ساعت دستور داد توشه سفر برداشته و آماده رفتن به کوفه برای فردا شوند.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 40
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 485
فلمّا وصل العهد و الکتاب إلی عبید اللّه، أمر بالجهاز «1» من وقته و المسیر إلی الکوفة.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 34
فلمّا ورد الکتاب إلی عبید اللّه، و قرأه، أمر بالجهاز و تهیّأ للمسیر إلی الکوفة.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 199
فلمّا وصل المنشور إلی ابن زیاد، قصد الکوفة.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 91
فلمّا وصل کتابه إلی عبید اللّه، أمر بالتّجهّز لیبرز من الغد. «2»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 268
فتأهّب عبید اللّه للمسیر إلی الکوفة. «3»
ابن طاووس، اللّهوف،/ 38
فلمّا وصل کتابه إلی عبید اللّه تجهّز لیسیر من الغد. «4»
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 389
فلمّا أخذه تأهّب للمسیر إلی الکوفة.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 23
فلمّا ورد کتاب یزید و عهده إلی عبید اللّه، و قرأهما، أمر بالجهاز، و تهیّأ للمسیر إلی الکوفة.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 220
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «بالجماز»].
(2)- چون فرمان یزید به عبید اللّه رسید، دستور داد که روز بعد، صبح زود آماده سفر (به کوفه) شوند.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 115- 116
(3)- عبید اللّه پس از دریافت ابلاغ فرمانداری کوفه، آماده حرکت به طرف کوفه گردید.
فهری، ترجمه لهوف،/ 38
(4)- و چون این کتاب به عبید اللّه بن زیاد رسید، فرحناک شده، به تهیّه اسباب سفر مشغول گردید.
خواند امیر، حبیب السّیر، 2/ 41
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 486

و أمّا یزید بن مسعود النّهشلیّ: فإنّه أحضر بنی تمیم و بنی حنظلة و بنی سعد، و قال:
یا بنی تمیم کیف ترون موضعی منکم و حسبی فیکم؟ فقالوا: أنت فقرة الظّهر، و رأس‌الفخر، حللت فی الشّرف وسطا، و تقدّمت فرطا. قال: قد جمعتکم لأمر أشاورکم فیه، و أستعین بکم علیه. قالوا: نمنحک النّصیحة و نجهد لک الرّأی.
قال: إنّ معاویة هلک، فأهون به هالکا و مفقودا، فقد انکسرت باب الجور، و کان قد عقد لابنه بیعة ظنّ أنّه أحکمها، و قد قام یزید شارب الخمور، و رأس الفجور، و أنا أقسم باللّه قسما مبرورا لجهاده علی الدّین، أفضل من جهاد المشرکین، و هذا الحسین بن علیّ ابن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله ذو الشّرف الأصیل، و العلم و السّابقة، و السّنّ و القرابة، یعطف علی الصّغیر، و یحنو علی الکبیر، فأکرم به راعی رعیّته، و إمام قوم وجبت للّه به الحجّة، و بلغت به الموعظة، فلا تعشوا عن نور الحقّ، و لا تسکّعوا فی و هدة الباطل، فقد کان صخر بن قیس انخذل بکم یوم الجمل، فاغسلوها مع ابن رسول اللّه و نصرته، و اللّه لا یقصّر أحد عنها إلّا ورّثه اللّه الذّلّ فی ولده، و القلّة فی عشیرته، و ها أنا ذا قد لبست للحرب لأمّتها، و أدّرعت لها بدرعها، من لم یقتل یمت، و من یهرب لم یفت، فأحسنوا رحمکم اللّه ردّ الجواب.
فتکلّم بنو حنظلة، فقالوا: یا أبا خالد، نحن نبل کنانتک، و فرسان عشیرتک، إن رمیت بنا أصبت، و إن غزوت بنا فتحت، لا تخوض و اللّه غمرة إلّا خضناها، و لا تلقی و اللّه شدّة إلّا لقیناها، ننصرک بأسیافنا، و نقیک بأبداننا، إذا شئت فقم.
و تکلّمت بنو سعد بن یزید، فقالوا: یا أبا خالد، إنّ أبغض الأشیاء إلینا خلافک، و الخروج من رأیک، و قد کان صخر بن قیس أمرنا بترک القتال، فحمدنا رأیه و بقی عزّنا فینا، فأمهلنا نراجع الرّأی، و نحسن المشورة، و یأتیک خبرنا و اجتماع رأینا.
و تکلّمت بنو عامر بن تمیم، فقالوا: یا أبا خالد، نحن بنو أبیک و حلفاؤک، لا نرضی إن
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 487
غضبت، و لا نغضب إن رضیت، و لا نقطن إن ظعنت، و لا نظعن إن قطنت، و الأمر إلیک، و المعوّل علیک، فادعنا نجبک، و أمرنا نطعک، و الأمر لک إذا شئت.
فقال: و اللّه یا بنی سعد لئن فعلتموها لا رفع اللّه عنکم السّیف أبدا، و لا زال سیفکم فیکم.
ثمّ کتب إلی الحسین علیه السّلام: بسم اللّه الرّحمن الرّحیم، أمّا بعد، فقد وصل إلینا کتابک و فهمت ما ندبتنی إلیه، و دعوتنی له، من الأخذ بحظّی من طاعتک، و بنصیبی من نصرتک، و إنّ اللّه لم یخل الأرض قطّ من عامل علیها بخیر، أو دلیل علی سبیل نجاة، و أنتم حجّة اللّه علی خلقه، و ودیعته فی أرضه، تفرّعتم من زیتونة أحمدیّة، هو أصلها و أنتم فرعها، فأقدم سعدت بأسعد طائر، فقد ذلّلت لک أعناق بنی تمیم، و ترکتهم أشدّ تهافتا فی طاعتک من الإبل الظّماء لورود الماء یوم خماسها، و قد ذلّلت لک بنی سعد و غسلت درن صدورها بماء سحابة مزن حتّی استهلّت برقها، فلمع.
فلمّا قرأ الحسین علیه السّلام الکتاب، قال: ما لک آمنک اللّه یوم الخوف، و أعزّک و أرواک یوم العطش الأکبر.
فلمّا تجهّز المشار إلیه للخروج إلی الحسین صلوات اللّه و سلامه علیه، بلغه قتله قبل أن یسیر، فجزع لذلک جزعا عظیما، لما فاته من نصرته.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 12- 13
فجمع یزید بن مسعود بنی تمیم و بنی حنظلة و بنی سعد، فلمّا حضروا، قال: یا بنی تمیم «1» کیف ترون فیکم موضعی و حسبی منکم؟ فقالوا: بخّ بخّ أنت و اللّه فقرة الظّهر، و رأس الفخر، حللت فی الشّرف وسطا، و تقدّمت فیه فرطا. قال: فإنّی قد جمعتکم لأمر أرید «2» أن أشاورکم فیه و أستعین بکم علیه. فقالوا: إنّا «3» و اللّه نمنحک النّصیحة، و نجهد «4»
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی المعالی].
(2)- [لم یرد فی الأسرار].
(3)- [فی البحار و العوالم: «إنّما»، و فی أعیان الشّیعة: «إذا»].
(4)- [فی البحار و العوالم و الأسرار و مثیر الأحزان و بحر العلوم: «نحمد»، و فی نفس المهموم: «نجتهد»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 488
لک الرّأی، فقل حتّی «1» نسمع.
فقال: إنّ معاویة مات، فأهون به و اللّه هالکا و مفقودا، ألا و إنّه «2» قد انکسر باب الجور و الإثم «3»، و تضعضعت أرکان الظّلم، و قد کان أحدث بیعة عقد بها أمرا ظنّ أنّه «4» قد أحکمه، و هیهات و الّذی أراد، اجتهد و اللّه ففشل، و شاور فخذل، و قد قام ابنه «5» یزید شارب الخمور، و رأس الفجور، یدّعی الخلافة علی المسلمین، و یتأمّر علیهم «6» بغیر رضی منهم «6» مع قصر حلم، و قلّة علم، لا یعرف من الحقّ موطئ قدمیه، فأقسم باللّه قسما مبرورا لجهاده علی الدّین، أفضل من جهاد المشرکین، و هذا الحسین بن علیّ ابن بنت «7» رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم ذو الشّرف الأصیل، و الرّأی الأثیل، «8» له فضل لا یوصف «8»، و علم لا ینزف، و هو أولی بهذا الأمر، لسابقته و سنّه و قدمه و قرابته، یعطف علی الصّغیر، «9» و یحنو علی الکبیر «9»، فأکرم به راعی رعیّة، و إمام قوم وجبت للّه به الحجّة «10» و بلّغت به الموعظة، «11» فلا تعشوا عن نور الحقّ و لا تسکّعوا فی وهدة «12» الباطل «11»، فقد کان صخر ابن قیس انخذل بکم یوم الجمل، فاغسلوها بخروجکم إلی ابن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله، و نصرته، و اللّه، لا یقصّر أحد عن نصرته، إلّا أورثه اللّه «13» الذّلّ فی ولده و القلّة فی عشیرته، و ها أنا ذا قد لبست للحرب لأمّتها، و أدّرعت لها بدرعها، من لم یقتل یمت، و من یهرب لم یفت،
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی البحار و الأسرار و أعیان الشّیعة و مثیر الأحزان].
(2)- [الأسرار: «و اللّه»].
(3)- [لم یرد فی الأسرار].
(4)- [فی البحار و أعیان الشّیعة: «أنّ»].
(5)- [لم یرد فی البحار و الأسرار و مثیر الأحزان و المقرّم و بحر العلوم].
(6- 6) [لم یرد فی البحار و مثیر الأحزان و بحر العلوم].
(7)- [لم یرد فی البحار و الأسرار، و أعیان الشّیعة و المعالی، و مثیر الأحزان و المقرّم و بحر العلوم].
(8- 8) [لم یرد فی نفس المهموم].
(9- 9) [فی المقرّم و فی بحر العلوم: «یحسن إلی الکبیر»].
(10)- [نفس المهموم: «الجنّة»].
(11- 11) [لم یرد فی أعیان الشّیعة].
(12)- [فی الأسرار و اللّواعج و المقرّم: «وهد»].
(13)- [زاد فی أعیان الشّیعة و المقرّم: «تعالی»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 489
فأحسنوا رحمکم اللّه ردّ الجواب.
فتکلّمت بنو حنظلة، فقالوا: أبا خالد! نحن نبل کنانتک، و فرسان عشیرتک، إن رمیت بنا أصبت، و إن غزوت بنا فتحت، لا تخوض و اللّه غمرة إلّا خضناها، و لا تلقی و اللّه شدّة إلّا لقیناها، ننصرک و اللّه «1» «2» بأسیافنا، و نقیک بأبداننا «2»، إذا شئت فافعل «3».
و تکلّمت بنو سعید بن یزید «4»، فقالوا: یا أبا خالد، إنّ أبغض الأشیاء إلینا خلافک و الخروج من رأیک، و قد کان صخر بن قیس أمرنا بترک القتال، فحمدنا «5» أمرنا و بقی عزّنا فینا «5»، فأمهلنا نراجع المشورة «6»، و نأتیک برأینا، و تکلّمت بنو عامر بن تمیم، فقالوا:
یا أبا خالد نحن بنو أبیک و خلفاؤک «7» لا نرضی إن غضبت، و لا نوطن «8» إن ظعنت، و الأمر إلیک، فادعنا «9» نجبک، و مرنا نطعک و الأمر لک «9» إذا شئت، فقال: و اللّه یا بنی سعد، لئن فعلتموها لا رفع اللّه السّیف عنکم أبدا، و لا زال سیفکم فیکم.
ثمّ کتب إلی الحسین علیه السّلام «10»: بسم اللّه الرّحمن الرّحیم.
أمّا بعد، فقد وصل إلیّ کتابک، و فهمت ما ندبتنی إلیه و دعوتنی له، من الأخذ بحظّی من طاعتک، و الفوز بنصیبی من نصرتک، و إنّ اللّه لا یخل الأرض قطّ من عامل علیها
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی البحار و العوالم و مثیر الأحزان].
(2- 2) [أعیان الشّیعة: «بأیدینا و نفدیک بدمائنا»].
(3)- [لم یرد فی البحار و الأسرار و مثیر الأحزان و المقرّم و بحر العلوم].
(4)- [فی البحار و العوالم و الأسرار و المقرّم و بحر العلوم: «بنو سعد بن زید» و فی نفس المهموم و المعالی و أعیان الشّیعة و اللّواعج: «بنو سعد بن یزید» و فی مثیر الأحزان: «بنو سعد»].
(5- 5) [أعیان الشّیعة: «رأیه»].
(6)- [أعیان الشّیعة: «رأی»].
(7)- [فی البحار و العوالم و نفس المهموم و المعالی و أعیان الشّیعة و اللّواعج و المقرّم و بحر العلوم:
«حلفاؤک»].
(8)- [فی البحار و العوالم و بحر العلوم: «نقطن»، و فی المقرّم: «نبقی»].
(9- 9) [لم یرد فی المقرّم].
(10)- [زاد فی بحر العلوم: «کتابا مع الحجّاج بن بدر السّعدیّ، و کان هذا الآخر- قد تهیّأ للمسیر إلی الحسین، جاء فیه»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 490
بخیر، أو دلیل علی سبیل نجاة، و أنتم حجّة اللّه علی خلقه، و ودیعته فی أرضه، تفرّعتم من زیتونة أحمدیّة، هو أصلها، و أنتم فرعها، فأقدم سعدت بأسعد طائر، فقد ذلّلت لک أعناق بنی تمیم، و ترکتهم أشدّ تتابعا فی طاعتک من الإبل الظّماء «1» لورود الماء یوم خمسها و کظّها «1» و قد ذلّلت لک بنی سعد «2»، و غسلت درن صدورها بماء سحابة مزن حین استهمل «3» برقها، فلمع.
فلمّا قرأ الحسین علیه السّلام الکتاب، قال: ما لک آمنک اللّه یوم الخوف «4» و أعزّک و أرواک یوم العطش الأکبر «5». فلمّا تجهّز «6» المشار إلیه للخروج إلی الحسین علیه السّلام بلغه قتله قبل أن یسیر، فجزع من انقطاعه عنه «6». «7» «8»
__________________________________________________
(1- 1) [الأسرار: «یوم خمسها»].
(2)- [فی البحار و العوالم و أعیان الشّیعة و المقرّم و بحر العلوم: «رقاب بنی سعد»].
(3)- [فی البحار: «استحلّ» و فی العوالم و الأسرار و المعالی و أعیان الشّیعة و مثیر الأحزان و بحر العلوم:
«استهلّ»].
(4)- [المعالی: «یوم الخوف الأکبر»].
(5)- [لم یرد فی البحار و العوالم و زاد فی بحر العلوم: «و یظهر من کلام الحسین- هذا- فی ساحة کربلاء، و بأمسّ الحاجة إلی من ینصره و یذبّ عن حریمه»].
(6- 6) [مثیر الأحزان: «ابن مسعود للخروج إلیه، بلغه أنّه قد استشهد، فجزع من انقطاعه عنه.» و فی المقرّم: «ابن مسعود إلی المسیر بلغه قتل الحسین علیه السّلام فاشتدّ جزعه و کثر أسفه لفوات الأمنیّة من السّعادة بالشّهادة»].
(7)- [أضاف فی أعیان الشّیعة: «و ممّا یلاحظ هنا أنّ بنی حنظلة و بنی عامر الّذین أجابوا یزید بن مسعود إلی القیام معه، لم یکن فی کلامهم کلمة واحدة تدلّ إلی أنّ قیامهم لنصرة الحقّ، و لکون الحسین علیه السّلام إمام حقّ، تجب نصرته، و الجهاد معه نصرة للدّین و الحقّ، بل یلوح من کلامهم أنّ إطاعتهم له لکونه رئیسا لهم، فبنو حنظلة لا یخوض غمرة، إلّا خاضوها و لا یلقی شدّة إلّا لقوها، و بنو عامر لا یرضون إن غضب، و لا یوطنون إن ظعن، و هکذا حال أکثر النّاس، أمّا هو، فکلامه یدلّ علی معرفته بحقّ الحسین علیه السّلام و أنّ قیامه معه لمحض نصرة الحقّ و الدّین». و زاد فی بحر العلوم: «و کثر أسفه علیه. و بقی الحجّاج الّذی جاء بالکتاب مع الحسین علیه السّلام حتّی قتل بین یدیه»].
(8)- یزید بن مسعود، قبیله‌های تمیم و حنظله و سعد را جمع کرد، چون همه حاضر شدند، گفت: «ای بنی تمیم! موقعیّت و شخصیّت مرا در میان خود چگونه می‌بینید؟» گفتند: «به‌به! به خدا قسم تو به منزله ستون فقرات ما و سرآمد افتخارات ما هستی. در مرکز دایره و شرافت و بزرگواری فرود آمده و از همه ما-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 491
__________________________________________________
- پیشی گرفته‌ای.» گفت: «منظور از این‌که شما را جمع کرده‌ام، این است که می‌خواهم در کاری با شما مشورت کنم و از شما در پیشرفت کار کمک بگیرم.» گفتند: «به خدا قسم که ما خیراندیش تو هستیم و سعی خواهیم کرد که آنچه به نظر ما صواب می‌رسد، در اختیار تو بگذاریم، پیشنهاد خود را بکن تا گوش کنیم.»
گفت: «معاویه مرده است و به خدا که مردن و از دست رفتنش بسیار بی‌اهمیت است که در خانه ظلم با مرگ او شکسته شد و پایه‌های ستم متزلزل گردید. از جنایات او بیعتی بود که از مردم گرفت و به گمان خود عقد آن را استوار کرد؛ ولی هرگز به مقصود خود نرسید. به خدا قسم که کوشش‌اش بی‌نتیجه ماند و از مشورت، رسوایی دید. فرزند خود، یزید شرابخوار و سرآمد تبهکاران را به جای خود بنشاند که اینک مدّعی خلافت بر مسلمین است و بر آنان حکومت می‌کند بدون این‌که مسلمانان به حکومت او راضی باشند. این پسر با بردباری کوتاه و دانش اندکی که دارد، یک قدم در راه حق نمی‌تواند بردارد. به خداوند سوگند یاد می‌کنم و سوگندم راست است با این مرد برای پیشرفت دین مخالفت و مبارزه کردن از مبارزه با مشرکین افضل است. اینک حسین بن علی، پسر دختر پیغمبر است؛ دارای شرافت ریشه‌دار و تدبیر اساسی؛ فضیلتش بالاتر از توصیف و دانشش بی‌پایان و از همه سزاوارتر به مسند خلافت او است که هم سابقه‌اش بهتر و هم سنّش بیشتر، و خود از خاندان رسالت است. با زیردستان، مهربان و بزرگان را احسان نماید؛ چه بزرگوار نگهبانی برای رعیّت و پیشوایی برای اجتماع که او است خداوند به وسیله او حجّتش را بر همه مردم تمام و موعظه‌اش را کامل فرموده است. بنابراین، از مشاهده نور حق کور مباشید و در پست نمودن باطل ساکت ننشینید که صخر بن قیس در روز جمل به دست شما خوار شد. امروز با رفتن به یاری پسر پیغمبر، آن لکّه ننگ را از دامن خود بشویید. به خدا قسم هرکس که از یاری او کوتاهی کند، خداوند، ذلّت موروثی در فرزندان وی و کمبود در فامیل او قرار می‌دهد. هان که من به سهم خود، لباس جنگ بر تن آراسته و زره رزم پوشیده‌ام. هر آن‌کس که کشته نشود، بالاخره خواهد مرد و هرکس از جنگ فرار کند، از چنگال مرگ نجات نخواهد یافت. خداوند شما را رحمت کند. سخنان مرا پاسخ دهید.»
قبیله حنظله به سخن آمدند و گفتند: «ای ابا خالد! ما همگی تیرهای ترکش تو و سواران فامیل تو هستیم.» اگر به وسیله ما به دشمن خویش تیراندازی، به هدف خواهد آمد و اگر با ما به جنگ روی، پیروز خواهی شد. به خدا قسم بهر گردابی که تو فروروی، ما نیز فروشویم و به خدا قسم هر سختی که تو ملاقاتش کنی، ما نیز ملاقات کنیم. به خدا قسم با شمشیرهای خود یار و یاور تو هستیم و بدنهای ما سپر بلا برای تو است. هر تصمیمی که داری، عملی کن.»
آن‌گاه قبیله سعد بن یزید به سخن درآمدند و گفتند: «ای ابا خالد! مبغوض‌ترین چیز نزد ما، مخالفت تو و بیرون شدن از رأی تو است؛ و امّا صخر بن قیس! او خود به ما دستور ترک جنگ داد. ما نیز دستوری را که به ما داده شده بود، ستودیم و عزّت ما همچنان باقی است. اکنون تو ما را مهلتی ده تا باز گردیم و مشورتی نموده، نتیجه را اعلام کنیم.»
آن‌گاه قبیله عامر بن تمیم به سخن درآمدند و گفتند: «ای ابا خالد! ما برادران توئیم و جانشینان تو.-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 492
ابن طاووس، اللّهوف،/ 38- 44- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 337- 339؛ البحرانی، العوالم، 17/ 187- 189؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 229- 230؛ القمی، نفس المهموم،/ 87- 89؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 252- 254؛ الجواهری، مثیر الأحزان، 33- 35؛ المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 160- 162؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 147- 149؛ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 590، لواعج الأشجان،/ 40- 42
__________________________________________________
- در موردی که تو خشمناک گردی، ما رضایت ندهیم و از محلّی که تو کوچ کنی، ما آن‌جا را وطن نگیریم. اختیار ما به دست تو است. ما را بخوان که اجابت خواهیم کرد و دستور بده که فرمانبریم. هروقت تصمیم بگیری، ما در اختیار تو هستیم.»
یزید بن مسعود گفت: «به خدا قسم ای بنی سعد، اگر با من مخالفت کنید، خداوند هرگز شمشیر را از میان شما نخواهد برداشت و همیشه شمشیرهای شما در ریختن خون یکدیگر به کار خواهد رفت.»
سپس نامه‌ای به حسین علیه السّلام نوشت:
به نام خداوند بخشاینده مهربان! امّا بعد، دستخطّت به من رسید و آنچه را که از من خواسته بودی، دانستم. دعوتم فرموده‌ای که حظّ خود را از فرمانبری تو به دست آورم و به نصیبی که از یاری تو دارم، نایل آیم و راستی که خداوند هیچ‌وقت روی زمین را از کسی که کار خیری انجام دهد و یا رهبر راه رستگاری باشد، خالی نمی‌گذارد و امروز حجّت الهی بر خلقش و امانت او در زمینش شمایید. شما از فرع همان درخت زیتون احدیّت هستید که ذات مقدّسش ریشه آن است و شما شاخه‌های آن. تشریف بیاور که طایر اقبال بر سرت بال گشوده است؛ زیرا گردنهای بنی تمیم، برای امتثال امرت ذلیل و باقیمانده آنان در پیروی از فرمان تو سرسخت‌تراند از شتری که سه روز چریده و با شکم پر بر سر چشمه آب فرود آید.
قبیله سعد را نیز سر به فرمان تو کرده‌ام و ننگ مخالفت را از دامنشان با آب بارانی شسته‌ام که از ابر سفید فرود ریزد؛ ابری که از درخشش برق سفید نماید.
حسین علیه السّلام وقتی نامه را خواند، فرمود: «تو را چه می‌شود؟ خداوند در روز ترس، آسوده خاطرت فرماید و عزّتت را روزافزون کند و در روز قیامت که تشنگی به نهایت رسد، سیرابت فرماید.»
ولی همین‌که شخص نامبرده: (یزید بن مسعود) آماده بیرون شدن به سوی حسین گشت، پیش از حرکت، خبر رسید که حسین علیه السّلام کشته شد. وی [برای] از دست رفتن این سعادت بسیار متأثّر و ناراحت گردید.
فهری، ترجمه لهوف،/ 38- 44
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 493

و [کلّهم] کتموا کتابه إلّا المنذر بن الجارود العبدیّ، فإنّه خاف أن یکون عبید اللّه بن زیاد دسّه إلیه، فأخبره به، و أقرأه إیّاه.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 2/ 335، أنساب الأشراف، 2/ 78
فلمّا أتاهم هذا الکتاب کتموه جمیعا إلّا المنذر بن الجارود، فإنّه أفشاه لتزویجه ابنته هندا من عبید اللّه بن زیاد، فأقبل حتّی دخل علیه، فأخبره بالکتاب، و حکی له ما فیه، فأمر عبید اللّه بن زیاد بطلب الرّسول، فطلبوه، فأتوه به، فضربت عنقه. «1»
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 233- 234- عنه: المحمودی، العبرات، 1/ 305
فکلّ من قرأ ذلک الکتاب من أشراف النّاس کتمه، غیر المنذر بن الجارود، فإنّه خشی بزعمه أن یکون دسیسا من قبل عبید اللّه، فجاءه بالرّسول من العشیّة الّتی یرید صبیحتها أن یسبق إلی الکوفة، و أقرأه کتابه، فقدّم الرّسول، فضرب عنقه. «2»
__________________________________________________
(1)- چون این نامه به ایشان رسید، همگی آن را پوشیده داشتند غیر از منذر بن جارود که دخترش هند، همسر عبید اللّه بن زیاد بود. او پیش عبید اللّه رفت و از نامه و آنچه در آن نوشته شده بود، او را آگاه ساخت. عبید اللّه بن زیاد دستور داد، فرستاده امام حسین علیه السّلام را پیدا کنند که او را گرفتند و آوردند و گردن زدند.
دامغانی، ترجمه اخبار الطّوال،/ 280
(2)- گوید: «امّا همه سران قوم که این نامه را خواندند، آن را مکتوم داشتند به جز منذر بن جارود که چنان‌که می‌گفت، بیمناک شد؛ مبادا دسیسه‌ای از جانب عبید اللّه بن زیاد باشد و همان شب که عبید اللّه می‌خواست صبحگاه فردای آن‌سوی کوفه رود، فرستاده را پیش وی آورد و نامه را بدو داد که بخواند که فرستاده را پیش آورد و گردنش را بزد. (1)
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2930
1. [کمره‌ای پس از ذکر این مطلب، در ترجمه نفس المهموم توضیح می‌دهد:
با آن‌که منذر بن جارود برادرزن عبید اللّه بوده است، بسیار دور است که نسبت به او آن‌قدر بدگمان بوده [باشد] که درباره او دسیسه کند و نامه قلابی بفرستد و این مخالف سیاست هم بوده که در چنین موقعی حاکم وقت در مقام تحریک مردم برآید، به حساب آن‌که آنها را بیازماید و این عذر بسیار ضعیف است و منذر مرتکب خطای بزرگ و خلاف مروتی سترگ شده است واعلامیه‌ای که ابن زیاد هنگام حرکت از بصره صادر کرده است، وضع حکومت بنی امیه را روشن می‌کند و حرکت او از بصره در-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 494
الطّبری، التّاریخ، 5/ 357- 358- عنه: القمی، نفس المهموم، 90- 91؛ المحمودی، العبرات، 1/ 305
فکان کلّ من قرأ کتاب الحسین کتمه، و لم یخبر به أحدا إلّا المنذر بن الجارود، فإنّه خشی أن یکون هذا الکتاب دسیسا من عبید اللّه بن زیاد، و کانت حومة بنت المنذر بن الجارود/ تحت عبید اللّه بن زیاد، فأقبل إلی عبید اللّه بن زیاد، فخبّره بذلک، قال:
فغضب عبید اللّه بن زیاد، و قال: من رسول الحسین بن علیّ إلی البصرة؟ فقال المنذر بن الجارود: أیّها الأمیر رسوله إلیهم مولی یقال له: سلیمان رحمه اللّه. فقال عبید اللّه بن زیاد: علیّ به! فأتی بسلیمان «1» مولی الحسین «1»، و قد کان متخفّیا عند بعض الشّیعة بالبصرة، فلمّا رآه عبید اللّه بن زیاد لم یکلّمه دون أن أقدمه، فضرب عنقه صبرا- رحمه اللّه! ثمّ أمر بصلبه.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 62- 63
فکلّ من قرأ کتاب الحسین کتمه إلّا المنذر بن الجارود، فإنّه خشی أن یکون هذا الکتاب دسیسا من ابن زیاد، و کانت بحرة بنت المنذر بن الجارود تحت عبید اللّه بن زیاد؛ فأتی ابن زیاد، و أخبره، فغضب، و قال: من رسول الحسین إلی أهل البصرة؟ فقال المنذر: رسوله إلیهم مولی یقال له: سلیمان. قال: فعلیّ به. فأتی به، و کان مختفیا عند بعض الشّیعة بالبصرة، فلمّا رآه ابن زیاد لم یکلّمه بشی‌ء دون أن قدّمه، فضرب عنقه صبرا، ثمّ أمر بصلبه.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 199
فکلّهم کتموا «2» کتابه إلّا المنذر بن الجارود، فإنّه خاف «3» أن یکون دسیسا من ابن زیاد، فأتاه بالرّسول و الکتاب، فضرب عنق الرّسول. «4»
__________________________________________________
- چنین موقعیتی دلالت بر تسلّط عجیبی از طرف حکومت بر اوضاع دارد که پسر زیاد با یک اعلامیه، تمام قبائل بصره را میخکوب کرد و با خاطر آسوده برای کوفه که دهها فرسنگ مسافت دارد، حرکت کرد. کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 38]
(1- 1) لیس فی د.
(2)- [نهایة الإرب: «کتم»].
(3)- [نهایة الإرب: «خشی»].
(4)- آنها همه، نامه حسین را پنهان داشتند، مگر منذر بن جارود؛ زیرا می‌ترسید که نامه‌رسان خود-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 495
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 268- مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 389
فلمّا وصل الکتاب، کتموا علی الرّسول إلّا المنذر بن الجارود، فإنّه أتی عبید اللّه بالکتاب و رسول الحسین، لأنّه خاف أن یکون الکتاب قد دسّه عبید اللّه إلیهم لیختبر حالهم مع الحسین، لأنّ بحریّة بنت المنذر زوجة عبید اللّه. فلمّا قرأ الکتاب، ضرب عنق الرّسول.
و أمّا المنذر بن الجارود، فإنّه لمّا جاءه کتاب الحسین علیه السّلام، حمله إلی عبید اللّه بن زیاد، لأنّ المنذر خاف أن یکون الکتاب دسیسا «1» من عبید اللّه بن زیاد، و کانت بحریّة بنت المنذر بن الجارود زوجة عبید اللّه بن زیاد.
فأخذ عبید اللّه بن زیاد الرّسول، فصلبه.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 12، 13
و أمّا المنذر بن الجارود، فإنّه جاء بالکتاب و الرّسول إلی عبید اللّه بن زیاد «2»، لأنّ المنذر خاف أن یکون الکتاب دسیسا من عبید اللّه بن زیاد، و کانت بحریّة بنت المنذر «3» زوجة لعبید اللّه «4» بن زیاد، فأخذ عبید اللّه بن زیاد «3» الرّسول، فصلبه. «5»
ابن طاووس، اللّهوف،/ 44- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 339؛ البحرانی، العوالم، 17/ 189؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 230؛ القمی، نفس المهموم،/ 89؛ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 590، لواعج الأشجان،/ 42
__________________________________________________
- جاسوس ابن زیاد باشد. او هم رسول و هم نامه را نزد عبید اللّه بن زیاد برد. عبید اللّه بن زیاد گردن رسول را زد.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 116
(1)- [فی المطبوع: «دمیسا»].
(2)- [أضاف فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «فی عشیّة اللّیلة الّتی یرید ابن زیاد أن یذهب فی صبیحتها إلی الکوفة»].
(3- 3) [الأسرار: «زوجته، فأخذ»].
(4)- [فی البحار و العوالم: «تحت عبید اللّه»].
(5)- و امّا منذر بن جارود که یکی از حضّار مجلس بود، نامه حسین علیه السّلام را با نامه‌رسان: (ابو رزین سلیمان) به نزد عبید اللّه بن زیاد (که فرماندار بصره بود) آورد؛ زیرا منذر ترسید مبادا کاغذ، توطئه‌ای از طرف عبید اللّه بن زیاد باشد و از طرفی بحریّه دختر منذر، همسر عبید اللّه بود. عبید اللّه بن زیاد، نامه‌رسان حضرت را دستگیر نمود و به دارش آویخت.
فهری، ترجمه لهوف،/ 44
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 496
قال: فکلّ من قرأ ذلک من الأشراف، کتمه إلّا المنذر بن الجارود، فإنّه ظنّ أنّه دسیسة من ابن زیاد، فجاء به إلیه، فبعث خلف الرّسول الّذی جاء به من حسین، فضرب عنقه. «1»
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 158
قال: و لم یبق أحد من الأشراف إلّا قرأ الکتاب و کتمه، ما خلا المنذر بن الجارود (لعنه اللّه)- و کانت ابنته تحت ابن زیاد (لعنه اللّه)- فلمّا قرأ الکتاب قبض الرّسول، و أدخله علی ابن زیاد (لعنه اللّه)، فلمّا قرأ ابن زیاد (لعنه اللّه) الکتاب أمر بالرّسول، فضربت عنقه رحمه اللّه، و کان أوّل رسول قتل فی الإسلام.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 4
«2»
فأخبر بالکتاب المنذر و أتی بالرّسول إلی ابن زیاد (و کان) ابن زیاد فی البصرة. فلمّا قرأ الکتاب و نظر الرّسول، قتله.
السّماوی، إبصار العین،/ 6
فسلّم المنذر بن الجارود العبدیّ رسول الحسین إلی ابن زیاد، فصلبه عشیّة اللّیلة الّتی خرج فی صبیحتها إلی الکوفة، لیسبق الحسین إلیها، و کانت ابنة المنذر بحریّة زوجة ابن زیاد، فزعم أن یکون الرّسول دسیسا من ابن زیاد.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 160
و أمّا المنذر، فجاء بالکتاب و الرّسول إلی ابن زیاد- و کان یومئذ والیا علی البصرة- و کان ابن زیاد صهر المنذر علی ابنته (بحریّة)، فخاف أن یکون الکتاب دسیسا من قبل عبید اللّه. فأخذ ابن زیاد الرّسول- بعد أن أقرأه الکتاب- فقتله، و صلبه «2» عشیّة الیوم الّذی غادر فی صبیحتها البصرة إلی الکوفة بأمر من یزید بن معاویة.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 147
__________________________________________________
(1)- در آن اثنا شنید که سلمان نامی از غلامان امام حسین رضی اللّه عنه به بصره آمده و جهت دعوت اشراف آن بلده، مکتوبی آورده. آن شقی به تفحّص آن امر اشتغال نموده، سلمان را پیدا کرده، از وی به وعید و تهدید اقرار کشید که مکتوب به نام کدام طایفه آورده بود. آن‌گاه او را در حضور بصریان از میان دو نیم زد.
خواند امیر، حبیب السّیر، 2/ 41
(2)- کتب عنه بعض الأکابر من الرّجالیّین: أنّه کان جلیل القدر من ذوی المراتب العالیة فی الکمال‌و المعرفة، و من رجالات الشّیعة فی البصرة.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 497

و حدّثنی الحسین بن علیّ عن یحیی بن آدم:
عن أبی بکر بن عیّاش، قال: کتب الأحنف [بن قیس] إلی الحسین، و بلغه أنّه علی الخروج: فَاصْبِرْ، إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ، وَ لا یَسْتَخِفَّنَّکَ الَّذِینَ لا یُوقِنُونَ. «1»
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 375، أنساب الأشراف، 3/ 163- عنه:
المحمودی، العبرات، 1/ 293
و أمّا الأحنف، فإنّه کتب إلی الحسین علیه السّلام: أمّا بعد، فاصبر، إنّ وعد اللّه حقّ و لا یستخفّنّک الّذین لا یوقنون.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 12- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 340؛ البحرانی، العوالم، 17/ 189؛ المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 160؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 147؛ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 590، لواعج الأشجان،/ 42
(ص 141) و قال أبو بکر بن عیّاش: کتب الأحنف إلی الحسین فَاصْبِرْ، إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ، وَ لا یَسْتَخِفَّنَّکَ الَّذِینَ لا یُوقِنُونَ «2».
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 200
__________________________________________________
(1)- قال فی مادة «أول» من کتاب الفائق- بتقدیم و تأخیر منّا-: کتب الحسین رضی اللّه عنه إلی الأحنف. فقال [الأحنف] للرّسول: «قد بلونا فلانا و آل أبی فلان فلم نجد عندهم إبالة للملک و لا مکیدة فی الحرب».
(2)- سورة الرّوم آخر آیة فیها فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَ لا یَسْتَخِفَّنَّکَ الَّذِینَ لا یُوقِنُونَ.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 498

قال أبو مخنف: و ذکر أبو المخارق الرّاسبیّ، قال: اجتمع ناس من الشّیعة بالبصرة فی منزل امرأة من عبد القیس، یقال لها: ماریة ابنة سعد- أو منقذ- أیّاما، و کانت تشیّع «1»، و کان منزلها لهم مألفا یتحدّثون فیه. «2»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 353- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 91- 92؛ المحمودی، العبرات، 1/ 294
و اجتمع النّاس من الشّیعة بالبصرة فی منزل امرأة من عبد القیس، یقال لها: ماریة بنت سعد، و کانت تتشیّع، و کان منزلها لهم مألفا یتحدّثون فیه. «3»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 267
و بلغ أهل البصرة ما علیه أهل الکوفة، فاجتمعت الشّیعة فی دار ماریة بنت منقذ العبدیّ، و کانت فی الشّیعة، فتذاکر أمر الإمامة، و ما آل إلیه الأمر، فأجمع رأی بعض علی الخروج إلی مکّة: فخرج، و کتب بعض یطلب القدوم.
السّماوی، إبصار العین،/ 4- عنه: الزّنجانی، وسیلة الدّارین،/ 49
و کانت «ماریة» ابنة سعد أو منقذ أیّما، و هی من الشّیعة المخلصین، و دارها مألف لهم، یتحدّثون فیه فضل أهل البیت.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 162- 163
__________________________________________________
(1)- [نفس المهموم: «تتشیّع»].
(2)- ابو المخارق راسبی گوید: کسانی از شیعیان در بصره، در خانه زنی از عبد القیس به نام ماریه دختر سعد یا منقذ فراهم آمدند و چند روز ببودند. ماریه شیعه بود و خانه‌اش محل دیدار شیعیان بود که در آن‌جا سخن می‌کردند.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2925
(3)- جمعی از شیعیان بصره هم در منزل زنی از قبیله عبد القیس جمع شدند. نام آن زن ماریه بنت سعد بود که او شیعه بوده. خانه او برای اجتماع و مشورت و گفتگوی شیعیان آماده بود که مرکز آنها محسوب می‌شد.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 113
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 499

و قد بلغ ابن زیاد إقبال الحسین، فکتب إلی عامله بالبصرة أن یضع «1» المناظر، و یأخذ بالطّریق.
«2» قال: فأجمع «3» یزید بن نبیط الخروج- و هو من عبد القیس- إلی الحسین، و کان له بنون عشرة، فقال: أیّکم یخرج معی؟ فانتدب معه ابنان له: عبد اللّه و عبید اللّه، «4» فقال لأصحابه «5» فی بیت تلک المرأة «5»: إنّی قد أزمعت علی الخروج، و أنا خارج. فقالوا له: إنّا «4» نخاف علیک أصحاب ابن زیاد. فقال: إنّی و اللّه لو قد استوت أخفافهما بالجدد، لهان علیّ طلب من طلبنی «6». «7»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 353- 354- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 92؛ المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 163؛ المحمودی، العبرات، 1/ 294؛ مثله المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 254
فعزم یزید بن نبیط علی الخروج إلی الحسین و هو من عبد القیس، و کان له بنون
__________________________________________________
(1)- [نفس المهموم: «یصنع»].
(2)- [من هنا حکاه فی المعالی و المقرّم].
(3)- [المعالی: «فأزمع»].
(4) (4- 4) [المقرّم: «و قال له أصحابه فی بیت تلک المرأة»].
(5) (5- 5) [لم یرد فی المعالی].
(6)- [زاد فی المقرّم: «و صحبه مولاه عامر و سیف بن مالک و الأدهم بن أمیّة»].
(7)- ابن زیاد از آمدن حسین خبر یافته بود و به عامل خویش در بصره نوشته بود که دیدگاه نهد و راه را بگیرد.
گوید: یزید بن نبیط که از مردم عبد القیس بود، بر آن شد که سوی حسین رود. وی ده پسر داشت.
گفت: «کدامتان با من می‌آیید؟» دو تن از پسرانش به نام عبد اللّه و عبید اللّه آماده شدند. یزید در خانه آن زن گفت: «آهنگ رفتن کرده‌ام و می‌روم.»
گفتند: «از یاران ابن زیاد بر تو بیم داریم.»
(1) گفت: «وقتی مرکب من در دشت به راه افتد، هرکه خواهد از پی من برآید» (1).
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2925
(1- 1) [ «گفت اگر سم شترانم به صحرا رسید، تعقیب آنان بر من آسان است.»
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 39]
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 500
عشرة، فقال: أیّکم یخرج معی؟ فخرج معه ابنان له: عبد اللّه و عبید اللّه. «1»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 267
قالوا: و انتدب لنصرة الحسین علیه السّلام من أهل البصرة خمسة نفر، و هم: یزید بن نبیط العبدیّ، و ابناه: عبد اللّه و عبید اللّه، و صحبه مولاه عامر، و سیف بن مالک، و الأدهم بن أمیّة، و هؤلاء خفّوا بالخروج قبل أن یتجهّز ابن مسعود، فأخذوا یجدّون السّیر.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 150
__________________________________________________
(1)- یزید بن نبیط که از قبیله عبد القیس بود، تصمیم گرفت که به حسین ملحق شود. او دارای ده فرزند بود. به فرزندان خود گفت: «کدام یک از شما با من همراهی می‌کند؟» دو تن از آنها اجابت نمودند.
یکی عبد اللّه و دیگری عبید اللّه نام داشتند. خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 113
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 501

فخطب عبید اللّه بن زیاد النّاس بالبصرة؛ فأرعد و أبرق و تهدّد و توعّد، و قال: أنا نکل لمن عادانی، و سمّام لمن حاربنی. و أعلمهم أنّه شاخص إلی الکوفة، و أنّه قد ولّی عثمان بن زیاد أخاه خلافته علی البصرة، و أمرهم بطاعته و السّمع له، و نهاهم عن الخلاف و المشاقّة.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 2/ 335، أنساب الأشراف، 2/ 78
ثمّ أقبل حتّی دخل المسجد الأعظم، فاجتمع له النّاس، فقام، فقال: أنصف القارة من راماها، یا أهل البصرة، إنّ أمیر المؤمنین قد ولّانی مع البصرة الکوفة، و أنا سائر إلیها، و قد خلّفت علیکم أخی عثمان بن زیاد، فإیّاکم و الخلاف و الإرجاف، فو اللّه الّذی لا إله غیره لئن بلغنی عن رجل منکم خالف، أو أرجف، لأقتلنّه، و ولیّه، و لآخذنّ الأدنی بالأقصی، و البری‌ء بالسّقیم، حتّی تستقیموا، و قد أعذر من أنذر. ثمّ نزل. «1»
الدّینوری، الأخبار الطّوال، 234
و صعد عبید اللّه منبر البصرة فحمد اللّه و أثنی علیه، ثمّ قال: أمّا بعد، فو اللّه ما تقرن بی الصّعبة، و لا یقعقع لی بالشّنآن، و إنّی لنکل «2» لمن عادانی، و سمّ لمن حاربنی، أنصف القارة
__________________________________________________
(1)- عبید اللّه بن زیاد پس از آن به مسجد بزرگ بصره آمد و مردم برای شنیدن سخنان او جمع شدند.
او برخاست و گفت: «قبیله قاره با رقبت خود که بر آن تیر انداخته بود، به انصاف رفتار کرد. (1) ای مردم بصره! امیر مؤمنان مرا به حکومت بصره و کوفه گماشته است و من اکنون به کوفه می‌روم و برادرم عثمان بن زیاد را به جانشینی خود بر شما می‌گمارم. زنهار که از ستیزه‌جویی و یاوه‌گویی و شایعه‌پرانی پرهیز کنید و سوگند به خدایی که خدایی جز او نیست، اگر به من خبر برسد که کسی مخالفت و ستیزه‌جویی کرده، یا شایعه‌پراکنی و یاوه‌گویی کرده است، خودش و بستگانش را خواهم کشت. نزدیک را به گناه کسی که دور است و بی‌گناه را به جرم گناهکار مواخذه خواهم کرد تا به راه راست بیایید و آن‌کس که قبلا می‌گوید و بیم می‌دهد، بهانه‌ای باقی نمی‌گذارد.
دامغانی، ترجمه اخبار الطّوال،/ 280- 281
(1). برای اطلاع بیشتر از این ضرب المثل، ر ک، حواشی دکتر عبد المنعم عامر به اخبار الطّوال، ص 232، و شاید بتوان آن را معادل با «کلوخ‌انداز را پاداش سنگ است» دانست؛ یا «این گوی و این میدان.»
(2)- [العبرات: «نکل»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 502
من راماها. یا أهل البصرة، إنّ أمیر المؤمنین ولّانی الکوفة، و أنا غاد إلیها الغداة، و قد استخلفت علیکم عثمان بن زیاد بن أبی سفیان، و إیّاکم و الخلاف و الإرجاف، فو الّذی لا إله غیره لئن بلغنی عن رجل منکم خلاف لأقتلنّه، و عریفه، و ولیّه، و لآخذنّ الأدنی بالأقصی، حتّی تستمعوا لی، و لا یکون فیکم مخالف و لا مشاقّ، أنا ابن زیاد، أشبهته من بین من وطئ الحصی و لم ینتزعنی «1» شبه خال و لا ابن «2» عمّ. «3»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 358- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 91؛ المحمودی، العبرات، 1/ 206
ثمّ صعد المنبر، فحمد اللّه و أثنی علیه، و قال: أمّا بعد، یا أهل البصرة! إنّی لنکل لمن عادانی و سمّ لمن حاربنی، فقد أنصف القارة من راماها؛ یا أهل البصرة «4»! إنّ أمیر المؤمنین یزید بن معاویة قد ولّانی الکوفة، و أنا سائر إلیها غدا إن شاء اللّه تعالی، و قد استخلفت علیکم أخی عثمان بن زیاد، فإیّاکم و الخلاف و الإرجاف، فو الّذی لا إله إلّا
__________________________________________________
(1)- [العبرات: «لم ینزعنی»].
(2)- [لم یرد فی العبرات].
(3)- آن‌گاه به منبر بصره رفت و حمد خدا گفت و ثنای او کرد و گفت: «امّا بعد: به خدا مرا از سختی باک نیست و بیدی نیستم که از باد بلرزم. دشمن را می‌کوبم و هماورد را نابود می‌کنم.
ای مردم بصره! امیر مؤمنان مرا ولایت‌دار کوفه کرده و من فردا صبح آن‌جا می‌روم. عثمان بن زیاد بن ابی سفیان را بر شما جانشین کرده‌ام، از مخالفت و شایعه‌سازی بپرهیزید. قسم به آن‌کس که خدایی جز او نیست، اگر بشنوم کسی سر مخالفت دارد، او را و سردسته‌اش را و دوستش را می‌کشم. نزدیک را به گناه دور می‌گیرم تا مطیع من شوید و میان شما مخالف و منازعه‌گر نماند. من پسر زیادم و به او بیشتر از همه همانندم که شباهت دایی و عموزاده مرا از او جدا نکرده.» (1) پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2930- 2931
(1). [عبید اللّه بالای منبر بصره رفت. حمد و ثنای خدا نمود و گفت: «امّا بعد شتر مست با من برابر نیست و از آواز مشک خالی نگریزم. من خود عذاب دشمن خویشم و زهر کشنده ستیزه‌جویانم (هرکس با قبیله قاره مسابقه تیراندازی کند با آنها عدالت کرده)؛ یعنی کلوخ‌انداز را پاداش سنگ است. ای اهل بصره! امیر المؤمنین مرا ولایت کوفه داده و فردا بدان‌جا بیرون شوم و من عثمان بن زیاد بن ابی سفیان را بر شما خلیفه خود نمودم. مبادا مخالفت کنید و آشوبگری نمایید. بدان خدایی که معبودی جز او نیست، اگر از مردی خلافی سرزند، او را و معرف و سرپرستش را می‌کشم. حاضران مسئول غایبان می‌شناسم تا به استقامت گرایید و در میان شما مخالف و ناراحت‌کننده‌ای برای من نماند. من زاده زیادم. از هرکس قدم بر زمین نهد، به او شبیه‌ترم. نه به خال مانندم و نه عم.»
کمره‌ای، ترجمه نفس المهموم،/ 38]
(4)- [فی مع الحسین فی نهضته مکانه: «و خطب النّاس و هدّدهم أن خالفوه و قال: یا أهل البصرة ...].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 503
هو! لو بلغنی عن رجل منکم خلاف، لأقتلنّه و لأقتلنّ عریفه «1»، و لآخذنّ الأدنی بالأقصی، حتّی یستقیموا لی، فاحذروا أن یکون فیکم مخالف أو مشاقّ، فأنا ابن زیاد الّذی لم ینازعنی عمّ و لا خال، و السّلام. قال: ثمّ نزل عن المنبر.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 63- 64- عنه: أسد حیدر، مع الحسین فی نهضته،/ 89- 90
ثمّ صعد المنبر، و قال: یا أهل البصرة إنّی نکل بمن عادانی، سمّام لمن نابذنی، و إنّی لا تقرن بی الصّعبة؛ و لا یقعقع لی بالشّنآن، قد أنصف القارة من راماها. یا أهل البصرة، إنّ أمیر المؤمنین یزید قد ولّانی الکوفة، و أنا سائر إلیها غدا، و قد استخلفت علیکم أخی عثمان بن زیاد، فإیّاکم و الخلاف و الإرجاف، فو الّذی لا إله غیره، لئن بلغنی أنّ رجلا منکم خالف، لأقتلنّه؛ و عریفه، و ولیّه، و لآخذنّ الأقصی بالأدنی، حتّی تستقیموا لی؛ فلا یکون فیکم مخالف و لا مشاقّ، أنا ابن زیاد أشبهه من بین من وطأ الحصا؛ و لم ینزعنی شبه خال و لا عمّ.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 199
و خطب النّاس، و قال: أمّا بعد، فو اللّه ما بی تقرن الصّعبة، و ما یقعقع لی بالشّنآن، و إنّی لنکل لمن عادانی، و سلم لمن حاربنی، و أنصف القارة من راماها. یا أهل البصرة، إنّ أمیر المؤمنین قد ولّانی الکوفة، و أنا غاد إلیها بالغداة، و قد استخلفت علیکم أخی عثمان ابن زیاد، فإیّاکم الخلاف و الإرجاف، فو اللّه لئن بلغنی عن رجل منکم خلاف، لأقتلنّه، و عریفه، و ولیّه، و لآخذنّ الأدنی بالأقصی، حتّی تستقیموا، و لا یکون فیکم مخالف و لا مشاقّ، و إنّی أنا ابن زیاد، أشبهته من بین من وطئ الحصی، فلم ینتزعنی شبه خال و لا
ابن عمّ. «2» ابن الأثیر، الکامل، 3/ 268
__________________________________________________
(1)- من د، و فی الأصل و بر: عریقه.
(2)- و برخاست میان مردم خطبه نمود و گفت: امّا بعد به خدا سوگند که ما از سختیها هراس و ضعف نداریم. من کسی نیستم که از هیاهو بترسم (زدن شنآن- برای شتر با آلتی صدا درآوردن و تب‌وتاب کردن که بترسد- یقعقع لی بالشنآن شنآن تیر دشمنی و دشمن است). من از دشمن خود اغماض می‌کنم و تا می‌توانم با جنگجو مسالمت می‌نمایم. هرکس هم مدارا می‌کند، منصف محسوب می‌شود (مثل معروف: انصف القاره-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 504
ثمّ صعد المنبر، فخطب، و توعّد النّاس «1» علی الخلاف، و إثارة الأرجاف.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 13
ثمّ صعد المنبر، فخطب، و توعّد أهل البصرة علی الخلاف، و إثارة الأرجاف. «2»
ابن طاووس، اللّهوف،/ 44- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 339؛ البحرانی، العوالم، 17/ 189؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 230؛ القمی، نفس المهموم،/ 89- 90
و خطب النّاس ثمّ قال فی آخر کلامه: «یا أهل البصرة، إنّ أمیر المؤمنین ولّانی الکوفة، و أنا غاد إلیها بالغد، و قد استخلفت علیکم أخی عثمان بن زیاد، فإیّاکم و الخلاف و الإرجاف، فو اللّه لئن بلغنی عن رجل منکم خلاف لأقتلنّه، و عریفه، و ولیّه، و لآخذنّ الأدنی بالأقصی، حتّی تستقیموا، و لا یکون فیکم خلاف و لا شقاق، إنّی أنا ابن زیاد، أشبهته من بین من وطئ الحصی، فلم ینتزعنی شبه خال و لا ابن عمّ!».
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 389
و قد کان عبید اللّه قبل أن یخرج من البصرة بیوم، خطب أهلها خطبة بلیغة، و وعظهم فیها، و حذّرهم، و أنذرهم من الاختلاف و الفتنة و التّفرّق، و ذلک لما رواه هشام بن الکلبیّ، و أبو مخنف عن الصّقعب بن زهیر عن أبی عثمان النّهدیّ.
__________________________________________________
- من راماها- مهلت دادن به مبارز و حریف دوئل که هردو یکباره تیراندازی کنند و غافلگیر نباشند). ای اهل بصره! امیر المؤمنین (یزید) ایالت کوفه را به من سپرد و من فردا به محلّ ایالت خود خواهم رفت. برادر خود را در بصره جانشین کرده‌ام که او عثمان بن زیاد است. مبادا شما مخالفت و ستیزه کنید یا به شایعات و هیاهو بپردازید. به خدا قسم اگر بشنوم یک مرد از شما مخالفت کرده، او را می‌کشم و سرپرست یا فرمانده یا ولی او را هم می‌کشم. من نزدیک را به جرم مجرم دور خواهم گرفت (خویش را به جرم خویش خواهم کشت). هرگز میان شما مخالف و کینه‌جو و متمرد مباد! من فرزند زیاد هستم. از تمام خلقی که پا بر زمین (ریگ) نهاده‌اند، بیشتر شباهت دارم. به خال و عم خود شباهت ندارم (فقط شبیه پدرم هستم).
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 116
(1)- أهل البصرة.
(2)- سپس بر منبر شد و خطبه‌ای خواند و مردم بصره را از مخالفت و تحریک افراد ماجراجو و پست، ترساند.
فهری، ترجمه لهوف،/ 44
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 505
و صعد عبید اللّه بن زیاد المنبر، فحمد اللّه و أثنی علیه، ثمّ قال: أمّا بعد، فو اللّه ما بی تقرن الصّعبة، و ما یقعقع لی بالشّنآن، و إنّی لنکال لمن عادانی، و سهام لمن حاربنی، أنصف «القارة» «1» من رماها، یا أهل البصرة، إنّ أمیر المؤمنین ولّانی الکوفة و أنا غاد إلیها الغداة، و قد استخلف علیکم عثمان بن زیاد بن أبی سفیان، و إیّاکم و الخلاف و الإرجاف، فو الّذی لا إله غیره، لئن بلغنی عن رجل منکم خلاف، لأقتلنّه، و عریفه، و ولیّه، و لآخذنّ الأدنی بالأقصی، حتّی یستقیم لی الأمر، و لا یکن فیکم مخالف و لا مشاقق، أنا ابن زیاد، أشبهته من بین من وطئ الحصی، و لم یتنزعنی شبه خال و لا عمّ.
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 158
ثمّ ابن زیاد صعد المنبر، و قال: یا أهل البصرة! إنّ یزید (لعنه اللّه) قد ولّانی الکوفة، و قد عزمت علی المسیر إلیها، و قد استخلفت علیکم أخی عثمان بن زیاد (لعنه اللّه)، فاسمعوا له و أطیعوا، و إیّاکم و الأراجیف، فو اللّه إن بلغنی أنّ رجلا منکم خالف أمره لأقتلنّه، و لآخذنّ الأدنی بالأقصی حتّی تستقیموا.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 24
__________________________________________________
(1)- قبیلة معروفة بإصابة الرّمیّ.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 506

و شخص إلی الکوفة، و معه المنذر بن الجارود العبدیّ، و شریک بن الأعور الحارثیّ و مسلم بن عمرو الباهلیّ، و حشمه و غلمانه.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 2/ 335، أنساب الأشراف، 2/ 76- مثله المحمودی، العبرات، 1/ 306
و حدّثنا خلف بن سالم المخزومیّ، و زهیر بن حرب أبو خیثمة، قالا: حدّثنا وهب ابن جریر بن حازم، قال:
لمّا بلغ عبید اللّه بن زیاد مسیر الحسین بن علیّ من الحجاز، یرید الکوفة، و عبید اللّه ابن زیاد بالبصرة، خرج علی بغاله هو و اثنا عشر رجلا.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 2/ 342، أنساب الأشراف، 2/ 78
و سار، و خرج معه من أشراف أهل البصرة: شریک بن الأعور و المنذر بن الجارود. «1»
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 234
ثمّ خرج من البصرة و استخلف أخاه عثمان بن زیاد، و أقبل إلی الکوفة و معه مسلم ابن عمرو الباهلیّ، و شریک بن الأعور الحارثیّ «2» و حشمه و أهل بیته.
الطّبری، التّاریخ، 5/ 358- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 91، 93
و أمّا عیسی بن یزید الکنانیّ فإنّه قال- فیما ذکر عمر بن شبّة، عن هارون بن مسلم، عن علیّ بن صالح، عنه- «3» قال: لمّا جاء کتاب یزید إلی عبید اللّه بن زیاد، انتخب من أهل البصرة خمسمائة، فیهم عبد اللّه بن الحارث بن نوفل، و شریک بن الأعور- و کان شیعة
__________________________________________________
(1)- عبید اللّه بن زیاد از منبر پایین آمد و حرکت کرد، از بزرگان بصره شریک بن اعور و منذر بن جارود با او رفتند.
دامغانی، ترجمه اخبار الطّوال،/ 281
(2)- [لم یرد فی نفس المهموم].
(3) (3*) [حکاه عنه فی نفس المهموم،/ 92].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 507
لعلیّ، (3*) فکان أوّل من سقط بالنّاس شریک، فیقال: إنّه تساقط غمرة و معه ناس، ثمّ سقط عبد اللّه بن الحارث و سقط معه ناس، و رجوا أن یلوی علیهم عبید اللّه، و یسبقه الحسین إلی الکوفة، فجعل لا یلتفت إلی من سقط و یمضی حتّی ورد القادسیّة، و سقط مهران مولاه، فقال: أیا مهران، علی هذه الحال، إن أمسکت عنک حتّی تنظر إلی القصر، فلک مائة ألف. قال: لا، و اللّه ما أستطیع. «1»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 359- عنه: العبرات، المحمودی، 1/ 307
فلمّا کان من الغد نادی فی النّاس، و خرج من البصرة یرید الکوفة و معه مسلم بن عمرو الباهلیّ، و المنذر بن الجارود العبدیّ و شریک بن الأعور الحارثیّ، و حشمه و أهل بیته.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 64- 65
قال عمر بن سعد عن أبی مخنف، فحدّثنی المصعب بن زهیر «2» عن أبی عثمان: إنّ زیادا أقبل من البصرة، و معه مسلم بن عمرو الباهلیّ، و المنذر بن عمرو بن الجارود، و شریک ابن الأعور، و حشمه و أهله. «3»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 63
ثمّ خرج من البصرة، فاستخلف أخاه عثمان، و أقبل إلی الکوفة و معه مسلم بن عمرو
__________________________________________________
(1)- گوید: آن‌گاه از بصره بیرون شد و برادرش عثمان بن زیاد را جانشین کرد و رو سوی کوفه نهاد.
مسلم بن عمرو باهلی و شریک بن اعور حارثی و اطرافیان و خاندان وی همراهش بودند.
عیسی بن یزید کنانی گوید: وقتی نامه یزید به عبید اللّه بن زیاد رسید، از مردم بصره پانصد کس برگزید؛ از جمله عبد اللّه بن حارث بن نوفل و شریک بن اعور که شیعه علی بود. نخستین کس که با کسان در راه بیفتاد، شریک بود که بی‌خود بیفتاد و کسانی نیز با وی افتادند، امید داشتند عبید اللّه به آنها پردازد و حسین زودتر از او به کوفه رسد. امّا او به افتادگان اعتنا نداشت و برفت تا به قادسیه رسید و مهران، غلام وی بیفتاد که بدو گفت: «ای مهران! در این وضع اگر خودت را بگیری تا به قصر برسیم، یکصد هزارت می‌دهم.»
گفت: «نه به خدا تاب ندارم.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2930، 2932
(2)- [الصّحیح: «قال عمر بن شبّة: عن أبی مخنف، فحدّثنی الصّقعب بن زهیر ...»].
(3)- از آن‌سو ابن زیاد به همراهی مسلم بن عمرو باهلی و منذر بن عمرو و شریک بن اعور و کسان نزدیک و خاندانش از بصره به سوی کوفه حرکت کرد.
رسولی محلّاتی، ترجمه مقاتل الطّالبیّین،/ 93
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 508
الباهلیّ «1»، و شریک بن الأعور الحارثیّ، «2» و حشمه و أهل بیته. «3»
المفید، الإرشاد، 2/ 40- 41- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 337، 340؛ البحرانی، العوالم، 17/ 186، 190؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 219؛ مثله‌الفتّال، روضة الواعظین،/ 149؛ الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 590، لواعج‌الأشجان،/ 39؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 16
و معه مسلم بن عمرو الباهلیّ، و شریک بن الأعور الحارثیّ و حشمه و أهل بیته.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 224
فلمّا کان من الغد نادی فی النّاس، و خرج من البصرة یرید الکوفة و معه أبو قتیبة مسلم بن عمرو الباهلیّ، و المنذر بن الجارود العبدیّ، و شریک بن عبد اللّه الهمدانیّ.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 199
ثمّ خرج من البصرة، و معه مسلم بن عمرو الباهلیّ، و شریک بن الأعور الحارثیّ، و حشمه، و أهل بیته، و کان شریک شیعیّا، و قیل: کان معه خمسمائة، فتساقطوا عنه، فکان أوّل من سقط فی النّاس شریک، و رجوا أن یقف علیهم، و یسبقه الحسین إلی الکوفة، فلم یقف علی أحد منهم. «4»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 268- مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 389
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «رسول یزید»].
(2)- [إلی هنا حکاه فی أعیان الشّیعة و اللّواعج و أضاف: «و قیل کان معه خمسمائة، فتأخّروا عنه رجاء أن یقف علیهم و یسبقه الحسین علیه السّلام إلی الکوفة، فلم یقف علی أحد منهم»].
(3)- سپس از بصره بیرون رفت و برادر خود عثمان را در بصره به جای خویش نهاد و به سوی کوفه رهسپار شد و مسلم بن عمرو باهلی و شریک بن اعور حارثی و خویشان و کسان و خانواده‌اش نیز همراه او بودند.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 40- 41
(4)- پس از آن، از بصره خارج شد (متوجه کوفه گردید)، مسلم بن عمرو باهلی (پدر قتیبه بزرگترین امیر ایران) و شریک بن اعور حارثی و افراد خانواده او همراه بودند. شریک از شیعیان بود. گفته شده، عده پانصد سوار با او همراه بودند. یکی بعد از دیگری عقب ماندند. شاید در سیر و حرکت او تأخیری شود و حسین بن علی زودتر (به کوفه) برسد. نخستین کسی از آن عده که عقب ماند، شریک بود (شاید حسین سبقت جوید). او (عبید اللّه) توقف نکرد و سوی کوفه شتاب نمود.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 116- 117
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 509
ثمّ بات تلک اللّیلة، فلمّا أصبح استناب علیهم عثمان بن زیاد أخاه، و أسرع هو إلی قصد الکوفة. «1»
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 13
ثمّ بات تلک اللّیلة، فلمّا أصبح استناب علیهم أخاه عثمان بن زیاد، و أسرع هو إلی قصر الکوفة. «2»
ابن طاووس، اللّهوف،/ 44- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 339؛ البحرانی، العوالم، 17/ 189؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 230؛ القمی، نفس المهموم،/ 90
و قال جریر بن حازم: بلغ عبید اللّه بن زیاد مسیر الحسین و هو بالبصرة، فخرج علی بغاله هو و اثنا عشر رجلا، حتّی قدموا الکوفة.
الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 344
فسار ابن زیاد من البصرة إلی الکوفة.
ثمّ خرج من البصرة، و معه مسلم بن عمرو الباهلیّ، فکان من أمره ما تقدّم. «3»
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 152- 153، 158
فلمّا قرأ الکتاب تجهّز للمسیر إلی الکوفة مجدّا فی مسیره.
الطّریحی، المنتخب، 2/ 423
ثمّ خرج من البصرة یرید الکوفة، و معه عشیرته و موالیه و أشراف أهل البصرة، منهم: مسلم بن عمرو الباهلیّ، و المنذر بن الجارود، و شریک بن الأعور الحارثیّ، إلّا مالک بن مسمع «4»، فإنّه تعذّر عنده و شکی وجعا فی خاصرته، و قال: إنّی لاحق بالأمیر.
مقتل أبی مخنف (مشهور)،/ 24
__________________________________________________
(1)- عبید اللّه برادر خود، عثمان را در بصره خلیفه گردانید و خود با لشکرگران قصد کوفه کرد.
عماد الدّین طبری، کامل بهائی، 2/ 273
(2)- و آن شب را در بصره بود؛ چون صبح شد، برادرش عثمان بن زیاد را نایب خویش نموده و خود به طرف کاخ کوفه حرکت کرد.
فهری، ترجمه لهوف،/ 44- 45
(3)- و برادر خود عثمان بن زیاد را در بصره حاکم ساخته، از اعیان بصره منذر بن جارود و شریک بن اعور الهمدانی و مسلم بن عمرو الباهلی را همراه خود گردانید و روی به کوفه نهاد.
خواند امیر، حبیب السّیر، 2/ 41
(4)- [فی المطبوع: «مشیّع»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 510
و جعل أخاه عثمان علی البصرة و توعّدها، و خرج إلی الکوفة و معه شریک بن الأعور، و کان قد جاء من خراسان معزولا عن عمله علیها، و مسلم بن عمرو الباهلیّ، و کان رسول یزید إلی عبید اللّه بولایة المصرین، و حصین بن تمیم التّمیمیّ، و کان صاحبه الّذی یعتمد علیه، و جعل شریک یتمارض فی الطّریق لیحبسه عن الجدّ، فیدخل الحسین الکوفة، فما عاج علیه، و تقدّم حتّی دخلها.
السّماوی، إبصار العین،/ 6
فتعجّل ابن زیاد المسیر إلی الکوفة مع مسلم بن عمرو الباهلیّ، و المنذر بن الجارود، و شریک الحارثیّ، و عبد اللّه بن الحارث بن نوفل فی خمسمائة رجل، انتخبهم من أهل البصرة، فجدّ فی السّیر و کان لا یلوی علی أحد یسقط من أصحابه، حتّی أنّ شریک بن الأعور سقط أثناء الطّریق، و سقط عبد اللّه بن الحارث رجاء أن یتأخّر ابن زیاد من أجلهم، فلم یلتفت ابن زیاد إلیهم مخافة أن یسبقه الحسین إلی الکوفة، و لمّا ورد «القادسیة» سقط مولاه مهران. فقال له ابن زیاد: إن أمسکت علی هذا الحال، فتنظر القصر، فلک مائة ألف. قال: و اللّه لا أستطیع. فترکه عبید اللّه.
المقرّم،
مقتل الحسین علیه السّلام،/ 169- 170
و تعجّل ابن زیاد السّفر إلی الکوفة فی صباح تلک اللّیلة، و صحب معه مسلم بن عمرو الباهلیّ، و المنذر بن الجارود العبدیّ، و شریک بن عبد اللّه الحارثیّ الهمدانیّ، و حشمه، و غلمانه، و جماعة آخرین انتخبهم من أهل البصرة.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 220
فانتخب من وجهاء البصرة و زعماء المصرین جماعة یستطیع بهم أن یسند قوّته، و أن یرسلهم فی میدان التّخذیل و مجالس المفاوضات مع أبناء عمومتهم فی الکوفة، و بالطّبع إنّ هؤلاء الوفود لهم أثرهم فی الاستجابة لما یطلبون (و لکلّ قادم کرامة)، کما أنّه صحب من أبطال الجند المدرّب خمسمائة فارسا.
و سار ابن زیاد بسرعة فائقة، و معه حرّاس أقویاء و جیش بکامل عدّته، و معه
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 511
جماعة من أشراف البصرة، فکان لا یمرّ بحیّ من أحیاء العرب إلّا و ظنّوا إنّ هذا الرّکب هو رکب الحسین علیه السّلام، و هم یستبشرون بقدومه إذ سبق أن علموا بدعوة أهل الکوفة له، و کان استبشار الأعراب فی البادیة یبعث فیه نشاطا لدخول الکوفة، قبل أن یدخلها الحسین علیه السّلام، فسار بسرعة هائلة، عجز عن مسایرته أصحابه، و لم یلحقه إلّا مولی من موالیه اسمه مهران و قد أعیاه النّصب فی القادسیة، فقال ابن زیاد: یا مهران علی هذه الحالة، إن أمسکت حتّی تنظر إلی القصر، فلک مائة ألف. قال: لا و اللّه ما استطیع.
و تأخّر مهران، و سار ابن زیاد بمفرده حتّی دخل الکوفة.
أسد حیدر، مع الحسین فی نهضته،/ 91- 92
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 512

فأقبل عبید اللّه بن زیاد علی الظّهر سریعا حتّی قدم الکوفة، فأقبل متعمّما متنکّرا، حتّی «1» دخل السّوق، فلمّا رأته السّفلة و أهل السّوق «1»، خرجوا یشتدّون بین یدیه، و هم یظنّون أنّه حسین! و ذاک أنّهم کانوا یتوقّعونه، فجعلوا یقولون لعبید اللّه: یا ابن رسول اللّه الحمد للّه الّذی أراناک. و جعلوا یقبّلون یده و رجله، فقال عبید اللّه: لشدّ ما فسد هؤلاء!. «2»
ثمّ «3» مضی حتّی «3» دخل المسجد، فصلّی «4» رکعتین، ثمّ صعد المنبر و کشف عن وجهه، فلمّا رآه النّاس مال بعضهم علی بعض و أقشعوا عنه.
و بنی عبید اللّه بن زیاد «3» تلک اللّیلة «3» بأهله أمّ نافع بنت عمارة بن عقبة بن أبی معیط.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 65- عنه: المحمودی، العبرات، 1/ 306؛ مثله ابن عساکر، مختصر ابن منظور، 27/ 58
فقدم الکوفة قبل أن یقدم الحسین.
ابن قتیبة، الإمامة و السّیاسة، 2/ 4
فوردها متلثّما بعمامة سوداء؛ و کان النّاس بالکوفة یتوقّعون ورود الحسین، فجعلوا یقولون: مرحبا بابن رسول اللّه، قدمت خیر مقدم. و هم یظنّون أنّه الحسین، فساء ابن زیاد تباشیر النّاس بالحسین و غمّه؛ و صار إلی القصر، فدخله.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 2/ 335- 336، أنساب الأشراف، 2/ 76- مثله المحمودی، العبرات، 1/ 306
حتّی قدم الکوفة، فحسب أهل الکوفة أنّه الحسین بن علیّ، و هو متلثّم، فجعلوا ینادونه: مرحبا بابن ابنة رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم. حتّی دخل الدّار.
__________________________________________________
(1- 1) [المختصر: «دخل سوق الکوفة، فلمّا رآه أهل السّوق»].
(2)- [إلی هنا حکاه عنه فی العبرات].
(3- 3) [لم یرد فی المختصر].
(4)- [المختصر: «و صلّی»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 513
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 2/ 342، أنساب الأشراف، 2/ 78
فسار حتّی وافی الکوفة، فدخلها، و هو متلثّم، و قد کان النّاس بالکوفة یتوقّعون الحسین بن علیّ علیهما السّلام و قدومه، فکان لا یمرّ ابن زیاد بجماعة إلّا ظنّوا أنّه الحسین، فیقومون له، و یدعون، و یقولون: مرحبا بابن رسول اللّه، قدمت خیر مقدم. فنظر ابن زیاد من تباشرهم بالحسین إلی ما ساءه. «1»
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 234
و قدم عبید اللّه بن زیاد الکوفة. «2»
الیعقوبی، التّاریخ، 2/ 216
قال: فأقبل «3» عبید اللّه فی وجوه أهل البصرة، حتّی قدم الکوفة متلثّما، و لا یمرّ علی «4» مجلس من مجالسهم، «4» فیسلّم «5»، إلّا «6» قالوا: «7» علیک السّلام یا ابن بنت «8» رسول اللّه،- «9» و هم «10» یظنّون أنّه الحسین بن علیّ علیه السّلام «10»- حتّی نزل القصر «9». [بسند تقدّم عن أبی جعفر علیه السّلام]
الطّبری، التّاریخ، 5/ 348- مثله الشّجری، الأمالی، 1/ 190؛ المزّی، تهذیب الکمال، 6/ 423- 424؛ الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 206؛ ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 2/ 349- 350، الإصابة، 1/ 332؛ ابن بدران ما استدرکه علی ابن عساکر «11»، 4/ 336؛ مثله بلا إسناد ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 325
__________________________________________________
(1)- عبید اللّه درحالی‌که چهره خود را پوشانده بود، وارد کوفه شد. مردم که در کوفه چشم به راه آمدن امام حسین علیه السّلام بودند، چون عبید اللّه را می‌دیدند، پیش پایش برمی‌خاستند و دعا می‌کردند و می‌گفتند: «درود بر پسر رسول خدا! خوش آمدی.» ابن زیاد از دیدن شادی و مژده دادن مردم به آمدن‌امام حسین علیه السّلام ناراحت شد.
دامغانی، ترجمه أخبار الطوال،/ 281
(2)- عبید اللّه بن زیاد به کوفه آمد.
آیتی، ترجمه تاریخ یعقوبی، 2/ 178
(3)- [السّیر: «فأسرع»].
(4- 4) [فی الإصابة و تهذیب ابن بدران: «أحد»].
(5)- [زاد فی الأمالی و تهذیب الکمال و السّیر و تهذیب التّهذیب: «علیهم»].
(6)- [زاد فی الأمالی و تهذیب التّهذیب: «أن» و فی تهذیب الکمال: «و»].
(7)- [فی الإصابة و تهذیب ابن بدران: «قال له أهل المجلس»].
(8)- [لم یرد فی تهذیب الکمال و السّیر و تهذیب التّهذیب و الإصابة و تهذیب ابن بدران].
(9- 9) [فی السّیر: «یظنّونه الحسین، فنزل القصر» و فی الإصابة و تهذیب ابن بدران: «یظنّونه الحسین ابن علیّ قدم علیهم»].
(10- 10) [المنتظم: «یظنّونه الحسین»].
(11)- [عن الإصابة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 514
حتّی دخل الکوفة و علیه عمامة سوداء، و هو متلثّم، و النّاس قد بلغهم إقبال الحسین إلیهم، فهم ینتظرون قدومه، فظنّوا حین قدم عبید اللّه أنّه الحسین، فأخذ لا یمرّ علی جماعة من النّاس، إلّا سلّموا علیه، و قالوا: مرحبا بک یا ابن رسول اللّه! قدمت خیر مقدم. فرأی من تباشیرهم بالحسین علیه السّلام ما ساءه، فقال مسلم بن عمرو لمّا أکثروا:
تأخّروا، هذا الأمیر عبید اللّه بن زیاد. فأخذ حین أقبل علی الظّهر؛ و إنّما معه بضعة عشر رجلا، فلمّا دخل القصر و علم النّاس أنّه عبید اللّه بن زیاد، دخلهم من ذلک کآبة و حزن شدید، و غاظ عبید اللّه ما سمع منهم، و قال: ألا أری هؤلاء کما أری.
الطّبری، التّاریخ، 5/ 358
فنزل عبید اللّه، فأخرج ثیابا مقطّعة من مقطّعات الیمن، ثمّ اعتجر بمعجرة یمانیّة، فرکب بغلته، ثمّ انحدر راجلا وحده، فجعل یمرّ بالمحارس، فکلّما نظروا إلیه، لم یشکّوا أنّه الحسین، فیقولون: مرحبا بک یا ابن رسول اللّه. و جعل لا یکلّمهم، و خرج إلیه النّاس من دورهم و بیوتهم، و سمع بهم النّعمان بن بشیر، فغلّق علیه و علی خاصّته، و انتهی إلیه عبید اللّه، و هو لا یشکّ أنّه الحسین، و معه الخلق یضجّون، فکلّمه النّعمان، فقال: أنشدک اللّه إلّا تنحّیت عنّی! ما أنا بمسلم إلیک أمانتی، و ما لی فی قتلک من أرب. فجعل لا یکلّمه. ثمّ إنّه دنا و تدلّی الآخر بین شرفتین، فجعل یکلّمه فقال: افتح، لا فتحت، فقد طال لیلک. فسمعها إنسان خلفه، فتکفّی إلی القوم، فقال: أی قوم، ابن مرجانة، و الّذی لا إله غیره! فقالوا: ویحک! إنّما هو الحسین. ففتح له النّعمان، فدخل، و ضربوا الباب فی وجوه النّاس، فانفضّوا. «1»
__________________________________________________
(1)- گوید: عبید اللّه با سران مردم بصره بیامد و روی بسته وارد کوفه شد و بر هر جمعی که می‌گذشت و سلام می‌گفت، می‌گفتند: «سلام بر تو، ای پسر دختر پیمبر خدای» که پنداشتند او حسین بن علی علیه السّلام است.
وقتی وارد کوفه شد، عمامه‌ای سیاه داشت و صورتش بسته بود. مردم که از آمدن حسین خبر یافته بودند و منتظر آمدن وی بودند، وقتی عبید اللّه آمد، پنداشتند حسین است و بر هر دسته از مردم می‌گذشت-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 515
الطّبری، التّاریخ، 5/ 359- 360- عنه: المحمودی، العبرات، 1/ 307
فلم یزل یسیر حتّی بلغ قریبا من الکوفة، قال: فلمّا تقارب عبید اللّه بن زیاد من الکوفة نزل، فلمّا أمسی و جاء «1» اللّیل دعا بعمامة غبراء، و اعتجر بها، ثمّ تقلّد سیفه، و توشّح قوسه، و تکنّن کنانته، و أخذ فی یده قضیبا، و استوی علی بغلته الشّهباء، و رکب معه أصحابه، و أقبل حتّی دخل الکوفة من طریق البادیة، و ذلک فی لیلة مقمرة، و النّاس متوقّعون قدوم الحسین رضی اللّه عنه، قال: فجعلوا ینظرون إلیه و إلی أصحابه، و هو فی ذلک یسلّم علیهم، فیردّون علیه السّلام، و لا یشکّون أنّه الحسین، و هم یمشون بین یدیه،
__________________________________________________
- به او سلام می‌گفتند و می‌گفتند: «خوش آمدی ای پسر پیمبر! خدای و نیکو آمدی» و از این حسن قبول کسان نسبت به حسین سخت بیازرد.
گوید: وقتی در این باب بسیار گفتند، مسلم بن عمرو گفت: «عقب بروید، این امیر عبید اللّه بن زیاد است.»
گوید: چنان بود که هنگام حرکت شتابان آمده بود و با وی بیشتر از ده و چند کس نبود، وقتی وارد قصر شد و مردم بدانستند که او عبید اللّه بن زیاد است، سخت غمین و افسرده شدند. عبید اللّه نیز از آنچه از مردم شنیده بود به خشم آمده بود و گفت: «چرا اینان را چنین می‌بینیم.»
گوید: پس عبید اللّه فرود آمد و چند پارچه نقشدار یمنی برگرفت و به سر پیچید و بر استر خویش نشست. پس از آن فرود آمد و پیاده و تنها به راه افتاد. چون به جاهای نگهبانی می‌رسید و در او می‌نگریستند، تردید نداشتند که حسین است و بدو می‌گفتند: «ای پسر پیمبر خدا، خوش آمدی!» اما او با آنها سخن نمی‌کرد.
گوید: کسان از خانه‌ها و اتاقهایشان سوی وی آمدند و نعمان بن بشیر سروصدای آنها را شنید و در بر روی خود و کسانش ببست. وقتی عبید اللّه به نزد وی رسید، تردید نداشت که حسین است. مردمی که با وی بودند، بانگ برداشته بودند. نعمان با او سخن کرد و گفت: «تو را به خدا سوی دیگر رو که من امانت خویش را به تو تسلیم نمی‌کنم و به کشتنت حاجت ندارم.» اما عبید اللّه با وی سخن نمی‌کرد. آن‌گاه عبید اللّه نزدیک شد. نعمان از میان دو بالکن قصر به پایین خم شد و عبید اللّه با او سخن کرد و گفت: «در بگشای که خدایت گشایش ندهد که شبت دراز بوده» و یکی از پشت سر او بشنید و سوی جمع رفت و گفت: «ای قوم! قسم به آن‌کس که خدایی جز او نیست، این پسر مرجانه است».
گفتند: «وای تو! این حسین است.»
گوید: نعمان در گشود و عبید اللّه درآمد و در را به‌روی مردم بستند که پراکنده شدند.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2918، 2931، 2932- 2933
(1)- فی بر: جاءه.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 516
و هم «1» یقولون: مرحبا بک یا ابن بنت/ رسول اللّه! [قدمت- «2»] خیر مقدم. قال: فرأی عبید اللّه بن زیاد من تباشیر النّاس بالحسین بن علیّ ما ساءه ذلک، سکت و لم یکلّمهم، و لا ردّ علیهم شیئا، قال: فتکلّم مسلم بن عمرو الباهلیّ، و قال: إلیکم عن الأمیر یا ترابیّة! فلیس هذا من تظنّون «3»، هذا الأمیر عبید اللّه بن زیاد. قال: فتفرّق النّاس عنه و دخل عبید اللّه «4» بن زیاد «4» قصر الإمارة، و قد امتلأ غیظا «5» و غضبا.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 65- 66
فقدمها «6» [قدم ابن زیاد بالکوفة] قبل أن یقدم الحسین.
ابن عبدربّه، العقد الفرید، 4/ 378- عنه: الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 265
فخرج من البصرة مسرعا، حتّی قدم الکوفة علی الظّهر، فدخلها فی أهله و حشمه، و علیه عمامة سوداء قد تلثّم بها، و هو راکب بغلة، و النّاس یتوقّعون قدوم الحسین، فجعل ابن زیاد یسلّم علی النّاس، فیقولون: و علیک السّلام یا ابن رسول اللّه! قدمت خیر مقدم. حتّی انتهی إلی القصر و فیه النّعمان بن بشیر، فتحصّن «7» فیه، ثمّ أشرف علیه، فقال: یا ابن رسول اللّه ما لی و لک؟ و ما حملک علی قصد بلدی من بین البلدان؟ فقال ابن زیاد: لقد طال نومک یا نعیم. و حسر اللّثام عن فیه، فعرّفه، ففتح له، و تنادی النّاس: ابن مرجانة، «8» و حصبوه بالحصباء، ففاتهم «8» و دخل القصر.
المسعودی، مروج الذّهب، 3/ 66- 67
__________________________________________________
(1)- لیس فی د.
(2)- من د.
(3)- فی د: تضنّون- بالضّاد خطأ.
(4- 4) لیس فی د.
(5)- من د و بر: و فی الأصل: غیضا.
(6)- [جواهر المطالب: «فقدم الکوفة»].
(7)- [فی المطبوع: «فنحصّن»].
(8- 8) [حکاه عنه فی نفس المهموم/ 93].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 517
فدخل عبید اللّه بن «1» زیاد الکوفة حتّی نزل القصر، و اجتمع إلیه أصحابه.
ابن حبّان، الثّقات (السّیرة النّبویّة)، 2/ 307، السّیرة النّبویّة (ط بیروت)،/ 556
حتّی دخلوا الکوفة، و علیه عمامة سوداء، و هو ملتثم، و النّاس ینتظرون قدوم الحسین علیهم، فأخذ لا یمرّ علی جماعة من النّاس، إلّا سلّموا علیه، و قالوا: مرحبا بک یا ابن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم، قدمت خیر مقدم. و رأی من النّاس من تباشرهم بالحسین ما ساءه، فأقبل، حتّی دخل القصر. «2»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 63
حتّی دخل الکوفة، و علیه عمامة سوداء و هو متلثّم، «3» و النّاس قد بلغهم إقبال الحسین علیه السّلام إلیهم، فهم ینتظرون قدومه، فظنّوا حین رأوا عبید اللّه، أنّه الحسین علیه السّلام، فأخذ لا یمرّ علی جماعة من النّاس، إلّا سلّموا علیه، و قالوا: مرحبا بک یا ابن رسول اللّه، قدمت خیر مقدم. فرأی من تباشرهم بالحسین علیه السّلام ما ساءه، فقال مسلم بن عمرو لمّا أکثروا:
تأخّروا، هذا الأمیر عبید اللّه بن زیاد. و سار حتّی وافی القصر باللّیل، «4» و معه جماعة قد التفّوا به «5» لا یشکّون أنّه الحسین علیه السّلام، «4» فأغلق النّعمان بن بشیر علیه «6» و علی خاصّته، فناداه بعض من کان معه لیفتح لهم الباب، فاطّلع علیه النّعمان و هو یظنّه الحسین علیه السّلام، فقال: أنشدک اللّه إلّا تنحّیت، و اللّه ما أنا بمسلم إلیک أمانتی، و ما لی فی قتالک من أرب.
__________________________________________________
(1)- فی الأصل: بیاض.
(2)- و چون به کوفه درآمد، عمامه سیاهی به سر بسته، روی و چهره‌اش را با نقابی پنهان کرده بود، و چون مردم کوفه چشم به راه ورود حسین علیه السّلام بودند، ازاین‌رو به هر گروهی که ابن زیاد برمی‌خورد (به گمان این‌که ابا عبد اللّه الحسین است)، به او سلام کرده می‌گفتند: «خوش آمدی ای فرزند رسول خدا! مقدمت گرامی باد!»
ابن زیاد از سخنان مردم و مژده دادن ایشان یکدیگر را به ورود حسین بن علیّ ناراحت شده بود. ولی به رو نیاورد تا وارد قصر دار العمارة گردید.
رسولی محلّاتی، ترجمه مقاتل الطّالبیّین،/ 93- 94
(3)- [أضاف فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «قال بعضهم: إنّه دخلها من جهة البادیة فی زیّ أهل الحجاز لیوهم النّاس إنّه الحسین علیه السّلام»].
(4- 4) [لم یرد فی أعیان الشّیعة و اللّواعج].
(5)- [إلی هنا حکاه فی روضة الواعظین،/ 149].
(6)- [فی الأسرار: «علیه الباب» و فی مثیر الأحزان: «علیه القصر»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 518
فجعل لا یکلّمه، ثمّ إنّه دنی و تدلّی النّعمان من شرف القصر، فجعل یکلّمه، فقال: افتح، لا فتحت، فقد طال لیلک «1» و سمعها إنسان خلفه، فنکص إلی القوم «2» الّذین اتّبعوه من أهل الکوفة علی أنّه الحسین علیه السّلام، «2» فقال: یا قوم ابن مرجانة! و الّذی لا إله غیره. «1» ففتح له النّعمان، فدخل، و ضربوا الباب فی وجوه النّاس و انفضّوا. «3»
المفید، الإرشاد، 2/ 41- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 340- 341؛ البحرانی، العوالم، 17/ 190؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 219؛ القمی، نفس المهموم،/ 93؛ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 590- 591، لواعج الأشجان،/ 43- 44؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 16
فأقبل عبید اللّه فی وجوه أهل البصرة حتّی قدم الکوفة متلثّما، فلا یمرّ علی مجلس من مجالسهم فیسلّم، إلّا قالوا:
«و علیک السّلام یا ابن بنت رسول اللّه».!
__________________________________________________
(1- 1) [فی أعیان الشّیعة: «یا نعیم»].
(2- 2) [لم یرد فی مثیر الأحزان].
(3)- و بیامد تا به کوفه رسید و عمامه سیاهی بر سر نهاده و دهان خود را با پارچه بسته بود، و مردم که شنیده بودند حسین علیه السّلام به سوی ایشان حرکت کرده و چشم به راه آمدن آن حضرت علیه السّلام بودند، همین‌که عبید اللّه را دیدند، گمان کردند حسین علیه السّلام است. ازاین‌رو به هیچ گروهی از مردم نمی‌گذشت جز این‌که بر او سلام کرده، می‌گفتند: «ای پسر رسول خدا، خوش آمدی! خیر مقدم.» عبید اللّه بن زیاد از این‌که می‌دید مردم او را به جای حسین خوشامد می‌گویند، ناراحت و بدحال شد. مسلم بن عمرو که دید مردم بسیار شدند، فریاد زد: «به یک سو روید! این مرد، امیر کوفه عبید اللّه بن زیاد است.» پس ابن زیاد برفت تا شب هنگام به در قصر (دار الامارة) رسید و همراه او گروهی آمده و گرد او را گرفته بودند و شک نداشتند که او حسین علیه السّلام می‌باشد. نعمان بن بشیر (که در قصر بود) درهای قصر را به روی او و همراهانش بست. پس برخی از همراهان عبید اللّه بانگ زدند: «در را باز کنید.» نعمان که گمان می‌کرد حسین علیه السّلام است، از بالای قصر سر کشیده گفت: «تو را به خدا سوگند دهم که از این‌جا دور شوی؛ زیرا من امانتی که در دست دارم، به تو نخواهم سپرد و در جنگ با تو نیز نیازی نیست.» عبید اللّه خاموش بود. سپس نزدیک شد و نعمان نیز خود را از کنگره قصر سرازیر کرد. عبید اللّه به سخن درآمد، گفت: «در بگشا! خدا کارت را نگشاید که شبت به درازا کشید.» و مردی که پشت سر او بود، شنید. پس به سوی مردم که به دنبال او افتاده و می‌پنداشتند او حسین علیه السّلام است، بازگشته، گفت: «ای مردم! به خدائی که شریک ندارد، این پسر مرجانه است.» نعمان در را باز کرد و (داخل شد) و در را بر روی مردم (که به دنبالش آمده بودند) بست. و آنان پراکنده شدند.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 41
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 519
و هم یظنّون أنّه الحسین بن علیّ، حتّی نزل القصر، واجما کئیبا لما رأی.
أبو علیّ مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 42
حتّی دخل الکوفة، و علیه عمامة سوداء، فظنّوا أنّه الحسین علیه السّلام، فکان لا یمرّ علی ملأ من النّاس، إلّا سلّموا علیه، فقالوا: مرحبا یا ابن رسول اللّه، قدمت خیر مقدم.
فرأی من تباشرهم بالحسین علیه السّلام ما ساءه، فقال مسلم بن عمرو لمّا أکثروا لهم: تأخّروا، هذا الأمیر عبید اللّه بن زیاد. و ساروا حتّی وافوا قصر الإمارة، فأغلق النّعمان بن بشیر علیهم الباب، حتّی علم أنّه عبید اللّه بن زیاد، ففتح له الباب.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 224
فلم یزل یسیر حتّی بلغ قریبا من الکوفة؛ ثمّ نزل «1» فلمّا أمسی، و جاء اللّیل «1» دعا بعمامة سوداء، فاعتجر بها متلثّما، ثمّ تقلّد سیفه؛ و توشّح قوسه، و تنکّب کنانته، و أخذ فی یده قضیبا؛ و استوی علی بلغة له شهباء؛ و رکب أصحابه؛ و سار حتّی دخل الکوفة من طریق البادیة؛ و ذلک فی لیلة مقمرة، و النّاس یتوقّعون قدوم الحسین؛ فجعلوا ینظرون إلیه و إلی أصحابه، و هو فی ذلک یسلّم علیهم؛ و هم لا یشکّون فی أنّه الحسین بن علیّ، فهم یمشون بین یدیه، و یقولون: مرحبا بک یا ابن رسول اللّه، قدمت خیر مقدم. فرأی عبید اللّه من تباشیر النّاس ما ساءه، فسکت و لم یکلّمهم و لا ردّ علیهم شیئا، فتکلّم مسلم بن عمرو الباهلیّ، فقال: إلیکم عن الأمیر یا ترابیّة، فلیس هذا من تظنّون، هذا الأمیر عبید اللّه بن زیاد. فتفرّق النّاس عنه «2»، و تحصّن النّعمان بن بشیر منه، و هو یظنّ أنّه الحسین «3»، فجعل یناشده اللّه و الفتنة، و هو ساکت من وراء الحائط، ثمّ قال له: افتح الباب، لعنک اللّه. «3» فسمعها جماعة، فقالوا: ابن مرجانة و اللّه. «4» ففتحوا الباب «5» و تفرّق
__________________________________________________
(1- 1) [بحر العلوم: «و لبس ثیابا بیضاء»].
(2)- [أضاف فی بحر العلوم: «إلّا بضعة عشر رجلا، و جاءوا معه حتّی قربوا من قصر الإمارة»].
(3- 3) [بحر العلوم: «قد أقبل فقال: أنشدک اللّه إلّا تنحّیت، و اللّه ما أنا بمسلم إلیک أمانتی، و ما لی فی قتالک إرب. فدنا منه عبید اللّه، و قال له: افتح لا فتحت، فقد طال لیلک»].
(4)- [بحر العلوم: «ربّ الکعبة»].
(5)- [أضاف فی بحر العلوم: «فدخله ابن زیاد، و ضرب الباب فی وجوه النّاس، و عزل النّعمان عن
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 520
النّاس.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 199- 200- مثله بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 220- 221
و دخلها بغتة فی اللّیل و هو ملثّم، فزعم من رآه أنّه الحسین، فکانوا یقولون: مرحبا یا ابن رسول اللّه، قدمت خیر مقدم. حتّی نزل دار الإمارة.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 91
حتّی دخل الکوفة وحده، فجعل یمرّ بالمجالس، فلا یشکّون أنّه الحسین، فیقولون:
مرحبا بک یا ابن رسول اللّه. و هو لا یکلّمهم، و خرج إلیه النّاس من دورهم، فساءه ما رأی منهم، و سمع النّعمان، فأغلق علیه الباب، و هو لا یشکّ أنّه الحسین، و انتهی إلیه عبید اللّه و معه الخلق یصیحون، فقال له النّعمان: أنشدک اللّه إلّا تنحّیت عنّی، فو اللّه ما أنا بمسلم إلیک أمانتی، و ما لی فی قتالک من حاجة. فدنا منه عبید اللّه، و قال له: افتح لا فتحت. فسمعها إنسان خلفه، فرجع إلی النّاس، و قال لهم «1»: إنّه ابن مرجانة. ففتح له النّعمان، فدخل، و أغلقوا الباب، و تفرّق النّاس. «2»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 268- 269- مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 389- 390
__________________________________________________
- منصبه، و تولّی هو ولایة الکوفة»].
(1)- [لم یرد فی نهایة الإرب].
(2)- تا وارد شد، که خود تنها بود. او هنگام ورود از هر دسته و گروهی که می‌گذشت، یقین می‌داشتند که او حسین است. برمی‌خاستند و درود می‌فرستادند و می‌گفتند: «سلام بر تو ای زاده رسول اللّه!» او هم سخن نمی‌گفت. مردم از خانه‌ها بیرون آمدند (که او را مشاهده کنند). او از آن وضع بسیار دلتنگ شد. نعمان (امیر سابق) ورود او را شنید و یقین کرد که او حسین است. ناگزیر در خانه نهان شد و در خانه را بر خود بست. عبید اللّه هم به او رسید. مردم هم فریاد می‌زدند و هیاهو می‌کردند. چون به نعمان رسید (دار الاماره- کاخ امیر)، نعمان به او گفت: «تو را به خدا سوگند می‌دهم که از من دور شوی! من امانتی که به من سپرده شده، هرگز به تو تسلیم نخواهم کرد (امارت و ایالت). من با تو جنگ و ستیز نخواهم کرد. (به تصوّر این‌که او حسین باشد.»)
عبید اللّه به او نزدیک شد و گفت: «در را باز کن.» یکی از مردم که پشت سر او بود، شنید (و او را شناخت) برگشت و به مردم گفت: «این فرزند مرجانه است (حسین نیست).» نعمان در را برای او گشود. او هم داخل شد و در را بر خود بست (از بیم مردم). مردم هم پراکنده شدند.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 117
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 521
فلمّا أشرف علیها نزل، حتّی أمسی «1» لئلّا تظنّ «1» أهلها أنّه الحسین، «2» و دخلها ممّا یلی النّجف، «3» فقالت امرأة: اللّه أکبر، ابن رسول اللّه و ربّ الکعبة. فتصایح النّاس، قالوا: إنّا معک أکثر من أربعین ألفا. و ازدحموا علیه حتّی أخذوا بذنب دابّته «2»، و ظنّهم أنّه الحسین، فحسر اللّثام، و قال: أنا عبید اللّه. فتساقط القوم، و وطئ بعضهم بعضا، «3» و دخل دار الإمارة، و علیه عمامة سوداء.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 14- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 340؛ البحرانی، العوالم، 17/ 189؛ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 590- 591، لواعج الأشجان،/ 43؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 16
فجهّز عبید اللّه بن زیاد إلی الکوفة، فلمّا قرب منها تنکّر، و دخل لیلا، و أوهم أنّه الحسین، و دخلها من جهة البادیة فی زیّ أهل الحجاز، فصار یجتاز بجماعة جماعة، یسلّم علیهم، و لا یشکّون فی أنّه هو الحسین علیه السّلام، فیمشون بین یدیه، و یقولون: مرحبا یا ابن رسول اللّه، قدمت خیر مقدم. فرأی عبید اللّه من تباشیرهم «4» بالحسین ما ساءه، و کشف أحوالهم، و هو ساکت.
ابن طلحة، مطالب السّؤول،/ 74- عنه: الإربلی، کشف الغمّة، 2/ 42- 43
فأقبل ابن زیاد فی وجوه أهل البصرة، حتّی قدم الکوفة متلثّما، فما مرّ علی مجلس من مجالسهم، فیسلّم، إلّا قالوا: و علیک السّلام یا ابن بنت رسول اللّه. و هم یظنّون أنّه الحسین علیه السّلام، فلم یزل کذلک حتّی نزل قصر الإمارة. «5»
__________________________________________________
(1- 1) [فی البحار و العوالم: «لیلا فظنّ»].
(2- 2) [حکاه فی مثیر الأحزان].
(3- 3) [حکاه فی أعیان الشّیعة و اللّواعج].
(4)- [کشف الغمّة: «تباشرهم»].
(5)- چون به کوفه رسید، روی را ببست. به رسم عرب مردم گمان بردند که حسین علیه السّلام است. ترحیب می‌کردند و تهنیت مقدم می‌گفتند. لعین به تازیانه اشارت می‌کرد. جمعی گفتند: «این طریق حسین نباشد.» چون به در قصر الاماره رسید، روی باز کرد و گفت: «چند گویید یا ابن رسول اللّه؟ منم عبید اللّه زیاد، امیر یزید. مرا به این شهر فرستاده.» و در قصر الاماره رفت و رؤسای ولایت با او در قصر رفتند. لعین روی-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 522
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 138
فلمّا قاربها نزل حتّی أمسی، حتّی دخلها لیلا، فظنّ أهلها أنّه الحسین علیه السّلام، فتباشروا بقدومه، و دنوا منه، فلمّا عرفوا أنّه ابن زیاد، تفرّقوا عنه، فدخل قصر الإمارة. «1»
ابن طاووس، اللّهوف،/ 44- 45
فاعتقد أهل الکوفة أنّه الحسین و هو متلثّم، فجعلوا یقولون: مرحبا بابن بنت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم.
الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 344
فبادر متعمّما متنکّرا، و مرّ فی السّوق، فلمّا رآه السّفلة اشتدّوا بین یدیه، یظنّونه الحسین، و صاحوا: یا ابن رسول اللّه! الحمد للّه الّذی أراناک. و قبّلوا یده و رجله؛ فقال:
ما أشدّ ما فسد هؤلاء. ثمّ دخل المسجد، فصلّی رکعتین، و صعد المنبر، و کشف لثامه.
[عن ابن سعد]
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 201
فلمّا دخلها دخلها متلثّما بعمامة سوداء، فجعل لا یمرّ بملأ من النّاس إلّا قال: سلام علیکم. فیقولون: و علیکم السّلام، مرحبا بابن رسول اللّه.- یظنّون أنّه الحسین و قد کانوا ینتظرون قدومه- و تکاثر النّاس علیه، و دخلها فی سبعة عشر راکبا، فقال لهم مسلم بن عمرو من جهة یزید: تأخّروا، هذا الأمیر عبید اللّه بن زیاد. فلمّا علموا ذلک علنهم کآبة و حزن شدید، فتحقّق عبید اللّه الخبر، و نزل قصر الأمارة من الکوفة، و لمّا انتهی ابن زیاد إلی باب القصر، و هو متلثّم ظنّه النّعمان بن بشیر الحسین قد قدم، فأغلق باب القصر، و قال: ما أنا بمسلم إلیک أمانتی. فقال له عبید اللّه: افتح، لا فتحته. ففتح و هو
__________________________________________________
- بگشود و گفت: «آنچه به من خواستید کردن، من با شما بکنم.» جمله از خوف دستها بر او بدادند و بیعت کردند.
عماد الدّین طبری، کامل بهائی، 2/ 273
(1)- چون نزدیک کوفه رسید، از مرکب فرود آمده و صبر کرد تا شب فرارسید و شبانه داخل کوفه گردید. مردم کوفه چنین گمان کردند که حسین علیه السّلام تشریف آورده؛ لذا از مقدمش خوشحال شده و اطرافش را گرفتند. همین‌که شناختند ابن زیاد است، از گردش پراکنده شدند. ابن زیاد به کاخ فرمانداری رفت.
فهری، ترجمه لهوف،/ 45
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 523
یظنّه الحسین، فلمّا تحقّق أنّه عبید اللّه أسقط فی یده، فدخل عبید اللّه إلی قصر الإمارة.
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 153
فلمّا قرب من الکوفة تنکّر، و دخلها لیلا، و أوهم أنّه الحسین، و دخلها من جهة البادیة فی زیّ أهل الحجاز، و صار کلّما اجتاز بجماعة یسلّم علیهم، فیقومون له و یقولون:
مرحبا بابن رسول اللّه. ظنّا منهم أنّه الحسین، فلمّا رأی عبید اللّه تباشرهم بالحسین ساءه ذلک، و تکشّفت له أحوالهم، ثمّ أنّه قصد قصر الإمارة، و جاء یرید الدّخول إلیه، فوجد النّعمان بن بشیر قد أغلقه و تحصّن فیه هو و أصحابه، و ذلک أنّ النّعمان بن بشیر هو و أصحابه ظنّوا أنّ ابن زیاد هو الحسین علیه السّلام، فصاح بهم عبید اللّه بن زیاد: افتحوا، لا بارک اللّه فیکم، و لا کثّر فی أمثالکم. فعرفوا صوته لعنه اللّه، و قالوا: ابن مرجانة. فنزلوا، و فتحوا له، و دخل القصر، و بات به.
ابن الصّبّاغ، الفصول المهمّة،/ 184- 185- عنه: الشّبلنجی، نور الأبصار،/ 257
فجاء إلیه. «1»
ابن حجر الهیتمی، الصّواعق المحرقة،/ 117
فانتقل إلی الکوفة. «2»
تاج الدّین العاملی، التّتمّة،/ 78
__________________________________________________
(1)- او با لشکر خود به کوفه آمده.
جهرمی، ترجمه صواعق المحرقه،/ 341
(2)- در تاریخ احمد بن اعثم کوفی مسطور است که چون پسر زیاد نزدیک کوفه رسید، توقف نمود تا قرب دو ساعت از شب بگذشت. پس عمامه سیاه بر سر بسته، طیلسانی بر روی فروگذاشت و شمشیری حایل کرده، کمانی در بازو افکند و بر استر نشسته با خدم و حشم از راه بیابان به کوفه درآمد و حال آن‌که مردم کوفه شنوده بودند: «امام حسین رضی اللّه عنه از بیت الحرام متوجّه این جانب گشته.» و انتظار مقدم شریفش می‌کشیدند و چون در آن شب از دور کوکبه عبید اللّه را دیدند، گمان بردند که امام حسین است که می‌آید.
لاجرم فوج‌فوج پیش می‌آمدند و مراسم تحیّت و تسلیم به تقدیم رسانیده، می‌گفتند: «مرحبا بک! یا ابن رسول اللّه، قدمت خیر مقدم.» و عبید اللّه بن زیاد جواب سلام داده، دیگر سخن نمی‌گفت و چون به دار الاماره رسید، نعمان بن بشیر در را فروبسته، به بام برآمد و به همان تصوّر گفت: «یا ابن رسول اللّه! بازگرد و فتنه مینگیز که یزید، این بلده را به تو نگذارد. امشب برو و به منزل دیگر نزول فرمای تا فردا ببینم که مهم به کجا می‌رسد.» و مردم کوفه زبان به دشنام نعمان گشاده گفتند که: «در باز کن که این فرزند پیغمبر صلّی اللّه علیه و اله و سلّم است.» و او در باب فتح باب تأمل می‌نمود، بالاخره مسلم بن عمرو الباهلی به آواز بلند گفت:-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 524
فلمّا وصل الکوفة دخلها و هو متلثّم و بیده قضیب خیزران و أصحابه من حوله، فجعل لا یمرّ بملأ إلّا و سلّم علیهم بالقضیب، و النّاس یردّون علیه السّلام، و یزعمون أنّه الحسین لأنّهم کانوا یتوقّعون قدومه، فلمّا قرب من قصر الإمارة، قال لهم مسلم الباهلیّ: یا ویلکم هذا الأمیر ابن زیاد، لیس هو طلبتکم. فأسفر ابن زیاد عن لثامه، و قال للنّعمان و هو فی أعلا القصر: یا نعمان، حفظت «1» نفسک، و ضیّعت مصرک.
الطّریحی، المنتخب، 2/ 423
فسار ابن زیاد (لعنه اللّه) حتّی دخل الکوفة، و کان دخوله ممّا یلی البرّ، و علیه ثیاب بیض، و عمامة سوداء ملثّما کلثام الحسین علیه السّلام، و هو راکب بغلة شهباء، و بیده قضیب من خیزران، و أصحابه من خلفه، و کان قدومه یوم الجمعة، و قد انصرف النّاس من الصّلاة و هم یتوقّعون قدوم الحسین علیه السّلام، فصار لا یمرّ بملأ من النّاس إلّا و یسلّم علیهم بقضیبه، و هم یظنّون أنّه الحسین علیه السّلام، فیقولون: قدمت خیر مقدم یا ابن بنت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله! فلمّا رأی ابن زیاد (لعنه اللّه) تباشرهم بالحسین علیه السّلام ساءه ذلک، فلمّا قرب من قصر الإمارة قال لهم مسلم بن عمرو الباهلیّ: تأخّروا یا ویلکم عن وجه الأمیر، فلیس هو ظنّکم و لا طلبتکم. فأشرف علیه النّعمان من أعلی القصر و هو یظنّ أنّه الحسین علیه السّلام قد سبق إلی الکوفة، فأسفر ابن زیاد (لعنه اللّه) عن وجهه و قال: یا نعمان حصّنت قصرک، و ترکت مصرک.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 24- 25
و لبس ثیابا یمانیّة و عمامة سوداء، و انحدر وحده، و کلّما مرّ بالمحارس، ظنّوا أنّه الحسین علیه السّلام فقالوا: مرحبا بابن رسول اللّه. و هو ساکت، فدخل الکوفة ممّا یلی النّجف و استقبله النّاس بهتاف واحد: مرحبا بابن رسول اللّه. فساءه هذا الحال، و انتهی إلی «قصر الإمارة» فلم یفتح النّعمان باب القصر، و أشرف علیه من أعلا القصر یقول: ما أنا
__________________________________________________
- «این امیر عبید اللّه بن زیاد است، نه حسین بن علی.» لاجرم کوفیان متفرّق گشته، نعمان در قصر بگشاد تا عبید اللّه نزول نمود.
خواند امیر، حبیب السّیر، 2/ 41
(1)- [فی المطبوع: «حفضت»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 525
بمؤد إلیک أمانتی یا ابن رسول اللّه. فقال له ابن زیاد: افتح، فقد طال لیلک. فسمعها رجل و عرفه، فقال للنّاس: إنّه ابن زیاد و ربّ الکعبة.
فتفرّقوا إلی منازلهم.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 170- 172
یحیط الغموض بکیفیة دخول ابن زیاد الکوفة و یکتنف هذا الموضوع جهالة تدعو إلی کثیر من التّساؤل:
فهل دخلها فی وضح النّهار بهیئة أمیر جدید تحوط به حرّاسه و یتبعه جنده و یستقبله أعوانه؟
أم دخلها متنکّرا لا یعرف من هو؟
و هل صحیح أنّه دخل بزیّ أهل الحجاز معتما بعمامة سوداء، فظنّ النّاس أنّه الحسین؟.
و هل وقعت مصادمات عند دخوله کما فی بعض النّصوص؟ أم أنّه دخل بصورة سلمیّة؟
و الّذی یظهر من التّتبّع و یوضّحه سیر الحوادث؛ هو أنّ توجّه ابن زیاد إلی الکوفة، و تولیة أمرها قد سبق خروجه من البصرة، و ذلک عن طریق جهاز الدّولة، لیکون أنصار الأمویّین علی أهبة الاستعداد لقدومه، خشیة من الطّوارئ الّتی تعترض دخوله.
و عندما شاع نبأ توجّهه قویت عزائم العثمانیّة، و نشط الأمویّون و أصابت الخوارج خیبة أمل لعلمهم بعداء ابن زیاد لهم، إذ عاملهم فی البصرة بشدّة حیث قتلهم بدون رحمة. و شرّدهم فی البلاد، و هنا لا بدّ أن یعدّوا العدّة للتّخلّی عن کلّ مشارکة فی أیّ أمر یثیر غضبه علیهم، کما لا بدّ من أن یظهروا بمظهر الولاء للدّولة؛ حقنا لدمائهم، و إبقاء علی نفوسهم، فیتعاونوا مع ابن زیاد للقضاء علی عدوّهم.
و مقتضی واقع الأمر أنّ یزید لم یعتمد علی ابن زیاد، کفرد یتمتّع بقوّة و له خبرة سیاسیّة فقط، فیدخل الکوفة أعزل من السّلاح و الجند، بل لا بدّ و أن یکون مزوّدا بقوّة ذات عدّة و عدد کاف، لخوض معرکة حاسمة، و تقرّر مصیر العهد الأمویّ، بالإضافة إلی
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 526
العناصر الموالیّة للأمویّین، فهی علی استعداد للوثبة عندما یجمع شملهم قائد له خبرة و دهاء، و کان قدوم عبید اللّه فاتحا، و قد توجّه إلی الکوفة بجیش قوامه خمسمائة فارس علی أقلّ إحصاء.
و قد صحب معه جماعة من وجوه أهل البصرة و رؤساء القبائل من الّذین لهم نفوذهم بالکوفة و عشائر ینتمون إلیهم، و هؤلاء یقومون بدور الدّعایة و التّخذیل.
و یظهر من بعض المؤرخین القدامی: أنّه عند قدوم عبید اللّه الکوفة اصطدم بجیش الشّیعة الّذین سارعوا لصدّه عن الدّخول، و لکنّه أسرع، فدخل القصر و أغلق بابه.
أسد حیدر، مع الحسین فی نهضته،/ 92- 94
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 527

و أمر فنودی: الصّلاة جامعة، و خطب النّاس، فأعلمهم أنّ یزید ولّاه مصرهم، و أمره بإنصاف مظلومهم، و إعطاء محرومهم؛ و الإحسان إلی سامعهم و مطیعهم، و الشّدّة علی عاصیهم و مریبهم، و وعد المحسن و أوعد المسی‌ء.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 2/ 336، أنساب الأشراف، 2/ 78
و أقبل حتّی دخل المسجد الأعظم، و نودی فی النّاس، فاجتمعوا، و صعد المنبر، فحمد اللّه و أثنی علیه، ثمّ قال: یا أهل الکوفة إنّ أمیر المؤمنین قد ولّانی مصرکم، و قسم فیئکم فیکم، و أمرنی بإنصاف مظلومکم، و الإحسان إلی سامعکم و مطیعکم، و الشّدّة علی عاصیکم و مریبکم، و أنا منته فی ذلک إلی أمره، و أنا لمطیعکم کالوالد الشّفیق، و لمخالفکم کالسّمّ النّقیع، فلا یبقینّ أحد منکم إلّا علی نفسه. ثمّ نزل، فأتی القصر، فنزله. «1»
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 234
قال هشام: قال أبو مخنف: فحدّثنی المعلّی بن کلیب، عن أبی ودّاک، قال: لمّا نزل القصر نودی: الصّلاة جامعة؛ قال: فاجتمع النّاس، فخرج إلینا، فحمد اللّه و أثنی علیه، ثمّ قال: أمّا بعد، فإنّ أمیر المؤمنین- أصلحه اللّه- ولّانی مصرکم و ثغرکم، و أمرنی بإنصاف مظلومکم، و إعطاء محرومکم، و بالإحسان إلی سامعکم و مطیعکم، و بالشّدّة علی مریبکم و عاصیکم، و أنا متّبع فیکم أمره، و منفّذ فیکم عهده، فأنا لمحسنکم
__________________________________________________
(1)- خود را به مسجد بزرگ کوفه رساند و مردم را فراخواندند و به مسجد آمدند. عبید اللّه به منبر رفت و پس از ستایش و نیایش الهی این‌چنین گفت:
«ای مردم کوفه! همانا امیر مؤمنان مرا به حکومت شهر شما گماشته است و غنایم شما را میان خودتان تقسیم کرده است و به من دستور داده است، داد مظلوم شما را بستانم و نسبت به اشخاص شنوا و فرمانبردار شما نیکی کنم و بر سرکشان و اشخاص دودل سختگیری کنم و من فرمان او را اجرا خواهم کرد. نسبت به افراد فرمانبردار همچون پدری مهربانم و برای مخالفان زهر کشنده و هرکس از شما باید فقط برای حفظ جان خویش بیندیشد.»
آن‌گاه از منبر فرود آمد و به کاخ حکومتی رفت و آن‌جا وارد شد.
دامغانی، ترجمه اخبار الطّوال،/ 281
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 528
و مطیعکم کالوالد البرّ، و سوطی و سیفی علی من ترک أمری، و خالف عهدی، فلیبق امرؤ علی نفسه. الصّدق ینبئ عنک لا الوعید. ثمّ نزل.
الطّبری، التّاریخ، 5/ 358- 359- عنه: المحمودی، العبرات، 1/ 308
و أصبح، فجلس علی المنبر، فقال: أیّها النّاس، إنّی لأعلم أنّه قد سار معی، و أظهر الطّاعة لی من هو عدوّ للحسین حین ظنّ أنّ الحسین قد دخل البلد و غلب علیه، و اللّه ما عرفت منکم أحدا. ثمّ نزل و أخبر أنّ مسلم بن عقیل قدم قبله بلیلة، و أنّه بناحیة الکوفة. «1»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 360
فلمّا أصبح، نادی: الصّلاة جامعة! فاجتمع النّاس إلی المسجد الأعظم، فلمّا علم أنّهم قد تکاملوا، خرج إلیهم متقلّدا بسیف متعمّما «2» بعمامة، حتّی صعد المنبر، فحمد اللّه و أثنی علیه، ثمّ قال: أمّا بعد، یا أهل الکوفة! فإنّ أمیر المؤمنین یزید بن معاویة ولّانی مصرکم و ثغرکم و أمرنی أن أغیث مظلومکم، و أن أعطی محرومکم، و أن أحسن إلی سامعکم
__________________________________________________
(1)- ابی وداک گوید: وقتی عبید اللّه وارد قصر شد، ندای نماز جماعت داد.
گوید: کسان فراهم آمدند، برون آمد و حمد خدای گفت و ثنای او کرد. آن‌گاه گفت: «امّا بعد:
امیر مؤمنان که خدایش قرین صلاح بدارد، مرا به شهر و مرز شما گماشته و دستور داده با ستمدیده شما انصاف کنم محرومتان را عطا دهم، با فرمانبر و مطیعتان نیکی کنم و با مشکوک و نافرمانتان سختی کنم.
درباره شما از دستور وی تبعیت می‌کنم و گفته‌اش را اجرا می‌کنم با نیکوکار و مطیعتان چون پدر مهربانم، امّا تازیانه و شمشیرم بر ضد کسی است که دستورم را بگذارد و با گفته‌ام مخالفت کند. هرکس به حفظ خویش پردازد که راستکاری نمودار حال است و نه گفتار.»
گوید: آن‌گاه فرود آمد.
صبحگاهان عبید اللّه به منبر نشست و گفت: «ای مردم! می‌دانم که کسانی‌که دشمن حسین بوده‌اند، وقتی پنداشتند حسین است که وارد شهر شده و بر آن تسلّط یافته، به دنبال من آمدند و اطاعت نمودند. به خدا هیچ‌یک از شما را نشناختم.»
گوید: «آن‌گاه از منبر فرود آمد و خبر یافت که مسلم بن عقیل یک شب پیش از او آمده و در کوفه است.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2931- 2932، 2933
(2)- من د و بر و فی الأصل متعمّا- کذا.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 529
و مطیعکم، و بالشّدّة علی مریبکم «1»، و أنا متّبع فی ذلک أمره و منفّذ فیکم عهده، و السّلام.
ثمّ نزل و دخل القصر.
«2» فلمّا کان الیوم الثّانی، خرج إلی النّاس، و نادی بالصّلاة جامعة «3»، فلمّا اجتمع النّاس، خرج إلیهم بزیّ خلاف ما خرج به أمس، فصعد المنبر، فحمد اللّه و أثنی علیه، ثمّ قال:
أمّا بعد، فإنّه لا یصلح هذا الأمر إلّا فی شدّة من غیر عنف، و لین فی غیر ضعف، و أن آخذ منکم البری‌ء بالسّقیم، و الشّاهد بالغائب، و الولیّ بالولیّ. قال: فقام إلیه رجل من أهل الکوفة، یقال له أسد بن عبد اللّه المریّ، فقال: أیّها الأمیر! إنّ اللّه تبارک و تعالی یقول: وَ لا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْری* و إنّما المرء بجدّه، و السّیف بحدّه، و الفرس بشدّه، و علیک أن تقول و علینا أن نسمع، فلا تقدّم فینا السّیئة قبل «4» الحسنة. قال: فسکت عبید اللّه بن زیاد، و نزل عن المنبر، فدخل قصر الإمارة.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 66- 67- عنه: أسد حیدر، مع الحسین فی نهضته،/ 95- 96
و قال عمرو: عن أبی مخنف عن المعلّی بن کلیب عن أبی الودّاک، قال: لمّا نزل ابن زیاد القصر، نودی فی النّاس: الصّلاة جامعة، فاجتمع إلیه النّاس، فخرج إلینا، فحمد اللّه و أثنی علیه، ثمّ قال:
أمّا بعد: فإنّ أمیر المؤمنین- أصلحه اللّه- ولّانی مصرکم و ثغرکم و فیئکم، و أمرنی بإنصاف مظلومکم، و إعطاء محرومکم، و بالإحسان إلی سامعکم و مطیعکم، و بالشّدّة علی مریبکم، فأنا لمطیعکم کالوالد البرّ الشّفیق، و سیفی و سوطی علی من ترک أمری و خالف عهدی، فلیبق امرؤ علی نفسه، الصّدق ینبئ عنک لا الوعید.
ثمّ نزل. «5»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 63- 64
__________________________________________________
(1)- من د و فی الأصل و بر «مربیکم».
(2)- [من هنا حکاه عنه فی مع الحسین].
(3)- فی د: الجامعة.
(4)- [لم یرد فی مع الحسین].
(5)- و پس از ورود به قصر دستور داد جارچی حکومت مردم را به مسجد دعوت کند. چون مردم
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 530
فأصبح، فنادی فی النّاس: الصّلاة جامعة، فاجتمع النّاس، فخرج إلیهم، فحمد اللّه و أثنی علیه، ثمّ قال: أمّا بعد، فإنّ أمیر المؤمنین یزید ولّانی مصرکم «1» و ثغرکم و فیئکم، و أمرنی بإنصاف مظلومکم، و إعطاء محرومکم، و الإحسان إلی سامعکم و مطیعکم «2»، کالوالد البرّ، و سوطی و سیفی علی من ترک أمری، و خالف عهدی، فلیتّق امرؤ علی نفسه، الصّدق ینبئ «3» عنک لا الوعید. ثمّ نزل. «4»
__________________________________________________
- در مسجد گرد آمدند به منبر رفت و پس از ثنای خدا، سخنان زیر را ایراد کرد:
امّا بعد، امیر المؤمنین (یزید) مرا بر شهر و مرزوبوم و بیت المال شما فرمانروا ساخته و به من دستور داده، نسبت به ستمدیدگان به انصاف رفتار کنم و به محرومین بخشش کنم و به آنان که فرمانبر و مطیع قوانین و دستورند، احسان و نیکی معمول دارم و هرکه مورد سوءظنّ و متّهم باشد، بسختی با او رفتار کنم.
من نسبت به هرکس که مطیع و فرمانبردار باشد، چون پدری مهربان هستم؛ ولی شمشیر و تازیانه عقوبتم آماده است برای آن‌کس که از دستور من سرپیچی کند و بیعت خود را بشکند. پس هرکس باید بر خود بترسد «و راستی گفتار هنگام عمل معلوم می‌شود، نه تهدید» (یعنی این سخن جنبه تهدید تنها ندارد، بلکه حقیقتی مسلّم است). این سخنان کوتاه را گفت و از منبر به زیر آمد.
رسولی محلّاتی، ترجمه مقاتل الطّالبیّین،/ 94
(1)- [زاد فی الأسرار: «هذا»].
(2)- [زاد فی نفس المهموم و اللّواعج: «و بالشّدّة علی مریبکم و عاصیکم، و أنا متّبع فیکم أمره و منفّذ فیکم عهده، و أنا لمحسنکم و مطیعکم»].
(3)- فی هامش «ش» و «م»: ینبی عنک- بغیر همز- أی یدفع عنک من النّبوّة، و یمکن أن یکون من النّبأ الخبر أی الصّدق یخبر عنک بالحقیقة. و الأوّل سماع و الثّانی قیاس.
و قال الجوهریّ فی الصّحاح- نبا- 6: 2500: فی المثل: «الصّدق ینبی عنک لا الوعید» أی أنّ الصّدق یدفع عنک الغائلة فی الحرب دون التّهدید. و قال أبو عبید: هو ینبی بغیر همز. و یقال: أصله الهمز من الأنباء أی أنّ الفعل یخبر عن حقیقتک لا القول، و قد نقل ابن منظور فی لسان العرب: 15/ 302 هذا الکلام ناسبا إیّاه إلی التّهذیب و هو اشتباه و الصّحیح أنّه عن الصّحاح. [عن ط مؤسسة آل البیت]
(4)- چون بامداد شد، مردم را دعوت کردند و چون گرد آمدند، عبید اللّه بن زیاد بیرون آمد و پس از حمد و ثنای پروردگار گفت: امّا بعد، همانا امیر المؤمنین یزید، مرا بر شهر شما و مرزها و بهره‌های شما (از بیت المال) فرمانروا ساخته، و به من دستور داده است، با ستمدیدگانتان با انصاف رفتار کنم و به محرومین ازشما بخشش کنم، و به آنان که گوش شنوا دارند و پیروی از دستوراتش بنمایند، مانند پدر مهربان نیکی کنم و تازیانه و شمشیر (عقوبت و شکنجه) من (آماده عقوبت) برای آن کسی است که از دستور من سر باززند و با پیمان من مخالفت کند. پس باید هرکس بر خود بترسد «راستی و درستی است که بلا را از انسان دور کند، نه تهدید» (و این جمله مثلی است در میان عرب که ابن زیاد به زبان جاری ساخت) سپس از منبر به زیر آمد. رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 42
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 531
المفید، الإرشاد، 2/ 42- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 341؛ البحرانی، العوالم، 17/ 190؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 219- 220؛ القمی، نفس المهموم،/ 93- 94؛ مثله الأمین، لواعج الأشجان،/ 44؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 16
ثمّ جمع النّاس فخطبهم، و أعلمهم نیّة یزید «1» فی الإحسان إلی سامعهم و مطیعهم، و الشّدّة علی مریبهم و عاصیهم، و وعد، و أوعد، و ختم الخطبة بأن قال:
«لیبق امرؤ علی نفسه، الصّدق ینبئ عنک لا الوعید». «2»
أبو علیّ مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 43
فلمّا أصبح نادی فی النّاس الصّلاة جامعة، فاجتمع النّاس، و خطب و قال: أمّا بعد، فإنّ أمیر المؤمنین ولّانی مصرکم و ثغرکم و فیئکم، و أمرنی بإنصاف مظلومکم، و إعطاء محرومکم، و الإحسان إلی سامعکم و مطیعکم کالوالد البرّ، و سوطی و سیفی علی من ترک أمری و عهدی، فلیتّق کلّ امرء علی نفسه، و (الصّدق ینبئ عنک لا الوعید). ثمّ نزل، و أخذ النّاس أخذا شدیدا.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 224
و نودی بالصّلاة جامعة، فاجتمع النّاس، فخرج ابن زیاد، و قام خطیبا، فقال: إنّ أمیر المؤمنین ولّانی مصرکم و ثغرکم «3»، و أمرنی بإنصاف مظلومکم، و إعطاء محرومکم، و الإحسان إلی سامعکم، «4» و الشّدّة علی مریبکم، «4» و أنا متّبع أمره، «5» و منفّذ فیکم عهده، و أنا لمحبّکم و مطیعکم «5» کالوالد البرّ و سیفی و سوطی علی من «6» ترک أمری «6».
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 200- مثله أسد حیدر، مع الحسین فی نهضته،/ 95
و أصبح، فجلس علی المنبر، و قیل: بل خطبهم من یومه، فقال: أمّا بعد، فإنّ
__________________________________________________
(1)- مط: «و أعلمهم أنّه یرید الإحسان» بدل: «و أعلمهم نیّة یزید فی الإحسان».
(2)- و العبارة فی مط: «لیتّق أمر علی نفسه، لا الصّدق ینبئ عنک، و لا الوعید.
(3)- [أضاف فی مع الحسین: «و فیئکم»].
(4- 4) [مع الحسین: «و مطیعکم»].
(5- 5) [مع الحسین: «فأنا لمحسنکم»].
(6- 6) [مع الحسین: «خالف أمری و عهدی»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 532
أمیر المؤمنین ولّانی مصرکم و ثغرکم و فیئکم، و أمرنی بإنصاف مظلومکم، و إعطاء محرومکم، و بالإحسان إلی سامعکم و مطیعکم، و بالشّدّة علی مریبکم و عاصیکم، و أنا متّبع فیکم أمره، و منفّذ فیکم عهده، فأنا لمحسنکم کالوالد البرّ، و لمطیعکم کالأخ الشّقیق، و سیفی و سوطی علی من ترک أمری، و خالف عهدی، فلیبق امرؤ علی نفسه «1».
ثمّ نزل. «2»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 269- عنه: بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 221- 222؛ مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 390
فلمّا أصبح، قام خاطبا و علیهم عاتبا، و لرؤسائهم مؤنّبا، «3» و لأهل الشّقاق معاتبا، «3» و وعدهم بالإحسان علی لزوم طاعته، و بالإساءة علی معصیته، و الخروج عن حوزته، ثمّ قال: یا أهل الکوفة، إنّ أمیر المؤمنین یزید ولّانی بلدکم، و استعملنی علی مصرکم، و أمرنی بقسمة فیئکم بینکم، و إنصاف مظلومکم من ظالمکم، و أخذ الحقّ لضعیفکم من قویّکم، و الإحسان إلی السّامع «4» المطیع، و التّشدید علی المریب، «5» فأبلغوا هذا الرّجل الهاشمیّ مقالتی، لیتّقی غضبی. و نزل. یعنی بالهاشمیّ مسلم بن عقیل، «6» و افترق النّاس. «7»
__________________________________________________
(1)- [زاد فی بحر العلوم: «الصّدق ینبئ عنک لا الوعید»].
(2)- روز بعد بر منبر رفت و خطبه نمود. گفته شد: همان روز خطبه کرد. او گفت: امّا بعد امیر المؤمنین (یزید) شهرها و مرزها و املاک شما را به من سپرد و امر کرد که من عدالت را به کار برم و از مظلوم حمایت کنم و به کسی که از میان شما محروم مانده، عطای خود را بدهم و نسبت به مردمی که مطیع و آرام و فرمانبردار باشند، نیکی کنم و نسبت به متمردین و کسانی که در باطن مخالف باشند، سختگیر باشم. من هم درباره شما امر او را به کار می‌برم و فرمان او را انجام می‌دهم. من برای نکوکاران شما مانند پدر مهربان و برای فرمانبر مانند برادر خواهم بود. شمشیر و تازیانه من هم به مخالفین و متمردین حواله می‌شود. هریک از شما مواظب باشد و خود را (از سطوت و شدت من) حفظ کند. بعد از آن فرود آمد (از منبر).
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 117- 118
(3- 3) [لم یرد فی البحار و العوالم].
(4)- [فی البحار و العوالم: «للسّامع»].
(5)- [من هنا حکاه عنه فی نفس المهموم،/ 94 و مثله فی اللّواعج،/ 44- 45].
(6)- [إلی هنا حکاه عنه فی البحار و العوالم و نفس المهموم].
(7)- او خطبه بخواند و بعد از خطبه گفت: یزید ولایت عراق به من داد تا با هواخواهان او احسان کنم
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 533
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 14- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 340؛ البحرانی، العوالم، 17/ 189- 190
و بات فیه إلی الغداة، ثمّ خرج و صعد المنبر، و خطبهم، و توعّدهم علی معصیة السّلطان، و وعدهم مع الطّاعة بالإحسان. «1»
ابن طاووس، اللّهوف،/ 45
و أمر منادیا فنادی: إنّ الصّلاة جامعة، فاجتمع النّاس، فخرج إلیهم، فحمد اللّه و أثنی علیه، ثمّ قال: أمّا بعد، فإنّ أمیر المؤمنین قد ولّانی أمرکم و ثغرکم و فیأکم، و أمرنی بإنصاف مظلومکم، و إعطاء محرومکم، و الإحسان إلی سامعکم و مطیعکم، و الشّدّة علی مریبکم و عاصیکم، و إنّما أنا ممتثل فیکم أمره، و منفّذ عهده. ثمّ نزل. «2»
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 7/ 153- 154
ثمّ نادی بالنّاس، فرقی المنبر، فخطب خطبة ذکر فیها: إنّ الخلیفة یزید قد ولّانی مصرکم هذا، و قد أوصانی بالإحسان إلی محسنکم، و التّجاوز عن مسیئکم، و أنا مطیع أمره فیکم. فلمّا نزل من المنبر، جعل النّاس ینظر بعضهم إلی بعض، و یقولون: ما لنا و الدّخول بین السّلاطین؟ فنقضوا بیعة الحسین و بایعوا عبید اللّه بن زیاد. قیل: و کان ذلک یوم الجمعة.
الطّریحی، المنتخب، 2/ 423
ثمّ قال له: ناد فی النّاس الصّلاة جامعة، فنادی، فاجتمع خلق کثیر، فصعد المنبر و قال: أیّها النّاس من عرفنی فقد عرفنی، و من لم یعرفنی فإنّی أعرّفه بنفسی، أنا عبید اللّه
__________________________________________________
- و هرکه در او عاصی شود، سرش بردارم و بوی فرستم و منادی زد که هرکه دشمنان یزید را در خانه دارد، باید که بدست من دهد و إلّا خانه او را بسوزانم و او را بکشم و مال او را بتاراج دهم.
عماد الدّین طبری، کامل بهائی، 2/ 273
(1)- و تا صبح آنجا بود صبح، بیرون آمده بر منبر رفت و خطبه خواند و از سرپیچی از فرمان‌حکومت وقت، آنان را ترساند و وعده‌های نیکی به فرمانبرداری داد.
فهری، ترجمه لهوف،/ 45
(2)- آن شب از غایت خشم که بر باطن آن ناپاک استیلا یافته بود با هیچکس سخن نگفت و روزدیگر مردم را به مسجد جامع طلبیده، منشور ایالت خود بر ایشان خوانده، خلق را به عدالت امیدوار ساخت‌و روز دوم باز مجمعی به هم رسانیده به تمهید مراسم تهدید پرداخت.
خواند امیر، حبیب السّیر، 2/ 41- 42
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 534
ابن زیاد (لعنه اللّه)، و قد ولّانی مصرکم هذا یزید (لعنه اللّه)، و أمرنی بالإنصاف للمظلوم، و إعطاء المحروم، و الإحسان إلی مسیئکم، و أنا متّبع فیکم أمره.
ثمّ نزل عن المنبر.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 25
و أصبح ابن زیاد، فنادی فی النّاس الصّلاة جامعة، فاجتمعوا، خطبهم، و توعّد العاصی بالعقوبة، و المطیع بالإحسان، و قال: الصّدق ینبئ عنک، لا الوعید. و نزل.
الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 591
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 535

فأخذ العرفاء و النّاس أخذا شدیدا، فقال: اکتبوا إلیّ «1» الغرباء، و من فیکم من طلبة أمیر المؤمنین، و من فیکم من الحروریّة «2» و أهل الرّیب الّذین رأیهم الخلاف و الشّقاق، فمن کتبهم لنا فبری‌ء، و من لم یکتب لنا أحدا، فیضمن لنا ما فی عرافته ألّا یخالفنا منهم مخالف، و لا یبغی علینا منهم باغ، فمن لم یفعل برئت منه الذّمّة، و حلال لنا ماله، و سفک دمه، و أیّما عریف وجد فی عرافته من بغیة أمیر المؤمنین أحد لم یرفعه إلینا، صلب علی باب داره، و ألقیت «3» تلک العرافة من العطاء، و سیّر إلی موضع بعمان الزّارة. «4»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 359- عنه: بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 222؛ المحمودی، العبرات، 1/ 308
و أخذ العرفاء و النّاس أخذا شدیدا، فقال: اکتبوا لی العرفاء «5» و من فیکم من طلبة أمیر المؤمنین، «6» و من فیکم من أهل «7» الحروریّة و أهل الرّیب الّذین شأنهم «8» الخلاف و النّفاق «9»
__________________________________________________
(1)- [العبرات: «لی»].
(2)- [زاد فی بحر العلوم: «أیّ الخوارج»].
(3)- [فی بحر العلوم و العبرات: «ألغیت»].
(4)- و با سردسته‌ها و کسان سخت گرفت و گفت: «بیگانگان و فراریان امیر مؤمنان و حروریان و مردم مشکوک خلافجو و منازعه‌گر را که میان شما هستند، برای من بنویسید. هرکه بنویسد از مسئوولیت بری است و هرکه کسی را ننویسد ضمانت کند که کسی از دسته او مخالفت ما نکند و هرکه ضمانت نکند، از حمایت برون است و مال و خونش بر ما حلال. هر سردسته‌ای که جزو دسته‌اش یکی از سرکشان امیر مؤمنان یافت شود که به ما خبر نداده باشد، بر در خانه‌اش آویخته شود و مقرّری آن دسته الغا شود و به عمان زاره تبعید شود.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2932
(5)- [و الصّحیح: «الغرباء»].
(6) (6*) [لم یرد فی أعیان الشّیعة].
(7)- [لم یرد فی نفس المهموم].
(8)- [نفس المهموم: «رأیهم»].
(9)- [لم یرد فی نفس المهموم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 536
و الشّقاق «1»، «2» فمن یجی‌ء لنا بهم فبری‌ء، «2» و من لم یکتب لنا أحدا، فلیضمن لنا من فی عرافته أن لا یخالفنا منهم مخالف، و لا یبغی علینا منهم باغ، (6*) فمن لم یفعل برئت منه الذّمّة، و حلال لنا دمه و ماله، و أیّما عریف وجد فی عرافته من بغیة أمیر المؤمنین أحد لم یرفعه إلینا، صلب علی باب داره، و ألغیت تلک العرافة من العطاء. «3»
المفید، الإرشاد، 2/ 42- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 341؛ البحرانی، العوالم، 17/ 191؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 220؛ القمی، نفس المهموم،/ 94؛ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 591، لواعج الأشجان،/ 45
ثمّ أخذ العرفاء «4» أخذا شدیدا، و دعا النّاس، فقال:
«اکتبوا إلی العرفاء، و من فیکم من طلبة أمیر المؤمنین، و أهل الرّیب، الّذین رأیهم الخلاف و الشّقاق، فمن کتبهم لنا، فهو بری‌ء، و من لم یکتب لنا أحدا، فلیضمن لنا ما فی عرافته: أن لا یخالفنا منهم مخالف، و لا یبغی علینا فیهم باغ، فمن لم یفعل ذلک، فبرئت منه الذّمّة و حلال علینا دمه و ماله. و أیّما عریف وجد فی عرافته من بغیة «5» أمیر المؤمنین أحد لم یرفعه إلینا، صلب علی باب داره، و ألقیت تلک العرافة من العطاء».
و قال عبید اللّه لوجوه أهل الکوفة:
__________________________________________________
(1)- [أضاف فی اللّواعج: «ثمّ یجاء بهم لنری رأینا»].
(2- 2) [نفس المهموم: «ثمّ یجاء بهم لنری رأینا فیهم»].
(3)- بزرگان شهر و سرشناسان را بسختی گرفت و گفت: نام سرشناسان و هواخواهان یزید و هرکه از مردم خوارج در میان شما هستند و آن دسته از نفاق پیشگانی که کارشان ایجاد دودستگی و پراکندگی در میان مردم است، برای من بنویسید. پس هرکه ایشان را نزد ما آورد در امان است و هرکه نامشان را ننوشت، باید ضمانت کند و به عهده گیرد که کسی از آنان که می‌شناسد و تحت نظر او هستند، با ما مخالفت نکند و یاغیگری بر ما ننماید، و اگر این کار را نکرد، ذمه ما از او بری است و خون و مالش بر ما مباح و حلال است و هر رئیسی (و بزرگ محله‌ای) در میان مردم آشنای خود، از دشمنان یزید کسی را بشناسد (و به ما معرفی نکند) و او را نزد ما نیاورد، بر در خانه خود به دار آویخته خواهد شد و بهره‌اش از بیت المال لغو خواهد گردید.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 42
(4)- [و الصّحیح: «الغرباء»].
(5)- فی مط: «أمن بقیة أمیر المؤمنین»! بدل «من بغیة أمیر المؤمنین».
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 537
«إنّی أعلم أنّه قد سار معی، و أظهر الطّاعة لی من هو عدوّ للحسین، حین ظنّ أنّ الحسین قد دخل البلد، و غلب علیه، و و اللّه، ما عرفت منکم أحدا».
أبو علیّ مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 43- 44
فأخذ العرفاء و النّاس أخذا شدیدا، و قال: «اکتبوا لی الغرباء «1»، و من فیکم من طلبة أمیر المؤمنین، و من فیکم من الحروریّة و أهل الرّیب الّذین رأیهم الخلاف و الشّقاق، فمن کتبهم «2» إلیّ فبری‌ء «2»، و من لم یکتب لنا أحدا، فلیضمن لنا ما فی عرافته أن لا یخالفنا فیهم مخالف، و لا یبغ علینا منهم باغ، فمن لم یفعل، فبرئت منه الذّمّة، و حلال لنا دمه و ماله، و أیّما عریف وجد فی عرافته من بغیة أمیر المؤمنین أحد «3» لم یرفعه إلینا صلب علی باب داره، و ألغیت تلک العرافة «4» من العطاء، «5» و سیّر إلی موضع بعمان الزّارة «3». ثمّ نزل «5». «6»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 269- مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 390- 391
و أمر العرفاء أن یکتبوا من عندهم من الزّوریة و أهل الرّیب و الخلاف و الشّقاق، و أیّما عریف لم یطّلعنا علی ذلک صلب، أو نفی، و أسقطت عرافته من الدّیوان.
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 154
__________________________________________________
(1)- [نهایة الإرب: «اکتبوا إلیّ النّاس الغرباء»].
(2- 2) [نهایة الإرب: «لی فقد بری‌ء»].
(3)- [لم یرد فی نهایة الإرب].
(4)- [نهایة الإرب: «العرافیة»].
(5- 5) [حکاه عنه فی نفس المهموم،/ 94].
(6)- آن‌گاه فرماندهان و گروهبانان و سایر مردم را بشدت دچار کرد و گفت: همه باید صورتی از مخالفین و غربا و آنهایی که مشمول غضب امیر المؤمنین هستند و حروریها (خوارج) تهیه کنید. هرکسی نام آنها را بنویسد بری و آزاد خواهد بود و هرکه نام نبرد و ننویسد باید تعهد کند که در اتباع خود مخالفی وجود ندارد و هر اتفاقی که رخ دهد مسئول خود او باشد که هیچ‌کس بر ما قیام و عصیان نکند. و هرکه تعهد نکند یا صورت مخالفین را ندهد، از حمایت ما خارج و خون و مال او مباح خواهد بود. هریک از عرفا (افسران و فرماندهان) در گروه خود یک متمرّد یا مورد تعقیب امیر المؤمنین باشد و او را به ما معرفی نکند، آن فرمانده را بر سر خانه خود به دار خواهیم کشید. حقوق و مزایای فرماندهی او الغا خواهد شد و خانواده او به عمان زاره (محل) تبعید خواهند شد. بعد فرود آمد (از منبر).
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 118
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 538
و أمر منادیه ینادی فی قبائل العرب أن: اثبتوا علی بیعة یزید (لعنه اللّه) من قبل أن یبعث إلیکم من الشّام رجالا یقتلون رجالکم و یسبون حریمکم.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 25
و عند الصّباح جمع ابن زیاد النّاس فی الجامع الأعظم و خطبهم و حذّرهم و منّاهم العطیّة، و قال: أیّما عریف وجد عنده أحدا من بغیة أمیر المؤمنین و لم یرفعه إلینا صلب علی باب داره.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 172
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 539

و ارتحل النّعمان بن بشیر نحو وطنه بالشّام. «1»
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 234
__________________________________________________
(1)- و نعمان بن بشیر به وطن خود، شام، حرکت کرد.
دامغانی، ترجمه اخبار الطّوال،/ 281
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 540

و بایع له [الحسین علیه السّلام] مسلم بن عقیل أکثر من ثلاثین ألفا من أهل الکوفة، فنهضوا معه یریدون عبید اللّه بن زیاد، فجعلوا کلّما أشرفوا علی زقاق، انسلّ عنه منهم ناس، حتّی بقی مسلم فی شرذمة قلیلة. قال: فجعل أناس یرمونه بالآجرّ من فوق البیوت؛ فلمّا رأی ذلک، دخل دار هانئ بن عروة المرادیّ، و کان له فیهم رأی.
ابن قتیبة، الإمامة و السّیاسة، 2/ 4
و بلغ مسلم بن عقیل قدوم عبید اللّه بن زیاد الکوفة، فأقبل حتّی أتی دار هانئ بن عروة بن نمران المرادیّ، فدخل من بابه، ثمّ أرسل إلیه/ 309/ أن أخرج إلیّ. فخرج إلیه، فقال له مسلم: یا هانئ، إنّی أتیتک لتجیرنی و تضیفنی. فقال هانئ: و اللّه لقد سألتنی شططا، و لو لا دخولک داری و ثقتک لی، لأحببت أن تنصرف عنّی، و لکنّه قد وجب علیّ ذمامک. فأدخله داره. و کانت الشّیعة تختلف إلیه فیها.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 2/ 336، أنساب الأشراف، 2/ 79
و بلغ مسلم بن عقیل قدوم عبید اللّه بن زیاد، و انصراف النّعمان و ما کان من خطبة ابن زیاد و وعیده، فخاف علی نفسه، فخرج من الدّار الّتی کان فیها بعد عتمة، حتّی أتی دار هانئ بن عروة المذحجیّ، و کان من أشراف أهل الکوفة، فدخل داره الخارجة، فأرسل إلیه، و کان فی دار نسائه یسأله الخروج إلیه، فخرج إلیه و قام مسلم، فسلّم علیه و قال:
إنّی أتیتک لتجیرنی و تضیفنی. فقال له هانئ: لقد کلّفتنی شططا «1» من الأمر و لو لا دخولک منزلی لأحببت أن تنصرف عنّی «1» غیر أنّه قد لزمنی ذمام لذلک. فأدخله دار نسائه، و أفرد له ناحیة منها، و جعلت الشّیعة تختلف إلیه فی دار هانئ.
و لم یزل مسلم بن عقیل یأخذ البیعة علی أهل الکوفة، حتّی بایعه منهم ثمانیة عشر ألف رجل فی ستر و رفق. «2»
__________________________________________________
(1- 1) [العبرات: «بهذا الأمر»].
(2)- و چون به مسلم بن عقیل خبر آمدن ابن زیاد و تهدیدهای او و رفتن نعمان رسید، بر جان خود-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 541
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 234- 235، 236- عنه: المحمودی، العبرات، 1/ 309، 312
و بها مسلم بن عقیل، قد نزل علی هانئ بن عروة. «1»
الیعقوبی، التّاریخ، 2/ 216
فتحوّل مسلم «2» حین قدم عبید اللّه «3» بن زیاد «3» من الدّار الّتی کان فیها «2» إلی «4» منزل «5» هانئ بن عروة المرادیّ «4». [بسند تقدّم عن أبی جعفر علیه السّلام]
الطّبری، التّاریخ، 5/ 348- مثله الشّجری، الأمالی، 1/ 191؛ المزّی، تهذیب الکمال، 6/ 424؛ الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 206؛ ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 2/ 350، الإصابة، 1/ 333؛ ابن بدران فی ما استدرکه علی ابن عساکر «6»، 4/ 336؛ مثله بلا إسناد ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 325- 326
و سمع مسلم بن عقیل بمجی‌ء عبید اللّه و مقالته الّتی قالها، و ما أخذ به العرفاء و النّاس، فخرج من دار المختار- و قد علم به- حتّی انتهی إلی دار هانئ بن عروة المرادیّ، فدخل بابه، و أرسل إلیه أن اخرج. فخرج إلیه هانئ، فکره هانئ مکانه حین رآه، فقال له
__________________________________________________
- ترسید و آخر شب از خانه‌ای که در آن بود، بیرون آمد و خود را به خانه هانی بن عروة مذحجی که از بزرگان کوفه بود، رساند و وارد خانه بیرونی او شد و به هانی که در اندرون و پیش زنان خود، بود پیام داد که پیش او بیاید. هانی آمد. مسلم برخاست و به او سلام داد و گفت: «پیش تو آمده‌ام که مرا پناه دهی و میزبانی کنی.» هانی گفت: «با این کار مرا به دشواری انداختی و اگر وارد خانه‌ام نشده بودی، دوست می‌داشتم که از من منصرف شوی؛ ولی اکنون باید از عهده این کار برآیم.»
هانی مسلم را به خانه اندرونی خود برد و گوشه‌ای از آن را به او اختصاص داد و شیعیان در خانه هانی‌پیش مسلم آمدوشد داشتند.
مسلم بن عقیل هم همچنان پوشیده و با مدارا از مردم کوفه بیعت می‌ستاند. آن‌چنان‌که هیجده هزار تن پوشیده با او بیعت کردند.
دامغانی، ترجمه اخبار الطّوال،/ 281- 282
(1)- و مسلم بن عقیل در کوفه بود و در خانه هانئ بن عروه منزل داشت.
آیتی، ترجمه تاریخ یعقوبی، 2/ 178
(2- 2) [فی المنتظم: «حینئذ من الدّار الّتی کان فیها» و لم یرد فی السّیر].
(3- 3) [لم یرد فی الأمالی و تهذیب الکمال و تهذیب التّهذیب و الإصابة و تهذیب ابن بدران].
(4- 4) [فی الإصابة و تهذیب ابن بدران: «دار الأخری، فأقام عند هانئ بن عروة المرادیّ»].
(5)- [فی تهذیب الکمال و السیر و تهذیب التّهذیب: «دار»].
(6)- [عن الإصابة].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 542
مسلم: أتیتک لتجیرنی و تضیفنی. فقال: رحمک اللّه! لقد کلّفتنی شططا، و لو لا دخولک داری و ثقتک، لأحببت و لسألتک أن تخرج عنّی، غیر أنّه یأخذنی من ذلک ذمام، و لیس مردود مثلی علی مثلک عن جهل؛ ادخل.
فآواه، و أخذت الشّیعة تختلف إلیه فی دار هانئ بن عروة.
فقدم الکوفة، فنزل دار هانئ بن عروة، فاجتمع إلیه النّاس. «1»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 362، 391
و سمع بذلک مسلم بن عقیل و بقدوم عبید اللّه بن زیاد و کلامه. فکأنّه اتّقی علی نفسه، فخرج من الدّار الّتی هو فیها فی جوف اللّیل، حتّی أتی دار هانئ بن عروة المذحجیّ رحمه اللّه، فدخل علیه؛ فلمّا رآه هانئ قام إلیه، و قال: ما وراءک- جعلت فداک؟ فقال مسلم:
ورائی ما علمت، هذا عبید اللّه بن/ زیاد الفاسق ابن الفاسق قد قدم الکوفة، فأتّقیته علی نفسی، و قد أقبلت إلیک لتجیرنی و تأوینی حتّی أنظر إلی ما یکون. فقال له هانئ «2» ابن عروة «2»: جعلت فداک! و اللّه لقد کلّفتنی شططا! و لو لا دخولک داری لأحببت أن
__________________________________________________
(1)- گوید: وقتی عبید اللّه بن زیاد آمد، مسلم از خانه‌ای که بود به خانه هانئ بن عروه مرادی رفت.
مسلم بن عقیل از آمدن عبید اللّه و سخنانی که گفته بود و سختیی که با سردسته‌ها و مردم کرده بود، خبر یافت و از خانه مختار که حضورش در آن‌جا فاش شده بود، برون آمد و سوی خانه هانی رفت و وارد شد و کس پیش هانی فرستاد که برون آی.
گوید: هانی برون شد و چون او را بدید، حضورش را خوش نداشت.
مسلم گفت: «آمده‌ام که پناهم دهی و مهمانم کنی.»
گفت: «خدایت رحمت کناد! تکلیف شاق می‌کنی. اگر وارد خانه‌ام نشده بودی و اعتماد نکرده بودی، خوش داشتم و از تو می‌خواستم که از پیش من بروی؛ امّا حرمت تو مانع است و کسی همانند من، همانند تویی را از روی نادانی رد نمی‌کند. درآی.»
گوید: پس او را به درون برد و پناه داد و شیعیان در خانه هانی پیش وی رفت‌وآمد داشتند.
و در خانه هانی بن عروه منزل گرفت و کسان بر او فراهم شدند.
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2918، 2936، 2976
(2- 2) لیس فی د.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 543
تنصرف، غیر أنّی أری ذلک عارا علیّ أن یکون رجل أتانی مستجیرا، فانزل علی برکة اللّه. قال: فنزل مسلم بن عقیل فی دار هانئ المذحجیّ «1». و جعل عبید اللّه بن زیاد یسأل عنه فلم یجد من یرشده علیه، و جعلت الشّیعة تختلف إلی مسلم رحمه اللّه فی دار هانئ، و یبایعون للحسین سرّا. و مسلم «2» بن عقیل «2» یکتب أسماءهم، و یأخذ علیهم العهود و المواثیق لا یرکنون، لا یعذرون؛ حتّی بایع مسلم بن عقیل نیف و عشرون ألفا.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 68
و بایع مسلم بن عقیل أکثر من ثلاثین ألفا من أهل الکوفة، و خرجوا معه یریدون عبید اللّه بن زیاد، فجعلوا کلّما انتهوا إلی زقاق انسلّ منهم ناس، حتّی بقی فی شرذمة قلیلة، قال: فجعل النّاس یرمونه بالآجرّ من فوق البیوت، فلمّا رأی ذلک دخل دار هانئ ابن عروة المرادیّ، و کان له شرف و رأی.
ابن عبدربّه، العقد الفرید، 4/ 378- عنه: الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 265
و لمّا اتّصل خبر ابن زیاد بمسلم، تحوّل إلی هانئ بن عروة المرادیّ.
المسعودی، مروج الذّهب، 3/ 67
و سمع مسلم بن عقیل بمجی‌ء عبید اللّه بن زیاد و مقالته، فأقبل حتّی أتی دار هانئ بن عروة المرادیّ، فدخل فی بابه، فأرسل إلیه أن اخرج إلیّ. فقال: إنّی أتیتک لتجیرنی و تضیفنی. قال له: رحمک اللّه لقد کلّفتنی شططا، لو لا دخولک داری و ثقتک بی، لأحببت لشأنک أن تنصرف عنّی غیر أنّی أخذنی من ذلک ذمام، ادخل. فدخل داره، فأقبلت الشّیعة تختلف إلیه فی دار هانئ بن عروة. و جاء شریک بن الأعور حتّی نزل علی هانئ فی داره و کان شیعیّا. «3»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 64
__________________________________________________
(1)- لیس فی د.
(2- 2) لیس فی د.
(3)- از آن‌سو چون مسلم بن عقیل از ورود عبید اللّه بن زیاد اطّلاع یافت و سخنانش را شنید، از جایگاه خود خارج شد. به در خانه هانی بن عروه آمد و وارد کریاس خانه شد و کسی را به داخل فرستاد و او را به در خانه دعوت کرد و چون هانی به کریاس دررسید، مسلم بدو گفت: «آمده‌ام تا مرا پناه دهی و-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 544
و لمّا سمع مسلم بن عقیل مجی‌ء عبید اللّه إلی الکوفة و مقالته الّتی قالها، «1» و ما أخذ به العرفاء و النّاس، «1» خرج من دار المختار «2» حتّی انتهی «2» إلی دار هانئ بن عروة «3»، فدخلها، فأخذت الشّیعة تختلف إلیه فی دار هانئ علی تستّر، و استخفاء «4» من عبید اللّه، و تواصوا بالکتمان «4». «5»
المفید، الإرشاد، 2/ 42- 43- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 341- 342؛ البحرانی، العوالم، 17/ 191؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 220؛ القمی، نفس المهموم،/ 94- 95؛ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 591، لواعج الأشجان،/ 45؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 16- 17
و انتقل مسلم، حین وافی عبید اللّه، إلی منزل هانئ بن عروة المرادیّ.
أبو علیّ مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 43
و لمّا سمع مسلم بن عقیل بمجی‌ء ابن زیاد إلی الکوفة و مقالته الّتی قالها، خرج من دار المختار حتّی انتهی إلی دار هانئ بن عروة، فأقبلت الشّیعة تختلف إلیه سرّا.
__________________________________________________
- از من پذیرایی کنی!»
هانی بدو گفت: «خدایت رحمت کند که کار دشواری بر من تکلیف کردی و اگر وارد خانه من نشده بودی و به من اعتماد نکرده بودی، من خوش داشتم که از این‌جا به جای دیگر بروی (و به خانه من نیایی) ولی اکنون روی قانون پناهندگی مرا ملزم کردی که از تو دفاع کنم. وارد شو.»
مسلم به خانه هانی درآمد و شیعیان نیز در همان خانه با مسلم رفت‌وآمد می‌کردند. شریک بن اعور نیز که مردی شیعی بود به خانه هانی درآمد.
رسولی محلّاتی، ترجمه مقاتل الطّالبیّین،/ 94- 95
(1- 1) [لم یرد فی أعیان الشّیعة و مثیر الأحزان].
(2- 2) [لم یرد فی أعیان الشّیعة و اللّواعج، و فی مثیر الأحزان: «و دخل»].
(3)- [أضاف فی أعیان الشّیعة و اللّواعج: «فی جوف اللّیل»].
(4- 4) [فی أعیان الشّیعة: «و الحّ عبید اللّه فی طلب مسلم و لا یعلم أین هو» و فی اللّواعج أضافه فی آخرها].
(5)- و (از آن‌سو) چون مسلم بن عقیل آمدن عبید اللّه را به کوفه دانست و سخنان او را شنید و سختگیریهایی که با رؤسا و سرشناسان کوفه کرده بود، به گوشش رسید، از خانه مختار بیرون رفت و به خانه هانی بن عروة درآمد. پس شیعیان دور از چشم مأمورین عبید اللّه بن زیاد به نزد او رفت‌وآمد می‌کردند و بیک‌دیگر سفارش می‌کردند، جای مسلم را به کسی نشان ندهند.
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 42- 43
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 545
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 225
و سمع مسلم بن عقیل بمجی‌ء عبید اللّه و مقالته، فانتقل من موضعه حتّی أتی دار هانئ قدم الکوفة، و أنا أتّقیه علی نفسی. فخرج إلیه هانئ، و قال: قد کلّفتنی شططا، و لو لا دخولک داری لأحببت أن تنصرف عنّی، غیر أنّی أجد ذلک عارا علیّ بأنّ رجلا أتانی مستجیرا، فلا أجیره، فانزل علی برکة اللّه. و جعل عبید اللّه یسأل عن مسلم، فلا یجد أحدا یرشده إلیه، و جعلت الشّیعة تختلف إلی مسلم فی دار هانئ بن عروة المذحجیّ، و یبایعون الحسین سرّا؛ و مسلم بن عقیل یکتب أسماءهم، و یأخذ علیهم العهود، أنّهم لا ینکثون و لا یغدرون؛ حتّی بایعه ما ینیف علی عشرین ألفا.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 200
فانتقل مسلم «1» من دار سالم إلی دار هانئ «2» بن عروة المذحجیّ «2» فی اللّیل، «3» و دخل فی أمانه، و کان یبایعه النّاس حتّی بایعه خمسة و عشرون ألف رجل.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 91- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 343؛ البحرانی، العوالم، 17/ 192؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 220
و سمع مسلم بمقالة عبید اللّه، فخرج من دار المختار، و أتی دار هانئ بن عروة المرادیّ، فدخل بابه، و استدعی هانئا «4»، فخرج إلیه، فلمّا رآه کره مکانه، فقال له مسلم: أتیتک لتجیرنی و تضیفنی. فقال له هانئ: لقد کلّفتنی شططا و لو لا دخولک داری لأحببت أن تنصرف عنّی، غیر أنّه یأخذنی من ذلک ذمام، ادخل. فآواه، فاختلفت الشّیعة إلیه فی دار هانئ. «5»
ابن الأثیر، الکامل 3/ 269- مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 391
__________________________________________________
(1)- [لم یرد فی البحار و العوالم].
(2- 2) [لم یرد فی البحار و العوالم، و فی الأسرار: «هانئ بن عروة»].
(3)- [فی البحار و العوالم: «فی جوف اللّیل»].
(4)- [نهایة الإرب: «استدعاه»].
(5)- مسلم (ابن عقیل) خطبه و تهدید عبید اللّه را شنید. از منزل مختار خارج شد و به منزل هانی بن-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 546
و لمّا بلغ مسلم بن عقیل قوله و خرج من الموضع الّذی کان فیه، و نزل دار هانئ بن عروة، و اختلف إلیه الشّیعة، و ألحّ عبید اللّه فی طلبه، و لا یعلم أین هو.
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 14
و تحوّل مسلم إلی دار هانئ بن عروة المرادیّ. «1»
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 138
فلمّا سمع مسلم بن عقیل بذلک، خاف علی نفسه من الاشتهار، فخرج من دار المختار، و قصد دار هانئ بن عروة، فآواه، و کثر اختلاف الشّیعة إلیه. «2» ابن طاووس، اللّهوف،/ 45
فنزل علی هانئ بن عروة المرادیّ.
الذّهبی، تاریخ الإسلام، 2/ 352
و قد تحوّل مسلم بن عقیل إلی دار هانئ بن حمید [؟] بن عروة المرادیّ، ثمّ إلی دار شریک بن الأعور و کان من الأمراء الأکابر. «3» [؟]
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 153
__________________________________________________
- عروه مرادی رفت (پناه برد). او بر در خانه هانی ایستاد و او را نزد خود خواند. هانی هم تا دم در رفت و چون مسلم را دید، سخت گرفته و دچار ملال و ستوه گردید. او به مسلم گفت: «تو یک امر شاق و سخت به من تکلیف می‌کنی. اگر هم داخل خانه من نمی‌شدی، هرگز نمی‌پذیرفتم و می‌گفتم از این‌جا رو برگردان! ولی اکنون حمایت تو بر من لازم شده است که در ذمه و پناه من داخل شدی.»
شیعیان هم نزد او رفت‌وآمد می‌کردند.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 118
(1)- مسلم از خانه مختار به خانه هانی بن عروه رفت و هانی اگرچه از عبید اللّه زیاد خائف بود، اما از سر اعتقاد او را جای داد.
عماد الدّین طبری، کامل بهائی، 2/ 273
(2)- مسلم بن عقیل که خبر آمدن ابن زیاد را شنید، از این‌که محلّش مشخّص بود بر جان خود بیمناک شد؛ لذا از خانه مختار بیرون آمد و قصد خانه هانی بن عروة را نمود. هانی او را در خانه خود منزل داد و شیعه‌ها به نزدش رفت‌وآمد می‌کردند.
فهری، ترجمه لهوف،/ 45
(3)- چون مسلم بن عقیل رضی اللّه عنه بر وصول ابن زیاد و خطبه او اطلاع یافت، متوهّم گشته، از سرای مختار به خانه هانی بن عروه مذحجی که در سلک اشراف کوفه و اعیان شیعه منتظم بود، رفت و بی‌دستوری بدان سرای درآمد و هانی از قدوم آن جناب خبر یافته، از حرم بیرون شتافت و از کیفیت حال استفسار کرد.
مسلم گفت: «پناه به تو آورده‌ام تا مرا از شر اعداء صیانت نمایی و به لوازم ضیافت و محافظت من اقدام فرمایی.»
هانی گفت: «مرا در ورطه عنا و تکلیف انداختی و اگر به سرای من درنمی‌آمدی، تو را بازمی‌گردانیدم؛-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 547
و کان مسلم بن عقیل موعوکا، لم یقدر علی الحضور للاجتماع. فلمّا کان وقت صلاة العصر، خرج إلی الجامع فأذّن و أقام الصّلاة، و صلّی وحده، و لم یصلّ معه أحد من أهل الکوفة، فخرج، فرأی رجلا، فقال له: ماذا فعل أهل مصرکم؟ قال: یا سیّدی، نقضوا بیعة الحسین، و بایعوا یزید. فصفق بیده و جعل یخترق السّکک و المحال هاربا، حتّی بلغ إلی محلّة بنی خزیمة، فرأی بابا شاهقة فی الهواء، و جعل ینظر إلیها، فخرجت جاریة، فقال لها: یا جاریة لمن هذه الدّار؟ قالت: لهانئ بن عروة. فقال لها: ادخلی، فقولی إنّ رجلا من أهل البیت واقف بالباب، فإن قال ما اسمه فقولی: مسلم بن عقیل. فدخلت الجاریة، ثمّ خرجت إلیه، و قالت له: ادخل.
الطّریحی، المنتخب، 2/ 423- 424
قال أبو مخنف: فلمّا سمع أهل الکوفة جعل ینظر بعضهم بعضا و یقولون: ما لنا و الدّخول بین السّلاطین. و نقضوا بیعة الحسین علیه السّلام و بایعوا یزید (لعنه اللّه).
قال أبو مخنف: و کان مسلم علیه السّلام قد أصبح فی ذلک الیوم موعوکا، فلم یخرج للصّلاة، فلمّا کان وقت الظّهر خرج إلی المسجد، فأذّن و أقام، و صلّی وحده، و لم یصلّ معه أحد، فلمّا فرغ من صلاته، إذا هو بغلام فقال له: یا غلام، ما فعل أهل هذا المصر؟ فقال:
یا سیّدی! إنّهم نقضوا بیعة الحسین علیه السّلام و بایعوا یزید (لعنه اللّه). فلمّا سمع کلام الغلام صفق یدا علی ید، و جعل یخترق الشّوارع حتّی بلغ محلّة بنی خزیمة، فوقف هناک بإزاء بیت شاهق فخرجت من ذلک البیت جاریة، فقال لها: لمن هذه الدّار؟ فقالت: لهانئ بن عروة. قال لها: ادخلی علیه و قولی له رجل بالباب، فإن سألک عن اسمی، قولی له: إنّه مسلم بن عقیل علیه السّلام. فدخلت الجاریة، ثمّ خرجت، و قالت له: ادخل یا سیّدی.
مقتل أبو مخنف (المشهور)،/ 25- 26
__________________________________________________
- امّا حالا حمایت تو را بر ذمّه خود واجب می‌دانم.» آن‌گاه در حرمسرای خویش حجره خالی کرده، مسلم را بدانجا برد و چون شیعه خبر یافتند که مسلم کجاست، فوج‌فوج به ملازمتش رفته، بیعت می‌نمودند و مسلم ایشان را سوگند می‌داد که به عهد خویش وفا نموده از غدر پرهیز نمایند تا به قولی زیاده بر بیست هزار کس و به روایتی هژده هزار کس بر آن موجب با وی بیعت کردند.
خواند امیر، حبیب السّیر، 2/ 42
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 548
و لمّا بلغ مسلم بن عقیل خطبة ابن زیاد و وعیده و ظهر له حال النّاس خاف أن یؤخذ غیلة، فخرج من دار المختار بعد العتمة إلی دار هانئ بن عروة المذحجیّ، و کان شدید التّشیّع و من أشراف الکوفة و قرّائها، و شیخ مراد و زعیمها، یرکب فی أربعة آلاف دارع و ثمانیة آلاف راجل، فإذا تلاها أحلافها من کندة رکب فی ثلاثین ألفا، و کان من خواصّ أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب، حضر حروبه الثّلاثة و أدرک النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله و سلّم و تشرّف بصحبته و کان له یوم قتله بضع و تسعون سنة.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 172- 173
و لمّا بلغ مسلم بن عقیل تهدید ابن زیاد و توعّده النّاس بالقتل و التّنکیل، خرج لیلا من دار المختار، حتّی جاء إلی دار هانئ بن عروة المرادیّ، فسأله الاستجارة و النّزول عنده، فقال له هانئ: انزل علی برکة اللّه، فقد وجب علیّ ذمامک. فأدخله داره، و جعلت الشّیعة تختلف إلی دار هانئ بن عروة، و یبایعون الحسین سرّا، و مسلم بن عقیل یکتب أسماءهم، و یأخذ علیهم العهود: أنّهم لا ینکثون و لا یغدرون. حتّی بایعه ما ینیف علی عشرین ألفا.
بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 222- 223
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 549

فقال له هانئ بن عروة: إنّ لی من ابن زیاد مکانا، و سوف أتمارض له، فإذا جاء یعودنی، فاضرب عنقه. قال: فقیل لابن زیاد: إنّ هانئ بن عروة شاک یقی‌ء الدّم. قال:
و شرب المغرة، فجعل یقیئها. قال: فجاء ابن زیاد یعوده، و قال لهم هانئ: إذا قلت لکم اسقونی، فاخرج إلیه، فاضرب عنقه. فقال: اسقونی، فأبطئوا علیه، فقال: ویحکم اسقونی و لو کان فیه ذهاب نفسی. قال: فخرج عبید اللّه بن زیاد و لم یصنع الآخر شیئا، و کان من أشجع النّاس، و لکنّه أخذته کبوة. فقیل لابن زیاد: و اللّه إنّ فی البیت رجلا متسلّحا.
ابن قتیبة، الإمامة و السّیاسة، 2/ 4
و مرض هانئ بن عروة المرادیّ، فأتاه عبید اللّه بن زیاد عائدا، فقیل لمسلم بن عقیل:
اخرج إلیه، فاقتله. فکره هانئ أن یکون قتله فی منزله، فأمسک مسلم عنه.
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 2/ 337، أنساب الأشراف، 2/ 79
و هانئ شدید العلّة، و کان صدیقا لابن زیاد، فلمّا قدم ابن زیاد الکوفة، أخبر بعلّة هانئ، فأتاه لیعوده، فقال هانئ لمسلم بن عقیل و أصحابه و هم جماعة: إذا جلس ابن زیاد عندی، و تمکّن؛ فإنّی سأقول اسقونی، فاخرجوا، فاقتلوه. فأدخلهم البیت، و جلس فی الرّواق، و أتاه عبید اللّه بن زیاد یعوده، فلمّا تمکّن، قال هانئ بن عروة: اسقونی، فلم یخرجوا، فقال: اسقونی، ما یؤخّرکم. ثمّ قال: اسقونی، و لو کانت فیه نفسی. ففهم ابن زیاد، فقام، فخرج من عنده. «1»
الیعقوبی، التّاریخ، 2/ 218
__________________________________________________
(1)- هانی سخت بیمار بود و با ابن زیاد دوستی داشت. پس چون ابن زیاد به کوفه رسید. از بیماری هانی خبر یافت و به عیادت او رفت. هانی، به مسلم بن عقیل و همراهانش که گروهی بودند، گفت:
«هنگامی که پسر زیاد نزد من نشست و آرام گرفت، من خواهم گفت: «آبم دهید. شما بیرون تازید و او را بکشید.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 550
فمرض هانئ بن عروة، فجاء عبید اللّه عائدا له، فقال له عمارة بن عبید السّلولیّ: إنّما جماعتنا و کیدنا قتل هذا الطّاغیة، فقد أمکنک اللّه منه، فاقتله. قال هانئ: ما أحبّ أن یقتل فی داری. فخرج. «1»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 363- عنه: المحمودی، العبرات، 1/ 314
فقال له هانئ: إنّ لی من ابن زیاد مکانا، و إنّی سوف أتمارض، فإذا جاء «2» یعودنی، فاضرب عنقه. قال: فبلغ ابن زیاد أنّ هانئ بن عروة مریض یقی‌ء الدّم، و کان شرب المغرة «3» فجعل یقیؤها، فجاءه ابن زیاد یعوده «2». «4» و قال هانئ: إذا قلت لکم: اسقونی، فاخرج إلیه، فاضرب عنقه. یقولها لمسلم بن عقیل. «4» فلمّا دخل ابن زیاد و جلس، قال هانئ: اسقونی. فتثبّطوا «5» علیه، فقال: ویحکم! اسقونی و لو کان فیه «6» نفسی. قال:
فخرج ابن زیاد و لم یصنع الآخر شیئا. قال: و کان أشجع النّاس، و لکن أخذ بقلبه. و قیل لابن زیاد ما أراده هانئ «7».
ابن عبدربّه، العقد الفرید، 4/ 378- عنه: الباعونی، جواهر المطالب، 2/ 265- 267
__________________________________________________
- آن‌گاه ایشان را در خانه جای داد و خود در ایوان نشست و ابن زیاد برای عیادت وی آمد و چون آرام گرفت، هانی بن عروه گفت: «مرا آب دهید.»
پس بیرون نیامدند و دیگر بار گفت: «آبم دهید! چرا تأخیر می‌کنید؟» سپس گفت: «آبم دهید اگرچه جانم [بر سر آن] گذاشته شود.»
ابن زیاد فهمید و برخاست و از نزد وی رفت.
آیتی، ترجمه تاریخ یعقوبی، 2/ 178- 179
(1)- در این اثنا، هانی بن عروه بیمار شد و عبید اللّه بن زیاد به عیادت وی آمد. عمارة بن عبید سلولی به هانی گفته بود: «تجمع ما و تدبیر ما کشتن این جبار است. اینک که خدا او را به دسترس تو آورده، خونش بریز!»
هانی گفته بود: «نمی‌خواهم در خانه من کشته شود».
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2937- 2938
(2- 2) [جواهر المطالب: «لیعودنی ... لیعوده»].
(3)- المغرة (بالفتح و یحرک): طین أحمر یصبغ به.
(4- 4) [لم یرد فی جواهر المطالب].
(5)- [جواهر المطالب: «فتباطؤا»].
(6)- [زاد فی جواهر المطالب: «ذهاب»].
(7)- فی بعض الأصول: «ابن هانئ». تحریف. [زاد فی جواهر المطالب: «إلّا قتلک»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 551
و مرض هانئ بن عروة، فأتاه عبید اللّه یعوده، فقال له عمارة بن عبد السّلولیّ: إنّما جماعتنا و کیدنا قتل هذا الطّاغیة، و قد أمکنک اللّه فاقتله. فقال هانئ: ما أحبّ أن یقتل فی داری. و جاء ابن زیاد، فجلس عنده، ثمّ خرج. «1»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 269
قال: و مرض هانئ، فأتاه عبید اللّه یعوده، فقال له عمارة بن عمیر السّلولیّ: دعنا نقتل هذا الطّاغیة، فقد أمکن اللّه منه. فقال هانئ: ما أحبّ أن یقتل فی داری. و جاء ابن زیاد، فجلس عنده، ثمّ خرج.
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 391
و زعم بعضهم أنّه عاده قبل شریک بن الأعور، و مسلم بن عقیل عنده، و قد همّوا بقتله، فلم یمکنهم هانئ لکونه فی داره.
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 154
و کان هانئ یومئذ علیلا، فنهض لیعتنقه، فلم یطق، و جعلا یتحادثان إلی أن وصلا إلی ذکر عبید اللّه بن زیاد، فقال هانئ: یا أخی، إنّه صدیقی، و سیبلغه مرضی، فإذا أقبل إلیّ یعودنی، خذ هذا السّیف، و احذر أن یفوتک و العلامة بینی و بینک أن أقلع عمامتی عن رأسی، فإذا رأیت ذلک، فاخرج لقتله. قال مسلم: أفعل إن شاء اللّه ثمّ إنّ هانئا أرسل إلی ابن زیاد، یستجفیه، فبعث إلیه معتذرا: إنّی رائح العشیّة. فلمّا صلّی ابن زیاد العشاء، أقبل یعود هانئا، فلمّا وصل، استأذن للدّخول، قال هانئ: یا جاریة، ادفعی هذا السّیف إلی مسلم بن عقیل. فدفعته إلیه، و دخل عبید اللّه بن زیاد و معه حاجبه، و جعل یحادثه، و یسأله عن حاله، و هو یشکو إلیه ألمه، و یستبطی مسلما فی خروجه، فقلع عمامته عن رأسه، و ترکها علی الأرض، ثمّ رفعها ثلاث مرّات، ثمّ رفع صوته بشعر أنشده، کلّ ذلک یرید به إشعار مسلم و إعلامه. فلمّا کثرت الحرکات و الإشارات من هانئ، أنکر علیه ابن زیاد، فنهض هاربا، و رکب جواده، و انصرف، فلمّا خرج، خرج مسلم من المخدع، فقال
__________________________________________________
(1)- در آن هنگام هانی بن عروه بیمار شد. عبید اللّه به عیادت او رفت. عمارة بن عبد سلولی به او (مسلم بن عقیل) گفت: «اتحاد و اجتماع ما انجام نمی‌گیرد مگر بعد از کشتن این مرد جبار و خونخوار (عبید اللّه).»
هانی گفت: «من نمی‌خواهم او در خانه من کشته شود.»
ابن زیاد هم رسید و نشست و عیادت کرد و برخاست و رفت.
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 119
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 552
له هانئ: یا سبحان اللّه ما منعک من قتله؟ قال: منعنی کلام سمعته من أمیر المؤمنین علیه السّلام، أنّه قال: لا إیمان لمن قتل مسلما «1». فقال له هانئ: و اللّه لو قتلته، لقتلت فاجرا، کافرا.
الطّریحی، المنتخب، 2/ 424
و کان هانئ یومئذ علیلا، فنهض لیعتنقه فلم یقدر، و جلسا یتحدّثان حتّی أتی حدیثهما إلی عبید اللّه بن زیاد (لعنه اللّه) فقال هانئ: یا سیّدی إنّه من أصدقائی، و سیبلغه مرضی، و ربّما یأتی یعوّدنی، فإذا جاء فخذ هذا السّیف و ادخل المخدع، فإذا جلس فدونکه، فاقتله، و احذر أن یفوتک، فإن فاتک قتلک و قتلنی، و العلامة بینی و بینک إذا قلعت عمامتی عن رأسی و أضعها علی الأرض، فإذا رأیت ذلک، فاخرج علیه و اقتله.
فقال مسلم علیه السّلام: افعل إن شاء اللّه. فأرسل هانئ إلی ابن زیاد (لعنه اللّه) یستجفیه، فأرسل إلیه معتذرا، و قال: ما علمت بعلّتک، و إنّی رائح إلیک العشیّة.
فلمّا صلّی ابن زیاد (لعنه اللّه) صلاة العشاء أقبل یعود هانئ و معه حاجبه، فقیل لهانئ:
ابن زیاد (لعنه اللّه) بالباب یرید الدّخول علیک. فقال هانئ لجاریته: ادفعی السّیف لمسلم علیه السّلام. فدفعته إلیه، فأخذه و دخل المخدع، ثمّ دخل ابن زیاد (لعنه اللّه)، و جلس إلی جانبه، و حاجبه قائم علی رأسه، فجعل یحادثه، و یسأله عن حاله و هانئ یشکو الّذی یجده، و هو مع ذلک یستبطی خروج مسلم علیه السّلام، فخلع عمامته و وضعها علی الأرض، ثمّ وضعها علی رأسه، و لم یزل یفعل ذلک ثلاث مرّات، و مسلم لم یخرج، فجعل یرفع صوته لیسمع مسلما ما یقول، و هو یتمثّل بهذه الأبیات:
ما الانتظار بسلمی لا تحیّیها حیّوا سلیمی و حیّوا من یحیّیها
هل شربة عذبة اسقی علی ظمأ و لو تلفت و کانت منیّتی فیها
فإن أحسّت سلیمی منک داهیة فلست تأمن یوما من دواهیها
__________________________________________________
(1)- [یرید الفتک به].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 553
قال: و جعل یردّد هذه الأبیات و ابن زیاد (لعنه اللّه) لا یفطن فقال: ما بال الرّجل یهدی؟ فقیل: من شدّة المرض. ثمّ قام ابن زیاد (لعنه اللّه) و رکب فرسه و انصرف، فخرج مسلم علیه السّلام، فقال له هانئ: ما الّذی منعک من قتله؟ قال: منعنی خبر سمعته عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله، قال: لا إیمان لمن قتل مسلما. فقال هانئ: لو قتلته لقتلت کافرا.
مقتل أبی مخنف (المشهور)،/ 26- 28
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 554

و کتب إلی حسین بن علیّ: إنّی قدمت الکوفة، فبایعنی منهم إلی أن کتبت إلیک ثمانیة عشر ألفا، فعجّل القدوم فإنّه لیس دونها مانع!.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 65- مثله ابن عساکر، مختصر ابن منظور، 27/ 58
و قد کان مسلم کتب إلیه قبل أن یقتل ببضع و عشرین لیلة: أمّا بعد، فإنّ الرّائد لا یکذب أهله، إنّ جمیع أهل الکوفة معک. فأقبل حین تنظر فی کتابی «1».
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 3/ 378، أنساب الأشراف، 3/ 167
قالوا: و لمّا ورد کتاب مسلم بن عقیل علی الحسین علیه السّلام: إنّ الرّائد لا یکذب أهله، و قد بایعنی من أهل الکوفة ثمانیة عشر آلاف رجل، فاقدم، فإنّ جمیع النّاس معک، و لا رأی لهم فی آل أبی سفیان. «2»
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 243
کتب مسلم «3» بن عقیل «3» إلی الحسین «4» بن علیّ «4» علیه السّلام، یخبره «5» ببیعة اثنی عشر ألفا من أهل الکوفة، و یأمره بالقدوم. [بسند تقدّم عن أبی جعفر علیه السّلام]
الطّبری، التّاریخ، 5/ 348- مثله الشّجری، الأمالی، 1/ 191؛ المزّی، تهذیب الکمال، 6/ 424؛ ابن حجر، تهذیب التّهذیب، 2/ 350؛ مثله بلا إسناد ابن الجوزی، المنتظم، 5/ 326
و قد کان مسلم بن عقیل حیث تحوّل إلی دار هانئ بن عروة، و بایعه ثمانیة عشر ألفا،
__________________________________________________
(1)- و لعلّ الأقرب بحسب رسم الخطّ أن یقرء: «فأقبل حین النّظر فی کتابی».
(2)- گویند:
نامه مسلم بن عقیل که به امام حسین علیه السّلام رسید چنین بود: «پیشرو کاروان به اهل خود دروغ نمی‌گوید؛ همانجا هیجده هزار تن از مردم کوفه با من بیعت کرده‌اند. بیا که همه مردم همراه تو هستند و اعتقاد و علاقه‌ای به خاندان ابو سفیان ندارند.»
دامغانی، ترجمه اخبار الطّوال،/ 291
(3- 3) [لم یرد فی الأمالی و المنتظم].
(4- 4) [لم یرد فی المنتظم و تهذیب الکمال و تهذیب التّهذیب].
(5)- [لم یرد فی المنتظم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 555
قدّم کتابا إلی حسین مع عابس بن أبی شبیب الشّاکریّ: أمّا بعد، فإنّ الرّائد لا یکذب أهله، و قد بایعنی من أهل الکوفة ثمانیة عشر ألفا، فعجّل الإقبال حین یأتیک کتابی، «1» فإنّ النّاس کلّهم معک، لیس لهم فی آل معاویة رأی و لا هوی؛ و السّلام.
الطّبری، التّاریخ، 5/ 375- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 114؛ المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 168؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 217- 218
و کان مسلم بن عقیل، قد کان کتب إلی الحسین قبل «2» أن یقتل لسبع و عشرین لیلة:
أمّا بعد، فإنّ الرّائد لا یکذب أهله «3»، إنّ جمع «4» أهل الکوفة معک، فأقبل حین تقرأ کتابی؛ و السّلام علیک. «5»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 395- عنه: المحمودی، العبرات، 1/ 375؛ مثله النّویری، نهایة الإرب، 20/ 413؛ ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 168؛ القمی، نفس المهموم،/ 177
فکتب بالخبر إلی الحسین، و سأله القدوم إلیه.
المسعودی، مروج الذّهب، 3/ 64
__________________________________________________
(1)- [إلی هنا حکاه عنه فی المقرّم و بحر العلوم].
(2)- [و فی البدایة مکانه: «و کان کتاب مسلم قد وصل إلیه قبل ...»].
(3)- [إلی هنا حکاه فی نفس المهموم و زاد: «و قد بایعنی من أهل الکوفة ثمانیة عشر ألفا، فعجّل الإقبال حین یأتیک کتابی»].
(4)- [نهایة الإرب: «جمیع»].
(5)- گوید: مسلم به حسین بن علی علیه السّلام نوشت و بدو خبر داد که دوازده هزار کس از مردم کوفه بیعت کرده‌اند و گفت بیاید.
گوید: و چنان بود که وقتی مسلم بن عقیل به خانه هانی رفت و هیجده هزار کس با وی بیعت کردند، همراه عابس بن ابی شبیب شاکری نامه‌ای به حسین نوشت به این مضمون:
«امّا بعد، پیشتاز با کسان خویش دروغ نمی‌گوید. هیجده هزار کس از مردم کوفه با من بیعت کرده‌اند.
وقتی نامه من به تو رسید، در کار آمدن شتاب کن که همه مردم با تواند و به خاندان معاویه عقیده و علاقه ندارند. و السّلام.»
گوید: و چنان بود که مسلم بن عقیل بیست و هفت روز پیش از آن‌که کشته شود، به حسین نوشته بود:
«امّا بعد، پیشتاز به کسان خود دروغ نمی‌گوید. جماعت مردم کوفه با تواند. وقتی نامه مرا خواندی، بیا.
درود بر تو باد.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2918، 2954، 2982
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 556
قالوا: و کان مسلم قد کتب إلی الحسین علیه السّلام بأخذ البیعة له و اجتماع النّاس علیه و انتظارهم إیّاه. «1»
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 72
فکتب مسلم إلی الحسین علیه السّلام، «2» یخبره ببیعة ثمانیة عشر ألفا، و یأمره بالقدوم. «3»
المفید، الإرشاد، 2/ 38- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 336؛ البحرانی، العوالم، 17/ 185؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 218؛ القمی، نفس المهموم،/ 84؛ المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 232؛ مثله الفتّال، روضة الواعظین،/ 148؛ السّماوی، إبصار العین،/ 5
و کان مسلم کتب إلیه قبل أن یقتل بسبع و عشرین لیلة، «4» و کتب «5» إلیه أهل الکوفة:
أنّ لک هذا مأة ألف سیف، و لا تتأخّر «5». «6»
المفید، الإرشاد، 2/ 72- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 370؛ البحرانی، العوالم، 17/ 220؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 248؛ المقرّم، «7» مقتل الحسین علیه السّلام،/ 168؛ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 594، لواعج الأشجان،/ 79
و کتب إلی الحسین یخبره ببیعة بضعة عشر ألفا من أهل الکوفة، و یأمره بالقدوم علیه.
أبو علیّ مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 43- 44
__________________________________________________
(1)- گویند: مسلم نامه‌ای به حسین علیه السّلام در مورد گرفتن بیعت برای آن حضرت نوشته بود و متذکّر شده بود که مردم همگی بیعت کرده‌اند و چشم به راه آمدن او هستند.
رسولی محلّاتی، ترجمه مقاتل الطّالبیّین،/ 108
(2)- [إلی هنا حکاه فی الإبصار و أضاف: «مع قیس بن مسهر»].
(3)- [زاد فی نفس المهموم: «و ذلک قبل أن یقتل مسلم بسبعة و عشرین یوما»].
(4)- [إلی هنا حکاه فی أعیان الشّیعة و اللّواعج].
(5- 5) [المقرم: «و انضمّ إلیه کتاب أهل الکوفة و فیه: عجّل القدوم یا ابن رسول اللّه، فإنّ لک بالکوفة مائة ألف سیف، فلا تتأخّر»].
(6)- پس مسلم نامه به حسین علیه السّلام نوشت و او را به بیعت کردن هیجده هزار نفر آگاه ساخت و خواست که آن حضرت به کوفه بیاید.
و مسلم بن عقیل بیست و هفت شب پیش از آن‌که کشته شود، نامه به آن حضرت علیه السّلام نوشته بود، و مردم کوفه نیز نوشته بودند که در این‌جا صد هزار شمشیر برای یاری تو آماده است. درنگ مکن (و بشتاب)!
رسولی محلّاتی، ترجمه ارشاد، 2/ 38، 72
(7)- [حکاه فی المقرّم عن البحار].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 557
و قد کان وصل إلی الحسین کتاب مسلم بن عقیل، قبل أن یقتل بأیّام، یقول:
«أمّا بعد، فإنّ الرّائد لا یکذب أهله، إنّ جمیع أهل الکوفة معک، فأقبل حین تقرأ کتابی، و السّلام.»
أبو علیّ مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 57
فکتب مسلم إلی الحسین بن علیّ، یخبره بذلک، و یأمره بالقدوم.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 224
و کان مسلم حین تحوّل إلی دار هانئ، کتب إلی الحسین کتابا، ذکر فیه کثرة من
بایعه. الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 211
و کتب مسلم بن عقیل إلی الحسین: قد بایعنی ثمانیة عشر ألفا فعجّل القدوم.
ابن الجوزی، الرّدّ علی المتعصّب العنید،/ 36
و کان سبب مسیره من مکّة کتاب مسلم إلیه، یخبره أنّه بایعه ثمانیة عشر ألفا، و یستحثّه للقدوم. «1»
ابن الأثیر، الکامل، 3/ 273
و کتب مسلم بن عقیل إلی الحسین علیه السّلام کتابا: أمّا بعد، فإنّ الرّائد لا یکذب أهله، و أنّ جمیع أهل الکوفة معک، و قد بایعنی منهم ثمانیة عشر ألفا، فعجّل الإقبال حین تقرأ کتابی، و السّلام «2» علیک و رحمة اللّه و برکاته، و حمله مع عابس بن أبی شبیب الشّاکریّ و قیس بن مسهر الصّیداویّ. «3»
ابن نما، مثیر الأحزان،/ 15- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 114؛ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 589، لواعج الأشجان،/ 37- 38
فکتب إلی الحسین، یخبره بذلک
سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواصّ،/ 138
__________________________________________________
(1)- علّت توجّه او به کوفه و خروج از مکه هم این بود که مسلم به او نوشته بود: «هیجده هزار تن با من بیعت کرده‌اند.»
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 130
(2)- [إلی هنا حکاه فی أعیان الشّیعة].
(3)- [أضاف فی اللّواعج: «و عن الشّعبیّ: أنّه بایع الحسین علیه السّلام أربعون ألفا من أهل الکوفة علی أن یحاربوا من أرب و یسالموا من سالم»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 558
و کتب إلی الحسین: بایعنی إلی الآن ثمانیة عشر ألفا، فعجّل، فلیس دون الکوفة مانع.
[عن ابن سعد]
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 201
فکتب مسلم إلی الحسین، لیقدم علیها، فقد تمهّدت له البیعة و الأمور، فتجهّز الحسین من مکّة قاصدا الکوفة کما سنذکره.
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 152
فأرسل إلی الحسین، یخبره بذلک. «1»
ابن عنبة، عمدة الطّالب،/ 158
فکتب مسلم إلی الحسین کتابا بمبایعة أهل الکوفة، و إنّک تعجّل بالإقبال إلینا.
الطّریحی، المنتخب، 2/ 423
و کتب إلی الحسین علیه السّلام: إنّ لک ههنا مائة ألف سیف، فعجّل، و لا تتأخّر، و ذلک قبل أن یقتل مسلم بن عقیل علیه السّلام بسبعة و عشرین یوما.
المازندرانی، معالی السّبطین، 1/ 229
__________________________________________________
(1)- به ثبوت پیوسته که در آن اوان که هژده هزار نفر از کوفیان با مسلم بن عقیل رضی اللّه عنه بیعت نمودند و نسبت به عترت طاهره نبویه اظهار ارادت و اخلاص فرمودند، مسلم به امام حسین نوشت که: (الرّائد لا یکذب أهله و قد بایعنی من أهل الکوفة ثمانیة عشر ألف رجل، فاقدم، فإنّ النّاس معک، و لا رأی لهم فی آل أبی سفیان) یعنی بدرستی که کسی که مسافران او را به جهت اختیار منزل می‌فرستند، با اهل خود دروغ نمی‌گوید و حال آن‌که بیعت کردند با من از اهل کوفه هژده هزار مرد. پس تشریف قدوم ارزانی فرمای که مردم با تو محبت دارند و میل به آل ابی سفیان نمی‌نمایند.
خواند امیر، حبیب السّیر، 2/ 45- 46
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 559

قال: و همّ مسلم «1» بن عقیل «1» أن یثب «2» إلی عبید اللّه «2» «1» بن زیاد «1»، فیمنعه «3» هانئ من ذلک، و یقول «4»: لا تعجل، فإنّ العجلة لا خیر فیها.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 68- 69
و همّ مسلم أن یثب بعبید اللّه بن زیاد، فمنعه من ذلک هانئ بن عروة، فقال له: جعلت فداک لا تعجل، فإنّ العجلة لا خیر فیها.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 201
«5» فعزم علی الخروج، فقال هانئ: لا تعجل.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 91- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 343؛ البحرانی، العوالم، 17/ 192؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 220؛ القمی، نفس المهموم،/ 95؛ مثله الأمین، أعیان الشّیعة، 1/ 591، لواعج الأشجان،/ 47
__________________________________________________
(1- 1) لیس فی د.
(2- 2) فی الأصل و بر: بعبید اللّه، و فی د: علی عبید اللّه.
(3)- فی بر: فمنعه.
(4)- زید فی د: له.
(5)- [علّق فی اللّواعج قبلها: «و بلغ الّذین بایعوا مسلما خمسة و عشرین ألف رجل»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 560

و کان قدم مع عبید اللّه من البصرة شریک بن الأعور الحارثیّ، و کان شیعة لعلیّ، فنزل أیضا علی هانئ بن عروة، فاشتکا شریک، فکان عبید اللّه یعوده فی منزل هانئ و مسلم ابن عقیل هناک لا یعلم به.
فهیّؤوا لعبید اللّه ثلاثین رجلا یقتلونه إذا دخل علیهم، و أقبل عبید اللّه [فدخل علی شریک یتسأّل «1» به، فجعل شریک یقول: «2»] ما تنظرون بسلمی أن تحیّوها.
[55/ أ] اسقونی و لو کانت فیها نفسی. فقال عبید اللّه: ما یقول؟ قالوا: یهجر، و تحشحش «3» القوم فی البیت. فأنکر عبید اللّه ما رأی منهم، فوثب، فخرج، و دعا مولی لهانئ بن عروة کان فی الشّرطة، فسأله، فأخبره الخبر، فقال: أولا.
ثمّ مضی حتّی دخل القصر.
ابن سعد، الحسین علیه السّلام،/ 65- 66- مثله ابن عساکر، مختصر ابن منظور، 27/ 59
و نزل شریک بن الأعور «4» الحارثیّ أیضا علی هانئ بن عروة؛ فمرض عنده، فعاده ابن زیاد؛ و کان شریک شیعیّا شهد الجمل و صفّین مع علیّ، فقال لمسلم: إنّ هذا الرّجل یأتینی عائدا، فاخرج إلیه، فاقتله. فلم یفعل لکراهة هانئ ذلک. فقال شریک: ما رأیت أحدا أمکنته فرصة، فترکها إلّا أعقبته ندما و حسرة و أنت أعلم؟! و ما علی هانئ فی هذا لو لا الحصر؟
البلاذری، جمل من أنساب الأشراف، 2/ 337، أنساب الأشراف، 2/ 79
و کان هانئ بن عروة مواصلا لشریک بن الأعور البصریّ، الّذی قدم مع ابن زیاد
__________________________________________________
(1)- [المختصر: «یسأل»].
(2)- [سقط من المطبوع و أضیف ممّا نشر فی تراثنا و المختصر].
(3)- [المختصر: «تخشع»].
(4)- [فی المطبوع: «الأعوار»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 561
و کان ذا شرف بالبصرة و خطر، فانطلق هانئ إلیه حتّی أتی به منزله، و أنزله مع مسلم بن عقیل فی الحجرة الّتی کان فیها، و کان شریک من کبّار الشّیعة بالبصرة، فکان یحثّ هانئا علی القیام بأمر مسلم. و جعل مسلم یبایع من أتاه من أهل الکوفة، و یأخذ علیهم العهود و المواثیق المؤکّدة بالوفاء. و مرض شریک بن الأعور فی منزل هانئ بن عروة مرضا شدیدا، و بلغ ذلک عبید اللّه بن زیاد، فأرسل إلیه یعلمه أنّه یأتیه عائدا. فقال شریک لمسلم بن عقیل: إنّما غایتک و غایة شیعتک هلاک هذا الطّاغیة، و قد أمکنک اللّه منه، هو صائر إلیّ لیعودنی، فقم، فادخل الخزانة، حتّی إذا اطمأنّ عندی، فاخرج إلیه، فاقتله، ثمّ صر إلی قصر الإمارة، فاجلس فیه، فإنّه لا ینازعک فیه أحد من النّاس، و إن رزقنی اللّه العافیة صرت إلی البصرة، فکفیتک أمرها، و بایع لک أهلها. فقال هانئ بن عروة: ما أحبّ أن یقتل فی داری ابن زیاد. فقال له شریک: و لم؟ فو اللّه إنّ قتله لقربان إلی اللّه. ثمّ قال شریک لمسلم: لا تقصّر «1» فی ذلک. فبینما هم علی ذلک إذ قیل لهم: الأمیر بالباب.
فدخل مسلم بن عقیل الخزانة، و دخل عبید اللّه بن زیاد علی شریک، فسلّم علیه، و قال:
ما الّذی تجد و تشتکی «2»، فلمّا طال سؤاله إیّاه، استبطأ شریک خروج مسلم، و جعل یقول و یسمع مسلما:
ما تنظرون بسلمی عند فرصتها فقد وفی ودّها و استوسق الصّرم
و جعل یردّد ذلک، فقال ابن زیاد لهانئ: أیهجر؟- یعنی یهذی- قال هانئ: نعم أصلح اللّه الأمیر لم یزل هکذا منذ أصبح. ثمّ قام عبید اللّه و خرج، فخرج مسلم بن عقیل من الخزانة، فقال له شریک: ما الّذی منعک منه «3» إلّا الجبن و الفشل «3». قال مسلم: منعنی منه‌خلّتان: إحداهما کراهیّة هانئ لقتله فی منزله، و الأخری «4» قول رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم: إنّ الإیمان قیّد الفتک، لا یفتک مؤمن. فقال له شریک: أمّا و اللّه لو قتلته لاستقام لک أمرک،
__________________________________________________
(1)- [العبرات: «لا تقصّرنّ»].
(2)- [العبرات: «تشکو»].
(3- 3) [لم یرد فی العبرات].
(4)- [العبرات: «و الثّانیة»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 562
و استوسق لک سلطانک. «1»
__________________________________________________
(1)- هانی بن عروه با شریک بن اعور بصری هم که از بصره با ابن زیاد آمده بود، دوستی داشت.
شریک در بصره دارای شرف و منزلت بود. هانی پیش او رفت و او را به خانه خود آورد و او را در همان حجره‌ای که مسلم بن عقیل را جا داده بود، مسکن داد. شریک از بزرگان شیعیان بصره بود (1) و هانی را بر یاری مسلم تشویق می‌کرد و مسلم هم از مردم کوفه که پیش او می‌آمدند، بیعت و عهد و پیمان به وفاداری می‌گرفت.
شریک بن اعور در خانه هانی بسختی بیمار شد و چون این خبر به ابن زیاد رسید، به او پیام فرستاد که فردا به دیدنش خواهد آمد.
شریک به مسلم گفت: «هدف اصلی تو و شیعیان تو نابودی این ستمگر است و خداوند این کار را برای تو آسان و فراهم ساخته است که او فردا برای عیادت من می‌آید. تو در پستوی این حجره باش و چون او پیش من آرام گرفت، ناگاه بیرون بیا و او را بکش و به قصر حکومتی برو و آن را تصرف کن و همان‌جا باش و هیچ‌یک از مردم در این‌باره با تو ستیزی نخواهد کرد و اگر خداوند به من سلامتی عنایت فرماید، به بصره خواهم رفت و آن‌جا را برای تو کفایت می‌کنم و مردم آن را به بیعت با تو درمی‌آورم.»
هانی گفت: «من دوست ندارم که ابن زیاد در خانه من کشته شود.»
شریک به او گفت: «چرا؟ به خدا سوگند کشتن او موجب تقرب به خداوند متعال است.»
شریک خطاب به مسلم گفت: «در این کار کوتاهی مکن!»
در همین حال گفتند: امیر بر در خانه رسید. مسلم وارد پستوی حجره شد و عبید اللّه بن زیاد نزد شریک آمد و بر او سلام داد و پرسید: «حالت چگونه است و چه دردی داری؟»
و چون پرسشهای زیاد از شریک به درازا کشید و شریک متوجّه شد که مسلم در حمله خود تأخیر کرده است، آن‌چنان‌که مسلم بشنود، شروع به خواندن این بیت کرد:
«اینک که فرصت به دست آمده است، چرا به سلمی مهلت می‌دهید؟ او به پیمان خویش وفا کرده و هنگام فرارسیده است.»
شریک پیاپی این بیت را می‌خواند. ابن زیاد به هانی گفت: «آیا هذیان می‌گوید؟»
هانی گفت: «آری! خداوند کار امیر را قرین به صلاح دارد. از صبح تاکنون پیوسته همین شعر را می‌خواند.»
عبید اللّه برخاست و بیرون رفت و در این هنگام مسلم از پستو بیرون آمد و شریک به او گفت: «فقط ترس و سستی تو را از انجام کار بازداشت.»
مسلم گفت: «نه که دو چیز مانع من شد. نخست این‌که هانی خوش نمی‌داشت ابن زیاد در خانه او کشته شود. دیگر این سخن رسول خدا که فرموده است: «ایمان موجب خودداری از غافلگیر کشتن است و مؤمن کسی را غافلگیر نمی‌کند و ناگهان نمی‌کشد.»
شریک گفت: «به خدا سوگند اگر او را کشته بودی، کار تو روبه‌راه و قدرت تو استوار می‌شد.»
دامغانی، ترجمه اخبار الطّوال،/ 282- 283-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 563
الدّینوری، الأخبار الطّوال،/ 235- 236- عنه: المحمودی، العبرات، 1/ 311- 312
و قدم شریک بن الأعور شاکیا، فقال لهانئ: مر مسلما یکن عندی، فإنّ عبید اللّه یعودنی. و قال شریک لمسلم: أرأیتک إن أمکنتک من عبید اللّه أضاربه أنت بالسّیف؟ قال:
نعم، و اللّه. و جاء عبید اللّه شریکا یعوده فی منزل هانئ «1»- و قد قال شریک لمسلم: إذا سمعتنی أقول: اسقونی ماء، فاخرج علیه، فاضربه- و جلس عبید اللّه علی فراش شریک، و قام علی رأسه مهران، فقال: اسقونی ماء. فخرجت «2» جاریة بقدح، فرأت مسلما، فزالت. فقال شریک: اسقونی ماء. ثمّ قال الثّالثة: ویلکم تحمونی الماء! اسقونیه و لو کانت فیه نفسی. ففطن مهران، فغمز عبید اللّه، فوثب، فقال شریک: أیّها الأمیر، إنّی أرید أن أوصی إلیک. قال: أعود إلیک. فجعل مهران یطّرد به؛ و قال: أراد و اللّه قتلک.
قال: و کیف مع إکرامی شریکا و فی بیت هانئ و ید أبی عنده ید! فرجع. «3»
الطّبری، التّاریخ، 5/ 360- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 97
و ذکر هشام، عن أبی مخنف، عن المعلّی بن کلیب، عن أبی الودّاک، قال: نزل شریک ابن الأعور علی هانئ بن عروة المرادیّ، و کان شریک شیعیّا، و قد شهد صفّین مع عمّار.
الطّبری، التّاریخ، 5/ 361
فما مکث إلّا جمعة، حتّی مرض شریک بن الأعور- و کان کریما علی ابن زیاد و علی غیره من الأمراء، و کان شدید التّشیّع- فأرسل إلیه عبید اللّه: إنّی رائح إلیک العشیّة. فقال لمسلم: إنّ هذا الفاجر عائدی العشیّة، فإذا جلس، فاخرج إلیه، فاقتله، ثمّ اقعد فی القصر، لیس أحد یحول بینک و بینه، فإن برئت من وجعی هذا أیّامی هذه سرت إلی
__________________________________________________
- (1). این تعبیر قابل تأمل است. اگر او از بزرگان و شناخته‌شدگان شیعه بود، چگونه با ابن زیاد به کوفه می‌آمد و آیا ابن زیاد به او اعتماد می‌کرد؟ (م)
(1)- [من هنا حکاه عنه فی نفس المهموم].
(2)- [نفس المهموم: «فأخرجت»].
(3)- [نفس المهموم: «فقال له مهران: هو ما قلت لک»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 564
البصرة و کفیتک أمرها.
فلمّا کان من العشیّ أقبل عبید اللّه لعیادة شریک، فقام مسلم بن عقیل لیدخل، و قال له شریک: لا یفوتنّک إذا جلس. فقام هانئ بن عروة إلیه فقال: إنّی لا أحبّ أن یقتل فی داری- کأنّه استقبح ذلک-. فجاء عبید اللّه بن زیاد، فدخل، فجلس، فسأل شریکا عن وجعه، و قال: ما الّذی تجد؟ و متی أشکیت؟ فلمّا طال سؤاله إیّاه، و رأی أنّ الآخر لا یخرج، خشی أن یفوته، فأخذ یقول:
* ما تنظرون بسلمی أن تحیّوها*
اسقنیها و إن کانت فیها نفسی. فقال ذلک مرّتین أو ثلاثا؛ فقال عبید اللّه، و لا یفطن ما شأنه: أترونه یهجر؟ فقال له هانئ: نعم، أصلحک اللّه! ما زال هذا دیدنه قبیل عمایة الصّبح حتّی ساعته هذه. «1» ثمّ إنّه قام، فانصرف، فخرج مسلم، فقال له شریک: ما منعک من قتله؟ «2» فقال: خصلتان: أمّا إحداهما، فکراهة هانئ أن یقتل فی داره، «3» و أمّا الأخری فحدیث حدّثه «4» النّاس عن النّبیّ صلی اللّه علیه و سلم «3»: «إنّ الإیمان قیّد الفتک، و لا یفتک مؤمن». فقال هانئ «5»: أمّا و اللّه لو قتلته لقتلت فاسقا فاجرا کافرا غادرا، «6» و لکن کرهت أن یقتل فی داری. «7»
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه عنه فی نفس المهموم].
(2)- [من هنا حکاه فی اللّواعج،/ 46].
(3- 3) [اللّواعج: «و حدیث»].
(4)- [فی نفس المهموم و بحر العلوم: «حدّثنیه»].
(5)- [نفس المهموم: «شریک»].
(6)- [إلی هنا حکاه عنه فی نفس المهموم].
(7)- گوید: وقتی شریک بن اعور آمد، بیمار بود. به هانی گفت: «به مسلم بگو پیش من باشد که عبید اللّه به عیادت من می‌آید.»
و هم شریک به مسلم گفت: «اگر عبید اللّه را به دسترس تو بیاورم، او را با شمشیر می‌زنی؟»
گفت: «به خدا آری.»
گوید: عبید اللّه در خانه هانی به عیادت شریک آمد. شریک به مسلم گفته بود: «وقتی شنیدی گفتم:
«آبم دهید!» بیا و عبید اللّه را با شمشیر بزن.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 565
__________________________________________________
- گوید: عبید اللّه بر بستر شریک نشسته بود و مهران بالای سرش ایستاده بود. شریک گفت: «آبم دهید!»
و زنی با کاسه‌ای بیامد؛ اما مسلم را بدید و بازگشت. بار دیگر شریک گفت: «آبم دهید!»
و بار سوم گفت: «وای! شما آب به من دهید! آبم دهید وگرچه مایه مرگم شود.»
گوید: «مهران متوجه شد و به عبید اللّه اشاره کرد که از جا برجست.»
شریک گفت: «ای امیر! می‌خواهم با تو وصیت کنم!»
گفت: «پیش تو بازمی‌گردم.»
پس مهران وی را با شتاب ببرد و گفت: «به خدا قصد کشتن تو را داشت.»
گفت: «چگونه ممکن است، که من شریک را حرمت داشتم و در خانه هانی بودم که پدرم بر او منت داشته.»
ابی الوداک گوید: شریک بن اعور پیش هانی بن عروه مرادی منزل گرفت. شریک شیعه بود و همراه عمّار در صفین حضور داشته بود.
گوید: یک هفته بگذشت که شریک بن اعور بیمار شد. وی به نزد ابن زیاد و حاکمان دیگر محترم بود و در کار شیعه‌گری ثابت‌قدم. عبید اللّه کس پیش او فرستاد که امشب به نزد تو می‌آیم.
گوید: شریک به مسلم گفت: «این بدکار امشب به عیادت من می‌آید. وقتی نشست، بیا و خونش بریز و برو در قصر بنشین که هیچ‌کس تو را از قصر بازنمی‌دارد. اگر این روزها از این بیماری بهی یافتم، سوی بصره روم و مشکل آن را از پیش تو بردارم.»
گوید: و چون شب درآمد و عبید اللّه به عیادت شریک آمد، مسلم برخاست که درآید که شریک گفته بود، وقتی نشست، مهلتش مده. اما هانی بن عروه برخاست و گفت: «نمی‌خواهم در خانه من کشته شود.» گویی این کار را زشت می‌شمرد.
گوید: وقتی عبید اللّه بن زیاد آمد و بنشست، از بیماری شریک پرسید و گفت: «چطوری و کی بیمار شدی؟»
و چون پرسشهای وی دراز شد و شریک دید مسلم نیامد، ترسید فرصت از دست برود و می‌گفت:
«در انتظار چیستید که به سلمی درود نمی‌گویید! آبم دهید اگرچه جانم درآید.»
این را دو بار یا سه بار گفت.
عبید اللّه که متوجه نشده بود، گفت: «چه می‌گوید؟ به نظر شما هذیان می‌گوید؟»
هانی گفت: «خدایت قرین صلاح بدارد! آری از سحرگاه تاکنون کارش همین است. آن‌گاه عبید اللّه برخاست و برفت و مسلم بیامد. شریک گفت: «چرا خونش را نریختی؟»
گفت: «به دو سبب: یکی این‌که هانی خوش نداشت که در خانه او کشته شود؛ دیگر حدیثی که مردم از پیمبر خدا آورده‌اند که ایمان، غافل‌کشی را روا نمی‌دارد و مؤمن به غافلگیری نمی‌کشد.»-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 566
الطّبری، التّاریخ، 5/ 363- عنه: القمی، نفس المهموم،/ 97؛ بحر العلوم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 224؛ المحمودی، العبرات، 1/ 314
قال «1»: و مرض شریک بن عبد اللّه الأعور الهمدانیّ «2» فی منزل هانئ «3» بن عروة، «3» و عزم عبید اللّه «4» بن زیاد علی أن یصیر إلیه، فیجتمع به، و دعا شریک «5» بن عبد اللّه، مسلم ابن عقیل، فقال له: جعلت فداک! غدا یأتینی هذا الفاسق عائدا، أنا مشغله لک بالکلام، فإذا فعلت ذلک، فقم أنت اخرج إلیه من هذه الدّاخلة، فاقتله! فإن أنا عشت، فسأکفیک أمر البصرة «6» إن شاء اللّه.
قال: فلمّا أصبح عبید اللّه بن زیاد، رکب و سار یرید دار هانئ «7» لیعود شریک بن عبد اللّه، قال: فجلس، و جعل یسأل منه «8»، قال: و همّ مسلم أن یخرج إلیه لیقتله «9»، فمنعه من ذلک صاحب المنزل هانئ، ثمّ قال: جعلت فداک! فی داری صبیة و إماء، و أنا لا آمن الحدثان. قال: فرمی مسلم «10» بن عقیل «10» السّیف من یده، و جلس و لم یخرج، و جعل شریک بن عبد اللّه، یرمق الدّاخلة و هو یقول:
ما تنظرون بسلمی عند فرصتها فقد وفی ودّها و استوسق الصّرم
فقال له: عبید اللّه «11» بن زیاد: ما یقول الشّیخ؟ فقیل له: إنّه مبرسم، أصلح اللّه
__________________________________________________
- هانی گفت: «به خدا اگر او را کشته بودی، فاسق بدکاره‌ای را کشته بودی؛ ولی خوش نداشتم در خانه من کشته شود.»
پاینده، ترجمه تاریخ طبری، 7/ 2933- 2934، 2936، 2938- 2939
(1)- لیس فی د.
(2)- من د و بر و فی الأصل: السّعدانیّ.
(3- 3) لیس فی د.
(4)- من د، و فی الأصل و بر: عبد اللّه.
(5)- من د و بر، و فی الأصل: شبیک.
(6)- [فی المطبوع: «النّصرة»].
(7)- [فی المطبوع: «ابن هانئ»].
(8)- فی د و بر: به.
(9)- من د، و فی الأصل و بر: فیقتله.
(10- 10) لیس فی د.
(11)- من د و بر، و فی الأصل: عبد اللّه.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 567
الأمیر. قال: فوقع فی قلب عبید اللّه بن زیاد أمر من الأمور، فرکب من ساعته، و رجع إلی القصر.
و خرج مسلم بن عقیل إلی شریک بن عبد اللّه من داخل الدّار، فقال له شریک:
یا مولای جعلت فداک! ما الّذی منعک من الخروج «1» إلی الفاسق، و قد کنت أمرتک بقتله و شغلته لک بالکلام؟ فقال: منعنی من ذلک حدیث، سمعته من عمّی علیّ بن أبی طالب رضی اللّه عنه، أنّه قال: الإیمان قیّد الفتک، فلم أحبّ أن أقتل عبید اللّه «2» بن زیاد «2» فی منزل هذا الرّجل. فقال له شریک: و اللّه! لو قتلته، لقتلت فاسقا، فاجرا، منافقا.
ابن أعثم، الفتوح، 5/ 71- 74
و مرض شریک بن الأعور و کان کریما علی ابن زیاد، «3» و کان شدید التّشیّع، «3» فأرسل إلیه عبید اللّه: إنّی رائح إلیک العشیّة، فعائدک. فقال شریک لمسلم: إنّ هذا الفاجر عائدی العشیّة، فإذا جلس، فاقتله، ثمّ اقعد فی القصر و لیس أحد یحول بینک و بینه، فإنّ أنا برأت من وجعی «4» من أیّامی هذه «4» سرت إلی البصرة و کفیتک أمرها. فلمّا کان العشیّ أقبل ابن زیاد لعیادة شریک بن الأعور، فقال لمسلم: لا یفوتنّک الرّجل إذا جلس «5» فقام إلیه هانئ، فقال: إنّی لا أحبّ أن یقتل فی داری، «5» کأنّه استقبح ذلک، فجاءه عبید اللّه بن زیاد، فدخل و جلس و سأل شریکا: ما الّذی تجد؟ و متی اشتکیت؟ فلمّا طال سؤاله إیّاه و رأی أنّ أحدا لا یخرج خشی أن یفوته، فأقبل یقول:
ما الانتظار بسلمی أن تحیّوها حیّوا سلیمی و حیّوا من یحیّیها
کأس المنیّة بالتّعجیل فاسقوها
__________________________________________________
(1)- فی د: الدّخول.
(2- 2) لیس فی د.
(3- 3) [نفس المهموم: «و علی غیره من الأمراء»].
(4- 4) [لم یرد فی نفس المهموم].
(5- 5) [حکاه عنه فی البحار و العوالم].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 568
«1» للّه أبوک! إسقنیها و إن کانت فیها نفسی. «1» قال ذلک مرّتین أو ثلاثة، فقال عبید اللّه- و هو لا یفطن-: ما شأنه؟ أترونه یهجر؟ فقال له هانئ: نعم- أصلحک اللّه- ما زال هکذا قبل غیابة الشّمس إلی ساعتک هذه.
ثمّ قام و انصرف «2». «3» فخرج مسلم «4»، فقال له شریک: ما منعک من قتله؟ فقال:
خصلتان، أمّا إحداهما، فکراهیّة هانئ أن یقتل فی داره، و أمّا الأخری، فحدیث حدّثنیه «5» النّاس عن النّبیّ صلّی اللّه علیه و اله: «إنّ الإیمان قیّد «6» الفتک، فلا یفتک «6» مؤمن» فقال له شریک «7»: أمّا و اللّه لو قتلته، لقتلت فاسقا، فاجرا، کافرا، «3» غادرا. «8»
__________________________________________________
(1- 1) [لم یرد فی نفس المهموم].
(2)- [إلی هنا حکاه عنه فی نفس المهموم].
(3- 3) [حکاه عنه فی البحار و العوالم و الأسرار و مثیر الأحزان، و لم یرد «کافرا» فی الأسرار].
(4)- [فی البحار و العوالم و الأسرار: «فلمّا خرج»].
(5)- [الأسرار: «حدّثه»].
(6- 6) [الأسرار: «لفتک»].
(7)- [فی البحار و العوالم و الأسرار و مثیر الأحزان: «هانئ»].
(8)- در این خلال، شریک بن اعور که از شیعیان متعصّب اهل بیت و در نزد ابن زیاد عزیز و محترم بود و (چنان‌که پیش از این گفتیم) در خانه هانئ منزل داشت، بیمار شد. ابن زیاد کسی را به نزد او فرستاد که من می‌خواهم امشب به عیادت تو بیایم. شریک که از جریان مطّلع شد، به مسلم بن عقیل گفت: «این مرد تبهکار فاجر امشب بعیادت من می‌آید، و چون در پیش من نشست، تو بر او حمله کن و او را بکش و پس از قتل او با خیال آسوده بر مسند امارت این شهر تکیه بزن که دیگر کسی جلوگیر تو از امارت کوفه نیست، و اگر من از این بیماری بهبودی یافتم، به بصره می‌روم و آن‌جا را نیز تسلیم تو خواهم کرد (و بدین ترتیب مسلم را آماده این کار کرد).
چون شب شد، ابن زیاد طبق قرار قبلی برای عیادت شریک از قصر خارج شد. شریک (که از حرکت او اطّلاع حاصل کرد) به مسلم گفت: «همین‌که این‌جا نشست، فرصت را از دست مده و کار را یکسره کن!»
هانی که از این جریان مطّلع شد، چون خوش نداشت ابن زیاد در خانه او کشته شود، پیش مسلم (که در جایی پنهان شده بود) رفت و گفت: «من خوش ندارم که این مرد در خانه من کشته شود.»
از آن‌سو عبید اللّه بن زیاد وارد شد و به نزد شریک نشست و مشغول احوالپرسی شد و از او علّت بیماری و مدّت آن را سؤال کرد. شریک که منتظر بیرون آمدن مسلم (از خفیه‌گاه) بود همین‌که دید خبری از مسلم نشد، ترسید مبادا ابن زیاد برخیزد و کار از کار بگذرد؛ لذا برای این‌که به مسلم بفهماند درنگ جایز-
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 569
أبو الفرج، مقاتل الطّالبیّین،/ 65- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 344؛ البحرانی، العوالم 17/ 193؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 220؛ القمی، نفس المهموم،/ 96- 97؛ مثله الجواهری، مثیر الأحزان،/ 17
و قدم شریک بن الأعور [78] من البصرة، و کان من شیعة علیّ علیه السّلام.
فقال لهانئ:
«مر مسلما یکون عندی، فإنّ عبید اللّه یعودنی».
و قال شریک لمسلم:
«أرأیتک، إن أمکنتک من عبید اللّه، تضربه بالسّیف؟» قال:
«نعم و اللّه».
و أظهر شریک زیادة علی ما به من الشّکاة، و هو نازل فی دار هانئ، و جاء عبید اللّه یعود شریکا فی منزل هانئ.
__________________________________________________
- نیست و او را از خفاگاه بیرون بکشد، به این شعر متمثّل شد:
ما الانتظار بسلمی أن تحیّوها حیّوا سلیمی و حیّوا من یحیّیها
کأس المنیّة بالتّعجیل فاسقوها
«برای چه سلمی را نمی‌خوانید و منتظر چه هستید؟ سلیمی را بخوانید و خوانندگان این قبیله را نیز بخوانید». «و جام مرگ را بشتاب به کام او فروریزید!»
سپس گفت: «رحمت خدا بر پدرت باد، آن جرعه را به من بنوشان اگرچه جان مرا بگیرد.»
و این کلمات را دو بار یا سه بار تکرار کرد. عبید اللّه که مقصود شریک را نمی‌دانسته، پرسید: «چه منظوری داری؟ آیا هذیان می‌گویی؟»
هانی گفت: «آری- خدایت به اصلاح گراید- امروز از پیش از غروب آفتاب تا به حال همین‌طور است که می‌بینی و مرتّبا هذیان می‌گوید.»
عبید اللّه از جا برخاست و از خانه هانئ بیرون رفت. در این حال مسلم از خفاگاه خارج شد. شریک بدو گفت: «چرا او را نکشتی؟»
مسلم گفت: «دو چیز جلوگیر من شد: یکی این‌که هانی خوش نداشت که این مرد در خانه او کشته شود، و دیگر حدیثی بود که مردم از رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله روایت کرده‌اند که آن حضرت فرمود: «ایمان پایبندی است از غافلگیر کردن و شخص مؤمن کسی را غافلگیر نمی‌کند.»
شریک گفت: «سوگند به خدا اگر او را کشته بودی، مرد تبهکار، بدکار، کافر و پیمان‌شکنی را کشته بودی.»
رسولی محلّاتی، ترجمه مقاتل الطّالبیّین،/ 96- 97
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 570
فقال شریک لمسلم:
«إذا تمکّن عبید اللّه، فإنّی مطاوله الحدیث، فاخرج إلیه بسیفک، و اقتله، فلیس بینک و بین القصر من تحول دونه، و إن شفانی اللّه کفیتک البصرة».
فقال هانئ:
«إنّی لأکره قتل رجل فی منزلی».
و شجّعه شریک، و قال:
«هی فرصة لک، و إیّاک أن تضیّعها «1»، فانتهزها فیه، فإنّه عدوّ اللّه، و علامتک أن أقول «2»: اسقونی ماءا».
و جاء عبید اللّه بن زیاد، فدخل، و جلس، و سأل شریکا عن وجعه، و قال:
«ما الّذی تجد، و متی اشتکیت؟»
فلمّا طال سؤاله إیّاه، و رأی أنّ أحدا لا یخرج. خشی أن یفوته، فأخذ یقول:
«اسقونی ویحکم [ماءا]، «3» ما تنتظرون بنفسی «4» [79] لن «5» تحیوها، اسقونیه «6» و إن کانت نفسی فیه «7»».
فقال ذلک مرّتین، أو ثلاثا.
فقال عبید اللّه:
«ما شأنه؟ أو ترونه یهجر؟».
فقال هانئ:
«نعم، أصلحک اللّه، هذا دیدنه منذ الصّبح».
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «تصیّعها»].
(2)- أقول: سقطه من مط.
(3)- ماءا: سقطت من الأصل، فاثبتناها کما فی مط.
(4)- فی مط: «بلیلی» بدل «بنفسی».
(5)- فی مط: أن یحتوها.
(6)- اسقونیه ما فی الأصل و مط: اسقنیها.
(7)- فیه ما فی الأصل و مط: «فیها فصحّحنا العبارة خروجا من الخلط النّاتج عن الإقتباس.
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 571
ففطن مولی لعبید اللّه قائم علی رأسه، فغمزه، فقام عبید اللّه.
فقال شریک:
«انتظر، أصلحک اللّه، فإنّی أرید أن أوصّی إلیک».
فقال:
«أعود».
فلمّا خرج، قال شریک لمسلم:
«ما منعک من قتله؟» قال:
«خصلتان: أمّا إحداهما، فکراهة هانئ أن یقتل فی داره رجل. و الأخری، فحدیث سمعته من علیّ عن النّبیّ صلی اللّه علیه و سلم إنّ الإیمان قیّد الفتک، فلا یفتک مؤمن».
أبو علیّ مسکویه، تجارب الأمم، 2/ 44- 45
فقدم مسلم، فنزل علی شریک بن الأعور الحارثیّ، و مرض شریک بن الأعور و مسلم فی منزله فی حجلة لشریک و معه السّیف، فقال له شریک: إنّ عبید اللّه- یعنی ابن زیاد- سیأتینی عائدا السّاعة، فإذا جاءک، فدونک هو. فجاء عبید اللّه، فدخل علیه و سأله، و خرج عبید اللّه، فلم یصنع مسلم شیئا، و تحوّل مسلم إلی هانئ بن عروة المرادیّ، و بلغ عبید اللّه الخبر، فقال: و اللّه لو لا أن تکون سبّة لسببت شریکا.
الشّجری، الأمالی، 1/ 167
و نزل شریک بن الأعور دار هانئ بن عروة و مرض، فأخبر أنّ عبید اللّه بن زیاد یرید یأتیه یعوده، فقال لمسلم بن عقیل: ادخل هذا البیت، فإذا دخل هذا اللّعین، و تمکّن جالسا، فاخرج إلیه و اضربه ضربة بالسّیف تأتی علیه، و قد حصل المراد و استقام لک البلد، لو منّ اللّه علیّ بالصّحّة ضمنت لک استقامة أمر البصرة. فلمّا دخل ابن زیاد و أمکنه ما وافقه بداله فی ذلک، و لم یفعل، و اعتذر إلی شریک بعد فوات الأمر، بأنّ ذلک کان یکون فتکا، و قد قال النّبیّ: (إنّ الإیمان قیّد الفتک). فقال: أمّا و اللّه لو قد قتلته، لقتلت غادرا، فاجرا، کافرا.
الطّبرسی، إعلام الوری،/ 225
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 572
و نزل شریک بن عبد اللّه الأعور الهمدانیّ عند هانئ بن عروة، و کان شریک شیعیّا، و کان یری رأی علیّ علیه السّلام، ثمّ مرض شریک فی دار هانئ، و عزم ابن زیاد علی أن یصیر إلیه عائدا، فدعا شریک مسلما، و قال له: غدا یأتینی هذا الفاسق عائدا، و إنّی شاغله لک فی الکلام، فإذا فعلت ذلک، فاخرج إلیه من هذه الدّاخلة، و اقتله، و اجلس فی قصر الإمارة، و إن أنا عشت، فأنّی سأکفیک أمر البصرة إن شاء اللّه. ثمّ جاء ابن زیاد حین أصبح عائدا، فجعل یسأله، و همّ مسلم أن یخرج علیه، فیقتله، فمنعه صاحب المنزل هانئ، و قال له: جعلت فداک إنّ فی داری نسوة و صبیّة؛ و إنّی لا آمن الحدثان. فأمسک مسلم عن ذلک، و جعل شریک یرمق الدّاخلة و ینشد:
ما الانتظار بسلمی أن تحیّیها فحیّ سلمی و حیّ من یحیّیها
ثمّ اسقنیها و إن تجلب علیّ ردی فتلک أحلی من الدّنیا و ما فیها
(و فی روایة): إنّه کان یقول: اسقونی شربتی؛ و لو کان فیها منیّتی. من غیر أن یقول البیتین؛ فقال ابن زیاد: ما یقول الشّیخ؟ فقیل: إنّه مبرسم. فوقع فی قلب ابن زیاد شی‌ء، فرکب من ساعته، و رجع إلی القصر؛ و خرج مسلم إلی شریک من داخل الدّار؛ فقال شریک: ما منعک من الخروج إلی هذا الفاسق، و قد أمرتک بقتله و شغلته لک بالکلام. فقال: منعنی من ذلک حدیث سمعته من عمّی علیّ بن أبی طالب علیه السّلام: الإیمان قیّد الفتک، علی أنّی لم أحبّ أن اقتله فی منزل هذا الرّجل. فقال له شریک: لو قتلته، لقتلت فاسقا، فاجرا، منافقا، کافرا.
الخوارزمی، مقتل الحسین، 1/ 201- 202
و کان شریک بن الأعور الهمدانیّ، جاء من البصرة مع عبید اللّه بن زیاد، فمرض، فنزل فی دار هانئ بن عروة أیّاما، ثمّ قال لمسلم: إنّ عبید اللّه یعودنی، و أنّی مطاوله الحدیث، «1» فاخرج إلیه بسیفک، فاقتله، و علامتک أن أقول: اسقونی ماء. و نهاه هانئ من ذلک، فلمّا دخل عبید اللّه علی شریک، و سأله عن وجعه، و طال سؤاله، و رأی أنّ أحدا لا یخرج، فخشی أن یفوته، فأخذ یقول:
__________________________________________________
(1)- [من هنا حکاه فی اللّواعج].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 573
ما الانتظار بسلمی أن یحیّیها «1» کأس المنیّة بالتّعجیل اسقوها
فتوهّم ابن زیاد، و خرج.
ابن شهر آشوب، المناقب، 4/ 91- 92- عنه: المجلسی، البحار، 44/ 343؛ البحرانی، العوالم، 17/ 192؛ الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 220؛ مثله الأمین، لواعج الأشجان،/ 46؛ الجواهری، مثیر الأحزان،/ 17
فما مکث إلّا جمعة، حتّی مرض شریک بن الأعور، و کان قد نزل علی هانئ، و کان کریما علی ابن زیاد و علی غیره من الأمراء، و کان شدید التّشیّع، قد شهد صفّین مع عمّار، فأرسل إلیه عبید اللّه: إنّی رائح إلیک العشیّة. فقال لمسلم: إنّ هذا الفاجر عائدی العشیّة، فإذا جلس اخرج إلیه، فاقتله، ثمّ اقعد فی القصر لیس أحد یحول بینک و بینه، فإن برئت من وجعی، سرت إلی البصرة، حتّی أکفیک أمرها. فلمّا کان من العشیّ أتاه عبید اللّه، فقام مسلم بن عقیل لیدخل، فقال له شریک: لا یفوتنّک إذا جلس. فقال هانئ ابن عروة: لا أحبّ أن یقتل فی داری. فجاء عبید اللّه، فجلس، و سأل شریکا عن مرضه، فأطال، فلمّا رأی شریک أنّ مسلما لا یخرج، خشی أن یفوته، فأخذ یقول:
ما تنظرون بسلمی لا تحیّوها اسقونیها و ان کانت بها نفسی
فقال: ذلک مرّتین أو ثلاثا، فقال عبید اللّه: ما شأنه؟ ترونه یخلط. فقال له هانئ: نعم ما زال هذا دأبه قبیل الصّبح حتّی ساعته هذه. فانصرف. و قیل: إنّ شریکا لمّا قال:
اسقونیها. و خلط کلامه، فطن به مهران، فغمز عبید اللّه، فوثب، فقال له شریک: أیّها الأمیر، إنّی أرید أن أوصی إلیک. فقال: أعود إلیک. فقال له مهران: إنّه أراد قتلک. فقال:
و کیف مع إکرامی له و فی بیت هانئ و ید أبی عنده؟ فقال له مهران: هو ما قلت لک. فلمّا قام ابن زیاد خرج مسلم بن عقیل، فقال له شریک: ما منعک من قتله؟ قال: خصلتان:
أمّا إحداهما: فکراهیّة هانئ، أن یقتل فی منزله، و أمّا الأخری: فحدیث حدّثه علیّ عن النّبیّ صلی اللّه علیه و سلم: إنّ الإیمان قیّد الفتک، فلا یفتک مؤمن بمؤمن. فقال له هانئ: لو قتلته، لقتلت
__________________________________________________
(1)- [فی البحار و العوالم و اللّواعج: «تحیّیها»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 574
فاسقا، فاجرا، کافرا، غادرا. «1» ابن الأثیر، الکامل، 3/ 269- 270
__________________________________________________
(1)- یک هفته گذشت که شریک بن اعور که از شیعیان مؤمن و سخت متعصب بود و در جنگ صفین هم با عمار (ابن یاسر که شهید شد) شاهد و محارب و مجاهد بود، بیمار شد. در منزل هانی هم مهمان بود و نزد عبید اللّه عزت و مقام ارجمند و احترام داشت؛ همچنین نزد سایر امرا. عبید اللّه بن زیاد به او پیغام داد که من امشب برای عیادت تو خواهم آمد. او (شریک) به مسلم گفت: «این فاسق فاجر امشب به عیادت من خواهد آمد. همین‌که نشست، تو از پشت بیا و او را بکش و بعد به قصر امیر برو و در آن‌جا بنشین (و امارت کن) که هیچ‌کس حایل و مانع نخواهد بود. اگر من از این درد و مرض نجات یابم، بشهر بصره خواهم رفت و در آن‌جا کارها را سامان خواهم داد و تو را از کارزار بی‌نیاز خواهم کرد.»
چون شب فرارسید، عبید اللّه وارد شد. مسلم هم برخاست که در جای دیگر مخفی شود. شریک هم به مسلم گفت: «هرگز این فرصت را از دست مده!» هانی بن عروه گفت: «خوشایند نیست که او در خانه من کشته شود.»
عبید اللّه وارد شد و نشست. حال شریک و چگونگی بیماری را از او پرسید و مدتی هم طول داد. چون شریک دید که مسلم نیامد و حمله نکرد، ترسید فرصت از دست برود، چنین گفت:
ما تنظرون بسلمی لا تحیوها اسقونیها و ان کانت بها نفسی
یعنی چه انتظار دارید که به سلمی درود نمی‌فرستید؟ آبم دهید و سیرابم کنید؛ ولو در آن جرعه آب جانم برود.» (چند بار گفت: آبم دهید ولو این‌که به مرگم کشیده شود). این کلمه را دو بار تکرار کرد.
عبید اللّه پرسید: «آیا او هذیان می‌گوید؟ این حال چیست؟»
هانی گفت: «آری! قبل از طلوع صبح تاکنون این حال برای او عارض شده» (هذیان می‌گوید).
عبید اللّه از آن‌جا خارج شد. شریک گفت: «ای امیر! می‌خواهم تو را وصی خود قرار دهم.»
گفته شده: چون شریک آن کلمه را گفت و خود را به هذیان گفتن زد، مهران غلام عبید اللّه (متوجه شد) به او اشاره کرد که برویم. او هم جست و رفت. شریک به او گفت: «ای امیر، من می‌خواهم وصیت کنم.»
گفت: «من برمی‌گردم.»
مهران به او گفت: «او می‌خواست تو را بکشد.»
پرسید: «چگونه و حال این‌که من او را گرامی داشته بودم. آن هم در خانه هانی و حال این‌که پدرم به او احسان کرده بود.»
مهران گفت: «همان است که گفتم.»
چون ابن زیاد رفت، مسلم از نهانخانه بیرون آمد. شریک به او گفت: «چرا او را نکشتی و مانع تو چه بود؟»
گفت: «دو علت بود: یکی اکراه هانی که او در خانه وی کشته شود. علت دیگر این است که علی حدیثی از پیغمبر روایت کرده: ایمان مانع قتل غافل است (ترور) هرگز یک مؤمن، مؤمن دیگر را نکشد.»
هانی به او گفت: «اگر تو او را می‌کشتی، یک فاسق، فاجر، کافر، خائن و غدار می‌کشتی (نه مؤمن).»
خلیلی، ترجمه کامل، 5/ 119- 121
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 575
و کان شریک بن الأعور الهمدانیّ قدم من البصرة مع عبید اللّه بن زیاد، و نزل دار هانئ بن عروة، و کان شریک من محبّی أمیر المؤمنین علیه السّلام و شیعته، عظیم المنزلة جلیل القدر، «1» فمرض و سأل عبید اللّه عنه، فأخبر أنّه موعوک، فأرسل ابن زیاد إلیه: إنّی رائح إلیک فی هذه اللّیلة لعیادتک. «1»
فقال شریک لمسلم بن عقیل: یا ابن عمّ رسول اللّه، أنّ ابن زیاد یرید عیادتی، فادخل بعض الخزائن، فإذا جلس، فاخرج و «2» اضرب عنقه و أنا أکفیک أمر من بالکوفة مع العافیة. «2»
و کان مسلم رحمه اللّه شجاعا مقداما جسورا، «3» ففعل ما أشار به شریک، فجاء عبید اللّه یسأل شریکا عن حاله و سبب مرضه، و شریک عینه إلی الخزانة وامقة و طال ذلک، «4» فجعل یقول: «ما الانتظار بسلمی لا تحیّیها» یکرّر ذلک، فأنکر عبید اللّه القول، و التفت إلی هانئ بن عروة و قال: ابن عمّک یخلط فی علّته. و هانئ قد ارتعد و تغیّر وجهه، فقال هانئ: إنّ شریکا یهجر منذ وقع فی المرض، و یتکلّم بما لا یعلم.
فثار عبید اللّه خارجا نحو قصر الإمارة مذعورا. «3»
«5» فخرج مسلم و السّیف فی کفّه، و قال شریک: یا هذا، ما منعک من الأمر؟
قال مسلم: لمّا هممت بالخروج فتعلّقت بی امرأة، قالت: ناشدتک اللّه، إن قتلت ابن زیاد فی دارنا، و بکت فی وجهی، فرمیت السّیف، و جلست. قال هانئ: یا ویلها قتلتنی، و قتلت نفسها، و الّذی فررت منه وقعت فیه.
ابن نما، مثیر الأحزان، 14- 15- مثله الأمین، لواعج الأشجان،/ 45- 46
__________________________________________________
(1- 1) [اللّواعج: «فأرسل إلیه ابن زیاد، أنّه یرید أن یعوده»].
(2- 2) [اللّواعج: «فاقتله، ثمّ أقعد فی القصر. لیس أحد یحول بینک و بینه، فإن برئت، سرت إلی البصرة حتّی أکفیک أمرها»].
(3- 3) [لم یرد فی اللّواعج].
(4)- [من هنا حکاه عنه فی الأسرار،/ 220].
(5)- [من هنا حکاه عنه فی البحار، 44/ 343- 344، العوالم، 17/ 193، نفس المهموم،/ 98؛ مثله فی مثیر الأحزان للجواهریّ،/ 17].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 576
فما مکث إلّا جمعة، حتّی مرض شریک بن الأعور، و کان قد نزل علی هانئ، و کان کریما علی ابن زیاد و علی غیره من الأمراء، و کان شدید التّشیّع، فأرسل إلیه ابن زیاد:
إنّی رائح إلیک العشیّة. فقال لمسلم بن عقیل: «إنّ هذا الفاجر عائدی العشیّة، فإذا جلس، فاقتله، ثمّ اقصد القصر، لیس أحد یحول بینک و بینه، فإن بریت من وجعی سرت إلی من بالبصرة فکفیتک أمرهم». فلمّا کان من العشیّ أتاه عبید اللّه، فقام مسلم بن عقیل لیدخل، فقال له شریک: لا یفوتنّک إذا جلس. فقال هانئ بن عروة: إنّی لا أحبّ أن یقتل فی داری. و جاء عبید اللّه، فجلس عند شریک، و أطال، فلمّا رأی شریک أنّ مسلما لا یخرج خشی أن یفوته، فأخذ یقول: «ما تنظرون بسلمی أن تحیّوها! اسقونیها و إن کانت فیها نفسی!» یقول ذلک مرّتین أو ثلاثا، فقال عبید اللّه: «ما شأنه؟ ترونه یخلط!» فقال هانئ: «نعم، ما زال هذا دأبه قبیل الصّبح حتّی ساعته هذه». فانصرف.
و خرج مسلم، فقال له شریک: ما منعک من قتله؟ فقال: «أمران: أحدهما، کراهیة هانئ أن یقتل فی منزله، و الثّانی، حدیث حدّثه علیّ رضی اللّه عنه عن النّبیّ صلی اللّه علیه و سلم: «الإیمان قید الفتک، فلا یفتک مؤمن». فقال هانئ: لو قتلته، لقتلت فاسقا، فاجرا، کافرا، غادرا!.
النّویری، نهایة الإرب، 20/ 391- 392
و قدم مع عبید اللّه شریک بن الأعور شیعیّ، فنزل علی هانئ بن عروة، فمرض، فکان عبید اللّه یعوده، فهیّئوا لعبید اللّه ثلاثین رجلا لیغتالوه، فلم یتمّ ذلک. و فهم عبید اللّه، فوثب و خرج، فنمّ علیهم عبد لهانئ. [عن ابن سعد]
الذّهبی، سیر أعلام النّبلاء، 3/ 201
و بلغه أنّ عبید اللّه یرید عیادته، فبعث إلی هانئ، یقول له: ابعث مسلم بن عقیل، حتّی یکون فی داری لیقتل عبید اللّه إذا جاء یعودنی. فبعثه إلیه، فقال له شریک: کن أنت فی الخباء، فإذا جلس عبید اللّه، فإنّی أطلب الماء و هی إشارتی إلیک، فاخرج، فاقتله. فلمّا جاء عبید اللّه جلس علی فراش شریک، و عنده هانئ بن عروة، و قام من بین یدیه غلام، یقال له مهران، فتحدّث عنده ساعة، ثمّ قال شریک: اسقونی. فتجبّن مسلم عن قتله،
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 577
و خرجت جاریة بکوز من ماء، فوجدت مسلما فی الخباء، فاستحیت، و رجعت بالماء ثلاثا، ثمّ قال: اسقونی و لو کان فیه ذهاب نفسی، أتحموننی من الماء؟ ففهم مهران الغدر، فغمز مولاه فنهض سریعا، و خرج، فقال شریک: أیّها الأمیر، إنّی أرید أن أوصی إلیک.
فقال: سأعود! فخرج به مولاه، فأرکبه و طرد به- أی ساق به- و جعل یقول له مولاه:
إنّ القوم أرادوا قتلک. فقال: ویحک إنّی بهم لرفیق. فما بالهم؟ و قال شریک لمسلم: ما منعک أن تخرج، فتقتله؟ قال: حدیث بلغنی عن رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم أنّه قال: «الإیمان ضدّ الفتک، لا یفتک مؤمن» و کرهت أن أقتله فی بیتک. فقال: أمّا لو قتلته، لجلست فی القصر، لم یستعدّ منه أحد، و لیکفینّک أمر البصرة، و لو قتلته، لقتلت ظالما، فاجرا. «1»
ابن کثیر، البدایة و النّهایة، 8/ 153
قال أبو مخنف: إنّ الآمر بقتله [ابن زیاد] له [مسلم] هانئ، ثمّ خرج مسلم و قال هانئ:
یا سبحان اللّه، ما منعک من قتله؟ قال مسلم: منعنی من قتله کلام سمعته من عمّی أمیر المؤمنین، أنّه قال: لا إیمان لمن قتل مسلما. فقال له هانئ: و اللّه لو قتلت، لقتلت
__________________________________________________
(1)- در این اثنا، شریک بن اعور بصری که از کبار شیعه حیدر کرار بود، در خانه هانی نزول نمود.
بیمار شد و عبید اللّه بن زیاد بر مرض شریک وقوف یافته، به وی پیغام فرستاد که: «فردا به عیادت تو خواهم آمد.»
و شریک مسلم بن عقیل را طلبیده، گفت: «که چون عبید اللّه به این‌جا آید، فرصت نگه داشته، به زخم تیغ تیز پیکر آن بداختر را ریزریز ساز تا امارت کوفه بر تو قرار یابد، و من متعهد می‌شوم که اگر صحت یابم، بصره را نیز مسخر گردانم.»
و روز دیگر عبید اللّه بن زیاد به دیدن شریک رفته. شریک او را مدتی به سخن نگهداشت و انتظار می‌کشید که مسلم از نهانخانه بیرون آمده، او را بکشد و مسلم نیز تیغ تیز کشیده، می‌خواست که به سر عبید اللّه رود؛ امّا هانی او را سوگند داد که: این حرکت مکن که مرا در این سرا اطفال و عورات بسیارند و از قتل این لعین بیم آن است که جگر ایشان خون گردد. مسلم در خشم شده، شمشیر از دست بینداخت و چون عبید اللّه از خانه هانی بیرون رفت، شریک مسلم را طلبیده، او را به جهت اهمالی که در قتل آن سرخیل اهل ضلال کرده بود، ملامتها نمود. مسلم جواب داد که: «مرا دو چیز از این کار مانع آمد: یکی کراهت هانی، دوّم ارتکاب غدر که شیوه سالکان مسالک مسلمانی نیست.»
شریک گفت: «و اللّه که اگر این ملعون را می‌کشتی، کار تو استقامت می‌گرفت و امارت تو درجه علیا می‌پذیرفت.»
خواند امیر، حبیب السّیر، 2/ 42
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 578
کافرا، فاجرا. فقال هانئ «1»: إذا و اللّه لا تقدر علی مثلها أبدا.
الدّربندی، أسرار الشّهادة،/ 220
و کان شریک بن الحارث الهمدانیّ لمّا جاء من البصرة مع عبید اللّه بن زیاد نزل دار هانئ، فمرض، فأرسل إلیه ابن زیاد، إنّه یرید أن یعوده. فقال لمسلم: إذا جلس أخرج إلیه، فاقتله. و نهاه هانئ، و لمّا أراد الخروج تعلّقت به امرأة لهانئ و بکت فی وجهه، و ناشدته اللّه إن یفعل، و خرج ابن زیاد. الأمین،
أعیان الشّیعة، 1/ 591
و نزل مع مسلم بن عقیل شریک بن عبد اللّه الأعور الحارثیّ الهمدانیّ البصریّ و کان من کبار شیعة أمیر المؤمنین علیه السّلام بالبصرة جلیل القدر فی أصحابنا، شهد صفّین و قاتل مع عمّار بن یاسر، و لشرفه و جاهه ولّاه معاویة کرمان، و کانت له مواصلة و صحبة مع هانئ بن عروة، فمرض مرضا شدیدا، عاده فیه ابن زیاد، و قبل مجیئه قال شریک لمسلم علیه السّلام: إنّ غایتک و غایة شیعتک هلاکه، فأقم فی الخزانة حتّی إذا اطمأنّ عندی اخرج إلیه و اقتله، و أنا أکفیک أمره بالکوفة مع العافیة.
و بینا هم علی هذا إذ قیل: الأمیر علی الباب. فدخل مسلم الخزانة، و دخل عبید اللّه علی شریک و لمّا استبطأ شریک خروج مسلم جعل یأخذ عمامته من علی رأسه، و یضعها علی الأرض، ثمّ یضعها علی رأسه، فعل ذلک مرارا و نادی بصوت عال یسمع مسلما:
ما تنظرون بسلمی لا تحیّوها حیّوا سلیمی و حیّوا من یحیّیها
هل شربة عذبة أسقی علی ظمأ و لو تلفت و کانت منیّتی فیها
و إن تخشیت من سلمی مراقبة فلست تأمن یوما من دواهیها
و لم یزل یکرّره، و عینه رامقة إلی الخزانة، ثمّ صاح بصوت رفیع یسمع مسلما:
اسقونیها و لو کان فیها حتفی.
فالتفت عبید اللّه إلی هانئ و قال: ابن عمّک یخلط فی علّته. فقال هانئ: إنّ شریکا
__________________________________________________
(1)- [فی المطبوع: «الهانئ»].
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 579
یهجر منذ وقع فی علّته، و إنّه لیتکلّم بما لا یعلم.
فقال شریک لمسلم: ما منعک منه. قال: خلّتان: الأولی حدیث علیّ علیه السّلام عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم: إنّ الإیمان قیّد الفتک، فلا یفتک مؤمن.
و الثّانیة: امرأة هانئ، فإنّها تعلّقت بی و أقسمت علیّ باللّه أن لا أفعل هذا فی دارها، و بکت فی وجهی. فقال هانئ: یا ویلها قتلتنی و قتلت نفسها، و الّذی فرّت منه وقعت فیه.
المقرّم، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 173- 175
قالوا: و نزل مع مسلم بن عقیل فی دار هانئ، شریک بن عبد اللّه الحارثیّ الهمدانیّ، و کان من أعاظم شیعة أمیر المؤمنین علیه السّلام بالبصرة، شهد الجمل و صفّین مع علیّ علیه السّلام و کان قد جاء مع ابن زیاد من البصرة، فانقطع عنه فی الطّریق لمرضه، و وصل الکوفة بعده، فنزل فی دار هانئ بن عروة لصلات کانت بینهما من حیث العشیرة و الصّحبة.
و تزاید مرضه فی الکوفة، فعلم بذلک ابن زیاد، فأرسل إلیه أن سیعوده فی دار هانئ.
و قبل مجی‌ء ابن زیاد تواطأ شریک مع مسلم أن یغتال ابن زیاد عند مجیئه.
فلمّا کان من العشیّ أقبل ابن زیاد لعیادة شریک، فقام مسلم لیدخل، و قال له شریک: لا یفوتنّک إذا جلس. و لکنّ هانئا اعترضه قائلا: «إنّی لا أحبّ أن یقتل فی داری».
فجاء عبید اللّه بن زیاد، و لمّا استقرّ به المجلس أخذ یسأل شریکا عن مرضه، و أطال سؤاله، و شریک یجیبه بحمد اللّه، و هو یدبر نظره إلی مسلم و یشیر إلیه بالخروج، و مسلم لم یلتفت إلیه، فلمّا طال انتظاره أخذ یقول: «ما الانتظار بسلمی أن تحیّوها اسقونیها و إن کانت فیها نفسی» و أخذ یردّد ذلک مرّتین أو ثلاثا.
فقال ابن زیاد: ما شأنه؟ أترونه یهجر؟.
فقال له هانئ: نعم- أصلحک اللّه- ما زال هذا دیدنه قبیل الصّبح حتّی ساعته هذه.
ثمّ قام ابن زیاد، فانصرف. بحر العلوم
، مقتل الحسین علیه السّلام،/ 223- 224
موسوعة الامام الحسین(علیه‌السلام)، ج‌1، ص: 580