كه تا قيامت ادامه خواهد يافت و از اين حيث، مطالب آن هميشه جهت دهنده و روشن كننده راه زندگى است، نه اينكه سبب مقطعى و منحصر به زمان نزول باشد.

در اين سوره به انفاق است.

تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 6

سورة الحديد مدنيّة و هى تسع و عشرون آية نزلت بعد سورة الزّلزلة

روز و روز را در جاى شب داخل مى كند و او به آنچه در سينه هاست داناست.

كه در آخر الزمان مردمان محقق و موشكاف خواهند آمد، از اينرو سوره قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ و آيات سوره حديد را كه آخرش وَ هُوَ عَلِيمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ است نازل فرمود پس هر كه براى خداشناسى غير از اين جويد هلاك است.

«سئل على بن الحسين عليه السّلام عن التوحيد؟ فقال ان اللَّه عز و جل علم انه يكون في آخر الزمان اقوام متعمّقون فانزل اللَّه تعالى قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ و الآيات من سوره الحديد الى قوله وَ هُوَ عَلِيمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ فمن رام وراء ذلك فقد هلك «1» عقل انسان از اين ترسيم و از اين بيان و آله و حيران است، آنچه مشكل را سهل مى كند آنست كه گوينده اين سخن خداست اوست كه ذات پاك خويش را معرفى مى كند.

مرحوم صدر المتالهين مى گويد: من اغلب در باره آيات اول سوره حديد تأمل مى كردم تا در كتاب كافى بروايتى برخوردم حاصلش آن بود كه مي دانست در آخر الزمان ... از ديدن اين روايت مسرور گشتم «2».

__________________________________________________

(1) كافى كتاب التوحيد باب النسبة حديث 3.

(2) حاشيه مجمع البيان.

تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 9

1- سَبَّحَ لِلَّهِ ما فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ ناگفته نماند در سوره اسراء/ 44 خوانديم: وَ إِنْ مِنْ شَيْ ءٍ إِلَّا يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَ لكِنْ لا تَفْقَهُونَ تَسْبِيحَهُمْ از اين آيه معلوم مى شود كه هر چيز خدا را تسبيح مى كند، مراد از تسبيح آن نيست كه موجودات خدا و پاكى او دلالت دارند، و نيز مراد آن نيست كه عقلا بزبان قال و غير عقلا بزبانحال، خدا را تسبيح مى كنند زيرا كه اين نوع تسبيح را همه مى فهمند ولى جمله

لا تَفْقَهُونَ تَسْبِيحَهُمْ نشان مى دهد كه ما تسبيح آنها را نمى فهميم.

على هذا مراد از تسبيح معناي واقعى آنست، كه بر ما قابل فهم نيست، «ما» در آيه موصول است به معني «الذى»، كلمه ما فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ شامل همه موجودات مى باشد، اعم از عقلا مانند ثقلين و ملائكه و غير عقلاء (از الميزان) پس اين دو آيه، اخبار از يك واقعيتى است كه ما نمى توانيم حقيقت آن را درك بكنيم و اين غير از تسبيح عقلاء است كه مثلا پس از فرمان وَ سَبِّحْ بِالْعَشِيِّ وَ الْإِبْكارِ آل عمران/ 41، خدا را تسبيح مى كنند وَ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ در جاى تعليل است يعنى: زيرا كه گرانقدر و تواناست، غالب است و مغلوب نمى شود، و كارش متقن و از روى مصلحت است كه مورد اشكال واقع نمى گردد پس همه چيز او را تسبيح مى كنند. تقديم «هو» مفيد حصر مى باشد.

2- لَهُ مُلْكُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ يُحْيِي وَ يُمِيتُ وَ هُوَ عَلى كُلِّ شَيْ ءٍ قَدِيرٌ سه وصف منحصر به فرد است كه ذات براى در آنها بى همتاست، اول تدبير همه كائنات كه مخصوص اوست، آنچه بخواهد مى كند، بارها در اين تفسير گفته ايم ايجاد، تدبير را لازم گرفته است به حكم برهان امكان و وجوب، او آفريننده كائنات است همه موجودات با وجود و آثار خود، قائم به او هستند پس آفريننده و مدبرى جز او نيست، و اگر بود خود را به وسيله انبياء و غيره آشكار مى كرد. تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 10

امير المؤمنين صلوات اللَّه عليه به امام حسن عليه السّلام مى نويسد

«و اعلم يا بنىّ انّه لو كان لربك شريك لاتتك رسله و لرأيت آثار

ملكه و سلطانه و لعرفت افعاله و صفاته و لكنّه اله واحد كما وصف نفسه لا يضاده في ملكه احد.

دوم: زنده كردن و ميراندن مخصوص اوست، همانطور كه ماده را آفريده به آن حيات افاضه مى كند و نيز حيات را مى گيرد در سوره، اعراف ذيل آيه 158 مشروحا گفته ايم كه حيات از آثار ماده نيست بلكه افاضه ايست از جانب خدا اوست كه جان مى دهد و جان مى ستاند. جمله يُحْيِي وَ يُمِيتُ دلالت بر استمرار دارد، پيشرفت افكار بشر، هنوز به طور مشروح اين جمله را درك نكرده است.

سوم: وَ هُوَ عَلى كُلِّ شَيْ ءٍ قَدِيرٌ كه دلالت بر قدرت مطلقه خود دارد و اينكه قدرت او مقيد به قيدى و شرطى نيست.

3- هُوَ الْأَوَّلُ وَ الْآخِرُ وَ الظَّاهِرُ وَ الْباطِنُ وَ هُوَ بِكُلِّ شَيْ ءٍ عَلِيمٌ در اين آيه دو وصف از به بى همتايى خدا و موقعيت او در جهان و در حدّ ذات پاكش بيان شده است، يكى چهار وصف اوّل، ديگرى احاطه علمى به كلّ شى ء.

در الميزان فرموده: اين چهار اسم از فروع محيط بودن خداست و متفرع بر قدرت مطلقه مى باشد، به عبارت ديگر: اين چهار وصف از اسم «المحيط» و از وَ هُوَ عَلى كُلِّ شَيْ ءٍ قَدِيرٌ نشأت مى گيرد.

وقتى كه خدا بر هر چيز مفروض، قادر است، پس بر هر چيز از هر جهت محيط است على هذا هر چه اول فرض شود خدا پيش از اوست، پس خدا اول است نه آن شى ء مفروض، و هر چه آخر فرض شود خدا بعد از اوست زيرا قدرت خدا به آن از هر جهت محيط است پس خدا آخر است نه آن شي ء مفروض.

تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 11

هر چه ظاهر فرض شود خدا از او ظاهرتر است زيرا خدا از فوق بر او محيط است، پس خدا ظاهر است نه آن شى ء مفروض، و هر چه باطن فرض شود خدا باطن تر از آنست، چون خدا از آن طرفش بر آن محيط است خدا باطن است نه آن شى ء مفروض.

نگارنده گويد: چون خدا واجب الوجودش نامتناهى و از هر جهت مطلق است و قيد و شرطى در آن نيست، چنين وجودى هم اول است، هم آخر، هم ظاهر و هم باطن، اين چنين وجود فقط يك مصداق دارد، كه هيچ حيثيتى ديگر را از او سلب نمى كند و آن خداست.

ناگفته: نماند: اين اوليّت و آخريّت و ظهور و بطون، زمانى و مكانى نيست زيرا زمان و مكان زائيده حركت موجودات مادّى است، خدا ما فوق مادّه است خدا مخلوقات را در لا زمان و لا مكان آفريده است.

در نهج البلاغه فرموده:

«لا تصحبه الاوقات و لا ترفده الادوات سبق الاوقات كونه و العدم وجوده و الابتداء ازله «1»»

و در جاى ديگر فرموده:

«و كل ظاهر غيره غير باطن و كل باطن غيره غير ظاهر «2»».

وصف ديگر در اين آيه علم مطلق و محيط خداست، كه هيچ چيز از علم او خارج نيست.

4- هُوَ الَّذِي خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ ثُمَّ اسْتَوى عَلَى الْعَرْشِ ...

خلاصه اين آيه آنست كه: خدا اول آسمانها و زمين را آفريد، آن گاه تدبير و اداره آنها را در دست گرفته و به جزئيات احوال آنها آگاه است (زيرا لازمه

__________________________________________________

(1) نهج البلاغه خطبه 228.

(2) خطبه 64.

تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 12

تدبير، علم به احوال

شى ء تدبير شده است).

خلقت آسمانها و زمين در شش روز، و معناى روز در سوره اعراف/ 54 گذشت و نيز شش روز در اول سوره فصلت شرح داده شد.

يَعْلَمُ ما يَلِجُ فِي الْأَرْضِ وَ ما يَخْرُجُ مِنْها وَ ما يَنْزِلُ مِنَ السَّماءِ وَ ما يَعْرُجُ فِيها وَ هُوَ مَعَكُمْ أَيْنَ ما كُنْتُمْ وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ اين قسمت از آيه در رابطه با آنست كه: خدا به جزئيات احوال كائنات آگاه است، چنان كه در بالا گفته شد: تدبير بدون علم به احوال موجودات امكان پذير نيست. آنچه در زمين فرو مى رود مانند آب باران، تخمها كه كاشته مى شوند مردگان و امثال آن، آنچه از آسمان نازل مى شود مانند بارانها، برفها، اشعه كيهانى، ملائكه و غير آن.

آنچه از زمين خارج مى شود نظير: نباتات و حيوانات و مانند آن، آنچه به آسمان بالا مى رود مانند بخارها اعمال بندگان و نظير آن، جمله وَ هُوَ مَعَكُمْ ...

از احاطه بسيار كامل خدا نسبت به انسان حكايت مى كند.

در الميزان فرموده: آمدن «اينما» كه مفيد مكان است بدان علت مى باشد كه مفارقت چيزى از چيزى در مكان واضحتر است و گرنه خدا در هر زمان و احوال با انسان است، وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ نتيجه جمله سابق و با آن تطابق عجيبى دارد.

5- لَهُ مُلْكُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ إِلَى اللَّهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ به نظر مى آيد تكرار لَهُ مُلْكُ السَّماواتِ ... مقدمه است براى رجوع امور به خدا، وقتى كه تدبير كائنات در دست اوست، پس همه كارهاى جهان خلقت به او راجع است و از اراده او نشئت مى گيرد و همه زير نظر اوست وَ ما تَشاؤُنَ إِلَّا

أَنْ يَشاءَ اللَّهُ رَبُّ الْعالَمِينَ تكوير/ 29، تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 13

اگر تيغ عالم بجنبد ز جاى نبرد رگى گر نخواهد خداى

نظير اين آيه است آيه: وَ إِلَى اللَّهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ بقره/ 210، انفال/ 44 «بشود نشو» مطلقا مربوط به خداست.

6- يُولِجُ اللَّيْلَ فِي النَّهارِ وَ يُولِجُ النَّهارَ فِي اللَّيْلِ وَ هُوَ عَلِيمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ دو مطلب در اين آيه مطرح است يكى داخل كردن شب در روز و بالعكس كه گوشه اى از تدبير نظام حيات است، ديگرى علم خدا به مكنونات خاطر و ضمير انسانها، زيرا وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ در رابطه با اعمال ظاهرى بود تعبير يُولِجُ اللَّيْلَ ... جمعا چهار بار در قرآن مجيد آمده است، مفسران آن را كوتاه و بلند شدن شبها و روزها در فصول چهار گانه گفته اند، ولى به نظر نگارنده: منظور گردش شب و روز در اطراف زمين و داخل شدن يكى در جاى آن ديگرى است و نظير وَ اخْتِلافِ اللَّيْلِ وَ النَّهارِ است.

ذات الصدور مكنونات خاطر است كه در سينه هاست، مراد از صدور يا مركزيت بدن است و يا قلوب است كه در سينه ها مى باشد فَإِنَّها لا تَعْمَى الْأَبْصارُ وَ لكِنْ تَعْمَى الْقُلُوبُ الَّتِي فِي الصُّدُورِ حج/ 46.

تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 14

لَكُمْ أَلاَّ تُنْفِقُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَ لِلَّهِ مِيراثُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ لا يَسْتَوِي مِنْكُمْ مَنْ أَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ وَ قاتَلَ أُولئِكَ أَعْظَمُ دَرَجَةً مِنَ الَّذِينَ أَنْفَقُوا مِنْ بَعْدُ وَ قاتَلُوا وَ كُلاًّ وَعَدَ اللَّهُ الْحُسْنى وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ (10) مَنْ ذَا الَّذِي يُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً فَيُضاعِفَهُ لَهُ وَ لَهُ أَجْرٌ كَرِيمٌ (11)

7- ايمان آريد به خدا و رسولش، و انفاق كنيد از آنچه شما را در آن جانشين گردانيد، آنان كه از شما ايمان آورده و انفاق كنند، آنها راست پاداش بزرگ.

8- شما را چه شده كه به خدا ايمان نمى آوريد، با آنكه پيامبر، شما را مى خواند كه به پروردگار خويش ايمان بياوريد، حقا كه از شما پيمان گرفته اگر مؤمن باشيد.

9- اوست كه بر بنده اش آيات بينات نازل مى كند، تا شما را از تاريكيها به طرف نور خارج كند، خدا به شما رءوف و مهربان است.

10- چه شده شما را؟ كه انفاق نكنيد در راه خدا، با آنكه ميراث آسمانها و زمين خاص خداست، برابر نيست از شما آنكه پيش از فتح مكه اتفاق و جهاد كند آنها تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 15

درجه شان بزرگتر است از كسانى كه بعد از فتح انفاق و جنگ كرده باشند خدا به همه وعده نيكو داده، خدا به آنچه مى كنيد داناست.

11- كيست كه به خدا قرض نيكو بدهد، تا اجر او را مضاعف گرداند، و او راست اجرى خوشايند.

دست خارج مى شود.

ميثاق: پيمان محكم. وثاقة: محكم و ثابت شدن.

رءوف: رأفت: رحم كردن به انسان مبتلا رحيم اعم از آنست.

حسنى: نيكوتر. مؤنث احسن است، پيوسته وصف واقع مى شود مانند «الوعدة الحسنى».

يضاعفه: مضاعفه: زياده شدن بر مقدار يك برابر يا چند برابر.

ايمان و تسليم به پرورش- دهنده حكم عقل و و جدان بشري است.

منظور از ميثاق ظاهرا همانست كه به وقت ايمان آوردن قول داده بودند تسليم محض خدا شوند و شايد منظور ميثاق عالم «ذر» باشد كه فرمود: أَ لَسْتُ بِرَبِّكُمْ قالُوا بَلى شَهِدْنا ... اعراف/ 172.

9- هُوَ الَّذِي يُنَزِّلُ عَلى عَبْدِهِ آياتٍ بَيِّناتٍ لِيُخْرِجَكُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ وَ إِنَّ اللَّهَ بِكُمْ لَرَؤُفٌ رَحِيمٌ.

اين آيه در رابطه با نفع ايمان است يعنى ايمان بياوريد كه فائده آن بر- خودتان عايد است، در اثر ايمان از تاريكيهاي شرك و كفر و گناهان خارج شده و به درياى نور توحيد داخل مى شويد. تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 17

مراد از آيات، آيات قرآن مجيد است كه حقائق را روشن مى كند جمع آمدن ظلمات به علّت كثرت آنهاست مانند ظلمت شرك، ظلمت كفر و گناهان، هر يك از خلافها يك نوع ظلمت دارند، ولى نور توحيد يكى بيش نيست.

لِيُخْرِجَكُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ حاكى است كه هر قدر از ظلمات خارج مى شود به همان اندازه به نور داخل ميشود، جريان به طور تدريج است، نه اينكه اول به طور كامل از ظلمات خارج شود، بعد داخل نور گردد. لَرَؤُفٌ رَحِيمٌ حاكى است كه نزول آيات از رأفت و رحمت خدا نشئت مى گيرد.

10- وَ ما لَكُمْ أَلَّا تُنْفِقُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَ لِلَّهِ مِيراثُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ.

اين قسمت از آيه با لحن توبيخ مى گويد: در راه خدا انفاق كنيد، زيرا كه شما خواهيد مرد و همه اموال به خدا خواهد رسيد.

ناگفته نماند: آنچه از اموال در دست مردم است همه ميراث گذشتگان است و از آنها به امروزيها ارث

رسيده، على هذا همه ميراثند. و بعد از همه به خواهد رسيد، وَ لِلَّهِ مِيراثُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ و اين بعد از كُلُّ مَنْ عَلَيْها فانٍ رحمن/ 26 خواهد بود.

لا يَسْتَوِي مِنْكُمْ مَنْ أَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ وَ قاتَلَ أُولئِكَ أَعْظَمُ دَرَجَةً مِنَ الَّذِينَ أَنْفَقُوا مِنْ بَعْدُ وَ قاتَلُوا.

منظور از فتح ظاهرا فتح مكّه يا صلح حديبيه است، چون پيش از فتح مكه، اسلام كاملا قوى نشده بود، لذا انفاق و جهاد در آن وقت اهميت بيشتر داشت عطف جهاد بر انفاق حاكى است كه منظور انفاق در تأمين جهاد مى باشد.

وَ كُلًّا وَعَدَ اللَّهُ الْحُسْنى وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ.

منظور از «كلا» كسانى هستند كه قبل از فتح و بعد از آن انفاق و جهاد كرده باشند ولى قبلى ها اجرشان بيشتر است، وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ ... هم در تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 18

رابطه با اصل پاداشى و هم با مزيد آن است نسبت به گروه اول.

11- مَنْ ذَا الَّذِي يُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً فَيُضاعِفَهُ لَهُ وَ لَهُ أَجْرٌ كَرِيمٌ.

آيه در رابطه با حتميت پاداش اخروي است، خداوند از لطف خويش، انفاق در راه خدا را قرض حساب مى كند، كه شخص منفق به خدا قرض مى دهد.

اداي قرض حتمى و واجب است.

«يضاعفه» حكايت از چند برابر دارد مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها انعام/ 160، وَ لَهُ أَجْرٌ كَرِيمٌ براى قطعيت كامل پاداش است. اجر كريم پاداش خوشايند و بهشت برين مى باشد اجر و اجرت پاداشى است كه از عمل عايد باشد، در دنيا يا در آخرت، آن فقط در پاداش به كار رود ولى جزاء در پاداش و كيفر هر دو استعمال مى شود.

تفسير أحسن

الحديث، ج 11، ص: 19

بد جايگاه است.

ظرف است براى أَجْرٌ كَرِيمٌ به نظر مى آيد باء در «بايمانهم» به معنى «في» باشد، يَسْعى نُورُهُمْ نشان مى دهد: مؤمنان شتابان به طرف بهشت و رحمت حق مى روند، نورشان نيز به سرعت پيشاپيش آنها و طرف راستشان حركت مى كند.

چنان كه آيات: وَ سِيقَ الَّذِينَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ إِلَى الْجَنَّةِ زُمَراً زمر/ 73 يَوْمَ نَحْشُرُ الْمُتَّقِينَ إِلَى الرَّحْمنِ وَفْداً مريم/ 85، نظير آيه مورد تفسير است آيه: يَوْمَ لا- يُخْزِي اللَّهُ النَّبِيَّ وَ الَّذِينَ آمَنُوا مَعَهُ نُورُهُمْ يَسْعى بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَ بِأَيْمانِهِمْ يَقُولُونَ رَبَّنا أَتْمِمْ لَنا نُورَنا ... تحريم/ 8. نمى دانم در كدام روايت ديده ام كه نور از مواضع وضو از بدن مؤمنان خارج مى شود، «ترى» خطاب است به حضرت رسول صلّى اللَّه عليه و آله و هر كس كه خطاب به او صحيح باشد.

بُشْراكُمُ الْيَوْمَ جَنَّاتٌ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِينَ فِيها ذلِكَ هُوَ تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 22

الْفَوْزُ الْعَظِيمُ

.سخن خدا يا ملائكه است خطاب به مؤمنين، بشرى به معنى «ما يبشر به» مى باشد، تقدم «هو» مفيد حصر است، يعنى نجات واقعى جز اين نيست، آيه شامل مؤمنان از همه امتهاست.

13- يَوْمَ يَقُولُ الْمُنافِقُونَ وَ الْمُنافِقاتُ لِلَّذِينَ آمَنُوا انْظُرُونا نَقْتَبِسْ مِنْ نُورِكُمْ.

مى شود «يوم» ظرف «بشراكم» و يا به تقدير «اذكر» باشد، معلوم است كه منافقان غرق در ظلمت خواهند بود و با ديدن نور مؤمنان تقاضا خواهند كرد كه مؤمنان در رفتن، حال آنها را مراعات كنند.

قِيلَ ارْجِعُوا وَراءَكُمْ فَالْتَمِسُوا نُوراً.

اشاره است به آنكه، شما نمى توانيد از اين نور استفاده كنيد (آن مانند قوه بينايى است كه فقط صاحب چشم از آن بهره مى برد).

«قيل ...» سخن ملائكه يا سخن اصحاب اعراف است، منظور از

«ورائكم» ظاهرا دنياست يعنى بر گرديد به دنيا، ايمان و عمل بياوريد تا براى شما نور باشد، به قولى اين سخن تهكّم و استهزاء است «نورا» يعنى «نورا غير نور المؤمنين».

فَضُرِبَ بَيْنَهُمْ بِسُورٍ لَهُ بابٌ باطِنُهُ فِيهِ الرَّحْمَةُ وَ ظاهِرُهُ مِنْ قِبَلِهِ الْعَذابُ يعنى ميان مؤمنان و منافقان ديوارى و حائلى زده مى شود كه باطنش و طرف مؤمنان پر از رحمت و در ظاهرش و طرف منافقان عذاب هست. «من قبله» نشان مى دهد كه آن ديوار عذاب زاست، و نيز آن ديوار درى دارد (كه از آن يكديگر را مى بينند).

ناگفته نماند: در اين زندگى، مؤمن و منافق در يك محيط زندگى تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 23

مى كنند، يكديگر را مى بينند: با هم ارتباط دارند، اما ميان آن دو در ايمان و عمل و اخلاص و طرز فكر و ايثار و غير آن، چنان كه فاصله دارد كه هر يك موجود عليحده اند و هر يك از ديار ديگر مى باشند و مانند نور و ظلمت قابل جمع نيستند.

به نظر مى آيد: «باب» همان ارتباط دنياست كه در آخرت به صورت درب مجسم مى شود و يكديگر را مى بينند همانطور كه در دنيا مى ديدند، و ديوار همان تفاوت دنيايى است كه آنها را از هم جدا خواهد نمود.

14- يُنادُونَهُمْ أَ لَمْ نَكُنْ مَعَكُمْ قالُوا بَلى وَ لكِنَّكُمْ فَتَنْتُمْ أَنْفُسَكُمْ وَ تَرَبَّصْتُمْ وَ ارْتَبْتُمْ وَ غَرَّتْكُمُ الْأَمانِيُّ.

يعنى: پس از زده شدن ديوار، و كنار شدن از هم، منافقان مؤمنان را خطاب كنند: آيا ما در دنيا با شما نبوديم پس چرا چنين شد؟! مؤمنان جواب دهند: آرى، ليكن شما خود را به فتنه و عذاب انداختيد.

«تربصتم»: منتظر مانديد كه پيشامدى بيايد،

اسلام و اهل آن را منقرض كند، مثل: الَّذِينَ يَتَرَبَّصُونَ بِكُمْ فَإِنْ كانَ لَكُمْ فَتْحٌ مِنَ اللَّهِ ... نساء/ 141.

وَ ارْتَبْتُمْ: در دينتان شك كرديد، عقيده جازم نداشتيد، معلوم مى شود كه با كمى دقت و تأمل، شك، قابل از بين رفتن است. غَرَّتْكُمُ الْأَمانِيُّ مراد مشغول شدن به كارهاى دنياى فانى است. نه اميدوار بودن به زوال اسلام، زيرا آن در «تربصتم» گذشت.

حَتَّى جاءَ أَمْرُ اللَّهِ وَ غَرَّكُمْ بِاللَّهِ الْغَرُورُ.

مقصود از أَمْرُ اللَّهِ مرگ و از «الغرور» شيطان يا دنياست. گويى:

غَرَّكُمْ بِاللَّهِ ... عامل اصلى همه اوصاف بالايى است «غركم» به معنى جرى كردن و جسور كردن مى باشد. با دقّت در كلمات فوق معلوم مى شود: همه بدبختى ها ناشى از افكار ناپاك بوده است. تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 24

15- فَالْيَوْمَ لا يُؤْخَذُ مِنْكُمْ فِدْيَةٌ وَ لا مِنَ الَّذِينَ كَفَرُوا.

گويى تتمه كلام مؤمنان است به منافقان، يعنى: امروز در مقابل عذاب عوضى از شما و كفار ديگر گرفته نمى شود، پس مَأْواكُمُ النَّارُ هِيَ مَوْلاكُمْ وَ بِئْسَ الْمَصِيرُ مولا مى شود به معنى سرپرست باشد يعنى: اداره كننده شما آتش خواهد بود، طبرسى آن را سزاوار معنى فرموده است، مصير اسم مكان و مرجعى است كه به آن بر مى گردند.

تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 25

وَ الَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ أُولئِكَ هُمُ الصِّدِّيقُونَ وَ الشُّهَداءُ عِنْدَ رَبِّهِمْ لَهُمْ أَجْرُهُمْ وَ نُورُهُمْ وَ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ كَذَّبُوا بِآياتِنا أُولئِكَ أَصْحابُ الْجَحِيمِ (19) اعْلَمُوا أَنَّمَا الْحَياةُ الدُّنْيا لَعِبٌ وَ لَهْوٌ وَ زِينَةٌ وَ تَفاخُرٌ بَيْنَكُمْ وَ تَكاثُرٌ فِي الْأَمْوالِ وَ الْأَوْلادِ كَمَثَلِ غَيْثٍ أَعْجَبَ الْكُفَّارَ نَباتُهُ ثُمَّ يَهِيجُ فَتَراهُ مُصْفَرًّا ثُمَّ يَكُونُ حُطاماً وَ فِي الْآخِرَةِ عَذابٌ شَدِيدٌ وَ مَغْفِرَةٌ مِنَ اللَّهِ وَ رِضْوانٌ وَ مَا الْحَياةُ الدُّنْيا إِلاَّ مَتاعُ الْغُرُورِ (20)

تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 26

16- آيا نرسيد به آنان كه ايمان آورده اند قلبشان با ذكر خدا و با آنچه از حق نازل كرده، نرم شود؟! و نباشند مانند كسانى كه به آنها كتاب داده شد، مدت بر ايشان طولانى گشت تا قلوبشان سخت گرديد و بسيارى از آنها از دين خارج شدگان بودند.

17- بدانيد كه خدا زمين را بعد از مردنش زنده مى كند، آيات را بر شما آشكار كرديم تا بفهميد.

18- مردان انفاق كننده و زنان انفاق كننده و آنان كه به خدا قرض نيكو داده اند، اجر بر- آنها مضاعف مى شود و آنها راست پاداش خوشايند.

19- كسانى كه به خدا و پيامبرانش ايمان آورده اند آنها در نزد خدا به منزله صديقين و شهدا هستند آنها راست اجر و نور صديقين، و كسانى كه كافر شده و آيات ما را تكذيب كرده اند آنها اهل آتشند.

20- بدانيد: زندگى دنيا فقط بازيچه، مشغوليت، زيور، افتخار، افزون طلبى در مال و اولاد است. مانند بارانى كه روئيدنى آن زارعان را به تعجب واداشته سپس مى خشكد، آن را زرد مى بينى، در آخرت عذاب شديد و آمرزش از جانب خدا و رضوان او هست، نيست

زندگى دنيا مگر متاع فريب دادن.

به زراعتى تشبيه كرده كه در معرض خزان قرار دارد، امّا مغفرت و رضوان و بهشت خدا كه از اين تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 28

زندگى عايد مى شود خوب و عالى است.

16- أَ لَمْ يَأْنِ لِلَّذِينَ آمَنُوا أَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِكْرِ اللَّهِ وَ ما نَزَلَ مِنَ الْحَقِّ.

معلوم مى شود كه نوعى بى اعتنايى در ميان مسلمانان و اقلا در بعضى از آنها به وجود آمده بود كه اينگونه مورد عقاب واقع شده اند.

طبرسى رحمه اللَّه فرموده: به قولى صحابه در مكه در تنگى بودند، بعد از هجرت به گشايش و نعمت رسيدند، حالت اوّلى را از دست دادند، دلهايشان سخت گرديد (تا مورد عتاب گشتند) الميزان آن را از در منثور نقل كرده و اعدل روايات در نزول آيه دانسته است.

خشوع قلب تأثر و منقلب شدن آنست با ذكر عظمت و مقام خدا «ذكر اللَّه» ظاهرا مطلق ياد خداست ما نَزَلَ مِنَ الْحَقِّ قرآن مجيد است به احتمالى مراد از هر دو يكى است، تقدير جمله شايد اينطور باشد: «ان تخشع قلوبهم لذكر اللَّه عند ذكر اللَّه» چنان كه در جوامع الجامع فرموده است.

وَ لا يَكُونُوا كَالَّذِينَ أُوتُوا الْكِتابَ مِنْ قَبْلُ فَطالَ عَلَيْهِمُ الْأَمَدُ فَقَسَتْ قُلُوبُهُمْ وَ كَثِيرٌ مِنْهُمْ فاسِقُونَ.

عطف است بر «تخشع»، يعنى: «و ان لا يكونوا كالذين ...» آيه كاملا روشن است در اينكه بايد پيوسته با ذكر خدا و خواندن قرآن دلها را جلا و روشنى داد و گرنه مرور زمان قلب را عوض مى كند، قلب قسى به تدريج از زىّ عبوديت خارج شده و از امر و نهى متأثر نمى شود و حتّى به كفر و يا نزديك به كفر لذا فرموده: بسيارى از آنان

از عبوديت خارج شدند. در كشاف گويد: «خارجون من دينهم».

17- اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ يُحْيِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها قَدْ بَيَّنَّا لَكُمُ الْآياتِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ. تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 29

اين آيه معنايش واضح است، آمدن آن در اينجا ظاهرا به تناسب عتاب سابق و براى افاده اميد مى باشد، يعنى ناراحت نباشيد، اگر خدا و قرآن را ياد كنيد. خدا قساوت قلب شما را زايل مى كند هم چنان كه زمين مرده را زنده مى گرداند.

18- إِنَّ الْمُصَّدِّقِينَ وَ الْمُصَّدِّقاتِ وَ أَقْرَضُوا اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً يُضاعَفُ لَهُمْ وَ لَهُمْ أَجْرٌ كَرِيمٌ.

تشويق به انفاق در راه خداست و در آن مردان و زنان فرقى ندارند.

وَ أَقْرَضُوا ... عطف است بر مدخول الف و لام در «المصدقين»، يعنى: «ان الذين تصدقوا و اقرضوا اللَّه ...»، عطف أَقْرَضُوا اللَّهَ ... نشان مى دهد كه انفاق كردن قرض دادن به خداست، وَ لَهُمْ أَجْرٌ كَرِيمٌ شايد در جاى وَ اللَّهُ يُضاعِفُ لِمَنْ يَشاءُ باشد.

توضيح اينكه: در آيه مَثَلُ الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ كَمَثَلِ حَبَّةٍ أَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنابِلَ فِي كُلِّ سُنْبُلَةٍ مِائَةُ حَبَّةٍ وَ اللَّهُ يُضاعِفُ لِمَنْ يَشاءُ بقره/ 261، دو مطلب در نظر است يكى هفتصد برابر كه مصداق يُضاعَفُ لَهُمْ در آيه مورد تفسير است، ديگرى وَ اللَّهُ يُضاعِفُ لِمَنْ يَشاءُ كه مى شود در جاى وَ لَهُمْ أَجْرٌ كَرِيمٌ باشد.

19- وَ الَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ أُولئِكَ هُمُ الصِّدِّيقُونَ وَ الشُّهَداءُ عِنْدَ رَبِّهِمْ لَهُمْ أَجْرُهُمْ وَ نُورُهُمْ.

اين آيه مانند آيات گذشته در رابطه با ايمان محض است و چون مضمون آيه شامل همه مؤمنان واقعى است نه فقط مؤمنان اين امت، لذا به جاى «و رسوله» در آيات گذشته، كلمه «و

رسله» آمده است.

در آيه: وَ مَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَ الرَّسُولَ فَأُولئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 30

النَّبِيِّينَ وَ الصِّدِّيقِينَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصَّالِحِينَ وَ حَسُنَ أُولئِكَ رَفِيقاً

نساء/ 69 لفظ عِنْدَ رَبِّهِمْ نيست: از اين معلوم مى شود كه صديقين و شهداء در اين آيه مصداق واقعى آن هستند.

ولى در جوامع الجامع و كشّاف و الميزان از لفظ عِنْدَ رَبِّهِمْ استفاده كرده اند كه مؤمنين در آيه مورد تفسير نازل به منزله صديقين و شهدا هستند، يعنى نزد پروردگار چنين محسوب مى شوند، مثلا در جوامع فرموده: «هم عند اللَّه بمنزلة الصديقين و الشهداء».

على هذا عِنْدَ رَبِّهِمْ در اين آيه در جاى «مع» در آيه نساء است در اين صورت الَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ در اين آيه در جاى وَ مَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَ الرَّسُولَ در آيه نساء است.

پس در جمله لَهُمْ أَجْرُهُمْ وَ نُورُهُمْ ضمير اول راجع به الَّذِينَ آمَنُوا و ضمير دوم و سوم راجع به صديقين و شهداء است يعنى براى مؤمنان اجرى و نورى نظير اجر و نور صديقين خواهد بود. بقيه مطلب در سوره نساء ديده شود.

از امام صادق صلوات اللَّه عليه نقل شده:

«ان المؤمن شهيد و قرء هذه الايه»

«1» از اين معلوم مى شود كه آن حضرت شهداء را به مقتول في سبيل اللَّه تفسير كرده است.

وَ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ كَذَّبُوا بِآياتِنا أُولئِكَ أَصْحابُ الْجَحِيمِ.

نقطه مقابل مؤمنان است، «كذبوا» نشان مى دهد كه دين بر آنها عرضه شده ولى آن را دروغ پنداشته اند، به عبارت ديگر از روى عناد و لجاجت كافر مى باشند، نه از روى جهل.

20- اعْلَمُوا أَنَّمَا الْحَياةُ الدُّنْيا لَعِبٌ وَ لَهْوٌ وَ زِينَةٌ وَ تَفاخُرٌ

بَيْنَكُمْ وَ تَكاثُرٌ فِي الْأَمْوالِ وَ الْأَوْلادِ.

__________________________________________________

(1) جوامع الجامع.

تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 31

اين آيه در رابطه با آنست كه حيات دنيا يك چيز وهمى و ناپايدار و در معرض زوال است، لذا بايد به فكر آخرت باشيد. به نظر مى آيد: همه اينها را بايد با ناپايدار بودن زندگى توجيه كرد.

زندگى دنيا لعب و ناشى از غرض خيالى است، لهو و مشغول بودن به چيز غير مهم است، آرايش و نشان دادن چيزى بر خلاف واقع آنست تا مورد پسند واقع شود، افتخار به گذشتگان و انساب است، و نيز افزون طلبى در اموال و اولاد مى باشد.

از شيخ بهايى رحمه اللَّه نقل شده: اين پنج خصلت مرتّب به سالهاى عمر انسان است، در كودكى لعب و بازى، در بلوغ لهو و مشغوليتها، در جوانى زينت در ميانسالى تفاخر و در پيرى افزون طلبى در مال و اولاد.

ناگفته نماند: آيه شريفه، تارك دنيا بودن را ترويج نمى كند بلكه واقعيت زندگى دنيا را ترسيم مى نمايد.

كَمَثَلِ غَيْثٍ أَعْجَبَ الْكُفَّارَ نَباتُهُ ثُمَّ يَهِيجُ فَتَراهُ مُصْفَرًّا ثُمَّ يَكُونُ حُطاماً.

يعنى دنيا در زينت و خوشايند بودن چنين است: باران مى بارد، زمين مى رويد، كشاورزان به حيرت مى افتند، آن گاه خزان مى آيد، نباتات مى خشكند و هيزم و خاشاك مى شوند.

وَ فِي الْآخِرَةِ عَذابٌ شَدِيدٌ وَ مَغْفِرَةٌ مِنَ اللَّهِ وَ رِضْوانٌ وَ مَا الْحَياةُ الدُّنْيا إِلَّا مَتاعُ الْغُرُورِ.

يعنى: اما آخرت لعب و لهو نيست بلكه عذاب شديد يا مغفرت و رضوان است، مقدم شدن مغفرت براى آنست كه: انسان بعد از مغفرت مشمول رضوان حق تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 32

مى شود، در الميزان فرموده: آمدن «من اللَّه» در باره مغفرت اشاره به آنست كه مغفرت

مقصود بالاصاله است ولى عذاب مقصود اصلى نيست بلكه ناشى از گناهان است.

وَ مَا الْحَياةُ الدُّنْيا ... براى تأكيد بيشتر مطلب است و در رابطه با كسى است كه با آن فريفته شود.

تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 33

كنار مى شود.

تأسوا: اسى: اندوه، لِكَيْلا تَأْسَوْا تا غصه نخوريد.

تفرحوا: فرح: سرور توأم با تكبر، در اقرب الموارد گويد: سرور و حبور در شادى ممدوح به كار مى رود ولى فرح، در شادى مذموم كرد موجب تكبر است.

مختال: متكبر. خيلاء: تكبر از روى خيال و فرض.

فخور: افتخار كننده. ناز فروش، آنكه بودنيهاى خويش را به رخ مردم مى كشد.

مى باشد.

ذلِكَ فَضْلُ اللَّهِ يُؤْتِيهِ مَنْ يَشاءُ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيمِ.

يعنى: رسيدن به مغفرت و بهشت فضل خداست، اين آيه حاكى است كه انسان در اين زمينه استحقاق و حقى بر خدا ندارد، اين خداست كه او را توفيق عمل داده و سپس در مقابل آن بهشت عطا مى فرمايد، زيرا كه صاحب فضل عظيم است پس تكليف، توفيق و پاداش همه فضل الهى هستند.

در سوره آل عمران/ 133 آيه فوق به چنين تعبير است: وَ سارِعُوا إِلى مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ وَ جَنَّةٍ عَرْضُهَا السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِينَ الَّذِينَ يُنْفِقُونَ فِي السَّرَّاءِ وَ الضَّرَّاءِ ... اين آيه با آيه فوق سه فرق دارد در آنجا «سابقوا» و در اينجا «سارعوا» است، در آنجا «كعرض» و در اينجا «عرضا»، در آنجا «السّماء» و در اينجا «السموات» است.

لذا بعضى ها نظر داده اند كه آيه آل عمران در باره مقرّبون و آيه حديد، در باره اصحاب يمين است، زيرا كه آيه آل عمران مضمونش وسيع تر است، ولى اثبات اين مطلب مشكل است، هر دو آيه ظاهرا يك شى ء را بيان مى كنند، تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 36

«السماء» چنان كه گفتيم مطلق است شامل سماوات مى شود. «كعرض» با «عرضها» چندان فرقى ندارد، هر دو مفيد، وسيع بودن و محدود بودن بهشت است.

22- ما أَصابَ مِنْ مُصِيبَةٍ فِي الْأَرْضِ وَ لا فِي أَنْفُسِكُمْ إِلَّا فِي كِتابٍ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَبْرَأَها إِنَّ ذلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيرٌ.

(و اللَّه العالم) اين آيه مى خواهد بگويد: اگر به شما در راه جهاد و انفاق ضرر مالى و جانى رسيد، مثلا خودتان، يا كسى از شما شهيد شد، يا پولتان در راه خدا از دست رفت ناراحت

نباشيد، در لوح محفوظ و در علم خدا چنين بود كه شما در راه خدا گرفتار بلا شويد تا اجر يابيد.

نظير: قُلْ لَوْ كُنْتُمْ فِي بُيُوتِكُمْ لَبَرَزَ الَّذِينَ كُتِبَ عَلَيْهِمُ الْقَتْلُ إِلى مَضاجِعِهِمْ ...

آل عمران/ 154 و نظير وَ لَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْ ءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِنَ الْأَمْوالِ وَ الْأَنْفُسِ وَ الثَّمَراتِ بقره/ 155.

مُصِيبَةٍ فِي الْأَرْضِ ضرر مالى و مصيبت نفس، ضرر جانى است. «كتاب» لوح محفوظ است كه كائن و ما يكون در آن نوشته شده است، ضمير «نبرأها» به مصيبت بر ميگردد.

ناگفته: مسير اين آيه غير از مسير آيه: وَ ما أَصابَكُمْ مِنْ مُصِيبَةٍ فَبِما كَسَبَتْ أَيْدِيكُمْ وَ يَعْفُوا عَنْ كَثِيرٍ ... شورى/ 30، است. زيرا اين آيه در مقام ذمّ است ولى آيه مورد تفسير در مقام مدح مى باشد. نظير: الَّذِينَ إِذا أَصابَتْهُمْ مُصِيبَةٌ قالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ راجِعُونَ بقره/ 156 كه در باره شهادت در راه خداست.

شيخ مفيد رحمه اللَّه در ارشاد نقل مى كند: چون اهل بيت عليهم السّلام داخل مجلس يزيد شدند، آن ملعون به امام سجاد عليه السّلام گفت: پسر حسين پدرت رحم مرا قطع كرد، حق مرا انكار نمود، در سلطنتم با من به جنگ برخاست تا خدا به او كرد آنچه را كه ديدى، امام عليه السّلام در جواب فرمود: تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 37

ما أَصابَ مِنْ مُصِيبَةٍ فِي الْأَرْضِ وَ لا فِي أَنْفُسِكُمْ ....

منظور امام عليه السّلام آنست كه: اين پيشامد براى ما فضيلت است منقصت نيست لذا در ذيل قصه هست كه يزيد لعين به پسرش خالد گفت: در جواب او آيه ما أَصابَكُمْ مِنْ مُصِيبَةٍ فَبِما كَسَبَتْ أَيْدِيكُمْ را بخوان.

23-

لِكَيْلا تَأْسَوْا عَلى ما فاتَكُمْ وَ لا تَفْرَحُوا بِما آتاكُمْ وَ اللَّهُ لا يُحِبُّ كُلَّ مُخْتالٍ فَخُورٍ.

تعليل مطلب گذشته است، به نظر مى آيد: عدم حزن بر «ما فات» به علّت در راه خدا بودن است و گرنه صرف بودن در علم خدا موجب عدم حزن نمى شود وَ لا تَفْرَحُوا ظاهرا براى «طردا للباب» است، زيرا مطلب گذشته در باره چيزهايى است كه از دست رفته اند. وَ اللَّهُ لا يُحِبُّ ... در رابطه با وَ لا تَفْرَحُوا است يعنى: آنچه خدا داده شما را به تكبر وادار نكند زيرا كه خدا متكبّران و افتخار كنندگان را دوست ندارد.

امير المؤمنين صلوات اللَّه عليه درباره زهد فرموده:

«الزهد بين كلمتين من القرآن قال اللَّه سبحانه لكيلا تأسوا على ما فاتكم و لا تفرحوا بما آتاكم، و من لم يأس على الماضى و لم يفرح بالاتى فقد اخذ الزهد بطرفيه» (حكمت 439)

هر كه كه بتواند در خود چنان حالتى به وجود آورد زاهدى عالى است، دنيا نتواند او را از پاى در آورد.

24- الَّذِينَ يَبْخَلُونَ وَ يَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبُخْلِ وَ مَنْ يَتَوَلَّ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَمِيدُ.

«الذين» وصف مُخْتالٍ فَخُورٍ است، علت بخل كردنشان آنست كه گمان مى كنند در صورت انفاق، ثروت از دستشان مى رود، ديگر عاملى براى مختال و فخور بودن باقى نمى ماند، امر مردم به بخل علتش آنست كه كسى كه خودش بخل تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 38

را دوست دارد، خوش دارد كه ديگران نيز بخيل باشند، و يا اگر ديگران انفاق كنند، بخيل بودن آنها در ميان مردم آشكار مى شود لذا خوش دارند كه ديگران نيز انفاق نكنند.

مراد از «يتول» اعراض از انفاق است، ذيل آيه

حكايت دارد كه خدا به انفاق آنان نيازى ندارد، اگر انفاق بكنند به نفع خودشان خواهد بود.

تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 39

قرار داديم بعضى از آنها هدايت يافته و بسيارى از آنها از دين خارج شدگانند.

27- سپس بر طريقه آنها پيامبران خويش را پى در پى كرديم و عيسى بن مريم را در پى آنها آورديم و به او انجيل داديم و در قلوب پيروان او رقت، و رحمت قرار داديم، و رهبانيتى از خود ساختند ما بر آنها آن را ننوشته بوديم ليكن براى طلب رضاى خدا آن را ساختند، ولى آن را لائق به شأن مراعات نكردند، به اهل ايمان از آنها اجرشان را داديم و بسيارى از آنها فاسقند.

28- اى كسانى كه ايمان آورده ايد، بترسيد از خدا و به رسولش ايمان بياوريد تا دو بهره رحمت خويش به شما بدهد و براى شما نورى قرار دهد كه با آنها زندگى كنيد و شما را به بخشايد ...

29- تا اهل كتاب گمان نكنند كه مؤمنان بر چيزى از رحمت خدا قادر نيستند فضل در دست خداست، به هر كه خواهد بدهد خدا صاحب فضل بزرگى است.

كتاب در مى آيد، شامل عقايد، اعمال و اخلاق مى باشد.

ميزان عبارت اخراى كتاب است كه به مناسبت «بالقسط» ميزان ناميده شده، يعنى كتاب ميزان است، مى تواند قسط را به وجود آورد نظير: اللَّهُ الَّذِي أَنْزَلَ الْكِتابَ بِالْحَقِّ وَ الْمِيزانَ ... شورى/ 17.

در تفسير قمى نقل شده: الميزان الامام» ولى مجمع البيان آن را از عده اى ترازوى معمولى نقل و قبول كرده است و در جوامع آورده:

«روي ان جبرئيل تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 42

نزل بالميزان فدفعه الى نوح و قال مر قومك يزنوا به».

وَ أَنْزَلْنَا الْحَدِيدَ فِيهِ بَأْسٌ شَدِيدٌ وَ مَنافِعُ لِلنَّاسِ.

انزال در آيه به معنى خلقت است. آمدن انزال براى اهميت آنست، نظير وَ أَنْزَلَ لَكُمْ مِنَ الْأَنْعامِ ثَمانِيَةَ أَزْواجٍ زمر/ 6.

در الميزان از احتجاج از على عليه السّلام نقل شده كه فرمود:

«انزاله ذلك:

خلقه إيّاه».

در آيه: وَ إِنْ مِنْ شَيْ ءٍ إِلَّا عِنْدَنا خَزائِنُهُ وَ ما نُنَزِّلُهُ إِلَّا بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ حجر/ 21، ظهور اشياء و به وجود آمدن آنها، همه نازل شده از عالم غيب قلمداد شده است، منظور از «بأس» خوف و ترس ناشى از سلاحهاى آهنى است در اينجا اثر در جاى مؤثر آمده است.

جمله وَ مَنافِعُ لِلنَّاسِ كه روشن است، آهن در همه شئون زندگى مورد استفاده مى باشد.

وَ لِيَعْلَمَ اللَّهُ مَنْ يَنْصُرُهُ وَ رُسُلَهُ بِالْغَيْبِ إِنَّ اللَّهَ قَوِيٌّ عَزِيزٌ.

يكى از خواص بسيار بزرگ آهن است كه خدا خواسته با آهن سلاحهاى گوناگون به وجود آوردند و دشمنان توحيد را با آن بكوبند، عجبا!! خدا مى فرمايد: يكى از علل ايجاد آهن، جنگيدن با دشمنان خداست. اسفا!! كه دشمنان خدا در اينكار به مسلمين پيشى گرفته اند.

و «ليعلم» عطف است بر مفهوم جمله سابق، يعنى «انزلنا

الحديد للمنافع و ليعلم اللَّه ...» علم در آيه، به معنى اظهار است.

در توحيد صدوق از امام صادق عليه السّلام نقل شده:

«لم يزل اللَّه عز و جل ربنا و العلم ذاته و لا معلوم فلما احدث الاشياء وقع العلم منه على المعلوم»

«1».

__________________________________________________

(1) الميزان از توحيد صدوق.

تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 43

نصرت در غيب يعنى در حالى كه خدا از آنها غائب است و او را نمى بينند، إِنَّ اللَّهَ قَوِيٌّ عَزِيزٌ در رابطه با آنست كه نصرت خدا نه از جهت عاجز بودن، خداست بلكه براى نفع خود بندگان است.

26- وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا نُوحاً وَ إِبْراهِيمَ وَ جَعَلْنا فِي ذُرِّيَّتِهِمَا النُّبُوَّةَ وَ الْكِتابَ فَمِنْهُمْ مُهْتَدٍ وَ كَثِيرٌ مِنْهُمْ فاسِقُونَ در اين آيه ملاحظه مى شود كه مردم در طول زمانهاى گذشته به دو گروه هدايت يافته و فاسق تقسيم شده اند، اين مطلب در آيات بعدى در امت عيسى نيز خواهد آمد، على هذا از اين آيه تا آخر سوره، دو مطلب در نظر است يكى اينكه:

جريان ارسال رسال از اوّل در طول تاريخ ادامه پيدا كرده، ديگرى آنكه هيچ يك از امتها به طور همگانى هدايت را نپذيرفته اند، بلكه عده اى هدايت وعده كثيرى مشمول وَ كَثِيرٌ مِنْهُمْ فاسِقُونَ شده اند، چنان كه امت اسلامى نيز چنين است، «منهم» در هر دو راجع به ذريه است.

27- ثُمَّ قَفَّيْنا عَلى آثارِهِمْ بِرُسُلِنا وَ قَفَّيْنا بِعِيسَى ابْنِ مَرْيَمَ وَ آتَيْناهُ الْإِنْجِيلَ منظور از آثار، طريقه، توحيد و خدا پرستى است يعنى بر طريقه آنها پى در پى كرديم پيامبران خود را، «برسلنا» مفعول دوم «قفيناهم» است تقديم «قفيناهم برسلنا» مى باشد، گويند: «قفا فلانا زيدا و بزيد: ابتعه اياه».

وَ جَعَلْنا فِي قُلُوبِ

الَّذِينَ اتَّبَعُوهُ رَأْفَةً وَ رَحْمَةً در مجمع فرموده: رأفت شديدترين رقت قلب است، گويى منظور از جعل رأفت توفيق آنهاست به رأفت و رحمت.

طبرسى فرموده: آن به وسيله امر به رأفت و تشويق به ثواب بوده است، به هر حال: آن در اثر تعليمات حضرت عيسى عليه السّلام بود كه بر رأفت و رحمت گذاشته تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 44

شده بود.

وَ رَهْبانِيَّةً ابْتَدَعُوها ما كَتَبْناها عَلَيْهِمْ إِلَّا ابْتِغاءَ رِضْوانِ اللَّهِ فَما رَعَوْها حَقَّ رِعايَتِها معلوم مى شود كه رهبانيت ساخته نصارى است نه آنكه در دين مسيح بوده باشد، زيرا مى فرمايد: آن را از خود بدعتگذارى كردند، ما به آنها ننوشته بوديم.

از فَما رَعَوْها حَقَّ رِعايَتِها معلوم مى شود: اگر آن را در قالب شريعت حضرت عيسى پياده مى كردند، كار بدى نبود، ولى در آن افراط نموده و از قالب دينى خارج نموده اند، مانند ترك ازدواج و غيره.

«الا» استثناء منقطع است يعنى: «لكن ابتدعوها ابتغاء رضوان اللَّه» در باره رهبانيت مطلبى هست كه در نكته ها خواهد آمد.

فَآتَيْنَا الَّذِينَ آمَنُوا مِنْهُمْ أَجْرَهُمْ وَ كَثِيرٌ مِنْهُمْ فاسِقُونَ اينها هم نظير گذشتگان، عده اى ايمان آورده و بسيارشان از دين خارج شدند.

28- يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ آمِنُوا بِرَسُولِهِ يُؤْتِكُمْ كِفْلَيْنِ مِنْ رَحْمَتِهِ وَ يَجْعَلْ لَكُمْ نُوراً تَمْشُونَ بِهِ وَ يَغْفِرْ لَكُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ.

مراد از اتَّقُوا اللَّهَ وَ آمِنُوا بِرَسُولِهِ رسيدن به درجه اعلاي ايمان است چنان كه در سابق گفته شد، تقواى خدا و مطيع محض بودن به رسول، نتيجه اش رسيدن به دو بهره از رحمت و ثواب است، يكى براى اصل توحيد و ديگرى براى درجات آن و نيز نتيجه اش رسيدن به نور واقعى

است كه اصلا راه را گم نكند نظير: أَ وَ مَنْ كانَ مَيْتاً فَأَحْيَيْناهُ وَ جَعَلْنا لَهُ نُوراً يَمْشِي بِهِ فِي النَّاسِ كَمَنْ مَثَلُهُ فِي الظُّلُماتِ لَيْسَ بِخارِجٍ مِنْها انعام/ 122 و شايد شامل نور آخرت هم باشد چنان كه تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 45

در يَسْعى نُورُهُمْ بَيْنَ أَيْدِيهِمْ .../ 12 گذشت.

وانگهى اين حالت يكى از مكفّرات است چنان كه در ذيل آيه فرموده:

وَ يَغْفِرْ لَكُمْ.

ناگفته نماند: به نظر مى آيد: پس از نزول آيه أُولئِكَ يُؤْتَوْنَ أَجْرَهُمْ مَرَّتَيْنِ بِما صَبَرُوا ... قصص/ 54 كه در باره مؤمنين اهل كتاب است، در ميان مسلمانان گفتگويى پيدا شده كه چرا مؤمنين اهل كتاب داراى اجر مضاعف باشند و ما نه؟! اين آيه در جواب آنها نازل شده كه شما نيز مى توانيد با ترقى در درجات ايمان به اجر مضاعف برسيد، مؤيد اين سخن مطلبى است كه از سعيد بن جبير در مجمع البيان نقل شده و در نكته ها خواهد آمد.

29- لِئَلَّا يَعْلَمَ أَهْلُ الْكِتابِ أَلَّا يَقْدِرُونَ عَلى شَيْ ءٍ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ وَ أَنَّ الْفَضْلَ بِيَدِ اللَّهِ ...

تعليل يُؤْتِكُمْ كِفْلَيْنِ است، فاعل «يقدرون» مؤمنين اين امتند، يعنى دادن دو بهره از رحمت براى آنست كه اهل كتاب نگويند: مؤمنان به چيزى از فضل خدا قادر نيستند و نمى توانند به كفلين رحمت برسند با آنكه فضل در دست خداست، به هر كه خواهد مي دهد يُؤْتِيهِ مَنْ يَشاءُ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيمِ در مجمع فرموده: «ان» در أَلَّا يَقْدِرُونَ مخفف از ثقيله و تقدير آن «انهم لا يقدرون» است، «يعلم» در آيه دانستن و اعتقاد است.

چنان كه در اصل دين مسيح نيز نبوده است دست كشيدن از جامعه نشستن در صومعه ها، ترك دنيا، ترك ازدواج و پليد دانستن تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 46

آن و ترك لذات دنيا، بر خلاف اراده خداوندى است. اما رهبانيت به صورت اسلامى آن يعنى با شركت در كار اجتماعى و مشاركت با مردم، انسان خلواتى نيز با خدا داشته باشد و به تصفيه روح بپردازد كار انبياء و اولياء و خاصه رسول خدا و اهل بيت او عليهم السّلام بوده است و مورد تصديق اسلام و همه، اديان آسمانى مى باشد.

اينكه فرموده: فَما رَعَوْها حَقَّ رِعايَتِها منظور آنست كه آن را از مسير واقعى خارج كرده و در ترك ازدواج و مانند آن پياده كردند.

در سفينة البحار زير لغت (رهب) نقل كرده: پسرى از عثمان مظعون فوت شد، او بسيار محزون گرديد و در منزل خويش محلى براى عبادت معين كرد و مشغول عبادت شد، اين مطلب به رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله رسيد، فرمود: اي عثمان خدا بر ما رهبانيت ننوشته، رهبانيت امت من جهاد در راه خداست و در ضمن روايتى در مجمع البيان نقل شده: آن حضرت به ابن مسعود گفت: ميدانى رهبانيت امت من چيست؟ او گفت: خدا و رسولش داناتر هستند فرمود: هجرت، جهاد، صلوة صوم، حج و عمره.

درباره پيدايش رهبانيت در مجمع البيان روايت مفصلى از ابن مسعود از آن حضرت نقل شده است، و من آن را در قاموس قرآن (رهب) نقل كرده ام.

شأن نزول كفلين: طبرسى رحمه اللَّه از سعيد بن جبير نقل مى كند: رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله جعفر بن ابى طالب را

با هفتاد سوار به حبشه فرستاد تا نجاشى را به اسلام دعوت كنند نجاشى اسلام را پذيرفت، به وقت بر گشتن جعفر، چهل نفر از مسلمانان حبشه براى عرض سلام به آن حضرت به مدينه آمدند، آنها با ديدن نياز اهل مدينه از آن حضرت اجازه خواسته مقدارى از اموال خويش را به مدينه آورده و تقديم مسلمانان كردند.

در اين رابطه آيات 52 و 53 و 54 سوره قصص نازل گرديد و در آنهاست تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 47

أُولئِكَ يُؤْتَوْنَ أَجْرَهُمْ مَرَّتَيْنِ بِما صَبَرُوا مؤمنين اهل كتاب گفتند: اى مسلمانان هر كس از ما به كتاب شما و كتاب ما ايمان بياورد او را دو اجر است، هر كه از ما به كتاب ما ايمان بياورد (و قبل از آمدن قرآن از دنيا برود) او را يك اجر هست مانند شما، پس شما بر ما چه فضيلتى داريد، در جواب اين سخن آيه يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ ... نازل گرديد.

روز دوشنبه بيست و سوم ذو الحجّة الحرام هزار و چهار صد و پنج مطابق 18/ 6/ 1364 تفسير سوره حديد به اتمام رسيد.

و الحمد للَّه و هو خير ختام

تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 48

وجوب صدقه و نسخ آن بيان مى شود.

آن گاه به حال منافقان مى پردازد كه با كفار بر عليه مؤمنان همكارى مى كردند و در آخر مى فرمايد: عامل اتحاد، و جدايى مكتب و عقيده است، مؤمن دشمن كافر است و لو پدر و مادرش بوده باشد، على هذا معلوم مى شود كه علل متعددى سبب نزول سوره بوده است.

يك طرف سرش را مى شست.

زن گفت: شوهر من اوس بن صامت مرا در حالى به زنى گرفت. كه جوان و ارزشمند و صاحب مال و خانواده بودم، او چون مال مرا خورد و جوانيم را فانى كرد، خانواده ام متلاشى شد و سن من بزرگ گرديد، با من ظهار نمود و سپس نادم گرديد، آيا راهى وجود دارد كه من و او را با هم جمع كند؟

حضرت فرمود: نمى بينم مگر اينكه بر او حرام شده اى، زن گفت يا رسول به آن خدايى كه بر تو كتاب نازل كرد، او لفظ طلاق را به زبان نياورده، او پدر فرزندان من و محبوبترين مردم پيش من است.

حضرت فرمود: نمى بينم جز اينكه بر او حرام شده اى، درباره اين كار چيزى به من امر نشده است، او مرتب به حضرت مراجعه مى كرد و هر وقت آن حضرت مى فرمود: بر او حرام شده اى، فرياد مى كشيد و مى گفت: بخدا شكايت مى كنم بيچارگى و حاجت و بد حالى خودم را، خدايا بر زبان پيامبرت چيزى نازل بفرما.

اين اولين ظهار در اسلام بود، عائشه برخاست و مشغول شستن آن طرف سرش شد، زن گفت يا رسول اللَّه من به فدايت به كار من نظرى كن، عائشه گفت سخنت و مجادله ات را كوتاه كن، نمى بينى چهره رسول خدا را؟ چون وقت نزول وحى آن حضرت را حالت خواب مانندى عارض مى شد.

چون وحى تمام شد حضرت به زن فرمود: شوهرت را پيش من حاضر كن آن گاه رسول خدا آيات قَدْ سَمِعَ اللَّهُ قَوْلَ الَّتِي تُجادِلُكَ فِي زَوْجِها ... را تا تمام شش آيه خواند. تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 51

سپس به اوس فرمود: آيا مي توانى

برده اى را آزاد كنى؟ گفت: در آن صورت همه ثروتم تمام مى شود بنده گران است و من كم مال، فرمود آيا مى توانى دو ماه پشت سر هم روزه بگيرى؟ فرمود: يا رسول اللَّه، اگر روزانه سه بار طعام نخورم چشم از ديدن مى ماند كه مى ترسم كور شوم، حضرت فرمود: آيا مى توانى شصت نفر فقير را طعام بدهى؟ گفت: نه و اللَّه يا رسول اللَّه مگر كمكم كنى.

حضرت فرمود، بتو پانزده صاع (چهل و پنج كيلو) طعام كمك مى كنم و دعا مى كنم كه خدا بركت بدهد، حضرت به او پانزده صاع كمك كرد و از خدا بركت خواست، تا كار آن زن و شوهر درست شد.

اين حديث با كمى تفاوت در كافى و فقيه «كتاب الطلاق باب الظهار» نقل شده است، به هر حال سبب نزول آيات، اين ماجرا بوده است.

تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 52

سورة المجادلة مدنية و هى اثنتان و عشرون اية نزلت بعد سورة المنافقون

وَ رَسُولَهُ كُبِتُوا كَما كُبِتَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ قَدْ أَنْزَلْنا آياتٍ بَيِّناتٍ وَ لِلْكافِرِينَ عَذابٌ مُهِينٌ (5) يَوْمَ يَبْعَثُهُمُ اللَّهُ جَمِيعاً فَيُنَبِّئُهُمْ بِما عَمِلُوا أَحْصاهُ اللَّهُ وَ نَسُوهُ وَ اللَّهُ عَلى كُلِّ شَيْ ءٍ شَهِيدٌ (6)

تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 53

به نام خداى رحمان رحيم

1- حقا كه خدا سخن زنى را كه در باره شوهرش با تو مجادله مى كرد و به خدا شكايت مى نمود شنيد، خدا گفتگوى شما دو نفر را مى شنود كه خدا شنوا و بيناست.

2- كسانى كه با زنان خويش ظهار مى كنند آنها مادرانشان نيستند، مادرانشان فقط زنانى هستند كه آنها را زائيده اند و آنها سخن ناشناخته و باطل مى گويند خدا بسيار عفو كننده و چاره ساز است.

3- آنان كه با زنان خويش ظهار مى كنند سپس به آنچه گفته اند بر مى گردند، آنها راست آزاد كردن برده اى پيش از مقاربت با اين دستور موعظه مى شويد، خدا از آنچه مى كنيد با خبر است.

4- هر كس برده پيدا نكند، براى اوست دو ماه پى در پى روزه پيش از مقاربت هر كس قدرت نداشته باشد براى اوست اطعام شصت نفر فقير، اين براى آنست كه به خدا و رسولش ايمان بياوريد حدود خدا اينهاست، كافران را عذاب دردناكى است.

5- آنان كه با خدا و رسولش دشمنى مى كنند ذليل شده اند، چنان كه پيشينيان ذليل گرديدند، ما آيات روشن نازل كرده ايم كافران را عذاب خوار كننده اى هست.

6- در روزى كه خدا همه شان را زنده مى كند، از آنچه كرده اند خبرشان مى دهد خدا همه آنها را شمارش كرده ولى آنها فراموش نموده اند، خدا بر هر چيز شاهد است.

از آن تحاور گويند كه طرفين كلام خود را به يكديگر بر- مى گردانند. تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 54

يظاهرون: ظهار و مظاهره آنست كه: كسى به زنش گويد: «انت على كظهر امّى» تو بر من مانند پشت مادرم هستى اين در ميان عرب طلاق بود، اگر اين كلمه را مى گفت زن بر او حرام مى شد. ظهر به معنى پشت مى باشد.

زور: دروغ. سخن منحرف از حق. سخن باطل. اين در صورتى است كه از باب علم يعلم و كرم يكرم باشد و از باب نصر ينصر به معنى قصد است.

يتماسا: تماسّ: مس كردن يكديگر. منظور از آن مقاربت است.

تشتكى: اشتكاء: آنست كه انسان ناراحتى خود را اظهار كند امّا شكايت آشكار كردن كار بد ديگران است نسبت به انسان.

رقبه: گردن. منظور از آن غلام است، از باب تسميه كل به اسم جزء.

يحادون: محاده: دشمنى و مخالفت، حد در اصل به معنى منع است، دشمنى را از آن محاده گويند كه حالت منع از قبول طرف در انسان به وجود مى آيد.

كبتوا: كبت: خوارى. ذلت «كبت اللَّه العدو» يعنى خدا دشمن را خوار كرد.

احصاه: احصاء: تمام كردن شمارش.

و به زنش بر گردد.

كفاره يكى از سه چيز است به طور مرتب، اول آزاد كردن يك غلام است و در صورت عدم قدرت بايد دو ماه پى در پى روزه بگيرد، اگر سى و يك روز پى در پى روزه گرفت دو ماه را به هم متصل كرده بقيه را به تدريج مى گيرد، و اگر قدرت نداشته باشد به شصت نفر مسكين طعام مى دهد.

و نيز در آيات مى خوانيم كه ظهار كار بدى است و مسئوليت شديد اخروي دارد، اينكار را عرب براى تنبيه زن و اذيت او انجام مى دادند و زن حرام ابدى مى شد كه اسلام از آن نهى كرد و حرمت ابدى را از بين برد.

1- قَدْ سَمِعَ اللَّهُ قَوْلَ الَّتِي تُجادِلُكَ فِي زَوْجِها وَ تَشْتَكِي إِلَى اللَّهِ وَ اللَّهُ يَسْمَعُ تَحاوُرَكُما.

جمله قَدْ سَمِعَ اللَّهُ حاكى از اجابت دعاى زن و نزول حكم ظهار است «تجادلك» خطاب است به رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله و نشان مى دهد كه زن در باره حل مشكل بسيار بى تابى مى كرده است، تَشْتَكِي ... حاكى است كه از خدا نيز حل مشكل را مى خواسته است.

إِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ بَصِيرٌ تعليل صدر آيه است.

2- الَّذِينَ يُظاهِرُونَ مِنْكُمْ مِنْ نِسائِهِمْ ما هُنَّ أُمَّهاتِهِمْ إِنْ أُمَّهاتُهُمْ إِلَّا اللَّائِي وَلَدْنَهُمْ يعنى: با صرف گفتن اينكه: تو مانند مادر من هستى زنش مادر او نمى شود مادر او فقط زنى است كه او را زائيده است.

منظور از نفى مادر بودن آنست كه نفى مؤبد بودن را نفى كند، زيرا چنان كه در الميزان فرموده: در جاهليت با گفتن اين كلمه، زن بر او حرام مؤبد مى شد. تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 56

وَ إِنَّهُمْ

لَيَقُولُونَ مُنْكَراً مِنَ الْقَوْلِ وَ زُوراً يعنى: آنها سخن انكار شده اى ميگويند كه شرع آن را انكار مى كند، و نيز دروغ و خلاف واقع است، طبرسي در باره «منكرا» فرموده: «لا يعرف في الشرع».

وَ إِنَّ اللَّهَ لَعَفُوٌّ غَفُورٌ اشاره است به اينكه خداوند با جعل كفّاره از اين گناه گذشته و چاره آن را كرده است، «عفو» يعنى بسيار عفو كننده.

3- وَ الَّذِينَ يُظاهِرُونَ مِنْ نِسائِهِمْ ثُمَّ يَعُودُونَ لِما قالُوا فَتَحْرِيرُ رَقَبَةٍ مِنْ قَبْلِ أَنْ يَتَمَاسَّا.

در اين آيه و آيه بعدى اقسام كفّاره ظهار بيان شده است، منظور از عود، اراده مقاربت است، و منظور از لِما قالُوا مفهوم گفته آنهاست يعني بر مى گردند براى مقاربت به زنى كه او را مادر خود قرار داده اند، طبرسى رحمه اللَّه فرموده: آنچه ائمه هدى از آل محمّد صلّى اللَّه عليه و آله گفته اند آنست كه مراد از عود اراده مقاربت و نقض سخنى است كه گفته بود.

فَتَحْرِيرُ رَقَبَةٍ يعنى: «فلهم تحرير رقبة» جمله بعدى حاكى است كه آزاد كردن بنده بايد پيش از مقاربت باشد «رقبه» مطلق است شامل بنده مؤمن و كافر هر دو مى شود ولى از روايات معلوم مى شود كه مراد بنده مؤمن است، نظير روايت محمّد بن مسلم كه در وسائل الشيعه نقل شده:

«محمّد بن مسلم عن احدهما عليهما السلام في حديث الظهار قال و الرقبة يجزى عنه صبى ممن ولد في الاسلام».

«1»

با وجود اين، مسئله مورد دقت و مربوط به فقه است، از بعضى روايات معلوم مى شود: اصلا آزاد كردن غير مسلمان در كفارات جايز نيست.

ذلِكُمْ تُوعَظُونَ بِهِ وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ.

اين جمله نشان مى دهد كه سفارش به كفاره، روى علم خدا

به كار آنهاست

__________________________________________________

(1) وسائل ج 25 كتاب كفارات باب هفتم.

تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 57

و خدا خواسته است اثر عمل آنها با كفاره از بين برود.

4- فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيامُ شَهْرَيْنِ مُتَتابِعَيْنِ مِنْ قَبْلِ أَنْ يَتَمَاسَّا فَمَنْ لَمْ يَسْتَطِعْ فَإِطْعامُ سِتِّينَ مِسْكِيناً.

معلوم است كه اين سه كفاره به طور مرتب است و در صورت عدم امكان منتقل به ديگرى مى شود، فقهاء فرموده اند: اگر يك ماه و يك روز از ماه ديگر روزه بگيرد، دو ماه را به هم متصل كرده، بقيه را به تدريج مى گيرد، طبرسى فرموده اصحاب ما اماميّه گفته اند، اگر چنين كند خطا كرده ولى اعاده لازم نيست بقيه را به تدريج انجام مى دهد.

ذلِكَ لِتُؤْمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ تِلْكَ حُدُودُ اللَّهِ وَ لِلْكافِرِينَ عَذابٌ أَلِيمٌ.

يعنى: جعل كفاره و حلال شدن زن براى آنست كه سنت جاهليت را رها كرده، به طرف خدا آئيد، اگر كفاره داده و به زن برگشتيد معلوم مى شود كه به خدا ايمان داريد و گفته خدا و رسول را تصديق مى كنيد.

«تلك» ظاهرا اشاره است به خصال كفاره و برگشتن به زن، مراد از «كافرين» كسانى است كه حكم خدا را رها كرده و زنانشان را باظهار حرام مؤبّد بدانند، و يا منظور كفر عملى و عصيان است كه كفّاره ندهد و مقاربت كند.

5- إِنَّ الَّذِينَ يُحَادُّونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ كُبِتُوا كَما كُبِتَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ اين آيه و آيه بعدى گرچه درباره مطلق دشمنى كنندگان با خدا و رسول است، ولى در عين حال به صورت تعليل بر وعده عذاب در آيه سابق است، يعنى شما را امر به ايمان و نهى از تعدى حدود خدا كرديم، براى

آنكه در غير آن صورت از «محادين» مى شويد و آنها را عذابى اليم در پيش است.

وَ قَدْ أَنْزَلْنا آياتٍ بَيِّناتٍ وَ لِلْكافِرِينَ عَذابٌ مُهِينٌ.

تأكيد صدر آيه است يعنى اين آيات روشن از جانب ماست، انكار كننده تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 58

آنها را عذاب خوار كننده اى هست.

6- يَوْمَ يَبْعَثُهُمُ اللَّهُ جَمِيعاً فَيُنَبِّئُهُمْ بِما عَمِلُوا أَحْصاهُ اللَّهُ وَ نَسُوهُ وَ اللَّهُ عَلى كُلِّ شَيْ ءٍ شَهِيدٌ آري آخرت دشمنان خدا و رسول چنين است، «يوم» ظرف است براى عَذابٌ مُهِينٌ انسانها در طول روزگاران اعمال خويش را فراموش مى كنند ولى خدا كه بر هر چيز شاهد و حاضر است، عمل آنها را تا به آخر شمرده است و به آنها خبر خواهد داد.

اين دو آيه در نشان دادن واقعيت از قاطعيت عجيبى برخوردارند.

تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 59

لِيَحْزُنَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ لَيْسَ بِضارِّهِمْ شَيْئاً إِلاَّ بِإِذْنِ اللَّهِ وَ عَلَى اللَّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ (10)

7- آيا ندانسته اى كه خدا مى داند آنچه را كه در آسمانها و آنچه را كه در زمين است؟

نجواى هيچ سه نفر نمى شود مگر اينكه خدا چهارم آنهاست و نه پنج نفر مگر آنكه خدا ششم آنهاست نه كمتر و نه زيادتر مگر آنكه خدا با آنهاست هر جا كه باشند، سپس روز قيامت از عملى كه كرده اند خبرشان مى دهد، خدا به هر چيز داناست. تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 60 8- آيا نگاه نكردى به آنان كه از نجوى نهى شده اند، سپس به آنچه نهى شده اند بر مى گردند جلسه مى كنند با آنچه گناه و تجاوز و مخالفت پيامبر است و چون پيش تو آيند تو را تحيت گويند به طريقى كه خدا تحيت نگفته است، و در ضمير خويش مى گويند:

چرا خدا به گفته مان عذابمان نمى كند، جهنم براى آنها كافى است ...

9- اى كسانى كه ايمان آورده ايد، چون جلسه سرى مى كنيد با چيزى كه در آن گناه و تجاوز و مخالفت پيامبر است نجوى نكنيد، نجوى كنيد با آنچه در آن نيكويى و تقوى هست ...

10- نجواى منافقان از شيطان است تا اهل ايمان را محزون كند ولى هيچ چيز ضررشان نمى زند، مگر به اذن خدا، مؤمنان بر خدا توكل كنند.

است.

نظر به اصل ماده به معنى زنده نگه داشتن است.

حسبهم: حسب (بر وزن عقل): كفايت. گويى ميان كفايت كننده و كفايت شده حسابى وجود دارد كه اين ماده به معنى كفايت آمده است.

آن كه با دست خود ساخته است بى اطلاع باشد، رؤيت در آيه به معنى علم است.

ما يَكُونُ مِنْ نَجْوى ثَلاثَةٍ إِلَّا هُوَ رابِعُهُمْ وَ لا خَمْسَةٍ إِلَّا هُوَ سادِسُهُمْ وَ لا أَدْنى مِنْ ذلِكَ وَ لا أَكْثَرَ إِلَّا هُوَ مَعَهُمْ أَيْنَ ما كانُوا ذكر خاص بعد از عام و در رابطه با آيه بعدى است و ترسيم بسيار عجيبى است در رابطه با حضور خدا با هر انسان، «ادنى» به معنى كمتر و پائين تر مى باشد تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 62

يعنى كمتر از ثلاثه و خمسه.

أَيْنَ ما كانُوا حاكى است كه خدا را مكانى از مكانى باز نمى دارد جمله يَعْلَمُ ما فِي السَّماواتِ ... نشان مى دهد كه منظور از بودن خدا با هر كس و هر گروه، احاطه علمى است نه حضور وجودى او، و اين با نهى از نجوى تناسب دارد. در عين حال مى دانيم كه خدا در همه جا حضور وجودى دارد: فَأَيْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ بقره/ 115.

«مع كل شي ء لا بمقارنة و غير كل شى ء لا بمزايلة»

/ نهج البلاغه خطبه اول.

ثُمَّ يُنَبِّئُهُمْ بِما عَمِلُوا يَوْمَ الْقِيامَةِ إِنَّ اللَّهَ بِكُلِّ شَيْ ءٍ عَلِيمٌ قسمت اول نتيجه بودن خدا با هر ثلاثة و خمسه و قسمت دوم تعليل آنست.

8- أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ نُهُوا عَنِ النَّجْوى ثُمَّ يَعُودُونَ لِما نُهُوا عَنْهُ وَ يَتَناجَوْنَ بِالْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ وَ مَعْصِيَةِ الرَّسُولِ ظهور «الذين» در منافقان و مسلمانان مريض القلب است، «يعودون» نشان مى دهد كه به نهى سابق اهميت نداده و به نجوى ادامه مى داده اند تا اين آيه نازل شده است.

به نظر مى آيد: وَ يَتَناجَوْنَ ... تعليل نهى از نجوى است يعنى: علّت نهى آنست كه

نجواى آنها شامل گناه و عدوان و عصيان رسول است.

اثم شامل مى شود به گناه شخصى مانند شرب خمر، ترك صلوة، دروغ گفتن و نظير آن، عدوان در رابطه با حقوق ديگران و جامعه است، اين هر دو معصيت خدا هستند، اما معصيت رسول درباره اوامر و نواهى اوست كه از روى ولايت و درك خويش صادر مى كند نه اينكه از جانب خدا نازل شده باشد.

در مجمع فرموده: حمزه (كه يكى از قارئان است) «يتناجون» را «ينتجون» خوانده است، شاهد قرائت حمزه آنست كه به رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 63

درباره على عليه السّلام گفتند: آيا با على نجوى مى كنى و با ما نه؟ حضرت فرمود: من من با او نجوى نمى كنم بلكه خدا با او نجوى مى كند

«ما انا انتجيته بل اللَّه انتجاه».

گويى: چون دست نكشيدند آيه لَئِنْ لَمْ يَنْتَهِ الْمُنافِقُونَ وَ الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ لَنُغْرِيَنَّكَ بِهِمْ ... احزاب/ 60 نازل گرديد. به نظر بعضى منظور از الَّذِينَ نُهُوا ... منافقان و يهود مدينه مى باشند و اللَّه اعلم.

وَ إِذا جاؤُكَ حَيَّوْكَ بِما لَمْ يُحَيِّكَ بِهِ اللَّهُ وَ يَقُولُونَ فِي أَنْفُسِهِمْ لَوْ لا يُعَذِّبُنَا اللَّهُ بِما نَقُولُ از تفسير قمى نقل شده: چون محضر آن حضرت مى آمدند، بجاي سلام مى گفتند: «انعم صباحا و انعم مساء» و آن تحيت اهل جاهليت بود يعنى صبح و شب در نعمت باشى.

ناگفته نماند: چون ظهور الَّذِينَ نُهُوا عَنِ النَّجْوى در منافقان است در اين صورت قول تفسير قمى تأييد مى شود.

على هذا تحيت منافقان بر خلاف قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ سَلامٌ عَلى عِبادِهِ الَّذِينَ اصْطَفى نمل/ 59، فَإِذا دَخَلْتُمْ بُيُوتاً فَسَلِّمُوا عَلى أَنْفُسِكُمْ تَحِيَّةً

مِنْ عِنْدِ اللَّهِ ...

نور/ 61، است.

بسياري از مفسّران گفته اند: اين در باره يهود است چون محضر حضرت رسول صلّى اللَّه عليه و آله مى آمدند به جاى «السلام عليك» مى گفتند: «السلام عليك» سام به معنى مرگ است.

در الميزان فرموده: وَ يَقُولُونَ عطف است بر «حيوك» يا حال است و به طور كنايه انكار رسالت آن حضرت مى باشد، يعنى: در ضمير خويش مى گفتند:

چرا خدا ما را در مقابل گفته مان، عذاب نمى كند، پس او پيامبر نيست و گرنه تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 64

خدا عذابمان مى كرد، در جوابشان آمده:

حَسْبُهُمْ جَهَنَّمُ يَصْلَوْنَها فَبِئْسَ الْمَصِيرُ يعنى بالاخره به عذاب جهنم خواهند رسيد و اگر در دنيا هم عذاب نشوند جهنم براى آنها كافي است.

9- يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذا تَناجَيْتُمْ فَلا تَتَناجَوْا بِالْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ وَ مَعْصِيَةِ الرَّسُولِ وَ تَناجَوْا بِالْبِرِّ وَ التَّقْوى خطاب است به مؤمنان كه مانند منافقان نباشيد، از اين آيه معلوم مى شود صرف نجوى حكم به خصوصي ندارد، اگر توأم با معصيت شد غير شرعى و اگر توأم با تقوى باشد پسنديده و شرعى است.

نظير: لا خَيْرَ فِي كَثِيرٍ مِنْ نَجْواهُمْ إِلَّا مَنْ أَمَرَ بِصَدَقَةٍ أَوْ مَعْرُوفٍ أَوْ إِصْلاحٍ بَيْنَ النَّاسِ ... نساء/ 114.

جمله وَ اتَّقُوا اللَّهَ الَّذِي إِلَيْهِ تُحْشَرُونَ تأكيد مطلب است، يعنى:

شما به طرف خدا جمع مى شويد، به حساب شما رسيدگى خواهد شد، پس از خدا بترسيد.

منظور از بِالْبِرِّ وَ التَّقْوى چيزى است كه در آن نيكى به ديگران و پرهيز از گناه باشد.

10- إِنَّمَا النَّجْوى مِنَ الشَّيْطانِ لِيَحْزُنَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ لَيْسَ بِضارِّهِمْ شَيْئاً إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ دلدارى و تسليتى است به مؤمنان كه نجوى و جلسات سرى منافقان ضررى به آنها نمى زند

زيرا كارها مشروط به اذن خداست بشر از خود استقلالى ندارد.

اگر تيغ عالم بجنبد ز جاى نبرد رگى گر نخواهد خداى

الف و لام نجوى براى عهد است يعنى نجوايى كه منافقان مى كنند، علت تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 65

از شيطان بودن آنست كه شيطان آن نجوى را در نظرشان مزين مى كند.

وَ عَلَى اللَّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ توكل و اعتماد بر خدا داشته باشند و از كيد آنها نترسند. در مجمع البيان از رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله نقل شده: چون سه نفر باشيد دو نفر با هم نجوى نكنيد زيرا سومى محزون مى شود.

«اذا كنتم ثلاثة فلا يتناجى اثنان بدون صاحبها فان ذلك يحزنه

» تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 66

چون با پيامبر خلوت كرديد پيش از خلوت صدقه اى بدهيد اين براى شما بهتر و پاكيزه تر است و اگر توانايى نداشتيد، خدا آمرزنده و مهربان است.

13- آيا ترسيديد از اينكه پيش از خلوتتان صدقات بدهيد، پس چون عمل نكرديد و خدا بشما برگشت، پس نماز را بر پا داريد و زكاة را بدهيد، خدا و رسولش را اطاعت كنيد، خدا بآنچه مى كنيد داناست.

تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 67

نجوى كنم يك درهم صدقه دادم، تا آيه رخصت نازل شد، ابن عمر گويد:

سه چيز براى على بن ابى طالب بود اگر يكى از آنها براى من مى بود، از شتران سرخ موى خوشتر داشتم: تزويج فاطمه زهرا، دادن پرچم به او در روز خيبر و آيه نجوى.

مجاهد و قتاده گويند: چون مسلمانان از مناجات با آن حضرت نهى شدند (مگر با دادن صدقه) جز علىّ بن ابى طالب عليه السّلام كسي با او مناجات نكرد، دينارى را صدقه داد و با او نجوى كرد و با او خلوت نمود تا آيه رخصت نازل گرديد.

11- يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذا قِيلَ لَكُمْ تَفَسَّحُوا فِي الْمَجالِسِ فَافْسَحُوا يَفْسَحِ اللَّهُ لَكُمْ وَ إِذا قِيلَ انْشُزُوا فَانْشُزُوا.

حكم اول در باره وسعت دادن در مجلس و جا دادن به ديگران و حكم دوم در باره برخاستن و دادن جاى به ديگران است.

گويند: حكم دوم در باره كسانى نازل شد كه به نشستن در نزد آن حضرت طول مى دادند و هر يك خوش داشت كه آخرين خارج شونده از محضر آن حضرت باشد.

منظور از يَفْسَحِ اللَّهُ لَكُمْ گفته اند: يعنى: تا خدا در بهشت براى شما 1- جريان صدقه دادن و سه خصلت آن حضرت در كشاف نيز نقل شده است. تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 69

وسعت دهد و مى شود منظور وسعت در مكان و زرق و كار و امثال آن نيز باشد.

يَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجاتٍ وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ.

منظور از ترفيع درجه، مقرب بودن در نزد خداوند است معلوم مى شود كه منظور، علماء مؤمن مى باشند و گرنه عالم كافر درجه اى پيش خدا ندارد، پس

مؤمنان به دو گروه تقسيم مى شوند، مؤمن عالم و مؤمن غير عالم.

مؤمنان عالم در تقرّب به خدا از مؤمنان غير عالم درجاتى بالاتر هستند اين قسمت از آيه مقام عالم مؤمن را به خوبى روشن مى كند كه خود راه توحيد را دانسته و ديگران را نيز راهنمايى مى كند.

در مجمع از جابر بن عبد اللَّه از رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله نقل كرده كه فرمود:

فضل عالم بر شهيد يك درجه است، فضل شهيد بر عابد يك درجه است، فصل پيامبر بر عالم يك درجه است، فضل قرآن بر سائر سخنان مانند فضل خدا بر خلق است فضل عالم بر ديگران، مانند فضل من بر كمترين آنهاست.

از حضرت صادق عليه السّلام نقل شده:

«قال اذا كان يوم القيامة جمع اللَّه عزّ و جل الناس في صعيد واحد و وضعت الموازين فتوزن دماء الشهداء مع مداد العلماء فيرجح مداد العلماء على دماء الشهداء».

«1»

ناگفته نماند: اين قسمت از آيه خود مطلب مستقلى است و رابطه آن با صدر آيه شايد آن باشد كه شما در صورت مراعات اين دستورها از علماء مؤمنين و صاحب درجات خواهيد بود و جمله أَنَّ اللَّهَ بِما تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ تأكيد اين مطلب مى باشد.

«يرفع» در همه قرآنها با كسر عين نوشته شده و در آن صورت مانند

__________________________________________________

(1) بحار ج 2/ 15 كتاب العلم باب 8 از امالى صدوق.

تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 70

يَفْسَحِ اللَّهُ جواب شرط محذوف است و معنايش آن مى شود: اين كار را بكنيد تا خدا اهل علم را درجاتى بالا ببرد، آيا منظور آنست كه شما برخيزيد تا اهل علم نزد آن حضرت بنشينند؟! و اللَّه اعلم.

12- يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا

إِذا ناجَيْتُمُ الرَّسُولَ فَقَدِّمُوا بَيْنَ يَدَيْ نَجْواكُمْ صَدَقَةً ذلِكَ خَيْرٌ لَكُمْ وَ أَطْهَرُ فَإِنْ لَمْ تَجِدُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ.

معلوم است كه اين حكم براى اغنيا بود، ذيل آيه روشن مى كند كه فقراء در رفتن به محضر آن حضرت چنين تكليفى نداشتند. خير و اطهر علّت حكم است يعنى اين كار خير است، به فقرا كمك مى شود و آنها از خلوت شما با آن حضرت محزون نمى شوند، و نيز اخلاص و پاكى، قلب شما را روشن مى كند.

به نظر مى آيد: علّت اصلى اين حكم همان «ذلك خير» است در اول آيات گفته شد كه به اين حكم فقط حضرت ولى ذو الجلال على عليه السّلام عمل نمود، «صدقه» مطلق است به هر قدر شامل مى شود.

13- أَ أَشْفَقْتُمْ أَنْ تُقَدِّمُوا بَيْنَ يَدَيْ نَجْواكُمْ صَدَقاتٍ فَإِذْ لَمْ تَفْعَلُوا وَ تابَ اللَّهُ عَلَيْكُمْ ....

ملامت شديدى است نسبت به مؤمنان و نسخ حكم بالاست. جمع آمدن «صدقات» حاكى است كه ترس از آن بود اين حكم ادامه پيدا كند و صدقه به صدقات انجامد.

تابَ اللَّهُ همان عنايت خدا و برداشته شدن حكم مى باشد، لَمْ تَفْعَلُوا حاكى است كه گذشته از اشفاق فوق به اين حكم عمل نكردند، و گناهكار شدند چنان كه از تابَ اللَّهُ استفاده مى شود.

در كشاف آمده: گويند اين حكم ده شب بود كه بعد از آن نسخ شد، به تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 71

نظر بعضى مقداري از يك روز بود.

فَأَقِيمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّكاةَ وَ أَطِيعُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ اللَّهُ خَبِيرٌ بِما تَعْمَلُونَ.

يعنى به واجبات اهميّت بدهيد و خدا و رسول را در احكام ديگر اطاعت نمائيد، وَ اللَّهُ خَبِيرٌ ... تأكيد مطلب است «فاقيموا»

جواب فَإِذْ لَمْ تَفْعَلُوا مى باشد.

تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 72

نمى كند، آنها اهل آتشند و در آن پيوسته خواهند بود.

18- در روزى كه خدا همه شان را زنده مى كند براى خدا سوگند مى خورند چنان كه براى شما مى خورند و گمان مى كنند كه بر چيزى هستند.

19- شيطان بر آنها چيره شده و ياد خدا را فراموششان كرده است، آنها حزب شيطانند، بدانيد كه حزب شيطان جز زيانكار نيستند.

20- آنهايى كه با خدا و رسولش دشمنى مى كنند در رديف ذليلترين خلق مى باشند.

21- خدا حتمى كرده كه من و رسولانم حتما غلبه خواهيم كرد، خدا قومى و داناست.

22- پيدا نخواهى كرد قومى را كه ايمان به خدا و روز قيامت مى آورند، دوست بدارند دشمنان خدا و رسولش را هر چند كه پدران يا پسران يا برادران و يا عشيره شان باشند، خدا در قلب آنها ايمان را ثبت كرده و با روحى از جانب خويش تأييدشان فرموده است داخلشان مى كند به جناتى كه از زير آنها نهرها روان است، در آنها پيوسته اند ...

حكم وَ مَنْ يَتَوَلَّهُمْ مِنْكُمْ فَإِنَّهُ مِنْهُمْ مائده/ 51 وَعَدَ اللَّهُ الْمُنافِقِينَ وَ الْمُنافِقاتِ وَ الْكُفَّارَ نارَ جَهَنَّمَ توبه/ 68، منافقان با كفار با هم هستند.

وَ يَحْلِفُونَ عَلَى الْكَذِبِ وَ هُمْ يَعْلَمُونَ.

مراد از «كذب» همانست كه بدروغ مى گفتند: ما مسلمانيم و بر آن سوگند مى خوردند با آنكه مى دانستند دروغ مى گويند.

15- أَعَدَّ اللَّهُ لَهُمْ عَذاباً شَدِيداً إِنَّهُمْ ساءَ ما كانُوا يَعْمَلُونَ.

جمله اول وعده عذاب شديد و جمله دوّم تأسف از وضع آنهاست كه چرا چنين هستند «كانوا» منسلخ از زمان و به معنى «هستند» مى باشد.

16- اتَّخَذُوا أَيْمانَهُمْ جُنَّةً فَصَدُّوا عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ فَلَهُمْ عَذابٌ مُهِينٌ.

ايمان به معنى سوگندهاست يعنى سوگند خود را در ادعاى ايمان براى خود سپر قرار داده اند كه بتوانند در رديف مؤمنان قرار گيرند، «صدوا» مى شود به معنى اعراض و يا منع باشد.

17- لَنْ تُغْنِيَ عَنْهُمْ أَمْوالُهُمْ وَ لا أَوْلادُهُمْ مِنَ اللَّهِ شَيْئاً.

انسان در نوائب روزگار به مال و فرزندان خويش تكيه مى كند، ولى اين دو عامل آنها را به هيچ وجه از عذاب خدا كفايت نخواهد كرد، در نتيجه أُولئِكَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِيها خالِدُونَ.

18- يَوْمَ يَبْعَثُهُمُ اللَّهُ جَمِيعاً فَيَحْلِفُونَ لَهُ كَما يَحْلِفُونَ لَكُمْ وَ يَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ عَلى شَيْ ءٍ.

يوم ظرف است براى عَذابٌ مُهِينٌ معلوم مى شود كه منافقون روز قيامت قسم خواهند خورد كه در دنيا مؤمن بوده اند و فكر خواهند كرد كه اين قسم آنها را به جايى مى رساند و مانند دنيا مى توانند آن را براى خود سپر قرار بدهند ولى روزى كه به حكم يَوْمَ تُبْلَى السَّرائِرُ فَما لَهُ مِنْ قُوَّةٍ وَ لا ناصِرٍ طارق/ 9 تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 76

حقائق و باطن انسانها مكشوف گرديده است، سوگند نفعى

به حال آنها نخواهد داشت.

و به حكم أَلا إِنَّهُمْ هُمُ الْكاذِبُونَ توجهى به سوگند دروغ آنها نخواهد شد، جلو افتادن «هم» براى حصر كلام آنها در كذب است.

19- اسْتَحْوَذَ عَلَيْهِمُ الشَّيْطانُ فَأَنْساهُمْ ذِكْرَ اللَّهِ أُولئِكَ حِزْبُ الشَّيْطانِ.

يعنى: شيطان به آنها چيره شده و خدا را از يادشان برده است أَلا إِنَّ حِزْبَ الشَّيْطانِ هُمُ الْخاسِرُونَ هم براى حصر آنها در خسران مى باشد.

20- إِنَّ الَّذِينَ يُحَادُّونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ أُولئِكَ فِي الْأَذَلِّينَ.

تعليل «خاسرون» است يعنى علّت خاسر بودن آنست كه معاندين خدا و رسول در زمره ذليلان خلق خدا هستند، منافقان نيز فردى از اين كلّى مى باشند.

21- كَتَبَ اللَّهُ لَأَغْلِبَنَّ أَنَا وَ رُسُلِي إِنَّ اللَّهَ قَوِيٌّ عَزِيزٌ.

اين آيه توجيه و تعليل مطالب فوق است، يعنى: به عذاب رفتن منافقان و مغضوب شدن كفار و ذليل شدن معاندين خدا و رسول براى آنست كه: خدا براى خود و رسولانش غلبه را حتمى فرموده است.

اين غلبه شامل غلبه با دليل، غلبه طبيعى با هلاك كردن كفار و غلبه با طبيعت ايمان است، خدا و پيامبرش به هر حال غالب مى شوند هم با دليل و هم با هلاكت كفار نظير قوم لوط، عاد و ثمود و هم با پيشرفت پيامبر و پياده شدن حاكميت اللَّه، مثل زمان موسى و حضرت محمّد صلّى اللَّه عليه و آله.

طبيعت ايمان يك طبيعت پيروز است وَ أَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ آل عمران/ 139، اصحاب پيامبران با از دست دادن نيروى ايمان و نيت خالص، به قهقرى برگشتند و گرنه در ايمان، شكست وجود ندارد.

22- لا تَجِدُ قَوْماً يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ يُوادُّونَ مَنْ حَادَّ اللَّهَ تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 77

وَ

رَسُولَهُ وَ لَوْ كانُوا آباءَهُمْ أَوْ أَبْناءَهُمْ أَوْ إِخْوانَهُمْ أَوْ عَشِيرَتَهُمْ

.نفى پيدا شدن چنين قوم، كنايه از آنست كه ايمان خالص با دوستى دشمنان خدا قابل جمع نيست هر چند كه دشمنان خدا از لحاظ نسب و سبب از همه نزديكتر باشند.

در نهج البلاغه فرموده:

«و لقد كنا مع رسول اللَّه نقتل آبائنا و ابنائنا و اخواننا و اعمامنا و لا يزيدنا ذلك الا ايمانا و تسليما ...».

أُولئِكَ كَتَبَ فِي قُلُوبِهِمُ الْإِيمانَ وَ أَيَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ.

قسمت اول حاكى از رسوخ ايمان در قلوب آنهاست، قسمت دوم راجع به تقويت مؤمنان با روح بخصوصى است غير از روحى كه ميان مؤمن و كافر مشترك است، روح را در آيه ايمان، قرآن، جبرئيل و نور تفسير كرده اند ولى از آيه و روايات فهميده مى شود: آن يك روح مستقل و بخصوص است و حتى منظور انبساط و گسترش روح اولى نيست.

از ابى خديجه نقل شده: محضر حضرت كاظم صلوات اللَّه عليه داخل شدم، فرمود: خداى تبارك و تعالى مؤمن را با روحى از جانب خويش تأييد فرموده هر وقتى كه نيكى و تقوى كند روح در او حاضر مى شود و از او غائب مى شود هر وقت كه گناه و تعدى نمايد ... «1»

از حضرت باقر عليه السّلام نقل شده:

«في قول رسول اللَّه صلّى اللَّه عليه و آله اذا زنى الرّجل فارقه روح الايمان؟ قال: هو قوله وَ أَيَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ «2» و در چند روايت در تفسير برهان، روح به ايمان تفسير شده است.

__________________________________________________

(1) كافى كتاب الايمان باب «الروح الذى ايد به المؤمن».

(2) تفسير صافى. [.....]

تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 78

وَ يُدْخِلُهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِينَ

فِيها رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ.

نتيجه كتابت ايمان و تأييد با روح است، حقيقت انهار بهشتى را در سوره قتال خوانديم.

رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ خدا از بندگى و اطاعت آنها راضى است، آنها نيز از مواهب و بهشت خدا راضى و خوشنود هستند.

أُولئِكَ حِزْبُ اللَّهِ أَلا إِنَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْمُفْلِحُونَ.

مقابل أُولئِكَ حِزْبُ الشَّيْطانِ ... و بيان كرامت و شرافت اهل ايمان است كه جز فلاح و رستگارى چيز ديگرى نيست.

در شب تاسوعا نهم محرم الحرام هزار و چهار صد و شش مطابق 2/ 7/ 1364 تفسير سوره مجادله به پايان رسيد.

و الحمد للَّه و هو خير ختام

تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 79

و مطالب آن نيز بر اين مدعا شاهد مى باشند.

برگشت و به محمّد بن مسلمه انصارى دستور فرمود: پيش بنو نضير برو و بگو: خدا پيامبرش را از قصد شما آگاه كرده است يا از ديار ما برويد و يا آماده جنگ باشيد، گفتند: مانعى ندارد خارج مى شويم.

عبد اللَّه بن ابى (رئيس منافقان) به آنها پيغام فرستاد كه خارج نشويد، آماده جنگ باشيد، من و طائفه ام و هم پيمانهايم شما را يارى خواهيم كرد، اگر از مدينه خارج شويد با شما خارج خواهيم شد و اگر بجنگيد در نصرت شما خواهيم جنگيد.

بنى نضير به وعده عبد اللَّه فريفته شده، قلعه هاى خويش را مرمّت كرده و به حضرت پيغام دادند: ما از خانه خويش خارج نخواهيم شد، هر چه از دستت بيايد بكن.

رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله بعد از مطّلع شدن، تكبير گفت، اصحابش نيز تكبير گفتند، آن حضرت به على عليه السّلام دستور حمله صادر فرمود، او پرچم بر گرفت و به طرف بنى نضير حركت كرد، سپس حضرت رسول صلّى اللَّه عليه و آله به آنها پيوست، قلعه هاى بنى نضير به محاصره افتاد، عبد اللَّه بن ابى غدر كرد و به كمك آنها نيامد.

بنى نضير هر قسمت از قلعه هايشان را كه مشرف به سقوط مى شد با دست خويش خراب مى كردند تا مسلمانان از آن استفاده نكنند، حتى خانه عالى خويش

__________________________________________________

(1) كعب بن اشرف آن موقع كشته شده بود ظاهرا از «حيى بن اخطب» بود.

تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 82

را نيز تخريب مى كردند حضرت فرمانداد درختان خرماى آنها را قطع كنند،- در بحار الانوار نقل شده همه اش شش درخت خرما قطع گرديد- اين كار آنها را به جزع انداخت، گفتند: يا محمّد

مگر خدا تو را امر به فساد مى كند؟! اگر درختان مال توست بگير و اگر مال ماست قطع مكن، و چون از طول محاصره به تنگ آمدند، پيغام دادند كه خارج مى شويم به شرط آنكه همه اموالمان را با خود ببريم، حضرت فرمود: نه حق نداريد چيزى با خود ببريد، در وقت بازجويى اگر چيزى كشف شد سزايش اعدام است.

(در بحار از تفسير فرات نقل كرده: گفتند خارج مى شويم ولى اموالمان را ببريم، حضرت فرمود: نه، فقط آن قدر كه شتران حمل كنند حق بردن داريد قبول نكرده چند روز نيز مقاومت كردند سپس گفتند: باشد خارج مى شويم و هر چه شتران بردارند مى بريم حضرت فرمود: نه ديگر حق بردن چيزى نداريد و الا اعدام مى شويد) بالاخره پذيرفتند كه دست خالى خارج شوند.

گروهى به «فدك» و «وادى القرى» و گروهى به شام رفتند و در اين رابطه نازل شد هُوَ الَّذِي أَخْرَجَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْكِتابِ مِنْ دِيارِهِمْ ... و در باره عبد اللَّه ابى نازل شد: أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ نافَقُوا ...»

.در مجمع از ابن عباس نقل كرده: حضرت آنها را محاصره كرده تا از مقاومت مأيوس شدند، به آنچه حضرت مى خواست تن در دادند حضرت با آنها مصالحه كرد كه خودشان را حفظ كند و آنها را از ديارشان به «اذرعات» در شام كوچك دهد و براى هر سه نفر يك شتر و مشك آب بدهد، پس به اذرعات و اريحا خارج شدند، فقط خانواده ابى الحقيق و حيى بن اخطب كه به «خيبر» كوچ نمودند، عده اى هم به «حيره» رفتند.

__________________________________________________

(1) از تفسير برهان.

تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 83

ناگفته نماند: رسول

خدا صلّى اللَّه عليه و آله رحمة للعالمين و نمونه عطوفت و رأفت بود اما يهود «مفسد في الارض» بودند، و پيوسته در صدد توطئه بودند، يا مى بايست فتنه يهود بر طرف شود و يا هميشه جامعه مسلمين در اضطراب بسر برد.

چنان كه اسرائيل غاصب و حزب صهيونيسم در حال حاضر نيز چنين هستند، نه خود را حتى دارند، و نه مى گذارند مسلمانان راحت زندگى كنند.

تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 84

سورة الحشر مدنيّة و هى أربع و عشرون آية نزلت بعد سورة البيّنة

گمان نمى كردند و بر دلهايشان واهمه انداخت خانه هاى خويش را با دست خود و دست مسلمين خراب مى كردند.

3- اگر خدا بر آنها بيرون رفتن نمى نوشت حتما در دنيا عذابشان مى كرد، آنها را در آخرت عذاب آتش هست.

4- اين بدان جهت است كه آنها و رسولش را دشمن داشتند، هر كه خدا را دشمن دارد، عذاب خدا سخت است.

5- هر نخله اى كه قطع كرديد و يا بر ريشه هاى آن باقى گذاشتيد به اذن خدا بود و تا فاسقان را خوار گرداند.

بعدى آنست كه: اجلاء بنى نضير و اجلاء بنى قينقاع و امثال آن همه از روي مصلحت و حكمت بوده و منزه بودن خداوند و عزت و حكمتش مقتضى اين جريانها بوده است، در رابطه با «سبح للَّه» و مراد از تسبيح در اوّل سوره حديد صحبت شد به آنجا رجوع شود.

2- هُوَ الَّذِي أَخْرَجَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْكِتابِ مِنْ دِيارِهِمْ لِأَوَّلِ الْحَشْرِ ....

منظور آنست كه اخراج آنها توسط رسول خدا، مطابق فرمان خدا بوده است گر چه آنها ناراحت شدند، حتى زنان و كودكان بى تقصير نيز از گرفتارى مصون نماندند ولى چاره اى جز آن نبود، مصلحت جامعه توحيدى و پياده كردن حاكميت تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 87

اللَّه بالاتر از اينهاست اين جريان هميشه قابل پياده شدن است.

به نظر الميزان لِأَوَّلِ الْحَشْرِ اضافه صفت بر موصوف و لام به معنى «في» است يعنى: خدا آنها را در اخراج اول از جزيرة العرب خارج كرد.

ناگفته نماند: علّت آمدن لِأَوَّلِ الْحَشْرِ براى نگارنده معلوم نگرديد.

ما ظَنَنْتُمْ أَنْ يَخْرُجُوا وَ ظَنُّوا أَنَّهُمْ مانِعَتُهُمْ حُصُونُهُمْ مِنَ اللَّهِ.

يعنى شما مسلمانان آنها را قوى مى دانستيد و احتمال نمى داديد كه خارج شوند، آنها نيز فكر مى كردند كه قلعه هايشان شكست ناپذير است «من اللَّه» يعنى از اخراجى كه از جانب خداست.

فَأَتاهُمُ اللَّهُ مِنْ حَيْثُ لَمْ يَحْتَسِبُوا وَ قَذَفَ فِي قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ.

اما در جاى محكم بودن قلعه هايشان خدا از جايى آمد كه فكر نمى كردند و آن اينكه در قلوبشان ترس انداخت تا دست از مقاومت برداشتند.

يُخْرِبُونَ بُيُوتَهُمْ بِأَيْدِيهِمْ وَ أَيْدِي الْمُؤْمِنِينَ.

در شأن نزول گفته شد: هر قسمت از قلعه ها كه مشرف به سقوط بود، يهود با دست خود خراب مى كردند كه مورد

استفاده مسلمانان واقع نشود، على هذا قسمتى را هم مسلمانان منهدم مى كردند تا رسيدن به يهود آسان باشد.

در سيره ابن هشام آمده چهار چوب خانه را از جا مى كندند تا با خود ببرند.

فَاعْتَبِرُوا يا أُولِي الْأَبْصارِ.

كه نتيجه شرك و كفر و نفاق جز اين نخواهد بود.

3- وَ لَوْ لا أَنْ كَتَبَ اللَّهُ عَلَيْهِمُ الْجَلاءَ لَعَذَّبَهُمْ فِي الدُّنْيا وَ لَهُمْ فِي الْآخِرَةِ عَذابُ النَّارِ.

يعنى غضب خدا در اثر لجاجت و عهد شكنى براى آنها حتمى شده بود، اگر اخراج نمى شدند بلاى ديگرى بر سرشان مى آمد و چون بدون توبه از دنيا تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 88

مى رفتند در آخرت نيز گرفتار عذاب آتش خواهند بود، معلوم است كه عذاب آخرت مشروط به عدم توبه و عدم ايمان است.

4- ذلِكَ بِأَنَّهُمْ شَاقُّوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ مَنْ يُشَاقِّ اللَّهَ فَإِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقابِ.

تعليل عذاب دنيا و آخرت است، الف و لام «العقاب» عوض از مضاف اليه و تقدير آن «شديد عقابه» است.

5- ما قَطَعْتُمْ مِنْ لِينَةٍ أَوْ تَرَكْتُمُوها قائِمَةً عَلى أُصُولِها فَبِإِذْنِ اللَّهِ وَ لِيُخْزِيَ الْفاسِقِينَ.

در شأن نزول گفته شد كه رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله امر به قطع درختان خرما كرد و مجموعا شش اصله نخل قطع گرديد. آيه مى فرمايد آنهم به دستور خدا بوده است، براى تضعيف خصم در جنگ به هر كارى مى شود دست زد چنان كه در فقه معلوم است.

وَ لِيُخْزِيَ ... عطف است بر محذوف، يعنى خدا به اينكار اذن داد براى عللى و براى اينكه عهد شكنان و كفار را خوار كند.

تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 89

وَ لا رِكابٍ وَ لكِنَّ اللَّهَ يُسَلِّطُ رُسُلَهُ عَلى مَنْ يَشاءُ وَ اللَّهُ عَلى كُلِّ شَيْ ءٍ قَدِيرٌ (6) ما أَفاءَ اللَّهُ عَلى رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُرى فَلِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِي الْقُرْبى وَ الْيَتامى وَ الْمَساكِينِ وَ ابْنِ السَّبِيلِ كَيْ لا يَكُونَ دُولَةً بَيْنَ الْأَغْنِياءِ مِنْكُمْ وَ ما آتاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقابِ (7) لِلْفُقَراءِ الْمُهاجِرِينَ الَّذِينَ أُخْرِجُوا مِنْ دِيارِهِمْ وَ أَمْوالِهِمْ يَبْتَغُونَ فَضْلاً مِنَ اللَّهِ وَ رِضْواناً وَ يَنْصُرُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ أُولئِكَ هُمُ الصَّادِقُونَ (8) وَ الَّذِينَ تَبَوَّؤُا الدَّارَ وَ الْإِيمانَ مِنْ قَبْلِهِمْ يُحِبُّونَ مَنْ هاجَرَ إِلَيْهِمْ وَ لا يَجِدُونَ فِي صُدُورِهِمْ حاجَةً مِمَّا أُوتُوا وَ يُؤْثِرُونَ عَلى أَنْفُسِهِمْ وَ لَوْ كانَ بِهِمْ خَصاصَةٌ وَ مَنْ يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ (9) وَ الَّذِينَ جاؤُ مِنْ بَعْدِهِمْ يَقُولُونَ رَبَّنَا اغْفِرْ لَنا وَ لِإِخْوانِنَا الَّذِينَ سَبَقُونا بِالْإِيمانِ وَ لا تَجْعَلْ فِي قُلُوبِنا غِلاًّ لِلَّذِينَ آمَنُوا رَبَّنا إِنَّكَ رَؤُفٌ رَحِيمٌ (10)

6- آنچه خدا از بنو نضير بر پيامبرش بر گردانيد چيزى است كه بر آن اسبى و شترى نتاختيد ليكن خدا پيامبرانش را بر هر كس خواست مسلط مى كند، خدا بر هر چيزى تواناست.

7- آنچه خدا از اهل قرى بر پيامبرش برگردانيد مال خدا و مال رسول و مال قرابت رسول تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 90

و يتيمان و مساكين و درمانده است، تا فى ء مالى نباشد كه در دست اغنيا گردش مى كند، آنچه پيامبر به شما داد بگيريد و آنچه را كه از آن نهى كرد ترك كنيد، از خدا بترسيد كه عذاب خدا سخت است.

8- (في سبيل اللَّه) براى فقراء مهاجرين است

كه از ديار و اموالشان خارج شده اند، از خدا تفضل و رضايت مى خواهند، خدا و رسولش را يارى مى كنند، آنها راستگويانند.

9- و براى كسانى است كه مدينه و ايمان را پيش از مهاجران آماده كرده اند، دوست مى دارند كسانى را به سوى آنها هجرت مى كنند، و در دل خود از آنچه به آنها داده شده حاجتى نمى يابند هر چند كه خود محتاج باشند، هر كه از بخل نفس نگهدارى شود، آنها اهل فلاحند.

10- و براى كسانى كه بعد از آنها آمده اند مى گويند: پروردگارا بيامرز ما را و برادرانمان را كه پيش از ما به ايمان سبقت كرده اند، و در دل ما به اهل ايمان كينه اى به وجود نياور، خدايا تو رءوف و رحيم هستى.

داده اند كه مصدر باشد، اين كلمه فقط يك بار در قرآن آمده است.

تبوءوا: تبوء: آماده كردن و رفع نواقص شى ء، در لغت آمده «بوأه منزلا:

هياه».

يؤثرون: ايثار: اختيار كردن ديگران بر خود.

خصاصة: فقر و احتياج. طبرسى فرموده: اصل آن از اختصاص است.

شح: بخل. حرص. بخل توأم با حرص. حرص مفرط.

غل: غل و غليل: عداوت و كينه.

در باره آن گفته اند: فاصله قلعه ها با مدينه دو ميل بود و پياده رفتند، شايد پياده رفتن موضوعيت نداشته باشد.

وَ لكِنَّ اللَّهَ يُسَلِّطُ رُسُلَهُ عَلى مَنْ يَشاءُ وَ اللَّهُ عَلى كُلِّ شَيْ ءٍ قَدِيرٌ.

يعنى خداوند با انداختن خوف در قلوب آنها، پيامبرش را بر آنها مسلّط گردانيد كه او بر هر چيز تواناست.

7- ما أَفاءَ اللَّهُ عَلى رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُرى فَلِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِي الْقُرْبى وَ الْيَتامى وَ الْمَساكِينِ وَ ابْنِ السَّبِيلِ.

در آيه اول گفته شد: في ء خاص رسول خداست، در اين آيه محل مصرف آن بيان گرديده است، يعنى آن حضرت پس از در اختيار گرفتن، آن را در مصارف ششگانه مصرف مى كند، مِنْ أَهْلِ الْقُرى نشان مى دهد كه اين حكم مخصوص اموال بنو نضير نيست، بلكه شامل اموال بنى قينقاع و فدك و همه اموال است كه بدون جنگ به دست آيد، در اينجا چند مطلب مورد نظر است:

1- گرچه آيه مصارف ششگانه را نقل مى كند ولى تقسيم به آن موارد لازم نيست ممكن است رسول خدا صلاح بداند فقط در يك محل مصرف كند

__________________________________________________

(1) تهذيب ج 6/ 133 حديث 371.

ير أحسن الحديث، ج 11، ص: 93

چنان كه اموال بنو نضير را فقط در «للَّه» يعنى في سبيل اللَّه مصرف كرد و به مهاجرين داد.

طبرسى فرموده: پس از رفتن بنى نضير حضرت به انصار فرمود: مى خواهيد مهاجرين مانند گذشته در خانه هاى شما بمانند و از اموالتان استفاده كنند (چون انصار مهاجرين را در درآمد خود شريك كرده بودند) و اين غنائم را ميان شما و آنها قسمت كنم و يا از خانه هاى شما خارج شوند و در اموال شما شريك نشوند و اين

غنائم را فقط به آنها بدهم، گفتند: غنائم را به آنها بدهيد و هم چنان در خانه هاى ما بمانند و شريك اموال ما باشند. در اين زمينه وَ يُؤْثِرُونَ عَلى أَنْفُسِهِمْ وَ لَوْ كانَ بِهِمْ خَصاصَةٌ نازل گرديد.

آن گاه حضرت همه غنائم را ميان مهاجرين تقسيم كرد و از انصار فقط به سه نفر داد كه بسيار تنگدست بودند و آنها ابو دجانه و سهل بن حنيف و حارث بن صمه بودند.

2- موارد ششگانه عينا همانست كه در آيه خمس وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْ ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ ... انفال/ 41 گذشت، منظور از «فللّه» انفاق در سبيل اللَّه و كارهاى خوب است، «للرسول» در رابطه با مخارج خود پيامبر است، لِذِي الْقُرْبى راجع به امام و جانشين پيامبر مى باشد و اگر منظور همه اقرباى آن حضرت بود با صيغه جمع «ذوى القربى» مى آمد.

مراد از يتامى، مساكين، ابن سبيل از سادات و قرابت آن حضرت مى باشد چنان كه در آيه خمس گفته شد، منهال بن عمر و از امام سجاد عليه السّلام پرسيد: منظور از ذى القربى، يتامى، مساكين و ابن سبيل كدام است فرمود:

«هم قرباؤنا و مساكيننا و ابناء سبيلنا «1» سليم بن قيس گويد: از امير المؤمنين عليه السّلام شنيدم: فرمود:

__________________________________________________

(1) مجمع البيان.

تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 94

«نحن و اللَّه الذى عنى اللَّه بذي القربى الذين قرنهم اللَّه بنفسه و نبيه فقال ما أَفاءَ اللَّهُ عَلى رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُرى فَلِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِي الْقُرْبى وَ الْيَتامى وَ الْمَساكِينِ وَ ابْنِ السَّبِيلِ منّا خاصة و لم يجعل لناسهما في الصدقة اكرم اللَّه نبيّه و اكرمنا ان يطعمنا اوساخ ما في ايدى

الناس» (كافى كتاب الحجة باب الفى ء و الانفال).

طبرسي فرموده: همه فقهاء (عامه) گفته اند: منظور از آيه يتيمان و مساكين و ابناء سبيل مؤمنين هستند، اين سخن از امامان عليهم السّلام نيز نقل شده است.

3- نبايد تعجب كرد كه چرا فقط اقرباى آن حضرت در آيه مطرح هستند اولا فقط اقربا مطرح نيستند بلكه «فللّه» نيز مطرح است كه آن حضرت همه اموال بنو نضير را در آن راه مصرف كرد.

ثانيا: في ء مخصوص حضرت رسول و امام و ولى امر است هر طور خواست مصرف مى كند.

ثالثا در قرابت آن حضرت، فقر شرط است، اقرباي فقير آن حضرت از خمس و في ء استفاده مى كنند و فقراء مؤمنين از زكاة.

كَيْ لا يَكُونَ دُولَةً بَيْنَ الْأَغْنِياءِ مِنْكُمْ وَ ما آتاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا جمله اول تعليل است براى مصارف ششگانه يعنى اگر فى ء منحصر به گروهي مى شد آن وقت آنها را غنى مى كرد و در دست آنها مى گرديد و ديگران محروم مي شدند.

معلوم مى شود كه بايد طوري آن را تقسيم نمود كه اين وضع پيش نيايد، قسمت دوم يك حكم كلى است در اطاعت از رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله مصداق آن در اينجا همان فى ء است كه آن حضرت به مهاجرين و به سه نفر از انصار داد و به ديگران تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 95

نداد، ما آتاكُمُ شامل دادن چيزى و حكم كردن هر دو است.

وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقابِ تهديد است در رابطه با مخالفت حضرت رسول صلّى اللَّه عليه و آله.

8- لِلْفُقَراءِ الْمُهاجِرِينَ الَّذِينَ أُخْرِجُوا مِنْ دِيارِهِمْ وَ أَمْوالِهِمْ بنا بر مكتب اهل بيت عليهم السّلام همه

في ء به جز قسمت اول (فللّه) مخصوص پيامبر و اقرباى اوست، على هذا بهتر آنست كه لِلْفُقَراءِ الْمُهاجِرِينَ ... بيان مصداق في سبيل اللَّه باشد يعنى قسمت اول را كه في سبيل اللَّه است مى توان در چنين مصارفي مصرف نمود.

به عبارت ديگر صرف في ء براى آنها، صرف در في سبيل اللَّه است (از الميزان).

على هذا آنچه گفته اند: لِلْفُقَراءِ ... بدل است از لِذِي الْقُرْبى و ما بعد آن، و يا بدل است از الْيَتامى وَ الْمَساكِينِ ... قول مقبولى نيست أُخْرِجُوا مِنْ دِيارِهِمْ ... اشاره به حال مهاجرين است كه مشركان مكه اموال آنها را گرفته و از مكه بيرونشان مى كردند.

يَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنَ اللَّهِ وَ رِضْواناً وَ يَنْصُرُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ أُولئِكَ هُمُ الصَّادِقُونَ مى شود گفت رضوان بيان «فضلا» است، الميزان فرموده: مى طلبند از خدا روزى را در دنيا و رضوان را در آخرت، منظور از نصرت خدا، نصرت دين خداست، آرى: آنها در ادعايشان و در كارشان صادقند.

9- وَ الَّذِينَ تَبَوَّؤُا الدَّارَ وَ الْإِيمانَ مِنْ قَبْلِهِمْ يُحِبُّونَ مَنْ هاجَرَ إِلَيْهِمْ ...

عطف است بر «المهاجرين» در اينصورت منظور آنست كه صرف در احتياج چنين كسانى صرف در سبيل اللَّه، است، احتمال دارد كه كلام مستانف و «الذين» مبتدا و «يحبّون» خير آن باشد ولى عطف صحيح است زيرا آيه در عين تعريف از تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 96

انصار، مصرف فى ء را نيز بيان مى كند. «1»

مراد از مِنْ قَبْلِهِمْ ظاهرا قبل از آمدن مهاجرين است يعنى پيش از آمدن مهاجرين، مدينه را براى هجرت آنها و براى اسلام آماده كردند امّا آماده كردن ايمان، مورد عمل قرار دادن و پياده كردن آنست.

وَ لا يَجِدُونَ فِي

صُدُورِهِمْ حاجَةً مِمَّا أُوتُوا وَ يُؤْثِرُونَ عَلى أَنْفُسِهِمْ وَ لَوْ كانَ بِهِمْ خَصاصَةٌ مدحى كامل از انصار است كه از رسيدن مال به مهاجران ناراحت نمى شدند چنان كه در تقسيم اموال بنى نضير معلوم شد و با آنكه خود احتياج داشتند، مهاجران را بر خود مقدم مى كردند.

تاريخ مى گويد: هر كه از مهاجران مى آمدند، اهل مدينه آنها را در منازل خويش جاى مى دادند و در درآمد خود آنها را شريك مى كردند، رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله در خانه ابو ايوب انصارى ساكن گرديد، على بن ابى طالب عليه السّلام در خانه حارثة بن نعمان مسكن گزيد، حضرت فاطمه عليها سلام اللَّه را به آن خانه عروس آوردند.

وَ مَنْ يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ قاعده كلّى است، مصداق آن در آيه، انصار هستند. در حديث آمده:

«لا يجتمع الشح و الايمان في قلب رجل مسلم و لا يجتمع غبار في سبيل اللَّه و دخان جهنم في جوف رجل مسلم» (مجمع البيان).

10- وَ الَّذِينَ جاؤُ مِنْ بَعْدِهِمْ عطف است بر «المهاجرين» يعنى: «للفقراء الذين جاء و من بعدهم» على هذا صرف در اينگونه اشخاص نيز، صرف در سبيل اللَّه است، مراد از آمدن آنها، آمدن بعد از فتح مكه و تمام شدن هجرت است. احتمال دارد جمله مستأنفه

__________________________________________________

(1) منظور از حاجة لازم آنست يعنى كينه و حسد.

تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 97

و «الذين» مبتدا و خبر آن «يقولون» باشد.

يَقُولُونَ رَبَّنَا اغْفِرْ لَنا وَ لِإِخْوانِنَا الَّذِينَ سَبَقُونا بِالْإِيمانِ وَ لا تَجْعَلْ فِي قُلُوبِنا غِلًّا لِلَّذِينَ آمَنُوا رَبَّنا إِنَّكَ رَؤُفٌ رَحِيمٌ وصف آيندگان است كه در رابطه با مؤمنان گذشته، از خدا آمرزش مى خواهند و مى خواهند نسبت به

هيچ مؤمن كينه اى نداشته باشند، رأفت نسبت به كسى است كه گرفتار باشد، رحيم اعم از آنست، طبرسى رأفت را «اشد الرحمة» فرموده است.

تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 98

آنها قومى نافهم هستند.

14- به طور جمعى با شما نمى جنگند مگر در قريه هاى قلعه دار يا از پس ديوارها ترسشان ميانشان شديد است، آنها را متحد، فكر مى كنى ولى دلهايشان پراكنده است چون قومى نافهم هستند.

15- مثل آنها مثل يهود ديگر است كه در اين نزديكى سزاى عمل خويش را ديدند ...

16- مثل منافقان مثل شيطان است كه به انسان گويد: كافر باش و چون كافر شود گويد:

از تو بيزارم ...

17- عاقبتشان آنست كه هر دو در آتش پيوسته خواهند بود، جزاى ظالمان همين است.

بودن وعده منافقان است.

12- لَئِنْ أُخْرِجُوا لا يَخْرُجُونَ مَعَهُمْ ...

توضيح و بيان وعده دروغ آنهاست و در آخر فرموده: اگر هم در جنگ يهود را يارى كنند در نتيجه فرار خواهند كرد.

13- لَأَنْتُمْ أَشَدُّ رَهْبَةً فِي صُدُورِهِمْ مِنَ اللَّهِ تعليل لَيُوَلُّنَّ الْأَدْبارَ است يعنى: علّت فرارشان آنست كه از شما بيشتر از خدا مى ترسند علّت اين ترس اشد آنست كه آنها قومى نافهمند. اين آيه در عين بيان ترس آنها، نشان مى دهد كه اگر عاقل بودند مى دانستند كه حتى غلبه شما از جانب خداست.

14- لا يُقاتِلُونَكُمْ جَمِيعاً إِلَّا فِي قُرىً مُحَصَّنَةٍ أَوْ مِنْ وَراءِ جُدُرٍ تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 101

فاعل «يقاتلون» منافقان و يهود هستند، چنان كه از «جميعا» معلوم مى شود و شايد منظور فقط يهود باشد در اين صورت تقدير آن «لا يقاتلونكم مجتمعين» است. يعنى آنها جز در آباديهاى با حصار و قلعه ها و يا از پس ديوار با شما جنگ نتوانند كرد، به عبارت ديگر با شما روبرو نتوانند شد.

بَأْسُهُمْ بَيْنَهُمْ شَدِيدٌ تَحْسَبُهُمْ جَمِيعاً وَ قُلُوبُهُمْ شَتَّى ذلِكَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لا يَعْقِلُونَ بأس به معنى خوف نيز آيد على هذا اين آيه تعليل لا يُقاتِلُونَكُمْ در آيه قبلى است يعنى علّت قدرت نداشتن به جنگ، آنست كه در ميان آنها خوف شديدى حاكم است و نيز به ظاهر متحد ديده مى شوند اما دلهايشان پراكنده و هر يك هواى ديگرى دارد، ايندو، به علّت نافهم بودن آنهاست.

15- كَمَثَلِ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ قَرِيباً ذاقُوا وَبالَ أَمْرِهِمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِيمٌ.

يعنى حكايت اينان مانند حكايت يهود بنى قينقاع است كه پيمان شكنى كرده و اخراج شدند، بعضى آنها را مشركان «بدر» دانسته اند كه پيش

از بنى- نضير به سزاى عمل خويش رسيدند «قريبا» تقديرش «بزمن قريب» است جريان يهود بنى قينقاع در نكته ها خواهد آمد.

16- كَمَثَلِ الشَّيْطانِ إِذْ قالَ لِلْإِنْسانِ اكْفُرْ فَلَمَّا كَفَرَ قالَ إِنِّي بَرِي ءٌ مِنْكَ إِنِّي أَخافُ اللَّهَ رَبَّ الْعالَمِينَ مثل گذشته راجع به يهود بود، اما اين مثل راجع به منافقان است يعنى حكايت منافقان كه به يهود وعده كمك دادند، مانند حكايت شيطان است كه به انسان مى گويد: كافر باش.

منظور از قالَ لِلْإِنْسانِ اكْفُرْ آنست كه شيطان متاع دنيا و اميال آن را در نظر انسان خوب جلوه گر كرده و او را كافر مى كند، قالَ إِنِّي بَرِي ءٌ مِنْكَ تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 102

در آخرت خواهد بود، به علّت محقق الوقوع بودن به لفظ مضارع آمده است.

در سوره ابراهيم خوانديم: وَ قالَ الشَّيْطانُ لَمَّا قُضِيَ الْأَمْرُ إِنَّ اللَّهَ وَعَدَكُمْ وَعْدَ الْحَقِّ وَ وَعَدْتُكُمْ فَأَخْلَفْتُكُمْ ... إِنِّي كَفَرْتُ بِما أَشْرَكْتُمُونِ مِنْ قَبْلُ .../ 22.

17- فَكانَ عاقِبَتَهُما أَنَّهُما فِي النَّارِ خالِدَيْنِ فِيها وَ ذلِكَ جَزاءُ الظَّالِمِينَ ضمير «هما» راجع به شيطان و انسان است يعنى: عاقبت اضلال شيطان و ضلالت انسان آتش شد. عاقبت وعده منافقان و فريفته شدن يهود همان بدبختى گرديد، سزاى همه ظالمان همين است.

بوده و شغل زرگرى داشتند، آنها مانند يهود ديگر، با رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله پيمان عدم تعرض بستند ولى غدر كرده و پيمان خويش را شكستند، از جمله اينكه زنى از انصار در كنار دكان زرگرى نشست عده اى از يهود خواستند، زن صورت خويش را باز كند زن امتناع نمود.

زرگر دامن پيراهن زن را بر پشت او سنجاق كرد، زن بوقت برخاستن عورتش نمايان شد، يهود از اين ماجرا خنديدند، زن فرياد كشيد، مردى از مسلمانان يهودى زرگر را كشت، يهود نيز آن مسلمان را مقتول كردند، خانواده تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 103

مسلمان از مسلمانان استمداد نمودند، كار بحرانى شد.

رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله بعد از شنيدن جريان، فرمود: من از پيمان آنها بيزاري مى كنم، در نتيجه يهود بنى قينقاع از مدينه اخراج شدند.

نقل است كه عبد اللَّه بن ابى به ايشان گفت استقامت كنيد من در باره شما با پيامبر صحبت خواهم كرد و شايد به قلعه شما آيم و با شما باشم، ولى به وعده خويش عمل نكرد.

بنا بر تفسيرى، خداوند آيه قُلْ لِلَّذِينَ كَفَرُوا سَتُغْلَبُونَ وَ تُحْشَرُونَ إِلى جَهَنَّمَ وَ بِئْسَ الْمِهادُ قَدْ كانَ لَكُمْ آيَةٌ فِي فِئَتَيْنِ الْتَقَتا فِئَةٌ تُقاتِلُ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَ أُخْرى كافِرَةٌ ...

آل عمران/ 12 در حق آنها نازل گرديد كه رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله به آنها گفت: از شكست اهل «بدر» عبرت بگيريد و در فكر توطئه بر عليه اسلام نباشيد.

تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 104

وَ لا تَكُونُوا كَالَّذِينَ نَسُوا اللَّهَ فَأَنْساهُمْ أَنْفُسَهُمْ أُولئِكَ هُمُ الْفاسِقُونَ (19) لا يَسْتَوِي أَصْحابُ النَّارِ وَ أَصْحابُ الْجَنَّةِ أَصْحابُ الْجَنَّةِ هُمُ الْفائِزُونَ (20) لَوْ أَنْزَلْنا هذَا الْقُرْآنَ عَلى جَبَلٍ لَرَأَيْتَهُ خاشِعاً مُتَصَدِّعاً مِنْ خَشْيَةِ اللَّهِ وَ تِلْكَ الْأَمْثالُ نَضْرِبُها لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ (21) هُوَ اللَّهُ الَّذِي لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ عالِمُ الْغَيْبِ وَ الشَّهادَةِ هُوَ الرَّحْمنُ الرَّحِيمُ (22)

هُوَ اللَّهُ الَّذِي لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ الْمَلِكُ الْقُدُّوسُ السَّلامُ الْمُؤْمِنُ الْمُهَيْمِنُ الْعَزِيزُ الْجَبَّارُ الْمُتَكَبِّرُ سُبْحانَ اللَّهِ عَمَّا يُشْرِكُونَ (23) هُوَ اللَّهُ الْخالِقُ الْبارِئُ الْمُصَوِّرُ لَهُ الْأَسْماءُ الْحُسْنى يُسَبِّحُ لَهُ ما فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ (24)

18- اى كسانى كه ايمان آورده ايد بترسيد از خدا و بنگرد هر كس براى فردا چه فرستاده است، از خدا بترسيد كه خدا به آنچه مى كنيد مطلع است.

19- نباشيد مانند كسانى كه خدا را فراموش كرده اند، خدا نيز خودشان را از ياد آنها برده است، آنها فاسقانند.

20- مساوى نيست اهل آتش و اهل بهشت، اهل بهشت فقط آنها هستند نجات يابندگان.

21- اگر اين قرآن را بر كوهى نازل مى كرديم حتما مى ديدى آن را كه متذلل و شكافته تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 105

مى شود از مهابت خدا، اين مثلها را براى مردم مى زنيم تا فكر كنند.

22- اوست خدايى كه جز او معبودى نيست داناى نهان و آشكار است، فقط اوست رحمان رحيم.

23- اوست خدايى كه جز او معبودى نيست مدبر، منزه بى آزار، ايمنى بخش مراقب، غالب، مصلح و با عظمت است، منزه است خدا از آنچه شريك قرار مى دهند.

24- اوست خداى آفريننده امتياز دهنده و صورت آفرين، همه نامهاى خوب براى اوست آنچه در آسمانها و زمين هست او

را تسبيح مى كند.

به سوى وجود مى آورد لذا بارئ به معنى آفريننده آمد است و يا يك موجود را با آفريدن از ديگرى كنار مى كند.

مصور: صورت دهنده. شكل دهنده. هُوَ الَّذِي يُصَوِّرُكُمْ فِي الْأَرْحامِ كَيْفَ يَشاءُ آل عمران/ 6.

إِنَّهُمْ يَرَوْنَهُ بَعِيداً وَ نَراهُ قَرِيباً معارج/ 6، اتَّقُوا اللَّهَ امر مجدد به تقوى است إِنَّ اللَّهَ خَبِيرٌ ... تعليل مطلب مى باشد، از حضرت موسى بن جعفر صلوات اللَّه عليه نقل شده:

«قال ليس منا من لم يحاسب نفسه في كل يوم فان عمل حسنا استزاد اللَّه و ان عمل سيئا استغفر اللَّه منه و تاب اليه»

«1».

19- وَ لا تَكُونُوا كَالَّذِينَ نَسُوا اللَّهَ فَأَنْساهُمْ أَنْفُسَهُمْ أُولئِكَ هُمُ الْفاسِقُونَ.

در حد تأكيد براى آيه قبل است، نسيان خدا نسيان آدم است نفس خود

__________________________________________________

(1) كافى باب محاسبة عمل باب 2.

تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 108

را، كسى كه خدا را فراموش و رجوع به خدا را از ياد ببرد، متوجّه شهوات و معاصى و اميال نفسانى مى شود و اين خود فراموش كردن انسان است نفس خويش را.

چنان كه ياد كردن خدا ياد كردن انسان است نفس خويش را و چون همه كارها از خداست در نتيجه، آنكه خدا را فراموش كند، خدا او را بر نسيان نفس خود وادار مى نمايد. چنين كسان به طور حتم از زى عبوديت خارجند.

20- لا يَسْتَوِي أَصْحابُ النَّارِ وَ أَصْحابُ الْجَنَّةِ أَصْحابُ الْجَنَّةِ هُمُ الْفائِزُونَ.

معلوم مى شود كه اهل آتش فراموش كنندگان خدا و اهل بهشت ياد- آورندگان خدا هستند، اين آيه مى گويد: اين دو طائفه را يكى نشماريد.

21- لَوْ أَنْزَلْنا هذَا الْقُرْآنَ عَلى جَبَلٍ لَرَأَيْتَهُ خاشِعاً مُتَصَدِّعاً مِنْ خَشْيَةِ اللَّهِ وَ تِلْكَ الْأَمْثالُ نَضْرِبُها لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ.

اشاره است به عظمت قرآن و حقائقى كه در آن بازگو شده است، فرق كوه با انسان آنست كه كوه بزرگتر، سختتر، در مقابل زلزله ها و طوفانها مقاومتر است، يعنى اگر بنا بود قرآن را بر كوه نازل كنيم

و شعور تكليف به آن بدهيم هر آينه از نزول آن خاشع و شكافته مى شد، پس انسان احق است كه در مقابل آن خاشع باشد.

وَ تِلْكَ الْأَمْثالُ ... حكم كلى است، مراد آنست كه در اين مثلها و گفته ها بيانديشيد.

22- هُوَ اللَّهُ الَّذِي لا إِلهَ إِلَّا هُوَ عالِمُ الْغَيْبِ وَ الشَّهادَةِ هُوَ الرَّحْمنُ الرَّحِيمُ.

اين آيه و دو آيه بعدي حاوى عده اى از اسماء حسناى الهى است، مى شود اشاره به آن باشد كه ياد كنندگان خدا، خدا را با اين اسماء ياد مى كنند و در رابطه با خاشِعاً مُتَصَدِّعاً مِنْ خَشْيَةِ اللَّهِ معنى آيه چنين مى شود: چطور كوه ها تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 109

خاشع و شكافته نشوند حالا آنكه خدا همانست كه جز او خدايى نيست ...

لا إِلهَ إِلَّا هُوَ در جاى يك اسم از اسماء حسنى است يعنى وحدانيّت در الوهيّت و معبوديّت. عالِمُ الْغَيْبِ وَ الشَّهادَةِ نشان مى دهد كه نهان و آشكار نسبت به ما انسانهاست و گرنه در علم خدا غيبت و نهان يكى است و هر دو حضور و شهود مى باشد.

در مجمع از حضرت باقر عليه السّلام نقل شده:

«قال: الغيب ما لم يكن و الشهادة ما كان»

تقدم «هو» در هُوَ الرَّحْمنُ الرَّحِيمُ براى حصر است يعنى: داراى رحمت همگانى و هميشگى فقط اوست، چنان كه در سوره حمد گذشت. سه اسم عالم، رحمن و رحيم تعليل لا إِلهَ إِلَّا هُوَ مى باشند.

23- هُوَ اللَّهُ الَّذِي لا إِلهَ إِلَّا هُوَ الْمَلِكُ الْقُدُّوسُ السَّلامُ الْمُؤْمِنُ الْمُهَيْمِنُ الْعَزِيزُ الْجَبَّارُ الْمُتَكَبِّرُ ....

ملك يعنى تدبير كننده امور انسان و جهان، قدوس: پاك و منزه كامل، يعنى:

اوست خداى مدبّر، منزه، بى آزار، آرامش ده، نگهدارنده مراقب، توانا، مصلح و صاحب

كبرياء و عظمت.

سُبْحانَ اللَّهِ عَمَّا يُشْرِكُونَ ثنا و استنتاج از صدر آيه است، يعنى حالا كه چنين است پس منزه است از آنچه شريك قرار مى دهند، واقعيت و معانى فوق تصور اين اسماء «يدرك و لا يوصف» است اسماء حسناي هشتگانه تعليل لا إِلهَ إِلَّا هُوَ مى باشند.

24- هُوَ اللَّهُ الْخالِقُ الْبارِئُ الْمُصَوِّرُ لَهُ الْأَسْماءُ الْحُسْنى يُسَبِّحُ لَهُ ما فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ.

خالق در رابطه با آفرينش به اندازه و بارئ در رابطه با آفرينش به طور جدا از ديگرى، مصور در رابطه با شكل دادن است على هذا اين سه اسم در باره ترتب خلقت و فرع بودن برء بر خلق و تصوير بر برء است، مى شود گفت: به آخر تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 110

ماندن اين سه اسم مبارك براى آنست كه: وقوع خارجى اينها نتيجه اسماء گذشته است لَهُ الْأَسْماءُ الْحُسْنى به بقيه اسماء حسنى است.

در توحيد صدوق از امير المؤمنين از رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله نقل شده: فرمود براى خداى تعالى نود و نه اسم است صد مگر يكى، هر كه آنها را بشمارد داخل بهشت شود، آن گاه اسمها را شمرده است رجوع شود به سوره اعراف ذيل آيه 180.

گويى: خالق و بارئ و مصور كه در رابطه با ايجاد هستند، وحدت الوهيت را لازم نگرفته اند، لذا كلمه لا إِلهَ إِلَّا هُوَ بعد از لفظ جلاله در اين آيه نيامده است به خلاف دو آيه گذشته، كه اسماء يازده گانه در آن دو، وحدت الوهيت را لازم گرفته اند زيرا در رابطه با تدبير كائناتند.

اما يُسَبِّحُ لَهُ ما فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ كه در اول سوره

هم گذشت استنتاج است از اسماء گذشته. وَ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ مى شود تعليل «يسبح» باشد، آرى خداى غالب و حكمت كردار و مصلحتكار بايد مورد تسبيح و تنزيه واقع شود.

روز دوشنبه بيست و هشتم محرم الحرام سال هزار و چهار صد و شش مطابق 22/ 7/ 1364 تفسير سوره مباركه حشر انجام پذيرفت.

و الحمد للَّه و هو خير ختام

تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 111

نامه نوشته و از جريان جويا شدند.

حاطب در جواب نوشت: رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله مى خواهد به مكه حمله نمايد آن گاه نامه را به زنى صفيه نام داد، او نامه را در ميان موهاى خود مخفى كرد و راه مكه را در پيش گرفت.

جبرئيل آن حضرت را از جريان خبر داد، آن حضرت، على عليه السّلام و زبير بن عوام را در پى آن زن فرستاد، امير المؤمنين عليه السّلام به زن گفت: كو نامه؟ گفت: در من نامه اى نيست، او را بازرسى كردند، چيزى پيدا نكردند، زبير گفت: چيزى نزد او نيست، حضرت فرمود: به خدا قسم، رسول خدا بر ما دروغ نگفته و بر- جبرئيل دروغ نبسته و خدا بر رسول خود دروغ نگفته است، آن گاه به زن فرمود به خدا بايد نامه را بدهى و گرنه، سرت را پيش رسول خدا خواهم برد.

زن گفت: كنار شويد تا نامه را بيرون آورم، آن گاه نامه را از ميان موهاى خود خارج كرد، حضرت نامه را گرفت پيش حضرت پيامبر آورد، رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله حاطب را احضار كرد و فرمود: اين نامه چيست؟!! حاطب جواب داد: و اللَّه اى رسول خدا من منافق نشده و دين خويش را تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 113

عوض نكرده ام و من شهادت مى دهم كه «لا اله الا اللَّه و انك رسول اللَّه حقا» ليكن خانواده ام به من نوشت كه قريش در مكه به آنها خوبى كرده اند، خواستم در مقابل عوض بكنم.

خدا آيات يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا ... بِما تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ را فرستاد (تفسير برهان از تفسير قمى).

مرحوم طبرسى آن را

تا حدى مفصل نقل كرده و فرمايد: رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله حرف حاطب را قبول كرد و او را معذور نمود، عمر بن الخطاب برخاست و گفت يا رسول اللَّه بگذار كردن اين منافق را بزنم، حضرت فرمود: اي عمر چه مى دانى شايد خدا به اهل «بدر» نگاه كرده و فرموده: هر كارى مى خواهيد بكنيد شما را آمرزيده ام، آن گاه طبرسى به نظير اين قضيّه از صحيح بخارى اشاره مى كند.

از اين سخن معلوم مى شود كه عبارت «اطلع اللَّه على اهل بدر فقال لهم اعملوا ما شئتم فقد غفرت لكم» از منابع اهل سنت است الميزان در رد اين گفته كه حاوى برداشته شدن تكليف از اهل بدر است بحث مفصلى دارد.

سوره انسجام و ارتباط بس عالى دارد.

تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 115

سورة الممتحنة مدنيّة و هى ثلاث عشر اية نزلت بعد سورة الاحزاب

است، يعنى «لايمانكم بربكم» مراد از «يخرجون» ظاهرا اجبار آنها به خروج است و آن جمله حاليه مى باشد.

إِنْ كُنْتُمْ خَرَجْتُمْ جِهاداً فِي سَبِيلِي وَ ابْتِغاءَ مَرْضاتِي.

متعلّق است به لا تَتَّخِذُوا يعنى اگر هجرت شما براى جهاد در راه خدا و كسب رضاى اوست، دشمنانش را دوست نداريد.

تُسِرُّونَ إِلَيْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ وَ أَنَا أَعْلَمُ بِما أَخْفَيْتُمْ وَ ما أَعْلَنْتُمْ.

جمله مستأنفه است گويى مؤمنان مى پرسند چكار كرده ايم؟ جواب مى دهد كه به طور سرى مودت خويش را به آنها اظهار مى كنيد، ظاهرا «بالمودة» مفعول «تسرون» است.

بعضى باء آن را تعليل گرفته و گويند: آنها را از احوال پيامبر بطور سرى مطلع مى كنيد به علت محبتى كه به آنها داريد، با آنكه من پروردگار، به آنچه مخفى يا اظهار مى كنيد واقفم. خلاصه «اخفيتم و اعلنتم» آنست كه ظاهر و باطن تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 118

در نزد خدا يكى است.

وَ مَنْ يَفْعَلْهُ مِنْكُمْ فَقَدْ ضَلَّ سَواءَ السَّبِيلِ.

ضمير «يفعله» راجع است به اسرار كه از «تسرون» فهميده مى شود، سَواءَ السَّبِيلِ اضافه صفت بر موصوف و تقدير آن «السّبيل المستوى» است، «سواء» منصوب است به تقدير «عن» يعنى: «ضل عن سواء السبيل».

2- إِنْ يَثْقَفُوكُمْ يَكُونُوا لَكُمْ أَعْداءً وَ يَبْسُطُوا إِلَيْكُمْ أَيْدِيَهُمْ وَ أَلْسِنَتَهُمْ بِالسُّوءِ.

يعنى اظهار مودت از جانب شما فائده اى ندارد، اگر شما را به دست آورند دشمن خدا خواهند بود، دست باز كردن، به معنى كشتن و اسير كردن، زبان باز كردن به معنى فحش و ناسزا گفتن است.

وَ وَدُّوا لَوْ تَكْفُرُونَ.

منظور از «ودوا» مستقبل است به علّت حتيم بودن به صيغه ماضى آمده، «لو» به معنى «تمنّى» مى باشد مشركان مكه براى بر گرداندن مسلمانان به كفر بيشترين تلاش را مى كردند.

3-

لَنْ تَنْفَعَكُمْ أَرْحامُكُمْ وَ لا أَوْلادُكُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ.

يعنى: ارحام و اولادى كه به خاطر آنها به اسلام خيانت كرده و به مشركان مودت مى ورزيد، در قيامت به شما فائده اى ندارند و از آتش رهايتان نخواهند كرد. يَفْصِلُ بَيْنَكُمْ خدا ميان شما و آنها جدايى مى افكند، نظير: فَإِذا نُفِخَ فِي الصُّورِ فَلا أَنْسابَ بَيْنَهُمْ يَوْمَئِذٍ ... مؤمنون/ 101.

قرآن حاكى است: چون واقعيات و سرائر در آخرت آشكار شود، اسباب و وسائل دنيوى قطع مى گردند: وَ رَأَوُا الْعَذابَ وَ تَقَطَّعَتْ بِهِمُ الْأَسْبابُ بقره/ 166 وَ اخْشَوْا يَوْماً لا يَجْزِي والِدٌ عَنْ وَلَدِهِ وَ لا مَوْلُودٌ هُوَ جازٍ عَنْ والِدِهِ شَيْئاً لقمان/ 33.

تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 119

مِنْ دِيارِكُمْ وَ ظاهَرُوا عَلى إِخْراجِكُمْ أَنْ تَوَلَّوْهُمْ وَ مَنْ يَتَوَلَّهُمْ فَأُولئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ (9)

تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 120

4- براى شما سرمشق خوبى هست در ابراهيم و آنان كه با او بودند، وقتى كه به قوم خويش گفتند: ما از شما و از آنچه جز خدا مى پرستيد بيزاريم، به دين شما كافر شديم، ميان ما و شما دشمنى و كينه دائمى به وجود آمد تا وقتى كه به خداى واحد ايمان بياوريد، (علاقه اى ميان آنها نماند) مگر سخن ابراهيم كه به پدرش گفت:

براى تو مغفرت خواهم خواست، چيزى از خدا بر تو مالك نيستم، پروردگارا بر تو توكل كرديم و به تو باز گشتيم بازگشت به سوى توست.

5- پروردگارا ما را براى كفار مايه امتحان قرار مده، ما را بيامرز فقط تو هستى توانا و حكمت كردار.

6- براى شما در آنها سرمشق خوبى هست براى آن كس كه خدا و روز قيامت را اميد دارد هر كه برگردد، خدا بى نياز و ستوده است.

7- اميد است خدا ميان شما و آنان كه دشمن داشته ايد محبت قرار بدهد، خدا تواناست، خدا آمرزنده و مهربان است.

8- خدا شما را نهى نمى كند از كسانى كه با شما در باره دين نجنگيده و شما را از ديارتان خارج نكرده اند، اينكه به آنها نيكى كنيد، و با آنها عدالت نمائيد كه خدا عادلان را دوست دارد.

9- فقط شما را نهى مى كند از كسانى كه با شما در باره دين جنگيده و از ديارتان بيرون كرده و بر اخراج شما به يكديگر كمك نموده اند، اينكه آنها را دوست بداريد هر كه آنها را دوست بدارد ظالم است.

اقرب الموارد گويد: آن به خوب و بد هر- دو شامل است لذا در قرآن با كلمه حسنه توصيف شده است.

«الاسوة: القدوة».

بغضاء: دشمنى شديد. راغب گويد: آن تنفر نفس از شى ء است. تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 121

تبروهم: بر (بكسر اوّل) احسان و نيكى «ان تبروهم» اينكه احسان كنيد به آنها.

مقسطين: عدالت كنندگان. چنان كه قاسطين به معنى ظالمين است.

ظاهروا: مظاهره: كمك كردن به يكديگر (هم پشتى كردن).

باطنى است. تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 122

إِلَّا قَوْلَ إِبْراهِيمَ لِأَبِيهِ لَأَسْتَغْفِرَنَّ لَكَ وَ ما أَمْلِكُ لَكَ مِنَ اللَّهِ مِنْ شَيْ ءٍ.

استثناست از مضمون جمله فوق، يعنى: ميان ما و شما هيچ رابطه اي نماند مگر سخن ابراهيم به پدرش كه گفت: براى تو استغفار خواهم كرد.

ناگفته نماند: مستثنى و مستثنى منه هر دو بيان «اسوه» است، منظور از استغفار طلب هدايت و آمرزش است، انسان نسبت به اقوام كفار خويش، بايد از هر جهت قطع رابطه كند، مگر خواستن هدايت براى او، ابراهيم عليه السّلام هم جز اين نكرد كه براى «آزر» فقط از خدا هدايت و مغفرت طلبيد.

خلاصه آيه آنست كه: ابراهيم براى شما سرمشق است هم در بيزارى از كافر و هم در هدايت خواستن براى او، اين مطلب را در سوره توبه ذيل آيه 114 وَ ما كانَ اسْتِغْفارُ إِبْراهِيمَ لِأَبِيهِ ... مخصوصا در قاموس قرآن ذيل لغت «آزر» مشروحا گفته ايم، عجب آنكه مفسران استثناء را از «اسوه» گرفته و گفته اند:

ابراهيم براى شما اسوه است مگر در استغفار براى پدرش زيرا كه آن از روى وعده بود، مگر وعده به مشرك مى تواند مجوز استغفار براى او باشد.

الميزان مستثنى منه را مانند ما گفته ولى باز جريان وعده را پيش كشيده است ولى مى دانيم كه وعده سبب مغفرة خواستن براى مشرك نمى شود، مشروع سخن در سوره توبه ديده شود.

وَ ما أَمْلِكُ لَكَ ... يعنى جز استغفار كارى در باره تو نتوانم كرد، خدا بيشتر از اين به من اجازه نداده است.

رَبَّنا عَلَيْكَ تَوَكَّلْنا وَ إِلَيْكَ أَنَبْنا وَ إِلَيْكَ الْمَصِيرُ ادامه سخن ابراهيم و قوم اوست، پس از برائت از مشركان رو به درگاه خدا

كرده كه خدايا كارهاى خويش را به تو واگذار كرديم. تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 123

عَلَيْكَ تَوَكَّلْنا راجع به واگذارى كارهاست إِلَيْكَ أَنَبْنا راجع به برگشتن در قلوب، إِلَيْكَ الْمَصِيرُ در رابطه با آنست كه همه چيز به خدا بر مى گردد ما نيز همين طور.

از عَلَيْكَ تَوَكَّلْنا معلوم مى شود كه از قوم خويش در رابطه با تبرى واهمه داشته اند چنان كه از آيه ذيل معلوم مى شود.

5- رَبَّنا لا تَجْعَلْنا فِتْنَةً لِلَّذِينَ كَفَرُوا وَ اغْفِرْ لَنا رَبَّنا إِنَّكَ أَنْتَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ.

منظور آنست كه كفار را بر ما مسلّط مكن كه آنها ما را عذاب كنند و امتحان شوند يعنى معلوم باشد كه انسان ظالمند.

وصف عزيز و حكيم در بيان آنست كه: خدايا تو بر اينكار توانا هستى و كارهايت از روى مصلحت بندگان است.

6- لَقَدْ كانَ لَكُمْ فِيهِمْ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ كانَ يَرْجُوا اللَّهَ وَ الْيَوْمَ الْآخِرَ وَ مَنْ يَتَوَلَّ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَمِيدُ.

تكرار اسوه ظاهرا براى بيان فائده آنست چنان كه از لِمَنْ كانَ يَرْجُوا اللَّهَ ... معلوم مى شود يعنى اين اقتداء براى كسانى است كه تقرب به خدا و موهبتهاى آخرت را اميد مى دارند، لِمَنْ كانَ ... بدل بعض است از (لكم)، نظير وَ لِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَيْهِ سَبِيلًا.

وَ مَنْ يَتَوَلَّ ... يعنى هر كه از اين اسوه اعراض كند ضرر به خودش بر مى گردد زيرا كه خدا به كسى نياز ندارد و در امر و نهى اش ستوده است كه امر به صلاح مى كند.

7- عَسَى اللَّهُ أَنْ يَجْعَلَ بَيْنَكُمْ وَ بَيْنَ الَّذِينَ عادَيْتُمْ مِنْهُمْ مَوَدَّةً وَ اللَّهُ قَدِيرٌ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ.

ضمير «منهم» راجع به كفار مكه است. تفسير

أحسن الحديث، ج 11، ص: 124

ناگفته نماند: گرچه به حكم ايمان بايد از ارحام و اقرباى كافر گذشت ولى در عين حال، آن بر آدمى طبعا سخت است لذا خدا مى فرمايد: شما از آنها بيزارى بكنيد، احتمال دارد خدا آنها را هدايت كند، در نتيجه دشمنى به دوستى مبدل شود، زيرا كه خدا تواناست و خدا غفور و رحيم است، در صورت ايمان آنها را مى بخشد و مانند شما مى شوند، چنان كه بعد از فتح مكه چنان شد.

8- لا يَنْهاكُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِينَ لَمْ يُقاتِلُوكُمْ فِي الدِّينِ وَ لَمْ يُخْرِجُوكُمْ مِنْ دِيارِكُمْ أَنْ تَبَرُّوهُمْ وَ تُقْسِطُوا إِلَيْهِمْ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ اين آيه و آيه بعدى مبين يك حكم كلى در باره معامله مسلمانان با كفار است و آن اينكه اگر كفار ضررى به مسلمانان نرسانده و به فكر ضرر و توطئه بر عليه آنان نيستند، مسلمانان مى توانند با آنها خوب باشند و نيكى كنند ولى آنان كه ضرر رسانده و در فكر ضرر رساندن هستند، نمى شود آنها را دوست داشت و رابطه برقرار كرد و نيكى نمود.

طبرسى فرموده: اين آيه در باره قبيله خزاعه و بنى مدلج نازل گرديد، با رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله پيمان بستند كه با او جنگ نكنند و كسى را بر عليه او يارى ننمايند، در الميزان از در منثور نقل شده: اسماء دختر ابو بكر گويد: مادرم مشرك بود به مدينه آمد، از رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله اجازه خواستم به او احسان كنم آيه لا يَنْهاكُمُ ... نازل گرديد، حضرت فرمود: آري احسان كن، در فقه اسلامى وارد است كه مى شود بفقراء اهل كتاب

وصيت كرد. شأن نزول هر چه باشد، حكم همانست كه گفته شد آيه نسخ نشده است چنان كه بعضى پنداشته اند.

منظور از لَمْ يُقاتِلُوكُمْ فِي الدِّينِ آنست كه با انسان بجنگد كه چرا بخدا ايمان آورده اى، ولى اخراج از ديار، شايد به علّت كشور گشايى و خاك گرفتن باشد، به هر حال هر دو به تنهايى موضوعيت دارد.

9- إِنَّما يَنْهاكُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِينَ قاتَلُوكُمْ فِي الدِّينِ وَ أَخْرَجُوكُمْ مِنْ تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 125

دِيارِكُمْ وَ ظاهَرُوا عَلى إِخْراجِكُمْ أَنْ تَوَلَّوْهُمْ ... اهل مكه در باره مسلمانان هر سه عامل را به وجود آورده بودند، هم با آنها مى جنگيدند كه چرا ايمان آورده ايد تا آخر ...

به نظر مى آيد عطف اخراج بر قتال در دين به علّت شأن نزول است و گرنه اگر كفار با دين مسلمانان كارى نداشته ولى آنها را از ديارشان بيرون كنند باز حق دوست داشتن ندارند.

أَنْ تَوَلَّوْهُمْ يعنى «ينهاكم اللَّه عن ان تولوهم ...» در آخر فرموده:

وَ مَنْ يَتَوَلَّهُمْ فَأُولئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ ضمير «هم» حاكى از انحصار است يعنى آنها جز ظالم نيستند.

در كافى از امام صادق عليه السّلام نقل شده:

«قال من اوثق عرى الايمان ان تحب في اللَّه و تبغض في اللَّه و تعطى في اللَّه و تمنع في اللَّه عز و جل» «1» عرى جمع عروه به معنى دست آويز است.

__________________________________________________

(1) كافى كتاب الايمان و الكفر باب الحب فى اللَّه و البغض فى اللَّه.

تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 126

أَنْفَقُوا وَ لا جُناحَ عَلَيْكُمْ أَنْ تَنْكِحُوهُنَّ إِذا آتَيْتُمُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ وَ لا تُمْسِكُوا بِعِصَمِ الْكَوافِرِ وَ سْئَلُوا ما أَنْفَقْتُمْ وَ لْيَسْئَلُوا ما أَنْفَقُوا ذلِكُمْ حُكْمُ اللَّهِ يَحْكُمُ بَيْنَكُمْ وَ اللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ (10) وَ إِنْ فاتَكُمْ شَيْ ءٌ مِنْ أَزْواجِكُمْ إِلَى الْكُفَّارِ فَعاقَبْتُمْ فَآتُوا الَّذِينَ ذَهَبَتْ أَزْواجُهُمْ مِثْلَ ما أَنْفَقُوا وَ اتَّقُوا اللَّهَ الَّذِي أَنْتُمْ بِهِ مُؤْمِنُونَ (11) يا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِذا جاءَكَ الْمُؤْمِناتُ يُبايِعْنَكَ عَلى أَنْ لا يُشْرِكْنَ بِاللَّهِ شَيْئاً وَ لا يَسْرِقْنَ وَ لا يَزْنِينَ وَ لا يَقْتُلْنَ أَوْلادَهُنَّ وَ لا يَأْتِينَ بِبُهْتانٍ يَفْتَرِينَهُ بَيْنَ أَيْدِيهِنَّ وَ أَرْجُلِهِنَّ وَ لا يَعْصِينَكَ فِي مَعْرُوفٍ فَبايِعْهُنَّ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُنَّ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ (12) يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَتَوَلَّوْا قَوْماً غَضِبَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ قَدْ يَئِسُوا مِنَ الْآخِرَةِ كَما يَئِسَ الْكُفَّارُ مِنْ أَصْحابِ الْقُبُورِ (13)

10- اى اهل ايمان چون زنان مؤمن به عنوان مهاجر پيش شما آيند امتحانشان كنيد خدا به ايمانشان داناتر است، اگر آنها را مؤمن يافتيد به سوى كفار بر نگردانيد آنها به كفار و كفار به آنها حلال نيستند، مهريه اى كه كفار داده اند بدهيد مانعى تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 127

نيست كه آنها را نكاح كنيد، وقتى كه مهريه شان را بدهيد، زنان كافر را در قيد زوجيت نگاه نداريد، آنچه داده ايد بخواهيد، آنچه داده اند بخواهند اين حكم خداست ...

11- اگر كسى از زنان شما به طرف كفار رفت و غنيمت به دست آورديد به آنان كه زنانشان رفته اند به قدر آنچه داده اند بدهيد از خدايى كه به او ايمان داريد بترسيد.

12- اى پيامبر چون زنان مؤمن پيش تو آيند كه بيعت كنند، بر اينكه به خدا چيزى شريك نكنند، دزدى ننمايند،

اولادشان را نكشند، زنازاده را به شوهران خويش نسبت ندهند و در هيچ كار خوبى تو را مخالفت نكنند، با آنها بيعت كن و از خدا بر ايشان آمرزش بخواه كه خدا آمرزنده و مهربان است.

13- اى اهل ايمان دوست نداريد قومى را كه خدا به آنها غضب كرده است آنها از ثواب آخرت نوميد شده اند، چنان كه كفار از دفن شدگان مأيوس گشته اند.

در باره برائت از كفار تكرار شده است.

براى روشن شدن مضامين آيات لازم است بدانيم كه در مجمع البيان از ابن عباس نقل كرده: رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله با مشركان مكه در حديبيه صلح كرد، از جمله شرائط آن بود: هر كس از اهل مكه به سوى مسلمانان آيد به مكه برگردانند و هر كس از مسلمانان به مكه پناه برد بر نگردانند.

بعد از امضاى مصالحه، زنى به نام «سبيعه دختر حرث» كه مسلمان شده بود به طرف مسلمانان آمد، شوهرش «صيفى بن راهب» محضر رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله آمد و گفت: اى محمّد صلّى اللَّه عليه و آله زن مرا به خودم بر گردان كه با ما شرط بستى و هنوز تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 129

مهرنامه خشك نشده است، در نتيجه آيه إِذا جاءَكُمُ الْمُؤْمِناتُ ... نازل شد.

رسول خدا مهريه او را به شوهرش داد و زن را پس نگردانيد، آن حضرت هر كس را از مردان مى آمد بر مى گردانيد ولى زنان را نگاه مى داشت و مهريه آنها را به شوهران كافر مى داد ... زنى بنام ام كلثوم دختر عقبة بن ابى معيط اسلام آورد و به مدينه فرار كرد، برادرانش براى استرداد او به مدينه آمدند، حضرت در جواب آنها فرمود: شرط استرداد در صلحنامه راجع به مردان است نه زنان.

جبائى در باره اين شرط گفته است چون زنى مسلمان شد بر شوهرش حرام است ديگر چطور به تحويل او داده مى شود؟! در آيات دقت شود.

10- يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذا جاءَكُمُ الْمُؤْمِناتُ مُهاجِراتٍ فَامْتَحِنُوهُنَّ منظور از امتحان آنست كه معلوم شود از شوهرش قهر نكرده

و براى عشق كسى و يا براى فقر و بى چيزى نيامده بلكه مسلمان شده و به علت مسلمان بودن آمده است، به نظر بعضى: امتحان اداى شهادتين و به نظر بعضى بايد به خدا قسم ياد كند كه فقط براى اسلام آمده است ممكن است با راههاى ديگر نيز امتحان نمود رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله به «سبيعه» قسم داد كه براى كينه شوهرش و يا عشق به بعضى از مسلمين نيامده، فقط براى اسلام آمده است، او نيز قسم ياد كرد.

اللَّهُ أَعْلَمُ بِإِيمانِهِنَّ حاكى است كه ايمان واقعى آنها را فقط خدا مى داند شما ظاهر را در نظر بگيريد كه از حاق واقع نمى توانيد با خبر باشيد.

فَإِنْ عَلِمْتُمُوهُنَّ مُؤْمِناتٍ فَلا تَرْجِعُوهُنَّ إِلَى الْكُفَّارِ لا هُنَّ حِلٌّ لَهُمْ وَ لا هُمْ يَحِلُّونَ لَهُنَّ نهى است از استرداد، علتش آنست كه زن با اسلام آوردن به شوهر كافرش حرام شده ديگر به دست او داده نمى شود لذا رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله چنين كرد. وَ لا هُمْ تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 130

يَحِلُّونَ لَهُنَ

براى تأكيد است و گرنه اين مطلب از لا هُنَّ حِلٌّ لَهُمْ معلوم مى شود.

وَ آتُوهُمْ ما أَنْفَقُوا اين در صورتى است كه مسلمانان با مشركان كه شوهر زن نيز از آنهاست در حال صلح و عدم تعرض باشند چنان كه حضرت رسول صلّى اللَّه عليه و آله مهريه «سبيعه» و ديگران را به شوهرشان داد.

وَ لا جُناحَ عَلَيْكُمْ أَنْ تَنْكِحُوهُنَّ إِذا آتَيْتُمُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ چنان كه عمر بن الخطاب «سبيعه» را به زنى گرفت، و چنان كه «از وى دختر ربيعه» را كه از مكه فرار كرده بود، خالد

بن سعيد بن عاص و «اميمه» دختر بشر را سهل بن حنيف گرفت. ولى مهريّه اول كافى نيست بايد مهريّه داد إِذا آتَيْتُمُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ.

وَ لا تُمْسِكُوا بِعِصَمِ الْكَوافِرِ وَ سْئَلُوا ما أَنْفَقْتُمْ وَ لْيَسْئَلُوا ما أَنْفَقُوا يعنى زنان كافر را در قيد زوجيت نگاه نداريد، اگر مردى مسلمان شود به زن خود اسلام را تكليف مى كند، اگر قبول كرد هيچ و گرنه از وى جدا مى شود و به حكم وَ سْئَلُوا ما أَنْفَقْتُمْ مرد مى تواند مهريه را از كفار بخواهد.

طبرسى رحمه اللَّه از زهرى نقل كرده، بعد از نزول آيه، عمر بن الخطاب دو تا زنش را كه مشرك و در مكه بودند طلاق داد يكى قرينه دختر ابى اميه كه معاوية بن ابى سفيان تزويجش كرد، ديگرى ام كلثوم دختر عمرو بن جرول كه ابو جهم بن حذاقه تزويجش نمود، و نيز طلحه از زنش «از وى» بنت ربيعه دست كشيد.

زينب دختر رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله در قيد حباله ابى العاص بن ربيع بود زينب اسلام آورد و به مدينه آمد، ابو العاص كه مشرك بود در مكه ماند، سپس به مدينه آمد زينب او را امان داد، سپس اسلام آورد، حضرت زينب را به او پس داد. تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 131

ذلِكُمْ حُكْمُ اللَّهِ يَحْكُمُ بَيْنَكُمْ وَ اللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ يعنى خداوند روى علمى كه به واقعيات دارد و از روى حكمت و مصلحت چنين حكمى صادر مى نمايد.

11- وَ إِنْ فاتَكُمْ شَيْ ءٌ مِنْ أَزْواجِكُمْ إِلَى الْكُفَّارِ فَعاقَبْتُمْ فَآتُوا الَّذِينَ ذَهَبَتْ أَزْواجُهُمْ مِثْلَ ما أَنْفَقُوا وَ اتَّقُوا اللَّهَ الَّذِي أَنْتُمْ بِهِ مُؤْمِنُونَ خلاصه آيه آنست كه: اگر زن مسلمانى مرتد

شد و به دار كفر فرار كرد، اگر شوهر او نتواند مهريه را از كفار بگيرد، بايد مهريه را از غنائم پرداخت نمود.

طبرسى رحمه اللَّه «شى ء» را به معنى «احد» گرفته است يعنى اگر يكى از زنان شما از دست شما رفت به طرف كفار، الميزان بهتر مى داند كه آن به معنى مهريه باشد «عاقبتم» يعنى به عقباى جنگ رسيديد كه همان غنيمت باشد على هذا عقوبت در اينجا به معنى رسيدن به عقبى و انتهاء شى ء است وَ اتَّقُوا اللَّهَ شايد در رابطه با راستگويى در اندازه مهر باشد يعنى بيشتر از آنچه هست نگوئيد.

در مجمع البيان از زهرى نقل كرده: همه زنانى كه زن مؤمنين بودند و به كفار پيوستند شش نفر بودند: ام الحكم دختر ابى سفيان زن عياض بن شداد، فاطمه دختر ابى اميه زن عمر بن خطاب، چون عمر خواست هجرت كند قبول نكرد و در مكه ماند و مرتد شد، بروع دختر عقبه زن شماس بن عثمان عبده دختر عبد العزى زن عمرو بن عبد ود (اين غير از آنست كه در خندق به دست على عليه السّلام كشته شد).

هند دختر ابى جهل به هشام زن هشام بن عاص و كلثوم دختر جرول زن عمر بن الخطاب.

ناگفته نماند: رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله مهريه آنها را از غنيمت به شوهرانشان داد. تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 132

12- يا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِذا جاءَكَ الْمُؤْمِناتُ يُبايِعْنَكَ عَلى أَنْ لا يُشْرِكْنَ بِاللَّهِ شَيْئاً وَ لا يَسْرِقْنَ وَ لا يَزْنِينَ آيه شريفه راجع به شرائط ايمان و بيعت زنان در فتح مكه است از حضرت صادق عليه السّلام نقل شده: پس

از فتح مكه چون مردان بيعت كردند، زنان براى بيعت آمدند، خداوند آيه را نازل فرمود و در روايت ديگر از آن حضرت نقل شده بامر رسول اللَّه صلّى اللَّه عليه و آله در ظرفى آب ريختند حضرت دست خود را در آن فرو برد، آن گاه زنان به عنوان بيعت يكى يكى دست در آن فرو بردند.

از جمله شرائط، سه شرط فوق بود، كه بخدا هيچ چيز را شريك قرار ندهند، از شوهران و از كسان ديگر دزدى نكنند و زنا ندهند، معلوم مى شود كه هم دزدى مى كرده و هم زنا مى داده اند.

وَ لا يَقْتُلْنَ أَوْلادَهُنَّ وَ لا يَأْتِينَ بِبُهْتانٍ يَفْتَرِينَهُ بَيْنَ أَيْدِيهِنَّ وَ أَرْجُلِهِنَّ وَ لا يَعْصِينَكَ فِي مَعْرُوفٍ شرط چهارم آن بود كه فرزندان خويش را نكشند نه با زنده به گور كردن و نه با اسقاط جنين و غيره، پنجم آنكه از زنا بچه زائيده به شوهرشان نسبت ندهند اين تعبير بدان جهت است كه وقت ولادت در جلو ما در ميان دو پاى او مى افتد، نقل است كه مادر عمرو بن عاص، او را از پنج نفر گرفت، آن گاه بعاص بنى وائل نسبت داد، گفتند: فرزند تو به ابى سفيان شبيه تر است چرا به عاص نسبت دادى؟

گفت چون عاص نفقه بيشتر مى دهد (بر خلاف ابو سفيان كه آدم بخيلى بود،) و شايد منظور از آيه باشد اولاد را به غير شوهران نسبت ندهند.

ششم آنكه در هيچ كار خوبى مخالفت حضرت رسول صلّى اللَّه عليه و آله را نكنند، از اين شرائط معلوم مى شود زنان مشرك چقدر آلوده و بى عفت بوده اند.

شنيدنى است كه روايت شده: در وقت بيعت زنان، هند زن

ابى سفيان تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 133

نقاب بر چهره در آنجا بود تا حضرت او را نشناسد چون در اثر جنايت بر حمزه از آن حضرت مى ترسيد، حضرت خطاب به آنها فرمود: با شما بيعت مى كنم كه به خدا شريك قرار ندهيد هند گفت: با مردان چنين شرطى نكردى، چون حضرت از مردان فقط به شرط اسلام و جهاد بيعت گرفت.

آن گاه حضرت فرمود: و دزدى نكنيد، هند گفت: ابو سفيان مرد بخيلى است من از مال او برداشته ام نمى دانم بر من حلال است يا حرام، ابو سفيان كه در آنجا بود گفت. همه را بر تو حلال كردم رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله خنديد، هند را شناخت و فرمود: تو هند دختر عقبه هستى؟

گفت: آرى يا نبى اللَّه از گذشته در گذر خدا از تو در گذرد اشاره به جناياتش در باره حضرت حمزه و به دندان گرفتن جگر او بود، خدا مى داند كه به حضرت چه حالى دست داد.

سپس فرمود: و اينكه زنا ندهيد، هند گفت: مگر زن آزاد زنا مى دهد؟! عمر بن خطاب كه حاضر بود از اين سخن بخنديد (زيرا كه هند از زنا كاران صاحب پرچم بود) عمر با او در جاهليت رابطه داشت.

حضرت فرمود: و اينكه بچه هايتان را نكشيد، هند گفت: ما آنها را در كودكى تربيت كرديم و شما در بزرگى كشتيد شما مى دانيد و آنها، اين سخن اشاره به حنظله پسر هند بود كه در «بدر» بدست امير المؤمنين عليه السّلام كشته شد، عمر بن خطاب از اين سخن قاه قاه خنديد، رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله نيز تبسم فرمود.

و چون فرمود:

و لا تأتين ببهتان» هند گفت: بهتان كار بدى است آرى تو ما را به كمال و اخلاق خوب دعوت مى كنى ... «1»

13- يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَتَوَلَّوْا قَوْماً غَضِبَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ قَدْ يَئِسُوا مِنَ الْآخِرَةِ كَما يَئِسَ الْكُفَّارُ مِنْ أَصْحابِ الْقُبُورِ.

__________________________________________________

(1) مجمع البيان و تفسير برهان.

تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 134

در اين آيه دستور داده شده كه گذشته از كفار و مشركان، يهود را نيز دوست ندارند.

منظور از غضب شدگان در غَضِبَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ قوم يهود است چنان كه در آياتى نظير وَ باؤُ بِغَضَبٍ مِنَ اللَّهِ بقره/ 61، فَباؤُ بِغَضَبٍ عَلى غَضَبٍ بقره/ 90 مذكور است و از يَئِسَ الْكُفَّارُ نيز معلوم مى شود.

يَئِسُوا مِنَ الْآخِرَةِ يعنى يهود در اثر انكار اسلام و قرآن و پيامبر، از آخرت مايوس و بى بهره شده اند نظير مأيوس شدن مشركان از مردگان خود كه خيري از آنها عائد گردد به نظر بعضى مِنْ أَصْحابِ الْقُبُورِ فاعل «يئس» است يعنى كفارى كه مدفون شدند حقيقت بر آنها مكشوف گرديد، ديدند كه جز عذاب نصيبى در رحمت خدا ندارند و از رحمت خدا مأيوس گرديدند.

روز دوشنبه ششم صفر الخير هزار و چهار صد و شش مطابق 29/ 7/ 1364 تفسير سوره ممتحنه به پايان رسيد.

و الحمد للَّه و هو خير ختام

تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 135

تكميل خواهد كرد.

آن گاه فرمان جهاد مى دهد كه سبب غفران ذنوب و دخول بهشت و پيروزى بر دشمن است، در آخر به صحابه دستور مى دهد كه ياران خدا (دين خدا) باشيد و خلاصه آن تشويق به جهاد و وعده بقاء اسلام است.

6- شأن نزول آن ظاهرا همان سستى عده اى از مسلمانان در باره جهاد بوده است كه وعده مى دادند ولى كوتاهى مى كردند.

تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 137

سورة الصّفّ مدنيّة و هى اربع عشر اية نزلت بعد 61 سورة التّغابن

كه خدا فاسقان را هدايت نمى كند.

تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 138

دارند.

ظهور آيه در آنست كه: اگر كاري را نخواهيد كرد وعده اش ندهيد ولى منظور آنست كه به وعده عمل كنيد، زيرا عدم وعده در جهاد سبب سقوط تكليف به وقت جهاد نيست، از آيه چهارم معلوم مى شود: مورد توبيخ تخلف از جهاد و عدم ثبات و عدم انفاق در باره آنست.

3- كَبُرَ مَقْتاً عِنْدَ اللَّهِ أَنْ تَقُولُوا ما لا تَفْعَلُونَ جمله أَنْ تَقُولُوا ... فاعل «كبر» و «مقتا» تميز است يعنى: «كبر هذا القول مقتا عند اللَّه» خلف وعده يكى از كارهاى بسيار زشت و از علائم نفاق است هشام بن سالم مى گويد از امام صادق عليه السّلام شنيدم مى فرمود: وعده مؤمن به برادرش نذرى است كه كفاره ندارد هر كه تخلف كند، ابتدا به خدا تخلف كرده و با مقت او روبرو گرديده است زيرا خدا فرمايد: يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ ما لا تَفْعَلُونَ «1».

4- إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الَّذِينَ يُقاتِلُونَ فِي سَبِيلِهِ صَفًّا كَأَنَّهُمْ بُنْيانٌ مَرْصُوصٌ نوعى تعليل است بر آيه فوق، يعنى وقتى كه خدا رزمندگان را دوست دارد قهرا آنها كه تخلف مى كنند مبغوض خدا مى باشند، در عين حال از محبوب بودن رزمندگان در پيشگاه خدا حكايت دارد، «صفا» حال و در جاى «صافين» است، كَأَنَّهُمْ بُنْيانٌ مَرْصُوصٌ حكايت از اراده و استقامت و عدم فرار مى كند.

__________________________________________________

(1) كافى كتاب الايمان و الكفر باب خلف الوعد.

تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 140

5- وَ إِذْ قالَ مُوسى لِقَوْمِهِ يا قَوْمِ لِمَ تُؤْذُونَنِي وَ قَدْ تَعْلَمُونَ أَنِّي رَسُولُ اللَّهِ إِلَيْكُمْ آمدن اين سخن در اينجا حكايت از آن دارد، كه مسلمانان با تخلف از جهاد قلب حضرت رسول صلّى اللَّه عليه و آله را

به درد مى آوردند، بنى اسرائيل نيز موسى را اذيت مى كردند، نظير آنكه گفتند: اجْعَلْ لَنا إِلهاً كَما لَهُمْ آلِهَةٌ و يا مى گفتند فَاذْهَبْ أَنْتَ وَ رَبُّكَ فَقاتِلا ... در قصه قارون نقل شده: زنى را وادار كرد كه بگويد:

موسى با من زنا كرده است.

فَلَمَّا زاغُوا أَزاغَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ وَ اللَّهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الْفاسِقِينَ يعنى: آنها در اثر زيغ و انحراف از حق، فاسق شدند در نتيجه خدا قلوب آنها را از انوار هدايت خويش منحرف نمود، زيرا كه در راه فسق، هدايت نيست. مراد از «زاغوا» انحراف در عمل و اذيت موسى است.

ازاغه قلوب، كار ابتدايى نيست كه بر خدا قبيح باشد زيرا كه آن بر سبيل مجازات بوده است. نظير وَ يُضِلُّ اللَّهُ الظَّالِمِينَ وَ يَفْعَلُ اللَّهُ ما يَشاءُ ابراهيم/ 27.

ناگفته نماند: در اينگونه كارها اراده خدا در پى اراده بنده است وقتى كه بنده به اختيار خويش كار بدى را انجام دهد خدا مجازاتش مى كند.

تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 141

مى كنم توراتى را كه در پيش من است و بشارت مى دهم به پيامبرى كه بعد از من مى آيد نام او احمد است، چون احمد آيات روشن را آورد گفتند: اين سحر آشكارى است.

7- كيست ظالمتر از آنكه بر خدا دروغ بندد با آنكه به اسلام دعوت مى شود، خدا قوم ظالم را هدايت نمى كند.

8- مى خواهند نور خدا را با دهانهايشان خاموش كنند، خدا نور خويش را تكميل خواهد كرد هر چند كافران ناخوش دارند.

9- خدا كسى است كه پيامبرش را با هدايت و دين حق فرستاد تا آن را بر همه اديان پيروز گرداند، هر چند كه مشركان مكروه دارند.

تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 142

آمدن او بشارت داده بود.

7- وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرى عَلَى اللَّهِ الْكَذِبَ وَ هُوَ يُدْعى إِلَى الْإِسْلامِ وَ اللَّهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ جواب است براى سِحْرٌ مُبِينٌ مراد از جعل كذب بر خدا، تكذيب رسول خداست.

يُدْعى إِلَى الْإِسْلامِ دليل حق بودن آن حضرت است كه جز به اسلام و تسليم به خدا دعوت نمى كند مفترى ظالم است، خدا ظالمان را هدايت نمى كند يعنى در افتراء هدايت وجود ندارد، راهى كه مى روند راه ضلالت است.

8- يُرِيدُونَ لِيُطْفِؤُا نُورَ اللَّهِ بِأَفْواهِهِمْ وَ اللَّهُ مُتِمُّ نُورِهِ وَ لَوْ كَرِهَ الْكافِرُونَ توضيح سِحْرٌ مُبِينٌ است يعنى: اينها با سحر ناميدن قرآن، مى خواهند نور خدا را با دميدن به دهان خاموش كنند. «بافواههم» اشاره به حماقت آنها است كه نور خدا با دميدن دهان خاموش شدنى نيست وَ اللَّهُ مُتِمُّ نُورِهِ اشاره به بى اثر بودن كار آنها مى باشد.

در آيه 33 از سوره توبه آمده: يُرِيدُونَ أَنْ يُطْفِؤُا نُورَ اللَّهِ بِأَفْواهِهِمْ در آنجا أَنْ يُطْفِؤُا مفعول «يريدون» است ولى در اينجا كه فرموده يُرِيدُونَ لِيُطْفِؤُا متعلّق اراده نفخ به افواه و اطفاء غرض آنست، و هر دو مآلا يكى است.

در كافى از حضرت كاظم عليه السّلام نقل شده:

«يريدون ليطفئوا ولاية امير المؤمنين عليه السّلام بافواههم و اللَّه متم الامامة ...»

«1» اين روايت يك تطبيق و استفاده از قرآن

__________________________________________________

(1) تفسير صافى از كافى.

تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 144

مجيد است.

9- هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدى وَ دِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَ لَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ توضيح و بيان است براى وَ اللَّهُ مُتِمُّ نُورِهِ اين آيه در سوره توبه/ 33 و فتح/ 28 نيز گذشت و در آن آيات خوانديم

كه مصداق اتم آن در وقت ظهور حضرت مهدى صلوات اللَّه عليه و على آبائه خواهد بود، گرچه در زمان نزول نيز بر همه اديان جزيرة العرب پيروز گرديد.

چنان كه در كافى از امام كاظم عليه السّلام در ضمن روايتى نقل شده:

«يظهره على جميع الاديان عند قيام القائم عليه السّلام»

«1» هدايت و دين حق هر دو يكى است، اضافه دين به حق، بيانيه است.

از من پيغمبرى از اولاد اسماعيل مى آيد كه نامش احمد است او مرا و شما را تصديق مى كند.

در تفسير برهان از تفسير قمى نقل شده: بعضى از يهود به حضرت رسول صلى اللَّه عليه و آله گفت: چرا نامت محمّد و احمد و بشير و نذير است؟

حضرت جواب داد من در زمين محمّدم، اما در آسمان احمدم، زيرا در آسمان از زمين ستوده ترم ...

اما مطلب دوم، با همه تحريفات باز در انجيل يوحنا بشارتهايى بر آن حضرت يافته است و نيز وقتى كه آيه نازل شد و حضرت آن را بر همه خواندند نصارى آن را تكذيب نكردند معلوم است كه آن را در انجيل ديده بودند، در جاى ديگر از قرآن مى خوانيم: الرَّسُولَ النَّبِيَّ الْأُمِّيَّ الَّذِي يَجِدُونَهُ مَكْتُوباً عِنْدَهُمْ فِي التَّوْراةِ وَ الْإِنْجِيلِ ... اعراف/ 157.

خواهيم ديد كه دست تحريف نام آن حضرت را به روح القدس تفسير كرده ولى نخواهيم ديد كه جز به رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله قابل تطبيق نيست.

1- در انجيل يوحنا باب چهاردهم و بند هفدهم از زبان عيسى مى گويد:

«من از پدر سؤال مى كنم و تسلى دهنده ديگر به شما عطا خواهد كرد تا هميشه تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 146

با شما بماند» (اين سخن جز به حضرت رسول صلّى اللَّه عليه و آله و دين جاودانى او قابل تطبيق نيست).

2- ايضا همان باب، بند بيست و شش «ليكن تسلى دهنده كه پدر او را باسم من مى فرستد او همه چيز را به شما تعليم خواهد كرد و آنچه به شما گفتم به ياد شما خواهد آورد» اين نيز جز به رسول خدا قابل تطبيق نيست و

در بند سى گويد: «بعد از اين بسيار با شما نخواهم گفت زيرا كه رئيس اين جهان خواهد آمد و در من چيزى ندارد».

3- در باب پانزدهم بند بيست و شش گويد: «ليكن چون تسلى دهنده كه او را از جانب پدر نزد شما مى فرستم آيد او بر من شهادت خواهد داد».

4- در باب شانزدهم بند هفت آمده: «رفتن من براى شما مفيد است زيرا اگر نروم تسلى دهنده نزد شما نخواهد آمد» و در بند سيزدهم گويد: «ليكن چون او آيد شما را به جميع راستى هدايت خواهد كرد زيرا كه از خود تكلم نمى كند بلكه به آنچه شنيده است سخن خواهد گفت. و از امور آينده به شما خبر خواهد داد و او مرا جلال خواهد داد».

پيداست كه اين سخنان جز بر رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله قابل تطبيق نيست، هاكس آمريكايى در قاموس كتاب مقدس ذيل كلمه «تسلى دهنده» گويد: تسلى دهنده كه در يونانى «فارقليط» گويند به معنى آموزگار و شفيع و راحت آور است، ترجمه كنندگان انجيل وقتى كه به كلمه تسلى دهنده مى رسند از جانب خود مى گويند «يعنى روح القدس» ولى معلوم است كه بشارتهاى گذشته به جبرئيل قابل تطبيق نيست.

مرحوم محمّد صادق فخر الاسلام در اول كتاب انيس الاعلام در ذكر علت اسلام آوردن خود مى گويد: استادم (در واتيكان) دو تا كتاب بمن نشان داد تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 147

كه قبل از بعثت حضرت ختمى مرتبت نوشته شده بود، به خط سريانى و يونانى با قلم بر روى پوست نوشته بودند و فارقليط را محمّد و احمد ترجمه كرده بودند، استادم گفت: اى فرزند روحانى

بدانكه علماى نصارى قبل از ظهور حضرت محمّد اختلافى نداشتند كه اين كلمه به معنى محمّد و احمد است ولى بعد از ظهور آن جناب ترجمه را براى مال دنيا و جاه طلبى عوض كردند، رجوع شود به قاموس قرآن (حمد).

تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 148

من در رفتن به طرف خدا كيست؟ حواريون گفتند: مائيم ياران خدا در نتيجه تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 149

گروهى از بنى اسرائيل ايمان آورده و طائفه اى كافر شدند، اهل ايمان را بر دشمنشان پيروز كرديم، غالب شدند.

جهاد بايد در راه خدا و براى توحيد و دفاع از حق باشد، براى راندن دشمنان توحيد و يا گشايش محيط توحيد، اقدام شود، ايمان به رسول در رديف ايمان به خدا است و در صورت عدم ايمان به رسول، شخص با وجود ايمان به خدا كافر است چنان كه آيه 151 سوره نساء آن را روشن مى كند.

تُؤْمِنُونَ ... جواب سؤال مقدر است، گويى كسى مى گويد: آن تجارت كدام است؟ در جواب فرموده: تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ ... مقدم شدن «اموالكم» ظاهرا براى اهميت بذل مال بوده است.

در شأن نزول آيه نقل شده: مسلمانان بعد از نزول تُنْجِيكُمْ مِنْ عَذابٍ أَلِيمٍ گفتند: اگر آن تجارت را مى دانستيم اموال و جانهاى اولاد خويش را در راه آن بذل مى كرديم: در جواب آنها تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ ... آمد.

12- يَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ وَ يُدْخِلْكُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ وَ مَساكِنَ طَيِّبَةً فِي جَنَّاتِ عَدْنٍ ذلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ.

كلمه يَغْفِرْ لَكُمْ جواب شرط محذوف است يعنى «ان تؤمنوا باللّه و رسوله و تجاهدوا يغفر لكم ...»، وعده غفران و دخول بهشت مطلق است خواه مجاهد شهيد بشود و يا صحيح بر گردد.

در كافى از امام صادق عليه السّلام نقل شده كه رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله در جواب جوانى كه مى گفت: من به جهاد علاقه مندم فرمود:

«... فجاهد في سبيل اللَّه فان تقتل تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 151

كنت عند اللَّه حيا ترزق و ان تمت فقد وقع اجرك على اللَّه و ان رجعت، رجعت من الذنوب كما ولدت ... «1».

وانگهى «ذنوبكم» حاكى است كه همه گناهان آمرزيده مى شود و اين صحيح است و گرنه دخول جنت پشت سر آن عملى

نمى شود، به نظر مى آيد وَ مَساكِنَ طَيِّبَةً يك پاداش اضافى در بهشت است، به عبارت ديگر اهل بهشت از غير اهل جهاد در مطلق بهشت خواهند بود ولى مجاهدان بالاتر از آن را خواهند داشت. آرى وَ لَلْآخِرَةُ أَكْبَرُ دَرَجاتٍ وَ أَكْبَرُ تَفْضِيلًا اسراء/ 21.

13- وَ أُخْرى تُحِبُّونَها نَصْرٌ مِنَ اللَّهِ وَ فَتْحٌ قَرِيبٌ وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنِينَ.

اين آيه راجع به اثر جهاد در دنياست، كه همان فتح و پيروزى باشد آرى به تجربه ثابت شده كه سرنوشت اكثر ملتها در ميدانهاى جنگ تعيين مى شود، هر ملتى كه در راه حقوق خود نجنگيد ذليل شد.

وَ أُخْرى تُحِبُّونَها عطف است بر يَغْفِرْ لَكُمْ و آن خبر مبتداى محذوف است و تقدير آن «و لكم نعمة اخرى تحبونها ...» مى باشد، در اينصورت نَصْرٌ مِنَ اللَّهِ ... بيان و تفسير آنست، به نظر بعضى، آن عطف است بر «تجارة» و تقدير آن «هل ادلكم على تجارة اخرى» مى باشد.

وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنِينَ راجع به ثواب دنيا و آخرت هر دو است. الميزان مى گويد آن عطف است بر مفهوم كلام سابق، گويى اين چنين است: «قل يا ايها الذين آمنوا هل ادلكم ... و بشر المؤمنين» و اللَّه اعلم.

14- يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُونُوا أَنْصارَ اللَّهِ كَما قالَ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ لِلْحَوارِيِّينَ مَنْ أَنْصارِي إِلَى اللَّهِ قالَ الْحَوارِيُّونَ نَحْنُ أَنْصارُ اللَّهِ.

در سابق گفته شد ظاهرا اين خطاب بالاتر از خطاب سابق است و منظور

__________________________________________________

(1) كافى باب «البر بالوالدين» حديث 10.

تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 152

از آن ثبات و استقامت مطلق در يارى دين خداست، مراد از يارى خدا يارى رسول خداست، تشريفا أَنْصارَ اللَّهِ گفته شده است وانگهى يارى دين خدا و

رسول خدا، در واقع يارى خداست.

فَآمَنَتْ طائِفَةٌ مِنْ بَنِي إِسْرائِيلَ وَ كَفَرَتْ طائِفَةٌ فَأَيَّدْنَا الَّذِينَ آمَنُوا عَلى عَدُوِّهِمْ فَأَصْبَحُوا ظاهِرِينَ.

يعنى: نتيجه خطاب و كلام عيسى آن شد كه گروهى از بنى اسرائيل به عيسى ايمان آوردند و گروهى كافر شدند، اما ما در آينده پيروان او را بر مكذبين او غالب گردانديم.

در الميزان فرموده: در اين اشاره هست به اينكه امت رسول اللَّه صلّى اللَّه عليه و آله نيز مانند امت عيسى بعد از وى مختلف مى شوند، طائفه مؤمن را خدا تأييد كرده و پيروز مى گرداند.

ناگفته نماند: اين جريان در سوره آل عمران از آيه 52 به بعد بازگو شده است كه در توضيح آيات اين سوره مفيد مى باشد.

روز شنبه يازدهم صفر الخير سال هزار و چهارصد و شش مطابق 4/ 8/ 1364 تفسير سوره مباركه صف پايان پذيرفت.

و الحمد للَّه و هو خير ختام

تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 153

كنند كه به طرف خدا روند.

اى اهل ايمان نماز جمعه را پيوسته بپا داريد، متأسفانه وقتى كه تجارت يا لهوى پيش آيد آن را بر نماز خواندن ترجيح مى دهند.

بِئْسَ مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآياتِ اللَّهِ وَ اللَّهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ (5) قُلْ يا أَيُّهَا الَّذِينَ هادُوا إِنْ زَعَمْتُمْ أَنَّكُمْ أَوْلِياءُ لِلَّهِ مِنْ دُونِ النَّاسِ فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ (6) وَ لا يَتَمَنَّوْنَهُ أَبَداً بِما قَدَّمَتْ أَيْدِيهِمْ وَ اللَّهُ عَلِيمٌ بِالظَّالِمِينَ (7) قُلْ إِنَّ الْمَوْتَ الَّذِي تَفِرُّونَ مِنْهُ فَإِنَّهُ مُلاقِيكُمْ ثُمَّ تُرَدُّونَ إِلى عالِمِ الْغَيْبِ وَ الشَّهادَةِ فَيُنَبِّئُكُمْ بِما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ (8)

تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 156

به نام خداى رحمان رحيم

1- تسبيح مى كند خدا را آنچه در آسمانها و آنچه در زمين است، خدايى كه مدبر، پاك، غالب و حكيم است.

2- اوست كه در ميان درس ناخوانده ها پيامبرى مبعوث كرد كه آيات خدا را براى آنها مى خواند و پاكشان مى كند و به آنها كتاب و حكمت مى آموزد، آنها از پيش در گمراهى آشكار بودند.

3- و مبعوث كرد در ميان ديگران از آنها، كه هنوز به آنها ملحق نشده اند، خدا عزيز و حكيم است.

4- آن فضل خداست كه به هر كه خواهد بدهد خداى صاحب فضل بزرگ است.

5- حكايت آنان كه تورات به آنها تعليم شد ولى نكردند، مانند حكايت الاغ است كه كتابها را حمل مى كند بد است حكايت قومى كه آيات خدا را تكذيب كرده اند خدا قوم ظالم را هدايت نمى كند.

6- بگو: اى كسانى كه يهودى شده ايد اگر گمان داريد كه دوستان خدا هستيد پس آرزوى مرگ كنيد اگر راستگوييد.

7- و هرگز مرگ را آرزو نخواهند، به علت آنچه از پيش فرستاده اند، خدا به ظالمان آگاه است.

8- بگو: مرگى كه از آن فرار مى كنيد، حتما به شما خواهد رسيد، سپس به سوى خدايى كه داناى نهان و آشكار است بر مى گرديد،

از آنچه كرده ايد به شما خبر خواهد داد.

را تسبيح مى كنند و آيه شريفه از آن خبر مى دهد، اين تسبيح به طور علت و معلول نيست و گرنه ما آن را مى فهميديم. تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 158

چهار اسم از اسماء حسنى تعليل «يسبح» است يعنى: بايد آفريده ها آفريننده مدبر، پاك، توانا و حكيم خود را تنزيه كنند.

در عين حال: اين آيه سر خط و توجيه گر مطالب بعدى است كه فرستادن پيامبر و هدايت مردم باشد، به عبارت ديگر مطالب بعدى مظهرى از اين چهار اسم هستند.

2- هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولًا مِنْهُمْ يَتْلُوا عَلَيْهِمْ آياتِهِ وَ يُزَكِّيهِمْ وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ إِنْ كانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِي ضَلالٍ مُبِينٍ.

منظور از «اميين» درس ناخوانده هاست، «منهم» اشاره به «امى» بودن آن حضرت است، يعنى در ميان درس ناخوانده ها يك درس ناخوانده را مبعوث كرد پس «منهم» اشاره به وصف است نه از آن قوم بودن.

مؤيد اين سخن آنست كه از خود آن حضرت به «امى» تعبير آمده است الرَّسُولَ النَّبِيَّ الْأُمِّيَّ اعراف/ 157 و 158، منظور از تعبير فوق اثبات حقانيت دعوت آن حضرت است كه يك امى در ميان اميين، شريعت و قرآنى اين چنين آورد، اين نمى شود مگر از طرف خدا، چنان كه در جاى ديگر فرموده:

وَ ما كُنْتَ تَتْلُوا مِنْ قَبْلِهِ مِنْ كِتابٍ وَ لا تَخُطُّهُ بِيَمِينِكَ إِذاً لَارْتابَ الْمُبْطِلُونَ عنكبوت/ 48. مقدم شدن «يزكيهم» براى آنست كه اول بايد انسان از شرك و كفر و مانند آن پاك گردد، سپس تعليم حقائق در وجود او جاى گيرد، در حقيقت هر دو با هم هستند ولى تزكيه تقدم رتبه دارد.

اين همان دعوت ابراهيم و اسماعيل عليهما السّلام است كه

به وقت بناى كعبه گفتند:

رَبَّنا وَ اجْعَلْنا مُسْلِمَيْنِ لَكَ وَ مِنْ ذُرِّيَّتِنا أُمَّةً مُسْلِمَةً لَكَ ... رَبَّنا وَ ابْعَثْ فِيهِمْ رَسُولًا مِنْهُمْ يَتْلُوا عَلَيْهِمْ آياتِكَ وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ يُزَكِّيهِمْ ... بقره/ 129.

الميزان در علّت مؤخّر شدن «يزكّيهم» در اينجا فرموده است: منظور تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 159

ابراهيم آن بود كه اين سه چيز در ذريه او به وجود آيد. و چون مقام علم كتاب و خود كتاب بزرگ است لذا مقدم شده است.

اما در آيه جمعه منظور تعليم آن حضرت است، مى دانيم كه در اينصورت تزكيه مقام اول را دارد تا راه براى تعليم باز شود.

منظور از حكمة ظاهرا اخلاقيات و اعتقاديات است چنان كه منظور از كتاب احكام دين مى باشد.

«ان» در وَ إِنْ كانُوا ... مخفف از ثقيله است اين جمله مي تواند در مقام امتنان باشد.

3- وَ آخَرِينَ مِنْهُمْ لَمَّا يَلْحَقُوا بِهِمْ وَ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ.

عطف است بر «اميّين» يعنى و مبعوث كرد در ميان ديگران از آنها كه هنوز نيامده اند، اين جمله مى تواند راجع به عموم رسالت آن حضرت براى هر زمان باشد، در اينصورت رجوع «منهم» بر «اميين» به عنوان انسان بودنست زيرا ديگران همه «امى» نبوده و نيستند.

در مجمع البيان فرموده: روايت شده رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله اين آيه را خواند گفتند: آنها كيستند؟ حضرت دست بر شانه سلمان گذاشت و فرمود:

«لو كان الايمان في الثريا لنالته رجال من هؤلاء»

يعنى: آنها ايرانيانند.

عزيز و حكيم در رابطه با آنست كه خدا به اينكار تواناست و حكمتش آن را اقتضاء مى كند.

4- ذلِكَ فَضْلُ اللَّهِ يُؤْتِيهِ مَنْ يَشاءُ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيمِ.

اشاره است به «بعث» يعنى

بعثت و تلاوت آيات خدا و تعليم كتاب، فضل و برترى از جانب خداست به هر كه خواهد بدهد، خدا خواسته كه اين فضل خاص حضرت محمّد صلّى اللَّه عليه و آله باشد، آرى: اللَّهُ أَعْلَمُ حَيْثُ يَجْعَلُ رِسالَتَهُ انعام/ 124، در تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 160

جاى خود ثابت شده كه نبوت و امامت منصب خدايى است و در اثر روح مستقلى است كه در وجود پيامبر و امام است و در ديگران نيست.

الميزان احتمال مى دهد اشاره باشد به «بعث» به اعتبار آنكه امتنان است هم به رسولان و هم به مردم.

5- مَثَلُ الَّذِينَ حُمِّلُوا التَّوْراةَ ثُمَّ لَمْ يَحْمِلُوها كَمَثَلِ الْحِمارِ يَحْمِلُ أَسْفاراً.

اين آيه در رابطه با آنست كه: بعث رسل و آمدن كتاب در صورتى مفيد است كه مورد عمل واقع بشود و گرنه مانند بار كردن كتاب بر الاغ خواهد بود چنان كه در باره يهود چنين شد، در عين حال اشاره است به متفرق شدن مسلمانان از نماز كه در آخر سوره خواهد آمد.

مراد از تحميل، تعليم تورات به آنها و مراد از لَمْ يَحْمِلُوها عمل نكردن است، تشبيه به الاغ به علّت بهره نبردن مى باشد.

بِئْسَ مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآياتِ اللَّهِ وَ اللَّهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ از اين معلوم مى شود كه عمل نكردن تكذيب آيات است و يا به آن منجرّ مى شود، «مثل» به معنى حكايت و سرگذشت است، وَ اللَّهُ لا يَهْدِي ... اشاره به آنست كه در اينگونه عمل هدايت نيست، و ظالم در راه ظلم، هدايت يافته نمى تواند باشد.

6- قُلْ يا أَيُّهَا الَّذِينَ هادُوا إِنْ زَعَمْتُمْ أَنَّكُمْ أَوْلِياءُ لِلَّهِ مِنْ دُونِ النَّاسِ فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِنْ كُنْتُمْ

صادِقِينَ.

گويى يهود در مقابل حُمِّلُوا التَّوْراةَ ثُمَّ لَمْ يَحْمِلُوها گفته اند: عمل كردن براى ما چندان لزوم ندارد زيرا ما دوستان و نظر كرده خدائيم در هر حال ما را خواهد بخشود، نظير، نَحْنُ أَبْناءُ اللَّهِ وَ أَحِبَّاؤُهُ مائده/ 18 و نظير وَ قالُوا لَنْ يَدْخُلَ الْجَنَّةَ إِلَّا مَنْ كانَ هُوداً أَوْ نَصارى بقره/ 111. تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 161

در جواب فرموده: دوست، ملاقات دوستش را خوش دارد اگر در اين سخن راستگوييد آرزوى مرگ كنيد تا به بهشت برسيد زيرا بهشت در اينصورت بر شما واجب شده است.

در تفسير برهان از تفسير قمى نقل شده: در تورات نوشته شده: دوستان خدا آرزوي مرگ مى كنند.

7- وَ لا يَتَمَنَّوْنَهُ أَبَداً بِما قَدَّمَتْ أَيْدِيهِمْ وَ اللَّهُ عَلِيمٌ بِالظَّالِمِينَ.

منظور از «ما قدمت» ظلم و فسق است، چون اعمال خويش را مى دانند پس ابدا آرزوى مرگ نخواهند كرد، پس آنها ظالمند خدا به ظالمان داناست، على هذا دشمن خدايند نه دوست او.

8- قُلْ إِنَّ الْمَوْتَ الَّذِي تَفِرُّونَ مِنْهُ فَإِنَّهُ مُلاقِيكُمْ ثُمَّ تُرَدُّونَ إِلى عالِمِ الْغَيْبِ وَ الشَّهادَةِ فَيُنَبِّئُكُمْ بِما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ.

اشاره به آنست كه اكراه از مرگ و فرار از آن فائده اى ندارد، «تردون» حاكى است كه همه اعمال اعم از نهان و آشكار بر خدا معلوم مى باشد، مى شود از فَيُنَبِّئُكُمْ ... فهميد كه اعمال در آن روز در شكل ديگرى ظاهر خواهند شد كه احتياج به معرفى خواهد داشت.

تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 162

اللَّهِ وَ اذْكُرُوا اللَّهَ كَثِيراً لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ (10) وَ إِذا رَأَوْا تِجارَةً أَوْ لَهْواً انْفَضُّوا إِلَيْها وَ تَرَكُوكَ قائِماً قُلْ ما عِنْدَ اللَّهِ خَيْرٌ مِنَ اللَّهْوِ وَ مِنَ التِّجارَةِ وَ اللَّهُ خَيْرُ الرَّازِقِينَ (11)

9- اى اهل ايمان چون در روز جمعه براى نماز اذان گفته شد، به نماز جمعه شتاب كنيد و خريد و فروش را ترك نمائيد، اين براى شما بهتر است اگر بدانيد.

10- پس چون نماز تمام شد، در زمين پراكنده شويد، و از فضل خدا بطلبيد و خدا را بسيار ياد كنيد تا رستگار گرديد.

11- و چون آوازى يا تجارتى ديدند به سوى آن پراكنده مى شوند و تو را ايستاده مى گذارند بگو: ثواب خدا از آواز و از تجارت بهتر است، خدا بهترين رازقين مى باشد.

راجع بتسميه جمعه توضيح داده شد، از جمله در كافي از حضرت باقر صلوات اللَّه عليه نقل شده: خدا در آن روز مردم را در عالم ميثاق به ولاية محمّد و وصى او عليهما السلام جمع كرد و آن را جمعه ناميد ... «

ان اللَّه جمع فيها خلقه تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 164

لولاية محمّد صلّى اللَّه عليه و آله و وصيّه في الميثاق و سمّاه يوم الجمعة لجمعه فيه خلقه

» (از تفسير صافى).

ذلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ اشاره به رفتن به نماز است علم در آيه به معنى دانستن و دقت كردن است.

10- فَإِذا قُضِيَتِ الصَّلاةُ فَانْتَشِرُوا فِي الْأَرْضِ وَ ابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللَّهِ.

هر دو امر، مفيد ايام هستند نه وجوب، زيرا كه بعد از «حذر» واقع شده اند، امر به تفرق و طلب فضل خدا ظاهرا براى آنست كه از فرمان وَ ذَرُوا الْبَيْعَ ناراحت نباشيد كه بعد از نماز مى توانيد آن را جبران نمائيد.

الميزان مى گويد: بنا بر آنكه: وَ ذَرُوا الْبَيْعَ شامل هر مشغول كننده است وَ ابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللَّهِ طلب مطلق عطيه هاى خداست از قبيل خريدن و فروش و عيادت مريضان، و زيارت اقوام و حضور در مجالس علم و غيره.

وَ اذْكُرُوا اللَّهَ كَثِيراً لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ اشاره است به آنكه در ياد خدا فقط به نماز جمعه اكتفاء نكنيد. ياد خدا با زبان باشد يا با قلب سبب رسوخ آن در قلب و سبب از بين رفتن غفلت و آن سبب فلاح است.

در مجمع البيان فرموده: از رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله منقول است: انتشار در ارض و طلب فضل اللَّه، طلب دنيا نيست بلكه عيادت مريض و

حضور در جنازه، و زيارت برادر دينى است.

«و روي عن أبي عبد اللَّه عليه السّلام انه قال الصلاة يوم الجمعة و الانتشار يوم السبت»

در باره نماز جمعه در «نكته ها» مطلبى خواهد آمد.

11- وَ إِذا رَأَوْا تِجارَةً أَوْ لَهْواً انْفَضُّوا إِلَيْها وَ تَرَكُوكَ قائِماً تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 165

شيعه و اهل سنت بالاتفاق نقل كرده اند كه رسول خدا براى نماز جمعه خطبه مى خواند، عده اى از نماز گذران با شنيدن صداى طبل از نماز متفرق شده و به طرف مال التجارة و صداى طبل رفتند، «او» در تِجارَةً أَوْ لَهْواً مى رساند كه هر يك سبب تفرق آنها بوده است رجوع ضمير «اليها» به تجارت نشان مى دهد كه غرض اصلى تجارت بوده است مشروح اين قضيه در شأن نزول در اول سوره نقل گرديد.

قُلْ ما عِنْدَ اللَّهِ خَيْرٌ مِنَ اللَّهْوِ وَ مِنَ التِّجارَةِ وَ اللَّهُ خَيْرُ الرَّازِقِينَ خطاب است به رسول خدا كه به آنها بفرمايد: پاداش خدايى بهتر از لهو و تجارت است زيرا ثواب خدا حقيقى و دائمى است ولى فايده آن دو خيالى و زود گذر مى باشد. از حضرت صادق عليه السّلام در باره انْفَضُّوا إِلَيْها نقل شده كه فرمود:

«انصرفوا اليها».

جمله وَ اللَّهُ خَيْرُ الرَّازِقِينَ حاكى است كه خدا از جاى ديگر به شما روزى مى دهد.

از دو فرسخ جمع شوند.

با شنيدن اذان نماز جمعه، خريد و فروش و مسافرت نيز حرام مى شود مگر تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 166

آنكه نماز جمعه را بخواند، بر حاكم شهر لازم است زندانى ها را تحت الحفظ به نماز جمعه بياورد و سپس به زندان ببرد شرط آن خواندن با جماعت است به طور فرادى صحيح نيست.

امام جمعه بايد پيش از نماز دو خطبه ايستاده بخواند در حالى كه به سلاح يا عصا تكيه كرده است، در خطبه اول حمد و ثناى خداوند و صلوات بر پيامبر و آل مى فرستد، موعظه مى كند، امر به تقوى مى نمايد و يك سوره كوچك مى خواند.

در خطبه دوم بعد از حمد و ثنا و صلوات، راجع به سياست روز و مسائل آن سخن مى گويد خواه كارهاى مملكتى باشد يا ممالك ديگر كه مربوط به مملكت اسلامى است.

بروايت امير المؤمنين صلوات اللَّه عليه: دو خطبه در جاى دو ركعت نماز است، بايد سخن نگفت و به اطراف متوجه نشد و به سخن خطيب گوش داد، به اين ترتيب خواهيم ديد كه در اين نماز هفتگى از لحاظ عبادت حق و جامعه و روبراه كردن كارهاى آن و گذاشتن مردم در جريان امر، چه محتواى عجيبى هست.

امروز نماز جمعه تهران در تمام دنيا زبانزد مى باشد.

رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله كه به مدينه هجرت فرمود از اولين جمعه آن را اقامه فرمود در زمان خلفاء و امير المؤمنين صلوات اللَّه عليه نيز ادامه يافت.

بعدها نيز خوانده مى شد ولى از محتوى افتاد و اغلب توسط ملاهاى دربارى اقامه مى شد.

تا بعد از پيروزى انقلاب اسلامى ايران، بار ديگر نماز جمعه به حالت اولى

خود كه در زمان رسول اللَّه (ص) بود بازگشت، اين جريان در اثر تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 167

قيام پر شكوه فرزند راستين اسلام حضرت امام خمينى مد ظله العالى بود كه انشاء اللَّه تا زمان حضرت مهدى صلوات اللَّه عليه ادامه پيدا كرده و به دست با كفايت ايشان سپرده خواهد شد.

روز جمعه هفدهم صفر الخير سال هزار و چهار صد و شش هجرى مطابق دهم آبانماه 1364 نزديك ظهر تفسير سوره جمعه به پايان رسيد.

و الحمد للَّه و هو خير ختام

تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 168

نكنيد تا از اطراف رسول اللَّه صلّى اللَّه عليه و آله متفرق شوند، در مسافرت گفتند: چون به مدينه برگشتيم رسول خدا را از آنجا بيرون خواهيم كرد، در آخر فرموده: اى اهل ايمان شما مانند منافقان نباشيد، مال و اولاد، خدا را از ياد شما نبرد، به فكر آخرت باشيد.

در اختيار آنها گذاشتيد، با جان خود آنها را حفظ كرديد، گلوهايتان را به طرف كشته شدن دراز كرديد تا جايى كه زنانتان بى شوهر و بچه هايتان يتيم گرديد.

اگر آنها را از مدينه بيرون مى كرديد براى ديگران سرباري مى شدند، آن گاه اضافه كرد: اگر به مدينه باز گشتيم عزيزتر ذليلتر را از آن بيرون خواهد كرد (منظورش از ذليلتر رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله بود).

زيد بن ارقم كه جوانى نزديك به بلوغ بود در ميان آن جمع حضور داشت او به محضر رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله آمد و سخنان عبد اللَّه بن ابى را به آن حضرت گزارش كرد، حضرت در سايه درختى با عده اى از مهاجرين و انصار نشسته بود.

وى به زيد بن ارقم گفت: اي پسر شايد گمان كرده اى كه عبد اللَّه چنين گفته است؟ گفت: به خدا قسم گمان نيست، حضرت فرمود: شايد به عبد اللَّه خشم گرفته اى؟ گفت: به خدا قسم از روى خشم سخن نمى گويم فرمود:

شايد بى پايه سخن مى گويى؟ گفت: نه و اللَّه به دنبال آن حضرت به غلام خودش شقران فرمود:

شتر مرا حاضر كن، آن بزرگوار سوار شده و حركت كرد، مردم به دنبال وى حركت كردند، و ميان خود مى گفتند: رسول خدا كه در چنين وقتى حركت تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 171

نمى كرد؟ سعد بن عباده خودش را به او رساند و گفت: السلام عليك يا رسول اللَّه و رحمة اللَّه و بركاته، فرمود «و عليك السلام».

سعد عرض كرد شما كه در اين وقت حركت نمى كرديد؟! فرمود: آيا سخن رفيق خود را نشنيده اي؟ گفت: رسول اللَّه ما جز شما چه رفيقى داريم؟

فرمود: عبد اللَّه

بن ابى گفته است: چون وارد مدينه شود لَيُخْرِجَنَّ الْأَعَزُّ مِنْهَا الْأَذَلَّ.

سعد گفت: يا رسول اللَّه عزيزتر تو و اصحابت هستيد، ذليلتر او و ياران اوست. حضرت هم چنان همه روز را به حركت ادامه داد و كسى جرئت سخن گفتن با او نداشت.

مردان خزرج شروع به ملامت عبد اللَّه كردند كه اين چه غلطى است كرده اى؟

او قسم خورد كه چيز نگفته است، گفتند: پس برو محضر رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله تا از وى اعتذار كنيم، در جواب سرش را به علامت مسخره تكان داد.

حضرت هم چنان همه شب و روز را حركت مى كرد و فقط براى نماز توقف مى فرمود فرداى آن شب رسول خدا و يارانش توقف كردند، و همه از كثرت خستگى بخواب رفتند.

سپس عبد اللَّه بن ابى محضر آن حضرت آمد و قسم ياد كرد كه من چنين چيزى نگفته ام و شهادت مى دهم به وحدانيت خدا و اينكه تو رسول او هستى، زيد بن ارقم به من دروغ بسته است، حضرت عذر او قبول فرمود.

آن گاه مردان خزرج به زيد بن ارقم فحش مى دادند كه چرا به بزرگ قبيله ما دروغ بسته اي؟ چون رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله حركت كرد، زيد بن ارقم با او بود و مى گفت: خدايا تو مى داني كه من به عبد اللَّه دروغ نبسته ام.

چون مقدارى راه رفتند رسول خدا را غشوه وحى فرا گرفت، بدنش سنگين تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 172

شد تا حدى كه نزديك بود ناقه اش از ثقل وحى بخوابد، چون وحى تمام شد حضرت عرق صورتش را پاك مى كرد.

آن گاه گوش زيد بن ارقم را گرفت، سرش را از روى

جهاز شتر بلند كرد و فرمود: اي پسر دهانت راست گفته، قلبت حفظ كرده خدا درباره آنچه گفتى وحى نازل فرموده است.

چون همه اصحاب آن حضرت براى استراحت پياده شدند، حضرت بر آنها چنين خواند:

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ إِذا جاءَكَ الْمُنافِقُونَ قالُوا نَشْهَدُ إِنَّكَ لَرَسُولُ اللَّهِ ...

وَ لكِنَّ الْمُنافِقِينَ لا يَعْلَمُونَ نزول اين آيات عبد اللَّه بن ابى را رسوا كرد (از تفسير برهان).

ناگفته نماند: كلمه وَ لكِنَّ الْمُنافِقِينَ لا يَعْلَمُونَ آخر آيه هشتم است كه تا آخر سوره سه آيه مى ماند، ظاهرا سه آيه نيز توأم با هشت آيه فوق نازل شده اند.

در مجمع البيان نقل شده: چون عبد اللَّه بن ابى خواست داخل مدينه شود پسرش عبد اللَّه بن عبد اللَّه آمد، شتر او را در دروازه مدينه خوابانيد. گفت واى بر تو چه مى كنى؟ پسرش گفت: به خدا قسم تا رسول خدا اجازه ندهد حق داخل شدن ندارى، امروز خواهى دانست كه عزيزتر و ذليلتر كدام است.

عبد اللَّه بن ابى به حضرت شكايت كرد كه پسرم از ورود من مانع شده حضرت سفارش فرمود كه مانع نشود، پسرش گفت: حالا كه رسول خدا امر فرموده است داخل شو، عبد اللَّه بن ابى بعد از كمى بيمار شد و درگذشت، چون آيات نازل شد و دروغش آشكار گرديد گفتند: در باره تو آيات محكمى آمده است برو پيش رسول خدا تا برايت استغفار كند، گفت: امر كرديد ايمان آورم قبول كردم، گفتيد: تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 173

زكاة مالم را بدهم، دادم، فقط آن مانده است كه به محمّد سجده كنم، لذا آيه وَ إِذا قِيلَ لَهُمْ تَعالَوْا ... نازل گرديد.

تفسير برهان از تفسير

قمى نقل مى كند. پسرش عبد اللَّه كه از مسلمانان بود نزد رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله آمد و گفت: يا رسول اللَّه شنيده ام مى خواهى پدرم را بكشى، اگر چنين است اجازه بفرمائيد من او را بكشم، مى ترسم ديگرى بكشد و من چون قاتل پدرم را به بينم منقلب بشوم و او را بكشم در اينصورت مسلمانى را به جاى كافرى كشته باشم، حضرت فرمود: چنين قصدى نداريم، بلكه تا با ماست رفتار خوب با او خواهيم داشت.

تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 174

سورة المنافقون

گواهى مى دهيم كه تو رسول خدايى، خدا مى داند كه تو رسول او هستى خدا گواهى مى دهد كه منافقان دروغگويانند.

2- سوگندهاى خود را سپر قرار داده و از راه خدا اعراض نموده اند، بد است آنچه مى كنند.

3- اين بدانجهت است كه آنها ايمان آورده و سپس كافر شده اند، بر قلبشان مهر زده شده و نمى فهمند.

4- چون آنها را به بينى بدنهايشان تو را به شگفت آورد و اگر سخن گويند گوش مى دهى (ولى) گويى چوبهاى تكيه داده اند، هر صدا را بر عليه خود گمان مى كنند، آنها جز دشمن نيستند از آنها حذر كن، خدا آنها را بكشد كجا بر مى گردند.

5- و چون به آنها گفته شود: بيائيد تا رسول خدا برايتان استغفار كند سرشان را (به مسخره) تكان مى دهند، مى بينى كه معرض و متكبرند.

6- يكسان است بر آنها استغفار كنى يا نكنى، خدا هرگز آنها را نخواهد بخشود، خدا قوم فاسق را هدايت نمى كند.

7- آنها بودند كه گفتند به آنان كه با رسول خدا هستند انفاق نكنيد تا متفرق شوند خزائن آسمانها و زمين خاص خداست ليكن منافقان نمى فهمند.

8- مى گويند چون به مدينه برگشتيم عزيزتر ذليلتر را از آن خارج خواهد كرد، عزت خاص خدا و رسولش و مؤمنين است ليكن منافقان نمى فهمند.

ريسمان را تابيد «لوى يده- لوى رأسه و برأسه» يعنى دستش را و سرش را چرخانيد.

ينفضوا: فض: شكستن و پراكندن. انفضاض: پراكنده شدن.

كرده اند.

إِنَّهُمْ ساءَ ما كانُوا يَعْمَلُونَ علّت بد بودن آنست كه ضرر اينكار به خودشان عايد است.

3- ذلِكَ بِأَنَّهُمْ آمَنُوا ثُمَّ كَفَرُوا فَطُبِعَ عَلى قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لا يَفْقَهُونَ «ذلك» ظاهرا اشاره به ساءَ ما كانُوا ... است، به قول بعضى اشاره به شهادت دروغ، اتخاذ جنّه و صدّ عن سبيل مى باشد، منظور از «آمنوا» مى شود گفت آنست كه به ظاهر اظهار مى كردند و كفر آنست كه در باطن به رفقاى خود مى گفتند. نظير: وَ إِذا لَقُوا الَّذِينَ آمَنُوا قالُوا آمَنَّا وَ إِذا خَلَوْا إِلى شَياطِينِهِمْ قالُوا إِنَّا مَعَكُمْ ... بقره/ 14، اين آنست كه اهل تفسير گفته اند.

ممكن است بگوئيم: منظور از «آمنوا» همان باور و يقين است كه در باطن داشتند زيرا كه منافق، حق بودن دين را مى داند النهايه به يقين خود تسليم نيست و مراد از ثُمَّ كَفَرُوا همان تسليم نبودن و انكار آن در عمل است نظير: وَ جَحَدُوا بِها وَ اسْتَيْقَنَتْها أَنْفُسُهُمْ ... نمل/ 14.

فَطُبِعَ عَلى قُلُوبِهِمْ نتيجه كفر از روى عناد است كه ديگر قلب به هدايت و سعادت فكر نميكند و نتيجه ممهور شدن قلب عدم فهم است لذا فرموده فَهُمْ لا يَفْقَهُونَ اين گونه قلبها فقط در پى هواهاى نفسانى خواهد بود. طَبَعَ اللَّهُ عَلى قُلُوبِهِمْ وَ اتَّبَعُوا أَهْواءَهُمْ محمّد/ 16.

4- وَ إِذا رَأَيْتَهُمْ تُعْجِبُكَ أَجْسامُهُمْ وَ إِنْ يَقُولُوا تَسْمَعْ لِقَوْلِهِمْ كَأَنَّهُمْ تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 178

خُشُبٌ مُسَنَّدَةٌ يَحْسَبُونَ كُلَّ صَيْحَةٍ عَلَيْهِمْ

.ترسيمى است از منافقان و آن اينكه ظاهرشان آراسته، تناسب اندامشان خوب و سخنانشان شيرين است كه هر شنونده خوش دارد گوش بدهد زيرا كه پر از دروغهاى سامعه نواز است ولى باطنشان بى محتوى و خالى

از فائده است، نظير چوبهايى كه به ديوار تكيه داده شده است.

خطاب «رأيت- تسمع» مى شود گفت راجع به همه باشد نه فقط به رسول اللَّه صلّى اللَّه عليه و آله و شايد به طور تناوب خطاب به آن حضرت و ديگران باشد يَحْسَبُونَ كُلَّ صَيْحَةٍ اضطراب باطنى منافق را نشان مى دهد كه هر آن مى ترسد از آنكه سرّش فاش و باطنش ظاهر شود، نظير يَحْذَرُ الْمُنافِقُونَ أَنْ تُنَزَّلَ عَلَيْهِمْ سُورَةٌ تُنَبِّئُهُمْ بِما فِي قُلُوبِهِمْ توبه/ 64 آن گاه فرموده: هُمُ الْعَدُوُّ فَاحْذَرْهُمْ قاتَلَهُمُ اللَّهُ أَنَّى يُؤْفَكُونَ مقدم شدن «هم» براى حصر است يعنى آنها جز دشمن نيستند.

قاتَلَهُمُ اللَّهُ نفرين است، يعنى خدا آنها را بكشد، مفاعله شايد براى شدت و مبالغه باشد، بعضي آن را دورى از رحمت و خذلان گفته اند «انى يصرفون» يعنى از حق به كجا برمى گردند؟ استفهام براى تعجب است مجهول آمدن براى آنست كه عوامل نفاق آنها را منحرف مى كند.

5- وَ إِذا قِيلَ لَهُمْ تَعالَوْا يَسْتَغْفِرْ لَكُمْ رَسُولُ اللَّهِ لَوَّوْا رُؤُسَهُمْ وَ رَأَيْتَهُمْ يَصُدُّونَ وَ هُمْ مُسْتَكْبِرُونَ.

در شأن نزول گفتيم كه به عبد اللَّه گفتند بيا رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله برايت استغفار كند، به حالت مسخره سرش را چرخانيد نقل شده كه به او و يارانش اين پيشنهاد شد، همه سر چرخانيدند.

منظور از «يصدون» اعراض از آمدن به محضر آن حضرت است.

6- سَواءٌ عَلَيْهِمْ أَسْتَغْفَرْتَ لَهُمْ أَمْ لَمْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ لَنْ يَغْفِرَ اللَّهُ لَهُمْ.

يعنى استغفار پيامبر در باره آنها قبول نيست، نظير اين آيه است آيه تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 179

اسْتَغْفِرْ لَهُمْ أَوْ لا تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ إِنْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ سَبْعِينَ مَرَّةً فَلَنْ يَغْفِرَ اللَّهُ لَهُمْ ...

توبه/ 80.

إِنَّ

اللَّهَ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الْفاسِقِينَ تعليل عدم مغفرت است يعنى آنها در اثر نفاق از زىّ عبوديت خارج شده اند، مغفرت لازمه اش هدايت است، خدا فاسقان را هدايت نميكند تا مشمول مغفرت شوند.

ناگفته نماند: كار خدا هدايت است ولى تا از زى عبوديت خارج هستند مورد هدايت واقع نمى شوند، به عبارت ديگر در نفاق هدايت نيست نفاق ضلالت و تاريكى است در آن روشنى وجود ندارد، اگر از آن دست بردارند مورد هدايت واقع مى شوند.

7- هُمُ الَّذِينَ يَقُولُونَ لا تُنْفِقُوا عَلى مَنْ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ حَتَّى يَنْفَضُّوا.

منافقان به اهل مدينه مى گفتند بر فقراء مؤمنان كمك مالي نكنيد تا از دور آن حضرت متفرق شوند در جواب فرموده:

وَ لِلَّهِ خَزائِنُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ لكِنَّ الْمُنافِقِينَ لا يَفْقَهُونَ.

يعنى: اگر انفاق نكنند خداوند مؤمنان را از جاى ديگر تأمين مى كند زيرا كه خزانه هاى آسمان و زمين خاص خداست، ولى منافقان نمى فهمند و فكر مى كنند كه اگر اهل مدينه انفاق نكنند مؤمنان گرسنه مانده و متفرق مى شوند.

8- يَقُولُونَ لَئِنْ رَجَعْنا إِلَى الْمَدِينَةِ لَيُخْرِجَنَّ الْأَعَزُّ مِنْهَا الْأَذَلَّ.

اين همان سخن ابن ابى منافق است كه در شأن نزول گفته شد.

منظورش از «اعز» خودش و از «اذل» رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله است، گويى نظرش آن بوده كه من اهل مدينه و داراى ثروت و اقوام هستم ولى آن حضرت چنين نيست.

خدا در جواب فرمود:

وَ لِلَّهِ الْعِزَّةُ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِلْمُؤْمِنِينَ وَ لكِنَّ الْمُنافِقِينَ لا يَعْلَمُونَ در اينجا خدا تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 180

عزت را به خود و پيامبرش و مؤمنان مخصوص كرده است، براى منافقان و كفار جز ذلت باقى نمى ماند، واقعيت همين است ليكن منافقان نمى دانند.

در كافى

از سماعة از امام صادق عليه السّلام نقل شده فرمود: خداوند تبارك و تعالى همه كارهاى مؤمن را به خودش واگذار كرده ولى به او واگذار نكرده كه خودش را ذليل كند آيا در اينجا قول خدا را ندانسته اى كه فرمايد: لِلَّهِ الْعِزَّةُ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِلْمُؤْمِنِينَ مؤمنين بايد عزيز باشد و ذليل نباشد

«قال ان اللَّه تبارك و تعالى فوض الى المؤمن اموره كلّها و لم يفوض اليه ان يذل نفسه الم تر قول اللَّه سبحانه و تعالى هاهنا: للَّه العزة و لرسوله و للمؤمنين».

و نيز در كافى از مفضل بن عمر نقل شده كه امام صادق عليه السّلام فرمود:

«لا ينبغى للمؤمن ان يذل نفسه»

راوى گفت به چه چيز نفس خود را ذليل مى كند؟ فرمود:

«يدخل فيما يعتذر منه»

در كارى وارد مى شود كه بايد بعدا بگويد نفهميدم (الميزان از كافى).

تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 181

آن را به تأخير نمى اندازد خدا به آنچه مى كنيد داناست.

كه اين كافر در آن حال برگشتن به دنيا را بخواهد؟ گفت در اين باره بر شما قرآن مى خوانيم، آن گاه آيه وَ أَنْفِقُوا ... را خواند، گفت: صلاح در اينجا حج است، طبرسى فرموده: اين از ابو عبد اللَّه عليه السّلام نيز نقل شده است.

«و في الفقيه سئل عن قوله تعالى فاصدق و اكن من الصالحين قال «اصدق» من الصدقه «و اكن من الصالحين احج»

«1» ظاهرا آن براى بيان مصداق مى باشد

__________________________________________________

(1) در تفسير صافى.

تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 183

نه اينكه صالحان فقط حج گزاران هستند.

11- وَ لَنْ يُؤَخِّرَ اللَّهُ نَفْساً إِذا جاءَ أَجَلُها وَ اللَّهُ خَبِيرٌ بِما تَعْمَلُونَ.

يعنى: اين درخواست در آن موقع پذيرفته نيست. زيرا إِذا جاءَ أَجَلُهُمْ فَلا يَسْتَأْخِرُونَ ساعَةً وَ لا يَسْتَقْدِمُونَ يونس/ 49، وَ اللَّهُ خَبِيرٌ ... عطف بر اوّل آيه، يعنى خدا مرگتان را به تأخير نمى اندازد، به اعمالتان نيز داناست.

از امام باقر عليه السّلام درباره وَ لَنْ يُؤَخِّرَ اللَّهُ نَفْساً إِذا جاءَ أَجَلُها نقل شده فرمود: در نزد خدا كتابى هست مشروط، در آن آنچه را بخواهد مقدم و آنچه را بخواهد مؤخر مى كند، و چون ليله قدر شود، خدا در آن شب هر آنچه تا سال آينده خواهد شد نازل مى كند آنست كه مى فرمايد وَ لَنْ يُؤَخِّرَ اللَّهُ نَفْساً إِذا جاءَ أَجَلُها چون آن را نازل كرد و كتابى در آسمانها نوشت آن همانست كه تأخير نمى اندازد (از تفسير برهان)، اين روايت بسيارى از مشكلات را حل مى كند، ما در اين باره در ذيل آيه يَمْحُوا اللَّهُ ما يَشاءُ وَ يُثْبِتُ ... رعد/ 39 به تفصيل سخن گفته ايم.

شب سه شنبه بيست و يكم صفر الخير هزار و

چهارصد و شش مطابق چهاردهم آبانماه 1364، تفسير سوره منافقون به پايان رسيد.

و الحمد للَّه و هو خير ختام

تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 184

حسنى موقعيت خدا را در جهان هستى مجسم مى كرد.

اين سوره كه چهارده سوره بعد از سوره حديد نازل شده، ابتدا خداوند متعال را با تنزيه، ملك، قدرت، علم و نظير آن توصيف مى كند و بازگشت همه را به سوى او مى داند، منكرين معاد را ملامت مى نمايد و آنها را اهل عذاب مى داند و در آيات يازده تا هيجده مى گويد: در راه خدا انفاق كنيد، رسول خدا را اطاعت نمائيد، آنچه از مصيبت به شما رسد با اذن خداست، بترسيد از آنكه دوستى اموال و اولاد شما را از راه خدا و انفاق باز دارد.

تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 186

سورة التّغابن مدنيّة و هى ثمانى عشر اية نزلت بعد سورة التّحريم

ذلِكَ يَوْمُ التَّغابُنِ وَ مَنْ يُؤْمِنْ بِاللَّهِ وَ يَعْمَلْ صالِحاً يُكَفِّرْ عَنْهُ سَيِّئاتِهِ وَ يُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِينَ فِيها أَبَداً ذلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ (9)

وَ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ كَذَّبُوا بِآياتِنا أُولئِكَ أَصْحابُ النَّارِ خالِدِينَ فِيها وَ بِئْسَ الْمَصِيرُ (10)

تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 187

به نام خداى رحمان رحيم

1- تسبيح مى گويد: خدا را آنچه در آسمانها و آنچه در زمين هست. حكومت و ستايش خاص اوست و او بر هر چيز تواناست.

2- اوست كه شما را آفريده بعضى از شما كافر و بعضى مؤمن هستيد، خدا به آنچه مى كنيد بيناست.

3- آسمان و زمين را به حق آفريده و شما را شكل داده و شكلتان را نيكو كرده و بازگشت به سوى اوست.

4- مى داند آنچه را كه در آسمانها و زمين هست و مى داند آنچه را كه پنهان مى داريد و آنچه را كه آشكار مى كنيد و خدا به مكنونات سينه ها داناست.

5- آيا به شما نرسيده سرگذشت آنان كه پيش از اين كافر شدند، سزاى عمل خويش را چشيدند و آنها راست عذابى دردناك.

6- اين عذاب بدانجهت بود كه پيامبرانشان آيات روشن را به آنها مى آوردند، گفتند: آيا بشرهايى ما را هدايت مى كنند؟!! كافر شدند، اعراض كردند، خدا اظهار بى نيازى كرد، خدا بى نياز و ستوده است.

7- كفار گمان كردند كه هرگز برانگيخته نمى شوند بگو: آرى قسم به پروردگارم كه حتما برانيگخته مى شويد و از آنچه كرده ايد خبر داده مى شويد اين بر خدا آسان است.

8- پس به خدا و رسولش و به قرآنى كه نازل كرده ايم ايمان بياوريد، خدا به آنچه مى كنيد داناست. تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 188 9- روزى كه شما را براى روز

جمع شدن جمع مى كند، آن روز مغبون شدن است، هر كس به خدا ايمان آورد و عمل صالح انجام دهد او را به بهشتهايى داخل مى كند كه از زير آنها نهرها جارى است، در آن جاودانند آنست نجات بزرگ.

10- و آنان كه كافر شده و آيات ما را تكذيب كرده اند، آنها اهل آتشند و در آن جاودانند، آن بد جايگاهى است.

حكم وَ إِنْ مِنْ شَيْ ءٍ إِلَّا يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَ لكِنْ لا تَفْقَهُونَ تَسْبِيحَهُمْ اسراء/ 44 همه موجودات خدا را به زبان خود تسبيح مى كنند ليكن ما زبان آنها را نمى فهميم: اگر منظور دلالت علت و معلول بود، اينكه براى بشر معلوم است.

پس اين قسمت از آيه، خبر از يك واقعيتى است يعنى همه موجودات مانند شما انسانها بى نقص بودن خدا را درك و او را تنزيه مى كنند.

وَ لَهُ الْحَمْدُ لازمه اش آنست كه خدا هر كار را نيكو و از روي مصلحت مى كند على هذا لايق ستايش و ثناست على هذا در كار خدا عبث نيست.

2- هُوَ الَّذِي خَلَقَكُمْ فَمِنْكُمْ كافِرٌ وَ مِنْكُمْ مُؤْمِنٌ وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ.

اين آيه راجع به گذشته انسان نيست تا مسئله جبر و امثال آن مطرح شود بلكه طبرسى و ديگران فرموده اند منظور آنست كه خدا شما را آفريده و مخيّر كرده، در نتيجه بعضى از شما مؤمن و بعضى كافر هستيد، لذا نسبت ايمان و كفر را به خود انسان داده است نه اينكه بفرمايد: «خلقكم مؤمنا و كافرا» در اين صورت اين آيه راهى است براى توجيه و اثبات معاد، يعنى: مؤمن و كافر بودن شما لازمه اش پاداش و كيفر است و گرنه خلقت انسان ناقص و مستلزم ظلم خواهد تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 190

بود چنان كه فرموده: إِنَّ السَّاعَةَ آتِيَةٌ أَكادُ أُخْفِيها لِتُجْزى كُلُّ نَفْسٍ بِما تَسْعى طه/ 15.

3- خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بِالْحَقِّ وَ صَوَّرَكُمْ فَأَحْسَنَ صُوَرَكُمْ وَ إِلَيْهِ الْمَصِيرُ.

به حق بودن خلقت آسمانها و زمين در صورتى است كه اين خلقت به معاد انجامد و گرنه خلقت آنها به حق نبوده و عبث خواهد

بود چنان كه در جاى ديگرى آمده: وَ ما خَلَقْنَا السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَيْنَهُما لاعِبِينَ ما خَلَقْناهُما إِلَّا بِالْحَقِّ وَ لكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لا يَعْلَمُونَ إِنَّ يَوْمَ الْفَصْلِ مِيقاتُهُمْ أَجْمَعِينَ دخان/ 28- 39، پس منظور از حق بودن هدفدار بودن است و آن منتهى شدن به معاد مى باشد.

منظور از تصوير شكل دادن است، قوام شى ء با شكل و صورت آن است، بهتر بودن صورتها در اثر نظم و تناسب اندامهاست به طورى كه غايت و هدف شكل دهنده را بر آورد، اين تصوير در رحم مادران انجام مى گيرد و اعضاء لازم در بدن مى رويد هُوَ الَّذِي يُصَوِّرُكُمْ فِي الْأَرْحامِ كَيْفَ يَشاءُ آل عمران/ 60 على هذا منظور از آن زيبايى نيست.

به نظر مى آيد: منظور از ذكر خوبى صورتها اشاره ديگرى به معاد است يعنى: اين شكل و اين اعضاء عجيب ظاهرى و باطنى نمى شود فقط براى چند صباح باشد على هذا فرموده: وَ إِلَيْهِ الْمَصِيرُ.

4- يَعْلَمُ ما فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ يَعْلَمُ ما تُسِرُّونَ وَ ما تُعْلِنُونَ وَ اللَّهُ عَلِيمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ.

اين آيه در عين مطلب مستقل بودن، دفع اشكالى است كه به نظر مى آيد، يعنى: آن وقت كه بخواهد زنده كند از كجا آدمها را پيدا خواهد كرد و چگونه اعمال آنها را بحساب خواهد گرفت؟! در جواب فرمود: آنچه در آسمانها و زمين هست از جمله ذرات شما و روح تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 191

شما بر خدا معلوم است و نيز اعمال آشكار و پنهان شما را مى داند چطور اعمال شما را نداند حال آنكه به مكنونات خاطرتان نيز واقف است.

5- أَ لَمْ يَأْتِكُمْ نَبَأُ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ قَبْلُ فَذاقُوا

وَبالَ أَمْرِهِمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِيمٌ.

پس از آنكه مسئله معاد در آيات قبلى روشن گرديد در اين آيه و آيه بعدي مسئله نبوّت مطرح شده زيرا كه لازمه وجود معاد ارسال رسل و هدايت مردم است، النهايه نبوّت در اين دو آيه به صورت تهديد مطرح شده كه پيامبران آمدند و كفار در اثر تكذيب، تار و مار شدند.

أَ لَمْ يَأْتِكُمْ ... خطاب به كفار است وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِيمٌ راجع به عذاب آخرت مى باشد.

6- ذلِكَ بِأَنَّهُ كانَتْ تَأْتِيهِمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّناتِ فَقالُوا أَ بَشَرٌ يَهْدُونَنا فَكَفَرُوا وَ تَوَلَّوْا وَ اسْتَغْنَى اللَّهُ وَ اللَّهُ غَنِيٌّ حَمِيدٌ.

تعليل عذاب آنهاست كه همان اعراض از حق و كفر باشد منظور از بينات ظاهرا آيات بيّنات است، شايد معجزات را نيز شامل باشد، كانَتْ تَأْتِيهِمْ حكايت از استمرار دارد، فَقالُوا أَ بَشَرٌ يَهْدُونَنا به صيغه ماضى حاكى است كه همه در تكذيب انبياء يك كلام بوده اند و نيز أَ بَشَرٌ يَهْدُونَنا حكايت از استكبار آنها دارد، نظير: فَقالُوا أَ نُؤْمِنُ لِبَشَرَيْنِ مِثْلِنا وَ قَوْمُهُما لَنا عابِدُونَ مؤمنون/ 47، «بشر» مطلق منظور از آن جمع است چنان كه از «يهدوننا» روشن مى شود.

وَ اسْتَغْنَى اللَّهُ يعنى: خدا اظهار بى نيازى كرد و آنها را از بين برد، گويى آنها فكر مى كردند كه چاره اى از وجود آنها نيست ولى خدا با استيصال آنها اثبات نمود كه نه به آنها نياز دارد و نه به بندگيشان.

وَ اللَّهُ غَنِيٌّ حَمِيدٌ تعليل مطلب بالاست، يعنى خدا غنى بالذات است و در تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 192

كار خود ستوده است و آنچه بر آنها كرد سزاي عملشان بود.

7- زَعَمَ الَّذِينَ كَفَرُوا أَنْ لَنْ يُبْعَثُوا قُلْ بَلى وَ

رَبِّي لَتُبْعَثُنَّ ثُمَّ لَتُنَبَّؤُنَّ بِما عَمِلْتُمْ وَ ذلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيرٌ.

يك نوع استنتاج است از مطالب گذشته، يعنى: با اين همه دلائل، كفار گمان كرده اند كه مبعوث نخواهند شد، قُلْ بَلى وَ رَبِّي لَتُبْعَثُنَّ قطع نظر از تأكيدها به صورت برهان است، نه صرف خبر. زيرا ادامه ربوبيّت جز معاد نتواند بود.

ثُمَّ لَتُنَبَّؤُنَّ ... در بيان غايت و غرض معاد است، ذلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيرٌ نظير وَ هُوَ الَّذِي يَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ يُعِيدُهُ وَ هُوَ أَهْوَنُ عَلَيْهِ روم/ 27 مى باشد.

در قرآن مجيد مجموعا سه محل يافته است كه خدا به آن حضرت دستور داده براى معاد به خدايش قسم ياد كند يكى: وَ يَسْتَنْبِئُونَكَ أَ حَقٌّ هُوَ قُلْ إِي وَ رَبِّي إِنَّهُ لَحَقٌّ يونس/ 53، ديگرى: وَ قالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لا تَأْتِينَا السَّاعَةُ قُلْ بَلى وَ رَبِّي لَتَأْتِيَنَّكُمْ سبأ/ 3، سومى اين آيه، از (الميزان).

8- فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ النُّورِ الَّذِي أَنْزَلْنا وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ تفريع ديگرى است بر مطالب گذشته، منظور از نور، قرآن است، كه صراط مستقيم و حق و باطل را نشان مى دهد وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ ... تأكيد مطلب است يعنى ايمان بياوريد و در حلال و حرام دقت كنيد زيرا كه ...

9- يَوْمَ يَجْمَعُكُمْ لِيَوْمِ الْجَمْعِ ذلِكَ يَوْمُ التَّغابُنِ ....

يوم ظرف است براى «لتنبئون» منظور از يوم جمع روز قيامت است، در جاى ديگر آمده: وَ تُنْذِرَ يَوْمَ الْجَمْعِ لا رَيْبَ فِيهِ شورى/ 7 مى شود گفت:

منظور از تغابن مغبون شدن است كه انسان عمر پر قيمت را داده و فائده اى به دست نياورده است نظير: وَ يَوْمَ يُعْرَضُ الَّذِينَ كَفَرُوا عَلَى النَّارِ أَذْهَبْتُمْ طَيِّباتِكُمْ فِي تفسير أحسن

الحديث، ج 11، ص: 193

حَياتِكُمُ الدُّنْيا وَ اسْتَمْتَعْتُمْ بِها فَالْيَوْمَ تُجْزَوْنَ عَذابَ الْهُونِ ...

احقاف/ 20.

در اينصورت تغابن بين الاثنين نيست چنان كه در (كلمه ها) گذشت و نيز شامل كفار و مشركان مى باشد.

در تفسير برهان از حضرت صادق عليه السّلام نقل شده: فرمود (روز قيامت) يوم التلاق است كه اهل آسمان و زمين يكديگر را ملاقات مى كنند و يوم التناد است روزى كه اهل آتش اهل بهشت را ندا كنند كه از آب و از آنچه خدا روزيتان داده به طرف ما بريزيد، و يوم التغابن است كه اهل بهشت اهل آتش را مغبون مى كنند و يوم الحسرة است كه مرگ را آورده و ذبح مى كنند.

در مجمع البيان هست:

«روي عن النبي صلّى اللَّه عليه و آله في تفسير هذا قوله: «ما من عبد مؤمن يدخل الجنة الا ارى مقعده من النار لو اساء ليزداد شكرا و ما من عبد يدخل النار الا ارى مقعده من الجنة لو احسن ليزداد حسرة»

از اين دو روايت معلوم مى شود كه «تغابن» بين الاثنين است و نيكو كاران و بد كاران ميانشان تغابن واقع شده است.

وَ مَنْ يُؤْمِنْ بِاللَّهِ وَ يَعْمَلْ صالِحاً يُكَفِّرْ عَنْهُ سَيِّئاتِهِ وَ يُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ حكايت حال مردمان بعد از جمع شدن در آخرت است، معلوم مى شود با ادامه ايمان و عمل صالح، تقصيرات جزئى مورد عفو قرار خواهد گرفت تا مؤمن لياقت دخول بهشت را پيدا كند.

10- وَ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ كَذَّبُوا بِآياتِنا ....

لفظ «كذبوا» نشان مى دهد كه كفر آنها از روي عناد بوده است نه از روى جهالت.

تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 194

بِاللَّهِ يَهْدِ قَلْبَهُ وَ اللَّهُ بِكُلِّ شَيْ ءٍ عَلِيمٌ (11) وَ أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ فَإِنْ تَوَلَّيْتُمْ فَإِنَّما عَلى رَسُولِنَا الْبَلاغُ الْمُبِينُ (12) اللَّهُ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ وَ عَلَى اللَّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ (13) يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّ مِنْ أَزْواجِكُمْ وَ أَوْلادِكُمْ عَدُوًّا لَكُمْ فَاحْذَرُوهُمْ وَ إِنْ تَعْفُوا وَ تَصْفَحُوا وَ تَغْفِرُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ (14) إِنَّما أَمْوالُكُمْ وَ أَوْلادُكُمْ فِتْنَةٌ وَ اللَّهُ عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظِيمٌ (15)

فَاتَّقُوا اللَّهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ وَ اسْمَعُوا وَ أَطِيعُوا وَ أَنْفِقُوا خَيْراً لِأَنْفُسِكُمْ وَ مَنْ يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ (16) إِنْ تُقْرِضُوا اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً يُضاعِفْهُ لَكُمْ وَ يَغْفِرْ لَكُمْ وَ اللَّهُ شَكُورٌ حَلِيمٌ (17) عالِمُ الْغَيْبِ وَ الشَّهادَةِ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ (18)

11- هيچ مصيبتى نمى رسد مگر به اذن خدا، هر كه به خدا ايمان آورد قلبش را هدايت كند خدا به هر چيز داناست.

12- اطاعت كنيد خدا را، اطاعت كنيد رسول را، اگر اعراض كرديد، بر عهده پيامبر ما فقط تبليغ آشكار است.

13- خدا جز او معبودى نيست، مؤمنان بر خدا توكل كنند.

14- اى كسانى كه ايمان آورده ايد بعضى از همسران و فرزندان شما دشمن شما هستند از آنها حذر كنيد، و اگر عفو كنيد و ملامت ننمائيد و ببخشيد، خدا آمرزنده و مهربان است. تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 195 15- اموال و اولاد شما مايه امتحان است و در نزد خداست پاداشى بزرگ.

16- آنچه بتوانيد خدا را تقوى كنيد و بشنويد و اطاعت نمائيد هر كه از بخل نفسش نگهدارى شود، آنها رستگارانند.

17- اگر قرض دهيد خدا را، قرض نيكويى آن را براى شما زياد مى كند و شما را مى آمرزد خدا پاداش دهنده و

بردبار است.

18- داناى نهان و آشكار و توانا و حكيم است.

بِما آتاكُمْ حديد/ 23 است، يعنى: هر كه به خدا تسليم شود او را هدايت مى كند تا اين حقائق را بفهمد: رجوع شود به سوره حديد.

وَ اللَّهُ بِكُلِّ شَيْ ءٍ عَلِيمٌ.

تعليل صدر آيه است، يعنى خدا از روى علمى كه دارد اين مصائب را مى رساند و شايد اشاره به فِي كِتابٍ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَبْرَأَها باشد.

12- وَ أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ فَإِنْ تَوَلَّيْتُمْ فَإِنَّما عَلى رَسُولِنَا الْبَلاغُ الْمُبِينُ.

تأكيد مطلب گذشته و مقدمه مطلب آينده است، اطاعت خدا در احكام و اطاعت رسول در چيزهايى است كه از باب ولايت فرمان مى دهد، راز تكرار «اطيعوا» شايد همين باشد، فَإِنْ تَوَلَّيْتُمْ ... تهديد است در صورت سرپيچى از فرمان خدا و رسول صلّى اللَّه عليه و آله.

13- اللَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ وَ عَلَى اللَّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ.

تعليل أَطِيعُوا اللَّهَ ... در آيه بالاست. جمله وَ عَلَى اللَّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ ...

تأكيد مطلب است يعنى حالا كه جز اللَّه معبودى نيست، پس بايد به او اعتماد تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 197

نمود و فرموده هايش را اطاعت كرد، در اينجا اعتماد بر خدا اطاعت كردن به اوست.

ناگفته نماند: توكل اگر با «على» باشد به معنى اعتماد آيه، نه واگذار كردن.

14- يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّ مِنْ أَزْواجِكُمْ وَ أَوْلادِكُمْ عَدُوًّا لَكُمْ فَاحْذَرُوهُمْ.

ظهور آيه در آنست كه بعضى از زنان و فرزندان مى خواهند پدران را از راه حقّ بدر كنند، لذا دستور رسيده كه از آنها بر حذر باشند، به مناسبت مطلب سوره، شايد علّت دشمنى آن باشد كه مانع از انفاق مى شدند.

در تفسير قمى از ابى الجارود از امام باقر عليه السّلام نقل شده: اين آنست كه چون مردى مى خواست به

مدينه هجرت كند پسر و زنش به او چسبيده و مى گفتند تو را به خدا مرو كه ما بعد از تو ضايع مى شويم، بعضى از آنها اطاعت كرده و از هجرت منصرف مى شدند، خداوند آنها را از زنان و فرزندان بر حذر كرد و از طاعت آنها نهى نمود، ولى بعضى آنها را گذاشته و هجرت مى كردند و مى گفتند:

به خدا اگر با من هجرت نكنيد سپس خدا من و شما را در مدينه جمع كند فائده اي به شما نخواهم رسانيد، چون آنها نيز هجرت كردند، خداوند دستور فرمود كه با آنها نيكويى و احسان كنند لذا فرمود: وَ إِنْ تَعْفُوا ....

ولى سوره تغابن مدنى است و ابو جارود (زياد بن منذر) زيدى مذهب و آدم مذمومى است، على هذا منظور از دشمن بودن آنست كه پدران را از انفاق مانع مى شدند چنان كه گفته شد و اللَّه اعلم.

وَ إِنْ تَعْفُوا وَ تَصْفَحُوا وَ تَغْفِرُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ.

پس از آنكه در صدر آيه فرمود از آنها حذر كنيد و به گفته شان عمل نكنيد در اينجا مى فرمايد: در مقابله با آنها سختگيرى نكنيد و از آنها در گذريد، تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 198

زيرا كه سختگيري چندان فايده ندارد، عفو راجع به بخشودن. صفح راجع به عدم ملامت و غفران راجع به ستر اشتباه آنهاست.

فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ تعليل عفو است يعنى در اين عمل مظهر اين دو اسم از اسماء اللَّه باشيد.

15-نَّما أَمْوالُكُمْ وَ أَوْلادُكُمْ فِتْنَةٌ وَ اللَّهُ عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظِيمٌ

.تأكيد آيه قبلى است، منظور از فتنه، سبب امتحان مى باشد، به حكم:

الْمالُ وَ الْبَنُونَ زِينَةُ الْحَياةِ الدُّنْيا كهف/ 46 قلب به مال و اولاد

مجذوب است، لذا انسان هر آن ممكن است در رابطه با آنها اغفال بشود. اللَّهُ عِنْدَهُ ... حاكى است كه از اجر آخرت غفلت نكنيد.

در مجمع البيان فرموده:

«روى عبد اللَّه بن بريده عن ابيه قال: كان رسول اللَّه صلّى اللَّه عليه و آله يخطب على المنبر فجاء الحسن و الحسين عليهما السّلام يمشيان و يعثران و عليهما قميصان احمران فنزل رسول اللَّه صلّى اللَّه عليه و آله اليهما فاخذهما فوضعهما في حجره على المنبر و قال صدق اللَّه عزّ و جلّ نَّما أَمْوالُكُمْ وَ أَوْلادُكُمْ فِتْنَةٌ

نظرت الى هذين الصبيين يمشيان و يعثران فلم اصبر حتى قطعت حديثى و رفعتهما ثم اخذ في خطبته.

در الميزان آن را از درّ منثور نقل كرده و فرموده: روايت خالى از اشكال نيست، فتنه چطور به سيد انبياء و معصوم و مؤيد به روح قدس مى رسد ... آن گاه فرموده: بهتر طرح اين روايات است مگر آنكه تأويل شود.

16- فَاتَّقُوا اللَّهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ وَ اسْمَعُوا وَ أَطِيعُوا.

تفريع است بر آيه سابق: يعنى حالا كه اموال و اولاد فتنه، و اجر عظيم در نزد خداست پس هر چه بتوانيد از خدا بترسيد، فَاتَّقُوا اللَّهَ در رابطه با ترك محرمات اسْمَعُوا وَ أَطِيعُوا در اتيان واجبات و مندوبات است.

ناگفته نماند: اين آيه در بيان كميت و گسترش تقوى است، يعنى آنچه بتوانيد در هر كار و هر چيز تقوى كنيد، منظور از استطاعت آنست كه در قدرت تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 199

انسان باشد نظير وَ لِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَيْهِ سَبِيلًا آل عمران/ 97.

و اتَّقُوا اللَّهَ حَقَّ تُقاتِهِ آل عمران/ 102 ناظر به كيفيت و عمق تقوى است على

هذا اختلافى ميان دو آيه نيست، در مجمع البيان از قتاده نقل كرده كه آيه حَقَّ تُقاتِهِ ناسخ آيه مورد تفسير است، سپس سخن او را رد كرده و فرموده:

امكان عمل به هر دو هست، نسخ محلى ندارد.

وَ أَنْفِقُوا خَيْراً لِأَنْفُسِكُمْ وَ مَنْ يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ.

امر به انفاق است كه در اين سوره مورد نظر مى باشد، «خيرا» مى شود وصف باشد براى مصادر افعال چهار گانه، يعنى «ايمانا خيرا- انفاقا خيرا» نظير:

فَآمِنُوا خَيْراً لَكُمْ نساء/ 17، به نظر زجاج به «انفقوا» معناى «قدموا» تضمين شده و تقدير آن «قدموا خيرا لانفسكم» است.

وَ مَنْ يُوقَ ... حكايت دارد كه انفاق سبب از بين رفتن بخل و آن سبب رستگارى باشد.

فضل بن ابى مرّه مى گويد امام صادق عليه السّلام را ديدم از اوّل شب تا صبح طواف مى كرد و مى گفت:

«اللّهم وقنى شح نفسى»

خدايا مرا از بخل نفسم نگاه دار، گفتم: فدايت شوم نديدم جز اين دعا، دعائى بكنى؟! فرمود: چه چيزى شديدتر از بخل نفس است خدا مى فرمايد: وَ مَنْ يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ «1».

17- إِنْ تُقْرِضُوا اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً يُضاعِفْهُ لَكُمْ وَ يَغْفِرْ لَكُمْ وَ اللَّهُ شَكُورٌ حَلِيمٌ.

بيان فوائد انفاق است. يعنى آن به حكم قرض واجب الوفاست كه خدا عوضش را خواهد داد، ولى به طور مضاعف و چند برابر

__________________________________________________

(1) الميزان از تفسير قمى.

تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 200

مَثَلُ الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ كَمَثَلِ حَبَّةٍ أَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنابِلَ فِي كُلِّ سُنْبُلَةٍ مِائَةُ حَبَّةٍ بقره/ 261.

و نيز باعث غفران ذنوب است إِنَّ الْحَسَناتِ يُذْهِبْنَ السَّيِّئاتِ هود/ 114 از اين معلوم مى شود كه انفاق مانند توبه از مكفّرات است شَكُورٌ حَلِيمٌ

تعليل صدر آيه است يعنى خدا پاداش دهنده و حليم است روي عمل دقت مى كند و پاداش مى دهد، شكر انسان نيز پاداش و ثنائى است در مقابل نعمت و عمل خير.

18- عالِمُ الْغَيْبِ وَ الشَّهادَةِ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ.

اين سه اسم از اسماء حسنى نيز در رابطه با پاداش انفاق است، خدا هر نهان و آشكار، از جمله انفاق را مى داند، به پاداش دادن تواناست، حكمتش مقتضى پاداش است و گرنه مخالف حكمتش خواهد شد.

روز جمعه دوّم ربيع الاوّل هزار و چهار صد و شش مطابق 24 آبانماه 1364 تفسير سوره تغابن به پايان رسيد.

و الحمد للَّه و هو خير ختام

تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 201

در آنست، به نقل طبرسى بعضى آن را سوره «النساء القصرى» يعنى سوره كوتاه زنان خوانده اند در مقابل سوره بزرگ نساء كه سوره چهارم قرآن و داراى صد و هفتاد و پنج آيه است.

4- سوره مباركه بدون شكّ مدنى است، امين الاسلام طبرسى رحمه اللَّه در آن ادعاي اجماع فرموده مطالب سوره نيز شاهد آنست.

تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 204

كارى به وجود آورد.

2- چون به آخر مدت رسيدند به خوبى نگاه داريد و يا به نيكويى جدا شويد، دو شاهد عادل از خود بگيريد، شهادت را براى خدا اقامه كنيد، با اين سخن موعظه مى شود آن كس كه به خدا و روز قيامت ايمان دارد، هر كس به خدا تقوى كند، خدا براى او راه نجاتى قرار مى دهد.

3- و به او روزى مى دهد از جايى كه گمان ندارد و هر كس بر خدا توكل كند خدا براى او بس است خدا كار او را به مرادش مى رساند، خدا براى هر چيز اندازه اى معين كرده است.

به طور شايسته جدا گردد، و چون در اينكارها احتياج به تقوى دارد تا از جاده عدالت در آن مرحله حساس خارج نشوند، لذا تقوى گوشزد شده است.

1- يا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِذا طَلَّقْتُمُ النِّساءَ فَطَلِّقُوهُنَّ لِعِدَّتِهِنَّ وَ أَحْصُوا الْعِدَّةَ.

اين قسمت از آيه شامل دو حكم است يكى طلاق در طهر غير مواقعه، ديگرى شمردن روزهاى عده. خطاب به حضرت رسول صلّى اللَّه عليه و آله به علّت شرافت و احترام اوست، و گرنه حكم شامل همه است.

منظور از إِذا طَلَّقْتُمُ اراده طلاق است نظير: فَإِذا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ نحل/ 98 إِذا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلاةِ ... مائده/ 6 يعنى چون خواستيد قرآن تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 206

بخوانيد و خواستيد نماز بخوانيد، و اگر چنين نباشد تحصيل حاصل است.

لام را در «لعدتهن» به معنى زمان و وقت گرفته اند مثلا در مجمع البيان و جوامع الجامع فرموده: «اى لزمان عدتهن» در الميزان نيز چنين گفته است.

در كشاف گويد: «فطلقوهن مستقبلات لعدتهن»، آن گاه فرموده اند منظور آنست كه زن در طهر غير مواقعه طلاق داده شود كه به محض وقوع طلاق داخل در عدّه شود، به عبارت ديگر آنها را در وقت عده، طلاق دهيد كه همان طهر غير مواقعه باشد.

ناگفته نماند: منظور از قروء در آيه وَ الْمُطَلَّقاتُ يَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ ثَلاثَةَ قُرُوءٍ بقره/ 228.

در مذهب اهل بيت عليهم السّلام، طهرها (زمان پاكى از حيض) است، چنان كه در ذيل آيه مفصلا صحبت شد، اينكه بعضى زمان حيض معنى كرده اند بر خلاف مذهب اماميه است.

حضرت باقر صلوات اللَّه عليه فرمايد

«الاقراء هى الاطهار»

«1» على هذا مراد از فَطَلِّقُوهُنَّ لِعِدَّتِهِنَّ آنست كه در زمان طهر طلاق دهيد، مى شود گفت:

تقدير آيه چنين است «فطلقوهن في وقت يحصينه لعدتهن».

اينكه فرموده: وَ أَحْصُوا الْعِدَّةَ يعنى شمارش عده را به اتمام رسانيد براى آنست كه در آن مدت كسوه و نفقه به عهده مرد است و نيز تا معلوم شود رحم زن از فرزند پاك است و ايضا شايد تا تمام شدن عده به فكر رجوع بيافتند.

وَ اتَّقُوا اللَّهَ رَبَّكُمْ لا تُخْرِجُوهُنَّ مِنْ بُيُوتِهِنَّ وَ لا يَخْرُجْنَ إِلَّا أَنْ يَأْتِينَ بِفاحِشَةٍ مُبَيِّنَةٍ در اين قسمت از آيه دو حكم و يك استثناء است اول اينكه حرام است زن

__________________________________________________

(1) كافى ج 6/ 89 باب معنى الاقراء

تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 207

را در مدت عده از خانه بيرون كنند، خانه گرچه مال مرد ولى به تناسب اينكه بايد در آنجا بماند «بيوتهن» آمده است، اينكه فعلا مرسوم است زن پيش از طلاق از خانه مى رود، بر زوجه و زوج هر دو حرام است.

دوم: براى زن خارج شدن حرام است، و اگر هم ضرورت ايجاب كرد در شب خارج مى شود و قبل از صبح بر مى گردد چنان كه در فقه آمده است.

«الا» استثناء از لا تُخْرِجُوهُنَّ است، منظور از فاحشه آشكار آنست كه اهل خانه را اذيت كند، يا دزدى نمايد، يا خود را در معرض تماشاى نامحرمان قرار دهد و يا بشوهرش بدزبانى كند.

از حضرت صادق عليه السّلام نقل شده كه در جواب إِلَّا أَنْ يَأْتِينَ ... فرمود

«الا ان تزنى فتخرج و يقام عليها الحد»

«1» در روايت ديگرى از حضرت رضا عليه السّلام نقل شده:

«قال: اذاها لاهل الرجل و سوء خلقها»

و در روايت ديگرى از آن حضرت:

«قال يعنى بالفاحشة المبينة ان تؤذي اهل زوجها فاذا فعلت فان شاء ان

يخرجها من قبل ان تنقضى عدتها فعل».

وَ تِلْكَ حُدُودُ اللَّهِ وَ مَنْ يَتَعَدَّ حُدُودَ اللَّهِ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ لا تَدْرِي لَعَلَّ اللَّهَ يُحْدِثُ بَعْدَ ذلِكَ أَمْراً موعظه و انذار است نسبت به آنكه اين حدود را مراعات نكنيد، اين شخص بر خود ظلم كرده است، زيرا كه در مقابل خدا ايستاده است.

لا تَدْرِي ... راجع به لا تُخْرِجُوهُنَّ ... است، زيرا در صورت ماندن در خانه شايد يكديگر را به بينند و خدا فكرشان را عوض كند و با رجوع مرد، زندگى را از سر گيرند.

__________________________________________________

(1) فقيه كتاب الطلاق باب طلاق السنة.

تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 208

امام صادق عليه السّلام فرمايد: زن مطلقه سرمه مى كشد خضاب مى كند، عطر مى زند و آنچه از لباس بخواهد مى پوشد، خدا فرمايد لَعَلَّ اللَّهَ يُحْدِثُ بَعْدَ ذلِكَ أَمْراً شايد او در قلب شوهرش اثر كند و رجوع نمايد «1».

2- فَإِذا بَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَأَمْسِكُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ أَوْ فارِقُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ وَ أَشْهِدُوا ذَوَيْ عَدْلٍ مِنْكُمْ وَ أَقِيمُوا الشَّهادَةَ لِلَّهِ.

منظور از بَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ نزديك شدن به انقضاء عده است و مراد از «فامسكوهن» رجوع مى باشد چنان كه در مجمع البيان و الميزان است، يعنى: چون به انقضاء عده نزديك شدند رجوع نموده و به طور متعارف نگاه داريد و يا صبر كنيد تا عده تمام شود و به صور متعارف از آنها جدا شويد.

منظور از «معروف» اول آنست كه حقوق خدا را در باره آنها مراعات نمائيد و براى اذيت و آزار رجوع نكنيد و از «معروف» دوم آنست كه با مراعات احترام و حفظ حقوق و بدون فحش و ناسزا جدا شويد.

أَشْهِدُوا ذَوَيْ عَدْلٍ ... راجع به طلاق است در مكتب اهل بيت

عليهم السّلام دو شاهد عادل در طلاق، لازم و شرط صحت است نه در رجوع، در مجمع البيان فرموده:

مفسران گفته اند: مردم مأمور شده اند هم در طلاق شاهد بگيرند و هم در رجوع تا زن بعد از انقضاء عده، رجوع را انكار نكند و مرد وقوع طلاق را منكر نشود و گويند: مراد آنست كه در طلاق شاهد بگيريد و آن از ائمه ما عليهم السّلام نقل شده است و نيز از مجمع معلوم مى شود: شاهد گرفتن بر رجوع حتى در مذهب اهل سنت مستحبّ است.

وَ أَقِيمُوا الشَّهادَةَ لِلَّهِ خطاب به شهود است كه براى رضاى خدا اقامه شهادت كنند و از عدالت خارج نشوند.

__________________________________________________

(1) كافى كتاب طلاق ج 6/ 92

تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 209

ذلِكُمْ يُوعَظُ بِهِ مَنْ كانَ يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ وَ مَنْ يَتَّقِ اللَّهَ يَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً چون طلاق دادن و طلاق گرفتن يكى از مراحل حساس زندگى است، مرد مى خواهد زن را مقصر بداند و بالعكس، لذا هم در ذيل آيه گذشته و هم در اين آيه، موعظه و انذار شده اند تا عدالت و انصاف را مراعات نمايند، وَ مَنْ يَتَّقِ اللَّهَ ... يك حكم كلى است، منظور از آن در اينجا آنست كه. اگر تقوى را مراعات كنند، خدا به مرد زن دلبخواه و به زن مرد دلبخواه نصيب مى كند و يا ميان آنها را التيام مى دهد.

3- وَ يَرْزُقْهُ مِنْ حَيْثُ لا يَحْتَسِبُ وَ مَنْ يَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ إِنَّ اللَّهَ بالِغُ أَمْرِهِ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِكُلِّ شَيْ ءٍ قَدْراً منظور از آيه در رابطه با طلاق و مراعات حدود خدا آنست كه: خدا به او از جايى كه

به فكرش نمى آيد به او مال و همسر روزى مى كند و اگر در اين كار به خدا توكل كند، خدا او را كفايت خواهد فرمود و كارش را به جايى كه مى خواهد رسانيد خداوند براى هر شى ء اندازه اى روى مصالح معين كرده، براى اهل تقوى نيز اين وعده ها را معين كرده است.

ولى اگر اين جملات را مستقل در نظر آوريم، در تمام مراحل زندگى به طور حكم كلى جريان دارند، اول وَ مَنْ يَتَّقِ اللَّهَ يَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً نشان مى دهد كه اگر در هر پيشامدى انسان تقواى خدا را عملي كند و از حدود خدايى تجاوز ننمايد بى شك راه فرجى براى او پيش خواهد آمد و اين وعده غير قابل تخلف است: إِنَّ اللَّهَ لا يُخْلِفُ الْمِيعادَ، وَ اللَّهُ وَلِيُّ الْمُتَّقِينَ جاثيه/ 19.

دوم وَ يَرْزُقْهُ مِنْ حَيْثُ لا يَحْتَسِبُ انسان متقى گمان نكند كه از زندگى خويش محروم خواهد شد، چون زمام همه امور در دست خداست «ازمة الامور طرا بيده» بنده چون راه تقوا را در پيش گرفت، خداوند اسباب جهان را طورى تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 210

تنظيم مى كند كه او را از راهى كه گمان نمى كرد روزى بدهد.

سوم: وَ مَنْ يَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ آدم متقى قهرا براى تقوى از بهره حاضر دست بر مى دارد و به خدا توكل مى كند، در اينصورت خدا براى او بس است او تقوى كرده براى خدايى كه همه حول و قوه ها از جانب اوست، على هذا إِنَّ اللَّهَ بالِغُ أَمْرِهِ خدا كار او را به مرادش خواهد رسانيد.

قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِكُلِّ شَيْ ءٍ قَدْراً ظاهرا در مقام تعليل است كه خدا براى هر چيز اندازه قرار

داده، اندازه نتائج تقوى نيز چنين است.

تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 211

را به حسرت وا داشتيد زن ديگرى به او شير مى دهد.

7- تا انسان صاحب وسعت از وسعت خويش انفاق كند و هر كه رزقش بر او تنگ شده انفاق كند از آنچه خدا داده است، خدا هيچ كس را تكليف نمى كند مگر به قدر آنچه به او داده است خدا به زودى بعد از تنگى آسانى قرار مى دهد.

علّت ديگرى دارد.

در مجمع فرموده: از امامان ما عليهم السّلام نقل شده آنها زنانى مى باشند كه امثالشان حائض مى شوند و اگر در سن يائسه هاى ديگرى بودند شك جايى نداشت يائسه در زنان عادى با رسيدن به سن پنجاه سال و در زنان قرشيّه با بلوغ به شصت سال است.

به هر حال: اينگونه زنان سه ماه عدّه دارند و نيز زنانى كه به سن يأس نرسيده اند ولي حائض نمى شوند بايد در صورت طلاق سه ماه عده نگاه دارند.

وَ أُولاتُ الْأَحْمالِ أَجَلُهُنَّ أَنْ يَضَعْنَ حَمْلَهُنَّ جمله مستانفه است يعنى مدت عده زنان حامله تا وضع حمل است يك روز باشد يا نه ماه از امامان صلوات اللَّه عليهم نقل شده كه اين فقط در طلاق است ولى تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 214

در عده وفات اگر قبل از چهار ماه و ده روز وضع حمل كند بايد تا تمام شدن آن عده نگاه دارد.

وَ مَنْ يَتَّقِ اللَّهَ يَجْعَلْ لَهُ مِنْ أَمْرِهِ يُسْراً.

اشاره است به آنكه هر يك از زن و شوهر در اينكار تقوا كنند، خداوند مشكل آنها را حل خواهد فرمود اين قسمت از آيه يك قاعده كلى است.

5- ذلِكَ أَمْرُ اللَّهِ أَنْزَلَهُ إِلَيْكُمْ وَ مَنْ يَتَّقِ اللَّهَ يُكَفِّرْ عَنْهُ سَيِّئاتِهِ وَ يُعْظِمْ لَهُ أَجْراً ذلك اشاره است به احكام گذشته كه به نفع بندگان نازل شده است از وَ مَنْ يَتَّقِ اللَّهَ مانند آيه سابق معلوم مى شود كه عمل به دستور خداوند مصداق تقوى است، اين شايد بدان علّت است كه انسان با عمل به دستور از ترك آن اجتناب مى كند.

جمله وَ مَنْ يَتَّقِ اللَّهَ ... يك قاعده كلى است در الميزان فرموده تكفير سيئات،

پوشيدن آنها با آمرزش است و آن نتيجه تقوى و پرهيز از كبائر مى باشد على هذا منظور از سيئات گناهان صغيره اند، كبائر را هم انسان متقي مرتكب نمى شود، عاقبت اين دو امر، دخول بهشت و اجر عظيم است يعنى هر كس از گناهان كبيره پرهيز كند، گناهان صغيره اش را مى آمرزيم و اجر بزرگى به او مى رسد على هذا اين آيه نظير إِنْ تَجْتَنِبُوا كَبائِرَ ما تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُكَفِّرْ عَنْكُمْ سَيِّئاتِكُمْ وَ نُدْخِلْكُمْ مُدْخَلًا كَرِيماً نساء/ 31، است.

6- أَسْكِنُوهُنَّ مِنْ حَيْثُ سَكَنْتُمْ مِنْ وُجْدِكُمْ وَ لا تُضآرُّوهُنَّ لِتُضَيِّقُوا عَلَيْهِنَّ يعنى در ايام عده آنها را در بعضى از خانه اى كه در آن ساكن هستيد امكان بدهيد، اين براى آنست كه شب و روز نظر مرد به او بيافتد تا شايد بر گردد، از اين تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 215

معلوم مى شود كه در خانه مستقل و دور از مرد سكنى دادن صحيح نيست، «من» براى بعضيت است.

در جوامع فرموده: «اسكنوهن من حيث سكنتم اي بعض مكان سكناكم» «لتضيقوا» بيان «لا تضاروهن» است يعنى آزارشان ندهيد بدان طريق كه سكنى و نفقه بر آنها تنگ بگيريد.

وَ إِنْ كُنَّ أُولاتِ حَمْلٍ فَأَنْفِقُوا عَلَيْهِنَّ حَتَّى يَضَعْنَ حَمْلَهُنَّ چون تمام عده با وضع حمل است، تا وضع حمل مخارج زن بر عهده مرد است.

فَإِنْ أَرْضَعْنَ لَكُمْ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ وَ أْتَمِرُوا بَيْنَكُمْ بِمَعْرُوفٍ يعنى اگر بعد از وضع حمل خواستند به بچه شير بدهند پول شير را به آنها بدهيد وَ أْتَمِرُوا خطاب به زن و مرد است يعنى در باره شير دادن به طور متعارف مشورت كنيد تا مرد در اثر كثرت اجرت و زن در اثر نقص آن و

بچه در اثر كم شدن مدت رضاع متضرر نشوند.

وَ إِنْ تَعاسَرْتُمْ فَسَتُرْضِعُ لَهُ أُخْرى مفاعله بين الاثنين است و آن اينكه يكى ديگرى را به عسرت وا دارد يعنى زن آن قدر زياد بخواهد كه مرد به عسرت افتد يا مرد به قدرى كم دهد كه زن به عسرت افتد در اينصورت كه توافق حاصل نشد زن ديگرى به طفل شير مى دهد يعنى زن ديگرى را اجير مى گيرند.

7- لِيُنْفِقْ ذُو سَعَةٍ مِنْ سَعَتِهِ وَ مَنْ قُدِرَ عَلَيْهِ رِزْقُهُ فَلْيُنْفِقْ مِمَّا آتاهُ اللَّهُ اين آيه ظاهرا مربوط است به اجرت شير و تعاسر و اجير كردن مرضعه ديگر است، يعنى اين دستور براى آنست كه: ثروتمند به طور آسان اجرت بدهد تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 216

و آنكه در تنگى است آنچه مى تواند به مادر بچه و يا به زن ديگر به قدر توانايى اجرت بدهد.

لا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلَّا ما آتاها تعليل مطلب صدر آيه است تقدير آن «الا بقدر ما اعطاها» است نظير لا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلَّا وُسْعَها.

سَيَجْعَلُ اللَّهُ بَعْدَ عُسْرٍ يُسْراً تسليت است براى آنكه در تنگى است و لازم است به تفضل خداوند اميدوار بود.

تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 217

مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِينَ فِيها أَبَداً قَدْ أَحْسَنَ اللَّهُ لَهُ رِزْقاً (11) اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ سَبْعَ سَماواتٍ وَ مِنَ الْأَرْضِ مِثْلَهُنَّ يَتَنَزَّلُ الْأَمْرُ بَيْنَهُنَّ لِتَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ عَلى كُلِّ شَيْ ءٍ قَدِيرٌ وَ أَنَّ اللَّهَ قَدْ أَحاطَ بِكُلِّ شَيْ ءٍ عِلْماً (12)

8- اى بسا شهرى كه از فرمان خدا و پيامبرانش سرپيچى كرد حساب كشيديم، از آن حساب شديدى و عذابش نموديم عذابى بى مانند.

9- سزاى طغيانش را چشيد و عاقبت امرش خسران بود.

10- خدا براى آنها عذاب سختى آماده كرده است اى خردمندان از خدا بترسيد كه ايمان آورده ايد خدا به شما ذكر نازل كرده است.

11- رسولى كه بر شما آيات روشن خدا را مى خواند تا اهل ايمان و عمل صالح را از تاريكيها به طرف نور خارج كند هر كس به خدا ايمان آورد و عمل صالح انجام دهد، خدا او را به بهشتهايى كه از زير آنها نهرها جارى است داخل مى كند كه تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 218

در آن ابدى هستند خدا روزيش را بهتر كرده است.

12- خدا همانست كه هفت آسمان را آفريده و از زمين مثل آنها را، امر خدا ميان آنها به تدريج نازل مى شود، تا بدانيد كه خدا بر هر چيز تواناست و علم خدا به هر چيز احاطه دارد.

طور آشكار بفهميم.

فَحاسَبْناها به معنى حساب كشيدن است كه همان عذاب باشد على هذا.

وَ عَذَّبْناها عَذاباً نُكْراً تفسير آنست «شديدا» حاكى از مداقه در حساب مى باشد.

9- فَذاقَتْ وَبالَ أَمْرِها وَ كانَ عاقِبَةُ أَمْرِها خُسْراً منظور از «امرها» همان عتو و تجاوز است، گويى آنها اطاعت خدا را داده و در عوض تجاوز را خريده لذا معامله به ضرر و خسران انجاميد.

10- أَعَدَّ اللَّهُ لَهُمْ عَذاباً شَدِيداً فَاتَّقُوا اللَّهَ يا أُولِي الْأَلْبابِ الَّذِينَ آمَنُوا قَدْ أَنْزَلَ اللَّهُ إِلَيْكُمْ ذِكْراً منظور عذاب آخرت است چنان كه مراد از وَبالَ أَمْرِها عذاب دنيا بود على هذا آن بيان «خسرا» در آيه فوق است فَاتَّقُوا اللَّهَ ... تفريع است بر مطالب فوق. آمدن «الباب» براى آنست كه اگر از عقل و انديشه استفاده كنيد، از فرمان خدا تجاوز نمى كنيد.

خدا براى شما «ذكر» فرستاده كه نفع و ضرر و حق و باطل را ياد آورى مى كند آيه بعدى نشان مى دهد كه منظور از ذكر، رسول خداست. تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 220

11- رَسُولًا يَتْلُوا عَلَيْكُمْ آياتِ اللَّهِ مُبَيِّناتٍ لِيُخْرِجَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ رسولا بيان يا بدل است از «ذكرا» مراد از آن، حضرت محمّد صلّى اللَّه عليه و آله است، على هذا منظور از انزال، بعثت آن حضرت است و چون بعثتش از جانب غيب بوده لذا با «انزال» تعبير آمده است نظير وَ أَنْزَلْنَا الْحَدِيدَ حديد/ 25.

زمخشرى در كشاف رسول را جبرئيل گرفته، طبرسى رحمه اللَّه در جوامع آن را پذيرفته است على هذا منظور از «يتلوا» خواندن بر پيامبر است ولى ظهور «يتلوا- ليخرج» در رسول اكرم صلوات اللَّه عليه و آله

است، به احتمال بعضى در اينجا فعل مقدر است، يعنى «ارسل رسولا».

جمع آمدن ظلمات به علّت كثرت آنست نظير ظلمت كفر، ظلمت شرك، ظلمت طغيان، ظلمت غفلت و جهالت و امثال آن، ولى نور ايمان يكى بيشتر نيست.

وَ مَنْ يُؤْمِنْ بِاللَّهِ وَ يَعْمَلْ صالِحاً يُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِينَ فِيها أَبَداً نتيجه خروج از ظلمت و دخول در نور است كيفيت انهار بهشتى در سوره قتال گذشت. «ابدا» تأكيد خلود است.

قَدْ أَحْسَنَ اللَّهُ لَهُ رِزْقاً ممكن است حال باشد از دخول در «يدخله» و شايد مفيد تفخيم و تعجب باشد يعنى ببينيد خدا چه روزى خوبى به او داده: ايمان در دنيا و بهشت در آخرت.

12- اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ سَبْعَ سَماواتٍ وَ مِنَ الْأَرْضِ مِثْلَهُنَّ يَتَنَزَّلُ الْأَمْرُ بَيْنَهُنَّ.

ظهور مثليت در عدد است، على هذا خدا هفت زمين آفريده مانند هفت تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 221

آسمان، يك احتمال آنست كه منظور از هفت زمين، طبقات زمين ماست و بالاترين طبقه اش، سطح آنست كه انسانها در آن زندگى مى كنند چنان كه در باره هفت آسمان مى خوانيم الَّذِي خَلَقَ سَبْعَ سَماواتٍ طِباقاً ملك/ 3 أَ لَمْ تَرَوْا كَيْفَ خَلَقَ اللَّهُ سَبْعَ سَماواتٍ طِباقاً نوح/ 15 رجوع شود به سوره فصّلت و آيه 29 از سوره بقره.

و اگر منظور غير از اين باشد ظاهرا كرات هفتگانه مراد نيست زيرا آنها بيشتر از هفت هستند، بعضي از بزرگان احتمال داده كه منظور اقاليم سبعه باشد و اين بسيار بعيد است كه قرآن روى تقسيمهاي متغير مردمان آيه فرستد، چنان كه امروز به جاى هفت اقاليم پنج قاره است.

يَتَنَزَّلُ الْأَمْرُ ... نشان مى دهد كه فرمان تكوين ميان آنها

پيوسته در جريان است و خواهد بود.

به نظر مى آيد ضمير «بينهن» راجع به سماوات و ارض باشد نه هفت ارض اين آيه نظير يُدَبِّرُ الْأَمْرَ مِنَ السَّماءِ إِلَى الْأَرْضِ ثُمَّ يَعْرُجُ إِلَيْهِ ... سجده/ 5 وَ أَوْحى فِي كُلِّ سَماءٍ أَمْرَها فصلت/ 12 است و از آيه معلوم مى شود ميان آسمانها و زمين ارتباط كامل وجود دارد.

آسمان حالت فعل و زمين حالت انفعال دارد و در اثر اين ارتباط و فعل و انفعال، اراده خدا در ايجاد آنچه بود خواهد آمد تحقيق مى پذيرد، آرى ما تَرى فِي خَلْقِ الرَّحْمنِ مِنْ تَفاوُتٍ فَارْجِعِ الْبَصَرَ هَلْ تَرى مِنْ فُطُورٍ ملك/ 4.

لِتَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ عَلى كُلِّ شَيْ ءٍ قَدِيرٌ وَ أَنَّ اللَّهَ قَدْ أَحاطَ بِكُلِّ شَيْ ءٍ عِلْماً يعنى از صدر آيه دو چيز فهميده مى شود يكى اينكه خدا بر هر چيز تواناست كه جهان را آفريده و بر همه چيز داناست كه امر را ميان آسمانها و زمين تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 222

نازل مى كند، خلقت و تدبير بدون علم امكان پذير نيست پس تقوا را پيشه كنيد و از خدا بترسيد.

اين آيه تأكيد مطالب گذشته و استدلال بر آنهاست يعنى همه آنچه گفته شد از خداى قادر و دانا ساخته است.

روز چهارشنبه هفتم ربيع الاول هزار و چهار صد و شش مطابق 29 آبانماه- 1364 تفسير سوره طلاق به پايان رسيد.

و الحمد للَّه و هو خير ختام

تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 223

چنان كه زن نوح و لوط كافر شدند و به جهنم رفتند و زن فرعون ايمان آورد و اهل بهشت گرديد پس توطئه بر عليه رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله باعث مسئوليت و رو سياه شدن در پيش خداست هر چند كه زن پيغمبر باشد.

آن حضرت دستور داد كه از سوگند خويش كفاره بدهد.

در ضمن روايت ديگرى از حضرت باقر عليه السّلام نقل شده:

«فقل انما حرم عليه جاريته مارية القبطيه و حلف ان لا يقربها و انّما جعل على النبى الكفارة في الحلف و لم يجعل عليه في التحريم».

اينكه آن حضرت قسم خورد كه با ماريه نزديكى نكند و بخواهد عايشه و حفصه از او دلخوش باشند و يا بفرمايد: اين جريان را بكسى نگوئيد به شما مژده مى دهم كه پدرتان بعد از من خليفه خواهند شد. بسيار بعيد است و اللَّه العالم.

آنچه در باره شربت عسل و مغافير نقل شد مقبولتر به نظر مى رسد.

در ضمن، از آيات معلوم مى شود كه عائشه و حفصه حرمت نبوت را مراعات نكرده و آن حضرت را بسيار ناراحت كرده اند، او رسول خدا بود، مى خواست حاكميت اللَّه را پياده كند، و اينها بى خبر از همه جا با عقيده ها و فتنه هاى زنانه حضرت را ناراحت مى كرده اند.

چنان كه از صيغه هاي تثنيه در إِنْ تَتُوبا إِلَى اللَّهِ فَقَدْ صَغَتْ قُلُوبُكُما وَ إِنْ تَظاهَرا عَلَيْهِ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلاهُ وَ جِبْرِيلُ وَ صالِحُ الْمُؤْمِنِينَ وَ الْمَلائِكَةُ بَعْدَ ذلِكَ ظَهِيرٌ تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 226

معلوم مى شود آن از خدا بى خبرها چقدر بر عليه رسول خدا توطئه و فتنه كرده اند كه خدا مى فرمايد: خودم، جبرئيل، سر آمد مؤمنان و ملائكه در مقابل توطئه شما از پيغمبر حمايت خواهيم كرد!!!.

به هر حال، اين آيات عايشه و حفصه را به شدت كوبيده و تهديد كرده است و اين اغراق نيست در آيات دقت شود.

تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 227

سورة التّحريم مدنيّة و هى اثنتا عشرة اية نزلت بعد سورة الحجرات

آنها كمك او هستند.

5- اگر پيامبر شما را طلاق بدهد شايد خدايش بهتر از شما را به او عوض بدهد زنان مسلمان، زنان مؤمن زنان هميشه مطيع زنان توبه كار زنان عابده زنان روزه دارد زنان شوهر ديده و زنان باكره.

دو نفر از زنانش آن حضرت را اذيت كرده اند تا جايى كه خدا فرموده: صلاح آنست كه توبه كنيد چون دلهاى شما از حق منحرف شده است و اگر بر عليه پيامبر كار كنيد، خدا و جبرئيل ... كمك پيامبر است، در آخر فرموده: گمان نكنيد كه براى او زنان قحط است، اگر شما را طلاق بدهد، خدا زنان بهتر از شما را به او مى رساند.

ناگفته نماند: مطالب اين سوره ربطى به آنچه در سوره احزاب از آيه 28 ببعد گفته شد ندارد، دو جريان مستقل است چون سوره احزاب چهارمين سوره است كه در مدينه نازل گرديد ولى تحريم بيست يكمين سوره است، ميان آن دو سالها فاصله وجود دارد. تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 230

1- يا أَيُّهَا النَّبِيُّ لِمَ تُحَرِّمُ ما أَحَلَّ اللَّهُ لَكَ تَبْتَغِي مَرْضاتَ أَزْواجِكَ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ اينكه انسان براى مصلحتى چيزى را بر خود حرام كند، گناه محسوب نمى شود، نظير: كُلُّ الطَّعامِ كانَ حِلًّا لِبَنِي إِسْرائِيلَ إِلَّا ما حَرَّمَ إِسْرائِيلُ عَلى نَفْسِهِ آل عمران/ 93، آيه در آن رابطه است كه حضرت يعقوب براى مصلحتى گوشت شتر را بر خود تحريم نمود.

آمدن «النبى» به جاى رسول به علّت آنست كه اين خطاب مخصوص به آن حضرت است، ربطى، به ديگران ندارد بر خلاف: يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ آيه از اينكه كدام چيز را بر خود حرام فرمود ساكت است ولى از تَبْتَغِي مَرْضاتَ أَزْواجِكَ معلوم مى شود: بخاطر زنانش اينكار را كرده است در شأن نزول گفته شد: آن شربت عسل و يا ماريه بود.

لِمَ تُحَرِّمُ عتاب خفيف و در مقام دلسوزى است نظير: عَفَا اللَّهُ

عَنْكَ لِمَ أَذِنْتَ لَهُمْ حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَكَ الَّذِينَ صَدَقُوا وَ تَعْلَمَ الْكاذِبِينَ توبه/ 43.

ناگفته نماند: قسم بر فعل چيزى آن را واجب و بر ترك چيزى آن را حرام مى كند.

وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ حاكى است كه خدا نمى خواهد انسان چنين مشقتى بر خود هموار كند و نيز حاكى است كه راه چاره باز است، مى شود در شكستن قسم از غفران خدا استفاده كرد.

2- قَدْ فَرَضَ اللَّهُ لَكُمْ تَحِلَّةَ أَيْمانِكُمْ وَ اللَّهُ مَوْلاكُمْ وَ هُوَ الْعَلِيمُ الْحَكِيمُ معلوم مى شود كه آن حضرت براى تحريم بعضى لذتها قسم خورده بود «فرض» به معنى تشريع و تعيين است يعنى: خداوند با تشريع كفاره حل و شكستن سوگندهاى شما را چاره كرده است، چون خدا سرپرست شماست، به وضع شما داناست و تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 231

از روى حكمت و صلاح است.

3- وَ إِذْ أَسَرَّ النَّبِيُّ إِلى بَعْضِ أَزْواجِهِ حَدِيثاً فَلَمَّا نَبَّأَتْ بِهِ وَ أَظْهَرَهُ اللَّهُ عَلَيْهِ عَرَّفَ بَعْضَهُ وَ أَعْرَضَ عَنْ بَعْضٍ فَلَمَّا نَبَّأَها بِهِ قالَتْ مَنْ أَنْبَأَكَ هذا قالَ نَبَّأَنِيَ الْعَلِيمُ الْخَبِيرُ اين آيه مى گويد كه رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله به بعضى از زنانش (حفصه) مطلبى را به طور سرى گفته و از او خواسته است كه اين راز را افشا نكند ولى او به بعض زنان ديگر آن را خبر داده است، از آن طرف خدا به آن حضرت وحى كرده كه زنت راز را به ديگرى گفته است: آن حضرت مقدارى از وحى را به زنش فرموده و مقداري را نفرموده، زن (حفصه) با تعجب گفته است: تو از كجا دانستى كه من به ديگرى خبر داده ام، حضرت جواب داده كه

خدا به من خبر داد.

وَ إِذْ أَسَرَّ النَّبِيُّ إِلى بَعْضِ أَزْواجِهِ حَدِيثاً يعنى آن حضرت حديثى را به زنش حفصه گفت و فرمود: به ديگرى افشا نكن. فَلَمَّا نَبَّأَتْ بِهِ يعنى: حفصه بر خلاف سفارش پيامبر راز به ديگرى (عايشه) گفت. وَ أَظْهَرَهُ اللَّهُ يعنى افشاء راز را خدا به پيامبر خبر داد عَرَّفَ بَعْضَهُ وَ أَعْرَضَ عَنْ بَعْضٍ يعنى پيامبر مقدارى از آنچه خدا گفته بود به حفصه گفت و مقدارى را نگفت قالَتْ مَنْ أَنْبَأَكَ هذا حفصه گفت كدام كس به تو خبر داد كه به ديگرى گفته ام؟! قالَ نَبَّأَنِيَ الْعَلِيمُ الْخَبِيرُ پيامبر فرمود: خدايى كه به همه چيز عالم است و به مكنونات خبير است به من خبر داد.

در اينكه آن حديث چه بود گفته اند: رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله در روز حفصه با ماريه قبطيه خلوت كرد، حفصه چون اين را بدانست ناراحت شد، رسول خدا فرمود: من ماريه را بر خود حرام كردم براى رضاى تو ولى اين را به عائشه خبر نده، اما حفصه عائشه را از آن مطلع كرد. تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 232

ابن عباس گفته: آنچه آن حضرت پنهان كرد و نگفت خلافت ابو بكر و عمر بعد از آن حضرت بود كه ترسيد افشا شود.

ناگفته نماند: هيچ يك از اين دو قانع كننده نيست، دغدغه خاطر را از بين نمى برد، اين دو گفته ظاهرا بسيار سبك است.

از آيه همين قدر معلوم مى شود: آن زن راز را بزن ديگرى گفته است و آيه بعدى حاكى است كه آن دو شروع به توطئه بر عليه پيامبر كرده اند، اما آن حديث چه بوده خدا مى داند و

نيز بنظر مى آيد: مطلب اين آيه غير از مطلب آيه لِمَ تُحَرِّمُ ما أَحَلَّ اللَّهُ است.

4- إِنْ تَتُوبا إِلَى اللَّهِ فَقَدْ صَغَتْ قُلُوبُكُما وَ إِنْ تَظاهَرا عَلَيْهِ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلاهُ وَ جِبْرِيلُ وَ صالِحُ الْمُؤْمِنِينَ وَ الْمَلائِكَةُ بَعْدَ ذلِكَ ظَهِيرٌ خبر «ان» محذوف است نظير: «ان تتوبا الى اللَّه فهو حق» آن وقت در بيان علّت آن فرموده فَقَدْ صَغَتْ قُلُوبُكُما زيرا كه قلب شما از حق منحرف شده است تعبير با قلوب و اراده تثنيه، استعمال معروف است مخصوصا با اضافه به «كما» كه مطلب را روشن مى كند.

شيعه و اهل سنت شك ندارند در اينكه مراد از صيغه تثنيه در «قلوبكما تظاهرا» عايشه و حفصه است، در كشاف از ابن عباس نقل شده: از عمر بن الخطاب پرسيدم آن دو زن كه بر عليه پيغمبر به همديگر كمك كردند كيستند؟ گفت عايشه و حفصه بودند، مرحوم طبرسى آن را از صحيح بخارى نقل كرده است» حلبى در جلد سوم سيره خويش در ضمن نقل حالات حفصه آن را نقل مى كند و نيز در تفسير كشاف و تفسير خازن و تفسير نسفى و صحيح ترمذى جلد پنجم كتاب تفسير باب شصت و شش و جاهاى ديگر نقل شده است، تفسير برهان آن را از امالى شيخ نقل مى كند. تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 233

تظاهر بر عليه پيامبر و اذيت به او از كبائر است، خداوند فرمايد: إِنَّ الَّذِينَ يُؤْذُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فِي الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ وَ أَعَدَّ لَهُمْ عَذاباً مُهِيناً احزاب/ 57 و نيز فرمايد: وَ الَّذِينَ يُؤْذُونَ رَسُولَ اللَّهِ لَهُمْ عَذابٌ أَلِيمٌ توبه/ 61 وانگهى توطئه و ايذاء آنها چقدر

عظيم و ناراحت كننده بوده كه خدا فرمايد: اللَّه و جبرئيل و صالح مؤمنان و ملائكه حامى و كمك پيامبر هستند، در همه قرآن مجيد همچو تعبيرى يافته نيست، خدايا اين دو زن چقدر ناباب و چقدر خطرناك بوده اند.

گويند صالِحُ الْمُؤْمِنِينَ همه مؤمنين صالح هستند و از مفرد جمع اراده شده است. ولى معناى مفرد در آن روشنتر است: از طريق شيعه و اهل سنت نقل شده منظور از صالِحُ الْمُؤْمِنِينَ امير المؤمنين عليه السّلام است در تفسير قمى از ابو بصير از حضرت باقر صلوات اللَّه عليه نقل شده

«قال صالح المؤمنين على عليه السّلام»

در تفسير برهان بعد از نقل اين خبر فرموده: محمّد بن عباس پنجاه دو حديث در اين زمينه از طرق شيعه و اهل سنت نقل كرده است آن گاه هشت مورد از آنها را نقل مى كند، در منثور از اسماء بنت عميس نقل است كه «سمعت رسول اللَّه يقول: و صالح المؤمنين قال على بن ابى طالب» 5- عَسى رَبُّهُ إِنْ طَلَّقَكُنَّ أَنْ يُبْدِلَهُ أَزْواجاً خَيْراً مِنْكُنَّ مُسْلِماتٍ مُؤْمِناتٍ قانِتاتٍ تائِباتٍ عابِداتٍ سائِحاتٍ ثَيِّباتٍ وَ أَبْكاراً استغناست از زنان آن حضرت، يعنى گرچه شما بحكم النَّبِيُّ أَوْلى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ أَزْواجُهُ أُمَّهاتُهُمْ احزاب/ 6 صاحب شرافت شده ايد ولى زنان تنها منحصر شما نيست، اگر آن حضرت شما را طلاق بدهد، خداوند بهتر از شما را به او عوض خواهد داد.

به نظر مى آيد: صفات ششگانه اول هر يك در تفضيل مورد نظر است، يعنى مسلمانتر از شما، مؤمن تر از شما و هكذا، از الميزان معلوم مى شود كه ملاك تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 234

فضيلت در قنوت و توبه يا فقط در

قنوت است زيرا كه قنوت به معنى لزوم طاعت و خضوع است كه در آنها نبود، بلكه خدا را معصيت و رسول خدا را اذيت مى كردند و توبه هم نمى كردند، ولى مانعى ندارد كه قنوت و توبه از لحاظ وجود و عدم و سائر صفات از لحاظ كمال ملاك فضيلت باشند.

ظاهرا «مسلمات» در آيه راجع به عمل و تسليم شدن به حكم ظاهرى و «مؤمنات» راجع به تصديق باطنى باشد، منظور از «سائحات» اگر «صائمات» و روزه داران باشد ظاهرا به علت اهميت آنست كه به طور مخصوص قيد شده است. زمخشرى در كشاف گويد: علت اينكه در ثَيِّباتٍ وَ أَبْكاراً و او عطف آمده و در ديگر صفات نه، آنست كه آن دو قابل جمع نيست ولى صفات ديگر قابل جمع هستند در اينجا خطاب به همه زنان آن حضرت است بر خلاف آيه قبلى ظاهرا منظور آنست كه به همه گوشزد باشد تا به فكر اذيت آن حضرت نيافتند.

تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 235

اغْلُظْ عَلَيْهِمْ وَ مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمَصِيرُ (9)

6- اى اهل ايمان خود و خانواده تان را حفظ كنيد از آتشى كه هيزم آن انسانها و سنگهاست بر آن موكلند ملائكه سختگير و محكم كه خدا را در آنچه امر فرموده مخالفت نكرده و آنچه امر شوند مى كنند.

7- اى آنان كه كافر شده ايد امروز اعتذار نكنيد فقط آنچه را كه مى كرديد مجازات مى شويد.

8- اى كسانى كه ايمان آورده ايد توبه كنيد به خدا توبه نصوح شايد پروردگارتان گناهان شما را بيامرزد و داخل كند شما را به بهشتهايى كه از زير آنها نهرها جارى است روزى كه خدا پيامبر را خوار نمى كند، و كسانى كه با او به خدا ايمان آورده اند نورشان در پيشاپيش و طرف راستشان مى دود، گويند: پروردگارا نور ما را كامل گردان و ما را بيامرز كه تو بر هر چيز توانايى. تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 236 9- اى پيامبر با كفار و منافقان جهاد كن و بر آنها سخت گير، جايگاه آنها آتش است و بد جايگاهى است.

تا به گناه بر نگردد، لذا آن را توبه صادق و توبه محكم گفته اند.

يسعى: سعى: تند رفتن. تلاش. دويدن نيز گفته اند، مراد از آن در آيه دويدن است.

سخن ذيل آيه 24 از سوره بقره كه نظير اين آيه است مشروحا گذشت.

عَلَيْها مَلائِكَةٌ غِلاظٌ شِدادٌ لا يَعْصُونَ اللَّهَ ما أَمَرَهُمْ وَ يَفْعَلُونَ ما يُؤْمَرُونَ يعنى بر آن آتش موكل شده ملائكه اى كه سختگيرند و در كارشان قوى، لا يَعْصُونَ اللَّهَ ... توجيه غلاظ و شداد است.

در الميزان فرموده لا يَعْصُونَ اللَّهَ ... ناظر است به التزامشان به تكليف، وَ يَفْعَلُونَ ... راجع است به عمل مطابق تكليف، على هذا تكرارى وجود ندارد

__________________________________________________

(1، 2) كافى كتاب الجهاد، بعد از باب «انكار المنكر بالقلب».

تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 238

به عبارت ديگر، اولى امر باطنى و دومى امر ظاهرى است.

7- يا أَيُّهَا الَّذِينَ كَفَرُوا لا تَعْتَذِرُوا الْيَوْمَ إِنَّما تُجْزَوْنَ ما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ اشاره است به آنچه عذاب آخرت همان عمل دنياست كه به عذاب مبدل گرديده، لذا كفار حق اعتذار ندارند كه ما را عذاب نكنيد زيرا عذاب از جاى ديگرى نمى آيد، آيه حاكى از تجسم عمل در آخرت است، اين خطاب در روز قيامت خواهد بود.

8- يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا تُوبُوا إِلَى اللَّهِ تَوْبَةً نَصُوحاً به تناسب جريان زنان آن حضرت تذكر داده شده كه گناهان قابل غفران است توبه كنيد توبه اى كه در آن برگشت به گناه نباشد، به نقل ابن عباس معاذ بن جبل از رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله پرسيد توبه، نصوح چيست؟ فرمود: آنست كه تائب توبه كند و سپس به گناه بر نگردد چنان كه شير به پستان بر نمى گردد:

«قال: ان يتوب التائب ثم لا يرجع في ذنب كما لا يعود اللبن الى الضرع»

«1» ابو الصباح كنانى از حضرت صادق عليه السّلام از توبه نصوح سؤال كرد امام

عليه السّلام جواب داد:

«قال يتوب العبد من الذنب ثم لا يعود فيه»

كافى باب توبه آن را توبه خالص براى خدا، توبه واقعى و نظير آن معنى كرده اند كه در كلمه ها گذشت.

عَسى رَبُّكُمْ أَنْ يُكَفِّرَ عَنْكُمْ سَيِّئاتِكُمْ وَ يُدْخِلَكُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ نتيجه توبه نصوح است، «عسى» در اينجا تحقق را مى رساند چنان كه طبرسى فرموده است، راغب گويد آن براى ايجاد اميد در بندگان است توبه سبب تكفير گناهان و توأم با عمل به واجبات است و لذا نتيجه اش دخول بهشت

__________________________________________________

(1) مجمع البيان.

تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 239

خواهد بود.

يَوْمَ لا يُخْزِي اللَّهُ النَّبِيَّ وَ الَّذِينَ آمَنُوا مَعَهُ ظرف است براى «يكفر- يدخل» اين يك خبر واقعى است كه خداوند در آن روز پيامبر و مؤمنان را خوار نخواهد كرد و اشاره است به آنكه وعده خدا تخلف ناپذير مى باشد.

نُورُهُمْ يَسْعى بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَ بِأَيْمانِهِمْ يَقُولُونَ رَبَّنا أَتْمِمْ لَنا نُورَنا وَ اغْفِرْ لَنا إِنَّكَ عَلى كُلِّ شَيْ ءٍ قَدِيرٌ در سوره حديد خوانديم: يَوْمَ تَرَى الْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُؤْمِناتِ يَسْعى نُورُهُمْ بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَ بِأَيْمانِهِمْ/ 12، در اينجا علاوه بر آن زيادت نور را خواستار مى شوند الميزان بعيد نمى داند كه نور پيشاپيش نور ايمان و نور دست راستى نور عمل باشد، به احتمال بعضى وَ الَّذِينَ آمَنُوا مبتدا و «معه» خبر آن و نُورُهُمْ يَسْعى يقولون» خبر دوم و سوم آنست، در اينصورت وعده «لا يخزى» مربوط به حضرت رسول صلّى اللَّه عليه و آله و تلاش نور مربوط به مؤمنان مى شود.

مؤيد اين احتمال سؤال اتمام نور و سؤال مغفرت است كه مخصوص مؤمنان مى باشد، زيرا درجات ايمان متفاوت است، آنهايى كه درجات پائين هستند اتمام

نور را خواستار خواهند شد و نيز از مختصر گناهى كه دارند آمرزش خواهند خواست إِنَّكَ عَلى كُلِّ شَيْ ءٍ ... تعليل مطلب است.

در مجمع از امام صادق عليه السّلام نقل شده:

«قال يسعى ائمة المؤمنين يوم القيامة بين ايديهم و بايمانهم حتى ينزلوهم منازلهم في الجنة».

9- يا أَيُّهَا النَّبِيُّ جاهِدِ الْكُفَّارَ وَ الْمُنافِقِينَ وَ اغْلُظْ عَلَيْهِمْ اين آيه عينا همانست كه در سوره توبه آيه 73 گذشت، اين حكم درباره منافقان در صورتى است كه توطئه يا قيام مسلحانه كنند و به صورت محارب در تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 240

آيند، مشروح سخن در سوره توبه ديده شود. وَ اغْلُظْ عَلَيْهِمْ تأكيد مطلب است كه سازش با آنها سبب سقوط جامعه است وَ مَأْواهُمُ النَّارُ ... توجيه مطلب مى باشد يعنى آنان كه مسيرشان جهنم است از قتلشان چه باك؟.

به نظر مى آيد تناسب اين آيه با آيات قبلى آن باشد كه منافقان از پياده شدن قُوا أَنْفُسَكُمْ وَ أَهْلِيكُمْ- تُوبُوا إِلَى اللَّهِ ... با تفتين خود مانع مى شده اند و يا مى خواسته اند از مورد ملامت شدن زنان آن حضرت، سوء استفاده كرده و جو سازى نمايند.

تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 241

كانَتْ مِنَ الْقانِتِينَ (12)

10- خدا براى بيان حال كافران مثل زده، زن نوح و زن لوط را كه تحت نكاح دو نفر از بندگان صالح ما بودند، به آن دو خيانت كردند، آن دو پيامبر چيزى از عذاب خدا را از آن دو زن كفايت نكردند، به آن دو گفته شد داخل آتش شويد با داخل شوندگان.

11- و خدا براى بيان حال اهل ايمان مثل زده زن فرعون را كه گفت: پروردگارا براى من خانه اى در نزد خود در بهشت بنا كن و مرا از فرعون و از عملش نجات بده، و از قوم ظالم نيز نجاتم عطا كن.

12- و مثل زده، مريم دختر عمران را كه دامن خويش حفظ كرد و از روح خود در آن دميديم و كلمات خدا و كتابهاى او را تصديق كرد و از اهل طاعت دائم بود.

و حفصة ان تظاهر تا على رسول صلى اللَّه عليه و آله و افشتا سره».

كانَتا تَحْتَ عَبْدَيْنِ مِنْ عِبادِنا صالِحَيْنِ فَخانَتاهُما فَلَمْ يُغْنِيا عَنْهُما مِنَ اللَّهِ شَيْئاً وَ قِيلَ ادْخُلَا النَّارَ مَعَ الدَّاخِلِينَ تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 243

در مجمع البيان نقل كرده: زن نوح كافر بود به مردم مى گفت: نوح ديوانه است و اگر كسى به نوح ايمان مياورد فورى به سران مشركان اطلاع مى داد (در حالات نوح چندين بار حالات او و غرق شدنش گذشت) راغب در مفردات گويد خيانت مخالفت با حق است به طريق نقض عهد در پنهانى، به هر حال منظور از فَخانَتاهُما مخالفت و ضديت آن دو است با نوح و لوط عليهما السّلام (نه بى عفتى العياذ باللّه).

منظور از تَحْتَ عَبْدَيْنِ بودن در نكاح آنهاست، ضمير «هما» به «عبدين» و ضمير «عنهما» به زن نوح و لوط راجع است فَلَمْ يُغْنِيا حاكى است كه پيامبر بودن شوهران به زنان كافر سودى نبخشيده است.

11- وَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا لِلَّذِينَ آمَنُوا امْرَأَتَ فِرْعَوْنَ منظور از مثل آنست كه: ايمان و عمل نجات دهنده است هر چند كه انسان متصل به كفار باشد، فرعون به اهل مصر مى گفت: أَنَا رَبُّكُمُ الْأَعْلى نازعات/ 24 ولى زنش به موسى ايمان آورد و اهل بهشت گرديد، «للذين» مانند سابق متعلّق به «مثلا» و «امرأة» مفعول «ضرب» است.

إِذْ قالَتْ رَبِّ ابْنِ لِي عِنْدَكَ بَيْتاً فِي الْجَنَّةِ وَ نَجِّنِي مِنْ فِرْعَوْنَ وَ عَمَلِهِ وَ نَجِّنِي مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ طبرسى رحمه اللَّه نقل كرده: زن فرعون نامش آسيه دختر مزاحم بود، او چون معجزه موسى و غلبه بر ساحران را ديد ايمان آورد، فرعون از ايمانش واقف شد

و او را به ارتداد دعوت كرد، او نپذيرفت، فرعون فرمانداد او را به چهار ميخ كشيدند و در مقابل آفتاب گذاشتند، آن گاه سنگ بزرگى بر روى او انداختند كه شهيد شد و نيز از رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله نقل كرده كه از مردان، بسيارى به كمال رسيدند ولى از زنان جز چهار نفر كامل نشدند:

«قال صلّى اللَّه عليه و آله كمل من الرجال كثير و لم يكمل من النساء الا اربع: آسية بنت مزاحم امرأة فرعون و مريم تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 244

بنت عمران و خديجه بنت خويلد و فاطمة بنت محمّد صلّى اللَّه عليه و آله»

صدوق در خصال نقل مى كند: كه آن حضرت فرمود

«افضل نساء اهل الجنة خديجة بنت خويلد و فاطمة بنت محمّد صلّى اللَّه عليه و آله و مريم بنت عمران و آسية بنت مزاحم امرأة فرعون».

ناگفته نماند: إِذْ قالَتْ رَبِّ ابْنِ لِي ... كمال عبوديت و خلوص و انقطاع او را مى رساند، يعنى: خدايا قصر فرعون كه توأم با طغيان و شرك و كفر است با همه نعمتها و وسائل خوشگذرانى پيش من ارزش ندارد زيرا كه قصر شرك است پس خانه اى در بهشت در جوار خودت براى من بنا كن كه عاشق تو هستم و در جوار تو باشم، دعايش يك دعاى واقعى بود.

نَجِّنِي مِنْ فِرْعَوْنَ وَ عَمَلِهِ حاكى است كه هم از فرعون و هم از كارش در رنج بوده است وَ نَجِّنِي مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ بيزارى است از قوم فرعون و جامعه شرك آلوده تأمل كن در مقام و كمال آن زن و تعريف پروردگار از كمال و مقام او.

12- وَ مَرْيَمَ

ابْنَتَ عِمْرانَ الَّتِي أَحْصَنَتْ فَرْجَها فَنَفَخْنا فِيهِ مِنْ رُوحِنا وَ صَدَّقَتْ بِكَلِماتِ رَبِّها وَ كُتُبِهِ وَ كانَتْ مِنَ الْقانِتِينَ عطف است بر امْرَأَتَ فِرْعَوْنَ يعنى: خدا براى مجسم كردن واقعيت ايمان و عمل، مريم را نيز مثل زده است در قرآن جز مريم زنى با اسمش ياد نشده ولى نام او سى و چهار مرتبه در قرآن مجيد آمده است.

أَحْصَنَتْ فَرْجَها اقرار به عفت و دفاع از اوست در مقابل گفته يهود كه او را به بى عفتى نسبت مى دادند چنان كه فرموده: وَ قَوْلِهِمْ عَلى مَرْيَمَ بُهْتاناً عَظِيماً نساء/ 156.

فَنَفَخْنا فِيهِ مِنْ رُوحِنا اشاره است به آنكه ولادت عيسى يك مشيّت خدايى بوده است، در سوره انبياء فرموده: وَ الَّتِي أَحْصَنَتْ فَرْجَها فَنَفَخْنا فِيها مِنْ رُوحِنا تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 245

/ 91 چنان كه ملاحظه مى شود در آنجا به جاى «فيه» كلمه «فيها» آمده است، روح كه يك پديده خدايى و از عالم امر است از جانب خدا به وجود مريم دميده شد و عيسى به وجود آمد.

وَ صَدَّقَتْ بِكَلِماتِ رَبِّها وَ كُتُبِهِ تعريف ديگرى است كه به هر چه از وحى آشنايى داشت ايمان آورده بود ظاهرا «كتبه» بيان كلمات است وَ كانَتْ مِنَ الْقانِتِينَ مدح ديگرى است از وى كه پيوسته در طاعت خدا بود، آمدن «قانتين» شايد از باب تغليب باشد.

در مجمع البيان نقل مى كند: رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله بر خديجه وارد شد كه او در حال احتضار بود فرمود: اى خديجه حال تو مرا ناگوار است، خدا در ناگوارى خير كثيرى قرار داده است، چون به حضور هووهاى خود رسيدى از من به آنها سلام برسان گفت:

يا رسول اللَّه آنها كدامند؟! فرمود مريم دختر عمران و آسيه دختر مزاحم و حكيمه يا كليمه خواهر موسى (اشتباه از راوى است) «فقالت يا رسول اللَّه بالرفاء و البنين» در شب هفدهم ربيع الاول هزار و چهار صد و شش مصادف با ولادت حضرت رسول اكرم و حضرت امام صادق صلوات اللَّه عليهما مطابق 9 آذر ماه/ 1364 تفسير سوره تحريم به پايان رسيد.

و الحمد للَّه و هو خير ختام

تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 246

سوره مى خوانم).

هر كه آن را در زندگى در شب و روزش مى خواند چون ناكير و نكير از طرف پا داخل قبر او شوند، دو پايش مى گويند شما را از طرف پا راهى نيست زيرا اين بنده بر روى ما مى ايستاد و هر روز و شب سوره ملك را مى خواند.

و چون از طرف جوف (درون) او داخل شوند جوفش گويد: شما را از طرف من بر او راهى نيست چون اين بنده در جوف خويش سوره ملك را جا داده بود.

و چون از طرف زبانش بيايند زبانش گويد: شما را از طرف من بر او راهى نيست زيرا كه اين بنده هر روز و شب سوره ملك را مى خواند، طبرسى رحمه اللَّه نظير آن را از ابن مسعود نيز نقل كرده است.

4- آيات و مطالب سوره مباركه نشان مى دهد كه آن مكى است و ظاهرا كسى خلاف آن را نگفته است. به نظر مى آيد شان نزولى در باره آن نقل نشده، مقتضاى حال مردمان آن روز و نيز نياز واقعى بشريّت سبب شده كه آن حقائق بيدار كننده و جهت دهنده از جانب مبدء هستى و خداى بزرگ نازل شود.

تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 248

گفت: غرض سوره بيان عموم ربوبيت و توحيد خداست كه منجر به معاد مى شود.

تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 249

سورة الملك مكّيّة و هى ثلاثون اية نزلت بعد سورة الطّور

خدا و از خداست با بلندى مقام.

طباق: طبق در اصل به معنى حال است. راغب گويد: مطابقت آنست كه چيزى را بالاى چيزى بگذارى و به اندازه آن باشد آن گاه در چيزى كه فوق چيز ديگر و يا موافق چيز ديگر باشد به كار رود. طباق در آيه به معنى مطابقت يا بودن بعضى بالاى بعضى آن را مشابهت نيز گفته اند، بعضى آن را جمع طبق دانسته اند مانند جمل و جمال (شتر و شتران).

تفاوت: فوت: از دست رفتن. تفاوت: تباعد دو چيز و از دست دادن همديگر است، لذا طبرسى آن را اختلاف گفته است راغب اختلاف در اوصاف مى گويد. تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 251

فطور: فطر: شكافتن و شكاف. «اصل الفطر: الشق» راغب شكافتن از طول گفته است. «فطور» جمع فطر است به معنى شكافها، راغب آن را مصدر و به معنى اختلال و سستى مى داند.

كرتين: كرّه: رجوع و برگشتن. «كرتين»: دو رجوع، يعنى «كرّة بعد كرة» كثرت مراد است نه تثنيه.

خاسئا: خسأ: طرد شدن و طرد كردن، از كشاف و مفردات معلوم مى شود كه در آن حقارت و خوارى نيز ملحوظ است خاسئ را در آيه خسته معنى كرده اند كه از ديدن خسته شده و دور مانده است در مجمع فرموده: «الخاسى ء: الذليل الصاغر» ظاهرا منظور خضوع و زبونى است.

حسير: حسر: كشف و انكشاف (مناسب با كنار كردن) در مجمع فرموده:

حسير شترى است كه خسته شده و طاقت راه رفتن ندارد.

رجوما: رجم: زدن با سنگ. در قاموس گويد: رجم چيزى است كه با آن مى زنند، جمع آن رجوم است على هذا رجم اسم و مصدر هر دو آمده است.

اعتدنا: در مجمع فرموده:

اصل آن «اعددنا» است دال بتاء مبدل گرديده است.

ماده نيست و يك افاضه خدايى است، افاضه آن، زندگى، و خروج آن، مرگ است.

ثالثا لِيَبْلُوَكُمْ ... نشان مى دهد كه مقصد اصلى از خلقت، انسانهاى نيكو كار است انسانهاى بد كار و ناشايست بالتبع بوده و مورد نظر خدا نيستند.

در اين آيه مى خوانيم كه غرض از مرگ و حيات احسن عمل بودن انسانست در سوره كهف مى خوانيم كه غرض از خلقت همه امكانات روى زمين نيز احسن تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 253

عمل بودن آنها است إِنَّا جَعَلْنا ما عَلَى الْأَرْضِ زِينَةً لَها لِنَبْلُوَهُمْ أَيُّهُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا/ 7.

آن گاه در سوره هود مى خوانيم، مقصود از خلقت آسمانها و زمين نيز همين است: وَ هُوَ الَّذِي خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ وَ كانَ عَرْشُهُ عَلَى الْماءِ لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا/ 7، احسن عمل بودن عبارت اخراى بندگى خداست و در آيه وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ ذاريات/ 56 مى خوانيم كه مقصود از خلقت جن و انس نيز همان است. پس محور خلقت و غرض از اينهمه اعمال قدرت از جانب خدا آنست كه: انسان به دنيا آيد و نيكو كار باشد، عجبا!!، خدا با چه چشمى به انسان نگاه مى كند؟!!! رابعا: خوبتر بودن عمل در نظر است نه زيادتر بودن آن مگر آنكه اكثر توأم با احسن باشد، عمل خوبتر آنست كه داراى شرائط و نيت صحيح است.

در كافى از حضرت صادق عليه السّلام نقل شده است:

«... قال ليس يعنى اكثركم عملا و لكن اصوبكم عملا و انما الاصابة خشية اللَّه و النية الصادقة و الخشية ثم قال:

«الا بقاء على العمل حتى يخلص اشد من العمل»

«1».

خامسا: مضمون آيه آن مى شود كه:

اين كيفيّت كه زنده بشويد، بعد بميريد براى آنست كه در معرض آزمايش قرار بگيريد و به نيكوترين عمل برسيد، اين جريان طبعا معاد را پى خواهد داشت.

سادسا دو وصف عزيز و غفور براى ايجاد بيم و اميد است يعنى از احسن عمل بودن غفلت نكنيد و نيز غفران خدا را در نظر داشته باشيد.

3- الَّذِي خَلَقَ سَبْعَ سَماواتٍ طِباقاً ما تَرى فِي خَلْقِ الرَّحْمنِ مِنْ تَفاوُتٍ فَارْجِعِ الْبَصَرَ هَلْ تَرى مِنْ فُطُورٍ

__________________________________________________

(1) وسائل الشيعة ج 1/ 43 در هامش.

تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 254

قسمت اول آيه در رابطه با خلقت و قسمت اخير در رابطه با تدبير جهان است هر دو مظهرى از «تبارك اللَّه» مى باشد منظور از طباق بالاي هم بودن و يا شبيه هم بودن است، درباره سبع سماوات در سوره بقره ذيل آيه 29 و در سوره فصّلت صحبت شد.

ما اگر يك كارخانه بزرگ ماشين را مثلا در نظر بگيريم خواهيم ديد ميليونها قطعات كوچك و بزرگ به هم پيوسته و آن كارخانه را به وجود آورده اند و همه با هم، ارتباط كامل دارند و هيچ يك آن ديگرى را از دست نمى دهد و هر يك مشغول انجام وظيفه خودش است.

جهان مانند آن كارخانه يك مجموعه بسيار بزرگى است كه همه واحدهاى آن با هم ارتباط كامل دارند و در راه اهداف كه معين شده پيش مى روند و با هم ارتباط كامل دارند، هيچ يك آن ديگرى را فوت نمى كند اين است معنى ما تَرى فِي خَلْقِ الرَّحْمنِ مِنْ تَفاوُتٍ اين خود دليل توحيد و نفوذ مشيت خدا در اداره جهان است فَارْجِعِ الْبَصَرَ ... براى تأكيد مطلب مى باشد.

4- ثُمَّ ارْجِعِ

الْبَصَرَ كَرَّتَيْنِ يَنْقَلِبْ إِلَيْكَ الْبَصَرُ خاسِئاً وَ هُوَ حَسِيرٌ تأكيد بعد از تأكيد است، منظور از تثنيه ظاهرا تكرار است يعنى هر قدر كه نگاه كنى و دقت نمايى تا خللى پيدا كنى پيدا نخواهى كرد، آخر چشمت خاضع و خسته به خودت باز خواهد گشت، نتيجه آنكه: نظام جهان يك نظام متصلى است.

5- وَ لَقَدْ زَيَّنَّا السَّماءَ الدُّنْيا بِمَصابِيحَ وَ جَعَلْناها رُجُوماً لِلشَّياطِينِ وَ أَعْتَدْنا لَهُمْ عَذابَ السَّعِيرِ گوشه ديگرى از نظام جهان است گويى اگر شياطين رانده نمى شدند در نظام جهان خللى به وجود مى آمد و تفاوت آشكار مى گشت، پس تزيين آسمان و تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 255

رجم ارواح شرير مكمل نظام جهان مى باشد آيه صريح است در اينكه ستارگان هم چراغ آسمانند و هم رجم كننده شياطين.

حقيقت اين امر بر ما پوشيده است، اين آيه معنايش آن نيست كه شهابها رجم كننده شياطين هستند، زيرا شهابها سنگهاى كوچك و سر گردان آسمانند كه با ورود به جو زمين مشتعل شده و به صورت نوارهاى نور در آمده و از بين مى روند براى تحقيق بيشتر به سوره صافات/ 6- 10 رجوع شود، از السَّماءَ الدُّنْيا معلوم مى شود آسمان اول از هفت آسمان به ما نزديكتر است.

و چون شياطين طاغى و اهل عصيانند لذا وعده عذاب سعير به آنها داده شده است.

6- وَ لِلَّذِينَ كَفَرُوا بِرَبِّهِمْ عَذابُ جَهَنَّمَ وَ بِئْسَ الْمَصِيرُ يعنى علاوه از شياطين براى كفار نيز عذاب جهنم هست آمدن «ربهم» براى استدلال است يعنى با مشاهده نظام جهان معنى ربوبيت كاملا آشكار است، كفار دانسته و عملا در مقام انكار مى آيند على هذا در عذاب خواهند بود.

تفسير أحسن الحديث، ج 11،

ص: 256

دو اسم صوت و صداى مردم اندوهناك است در آيه ديگرى آمده سَمِعُوا لَها تَغَيُّظاً وَ زَفِيراً فرقان/ 12 ظاهرا صفير جهنم به صداى زير و بم انسانهاى پر غصه تشبيه شده است.

تفور: فور: ارتفاع شى ء با جوشيدن راغب قيد شدت را بر آن افزوده و گويد: در فوران آتش، جوشيدن ديك و تحريك غضب، به كار رود.

تميز: ميز: جدا كردن «تميز: جدا شدن، تميز از غيظ: تكه تكه شدن از غضب.

سعير: آتش مشتعل و افروخته. فعيل به معنى مفعول است سعير: افروختن و افروخته شدن آتش.

سحقا: (به ضم اول) دورى و به فتح آن به شدت كوبيدن. در اقرب گويد «سحقه سحقا: دقه اشد الدق» و در صحاح گفته: «السحق:

البعد».

«خزنه» مأموران آتشند چنان كه در آيه عَلَيْها مَلائِكَةٌ غِلاظٌ شِدادٌ تحريم/ 6 و در سوره زمر آيه 71 و 73 نيز گذشت. خازن: نگهدارنده شى ء ذخيره شده است، به موجب آياتى نظير أَعْتَدْنا لَهُمْ عَذابَ السَّعِيرِ/ 4، عذاب جهنم يك عذاب ذخيره شده است.

كُلَّما أُلْقِيَ فِيها فَوْجٌ حاكى است كه اهل عذاب گروه گروه در آتش انداخته مى شوند نظير: كُلَّما دَخَلَتْ أُمَّةٌ لَعَنَتْ أُخْتَها حَتَّى إِذَا ادَّارَكُوا فِيها جَمِيعاً اعراف/ 38.

9- قالُوا بَلى قَدْ جاءَنا نَذِيرٌ فَكَذَّبْنا وَ قُلْنا ما نَزَّلَ اللَّهُ مِنْ شَيْ ءٍ إِنْ أَنْتُمْ إِلَّا فِي ضَلالٍ كَبِيرٍ جواب اهل آتش است كه خواهند گفت: انذار كنندگان آمدند ولى ما آنها را تكذيب كرده و به ضلالت نسبت داديم، ما نَزَّلَ اللَّهُ ... انكار مطلق نبوت است. تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 259

طبرسى رحمه اللَّه إِنْ أَنْتُمْ ... را كلام ملائكه دانسته است كه به اهل آتش خواهند گفت، ولى ظاهرا آن تتمه سخن اهل آتش است.

10- قالُوا لَوْ كُنَّا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ ما كُنَّا فِي أَصْحابِ السَّعِيرِ بقيه كلام آنهاست، منظور از «نسمع» شنيدن براى قبول و از «نعقل» فهميدن و جدى گرفتن است، يعنى بى تفاوت بودن ما در مقابل سفيران خدا، سبب دخول آتش گرديد و اگر از آنها قبول كرده و آيات حق را تعقل مى كرديم امروز اهل آتش نمى شديم.

در الميزان فرموده: جلو افتادن «نسمع» براى آنست كه عامه مردم آن را به كار مى برند بر خلاف تعقل كه مال خواص است.

11- فَاعْتَرَفُوا بِذَنْبِهِمْ فَسُحْقاً لِأَصْحابِ السَّعِيرِ يعنى با اين سخن اعتراف كردند كه مقصر بوده اند و اين عذاب نتيجه گناه آنهاست «فسحقا» نفرين است بر آنها، يعنى: «فاسحقهم

اللَّه سحقا».

12- إِنَّ الَّذِينَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ بِالْغَيْبِ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ أَجْرٌ كَبِيرٌ خشيت در غيب آنست كه خدا را و عذاب را نبيند ولى از آنها بترسد، آمدن خشيت براى آنست كه مقام، مقام انذار است. مغفرت براى آنست كه براى دخول به بهشت آماده باشد.

13- وَ أَسِرُّوا قَوْلَكُمْ أَوِ اجْهَرُوا بِهِ إِنَّهُ عَلِيمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ در استدلال براى همه اين مطلب در اول سوره گفته شد: بِيَدِهِ الْمُلْكُ وَ هُوَ عَلى كُلِّ شَيْ ءٍ قَدِيرٌ تكميل اين استدلال با آنست كه خدا به همه چيزها دانا باشد و گرنه استدلال تمام نخواهد بود، لذا در اين آيه علم خدا حتى به مكنونات خاطر مطرح شده است، بنا بر اين آيه إِنَّ الَّذِينَ يَخْشَوْنَ ... به حكم جمله معترضه مى باشد. تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 260

14- أَ لا يَعْلَمُ مَنْ خَلَقَ وَ هُوَ اللَّطِيفُ الْخَبِيرُ استدلال است بر علم خدا، ناگفته نماند علم به شى ء علم به احوال و آثار آنست و گرنه استدلال تمام نخواهد بود، آري آفريننده يك شى ء از آفريده خويش و آثار آن اطلاع دارد، وانگهى به موجب: اللَّهُ خالِقُ كُلِّ شَيْ ءٍ وَ هُوَ عَلى كُلِّ شَيْ ءٍ وَكِيلٌ زمر/ 62 خالق انسان و خالق اعمال او خداست، گر چه اعمال به فاعلها نسبت داده مى شود ولى موجد همه آنها از طريق اختيار انسان خداست.

وَ هُوَ اللَّطِيفُ الْخَبِيرُ يعنى خدا نافذ و آگاه است اين دو وصف از اسماء حسنى، تعليل صدر آيه مى باشد، نفوذ در همه چيز لازمه اش علم به همه چيز است.

تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 261

إِلَيْهِ النُّشُورُ (15) أَ أَمِنْتُمْ مَنْ فِي السَّماءِ أَنْ يَخْسِفَ بِكُمُ الْأَرْضَ فَإِذا هِيَ تَمُورُ (16) أَمْ أَمِنْتُمْ مَنْ فِي السَّماءِ أَنْ يُرْسِلَ عَلَيْكُمْ حاصِباً فَسَتَعْلَمُونَ كَيْفَ نَذِيرِ (17) وَ لَقَدْ كَذَّبَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَكَيْفَ كانَ نَكِيرِ (18) أَ وَ لَمْ يَرَوْا إِلَى الطَّيْرِ فَوْقَهُمْ صافَّاتٍ وَ يَقْبِضْنَ ما يُمْسِكُهُنَّ إِلاَّ الرَّحْمنُ إِنَّهُ بِكُلِّ شَيْ ءٍ بَصِيرٌ (19)

أَمَّنْ هذَا الَّذِي هُوَ جُنْدٌ لَكُمْ يَنْصُرُكُمْ مِنْ دُونِ الرَّحْمنِ إِنِ الْكافِرُونَ إِلاَّ فِي غُرُورٍ (20) أَمَّنْ هذَا الَّذِي يَرْزُقُكُمْ إِنْ أَمْسَكَ رِزْقَهُ بَلْ لَجُّوا فِي عُتُوٍّ وَ نُفُورٍ (21) أَ فَمَنْ يَمْشِي مُكِبًّا عَلى وَجْهِهِ أَهْدى أَمَّنْ يَمْشِي سَوِيًّا عَلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ (22)

15- خدا آنست كه زمين را براى شما رام و منقاد كرده، راه برويد بر شانه هاى آن و بخوريد از رزق خدا امر رستاخيز با اوست.

16- آيا مطمئنيد آنكه در آسمانست شما را در زمين فرو برد و ناگاه آن موج مى زند.

17- يا ايمنيد آنكه در آسمانست بر شما طوفان پر شن بفرستد، به زودى مى دانيد انذار و عقوبت من چگونه است؟

18- آنان كه در پيش بودند پيامبران را تكذيب كردند پس عذاب من چگونه بود؟ تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 262 19- آيا نگاه نكرده اند به پرندگان در بالاى آنها كه بال گشادگانند وبال جمع مى كنند، جز خدا آنها را كسى نگاه نمى دارد، او به هر چيز بيناست.

20- آيا كيست اينكه او براى شما لشكر است و جز خدا ياريتان مى كند؟ نيستند كافران مگر در فريفته شدن.

21- آيا كيست اينكه به شما روزى مى دهد اگر خدا روزى خويش را قطع كند؟ بلكه كفار در عصيان و نفرت، لجاجت به خرج مى دهند.

22- آيا پس كسى

كه سر به زير راه مى رود هدايت يافته تر است يا كسى كه ايستاده بر راه راست مى رود؟!

«عن» آيد به معنى دورى است «النفر: التفرق».

مكب: كب (بر وزن عقل) بر رو در انداختن، به تعبير راغب «اسقاط الشي ء على وجهه» اكباب لازم و متعدي هر دو آمده است نظير: «اكب على الدرس».

چند ثانيه همه را تار و مار مى كند.

اين آيه و آيه بعدى نشان دهنده آن است كه گاهى زمين از رام بودن خارج مى شود.

17- أَمْ أَمِنْتُمْ مَنْ فِي السَّماءِ أَنْ يُرْسِلَ عَلَيْكُمْ حاصِباً فَسَتَعْلَمُونَ كَيْفَ نَذِيرِ عذاب ديگرى است كه اگر خدا بخواهد مى آورد و آن طوفانى است كه سنگ و سنگريزه پرتاب مى كند، نذير به معنى انذار و عقوبت خدايى است. اين هواى آرام اگر در اثر اختلاف حرارت آن، به حركت در آيد، ساختمانهاى بزرگ را مانند پر گاهى به هوا پرتاب مى كند، به نظر آوريد طوفانهاى سهمگين را. تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 265

18- وَ لَقَدْ كَذَّبَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَكَيْفَ كانَ نَكِيرِ.

يعنى كفار مى توانند عينيتهاى تاريخى و عذاب هاى كفار گذشته را به نظر آورند و بدانند كه وعده هاى خداوند حق است «نكير» به معنى انكار و عذاب است كسره آن دليل حذف ياء متكلم مى باشد.

19- أَ وَ لَمْ يَرَوْا إِلَى الطَّيْرِ فَوْقَهُمْ صافَّاتٍ وَ يَقْبِضْنَ ما يُمْسِكُهُنَّ إِلَّا الرَّحْمنُ إِنَّهُ بِكُلِّ شَيْ ءٍ بَصِيرٌ.

در آيه پانزدهم سخن از رام و منقاد كردن زمين بود، در اين آيه سخن از پرواز پرندگان در آسمان است و هر دو از دلائل توحيد مى باشد و مظهرى از «تبارك» و دائم الخير بودن خدا هستند.

ناگفته نماند: آفرينش پرندگان دليل وسعت علم و قدرت خداست اگر موجودات زنده همه يك نواخت بود، حكايت از محدوديت قدرت و علم خدا مى نمود ولى آفرينش پرندگان، خزندگان، روندگان، ماهيان و امثال آنها دليل ابعاد قدرت و علم خداوند است.

ما يُمْسِكُهُنَّ جواب سؤال مقدر است سؤال آنست كه چرا به پرندگان در آسمان نگاه كنند؟ لفظ «الرحمن» حكايت از گسترش رحمت

دارد كه خلقت پرندگان مصداقى از آنست إِنَّهُ بِكُلِّ شَيْ ءٍ ... مى گويد كه پرواز پرندگان زير نظر خداست و خدا چنين خواسته است. استقلالى از خود ندارند.

20- أَمَّنْ هذَا الَّذِي هُوَ جُنْدٌ لَكُمْ يَنْصُرُكُمْ مِنْ دُونِ الرَّحْمنِ إِنِ الْكافِرُونَ إِلَّا فِي غُرُورٍ.

اين آيه و آيات بعدى استنتاج است از آيه فوق، و جواب است براى مشركان كه اصنام را مدافع و كمك خود مى دانستند، «ام» منقطعه است به معنى «بل» يعنى: كيست اينكه جز خدا، لشكر شماست و شما را به وقت عذاب خدا يارى مى كند:! و چون مشركان جواب ندارند لذا فرموده: كافران در اين ادعا جز در تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 266

فريب نيستند.

21- أَمَّنْ هذَا الَّذِي يَرْزُقُكُمْ إِنْ أَمْسَكَ رِزْقَهُ بَلْ لَجُّوا فِي عُتُوٍّ وَ نُفُورٍ.

فاعل «امسك» خداست يعنى اگر خدا روزى خويش را قطع كند اين كيست كه به شما روزى مى دهد و چون كفّار جوابى ندارند در جواب فرموده:

اينها در اثر ادامه طغيان چنين شده اند.

22- أَ فَمَنْ يَمْشِي مُكِبًّا عَلى وَجْهِهِ أَهْدى أَمَّنْ يَمْشِي سَوِيًّا عَلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ.

اشاره است به دو حال انسان، يكى اينكه سر بلند كند و آيات حق و راه راست را ببيند، ديگرى اينكه سر پائين انداخته و بدون توجه راه رود، معلوم است كه اوّلى هدايت يافته تر است و به مقصود مى رسد، كفّار در اثر لجاجت با حق مانند آدم دوم هستند كه بالاخره به سعادت نمى رسند، كلمه «اهدى» با صيغه تفصيل در رابطه با يمشى» است و گرنه كفار هيچ هدايت ندارند.

در كافى از حضرت موسى بن جعفر عليه السّلام در تفسير اين آيه نقل شده «

قال ان اللَّه ضرب مثلا، من حاد عن

ولاية على عليه السّلام كمن يمشي على وجهه لا يهتدى لامره و جعل من تبعه سويا على صراط مستقيم و الصراط المستقيم امير المؤمنين عليه السّلام»

(برهان از كافى).

ناگفته نماند اينگونه روايات از قبيل تطبيق است نه تفسير ظاهرى.

تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 267

عذاب پناه دهد.

29- بگو او خداى رحمان است به او ايمان آورديم و بر او توكل كرديم به زودى مى دانيد تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 268

كيست آنكه در گمراهى آشكار است.

30- بگو: خبر دهيد، اگر آب شما در زمين فرو رود كيست كه به شما آب جارى بياورد.

جانب خدا و با اراده خداست از بدن انسان دو دروازه مهم به جهان خارج باز مى شود: چشم و گوش. آنچه از اين دو راه داخل بدن مى شود به وسيله قلب تجزيه و تحليل و بررسى مى گردد، اين هر سه در زندگى انسان كمال ضرورت را دارد و بدون آنها انسان بيش از يك چوب خشك نيست، اين حقائق «يدرك و لا يوصف» هستند آرى هر قدر شكر كنيم كم شكر كرده ايم خطاب قَلِيلًا ما ... به مشركان است.

24- قُلْ هُوَ الَّذِي ذَرَأَكُمْ فِي الْأَرْضِ وَ إِلَيْهِ تُحْشَرُونَ.

صدر آيه مقدمه است براى ذيل آن و گرنه آن در آيه قبلى گذشت يعنى ادامه خلقت شما به بعث مى انجامد.

25- وَ يَقُولُونَ مَتى هذَا الْوَعْدُ إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ.

از وَ إِلَيْهِ تُحْشَرُونَ سؤالى متولد مى شود و آن اينكه: حشر كى خواهد بود؟ النهايه مشركان آن را به صورت مسخره مى گفتند.

26- قُلْ إِنَّمَا الْعِلْمُ عِنْدَ اللَّهِ وَ إِنَّما أَنَا نَذِيرٌ مُبِينٌ.

بارها وقت قيامت به هر نيت كه باشد از آن حضرت سؤال شده و در جواب تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 270

آمده كه عِلْمُها عِنْدَ رَبِّي كار پيامبران فقط انذار از قيامت بوده است نه تعيين وقت آن.

27- فَلَمَّا رَأَوْهُ زُلْفَةً سِيئَتْ وُجُوهُ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ قِيلَ هذَا الَّذِي كُنْتُمْ بِهِ تَدَّعُونَ.

ضمير «رأوه» راجع به «الوعد» است «سيئت» مجهول «ساء» و منظور از آن، ظهور آثار اندوه در چهره هاست. آن وقت از طرف ملائكه به مشركان گفته مى شود: اين عذاب همان وعده است كه مى خواستيد. طبرسى «تدعون» را به عجله خواستن معنى كرده است.

و نيز فرموده: «...

عن الاعمش قال لما رأوا ما لعلى بن ابى طالب عند اللَّه من

الزلفى سيئت وجوه الذين كفروا

» و نيز فرموده:

«عن ابى جعفر عليه السّلام فلما رأوا مكان على من النّبيّ صلّى اللَّه عليه و آله سيئت وجوه الذين كفروا يعنى الذين كذبوا بفضله»

اين گونه روايات يك نوع تطبيق است كه به آن حضرت صلوات اللَّه عليه تطبيق مى شود، روايت اول از طريق اهل سنت است.

28- قُلْ أَ رَأَيْتُمْ إِنْ أَهْلَكَنِيَ اللَّهُ وَ مَنْ مَعِيَ أَوْ رَحِمَنا فَمَنْ يُجِيرُ الْكافِرِينَ مِنْ عَذابٍ أَلِيمٍ.

گويند: كفار مرگ آن حضرت را آرزو مى كردند كه بعد از مرگ او در كفر خود ثابت بمانند، در جواب فرموده: من و اصحابم بمانم يا نمانم شما را عذاب حتمى است أَوْ رَحِمَنا در اثر تأخير اجل است در اينجا هلاك در مطلق مردن به كار رفته است نه به معنى هلاكت.

29- قُلْ هُوَ الرَّحْمنُ آمَنَّا بِهِ وَ عَلَيْهِ تَوَكَّلْنا فَسَتَعْلَمُونَ مَنْ هُوَ فِي ضَلالٍ مُبِينٍ.

يعنى: بگو آنكه شما را به سوى او مى خوانم خدايى است كه رحمتش به همه جا گسترده است. راه همانست كه به او ايمان آورد و توكل كرد، به زودى خواهيد تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 271

دانست كه كدام كس در گمراهى آشكار است، و آن شمائيد زيرا ما اهل ايمان هستيم.

30- قُلْ أَ رَأَيْتُمْ إِنْ أَصْبَحَ ماؤُكُمْ غَوْراً فَمَنْ يَأْتِيكُمْ بِماءٍ مَعِينٍ.

اينكه آبها در شكم زمين ذخيره مى شوند و به عمق هزار متر و دو هزار متر نمى روند يك عامل خدايى است، قشرهاى خاك رست زمين، مانع از آنست كه آبها بيش از حد پائين روند و اگر غير از اين بود و يا آنچه مى باريد در زمين فرو مى رفت كار انسان زار مى شد.

در رواياتى كه در تفسير برهان

و صافى و امثال آن نقل شده «ماء» را به امام معصوم عليه السّلام تفسير كرده اند آن از باب تطبيق است نه تفسير ظاهرى.

در شب چهار شنبه بيست و هشتم ربيع الاول هزار و چهار صد و شش مطابق بيستم آذر ماه (1364) تفسير سوره ملك به انجام رسيد.

و الحمد للَّه و هو خير ختام

تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 272

إِذا تُتْلى عَلَيْهِ آياتُنا قالَ أَساطِيرُ الْأَوَّلِينَ ... فَذَرْنِي وَ مَنْ يُكَذِّبُ بِهذَا الْحَدِيثِ ... و امثال آن.

در مجمع البيان از ابن عباس و قتاده نقل كرده كه از اوّل سوره تا آيه سَنَسِمُهُ عَلَى الْخُرْطُومِ/ 16 در مكه نازل شده و ما بعد آن تا لَوْ كانُوا يَعْلَمُونَ/ 33، در مدينه نازل گشته و از آيه 34 تا آيه فَهُمْ يَكْتُبُونَ/ 47 در مكه و از 48 تا آخر در مكه نازل گرديده است.

الميزان فرموده: اين وجه نسبت به هفده آيه از إِنَّا بَلَوْناهُمْ تا لَوْ كانُوا يَعْلَمُونَ خوب است، زيرا آنها به مدنى بودن اشبه هستند تا مكى بودن، به هر حال آيات سوره مانع از آنست كه بگوئيم: اين سوره دوّمين سوره نازل شده در مكه است.

با نگاه چشم تو را بلغزانند با آنكه قرآن تذكرى است بر جهانيان.

ذلِكَ زَنِيمٍ (13) أَنْ كانَ ذا مالٍ وَ بَنِينَ (14)

إِذا تُتْلى عَلَيْهِ آياتُنا قالَ أَساطِيرُ الْأَوَّلِينَ (15) سَنَسِمُهُ عَلَى الْخُرْطُومِ (16)

تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 276

به نام خداى رحمان رحيم

1- ن. قسم به قلم و قسم به آنچه مى نويسند.

2- تو به دليل نعمت پروردگارت ديوانه نيستى.

3- حقا كه براى تو پاداشى هست تمام نشدنى.

4- و تو بر خلق بزرگى هستى.

5- به زودى مى بينى و مى بينند.

6- كدام يك از شما مبتلى هستيد.

7- پروردگار تو داناتر است به آنكه از راه او گمراه شده و او داناتر است به هدايت يافتگان.

8- از تكذيب كنندگان نبوت اطاعت مكن.

9- كه دوست دارند سازش كنى و سازش كنند.

10- اطاعت مكن از هر قسم خور پست.

11- عيبجو و رونده به سخن چينى.

12- مانع خير، متجاوز، گناهكار.

13- بعد از آن، خشن و نانجيب.

14- زيرا كه داراى مال و فرزندان است.

15- چون آيات ما بر او خوانده شود گويد: اينها افسانه هاى گذشتگان است.

16- حتما بر بنيى اش علامتگذارى مى كنيم.

و قبح توصيف مى شود.

تدهن: دهن: روغن، «تدهين»: روغن مالى كردن، از آن مدارا، نرمى و سازش اراده مى شود.

مهين: خوار، پست. هون (به ضم اول) و هوان به معنى ذلت و خوارى است.

هماز: همز: عيب جويى و دفع. «هماز»: بسيار عيبجو.

نميم: نم. سخن چينى. نميم و نميمه اسم و حاصل مصدر است.

معتد: متجاوز. عدو و اعتداء: تجاوز.

عتل: عتل: كشيدن با قهر. فَاعْتِلُوهُ إِلى سَواءِ الْجَحِيمِ دخان/ 47، عتل (به ضم اول و دوم) و تشديد لام: آدم بد خلق و خشن در نهايه گويد: «الشديد الجافى و الفظّ الغليظ».

زنيم: كسى كه متّهم در نسب است در مجمع نقل فرموده: «زنيم ليس يعرف من ابوه، بغىّ الامّ ذو حسب لئيم» آن را در آيه حرامزاده، تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 278

لئيم معروف به لئامت، آدم شرور و نانجيب گفته اند، ظاهرا منظور لئيم و شرور است.

سنسمه: و سم: علامت گذاشتن «سمه»: علامت.

خرطوم: بينى. از مفردات به دست مى آيد كه در اصل به معنى بينى فيل مى باشد، استعمال آن در انسان به علت تحقير و تقبيح است، زمخشرى نيز استعمال آن را در انسان دال بر استخفاف مى داند.

وَ الْقَلَمِ وَ ما يَسْطُرُونَ ما أَنْتَ بِنِعْمَةِ رَبِّكَ بِمَجْنُونٍ.

منظور از «نعمة» نبوت است، باء به معنى سبب يا مصاحبت مى باشد، يعنى تو بدليل نبوت پروردگارت، ديوانه نيستى، به عبارت ديگر نبوت تو هر گونه جنون و اختلال عقل را نفى مى كند و گرنه خدا به تو رسالت نمى داد، نظير:

فَذَكِّرْ فَما أَنْتَ بِنِعْمَةِ رَبِّكَ بِكاهِنٍ وَ لا مَجْنُونٍ طور/ 28، على هذا، بِنِعْمَةِ رَبِّكَ قيد نفى است.

تناسب قسم با مقسم به ظاهرا آنست كه: اگر مشركان قلم به دست گيرند و سخنان تو را بنويسند، خواهند ديد كه از ديوانه اين سخنان ساخته نيست، تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 279

ديوانه كجا و سخنان معجز نشان كجا؟!! على هذا وَ الْقَلَمِ وَ ما يَسْطُرُونَ قسم به دليل مطلب است كه در نكته ها مشروحا خواهد آمد، و نيز رواياتى درباره «ن و قلم».

3- وَ إِنَّ لَكَ لَأَجْراً غَيْرَ مَمْنُونٍ.

تشويق ديگرى است بر آن حضرت كه در مقابل تحمل شدائد پاداشى جاودان خواهد داشت، منظور از اجر، پاداش رسالت است.

4- وَ إِنَّكَ لَعَلى خُلُقٍ عَظِيمٍ.

يعنى: نه تنها ديوانه نيستى، بلكه داراى ملكه اخلاق بزرگى از كمال و انسانيّت هستى. نظير: استقامت بر حق، وسعت سخاوت، تدبير امور، مدارا، تحمل بر مصائب، تواضع، عفو، اغماض و ... و فرمود:

«انما بعثت لاتمم مكارم الاخلاق»

و فرمود:

«ادبنى ربى فاحسن تأديبى (مجمع البيان).

مكارم اخلاق آن حضرت كه در كتابها نقل شده حيرت آور است از ابن عباس و ديگران نقل شده كه خلق عظيم را دين معنى كرده اند ولى آن درست نيست.

5 و 6- فَسَتُبْصِرُ وَ يُبْصِرُونَ بِأَيِّكُمُ الْمَفْتُونُ.

تفريع است بر آيات فوق، يعنى آينده واقعيت را ثابت خواهد كرد و چون دين تو

گسترش يافت، خواهى ديد و خواهند ديد كدام يك مبتلى به جنون و بى عقلى است تو يا آنها؟! مفتون: به فتنه و آزمايش افتاده را گويند، باء در «بايكم» زايد و براى شدت اتصال به جمله اول است.

7- إِنَّ رَبَّكَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبِيلِهِ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِينَ.

اشاره است به آنكه: آنها مفتونند نه تو. زيرا راه، راه خداست و او مى داند كدام كسى هدايت يافته و كدام كسى به راه ضلالت رفته است. در عين تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 280

حال اين آيه يك مطلب مستقلى است.

8 و 9- فَلا تُطِعِ الْمُكَذِّبِينَ وَدُّوا لَوْ تُدْهِنُ فَيُدْهِنُونَ.

تفريع است بر آيه فوق و يا بر مطالب گذشته. يعنى حالا كه تو در هدايتى و مكذبين در ضلالت، از آنها اطاعت مكن نه در قول و نه در عمل. زيرا دوست دارند تو سازش كارى كنى و آنها نيز سازش كارى كنند.

نتيجه اين سازش كارى آنست كه تو مقدارى از دين آنها را قبول كنى و آنها مقدارى از دين تو را، تا توافق به وجود آيد، ولى از اسلام به قدر تار مويى نمى شود كسر كرد و از شرك به قدر تار مويى نميشود حق دانست، در اينجا فقط منطق لَكُمْ دِينُكُمْ وَ لِيَ دِينِ حاكم است. چنان كه در سوره قُلْ يا أَيُّهَا الْكافِرُونَ خواهد آمد.

10- 13- وَ لا تُطِعْ كُلَّ حَلَّافٍ مَهِينٍ هَمَّازٍ مَشَّاءٍ بِنَمِيمٍ، مَنَّاعٍ لِلْخَيْرِ مُعْتَدٍ أَثِيمٍ عُتُلٍّ بَعْدَ ذلِكَ زَنِيمٍ.

گويى منظور آنست كه: مكذبين داراى اين صفاتند نبايد از آنها اطاعت كنى و يا با آنها سازش نمايى و شايد اين صفات رذيله در بعضى از آنان بود كه

حضرت را به سازش دعوت مى كردند.

زياد قسم خوردن نتيجه اش عدم توجه به عظمت خداست و صفت زشتى است مهانت و پستى نيز از صفات رذيله است در مقابل كرامت و آزادگى گويند:

منظور از «مهين» كذاب است، همّاز كسى است كه از مردم عيبجويى كرده و آنها را تحقير مى كند، و گويند: منظور بسيار غيبت كننده است.

نمّام: سخن چين كه كارش افساد و ايجاد فتنه و دشمنى است، مناع للخير آنست كه از رسيدن خير مادى و معنوى به انسانها مانع شود، اثيم انسانى است پيوسته گناهكار كه از گناه جدا شدنى نيست. تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 281

عتلّ آدم بد خلق و خشن و زنيم آدم نانجيب و بى اصالت و لئيم است

«عن على عليه السّلام هو الذى لا اصل له»

و از رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله روايت شده: عتل زنيم هر شكم گنده، بد خلق، پر خور، ستمگر است.

لفظ «بعد ذلك» حاكى است كه قطع نظر از صفات هفتگانه فوق، آدمى است بد خلق و بى خانواده و نانجيب كه نبايد در جامعه به آنها توجه كرد، بلكه بايد طردشان نمود.

14- أَنْ كانَ ذا مالٍ وَ بَنِينَ.

تعليل صفات نه گانه فوق است يعنى صاحب مال و فرزندان بودن، او را به طغيان وا داشته تا صاحب اينهمه صفات رذيله شده است اين سخنان با وليد بن مغيره كه از سران مشركان در مكه بود بسيار تطبيق مى شود، ابن قتيبه شك ندارد كه منظور وليد بن مغيره است.

«ان كان» با لام تعليل و تقدير آن «لان كان» است و فعل آن از مطالب فوق فهميده مى شود يعنى «يفعل كذا و كذا لان كان ذا مال و بنين».

15-

إِذا تُتْلى عَلَيْهِ آياتُنا قالَ أَساطِيرُ الْأَوَّلِينَ.

در مقام تعليل است به «لا تطع» يعنى او از مكذّبين است و آيات ما را افسانه گذشتگان مى داند. و مى گويد: «هذه اساطير الاولين»، آن گاه در مقام تهديد او فرموده:

16- سَنَسِمُهُ عَلَى الْخُرْطُومِ.

علامت گذارى بر بينى دليل ذلت است، ظاهر آنست كه در آخرت علامتى بر روى بينى او گذاشته مى شود كه دليل و نشانه ذلت و خوارى او باشد و اگر منظور عذاب دنيا باشد معناى كنايه اى آن منظور است.

تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 282

پيغمبر دليل عدم جنون آن حضرت است، اگر در بقيه آيات دقت كنيم شايد ارتباط آنها را نيز پيدا كنيم.

كه ميوه آن را در حالى كه صبح مى كنند بچينند.

18- و ان شاء اللَّه نمى گفتند.

19- بلائى از جانب پروردگارت بر آن باغ نازل گرديد در حالى كه آنها در خواب بودند.

20- آن باغ مانند باغ چيده شده گرديد.

21- در حالى كه صبح كرده بودند يكديگر را ندا كردند.

22- كه بامداد بر باغ خود برويد اگر مى خواهيد محصول را بچينيد.

23- به راه افتادند و با پنهانى مى گفتند:

24- داخل نشود در آن باغ امروز بر شما مسكينى.

25- صبح به طرف باغ رفتند و فقط به منع فقراء قادر بودند.

26- چون باغ را ديدند گفتند: ما راه را گم كرده ايم.

27- نه بلكه ما محرومان (از محصول) هستيم.

28- معتدلتر آنها گفت: آيا نگفتم: چرا خدا را تنزيه نمى كنيد؟

29- گفتند: منزه است پروردگار ما، ما ظالم هستيم.

30- بعضى بر بعضى رو كرده يكديگر را ملامت مى كردند.

31- گفتند: اى واى بر ما، ما اهل طغيان شديم

32- شايد پروردگار ما بهتر از آن را به ما عوض دهد ما به پروردگارمان راغبيم.

33- عذاب اينگونه است، عذاب آخرت بزرگتر است، اى كاش مى دانستند.

در باره اهل آن باغ به وجود آمد.

و به زودى بر اينكار نادم مى شوند ولى ندامت فائده نمى دهد، چنان كه اهل آن باغ نادم شدند و يكديگر را ملامت كردند ولى ندامت فائده اى نبخشيد. به عبارت ديگر: منظور الميزان آنست كه: همانطور كه بلاى اهل باغ در اثر طغيانشان حتمى بود ولى آنها نمى دانستند، عذاب مكذبين نيز حتمى است ولى آنها در اثر مشغوليت به اموال و ذخائر دنيوى، متوجه آن نيستند ...

بر آشفت و مخالفت نمود او همان بود كه خدا در باره اش فرمود: قالَ أَوْسَطُهُمْ أَ لَمْ أَقُلْ لَكُمْ لَوْ لا تُسَبِّحُونَ. تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 288

آن مرد گفت: اى پسر عباس: در سن، متوسط آنها بود؟ گفت نه بلكه از همه كوچكتر بود ولى از لحاظ عقل بزرگتر بود، اوسط قوم بهترين قوم است، دليل آن در قرآن سخن خداست به اين مضمون شما اى امت محمّد اصغر امّتها و بهترين امتها هستيد، اين است قول خدا وَ كَذلِكَ جَعَلْناكُمْ أُمَّةً وَسَطاً.

به هر حال عاقلتر آنها گفت: از خدا بترسيد و در طريق پدرتان باشيد تا سلامت داشته باشيد و بهره بريد، بر او تاخته و به شدت مضروب كردند، چون ديد قصد كشتن او را دارند، نظر آنها را اجبارا پذيرفت، آن گاه به منزل خويش رفتند و قسم خوردند كه بامداد براى چيدن محصول باغ، خواهند رفت و ان شاء اللَّه نگفتند، خدا بدين گناه آنها را مبتلا كرد و ميان آنها و آن رزق حائل شد كه بر آن مسرف شده بودند و در كتابش از آنها خبر داد و فرمود: «انا بلوناهم كما بلونا اصحاب الجنة ... (از تفسير برهان).

17- إِنَّا بَلَوْناهُمْ كَما بَلَوْنا أَصْحابَ الْجَنَّةِ إِذْ أَقْسَمُوا لَيَصْرِمُنَّها مُصْبِحِينَ.

ضمير «هم» به اهل مكه راجع است، الف و لام «الجنة» براى عهد مى باشد معلوم مى شود كه آن ماجرا براى اهل اسلام و اهل مكّه معلوم بوده است، در بيان شأن نزول وجه ابتلاء و امتحان كردن گفته شد، ممكن است اين قضيّه شاهدى باشد به وعده «سنسمه» در اين صورت منظور از آن به طور كنايه عذاب دنيوى است.

18-

وَ لا يَسْتَثْنُونَ.

يعنى ان شاء اللَّه نگفتند، چون به استقلال عمل خويش اطمينان داشتند، و شايد معنايش آن باشد كه چيزى در پيش خود براى فقراء استثناء نمى كردند، اين جمله حال است از فاعل «اقسموا». تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 289

19- فَطافَ عَلَيْها طائِفٌ مِنْ رَبِّكَ وَ هُمْ نائِمُونَ.

طائف عذابى بود از جانب خدا، مى شود گفت: آن سرماى شديد و يا گرد باد خطرناكى بوده كه باغ را ويران نمود و ميوه ها را از بين برد، به قول بعضى آتشى بود كه باغ را سوزانيد.

20- فَأَصْبَحَتْ كَالصَّرِيمِ.

صريم ظاهرا به معنى مصروم و چيده شده است، يعنى باغ در اثر آن بلا ميوه هايش رفت و مانند باغى گرديد كه ميوه اش چيده شده است، آن را «مانند شب تار» و تلّ شن نيز گفته اند.

21 و 22- فَتَنادَوْا مُصْبِحِينَ أَنِ اغْدُوا عَلى حَرْثِكُمْ إِنْ كُنْتُمْ صارِمِينَ.

منظور از صرم چيدن ميوه است، حرث به زراعت و باغ هر دو گفته مى شود أَنِ اغْدُوا تفسير «تنادوا» است.

23 و 24- فَانْطَلَقُوا وَ هُمْ يَتَخافَتُونَ أَنْ لا يَدْخُلَنَّهَا الْيَوْمَ عَلَيْكُمْ مِسْكِينٌ.

انطلاق، به راه افتادن است. أَنْ لا يَدْخُلَنَّهَا تفسير «يتخافتون» مى باشد و آن حال است از فاعل فَانْطَلَقُوا.

25- وَ غَدَوْا عَلى حَرْدٍ قادِرِينَ.

يعنى وقت صبح به سوى باغ رفتند در حالى كه فقط بر منع و طرد فقراء قادر بودند، چيزى از باغ نمانده بود كه بر آن قادر باشند.

26 و 27- فَلَمَّا رَأَوْها قالُوا إِنَّا لَضَالُّونَ بَلْ نَحْنُ مَحْرُومُونَ.

اگر «ضالون» به معنى راه گم كردگان باشد، معلوم مى شود باغ چنان درهم و برهم شده بود كه به اشتباه افتاده و گفتند: راه را عوضى آمده ايم اينجا باغ ما نيست، آن گاه

كمى دقت كرده و به خود آمده و ديدند باغ همان است ولى تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 290

ميوه هايش و يا حتى درختانش نيست، گفتند: نه بلكه از محصول محروم شده ايم بعضى «ضالون» را گمراه متعارف گفته اند.

28- قالَ أَوْسَطُهُمْ أَ لَمْ أَقُلْ لَكُمْ لَوْ لا تُسَبِّحُونَ.

اينجا بود كه برادر معتدل تر گفت: آيا نگفتم: چرا خدا را تسبيح نمى كنيد؟

اينكه آنها به اسباب ظاهرى اكتفاء كرده و ان شاء اللَّه نگفتند و خواستند به علت پولدار بودن، فقراء را منع كنند، آن شرك بود، مى بايست به خدا اتكال كرده و حق فقراء را مى دادند، لَوْ لا تُسَبِّحُونَ يعنى چرا خدا را از شريك داشتن پاك و منزه نمى دانيد و چرا در بى نياز شدن، محصول باغ را شريك خدا مى كنيد.

29- قالُوا سُبْحانَ رَبِّنا إِنَّا كُنَّا ظالِمِينَ.

معلوم مى شود كه خدا شناس بوده اند سُبْحانَ رَبِّنا يعنى ديگر محصول باغ را شريك خدا نمى دانيم، منظور از «ظالمين» ظلم بر نفس است، اهل عذاب نيز در آخرت خواهند گفت: وَ اللَّهِ رَبِّنا ما كُنَّا مُشْرِكِينَ انعام/ 23.

30- فَأَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلى بَعْضٍ يَتَلاوَمُونَ.

اين عادت گناهكاران است كه خطا را به گردن يكديگر مى اندازند.

31- قالُوا يا وَيْلَنا إِنَّا كُنَّا طاغِينَ.

در اينجا قبول كرده اند كه گناه و طغيان از همه بوده است، مراد از «طاغين» تجاوز از حد و شرك است.

32- عَسى رَبُّنا أَنْ يُبْدِلَنا خَيْراً مِنْها إِنَّا إِلى رَبِّنا راغِبُونَ.

معلوم مى شود كه هنوز اميد خود را از خدا قطع نكرده بودند، ولى آيا به مراد خويش دو باره رسيدند؟! معلوم نيست، أَنْ يُبْدِلَنا نشان مى دهد باغ به كلى از بين رفته بود و الا جا نداشت عوض آن را بخواهند.

33- كَذلِكَ الْعَذابُ وَ لَعَذابُ

الْآخِرَةِ أَكْبَرُ لَوْ كانُوا يَعْلَمُونَ. تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 291

لفظ «كذلك» خبر مقدم و «العذاب» مبتداى آنست، يعنى: عذاب و بلا مانند عذاب اهل آن باغ است. و آن اينكه خدا به انسان نعمت مى دهد و او را در معرض آزمايش قرار مى دهد و او بى خبر از حقيقت امر، به حال طغيان در مى آيد و شرك مى ورزد و قدر نعمت را نمى داند، تا نعمت از دستش مى رود.

اما عذاب آخرت بزرگتر است، زيرا آن دائمى و عذاب خالص است، عذاب دنيا آميخته با نوعى از نعمتها و زود گذر است، «لو» به معنى تمنى (اى كاش) مى باشد.

تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 292

293 41- يا آنها را در اينكار شريكانى است؟ پس شريكان خويش را بياورند اگر راستگويانند.

42- ياد آر روزى را كه كار به شدت رسد و به سجده دعوت مى شوند ولى نمى توانند.

43- در حالى كه چشمشان سر به زير است، ذلت آنها را احاطه كرده است با آنكه (در دنيا) به سجده دعوت مى شدند و سالم بودند.

مانند آنها در نعمت خواهيم بود، نظير سخن آن كس كه در سوره كهف گذشت: وَ ما أَظُنُّ السَّاعَةَ قائِمَةً وَ لَئِنْ رُدِدْتُ إِلى رَبِّي لَأَجِدَنَّ خَيْراً مِنْها مُنْقَلَباً/ 36.

على هذا آيات شريفه اين توهم را به طور كامل نفى مى كند ولى در اين صورت لازم بود گفته شود «ا فنجعل المجرمين كالمسلمين» امّا مقدم شدن مسلمين براى آنست كه مى فرمايد: فكر مى كنيد مقام مسلمين را چنان پائين مى آوريم كه آنها را مانند مجرمين قرار مى دهيم؟ در هر دو صورت مطلب يكى است ولى عنوان فرق مى كند، به هر حال ما لَكُمْ كَيْفَ تَحْكُمُونَ نفى دليل عقلى است يعنى عقل چنين حكمى نمى كند.

37 و 38- أَمْ لَكُمْ كِتابٌ فِيهِ تَدْرُسُونَ إِنَّ لَكُمْ فِيهِ لَما تَخَيَّرُونَ.

نفى دليل نقلى است يعنى براى مساوات دليلى و كتابى از جانب خدا نداريد كه در آن نوشته شود: هر چه بخواهيد براى شماست، إِنَّ لَكُمْ لَما ... مفعول «تدرسون» است.

39- أَمْ لَكُمْ أَيْمانٌ عَلَيْنا بالِغَةٌ إِلى يَوْمِ الْقِيامَةِ إِنَّ لَكُمْ لَما تَحْكُمُونَ يعنى دليل شفاهى نيز نداريد، و با شما پيمان نبسته ايم كه هر چه حكم كنيد تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 295

قبول كنيم و شما را با مسلمين يكسان قرار دهيم، «بالغة» وصف «ايمان» است يعنى سوگندهاى مؤكد و غير قابل نقض «الى ...» متعلّق است به «ايمان» يعنى آن سوگندها تا قيامت ادامه دارد.

علت اين قيد آنست كه اگر تا قيامت ادامه نداشت ممكن بود قبل از قيامت بشكند و آن وقت جايى براى لَما تَحْكُمُونَ نماند، منظور از «لما ...» همان مساوات با مسلمين است.

40- سَلْهُمْ أَيُّهُمْ بِذلِكَ زَعِيمٌ ذلك راجع است به مساوات يعنى: از مشركان

بپرس كه كدام يك عهده دار پياده كردن آن مساوات است؟! معلوم است كه كسى جواب نتواند گفت.

41- أَمْ لَهُمْ شُرَكاءُ فَلْيَأْتُوا بِشُرَكائِهِمْ إِنْ كانُوا صادِقِينَ يعنى در عملى كردن مساوات يارانى هم ندارند و اگر دارند بياورند.

ظاهرا منظور از شركاء بتهاى مشركان است، و مراد آوردن آنها به قيامت مى باشد.

42- يَوْمَ يُكْشَفُ عَنْ ساقٍ وَ يُدْعَوْنَ إِلَى السُّجُودِ فَلا يَسْتَطِيعُونَ اين آيه و آيه ما بعد حاكى است كه در آخرت نيز كارى نتوانند كرد كه با مسلمين برابر باشند زيرا كه در آخرت قدرت اطاعت و خضوع نخواهند داشت، گويى كسى مى پرسد: ممكن است در آخرت عمل كنند و با مسلمين در بهشت يكسان باشند.

يُكْشَفُ عَنْ ساقٍ كنايه از اشتداد امر است در جوامع الجامع فرموده:

آن عبارت است از شدت گرفتن امر، اصل آن در جنگ است كه با شدت گرفتن آن، كشف ساق مى كنند. نكره آمدن حاكى از بزرگى و شدت مى باشد.

ظاهرا دعوت از جانب ملائكه خواهد بود و براى تبكيت آنها خواهند گفت: بيائيد خدا را سجده و خضوع كنيد. فَلا يَسْتَطِيعُونَ نشان مى دهد كه تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 296

نمى توانند سجده كنند، از حضرت موسى بن جعفر عليه السّلام نقل شده:

«قال حجاب من نور يكشف فيقع المؤمنون سجدا و تدمج اصلاب المنافقين فلا يستطيعون الى السجود» (برهان).

ناگفته نماند: ابن كثير در تفسير خود از صحيح بخاري از ابو سعيد خدرى نقل كرده كه از رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله شنيدم مى فرمود: پروردگار ما ساق خود را عريان مى كند، همه مؤمنين و مؤمنات به آن سجده مى كنند جز آنان كه در دنيا از روى ريا و سمعه سجده مى كردند، مى خواهند

سجده كنند قامتشان خم نمى شود ابن كثير اضافه مى كند كه اين حديث در صحيح بخاري و صحيح مسلم و غير آن آمده است.

ولي اين سخن از بيخ باطل است، ديده شدن خدا منافى خدايى و از محالات است لا تُدْرِكُهُ الْأَبْصارُ وَ هُوَ يُدْرِكُ الْأَبْصارَ.

43- خاشِعَةً أَبْصارُهُمْ تَرْهَقُهُمْ ذِلَّةٌ وَ قَدْ كانُوا يُدْعَوْنَ إِلَى السُّجُودِ وَ هُمْ سالِمُونَ دو جمله اول حال است از فاعل «يدعون»، «سالمون» نشان مى دهد كه در آخرت قدرت سجود از دست خواهد رفت.

در روايت معلى بن خنيس از حضرت صادق صلوات اللَّه عليه «سالمون» را «مستطيعون» معنى كرده است.

تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 297

اگر نعمتى از پروردگارش او را درك نمى كرد به صحرا انداخته مى شد در حالى كه ملامت شده بود. تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 298 50- خدايش او را برگزيد و از صالحانش گردانيد.

51- حقا كه نزديك است كفار تو را با چشمهاى خويش بيافكنند چون قرآن را مى شنوند و مى گويند كه او ديوانه است

52- (با آنكه) قرآن جز تذكرى براى جهانيان نيست.

تحف العقول از امام حسين عليه السّلام نقل شده فرمود: استدراج از خداوند سبحان آنست كه نعمت بنده را فراوان كند و توفيق شكر را از او سلب نمايد، لا يَعْلَمُونَ حاكى است كه خود را در سعادت مى دانند حال آنكه به شقاوت نزديك و نزديكتر مى شوند.

45- وَ أُمْلِي لَهُمْ إِنَّ كَيْدِي مَتِينٌ يعنى مهلت آنها دليل غافل بودن خدا نيست، بلكه سنت خدايى همان مهلت است تا براى توبه و تجديد نظر وقت داشته باشند و يا شقاوتش به تدريج حتمى شود، إِنَّ كَيْدِي ... حاكى از حتميت عذاب است.

46- أَمْ تَسْئَلُهُمْ أَجْراً فَهُمْ مِنْ مَغْرَمٍ مُثْقَلُونَ يعنى تكذيبشان بى جاست زيرا اگر تو از آنها مزدى مى خواستى مى شد كه بگويند: دوستى مال او را به اين گفتار وا داشته است نكره بودن «مغرم» حكايت از بزرگى و سنگينى دارد، يعنى آيا از غرامت سنگين احساس سنگينى مى كنند؟ تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 300

ظاهر آنست كه با آيه فَذَرْنِي وَ مَنْ يُكَذِّبُ ... مطلب گذشته عوض گرديده است، در گذشته سخن از نفى مساوات مسلمين با مجرمين بود، اما در اين آيات سخن از مطلق تكذيب و جواب آنست.

47- أَمْ عِنْدَهُمُ الْغَيْبُ فَهُمْ يَكْتُبُونَ ظاهرا منظور دانستن احكام خدا و بى نيازى از رسالت آن حضرت است، يعنى آيا تو از آنها مزد مى خواهى كه رسالت را تكذيب مى كنند يا علم غيب خدايى نزد آنهاست و احكام را از آنجا دريافت مى كنند و مى نويسند و از رسالت تو بى نياز مى شوند؟! 48- فَاصْبِرْ لِحُكْمِ رَبِّكَ وَ لا تَكُنْ كَصاحِبِ الْحُوتِ إِذْ نادى وَ هُوَ مَكْظُومٌ معلوم مى شود: انكار و لجاجت مشركان آن حضرت را سخت ناراحت مى كرده

است كه خدا هشدار مى دهد: مبادا كاسه صبرت لبريز شود، منظور از صاحب حوت يونس عليه السّلام است كه به شكم ماهى افتاد، مراد از «نادى» همانست كه در سوره انبياء گذشت فَنادى فِي الظُّلُماتِ أَنْ لا إِلهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحانَكَ إِنِّي كُنْتُ مِنَ الظَّالِمِينَ/ 87، او در وقت آن ندا پر از اندوه و ندامت بود.

49- لَوْ لا أَنْ تَدارَكَهُ نِعْمَةٌ مِنْ رَبِّهِ لَنُبِذَ بِالْعَراءِ وَ هُوَ مَذْمُومٌ منظور از تدارك نعمت، قبول توبه او در شكم ماهى بعد از لا إِلهَ إِلَّا أَنْتَ است يعنى اگر توبه اش قبول نمى شد به طور مذموم به بيرون انداخته مى شد ولي قبول توبه اش باعث شد كه به طور مذموم انداخته نشود، چنان كه فَاجْتَباهُ رَبُّهُ در آيه بعدى آن را بيان مى كند.

ناگفته نماند: آيه: فَلَوْ لا أَنَّهُ كانَ مِنَ الْمُسَبِّحِينَ لَلَبِثَ فِي بَطْنِهِ إِلى يَوْمِ يُبْعَثُونَ صافات/ 144 حاكى است كه يونس قبل از افتادن به شكم ماهى از مسبحين بود، اين عمل باعث شد كه او در شكم ماهى نماند و گرنه مقتضاى قهر كردنش تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 301

آن بود كه پيوسته در شكم ماهى بماند.

از طرف ديگر، توبه و تسبيحش در شكم ماهى سبب شد كه مذموما به بيرون انداخته نشود، على هذا منافاتى در بين آيات نيست.

50- فَاجْتَباهُ رَبُّهُ فَجَعَلَهُ مِنَ الصَّالِحِينَ يعنى در اثر توبه، اين دو كرامت به او عطا گرديد، و در حال ممدوح به بيرون انداخته شد، «فاجتباه» حاكى است كه با از شهر رفتن، نبوت از او سلب شده است، خدا مجددا رسالت را باو بر گردانيد، فَجَعَلَهُ مِنَ الصَّالِحِينَ مبين آن است كه قبول توبه اش، گذشته ها

را از بين برده است.

مشروح حالات يونس عليه السّلام در سوره يونس، انبياء و صافات گذشت و در قاموس قرآن مشروحتر آمده است و در آن محلها گفته ايم كه عمل آن حضرت ترك اولي بوده نه كار حرام، او فكر كرد حالا كه حرفش را قبول ندارند برود و در جاى ديگر تبليغ كند ولى صلاح آن بود كه چنين كارى نكند و او فكر مى كرد كه خدا بر او سخت نخواهد گرفت، چنان كه از فَظَنَّ أَنْ لَنْ نَقْدِرَ عَلَيْهِ ... انبياء/ 87 معلوم مى شود.

51- وَ إِنْ يَكادُ الَّذِينَ كَفَرُوا لَيُزْلِقُونَكَ بِأَبْصارِهِمْ لَمَّا سَمِعُوا الذِّكْرَ گويى اين آيه براى بر حذر كردن آن حضرت است كه متوجه شدت عداوت دشمنانش باشد و نيز بداند به چه علّت او را ديوانه مى خوانند «ان» مخفف از ثقيله است، تقدير آن «انه يكاد» مى باشد، لَيُزْلِقُونَكَ بِأَبْصارِهِمْ يعنى با چشمشان و نگاهشان تو را به زمين بكوبند و هلاك كنند.

در مجمع البيان فرموده: منظور از آن به اجماع مفسران (بد نظرى) و ساقط كردن با نگاه است.

وَ يَقُولُونَ إِنَّهُ لَمَجْنُونٌ يعنى از شدت عداوتشان چنين مى گويند در اينجا راجع به (نظر بد) تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 302

طبق سليقه مفسران چند حديث نقل مى شود.

در مجمع البيان آمده: اسماء بنت عميس گفت يا رسول اللَّه فرزندان جعفر را نظر بد مى رسد بر آنها رقيه (دفع بد نظري) تهيه كنم؟ فرمود: آرى اگر چيزى به قدر پيشى مى كرد همانا بد نظرى بود

«قال نعم فلو كان شى ء يسبق القدر لسبقته العين».

در الميزان از در منثور از جابر بن عبد اللَّه نقل شده:

«قال رسول صلّى اللَّه عليه و آله العين تدخل الرجل

القبر و الجمل في القدر»

اين روايت در سفينة البحار (عين) و در مكارم الاخلاق طبرسى نيز منقول است يعنى نگاه بد مرد را به قبر و شتر را به ديك داخل مى كند.

در نهج البلاغه (حكمت 400) آمده:

«العين حق و الرقى حق و السر حق ...»

يعنى اينها واقعيت دارند، در آيه وَ قالَ يا بَنِيَّ لا تَدْخُلُوا مِنْ بابٍ واحِدٍ وَ ادْخُلُوا مِنْ أَبْوابٍ مُتَفَرِّقَةٍ يوسف/ 67 ظاهرا غرض يعقوب عليه السّلام احتراز از «بد نظرى» بوده است، علم نيز چنين چيزى را ثابت مى كند.

ناگفته نماند: منظور از آيه آن نيست كه كفار به تو نگاه بد مى كنند بلكه منظور نگاه از روى خشم است، روايات «نگاه بد» در ذيل آيه، تفسير آيه نيست بلكه با مناسبت نقل شده است.

روز دوازدهم ربيع الثانى سال هزار و چهار صد و شش مطابق چهارم ديماه/ 1364 تفسير سوره قلم به پايان رسيد.

و الحمد للَّه و هو خير ختام

تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 303

در بيان آخرت و حالات اصحاب يمين و اصحاب شمال و علل رحمت و عذاب آنهاست (آيات 13- 37) قسمت سوم در بيان صدق قرآن و حق بودن آن مى باشد (آيات (38- 52) از بررسى آيات معلوم مى شود كه علت نزول سوره در تكذيب نبوّت و قيامت بوده است.

ناگفته نماند: سوره مباركه آهنگى بس عجيب و دلربا دارد، مطالب آن در نهايت انسجام است، فصاحت و بلاغت آن «يدرك و لا يوصف» است، آيات شريفه تا آيه 29 با مصادر و اسماء فاعل كه همه در يك وزن هستند تمام مى شوند نظير:

قارعه، طاغيه، عاتيه، باقيه، جاريه و مانند آن، آن گاه آخر آيات عوض مى شود ولى انسجام عجيب هم چنان باقى است.

تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 305

سورة الحاقة مكّيّة و هى اثنتان و خمسون اية نزلت بعد سورة الملك

شدند.

6- و اما قوم عاد با بادى بسيار سرد و شديد هلاك گشتند.

7- خدا آن باد را هفت شب و هشت روز پى در پى، بر آنها مسلط كرد، مى ديدى كه آن قوم در زمين افتاده اند، گويى ريشه هاى كنده شده نخلها مى باشند.

8- آيا از آنها باقى مانده اى مى بينى؟!

9- فرعون و آنان كه پيش از او بودند و شهرهاى زير رو شده، مرتكب خطا شدند.

10- رسول پروردگار خويش را نافرمانى كردند، خدا آنها را گرفت، گرفتنى سخت.

11- ما چون آب طغيان نمود، شما را در كشتى حمل كرديم.

12- تا آن حمل را براى شما پندى قرار دهيم و تا آن پند را گوشهاى شنوا حفظ كنند.

به معنى پى در پى آيد، آن در آيه مصدر و يا جمع حاسم است.

صرعى: صرع: به خاك انداختن صريع: به خاك انداخته شده. صرعى جمع آنست.

اعجاز: (بفتح اول) ريشه ها. مفرد آن عجز به معنى آخر شى ء مى باشد اين كلمه دو بار در كلام اللَّه آمده است و هر دو در باره قوم عاد مى باشد كَأَنَّهُمْ أَعْجازُ نَخْلٍ مُنْقَعِرٍ قمر/ 20.

مؤتفكات: زير و رو شده ها و نيز بادهايى كه از مسير خود بر مى گردند و مسير خود را عوض مى كنند، «افك» بر گرداندن چيزى از حقيقتش.

كرده و مستأصل شدند، قيامت از آن جهت قارعه ناميده شده كه همه چيز را مى كوبد، قرع كوفتن چيزى است به چيزى، مانند وَ حُمِلَتِ الْأَرْضُ وَ الْجِبالُ فَدُكَّتا دَكَّةً واحِدَةً حاقة/ 14 وَ انْشَقَّتِ السَّماءُ فَهِيَ يَوْمَئِذٍ واهِيَةٌ حاقه/ 16، إِذَا السَّماءُ انْفَطَرَتْ وَ إِذَا الْكَواكِبُ انْتَثَرَتْ انفطار/ 1 و 2.

5- فَأَمَّا ثَمُودُ فَأُهْلِكُوا بِالطَّاغِيَةِ.

منظور از طاغيه صاعقه و صيحه خارج از حد است كه قوم صالح عليه السّلام را از بين برد. در بعضى از آيات هست فَأَخَذَتْهُمُ الرَّجْفَةُ فَأَصْبَحُوا فِي دارِهِمْ جاثِمِينَ اعراف/ 78 و در بعضى آمده: وَ أَخَذَ الَّذِينَ ظَلَمُوا الصَّيْحَةُ فَأَصْبَحُوا فِي دِيارِهِمْ جاثِمِينَ هود/ 67 و در بعضى ديگر: فَأَخَذَتْهُمُ الصَّاعِقَةُ وَ هُمْ يَنْظُرُونَ ذاريات/ 44، مشروح احوال آنها در سوره هود گذشت.

صاعقه پيوسته با صيحه است، معلوم ميشود: صاعقه اى خارج از حد توأم تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 309

با صيحه غير قابل وصف هلاكشان كرده است، ناگفته نماند: در همه جاى قرآن مجيد، حالات قوم عاد قبل از قوم ثمود ذكر شده مگر در اين سوره، شايد علتش آن باشد كه حالات ثمود در اينجا مختصر نقل شده است، به قولى «طاغيه» مصدر است مانند كَذَّبَتْ ثَمُودُ بِطَغْواها شمش/ 11.

6- وَ أَمَّا عادٌ فَأُهْلِكُوا بِرِيحٍ صَرْصَرٍ عاتِيَةٍ.

ظاهرا منظور از صرصر باد بسيار سردى است كه اجساد آنها را منجمد نمود و همه مانند تنه درختان به زمين افتادند، «عاتية» حاكى است كه باد عادى نبوده است.

7- سَخَّرَها عَلَيْهِمْ سَبْعَ لَيالٍ وَ ثَمانِيَةَ أَيَّامٍ حُسُوماً.

معلوم مى شود كه باد هفت شب و هشت روز بى وقفه بر آنها مى ورزيده است اين تعبير در هيچ جاى قرآن مجيد نيست و در

جاى ديگر فِي أَيَّامٍ نَحِساتٍ فصلت/ 16، فِي يَوْمِ نَحْسٍ مُسْتَمِرٍّ قمر/ 19 آمده است.

حسوم اگر جمع حاسم باشد مانند مشهود و شاهد، آن صفت سَبْعَ لَيالٍ است يعنى: «سبع ليال متواليات» و اگر مصدر باشد به معنى «يحسمهم حسوما» است.

فَتَرَى الْقَوْمَ فِيها صَرْعى كَأَنَّهُمْ أَعْجازُ نَخْلٍ خاوِيَةٍ.

نتيجه تسخير باد است كه مانند ريشه افتاده درختان خرما شدند، خاوية به معنى ساقط و افتاده است در سوره قمر آمده كَأَنَّهُمْ أَعْجازُ نَخْلٍ مُنْقَعِرٍ/ 20 در لغت آمده: «اعجاز النخل: اصولها»، لا بد در تشبيه به ريشه هاى نخل سرّي هست و گرنه به نظر مى آيد كه گفته مى شد مانند تنه درختان به زمين افتادند «فيها» راجع به ارض يا سبع ليال است.

8- فَهَلْ تَرى لَهُمْ مِنْ باقِيَةٍ. تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 310

اشاره به همگانى بودن عذاب است باقية تقديرش «نفس باقية» مى باشد، بعضى آن را مصدر گفته اند مانند عاقبة و عافية، يعنى آيا براى آنها بقايى و دنباله اى مى بينى؟! 9- وَ جاءَ فِرْعَوْنُ وَ مَنْ قَبْلَهُ وَ الْمُؤْتَفِكاتُ بِالْخاطِئَةِ.

جاء متعدي با باء و مفعول آن بِالْخاطِئَةِ است مراد از مؤتفكات اهل آنهاست، فرعون همان فرعون موسى مى باشد، خاطئه را مصدر گفته اند ولى بايد اسم مصدر و حاصل از آن باشد نه معناى مصدرى، به هر حال آن به معنى خطاء و خطيئة است كه همان شرك و كفر و تجاوز از زىّ عبوديّت باشد، مؤتفكات به قراء لوط عليه السّلام تطبيق مى شود كه به حكم جَعَلْنا عالِيَها سافِلَها هود/ 82 زير و رو شدند.

10- فَعَصَوْا رَسُولَ رَبِّهِمْ فَأَخَذَهُمْ أَخْذَةً رابِيَةً.

تعليل استيصال آنهاست: «رابيه» به معنى زائده و شديده است، ربا به معنى زيادت مى باشد أَخْذَةً

رابِيَةً گرفتن شديد و عقوبت سخت. بعضى عقوبت زائده بر سائر عقوبتها گفته اند.

11- إِنَّا لَمَّا طَغَى الْماءُ حَمَلْناكُمْ فِي الْجارِيَةِ.

به نظر مى آيد: اين آيه و آيه ما بعد، اشاره به نجات مؤمنان در آن گونه بلاهاست، يعنى: همانطور كه مؤمنين به نوح را از غرق نجات داديم، در بلاى عاد و ثمود و ديگران نيز، اهل ايمان نجات يافتند. على هذا بلاها مستحقين بلا را گرفت.

مراد از «جارية» كشتى نوح است، نسبت حمل به اهل زمان نزول، با آنكه اسلاف آنها در كشتى حمل شده بودند، به علت نوع واحد بودن همه است.

12- لِنَجْعَلَها لَكُمْ تَذْكِرَةً وَ تَعِيَها أُذُنٌ واعِيَةٌ

. تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 311

گويند: ضمير «ها» در فعل اول راجع به «فعلة» است و مراد از آن غرق شدن كفار و نجات مؤمنين مى باشد، به قولى راجع به حمل است به اعتبار «فعله» به نظر مى آيد: آيه فقط راجع به نجات است، يعنى: تا آن حمل و نجات را براى شما مايه پند قرار دهيم كه بدانيد مؤمنان از بلا بدورند در آخرت نيز چنين خواهد بود.

ضمير «تعيها» راجع به «تذكره» است. يعنى: و تا حفظ كند آن تذكره را گوشهاى حفظ كننده. وعى و ايعاء گذاشتن متاع است در وعاء و ظرف.

ناگفته نماند: جعل تذكره نسبت به اشخاص اعم است يعنى: بعضى قبول مى كنند و بعضى قبول نمى كنند، امّا قبول كردن گوشهاى شنوا، فقط يك بعد دارد على هذا جمله اول در رابطه با اتمام حجت و جمله دوّم در رابطه با كسانى است كه حتما از آن بهره مى برند.

از طريق شيعه و اهل سنت رواياتى نقل شده در باره تفسير أُذُنٌ

واعِيَةٌ

به حضرت امير المؤمنين صلوات اللَّه عليه، كه به بعضى از آنها اشاره مى شود، زمخشرى در كشاف نقل مى كند.

از رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله نقل شده كه به وقت نزول اين آيه به على عليه السّلام فرمود:

از خدا خواستم كه آن را گوش تو قرار دهد اى على، على فرمود: بعد از آن چيزى فراموش نكرده ام و نخواهم كرد، متن حديث چنين است

«عن النبى صلّى اللَّه عليه و آله انه قال لعلى عليه السّلام عند نزول هذه الاية: سئلت اللَّه ان يجعلها اذنك يا على قال على عليه السّلام فما نسيت شيئا بعد و ما كان لى ان انسى».

واحدى در اسباب النزول از عبد اللَّه بن زبير از صالح بن هشيم نقل كرده مى گفت: شنيدم بريده مى گفت:

«قال رسول اللَّه صلّى اللَّه عليه و آله لعلى عليه السّلام ان اللَّه امرنى ان ادنيك و لا اقصيك و ان اعلّمك و تعى و حق على اللَّه ان تعى- فنزلت- و تعيها تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 312

اذن واعية».

مشروح روايات در تفسير برهان، مجمع البيان و الميزان ديده شود.

مرحوم بحرانى در تفسير برهان، چهارده روايت در اين رابطه نقل كرده و فرمايد به اين مقدار اكتفاء گرديد و گرنه سخن به اطاله مى كشيد.

ناگفته نماند: آيه شريفه مطلق است و امير المؤمنين صلوات اللَّه عليه از مصاديق اوليه آن مى باشد. نه اينكه منظور منحصرا آن بزرگوار است.

تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 313

فَوْقَهُمْ يَوْمَئِذٍ ثَمانِيَةٌ (17)

يَوْمَئِذٍ تُعْرَضُونَ لا تَخْفى مِنْكُمْ خافِيَةٌ (18) فَأَمَّا مَنْ أُوتِيَ كِتابَهُ بِيَمِينِهِ فَيَقُولُ هاؤُمُ اقْرَؤُا كِتابِيَهْ (19) إِنِّي ظَنَنْتُ أَنِّي مُلاقٍ حِسابِيَهْ (20) فَهُوَ فِي عِيشَةٍ راضِيَةٍ (21) فِي جَنَّةٍ عالِيَةٍ (22)

قُطُوفُها دانِيَةٌ (23) كُلُوا وَ اشْرَبُوا هَنِيئاً بِما أَسْلَفْتُمْ فِي الْأَيَّامِ الْخالِيَةِ (24)

13- چون در صور دميده شود يك دميدن،

14- و برداشته شود زمين و كوه ها و كوبيده شوند يك كوبيده شدن،

15- آن روز قيامت واقع مى شود.

16- آسمان شكافته مى شود و آن در آن روز سست است،

17- ملائكه در اطراف آن هستند و عرش پروردگارت را بالاى سر مردم هشت ملك حمل مى كند: تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 314 18- در آن روز به خدا عرضه مى شويد و هيچ عمل پنهانى از شما مخفى نمى ماند.

19- اما آنكه كتابش به دست راستش داده شود گويد: بيائيد كتاب مرا بخوانيد.

20- من در دنيا دانستم كه حسابم را ملاقات خواهم كرد.

21- او در زندگى است كه از آن خوشنود است.

22- در بهشتى است و الا.

23- ميوه اش به او نزديك است.

24- بخوريد و بنوشيد گوارا در مقابل آنچه از پيش كرديد در ايام گذشته.

شكافته شدن. بى قوام شدن در اثر انشقاق از اين مادّه يك بار بيشتر در كلام اللَّه يافته نيست.

ارجاء: اطراف. مفرد آن رجاست.

هاؤم: بيائيد. آن اسم فعل است، طبرسى فرموده: گويى: «هاء يا رجل- هاؤما يا رجلان- هاؤم يا رجال».

قطوف: قطف: (بر وزن عقل) چيدن. «قطف الثمرة قطفا: جناه و جمعه» تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 315

قطف (بكسر قاف): چيده شده، جمع آن قطوف است.

اجرام از محلهاى فعلى و انفجار خود آنها هر دو شامل است، منظور از «واهية» شايد آن باشد كه فرموده: وَ فُتِحَتِ السَّماءُ فَكانَتْ أَبْواباً نبأ/ 19 تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 316

وَ إِذَا السَّماءُ فُرِجَتْ مرسلات/ 9، به هر حال سَبْعاً شِداداً نبأ/ 12، و سَقْفاً مَحْفُوظاً انبياء/ 32 نخواهد ماند، حقيقت امر پيش خداست.

17- وَ الْمَلَكُ عَلى أَرْجائِها وَ يَحْمِلُ عَرْشَ رَبِّكَ فَوْقَهُمْ يَوْمَئِذٍ ثَمانِيَةٌ مى شود فهميد كه اكنون ملائكه در وسط آسمانها و مشغول به تدبير امرند ولى آن روز در اطراف آسمان خواهند بود كه متلاشى شده است، نظير وَ تَرَى الْمَلائِكَةَ حَافِّينَ مِنْ حَوْلِ الْعَرْشِ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ زمر/ 75.

ظهور آيه در آنست كه عرش يك شى ء محدود است و هشت نفر ملك روز قيامت آن را حمل خواهند كرد، چنان كه آيه الَّذِينَ يَحْمِلُونَ الْعَرْشَ وَ مَنْ حَوْلَهُ نيز از محدود بودن آن حكايت دارد. ظاهر آنست كه عرش ملائكه هستند و ضمير «فوقهم» راجع به خلائق است، الميزان ظهور آن را در رجوع به ملائكه مى داند.

در مجمع فرموده: از پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله نقل شده: آنها امروز چهار ملك هستند چون قيامت قائم شود خدا آنها را با چهار نفر ديگر كمك كند كه هشت نفر مى شوند، در توحيد صدوق نيز از على عليه السّلام هشت ملك نقل شده است.

در برهان از تفسير قمى نقل شده:

قال «حملة العرش ثمانية اربعة من الاولين و اربعة من الاخرين فاما الاربعة من الاولين فنوح و ابراهيم و موسى و عيسى و امّا الاربعة من الاخرين فمحمد و على و الحسن و الحسين عليهم السّلام.

و نيز نقل كرده كه عرش

را به علم تفسير كرده

«حملة العرش- و العرش العلم- اربعة منا و اربعة ممّن شاء اللَّه».

18- يَوْمَئِذٍ تُعْرَضُونَ لا تَخْفى مِنْكُمْ خافِيَةٌ.

ظاهرا منظور عرضه شدن به خداست، عرضه كردن آنست كه فروشنده جنس خويش را به مشترى نشان دهد و در اختيار او بگذارد، على هذا انسان با همه عقائد و اعمالش كه ظاهر شده اند به خدا عرضه مى شود، عُرِضُوا عَلى رَبِّكَ تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 317

صَفًّا

كهف/ 48.

صريحتر از آن يَوْمَ هُمْ بارِزُونَ لا يَخْفى عَلَى اللَّهِ مِنْهُمْ شَيْ ءٌ مؤمن/ 16 است يَوْمَ تُبْلَى السَّرائِرُ فَما لَهُ مِنْ قُوَّةٍ وَ لا ناصِرٍ طارق/ 9.

19- فَأَمَّا مَنْ أُوتِيَ كِتابَهُ بِيَمِينِهِ فَيَقُولُ هاؤُمُ اقْرَؤُا كِتابِيَهْ.

اين تعبير در سوره اسراء/ 71 گذشت و در انشقاق/ 7 خواهد آمد، داده شدن كتاب به دست راست دليل نيكو كار و اهل بهشت بودن است واقعيت آن را جز خدا و اولياء خدا كسى نمى داند.

«هاؤم» خطاب به ملائكه است كه آن را بخوانند و اجازه بهشت بدهند طبرسى خطاب به اهل قيامت فرموده است.

20- إِنِّي ظَنَنْتُ أَنِّي مُلاقٍ حِسابِيَهْ.

اهل تفسير ظنّ را يقين معنى كرده اند يعنى من در دنيا يقين كردم كه در آخرت حساب خويش را ملاقات خواهم كرد، گويى آن يك نوع تعليل است، يعنى علت دادن كتاب به دست راستم آنست كه در دنيا به حساب يقين كردم و خودم را اصلاح نمودم.

ناگفته نماند: از آيه وَ إِذْ قالَ إِبْراهِيمُ رَبِّ أَرِنِي كَيْفَ تُحْيِ الْمَوْتى قالَ أَ وَ لَمْ تُؤْمِنْ قالَ بَلى وَ لكِنْ لِيَطْمَئِنَّ قَلْبِي بقره/ 258 معلوم مى شود كه ندانستن كيفيت معاد و اضطراب قلب در آن باره، مخالف عقيده به معاد نيست، لذا به

نظر مى آيد: آمدن «ظننت» به جاى «ايقنت» به علت خلجانهاى باطن آنها در كيفيت رسيدن به حساب بوده است و اللَّه العالم.

21- 23- فَهُوَ فِي عِيشَةٍ راضِيَةٍ فِي جَنَّةٍ عالِيَةٍ قُطُوفُها دانِيَةٌ.

نسبت رضا به عيش از باب مجاز عقلى است عِيشَةٍ راضِيَةٍ زندگيى را گويند كه صاحبش از آن راضى است، مراد از دانى بودن ميوه ها، در دسترس تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 318

بودن آنهاست، در جاى ديگر آمده: وَ جَنَى الْجَنَّتَيْنِ دانٍ رحمن/ 54 و نيز وَ دانِيَةً عَلَيْهِمْ ظِلالُها وَ ذُلِّلَتْ قُطُوفُها تَذْلِيلًا دهر/ 14، عالى بودن بهشت از لحاظ عظمت و كمال آن است زيرا وَ فِيها ما تَشْتَهِيهِ الْأَنْفُسُ وَ تَلَذُّ الْأَعْيُنُ زخرف/ 71.

24- كُلُوا وَ اشْرَبُوا هَنِيئاً بِما أَسْلَفْتُمْ فِي الْأَيَّامِ الْخالِيَةِ.

ظاهرا خطاب از جانب ملائكه است مراد از بِما أَسْلَفْتُمْ اعمال گذشته است كه در دنيا كرده اند.

تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 319

29- قدرتم از من تباه گرديد.

30- بگيريد او را و به غل در آوريد.

31- سپس به آتش بزرگ داخل كنيد.

32- آن گاه در زنجيرى كه طول آن هفتاد ذراع است داخلش نمائيد.

33- كه او به خداى بزرگ ايمان نمى آورد.

34- و به طعام مساكين تشويق نمى نمود.

35- پس امروز در اينجا براى او مهربانى نيست.

36- و نه طعامى مگر از چرك.

37- نمى خورد آن را مگر خطا كاران.

به گردن مى بندند و آن گاه به آتش مى اندازند احتمال دارد كه آنها زنجيرهاى عادى و مادى باشند و شايد ملكه هاى شرك و كفر و عصيان باشد كه به شكل زنجيرها در آمده اند.

32- ثُمَّ فِي سِلْسِلَةٍ ذَرْعُها سَبْعُونَ ذِراعاً فَاسْلُكُوهُ.

يعنى سپس در زنجيرى كه طولش هفتاد ذراع است داخلش كنيد، در آيات ديگر نيز از اين تعبيرها آمده است مانند: إِنَّا أَعْتَدْنا لِلْكافِرِينَ سَلاسِلَ وَ أَغْلالًا وَ سَعِيراً دهر/ 4 إِذِ الْأَغْلالُ فِي أَعْناقِهِمْ وَ السَّلاسِلُ يُسْحَبُونَ غافر/ 71، خدا به حقيقت مرادش آگاهتر است.

33 و 34- إِنَّهُ كانَ لا يُؤْمِنُ بِاللَّهِ الْعَظِيمِ وَ لا يَحُضُّ عَلى طَعامِ الْمِسْكِينِ تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 322

تعليل خُذُوهُ فَغُلُّوهُ است. مراد از «لا يؤمن» عدم تسليم است نه اينكه به خدا عقيده نداشت، اين سخن لازمه اش عمل نكردن به دستورات خدا مى باشد وَ لا يَحُضُّ ... اشاره به يك مصداق اهمّ است، آرى نبايد فقط باطعام فقراء اكتفاء نمود بلكه بايد ديگران را نيز به اينكار تشويق كرد.

35 و 36- فَلَيْسَ لَهُ الْيَوْمَ هاهُنا حَمِيمٌ وَ لا طَعامٌ إِلَّا مِنْ غِسْلِينٍ.

نتيجه عدم ايمان و عدم ترغيب است يعنى چون ايمان نداشت دوستى و شفيعى نخواهد داشت و چون به طعام فقراء تشويق نمى كرد پس طعامى جز چرك نخواهند داشت، نكره آمدن غسلين براى شدت و تفخيم است.

37- لا يَأْكُلُهُ إِلَّا الْخاطِؤُنَ.

آن فقط خوراك خطا كاران است. حاكم در مستدرك از ابو سعيد خدرى از رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله نقل كرده:

«... و لو ان دلوا من غسلين يهراق في الدنيا لانتن اهل الدنيا».

تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 323

لا تُبْصِرُونَ (39) إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ كَرِيمٍ (40) وَ ما هُوَ بِقَوْلِ شاعِرٍ قَلِيلاً ما تُؤْمِنُونَ (41) وَ لا بِقَوْلِ كاهِنٍ قَلِيلاً ما تَذَكَّرُونَ (42)

تَنْزِيلٌ مِنْ رَبِّ الْعالَمِينَ (43) وَ لَوْ تَقَوَّلَ عَلَيْنا بَعْضَ الْأَقاوِيلِ (44) لَأَخَذْنا مِنْهُ بِالْيَمِينِ (45) ثُمَّ لَقَطَعْنا مِنْهُ الْوَتِينَ (46) فَما مِنْكُمْ مِنْ أَحَدٍ عَنْهُ حاجِزِينَ (47)

وَ إِنَّهُ لَتَذْكِرَةٌ لِلْمُتَّقِينَ (48) وَ إِنَّا لَنَعْلَمُ أَنَّ مِنْكُمْ مُكَذِّبِينَ (49) وَ إِنَّهُ لَحَسْرَةٌ عَلَى الْكافِرِينَ (50) وَ إِنَّهُ لَحَقُّ الْيَقِينِ (51) فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّكَ الْعَظِيمِ (52)

تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 324

38- پس قسم مى خورم به آنچه مى بينيد.

39- و به آنچه نمى بينيد.

40- كه اين قرآن قول پيامبر بزرگوارى است.

41- سخن شاعرى نيست، بسيار كم ايمان مى آوريد.

42- سخن كاهنى نيست، بسيار كم متذكر مى شويد.

43- نازل شده است از جانب رب العالمين.

44- اگر بر ما بعضى گفته ها را دروغ بندد.

45- حتما از راست او مى گيريم.

46- سپس رگ گردنش را قطع مى كنيم.

47- كسى از شما از او مانع نتواند شد.

48- قرآن تذكر است براى اهل تقوى.

49- مى دانيم كه بعضى از شما تكذيب كننده ايد.

50- قرآن بر كافران حسرت خواهد بود.

51- قرآن حق ثابت است.

52- پس نام خدايت را تسبيح كند.

مى دهد.

الميزان در تناسب اين قسم با مقسم به فرموده: موجودات مرئى و نامرئى همه داراى نظام واحد هستند كه دلالت بر توحيد دارند، مقتضاى توحيد، ارسال رسل و انزال كتب است.

41 و 42- وَ ما هُوَ بِقَوْلِ شاعِرٍ قَلِيلًا ما تُؤْمِنُونَ وَ لا بِقَوْلِ كاهِنٍ قَلِيلًا ما تَذَكَّرُونَ. تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 326

شاعر به معنى خيالباف است كه از خود چيزهايى مى گويد، خواه قابل پياده شدن باشد يا تخيلات صرف، يعنى قرآن سخن آدم خيالباف نيست وَ ما عَلَّمْناهُ الشِّعْرَ وَ ما يَنْبَغِي لَهُ يس/ 69 قَلِيلًا ما تُؤْمِنُونَ توبيخ است براى مشركان، هكذا قَلِيلًا ما تَذَكَّرُونَ، «ما» در هر دو براى تأكيد است.

كاهن: مدعى علم غيب از راه جن است، ولى جنّ قدرت گفتن قرآن را ندارند وَ ما تَنَزَّلَتْ بِهِ الشَّياطِينُ وَ ما يَنْبَغِي لَهُمْ وَ ما يَسْتَطِيعُونَ إِنَّهُمْ عَنِ السَّمْعِ لَمَعْزُولُونَ شعراء/ 112.

43- تَنْزِيلٌ مِنْ رَبِّ الْعالَمِينَ.

بعد از نفى شعر و كهانت، فرموده: قرآن از جانب ربّ العالمين نازل شده ربوبيت خدا نزول آن را لازم گرفته است، تا انسان به كمال مطلوب برسد.

44- 46- وَ لَوْ تَقَوَّلَ عَلَيْنا بَعْضَ الْأَقاوِيلِ لَأَخَذْنا مِنْهُ بِالْيَمِينِ ثُمَّ لَقَطَعْنا مِنْهُ الْوَتِينَ.

تهديد است نسبت به رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله و اطمينان نسبت به مردم كه رسول خدا هر چه بگويد از جانب خداست اقاويل جمع اقوال، صيغه جمع الجمع است در جوامع و كشاف فرموده: گويى جمع «اقوله» است و در اينجا براى تحقير مى باشد گرفتن از دست حاكى از مجرم بودن است، قطع و تين كنايه از كشتن مى باشد.

ناگفته نماند: منظور از قطع و تين در رابطه با پيامبر صادقى است

كه نبوت او با دلائل و معجزات ثابت شده است و گرنه هر كس مى تواند بگويد من پيامبرم و اين سخنان خداست و اگر ناحقم خدا رگ گردن مرا قطع كند. اين آيه نظير آنست كه فرموده: وَ لَوْ أَشْرَكُوا لَحَبِطَ عَنْهُمْ ما كانُوا يَعْمَلُونَ انعام/ 88 يعنى پيامبرانى كه با معجزات و دلائل فرستاده ايم اگر شرك آورند، اعمالشان حبط مى شود. تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 327

47- فَما مِنْكُمْ مِنْ أَحَدٍ عَنْهُ حاجِزِينَ.

اشاره است به اينكه مانعى در انتقام ما وجود نخواهد داشت.

48- وَ إِنَّهُ لَتَذْكِرَةٌ لِلْمُتَّقِينَ.

استدلال است بر عدم «تقول» يعنى: كلامى كه درجات اهل تقوى را نشان مى دهد و آنها را هدايت مى كند، و راه سعادت در تقوى و پاكى را مجسم مى كند نمى شود كلام ساخته باشد «اين التراب و رب الارباب».

49- وَ إِنَّا لَنَعْلَمُ أَنَّ مِنْكُمْ مُكَذِّبِينَ.

تهديد است مشركان را كه از علم خدا خارج نيستند و از جنگ او فرار نتوانند.

50- وَ إِنَّهُ لَحَسْرَةٌ عَلَى الْكافِرِينَ.

آن در روز قيامت خواهد بود، چون درجات مؤمنان را به بينند.

51- وَ إِنَّهُ لَحَقُّ الْيَقِينِ.

حق يعنى شى ء ثابت و حتمى، يقين يعنى ثابت و واضح، حقّ يقين آنست كه در آن مطلقا شكى نباشد كه در آخر سوره واقعه گذشت، اضافه شى ء بنفسه براى تأكيد است.

52- فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّكَ الْعَظِيمِ.

آرى خدايى كه مبدء همه كمالات است و در او نقص و نيازى نيست و كلامى چنين جامع و كامل فرستاده است، بايد تسبيح و تنزيه شود، آيه اشاره به كمال و حقانيت قرآن است، معنى آن در آخر سوره واقعه گذشت «فسبح مستعينا باسم ربك».

روز دوشنبه هفدهم ربيع الثانى هزار و چهارصد و شش مطابق

نهم ديماه 1364 تفسير سوره حاقه به پايان رسيد «و آخر دعوانا ان الحمد للَّه رب العالمين».

تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 328

است و اللَّه اعلم. تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 329

3- تسميه به «معارج» به علت وقوع اين كلمه در آيه سوم آنست و از كلمات ممتاز آن مى باشد، به احتمال قوى اين تسميه توسط حضرت رسول اللَّه صلّى اللَّه عليه و آله بوده است.

330

نقل شده است از جمله از تفسير ثعلبى، تفسير قرطبى، تذكره سبط ابن جوزى فصول المهمه ابن صباغ، سيره حلبى، نور الأبصار شبلنجى، تفسير المنار و مانند آن (در بعضى از آنها نام آن شخص نضر بن حارث بن كلده است) ولى نضر بن حارث بن كلده چنان كه در الغدير هست در «بدر» اسير شد و به دستور رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله توسط امير المؤمنين عليه السّلام كشته شد مى شود گفت: اين امر سبب نزول همه سوره شده است، گرچه به آن تصريح نكرده اند.

به هر حال نمى شود از اين نقل صرف نظر كرد، چنان كه در سوره انفال/ 32 نيز گفته شد، اگر بقيه آيات سوره نيز مكى باشد ناچاريم اين آيات را مدنى بدانيم و اين بعيد نيست زيرا بسيارى از سوره ها از آيات مدنى و مكى به دستور حضرت رسول صلّى اللَّه عليه و آله تركيب يافته و يك سوره شده اند، تنها با گفته ابن عباس نمى شود گفت: همه اين سوره مكى است.

تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 331

سورة المعارج مكّيّة و هى اربع و اربعون اية نزلت بعد سورة الحاقة

فِي الْأَرْضِ جَمِيعاً ثُمَّ يُنْجِيهِ (14)

كَلاَّ إِنَّها لَظى (15) نَزَّاعَةً لِلشَّوى (16) تَدْعُوا مَنْ أَدْبَرَ وَ تَوَلَّى (17) وَ جَمَعَ فَأَوْعى (18)

تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 332

به نام خداى رحمان رحيم

1- خواهنده اى عذاب حتمى را از خدا خواست.

2- عذابى كه مخصوص كفار است و دفع كننده اى ندارد.

3- از جانب خداى صاحب درجات.

4- ملائكه و روح به طرف خدا بالا مى روند در روزى كه مقدار آن پنجاه هزار سال است.

5- پس صبر كن صبرى نيكو.

6- مشركان قيامت را ناشدنى مى دانند.

7- و ما آن را محقق مى بينيم.

8- روزى كه آسمان مانند فلز مذاب شود.

9- و كوه ها مانند پشم رنگارنگ گردد.

10- سؤال نمى كند دوستى از حال دوستى.

11- خويشان خود را مى بينند، گناهكار دوست مى دارد: اى كاش از عذاب آن روز فرزندان خويش را عوض مى داد.

12- و همسرش و برادرش را.

13- و خانواده اش را كه به او پناه مى دهد.

14- و آنكه در زمين هست همه را، و سپس اين عوض او را نجات مى داد.

15- نه آتش جهنم شعله خالص است. تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 333 16- بسيار كننده است اطراف بدن را.

17- مى خواند آنكه را كه پشت كرده و اعراض نموده است.

18- جمع و ذخيره كرده است.

پشم را «صوف» گويند.

حيمم: دوست. حميم در اصل به معنى آب جوشان است «الحميم: الماء الشديد الحرارة حمام نيز از آنست خويشاوند و دوست را حميم گويند كه در محبت و حمايت انسان داغ است.

فصيلة: اقوام و عشيره كه از شخص منفصل شده اند، فصيل به معنى مفصول است.

لظى: شعله خالص زبانه آتش «اللظى: اللهب الخالص».

شوى: آن را در آيه اطراف بدن گفته اند مانند دست، پا، سر، و نيز پوست سر گفته اند. مفرد آن شواة است. در مجمع فرمايد:

«الشوى: الاكارع و الاطراف».

اوعى: وعى: حفظ. وعاء: ظرف، اين از آنست كه ظرف مال را حفظ مى كند «اوعى المتاع» يعنى: متاع را در ظرفى گذاشت و ذخيره كرد.

تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 334

سنگ بباران، معلوم مى شود او با عدم قبول مطلب، كافر شده است و نيز قرآن كشته شدن او را به حساب نياورده روى حتميت مطلق عذاب صحبت مى كند كه عذاب آخرت باشد.

3- مِنَ اللَّهِ ذِي الْمَعارِجِ وصف خدا با ذِي الْمَعارِجِ ظاهرا براى آنست كه عذاب بندگان براى خدا مقصود بالذات نيست، بلكه خدا صاحب درجات و مقامات است، مى خواهد بندگان را به آن درجات بالا ببرد، بندگان خود با سوء اختيار، عذاب را به جان مى خرند.

4- تَعْرُجُ الْمَلائِكَةُ وَ الرُّوحُ إِلَيْهِ فِي يَوْمٍ كانَ مِقْدارُهُ خَمْسِينَ أَلْفَ سَنَةٍ تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 335

ملائكه وسائط تمشيت امور دنيا هستند در روز قيامت كه كار دنيا تمام شد، به طرف خدا برمى گردند، در آيه ديگر آمده: وَ تَرَى الْمَلائِكَةَ حَافِّينَ مِنْ حَوْلِ الْعَرْشِ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ زمر/ 75، ظاهرا بعد از فراغ از كار دنيا در اطراف عرش خواهند بود، به طورى كه امروز براى اداره امور، در عالمند، تَنَزَّلُ الْمَلائِكَةُ وَ الرُّوحُ فِيها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ كُلِّ أَمْرٍ قدر/ 4.

منظور از خَمْسِينَ أَلْفَ سَنَةٍ آنست كه اگر آن را با روزهاى دنيا مقايسه كنيد به قدر پنجاه هزار سال مى شود.

آيات بعدى نشان مى دهد كه منظور از «يوم» روز قيامت است، از حضرت صادق عليه السّلام نقل شده: در قيامت پنجاه موقف هست هر موقف مانند هزار سال است از سالهايى كه مى شماريد (لذا همه اش پنجاه هزار سال مى شود).

نقل است: به رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله گفته شد: يا رسول اللَّه آن روز چه طولانى است؟! فرمود: به خدايى كه جان محمّد در دست اوست آن بر مؤمن آسان مى شود حتى گويى از

يك نماز مكتوبه كه در دنيا مى خواند آسانتر است.

از امام صادق عليه السّلام نقل شده:

«قال لو ولى الحساب غير اللَّه لمكثوا فيه خمسين الف سنة من قبل ان يفرغوا و اللَّه سبحانه يفرغ من ذلك في ساعة» (مجمع).

5- فَاصْبِرْ صَبْراً جَمِيلًا تفريع است بر گذشته، يعنى در مقابل اينگونه سؤالها كه از روى عناد و و لجاجت است، خويشتن دار باش، زيرا كه عذاب خواهد آمد، و كسى از آن جلوگيرى نتواند كرد.

6 و 7- إِنَّهُمْ يَرَوْنَهُ بَعِيداً وَ نَراهُ قَرِيباً كلام مستأنف است ضمير «يرونه- نراه» به يوم بر مى گردد، مراد از رؤيت اعتقاد و رؤيت قلبى است.

منظور از بعيد در آيه بعد مكانى است نظير هَيْهاتَ هَيْهاتَ لِما تُوعَدُونَ تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 336

مؤمنون/ 36 و گرنه بايد بگوئيم كه مشركان به قيامت عقيده داشتند ولى آن را دور مى دانستند آن وقت منظور از «قريبا» محقق بودن است، زيرا هر چيز محقق قريب است «كل ما هو آت قريب» به عبارت ديگر: آنها قيامت را ناشدنى مى دانند ولى ما محقق مى دانيم.

8 و 9- يَوْمَ تَكُونُ السَّماءُ كَالْمُهْلِ وَ تَكُونُ الْجِبالُ كَالْعِهْنِ يوم مى شود ظرف «واقع» باشد و يا متعلق است به «اذكر» مراد از «مهل» حرارت آسمان است در باره كوه ها در روز قيامت تعبيرات گوناگونى هست كه همه حكايت از دگرگونى و ريز ريز شدن آنها دارند، نظير وَ بُسَّتِ الْجِبالُ بَسًّا وَ سُيِّرَتِ الْجِبالُ فَكانَتْ سَراباً، وَ كانَتِ الْجِبالُ كَثِيباً مَهِيلًا منظور از آيه فوق ظاهرا كَالْعِهْنِ الْمَنْفُوشِ است كه در سوره قارعه خواهد آمد. چون كوه ها فعلا رنگارنگ هستند قهرا در حال غبار بودن نيز رنگ خود را از

دست نخواهند داد.

10- وَ لا يَسْئَلُ حَمِيمٌ حَمِيماً علت اين آنست كه هر كس به فكر خويش خواهد بود لِكُلِّ امْرِئٍ مِنْهُمْ يَوْمَئِذٍ شَأْنٌ يُغْنِيهِ عبس/ 37 يعنى: «لا يسئل حميم حميما عن حاله».

11- يُبَصَّرُونَهُمْ يَوَدُّ الْمُجْرِمُ لَوْ يَفْتَدِي مِنْ عَذابِ يَوْمِئِذٍ بِبَنِيهِ ضمير «هم» راجع است به «حميمها» كه از آيه سابق فهميده شد، تبصير ارائه و نشان دادن است، يعنى دوستها و اقوام به يكديگر نشان داده مى شدند ولى باز كسى از حال كسى نمى پرسد، گويى كسى سؤال مى كند،: اينكه دوست از دوست سؤال نمى كند آيا يكديگر را مى بينند يا نه؟

«لو» به معنى تمنى (اى كاش) است، نعوذ باللّه عذاب طورى خواهد بود كه انسان خواهد گفت: اى كاش به جاى من پسران عزيز مرا بسوزانند و من رها شوم تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 337

مراد از «يفتدي» عوض دادن است.

12- 14- وَ صاحِبَتِهِ وَ أَخِيهِ وَ فَصِيلَتِهِ الَّتِي تُؤْوِيهِ وَ مَنْ فِي الْأَرْضِ جَمِيعاً ثُمَّ يُنْجِيهِ يعنى دوست مى دارد اينها را هم بدهد و نيز دوست مى دارد همه انسانها را به جاى او عذاب كنند و او نجات يابد. «تؤويه» يعنى اقوامى كه در شدايد به او پناه مى دهند. ضمير «ينجيه» راجع به فداء و عوض است كه از «يفتدى» فهميده مى شود.

15- 18- كَلَّا إِنَّها لَظى نَزَّاعَةً لِلشَّوى تَدْعُوا مَنْ أَدْبَرَ وَ تَوَلَّى وَ جَمَعَ فَأَوْعى حرف «كلا» ردع تمنّى نجات است، ضمير «انها» راجع به آتش مى باشد آتش جهنم با سه وصف توصيف شده است، «لظى» حكايت از اشتعال دائمى آن دارد، مراد از نَزَّاعَةً ... شايد اشاره به احاطه آن از همه طرف باشد، نظير ناراً أَحاطَ بِهِمْ سُرادِقُها كهف/

29، تَدْعُوا مَنْ أَدْبَرَ ... حكايت از شعور و احساس آتش دارد كه ذيل آيه: إِذا رَأَتْهُمْ مِنْ مَكانٍ بَعِيدٍ ... فرقان/ 12 گذشت.

يعنى: آتش جهنم مى خواند آن كس را كه به دعوت انبياء پشت كرده و از بندگى حق اعراض نموده و اموال را ذخيره كرده و در راه حق و تأمين بيچارگان خرج نكرده است. معلوم مى شود يكى از عوامل آتش، ذخيره كردن اموال و بى چاره گذاشتن مردم است، هر چهار آيه مى شود تعليل «كلا» و يا مطلب مستقل باشند.

تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 338

پروردگارشان خائفند.

28- زيرا كه عذاب خدايشان ايمان شده نيست.

29- و كسانى كه فروجشان را حفظ كنند.

30- مگر بر همسران و كنيزانى كه مالك شده اند آنها ملامت شده نيستند.

31- هر كه غير از اين راه را بطلبد، آنها متجاوزانند.

32- و كسانى كه امانات و پيمانشان را مراعات مى كنند.

33- و كسانى كه بر شهادت خويش ايستاده اند.

34- و كسانى كه بر نمازشان محافظت مى كنند.

35- آنها در بهشتهاى والا، گراميند.

منوع و بخيل باشد كه عزت خويش را در ذلت ديگران ببيند و همه چيز را براى خودش بخواهد چنين كسى مصداق أَدْبَرَ وَ تَوَلَّى وَ جَمَعَ فَأَوْعى شده و اهل آتش خواهد بود. تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 341

على هذا إِذا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزُوعاً وَ إِذا مَسَّهُ الْخَيْرُ مَنُوعاً تفسير «هلوعا» نمى تواند باشد، زيرا هلوع خير است چنان كه گفته شد ولى جزوع و منوع ناپسند است چنان كه از استثناهاى بعدي روشن مى شود.

و نيز «جزوعا- منوعا» خبر «كان» محذوفه هستند و تقدير آن: «اذا مسّه الشرّ يكون جزوعا ...» مى باشد، نظير «الناس مجزيون باعمالهم ان خيرا فخير و ان شرا فشر» كه تقديرش «ان كان عمله خيرا فجزائه خير ...» است، اما «هلوعا» حال است از «الانسان».

سوم: استثناهاى إِلَّا الْمُصَلِّينَ ... است كه از انسان جزوع و منوع استثنا شده اند.

22 و 23- إِلَّا الْمُصَلِّينَ الَّذِينَ هُمْ عَلى صَلاتِهِمْ دائِمُونَ.

استثناست از جزوع و منوع، يعنى اينگونه اشخاص هلوع پسنديده اند، به وقت اصابه شر و خير، جزوع و منوع نمى شوند، مراد از دوام، ادامه نماز است تا آخر عمر نه اينكه گاهى بخوانند و گاهى نخوانند، آرى به حكم: إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهى عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْكَرِ ... عنكبوت/ 45، اهل نماز جزوع و منوع نخواهند بود «1» تقديم نماز بر سائر افعال به علت شرافت آنست.

24 و 25- وَ الَّذِينَ فِي أَمْوالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ لِلسَّائِلِ وَ الْمَحْرُومِ.

اينها كسانى هستند كه آمدن ثروت منوعشان نمى كند. حق معلوم ممكن است زكاة واجب يا خمس واجب باشد، از حضرت صادق صلوات اللَّه عليه نقل شده فرمود: حق معلوم از زكاة نيست و آن چيزى است كه از مال

خود انفاق مى كنى

__________________________________________________

(1)

عن حريز عن فضيل قال سئلت أبا جعفر عليه السلام عن قول اللَّه عز و جل الذينهم على صلواتهم يحافظون (مؤمنون/ 9) قال هى الفريضة قلت الذين هم على صلوتهم دائمون؟ قال: هى النافلة» كافى 3/ 270. تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 342

خواهى در هر جمعه و خواهى در هر روز و براى هر كس است فضل و برترى او (مجمع).

اين روايت حاكى است كه آيه مكى است و زكاة در مكّه واجب نشده بود و ايضا زكاة فقط برسائل و محروم نيست بلكه موارد هشتگانه دارد، سائل فقيرى است كه سؤال مى كند، و محروم فقير عفيفى است كه سؤال نمى كند.

26- وَ الَّذِينَ يُصَدِّقُونَ بِيَوْمِ الدِّينِ.

در الميزان فرموده: چون آيات، اعمال صالحه را مى شمارد، از اين، به نظر مى آيد: منظور از تصديق به روز جزا تصديق عملى است كه كار انسان در زندگى با در نظر گرفتن جزاى عمل باشد ولى مانعى نيست كه تصديق كنندگان قيامت از جزوع و منوع استثنا شوند.

27 و 28- وَ الَّذِينَ هُمْ مِنْ عَذابِ رَبِّهِمْ مُشْفِقُونَ إِنَّ عَذابَ رَبِّهِمْ غَيْرُ مَأْمُونٍ.

آنان كه از عذاب خدا مى ترسند جزوع و منوع نمى شوند. إِنَّ عَذابَ ...

حاكى است كه ترس از عذاب يك كار عقلايى است زيرا كسى نمى تواند يقين كند كه عذاب خدا را نخواهد ديد، فَلا يَأْمَنُ مَكْرَ اللَّهِ إِلَّا الْقَوْمُ الْخاسِرُونَ اعراف/ 99.

29- وَ الَّذِينَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حافِظُونَ.

منظور از حفظ فروج اجتناب از بى عفتى است، خواه زنا باشد يا لواط يا نزديكى به حيوانات و مانند آن، «فروجهم» آلت تناسلى مردان است.

30- إِلَّا عَلى أَزْواجِهِمْ أَوْ ما مَلَكَتْ أَيْمانُهُمْ فَإِنَّهُمْ غَيْرُ مَلُومِينَ.

يعنى حفظ از زنان و كنيزان لازم

نيست، منظور آنست كه: غريزه خويش را از اين دو راه اسكات مى كنند. بقيه مطلب در اول سوره مؤمنون ديده شود. تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 343

31- فَمَنِ ابْتَغى وَراءَ ذلِكَ فَأُولئِكَ هُمُ العادُونَ.

يعنى جز زنان، دائمي باشد يا منقطع و جز كنيزان، به عبارت ديگر جز از اين سه راه، زنان بر انسان حلال نمى شوند و گرنه از راه حق تجاوز كرده است.

32- وَ الَّذِينَ هُمْ لِأَماناتِهِمْ وَ عَهْدِهِمْ راعُونَ.

امانت شامل مى شود به امانت مال، امانت نفس و عرض و مال الوصيه و كارى كه به انسان محول مى شود، لذا با صيغه جمع آمده و عهد شامل هر قول و فعل مى شود كه در رابطه با ديگران مى باشد، مراعات آن، عمل طبق آنست.

اين دو از اركان مهم انسان كامل بودن مى باشد.

33- وَ الَّذِينَ هُمْ بِشَهاداتِهِمْ قائِمُونَ.

قيام به شهادت آنست كه انسان در تحمل و اداء آن كوتاهى نكند، آن را تغيير ندهد و كتمان ننمايد. وَ مَنْ يَكْتُمْها فَإِنَّهُ آثِمٌ قَلْبُهُ در اين زمينه آيات و روايات زياد داريم.

34- وَ الَّذِينَ هُمْ عَلى صَلاتِهِمْ يُحافِظُونَ.

محافظت بر نماز آنست كه مواظب وقت، صحت قرائت و اجزاء و شرائط و صحت وضو و امثال آن باشد به عبارت ديگر: منظور مواظبت بر كيفيت آنست در روايت زراره از حضرت باقر عليه السّلام نقل شده كه فرمود: اين نماز واجب است هر كه آن را در وقتش بخواند و به حق آن عارف باشد، غير آن را بر آن ترجيح ندهد، خدا به جهت آن نماز بر او برائتى از آتش مى نويسد و هر كه آن را در غير وقتش بخواند عمل ديگرى را بر آن ترجيح

دهد، اين بر خداست اگر خواهد بيامرزد او را او اگر خواهد عذابش كند.

در روايت ديگر از حضرت كاظم عليه السّلام:

«قال: اولئك اصحاب الخمسين صلوة تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 344

من شيعتنا» (مجمع).

در الميزان فرموده: شايد اين براى آنست كه از آنها عليهم السّلام نقل شده: تشريح نوافل يوميه براى تتميم فرائض است.

35- أُولئِكَ فِي جَنَّاتٍ مُكْرَمُونَ.

نكره آمدن جنات براى تفخيم و عظمت آنهاست، مكرمون يعني محترم شدگان و عزيز شمردگان. آن خبر بعد از خبر، و يا خبر «اولئك» و «في جنات» ظرف آنست.

تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 345

هدفها شتابانند. تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 346 44- پائين است چشمشان، ذلت بزرگى آنها را احاطه كرده، اين روزى است كه وعده مى شدند.

هم باشد، لازم است ما بدون عمل به آنجا رويم.

39- كَلَّا إِنَّا خَلَقْناهُمْ مِمَّا يَعْلَمُونَ اين آيه با آيات بعدى خلاصه اش آنست كه: سنت خدايى بر آن قرار گرفته كه اهل ايمان و عمل داخل بهشت شوند، بشرى كه خدا او را از نطفه آفريده و قدرت از بين بردنش را دارد نمى تواند سنت خدا را تغيير دهد و بدون عمل و ايمان داخل بهشت شود، منظور از مِمَّا يَعْلَمُونَ نطفه است.

40- فَلا أُقْسِمُ بِرَبِّ الْمَشارِقِ وَ الْمَغارِبِ إِنَّا لَقادِرُونَ اين قسم عبارت اخراى قسم به كائنات است، اجرام جهان، حركت وضعى دارند، على هذا همه جاى آنها مشرق و مغرب است چنان كه در سوره صافات/ 5 شرح داده شد و اگر منظور كل كائنات نباشد، مراد همه مشارق و مغارب موجود است، زيرا جمع محلى بالف و لام افاده استغراق مى كند.

تناسب اين قسم با مقسم به بعدى آنست كه مشرق و مغرب بودن در اثر زمان و پشت سر هم بودن حوادث است و آن بهترين دليل است بر از بين بردن مشركان و آوردن نسل جديد.

خدايى كه با پشت سر هم قرار دادن حوادث، زمان و مشارق و مغارب را به تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 348

وجود آورده است قدرت از بين بردن آنها را دارد.

41- عَلى أَنْ نُبَدِّلَ خَيْراً مِنْهُمْ وَ ما نَحْنُ بِمَسْبُوقِينَ مفعول «لقادرون» در آيه فوق است «مسبوقين» به معنى مغلوبين مى باشد.

در الميزان فرموده: اين آيه مؤيد آنست كه منظور از اين جماعت، منافقانند زيرا كلمه خَيْراً مِنْهُمْ نشان مى دهد كه در آنها شائبه خيرى هست (با اظهار ظاهري ايمان) بر خلاف مشركان كه در آنها اصلا خيرى

نيست.

42- فَذَرْهُمْ يَخُوضُوا وَ يَلْعَبُوا حَتَّى يُلاقُوا يَوْمَهُمُ الَّذِي يُوعَدُونَ لفظ «يخوضوا» شامل خوض در كارهاى حرام و «يلعبوا» مشغول شدن به كارهاى غير مهم است كه از ياد خدا باز مى دارد.

43- يَوْمَ يَخْرُجُونَ مِنَ الْأَجْداثِ سِراعاً كَأَنَّهُمْ إِلى نُصُبٍ يُوفِضُونَ بيان است براى «يومهم» ظهور آيه در آنست كه اولا خروج از قبرها به سرعت انجام خواهد گرفت، نظير اين آيه است: يَخْرُجُونَ مِنَ الْأَجْداثِ كَأَنَّهُمْ جَرادٌ مُنْتَشِرٌ قمر/ 7، ثانيا به محض خروج راه خود را يافته به سرعت به طرف حساب و تعيين سرنوشت خواهند رفت، نظير: فَإِذا هُمْ مِنَ الْأَجْداثِ إِلى رَبِّهِمْ يَنْسِلُونَ يس/ 51.

44- خاشِعَةً أَبْصارُهُمْ تَرْهَقُهُمْ ذِلَّةٌ ذلِكَ الْيَوْمُ الَّذِي كانُوا يُوعَدُونَ چشمها پائين و ذليل است، ذلت از هر طرف آنها را احاطه كرده است اما ايمان ضاحِكَةٌ مُسْتَبْشِرَةٌ هستند. «خاشعة- ترهقهم» حالند از فاعل «يخرجون» روز دوشنبه بيست و چهارم ربيع الثانى هزار و چهار صد و شش مطابق 16 ديماه/ 1364. تفسير سوره معارج به پايان رسيد.

و الحمد للَّه و هو خير ختام

تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 349

تا از گناهان شما بيامرزد و شما را تا اجل معين تأخير اندازد كه اجل خدا چون بيايد تأخير نمى شود اى كاش مى دانستيد.

5- گفت: پروردگارا من قوم خويش را شب و روز دعوت كردم.

6- دعوت من بر آنها جز فرار نيفزود.

7- و من هر وقت كه دعوتشان كردم تا آنها را بيامرزى، انگشتان را در گوشها كردند و لباسشان را به سر كشيدند و تكبر كردند تكبر بزرگى!!

اطاعت از نوح عليه السّلام است در اينجا چند مطلب ياد آورى مى شود. اول «يغفر لكم- يؤخركم» جواب شرط محذوفند و تقدير آن «ان تطيعوا اللَّه يغفر لكم ...» مى باشد.

دوم: «من» در مِنْ ذُنُوبِكُمْ اگر براى بيان باشد اشاره به غفران همه گناهان قبل از ايمان است نظير شرك و گناهان ديگر و اگر براى تبعيت باشد باز شامل همه آنهاست.

زيرا به حكم

«الاسلام يجب ما سبق»

بايد همه آنها آمرزيده شود، در اين صورت بعضيت نسبت به گناهان بعد از ايمان است كه حساب ديگرى دارند، الميزان تبعيض را قبول دارد.

سوم: براى هر يك از انسانها يك اجل حتمى است و يك اجل مشروط، كه در صورت وجود شرايط انسان يا امت با آن از بين مى روند و گرنه انسان به اجل تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 354

مسمى (معين) مى رسد، مثلا قوم نوح با اجل مشروط از بين رفتند و عمرشان كم شد و جلو آمد، اين در ذيل ثُمَّ قَضى أَجَلًا وَ أَجَلٌ مُسَمًّى عِنْدَهُ انعام/ 2 روشن گرديد.

چهارم: اعمال نيك و بد در طولانى شدن و كوتاه شدن عمر انسان اثر دارد در اين زمينه آيات و روايات زيادى رسيده است و در ذيل يَمْحُوا اللَّهُ ما يَشاءُ وَ يُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْكِتابِ رعد/ 39 توضيح داده شد، تغيير سرنوشتها براى اولين بار در قرآن كريم و روايات ائمّه صلوات اللَّه عليهم اجمعين با تعبير «بداء» عنوان شده است.

پنجم: منظور از أَجَلَ اللَّهِ اجل مشروط است كه با فراهم آمدن شرائط حتمى و غير قابل برگشت مى شود إِنَّ أَجَلَ اللَّهِ إِذا جاءَ لا يُؤَخَّرُ.

ششم: چون درك اينگونه مطالب بسيار ضرورى است لذا با

تمنى (اى كاش) فرموده: لَوْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ.

5 و 6- قالَ رَبِّ إِنِّي دَعَوْتُ قَوْمِي لَيْلًا وَ نَهاراً فَلَمْ يَزِدْهُمْ دُعائِي إِلَّا فِراراً از اين آيات شكايت آن حضرت به درگاه خدا از دست قومش شروع مى شود دعوتش همان بود كه در آيه سوم و چهارم گذشت، لَيْلًا وَ نَهاراً حاكى از ادامه است.

فرار به معنى تمرد و عدم قبول مى باشد، حرف حق به نااهل هر چه بيشتر گفته شود بر عصيان او مى افزايد، نظير ... وَ لا يَزِيدُ الظَّالِمِينَ إِلَّا خَساراً اسراء/ 82.

7- وَ إِنِّي كُلَّما دَعَوْتُهُمْ لِتَغْفِرَ لَهُمْ جَعَلُوا أَصابِعَهُمْ فِي آذانِهِمْ اشاره است به شدت انكار و جهالت آنها تا جايى كه با شنيدن كلمات آن حضرت تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 355

انگشت در گوش مى كردند تا سخنان آن حضرت را نشوند.

وَ اسْتَغْشَوْا ثِيابَهُمْ وَ أَصَرُّوا وَ اسْتَكْبَرُوا اسْتِكْباراً يعنى جامه را به سر كشيدند تا مرا نبينند و تمرد را ادامه دادند و خود را به شدت برتر از آن ديدند كه كلمات مرا بشنوند و اطاعت كنند «اي استكبارا عجيبا»، امتناع و لجاجت آنها در آيات به طرز بليغى ترسيم شده است.

تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 356

مِنَ الْأَرْضِ نَباتاً (17)

ثُمَّ يُعِيدُكُمْ فِيها وَ يُخْرِجُكُمْ إِخْراجاً (18) وَ اللَّهُ جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ بِساطاً (19) لِتَسْلُكُوا مِنْها سُبُلاً فِجاجاً (20)

8- سپس من آنها را با صداى بلند دعوت كردم.

9- سپس دعوت خويش را به طور آشكار و پنهانى به آنها اظهار نمودم.

10- و گفتم: از پروردگار خويش مغفرت بخواهيد كه او بسيار آمرزنده است. تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 357 11- تا باران را به شما فراوان بفرستد.

12- و كمك كند شما را با اموال و پسران و قرار دهد براى شما باغاتى و نهرهايى.

13- به شما چه شده كه به خدا عظمت اميد نمى داريد.

14- حال آنكه شما را در حالات مختلف آفريده است.

15- آيا نمى دانيد كه خدا چطور هفت آسمان را بالاى هم آفريده است؟

16- و قرار داده ماه را در ميان آنها نور بزرگى و قرار داده آفتاب را چراغ بزرگى.

17- خدا شما را از زمين به طرز خاصى رويانيده است.

18- سپس شما را در آن بر مى گرداند و خارج مى كند به طور مخصوص.

19- خدا زمين را براى شما گسترده گردانيد.

20- تا داخل شويد در آن به راههاى وسيع.

در آيه به معنى مشابهت يا بعضى بالاى بعضى بودن است بعضى آن را جمع گفته اند مانند جمل و جمال (سوره ملك/ 3). تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 358

بساط: گستردن و گسترده شده (وسعت يافته).

فجاجا: راههاى وسيع. واحد آن فج است نظير: يَأْتِينَ مِنْ كُلِّ فَجٍّ عَمِيقٍ حج/ 27، راغب گويد: فج شكافى است ميان دو كوه و در راه وسيع به كار مى رود.

مراد از «السماء» ابر و باران مى باشد.

12- وَ يُمْدِدْكُمْ بِأَمْوالٍ وَ بَنِينَ وَ يَجْعَلْ لَكُمْ جَنَّاتٍ وَ يَجْعَلْ لَكُمْ أَنْهاراً امداد تقويت كردن و كمك رساندن است مال و پسران دو جناح مهم در تقويت انسان مى باشند، باغات و انهار به علّت اهميت ذكر شده و ذكر خاص بعد از عام است.

اين دو آيه مانند آيات گذشته دليل هستند بر اينكه استغفار و اعمال نيك در جهان تأثير مى گذارد، در اين باره آيات زيادى داريم، از جمله وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرى آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَيْهِمْ بَرَكاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ وَ لكِنْ كَذَّبُوا فَأَخَذْناهُمْ بِما كانُوا يَكْسِبُونَ اعراف/ 96، كه در هر دو قسمت نعمت و نقمت صريح است.

13 و 14- ما لَكُمْ لا تَرْجُونَ لِلَّهِ وَقاراً وَ قَدْ خَلَقَكُمْ أَطْواراً رجاء به معنى اميد است كه معنى اعتقاد مى دهد، وقار و عظمت لازمه اش پرستش و توجه مى باشد منظور از خلقت اطوارى تطور آفرينش انسان است، از خاك، نطفه، علقه، مضغه و غير آن، و شايد مذكر و مؤنث بودن و اختلاف الوان و زبانها نيز باشد «ما لكم» استفهام انكارى است يعنى چه شده كه به خدا عظمت قائل نيستيد؟! وَ قَدْ خَلَقَكُمْ حال است از فاعل «لا ترجون» و تعليل آن مى باشد به هر حال آيه نشان مى دهد كه خدا را مى شناختند ولى در مقام پرستش به او اهميت نمى داده اند.

15- أَ لَمْ تَرَوْا كَيْفَ خَلَقَ اللَّهُ سَبْعَ سَماواتٍ طِباقاً تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 360

استدلال ديگرى است بر توحيد و لزوم عبادت خدا، طباق به معنى شبيه يا بعضى بالاى بعضى است.

در باره سبع سماوات در بقره/ 29 توضيح داده ايم، رؤيت

در اينجا به معنى علم است، طباق بودن در سماوات موضوعيت دارد و گرنه گفته نمى شد. يعنى مى دانيد كه خدا چگونه خلق كرده، پس چرا عبادتش نمى كنيد؟! 16- وَ جَعَلَ الْقَمَرَ فِيهِنَّ نُوراً وَ جَعَلَ الشَّمْسَ سِراجاً تكميل استدلال فوق است، از «فيهن» مى شود فهميد كه حدود آسمانهاى هفتگانه تا آنجاست كه نور ماه مى رسد، خارج از آن حد، آسمان است ولى از هفت آسمان نيست به سوره بقره رجوع شود، نور دادن ماه، و چراغ بودن خورشيد دليل تدبير خدايى و آن مستوجب پرستش آن ذات پاك است.

17 و 18- وَ اللَّهُ أَنْبَتَكُمْ مِنَ الْأَرْضِ نَباتاً ثُمَّ يُعِيدُكُمْ فِيها وَ يُخْرِجُكُمْ إِخْراجاً.

اشاره به معاد و استدلال بر معاد است، خلقت امروزى انسان دليل بر امكان خلقت آخرت است، نظير: مِنْها خَلَقْناكُمْ وَ فِيها نُعِيدُكُمْ وَ مِنْها نُخْرِجُكُمْ تارَةً أُخْرى طه/ 55 از اين سه مرحله، دو مرحله اش بر بشر مشهود است، على هذا امكان خلقت مجدد را نتواند انكار كند آيات اشاره است به اينكه هر سه مرحله يك دوره است.

گويند: «نباتا» تقديرش «انبتكم انبات النبات» است، به قول بعضى مصدر مجرد به جاى مزيد فيه آمده است، به هر حال آن اشاره است به نحوه تبديل اجزاء ارضى به انسان كه بالاخره انسان از زمين روئيده است نظير أَنْشَأَكُمْ مِنَ الْأَرْضِ هود/ 61.

«اخراجا» نيز اشاره است به نحوه رويانيدن از زمين كه طرز بخصوصى تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 361

از رويانيدن مى باشد.

19 و 20- وَ اللَّهُ جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ بِساطاً لِتَسْلُكُوا مِنْها سُبُلًا فِجاجاً.

رجوع است به دليل توحيد، بعد از اشاره به معاد، اگر زمين گسترده نبود، راه رفتن در آن و انتقال

از جايى به جايى ناميسر بود، اين مطلب ذيل وَ سَلَكَ لَكُمْ فِيها سُبُلًا طه/ 53 توضيح داده شد، مورد استفاده قرار گرفتن زمين دليل نفوذ اراده خدا در جهان مى باشد.

تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 362

را و كسى را كه مؤمن به خانه من وارد شود و مؤمنين و مؤمنات را، و بر ظالمان جز هلاك ميافزاى.

تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 363

افزود.

22- وَ مَكَرُوا مَكْراً كُبَّاراً.

فاعل «مكروا» ظاهرا مترفين سابق است و شايد همه قوم باشد، مكر كبير دعوت به حمايت از خدايان است كه در آيه بعدى مى آيد.

23- وَ قالُوا لا تَذَرُنَّ آلِهَتَكُمْ وَ لا تَذَرُنَّ وَدًّا وَ لا سُواعاً وَ لا يَغُوثَ وَ يَعُوقَ وَ نَسْراً.

فاعل «قالوا» ممكن است سران قوم باشد و يا همه قوم كه يكديگر را به حمايت خدايان باطل تشويق مى كردند، آيه صريح است كه پنج بت به نامهاى فوق در ميان آنها بوده است، به نقل كلبى در كتاب «الاصنام» و ساير كتابها، بتهايى در عربستان به نامهاى فوق در زمان حضرت رسول صلّى اللَّه عليه و آله وجود داشته است.

در اينصورت نام آنها را از نام بتهاى قوم نوح اقتباس كرده اند، بسيار بعيد است كه بگوئيم آنها از زمان نوح عليه السّلام مانده بودند، چنان كه در مجمع از ابن عباس نقل شده: اينها نامهاى بتهاى قوم نوحند، سپس عرب آنها را عبادت كردند من تركيب و محلهاى اين بتها را در قاموس گفته ام.

از «آلهتكم» به نظر مى آيد كه بتهاى زياد داشته اند ولى پنج بت فوق تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 365

سرشناس آنها بوده است.

24- وَ قَدْ أَضَلُّوا كَثِيراً وَ لا تَزِدِ الظَّالِمِينَ إِلَّا ضَلالًا.

فاعل «اضلوا» مى شود اصنام فوق باشد، نظير: وَ اجْنُبْنِي وَ بَنِيَّ أَنْ نَعْبُدَ الْأَصْنامَ رَبِّ إِنَّهُنَّ أَضْلَلْنَ كَثِيراً مِنَ النَّاسِ ابراهيم/ 36 و شايد اكابر قوم باشند چنان كه در «مكروا- قالوا» گفته شد، وَ لا تَزِدِ الظَّالِمِينَ نفرين است بر آنها، منظور ضلالت در اثر گناه است نه ضلالت ابتدايى.

25- مِمَّا خَطِيئاتِهِمْ أُغْرِقُوا فَأُدْخِلُوا ناراً فَلَمْ يَجِدُوا لَهُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَنْصاراً.

ما زايد

است براى تأكيد و نشان دادن بزرگى خطايايشان، يعنى «من اجل خطيئاتهم اغرقوا» غرق آخرين عذاب آنها نبود، بلكه پس از غرق به آتشى عظيم داخل شدند.

نكره آمدن «نار» براى عظمت و بزرگى آنست. فَلَمْ يَجِدُوا ... حاكى است كه خدايان دروغين به دادشان نرسيدند.

منظور از «نارا» آتش برزخ است زيرا نفرموده: «و سيدخلون نارا»، در باره برزخ ذيل آيه وَ لا تَقُولُوا لِمَنْ يُقْتَلُ فِي سَبِيلِ اللَّهِ ... بقره/ 154 مفصلا صحبت شد.

ناگفته نماند: اين آيه جمله معترضه است ميان دعا و شكايت نوح عليه السّلام و مقدمه است براى دعاى بعدى كه در رابطه با هلاكت همه قوم اوست.

26- وَ قالَ نُوحٌ رَبِّ لا تَذَرْ عَلَى الْأَرْضِ مِنَ الْكافِرِينَ دَيَّاراً.

نفرين است بر همه قوم بدون استثناء، ظاهرا اين نفرين براى آنست كه يقين كرد كه ديگر كسى ايمان نخواهد آورد، زيرا اين را از وَ أُوحِيَ إِلى نُوحٍ أَنَّهُ لَنْ يُؤْمِنَ مِنْ قَوْمِكَ إِلَّا مَنْ قَدْ آمَنَ فَلا تَبْتَئِسْ ... هود/ 36، فهميده بود. تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 366

ناگفته نماند: در اينگونه بلاها، عده اى اطفال، مجانين و مانند آن نيز هلاك مى شوند كه قهرا در قيامت مورد رحمت خدا واقع مى گردند.

27- إِنَّكَ إِنْ تَذَرْهُمْ يُضِلُّوا عِبادَكَ وَ لا يَلِدُوا إِلَّا فاجِراً كَفَّاراً.

يعنى اگر بمانند از يك طرف بندگان تو را اضلال مى كنند، از طرف ديگر فرزندانشان نيز بعد از مكلف شدن مانند خودشان بدكار و كافر خواهند بود، ديگر راهى براى زنده ماندنشان نيست، اين آيه استدلال است براى لا تَذَرْ عَلَى الْأَرْضِ ... كه گذشت.

صالح بن ميثم مى گويد: از حضرت باقر عليه السّلام پرسيدم: نوح از كجا دانست كه جز فاجر

و كافر نمى زايند؟ فرمود: آيا قول خدا را نشنيده اى كه به نوح فرمود: أَنَّهُ لَنْ يُؤْمِنَ مِنْ قَوْمِكَ إِلَّا مَنْ قَدْ آمَنَ (تفسير برهان).

از اين حديث معلوم مى شود كه «قومك» به فرزندان آنها نيز شامل بوده است.

ناگفته نماند: از آيه شريفه استفاده مى شود كه بد كاران هر قوم به احترام نيكو كاران و موحدان زنده مى مانند و از نعمتهاى خدا استفاده مى كنند، و گرنه بد كاران مى بايست طبق ناموس خلقت نابود گردند.

28- رَبِّ اغْفِرْ لِي وَ لِوالِدَيَّ وَ لِمَنْ دَخَلَ بَيْتِيَ مُؤْمِناً وَ لِلْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُؤْمِناتِ وَ لا تَزِدِ الظَّالِمِينَ إِلَّا تَباراً.

دعاى دوم آن حضرت است در رابطه با غفران پدر و مادرش و يارانش و همه مؤمنين و مؤمنات، منظور از وَ لِمَنْ دَخَلَ بَيْتِيَ مُؤْمِناً مؤمنان قوم خويش است قرآن مجيد دعا بر مؤمنين و مؤمنات را از حضرت ابراهيم عليه السّلام نيز نقل مى كند.

آنجا كه فرموده: رَبَّنَا اغْفِرْ لِي وَ لِوالِدَيَّ وَ لِلْمُؤْمِنِينَ يَوْمَ يَقُومُ الْحِسابُ تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 367

ابراهيم/ 41.

يقينا دعاى اين دو پيامبر عظيم پيش خدا مقبول است، خداوند ان شاء اللَّه ما را از مؤمنان قرار بدهد، در شب دوشنبه دوّم جمادى الاولى سال هزار و چهارصد و شش مطابق 23 ديماه 1364 تفسير سوره نوح به پايان رسيد و آخر دعوانا الحمد للَّه رب العالمين.

و الحمد للَّه و هو خير ختام

تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 368

رسول صلّى اللَّه عليه و آله خوانده مى شد، گوش كرده و به آن ايمان آورده اند و آنها قبل از شنيدن قرآن مشرك بوده اند.

آنها مانند سابق براى شنيدن بعضى از اسرار به آسمان بالا رفته ولى با كمال تعجب ديده اند كه آسمان پر از محافظ است و آنها را مى رانند، آن گاه گفته اند: اين چه پيشامدى است؟ آيا بناست بلائى نازل شود يا خيرى پيش آيد و نظير اين سخنان.

در آيه پانزده سخن جن تمام مى شود، از آيه شانزده استنتاجى است از آيات گذشته كه در آنها توحيد و نبوت و معاد و در آخر عصمت انبياء مطرح مى شود.

نُشْرِكَ بِرَبِّنا أَحَداً خدا به پيامبرش وحى فرستاد كه: قُلْ أُوحِيَ إِلَيَّ أَنَّهُ اسْتَمَعَ نَفَرٌ مِنَ الْجِنِّ، اين نقل غير از آنست كه در سوره احقاف نقل شد، على هذا اين گروه از جن غير از گروه آن سوره است و اللَّه اعلم.

تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 371

سورة الجنّ مكّيّة و هى ثمانى و عشرون اية نزلت بعد سورة الاعراف

مى كرديم كه انس و جن هرگز به خدا دروغ نمى بندد.

6- و هست مردانى از انس كه پناه مى برند به مردانى از جن و بر آنها طغيان افزودند.

7- و انس مانند شما جن، گمان كردند كه هرگز خدا كسى را به پيامبرى مبعوث نمى كند.

8- و ما آسمان را لمس كرديم و يافتيم آن را كه از نگهبانان و شهابها پر شده است.

9- و ما در آسمان در محلهاى نشستن براى استماع مى نشستيم هر كه اكنون استماع كند، شهابى را در كمين مى يابد.

10- و ما نمى دانيم. آيا شرى به اهل زمين اراده شده يا پروردگارشان به آنها كمالى اراده كرده است.

و كمين شده).

احدى را به خدا شريك قرار ندهند. منظور از رشد، كمال و رسيدن به واقع است.

3- وَ أَنَّهُ تَعالى جَدُّ رَبِّنا مَا اتَّخَذَ صاحِبَةً وَ لا وَلَداً.

معلوم مى شود كه مانند مشركان عرب در ميان جن شايع كرده بودند كه معاذ اللَّه خدا زن و فرزند دارد، آنها با شنيدن آيات قرآن دانسته اند كه اين نسبت غلط است لذا گفته اند: خدا برتر از آنست كه چنين باشد، نظير: سُبْحانَهُ أَنْ يَكُونَ لَهُ وَلَدٌ نساء/ 171، ضمير در «انه» براى شأن است يعنى مطلب و واقع اين است كه ....

4- وَ أَنَّهُ كانَ يَقُولُ سَفِيهُنا عَلَى اللَّهِ شَطَطاً.

منظور از شطط و قول باطل، همان زن و فرزند داشتن خداست و آنها را كه اين باطل را رواج داده بودند، بعد از شنيدن قرآن ابله خوانده اند. مراد از «سفيهنا» ظاهرا گذشتگان جنّ هستند، به نظر بعضى منظور از آن ابليس مى باشد.

5- وَ أَنَّا ظَنَنَّا أَنْ لَنْ تَقُولَ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ عَلَى اللَّهِ كَذِباً.

به نظر مى آيد كه آنها به سفيهان خود حسن ظن داشته و فكر مى كرده اند 1- در مجمع فرموده: مختار كسر «انه» است زيرا آن عطف است بر إِنَّا سَمِعْنا يعنى «و قالوا انه تعالى جد ربنا» فراء گويد: فتح آن به علت عطف به مجرور در فَآمَنَّا بِهِ است يعنى «فامنا به و آمنا بانه تعالى جد ربنا» در آيات بعدى نيز اين دو اعتبار در نظر است. تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 375

كه آنها بر خدا دروغ نمى بندند و آنچه مى گويند راست مى گويند ولى بعد از شنيدن قرآن، حقيقت بر آنها واضح شده است.

6- وَ أَنَّهُ كانَ رِجالٌ مِنَ الْإِنْسِ يَعُوذُونَ بِرِجالٍ مِنَ الْجِنِّ فَزادُوهُمْ

رَهَقاً.

اين يك مطلبى است كه جن از آن خبر داده و آن را محكوم كرده اند، زيرا اين عمل شرك است و آنها قول دادند كه هرگز شرك نياورند لازم بود آن را نيز محكوم كنند، اين خرافه بدان طريق بود كه چون مردى از عرب در سفر به بيابانى نازل مى شد مى گفت: من به عزيز اين بيابان از شرّ ابلهان قومش پناه مى برم، و عقيده داشتند كه جن آنها را حفظ مى كند، اولين كسى كه به جن پناه برد قومى از يمن بود سپس بنو حنيفه اينكار را كرد آن گاه در عرب شهرت يافت.

به نظر بعضى تقدير آن چنين است «كان رجال من الانس يعوذون برجال من اجل الجن» يعنى مردانى به مردانى از شر جن پناه مى بردند. ولى اين درست نيست.

در تفسير قمى از زراره از حضرت باقر صلوات اللَّه عليه نقل شده كه فرمود:

مردى پيش كاهنى كه شيطان (جن) به او چيزى القا مى كرد، مى رفت و مى گفت:

به شيطان بگو كه فلانى به تو پناه آورده است. (تفسير برهان) فاعل «فزادوا» اگر انس باشد منظور آنست كه: انس در اين پناه بردن.

بر طغيان جن افزودند، زيرا جن گمان كردند كه كاره اى هستند و شايد منظور به عكس اين معنى باشد.

7- وَ أَنَّهُمْ ظَنُّوا كَما ظَنَنْتُمْ أَنْ لَنْ يَبْعَثَ اللَّهُ أَحَداً خطاب است از جن به قوم خودشان، ضمير «انهم» راجع به انس است يعنى شنوندگان قرآن به قوم خويش گفتند: مشركان انس مانند شما گمان تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 376

كرده اند كه خدا كسى را به رسالت مبعوث نخواهد كرد، به عبارت ديگر: مشركان انس مانند شما بعثت انبيا را انكار كرده اند.

به نظر

بعضى: اين آيه و آيه ما قبل جمله معترضه و از كلام خداست در صورت خطاب به انس و ضمير «انهم» راجع به جن مى باشد.

8- وَ أَنَّا لَمَسْنَا السَّماءَ فَوَجَدْناها مُلِئَتْ حَرَساً شَدِيداً وَ شُهُباً اين سخنى است كه شنوندگان قرآن از جن، به قوم خويش گفته اند، اين آيه و آيات بعدى حكايت از آن دارد كه جن قبل از اين پيشامد، به بعضى از جاهاى آسمان براى شنيدن سخنان ملائكه بالا مى رفته اند، سپس ديده اند همه جاى آسمان پر از محافظ است و شهابها به وقت بالا رفتن، آنها را ميرانند.

جن به كجاى آسمان مى رفتند؟ چه چيزى مى شنيدند؟ از كدام كس مى شنيدند، چطور مى شنيدند، نگهبانها چه نگهبانى بودند؟ شهابها چيستند؟

براى ما غير معلوم است و اللَّه اعلم.

در روايات اهل بيت عليهم السّلام منقول است كه اين تحول در وقت ولادت حضرت رسول صلّى اللَّه عليه و آله بوده است، از اهل سنت نقل شده كه به وقت بعثت آن حضرت اين اتفاق به وجود آمده است، آن در مجمع البيان ذيل آيه 18 سوره حجر از ابن عباس و در سوره جن از بلخى نقل شده.

گويند: منظور از «شهب» سنگهاى آسمانى است كه به جوّ زمين داخل شده و مى سوزند و به شكل نوارهاى نورى ديده مى شوند ولى بعيد است كه شهابها شياطين را برانند، جن شى ء ضد ماده است.

ناگفته نماند: به وقت بعثت عده اى يا همه پيامبران، تحولاتى در كون پديد آمده است، نظير نسوزاندان آتش ابراهيم را، شكافتن دريا براى بنى اسرائيل و زنده شدن مردگان بدست عيسى و مانند آن، جريان فوق نيز در رابطه با ولادت تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص:

377

يا بعثت رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله از همين قبيل است.

9- وَ أَنَّا كُنَّا نَقْعُدُ مِنْها مَقاعِدَ لِلسَّمْعِ فَمَنْ يَسْتَمِعِ الْآنَ يَجِدْ لَهُ شِهاباً رَصَداً آيه صريح است در اينكه جن را محلهاى نشستن در آسمان بود ولى بعد از آن تحول، هر كس مى خواست به آن محل نزديك شود، مى ديد كه شعله اى از آتش در كمين اوست.

10- وَ أَنَّا لا نَدْرِي أَ شَرٌّ أُرِيدَ بِمَنْ فِي الْأَرْضِ أَمْ أَرادَ بِهِمْ رَبُّهُمْ رَشَداً.

جن از آن تحول پى برده اند كه جريان عجيبى واقع خواهد شد، ممكن است خير باشد يا شر، ولى آن خير بود زيرا كه ولادت يا بعثت سرور كائنات صلوات اللَّه عليه بود. «رشد» بر وزن شرف به معنى صلاح و سعادت و نظير آنست.

دو موجود پر ارزش روى زمين هستند كه مورد تكليف قرار گرفته و مورد توجه خدا هستند، در سوره رحمن بيشتر از سى بار به لفظ فَبِأَيِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ به جن و انس خطاب شده است و نعمتها و عذابهاى آخرت براى هر دو تذكر داده شده است، و يك دفعه آمده سَنَفْرُغُ لَكُمْ أَيُّهَ الثَّقَلانِ يعنى دو موجود پر ارزش.

3- جن از آتشي بخصوص آفريده شده چنان كه انسان از خاك خلق گرديده است خَلَقَ الْإِنْسانَ مِنْ صَلْصالٍ كَالْفَخَّارِ وَ خَلَقَ الْجَانَّ مِنْ مارِجٍ مِنْ نارٍ رحمن/ 15 ايضا سوره حجر آيه 27.

4- جن مانند انسان مكلف به اعمال است وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ ذاريات/ 56، ايضا:ا مَعْشَرَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ أَ لَمْ يَأْتِكُمْ رُسُلٌ مِنْكُمْ يَقُصُّونَ عَلَيْكُمْ آياتِي وَ يُنْذِرُونَكُمْ لِقاءَ يَوْمِكُمْ هذا ...

انعام/ 130.

5- گناهكاران و كفار جن همچون انسانها اهل جهنم خواهند بود: وَ لَقَدْ ذَرَأْنا لِجَهَنَّمَ كَثِيراً مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ ... اعراف/ 179، و نيز لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِينَ هود/ 119 و نيز آيه 13 از سوره سجده.

6- جن همچون انسان ميميرد و از بين مى رود، گروهى جاى گروهى را مى گيرد: أُولئِكَ الَّذِينَ حَقَّ عَلَيْهِمُ الْقَوْلُ فِي أُمَمٍ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِمْ مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ احقاف/ 18 و نيز اعراف/ 38 و فصّلت/ 25.

7- جن ما را مى بينند ولى ما آنها را نمى بينيم يا بَنِي آدَمَ لا يَفْتِنَنَّكُمُ الشَّيْطانُ إِنَّهُ يَراكُمْ هُوَ وَ قَبِيلُهُ مِنْ حَيْثُ لا تَرَوْنَهُمْ ... اعراف/ 27 شيطان بى شك از جن است چنان كه فرموده: فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِيسَ كانَ مِنَ الْجِنِّ فَفَسَقَ عَنْ أَمْرِ رَبِّهِ ...

كهف/

50. تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 379

8- آنها مانند آدميان كار مى كنند چنان كه براى سليمان كار مى كردند وَ مِنَ الْجِنِّ مَنْ يَعْمَلُ بَيْنَ يَدَيْهِ ... يَعْمَلُونَ لَهُ ما يَشاءُ مِنْ مَحارِيبَ وَ تَماثِيلَ وَ جِفانٍ كَالْجَوابِ وَ قُدُورٍ راسِياتٍ سبأ/ 12 و 13 و در آيه ديگرى آمده: وَ الشَّياطِينَ كُلَّ بَنَّاءٍ وَ غَوَّاصٍ وَ آخَرِينَ مُقَرَّنِينَ فِي الْأَصْفادِ ص/ 37 و نيز: وَ مِنَ الشَّياطِينِ مَنْ يَغُوصُونَ لَهُ وَ يَعْمَلُونَ عَمَلًا دُونَ ذلِكَ انبياء/ 82.

در اصول كافى ج 1/ 394 بابى تحت عنوان «جن به محضر امامان عليهم السّلام مى آيند و مسائل دينى خويش را مى پرسند» منعقد شده و در آن هفت حديث كه بعضى حاكى از كار كردن آنهاست نقل شده است، لا بد آنها متشكل به شكل آدمى شده و كار مى كرده اند، چنان كه در كافى هست كه يكى نامه امام باقر عليه السّلام را به سدير صيرفي رسانيد.

9- جن مانند ملائكه مى تواند به شكل انسان يا شكل ديگرى در آيد، ملائكه به صورت جوانها درآمده و پيش ابراهيم و لوط آمدند و تا خود را نشان نداده بودند، ابراهيم و لوط آنها را نشناختند چنان كه در سوره هود و جاهاى ديگر گذشت، در باره جن نيز از آيات و روايات بند 7 مطلب معلوم مى شود و نيز از آيه قالَ عِفْرِيتٌ مِنَ الْجِنِّ أَنَا آتِيكَ بِهِ قَبْلَ أَنْ تَقُومَ مِنْ مَقامِكَ ... نمل/ 39 معلوم مى شود.

10- در سوره رحمن آمده: لَمْ يَطْمِثْهُنَّ إِنْسٌ قَبْلَهُمْ وَ لا جَانٌّ/ 56 و 74 يعنى از حوريان بهشتى قبلا نه انسى ازاله بكارت كرده و نه جنى از اين به نظر مى آيد كه

تكثير جن به وسيله مقاربت مى باشد و از آيه كانَ مِنَ الْجِنِّ فَفَسَقَ عَنْ أَمْرِ رَبِّهِ أَ فَتَتَّخِذُونَهُ وَ ذُرِّيَّتَهُ أَوْلِياءَ كهف/ 50 معلوم مى شود كه جن، فرزندان دارد و اللَّه العالم.

11- آنها به رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله ايمان آورده اند چنان كه از سوره جن و سوره تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 380

احقاف/ 29- 31 معلوم مى شود.

12- از آيه: وَ أَنَّهُ كانَ رِجالٌ مِنَ الْإِنْسِ يَعُوذُونَ بِرِجالٍ مِنَ الْجِنِّ/ 6 به نظر مى آيد كه جن زن و مرد نيز دارد، از اين مطالب معلوم مى شود كه جن دوشادوش انسان است و فرق اساسي ميان آن دو فقط ديده شدن و ديده نشدن مى باشد، قهرا تفاوتهاى ديگرى نيز دارند.

نگارنده اين مطلب را در قاموس قرآن (ج ن ن) مفصلتر نوشته ام طالبان تفصيل بيشتر به آنجا رجوع فرمايند.

تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 381

نترسد.

14- و ما گروهى از ما مسلم و گروهى از ما منحرفند، هر كه اسلام آورد آنها رشد را قصد كرده اند.

15- اما منحرفان هيزم جهنم مى باشند.

ص: 383

12- وَ أَنَّا ظَنَنَّا أَنْ لَنْ نُعْجِزَ اللَّهَ فِي الْأَرْضِ وَ لَنْ نُعْجِزَهُ هَرَباً اهل تفسير گفته اند: ظن در آيه به معنى يقين است، منظور از عاجز كردن در زمين، مقاومت در برابر اراده خداوند و تغيير كارهاى اوست و عاجز كردن در فرار، خارج شدن از چنگ اوست، ظاهرا جن اين عقيده را بعد از استماع قرآن پيدا كرده اند.

13- وَ أَنَّا لَمَّا سَمِعْنَا الْهُدى آمَنَّا بِهِ فَمَنْ يُؤْمِنْ بِرَبِّهِ فَلا يَخافُ بَخْساً وَ لا رَهَقاً منظور از هدى آيات قرآن است به عنايت سبب بودن آن به هدايت.

بخس آن است كه خدا اجر انسان را كم كند:

رهق پوشاندن با عذاب و مكروه است، يعنى در ايمان، ايندو كار نيست مراد از آيه آنست كه ما چون قرآن را شنيديم بلافاصله ايمان آورديم، چون هر كه به آن ايمان آورد به خدا ايمان آورده و هر كه به خدا ايمان آورد از بخس و رهق ترسي ندارد.

در روايات اهل بيت صلوات اللَّه عليهم، هدى به ولايت تفسير شده و آن از باب تطبيق است.

14- وَ أَنَّا مِنَّا الْمُسْلِمُونَ وَ مِنَّا الْقاسِطُونَ فَمَنْ أَسْلَمَ فَأُولئِكَ تَحَرَّوْا رَشَداً اين آيه و آيه بعدى يك خبر و نتيجه ايمان و كفر است يعنى گروهى از ما مسلمان و تسليم امر خدا و گروهى منحرف از حق و كافر مى باشند، مراد از قاسطون به قرينه مسلمون كفار است.

طبرسى فرمايد: «القاسط هو العادل عن الحق و المقسط العادل الى الحق» تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 384

آن وقت در باره مسلمين از جن گفته اند: كه آنها راه سعادت را قصد كرده اند، اما منحرفان:

15- أَمَّا الْقاسِطُونَ فَكانُوا لِجَهَنَّمَ حَطَباً

يعنى در آن

مشتعل مى شوند نظير فَاتَّقُوا النَّارَ الَّتِي وَقُودُهَا النَّاسُ بقره/ 24 ظاهرا از فَمَنْ أَسْلَمَ ... بقيه كلام جن است، به قولى آن كلام خداست خطاب به حضرت رسول صلّى اللَّه عليه و آله.

تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 385

و خدا را مى خواند نزديك بود بر اطراف او متراكم شوند

20- بگو: خدايم را پرستش مى كنم و كسى را به او شريك قرار نمى دهم.

21- بگو: من براى شما مالك ضررى و نفعى نيستم.

22- بگو: كسى مرا از عذاب خدا پناه نمى دهد و جز او پناهگاهى پيدا نمى كنم.

23- مگر تبليغ از خدا و پيامهايش، هر كه خدا و رسولش را عصيان كند، او راست آتش جهنم جاويد هستند در آن، پيوسته.

24- تا چون عذاب وعده شده را به بينند، مى دانند كيست ضعيفتر در كمك و كمتر در عدد

25- بگو نمى دانم آيا نزديك است عذابى كه وعده مى شويد يا خدايم براى آن مدتى قرار مى دهد:

26- او داناى غيب است به غيب خويش كسى را مطلع نمى كند.

27- مگر كسى را كه از او راضى شود از رسولان، كه وارد مى كند در پيش و پس آن رسول محافظانى.

28- تا آشكار كند كه ابلاغ كرده اند پيامهاى خدايشان را، و احاطه دارد به آنچه در نزد آنهاست و عدد هر چيز را تا آخر شمرده است.

ميل مى كند.

يسلك: سلك (بر وزن عقل): داخل شدن و داخل كردن.

رصد: مراقب، نگهبان (آيه 9 همين سوره).

است به ماءً غَدَقاً، معلوم مى شود كه منظور از آن رزق واسع است يعنى: تا در آن روزى وسيع امتحانشان كنيم و با رسيدن به رزق كثير كار تمام نمى شود باز آزمايش هست، مراد از اعراض، عدم استقامت است يعنى: اگر در طريق حق استقامت كنند به آنها رزق وسيع پاداش مى دهيم و گرنه به عذاب شديد داخلشان مى كنيم. در الميزان فرموده: «العذاب الصعد هو الذى يتصعد على المعذب فيغلبه».

18- وَ أَنَّ الْمَساجِدَ لِلَّهِ فَلا تَدْعُوا مَعَ اللَّهِ أَحَداً عطف است بر أَنَّهُ اسْتَمَعَ يعنى: «و اوحى الى ان المساجد للَّه ...» منظور از مساجد بنا بر تفسير اهل بيت عليهم السّلام مواضع سجود است، اختصاص مواضع سجود براى خدا، عبادت اخرى اختصاص سجود به خداست، مراد از دعا عبادت است نظير: وَ قالَ رَبُّكُمُ ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ إِنَّ الَّذِينَ يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِي سَيَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرِينَ غافر/ 60 يعنى: با هفت عضو به سجده افتادن به عبارت ديگر:

سجده عبادت خاص خداست با خدا به احدى پرستش نكنيد.

در مجمع البيان فرموده: معتصم عباسى از حضرت امام جواد صلوات اللَّه عليه از آيه وَ أَنَّ الْمَساجِدَ لِلَّهِ سؤال كرد، حضرت در جواب فرمودند:

«هى

__________________________________________________

(1) از تفسير صافى.

تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 389

الاعضاء السبعة التي يسجد عليها»

منظور پيشانى، كف دستها، زانوان و نوك دو انگشت پاها است، مجلسى رحمه اللَّه آن را در بحار (ج 50/ 4) به طور تفصيل از تفسير عياشى نقل كرده است.

در كافى در روايت حماد آمده:

«... و سجد يعنى ابا عبد اللَّه عليه السّلام على ثمانية اعظم: الكفين و الركبتين و ابهامى الرجلين و الجبهة و الانف و قال: سبعة منها فرض يسجد عليها

و هى التي ذكرها اللَّه في كتابه فقال و ان المساجد للَّه فلا تدعوا مع اللَّه احدا» و هى الجبهة و الكفان و الركبتان و الإبهامان و وضع الانف على الارض سنة» «1» و

في الفقيه «عن علىّ عليه السّلام يعنى بالمساجد الوجه و اليدين و الركبتين و الإبهامين»

«2».

ناگفته نماند: مساجد را به همه بقاع زمين/، نمازها، مسجدها، كعبه، مسجد الحرام و بيت المقدس، حرم و مانند آن تفسير كرده اند كه همه ادعاى بلا دليل است.

19- وَ أَنَّهُ لَمَّا قامَ عَبْدُ اللَّهِ يَدْعُوهُ كادُوا يَكُونُونَ عَلَيْهِ لِبَداً.

مراد از عبد اللَّه رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله است، گويند: به وقت قرآن و نماز خواندن مشركان بر آن حضرت ازدحام كرده، فرياد و مسخره مى كردند، «لبدا» حاكى است كه ازدحام به حدّى بود، كه نزديك بود بر گردن يكديگر سوار شوند، على هذا فاعل: كادُوا- يَكُونُونَ مشركان است نه جن، چنان كه احتمال داده اند.

20- قُلْ إِنَّما أَدْعُوا رَبِّي وَ لا أُشْرِكُ بِهِ أَحَداً.

يعنى در اينكار عجبى نيست، من فقط به پروردگارم پرستش مى كنم و

__________________________________________________

(1) كافى ج 3/ 312. [.....]

(2) از تفسير صافى.

تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 390

هيچ كس را به او شريك قرار نمى دهم چنين كسى نبايد مورد تعجّب يا مسخره قرار گيرد.

21- قُلْ إِنِّي لا أَمْلِكُ لَكُمْ ضَرًّا وَ لا رَشَداً.

يعنى در رابطه با خدا، فقط خدا را عبادت مى كنم و در رابطه با شما، نسبت به شما مالك ضرر يا نفعى نيستم بلكه هر دو از جانب خداست، نمى گويم:

كارها در دست من است، بلكه مانند شما بشر هستم قُلْ إِنَّما أَنَا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ يُوحى إِلَيَّ ....

22- قُلْ إِنِّي لَنْ يُجِيرَنِي مِنَ اللَّهِ أَحَدٌ وَ

لَنْ أَجِدَ مِنْ دُونِهِ مُلْتَحَداً.

تكميل آيه فوق است يعنى نه كسى هست كه مرا از خدا پناه دهد آن گاه كه قصد عذابم كند و نه جز او پناهگاهى هست كه به آن ملتجى شوم.

23- إِلَّا بَلاغاً مِنَ اللَّهِ وَ رِسالاتِهِ.

استثناء است از «ملتحدا» يعنى: پناهگاهى نمى يابم مگر تبليغ رسالات خدا كه آن براى من پناهگاه است «من اللَّه» متعلق است به «كائنا»، نمى شود به «بلاغا» متعلق باشد زيرا متعلق بلاغ با «عن» آيد. به نظر الميزان بَلاغاً مِنَ اللَّهِ راجع است به اسماء و صفات خدا وَ رِسالاتِهِ راجع است به احكام.

وَ مَنْ يَعْصِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَإِنَّ لَهُ نارَ جَهَنَّمَ خالِدِينَ فِيها أَبَداً مفرد آمدن «له» براى لفظ «من» است چنان كه جمع آمدن «خالدين» نسبت به معناي آنست، از «خالدين» معلوم مى شود كه منظور از «و من يعصر عصيان توأم با انكار و كفر است و گرنه معصيت تنها، سبب خلود نمى شود.

24- حَتَّى إِذا رَأَوْا ما يُوعَدُونَ فَسَيَعْلَمُونَ مَنْ أَضْعَفُ ناصِراً وَ أَقَلُّ عَدَداً.

يعنى در آن موقع خواهند ديد، تنها هستند، از خدايان باطل فائده اى تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 391

نخواهند ديد. معلوم مى شود كه مشركان ياران را هم ضعيف شمرده و هم كم مى ديدند، در كلام حذفى هست يعنى: «لا يزالون يستضعفون انصار النّبيّ و يستقلّونهم حتى اذا ...» مراد از ما يُوعَدُونَ عذاب آخرت است چنان كه از وَ مَنْ يَعْصِ اللَّهَ معلوم گرديد.

25- قُلْ إِنْ أَدْرِي أَ قَرِيبٌ ما تُوعَدُونَ أَمْ يَجْعَلُ لَهُ رَبِّي أَمَداً.

دفع دخل است گويى: كسى مى پرسد: عذاب موعود كى خواهد بود؟

«ان» نافيه و تقدير آن «ما ادرى» است.

ناگفته نماند: عذاب كفار با مرگشان آغاز مى شود

بنا بر اين مى شود گفت كه آمدن عذاب آخرت با آمدن مرگ است منظور از «امد» مهلت و غايتى است كه كار به آنجا منتهى مى شود.

26- عالِمُ الْغَيْبِ فَلا يُظْهِرُ عَلى غَيْبِهِ أَحَداً.

نوعى استدلال است بر إِنْ أَدْرِي أَ قَرِيبٌ ... يعنى علم غيب از جمله علم قيامت، نزد خداست و بر غيب خويش كسى را واقف نمى كند. عالم الغيب تقديرش «هو عالم الغيب» است.

27- إِلَّا مَنِ ارْتَضى مِنْ رَسُولٍ فَإِنَّهُ يَسْلُكُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ رَصَداً.

استثناست از «احدا» يعنى: به غيب خويش كسى را واقف نمى كند مگر كسى را كه از وى خوشنود است، آنهم از پيامبران. ولى اين غيب مبذول غير از علم آخرت است كه آن به پيامبران نيز داده نشده است.

«من رسول» بيان «من ارتضى» است يعنى راضى شده از صنف پيامبران خواهد بود، فَإِنَّهُ يَسْلُكُ ... نشان مى دهد كه وحى نيز از جمله علم غيب كه به پيامبران داده مى شود، يعنى خدا علم غيب را مى دهد ولى با ملائكه حفظش تفسير أحسن الحديث، ج 11، ص: 392

مى كند تا بدون تغيير و تبديل به مردم برساند.

«بين يديه» در رابطه با پيامبر و مردمان و «من خلفه» در رابطه با پيامبر و خداست، يعنى: خداوند در رساندن وحى به مردم و در اخذ وحى از خدا، از ملائكه خود بر آنها محافظين مى گذارد تا از خدا به طور صحيح اخذ كنند و به مردم به طور صحيح و بدون تغيير برسانند.

على هذا ضمير «انه» و فاعل «يسلك» خداست. «رصد» به مفرد و جمع اطلاق مى شود، به هر حال آيه حاكى از عصمت پيامبران در اخذ و رساندن وحى است در باره

علم غيبى كه پيامبران و امامان مى دانند در نكته ها توضيح داده خواهد شد.

28- لِيَعْلَمَ أَنْ قَدْ أَبْلَغُوا رِسالاتِ رَبِّهِمْ وَ أَحاطَ بِما لَدَيْهِمْ وَ أَحْصى كُلَّ شَيْ ءٍ عَدَداً.

علم در اينجا به معنى اظهار و تحقق بخشيدن در خارج است يعنى «ليحقق تبليغهم رسالاته» نظير لِيَعْلَمَ اللَّهُ مَنْ يَخافُهُ بِالْغَيْبِ مائده/ 94، از اين قبيل آيات در قرآن زياد است.

وَ أَحاطَ بِما لَدَيْهِمْ تأكيد مصونيت و عصمت آنهاست يعنى خدا به نفس و باطن پيامبران آگاه است، مى داند كه وحى را تغيير نمى دهند نظير: اللَّهُ أَعْلَمُ حَيْثُ يَجْعَلُ رِسالَتَهُ انعام/ 124، وَ أَحْصى كُلَّ شَيْ ءٍ عَدَداً در رابطه با مشمول علم است يعنى نه تنها به پيامبران احاطه دارد بلكه همه چيز را تا آخر شمرده است و مى داند.