آيه 45 وَ سْئَلْ مَنْ أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رُسُلِنا در بيت المقدس نازل شده است، در روايات اهل بيت صلوات اللَّه عليهم آمده كه آيه در معراج نازل گرديده چنان كه خواهد آمد، در الميزان فرموده: سوره به شهادت مضمون آياتش مكى است مگر وَ سْئَلْ مَنْ أَرْسَلْنا ... كه مكى بودنش ثابت نشده است.

5- احتمال نزديك به يقين آنست كه همه سوره به يك بار نازل گرديده و دليلى بر نزول تدريجى نيست.

6- در اين سوره مى خوانيم كه سنت الهى لازم گرفته براى هدايت بندگان شريعت بفرستد و پيامبران مبعوث گرداند، اعراض و عدم قبول مردم مانع از اين سنت نيست بلكه خدا اينكار را كرده و مستهزءين را هلاك نموده است اين سخن ابتداء به طور اجمال، سپس با ذكر حالاتى از ابراهيم و موسى و عيسى، تفصيل داده شده است.

در ضمن، حقائق ديگرى و مقدارى از حالات و بدعتهاى مشركان، مخصوصا نسبت فرزند دادن به خدا مطرح و ردّ شده است، اكثريت نزديك به تمام سوره در رابطه با انذار مى باشد، على هذا غرض سوره بيان سنت الهى در هدايت بشر است.

تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 5

سورة الزّخرف مكّيّة و هى 89 آية نزلت بعد سورة الشّورى

مَنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ لَيَقُولُنَّ خَلَقَهُنَّ الْعَزِيزُ الْعَلِيمُ (9)

الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ مَهْداً وَ جَعَلَ لَكُمْ فِيها سُبُلاً لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ (10) وَ الَّذِي نَزَّلَ مِنَ السَّماءِ ماءً بِقَدَرٍ فَأَنْشَرْنا بِهِ بَلْدَةً مَيْتاً كَذلِكَ تُخْرَجُونَ (11) وَ الَّذِي خَلَقَ الْأَزْواجَ كُلَّها وَ جَعَلَ لَكُمْ مِنَ الْفُلْكِ وَ الْأَنْعامِ ما تَرْكَبُونَ (12) لِتَسْتَوُوا عَلى ظُهُورِهِ ثُمَّ تَذْكُرُوا نِعْمَةَ رَبِّكُمْ إِذَا اسْتَوَيْتُمْ عَلَيْهِ وَ تَقُولُوا سُبْحانَ الَّذِي سَخَّرَ لَنا هذا وَ ما كُنَّا لَهُ مُقْرِنِينَ (13) وَ إِنَّا إِلى رَبِّنا لَمُنْقَلِبُونَ (14)

تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 6

به نام خدا رحمان رحيم

1- حاء- ميم.

2- قسم به كتاب روشنگر.

3- كه ما آن را قرآن عربى گردانده ايم تا بفهميد.

4- و آن در اصل كتاب نزد ما، والا و حكيم است.

5- آيا قرآن را از شما برگردانيم و از هدايت شما اعراض كنيم كه چون اسرافكاريد؟!

6- چه قدر پيامبرى در ميان گذشتگان فرستاديم؟

7- هيچ پيامبرى بر آنها نمى آمد مگر آنكه مسخره اش مى كردند.

8- اقوام نيرومندتر از اهل مكه را هلاك كرديم، حكايت پيشينيان گذشت.

9- اگر از آنها بپرسى آسمانها و زمين را چه كسى آفريده است؟ حتما خواهند گفت: خداى توانا و دانا.

10- خدايى كه زمين را براى شما آماده كرده و در آن راهها قرار داده تا هدايت شويد.

11- و خدايى كه از آسمان آبى به اندازه نازل كرد با آن، ديار مرده را زنده كرديم، اين چنين (از قبرها) خارج مى شويد.

12- و خدايى كه اصناف حيوانات را آفريد و براى شما از كشتيها و چهارپايان آنچه سوار مى شويد آفريد.

13- تا بر پشت آنها استقرار يافته سپس نعمت خدا را ياد كنيد چون بر آنها استقرار يافتيد، و بگوئيد: منزه است

خدايى كه اين را براى ما مسخر كرد، ما به تسخير آن توانا نبوديم.

14- و ما به طرف پروردگارمان رجوع كننده ايم.

تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 7

اطاقه و توانايى.

«اقرن الامر: اطاقه» على هذا «مقرنين» به معنى: توانايان است.

فهم شما عربى نازل كرديم حال آنكه او در ام الكتاب، بالاتر از تعقل، و حكيم است.

مراد از أُمِّ الْكِتابِ لوح محفوظ و موطن اصلى كتاب است كه همه كتابها از آن نازل مى شوند و نسخه اى از آنند، در آيه ديگرى آمده: بَلْ هُوَ قُرْآنٌ مَجِيدٌ فِي لَوْحٍ مَحْفُوظٍ بروج/ 22، منظور از كِتابٍ مَكْنُونٍ نيز همانست.

چنان كه فرموده: إِنَّهُ لَقُرْآنٌ كَرِيمٌ فِي كِتابٍ مَكْنُونٍ لا يَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ واقعه/ 77 «لدينا» وصف و قيد أُمِّ الْكِتابِ مى باشد.

در الميزان فرموده: منظور از «على» بنا بر مفاد آيه سابق، اين مى شود:

قرآن بالاتر است از آنكه عقول آن را درك كند، «حكيم» است يعنى در آن مرحله مجزا از هم نيست و به جملات و آيات و كلمات تقسيم نمى شود، اين دو وصف، بيان بالاتر از تعقل بودن است، زيرا عقول فقط بعد از به صورت كلمات در آمدن، مى تواند آن را بفهمد.

على هذا اين آيه در مقام امتنان است كه خداوند قرآن را از موطن اصلى خود نازل كرده و عقل فهم گردانيده است.

در اين صورت بايد معنى حكيم همان باشد كه الميزان فرموده است زيرا «حكيم» وصف فعلى قرآن نيز آمده است كه به معنى مصلحتدار است نظير: تِلْكَ آياتُ الْكِتابِ الْحَكِيمِ يونس/ 1.

5- أَ فَنَضْرِبُ عَنْكُمُ الذِّكْرَ صَفْحاً أَنْ كُنْتُمْ قَوْماً مُسْرِفِينَ.

اين همان سنت الهى است كه مى گويد: اعراض انسانها سبب آن نمى شود كه خدا از هدايت و ارسال رسل دست بردارد. ضرب در آيه به معنى برگرداندن و «صفحا» مفعول له است «ان كنتم» تقديرش «لان كنتم» مى باشد، يعنى: آيا قرآن را از شما برمى گردانيم. به جهت اعراض از شما، زيرا كه مردم

اسرافكار تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 10

هستند؟ نه، اين را نمى كنيم.

طبرسى فرموده: اصل «اضربت عنه الذكر» آنست كه اسب سوار چون بخواهد اسب را برگرداند او را با عصا، يا شلاق مى زند، ضرب در اينجا به جاى «صرف» گذاشته شده است.

6 و 7- وَ كَمْ أَرْسَلْنا مِنْ نَبِيٍّ فِي الْأَوَّلِينَ وَ ما يَأْتِيهِمْ مِنْ نَبِيٍّ إِلَّا كانُوا بِهِ يَسْتَهْزِؤُنَ اشاره است به سنت ارسال رسل و انزال كتب در گذشته، و استكبار و عدم قبول مردم، آيه دوم حاكى است كه همه پيامبران بدون استثناء در بادى امر مورد مسخره واقع شده اند.

8- فَأَهْلَكْنا أَشَدَّ مِنْهُمْ بَطْشاً وَ مَضى مَثَلُ الْأَوَّلِينَ ضمير «منهم» به اهل مكه راجع است يعنى اقوامى را كه قويتر از اينها بودند هلاك گردانيديم، و در سوره هاى گذشته حكايت حال اقوام پيشين گذشت كه چطور محو و نابود گرديدند مراد از «مضى» گذشتن در سوره هاى قبل از اين سوره است.

9- وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ لَيَقُولُنَّ خَلَقَهُنَّ الْعَزِيزُ الْعَلِيمُ از اين آيه مسأله توحيد و آفرينش شروع مى شود، كه خلقت كائنات و تدبير آنها دست خداست همانطور كه از آفريدن وسائل زندگى غفلت نكرده از هدايت شما نيز غفلت نخواهد كرد.

مشركان به وجود خدا عقيده داشتند، در مقابل اين سؤال نمى توانستند بگويند كه جهان را خدايان ما آفريده اند، دو وصف عزيز و عليم حكايت از توانايى خدا و دانستن راه خلقت، حكايت دارند، معلول پيوسته هم به وجود علّت دلالت دارد و هم به توانايى و دانايى او. تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 11

10- الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ مَهْداً وَ جَعَلَ لَكُمْ فِيها سُبُلًا لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ اين آيه گوشه اى

از تدبير را بيان مى كند، زمين در ابتداى خلقت براى زندگى آماده نبود چنان كه در سوره فصلت خَلَقَ الْأَرْضَ فِي يَوْمَيْنِ ... گذشت زمانهاى بسيارى گذشته كه زمين براى آفرينش موجود زنده و انسان آماده شده است.

جريان پيدايش راهها در زمين و سهولت انتقال از اين طرف به آن طرف يكى از تدبيرهاى خداست، اگر همه زمين كوهستانها بود و كوه ها همچون ديوارهاى طبيعى به وجود مى آمدند، زندگى در آن ناممكن مى شد و رفت و آمد قطع مى گرديد.

منظور از «تهتدون» ظاهرا راه يافتن در زمين و هدايت به انتقال از جايى به جايى است.

اين آيه همان آيه 53 سوره طه است كه در اينجا به جاى «سلك» لفظ «جعل» آمده است. نظير اين است آيه: وَ اللَّهُ جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ بِساطاً لِتَسْلُكُوا مِنْها سُبُلًا فِجاجاً نوح/ 21.

11- وَ الَّذِي نَزَّلَ مِنَ السَّماءِ ماءً بِقَدَرٍ فَأَنْشَرْنا بِهِ بَلْدَةً مَيْتاً كَذلِكَ تُخْرَجُونَ گوشه ديگرى از نظم جهان است كه بدون آن نه حيات به وجود مى آمد و نه ادامه پيدا مى كرد، مشيت ازلى بر آن قرار گرفته كه درياها در اثر تابش آفتاب تبخير شده، به صورت ابرها در آيند. آن گاه بوسيله بادها به سوى خشكيها حركت كرده و به صورت باران و برف در زمين بنشينند تا ديار مرده زنده شده، خوراكيها كه پشتوانه زندگى هستند به وجود بيايند.

پاك و منزه است پروردگارى كه: آب و خاك و گازهاى هوا را به هم مخلوط تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 12

كرده هزاران نوع روئيدنى و نعمتها را به همه تحويل مى دهد، اينها كارى است كه حتى دست بشر نيز در آنها دخالتى ندارد، عجبا!!! كَذلِكَ

تُخْرَجُونَ در رابطه با معاد است كه در آخر سوره «حجر» به تفصيل بيان شده است.

12- وَ الَّذِي خَلَقَ الْأَزْواجَ كُلَّها وَ جَعَلَ لَكُمْ مِنَ الْفُلْكِ وَ الْأَنْعامِ ما تَرْكَبُونَ آيه گذشته در رابطه با روئيدنيها بود، اين آيه ظاهرا در رابطه با انواع حيوانات است اعم از حيوان، پرنده، خزنده، حشرات و غيره، كه خلقت آنها نيز از دلائل بارز وجود خدا و علم و قدرت و تدبير اوست.

واقعا با كدام الفاظ مى توان عظمت و قدرت خدا را در خلقت اينهمه اصناف حيوان مجسم نمود؟!، اينها همه در ذات خود از لحاظ اعضاء وجود، كامل و قابل بقا آفريده شده اند كه مى توانند زندگى كنند و نسل بگذارند، و همه به فنون زندگى خود هدايت شده اند، براى نمونه، زندگى و عمل زنبور عسل را در نظر بياوريد.

در آخر آيه به چهارپايانى كه در سوارى به كار مى روند اشاره شده است كه يكى از موارد مفيد خلقت آنهاست. نسبت كشتى به خدا با آنكه دست بشر در آن كار كرده است مانعى ندارد، زيرا همه چيز كشتيها از خداست، بشر نيز مصنوع خداست، النهايه بشر در خلقت خدا واسطه است.

13- لِتَسْتَوُوا عَلى ظُهُورِهِ ثُمَّ تَذْكُرُوا نِعْمَةَ رَبِّكُمْ إِذَا اسْتَوَيْتُمْ عَلَيْهِ اشاره به شكر نعمت است ضمير «ظهوره» راجع به ماء موصول در ما تَرْكَبُونَ مى باشد، گويى بعد از سوار شدن نعمت بودن آنها بسيار متجلى مى شود، «ما» شامل چهارپايان و كشتى هر دو است. تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 13

ناگفته نماند: ذكر نعمت لازمه اش شكر منعم مى باشد.

وَ تَقُولُوا سُبْحانَ الَّذِي سَخَّرَ لَنا هذا وَ ما كُنَّا لَهُ مُقْرِنِينَ «1» اين كلام به دنبال ذكر نعمت است

ظاهرا اين سخن مطلبى غير از شكر نعمت مى باشد. و مأمور هستيم كه به هنگام سوار شدن خدا را با اين كلام تنزيه نمائيم.

چنان كه از امام صادق عليه السّلام نقل شده فرمود: ذكر نعمت آنست كه بگويى

«الحمد للَّه الذى هدانا الاسلام و علمنا القرآن و من علينا بمحمد صلّى اللَّه عليه و آله»

و سپس بگويى سُبْحانَ الَّذِي سَخَّرَ لَنا ... ملاحظه مى شود كه شكر را از تنزيه جدا كرده است، در كشاف از حضرت مجتبى صلوات اللَّه عليه نقل كرده: آن حضرت ديد كسى سوار مركب مى شود و گفت سُبْحانَ الَّذِي سَخَّرَ لَنا هذا امام فرمود: آيا به اين مامور هستيد؟ آن مرد گفت: پس به چه مأمور شده ايم؟ فرمود: به اينكه پروردگارتان را ياد كنيد. معلوم مى شود كه آن شخص از شكر غفلت كرده و فقط متوجه تنزيه بوده است لذا امام عليه السّلام به او تذكر داد.

14- وَ إِنَّا إِلى رَبِّنا لَمُنْقَلِبُونَ يعنى و بگوئيد: ما به سوى پروردگارمان رجوع كننده ايم، گويى منظور آنست كه از اين سفر، سفر آخرت را ياد آوريد پس «منقلبون» در جاى «راجعون» مى باشد.

__________________________________________________

(1) ضمير «له» راجع است به تسخير كه از «سخر لنا» فهميده مى شود.

تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 14

شاءَ الرَّحْمنُ ما عَبَدْناهُمْ ما لَهُمْ بِذلِكَ مِنْ عِلْمٍ إِنْ هُمْ إِلاَّ يَخْرُصُونَ (20) أَمْ آتَيْناهُمْ كِتاباً مِنْ قَبْلِهِ فَهُمْ بِهِ مُسْتَمْسِكُونَ (21) بَلْ قالُوا إِنَّا وَجَدْنا آباءَنا عَلى أُمَّةٍ وَ إِنَّا عَلى آثارِهِمْ مُهْتَدُونَ (22) وَ كَذلِكَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ فِي قَرْيَةٍ مِنْ نَذِيرٍ إِلاَّ قالَ مُتْرَفُوها إِنَّا وَجَدْنا آباءَنا عَلى أُمَّةٍ وَ إِنَّا عَلى آثارِهِمْ مُقْتَدُونَ (23) قالَ أَ وَ لَوْ جِئْتُكُمْ بِأَهْدى مِمَّا وَجَدْتُمْ عَلَيْهِ آباءَكُمْ قالُوا إِنَّا بِما أُرْسِلْتُمْ بِهِ كافِرُونَ (24)

فَانْتَقَمْنا مِنْهُمْ فَانْظُرْ كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الْمُكَذِّبِينَ (25)

15- براى خدا از بندگانش فرزند قرار دادند انسان كافر آشكارى است.

16- آيا از آنچه مى آفريند دخترانى گرفته و مخصوص كرده شما را با پسران؟

17- و چون به يكى مژده دهند آنچه (دختر) را كه به خدا نسبت مى دهد چهره اش سياه و پر از خشم مى شود.

18- آيا كسى را كه در زيور تربيت مى شود و در محاجه روشنگر نيست (عاجز است)؟!

19- ملائكه را كه بندگان خدايند، زنان گفتند، آيا آفرينش آنها را ديده اند؟ اين گفته تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 15

بر آنها نوشته مى شود و مسئول مى گردند.

20- گفتند: اگر خدا مى خواست، ملائكه را عبادت نمى كرديم به اين گفته علمى ندارند فقط حدس مى زنند.

21- آيا پيش از قرآن به آنها كتابى داده ايم كه (در اثبات مدعا) به آن چنگ مى زنند؟

22- بلكه گفتند: ما پدرانمان را بر دينى يافته ايم و ما بر اعمال آنها ثابتيم و هدايت يافته ايم.

23- بدين سان در هيچ محلى پيامبرى نفرستاديم مگر آنكه ثروتمندان طاغى آن گفتند:

ما پدران خويش را در دينى يافتيم و ما بر اعمالشان تابعيم،

24- پيامبر گفت: هر چند كه دين هدايت كننده تر آورده ام، از آنچه پدران

خويش را در آن يافته ايد؟ گفتند: ما به آنچه فرستاده شده ايد كافريم.

25- از آنها انتقام كشيديم بنگر عاقبت مكذبين چه شد.

شايد پوشاندن واقعيات و حقائق باشد يعنى: انسان نسبت به واقعيات منحرف كننده آشكارى است.

16- أَمِ اتَّخَذَ مِمَّا يَخْلُقُ بَناتٍ وَ أَصْفاكُمْ بِالْبَنِينَ؟

اين آيه و دو آيه بعدى در رابطه با آنست كه: چيزى را كه بر خود نمى پسندند به خدا نسبت مى دهند، اگر آنها اهل عقل بودند لا اقل مى گفتند: ملائكه تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 17

پسران خدايند تا اقلا خدا را با خود برابر بدانند اينكار در عين محال بودن، اهانت به مقام كبريايى است.

و آن گهى چطور مى شود كه مخلوق دختران خدا باشند با آنكه در فرزند بودن تجانس ميان پدر و فرزند لازم است؟! ناگفته نماند: منظور از «بنات» همان «جزءا» است كه در آيه اول گذشت، مفرد آمدن در آنجا و جمع آمدن در اينجا مانعى ندارد.

17- وَ إِذا بُشِّرَ أَحَدُهُمْ بِما ضَرَبَ لِلرَّحْمنِ مَثَلًا ظَلَّ وَجْهُهُ مُسْوَدًّا وَ هُوَ كَظِيمٌ مثل حكايت از تجانس و هم جنس بودن دارد، ضرب مثل براى چيزى، همجنس دانستن با آن چيز است على هذا اينكه گويند ملائكه دختران خدايند يعنى با او هم جنس هستند پس چون آنها را به دخترى كه با خدا همجنس مى دانند، بشارت دهند، پر از خشم مى شوند و آن را عار مى دانند ولى آن را براى خدا مانعى نمى بينند.

18- أَ وَ مَنْ يُنَشَّؤُا فِي الْحِلْيَةِ وَ هُوَ فِي الْخِصامِ غَيْرُ مُبِينٍ.

«او من» تقديرش «او جعلوا من ...» است، در اينجا براى دختر دو وصف نقل شده، يكى تربيت در زينت، ديگرى اينكه در موقع مخاصمه نمى تواند دليل خود را آشكار كند و خوب تقرير نمايد.

در الميزان فرموده اين دو نعت براى آنست كه زن طبعا در عاطفه

قويتر از مرد و در تعقل ضعيفتر از اوست، اين سبب تعلّق شديد زن به زينت و سبب عجز وى از تقرير دليل است.

ناگفته نماند: مراد تحقير زن نيست كه خداوند او را چنين آفريده است بلكه منظور آنست كه: اين موجود كجا و فرزند خدا و همجنس بودن با خدا كجا!؟! عجبا! مثلا نظير اين را در مردان نيز مى شود گفت بدين صورت: مردانى كه احتياج تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 18

به خوردن و خوابيدن و زناشويى دارند و سر تا پا احتياجند آيا مى توانند همجنس خدا باشد؟! 19- وَ جَعَلُوا الْمَلائِكَةَ الَّذِينَ هُمْ عِبادُ الرَّحْمنِ إِناثاً أَ شَهِدُوا خَلْقَهُمْ سَتُكْتَبُ شَهادَتُهُمْ وَ يُسْئَلُونَ اين آيه عبارت اخراى مطلب سابق است كه گفتند: ملائكه دختران خدا هستند، النهايه در قالب ديگرى مطرح شده كه مشركان ملائكه را زنان گمان كردند، در ردّ اين باطل فرموده: آنا آنها به وقت خلقت ملائكه حاضر بودند؟! مراد از «شهادتهم» گفته آنهاست، يعنى اينكه مى گويند، در نامه عمل آنها نوشته مى شود و از آن مسئول مى گردند.

ناگفته نماند: ملائكه از جنس نر و ماده بودن خارج مى باشند مانند زمين و آسمان و غيره كه موجودى غير از مذكر و مؤنث هستند درباره آنها بايد گفت:

عباد الرحمن مى باشند از كلمه الَّذِينَ، هُمْ، عِبادُ نبايد نتيجه گرفت كه آنها مذكر هستند.

20- وَ قالُوا لَوْ شاءَ الرَّحْمنُ ما عَبَدْناهُمْ ما لَهُمْ بِذلِكَ مِنْ عِلْمٍ إِنْ هُمْ إِلَّا يَخْرُصُونَ ضمير «عبدناهم» ظاهرا راجع به ملائكه است و معلوم ميشود كه ملائكه را عبادت مى كرده اند چنان كه از آيه وَ يَوْمَ يَحْشُرُهُمْ جَمِيعاً ثُمَّ يَقُولُ لِلْمَلائِكَةِ أَ هؤُلاءِ إِيَّاكُمْ كانُوا يَعْبُدُونَ سبأ/ 40 نيز

فهميده مى شود.

آنها دو تا خطا داشتند يكى اينكه ملائكه را پرستش مى كردند، دوم اينكه آن را مستند باراده خدا مى دانستند و ما بين اراده تكوينى و تشريعى فرق نمى گذاشتند.

ناگفته نماند: اراده تكوينى قابل تخلّف نيست ولى اراده تشريعى قابل تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 19

تخلّف است خدا خواسته انسان مشروب نخورد ولى مى خورد، خدا خواسته انسان نماز بخواند ولى نمى خواند، مسألة پرستش ملائكه و غيره از موارد اراده تشريعى است، اين سخنشان حتى ابطال نبوت را نيز نتيجه مى دهد كه چون خدا خواسته مشرك شوند پس چرا پيامبر فرستاده و نهى مى كند؟ نظير اين مطلب در سوره انعام/ 148 و سوره نحل/ 35 نيز گذشت. لذا در جواب فرموده: به اين سخن علمى ندارند از روى حدس يا دروغ مى گويند.

21- أَمْ آتَيْناهُمْ كِتاباً مِنْ قَبْلِهِ فَهُمْ بِهِ مُسْتَمْسِكُونَ.

تأكيد رد سابق و اشاره است به اينكه دليل نقلى هم ندارند «ام» به معنى همزه انكار مى باشد، ضمير «قبله» راجع به قرآن است.

22- بَلْ قالُوا إِنَّا وَجَدْنا آباءَنا عَلى أُمَّةٍ وَ إِنَّا عَلى آثارِهِمْ مُهْتَدُونَ «بل» اعراض است از مفاد آيه قبلى، يعنى دليلى از وحى ندارند، بلكه عمل پدرانشان را دليل قرار مى دهند.

منظور از «امة» دين و طريقه است كه مورد قصد واقع مى شود، مراد از آثار، همان عمل و طريقه آنهاست كه گفتند: ما با پيروى آنها هدايت يافته ايم، گويند: «آثارهم» خبر «إنّا» است و «مهتدون» تقديرش «مهتدون بهم» مى باشد.

ناگفته نماند: تمسك به عاطفه چنان بى پايه است كه احتياج به جواب ندارد، لذا در آيه بعدى نيز اين سخن را از ديگران نقل كرده سپس مى گويد فَانْتَقَمْنا مِنْهُمْ بى آنكه جواب بياورد.

23- وَ كَذلِكَ ما أَرْسَلْنا

مِنْ قَبْلِكَ فِي قَرْيَةٍ مِنْ نَذِيرٍ إِلَّا قالَ مُتْرَفُوها إِنَّا وَجَدْنا آباءَنا عَلى أُمَّةٍ وَ إِنَّا عَلى آثارِهِمْ مُقْتَدُونَ.

يعنى: اين منطق غلط از پيشينيان به آنها رسيده است، اين منطق نيز ساخته مترفين بوده است كه نخواسته اند از پيامبران پيروى كنند وَ إِنَّا عَلى آثارِهِمْ ... تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 20

حاكى است كه يعنى نمى توانيم آنها را تخطئه بكنيم بلكه بر اعمال آنها اقتداء مى كنيم، آنها خود گمراه شده، ديگران را نيز به دنبال كشيدند.

24- قالَ أَ وَ لَوْ جِئْتُكُمْ بِأَهْدى مِمَّا وَجَدْتُمْ عَلَيْهِ آباءَكُمْ قالُوا إِنَّا بِما أُرْسِلْتُمْ بِهِ كافِرُونَ.

ضمير «قال» راجع به «النذير» است، جمله أَ وَ لَوْ جِئْتُكُمْ عطف بر محذوف است يعنى: «أ تقتدون بآبائكم و لو جئتكم باهدى ...».

ناگفته نماند: «اهدى» حاكى است كه در دين مشركان هدايت هست، با آنكه باطل مطلق مى باشد.

به نظر الميزان: آن از باب مجازات خصم است، قالُوا إِنَّا بِما أُرْسِلْتُمْ ...

عناد محض و جواب بى دليل است.

25- فَانْتَقَمْنا مِنْهُمْ فَانْظُرْ كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الْمُكَذِّبِينَ نتيجه آن همه هدايت پيامبران و لجاجت و تقليد بيجاى مشركان، چنين بود، فَانْظُرْ كَيْفَ كانَ ... در رابطه با عبرت و تهديد است مثل: فَأَخَذَهُ اللَّهُ نَكالَ الْآخِرَةِ وَ الْأُولى إِنَّ فِي ذلِكَ لَعِبْرَةً لِمَنْ يَخْشى نازعات/ 26.

تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 21

الْقُرْآنُ عَلى رَجُلٍ مِنَ الْقَرْيَتَيْنِ عَظِيمٍ (31) أَ هُمْ يَقْسِمُونَ رَحْمَتَ رَبِّكَ نَحْنُ قَسَمْنا بَيْنَهُمْ مَعِيشَتَهُمْ فِي الْحَياةِ الدُّنْيا وَ رَفَعْنا بَعْضَهُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجاتٍ لِيَتَّخِذَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً سُخْرِيًّا وَ رَحْمَتُ رَبِّكَ خَيْرٌ مِمَّا يَجْمَعُونَ (32) وَ لَوْ لا أَنْ يَكُونَ النَّاسُ أُمَّةً واحِدَةً لَجَعَلْنا لِمَنْ يَكْفُرُ بِالرَّحْمنِ لِبُيُوتِهِمْ سُقُفاً مِنْ فِضَّةٍ وَ مَعارِجَ عَلَيْها يَظْهَرُونَ (33) وَ لِبُيُوتِهِمْ أَبْواباً وَ سُرُراً عَلَيْها يَتَّكِؤُنَ (34) وَ زُخْرُفاً وَ إِنْ كُلُّ ذلِكَ لَمَّا مَتاعُ الْحَياةِ الدُّنْيا وَ الْآخِرَةُ عِنْدَ رَبِّكَ لِلْمُتَّقِينَ (35)

26- ياد آر كه ابراهيم به پدر و قومش گفت: من از آنچه به آن پرستش مى كنيد بيزارم.

27- ليكن خدايى كه مرا آفريده هدايتم مى كند.

28- برائت را در نسل خويش باقى گذاشت تا به توحيد برگردند.

29- بلكه اهل مكه و پدرانشان را متاع دادم تا دين حق و پيامبر روشنگر به سوى آنها آمد. تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 22

30- و چون دين حق به آنها آمد گفتند: اين جا دوست و ما بآن كافريم.

31- و گفتند: چرا اين قرآن بمرد بزرگى از اهل مكه يا طائف نازل نشده است؟؟

32- آيا آنها رحمت پروردگارت را تقسيم مى كنند حال آنكه ما معيشت آنها را در زندگى دنيا قسمت كرده و بعضى را بر بعضى درجاتى تفوق داده ايم تا بعضى بعض ديگر را به كار گيرند، و ثواب خدايت بهتر است از آنچه مردم جمع مى كنند.

33- و اگر اين نبود كه مردم همه يك امت كافره شوند، براى خانه هاى كافران سقفهايى از نقره و نردبانهايى از نقره قرار مى داديم كه بر آنها بالا روند.

34- و براى خانه هايشان درهايى از نقره و تختهايى از نقره قرار مى داديم كه

بر آنها بنشينند.

35- و بر ايشان طلا قرار مى داديم. همه اينها جز زندگى دنيا نيست، زندگى آخرت نزد پروردگارت براى اهل تقوى بهتر است.

كه از پدر و قوم خويش تقليد نكرد و به طرف توحيد آمد.

2- ولى مشركان به نعمت خدا مغرور شده و به توحيد برنگشتند تا پيامبر خاتم آمد، اما دين او را نيز سحر نام نهادند.

3- از جمله جهالتشان آنكه گفتند: نبوت كار شريف و الهى است، بايد به يكى از اشراف محول شود، ولى آنها كه حتى اختيار وسائل مادى در دستشان نيست چگونه براى نبوت محل تعيين مى شوند؟!! 4- آياتى است در رابطه با اينكه متاع دنيا در نزد خدا ارزشى ندارد، پس آن چگونه ملاك نبوت خواهد بود؟! كه خدا آن را به يكى از اشراف بدهد. تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 24

26- وَ إِذْ قالَ إِبْراهِيمُ لِأَبِيهِ وَ قَوْمِهِ إِنَّنِي بَراءٌ مِمَّا تَعْبُدُونَ.

در ذيل آيه: وَ إِذْ قالَ إِبْراهِيمُ لِأَبِيهِ آزَرَ ... انعام/ 74 گفته شد: آزر پدر ابراهيم عليه السّلام نبود، بلكه به روايت معصوم عليهم السّلام، او جد مادرى ابراهيم بود اينجاست كه ملاحظه مى شود ابراهيم از دين پدران تقليد نكرده و از عمل پدر و قوم خويش بيزارى مى كند.

27- إِلَّا الَّذِي فَطَرَنِي فَإِنَّهُ سَيَهْدِينِ.

«الا» استثناء منقطع است به معنى «لكن» يعنى: ليكن خدايى كه مرا آفريده حتما هدايت خواهد كرد در آيه اشاره هست به اينكه هدايت از وظائف خداوندى است كه بر عهده گرفته است، إِنَّ عَلَيْنا لَلْهُدى ليل/ 12، وَ عَلَى اللَّهِ قَصْدُ السَّبِيلِ نحل/ 9.

28- وَ جَعَلَها كَلِمَةً باقِيَةً فِي عَقِبِهِ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ.

يعنى: خداوند برائت از شرك را به صورت كلمه «لا اله الا اللَّه» در نسل ابراهيم باقى گذاشت تا به سوى آن برگردند و بعضى از نسل او بعض ديگر را به سوى

آن بخوانند، به عبارت ديگر موحدين مشركان را به توحيد برگردانند على هذا در نسل او هميشه عده اى موحد خواهد بود و گرنه بر خلاف جَعَلَها كَلِمَةً باقِيَةً مى شود. و شايد آن در اثر استجابت دعايش باشد كه او و فرزندش اسماعيل گفتند: رَبَّنا وَ اجْعَلْنا مُسْلِمَيْنِ لَكَ وَ مِنْ ذُرِّيَّتِنا أُمَّةً مُسْلِمَةً لَكَ بقره/ 123.

بدين طريق فاعل «جعلها» اللَّه و ضمير «ها» به برائت راجع است كه از إِنَّنِي بَراءٌ فهميده مى شود. به نظر بعضى فاعل «جعلها» ابراهيم است به دليل آنكه بر فرزندان خويش توحيد را وصيت كرد وَ وَصَّى بِها إِبْراهِيمُ بَنِيهِ وَ يَعْقُوبُ يا بَنِيَّ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفى لَكُمُ الدِّينَ فَلا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ بقره/ 132.

ناگفته نماند: در روايات اهل بيت عليهم السّلام كَلِمَةً باقِيَةً را امامت تفسير تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 25

كرده اند چنان كه در تفسير برهان و مانند آن نقل شده است.

در مجمع البيان از امام صادق عليه السّلام نقل كرده:

«الكلمة الباقية في عقبه هى الامامة الى يوم الدين»

و در بعضى از روايات به جعل امامت در نسل حضرت امام حسين عليه السّلام تطبيق شده است.

در الميزان فرموده: دقّت در روايات نشان مى دهد كه اين تفسير بنا بر آنست كه ضمير «جعلها» راجع به هدايت باشد كه از «سيهدين» فهميده مى شود در ذيل إِنِّي جاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِماماً گفته شد كه: امام وظيفه اش هدايت مردم و ارشاد آنهاست، پس قول ابراهيم عليه السّلام در فَإِنَّهُ سَيَهْدِينِ شامل هدايت خويش و هدايت مردم توسط اوست، به عبارت ديگر يعنى خدا مرا هدايت مى كند و به وسيله من ديگران را نيز هدايت مى كند كه همان امامت است و آن

در نسل ابراهيم باقى ماند (باختصار).

29- بَلْ مَتَّعْتُ هؤُلاءِ وَ آباءَهُمْ حَتَّى جاءَهُمُ الْحَقُّ وَ رَسُولٌ مُبِينٌ.

يعنى: انتظار آن بود كه به حكم لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ اهل مكه نيز به طرف توحيد برگردند، اما آنها از متاع دادن ما سوء استفاده كردند، تا سنت هدايت ايجاب كرد كه رسول ديگرى بيايد و دين حق را بياورد.

30- وَ لَمَّا جاءَهُمُ الْحَقُّ قالُوا هذا سِحْرٌ وَ إِنَّا بِهِ كافِرُونَ اما نتيجه آن شد كه حق را سحر ناميده و به آن كافر شدند. و گفتند: چرا اين قرآن بر يكى از اشراف ما نازل نشده است؟

31- وَ قالُوا لَوْ لا نُزِّلَ هذَا الْقُرْآنُ عَلى رَجُلٍ مِنَ الْقَرْيَتَيْنِ عَظِيمٍ.

منظور از قريتين مكه و طائف است. ظهور آيه نشان مى دهد كه شخص بخصوصى را در نظر نگرفته اند، بلكه گفته اند: نبوت يك امر عالى و با شرافت است، لذا لازم بود به يكى از اشراف مكه يا طائف نازل مى شد. تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 26

در مجمع البيان: از قتاده نقل كرده: منظورشان وليد بن مغيره از مكّه و عروة بن مسعود ثقفى از طائف بود، به قولى عتبة بن ربيعه از مكه و ابن عبديايل از طائف و در قولى وليد بن مغيره از مكه و حبيب بن عمر ثقفى از طائف است ولى گفته شد كه خصوصيت منظور نيست، تعيين مصداق از لحاظ استحسان است «1».

32- أَ هُمْ يَقْسِمُونَ رَحْمَتَ رَبِّكَ نَحْنُ قَسَمْنا بَيْنَهُمْ مَعِيشَتَهُمْ فِي الْحَياةِ الدُّنْيا وَ رَفَعْنا بَعْضَهُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجاتٍ لِيَتَّخِذَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً سُخْرِيًّا وَ رَحْمَتُ رَبِّكَ خَيْرٌ مِمَّا يَجْمَعُونَ.

جواب سخن مشركان است كه گفتند: لَوْ لا نُزِّلَ هذَا الْقُرْآنُ عَلى رَجُلٍ ...

منظور از رَحْمَتَ

رَبِّكَ نبوت است.

يعنى: آيا آنها محل نبوت را تعيين مى كنند؟! حال آنكه از تقسيم معيشت خودشان عاجز هستند با آنكه وسائل مادى در مقابل نبوت يك چيز بسيار جزئى است، در اينجا چند مسأله وجود دارد:

اول: تقسيم معيشت و دادن وسائل مادى در دست خداست و گر نه انسان مى بايست در زندگى به تمام خواسته هاى خويش برسد، اين سخن ظاهرا غير از فقر و گرسنگى است كه در فَقَدَرَ عَلَيْهِ رِزْقَهُ فجر/ 17 خواهد آمد.

دوم: «معيشتهم» شامل جاه و مقام نيز هست كه خدا بوسيله، اختلاف صفات و خصائص به انسان مى دهد مثلا انسان شجاع و بلند همت، به جاه: و مقام ميرسد و هكذا ...

سوم: وَ رَفَعْنا بَعْضَهُمْ ... سُخْرِيًّا بيان علّت تقسيم معيشت است و مراد از «رفعنا» اختلاف استعداد انسانهاست مثلا در يكى استعداد پزشك بودن بيشتر است و در ديگرى استعداد تجارت و در سومى استعداد صنعت و هكذا، اين سبب

__________________________________________________

(1) اما در احتجاج از امام هادى (ع) نقل شده كه منظورشان وليد بن مغيره و عروة بن مسعود بوده است (الميزان).

تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 27

مى شود كه وسائل مادى نسبت به اشخاص متفاوت بدست آيد.

چهارم: علّت اختلاف استعداد آنست كه بعضى از انسانها بعض ديگر را تسخير كنند، به عبارت ديگر: اختلاف استعدادها سبب اختلاف مشاغل مى شود هر صاحب شغل آن ديگرى را تسخير و زير فرمان خويش مى آورد، با اين وضع كار جامعه روبراه مى شود.

پنجم: رَفَعْنا بَعْضَهُمْ فَوْقَ بَعْضٍ معنايش آن نيست كه جامعه به دو قشر تسخير كننده و تسخير شده در آيد بلكه هر كس نسبت به آن ديگرى تسخير شده و تسخير كننده است مثلا پزشك

نسبت به كار خويش مردم به او مسخر و محتاجند در مقابل او نيز در تهيه وسائل زندگى به ديگران نياز دارد و هكذا.

ششم: وَ رَحْمَتُ رَبِّكَ خَيْرٌ مِمَّا يَجْمَعُونَ به نظر مى آيد: منظور از «رحمة» ثواب و پاداش خداوندى است يعنى: اين اختلاف در معيشت لازمه زندگى دنياست، بدون آن، زندگى انسانها راه نمى افتد ولى ثواب خداوند كه همه قدرت بدست آوردن آن را دارند، از ثروت دنيا بهتر است، الميزان آن را نيز نبوت گرفته است.

33- وَ لَوْ لا أَنْ يَكُونَ النَّاسُ أُمَّةً واحِدَةً لَجَعَلْنا لِمَنْ يَكْفُرُ بِالرَّحْمنِ لِبُيُوتِهِمْ سُقُفاً مِنْ فِضَّةٍ وَ مَعارِجَ عَلَيْها يَظْهَرُونَ اين آيه و دو آيه بعدى ظاهرا در رابطه با خَيْرٌ مِمَّا يَجْمَعُونَ است و نشان مى دهد كه معيشت دنيا به علّت ناپايدار بودن پيش خدا ارزشى ندارد، اگر سبب اضلال نمى شد به كافران بيشتر از مؤمنان مى داد.

گويد: منظور از أُمَّةً واحِدَةً كافر بودن است يعنى وقتى كه ديدند همه زينت دنيا در اختيار كفار است و مؤمنان چيزى ندارند قهرا به سوى كفر روى مى آورند، اين نشان مى دهد كه مردم در آن صورت به شك افتاده و مى گفتند: اگر كافران ناحقند پس چرا چنين شده اند؟! لِبُيُوتِهِمْ ... بدل است از لِمَنْ يَكْفُرُ تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 28

بِالرَّحْمنِ

.مراد از معارج ظاهرا نردبانى از نقره است كه با آن به سقفها بالا روند.

34- وَ لِبُيُوتِهِمْ أَبْواباً وَ سُرُراً عَلَيْها يَتَّكِؤُنَ تنكير ابوابا و سررا براى تفخيم است، تقدير آن «و جعلنا لبيوتهم ابوابا من فضة و جعلنا لهم سررا من فضة» است ضمير «عليها» راجع به سرر مى باشد.

35- وَ زُخْرُفاً وَ إِنْ كُلُّ ذلِكَ لَمَّا مَتاعُ الْحَياةِ

الدُّنْيا وَ الْآخِرَةُ عِنْدَ رَبِّكَ لِلْمُتَّقِينَ.

يعنى: «و جعلنا لهم مع ذلك زخرفا»، «ان» براى نفى و «لما» به معنى «الا» است منظور از آخرت، حيات و زندگى آخرت است.

تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 29

بنمايانيم ما بر آنها تواناييم.

43- به آنچه به تو وحى شده است چنگ بزن كه تو بر راه راستى.

44- قرآن براى تو و قومت بيدارى است به زودى از آن مسئول خواهيد بود.

45- بپرس از كسانى كه پيش از تو فرستاده ايم آيا جز خدا، خدايانى قرار داده ايم كه عبادت شوند؟

شياطين است، چون مراد از آيه فوق هم جمع است گرچه به صورت مفرد آمده است، قرين بودن شياطين اثرش آنست كه انسانها از راه حق اعراض كنند و راه ضلال را خوب بدانند و مصداق: الَّذِينَ كانَتْ أَعْيُنُهُمْ فِي غِطاءٍ عَنْ ذِكْرِي كهف/ 102 گردند.

38- حَتَّى إِذا جاءَنا قالَ يا لَيْتَ بَيْنِي وَ بَيْنَكَ بُعْدَ الْمَشْرِقَيْنِ فَبِئْسَ الْقَرِينُ يعنى: مانع شدن از راه حق ادامه پيدا مى كند تا وقتى كه هر دو در قيامت پيش ما آيند، يا لَيْتَ بَيْنِي ... اظهار بيزارى از شياطين است مراد از مشرقين، مشرق و مغرب است، به علّت تغليب، مشرقين آمده است.

آرى انسان در دنيا متوجه شياطين نيست و حتى به كارهاى بد نيز افتخار مى كند ولي چون به حكم لَقَدْ كُنْتَ فِي غَفْلَةٍ مِنْ هذا فَكَشَفْنا عَنْكَ غِطاءَكَ ... تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 32

ق/ 26، حقائق بر او روشن گرديد و پرده ها از روى چشمش برداشته شد از شيطان خود بيزارى جسته و گويد: فَبِئْسَ الْقَرِينُ آن گاه شيطانش گويد: رَبَّنا ما أَطْغَيْتُهُ وَ لكِنْ كانَ فِي ضَلالٍ بَعِيدٍ ق/ 27.

39- وَ لَنْ يَنْفَعَكُمُ الْيَوْمَ إِذْ ظَلَمْتُمْ أَنَّكُمْ فِي الْعَذابِ مُشْتَرِكُونَ يعنى: اعتذار به هيچ يك از شما فائده اى ندارد و هر دو در عذاب خواهيد بود، معلوم مى شود كه شيطان ضلالتگر نيز اهل عذاب است إِذْ ظَلَمْتُمْ تعليل بى فائده بودن اعتذار و أَنَّكُمْ فِي الْعَذابِ ... عاقبت لَنْ يَنْفَعَكُمُ است يعنى حال كه اعتذار سودى نبخشيد. كارتان در عذاب بودن است.

40- أَ فَأَنْتَ تُسْمِعُ الصُّمَّ أَوْ تَهْدِي الْعُمْيَ وَ مَنْ كانَ فِي ضَلالٍ مُبِينٍ يعنى وقتى كه شياطين با آنها قرين شدند و بدها

را خوب جلوه دادند، ديگر به حكم: سَواءٌ عَلَيْهِمْ أَ أَنْذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لا يُؤْمِنُونَ حاضر به قول حق نمى شوند، تبليغ تو مانند فرياد زدن بر ناشنوا و راه نشان دادن بر نابيناست، خودت را ناراحت مكن. از اعراضشان غمگين مباش، «من كان» عطف است بر «عمى».

41 و 42- فَإِمَّا نَذْهَبَنَّ بِكَ فَإِنَّا مِنْهُمْ مُنْتَقِمُونَ أَوْ نُرِيَنَّكَ الَّذِي وَعَدْناهُمْ فَإِنَّا عَلَيْهِمْ مُقْتَدِرُونَ يعنى: به هر حال از مشركان انتقام خواهيم گرفت، خواه در حال حيات تو و خواه بعد از رحلت تو، «ما» در «فاما» براى تأكيد و اصل آن «ان» است.

در روايت مجمع البيان و در منثور آمده كه آيه شريفه درباره منحرفين از خلافت علىّ بن ابى طالب عليه السّلام نازل شده است در اينصورت تهديد آيه در رابطه با كسانى است كه وصيّت آن حضرت را درباره على عليه السّلام ناديده گرفتند تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 33

و اللَّه اعلم «1».

43- فَاسْتَمْسِكْ بِالَّذِي أُوحِيَ إِلَيْكَ إِنَّكَ عَلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ اشاره است به اينكه اعراض آنها سبب نمى شد كه تو از رسالت خويش دست بردارى كه تو در راه راستى خواه اعراض كنند و خواه نكنند، فاء در اول آيه تفريع است بر آنچه گذشت.

44- وَ إِنَّهُ لَذِكْرٌ لَكَ وَ لِقَوْمِكَ وَ سَوْفَ تُسْئَلُونَ تأكيد آيه قبلى است منظور از ذكر، بيدارى و واقف شدن به تكاليف و خواسته هاى الهى مى باشد، ذيل آيه حاكى است كه رسول و امّت، روز قيامت در مقابل آن مسئول خواهد بود، فَلَنَسْئَلَنَّ الَّذِينَ أُرْسِلَ إِلَيْهِمْ وَ لَنَسْئَلَنَّ الْمُرْسَلِينَ.

45- وَ سْئَلْ مَنْ أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رُسُلِنا أَ جَعَلْنا مِنْ دُونِ الرَّحْمنِ آلِهَةً يُعْبَدُونَ گويند مراد از

مَنْ أَرْسَلْنا امت و علماء دين آنهاست يعنى از امتهاى پيامبران پيشين بپرسى. زيرا سؤال از آنها عين سؤال از پيامبران آنهاست، نظير فَسْئَلِ الَّذِينَ يَقْرَؤُنَ الْكِتابَ مِنْ قَبْلِكَ يونس/ 94، علّت اين مجاز براى تأكيد است.

به قولى مراد آنست كه از يهود و نصارى بپرس، آنها گرچه تو را قبول ندارند ولى اين را مى دانند كه شرك از جانب خدا نيامده است.

در الميزان فرموده: و گويند: اين آيه بر آن حضرت در شب معراج نازل شده

__________________________________________________

(1) اين سطور در روز 15 ج 1 سال 1405 هجرى كه در ميان راه قره چمن و بستان آباد در اثر برف و كولاك در قريه على خلج مانده بوديم در همان قريه نوشته شده است در خانه مرد نيكوكارى بنام كربلا محمد اسدى بوديم كه از ما خوب پذيرايى كرد.

تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 34

كه در آنجا ارواح انبياء عليهم السّلام جمع شده بودند، خطاب رسيد از اينها بپرس آيا جز دين توحيد از جانب خدا آمده است؟ از امامان اهل بيت صلوات اللَّه عليهم در اين رابطه رواياتى نقل شده است.

در مجمع البيان نقل كرده: ارواح هفتاد نفر از پيامبران از جمله موسى و عيسى عليهما السّلام جمع شده بودند، مرحوم سيد هاشم بحرانى در تفسير مبارك برهان شش روايت در اين زمينه نقل فرموده است.

تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 35

لَنا رَبَّكَ بِما عَهِدَ عِنْدَكَ إِنَّنا لَمُهْتَدُونَ (49) فَلَمَّا كَشَفْنا عَنْهُمُ الْعَذابَ إِذا هُمْ يَنْكُثُونَ (50)

وَ نادى فِرْعَوْنُ فِي قَوْمِهِ قالَ يا قَوْمِ أَ لَيْسَ لِي مُلْكُ مِصْرَ وَ هذِهِ الْأَنْهارُ تَجْرِي مِنْ تَحْتِي أَ فَلا تُبْصِرُونَ (51) أَمْ أَنَا خَيْرٌ مِنْ هذَا الَّذِي هُوَ مَهِينٌ وَ لا يَكادُ يُبِينُ (52) فَلَوْ لا أُلْقِيَ عَلَيْهِ أَسْوِرَةٌ مِنْ ذَهَبٍ أَوْ جاءَ مَعَهُ الْمَلائِكَةُ مُقْتَرِنِينَ (53) فَاسْتَخَفَّ قَوْمَهُ فَأَطاعُوهُ إِنَّهُمْ كانُوا قَوْماً فاسِقِينَ (54) فَلَمَّا آسَفُونا انْتَقَمْنا مِنْهُمْ فَأَغْرَقْناهُمْ أَجْمَعِينَ (55)

فَجَعَلْناهُمْ سَلَفاً وَ مَثَلاً لِلْآخِرِينَ (56)

تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 36

46- موسى را با دلائل خود به سوى فرعون و قومش فرستاديم، گفت: من فرستاده رب العالمينم.

47- چون آيات ما را به آنها آورد، آن گاه آنها به آيات مى خنديدند (مسخره مى كردند)

48- به آنها معجزه اى نشان نمى داديم مگر آنكه از نظيرش بزرگتر بود ... تا از شرك برگردند.

49- گفتند: اى جادوگر خدايت را طبق وعده اى كه به تو داده است بخوان كه ما هدايت پذيريم.

50- چون عذاب را از آنها زايل كرديم، آن وقت گفته خويش را مى شكستند.

51- فرعون با صداى رسا در ميان قوم خويش گفت: آيا حكومت مصر مال من نيست؟

آيا اين نهرها از زير كاخ من روان نيست ...؟

52- بلكه من بهترم از اين، كه حقير است و نزديك نيست كه كلام خويش را روشن كند

53- چرا بر او بازو بندهايى از طلا، انداخته نشده يا چرا ملائكه با او با هم نيامده اند؟!

54- عقل قوم خويش را سبك كرد از او اطاعت كردند زيرا كه قومى فاسق بودند.

55- چون ما را بخشم آوردند از آنها انتقام كشيده و همه را غرق كرديم.

56- آنها را

مقدم بر آتش و موعظه براى آيندگان گردانديم.

الْعالَمِينَ.

منظور از آيات، معجزات نهگانه موسى است از قبيل عصا و يد بيضاء و غيره وَ لَقَدْ آتَيْنا مُوسى تِسْعَ آياتٍ بَيِّناتٍ اسراء/ 101 مراد از «ملاء» ظاهرا قوم فرعون است نه فقط درباريانش. تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 38

47- فَلَمَّا جاءَهُمْ بِآياتِنا إِذا هُمْ مِنْها يَضْحَكُونَ آوردن آيات، اظهار و نشان دادن آنهاست، ضحك به معنى خنده از روى استهزاء است «من» در «منها» نشويه است يعنى ضحكشان ناشى از استخفاف آيات بود.

48- وَ ما نُرِيهِمْ مِنْ آيَةٍ إِلَّا هِيَ أَكْبَرُ مِنْ أُخْتِها وَ أَخَذْناهُمْ بِالْعَذابِ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ مراد از «اكبر» بزرگتر در دلالت بر نبوت آن حضرت بود: هر آيه بعدى در اثبات نبوت آن حضرت از آيه قبلى كاملتر بود، وَ ما نُرِيهِمْ ... حال است از «منها»، يعنى آنها از روى استخفاف به آيات مى خنديدند حال آنكه هر يك از آيات در دلالت از آن ديگرى بزرگتر بود.

به نظر مى آيد مراد از وَ ما نُرِيهِمْ مِنْ آيَةٍ ... معجزاتى غير از عصا و يد بيضاست زيرا كه آن دو از ما بعديها بزرگتر بودند، طبرسى نيز چنين فرموده است مؤيد اين احتمال آنست كه: اخذ به عذاب توسط همان معجزات بوده است، على هذا أَخَذْناهُمْ بِالْعَذابِ بيان آنهاست و آنها عبارتند از فَأَرْسَلْنا عَلَيْهِمُ الطُّوفانَ وَ الْجَرادَ وَ الْقُمَّلَ وَ الضَّفادِعَ وَ الدَّمَ آياتٍ مُفَصَّلاتٍ اعراف/ 133 و نيز اخذ بسنين و نقص ثمرات. مقصود از همه آن بود كه به دين موسى برگردند.

49- وَ قالُوا يا أَيُّهَا السَّاحِرُ ادْعُ لَنا رَبَّكَ بِما عَهِدَ عِنْدَكَ إِنَّنا لَمُهْتَدُونَ اين مطالب در سوره اعراف به تفصيل گذشت و در آنجا آمده: وَ لَمَّا

وَقَعَ عَلَيْهِمُ الرِّجْزُ قالُوا يا مُوسَى ادْعُ لَنا رَبَّكَ بِما عَهِدَ عِنْدَكَ اعراف/ 134. مراد از عهد آن بود كه موسى از طرف خدا وعده كرده بود كه در صورت ايمان آوردن عذاب را زايل خواهد كرد.

الميزان فرموده: استعمال كلمه ساحر براى استهزاء و تكبر است چنان كه تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 39

به جاى «ربنا» گفته اند «ربك» ولى مجمع البيان از بعضى نقل كرده: مرادشان از ساحر عالم است ساحر در نزد آنها بزرگ بود، آن در اينجا صفت ذم نيست، ناگفته نماند: آنجا محل ساحر گفتن نبود، ولى ظاهرا از كثرت عجز و ناراحتى اين كلمه را به زبان آورده اند.

50- فَلَمَّا كَشَفْنا عَنْهُمُ الْعَذابَ إِذا هُمْ يَنْكُثُونَ.

منظور از نكث، نقض قولشان إِنَّنا لَمُهْتَدُونَ است. كه پس از برداشته شدن عذاب باز در حال شرك و كفر ماندند.

51- وَ نادى فِرْعَوْنُ فِي قَوْمِهِ قالَ يا قَوْمِ أَ لَيْسَ لِي مُلْكُ مِصْرَ وَ هذِهِ الْأَنْهارُ تَجْرِي مِنْ تَحْتِي أَ فَلا تُبْصِرُونَ.

اينجاست كه فرعون در حق بودن خويش، به وسائل مادى چسبيده و حكومت و امكانات خويش را به رخ مردم كشيده است، وَ هذِهِ الْأَنْهارُ عطف است بر «ملك مصر» مراد جريان انهار از زير درختان كاخهاى اوست أَ فَلا تُبْصِرُونَ تأكيد سخن فوق است.

52- أَمْ أَنَا خَيْرٌ مِنْ هذَا الَّذِي هُوَ مَهِينٌ وَ لا يَكادُ يُبِينُ.

ظاهر آنست كه «ام» منقطعه به معنى «بل» است يعنى: بلكه من بهترم از موسى، زيرا كه او حقير است و نمى تواند مطلب خود را روشن كند، در كشاف گويد: ام متصله و آن به جاى أَ فَلا تُبْصِرُونَ ام تبصرون» است.

به نظر مى آيد «مهين» در مقابل ملك مصر

است يعنى من حكومت دارم اما موسى يك فرد عادى است، وَ لا يَكادُ يُبِينُ يك سخن باطلى است از طرف فرعون، و آن ربطى به وَ احْلُلْ عُقْدَةً مِنْ لِسانِي- وَ أَخِي هارُونُ هُوَ أَفْصَحُ مِنِّي ندارد زيرا قرآن آن را به صورت عدم قبول نقل مى كند.

53- فَلَوْ لا أُلْقِيَ عَلَيْهِ أَسْوِرَةٌ مِنْ ذَهَبٍ أَوْ جاءَ مَعَهُ الْمَلائِكَةُ مُقْتَرِنِينَ طبرسى رحمه اللَّه فرموده: چون كسى را پيشوا مى كردند دستبندهاى تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 40

طلا به بازو و طوقهاى طلا به گردنش مى آويختند، لذا گفته است: اگر موسى پيشواست پس كو زيور و زينتش؟! يا اگر پيامبر است چرا ملائكه با او با هم نيامده اند، آمدن ملائكه در زبان بسيارى از منكران نبوت آمده است لَوْ لا أُنْزِلَ إِلَيْهِ مَلَكٌ فَيَكُونَ مَعَهُ نَذِيراً فرقان/ 7 «مقترنين» به معنى نزديك شوندگان است گويند: «قرنته فاقترن».

54- فَاسْتَخَفَّ قَوْمَهُ فَأَطاعُوهُ إِنَّهُمْ كانُوا قَوْماً فاسِقِينَ.

يعنى با اين سخنان، عقل و درك قوم خويش از دستشان گرفت، لذا از او در عدم ايمان به موسى اطاعت كردند، إِنَّهُمْ كانُوا ... حاكى است كه فسق پيشين باعث اطاعت از فرعون شده است.

55- فَلَمَّا آسَفُونا انْتَقَمْنا مِنْهُمْ فَأَغْرَقْناهُمْ أَجْمَعِينَ.

جمله «فاغرقنا» بيان انتقام است يعنى انتقام ما همان غرق كردن بود، غضب خدا اراده انتقام است.

56- فَجَعَلْناهُمْ سَلَفاً وَ مَثَلًا لِلْآخِرِينَ.

يعنى آنها را نسبت به خود، گذشتگان و به عذاب رفتگان كرديم و نسبت به آيندگان موعظه گردانديم نظير: فَجَعَلْناها نَكالًا لِما بَيْنَ يَدَيْها وَ ما خَلْفَها وَ مَوْعِظَةً لِلْمُتَّقِينَ بقره/ 66، به نظر بعضى: سلف جمع سالف است مانند خدم و خادم.

تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 41

مَرْيَمَ مَثَلاً إِذا قَوْمُكَ مِنْهُ يَصِدُّونَ (57) وَ قالُوا أَ آلِهَتُنا خَيْرٌ أَمْ هُوَ ما ضَرَبُوهُ لَكَ إِلاَّ جَدَلاً بَلْ هُمْ قَوْمٌ خَصِمُونَ (58) إِنْ هُوَ إِلاَّ عَبْدٌ أَنْعَمْنا عَلَيْهِ وَ جَعَلْناهُ مَثَلاً لِبَنِي إِسْرائِيلَ (59) وَ لَوْ نَشاءُ لَجَعَلْنا مِنْكُمْ مَلائِكَةً فِي الْأَرْضِ يَخْلُفُونَ (60) وَ إِنَّهُ لَعِلْمٌ لِلسَّاعَةِ فَلا تَمْتَرُنَّ بِها وَ اتَّبِعُونِ هذا صِراطٌ مُسْتَقِيمٌ (61)

وَ لا يَصُدَّنَّكُمُ الشَّيْطانُ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ (62) وَ لَمَّا جاءَ عِيسى بِالْبَيِّناتِ قالَ قَدْ جِئْتُكُمْ بِالْحِكْمَةِ وَ لِأُبَيِّنَ لَكُمْ بَعْضَ الَّذِي تَخْتَلِفُونَ فِيهِ فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُونِ (63) إِنَّ اللَّهَ هُوَ رَبِّي وَ رَبُّكُمْ فَاعْبُدُوهُ هذا صِراطٌ مُسْتَقِيمٌ (64) فَاخْتَلَفَ الْأَحْزابُ مِنْ بَيْنِهِمْ فَوَيْلٌ لِلَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْ عَذابِ يَوْمٍ أَلِيمٍ (65)

57- چون پسر مريم براى قدرت خدا مثل زده شد، آن وقت قوم تو از آن اعراض مى كردند.

58- گفتند: آيا خدايان ما بهتر است يا عيسى؟ اين گفته را جز براى مخاصمه نگفته اند؟

بلكه اساسا آنها مردمى مخاصمه گرند.

59- عيسى نيست مگر بنده اى كه به او نعمت داديم و او را براى بنى اسرائيل مثل گردانديم،

60- و اگر مى خواستيم ملائكه اى از شما در زمين قرار مى داديم كه جانشين ديگران شوند.

61- عيسى براى قيامت علامت است در آن شك نكن، مرا پيروى كنيد كه راه راست همين است.

62- شيطان شما را از پيروى من مانع نشود كه او براى شما دشمن آشكارى است. تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 42

63- چون عيسى معجزات را آورد، گفت: براى شما حكمت را آورده ام و تا شما را بيان كنم بعضى از آنچه را كه در آن اختلاف مى كنيد، از خدا بترسيد و از من اطاعت كنيد.

64- اللَّه پروردگار من و

شماست، او را عبادت كنيد، راه راست همين است.

65- احزاب از بين يهود به اختلاف برخاستند. واى به ظالمان از عذاب روز دردناك.

در ذيل آيات، نبوت عيسى ذكر شده است.

57- وَ لَمَّا ضُرِبَ ابْنُ مَرْيَمَ مَثَلًا إِذا قَوْمُكَ مِنْهُ يَصِدُّونَ.

ناگفته نماند سوره مريم كه ولادت عيسى در آن ذكر شده سوره چهل و چهارم است كه در مكه نازل گرديد، ولى زخرف كه سوره شصت و سوم مى باشد مدتها بعد از آن نازل شده است، على هذا اين آيه ظاهرا اشاره به سوره مريم و مراد از آن، مثل بودن ولادت عيسى به قدرت خداست. يعنى: وقتى كه عيسى بن مريم براى قدرت خدا مثل زده شد، آن گاه قوم تو از آن اعراض مى كنند، كيفيت اعراض در آيه بعدى آمده است. «يصدون» را فرياد كشيدن و ضجه معنى كرده اند در هر حال معنى اعراض مى دهد.

58- وَ قالُوا أَ آلِهَتُنا خَيْرٌ أَمْ هُوَ ما ضَرَبُوهُ لَكَ إِلَّا جَدَلًا بَلْ هُمْ قَوْمٌ خَصِمُونَ.

به نظر مى آيد مشركان از كيفيت ولادت عيسى در سوره مريم، يك نوع الوهيّت فهميده اند لذا گفته اند: خداى ما از او بهتر است زيرا كه او رفت، اما خدايان ما باقى و در دسترس است. ولى ادعاى الوهيت عيسى جدل و ادعاى بدون دليل است، مشركان نه فقط در اين سخن مجادله مى كنند، بلكه اساسا آنها قومى مخاصمه گر هستند. و اللَّه اعلم.

59- إِنْ هُوَ إِلَّا عَبْدٌ أَنْعَمْنا عَلَيْهِ وَ جَعَلْناهُ مَثَلًا لِبَنِي إِسْرائِيلَ.

يعنى: عيسى معبود نيست بلكه بنده اى از بندگان ماست، مراد از «انعمنا» تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 44

دادن نبوت به او و تأييد او با روح القدس است. وانگهى ولادت او از آيات عجيبه الهى براى يهود بود كه مانند «مثل سائر» در ميان آنها گرديد.

60- وَ لَوْ نَشاءُ لَجَعَلْنا مِنْكُمْ مَلائِكَةً فِي الْأَرْضِ

يَخْلُفُونَ.

در الميزان فرموده: آيه براى استبعاد است گويى كسى اشكال مى كند كه:

كارهاى عيسى نظير ساختن مجسمه و دميدن در آن. زنده كردن مردگان، سخن گفتن در گاهواره و نظير آن، كار فرشتگان است كه واسطه فيض هستند نه كار انسان؟!، عيسى اگر يك بنده ساده و مصداق إِنْ هُوَ إِلَّا عَبْدٌ است چگونه اينكارها از او ساخته بود؟! جواب آنست كه: خدا اگر بخواهد بشرى را چنان به درجه كمال مى رساند كه در ظاهر انسان و در باطن فرشته باشد و كارهاى فرشته را انجام دهد «يخلفون» يعنى اينگونه انسانها جانشين يكديگر باشند.

على هذا منظور از «ملائكة» انسانى است كه كار ملك مى كند نه ملائكه واقعى، و منظور از «منكم» بعضيت است (با اختصار و كمى تغيير).

در مجمع البيان «منكم» را بدليّت گرفته، و ملائكه را ملائكه واقعى فرموده است، يعنى اگر بخواهيم شما را از بين برده و ملائكه مى آوريم كه جانشين آدميان شوند، اين سخن فى نفسه صحيح است ولى با سياق آيات جور در نمى آيد.

61- وَ إِنَّهُ لَعِلْمٌ لِلسَّاعَةِ فَلا تَمْتَرُنَّ بِها وَ اتَّبِعُونِ هذا صِراطٌ مُسْتَقِيمٌ تكميل وَ جَعَلْناهُ مَثَلًا لِبَنِي إِسْرائِيلَ است يعنى: گذشته از اينها، عيسى از جمله شواهد قيامت است، ولادت بدون پدر و زنده كردن مردگان به دست او، نشان مى دهد كه قيامت شدنى است پس در آن شك نكنيد. «علم» در آيه به معنى «ما يعلم به» است. تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 45

وَ اتَّبِعُونِ ... يعنى درباره اعتقاد به عيسى آنچه من مى گويم باور كنيد راه راست همين است نه خدا يا فرزند خدا بودن. احتمال هست وَ اتَّبِعُونِ ...

كلام خدا باشد، نه بقيه قول

آن حضرت.

62- وَ لا يَصُدَّنَّكُمُ الشَّيْطانُ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ.

يعنى: شيطان شما را از تبعيّت من باز ندارد. اين موجود شرير از اوّل امتحان خويش را در دشمنى بشر داده، پس عَدُوٌّ مُبِينٌ است.

63- وَ لَمَّا جاءَ عِيسى بِالْبَيِّناتِ قالَ قَدْ جِئْتُكُمْ بِالْحِكْمَةِ وَ لِأُبَيِّنَ لَكُمْ بَعْضَ الَّذِي تَخْتَلِفُونَ فِيهِ.

مراد از بيّنات معجزات آن حضرت است كه در بالا اشاره شد، منظور از حكمت، معارف و اخلاق و گفته هاى اوست كه پر از حكمت و مصلحت بودند، احتمال دارد مراد از وَ لِأُبَيِّنَ لَكُمْ ... بيان بعضى حلالها باشد كه در دين موسى به علت عصيان يهود، حرام شده بود چنان كه در آل عمران آمده: وَ لِأُحِلَّ لَكُمْ بَعْضَ الَّذِي حُرِّمَ عَلَيْكُمْ .../ 50.

فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُونِ تهديد و ترغيب است، نسبت تقوى به خدا حاكى از رسالت اوست.

64- إِنَّ اللَّهَ هُوَ رَبِّي وَ رَبُّكُمْ فَاعْبُدُوهُ هذا صِراطٌ مُسْتَقِيمٌ دفع هر گونه شبهه ايست نسبت به خدا يا فرزند خدا بودنش، يعنى ربوبيت خدا نسبت به من و شما يكى است و فرقى ندارد، پس او را بايد پرستش كرد ...

65- فَاخْتَلَفَ الْأَحْزابُ مِنْ بَيْنِهِمْ فَوَيْلٌ لِلَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْ عَذابِ يَوْمٍ أَلِيمٍ.

احزاب بودن از اختلاف به وجود آمد، عده اى گفتند: عيسى يك انسان و پيامبر خدا بود، گروهى گفتند: يكى از سه خداست وَ لا تَقُولُوا ثَلاثَةٌ نساء/ 171، عده اى قائل شدند كه او خداست: لَقَدْ كَفَرَ الَّذِينَ قالُوا إِنَّ اللَّهَ هُوَ الْمَسِيحُ ابْنُ مَرْيَمَ مائده/ 17 تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 46

و گروهى گفتند: پسر خداست وَ قالَتِ النَّصارى الْمَسِيحُ ابْنُ اللَّهِ توبه/ 30.

فَوَيْلٌ لِلَّذِينَ ظَلَمُوا نشان مى دهد كه اگر كمى فكر مى كردند، از

آن عقيده برمى گشتند در اينجا «اليم» وصف «يوم» آمده است مانند يَوْمٌ عَسِيرٌ يَوْماً عَبُوساً قَمْطَرِيراً و امثال آنها.

تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 47

گناهكاران در عذاب جهنم پيوسته اند.

75- عذاب از آنها تخفيف داده نمى شود و در آن، نااميد هستند.

76- ما به آنها ستم نكرده ايم بلكه آنها خود ستمكار بودند.

77- فرياد برآورند: اى مالك خدايت ما را بميراند، گويد: شما ماندنى هستيد.

78- به شما دين حق را آورديم ليكن بيشترتان حق را ناپسند مى داريد.

خواهند گفت: يا وَيْلَتى لَيْتَنِي لَمْ أَتَّخِذْ فُلاناً خَلِيلًا لَقَدْ أَضَلَّنِي عَنِ الذِّكْرِ بَعْدَ إِذْ جاءَنِي فرقان/ 29.

اما مؤمنان و متحابين في اللَّه به عكس آنها خواهند بود، از حضرت صادق صلوات اللَّه عليه نقل شده: «

الا كل خلة كانت في الدنيا في غير اللَّه فانها تصير عداوة يوم القيامة» (برهان).

68- يا عِبادِ لا خَوْفٌ عَلَيْكُمُ الْيَوْمَ وَ لا أَنْتُمْ تَحْزَنُونَ.

خطاب راجع به متقين است كه دوستى آنها سبب سعادت شده است، اين خطاب بزرگترين موهبت الهى درباره مؤمن است، ناگفته نماند: خوف ناشى از تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 50

فقدان و خطر آينده است، ولى حزن در زمينه كمبود حاليّه است، به عبارت ديگر: انسان محزون مى شود زيرا كه احساس ميكند الان كمبود دارد، و مى ترسد از اينكه در آينده با خطر و بدبختى مواجه شود.

لا خَوْفٌ عَلَيْكُمْ وَ لا أَنْتُمْ تَحْزَنُونَ به معناى واقعى آن فقط در بهشت قابل پياده شدن است زيرا در آنجا نه كمبود هست و نه فقدان آينده، اين تعبير كه در بعضى از آيات راجع به دنيا آمده است به طور نسبى مى باشد.

69 و 70- الَّذِينَ آمَنُوا بِآياتِنا وَ كانُوا مُسْلِمِينَ ادْخُلُوا الْجَنَّةَ أَنْتُمْ وَ أَزْواجُكُمْ تُحْبَرُونَ.

آيه اول بدل يا صفت «عباد» است، كانُوا مُسْلِمِينَ در جاى «عملوا الصالحات» مى باشد «آياتنا» شامل همه آيات نازله بر انبياء و ظاهرا آيات تكوينى را نيز شامل است.

منظور از ازواج زنان مؤمنه است، به نظر بعضى حور العين مراد است ولى آنها از اول در بهشتند. «تحبرون» حال است از أَنْتُمْ وَ أَزْواجُكُمْ يعنى در حالى كه مسرور هستيد و اثر سرور در قيافه تان ظاهر است.

71- يُطافُ عَلَيْهِمْ بِصِحافٍ مِنْ ذَهَبٍ

وَ أَكْوابٍ وَ فِيها ما تَشْتَهِيهِ الْأَنْفُسُ وَ تَلَذُّ الْأَعْيُنُ وَ أَنْتُمْ فِيها خالِدُونَ.

اطافه و گردانيدن به وسيله غلمان و خدمتگزاران بهشت خواهد بود يَطُوفُ عَلَيْهِمْ وِلْدانٌ مُخَلَّدُونَ بِأَكْوابٍ وَ أَبارِيقَ وَ كَأْسٍ مِنْ مَعِينٍ واقعه/ 17، ما تَشْتَهِيهِ الْأَنْفُسُ شامل همه مشتهيات مادى و تَلَذُّ الْأَعْيُنُ راجع به مناظر عالى است، علت نسبت اشتهاء با نفس و لذت به چشمها روشن است، نسبت لذت به چشم، نسبت به سبب مى باشد.

الميزان فرموده: التفات به غيبت در يُطافُ عَلَيْهِمْ ... براى تفخيم است، يعنى جا دارد كه به ديگران مقام آنها نقل شود، طبرسى رحمه اللَّه فرموده: تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 51

اللَّه سبحان با جمله ما تَشْتَهِيهِ الْأَنْفُسُ وَ تَلَذُّ الْأَعْيُنُ انواع نعمتهاى بهشت را طورى بيان كرده كه اگر مخلوق همه جمع شوند بهتر از آن نتوانند گفت.

آرى اين توصيف در حد اعلاى بلاغت است. در روايتى قريب باين تعبير آمده است:

«في الجنة مالا عين رأت و لا اذن سمعت و لا خطر على قلب بشر».

72- وَ تِلْكَ الْجَنَّةُ الَّتِي أُورِثْتُمُوها بِما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ.

اين آيه تعليل رسيدن به بهشت است و نشان مى دهد كه سرنوشت، زائيده عمل انسان است، ايراث شايد به معنى اعطاء باشد و يا از كافران ارث برده اند چنان كه در أُولئِكَ هُمُ الْوارِثُونَ مؤمنون/ 10 گذشت.

73- لَكُمْ فِيها فاكِهَةٌ كَثِيرَةٌ مِنْها تَأْكُلُونَ.

تكميل نعمتهاى گذشته است، «منها» براى بعضيت است، الميزان فرموده از آنها خلود استفاده مى شود: يعنى هر چه بخورند باز بعضى از آنست.

74- إِنَّ الْمُجْرِمِينَ فِي عَذابِ جَهَنَّمَ خالِدُونَ.

اين آيه و سه آيه بعدى درباره اهل عذاب است، «خالدون» نشان مى دهد كه منظور از مجرمين كفّار و مشركان است،

در عين حال وصف مجرم، مبيّن عليّت مى باشد، كه جرم سبب آتش مى شود، درباره خلود در عذاب، ذيل آيه قالَ النَّارُ مَثْواكُمْ ... انعام/ 128 سخن گفته ايم.

75- لا يُفَتَّرُ عَنْهُمْ وَ هُمْ فِيهِ مُبْلِسُونَ.

در بعضى از آيات آمده: فَلا يُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذابُ وَ لا هُمْ يُنْصَرُونَ بقره/ 86، على هذا «فتر» در آيه به معنى تخفيف است «مبلسون» نشان مى دهد كه از خارج شدن از آتش به كلى نااميد هستند (نعوذ باللّه).

76- وَ ما ظَلَمْناهُمْ وَ لكِنْ كانُوا هُمُ الظَّالِمِينَ.

اشاره است به اينكه نتيجه اعمالشان چنين بوده است و گرنه خدا به كسى ظلم نمى كند، اين آيه مقابل أُورِثْتُمُوها بِما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ است. تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 52

77- وَ نادَوْا يا مالِكُ لِيَقْضِ عَلَيْنا رَبُّكَ قالَ إِنَّكُمْ ماكِثُونَ.

مالك خازن و سرپرست جهنم است «ليقض» قضاء به موت است يعنى از خدايت بخواه كه ما را بميراند. مالك در جواب خواهد گفت: شما در اين عذاب ماندنى هستيد.

78- لَقَدْ جِئْناكُمْ بِالْحَقِّ وَ لكِنَّ أَكْثَرَكُمْ لِلْحَقِّ كارِهُونَ.

گويند: اين سخن مالك است به آنها يعنى ما ملائكه حق را به شما آورديم اما اكثر شما آن را ناپسند مى داشتيد. و گويند: آن كلام خداست در جوابشان، الميزان احتمال اول را تقويت مى كند، اما طبرسى دوم را اختيار كرده است.

تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 53

إِلهٌ وَ فِي الْأَرْضِ إِلهٌ وَ هُوَ الْحَكِيمُ الْعَلِيمُ (84) وَ تَبارَكَ الَّذِي لَهُ مُلْكُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما بَيْنَهُما وَ عِنْدَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ وَ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ (85) وَ لا يَمْلِكُ الَّذِينَ يَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ الشَّفاعَةَ إِلاَّ مَنْ شَهِدَ بِالْحَقِّ وَ هُمْ يَعْلَمُونَ (86) وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَهُمْ لَيَقُولُنَّ اللَّهُ فَأَنَّى يُؤْفَكُونَ (87) وَ قِيلِهِ يا رَبِّ إِنَّ هؤُلاءِ قَوْمٌ لا يُؤْمِنُونَ (88)

فَاصْفَحْ عَنْهُمْ وَ قُلْ سَلامٌ فَسَوْفَ يَعْلَمُونَ (89)

79- بلكه محكم كرده اند كار حيله را ما نيز محكم كننده ايم.

80- يا گمان دارند كه ما مكنونات و خلوت آنها را نمى دانيم، بلى و فرستادگان ما در نزد آنهايند مى نويسند. تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 54

81- بگو: اگر براى خدا فرزندى باشد من اولين عبادت كنندگانم.

82- منزه است پروردگار آسمانها و زمين و پروردگار عرش، از آنچه توصيف مى كنند.

83- بگذار آنها را در باطل وارد شوند و بازى كنند، تا روز موعودشان را به بينند.

84- خدا همانست كه: در آسمان معبود است و در زمين معبود است و فقط اوست حكيم و عليم.

85- دائم الخير است خدايى كه حكومت آسمانها و زمين خاص اوست، علم قيامت نزد اوست و به سوى او برمى گرديد.

86- معبودهايى كه جز خدا مى خوانند، مالك شفاعت نيستند لكن آنهايى كه به توحيد اعتراف كرده اند مالك شفاعتند، و مى دانند به چه كسى شفاعت كنند.

87- و چون از آنها بپرسى چه كسى آنها را آفريده است؟ گويند: اللَّه پس به كجا برمى گردند؟

88- خدا مى داند گفتار آن حضرت را كه گفت: خدايا اينان قومى هستند ايمان نمى آورند.

89- از دعوتشان صرف نظر كن، بگو: سلام. به زودى خواهند دانست.

از محكم كردن ريسمان است با. تاب دادن. برم نيز بدان معنى است، اين دو كلمه در همه قرآن فقط در اين آيه آمده است.

نجواهم: نجوى: سرى سخن گفتن و سخن سرى، اسم و مصدر هر دو آمده است، در مجمع گويد: نجوى در اصل به معنى دورى است، گويى نجوى كنندگان خود را از مردم دور مى كنند.

يخوضوا: خوض: داخل شدن در آب، به طور استعاره به وارد شدن در امور اطلاق مى شود، اكثر موارد آن در قرآن محلى است كه وارد شدن در آن مذموم است (مفردات).

يلعبوا: لعب: فعلى است كه مقصد صحيحى در آن قصد نشده است در تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 55

نهج البلاغه با جدّ مقابل آمده است

«فانه اللَّه و الجد لا اللعب»

خطبه/ 130.

قيله: مصدر است مانند قول. در اقرب الموارد گويد: «قال يقول، قولا و قالا و قيلا».

فاصفح: صفح: عدم ملامت «ترك التثريب» راغب گويد: آن از عفو ابلغ است، طبرسى آن را با عفو و تجاوز از ذنب يكى مى داند قول راغب بهتر به نظر مى آيد تا در آياتى نظير وَ إِنْ تَعْفُوا وَ تَصْفَحُوا ...

تغابن/ 14 تكرار لازم نيايد.

فَالَّذِينَ كَفَرُوا هُمُ الْمَكِيدُونَ طور/ 42.

80- أَمْ يَحْسَبُونَ أَنَّا لا نَسْمَعُ سِرَّهُمْ وَ نَجْواهُمْ بَلى وَ رُسُلُنا لَدَيْهِمْ يَكْتُبُونَ ام مانند سابق به معنى «بل» است، راجع به مكنونات خاطر آنهاست چنان كه «نجواهم» راجع به گفته هايى است كه از ديگران پنهان مى دارند.

على هذا «يكتبون» راجع به نجوى و كارهاى ديگر است زيرا ملائكه از مكنونات تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 56

خاطر اطلاعى ندارند در دعاى كميل آمده «

وكلتهم بحفظ ما يكون منى و جعلتهم شهودا على مع جوارحى و كنت انت الرقيب على من ورائهم و الشاهد لما خفى عنهم»

طبرسى «ام» را به معنى «بل» و همزه دانسته است.

81- قُلْ إِنْ كانَ لِلرَّحْمنِ وَلَدٌ فَأَنَا أَوَّلُ الْعابِدِينَ ان براى شرط است، فرزند خدا بايد مجانس با خدا و معبود باشد، زيرا فرزند هر چيز مشابه اوست در اين آيه با نفى عبادت، وجود فرزند نفى شده است يعنى: اگر خدا فرزندى داشته باشد، بايد من اولين پرستش كننده او باشم، حالا كه چنين نيستم پس خدا فرزندى ندارد.

در الميزان فرموده: در اينجا لازم بود حرف «لو» آيد كه به معنى نفى در گذشته است آمدن «ان» براى آنست كه مشركان از لجاجت به مرحله انصاف بيايند. به عبارت ديگر: نگفته خدا فرزند ندارد، بلكه گفته: اگر فرزند مى داشت من عبادتش مى كردم.

82- سُبْحانَ رَبِّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ رَبِّ الْعَرْشِ عَمَّا يَصِفُونَ نوعى استدلال است بر نفى ولد و در عين حال تنزيه خداست، يعنى پروردگار آسمانها و زمين كه ربوبيت مختص اوست از كجا فرزند مى شود داشته باشد؟! الميزان فرموده: ظاهرا رَبِّ الْعَرْشِ عطف بيان رَبِّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ است زيرا مراد از سماوات و

ارض مجموع عالم مشهود است و آن تحت حكومت خداست كه بر آن استقرار يافته و تدبير امر مى كند.

آرى: كائنات با اين گستردگى از اتم تا سحابيها، همه تحت نفوذ اراده حق تعالى انجام وظيفه مى كنند و در مسيرى كه او قرار داده روانند:

از اتم تا كهكشانها تا سحابيها همه بنده حقند و فرمانبر، نه خود مختار

83- فَذَرْهُمْ يَخُوضُوا وَ يَلْعَبُوا حَتَّى يُلاقُوا يَوْمَهُمُ الَّذِي يُوعَدُونَ تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 57

آيه نوعى تعزيز است كه خدا حاجتى به ايمان آنها ندارد، آمدن دين براى آنهاست نه براى سود بردن خدا و رسول، يعنى بگذار تا در كارهاى باطل خوض كنند و به كارهاى غير مفيد مشغول گردند، مراد از يوم، روز قيامت است كه با مرگ آغاز مى گردد.

84- وَ هُوَ الَّذِي فِي السَّماءِ إِلهٌ وَ فِي الْأَرْضِ إِلهٌ وَ هُوَ الْحَكِيمُ الْعَلِيمُ نتيجه ايست در رابطه با آيه سُبْحانَ رَبِّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ آرى پرورش دهنده آسمانها و زمين بايد در هر دو معبود باشد، يعنى او همانست كه در آسمانها معبود است و در زمين معبود است، تكرار «اله» براى تأكيد مى باشد.

تدبير، لازمه اش حكمت و علم است، بدون آن دو، ميسر نمى باشد لذا به طور انحصار فرموده: حكيم و عليم واقعى و بالاستقلال فقط اوست و مدبر بودن، الوهيت را لازم گرفته است.

85- وَ تَبارَكَ الَّذِي لَهُ مُلْكُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما بَيْنَهُما وَ عِنْدَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ وَ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ ثنائى است بر خداى متعال. يعنى او پر بركت و دائم الخير است سه وصف از اوصاف توحيد در اينجا آمده است، اختصاص حكومت كائنات به او، بودن علم ساعت در نزد او.

آرى

ديگران از آن خبر ندارند، اما لازمه حكومت آنست كه انتهاى مسير كائنات در نزد حاكم معلوم باشد، رجوع همه به سوى او كه روشن و هويداست.

ما بَيْنَهُما شامل انسانها، حيوانات، نباتات، ابرها و مانند آنهاست كه ميان آسمانها و زمين هستند.

86- وَ لا يَمْلِكُ الَّذِينَ يَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ الشَّفاعَةَ إِلَّا مَنْ شَهِدَ بِالْحَقِّ وَ هُمْ يَعْلَمُونَ. تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 58

اين سخن نفى قول مشركان است كه درباره اصنام مى گفتند: هؤُلاءِ شُفَعاؤُنا عِنْدَ اللَّهِ.

مراد از «الذين» معبودها و اصنام مى باشند، «الا» به معنى «لكن» است يعنى لكن كسانى كه به توحيد اعتراف كرده اند، و مى دانند براى كدام كس شفاعت خواهند كرد، مالك شفاعتند.

پس ملائكه و پيامبران و امامان كه به حق، يعنى توحيد خدا اعتراف كرده اند مى توانند شفاعت بكنند، مفعول «يعلمون» مشفوع لهم است مانند:

وَ لا يَشْفَعُونَ إِلَّا لِمَنِ ارْتَضى انبياء/ 28. آيه در وجود شفاعت صريح است.

87- وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَهُمْ لَيَقُولُنَّ اللَّهُ فَأَنَّى يُؤْفَكُونَ.

استدلال ديگرى است بر توحيد و الوهيت و عبادت، يعنى: آنها اعتراف دارند كه خالقشان خداست، خلقت از ربوبيّت قابل انفكاك نيست، پس معبود هم بايد خدا باشد پس، از توحيد به كجا بر مى گردند؟ هواهاى نفسانى آنها را به كجا بر مى گرداند؟.

88- وَ قِيلِهِ يا رَبِّ إِنَّ هؤُلاءِ قَوْمٌ لا يُؤْمِنُونَ.

ضمير «قيله» راجع به آن حضرت است، گويند: آن عطف است به «الساعة» در آيه 85 يعنى «و عنده علم قيله ...»

طبرسى رحمه اللَّه چند وجه ديگر نيز نقل كرده است آيه در رابطه با شكايت آن حضرت است از عدم ايمان مشركان.

89- فَاصْفَحْ عَنْهُمْ وَ قُلْ سَلامٌ فَسَوْفَ يَعْلَمُونَ.

صفح اشاره به عدم ايمان آنهاست يعنى

آنها را ناديده بگير، وقت خويش را درباره شان تلف مكن.

در كشاف گويد: «فاصفح عن دعوتهم» جمله «قل سلام» مفيد متاركه كردن تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 59

و جدا شدن است.

در جوامع الجامع فرموده: «قل لهم سلام» اى «تسلم منكم و متاركة» جمله فَسَوْفَ يَعْلَمُونَ براى تهديد است.

در شب شنبه بيست پنجم جمادى الاولى سال هزار و چهار صد و پنج مطابق 27 بهمن 1363 تفسير سوره زخرف به پايان رسيد.

و الحمد للَّه و هو ختام

تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 60

... 15 مدنى است ولى وجه آن معلوم نيست، وانگهى همه سوره به يك بار نازل گرديده و دليلى بر نزول تدريجى نيست.

5- در حواميم ديگر گفته شد: لفظ «حم» در اوائل اين سوره ها نشان مى دهد كه مقصود از همه آنها يكى است و در ميان مطالب آنها يك نوع هماهنگى وجود دارد، از شواهد ديگر آنكه در همه آنها بعد از كلمه «حم» سخن از تنزيل كتاب و وحى است، سه تاى آنها با حم تَنْزِيلُ الْكِتابِ و دو تا با حم وَ الْكِتابِ الْمُبِينِ و سوره شورى با كَذلِكَ يُوحِي و فصلت با حم تَنْزِيلٌ مِنَ الرَّحْمنِ آغاز مى شود.

6- دقت در آيات سوره نشان مى دهد كه غرض از آن انذار مشركان و بدكاران است با عذاب دنيا و آخرت، در آغاز آن مى خوانيم:

إِنَّا كُنَّا مُنْذِرِينَ آن گاه راجع به عذاب دنيا مى گويد: فَارْتَقِبْ يَوْمَ تَأْتِي السَّماءُ بِدُخانٍ مُبِينٍ.

سپس در رابطه با وعده آخرت مى خوانيم: يَوْمَ نَبْطِشُ الْبَطْشَةَ الْكُبْرى إِنَّا مُنْتَقِمُونَ/ 17 آن گاه در آيات بعدى، بعثت موسى و غرق فرعونيان براى عذاب دنيا شاهد آورده مى شود بعد در استدلال براى قيامت به آيات وَ ما خَلَقْنَا السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَيْنَهُما لاعِبِينَ ما خَلَقْناهُما إِلَّا بِالْحَقِّ .../ 38

آن وقت با بيان آخرت كفار و متقين، سوره مباركه پايان مى پذيرد، على هذا يك تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 62

انسجام بسيار عالى در ميان مطالب و آغاز و انجام آن مشهود است از مطالب نخبه اين سوره است:

1- نزول قرآن در شب مبارك قدر و تعين امور در آن شب كه واقعيت و كيفيت آن از فهم ما خارج مى باشد.

2- جريان فَما بَكَتْ

عَلَيْهِمُ السَّماءُ وَ الْأَرْضُ در بيان غرق فرعونيان.

تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 63

سورة الدّخان مكّيّة و هى تسع و خمسون آية نزلت بعد سورة الزّخرف

زيرا كه يكى از سنن ما انذار بندگان و هشدار به آنهاست. مراد از كتاب، قرآن است، الف و لام آن اشاره است به آنچه نازل شده بود و به آنچه در علم خدا بود كه نازل شود.

منظور از لَيْلَةٍ مُبارَكَةٍ شب قدر است چنان كه در مجمع البيان از حضرت باقر و حضرت صادق عليهما السّلام نقل شده است كه فرمودند:

«و الليلة المباركة هى ليلة القدر».

ظهور «انزلناه» در تمام قرآن است نظير إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ، على هذا همه قرآن در شب قدر به يك بار نازل شده است، چنان كه در نكته ها خواهد آمد.

إِنَّا أَنْزَلْناهُ جواب قسم است، مبارك بودن به علّت آنست كه مقدرات به طور حكمت و مصلحت در آن تعيين مى گردد، آن، حتى براى بدكاران نيز مبارك است كه چيزى خارج از حكمت درباره آنها تعيين نمى شود، ظهور آيه آنست كه:

آن شب پيش از نزول قرآن نيز مبارك بود، إِنَّا كُنَّا ... تعليل انزال مى باشد.

4- فِيها يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ اين آيه صريح است در اينكه: همه كارها در آن شب از روى حكمت و تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 66

مصلحت از هم جدا شده و مقدر هر كس تعيين مى گردد. چنان كه تَنَزَّلُ الْمَلائِكَةُ وَ الرُّوحُ فِيها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ كُلِّ أَمْرٍ قدر/ 4 نيز ناظر به همين معنى است.

على هذا كارهاى خدا داراى دو مرحله است مرحله اجمال كه در نزد خداست و مرحله تفصيل كه در شبهاى قدر صورت مى گيرد، كلمه «يفرق» دلالت بر استمرار دارد، يعنى شب قدر در هر سال هست و همه ساله اينكار تكرار مى شود چنان كه مضمون روايات نيز همين است

و در تفسير سوره قدر خواهد آمد.

«حكيم» وصف امر است يعنى امرى كه داراى حكمت و مصلحت است.

نه بدون حساب و كتاب، اين مى رساند كه تمام مقتضيات و علل و مصالح، در تعيين سرنوشت در نظر گرفته مى شود.

5- أَمْراً مِنْ عِنْدِنا إِنَّا كُنَّا مُرْسِلِينَ به قرينه «مرسلين» معلوم مى شود كه «امرا ...» مربوط به كتاب و انزال است يعنى قرآن را نازل كرديم به امر خود يا در حالى كه امرى است از جانب ما، زيرا كه سنت ما ارسال رسل و انزال كتب است، على هذا «امرا» يا حال است به معنى كار و شأن و يا منصوب به نزع خافض است به معنى دستور و فرمان.

ممكن است متعلق به «يفرق» باشد در اين صورت حال است از «كل امر» يعنى: در آن شب هر امر حكيم تعيين مى شود در حالى كه امر و كارى است از جانب ما يا به فرمان ما، ولى آن با إِنَّا كُنَّا مُرْسِلِينَ نمى سازد مگر آنكه «مرسلين» راجع بارسال امرها باشد ولى آن بعيد است.

6- رَحْمَةً مِنْ رَبِّكَ إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ رحمت مفعول له است راجع به انزال كتاب، يعنى: نازل كردن كتاب به علّت رحمتى است از جانب خدا، ممكن است حال باشد از كتاب وصف سميع و عليم در توجيه رحمت و انزال است يعنى اين كار به سبب آنست كه: خدا به تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 67

خواسته هاى مردم شنوا و به نيازهاى آنها داناست.

منظور از سميع، شنيدن خواسته و سؤالهايى طبيعى است بى آنكه سؤال لفظى در بين بوده باشد نظير: وَ آتاكُمْ مِنْ كُلِّ ما سَأَلْتُمُوهُ ابراهيم/ 34.

7- رَبِّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ

ما بَيْنَهُما إِنْ كُنْتُمْ مُوقِنِينَ اين آيه در تعليم ربوبيت و تكميل مطلب فوق است يعنى: چون ربوبيت خدا شامل آسمانها و زمين است، على هذا لازم گرفته كه قرآن نازل كند و كار زمين را از نظر دور ندارد، و شايد اشاره باشد به رد آنچه مشركان، به ربوبيت بت ها در زمين قائل بودند.

إِنْ كُنْتُمْ مُوقِنِينَ ايقان در اينجا ظاهرا به معنى يقين پيدا كردن است يعنى اگر جويندگان يقين هستيد مى توانيد به «رب العالمين» بودن خدا يقين پيدا كنيد، به همين مناسبت در آيه 9 آمده: بَلْ هُمْ فِي شَكٍّ يَلْعَبُونَ يعنى از يقين جويان نيستند، على هذا تقدير آن چنين مى شود «ان كنتم طالبى اليقين تعلمون انه رب السموات ...».

8- لا إِلهَ إِلَّا هُوَ يُحْيِي وَ يُمِيتُ رَبُّكُمْ وَ رَبُّ آبائِكُمُ الْأَوَّلِينَ.

تكميل مطلب بالاست، جمله اول نتيجه رَبِّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ ... و جمله دوم ظاهرا در رابطه با رَحْمَةً مِنْ رَبِّكَ است كه اختصاص ربوبيت به آن حضرت نشود و اللَّه العالم.

يُحْيِي وَ يُمِيتُ كار مخصوص خداست كه مواد بيجان را با روئيدن و زائيدن جان مى دهد و بعد جان مى ستاند.

تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 68

اعجاز.

آنجا كه قرآن مى فرمايد: لا تُحَرِّكْ بِهِ لِسانَكَ لِتَعْجَلَ بِهِ إِنَّ عَلَيْنا جَمْعَهُ وَ قُرْآنَهُ فَإِذا قَرَأْناهُ فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ

قيامة/ 17، معلوم مى شود كه آن بزرگوار قبل از خواندن جبرئيل، مطلب را مى دانسته است ولى لازم بود كه جبرئيل بخواند آن وقت او مطابق جبرئيل بخواند زيرا كه او به صورت اعجاز مى خواند، روايتى در اين زمينه در سوره قيامت آيه 18 خواهد آمد.

نظير كسى كه مطالب خويش را نمى تواند به صورت شعر ادا كند، بايد شاعرى باو تعليم دهد وانگهى لازم بود اندازه آنچه را كه مى بايست گفته شود جبرئيل تعيين نمايد، پس نزول ثانوى براى ادا كردن به صورت اعجاز بود و نيز تا وحى ادامه يابد و قلب آن جناب مطمئن و تثبيت شود كَذلِكَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤادَكَ.

مزيد بر آنچه در اينجا و در مقدمه گذشت مى گوئيم: در شب قدر همه قرآن با تفصيل تمام به قلب رسول خدا نازل گرديد چون آن شب شب تفصيل است نه اجمال على هذا تمام ناسخها و منسوخها و حتى جريانهايى كه بعد از مدتها بنا بود اتفاق بيافتد نظير قَدْ سَمِعَ اللَّهُ قَوْلَ الَّتِي تُجادِلُكَ فِي زَوْجِها ... مجادله/ 1 و نظير وَ إِذْ أَسَرَّ النَّبِيُّ إِلى بَعْضِ أَزْواجِهِ حَدِيثاً ... تحريم/ 3 همه با تفصيل كامل در شب قدر تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 69

نازل شده است، زيرا خدا همه آنها را از اول مى دانسته و همه كائنات و واقعيات در علم خدا حضور جمعى دارند.

نتيجه اين مى شود كه مطلب و حكم هر جريان را آن حضرت قبل از وقوع مى دانسته است النهايه اگر خودش بيان مى كرد به صورت احاديثش و بدون اعجاز بيان

مى گرديد، امّا جبرئيل مى آمد و به صورت اعجاز تلاوت مى كرد و اللَّه العالم.

تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 70

با آنكه پيامبرى روشنگر بر آنها آمد.

14- آن گاه از وى اعراض كرده گفتند: تعليم داده شد و ديوانه است.

15- ما عذاب را كمى برخواهيم داشت و شما به كفر برخواهيد گشت.

16- يا دآر روزى را كه مى گيريم گرفتن بزرگتر، كه ما انتقام كشندگانيم.

17- پيش از اهل مكه، قوم فرعون را امتحان كرديم و پيامبرى بزرگوار به سوى آنها آمد. تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 72

18- كه بندگان خدا را به من بدهيد من براى شما پيامبر امينى هستم.

19- و بر خدا برترى نجوئيد من به شما حجت آشكار آورده ام.

20- و من به پروردگارم و پروردگار شما پناه برده ام از اينكه سنگسارم كنيد.

21- و اگر به من ايمان نمى آوريد از من كنار بكشيد.

22- پروردگارش را خواند كه اينان قومى مجرمند.

23- بندگان مرا شب هنگام ببر كه شما تعقيب شونده ايد.

24- دريا را باز بگذار كه آنها لشكر غرق شونده اند.

25- چقدر ترك كردند از باغات و چشمه ها.

26- و كشتها و مجالس دلپذير.

27- و عيش گسترده اى كه در آن متنعم بودند.

28- جريان چنين بود، آنها را به قومى ديگر ارث گذاشتم.

29- آسمان و زمين بر آنها گريه نكرد و مهلت شدگان نبودند.

30- بنى اسرائيل را از آن عذاب خوار كننده نجات داديم.

31- از فرعون كه متكبر و از اسرافكاران بود.

32- آنها را روى علم بخصوص، بر جهانيان اختيار كرديم.

33- و آياتى را كه در آنها امتحان بارزى بود به آنها داديم.

مى سازد، نظير: إِنَّ بَطْشَ رَبِّكَ لَشَدِيدٌ بروج/ 12، آن در آيه به معنى انتقام و عذاب است. تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 73

ترجمون: رجم زدن با سنگ «رجمه رجما/ رماه بالحجارة».

فاسر: سرى و اسراء: رفتن در شب، راغب گويد: «السرى: سير الليل يقال سرى و اسرى» آن در آيه با باء «بعبادى» متعدى شده، و يا باء به معنى «مع» است.

رهوا: رهو: گشوده. باز، راغب آن را راه وسيع گفته است. طبرسى ساكن و آرام فرموده است، آن در آيه مصدر به معنى مفعول «مرهو» مى باشد.

نعمة: (بفتح نون) تنعم، راغب گويد: «النعمة: التنعم» در قاموس گويد: تنعم به معنى وسعت عيش است، مراد از آن در آيه گستردگى عيش و لذات مى باشد.

74

و گفتند: يا محمّد مى گويى كه براى صله رحم آمده ام، حال آنكه قوم تو از گرسنگى هلاك شدند، حضرت از خدا خواست، قحطى رفت، فراوانى پيش آمد اما قريش در كفر خويش اصرار ورزيدند (از ابن مسعود و ضحاك).

در اين نقل، دخان به صورت خيال است حال آنكه بِدُخانٍ مُبِينٍ در آيه حاكى از دخان واقعى است.

به نقلى: آن دخان از اشراط قيامت است كه در چشم و گوش كفار و منافقان داخل مى شود، آن فعلا نيامده ولى پيش از وقوع قيامت خواهد آمد، داخل گوشهاى كفار و منافقان مى شود كه سرهاى آنها كباب و سوخته مى شود اما مؤمنان از آن، فقط زكام مانند مى شوند، زمين مانند خانه اى مى شود كه در آن آتش افروخته اند، در آن سوراخى نمى شود، اين دخان چهل روز ادامه خواهد داشت (از ابن عباس و ابن عمر و حسن و جبائى).

در جوامع الجامع افزوده كه اين سخن از على بن ابى طالب صلوات اللَّه نيز نقل شده است «1».

ناگفته نماند: ظهور آيات در آنست كه: اهل مكه اين دخان را خواهند ديد و زوال آن را خواهند خواست و خدا آن را از بين خواهد برد، در اينصورت چگونه از اشراط قيامت خواهد بود؟!، چيزى كه بتواند انسان را قانع كند در اين باره نقل نشده است، از تفسير قمى نقل شده كه آن در رجعت خواهد بود.

و اللَّه اعلم.

9- بَلْ هُمْ فِي شَكٍّ يَلْعَبُونَ.

اعراض است از مطالب گذشته يعنى: كتاب را براى انذار و رحمت در شب قدر نازل كرديم، آنها به كتاب و رسالت تو ايمان نمى آورند بلكى در شكّى از

__________________________________________________

(1) در تفسير صافى به حضرت رسول اكرم صلّى

اللَّه عليه و آله نيز نسبت داده شده است. [.....]

تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 75

كتاب و رسالتت مشغول زندگى هستند، «يلعبون» حاكى است كه به چيز بى اهميت مشغولند، آرى زندگى بى ايمان جز لعب نيست.

10 و 11- فَارْتَقِبْ يَوْمَ تَأْتِي السَّماءُ بِدُخانٍ مُبِينٍ يَغْشَى النَّاسَ هذا عَذابٌ أَلِيمٌ.

لفظ «فارتقب» خطاب است به حضرت رسول صلّى اللَّه عليه و آله و يا هر شنونده، دلالت به نزديك بودن حادثه دارد يَغْشَى النَّاسَ حاكى است كه همه مردم را فرا خواهد گرفت هذا عَذابٌ دفع دخل است كه مبادا گمان كنى كه اين دخان رحمت است.

ناگفته نماند جاى همه گونه فكر و احتمال درباره اين آيه باز است.

12- رَبَّنَا اكْشِفْ عَنَّا الْعَذابَ إِنَّا مُؤْمِنُونَ.

يعنى: به وقت آمدن آن، چنين خواهند گفت و به ربوبيت خدا اعتراف خواهند كرد و خواهند گفت كه ما به تو و قرآن و رسالت ايمان آورديم.

13 و 14- أَنَّى لَهُمُ الذِّكْرى وَ قَدْ جاءَهُمْ رَسُولٌ مُبِينٌ ثُمَّ تَوَلَّوْا عَنْهُ وَ قالُوا مُعَلَّمٌ مَجْنُونٌ.

يعنى: اين استغاثه از كجا فائده مى دهد حال آنكه پيامبرى روشنگر براى آنها آمد، منظور از «رسول» پيامبر اسلام است، مشركان يك دفعه به آن حضرت گفتند كه ديگران او را تعليم مى دهد وَ لَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّهُمْ يَقُولُونَ إِنَّما يُعَلِّمُهُ بَشَرٌ نحل/ 103 و نيز گفتند: ديوانه و مختل العقل است اين است معنى مُعَلَّمٌ مَجْنُونٌ.

15- إِنَّا كاشِفُوا الْعَذابِ قَلِيلًا إِنَّكُمْ عائِدُونَ، اشاره است به اينكه در اثر دعاى پيامبر يا استغاثه خودشان، عذاب از آنها دفع خواهد شد ولى باز به كفر و انكار برخواهند گشت. «قليلا» حاكى است كه بعدا، عذاب ديگرى آنها را خواهد گرفت بنا بر آنكه

مراد از «العذاب» مطلق عذاب باشد. تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 76

16- يَوْمَ نَبْطِشُ الْبَطْشَةَ الْكُبْرى إِنَّا مُنْتَقِمُونَ.

يعنى: عذابهايى كه براى بيدارى لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ است نتيجه نمى دهد، مى رسد به روز قيامت كه روز گرفتن به صلابت است، تقدير آن چنين است «اذكر يوم نعذب العذاب الاكبر»، احتمال دارد كه مراد عذاب استيصال در دنيا باشد مانند «بدر» و غيره.

17- وَ لَقَدْ فَتَنَّا قَبْلَهُمْ قَوْمَ فِرْعَوْنَ وَ جاءَهُمْ رَسُولٌ كَرِيمٌ.

از اين آيه تا آيه 33 ماجراى موسى و فرعون و غرق شدن فرعونيان نقل مى شود كه شاهد عينى بر عذاب دنياست، و نيز مى شود اشاره باشد به آنكه رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله از مكه خارج خواهد شد.

«فتنا» يعنى: در معرض آزمايش قرار داديم كه آيا ايمان مى آورند يا نه؟

قَوْمَ فِرْعَوْنَ شامل خود فرعون نيز هست چنان كه در وَ أَغْرَقْنا آلَ فِرْعَوْنَ وَ أَنْتُمْ تَنْظُرُونَ بقره/ 50 نيز شامل فرعون است «كريم» يعنى: بزرگوار و متصف به صفات پسنديده و داراى كرامت، منظور از آن موسى عليه السّلام است.

18- أَنْ أَدُّوا إِلَيَّ عِبادَ اللَّهِ إِنِّي لَكُمْ رَسُولٌ أَمِينٌ.

جمله اول بخشى از رسالت موسى عليه السّلام است كه نجات بنى اسرائيل بوده باشد. نظير: فَأَرْسِلْ مَعَنا بَنِي إِسْرائِيلَ وَ لا تُعَذِّبْهُمْ طه/ 47، عِبادَ اللَّهِ در مقام استرحام يعنى اينان كه تو عذابشان مى كنى بندگان خدايند.

به نظر بعضى عِبادَ اللَّهِ منادى و مراد از آن فرعون و قوم اوست، يعنى بدهيد به من آنچه را كه امر مى كنم اى بندگان خدا، ولى مطلب اول صحيحتر است.

إِنِّي لَكُمْ رَسُولٌ أَمِينٌ در عين اينكه حاكى از رسالت اوست، اشعار مى دارد كه من در خواستن بندگان خدا

قصد خيانت ندارم، بلكه پيامبر امينم، نمى خواهم تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 77

از وجود آنها سوء استفاده كنم، 19- وَ أَنْ لا تَعْلُوا عَلَى اللَّهِ إِنِّي آتِيكُمْ بِسُلْطانٍ مُبِينٍ.

تكذيب رسالت، تعدى و برترى جويى بر خداست إِنِّي آتِيكُمْ ... در مقام تعليل است يعنى با وجود معجزه اى كه رسالت مرا اثبات مى كند، انكار شما برترى جستن بر خداست.

20- وَ إِنِّي عُذْتُ بِرَبِّي وَ رَبِّكُمْ أَنْ تَرْجُمُونِ.

در الميزان فرموده: يعنى من قبلا از سنگسار كردن شما به خدا پناه برده ام نمى توانيد مرا رجم كنيد، و اين اشاره است به قالا رَبَّنا إِنَّنا نَخافُ أَنْ يَفْرُطَ عَلَيْنا أَوْ أَنْ يَطْغى قالَ لا تَخافا إِنَّنِي مَعَكُما أَسْمَعُ وَ أَرى طه/ 46 يا نظير: فَلا يَصِلُونَ إِلَيْكُما بِآياتِنا أَنْتُما وَ مَنِ اتَّبَعَكُمَا الْغالِبُونَ قصص/ 35.

21- وَ إِنْ لَمْ تُؤْمِنُوا لِي فَاعْتَزِلُونِ.

گويى خطاب است به اشراف قوم يعنى: حالا كه ايمان نمى آوريد از من كنار باشيد و كارى به كار من نداشته باشيد.

22- فَدَعا رَبَّهُ أَنَّ هؤُلاءِ قَوْمٌ مُجْرِمُونَ.

اين سخن در مقام يأس از ايمان فرعونيان است كه خدايا چكنم، اينها حاضر به ايمان نيستند گويى منظور آنست كه جرمشان آنها را از مرحله ايمان گذرانده و به مرحله هلاك رسانده است.

23- فَأَسْرِ بِعِبادِي لَيْلًا إِنَّكُمْ مُتَّبَعُونَ.

در جواب موسى خطاب رسيد كه بندگان مرا شب هنگام از «مصر» بيرون ببر، إِنَّكُمْ مُتَّبَعُونَ تعليل «ليلا» است يعنى چون شما را تعقيب خواهند كرد، اگر در روز خارج شويد گرفتار مى گرديد، «ليلا» براى تأكيد است، زيرا اسراء به معنى رفتن در شب مى باشد. تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 78

24- وَ اتْرُكِ الْبَحْرَ رَهْواً إِنَّهُمْ جُنْدٌ مُغْرَقُونَ.

از اين آيه معلوم مى شود همانطور كه

زدن عصا باعث باز شدن راه در دريا مى شد، دوباره زدن آن سبب بهم آمدن دريا مى گرديد، احتمال داشت موسى براى اينكه فرعونيان به دنبال آنها نيايند با باز زدن عصا، دريا را به حالت اول برگرداند، لذا دستور رسيد: دريا را هم چنان باز بگذار، زيرا خدا اراده كرده كه وارد دريا شده و هلاك گردند.

25 تا 27- كَمْ تَرَكُوا مِنْ جَنَّاتٍ وَ عُيُونٍ وَ زُرُوعٍ وَ مَقامٍ كَرِيمٍ وَ نَعْمَةٍ كانُوا فِيها فاكِهِينَ.

يعنى: دريا را باز گذاشت و فرعونيان غرق شدند و چقدر وسائل زندگى از خود باقى گذاشتند. «كم» دلالت بر كثرت دارد، مَقامٍ كَرِيمٍ ساختمانهاى پسنديده و مجالس با شكوه است «نعمة» عيش وسيع و گسترده و «ما يتنعم به» است، «فاكهين» لذت برندگان مى باشد.

28- كَذلِكَ وَ أَوْرَثْناها قَوْماً آخَرِينَ.

«كذلك» خبر مبتداى محذوف و تقدير آن: «الامر كذلك» است، طبرسى از كلبى نقل كرده: تقديرش «كذلك افعل بمن عصانى» است، ايراث آنست كه نعمت بدون مشقت به ديگرى منتقل شود.

29- فَما بَكَتْ عَلَيْهِمُ السَّماءُ وَ الْأَرْضُ وَ ما كانُوا مُنْظَرِينَ.

عدم گريه آسمان و زمين، كنايه از زبونى و غير معتنا به بودن آنهاست، عدم انظار حاكى از سرعت قهر الهى است كه مانعى از آن وجود نداشت، در مجمع البيان فرموده: عرب چون بخواهد بزرگى مصيبت انسانى را خبر دهد گويد:

«آسمان و زمين براى او گريست و در فقدانش آفتاب و ماه و تاريك گرديد، در اينجا چند روايت نقل مى شود.

1- از رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله نقل شده: چون مؤمنى بميرد درى كه عملش از آن تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 79

بالا مى رفت و درى كه روزيش از

آن پائين مى آمد بر او گريه مى كنند: «قال:

ما من مؤمن الا و له باب يصعد منه عمله و باب ينزل منه رزقه فاذا مات بكيا عليه».

2- زرارة بن اعين از حضرت صادق عليه السّلام نقل كرده: آسمان بر يحيى بن زكريا و حسين بن على عليهما السّلام چهل روز گريه كرد ...

«قال: انه بكت السماء على يحيى بن زكريا و على الحسين بن على عليهما السّلام اربعين صباحا و لم تبك الا عليهما قلت و ما بكائها؟ قال كانت تطلع حمراء و تغرب حمراء».

3- «قال السدى لما قتل الحسين بن على بن ابى طالب عليهما السّلام بكت السماء عليه و بكائها حمرة اطرافها» (مجمع البيان).

از در منثور نيز نقل شده است در فقيه از امام صادق عليه السّلام نقل كرده:

«قال اذا مات المؤمن بكت عليه بقاع الارض التي كان يعبد اللَّه عز و جل فيها و الباب الذى كان يصعد منه عمله و موضع سجوده»

باب غسل الميت حديث 384 ظهور اين روايات حاكى است كه شهادت و مرگ مؤمن در جهان اثر مى گذارد.

30- وَ لَقَدْ نَجَّيْنا بَنِي إِسْرائِيلَ مِنَ الْعَذابِ الْمُهِينِ.

منظور از عذاب خوار كننده، كشتن پسران و زنده گذاشتن دختران است كه از فرعونيان مى ديدند.

31- مِنْ فِرْعَوْنَ إِنَّهُ كانَ عالِياً مِنَ الْمُسْرِفِينَ.

در الميزان فرموده: مِنْ فِرْعَوْنَ بدل است از «العذاب» به تقدير «من عذاب فرعون» يا بدون تقدير از باب مبالغه، گويى فرعون عين عذاب است، «عاليا» يعنى متكبر و علو طلب.

32- وَ لَقَدِ اخْتَرْناهُمْ عَلى عِلْمٍ عَلَى الْعالَمِينَ.

يعنى روى علمى كه به استحقاقشان داشتيم آنها را بر جهانيان برترى داديم تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 80

اين نظير فَضَّلْتُكُمْ عَلَى الْعالَمِينَ بقره/ 47 و

122 است، مراد از آن ظاهرا كثرت انبياء و معجزات است نظير عصا، يد بيضاء، انفجار دريا، من و سلوى، جريان آب از سنگ در صحراى سينا و مانند آن كه در هيچ يك از اقوام، اينقدر معجزات و اين تعداد پيامبر ديده نشده است، اين شايد حاكى از سرسختى و عصيان آنها باشد كه براى تربيتشان به اينقدر معجزه و مربى احتياج شده است، على هذا منظور از «عالمين» تمام جهانيان است.

ناگفته نماند: اين دليل فضيلت فرد فرد آنها نمى شود، بلكه فضيلت در كل بما هو كل است و گرنه، نسبت به افراد چنان كه گفته شد دليل عصيان و طغيان است.

احتمال دارد كه منظور از «عالمين» اهل زمان آنها باشد، زيرا درباره اهل اسلام آمده كُنْتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ بقره/ 143، ليكن آيه بعدى مؤيد مطلب اول است.

33- وَ آتَيْناهُمْ مِنَ الْآياتِ ما فِيهِ بَلؤُا مُبِينٌ.

اين آيه بيان آيه فوق است منظور از آيات، معجزات و موهبتهاست مانند شكافتن دريا، سايبان كردن ابر، من و سلوى و غيره، گويى منظور از بَلؤُا مُبِينٌ آنست كه اگر مى خواستند با آن آيات به سعادت مى رسيدند، نظيرنَّما أَمْوالُكُمْ وَ أَوْلادُكُمْ فِتْنَةٌ

تغابن/ 15، در مجمع فرموده: امتحان با بلاء و نعمت هر دو مى شود.

تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 81

الْفَصْلِ مِيقاتُهُمْ أَجْمَعِينَ (40) يَوْمَ لا يُغْنِي مَوْلًى عَنْ مَوْلًى شَيْئاً وَ لا هُمْ يُنْصَرُونَ (41) إِلاَّ مَنْ رَحِمَ اللَّهُ إِنَّهُ هُوَ الْعَزِيزُ الرَّحِيمُ (42) إِنَّ شَجَرَةَ الزَّقُّومِ (43)

طَعامُ الْأَثِيمِ (44) كَالْمُهْلِ يَغْلِي فِي الْبُطُونِ (45) كَغَلْيِ الْحَمِيمِ (46) خُذُوهُ فَاعْتِلُوهُ إِلى سَواءِ الْجَحِيمِ (47) ثُمَّ صُبُّوا فَوْقَ رَأْسِهِ مِنْ عَذابِ الْحَمِيمِ (48)

ذُقْ إِنَّكَ أَنْتَ الْعَزِيزُ الْكَرِيمُ (49) إِنَّ هذا ما كُنْتُمْ بِهِ تَمْتَرُونَ (50) إِنَّ الْمُتَّقِينَ فِي مَقامٍ أَمِينٍ (51) فِي جَنَّاتٍ وَ عُيُونٍ (52) يَلْبَسُونَ مِنْ سُندُسٍ وَ إِسْتَبْرَقٍ مُتَقابِلِينَ (53)

كَذلِكَ وَ زَوَّجْناهُمْ بِحُورٍ عِينٍ (54) يَدْعُونَ فِيها بِكُلِّ فاكِهَةٍ آمِنِينَ (55) لا يَذُوقُونَ فِيهَا الْمَوْتَ إِلاَّ الْمَوْتَةَ الْأُولى وَ وَقاهُمْ عَذابَ الْجَحِيمِ (56) فَضْلاً مِنْ رَبِّكَ ذلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ (57) فَإِنَّما يَسَّرْناهُ بِلِسانِكَ لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ (58)

فَارْتَقِبْ إِنَّهُمْ مُرْتَقِبُونَ (59)

تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 82

34- اين مشركان مى گويند.

35- عاقبت امر ما نيست مگر يك بار مردن و ما زنده شدگان نيستيم.

36- اگر راست مى گوئيد پدران ما را زنده كنيد.

37- آيا آنها بهتر هستند يا قوم «تبع» و كسانى كه از پيش بودند كه هلاكشان كرديم.

38- آسمانها و زمين و آنچه را كه در ميان آنهاست عبث نيافريده ايم.

39- آن دو را جز به حق نيافريده ايم ليكن بيشترشان نمى دانند.

40- روز داورى وعده وقتدار همگان است. تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 83

41- روزى كه سرپرستى از سر سپرده اى هيچ چيز كفايت نمى كند، و يارى نمى شوند.

42- مگر كسى كه خدايش رحم كرده او عزيز و حكيم است.

43- درخت زقوم.

44- طعام گناهكار است.

45- همچون فلز مذاب در شكمها مى جوشد،

46- مانند جوشيدن آب جوشان.

47- او را بگيريد و به وسط آتش بكشيد.

48- سپس آب جوشان از بالا سرش

بريزيد.

49- بچش كه تويى عزيز و كريم.

50- اين آتش همانست كه در آن ترديد داشتيد.

51- متقين در جايگاه امنى هستند.

52- در بهشتهايى و چشمه هايى

53- مى پوشند از حرير نازك و ضخيم براق و مقابل هم مى نشينند.

54- جريان چنين است، حور عين را به آنها داده ايم.

55- هر ميوه اى را با ايمنى مى خواهند.

56- در آنجا مرگى نمى بينند مگر مرگ اولى را، خدا از عذاب آتش حفظشان كرده است.

57- تفضلى است از خدايت، آن فوز بزرگى است.

58- فهم قرآن را با زبان تو آسان كرديم تا متذكر شوند.

59- منتظر باش كه آنها منتظرانند.

گناهكار).

مهل: فلز مذاب. مس و آهن مذاب. آن فقط سه بار در قرآن مجيد آمده است: كهف/ 29، دخان/ 45، معارج/ 8.

حميم: آب جوشان.

اعتلوه: عتل: كشيدن با قهر. «اعتلوه»: بكشيد او را به قهر.

سواء: وسط. برابر. به وسط شى ء سواء گويند كه نسبت به اطرافش برابر است.

تمترون: امتراء مجادله در چيزى كه در آن ترديد هست.

سندس: حرير نازك، استبرق: حرير ضخيم و براق.

حور: جمع حوراء است به معنى زن سفيد بدن (سيمين تن).

عين: عيناء: زن درشت چشم. جمع آن عين است.

تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 85

انشرهم: احياهم» ضمير «هى» چنان كه در صافى و الميزان هست به «عاقبة» و «نهاية» برمى گردد يعنى عاقبت زندگى ما جز مرگ اولى نيست، سپس حياتى نداريم وَ ما نَحْنُ بِمُنْشَرِينَ نقل شده: ابو جهل به رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله گفت: اگر راست مى گويى جدت قصىّ بن كلاب را زنده كن تا جريان ما بعد مرگ را از او بپرسيم كه او مرد تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 86

ناگفته نماند: كلمه مَوْتَتُنَا الْأُولى در آيه أَ فَما نَحْنُ بِمَيِّتِينَ إِلَّا مَوْتَتَنَا الْأُولى وَ ما نَحْنُ بِمُعَذَّبِينَ صافات/ 59 و در آيه: لا يَذُوقُونَ فِيهَا الْمَوْتَ إِلَّا الْمَوْتَةَ الْأُولى دخان/ 56 نيز آمده است.

به نظر مى آيد: معنى آن «يك بار مردن» است، پس منظور كفار آن بود كه ما نمى ميريم مگر يك بار مردن، ديگر زنده شدن نداريم.

و در آيه 56 دخان معنى آن مى شود كه اهل بهشت در آن مرگى نمى چشند مگر يك بار مردن كه در دنيا ديده اند، بدينسان معلوم مى شود كه كلمه «الاولى» در اين آيات به معنى يك بار است نه مرگ اولى در مقابل مرگ دوم تا بگوئيم:

مرگ دوم كدام است؟

در الميزان فرموده: در توجيه آن گفته اند: جائز است چيزى باشد كه به آن اول گويند با آنكه ثانى ندارد، آن گاه يك توجيه از كشاف و توجيه ديگرى از خودش آورده است.

ناگفته نماند در آيات ديگرى به جاى موت حيات نقل شده است نظير:

وَ قالُوا إِنْ هِيَ إِلَّا حَياتُنَا الدُّنْيا وَ ما نَحْنُ بِمَبْعُوثِينَ انعام/ 29.

37- أَ هُمْ خَيْرٌ أَمْ قَوْمُ تُبَّعٍ وَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ أَهْلَكْناهُمْ إِنَّهُمْ كانُوا مُجْرِمِينَ.

در گذشته گفتيم نقل جريان قوم تبع يا

به عنوان معترضه است و يا براى رد ادعاى استقلال از جانب مشركان است، كه مشركان مكه چه ادعاى «منم منم» مى كنند مگر از قوم تبع بهتر هستند كه هلاكشان كرديم؟

در مجمع از مردى بنام كعب نقل شده: تبع آدم صالحى بود كه خدا قومش را ذم كرده ولى او را ذم نكرده است و نيز از سهل ساعدى از رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله نقل كرده كه فرمود: تبع را ناسزا نگوئيد كه او اسلام آورد. تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 87

و از وليد بن صبيح از حضرت صادق عليه السّلام نقل نموده: كه تبع به قبيله اوس و خزرج گفت در اينجا باشيد تا آن پيامبر بيايد، اگر من زمان او را درك مى كردم در يارى او خارج شده و خدمت او را مى كردم.

الميزان از در منثور نقل كرده: عبد اللَّه بن سلام گفت: تبع از دنيا نرفت تا آمدن حضرت رسول را تصديق كرد، چون يهود آمدن آن حضرت را به او خبر مى دادند، گويند: تبع اولين كسى است كه كعبه را پرده پوش كرد.

38 و 39- وَ ما خَلَقْنَا السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَيْنَهُما لاعِبِينَ ما خَلَقْناهُما إِلَّا بِالْحَقِّ.

استدلال است به معاد از راه حكمت. و آن ششمين طريق استدلال به معاد است كه در آخر سوره «حجر» به تفصيل بيان گرديد.

خلاصه آن چنين است: در طبيعت چيز ثابتى وجود ندارد، همه چيز در حال تغيير و گذر است، اگر در آخر اين خلقت، عالم باقى و ثابتى نبود خلقت انسان عبارت مى شد از آنكه قومى بميرد و قوم ديگرى آفريده شود و اين عمل بدون وقفه تكرار

شود، اين كار «حدّ يقف» ندارد، كارى عبث مى شود زيرا يك سفر و يك حركت آن گاه مفهوم و معنى پيدا مى كند كه يك هدف ثابت داشته باشد، و چون كار عبث بر خدا محال است، بايد پشت سر اين زندگى آخرتى وجود داشته باشد.

باء در «بالحق» براى ملابست است يعنى آنها را جز توأم به حق نيافريده ايم و به حق بودن آمدن معاد را لازم دارد.

40- إِنَّ يَوْمَ الْفَصْلِ مِيقاتُهُمْ أَجْمَعِينَ.

نتيجه آيات فوق است، حالا كه آسمانها و زمين را به حق آفريده ايم پس روز قيامت وعده وقتدار آنهاست كه به حسابشان رسيدگى شود: خداوند آن را يوم الفصل نام گذاشته كه در آن ميان حق و باطل فرق گذاشته و به حق داورى تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 88

خواهد كرد.

41- يَوْمَ لا يُغْنِي مَوْلًى عَنْ مَوْلًى شَيْئاً وَ لا هُمْ يُنْصَرُونَ از جمله صفات آن روز آنست كه تمام اسباب و علائق و واسطه هاى دنيا قطع مى شود، وَ رَأَوُا الْعَذابَ وَ تَقَطَّعَتْ بِهِمُ الْأَسْبابُ بقره/ 166، منظور از مولاى اول سرپرستان و از مولاى دوم، سر سپردگان هستند، فرق ما بين اغناء و نصرت به قول الميزان آنست كه: اغناء رسيدن به كار كسى به طور استقلال است ولى نصرت آن است كه انسان مقدارى قدرت داشته باشد و ديگرى به او كمك نمايد.

منظور از آيه آنست كه: كسى مستقلا به كار كسى نمى رسد و نيز كسى را يارى نمى كند.

42- إِلَّا مَنْ رَحِمَ اللَّهُ إِنَّهُ هُوَ الْعَزِيزُ الرَّحِيمُ «الا» اگر استثناء از «ينصرون» باشد در اينصورت استثناء متصل و آيه دليل بر شفاعت است يعنى: مگر رحمت شدگان خدا كه به وسيله شفاعت

بعضى از بعضى كفايت مى كنند مصداق مَنْ رَحِمَ اللَّهُ شافعانند.

على هذا منظور از «لا ينصرون» همه مردمان است و اگر ضمير آن راجع به مشركان و امثال آنها باشد، در اينصورت استثناء منقطع و به معنى «لكن» است يعنى: رحمت شدگان مشمول يَوْمَ لا يُغْنِي مَوْلًى ... نيستند يا گناهشان ابتداء آمرزيده مى شود و يا به وسيله شفاعت.

وصف «عزيز» در رابطه با يَوْمَ لا يُغْنِي مَوْلًى ... و وصف رحيم در رابطه با استثناء است.

در كافى از زيد شحام نقل كرده كه گويد: با امام صادق عليه السّلام در شب جمعه راه مى رفتم فرمود: بخوان شب جمعه، شب قرآن است من خواندم: إِنَّ يَوْمَ الْفَصْلِ مِيقاتُهُمْ أَجْمَعِينَ يَوْمَ لا يُغْنِي مَوْلًى عَنْ مَوْلًى شَيْئاً وَ لا هُمْ يُنْصَرُونَ فرمود: تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 89

به خدا قسم رحمت شده مائيم، به خدا قسم مائيم كه خدا استثناء كرده است ما از آنها (شيعيان) كفايت مى كنيم (تفسير برهان) بنا بر اين روايت «الا» استثناء است از «مولاى» اول.

43 و 44- إِنَّ شَجَرَةَ الزَّقُّومِ طَعامُ الْأَثِيمِ درباره شجره زقوم در صافات/ 62 صحبت شد. ظهور آيه در طعام بودن خود شجره است نه ميوه آن ولى از طَلْعُها كَأَنَّهُ رُؤُسُ الشَّياطِينِ در صافات و از لَآكِلُونَ مِنْ شَجَرٍ مِنْ زَقُّومٍ در واقعه به نظر مى آيد منظور ميوه آنست.

در صافى از تفسير قمى نقل شده آيه درباره ابو جهل نازل شد از اين آيه حالات كفار شروع مى شود.

45 و 46- كَالْمُهْلِ يَغْلِي فِي الْبُطُونِ كَغَلْيِ الْحَمِيمِ.

نعوذ باللّه منه، آيه وصف شجرة زقوم است كه مانند فلز مذاب است مانند آب جوشان در شكمها مى جوشد كَالْمُهْلِ ... كَغَلْيِ الْحَمِيمِ

خبر دوم و سومند براى «ان» چنان كه طَعامُ الْأَثِيمِ خبر اول آنست.

47- خُذُوهُ فَاعْتِلُوهُ إِلى سَواءِ الْجَحِيمِ ضمير هر دو فعل راجع به اثيم است، خطاب ظاهرا از جانب خدا به ملائكة مى باشد.

48- ثُمَّ صُبُّوا فَوْقَ رَأْسِهِ مِنْ عَذابِ الْحَمِيمِ اضافه عذاب بيانيه است يعنى بر سرش آب جوشان بريزيد كه با آن عذاب بشود (نعوذ باللّه).

49- ذُقْ إِنَّكَ أَنْتَ الْعَزِيزُ الْكَرِيمُ.

كلمه عزيز و كريم براى تحكم و استهزاء است كه در دنيا خودش را با عزت و با كرامت حساب مى كرد. تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 90

در جوامع الجامع فرموده: ابو جهل به رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله گفت: ميان دو كوه مكه عزيزتر و كريمتر از من كسى نيست ولى اگر شأن نزول هم او باشد مورد مخصص نمى شود. لفظ «ذق» براى احساس است نه براى كم بودن.

50- إِنَّ هذا ما كُنْتُمْ بِهِ تَمْتَرُونَ اين خطاب در روز قيامت و به وقت عذاب خواهد بود، صيغه جمع در اين آيه نشان مى دهد كه منظور از آيات فوق فرد نيست بلكه همه اثيم ها مراد است.

51- إِنَّ الْمُتَّقِينَ فِي مَقامٍ أَمِينٍ.

از اين آيه تا آيه 57 در رابطه با متقيان و مردان خداست، مقام اسم مكان است به معنى محل اقامت و ثبوت، امين يعنى از هر مكروه و ناپسند. يعنى متقيان در مقامى هستند ايمن از هر مكروه و ناپسند.

52 و 53- فِي جَنَّاتٍ وَ عُيُونٍ يَلْبَسُونَ مِنْ سُندُسٍ وَ إِسْتَبْرَقٍ مُتَقابِلِينَ بيان مَقامٍ أَمِينٍ است، منظور آنست كه در كنار «عيون» خواهند بود كه در «جنات» است، سندس و استبرق هر دو نكره است براى تفخيم و نامعلوم بودن حقائق

آنها در نزد ما، مُتَقابِلِينَ يعنى: در حالى كه روبروى هم نشسته اند براى انس و گفتگو و شادكامى.

54- كَذلِكَ وَ زَوَّجْناهُمْ بِحُورٍ عِينٍ يعنى: «الامر كذلك» مراد از «زوجنا» در اختيار قرار دادن است، «حور عين» غير از زنان دنيايى است كه وارد بهشت خواهند شد، قرآن مجيد در اوصاف زنان بهشتى به طور نمونه چنين مى گويد:

اول: سيمين تنان و درشت چشمان.

دوم: زنان پاك شده از آلودگيها» وَ أَزْواجٌ مُطَهَّرَةٌ وَ رِضْوانٌ مِنَ اللَّهِ نساء/ 57. تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 91

سوم: هميشه دوشيزگان إِنَّا أَنْشَأْناهُنَّ إِنْشاءً فَجَعَلْناهُنَّ أَبْكاراً واقعه/ 35 چهارم: نار پستانها وَ كَواعِبَ أَتْراباً نبأ/ 33.

پنجم: زنانى كه به شوهران خود مهربانند و فقط به آنها چشم دوخته اند گويى تخمهاى پنهان شده اند وَ عِنْدَهُمْ قاصِراتُ الطَّرْفِ عِينٌ كَأَنَّهُنَّ بَيْضٌ مَكْنُونٌ صافات/ 48.

ششم: در زيبايى و طراوت مانند مرواريد و مرجان و ياقوت هستند: كَأَنَّهُنَّ الْياقُوتُ وَ الْمَرْجانُ رحمن/ 58 كَأَمْثالِ اللُّؤْلُؤِ الْمَكْنُونِ واقعه/ 22.

هفتم: زنانى كه كسى به آنها نزديكى نكرده است لَمْ يَطْمِثْهُنَّ إِنْسٌ قَبْلَهُمْ وَ لا جَانٌّ رحمن/ 74 و اوصاف ديگر.

55- يَدْعُونَ فِيها بِكُلِّ فاكِهَةٍ آمِنِينَ.

در الميزان فرموده: كه از ضرر ميوه ها ايمن هستند، شايد منظور آن باشد كه به هيچ وجه نگرانى ندارند، نه از كمبود فعلى و نه از فقدان آينده، مراد از «يدعون» خواستن از خدمتكاران است و يا اراده شان به قدرى قوى است كه تا اراده كنند مى شود.

56- لا يَذُوقُونَ فِيهَا الْمَوْتَ إِلَّا الْمَوْتَةَ الْأُولى وَ وَقاهُمْ عَذابَ الْجَحِيمِ.

اشاره است به ابديت بهشت كه در آن مرگ و فنا وجود ندارد، مراد از الْمَوْتَةَ الْأُولى چنان كه در آيه 35 گذشت ظاهرا يك بار مردن

است إِلَّا الْمَوْتَةَ الْأُولى بدل است از «الموت» و «الا» به معنى «غير» است.

در الميزان فرموده: لا يَذُوقُونَ ... حاكى است كه از عالمى به عالمى منتقل نمى شوند وَقاهُمْ عَذابَ الْجَحِيمِ حاكى است كه از حالى به حالى و از نعمت به نقمت منتقل نمى شوند.

57- فَضْلًا مِنْ رَبِّكَ ذلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ. تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 92

حال است از نعمتها و كرامتهاى بهشتى، يعنى آن تفضّلى است از جانب پروردگار، اين كلمه نشان مى دهد كه بهشت و نعمتهاى آن، تفضل و احسانى است از جانب خدا، بى آنكه مردم استحقاق داشته باشند، «فضلا» مى شود مفعول له نيز باشد يعنى «فعل اللَّه ذلك تفضلا منه» كلمه «ذلك» اشاره به رسيدن به موهبتهاى بهشتى است.

58- فَإِنَّما يَسَّرْناهُ بِلِسانِكَ لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ.

تفريع است بر تمام مطالب سوره، منظور از «يسرناه» ظاهرا آسان كردن فهم قرآن است ضمير «ه» به قرآن راجع مى باشد يعنى «يسرنا القرآن بالعربية».

در مجمع فرموده: قرائت آن را براى تو آسان كرديم، الميزان آن را بعيد مى داند.

59- فَارْتَقِبْ إِنَّهُمْ مُرْتَقِبُونَ.

اشاره است به حتمى بودن وعده هاى خدا، مراد از «مرتقبون» انتظار كشيدن مشركان است زوال اسلام را و يا به حكم منتظر عذابند چنان كه در مجمع فرموده است «فارتقب» ظاهرا تفريع است بر آيه سابق، يعنى: ما فهم قرآن را آسان كرديم تا متذكر شوند، اما متذكّر نشدند پس منتظر عذاب براى آنها باش. روز سه شنبه پنجم جمادى الثانى هزار و چهار صد و پنج مطابق 7 اسفند ماه 1363 تفسير سوره دخان به انجام رسيد.

و الحمد للَّه و هو ختام

ير أحسن الحديث، ج 10، ص: 93

است

مطالب آنها و نيز شأن نزول آنها وحدتى وجود داشته است، براى مزيد توضيح به مقدمه دخان بند پنج رجوع شود.

آنچه از جنبنده در زمين منتشر مى كند آياتى است يقين جويندگان را.

5- پى در پى بودن شب و روز و آنچه خدا از آسمان آب فرستاده و زمين را بعد از مردنش زنده كرده و حركت دادن بادها، آياتى است به آنان كه تعقل مى كنند. تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 96

6- اينهاست آيات خدا كه بر تو مى خوانيم پس به كدام سخن بعد از خدا و آياتش ايمان مى آورند؟!

نيستند بلكه آنها خودشان آيات وجود خدا و توحيد او هستند نظير وَ مِنْ آياتِهِ خَلْقُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ روم/ 22، إِنَّ فِي خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلافِ اللَّيْلِ وَ النَّهارِ لَآياتٍ لِأُولِي الْأَلْبابِ آل عمران/ 190.

گويى: منظور از آمدن «فى» اشاره به جهات و انواع آيات است كه همه آنها سماوات و ارض را تشكيل مى دهند. منظور از «مؤمنين» كسانى هستند كه به حقائق تسليم مى شوند و روح عناد و لجاجت ندارند، تنها روح تسليم در اينجا كافى است.

4- وَ فِي خَلْقِكُمْ وَ ما يَبُثُّ مِنْ دابَّةٍ آياتٌ لِقَوْمٍ يُوقِنُونَ.

خلقت انسان و حيوانات غير از خلقت آسمانها و زمين است آن دو مصداق «ما بينها» هستند كه در بسيارى از آيات آمده است، آفرينش انسان و حيوان كه ماده زنده و جاندار هستند ما وراء آفرينش ماده بيجان است، آفرينش آنها و پيدايش حيات در روى زمين و اعضاء و جوارح آنها، هزاران دليل و آيه بر وجود و تدبير خالق دانا و توانا است.

خَلْقِكُمْ وَ ما يَبُثُّ دلالت بر استمرار دارد يعنى آنهايى كه آفريده شده و آنهايى كه آفريده مى شوند لِقَوْمٍ يُوقِنُونَ كسانى هستند كه در پى يقين و در جستجوى آنند. تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 98

5- وَ اخْتِلافِ اللَّيْلِ وَ النَّهارِ وَ ما أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّماءِ مِنْ رِزْقٍ فَأَحْيا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها.

اينها نيز مصداق «ما بين السماوات و الارض» مى باشند، منظور از «رزق» باران است كه سبب رزق مى باشد و يا خودش از اقسام رزق است.

زندگى در نور دائم و ظلمت دائم امكان پذير نيست زيرا ظلمت سرما توليد مى كند و نور دائم درجه حرارت را بالا

مى برد، مى دانيم كه زمين در هر ساعت هزار ميل به دور خود مى چرخد از اين قرار شب و روز بيست و چهار ساعت شده اند، اگر بعوض هزار ميل، صد ميل مى چرخيد طول شب و روز دويست و چهل ساعت مى گرديد، در اين صورت موجودات زنده در سرماى يكصد و بيست ساعته شب منجمد مى شدند بقيه نيز در گرماى يكصد و بيست ساعته روز حسابشان روشن بود كجا مانده كه نور دائم يا ظلمت دائم باشد.

اما در صورت بيست چهار ساعت بودن هنوز سرماى شب به صورت ناراحت كننده نيامده، روز مى آيد و آن را جبران مى كند و هنوز حرارت روز تشديد نشده غروب فرا مى رسد و هوا معتدل مى گردد، پس پى در پى بودن شب و روز يك امر تصادفى نيست بلكه يك كار ضرورى و از روى حكمت و مصلحت و اراده حق تعالى است، لذاست كه قرآن مجيد در بيان دلائل توحيد به «و اختلاف الليل و النهار در آيات متعدد تكيه مى كند.

وانگهى به حكم وَ ما أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّماءِ مِنْ رِزْقٍ آفتاب بر سطح درياها كه هزار فرسخ در هزار فرسخند مى تابد، آبها تبخير مى شوند، با وزش نسيم و باد از سطح اقيانوسها به خشكيها حركت مى كنند، آن گاه به صورت باران و برف در زمين مى نشينند تا زمين را زنده كرده و آماده روئيدن گياهان بنمايند، درياها و اقيانوسها در اثر كثرت املاحى كه دارند قابل شرب و استفاده براى انسان و تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 99

حيوان و نبات نيستند، اگر تشكيل ابرها و بارانها نبود كار زندگى زار بود.

وَ تَصْرِيفِ الرِّياحِ آياتٌ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ توليد نسيم ها و بادها

از ضرورتهاى زندگى است، اگر بادها نبود ابرها در سطح اقيانوسها راكد مى ماندند حركت ابرها و تشكيل باران و برف ناممكن بود، وانگهى هواى اطراف زمين در اثر راكد ماندن متعفن مى شد، زندگى را دچار اشكالات مى كرد، ميوه ها تلقيح نمى شدند و صدها فوائد ديگر.

«تصريف» به معنى برگرداندن است، اين نشان مى دهد كه وزش بادها به صورت دائره است نه افقى، بلكه از دريا به خشكى و از خشكى بدرياست، در واقع هوايى كه از محلى حركت كرده باز به محل خودش بعد از تصفيه شدن باز مى گردد.

آرى آنان كه اهل تعقل و تفكر هستند از اين آيات به وجود خالق و تدبير او پى مى برند. در اين آيات تعقل لازم است با صرف تسليم درست شدنى نيست.

6- تِلْكَ آياتُ اللَّهِ نَتْلُوها عَلَيْكَ بِالْحَقِّ فَبِأَيِّ حَدِيثٍ بَعْدَ اللَّهِ وَ آياتِهِ يُؤْمِنُونَ.

منظور از آيات اللَّه آيات گذشته مى باشد با در نظر گرفتن آنكه بيان آيات طبيعت نيز هستند، اگر مردم به اين آيات كه زبان گوياى هستى مى باشند ايمان نياورند و تسليم نشوند ديگر چيزى نمى ماند كه به آن ايمان آورند گويى منظور از ايمان آنست كه توأم با تسليم و عمل باشد و گرنه، دانستن با عدم تسليم فائده اى ندارد نظير: وَ أَضَلَّهُ اللَّهُ عَلى عِلْمٍ جاثيه/ 23.

«بالحق» قيد تلاوت است يعنى تلاوت از روى حق و لازم است نه از روى باطل و بيهوده بودن، درباره فَبِأَيِّ حَدِيثٍ بَعْدَ اللَّهِ وَ آياتِهِ دو تفسير هست يكى آنكه تقدير آن «بعد حديث اللَّه» است در اين صورت، مراد از حديث قرآن تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 100

و از آيات، آيات كونيه است يعنى: به كدام سخن

خدا كه قرآنست و به كدام آيات بعد از آيات خدا ايمان مى آورند.

دوم آنكه اين سخن نظير «اعجبنى زيد و كرمه» است كه مراد كرم زيد است و آمدن «زيد» براى فهماندن كرم است على هذا منظور آنست كه «فباى حديث بعد آيات اللَّه يؤمنون» الميزان تفسير دوم را الطف مى داند، طبرسى تفسير اول را اختيار كرده است.

تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 101

دريا را براى شما مسخر كرد تا كشتى ها به فرمان خدا در آن حركت كنند و تا از فضل خدا بطلبيد و تا شكر كنيد.

13- همه آنچه را كه در آسمانها و زمين است براى شما مسخر كرده است در آنچه گفته شد دلائلى است براى مردمى كه فكر مى كنند.

اليم است.

9- وَ إِذا عَلِمَ مِنْ آياتِنا شَيْئاً اتَّخَذَها هُزُواً.

آيه قبلى در رابطه با عدم اعتنا بود ولى اين آيه در رابطه با تحقير آيات و به مسخره گرفتن آنهاست ضمير «اتخذها» به آيات راجع است به «شيئا» راجع نيست، معنايش اين مى شود: چون بعضى از آيات ما را بشنود همه آنها را به مسخره مى گيرد، أُولئِكَ لَهُمْ عَذابٌ مُهِينٌ چون دانسته اينكار را مى كنند لذا عذاب خوار كننده در كمين آنهاست. آرى عذاب خوار كننده است نظير: رَبَّنا إِنَّكَ مَنْ تُدْخِلِ النَّارَ فَقَدْ أَخْزَيْتَهُ قيد «مهين» ظاهرا در مقابل «مستكبرا» است.

10- مِنْ وَرائِهِمْ جَهَنَّمُ وَ لا يُغْنِي عَنْهُمْ ما كَسَبُوا شَيْئاً وَ لا مَا اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْلِياءَ.

كلمه مِنْ وَرائِهِمْ مى شود به معنى «پس يا پيش» باشد، طبرسى فرموده:

آنچه از تو پنهان باشد در «وراء» تو است در پيش باشد يا در پس، يعنى: در پى اين نعمتهايشان جهنم هست آن با «پيش» تطبيق مى شود. تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 104

منظور از ما كَسَبُوا مال و منال و از مَا اتَّخَذُوا- اولياء» معبودهاى باطل است.

لَهُمْ عَذابٌ عَظِيمٌ اين پنجمين بار است كه تهديد مى شوند: «ويل، بِعَذابٍ أَلِيمٍ، عَذابٌ مُهِينٌ، مِنْ وَرائِهِمْ جَهَنَّمُ.

11- هذا هُدىً وَ الَّذِينَ كَفَرُوا بِآياتِ رَبِّهِمْ لَهُمْ عَذابٌ مِنْ رِجْزٍ أَلِيمٌ.

اين آيه در جواب مسخره كردن آنهاست هذا اشاره به قرآن است «هدى» از باب مبالغه يا به معنى هادى است، در جوامع، «رجز» را اشد العذاب گفته است، بعضى ها «اليم» را با رفع خوانده اند كه صفت عذاب باشد در اين صورت معنى آن «عذاب دردناك از جنس عذاب شديد» است و اگر با كسر باشد، صفت رجز مى باشد.

12- اللَّهُ

الَّذِي سَخَّرَ لَكُمُ الْبَحْرَ لِتَجْرِيَ الْفُلْكُ فِيهِ بِأَمْرِهِ وَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ در اين آيه و آيه بعدى باز سخن از توحيد و آيات خداست، گويى مصلحت آن بوده كه بعد از تهديد شديد مشركان، باز آياتى از توحيد تذكر داده شود نحوه تركيب آب و ماندن اشياء درون تهى در روى آن، و عوامل و شرايط ديگر سفر دريا را براى انسان راحت كرده است اگر اين عوامل نبود، بشر از دريا فائده اى نمى برد، آيه شريفه ناظر به اين معنى است، ابتغاء فضل صيد از دريا حمل كالا و رسيدن به آمال است، لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ در رابطه با توجه به موهبتهاى خدايى است يعنى: خداشناسى و شكر خدا نيز از علل اساسى اين تسخير مى باشد.

13- وَ سَخَّرَ لَكُمْ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ جَمِيعاً مِنْهُ اين آيه از باب ذكر عام بعد از خاص است. آسمانها و زمين در يك نظام اتم تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 105

و اكمل با هم ديگر مربوط و متصلند، جزئى از آنها جزء ديگر را رد نمى كند و همه در پى هم هستند، ما تَرى فِي خَلْقِ الرَّحْمنِ مِنْ تَفاوُتٍ.

عجبا!! همه اينها براى انسان تسخير شده و نظام يافته است، اين سخن دلالت بر كرامت ذاتى انسان دارد وَ لَقَدْ كَرَّمْنا بَنِي آدَمَ آيه بسيار عجيب است «جميعا» براى تأكيد مى باشد. «منه» حال است از فاعل «سخر» يعنى در حالى كه همه آنها از جانب خداست و از اراده او نشأت گرفته است.

إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ آرى با انديشه و تفكر در اين آفرينش و تدبير، به وجود خدا و توحيد

او راه يافته مى شود.

تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 106

طريقه واضحه است عَلى شَرِيعَةٍ مِنَ الْأَمْرِ يعنى در راه آشكارى از امر دين.

تعليل لِيَجْزِيَ قَوْماً است يعنى خدا آنها را جزاء مى دهد زيرا كه اعمال بدون نتيجه نخواهد ماند «ثم» ظاهرا براى ترتيب در كلام است.

16- وَ لَقَدْ آتَيْنا بَنِي إِسْرائِيلَ الْكِتابَ وَ الْحُكْمَ وَ النُّبُوَّةَ برگشت اعمال به خود انسان، بعثت انبياء را لازم گرفته است زيرا هدايت بر خدا لازم است لذا در اينجا آمدن كتاب به بنى اسرائيل و سپس به حضرت رسول رسول صلّى اللَّه عليه و آله اشاره شده است «الكتاب» تطبيق مى شود با تورات، به احتمال ضعيف شامل انجيل و زبور نيز مى شود.

الميزان حكم را احكام كتاب درباره وظائف مردم دانسته است و آن را لازمه كتاب مى داند، در اين صورت، آن نوعى تفسير براى كتاب است، نبوت مطلق پيامبرى است كه روايت شده هزار پيامبر در قوم يهود مبعوث شده اند.

وَ رَزَقْناهُمْ مِنَ الطَّيِّباتِ وَ فَضَّلْناهُمْ عَلَى الْعالَمِينَ بقيه موهبهاى خداوند است نسبت به بنى اسرائيل. من و سلوى نيز از آن جمله است. تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 109

منظور از «عالمين» يا همه جهانيان است و يا مردم زمان بنى اسرائيل چنان كه در ذيل آيه 32 از سوره دخان گذشت.

17- وَ آتَيْناهُمْ بَيِّناتٍ مِنَ الْأَمْرِ فَمَا اخْتَلَفُوا إِلَّا مِنْ بَعْدِ ما جاءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْياً بَيْنَهُمْ يعنى دلائل روشن و آشكار به آنها داديم كه هيچگونه شك و ابهامى باقى نمى گذاشتند، بينات شامل تورات و معجزات موسى است، آمدن «بينات» در جاى كتاب، مقدمه است براى ذيل آيه، يعنى آنها با بودن بينات و با بودن علم، اختلاف در دين كردند، نظير: وَ مَا اخْتَلَفَ فِيهِ إِلَّا الَّذِينَ أُوتُوهُ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُمُ الْبَيِّناتُ بقره/ 212.

مراد از «من الامر» امر

دين است، به قولى منظور بشارتهاى تورات درباره حضرت رسول صلّى اللَّه عليه و آله است.

إِنَّ رَبَّكَ يَقْضِي بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ فِيما كانُوا فِيهِ يَخْتَلِفُونَ اين جمله ناظر به مسئول بودن آنهاست زيرا كه دانسته و از روى حسد و بدخواهى اختلاف كرده اند.

مى شود گفت: كه در اين سخن اشاره است به اينكه اى پيامبر از مخالفت يهود- ناراحت مباش كه آنها از قديم الايام چنين بوده اند.

18- ثُمَّ جَعَلْناكَ عَلى شَرِيعَةٍ مِنَ الْأَمْرِ فَاتَّبِعْها وَ لا تَتَّبِعْ أَهْواءَ الَّذِينَ لا يَعْلَمُونَ يعنى پس از بنى اسرائيل و موسى نوبت به تو رسيد، «فاتبعها» شامل است نيز مى باشد. لا يَعْلَمُونَ يعنى امر دين را نمى دانند، مراد از «الامر» امر دين است، آيه صريح است در اينكه پيامبر مانند امت مكلف به احكام دين است.

19- إِنَّهُمْ لَنْ يُغْنُوا عَنْكَ مِنَ اللَّهِ شَيْئاً تعليل وَ لا تَتَّبِعْ است يعنى: اگر از هواى آنها پيروى كنى، پيش خدا تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 110

در عذاب خواهى بود آنها هم از تو كفايت نخواهند كرد.

وَ إِنَّ الظَّالِمِينَ بَعْضُهُمْ أَوْلِياءُ بَعْضٍ وَ اللَّهُ وَلِيُّ الْمُتَّقِينَ تعليل ديگرى است يعنى: خدا ولى متقين است كه آنها پيروان دين خدايند پس بايد تابع دين خدا باشى تا خدا ولى تو باشد، ظالمان بعضى ولى بعضى ديگر هستند، اگر از آنها اطاعت كنى، ولى تو خواهند بود و از خدا جدا خواهى گشت.

تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 111

وَ لِتُجْزى كُلُّ نَفْسٍ بِما كَسَبَتْ وَ هُمْ لا يُظْلَمُونَ (22) أَ فَرَأَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ وَ أَضَلَّهُ اللَّهُ عَلى عِلْمٍ وَ خَتَمَ عَلى سَمْعِهِ وَ قَلْبِهِ وَ جَعَلَ عَلى بَصَرِهِ غِشاوَةً فَمَنْ يَهْدِيهِ مِنْ بَعْدِ اللَّهِ أَ فَلا تَذَكَّرُونَ (23) وَ قالُوا ما هِيَ إِلاَّ حَياتُنَا الدُّنْيا نَمُوتُ وَ نَحْيا وَ ما يُهْلِكُنا إِلاَّ الدَّهْرُ وَ ما لَهُمْ بِذلِكَ مِنْ عِلْمٍ إِنْ هُمْ إِلاَّ يَظُنُّونَ (24)

وَ إِذا تُتْلى عَلَيْهِمْ آياتُنا بَيِّناتٍ ما كانَ حُجَّتَهُمْ إِلاَّ أَنْ قالُوا ائْتُوا بِآبائِنا إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ (25) قُلِ اللَّهُ يُحْيِيكُمْ ثُمَّ يُمِيتُكُمْ ثُمَّ يَجْمَعُكُمْ إِلى يَوْمِ الْقِيامَةِ لا رَيْبَ فِيهِ وَ لكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لا يَعْلَمُونَ (26)

20- اين گفته براى مردم بصيرتها و براى اهل يقين هدايت و رحمت است.

21- مگر گناهكاران گمان كرده اند كه آنها را مانند اهل ايمان و عمل قرار مى دهيم كه حيات و مماتشان برابر باشد؟!! بد قضاوت مى كنند.

22- خدا آسمانها و زمين را به حق آفريده و تا هر كس با عمل خويش مجازات شود، آنها تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 112

مظلوم نمى شوند.

23- آيا ديدى آنكه را كه معبودش را هوايش قرار داده و خدا او را با آنكه مى داند گمراه كرده و بر گوش و قلبش مهر نهاده و بر چشمش پرده به خصوصى قرار داده است ...؟!!

24- مشركان گفتند: حياتى نيست مگر اين حيات دنيايى ما، مى ميريم و زنده مى شويم ما را هلاك نمى كند مگر گذشت ايام ...

25- و چون آيات ما بر آنها خوانده شود، نيست دليل آنها مگر آنكه بگويند: اگر راست مى گوئيد پدران ما را زنده كنيد؟

26- بگو: خدا شما را به وجود مى آورد سپس مى ميراند و

سپس تا روز قيامت كه در آن شكى نيست شما را جمع مى كند اما بيشتر مردم نمى دانند.

كرده همان خدا بعد از مردن بار ديگر زنده خواهد كرد.

20- هذا بَصائِرُ لِلنَّاسِ وَ هُدىً وَ رَحْمَةٌ لِقَوْمٍ يُوقِنُونَ.

هذا اشاره است به قرآن يا به شريعت به اعتبار «ما نزل»، منظور از «بصائر» بصيرت دهنده است گويى كه خود بصيرتند. بَصائِرُ لِلنَّاسِ نظير هُدىً لِلنَّاسِ بقره/ 185 است.

على هذا مراد از هُدىً وَ رَحْمَةٌ هدايت خاص و رحمت است كه مخصوص اهل يقين مى باشد و ممكن است منظور مطلق هدايت و رحمت باشد كه شامل همه مردم است. تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 114

21- أَمْ حَسِبَ الَّذِينَ اجْتَرَحُوا السَّيِّئاتِ أَنْ نَجْعَلَهُمْ كَالَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ سَواءً مَحْياهُمْ وَ مَماتُهُمْ ساءَ ما يَحْكُمُونَ

.اين آيه مقدمه است بر استدلال به معاد كه در آيه بعدى خواهد آمد، خلاصه آن چنين است: خدا زندگى و ممات بدكاران و نيكوكاران را يكسان قرار نمى دهد زيرا كه آن، سبب لغو بودن شريعت و خلاف عدالت است، «ام» در اينجا منقطعه و به معنى «بل» و استفهام براى انكار گمان آنهاست.

«كالذين» مفعول ثانى أَنْ نَجْعَلَهُمْ

است «سواء» به معنى مستوى و آن ظاهرا حال است از ضمير «نجعلهم»، گرچه گفته اند بدل است از «كالذين» ضمير مَحْياهُمْ وَ مَماتُهُمْ

به هر دو گروه راجع است.

زندگى دو گروه يكى نيست زيرا مؤمنان در نور و شناخت و بصيرت زندگى مى كنند و كافران در ظلمت و عدم نور أَ وَ مَنْ كانَ مَيْتاً فَأَحْيَيْناهُ وَ جَعَلْنا لَهُ نُوراً يَمْشِي بِهِ فِي النَّاسِ كَمَنْ مَثَلُهُ فِي الظُّلُماتِ لَيْسَ بِخارِجٍ مِنْها انعام 122 و از لحاظ آخرت مى دانيم كه مؤمنان در بهشت و كفار در جهنم خواهند بود پس ايندو گروه نه در حيات مساوى هستند

و نه در ممات.

ساءَ ما يَحْكُمُونَ

.رد گمان آنهاست كه در اينصورت ايمان و تشريع لغو بوده و خلاف عدالت مى شود چنان كه در بالا گفته شد.

22- وَ خَلَقَ اللَّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بِالْحَقِّ وَ لِتُجْزى كُلُّ نَفْسٍ بِما كَسَبَتْ وَ هُمْ لا يُظْلَمُونَ.

پس از مطلب آيه شريفه فوق، در اين آيه با دو دليل حكمت و عدالت به وجود معاد استدلال شده است چنان كه به طور مشروح در آخر سوره «حجر» گفته ايم.

منظور از سماوات و ارض ظاهرا همه كائنات است، حقّ بودن خلقت آنها تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 115

لازم گرفته كه در پس آنها مقصد ثابت و نهايى بوده باشد و گر نه عبث و باطل مى شوند و اينكار بر حكيم محال است و نيز در دنيا مجازات نيكوكار و بدكار عملى نمى شود، اگر آخرت نباشد خلاف عدالت لازم مى آيد و آن بر خدا محال است.

پس اين آيه شامل دو تا برهان براى معاد است يكى وَ خَلَقَ اللَّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بِالْحَقِّ كه برهان حكمت است، دوم وَ لِتُجْزى كُلُّ نَفْسٍ بِما كَسَبَتْ كه برهان عدل است. وَ هُمْ لا يُظْلَمُونَ راجع به هر دو گروه و حال است از «كل نفس»، يعنى از پاداش مؤمن كاسته نمى شود و به كافر زياده از استحقاق عذاب وارد نمى گردد.

23- أَ فَرَأَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ وَ أَضَلَّهُ اللَّهُ عَلى عِلْمٍ وَ خَتَمَ عَلى سَمْعِهِ وَ قَلْبِهِ وَ جَعَلَ عَلى بَصَرِهِ غِشاوَةً فَمَنْ يَهْدِيهِ مِنْ بَعْدِ اللَّهِ.

اين آيه مى گويد: اينها به جاى خدا، هواى نفس را بندگى كرده اند، در نتيجه خدا اضلالشان كرده اميدى به هدايت آنها نيست. تقديم «الهه» بر «هواه» حاكى است كه

آنها مى دانند خدايى و الهى دارند، ولى به جاى آن هواى نفس را اطاعت مى كنند و آن سبب «اله» قرار دادن نفس است چنان كه در آيه لا تَعْبُدُوا الشَّيْطانَ يس/ 60، اطاعت از شيطان عبادت خوانده شده است.

أَضَلَّهُ اللَّهُ عَلى عِلْمٍ نتيجه تبعيّت از هواست، بايد بدانيم كه علم و باور غير از تسليم شدن به علم است، مى شود انسان دانسته گمراه باشد نظير وَ جَحَدُوا بِها وَ اسْتَيْقَنَتْها أَنْفُسُهُمْ نمل/ 14.

وَ خَتَمَ عَلى سَمْعِهِ ... تفسير و توجيه اضلال است، منظور از ختم و جعل غشاوة آنست كه گوش و چشم و قلب تأثيرى در هدايت نداشته باشند و چون علم دين از راه شنيدن و قلب است، يعنى گوش از پيامبر مى شنود و قلب باور مى كند بدين جهت خَتَمَ عَلى سَمْعِهِ وَ قَلْبِهِ آمده است و چون ديدن آيات كون، اثر نبخشيده تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 116

لذا فرموده است وَ جَعَلَ عَلى بَصَرِهِ غِشاوَةً و گرنه در سوره بقره آمده: خَتَمَ اللَّهُ عَلى قُلُوبِهِمْ وَ عَلى سَمْعِهِمْ وَ عَلى أَبْصارِهِمْ غِشاوَةٌ.

انسان كه در چنين شرائطى قرار گرفت ديگر ارشاد او ميسر نيست فَمَنْ يَهْدِيهِ مِنْ بَعْدِ اللَّهِ جمله أَ فَلا تَذَكَّرُونَ تأكيد اين مطلب است، از تفسير قمى نقل شده: آيه أَ فَرَأَيْتَ ... درباره همه قريش نازل گرديد هر وقت چيزى مطابق هوايشان بود آن را عبادت كردند «كلما هووا شيئا عبدوه».

24- وَ قالُوا ما هِيَ إِلَّا حَياتُنَا الدُّنْيا نَمُوتُ وَ نَحْيا وَ ما يُهْلِكُنا إِلَّا الدَّهْرُ.

اين سخن اشكالى است از مشركان در رابطه با انكار معاد، نه انكار وجود خدا، زيرا مشركان به وجود خدا عقيده داشتند، لذا در

جواب آن فرموده: قُلِ اللَّهُ يُحْيِيكُمْ ثُمَّ يُمِيتُكُمْ ....

خلاصه سخنشان آنست كه: زندگى فقط اين زندگى است، عده اى مى ميرند و عده اى متولد مى شوند، مرگ ما در اثر گذشت روزگار است. «هى» راجع به حيات است يعنى: «ما الحياة الا حياتنا الدنيا ...».

وَ ما لَهُمْ بِذلِكَ مِنْ عِلْمٍ إِنْ هُمْ إِلَّا يَظُنُّونَ.

جواب اشكال آنهاست. يعنى اين سخن كه از آن به نفى معاد استدلال مى كنند سخنى است از روى تخمين و گمان، نه از روى علم. از كجا مى توانند بگويند:

واقعيت اين است جز اين نيست.

طبرسى رحمه اللَّه فرموده: و

قد روى في الحديث عن النبي صلّى اللَّه عليه و آله انه قال لا تسبوا الدهر فان الدهر هو اللَّه»

اين روايت در مجمع البحرين طريحى و نهايه ابن اثير و كتابهاى ديگر نيز نقل شده است.

طبرسى در تأويل آن فرموده: اهل جاهليت حوادث ناگوار و بلاها را به تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 117

دهر نسبت داده و مى گفتند: دهر چنين و چنان كرد آن گاه دهر را فحش مى دادند حضرت فرمود: فاعل اينكارها خداست، فاعل آنها را دشنام ندهيد.

ناگفته نماند: به نظر مى آيد كه مراد آنست كه: اين دشنام بالاخره به خدا مى رسد و اللَّه العالم.

25- وَ إِذا تُتْلى عَلَيْهِمْ آياتُنا بَيِّناتٍ ما كانَ حُجَّتَهُمْ إِلَّا أَنْ قالُوا ائْتُوا بِآبائِنا إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ.

اشكال ديگر مشركان است به حكم «الغريق يتشبث بكل حشيش» قسمت اول آيه در حكم جواب نيز مى باشد و آن اينكه در مقابل آيات بينات كه دلائل قاطع بر وجود معاد هستند مى گويند: پدران ما را زنده كنيد، فكر مى كنند كه بايد به خاطر آنها نظام زندگى بهم زده شود، لذا از جواب مشروح آن خوددارى

شده است.

26- قُلِ اللَّهُ يُحْيِيكُمْ ثُمَّ يُمِيتُكُمْ ثُمَّ يَجْمَعُكُمْ إِلى يَوْمِ الْقِيامَةِ لا رَيْبَ فِيهِ وَ لكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لا يَعْلَمُونَ.

اين آيه استدلال بر امكان معاد از راه قدرت خداست منظور از يَجْمَعُكُمْ ...

ظاهرا آنست كه انسانها به تدريج مى ميرند و تا روز قيامت كنار هم جمع مى شوند آن گاه قيامت مى رسد پس منظور از جمع كردن، ميراندن انسانهاست.

تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 118

به خسران مى افتند.

28- هر امت را به زانو در آمده مى بينى، همه امتها به سوى كتاب خويش خوانده شوند امروز مجازات مى شويد آنچه را كه مى كرديد.

29- اين كتاب ماست كه بر شما به حق سخن مى گويد ما آنچه را كه مى كرديد نسخه بردارى مى نموديم.

30- اما كسانى كه ايمان آورده و اعمال شايسته كرده اند، خدايشان به رحمت خويش داخل كند، نجات آشكار همان است.

31- و اما كسانى كه كافر شده اند آيا آيات من بر شما تلاوت نمى شد پس تكبر كرديد و قومى گناهكار بوديد.

32- و چون گفته مى شد: وعده خدا حق است و آخرت خواهد آمد مى گفتيد: نمى دانيم آخرت چيست فقط گمان مى كنيم، يقين نداريم.

33- آشكار شد بر آنها عذابهاى آنچه مى كردند و گرفت آنها را عذابى كه مسخره اش مى كردند

34- گفته شود: امروز شما را فراموش مى كنيم چنان كه ملاقات امروز را فراموش كرديد جايگاه شما آتش است، شما را يارانى نيست.

35- اين عذاب براى آنست كه شما آيات خدا را مسخره گرفتيد، زندگى دنيا مغرورتان كرد امروز نه از آن خارج مى شوند نه عذرى از آنها پذيرفته است.

36- حمد خاص خداست كه رب آسمانها و رب زمين و رب مخلوقات است.

37- در آسمانها و زمين، عظمت خاص اوست و فقط اوست توانا و حكيم.

است، استنساخ و نسخه بردارى نوعى ازاله است نسبت به نسخه اوّل و نقل آن به محل ديگر راغب گويد: نسخ كتاب نقل صورت آنست به كتاب ديگر، اين لازم نگرفته كه صورت كتاب اول زايل شود بلكه لازمه اش اثبات نظير آن در ماده ديگر است، مانند زدن مهر در مومهاى متعدد ...

حاق: حيق: احاطه و فرا گرفتن. گويى: معناى ثبات و لزوم در آن ملحوظ است در اقرب الموارد گويد: «حاق بهم الامر: لزمهم و وجب عليهم».

يستعتبون: عتبى: رضايت و خوشنودى. اعتاب: راضى كردن. استعتاب:

طلب رضايت.

كبرياء: عظمت و حكومت، مراد از آن عظمت و برترى و سلطه است.

در تعقيب اين سخن فرموده: وَ يَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ ... منظور از خسران، نرسيدن به ثواب و بهشت است.

28- وَ تَرى كُلَّ أُمَّةٍ جاثِيَةً كُلُّ أُمَّةٍ تُدْعى إِلى كِتابِهَا.

يعنى بعد از قيام ساعة، جريان از اينقرار خواهد بود. اين آيه و آيه بعدى حكايت از كتابى مى كند كه براى هر امت تشكيل خواهد شد. چنان كه: آيه:

وَ كُلَّ إِنسانٍ أَلْزَمْناهُ طائِرَهُ فِي عُنُقِهِ وَ نُخْرِجُ لَهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ كِتاباً يَلْقاهُ مَنْشُوراً اسراء/ 13 دلالت بر كتاب شخصى دارد.

ناگفته نماند: كارهاى اجتماعى طورى است كه از عهده يك نفر ساخته نيست بلكه عده اى در به وجود آوردن آن دست به كار مى شوند، اعم از آنكه بدعت باشد يا سنّت، لذا براى امّتى كه آن را به وجود آورده است نامه عملى تشكيل مى شود كه همه طبق آن معاقب يا مثاب مى شوند. «جاثية» حاكى از خضوع انسانها در مقابل حق است. آيه درباره گناهكاران است ولى همه مشمول اين قانون هستند گناهكار باشند يا نيكوكار.

الْيَوْمَ تُجْزَوْنَ ما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 122

ظهور اين كلام و آيه بعدى درباره تجسم اعمال است.

29- هذا كِتابُنا يَنْطِقُ عَلَيْكُمْ بِالْحَقِّ إِنَّا كُنَّا نَسْتَنْسِخُ ما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ خطاب خدايا خطاب ملائكه است به مردم، «نستنسخ» دليل يَنْطِقُ بِالْحَقِّ است يعنى نمى توانيد انكار كنيد، شايد به كار رفتن استنساخ در جاى كتاب علتش همين است. طبرسى و زمخشرى استنساخ را استكتاب معنى كرده اند يعنى ما از ملائكه خواسته بوديم كه اعمال شما را بنويسند، على هذا اين آيه نظير: بَلى وَ رُسُلُنا لَدَيْهِمْ يَكْتُبُونَ زخرف/ 80 مى باشد.

حضرت صادق عليه السّلام از ن وَ الْقَلَمِ پرسيد؟ امام فرمود: خدا قلم را از درختى در جنت آفريد كه به آن «خلد» گفته مى شود، سپس به نهرى در جنت فرمود: مركب باش.

آن نهر جامد شد در حالى كه از برق سفيدتر و از عسل شيرين تر بود، آن گاه به قلم فرمود: بنويس. گفت: يا رب چه بنويسم فرمود: بنويس آنچه تا روز قيامت خواهد بود: قلم نوشت در پوستى كه از نقره سفيدتر و از ياقوت صافتر بود، سپس آن پوست را پيچيد و در ركن عرش قرار داد، آن گاه نوك قلم را مهر كرد، قلم ديگر اصلا حرفى نزد (چيزى ننوشت).

آن همان كتاب مكنون است كه همه نسخه بردارى از آنست، آيا عرب نيستيد؟ چطور معنى كلام را نمى دانيد؟ يكى از شما به رفيقش مى گويد: اين كتاب را نسخه بردارى كن آيا جز اين است كه آن را از كتاب ديگرى كه اصل است نسخه بردارى مى كند؟ آن است سخن خدا كه فرموده إِنَّا كُنَّا نَسْتَنْسِخُ ما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 123

آن گاه الميزان نظير اين روايت را از در منثور از ابن عباس نقل كرده است سپس از كتاب سعد السعود ابن طاوس نقل مى كند كه او بعد از ذكر دو ملك موكل بر بنده فرموده: در روايتى آمده: چون آن دو ملك در روز و شب مى خواهند به زمين آيند، اسرافيل عمل بنده را از لوح محفوظ نسخه بردارى كرده به آن دو مى دهد و چون روز و شب با عمل بنده برگشتند، اسرافيل آن را با نسخه اى كه از آن نسخه بردارى كرده تطبيق مى كند تا

معلوم شود كه مطابق نسخه اصل است.

الميزان با استفاده از اين روايات آيه نَسْتَنْسِخُ ... را اينطور معنى كرده كه ما اعمال شما را با آنچه در لوح محفوظ بود تطبيق مى كرديم و گرنه وجهى براى به كار رفتن استنساخ در جاى كتاب به نظر نمى آيد، مشروح سخن در الميزان ديده شود و اللَّه العالم.

30- فَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فَيُدْخِلُهُمْ رَبُّهُمْ فِي رَحْمَتِهِ يعنى: بعد از قيام ساعة و عرضه كتاب، مردم به دو گروه تقسيم مى شوند، منظور از رحمت سعادت ابدى و بهشت است، رستگارى آشكار همان داخل شدن به رحمت حق تعالى است.

31- وَ أَمَّا الَّذِينَ كَفَرُوا أَ فَلَمْ تَكُنْ آياتِي تُتْلى عَلَيْكُمْ فَاسْتَكْبَرْتُمْ كلمه أَ فَلَمْ تَكُنْ تقديرش «فيقال لهم الم تكن ...» يعنى آنها اهل جهنم هستند و در مقابل اعتذارشان گفته مى شود شما در مقابل آيات خدا ايستاديد و قومى مجرم بوديد، سزاى استكبار و جرم همين است.

32- وَ إِذا قِيلَ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَ السَّاعَةُ لا رَيْبَ فِيها قُلْتُمْ ما نَدْرِي مَا السَّاعَةُ ظاهرا اين سخن نيز در آخرت به آنها گفته خواهد شد وَ السَّاعَةُ لا رَيْبَ تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 124

فِيها

تفسير و بيان وعد اللَّه است. ما نَدْرِي ... حاكى از تكبر و لجاجت آنهاست إِنْ نَظُنُّ ... در بيان آنست كه نمى توانيم به گمان اعتماد بكنيم.

33- وَ بَدا لَهُمْ سَيِّئاتُ ما عَمِلُوا وَ حاقَ بِهِمْ ما كانُوا بِهِ يَسْتَهْزِؤُنَ منظور از سيئات، نتائج و عقوبات اعمال است كه بنا بر تجسم عمل، خود اعمال هستند و به صورت سيئه و عذاب مجسم شده اند، سيئه آنست كه انسان را ناراحت و غمگين نمايد

وَ حاقَ بِهِمْ ... بيان ديگرى از بَدا لَهُمْ ... است.

34- وَ قِيلَ الْيَوْمَ نَنْساكُمْ كَما نَسِيتُمْ لِقاءَ يَوْمِكُمْ هذا.

اين آيه در رابطه با حتمى بودن عذاب است، نسيان حاكى از بى اعتنايى است چنان كه آنها نيز به آخرت بى اعتنا بودند.

وَ مَأْواكُمُ النَّارُ وَ ما لَكُمْ مِنْ ناصِرِينَ نتيجه نسيان است، منظور از ناصرين شفاعت كننده هاست.

35- ذلِكُمْ بِأَنَّكُمُ اتَّخَذْتُمْ آياتِ اللَّهِ هُزُواً وَ غَرَّتْكُمُ الْحَياةُ الدُّنْيا تعليل رفتن در عذاب است مى شود گفت كه غَرَّتْكُمُ ... سبب مسخره گرفتن آيات خدا بوده است، ذلكم اشاره به عذاب مى باشد.

فَالْيَوْمَ لا يُخْرَجُونَ مِنْها وَ لا هُمْ يُسْتَعْتَبُونَ چون اعتنايى به آنها نبود لذا روى سخن به حضرت رسول صلّى اللَّه عليه و آله برگشته است يعنى خلاصه كلام آنكه آنها در آتش پيوسته مى باشند و عذرى از آنها قبول نيست، از آنها خواسته نمى شود كه اعتذار كنند.

36- فَلِلَّهِ الْحَمْدُ رَبِّ السَّماواتِ وَ رَبِّ الْأَرْضِ رَبِّ الْعالَمِينَ نتيجه گيرى از تمام مطالب سوره كه خداوند مخلوقات را آفريده و براى هدايت آنها شريعتها فرستاده، و در سزا و كيفر آنها عدالت و رحمت را ملاك عمل قرار داده است، پس تدبيرش تدبير خوب و كارش كار پسنديده است لذا همه درود و حمد براى اوست. تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 125

تكرار رب ظاهرا به علّت تكيه شديد به ربوبيت خداست، كه همه مطالب اين سوره و سوره هاى ديگر در ربوبيت خلاصه مى شود و نيز اشاره به آنست كه هيچ چيز از پرورش خداوندى مستثنى نيست. وَ رَبِّ الْأَرْضِ عطف بر رَبِّ السَّماواتِ و رَبِّ الْعالَمِينَ بدل است از هر دو.

37- وَ لَهُ الْكِبْرِياءُ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ

هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ.

تكميل مطلب فوق است يعنى برترى و عظمت در همه جهان خاص اوست، دستى بالاى دستش نيست، تقديم «له» براى افاده حصر است نظير «فله الحمد» وصف عزيز، و مبين توانايى خداست، حكيم نشان مى دهد كه از عزت و قدرتش سوء استفاده نمى كند بلكه كار را از روى مصلحت و حكمت انجام مى دهد.

روز بيستم جمادى الثانى هزار و چهار صد و پنج روز ولادت حضرت صديقه طاهره فاطمه زهرا سلام اللَّه عليها و على ابيها و بعلها و بنيها.

مطابق 22 اسفند ماه 1363 تفسير سوره جاثيه به پايان رسيد و الحمد للَّه و هو ختام

تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 126

و در ضمن گفته مى شود كه نبوت آن حضرت چيز نو ظهورى نيست، موسى و تورات قبل از او آمده اند، سپس دو نمونه براى آدم مؤمن و كافر نقل شده باز به مسأله معاد بر مى گردد كه: وَ يَوْمَ يُعْرَضُ الَّذِينَ كَفَرُوا عَلَى النَّارِ ...

/ 20 آن گاه جريان قوم هود عليه السّلام به صورت يك شاهد عينى در تار و مار شدن مشركان و هيچكاره بودن اصنام آورده مى شود.

و پس از اشاره به اينكه جن، قرآن را شنيده و ايمان آوردند ولى مشركان با آنكه قرآن با زبان آنهاست ايمان نياوردند، باز مسأله معاد مطرح مى شود كه أَ وَ لَمْ يَرَوْا أَنَّ اللَّهَ الَّذِي خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ لَمْ يَعْيَ بِخَلْقِهِنَّ بِقادِرٍ عَلى أَنْ يُحْيِيَ الْمَوْتى/ 33 و بلا فاصله مى فرمايد: وَ يَوْمَ يُعْرَضُ الَّذِينَ كَفَرُوا عَلَى النَّارِ و در آخر با يَوْمَ يَرَوْنَ ما يُوعَدُونَ ... سوره پايان مى يابد.

على هذا مى شود گفت: نظر عمده قرآن در اين سوره به معاد و انذار به واسطه آنست و آيه ما خَلَقْنَا السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ ... به حكم برائت استهلال مى باشد، مطالب ديگر به حكم طردا للباب و تكميل غرض اصلى است.

تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 128

سورة الأحقاف مكّيّة و هى خمس و ثلاثون آية نزلت بعد سورة الجاثية

أَوْ أَثارَةٍ مِنْ عِلْمٍ إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ (4)

وَ مَنْ أَضَلُّ مِمَّنْ يَدْعُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ مَنْ لا يَسْتَجِيبُ لَهُ إِلى يَوْمِ الْقِيامَةِ وَ هُمْ عَنْ دُعائِهِمْ غافِلُونَ (5) وَ إِذا حُشِرَ النَّاسُ كانُوا لَهُمْ أَعْداءً وَ كانُوا بِعِبادَتِهِمْ كافِرِينَ (6) وَ إِذا تُتْلى عَلَيْهِمْ آياتُنا بَيِّناتٍ قالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِلْحَقِّ لَمَّا جاءَهُمْ هذا سِحْرٌ مُبِينٌ (7) أَمْ يَقُولُونَ افْتَراهُ قُلْ إِنِ افْتَرَيْتُهُ فَلا تَمْلِكُونَ لِي مِنَ اللَّهِ شَيْئاً هُوَ أَعْلَمُ بِما تُفِيضُونَ فِيهِ كَفى بِهِ شَهِيداً بَيْنِي وَ بَيْنَكُمْ وَ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ (8)

تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 129

به نام خداى رحمان رحيم

1- حاء- ميم.

2- اين كتاب از جانب خداى توانا و حكيم نازل شده است.

3- آسمانها و زمين و آنچه را كه در ميان آن دوست به حق آفريده ايم تا مدتى معين كافران از آنچه انذار مى شوند روگردانند.

4- بگو: خبر دهيد از آنچه جز خدا مى خوانيد بگوئيد: چه چيز از زمين را آفريده اند؟! يا آنها را در آفرينش آسمانها شركتى هست؟ كتابى كه پيش از قرآن بود يا سخنى از علم بياوريد اگر راستگوييد؟

5- كيست گمراهتر از كسى كه جز خدا كسى را مى خواند كه تا قيامت به او جواب نمى دهد و آنها از خواندن اينها بيخبرند.

6- و چون مردم زنده شوند آنها را دشمنان مى شوند و به عبادت آنها كافر مى گردند.

7- و چون آيات روشنگر ما بر آنها خوانده مى شود كافران حق را پس از آمدنش گويند:

اين جادوى آشكارى است.

8- بلكه مى گويند قرآن را به خدا بسته است، بگو اگر آن را افتراء بسته باشم شما براى من از خدا به چيزى مالك نيستيد او مى داند آنچه درباره قرآن مى گوئيد او ميان من

و شما در گواه بودن بس است.

وَ الْأَرْضَ وَ ما بَيْنَهُما إِلَّا بِالْحَقِّ وَ أَجَلٍ مُسَمًّى. تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 131

اين همان برهان حكمت در اثبات معاد است كه در آخر سوره حجر مفصلا گفته شد: اگر همه جهان و انسانها آن بود كه به طور دائم بيايند و بروند و غرضى از آمد و شد نباشد، آفرينش آنها عبث مى شود و چون عبث بر خدا محال است لذا بايد جهان ثابتى بعد از اين آفرينش باشد وَ أَجَلٍ مُسَمًّى نشان مى دهد كه اين نظام تا مدتى معين جارى خواهد بود و سپس از بين خواهد رفت و جهان ديگرى در جاى آن تشكيل خواهد گرديد.

لفظ أَجَلٍ مُسَمًّى در آيات رعد/ 2، روم/ 8، لقمان/ 29، فاطر/ 13، زمر/ 5، نيز آمده است.

وَ الَّذِينَ كَفَرُوا عَمَّا أُنْذِرُوا مُعْرِضُونَ منظور از «ما» روز قيامت يعنى: ليكن كافران از قيامت كه با آن انذار شده اند، رو گردانند.

4- قُلْ أَ رَأَيْتُمْ ما تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَرُونِي ما ذا خَلَقُوا مِنَ الْأَرْضِ أَمْ لَهُمْ شِرْكٌ فِي السَّماواتِ.

به نظر مى آيد مراد از اين آيه آنست كه بت پرستى شما را از ايمان به آيات خدا باز داشته است بگوئيد: معبودهاى شما چكاره اند، آيا چيزى از زمين آفريده اند و در آفرينش آسمانها شركت داشته اند؟ حالا كه هيچ يك از اينها نيست پس چرا به آنها رو آورده ايد؟! نفى شركت در آفرينش نفى تدبير را نيز لازم گرفته است.

«أ رأيتم- ارونى» هر دو به معنى «خبر دهيد» است، «خلقوا- لهم» در اولوا العقل به كار مى رود، استعمال آن درباره اصنام به علت آنست كه كار عقلا را به آنها نسبت مى دادند.

ائْتُونِي بِكِتابٍ مِنْ قَبْلِ هذا أَوْ

أَثارَةٍ مِنْ عِلْمٍ إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ. تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 132

منظور از كتاب، كتاب وحى است مانند تورات و انجيل، اثاره به معنى علم منقول است، يعنى به شركت آنها در آفرينش آسمانها و زمين كتابى يا گفته منقولى از گذشتگان بياوريد «من علم» حاكى است كه گفته يقين آورنده باشد.

در مجمع فرموده: على عليه السّلام آن را «اثرة» خوانده است.

از حضرت باقر صلوات اللَّه عليه درباره اين آيه روايت شده كه فرمود:

«عنى بالكتاب التوراة و الانجيل او اثارة من علم فانّما عنى بذلك علم الانبياء و الاوصياء عليهم السّلام» (برهان).

5- وَ مَنْ أَضَلُّ مِمَّنْ يَدْعُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ مَنْ لا يَسْتَجِيبُ لَهُ إِلى يَوْمِ الْقِيامَةِ وَ هُمْ عَنْ دُعائِهِمْ غافِلُونَ.

تفريع است بر آيه اول، استفهام براى انكار است، قيد إِلى يَوْمِ الْقِيامَةِ در رابطه با اجل مسمى است كه مدت دعوت تا روز قيامت مى باشد.

براى معبودهاى باطل دو وصف ياد شده است يكى اينكه به مشركان جواب نمى دهند، دوم اينكه از دعوت آنها غافلند. زيرا جمادى بيش نيستند.

6- وَ إِذا حُشِرَ النَّاسُ كانُوا لَهُمْ أَعْداءً وَ كانُوا بِعِبادَتِهِمْ كافِرِينَ.

فاعل «كانوا» در هر دو راجع به معبودهاست يعنى آنها در روز قيامت براى پرستش كنندگان خود دشمن شده و از پرستش آنها بيزارى خواهند كرد، اين سخن مى رساند كه بتها در روز قيامت زنده و با شعور خواهند بود، در ذيل آيه إِذا رَأَتْهُمْ مِنْ مَكانٍ بَعِيدٍ ... فرقان/ 12 گفته شد كه روز قيامت حتى آتش نيز زنده و با شعور خواهد بود.

و در ذيل يَوْمَ نَقُولُ لِجَهَنَّمَ هَلِ امْتَلَأْتِ وَ تَقُولُ هَلْ مِنْ مَزِيدٍ ق/ 30 خواهد آمد. پس آن وقت كه

اصنام زنده شدند خواهند دانست كه مشركان آنها را عبادت كرده اند، لذا دشمن آنها شده و از آنها بيزارى خواهند كرد «1» در اين باره آيات

__________________________________________________

(1) منظور از انكار عبادت ظاهرا بيزارى از آنست.

تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 133

ديگرى نيز هست نظير: وَ يَوْمَ الْقِيامَةِ يَكْفُرُونَ بِشِرْكِكُمْ فاطر/ 14. إِذْ تَبَرَّأَ الَّذِينَ اتُّبِعُوا مِنَ الَّذِينَ اتَّبَعُوا ... بقره/ 166.

7- وَ إِذا تُتْلى عَلَيْهِمْ آياتُنا بَيِّناتٍ قالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِلْحَقِّ لَمَّا جاءَهُمْ هذا سِحْرٌ مُبِينٌ.

آيه در مقام توبيخ و در رابطه با آيات گذشته است، كلمه «بينات» براى تأكيد مطلب است يعنى آيات ما آياتى روشنگر و شناخت دهنده است، نه سحر چنان كه آمدن «للحق» نيز براى همين است كه عبارت اخراى آيات بينات مى باشد.

8- أَمْ يَقُولُونَ افْتَراهُ قُلْ إِنِ افْتَرَيْتُهُ فَلا تَمْلِكُونَ لِي مِنَ اللَّهِ شَيْئاً هُوَ أَعْلَمُ بِما تُفِيضُونَ فِيهِ كَفى بِهِ شَهِيداً بَيْنِي وَ بَيْنَكُمْ وَ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ.

ام منقطعه است به معنى «بل» يعنى بلكه مى گويند: قرآن را به خدا افتراء بسته است. درباره افتراء نبودن قرآن در اين آيه دو دليل اقامه شده است اول: إِنِ افْتَرَيْتُهُ ... يعنى: اگر من قرآن را به دروغ به خدا نسبت داده باشم خدا مرا معاقب مى كند و شما نمى توانيد مرا از دست خدا بگيريد، پس چرا خودم را به خاطر شما در عذاب خدا قرار بدهم؟! و يا منظور آنست كه: اگر چنين باشد خدا از پيشرفت من جلوگيرى مى كند شما نيز قدرت دفاع از من نداريد نظير: وَ لَوْ تَقَوَّلَ عَلَيْنا بَعْضَ الْأَقاوِيلِ لَأَخَذْنا مِنْهُ بِالْيَمِينِ ثُمَّ لَقَطَعْنا مِنْهُ الْوَتِينَ فَما مِنْكُمْ مِنْ أَحَدٍ عَنْهُ حاجِزِينَ حاقه/ 44 در اينصورت منظور

آنست كه: اگر كسى به ناحق ادعاى نبوت كند خدا او را يارى نمى كند كه حق بگويد و درست استدلال كند تا اهل تحقيق آن را حق بدانند.

هُوَ أَعْلَمُ بِما تُفِيضُونَ فِيهِ تأكيد استدلال اوّل است يعنى خدا به آنچه درباره قرآن مى گوئيد داناتر است قهرا مرا يارى خواهد كرد، منظور از «ما» سحر و تكذيب و ضمير «فيه» راجع به قرآن است و شايد مقدمه دليل دوم باشد. تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 134

دوم: كَفى بِهِ شَهِيداً ... اين استدلال با در نظر گرفتن اعجاز قرآن است يعنى خدا در اين كلام به نبوت من اعتراف دارد و كسى قادر به آوردن اين كلام نيست پس شهادت خدا در نبوت من كافى است.

جمله وَ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ در رابطه با اصل رسالت است يعنى افتراء نبسته ام بلكه رحمت و غفران خدا لازمه اش نبوت و آمدن پيامبران و از جمله آمدن من و قرآن است.

تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 135

ثُمَّ اسْتَقامُوا فَلا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ (13)

أُولئِكَ أَصْحابُ الْجَنَّةِ خالِدِينَ فِيها جَزاءً بِما كانُوا يَعْمَلُونَ (14)

9- بگو: من بيسابقه از پيامبران نيستم و نمى دانم به من و شما در آينده چه مى شود، فقط به آنچه وحى مى شود تا بعم ...

10- بگو: بگوئيد اگر اين قرآن از پروردگار باشد با آنكه به آن كافر شده ايد و اگر شاهدى از بنى اسرائيل بر مثل آن گواهى داد و ايمان آورد و شما استكبار كرديد، ظالم نيستيد؟ ...

11- كافران درباره مؤمنان گفتند: اگر قرآن خير بود آنها به ما سبقت نمى كردند و چون با آن هدايت نشدند گويند: آن دروغ قديم است. تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 136

12- حال آنكه پيش از آن كتاب موسى امام و رحمت آمد. اين كتابى است تصديق كننده تورات با زبان عربى تا ظالمان را انذار كند ...

13- كسانى كه گفتند: اللَّه پروردگار ماست سپس در آن پايدار ماندند، خوفى و حزنى بر آنها نيست،

14- آنها اهل بهشت و در آن مخلد هستند، پاداشى است به آنچه مى كردند.

جمله «و لا ادرى ما يفعل بى ...» مانع از آن نيست كه آن حضرت مقدارى از غيب را با تعليم خدا بداند، منظور از نفى علم غيب در صورتى است كه خدا تعليم نكند و گرنه پيامبر و امام با تعليم خدا غيب را مى دانند چنان كه در آياتى نظير عالِمُ الْغَيْبِ فَلا يُظْهِرُ عَلى غَيْبِهِ أَحَداً إِلَّا مَنِ ارْتَضى مِنْ رَسُولٍ ... جن/ 27 تِلْكَ مِنْ أَنْباءِ الْغَيْبِ نُوحِيها إِلَيْكَ ... هود/ 29 بيان گرديده است، درباره عيسى عليه السّلام آمده: وَ أُنَبِّئُكُمْ بِما تَأْكُلُونَ وَ ما تَدَّخِرُونَ فِي بُيُوتِكُمْ آل عمران/ 49، يوسف عليه السّلام به دو زندانى فرمود: لا يَأْتِيكُما طَعامٌ تُرْزَقانِهِ إِلَّا نَبَّأْتُكُما بِتَأْوِيلِهِ قَبْلَ أَنْ يَأْتِيَكُما ذلِكُما مِمَّا عَلَّمَنِي رَبِّي يوسف/ 37.

10- قُلْ أَ رَأَيْتُمْ إِنْ كانَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ كَفَرْتُمْ بِهِ وَ شَهِدَ شاهِدٌ مِنْ بَنِي إِسْرائِيلَ عَلى مِثْلِهِ فَآمَنَ وَ اسْتَكْبَرْتُمْ.

به نظر مى آيد: اين آيه در رابطه با آنست كه: شما نمى توانيد درباره قرآن بى تفاوت باشيد و گرنه ستمكاريد، اقلا بايد درباره آن فكر كنيد. و خلاصه آن چنين است: اگر اين قرآن از جانب خدا باشد و اگر دانشمندى از بنى اسرائيل به آن ايمان آورد و شما از آن استكبار كنيد و كافر شويد آيا در اين صورت ستمكار نيستيد؟ آرى ستمكاريد زيرا اقلا حاضر به تفكر نشده ايد كه شايد حق باشد. تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 138

ضمائر «كان، به، مثله» راجع به قرآن است وَ كَفَرْتُمْ بِهِ حال است از فاعل «ا رأيتم»، «و شهد» عطف است بر «كان»، منظور از «مثله» ظاهرا تورات اصلى است كه در مضامين و حقائق مثل قرآن

است يعنى: آن شاهد بر مثل قرآن گواهى دهد و به قرآن ايمان آورد.

إِنَّ اللَّهَ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ.

مطلب كلى است و جواب «ان كان» از آن فهميده مى شود، نظير اين جمله در قرآن كريم بسيار است، مقصود از آن اين است كه: در راه ظلم هدايت نيست كسى گمان نكند كه هم ظالم باشد و هم در هدايت خدا.

ناگفته نماند: شيعه و اهل سنت نقل كرده اند كه منظور از «شاهد» در اينجا عبد اللَّه بن سلام از يهود است كه اسلام آورد، على هذا اين آيه مدنى است ولى مانعى ندارد كه بعضى از يهود وارد مكه شده و آيات قرآن را شنيده و اسلام آورده باشد در اينصورت آيه مكى است، وانگهى روايتى از حضرت رسول و ائمه عليهم السّلام در اين باره نقل نشده است.

بلكه آن، در تفسير خازن از انس بن مالك و در جوامع الجامع از سعد ابن ابى وقاص و در الميزان از در منثور از عوف بن مالك اشجعى نقل شده است روايات ائمه شاهد را به على بن ابى طالب عليه السّلام تفسير كرده اند، على هذا مكى بودن آيه قويا تأييد مى شود.

11- وَ قالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِلَّذِينَ آمَنُوا لَوْ كانَ خَيْراً ما سَبَقُونا إِلَيْهِ.

اين يك استدلال و اشكال واهى از سران مشركان است كه به عوام الناس و سرسپردگان گفتند كه اگر قرآن قبول كردنى بود ما در قبول آن بر مسلمانان سبقت مى كرديم.

على هذا لام در «للذين» براى تعليل است يعنى: مشركان بعضى به بعضى تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 139

اين سخن را به علّت ايمان آوردن مسلمانان گفتند، در اينصورت لام به معناى «في» بر

مى گردد اين گفته به قدرى سخيف است كه احتياج به جواب نداشت على هذا ذيل آيه مطلب ديگرى را عنوان كرده و مى گويد:

وَ إِذْ لَمْ يَهْتَدُوا بِهِ فَسَيَقُولُونَ هذا إِفْكٌ قَدِيمٌ يعنى چون در اثر استكبار، با قرآن هدايت نيافتند براى گمراه كردن ديگران گفتند: اين دروغ و افتراء كهنه است نظير: أَساطِيرُ الْأَوَّلِينَ.

12- وَ مِنْ قَبْلِهِ كِتابُ مُوسى إِماماً وَ رَحْمَةً وَ هذا كِتابٌ مُصَدِّقٌ لِساناً عَرَبِيًّا.

در الميزان فرموده: ظاهر آنست كه «من قبله» جمله حاليه است يعنى كفار مى گويند: قرآن افك قديم است حال آنكه پيش از قرآن تورات بود و قرآن تصديق كننده تورات است. به عبارت ديگر تورات براى بنى اسرائيل امام و مقتدا و رحمت بود قرآن نيز مطالب تورات را تصديق مى كند در اينصورت چگونه افك قديم مى شود؟!! إِماماً وَ رَحْمَةً حالند از كتاب، چنان كه لِساناً عَرَبِيًّا حال است از «هذا» (قرآن).

لِيُنْذِرَ الَّذِينَ ظَلَمُوا وَ بُشْرى لِلْمُحْسِنِينَ.

مفعول له است براى فعل مقدر نظير «انزلناه» بشرى به معنى خبر مسرت- بخش است. «لتنذر» با تاء و ياء هر دو خوانده شده، در اول خطاب به پيامبر و در دومى فاعل آن كتاب است.

13- إِنَّ الَّذِينَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا فَلا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ.

ظاهرا اين آيه در رابطه با آنست كه: مشركان هر چه مى گويند بگويند و هر چه مى كنند بكنند ضررى به مؤمنان ندارد. منظور از رَبُّنَا اللَّهُ اقرار تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 140

به توحيد است فَلا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ ... ظاهرا راجع به قيامت است، خوف ناشى از نقصان و فقدان آينده، حزن مربوط به نقصان و فقدان فعلى است، اين مسئله فقط در

آخرت قابل پياده شدن است، در دنيا به صورت نسبى عملى مى شود.

14- أُولئِكَ أَصْحابُ الْجَنَّةِ خالِدِينَ فِيها جَزاءً بِما كانُوا يَعْمَلُونَ.

نتيجه رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا و توضيحى درباره فَلا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ ... مى باشد.

«جزاء» مفعول مطلق، تقدير آن «جوزوا جزاء» است.

تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 141

به چهل سال رسيد گفت: پروردگارا مرا موفق كن شكر كنم نعمتى را كه به من و پدر و مادرم عطا كرده اى، و عملى كنم كه تو راضى باشى، در فرزندان من صلاح به وجود آور ...

16- آنها كسانى هستند كه بهترين اعمالشان را قبول مى كنيم و از سيئاتشان مى گذريم در اهل بهشت، وعده راستى است كه وعده مى شوند.

17- و آنكه به پدر و مادرش گفت: اف بر شما آيا به من وعده مى دهيد كه از قبر خارج مى شوم با آنكه مردمانى پيش از من گذشته اند، آن دو از خدا مدد مى خواهند و مى گويند: واى بر تو ايمان بياور مى گويد: اين نيست مگر افسانه گذشتگان.

18- آنها كسانى هستند كه وعده عذاب بر آنها حتمى شده در امتهايى كه گذشته اند از جن و انس و آنها هستند زيانكاران.

19- براى همه درجاتى است از آنچه كرده اند و تا خدا به طور كامل اعمال آنها را بدهد و آنها مظلوم نمى شوند.

20- ياد كن روزى را كه كفار به آتش نشان داده مى شوند و گويند: پاكيزه هاى خويش را در دنيا تمام كرديد و با آنها لذت برديد امروز جزا مى شويد عذاب خوار كننده را كه در زمين به ناحق تكبر كرده و از حق خارج مى شديد.

آن حالت اجتماع عقل و كمال خلق و نيرو و تميز است.

اوزعنى: وزع: منع و حبس. «وزعه عن الامر: منعه و حبسه» ايزاع را الهام معنى كرده اند، منظور از آن حريص كردن و موفق كردن است.

اف: كلمه ايست حكايت از ناراحتى و دلتنگى دارد.

قرون: اقوام و مردمان. مفرد آن قرن است، راغب گويد: «القرن: القوم المقترنون في زمن واحد».

اساطير: افسانه ها. سطر به معنى نوشتن، اساطير نوشته هاى باطل و حكايتهاى دروغ است. واحد اساطير اسطوره است مثل احاديث و احدوثه، آن را جمع الجمع نيز گفته اند.

هون: بضم اول: ذلت و خوارى مانند هوان و مهانت، و بفتح اول به معنى آسانى است.

يفسقون: فسق در اصل به معنى خارج شدن است گويند: «فسقت الجوزة عن قشرها» گردو از پوست خود خارج شد، گناهكار فاسق است كه از فرمان خدا خارج شده، كافر فاسق است كه از دين خدا خارج شده است.

وَ بُشْرى لِلْمُحْسِنِينَ مى باشند و گروه ظالمان و محسنان را تشريح مى كنند.

ناگفته نماند براى زدن دو مثل فوق، علّتى بوده كه اكنون بر ما پوشيده است.

15- وَ وَصَّيْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَيْهِ إِحْساناً.

نيكى به پدر و مادر در بسيارى از آيات قرآن مطرح است و در چندين آيه بعد از عبادت خدا آمده است نظير وَ اعْبُدُوا اللَّهَ وَ لا تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئاً وَ بِالْوالِدَيْنِ إِحْساناً نساء/ 26، اين مى رساند كه حق آنها بعد از خدا بزرگترين حق است «احسانا» مفعول مطلق و تقدير آن «ان يحسن احسانا» مى باشد.

حَمَلَتْهُ أُمُّهُ كُرْهاً وَ وَضَعَتْهُ كُرْهاً وَ حَمْلُهُ وَ فِصالُهُ ثَلاثُونَ شَهْراً.

اين قسمت در بيان بزرگى حق مادر است چنان كه آيه: وَ وَصَّيْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَيْهِ حَمَلَتْهُ أُمُّهُ وَهْناً عَلى وَهْنٍ وَ فِصالُهُ فِي عامَيْنِ ... لقمان/ 14، نيز حق مادر را بالاتر از حق پدر نشان مى دهد.

در كافى از حضرت صادق عليه السّلام نقل شده:

«جاء رجل الى النبي صلى اللَّه عليه و آله فقال يا رسول اللَّه من ابر؟ قال امك قال ثم من؟ قال امك، قال ثم من؟ قال: اباك» «1».

منظور از حَمَلَتْهُ أُمُّهُ كُرْهاً وَ وَضَعَتْهُ كُرْهاً سختى و ناراحتيهايى است كه مادر

__________________________________________________

(1) كافى باب البر بالوالدين.

تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 145

در دوران حمل و وضع متحمل مى شود حَمْلُهُ وَ فِصالُهُ ... در بيان آنست كه: مادر حتى بعد از وضع حمل مدتى از شيره جانش را به او طعام مى دهد.

ناگفته نماند: شير دادن به بچه بايد كمتر از بيست و يك ماه نباشد و گرنه به بچه ظلم شده است.

امام صادق عليه السّلام فرموده:

«الرضاع واحد و عشرون شهرا فما نقص فهو جور على الصبى» «1»

در

اينصورت اگر مدت حمل را نيز نه ماه به نظر آوريم مجموع آن سى ماه خواهد بود، پس منظور از حَمْلُهُ وَ فِصالُهُ ثَلاثُونَ شَهْراً مدت حمل و شير دادن واجب است، آنچه در سوره بقره/ 233 گذشت كه مادران دو سال تمام شير مى دهند، آن شير دادن كامل است نه شير دادن واجب الميزان آيه را به مدت اقل حمل تفسير كرده و آن متخذ از رواياتى است كه در نكته ها خواهد آمد.

حَتَّى إِذا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ بَلَغَ أَرْبَعِينَ سَنَةً قالَ رَبِّ أَوْزِعْنِي أَنْ أَشْكُرَ نِعْمَتَكَ الَّتِي أَنْعَمْتَ عَلَيَّ وَ عَلى والِدَيَّ.

ظاهرا منظور از رسيدن به چهل سال غير از بلوغ اشد است يعنى بعد از نيرومندى به چهل سالگى رسيد كه وقت كمال عقل است، منظور از شكر نعمت آنست كه نعمت را از تو بدانم و در مقابل، شكر گزار باشم و آن با اخلاص تطبيق مى شود، شكر در مقابل نعمت والدين، حاكى است كه آن دو در هدايتش دخيل بوده اند و لازمه آن، بار و الدين بودن است.

وَ أَنْ أَعْمَلَ صالِحاً تَرْضاهُ وَ أَصْلِحْ لِي فِي ذُرِّيَّتِي.

اصلاح در ذريه، موفق كردن آنها به عمل صالح است كه منجر به اصلاح آنها شود، خلاصه دعاى او اين است كه: خدا را شكر گزار و به پدر و مادر احسان كننده و نيكوكار و داراى فرزندان مؤمن و موحد بوده باشد.

__________________________________________________

(1) كافى باب الرضاع.

تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 146

إِنِّي تُبْتُ إِلَيْكَ وَ إِنِّي مِنَ الْمُسْلِمِينَ.

تعليل دعاى فوق است، توبه در اينجا با ايمان تطبيق مى شود يعنى من به تو ايمان آوردم و من از كسانى هستم كه تسليم فرمان تو مى باشند.

16- أُولئِكَ الَّذِينَ

نَتَقَبَّلُ عَنْهُمْ أَحْسَنَ ما عَمِلُوا وَ نَتَجاوَزُ عَنْ سَيِّئاتِهِمْ فِي أَصْحابِ الْجَنَّةِ.

تقبل از قبول ابلغ است، در الميزان فرموده: مراد از أَحْسَنَ ما عَمِلُوا اعمال واجب و مستحبّ آنهاست كه فقط آنها مقبولند، مباحات هر چند حسن دارند ولى قبول نيستند، چنان كه در مجمع البيان ذكر كرده و آن تفسير خوبى است (تمام شد).

على هذا أَحْسَنَ ما عَمِلُوا در مقابل مباحات است كه حسن دارند ولى احسن نيستند، اشكالى كه به نظر مى رسد آنست كه ظهور ما عَمِلُوا در طاعات است مباحات از جمله طاعات نيستند، به نظر مى آيد: آمدن اسم تفضيل براى آنست كه همه طاعات احسن هستند نظير

«اللّهم انى اسئلك من بهائك بأبهاه و كل بهائك بهي»

در اين دعا اسم تفضيلها آمده و سپس گفته شده كه همه يكسانند بنا بر اين اسم تفضيل در آيه مفهوم ندارد.

نَتَجاوَزُ عَنْ سَيِّئاتِهِمْ حاكى است كه خداوند اشتباهات جزئى آنها را خواهد بخشيد فِي أَصْحابِ الْجَنَّةِ متعلق به «نتجاوز» است يعنى: «نتجاوز عنهم في جملة من نتجاوزه من اصحاب الجنة».

وَعْدَ الصِّدْقِ الَّذِي كانُوا يُوعَدُونَ مفعول مطلق و تقدير آن «يعدهم اللَّه وعد الصدق» است.

17- وَ الَّذِي قالَ لِوالِدَيْهِ أُفٍّ لَكُما أَ تَعِدانِنِي أَنْ أُخْرَجَ وَ قَدْ خَلَتِ الْقُرُونُ مِنْ قَبْلِي وَ هُما يَسْتَغِيثانِ اللَّهَ وَيْلَكَ آمِنْ تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 147

اين مثل گروه دوم است كه معاد را انكار مى كند و آن را افسانه مى پندارد و عاق والدين مى شود، ناگفته نماند: انكار معاد، انكار نبوت نيز هست با وجود اين دو انكار، توحيد نيز مورد انكار قرار مى گيرد، على هذا اين شخص هر سه را منكر است.

ظاهرا «و الذي» مبتداء و أُولئِكَ الَّذِينَ خبر

آنست كه خواهد آمد و آن به ظاهر مفرد و در معنى جمع است وَ قَدْ خَلَتِ الْقُرُونُ مِنْ قَبْلِي يعنى مردمان بسيارى پيش از من مرده و هيچ يك زنده نشده اند، گويى اين سخن يك نوع استدلال است كه اگر قضيه صحت داشت تا به حال عده اى زنده شده بودند.

يَسْتَغِيثانِ اللَّهَ يعنى از خدا مدد مى خواهند كه بتوانند او را هدايت كنند و مى گويند: واى بر تو ايمان بياور. ظاهرا منظور از «آمن» مطلق ايمان به خدا و رسول و معاد است، در جواب مى گويد: ما هذا إِلَّا أَساطِيرُ الْأَوَّلِينَ در مجمع البيان فرموده: گويند: اين آيه درباره عبد الرحمن بن ابى بكر نازل گرديد، پدر و مادرش به او اصرار كرده و گفتند: اسلام آور گفت: عبد اللَّه بن جدعان و مشايخ قريش را زنده كنيد تا آنچه مى گوئيد از آنها بپرسم، اين نسبت از ابن عباس و ابى العاليه و سدى و مجاهد نقل شده است، به قولى آيه درباره هر كافر و عاق والدين است.

زمخشرى در كشاف نقل كرده: معاويه به مروان حكم نوشت كه از مردم براى يزيد بيعت بگيرد عبد الرحمن بن ابى بكر گفت: شما حكومت را «هرقلى» كرديد آيا براى پسران خود بيعت مى گيريد؟! مروان گفت: مردم، اين همان است كه خدا درباره او فرموده: وَ الَّذِي قالَ لِوالِدَيْهِ أُفٍّ لَكُما عايشه چون اين سخن شنيد به خشم آمد و گفت: به خدا قسم آيه درباره او نيست اگر بخواهم مى گويم درباره كيست، ليكن اى مروان تو در صلب پدرت بودى كه پيامبر به پدرت لعنت كرد ... تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 148

اين سخن در تفسير

خازن و نسفى نيز نقل شده است، ناگفته نماند، تفاسير اهل سنت نوعا قضيه را نقل كرده اند ولى ناراحتند از اينكه اين سخن به عبد الرحمن نسبت داده شود و مى گويند: او از افاضل مسلمين بود.

گويى روايتى از ائمه صلوات اللَّه عليهم در اين باره نرسيده است، به هر حال اگر جريان عبد الرحمن سبب نزول آيه باشد باز مورد مخصص نيست، آيه حال همه كافران را مجسم مى كند.

18- أُولئِكَ الَّذِينَ حَقَّ عَلَيْهِمُ الْقَوْلُ فِي أُمَمٍ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِمْ مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ إِنَّهُمْ كانُوا خاسِرِينَ.

عاقبت گروه دوم است «حق» حكايت از حتمى بودن دارد، منظور از «القول وعده عذاب است» «فى» در «في امم» معناى «مع» مى دهد، آيه دليل است بر اين كه جن مانند انسان مى ميرد منظور از جن و انس قسمت كفار آنها است.

19- وَ لِكُلٍّ دَرَجاتٌ مِمَّا عَمِلُوا وَ لِيُوَفِّيَهُمْ أَعْمالَهُمْ وَ هُمْ لا يُظْلَمُونَ چون مؤمنان از حيث عمل و ايمان در دنيا مختلفند و هكذا كفار در كفر و عمل قبيح داراى مراتب مى باشند لذا درجات و دركات افراد اين دو گروه با هم متفاوت خواهند بود مِمَّا عَمِلُوا نشان مى دهد كه آن درجات از اعمال تشكيل مى شود، چنان كه لِيُوَفِّيَهُمْ أَعْمالَهُمْ نيز همانطور است و هر دو جمله به تجسم عمل دلالت دارند. «ليوفيهم» عطف است بر محذوفى كه ذكر آن لازم نبوده است يعنى «جعلنا لهم درجات لكذا و كذا و ليوفيهم اعمالهم ...» جمله وَ هُمْ لا يُظْلَمُونَ در رابطه به آنست كه به نيكوكاران كمتر از استحقاق، ثواب و به بدكاران بيشتر از استحقاق، عذاب داده نمى شود.

20- وَ يَوْمَ يُعْرَضُ الَّذِينَ كَفَرُوا عَلَى النَّارِ

أَذْهَبْتُمْ طَيِّباتِكُمْ فِي حَياتِكُمُ الدُّنْيا وَ اسْتَمْتَعْتُمْ بِها فَالْيَوْمَ تُجْزَوْنَ عَذابَ الْهُونِ ظهور عرض در نشان دادن است به طورى كه حائلى ميان آنها و آتش نباشد تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 149

در آيات گاهى مى خوانيم كه مردم به آتش نشان داده مى شوند مانند اين آيه و گاهى مى خوانيم كه آتش به آنها نشان داده مى شود مانند: وَ عَرَضْنا جَهَنَّمَ يَوْمَئِذٍ لِلْكافِرِينَ عَرْضاً كهف/ 100 آن، مقدمه ورود به آتش است.

أَذْهَبْتُمْ طَيِّباتِكُمْ يك تعبير بخصوصى است كه به آنها گفته مى شود نعمت هاى خوشايندتان را در دنيا تمام كرديد و از آنها لذت برديد، ايمان و عمل هم كه نداشتيد تا مستحق بهشت شويد، پس فَالْيَوْمَ تُجْزَوْنَ ...

بِما كُنْتُمْ تَسْتَكْبِرُونَ فِي الْأَرْضِ بِغَيْرِ الْحَقِّ وَ بِما كُنْتُمْ تَفْسُقُونَ.

تعليل عذاب الهون است بِغَيْرِ الْحَقِّ حاكى است كه شما حق تكبر در مقابل خدا نداشتيد شما خالق چيزى نبوده ايد، مشيت ازلى شما را بر سفره گسترده نعمتها نشانيد و آن وقت كه خواست از بين برد، شما كاره اى نبوده ايد كه در پيش فرمان خدا «منم منم» بگوئيد.

«تفسقون» و خارج شدن از ايمان و عمل، معلول استكبار است.

ناگفته نماند: با كمك روايات، از آيه شريفه فهميده مى شود كه بايد در استفاده از طيبات و لذائذ ميانه روى كرد و بلكه كوتاه آمد، به اميد آنكه از لذائذ آخرت محروم نشد در اين زمينه چند روايت در نكته ها خواهد آمد.

دوران شير دادن و شش ماه مدت حمل است چنان كه فرموده: وَ الْوالِداتُ يُرْضِعْنَ أَوْلادَهُنَّ حَوْلَيْنِ كامِلَيْنِ لِمَنْ أَرادَ أَنْ يُتِمَّ الرَّضاعَةَ بقره/ 233. تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 150

فرموده الميزان متخذ از رواياتى است كه از أمير المؤمنين صلوات اللَّه عليه نقل شده است. شيخ مفيد رحمه اللَّه در ارشاد در فصل قضاياى على عليه السّلام در زمان عمر نقل كرده: زنى را پيش عمر آوردند كه در شش ماه زائيده بود عمر خواست او را سنگسار كند، أمير المؤمنين عليه السّلام فرمود: اگر با كتاب خدا با تو مخاصمه كنم غالب مى شوم خدا مى فرمايد وَ حَمْلُهُ وَ فِصالُهُ ثَلاثُونَ شَهْراً باز مى فرمايد:

وَ الْوالِداتُ يُرْضِعْنَ أَوْلادَهُنَّ حَوْلَيْنِ كامِلَيْنِ لِمَنْ أَرادَ أَنْ يُتِمَّ الرَّضاعَةَ چون زن دو سال شير دادن را تمام كرد و مدت حمل و شير دادن سى ماه شد، براى حمل شش ماه مى ماند، عمر بعد از شنيدن اين سخن آن زن را رها كرد.

در الميزان از در منثور از عبد اللَّه جهنى نقل مى كند: مردى از ما زنى را تزويج كرد در شش ماه براى او فرزندى آورد، شوهرش او را پيش عثمان آورد عثمان دستور سنگسار داد، اين دستور به على عليه السّلام رسيد، آمد و فرمود: چكار مى كنى؟! عثمان گفت زنى در شش ماه زائيده آيا چنين چيزى مى شود؟ حضرت فرمود آيا نشنيده اى كه خداى تعالى مى گويد وَ حَمْلُهُ وَ فِصالُهُ ثَلاثُونَ شَهْراً و فرمود: حَوْلَيْنِ كامِلَيْنِ چقدر براى حمل مى ماند مگر شش ماه؟! عثمان گفت: به خدا سوگند من اين را نفهميده بودم، زن را بياوريد، معلوم شد كه سنگسارش كرده اند، زن به وقت سنگسار شدن به

خواهرش گفته بود: غصه مخور به خدا قسم جز شوهرم كسى به من نزديك نشده است، راوى گويد: پسرى كه زن زائيده بود بزرگ شد، شوهرش اعتراف كرد كه او پسر من است و پسر به او از همه شبيه تر بود.

راوى گويد: آن شوهر را بعدا ديدم كه بدنش تكه تكه به رختخواب مى افتاد (تا مرد).

ناگفته نماند: در اينجا دو احتمال هست يكى اينكه مراد از آيه همانست كه تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 151

از آن حضرت صلوات اللَّه عليه نقل شده، ديگرى آنكه اين يك استفاده به خصوص است كه آن حضرت از جمع دو آيه كرده است و منظور اصلى همانست كه در تفسير آيه گفته شد و اللَّه اعلم.

لذات فانيه دنيا: در مجمع البيان در ذيل آيه أَذْهَبْتُمْ طَيِّباتِكُمْ ... از محمّد بن قيس از امام باقر عليه السّلام نقل شده: على عليه السّلام مانند يك برده با تواضع طعام مى خورد، مانند برده بدون تكبر مى نشست، دو تا پيراهن مى خريد غلام خويش را در برداشتن يكى مخير مى كرد خودش آن ديگرى را مى پوشيد، اگر آستين آن از انگشتان دراز بود، اضافه را قطع مى كرد، و اگر از كعب پايش دراز بود آن را مى بريد.

پنج سال حكومت كرد، آجرى بر آجرى و خشتى بر خشتى ننهاد، نقره اى و طلايى از خود به ارث نگذاشت، به مردم نان گندم و گوشت مى داد خودش در منزل نان جو و زيت و سركه مى خورد.

هيچ دو كارى كه خدا از آنها راضى است پيش نيامد مگر آنكه دشوارترين بر بدنش را اختيار كرد.

هزار غلام آزاد كرد همه از دسترنج خويش بود كه دستش چروك برداشته و پيشانيش

عرق كرده بود، هيچ كس بعد از او عمل او را طاقت نداشت، شب و روز هزار ركعت نماز مى خواند (ظاهرا در بعض ايام) از همه شبيهتر به او على بن الحسين عليه السّلام بود. كسى بعد از او طاقت عمل او را نياورد.

باز نقل مى كند: در حديث است كه عمر بن الخطاب گويد: با اذن رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله در مشربه ام ابراهيم به محضر آن حضرت داخل شدم آن روز نوبت حفصه بود آن حضرت خوابيده و مقدارى از بدنش بر خاك بود، زير سرش بالشى قرار داشت تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 152

از ليف خرما، سلام كردم و نشستم، گفتم يا رسول اللَّه تو پيامبر و برگزيده و اختيار شده خدايى، كسرى و قيصر بر تختهاى طلا و بر فرش ديبا و حريرند؟ حضرت فرمود: آنها قومى هستند كه طيباتشان زود داده شده و زود قطع مى شود ولى طيبات ما به آخرت مانده است:

«فقال: اولئك قوم عجلت طيباتهم و هى وشيكة الانقطاع و انّما اخرت لنا طيّباتنا»

در اين زمينه، روايات در زهد چهارده معصوم عليهم السّلام زياد است.

تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 153

أَلِيمٌ (24) تُدَمِّرُ كُلَّ شَيْ ءٍ بِأَمْرِ رَبِّها فَأَصْبَحُوا لا يُرى إِلاَّ مَساكِنُهُمْ كَذلِكَ نَجْزِي الْقَوْمَ الْمُجْرِمِينَ (25)

وَ لَقَدْ مَكَّنَّاهُمْ فِيما إِنْ مَكَّنَّاكُمْ فِيهِ وَ جَعَلْنا لَهُمْ سَمْعاً وَ أَبْصاراً وَ أَفْئِدَةً فَما أَغْنى عَنْهُمْ سَمْعُهُمْ وَ لا أَبْصارُهُمْ وَ لا أَفْئِدَتُهُمْ مِنْ شَيْ ءٍ إِذْ كانُوا يَجْحَدُونَ بِآياتِ اللَّهِ وَ حاقَ بِهِمْ ما كانُوا بِهِ يَسْتَهْزِؤُنَ (26) وَ لَقَدْ أَهْلَكْنا ما حَوْلَكُمْ مِنَ الْقُرى وَ صَرَّفْنَا الْآياتِ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ (27) فَلَوْ لا نَصَرَهُمُ الَّذِينَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ قُرْباناً آلِهَةً بَلْ ضَلُّوا عَنْهُمْ وَ ذلِكَ إِفْكُهُمْ وَ ما كانُوا يَفْتَرُونَ (28)

تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 154

21- ياد كن برادر قوم عاد را وقتى كه قوم خويش را در سرزمين احقاف انذار كرد، با آنكه پيامبرانى در زمان او و پيش از او آمده بودند، گفت: عبادت نكنيد مگر اللَّه را، من بر شما از عذاب روز بزرگ بيمناكم.

22- گفتند: آيا آمده اى تا ما را از خدايانمان برگردانى، عذابى كه وعده مى كنى بياور، اگر از راستگويانى؟

23- فرمود علم عذاب پيش خداست، آنچه را كه با آن ارسال شده ام به شما تبليغ مى كنم ليكن شما را قومى مى بينم كه راه جهالت مى پيمائيد.

24- چون ابر عذاب را ديدند كه رو به طرف واديهاى آنهاست گفتند: اين ابرى است به ما باران مى دهد، بلكه آن چيزى است كه به عجله مى خواستيد، بادى است در آن عذابى دردناك.

25- هر چيز زنده را به امر خدايش هلاك مى كند، آنها صبح كردند در حالى كه جز خانه هايشان ديده نمى شد، قوم مجرم را بدينسان سزا مى دهيم.

26- به آنها تمكن داديم در آنچه به شما در آن تمكن نداده ايم و براى آنها گوشها و چشمها

و دلها قرار داديم ولى گوشها و چشمها و قلبها هيچ چيز را از آنها كفايت نكردند زيرا كه آيات خدا را دانسته منكر بودند، عذابى را كه استهزاء مى كردند آنها را گرفت.

27- آنچه از شهرها در اطراف شما بود هلاك كرديم و براى آنها آيات خويش را گوناگون بيان كرديم تا برگردند.

28- چرا خدايانى كه جز خدا براى تقرب به معبودى گرفتند ياريشان نكردند، بلكه از آنها گم شدند، آن گم شدن اثر افك و افترائشان بود.

و متعدى هر دو آمده است.

اوديتهم: وادي: سيلگاه و دره، طبرسى فرموده: وادى، كرانه كوه است، مجراى بزرگ آب را نيز وادى گويند. گويى منظور از آن محلى است كه نزديك به كوه ها باشد، جمع آن اوديه است به نظر بعضى آن در اصل به معنى جريان است.

تدمر: دمر و دمار: هلاك شدن. تدمير: هلاك كردن.

سمعا: سمع در آيه به معنى گوشهاست، چون در اصل مصدر است لذا جمع بسته نمى شود، به معنى گوش، شنيدن و قوه شنوايى به كار تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 156

مى رود.

يجحدون: جحد: انكار با علم چنان كه در صحاح گفته است.

صرفنا: صرف و تصريف: برگرداندن. در دومى مبالغه هست منظور از آن بيان حقائق در قالبهاى مختلف است.

قربان: مصدر است به معنى نزديك شدن مانند عدوان و خسران. و نيز به معنى اسم آيد، طبرسى فرموده: قربان هر چيزى است كه با آن به خدا تقرّب جسته شود، اطاعت باشد يا ذبيحه جمع آن قرابين است.

بالاخره باد سرد و سوزان همه آنها را منجمد مى كند جز خانه هايشان چيزى از آنها نمى ماند، عده اى از آباديها كه در نظر اهل مكه معروف بودند حالشان همانطور بوده است چنان كه در آيات اخير اشاره شده است.

21- وَ اذْكُرْ أَخا عادٍ إِذْ أَنْذَرَ قَوْمَهُ بِالْأَحْقافِ وَ قَدْ خَلَتِ النُّذُرُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ. تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 157

منظور از بَيْنِ يَدَيْهِ پيامبرانى است كه در زمان او بوده اند و از «من خلفه» پيامبرانى است كه پيش از او بوده اند، نسبت به آينده نمى شود اشاره باشد زيرا كه با «خلت» منافات دارد.

أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا اللَّهَ إِنِّي أَخافُ عَلَيْكُمْ عَذابَ يَوْمٍ عَظِيمٍ.

أَلَّا تَعْبُدُوا بيان انذار است، منظور از عبادت آنست كه تمام كارهاى زندگى را با فرمان خدا تطبيق دهند نه فقط اعمال عبادى، چنان كه در سوره اعراف و جاهاى ديگر گفته ايم، مراد از عذاب، عذاب دنيوى است.

22- قالُوا أَ جِئْتَنا لِتَأْفِكَنا عَنْ آلِهَتِنا فَأْتِنا بِما تَعِدُنا ....

جواب قومش آن بود كه گفتند: مى خواهى ما را از عبادت خدايانمان باز دارى؟ «فأتنا» امر تعجيزى است يعنى قدرت آوردن عذاب ندارى.

23- قالَ إِنَّمَا الْعِلْمُ عِنْدَ اللَّهِ وَ أُبَلِّغُكُمْ ما أُرْسِلْتُ بِهِ.

جمله اوّل حكايت از حتميت عذاب دارد، يعنى اگر ايمان نياوريد حتما خواهد آمد ولى من وقت و كيفيت آن را نمى دانم، و اينكه مى گويم خواهد آمد از جمله رسالت من است درباره انذار شما.

وَ لكِنِّي أَراكُمْ قَوْماً تَجْهَلُونَ.

يعنى به جاى آنكه ايمان بياوريد، عذاب را مى خواهيد «تجهلون» يعنى راه جهالت را مى پيمائيد، شايد آمدن، «تجهلون» به جاى «جاهلون» استمرار و ادامه جهالت باشد.

24- فَلَمَّا رَأَوْهُ عارِضاً مُسْتَقْبِلَ أَوْدِيَتِهِمْ قالُوا هذا عارِضٌ مُمْطِرُنا.

ضمير

«رأوه» راجع به عذاب است كه به صورت ابر ديده مى شد، منظور از «عارضا» ابر است كه در هوا آشكار شده بود مُسْتَقْبِلَ أَوْدِيَتِهِمْ حال ثانى از ضمير «راوه» است. تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 158

بَلْ هُوَ مَا اسْتَعْجَلْتُمْ بِهِ رِيحٌ فِيها عَذابٌ أَلِيمٌ.

اعراض است از عارِضٌ مُمْطِرُنا ظاهرا اين كلام هود عليه السّلام است در جواب سخن آنها، معلوم مى شود كه ابر توأم با باد سرد بوده لذا فرموده بَلْ هُوَ ... رِيحٌ كلمه «فيها» نشان مى دهد كه عذاب در آن باد بوده و از آن متولد شده است.

25- تُدَمِّرُ كُلَّ شَيْ ءٍ بِأَمْرِ رَبِّها فَأَصْبَحُوا لا يُرى إِلَّا مَساكِنُهُمْ.

كلمه لا يُرى إِلَّا مَساكِنُهُمْ نشان مى دهد كه باد طوفان نبوده بلكه باد سردى بوده كه خودشان را منجمد كرده و منازلشان خالى مانده است چنان كه در سوره حاقه مى خوانيم:

وَ أَمَّا عادٌ فَأُهْلِكُوا بِرِيحٍ صَرْصَرٍ عاتِيَةٍ. سَخَّرَها عَلَيْهِمْ سَبْعَ لَيالٍ وَ ثَمانِيَةَ أَيَّامٍ حُسُوماً فَتَرَى الْقَوْمَ فِيها صَرْعى كَأَنَّهُمْ أَعْجازُ نَخْلٍ خاوِيَةٍ/ 6- 8.

به نظر مى آيد: منظور از «كل شى ء» هر شى ء زنده است، زيرا در مقابل آن سرماى شديد همه موجودات زنده اعم نبات و حيوان منجمد مى شد.

كَذلِكَ نَجْزِي الْقَوْمَ الْمُجْرِمِينَ.

در رابطه با اصل عذاب است نه كيفيت آن.

26- وَ لَقَدْ مَكَّنَّاهُمْ فِيما إِنْ مَكَّنَّاكُمْ فِيهِ وَ جَعَلْنا لَهُمْ سَمْعاً وَ أَبْصاراً وَ أَفْئِدَةً.

اين آيه موعظه است براى اهل مكه و استنتاجى است از قصه اصحاب هود منظور از «فيما» وسائل زندگى و امكانات آنهاست از قبيل قدرت و توانايى جسمى و مانند آن.

«ان» در إِنْ مَكَّنَّاكُمْ نافيه است يعنى قوم هود را قدرت داديم و متمكن كرديم در آنچه شما را در آن

تمكن و قدرت نداديم و نيز به آنها گوشها و چشمها و قلبها داديم تا در زندگى و هدايت آنها را به كار گيرند، اما متأسفانه:

فَما أَغْنى عَنْهُمْ سَمْعُهُمْ وَ لا أَبْصارُهُمْ وَ لا أَفْئِدَتُهُمْ مِنْ شَيْ ءٍ. تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 159

ولى اين ابزار در هدايت و يافتن راه توحيد، هيچ فائده اى به آنها نداد، منظور از نفى فائده در رابطه با هدايت است و گرنه از چشم و گوش و دل در راه هاى ديگر استفاده كردند.

إِذْ كانُوا يَجْحَدُونَ بِآياتِ اللَّهِ.

يعنى علّت عدم فائده آن بود كه دانسته و از روى عمد، آيات خدا را انكار مى كردند، بارها گفته ايم كه باور و علم غير از تسليم شدن به علم است، ممكن است انسان يقين داشته باشد ولى تسليم به يقين نشود نظير وَ جَحَدُوا بِها وَ اسْتَيْقَنَتْها أَنْفُسُهُمْ.

وَ حاقَ بِهِمْ ما كانُوا بِهِ يَسْتَهْزِؤُنَ.

بالاخره عذابى كه مسخره مى كردند آنها را احاطه كرد (نعوذ باللّه من عذابه).

27- وَ لَقَدْ أَهْلَكْنا ما حَوْلَكُمْ مِنَ الْقُرى وَ صَرَّفْنَا الْآياتِ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ.

عطف است بر وَ لَقَدْ مَكَّنَّاهُمْ و آن موعظه ديگرى است اهل مكّه را و شاهد عينى است در رابطه با آثار شرك و عصيان، منظور از «القرى» آباديهاى قوم لوط و قوم صالح و قوم شعيب و قوم هود است، ضمير «لعلّهم» راجع به «القرى» و منظور از آن اهل قرى است.

يعنى: آيات خويش را گوناگون براى آنها بيان كرديم تا به راه توحيد باز گردند. ولى سودى براى آنها نبخشيد.

28- فَلَوْ لا نَصَرَهُمُ الَّذِينَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ قُرْباناً آلِهَةً.

تهكّم است در رابطه با اينكه خدايان كاره اى نبوده اند. «آلهة» مفعول دوم «اتّخذوا» و مفعول اول

آن، ضمير راجع به موصول و «قربانا» حال است از آن تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 160

يعنى: چرا به وقت آمدن عذاب ياريشان نكردند، آنان كه جز خدا معبودها قرار داده بودند و در حالى كه با آنها به خدا تقرب مى جستند.

بَلْ ضَلُّوا عَنْهُمْ وَ ذلِكَ إِفْكُهُمْ وَ ما كانُوا يَفْتَرُونَ.

بلكه آلهه از آنها گم شدند و در وقت هلاك خبرى از آنها نبود، «ذلك» ظاهرا اشاره است به ضلال، «ما» مصدريه است يعني: «ذلك الضلال اثر افكهم و افترائهم».

تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 161

به سوى تو فرستاديم به قرآن گوش مى دادند، چون به قرائت قرآن حاضر شدند، گفتند: ساكت باشيد ...

30- گفتند: اى قوم ما، كتابى شنيديم كه بعد از موسى نازل شده، كتابهاى پيشين را تصديق مى كند، به حق و راه راست هدايت مى نمايد.

31- اى قوم ما، داعى خدا را اجابت كنيد و به او ايمان آوريد تا گناهان شما را بيامرزد و از عذاب دردناك پناهتان دهد.

32- هر كه داعى خدا را اجابت نكند، خدا را در زمين عاجز نخواهد كرد و جز خدا اوليائى نخواهد داشت. آنها در ضلال آشكار هستند.

33- آيا ندانسته اند: خدايى كه آسمانها و زمين را آفريده و در آفرينش آنها ناتوان نشده قادر است كه مردگان را زنده كند؟ بلى او بر هر چيز تواناست.

34- ياد آر روزى را كه كافران بر آتش عرضه شوند، گويند: آيا اين آتش حق نيست؟

جواب دهند: آرى قسم بخدا حق است ...

35- صبر كن چنان كه اولوا العزم از پيامبران صبر كردند در عذاب آنها عجله نكن، روزى كه عذاب موعود را مى بينند گويى جز ساعتى از روزى توقف نكرده اند، اين ابلاغ است ...

اللَّه تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 163

تعالى.

لم يعى: عى: عجز و ناتوانى. راغب گويد: اعياء در ناتوانى از راه رفتن وعى در ناتوانى از كار است.

عزم: (بر وزن عقل) قصد و اراده و تصميم. «اولو العزم»: صاحبان اراده و تصميم. بنا بر تفسير امامان سلام اللَّه عليهم منظور از «عزم» در آيه، شريعت و كتاب و آن با معناى اصلى عزم مناسب است «اولو العزم» يعنى: صاحبان شريعت و كتاب.

بلاغ: كفايت و تبليغ، معناى كفايت شايد به عنوان سببيت باشد زيرا تبليغ سبب كفايت است.

پيش رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله آمده اسلام و ايمان آوردند، آن حضرت احكام اسلام را به آنها تعليم فرمود، خدا در اين رابطه به پيامبرش وحى كرد قُلْ أُوحِيَ إِلَيَّ أَنَّهُ اسْتَمَعَ نَفَرٌ مِنَ الْجِنِّ ... تا آخر سوره، كه خدا سخن آنها را نقل كرد. رسول خدا شخصى از خودشان را بر آنها سرپرست فرمود.

آنها هر وقت محضر آن حضرت مى آمدند، رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله به أمير المؤمنين عليه السّلام دستور داد كه آنها را تعليم دهد و دانا به دين گرداند آنها داراى گروه هاى مؤمن، كافر، ناصبى، يهود، نصارى و مجوس هستند و آنها از نسل جان مى باشند (تفسير برهان).

طبرسى رحمه اللَّه از زهرى نقل كرده كه اين جريان بعد از وفات ابو طالب عليه السّلام بود كه آن حضرت به طائف تشريف بردند، به وقت برگشتن در محلى به نام نخله مشغول نماز بود كه جن قرائت او را شنيدند (رجوع شود به سوره جن) آن گاه فرموده: ديگران گفته اند: رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله از جانب خدا مامور شد جن را انذار فرموده و آنها را به سوى خدا بخواند و بر آنها قرآن تلاوت كند خدا گروهى از جن نينوى را به طرف آن حضرت فرستاد، حضرت به اصحابش فرمود: مأمور شده ام كه بر جن قرآن بخوانم كدام يك از شما با من مى آيد؟

عبد اللَّه بن مسعود با آن حضرت آمد، عبد اللَّه گويد: جز من كسى با او نبود رفتيم تا به بالاى مكه رسيديم، حضرت داخل شعب حجون شد و براى من خطى كشيد و فرمود: در اين خط بنشين

خارج مشو تا من برگردم، سپس حركت كرد و شروع به خواندن قرآن نمود، سياهان بسيارى او را احاطه كردند ميان من و آن حضرت حائل شدند تا جايى كه صداى او را نشنيدم. تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 165

سپس آن سياهان به راه افتادند و همچون تكه هاى ابر مى رفتند فقط گروهى از آنها ماند آن حضرت از نماز صبح فارغ شد، به طرف من آمد، فرمود: آيا چيزى ديدى؟ گفتم: آرى مردان سياهى را ديدم كه لباس سفيد بتن داشتند فرمود: آنها جن نصيبين هستند.

از ابن عباس روايت شده كه آنها هفت نفر از جن نصيبين بودند رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله آنها را به سوى قومشان فرستاد.

از جابر بن عبد اللَّه انصارى روايت شده: چون رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله رحمن را بر مردم خواند ساكت شدند، و چيزى نگفتند حضرت فرمود: جن از شما بهتر جواب گفتند، چون فَبِأَيِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ را بر آنها خواندم گفتند:

«لا بشى ء من الائك ربنا نكذب».

ناگفته نماند: ظهور آيات آنست كه آنها مكلف بودند كه به قرآن ايمان آورند و عمل كنند، مجلسى رحمه اللَّه در اين زمينه در بحار رواياتى آورده است.

29- وَ إِذْ صَرَفْنا إِلَيْكَ نَفَراً مِنَ الْجِنِّ يَسْتَمِعُونَ الْقُرْآنَ.

ظهور آيه در آنست كه خدا آنها را به طرف آن حضرت فرستاده بود و اين نشان مى دهد كه به شنيدن قرآن و ايمان و عمل مكلف بودند «يستمعون» وصف «نفر» است.

فَلَمَّا حَضَرُوهُ قالُوا أَنْصِتُوا فَلَمَّا قُضِيَ وَلَّوْا إِلى قَوْمِهِمْ مُنْذِرِينَ.

ضمير «حضروه» راجع به قرآن است يعنى چون به قرائت حاضر شدند «انصتوا» نشان مى دهد كه جن مى تواند سر و صدا

كند، اينكه فرموده:

انذاركنان به سوى قوم خويش باز گشتند مى شود استفاده كرد كه حضرت به آنها فرموده: شما موظفيد كه قوم خويش را به سوى خدا دعوت كنيد. تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 166

30- قالُوا يا قَوْمَنا إِنَّا سَمِعْنا كِتاباً أُنْزِلَ مِنْ بَعْدِ مُوسى مُصَدِّقاً لِما بَيْنَ يَدَيْهِ.

منظور از كتاب قرآن است، ظهور آيه در آنست كه آنها به شريعت عيسى عليه السّلام عقيده نداشته اند، در نقل تفسير قمى گفته شد كه گروهى از آنها يهودي هستند و شايد انجيل را كتاب مستقل ندانسته اند زيرا كه انجيل مكمل تورات بود، در اين صورت به عيسى نيز عقيده داشته اند.

مراد از لِما بَيْنَ يَدَيْهِ ظاهرا همه كتب آسمانى و يا فقط تورات است.

يَهْدِي إِلَى الْحَقِّ وَ إِلى طَرِيقٍ مُسْتَقِيمٍ.

طريق مستقيم بيان حقّ است يعنى راه راستى كه كسى در آن گمراه نمى شود.

به هر حال اين آيه و دو آيه بعدى بيان انذار است كه گذشت، وانگهى در اين آيه قرآن كريم با سه وصف توصف شده است، كلمه «مصدقا» نوعى استدلال است يعنى: با كتابى كه ما ايمان داريم مخالف نيست على هذا بايد بدان ايمان آوريم.

31- يا قَوْمَنا أَجِيبُوا داعِيَ اللَّهِ وَ آمِنُوا بِهِ يَغْفِرْ لَكُمْ مِنْ ذُنُوبِكُمْ وَ يُجِرْكُمْ مِنْ عَذابٍ أَلِيمٍ.

مراد از داعى اللَّه رسول خداست كه مردم را به سوى خدا مى خواند مانند قُلْ هذِهِ سَبِيلِي أَدْعُوا إِلَى اللَّهِ عَلى بَصِيرَةٍ يوسف/ 108، «من» در مِنْ ذُنُوبِكُمْ ظاهرا براى بيان است و به حكم

«الاسلام يجب ما قبله»

اگر ايمان مى آوردند گناهانشان آمرزيده مى شد.

الميزان آن را به معنى بعض گرفته و فرموده: منظور گناهانى است كه پيش از ايمان كرده اند، خدا فرمايد: قُلْ لِلَّذِينَ كَفَرُوا

إِنْ يَنْتَهُوا يُغْفَرْ لَهُمْ ما قَدْ سَلَفَ تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 167

انفال/ 38، اين سخن نيز شامل همه گناهان است.

به هر حال ظهور آيه آنست كه جن در مسأله تكليف و غفران و عذاب فرقى با انس ندارند. يَغْفِرْ لَكُمْ جواب شرط محذوف است يعنى: «ان اجبتم و آمنتم يغفر لكم ...»

32- وَ مَنْ لا يُجِبْ داعِيَ اللَّهِ فَلَيْسَ بِمُعْجِزٍ فِي الْأَرْضِ وَ لَيْسَ لَهُ مِنْ دُونِهِ أَوْلِياءُ أُولئِكَ فِي ضَلالٍ مُبِينٍ تهديد است در رابطه با عدم قبول دعوت قرآن منظور از فَلَيْسَ بِمُعْجِزٍ آنست كه بالاخره از چنگ خدا فرارى نخواهند داشت و جز خدا سرپرستانى نخواهند يافت كه آنها را يارى كنند، چنين كسانى در گمراهى آشكار خواهند بود.

در مجمع البيان از على بن ابراهيم نقل شده: از اين دعوت، آنها به محضر آن حضرت آمدند و ايمان آوردند و او شرايع اسلام را بر آنها تعليم كرد، و خدا سوره جن را در اين رابطه نازل فرمود، اين سخن دلالت مى كند كه آن حضرت بر جنّ نيز مبعوث شده بود، خدا جز او كسى را بر جن و انس پيامبر نكرده است.

مجلسى رحمه اللَّه در بحار ج 18 از ص 76 تا 105، اخبارى در اين زمينه نقل كرده است (چاپ اخير).

33- أَ وَ لَمْ يَرَوْا أَنَّ اللَّهَ الَّذِي خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ لَمْ يَعْيَ بِخَلْقِهِنَّ بِقادِرٍ عَلى أَنْ يُحْيِيَ الْمَوْتى بَلى إِنَّهُ عَلى كُلِّ شَيْ ءٍ قَدِيرٌ.

از اين آيه تا آخر سوره مربوط است به آيه وَ يَوْمَ يُعْرَضُ الَّذِينَ كَفَرُوا عَلَى النَّارِ أَذْهَبْتُمْ طَيِّباتِكُمْ .../ 20 «1» «يروا» در آيه به معنى علم و دانستن است اين آيه

يكى از استدلالهاى قرآن در رابطه با معاد است نظير: أَ وَ لَيْسَ الَّذِي خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بِقادِرٍ عَلى أَنْ يَخْلُقَ مِثْلَهُمْ بَلى وَ هُوَ الْخَلَّاقُ الْعَلِيمُ يس/ 81

__________________________________________________

(1) على هذا جريان حضرت هود عليه السّلام و جريان جن بحكم جمله معترضه هستند.

تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 168

معاد آنست كه اين نظام از بين برود و نظام ديگرى در جاى آن قرار گيرد خدايى كه از آفرينش اول ناتوان نشده از آفرينش دوم ناتوان نخواهد بود وَ هُوَ الَّذِي يَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ يُعِيدُهُ وَ هُوَ أَهْوَنُ عَلَيْهِ روم/ 27.

انسان نيز جزئى از آفريده هاست، خلقت اولى او دليل امكان خلقت دوم است، على الظاهر مناسب بود كه بفرمايد: خدايى كه از خلقت انسان عاجز نشده مى تواند او را زنده كند، ولى طرح خلقت آسمانها و زمين شايد به علت مقدمه بودن آنها براى خلقت انسان است، و يا نظر به اولويت است، نظير لَخَلْقُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ أَكْبَرُ مِنْ خَلْقِ النَّاسِ فاطر/ 57.

34- وَ يَوْمَ يُعْرَضُ الَّذِينَ كَفَرُوا عَلَى النَّارِ أَ لَيْسَ هذا بِالْحَقِّ قالُوا بَلى وَ رَبِّنا قالَ فَذُوقُوا الْعَذابَ بِما كُنْتُمْ تَكْفُرُونَ.

تأكيد و توضيح آيه قبلى است، درباره «يعرض» و معناى آن در آيه 20 سخن گفته شد، معنى آيه واضح است.

35- فَاصْبِرْ كَما صَبَرَ أُولُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ وَ لا تَسْتَعْجِلْ لَهُمْ ...

تفريع است بر انكار معاد، يعنى: صبر كن بر انكار آنها چنان كه پيامبران اولوا العزم بر انكار معاد و عناد مشركان صبر كردند و عذاب آنها را به عجله مخواه كه بالاخره خواهد رسيد وانگهى شايد توبه كنند.

كَأَنَّهُمْ يَوْمَ يَرَوْنَ ما يُوعَدُونَ لَمْ يَلْبَثُوا إِلَّا ساعَةً مِنْ نَهارٍ اشاره

است به بى اهميت بودن اين زندگى در مقابل آخرت، گذشته هر قدر طولانى باشد در نظر انسان كم مى آيد، اما آنها با ديدن عذاب آخرت و دوام آن احساس خواهند كرد كه در دنيا جز ساعتى (مقدار كمى از زمان) توقف نكرده اند ظاهرا در اينجا، برزخ مطرح نشده است.

طبرسى رحمه اللَّه برزخ را نيز داخل دانسته و فرموده است: گذشته به حكم «كان لم يكن» است هر چند كه طولانى باشد ولى چون آيه راجع به كم تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 169

ارزش بودن زندگى دنياست، ظاهرا برزخ در نظر نيست.

بَلاغٌ فَهَلْ يُهْلَكُ إِلَّا الْقَوْمُ الْفاسِقُونَ يعنى: اين قرآن بلاغ و تبليغ از جانب خداست و در مقابل آن فقط قومى هلاك مى شوند كه از زى عبوديت و بندگى خارج شده اند، «هل» در اينگونه محلها به جاى «ما» نافيه مى آيد.

و الرسل و الأئمة).

در جوامع الجامع فرموده: اولوا العزم از پيامبران كسى است كه شريعت تازه آورده و شريعت سابق را نسخ كند، آنها پنج نفر مى باشند.

در الميزان براى عزم سه معنى نقل كرده: صبر، عزم بر وفا به ميثاق كتاب و شريعت، آن گاه فرموده معناى سوم حق است و آن همانست كه روايات امامان- عليهم السّلام آن را بيان مى كند.

بد نيست به بعضى اقوال ديگر در اين زمينه اشاره نمائيم 1- به نظر بعضى «من» در كلمه مِنَ الرُّسُلِ به معنى بيان است نظير تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 170

فَاجْتَنِبُوا الرِّجْسَ مِنَ الْأَوْثانِ على هذا گفته اند: همه انبياء اولوا العزم مى باشند.

2- به قولى آنها شش نفر هستند كه بر اذيت صبر كرده اند: نوح عليه السّلام كه بر اذيت قوم خويش صبر كرد، ابراهيم كه بر آتش صبر نمود، اسحق كه بر ذبح صبر كرد (ذبيح به نظر شيعه اسماعيل است)، يعقوب كه به فقد يوسف و رفتن بينايى صبر كرد، يوسف كه در چاه و زندان صبر نمود، و ايوب كه بر ضر و بلا صبر كرد.

3- به قولى آنها چهار نفر هستند: ابراهيم، هود، نوح، و محمد صلى اللَّه عليهم اجمعين.

4- گويند: آنها پيامبرانى هستند كه مأمور به جهاد و قتال شدند و مكاشفه را آشكار كرده و در راه دين جنگ كردند.

5- به قولى: آنها هيجده نفراند كه در آيات 83 تا 90 سوره انعام نامشان آمده است، دليل اين قول آنست كه در آخر فرموده: فَبِهُداهُمُ اقْتَدِهْ.

6- از بعضى نقل شده: آنها نه نفر هستند: نوح، ابراهيم، ذبيح، يعقوب، يوسف، ايوب، موسى، داود، عيسى.

اين اقوال سندى و دليلى ندارند و

از طرف كسانى اظهار شده است كه راه خدا را بدون اهل بيت عليهم السّلام رفته اند.

روز سيزده ماه رجب مصادف با ولادت حضرت ولى ذو الجلال عليه السّلام المتعال سال هزار و چهار صد و پنج قمرى مطابق با 15/ 1/ 1364 تفسير سوره احقاف به پايان رسيد.

و الحمد للَّه و هو ختام

تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 171

سعيد بن جبير و ضحاك نقل كرده كه گفته اند: مكى است، سخنى بدون دليل بلكه واضح البطلان است.

در مجمع از ابن عباس و قتاده نقل شده: فقط آيه 13 وَ كَأَيِّنْ مِنْ قَرْيَةٍ هِيَ أَشَدُّ قُوَّةً مِنْ قَرْيَتِكَ الَّتِي أَخْرَجَتْكَ ... در موقعى نازل شد كه آن حضرت مى خواست از مكه به مدينه خارج شود، به كعبه نگاه مى كرد و گريه مى نمود، ولى اين گفته نيز به حكم اجتهاد در مقابل نص است.

5- ظاهرا شأن نزول به خصوص درباره اين سوره نقل نشده است، جريانها و پيشامدهاى آن روز، از قبيل موقعيت جنگى، موضعگيرى كفار و منافقان، انفاق درباره تأمين جنگ و امثال آنها علّت نزول بوده است چنان كه از آياتش استفاده مى شود و نيز ظاهر آنست كه همه سوره به يك بار نازل گشته است، دليلى به نزول تدريجى وجود ندارد.

سوره خواهيم دانست كه چرا قرآن به تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ آن قدر تكيه كرده است.

تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 174

سورة محمّد مدنيّة و هى ثمان و ثلاثون اية نزلت بعد سورة الحديد

جنگ سلاحهاى خويش را به زمين گذارد، فرمان اين است، و اگر خدا مى خواست از آنها انتقام مى گرفت، آنان كه در راه خدا كشته شوند هرگز اعمالشان را هدر نخواهد كرد.

5- حتما هدايتشان كرده و حالشان را اصلاح مى كند.

6- و در بهشتى كه شناسانده اسكانشان مى دهد.

سلاحهاى جنگ است طبرسى فرموده: وزر به معنى محمول و بار است، علت اين تسميه آنست كه سلاح جنگ به وسيله جنگاوران حمل مى شود.

انتصر: انتصار به معنى انتقام است «انتصر منه: انتقم».

و عمل، قبل از اسلام است، على هذا وَ آمَنُوا بِما نُزِّلَ عَلى مُحَمَّدٍ مستقل از ما قبل است و قيد توضيحى نيست، يعنى:

آنان كه در گذشته ايمان آورده و عمل كرده اند و آنان كه به دين محمّد صلّى اللَّه عليه و آله در اين زمان ايمان آورده اند.

وَ هُوَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ حال است از «ما نزل» كلمه «كفر- اصلح» مقابل با «اضل» در آيه سابق است يعنى: خدا تلاش كفّار را به هدف نرسانيد ولى به واسطه ايمان و عمل، گناهان مؤمنان و وبال گناهان را عفو كرد و پوشانيد و حالشان را اصلاح كرد.

در دنيا با تقوى و فضيلت و شناخت و معرفت زندگى كردند و در آخرت به تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 178

سعادت ابدى رسيدند.

3- ذلِكَ بِأَنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا اتَّبَعُوا الْباطِلَ وَ أَنَّ الَّذِينَ آمَنُوا اتَّبَعُوا الْحَقَّ مِنْ رَبِّهِمْ كَذلِكَ يَضْرِبُ اللَّهُ لِلنَّاسِ أَمْثالَهُمْ.

تعليل مطلب قبلى است و باطل چيزى پوچ و ناپايدار است، هر كه درباره آن تلاش نمايد بى ثمر خواهد بود، حتى اگر در دنيا نيز به خواسته هاى خودشان برسند زندگى براى آنها لذت بخش نخواهد بود بلكه در رنج و عذاب و دلهره و واهمه به سر خواهند برد مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِكْرِي فَإِنَّ لَهُ مَعِيشَةً ضَنْكاً طه/ 124، فَلا تُعْجِبْكَ أَمْوالُهُمْ وَ لا أَوْلادُهُمْ إِنَّما يُرِيدُ اللَّهُ لِيُعَذِّبَهُمْ بِها فِي الْحَياةِ الدُّنْيا، وَ تَزْهَقَ أَنْفُسُهُمْ وَ هُمْ كافِرُونَ توبه/ 55.

اما حقّ چيزى ثابت و پايدار است، پيروان آن نيز چنين خواهند بود جمله كَذلِكَ يَضْرِبُ اللَّهُ ... اشاره است به اينكه هميشه ماجرا چنين بوده و خواهد بود.

4- فَإِذا لَقِيتُمُ الَّذِينَ كَفَرُوا فَضَرْبَ الرِّقابِ حَتَّى إِذا أَثْخَنْتُمُوهُمْ

فَشُدُّوا الْوَثاقَ فَإِمَّا مَنًّا بَعْدُ وَ إِمَّا فِداءً حَتَّى تَضَعَ الْحَرْبُ أَوْزارَها.

تفريع است بر مطلب فوق، يعنى: حالا كه كفار تابع باطلند و خدا تلاش آنها را به هدف نمى رساند پس چون در جنگ با آنها روبرو شديد، آنها را بكشيد و چون از پاى در آوريد و قدرت مقاومت از دستشان رفت، اسيرشان كنيد تا ديگر جنگى و مقاومتى از طرف آنها نباشد، در اينجا چند مطلب لازم الذكر است.

اول: فَضَرْبَ الرِّقابِ تقديرش «فاضربوا رقابهم ضربا» است مفعول مطلق در جاى فعلش قرار گرفته، الف و لام عوض از مضاف اليه است، مراد از آن مطلق كشتن مى باشد نه فقط زدن گردنها.

دوم: حَتَّى إِذا أَثْخَنْتُمُوهُمْ يعنى چون در اثر كشتار بعضى، آنها را از پاى در آورديد و تاب مقاومت را از ايشان گرفتيد و احساس كردند كه ديگر تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 179

قدرت ادامه جنگ ندارد آن وقت نكشيد و اسير بگيريد:

سوم: فَشُدُّوا الْوَثاقَ فَإِمَّا مَنًّا بَعْدُ وَ إِمَّا فِداءً يعنى اسيرشان كنيد و طناب را محكم گردانيد به طورى كه قدرت فرار نداشته باشند پس از آن يا منت مى گذاريد و آزادشان مى كنيد و يا عوض مى گيريد خواه پول باشد يا اسيران مسلمان كه در دست كفار به سر مى برند.

ناگفته نماند بنا به فرموده امامان عليهم السّلام اسير اگر در حال جنگ گرفته شود كه هنوز جنگ تمام نشده امام مخير است كه آنها را بكشد يا دست و پايشان را به عكس قطع كند و بگذارد تا بميرند، رها كردن يا عوض گرفتن در اينجا نيست، و اگر بعد از تمام شدن جنگ اسير شوند، امام اختيار دارد: رها كند

يا عوض بگيرد و يا برده گرداند. (مجمع البيان).

مرحوم شيخ در تهذيب باب كيفيت قتال المشركين از حضرت صادق صلوات اللَّه عليه نقل كرده كه فرمود:

«كان ابى يقول ان للحرب حكمين: اذا كانت الحرب قائمه لم تضع اوزارها و لم يثخن اهلها فكل اسير اخذ فى تلك الحال فان الامام فيه بالخيار ان شاء ضرب عنقه و ان شاء قطع يده و رجله من خلاف بغير حسم و تركه يتشحط في دمه حتى يموت و هو قول اللَّه عز و جل انما جزاء الذين يحاربون اللَّه الاية و الحكم الاخر اذا وضعت الحرب اوزارها و اثخن اهلها فكل اسير اخذ على تلك الحال فكان في ايديهم فالامام فيه بالخيار ان شاء من عليهم فارسلهم و ان شاء فاداهم انفسهم و ان شاء فاستعبدهم فصاروا عبيدا.

چهارم: حَتَّى تَضَعَ الْحَرْبُ أَوْزارَها اين جمله ظاهرا متعلق به فَضَرْبَ الرِّقابِ- فشدوا» است، منظور از آن ظاهرا تمام شدن جنگ و از قدرت افتادن كفار به طور كلى است، نظير: قاتِلُوهُمْ حَتَّى لا تَكُونَ فِتْنَةٌ بقره/ 193 يا نظير: فَإِمَّا تَثْقَفَنَّهُمْ فِي الْحَرْبِ فَشَرِّدْ بِهِمْ مَنْ خَلْفَهُمْ لَعَلَّهُمْ يَذَّكَّرُونَ انفعال/ 57 ذلِكَ وَ لَوْ يَشاءُ اللَّهُ لَانْتَصَرَ مِنْهُمْ وَ لكِنْ لِيَبْلُوَا بَعْضَكُمْ بِبَعْضٍ تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 180

«ذلك» خبر مبتداى محذوف است يعنى: «الامر ذلك» دستور و فرمان قتال چنين است، وَ لكِنْ لِيَبْلُوَا ... تعليل حكم فوق است، يعنى اگر خدا مى خواست از كفار انتقام مى كشيد و امر به قتال نمى كرد ولى خواسته بعضى از شما را با بعضى امتحان كند تا خلوص و ايمان مؤمنان و شقاوت كفار روشن گردد. بَعْضَكُمْ بِبَعْضٍ شامل مؤمنان و كفّار هر

دو است، خطاب متوجه به مؤمنان مى باشد.

وَ الَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَلَنْ يُضِلَّ أَعْمالَهُمْ يعنى اگر هم در راه خدا كشته شوند زحمتشان به هدر نخواهد رفت، خدا تلاشى را كه كرده اند به هدف و بهشت خواهد رسانيد، چنان كه دو آيه بعدى آن را بيان مى كنند.

سعادت ابدى هدايت مى كند با مغفرت گناهانشان و آن گاه در بهشتى كه به آنها خبر داده اسكانشان مى دهد.

«عرفها» جمله حاليه است از اسكان، يعنى در حالى اسكان مى دهد كه بهشت را شناسانده و فرمود تِلْكَ الْجَنَّةُ الَّتِي أُورِثْتُمُوها بِما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ على هذا خدا نشان مى دهد: اين همان بهشتى است كه به شما وعده كرده بودم.

تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 182

ثابت مى نمايد.

8- كسانى كه كافر شده اند به هلاكت رسيده اند و اعمالشان را گمراه كرده است.

9- زيرا كه آنها نازل كرده خدا را مكروه داشته اند لذا اعمالشان را باطل كرده است.

10- آيا در زمين سفر نكرده اند تا بدانند عاقبت گذشتگان چگونه شد، خدا آنها را هلاك كرد، اين كافران را است امثال آن.

11- اين بدان علت است كه خدا سرپرست اهل ايمان است و كافران را مولايى نيست.

12- كسانى كه ايمان آورده و عمل صالح كرده اند خدا به بهشتهايى داخلشان مى كند كه نهرها از زير آنها روان است، و كسانى كه كافر شده اند لذت مى برند و مى خورند مانند چهار پايان، آتش اقامتگاه آنهاست.

13- اى بسا شهرى كه نيرومندتر بود از شهرى كه تو را خارج كرد، آنها را هلاك كرديم در حالى كه كمكى نداشتند.

14- آيا آنكه از پروردگارش در بينه است مانند كسى است كه عمل بدش به او خوب جلوه گر شده و پيرو هوايشان شده اند.

15- صفت بهشتى كه متقيان وعده شده اند در آن نهرهايى است از آب غير متغير و نهرهايى از شيرى كه طعم آن عوض نشده و نهرهايى از خمر كه براى نوشندگان لذت است و نهرهايى از عسل صاف شده و آنها راست در آن از همه ميوه ها و آمرزش از جانب خدايشان آيا آنها مانند كسانى هستند كه در آتش جاودانند و آب داده شده اند از آب جوشان كه روده هايشان را پاره كرده است؟!!

184

مثوى: ثواء: اقامت. مثوى: محل اقامت.

آسن: اسن (بر وزن عقل و شرف): تغيير يافتن. «اسن الماء: تغير» در قاموس، مطلق تغير آب و در نهايه و مفردات تغير بوى آب گفته است، «آسن» اسم فاعل از آن است، اين كلمه فقط يك بار در كلام اللَّه يافته است.

امعاء: روده ها. مفرد آن معى است، اين كلمه فقط يك بار در كلام اللَّه مجيد آمده است.

فَلَمْ يَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَيَنْظُرُوا كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ دَمَّرَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ وَ لِلْكافِرِينَ أَمْثالُها.

شاهد عينى است بر فَتَعْساً لَهُمْ كه قوم لوط، عاد و ثمود نيز چنان بودند و گرفتار شدند، منظور از «للكافرين» مطلق كافران از جمله اهل مكه است و شايد الف و لام براى عهد و منظور فقط اهل مكه باشند، از آيه معلوم مى شود كه اعمال انسان در سرنوشت آينده اش اثر مستقيم دارد، «دمره- دمر عليه» هر دو به يك معنى است.

11- ذلِكَ بِأَنَّ اللَّهَ مَوْلَى الَّذِينَ آمَنُوا وَ أَنَّ الْكافِرِينَ لا مَوْلى لَهُمْ.

ذلك اشاره است به نصرت مؤمنان و نقمت كافران، مولى به معنى سرپرست است صدر آيه نظير اللَّهُ وَلِيُّ الَّذِينَ آمَنُوا يُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ بقره/ 257 است، گويى مراد از لا مَوْلى لَهُمْ مولايى است كه بتواند به سعادت برساند و گرنه به حكم وَ الَّذِينَ كَفَرُوا أَوْلِياؤُهُمُ الطَّاغُوتُ يُخْرِجُونَهُمْ مِنَ النُّورِ إِلَى الظُّلُماتِ طاغوتها نيز سرپرستان كفار هستند ولى آنها را به طرف بدبختى مى كشانند.

اما بحكم إِنْ هِيَ إِلَّا أَسْماءٌ سَمَّيْتُمُوها أَنْتُمْ وَ آباؤُكُمْ نجم/ 23 آنها مولاى ادعايى مى باشند، و از حول و قوه الهى استفاده مى كنند، پس وَ أَنَّ الْكافِرِينَ لا مَوْلى لَهُمْ نفى مولويت غير خداست تشريعا و تكوينا.

12- إِنَّ اللَّهَ يُدْخِلُ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ وَ الَّذِينَ كَفَرُوا يَتَمَتَّعُونَ وَ يَأْكُلُونَ كَما تَأْكُلُ الْأَنْعامُ وَ النَّارُ مَثْوىً لَهُمْ.

مقايسه است ما بين مؤمنان كه خدا ولى آنهاست و كفار كه وليّى ندارند تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 186

ايضا در اين آيه علّت دخول بهشت و آتش نيز بيان شده است و آن اينكه

مؤمنان ايمان آورده و كارهاى شايسته انجام مى دهند، اما كفار غرضى جز شكم پرستى ندارند و در اينكار مانند چهارپايانند.

13- وَ كَأَيِّنْ مِنْ قَرْيَةٍ هِيَ أَشَدُّ قُوَّةً مِنْ قَرْيَتِكَ الَّتِي أَخْرَجَتْكَ أَهْلَكْناهُمْ فَلا ناصِرَ لَهُمْ.

اشاره است به ضعف اهل مكه در مقابل مشركان گذشته كه در اثر نافرمانى هلاك شدند. منظور از «قرية» اهل قريه است، فَلا ناصِرَ لَهُمْ حال است از «اهلكناهم».

14- أَ فَمَنْ كانَ عَلى بَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ كَمَنْ زُيِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ وَ اتَّبَعُوا أَهْواءَهُمْ.

نوعى استدلال است بر بهشت مؤمنان و آتش كفار، مؤمنان از خداى خويش بر دليل و شناخت آشكار هستند ولى كفار پير و خواهشهاى نفسند و اعمال بدشان در نظرشان خوب جلوه كرده به آتششان كشيده است.

15- مَثَلُ الْجَنَّةِ الَّتِي وُعِدَ الْمُتَّقُونَ فِيها أَنْهارٌ مِنْ ماءٍ غَيْرِ آسِنٍ وَ أَنْهارٌ مِنْ لَبَنٍ لَمْ يَتَغَيَّرْ طَعْمُهُ وَ أَنْهارٌ مِنْ خَمْرٍ لَذَّةٍ لِلشَّارِبِينَ وَ أَنْهارٌ مِنْ عَسَلٍ مُصَفًّى.

اين آيه تفصيل و توضيح آيه إِنَّ اللَّهَ يُدْخِلُ الَّذِينَ آمَنُوا ... است كه گذشت «مثل» در اينجا به معنى صفت است، متقون همان اهل ايمان و عملند، آبهاى دنيا با طول زمان متغير مى شوند ولى آب انهار بهشتى تغيير ندارد زيرا كه قانون كهولت و كهنه شدن در قيامت از ماده برداشته خواهد شد.

ايضا شيرهاى دنيا بعد از مدتى ترشيده و فاسد مى شوند ولى شيرهايى كه در انهار بهشتى جاريند طعمشان متغير نشده و نخواهد شد به دليل فوق.

لفظ لذة يا صفت مشبهه است بمعنى لذيذ و يا از باب «زيد عدل» است و تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 187

يا تقديرش «ذو لذة» مى باشد، «مصفى» يعنى صاف شده از موم و چيزهايى

كه مورد قبول طبع نيست، در اين باره در نكته ها توضيح داده خواهد شد.

وَ لَهُمْ فِيها مِنْ كُلِّ الثَّمَراتِ وَ مَغْفِرَةٌ مِنْ رَبِّهِمْ.

تكميل مطلب گذشته است، انسان از لغزش مصون نمى ماند، غفران لغزشها آنها را براى قبول نعمتهاى بهشتى آماده مى كند.

كَمَنْ هُوَ خالِدٌ فِي النَّارِ وَ سُقُوا ماءً حَمِيماً فَقَطَّعَ أَمْعاءَهُمْ.

شق اول اين جمله محذوف است يعنى «امن يدخل الجنة التي هذه صفتها كمن هو خالد فى النار؟» ظاهرا نوشيدن آب جوشان از روى اضطرار خواهد بود چنان كه در سوره واقعه آمده: لَآكِلُونَ مِنْ شَجَرٍ مِنْ زَقُّومٍ فَمالِؤُنَ مِنْهَا الْبُطُونَ فَشارِبُونَ عَلَيْهِ مِنَ الْحَمِيمِ فَشارِبُونَ شُرْبَ الْهِيمِ/ 54، على هذا بالاجبار از آن خواهند نوشيد و احشاءشان را پاره خواهد كرد (نعوذ باللّه من عذاب النار).

طبيعت آنست كه مار از تخم به وجود بيايد و اگر از اول مارها مانند ميوه از درخت ميروئيدند. اكنون ميگفتيم: قانون طبيعت آنست كه مار از درخت برويد، اگر كسى مى گفت: مار از تخم به وجود مى آيد مى گفتيم: خلاف طبيعت است و شدنى نيست.

درياهاى روى زمين از آب به وجود آمده در نتيجه مى گوئيم: دريا از آب تشكيل مى شود و اگر از اول از شير يا از عسل به وجود آمده بودند، الان مى گفتيم: دريا از شير يا از عسل تشكيل مى شود و اگر كسى مى گفت، دريا از آب تشكيل مى شود جواب مى داديم كه اين خلاف طبيعت است، بايد بدانيم:

خدايى كه نهرها و درياها را از آب به وجود آورده مى توانست از عسل به وجود آورد چنان كه در قيامت چنين خواهد فرمود.

تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 189

تُقَطِّعُوا أَرْحامَكُمْ (22) أُولئِكَ الَّذِينَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فَأَصَمَّهُمْ وَ أَعْمى أَبْصارَهُمْ (23) أَ فَلا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلى قُلُوبٍ أَقْفالُها (24)

تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 190

16- بعضى از منافقان به كلام تو گوش مى كنند تا چون از نزد تو خارج شدند، گويند:

حالا چه مى گفت؟ آنان هستند كه خدا بر قلبشان مهر نهاده و از هواهايشان اطاعت كرده اند.

17- ولى آنان كه هدايت پذيرفته اند بر هدايتشان افزوده و تقوايشان را داده است.

18- منتظر نيستند مگر آنكه قيامت به ناگهان آيد كه علائمش آمده است ولى چون بيايد بيداريشان كجا فائده دهد.

19- بدان كه جز خدا معبودى نيست و براى گناه خويش و مؤمنان طلب عفو كن، خدا حركت و سكون شما را مى داند.

20- اهل ايمان گويند: چرا سوره اى نازل نمى شود و چون سوره صريحى نازل شد و در آن جنگ گفته شد، مى بينى كه مريض القلبها به تو مى نگرند مانند نگاه محتضر سزاوار است بر آنها احتضار.

21- سخنشان طاعتى و قول خوبى است ولى چون كار جدى شد اگر راست مى گفتند بهتر بود.

22- آيا توقع هست كه اگر اعراض كرديد، اينكه در زمين مفسد باشيد و قطع رحم كنيد؟

23- آنها كسانى هستند كه خدا لعنتشان كرده، پس ناشنواييشان نموده و چشمشان را كور كرده است.

24- آيا در قرآن فكر نمى كنند يا بر قلبهايشان قفلهاست؟

الحديث، ج 10، ص: 191

(بر وزن عقل) جمع آن شروط و شرايط است.

متقلبكم: ظاهرا آن مصدر ميمى است همچنين «مثواكم» پس مثوى به معنى اقامت و متقلب به معنى گردش و حركت است.

محكمة: واضح الدلالة. آن در مقابل متشابه است.

مغشى عليه: محتضر: «غشى عليه» به صيغه مجهول يعنى چيزى بر او عارض شد كه فهمش را پوشانيد.

عزم الامر: يعنى كار جدى شد «صار الامر معزوما» در اقرب الموارد گويد «عزم الامر» يعنى روى فلان كار تصميم گرفته شد، آن به معنى مجهول است و براى مبالغه به صورت معلوم گفته مى شود.

اقفال: قفلها. اين كلمه فقط يك بار در قرآن مجيد آمده است.

اتَّبَعُوا أَهْواءَهُمْ.

اين جمله مؤيد احتمال قبلى است، طَبَعَ اللَّهُ مهر نهادن ابتدايى نيست بلكه در اثر عناد و لجاجتهاست لذا جبر لازم نمى آيد، چنان كه وَ اتَّبَعُوا أَهْواءَهُمْ آن را تفسير مى كند يعنى: «اولئك اتبعوا اهوائهم» و اين امر سبب مهر نهادن شده است.

17- وَ الَّذِينَ اهْتَدَوْا زادَهُمْ هُدىً وَ آتاهُمْ تَقْواهُمْ.

نقطه مقابل آيه قبلى است، «اهتدوا» هدايت قبول كردن است، زيادت آن افزودن بر درجه هدايت مى باشد زيرا ايمان و هدايت ذو درجاتند. «زادهم» نتيجه هدايت است چنان كه طَبَعَ اللَّهُ در آيه قبلى نتيجه اتباع هواست، مراد از «تقواهم» مى شود كه از هواى نفس باشد يعنى خدا آنها را، پرهيز از هواى نفس روزى كرده است.

در الميزان فرموده: زيادت هدى راجع به كمال در مرحله علم و دادن تقوى راجع به كمال در مرحله عمل است چنان كه طَبَعَ اللَّهُ در مرحله علم و اتباع هوى در مرحله عمل است.

18- فَهَلْ يَنْظُرُونَ إِلَّا السَّاعَةَ أَنْ تَأْتِيَهُمْ بَغْتَةً فَقَدْ جاءَ أَشْراطُها فَأَنَّى لَهُمْ إِذا جاءَتْهُمْ ذِكْراهُمْ.

يعنى تبليغ پيامبر و ارشاد الهى در دنيا بيدارشان نكرد فقط آمدن قيامت مى ماند كه با چشم خود به بينند و متذكر شوند ولى آنهم ناگهان مى آيد و ظرف ايمان و عمل از دست مى رود لذا تذكر فائده اى نخواهد داشت.

«هل» در آيه در جاى ماء نافيه است، «بغتة» قيد اتيان مى باشد اشراط به معنى علامتهاست، آن بالاخره از شرط (بر وزن عقل) مأخوذ است كه به معنى تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 193

«ما يتوقف عليه الشي ء» مى باشد، فَقَدْ جاءَ أَشْراطُها تأكيد مطلب است.

اهل تفسير، اشراط و علائم قيامت را بعثت حضرت رسول صلّى اللَّه عليه و آله، انشقاق قمر آمدن

دخان كه در سوره دخان/ 10 ذكر شده است و نزول آخرين كتاب آسمانى گفته اند.

الميزان آنها را خلقت انسان، و انقسام آن به نيكوكاران و بدكاران كه مستدعى قيامت است و آمدن مرگ فرموده و از در منثور از انس از رسول اللَّه صلّى اللَّه عليه و آله نقل كرده كه فرمود:

«بعثت انا و الساعة كهاتين و اشار بالسبابة و الوسطى»

و نيز نقل مى كند روزى رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله در ميان مردم بود، شخصى آمد و گفت يا رسول اللَّه:

«متى الساعة» قيامت كى خواهد بود، حضرت فرمود:

«ما المسئول با علم من السائل ...»

احتمال ديگر آنست كه مراد از ساعة مرگ باشد نه قيامت، در اينصورت علائم مرگ عبارتند از پيرى، سفيدى موها، تقليل قوا و غيره.

19- فَاعْلَمْ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اسْتَغْفِرْ لِذَنْبِكَ وَ لِلْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُؤْمِناتِ وَ اللَّهُ يَعْلَمُ مُتَقَلَّبَكُمْ وَ مَثْواكُمْ.

ظاهرا تفريع است بر الَّذِينَ طَبَعَ اللَّهُ عَلى قُلُوبِهِمْ ... وَ الَّذِينَ اهْتَدَوْا ...

يعنى حالا كه خدا بر قلب كافران مهر مى زند و هدايت مؤمن را افزايش مى دهد در لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ ثابت باش و بر گناه خود و مؤمنان طلب مغفرت كن.

الميزان فرموده: امر به علم امر بر ثبات در علم است يعنى در اين شناخت پايدار باش، در مجمع آن را از زجاج نقل كرده است، در رابطه با «ذنبك» در آيه 55 سوره مؤمن صحبت شد و در اول سوره فتح نيز خواهد آمد، استغفار آن حضرت قهرا در پيش خدا مقبول و براى مؤمنان مايه اميد است. وَ اللَّهُ يَعْلَمُ ...

تعليل مطلب است. تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 194

طبرسى رحمه اللَّه مى گويد به

طور صحيح نقل شده كه حذيفة بن يمان مى گويد من نسبت به خانواده ام بد زبان بودم، روزى به رسول خدا گفتم:

مى ترسم زبانم مرا داخل آتش كند فرمود:

«فأين انت من الاستغفار انى لاستغفر اللَّه فى اليوم مائة مرة»

يعنى استغفار كن، من روزى صد بار استغفار مى كنم.

عن ابى عبد اللَّه عليه السّلام قال ان رسول اللَّه صلّى اللَّه عليه و آله كان لا يقوم من مجلس و ان خف حتى يستغفر اللَّه عز و جل خمسا و عشرين مرة» (برهان).

در الميزان از در منثور آن حضرت نقل شده فرمود:

«انه ليغان على قلبى و انى لاستغفر اللَّه كل يوم مائة مرة»

غين به معنى غلبه شهوت بر نفس است.

20- وَ يَقُولُ الَّذِينَ آمَنُوا لَوْ لا نُزِّلَتْ سُورَةٌ فَإِذا أُنْزِلَتْ سُورَةٌ مُحْكَمَةٌ وَ ذُكِرَ فِيهَا الْقِتالُ رَأَيْتَ الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ يَنْظُرُونَ إِلَيْكَ نَظَرَ الْمَغْشِيِّ عَلَيْهِ مِنَ الْمَوْتِ فَأَوْلى لَهُمْ.

آيه در رابطه با مؤمنان خالص و منافقان است كه مؤمنان انتظار تكاليف تازه را مى كشيدند ولى چون آيه صريحى در رابطه با جنگ نازل مى شد مريض القلبها مانند قالب بيروح و آدم در حال احتضار به آن حضرت نگاه مى كردند.

فَأَوْلى لَهُمْ مبتدا و خبر است يعنى احتضار براى آنها سزاوار است، اصمعى گفته «اولى لك» تهديد است يعنى آنچه مكروه مى دارى قرين تو باشد، نظير اين آيه است آيه: أَوْلى لَكَ فَأَوْلى ثُمَّ أَوْلى لَكَ فَأَوْلى قيامة/ 32.

21- طاعَةٌ وَ قَوْلٌ مَعْرُوفٌ فَإِذا عَزَمَ الْأَمْرُ فَلَوْ صَدَقُوا اللَّهَ لَكانَ خَيْراً لَهُمْ.

يك احتمال آنست كه اين آيه راجع به الَّذِينَ آمَنُوا باشد در اينصورت «طاعة» خبر مبتداى محذوف است يعنى «قولهم لولا نزلت طاعة ...» به عبارت ديگر اينكه مى گويند: چرا

سوره اى نازل نمى شود يك نوع طاعت و كلام خوب است ولى چون كار جدى شد و جنگ پيش آمده اگر به خدا و رسول راست گويند تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 195

و به جنگ بروند بهتر است، على هذا اين سخن تشويق به عمل است و اينكه به حرف اكتفاء نكنند و در عين حال نشان مى دهد كه در درجه نازله ايمان هستند.

احتمال ديگر آنست كه راجع به مريض القلبها باشد، در اينصورت «طاعة» مبتداى محذوف الخبر است يعنى «طاعة و قول معروف خير لهم» ولى در اينصورت جمله فَإِذا عَزَمَ الْأَمْرُ ... با صدر آيه خوب تطبيق نمى شود، جواب «اذا» محذوف است يعنى «فاذا عزم الامر نكلوا».

22- فَهَلْ عَسَيْتُمْ إِنْ تَوَلَّيْتُمْ أَنْ تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ وَ تُقَطِّعُوا أَرْحامَكُمْ.

اين آيه راجع به مريض القلبهاست كه آيه بعدى نشان مى دهد مراد از آن منافقانند، «توليتم» اگر به معنى اعراض از كتاب خدا و عمل بدين باشد منظور آنست كه شما منافقان بالاخره در اثر مخالفت كارتان به افساد و قطع ارحام مى رسد الميزان اين معنى را اختيار كرده، طبرسى آن را به «قيل» نسبت مى دهد، در اينصورت به نظر مى آيد جريانى در كار بوده كه اين آيه بر اعراض از جنگ تفريع آمده است.

گويى اكثر مفسّران «توليتم» را ولايت و سرپرست شدن گرفته اند در اينصورت تناسب آن با اعراض از جنگ چندان روشن نيست و اللَّه العالم.

در هر حال آيه خطاب به مريض القلبهاست و آن از باب توبيخ مى باشد كلمه فَهَلْ عَسَيْتُمْ تعبيرى است كه بوى مخالفت مى دهد.

23- أُولئِكَ الَّذِينَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فَأَصَمَّهُمْ وَ أَعْمى أَبْصارَهُمْ.

اشاره است به مفسدان و قاطعان ارحام، لعنت در دنيا

دور كردن از رحمت و توفيق هدايت است، نتيجه لعنت همان ناشنوا بودن نسبت به كلام حق و نابينا بودن نسبت به آيات الهى است لَهُمْ قُلُوبٌ لا يَفْقَهُونَ بِها وَ لَهُمْ أَعْيُنٌ لا يُبْصِرُونَ بِها تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 196

وَ لَهُمْ آذانٌ لا يَسْمَعُونَ بِها

اعراف/ 179.

24- أَ فَلا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلى قُلُوبٍ أَقْفالُها.

يعنى: اگر در قرآن تفكّر مى كردند خدا چشمشان را كور و گوششان را ناشنوا نمى كرد، گويند نكره آمدن قلوب براى اشاره به قلوب آنها و امثال آنهاست أَمْ عَلى قُلُوبٍ ... حاكى از سلب قدرت تدبر است يعنى تدبر نمى كنند و يا قدرت تدبر ندارند؟ اضافه اقفال به ضمير قلوب حكايت از بخصوص بودن قفلها دارد، نه قفلهاى معمولى.

در مجمع از امام صادق و امام كاظم صلوات اللَّه عليهما نقل كرده كه فرموده اند

«ا فلا يتدبرون القرآن فيقضوا ما عليهم من الحق»

و نيز فرموده آيه دليل است بر بطلان قول آنان كه گفته اند: قرآن را جز با روايت و نقل تفسير نتوان كرد.

تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 197

أَخْبارَكُمْ (31) إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ صَدُّوا عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ وَ شَاقُّوا الرَّسُولَ مِنْ بَعْدِ ما تَبَيَّنَ لَهُمُ الْهُدى لَنْ يَضُرُّوا اللَّهَ شَيْئاً وَ سَيُحْبِطُ أَعْمالَهُمْ (32)

25- كسانى كه بعد از آشكار شدن هدايت به كفر برگشته اند، شيطان اعمالشان را بر آنها مزين كرده و با آرزوها مشغولشان نموده است.

26- اين بدانجهت است كه آنها به كفار گفتند: در بعضى از كارها از شما اطاعت مى كنيم خدا نجوايشان را مى داند.

27- چطور است حالشان وقتى كه ملائكه آنها را بميرانند در حالى كه بر چهره ها و پشتهاى تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 198

آنها مى زنند.

28- اين عذاب براى آنست كه پيروى كردند از آنچه خدا را به خشم مى آورد و مكروه داشتند رضوان خدا را.

29- آيا مريض القلبها گمان كرده اند كه خدا حقدهاى آنها را آشكار نخواهد كرد؟

30- و اگر مى خواستيم آنها را به تو نشان مى داديم و با علامتشان آنها را مى شناختى و حتما آنها را در طرز سخنشان خواهى شناخت ...

31- حتما شما را امتحان مى كنيم تا مجاهدان و صابران شما را آشكار كنيم، و اعمالتان را امتحان نمائيم.

32- كسانى كه كافر شده و مردم را از راه خدا بازداشته و با رسول ما بعد از آشكار شدن هدايت مخالفت كرده اند، جز به خدا ضررى نرسانند و به زودى اعمالشان را باطل مى كند.

تسويل: تزيين نفس است چيزى را كه نفس به آن حريص است.

املى: املاء به معنى اطاله مدت (مهلت دادن) و تأخير است: «الاملاء: ...

الامهال و التأخير في المدة» مراد از آن در آيه امداد يا تطويل آرزوهاست.

اسرار: پنهان داشتن. و به فتح اول رازها و سرها. تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 199

اضغانهم: ضغن: حقد و كينه، جمع آن اضغان است راغب حقد شديد گفته است.

لحن: آهنگ و طرز لحن دو جور است يكى بر گرداندن كلام از قاعده و غلط ادا كردن، دوم مطلب را با كنايه و تعريض و فحوى ادا كردن.

شاقوا: مخالفت كردند، دشمنى كردند. اصل آن واقع شدن هر طرف در يك شق و در يك جانب است.

كفار است كه منافقان به آنها گفته اند: ما در بعضى تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 200

از توطئه ها كه بر عليه اسلام مى كنيد با شما همكارى خواهيم كرد.

احتمال دارد منظور از اين آيه همان باشد كه در سوره حشر آمده: أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ نافَقُوا يَقُولُونَ لِإِخْوانِهِمُ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْكِتابِ لَئِنْ أُخْرِجْتُمْ لَنَخْرُجَنَّ مَعَكُمْ وَ لا نُطِيعُ فِيكُمْ أَحَداً أَبَداً وَ إِنْ قُوتِلْتُمْ لَنَنْصُرَنَّكُمْ حشر/ 11 جريان درباره عبد اللَّه بن ابى منافق و يهود بنى نضير است كه عبد اللَّه به آنها قول همكارى داد.

در مجمع البيان فرموده:

«و المروى عن ابى جعفر و ابى عبد اللَّه عليهما السّلام انهم بنو اميه كرهوا ما نزل اللَّه في ولاية على بن ابى طالب عليه السّلام.

ناگفته نماند «إسرار» را قارئان كوفه بجز ابى بكر، با كسر الف و ديگران با فتح آن خوانده اند.

27- فَكَيْفَ إِذا تَوَفَّتْهُمُ الْمَلائِكَةُ يَضْرِبُونَ وُجُوهَهُمْ وَ أَدْبارَهُمْ.

اشاره به معذب بودن آنها در برزخ است، نظير اين آيه در سوره هاى ديگر نيز آمده است، در اين زمينه در ذيل آيه وَ لا تَقُولُوا لِمَنْ يُقْتَلُ فِي سَبِيلِ اللَّهِ أَمْواتٌ بقره/ 154 به تفصيل سخن گفته شد، «فكيف» تقديرش «فكيف حالهم» است يعنى: در دنيا به كفر بر مى گردند و به كفّار قول همكارى مى دهند، پس حالشان بعد از مرگ چگونه خواهد بود؟

28- ذلِكَ بِأَنَّهُمُ اتَّبَعُوا ما أَسْخَطَ اللَّهَ وَ كَرِهُوا رِضْوانَهُ فَأَحْبَطَ أَعْمالَهُمْ.

اشاره است به عذاب برزخ و ضرب ملائكه. منظور از ما أَسْخَطَ اللَّهَ تسويل شيطان و پيروى از هواى نفس و اتيان گناهان است، مراد از اعمال حبط شده، اعمال خوب آنهاست كه از روى ريا و اغراض دنيوى انجام

مى داده اند، در اثر پيروى از ما أَسْخَطَ اللَّهَ و در اثر مكروه داشتن رضاى خدا، اعمال آنها نيز باطل گرديد در نتيجه، مستحق عذاب فوق شدند. تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 201

رضا و سخط خدا از صفات فعلند، مراد از آن دو ثواب و عقاب خداوند است در توحيد صدوق از محمّد بن عماره نقل شده گويد از امام صادق عليه السّلام پرسيدم: يا بن رسول اللَّه از خداى عز و جل خبرم دهيد كه او را رضا و سخطى هست؟ فرمود:

آرى ولى نه مانند آنچه در مخلوق است ليكن غضب خدا عقاب خدا و رضاى او ثواب اوست

«قال: نعم و ليس ذلك على ما يوجد في المخلوقين و لكن غضب اللَّه عقابه و رضاه ثوابه» (الميزان).

29- أَمْ حَسِبَ الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ أَنْ لَنْ يُخْرِجَ اللَّهُ أَضْغانَهُمْ.

اشاره است به اينكه بالاخره خداوند در اثر پيشامدها و فراز و نشيبها، كينه اى را كه به دين و اهل دين دارند آشكار خواهد كرد، منظور از مريض القلبها منافقانند كه مرض قلبشان منجر به نفاق شده است.

30- وَ لَوْ نَشاءُ لَأَرَيْناكَهُمْ فَلَعَرَفْتَهُمْ بِسِيماهُمْ وَ لَتَعْرِفَنَّهُمْ فِي لَحْنِ الْقَوْلِ وَ اللَّهُ يَعْلَمُ أَعْمالَكُمْ.

«لو» براى نفى جزاء به علّت نفى شرط است، يعنى خدا خواسته كه در اثر پيشامدها باطنشان ظاهر شود و اگر مى خواست منافقان را به تو نشان مى داد و با علامتى كه نشان داده بود آنها را مى شناختى.

آن گاه فرموده: در طرز سخن گفتنشان حتما آنها را خواهى شناخت زيرا باطن انسان از گفتارهايش ظاهر مى شود، أمير المؤمنين عليه السّلام فرموده:

«ما اضمر امرء شيئا الا ظهر في فلتات لسانه»

يعنى هر كس چيزى در باطن داشته باشد

در سخن ناخودآگاهش ظاهر مى شود.

وَ اللَّهُ يَعْلَمُ أَعْمالَكُمْ خطاب به همه مؤمنان و كفار است يعنى چه پنهان كنيد يا نكنيد خدا اعمالتان را مى داند.».

تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 202

تمام خواهد شد ضررى به خدا نتوانند رسانيد. مِنْ بَعْدِ ما تَبَيَّنَ ... حاكى است كه دانسته كافر تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 203

شده اند، عذرى در نزد خدا ندارند، سَيُحْبِطُ أَعْمالَهُمْ نشان مى دهد كه اعمال خوبى كه كرده اند باطل خواهد بود، زيرا كه براى خدا نكرده اند.

مى شود گفت: منظور، بزرگان منافقين و كفار هستند كه خود حق را انكار كرده و ديگران را نيز اغفال نموده اند، در اينصورت منظور از اعمال، فعاليتهاى آنها در مقابله با اسلام است كه خدا بى اثر خواهد كرد.

تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 204

و خدا با شماست و اعمال شما را ناقص نخواهد كرد.

36- زندگى دنيا فقط بازى و مشغوليت است و اگر ايمان آورده و تقوى كنيد، پاداشهاى شما را مى دهد و اموالتان را نمى خواهد.

37- اگر اموال شما را بخواهد و به مشقتتان اندازد بخل مى ورزيد و كينه هايتان را ظاهر مى كند. تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 205

38- آگاه باشيد شما اينان هستيد كه دعوت مى شويد تا در راه خدا انفاق كنيد بعضى از شما بخل مى ورزد هر كه بخل كند بر نفس خويش بخل مى كند، خدا بى نياز و شما نيازمندانيد و اگر اعراض كنيد قومى غير از شما را عوض مى گيرد سپس مانند شما نمى شوند.

منافقان گفته شد كه كَرِهُوا رِضْوانَهُ فَأَحْبَطَ أَعْمالَهُمْ آنها در اثر مكروه داشتن رضاى خدا اعمالشان حبط گرديد، شما نيز در اثر ناديده گرفتن حكم قتال اعمال خويش را باطل نكنيد، پر روشن است كه مخالفت خدا و رسول سبب حبط اعمال است.

صدوق عليه الرحمه در ثواب الاعمال از حضرت باقر عليه السّلام از رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله نقل كرده كه فرمود:

«من قال سبحان اللَّه غرس اللَّه له بها شجرة فى الجنة و من قال الحمد للَّه غرس اللَّه له بها شجرة فى الجنة و من قال لا اله الا اللَّه غرس اللَّه له بها شجرة فى الجنة و من قال اللَّه اكبر غرس اللَّه له بها شجرة فى الجنة، فقال رجل من قريش: يا رسول اللَّه ان شجرنا فى الجنة لكثير قال: نعم و لكن اياكم ان ترسلوا نيرانا فتحرقوها و ذلك ان اللَّه عز و جل يقول ... و لا تبطلوا اعمالكم».

34- إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ صَدُّوا عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ ثُمَّ ماتُوا وَ هُمْ كُفَّارٌ فَلَنْ يَغْفِرَ اللَّهُ لَهُمْ.

يعنى كفار و مانعان راه خدا سزايشان همين است، شما از آنها نباشيد. اگر تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 207

از خدا و رسول اطاعت نكنيد نظير آنها خواهيد بود، آيه صريح است در اينكه مرگ در حال كفر سبب آتش است و هيچ علاجى ندارد.

35- فَلا تَهِنُوا وَ تَدْعُوا إِلَى السَّلْمِ وَ أَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ وَ اللَّهُ مَعَكُمْ وَ لَنْ يَتِرَكُمْ أَعْمالَكُمْ.

تفريع است بر دو آيه گذشته. يعنى حالا كه عدم طاعت خدا و رسول سبب بطلان اعمال و آن سبب شقاوت ابدى است، پس در كار جهاد سست نباشيد، به كفار پيشنهاد

صلح ندهيد.

الميزان وَ أَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ را حال گرفته است ظاهرا در صورت حال بودن مفهوم ندارد بلكه منظور آنست كه: كفار را به صلح نخوانيد با آنكه شما برتريد و خدا با شماست پس چرا پيشنهاد مسالمت مى كنيد؟ على هذا وَ اللَّهُ مَعَكُمْ تعليل وَ أَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ و هر دو تعليل عدم دعوت به صلح است.

آن گاه در تكميل مطلب فرموده: هر زحمتى كه بكشيد پاداش آن را تمام و كمال خواهيد ديد. «تدعوا» عطف بر «تهنوا» و تقدير آن «لا تدعوا» است.

نظير اين آيه است آيه: وَ لا تَهِنُوا وَ لا تَحْزَنُوا وَ أَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ آل عمران/ 139.

ناگفته نماند: آيه: وَ إِنْ جَنَحُوا لِلسَّلْمِ فَاجْنَحْ لَها وَ تَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ انفال/ 61 غير از اين آيه است زيرا دعوت در آن از جانب كفار است.

36- إِنَّمَا الْحَياةُ الدُّنْيا لَعِبٌ وَ لَهْوٌ وَ إِنْ تُؤْمِنُوا وَ تَتَّقُوا يُؤْتِكُمْ أُجُورَكُمْ وَ لا يَسْئَلْكُمْ أَمْوالَكُمْ.

يعنى، اگر بنا باشد كه از خدا و رسول اطاعت نكنيد و در قتال دشمنان كوتاهى كنيد، آن به خاطر زندگى دنياست، ولى زندگى دنيا لعب و لهو است و ارزش آن را ندارد كه به جهت آن، از اطاعت خدا و رسول باز مانيد.

و اگر ايمان بياوريد و تقوا پيشه كنيد پاداشتان مى دهد و در مقابل آن، تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 208

اموالتان را نمى خواهد، منظور خواستن همه اموال است چنان كه از آيه بعدى روشن مى شود، علت لعب و لهو بودن زندگى دنيا در سوره عنكبوت آيه 64 گذشت.

ناگفته نماند: لهو و لعب بودن زندگى دنيا در قرآن مجيد پيوسته در مقايسه با قيامت است نه فقط در

حد خود، چنان كه با مراجعه به آيات روشن خواهد شد.

37- إِنْ يَسْئَلْكُمُوها فَيُحْفِكُمْ تَبْخَلُوا وَ يُخْرِجْ أَضْغانَكُمْ.

تعليل نخواستن همه اموال است زيرا كه در آن صورت طاقت بشر طاق مى شد و كينه سينه اش در مقابل اين درخواست آشكار مى گرديد، آيه صريح است در اينكه خواستن همه اموال به زحمت انداختن انسانهاست.

38- ها أَنْتُمْ هؤُلاءِ تُدْعَوْنَ لِتُنْفِقُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَمِنْكُمْ مَنْ يَبْخَلُ وَ مَنْ يَبْخَلْ فَإِنَّما يَبْخَلُ عَنْ نَفْسِهِ.

اين تكميل آيه سابق است يعنى: فقط مقدارى از اموال شما در راه جهاد و در راه خدا خواسته مى شود، در اينصورت هر كه بخل كند به ضررش خواهد بود. اينكه مى گويد: يَبْخَلُ عَنْ نَفْسِهِ معنايش آنست كه خير را از خودش منع مى كند زيرا خدا، به نفع دنيا و آخرت او دستور انفاق مى دهد و گرنه:

وَ اللَّهُ الْغَنِيُّ وَ أَنْتُمُ الْفُقَراءُ.

خدا نيازى ندارد، نياز از جانب انسانهاست.

وَ إِنْ تَتَوَلَّوْا يَسْتَبْدِلْ قَوْماً غَيْرَكُمْ ثُمَّ لا يَكُونُوا أَمْثالَكُمْ.

در كشاف گويد: آن عطف است بر وَ إِنْ تُؤْمِنُوا وَ تَتَّقُوا گويى الميزان آن را پذيرفته است يعنى: و اگر از ايمان و تقوى اعراض كنيد، خداوند قومى غير از شما را عوض مى گيرد، آنها مانند شما نمى شوند بلكه ايمان مى آورند و تقوى پيشه مى كنند، در اين آيه يك نوع تعزز هست كه اگر شما قدر اسلام را تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 209

ندانيد خداوند كسان ديگر را مى آورد كه قدر آن را بدانند نظير: فَإِنْ يَكْفُرْ بِها هؤُلاءِ فَقَدْ وَكَّلْنا بِها قَوْماً لَيْسُوا بِها بِكافِرِينَ انعام/ 89.

در مجمع البيان فرموده: ابو هريره روايت كرده: گروهى از ياران رسول صلّى اللَّه عليه و آله در نزد آن حضرت بودند

و گفتند: يا رسول اللَّه اينها كه خدا در كتابش فرموده كيانند؟ سلمان در نزد آن حضرت بود، حضرت دست بر ران سلمان زد و فرمود: آنها سلمان و قوم او هستند بخدا قسم اگر ايمان چسبيده به ثريا هم باشد مردانى از فارس آن را در خواهند يافت «و الذى نفسى بيده لو كان الايمان منوطا بالثريا لتناوله رجال من فارس».

اين روايت را در كشاف و در الميزان از در منثور نيز با كمى تفاوت نقل كرده است.

ايضا در مجمع از ابو بصير نقل شده كه امام صادق عليه السّلام فرمود:

«ان تتولوا يا معشر العرب يستبدل قوما غيركم يعنى الموالى

و

عن ابى عبد اللَّه عليه السّلام قال قد و اللَّه ابدل بهم خيرا منهم الموالى».

اكنون كه سال هزار و چهارصد و پنج قمرى است مضامين اين سوره پياده شده است، حكومت اسلامى در ايران تشكيل گشته، نقشه هاى كفار و منافقين گمراه شده و حزب اللَّه پيروز گرديده و قوم سلمان فارسى به دفاع از اسلام برخاسته اند.

الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا ... حشر/ 7، إِنَّا أَنْزَلْنا إِلَيْكَ الْكِتابَ بِالْحَقِّ لِتَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ بِما أَراكَ اللَّهُ ... نساء/ 105 در آياتى كه «اطيعوا» تكرار شده هر يك مصداق به خصوص دارد، مراد از أَطِيعُوا اللَّهَ اطاعت از خداست در احكام و دستورهايى كه نازل فرموده است مراد از أَطِيعُوا الرَّسُولَ فرمانها و دستورها و حتى تشريعهاى اوست كه در رابطه با اداره امور فرمان مى دهد و يا براى تكميل دين، تشريع مى كند.

در اين رابطه رجوع شود به كتاب كافى ج 1/ 265 باب التفويض الى رسول اللَّه و الأئمة عليهم السّلام فى امر الدين، در آنجا در حديث چهارم آمده: خدا نمازها را دو ركعت دو ركعت نازل كرد، رسول خدا هفت ركعت بر آنها افزود، رسول خدا نوافل يوميه را خود تشريع فرمود، روزه شعبان و سه روز از هر ماه را نيز خودش تشريع كرد، خداوند فرمود: خمر حرام است ولى آن حضرت همه مسكرات را حرام شمرد و هكذا.

ايضا رجوع شود به وسائل الشيعه ج 6/ 32 كه آن حضرت زكاة را در 9 چيز قرار داد و از باقى عفو فرمود، اينها همه از مصاديق اعمال ولايت مطلقه آن حضرت بود.

در شب بيست و ششم ماه رجب سال هزار و چهار صد و پنج هجرى قمرى مطابق 28 فروردين 1364 تفسير سوره محمّد صلّى اللَّه عليه و آله به پايان رسيد.

و الحمد للَّه و هو ختام

تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 211

بعضى از روايات هست كه

«فكانما كان مع من بايع محمّدا صلّى اللَّه عليه و آله تحت الشجرة».

در بعضى از روايات چنين نقل شده: انس به مالك مى گويد: چون از جنگ حديبيه برگشتيم كه اهل مكه مانع از دخول به مكه شده بودند، همه محزون و اندوهگين بوديم، خداوند به رسولش نازل فرمود إِنَّا فَتَحْنا لَكَ فَتْحاً مُبِيناً حضرت فرمود:

«لقد انزلت على آية هى احب الى من الدنيا كلّها» (مجمع البيان).

صدوق رحمه اللَّه در ثواب الاعمال از حضرت صادق عليه السّلام در فضيلت اين سوره نقل كرده كه فرمود: اموال و زنان و كنيزان خويش را با خواندن إِنَّا فَتَحْنا از تلف حفظ كنيد، هر كس به خواندن آن مداومت كند روز قيامت ندا كننده اى كه همه، نداى او را مى شوند ندا كند: تو از بندگان مخلص من هستى او را به بندگان صالح من ملحق كنيد، و به جنات پر نعمت داخل نمائيد و از رحيق مختوم كه ممزوج به كافور است آبش دهيد.

«... انت من عبادى المخلصين الحقوه بالصالحين من عبادى و ادخلوه جنات النعيم و اسقوه من الرحيق المختوم بمزاج الكافور».

5- علّت نزول سوره جريان صلح حديبيه و رفتن آن حضرت به عمره و ممانعت اهل مكه و امثال آن بوده است چنان كه خواهد آمد.

در الميزان فرموده: مراد از فتح در إِنَّا فَتَحْنا لَكَ فَتْحاً مُبِيناً فتح و غلبه اى است كه در صلح حديبيه خداوند به آن حضرت نصيب فرمود زيرا كه اين سوره امتنان است بر آن حضرت و مؤمنان و آنها را مدح مى كند.

و از بيعتى كه به آن حضرت كردند اظهار رضايت مى كند و به آنها در دنيا تفسير

أحسن الحديث، ج 10، ص: 213

وعده غنائم و در آخرت وعده بهشت مى دهد، مخلفين را كه از فرمان رسول خدا تخلف نموده و حاضر به خروج نشدند ملامت مى نمايد، مشركان را ذم مى كند كه نگذاشتند آن حضرت و مسلمانان داخل مكه شوند، و خواب رسول خدا را كه ديد او و مسلمانان داخل مكه شده اند تصديق مى كند، اينها با آيه فَعَلِمَ ما لَمْ تَعْلَمُوا فَجَعَلَ مِنْ دُونِ ذلِكَ فَتْحاً قَرِيباً نزديك به صراحت است كه همه اينها مربوط به خروج آن حضرت به طرف مكّه براى حج (عمره) است كه به صلح حديبيه انجاميد.

اما علت اينكه خداوند اين صلح را فتح مبين ناميده با تدبّر در آيات سوره روشن مى شود: خروج آن حضرت براى اين سفر خطر بزرگى بود كه حتى به رجوع آن حضرت اميد نمى رفت چنان كه آيه: بَلْ ظَنَنْتُمْ أَنْ لَنْ يَنْقَلِبَ الرَّسُولُ وَ الْمُؤْمِنُونَ إِلى أَهْلِيهِمْ أَبَداً نشان مى دهد.

مشركان با عداوتى كه به آن حضرت داشتند داراى شوكت بزرگى بودند تا آن وقت جز شمشير ميان آنها حكومت نكرده بود، معركه هاى بدر و احد و احزاب از آن جمله بود، وانگهى حضرت با عده كمى (هزار و چهار صد نفر) به طرف مكّه آمده بود كه در مقابل جماعت مشركان به حساب نمى آمدند امّا خداوند جريان كار را به نفع آن حضرت و مؤمنان برگردانيد، تا جايى كه از حضرت خواستند ده سال جنگى ميان مكه و مدينه نباشد، و هر گروه به اتباع آن ديگرى تأمين بدهد، و اينكه آن حضرت آن سال برگردد ولى سال آينده كعبه و مسجد الحرام را سه روز در اختيار او قرار بدهند.

اينها آشكارترين فتح

و پيروزى است كه خدا نصيب آن حضرت فرمود و سبب فتح مكه در سال هشتم گرديد و در آن دو سال عده زيادى ايمان آوردند، خيبر و اطراف آن، فتح گرديد و بر شوكت اسلام و مسلمين افزوده شد (الميزان).

تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 214

زيرا آنها نماز را قطع نمى كنند ولى الان وقت نماز عصر مى رسد كه آن را از نور چشم دوست تر دارند چون داخل نماز شدند حمله مى كنيم، جبرئيل آمد و صلاة خوف آورد كه خدا فرمايد:

وَ إِذا كُنْتَ فِيهِمْ فَأَقَمْتَ لَهُمُ الصَّلاةَ ....

(على هذا از حمله دشمن جلوگيرى شد).

در روز دوّم رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله وارد حديبيه گرديد، آن حضرت در راه از قبائل مى خواست كه به او بپيوندند، احدى اين دعوت را اجابت نكرد و مى گفتند:

محمّد و ياران او طمع دارند كه داخل حرم شوند با آنكه قريش در نزديكيهاى خانه شان (مدينه) با آنها جنگيدند و مقتولشان كردند (ظاهرا اشاره به احد است) محمّد و اصحابش ديگر به مدينه برنمى گردند (تفسير برهان از تفسير قمى).

چون آن حضرت به حديبيه رسيد، ناقه اش ايستاد، حضرت آن را راند ولى حركت نكرد و خوابيد، اصحاب گفتند: ناقه از حركت باز ماند، فرمود: عادت او چنين نبوده بلكه خدايى كه نگذاشت فيل ابرهه به مكّه رود، اين ناقه را از رفتن باز داشت (حديبيه محلى است در هيجده كيلومترى مكه از راه جده و آن اول حرم است).

آن حضرت از عمر بن الخطاب خواست به مكه رود و از اهل مكّه بخواهد اجازه دهند حضرت وارد مكه بشود و از عمل عمره خارج شود و قربانيها را در مكه ذبح كند. عمر گفت: يا رسول اللَّه من دوستى در مكّه ندارم و از قريش مى ترسم زيرا كه عداوتم به آنها شديد است، ولى عثمان بن عفان در ميان مكّه از من عزيزتر است ايشان را بفرستيد، حضرت فرمود: راست گفتى. تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 216

آن

گاه به عثمان مأموريت داد كه پيش ابو سفيان و اشراف قريش برود و بگويد كه آن حضرت براى جنگ نيامده است بلكه براى زيارت كعبه و تعظيم آن آمده است، قريش عثمان را بازداشت كردند، به آن حضرت و مسلمانان خبر آوردند كه عثمان را كشته اند، حضرت فرمود: اگر قضيّه راست باشد از جايم تكان نمى خورم و با اهل مكه مى جنگم.

سپس آن حضرت مردم را به بيعت خواند و در زير درختى كه در آنجا بود ايستاد و به آن تكيه كرد، مردم شروع به بيعت كردند كه با مشركان بجنگند و فرار نكنند، عبد اللَّه بن معقل مى گويد: آن روز بالاى سر رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله ايستاده و با چوب مسواكى كه در دست داشتم مردم را كنار مى زدم او از مردم بيعت مى گرفت، مردم با او به مرگ بيعت نكردند بلكه بيعت كردند كه فرار نكنند.

تا بعد از كشمكشهاى مفصل كه قريش مانع دخول از مكّه شدند مردى بنام سهيل بن عمرو از جانب اهل مكه براى عقد قرارداد پيش آن حضرت آمد كه به نحوى اين جريان حل شود، مواد قرارداد عبارت بود از:

1- ده سال ميان مسلمانان و كفار مكه جنگى واقع نشود و طرفين دست از جنگ بكشند.

2- هر كه از اصحاب محمّد صلّى اللَّه عليه و آله براى حج يا عمره يا تجارت داخل مكّه شود مال و جان او در امان است و هر كه از قريش به قصد شام يا مصر از مدينه بگذرد مال و جانش در امان خواهد بود.

3- قلوب طرفين از فكر خيانت و دزدى نسبت به يكديگر خالى خواهد

بود هر كس و هر گروه بخواهد به پيمان محمّد صلّى اللَّه عليه و آله يا قريش در آيد اختيار خواهد داشت، در آن هنگام مردم قبيله خزاعه گفتند: ما هم پيمان محمّديم صلّى اللَّه عليه و آله، بنو بكر نيز گفتند: ما در پيمان قريش هستيم.

4- اگر مردى از قريش و لو مسلمان هم باشد به ميان مسلمانان فرار كند تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 217

بايد او را برگردانند و اگر مسلمانى به ميان قريش فرار كرد آن را برنگردانند.

در اين شرط ميان مسلمانان سر و صدا پيدا شد، حضرت فرمود: اگر كسى از ما پيش آنها برود خدا لعنتش كند و اگر كسى از آنها پيش ما آمد بر مى گردانيم، اگر مسلمان باشد بالاخره خدا براى او فرجى خواهد داد.

5- محمّد صلّى اللَّه عليه و آله امسال از حديبيه برگردد و در سال آينده بيايد، آن وقت سه روز كعبه و مسجد الحرام در اختيار او باشد. قربانيها كه آورده شده در اينجا بماند و به مكه برده نشود.

چون شروط مورد توافق واقع شد، آن حضرت على عليه السّلام را خواست فرمود:

بسم اللَّه الرحمن الرحيم، سهيل گفت: به خدا من نمى دانم رحمان چيست بنويس بسمك اللهم. مسلمانان گفتند به خدا بايد بسم اللَّه ...» نوشته شود، حضرت فرمود:

بنويس

«بسمك اللَّه هذا ما قاضى عليه محمّد رسول اللَّه»

سهيل گفت: اگر مى دانستيم كه رسول خدايى از كعبه مانعت نمى شديم و با تو جنگ نمى كرديم، بنويس محمّد بن عبد اللَّه.

حضرت فرمود: من رسول خدايم هر چند كه تكذيبم كنيد، آن گاه فرمود:

على كلمه رسول اللَّه را محو كن. عرض كرد يا رسول اللَّه از دستم نمى آيد كه

نبوّت را از نام تو محو كنم، حضرت با دست خود آن را محو كرد، بعد فرمود بنويس: هذا ما قاضى عليه محمّد بن عبد اللَّه سهيل بن عمرو اصطلحا على وضع الحرب عن الناس عشر سنين ...».

سه بند از شروط گذشته توسط على عليه السّلام نوشته شد، دو بند اخير را سهيل اضافه نمود پس از آنكه مورد تصديق رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله واقع گرديد.

عمر بن الخطاب مى گويد: به خدا من از روزى كه مسلمان شدم (در نبوت آن حضرت) شك نكرده بودم مگر در آن روز لذا محضر او آمده گفتم: آيا تو پيامبر تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 218

خدا نيستى؟ فرمود: آرى. گفتم: آيا ما بر حق و آنها بر باطل نيستند؟ فرمود:

آرى. گفتم: پس چرا چنين چيز ناپسند را در دين خود قبول كنيم؟ «1» فرمود:

من رسول خدايم مخالفت او نمى كنم او مرا يارى خواهد كرد.

گفتم: مگر قبلا به ما نمى گفتى ما به كعبه مى آئيم و كعبه را طواف مى كنيم؟ فرمود درست است ولى مگر گفتم امسال چنين مى شود؟ گفتم: نه، فرمود تو به كعبه مى آيى و آن را طواف مى كنى، آن گاه رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله شترى را نحر كرد و دستور داد سرش را تراشيدند از احرام بيرون آمد مسلمانان نيز چنان كردند سپس با مسلمانان به مدينه مراجعت فرمودند، بوقت مراجعت در كراغ الغميم سوره فتح نازل شد، حضرت با نزول آن مسرور گرديد و فرمود:

از همه دنيا بر من محبوبتر است (مجمع البيان).

ناگفته نماند: چنان كه از الميزان نقل شد: همه اين شروط به نفع مسلمانان بود، عوض كردن چند كلمه

كه مسلمانان تعصب به خرج مى دادند چندان مهمّ نبود، به حق اين پيش آمد فتح آشكارى بود كه خداوند سبحان آن را فَتْحاً مُبِيناً ناميد.

__________________________________________________

(1) اين سخن بعد از آن بود كه ابو جندل پسر سهيل به طرف مسلمانان فرار كرد حضرت فرمود: برگرد، خداوند به تو فرج خواهد داد، او در پناه چند نفر كه او را اذيت نكنند به مكه بازگشت.

تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 219

سورة الفتح مدنية و هى تسع و عشرون آية نزول بعد سورة الجمعة

بر قلوب مؤمنان نازل كرد تا اضافه كنند ايمان را با ايمانشان، جنود آسمانها و زمين خاص خداست و او دانا و حكيم است.

5- تا داخل كند مؤمنين و مؤمنات را به بهشتهايى كه از زير آنها نهرها روان است در آنها مخلد هستند و تا بپوشاند از آنها و بالهايشان را و آن نزد خدا نجات بزرگى است.

6- و تا عذاب كند منافقين و منافقات را و مشركين و مشركات را كه به خدا سوء ظن دارند بر آنهاست پيشامد بد و خشم گرفته خدا بر آنها و لعنت كرده و آماده كرده براى آنها جهنم را كه بد جايگاهى است.

7- براى خداست اسباب آسمانها و زمين و خدا توانا و حكيم است.

ذَنْبِكَ وَ ما تَأَخَّرَ وَ يُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكَ وَ يَهْدِيَكَ صِراطاً مُسْتَقِيماً وَ يَنْصُرَكَ اللَّهُ نَصْراً عَزِيزاً.

تعليل است بر فتح مبين، يعنى فتح را به علت چهار چيز براى تو پيش آورديم.

ناگفته نماند: با پيروزى صلح حديبيه چهار راه بر پيامبر گشوده شد، اول ناراحتى و فشارى كه در قلبش نسبت به آينده اسلام و قرآن داشت بر ظرف تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 222

گرديد، زيرا كه طلسم مشركان شكست: آينده از هر جهت اميد بخش بود.

دوم: راه اتمام نعمت و پياده شدن اسلام و رفع موانع آن شروع گرديد، آن همه كوتاه آمدن مشركان سبب استقبال ساير قبائل از اسلام شد و سپس به فتح مكه انجاميد.

سوم: رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله با برداشته شدن موانع، به راه راست گسترده شدن و انتشار اسلام وارد گرديد يا مشرف به ورود شد.

چهارم نصرت قوى و پرتوان از جانب، در رسيدن به اهداف به آن حضرت روى آورد.

على هذا منظور از نتائج چهارگانه، شروع آنهاست با فتح حديبيه كه بعدا ادامه پيدا كردند، استعمال فعل مضارع در افعال چهارگانه براى استمرار است، در اينجا به چند مطلب بايد توجه كرد.

1- به نظر مى آيد منظور از «ذنبك» بعضى از نگرانى هايى است كه راجع به آينده اسلام در قلب مبارك آن حضرت بود و با فتح حديبيه شروع به از بين رفتن كردند، اين سخن مشروحا در «نكته ها» خواهد آمد مراد از «ما تقدم» گناه كهنه و گذشته و از «ما تأخر» گناه جديد است و هر دو راجع به گذشته اند نه آينده، نظير اينكه بگوئيم: از گناهى كه پنج سال قبل كرده بودى و از

گناهى كه ده روز قبل كردى گذشتم.

الميزان نظر مى دهد كه مراد از ذنب گناهى است كه مشركان به آن حضرت قائل بودند زيرا كه مقدسات آنها را محو كرده و با آنها به جنگ برخاسته بود اين سخن نظير آنست كه در مجمع البيان از مرحوم سيد مرتضى علم الهدى نقل كرده است، در اين باره روايتى نيز هست.

در وجه ديگر منظور از ذنب گناه امت آن حضرت است كه مشروحا در تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 223

«نكته ها» خواهد آمد.

2- مراد از يَهْدِيَكَ صِراطاً مُسْتَقِيماً بنا بر آنچه گذشت، هدايت به راه رفع موانع و پياده كردن اسلام است، الميزان فرموده: گويند تا تو را در راهى كه به بهشت مى رساند ثابت نمايد و گويند: تو را در تبليغ احكام و اجراى حدود به راه راست هدايت كند، قول اخير نظير آنست كه ما اختيار كرديم، مجمع البيان نيز ثابت كردن در راه بهشت فرموده است و اللَّه اعلم.

3- وَ يَنْصُرَكَ اللَّهُ ... ظاهرا در رابطه با غلبه بر دشمنان است.

طبرسى رحمه اللَّه فرمايد: نصر عزيز آنست كه با آن در مقابل هر جبار عنيد مقاومت كند. و آن همانست كه به فتح خيبر و مكه و طائف انجاميد، يهود و مشركان ذليل شدند، اسلام در جزيره مستقر گرديد.

4- هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ السَّكِينَةَ فِي قُلُوبِ الْمُؤْمِنِينَ لِيَزْدادُوا إِيماناً مَعَ إِيمانِهِمْ.

به نظر مى آيد: منظور از «المؤمنين» آنانند كه در صلح حديبيه با آن حضرت بودند چنان كه در تفسير قمى نقل كرده است، مؤيد اين سخن آيه لَقَدْ رَضِيَ اللَّهُ عَنِ الْمُؤْمِنِينَ إِذْ يُبايِعُونَكَ تَحْتَ الشَّجَرَةِ فَعَلِمَ ما فِي قُلُوبِهِمْ فَأَنْزَلَ السَّكِينَةَ عَلَيْهِمْ .../ 18، است

كه خواهد آمد.

ظهور الميزان و مجمع البيان آنست كه آيه را مطلق گرفته اند، و نيز ظهور انزال سكينه، ايجاد آن بعد از عدم و مراد از مزيد ايمان اشتداد آنست، آنان كه در تحت شجره به آن حضرت بيعت كردند، خداوند به قلبشان اطمينان نازل كرد و آن سبب قوت ايمانشان گرديد و بر پايداريشان افزود.

وَ لِلَّهِ جُنُودُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ كانَ اللَّهُ عَلِيماً حَكِيماً.

تعليل انزال سكينه است يعنى علل و اسباب جهان خاص خدا و در دست خداست، مى تواند بر قلوب مؤمنان آرامش فرستد، على هذا مراد از جنود، تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 224

عوامل و اسبابند، جمع آمدن آن براى كثرت است، عليم حاكى از أحاطه خداوند بر آن علل و اسباب، و حكيم حكايت از آن دارد كه آن اسباب را روى مصلحت و حكمت به كار مى گيرد.

5- لِيُدْخِلَ الْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُؤْمِناتِ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِينَ فِيها وَ يُكَفِّرَ عَنْهُمْ سَيِّئاتِهِمْ.

تعليل ديگرى است براى أَنْزَلَ السَّكِينَةَ در اينجا منظور عموم مؤمنين است نه فقط آنهايى كه در حديبيه بودند على هذا «ليدخل» بدل يا عطف بيان است از «ليزدادوا»، مجمع البيان «ليدخل» را متعلق به إِنَّا فَتَحْنا مى داند ولى الميزان آن را قبول ندارد، آمدن مؤمنان براى آنست كه توهم نشود بهشت مخصوص مؤمنان است، ضمير «عنهم» براى تغليب مى باشد (الميزان).

تكفير سيئات سبب آمادگى براى دخول بهشت است، آن نيز از نتائج انزال سكينه است، جريان غفران ذنوب و تكفير سيئات در رابطه با اهل بهشت در بيشتر آيات آمده است، اين مى رساند: چون انسان به درجه استحقاق بهشت رسيد گناهان مختصرى كه دارد مورد عفو قرار مى گيرد.

وَ كانَ

ذلِكَ عِنْدَ اللَّهِ فَوْزاً عَظِيماً.

يعنى سعادت واقعى همين است.

6- وَ يُعَذِّبَ الْمُنافِقِينَ وَ الْمُنافِقاتِ وَ الْمُشْرِكِينَ وَ الْمُشْرِكاتِ الظَّانِّينَ بِاللَّهِ ظَنَّ السَّوْءِ عَلَيْهِمْ دائِرَةُ السَّوْءِ.

اين آيه عطف به معنى است بر «ليدخل»، يعنى خداوند انزال سكينه را مخصوص مؤمنان كرد و آن را بر ديگران تحريم نمود تا منافقين و منافقات را عذاب كند ...

ظن سوءشان ظاهر آن بود كه گمان كردند خدا پيامبرش را يارى نخواهد كرد، نظير: مَنْ كانَ يَظُنُّ أَنْ لَنْ يَنْصُرَهُ اللَّهُ فَلْيَمْدُدْ بِسَبَبٍ إِلَى السَّماءِ حج/ 15 تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 225

و نظير وَ تَظُنُّونَ بِاللَّهِ الظُّنُونَا.

عَلَيْهِمْ دائِرَةُ السَّوْءِ نفرين است و شايد خبر از وقوع بلاى حتمى باشد.

وَ غَضِبَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ وَ لَعَنَهُمْ وَ أَعَدَّ لَهُمْ جَهَنَّمَ وَ ساءَتْ مَصِيراً.

غَضِبَ اللَّهُ حكايت از حتميت عذاب دارد، و لعنت خدا، دور كردن از رحمت و توفيق در دنياست، ساءَتْ مَصِيراً در مقابل فَوْزاً عَظِيماً مربوط به مؤمنان است.

7- وَ لِلَّهِ جُنُودُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ كانَ اللَّهُ عَزِيزاً حَكِيماً.

در رابطه با بهشت مؤمنان و عذاب و غضب و لعنت و جهنم براى كفّار و منافقان است و تعليل بيانى آن دو مى باشد، يعنى اينكارها از خدا ميسر است زيرا اسباب و عوامل مرئى و نامرئى جهان در اختيار خداست وانگهى خدا تواناست مى تواند آنها را در تعذيب منافقان و رحمت مؤمنان به كار برد.

و نيز حكيم است كار را به مصلحت انجام مى دهد و از توانايى خود سوء استفاده نمى كند.

بحث نيست بلكه مفهوم آن روشن مى باشد و آن عبارت است از: فَاعْلَمْ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اسْتَغْفِرْ لِذَنْبِكَ وَ لِلْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُؤْمِناتِ محمّد/ 19 كه در اينجا مى شود گفت: گناه آن حضرت نسبت به خودش است زيرا او نيز مانند ديگران خودش را در مقابل خدا قاصر مى داند نه اينكه گناه مى كند زيرا كه او معصوم است.

اما دو محل ديگر قابل بررسى و دقت است يكى آيه: تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 226

فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَ اسْتَغْفِرْ لِذَنْبِكَ وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ غافر/ 55. در اينجا صدر آيه نشان مى دهد كه آن حضرت راجع به پيشرفت دين و برداشته شدن موانع، احساس دلتنگى مى كرد، مخصوصا كه چند آيه قبل فرموده: إِنَّا لَنَنْصُرُ رُسُلَنا وَ الَّذِينَ آمَنُوا فِي الْحَياةِ الدُّنْيا .../ 51.

على هذا حدس زده مى شود كه وَ اسْتَغْفِرْ لِذَنْبِكَ در رابطه با آن احساس دلتنگى است، نظير اين آيه است آيه فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَ لا يَسْتَخِفَّنَّكَ الَّذِينَ لا يُوقِنُونَ روم/ 60، اين آيه نيز از احساس مشكل و نگرانى و دلتنگى در رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله حكايت دارد، كه خدا امر به استقامت مى كند و مى گويد: وعده نصرت حتمى است.

بالاتر از اين آيه، سوره نصر است كه مى گويد: إِذا جاءَ نَصْرُ اللَّهِ وَ الْفَتْحُ وَ رَأَيْتَ النَّاسَ يَدْخُلُونَ فِي دِينِ اللَّهِ أَفْواجاً فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ وَ اسْتَغْفِرْهُ إِنَّهُ كانَ تَوَّاباً استغفار در اينجا براى چيست؟ آيا منظور آنست كه: چون با چشم خود ديدى مكه فتح گرديد و مردم به جاى يك نفر يك نفر، گروه گروه وارد اسلام مى شوند آن وقت خواهى ديد

كه موانع برداشته شد، نصرت خدا آمد، پس بايد در مقابل آن دلتنگى و نگرانى كه داشتى استغفار نمايى.

سومى آيه لِيَغْفِرَ لَكَ اللَّهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِكَ وَ ما تَأَخَّرَ است كه بايد ديد ميان فتح مبين و مغفرت گناه چه رابطه اى هست؟ در اينجا چهار وجه هست.

اول آنست كه به نظر نگارنده آمده، صحت و سقم آن بر عهده خودم مى باشد و اگر راهى به تفسير آيات باشد چه بهتر و اگر اشتباه باشد به خودم راجع است و آن اينكه: پيامبران درباره وعده هاى خدا شكى نداشتند، امّا به علت بشر بودن نگرانى هايى در وجود آنها بود و با تحقق وعده خدا آن نگرانيها بر طرف گشته و اطمينان كامل حاصل مى شد. تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 227

نظير جريان حضرت ابراهيم عليه السّلام كه قرآن كريم فرمايد: وَ إِذْ قالَ إِبْراهِيمُ رَبِّ أَرِنِي كَيْفَ تُحْيِ الْمَوْتى قالَ أَ وَ لَمْ تُؤْمِنْ قالَ بَلى وَ لكِنْ لِيَطْمَئِنَّ قَلْبِي بقره/ 260، چنان كه مى دانيم اين سؤال مخالف يقين نيست بلكه آن اطمينانى كه بعد از ديدن حاصل شد در اول وجود نداشت.

يا نظير: وَ زُلْزِلُوا حَتَّى يَقُولَ الرَّسُولُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا مَعَهُ مَتى نَصْرُ اللَّهِ أَلا إِنَّ نَصْرَ اللَّهِ قَرِيبٌ بقره/ 114، اينكه پيامبر در اثر كثرت فشار مى گويد: وعده خدا چه زمانى خواهد آمد؟ مخالف ايمان نيست.

على هذا رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله با يقين به وعده هاى خدا باز از لحاظ بشر بودن نگرانى داشت، خداوند آن نگرانى را ذنب حساب مى كند و چون صلح حديبيه از برداشته شدن موانع و عملى شدن وعده هاى خدا حكايت مى كرد لذا مى فرمايد:

ما براى تو فتح مبين

را پيش آورديم تا گناه كهنه و جديد تو را بيامرزيم، ديگر نگرانى در قلبت نماند، آيه وَ اسْتَغْفِرْهُ در سوره نصر نيز در همين زمينه است و اللَّه اعلم.

وجه دوم: فرموده سيد مرتضى علم الهدى رحمه اللَّه است كه گويد: «ذنبك» مضاف بر مفعول و تقدير آن «ذنبهم اليك» يعنى بيامرزد گناهى را كه آنها درباره تو با منع از مكه و مسجد الحرام مرتكب شدند، بنا بر اين منظور از مغفرت از بين بردن فشار و منع مشركان است.

وجه سوم آنست كه الميزان اختيار كرده و بعد از مقدمات مى گويد: مراد از ذنب (و اللَّه اعلم) تبعه و گناهى است كه مشركان درباره آن حضرت قائل بودند و آن گناهى بود بر عهده آن حضرت به نفع كفار، نظير موسى كه به خدا مى گويد:

وَ لَهُمْ عَلَيَّ ذَنْبٌ فَأَخافُ أَنْ يَقْتُلُونِ شعراء/ 14، يعنى كشتن قبطى گناه نبود بلكه آنها مى دانستند، غفران اين گناه آن بود كه خدا با ابطال شوكت مشركان آن را از بين برد. تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 228

خلاصه فرموده الميزان آنست كه: تا بيامرزيم گناهى را كه مشركان تو را گناهكار مى دانستند زيرا كه با آنها به ستيز برخاسته بودى، به نظر مى آيد سخن الميزان متخذ از روايتى است كه در عيون اخبار الرّضا از حضرت ثامن الأئمّة صلوات اللَّه عليه نقل شده است.

مأمون از آن حضرت مى پرسد: يا بن رسول اللَّه آيا نمى گويى كه انبياء معصومند؟ فرمود: آرى ... مأمون گفت: از آيه لِيَغْفِرَ لَكَ اللَّهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِكَ وَ ما تَأَخَّرَ خبر بدهيد. حضرت فرمود: كسى در نزد مشركان گناهكارتر از رسول خدا صلّى اللَّه عليه

و آله نبود، زيرا كه آنها به سيصد و شصت بت عبادت مى كردند، چون آن حضرت كلمه اخلاص را آورد بر آنها سخت آمد، گفتند: أَ جَعَلَ الْآلِهَةَ إِلهاً واحِداً ... چون خداوند مكه را فتح كرد فرمود: اى محمّد ما براى تو فتح آشكارى را پيش آورديم تا گناهى را كه به علت دعوت بتوحيد در پيش اهل مكه داشتى بيامرزيم ... و گناه آن حضرت با غلبه بر مشركان آمرزيده شد ... (تفسير برهان).

وجه چهارم: آنست كه مراد گناه امّت باشد، در اين باره چند روايت در مجمع البيان آمده است.

تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 229

چنان كه در ذيل فَكَيْفَ إِذا جِئْنا مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ بِشَهِيدٍ ... نساء/ 41 گفته شد. مبشر نسبت به نيكوكاران و نذير نسبت به بد كاران است.

9- لِتُؤْمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ تُعَزِّرُوهُ وَ تُوَقِّرُوهُ وَ تُسَبِّحُوهُ بُكْرَةً وَ أَصِيلًا.

ابن كثير و ابو عمر و افعال چهار گانه را با «ياء» غائب خوانده اند و آن از تاء خطاب مناسبتر است ولى قرائت مشهور تاء خطاب است.

طبرسى رحمه اللَّه ضمير تُعَزِّرُوهُ وَ تُوَقِّرُوهُ را راجع به حضرت رسول صلّى اللَّه عليه و آله دانسته است، ولى كشاف هر سه ضمير را راجع به خدا دانسته، الميزان نيز آن را تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 231

اختيار كرده است.

به هر حال اين آيه تعليل «ارسلنا» در آيه قبل است و اگر ضمائر راجع به خدا باشد مراد آنست كه بايد خدا را در مقابل اين موهبت كه به شما پيامبر ارسال كرده تعظيم و دين او را يارى نمائيد، به عبارت ديگر افعال چهارگانه علت ارسال رسل و سبب كمال انسان است تُسَبِّحُوهُ ... شايد به نماز صبح و عصر تطبيق شود و يا منظور تسبيح دائم است.

10- إِنَّ الَّذِينَ يُبايِعُونَكَ إِنَّما يُبايِعُونَ اللَّهَ يَدُ اللَّهِ فَوْقَ أَيْدِيهِمْ.

منظور از آن بيعت رضوان و بيعت حديبيه است كه خواهد آمد، جرجى زيدان در تاريخ اسلام مى نويسد: طريق بيعت گرفتن در اسلام آن بود كه شخص بيعت شده دست خود را بالا گرفته و بيعت كننده، پشت دست خود را از پائين بكف دست او مى رسانيد، على هذا دست بيعت شده در بالا و دست بيعت كننده در پائين بود.

در الميزان از ارشاد مفيد نقل كرده: در جريان بيعت گرفتن

حضرت رضا صلوات اللَّه عليه، مأمون عبّاسى آن حضرت را در مجلس خود نشانيد، امام عليه السّلام عمامه اى بر سر و شمشيرى در برداشت، مأمون به پسرش عباس گفت: به حضرت بيعت كند، امام عليه السّلام دست خود را پيش رويش گرفت كه كف دستش به طرف مردم بود ... فرمود: رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله اين چنين بيعت مى گرفت، مردم بيعت كردند در حالى كه دست آن حضرت بالاى دست آنها بود.

در آيه فوق، دست رسول خدا نازل به منزله دست خدا شده لذا فرموده:

دست خدا بالاى دست بيعت كنندگان است، چنان كه در آيه ديگرى آمده: وَ ما رَمَيْتَ إِذْ رَمَيْتَ وَ لكِنَّ اللَّهَ رَمى انفال/ 17 مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللَّهَ نساء/ 80.

فَمَنْ نَكَثَ فَإِنَّما يَنْكُثُ عَلى نَفْسِهِ وَ مَنْ أَوْفى بِما عاهَدَ عَلَيْهُ اللَّهَ فَسَيُؤْتِيهِ تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 232

أَجْراً عَظِيماً

.تفريع است بر إِنَّ الَّذِينَ يُبايِعُونَكَ ... يعنى: حالا كه بيعت رسول خدا بيعت خداست هر كه نقص بيعت كند به ضررش خواهد بود، چنان كه در وفا به عهد مورد پاداش خداوندى خواهند بود، عاهَدَ عَلَيْهُ اللَّهَ نشان مى دهد، بيعت عهدى است با خدا كه بايد به آن وفادار بود، آيه اشاره مى كند كه آن بيعت از طرف بعضى شكسته خواهد شد.

تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 233

أَبَداً وَ زُيِّنَ ذلِكَ فِي قُلُوبِكُمْ وَ ظَنَنْتُمْ ظَنَّ السَّوْءِ وَ كُنْتُمْ قَوْماً بُوراً (12) وَ مَنْ لَمْ يُؤْمِنْ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ فَإِنَّا أَعْتَدْنا لِلْكافِرِينَ سَعِيراً (13) وَ لِلَّهِ مُلْكُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ يَغْفِرُ لِمَنْ يَشاءُ وَ يُعَذِّبُ مَنْ يَشاءُ وَ كانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِيماً (14) سَيَقُولُ الْمُخَلَّفُونَ إِذَا انْطَلَقْتُمْ إِلى مَغانِمَ لِتَأْخُذُوها ذَرُونا نَتَّبِعْكُمْ يُرِيدُونَ أَنْ يُبَدِّلُوا كَلامَ اللَّهِ قُلْ لَنْ تَتَّبِعُونا كَذلِكُمْ قالَ اللَّهُ مِنْ قَبْلُ فَسَيَقُولُونَ بَلْ تَحْسُدُونَنا بَلْ كانُوا لا يَفْقَهُونَ إِلاَّ قَلِيلاً (15)

قُلْ لِلْمُخَلَّفِينَ مِنَ الْأَعْرابِ سَتُدْعَوْنَ إِلى قَوْمٍ أُولِي بَأْسٍ شَدِيدٍ تُقاتِلُونَهُمْ أَوْ يُسْلِمُونَ فَإِنْ تُطِيعُوا يُؤْتِكُمُ اللَّهُ أَجْراً حَسَناً وَ إِنْ تَتَوَلَّوْا كَما تَوَلَّيْتُمْ مِنْ قَبْلُ يُعَذِّبْكُمْ عَذاباً أَلِيماً (16) لَيْسَ عَلَى الْأَعْمى حَرَجٌ وَ لا عَلَى الْأَعْرَجِ حَرَجٌ وَ لا عَلَى الْمَرِيضِ حَرَجٌ وَ مَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ يُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ وَ مَنْ يَتَوَلَّ يُعَذِّبْهُ عَذاباً أَلِيماً (17)

تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 234

11- حتما بازماندگان به تو خواهند گفت: اموال و خانواده هاى ما (از آمدن به جنگ) مشغولمان كردند، با زبان چيزى مى گويند كه در قلوبشان نيست، بگو چه كسى براى شما چيزى را از خدا صاحب اختيار است، اگر به شما ضررى بخواهد يا نفعى؟ بلكه خدا به آنچه مى كنيد داناست.

12- بلكه پنداشتيد كه پيامبر و مؤمنان هرگز به خانواده هاى خويش باز نخواهند گشت و اين گمان در نظر شما مزين گرديد و گمان بد گرديد و قومى بدبخت گشتيد.

13- هر كه به خدا و رسولش ايمان نياورد، ما براى كافران آتشى افروخته آماده كرده ايم.

14- حكومت آسمانها و زمين خاص خداست هر كس را بخواهد مى بخشايد و هر كس را بخواهد عذاب

مى كند، خدا آمرزنده و مهربان است.

15- چون براى اخذ غنائم خيبر خارج شديد، بازماندگان خواهند گفت: بگذاريد ما هم با شما بيائيم، مى خواهند سخن خدا را عوض كنند بگو: هرگز با ما نخواهيد آمد، خدا از پيش چنين گفته است، حتما خواهند گفت: نه بلكه به ما حسد مى ورزيد، بلكه دركشان كم است.

16- به بازماندگان از اعراب بگو، به زودى به طرف قومى قوى خوانده مى شويد با آنها مى جنگيد يا مسلمان مى شوند، اگر اطاعت كنيد خدا را پاداش خوبى به شما مى دهد و اگر مانند گذشته اعراض كرديد، عذابتان مى كند.

17- بر نابينا و بر لنگ و بر مريض گناهى نيست (از اينكه به جنگ نيايند) هر كه خدا و رسولش را اطاعت كند، او را به جناتى كه از زير آنها نهرها روانست داخل مى كند و هر كه اعراض نمايد، عذابش مى كند عذابى دردناك.

است.

اعراب: عربهاى باديه نشين. به عرب شهر نشين گويند: عربى و به عرب باديه گويند: اعرابى. دانشمندان در اين متّفق القولند، كه اعراب و اعرابى به باديه نشينان مخصوص است، طبرسى فرموده:

«عرب الحاضرة ليسوا باعراب».

مغانم: مغنم: غنيمت. جمع آن مغانم و غنائم است، غنيمت در اصل به معنى فايده است هر فائده كه باشد، جمع غنيمت در قرآن هميشه مغانم آمده است.

بأس: در اصل به معنى شدّت و سختى است به معنى جنگ، بلا، نيرومندى و غير آن به كار رود.

حرج: تنگى. راغب گويد: اصل آن محل جمع شدن شى ء است كه از آن تنگى به نظر آمده لذا به گناه و تنگى حرج گويند.

تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 236

دروغ مى گويند عذرى نداشتند و چون خواستيد براى فتح خيبر برويد خواهند گفت بگذاريد ما هم بيائيم بگو: هرگز تابع ما نخواهيد شد، خداوند غنائم خيبر را مخصوص شما كرده با اين سخن مى خواهند سخن خدا را عوض كنند.

ولى به آنها بگو: به زودى براى جنگ قوم نيرومندى دعوت خواهيد شد، اگر اجابت كرديد مورد نظر خدا خواهيد بود، در آخر فرموده: اگر مريضان و لنگان و نابينايان به جنگ حاضر نشوند مانعى ندارد، معلوم مى شود كه وقت نزول آيات، آن حضرت هنوز داخل مدينه نشده بودند.

__________________________________________________

(1) مجمع البيان، الميزان

. تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 237

11- سَيَقُولُ لَكَ الْمُخَلَّفُونَ مِنَ الْأَعْرابِ شَغَلَتْنا أَمْوالُنا وَ أَهْلُونا فَاسْتَغْفِرْ لَنا.

منظور از اعراب قبائل اطراف مدينه است كه گفته شد، چون رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله از جنگ برمى گشتند معذورين به محضر آن حضرت آمده طلب استغفار مى كردند حضرت براى آنها استغفار مى كرد و مى فرمود: حقيقت امر شما پيش خداست، آنها هم بنا بود بيايند و بگويند: گرفتارى مالى و خانوادگى مانع آمدن ما شد پس از براى ما مغفرت بخواه.

يَقُولُونَ بِأَلْسِنَتِهِمْ ما لَيْسَ فِي قُلُوبِهِمْ.

يعنى: دروغ مى گويند، گرفتارى مالى و خانوادگى نداشته اند.

قُلْ فَمَنْ يَمْلِكُ لَكُمْ مِنَ اللَّهِ شَيْئاً إِنْ أَرادَ بِكُمْ ضَرًّا أَوْ أَرادَ بِكُمْ نَفْعاً.

اين جواب تفصيلى آنهاست يعنى: شما مى خواهيد با اين عذر تراشى به جنگ نيائيد و كشته نشويد، ولى خدا پيوسته بر شما مسلط و محيط است، هر وقت خواست به شما ضرر مى رساند، خواه به جنگ بيائيد يا نيائيد.

على هذا: تخلّف از جنگ براى شما نفعى ندارد زيرا خدا در خانه تان نيز مى تواند شما را گرفتار كند و نيز تخلّف نمى تواند

ضرر را از شما دفع كند زيرا دفع ضرر در دست خداست، به عبارتى ديگر، تمسك به اسباب ظاهرى در صورتى مفيد است كه بر خلاف مشيت خدا نباشد.

بَلْ كانَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبِيراً.

راجع به تكذيب «شغلتنا» و اشاره به دروغگويى آنهاست.

12- بَلْ ظَنَنْتُمْ أَنْ لَنْ يَنْقَلِبَ الرَّسُولُ وَ الْمُؤْمِنُونَ إِلى أَهْلِيهِمْ أَبَداً وَ زُيِّنَ ذلِكَ فِي قُلُوبِكُمْ.

بيان است براى بَلْ كانَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبِيراً يعنى: اشتغال به اموال و اولاد شما را مانع از آمدن نشد بلكه پنداشتيد كه پيامبر و مؤمنان هرگز تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 238

بر نمى گردند و كشته مى شوند (با آن قدرتى كه در قريش سراغ داشتند)، اين گمان سبب عدم خروج شما شد، وانگهى اين گمان را شيطان در قلب شما مزين كرد لذا تخلّف كرديد (و گفتيد: ديگر كسى نخواهد بود تا ما را زير سؤال ببرد).

وَ ظَنَنْتُمْ ظَنَّ السَّوْءِ وَ كُنْتُمْ قَوْماً بُوراً.

ولى اين گمان كه خدا و رسولش و مؤمنان را يارى نمى كند و سلامت بر نمى گردند گمان بدى بود، به نظر مى آيد «كنتم» منسلخ از زمان است يعنى:

هلاك افتاده شديد.

13- وَ مَنْ لَمْ يُؤْمِنْ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ فَإِنَّا أَعْتَدْنا لِلْكافِرِينَ سَعِيراً.

عاقبت كار آنهاست و بيان مى كند كه عدم اطاعت پيامبر حاكى از كفر به خدا و به پيامبر است، سعير به معنى آتش افروخته مى باشد.

14- وَ لِلَّهِ مُلْكُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ يَغْفِرُ لِمَنْ يَشاءُ وَ يُعَذِّبُ مَنْ يَشاءُ وَ كانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِيماً.

بيان تعليلى است براى آيه قبل، كه خدا به هر كار قادر است آمدن «يغفر ...»

و وصف غفور رحيم، براى آنست كه: در عين حال رحمت خدا بر غضبش سبقت دارد و

اشاره به توبه و رجوع الى اللَّه است.

15- سَيَقُولُ الْمُخَلَّفُونَ إِذَا انْطَلَقْتُمْ إِلى مَغانِمَ لِتَأْخُذُوها ذَرُونا نَتَّبِعْكُمْ يُرِيدُونَ أَنْ يُبَدِّلُوا كَلامَ اللَّهِ.

منظور از كَلامَ اللَّهِ آنست كه خدا به حضرت رسول وعده كرد: شما بعد از صلح حديبيه، خيبر را فتح خواهيد نمود، غنائم خيبر فقط مخصوص كسانى است كه در حديبيه شركت كرده اند، چنان كه خواهد آمد.

مراد از آيه آنست كه: شما وقتى كه خواستيد به «خيبر» برويد مخلفون خواهند گفت: بگذاريد ما هم بيائيم ولى مى خواهند سخن خدا را عوض كنند. تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 239

قُلْ لَنْ تَتَّبِعُونا كَذلِكُمْ قالَ اللَّهُ مِنْ قَبْلُ.

نهى است در صورت نفى، منظور از آن تأكيد عدم تبعيت است يعنى هرگز نخواهيم گذاشت كه با ما بيائيد، خدا از پيش چنين گفته است.

فَسَيَقُولُونَ بَلْ تَحْسُدُونَنا بَلْ كانُوا لا يَفْقَهُونَ إِلَّا قَلِيلًا.

بل اعراض است از كَذلِكُمْ قالَ اللَّهُ يعنى: خدا نگفته است بلكه تو اى پيامبر و مؤمنان بر ما بدخواهى مى كنيد كه نمى گذاريد بيائيم.

اين سخن ناشى از حماقت و سادگى است، كه كسى بگويد فلانى تو پيامبر خدايى آن وقت چون پيامبر از خدا كلامى نقل كند در جواب بگويد: نه اين گفته از روى حسد است، لذا فرموده: نمى فهمند چه مى گويند. عقلشان جز اندكى نيست.

16- قُلْ لِلْمُخَلَّفِينَ مِنَ الْأَعْرابِ سَتُدْعَوْنَ إِلى قَوْمٍ أُولِي بَأْسٍ شَدِيدٍ تُقاتِلُونَهُمْ أَوْ يُسْلِمُونَ.

يعنى: بگو: در خيبر شركت نتوانيد كرد ولى به زودى به جنگ قوم نيرومندى دعوت خواهيد شد. منظور از قوم نيرومند اهل حنين يا طائف، موته و يا امثال آنست كه بعد از خيبر، مسلمانان با آنها جنگيدند.

تُقاتِلُونَهُمْ أَوْ يُسْلِمُونَ كلام مستأنفه است يعنى آنها مشرك و كافرند، اهل

كتاب نيستند تا جزيه گرفته شود، با آنها بايد بجنگيد يا اينكه اسلام آورند، آن وقت در رابطه با اطاعت و عدم اطاعت آنها فرموده:

فَإِنْ تُطِيعُوا يُؤْتِكُمُ اللَّهُ أَجْراً حَسَناً وَ إِنْ تَتَوَلَّوْا كَما تَوَلَّيْتُمْ مِنْ قَبْلُ يُعَذِّبْكُمْ عَذاباً أَلِيماً.

اطاعت قهرا دليل آن مى شد كه از نفاق به ايمان برگشته اند لذا مستحق اجر حسن مى شدند، منظور از تَوَلَّيْتُمْ مِنْ قَبْلُ اعراض از حضور در حديبيه است، مراد از عذاب، عذاب دنيا و يا دنيا و آخرت هر دو است تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 240

17- لَيْسَ عَلَى الْأَعْمى حَرَجٌ وَ لا عَلَى الْأَعْرَجِ حَرَجٌ وَ لا عَلَى الْمَرِيضِ حَرَجٌ.

اين آيه به حكم دفع دخل است، يعنى: منافقان با آنكه معذور نبودند در جهاد حاضر نشدند، ولى نابينايان و امثال آنها كه معذورند، واجب نيست كه در جنگ شركت كنند، آيه براى رفع وجوب است و اگر خودشان خواستند شركت كنند مانعى نيست.

وَ مَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ يُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ وَ مَنْ يَتَوَلَّ يُعَذِّبْهُ عَذاباً أَلِيماً.

نظير ذيل آيه گذشته است در رابطه با اطاعت خدا و عدم آن، معنى آنها را در سوره محمّد صلّى اللَّه عليه و آله خوانديم.

تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 241

شَيْ ءٍ قَدِيراً (21) وَ لَوْ قاتَلَكُمُ الَّذِينَ كَفَرُوا لَوَلَّوُا الْأَدْبارَ ثُمَّ لا يَجِدُونَ وَلِيًّا وَ لا نَصِيراً (22)

سُنَّةَ اللَّهِ الَّتِي قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلُ وَ لَنْ تَجِدَ لِسُنَّةِ اللَّهِ تَبْدِيلاً (23) وَ هُوَ الَّذِي كَفَّ أَيْدِيَهُمْ عَنْكُمْ وَ أَيْدِيَكُمْ عَنْهُمْ بِبَطْنِ مَكَّةَ مِنْ بَعْدِ أَنْ أَظْفَرَكُمْ عَلَيْهِمْ وَ كانَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِيراً (24) هُمُ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ صَدُّوكُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ الْهَدْيَ مَعْكُوفاً أَنْ يَبْلُغَ مَحِلَّهُ وَ لَوْ لا رِجالٌ مُؤْمِنُونَ وَ نِساءٌ مُؤْمِناتٌ لَمْ تَعْلَمُوهُمْ أَنْ تَطَؤُهُمْ فَتُصِيبَكُمْ مِنْهُمْ مَعَرَّةٌ بِغَيْرِ عِلْمٍ لِيُدْخِلَ اللَّهُ فِي رَحْمَتِهِ مَنْ يَشاءُ لَوْ تَزَيَّلُوا لَعَذَّبْنَا الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْهُمْ عَذاباً أَلِيماً (25) إِذْ جَعَلَ الَّذِينَ كَفَرُوا فِي قُلُوبِهِمُ الْحَمِيَّةَ حَمِيَّةَ الْجاهِلِيَّةِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَكِينَتَهُ عَلى رَسُولِهِ وَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ وَ أَلْزَمَهُمْ كَلِمَةَ التَّقْوى وَ كانُوا أَحَقَّ بِها وَ أَهْلَها وَ كانَ اللَّهُ بِكُلِّ شَيْ ءٍ عَلِيماً (26) لَقَدْ صَدَقَ اللَّهُ رَسُولَهُ الرُّؤْيا بِالْحَقِّ لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرامَ إِنْ شاءَ اللَّهُ آمِنِينَ مُحَلِّقِينَ رُؤُسَكُمْ وَ مُقَصِّرِينَ لا تَخافُونَ فَعَلِمَ ما لَمْ تَعْلَمُوا فَجَعَلَ مِنْ دُونِ ذلِكَ فَتْحاً قَرِيباً (27)

تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 242

18- حقا كه خدا راضى شد از مؤمنان وقتى كه در زير آن درخت به تو بيعت مى كردند، صدق نيت آنها را دانست، لذا بر آنها آرامش نازل كرديم و فتح نزديكى را به آنها پاداش داد.

19- و پاداش داد غنائم زيادى را كه به دست مى آورند، خدا توانا و حكيم است.

20- خدا به شما غنائم زيادى را وعده كرده است كه خواهيد گرفت، غنيمت (خيبر) را به فوريت داد و دست كفار را از شما بازداشت و تا علامتى براى مؤمنان باشد و آنها را به

راه راست هدايت نمايد.

21- و غنائم ديگرى كه به آنها توانا نبوده ايد ولى خدا مى داند و خدا بر هر چيز تواناست.

22- اگر كفار با شما جنگ مى كردند، حتما پا به فرار مى گذاشتند و سرپرست و يارى نمى يافتند.

23- اين سنت خداست كه از پيش گذشته، سنت خدا را تغييرى نمى يابى.

24- خدا همانست كه دست آنها را از شما و دست شما را از آنها بازداشت در جوف مكه بعد از آنكه شما را بر آنها پيروز كرد ...

25- آنها همان هستند كه كافر شده و شما را از مسجد الحرام بازداشتند و قربانيها را محبوس گذاشتند از اينكه به محل ذبحش برسد، اگر مردان و زنان مؤمن كه به آنها علم نداريد، نبودند كه ندانسته آنها را بكشيد و ناراحتى پيش (دست شما را باز نمى داشتيم ولى خواستيم) كه خدا هر كه را بخواهد به رحمتش داخل كند ... تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 243

26- اينكار وقتى بود كه كفار در قلب خود نخوت جاهليت را نهادند، پس خدا آرامش خود را بر رسولش و مؤمنان نازل كرد و كلمه توحيد را ملازم آنها گردانيد كه به آن سزاوارتر و اهل آن بودند ...

27- خدا رؤياى به حق را به رسولش راست كرد كه حتما اگر خدا بخواهد به مسجد الحرام با ايمنى داخل مى شويد، سر تراشيده و مو كوتاه كرده، دانست چيزى را كه شما ندانسته ايد، و قبل از آن فتح نزديكى قرار داد.

دادن از همان ماده است.

مغانم: مغنم: غنيمت، جمع آن در قرآن مغانم است.

سنة: طريقه و رويه و سيره.

تبديلا: تبديل: عوض كردن.

كف: كف (بر وزن عقل) در اينجا به معنى بازداشتن و مانع شدن است.

مكه: اين كلمه فقط يك بار در قرآن مجيد آمده است، آن بنا بر تصريح جوهرى شهر مكه است «زادها اللَّه شرفا» قاموس و اقرب الموارد گويد: آن شامل مكه و همه حرم است اين قول مطابق روايتى است كه طبرسى در ذيل آيه لَلَّذِي بِبَكَّةَ آل عمران/ 96 از حضرت باقر صلوات اللَّه عليه نقل كرده كه فرمود «بكه مسجد الحرام و مكه همه حرم است» على هذا حديبيه نيز داخل مكه است «بطن تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 244

مكه» يعنى درون مكه كه حديبيه باشد.

معكوفا: عكوف و عكف: ملازمت توأم با تعظيم معكوف به معنى ممنوع است يعنى: منع شده و نگاه داشته شده از رفتن، آن با معنى اصلى كه ملازمت و اقامه است سازگار مى باشد.

محل: (بفتح اول و كسر دوم) موضع.

معرة: ضرر، كار ناپسند عر (بفتح و ضم اول) مرضى است جلدى كه سوزش دارد، به عربى جرب گويند آن غير از آبله است، اصل آن به معنى عروض است، به ضرر معرة گويند كه مثل جرب به شخص عارض مى شود.

تزيلوا: زيل: كنار شدن، فرقش با «زال» ناقصه آنست كه: اين يائى (ذيل) و آن واوى است تزيل نيز به معنى كنار شدن است.

حمية: امتناع، خوددارى، تحريك شدن خشم. طبرسى فرمايد: چون كسى اهل غضب و انكار باشد گويند حميت ناپسند دارد على هذا آن از خشم سرچشمه مى گيرد كه يك نوع داغ شدن است آن اگر براى

حق باشد خوب و اگر براى باطل باشد بد است لذا حَمِيَّةَ الْجاهِلِيَّةِ فرموده است (نخوت) محلقين: كسانى كه سر مى تراشند.

مقصرين: تقصير: كم كردن مو يا ناخن است براى خارج شدن از احرام.

هذا انزال سكينه و فتح قريب و مغانم خيبر، بيان رضاى خداست، بنا بر اين، رضا از صفات فعل است.

__________________________________________________

(1) در النص و الاجتهاد 94 فرموده: بيعت بمرگ كردند و هزار و چهار صد نفر بودند.

تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 246

مى شود گفت: رضا و غضب خدا به صورت واقعيتى در جهان سارى و جارى است نيكوكاران با عمل خويش در تحت رضا قرار مى گيرند و بدكاران در تحت غضب، نظير انتقال از ظلمت به نور و بالعكس بى آنكه در نور و ظلمت تغييرى رخ دهد، مراد از ما فِي قُلُوبِهِمْ صدق نيت آنهاست، انزال سكينه حاكى است كه خدا به آنها اطمينان و آرامش قلب نازل كرد كه از اهل مكه نترسيدند.

به هر حال: علم، انزال و اثابه هر سه متفرع بر رَضِيَ اللَّهُ هستند، فتح قريب فتح خيبر است كه سال بعد به دست مسلمانان فتح گرديد، (صلح حديبيه در سال ششم، فتح خيبر در سال هفتم، فتح مكه در سال هشتم بوده است).

ناگفته نماند: ظاهرا منظور از اين بيعت و آيه إِنَّ الَّذِينَ يُبايِعُونَكَ إِنَّما يُبايِعُونَ اللَّهَ هر دو يكى است. چنان كه طبرسى رحمه اللَّه فرموده است.

19- وَ مَغانِمَ كَثِيرَةً يَأْخُذُونَها وَ كانَ اللَّهُ عَزِيزاً حَكِيماً.

گويند: مراد غنائم خيبر است، اين آيه و آيه قبلى نشان مى دهد كه در اراده خداوند فتح خيبر و گرفتن غنائم آن حتمى بوده است وصف عزيز حاكى است كه خدا توانايى پيش آوردن اين فتح را دارد حكيم نشان مى دهد كه فتح خيبر و گرفتن غنائم آن روى مصلحت بوده است.

20- وَعَدَكُمُ اللَّهُ مَغانِمَ كَثِيرَةً تَأْخُذُونَها فَعَجَّلَ لَكُمْ هذِهِ وَ كَفَّ أَيْدِيَ النَّاسِ عَنْكُمْ وَ لِتَكُونَ

آيَةً لِلْمُؤْمِنِينَ وَ يَهْدِيَكُمْ صِراطاً مُسْتَقِيماً.

مغانم كثيرة راجع به غنائمى است كه خدا مى دانست به دست مسلمانان خواهد افتاد فَعَجَّلَ لَكُمْ هذِهِ راجع به غنائم خيبر است كه به علّت حتمى بودن به صورت ماضى آمده است.

كَفَّ أَيْدِيَ النَّاسِ ظاهرا راجع به كفار قريش است كه نتوانستند صدمه اى بآنها بزنند.

به نظر بعضى منظور از آن قبيله غطفان و اسد است كه خواستند به اهل تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 247

خيبر كمك كنند ولى آن خلاف ظاهر است، همچنين آنكه گفته اند مراد مالك بن عوف و عيينة بن حصين با بنى اسد و غطفان است كه به يارى اهل خيبر آمدند، خدا به قلوبشان رعب انداخت و برگشتند.

وَ لِتَكُونَ آيَةً لِلْمُؤْمِنِينَ عطف است بر مقدرى كه ذكر آن صلاح نبوده است، يعنى: اثابه فتح و غنائم نزديك و دور براى مصالح بسيارى است از جمله اينكه: نشانه هايى براى تحكيم قلب مؤمنين و حق بودن دين و حق بودن وعده هاى خدا باشد.

وَ يَهْدِيَكُمْ عطف است بر «تكون» منظور از راه راست ظاهرا راه بسط اسلام و گسترش آنست. جريان خيبر در نكته ها خواهد آمد.

21- وَ أُخْرى لَمْ تَقْدِرُوا عَلَيْها قَدْ أَحاطَ اللَّهُ بِها وَ كانَ اللَّهُ عَلى كُلِّ شَيْ ءٍ قَدِيراً.

اين راجع به غنائم ديگرى است كه اصلا به فكر مسلمانان نمى آمد و آن روز قدرت بدست آوردن آن را نداشتند، گويند: مراد، غنائم فارس و روم است و اللَّه اعلم وَ كانَ اللَّهُ ... تعليل رسيدن به غنائم است.

به نظر مى آيد: چنان كه در جوامع الجامع فرموده: «و اخرى» عطف است بر «كثيرة در آيه قبلى، يعنى: «وعدكم اللَّه مغانم اخرى ...».

22- وَ لَوْ قاتَلَكُمُ الَّذِينَ كَفَرُوا

لَوَلَّوُا الْأَدْبارَ ثُمَّ لا يَجِدُونَ وَلِيًّا وَ لا نَصِيراً.

اين آيه نشان مى دهد كه بعد از بيعت رضوان، اگر كار به جنگ مى كشيد مشركان فرار مى كردند، اما خدا صلح را پيش آورد به علت آنكه مؤمنين و مؤمنات كه در ميان اهل مكه بودند كشته نشوند چنان كه در آيه 25 خواهد آمد.

منظور از «ولى» آنست كه بالاستقلال در كار آنها دخالت كند امّا «نصير تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 248

آنست كه در روبراه شدن كارشان با آنها همكارى نمايد.

23- سُنَّةَ اللَّهِ الَّتِي قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلُ وَ لَنْ تَجِدَ لِسُنَّةِ اللَّهِ تَبْدِيلًا.

تعليل غلبه مؤمنين است يعنى: سنت و طريقه خدا از اول چنين بوده كه چون مردم با نيت صادق اطراف پيامبرى جمع شوند، پيروزشان كند وَ لَقَدْ سَبَقَتْ كَلِمَتُنا لِعِبادِنَا الْمُرْسَلِينَ إِنَّهُمْ لَهُمُ الْمَنْصُورُونَ وَ إِنَّ جُنْدَنا لَهُمُ الْغالِبُونَ صافات/ 173 سُنَّةَ اللَّهِ گويند: مفعول مطلق فعل محذوف و تقدير آن «سن اللَّه سنة» است، احتمال دارد تقدير آن «اذكروا سنة اللَّه» باشد.

به هر حال منظور آنست كه اين غلبه از سنن خدايى است، ذيل آن مى گويد اين سنت تغيير بردار نيست.

24- وَ هُوَ الَّذِي كَفَّ أَيْدِيَهُمْ عَنْكُمْ وَ أَيْدِيَكُمْ عَنْهُمْ بِبَطْنِ مَكَّةَ مِنْ بَعْدِ أَنْ أَظْفَرَكُمْ عَلَيْهِمْ وَ كانَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِيراً.

منظور از «بطن مكه» حديبيه است چنان كه در «كلمه ها» گفته شد. آيه نشان مى دهد عدم درگيرى در حديبيه خواست خدا است و صلاح مسلمانان در آن بود، منظور از «اظفركم» ظاهرا آنست كه مسلمانان تا كنار شهر آنها پيش رفتند و در كنار آنها موضع گرفتند.

وَ كانَ اللَّهُ ... حاكى است كه آنچه كرديد به امر خدا و با رضاى

او بوده است «كف ايدى الكفار» به واسطه رعب و وحشت و «كف ايدى المؤمنين» به واسطه امر خدا بوده است.

25- هُمُ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ صَدُّوكُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ الْهَدْيَ مَعْكُوفاً أَنْ يَبْلُغَ مَحِلَّهُ.

اين آيه مى گويد: علّت جلوگيرى خدا از جنگ آن بود كه شما ندانسته عده اى از مؤمنين و مؤمنان را مى كشتيد و گرنه مشركان مستحق قتل و كشتن بودند زيرا كه كافرند، و شما را از مسجد الحرام و قربانى بازداشتند. تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 249

«و الهدى» عطف است بر مفعول، «صدوكم» «معكوفا» حال است از «الهدى» يعنى: مانع شدند قربانى را حبس شده از اينكه به محل ذبح خود برسد.

ناگفته نماند قربانى عمره محل ذبح آن مكه است چنان كه محل قربانى حج «منى» مى باشد. و نيز وصف كفار با اوصاف سه گانه براى آنست كه: جلوگيرى از جنگ به خاطر كفار نبوده است.

وَ لَوْ لا رِجالٌ مُؤْمِنُونَ وَ نِساءٌ مُؤْمِناتٌ لَمْ تَعْلَمُوهُمْ أَنْ تَطَؤُهُمْ فَتُصِيبَكُمْ مِنْهُمْ مَعَرَّةٌ بِغَيْرِ عِلْمٍ.

خبر «لولا» محذوف است يعنى «لولا رجال مؤمنون ... لما كف ايديكم عنهم» لفظ أَنْ تَطَؤُهُمْ بدل اشتمال است از «رجال»، يعنى: و لولا ان تطؤا رجالا مؤمنين ... بغير علم ...»

على هذا لَمْ تَعْلَمُوهُمْ يعنى آنها را نمى شناسيد و آنها در ميان اهل مكه هستند، بِغَيْرِ عِلْمٍ قيد «تطؤهم» است يعنى ندانسته آنها را زير پا بگذاريد و بكشيد و از آن، مكروه و ناگوارى پيش آيد كه با دست خويش مؤمنان را كشته اند.

لِيُدْخِلَ اللَّهُ فِي رَحْمَتِهِ مَنْ يَشاءُ لَوْ تَزَيَّلُوا لَعَذَّبْنَا الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْهُمْ عَذاباً أَلِيماً.

لام «ليدخل» متعلق به محذوف است يعنى: «كف ايديكم عنهم ليدخل اللَّه ...» منظور

از ادخال در رحمت آنست كه مؤمنان اهل مكه از قتل نجات يابند و شما از رسيدن مكروه، به قولى: منظور آنست كه كفار را كه بعد از صلح، اسلام مى آوردند به رحمتش داخل كند. آن گاه فرموده كه اگر مؤمنان اهل مكه از كفّار متمايز و كنار شده بودند، حتما كفار را عذاب مى كرديم.

26- إِذْ جَعَلَ الَّذِينَ كَفَرُوا فِي قُلُوبِهِمُ الْحَمِيَّةَ حَمِيَّةَ الْجاهِلِيَّةِ تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 250

اين آيه در بيان ما وقع و بيان موهبت خدا بر مؤمنان است، «اذ» متعلق است به «صدوكم» طبرسى رحمه اللَّه آن را متعلّق به «لعذبنا» مى داند، جعل به معنى قرار دادن است يعنى شما را در موقعى از مسجد الحرام مانع شدند كه در قلب خود انكار و امتناع به وجود آوردند و گفتند: بعد از آن همه دشمنى هاى بدر احد و احزاب حالا بگذاريم با ياران خويش داخل شهر ما بشود اين شدنى نيست ...

«الحمية» مفعول «جعل» و حَمِيَّةَ الْجاهِلِيَّةِ بيان آنست و تقدير آن «حمية الملة الجاهلية» است.

فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَكِينَتَهُ عَلى رَسُولِهِ وَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ وَ أَلْزَمَهُمْ كَلِمَةَ التَّقْوى وَ كانُوا أَحَقَّ بِها وَ أَهْلَها.

تفريع است بر جعل حميت يعنى در مقابل حميت آنها خداوند بر پيامبر و مؤمنان اطمينان قلب نازل كرد تا از آنها نترسيدند و ايستادند تا كار به نفعشان تمام شد.

در الميزان فرموده: به نظر جمهور مفسران مراد از كَلِمَةَ التَّقْوى كلمه توحيد است طبرسى «لا اله الا اللَّه» معنى كرده است يعنى خداوند آن را ملازم مؤمنان كرد كه از آنها منفك نشود، ثبات بر عهد، وفا به عهد نيز گفته اند.

آن گاه الميزان گويد: بعيد نيست مراد روح

ايمان باشد كه امر به تقوى مى كند أُولئِكَ كَتَبَ فِي قُلُوبِهِمُ الْإِيمانَ وَ أَيَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ مجادله/ 22 در علل الشرائع از رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله نقل شده فرمود:

لا اله الا اللَّه و هي كلمة التقوى يثقل اللَّه بها الموازين يوم القيامة «1».

وَ كانُوا أَحَقَّ بِها يعنى در مقابل آن ثبات و بيعت به كلمه تقوى لا يقتر

__________________________________________________

(1) تفسير صافى از علل الشرائع.

تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 251

بودند، و اهلها عطف است بر «احق» يعنى «و كانوا اهلها» زيرا جز آنها در آن روز اهل كلمه توحيد نبود.

وَ كانَ اللَّهُ بِكُلِّ شَيْ ءٍ عَلِيماً توجيه «الزمهم» و يا توجيه انزال سكينه و الزام كلمه هر دو است.

27- لَقَدْ صَدَقَ اللَّهُ رَسُولَهُ الرُّؤْيا بِالْحَقِّ لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرامَ إِنْ شاءَ اللَّهُ آمِنِينَ مُحَلِّقِينَ رُؤُسَكُمْ وَ مُقَصِّرِينَ لا تَخافُونَ.

طبرسى فرموده: گويند خدا در مدينه به آن حضرت در خواب نماياند كه مسلمانان داخل مسجد الحرام شدند حضرت به يارانش آن را خبر داد، همه شاد شدند و فكر كردند كه اينكار در آن سال خواهد بود و چون از حديبيه برگشتند منافقان گفتند: داخل مسجد الحرام نشديم و حلق و تقصير نكرديم، خدا اين آيه را در جواب آنها فرستاد.

اين آيه مى گويد: خواب راست است و شما داخل خواهيد شد چنان كه در سال آينده داخل شدند و به راحتى عمل عمره را بجاى آوردند و اين در نكته ها خواهد آمد.

«الرؤيا» مفعول دوم «صدق» و «بالحق» متعلق به آنست، يعنى خدا رؤياى حق را برسولش راست نماياند و قضيه حتمى است «محلقين مقصرين» حال است از فاعل «لتدخلن» اين نشان مى دهد كه در عمره مفرده حلق

و تقصير هر دو جايز است يعنى در حالى كه بعضى، حلق و بعضى تقصير مى كنيد.

فَعَلِمَ ما لَمْ تَعْلَمُوا فَجَعَلَ مِنْ دُونِ ذلِكَ فَتْحاً قَرِيباً منظور از فتح قريب صلح حديبيه است يعنى خدا مصلحت را در آن دانست كه قبل از دخول مسجد الحرام اين فتح را بوجود آورد تا با كمال اطمينان داخل شويد، «دون» به معنى «نزديك» است.

تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 252

خير ما فيها و نعوذ بك من شرّ هذه القرية و شرّ اهلها و شر ما فيها اقدموا بسم اللَّه».

آن گاه خيبر توسط مسلمانان محاصره شد و جنگ شروع گرديد، قلعه ها يكى پس از ديگرى فتح و تسخير مى شد و غنائم فزون از حد به دست مسلمانان مى افتاد در فتح يكى از قلعه ها يهود بسيار پايدارى كردند، رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله براى فتح آن، پرچم را به دست ابو بكر داد و فرمان حمله صادر كرد:

ابو بكر حمله كرد و چون آمادگى يهود را ديد فرار نمود، روز بعد آن تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 253

حضرت پرچم را بدست عمر بن الخطاب داد او هم با ياران خود فرار كرد، او يارانش را متهم مى كرد كه ترسيدند و فرار كردند، يارانش نيز مى گفتند تو ترسيدى ما را نيز مجبور به فرار كردى، ابن ابى الحديد درباره فرار شيخين ميگويد:

و ان انس لا انس الذين تقدما و فرهما و الفرقد علما حوب

و للراية العظمى و قد ذهبا بها ملابس ذل فوقها و جلابيب

عذرتكما انّ الحمام لمبغض و ان بقاء النفس للنفس محبوب

يعنى اگر هر چيز را فراموش كنم آن دو نفر را كه فرمانده شده و فرار كردند از ياد نمى برم حال آنكه مى دانستند فرار از جنگ گناه است.

تعجب كنيد براى پرچم بزرگى كه به وسيله فرار كردن پارچه آن را به لباس هزيمت مبدل كردند.

من شما را معذور ميدارم زيرا كه مرگ ناخوشايند است و ماندن نفس براى نفس محبوب مى باشد.

به هر حال پس از فرار شيخين رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله فرمود:

«لأعطين الراية غدا رجلا يحب اللَّه و رسوله

و يحبّه اللَّه و رسوله كرّار غير فرّار لا يرجع حتى يفتح اللَّه على يديه»

يعنى: فردا پرچم را به دست دلير مردى خواهم داد كه خدا و رسول را دوست مى دارد، او هجوم كننده است، فرار كننده نيست، از جنگ دست بر نمى دارد تا خدا با دست او فتح كند.

مسلمانان آن شب را نگران صبح كردند كه اين موهبت نصيب چه كسى خواهد شد؟ و هر يك اميدوار بودند كه پرچم به دست او داده شود، فردا صبح رسول خدا فرمود: على بن ابى طالب كجاست؟ گفتند: چشمش درد مى كند فرمود او را بياوريد چون او را آوردند، رسول خدا آب دهان خويش را به چشم على تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 254

ماليد و دعا كرد، در دم شفا يافت گويى درد چشمى نداشته است، آن گاه پرچم را بدست او داد.

(ناگفته نماند اين سخن متفق عليه است حتى بخارى و مسلم نيز آن را نقل كرده اند و اهل حديث و تاريخ در آن شكى ندارند).

على عليه السّلام عرض كرد يا رسول اللَّه با آنها بجنگم تا مانند ما مسلمان باشند؟

فرمود: ... تا چون در كنار آنها رسيدى آنها را به اسلام دعوت كن و حق واجب خدا را بر آنان بيان نما، به خدا قسم اگر خدا به وسيله تو يك نفر را هدايت كند از شتران سرخ موى براى تو بهتر است.

على عليه السّلام چون به ميدان جنگ رسيد، مرحب يهودى به ميدان آمد و گفت:

«قد علمت خيبر انى مرحب شاكى السّلام بطل مجرب»

حضرت ولى اللَّه در جواب او فرمود:

انا الذى سمّتنى امى حيدرة كليث غابات كريه المنظرة

او فيهم بالصاع كيل السندرة.

آن گاه

به همديگر حمله كردند على عليه السّلام ضربتى به فرق او فرود آورد به خاك مذلتش انداخت آن گاه دلاورانى از يهود نظير داود بن قاموس، ربيع بن ابى الحقيق، عنتر، مره، ياسر، ضجيج يكى بعد از ديگرى بدست امام عليه السّلام كشته شدند، يهود پا به فرار گذاشت، آن حضرت با ياران خويش آنها را تعقيب كردند.

در آن ميان يكى از يهودان از دست آن حضرت زد كه سپر از دستش افتاد امام درب قلعه را از جا كند و بر خود سپر كرد به قولى درب بزرگى در آنجا بود كه حضرت آن را برداشت و سپر نمود و جنگيد تا قلعه فتح شد، آن گاه آن را بكنار انداخت.

سلمة بن اكوع مى گويد هفت نفر بوديم كه به كنار آن درب آمديم ولى تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 255

نتوانستيم آن را حركت دهيم، حضرت باقر عليه السّلام از جابر بن عبد اللَّه نقل كرده كه چون آن حضرت درب را بكنار انداخت چهل نفر نتوانستند آن را حمل كنند و در نقل ديگر هفتاد نفر از عمل آن عاجز شدند، ابن ابى الحديد در اين باره ميگويد:

يا من له ردت ذكاء و لم يفز بنظيرها من قبل الا يوشع

يا هازم الاحزاب لا يثنيه عن خوض الحمام مدجج و مدرع

يا قالع الباب التي عن هزها عجزت اكف اربعون و اربع

لو لا حدوثك قلت انك جاعل الارواح في الاشباح و المستنزع

لو لا مماتك قلت انك باسط الارزاق تقدر في العطاء و توسع

ما العالم العلوى الا تربة منها لجثّتك الشريفة مضجع

ما الدهر إلا عبدك القن و الذى بنفوذ امرك فى البريّة مولع

و اللَّه لو لا حيدر

ما كانت الدنيا و لا جمع البريّة مجمع

و اليه في يوم المعاد حسابنا و هو الملاذ لنا غدا و المفزع «1»

قلعه و طيح و سلام آخرين قلعه بود كه بعد از محاصره ده روز و اندى فتح گرديدند، ابن ابى الحقيق با رسول خدا صلح كرد كه فقط خون مردانشان حفظ شود، زنان و فرزندان را برداشته و از خيبر خارج شوند، همه اموال و اراضى از آن مسلمانان باشد، حضرت فرمود: ولى اگر چيزى را پنهان داريد ذمه خدا و رسولش از شما كنار است، آنها قبول كردند.

بالاخره رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله پيشنهاد يهود را قبول كرد كه آنها در خيبر بمانند و نصف اراضى مال مسلمانان باشد ولى هر وقت حكومت اسلامى بخواهد آنها را بيرون كند مجاز خواهد بود.

__________________________________________________

(1) اشعار از وقايع الايام مرحوم محدث قمى نقل شده است و فرموده: اين همان قصيده است كه بر ضريح مقدس أمير المؤمنين عليه السّلام نوشته اند و تمام آن هشتاد بيت است.

تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 256

چون اهل فدك جريان خيبر را شنيدند، به رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله پيغام دادند كه ما همه چيز خود را گذاشته و با زنان و فرزندان بيرون مى رويم، بالاخره رسول خدا موافقت فرمودند كه نصف اموال مال اهل فدك باشد و در آنجا بمانند على هذا خيبر مال همه مسلمانان و فدك خالصه رسول خداست زيرا كه با لشكر كشى به دست نيامده است «لم يوجف عليه بخيل و لا ركاب» آنچه نقل گرديد از مجمع البيان و كتب ديگر خلاصه شده است.

عمرة القضاء:

از جمله شرائط صلح حديبيه آن بود كه رسول

خدا صلّى اللَّه عليه و آله آن سال از حديبيه برگردند و سال آينده براى عمل عمره بيايند و قريش سه روز مسجد الحرام را در اختيار او و يارانش بگذارند، لذا سال آينده آن بزرگوار براى عمل عمره به مكه تشريف آوردند، كفار نيز به قول خود عمل كردند، آن حضرت در ماه ذو القعدة وارد مكه معظمه شدند و عمل عمره مفرده را آزادانه به عمل آوردند و خواب لَقَدْ صَدَقَ اللَّهُ رَسُولَهُ الرُّؤْيا بِالْحَقِّ كه گذشت تحقق پيدا كرد.

اين عمل در سال هفتم هجرت بعد از فتح خيبر و بعد از برگشتن جعفر بن ابى طالب و مهاجرين از حبشه اتفاق افتاد و الحمد للَّه.

در سيرة حلبيه نقل شده كه سران مشركان در آن سه روز از مكه خارج شدند، تا نبينند كه آن حضرت بيت را طواف مى كند، اين از كثرت عداوت آنها نسبت به حضرت بود.

تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 257

او هستند بر كفار سخت و بين خويش مهربانند، مى بينى آنها را راكعان و ساجدان كه از خداى خويش بهشت و خوشنودى مى خواهند، علامتشان از اثر سجده در چهره شان آشكار است اين است صفت آنها در تورات و انجيل آنها همچون مزرعه اى هستند كه جوانه هاى خويش را بيرون آورده و به آنها نيرو مى دهد، آنها سخت شده بر ساقه هاى خود مى ايستاد.

تا كفار را به غضب آورد، خدا به آنهايى كه ايمان آورده و عمل صالح كرده اند وعده مغفرت و اجر عظيم داده است.

تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 258

ضمير آن به دِينِ الْحَقِّ راجع است، اين آيه وعده حتمى است كه اسلام بر همه اديان و مكتبها و جهان بينى ها غلبه خواهد كرد، جمله وَ كَفى بِاللَّهِ تأكيد مطلب و راجع به حتميّت قضيه است.

و چنان كه در سوره توبه گفته شد: اين وعده در زمان ظهور حضرت موعود عليه السّلام خواهد بود در اين باره به آيه 33 سوره توبه رجوع شود.

29- مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَ الَّذِينَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَى الْكُفَّارِ رُحَماءُ بَيْنَهُمْ.

آيه شريفه اصحاب آن حضرت را توصيف مى كند، آمدن اسم خاص آن حضرت براى آنست كه مطلقا ابهامى در بين نباشد، اولين وصف ياران وى آنست كه نسبت به كفار سخت و بى سازش و نسبت به مؤمنان مهربانند.

تَراهُمْ رُكَّعاً سُجَّداً يَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنَ اللَّهِ وَ رِضْواناً سِيماهُمْ فِي وُجُوهِهِمْ مِنْ أَثَرِ السُّجُودِ.

جمله اول خبر دوم است براى الَّذِينَ آمَنُوا منظور از آن اقامه نماز است به طور مستمر چنان كه از «تراهم» فهميده مى شود. يَبْتَغُونَ فَضْلًا ... خبر سوم است و نشان مى دهد كه غرض عمده آنها از زندگى، رسيدن به ثواب و رضايت تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 260

خداست.

ظهور سِيماهُمْ فِي وُجُوهِهِمْ ... آنست كه سجده و خضوع بر خدا در قيافه شان اثر گذاشته و ايمان از چهره شان آشكار است در فقيه از حضرت صادق صلوات اللَّه نقل شده كه درباره اين آيه فرمود: «

هو السهر في صلوة

» يعنى آن صبح كردن در نماز است (تفسير صافى).

بعضى گفته اند: منظور آنست كه در روز قيامت مواضع سجود آنها نورانى مى شود.

ذلِكَ مَثَلُهُمْ فِي التَّوْراةِ وَ مَثَلُهُمْ فِي الْإِنْجِيلِ يعنى صفت آنها در تورات و انجيل همين اوصاف چهارگانه است.

كَزَرْعٍ أَخْرَجَ شَطْأَهُ

فَآزَرَهُ فَاسْتَغْلَظَ فَاسْتَوى عَلى سُوقِهِ يُعْجِبُ الزُّرَّاعَ.

كلام مستأنف است، «كزرع» تقديرش «هم كزرع» مى باشد يعنى همان طورى كه كشت، جوانه هاى ضعيف خود را از زمين بيرون مى آورد سپس به آنها نيرو مى دهد و جوانه ها محكم شده و بر روى ساقه هاى خود مى ايستند تا جايى كه زراعتگران از رشد آنها تعجب مى كنند.

ياران آن حضرت نيز همانطور به تدريج قوى مى شوند، پيش مى روند اسلام را پياده مى كنند (به تدريج خداوند اسلام را به دست آنها و با ظهور مهدى عليه السّلام عالمگير مى كند).

لِيَغِيظَ بِهِمُ الْكُفَّارَ.

يعنى تا خداوند بواسطه گسترش و قوى شدن آنها كفار را به غيظ بياورد، شايد لام براى غايت باشد.

وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ مِنْهُمْ مَغْفِرَةً وَ أَجْراً عَظِيماً تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 261

يعنى با پيامبر بودن و صحابى بودن به تنهايى موضوعيت ندارد بلكه ايمان و عمل صالح شرط است، نظير اين سخن درباره زنان آن حضرت گذشت ... فَإِنَّ اللَّهَ أَعَدَّ لِلْمُحْسِناتِ مِنْكُنَّ أَجْراً عَظِيماً احزاب/ 29، منافقان و كفار و مسلمانان بى عمل با آنكه زمان آن حضرت را درك كرده اند و نيز آنان كه در زمان آن حضرت جزء صالحين بودند ولى بعدا از طريقه او برگشتند يا روى به دنيا آوردند هيچ يك مصداق اين آيه نيستند.

شب چهار شنبه هفدهم شعبان المعظّم سال هزار و چهار صد و پنج مطابق 1/ 21/ 1364 تفسير سوره فتح به پايان رسيد.

و الحمد للَّه و هو خير ختام

تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 262

مقابل خدا و رسول يعنى مقام رهبرى، وظيفه انسان در رابطه با اخبارى كه توسط انسانهاى فاسق نقل مى شود، وظيفه مسلمانان در رابطه با دو گروه مسلمان كه احيانا به هم تجاوز كرده و به جنگ يكديگر برخيزند.

نهى از مسخره كردن يكديگر و با القاب بد لقب دادن، نهى از بدگمانى و تجسس و افشاگرى اسرار ديگران، مخصوصا نهى از غيبت و بيان اينكه برترى فقط با تقوى است، مظاهر مادى نمى توانند در پيش خدا با ارزش باشند و نيز بيان اسلام و ايمان و امتنان خدا كه موهبت ايمان را به مؤمنين ارزانى داشته است.

تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 264

سورة الحجرات مدنيّة و آياتها 18 نزلت بعد سورة المجادلة

فَضْلاً مِنَ اللَّهِ وَ نِعْمَةً وَ اللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ (8)

تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 265

به نام خداى رحمان رحيم

1- اى كسانى كه ايمان آورده ايد بر خدا و رسول حكمى را مقدم نكنيد، از خدا بترسيد كه خدا شنوا و داناست.

2- اى اهل ايمان صداهاى خويش را از صداى پيغمبر بلند نكنيد، و با او سخن بلند مگوييد چون بلند سخن گفتن بعضتان با بعضى، مبادا كه اعمالتان باطل شود در حالى كه نمى دانيد.

3- كسانى كه صداى خويش را نزد رسول خدا پائين مى آورند خدا قلوب آنها را براى تقوى امتحان كرده، آنها راست مغفرت ...

4- كسانى كه از پشت اطاقها تو را صداى مى كنند بيشترشان نمى فهمند.

5- و اگر صبر مى كردند تا به طرف آنها خارج شوى بر ايشان بهتر بود، خدا آمرزنده و مهربان است.

6- اى اهل ايمان اگر فاسقى خبرى پيش شما آورد آن را تحقيق كنيد مبادا به قومى از روى جهالت آسيبى برسانيد و بر كرده خويش نادم شويد.

7- بدانيد كه رسول خدا در ميان شماست اگر در بسيارى از كارها از شما اطاعت مى كرد حتما هلاك مى شديد ليكن خدا ايمان را بر شما محبوب كرد و آن را در قلوبتان زينت داد و كفر و فسق و نافرمانى را بر شما مكروه گردانيد ...

8- براى تفضل و رحمت از جانب خدا، خدا دانا و حكيم است.

چشم، الغض: النقصان من الطرف و الصوت».

فاسق: فسق: خارج شدن «فسقت الرطبة عن قشرها» يعنى خرما از غلاف خود خارج شد، به كافر فاسق گويند كه از ايمان خارج شده است، به گناهكار فاسق گويند كه از اطاعت خدا خارج شده است، نبأ: خبر مفيد و بزرگ و مفيد علم يا ظن (راغب) به معنى مطلق خبر نيز گفته اند، در آيه خبر بزرگ مراد است طبرسى فرموده: خبر عظيم الشأن (مهم).

تبينوا: تبين: آشكار شدن و آشكار كردن، منظور از آن در آيه تحقيق و آشكار كردن است.

عنتم: عنت: مشقت، ابن انبارى گويد: اصل آن تشديد است.

راشدون: كاملها. هدايت يافتگان. رشد: هدايت، نجات، صلاح كمال.

شد ثابت بن قيس كه بلند صدا بود گفت: من هستم كه صدايم را نزد آن حضرت بلند مى كنم عملم حبط گرديد، من از اهل آتشم، اين سخن به رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله نقل شد، حضرت فرمود او از اهل جنت است «1» نقل است كه در گوشش سنگينى بود، ناچار بلند سخن مى گفت و نيز نقل شده كه در جنگ يمامه شهيد گرديد.

دوم جريان وليد بن عقبة بن ابى معيط است كه سبب نزول إِنْ جاءَكُمْ فاسِقٌ

__________________________________________________

(1) مجمع البيان.

تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 268

گرديد. و آن چنين است كه حارث بن ضرار خزاعى (رئيس قبيله بنى المصطلق) به حضور رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله آمد، حضرت او را به اسلام دعوت كرد، او اسلام آورد و از وى زكاة خواست، گفت يا رسول اللَّه به سوى قوم خويش برگردم آنها را به اسلام و اداء زكاة بخوانم، هر كه قبول كرد زكات را جمع كنم و در فلان وقت مأمورى مى فرستى كه زكاة را ببرد.

رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله وليد بن عقبه را فرستاد تا زكاة را از حارث گرفته و به مدينه بياورد (او در جاهليت با آن قبيله دشمنى داشت لذا بى آنكه به نزد آنها برود) پيش خود ترسيد و از راه باز گشت و گفت يا رسول اللَّه حارث زكاة را منع كرد و خواست مرا بكشد آن حضرت ناراحت شد خواست به سوى آنها لشكر كشى كند.

از آن طرف چون مأمور رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله تأخير كرد، حارث به ياران خود گفت رسول خدا در وعده خود تخلّف نمى كند

لا بد از آن حضرت غضبى بر ما رخ داده است پس به محضرش برسيم و جريان را جويا شويم، چون حارث به حضور آن حضرت آمد، رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله فرمود: زكاة را ندادى و خواستى فرستاده مرا بكشى؟! حارث گفت: نه به خدايى كه تو را به حق فرستاده، نه من فرستاده تو را ديده ام و نه او مرا ديده است و من به علّت نيامدن او پيش شما آمده ام كه نكند از خدا و رسول خشمى بر من شده است، اين جريان سبب شد كه آيه:

يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنْ جاءَكُمْ فاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا ... حَكِيمٌ نازل گرديد (الميزان از در منثور).

آن گاه الميزان اضافه مى كند كه نزول آيه در جريان وليد بن عقبه از طريق اهل سنت و شيعه مستفيض است تا جايى كه ابن عبد البر در استيعاب گفته: آنچه تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 269

مى دانم در ميان اهل علم به تأويل قرآن، در اين باره اختلافى نيست.

1- يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تُقَدِّمُوا بَيْنَ يَدَيِ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ.

كلمه «بين يدى» به معنى «جلو- پيش» است زيرا آنچه ميان دو دست انسان باشد در پيش اوست. مفعول لا تُقَدِّمُوا محذوف است، ظاهرا منظور از آن قول و حكم است يعنى در مقام حكم كردن و بيان حلال و حرام منتظر باشيد كه از طرف خدا و رسول صادر شود و حكم را از خدا و رسول اخذ كنيد.

به عبارت ديگر در چيزى پيش از حكم خدا و رسول، حكمى نكنيد، چنان كه درباره ملائكه فرموده: لا يَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ

بِأَمْرِهِ يَعْمَلُونَ انبياء/ 27.

ناگفته نماند: آيه شريفه در مقام حكم و ولايت است، لذا منظور تقديم قول و حكم است نه اعم از قول و فعل تنها، و گرنه چنان كه الميزان فرموده در ذيل آيه مى فرمود: إِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ كه سميع راجع به قول و بصير راجع به فعل باشد.

و نيز ناگفته نماند كه مقدم نكردن بر خدا در احكام خداست و مقدم نكردن بر رسول در فرمانهايى است كه به عنوان ولايت و حكومت از روى استنباط خويش صادر مى كند چنان كه فرموده لِتَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ بِما أَراكَ اللَّهُ نساء/ 105.

زراره از حضرت باقر عليه السّلام روايت كرده

«قال ما سكت السيوف و لا اقيمت الصفوف في صلاة و لا زحوف و لا جهر باذان و لا انزل اللَّه يا ايها الذين آمنوا حتى اسلم ابناء قبيلة الاوس و الخزرج»

از اين معلوم مى شود كه كلمه يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا فقط در مدينه نازل شده است.

در الميزان از ابن عباس نقل شده يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا نازل نشد مگر در مدينه و يا أَيُّهَا النَّاسُ نازل نشد مگر در مكه، ولى بعضى در عموم شقّ تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 270

دوم توقف كرده اند.

2- يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَرْفَعُوا أَصْواتَكُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِيِّ وَ لا تَجْهَرُوا لَهُ بِالْقَوْلِ كَجَهْرِ بَعْضِكُمْ لِبَعْضٍ.

اين آيه بيان مى كند در موقع سخن گفتن با پيامبر بايد آرامتر از صداى پيامبر سخن گفت، زيرا بلند كردن صدا اگر باعث تحقير باشد آن كفر است و اگر اسائه ادب باشد آن بر خلاف تعظيم است كه مؤمنان امر شده اند.

وَ لا تَجْهَرُوا ... مطلب ديگرى است يعنى مانند سخن گفتن با همديگر،

صداى خود را در وقت سخن گفتن با او بلند نكنيد، زيرا پيامبر را نظير ديگران شمردن اسائه ادب است.

أَنْ تَحْبَطَ أَعْمالُكُمْ وَ أَنْتُمْ لا تَشْعُرُونَ.

يعنى: «كراهة ان تحبط او لان لا تحبط اعمالكم» تعليل است براى هر دو نهى فوق. ظهور آيه در آنست كه اين دو عمل سبب حبط و بطلان همه اعمال است نظير كفر كه سبب بطلان اعمال است، با تنقيح مناط مى دانيم: رفتار با امام معصوم نيز چنين است.

أَنْ تَحْبَطَ أَعْمالُكُمْ وَ أَنْتُمْ لا تَشْعُرُونَ در بيان آنست كه: نمى دانيد اين عمل چقدر خطرناك است و چقدر به ضرر شما تمام خواهد شد و آن بطلان اعمال شماست. نظير وَ تَحْسَبُونَهُ هَيِّناً وَ هُوَ عِنْدَ اللَّهِ عَظِيمٌ نور/ 15 و نظير وَ ما كانَ لَكُمْ أَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ اللَّهِ وَ لا أَنْ تَنْكِحُوا أَزْواجَهُ مِنْ بَعْدِهِ أَبَداً إِنَّ ذلِكُمْ كانَ عِنْدَ اللَّهِ عَظِيماً احزاب/ 53.

مى شود از وَ أَنْتُمْ لا تَشْعُرُونَ فهميد كه آنها قبل از نهى، قبيح بودن اين دو عمل را مى دانستند ولى اين جمله نشان داد، تنها قبيح بودن نيست كه بگوئيد: مكروهى بيش نيست بلكه باطل كننده اعمال است.

طبرسى رحمه اللَّه فرموده: اصحاب ما گفته اند: منظور از تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 271

أَنْ تَحْبَطَ أَعْمالُكُمْ حبط خود عمل است يعنى: اگر سخن گفتن با پيامبر را بر وجه احترام ادا كنيد ثواب خواهد داشت و چون مراعات احترام نكنيد مستحق عذاب مى شويد و ثواب اين عمال حبط مى گردد. پس اين سخن ربطى به بطلان سائر اعمال ندارد. ناگفته نماند: اين سخن خلاف ظاهر آيه است.

3- إِنَّ الَّذِينَ يَغُضُّونَ أَصْواتَهُمْ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ أُولئِكَ الَّذِينَ امْتَحَنَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ

لِلتَّقْوى لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ أَجْرٌ عَظِيمٌ.

نقطه مقابل آيه ما قبل است منظور از «يغضون» پائين آوردن صداست، امتحان را به قولى تمرين و عادت دادن گفته اند.

در مجمع فرموده: آن از «امتحان الذهب بالنار» اخذ شده كه طلا را با ذوب كردن خالص مى كنند، يعنى خدا قلوب آنها را به تقوى عادت داده يا براى تقوى خالص كرده است.

كلمه رَسُولِ اللَّهِ نشان مى دهد كه اين احترام، در واقع احترام به خداست حاكى است كه احترام آن حضرت از مكفّرات گناه است مانند توبه أَجْرٌ عَظِيمٌ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ روشن مى كند كه آن پيش خدا پاداش دارد، ظاهرا مى شود رفتار با امام معصوم و ولى فقيه را نيز از اين آيه فهميد.

4- إِنَّ الَّذِينَ يُنادُونَكَ مِنْ وَراءِ الْحُجُراتِ أَكْثَرُهُمْ لا يَعْقِلُونَ.

اين عمل مصداق تحقير و اسائه ادب است، آيه نشان مى دهد كه اينكار واقع شده است.

در جوامع الجامع فرموده: روايت شده كه هيئت بنى تميم وقت ظهر به مدينه آمده آن حضرت استراحت كرده بود صدا زدند كه «يا محمّد اخرج الينا» آيه چنين كسانى را به نافهمى و بى خردى نسبت مى دهد لفظ «اكثر» ظاهرا در اينجا مفهوم ندارد و در معناى «هم» لا يَعْقِلُونَ است، «وراء» به معنى «پس يا جلو» مى باشد. تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 272

حجره تكه اى از زمين است كه به وسيله ديوار (و غيره) محجور و محاط شده، آن به معنى مفعول (محجوره) است، منظور حجره هاى زنان آن حضرت است.

5- وَ لَوْ أَنَّهُمْ صَبَرُوا حَتَّى تَخْرُجَ إِلَيْهِمْ لَكانَ خَيْراً لَهُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ.

يعنى: راه صحيح آنست كه صبر بكنند تا تو در وقت خود خارج شوى و به خواسته آنها برسى وَ

اللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ حاكى است كه گذشته مورد عفو مى باشد زيرا كه از روى جهالت و نادانى واقع گرديده است، امّا ديگر چنين نكنند، خَيْراً لَهُمْ به علت مراعات احترام پيامبر است.

6- يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنْ جاءَكُمْ فاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا.

از اين آيه جريان وليد بن عقبه شروع مى شود كه در بيان شأن نزول گفته شد، قيد «فاسق» نشان مى دهد كه عمل به خبر عادل و موثق جائز است، اين آيه در واقع دو اصل عقلايى را بيان و امضاء مى كند اول عمل كردن به خبر واحد موثق و مورد اطمينان، زيرا انسان در بسيارى از كارهاى زندگى جز اين راهى ندارد، هر خبر نمى تواند متواتر و مستفيض باشد، آيه از دلائل حجيت خبر واحد است.

دوم: عدم اعتنا به خبر آدمى كه پاى بند راست و دروغ نيست و وصف فاسق بر او صادق است، اين نيز بناى عقلاست كه به خبر چنين كسى ارزش قائل نمى شوند على هذا مى شود گفت: اين آيه تأسيس حكم نمى كند بلكه بناى عقلا را امضاء مى نمايد (از الميزان).

أَنْ تُصِيبُوا قَوْماً بِجَهالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلى ما فَعَلْتُمْ نادِمِينَ.

تعليل تبين و تحقيق است، أَنْ تُصِيبُوا تقديرش «كراهة ان تصيبوا» است «بجهالة» روشن مى كند كه خبر فاسق علم و اطمينان نمى آورد، در شروع به كارى تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 273

علم و اطمينان لازم است و گرنه اقدام از روى جهالت خواهد بود.

7- وَ اعْلَمُوا أَنَّ فِيكُمْ رَسُولَ اللَّهِ لَوْ يُطِيعُكُمْ فِي كَثِيرٍ مِنَ الْأَمْرِ لَعَنِتُّمْ.

از اين آيه معلوم مى شود كه هنوز بعضى از مسلمانان اصرار داشتند كه باز به قبيله بنى المصطلق حمله شود ولى آيه آنها را متوجه مى كند كه در

كارها از رسول خدا پيروى كنند، لذا اين آيه با آيه لا تُقَدِّمُوا بَيْنَ يَدَيِ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ بى ارتباط نيست. وَ اعْلَمُوا عطف است بر «فتبينوا».

وَ لكِنَّ اللَّهَ حَبَّبَ إِلَيْكُمُ الْإِيمانَ وَ زَيَّنَهُ فِي قُلُوبِكُمْ وَ كَرَّهَ إِلَيْكُمُ الْكُفْرَ وَ الْفُسُوقَ وَ الْعِصْيانَ أُولئِكَ هُمُ الرَّاشِدُونَ.

بهر حال: اين آيه مى گويد بدانيد رسول خدا در ميان شماست و او هدايت شده از جانب خداست، بايد شما از او پيروى كنيد و اگر او تابع نظر شما باشد به زحمت و هلاكت خواهيد افتاد، ليكن خدا خواسته كه به زحمت نيافتيد از اين جهت ايمان را به شما محبوب و كفر و خروج از طاعت رسول را به شما مبغوض كرده است.

آنان كه ايمان را محبوب و كفر و عصيان را مبغوض دارند اهل كمال و هدايتند. به نظر مى آيد «زينه» عبارت اخرى و تأكيد «حبب» است و فسوق و عصيان از لحاظ مصداق يكى هستند به هر حال هر دو توفيق خدايى مى باشند در مجمع البيان از حضرت باقر صلوات اللَّه عليه نقل شده:

«الفسوق الكذب».

8- فَضْلًا مِنَ اللَّهِ وَ نِعْمَةً وَ اللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ.

مفعول له است براى «حبب» و «كره» يعنى: اين تحبيب و تكريه تفضل و نعمتى است از جانب خدا، نه از باب استحقاق، اما در عين حال كار جزافى نيست زيرا خدا داناست كه تفضل و نعمت خود را در كجا قرار مى دهد و كار را بمصلحت انجام مى دهد.

تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 274

إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ (9) إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَيْنَ أَخَوَيْكُمْ وَ اتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ (10) يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا يَسْخَرْ قَوْمٌ مِنْ قَوْمٍ عَسى أَنْ يَكُونُوا خَيْراً مِنْهُمْ وَ لا نِساءٌ مِنْ نِساءٍ عَسى أَنْ يَكُنَّ خَيْراً مِنْهُنَّ وَ لا تَلْمِزُوا أَنْفُسَكُمْ وَ لا تَنابَزُوا بِالْأَلْقابِ بِئْسَ الاسْمُ الْفُسُوقُ بَعْدَ الْإِيمانِ وَ مَنْ لَمْ يَتُبْ فَأُولئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ (11) يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا كَثِيراً مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ وَ لا تَجَسَّسُوا وَ لا يَغْتَبْ بَعْضُكُمْ بَعْضاً أَ يُحِبُّ أَحَدُكُمْ أَنْ يَأْكُلَ لَحْمَ أَخِيهِ مَيْتاً فَكَرِهْتُمُوهُ وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ رَحِيمٌ (12) يا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْناكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَ أُنْثى وَ جَعَلْناكُمْ شُعُوباً وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاكُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ (13)

9- اگر دو طائفه از مؤمنان با هم بجنگند ميان آن دو صلح بدهيد، اگر يكى بر ديگرى تجاوز كند، با آن به جنگيد تا به دستور خدا برگردد و اگر برگشت، ميانشان به عدالت صلح دهيد و عدالت كنيد كه خدا اهل عدل را دوست دارد.

10- جز اين نيست كه مؤمنان برادر هستند ميان دو گروه از برادرتان را صلح بدهيد، از خدا بترسيد ... تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 275

11- اى اهل ايمان مردانى مردانى را مسخره نكنند شايد آنها از اينها بهتر باشند و زنانى زنانى را مسخره نكنند كه شايد مسخره شده ها از آنها بهتر باشند بر خودتان عيب نبنديد و با القاب بد يكديگر را نخوانيد، فسوق بعد از ايمان بد اسمى است، هر كه توبه نكند، آنها ظالمانند.

12- اى اهل ايمان از ظن كثير اجتناب كنيد

زيرا بعضى از ظن، گناه است، تجسس نكنيد، آيا يكى از شما خوش دارد كه گوشت برادر مرده اش را بخورد، شما آن را خوش نداريد ...

13- اى مردم ما شما را از يك مرد و يك زن آفريده ايم و شما را ملتها و قبيله ها گردانده ايم تا يكديگر را بشناسيد، محترمترين شما در نزد خدا متقى ترين شماست، خدا دانا و خبير است.

التداعى بالالقاب».

لا تجسسوا: تجسس: تفحص از احوال و خلوات ديگران براى آگاه شدن، جاسوس: كسى كه احوال ديگران را تفحص مى كند.

لا يغتب: غيبت: بدگويى از ديگران در غياب آنها و اگر آن عيب در او نباشد بهتان ناميده مى شود.

شعوب: به نظر مى آيد: منظور از شعوب اقوام مختلطى است كه تيره و طائفه و خانواده در آنها ملحوظ نيست كه امروز آن را «ملت» گويند، امروز عربها مى گويند «الشعب الايرانى و الشعب المصرى» و منظور از قبائل تيره ها، خانواده هاى بزرگ و طائفه ها هستند (رجوع شود به قاموس قرآن) در مجمع فرموده: شعب قبيله بزرگ است مانند ربيعه و مضر و قبائل كمتر از آنست مانند بكر از ربيعه و تميم از مضر و گويند: شعوب از عجم و قبائل از عرب است.

تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 277

است، فضيلت فقط در تقوى است.

9- وَ إِنْ طائِفَتانِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُما فَإِنْ بَغَتْ إِحْداهُما عَلَى الْأُخْرى فَقاتِلُوا الَّتِي تَبْغِي حَتَّى تَفِي ءَ إِلى أَمْرِ اللَّهِ.

اين آيه مى گويد: اگر ميان دو گروه از مسلمانان جنگ پيش آيد وظيفه همه مسلمانان آنست كه ميان آنها صلح دهند و اگر ديدند يكى بر ديگرى تعدى كرده بايد با او بجنگند تا بترك قتال تن در دهد. رجوع ضمير «اقتتلوا» به «طائفتان» به علت آنست كه هر طائفه از انسانهاى بسيارى تشكيل يافته است منظور از أَمْرِ اللَّهِ ترك قتال.

روزى كه حضرت مجتبى عليه السّلام و عمار ياسر و ديگران به كوفه آمدند تا مردم تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 278

آنجا را به يارى امام عليه السّلام بسيج كنند، ابو موسى اشعرى لعنه اللَّه مانع رفتن مردم بود، عمار ياسر در مسجد كوفه اين آيه را بر مسلمانان خواند و آنها براى نصرت امام به بصره آمدند.

امروز كه تفسير اين آيه نوشته مى شود سال 1364 شمسى است كه چهار سال و نيم است حزب بعث عراق به ايران اسلامى تجاوز كرده است، ما به مسلمانان گفتيم: قرآن شما را امر مى كند كه به يارى ايران بشتابيد آنها عمل نكرده و پنبه در گوش گذاشتند اما چون ايران غالب گرديد ملاهاى دربارى در بغداد جمع شده و آيه فوق را بر ما خواندند با آنكه متجاوز عراق است و ما حق خود را مى خواهيم.

به هر حال علت نزول اين آيه بر ما كاملا روشن نيست ولى لا بد جريانى نزول آن را سبب شده است.

در تفسير صافى آمده: گويند ميان قبيله اوس و خزرج نزاعى پيش آمد كه

با چوب و كفش به جان هم افتادند و آن سبب نزول آيه گرديد.

ناگفته نماند: راجع به اهميت آيه هر چه بگوئيم كم گفته ايم.

فَإِنْ فاءَتْ فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُما بِالْعَدْلِ وَ أَقْسِطُوا إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ يعنى وقتى كه به امر خدا و ترك قتال برگشت، با عدالت صلح برقرار كنيد خونى كه توسط متجاوز ريخته شده، اموالى كه به تلف رفته از آن بگيريد و و حقوق ديگرى كه ضايع شده تدارك نمائيد و گرنه صرف آتش بس، اصلاح به عدل نخواهد بود.

وَ أَقْسِطُوا ذكر مطلق بعد از مقيد و تأكيد آنست زيرا استرداد حق، عدالت صد در صد نياز دارد، ذيل آيه حاكى است كه در آن صورت محبوب خدا خواهيد بود.

10- إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَيْنَ أَخَوَيْكُمْ وَ اتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 279

تُرْحَمُونَ

.اين آيه تأكيد و توجيه آيه قبلى است جمع آمدن «المؤمنون» در بيان آنست كه شما اصلاح كنندگان نيز با متخاصمين برادريد لذا بايد ميان هر دو گروه متخاصم اصلاح برقرار نمائيد، خواسته برادر ايمانى بودن، صلح است، «اخويكم» تثنيه و مراد از آن دو گروه مقاتل مى باشد، اضافه آن به ضمير «كم» در بيان ايمان مشترك است، وَ اتَّقُوا اللَّهَ ... موعظه است براى متقاتلين و مصلحين.

حضرت باقر عليه السّلام فرمايد:

«المؤمن اخ المؤمن، عينه و دليله، لا يخونه و لا يظلمه و لا يعيبه و لا يعده عدة فيخلفه» (تفسير صافى).

11- يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا يَسْخَرْ قَوْمٌ مِنْ قَوْمٍ عَسى أَنْ يَكُونُوا خَيْراً مِنْهُمْ وَ لا نِساءٌ مِنْ نِساءٍ عَسى أَنْ يَكُنَّ خَيْراً مِنْهُنَّ.

جمله «عسى ...» در دو محل تعليل نهى است يعنى شما كه آنها

را تحقير مى كنيد چه مى دانيد شايد آنها در پيش خدا از شما بهتر باشند.

در مجمع فرموده: لا يَسْخَرْ قَوْمٌ مِنْ قَوْمٍ درباره ثابت بن قيس بن شماس نازل شد، گوشش سنگين بود، چون وارد مسجد مى شد راه باز مى كردند تا در نزد رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله بنشيند و سخنان وى را بشنود، روزى داخل مسجد شد، مردم از نماز فارغ شده و هر يك در جاى خويش نشسته بودند، او از سر و گردن مردم مى گذشت و مى گفت: جا بدهيد، جا بدهيد.

يك نفر گفت: خوب جايى است بنشين. او خشمگين شد و نشست چون هوا روشن شد گفت: تو كيستى؟ آن مرد گفت فلان كس هستم، گفت: آى پسر فلان زن؟ آن مرد از شرم سر خويش را پائين انداخت، تا آيه نازل شد.

و نيز فرموده: وَ لا نِساءٌ مِنْ نِساءٍ بقول انس در رابطه با زنان رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله نازل گرديد كه به ام سلمه مسخره كردند، او با لباسى كمر خويش را بسته بود گوشه هاى آن از پشت بر زمين كشيده مى شد، عائشه به حفصه گفت: تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 280

ببين مثل اينكه زبان سگ را پشت خود ميكشد، در نقل ديگر، عائشه كوتاهى قامت او را مسخره كرد.

وَ لا تَلْمِزُوا أَنْفُسَكُمْ وَ لا تَنابَزُوا بِالْأَلْقابِ.

نهى است از خرده گيرى و از بد لقب دادن. «انفسكم» حاكى است كه مسلمانان مانند يك پيكر هستند، عيب گرفتن بر ديگران عيب گرفتن بر خود است، روزى رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله زنش صفيه را ديد كه گريه مى كند حضرت فرمود چه شده؟ گفت: عائشه به

من عيب مى گيرد و ميگويد: يهودى و متولد شده از دو يهودى. حضرت فرمود چرا نگفتى پدرم هارون، عمويم موسى و شوهرم محمّد صلّى اللَّه عليه و آله است. نگارنده گويد:

(امان از دست عائشه كه در درياى نور زندگى كرد ولى نتوانست از ظلمت خويش بيرون آيد در سوره تحريم خواهد آمد كه خدا خطاب به او و حفصه ميفرمايد صَغَتْ قُلُوبُكُما).

بِئْسَ الِاسْمُ الْفُسُوقُ بَعْدَ الْإِيمانِ وَ مَنْ لَمْ يَتُبْ فَأُولئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ.

منظور از «الاسم» ذكر و ياد كردن و نام دادن است و منظور از «الفسوق» همان لقب قبيح و عيب گرفتن مى باشد، يعنى: ياد كردن انسان با فسق بعد از ايمان آوردنش، بد ناميدن است و شايد اسم به معنى علامت باشد، يعنى بد علامت است علامت فسق كه به كسى بگوئيم اى صاحب فلان گناه ...

و شايد فسوق راجع به عيب گيرنده باشد كه خود را با آنكار فاسق مى كند.

12- يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا كَثِيراً مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ وَ لا تَجَسَّسُوا وَ لا يَغْتَبْ بَعْضُكُمْ بَعْضاً.

در اين آيه سه مطلب مطرح است اول اجتناب از سوء ظن نسبت به مؤمنان زيرا كه حسن ظن پسنديده است چنان كه از آيه لَوْ لا إِذْ سَمِعْتُمُوهُ ظَنَّ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بِأَنْفُسِهِمْ خَيْراً نور/ 12 روشن مى شود. تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 281

مراد از «اجتنبوا» اجتناب از ترتيب اثر دادن به ظن است مثل اينكه در باره مؤمن سوء ظن كند و او را اهل آن كار بداند و به ديگران نيز نقل كند و گرنه خود ظن امر غير اختيارى است، نهى به آن تعلّق نمى گيرد مانند آنكه كسى را

شب در راه ديد و بذهنش خطور كرد كه از جاى نامناسبى مى آيد.

پس گناه بودن بعض ظن از اين جهت است كه اثر مترتب بر آن گناه است مانند اهانت شخص مظنون و نسبت كار بد دادن به او، منظور از كَثِيراً مِنَ الظَّنِّ همان «بعض الظن» است كه در حد خود بسيار است، نكره آمدن «كثيرا» براى آنست كه در نفس خود كثير است نه نسبت به ظنون ديگر.

و اگر منظور از آن مطلق ظنها باشد كه شامل ظن گناه و ظن غير گناه شود در اينصورت امر به اجتناب از باب احتياط است يعنى از همه اش اجتناب كنيد تا به گناه نيافتيد (از الميزان)، رجوع شود به «نكته ها».

دوم: وَ لا تَجَسَّسُوا و آن چنان كه گفتيم تفحص از خلوات و كارهاى پنهان مردم است براى اطلاع از آنها كه شرعا حرام است ولى اگر مسئله توطئه بر عليه حكومت اسلامى و مانند آن باشد، تجسس واجب است، چنان كه فعلا درباره منافقين و سائر گروهكها در ايران اعمال مى شود، رجوع شود به «نكته ها».

سوم: وَ لا يَغْتَبْ بَعْضُكُمْ بَعْضاً غيبت را معانى گوناگون كرده اند و آن در روايت حضرت كاظم عليه السّلام آنست كه عيب انسان را كه مردم نمى داند در غياب او بگويى «1».

در مجمع گويد «الغيبة ان تذكر الانسان من ورائه بسوء هو فيه».

أَ يُحِبُّ أَحَدُكُمْ أَنْ يَأْكُلَ لَحْمَ أَخِيهِ مَيْتاً فَكَرِهْتُمُوهُ وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ رَحِيمٌ.

__________________________________________________

(1) تفسير برهان.

تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 282

تعليل حرمت غيبت است، در تجسس نيز صادق مى باشد، يعنى: غيبت مانند آنست كه: كسى گوشت برادرش را بعد از مردم بخورد «فكرهتموه» متضمّن معناى شرط است

يعنى: اگر اين جريان پيش آيد آن را مكروه مى داريد، پس بايد از نظير آن نيز كه غيبت است اجتناب كنيد. مناسب بود كه «فتكرهونه» باشد ولى آمدن صيغه ماضى مى فهماند كه شما از اول اينكار را مكروه داشته ايد.

وَ اتَّقُوا اللَّهَ ... مى شود عطف باشد بر «اجتنبوا» يعنى از خدا بترسيد و از تجسس و سوء ظن و غيبت توبه كنيد كه خدا توبه پذير و مهربان است، در مجمع فرموده: عطف است بر فعل مقدر، يعنى «فاجتنبوا الغيبة و اتقوا اللَّه ...».

تشبيه غيبت به خوردن گوشت برادر مرده از اين جهت است كه او برادر دينى انسان است و همانطور كه مرده قدرت دفاع از خود ندارد، او نيز به علّت غائب بودن قدرت دفاع ندارد، وانگهى به واسطه غيبت احترام و حيثيت او از بين مى رود گويى غيبت كننده گوشت او را مى خورد و فقط استخوانش مى ماند.

لفظ «اخيه- يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا نشان مى دهد كه حرمت غيبت و تجسس و سوء ظن مخصوص به مؤمنان است، رجوع شود به «نكته ها».

13- يا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْناكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَ أُنْثى وَ جَعَلْناكُمْ شُعُوباً وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاكُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ.

آيه شريفه در رابطه با مطالب گذشته است يعنى: چرا همديگر را مسخره مى كنيد و عيب مى گيريد و لقب بد مى دهيد، و چرا سوء ظن مى كنيد و بد گويى مى نمائيد حال آنكه همه از آدم و حوا هستيد و همه به يك اصل برمى گرديد و افراد يك خانواده ايد.

در عين حال، آيه شريفه مبين يك مطلب مستقلى است و آن اينكه نژاد، رنگ، حسب و نسب، عرب و عجم بودن سبب

امتياز و تفاخر و كرامت نمى تواند تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 283

باشد، زيرا كه همه به يك پدر و مادر برمى گرديد، شعب و قبيله بودن هم براى شناسايى است تا يكديگر را بشناسيد و كار اجتماع روبراه شود، اگر شناسايى نباشد بندهاى جامعه پاره مى گردد.

آن گاه با تأسيس اصل كرامت و فضيلت عند اللَّه فرموده: إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاكُمْ انسان كه بحسب طبيعت خويش مى خواهد از ديگران جلو بيافتد امتيازات دنيا صورى و ناپايدار است، بايد به طرف تقوى آيد كه كرامت حقيقى است وَ تَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَيْرَ الزَّادِ التَّقْوى بقره/ 197، إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ يعنى اين سخن را از خدا بپذيريد كه خدا عليم و خبير است.

رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله در خطبه حجة الوداع فرمودند:

«يا ايها الناس الا انّ ربّكم واحد، الا انّ اباكم واحد. الا لا فضل لعربى على عجمى و لا لعجمى على عربى و لا لاسود على احمر و لا لاحمر على اسود الا بالتقوى ان اكرمكم عند اللَّه اتقاكم ...» «1»

سوء الظن.

تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 284

مسلمانان به اين دستور و آيه اجْتَنِبُوا كَثِيراً مِنَ الظَّنِّ عمل كنند بسيارى از مشكلاتشان حل خواهد شد.

در نهج البلاغه حكمت 114 آمده است: وقتى كه صلاح بر زمان و اهل زمان غالب شود آن گاه اگر مردى به ديگرى سوء ظن كند بى آنكه از او گناهى ظاهر شود، به او ظلم كرده است و چون فساد بر زمان و اهل زمان غلبه كند، آن گاه حسن ظن داشته باشد فريفته شده است. ظاهرا اين روايت مى گويد كه در صورت دوّم نسبت به مردم جانب احتياط را از دست ندهيد، على هذا ميان دو روايت تعارضى نيست.

در رابطه با تجسس:

حلبى از حضرت صادق عليه السّلام نقل مى كند كه رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله فرمودند:

«لا تطلبوا عثرات المؤمنين فانّ من تتبع عثرات اخيه نتبع اللَّه عثراته و من تتبع اللَّه عثراته يفضحه و لو في جوف بيته»

در كافى ج 4/ 58 هشت حديث در اين باره نقل كرده است يعنى در پى لغزشهاى مؤمنان نباشيد هر كس لغزشهاى برادرش را دنبال كند، خدا لغزشهاى او را دنبال مى كند، هر كس خدا لغزشهاى او را دنبال كند او را و لو در ميان خانه اش باشد رسوا مى كند. واقعا اين دستورها چقدر سازنده و لازم العمل است، حيف كه ما فرسخها از اين مطالب دوريم.

طبرسى رحمه اللَّه نقل كرده: ابو قلابه مى گويد: به عمر بن الخطاب خبر دادند كه ابو محجن ثقفى در خانه با ياران خود مشروب مى خورد، عمر رفت و به خانه او داخل شد ديد نزد او فقط يك نفر هست، ابو محجن گفت يا أمير

المؤمنين خدا تو را از تجسس نهى كرده است، عمر به همراهان گفت: اين چه مى گويد آنها جواب دادند كه راست مى گويد، عمر از آنجا خارج شد و ابو محجن را به حال خود گذاشت. تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 285

ابن ابى الحديد در شرح نهج البلاغه در شرح خطبه شقشقيه تحت عنوان (طرف من اخبار عمر بن الخطاب) نقل مى كند: عمر شبى در مدينه گشت مى كرد از خانه اى صداى مرد و زنى را شنيد، به شك افتاد و از ديوار بالا رفت، ديد مرد و زنى است و نزد آنها ظرف شرابى، عمر گفت: اى دشمن خدا فكر مى كنى كه تو در گناه باشى و خدا بر تو بپوشد؟ آن مرد گفت: يا أمير المؤمنين اگر من يك خطا كرده باشم تو سه خطا كردى، خدا مى فرمايد وَ لا تَجَسَّسُوا تو تجسّس كردى، خدا مى گويد وَ أْتُوا الْبُيُوتَ مِنْ أَبْوابِها بقره/ 119، ولى تو از ديوار بالا رفتى، خدا مى گويد فَإِذا دَخَلْتُمْ بُيُوتاً فَسَلِّمُوا عَلى أَنْفُسِكُمْ نور/ 61 اما تو سلام نكردى. در الغدير ج 6/ 121 از در منثور و غيره نقل كرده، عمر به او گفت: آيا خيرى در نزد تو هست كه تو را عفو كنم، مرد گفت: آرى و اللَّه ديگر چنين كارى نمى كنم، عمر گفت برو تو را بخشودم.

نگارنده گويد: اشتباهات خليفه نه ده نه صد هزار هاست. به بينيد امير المؤمنين عليه السّلام او را در خطبه شقشقيه چطور توصيف كرده است.

رواياتى درباره غيبت:

علت حرمت غيبت آنست كه حيثيت انسانها را از بين مى برد و اعتماد مردم را از همديگر سلب مى كند زيرا كه در اثر پوشيده بودن

عيبها، مردم به يكديگر اعتماد مى كنند اما بعد از افشاگرى ديگر اعتمادى در بين نمى ماند و نيز سبب عداوت ميان غيبت كننده و غيبت كرده مى شود، بدين جهت، آن از گناهان بزرگ به حساب آمده است.

«عن ابى عبد اللَّه عليه السّلام قال: قال رسول اللَّه صلّى اللَّه عليه و آله الغيبة اسرع في دين الرجل المسلم من الاكلة في جوفه»

«1» غيبت در نابودى دين مرد مسلمان سريعتر است

__________________________________________________

(1) كافى باب الغيبة و البهت.

تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 286

از بيمارى خوره در درون او.

در خصال صدوق از رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله نقل شده كه فرمود

«الغيبة اشد من الزنا، فقيل يا رسول اللَّه و لم ذلك؟ قال صاحب الزنا يتوب فيتوب اللَّه عليه و صاحب الغيبة يتوب فلا يتوب اللَّه عليه حتى يكون صاحبه الذى يحلّله»

«1» در كافى از امام صادق عليه السّلام نقل كرده كه از رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله سؤال شد:

كفاره غيبت چيست؟

«قال تستغفر لمن اغتبته كلما ذكرته»

هر وقت او را به ياد آوردى برايش استغفار كنى در بعضى نسخه ها «كما ذكرته» است.

در حديث است زنى براى مسئله اى به حضور رسول اكرم صلّى اللَّه عليه و آله آمد وى كوتاه قد بود، پس از رفتنش عايشه كوتاه قدى او را با دست خويش تقليد كرد حضرت به او فرمود: خلال كن، عائشه گفت مگر چيزى خوردم يا رسول اللَّه؟

حضرت دوباره فرمود: خلال كن، عائشه خلال كرد و پاره گوشتى از دهانش افتاد «2» مرحوم شهيد مطهرى فرموده: در حقيقت حضرت با تصرف ملكوتى خويش واقعيت ملكوتى و اخروى غنيمت را در همين جهان به عائشه ارائه دادند.

نگارنده گويد: بنا

بر اين حديث، تشبيه در آيه، واقعيت ديگرى دارد و فقط آن وجه شبه نيست كه در بالا عرض كرديم.

__________________________________________________

(1) الميزان از خصال صدوق.

(2) عدل الهى از بحار الانوار.

تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 287

هدايت كرده است ... تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 288

18- خدا نهانهاى آسمانها و زمين را مى داند، خدا به آنچه مى كنيد بيناست.

شايد اعمال را هم براى خودنمايى انجام دهد، اما ايمان اعتقاد راسخ در قلب است لَمَّا يَدْخُلِ الْإِيمانُ ... نشان مى دهد كه اميد داخل شدن به قلوب مى رود على هذا آن تكرار لَمْ تُؤْمِنُوا نيست.

در مجمع البيان از انس از رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله نقل كرده كه فرمود:

«الاسلام علانية و الايمان في القلب و اشار الى صدره».

در كافى از قاسم صيرفى نقل كرده گويد:

«سمعت ابا عبد اللَّه عليه السّلام يقول: الاسلام يحقن به الدم و تؤدى به الامانة و تستحل به الفروج و الثواب على الايمان»

(كافى كتاب الايمان) و نيز آن حضرت فرموده:

«الاسلام قبل الايمان و عليه يتوارثون و يتناكحون و الايمان عليه يثامون»

«1».

و نيز در كافى آمده:

«عن احدهما عليه السّلام قال: «الايمان اقرار و عمل و الاسلام اقرار بلا عمل»

بنا بر اين آيه شريفه عمل از آثار ايمان است.

و در خصال صدوق از امام صادق عليه السّلام نقل شده:

«... و الاسلام غير الايمان و كل مؤمن مسلم و ليس كل مسلم مؤمنا» «2»

وَ إِنْ تُطِيعُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ لا يَلِتْكُمْ مِنْ أَعْمالِكُمْ شَيْئاً إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ.

منظور از اين اطاعت، اطاعت از روى ايمان واقعى است، يعنى اگر از اسلام به ايمان آئيد از پاداش اعمالتان چيزى كاسته نمى شود، إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ راجع به عدم نقصان پاداش است.

__________________________________________________

(1) تفسير صافى از كافى.

(2) الميزان از خصال صدوق.

تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 290

15- إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ ثُمَّ لَمْ يَرْتابُوا وَ جاهَدُوا بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ أُولئِكَ هُمُ الصَّادِقُونَ.

بيان تفصيلى ايمان است لَمْ يَرْتابُوا يعنى هيچگونه شكّى عارض آنها نشده است، تلاش با اموال و انفس چنان

كه در بالا گفته شد از لوازم ايمان است نه خود ايمان، ولى ايمان واقعى از عمل منفك نيست. أُولئِكَ هُمُ الصَّادِقُونَ يعنى اگر اينان گويند ايمان آورده ايم راست گفته اند.

16- قُلْ أَ تُعَلِّمُونَ اللَّهَ بِدِينِكُمْ وَ اللَّهُ يَعْلَمُ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ وَ اللَّهُ بِكُلِّ شَيْ ءٍ عَلِيمٌ.

توبيخ اعراب است كه در قولشان «آمنّا» اصرار مى كردند، در مجمع فرموده: گويند چون دو آيه قبل نازل گرديد، اعراب پيش حضرت رسول صلّى اللَّه عليه و آله آمده و قسم ياد كردند كه ايمان داريم، آيه در جواب آنها نازل شد وَ اللَّهُ يَعْلَمُ ...

جمله حاليه است.

17- يَمُنُّونَ عَلَيْكَ أَنْ أَسْلَمُوا قُلْ لا تَمُنُّوا عَلَيَّ إِسْلامَكُمْ بَلِ اللَّهُ يَمُنُّ عَلَيْكُمْ أَنْ هَداكُمْ لِلْإِيمانِ إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ.

معلوم است كه اين منت از بعضى ها بوده است از ابن عباس نقل شده: قبيله بنى اسد پيش حضرت رسول صلّى اللَّه عليه و آله آمده و گفتند: يا رسول اللَّه ما اسلام آورديم عرب با تو جنگيد ولى ما نجنگيديم، آيه نازل شد.

به هر حال در اين آيه به سخن آنها دو نوع جواب داده شده است يكى اينكه به پيامبر منت نگذاريد كه او فقط پيامبر است، اگر منتى باشد بر خداست ديگرى آنكه منت در ايمان است كه سبب سعادت هر دو جهان مى باشد نه در اسلام كه فقط آثار صورى دارد، آنهم منت از طرف خداست كه شما را به ايمان هدايت كرده است. اگر در ادعاى ايمان راستگو هستيد.

18- إِنَّ اللَّهَ يَعْلَمُ غَيْبَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اللَّهُ بَصِيرٌ بِما تَعْمَلُونَ تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 291

ظاهرا آيه شريفه در رابطه با همه مطالب سوره

است، يك مطلب اين است كه تمام نهانهاى آسمانها و زمين را مى داند، دوم اينكه به اعمال بندگان نيز آگاه است.

على هذا هر چه امر و نهى مى كند از روى علم به واقعيات و مصالح و مفاسد است وانگهى هر چه از اطاعت و معصيت انجام دهيد از علم خدا پوشيده نيست.

روز جمعه بيست و ششم شعبان المعظم هزار و چهار صد و پنج مطابق 27/ 2/ 1364 تفسير سوره حجرات به پايان رسيد.

و الحمد للَّه و هو خير ختام

تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 292

مى كرده اند و بيشتر مطالب آن در رابطه با معاد مى باشد، و نيز ظاهر امر نشان مى دهد كه همه سوره به يك بار نازل گشته است.

آهنگى بخصوص و قاطعيت عجيبى برخوردار است كه «يدرك و لا يوصف» است.

تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 295

سورة ق مكّيّة و آياتها- 45 نزلت بعد سورة المرسلات

آمد تكذيبش كردند، آنها در حالت مختلطى هستند.

6- آيا به آسمان كه بالاى سرشان است نگاه نكرده اند كه چطور آن را بنا كرده و زينت داده ايم و آن شكافها (نقائصى) ندارد؟

7- زمين را گسترش داديم و در آن كوه هاى ثابت قرار داديم و در آن از هر صنف نبات بهجت- آور رويانديم.

8- بصيرت دادن و تذكرى است بر هر بنده با انابه.

9- و از آسمان آب مباركى نازل كرديم و با آن باغات و دانه درو شده را رويانديم.

10- و نخلهاى بلند با ميوه هاى متراكم رويانديم.

11- براى روزى بندگان و با آن، ديار مرده را زنده كرديم، خروج از قبور چنين است.

12- پيش از مشركان مكه، قوم نوح و اهل رس و قوم ثمود پيامبران را تكذيب كردند.

13- و قوم عاد و فرعون و قوم لوط.

14- و اهل بيشه و قوم تبع، همه پيامبران را تكذيب كردند، تا وعده عذاب من حتمى شد.

15- آيا از خلقت اول عاجز شده ايم؟ بلكه آنها از خلقت تازه در اشتباهند.

تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 297

الشي ء يرسو: ثبت» بهيج: شاد كننده و خوش منظر. فعل بهج از باب «قطع يقطع» به معنى شاد كردن و از «كرم يكرم» به معناى خوش منظر شدن است (اقرب الموارد).

تبصرة: تذكر و بينايى دادن. «بصره الامر: عرفه اياه».

حصيد: درو شده. آن به معنى محصود است «حصد الزرع: قطعه بالمنجل» باسقات: بسوق: بالا رفتن، بلند شدن «بسق النخل بسوقا: ارتفعت اغصانه و طال». وَ النَّخْلَ باسِقاتٍ يعنى نخلهاى بلند، مفرد آن باسق يا باسقه است، اين لفظ فقط يك بار در كلام اللَّه آمده است.

طلع: ميوه. طلوع و مطلع: آشكار شدن. به ميوه و غنچه از جهت آشكار تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 298

شدن طلع گفته اند در مجمع فرموده: طلع اوّلين ظهور ميوه خرماست.

نضيد: نضد: رويهم چيدن. «نضد المتاع: جعل بعضه فوق بعض» نضيد:

رويهم چيده شده نظير وَ طَلْحٍ مَنْضُودٍ واقعه/ 29.

رس: نام محلى و يا نام رودخانه «ارس» فعلى واقع در ايران است، مشروح آن در سوره فرقان/ 38 در نكته ها گذشت، اين كلمه فقط دو بار در قرآن آمده است.

ايكه: جنگل، بيشه، نى زار. اهل لغت درختان انبوه و پيچيده گفته اند در قاموس گويد: «الشجر الملتف الكثير» منظور از «اصحاب الايكه» مردمى است كه شعيب عليه السّلام بر آنها مبعوث گرديد و در سوره شعراء/ 176 گذشت اين كلمه چهار بار در قرآن آمده است.

تبع: لقب پادشاهان يمن است مانند كسرى و قيصر، در سوره دخان/ 37 گفته شد، اين لفظ فقط دو بار در كلام اللَّه آمده است.

عيينا: عى: عجز و ناتوانى. راغب گويد: عى عاجز شدن از كار، اعياء عاجز شدن از راه رفتن است «عيينا»: عاجز شديم، در مجمع گويد: «عيى

به عجز عنه».

لبس: (به فتح لام) خلط و مشتبه كردن و به ضم آن به معنى لباس پوشيدن است.

«كافرون» به جاى «مشركون» شايد براى آنست كه به عمد معاد را انكار مى كردند «هذا» راجع به بعث است چنان كه از آيه بعدى روشن مى شود.

3- إِذا مِتْنا وَ كُنَّا تُراباً ذلِكَ رَجْعٌ بَعِيدٌ. تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 300

تعليل شَيْ ءٌ عَجِيبٌ است جواب «اذا» محذوف است يعنى: أ إذا متنا رجعنا» منظور از بعيد ظاهرا بعد عقلى است. تا اينجا اشكال منكران نقل گرديد.

4- قَدْ عَلِمْنا ما تَنْقُصُ الْأَرْضُ مِنْهُمْ وَ عِنْدَنا كِتابٌ حَفِيظٌ.

اين آيه و آيه بعدى جواب اول است، منظور از ما تَنْقُصُ انسانهايى است كه مى ميرند، يعنى درست است كه آنها متلاشى شده و مبدل به خاك مى گردند ولى آنها نزد ما معلوم هستند، مى توانيم بار ديگر ذرات آنها را جمع كنيم، آن گاه در تعليل علم فرموده: وَ عِنْدَنا كِتابٌ حَفِيظٌ مراد لوح محفوظ است كه همه اشياء با وجود جمعى در آن حاضرند.

على هذا انسانها هم در شكل انسان و هم به صورت ذرات خاك در لوح محفوظ موجود هستند.

5- بَلْ كَذَّبُوا بِالْحَقِّ لَمَّا جاءَهُمْ فَهُمْ فِي أَمْرٍ مَرِيجٍ.

يعنى اينطور نيست كه از علم ما و قدرت ما بى خبر باشند، بلكه حق را بعد از آمدنش تكذيب مى كنند و در كار مختلفى هستند، با قلب يقين دارند و با زبان انكار مى كنند، ظهور آيه در آنست كه: دانسته تكذيب مى نمايند، نظير وَ جَحَدُوا بِها وَ اسْتَيْقَنَتْها أَنْفُسُهُمْ نحل/ 14، مراد از «مريج» ناهماهنگى قلب با زبان است.

6- أَ فَلَمْ يَنْظُرُوا إِلَى السَّماءِ فَوْقَهُمْ كَيْفَ بَنَيْناها وَ زَيَّنَّاها وَ ما لَها مِنْ فُرُوجٍ.

از اين آيه تا آيه 15 دو نوع براى معاد استدلال شده است يكى اينكه:

به اين خلقت

و مناظر دل انگيز و عجيب و نظام كامل آن بنگريد و بدانيد: خدايى كه از اين آفرينش ناتوان نبوده از آفرينش مجدد نيز ناتوان نخواهد بود، ديگرى تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 301

تشبيه آخرت به روئيدن نباتات.

منظور از سماء همه چيزهايى است كه در بالا هستند اعم از جوّ، اجرام و جاذبه و نيروهايى كه آنها را به هم مربوط مى كند، زينت نيز از خود آنهاست زَيَّنَّا السَّماءَ الدُّنْيا بِزِينَةٍ الْكَواكِبِ صافات/ 6، منظور از نبودن فروج و شكافها آنست كه در اين انسجام خللى و شكافى خارج نظام اتم آن وجود ندارد، درباره آخرت آمده وَ إِذَا السَّماءُ فُرِجَتْ مرسلات/ 9 معلوم است كه آن موقع شكافها به وجود خواهد آمد.

7- وَ الْأَرْضَ مَدَدْناها وَ أَلْقَيْنا فِيها رَواسِيَ وَ أَنْبَتْنا فِيها مِنْ كُلِّ زَوْجٍ بَهِيجٍ.

منظور از «مددنا» گستردن و وسيع كردن زمين است كه موجودات زنده را تأمين و كفايت كند، به وجود آمدن كوه ها از ضروريات وجود حيات و ادامه آن است، آن گاه روئيدن اصناف نبات بهجت آور و آفرينش و ادامه آنها تكميل خلقت و حاكى از قدرت و علم كامل خالق آنهاست.

8- تَبْصِرَةً وَ ذِكْرى لِكُلِّ عَبْدٍ مُنِيبٍ.

نتيجه گيرى ابتدايى است، يعنى خواسته ايم با اين آفرينش و تدبير هر بنده با انصاف را به قدرت و علم و تدبير خود آشنا كنيم و يادآورى كرده باشيم كه قدرت اعاده آن را نيز داريم.

تبصره و ذكرى هر دو مفعول له و مآلا يكى هستند. منظور از عَبْدٍ مُنِيبٍ انسانى است كه روح انابه و قبول حرف حق در او هست. نظير إِنَّما تُنْذِرُ مَنِ اتَّبَعَ الذِّكْرَ وَ خَشِيَ الرَّحْمنَ بِالْغَيْبِ

يس/ 11.

9- وَ نَزَّلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً مُبارَكاً فَأَنْبَتْنا بِهِ جَنَّاتٍ وَ حَبَّ الْحَصِيدِ اجمال اين مطلب در آيه گذشت ولى چون استدلال كامل براى معاد است تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 302

لذا به طور تفصيل نقل شده است و آن اينكه خداوند به وسيله باران كه آب پر فائده اى است باغات و دانه هاى درو شده را مى روياند حَبَّ الْحَصِيدِ اضافه موصوف به صفت است.

10- وَ النَّخْلَ باسِقاتٍ لَها طَلْعٌ نَضِيدٌ.

عطف است؟ به جناب، يعنى: و به وسيله آن آب نخلهاى بلند رويانديم كه ميوه هاى آنها بعضى بر بالاى بعضى است.

11- رِزْقاً لِلْعِبادِ وَ أَحْيَيْنا بِهِ بَلْدَةً مَيْتاً كَذلِكَ الْخُرُوجُ.

يعنى: براى روزى دادن به بندگان آنها را رويانديم و نيز ديار مرده را با آن زنده كرديم، خارج شدن از قبرها نيز چنين است اين يكى از براهين قرآن درباره معاد است كه در آخر سوره «حجر» به طور تفصيل گذشت، از وَ أَحْيَيْنا بِهِ بَلْدَةً مَيْتاً فهميده مى شود كه زمين در اثر زنده شدن آمادگى پيدا مى كند كه تخمها را بروياند، همچنين آماده مى شود كه ذرات خاك شده بدنها را بروياند.

12- كَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَ أَصْحابُ الرَّسِّ وَ ثَمُودُ.

اين آيه و دو آيه بعدى به حكم جمله معترضه است كه مشركان را تهديد مى كند، زيرا نظام انتقام درباره گذشتگان و آيندگان يكى است، شرح اصحاب «رس» در سوره فرقان/ 38 گذشت.

13- وَ عادٌ وَ فِرْعَوْنُ وَ إِخْوانُ لُوطٍ.

عطف است بر «قوم نوح» منظور از «اخوان لوط» قوم او هستند كه به وسيله زن گرفتن از آنها نسبتى پيدا كرده بود، نظير إِذْ قالَ لَهُمْ أَخُوهُمْ لُوطٌ أَ لا تَتَّقُونَ شعراء/ 161.

14- وَ أَصْحابُ

الْأَيْكَةِ وَ قَوْمُ تُبَّعٍ كُلٌّ كَذَّبَ الرُّسُلَ فَحَقَّ وَعِيدِ تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 303

عطف است بر «قوم نوح» اصحاب ايكه قوم شعيب مى باشند چنان كه در شعراء/ 176 گذشت، قوم تبّع نيز در دخان/ 37 گفته شد، ذيل آيه مى گويد:

علّت عذاب آنها تكذيب پيامبران بوده است، «وعيد» تقديرش «وعيدى» است كسره دال عوض از ياء متكلّم مى باشد.

15- أَ فَعَيِينا بِالْخَلْقِ الْأَوَّلِ بَلْ هُمْ فِي لَبْسٍ مِنْ خَلْقٍ جَدِيدٍ.

يعنى: آيا از خلقت اول عاجز شده ايم تا از حلقت ثانى عاجز شويم؟ اين يكى از براهين بسيار محكم معاد است كه در آخر سوره حجر گفته شد، آنكه قدرت آفرينش اول را داشته به آفرينش دوم نيز قادر است و گرنه از اولى نيز عاجز مى شد، «بل» اضراب از ما قبل است يعنى: ما عاجز نشده ايم بلكه علت عدم قبول مشركان آنست كه از خلقت جديد در اشتباه هستند گويى منظور آنست كه آن را بعيد عقلى مى دانند لذا ايمان نمى آورند، نظير ذلِكَ رَجْعٌ بَعِيدٌ كه گذشت، به هر حال منظور آنست كه اشكال از طرف ما نيست، بلكه از طرف آنهاست.

تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 304

قَرِينُهُ هذا ما لَدَيَّ عَتِيدٌ (23) أَلْقِيا فِي جَهَنَّمَ كُلَّ كَفَّارٍ عَنِيدٍ (24) مَنَّاعٍ لِلْخَيْرِ مُعْتَدٍ مُرِيبٍ (25)

الَّذِي جَعَلَ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ فَأَلْقِياهُ فِي الْعَذابِ الشَّدِيدِ (26) قالَ قَرِينُهُ رَبَّنا ما أَطْغَيْتُهُ وَ لكِنْ كانَ فِي ضَلالٍ بَعِيدٍ (27) قالَ لا تَخْتَصِمُوا لَدَيَّ وَ قَدْ قَدَّمْتُ إِلَيْكُمْ بِالْوَعِيدِ (28) ما يُبَدَّلُ الْقَوْلُ لَدَيَّ وَ ما أَنَا بِظَلاَّمٍ لِلْعَبِيدِ (29) يَوْمَ نَقُولُ لِجَهَنَّمَ هَلِ امْتَلَأْتِ وَ تَقُولُ هَلْ مِنْ مَزِيدٍ (30)

تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 305

16- انسان را آفريده ايم، مى دانيم آنچه را كه ضميرش سخن مى گويد، ما به او از رگ وريد نزديكتر هستيم.

17- يا دآر كه اخذ مى كند (عمل انسان را) دو اخذ كننده كه در راست و چپ نشسته اند.

18- سخن از دهان نمى افكند مگر آنكه نزد او مراقب آماده اى است.

19- و مى آيد شدت مرگ حق، اين همانست كه از آن مى گريختى.

20- و دميده مى شود در صور آن روز وعيد است.

21- و مى آيد هر انسان كه با اوست كشنده و گواهى.

22- از اين امر در غفلت بودى پرده ات را از تو برداشتيم، چشم تو امروز تيز بين است.

23- و گويد قرينش اين آنست كه نزد من آماده است.

24- بياندازيد در جهنم هر كافر لجوج را

25- منع كننده خير، متجاوز شكاك را.

26- آنكه با خدا معبود ديگرى قرار داده بياندازيد او را در اين عذاب سخت،

27- همنشين او گويد: پروردگارا من او را طاغى نكرده ام بلكه خود در ضلال آشكارى بود.

28- خدا گويد: پيش من مخاصمه نكنيد انذار خويش را از پيش به شما كرده ام.

29- اين وعده پيش من تغييرى ندارد و من به بندگان ستمگر نيستم.

30- يادآور روزى كه به جهنم گوئيم: آيا پر

شدى و گويد، آيا افزودن هست؟

خواهد آمد، اين آيات عبارت تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 307

اخراى أَ فَعَيِينا بِالْخَلْقِ الْأَوَّلِ است و برهان ديگرى بر معاد مى باشد يعنى همانطور كه از خلقت اول انسان عاجز نشده ايم از خلقت دوم نيز عاجز نبوده و آخرت را پيش خواهيم آورد اين آيات مانند آيات گذشته از يك قاطعيت عجيبى برخوردار است كه قابل وصف نيست.

16- وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ وَ نَعْلَمُ ما تُوَسْوِسُ بِهِ نَفْسُهُ وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِيدِ.

مراد از «الانسان» همه انسانهاست، به نظر مى آيد كه «خلقنا» در جاى «نخلق» باشد، يعنى انسانها را مى آفرينيم و مكنونات آنها را مى دانيم «خلقنا» در اينجا دليل «نعلم» است چون آفريننده به آفريده داناست.

نَعْلَمُ ما تُوَسْوِسُ بِهِ نَفْسُهُ اشاره به مخفى ترين چيزى است كه علم خدا به آن شامل است، «به» ظاهرا مفعول «توسوس» است يعنى آنچه را كه ضميرش به او حديث مى كند مى دانيم.

آن گاه در بيان احاطه كامل خدا فرموده: وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ ... يعنى از رگى كه بر تمام بدنش گسترده است به او نزديكتريم، سبحان اللَّه چه ترسيم شگفت آورى!! 17- إِذْ يَتَلَقَّى الْمُتَلَقِّيانِ عَنِ الْيَمِينِ وَ عَنِ الشِّمالِ قَعِيدٌ.

اشاره است به حفظ اعمال انسان توسط ملائكه، قطع نظر از اينكه خدا از ظاهر و باطن او آگاه است.

منظور از متلقّيان دو فرشته كاتب عمل است، از يمين و شمال مى شود فهميد كه يكى مأمور اعمال بد و ديگرى مأمور اعمال خوب است.

چنان كه در جوامع الجامع از حضرت رسول صلّى اللَّه عليه و آله نقل شده: نويسنده حسنات بر طرف راست مرد و نويسنده سيئات بر طرف چپ اوست، چون كار خوبى تفسير أحسن الحديث،

ج 10، ص: 308

كند، ملك طرف راست آن را ده برابر مى نويسد و چون كار بد كند، ملك طرف راست بملك طرف چپ گويد: هفت ساعت به او مهلت بده شايد تسبيح گويد يا استغفار نمايد.

«اذ» متعلق است به «اذكر»، شايد منظور از «قعيد» آنست كه پيوسته با او هستند، چون از قعود يك نوع دوام استفاده مى شود.

18- ما يَلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ إِلَّا لَدَيْهِ رَقِيبٌ عَتِيدٌ.

ذكر خاص بعد از عام است، آيه فوق راجع به همه اعمال و اين آيه در رابطه با سخنان است، ظاهرا قول اگر خوب باشد رقيب عتيد آن ملك طرف راست و اگر بد باشد رقيب او ملك طرف چپ است.

19- وَ جاءَتْ سَكْرَةُ الْمَوْتِ بِالْحَقِّ ذلِكَ ما كُنْتَ مِنْهُ تَحِيدُ يعنى در نظام خلقت انسان، سپس سكره مرگ مى آيد و آن گاه به قيامت مى رسد كه در آيه بعدى است.

ظاهرا مراد از «جاءت» آينده است، به علت محقق الوقوع بودن، ماضى آمده است «بالحق» تقديرش «ملتبسا بالحق» و اشاره به آنست كه موت جزء نظام خلقت و نوشته بر انسانهاست كُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ ثُمَّ إِلَيْنا تُرْجَعُونَ عنكبوت/ 57، لفظ سكره اشاره است كه مرگ ناگوار مى باشد چنان كه «تحيد» نيز ناظر به آنست.

20- وَ نُفِخَ فِي الصُّورِ ذلِكَ يَوْمُ الْوَعِيدِ.

ادامه مسير خلقت است كه بعد از مرگ خواهد بود، منظور از نفخ صور نفخه دوم و زنده شدن مردگان است و شايد مطلق نفخ مراد باشد وعيد مربوط به جنبه انذار است، «نفخ» در جاى «ينفخ» است.

21- وَ جاءَتْ كُلُّ نَفْسٍ مَعَها سائِقٌ وَ شَهِيدٌ. تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 309

«جاءت» در جاى «يجي ء» است، نكره آمدن سائق و

شهيد حاكى از عظمت مى باشد، يعنى هر كس با سائقى كه او را سوق مى كند و با شاهدى كه بر اعمال او شاهد است در محضر خدا حاضر مى شود، به نظر مى آيد كه هر دو از ملائكه است شهادت شاهدان كه از آيات وَ يَقُولُ الْأَشْهادُ هؤُلاءِ الَّذِينَ كَذَبُوا عَلى رَبِّهِمْ هود/ 18 روشن مى شود ظاهرا بعد از اين مرحله است.

22- لَقَدْ كُنْتَ فِي غَفْلَةٍ مِنْ هذا فَكَشَفْنا عَنْكَ غِطاءَكَ فَبَصَرُكَ الْيَوْمَ حَدِيدٌ.

اين آيه نشان مى دهد كه سائِقٌ وَ شَهِيدٌ در دنيا با انسان بوده اند ولى انسان آنها را نمى ديده و چون پرده از چشمش رفت خواهد ديد كه با او بوده اند الميزان نظر مى دهد كه خطاب به همه انسانهاست نه فقط به منكران بعث و مراد از «هذا» همه احوال روز قيامت است، از قبيل قطع شدن اسباب مادى، فناء اشياء، رجوع همه به اللَّه، ولى تعلق به اسباب مادى در دنيا مانع از اين شهود بود.

23- وَ قالَ قَرِينُهُ هذا ما لَدَيَّ عَتِيدٌ.

به نظر مى آيد منظور از قرين، ملك كاتب گناه باشد كه خواهد گفت:

گناهان آماده او نزد من اينهاست، بعيد است منظور شيطانى باشد كه او را اغوا مى كرد و يا منظور خود انسان باشد.

24 و 25- أَلْقِيا فِي جَهَنَّمَ كُلَّ كَفَّارٍ عَنِيدٍ مَنَّاعٍ لِلْخَيْرِ مُعْتَدٍ مُرِيبٍ.

خطاب است به سائق و شهيد، به نظر بعضى خطاب است به خازن جهنم، ولى آن با تثنيه بودن جور نيست، اين پنج صفت مى شود گفت در پى يكديگر هستند كفر بسيار لازمه اش عناد و انكار حق از روى علم است و آن سبب جلوگيرى شديد از كارهاى خير و آن باعث تجاوز و شك كردن

يا به شك انداختن ديگران است به هر حال آدم بسيار كافر داراى همه اين اوصاف است. تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 310

در مجمع البيان از ابو سعيد خدرى نقل شده كه رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله فرمود:

چون روز قيامت شود خداى تعالى به من و على (بن ابى طالب) گويد: هر كس شما را دشمن داشته به آتش اندازيد و هر كس دوستتان داشته به بهشت داخل كنيد، اين است قول خدا أَلْقِيا فِي جَهَنَّمَ كُلَّ كَفَّارٍ عَنِيدٍ در الميزان فرموده:

شيخ الطائفه نيز آن را در امالى با سند خودش از ابو سعيد خدرى از آن حضرت نقل كرده است آن در تفسير صافى و تفسير برهان از امام سجاد از على عليه السّلام از آن حضرت نقل گرديده است.

26- الَّذِي جَعَلَ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ فَأَلْقِياهُ فِي الْعَذابِ الشَّدِيدِ.

گويى به علّت بسيار كبيره بودن شرك، آن را به صورت «الذى جعل مع اللَّه الها آخر فرموده است و گرنه مى شد با اضافه كلمه «مشرك» به آيه فوق، از اين آيه بى نياز شد (از الميزان) فَأَلْقِياهُ ... تأكيد خطاب سابق است.

27- قالَ قَرِينُهُ رَبَّنا ما أَطْغَيْتُهُ وَ لكِنْ كانَ فِي ضَلالٍ بَعِيدٍ.

در سوره زخرف گذشت كه: وَ مَنْ يَعْشُ عَنْ ذِكْرِ الرَّحْمنِ نُقَيِّضْ لَهُ شَيْطاناً فَهُوَ لَهُ قَرِينٌ وَ إِنَّهُمْ لَيَصُدُّونَهُمْ عَنِ السَّبِيلِ ... وَ لَنْ يَنْفَعَكُمُ الْيَوْمَ إِذْ ظَلَمْتُمْ أَنَّكُمْ فِي الْعَذابِ مُشْتَرِكُونَ/ 36 و معلوم شد كه گناهكاران هر يك شيطانى دارند كه آنها را اغفال مى كند و در آخرت هر دو در عذاب خواهند بود.

مراد از «قرينه» در اين آيه همان شيطان فريبكار است كه خواهد گفت:

خدايا من در

اغواء او دستى نداشته ام بلكه خود در گمراهى بعيد بود كه نداى حق به گوشش نرسيد.

28- قالَ لا تَخْتَصِمُوا لَدَيَّ وَ قَدْ قَدَّمْتُ إِلَيْكُمْ بِالْوَعِيدِ.

از آيه معلوم مى شود كه گناهكار در جواب رَبَّنا ما أَطْغَيْتُهُ خواهد گفت نه بلكه تو مرا فريب دادى تا بالاخره خدا خواهد فرمود: لا تَخْتَصِمُوا لَدَيَّ من تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 311

قبلا وعيد خويش را به شما رسانده بودم و اكنون هر دو در عذاب خواهيد بود.

29- ما يُبَدَّلُ الْقَوْلُ لَدَيَّ وَ ما أَنَا بِظَلَّامٍ لِلْعَبِيدِ.

اشاره است به اينكه أَنَّكُمْ فِي الْعَذابِ مُشْتَرِكُونَ حتى است و نيز اشاره است به قالَ فَالْحَقُّ وَ الْحَقَّ أَقُولُ لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنْكَ وَ مِمَّنْ تَبِعَكَ مِنْهُمْ أَجْمَعِينَ ص/ 84، در الميزان فرموده: وَ ما أَنَا بِظَلَّامٍ ... مكمل معناى جمله سابقه است يعنى قول من عوض نمى شود پس شما در عذاب خواهيد بود، من در اينكار ظالم نيستم زيرا كه از پيش به شما وعيد داده و اتمام حجت كرده بودم.

از وجه ديگر ظلمى در عذاب آنها نيست، چون فقط با اعمالى كه كرده بودند مجازات مى شوند و اعمال به آنها برگشته است ... إِنَّما تُجْزَوْنَ ما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ تحريم/ 7، الميزان اضافه مى كند كه نفى ظلم كثير (در ظلام) باعث جواز ظلم كم نمى شود، زيرا اگر خدا در عذاب مشركان ظلم مى كرد حتما ظلام مى شد، زيرا مشركان زياد هستند پس نفى ظلم كثير از اين جهت است.

ولى به نظر نگارنده: وَ ما أَنَا بِظَلَّامٍ ... تعليل ما يُبَدَّلُ الْقَوْلُ است يعنى اگر وعده من تبديل شود و شما را عذاب نكنم، شما با نيكوكاران يكسان مى شويد، در اينصورت به نيكوكاران ظلام مى شوم

و ميان نيكوكاران و بدكاران فرقى نمى ماند و آياتى نظير أَمْ حَسِبَ الَّذِينَ اجْتَرَحُوا السَّيِّئاتِ أَنْ نَجْعَلَهُمْ كَالَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ

جاثيه/ 21 ... أَمْ نَجْعَلُ الْمُتَّقِينَ كَالْفُجَّارِ ص/ 28، مفهوم خود را از دست مى دهند، در اينصورت خدا ظلام مى شد ولى راجع به نيكوكاران كه آنها را با بدكاران يكسان كرده بود رجوع شود به آل عمران/ 182 و انفال/ 51.

30- يَوْمَ نَقُولُ لِجَهَنَّمَ هَلِ امْتَلَأْتِ وَ تَقُولُ هَلْ مِنْ مَزِيدٍ.

به نظر مى آيد: كه اين آيه مربوط باشد به ما يُبَدَّلُ الْقَوْلُ لَدَيَّ بنا بر تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 312

آنكه منظور از «القول» وعده لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ باشد چنان كه گفته شد، يعنى در وفا به وعده روز قيامت به جهنم مى گوئيم: آيا پر شدى؟ على هذا اين آيه تكميل آيه قبلى است.

هَلِ امْتَلَأْتِ استفهام تقريرى است هكذا هَلْ مِنْ مَزِيدٍ در اينصورت معنى هَلْ مِنْ مَزِيدٍ آن مى شود كه همه را جاى دادم و پر شدم، در رابطه با اين سؤال و جواب گفته اند كه آن زبان حال است نه زبان قال. به نظر بعضى:

سؤال از مأموران جهنم است گرچه به خود جهنم نسبت داده شده است ولى ظهور آيه در زبان قال است، در اين باره در ذيل آيه إِذا رَأَتْهُمْ مِنْ مَكانٍ بَعِيدٍ فرقان/ 12 به تفصيل سخن گفته ايم.

در الميزان فرموده: بهتر آنست كه آيه حمل بر ظاهر باشد زيرا خدا از سخن گفتن دستها و پاها و پوستها و غير آن خبر داده است و در سوره فصلت گذشت كه علم و شعور در همه موجودات سارى است.

لفظ «مزيد» مصدر ميمى است به معنى زايد شدن و زايد كردن، لازم

و متعدى هر دو آمده است.

ناگفته نماند: اگر هر دو استفهام تقريرى باشد منظور آن مى شود كه جهنم از كافران پر خواهد شد، ديگر جايى براى سؤال نمى ماند كه بگوئيم:

خدا با كلمه لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ خبر داده كه آن را از كافران پر خواهد كرد، ديگر اين سؤال و جواب با آن وعده چه تناسبى دارد؟

تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 313

آن دوست، را در شش روز آفريديم و ما را خستگى و ناتوانى نرسيد.

فَعَيِينا بِالْخَلْقِ الْأَوَّلِ است.

31- وَ أُزْلِفَتِ الْجَنَّةُ لِلْمُتَّقِينَ غَيْرَ بَعِيدٍ.

لفظ «ازلفت» درباره بهشت سه دفعه در قرآن مجيد آمده است وَ أُزْلِفَتِ الْجَنَّةُ لِلْمُتَّقِينَ شعراء/ 9 وَ إِذَا الْجَنَّةُ أُزْلِفَتْ تكوير/ 13، از اين آيه معلوم مى شود كه بهشت بسوى اهل تقوى آورده خواهد شد نظير وَ جِي ءَ يَوْمَئِذٍ بِجَهَنَّمَ فجر/ 23. گويند: «غير بعيد صفت موصوف محذوف است يعنى» «في مكان غير بعيد» طبرسى رحمه اللَّه فرموده: صفت مصدر محذوف و تقدير آن «ازلافا غير بعيد» است.

32- هذا ما تُوعَدُونَ لِكُلِّ أَوَّابٍ حَفِيظٍ.

هذا اشاره است به ثواب موعود در آيه قبلى، لِكُلِّ أَوَّابٍ ... خبر بعد از خبر است، يعنى «هذا لكل اواب حفيظ» مراد از «اوّاب» در كلمه ها گفته شد «حفيظ» يعنى بسيار حفظ كننده پيمانهاى خدا از اينكه ترك و ضايع شوند.

33- مَنْ خَشِيَ الرَّحْمنَ بِالْغَيْبِ وَ جاءَ بِقَلْبٍ مُنِيبٍ.

بيان اواب حفيظ است خشيت از خدا در غيب، خشيت از عذاب خداست با آنكه عذاب خدا را نمى بيند.

چنان كه طبرسى و ديگران فرموده اند. قلب منيب قلبى است كه پيوسته به تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 316

خدا انابه مى كند و به سوى او بر مى گردد، در جاى ديگر آمده إِلَّا مَنْ أَتَى اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلِيمٍ شعراء/ 19 يعنى قلبى كه از شرك و كفر و شك و از احقاد و گناهان سالم است.

مَنْ خَشِيَ ... ميشود بدل باشد از «اواب» و مى شود مبتدا باشد و خبر آن آيه بعدى است با تقدير كلمه «يقال».

34- ادْخُلُوها بِسَلامٍ ذلِكَ يَوْمُ الْخُلُودِ.

يعنى: گفته مى شود به سلامت داخل بهشت شويد «بسلام» حاكى است كه از هر مكروه و ناخوشايند در سلامت و امن خواهيد بود، ذلِكَ يَوْمُ

الْخُلُودِ بشارت است براى ابدى بودن.

35- لَهُمْ ما يَشاؤُنَ فِيها وَ لَدَيْنا مَزِيدٌ.

لفظ ما يَشاؤُنَ بسيار وسيع است، مانند وَ فِيها ما تَشْتَهِيهِ الْأَنْفُسُ وَ تَلَذُّ الْأَعْيُنُ زخرف/ 71، وَ لَدَيْنا مَزِيدٌ حاكى است: بعضى چيزها كه به نظر آنها نمى رسد و داخل در ما يَشاؤُنَ نيست از جانب ما زياده خواهد شد.

طبرسى فرموده: «و عندنا زيادة على ما يشاءونه ممّا لم يخطر» بعضى ها گويند: زياده از آنچه مى خواهند مى دهيم ولى آن يك معنى سبك است.

«فيها» متعلق است به «يشاءون» «مزيد» اسم مفعول است.

در صافى از تفسير قمى نقل شده وَ لَدَيْنا مَزِيدٌ «قال النظر الى رحمة اللَّه» در الميزان از در منثور از انس نقل شده: «يتجلى لهم الرب عز و جل».

36- وَ كَمْ أَهْلَكْنا قَبْلَهُمْ مِنْ قَرْنٍ هُمْ أَشَدُّ مِنْهُمْ بَطْشاً فَنَقَّبُوا فِي الْبِلادِ هَلْ مِنْ مَحِيصٍ.

ضمير «قبلهم» راجع به اهل مكه است، منظور از بطش نيرومندى است يعنى در اثر بطش و نيرومندى خويش در شهر راه باز كردند و در آنها حكومت تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 317

نمودند ولى باز هلاكشان كرديم، آيا از هلاك كردن خدا راه فرارى هست؟

اين آيه با آيات بعدى استدلال به معاد است از راه انذار و سير الى اللَّه.

37- إِنَّ فِي ذلِكَ لَذِكْرى لِمَنْ كانَ لَهُ قَلْبٌ أَوْ أَلْقَى السَّمْعَ وَ هُوَ شَهِيدٌ.

نتيجه گيرى است از آيه فوق مراد از قلب درك و تعقل است القاء سمع به معنى گوش دادن مى باشد، گويى گوش را روى چيزى مى اندازند و آن را مى شنود.

وَ هُوَ شَهِيدٌ يعنى در گوش دادن حاضر است، به عبارت ديگر به گوش دادنش متوجه است.

خلاصه: آنكه دو نفر مى تواند از جريان هلاكت گذشتگان

پند گيرد، يكى آنكه قدرت تعقل و تفكر دارد مى تواند با تفكر حق را از باطل تشخيص بدهد ديگرى آنكه قدرت تعقل ندارد ولى گوش مى دهد و اطاعت مى كند.

در كافى كتاب العقل و الجهل از حضرت موسى بن جعفر صلوات اللَّه عليه نقل كرده كه فرمود:

«يا هشام ان اللَّه تعالى يقول في كتابه: إِنَّ فِي ذلِكَ لَذِكْرى لِمَنْ كانَ لَهُ قَلْبٌ يعنى عقل».

38- وَ لَقَدْ خَلَقْنَا السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَيْنَهُما فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ وَ ما مَسَّنا مِنْ لُغُوبٍ.

درباره شش روز (شش دوران) در سوره هاى گذشته سخن گفته ايم آيه استدلال به معاد است، يعنى حالا كه خلقت اول ما را خسته و عاجز نكرده است خلقت دوم نيز چنين خواهد بود. نظير أَ فَعَيِينا بِالْخَلْقِ الْأَوَّلِ ...

تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 318

مى دهيم و حيات مى ستانيم و بازگشت به سوى ماست.

44- ياد آر روزى كه زمين از آن شكافته مى شود، به سرعت خارج مى گردند، اين حشر بر ما آسان است.

45- ما دانائيم بآنچه مى گويند، تو بر آنها مجبور كننده نيستى، پند ده با قرآن كسى را كه از عذاب من مى ترسد.

تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 319

جمله وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ ... تطبيق مى شود با نماز صبح و نماز عصر و يا با نماز صبح و نماز عصرين. ظاهرا روايتى در اين باره از ائمه عليهم السّلام نرسيده است و شايد نظير وَ سَبِّحْ بِالْعَشِيِّ وَ الْإِبْكارِ آل عمران/ 41 و مطلق ذكر باشد.

40- وَ مِنَ اللَّيْلِ فَسَبِّحْهُ وَ أَدْبارَ السُّجُودِ.

جمله اول قابل تطبيق به نماز مغرب و عشاست، أَدْبارَ السُّجُودِ قابل تطبيق به تعقيب نماز است يعنى: در ما بعدهاى نماز، خدا را تسبيح و حمد كن، طبرسى در ضمن نقل اقوال فرموده: «ثانيها انه التسبيح بعد كل صلوة».

در روايت كافى از حضرت باقر صلوات اللَّه عليه نقل شده

«عن زرارة عن ابى جعفر عليه السّلام قال: قلت و ادبار السجود؟ قال: ركعتان بعد المغرب»

و در تفسير على بن ابراهيم از حضرت رضا صلوات اللَّه عليه

«اربع ركعات بعد المغرب»

نقل شده است (تفسير برهان).

41- وَ اسْتَمِعْ يَوْمَ يُنادِ الْمُنادِ مِنْ مَكانٍ قَرِيبٍ.

«در الميزان فرموده: بهتر آنست كه بگوئيم: به «استمع» معنى انتظار تضمين شده باشد يعنى منتظر باش روزى را منظور از نداء نفخ صور دوم است چنان كه از آيه بعدى روشن مى شود، درباره مَكانٍ قَرِيبٍ گفته اند علت قريب بودن آنست كه همه آن را به طور مساوى و يكسان مى شنوند نزديك و دور ندارد. تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 321

در آيه: وَ لَوْ تَرى إِذْ فَزِعُوا فَلا فَوْتَ وَ أُخِذُوا مِنْ مَكانٍ قَرِيبٍ سبأ/ 51 گويا منظور جوشيدن بلا از كنار آنهاست.

42- يَوْمَ يَسْمَعُونَ الصَّيْحَةَ بِالْحَقِّ ذلِكَ يَوْمُ الْخُرُوجِ.

بالحق صفت صيحه است يعنى آمدن آن از قضاء حتمى خداست مراد از خروج، خارج شدن از قبرهاست يَخْرُجُونَ مِنَ الْأَجْداثِ كَأَنَّهُمْ

جَرادٌ مُنْتَشِرٌ قمر/ 7.

43- إِنَّا نَحْنُ نُحْيِي وَ نُمِيتُ وَ إِلَيْنَا الْمَصِيرُ.

در سوره اعراف ذيل آيه هُوَ يُحيِي وَ يُمِيتُ/ 158 مشروحا گفته شد:

حيات از آثار ماده نيست بلكه از جانب خدا به ماده افاضه شده و پس گرفته مى شود، اين از جمله چيزهايى است كه قرآن مجيد بر آن تكيه دارد، «نحيى» زنده كردن در دنيا، «نميت» ميرانيدن در دنيا، إِلَيْنَا الْمَصِيرُ زنده كردن در آخرت است نظير ... كُنْتُمْ أَمْواتاً فَأَحْياكُمْ ثُمَّ يُمِيتُكُمْ ثُمَّ يُحْيِيكُمْ ... بقره/ 28 آيه اشعار مى دارد كه هر مرحله در اختيار ماست و استدلال ديگرى بر معاد است كه همانطور كه مى آفرينيم و مى ميرانيم، توانيم مجددا زنده نمائيم.

44- يَوْمَ تَشَقَّقُ الْأَرْضُ عَنْهُمْ سِراعاً ذلِكَ حَشْرٌ عَلَيْنا يَسِيرٌ.

يعنى ياد آر روزى را كه ... «عنهم» حاكى است كه زمين از بالاى آنها شكافته مى شود «سراعا» يعنى «يخرجون من القبور مسرعين» آن گاه فرموده:

اين به نظر شما دشوار است ولى بر ما آسان مى باشد.

45- نَحْنُ أَعْلَمُ بِما يَقُولُونَ وَ ما أَنْتَ عَلَيْهِمْ بِجَبَّارٍ فَذَكِّرْ بِالْقُرْآنِ مَنْ يَخافُ وَعِيدِ.

تعليل است براى فَاصْبِرْ عَلى ما يَقُولُونَ يعنى ما به آنچه مى گويند داناتريم مجازاتشان مى كنيم، ما أَنْتَ عَلَيْهِمْ ... تكميل مطلب و تسليت است كه تو مجبور تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 322

كننده آنها بر ايمان و عمل نيستى، بلكه كار تو تذكر و تبليغ است نظير: فَذَكِّرْ إِنَّما أَنْتَ مُذَكِّرٌ لَسْتَ عَلَيْهِمْ بِمُصَيْطِرٍ غاشيه/ 23.

در تفسير قمى نقل شده: «ذكر يا محمّد بما وعدناه من العذاب».

روز چهار شنبه هشتم ماه مبارك رمضان سال هزار و چهار و پنج مطابق 8/ 3/ 1364 تفسير سوره، «ق» به پايان رسيد.

و الحمد للَّه و هو

خير ختام

تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 323

است.

5- دقت در آيات سوره نشان مى دهد كه افكار نبوت و مخصوصا معاد از جانب مشركان، سبب نزول سوره شده است.

يَوْمِهِمُ الَّذِي يُوعَدُونَ سخن به پايان مى رسد، يا كمى دقت خواهيم ديد: سورهاى مرسلات و نازعات با اين سوره در يك رديف هستند.

تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 326

سورة الذاريات مكّية و هى ستون آية نزلت بعد سورة الاحقاف

آنها قبل از اين نيكوكاران بودند. تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 328

17- بودند كمتر شبى را مى خوابيدند.

18- و در سحرها استغفار مى كردند.

19- و در اموالشان حقى بود براى سائل و محروم.

پوشانيده است، تاء آن به معنى نوعيّت است.

آن در آيه ظاهرا به معنى جهالت و يا حيرت مى باشد، زيرا كه «ساهون» به معنى غافلان است، بايد با هم فرقى داشته باشند.

يهجعون: هجوع: خواب شب، در مفردات و صحاح اللغة و مجمع نيز چنين است «يهجعون» مى خوابند.

بعيد است، در روايت أمير المؤمنين صلوات اللَّه عليه كه خواهد آمد فقط «الرياح» نقل شده نه بادى كه خاك را مى پراكند.

فَالْحامِلاتِ وِقْراً ابرها هستند كه باران حمل مى كنند و همچون درياى بالدار در هوا حركت مى كنند، على هذا فَالْجارِياتِ يُسْراً نيز ابرها هستند كه در جو حركت كرده و به طرف خشكيها مى رسند، فَالْمُقَسِّماتِ أَمْراً مى شود بادهاى قطبى باشد كه مسير ابرها را عوض كرده و آنها را به هر جا كه خدا بخواهد تقسيم كرده و مى برند على هذا منظور از «امرا» كار است نكره آمدن براى عظمت مى باشد در سوره نازعات آمده فَالْمُدَبِّراتِ أَمْراً ولى در روايت علوى به ملائكه تفسير شده است، بلى ظاهرا منظور ملائكه و قواى فعاله هستند كه كار جهان را با اراده خدا تمشيت مى دهند.

در مجمع البيان نقل شده: ابن كوا (يكى از خوارج) از أمير المؤمنين سلام اللَّه عليه كه در منبر خطبه مى خواند پرسيد: ذاريات چيست؟ فرمود: بادها «الرياح»، گفت: فَالْحامِلاتِ وِقْراً چيست؟ امام فرمود: ابرها «السحاب» ابن كوا اضافه كرد فَالْجارِياتِ يُسْراً چيست؟ حضرت فرمود: كشتيها «السفن»، گفت: فَالْمُقَسِّماتِ أَمْراً چيست؟ امام فرمود: ملائكه.

اين روايت از طريق اهل سنت نيز نقل شده چنان كه در كشاف و غيره آمده است. و نيز در مجمع البيان از امام باقر و صادق عليهما السّلام نقل شده: به كسى جايز

__________________________________________________

(1) شايد مفعول مطلق «ذروا» دلالت بر نوع داشته باشد

. تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 331

نيست جز به خدا سوگند ياد كند ولى خدا به هر يك از مخلوقش كه بخواهد سوگند ياد مى كند:

«انه لا يجوز لاحد ان يقسم الا باللَّه تعالى و اللَّه سبحانه يقسم بما يشاء

من خلقه»

با دقت در سوگندهاى قرآن مى توان فهميد كه اين سوگندها يك نوع استدلال است نظير آنچه نويسنده اى بگويد: قسم به اين كتابم كه من نويسنده هستم، مانند وَ الْقُرْآنِ الْحَكِيمِ إِنَّكَ لَمِنَ الْمُرْسَلِينَ آيا قرآن دليل نبوت آن حضرت نيست، شايد منظور دو امام بزرگوار همين باشد، رجوع شود به نكته ها.

7- 9- وَ السَّماءِ ذاتِ الْحُبُكِ إِنَّكُمْ لَفِي قَوْلٍ مُخْتَلِفٍ يُؤْفَكُ عَنْهُ مَنْ أُفِكَ.

اين آيات و ما بعد آنها در ملامت و كوبيدن مشركان و منكران معاد است كه تدبير كننده جهان را مى دانند ولى وعده او را انكار مى كنند.

منظور حبك ظاهرا راههاست چنان كه در آيه ديگر آمده وَ لَقَدْ خَلَقْنا فَوْقَكُمْ سَبْعَ طَرائِقَ وَ ما كُنَّا عَنِ الْخَلْقِ غافِلِينَ مؤمنون/ 17 على هذا ذات الحبك بودن گوشه اى از تدبير جهان و در رابطه با آنست كه خدا از خلق غافل نيست.

منظور از قول مختلف اختلاف با وعده قيامت و انكار آنست يعنى شما در قولى هستيد كه با وعده قيامت مختلف است، اين جمله در سوره مرسلات به شكل وَيْلٌ يَوْمَئِذٍ لِلْمُكَذِّبِينَ و در سوره نازعات با تعبير يَقُولُونَ أَ إِنَّا لَمَرْدُودُونَ فِي الْحافِرَةِ آمده است، ضمير «عنه» راجع به «ما توعدون» است «من افك» كسى است كه در اثر لجاجت و ستيزه جويى از اقرار به حق بازداشته شده مانند خَتَمَ اللَّهُ عَلى قُلُوبِهِمْ وَ عَلى سَمْعِهِمْ و نظير: كَذلِكَ يُؤْفَكُ الَّذِينَ كانُوا بِآياتِ اللَّهِ يَجْحَدُونَ غافر/ 63.

معنى آيات- و اللَّه اعلم- چنين مى شود: سوگند به آسمان پر تدبير كه شما منكر قيامت هستيد ولى از اين وعده فقط كسى منحرف مى شود كه در اثر لجاجت تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص:

332

از مطلق اقرار به حق باز داشته شده باشد، در بعضى از روايات از حضرت باقر صلوات اللَّه عليه آمده:

«لفى قول مختلف في امر الولاية قال: من افك عن الولاية افك عن الجنة»

«1» ظاهرا آن از باب تطبيق است.

10- 12- قُتِلَ الْخَرَّاصُونَ الَّذِينَ هُمْ فِي غَمْرَةٍ ساهُونَ يَسْئَلُونَ أَيَّانَ يَوْمُ الدِّينِ.

ادامه ملامت منكران بعث است يعنى: مرگ بر آنان كه ندانسته سخن مى گويند، و در جهل خويش غافلند، و به طور استهزاء مى گويند: روز جزا كى خواهد بود؟ «قتل» نوعى طرد از رحمت و حيات است چنان كه در مجمع آن را لعن معنى كرده است مراد از خرّاصون ظاهرا كسانى هستند كه از روى حدس و ندانسته سخن مى گويند. نظير: وَ قالُوا ما هِيَ إِلَّا حَياتُنَا الدُّنْيا نَمُوتُ وَ نَحْيا وَ ما يُهْلِكُنا إِلَّا الدَّهْرُ وَ ما لَهُمْ بِذلِكَ مِنْ عِلْمٍ إِنْ هُمْ إِلَّا يَظُنُّونَ جاثيه/ 24.

«ايان» سؤال از زمان است و چون يَوْمُ الدِّينِ لا حق به زمانيات مى باشد لذا دخول «ايان» به «يوم» مانعى ندارد، نكره آمدن غمره حاكى از عظمت است.

13 و 14- يَوْمَ هُمْ عَلَى النَّارِ يُفْتَنُونَ ذُوقُوا فِتْنَتَكُمْ هذَا الَّذِي كُنْتُمْ بِهِ تَسْتَعْجِلُونَ.

جواب أَيَّانَ يَوْمُ الدِّينِ است، فتن در اصل گذاشتن طلا در آتش است تا خوبى آن معلوم شود، آن گاه در مطلق احراق به كار رود، منظور از «فتنتكم» عذاب است «تستعجلون» استعجال از روى استهزاء است. مشركان از وقت قيامت سؤال كرده بودند و چون سؤال مسخره اى بود، لذا با وصف روز قيامت جواب داده شده است.

__________________________________________________

(1) تفسير صافى از كافى

تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 333

15- إِنَّ الْمُتَّقِينَ فِي جَنَّاتٍ وَ عُيُونٍ.

بيان حال گروه دوم است،

نكره آمدن جنات و عيون، براى بيان عظمت آنهاست، گويى شكوه آنها خارج از توصيف است.

16- آخِذِينَ ما آتاهُمْ رَبُّهُمْ إِنَّهُمْ كانُوا قَبْلَ ذلِكَ مُحْسِنِينَ.

گويى: «آخذين» حكايت از قابليت دارد يعنى به آنچه خدا داده است اهلند إِنَّهُمْ كانُوا ... تعليل صدر آيه است، يعنى علّت اين كرامت، نيكوكارى آنها در دنيا بود.

17- كانُوا قَلِيلًا مِنَ اللَّيْلِ ما يَهْجَعُونَ.

اين آيه و دو آيه بعدى تفسير «محسنين» است. مى شود «قليلا» خبر «كان» و ما يَهْجَعُونَ فاعل آن و «ما» مصدريه باشد يعنى: «كان هجوعهم قليلا من الليل» و مى شود صفت مصدر محذوف باشد يعنى «كانوا يهجعون من الليل هجوعا قليلا» در اينصورت «ما» زايد و براى تأكيد است.

در الميزان فرموده: اگر «قليلا» راجع به همه «ليل» باشد معنى اش آنست كه كمى از شب را مى خوابيدند و بيشترش را نماز مى خواندند (نظير: قُمِ اللَّيْلَ إِلَّا قَلِيلًا مزمل/ 2) و اگر راجع به همه شبها باشد معنايش آنست كه كمتر شبى مى خوابيدند بلكه اكثر شبها بيدار شده و نماز شب مى خواندند به عبارت ديگر كمتر شبى نماز شب از آنها فوت مى شد.

ناگفته نماند: در سوره مزمل اول به حضرت رسول صلّى اللَّه عليه و آله مى فرمايد: «قم الليل الا قليلا نصفه او انقص منه قليلا أو زد عليه و رتل القرآن ترتيلا» سپس در آيه 20 مى فرمايد: ... عَلِمَ أَنْ لَنْ تُحْصُوهُ فَتابَ عَلَيْكُمْ از اين، معلوم مى شود كه مراد از آيه ما يَهْجَعُونَ معناى دوم است يعنى كمتر شبى نماز شب از آنها فوت مى شد وانگهى در مجمع البيان از امام صادق صلوات اللَّه عليه نقل كرده «

كانوا اقل ليلة تمر بهم الا صلوا فيها

» اين همان

معناى دوم است. تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 334

در كافى ج 3/ 446 در روايت محمّد بن مسلم چنين آمده است:

«قال: كانوا اقل الليالى تفوتهم لا يقومون فيها».

درباره نماز شب و اهميّت آن ذيل: تَتَجافى جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ ...

سجده/ 16 سخن گفته شد.

18 و 19- وَ بِالْأَسْحارِ هُمْ يَسْتَغْفِرُونَ وَ فِي أَمْوالِهِمْ حَقٌّ لِلسَّائِلِ وَ الْمَحْرُومِ.

سحر وقت نزديك به صبح است، بعيد نيست كه منظور نماز شب باشد، در اينصورت بيان آيه قبلى است ولى امام صادق عليه السّلام آن را به استغفار نماز وتر تفسير فرموده است «و

قال ابو عبد اللَّه عليه السّلام كانوا يستغفرون اللَّه في الوتر سبعين مرّة في السحر

» «1» سائل كسى است كه اظهار فقر كرده و از مردم كمك مى خواهد، محروم كسى است كه از رزق محروم شده، از كسى هم سؤال نمى كند.

در تهذيب از صفوان جمال از امام صادق عليه السّلام نقل شده:

«قال المحروم المحارف الذى قد حرم كدّ يده في الشراء و البيع» (الميزان)

محارف به معنى كاسب و اهل حرفه است.

ناگفته نماند: آيات مكى هستند، زكاة در مكه واجب نشده بود، على هذا منظور از «حق» زكاة واجبى نيست دو آيه اولى حال آنها را نسبت به خدا بيان مى كند كه نماز خوانده و استغفار مى كردند، آيه اخير مبين حال آنها نسبت به مردم است.

شرب نيستند نه براى حيوان و نه براى گياه. آفتاب از فاصله صد و پنجاه ميليون كيلومترى بر سطح اقيانوسها مى تابد، اقيانوسهايى كه سطح آنها از هزار فرسخ در هزار فرسخ بيشتر است.

در اثر تابش آن، فقط آبها با كمى نمك نامحسوس تبخير مى شوند، ابرها كه همان هواى مرطوبند در هواى سطح اقيانوسها بلند مى شوند، آن گاه در اثر اختلاف درجات هواى خشكيها و درياها، بادها توليد مى شوند، در نتيجه، ابرها از بالاى اقيانوسها به طرف خشكيها به حركت در مى آيند و سپس بصورت باران و برف به زمين مى ريزند، مقدارى در اعماق زمين ذخيره مى شوند و مقدارى در سطح آن به جريان مى افتند، همه آبهاى مشروب و آبيارى از ابرها پائين آمده اند اگر اين تدبير عجيب نبود، از وجود حيوان و گياه خبرى نبود (تبارك اللَّه رب العالمين).

اينجاست كه قرآن مى گويد: قسم به اين نظام اتم كه وعده قيامت راست است.

تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 336

حِجارَةً مِنْ طِينٍ (33) مُسَوَّمَةً عِنْدَ رَبِّكَ لِلْمُسْرِفِينَ (34)

فَأَخْرَجْنا مَنْ كانَ فِيها مِنَ الْمُؤْمِنِينَ (35) فَما وَجَدْنا فِيها غَيْرَ بَيْتٍ مِنَ الْمُسْلِمِينَ (36) وَ تَرَكْنا فِيها آيَةً لِلَّذِينَ يَخافُونَ الْعَذابَ الْأَلِيمَ (37)

تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 337

20- در زمين آياتى هست براى يقين جويندگان.

21- و در وجود خودتان آيا نمى بينيد؟!

22- روزى شما و آنچه وعده مى شويد در آسمانست.

23- قسم به پروردگار آسمان و زمين، اين سخن حق است مانند آنكه سخن مى گويند.

24- آيا حكايت ميهمانهاى ابراهيم به تو رسيده است؟

25- وقتى كه بر ابراهيم داخل شدند و سلام گفتند گفت: سلام بر شما، اينان قومى ناشناسند.

26- به طرف اهل خويش رفت و گوساله فربهى آورد.

27- به آنها نزديك كرد و گفت: آيا نمى خوريد؟

28- از آنها احساس ترس كرد گفتند: نترس و به او مژده پسر دانايى را دادند.

29- زنش در جمعى رو كرد و به صورت خويش زد و گفت: پير زن نازا مى زايد؟!

30- گفتند: خدايت اين چنين فرمود: او حكيم و داناست.

31- ابراهيم گفت: كار مهم شما چيست؟

32- گفتند: به سوى قومى گناهكار فرستاده شده ايم.

33- تا براى آنها سنگهاى متحجر بفرستيم.

34- علامتدار هستند نزد خدايت براى اهل اسراف.

35- آنكه از مؤمنان در آنجا بود بيرون كرديم.

36- جز يك خانه از مسلمين در آن پيدا نكرديم.

37- در آنجا علامتى گذاشتيم براى آنان كه از عذاب اليم مى ترسند.

تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 338

و نيز فرموده: ميل از جهتى به جهتى، از آن معلوم مى شود كه ابراهيم عليه السّلام نخواسته بدانند كه براى طعام آوردن مى رود.

اوجس: وجس: فزعى كه در قلب افتد و يا از چيزى كه شنيده شده احساس شود. ايجاس: احساس.

صرة: جماعتى منضم به هم، گويى جمع شده و در يك ظرف قرار گرفته اند به معنى صيحه يا صيحه شديد نيز آمده است.

صكت: صكّ: ضرب و دفع. طبرسى فرموده: صكّ زدن چيزى است با چيز عريض.

مسومة: علامتدار. سيماء: علامت و هيئت.

خطبكم: خطب (بر وزن عقل): امر عظيم كه در آن تخاطب بسيار مى شود (راغب).

پيامبران، اثبات صدق بودن وعده هاى الهى است و اللَّه العالم.

20 و 21- وَ فِي الْأَرْضِ آياتٌ لِلْمُوقِنِينَ وَ فِي أَنْفُسِكُمْ أَ فَلا تُبْصِرُونَ.

منظور از آيات، آيات توحيد است چنان كه از وَ فِي السَّماءِ رِزْقُكُمْ ...

روشن مى شود، آيات توحيد در عين حال به وجود خدا دلالت دارند، ولى وعده معاد بيشتر با آيات توحيد و تدبير جهان تناسب دارد «موقنين» به معنى يقين جويندگان است چنان كه طبرسى فرموده: «الذين يتحققون توحيد اللَّه» ولى آنها كه مصداق يَمُرُّونَ عَلَيْها وَ هُمْ عَنْها مُعْرِضُونَ مى باشند بهره اى از آيات ندارند.

آيات توحيد در زمين عبارتند از پيدا شدن حيات، روئيدن نبات، آفرينش حيوانات، تركيبات عجيب گازهاى هوا، تشكيل ابرها و بارانها، كوه ها، رودها فصول چهارگانه، تبادل اكسيژن و كربن ميان حيوان و گياه، و هزاران نظائر تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 340

آنها كه با يك انسجام عجيبى به مسير خويش ادامه مى دهند.

آيات توحيد در وجود انسان عبارت از اعضاء ظاهرى و باطنى بدن و جزئيات اعضاء، تشكيل خون، گردش آن در بدن، لوله كشى عجيب بدن به وسيله رگها و مويرگها، دستگاه گوارش و تناسل و هزاران مانند آن كه همه از غايت و هدف بخصوصى حكايت دارند.

و نيز حواس و نيروهاى بينايى، شنوايى و ... وجود روح مستقل، عواطف مثبت و منفى از قبيل دوستى و عداوت، حسد و خير خواهى، علم، حافظه، حسّ كنجكاوى، حق جويى، خداگرايى و صدها امثال آن كه هر يك شرح جداگانه اى لازم دارد كه حقا وجود انسان عالم اكبر است. آرى وعده آخرت از جانب چنين خدايى است.

در مجمع البيان از حضرت صادق عليه السّلام نقل كرده

«خلقك سميعا بصيرا تغضب و

ترضى و تجوع و تشبع و ذلك كلّه من آيات اللَّه تعالى».

22- وَ فِي السَّماءِ رِزْقُكُمْ وَ ما تُوعَدُونَ.

مى شود گفت: منظور از سماء طرف بالا و از رزق باران است نظير: وَ ما أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّماءِ مِنْ رِزْقٍ فَأَحْيا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها جاثيه/ 5، على هذا منظور از «رزقكم» سبب رزق است. در حديثى از رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله

«قال: المطر» (الميزان).

زمين نيز در مسئله رزق دخيل است قُلْ مَنْ يَرْزُقُكُمْ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ يونس/ 31 گويند: منظور اسباب رزق است از قبيل آفتاب و ماه و كواكب و توالى شب و روز مانند آن، به قولى منظور تقدير ارزاق در آسمان يا نوشته شدن آنها در لوح محفوظ است.

شايد منظور از سماء «عند اللَّه» باشد چنان كه فرموده: وَ إِنْ مِنْ شَيْ ءٍ إِلَّا عِنْدَنا خَزائِنُهُ وَ ما نُنَزِّلُهُ إِلَّا بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ حجر/ 25 به هر حال: آيه حاكى است تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 341

كه روزى شما نيز تحت تدبير خدايى است، آنچه در زمين براى بقاى خود از آن بهره مى بريد از آسمان است و يا ارتباط كامل با نظام كائنات دارد.

مثلا يك ليوان آب كه مى خوريم بعد از كمى دقت خواهيم ديد كه بسته به وجود آفتاب است كه از فاصله صد و پنجاه ميليون كيلومتر به درياها مى تابد و همچنين ...

منظور از ما تُوعَدُونَ شايد همه پيشامدها و حوادث زمين باشد غير از روزى، نظير تَنَزَّلُ الْمَلائِكَةُ وَ الرُّوحُ فِيها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ كُلِّ أَمْرٍ قدر/ 4 و نظير فَأَنْزَلْنا عَلَى الَّذِينَ ظَلَمُوا رِجْزاً مِنَ السَّماءِ بقره/ 59.

على هذا آن، شامل همه چيز حتى ثواب و

عقاب و آتش و بهشت نيز مى شود مگر با دليل قطعى جهنم از آن جمله نباشد، الميزان نظر مى دهد كه منظور از آن بهشت باشد بدليل عِنْدَها جَنَّةُ الْمَأْوى نجم/ 15.

23- فَوَ رَبِّ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ إِنَّهُ لَحَقٌّ مِثْلَ ما أَنَّكُمْ تَنْطِقُونَ.

ضمير «انه» راجع است به «بودن روزى و وعده در آسمان» كلمه «لحق» حاكى است كه اين امر از جمله قضاء حتمى و نظام ثابت جهان مى باشد، رَبِّ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ نشان مى دهد كه بودن رزق و بهشت در آسمان نيز از مصاديق ربوبيت است.

«ما» موصول و منظور از آن نطق است يعنى «مثل النطق الذى تنطقون» يعنى همانطور كه در سخن گفتن خود شكى نداريد، اين واقعيّت نيز همانطور است سوگند ياد كردن خدا به خودش و تشبيه به سخن گفتن، هر دو قابل دقّت است.

ناگفته نماند: از آيه شريفه روشن مى شود كه بشر هر قدر در روى زمين زياد بشود از لحاظ روزى كمبودى نخواهد داشت، و آنچه از كمبود، گرسنگى باشد ساخته ستمگران و ابر قدرتهاست. تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 342

24- هَلْ أَتاكَ حَدِيثُ ضَيْفِ إِبْراهِيمَ الْمُكْرَمِينَ.

از اين آيه تا آيه 37 دو نمونه از وعده هاى خدا ذكر شده كه هر دو بعد از مدتى به وقوع پيوسته اند يكى وعده ولادت اسحاق از زن ابراهيم كه عقيم بود و ديگرى وعده عذاب قوم لوط عليه السّلام.

خلاصه آيات چنين است چند نفر ملك به صورت ميهمان بر ابراهيم عليه السّلام وارد شدند، آن حضرت طعامى پيش آنها آورد، ديد نمى خورند، ابراهيم احساس ترس كرد مبادا قصد سويى داشته باشند، آنها گفتند: نترس ما فرشته هستيم، خداوند به تو پسرى دانا عطا

خواهد كرد.

ابراهيم فرمود: مأموريت شما چيست؟ گفتند براى عذاب قوم لوط آمده ايم سپس آنها رفته و خانواده لوط را از آن محل خارج كردند، و آنجا را زير و رو نمودند مشروح جريان آن و اينكه ملائكه به صورت بشر در مى آيند در سوره هود گذشت.

منظور از «ضيف» در آيه جمع است چنان كه از وصف «المكرمين» روشن مى شود آرى: ملائكه بندگان مكرم و محترم هستند بَلْ عِبادٌ مُكْرَمُونَ لا- يَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِأَمْرِهِ يَعْمَلُونَ انبياء/ 29 «هل اتاك» اشاره به تفخيم قضيّه است.

25- إِذْ دَخَلُوا عَلَيْهِ فَقالُوا سَلاماً قالَ سَلامٌ قَوْمٌ مُنْكَرُونَ.

ظرف «اذ» متعلّق است به «حديث» يا «اذكر»، «سلاما» مفعول فعل مقدر است يعنى: «نسلم عليك سلاما»، «قال سلام» يعنى: «سلام عليكم»، جمله قَوْمٌ مُنْكَرُونَ شايد كلام ضمير آن حضرت باشد يعنى: «هؤلاء قوم منكرون» به نظر بعضى خطاب به آنهاست يعنى: «انتم قوم منكرون».

26- فَراغَ إِلى أَهْلِهِ فَجاءَ بِعِجْلٍ سَمِينٍ. تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 343

معلوم مى شود كه آن حضرت طورى به طرف اهلش رفته كه آنها ندانند، منظور از عجل سمين، كباب بودن آنست در جاى ديگر آمده: بِعِجْلٍ حَنِيذٍ.

27- فَقَرَّبَهُ إِلَيْهِمْ قالَ أَ لا تَأْكُلُونَ.

اينكه فرموده: آيا نمى خوريد؟! به علّت آن بود كه ديد دست به طعام نمى زنند چنان كه در جاى ديگر آمده: فَلَمَّا رَأى أَيْدِيَهُمْ لا تَصِلُ إِلَيْهِ نَكِرَهُمْ هود/ 70، آيه صريح است در اينكه آن حضرت آنها را بشر گمان مى كرد.

28- فَأَوْجَسَ مِنْهُمْ خِيفَةً قالُوا لا تَخَفْ وَ بَشَّرُوهُ بِغُلامٍ عَلِيمٍ.

يعنى: چون از خوردن امتناع كردند، از آنها احساس خوف كرد، «خيفة» براى نوع است. آن حضرت در دل خويش گفت: از اينكه طعام مرا

نمى خورند لا بد به من قصد سويى دارند، ملائكه چون چنين ديدند: گفتند: نترس، و نيز مژده فرزند دانايى را به او دادند.

منظور از بِغُلامٍ عَلِيمٍ اسحاق است چنان كه در سوره هود آمده: وَ امْرَأَتُهُ قائِمَةٌ فَضَحِكَتْ فَبَشَّرْناها بِإِسْحاقَ ... 71.

29- فَأَقْبَلَتِ امْرَأَتُهُ فِي صَرَّةٍ فَصَكَّتْ وَجْهَها وَ قالَتْ عَجُوزٌ عَقِيمٌ.

به نظر مى آيد منظور از «صرة» صيحه و ولوله است يعنى چون خبر ولادت را شنيده صيحه كنان آمده و با تعجب دست به پيشانى خويش زد.

در مجمع از امام صادق صلوات اللَّه عليه جماعت معنى شده است، عَجُوزٌ عَقِيمٌ مى شود تقديرش «عجوز عقيم تلد غلاما؟!» باشد يا «انا عجوز عقيم فكيف الد».

30- قالُوا كَذلِكَ قالَ رَبُّكِ إِنَّهُ هُوَ الْحَكِيمُ الْعَلِيمُ.

كذلك اشاره است به بشارت، يعنى: همانطور كه گفتيم خدايت گفته است. تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 344

خدا اينكار را به مصلحت اراده كرده و به راه فرزند دادن داناست.

31- قالَ فَما خَطْبُكُمْ أَيُّهَا الْمُرْسَلُونَ.

اين سؤال پس از آن بود كه خوف آن حضرت از بين رفت، و چون آمدن آنها كار ساده اى نبود، لا بد مأموريت بزرگى داشته اند لذا «خطب» سؤال كرده است.

32- قالُوا إِنَّا أُرْسِلْنا إِلى قَوْمٍ مُجْرِمِينَ.

منظور از قوم مجرم، قوم لوط عليه السّلام است «مجرمين» تعليل عذاب آنهاست.

33 و 34- لِنُرْسِلَ عَلَيْهِمْ حِجارَةً مِنْ طِينٍ مُسَوَّمَةً عِنْدَ رَبِّكَ لِلْمُسْرِفِينَ.

كلمه حِجارَةً مِنْ طِينٍ به معنى كلوخهاى متحجر است، در آيات ديگر آمده: حِجارَةً مِنْ سِجِّيلٍ حجر/ 74، مُسَوَّمَةً ... نشان مى دهد كه آنها مخصوص گناهكاران است، در سوره حجر فرموده: فَجَعَلْنا عالِيَها سافِلَها وَ أَمْطَرْنا عَلَيْهِمْ حِجارَةً ... مى شود حدس زد كه در اثر زير و رو شدن زمين، اين كلوخهاى متحجر

از زمين به هوا رفته و سپس بر آنها باريده است و يا طور ديگرى توسط ملائكه بوده كه بر ما پوشيده است. و اللَّه اعلم.

35- فَأَخْرَجْنا مَنْ كانَ فِيها مِنَ الْمُؤْمِنِينَ.

اين آيه نشان مى دهد كه بودن مؤمنان در آنجا مانع از نزول عذاب بود، هم چنان كه بودن گناهكاران باعث آمدن عذاب بود. اين مطلب درباره قوم صالح و مانند آن نيز آمده است. «فيها» راجع به قريه است، جريان مفصل آمدن ملائكه پيش لوط در سوره هود و مانند آن گذشت.

36- فَما وَجَدْنا فِيها غَيْرَ بَيْتٍ مِنَ الْمُسْلِمِينَ.

منظور از آن خانه لوط عليه السّلام است، در اينجا منظور از «المسلمين» مؤمنين تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 345

است كه تسليم شدگان به فرمان خدا مى باشند، آرى شهرى كه فقط يك خانه مسلمان در آن هست و آنها هم خارج شوند بايد زير و رو گردد.

37- وَ تَرَكْنا فِيها آيَةً لِلَّذِينَ يَخافُونَ الْعَذابَ الْأَلِيمَ.

منظور از آيه، ويرانيهاى آنجاست، مورد شاهد در اين جريان چنان كه گفته شد، وقوع وعده الهى است.

تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 346

است وقتى كه او را به سوى فرعون با حجتى آشكار فرستاديم.

39- با نيروى خودش اعراض نمود و گفت او جادوگر يا ديوانه است.

40- او را و لشكريانش را گرفته و در دريا انداختيم، او سبب ملامت بود.

41- و در قوم عاد آيتى است وقتى كه بر آنها آن باد عقيم را فرستاديم.

42- چيزى را كه بر آن مى وزيد نمى گذاشت مگر آنكه مانند استخوان پوسيده مى كرد.

43- در قوم ثمود آيتى است كه به آنها گفته شد تا وقتى متمتع شويد.

44- از دستور خدايشان نافرمانى كردند صاعقه آنها را گرفته، در حالى كه نگاه مى كردند.

45- به برخاستن متمكن نشدند و يارى كرده نبودند.

46- ياد كن قوم نوح را از پيش كه قومى فاسق بودند.

تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 347

فَتَوَلَّى بِرُكْنِهِ وَ قالَ ساحِرٌ أَوْ مَجْنُونٌ.

باء در «بركنه» به معنى مصاحبت است يعنى با قوايش از قبول حق اعراض كرد.

مجمع البيان آن را به معنى تعديه دانسته است يعنى: قوم خويش را به اعراض واداشت.

در الميزان فرموده: گاهى گفت: او مجنون است نظير: إِنَّ رَسُولَكُمُ الَّذِي أُرْسِلَ إِلَيْكُمْ لَمَجْنُونٌ شعراء/ 27 و گاهى گفت: او ساحر است إِنَّ هذا لَساحِرٌ عَلِيمٌ شعراء/ 34.

40-أَخَذْناهُ وَ جُنُودَهُ فَنَبَذْناهُمْ فِي الْيَمِّ وَ هُوَ مُلِيمٌ

.يعنى: آنها را گرفته و بى آنكه اعتنايى به آنها كنيم به دريا انداختيم. در حالى كه از كفر و عناد و عصيان چيزهايى ملامت آور، مرتكب شده بود، گويى به علّت رهبر بودن فرعون «مليم» مخصوص او شده است.

41- وَ فِي عادٍ إِذْ أَرْسَلْنا عَلَيْهِمُ الرِّيحَ الْعَقِيمَ.

يعنى در جريان قوم عاد نيز بر صدق وعده ما شاهدى است. طبرسى فرموده:

ريح عقيم آنست كه امتناع كند از آوردن ابر، تلقيح درخت، ... نفع حيوان، ير أحسن الحديث، ج 10، ص: 349

همچون زنى كه از آوردن بچه امتناع مى كند، آن فقط هلاكت مى آورد چنان كه در آيه بعدى است.

42- ما تَذَرُ مِنْ شَيْ ءٍ أَتَتْ عَلَيْهِ إِلَّا جَعَلَتْهُ كَالرَّمِيمِ.

از اين معلوم مى شود كه آن باد طوفان نبوده بلكه باد بسيار سردى بوده كه آنها را منجمد كرده و به خاك انداخته است سَخَّرَها عَلَيْهِمْ سَبْعَ لَيالٍ وَ ثَمانِيَةَ أَيَّامٍ حُسُوماً فَتَرَى الْقَوْمَ فِيها صَرْعى كَأَنَّهُمْ أَعْجازُ نَخْلٍ خاوِيَةٍ حاقه/ 8.

43- وَ فِي ثَمُودَ إِذْ قِيلَ لَهُمْ تَمَتَّعُوا حَتَّى حِينٍ.

يعنى در قوم ثمود نيز بر صدق وعده ما آيتى است، منظور از «تمتّعوا» فرموده صالح عليه السّلام است كه گفت: تَمَتَّعُوا فِي دارِكُمْ ثَلاثَةَ أَيَّامٍ ذلِكَ وَعْدٌ غَيْرُ

مَكْذُوبٍ هود/ 65، على هذا منظور از «حين» سه روز است.

44- فَعَتَوْا عَنْ أَمْرِ رَبِّهِمْ فَأَخَذَتْهُمُ الصَّاعِقَةُ وَ هُمْ يَنْظُرُونَ.

صاعقه آتشى است كه در اثر تخليه الكتريكى از ابر مى ريزد، بر قوم صالح عليه السّلام آن قدر صاعقه فرود آمد كه همگى هلاك شدند وَ هُمْ يَنْظُرُونَ اشاره است به آنكه قدرت دفاع نداشتند.

45- فَمَا اسْتَطاعُوا مِنْ قِيامٍ وَ ما كانُوا مُنْتَصِرِينَ.

گويى منظور آنست كه نتوانستند از جايى كه نشسته اند برخيزند و نيز با نصرت ديگران نصرت يافته نشدند، يعنى نه خود توانستند از خود دفاع كنند و نه مدافعى يافتند.

46- وَ قَوْمَ نُوحٍ مِنْ قَبْلُ إِنَّهُمْ كانُوا قَوْماً فاسِقِينَ.

يعنى ياد كن قوم نوح را كه پيش از آنها بودند، «فاسقين» تعليل عذاب آنهاست يعنى همانطور كه وعده انبياء درباره عذاب دنيا حق بود درباره عذاب آخرت نيز حق است، فرقى ما بين وعده دنيا و آخرت نيست. على هذا وقوع همه اين وعده ها در رابطه با إِنَّما تُوعَدُونَ لَصادِقٌ است.

تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 350

اللَّهَ هُوَ الرَّزَّاقُ ذُو الْقُوَّةِ الْمَتِينُ (58) فَإِنَّ لِلَّذِينَ ظَلَمُوا ذَنُوباً مِثْلَ ذَنُوبِ أَصْحابِهِمْ فَلا يَسْتَعْجِلُونِ (59) فَوَيْلٌ لِلَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ يَوْمِهِمُ الَّذِي يُوعَدُونَ (60)

تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 351

47- آسمان را با قدرت كامل خويش آفريده ايم و ما توانا هستيم.

48- زمين را گسترده ايم: بهتر آماده كننده مى باشيم.

49- از هر چيز نر و ماده آفريده ايم تا از قدرت ما آگاه باشيد.

50- پس بگريزيد به سوى خدا كه من براى شما از جانب او انذار كننده آشكارم.

51- با خدا معبود ديگرى قرار ندهيد كه من از جانب او بيم دهنده آشكارم.

52- جريان چنين است، پيامبرى قبل از آنها نيامد مگر آنكه گفتند: جادوگرست يا ديوانه.

53- آيا به يكديگر سفارش كرده اند، بلكه قومى طغيانگرند.

54- به آنها بى اعتنا باش تو ملامت شده نيستى.

55- يادآورى كن كه آن مؤمنان را نافع است.

56- جن و انس را نيافريده ام مگر آنكه مرا عبادت كنند.

57- از آنها روزى نمى خواهم و نمى خواهم مرا اطعام كنند.

58- خدا فقط اوست رزاق و نيرومند و قوى.

59- حقا كه براى ظالمان نصيبى از عذاب مانند نصيب امثال آنها هست، آن را به عجله نخواهند.

60- واى بر كافران از روزشان كه وعده مى شوند.

آماده كردن «مهد الفراش: بسطه و وطّأه» ماهد: آماده- كننده.

يعبدون: عبادة: اطاعت. در صحاح و قاموس و اقرب الموارد آمده: «العبادة:

الطاعة» طبرسى فرموده: آن در اصل به معنى ذلت است «العبادة في اللغة هى الذلة» از كلمات بزرگان معلوم مى شود تذلل نيز در آن قيد است (قاموس قرآن).

متين: محكم. آن در اصل گوشت محكمى است كه در كنار تيره پشت واقع است، به گوشت هر طرف آن متنان گويند. (مجمع) از اين جهت به چيز محكم، متين اطلاق مى شود.

ذنوب: (بفتح اول) نصيب و بهره. راغب گويد: ذنوب به معنى اسب دراز دم و دلو دمدار است، به طور استعاره در معنى نصيب به كار رود.

طبرسى دلو پر از آب فرموده و آن گاه نصيب معنى كرده است (قاموس قرآن).

به سير خود ادامه مى دهند، آرى ما تَرى فِي خَلْقِ الرَّحْمنِ مِنْ تَفاوُتٍ و آن حكايت، از علم و قدرت كامل خدا دارد.

سماء شامل است به هر آنچه در بالاى زمين است، از آفتاب و ماه و ستارگان و كهكشانها و سحابى ها و ذراتى كه ميان آنها را پر كرده است، گويند: فضا خالى نيست بلكه پر از چيزهاست «1» «بنينا» به همه شامل است.

ظاهرا موسع به معنى ذو سعه و قدرتمند و نكره آمدن «ايد» براى بيان عظمت آنست، يعنى: ما آسمان را با قدرت عظيمى كه داريم بنا نهاده ايم، ما تواناييم.

درباره «ايد» و نيز نظريّه «جهان در حال انبساط» كه از «موسعون» فهميده مى شود، مطلبى داريم كه در قاموس قرآن «ايد» گفته ايم.

48- وَ الْأَرْضَ فَرَشْناها فَنِعْمَ الْماهِدُونَ.

منظور از گستردن زمين آماده كردن آن براى زندگى است كه در بسيارى از آيات مطرح است جمله فَنِعْمَ الْماهِدُونَ اشاره به اهميت مطلب است، عظمت اين سخن مانند آيه سابق «يدرك و لا يوصف» است، وعده آخرت از جانب اين خداى دانا و تواناست.

__________________________________________________

(1) دانشمندان گويند: فضا خالى نيست و در هر متر مكعب از فضا اين چيزها وجود دارد: الكترون آزاد بيست ميليون، اتم هيدروژن بيست ميليون، دانه نور چهار صد هزار، اتم سديم پنج عدد، اتم پتاسيم و غيره يك عدد (از كتاب پاسخ و پرسش).

و نيز مى گويند: شصت چهار هزار نوع اشعه در جهان رفت و آمد مى كنند و هر يك در موجودات زنده يك نوع اثر دارند.

تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 354

49- وَ مِنْ كُلِّ شَيْ ءٍ خَلَقْنا زَوْجَيْنِ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ.

زوجين دو چيز متقابلند كه يكديگر را تكميل مى كنند مانند نر و ماده

شب و روز، نور و ظلمت، دنيا و آخرت، دريا و خشكى، جنّ و انس، زمين و آسمان، آفتاب و ماه، در اينصورت زوج به معنى صنف است. و گويند: منظور فقط نر و ماده است.

ناگفته نماند: از ذكر آسمان و زمين دو صنف بودن فهميده شد، به همان مناسبت در اين آيه فرموده: نه تنها آسمان و زمين چنين هستند بلكه اين قانون در همه اشياء وجود دارد، به نظر مى آيد مراد از «زوجين» اعم از صنف و نر و ماده است، مسئله نر و مادگى از بزرگترين اسرار جهان است كه ابتدا در حيوان محسوس بود، سپس در نباتات نيز كشف گرديد و كشف اتم و الكترون و پروتون ثابت كرده كه زوجيت در تمام ذرات حكمفرماست.

به هر حال، آيه از كمال قدرت و توانايى خدا حكايت دارد كه ايجاد قيامت براى او سهل و آسان است.

مفعول «تذكرون» ظاهرا «توانايى خدا بر قيامت است»، لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ يعنى تا شما بدانيد كه خدا قدرت آفريدن قيامت را دارد، زيرا دنيا و آخرت نيز يكى از مصاديق «زوجين» است.

در الميزان فرموده: لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ يعنى: تا بدانيد كه خالق ازواج از زوجيت و شريك داشتن منزه است، در مجمع البيان نيز نظير آن را گفته است.

ولى آنچه ما گفتيم با مطلب سوره مناسبتر است.

در كافى از حضرت رضا صلوات اللَّه عليه نقل شده

«... و بمضادته بين الاشياء عرف ان لا ضد له و بمقارنته بين الاشياء ان لا قرين له، ضاد النور بالظلمة، و اليبس بالبلل، و الخشن باللّين، و الصرد بالحرور، مؤلفا بين متعادياتها، مفرقا بين متدانياتها دالة بتفريقها على مفرقها و بتأليفها على مؤلفها

و ذلك قوله و من كلّ شى ء خلقنا تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 355

زوجين لعلّكم تذكرون ففرق بين قبل و بعد ليعلم ان لا قبل له و لا بعد ...»

«1».

اين روايت مانع از آن نيست كه ما گفتيم بلكه آنچه ما گفتيم مصداقى از مصاديق مفعول «تذكرون» است.

50- فَفِرُّوا إِلَى اللَّهِ إِنِّي لَكُمْ مِنْهُ نَذِيرٌ مُبِينٌ.

تفريعى است بر آيات گذشته قبول وعده قيامت نيز از جمله فرار به طرف خداست، فرار الى اللَّه، ايمان به خدا و انقطاع از شرك و كفر است.

در مجمع البيان از امام صادق عليه السّلام نقل شده: يعنى حج بجا آوريد ظاهرا آن يك نوع تطبيق و استفاده از آيه است.

51- وَ لا تَجْعَلُوا مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ إِنِّي لَكُمْ مِنْهُ نَذِيرٌ مُبِينٌ.

بيان «ففروا» است يعنى فرار به خدا، شريك ندادن به خدا و ايمان به خداست، تكرار إِنِّي لَكُمْ مِنْهُ نَذِيرٌ براى تأكيد و حكايت از قول پيامبر است مى شود گفت: فَفِرُّوا ... به هلاك امم گذشته نيز مربوط باشد يعنى حالا كه امتهاى گذشته در اثر شرك، هلاك شدند فَفِرُّوا إِلَى اللَّهِ ....

52- كَذلِكَ ما أَتَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ مِنْ رَسُولٍ إِلَّا قالُوا ساحِرٌ أَوْ مَجْنُونٌ.

اين آيه و دو آيه بعدى برگشتى به حال منكرين بعث است چنان كه نظير آن در اول سوره گذشت. «كذلك» يعنى جريان چنان است كه گذشت، ما أَتَى الَّذِينَ بيان تشبيه است.

53- أَ تَواصَوْا بِهِ بَلْ هُمْ قَوْمٌ طاغُونَ.

تواصى وصيت كردن به هم ديگر است، «به» راجع است به قالُوا ساحِرٌ أَوْ مَجْنُونٌ، «بل» اعراض است از ما قبل. يعنى: نه بلكه طغيان، آنها را به

__________________________________________________

(1) تفسير صافى از كافى.

تفسير أحسن الحديث،

ج 10، ص: 356

چنين قول واداشته است استفهام براى تعجب مى باشد.

54- فَتَوَلَّ عَنْهُمْ فَما أَنْتَ بِمَلُومٍ.

تسليتى است بر آن حضرت يعنى به انكار آنها بى اعتنا باش، تو ملامت شده نيستى، آنها ملامت شده اند كه قبول نمى كنند. «عنهم» راجع به مشركان است 55- وَ ذَكِّرْ فَإِنَّ الذِّكْرى تَنْفَعُ الْمُؤْمِنِينَ.

به نظر مى آيد: اين آيه رفع ابهامى است كه از «عنهم» در آيه سابقه، به نظر مى آيد يعنى «عنهم» راجع به مشركان است از آنها اعراض كن اما مؤمنان را ياد آورى كن كه به نفعشان خواهد بود.

56- وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ.

اين آيه و دو آيه بعدى با آنكه مطلب مستقلى هستند، مقدمه آيه فَإِنَّ لِلَّذِينَ ظَلَمُوا ذَنُوباً مى باشند يعنى: آفرينش جن و انس براى عبادت است مشركان كه عبادت نمى كنند مانند گذشتگان در استيصال دنيا و عذاب آخرت خواهند بود.

افعال سابق يا صيغه متكلم مع الغير بودند ولى «ما خلقت» با صيغه متكلم وحده است زيرا كه غرض از خلقت مخصوص خداست و در اين غرض واسطه اى وجود ندارد، لام در «ليعبدون» براى علّت و غرض است يعنى غرض اصلى از خلقت انس و جن عبادت كردن آنهاست.

در نكته ها روشن خواهد كرد كه عبادت و اطاعت پروردگار تنها راهى است كه با آن مى شود به كمال مطلوب و سعادت ابدى رسيد.

57- ما أُرِيدُ مِنْهُمْ مِنْ رِزْقٍ وَ ما أُرِيدُ أَنْ يُطْعِمُونِ.

به نظر مى آيد: اين آيه در رابطه با آيه سابق است گويى: شخصى مى گويد:

خدايا مگر به عبادت بندگان احتياج دارى كه آنها را براى عبادت آفريده اى تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 357

در جواب فرموده: ما أُرِيدُ مِنْهُمْ مِنْ رِزْقٍ ... على هذا اين آيه

بيان عدم نياز خدا به عبادت بندگان است.

شايد: تعبير رزق و اطعام براى بيشتر روشن شدن مطلب باشد كه انسان در باره رزق و طعام كاملا احساس نياز مى كند، باز در اين تعبير بايد بسيار دقت نمود نتيجه اين مى شود كه غرض از «ليعبدون» رسيدن بندگان به كمال و نعمت ابدى است نه رفع نياز خدا.

أَنْ يُطْعِمُونِ ذكر خاص بعد از عام و براى كثرت وضوح مطلب است.

58- إِنَّ اللَّهَ هُوَ الرَّزَّاقُ ذُو الْقُوَّةِ الْمَتِينُ.

تعليل آيه فوق است، صيغه مبالغه رزاق در رابطه با عموم بندگان و نيز با فرد فرد بندگان است، زيرا خدا نسبت به هر فرد نيز در اثر كثرت نعمتهايش رزاق مى باشد.

ذُو الْقُوَّةِ الْمَتِينُ در بيان آنست كه: خدا را در اين روزى رساندن ضعف و عجزى عارض نمى شود. ذو القوة و متين هر دو از اسماء حسنى است.

59- فَإِنَّ لِلَّذِينَ ظَلَمُوا ذَنُوباً مِثْلَ ذَنُوبِ أَصْحابِهِمْ فَلا يَسْتَعْجِلُونِ.

آيه شريفه مربوط است به مفهوم آيه وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ ... چون: در صورت عدم عبادت، آدمى گرفتار عذاب دنيا و آخرت خواهد شد، لذا درباره مشركان فرموده: براى اين ظالمان نصيبى از عذاب استيصال هست مانند عذاب ياران آنها از امتهاى گذشته، زيرا كه مصداق «يعبدون» نيستند.

اين عذاب را به عجله نخواهند، آمدن حتمى است تعبير «ظلموا» مشعر بر آنست كه: عذاب آينده معلول ستم آنهاست. فَلا يَسْتَعْجِلُونِ اضافه به ياء متكلم نظير وَ ما خَلَقْتُ ... مى باشد.

60- فَوَيْلٌ لِلَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ يَوْمِهِمُ الَّذِي يُوعَدُونَ.

تفريع است بر فَإِنَّ لِلَّذِينَ ظَلَمُوا ... و مى رساند كه گذشته از عذاب دنيا تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 358

عذاب آخرت را نيز در پى خواهند داشت، روزى

كه جز «ويل» چيزى به آنها نخواهد رسيد، ميتوان از لفظ «كفروا» فهميد كه مراد از «الذين ظلموا» در آيه قبل كافران هستند.

وسوسه شيطان، عبادت به شيطان است أَ لَمْ أَعْهَدْ إِلَيْكُمْ يا بَنِي آدَمَ أَنْ لا تَعْبُدُوا الشَّيْطانَ يس/ 60.

منظور از عبادت در «ليعبدون» مطلق اطاعت و فرمانبرى است، خواه در كارهاى عبادى باشد يا غير عبادى، به عبارت ديگر: عبادت حقيقى آنست كه انسان تمام كارهاى زندگى خويش را با فرمانهاى خدا تطبيق كند. زيرا خدا براى همه كارهاى زندگى فرمان و دستورى دارد.

4- اما چرا عبادت، غرض از خلقت شده است؟ چون زندگى دنيا بدون آخرت عبث است، خداى فرمايد: أَ فَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْناكُمْ عَبَثاً وَ أَنَّكُمْ إِلَيْنا لا تُرْجَعُونَ مؤمنون/ 115، تنها راه رسيدن به رحمت و مغفرت و سعادت ابدى و بهشت، اطاعت از فرمان خدا در همه مراحل زندگى است، پس معناى حقيقى:

وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ ... آنست كه: من آنها را خلق نكرده ام مگر براى رساندن به بهشت و سعادت ابدى.

5- چون همه جن و انس خدا را عبادت نمى كنند، بلكه عده اى مشمول:

وَ لَقَدْ ذَرَأْنا لِجَهَنَّمَ كَثِيراً مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لا يَفْقَهُونَ بِها ... اعراف/ 179، هستند، على هذا اگر گروهى از جن و انس خدا را عبادت كنند باز غرض اصلى حاصل مى شود از اين بيان مى شود پى برد كه: الف و لام در الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ براى استغراق است ولى چون هر دو گروه در عمل مختار هستند لذا غرض خدايى در همه پياده نمى شود الميزان الف و لام را الف و لام جنس گرفته است.

ناگفته نماند: غرض از ذَرَأْنا لِجَهَنَّمَ كَثِيراً مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ غرض اصلى نيست بلكه يك غرض تبعى است كه از لَهُمْ قُلُوبٌ لا يَفْقَهُونَ بِها وَ لَهُمْ أَعْيُنٌ

لا يُبْصِرُونَ بِها ... ناشى مى شود. تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 360

6- آيات: وَ هُوَ الَّذِي خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ وَ كانَ عَرْشُهُ عَلَى الْماءِ لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا هود/ 7 الَّذِي خَلَقَ الْمَوْتَ وَ الْحَياةَ لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا ملك/ 2، إِنَّا جَعَلْنا ما عَلَى الْأَرْضِ زِينَةً لَها لِنَبْلُوَهُمْ أَيُّهُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا كهف/ 7 انسان را به حيرت وا ميدارد كه حتى آسمانها و زمين براى عبادت و نيكوكار بودن انسان آفريده، شده اند!!! روز شنبه بيست پنجم رمضان المبارك هزار و چهار و پنج مطابق 25/ 3/ 1364.

تفسير سوره ذاريات به پايان رسيد و الحمد للَّه و هو خير ختام

تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 361

قرء سوره و الطور جمع اللَّه له خير الدنيا و الاخرة»

اين روايت در مجمع البيان نيز نقل شده است.

4- سوره مباركه بى شك مكى است، كسى خلاف آن را نگفته است آيات سوره شاهد صدق اين مطلب هستند، وانگهى مى شود يقين كرده كه همه سوره به يك بار نازل شده است.

قسم به كتاب نوشته شده (از جانب خدا).

3- در صفحه گسترده.

4- قسم به خانه آباد.

5- قسم به آسمان برافراشته.

6- قسم به درياى پر شده.

7- كه عذاب پروردگارت ثابت است.

8- مانعى از آن نيست.

9- روزى كه آسمان به طور كامل موج مى زند.

10- كوه ها به وضع عجيبى به راه افتند.

11- پس واى در آن روز بر مكذبين.

12- كسانى كه در باطل عجيب مشغولند.

13- روزى كه به شدت به آتش پرتاب شوند.

14- اين آتشى است كه آن را تكذيب مى كرديد.

15- آيا اين سحر است يا نمى بينيد.

16- بچشيد آن را صبر كنيد يا نكنيد، برابر است بر شما، فقط با آنچه مى كرديد مجازات مى شويد.

تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 365

فرموده: «المور: تردد الشي ء بالذهاب و المجى ء كما يتردد الدخان» منظور از آن ظاهرا گرد باد است.

خوض: حديث باطل: اصل آن داخل شدن در آب است، به طور استعاره به داخل شدن در امور گفته مى شود.

يدعون: دع: دفع شديد. انداختن به شدت. «دعه دعا: دفعه دفعا عنيفا» (پرتاب كردن). تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 366

اصلوها: صلى: داخل شدن توأم با ملازمت. «اصلوها»: داخل آن شويد و در آن ملازم باشيد.

كه تورات به طور نوشته در آنها نازل گرديد. وَ كَتَبْنا لَهُ فِي الْأَلْواحِ مِنْ كُلِّ شَيْ ءٍ مَوْعِظَةً اعراف/ 145، نكره آمدن «رق» براى تعظيم است.

اگر منظور از رَقٍّ مَنْشُورٍ لوح آسمانى نبود ذكر آن موضوعيتى نداشت تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 367

زيرا كه كتاب بالاخره در يك چيزى نوشته مى شود و نيز ذكر «مسطور» موضوعيتى نداشت، چون از لفظ كتاب، نوشته شدن معلوم مى شود.

اما چون تورات در لوحى از جانب خدا نوشته شده بود، ذكر نوشته شدن و چيزى كه در آن نوشته شده است موضوعيت دارد. «رق» مطلق است شامل جنس مى شود، شايد مفرد آمدن اشاره به اصل است نه عدد آن.

ظاهر آنست كه منظور از بيت معمور كعبه است كه از ابتداى به وجود آمدن با عبادت و حج آباد است، پيامبران از فرزندان ابراهيم عليه السّلام امثال موسى و عيسى به زيارت آن آمده اند.

آن آيت نبوت است كه به دست ابراهيم بنا شده و به واسطه پيامبر اسلام تثبيت گرديده است إِنَّ أَوَّلَ بَيْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِي بِبَكَّةَ مُبارَكاً وَ هُدىً لِلْعالَمِينَ آل عمران/ 96.

در روايات شيعه و اهل سنت آمده: آن محلى است در آسمان، از امام باقر عليه السّلام است كه خدا تحت عرش چهار ستون قرار داده و آنها را ضراح ناميده و آن بيت المعمور است كه به ملائكه فرموده بر آن طواف كنيد، آن گاه ملائكه را مأمور كرد كه در زمين مانند آن و به قدر آن خانه اى بسازيد و به اهل زمين فرمود آن را طواف كنند «1» و

عن النبى «البيت المعمور في سماء الدنيا»

و از رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله نقل

شده: بيت معمور كه آن را ضراح گويند در آسمان و در مقابل كعبه است، اگر بيافتد روى آن مى افتد «2» و اللَّه اعلم.

سقف مرفوع آسمان است وَ جَعَلْنَا السَّماءَ سَقْفاً مَحْفُوظاً انبياء/ 32، «بحر مسجور» شايد مطلق درياها باشد كه پر از آب و پشتوانه زندگى است گويند:

منظور آنست كه درياها در آخرت گداخته مى شود چنان كه فرموده:

__________________________________________________

(1، 2) از تفسير صافى.

تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 368

وَ إِذَا الْبِحارُ سُجِّرَتْ تكوير/ 6 و شايد مركز زمين باشد كه دريايى گداخته است.

به هر حال: اين سوگندها در رابطه با وقوع عذاب آخرتند، توجيه آن در شرحها گفته شد.

7 و 8- إِنَّ عَذابَ رَبِّكَ لَواقِعٌ ما لَهُ مِنْ دافِعٍ جواب سوگندهاست و حاكى از حتميت كامل آنست كه هيچ مانعى نتواند از آن جلوگيرى كند. آمدن «ربك» به جاى «اللَّه» تسليت است بر آن حضرت كه پروردگارت به وعده خويش وفا خواهد كرد.

9 و 10- يَوْمَ تَمُورُ السَّماءُ مَوْراً وَ تَسِيرُ الْجِبالُ سَيْراً.

ظرف است براى عَذابَ رَبِّكَ آيه اول نظير يَوْمَ نَطْوِي السَّماءَ كَطَيِّ السِّجِلِّ لِلْكُتُبِ ... انبياء/ 103، وَ السَّماواتُ مَطْوِيَّاتٌ بِيَمِينِهِ زمر/ 67، است.

مسير و راه افتادن كوه ها در نفخه اول است كه در بسيارى از آيات ديده مى شود وَ سُيِّرَتِ الْجِبالُ فَكانَتْ سَراباً نبأ/ 20.

11- فَوَيْلٌ يَوْمَئِذٍ لِلْمُكَذِّبِينَ تفريع است بر آيات گذشته، يعنى حالا كه عذاب حتمى است و آن واقع نمى شود مگر بر مكذبين عذاب، پس واى بر آنها.

12- الَّذِينَ هُمْ فِي خَوْضٍ يَلْعَبُونَ.

وصف مكذبين است و نشان مى دهد كه اگر در باطل مشغول نبودند و در معاد فكر مى كردند، آن را انكار نمى نمودند «يلعبون» حاكى است كه زندگى آنها بازى

و بدون مقصد صحيح است.

نكره آمدن خوض به معنى خوض عجيب و نظير آن مى باشد.

13 و 14- يَوْمَ يُدَعُّونَ إِلى نارِ جَهَنَّمَ دَعًّا هذِهِ النَّارُ الَّتِي كُنْتُمْ بِها تُكَذِّبُونَ. تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 369

دع نشان مى دهد كه به شدت و بى آنكه اعتنايى به آنها بشود در آتش انداخته مى شوند، «يوم» ظاهرا بيان است براى «يومئذ» و يا به تقدير «اذكر» مى باشد هذِهِ النَّارُ يعنى «يقال لهم هذه النار ...»

15- أَ فَسِحْرٌ هذا أَمْ أَنْتُمْ لا تُبْصِرُونَ.

جواب آنهاست كه وعده آتش را سحر مى ناميدند اين آيه نظير آنست كه خدا فرموده: وَ يَوْمَ يُعْرَضُ الَّذِينَ كَفَرُوا عَلَى النَّارِ أَ لَيْسَ هذا بِالْحَقِّ احقاف/ 34، «ام» متصله است. به نظر بعضى منقطعه و به معنى «بل» است يعنى شما نمى بينيد.

16- اصْلَوْها فَاصْبِرُوا أَوْ لا تَصْبِرُوا سَواءٌ عَلَيْكُمْ.

امر و نهى در «فاصبروا- لا تصبروا» راجع به «اصلوها» است يعنى: بچشيد آن عذاب را در آن خواهيد بود، صبر كنيد يا نكنيد، نظير سَواءٌ عَلَيْنا أَ جَزِعْنا أَمْ صَبَرْنا ما لَنا مِنْ مَحِيصٍ ابراهيم/ 21 «سواء» خبر مبتداست يعنى: «هما سواء عليكم» ضمير تثنيه راجع به صبر و عدم صبر است.

إِنَّما تُجْزَوْنَ ما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ يعنى: خدا در اين عذاب به شما ظلم نمى كند، بلكه اعمالتان است كه با آنها مجازات مى شويد ممكن است تعليل صدر آيه باشد، به هر حال، آن از دلائل تجسم عمل است.

تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 370

آمَنُوا وَ اتَّبَعَتْهُمْ ذُرِّيَّتُهُمْ بِإِيمانٍ أَلْحَقْنا بِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ وَ ما أَلَتْناهُمْ مِنْ عَمَلِهِمْ مِنْ شَيْ ءٍ كُلُّ امْرِئٍ بِما كَسَبَ رَهِينٌ (21)

وَ أَمْدَدْناهُمْ بِفاكِهَةٍ وَ لَحْمٍ مِمَّا يَشْتَهُونَ (22) يَتَنازَعُونَ فِيها كَأْساً لا لَغْوٌ فِيها وَ لا تَأْثِيمٌ (23) وَ يَطُوفُ عَلَيْهِمْ غِلْمانٌ لَهُمْ كَأَنَّهُمْ لُؤْلُؤٌ مَكْنُونٌ (24) وَ أَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلى بَعْضٍ يَتَساءَلُونَ (25) قالُوا إِنَّا كُنَّا قَبْلُ فِي أَهْلِنا مُشْفِقِينَ (26)

فَمَنَّ اللَّهُ عَلَيْنا وَ وَقانا عَذابَ السَّمُومِ (27) إِنَّا كُنَّا مِنْ قَبْلُ نَدْعُوهُ إِنَّهُ هُوَ الْبَرُّ الرَّحِيمُ (28)

17- اهل تقوى در بهشتها و نعمت وسيع هستند.

18- متنعمند با آنچه پروردگارشان داده و پروردگارشان از عذاب جهنم حفظشان كرده است.

19- بخوريد و بياشاميد گوارا، در مقابل آنچه مى كرديد. تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 371

20- نشستگانند بر تختهاى صف كشيده و قرين كرده ايم آنها را با حور عين.

21- كسانى كه ايمان آورده و فرزندانشان با ايمان از آنها تبعيت كرده اند، فرزندان آنها را به آنها لاحق مى كنيم و از پاداششان چيزى كم نمى كنيم، هر كس در گرو عمل خويش است.

22- به آنها پى در پى مى رسانيم ميوه و گوشتى از آنچه ميل مى كنند.

23- در آنجا براى گرفتن كاسه شراب منازعه مى كنند (اما) در بهشت لغو و گناهكار دانستن نيست.

24- گردش مى كند در اطراف آنها غلامانى كه براى آنهاست، گويى مرواريد مستور هستند

25- بعضى بر بعضى رو مى كند و از همديگر سؤال مى كنند.

26- گويند: ما در گذشته در ميان خانواده خويش اهل توجه بوديم.

27- خدا بر ما عنايت فرمود و از عذاب نافذ حفظ كرد.

28- ما خدا را از پيش مى خوانديم كه او احسان كننده و مهربان است.

النعة الكثيرة» آن مفرد است و جمع نيست.

فاكهين: متنعمين (لذت برندگان) فاكه كسى را گويند كه فاكهه (ميوه) در اختيار اوست.

حور: حوراء: زن سفيد بدن (سمين تن)، جمع آن حور است، عيناء زنى كه چشمش درشت است جمع آن «عين» مى باشد.

التناهم: آلت: نقصان و ناقص كردن «آلت ماله: نقصه و آلت الشي ء:

نقص».

رهين: به معنى مفعول است (مرهون) الميزان در معنى آن فرموده: هر شخصى نزد خدا در مقابل عمل خود مقبوض و محفوظ است تا به تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 372

جزاى عملش از لحاظ ثواب و عقاب برسد.

كأس: راغب آن را ظرف با شراب گفته است «الاناء: بما فيه من الشراب» طبرسى نيز چنين فرموده است جوهرى در صحاح از اين اعرابى نقل كرده: ظرف را كأس نگويند مگر آنكه در آن شراب باشد.

مكنون: كن و كنون: پوشانيدن و محفوظ داشتن. «كن الشي ء كنّا و كنوتا: ... غطاه و اخفاه» مكنون: محفوظ و پوشيده.

سموم: عذاب نافذ. سم (بفتح اول و ضم آن): سوراخ، راغب تنگ بودن آن را قيد كرده است مانند سوراخ سوزن و بينى. زهر را از آن سم گويند كه در سوراخهاى بدن نفوذ مى كند.

بر: (بفتح اول) احسان كننده و نيكوكار.

نعيم، براى تعظيم است يعنى جناتى كه در وصف نگنجد «نعيم» مطلب را تكميل مى كند در بسيارى از آيات جَنَّاتِ النَّعِيمِ بدون واو آمده است. تفسير أحسن الحديث، ج 10، ص: 373

18- فاكِهِينَ بِما آتاهُمْ رَبُّهُمْ وَ وَقاهُمْ رَبُّهُمْ عَذابَ الْجَحِيمِ.

فاكهين حال است از متقين، وَقاهُمْ ... در رابطه با آنست كه ترس منتقل شدن به عذاب را ندارند، تكرار «ربهم» براى مزيد عنايت به آنهاست. جحيم به معنى آتش بزرگ مى باشد.

19- كُلُوا وَ اشْرَبُوا هَنِيئاً بِما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ.

يعنى: «يقال لهم كلوا ...» «هنيئا» تقديرش «اكلا و شربا هنيئا» است ذيل آيه بيان مى كند بهشت نتيجه اعمال آنهاست.

20- مُتَّكِئِينَ عَلى سُرُرٍ مَصْفُوفَةٍ وَ زَوَّجْناهُمْ بِحُورٍ عِينٍ.