همه مفسران چنين گفته اند، و علاوه آيات سوره، گواه صدق اين مدعا است.

5- مشكل است بگوئيم: همه سوره بيكبار نازل گشته است، مثلا مقدارى از آيات آن در رابطه با جنگ تاريخى «احد» مى باشد كه در اواخر سال سوم هجرت اتفاق افتاده است، على هذا بايد اين سوره در اواخر همان سال نازل شده باشد، از طرف ديگر حدود هشتاد آيه راجع بجريان آل عمران و آمدن هيأت نجرانى بمدينه و مباهله با آنهاست.

ابن اثير در تاريخ كامل تصريح كرده كه مباهله با نصارى در سال دهم هجرت واقع گرديد و آن روز 24 ذو الحجة، شش روز بعد از جريان مقدس غدير خمّ بود و از عمر آن حضرت فقط دو ماه و چهار روز باقى مانده بود، از گفته طبرسى در «اعلام الورى» و از تاريخ يعقوبى نيز چنين معلوم مى شود، على هذا حدود هشتاد آيه در اين رابطه بايد در سال دهم نازل شده باشد.

اما ابن اسحاق در سيره خود كه سيره ابن هشام نام دارد، مباهله را در اوائل هجرت نقل كرده است «1».

طبرسى رحمه اللَّه فرموده: محمّد بن اسحاق و كلبى و ربيع ابن انس گفته اند:

اوائل سوره تا هشتاد و چند آيه درباره هيات نجرانى نازل شده است كه بمدينه آمدند از اين كلمه بنظر مى آيد كه طبرسى قول ابن اسحاق را پذيرفته است، بهر حال بايد گفت: اين سوره بتدريج در موارد لزوم نازل گشته و بدستور رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله، آيات آن رويهم گذاشته شده، تا يك سوره تشكيل گرديده است.

الميزان نظر مى دهد كه شايد اين سوره بيكبار نازل شده باشد زيرا آيات آن داراى

نظم و نسق واحدى است، گفته ابن اسحاق كه اوائل سوره درباره هيات نجران نازل گرديده بنظر الميزان اجتهاد از جانب خود اوست. ناگفته نماند:

__________________________________________________

(1) سيره ابن هشام ج 1. [.....]

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 3

فرموده الميزان در صورتى قابل قبول است كه مباهله در اوائل هجرت اتفاق افتاده باشد.

6- اين سوره با قيوميت و سرپرستى خدا شروع مى شود، نظر قرآن را درباره تورات و انجيل بيان مى دارد، جريان ولادت عيسى را بررسى مى كند، كسانى را كه عيسى را خدا يا پسر خدا مى دانستند به مباهله مى خواند، اشكالهايى را كه يهود و نصارى بر قرآن و اسلام داشتند نقل و جواب مى دهد، بجنگ بدر اشاره مى كند و به تحليل جنگ احد و علل شكست مسلمين مى پردازد، مسلمانان را دعوت باتّحاد و لا تَفَرَّقُوا مى كند، با فرمان لا تَتَّخِذُوا بِطانَةً مِنْ دُونِكُمْ از جريان «عوامل نفوذى» بر حذر مى دارد و در آخر توجّه بخدا و اتّحاد در دين را دواى دردها معرّفى مى كند.

بنظر مى آيد: غرض عمده سوره، تحكيم موضع مسلمين، رفع اشكالات يهود و نصارى، دعوت بوحدت و توجه دادان بخدا است، در اين بين، دريايى از حقائق و واقعيتها در اين سوره مورد نظر خداوندى است كه در دسترس انسانها قرار داده شده است.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 4

لا فِي السَّماءِ (5) هُوَ الَّذِي يُصَوِّرُكُمْ فِي الْأَرْحامِ كَيْفَ يَشاءُ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ (6)

بنام خداى رحمان رحيم

1- الف، لام، ميم «1».

2- خدا، كه جز او معبودى نيست همان زنده و مدبر است.

3- اين كتاب را بحق بر تو نازل كرده، كه كتابهاى پيشين را تصديق مى كند، تورات و انجيل را پيش از قرآن براى هدايت بشر فرستاده و نيز فرقان را نازل كرده است:

4- كسانى كه آيات خدا را انكار كرده اند براى آنها عذاب سختى هست، خدا توانا و انتقامگير است.

5- حقا كه چيزى در آسمان و زمين براى خدا نهان نمى ماند.

6- او همان است كه شما را در رحم ها هر طور كه مى خواهد شكل مى دهد، معبودى جز او نيست توانا و حكيم است.

__________________________________________________

(1) الم را در اينجا مانند بقره يك آيه شمرده اند.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 5

شكل دادن. «يصوركم»: شكل مى دهد شما را، تصوير اعم از مجسّم كردن و عكس كشيدن است.

ارحام: جمع رحم. محل تشكيل و رشد جنين در شكم مادر، در قرآن هميشه بلفظ جمع آمده است.

علم و قدرت است، علم و قدرت لازمه حيات است، خداى قيوم بر همه موجودات اشراف دارد و علم او در همه نافذ است، حيف كه براى مجسم كردن الْحَيُّ الْقَيُّومُ كلماتى پيدا نمى كنم، اين حقيقت «يدرك و لا يوصف» است، آيه ثُمَّ اسْتَوى عَلَى الْعَرْشِ يُدَبِّرُ الْأَمْرَ يونس/ 3 و آيه وَسِعَ كُرْسِيُّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بقره/ 255 ناظر بقيموميت خداست.

3- نَزَّلَ عَلَيْكَ الْكِتابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقاً لِما بَيْنَ يَدَيْهِ وَ أَنْزَلَ التَّوْراةَ وَ الْإِنْجِيلَ مِنْ قَبْلُ هُدىً لِلنَّاسِ وَ أَنْزَلَ الْفُرْقانَ.

يعنى: نزول كتابها و بعثت انبياء گوشه اى از قيوميت و تدبير خداست تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 7

«بالحق» نشانگر آنست كه نزول قرآن بمقتضاى حكمت و ضرورت بوده نه از روى هوس و عبث، طبرسى رحمه اللَّه ذيل آيه 7 از سوره انفال فرموده: حق آنست كه شى ء در موقع خود واقع شود. «1»

آمدن «نزل» در قرآن و «انزل» درباره تورات و انجيل ظاهرا براى آنست كه قرآن بطور تدريج و تورات و انجيل بطور دفعى نازل شده اند منظور از لِما بَيْنَ يَدَيْهِ كتابها و شريعتهاى پيشين است در جاى ديگر آمده: ... مُصَدِّقاً لِما بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ الْكِتابِ مائده/ 48، در نكته ها راجع به تورات و انجيل سخن خواهيم گفت.

«هدى» مفعول له است يعنى براى هدايت مردم، به نظر بعضى حال است بمعنى «هاديا»، در رابطه با وَ أَنْزَلَ الْفُرْقانَ گفته اند مراد از فرقان، دين، بقول بعضى عقل و بقول بعضى قرآن است.

ناگفته نماند: دين و شريعت همه اش بصورت كتاب نيست مثلا در اسلام بصورت كتاب و سنت است و هكذا در سائر شريعتها، على هذا مراد از «الفرقان» مطلق معارف دينى است

خواه بصورت كتاب باشد يا بصورت شفاهى، در اينصورت جمله وَ أَنْزَلَ الْفُرْقانَ ذكر عام بعد از خاص است. «2»

در روايات اهل بيت عليهم السّلام آمده: مراد از فرقان آيات محكم و روشن، و مراد از قرآن همه اين كتاب آسمانى است:

«قال الصادق عليه السّلام الفرقان كل آية محكمة فى القرآن»

«3» در خاتمه بايد دانست: منظور از «الكتاب» در آيه، همه آيات و سوره هايى است كه تا آن موقع نازل شده بود و يا در علم خدا بود كه بعدا نازل گرديد.

__________________________________________________

(1) على هذا «بالحق» قيد «نزل» است نه قيد كتاب يعنى: «نزل تنزيلا حقا».

(2) اين مطلب از الميزان استفاده شده است.

(3) جوامع الجامع.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 8

4- إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا بِآياتِ اللَّهِ لَهُمْ عَذابٌ شَدِيدٌ وَ اللَّهُ عَزِيزٌ ذُو انْتِقامٍ «1» آيه راجع به كسانى است كه قيموميت خدا را درباره شريعتها و انبياء ناديده مى گيرند و آنها را انكار مى كنند، اين اشخاص قهرا راه غير خدايى خواهند رفت عقوبت خدا عكس العمل كارهاى ناشايست و انكار آنهاست هَلْ تُجْزَوْنَ إِلَّا ما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ نمل/ 90، لفظ «عزيز» حكايت از توانايى خدا دارد.

5- إِنَّ اللَّهَ لا يَخْفى عَلَيْهِ شَيْ ءٌ فِي الْأَرْضِ وَ لا فِي السَّماءِ اين آيه در عين حال كه مطلب مستقلى است تعليل وعده عذاب در آيه سابق و توجيه آن مى باشد گويى كسى مى پرسد، خدا از كجا مى داند كه منكران كيستند تا از آنها انتقام بكشد؟ در جواب آمده: بلى مى داند زيرا چيزى در آسمان و زمين از جمله اعمال كفار و منكران بر خدا پوشيده نيست. آيه ذيل در تكميل اين مطلب است.

6- هُوَ الَّذِي يُصَوِّرُكُمْ فِي الْأَرْحامِ كَيْفَ

يَشاءُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ. گويى منظور از آيه آنست كه: نه تنها خدا از همه چيز از جمله از شما انسانها آگاهى دارد، بلكه امكان و قدرت گناه كردن را نيز او بشما داده است و حتى شما در انكار كردن حقائق از حول و قوه او استفاده مى كنيد او شما را در رحم مادران طورى مى آفريند كه امكان انكار براى شما فراهم ميآيد، بعبارت ديگر حتى در انكار آيات خدا نيز استقلال نداريد كه اراده شما بر اراده حق غلبه كند.

تصوير شامل تنظيم ظاهرى و باطنى هر دو است كَيْفَ يَشاءُ شامل قيافه ها، نر و ماده بودن، استعداد، صفات و غرائز همه است لا إِلهَ إِلَّا هُوَ ... تكميل و تأكيد مطلب است، دو وصف عزت و حكمت حاكى از آن است كه خدا بآنچه بخواهد تواناست و هر چه مى كند از روى حكمت و مصلحت است.

__________________________________________________

(1) گويى آمدن عزيز براى آنست كه انتقام خدا مانند انسان براى تشفى قلب نيست.

بلكه خدا عزيز و تواناتر از آنست كه احتياج به تشفى داشته باشد.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 9

انجيل است زيرا لازمه تصديق، تفوق داشتن است اما قرآن به طور كامل تورات موجود در آن روز را تصديق نكرده است بلكه: نظر قرآن در رابطه با تورات در چهار مسئله خلاصه مى شود.

اول آنكه: مقدارى از تورات فعلى همان تورات اصلى است: قُلْ فَأْتُوا بِالتَّوْراةِ فَاتْلُوها إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ آل عمران/ 93، اينكه مى گويد: تورات را بياوريد و بخوانيد، يعنى گفته موسى در آنست، نظير اين است آيه وَ كَيْفَ يُحَكِّمُونَكَ وَ عِنْدَهُمُ التَّوْراةُ فِيها حُكْمُ اللَّهِ مائده/ 43.

دوم آنكه: قسمتى از تورات از بين رفته و ناپديد شده است: نَسُوا حَظًّا مِمَّا ذُكِّرُوا بِهِ مائده/ 12، ايضا آيه: أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ أُوتُوا نَصِيباً مِنَ الْكِتابِ، آل عمران/ 23، هر دو آيه حكايت دارند كه قسمتى از تورات از بين رفته است.

سوم آنكه: مقدارى بر آن اضافه شده است، دنيا پرستان از جانب خود نوشته و بخدا نسبت داده اند: فَوَيْلٌ لِلَّذِينَ يَكْتُبُونَ الْكِتابَ بِأَيْدِيهِمْ ثُمَّ يَقُولُونَ هذا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ ... فَوَيْلٌ لَهُمْ مِمَّا كَتَبَتْ أَيْدِيهِمْ ... بقره/ 79، ايضا آيه: وَ إِنَّ مِنْهُمْ لَفَرِيقاً يَلْوُونَ أَلْسِنَتَهُمْ بِالْكِتابِ لِتَحْسَبُوهُ مِنَ الْكِتابِ وَ ما هُوَ مِنَ الْكِتابِ وَ يَقُولُونَ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ ما هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ آل عمران/ 78، قضايايى در تورات فعلى هست تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 10

كه از خواندن آنها موى بر اندام آدمى راست مى شود مانند جريان حضرت لوط و اينكه العياذ باللّه او با دختران خود زنا كرد و هر دو از او حامله شدند (سفر پيدايش باب 19) يا اينكه نعوذ باللّه سليمان از زنا بدنيا آمد (كتاب دوم سموئيل باب يازدهم) و امثال

اينها، كه مسلما از طرف خود فروخته ها نوشته شده تا راه براى عياشى هاى شاهان يهود و امثال آنها باز باشد.

چهارم آنكه: در تورات تغيير و تبديل رخ داده است، معانى كلمات را از معناى اصلى منحرف كرده اند و بغير معانى مراد تفسير نموده اند، در چندين آيه آمده است: يُحَرِّفُونَ الْكَلِمَ عَنْ مَواضِعِهِ ... مائده/ 13.

ناگفته نماند: يهود عقيده دارد به اينكه در حمله «بخت نصّر» پادشاه بابل بفلسطين، تورات اصلى از بين رفت و تا زمان فتح بابل بدست كوروش پادشاه ايران، خبرى از تورات نبود، پس از آن عزير نامى كه تورات آن را «عزرا» ناميده است مقدارى از آن را پيدا كرد و نوشت و بدين جهت از طرف يهود «پسر خدا» خوانده شد، هاكس آمريكايى در قاموس كتاب مقدس در مقدّمه همان كتاب و در ذيل لفظ تورات اين مطلب را مشروحا گفته است و من در قاموس قرآن آن را مشروحا نقل كرده ام.

همه بيكبار در الواح و و رق نازل شدند «1».

ناگفته نماند: وضع انجيل عيسى بر ما پوشيده است ولى از قرآن مجيد مى شود فهميد كه در انجيلها مقدارى از گفته هاى عيسى را يافته است چنان كه درباره بشارت حضرت رسول هم آمده: يَجِدُونَهُ مَكْتُوباً عِنْدَهُمْ فِي التَّوْراةِ وَ الْإِنْجِيلِ اعراف/ 157 و در جاى ديگر فرموده: وَ لْيَحْكُمْ أَهْلُ الْإِنْجِيلِ بِما أَنْزَلَ اللَّهُ فِيهِ مائده/ 47.

ناگفته نماند: پاپ داماسيوس در سيصد و هشتاد چهار ميلادى از دنيا رفته است، معلوم مى شود رسميت چهار انجيل پيش از بعثت حضرت رسول بوده است، شايد بعدا نيز دستبردى در انجيلها رخ داده است.

__________________________________________________

(1) از تفسير صافى از علل الشرائع.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 12

پيش پروردگار ماست (از اين سخن) جز عاقلان پند نگيرند.

8- (و گويند): پروردگارا دلهاى ما را پس از آنكه هدايت كرده اى، منحرف مساز، و ما را رحمتى از نزد خويش عطا كن كه تو بسيار بخششگرى.

9- پروردگارا تو جمع آورنده مردم هستى براى روزى كه در آن شكى نيست، حقا كه خدا در وعده اش تخلف نمى كند.

منحرف القلب كه بقصد فتنه انگيزى و يافتن مصداق خارجى، بمتشابهات قرآن روى مى آورند، ديگرى راسخون در علم و سليم القلبها كه بمتشابهات ايمان مى آورند و گويند:

همه قرآن چه محكم و چه متشابه از جانب خداى ماست و از خدا مى خواهند كه پيوسته در آن حال بمانند و در رابطه با آخرت (كه مقدارى از آيات آن متشابهند) مى گويند: خدايا تو مردم را براى قيامت جمع خواهى كرد، وعده ات تخلّف پذير نيست.

7- هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ عَلَيْكَ الْكِتابَ مِنْهُ آياتٌ مُحْكَماتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتابِ وَ أُخَرُ مُتَشابِهاتٌ اين قسمت از آيه چنان كه مى بينيم قرآن را بدو بخش محكم و متشابه تقسيم مى كنند، اساس و پايه بودن محكمات از آن جهت است كه معانى آنها كاملا روشن و آشكار است و جنبه عملى دارند نه عقيدتى، هر وقت مى توان با مراجعه به آنها دستورهاى خدا را دانست و در زندگى پياده نمود.

آيات متشابه آياتى هستند كه بيشتر جنبه عقيدتى دارند، مثل تَنَزَّلُ الْمَلائِكَةُ وَ الرُّوحُ فِيها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ كُلِّ أَمْرٍ قدر/ 4 پياده شدن و كيفيّت وقوع خارجى آنها بر ما پوشيده است و تا در دنيا هستيم بر ما روشن نمى شود و حتى با بر گرداندن آنها بمحكمات، باز اين قفل گشوده نخواهد شد.

فَأَمَّا الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ ما تَشابَهَ مِنْهُ ابْتِغاءَ الْفِتْنَةِ وَ ابْتِغاءَ تَأْوِيلِهِ وَ ما يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلَّا اللَّهُ.

يعنى كج انديشان به متشابهات روى مى آورند، بدو علّت: يكى براى فتنه انگيزى، ديگرى براى دانستن تأويل آنها، با آنكه تأويل متشابه را جز خدا كسى نمى داند.

ضمير «تأويله» در هر دو مورد، به ما تَشابَهَ بر مى گردد تأويل در قرآن مجيد گاهى بمعنى

نتيجه و عاقبت كار است مانند أَوْفُوا الْكَيْلَ إِذا كِلْتُمْ وَ زِنُوا تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 15

بِالْقِسْطاسِ الْمُسْتَقِيمِ ذلِكَ خَيْرٌ وَ أَحْسَنُ تَأْوِيلًا اسراء/ 35 يعنى عاقبت و نتيجه تمام دادن پيمانه و سنجيدن با ترازوى صحيح، خوب است.

و گاهى وجود خارجى و پياده شدن يك خبر، تأويل ناميده شده است، مثلا يوسف عليه السّلام در خواب ديد يازده ستاره و آفتاب و ماه بر او سجده مى كنند، پس از سالها كه در مصر به حكومت رسيد، پدر و مادر و برادرانش به مصر آمدند و در پيش او خضوع كردند، يوسف گفت: يا أَبَتِ هذا تَأْوِيلُ رُءْيايَ مِنْ قَبْلُ يوسف/ 100 پس مراد از تأويل در اينجا مصداق خارجى خبر است.

و گاهى علّت و سبب يك عمل تأويل آنست. در قضيه موسى عليه السّلام و آن مرد عالم مى خوانيم كه مرد عالم كشتى را سوراخ كرد، طفل را كشت، ديوار يتيمان را مرمّت كرد، موسى عليه السّلام بهر سه عمل كه علّت آنها را نمى دانست اعتراض نمود، مرد عالم پس از بيان علل كارهاى خود، فرمود: ذلِكَ تَأْوِيلُ ما لَمْ تَسْطِعْ عَلَيْهِ صَبْراً كهف/ 82.

در آيه وَ يُعَلِّمُكَ مِنْ تَأْوِيلِ الْأَحادِيثِ يوسف/ 6، مراد از تأويل، برگشت دادن است يعنى خدا ترا تعليم مى دهد كه بتوانى خبرها را بوقوع خارجى آنها برگشت بدهى، چنان كه يوسف، خواب پادشاه مصر و خواب آن دو نفر زندانى را بوقوع خارجى آنها برگردانيد و جواب گفت و همانطور هم واقع گرديد. مراد از تأويل در آيه مورد تفسير، وقوع خارجى آيات متشابه است.

آيه شريفه مى گويد: اشخاص منحرف و بيمار دل بدو نظر بآيات متشابه روى مى آورند:

يكى براى فتنه انگيزى و اضلال مردم، مثلا بعضى از رهبران كفّار مى گويند: آيه يُدَبِّرُ الْأَمْرَ مِنَ السَّماءِ إِلَى الْأَرْضِ ثُمَّ يَعْرُجُ إِلَيْهِ فِي يَوْمٍ كانَ مِقْدارُهُ أَلْفَ سَنَةٍ مِمَّا تَعُدُّونَ سجده/ 5، مضمونش آن است كه مدت هر دين هزار سال است، سپس آن دين بسوى خدا باز مى گردد و دين ديگرى مى آيد، على هذا مدت دين اسلام (نعوذ باللّه) تمام شده است. تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 16

حال آنكه اين آيه يكى از متشابهات است و دلالت بر تحولات طبيعى هزار ساله دارد كه بر ما پوشيده است و مى گويد «امر تدبير» بسوى خدا باز مى گردد نه «دين».

ديگرى: آنكه مى خواهند تأويل و مصداق خارجى آن را بدست آورند، حال آنكه جز خدا كسى تأويل متشابه را نمى داند، پس طلب كردن چيزى كه انسان شايستگى دانستن آن را ندارد، قطع نظر از اينكه رنج بيهوده است گمراه كننده نيز هست چنان كه مثلا در روايات از تفكّر در ذات خدا نهى شده است زيرا ما قدرت درك حقيقت ذات خداى سبحان را نداريم.

ناگفته نماند: جمله وَ ما يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلَّا اللَّهُ صريح است در اينكه تأويل متشابه را فقط خدا مى داند، آنها كه مى گويند: مى توانيم با برگشت دادن متشابهات به محكمات، متشابهات را بدانيم بر خلاف آيه سخن گفته اند.

باز ناگفته نماند: مراد از تأويل، كيفيّت وقوع خارجى آيات متشابه است، پس تشابه در مفهوم و معنى نيست در بسيارى از آيات متشابه، مفهوم كاملا روشن است امّا كيفيّت خارجى مفهوم و روشن نيست و متشابه است مثلا در وَ يَسْئَلُونَكَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّي وَ ما أُوتِيتُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِلَّا قَلِيلًا

اسراء/ 85 فقط كيفيت خارجى بر ما متشابه است نه مفهوم كلمات و نه مراد از آنها، رجوع شود به نكته ها.

اينكه گفته شد: تأويل متشابه را فقط خدا مى داند، بدان معنى نيست كه ما درباره متشابهات تحقيق نكنيم، بحكم كريمه كِتابٌ أَنْزَلْناهُ إِلَيْكَ مُبارَكٌ لِيَدَّبَّرُوا آياتِهِ ص/ 29 تدبّر و تحقيق در جميع آيات قرآن لازم است شايد در اثر تحقيق و تدبّر، بسيارى از آيات كه متشابه بنظر مى آيند، محكم از آب در آيند و انگهى آيات متشابه همه عقيدتى اند و از اين لحاظ كاملا مفيد و منشأ اثر مى باشند، مثلا ما حقيقت فِيها يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ دخان/ 4 را نمى دانيم زيرا متشابه است، امّا مى دانيم تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 17

كه در شب قدر، كارها و سرنوشتها از روى حكمت خدا تقسيم مى شوند لذا عبادت مى كنيم و از خدا مى خواهيم كه نصيب ما را بهتر فرمايد، يا اينكه ما حقيقت قُلْ يَتَوَفَّاكُمْ مَلَكُ الْمَوْتِ الَّذِي وُكِّلَ بِكُمْ سجده/ 11 را نمى دانيم، امّا عقيده داريم كه ملك الموت روح ما را قبض مى كند و اين عقيده براى ما منشأ اثر است، النهاية واقعيّت آن را بخدا موكول مى كنيم.

وَ الرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ يَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ كُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنا وَ ما يَذَّكَّرُ إِلَّا أُولُوا الْأَلْبابِ.

اينها قسمت دوّم از تلقّى كنندگان قرآن اند كه چون مى دانند راهى به دانستن تأويل متشابه ندارند مى گويند: به متشابه ايمان داريم، همه قرآن از جانب خداست، آنان در اثر اينكه دانش راسخ و بدون شك دارند، تسليم مى شوند.

امام صادق صلوات اللَّه عليه فرموده است: قرآن، محكم و متشابه است به محكم ايمان مى آوريم، عمل مى كنيم، متديّن مى شويم، به متشابه ايمان

مى آوريم ولى عمل نمى كنيم «1».

وَ الرَّاسِخُونَ ... جمله مستأنفه است، راسخون در علم منحصر بامامان صلوات اللَّه عليهم نيست، بلكه شامل همه اهل ايمان است كه در علم و ايمانشان شكّى عارض نمى شود، اين كلمه حتّى درباره اهل كتاب نيز بكار رفته است:

لكِنِ الرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ مِنْهُمْ وَ الْمُؤْمِنُونَ يُؤْمِنُونَ بِما أُنْزِلَ إِلَيْكَ ... نساء/ 162 و اينكه از حضرت صادق عليه السّلام نقل شده كه فرمود:

«نحن الراسخون فى العلم «2»»

يا آنجا كه امام باقر عليه السّلام فرموده:

«كان رسول اللَّه افضل الراسخون

__________________________________________________

(1)

«عن ابى عبد اللَّه عليه السلام يقول: ان القرآن محكم و متشابه فاما المحكم فنؤمن به و نعمل به و ندين به و اما المتشابه فنؤمن به و لا نعمل به»

تفسير عياشى بنظر ميايد «و لا نعمل به» سالبه بانتفاء موضوع است، زيرا متشابهات موضوعات عقيدتى هستند نه عملى.

(2) تفسير صافى،

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 18

في العلم «1»»

منظور مصداق اكمل است.

ناگفته نماند: اين واقعيّت را فقط خردمندان درك مى كنند وَ ما يَذَّكَّرُ إِلَّا أُولُوا الْأَلْبابِ.

8- رَبَّنا لا تُزِغْ قُلُوبَنا بَعْدَ إِذْ هَدَيْتَنا وَ هَبْ لَنا مِنْ لَدُنْكَ رَحْمَةً إِنَّكَ أَنْتَ الْوَهَّابُ. ادامه سخن راسخون در علم است كه از خدا مى خواهند مانند منحرفان نباشند، مراد از مِنْ لَدُنْكَ رَحْمَةً رحمت بخصوص خداست كه بهمه نصيب نمى شود، امام صادق عليه السّلام فرموده: از انحراف مطمئن نباشيد و بسيار بگوئيد:

«رَبَّنا لا تُزِغْ قُلُوبَنا بَعْدَ إِذْ هَدَيْتَنا «2»».

9- رَبَّنا إِنَّكَ جامِعُ النَّاسِ لِيَوْمٍ لا رَيْبَ فِيهِ إِنَّ اللَّهَ لا يُخْلِفُ الْمِيعادَ ادامه دعاى راسخون در علم است از إِنَّكَ جامِعُ النَّاسِ ... دو مطلب فهميده مى شود يكى اينكه اگر مانند منحرفين باشيم در عذاب خواهيم بود، دوّم

اينكه مقدارى يا بسيارى از آيات قيامت از لحاظ كيفيت وقوع خارجى، متشابه هستند، آنها در مقام تسليم مى گويند: خدايا قيامت را با همه چگونگى هايش قبول داريم و يقين داريم كه همه مردمان را در آن، زنده خواهى كرد، وعده تو غير قابل تخلّف است، ظاهرا إِنَّ اللَّهَ لا يُخْلِفُ ... تتمّه قول آنهاست.

اينجا عين كلمات أمير المؤمنين صلوات اللَّه عليه را در اين زمينه مى آوريم، آن حضرت در جواب كسى كه از او خواست خدا را توصيف كند فرمود:

«و اعلم يا عبد اللَّه: ان الراسخين فى العلم هم الذين اغنا هم اللَّه عن الاقتحام على السدد المضروبة دون الغيوب اقرارا بجهل ما جهلوا تفسيره من الغيب المحجوب فقالوا آمَنَّا بِهِ كُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنا و قد مدح اللَّه اعترافهم بالعجز عن تناول ما لم يحيطوا به علما و سمّى تركهم التعمّق فيما لم يكلّفهم البحث عنه (عن كهنه- خ ل) رسوخا» «1».

يعنى: بدان اى بنده خدا راسخون در علم كسانى هستند كه خدا بى نيازشان كرده از داخل شدن به درهايى كه درهاى غيوب ناميده ميشوند، آنها اقرار مى كنند كه تفسير آن غيبهاى مستور را نمى دانند لذا در مقام عجز گفته اند: آمَنَّا بِهِ كُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنا خداوند در مقابل اين اعتراف آنها را مدح فرموده و عملشان را در ترك

__________________________________________________

(1)- تفسير عياشى. اين سخنان در نهج البلاغه در خطبه اشباح (خطبه 90) نيز آمده است.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 20

تعمّق در اينگونه حقائق، رسوخ در علم ناميده است.

پس معلوم مى شود كه اينگونه آيات پيوسته متشابه خواهند ماند، بايد به مضمون آنها ايمان آورد و كشف حقيقت آنها را بخدا واگذاشت.

دوم: مراد از متشابه در اينجا تشابه لفظى نيست، پس منظور، يا تشابه مراد است يا تشابه و مبهم بودن وجود خارجى، عده اى از آيات از لحاظ مراد و مقصود متشابه و مجمل مى باشند، مانند بسيارى از آيات احكام و غيره، ولى اينگونه آيات با مراجعه به روايات و تاريخ و آيات ديگر، مراد از آنها معلوم شده

و ديگر در رديف متشابه نيستند، مى ماند فقط متشابهاتى كه از لحاظ مصداق و وقوع خارجى.

متشابه هستند به نظر مى آيد كه مقصود از آيه مورد تفسير، اينگونه آيات است و اللَّه العالم اينك مقدارى از آيات متشابه را بعنوان نمونه در زير مى آوريم كه مضمونشان كاملا روشن است ولى از لحاظ مصداق متشابهند.

1- حم وَ الْكِتابِ الْمُبِينِ إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِي لَيْلَةٍ مُبارَكَةٍ إِنَّا كُنَّا مُنْذِرِينَ. فِيها يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ أَمْراً مِنْ عِنْدِنا إِنَّا كُنَّا مُرْسِلِينَ دخان 1- 5، اين آيات از لحاظ مضمون كاملا روشن اند، ولى از لحاظ مصداق روشن نيستند، ما چه مى دانيم حقيقت تقسيم شدن كارها از روى حكمت يعنى چه؟ در كجا قسمت مى شود؟

چگونه قسمت مى شود؟ اين حقيقت تا دنيا هست بر ما مجهول خواهد ماند، بايد ايمان بياوريم، ما كه در ظرف مادّه زندگى مى كنيم نمى توانيم اين حقائق را درك كنيم، از طرف ديگر لازم بود كه خدا اين مطالب را بيان فرمايد تا لا اقل به مضمون آنها واقف شويم.

2- تَنَزَّلُ الْمَلائِكَةُ وَ الرُّوحُ فِيها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ كُلِّ أَمْرٍ قدر/ 4، اين آيه نيز مانند آيه سابق از لحاظ مفهوم واضح ولى نظر از مصداق خارجى متشابه و مبهم مى باشد، ملائكه در شب قدر چطور نازل مى شوند، كارها را چطور تمشيت مى دهند؟ و اللَّه العالم. تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 21

3- ... وَ حِفْظاً مِنْ كُلِّ شَيْطانٍ مارِدٍ لا يَسَّمَّعُونَ إِلَى الْمَلَإِ الْأَعْلى وَ يُقْذَفُونَ مِنْ كُلِّ جانِبٍ دُحُوراً وَ لَهُمْ عَذابٌ واصِبٌ، إِلَّا مَنْ خَطِفَ الْخَطْفَةَ فَأَتْبَعَهُ شِهابٌ ثاقِبٌ صافات/ 7- 10، اين آيات در زمينه رانده شدن شياطين از مجمع ملائكه است، چطور رانده مى شوند، ملاء

اعلى چگونه است و در كجاست؟

حقيقت شياطين و ملائكه چيست و شنيدن و رانده شدن آنها چطور است؟

4- قُلْ أُوحِيَ إِلَيَّ أَنَّهُ اسْتَمَعَ نَفَرٌ مِنَ الْجِنِّ فَقالُوا إِنَّا سَمِعْنا قُرْآناً عَجَباً.

جنّ/ 1 وَ إِذْ صَرَفْنا إِلَيْكَ نَفَراً مِنَ الْجِنِّ يَسْتَمِعُونَ الْقُرْآنَ فَلَمَّا حَضَرُوهُ قالُوا أَنْصِتُوا فَلَمَّا قُضِيَ وَلَّوْا إِلى قَوْمِهِمْ مُنْذِرِينَ احقاف/ 29، اين دو آيه و آيات ديگر كه درباره جنّ نازل شده است از جهت مضمون صريح و روشن مى باشند ولى حقيقت و كيفيت آنها بر ما مجهول است و تا ابدهم مجهول خواهد بود! 5- يُدَبِّرُ الْأَمْرَ مِنَ السَّماءِ إِلَى الْأَرْضِ ثُمَّ يَعْرُجُ إِلَيْهِ فِي يَوْمٍ كانَ مِقْدارُهُ أَلْفَ سَنَةٍ مِمَّا تَعُدُّونَ سجده/ 5، اين امر، و تدبير آن چيست، عروجش چگونه است؟

بايد باين آيات فقط ايمان بياوريم و بگوئيم آمَنَّا بِهِ كُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنا.

6- تَعْرُجُ الْمَلائِكَةُ وَ الرُّوحُ إِلَيْهِ فِي يَوْمٍ كانَ مِقْدارُهُ خَمْسِينَ أَلْفَ سَنَةٍ فَاصْبِرْ صَبْراً جَمِيلًا معارج/ 4، آيه از لحاظ مفهوم روشن و از لحاظ خارج و كيفيت بر ما متشابه است و قابل درك نيست ولى مضمونش مفيد و مورد اعتقاد ما مى باشد.

7- از اين قبيل است، خواب اصحاب كهف، معجزات پيامبران، زنده شدن مرغان در دست ابراهيم عليه السّلام حروف مقطعه، بسيارى از جريانهاى قيامت، صفات و كارهاى خداوندى، و ده ها امثال آن.

سوم: از حضرت رضا صلوات اللَّه عليه نقل شده: هر كه متشابه قرآن را به محكم آن برگرداند براه راست هدايت شده است

«من رد متشابه القرآن الى محكمه تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 22

هدى الى صراط مستقيم»

«1» به نظر مى آيد منظور امام عليه السّلام آن متشابهى است كه مى شود با بر گرداندن

به محكم، نوعى از آن استفاده كرد، مثلا از آيه وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ ناضِرَةٌ إِلى رَبِّها ناظِرَةٌ قيامة/ 23 ممكن است به نظر كسى بيايد كه «نعوذ باللَّه» خدا جسم است و مى شود بجمال او تماشا كرد ولى با برگرداندن آن بآيه: لا تُدْرِكُهُ الْأَبْصارُ وَ هُوَ يُدْرِكُ الْأَبْصارَ ... انعام/ 103 و آيه: لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْ ءٌ شورى/ 11 معلوم مى شود مراد تماشا كردن بنعمتهاى خداوند است و گرنه آيات متشابهى كه در بند دوم نقل شد با برگرداندن به محكمات، محكم نمى شوند و اللَّه العالم.

از امير المؤمنين صلوات اللَّه عليه در ضمن حديثى نقل شده: علت وجود متشابه در قرآن مجيد آن است كه مردم خود را از امامان عليهم السّلام بى نياز ندانند و در آموختن قرآن بآنها رجوع كنند، متن عبارت چنين است:

«و انما فعل ذلك لئلا يدعى اهل الباطل من المستولين على ميراث رسول اللَّه من علم الكتاب ما لم يجعله لهم و ليقودهم الاضطرار الى الايتمار بمن ولاه»

«2».

ظاهرا منظور آن حضرت آيات احكام و مانند آنهاست كه با كمك روايات معلوم مى شوند كه بدون رجوع بآنها عليهم السّلام، حكم را از قرآن نمى تواند بدست آورد و گرنه، متشابهاتى كه خود آن حضرت آنها را

«سدد مضروبه دون الغيوب»

ناميده است با رجوع بآنها عليهم السّلام معلوم نمى شوند، زيرا ما انسانهاى مادى از درك حقيقت ما وراء ماده عاجزيم و اللَّه العالم.

چهارم: بنظر نگارنده آياتى نظير وَ جاءَ رَبُّكَ وَ الْمَلَكُ صَفًّا صَفًّا- الرَّحْمنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوى- فَأَتَى اللَّهُ بُنْيانَهُمْ مِنَ الْقَواعِدِ نحل/ 26 و آياتى مانند:

وَ الْمُطَلَّقاتُ يَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ ثَلاثَةَ قُرُوءٍ بقره/ 228 كه مراد از «قرء» حيض است يا طهر، از آيات

متشابه نيستند زيرا مراد از آنها روشن شده است و اللَّه اعلم.

__________________________________________________

(1) تفسير صافى از عيون اخبار الرضا.

(2) تفسير صافى از احتجاج طبرسى.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 23

آيات بالاخره بوسيله روايات و آيات ديگر معلوم خواهند شد ديگر متشابهى در قرآن نخواهد ماند حال آنكه خدا مى گويد وَ أُخَرُ مُتَشابِهاتٌ اين نشان مى دهد كه متشابه پيوسته در قرآن خواهد بود.

اگر گويند: بنا بر آنكه وَ الرَّاسِخُونَ مبتدا است و عطف بر «اللَّه» نيست لازمه اش آنست كه تأويل متشابهات را جز خدا كسى نداند حال آنكه در روايات تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 24

زيادى آمده: رسول خدا و امامان عليهم السّلام آن را مى دانند؟

گوئيم: مانعى نيست كه خدا مقدارى از تأويل يا همه آن را به پيشوايان دين تعليم كند معنى آيه اين مى شود تأويل را جز خدا كسى نمى داند مگر آنكه خدا بخواهد و ياد دهد چنان كه آيه قُلْ لا يَعْلَمُ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ الْغَيْبَ إِلَّا اللَّهُ نمل/ 65 علم غيب را بخدا مخصوص مى كند و آيه: عالِمُ الْغَيْبِ فَلا يُظْهِرُ عَلى غَيْبِهِ أَحَداً إِلَّا مَنِ ارْتَضى مِنْ رَسُولٍ ... جن/ 26 بآن تخصيص مى زند يوسف عليه السّلام در تأويل خواب دو زندانى گفت: ذلِكُما مِمَّا عَلَّمَنِي رَبِّي يوسف/ 37 كه خدا باو تعليم كرده بود.

فائده متشابهات: آيات متشابه كه آيات علمى هستند، همه مفيد و منشأ اثر و عمل اند و قابل تحقيق و بررسى و گفتگو مى باشند مثلا از فَأَرْسَلْنا إِلَيْها رُوحَنا فَتَمَثَّلَ لَها بَشَراً سَوِيًّا

مريم/ 17 مى دانيم كه فرشته در نزد مريم بصورت انسان در آمده و مريم از آمدن او باردار شده، فقط از چگونگى آن بى اطلاعيم و يا از آيه كريمه: فَإِنَّما هِيَ زَجْرَةٌ واحِدَةٌ فَإِذا هُمْ بِالسَّاهِرَةِ نازعات/ 13 مى دانيم كه با يك تكان و نهيب همه مردگان زنده خواهند شد ولى كيفيت آن

را نمى دانيم، پس اينطور نيست كه آيات متشابه فقط براى تبرك آمده باشند.

و از اين جا مى دانيم كه بايد در آيات متشابه تحقيق و بررسى كرد و بهره ها برد و لكن تأويل و به تعبير امير المؤمنين عليه السّلام اسرار غيبى و درهاى بسته آنها را بايد بخدا موكول نمود. و اينكه همه قرآن متشابه است ذيل آيه: اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِيثِ كِتاباً مُتَشابِهاً .... زمر/ 23 بررسى خواهد شد.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 25

هر كه را بخواهد با يارى خود نيرو مى دهد، در اين كار عبرتى است براى اهل بصيرت.

در برابر حق مغلوب شده تا بجهنم عقب نشينى خواهيد كرد، در عين حال هشدارى است بفرعونها و نيمه فرعونهاى هر عصر.

ناگفته نماند: رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله پس از جنگ «بدر» يهود «بنى قينقاع» را در ماه بيست و يكم هجرت از مدينه اخراج كرد، بقرينه قَدْ كانَ لَكُمْ آيَةٌ فِي فِئَتَيْنِ ... معلوم مى شود مراد از لِلَّذِينَ كَفَرُوا در آيه قُلْ لِلَّذِينَ كَفَرُوا يهود بنى قينقاع است يعنى همانطور كه مشركان در «بدر» منكوب شدند شما نيز مغلوب خواهيد شد.

10- إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا لَنْ تُغْنِيَ عَنْهُمْ أَمْوالُهُمْ وَ لا أَوْلادُهُمْ مِنَ اللَّهِ شَيْئاً وَ أُولئِكَ هُمْ وَقُودُ النَّارِ اين كفار در برابر خدا صف آرايى كرده اند، بالضرورة مغلوب خواهند شد، بقرينه تشبيه بفرعون و امثال او معلوم مى شود مراد از لَنْ تُغْنِيَ ... در زندگى دنياست، جمله وَ أُولئِكَ هُمْ ... مطلب ديگرى است راجع بآخرت، خلاصه آنكه: مال و اولاد جاى خدا را نمى گيرد بايد خدا و دستور او نيز در نظر باشد و گر نه سعادت غير ممكن است.

11- كَدَأْبِ آلِ فِرْعَوْنَ وَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ كَذَّبُوا بِآياتِنا فَأَخَذَهُمُ اللَّهُ بِذُنُوبِهِمْ وَ اللَّهُ شَدِيدُ الْعِقابِ.

اين آيه دليل و مصداق آيه قبلى است، فرعون نيز به آلِ فِرْعَوْنَ داخل است، ظاهرا بعلت هم عقيده بودن، لشگريان فرعون، آل فرعون قلمداد شده اند اين مطلب در قاموس قرآن ذيل كلمه «آل- اهل» بررسى شده است. «بذنوبهم» حاكى است كه علّت عذاب، گناهان آنها بوده است. كَذَّبُوا بِآياتِنا حاكى از آنست كه به مال و اولاد اكتفاء كرده خدا را كنار گذاشتند. تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 28

12- قُلْ لِلَّذِينَ كَفَرُوا سَتُغْلَبُونَ وَ

تُحْشَرُونَ إِلى جَهَنَّمَ وَ بِئْسَ الْمِهادُ.

در دو آيه گذشته يك قاعده كلّى و شاهد آن بيان گرديد، در اين آيه خطاب به كفار مى كند و مى گويد: حكايت شما نيز همان است، مطلب آيه، عام، ولى ظاهرا مورد نظر يهود «بنى قينقاع» يا همه يهوديان مدينه بوده است. كفار با مردن بتدريج بسوى جهنم جمع مى شوند و در آخرت بآن داخل مى گردند.

13- قَدْ كانَ لَكُمْ آيَةٌ فِي فِئَتَيْنِ الْتَقَتا فِئَةٌ تُقاتِلُ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَ أُخْرى كافِرَةٌ ظاهرا مراد از «فئتين» مسلمانان و كفار در جنگ «بدر» است يعنى اى يهود مدينه واقعه «بدر» كه كفار در آن مغلوب شدند براى شما شاهدى و عبرتى باشد كه دست از لجاجت برداريد. يَرَوْنَهُمْ مِثْلَيْهِمْ رَأْيَ الْعَيْنِ وَ اللَّهُ يُؤَيِّدُ بِنَصْرِهِ مَنْ يَشاءُ به نظرم مراد آنست كه مسلمانان كفار را دو برابر خود مى ديدند، يعنى: با وجود آنكه دشمن را دو برابر خود مى ديدند باز خدايا ريشان كرد و غالب شدند، اين اشاره به شكوه و ثروت يهود است، يعنى شما گمان نكنيد كه در اثر كثرت افراد و ثروت مغلوب نمى شويد، مشركان با آنكه دو برابر مسلمانان ديده مى شدند باز مغلوب گرديدند. مراد از رَأْيَ الْعَيْنِ ظاهرا آنست كه با چشم مى ديدند، خيال نبود.

ناگفته نماند: مسلمانان در «بدر» سيصد و سيزده نفر و كفار حدود هزار نفر بودند، اگر مسلمين آنها را دو برابر خود ببينند باز يك ثلث كمتر ديده اند و اين با تقليل كه در آيه وَ إِذْ يُرِيكُمُوهُمْ إِذِ الْتَقَيْتُمْ فِي أَعْيُنِكُمْ قَلِيلًا ... انفال/ 44 كاملا مى سازد (دقت شود).

إِنَّ فِي ذلِكَ لَعِبْرَةً لِأُولِي الْأَبْصارِ ولى يهود از آن عبرت استفاده نكرده مورد

غضب قرار گرفتند، ظاهرا «ذلك» اشاره بهمه مطالب آيات چهارگانه است.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 29

كه مى گويند: پروردگار ما ايمان آورديم، گناهان ما را بيامرز و از عذاب آتش مصون بدار. تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 31

17- آنها استقامت ورزان، راستگويان، مطيعان، انفاقگران و آمرزش خواهان در سحرگاهان هستند.

18- خدا (با ايجاد جهان منظم) عيان كرده، ملائكه و دانشوران گواهى داده اند كه معبودى جز او نيست و كارش بعدل است، خدايى جز او نيست، توانا و حكيم است.

امروز را از آن «دنيا» گفته اند كه از زندگى آخرت بما نزديكتر است.

مأب: باز گشت. زمان باز گشت. مكان بازگشت در آيه معناى سوم مراد است.

ازواج: جمع زوج بمعنى جفت. بزن و مرد اطلاق مى شود.

رضوان: رضايت. خوشنودى.

القانتين: قنوت بمعنى دوام طاعت است. قانتين آنهايى كه پيوسته در طاعت خدايند.

الاسحار: جمع سحر. كمى بصبح مانده را سحر گويند: «السحر: قبيل الصبح».

قسط: عدالت. فاعل آن مقسط است، ولى بفتح قاف بمعنى ظلم و فاعل آن قاسط آيد.

از طلا است كه پوست گاوى را پر كند الْمُقَنْطَرَةِ بمعنى قنطار شده و جمع شده است معناى ذخيره شدن را مى دهد. قيد «مسومه» براى اسبان از آن جهت است كه علامتدار بودن اسب.

مفيد اختصاص بيشتر است و شايد بمعنى قيمتدار و پر قيمت باشد «1».

ذلِكَ مَتاعُ الْحَياةِ الدُّنْيا وَ اللَّهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الْمَآبِ. اين جمله حالت باز دارندگى نسبت بصدر آيه را دارد، يعنى اينها هر چه باشد متاع زودگذرى است نبايد در آن افراط كرد و آخرت را از دست داد چنان كه در آيه بعدى روشن شده است. بنظرم «حسن» بمعنى فاعل است يعنى محل رجوع نيكو (بهشت) نزد خدا است، لفظ «عند» خلود و دوام را مى فهماند در مقابل «متاع دنيا» كه زود گذر است.

15- قُلْ أَ أُنَبِّئُكُمْ بِخَيْرٍ مِنْ ذلِكُمْ لِلَّذِينَ اتَّقَوْا عِنْدَ رَبِّهِمْ جَنَّاتٌ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِينَ فِيها وَ أَزْواجٌ مُطَهَّرَةٌ وَ رِضْوانٌ مِنَ اللَّهِ وَ اللَّهُ بَصِيرٌ بِالْعِبادِ. اين آيه اوّلا مقايسه دنيا با آخرت و ثانيا توضيح حُسْنُ الْمَآبِ است.

تخصيص ازواج و رضوان ظاهرا بدانجهت است كه رضوان خدا در ميان نعمتهاى روحى و زنان در نعمتهاى جسمى مقام اوّل را دارند، «مطهّره» بمعنى پاك شده است، اين مى فهماند كه زنان بهشتى از آلودگيهاى ظاهرى و باطنى دنيا مطلقا پاك و منزه هستند. از حضرت صادق عليه السّلام نقل شده كه زنان بهشتى عادت ماهانه ندارند و از آنها حدث سر نمى زند «2» آمدن وَ اللَّهُ بَصِيرٌ بِالْعِبادِ شايد براى آنست كه:

__________________________________________________

(1) ناگفته نماند دوست داشتن از مزين بودن قابل انفكاك نيست بنا بر اين شايد آمدن «زين» با «حب» براى افاده كثرت حب است.

[.....]

(2)

تفسير عياشى «عن ابى عبد اللَّه فى قول اللَّه فِيها وَ أَزْواجٌ مُطَهَّرَةٌ قال «لا يحضن و لا يحدثن».

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 34

خدا مى داند بايد براى بندگان چنان بهشت باشد.

16- الَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنا إِنَّنا آمَنَّا فَاغْفِرْ لَنا ذُنُوبَنا وَ قِنا عَذابَ النَّارِ.

اينها از اوصاف لِلَّذِينَ اتَّقَوْا است كه پيوسته از خدا مى خواهند از گناه آنها عفو فرموده و از عذاب آتش دورشان دارد.

17- الصَّابِرِينَ وَ الصَّادِقِينَ وَ الْقانِتِينَ وَ الْمُنْفِقِينَ وَ الْمُسْتَغْفِرِينَ بِالْأَسْحارِ. اين آيه حاوى پنج وصف از اوصاف پرهيزكاران مى باشد: كه اهل استقامت بوده راستگو هستند، پيوسته مطيع خدايند، از آنچه دارند در راه خدا انفاق مى كنند، مخصوصا پيش از طلوع فجر صداى استغفار و يا رب يا رب از دهان آنها بملكوت اعلى بالا مى رود، مى شود از الْمُسْتَغْفِرِينَ بِالْأَسْحارِ نافله شب مراد باشد. چنان كه در مجمع البيان از حضرت رضا صلوات اللَّه عليه نقل شده، روايات درباره استغفار زياد است مخصوصا بهنگام سحر كه وقت حضور قلب است. از حضرت صادق عليه السّلام نقل شده: هر كه در آخر نماز «وتر» در سحر هفتاد بار بگويد:

«استغفر اللَّه و اتوب اليه»

و بآن يك سال ادامه دهد خدا او را از مستغفرين در اسحار نويسد «1».

از رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله نقل است: خدا فرمايد من اراده مى كنم باهل زمين عذاب بفرستم ولى چون بآباد كنندگان مساجد و به آنانكه در راه من يكديگر را دوست مى دارند و باستغفار كنندگان در سحرها مى نگرم، بلا را از آنها بر مى گردانم. «2»

18- شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ وَ الْمَلائِكَةُ وَ أُولُوا الْعِلْمِ قائِماً بِالْقِسْطِ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ.

شهادت در اصل بمعنى حضور و ديدن است و در اصطلاح بتحمّل شهادت و اداء آن اطلاق مى شود، شهادت خدا بر معبود بودن

__________________________________________________

(1)

عياشى «عن ابى عبد اللَّه عليه السلام قال من قال فى آخر الوتر فى السحر استغفر اللَّه و اتوب اليه سبعين مرة و دام على ذلك سنة كتبه اللَّه من المستغفرين بالاسحار».

(2)

مجمع البيان «عن النبى انه قال ان اللَّه عز و جل يقول انى لا همّ باهل الارض عذابا فاذا نظرت الى عمار بيوتى و الى المتحابين فىّ و الى المستغفرين بالاسحار صرفته عنهم».

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 35

عادل بودنش هم بوسيله دلالت موجودات و هم بوسيله خبر پيامبران است، آن گاه كه دلائل علمى وجود خدا را اثبات كند بهترين گواه، خود ذات لا يزال است بر اينكه معبودى جز او نيست و بعدالت قائم است.

ملائكه موجود با شعور و دراكى هستند كه معبود و عادل بودن خدا را با دلائل خود مى فهمند، خدا از شهادت آنها خبر مى دهد و گرنه راهى بدانستن شهادت آنها نداريم، از طرف ديگر اولوا العلم و ارباب دانش با براهين بى شمار ثابت مى كنند كه معبودى جز خدا نيست و همه كائنات بمعبود بودن و عدالت وى دلالت دارند.

«قائما» به نظرم حال است از «هو» در لا إِلهَ إِلَّا هُوَ نه از «اللَّه» يعنى عدالت مورد شهادت است نه گواهى دادن در حال عدالت. معنى آيه چنين است: خدا و ملائكه و دانشمندان شهادت مى دهند كه معبودى جز خدا نيست و كارش بعدالت است.

به نظر مى آيد: آمدن اين آيه براى آنست كه مغلوب شدن كفّار، رفتن به آتش غلبه اهل حق، مزيّن شدن مال و جاه دنيا

در نظر مردمان، اهل بهشت شدن نيكوكاران و ... همه از رشحات معبود بودن و عادل بودن خدا است خدا مى گويد: ملائكه گواهى مى دهند و دانشمندان مى دانند كه معبود عادل بايد چنين باشد. چنان كه دو وصف «عزيز- حكيم» در ذيل آيه نيز بآن دلالت دارند.

ج 2، ص: 37

19 دين در نزد خدا اسلام است، كسانى كه بآنها كتاب داده شده در دين اختلاف نكردند مگر بعد از آمدن آگاهى و علم و از روى حسد در ميان خود، هر كس آيات خدا را انكار كند، همانا حساب كردن خدا سريع است.

20- اگر با تو مجادله (و ستيز) كردند بگو من و پيروانم خود را بخدا تسليم كرده ايم، باهل كتاب و درس ناخوانده ها (مشركين) بگو: آيا اسلام آورده ايد، پس اگر اسلام آوردند هدايت يافتند و اگر اعراض كردند، بر تو ابلاغ است و بس، خدا (بكار) بندگان بينا است.

21- كسانى كه آيات خدا را انكار مى كنند و پيامبران را بنا حق مى كشند و كسانى را كه بعدالت فرمان مى دهند، به قتل مى رسانند، آنها را بمجازات دردناك بشارت بده.

22- آنها كسانى هستند كه اعمالشان در دنيا و آخرت هدر و باطل شده و مدد كارى ندارند.

23- آيا نمى بينى كسانى را كه مقدارى از كتاب (تورات) بآنها داده شده، دعوت مى شوند بسوى كتاب خدا (قرآن) تا ميانشان حكم كند، سپس گروهى از آنها با بى اعتنايى سرپيچى مى كنند.

24- اين بدان علت است كه گويند آتش بما نمى رسد مگر چند روزى، دروغى كه ساخته اند در دينشان آنان را فريب داده است.

25- چگونه خواهد بود، چون آنها را جمع كنيم براى روزى كه شكى در آن نيست، و بهر كس آنچه كرده تمام داده مى شود، و آنها مظلوم نمى شوند.

در اصل به معنى طلب يا طلب توأم با تجاوز است.

اميين: درس ناخوانده ها. مراد از آن مشركين است مفرد آن امّى مى باشد.

(بقره/ 78). تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 38

بلاغ: تبليغ و رساندن. بمعنى كفايت نيز آيد، مراد از آن معناى اوّل است.

القسط: عدالت.

حبطت: حبط بمعنى باطل شدن و بى اثر شدن است «حبط عمله: بطل ثوابه».

وجهى: درباره أَسْلَمْتُ وَجْهِيَ رجوع شود به (بقره/ 112).

نصيب: بهره معيّن و ثابت. نصب در اصل بمعنى رنج دادن، رنج ديدن و بر پاداشتن است، بهره را از آن نصيب گويند كه ثابت و معيّن است.

تمسنا: مسّ بمعنى دست زدن و رسيدن است و اصل آن چسبيدن مى باشد.

غرهم: تغرير در اينجا بمعنى فريفتن است «غرّ فلانا: خدعه و اطمعه بالباطل».

يفترون: افتراء يعنى: جعل دروغ و چيزى از خود در آوردن، اصل آن فرى بمعنى بريدن و شكافتن است.

وفيت: وفاء و ايفاء بمعنى تمام كردن، توفيه بمعنى تمام دادن حقّ است.

نازل شده اند.

19- إِنَّ الدِّينَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلامُ مراد از اسلام در اينجا انقياد و مطيع شدن بخداست، فرق اصطلاحى اسلام و ايمان و يا تسليم شدن ظاهرى در اينجا مطرح نيست، اين نام گرچه مخصوص شريعت حضرت رسول صلّى اللَّه عليه و آله است ولى دين همه پيامبران اسلام بوده و جز انقياد بخدا چيزى از مردم نخواسته اند درباره ابراهيم عليه السّلام آمده: إِذْ قالَ لَهُ رَبُّهُ أَسْلِمْ قالَ أَسْلَمْتُ لِرَبِّ الْعالَمِينَ بقره/ 131، يعقوب بفرزندان خود مى گويد: فَلا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ بقره/ 132، حواريون به عيسى مى گويند: وَ اشْهَدْ بِأَنَّا مُسْلِمُونَ آل عمران/ 52 ساحران پس از ايمان آوردن بموسى، گفتند: رَبَّنا أَفْرِغْ عَلَيْنا صَبْراً وَ تَوَفَّنا مُسْلِمِينَ اعراف:

126، يوسف در دعايش مى گويد: تَوَفَّنِي مُسْلِماً يوسف/ 101 درباره قوم لوط آمده: فَما وَجَدْنا فِيها غَيْرَ بَيْتٍ مِنَ الْمُسْلِمِينَ ذاريات/ 36.

پس دين در هر عصر و در زبان هر پيامبر همان تسليم شدن بخدا و انقياد باو بوده است.

وَ مَا اخْتَلَفَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتابَ إِلَّا مِنْ بَعْدِ ما جاءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْياً بَيْنَهُمْ اين جمله شامل است به اختلاف يهود با دين عيسى و اختلاف يهود و نصارى با اسلام ولى به قرينه آيات گذشته مى توان گفت مراد از أُوتُوا الْكِتابَ يهوديان مى باشند يعنى اينها در گذشته با عيسى و اكنون با اسلام مخالفت نمى كنند مگر از روى حسد و گرنه مى دانند كه عيسى حق بوده و محمد صلّى اللَّه عليه و آله حق است. جمله وَ مَنْ يَكْفُرْ بِآياتِ اللَّهِ فَإِنَّ اللَّهَ سَرِيعُ الْحِسابِ «1» حاكى است كه خدا بزودى بحساب چنين اشخاص رسيده و آنها را مورد كيفر قرار خواهد داد سَرِيعُ

الْحِسابِ از اسماء

__________________________________________________

(1) اين كلمه تقديرش «سريع حساب» است «حساب» فاعل «سريع» و الف و لام عوض از مضاف اليه است.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 40

حسنى است، مجموعا هشت بار در قرآن مجيد بكار رفته، هم درباره عذاب چنان كه در اين آيه و هم درباره رحمت و پاداش چنان كه در آيه 199 همين سوره، اين قسمت از آيه بيان يك حكم كلّى است و اهل كتاب يكى از مصاديق آنست.

ناگفته نماند: آثار نيك و بد اعمال از حين شروع عمل، در انسان و لو بطور مخفى پيدا مى شود و بتدريج رشد كرده تا در دنيا و آخرت انسان را ساقط مى كند و يا سبب سعادت او مى گردد پس معنى سَرِيعُ الْحِسابِ در اينجا به نظرم همان است كه خدا از حين عمل بحساب او رسيدگى مى كند ولى معلوم شدن آن بر انسان كمى وقت لازم دارد مثل پرونده غيابى كه جريان خود را طى مى كند و مجرم پس از محكوميت آگاه مى شود و اللَّه العالم.

20- فَإِنْ حَاجُّوكَ فَقُلْ أَسْلَمْتُ وَجْهِيَ لِلَّهِ وَ مَنِ اتَّبَعَنِ وَ قُلْ لِلَّذِينَ أُوتُوا الْكِتابَ وَ الْأُمِّيِّينَ أَ أَسْلَمْتُمْ اين آيه طريق استدلال را برسول خدا و بهر مسلمان در مقابل مخاصمان نشان مى دهد يعنى اگر با تو در مورد شريعت محاجه كردند بگو: دين تسليم شدن بخداست، من و اصحابم نيز بخدا تسليم شده و رو به او كرده ايم و به آنها بگو: آيا شما نيز باو تسليم شده ايد؟ در اين صورت نزاعى نداريم و در يك راه هستيم. فَإِنْ أَسْلَمُوا فَقَدِ اهْتَدَوْا وَ إِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّما عَلَيْكَ الْبَلاغُ ناگفته نماند: روح تسليم، انسان را وادار مى كند كه

دلائل طرف را بررسى كند اگر اهل كتاب و مشركان با روح تسليم دلائل اسلام را بررسى مى كردند اسلام مى آوردند، اختلاف از بين مى رفت، جمله وَ اللَّهُ بَصِيرٌ بِالْعِبادِ حاكى است كه خدا مى داند آنچه مى توانى تبليغ مى كنى، و مى داند چرا تسليم نمى شوند، حساب همه با خداست.

21- إِنَّ الَّذِينَ يَكْفُرُونَ بِآياتِ اللَّهِ وَ يَقْتُلُونَ النَّبِيِّينَ بِغَيْرِ حَقٍّ وَ يَقْتُلُونَ الَّذِينَ يَأْمُرُونَ بِالْقِسْطِ مِنَ النَّاسِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ أَلِيمٍ انكار آيات خدا و قتل پيامبران و امر به معروف كنندگان از كارهاى يهود است، اين آيه تذكر گذشته ها تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 41

و شايد اظهار يأس است كه يهود به قرآن خاضع نخواهند شد، در عين حال يك مسئله كلّى در آيه بيان شده است.

راجع به يَقْتُلُونَ النَّبِيِّينَ بِغَيْرِ حَقٍّ رجوع شود به (بقره/ 61).

22- أُولئِكَ الَّذِينَ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ فِي الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ وَ ما لَهُمْ مِنْ ناصِرِينَ. ذيل آيه 217 سوره بقره و در بخش «نكته ها» درباره حبط توضيح داده شده است، مراد از «حبط» پوچ و بى اثر شدن اعمال نيك است، كسانى كه آيات خدا را انكار مى كنند و مردان پاك را مى كشند، كارهاى نيك، آنها را در دنيا سعادتمند و راحت نمى كند زيرا آنها از حق رو گردانيده اند و به موجب: مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِكْرِي فَإِنَّ لَهُ مَعِيشَةً ضَنْكاً طه/ 124 هر كه از حق رو گردان باشد در تنگى خواهد بود.

ملاحظه كنيد حال اينگونه ستمگران را در هر عصر، خواهيد ديد كارهاى خوبى هم مى كنند ولى در اثر قهر خدا و خشم ملّت پيوسته با ترس و لرز و در جهنم زندگى مى كنند، وضع اعمال آنها در قيامت نيز روشن است.

23- أَ

لَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ أُوتُوا نَصِيباً مِنَ الْكِتابِ يُدْعَوْنَ إِلى كِتابِ اللَّهِ لِيَحْكُمَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ يَتَوَلَّى فَرِيقٌ مِنْهُمْ وَ هُمْ مُعْرِضُونَ جمله نَصِيباً مِنَ الْكِتابِ حاكى است كه همه كتاب در دست آنها نيست زيرا تحريف كرده و مقدارى را از دست داده اند چنان كه ذيل آيه 3 همين سوره در نكته ها گفته شد، مراد از كِتابِ اللَّهِ ظاهرا قرآن مجيد است، يعنى اينها فقط مقدارى از كتاب خدا را در دست دارند و آن بر ايشان كافى نيست بايد از قرآن و اسلام پيروى كنند كه در بر گيرنده همه راههاى سعادت است ولى چون بطرف حكومت قرآن خوانده مى شوند اعراض مى كنند، مراد از «يتولى» ظاهرا اعراض و بى اعتنايى ظاهرى و از «معرضون» اعراض باطنى است يعنى ظاهرا و باطنا از آن اعراض مى كنند نظير آن در بقره/ 83 گذشت، در شأن نزول آيه مطلبى هست كه در «نكته ها» خواهد آمد. تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 42

24- ذلِكَ بِأَنَّهُمْ قالُوا لَنْ تَمَسَّنَا النَّارُ إِلَّا أَيَّاماً مَعْدُوداتٍ وَ غَرَّهُمْ فِي دِينِهِمْ ما كانُوا يَفْتَرُونَ اين آيه حاكى است كه حق بودن قرآن را مى دانند علّت اعراضشان آنست كه مى گويند: ما در صورت گناهكار بودن جز روزى چند عذاب نخواهيم ديد، اما اين افترايى است كه آنها را فريفته است معنى آيه در (بقره/ 80) گذشت. در آيه زير فرمايد: بلكه روز قيامت آنها را جمع كرده، مطابق عملشان با آنها رفتار خواهيم كرد.

25- فَكَيْفَ إِذا جَمَعْناهُمْ لِيَوْمٍ لا رَيْبَ فِيهِ وَ وُفِّيَتْ كُلُّ نَفْسٍ ما كَسَبَتْ وَ هُمْ لا يُظْلَمُونَ. يعنى حالشان در آن روز چگونه خواهد بود؟ وُفِّيَتْ كُلُّ نَفْسٍ ... قاعده كلى است،

يهود از مصاديق آن هستند. اين جمله دلالت بر تجسم عمل دارد كه بهر كس عمل خود بطور كامل داده مى شود، آن روز مردم نه در اثر كثرت عذاب مظلوم مى شوند و نه از نظر كمى پاداش.

سنگسار كردند، يهود از اين كار بخشم آمدند تا آيه أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ أُوتُوا ... نازل گرديد.

ناگفته نماند: حكم قتل و سنگسار كردن زناكار در تورات فعلى سفر لاويان باب بيستم و سفر تثنيه باب بيست و دوم موجود است ولى به نظر مى آيد از آيه شريفه، اين واقعه مراد نباشد، در ذيل آيه قَدْ جاءَكُمْ رَسُولُنا يُبَيِّنُ لَكُمْ ... مائده/ 15 نظير اين سخن خواهد آمد.

بودن شى ء با چهار عمل: حركت، جذب، دفع و توليد مثل شناخته مى شود. ميت آنست كه اين چهار عمل را نداشته باشد.

و خواسته هاى خدا همان اسباب و وسائل اند، مشيت خدا آنست كه اگر درختى را بكارند سبز شده و ميوه دهد، شخص، خواه در زمين خود بكارد يا در زمين ديگران.

ميوه را در هر دو صورت خدا مى دهد، همچنين رسيدن بحكومت و جهاندارى علل و اسبابى دارد هر كه بآن اسباب روى آورد بحكومت مى رسد عادل باشد يا ظالم در هر دو صورت، حكومت را خدا مى دهد زيرا اسباب را او فراهم كرده و آثار را او گذاشته است. بعبارت ديگر اين حكومت، حكومت تكوينى است.

اينكه انسان از حكومت سوء استفاده مى كند يا نمى كند مطلب ديگرى است، دست را بالاخره خدا داده خواه بر سر مظلوم بزنى و خواه از افتاده دستگيرى كنى.

و در پايان آن كس كه حكومت را بنا حق قبضه مى كند و يا پس از رسيدن بحكومت، بجان افراد مظلوم مى افتد در عذاب خدا و در خشم ملّت خواهد بود.

خلاصه: حكومت يك دفعه، تشريعى است كه از جانب خدا تفويض مى شود مثل: إِنَّ اللَّهَ قَدْ بَعَثَ لَكُمْ طالُوتَ مَلِكاً بقره/ 247، يك دفعه انسان با وسائل عادى بآن مى رسد ولى مورد تصديق خدا واقع مى شود مثل: رَبِّ قَدْ آتَيْتَنِي مِنَ الْمُلْكِ يوسف/ 101 در حكومت يوسف عليه السّلام كه با وسائل عادى پيش آمد و همچون حكومت داود عليه السّلام وَ آتاهُ اللَّهُ الْمُلْكَ وَ الْحِكْمَةَ بقره/ 251 كه ظاهرا با اسباب عادى بود، سومى حكومتى است غاصبانه و جبارانه كه در اثر عوامل و اسباب آن، به دست مى آيد مانند حكومت نمرود: حَاجَّ إِبْراهِيمَ فِي رَبِّهِ أَنْ آتاهُ اللَّهُ الْمُلْكَ بقره/ 258 و مانند حكومت فرعون كه مى گفت: أَ لَيْسَ لِي مُلْكُ

مِصْرَ ... زخرف/ 51.

در تفسير عياشى نقل شده: داود بن فرقد گويد: بامام صادق عليه السّلام اين آيه را خواندم قُلِ اللَّهُمَّ مالِكَ الْمُلْكِ تُؤْتِي الْمُلْكَ مَنْ تَشاءُ وَ تَنْزِعُ الْمُلْكَ مِمَّنْ تَشاءُ.

و گفتم: پس خدا حكومت را به بنى اميه داده است؟ فرمود: آن طور نيست كه تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 48

مردم مى گويند: خدا حكومت را بما داده، بنى اميه آن را گرفته اند مانند كسى كه جامه اى دارد ديگرى از دستش مى گيرد، لباس مال آن نيست كه گرفته است، راوى حكومت بنى اميه را از قسم اول و دوم گمان كرده ولى امام عليه السّلام جواب داده كه از قسم سوم است. آنچه درباره تُؤْتِي الْمُلْكَ گفته شده درباره وَ تَنْزِعُ الْمُلْكَ ... نيز صادق است.

وَ تُعِزُّ مَنْ تَشاءُ وَ تُذِلُّ مَنْ تَشاءُ عزت و ذلت خواه در اثر حكومت و عدم آن باشد يا در اثر عوامل ديگر، بايد در لفظ «تشاء» دقت نمود، مثلا انسان اگر يك عدد سيب تازه و معطر را به بيند آن را مى خواهد و مى پسندد و اگر يك عدد سيب گنديده را به بيند آن را نمى پسندد، اين خواستن و نخواستن گزاف نيست بلكه ناشى از خوبى و بدى سيب است، على هذا، مشيت خدا بعد از مشيت انسان است يعنى هر كه بخواهد عزيز شود خدا عزت او را مى خواهد و هر كه بخواهد ذليل شود خدا ذلت او را مى خواهد چنان كه ذيل آيه بيست و ششم از سوره بقره توضيح داده شد، بعبارت ديگر: هر كه باسباب عزت چنگ زد و خواست عزيز شود خدا عزت او را مى خواهد و عزيزش مى كند و

بالعكس.

بِيَدِكَ الْخَيْرُ إِنَّكَ عَلى كُلِّ شَيْ ءٍ قَدِيرٌ لفظ خير در قرآن مجيد هم «اسم» بكار رفته يعنى مرغوب پسنديده. و هم «اسم تفضيل» در صورتى كه با «من» باشد اين معنى روشنتر است مثل: نَأْتِ بِخَيْرٍ مِنْها أَوْ مِثْلِها بقره/ 106، ارباب تفسير «خير» را در آيه اسم گرفته و گفته اند: همه خيرها در دست خداست، بعضى در آيه «و الشرّ» مقدّر كرده است يعنى خير و شرّ در دست خداست (گويى خواسته از استدلال «معتزله» بگريزد كه گويند: شر بخدا نسبت داده نمى شود) ولى به نظرم «خير» در آيه بمعنى اختيار است و اين جمله، استدلال بصدر آيه است يعنى اختيار عزت و ذلّت، دادن و گرفتن آنها در دست تو است و تو بهر چيز توانايى «1»

__________________________________________________

(1) اهل لغت گر چه «خير» را اختيار معنى نكرده اند ولى اصل آن همان اختيار و انتخاب است.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 49

و اللَّه العالم.

27- تُولِجُ اللَّيْلَ فِي النَّهارِ وَ تُولِجُ النَّهارَ فِي اللَّيْلِ اين جمله مجموعا پنج بار در قرآن مجيد ذكر شده، گويند مراد از آن بلند و كوتاه شدن شب و روز است مثلا در بهار كه روزها بلند مى شود قسمتى از روز وارد شب مى گردد، اين عمل يكى از اسرار جهان و نتيجه حركت محورى زمين، و باعث به وجود آمدن فصول اربعه است. ولى احتمال دارد مراد از آن داخل شدن روز بجاى شب و بالعكس باشد، چنانچه مى دانيم: شب و روز (در اثر حركت وضعى زمين) پيوسته در اطراف زمين مى گردند و هر يك بجاى ديگرى داخل مى شود و دائما يكديگر را تعقيب مى كنند «1» در هر دو صورت تناسب اين

جمله با جابجا شدن حكومت و عزت و ذلّت در آيه اوّل كاملا روشن است.

وَ تُخْرِجُ الْحَيَّ مِنَ الْمَيِّتِ وَ تُخْرِجُ الْمَيِّتَ مِنَ الْحَيِّ دانه نخود را مثلا در نظر بگيريد، مرده و بى حركت است و از چهار عمل كه براى زنده بيان كرديم در آن خبرى نيست. آن گاه كه حرارت و رطوبت بآن رسيد سلّول خفته اى كه در درون آنست بيدار مى شود و شروع برشد مى كند، بتدريج موادّ بى جان را بخود جذب كرده و زنده مى كند و بريشه، ساقه، گل، برگ و دانه هاى نخود تبديل مى شود، پس از رسيدن و خشك شدن دانه هاى خشكيده و مرده نخود از آن مى ريزد. و بدين وسيله زنده از مرده و مرده از زنده بيرون مى آيد، اين يك قانون كلّى است كه موازنه جهان جانداران بآن بستگى دارد، على هذا مراد از «ميّت» بى جان واقعى نيست، بلكه همان است كه چهار عمل: جذب، دفع، حركت و توليد مثل نداشته باشد، در آيه:

__________________________________________________

(1) ناگفته نماند: در هر دو صورت، دخول حقيقى وجود ندارد، مسئله اعتبارى است در احتمال دوم، داخل شونده داخل شده را بتدريج از بين ميبرد و تعبير ديگر آن فِي اخْتِلافِ اللَّيْلِ وَ النَّهارِ يونس/ 6 است كه بمعنى پى در پى بودن ميباشد.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 50

إِنَّ اللَّهَ فالِقُ الْحَبِّ وَ النَّوى يُخْرِجُ الْحَيَّ مِنَ الْمَيِّتِ وَ مُخْرِجُ الْمَيِّتِ مِنَ الْحَيِّ ذلِكُمُ اللَّهُ انعام/ 95 مسئله روشنتر است. زيرا اوّل شكافتن دانه و هسته نقل شده، سپس بيرون آمدن زنده از مرده.

در روايات اهل بيت عليهم السّلام هست كه در تفسير آيه فرموده اند: «تخرج المؤمن من الكافر و تخرج الكافر من المؤمن»

«1» يعنى مؤمن را از صلب كافر و كافر را از صلب مؤمن خارج ميسازد، در قرآن مجيد بكافر «ميّت» گفته شده و بمؤمن «حىّ» مثل: إِنَّكَ لا تُسْمِعُ الْمَوْتى نمل/ 80 كه مراد كفار هستند و مثل: أَ وَ مَنْ كانَ مَيْتاً فَأَحْيَيْناهُ وَ جَعَلْنا لَهُ نُوراً يَمْشِي بِهِ فِي النَّاسِ انعام/ 122، معلوم است كه مراد زندگى و مرگ معنوى است. روايات بالا در كتابهاى اهل سنّت نيز نقل شده، ناگفته نماند اگر الف و لام «الحى- الميت» براى استغراق باشد شامل اين تفسير نيز خواهد بود، به نظرم امامان عليهم السّلام باستناد عموم آيه چنين فرموده اند و اللَّه اعلم وَ تَرْزُقُ مَنْ تَشاءُ بِغَيْرِ حِسابٍ اين تعبير پنج بار در قرآن مجيد تكرار شده و در آيه ديگر آمده إِنَّما يُوَفَّى الصَّابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَيْرِ حِسابٍ زمر/ 10، از اين موارد بعضى شامل دنيا، بعضى شامل آخرت و بعضى شامل هر دو است به نظر مى آيد بى حساب بودن با مقايسه با تلاش است، اين سخن در پاداش آخرت كاملا روشن است كه اجر بى پايان آن با عمل چند روزه دنيا مقايسه نمى شود، در دنيا نيز بعضى پادشاها نسبت بتلاش ها چندين برابر مى باشند و بعضى نعمتها بدون تلاش بانسان مى رسند و نظير آن، اين مطلب در قاموس قرآن (حسب) مشروحا بررسى شده است.

بعضى از بزرگان فرموده معنى بِغَيْرِ حِسابٍ آنست كه: خدا به بندگان هر چه ميدهد عطيّه محض است، بندگان استحقاق عوضى از خدا ندارند، معناى بِغَيْرِ حِسابٍ بغير استحقاق است. مخفى نماند اين مطلب شامل همه بندگان است و هيچ كس در خدا حقّى ندارد ولى قيد «من تشاء- الصابرون» نشان ميدهد

كه مراد از آيات همه مردم نيست وعده بخصوصى مراد است.

__________________________________________________

(1) مجمع البيان.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 51

دوست مى داريد از من پيروى كنيد تا خدا شما را دوست بدارد و گناهانتان را بيامرزد و خدا آمرزنده و مهربان است. تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 52

32- بگو خدا و رسول را اطاعت كنيد، پس اگر اعراض كردند خدا كافران را دوست نمى دارد.

شده است «1» مسلمان هر قدر در دوست داشتن و كارهاى خود به مسلمانان رو آورد صفوف اسلام در مقابل كفّار فشرده تر شده و تخرّب آنها بيشتر خواهد بود، در اين صورت پيشرفت آنها حتمى است بر خلاف آنكه نسبت به مسلمان و غير مسلمان بى تفاوت و على السويّه باشند، در مملكت ايران يك مشت بهايى در اثر بى بخار بودن مسلمانان به بينيد بكجا رسيده اند، اگر مسلمان در مقابل آنها فقط باين آيه عمل مى كرد باين روز سياه نميافتاد وَ مَنْ يَفْعَلْ ذلِكَ فَلَيْسَ مِنَ اللَّهِ فِي شَيْ ءٍ يعنى رابطه اش بكلّى با خدا قطع شده، مطلبى بسيار عجيب و قابل دقّت است، بايد دانست دوست داشتن كفّار خطر جدّى باسلام و توحيد است.

إِلَّا أَنْ تَتَّقُوا مِنْهُمْ تُقاةً اين استثناست از حكم قبلى، يعنى وظيفه و حكم اوّلى هر مؤمن آنست كه بكافر رو نياورد و او را دوست و حامى نگيرد مگر آنكه بخواهيد تقيّه كنيد و با اظهار دوستى خود را از خطر آنها محفوظ داريد، در اينصورت مانعى نيست بظاهر اظهار دوستى كنيد و از آن بحكم سپر استفاده نمائيد بقيّه سخن در «نكته ها».

وَ يُحَذِّرُكُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَ إِلَى اللَّهِ الْمَصِيرُ مراد از «نفس» ذات و وجود خداى تعالى است يعنى: خدا شما را از خودش (انتقام) مى ترساند، باز گشت

__________________________________________________

(1) براى نمونه آيات زير ديده شود: نساء/ 139 و 144 مائده/ 51 و 57 و 81 توبه/ 33 ممتحنه/ 1.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 54

بسوى اوست، بندگان از چنگ خدا فرار نتوانند كرد، جمله وَ مَنْ يَفْعَلْ- وَ يُحَذِّرُكُمُ اللَّهُ ... اهميّت قضيّه را روشن ميكنند.

29- قُلْ إِنْ تُخْفُوا ما فِي صُدُورِكُمْ أَوْ

تُبْدُوهُ يَعْلَمْهُ اللَّهُ اين يك حكم كلّى است، خدا باسرار و آنچه كه در دل بندگان است آگاه مى باشد ولى مصداق آن در آيه موالات و دوستى كفّار است. كلمه «ما فى الصدور» ظهورش آنست كه افكار و اسرار آدمى در سينه و قلب است نه در مغز، راجع باين مطلب در قاموس قرآن (قلب- صدر) بحث مبسوطى شده بآنجا رجوع شود و نيز انشاء اللَّه ذيل آيه:

وَ لكِنْ تَعْمَى الْقُلُوبُ الَّتِي فِي الصُّدُورِ حج/ 46 اشاره خواهيم كرد. وَ يَعْلَمُ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ وَ اللَّهُ عَلى كُلِّ شَيْ ءٍ قَدِيرٌ اين حكم «عام» بعد از «خاص» است يعنى: نه تنها خدا از رازهاى درونى شما آگاه است، بلكه آنچه در آسمانها و زمين هست پيش خدا عيان است شما نيز جزء آنها هستيد، گذشته از اينها خدا بهمه چيز تواناست، ميتواند افكار را بيرون كشيده و روى آنها حساب كند، اين آيه در تأكيد نهى از دوست داشتن كفّار است، أيضا آيه زير.

30- يَوْمَ تَجِدُ كُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَيْرٍ مُحْضَراً وَ ما عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ «1» يعنى: بترسيد از روزى كه ... اين آيه دلالت روشن دارد بتجسّم اعمال در روز قيامت و مى فرمايد: آدمى آنچه از بد و خوب كرده روز قيامت همان را خواهد يافت نه جزاى آن را. لفظ «محضرا» در جمله وَ ما عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ نيز مقدّر و در نظر است. راجع بتجسّم عمل در محلّ مناسب بحث خواهيم كرد.

تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَيْنَها وَ بَيْنَهُ أَمَداً بَعِيداً ضمير «بينها» به «نفس» و «بينه» به «سوء» بر ميگردد. «لو» براى تمنّى (اى كاش) است يعنى

دوست ميدارد كه اى كاش عمل بدش در زمانى و خودش در زمان ديگرى بود و ابدا بهم نمى رسيدند، فاصله زمانى از فاصله مكانى در اين آرزو رساتر است، جمله وَ يُحَذِّرُكُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَ اللَّهُ رَؤُفٌ بِالْعِبادِ

__________________________________________________

(1) «يوم» در تقدير «اتقوا- احذروا يوم» است.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 55

جريان دوست نداشتن كفّار را هر چه بيشتر تأكيد ميكند و نيز مى گويد:

بيان اين حكم در اثر رأفت خداست كه بعواقب آن گرفتار نشويد.

31- قُلْ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللَّهُ وَ يَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ در آيه اوّل از دوست داشتن كفّار نهى شده، ظاهرا دوست داشتن خدا بهمان سبب در اين آيه عنوان شده است. دوست داشتن خدا مجموعا چهار بار در قرآن مجيد ذكر شده است «1» و از اين معلوم ميشود كه خدا را ميتوان مانند چيزهاى مورد علاقه، دوست داشت گرچه بين انسان و خدا سنخيت وجود ندارد. ولى چون لازمه و اثر حب، اطاعت از محبوب است لذا فرموده: بگو اگر خدا را دوست مى داريد از من پيروى كنيد كه نماينده خدا هستم، در اينصورت خدا شما را دوست مى دارد و گناهانتان را مى آمرزد يعنى: اطاعت از رسول خدا مكفر گناه است «2». وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ خدا بمقتضاى رحمت و غفرانى كه دارد مى آمرزد و دوست مى دارد.

32- قُلْ أَطِيعُوا اللَّهَ وَ الرَّسُولَ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّ اللَّهَ لا يُحِبُّ الْكافِرِينَ اين آيه تأكيد آيه قبلى است و نشان مى دهد كه اعراض كننده از خدا و رسول كافر است.

غير خودتان همراز مگيريد، در تباهى شما كوتاهى نمى كنند، دوست مى دارند كه در زحمت و فشار باشيد، عداوت از گفتارشان نمايان است، آنچه از كينه در دل

__________________________________________________

(1) بقره/ 165، آل عمران/ 31، مائده/ 51، توبه/ 24.

(2) در اينكه اطاعت رسول خدا گناه را تكفير ميكند رجوع شود به «نكته ها».

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 56

دارند از گفتارشان بزرگتر است ...» آل عمران/ 118.

يكى از گرفتاريهاى جهان اسلام آنست كه بزرگان ممالك اسلامى همه تربيت شده اروپا و امريكا هستند، همه شستشوى مغزى شده صديق و حامى كفّار و تابع نظرات و مجرى دستور آنها مى باشند، آنها بر خلاف دستور قرآن كفار را براى خود حامى و مشاور گرفته و سبب بدبختى مسلمانان گرديده اند، از طرف ديگر در ممالك اسلامى، خود نمايى و پيشرفت غير مسلمانان كاملا چشم گير است و گاهى اقتصاد مملكت و صنايع سنگين را قبضه كرده اند و بريش مسلمانان مى خندند، مسلمان چوب عمل خود را مى خورد كه به قرآن و گفته رهبران دينى بى اعتنا شده اند.

البته غير مسلمان از نظر اسلام حق حيات دارد و در صورت قبول همزيستى مسالمت آميز (ذمى بودن) مال و جان و ناموسش محترم است، مسلمانان مجاز هستند با آنها معامله و ارتباط داشته باشند ولى در عين حال بايد تحزب خود را حفظ كنند و با دوست و حامى و صديق شمردن آنها با سرنوشت خود بازى نكنند.

و بخودشان رو آورند و از رخنه كفار بترسند.

لا تقيه له»

«2» تقيه از دين من و دين پدران من است، هر كه تقيه ندارد ايمان ندارد، باز آن حضرت فرمايد: تقيه در هر چيزى است كه انسان بآن مجبور مى شود خدا چنان كار را بر او حلال كرده است «3»، از اينگونه مطالب در روايات اهل بيت عليهم السّلام زياد است. آيه شريفه نيز بآن دلالت دارد.

__________________________________________________

(1) تفسير عياشى. [.....]

(2، 3) اصول كافى ج 2 ص 219 باب التقية.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 57

تقيه در واقع تغيير شكل مبارزه است، مؤمن وقتى كه احساس كرد مقاومت بى فايده است و يا اگر اينجا مقاومت نكرده و از راه ديگرى وارد شود، مفيدتر است، مى تواند تقيه كند و دست از مبارزه بردارد، و يا بكافر اظهار مودت كرده و خود را خلاص نمايد و در شكل ديگرى از دوستى او دست بردارد، مطلب در اين مورد مفصل است نگارنده شايد بتواند ذيل آيه إِلَّا مَنْ أُكْرِهَ وَ قَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِيمانِ نحل/ 106 بذكر مقدارى از آن بپردازد انشاء اللَّه.

گفته شد: فدايت شوم ما با نامهاى شما و نامهاى پدرانتان نام گذارى مى كنيم آيا اين بما فائده دارد؟ فرمود آرى و اللَّه و

هل الدين الا الحب

خدا فرموده إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللَّهُ وَ يَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ.

به نظر مى آيد مراد از اينگونه روايات آنست كه اساس و روح دين همان علاقه و عشق بخداست كه سبب پيروى از رسول خدا و اهل بيت او عليهم السّلام و دوست داشتن آنهاست، استشهاد امام به آيه شريفه با آنكه حديث درباره محبت آنهاست نه محبت خدا، براى آنست كه اينها همه بالاخره به حب خدا بر مى گردند.

گناه مى باشند، اين احتمال نيز هست گناهانى كه از ياد فراموش شده اند كارهاى نيك آنها را از بين مى برد و يا گناهانى كه شخص جسته گريخته مى كند و بتوبه هم توجه ندارد.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 59

شر شيطان رانده شده در پناه تو قرار مى دهم.

37- پروردگارش او را بطرز نيكويى پذيرفت و بطرز خوب نمو داد، و زكريا را سرپرست او كرد، هر وقت زكريا وارد غرفه او مى شد، غذاى بخصوصى نزد او مى يافت گفت: اى مريم اين براى تو از كجا آمده؟ گفت: آن از پيش خداست، خدا هر كه را خواهد بى حساب روزى مى دهد،

تركيب كرد او را «نبت الانسان نباتا: نما شبابه» ظاهرا «نبات» بمعنى مفعول و حال است يعنى: «انبتها منبوتا حسنا».

كفلها: كفل آنست كه انسانى بانسانى ضامن و عهده دار باشد بعكس ضمانت كه عهددار بودن بر مال است. معناى آن در آيه كه با تشديد بكار برده شده آنست كه: خدا زكريا را بر مريم كفيل كرد و اگر بدون تشديد باشد بمعنى «زكريا بمريم كفيل شد» است.

زكريا: عليه السّلام از انبياء بنى اسرائيل، قصه او در قرآن مشهور است.

محراب: حرب: جنگ. محراب: محل جنگ. مسجد و محراب مسجد را از آن محراب گويند كه محل جنگ با شيطان و نفس است مراد از آن در آيه شريفه مسجد و معبد و يا غرفه اى از مسجد است كه با نردبان بالا مى رفتند، بكاخ نيز محراب گويند (قاموس قرآن).

زمينه پيامبرى و نظير آنست، بدليل آنكه اين گزينش بمريم نيز شامل است حال آنكه پيامبر نيست، مؤيد آن عَلَى الْعالَمِينَ است كه با «من» نيامده مثل: اللَّهُ يَصْطَفِي مِنَ الْمَلائِكَةِ رُسُلًا وَ مِنَ النَّاسِ حج/ 57 كه با «من» آمده است «آل ابراهيم» شامل ابراهيم نيز هست چنان كه: وَ أَغْرَقْنا آلَ فِرْعَوْنَ بقره/ 50 شامل فرعون نيز هست. آل ابراهيم شامل ابراهيم و همه فرزندان اوست اعم از آنكه اسماعيل و رسول خدا و ائمه طاهرين عليهم السّلام باشند و يا اسحق و يعقوب و فرزندان او از انبياء بنى اسرائيل، چون همه آل ابراهيم اند چنان كه امام صادق عليه السّلام فرموده: ما از آنهائيم. ما باقيمانده آن عترت هستيم. «1»

و اما اختصاص آل عمران به اينكه آنها نيز از خانواده ابراهيم هستند ظاهرا بواسطه مريم است زيرا اصطفاء مريم اصطفاء بخصوصى است و آن اينكه خداوند او را براى ولادت بدون همسر برگزيد و اعجاز خويش را در وجود او آشكار كرد، مراد از آل عمران ظاهرا مريم و عيسى است و شايد بخود عمران نيز شامل شود «2» و انگهى مراد از عمران پدر مريم است نه پدر موسى عليه السّلام زيرا قرآن هيچ جا

__________________________________________________

(1)

تفسير عياشى «عن ابى جعفر عليه السلام قال: اللَّه اصطفى آدم و نوحا و آل ابراهيم و آل عمران على العالمين ذرية بعضها من بعض. قال نحن منهم و نحن بقية تلك العترة»

امام حسين و امام رضا و ديگر امامان عليه السلام فرموده اند: آيه شامل آل محمد صلى اللَّه عليه و آله ميباشد، رجوع شود بتفسير صافى و غيره.

(2) از بعضى روايات بدست مى آيد كه عمران پيامبر

بود و بوى وحى نازل مى شد. تفسير عياشى و مجمع البيان.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 63

نامى از پدر موسى نبرده ولى عمران پدر مريم سه بار در قرآن آمده است مراد از عَلَى الْعالَمِينَ ظاهرا همه مردمان در هر عصر است.

34- ذُرِّيَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ وَ اللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ مراد از «ذريه» فرزندان و اولاد است، آن عطف بيان و يا حال است از «آل ابراهيم- آل عمران» يعنى: خدا آنها را برگزيد در حالى كه بعضى فرزندان بعضى مى باشند و آن دلالت دارد كه همه داراى صفات و فضائل و كمالات مشتركند. لفظ سَمِيعٌ عَلِيمٌ حاكى است كه خدا بظاهر و باطن آنها آگاه است، كلامشان را مى شنود و از اسرارشان با خبر است. در الميزان فرموده: اين دو جمله دليل اصطفاء و برگزيدن است يعنى: برگزيدن شامل همه آنها شد زيرا همه در تسليم بحق و ثبات قول نظير هم بودند، اما چرا آنها را برگزيد؟ زيرا اقوال آنها را مى شنود و اسرارشان را مى داند (بظاهر و باطن و لياقتشان داناست).

35- إِذْ قالَتِ امْرَأَتُ عِمْرانَ رَبِّ إِنِّي نَذَرْتُ لَكَ ما فِي بَطْنِي مُحَرَّراً «1» زن عمران نامش «حنه» بود، اين زن خواهرى داشت كه همسر حضرت زكريا بود، «محرر» كسى را مى گفتند كه او در معبد بيت المقدس خدمت مى كرد و در وقت بيكارى خدا را عبادت مى نمود، نقل شده: چون بچه اى را پدر و مادرش «محرر» مى كردند تا وقت بلوغ در خدمت معبد بود، پس از بلوغ او را مخير مى كردند اگر مى خواست بخدمت ادامه مى داد و گرنه از آنجا خارج مى شد «2» در تفسير صافى فرموده: در روايات اماميه نقل شده

كه زن زكريا خواهر مريم بود.

معلوم است چنين نذرى در آن روز جايز بود، از اينكه زن عمران اين نذر

__________________________________________________

(1) «محررا» حال است از «ما» و توضيح نذر ميباشد يعنى نذر كردم بچه ام از هر كارى جز خدمت معبد و طاعت خدا آزاد باشد.

(2) مجمع البيان.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 64

را كرده الميزان استظهار مى كند كه «عمران» آن روز از دنيا رفته بود و گرنه او هم چنان نذرى مى كرد «محررا» در آيه اين معنى را مى رساند كه: زن گفت خدايا نذر كردم كه بچه من از هر قيد و كارى آزاد باشد و كارى از او نخواهم، فقط در طاعت تو و خدمت معبد تو باشد.

36- فَلَمَّا وَضَعَتْها قالَتْ رَبِّ إِنِّي وَضَعْتُها أُنْثى وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِما وَضَعَتْ وَ لَيْسَ الذَّكَرُ كَالْأُنْثى معلوم مى شود كه زن عمران مى دانسته و يا احتمال قوى مى داده كه مولود پسر خواهد بود از امام صادق صلوات اللَّه عليه نقل شده: خدا به عمران وحى كرد بتو فرزندى مبارك خواهم داد كه كور مادرزاد و پيش را شفا دهد و مردگان را زنده كند واو را پيامبر بنى اسرائيل خواهم كرد. عمران اين مطلب را بزنش «حنه» خبر داد «1» معلوم مى شود كه حنه فكر كرده آنچه در شكم دارد همين پسر است حال آنكه منظور خدا فرزند دومش بود كه از مريم بدنيا آمد.

بهر حال اين كلام از روى حسرت و نوميدى گفته شده.

جمله وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِما وَضَعَتْ و وَ لَيْسَ الذَّكَرُ كَالْأُنْثى هر دو جمله معترضه و كلام خداست «2» يعنى: زن عمران پس از زائيدن از روى نوميدى گفت: خدايا مولود بر خلاف انتظار من

دختر است. خدا در جواب مى فرمايد: خدا مى داند كه مولود دختر است، ولى پسرى كه او آرزو مى كرد مانند اين دختر نيست «3» زيرا آن پسر فقط يك «محرر» و خدمتكار معبد مى شد ولى اين دختر (مريم) يكى از آيات خداست كه عيسى از او بدون پدر بوجود خواهد آمد اگر وَ لَيْسَ الذَّكَرُ كَالْأُنْثى سخن زن عمران بود لازم بود بگويد: «و ليس الانثى كالذكر».

وَ إِنِّي سَمَّيْتُها مَرْيَمَ وَ إِنِّي أُعِيذُها بِكَ وَ ذُرِّيَّتَها مِنَ الشَّيْطانِ الرَّجِيمِ

__________________________________________________

(1) مجمع البيان، تفسير عياشى.

(2) نقل از الميزان و المنار.

(3) الف و لام «الذكر- الانثى» هر دو براى عهد است.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 65

اين تتمه سخن زن عمران است يعنى: مريم و ذريه او را از شر شيطان رجيم بتو مى سپارم و در پناه تو قرار مى دهم.

37- فَتَقَبَّلَها رَبُّها بِقَبُولٍ حَسَنٍ وَ أَنْبَتَها نَباتاً حَسَناً از اين كلام بنظر مى آيد كه تا آن روز فقط پسران «محرر» مى شدند، خدا براى اولين بار مريم را كه دختر بود قبول كرد، شايد اين قبول بزكريا وحى شده و او بمادر مريم اطلاع داده است، جمله أَنْبَتَها ... حاكى است كه نشو و نما و تربيت مريم توأم با اصول صحيح و توحيد بوده است.

وَ كَفَّلَها زَكَرِيَّا كُلَّما دَخَلَ عَلَيْها زَكَرِيَّا الْمِحْرابَ وَجَدَ عِنْدَها رِزْقاً درست معلوم نيست كه مادرش مريم را كى بمعبد تحويل داد گفته اند: پس از ولادت و در شير خوارگى آن را بمعبد آورد. زكريا عليه السّلام بدليل آنكه خاله يا خواهر مريم همسر او بود خواستار كفالت مريم شد، ولى اين خواسته پذيرفته نشد، بالاخره نوزده نفر كه زكريا يكى از آنها بود قرعه كشيدند،

از قضا قرعه بنام زكريا اصابت كرد چنان كه در آيات بعدى خواهد آمد. و نيز معلوم مى شود كه پس از ببلوغ رسيدن مريم، زكريا براى او جاى مخصوصى معين كرده كه در آنجا عبادت نمايد، ظاهرا آن يكى از حجره هاى كنيسه بوده است و گاه گاه زكريا براى سرپرستى بآنجا مى رفته است.

جمله وَجَدَ عِنْدَها رِزْقاً با در نظر گرفتن: قالَ يا مَرْيَمُ أَنَّى لَكِ هذا قالَتْ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يَرْزُقُ مَنْ يَشاءُ بِغَيْرِ حِسابٍ حكايت مى كند كه زكريا طعام غير معمولى در نزد مريم مى ديده است، اولا «كلما» دلالت بر هميشه دارد، ثانيا «رزقا» نكره است و دلالت بطعام بخصوصى دارد، ثالثا مريم در جواب مى گويد: هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ رابعا زكريا به هيجان آمده و با آنكه خودش پير و زنش نازا است از خدا فرزند مى خواهد اينها همه قراينى هستند كه طعام مريم مائده تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 66

آسمانى بوده است «1».

روايات شيعه و اهل سنت نيز از آن حكايت دارد، اين از قدرت خدا عجيب نيست كه خدا بهر چيز قادر است مراد از بِغَيْرِ حِسابٍ بنظرم وسعت رزق است يعنى رزق آسمانى و زمينى.

با اين مطلب مخالف است، گويد: آيه، رزق غير معمول را نمى فهماند، رسول خدا از آن خبر نداده است، روايات متعارض اند و سند صحيحى ندارند، ابن جرير نقل مى كند: در آنروزگار قحطى پيش آمده، زكريا از تأمين مريم عاجز شد، راجع به تأمين او قرعه كشيدند، قرعه بنام نجارى اصابت كرد، او هر روز از كسب خود طعام مريم را مى آورد، زكريا چون وارد غرفه مى شد بقيه طعام را مى ديد و مى گفت: يا مَرْيَمُ أَنَّى لَكِ هذا.

ناگفته نماند: قرائن آيه و روايات، كفه مائده را سنگين مى كنند و اللَّه اعلم.

__________________________________________________

(1) زمخشرى در كشاف و بيضاوى در تفسير خود نظير اين قصه را درباره حضرت فاطمه عليها السلام نقل كرده اند.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 67

پارسا و پيامبر و از پاكان است.

40- گفت: خدايا چگونه مرا پسرى خواهد بود، حال آنكه پير شده ام و زنم نازاست، فرمود:

همين طور خدا هر چه بخواهد انجام مى دهد.

41- گفت: خدايا براى من نشانه اى قرار بده، گفت: نشانه تو آن است كه سه روز با مردم جز باشاره سخن نتوانى گفت (زبانت از كار خواهد افتاد) خدايت را بسيار ذكر كن و در هر دو طرف روز او را تسبيح گوى.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 68

نيز گويند، ظاهرا عقيم در اثر پيرى است كه عقم بمعنى خشكيدن مى باشد.

آية: علامت. نشانه.

رمز: اشاره. در مجمع البيان فرموده: رمز اشاره با دو لب است، گاهى تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 69

در اشاره با چشم و ابرو و دست بكار مى رود ولى اغلب در اشاره با لب است.

عشى: از اول ظهر تا غروب آفتاب. عشاء: از اول مغرب تا وقت نماز عشاء.

ابكار: (بكسر اول) از طلوع فجر تا چاشت. طبرسى از طلوع خورشيد تا چاشت فرموده است.

فَنادَتْهُ الْمَلائِكَةُ وَ هُوَ قائِمٌ يُصَلِّي فِي الْمِحْرابِ أَنَّ اللَّهَ يُبَشِّرُكَ بِيَحْيى مُصَدِّقاً بِكَلِمَةٍ مِنَ اللَّهِ ندا صداى بلند را گويند، مراد از «كلمة» چنان كه گفته شد عيسى عليه السّلام است، يحيى عليه السّلام بشارت آمدن آن حضرت ببنى اسرائيل تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 70

را داد و او را تصديق نمود، يحيى عليه السّلام شش ماه از عيسى عليه السّلام بزرگتر بود، چون عيسى مبعوث گرديد يحيى نبوت او را تصديق كرد، اين امر سبب پيشرفت كار عيسى شد چون مردم او را راستگو و زاهد مى دانستند «1» چون «هيروديا» حاكم رومى يحيى را بزندان انداخت عيسى عليه السّلام فرمان داد در خارج هر چه خبر باشد در زندان باطلاع يحيى برسانند «2».

آيات سوره مريم نشان مى دهد كه ميان يحيى و عيسى تشابه كاملى وجود دارد، درباره يحيى آمده: يا يَحْيى خُذِ الْكِتابَ بِقُوَّةٍ وَ آتَيْناهُ الْحُكْمَ صَبِيًّا. وَ حَناناً مِنْ لَدُنَّا وَ زَكاةً وَ كانَ تَقِيًّا وَ بَرًّا بِوالِدَيْهِ وَ لَمْ يَكُنْ جَبَّاراً عَصِيًّا وَ سَلامٌ عَلَيْهِ يَوْمَ وُلِدَ وَ يَوْمَ يَمُوتُ وَ يَوْمَ يُبْعَثُ حَيًّا مريم/ 12- 15 و درباره عيسى آمده كه در گهواره گفت: قالَ إِنِّي عَبْدُ اللَّهِ آتانِيَ الْكِتابَ وَ جَعَلَنِي نَبِيًّا وَ جَعَلَنِي مُبارَكاً أَيْنَ ما كُنْتُ وَ أَوْصانِي بِالصَّلاةِ وَ الزَّكاةِ ما دُمْتُ حَيًّا وَ بَرًّا بِوالِدَتِي وَ لَمْ يَجْعَلْنِي جَبَّاراً شَقِيًّا وَ السَّلامُ عَلَيَّ يَوْمَ وُلِدْتُ وَ يَوْمَ أَمُوتُ وَ يَوْمَ أُبْعَثُ حَيًّا مريم/ 30- 33.

وَ سَيِّداً وَ حَصُوراً وَ نَبِيًّا مِنَ الصَّالِحِينَ بقيه صفات يحيى است لفظ «سيد» حاكى از پيشوايى است يعنى رهبر خواهد بود و پيروانى خواهد داشت، «حصور» بمعنى بسيار پارسا

است و كسى كه خود را از مشتهيات نفس باز دارد و آن صيغه مبالغه است، بعضى از مفسران آن را «ترك كننده ازدواج» معنى كرده اند ولى اين نمى شود صفت خوبى باشد در اسلام از عزوبت نهى شده است «3» لفظ «نبيا» در پيامبرى يحيى صريح است.

40- قالَ رَبِّ أَنَّى يَكُونُ لِي غُلامٌ وَ قَدْ بَلَغَنِيَ الْكِبَرُ وَ امْرَأَتِي عاقِرٌ

__________________________________________________

(1) مجمع البيان ذيل آيه.

(2) قاموس كتاب مقدس لغت (يحيى).

(3) در تفسير برهان و غيره از حضرت باقر عليه السلام نقل شده:

«... و الحصور الذى لا يأتى النساء»

شايد آن كنايه از كف نفس باشد و اللَّه اعلم.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 71

قالَ كَذلِكَ اللَّهُ يَفْعَلُ ما يَشاءُ اين سؤال ظاهرا از روى تعجب است و يا زكريا خواسته كيفيت آن را بداند، سوره مريم كه در جواب زكريا آمده: قالَ رَبُّكَ هُوَ عَلَيَّ هَيِّنٌ معلوم مى شود كه سؤال تعجب بوده است.

41- قالَ رَبِّ اجْعَلْ لِي آيَةً قالَ آيَتُكَ أَلَّا تُكَلِّمَ النَّاسَ ثَلاثَةَ أَيَّامٍ إِلَّا رَمْزاً وَ اذْكُرْ رَبَّكَ كَثِيراً وَ سَبِّحْ بِالْعَشِيِّ وَ الْإِبْكارِ. در اينجا چند مسئله است اول اينكه طبرسى در مجمع البيان و جوامع الجامع فرموده: زكريا از خدا علامتى خواست كه با آن بداند زنش حامله شده است، خدا فرمود: نشانه، آنست كه سه روز از سخن گفتن باز خواهى ماند و قدرت تكلم از تو سلب خواهد گرديد، بقول بعضى: زكريا خواست بداند كه اين ندا از طرف شيطان است يا ملائكه؟

لذا آيه اى از خدا خواست كه معلوم شود ملائكه او را صدا كرده اند نه شياطين، خدا آن علامت را بوى بيان فرمود، در الميزان اين وجه را تأييد كرده و

توجيه خوبى براى آن مى كند و در تفسير عياشى آن را از حضرت صادق عليه السّلام نقل مى كند ولى سند روايت معلوم نيست. اين مطلب بعيد به نظر مى رسد زيرا ملائكه مريم را نيز ندا كردند چنان كه بزودى خواهد آمد مريم با آنكه پيغمبر نبود، صداى ملائكه را شناخت و نشانه اى نخواست اما زكريا ندانست كه ندا از فرشته است يا از شيطان و نشانه خواست.

به نظر نگارنده: اين سؤال از زكريا عليه السّلام از باب لِيَطْمَئِنَّ قَلْبِي بوده و خواسته قلبش هر چه بيشتر آرام بوده باشد مثل جريان حضرت ابراهيم عليه السّلام كه در سوره بقره آمده است و اللَّه اعلم.

دوم: اينكه خدا فرمود: نشانه اين امر آنست كه سه روز قدرت تكلّم از تو سلب خواهد گرديد چنان كه در اينجا و سوره مريم نقل شده و در انجيل «لوقا» باب اول نيز آمده است ولى وَ سَبِّحْ بِالْعَشِيِّ وَ الْإِبْكارِ حاكى است كه فقط در گفتگوهاى عادى زبانش از كار افتاد و در ذكر خدا و عبادت زبانش روان و قدرت تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 72

تكلّم داشت، به نظر مى آيد تناسب ميان اين نشانه و وعده فرزند آنست كه توليد فرزند از تو و زنت نظير از كار افتادن و بكار افتادن زبان تو مى باشد.

سوم: از امام صادق صلوات اللَّه عليه نقل شده: زكريا در آن سه روز با سر اشاره مى كرد، مراد از «رمز» آنست (تفسير عياشى).

گو كنيم تا قضايا چنان كه هست مورد استفاده قرار گيرند، و اشتباه ها و تحريفها از بين بروند و اين آيات الگويى باشند براى تصحيح گذشته ها.

رَبِّكُمْ فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُونِ (50) إِنَّ اللَّهَ رَبِّي وَ رَبُّكُمْ فَاعْبُدُوهُ هذا صِراطٌ مُسْتَقِيمٌ (51)

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 74

42- (ياد كن كه) ملائكه بمريم گفتند: اى مريم خدا تو را برگزيده و پاك كرده و بر زنان عالم برترى داده است.

43- اى مريم پروردگارت را اطاعت كن و با نمازگزاران سجده و ركوع كن (نماز بخوان).

44- اينها از خبرهاى غيب است كه بتو وحى مى كنيم، آن دم كه (احبار) قلمهاى خويش را مى افكندند تا كدامشان سرپرستى مريم كند تو نزد آنها نبودى. و نيز آن دم كه با هم كشمكش مى كردند پيش آنها حاضر نبودى.

45- (بياد آر كه) ملائكه گفتند: اى مريم خدا تو را بكلمه و اثرى از خويش بشارت مى دهد كه نامش مسيح عيسى پسر مريم است، در دنيا و آخرت والا مقام و از مقربان خداست.

46- و با مردم در گهواره و در بزرگى سخن گويد و از شايستگان است.

47- گفت: پروردگارا چگونه براى من فرزندى خواهد بود حال آنكه بشرى بمن دست نزده است؟ (فرشته) گفت: همانطور خدا آنچه خواهد مى آفريند، چون چيزى را اراده كند بآن مى گويد: موجود باش، پس آن موجود مى شود.

48- (خدا) باو كتاب و حكمت و تورات و انجيل را تعليم مى دهد.

49- و او را به سوى بنى اسرائيل بعنوان پيامبر مى فرستد، كه مى گويد. من براى شما معجزه اى از خدا آورده ام: من براى شما از گل چون شكل مرغى مى سازم و در آن مى دمم بخواست خدا مرغى مى شود و كور مادر زاد و پيس را شفا مى دهم و مردگان را باذن خدا زنده مى كنم و از آنچه مى خوريد و در خانه ها ذخيره مى كنيد خبر مى دهم

در اينها براى شما دليلى (بر نبوت من) هست اگر مؤمن باشيد.

50- و تصديق مى كنم توراتى را كه پيش از من بوده و (آمده ام) تا بعضى از آنچه بر شما حرام بود حلال كنم و دليلى از طرف خدا بشما آورده ام، از خدا بترسيد و اطاعت من كنيد.

51- خدا پروردگار من و پروردگار شماست، او را بندگى كنيد، راه راست همين است.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 75

معيوب شدن چشم. اكمه: كور. كور مادرزاد.

(نعوذ باللّه).

ابرص: برص: پيسى. أبرص: مبتلى بمرض پيسى (نعوذ باللّه).

تدخرون: ادخار: ذخيره كردن. اصل آن «تذتخرون» تاء به ذال قلب و ادغام شده است و با ذال و دال تلفظ مى شود.

أحسن الحديث، ج 2، ص: 77

و جز او هيچ يك از زنان دنيا چنان امتيازى ندارد بمضمون روايات: حضرت فاطمه عليها السّلام از مريم و از خديجه كبرى و از آسيه زن فرعون افضل است ناگفته نماند فاطمه عليها السّلام اگر فضائلش را من حيث المجموع حساب كنيم از مريم و غيره افضل است ولى در اين امتياز كه مريم بدون شوهر، بچه زائيد نظيرى ندارد.

43- يا مَرْيَمُ اقْنُتِي لِرَبِّكِ وَ اسْجُدِي وَ ارْكَعِي مَعَ الرَّاكِعِينَ.

چون ركوع و سجود با هم ذكر شده مى شود گفت مراد از آن دو نماز است و به نظر مى آيد كه سجود در نماز نصارى پيش از ركوع بوده، طبرسى آن را مانند نماز اسلام دانسته و فرموده «واو» دلالت بر اشتراك دارد نه ترتيب. مَعَ الرَّاكِعِينَ ظاهرا بمعنى نماز گزاران است آنجا كه مى گوئيم «صل ركعتين» مراد همه نماز است نه فقط ركوع. يعنى: اى مريم سجده و ركوع كن (نماز بخوان) با نماز گزاران و آن ظاهرا اختصاص به نماز جماعت ندارد.

44- ذلِكَ مِنْ أَنْباءِ الْغَيْبِ نُوحِيهِ إِلَيْكَ وَ ما كُنْتَ لَدَيْهِمْ إِذْ يُلْقُونَ أَقْلامَهُمْ أَيُّهُمْ يَكْفُلُ مَرْيَمَ وَ ما كُنْتَ لَدَيْهِمْ إِذْ يَخْتَصِمُونَ يعنى اگر وحى خدايى نبود تو نمى توانستى از اين جريانها مطّلع باشى و خبر بدهى زيرا نه در موقع قرعه كشى آنها براى كفالت مريم حاضر بودى و نه موقعى كه بر سر كفالت او منازعه مى كردند، اين آيه در ميان آيات ظاهرا براى محكم كردن هر چه بيشتر مطلب، آمده است.

45- إِذْ قالَتِ الْمَلائِكَةُ يا مَرْيَمُ إِنَّ اللَّهَ يُبَشِّرُكِ بِكَلِمَةٍ مِنْهُ اسْمُهُ الْمَسِيحُ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ مراد از «كلمه» در اينجا و در آيه 39

و در آيه 171 از سوره نساء، عيسى عليه السّلام است. در ذيل آيه 39 گفته شد: «كلم» در لغت بمعنى تأثير است، الفاظ را از آن كلمات گفته اند كه در دل شنونده تأثير مى كنند، در قرآن مجيد بمخلوقات، كلمات اللَّه گفته شده: قُلْ لَوْ كانَ الْبَحْرُ مِداداً لِكَلِماتِ رَبِّي لَنَفِدَ الْبَحْرُ قَبْلَ أَنْ تَنْفَدَ كَلِماتُ رَبِّي ... كهف/ 109 وَ الْبَحْرُ يَمُدُّهُ مِنْ بَعْدِهِ سَبْعَةُ أَبْحُرٍ تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 78

ما نَفِدَتْ كَلِماتُ اللَّهِ

لقمان/ 27، على هذا به عيسى عليه السّلام از آن «كلمة» اطلاق شده كه اثر بخصوصى از آثار خدا بود.

در آيه به مجموع لقب و اسم عيسى، اسم اطلاق شده و اينكه بمادرش مريم نسبت داده شده دو وجه دارد يكى اينكه پدر ندارد و گرنه باو نسبت داده مى شد، دوم اينكه پسر انسان است نه «ابن اللَّه» «1» وَجِيهاً فِي الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ وَ مِنَ الْمُقَرَّبِينَ. وجيه بمعنى صاحب جاه و والا مقام است، مقرب كسى است كه بدرگاه و رحمت خدا نزديك شده است، در سوره واقعه مردم بسه دسته تقسيم شده اند يكى از آنها: أُولئِكَ الْمُقَرَّبُونَ است.

46- وَ يُكَلِّمُ النَّاسَ فِي الْمَهْدِ وَ كَهْلًا وَ مِنَ الصَّالِحِينَ گفتيم كهل بمعنى ميانسال است به نظر مى آيد ذكر «كهلا» براى آنست كه گفتار عيسى در گهواره مانند گفتار او در كهولت هر دو يكسان است و نيز آيه به معجزه ديگر كه سخن گفتن عيسى در گهواره باشد اشاره مى كند و مى گويد كه آن پسر از پاكان و نيكو كاران خواهد بود.

47- قالَتْ رَبِّ أَنَّى يَكُونُ لِي وَلَدٌ وَ لَمْ يَمْسَسْنِي بَشَرٌ قالَ كَذلِكِ اللَّهُ يَخْلُقُ ما يَشاءُ در

اين آيه مريم از روى تعجب مى گويد: اين چطور خواهد بود حال آنكه مردى بمن دست نزده است در جاى ديگر آمده: قالَتْ أَنَّى يَكُونُ لِي غُلامٌ وَ لَمْ يَمْسَسْنِي بَشَرٌ وَ لَمْ أَكُ بَغِيًّا مريم/ 20، فرشته جواب مى دهد: خدا هر چه بخواهد و هر طور كه بخواهد مى آفريند. «كذلك» اشاره است بولادت بدون پدر و بدون همسر. إِذا قَضى أَمْراً فَإِنَّما يَقُولُ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ. اين جمله يك قاعده كلّى است، ولادت عيسى از مصاديق آن مى باشد، به مضمون اين جمله: همه چيز در برابر مشيت خدا خاضع است، خدا چون كارى را اراده فرمايد

__________________________________________________

(1) هاكس در قاموس خود ذيل لغت مسيح مينويسد: عيسى در اناجيل خود را هشتاد مرتبه پسر انسان خطاب نموده: (يعنى فقط يك انسان و بشرم). [.....]

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 79

انجام پذيرد خواه مطابق جريان طبيعى باشد يا نه؟ بشر از نظام طبيعت نمى تواند خارج باشد ولى خالق طبيعت مى تواند آن را عوض كند.

48- وَ يُعَلِّمُهُ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ التَّوْراةَ وَ الْإِنْجِيلَ. به نظر مى آيد مراد از كتاب، مطلق احكام دين و از حكمت، اخلاقيات و عقائد است، در اين صورت تورات و انجيل، بعضى از كتاب و حكمت اند كه براى كثرت توضيح ذكر شده اند. راجع بتورات و انجيل ذيل آيه 3 همين سوره بررسى شد.

49- وَ رَسُولًا إِلى بَنِي إِسْرائِيلَ «1» ظاهرا اين بدان علّت است كه ابتداء رسالت آن حضرت از بنى اسرائيل شروع مى شود نه اينكه بر غير بنى اسرائيل پيغمبر نبود أَنِّي قَدْ جِئْتُكُمْ بِآيَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ يعنى مى گويد: من بر پيامبر بودنم دليل از خدا آورده ام و آن اينكه:

اول: أَنِّي أَخْلُقُ لَكُمْ

مِنَ الطِّينِ كَهَيْئَةِ الطَّيْرِ فَأَنْفُخُ فِيهِ فَيَكُونُ طَيْراً بِإِذْنِ اللَّهِ لفظ بِإِذْنِ اللَّهِ نشان مى دهد كه كار، كار خداست ولى بدست عيسى واقع مى شود، اين سخن بصورت خبر است ولى آيا عمل كرد يا نه؟ معلوم نيست در تفاسير شيعه و اهل سنت نقل شده: عيسى از گل مجسمه خفاشى ساخت و در آن دميد، مبدل بخفاش زنده شد، مانند عصاى موسى كه مبدل باژدها گرديد از ذيل آيه به نظر مى آيد كه عيسى عليه السّلام آن كار را كرده است.

دوم: وَ أُبْرِئُ الْأَكْمَهَ وَ الْأَبْرَصَ اكمه بمعنى كور يا كور مادر زاد است، از اين كلمه معلوم مى شود كه آن حضرت چنان كار كرده و فقط خبر نبوده است چنان كه هاكس امريكايى نيز در قاموس خود ذيل لغت مسيح بآن تصريح نموده است.

سوم: وَ أُحْيِ الْمَوْتى بِإِذْنِ اللَّهِ لفظ «اذن اللَّه» قيد هر سه معجزه است. در مجمع البيان فرموده: گويند چهار نفر را زنده كرد: عازر نامى كه رفيقش بود، او را

__________________________________________________

(1) رسولا در تقدير «و نجعله رسولا» است.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 80

سه روز بعد از مرگش زنده نمود، دوم پسر پير زنى را كه در سريرى گذاشته بودند، سوم دختر مأمور عوارض را كه يك روز از مرگش مى گذشت. چهارم سام پسر نوح عليه السّلام را، زنده كردن عاز و سام در تفسير عياشى نيز آمده است «1». بعضى از مفسران مانند محمّد عبده در المنار وقوع اين قضايا را قبول نكرده فقط به خبر بودن آنها اكتفاء كرده اند رجوع شود به «نكته ها».

چهارم: وَ أُنَبِّئُكُمْ بِما تَأْكُلُونَ وَ ما تَدَّخِرُونَ فِي بُيُوتِكُمْ ذيل آيه حاكى از وقوع همه اينهاست كه

فرموده: إِنَّ فِي ذلِكَ لَآيَةً لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ اگر اين معجزات بوقوع نمى پيوست دليل بر پيامبر بودن آن حضرت نمى شد، وقوع چنين كارها كه از قدرت خدا بعيد نيست: إِذا قَضى أَمْراً فَإِنَّما يَقُولُ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ.

آنچه در اين آيات گفته شد در سوره مائده آيه 110 نيز آمده است فقط خبر دادن از آنچه خورده و ذخيره كرده اند نقل نشده است.

50- وَ مُصَدِّقاً لِما بَيْنَ يَدَيَّ مِنَ التَّوْراةِ وَ لِأُحِلَّ لَكُمْ بَعْضَ الَّذِي حُرِّمَ عَلَيْكُمْ. اگر تورات هنگام بعثت عيسى عليه السّلام تحريف نشده بود آن حضرت همه تورات را تصديق كرده و اگر تحريف شده بود در اينصورت آن حضرت تورات اصلى را تصديق كرده كه مقدار كثيرى از آن، در تورات محرف بوده است همانطور كه قرآن تورات را تصديق مى كند «2» مخفى نماند مقدارى از حلالها در اثر طغيان و گناه، بر يهود حرام شده بود، چنان كه فرموده: فَبِظُلْمٍ مِنَ الَّذِينَ هادُوا حَرَّمْنا عَلَيْهِمْ طَيِّباتٍ أُحِلَّتْ لَهُمْ نساء/ 160، ايضا انعام/ 146، نحل/

__________________________________________________

(1) اين جريان با كمى تغيير در كافى از امام صادق عليه السّلام نقل شده است الميزان ج 6 ص 238.

(2) احتمال داده شده كه معناى «مصدقا» آنست كه من همانم تورات خبر داده و آمدن من، تصديق تورات است ولى اين احتمال بعيد است. رجوع شود به (بقره/ 41).

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 81

118 ظاهرا مراد آنست كه عيسى عليه السّلام بعضى از آن محرمات را بر يهود حلال نمود، و احتمال هست كه محرماتى غير از آن محرمات و يا آنها را با بعضى ديگر حلال كرده باشد، ضمنا معلوم مى شود كه آن حضرت تبصره اى

بر تورات زده نه اينكه احكام آن را نسخ كرده باشد رجوع شود به «نكته ها».

وَ جِئْتُكُمْ بِآيَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُونِ. گويند مراد از «آية» همانهاست كه در بالا گفته شد، اگر «آية» بار ديگر تكرار نمى شد به نظر مى آمد كه وجوب اطاعت عيسى در اثر حلال كردن بعضى از محرمات است. ولى به نظر نگارنده مراد از «آيه» انجيل است و اللَّه اعلم.

51- إِنَّ اللَّهَ رَبِّي وَ رَبُّكُمْ فَاعْبُدُوهُ هذا صِراطٌ مُسْتَقِيمٌ. اين آيه در نفى عقائد نصارى است كه به پسر خدا بودن، خدا بودن و يكى از سه خدا بودن عيسى قائل هستند. حال آنكه قول صريح عيسى آن بود كه خدا پروردگار من و پروردگار همه است، عبادت مال اوست، راه راست همين است نظير اين آيه در سوره مائده آيه 117 نيز آمده است.

مى كند. و در باب «امامان همه محدث و مفهم هستند» رواياتى نقل فرموده كه همه امامان عليهم السّلام محدث بوده اند. و در باب «مولد الزهراء فاطمه عليها السّلام» بسند صحيح از حضرت صادق عليه السّلام نقل كرده: فاطمه عليها السّلام بعد از رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله هفتاد پنج روز زنده ماند، در مرگ پدرش بسيار محزون بود، جبرئيل پيش او مى آمد و درباره پدرش باو تسليت مى داد، و از پدرش و مكان پدرش باو خبر مى داد و از آنچه درباره فرزندانش بعد از وى خواهد شد مطلعش مى كرد و على عليه السّلام آنها را مى نوشت. آرى فاطمه عليها السّلام محدثه بود.

بعيد است.

بنا بر اين، نبوت عيسى عليه السّلام جهانى بوده، بعبارت ديگر او به ترويج تورات مبعوث شده بود البته با اضافات و تبصره ها و تغييراتى. لفظ وَ رَسُولًا إِلى بَنِي إِسْرائِيلَ معنى اش ظاهرا آنست كه رسالتش در ميان آنها آغاز گرديد، يا آنكه براى اصلاح دين بنى اسرائيل مبعوث شد، نه آنكه حق تبليغ غير يهود را نداشت، و غير يهود نمى توانست بدين او عمل كند، در تفسير صافى از حضرت باقر عليه السّلام نقل شده: تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 83

عيسى فقط به بنى اسرائيل مبعوث شد و نبوتش در بيت المقدس بود. بنظرم مراد امام عليه السّلام آنست كه براى اصلاح دين يهود مبعوث شد نه آنكه غير يهود در آن روز پيامبر نداشتند و جايز نبود به شريعت تورات عمل كند. و اللَّه اعلم.

روايت شده در جنگ خيبر چشم على بن ابى طالب عليه السّلام درد مى كرد، رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله با آب دهان خود، او را شفا داد، روايات دلالت دارند كه امامان عليهم السّلام نيز ولايت تكوينى دارند، از اين نبايد تعجب كرد زيرا ذلِكَ فَضْلُ اللَّهِ يُؤْتِيهِ مَنْ يَشاءُ در ضمن بايد دانست كه انبياء و ائمه به وقت ضرورت اينكار را مى كردند نه هر وقت. و گرنه نظم جهان بهم مى خورد.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 84

چاره جويى كرد، خدا بهترين چاره جويان است.

55- (چاره آن بود كه) خدا گفت: اى عيسى من تو را بر ميگيرم و بسوى خود بالا مى برم و از كسانى كه كافر شده اند پاك مى سازم و آنها را كه از تو پيروى كرده اند تا روز قيامت بر كافران برتر مى كنم، سپس بازگشت شما بسوى من است، در ميان شما در آنچه اختلاف مى كنيد حكم مى كنم.

56- اما آنها كه كافر شده اند در دنيا و آخرت با عذابى سخت مجازاتشان مى كنم و يارانى نخواهند داشت (كه خلاصشان كنند).

57- و اما آنها كه ايمان آورده و كارهاى شايسته انجام داده اند خدا پاداششان را به طور كامل مى دهد و خدا ستمگران را دوست نمى دارد.

58- اينها كه بر تو مى خوانيم از جمله آيات و تذكر حكيمانه است.

چرك گناهان با موعظه، پاك و خالص ميكردند (آلاء الرحمن).

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 86

دوم آمده مثل آيه مورد تفسير، مراد از اول مكر مذموم و از دوم مكر ممدوح است. در دعا آمده:

و لا تمكر بى فى حيلتك.

متوفيك: توفى از باب تفعل بمعنى تمام اخذ كردن است: «التوفى: اخذ الشي ء على التمام» اين ماده در قرآن در اخذ با مرگ و اخذ با خواب و احتمالا در اخذ با نجات دادن بكار رفته است.

بخدا تسليم شده اند و عيسى را در اين كار بگواهى مى خوانند. ظاهرا منظور آنست كه در حق بودن عيسى بخدا ايمان آورده اند «1».

__________________________________________________

(1) در انجيل لوقا باب ششم اسامى دوازده نفر كه عيسى از شاگردان خويش انتخاب

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 87

53- رَبَّنا آمَنَّا بِما أَنْزَلْتَ وَ اتَّبَعْنَا الرَّسُولَ فَاكْتُبْنا مَعَ الشَّاهِدِينَ.

بعد از قول وفادارى به عيسى رو بخدا كرده و اين سخن گفتند ... مراد از «رسول» عيسى است، آنها كه در وحله اول بر نبوت پيامبر گواهى مى دهند حائز بر تربيت مى شوند و در رديف اول واقع شده اند و قهرا پيش خدا محبوبتر هم هستند، لذا از خدا خواسته اند كه آنها را از شاهدان قرار دهد، بعضى احتمال داده اند كه منظورشان شهادت بر اعمال بندگان در روز قيامت است و اللَّه اعلم.

54- وَ مَكَرُوا وَ مَكَرَ اللَّهُ وَ اللَّهُ خَيْرُ الْماكِرِينَ. ظاهرا مراد آنست كه يهود درباره گرفتارى و كشته شدن عيسى عليه السّلام نقشه كشيدند و خواستند آن حضرت را از بين ببرند، خدا تدبير آنها را بى اثر كرد و عيسى را نجات داد آرى آنها در خصوص عيسى تدبير شومى كردند ولى خدا كه بهترين تدبيركنندگان است تدبير آنها را خنثى فرمود. مشروح اين جريان ذيل آيه بَلْ رَفَعَهُ اللَّهُ إِلَيْهِ نساء/ 158 خواهد آمد.

55- إِذْ قالَ اللَّهُ يا عِيسى إِنِّي مُتَوَفِّيكَ وَ رافِعُكَ إِلَيَّ وَ مُطَهِّرُكَ مِنَ الَّذِينَ كَفَرُوا «توفى» در بسيارى از آيات در معناى مرگ بكار رفته و در بعضى بمعنى اخذ و گرفتن آمده مثل هُوَ الَّذِي يَتَوَفَّاكُمْ بِاللَّيْلِ وَ يَعْلَمُ ما جَرَحْتُمْ بِالنَّهارِ و مثل: فَأَمْسِكُوهُنَّ فِي الْبُيُوتِ حَتَّى يَتَوَفَّاهُنَّ الْمَوْتُ نساء/ 15 «1» على

هذا لفظ «متوفيك» در اينجا و «توفيتنى» در سوره نساء/ 117 كه درباره عيسى است هيچ يك صريح در مرگ نيستند ممكن است اخذ بطور ديگر و نجات دادن باشد چنان كه در غير مرگ نيز صريح نيستند. ناگفته نماند: اين آيه بيان وَ مَكَرَ اللَّهُ در آيه سابق است.

__________________________________________________

كرد بدين قرار است پطرس، اندرياس، يعقوب، يوحنا، فيلپس، برتولما، متى، توماء، يعقوب بن حلفى، شمعون، يهودا برادر يعقوب، يهوداى اسخر يوطى (خائن).

(1) معنى آيه اول: خدا همانست كه روح شما را در شب ميگيرد (ميخواباند) و آنچه در روز كرده ايد ميداند. دوم: آنها را در خانه ها نگاه داريد تا مرگ آنها را بگيرد.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 88

رافِعُكَ إِلَيَّ نيز در بآسمان رفتن طورى صريح نيست كه قابل تأويل نباشد، «مطهرك» ظاهرا آنست كه تو را از پليدى كفار و تهمت و مجاورت آنها پاك مى كنم و نمى گذارم در ميان آنها بمانى اين سه كلمه صريحند در اينكه خدا عيسى را از ميان كفار خواهد برد اما كيفيت بردن يقينى نيست آيا عيسى با مرگ طبيعى مرد، آيا مفقود الاثر گرديد، آيا بآسمانها رفت؟ اللَّه اعلم، بقيه سخن در بَلْ رَفَعَهُ اللَّهُ إِلَيْهِ نساء/ 158.

وَ جاعِلُ الَّذِينَ اتَّبَعُوكَ فَوْقَ الَّذِينَ كَفَرُوا إِلى يَوْمِ الْقِيامَةِ مراد از الَّذِينَ كَفَرُوا يهود است، آيه وعده صريح است كه پيروان عيسى بر يهود تا قيامت فائق و برتر خواهند بود، امروز روشن است كه يهود جيره خوار و زير دست بتمام معناى مسيحيت است، و در آينده نيز چنين خواهد بود، چون مكتب يهود بر نژاد پرستى و نژاد استوار است لذا پيشرفت نكرده و پيوسته زير سلطه نصارى

خواهند ماند و آن گاه كه اسلام پيشرفت كرد و مسيحيت عقب ماند، يهود زير سلطه مسلمانان خواهند بود، زيرا كه مسلمانان نيز مصداق الَّذِينَ اتَّبَعُوكَ هستند و نبوت عيسى را قبول دارند. رجوع شود به «نكته ها».

توضيح اينكه: يهود با به ميان كشيدن نژاد پرستى خود را در بن بست عجيبى قرار داده اند مى گويند: لَنْ تَمَسَّنَا النَّارُ إِلَّا أَيَّاماً مَعْدُودَةً مى گويند: نَحْنُ أَبْناءُ اللَّهِ وَ أَحِبَّاؤُهُ مى گويند: لَيْسَ عَلَيْنا فِي الْأُمِّيِّينَ سَبِيلٌ اگر بعيسى ايمان مى آوردند، آن حضرت آنها را از اين بن بست ها رهايى مى داد ولى ايمان نياوردند و در اين تنگناها ماندند و بغضب خدا گرفتار شدند و پيوسته زير دست خواهند بود خدا با هيچ كسى و قومى غرض بخصوصى ندارد، مردم خودشان خود را مبتلى مى كنند: إِنَّ اللَّهَ لا يَظْلِمُ النَّاسَ شَيْئاً وَ لكِنَّ النَّاسَ أَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ.

ثُمَّ إِلَيَّ مَرْجِعُكُمْ فَأَحْكُمُ بَيْنَكُمْ فِيما كُنْتُمْ فِيهِ تَخْتَلِفُونَ يعنى قضيه در دنيا همان تفوق و برترى است و در قيامت نيز حكومت با من است و در آنچه تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 89

اختلاف كرده ايد بحق داورى خواهم كرد.

56- فَأَمَّا الَّذِينَ كَفَرُوا فَأُعَذِّبُهُمْ عَذاباً شَدِيداً فِي الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ وَ ما لَهُمْ مِنْ ناصِرِينَ. لفظ فِي الدُّنْيا روشن مى كند كه اين آيه متفرع بر وَ جاعِلُ الَّذِينَ اتَّبَعُوكَ فَوْقَ الَّذِينَ كَفَرُوا ... است نه متفرع بر ثُمَّ إِلَيَّ مَرْجِعُكُمْ ... و معلوم مى شود كه گرفتاريهاى يهود پيوسته ادامه خواهد يافت و ما لَهُمْ مِنْ ناصِرِينَ فاش مى كند تا از يهوديت دست بر ندارند راهى نخواهند يافت تا از عذاب خلاصشان كند.

57- وَ أَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فَيُوَفِّيهِمْ أُجُورَهُمْ وَ اللَّهُ لا يُحِبُّ

الظَّالِمِينَ. در اينجا خطاب خدا به عيسى عليه السّلام بپايان مى رسد عَمِلُوا الصَّالِحاتِ حاكى است كه تنها ايمان به عيسى كافى نيست بلكه اصالت عمل پيوسته محفوظ است، لا يُحِبُّ الظَّالِمِينَ فاش مى كند كه فقط اهل ايمان و عمل از عيسى بهره خواهند برد نه منكرين او.

58- ذلِكَ نَتْلُوهُ عَلَيْكَ مِنَ الْآياتِ وَ الذِّكْرِ الْحَكِيمِ. «ذلك» اشاره است بجريان عيسى، و شايد به قضيه يحيى و زكريا و مريم نيز اشاره باشد «ذكر حكيم» همان آيات و قرآن است، در جاى ديگر نيز بقرآن «ذكر» اطلاق شده:

إِنْ هُوَ إِلَّا ذِكْرٌ لِلْعالَمِينَ آرى قرآن بيدارى و تذكر است و بانسان «ديد» واقعى ميدهد و آن «ديد» حكيمانه و بر پايه منطق و اصالت استوار است.

بگذاريد طرف سيلى بزند ولى پيام عيسى را نيز بشنود، ما مسلمانان نيز بايد اين چنين تبليغ پى گيرى داشته باشيم.

ترديد كنندگان مباش.

61- هر كه بعد از اين علم كه بتو آمده باز با تو (در خصوص عيسى) به احتجاج برخيزد، بگو:

بيائيد ما و شما پسران و زنان و آنان را كه مانند خودمان هستند بخوانيم. سپس مباهله كنيم و لعنت و عذاب خدا را بر دروغگويان قرار بدهيم.

62- اين همان سرگذشت واقعى (مسيح) است، معبودى جز خدا نيست (الوهيت عيسى دروغ است) و خدا همان تواناى حكمت كردار است (كه عيسى را آفريده).

63- اگر (با اينهمه بيان باز) سرپيچى كنند (قصد فساد دارند) و خدا از مفسده جويان آگاه است.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 92

در آخرت عذاب و در دنيا، دور كردن از رحمت و توفيق و نيز عذاب است چنان كه در آيه.

قصص: قصّه گويى و قصّه. مصدر و اسم هر دو آمده است، اصل آن پى جويى و تعقيب است على هذا قصص مفرد است ولى گويى راغب آن را جمع ير أحسن الحديث، ج 2، ص: 93

دانسته است.

اله: معبود. (بقره/ 133).

عزير: عزّت، توانايى مقابل ذلّت. عزيز: توانا (قاموس قرآن).

حكيم: محكم كار، حكمت كردار. كسى كه كار را از روى تشخيص و مصلحت انجام دهد (قاموس قرآن).

مِنْ تُرابٍ ثُمَّ قالَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ «1» در اينجا دو مسئله است يكى خلقت آدم از خاك دوّمى مسئله «كن

__________________________________________________

(1) چون در اينجا خبر از گذشته است لازم بود «كن فكان» گفته شود نه «فيكون» باحتمال بعضى «كن فيكون» هر دو در تكوين يك كلمه هستند يعنى اول آفريد سپس درباره او «كن فيكون» اعمال كرد. و ممكن است «فيكون» جزاء شرط محذوف باشد يعنى:

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 94

«كن فيكون» كه «ثم» نشان ميدهد اين دو امر فاصله زمانى داشته اند، على هذا مورد تشبيه قسمت اوّل است، ولى اگر بگوئيم كه آدم مدتهايى از آفريده شدنش گذشت سپس استعداد پيدا كرد و روح الهى در وى پيدا شد، عيسى هم با قدرت خدا متولد شد و سپس روح خدايى و وحى در او پيدا گرديد، در اينصورت هر دو قسمت مورد تشبيه مى باشند و مراد از ثُمَّ قالَ ... دميدن روح الهى و اعطاء تفكر و اراده است و اللَّه اعلم «1» رجوع شود به «نكته ها» و بآيه كانَ النَّاسُ أُمَّةً واحِدَةً فَبَعَثَ اللَّهُ النَّبِيِّينَ بقره/ 213.

60- الْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ فَلا تَكُنْ مِنَ الْمُمْتَرِينَ يعنى: اين سرگذشت حق است و از جانب پروردگارت ديكته ميشود از ترديد كنندگان مباش، اين آيه براى تحكيم اطمينان رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله است.

61- فَمَنْ حَاجَّكَ فِيهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَكُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَكُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَكُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَى الْكاذِبِينَ در «نكته ها» جريان مباهله را نقل خواهيم كرد، باتفاق شيعه و اهل سنت رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله پس

از نزول آيه، نصاراى نجران را بمباهله دعوت فرمود و موقع رفتن به محل مباهله فقط على بن ابى طالب، فاطمه زهرا، حسن و حسين عليهم السّلام را با خود برد با در نظر گرفتن اين نقل مسلم مطالب ذيل از آيه استفاده ميشود.

اول: حسن و حسين عليهما السّلام پسران رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله بوده و بآنها «ابن رسول اللَّه» گفته ميشود ابن حجر در صواعق محرقه خود مى گويد: از فوائد اين آيه آنست كه به حسنين، پسران رسول خدا، گفتن جايز است و او بالاتفاق پدر آن دو است. «2»

__________________________________________________

«قال له كن و اذا قال لشى ء كن فيكون» نتيجه اين ميشود كه آدم نيز مشمول اين قانون كلى گرديد.

(1) در بحار ج 4 ص 13 از امام باقر سؤال شده از روحى كه در آدم و عيسى بود او فرمود:

«روحان مخلوقان اختارهما اللَّه و اصطفاهما روح آدم و روح عيسى».

(2) صواعق ابن حجر ص 157 ذيل آيه 9 از آيات وارده در شأن اهل بيت عليهم السلام مشروح اين مطلب را علامه امينى در كتاب الغدير ج 7 ص 124- 129 آورده است.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 95

دوم: چون رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله فقط حضرت فاطمه را با خود برده دليل است كه «نسائنا» فقط يك مصداق داشته و فاطمه عليها السّلام «الگوى» منحصر بفرد بوده است و گرنه لازم بود كه آن حضرت اقلا سه نفر را ببرد، حتى از زنان آن حضرت نيز كسى لايق آن مقام نبود.

سوم: على بن ابى طالب عليه السّلام در اين آيه مصداق «انفسنا» است يعنى: كسى را بخوانيم كه در

فضيلت و مقام و ارزش بمنزله خود ما است، «انفسنا» جمع است ولى عمل رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله نشان ميدهد: اين جمع فقط يك مصداق داشته و گرنه لازم بود اقلا سه مرد را با خود ببرد كه مصداق جمع باشند، از اينجا مقام والاى على بن ابى طالب عليه السّلام كاملا روشن ميشود، مباهله در سال نهم يا دهم هجرت در اواخر زندگى آن حضرت اتفاق افتاده و تا آن روز در اسلام فقط يك فرد در مزايا و فضائل مانند رسول وجود داشت.

چهارم: زمخشرى در كشّاف پس از نقل اينكه: رسول خدا فقط على، فاطمه، حسن و حسين عليهم السّلام را با خود به مباهله برد مى گويد: براى فضيلت اصحاب كساء دليلى قويتر از اين واقعه نيست، ابن حجر در صواعق ذيل آيه نهم از آيات نازله در شأن اهل بيت، اين را از زمخشرى نقل كرده است. مأمون از حضرت رضا عليه السّلام پرسيد: بزرگترين فضيلت على بن ابى طالب كه قرآن ذكر ميكند كدام است؟ امام آيه مباهله را خواند سفينة البحار (بهل).

62- إِنَّ هذا لَهُوَ الْقَصَصُ الْحَقُّ وَ ما مِنْ إِلهٍ إِلَّا اللَّهُ وَ إِنَّ اللَّهَ لَهُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ اين آيه در بيان سه مطلب است اول: سرگذشت واقعى عيسى و مريم همين است و بس. دوّم: معبودى جز خدا نيست، عيسى و غير عيسى نميتوانند فائز مقام الوهيّت باشند. سوّم: خداى توانا از روى حكمت و مصلحت، عيسى را بدون دخالت پدر آفريده است.

63- فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ بِالْمُفْسِدِينَ يعنى: اگر نصارى از تصديق تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 96

آن اعراض كردند در اينصورت قصد

تباهى و اضلال مردم را دارند و خدا به تبهكاران داناست، آنها را بكيفر اعمالشان مى رساند.

از دست مى دهد.

در قرآن يك مسئله، مسئله خلقت انسان است كه انسان از لجن هاى گنديده و سياه و از خاك چسبنده بخصوصى آفريده شده است رجوع شود به سوره حجر آيه 26- 28- 33، رحمن/ 14، ص/ 71، مؤمنون/ 12، صافات/ 11 و يك مسئله، مسئله خلافت انسان و دميده شدن روح الهى و سجود ملائكه بر او است، ظاهر آيه مورد بحث آنست كه «آدم» در آن بجاى «بشرا» در آيه: إِنِّي خالِقٌ بَشَراً مِنْ طِينٍ ص/ 71 است.

به آنها فرمود: با من مباهله كنيد اگر راستگو باشم لعنت و عذاب خدا بر شما نازل خواهد شد، اگر دروغگو باشم بر من. گفتند: منصفانه گفتى و قرار مباهله گذاشتند فرداى آن روز نصارى ديدند كه آن حضرت فقط چهار نفر را همراه مى آورد، يك مرد و يك زن و دو پسر. گفتند: اينها كيستند؟ جواب شنيدند كه آن مرد پسر عمّ و دامادش على و محبوبترين خلق نزد اوست، آن زن فاطمه دختر او و آن دو پسر حسن و حسين نواده هاى وى هستند.

پيامبر به مكان مباهله رسيد و بر دو زانو نشست، ابو حارثه كه اسقف نصارى بود از ديدن آن وضع تكان خورد و گفت: بخدا مانند پيغمبران بزانو نشست و بعد گفت: چهره هايى مى بينم كه اگر از خدا بخواهند كوهى را از جايش بركند البتّه خواهد كند! مباهله نكنيد هلاك مى شويد، بعد گفت: يا ابا القاسم ما مباهله نميكنيم و مصالحه ميكنيم، با ما به مبلغى مصالحه كن كه پرداخت آن را قادر باشيم بالاخره با وضع جزيه بر آنها، اين واقعه پايان يافت.

اهل تاريخ و تفسير اين مطلب را نقل كرده و ساده تلقى كرده اند ولى ميتوان گفت: در اسلام ماجرايى باين اهميّت نبوده است، چه پيشنهاد حيرت انگيزى!!! رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله پيش خود چه مى انديشد و بر اصالت دعوت خويش چقدر ايمان دارد؟!، اين دعوت چهار احتمال داشت اوّل آنكه نفرين آن حضرت پذيرفته شده نصارى عقوبت شوند. دوم بالعكس، سوم نفرين هيچ يك از طرفين باجابت نرسد.

چهارم در اثر نفرين، هر دو طرف از بين بروند، فقط صورت اوّل بنفع آن حضرت و

اسلام بوده و در سه صورت ديگر فاتحه اسلام و آن حضرت خوانده مى شد، اين چه مسابقه اى بود؟!!! تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 99

سال دهم هجرى است، اسلام براه طبيعى خود افتاده، حضرت صاحب حكومت، تشكيلات و ساز و برگ شده، نصاراى نجران مسلمان نشدند چه تأثيرى دارد، خدايا اين مرد بزرگ چقدر ايمان و اطمينان خاطر داشت و بدين و خداى خود چقدر مؤمن بود؟!!! اگر او در حق بودن خود ترديدى داشت هرگز بچنين مسابقه خطرناك دست نمى زد.

آرى: رهبر هر مكتب و قيام بايد باصالت مكتب خويش چنان عقيده اى داشته باشد و گرنه موفّق بودنش مشكل است.

بلغزش محمّد عبده اشاره كرده اند.

يَتَّخِذَ بَعْضُنا بَعْضاً أَرْباباً مِنْ دُونِ اللَّهِ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُولُوا اشْهَدُوا بِأَنَّا مُسْلِمُونَ (64) يا أَهْلَ الْكِتابِ لِمَ تُحَاجُّونَ فِي إِبْراهِيمَ وَ ما أُنْزِلَتِ التَّوْراةُ وَ الْإِنْجِيلُ إِلاَّ مِنْ بَعْدِهِ أَ فَلا تَعْقِلُونَ (65) ها أَنْتُمْ هؤُلاءِ حاجَجْتُمْ فِيما لَكُمْ بِهِ عِلْمٌ فَلِمَ تُحَاجُّونَ فِيما لَيْسَ لَكُمْ بِهِ عِلْمٌ وَ اللَّهُ يَعْلَمُ وَ أَنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ (66) ما كانَ إِبْراهِيمُ يَهُودِيًّا وَ لا نَصْرانِيًّا وَ لكِنْ كانَ حَنِيفاً مُسْلِماً وَ ما كانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ (67) إِنَّ أَوْلَى النَّاسِ بِإِبْراهِيمَ لَلَّذِينَ اتَّبَعُوهُ وَ هذَا النَّبِيُّ وَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ اللَّهُ وَلِيُّ الْمُؤْمِنِينَ (68)

وَدَّتْ طائِفَةٌ مِنْ أَهْلِ الْكِتابِ لَوْ يُضِلُّونَكُمْ وَ ما يُضِلُّونَ إِلاَّ أَنْفُسَهُمْ وَ ما يَشْعُرُونَ (69) يا أَهْلَ الْكِتابِ لِمَ تَكْفُرُونَ بِآياتِ اللَّهِ وَ أَنْتُمْ تَشْهَدُونَ (70) يا أَهْلَ الْكِتابِ لِمَ تَلْبِسُونَ الْحَقَّ بِالْباطِلِ وَ تَكْتُمُونَ الْحَقَّ وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ (71)

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 102

64- بگو اى اهل كتاب بيائيد بسوى سخنى كه ميان ما و شما يكسان و منصفانه است (و آن اينكه) جز خدا را نپرستيم، و چيزى را باو شريك قرار ندهيم، بعضى از ما بعضى را بجاى خدا ارباب نگيرد، پس اگر اعراض كنند، بگو: گواه باشيد كه ما مسلمانيم.

65- اى اهل كتاب چرا در (مذهب) ابراهيم محاجه ميكنيد حال آنكه تورات و انجيل بعد از او نازل شده، آيا نمى فهميد؟!

66- شما آنهائيد: در موضوعى كه بآن علم داشتيد محاجه كرده ايد، چرا در موضوعى كه بآن آگاه نيستيد محاجه مى كنيد و خدا ميداند و شما نميدانيد.

67- ابراهيم نه يهودى بود، نه نصرانى. بلكه يكتا پرست و مسلمان بود و از مشركان نبود

68- نزديكترين مردم بابراهيم آن كسانى هستند كه

از او پيروى كردند و (نيز) اين پيغمبر و كسانى كه باو ايمان آورده اند و خدا يار مؤمنان است.

69- جمعى از اهل كتاب دوست دارند كه كاش شما را گمراه كنند (ولى) فقط خودشان را گمراه مى كنند و نمى دانند (كه خود را گمراه ميكنند).

70- اى اهل كتاب چرا آيات خدا را انكار ميكنيد! حال آنكه (در ضمير خود براست بودن آنها) گواهى ميدهيد؟

71- اى اهل كتاب چرا حق را بباطل مياميزيد، و چرا حق را دانسته (از روى عمد) نهان مى داريد؟!

بابراهيم آنان بودند كه از توحيد او پيروى كردند و نيز اين پيامبر و پيروان او هستند كه راه ابراهيم مى روند، نه شما كه نه توحيد خالص داريد و نه از فرمان خدا اطاعت مى كنيد، ثالثا: در اين آيات دانشمندان اهل كتاب را مخاطب قرار داده كه حقائق را انكار نكنند و مردم را باشتباه نياندازند. پس دو تا يا أَهْلَ الْكِتابِ در اوّل خطاب بعموم اهل كتاب تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 104

و سومى و چهارمى خطاب بدانشمندان آنهاست. ناگفته نماند: روى سخن در آيات گذشته راجع بنصارى بود ولى در اين آيات يهود و نصارى هر دو منظور مى باشند.

64- قُلْ يا أَهْلَ الْكِتابِ تَعالَوْا إِلى كَلِمَةٍ سَواءٍ بَيْنَنا وَ بَيْنَكُمْ أَلَّا نَعْبُدَ إِلَّا اللَّهَ وَ لا نُشْرِكَ بِهِ شَيْئاً وَ لا يَتَّخِذَ بَعْضُنا بَعْضاً أَرْباباً مِنْ دُونِ اللَّهِ سواء بمعنى مساوى و برابر است «1» آمدن بسوى كلمه، بمعنى اتّفاق در سخن و عمل است. يعنى: اى اهل كتاب بيائيد بهدفى و مقصدى كه فائده آن بهمه برابر و يكسان است و تبعيضى در آن نيست و نميتوانيد بگوئيد: اين پيشنهاد فقط بسود يك طرف و يا عدّه اى است. و آن اينكه در مقام پرستش و بندگى، فقط خدا را پرستش كنيم و شريكى بر او قائل نشويم و در مقام فرمانبرى و اطاعت فقط از دستورهاى خدا اطاعت كنيم و جز خدا اربابى و قانونگذارى نداشته باشيم.

آرى: پيامبران ميخواهند جامعه اى تشكيل دهند كه در آن توحيد حكومت كند، همه بخدا رو آورند و همه، كارهاى فردى و اجتماعى خود را با اغراض خدايى و دستورهاى خدا تطبيق دهند اين جامعه مطابق فطرت

انسان است، در اين جامعه تبعيضى نيست، همه در برابر خدا و قانونهاى او يكسانند و اين جامعه سَواءٍ بَيْنَنا وَ بَيْنَكُمْ است.

توضيح اينكه: اهل كتاب از دو جهت آلوده بودند، اوّل از جهت توحيد و توحيد عبادت كه غير خدا را، خدا و پسر خدا و معبود ميدانستند چنان كه فرموده:

إِنَّمَا الْمَسِيحُ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ رَسُولُ اللَّهِ وَ كَلِمَتُهُ أَلْقاها إِلى مَرْيَمَ وَ رُوحٌ مِنْهُ فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ وَ لا تَقُولُوا ثَلاثَةٌ انْتَهُوا خَيْراً لَكُمْ إِنَّمَا اللَّهُ إِلهٌ واحِدٌ نساء/ 171. و نيز فرموده: لَقَدْ كَفَرَ الَّذِينَ قالُوا إِنَّ اللَّهَ هُوَ الْمَسِيحُ ابْنُ مَرْيَمَ ... لَقَدْ كَفَرَ الَّذِينَ قالُوا إِنَّ اللَّهَ ثالِثُ ثَلاثَةٍ وَ ما مِنْ إِلهٍ إِلَّا إِلهٌ واحِدٌ مائده/ 73 و 72 و نيز فرموده:

__________________________________________________

(1) سواء در اصل مصدر است بمعنى برابرى و در آيه، وصف است بمعنى برابر و مساوى.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 105

وَ إِذْ قالَ اللَّهُ يا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ أَ أَنْتَ قُلْتَ لِلنَّاسِ اتَّخِذُونِي وَ أُمِّي إِلهَيْنِ مِنْ دُونِ اللَّهِ قالَ سُبْحانَكَ ... مائده/ 116. و نيز فرموده: وَ قالَتِ الْيَهُودُ عُزَيْرٌ ابْنُ اللَّهِ وَ قالَتِ النَّصارى الْمَسِيحُ ابْنُ اللَّهِ ... توبه/ 30 و نيز فرموده: هيچ پيامبرى را نرسد كه خدا باو نبوّت و كتاب بدهد، سپس بمردم بگويد: بندگان من باشد نه بندگان خدا ...» آل عمران/ 79.

از طرف ديگر: اهل كتاب از بزرگان و دانشمندان خود كور كورانه تقليد ميكردند، هر چه ميگفتند: عوام آن را وحى منزل ميدانستند، آنها هم براى حفظ مقام و اغراض شخصى، از طرفى حقائق را كتمان مى كردند وَ إِنَّ فَرِيقاً مِنْهُمْ لَيَكْتُمُونَ الْحَقَّ وَ هُمْ يَعْلَمُونَ بقره/ 146،

و از طرف ديگر بدلخواه خود حلال را حرام و حرام را حلال ميكردند، قرآن از دست آنها مينالد و ميگويد: احبار و راهبان اموال مردم را بباطل ميخورند و آنها را از راه خدا باز ميدارند (توبه/ 34) و در حق عوامشان فرموده: اتَّخَذُوا أَحْبارَهُمْ وَ رُهْبانَهُمْ أَرْباباً مِنْ دُونِ اللَّهِ ... توبه/ 31، كنشت و كليسا قانونگذار مطلق بود.

از حضرت صادق صلوات اللَّه عليه نقل شده آنها در برابر خدا، احبار و راهبان را عبادت نكردند، بلكه حلالى را براى آنها حرام و حرامى را حلال كردند، ارباب گرفتن در برابر خدا همان بوده، گويند چون اين آيه نازل شد عدى بن حاتم برسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله گفت: ما بزرگان را عبادت نميكرديم. حضرت فرمود:

آن گاه كه چيزهايى را حلال و حرام ميكردند قبول ميكرديد؟ گفت: آرى. ارباب گرفتن همان است. «1»

در جهان، معبود فقط خداست، ربّ فقط خداست، و حكم و دستور از آن خداست إِنِ الْحُكْمُ إِلَّا لِلَّهِ يوسف/ 41 پيامبر نميگويد حتى ملائكه و پيامبران ارباب مردم و دستور دهندگان مردم اند وَ لا يَأْمُرَكُمْ أَنْ تَتَّخِذُوا الْمَلائِكَةَ وَ النَّبِيِّينَ

__________________________________________________

(1) مجمع البيان.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 106

أَرْباباً أَ يَأْمُرُكُمْ بِالْكُفْرِ ... آل عمران/ 80، رجوع شود به «نكته ها» فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُولُوا اشْهَدُوا بِأَنَّا مُسْلِمُونَ يعنى: اگر نپذيرفتند بگوئيد: گواه باشيد و اقرار كنيد كه ما بخدا تسليم شدگانيم نه شما، زيرا فقط خدا را عبادت ميكنيم و فقط دستور او را پيروى مى نمائيم.

65- يا أَهْلَ الْكِتابِ لِمَ تُحَاجُّونَ فِي إِبْراهِيمَ وَ ما أُنْزِلَتِ التَّوْراةُ وَ الْإِنْجِيلُ إِلَّا مِنْ بَعْدِهِ أَ فَلا تَعْقِلُونَ «ابراهيم عليه السّلام ميان مسلمانان و

يهوديان و مسيحيان محترم و مقبول است و رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله بارها ميفرمود: دين من همان دين ابراهيم است، يهود ميگفتند: ابراهيم از ماست و يهودى بوده، نصارى ميگفتند:

نه، ابراهيم از ماست و نصرانى بوده، ميخواستند با اين ادّعا خود را، بر حق جلوه دهند، قرآن ميگويد: اين ستيزه جويى يعنى چه؟! يهوديّت (با همه بدعتهايش) از تورات ببعد بوجود آمده چنان كه نصرانيّت از انجيل ببعد پيدا شده ولى ابراهيم هزار سال قبل از تورات و دو هزار سال قبل از انجيل بوده است، آيا نميفهميد؟!! 66- ها أَنْتُمْ هؤُلاءِ حاجَجْتُمْ فِيما لَكُمْ بِهِ عِلْمٌ فَلِمَ تُحَاجُّونَ فِيما لَيْسَ لَكُمْ بِهِ عِلْمٌ آيه صريح است در اينكه آنها در محاجّه اوّل علم داشتند و در آن محاجّه آنكه علم داشته ذيحق بوده است، لذا بنظر ميايد: اين محاجّه ما بين يهود و نصارى بوده، نصارى ميگفتند: عيسى پيامبر است و از جانب خدا مبعوث شده و دين موسى را تكميل كرده و آن را از روى علم ميگفتند، يهود در مقابل نصارى ميگفتند: عيسى نه خداست و نه پسر خدا و نه يكى از سه خدا، و اين را از روى علم مى گفتند «1» قرآن اين محاجه را حق مى داند، ولى اينكه هر يك بى آنكه اطلاعى داشته باشند ابراهيم را يهودى يا نصرانى معرفى مى نمايد، محاجه را باطل معرفى ميكند. و ميگويد واقعيت را خدا ميداند نه شما وَ اللَّهُ يَعْلَمُ وَ أَنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ

__________________________________________________

(1) استفاده از الميزان.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 107

سپس ميفرمايد:

67- ما كانَ إِبْراهِيمُ يَهُودِيًّا وَ لا نَصْرانِيًّا وَ لكِنْ كانَ حَنِيفاً مُسْلِماً وَ ما كانَ

مِنَ الْمُشْرِكِينَ.

واقع امر آنست كه ابراهيم نه يهودى بود و نه نصرانى، بلكه او انسانى موحّد و يكتا پرست و بدستورهاى خدايى تسليم بود و از مشركان كه غير خدا را عبادت ميكنند و جز او اربابانى دارند، نبود، «1» اينكه قرآن ميگويد: ابراهيم يهودى و نصرانى نبود بدان علّت است كه يهوديّت و نصرانيّت توأم با شرك و خرافات است چنان كه ذيل آيه 135 سوره بقره توضيح داده شده است.

68- إِنَّ أَوْلَى النَّاسِ بِإِبْراهِيمَ لَلَّذِينَ اتَّبَعُوهُ وَ هذَا النَّبِيُّ وَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ اللَّهُ وَلِيُّ الْمُؤْمِنِينَ مراد از لَلَّذِينَ اتَّبَعُوهُ كسانى است كه پيش از اسلام در دين ابراهيم بودند اعمّ از پيامبران گذشته و مؤمنان واقعى. يعنى يهود و نصارى در دين ابراهيم نيستند بلكه نزديكترين مردمان باو، و دين او پيروان واقعى وى و پيامبر اسلام و پيروان او هستند. ظاهرا جدا كردن رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله از لَلَّذِينَ اتَّبَعُوهُ بجهت احترام و عظمت آن حضرت است. جمله وَ اللَّهُ وَلِيُّ الْمُؤْمِنِينَ روشن ميكند كه خدا نيز با اين گروه است نه با يهود و نصارى كه دين ابراهيم را خلط كرده اند، الف و لام «المؤمنين» براى عهد است يعنى:

خدا دوست يا سرپرست اين مؤمنان است.

69- وَدَّتْ طائِفَةٌ مِنْ أَهْلِ الْكِتابِ لَوْ يُضِلُّونَكُمْ وَ ما يُضِلُّونَ إِلَّا أَنْفُسَهُمْ وَ ما يَشْعُرُونَ هشدار است بمسلمين كه كفّار در كمين آنها هستند و ميخواهند گمراهشان كنند، ولى آنها ندانسته خودشان را گمراه ميكنند، زيرا آنكه بفكر گمراه

__________________________________________________

(1) در اين آيه حَنِيفاً مُسْلِماً در جاى أَلَّا نَعْبُدَ إِلَّا اللَّهَ و وَ ما كانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ در جاى وَ لا يَتَّخِذَ بَعْضُنا

بَعْضاً أَرْباباً در آيه اول است.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 108

كردن ديگران است از هدايت يافتن خود دست كشيده و راه ضلالت مى رود، پس در وحله اول او فقط خودش را گمراه مى كند، ولى اضلال او در ديگران مؤثر واقع شود يا نه مطلب ديگرى است، البته ممكن است مؤثر واقع شود لذا آيه به مسلمانان هشدار مى دهد، اين مطلب مخصوص به زمان نزول قرآن نيست بلكه كفار هميشه در اين صدد هستند، ناگفته نماند «لو» در آيه به معنى «اى كاش» است كه در عرب «تمنى» گويند.

70- يا أَهْلَ الْكِتابِ لِمَ تَكْفُرُونَ بِآياتِ اللَّهِ وَ أَنْتُمْ تَشْهَدُونَ مراد از اين خطاب و خطاب بعدى ظاهرا علماء اهل كتاب است كه شواهد نبوت رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله را مى دانستند ولى انكار مى كردند ممكن است مراد از «آيات اللَّه» آيات قرآن باشد كه از روى بشارت تورات و انجيل مى دانستند، كه پيامبر و آيات قرآن حق است ولى انكار مى كردند كه منافعشان بخطر نيافتد. مراد از «تشهدون» شهادت قلبى و دانستن است.

71- يا أَهْلَ الْكِتابِ لِمَ تَلْبِسُونَ الْحَقَّ بِالْباطِلِ وَ تَكْتُمُونَ الْحَقَّ وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ يكى از كارهاى آنها اين بود كه حق را به باطل خلط كرده و همه را در لباس دين بخورد مردم مى دادند چنان كه فرموده: يَكْتُبُونَ الْكِتابَ بِأَيْدِيهِمْ ثُمَّ يَقُولُونَ هذا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ بقره/ 79 ايضا آل عمران/ 78، و احكامى از خود جعل ميكردند، مثلا در تورات آمده: «پيامبرى را بر ايشان از ميان برادران ايشان (فرزندان اسماعيل) مثل تو مبعوث خواهم كرد و كلام خود را به دهانش خواهم گذاشت و هر آنچه باو امر

فرمايم بايشان خواهد گفت و هر كه سخنان مرا كه او باسم من گويد نشنود من از او مطالبه خواهم كرد» «1» اين گونه كلمات را كه گواه روشن بر رسالت پيامبر اسلام است به معانى ديگر حمل مى كردند يا مثلا

__________________________________________________

(1) سفر تثنيه: فصل 18 آيه 18.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 109

شواهدى را كه در انجيل يوحنّا درباره رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله ذكر شده به «جبرئيل» تأويل مى كردند «1» اينها خود مصداق خلط حق به باطل و كتمان حق هستند، على هذا تَكْتُمُونَ الْحَقَّ نتيجه «تلبسون» است و يا مراد از وَ تَكْتُمُونَ الْحَقَّ شواهد و چيزهايى است كه رأسا كتمان مى كردند، اشكال كار در آن بود كه اين كارها را دانسته و از روى عمد انجام مى دادند: وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ.

اين سؤال و جواب در روايت مفصلى از حضرت عسكرى از امام صادق عليهما السّلام نقل و در آن روشن شده: اگر بدون تحقق از هر عالم پيروى كنيم مانند عوام يهود (و نصارى) خواهيم بود و آن گاه صفاتى را كه در فقيه لازم است با اين عبارت بيان فرموده

«فاما من كان من الفقهاء صائنا لنفسه حافظا لدينه مخالفا على هواه مطيعا لامر مولاه فللعوام ان يقلدوه» «1»

تا فقيهى داراى اين صفات نباشد نمى شود از او احكام آموخت زيرا بيم آن ميرود كه از خودش جعل كند، حساب كنيد كارهاى باصطلاح علماء را كه براى خلفاء بنى اميه و بنى عباس و طاغوتهاى فعلى آيه «... و اولوا الامر منكم» مى خوانند. تو خود حديث مفصل بخوان از اين مجمل!.

__________________________________________________

(1) وسائل ج 18 ص 94 طبع جديد.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 111

ثَمَناً قَلِيلاً أُولئِكَ لا خَلاقَ لَهُمْ فِي الْآخِرَةِ وَ لا يُكَلِّمُهُمُ اللَّهُ وَ لا يَنْظُرُ إِلَيْهِمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ وَ لا يُزَكِّيهِمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِيمٌ (77) وَ إِنَّ مِنْهُمْ لَفَرِيقاً يَلْوُونَ أَلْسِنَتَهُمْ بِالْكِتابِ لِتَحْسَبُوهُ مِنَ الْكِتابِ وَ ما هُوَ مِنَ الْكِتابِ وَ يَقُولُونَ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ ما هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ يَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ الْكَذِبَ وَ هُمْ يَعْلَمُونَ (78)

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 112

72- گروهى از يهود (به همكيشان خود) گفتند: در اول روز به آنچه بر مؤمنان نازل شده ايمان بياوريد و در آخر روز باز گرديد شايد آنها (نيز از دينشان) باز گردند.

73- (در اظهار مطلب) جز به كسى كه همكيش شماست اطمينان نكنيد. بگو: اين هدايت، هدايت خداست، مبادا كسى داده شود نظير آنچه را كه شما داده شده ايد، يا با شما نزد خدا محاجه كنند، بگو: برترى و موهبت به دست خداست به هر كه بخواهد مى دهد، خدا داراى فضل وسيع و (به شايستگان) داناست.

74- رحمت خويش را به هر كه خواهد مخصوص مى كند، خدا صاحب فضل و احسان بزرگى است.

75- از جمله اهل كتاب كسى است كه اگر او را بر پول زيادى امين كنى آن را به تو پس مى دهد و از جمله آنها كسى است كه اگر او را بر دينارى امين كنى آن را به تو پس نمى دهد مگر آنكه پيوسته بالاى سر او ايستاده باشى، اين بدان علت است كه گفته اند: بر ما در برابر غير يهود راه (تعرضى) نيست، به خدا دروغ مى بندند در حالى كه مى دانند.

76- بلى آنكه به عهد خود وفا كند و تقوى پيش گيرد خدا پرهيزكاران را دوست

مى دارد.

77- كسانى كه عهد خدا و عهد خود را به بهاى اندكى مى فروشند، آنها بهره اى در آخرت ندارند، خدا با آنها سخن نمى گويد، و روز قيامت بآنها نگاه نمى كند و آنها را پاك نمى گرداند و عذابى دردناك براى آنهاست.

78- گروهى از آنها هستند كه زبان خود را بخواندن نوشته خود مى پيچانند، تا گمان كنيد كه از تورات است، حال آنكه از تورات نيست، و مى گويند كه آن از نزد خداست حال آنكه از نزد خدا نيست و بر خدا دروغ مى بندند با آنكه مى دانند.

كنايه از دروغ سازى است يعنى زبانش را با جعل دروغ پيچانيد.

و بآيه تطبيق نمى شود گر چه بعضى از بزرگان، آيه را از روى آن تفسير كرده است.

73- وَ لا تُؤْمِنُوا إِلَّا لِمَنْ تَبِعَ دِينَكُمْ قُلْ إِنَّ الْهُدى هُدَى اللَّهِ أَنْ يُؤْتى أَحَدٌ مِثْلَ ما أُوتِيتُمْ أَوْ يُحاجُّوكُمْ عِنْدَ رَبِّكُمْ.

اين دسيسه دوم است، اين آيه نظير آيه: قالُوا أَ تُحَدِّثُونَهُمْ بِما فَتَحَ اللَّهُ عَلَيْكُمْ لِيُحَاجُّوكُمْ بِهِ عِنْدَ رَبِّكُمْ ... بقره/ 76 است كه مشروحا بررسى شده «تؤمنوا» در اينجا بمعنى اعتماد و اطمينان كردن است مثل وَ يُؤْمِنُ لِلْمُؤْمِنِينَ توبه/ 61 يعنى در اظهار شواهد نبوت پيغمبر اسلام، جز بر يهود اعتماد نكنيد و بديگران نگوئيد:

كه صفات پيغمبر اسلام در تورات آمده است، زيرا اين كار يكى از دو ضرر را دارد يا آنكه مسلمانها مانند شما صاحب دين مستقلّى مى شوند و يا نزد خدا با شما محاجه

__________________________________________________

(1) مجمع البيان و المنار.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 115

مى كنند كه دين ما را حق دانستيد ولى قبول نكرديد.

در ذيل آيه 76 سوره بقره گفته شده: اين منطق در صورتى درست است كه بگوئيم مراد از عِنْدَ رَبِّكُمْ كتاب خدا باشد «1» و يا بگوئيم: يهود عقيده داشتند كه علم خدا فقط شامل چيزهايى است كه آشكار شود و خدا از آنچه كتمان مى شود نعوذ باللّه خبر ندارد رجوع شود بآن آيه جمله قُلْ إِنَّ الْهُدى هُدَى اللَّهِ به نظرم جواب وَ قالَتْ طائِفَةٌ وَ لا تُؤْمِنُوا ... است «2» و الف و لام «الهدى» براى عهد است يعنى بگو: اين هدايت، هدايت خدايى است و با دسيسه شما از بين نمى رود.

قُلْ إِنَّ الْفَضْلَ بِيَدِ اللَّهِ يُؤْتِيهِ مَنْ يَشاءُ وَ اللَّهُ واسِعٌ عَلِيمٌ اين قسمت ظاهرا جواب أَنْ يُؤْتى

أَحَدٌ ... است، يعنى نبوت در دست خداست به هر كس و به هر قوم كه بخواهد مى دهد، خداوند فضل و رحمتش وسيع است و فقط به يك قوم و يك نژاد (يهود) شامل نيست. و نيز با استعداد و اهليّت آنكه باو پيامبرى مى دهد داناست.

74- يَخْتَصُّ بِرَحْمَتِهِ مَنْ يَشاءُ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيمِ بنظر مى آيد:

اين آيه دفع دخل باشد از «واسع»، يعنى واسع الرحمة بودند مقتضايش آن نيست كه رحمت و نبوت را به هر كس عطا فرمايد بلكه آن را به كسى كه مى خواهد مخصوص مى كند: اللَّهُ أَعْلَمُ حَيْثُ يَجْعَلُ رِسالَتَهُ جمله وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيمِ ظاهرا راجع باين آيه و به قُلْ إِنَّ الْفَضْلَ بِيَدِ اللَّهِ ... است.

75- وَ مِنْ أَهْلِ الْكِتابِ مَنْ إِنْ تَأْمَنْهُ بِقِنْطارٍ يُؤَدِّهِ إِلَيْكَ وَ مِنْهُمْ مَنْ إِنْ تَأْمَنْهُ بِدِينارٍ لا يُؤَدِّهِ إِلَيْكَ إِلَّا ما دُمْتَ عَلَيْهِ قائِماً «3» يعنى: مگر پيوسته

__________________________________________________

(1) يعنى از كتاب خدا و از تورات بر عليه شما استدلال بكنند.

(2) اين كلام، جمله معترضه است ميان سخن يهود.

(3) گفته اند «ما» در آيه مصدريه است و تقدير آن: «الا ان تدوم عليه قائما است.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 116

ملازم او باشى و مطالبه كنى، آيه روشن مى كند كه آنها اين نشيب و فراز را در امانت و خيانت بغير يهود داشتند، اين دو نوع كار در هر قومى مى شود ولى اين امر در يهود ناشى از آن بود كه: قالُوا لَيْسَ عَلَيْنا فِي الْأُمِّيِّينَ سَبِيلٌ يعنى مى گفتند: اگر يهود بر يهود خيانت كند پيش خدا مسئول است ولى اگر بر غير يهود خيانت كنيم راه عقابى بر عليه ما نيست زيرا خدا بر

نژاد يهود نظر بخصوصى دارد، فقط آنها را به رحمت و فضل خود برگزيده است. ذيل آيه، جواب اين سخن است كه فرمايد: وَ يَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ الْكَذِبَ وَ هُمْ يَعْلَمُونَ يعنى: خدا چنين چيزى بآنها نگفته، و بخدا دروغ مى بندند وَ هُمْ يَعْلَمُونَ نشان مى دهد كه آنها چنين چيزى در تورات نمى يافتند ولى باز مى گفتند: قضيه همين است. چنان كه در تورات سفر لاويان باب ششم و نوزدهم به امانت درباره همه دستور داده شده است نه فقط درباره يهود.

76- بَلى مَنْ أَوْفى بِعَهْدِهِ وَ اتَّقى فَإِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُتَّقِينَ مراد از عهد ظاهرا امانت است كه پيمان بسته آن را به صاحبش برگرداند يعنى: آرى بر آنها راه عقاب باز است ولى كسى كه به امانت وفا كند و به صاحبش بر گرداند و از خيانت پرهيز كند خدا چنين كسان را دوست دارد.

77- إِنَّ الَّذِينَ يَشْتَرُونَ بِعَهْدِ اللَّهِ وَ أَيْمانِهِمْ ثَمَناً قَلِيلًا أُولئِكَ لا خَلاقَ لَهُمْ فِي الْآخِرَةِ مراد از عهد اللَّه دين خداست كه پيمانى است ما بين خدا و خلق، و مراد از «ايمان» هر عهدى است كه مردم با مردم و يا با خدا مى بندند «يشترون» در اصل به معنى عوض كردن است و در خريدن و فروختن هر دو بكار مى رود «1» در اينجا به معنى فروختن و عوض كردنست اين آيه يك حكم كلّى و شامل هر كسى است كه داراى اين صفات باشد ولى مصداق آن در اينجا يهود است كه نه بدين خدا اهميت مى دادند و نه به پيمانهاى خويش، منظور از «ثمن قليل» مال و جاه

__________________________________________________

(1) اشترى آن گاه كه بمعنى فروختن باشد، مبيع

با «با» آيد چنان كه در اين آيه آمده است.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 117

دنياست كه فكر مى كردند در صورت قبول اسلام، از دستشان خواهد رفت.

پيداست كه چنين كسان بهره اى از نعمتهاى آخرت ندارند.

وَ لا يُكَلِّمُهُمُ اللَّهُ وَ لا يَنْظُرُ إِلَيْهِمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ وَ لا يُزَكِّيهِمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِيمٌ اين جمله و تفسيرش در آيه 174 سوره بقره گذشت لا يُكَلِّمُهُمُ كنايه از غضب خداست چنان كه با مؤمنان تكلّم خواهد فرمود، «لا ينظر» كنايه از بى اعتنايى خداست نسبت بآنها (نعوذ باللّه) لا يُزَكِّيهِمْ يعنى با بخشيدن گناهانشان آنها را پاك و مستحق بهشت نمى كند.

78- وَ إِنَّ مِنْهُمْ لَفَرِيقاً يَلْوُونَ أَلْسِنَتَهُمْ بِالْكِتابِ لِتَحْسَبُوهُ مِنَ الْكِتابِ وَ ما هُوَ مِنَ الْكِتابِ.

مراد از «بالكتاب» ظاهرا همان است كه خود نوشته بودند، «يلوون» نشان مى دهد كه آن را با لحن تورات مى خواندند تا مسلمانان گمان كنند كه از تورات است، منظور از «الكتاب» دوم و سوم، تورات است، تكرار آن در آخر براى كثرت توضيح مى باشد گويند: آيه، حكايت حال گروهى از دانشمندان يهود است كه چيزهايى از خود نوشته و به تورات نسبت دادند تا سدى در راه اسلام بوجود آورند، در بعضى از روايات نام «كعب بن الاشرف» يهودى خطرناك در اين ماجرا به چشم مى خورد كه از طراحان اين خيانت بود. جمله:

وَ يَقُولُونَ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ ما هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ يَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ الْكَذِبَ وَ هُمْ يَعْلَمُونَ نقشه خائنانه آنها را هر چه بيشتر روشن مى كند. نظير اين مطلب در سوره بقره/ 79 نيز آمده است.

نيافته، تذكر قرآن مجيد مخصوص به زمان نزول وحى نيست بلكه يهود و نصارى با منافقانى بدتر از منافقان زمان وحى، همواره بر اسلام و اهل اسلام مى تازند، اكنون يهودانى ماهرتر از يهودان زمان تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 118

نزول قرآن با وسائلى هر چه مجهز و تبليغاتى مجهزتر دست اندر كار هستند و بر جان و مال و دين مردم رحم نمى آورند، ملاحظه كنيد صهيونيسم بين المللى چه بيداد مى كند و بر سر اهل فلسطين چه بلاهايى مى آورد.

يكى از بدبختى هاى ملل اسلامى آن است كه، به اصطلاح زعماى آنها همه تحصيل كرده اروپا و امريكا هستند و همه شستشوى مغزى شده اند، فكرشان هم از سنخ افكار يهود و نصارى است، از توصيه هاى قرآن بدور هستند آن گاه كه مصر و سوريه و اردن از اسرائيل غاصب شكست خوردند يكى از سخنگويان «رابطه عالم اسلامى» كه همه ساله در موسم حج در مكه تشكيل مى شود، ضمن سخنرانى خود در آن محفل مرتبا فرياد مى كشيده: «و اللَّه در اين جنگ قرآن شركت نكرده بود» ما هم با آن گوينده همصدائيم كه در آن جنگ قرآن شركت نكرده بود و گرنه مسلمانان شكست نمى خوردند، اى مسلمانان اين شما و اين كلام خدا كه شما را پيوسته از دسيسه يهود و عمال آنها بر حذر مى دارد.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 119

أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ (80)

79- نبوده براى بشرى كه خدا باو كتاب و فهم و نبوت بدهد، سپس او به مردم بگويد: بندگان من باشيد نه بندگان خدا، بلكه مى گويد: مردان خدايى باشيد زيرا كه كتاب خدا را درس مى دهيد و درس مى خوانيد.

80- و نه اينكه به شما امر كند ملائكه و پيامبران را خدايان گيريد، آيا پس از آنكه مسلمان شده ايد شما را امر بكفر مى كند؟!!

بعضى از اذهان خطور كند، آيه شريفه ضمن جريان حضرت عيسى عليه السّلام به آنها جواب داده است.

79- ما كانَ لِبَشَرٍ أَنْ يُؤْتِيَهُ اللَّهُ الْكِتابَ وَ الْحُكْمَ وَ النُّبُوَّةَ ثُمَّ يَقُولَ لِلنَّاسِ كُونُوا عِباداً لِي مِنْ دُونِ اللَّهِ.

آنكه باو كتاب و فهم و پيامبرى داده شده، دريايى از فهم و انسانيت و كمال است، چنين كسى ادعاى الوهيت نمى كند، «كان» حكايت حال ماضى است يعنى چنين كارى از اول نبوده «1» آمدن لفظ «النبوة» ظاهرا براى آن است كه: جمع شدن كتاب و حكم در غير پيامبر هم ممكن است مثل: الَّذِينَ آتَيْناهُمُ الْكِتابَ

__________________________________________________

(1) مى توانيم آن را «سزاوار نيست» نيز معنى كنيم.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 121

بقره/ 121.

وَ لكِنْ كُونُوا رَبَّانِيِّينَ بِما كُنْتُمْ تُعَلِّمُونَ الْكِتابَ وَ بِما كُنْتُمْ تَدْرُسُونَ در اينجا لفظ «يقول» مقدر است و تقدير آن «و لكن يقول كونوا» مى باشد، ممكن است ربانيين بمعنى تربيت كنندگان باشد چنان كه در نهج البلاغه آمده: «الناس ثلاثة عالم ربانى ... «1»» ولى به قرينه كُونُوا عِباداً لِي مراد از آن مخصوصان بخداست يعنى: مردانى مخصوص بخدا و در اطاعت خدا باشيد، زيرا كه كتاب خدا را هم درس مى دهيد و هم درس مى خوانيد و از حقيقت دين آگاهيد.

80- وَ لا يَأْمُرَكُمْ أَنْ تَتَّخِذُوا الْمَلائِكَةَ وَ النَّبِيِّينَ أَرْباباً لفظ «يأمركم» را بضمّ و بنصب آن خوانده اند، بنا بر قرائت نصب، عطف است بر «يؤتيه و يا بر «يقول» و «لا» براى تأكيد نفى است و بنا بر قرائت ضمّ، جمله مستأنفه مى باشد، يعنى:

سزاوار نيست كه خدا به كسى كتاب و حكم و نبوت بدهد سپس او شما را امر كند به اينكه ملائكه و پيامبران

را براى خود خدايان گيريد و پرسش كنيد.

أَ يَأْمُرُكُمْ بِالْكُفْرِ بَعْدَ إِذْ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ يعنى: پس از آنكه با پذيرفتن دعوت او مسلمان شديد آيا سپس شما را به كفر و بندگى خود فرمان مى دهد؟! يا آيا پس از آنكه بحسب فطرت يا بواسطه پيغمبر پيشين مسلمان شده ايد شما را امر به كفر مى كند «2»؟! خلاصه اين دو آيه آن است كه: پيامبران نه مردم را بعبادت خود مى خوانند و نه بپرستش ملائكه و پيامبران ديگر. آنچه در اين باره به پيامبران نسبت داده اند همه جعلى و دروغ محض است در دين خدا، انسان پرستى، فرشته پرستى، بت پرستى و خلاصه پرستش غير خدا ممنوع است.

__________________________________________________

(1) حكمت: 147. [.....]

(2) وجه دوم كه اسلام آوردن بحسب فطرت يا بواسطه پيامبر قبلى باشد از تفسير المنار و وجه اول از الميزان استفاده شده است، بنظرم وجه اول قويتر است زيرا پذيرفتن نبوت او در اول، همان مسلمان بودن است.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 122

وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ (84) وَ مَنْ يَبْتَغِ غَيْرَ الْإِسْلامِ دِيناً فَلَنْ يُقْبَلَ مِنْهُ وَ هُوَ فِي الْآخِرَةِ مِنَ الْخاسِرِينَ (85)

كَيْفَ يَهْدِي اللَّهُ قَوْماً كَفَرُوا بَعْدَ إِيمانِهِمْ وَ شَهِدُوا أَنَّ الرَّسُولَ حَقٌّ وَ جاءَهُمُ الْبَيِّناتُ وَ اللَّهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ (86) أُولئِكَ جَزاؤُهُمْ أَنَّ عَلَيْهِمْ لَعْنَةَ اللَّهِ وَ الْمَلائِكَةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِينَ (87) خالِدِينَ فِيها لا يُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذابُ وَ لا هُمْ يُنْظَرُونَ (88) إِلاَّ الَّذِينَ تابُوا مِنْ بَعْدِ ذلِكَ وَ أَصْلَحُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ (89)

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 123

81- و چون خدا پيمان پيامبران را (از مردم) گرفت كه هر گاه به شما كتاب و حكمتى دادم، سپس پيامبرى به سوى شما آمد كه دين شما را تصديق مى كند حتما باو ايمان مى آوريد و او را يارى مى كنيد. «1» (آن گاه خدا به پيامبران) گفت: آيا (به اين عهد) اقرار كرديد و بر آن پيمان گرفتيد؟ گفتند اعتراف كرديم، فرمود: گواه باشيد، من نيز با شما از گواهانم.

82- پس هر كه بعد از اين (از پيمان ما) اعراض كند آنها فقط فاسقانند.

83- آيا (دينى) جز دين خدا مى طلبند حال آنكه هر كه در آسمانها و زمين هست برغبت يا باجبار باو تسليم شده اند و بسوى او بر مى گردند.

84- بگو: بخدا ايمان آورديم و بآنچه بر ما نازل شده و بآنچه بر ابراهيم، اسماعيل، اسحق يعقوب و اسباب نزول يافته و بآنچه بموسى و عيسى و پيامبران از پروردگارشان داده شده (ايمان آورديم) ميان هيچ يك از آنها فرقى نمى گذاريم و ما به خدا تسليم شدگانيم.

85- هر كه جز اسلام دينى بطلبد هرگز از او پذيرفته نيست و او در آخرت از

زيانكاران است.

86- خدا چگونه هدايت مى كند قومى را كه بعد از ايمان آوردن كافر شده اند و گواهى داده اند كه اين پيغمبر بحق است و دلائل واضح بآنها آمده، خدا قوم ستمكار را هدايت نمى كند.

87- آنها سزايشان، لعنت خدا و فرشتگان و همه مردم است.

88- در لعنت خدا پيوسته اند، عذاب از آنها تخفيف نيابد، و مهلت داده نمى شوند.

89- مگر كسانى كه پس از كفر توبه كرده و خود را اصلاح كرده اند، كه خدا آمرزنده و مهربان است.

آتَيْتُكُمْ مِنْ كِتابٍ وَ حِكْمَةٍ ثُمَّ جاءَكُمْ رَسُولٌ مُصَدِّقٌ لِما مَعَكُمْ لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ وَ لَتَنْصُرُنَّهُ اين پيمان راجع به امّت تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 125

پيامبران است «1» لذا از حضرت صادق صلوات اللَّه عليه نقل شده: تقدير آيه «اخذ اللَّه ميثاق امم النبيين ...» است بنا بر اين مخاطب در «آتيتكم- جاءكم» و در دو فعل آخر، امّت پيامبران است يعنى: خدا از امّت پيامبران پيمان گرفت كه هر گاه به شما شريعت و دستورات اخلاقى دادم سپس پيامبرى آمد و آنچه شما داريد تصديق كرد، حتما باو ايمان بياوريد و او را يارى كنيد.

در آيه ديگرى اين ميثاق صريحا به بنى اسرائيل نسبت داده شده وَ لَقَدْ أَخَذَ اللَّهُ مِيثاقَ بَنِي إِسْرائِيلَ ... وَ قالَ اللَّهُ إِنِّي مَعَكُمْ لَئِنْ أَقَمْتُمُ الصَّلاةَ وَ آتَيْتُمُ الزَّكاةَ وَ آمَنْتُمْ بِرُسُلِي وَ عَزَّرْتُمُوهُمْ مائده/ 12 در اين آيه «آمنتم- عزرتموهم» بجاى «لتؤمنن. لتنصرنه» در آيه مورد تفسير است.

قالَ أَ أَقْرَرْتُمْ وَ أَخَذْتُمْ عَلى ذلِكُمْ إِصْرِي قالُوا أَقْرَرْنا قالَ فَاشْهَدُوا وَ أَنَا مَعَكُمْ مِنَ الشَّاهِدِينَ يعنى: خدا به پيامبران فرمود: آيا به اين پيمان اعتراف كرديد؟ و بر اين ايمان و نصرت، از مردم پيمان گرفتيد؟ گفتند: آرى فرمود بر اين پيمان كه از مردم گرفتيد گواه باشيد، من نيز با شما از گواهانم، چون «اقررنا» در جواب استفهام آمده قهرا معناى آن هم اعتراف به ميثاق و هم اخذ ميثاق از مردم است. در ذيل آيه هفتاد يكم اين سوره نمونه اى از تورات درباره بشارت حضرت رسول صلّى اللَّه عليه و آله را نقل كرديم و بمحلهايى از انجيل اشاره نموديم بآنجا رجوع شود.

82- فَمَنْ تَوَلَّى بَعْدَ

ذلِكَ فَأُولئِكَ هُمُ الْفاسِقُونَ يعنى پس از اين پيمان، هر كه پيامبر آينده (محمّد صلّى اللَّه عليه و آله) را با وجود دلائلش قبول نكند از پيمان خدا و دين

__________________________________________________

(1)- اضافه ميثاق به «النبيين» شايد در تقدير «الميثاق من النبين» باشد در اينصورت پيمان از پيامبران گرفته شده و بحكم پيمان از امت آنهاست و شايد مثل ميثاق اللَّه و عهد اللَّه باشد كه پيمان گيرنده خود پيامبران، از امت، البته بدستور خدا مى باشد، «لما» در لَما آتَيْتُكُمْ به معنى شرط است و تقرير آن «مهما آتيتكم» است چنان كه در المنار گفته شده.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 126

خدا بيرون رفته است.

83- أَ فَغَيْرَ دِينِ اللَّهِ يَبْغُونَ وَ لَهُ أَسْلَمَ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ طَوْعاً وَ كَرْهاً وَ إِلَيْهِ يُرْجَعُونَ لفظ «من» نوعا در اولوا العقل بكار مى رود و حاكى است كه در آسمانها نيز انسانهايى غير از ملائكه هستند «1» منظور از «اسلم» تسليم شدن تكوينى است يعنى: خداوند در زندگى نظاماتى معيّن كرده مردم خواه بخواهند و خواه نخواهند بآن نظامات تسليم هستند، مثلا خدا اراده فرموده كه انسانها با چشم به بينند و با گوش بشنوند و همه باين اراده چه بخواهند و چه نخواهند تسليم هستند.

يعنى: آيا دينى غير از دين خدا مى خواهند؟ حال آنكه همه و از جمله اهل كتاب به نظامات طبيعى و تكوينى خدا تسليم مى باشند و راه فرارى از آن ندارند، پس چرا به شريعت و دين خدا كه پيامبران پيمان گرفته اند تن در نمى دهند؟!! 84- قُلْ آمَنَّا بِاللَّهِ وَ ما أُنْزِلَ عَلَيْنا وَ ما أُنْزِلَ عَلى إِبْراهِيمَ وَ إِسْماعِيلَ وَ إِسْحاقَ وَ يَعْقُوبَ وَ الْأَسْباطِ

وَ ما أُوتِيَ مُوسى وَ عِيسى وَ النَّبِيُّونَ مِنْ رَبِّهِمْ لا نُفَرِّقُ بَيْنَ أَحَدٍ مِنْهُمْ وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ دين خدا همان است كه بر اين پيامبران و نظير آنها نازل گشته و ايمان بر اين دين پيمان گرفته شده، لازم است و لذا رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله از طرف خود و امّتش ميگويد: آمَنَّا بِاللَّهِ ... اين پيامبران از لحاظ اصول، همه يك سخن گفته اند: توحيد، معاد و عمل صالح مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ وَ عَمِلَ صالِحاً اختلاف فقط در فروعات بوده كه بمناسبت پيشرفت زمان فرق كرده است.

اين آيه عينا مثل آيه 136 از سوره بقره است فقط در آنجا بجاى «قل»

__________________________________________________

(1) در ذيل آيه چهل نهم از سوره نحل و بيست نهم از سوره شورى بررسى خواهد شد كه در آسمانها موجود زنده وجود دارد، در قاموس قرآن در ذيل لغت (سماء) اين مطلب روشن شده است، منظور از طوعا و كرها آن است كه چه بخواهند و چه نخواهند تسليم هستند و چاره اى جز قبول ندارند.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 127

لفظ «قولوا» آمده است و در همانجا درباره «اسباط» نيز توضيح داده شده كه مراد برادران يوسف نيستند كه او را به چاه انداختند، در المنار گفته: از فرزندان يعقوب فقط نبوت يوسف به صحت رسيده است.

85- وَ مَنْ يَبْتَغِ غَيْرَ الْإِسْلامِ دِيناً فَلَنْ يُقْبَلَ مِنْهُ وَ هُوَ فِي الْآخِرَةِ مِنَ الْخاسِرِينَ در ذيل آيه نوزدهم همين سوره گفته شده كه دين همه پيامبران همان اسلام و تسليم شدن بخداست، در اين آيه فرموده: دينى جز اسلام از مردم پذيرفته نيست، اسلامى كه همه پيامبران خاصه

پيامبر اسلام آورده است آن كس كه سرپيچى كند در آخرت از زيانكاران است.

86- كَيْفَ يَهْدِي اللَّهُ قَوْماً كَفَرُوا بَعْدَ إِيمانِهِمْ وَ شَهِدُوا أَنَّ الرَّسُولَ حَقٌّ وَ جاءَهُمُ الْبَيِّناتُ يعنى: اهل كتاب، دانسته و از روى عمد، پيامبر اسلام را انكار كرده اند، و در ضمير خود و يا در ميان خود گواهى داده اند كه پيغمبر حق است و دلائل روشن، اين حقيقت را بر آنها ثابت كرده است، در اين صورت خدا آنها را هدايت نمى كند، چون بفكر هدايت نيستند و بناى هدايت نشدن دارند، مثل فرعونيان كه به معجزات موسى عليه السّلام در باطن يقين كردند و در ظاهر انكار نمودند وَ جَحَدُوا بِها وَ اسْتَيْقَنَتْها أَنْفُسُهُمْ نمل/ 14، در ذيل آيه ششم از سوره بقره در اين زمينه بيشتر توضيح داده شده است.

وَ اللَّهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ آرى در ظلم هدايت نيست، ظالم تا در مسير ظلم است و بظلم ادامه مى دهد در ضلالت است، هدايت در صورتى ممكن است كه شخص از ظلم دست بكشد و ميان هدايت و ضلالت بايستد و فكر كند.

منظور از اين جمله آن است كه: در كار اينها هدايت و رحمت نيست چون كار ظالمانه است.

87- أُولئِكَ جَزاؤُهُمْ أَنَّ عَلَيْهِمْ لَعْنَةَ اللَّهِ وَ الْمَلائِكَةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِينَ آنها به جاى هدايت و رحمت، اين كيفر را دارند، لعنت خدا در آخرت عذاب تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 128

خداست و در دنيا، دورى از توفيق و رحمت، و لعنت مردم نفرين آنهاست در حق غير، لعنت خدا در حق اين مردم روشن است، ملائكه نيز آنها را نفرين مى كنند كه راه توحيد و سعادت را مسدود كرده اند

زيرا ملائكه همواره در بازشدن راه توحيد مى كوشند، علّت نفرين مردم آن است كه: اينگونه گمراهان، بضرر آنها نيز تمام مى شود، نظير اين تعبير در سوره بقره آيه 161 نيز آمده است.

88- خالِدِينَ فِيها لا يُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذابُ وَ لا هُمْ يُنْظَرُونَ منظور از ضمير «فيها» لعنت است كه در آيه سابق گذشت. راجع به «خلود» در ذيل آيه قالَ النَّارُ مَثْواكُمْ ... انعام/ 128 صحبت خواهيم كرد، لفظ وَ لا هُمْ يُنْظَرُونَ اگر مثل «لا ينظر اللَّه اليهم» باشد كنايه از عدم شمول رحمت است و شايد منظور آن باشد كه «از عذاب مهلت داده نمى شوند» اين احتمال با «خالدين» مناسب است.

89- إِلَّا الَّذِينَ تابُوا مِنْ بَعْدِ ذلِكَ وَ أَصْلَحُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ توبه و پذيرفته شدن آن، در اسلام «بن بست» را از ميان برداشته است، على هذا هر فرد در هر كارى كه هست مى تواند در عمل خود تجديد نظر نمايد و اگر به سوى خدا و عمل صالح باز گردد، خدا او را قبول مى كند.

در مجمع البيان فرموده: گويند: آيات سه گانه اخير درباره مردى از اهل مدينه به نام حارث بن سويد نازل گرديد، او «محذر بن زياد» را با حيله بقتل رسانيد و از اسلام برگشت و بمكه فرار نمود، سپس از عمل خود پشيمان شد، بخويشان خود در مدينه سفارش كرد كه از رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله درباره توبه او به پرسند، در نتيجه آيات سه گانه نازل گرديد، مردى از اقوام او آيات را به مكه آورد و گفت: مى دانم كه در توبه ات راستگويى، رسول خدا از تو راستگوتر و خدا راستگوتر از

شما است، او به مدينه باز گشت و توبه كرده و مسلمان خوبى تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 129

شد، آن گاه فرموده: اين قول مجاهد و سدى است و از حضرت صادق صلوات اللَّه عليه نقل شده.

نگارنده گويد: اشكال اين نقل آن است كه: آيات در رديف آيات سابق قرار دارد نزول بخصوص آنها بعيد است.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 130

بر بنى اسرائيل پيش از نزول تورات حلال بود، مگر آنچه اسرائيل بر خود حرام كرده بود، بگو اگر راست مى گوئيد تورات را بياوريد و بخوانيد.

94- هر كه پس از اين بر خدا دروغ بندد، چنين كسانى فقط ظالمانند.

95- بگو: خدا راست گفته، پس تابع دين ابراهيم باشيد كه حق پرست بود و از مشركان نبود.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 131

بر آنها آمد، خدا هدايتشان نمى كند، مگر آنكه توبه كنند و خود را اصلاح نمايند و نيز ظاهرا مسلمانان اجماع دارند كه توبه حقيقى پيش از مرگ پذيرفته است، ظهور آيات نيز همان است. ولى اين آيه مى گويد توبه آنها پذيرفته نيست.

به نظر مى آيد منظور از توبه در اين آيه، توبه كردن در حال معاينه مرگ و بعد از منتفى شدن زمينه اصلاح است كه در آيات گذشته خواندايم: إِلَّا الَّذِينَ تابُوا مِنْ بَعْدِ ذلِكَ وَ أَصْلَحُوا و در حال فرعون آمده: حَتَّى إِذا أَدْرَكَهُ الْغَرَقُ قالَ آمَنْتُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا الَّذِي آمَنَتْ بِهِ بَنُوا إِسْرائِيلَ ... يونس/ 90 ولى توبه اش پذيرفته نشد، و در سوره نساء/ 18 آمده: وَ لَيْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذِينَ يَعْمَلُونَ السَّيِّئاتِ حَتَّى إِذا حَضَرَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ إِنِّي تُبْتُ الْآنَ. «1»

به نظر بعضى علّت عدم قبول آن است كه توبه واقعى نيست مؤيد اين سخن جمله أُولئِكَ هُمُ الضَّالُّونَ است يعنى: ضلالت در آنها رسوخ كرده امكان توبه حقيقى از آنان سلب شده است و اللَّه العالم اين آيه و آيه بعد حاوى يك حكم كلّى مى باشند ولى مصداق آنها در زمان نزول، يهود (و شايد نصارى) بوده است لفظ بَعْدَ إِيمانِهِمْ حاكى است كه كفر آنها از روى عناد است نه از روى ندانستن.

91- إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ ماتُوا وَ هُمْ كُفَّارٌ فَلَنْ يُقْبَلَ مِنْ أَحَدِهِمْ مِلْ ءُ

__________________________________________________

(1) مراد از آمدن مرگ، يقين بمرگ و در آستانه مرگ بودن است، شايد منظور از آيه: يَوْمَ يَأْتِي بَعْضُ آياتِ رَبِّكَ لا يَنْفَعُ نَفْساً إِيمانُها لَمْ تَكُنْ آمَنَتْ مِنْ قَبْلُ أَوْ كَسَبَتْ فِي إِيمانِها خَيْراً انعام/ 158 نيز همان باشد.

تفسير أحسن الحديث،

ج 2، ص: 133

الْأَرْضِ ذَهَباً وَ لَوِ افْتَدى بِهِ.

بقرينه گذشته، مراد كسانى هستند كه از روى عناد كافر شده و حق را دانسته انكار كرده اند، مراد از اين مثل آن است كه عذاب آنها حتمى است در آيه ديگر آمده إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ صَدُّوا عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ ثُمَّ ماتُوا وَ هُمْ كُفَّارٌ فَلَنْ يَغْفِرَ اللَّهُ لَهُمْ محمّد/ 34 درباره اين مثل به «نكته ها» رجوع شود.

أُولئِكَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِيمٌ وَ ما لَهُمْ مِنْ ناصِرِينَ.

عذاب آنها حتمى است و آنها را يارانى و شفاعت كنندگانى نخواهد بود.

92- لَنْ تَنالُوا الْبِرَّ حَتَّى تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ شَيْ ءٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِيمٌ.

در الميزان فرموده: ارتباط اين آيه با آيات ما قبل روشن نيست، ممكن است در ضمن اين آيات نازل نشده باشد، اين آيه مى رساند كه انفاق بايد از چيزهاى مهم و با ارزش باشد كه دردهاى اجتماعى را دوا كند و نيازمند را از صف نيازمندان خارج سازد، بعيد نيست مراد از «بر» علاوه بر پاداش خدايى، آن باشد كه شخص در اثر كثرت احسان از شر سرمايه دارى آسوده مى شود و مصداق:

وَ الَّذِينَ يَكْنِزُونَ الذَّهَبَ وَ الْفِضَّةَ ... قرار نمى گيرد، نه مثل امروز كه عده اى نمى دانند پول را كجا صرف بكنند وعده اى محتاج نان شب هستند، رجوع شود به «نكته ها».

نمى شود گفت: مراد از آيه فقط زكاة و خمس است بلكه آيه اعمّ است و زكاة و خمس از مصاديق آنند، جمله وَ ما تُنْفِقُوا ... روشن مى كند كه انفاق در دنيا و آخرت مورد پاداش خداوند است نه اينكه مال تلف مى شود و چيزى عايد نمى گردد.

93- كُلُّ الطَّعامِ كانَ حِلًّا لِبَنِي إِسْرائِيلَ إِلَّا ما حَرَّمَ

إِسْرائِيلُ عَلى نَفْسِهِ مِنْ قَبْلِ أَنْ تُنَزَّلَ التَّوْراةُ قُلْ فَأْتُوا بِالتَّوْراةِ فَاتْلُوها إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 134

طبرسى نقل كرده چون رسول خدا گوشت شتران را حلال كرد يهود آن را قبول نكردند، حضرت فرمود: در دين ابراهيم حلال بود، گفتند: نه، آنچه ما حرام مى دانيم از زمان نوح و ابراهيم حرام بوده تا بما رسيده است. تا آيه نازل شد. خداوند بعضى از حلالها را در اثر ظلم و نافرمانى بر بنى اسرائيل در زمان موسى حرام كرد چنان كه فرموده: فَبِظُلْمٍ مِنَ الَّذِينَ هادُوا حَرَّمْنا عَلَيْهِمْ طَيِّباتٍ أُحِلَّتْ لَهُمْ ... نساء/ 160 و نيز آيه 146 از سوره انعام.

يهود اين سخن را قبول نمى كردند و مى گفتند: محرمات تورات از اول و حتى پيش نزول تورات حرام بوده است قرآن در جواب فرموده: نه، همه طعامها بر بنى اسرائيل قبل از تورات حلال بوده و در اثر ظلم شما بر شما حرام شده است (و اينكه قرآن آنها را بر مسلمين حلال كرده نظر بحلال بودن اولى است) پيش از تورات فقط يك چيز بود كه آن را اسرائيل (يعقوب) بر خود حرام كرده بود نه بر بنى اسرائيل، در تفسير عياشى از حضرت صادق صلوات اللَّه عليه نقل شده:

يعقوب وقتى كه گوشت شتر مى خورد، خاصره اش درد ميكرد لذا گوشت شتر را بر خود تحريم كرد، و اين پيش از نزول تورات بود چون تورات نازل شد موسى آن را تحريم نكرد و نخورد «1» الميزان آن را از كافى نقل كرده است.

قُلْ فَأْتُوا بِالتَّوْراةِ ... نشان مى دهد كه اين مطلب در تورات بوده و آنها جسارت بر اظهار آن نكردند.

ناگفته

نماند: مراد از كُلُّ الطَّعامِ مطعومات حلال است كه اسلام و اديان گذشته آنها را حلال كرده نه هر طعام، زيرا ناپاك ها و خبائث در اسلام و تورات فعلى حرامند رجوع شود به سفر تثنيه باب چهاردهم. آنجا كه عيسى عليه السّلام مى گويد: آمده ام تا بعضى از آنچه بر شما حرام شده حلال كنم (آل عمران/ 50)

__________________________________________________

(1) «... قال ان اسرائيل كان اذا اكل لحوم الإبل هيچ عليه وجع الخاصرة، فحرم على نفسه لحم الإبل و ذلك من قبل ان تنزل التوراة فلما انزلت التوراة لم يحرمه و لم يأكله».

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 135

منظور ظاهرا همانهاست كه در اثر ظلم بر بنى اسرائيل حرام شده بودند.

94- فَمَنِ افْتَرى عَلَى اللَّهِ الْكَذِبَ مِنْ بَعْدِ ذلِكَ فَأُولئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ

تهديد است بر اينكه: پس از واضح شدن مطلب هر كه بر خدا دروغ بندد و بگويد: اين محرمات از اول حرام بوده، او از ستمكاران و مورد عقوبت خداست.

95- قُلْ صَدَقَ اللَّهُ فَاتَّبِعُوا مِلَّةَ إِبْراهِيمَ حَنِيفاً وَ ما كانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ حالا كه معلوم شد: اينها بوسيله ظلم بر بنى اسرائيل حرام شده، پس در شريعت ابراهيم حلال بوده، تابع دين ابراهيم باشيد كه پيامبر اسلام بيان مى كند، شايد مراد از حَنِيفاً ... آن باشد كه ابراهيم مثل شما چيزى جعل نمى كرد و هر چه مى گفت از خدا مى گفت.

پرداخت خواهند داشت. مثلا در مثنوى حكايت دارد كه تاجرى به هندوستان ميرفت، به خانواده اش گفت: براى شما چه سوغاتى بياورم، هر يك چيزى گفتند، طوطيى كه در قفس بود گفت: سلام مرا بطوطيان هند برسان، تاجر پس از برگشتن گفت: سلام تو را رساندم، آنها پس از شنيدن سلام، خود را به زمين زده و مردند، آن طوطى نيز خود را بزمين زد و مرد، تاجر لاشه او را با حسرت بدور انداخت، طوطى پرواز كرد و رفت، تاجر دانست كه اين امر حيله اى بوده براى خلاص شدن طوطى، اين مثل جايش فقط در عالم خيال است و گرنه در خارج قابل پياده شدن نيست ولى تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 136

همه مثلهاى قرآن جز چند مثل وقوع خارجى دارند ولى چون مراد از مثل فهماندن مطلب است و مانعى ندارد كه قرآن مثل فرضى بزند.

تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ: در مجمع البيان ذيل آيه شريفه نقل كرده: على عليه السّلام لباسى خريد، از آن خوشش آمد، آن را در راه خدا بخشيد، فرمود: از رسول خدا شنيدم فرمود: هر كه ديگران را بر خود اختيار كند، خدا روز قيامت بهشت را براى او اختيار مى كند، هر كه چيزى را دوست دارد و براى خدا قرار دهد، خدا روز قيامت فرمايد: بندگان همديگر را به نيكى پاداش مى دهند، من نيز بهشت را بتو پاداش مى دهم «1».

نقل شده: پس از نزول آيه، ابو طلحه باغى كه مورد رغبتش بود ميان خويشاوندان خود تقسيم كرد رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله فرمود: به به اين مالى است كه بتو فايده رسانيد.

ابو ذر غفارى از ميهمانى پذيرايى كرد

و گفت: من كار دارم، برو و بهترين شتران مرا براى خودت انتخاب كن، ميهمان شتر لاغرى آورد، ابو ذر گفت:

بمن خيانت كردى، گفت بهترين شتر نر را در ميان آنها ديدم، ولى فكر كردم كه در آينده بآن احتياج خواهيد داشت، ابو ذر گفت: محتاج بودنم روزى است كه در قبرم گذاشته شوم، خدا فرمايد لَنْ تَنالُوا الْبِرَّ حَتَّى تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ آن گاه ابو ذر گفت: در مال انسان سه شريك هست اول حوادث كه شايد بيايند و مال را ببرند دوم ورثه كه مى خواهند سر به زمين بگذارى، مال را ببرند حال آنكه گناهش بگردن تو است، سوم خودت، اگر بتوانى از آنها عاجزتر نباش، خدا فرمايد: لَنْ تَنالُوا الْبِرَّ حَتَّى تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ اين شتر نر محبوب مال من بود خواستم پيش از مرگ براى خودم بفرستم.

__________________________________________________

(1)

«اشترى على (ع) ثوبا فاعجبه فتصدق به و قال سمعت رسول اللَّه (ص) يقول: من آثر على نفسه آثره اللَّه يوم القيامة بالجنة و من احب شيئا فجعله للَّه قال اللَّه تعالى يوم القيامة: قد كان العباد يكافئون فيما بينهم بالمعروف و انا اكافيك اليوم بالجنة.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 137

مى شود، زيارت اين خانه براى خدا بعهده مردم است هر كه قدرت رفتن داشته باشد او هر كه آن را ترك كند خدا از جهانيان بى نياز است.

اين آيه، كعبه اولين خانه اى است كه براى مردم (و براى خدا) بنا شده است، و اولين معبدى كه بر روى زمين درخشيد كعبه بود، به مضمون روايات بناء آن پيش از ابراهيم عليه السّلام بوده و از آيات نيز استفاده مى شود، بنظر مى آيد هُدىً لِلْعالَمِينَ بيان «مباركا» باشد يعنى: كعبه پيوسته توأم با فائده و بركت است زيرا جهانيان را به توحيد، عبادت خدا، اتحاد و هم بستگى، هم رنگى، بدور انداختن تبعيضها، توجه بمبدء جهان هستى، الگو بودن براى جامعه معتدل و حكومت يك فرمان رهبرى مى كند «1» «للعالمين» حاكى است كه اين راهنمايى براى همه است نه فقط براى مسلمانان، آرى هر كه مراسم حج را به نظر آورد خواهد ديد كه كعبه و مراسم آن الگو و نقشه براى همه است و همه ساله يك جامعه همرنگ در كنار كعبه تشكيل مى شود. به «نكته ها» رجوع شود.

__________________________________________________

(1) ممكن است مباركا عام و شامل دعاى ابراهيم رَبِّ اجْعَلْ هذا بَلَداً آمِناً وَ ارْزُقْ أَهْلَهُ مِنَ الثَّمَراتِ و هُدىً لِلْعالَمِينَ ذكر الخاص بعد العام باشد.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 139

97- فِيهِ آياتٌ بَيِّناتٌ مَقامُ إِبْراهِيمَ وَ مَنْ دَخَلَهُ كانَ آمِناً وَ لِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَيْهِ سَبِيلًا «1».

گفته اند: آيات بينات عبارتند از مقام ابراهيم و دو حكم: ايمنى و وجوب حج كه دلالت دارند بر خدا و مقام و عظمت خدا، «2».

بنظرم مراد از آيات بينات: زمزم، قربانى اسماعيل، حجر الاسود، بناى بيت بدست ابراهيم، مقام ابراهيم و نحو آن باشد كه همه دليل اند بر اينكه انوار توحيد از اول، اين بيت را فرا گرفته و جا دارد كه قبله و

هدايت براى عالميان باشد، در اين صورت مقام ابراهيم، بيان يكى از مصاديق آيات بينات است على هذا دو حكم بعدى مصداق آيات بينات نيستند. در تفسير عياشى از ابن سنان نقل شده كه به امام صادق عليه السّلام گفتم: اين آيات بينات چيست؟

فرمود: مقام ابراهيم كه بر روى آن ايستاد و قدمهايش در آن اثر گذاشت و حجر الاسود و تنزل اسماعيل (حجر الاسماعيل) اين روايت در كافى نيز نقل شده.

لفظ وَ مَنْ دَخَلَهُ كانَ آمِناً حكم تشريعى است كه هر كه داخل حرم شود قابل تعقيب نيست و نمى شود متعرض او شد و گرفتارش كرد و اگر حكم تكوينى بود عبد اللَّه بن زبير را در كنار آن نمى كشتند و سعيد بن جبير را در كنار آن گرفتار نمى كردند رجوع شود به «نكته ها» ظهور جمله در آن است كه حتى اگر كافر هم داخل حرم شود در امان است.

وَ لِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ حاكى از وجوب حج بر همه است ولى مَنِ اسْتَطاعَ إِلَيْهِ «3» روشن مى كند كه فقط بر صاحبان قدرت واجب است، مراد از «سبيلا» رفتن است، نكره آمدن آن اشاره به سبيل بخصوصى است يعنى نه هر

__________________________________________________

(1) تقدير آيه «فيه مقام ابراهيم» و بقولى «هى مقام ابراهيم» و به هر دو وجه مبتدا در آن حذف شده است.

(2) راجع به مقام ابراهيم رجوع شود به «نكته هاى» آيه 125 بقره ... مِنْ مَقامِ إِبْراهِيمَ مُصَلًّى.

(3) لفظ مَنِ اسْتَطاعَ بدل است از «للناس».

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 140

رفتن بلكه راه رفتنى كه توأم با كفايت مالى و بدنى و امن بودن راه و غيره باشد چنان كه در فقه اسلام بررسى

شده است. «1»

وَ مَنْ كَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِيٌّ عَنِ الْعالَمِينَ يعنى هر كه اين حكم را ناديده بگيرد و به حج نرود ضررى بخدا نزده زيرا خدا از مردم بى نياز است، بلكه ضرر بخودش متوجه است.

اين آيه يكى از آياتى است كه در آن به تارك عمل كافر گفته شده، روايت نيز مطابق آيه است. در روايت آمده: هر كس بدون عذر حج را ترك كند يا يهودى بميرد يا نصرانى از امام صادق صلوات اللَّه عليه نقل شده: «هر كه بدون عمل حج از دنيا برود در حالى كه نه احتياج مانع از حج بوده، نه مرض و نه حكومت، يا يهودى مى ميرد يا نصرانى «2» شايد اين از آن جهت باشد كه نرفتن بدون عذر حاكى از عدم اعتقاد است.

نصرانيا» كافى ج 48 ص 268.

[.....] تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 141

و نيم از زمين، حجر الاسود سنگى است است بيضى شكل، صيقلى، سياه رنگ مايل بسرخى، قطر آن 30 سانت مى باشد. در پائين كعبه پايه اى منحنى وجود دارد كه اطراف آن را احاطه كرده و «شاذروان» ناميده مى شود، كعبه داراى چهار ركن است: ركن عراقى واقع در جهت شمال، ركن شامى در غرب، ركن يمانى در جهت جنوب، ركن اسود در جهت شرق، و حجر الاسود در همان ركن قرار گرفته است، ناودان طلايى كعبه در بالاى جدار شمالى قرار گرفته كه آب آن به «حجر اسماعيل» مى ريزد.

از قرآن مجيد استفاده مى شود كه ابراهيم عليه السّلام كعبه را تجديد بنا كرده و گرنه بصريح روايات بناى آن پيش از ابراهيم عليه السّلام بوده است.

در شمال كعبه ديوارى هست قوسى شكل كه فاصله دو سر آن از كعبه دو متر و فاصله وسط آن تا كعبه هشت متر و چهل چهار سانتيمتر است، طول ديوار يك متر و عرض آن از يك متر بيشتر است، نام آن ديوار «حطيم» و فضاى ما بين حطيم و كعبه حجر اسماعيل ناميده مى شود كه گويند: اسماعيل و مادرش هاجر در آن مدفونند. راجع به مقام ابراهيم كه در فاصله 13 مترى كعبه در ميان ضريحى نگاهدارى مى شود ذيل آيه 125 بقره توضيح داده ايم.

وَ مَنْ دَخَلَهُ كانَ آمِناً: در لندن پايتخت انگليس باغى هست بنام «هايد پارك»، سخن گفتن، انتقاد از دولت، اظهار مرام، تبليغ نظريه و غيره در آنجا آزاد و كسى در آنجا قابل تعقيب نيست و لو بدولت، و سلطنت انگلستان هزار بار فحش بدهد، اين

ظاهرا براى آن است كه ملّت براى اظهار عقيده خود محلّى داشته و بتوانند عقايد خود را آزادانه بيان كنند و مجال نفس كشيدن داشته باشند.

پيش از آنكه دولت انگليس تشكيل بشود و چنين فكرى بكند، قرآن مجيد چنين طرحى را مطرح و آن را پياده كرده است به موجب وَ مَنْ دَخَلَهُ تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 142

كانَ آمِناً

حرم مكه جايى است كه هر كس در اظهار عقيده خود در آنجا آزاد و هر مخالف دولت و حتى هر خطا كار كه در بيرون جرم خطا كرده و وارد حرم شده قابل تعقيب نيست مشروط بر آنكه در حرم مرتكب جنايت نشود و احترام آنجا را از بين نبرد، اين براى آن است كه آزاد مردان كه پيوسته در خفقان دولتها خواهند بود مجالى و محلّى براى نفس كشيدن و اظهار عقيده و نظر داشته باشند، بدين جهت است كه در زمان خلفا مخالفين دولت به مكه رفته و در آنجا در امن و امان بودند و اينكه حسين بن على عليه السّلام و عبد اللَّه زبير از دست يزيد به مكه رفتند به همين علّت بود.

ناگفته نماند: حرم مكه فضاى مفصّلى است كه در خارج مكه علامتگذارى شده است يكى از حدود آن محلّى است به نام «جعرانه» كه تا مكه 30 كيلومتر فاصله دارد، ديگرى «تنعيم» كه فاصله اش شش كيلومتر و 118 متر مى باشد، سومى «اضات لبن» كه فاصله اش 12 كيلومتر، چهارمى «حديبيه» كه با مكه 48 كيلومتر فاصله دارد و از طرف «عرفات» فاصله حرم 25 كيلومتر مى باشد.

حكم حرم كه ميان اين حدود واقع شده چنين است: اگر كسى خارج از

حرم خلافى و خطايى مرتكب شده، وارد حرم شود نمى شود او را گرفتار كرد بلكه براى او بيشتر از حدّ طعام و غيره نمى فروشند تا خسته شده و از حرم بيرون رود، تا آن گاه كه او را گرفته مجازات كنند، مشروط بر اينكه جنايتى در حرم انجام ندهد رجوع شود به كتب فقه، و روايات تفسير عياشى و غيره.

ناگفته نماند: ظهور وَ مَنْ دَخَلَهُ ... آن است كه هر كه داخل بيت شود در امن است ولى بنا بر روايات، اين حكم شامل همه حرم مى باشد.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 143

و پيامبر او در ميان شماست، هر كه به خدا چنگ زند حقا كه به راه راست هدايت شده است.

باز دارند «عوجا» ظاهرا مفعول «تبغونها» باشد و تقدير آن «تبغون لها عوجا» است «1» يعنى: مى خواهيد براى دين انحراف و ناحقى ايجاد كنيد وَ أَنْتُمْ شُهَداءُ حال آنكه مى دانيد همه طعامها پيش از تورات حلال بوده، و كعبه بايد قبله اسلام باشد.

در آيه اول گفته شده وَ اللَّهُ شَهِيدٌ ... در اينجا گفته شده: وَ أَنْتُمْ شُهَداءُ، نتيجه اين مى شود: شما بر حق بودن آنچه انكار مى كنيد گواهيد و خدا بر انكار شما گواه است لذا در ذيل آيه آمده: وَ مَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ بالاخره چوب اين عمل را خواهيد خورد، خدا از كارتان بى خبر نيست.

100- يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنْ تُطِيعُوا فَرِيقاً مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتابَ يَرُدُّوكُمْ بَعْدَ إِيمانِكُمْ كافِرِينَ.

بيدار باش بر مؤمنان كه كفار در كمين آنها هستند مراد از «فريقا» فتنه جويان اهل كتاب است كه پيوسته آتش بياران معركه مى باشند، گويند: يهود با ياد آورى جنگهايى كه در جاهليّت ميان دو قبيله «اوس» و «خزرج» واقع شده بود آنها را بر عليه يكديگر تحريك مى كردند و رگ جاهليت را به حركت در مياوردند «2» «كافرين» حال است از فاعل «يردوكم» و روشن مى كند كه برگشتن، همان كافر شدن است.

__________________________________________________

(1) در تفسير آلاء الرحمن گويد: در تبيان فرموده: تقدير آن «تطلبون لها عوجا» است زمخشرى نيز همانطور گفته، فخر رازى آن را از ابن انبارى نقل كرده است رجوع شود به قاموس قرآن.

(2) يك نفر يهودى بنام «شاس بن قيس» ديد مسلمانان اوس و خزرج برادر وار نشسته و صحبت مى كنند، جوانى را گفت: برو جنگ «بعاث» را بياد آنها بياور و اشعارى كه در آن گفته اند باز گو.

او چنان كرد اوس و خزرج بروى همديگر شمشير كشيدند تا با دخالت رسول خدا (ص) فتنه پايان يافت و آنها چهره همديگر را بوسيدند و گريه كردند سيره ابن هشام ج 2 ص 204.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 146

101- وَ كَيْفَ تَكْفُرُونَ وَ أَنْتُمْ تُتْلى عَلَيْكُمْ آياتُ اللَّهِ وَ فِيكُمْ رَسُولُهُ يعنى شما وسيله اى در دست داريد كه مى توانيد فريب يهود را نخوريد و آن كتاب خداست كه بر شما تلاوت مى شود و حيله هاى يهود را باز گو مى كند و رسول خداست كه در ميان شما مى باشد و بالاتر از اين: وَ مَنْ يَعْتَصِمْ بِاللَّهِ فَقَدْ هُدِيَ إِلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ اگر به خدا چنگ زنيد و از او استمداد كنيد به راه راست هدايت شده و از يهود در امان خواهيد بود. اين جمله يك قاعده كلّى براى همه و هر زمان است.

لِلْعالَمِينَ (108) وَ لِلَّهِ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ وَ إِلَى اللَّهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ (109) كُنْتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ لَوْ آمَنَ أَهْلُ الْكِتابِ لَكانَ خَيْراً لَهُمْ مِنْهُمُ الْمُؤْمِنُونَ وَ أَكْثَرُهُمُ الْفاسِقُونَ (110)

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 148

102- اى كسانى كه ايمان آورده ايد از خدا بترسيد چنان كه شايسته ترسيدن از او است، و نمى ميريد مگر آنكه مسلمان باشيد.

103- همگى بريسمان (دين) خدا چنگ زنيد و پراكنده نشويد و موهبت خدا را بر خودتان ياد آوريد كه دشمنان هم بوديد و او ميان قلوب شما الفت داد و بر لب گودالى از آتش بوديد كه شما را از آن برهانيد. بدين سان خدا آيات خويش را به شما بيان مى كند تا هدايت بپذيريد.

104- گروهى از شما باشند كه به نيكى دعوت كنند و به معروف دستور دهند و از منكر باز دارند و آنها حتما راستگارانند.

105- نباشيد مانند آنان كه پراكنده شده و در دين، پس از آمدن دلائل اختلاف كردند و براى آنهاست عذابى بزرگ.

106- (در) روزى كه بعضى از چهره ها سفيد و بعضى از چهره ها سياه مى شود، اما كسانى كه رويشان سياه شده (بآنها گويند) آيا پس از ايمان كافر شديد؟! پس بچشيد عذاب را در اثر كفرتان.

107- و اما آنان كه رويشان سفيد شده در رحمت خدا هستند و در آن جاويدان مى باشند.

108- اينها آيه هاى خداست كه به حق بر تو مى خوانيم و خدا براى اهل جهان ستم نمى خواهد.

109- آنچه در آسمانها و آنچه در زمين هست مال خداست و كارها بسوى خدا باز گشت داده مى شود.

110- بهترين امتى هستيد

كه براى مردم پديد آمده، به معروف امر مى كنيد و از منكر باز مى داريد و به خدا ايمان مى آوريد، اگر اهل كتاب ايمان مى آوردند بر ايشان بهتر بود، بعضى از آنها مؤمن و اكثرشان فاسقند.

بر اعمال يكديگر شكاف ها را پر كرده و از انحراف و گناه پرهيز كنند. ثالثا نظير اهل كتاب نباشند كه سفارش پيامبران را ناديده گرفته و اختلاف كردند، ادامه اتحاد و توسعه امر به معروف سبب رو سفيدى و سرفرازى و ناديده گرفتن آن باعث سياه رويى خواهد بود، رابعا مسلمانان در عدالت حق پرستى بايد الگو و سرمشق باشند.

102- يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ حَقَّ تُقاتِهِ وَ لا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ.

پرهيز و ترس از خدا، در واقع پرهيز از عذاب خدا و ترس از نظاماتى است كه انسان با تخلّف از آنها گرفتار مى شود، خواه فعل حرام باشد يا ترك واجب، اين تقوى عبارت اخراى «فاتقوا النار التي اعدت للكافرين» است. تقواى بحق آن است كه پيوسته بياد خدا و شكر گذار او باشيم و از اوامر و نواهيش اطاعت كنيم يَذْكُرُونَ اللَّهَ قِياماً وَ قُعُوداً وَ عَلى جُنُوبِهِمْ از امام صادق صلوات اللَّه عليه نقل شده: حق تقاه آن است كه خدا را اطاعت كنيم، معصيت ننمائيم، و او را ياد كنيم، فراموش ننمائيم، شكرش گذاريم كفران نعمت نكنيم «1».

منظور از وَ لا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ ظاهرا آن است كه رابطه ما با تقوى و ايمان هيچگاه قطع نشود چنان كه در (بقره/ 132) گذشت.

ناگفته نماند: در روايت تفسير عياشى و مجمع البيان و كتب اهل سنت هست كه اين آيه با آيه فَاتَّقُوا اللَّهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ تغابن/ 16 نسخ شده گويند چون آيه نازل شد گفتند: يا رسول اللَّه كدام كس مى تواند حق تقوى را ادا كند؟ آيه تغابن در نسخ

__________________________________________________

(1)

«عن ابى بصير قال: سئلت ابا عبد

اللَّه (ع) عن قول اللَّه: اتَّقُوا اللَّهَ حَقَّ تُقاتِهِ قال: يطاع فلا يعصى و يذكر فلا ينسى و يشكر فلا يكفر».

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 151

آن نازل شد كه: آنچه بتوانيد تقوى كنيد.

بايد دانست: حق تقوى و تقواى لايق بخدا، كار ممكن است و گرنه بآن مأمور نمى شديم و از روايت گذشته حد آن معين شد، در اينصورت، تقواى لائق بخدا به همه ميسر است ولى اين تقوى با قدرت و استقامت اشخاص فرق مى كند و هر كس نسبت به طاقت خود مى تواند در آن قدم بردارد، على هذا آيه اتَّقُوا اللَّهَ حَقَّ تُقاتِهِ دستور مى دهد كه به راه تقوى وارد شويد و آيه ... مَا اسْتَطَعْتُمْ مى گويد: پس از وارد شدن، در مراتب آن بقدر وسعت بكوشيد، پس آيه مَا اسْتَطَعْتُمْ در طول آيه حَقَّ تُقاتِهِ واقع شده نه اينكه ناسخ آن است. «1»

اما روايت: در تفسير آلاء الرحمن فرموده: طبرسى روايت را از امام باقر و صادق عليهما السّلام نقل كرده، آن گاه در آلاء الرحمن گفته: روايت را از حضرت باقر عليه السّلام پيدا نكردم بلى عياشى آن را از حضرت صادق عليه السّلام نقل كرده ولى واسطه ما بين خود و امام عليه السّلام را نقل نكرده ... به هر حال ناچار بايد روايت را ناديده بگيريم و يا به نحوى تأويل كنيم.

103- وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعاً وَ لا تَفَرَّقُوا.

منظور از حبل اللَّه دين خداست كه ريسمان و رابطه ايست ما بين خدا و خلق. و در روايت معروف «ثقلين» از قرآن به بِحَبْلِ اللَّهِ تعبير شده و آن بهترين تعبيرى است، اين جمله مسلمانان را به اتحاد و هم بستگى

در راه خدا كه از بزرگترين عوامل پيروزى است دعوت مى كند «2».

وَ اذْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ كُنْتُمْ أَعْداءً فَأَلَّفَ بَيْنَ قُلُوبِكُمْ فَأَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ إِخْواناً.

__________________________________________________

(1) اقتباس از الميزان و آلاء الرحمن.

(2) در روايات آمده:

«على بن ابى طالب حبل اللَّه المتين»

و در بعضى

«آل محمد عليهم السلام هم حبل اللَّه»

اينها ظاهرا بيان مصداق هستند زيرا آنها عليهم السلام نيز مصداق حبل ا- للَّه مى باشند.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 152

«باء» در «بنعمته» بمعناى سبب است يعنى بسبب نعمت و دين خدا با هم برادر شديد. گفته اند: قدر نعمت را كسى داند كه به مصيبتى گرفتار آيد. اهل مدينه سالها با هم در جنگ و كشتار بودند، قرآن و اسلام بر همه آتشها آب پاشيد و تيره گى ها را به روشنى مبدل كرد، لذا فرمايد آنها را ياد كنيد و قدر دين را بدانيد، بالاترين ارتباط ميان مردم رفاقت و دوستى است، اما قرآن پا را جلوتر گذاشته مسلمانان را برادر هم خوانده است (قرداش نه يولداش).

جمله فَأَلَّفَ بَيْنَ قُلُوبِكُمْ حاكى است كه قرآن ريشه دشمنى را بر انداخت نه اينكه اصلاح ظاهرى كرد.

وَ كُنْتُمْ عَلى شَفا حُفْرَةٍ مِنَ النَّارِ فَأَنْقَذَكُمْ مِنْها مراد از بودن در كنار آتش به نظرم «شرك» است يعنى علاوه از برادرى و صلح، شما مشرك بوديد و در لب گودال آتش آخرت قرار داشتيد، كه خدا نجاتتان داد ممكن است منظور از «نار» آتش جنگ باشد يعنى با يك جرقه آتش جنگ ميان شما مشتعل مى شد.

آن وقت با جمله كَذلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ آياتِهِ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ مطلب فوق تأكيد شده است.

104- وَ لْتَكُنْ مِنْكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ وَ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ يَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ

وَ أُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ.

اين آيه بدنبال آيه اعتصام نشان مى دهد كه دعوت به خير و امر به معروف در اتحاد مسلمين و چنگ زدن بدين خدا دخالت تمام دارد. بقول بعضى «من» در «منكم» براى بيان است يعنى شما چنين امتى باشيد، در اين صورت امر به معروف وظيفه عموم است. ولى اكثريت آن را تبعيض گرفته اند يعنى گروهى از شما چنين باشند.

ظاهر آن است كه «من» براى تبعيض است و اين امر به معروف، غير از تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 153

امر به معروف عمومى است بلكه اين گروهى است كه از طرف حكومت براى ارشاد و پاك نگهداشتن جامعه قيام مى كنند تا در كارها نظارت كنند. چنان كه در «نكته ها» خواهد آمد. كاران گروه آن است كه اول با تعليم احكام دينى مردم را دعوت به خير كنند دوم اگر ديدند كه مردم كارهاى نيك اعم از واجب و مستحبّ را نمى كنند و يا كارهاى بد مرتكب مى شوند آنها را امر و نهى كنند، اين گروه نظارت حتى به زدن و زخمى كردن گناهكاران نيز اجازه دارند. جمله أُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ به نظرم از باب منحصر كردن موصوف بر صفت است يعنى: آنها چيزى جز رستگار نيستند «1» و شايد منظور فلاح كامل باشد.

105- وَ لا تَكُونُوا كَالَّذِينَ تَفَرَّقُوا وَ اخْتَلَفُوا مِنْ بَعْدِ ما جاءَهُمُ الْبَيِّناتُ وَ أُولئِكَ لَهُمْ عَذابٌ عَظِيمٌ.

در اينجا جريان اهل كتاب كه با همه توصيه هاى خدا، اتحاد و يگانگى را از دست دادند، بعنوان مثل ياد شده كه مسلمانان چنان نباشند، ولى پس از رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله آن چنان در نفاق و تفرقه پيش رفتند

كه دست اهل كتاب را از پشت بستند تا اسلام عزيز، اسلام كوبنده تبعيض، اسير خلفاى غاصب و سلاطين بنى اميه و بنى عباس شد و رهبرى بالمره موقعيت خود را از دست داد.

در الميزان فرموده: تفرق راجع به جدا شدن افراد از همديگر و اختلاف، مربوط باديان و فرقه هايى است كه به وجود آوردند و هر يك آن ديگرى را تكفير مى كرد يعنى: اول از هم جدا شدند سپس اختلاف آراء به وجود آمد و مذاهب پيدا شدند. رجوع شود به «نكته ها».

بعيد نيست كه أُولئِكَ لَهُمْ عَذابٌ عَظِيمٌ راجع به دنيا و آخرت هر دو باشد.

__________________________________________________

(1) اگر قصر صفت بر موصوف باشد معنايش آن است كه فقط اين گروه رستگاراند نه ديگران.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 154

106 و 107- يَوْمَ تَبْيَضُّ وُجُوهٌ وَ تَسْوَدُّ وُجُوهٌ فَأَمَّا الَّذِينَ اسْوَدَّتْ وُجُوهُهُمْ أَ كَفَرْتُمْ بَعْدَ إِيمانِكُمْ فَذُوقُوا الْعَذابَ بِما كُنْتُمْ تَكْفُرُونَ وَ أَمَّا الَّذِينَ ابْيَضَّتْ وُجُوهُهُمْ فَفِي رَحْمَتِ اللَّهِ هُمْ فِيها خالِدُونَ.

ظاهرا «يوم» ظرف عذابى است كه در آيه سابق آمده يعنى: اين عذاب در روزى است كه در آن چهره هايى سفيد و چهره هايى سياه خواهند بود «1» ظهور اين دو آيه با آيه سابق آن است كه: سيه رويان كسانى هستند كه بعد از ايمان آوردن و آمدن دلائل روشن، اختلاف كرده اند راه كفر و نفاق افكنده اند و سفيد رويان آنهايى هستند كه در دين حق باقى مانده اند در آيات ديگرى نيز راجع به سياه و سفيد بودن چهره هاى مردمان در قيامت اشاره شده است، اينها آثار اعمال نيك و بد است كه در چهره ها آشكار خواهد شد.

108- تِلْكَ آياتُ اللَّهِ نَتْلُوها عَلَيْكَ بِالْحَقِّ وَ مَا

اللَّهُ يُرِيدُ ظُلْماً لِلْعالَمِينَ «2».

مراد آن است كه خدا بآنها ظلم نمى كند، بلكه آنها سفارش خدا را ناديده گرفته و رو سياه مى شوند ولى ديگران اهميت داده، رو سفيد مى گردند آرى:

إِنَّ اللَّهَ لا يَظْلِمُ النَّاسَ شَيْئاً وَ لكِنَّ النَّاسَ أَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ يونس/ 44.

109- وَ لِلَّهِ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ وَ إِلَى اللَّهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ.

جمله اول راجع بمالكيت اشياء، و جمله دوم مربوط به تصرف و حكومت خدا بر اشياء است، آيه مربوط است به وَ مَا اللَّهُ يُرِيدُ ظُلْماً يعنى كسى ظلم مى كند كه احتياج و كمبودى داشته باشد، خدا كه مالك موجودات و حاكم بر آنهاست، چه «كم بودى» دارد تا براى جبران آن ظلم كند؟ و آن گهى: وقتى كه همه مال

__________________________________________________

(1) اين مانع آن نيست كه عذاب در آيه گذشته شامل دنيا و آخرت باشد، لفظ «ا كفرتم» تقديرش: «يقال لهم ا كفرتم» است.

(2) «ظلما» نكره در سياق نفى و مفيد عموم است يعنى: خدا هيچ ظلمى به مردم نمى كند.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 155

او در قبضه حكومت اوست، رابطه اش با همه يكى است چرا بر يكى ظلم و بر ديگرى رحم كند؟!! پس اين مردم هستند كه بخودشان ظلم مى كنند.

110- كُنْتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ.

«كنتم» در اينجا ظاهرا به معنى «هستيد» است نه «بوديد» مثل كَيْفَ نُكَلِّمُ مَنْ كانَ فِي الْمَهْدِ صَبِيًّا مريم/ 29 كه «كان» به معنى «هست» مى باشد، مراد از «الناس» عموم انسانهاست، يعنى: شما بهترين امت و الگو و سرمشق هستيد كه كه تشكيل يافته ايد تا ديگران نيز از شما پيروى كنند، علّت «بهتر» بودن ايمان

به خدا، گسترش دادن نيكيها و مهار كردن بديها است، هر قومى كه داراى اين عوامل باشد بهترين امّت خواهد بود.

ظاهرا اين امر به معروف شامل هر دو قسمت از آن مى باشد يكى امر به معروف خاصى كه از وَ لْتَكُنْ مِنْكُمْ ... استفاده شد، ديگرى امر به معروف عمومى كه در «نكته ها» خواهد آمد، خلاصه اين آيه آن است كه: مسلمانان با دارا بودن به سه اصل مذكور، امّت نمونه و سرمشق و الگو مى باشند.

ناگفته نماند: همه افراد امّت داراى اين شرائط نيستند، بلكه اين وصف قائم ببعض است و مصداق اولى آن: رسول خدا و ائمه اطهار عليهم السّلام است سپس ساير مسلمانان در هر عصر، كه مصداق اين الگو مى باشند. «1»

وَ لَوْ آمَنَ أَهْلُ الْكِتابِ لَكانَ خَيْراً لَهُمْ مِنْهُمُ الْمُؤْمِنُونَ وَ أَكْثَرُهُمُ الْفاسِقُونَ.

اگر اهل كتاب هم ايمان مى آوردند و به صف شما مى پيوستند براى آنها بهتر

__________________________________________________

(1) اينكه در بعضى از روايات «خير امة» بائمه عليهم السلام اختصاص داده شده ظاهرا از باب بيان مصداق اتم و اكمل است و در بعضى آمده كه «كنتم خير ائمة» خوانده اند (تفسير عياشى) شايد منظور آن باشد كه اين معنى مراد از آيه است.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 156

بود ولى متأسفانه عده كمى مؤمن و بيشترشان فاسقند در اين صورت بعيد نيست كه مراد از اهل كتاب يهود باشند، به مقتضاى معناى «لو» مى شود گفت مراد آن است كه اگر اهل كتاب نيز بدين خود در گذشته ايمان مى آوردند «خير امة» مى شدند ولى بيشترشان ايمان نياوردند.

و هم آهنگى نباشد كارى از پيش نمى رود، منطق معمولى همه دشمنان اين است كه:

تفرقه بينداز حكومت كن و به عبارت عربى: «فرق تسد» حتى در جنگ خندق يكى از هواداران اسلام از اين سلاح استفاده كرده ميان يهود بنى قريظه و مشركين مكه اختلاف افكند و يكى از اسباب شكست دشمن و پيروزى اسلام همان شد.

اتحاد، هم بستگى و تحزب زمانى امكان پذير است كه مردم آگاه شده و احساس نياز نمايند و با گفتن: متحد شويد، كارى از پيش نمى رود، بايد به مردم آگاهى داد و بيدارشان نمود و نياز را فهمانيد تا همچون بيمار احتياج بدرمان را احساس كنند، امروز بايد چهره استعمار گران و نوكران آنها را به مردم مسلمان مشخص كرد و فهمانيد كه: چگونه دين، عفت، اقتصاد، منابع طبيعى، فرهنگ، اخلاق، استقلال و همه چيز ما را تاراج مى كنند، و سر سپردگان اجنبى به نام زمامدار مسلمان چگونه نقشه آنها را پياده مى كنند و چگونه به عياشى و چپاول و از بين بردن اسلام و زحمات پيامبر عزيز مشغول هستند.

است ولى آيه وَ لْتَكُنْ مِنْكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ وَ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ ... حاكى است كه اين، وظيفه يك دسته مخصوص مى باشد.

ظاهر آن است كه در اسلام دو گونه امر به معروف وجود دارد يكى گروه امر به معروف كه از طرف دولت اسلامى تعيين مى شوند كه كارشان تعليم مطالب دينى و امر به معروف و نهى از منكر است اين گروه به كارهاى جامعه نظارت دقيق خواهند داشت و وظيفه دارند حتى با اعمال زور جامعه را پاك نگاهدارند و اينكه در مراتب امر به معروف نصيحت، خشونت، كتك زدن و زخمى كردن و غيره آمده، معلوم است كه كار همه نيست و از هر كس ساخته نمى باشد.

در كافى از حضرت صادق عليه السّلام نقل شده كه مسعدة بن صدقه گويد از آن حضرت پرسيدند: آيا امر به معروف و نهى از منكر به همه امت واجب است؟

فرمود: نه. گفتند: چرا؟ فرمود: آن فقط بر شخص نيرومند و مطاع واجب است كه معروف را از منكر مى شناسد نه بر ضعيفى كه راهى را آشنا نيست و نمى داند از كجا به كجا مى رود ... دليل آن كلام خداست كه فرمايد: وَ لْتَكُنْ مِنْكُمْ أُمَّةٌ ... و آن خاص است نه عام «1» ...

در ضمن روايتى از حضرت باقر صلوات اللَّه عليه نقل شده: امر به معروف و نهى از منكر راه انبياء و كار نيكان است آن واجب بزرگى است كه بوسيله آن واجبات عملى مى شود، راه ها امن مى گردند، كسبها حلال مى شوند، حق مظلومان به خودشان باز مى گردد، زمين آباد مى شود، از دشمنان انتقام گرفته مى شود و كار

__________________________________________________

(1)

كافى 5 ص 59 «قال انما هو

على القوى المطاع العالم بالمعروف من المنكر ...».

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 158

دنيا و دين مستقيم مى گردد «1». پيداست كه پياده شدن اين امر جز به وسيله يك گروه وظيفه دار و داراى اختيارات مقدور نيست. وانگهى اگر بنا باشد احكام اسلامى پياده بشود چاره اى جز تشكيل اين گروه نيست.

ديگرى: امر به معروف عمومى است كه بصورت نصيحت و خير خواهى عملى مى گردد و از باب

«كلّكم راع و كلّكم مسئول عن رعيته»

همه شما ناظر همه همديگر و از اين نظارت مسئول هستيد، بر همه مسلمانان لازم است آن را مراعات كنند، اين امر به معروف اغلب به صورت خواهش و اعتذار انجام مى گيرد در روايات و كتب فقهيه شرائط چندى در وجوب امر به معروف معين شده، ظاهرا منظور از آنها اين قسم از امر به معروف است كه در صورت وجود شرائط واجب مى شود.

جريان تاريخى حسبه و «اداره حسبه» و كارهاى محتسب و روايات وجوب عينى يا كفايى آن در محلهاى مناسب بيان شده است.

فرقه خواهند شد، يكى نجات يابنده، و هفتاد دو فرقه در آتش خواهند بود.

در خصال قبل از اين روايت، روايت ديگرى نقل شده كه در آن، امّت

__________________________________________________

(1) كافى ج 5/ 56.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 159

عيسى هفتاد و يك و امت رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله هفتاد و دو فرقه ياد شده است.

حديث اول در بسيارى از كتابهاى شيعه و اهل سنت نقل شده است، در الميزان از الدر المنثور سيوطى از عبد اللَّه بن عمر نقل شده كه رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله فرمود:

آنچه بر بنى اسرائيل آمده بر امت من نيز خواهد آمد مانند شبيه بودن يك لنگه كفش به لنگه ديگر. حتى اگر كسى در آنها با مادر خويش آشكار زنا كند در امّت من مثل آن خواهد بود، بنى اسرائيل هفتاد و يك فرقه شدند، امّت من هفتاد و سه ملّت مى شوند همه در آتشند مگر يك ملّت، گفتند: آن يك ملّت كدامند؟ فرمود:

طريقه اى كه امروز من و يارانم در آن هستيم. اين روايت در كتب شيعه نيز بدون تشبيه بنكاح مادر آمده است.

ناگفته نماند: روايت هفتاد و دو يا هفتاد و سه فرقه در كتاب خصال صدوق و معانى الاخبار صدوق و احتجاج طبرسى و كتاب سليم بن قيس و الدر المنثور و جامع الاصول ابن اثير، بنا به تصريح الميزان، نقل شده است در تفسير ابن كثير نيز آمده است. اگر بگوئيم: مراد از اين روايت كثرت فرقه هاست مثل: إِنْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ سَبْعِينَ مَرَّةً فَلَنْ يَغْفِرَ اللَّهُ لَهُمْ توبه/ 80 در اين صورت معنى 72 و 73 بودن روشن نيست و اگر مراد همان عدد

معين باشد اثبات آن در غايت اشكال است، ظاهر آن است كه: اين روايت صحت نداشته باشد، اگر ارباب تحقيق در اسناد آن بررسى نمايند شايد اين مطلب را اثبات كنند و اللَّه العالم بلى اين مطلب قابل قبول است كه آن حضرت بفرمايد: امتهاى گذشته به گروه هاى متعدد تقسيم شدند، امّت من نيز چنين خواهند بود.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 160

از مردم، قرين خشم خدا شده اند و مسكنت بر آنها مقرر شده، زيرا كه آيات خدا را انكار مى كردند و پيامبران را بناحق مى كشتند، زيرا كه نافرمان بودند و (بديگران) تجاوز مى كردند.

113- آنها همه يكسان نيستند، از اهل كتاب گروهى هستند كه آيات خدا را در ساعات شب مى خوانند و خدا را سجده (عبادت) مى كنند.

114- به خدا و روز آخرت ايمان مى آورند، امر به معروف و نهى از منكر مى كنند، و در نيكيها سخت مى كوشند و آنها از صالحانند.

115- آنچه از اعمال نيك انجام مى دهند هرگز مورد كفران (بى اجر) نخواهد بوده، خدا پرهيزكاران را مى شناسد.

116- آنها كه كافر شده اند اموال و اولادشان در قبال خدا چيزى (عذابى) از آنها دفع نمى كند، آنها اهل آتشند و در آن جاودانانند.

117- حكايت آنچه در اين زندگى دنيا انفاق مى كنند، مانند حكايت باديست كه در آن سرماى شديدى است بكشت قومى كه ظالمند رسيده و آن را نابود كرده است، خدا بآنها ستم نكرده بلكه بخودشان ستم مى كنند.

61).

مسكنة: درماندگى. اصل آن سكون به معنى آرامش است المنار گويد:

مسكنت حالتى است در شخص كه از خود حقير شمردن ناشى مى شود.

ذلة: خوارى. منشأ آن ممنوعيت از حق است.

يعتدون: اعتداء: تجاوز كردن. همچنين است عدو.

آناء: ساعتها. اوقات. مفرد آن انى (بر وزن عنب، فرس و صرد) آيد.

يسارعون: مسارعه در آيات قرآن ظاهرا براى كثرت و مبالغه است و به معنى بسيار شتاب كردن مى باشد.

تغنى: غنى اگر با «عن» باشد به معنى دفع و كنار زدن آيد، در آيه ظاهرا مراد همان است.

صر: (بكسر صاد) سرماى شديد اصل آن به معنى بستن و گره زدن است، سرما را از آن صر گفته اند كه سبب گره شدن (يخ بستن) است، (قاموس قرآن).

حرث: كشت. به معنى كاشتن نيز آيد.

سواء: آن در اينجا به معنى مستوى و برابر است (مصدر به معنى فاعل).

شايعه پراكنى، مقاومت مختصر و نظير آن. و در صورت جنگ، پشت به معركه كرده فرار خواهند كرد، آيه راجع به عصر نزول قرآن است كه مسلمانان اتحاد و هماهنگى داشتند، در نتيجه يهود بنى نضير و بنى قريظه و خيبر و غيره با قدرت اسلام تار و مار شدند اكنون هم اگر مسلمانان به قرآن رو آورند امروز نيز يهود بزانو در خواهد آمد، ثُمَّ لا يُنْصَرُونَ حاكى است از اين كه پس از فرار نيز قدرت پيدا نخواهند كرد.

112- ضُرِبَتْ عَلَيْهِمُ الذِّلَّةُ أَيْنَ ما ثُقِفُوا إِلَّا بِحَبْلٍ مِنَ اللَّهِ وَ حَبْلٍ مِنَ النَّاسِ وَ باؤُ بِغَضَبٍ مِنَ اللَّهِ وَ ضُرِبَتْ عَلَيْهِمُ الْمَسْكَنَةُ آيه 61 بقره چنين است: وَ ضُرِبَتْ عَلَيْهِمُ الذِّلَّةُ وَ الْمَسْكَنَةُ وَ باؤُ بِغَضَبٍ مِنَ اللَّهِ ذلِكَ بِأَنَّهُمْ كانُوا يَكْفُرُونَ ....

«ضربت» معناى حتمى شدن و مقدر شدن را مى دهد، ظهورش در ذلت تشريعى نيست كه منظور آن باشد: آنها بحكم شرع ذليل هستند هر وقت مسلمانان مسلّط شدند جزيه بگيرند «1» بلكه به علّت كفر بآيات خدا وقتى پيامبران و عصيان

__________________________________________________

(1) در الميزان ضرب ذلت را به قرينه أَيْنَما ثُقِفُوا تشريعى گرفته و تكوينى بودن را از بعضى نقل كرده و پسنديده است مى گويد ولى لازمه اين معنى آن است كه آيه اختصاص به يهود داشته باشد لكن ظاهرا چنين مخصصى نداريم ناگفته نماند: شكى نيست كه آيه مخصوص يهود است.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 164

و تجاوز، ذلت و مسكنت بر آنها مقدر و حتمى گرديده است و با غضب خداوند قرين و همراه شده اند.

دقت در آيه بقره نشان مى دهد كه غرض از «ضربت» خبر از گذشته است يعنى در اثر

كفر و قتل پيامبران و تجاوز، آنها در نظر عموم ذليل و خوار شدند و در پيش خودشان حقير و بى اعتبار گشتند.

ولى آيه آل عمران مخصوصا با در نظر گرفتن آيه لَنْ يَضُرُّوكُمْ .... نظريه يهود عصر قرآن دارد و برداشته شدن ذلت و مسكنت را در بِحَبْلٍ مِنَ اللَّهِ وَ حَبْلٍ مِنَ النَّاسِ مى داند.

ناگفته نماند: يهود بعد از موسى عليه السّلام در ذلت و مسكنت بودند حتى دشمنان، ديار و اولادشان را از دستشان گرفته بودند (بقره/ 246) پس از احساس ذلت پيش پيامبر خود آمده و خواستند كه فرماندهى تعيين كند تا در ركاب او بجنگند، طالوت بر آنها فرمانده شد. در جنگ بر دشمن غلبه كردند و داود، جالوت را كشت، در نتيجه، بنى اسرائيل به حكومت و عزت رسيدند و داود و سليمان بهترين حكومت را براى آنها تشكيل دادند چنان كه در (بقره/ 246) به بعد مذكور است.

در اوّل سوره اسراء آمده كه خدا به بنى اسرائيل خبر داد دو بار فساد و تجاوز كرده و گرفتار و ذليل خواهيد شد، پس از ذليل شدن اوّل، دوباره رونق پيدا خواهيد كرد و داراى اموال و نفرات خواهيد بود «1» و پس از ذليل شدن دوّم: عَسى رَبُّكُمْ أَنْ يَرْحَمَكُمْ وَ إِنْ عُدْتُمْ عُدْنا ... شايد مورد رحمت واقع شويد و اگر به تجاوز برگشتيد بانتقام بر مى گرديم: بعبارت ديگر، هر وقت غرق در گناه و تجاوز باشيد ذليل و مسكين خواهيد بود و هر وقت به عدالت و انصاف برگشتيد عزيز خواهيد بود.

__________________________________________________

(1) ثُمَّ رَدَدْنا لَكُمُ الْكَرَّةَ عَلَيْهِمْ وَ أَمْدَدْناكُمْ بِأَمْوالٍ وَ بَنِينَ وَ جَعَلْناكُمْ أَكْثَرَ نَفِيراً.

تفسير أحسن الحديث، ج 2،

ص: 165

پس ملاحظه مى شود: هر وقت بعدالت و انصاف بر مى گردند، عزّت و قدرت بر آنها عود مى كند على هذا به نظر نگارنده مراد از بِحَبْلٍ مِنَ اللَّهِ برگشتن باتّحاد، فعاليّت، عدالت و نظير آن و مراد از حَبْلٍ مِنَ النَّاسِ مسالمت با مردم است يعنى: ذلّت و مسكنت بر آنها حتمى شده مگر آنكه بتلاش و اتّحاد و دستورهاى اصيل دينى و طبيعى برگردند و با مردم با مسالمت رفتار نمايند، بعبارت ديگر حبل اللَّه و حبل الناس از بين بردن علّت ذلّت است همان علّتى كه در ذيل آمده:

ذلِكَ بِأَنَّهُمْ كانُوا يَكْفُرُونَ بِآياتِ اللَّهِ وَ يَقْتُلُونَ الْأَنْبِياءَ بِغَيْرِ حَقٍّ ذلِكَ بِما عَصَوْا وَ كانُوا يَعْتَدُونَ.

يعنى علّت حتمى شدن ذلّت براى آنان كفر بآيات خدا و قتل پيامبران و عصيان و تجاوز بديگران بود، مراد از كفر بآيات اللَّه آن است كه به دستورات اصيل و سعادتبخش پيامبران اعتنا نمى كردند و از طرف ديگر به مردم تجاوز و ستم مى كردند، امّا اگر به دستور پيامبران مى چسبيدند و از عوامل پيشرفت طبيعى پيروى مى كردند و از طرف ديگر با مردم به مسالمت رفتار مى نمودند، علّت ذلّت را از بين مى بردند و اللَّه العالم.

ظاهر آن است كه هر دو «ذلك» اشاره به ضرب ذلّت است و احتمال دارد كه اوّلى اشاره به ضرب ذلّت و دوّمى اشاره به كفر و قتل انبياء باشد، لفظ «بغير حق» قيد توضيحى است چنان كه در آيه 61 بقره گفته ايم و شايد مراد آن باشد كه از روى عمد مى كشتند نه از روى سهو و اشتباه.

113- لَيْسُوا سَواءً مِنْ أَهْلِ الْكِتابِ أُمَّةٌ قائِمَةٌ يَتْلُونَ آياتِ اللَّهِ آناءَ اللَّيْلِ وَ هُمْ

يَسْجُدُونَ «1».

يعنى اهل كتاب همه يكسان و همه بد نيستند بلكه از آنها گروهى هستند

__________________________________________________

(1) لَيْسُوا سَواءً جمله مستقلى است يعنى اهل كتاب همه يكسان و همه بد نيستند. [.....]

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 166

كه در ايمان ثابت بوده و آيات خدا را در ساعات شب و اوقات خلوت مى خوانند و بخدا عبادت مى كنند.

ناگفته نماند: در آيه 110 خوانديم: مِنْهُمُ الْمُؤْمِنُونَ وَ أَكْثَرُهُمُ الْفاسِقُونَ مذمت و مطالب گذشته همه بررسى حالات فاسقان يهود بود، در اين آيه و دو آيه بعدى به مقتضاى عدالت و انصاف راجع به اهل ايمان از آنها، سخن رفته تا حق هر دو گروه ادا شود.

گويند: اين آيه و دو آيه بعدى درباره يهوديهايى است كه اسلام آوردند از قبيل عبد اللَّه سلام و غيره. اين سخن دو اشكال دارد يكى اينكه در اين صورت اطلاق «اهل كتاب» بر آنها صحيح نيست. دوّم اينكه در آيه بعدى آمده: وَ ما يَفْعَلُوا مِنْ خَيْرٍ فَلَنْ يُكْفَرُوهُ ضمير «يفعلوا» به اهل كتاب بر مى گردد و ظهورش آن است كه آنها با وجود اهل كتاب بودن اعمالشان داراى پاداش الهى است.

ناگفته نماند: موقع نزول قرآن همه يهود بد كار نبودند و به همه آنها قرآن تبليغ نشده بود و همه در مدينه و اطراف آن نبودند كه قرآن را بشنوند و ايمان نياورند، از طرف ديگر، عده اى در شبهه بودند.

مى بايست به آنها مهلت داده شود تا مجال تفكر داشته و از شبهه بيرون آيند، علّت جزيه گرفتن و در دينشان آزاد گذاشتن همين است. خلاصه آنكه: عدهّ اى از يهود در دينشان مؤمن و نيكوكار و نسبت باسلام مستضعف بودند چنان كه فعلا نيز

چنين هستند على هذا در اين آيات، قرآن حال آنها را بيان مى كند و در آخر مى گويد: در مقابل اعمالشان پاداش خدايى دارند. در اين صورت مراد از «آيات» آيات تورات و مثلا مزامير داود و نحو آنست.

114- يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ وَ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ يَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ يُسارِعُونَ فِي الْخَيْراتِ وَ أُولئِكَ مِنَ الصَّالِحِينَ. تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 167

يعنى با وجود يهودى بودن در دين خود داراى اين صفات هستند و در صف نيكانند.

115- وَ ما يَفْعَلُوا مِنْ خَيْرٍ فَلَنْ يُكْفَرُوهُ وَ اللَّهُ عَلِيمٌ بِالْمُتَّقِينَ.

يعنى با آنكه باسلام وارد نشده اند آنچه اعمال خير انجام مى دهند مورد كفران واقع نمى شوند بلكه اجر خدايى دارند و خدا به همه پرهيزكاران و از جمله پرهيزكاران يهود داناست.

116- إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا لَنْ تُغْنِيَ عَنْهُمْ أَمْوالُهُمْ وَ لا أَوْلادُهُمْ مِنَ اللَّهِ شَيْئاً وَ أُولئِكَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِيها خالِدُونَ پس از ذكر مؤمنين اهل كتاب، باز به حال كفار پرداخته و گويد: اموال و اولاد آنها كه دو محل اتكاء در زندگى مى باشند، آنها را از عذاب خدا رهايى نمى دهند، اين آيه نظير آيه دهم اين سوره است كه گذشت.

ممكن است كسى اعتراض كرده و بگويد: اينها در دنيا اموالى در راه هاى خير انفاق مى كنند و كارهاى مفيد انجام مى دهند چرا اموالشان بآنها در آخرت نفعى ندارد؟ در جواب فرموده:

117-ثَلُ ما يُنْفِقُونَ فِي هذِهِ الْحَياةِ الدُّنْيا كَمَثَلِ رِيحٍ فِيها صِرٌّ أَصابَتْ حَرْثَ قَوْمٍ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ فَأَهْلَكَتْهُ

يعنى اعمالشان حبط مى شود و در آخرت نفعى به حال آنها ندارد همانطور كه اگر مزرعه اى را سرمايى شديد به سوزاند صاحبانش بهره اى از آن نمى برند، كفر و عدم توجه

آنها به خدا، علّت پوچ و بى اثر شدن اعمالشان است، قيدلَمُوا أَنْفُسَهُمْ

براى آن است كه ظلم آن قوم سبب آمدن آن سرماى شديد شده نظير كفر اينها. و براى مزيد توضيح فرموده: ما ظَلَمَهُمُ اللَّهُ وَ لكِنْ أَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ

خدا نمى خواست آنها چنين بشوند اما آنها به خودشان ظلم كرده و از راه حق و عدالت منحرف مى شوند.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 168

برسد غمگينشان مى كند و اگر شما را بدى برسد از آن شادمان مى شوند، و اگر استقامت ورزيد و تقوا كنيد، حيله آنها ضررى به شما نمى زند خدا بآنچه مى كنند احاطه دارد.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 169

خير خواه جلوه مى دهند ولى در باطن دشمن آنها مى باشند، از سعادت و پيروزى مسلمانان ناراحت و از گرفتارى آنها خشنود مى شوند چنان كه در «نكته ها» خواهد آمد.

118- يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا بِطانَةً مِنْ دُونِكُمْ لفظ «دون» در اينجا به معنى «غير» است يعنى از غير مسلمان محرم اسرار نگيريد، ولى مؤمن به مؤمن اعتماد كند و او را همراز گيرد. گويند: علّت نزول آيه آن بود كه بعضى از مسلمانان با يهود خيلى گرم گرفته بودند. ولى آيه به همه و براى هميشه هشدار مى دهد، پس از اين دستور، شروع به ذكر علل آن كرده و فرمايد: لا يَأْلُونَكُمْ خَبالًا وَدُّوا ما عَنِتُّمْ «1» يعنى در كار شما از فساد و تباهى كوتاهى نمى كنند، پيوسته به فكر ايجاد فساد مى افتند و مشقت و رنج شما را دوست دارند.

قَدْ بَدَتِ الْبَغْضاءُ مِنْ أَفْواهِهِمْ اگر درست دقت كنيد، گفتارشان حكايت از كينه شديد درونشان دارد زيرا منويات انسان از كلمات او بطور ناخودآگاه ظاهر مى شود وَ ما تُخْفِي صُدُورُهُمْ أَكْبَرُ كينه و اغراضى كه در سينه دارند از آنچه در گفتارشان پيداست بزرگتر است قَدْ بَيَّنَّا لَكُمُ الْآياتِ إِنْ كُنْتُمْ تَعْقِلُونَ شرط استفاده از

__________________________________________________

(1) تقدير آن «لا يألون لكم فى الخبال» است «ما» مصدريه و تقدير آن «ودوا عنتكم» مى باشد.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 171

اين تذكر درك و توجه شماست.

119- ها أَنْتُمْ أُولاءِ تُحِبُّونَهُمْ وَ لا يُحِبُّونَكُمْ وَ تُؤْمِنُونَ بِالْكِتابِ كُلِّهِ لفظ «اولاء» به معنى «آنها» است گويند مراد از «الكتاب» جنس كتاب و همه كتابهاى آسمانى است، اين جمله، ملامت و در عين حال استدلال است يعنى بايد مسئله دوست داشتن و رفاقت

و حتى تحزب طرفينى باشد اما اينجا بعكس است. شما آنها را دوست مى داريد ولى آنها شما را دوست نمى دارند، شما به همه كتابها و حتى به كتاب آنها ايمان داريد و داراى عقيده نيكى هستيد ولى آنها كتاب شما را ناحق مى دانند، پس وجهى براى محرم اسرار قرار دادن آنها نداريد، مرحوم بلاغى در آلاء الرحمن «الكتاب» را قرآن دانسته و گويند: به همه قرآن ايمان داريد و مى دانيد كه قرآن در آيات زيادى از ركون به ظالم و از دوست داشتن كافر نهى كرده است.

وَ إِذا لَقُوكُمْ قالُوا آمَنَّا وَ إِذا خَلَوْا عَضُّوا عَلَيْكُمُ الْأَنامِلَ مِنَ الْغَيْظِ.

معلوم مى شود كه عده اى از يهود منافق بوده و به ظاهر اظهار اسلام مى كرده اند تا مسلمانان آنها را به حساب گيرند. گزيدن انگشت بدندان كنايه از شدت خشم و بدخواهى تمام و ناراحت شدن از توفيق ديگرى است. قُلْ مُوتُوا بِغَيْظِكُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ بگو از خشم بميريد خدا آنچه را كه در دل داريد مى داند و در قبال آن، مستحق چنين نفرينى هستيد.

120- إِنْ تَمْسَسْكُمْ حَسَنَةٌ تَسُؤْهُمْ وَ إِنْ تُصِبْكُمْ سَيِّئَةٌ يَفْرَحُوا بِها.

يكى از صفات دشمن همين است كه اگر خيرى به انسان برسد ناراحت مى شود و اگر به بلائى گرفتار آيد، شاد مى گردد وَ إِنْ تَصْبِرُوا وَ تَتَّقُوا لا يَضُرُّكُمْ كَيْدُهُمْ شَيْئاً تقوى انسان را از راههاى بى عدالتى دور مى كند و اگر آن توأم با استقامت در راه حق باشد پيروزى حتمى است لذا فرموده اگر اين دو راه را پيش بگيريد ضررى از خصم نخواهيد ديد، زيرا كه إِنَّ اللَّهَ بِما يَعْمَلُونَ مُحِيطٌ خدا تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 172

به كار

آنها آگاه است و شما را در مقابل حيله آنها حمايت مى كند، البته در اثر استقامت و تقوايتان.

مى دهد، بهايى ها و يهود در ايران در همه شئون رخنه كرده و تقريبا اقتصاد مملكت را در دست گرفته اند، زعماى ايران كه به موجب قانون اساسى براى حفظ دين و ايران قسم خورده اند، عنان اختيار خويش را بدست آنها داده و وسيله غارتگريشان را فراهم آورده اند و خود بدتر از آنها هستند «1».

اى مسلمانان اين شما و اين دستور قرآن و اين بدبختيهايى كه از دست بيگانگان ديده ايد. به بينيد تفاوت ره از كجاست تا بكجا.

__________________________________________________

(1) اين وضع مربوط به زمان قبل از پيروزى انقلاب است و در تاريخ 2/ 3/ 57 نگارش يافته است.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 174

(به گفته ها و افكار همگان) شنوا و دانا است. تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 175

122- آن گاه كه دو گروه از شما خواستند از تصميم خود برگردند حال آنكه خدا يارشان بود، مؤمنان تنها به خدا توكل كنند.

123- خدا شما را در «بدر» يارى كرد با آنكه ضعيف بوديد پس از خدا به ترسيد تا شكر گزار باشيد.

124- آن گاه كه به مؤمنان مى گفتى آيا شما را كافى نيست كه پروردگارتان با سه هزار فرشته به زمين فرود آمده ياريتان كند.

125- آرى، اگر استقامت كنيد و تقوى نمائيد و دشمن با اين هيجان كه دارد به طرف شما آيد، پروردگارتان شما را با پنجهزار فرشته نشاندار مدد مى كند.

126- خدا آن مدد را فقط بشارت قرار داده تا قلوبتان با آن مطمئن شود (و گرنه) يارى جز او نزد خداى توانا و حكيم نيست.

127- (نصرتتان داد) تا ناحيه اى و قسمتى از كفار را قطع كند يا آنها را خوار گرداند تا نوميد باز گردند.

128- تو را چيزى از اين كار نيست، يا بر آنها بر گردد و يا عذابشان نمايد كه ستمكارانند.

129- هر چه در آسمانها و زمين هست از آن خداست هر كه را بخواهد مى آمرزد و هر كه را بخواهد عذاب مى كند خدا آمرزنده مهربان است.

مكان (از باب توسع) بكار رفته، مراد از آن در آيه مواضع است.

همت: يعنى قصد كرد. «الهم: القصد و العزم». تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 176

تفشلا: فشل (بر وزن جبل) به معنى ترس و ضعف است، مراد از آن در اينجا ظاهرا ضعف در تصميم و برگشتن از تصميم است (قاموس قرآن).

يتوكل: وكل (بر وزن عقل): واگذار كردن. توكل بر خدا: واگذار كردن كار به خداست.

بدر: بدر دهى است در جنوب غربى مدينه به فاصله 156 كيلومترى كه جنگ تاريخى و سرنوشت ساز اسلام با كفار مكه در كنار آن واقع گرديد و مشركين شكست خوردند.

اذله: جمع ذليل. مراد از آن در اينجا ظاهرا كمى افراد و بى ساز و برگ بودن است.

يمددكم: مد در اصل به معنى زيادت و مراد از آن در اينجا يارى است كه سبب زيادت نيرو مى باشد.

فورهم: فور به معنى جوشيدن ديك و فوران آتش و نظير آن است مراد از آن در اينجا عجله و سرعت و با هيجان است.

مسومين: به صيغه فاعل يعنى به خود علامت بسته. و خود را علامت دار كرده. اين كلمه از ماده سوم به معنى علامت است.

بشرى: بشارت و بشرى به معنى خبر مسرت بخش است.

طرف: گوشه. ناحيه. طرف شى ء گوشه و جانب آن را گويند.

يكبتهم: كبت: خوارى. «كبت اللَّه العدو» يعنى خدا دشمن را خوار كرد.

خائبين: خيبه: نااميدى و خسران و محروم شدن است. خائبين: نوميدان و محرومان.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 177

كمتر از شكست نبود، لذا حدود پنجاه سه آيه در اين زمينه نازل گرديد تا از عواقب آن شكست، جلوگيرى شود و مسلمانان با روحيه تازه حوادث را استقبال كنند.

بى فائده است. تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 178

آن حضرت با هفتصد نفر به «احد» رسيدند، در كنار «احد» تپه اى بود به نام «كوه عينين» احتمال مى رفت كه سواره نظام دشمن از پشت آن حمله كنند، در آن صورت قواى اسلام به محاصره مى افتاد، آن حضرت عبد اللَّه بن جبير را با پنجاه تير انداز بالاى تپه قرار داد و فرمود: اگر ديديد ما دشمن را شكست داده و تعقيب كرده تا وارد مكه نموديم باز از اين مكان حركت نكنيد و اگر ديديد آنها ما را شكست داده تا داخل مدينه كردند، باز از اينجا تكان نخوريد و در موضع خود محكم بايستيد.

ابو سفيان به خالد بن وليد كه فرمانده سواره نظام دشمن بود دستور داد:

چون جنگ شروع شد شما از اين شكاف از پشت به مسلمانان حمله كنيد، موقع شروع جنگ هشت نفر از پرچمداران قريش يكى پس از ديگرى بدست على بن ابى طالب عليه السّلام كشته شدند، اهل مدينه حمله را آغاز كردند، تنور جنگ شعله ور شد، قريش پا به فرار گذاشتند، خالد بن وليد حمله را از پشت شروع كرد، تير اندازان مسلمان از بالاى كوه وى را ناگزير از برگشت نمودند، در اين وقت مسلمانان شروع به غنيمت گرفتن اموال دشمن نمودند، تيراندازان بفرمانده خود گفتند ما نيز براى غيمت گرفتن برويم؟ عبد اللَّه گفت: از خدا بترسيد رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله فرمان داده كه از جاى خود حركت نكنيم، ولى آنها بتدريج رفتند، فقط دوازده نفر با عبد اللَّه بن جبير ماندند.

خالد بن وليد بار ديگر حمله كرد، عبد اللَّه با دوازده نفر نتوانست حمله او

را دفع كند در نتيجه خود و يارانش شهيد شدند، با آغاز حمله خالد، مسلمانان به محاصره افتادند، وضع ميدان عوض شد، مسلمانان پا به فرار گذاشته، رسول خدا چون وضع را چنين ديد كلاه جنگى را از سرش برداشت و با صداى بلند فرياد زد: من رسول خدايم از خدا و رسول به كجا فرار مى كنيد؟!! با رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله جز تنى چند نماندند از جمله على بن ابى طالب عليه السّلام و ابو دجانه (سماك بن خرشه) تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 179

كه از آن حضرت دفاع مى كردند، دشمن در اين جنگ حتى از سنگ اندازى استفاده كرد، يكى از آن سنگها بصورت پيغمبر صلّى اللَّه عليه و آله اصابت نمود و دندانهاى جلوى دهانش را شكست و حلقه هاى آهنين زره در صورتش فرو رفت، يكى از اصحابش كه بوسيله دندانهايش حلقه ها را بيرون مى كشيد دندانهايش شكست.

آن حضرت چند روزى وضوى جبيره مى گرفت.

پس از ساعتها جنگ و دلاورى، على عليه السّلام و ابو دجانه توانستند رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله را از گودالى كه در آن افتاده بود بيرون آورده و بغارى كه در كوه احد بود برسانند كه از تيراندازان و سنگ اندازان دشمن در امان باشد، در اين جنگ هفتاد نفر از مسلمانان شهيد گرديدند، كفار بدنهاى شهداء را پاره پاره (مثله) كردند، جنازه حضرت حمزه بيشتر از همه صدمه ديد، على بن ابى طالب حدود هفتاد زخم برداشت.

دشمن مسلمانان را در كوه تعقيب نكرد، فراريان در كوه بطرف رسول خدا آمدند ابو سفيان باردوگاه خود برگشت و بسوى مكه حركت نمود، اين بود مجملى

از جنگ «احد» كه در بيان آيات از آن استفاده خواهد شد.

121- وَ إِذْ غَدَوْتَ مِنْ أَهْلِكَ تُبَوِّئُ الْمُؤْمِنِينَ مَقاعِدَ لِلْقِتالِ وَ اللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ مشهور است كه آن حضرت بعد از نماز جمعه از مدينه خارج شد در اين صورت مراد از «غدوت» مطلق خارج شدن است و يا اين نقل صحت ندارد و يا علّت ديگرى دارد، «تبوى» حاكى است كه تعيين مواضع لشگريان زير نظر آن حضرت بوده است، و چون درباره خارج شدن و در شهر ماندن بسيار چيزها گفته شده بود و مى گفتند و چيزهايى هم در دل داشتند، ظاهرا بدين جهت در ذيل آيه آمده: وَ اللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ خدا به گفتگوهاى ضد و نقيض كه مى گفتند شنوا و به افكار مخالف و موافق داناست. تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 180

122- إِذْ هَمَّتْ طائِفَتانِ مِنْكُمْ أَنْ تَفْشَلا وَ اللَّهُ وَلِيُّهُما اين دو طائفه عبارت بودند از بنو سلمه از قبيله اوس و بنو حارثه از قبيله خزرج كه پس از آنكه عبد اللَّه بن ابى با سيصد نفر از وسط راه به مدينه برگشت آنها نيز خواستند از تصميم خود منصرف شده و به مدينه برگردند، يعنى خواستند از تصميم خود برگردند حال آنكه خدا يار و سرپرست آنها است، آنان كه خدا يار و حامى آنها است نبايد سست گردند. وَ عَلَى اللَّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ يعنى نبايد سست باشند بلكه بايد مؤمنان خدا را كارساز دانسته و وارد عمل شوند.

123- وَ لَقَدْ نَصَرَكُمُ اللَّهُ بِبَدْرٍ وَ أَنْتُمْ أَذِلَّةٌ فَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ اين آيه و همه آيات بعدى راجع بجنگ «بدر» است كه در اينجا به عنوان مثل

ذكر شده است. يعنى: چرا سست مى شويد؟! و چرا مى خواهيد بر گرديد؟!! حال آنكه شما در «بدر» از حيث افراد و مهمات ضعيف بوديد «1» ولى خدا ياريتان داد پس از خدا بترسيد (تقصير را بگردن ديگرى نياندازيد) تا بنده شكرگزار باشيد.

124- إِذْ تَقُولُ لِلْمُؤْمِنِينَ أَ لَنْ يَكْفِيَكُمْ أَنْ يُمِدَّكُمْ رَبُّكُمْ بِثَلاثَةِ آلافٍ مِنَ الْمَلائِكَةِ مُنْزَلِينَ گفتيم آيه راجع به جنگ «بدر» است كه رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله به مسلمانان قول داد: سه هزار ملك از جانب خدا در اين ميدان حاضر شده و شما را يارى خواهند كرد. اين وعده در اثر استغاثه مؤمنان بود كه از هر حيث احساس ناتوانى مى كردند چنان كه در جاى ديگر آمده: إِذْ تَسْتَغِيثُونَ رَبَّكُمْ فَاسْتَجابَ لَكُمْ أَنِّي مُمِدُّكُمْ بِأَلْفٍ مِنَ الْمَلائِكَةِ مُرْدِفِينَ انفال/ 9 معلوم مى شود آن هزار ملك دو

__________________________________________________

(1) مجموع مسلمانان در جنگ بدر 313 نفر بودند 77 نفر از مهاجران و 236 نفر از انصار و بقول واقدى 70 شتر و دو رأس اسب داشتند. از حضرت صادق صلوات اللَّه عليه نقل شده كه آن را «و انتم ضعفاء» فرموده است.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 181

هزار نفر ديگر را در رديف و پشت سر خود داشتند كه مجموعا سه هزار باشند و مضمون هر دو آيه يكى است.

125- بَلى إِنْ تَصْبِرُوا وَ تَتَّقُوا وَ يَأْتُوكُمْ مِنْ فَوْرِهِمْ هذا يُمْدِدْكُمْ رَبُّكُمْ بِخَمْسَةِ آلافٍ مِنَ الْمَلائِكَةِ مُسَوِّمِينَ باز آيه راجع به «بدر» است و آمدن پنجهزار فرشته مشروط باستقامت و داشتن تقوى و حمله فورى دشمن بود، اما سه هزار در آيه قبلى مطلق ذكر شده است. «مسومين» بصيغه فاعل يعنى كسانى كه خود

را علامتدار كرده اند، در مجمع البيان از على عليه السّلام نقل شده: روز بدر ملائكه عمامه هاى سفيد در سر داشتند و گوشه آن را ميان شانه هايشان انداخته بودند، از اين معلوم مى شود كه شرائط جمع شده و پنجهزار فرشته آمده اند در جريان قوم لوط و بشارت ابراهيم عليهما السّلام خواهد آمد كه ملائكه بشكل آدمى در مى آيند «1» پس علامت ملائكه عمامه آنها بوده است.

عياشى از حضرت صادق صلوات اللَّه عليه نقل كرده: ملائكه اى كه محمّد صلّى اللَّه عليه و آله را در بدر يارى كردند بآسمان نرفته اند و نخواهند رفت تا صاحب اين امر (صاحب زمان عليه السّلام) را يارى كنند آنها پنجهزار نفر مى باشند.

126- وَ ما جَعَلَهُ اللَّهُ إِلَّا بُشْرى لَكُمْ وَ لِتَطْمَئِنَّ قُلُوبُكُمْ بِهِ وَ مَا النَّصْرُ إِلَّا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ الْعَزِيزِ الْحَكِيمِ اين آيه عين آيه دهم از سوره انفال است كه ماجراى «بدر» را بررسى مى كند با اين فرق كه ذيل آن إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ است، منظور از آيه در هر دو محل آن است كه: نزول ملائكه از اسباب ظاهرى است و براى اطمينان قلب و بشارت مؤمنان مى باشد و گرنه يارى واقعى از خداست و اين خداست كه شما را بدان وسيله يارى كرد و هيچ چيز در مقابل خدا استقلال ندارد. لفظ عزيز و حكيم

__________________________________________________

(1) سوره هود آيه 69 تا 81.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 182

نمايانگر آن است كه خدا باين كارها تواناست و از روى حكمت كار مى كند.

127- لِيَقْطَعَ طَرَفاً مِنَ الَّذِينَ كَفَرُوا أَوْ يَكْبِتَهُمْ فَيَنْقَلِبُوا خائِبِينَ ظاهر آن است كه «ليقطع» علّت است بر نَصَرَكُمُ اللَّهُ در آيه 123 كه گذشت، مراد از قطع

طرف به نظرم گرفتن كاروان قريش و مراد از «يكبتهم» كشته شدن هفتاد نفر و اسير شدن هفتاد نفر ديگر از كفار در «بدر» است يعنى:

خدا شما را در «بدر» يارى كرد تا طرفى از كفار را ببرد (كاروان را نصيب شما كند) و يا آنها را با شكست و بدون نتيجه باز گرداند. دليل اين سخن آن است كه بموجب آيه وَ إِذْ يَعِدُكُمُ اللَّهُ إِحْدَى الطَّائِفَتَيْنِ أَنَّها لَكُمْ انفال/ 7 خدا از اول وعده داده بود يا كاروان را مى گيرند و يا قريش را شكست مى دهند و رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله فرموده بود: خداوند يكى از دو چيز را بمن وعده داده است

«اما العير او النفير»

يا كاروان يا لشگريان، النهايه وعده دومى عملى شد، كاروان از دست مسلمانان خارج شد ولى كفار را شكست دادند.

128- لَيْسَ لَكَ مِنَ الْأَمْرِ شَيْ ءٌ أَوْ يَتُوبَ عَلَيْهِمْ أَوْ يُعَذِّبَهُمْ فَإِنَّهُمْ ظالِمُونَ جمله لَيْسَ لَكَ مِنَ الْأَمْرِ شَيْ ءٌ در جاى اين آيه است فَلَمْ تَقْتُلُوهُمْ وَ لكِنَّ اللَّهَ قَتَلَهُمْ وَ ما رَمَيْتَ إِذْ رَمَيْتَ وَ لكِنَّ اللَّهَ رَمى انفال/ 17 يعنى شما آنها را نكشتيد بلكه خدا آنها را كشت و آن گاه كه سنگريزه بسوى آنها انداختى تو نيانداختى بلكه خدا انداخت ذكر «ليس لك» ظاهرا براى آن است كه قطع و كبت را از خدا بدانند و مدح و ذمى متوجه آن حضرت نشود، «او يتوب» عطف است بر «ليقطع» يعنى يا خدا بر آنها بر گردد يا عذابشان كند كه ظالمند، بنظرم مراد از توبه خدا آن بود كه رسول خدا اسيران را نكشت بلكه با اخذ غرامت آزاد كرد و مصداق

«يعذبهم» آن بود كه اسيران را بكشد ولى شق اول (غرامت گرفتن) بوقوع پيوست و آنها را نكشت (مگر بعضى را) خلاصه دو آيه آن است كه: از قطع تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 183

و كبت يكى واقع شد كه كبت و شكست كفار باشد و از توبه و عذاب نيز فقط توبه و عفو با غرامت مصداق پيدا كرد لَيْسَ لَكَ ... نشان مى دهد كه اينها از خداست و ربطى بآن حضرت ندارد.

129- وَ لِلَّهِ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ يَغْفِرُ لِمَنْ يَشاءُ وَ يُعَذِّبُ مَنْ يَشاءُ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ اين آيه يك حكم كلى و در عين حال علت «او يتوب- او يعذب» در آيه سابق است يعنى: همه مال خدا است هر كه را بخواهد مى آمرزد و هر كه را بخواهد عذاب مى كند ولى جمله وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ حاكى از سبقت رحمت بر غضب است و لذا اسيران با پرداخت فديه آزاد شدند و طعمه شمشير نگرديدند.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 184

جَنَّاتٌ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِينَ فِيها وَ نِعْمَ أَجْرُ الْعامِلِينَ (136) قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِكُمْ سُنَنٌ فَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَانْظُروا كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الْمُكَذِّبِينَ (137) هذا بَيانٌ لِلنَّاسِ وَ هُدىً وَ مَوْعِظَةٌ لِلْمُتَّقِينَ (138)

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 185

130- اى آنان كه ايمان آورده ايد ربا را كه چند برابر و افزون شده است، نخوريد و از خدا بترسيد تا رستگار شويد.

131- و بترسيد از آتشى كه براى كافران مهيا شده است.

132- از خدا و رسول اطاعت كنيد تا مشمول رحمت شويد.

133- به آمرزش پروردگارتان بشتابيد (و نيز) به بهشتى كه وسعت آن (چون) آسمانها و زمين است (بشتابيد) كه از براى پرهيزكاران آماده شده است.

134- همانها كه در شادى و پريشانى انفاق مى كنند و فرو برندگان خشم و عفو كننده از مردم مى باشند، خدا نيكوكاران را دوست مى دارد.

135- و آنها كه چون كار قبيحى كرده و يا بخود ستم نمودند، خدا را ياد كرده و براى گناهانشان مغفرت مى خواهند، و جز خدا كيست كه گناهان را بيامرزد و گناهى كه كرده اند دانسته تكرار نمى كنند.

136- آنها پاداششان آمرزش پروردگار و بهشتهايى است كه از زير آنها نهرها جاريست، در آن جاودانانند، پاداش اهل عمل پاداش خوبى است.

137- پيش از شما سنت هايى گذشته، در زمين بگرديد و به بينيد عاقبت تكذيب كنندگان (پيامبران) چگونه بود.

138- اين بيان بليغ و هدايتى است براى مردم و پندى است براى پرهيزكاران.

به معنى رستگارى است «فلح يفلح» باين معنى نيامده است.

سارعوا: مسارعه ظاهرا در اينجا به معنى شدت عجله و تلاش است نه بين تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 186

الاثنين.

عرضها: عرض در اصل به معنى ظهور و اظهار و در اينجا به معنى وسعت است.

سراء: سراء به معنى سرور و مسرت است.

ضراء: از ماده ضرر، يعنى مراد از آن در اينجا ضرر مال و تنگدستى و يا حال اندوه است.

كاظمين: كظم در اينجا يعنى حبس و نگهدارى خشم است خواه بوسيله عفو يا فرو بردن آن باشد.

الغيظ: خشم يا خشم شديد.

عافين: عاف: عفو كننده. عافين: عفو كنندگان.

فاحشة: فحش، فاحشه و فحشاء: كار بسيار زشت. آن در قرآن به زنا، لواط و تزويج نامادرى گفته شده است.

يصروا: اصرار به معنى ادامه دادن و صر در اصل به معنى بستن و گره زدن است.

سنن: جمع سنة به معنى طريقه و رويه است مراد از آن ظاهرا احوال و سر گذشت است.

بيان: سخن روشن، كلام بليغ. آن در اينجا اسم مصدر است، مصدر نيز بكار مى رود.

حال وسعت و تنگدستى (يا اندوه شادى) انفاق را از ياد نبرند، خشم خود را فرو نشانند، گذشت داشته باشند، چون مرتكب گناهى شدند خدا را ياد كرده، از گناه استغفار نمايند و از گذشتگان عبرت گيرند. اينگونه اعمال است كه انسان را ترقى داده و لايق الطاف خداوندى در دنيا و آخرت مى كند.

130- يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَأْكُلُوا الرِّبَوا أَضْعافاً مُضاعَفَةً وَ اتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ راجع به ربا در اواخر سوره بقره صحبت شد، اضعافا: چندين برابر.

مضاعفه به معنى زياد شده است، اين وصف دائمى ربا است كه مرتبا اضافه شده و چندين برابر بالا ميرود تا سرمايه ديگران را مستهلك كرده و بخود جذب كند.

مفهوم آيه آن نيست كه اگر كمى بخوريد مانعى ندارد، مراد از «اكل» ربا گرفتن است ذيل آيه مى فهماند كه ترس از خدا و ترك ربا خوارى سبب رستگارى است.

131- وَ اتَّقُوا النَّارَ الَّتِي أُعِدَّتْ لِلْكافِرِينَ اين آيه در عين تهديد از ربا خوارى، حاكى از كفر ربا خوار است رجوع شود به (بقره/ 275).

132- وَ أَطِيعُوا اللَّهَ وَ الرَّسُولَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ اطاعت از خدا و رسول يك حكم كلّى است، ترك رباخوارى يكى از مفردات آن است.

133- وَ سارِعُوا إِلى مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ وَ جَنَّةٍ عَرْضُهَا السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 188

شتاب بسوى مغفرت و بهشت، عبارت اخراى، اطاعت خدا و رسول است.

اين آيه بيان نتائج أَطِيعُوا اللَّهَ ... است.

در اينجا لازم است دو مسئله بررسى شود اول اينكه در بسيارى از آيات وعده بهشت با مغفرت توأم آمده است مثل: أُولئِكَ جَزاؤُهُمْ مَغْفِرَةٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَ جَنَّاتٌ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ آل

عمران/ 136، ايضا آيه نهم از سوره مائده، چهارم از انفال و آيات ديگر. اين ظاهرا براى آن است كه خداوند اول گناهان خرد و ريز متقيان را مى آمرزد سپس به بهشت مى برد و نيز مى رساند كه گناهانى كه گاه گاهى توجّهى به توبه كردن از آنها نشده است پيش خدا عفو شده است.

دوم: عرض در آيه به معنى وسعت و فراخى است، معناى عَرْضُهَا السَّماواتُ ...

بنظرم آن نيست كه بهشت همه جا را خواهد گرفت بلكه اين جمله اشاره بوسعت بيش از حد بهشت است و در آيه ديگر آمده: سابِقُوا إِلى مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ وَ جَنَّةٍ عَرْضُها كَعَرْضِ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ حديد/ 21 در مجمع البيان فرموده: روايت شده از رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله از اين آيه سؤال شد: وقتى كه وسعت بهشت همه آسمانها و زمين را فرا گيرد آتش كجا خواهد بود؟ فرمود سبحان اللَّه چون روز آيد شب در كجاست.

گفته شد: ظاهرا مراد از آيه اشاره بوسعت بهشت است لذا احتياج بتوجيه اين خبر كه بلفظ «روى» نقل شده نيست.

أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِينَ گوياست كه بهشت براى تقوا كاران آماده شده، تقوا از عذاب خدا كه شامل اعمال نيك و ترك كارهاى ناشايست است.

134- الَّذِينَ يُنْفِقُونَ فِي السَّرَّاءِ وَ الضَّرَّاءِ وَ الْكاظِمِينَ. الْغَيْظَ وَ الْعافِينَ عَنِ النَّاسِ در اينجا سه صفت از اوصاف متقين ذكر شده: انفاق، فرو بردن خشم و گذشت.

ظاهرا مراد از دو اسم سراء و ضراء، سرور و اندوه است كه بتوانگرى و تنگدستى نيز شامل مى شود، لازم است هر مؤمن با اين صفات متصف باشد از على عليه السّلام نقل تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص:

189

شده:

«الجنة دار الاسخياء»

بهشت خانه سخاوتمندان است و نيز از آن حضرت نقل شده: سخى به خدا نزديك است، به بهشت نزديك است، به مردم نزديك است، و از آتش بدور است، بخيل از خدا دور است، از بهشت دور است، از مردم دور است و بآتش نزديك است «1».

از رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله منقول است: هر كه خشم خود را فرو برد با آنكه قدرت عمل كردن آن را دارد، خدا روز قيامت وجود او را پر از خشنودى كند «2» و نيز از آن حضرت نقل شده: هيچ كس از ظلمى گذشت نكرد مگر اينكه خدا عزت او را افزون كرد «3» گويند: كنيزى بر امام سجاد عليه السّلام آب مى ريخت تا براى نماز آماده شود، آفتابه از دستش افتاد، امام را زخمى كرد، حضرت سر بسوى او بلند نمود، كنيز گفت: خدا فرمايد: وَ الْكاظِمِينَ الْغَيْظَ امام فرمود: خشم خود را فرو بردم. كنيز گفت: وَ الْعافِينَ عَنِ النَّاسِ امام فرمود خدا از تو عفو كرد، كنيز گفت وَ اللَّهُ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ امام فرمود: برو تو براى خدا آزادى «4».

جمله وَ اللَّهُ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ حاكى است كه دارندگان اين اوصاف نيكو كارانند و خدا آنان را دوست مى دارد.

135- وَ الَّذِينَ إِذا فَعَلُوا فاحِشَةً أَوْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ ذَكَرُوا اللَّهَ فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِمْ وَ مَنْ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلَّا اللَّهُ وَ لَمْ يُصِرُّوا عَلى ما فَعَلُوا وَ هُمْ يَعْلَمُونَ اين، قسمت دوم از اوصاف متقين است كه در صورت اشتباه و گناه، فورى خدا را ياد آورده و از گناه توبه مى كنند. فاحشه گناهى است كه قبحش بيشتر باشد مثل زنا و لواط، ظَلَمُوا

أَنْفُسَهُمْ شامل گناهان ديگر است، اين تعبير در بعضى از آيات بلفظ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْكَرِ نحل/ 90 و در بعضى بلفظ وَ مَنْ يَعْمَلْ سُوءاً أَوْ يَظْلِمْ نَفْسَهُ

نساء/ 110 آمده است. جمله وَ مَنْ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلَّا اللَّهُ

__________________________________________________

(1، 2، 3، 4) مجمع البيان ذيل آيه فوق.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 190

حاكى است كه آرى بايد بخدا توبه كرد و او را ياد آورد زيرا جز خدا كسى قدرت آمرزيدن ندارد، وَ لَمْ يُصِرُّوا با قيد وَ هُمْ يَعْلَمُونَ مضمونش آن است كه بعدا دانسته و از روى عمد بآن گناه دست نزنند و اين مى فهماند كه اگر بار ديگر اشتباه كرده و گناه كردند باز توبه پذيرفته است.

از حضرت صادق صلوات اللَّه عليه منقول است: اصرار آن است كه بنده گناه كند و آمرزش نخواهد و به فكر توبه نباشد اين است اصرار «1» و روايت شده:

ابليس پس از آنكه از خدا مهلت گرفت گفت: قسم به عزت تو تا فرزند آدم جان در بدن دارد از قلبش بيرون نخواهم رفت. خدا در جواب فرمود به عزت و جلالم قسم تا روح در بدن دارد توبه را از او نمى گيرم «2».

در الميزان از مجالس شيخ از عبد الرحمن بن غنم نقل شده: اين آيه درباره بهلول نباش (كفن دزد) نازل شد كه كفن يكى از دختران انصار را دزديد و با همان مرده زنا نمود، آن گاه پيش رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله آمد، حضرت او را از خود دور كرد، رفت در كوه ها ناله مى كرد تا توبه اش پذيرفته شد. بنظر مى آيد جريان در آن روزها اتفاق افتاده و آيه با آن قضيه

تطبيق كرده است و گرنه آيات عنوان شده يك جا نازل گشته اند.

136- أُولئِكَ جَزاؤُهُمْ مَغْفِرَةٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَ جَنَّاتٌ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِينَ فِيها وَ نِعْمَ أَجْرُ الْعامِلِينَ اين آيه بيان پاداش كسانى است كه اوصاف آنها در دو آيه قبل گفته شد، «مغفرة» حاكى است كه گناهان خرد و ريز آنها مورد عفو است. وصف نهرها و اينكه چه چيز در آنها جريان دارد در (بقره/ 25) گفته ايم و در سوره محمّد آيه 15

__________________________________________________

(1)- تفسير عياشى.

(2)- المحجة البيضاء ج 7/ 25.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 191

آمده است. اين اعمال در سعادت دنيا نيز اثر دارد چنان كه آمده: فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَياةً طَيِّبَةً نحل/ 97 ولى در اين آيات فقط پاداش اخروى و جاودانى بيان شده است.

137- قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِكُمْ سُنَنٌ فَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَانْظُروا كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الْمُكَذِّبِينَ تاريخ براى آيندگان درسى بزرگ و عبرتى روشن است و همچون دارويى است كه اثر آن بارها تجربه شده. اين آيه روشن مى كند كه پيامبران گذشته نيز اين مطالب را گفته اند ولى امّت آنها در اثر تكذيب و سرپيچى چه گرفتاريها ديدند، مسلمانان بايد از سرگذشت آنها پند گيرند.

«سير در زمين» كاوش در حال گذشتگان است ظهورش آن است كه ديار زير و رو شده و املاك خالى آنها را به بينيم، شايد شامل شرح حال آنها نيز باشد.

138- هذا بَيانٌ لِلنَّاسِ وَ هُدىً وَ مَوْعِظَةٌ لِلْمُتَّقِينَ اين تقسيم به تناسب حال مردم است يعنى: اين سخن نسبت به عموم مردم بيان بليغ و راهنمايى به نظام طبيعت است ولى باهل تقوى كه با احتياط و حزم زندگى مى كنند و روح پرهيز دارند، پند و

موعظه است، مراد از «متقين به نظرم همان است كه در آيه دوم بقره گذشت.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 192

كنندگان را معلوم ننموده است.

143- شما پيش از آنكه مرگ را ملاقات كنيد آن را آرزو مى كرديد پس آن را ديديد و بآن تماشا مى كرديد (چرا فرار كرديد يا چرا اعتراض مى كنيد)!!

144- محمد جز يك پيامبر نيست كه پيش از او پيامبران آمده و در گذشته اند، پس اگر او بميرد يا كشته شود شما عقبگرد مى كنيد، هر كه عقبگرد كند ضررى به خدا نمى زند خدا بزودى شاكران را پاداش مى دهد.

145- بر هيچ كس نيست كه بميرد جز باذن خدا نوشته اى است مدت دار، هر كه پاداش دنيا بخواهد او را از آن مى دهيم و هر كه پاداش آخرت بخواهد او را نيز از آن مى دهيم و حتما شكر گزاران را پاداش مى دهيم.

به حالت كفر است.

عقبيه: «انقلب على عقبيه» يعنى: بر دو پاشنه خود بگرديد. مراد از آن برگشتن به حالت اوليه است.

مؤجلا: به صيغه مفعول. به معنى معين و مدتدار است، اصل كلمه از اجل به معنى مدت است.

وَ أَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ ... كه گفته شد دوم آيه:

140- إِنْ يَمْسَسْكُمْ قَرْحٌ فَقَدْ مَسَّ الْقَوْمَ قَرْحٌ مِثْلُهُ در «احد» عده اى از مشركان كشته و عده اى زخمى شدند. واقدى و ابن هشام عدد كشتگان را بيست دو نفر نقل كرده اند، چنان كه فرموده: وَ لَقَدْ صَدَقَكُمُ اللَّهُ وَعْدَهُ إِذْ تَحُسُّونَهُمْ بِإِذْنِهِ خدا وعده خود را راست كرد آن گاه كه مشركان را باذن خدا مى كشتيد و مستأصل مى كرديد، على هذا مشركان نيز كشته و زخمى داده بودند، مراد از مثل در اينگونه موارد برابرى نيست يعنى محلى براى احساس ضعف و حزن نيست زيرا مشركان نيز مانند شما صدمه ديده اند «1» علّت سوم:

وَ تِلْكَ الْأَيَّامُ نُداوِلُها بَيْنَ النَّاسِ وَ لِيَعْلَمَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مراد از ايام روزهاى شكست است كه قهرا شامل روزهاى غلبه هم مى شود. «ليعلم» عطف است بر علّتى محذوف كه مى شود درباره آن احتمالات زياد داد، مثلا مى شود گفت: اين روزهاى شكست (و غلبه) را در ميان مردم مى گردانيم تا بدانيد كه كارهاى جهان روى علل و اسباب مى چرخد و كسانى پيروز مى گردند كه استقامت و تلاش داشته و از فكر خدادادى استفاده كنند و تا خداوند مؤمنان را از منافقان و مؤمنان با استقامت را از بى استقامتان بشناساند لذا نبايد احساس وهن و اندوه كنيد. علّت چهارم:

وَ يَتَّخِذَ مِنْكُمْ شُهَداءَ و تا بعضى از شما را شهيد و جانباز در راه دين بگيرد (تا آنها در بهشت برين جاى گيرند و سرمشق ديگران باشند و بگويند:

اين دين با خون و جانبازى شهيدان بدست آمده بايد در حفظ آن بكوشيم، در

__________________________________________________

(1)- بقولى مراد آن است كه: شما هم در «بدر» هفتاد نفر از

آنها را كشتيد ولى به نظرم آن، منظور نباشد.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 196

الميزان فرموده: در قرآن به مقتول در راه خدا «شهيد» گفته نشده و آن از مستحدثات اسلامى است، پس مراد از «شهداء» در آيه شاهدان بر اعمال مردم هستند، در المنار هر دو وجه را گفته و وجه اول را ترجيح داده است. بهر حال مقتولين در راه خدا را شهيد گفته اند كه روز قيامت بر اعمال مردم شاهد خواهند بود و يا بعد از مرگ نعيم خدا را مشاهده مى كنند و يا اينكه خدا و ملائكه باهل بهشت بودن آنها شهادت داده اند.

وَ اللَّهُ لا يُحِبُّ الظَّالِمِينَ شايد اشاره است كه مقام شهادت بهر كسى نصيب نمى گردد، خدا فقط پاكان را باين امر مى گزيند. علّت پنجم و ششم آيه:

141- وَ لِيُمَحِّصَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَ يَمْحَقَ الْكافِرِينَ و تا مؤمنان را خالص گرداند و كفار را بتدريج ناقص و زايل كند، گويند مراد از تمحيص مؤمنين خالص كردن آنها از گناهان است، ولى ظاهرا مراد خالص كردن ايمان آنها از آلودگيهاى شرك و كفر است چنان كه فرموده: وَ لِيُمَحِّصَ ما فِي قُلُوبِكُمْ آل عمران/ 154، آرى مداوله و نشيب و فرازها همچون بوته طلا ايمان مؤمن را خالص و پاك مى كند و توجه او را به خدا و دين مى افزايد «1».

و نيز، خدا در اثر مداوله كفار را بتدريج محو و زايل مى كند، منظور آن نيست كه كفار را از بين مى برد، بلكه كفار در روز غلبه طغيان و ستم مى كنند و در روز شكست مأيوس مى گردند بدين وسيله آنچه از فضيلت و انسانيت در آنها وجود دارد بتدريج از بين

رفته چيزى باقى نمى ماند، مثلا معاويه روزى كه با پدرش در برابر رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله مغلوب شد بدروغ اسلام آورد، معلوم شد در بت پرستى استقامت نداشته است و آن روز كه بر مسلمانان حاكم شد، ظلم و جور پيشه كرد،

__________________________________________________

(1) موقعى كه اين قسمت از تفسير را مى نوشتم روز 3 ج 2/ 1398 طرف ظهر در بافت كرمان در تبعيد بودم، اين تبعيد و زجر فاصله مرا از ستمگران بيشتر كرده و تنفرم را بآنها افزوده است و اين يك نوع خالص شدن ايمان من از دوستى ستم پيشگان است.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 197

مختصر انسانيتى هم كه داشت از بين رفت و چنان محق و محو شد كه امروز او را در رديف مسلمانان بحساب نمى آورند. همچنين است ستمگران امروز. آرى غلبه و شكست در مؤمنان آن اثر و در كفار اين اثر را دارد.

142- أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تَدْخُلُوا الْجَنَّةَ وَ لَمَّا يَعْلَمِ اللَّهُ الَّذِينَ جاهَدُوا مِنْكُمْ وَ يَعْلَمَ الصَّابِرِينَ اين آيه نظير آيه 124 بقره است و مى گويد: مقرب شدن در درگاه خدا و اهل بهشت شدن، امتحان و ناگوارايى لازم دارد، مسئله اين نيست كه شما بر حقيد و بايد غالب باشيد بلكه بايد در تنگناها بيفتيد و مسلمان بودن را در ميدان عمل پياده كنيد تا مجاهدان و استقامت كنندگان شناخته شود «و يعلم» تقديرش «و ان يعلم»، و «واو» به معنى «با» است يعنى: هنوز خدا مجاهدان و استقامت كنندگان را آشكار و مشخص نكرده است. «الصابرين» شامل مجاهدان آنان كه در مركز جنگ ايستاده و فرار نكرده و خلاصه مطلق استقامت كنندگان در تقوى

و راه خداست.

143- وَ لَقَدْ كُنْتُمْ تَمَنَّوْنَ الْمَوْتَ مِنْ قَبْلِ أَنْ تَلْقَوْهُ فَقَدْ رَأَيْتُمُوهُ وَ أَنْتُمْ تَنْظُرُونَ.

در شوراى جنگى كه در مدينه تشكيل شد، عده زيادى رأى دادند كه از مدينه خارج شده و در بيرون با دشمن بجنگند، از حضرت باقر صلوات اللَّه عليه نقل شده چون رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله به مؤمنين از نعيم و منازل بهشتى شهداء «بدر» خبر داد، بآن نعمت راغب شده و گفتند: خدايا بما جنگى پيش آور تا در آن شهيد شويم، خدا آن را در «احد» بآنها نشان داد ولى در اين سخن ثابت نماندند مگر آنان كه خدا خواست «1» آيه در مقام ملامت مى گويد: حالا كه پيش از جنگ آرزوى شهادت مى كرديد.

__________________________________________________

(1) تفسير آلاء الرحمن،

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 198

پس چرا فرار كرديد؟! جمله وَ أَنْتُمْ تَنْظُرُونَ ظاهرا براى تأكيد جمله قبلى است يعنى با مرگ روبرو شديد و بآن نگاه مى كرديد.

144- وَ ما مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلى أَعْقابِكُمْ وَ مَنْ يَنْقَلِبْ عَلى عَقِبَيْهِ فَلَنْ يَضُرَّ اللَّهَ شَيْئاً وَ سَيَجْزِي اللَّهُ الشَّاكِرِينَ در روز «احد» مردى از مشركان به نام «ابن قمئه» صورت رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله را با سنگ زخمى كرد، حضرت بگودالى افتاد، بعضى فرياد كشيدند كه: محمّد كشته شد، اين فرياد، مسلمانان را مأيوس كرد. انس بن نضر چند نفر از مهاجران و انصار را ديد كه دست از جنگ كشيده اند گفت: چرا چنين كرده ايد؟! گفتند:

رسول خدا كشته شد. گفت: زندگى را بعد از او چه مى كنيد؟! بميريد در آن راهى كه او مرد، سپس

حمله كرد و كشته شد «1» آيه مى گويد: محمّد صلّى اللَّه عليه و آله فقط يك نفر پيغمبر است، پيش از او پيامبران ديگرى از دنيا رفته اند كه اگر او بميرد يا كشته شود شما نبايد از دينتان بر گرديد. يعنى: دين بسته به وجود پيامبر نيست كه از كشته شدن او پراكنده شويد، بلكه او بنيانگذار است دين ماندنى است پيامبر بماند يا نماند، هر كه از دين بر گردد به خدا ضررى ندارد و هر كه پايدار باشد پاداش شكر گزاران دريافت مى كند آرى: وَ سَيَجْزِي اللَّهُ الشَّاكِرِينَ.

145- وَ ما كانَ لِنَفْسٍ أَنْ تَمُوتَ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ كِتاباً مُؤَجَّلًا «2» اين آيه تسليتى است بر مؤمنان و جوابى است بر آنان كه مى گفتند: اگر ما حق بوديم در اينجا كشته نمى شديم و يا مى گفتند: اگر كشته شدگان بجنگ نمى رفتند كشته نمى شدند چنان كه عن قريب خواهد آمد. آيه مى گويد: كشته شدگان

__________________________________________________

(1) سيره ابن هشام غزوه «احد».

(2) كتابا مى شود حال باشد از بِإِذْنِ اللَّهِ يعنى در حالى كه اذن خدا مكتوب معينى است و يا مفعول مطلق فعل محذوف باشد يعنى «كتب كتابا مؤجلا».

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 199

با اذن و تقدير خدا (و در راه خدا) كشته شدند، مقدر بود كه كشته بشوند «1» آن گاه جمله: وَ مَنْ يُرِدْ ثَوابَ الدُّنْيا نُؤْتِهِ مِنْها وَ مَنْ يُرِدْ ثَوابَ الْآخِرَةِ نُؤْتِهِ مِنْها وَ سَنَجْزِي الشَّاكِرِينَ بيك قاعده كلّى اشاره مى كند و آن اينكه: انسان در تلاش خودش بى بهره نيست، خواست و نيت هر كس هر چه باشد به آن مى رسد دنيا يا آخرت.

نتيجه اينكه: كشتگان شما آخرت را خواستند و بپاداش خدايى نائل آمدند

ديگر جاى نگرانى و حسرت نيست سَنَجْزِي الشَّاكِرِينَ حاكى است هر كه اين حسابها را بداند و تسليم شود پاداش خدايى خواهد ديد.

__________________________________________________

(1)- نهايت مقدمات كشته شدن را گاهى خود انسان فراهم مى آورد چنان كه در جنگ احد، ولى در هر حال مردن و كشته شدن باذن خداست.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 200

لَنا ذُنُوبَنا وَ إِسْرافَنا فِي أَمْرِنا وَ ثَبِّتْ أَقْدامَنا وَ انْصُرْنا عَلَى الْقَوْمِ الْكافِرِينَ اين دعا نشان مى دهد كه آنها شكست را از دو جهت مى دانستند يكى گناهان گذشته، ديگرى سهل انگارى و تعدى در پيش برد وضع ميدان جنگ. لذا پس از شكست، اول آمرزش گناهان را خواسته اند دوم مغفرت خطا كارى و عدم تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 202

استقامت در ميدان را إِسْرافَنا فِي أَمْرِنا همان است. اتفاقا شكست ميدان «احد» نيز دو وجه داشت يكى گناهان گذشته كه در آيات 130- 135 بررسى شد و خواهد آمد كه: إِنَّ الَّذِينَ تَوَلَّوْا مِنْكُمْ يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعانِ إِنَّمَا اسْتَزَلَّهُمُ الشَّيْطانُ بِبَعْضِ ما كَسَبُوا ديگرى خالى گذاشتن سنگر كوه «عينين» از طرف تير اندازان.

بهر حال: اين دعا پى بردن بعلل شكست و استمداد از مقام ربوبيت در جبران آن است.

148- فَآتاهُمُ اللَّهُ ثَوابَ الدُّنْيا وَ حُسْنَ ثَوابِ الْآخِرَةِ وَ اللَّهُ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ يعنى: در نتيجه خدا در دنيا پيروزشان گردانيد، مدافعان شرك را كنار زدند، و هم ثواب نيكوى آخرت را بآنها داد، زيرا كه نيكوكار شدند و نيكوكاران مورد الطاف و عنايات خدا هستند. «حسن» در اينجا اسم است به معنى نيكو و صفت ثواب مى باشد، اشاره بآنكه ثواب آخرت بهتر از ثواب دنيا است.

بگيرد از كف ذلّت زمام ما امروز كه 20 رمضان المبارك 1398 مى باشد روزنامه ها خبر مرگ «جومو- كنياتا» رئيس جمهورى «كنيا» را پخش كرده اند «1» روزنامه كيهان از او نقل

__________________________________________________

(1) مملكتى است در افريقا واقع در جنوب سودان، مذهب نيمه اسلام و نيمه مسيحى. [.....]

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 203

مى كند كه گفته بود: هنگامى كه مبلغان مسيحى بافريقا پا گذاشتند ما افريقايى ها صاحب زمينى بوديم و آنان فقط انجيل را داشتند بما ياد دادند كه با چشمهاى بسته دعا كنيم وقتى كه چشمان خود را باز كرديم زمين مال آنها شده بود و ما فقط انجيل را داشتيم.

از اينگونه انجيل بدستها در ممالك مسلمان زياد است، بتوسط زعماى باصطلاح اسلامى كه خود در ممالك اروپا و امريكا آنها را تربيت كرده اند ممالك اسلامى را تاراج مى كنند.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 204

بَعْدِ الْغَمِّ أَمَنَةً نُعاساً يَغْشى طائِفَةً مِنْكُمْ وَ طائِفَةٌ قَدْ أَهَمَّتْهُمْ أَنْفُسُهُمْ يَظُنُّونَ بِاللَّهِ غَيْرَ الْحَقِّ ظَنَّ الْجاهِلِيَّةِ يَقُولُونَ هَلْ لَنا مِنَ الْأَمْرِ مِنْ شَيْ ءٍ قُلْ إِنَّ الْأَمْرَ كُلَّهُ لِلَّهِ يُخْفُونَ فِي أَنْفُسِهِمْ ما لا يُبْدُونَ لَكَ يَقُولُونَ لَوْ كانَ لَنا مِنَ الْأَمْرِ شَيْ ءٌ ما قُتِلْنا هاهُنا قُلْ لَوْ كُنْتُمْ فِي بُيُوتِكُمْ لَبَرَزَ الَّذِينَ كُتِبَ عَلَيْهِمُ الْقَتْلُ إِلى مَضاجِعِهِمْ وَ لِيَبْتَلِيَ اللَّهُ ما فِي صُدُورِكُمْ وَ لِيُمَحِّصَ ما فِي قُلُوبِكُمْ وَ اللَّهُ عَلِيمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ (154) إِنَّ الَّذِينَ تَوَلَّوْا مِنْكُمْ يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعانِ إِنَّمَا اسْتَزَلَّهُمُ الشَّيْطانُ بِبَعْضِ ما كَسَبُوا وَ لَقَدْ عَفَا اللَّهُ عَنْهُمْ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ حَلِيمٌ (155)

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 205

149- اى كسانى كه ايمان آورده ايد اگر از كفار فرمان ببريد شما را بگذشته هايتان (كفر) باز مى گردانند و زيانكار باز مى گرديد.

150- (از آنها فرمان نبريد) كه خدا يار شماست و او بهترين يارى كنندگان است.

151- بزودى در دل كسانى كه كافر شده اند هراس مى افكنيم زيرا چيزى را كه خدا بر آن دليل نفرستاده به خدا شريك كرده اند، جايشان آتش است و جايگاه ستمكاران بد جايگاهى است.

152- خدا وعده خويش را (درباره نصرت) به شما راست كرد آن دم كه باذن وى آنها را مى كشتيد، تا وقتى كه از تصميم خود دست كشيديد و اختلاف كرديد و نافرمان شديد بعد از آنكه خدا چيزى را كه دوست داشتيد به شما نشان داد بعضى از شما دنيا را مى خواست و بعضى آخرت را مى خواست، سپس شما را از كشتن آنها باز داشت تا امتحانتان كند و از شما گذشت خدا بر مؤمنان احسانگر است.

153- آن دم كه پراكنده مى شديد و به كسى اعتنا نمى كرديد،

پيغمبر در گروه آخر مانده شما را مى خواند، پس غمى را بجاى غمى به شما رسانيد تا بر غلبه اى كه از شما فوت شد و بر مصيبتى كه رسيد محزون نباشيد، خدا بآنچه مى كنيد داناست.

154- عاقبت بعد از آن غم آرامشى بر شما نازل كرد، خوابى كه گروهى از شما را مى گرفت، و گروهى كه فكر خود محزونشان كرده بود، درباره خدا گمان ناحق، گمان جاهليت مى كردند، مى گفتند: آيا چيزى از غلبه براى ما هست؟

بگو: همه كارها با خداست، در ضمير خود چيزى را پنهان مى كنند كه بر تو اظهار نمى كنند، مى گويند: اگر چيزى از يارى خدا با ما بود در اينجا كشته نمى شديم، بگو اگر در خانه هاى خويش بوديد (باز) كسانى كه بر آنها قتل مقرر شده بود به قتلگاه خود مى آمدند، و تا خدا آنچه را در سينه داريد امتحان كند و آنچه در قلب داريد خالص گرداند، خدا بآنچه (مكنونات) در سينه ها هست داناست. تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 206

155- آنان كه از شما روز تلاقى دو گروه، برگشتند شيطان آنها را در اثر بعضى گناهان كه كرده بودند، لغزانيد، خدا از گناه آنها در گذشت، كه خدا آمرزنده و بردبار است.

شدن مى باشد.

مثوى: ثواء: اقامت. مثوى: اقامتگاه. مصدر ميمى نيز آيد، به معنى اقامت.

تحسونهم: حسّ (بفتح اول): كشتن «حسه حسا: قتله و استأصله».

فشلتم: فشل (بر وزن جبل) ضعف و ترس است منظور در اينجا ضعف تصميم و برگشتن از آنست چنان كه در آيه 122 گذشت.

صرفكم: صرف: برگرداندن. حال بحال كردن را نيز صرف گويند.

تصعدون: اصعاد: رفتن در زمين هموار. صعود بالا رفتن. بقولى اصعاد به معنى صعود است. تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 207

تلوون: تلوون در اينجا به معنى ميل و التفات و توجه است «لوى يده- رأسه» يعنى دستش و سرش را چرخانيد.

اخراكم: اخرى: آخر مانده. آن مؤنث آخر است يعنى گروه آخر مانده.

اثابكم: ثوب: رجوع. اثابه: رجوع دادن. آن در پاداش دادن آيد و گاهى در كيفر دادن.

غم: اندوه. در اصل به معنى پوشاندن است. اندوه را غم گويند كه سرور و حلم را مى پوشاند.

اهمتهم: هم در اينجا به معنى حزن و اضطراب است.

امنة: امن، امان و امنه به معنى ايمنى و آرامش قلب است.

نعاس: خواب خفيف.

برز: بروز به معنى ظهور و آشكار شدن، بر از به معنى فضاى خالى است.

مضاجع: ضجع: دراز كشيدن. مضجع: محل دراز كشيدن، جمع آن، مضاجع است (خوابگاهها).

يمحص: تمحيص: خالص كردن. محص: خالص شدن.

استزلهم: زلل: لغزيدن. استزلال: لغزش دادن.

حليم: بردبار. از اسماء حسنى است.

شده كه علّت شكست خود تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 208

شما بوديد، در ميان شكست باز نمونه هاى درخشان رحمت با شما بود، و در آخر روشن شده كه علّت فرار مسلمانان، گناهان قبلى آنها بود.

149- يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنْ تُطِيعُوا الَّذِينَ كَفَرُوا يَرُدُّوكُمْ عَلى أَعْقابِكُمْ فَتَنْقَلِبُوا خاسِرِينَ به نظر مى آيد: بدنبال شكست «احد» گروهى از منافقان و يهوديان مدينه شروع به فتنه انگيزى كرده و مى گفتند: از اين شكست عبرت گيريد و بطرف كفار مكه و دين آنها بر گرديد چنان كه در مجمع البيان آمده است. خدا هشدار مى دهد كه اگر از آنها فرمان بريد شما را بشرك و كفر باز مى گردانند و زيانكار مى شويد. مراد از «رد بر اعقاب» عقبگرد بكفر است.

150- بَلِ اللَّهُ مَوْلاكُمْ وَ هُوَ خَيْرُ النَّاصِرِينَ خدا يار شما و بهترين يارى كنندگان است پس، از منافقان و مشركين و كفار مكه يارى مجوئيد.

151- سَنُلْقِي فِي قُلُوبِ الَّذِينَ كَفَرُوا الرُّعْبَ اين جمله وعده مى دهد كه خدا رعب را بر كفار مستولى خواهد كرد يكى از مصاديق نصرت خدا آن بود، چنان كه ابو سفيان از «روحاء» مى خواست به مدينه برگردد ولى ترسيد و برنگشت. چنان كه خواهد آمد. علّت استيلاء خوف آن است كه: بِما أَشْرَكُوا بِاللَّهِ ما لَمْ يُنَزِّلْ بِهِ سُلْطاناً آنها بدون دليل چيزهايى را (بتها) به خدا شريك قرار مى دادند و در آخرت اهل آتش خواهند بود وَ مَأْواهُمُ النَّارُ وَ بِئْسَ مَثْوَى الظَّالِمِينَ آرى اقامتگاه ظالمان، بد اقامتگاهى است.

اين آيه نشان مى دهد: آنان كه بغير خدا تكيه كرده اند در هراس و ترس خواهند بود بخلاف آنها كه به خدا اعتماد دارند أَلا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ

الْقُلُوبُ.

152- وَ لَقَدْ صَدَقَكُمُ اللَّهُ وَعْدَهُ إِذْ تَحُسُّونَهُمْ بِإِذْنِهِ تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 209

آيه اشاره باول جنگ است كه پرچمداران كفار بدست امير المؤمنين عليه السّلام و ديگران كشته شدند، مسلمانان بر كفار حمله كرده، كفار رو بفرار گذاشتند، مسلمانان آنها را بزمين مى ريختند و آن باذن و تأييد خدا بود.

حَتَّى إِذا فَشِلْتُمْ وَ تَنازَعْتُمْ فِي الْأَمْرِ وَ عَصَيْتُمْ جواب «اذا» در اينجا محذوف است مثل «غلبتم رفع عنكم النصر» يعنى وقتى كه از تصميم خود برگشتيد و در كار جنگ با هم اختلاف كرديد و سفارش پيامبر را ناديده گرفتيد، مغلوب گشتيد. اين هر سه جمله بآن پنجاه نفر تطبيق مى كند كه به فرماندهى عبد اللَّه بن جبير در سنگر «عينين» بودند آنها چون فرار كفار را ديدند به فكر غنيمت گرفتن افتادند و با فرمانده خود به منازعه پرداختند و دستور اكيد حضرت رسول صلّى اللَّه عليه و آله را كه فرموده بوده بهيچ وجه از موضع خود دور نشويد ناديده گرفتند و فقط دوازده نفر با عبد اللَّه ماندند. سواره نظام دشمن حمله كرده و آنها را شهيد نمود و از پشت سر بر مسلمانان تاخت، مسلمين محاصره شدند، وضع ميدان عوض گرديد.

مِنْ بَعْدِ ما أَراكُمْ ما تُحِبُّونَ مِنْكُمْ مَنْ يُرِيدُ الدُّنْيا وَ مِنْكُمْ مَنْ يُرِيدُ الْآخِرَةَ بدنبال آن كه خدا به شما غلبه را كه دوست داشتيد نشان داد، در آن وقت بعضى از شما دنيا را مى خواست كه سنگر را رها كردند و بعضى آخرت مى خواستند كه در موضع خود ماندند ولى فايده نداشت، ضمنا معلوم مى شود كه علّت همه اينها حب دنيا بوده است. ثُمَّ صَرَفَكُمْ عَنْهُمْ لِيَبْتَلِيَكُمْ

وَ لَقَدْ عَفا عَنْكُمْ وَ اللَّهُ ذُو فَضْلٍ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ ظاهرا «ثم» مربوط است به «تحسونهم» يعنى: آنها را باذن خدا مى كشتيد سپس در اثر فشل و نزاع و عصيان، خدا شما را از قتل آنها باز داشت و در آن باز داشتن امتحان ديگرى پيش آمد و معلوم شد كدام از جان گذشته و كدام اهل فرار هستند، على هذا لام در «ليبتلى» به معنى غايت است، ولى هر چه بود خدا از خطايتان در گذشت كه خدا بر مؤمنان احسانگر است. تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 210

153- إِذْ تُصْعِدُونَ وَ لا تَلْوُونَ عَلى أَحَدٍ وَ الرَّسُولُ يَدْعُوكُمْ فِي أُخْراكُمْ «تصعدون» بقرينه جمله بعدى به معنى فرار كردن است يعنى ياد كنيد وقتى كه فرار مى كرديد و به كسى توجه نمى كرديد، پيامبر در آخرين قسمت فرار كنندگان (يا در آخرين دسته كه مقاومت مى كردند) شما را بطرف خود مى خواند.

نقل است كه آن حضرت فرياد مى كشيد

«ارجعوا الى عباد اللَّه ارجعوا الى انا رسول اللَّه»

ظاهرا اين فرار بدون توجه به ديگرى، آن گاه بود كه از پشت سر مورد حمله قرار گرفتند و يا آن وقت كه بعضى فرياد كشيدند: محمّد صلّى اللَّه عليه و آله كشته شد فَأَثابَكُمْ غَمًّا بِغَمٍّ لِكَيْلا تَحْزَنُوا عَلى ما فاتَكُمْ وَ لا ما أَصابَكُمْ.

مى شود گفت: «فاء» فقط براى ترتيب است نه نتيجه و مى شود گفت: نتيجه وَ لَقَدْ عَفا است، مراد از «غما» اندوه ندامت بر مخالفت رسول خدا و بر فرار از جنگ، و مراد از «بغم» غصه فوت غلبه و غصه كشتگان و زخميان است ما فاتَكُمْ پيروزى و غنيمت بود كه از دست رفت ما أَصابَكُمْ كشته

شدن و زخمى شدن است كه وارد گرديد، يعنى: پس از آن همه هزيمت خدا از فضل خود غصه ندامت را بعوض غصّه فوت نصرت به شما داد تا بر پيروزى از دست رفته و بر قتل و زخم پيش آمده محزون نباشيد. معلوم است كه اندوه اول كه از شكست و كشتگان داشتند مذموم و اندوه دوم پسنديده بود «1» وَ اللَّهُ خَبِيرٌ بِما تَعْمَلُونَ حاكى است كه در كوه بطرف آن حضرت برگشته و مستحق رحمت شده اند و در واقع توبه كرده اند.

154- ثُمَّ أَنْزَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ بَعْدِ الْغَمِّ أَمَنَةً نُعاساً يَغْشى طائِفَةً مِنْكُمْ خواب سبب آرامش باطن و غفلت از اندوه است آنكه قلبش مضطرب است خوابش نمى برد، آنكه خوابش مستولى شد بآرامش رسيده است، صريح آيه است كه

__________________________________________________

(1) مطالب فوق از الميزان اقتباس شده است.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 211

گروهى از ياران آن حضرت را در آن روز خواب گرفته است، آن بايد در وقتى بوده باشد كه رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله بيارى على عليه السّلام و ابو دجانه و چند تن ديگر، خود را بغار «احد» رسانيده، ياران آن حضرت وى را شناخته و بدورش جمع شده و مشركان از تعقيب صرف نظر كرده بودند و نيز آن در وقتى بوده كه از فرار و عصيان نادم شده و توبه كرده بودند. روايت شده كه خواب آنها را مى گرفت شمشير از دستشان مى افتاد، شمشير را بر مى داشتند باز مى افتاد، از ابو طلحه نقل شده مرا خواب مى برد بارها شمشير از دستم افتاد كه برداشتم. بهر حال آن نعمت بزرگى بود از جانب خدا.

وَ طائِفَةٌ قَدْ أَهَمَّتْهُمْ أَنْفُسُهُمْ يَظُنُّونَ

بِاللَّهِ غَيْرَ الْحَقِّ ظَنَّ الْجاهِلِيَّةِ يَقُولُونَ هَلْ لَنا مِنَ الْأَمْرِ مِنْ شَيْ ءٍ قُلْ إِنَّ الْأَمْرَ كُلَّهُ لِلَّهِ اين گروه كه به فكر خود بودند و خواب و آرامش آنها را نگرفت گروهى ضعيف الايمان بودند كه فكر مى كردند، دين حق با غلبه و يارى خدا توأم است و لازم بود كه شكست نخورند منظور از ظن جاهليت به نظرم همان مكه بود كه اهل مكه فكر مى كردند اسلام پيشرفت نخواهد كرد چنان كه فرموده: مَنْ كانَ يَظُنُّ أَنْ لَنْ يَنْصُرَهُ اللَّهُ فِي الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ فَلْيَمْدُدْ بِسَبَبٍ إِلَى السَّماءِ ثُمَّ لْيَقْطَعْ فَلْيَنْظُرْ هَلْ يُذْهِبَنَّ كَيْدُهُ ما يَغِيظُ حج/ 15 يا مثل همان ظنى كه در حمله احزاب كردند وَ تَظُنُّونَ بِاللَّهِ الظُّنُونَا احزاب/ 10 چون ديدند كه احزاب با آن وضع به مدينه حمله كرده اين گمان پيش آمد كه: آخر اسلام است و وعده: فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ روم/ 60 غافر/ 55 و نظير آن جاى خود را نخواهد گرفت جمله يَقُولُونَ هَلْ لَنا ... بيان و عبارت اخراى ظن الجاهلّية است، بقول بعضى ها اين سخن را منافقان گفته اند و ظن جاهليت مال آنها است «1» اما سخن منافقان در آيات بعدى خواهد آمد اين ظن

__________________________________________________

(1) حتى بعضى عبد اللَّه بن ابى را نيز از گويندگان اين سخن نقل كرده اند حال آنكه عبد اللَّه از وسط راه برگشته بود.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 212

از ضعيف الايمانها بوده است. ولى در جنگ احزاب، منافقان و ضعيف الايمانها هر دو يك كلام بودند چنان كه فرموده: وَ إِذْ يَقُولُ الْمُنافِقُونَ وَ الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ ما وَعَدَنَا اللَّهُ وَ رَسُولُهُ إِلَّا غُرُوراً احزاب/ 12.

جمله: قُلْ

إِنَّ الْأَمْرَ كُلَّهُ لِلَّهِ جواب آنهاست كه نه تنها امر نصرت بلكه همه كارها مربوط به خدا و در دست خداست و از جمله كارها، يارى كردن كسانى است كه خدا را يارى كنند وَ لَيَنْصُرَنَّ اللَّهُ مَنْ يَنْصُرُهُ حج/ 40 و اين شما بوديد كه مسير نصرت را عوض كرديد.

يُخْفُونَ فِي أَنْفُسِهِمْ ما لا يُبْدُونَ لَكَ يَقُولُونَ لَوْ كانَ لَنا مِنَ الْأَمْرِ شَيْ ءٌ ما قُتِلْنا هاهُنا اگر اينها گروه اول باشند پا فراتر گذاشته و بجاى هَلْ لَنا ... گفته اند:

لَوْ كانَ لَنا ... و شايد، سخن عده ديگر باشد، بهر حال، گفتند: اگر از وعده نصرت چيزى با ما بود ديگر چرا اينطور قتل عام مى شديم؟ اين سخن نظير همانست كه در جنگ احزاب گفته شد: ما وَعَدَنَا اللَّهُ وَ رَسُولُهُ إِلَّا غُرُوراً احزاب/ 12 سخن اول تشكيك و سخن دوم ترجيح جانب منفى است.

قُلْ لَوْ كُنْتُمْ فِي بُيُوتِكُمْ لَبَرَزَ الَّذِينَ كُتِبَ عَلَيْهِمُ الْقَتْلُ إِلى مَضاجِعِهِمْ وَ لِيَبْتَلِيَ اللَّهُ ما فِي صُدُورِكُمْ وَ لِيُمَحِّصَ ما فِي قُلُوبِكُمْ به سخن و اشكال دوم در اينجا سه جواب داده شده است. اول: كشته شدن شما دليل آن نيست كه شما ناحقيد و وعده نا به شما داده شده است، بلكه شما از آمدن اجل حتمى غافليد، آنچه اسبابش فراهم شده بايد بيايد حتى اگر در خانه هايتان بوديد، آنها كه شهادت بر ايشان نوشته شده بود بطرف قتلگاه خود خارج مى شدند (هر چند كه وسيله آن را خودشان آماده كرده باشند چنان كه خواهد آمد مِنْ عِنْدِ أَنْفُسِكُمْ).

دوم: مسئله امتحان و آزمايش است خدا مى خواست از افكار و ادعاها كه تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 213

داشتيد آزمايش

بشود و در ميدان عمل پياده گردد، چون ادعاها در عمل پياده شوند بعضى ها مصداق: فَما وَهَنُوا لِما أَصابَهُمْ ... و بعضى ها مصداق لَوْ كانَ لَنا مِنَ الْأَمْرِ ...

مى گردند و هر يك به نتيجه كار خود مى رسند.

سوم: اينكه بوسيله اين قربانيها راهتان مشخص و ايمانتان از آلودگيهاى شرك خالص مى گردد. هر چه با زحمت بدست آيند محبوبتر مى شود توحيد خالص آن است كه در راه آن خون نثار شود وَ اللَّهُ عَلِيمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ آرى خدا از اول بدرون دلها آگاه است ولى بايد آنها در ميدان عمل آزمايش شوند تا هر كس به نتيجه عمل خود برسد. كار با آرزو، درست شدنى نيست.

155- إِنَّ الَّذِينَ تَوَلَّوْا مِنْكُمْ يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعانِ إِنَّمَا اسْتَزَلَّهُمُ الشَّيْطانُ بِبَعْضِ ما كَسَبُوا وَ لَقَدْ عَفَا اللَّهُ عَنْهُمْ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ حَلِيمٌ.

مقصود از «الجمعان» دو گروه مؤمنان و كفار مى باشند كه در «احد» با هم گلاويز شدند، اين آيه روشن مى كند كه علّت فرار فراريان گناهانى بود كه قبلا مرتكب شده بودند و شيطان از آن راه در آنها نفوذ كرد (معلوم مى شود گناه گذشته در هموار نمودن راه گناه آينده مؤثر است.) ولى خدا آن گناه را كه مرتكب شدند بخشيد چون او آمرزنده و بردبار است.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 214

يَجْمَعُونَ (157) وَ لَئِنْ مُتُّمْ أَوْ قُتِلْتُمْ لَإِلَى اللَّهِ تُحْشَرُونَ (158) فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَ شاوِرْهُمْ فِي الْأَمْرِ فَإِذا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُتَوَكِّلِينَ (159) إِنْ يَنْصُرْكُمُ اللَّهُ فَلا غالِبَ لَكُمْ وَ إِنْ يَخْذُلْكُمْ فَمَنْ ذَا الَّذِي يَنْصُرُكُمْ مِنْ بَعْدِهِ وَ عَلَى اللَّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ (160)

156- اى كسانى كه ايمان آورده ايد شما مانند آن كسان نباشيد كه كافر شدند و درباره هم قبيله هاى خود كه سفر مى كنند يا جنگجويان مى شوند، مى گويند: اگر پيش ما بودند نه مى مردند و نه كشته مى شدند، تا خدا اين را در دل آنها حسرتى كند خداست كه زنده مى كند و مى ميراند و خدا بآنچه مى كنيد داناست.

157- راستى، اگر در راه خدا كشته شويد يا بميريد آمرزش و رحمت خدا از آنچه مردم جمع مى كنند (براى شما) بهتر است. تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 215

158- و راستى اگر بميريد يا كشته شويد بسوى خدا محشور مى شويد.

159- در اثر رحمت خدا بآنها ملايم (مهربان) شدى اگر بد خلق و سنگدل بودى از اطراف تو پراكنده مى شدند، آنها را ببخش و بر ايشان آمرزش بخواه و در كارها با آنها مشورت كن و چون تصميم گرفتى بر خدا اعتماد و توكل كن كه خدا متوكلان را دوست مى دارد.

160- اگر خدا ياريتان كند كسى بر شما پيروز نخواهد شد و اگر شما را رها سازد (خوار كند) كيست كه پس از او ياريتان كند پس مؤمنان بر خدا توكل كنند.

بجنگ. غازى: جنگجو جمع آن غزاة و غزى است.

حسرة: حسرت: اندوه و غم است بر آنچه از دست رفته. حسر در اصل به معنى كشف و انكشاف است.

تحشرون: حشر: به معنى جمع شدن است.

لنت: لين: نرمى. خواه در اجسام باشد يا نرمى خلق.

فظ: بد خلق. آن در اصل آب شكمبه حيوان است كه نوشيدنش بسيار سخت است.

انفضوا: فض: شكستن و پراكندن. انفاض: پراكنده شدن است.

شاورهم: مشورت كن با آنها. شور در اصل به معنى بيرون آوردن و مشورت خارج كردن رأى از مستشار است.

عزمت: عزم: تصميم گرفتن. قصد و اراده است.

توكل: اگر با «على» باشد به معنى اعتماد و اگر با «لام» به معنى قبول وكالت است.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 216

و يا جنگ نمى رفت اين وضع پيش نمى آمد حال آنكه اين اشتباه است اين فكر و گفته جز حسرت و اندوهى بر آنها نيست سفر و حضر دخالتى در مرگ ندارند لذا فرموده: لِيَجْعَلَ اللَّهُ ذلِكَ حَسْرَةً فِي قُلُوبِهِمْ وَ اللَّهُ يُحْيِي وَ يُمِيتُ وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ خدا مى خواهد اين منطق غلط را بر آنها حسرت و عذاب روحى گرداند. حق آن است كه حيات و مرگ در دست خداست و خدا بكار شما داناست لذا زنده ماندن با كفر و نفاق بضرر شخص و كشته شدن در راه خدا بنفع او است. كلمه «اخوان» راجع بهم قبيله بودن است و گرنه كافر با مومن برادر نيست.

157- وَ لَئِنْ قُتِلْتُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ أَوْ مُتُّمْ لَمَغْفِرَةٌ مِنَ اللَّهِ وَ رَحْمَةٌ خَيْرٌ مِمَّا يَجْمَعُونَ.

چه منطق مقدّسى؟!! يعنى اگر در راه خدا كشته شديد و يا در آن راه باجل تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 217

خود مرديد، آمرزش و رحمت خدا كه نصيب شما خواهد شد، از آنچه مردم جمع مى كنند و بخاطر آن دلخوشند، بهتر است ديگر چرا اندوه شهيدان را مى خوريد؟!! 158- وَ لَئِنْ مُتُّمْ أَوْ قُتِلْتُمْ لَإِلَى اللَّهِ تُحْشَرُونَ گر چه مرگ و قتل در اين آيه اعمّ از آن است كه در راه خدا باشد يا نه ولى چون خطاب بمسلمانان و در مورد «احد» است ظاهرا مراد هر دو در راه خدا بودن است. به نظرم اين آيه تأكيد آيه سابق است يعنى مرگ و قتل در راه خدا را خسران ندانيد زيرا كه در اين مرگ و قتل بسوى خدا جمع مى شويد و آن صلح و سعادت شماست.

در آيه

اوّل «قتلتم» در اوّل آمده زيرا كه راجع بوضع «احد» موضوعيّت داشته و «متمّ» در درجه دوّم است ولى در اين آيه كه «متمّ» اوّل آمده نظر به طبيعى بودن آن است و اللَّه اعلم.

159- فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ فظّ كسى است كه بد خلق و سختگير باشد، چون علّت شكست «احد» اشتباه مسلمانان بود، جا داشت كه رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله ديگر به آنها نرمش نشان ندهد، خدا در اينجا فرمايد: اشتباهى است شده، خدا آنها را آمرزيده، تو هم همان ملايمت و عطوفتى را كه داشتى ادامه بده، چون ملايمت بهترين عامل براى جمع كردن آنهاست و اگر از اوّل سخت گير بودى از اطرافت پراكنده شده بودند.

فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَ شاوِرْهُمْ فِي الْأَمْرِ فَإِذا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُتَوَكِّلِينَ.

يعنى از تقصيرشان در گذر، براى آنها از خداى مغفرت بخواه، و در كارهايت با آنها مشورت كن، و چون (پس از شور) تصميم گرفتى بر خدا اعتماد كن كه خدا اعتماد كنندگانش را دوست مى دارد. راجع به «شورى» در سوره شورى تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 218

ان شاء اللَّه تعالى سخن خواهيم گفت.

160- إِنْ يَنْصُرْكُمُ اللَّهُ فَلا غالِبَ لَكُمْ وَ إِنْ يَخْذُلْكُمْ فَمَنْ ذَا الَّذِي يَنْصُرُكُمْ مِنْ بَعْدِهِ وَ عَلَى اللَّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ.

در آيه گذشته خطاب برسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله بود، در اين آيه به عموم دستور داده شده كه به خدا اعتماد كنند و بوعده هاى او اطمينان داشته باشند، علّت توكل آنست كه اگر خدا بگروهى يارى كند هيچ كس بر

آنها پيروز نخواهد شد و اگر خدا گروهى را خوار گرداند كسى ياريشان نتواند كرد.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 219

و تحوّل. مصير در اينجا اسم مكان است يعنى محلّ انتقال و تحوّل (سرانجام). انسان پس از ديدن تحوّلات بالاخره بجهنّم منتقل مى شود نعوذ باللّه منها.

من: منّت در اينجا به معنى نعمت است و آن در اصل به معناى قطع است (قاموس قرآن).

يزكيهم: تزكيه: پاك كردن است.

قيامت با خود خواهد آورد و چون روايت از أبو هريره بود از نقلش منصرف شدم.

ظهور آيه آنست كه: چيز خيانت شده را با خود خواهد آورد، ممكن است اشاره به معلوم شدن خيانت باشد و اللَّه العالم. ثُمَّ تُوَفَّى كُلُّ نَفْسٍ ما كَسَبَتْ وَ هُمْ لا يُظْلَمُونَ يعنى: هر كس (از جمله آن خيانت كننده) اعمّ از آنكه نيكوكار باشد يا بدكار، عملش باو تمام و كمال داده مى شود نه نيكوكار مظلوم مى شود كه پاداش كم دريافت كند و نه بدكار، كه كيفر فزون به بيند. مقتضاى عدل همين است.

162- أَ فَمَنِ اتَّبَعَ رِضْوانَ اللَّهِ كَمَنْ باءَ بِسَخَطٍ مِنَ اللَّهِ وَ مَأْواهُ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمَصِيرُ:

يعنى: آن كس كه تابع رضاى خداست با آن كس كه قرين غضب خداست يكسان نيست، على هذا رسول خدا كه تابع رضاى خداست نمى شود خيانت كند و قرين غضب خدا گردد قياس مع الفارق است.

163- هُمْ دَرَجاتٌ عِنْدَ اللَّهِ وَ اللَّهُ بَصِيرٌ بِما يَعْمَلُونَ.

اين درجات براى كسانى است كه تابع رضاى خدا باشند درباره بد كاران دركات گفته مى شود إِنَّ الْمُنافِقِينَ فِي الدَّرْكِ الْأَسْفَلِ نساء/ 145 و اگر هر دو گروه مراد باشد لا بد از باب تغليب است.

تقدير آيه «هم ذو درجات» است ممكن است پس از بازگشت اعمال و لا حق شدن بابدان، خود انسانها درجات باشند ولى در آيات ديگر لَهُمْ دَرَجاتٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 222

انفال/ 4 وَ لِكُلٍّ دَرَجاتٌ مِمَّا عَمِلُوا انعام/ 132 آمده جمله وَ اللَّهُ بَصِيرٌ بِما تَعْمَلُونَ حاكى است كه درجات به تناسب اعمال خواهد بود. وَ لَلْآخِرَةُ أَكْبَرُ دَرَجاتٍ وَ أَكْبَرُ تَفْضِيلًا اسراء/ 21 مراد از

عِنْدَ اللَّهِ ظاهرا خلود است.

164- لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ إِذْ بَعَثَ فِيهِمْ رَسُولًا مِنْ أَنْفُسِهِمْ يَتْلُوا عَلَيْهِمْ آياتِهِ وَ يُزَكِّيهِمْ وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ إِنْ كانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِي ضَلالٍ مُبِينٍ.

نظير اين آيه در سوره بقره (آيه 129 و 151) گذشت بآنجا رجوع شود مراد از «الكتاب» احكام شريعت و از «الحكمة» اخلاقيات است كه بانسان درك و معرفت مى دهند، از باب نامگذارى سبب باسم مسبّب «ان» مخفف «انّ» است مراد از آيه آن است كه: وجود پيامبر نعمت بزرگى است براى هدايت و پاك شدن و تكامل نمى شود درباره او بد بين بود كه نعوذ باللّه به مردم خيانت كرده باشد، در آيه:

هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولًا مِنْهُمْ يَتْلُوا عَلَيْهِمْ آياتِهِ ... جمعه/ 2 بجاى «من انفسهم» «منهم» آمده است به نظر مى آيد مراد از آن همجنس بودن و بشر بودن است زيرا بهره كامل در صورتى است كه رسول با امّت خود هم جنس باشد، اين كلمه شامل هم زبان بودن و هم قوم بودن نيز هست نسبت به كسانى كه پيامبر ابتداء از ميان آنها برخاسته است، در آيه 8 سوره انعام روشن شده كه اگر پيامبر فرشته هم بود لازم بود به صورت بشر باشد و در آيه 95 سوره اسراء آمده: اگر ساكنان زمين و فرشتگان بودند پيامبرشان نيز از ملائكه مى شد.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 223

وَ قِيلَ لَهُمْ تَعالَوْا قاتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ أَوِ ادْفَعُوا قالُوا لَوْ نَعْلَمُ قِتالاً لاتَّبَعْناكُمْ هُمْ لِلْكُفْرِ يَوْمَئِذٍ أَقْرَبُ مِنْهُمْ لِلْإِيمانِ يَقُولُونَ بِأَفْواهِهِمْ ما لَيْسَ فِي قُلُوبِهِمْ وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِما يَكْتُمُونَ (167) الَّذِينَ قالُوا لِإِخْوانِهِمْ وَ قَعَدُوا لَوْ أَطاعُونا ما قُتِلُوا قُلْ فَادْرَؤُا عَنْ أَنْفُسِكُمُ الْمَوْتَ إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ (168) وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ أَمْواتاً بَلْ أَحْياءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ (169)

فَرِحِينَ بِما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَ يَسْتَبْشِرُونَ بِالَّذِينَ لَمْ يَلْحَقُوا بِهِمْ مِنْ خَلْفِهِمْ أَلاَّ خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ (170) يَسْتَبْشِرُونَ بِنِعْمَةٍ مِنَ اللَّهِ وَ فَضْلٍ وَ أَنَّ اللَّهَ لا يُضِيعُ أَجْرَ الْمُؤْمِنِينَ (171)

165- آيا و چون مصيبتى به شما رسيد، حال آنكه دو برابر آن را به كفار رسانده ايد، گفتيد: اين از كجاست؟ بگو: آن از جانب خودتان است، خدا بر همه چيز تواناست.

166- آنچه به شما روزى كه دو گروه تلاقى كردند، رسيد باذن خدا بود و تا مؤمنان را شناخته كند. تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 224

167- و تا معلوم كند آنها را كه منافق شده اند، بآنها گفته شد: بيائيد در راه خدا بجنگيد و يا از حريم خود دفاع كنيد، گفتند: اگر (اينكار را) جنگى مى دانستيم از شما پيروى مى كرديم، آنها در آن روز به كفر از ايمان نزديكتر بودند، به زبانهاى خويش چيزى را مى گفتند كه در دلشان نبود، خدا بآنچه نهان مى دارند داناتر است.

168- آنها كه خود از جهاد تخلف كردند، در خصوص برادرانشان گفتند: اگر از ما اطاعت مى كردند كشته نمى شدند، بگو: اگر راستگو هستيد مرگ را از خود كنار كنيد.

169- كسانى كه در راه خدا كشته شدند، مپندار مردگانند بلكه

زنده هايى هستند كه در نزد پروردگار خويش روزى داده مى شوند.

170- بآنچه خدا از فضلش بآنها داده شاد و مسرور و درباره كسانى كه پشت سرشان بوده و هنوز بآنها نپيوسته اند خوشدل مى باشند كه ترس و غمى بر آنها نيست.

171- به نعمت و كرم مخصوص خدا و اينكه خدا پاداش مؤمنان را تباه نمى كند خرسند هستند.

هفتاد تن را اسير كردند، استفهام براى ملامت است و «قلتم» جواب «لمّا» مى باشد يعنى: چون مصيبتى به شما رسيد حال آنكه دو برابر آن را به كفار رسانده بوديد، گفتيد: اين از كجاست؟ با آنكه ما حقيم و رسول خدا و وعده يارى خدا با ماست؟ جواب آنكه: اين شكست از جانب خود شما است كه تير اندازان سنگر را خالى كردند و شما نيز گريختيد، از زجّاج نقل شده: مراد آن است كه: شما هفتاد نفر را در «احد» كشتيد. اين سخن با إِذْ تَحُسُّونَهُمْ بِإِذْنِهِ خوف مى سازد ولى اهل تاريخ گفته اند از كفار در «احد» فقط بيست دو نفر كشته شدند، إِنَّ اللَّهَ عَلى كُلِّ شَيْ ءٍ قَدِيرٌ عجزى در خدا نيست علّت شكست از جانب شما بود، خدا باز به نصرت شما تواناست. تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 226

166- وَ ما أَصابَكُمْ يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعانِ فَبِإِذْنِ اللَّهِ وَ لِيَعْلَمَ الْمُؤْمِنِينَ «1» اين اذن در مرحله دوم و در اثر خطاى آنها بوده نظير ثُمَّ انْصَرَفُوا صَرَفَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ توبه/ 127 ولى باز چند فايده داشت يكى اينكه: خدا بدان وسيله مؤمنان و اهل استقامت را آشكار نموده و شناساند، «ليعلم» به معنى آشكار كردن است.

167- وَ لِيَعْلَمَ الَّذِينَ نافَقُوا وَ قِيلَ لَهُمْ تَعالَوْا قاتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ أَوِ ادْفَعُوا فائده دوم: شناساندن منافقان بود، نقل است وقتى كه عبد اللَّه بن ابى با سيصد نفر از اثناى راه به مدينه باز گشت عبد اللَّه بن عمر و انصارى بآنها گفت: بيائيد در راه خدا جهاد كنيد و از خدا بترسيد و پيامبرتان را تنها نگذاريد، يا لا اقل از حرم و وطن

خود دفاع كنيد كه دشمن در كنار شهر شما اردو زده است، گفتند لَوْ نَعْلَمُ قِتالًا لَاتَّبَعْناكُمْ: اين عمل خودكشى و رفتن به قتلگاه است، گويا منظورشان آن بود كه اين بيرون شدن را جنگ رفتن نمى دانيم بلكه خودكشى است، گويند: عبد اللَّه بن ابى گفت: او (رسول خدا) رأى مرا كه عقيده داشتم در مدينه بمانم نپذيرفت و رأى بچه ها را پسنديد.

ناگفته نماند: اين جريان پيش از وقوع جنگ بود حال آنكه: آيه شريفه شناخته شدن منافقان را از نتائج شكست مى داند، بنظر مى آيد: منظور از وَ لِيَعْلَمَ الَّذِينَ نافَقُوا آنها هستند كه در ميان مسلمانان بودند و مراد از وَ قِيلَ لَهُمْ تَعالَوْا عبد اللَّه و ياران او مى باشند كه به مدينه برگشتند و يا در آيات، همه واقعه يك چيز حساب شده كه قبل از وقوع، شكست را نيز شامل است.

__________________________________________________

(1) «و ليعلم» عطف است به محذوفى، تقدير آن تقريبا چنين است: ليعلمكم ربط الاسباب و ليعلم المؤمنين تا خدا ربط علل و اسباب به شما ياد دهد و بدانيد كه عصيان و خالى گذاشتن سنگر سبب شكست است اين كار خواه از مؤمن باشد يا از كافر.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 227

هُمْ لِلْكُفْرِ يَوْمَئِذٍ أَقْرَبُ مِنْهُمْ لِلْإِيمانِ يَقُولُونَ بِأَفْواهِهِمْ ما لَيْسَ فِي قُلُوبِهِمْ وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِما يَكْتُمُونَ.

اينها با اين عمل بكفر نزديكتر شدند، ظاهرا منظورشان از برگشتن آن بود كه اسلام شكست خورده و ريشه كن گردد، خدا باين فكر كه مخفى مى داشتند آگاه است.

168- الَّذِينَ قالُوا لِإِخْوانِهِمْ وَ قَعَدُوا لَوْ أَطاعُونا ما قُتِلُوا.

اين سمپاشى منافقان بعد از واقعه «احد» بود، مراد از «اخوانهم» برادران نسبى منافقان است كه مؤمن

بودند و يا منظور، خويشى و هم قبيله بودن است مثل:

وَ إِلى مَدْيَنَ أَخاهُمْ شُعَيْباً- إِذْ قالَ لَهُمْ أَخُوهُمْ لُوطٌ در جواب اين اشكال كه مى گفتند:

اگر سخن ما را قبول مى كردند مقتول نمى شدند، آمده: قُلْ فَادْرَؤُا عَنْ أَنْفُسِكُمُ الْمَوْتَ إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ يعنى: اگر مى توانيد با اين وسيله جلو مرگ را بگيريد از مردن خود نيز جلوگيرى كنيد با آنكه مرگ شما بالاخره خواهد آمد.

169- وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ أَمْواتاً بَلْ أَحْياءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ.

اين آيه جواب دومى است به سخن منافقان كه شهدا را نمى شود مرده دانست، خطاب در «لا تحسبن» به رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله است كه منافقان لياقت آن خطاب را ندارند. يعنى آنها كه در راه خدا كشته شدند ضرر و زيانى نديدند كه منافقان بگويند: لَوْ أَطاعُونا ما قُتِلُوا بلكه آنها به مقامى بس ارجمند رسيدند، آنها زنده ها هستند، و در جوار خدا كه در رضاى او كشته شده اند روزى داده مى شوند اين آيات و آيات بعدى به حيات برزخى دلالت صريح دارند كه در سوره بقره ذيل آيه 154 بَلْ أَحْياءٌ وَ لكِنْ لا تَشْعُرُونَ مشروحا گفته شده، در اينجا نيز در «نكته ها» توضيحى خواهيم داد.

170- فَرِحِينَ بِما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَ يَسْتَبْشِرُونَ بِالَّذِينَ لَمْ يَلْحَقُوا تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 228

بِهِمْ مِنْ خَلْفِهِمْ أَلَّا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ.

يعنى درباره خودشان از آنچه خدا داده شادمان و نسبت بآنها كه هنوز زنده اند مسرور هستند زيرا مى دانند كه ترس و غمى بر آنها نيست به عبارت ديگر وضع مؤمنان زنده نيز مايه خوشحالى آنهاست. قيد مِنْ خَلْفِهِمْ شايد مفيد آن

است كه زندگانى پشت سر مقتولين و در مسير آنها هستند.

ممكن است يَسْتَبْشِرُونَ به معنى بشارت دادن باشد چنان كه در «كلمه ها» گفته شد در اين صورت منظور آن است كه آنها از عالم برزخ بزنده ها بشارت مى فرستند كه ناراحت نباشيد و در مسير شهادت قدم برداريد كه براى شما خوف و غمى نيست. درباره جمله أَلَّا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ در سوره بقره ذيل آيه شصت دو توضيحى داده شده است.

171- يَسْتَبْشِرُونَ بِنِعْمَةٍ مِنَ اللَّهِ وَ فَضْلٍ وَ أَنَّ اللَّهَ لا يُضِيعُ أَجْرَ الْمُؤْمِنِينَ.

در آيه گذشته: به صيغه ماضى فرموده: بِما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ ... احتمال دارد اين آيه راجع بدوام فضل و نعمت خدا باشد، يعنى: نعمت و فضل فقط آن نيست كه خدا در برزخ بآنها داده است بلكه به نعمت و فضل مخصوص و دائمى آخرت نيز شادمان مى باشند و ايضا مسرور هستند به اينكه خداوند پاداش هيچ مؤمنى را ضايع و تباه نخواهند كرد.

آيات را پشتوانه مبارزه خود قرار داده و در كوبيدن ظالمان و پياده كردن توحيد، هراسى بخود راه ندهند كه كار آنها «احدى الحسنيين» است اگر موفق شدند، جامعه را نجات داده و توحيد را پياده كرده اند و اگر كشته شدند در جوار رحمت خدا زنده اند و روزى خواهند خورد آرى: بَلْ أَحْياءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ.

از حقيقت زندگى برزخى چيزى نمى دانيم مى توانيم، آن را بخواب تشبيه كنيم كه بعضى ها در خواب از همه چيز بى خبر هستند، بعضى ها در وحشت و كابوس و بعضى ها در شادى و نعمت كه مى بينند بآرزوهاى خود رسيده اند، ولى اين تشبيه خيلى ناقص است، جهان برزخ مانند خواب و خيال نيست بلكه يك واقعيت بسيار بزرگ است، تشبيه بخواب فقط مى تواند آن را تا حدى بر ما روشن گرداند، بهر حال مشروح عالم برزخ را ذيل آيه بَلْ أَحْياءٌ وَ لكِنْ لا تَشْعُرُونَ بقره/ 154 توضيح داده ايم.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 230

بترسيد (اين خبر) ايمانشان را افزود و گفتند: خدا ما را بس و نيكو وكيل است.

174- با نعمت و كرم خدا باز گشتند با آنكه بدى بآنها نرسيد، و از رضاى خدا پيروى كردند، خدا صاحب احسان بزرگى است.

175- آن (باز دارنده) شيطان است كه شما را از دوستانش مى ترساند از آنها نترسيد و از من بترسيد اگر مؤمن هستيد.

شما در «احد» بر ما ناگوار بود، آن گاه بطرف روحاء حركت كرد، ديد ابو سفيان با يارانش قصد برگشتن به مدينه را دارند، ابو سفيان چون

__________________________________________________

(1) محلى بود در راه مكه كه از مدينه 40 يا 36 ميل فاصله داشت.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 232

معبد را ديد گفت: در پشت سرت چه خبر هست؟ گفت: محمّد با يارانش در تعقيب تو از مدينه خارج شده، قلبشان در عداوت تو يكپارچه آتش است، آنها كه در ميدان «احد» حاضر نبوده اند آنها نيز اين دفعه با او هستند و از عدم حضور در «احد» نادم شده اند و چنان به شما عداوت دارند كه نظير آن را نديده ام!! ابو سفيان فرياد كشيد: چه مى گويى واى بر تو؟!!!. معبد گفت: به خدا فكر مى كنم حركت نخواهى كرد تا پيشانى اسبان آنها را به بينى ابو سفيان گفت:

به خدا قسم ما عزم كرده ايم به مدينه باز گشته آنها را يكسره از بين ببريم. معبد گفت: من به خدا قسم تو را از اينكار نهى مى كنم، كثرت آنها چنان منقلبم كرد كه ناچار اشعارى در آن باره گفتم. ابو سفيان گفت چه اشعارى؟ معبد شروع بخواندن اشعارش كرد. گويند آن حضرت دستور داد شب در پانصد محل آتش روشن كردند تا ياران ابو سفيان از دور آتش ها را ديده و بپندارند كه مسلمانان زيادى در تعقيب آنها هستند.

بهر حال گفتار معبد كار خود را كرد، ابو سفيان از تصميم خود منصرف شده بسوى مكه براه افتاد، پس از روشن شدن قضيه، رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله از «حمراء الاسد» به مدينه باز گشتند. ابو سفيان در راه بكاروانى

از قبيله «عبد قيس» رسيد، گفت: بكجا مى رويد؟ گفتند به مدينه. گفت پيامى از من به محمّد برسانيد در عوض در بازار عكاظ شتران شما را پر از بار كشمش به شما مى دهم، چون محمّد را ديديد بگوئيد كه ما قصد برگشتن به مدينه را داريم تا آنها را ريشه كن كنيم. اهل كاروان اين سخن را در «حمراء الاسد» بآن حضرت و يارانش گفتند، آنها از شنيدن آن بيم نكرده و گفتند: حسبنا اللَّه ... ابو سفيان مى خواست مسلمانان را بهراس اندازد.

به نظر بعضى اين آيات راجع بجنگ «بدر صغرى» است كه ابو سفيان موقع برگشتن از «احد» برسول خدا گفت: سال آينده در «بدر» كه جوانان ما تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 233

در آن كشته شدند يكديگر را خواهيم ديد، سال بعد ابو سفيان با مشركان از مكه خارج شد تا به محلّى بنام «مجنّة» رسيد سپس رعب او را فرا گرفت. مردى بنام نعيم بن مسعود اشجعى را كه براى عمل عمره به مكه آمده بود گفت: من با محمّد قرار گذاشته ام كه در «بدر» با هم بجنگيم ولى امسال، قحطى است، فكرم آن است كه امسال بجنگ نرويم، مى ترسم محمّد از مدينه خارج شود و مرا در آنجا نبيند و آن بر جرأت او و يارانش بيافزايد، تو به مدينه برو و آنها را از جنگ باز دار در عوض ده شتر جايزه خواهى گرفت كه بدست «سهيل بن عمرو» بتو تحويل مى شود نعيم بن مسعود وارد مدينه شد، ديد مسلمانان تدارك جنگ مى بينند گفت:

بد نظرى داريد آنها بديار شما آمدند و بسيارى از شما را كشتند، اكنون مى خواهيد بطرف آنها

خارج شويد به خدا قسم كسى از شما زنده نمى ماند. اين سخن مسلمانان را ناراحت كرد، حضرت فرمود: به خدا اگر فقط خودم هم باشم براى جنگ خارج خواهم شد، مسلمانان شجاع با آن حضرت خارج شدند تا به «بدر صغرى» كه آب بنى كنانه بود رسيدند و بانتظار ابو سفيان نشستند ولى از ابو سفيان خبرى نشد و چون در آنجا بازارى بمدت هشت روز دائر بود، داد و ستد كرده و در مقابل يك درهم دو درهم سود بردند و سپس به مدينه باز گشتند.

در تفسير آلاء الرحمن فرموده: قول اول آن طور كه ما ديده ايم از اكثر مفسران نقل شده و مضمون اكثر روايات فريقين همين است، وجه ثانى از ابن شهاب و عكرمه و مجاهد نقل شده و در مجمع البيان فرموده: اين را ابو الجارود از امام باقر عليه السّلام نقل كرده و ابو الجارود ضعيف است قمى در تفسير خود بقول اول اعتماد كرده و شيخ در تبيان آن را اختيار كرده است، اينك آيات:

172- الَّذِينَ اسْتَجابُوا لِلَّهِ وَ الرَّسُولِ مِنْ بَعْدِ ما أَصابَهُمُ الْقَرْحُ لِلَّذِينَ أَحْسَنُوا مِنْهُمْ وَ اتَّقَوْا أَجْرٌ عَظِيمٌ تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 234

يعنى آنها كه در تعقيب دشمن، دعوت خدا و رسول را قبول كردند، و آن بعد از شكستى بود كه ديده بودند، لفظ «للَّه» حاكى است كه دستور تعقيب بآن حضرت وحى شده بود، «1» لِلَّذِينَ أَحْسَنُوا .... نشان مى دهد كه صرف اجابت و خارج شدن كافى نيست بلكه اين دو وصف نيز لازم است، اين از ملاحظات عجيب قرآن است كه هيچگاه هدف خدايى را فراموش نمى كند.

173- الَّذِينَ قالَ لَهُمُ النَّاسُ

إِنَّ النَّاسَ قَدْ جَمَعُوا لَكُمْ فَاخْشَوْهُمْ فَزادَهُمْ إِيماناً وَ قالُوا حَسْبُنَا اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَكِيلُ مراد از «الذين» لِلَّذِينَ أَحْسَنُوا در آيه سابق است، مراد از «الناس» دوم، لشگريان ابو سفيان و از «الناس» اول جاسوسان مشركين و منافقان يا قافله «عبد قيس» است كه در حمراء الاسد به مسلمانان گفتند: ابو سفيان و لشگريانش خودشان را براى برگشتن به مدينه آماده كرده از آنها بترسيد، اين سخن ايمان مسلمانان را افزود، ظاهرا افزون شدن ايمان بدان علّت بود كه گفته رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله عملا ثابت شد كه ابو سفيان چنان نظرى داشته است. بهر حال آنها بيمى بخود راه ندادند و گفتند: خدا ما را بس و او بهترين كار ساز است.

اگر آيات راجع به جريان «بدر» صغرى باشد مراد از «الناس» اول، نعيم بن مسعود اشجعى است كه در نقل قصه آن روشن گرديد. در مجمع البيان آن را بامام صادق و امام باقر عليهما السّلام نسبت داده است.

174- فَانْقَلَبُوا بِنِعْمَةٍ مِنَ اللَّهِ وَ فَضْلٍ لَمْ يَمْسَسْهُمْ سُوءٌ وَ اتَّبَعُوا رِضْوانَ اللَّهِ شايد مراد از «نعمة» زيادت ايمان و از «فضل» غلبه و برترى باشد يعنى با مزيد ايمان و غلبه بر دشمن بشهر خود باز گشتند با آنكه ناگوارى بآنها نرسيد و در اين خارج شدن، از رضاى خدا پيروى كردند وَ اللَّهُ ذُو فَضْلٍ عَظِيمٍ در

__________________________________________________

(1) چنان كه در صافى از تفسير قمى نقل شده است.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 235

اثر فضل عظيم خدا بود كه آن چهار عنايت شامل حالشان شد.

175- إِنَّما ذلِكُمُ الشَّيْطانُ يُخَوِّفُ أَوْلِياءَهُ فَلا تَخافُوهُمْ وَ خافُونِ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ «1» ظاهرا مراد

از «ذلكم» همانها هستند كه مؤمنان را از آمدن ابو سفيان مى ترسانيدند يعنى آن باز دارنده يا باز دارندگان، شيطان هستند كه مؤمنان را از اولياء خود مى ترسانند از آنها نترسيد و از من بترسيد اگر به من وعده هاى من ايمان داريد.

__________________________________________________

(1) لفظ يُخَوِّفُ أَوْلِياءَهُ تقديرش «يخوفكم باوليائه» است.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 236

غيب مطلع كند، (و بر اينكار) از فرستادگان خويش آنكه را بخواهد مى گزيند، به خدا و پيامبرانش ايمان بياوريد اگر ايمان آورديد و تقوا داشتيد براى شماست پاداش بزرگ.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 237

كفر است و گرنه خدا با كسى غرضى ندارد إِنَّ اللَّهَ لا يَظْلِمُ النَّاسَ شَيْئاً وَ لكِنَّ النَّاسَ أَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ يونس/ 44 ولى چون مردم از حق رو گردان شدند خدا رو گردانشان مى كند فَلَمَّا زاغُوا أَزاغَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ.

177- إِنَّ الَّذِينَ اشْتَرَوُا الْكُفْرَ بِالْإِيْمانِ لَنْ يَضُرُّوا اللَّهَ شَيْئاً وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِيمٌ اين آيه از آيه اولى اعم است يعنى: نه فقط مسارعين در كفر بلكه همه آنها كه كفر را با ايمان عوض كردند و بر خلاف نظر خدا زندگى مى كنند به خدا ضررى نخواهند زد بلكه كفر آنها فقط بعذاب اليم خودشان خواهد انجاميد.

178- وَ لا يَحْسَبَنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا أَنَّما نُمْلِي لَهُمْ خَيْرٌ لِأَنْفُسِهِمْ إِنَّما نُمْلِي لَهُمْ لِيَزْدادُوا إِثْماً وَ لَهُمْ عَذابٌ مُهِينٌ اين آيه جواب سؤالى است كه از آيه قبلى ناشى مى شود و آن اينكه:

اگر كفار به خدا ضررى نمى توانند بزنند، پس چطور شده كه بر خلاف نظر خدا هر كارى مى كنند و صدمه اى نمى بينند؟ آيا اين ضرر رساندن به خدا و غرض خدا نيست؟

جواب آنكه: كفار اين مهلت را براى خود توفيق و ضرر به خدا تلقى نكنند، بلكه سنت خدا آن است كه بانسان مهلت بدهد تا از گناه اشباع شود و بعذاب خوار كننده برسد (و يا بر گردد و توبه كند و مجالى براى تفكر داشته باشد) تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 239

و اگر بنا باشد خدا بفوريت در مقابل عمل، بنده را مؤاخذه كند مصداق اين آيه مى شود: وَ لَوْ يُؤاخِذُ اللَّهُ النَّاسَ بِظُلْمِهِمْ ما تَرَكَ عَلَيْها مِنْ دَابَّةٍ نحل/ 61.

179- ما كانَ اللَّهُ لِيَذَرَ الْمُؤْمِنِينَ عَلى ما أَنْتُمْ عَلَيْهِ حَتَّى يَمِيزَ الْخَبِيثَ مِنَ الطَّيِّبِ.

مراد از

«انتم» ظاهرا مسلمانان هستند كه با منافقان و سست ايمانها مختلط شده بودند يعنى: سنت و طريقه خدا آن نبوده (يا آن نيست) كه مؤمنان را با منافقان و ضعيفان مختلط بگذارد و به اسلام قولى كفايت كند بلكه بايد فراز و نشيب ها بيايد و مردم با عمل آزمايش شوند تا همه بميزان عمل و لياقت خود، پاداش و كيفر به بينند و پاك و ناپاك از هم شناخته گردد. در اينجا سؤالى پيش مى آيد و آن اينكه: چه مى شد خدا پاك و ناپاك را بدون امتحان عملى بوسيله علم غيب شناخته مى كرد؟ در جواب فرموده: وَ ما كانَ اللَّهُ لِيُطْلِعَكُمْ عَلَى الْغَيْبِ كار خدا اين نبوده كه شما را به غيب مطلع گرداند بلكه راهش همان ميدان عمل است چون كيفرها و پاداش ها در مقابل عمل مى باشد، علم غيبى بدون عمل در كيفر و پاداش دخلى ندارد. وَ لكِنَّ اللَّهَ يَجْتَبِي مِنْ رُسُلِهِ مَنْ يَشاءُ ظاهرا جمله معترضه است، يعنى خدا براى دانستن غيب فقط از پيامبران خود انتخاب مى كند عالِمُ الْغَيْبِ فَلا يُظْهِرُ عَلى غَيْبِهِ أَحَداً إِلَّا مَنِ ارْتَضى مِنْ رَسُولٍ جن/ 26.

فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ وَ إِنْ تُؤْمِنُوا وَ تَتَّقُوا فَلَكُمْ أَجْرٌ عَظِيمٌ.

پس به خدا و پيامبرانش در آنچه امر و نهى مى كنند تسليم شويد كه در صورت ايمان و تقوى پاداش بزرگى در انتظار شماست.

ما سَعى اينكه خدا مى خواهد حقائق مردم با آزمايش شناخته شود عبارت اخراى آن است كه مردم در مسير تكامل قدم بردارند و راهى جز آن نيست أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ يُتْرَكُوا أَنْ يَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا يُفْتَنُونَ.

قيامت طوق گردنشان خواهد بود، ميراث آسمانها و زمين براى خداست، خدا بآنچه مى كنيد تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 242

داناست.

181- خدا گفتار كسانى را كه گفتند: خدا فقير است و ما توانگرانيم شنيد، آنچه را كه گفتند و اينكه پيغمبران را بنا حق كشتند ثبت خواهيم كرد و خواهيم گفت: بچشيد (مزه) عذاب سوزان را.

182- اين براى كارهايى است كه دستهاى شما از پيش فرستاده و خدا به بندگان ستمگر نيست.

183- كسانى كه گفتند: خدا بما توصيه كرده به هيچ پيامبرى ايمان نياوريم تا براى ما قربانيى بياورد كه آتش آن را بخورد. بگو: پيش از من پيامبرانى به شما معجزات و چيزى را كه گفتيد، آوردند اگر راستگو هستيد چرا آنها را كشتيد؟!

184- پس اگر تو را تكذيب كنند پيش از تو پيغمبرانى تكذيب شدند كه معجزات، زبورها و كتاب روشنى بخش آوردند.

185- همه كس چشنده مرگ است، اجرهايتان را در روز قيامت تمام داده مى شويد، هر كه از آتش كنار شده و داخل جنت شود حقا كه نجات يافته، زندگى اين جهان جز متاع فريبنده نيست.

شود تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 243

به قاموس قرآن.

عهد: عهد در اينجا ظاهرا به معنى توصيه و دستور است. گرچه با پيمان نيز مى سازد.

قربان: قربان در اصل مصدر است به معنى نزديك شدن مثل عدوان و خسران و نيز اسم بكار مى رود و آن هر كار خيرى است كه بنده بوسيله آن به خدا نزديك مى شود مثل نماز و غيره و در اصطلاح ذبيحه عبادت را قربان گويند.

زبر: زبر جمع زبور است، كتاب حكمت و اخلاق را زبور گويند.

ذائقه: ذوق: چشيدن. ذائق: چشنده. مؤنث آن ذائقه است.

زحزح: تزحزح: كنار شدن و كنار كردن است لازم و متعدى هر دو آيد.

غرور: غرور (بضم- غ): فريب دادن (و بفتح- غ): فريب دهنده، در اين آيه به معنى فريبنده (مصدر از براى فاعل) يا فريفتن آمده است.

گردن خواهند گرفت، استفاده انسان از دنيا فقط همان است كه مى خورد و مصرف مى كند، شخص بخيل نسبت بآنچه بخل مى كند و نگاه مى دارد حمالى بيش نيست، در آخرت نيز حمال همانها خواهد بود ولى با احساس سنگينى طاقت فرسا، على هذا ميان عذاب و عمل تناسب عجيبى وجود دارد، و يا اينكه آنچه در ذمه آنها مانده همانها روز قيامت بر آنها بار شده و سنگينى شديد آنها را احساس خواهند كرد، از اينجا معلوم مى شود كه منظور از آيه صدقات واجبه است چنان كه در روايت بزكوة واجبى تفسير شده است و اگر شامل صدقات مستحبى باشد شايد سنگينى آنها طاقت فرسا نباشد وَ لِلَّهِ مِيراثُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ ظاهرا دليل دوم است براى شر بودن بخل: چون بالاخره همه خواهند مرد و همه چيز به خدا خواهد رسيد و مانعان صدقات به كيفر خويش خواهند رسيد و خدا از اعمالشان آگاه است. چرا آنچه را كه مال خداست و بالاخره به خدا خواهد رسيد در راه خدا خرج نمى كنند؟! 181- لَقَدْ سَمِعَ اللَّهُ قَوْلَ الَّذِينَ قالُوا إِنَّ اللَّهَ فَقِيرٌ وَ نَحْنُ أَغْنِياءُ بقرينه وَ قَتْلَهُمُ الْأَنْبِياءَ گوينده اين سخن يهود است. و اين ملعبه كردن مسئله انفاق است كه براى پر كردن شكافهاى جامعه و تعديل ثروت وضع شده است، بقولى: چون آياتى از قبيل مَنْ ذَا الَّذِي يُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً را شنيدند در مجمع البيان و غير منقول است كه: ابو بكر نامه رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله را پيش يهود بنى قينقاع برد و در آن بنماز خواندن، زكاة دادن و اينكه

بخدا قرض دهند (انفاق كنند) امر شده بودند، ابو بكر به مدرسه آنها وارد شد و اين پيام را رسانيد، معلّم كه «فنحاص» يهودى بود گفت: معلوم مى شود: خدا فقير است كه از ما قرض مى خواهد تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 245

سَنَكْتُبُ ما قالُوا وَ قَتْلَهُمُ الْأَنْبِياءَ بِغَيْرِ حَقٍّ يعنى هم اين گفته شان را مى نويسيم و هم كشتنشان پيامبران را «سنكتب» حاكى است كه اين سخن را از روى مسخره گفته اند و مى دانستند كه خدا فقير نيست و گر نه جواب استدلالى داده مى شد، اينكه قتل پيامبران در رديف اين سخن آمد حاكى است كه بازى با كلام پيامبر مثل بازى با جان پيامبر است. «بغير حق» مى رساند كه از روى عمد مى كشتند نه از روى خطا و اشتباه. (قتل انبياء بدست يهود در سوره بقره نقل شده است) چنان كه بنى اميه و بنى عباس امامان را مى كشتند و طاغوتهاى اين زمان مجتهدان و مردان مجاهد و جوانان مبارز را مى كشند و بزنجير مى زنند. وَ نَقُولُ ذُوقُوا عَذابَ الْحَرِيقِ يعنى: در مقابل اين سخن و آن كشتار.

182- ذلِكَ بِما قَدَّمَتْ أَيْدِيكُمْ وَ أَنَّ اللَّهَ لَيْسَ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِيدِ يعنى اين عذاب دو علت دارد يكى اينكه كيفر عمل تو است ديگرى اينكه خدا به بندگان ظلام نيست. تعبير وَ أَنَّ اللَّهَ لَيْسَ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِيدِ مجموعا پنج بار در قرآن مجيد آمده است: آل عمران/ 182، انفال/ 51، حج/ 10، فصلت/ 46، ق/ 29، در سوره فصّلت چنين آمده: مَنْ عَمِلَ صالِحاً فَلِنَفْسِهِ وَ مَنْ أَساءَ فَعَلَيْها وَ ما رَبُّكَ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِيدِ ظاهرا منظور آن است كه اگر خدا نيكوكار و بدكار را با اعمال خود

كيفر و پاداش نمى داد درباره بدكاران، اهمال نظام اعمال مى شد و درباره نيكوكاران زحمت بى حاصل و آن جز ظلام بودند نبود و چون خدا ظلام نيست لذا هر كس را مطابق عملش مجازات مى كند على هذا لفظ «ظلام» به مناسبت محل آمده، نه اينكه مبالغه در نفى ظلم باشد و يا اگر خدا ظلم كوچكى هم بكند نسبت به كثرت انسانها ظلام خواهد شد چنان كه گفته اند، لذا شمول «عبيد» بر نيكوكاران بيشتر از بدكاران است.

183- الَّذِينَ قالُوا إِنَّ اللَّهَ عَهِدَ إِلَيْنا أَلَّا نُؤْمِنَ لِرَسُولٍ حَتَّى يَأْتِيَنا بِقُرْبانٍ تَأْكُلُهُ النَّارُ تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 246

يعنى: كسانى كه گفتند: خدا فقير است و پيامبران را كشتند همانها گفتند:

خدا بما توصيه كرده به هيچ پيامبرى ايمان نياوريم تا بما قربانيى بياورد كه آتش آن را بخورد، بنظر مى آيد مرادشان از بِقُرْبانٍ تَأْكُلُهُ النَّارُ قربانى است كه سوختنى باشد، زيرا از جمله احكامشان آن بود كه بعضى از قربانيها را مى سوزاندند «1» و چون رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله در ذبيحه امر بخوردن فرمودند نه سوزاندن، يهود در مقام رد گفتند: خدا بما عهد كرده به پيامبرى ايمان آوريم كه بسوزاندن قربانى حكم كند، (استفاده از المنار).

اما اكثر مفسران گفته اند: منظور آن است كه آتشى از آسمان بيايد و قربانى را بسوزاند و در انبياء گذشته جمله اى از معجزه آن بود كه آتش سفيدى از آسمان آمده قربانى را مى سوزاند. ولى اين بعيد است و ما را در اين باره بحثى است كه انشاء اللَّه ذيل آيه 27 از سوره مائده إِذْ قَرَّبا قُرْباناً ... خواهد آمد. قُلْ قَدْ جاءَكُمْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِي بِالْبَيِّناتِ وَ

بِالَّذِي قُلْتُمْ فَلِمَ قَتَلْتُمُوهُمْ إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ مرد از «بينات» معجزات است و از بِالَّذِي قُلْتُمْ قربانيى است كه آتش آن را مى سوزاند، قرآن در اينجا تصديق مى كند كه چنان قربانيى در بنى اسرائيل بوده است، منظور يا ذبيحه است كه آن را مى سوزاند و يا بطريق اعجاز آتش آن را مى خورد، براى نگارنده قبول هر دو مشكل است چرا ذبيحه حلال سوزانده شود؟! و چرا معجزه، قربانى حلال و مورد استفاده را بسوزاند؟! و اللَّه اعلم.

يعنى: شما در قبول پيامبر اسلام عذر مى تراشيد زيرا پيامبرانى را كه چنان قربان آوردند بعوض قبول كردن بقتل رسانديد.

184- فَإِنْ كَذَّبُوكَ فَقَدْ كُذِّبَ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِكَ جاءُو بِالْبَيِّناتِ وَ الزُّبُرِ وَ الْكِتابِ الْمُنِيرِ منظور از «بينات» معجزات و از «زبر» ظاهرا اخلاقيات و از «كتاب»

__________________________________________________

(1) رجوع شود به قاموس كتاب مقدس لغت قربان و تورات سفر لاويان فصل اول.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 247

احكام اصول و فروع است، «منير» وصف كتاب است به معنى روشن يا روشنى دهنده كه كتابها راه خدا را روشن و آشكار مى كنند. اين آيه تسليتى است برسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله كه علّت تكذيب اينها آن نيست كه تو ناحقى بلكه انكار حق عادت مردم كم رشد و تربيت نشده است چنان كه با پيامبران گذشته نيز همان معامله را كردند.

185- كُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ وَ إِنَّما تُوَفَّوْنَ أُجُورَكُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ شايد آيه تسليت ديگرى باشد براى آن حضرت، و مؤمنان در مقابل تكذيب يهود، يعنى بالاخره مرگ همه هواها را خالى خواهد كرد و در كمين همه است.

طبرسى، زمخشرى و بيضاوى «اجور» را شامل جزاء اعمال نيك و بد هر

دو دانسته اند «1» در اين صورت خطاب «توفون» به همه انسانهاست، يعنى همه خواهند مرد و همه پاداش و كيفر كامل خود را در آخرت دريافت خواهند كرد.

فَمَنْ زُحْزِحَ عَنِ النَّارِ وَ أُدْخِلَ الْجَنَّةَ فَقَدْ فازَ نجات فقط براى كسى است كه بوسيله دريافت اجر از آتش كنار شده، داخل بهشت شود وَ مَا الْحَياةُ الدُّنْيا إِلَّا مَتاعُ الْغُرُورِ زندگى دنيا جز متاع فريفتن يا فريبنده اى بيش نيست كه انسان را بهر كار بد وا مى دارد.

شد و از اهل كتاب و مشركان ناهنجار بسيار خواهيد شنيد و اگر استقامت ورزيد و تقوى كنيد، آن دو از كارهاى مطلوب مى باشند.

187- و چون خدا از آنها كه كتاب داده شده اند، پيمان گرفت كه حتما كتاب را به مردم بيان كنيد و آن را نهان نكنيد، آنها پيمان را به پشت سر انداخته اند و آن را به بهايى اندك فروختند پس چه بد است آنچه (با پيمان) عوض مى كنند.

188- گمان مكن در نجات هستند كسانى كه بآنچه (اذعان) كرده اند شادمانند و خوش دارند براى آنچه نكرده اند ستوده شوند، مپندارشان كه از عذاب در نجات باشند براى آنهاست عذابى دردناك.

189- حكومت آسمانها و زمين براى خداست و خدا بهر چيز تواناست.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 250

استعمال قرآن به معنى حكومت و اداره امور است.

آن حضرت آوردند و او مشغول نماز بود، اين قضيه در مغازى واقدى و سيره ابن هشام در فصل مستقلى نقل شده است (پس در اسلام «ترور» چنان اشخاصى جايز است).

وَ إِنْ تَصْبِرُوا وَ تَتَّقُوا فَإِنَّ ذلِكَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ يعنى: استقامت و تقوى در مقابل امتحان و تحمل اذيت از كارهاى مطلوب و محكم است كه شخص را به هدف خويش مى رساند.

187- وَ إِذْ أَخَذَ اللَّهُ مِيثاقَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتابَ لَتُبَيِّنُنَّهُ لِلنَّاسِ تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 252

وَ لا تَكْتُمُونَهُ

آيه صريح است در اينكه: خدا بوسيله پيامبران از اهل كتاب پيمان گرفت كه تورات و انجيل و از جمله، بشارات رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله را بر مردم بخوانند و بيان كنند و آنها را نهان دارند، ولى فَنَبَذُوهُ وَراءَ ظُهُورِهِمْ وَ اشْتَرَوْا بِهِ ثَمَناً قَلِيلًا ضمير «نبذوه» ظاهرا راجع به «ميثاق» است يعنى عهد خدا را پشت سر انداختند و آن را با بهايى اندك (جاه و مال) عوض كردند، داناى هر امّت كه چنين كند، مشمول اين آيه است، مطلب منحصر باهل كتاب نيست فَبِئْسَ ما يَشْتَرُونَ بد چيزى است آنچه با عهد خدا، عوض كردند. در مجمع البيان از على عليه السّلام نقل شده: خدا اول از دانايان پيمان گرفت كه تعليم دهند، سپس از نادانان پيمان گرفت كه تعليم يابند «1».

188- لا تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ يَفْرَحُونَ بِما أَتَوْا وَ يُحِبُّونَ أَنْ يُحْمَدُوا بِما لَمْ يَفْعَلُوا مفعول دوم «لا تحسبن» كلمه «فائزين» است چنان كه از ذيل آيه بدست مى آيد، اين آيه اولا عمل يهود را مجسم مى كند كه بكار نفاق و تحريف كتاب شادمان بودند و مى خواستند بى جهت، مورد

ستايش قرار گيرند، ثانيا با لحن عمومى كه دارد، وضع بدكاران و طاغوتهاى هر امّت را نشان مى دهد كه از كار باطل و فاسد و مفسد خود شادمان هستند و مى خواهند بيجا و بى جهت مورد ستايش و پذيرش همگان باشند، در اين آيه، پيامبر و هر انسان با و جدان مخاطب قرار داده شده كه گمان نكنند چنان كسانى از عذاب رهايى خواهند يافت آرى: فَلا تَحْسَبَنَّهُمْ بِمَفازَةٍ مِنَ الْعَذابِ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِيمٌ.

189- وَ لِلَّهِ مُلْكُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اللَّهُ عَلى كُلِّ شَيْ ءٍ قَدِيرٌ

__________________________________________________

(1) «ما اخذ اللَّه على اهل الجهل ان يتعلموا حتى اخذ على اهل العلم ان يعلموا»

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 253

ظاهرا چنان كه در المنار گفته، اين آيه راجع به همه آيات قبلى است. در آيات گذشته وعده داده شد كه در صورت صبر و تقوى مؤمنان فائق خواهند شد و كسانى كه به باطل دلخوشند و خوش دارند بيجا ستوده شوند، عذاب اليم در كمين آنهاست. در اين آيه استدلال شده كه مسئله همين است زيرا حكومت آسمانها و زمين از آن خداست و مى تواند مؤمنان را پيروز و مدعيان باطل را به عذاب گرفتار كند.

در اسلام پا بر جا بود، با كودتاى «سقيفه» كه خلافت با اقلّيت محدودى قبضه شد، رهبرى اسلام متزلزل گرديد تا كار به اينجا كشيد.

پى بودن شب و روز نشانه هايى است (از توحيد و هدف آفرينش) براى صاحبان خرد.

191- (آنها) كسانى هستند كه خدا را ايستاده و نشسته و خوابيده ياد مى كنند و در خلقت آسمانها و زمين مى انديشند (و مى گويند) پروردگارا اينها را بيهوده نيافريده اى پاكى تو، ما را از عذاب آتش نگاهدار.

192- پروردگارا، هر كه را به آتش داخل كنى وى را خوار كرده اى و ستمكاران را يارانى وجود ندارد.

193- پروردگارا، ما ندا كننده اى را شنيديم كه (مردم را) بايمان مى خواند (و مى گفت) به پروردگارتان ايمان بياوريد، ما نيز ايمان آورديم، پروردگارا گناهانمان را بيامرز، تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 256

و بديهايمان را بپوشان و ما را با نيكان بميران.

194- پروردگارا آنچه بوسيله پيامبرانت وعده داده اى بما عطا كن و ما را روز قيامت زبون مگردان براستى تو كه در وعده تخلف نمى كنى.

اول): نيكوكار. ابرار (نيكوكاران) جمع آنست.

ميعاد: وعده.

است و گرنه، انسان مشكل متوجه مى شود.

190- إِنَّ فِي خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلافِ اللَّيْلِ وَ النَّهارِ لَآياتٍ لِأُولِي الْأَلْبابِ اين آيه نظير آيه 164 از سوره بقره است. آخر آن لَآياتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ است، خلقت زمين شامل موجودات روى زمين نيز هست، بقرينه وَ اخْتِلافِ ...

زيرا خلقت زمين توأم با توالى شب و روز، در بوجود آمدن موجودات روى زمين

__________________________________________________

(1) ويل لمن لاكها بين فكيه و لم يتأمل ما فيها.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 258

و بقاء آنها، تأثير كامل دارد.

خلقت آسمانها و زمين داراى نظامى عجيب و اسرارى بى شمار است، پى در پى بودن شب و روز و مقدار آن دو، چنان دقيق تنظيم شده كه در غير آن صورت بوجود آمدن حيات و ادامه آن غير ممكن بود چنان كه ذيل آيه 164 بقره توضيح داده شده است، در نور دائم و ظلمت دائم، زندگى امكان پذير نبود چنان كه فرموده:

قُلْ أَ رَأَيْتُمْ إِنْ جَعَلَ اللَّهُ عَلَيْكُمُ اللَّيْلَ سَرْمَداً إِلى يَوْمِ الْقِيامَةِ مَنْ إِلهٌ غَيْرُ اللَّهِ يَأْتِيكُمْ بِضِياءٍ أَ فَلا تَسْمَعُونَ قُلْ أَ رَأَيْتُمْ إِنْ جَعَلَ اللَّهُ عَلَيْكُمُ النَّهارَ سَرْمَداً إِلى يَوْمِ الْقِيامَةِ مَنْ إِلهٌ غَيْرُ اللَّهِ يَأْتِيكُمْ بِلَيْلٍ تَسْكُنُونَ فِيهِ أَ فَلا تُبْصِرُونَ قصص/ 71- 72 جمله لَآياتٍ لِأُولِي الْأَلْبابِ حاكى است كه بايد در درك اين حقائق عقلها را بكار انداخت تا هم خدا و هم يگانگى خدا و هم هدفدار بودن خلقت را از آنها فهميد.

191- الَّذِينَ يَذْكُرُونَ اللَّهَ قِياماً وَ قُعُوداً وَ عَلى جُنُوبِهِمْ وَ يَتَفَكَّرُونَ فِي خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ رَبَّنا ما خَلَقْتَ هذا باطِلًا خردمندان پس از آنكه در بررسى آسمانها و زمين بتوحيد رسيدند، بدون

چيز ديگر راه مى يابند يكى اينكه خدا را در هر حال، ايستاده، نشسته و خوابيده ياد مى كنند زيرا مخلوق او مى باشند و همه جا با آثار توحيد مواجه هستند «1» (البته در اينجا تلقين انبياء بفهم انسان درباره ذكر خدا كمك مى كند و گرنه ممكن بود توحيد را بفهمد و خدا را چنان كه بايد ياد نكند) دوم اينكه: با تفكر در آفرينش آسمانها و زمين مى دانند كه اينها بى هدف و باطل آفريده نشده اند لذا به زبان يا در ضمير خود مى گويند: رَبَّنا ما خَلَقْتَ هذا باطِلًا چون نظم و حساب،

__________________________________________________

(1) ظهور قياما و قعودا و على جنوبهم، ياد كردن خدا در هر حال است، ائمه اطهار صلوات اللَّه عليهم از آيه به كيفيت نماز استدلال فرموده اند، در كافى از امام باقر (ع) نقل شده: شخص صحيح نماز مى خواند ايستاده و نشسته (مراد از نشسته شايد حال تشهد و سجده باشد) مريض نشسته نماز مى خواند و آنكه حالش بدتر است خوابيده مى خواند.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 259

از وجود ناظم و هدف او حكايت دارد و حكيم عبث نمى كند «1» سُبْحانَكَ فَقِنا عَذابَ النَّارِ از اينكه خلقت، باطل و بى هدف نيست مى فهمند كه بايد در اين خلقت، با عادل و ظالم يكسان رفتار نشود و هر يك مطابق كار خويشتن بپاداش و كيفر برسند لذا مى گويند: پاكى تو از اينكه جهان را بى غرض آفريده باشى، قهرا به حساب نيك و بد رسيدگى خواهى كرد پس ما را از عذاب آتش نجات بده. باز بايد تلقين خدا و تعليم پيامبران را در وجود اين فهم و درك كاملا مؤثر دانست و گرنه، بشر تنها بفكر خود باين

مرحله نمى رسيد. رجوع شود به «نكته ها».

192- رَبَّنا إِنَّكَ مَنْ تُدْخِلِ النَّارَ فَقَدْ أَخْزَيْتَهُ وَ ما لِلظَّالِمِينَ مِنْ أَنْصارٍ.

آنكه بآتش داخل شود حرمتى پيش خدا ندارد و خدا او را خوار كرده است و اگر ظالمان را يارانى بود و از عذاب نجاتشان مى داد در اين صورت خلقت باطل و عبث مى شد ولى مسئله شفاعت مطلب ديگرى است كه در ذيل آيه 48 بقره مشروحا گفته شده است.

193- رَبَّنا إِنَّنا سَمِعْنا مُنادِياً يُنادِي لِلْإِيمانِ أَنْ آمِنُوا بِرَبِّكُمْ فَآمَنَّا.

منادى رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله است (انبياء ديگر را نيز بزبانحال شامل مى شود) نداى آن حضرت اين بود كه فرمود: به پروردگارتان تسليم شويد. مؤمنان در جواب آن گفتند: ايمان آورديم و چون ايمان آوردن لازمه اش اين است كه شخص از تعليمات آن حضرت پيروى كند تا مشمول رحمت حق گردد و گناهانش آمرزيده شود لذا در ادامه آن آمده: رَبَّنا فَاغْفِرْ لَنا ذُنُوبَنا وَ كَفِّرْ عَنَّا سَيِّئاتِنا وَ تَوَفَّنا مَعَ الْأَبْرارِ غفران گناه كه معلوم است، مراد از تكفير سيئات به نظرم از بين بردن آثار گناهان است، مثلا شرابخوار پيش خدا گناهكار و در پيش مردم بى اعتبار است، غفران گناه، آمرزيدن خدا و تكفير سيّئه اعاده حيثيّت در پيش مردم است در بسيارى

__________________________________________________

(1) در صافى از امام صادق (ع) نقل شده:

«افضل العبادة ادمان التفكر فى اللَّه و فى قدرته».

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 260

از آيات هست كه عمل صالح و تقوى آثار گناهان را از بين مى برد وَ مَنْ يُؤْمِنْ بِاللَّهِ وَ يَعْمَلْ صالِحاً يُكَفِّرْ عَنْهُ سَيِّئاتِهِ تغابن/ 9 گويند مراد از ذنوب كبائر و مراد از سيئات گناهان صغيره است، المنار ذنوب را

گناه ما بين خدا و خلق و سيئات را حقوق الناس گفته است وَ تَوَفَّنا مَعَ الْأَبْرارِ كنايه از هميشه مسلمان بودن است وَ لا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ.

194- رَبَّنا وَ آتِنا ما وَعَدْتَنا عَلى رُسُلِكَ وَ لا تُخْزِنا يَوْمَ الْقِيامَةِ إِنَّكَ لا تُخْلِفُ الْمِيعادَ.

وعده خدا بواسطه رسولان، سعادت دنيا و آخرت است مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثى وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَياةً طَيِّبَةً وَ لَنَجْزِيَنَّهُمْ أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ ما كانُوا يَعْمَلُونَ نحل/ 97 ولى به نظر مى آيد مراد از ما وَعَدْتَنا بهشت باشد چنان كه از «لا تخزنا» نجات از آتش است إِنَّكَ لا تُخْلِفُ الْمِيعادَ راجع بهر دو فقره مى باشد.

از دنيا مى روند اگر آخرت نبود جا داشت بگوئيم: خدايا كاش اين مردان را خلق نمى كردى و يا بآنها خدا پرستى را واجب نمى نمودى؟ زندگى آنها فقط رنج بود، فقط آتش بود.

ثانيا: اگر زندگى بشر را حساب كنيم صدى نود آن آلام و رنجها است، اين همه اعمال قدرت از طرف خدا براى تنها اين زندگى پر از رنج، جور در نمى آيد بايد جهان ديگرى براى تكميل اين خلقت وجود داشته باشد.

يَذْكُرُونَ اللَّهَ قِياماً وَ قُعُوداً: قلم عاجز است از اينكه حقائق و معانى اين سروده توحيد را مجسم نمايد، و اين زمزمه و ارتباط بنده با خدا را ترسيم كند، فقط مى توان توصيه كرد همانطور كه پيامبر و امامان فرموده اند لازم است اين آيات را بخوانيم و در معانى آنها بيانديشيم.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 262

(و گفت) كه من عمل هيچ عمل كننده اى از شما را ضايع نمى كنم مرد باشد يا زن، بعض شما را از بعض ديگريد، كسانى كه مهاجرت كرده و از ديارشان اخراج شده و در راه من آزار ديده و كارزار كرده و كشته شده اند، حتما گناهانشان را مى پوشانم و به جناتى كه جويها از زير آنها روان است داخلشان مى كنم، ثوابى است از جانب خدا و پاداش خوب نزد خداست. تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 263

196- جولان كافران در شهرها تو را فريب ندهد.

197- تمتعى ناچيز است، سپس جايگاهشان جهنم است و چه بد آماده شده است.

198- اما كسانى كه از عذاب پروردگارشان پرهيز كرده اند آنان را بهشتهايى است كه از زير آنها نهرها روان است پذيرايى است از خدا، آنچه نزد خدا هست براى نيكان بهتر است.

199- از اهل كتاب كسانى هستند كه به خدا و بآنچه كه بر شما نازل شده و بر آنها نازل شده ايمان مى آورند، به خدا متواضع هستند، آيات خدا را به بهاء اندكى نمى فروشند اجر آنها پيش خداست، حساب خدا سريع است.

شود (وسيله پذيرايى).

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 264

از صفات مذكوره هم به تنهايى و هم بطور مجموع موضوعيت دارند.

در روايات شيعه وارد شده كه فَالَّذِينَ هاجَرُوا ... درباره على ابن ابى طالب

__________________________________________________

(1) اتفاقا به هنگام نوشتن اين سطور بسال 1357 شمسى در بافت كرمان در تبعيد بودم

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 265

عليه السّلام نازل شد، آن حضرت با مادرش فاطمه بنت اسد و فاطمه زهرا عليهما السّلام و فاطمه دختر زبير از مكه خارج شدند و در «ضجنان» عده اى از مؤمنان از جمله ام ايمن بآنها لاحق شدند، از آنجا حركت كردند و پيوسته خدا را ياد مى كردند تا به رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله پيوستند و ديدند كه آيات فوق نازل شده است «1» هر كس داراى آن صفات باشد آيات بر او نيز شامل مى شود.

لَأُكَفِّرَنَّ عَنْهُمْ سَيِّئاتِهِمْ وَ لَأُدْخِلَنَّهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ ثَواباً مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ اللَّهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الثَّوابِ.

معلوم مى شود كه اين اعمال بخشوده شدن گناهان را سبب مى شوند مثل توبه، چنان كه در بسيارى از آيات آمده نظير إِنَّ الْحَسَناتِ يُذْهِبْنَ السَّيِّئاتِ ثَواباً مِنْ عِنْدِ اللَّهِ حاكى از عظمت پاداش و حُسْنُ الثَّوابِ به معنى ثواب نيك است در وصف انهار بهشتى رجوع شود به بقره/ 25 و سوره محمّد/ 15.

196 و 197- لا يَغُرَّنَّكَ تَقَلُّبُ الَّذِينَ كَفَرُوا فِي الْبِلادِ مَتاعٌ قَلِيلٌ ثُمَّ مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمِهادُ.

اين آيه، به حكم جمله معترضه است كه مبادا زندگى مرفه كفار فريبتان دهد و از توحيد باز دارد كه آنچه كفار دارند تمتع قليلى بيش نيست و عذاب دردناكى بدنبال دارند (و انگهى با مؤمن بودن نيز مى توان از لذات مادى بهره مند شد).

198- لكِنِ الَّذِينَ اتَّقَوْا

رَبَّهُمْ لَهُمْ جَنَّاتٌ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِينَ فِيها نُزُلًا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ ما عِنْدَ اللَّهِ خَيْرٌ لِلْأَبْرارِ.

اين آيه چنان كه گفته شد شامل كسانى نيز هست كه پيش آمدهاى دسته مجاهدان را نداشته ولى با تقوى زندگى كرده اند، بهشتهاى وعده شده يك نوع پذيرايى از جانب خدا است، جمله وَ ما عِنْدَ اللَّهِ ... در مقابله با مَتاعٌ قَلِيلٌ ....

__________________________________________________

(1) از الميزان. [.....]

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 266

كفه ترازو را براى اهل ايمان سنگين تر نشان مى دهد.

199- وَ إِنَّ مِنْ أَهْلِ الْكِتابِ لَمَنْ يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ ما أُنْزِلَ إِلَيْكُمْ وَ ما أُنْزِلَ إِلَيْهِمْ خاشِعِينَ لِلَّهِ لا يَشْتَرُونَ بِآياتِ اللَّهِ ثَمَناً قَلِيلًا.

ظاهرا منظور از اين آيه آن است كه پذيرفتن اسلام و رسيدن به بهشت فقط به گروه معينى اختصاص ندارد بلكه هر كه باسلام و پيامبران گذشته ايمان بياورد و بدستور خداوندى خاضع باشد آخرت از آن اوست. نقل شده: چون نجاشى پادشاه حبشه از دنيا رفت، جبرئيل رسول خدا را خبر آورد، حضرت به مسلمانان فرمود: از مدينه خارج شويد و ببرادر خود كه در غير مملكت اسلامى از دنيا رفته است نماز بخوانيد، حضرت (با مسلمانان) به «بقيع» آمد، زمين حبشه در چشم آن جناب ديده شد، نعش نجاشى را ديد و بر او نماز خواند أُولئِكَ لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ إِنَّ اللَّهَ سَرِيعُ الْحِسابِ در اين آيه ديگر از مذمتهاى اهل كتاب خبرى نيست بلكه وعده اجرشان با ديگران يكسان است آمدن سَرِيعُ الْحِسابِ شايد براى آن است كه چون وقت برسد اجرشان را بدون معطّلى دريافت خواهند كرد اين جمله در بقره/ 202 و آل عمران/ 19 نيز گذشت.

مِنْ بَعْضٍ: در اقوام گذشته و اقوام كنونى مقام و موقعيت زن در اجتماع پيوسته در نوسان بوده و هست، تمدن كنونى زن را بحكم عروسكى مى بيند كه از راه هاى گوناگون آلت دست مردان قرار گرفته و به نام آزادى، آزادى واقعى از دست او رفته است، بايد پيوسته با برجستگيهاى بدن خود در معرض تماشاى هوسرانان قرار بگيرد و طعمه لذيذى براى آنها باشد، در ادارات، رئيس دفتر (دربان) رؤسا باشد و براى پول ناچيزى پيش آنها خم تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 267

و راست شود، اسلام از اول موقعيت زن را بوى شناسانده و احكامى مطابق قدرتش براى او جعل كرده و به دستور بَعْضُكُمْ مِنْ بَعْضٍ مقام او را در پر كردن دائره حيات مثل مردان قرار داده است، اى كاش در جهان بزنان آن آزادى را مى دادند كه اسلام داده است.

نتائجى ببار آورد كه اكنون نيز از آن بهره منديم.

و الحمد للَّه و صلى اللَّه على محمد و آله الطاهرين پيشنويس تفسير اين سوره در 15 جمادى الثانى 1398 مطابق 2/ 3/ 1357 در بافت كرمان كه در تبعيد بودم بپايان رسيد و پاكنويس آن را در 7 ذو القعده 1398 مطابق 18/ 7/ 1357 تمام كردم و الحمد للَّه و هو خير ختام اروميه.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 269

رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله نقل شده كه به آن «سورة النساء» فرموده است. در مجمع البيان از صحابه نقل شده: سوره بقره، سوره نساء، سوره مائده، سوره حجّ و سوره نور را ياد بگيريد كه احكام و فرائض در آنهاست، پس اين سوره در زمان آن حضرت همين نام را داشته است.

5- به نظر ميآيد كه آن سوره به تدريج و در مواقع ضرورت و احتياج نازل شده و سپس به دستور رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله جمع آورى و يك سوره شده است، در الميزان فرموده: ظاهر سوره آنست كه به تدريج نازل گشته، گر چه اغلب آيات آن داراى ارتباط مطالب است.

6- اين سوره مانند سوره نور اكثر آن در زمينه احكام اسلامى است، از قبيل احكام ازدواج، ارث، اموال يتيمان، زنانى كه ازدواج با آنها حرام است متعه، قيمومت مردان بر همسران، تشكيل محكمه خانوادگى در اختلاف زن و شوهر، احكام قتل عمدى و غير عمدى، طلاق خلعى، نماز خوف، اطاعت خدا و رسول و اولو الامر، و امثال آنها.

در ضمن مقدارى از آن در رابطه با اهل كتاب از يهود و نصارى و قسمتى در بررسى حالات منافقان است.

على هذا همه اينها در مدينه، مسئله روز بودند، ضرورت هاى موجود در آن روز، آمدن اين سوره و احكام آن را ايجاب مى كرده است كه براى اولين بار نازل شده و تا ابد ملاك زندگى قرار گيرد.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 271

اللَّهَ الَّذِي تَسائَلُونَ بِهِ وَ الْأَرْحامَ إِنَّ اللَّهَ كانَ عَلَيْكُمْ رَقِيباً (1)

بنام خداى رحمان رحيم

1- اى مردم از پروردگارتان به ترسيد، كه شما را از يك تن آفريد و همسر او را از جنس او آفريد و از آن دو مردان و زنان بسيار بوجود آورد، به ترسيد از خدايى كه از همديگر به نام او تقاضا مى كنيد و (به ترسيد) از خويشاونديها كه خدا مواظب و ناظر اعمال شماست.

شود به «نكته ها» جمله الَّذِي خَلَقَكُمْ ... وَ نِساءً مقدّمه است براى دستور ارحامى كه در ذيل آيه آمده است: وَ بَثَّ مِنْهُما رِجالًا كَثِيراً وَ نِساءً يعنى از آن دو، مردان و زنان بسيارى آفريد. رِجالًا وَ نِساءً شامل همه انسانها نمى شود و گرنه لازم بود «الرجال- النساء» گفته شود «1» ظهورش همان است كه از آن دو فرزندان بسيارى

__________________________________________________

(1) ظاهرا «من» در «منهما» نشويه است يعنى از آن دو مردان و زنان بسيارى آفريد و اگر براى جنس باشد معنايش آنست كه: از جنس آن دو مردان و زنان بسيارى آفريد در اين صورت آنها از بين رفته اند فقط نسل كنونى باقى است كه از نفس واحده آفريده شده است.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 273

متولّد شده اند وَ اتَّقُوا اللَّهَ الَّذِي تَسائَلُونَ بِهِ وَ الْأَرْحامَ يعنى از خدا بترسيد خدايى كه در موقع سؤال از يكديگر او را واسطه قرار مى دهيد و مى گوئيد:

براى خدا اينكار را به نفع من انجام بده و بترسيد از ارحام و خويشاونديها كه ميان ابناء بشر است، به قرينه خَلَقَكُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَةٍ مراد از ارحام، خويشاوندى تمام انسانهاست. و اين از امتيازات قرآن است كه انسان را در يك سطح عالى بررسى كرده و آنها را يك خانواده مى داند ولى اروپا و امريكا هنوز مسئله سياه و سفيد را حل نكرده است. إِنَّ اللَّهَ كانَ عَلَيْكُمْ رَقِيباً چون خدا رقيب و ناظر بر اعمال شماست پس از خدا و از تباه كردن حق خويشاوندى بترسيد.

الَّذِي خَلَقَكُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَةٍ وَ جَعَلَ مِنْها زَوْجَها اعراف/ 189 و آيه: خَلَقَكُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَةٍ ثُمَّ جَعَلَ مِنْها زَوْجَها ... زمر/ 6 و آيه إِنَّا خَلَقْناكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَ أُنْثى ... حجرات/ 13، همه ظهورشان در اين است كه ابتداى نسل كنونى بشر به يك پدر و مادر مى رسد و حتى در بعضى از آيات به لفظ «ابوين» آمده مثل: يا بَنِي آدَمَ لا يَفْتِنَنَّكُمُ الشَّيْطانُ كَما أَخْرَجَ أَبَوَيْكُمْ مِنَ الْجَنَّةِ ...

اعراف/ 27 و درباره خلقت بشر اوّلى آمده كه او از خاك و لجن آفريده شده است وَ بَدَأَ خَلْقَ الْإِنْسانِ مِنْ طِينٍ سجده/ 7 وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ مِنْ صَلْصالٍ مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ حجر/ 26.

ممكن است مسئله خلافت انسان و سجده ملائكه بر او غير از خلقت اوّليه بشر باشد و خلافت پس از تكامل واقع شده باشد، فعلا درباره پيدايش موجودات تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 274

زنده دو مسئله مطرح است اوّل: وحدت بنياد انواع. يعنى در اوّل خداوند يك موجود ساده آفريده، سپس همه موجودات زنده از آن بوجود آمده اند، دوّم:

استقلال انواع يعنى هر يك از موجودات زنده اعمّ از حيوان و نبات مستقلا آفريده شده اند، قرآن و روايات در ابتداء نظر، فرض دوّمى را مى رسانند ولى در آن صريح اند صريح نيستند كه قابل تأويل و توجيه نباشد و اگر روزى نظريّه «داروين» جنبه علمى به تمام معنى بخود بگيرد باز به گفته قرآن صدمه اى وارد نمى شود آيات قرآنى با آن نيز قابل توجيه مى باشند.

از درياها گذشته و در قارّه ها پراكنده شدند؟ جواب آنكه در وقت پيدايش انسان در روى زمين يك قاره بيشتر نبود، اين قارّه ها در اثر اختلافات جوّى و حركات مختلف زمين بوجود آمده اند مثلا جزيره بريتانيا در اوّل به اروپا متصل بوده بعدا از آن جدا شده و درياى «مانش» بوجود آمده است هم چنين جزائر ژاپن در اوّل به آسيا متصل بوده اند، با جدا شدن خشكيها، انسانها نيز از يكديگر جدا شده اند.

كرده است.

اگر مرد و زنى را در نظر بگيريم، توالد و تناسل آن دو را در يك قرن در نظر بياوريم آن گاه كسانى را كه در عرض يك قرن به مرگ طبيعى و حوادث و جنگها و مانند آن از بين مى روند از تعداد فوق كسر نمائيم و آن وقت حساب قرنها را بكنيم خواهيم ديد اگر از هشت هزار سال اين نسل شروع شده باشد مى تواند در عرض مدت مذكور به حدود چهار ميليارد برسد، و اينكه علم طبقات الارض عمر بشر كنونى را به ميليونها سال پيش مى برد، اگر يقينى باشد و مبتنى بر حدس نباشد و فسيل هاى يافته شده راجع به ميليونها سال پيش باشد لا بدّ آن فسيلها مربوط به نسلهايى قبل از نسل كنونى بوده است و اللَّه اعلم.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 276

أَمْوالَهُمْ فَأَشْهِدُوا عَلَيْهِمْ وَ كَفى بِاللَّهِ حَسِيباً (6)

2- اموال يتيمان را به آنها بدهيد و بد را با خوب عوض نكنيد و اموال آنها را با اموال خودتان مخوريد كه آن گناه بزرگى است.

3- اگر بترسيد از اينكه در كار يتيمان عدالت نكنيد، از زنان ديگر كه خوش داريد بگيريد، دو تا دو تا، سه تا سه تا، چهار تا چهار تا و اگر بترسيد (كه ميان آنها) عدالت تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 277

نكنيد فقط يك زن بگيريد و يا به كنيزى كه مالك آن هستيد اكتفاء كنيد اين مناسبتر است كه ستم نكنيد.

4- مهرى زنان را بعنوان عطيه بدهيد: اگر چيزى از آن را برضاى خاطر به شما واگذاشتند، بى زحمت و گوارا بخوريد.

5- اموال خويش را كه خدا وسيله قوام زندگى شما كرده است، به سفيهان ندهيد، و از آن به آنها روزى دهيد و لباس به پوشانيد و با آنها سخن پسنديده گوئيد.

6- يتيمان را بيازمائيد تا وقتى كه به سن بلوغ رسيدند اگر در آنها رشدى ديديد، اموالشان را به آنها بدهيد و آن را به افراط و عجله كه مبادا بزرگ شوند (و بدانند) مخوريد، هر كه توانگر است (از برداشتن حق الزحمه) خوددارى كند و هر كه فقير است بطرز شايسته (مطابق زحمتش) بخورد و چون اموالشان را به آنها داديد بر آنها شاهد گيريد، و خدا در حسابگرى كافى است.

تتبدلوا: يعنى عوض نكنيد. تبديل، تبدّل و استبدال به معنى عوض گرفتن است.

حوب: گناه. أبو ايّوب انصارى خواست زن خود را طلاق دهد حضرت فرمود:

انّ طلاق امّ ايّوب لحوب

طلاق مادر ايّوب گناه است، اين كلمه فقط يك بار در قرآن آمده است.

تقسطوا: قسط (به كسر- ق) و اقساط به معنى عدالت است (قاموس قرآن) أَلَّا تُقْسِطُوا يعنى اينكه عدالت نكنيد.

طاب: يعنى پاكيزه و دلچسب شد. تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 278

مثنى: (بفتح- م) دو تا دو تا. ثلاث: سه تا سه تا. رباع: چهار تا چهار تا.

تعولوا: عول: جور و ميل از حق. أَلَّا تَعُولُوا يعنى اينكه ظلم و جور نكنيد.

صدقات: صدقه (به فتح صاد و ضمّ دال) مهريّه، جمع آن صدقات است علّت اين تسميه ظاهرا آنست كه صدق احترام زن با آن روشن مى شود.

نحلة: عطيّه طبرسى فرموده: عطيّه ايكه در مقابل ثمن و عوض نباشد (قاموس قرآن).

هنيئا: هنأ: گوارا بودن. هنى ء: گوارا: گويند: هنى ء هر چيزى است كه در آن مشقّتى نيست مراد از آن در آيه ظاهرا بلا مشقّت بودن است.

سفهاء: كم خردان. مفرد آن سفيه است. سفه در اصل به معنى سبكى و خفت است (قاموس قرآن).

قياما: قيام در اينجا به معنى مايه قيام و قوام است «القيام: ما يقوم به الشي ء».

مريئا: گوارا. راغب گويد: مرى ء رأس لوله معده چسبيده بحلق است.

«مرء الطعام» براى آن گويند كه موافق طبع است.

آنستم: يعنى: احساس و مشاهده كرديد. ايناس به معنى احساس، مشاهده و الفت است.

رشد: بلوغ عقلى. كمال. اهل لغت آن را نجات، كمال، هدايت و صلاح گفته اند.

بدار: سرعت و عجله.

يستعفف: عفت به معنى مناعت و خوددارى است «فليستعفف» يعنى از خوردن تفسير

أحسن الحديث، ج 2، ص: 279

مال يتيم خوددارى كند.

حسيب: حسابگر. حساب: شمردن. حاسب و حسيب: شمارنده و حسابگر.

شرط آمده يعنى «ان خفتم ... فلا تنكحوا اليتامى فانكحوا ما طاب لكم ...؟!»

چهارم: آمدن «ما» بجاى «من» نسبت به عدد دو، سه و چهار است.

مراد از «مثنى، ثلث، رباع» راجع به عموم است نه بفرد فرد كه گفته شود: به مضمون آيه چهار تا شانزده زن جايز است اين جمله نظير آن است كه بگوئيم:

اين هزار تومان را دو تومان دو تومان، سه تومان سه تومان، چهار تومان چهار تومان ميان خود تقسيم كنيد. يعنى: هر نفر دو يا سه يا چهار تومان بردارد نه بيشتر.

و بضرورت اسلام بيشتر از چهار زن دائمى گرفتن ممنوع است. امام صادق صلّى اللَّه عليه و آله فرمايد:

«لا يحل لماء الرجل ان يجرى فى اكثر من اربعة ارحام من الحرائر»

حلال نيست نطفه مرد در بيشتر از چهار رحم از زنان آزاد وارد شود. بقيه در «نكته ها».

فَإِنْ خِفْتُمْ أَلَّا تَعْدِلُوا فَواحِدَةً أَوْ ما مَلَكَتْ أَيْمانُكُمْ ذلِكَ أَدْنى أَلَّا تَعُولُوا.

يعنى: اگر ترسيديد از اينكه نتوانيد ميان زنان متعدد بعدالت رفتار كنيد پس فقط يك زن تزويج كنيد يا به كنيزى كه مالك شده ايد اكتفاء كنيد اين بعدم جور نزديكتر است.

بايد دانست كه اولا دستور چهار زن گرفتن يا يك زن گرفتن از باب ارشاد است كه دلالت بجواز دارد نه الزام. ثانيا بيشتر از يك زن در صورتى جايز است كه انسان بداند در لباس و خوراك و منزل و همخواب شدن در ميان آنها بعدالت و مساوات رفتار خواهد كرد و اگر بترسيد كه چنين نتواند كه در اينصورت فقط

__________________________________________________

(1) از مجمع البيان.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 281

مى تواند يك زن بگيرد «1». مى گويند در مدينه و با آمد، مسلمانى

كه دو زنش در آن و با مردند قرعه انداخت كه كدام را پيش از ديگرى دفن كند. ذلِكَ أَدْنى أَلَّا تَعُولُوا يعنى اكتفاء بيك زن يا اكتفاء به كنيزى كه داريد بعدم احجاف نزديكتر است و راهى است كه مى توانيد بآن متوسل شويد. بعضى ها با توسل بآيه 129 از همين سوره وَ لَنْ تَسْتَطِيعُوا أَنْ تَعْدِلُوا بَيْنَ النِّساءِ گفته اند در اسلام بيشتر از يك زن جايز نيست ولى جواب آن ذيل آيه مذكور خواهد آمد.

4- وَ آتُوا النِّساءَ صَدُقاتِهِنَّ نِحْلَةً لفظ «نحلة» نشان مى دهد كه مهريه عطيه اى است از جانب شوهر براى احترام و بزرگداشت زن كه با اين عمل صدق علاقه خود را به زن اثبات مى كند نه اينكه زن متاع است و مهريه قيمت او. فَإِنْ طِبْنَ لَكُمْ عَنْ شَيْ ءٍ مِنْهُ نَفْساً فَكُلُوهُ هَنِيئاً مَرِيئاً.

يعنى: اگر چيزى از آن را برضاى خاطر بشما واگذاشتند، راحت و گوارا بخوريد ظاهرا اين براى رفع شبهه اى است كه روايت شده: مردم گناه مى دانستند از صداقى كه بزن داده اند چيزى از زن قبول كنند «2».

5- وَ لا تُؤْتُوا السُّفَهاءَ أَمْوالَكُمُ الَّتِي جَعَلَ اللَّهُ لَكُمْ قِياماً.

اين آيه مى گويد: كه اموال مايه قوام زندگى است و زندگى بر آنها استوار است و اموال بايد در دست عقلا باشد، مال سفيهان اعم از يتيمى كه بسن بلوغ رسيده ولى سفيه است يا غير او، بايد در دست ولى آنها باشد، نسبت اموال باولياء با آنكه از آن سفيهان است باين جهت است كه حق تصرف با آنهاست.

از امام صادق صلوات اللَّه عليه منقول است كه سفهاء را بر يتيمانى تطبيق

__________________________________________________

(1) كلمه «ما ملكت» مفعل فعل محذوفى است مثل «اقتصروا

على ما ملكت ايمانكم»

(2) از تفسير صافى.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 282

فرموده اند كه رشد ندارند «1» ولى به نظرم فرمايش آن حضرت بيان مصداق است.

وَ ارْزُقُوهُمْ فِيها وَ اكْسُوهُمْ وَ قُولُوا لَهُمْ قَوْلًا مَعْرُوفاً ولى فقط مى تواند خوراك و لباس آنها را از آن مال تهيه كند «فيها» مى فهماند كه خوراك و لباس از آن مال است خواه از اصل آن باشد يا از عايد آن، اگر «منها» بود فقط مصرف عين مال را ميرسانيد. و چون سفيه گاهى بمقام اعتراض خواهد آمد كه چرا اموال مرا بدستم نمى سپاريد لازم است ولى، جواب ملايم و مناسب بدهد.

6- وَ ابْتَلُوا الْيَتامى حَتَّى إِذا بَلَغُوا النِّكاحَ فَإِنْ آنَسْتُمْ مِنْهُمْ رُشْداً فَادْفَعُوا إِلَيْهِمْ أَمْوالَهُمْ.

بلوغ دو تا است يكى بلوغ سنّى كه با تمام كردن پانزده سالگى در پسران و نه سالگى در دختران است «2» دوم عقلى و رشد است كه بتواند در مال تصرف عقلايى كند و بيهوده از دست ندهد. ولىّ يتيم با دو شرط مى تواند مال او را بدستش بسپارد و آن دو همان بلوغ تكليفى و بلوغ عقلى است. اطفال به مجرد بلوغ احكام عبادات و غيره بر او واجب مى شود و حدود، ديات و غيره بر آنها اجراء مى كرد ولى تصرف در اموال و نفوذ شهادت و اقرار و نظير آن بستگى به رشد دارد وَ لا تَأْكُلُوها إِسْرافاً وَ بِداراً أَنْ يَكْبَرُوا مال آنها را از روى اسراف، و به عجله نخوريد كه مبادا بزرگ شوند و مانع گردند «3» اما بدون اسراف، خوردن از آن جايز است كه در ذيل خواهد آمد

__________________________________________________

(1)

عياشى «عن على بن ابى حمزه عن ابى عبد اللَّه

(ع) قال سألته عن قول اللَّه تعالى و لا تؤتوا السفهاء اموالكم. قال هم اليتامى لا تعطوهم اموالهم حتى تعرفوا منهم الرشد قلت:

فكيف يكون اموالهم اموالنا؟ فقال اذا كنت انت الوارث لهم.

(2) رسيدن بحد نكاح در اسلام با يكى از سه چيز است در پسران محتلم شد، روئيدن موى سياه و خشن در زير ناف (عانه) و تمام كردن پانزده سال، و در دختران حائض شدن، روئيدن موى سياه در عانه و تمام كردن پانزده سال، و در دختران حائض شدن، روئيدن موى سياه در عانه و تمام كردن نه سال. هر يك از اينها مستقلا موضوعيت دارند.

(3) در مجمع البيان فرموده: اسرافا، بدارا مصدر هستند در موضع حال يعنى «مسرفين و مبادرين» قرار دارند.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 283

به نظر مى آيد بِداراً ... براى توضيح است زيرا آنكه مال يتيم را مى خورد و بخود اختصاص مى دهد نوعا نظرش آن است كه پيش از بلوغ يتيم اينكار را انجام دهد. فرق ما بين اسراف و بدار آن است كه اولى ما فوق حق ولىّ، دومى از اصل ناحق است.

وَ مَنْ كانَ غَنِيًّا فَلْيَسْتَعْفِفْ وَ مَنْ كانَ فَقِيراً فَلْيَأْكُلْ بِالْمَعْرُوفِ.

ولىّ يتيم اگر خود فقير باشد و حفظ و اصلاح مال يتيم او را از تلاش براى خود باز دارد، مى تواند از مال يتيم بطور متعارف حق الزحمه بردارد. ولى امن بر عفت و ترك در صورت غنى بودن ظاهرا براى استحباب و تحريك عاطفه انسانيّت است و گرنه، عمل انسان محترم است، ولىّ يتيم با آنكه غنى است مى تواند حق العمل بخواهد. اينكه در بعض از روايات شيعه و اهل سنت هست كه اين آيه با

آيه إِنَّ الَّذِينَ يَأْكُلُونَ أَمْوالَ الْيَتامى ظُلْماً ... نسخ شده، اعتبارى ندارد، اين دو آيه هر يك در مسير جداگانه قرار دارند بايد روايات را طرح يا تأويل كرد.

فَإِذا دَفَعْتُمْ إِلَيْهِمْ أَمْوالَهُمْ فَأَشْهِدُوا عَلَيْهِمْ وَ كَفى بِاللَّهِ حَسِيباً.

اين دستور براى آن است كه در آينده اختلافى ميان ولىّ و يتيم رخ ندهد و ولىّ متّهم نباشد. در آلاء الرحمن فرموده: اين دستور در نزد شيعه براى ارشاد و استحباب است. در المنار گفته: جمهور فقهاء آن را ارشاد گفته ولى بعضى از شافعى ها شهادت گرفتن را واجب دانسته اند.

البته خدا از حيث حسابگرى كافى است اما صلاح دنيوى در شاهد گرفتن است.

مى باشند و بنا به نقل يك سفر نامه در «شيلى» برابر هر شش دختر يك پسر وجود دارد. روزنامه اطلاعات 11 ديماه 1335 نقل كرد در مملكت 40 ميليون نفرى فرانسه عدد زنان 176500 نفر از مردان زيادتر است.

وانگهى در اثر جنگها و حوادث ديگر كه اغلب مردان با آن مواجه مى باشند آمار زنان بالاتر مى رود، روزنامه ها نوشتند كه بعد از جنگ جهانى اخير، عدد زنان در آلمان شش ميليون نفر بيشتر از مردان بود حتى در زمان صدر اعظم «ادنائر» زنان بى شوهر بتظاهرات برخاسته و با فرياد «ما شوهر مى خواهيم با ما به قانون اسلام رفتار كنيد» صدر اعظم را مجبور كردند تا از شيخ محمود شلتوت رئيس دانشگاه الازهر درباره تعدد زوجات توضيح بخواهد.

در مقابل اين امر طبيعى يا بايد تعدد زوجات را جايز دانست تا اينگونه مشكلات طبيعى جبران يابد و يا بايد نعوذ باللّه زنا را تجويز كرد زيرا مسئله فقط تأمين نان زن نيست كه در كارگاهها بصورت برده نانش تأمين شود بلكه بايد به مسئله غريزه اش انديشيد. اما از لحاظ علل خصوصى:

2- بچه دار شدن خواسته مشروع و طبيعى هر مرد و زن است، مردى زنش عقيم است و امكان باردار شدن ندارد، مرد نيز نمى خواهد باو طلاق دهد، يا بعد از تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 285

طلاق كسى را ندارد كه با او بسر برد.

3- زنى در اثر بعضى از اختلالات بدنى، بچه هاى ناسالم و معيوب مى آورد و امكان رفع اين مشكل وجود ندارد.

4- مردى غريزه اش قوى است يك زن از عهده اش بر نمى آيد و پيوسته ناراحت است.

اينها و نظير اينها از عوامل طبيعى است كه قانونگذار را از

تجويز تعدّد زوجات ناچار مى كند و گرنه با بن بست مواجه خواهد شد چنان كه كليسا مواجه شده است. وانگهى خداوند كه آفريننده انسان است و خودش را قائِماً بِالْقِسْطِ توصيف مى كند اگر اينكار ناروا بود اجازه نمى داد، از طرف ديگر: زن باختيار خود باين كار حاضر مى شود، اختيار ازدواج در دست اوست، در صورت امتناع كسى نمى تواند او را اجبار نمايد.

گذشته از اينها خدا مى دانسته كه بسيارى از مردان بيك زن اكتفاء نخواهند كرد و پى زنا خواهند رفت، لذا خواسته با تجويز آن جلو فحشاء را بگيرد و زنان بجاى فاسد شدن خانم خانه باشند گوستاولوبون دانشمند فرانسه در اين كه مردان اروپا بيك زن اكتفاء نمى كنند مى گويد: «در غرب هم با وجود اينكه آب و هوا و وضع طبيعت، هيچ كدام ايجاب چنين رسمى (تعدّد زوجات) را نمى كند، با اينحال وحدت همسر چيزى است كه ما آن را فقط در كتابهاى قانون مى بينيم و الا گمان نمى كنم كه بشود انكار كرد كه در معاشرت واقعى ما اثرى از اين رسم نيست، راستى من متحيرم و نمى دانم كه تعدد زوجات مشروع و محدود شرق، از تعدد زوجات سالوسانه غرب چه چيز كم دارد» پس اين دانشمند تعدد زوجات را يكى از مزاياى اسلام مى شمارد. «1».

__________________________________________________

(1) تمدن اسلام و عرب/ 509.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 286

چهار زن جايز نيست؟

اين مطلب در بسيارى از كتابها بررسى و روشن شده و دانشمندان اسلامى آن را آفتابى كرده اند، مع الوصف نگارنده لازم مى دانم كه باز هم بررسى شده و در اختيار همگان گذاشته شود، چون هر كسى را بهر كتاب دسترسى نيست.

ظاهرا ابتدا از طرف يهود و نصارى اين اشكال مطرح شده و گفته اند: «پيامبر اسلام جز شهوت و لذّت همّتى نداشت لذا مشاهده مى شود كه آن همه زن گرفته است» از اينكه امثال «كارلايل» انگليسى در كتاب قهرمانان و «جان ديون پورت» در كتاب «عذر تقصير به پيشگاه محمّد و قرآن» اين شبهه را نقل و ردّ كرده اند مى دانيم كه آن در ميان يهود و نصارى شهرت داشته و از آنها به ديگران رسيده است.

بيارى خدا خواهيم دانست كه قطع نظر از اينكه چنين كارها در دنياى آن روز كار عادى و ساده بود، رسول خدا در گرفتن آن زنان منظور ديگرى داشته كه مصالح اسلامى آن را ايجاب مى كرده است نه اينكه نعوذ باللّه تنها فكر و ذكرش ارضاء غريزه جنسى بود.

زنانى كه آن حضرت عقد كرده و با آنها وصلت نموده به قرار ذيل است:

1- خديجه دختر خويلد.

2- سوده دختر زمعه.

3- عائشه دختر ابى بكر. تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 287

4- زينب دختر جحش.

5- امّ سلمه دختر ابى اميّه.

6- حفصه دختر عمر بن خطاب.

7- امّ حبيبه دختر ابو سفيان.

8- جويريّه دختر حارث بن ابى ضرار.

9- زينب دختر خزيمه.

10- صفيّه دختر حييّ بن اخطب.

11- ميمونه دختر حارث.

12- ماريه قبطيّه هديّه مصر.

قطع نظر از «ماريه» كه جريان او را در آخر خواهيم گفت، آن حضرت با يازده زن نامبرده وصلت كرده، خديجه

و زينب دختر خزيمه در حيات آن بزرگوار وفات كرده اند، روزى كه آن حضرت رحلت فرمود 9 نفر از آنها در حال حيات بودند، لازم است قبلا بدانيم كه حضرت رسول بيست پنج ساله بود كه خديجه را بزنى گرفت و مدت بيست و دو سال با خديجه ماند، خديجه در سال هفتم بعثت وفات كرد، روز وفات خديجه، چهل و هفت سال از عمر رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله مى گذشت يك سال بعد از وفات خديجه سوده دختر زمعه را بزنى گرفت، فقط اين دو نفر زن را قبل از هجرت گرفته است، زنان ديگر را بعد از هجرت و در مدت ده سال بعقد نكاح درآورده و هنگام هجرت پنجاه سه سال از عمر شريفش مى گذشت.

و به آن حضرت گفت: «چه مى گويى از عجوزه اى از عجوزه هاى قريش كه دو گوشه دهانش سرخ بود، روزگارى است مرده، خدا بهتر از او را به تو داده است؟! رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله از اين جسارت بر آشفت و به عائشه بانگ زد: «به خدا قسم، خدا بهتر از او را به من نداده است، او به من ايمان آورد آن گاه كه مردم كافر بودند روزى مرا تصديق كرد كه مردم تكذيبم مى كردند، او با ثروت خويش مرا يارى نمود روزى كه مردم محرومم نمودند، خدا از او به من فرزندانى داد، نه از زنان ديگر».

عائشه سخن كوتاه كرد و در دل گفت: بخدا ديگر از خديجه، نام نمى برم «1» روزى آن حضرت به منزل وارد شد، ديد عائشه بفاطمه عليها السّلام بانگ زده و ميگويد:

دختر خديجه به خدا قسم چنان مى پندارى كه مادرت بر ما برترى داشت، او چه برترى بر ما داشت؟! او مانند يكى از ما بود! رسول خدا صداى عائشه را شنيد فاطمه چون آن حضرت را ديد گريست، حضرت فرمود: عزيزم چرا گريه مى كنى؟

گفت: پدر جان عائشه مادرم را بى حرمتى كرد.

رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله به غضب آمد و فرمود: ساكت باش اى حميراء (لقب

__________________________________________________

(1) نساء النبى بنت الشاطى/ 44- سيره حلبيه ج 2/ 352.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 289

عائشه) خداوند در زن مهربان و زاينده بركت گذاشته، خديجه خدا رحمتش كند، براى من طاهر، قاسم، فاطمه، رقيّه، امّ كلثوم و زينب را زائيد ولى خدا رحم تو را نازا كرد چيزى براى من نزائيدى «1».

در اينجا توجّه به چند مطلب لازم است.

1-

آن حضرت در بيست پنج سالگى با خديجه ازدواج كرد، ابن هشام و يعقوبى و غيره به اين مطلب تصريح كرده اند، ولى خديجه كبرى در آن وقت چهل و سه سال داشت، يعقوبى در تاريخ خود تصريح دارد كه خديجه در وقت وفات شصت و پنج سال داشت «2» و خواهيم ديد كه خديجه در سال هفتم بعثت از دنيا رفته، در اين صورت او مدت بيست و دو سال با آن حضرت بسر برده و اگر بيست دو را از شصت و پنج كسر كنيم بقيّه چهل سه خواهد بود. از طرف ديگر وقت وفات خديجه، آن حضرت چهل هفت سال داشت و جوانيش از بين رفته بود، مردى كه تمام جوانيش را با يك زن چهل سه ساله گذرانده باشد آيا ارباب انصاف مى توانند او را اسير غريزه جنسى بدانند؟!! 2- خديجه پيش از رسول خدا با دو شوهر ازدواج كرده بود، شوهر اولش شخصى بود بنام «عتيق» پسر عائذ مخزومى كه براى او پسرى بنام عبد اللَّه و دخترى زائيد، طبرسى گفته فقط يك دختر زائيد، شوهر دوم مردى بود بنام «ابى هاله» پسر مالك و از وى پسرى بنام «هند» و دخترى بنام «زينب» داشت، ولى طبرسى فقط «هند» را نقل كرده است «3».

__________________________________________________

(1) بحار ج 18/ 3 از خصال صدوق.

(2) تاريخ يعقوبى ج 2/ 20.

(3) اعلام الورى ص 146- ابن هشام ج 4/ 293.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 290

عمرو بود، سوده، قبلا با شوهرش «سكران» از ترس مشركان به حبشه هجرت كرده بودند، در آنجا شنيدند كه مشركان از اذيت رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله و مسلمانان دست برداشته اند و در اين ميان يك نوع توافق حاصل شده است لذا به مكّه بازگشتند و ديدند گزارش بر خلاف بوده است، سكران بعد از چند روز در حجاز وفات كرد و بقولى در «حبشه» نصرانى شد و از دنيا رفت، بعد از او سوده بعقد ازدواج رسول صلّى اللَّه عليه و آله در آمد، سوده در اواخر حكومت عمر بن الخطاب در مدينه از دنيا رفت. گويند: آن زن با ايمان و مهاجر در هنگام موافقت به ازدواج گفته بود: به خدا حرصى به شوهران ندارم ولى دوست دارم روز قيامت در حالى كه زن رسول خدا هستم از خاك سر بر دارم.

آن روز اين جريانها نبود، لازم بود زنان عرب در ده

__________________________________________________

(1) سيره ابن هشام ج 4/ 293. [.....]

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 291

سالگى ازدواج كنند و اگر مثل اروپاى امروز در بيست پنج سالگى ازدواج مى كردند پير شده بودند.

«جان ديون پورت» در كتاب «عذر تقصير ...» از دانشمند فرانسوى «منتسكيو» نقل مى كند: زنها در آب و هواى گرم در سن هشت سالگى و نه سالگى و ده سالگى شايستگى زناشويى را دارا مى شوند، بنا بر اين در آن كشورها دوران طفوليت و ازدواج اكثرا مقارن يكديگر واقع مى شوند، زنها در سنّ بيست سالگى پير مى شوند «1».

روزى كه آن حضرت عايشه را گرفت ابدا جنجال بپا نشد و اين كار را ايراد نگرفتند عمر بن خطاب با ام كلثوم دختر على عليه السّلام تزويج كرد با آنكه سنّ عمر تقريبا شش برابر او بود، نقل شده: عائشه را قبل از آن حضرت «جبير بن مطعم» خواستگارى كرده بود.

عبد اللَّه پدر رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله كوچكترين پسر عبد المطلب بود (عبد المطلب ده پسر و شش دختر داشت) روزى كه عبد اللَّه با «آمنه بنت وهب» ازدواج كرد در همان روز پدرش عبد المطلب زنى بنام «هاله» را كه دختر عموى آمنه بود به ازدواج خويش در آورد و ايراد به وى نگرفتند، عمر بن خطاب به ابو بكر پيشنهاد كرد كه با دختر او «حفصه» ازدواج كند با آنكه حفصه دخترى جوان و ابو بكر پير مرد بود «2».

ديگر آنكه: ازدواج با عائشه جنبه اخلاقى و عاطفى داشته نه جنسى، و آن حضرت چنان كه گفته اند مصالح اسلامى را در نظر مى گرفته است.

و مى خواسته در پيش برد اسلام از جهت خويشاوندى سببى نيز استفاده كند و گرنه پير مرد پنجاه

__________________________________________________

(1) ص 160 ترجمه سعيدى.

(2) نساء النبى/ 641.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 292

سه ساله طبيعة از غريزه جنسى نيز پير شده است.

پسران شما نكرده، اين فقط سخن شما در زبان است، خدا حق را مى گويد و به راه حق رهبرى مى كند.

آن حضرت پس از طلاق و خروج «عدّه» زينب را تزويج كرد و بدعت جاهليت را كوبيد، مقدر بود كه آن بدعت بدست پيامبر از بين برود تا ديگران تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 293

نيز باين كار جرئت نمايند، ولى چون كارى بر خلاف رسم و سنت ديرينه بسى دشوار و غير قابل هضم در نظر عموم است، سر و صداها بلند شد تا آيات وحى پا در ميان نهاد و قضيّه را مختومه اعلام كرد: فَلَمَّا قَضى زَيْدٌ مِنْها وَطَراً زَوَّجْناكَها لِكَيْ لا يَكُونَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ حَرَجٌ فِي أَزْواجِ أَدْعِيائِهِمْ إِذا قَضَوْا مِنْهُنَّ وَطَراً ....

يعنى چون «زيد» حاجت خويش را از آن زن برداشت و طلاقش داد ما خودمان آن را به تو تزويج كرديم تا مؤمنان را در تزويج زنان پسر خوانده ها پس از طلاق، زحمتى در بين نباشد.

على هذا تزويج زينب از جانب خدا بود آن هم براى اينكه بدعت بدست آن حضرت شكسته شود و ديگران را اشكالى پيش نيايد، پس تزويج زينب براى ارضاء غريزه جنسى نبوده است و مصلحت اسلامى و پايه گذارى جامعه نوين آن را ايجاب مى كرده است.

زينب اولين زن از زنان آن حضرت است كه پس از وى در حكومت عمر بن الخطاب در «مدينه» از دنيا رفت.

«1» نمى گذاشت كسى از اهل كاروان توشه اى با خويش ببرد و همه را خود تكفّل مى كرد، مادرش «عاتكه» دختر عبد المطلب و بقولى «عاتكه» دختر «عامر بن ربيعه» بود.

امّ سلمه ابتدا زوجه «عبد اللَّه بن عبد الاسد» فارس نامى اسلام و پسر «برّه» عمّه رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله بود «2».

__________________________________________________

(1) نساء النبى/ 120.

(2) اعلام الورى/ 148.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 294

ام سلمه و شوهرش عبد اللَّه در مكه اسلام آورده و از سابقان در اسلام بودند، آن هر دو از ترس مشركان مكّه به حبشه مهاجرت كردند و او در حبشه پسرش «سلمه» را بدنيا آورد سپس هر دو به مكّه باز گشتند و چون از فشار مشركان كاسته نشده بود تصميم گرفتند به مدينه هجرت كنند، هر دو با فرزندشان «سلمه» به راه افتاده، مشركان مانع شدند بالاخره، اول «ابو سلمه» با فرزندش و سپس با وضع دلخراشى «ام سلمه» وارد مدينه شدند «1» و در مدينه داراى سه فرزند ديگر شدند به نام «عمر، درّة، زينب».

«ابو سلمه» در جنگ «احد» زخمى شد و جراحتش بعدا التيام يافت ولى در حمله بقبيله «بنى اسد» كه فرمانده لشگريان اسلام بود در اثر تلاش بسيار، زخمهايش از نو سر گشادند و بسترى شد و مشرف بمرگ گرديد، رسول اكرم در كنار بستر اين صحابى بزرگ حاضر شد و بالينش نشست تا جان سپرد و با دست خويش چشمان او را بست و بر جنازه اش نه تكبير گفت «2».

آن گاه ام سلمه بيوه سرپرست يتيمهاى خويش گرديد، لازم بود از اين زن بزرگوار و مهاجر كه در راه اسلام قدمهاى بزرگى برداشته بود دلجويى

شود و يتيمانش مورد تكفل اسلام باشد، رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله از وى خواستگارى فرمود در جواب عرض كرد «انها غيرى، مسنة ذات عيال» يعنى: من بدرد شما نميخورم پير زنى عيال بار، آن حضرت سفارش فرمود: مانعى نيست سن من از تو بيشتر است ... «3».

ام سلمه قبول كرده وارد رديف امهات مؤمنين گرديد. در تزويج ام سلمه جنبه عاطفه، تفقد از يك مسلمان مهاجر و رنج ديده، تكفل ايتام يك صحابى جانباز مطرح بود نه غريزه جنسى.

__________________________________________________

(1) سيره ابن هشام ج 2/ 112.

(2، 3) نساء النبى/ 124- 125.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 295

ام سلمه در سال شصت يك هجرى در مدينه از دنيا رفت، گويند آخرين زن از زنان آن حضرت بود كه دنيا با وى وداع كرد و در «بقيع» مدفون گرديد. در سفينة البحار نقل شده كه: در سال شصت و سه در سلطنت يزيد بن معاويه از دنيا رفت.

1- ام سلمه از رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله نقل كرده كه مى فرمود:

«على مع القرآن و القرآن معه لا يفترقان حتى يردا علىّ الحوض»

على با قرآن و قرآن با اوست و از هم جدا نمى شوند تا در حوض كوثر به من برسند.

2- نزول آيه تطهير در منزل او واقع شد و در آن منزل رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله عبا را بر سر اهل بيت كشيد و آيه تطهير را خواند.

3- رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله در خانه او بود كه آيه وَ آخَرُونَ اعْتَرَفُوا بِذُنُوبِهِمْ خَلَطُوا عَمَلًا صالِحاً وَ آخَرَ سَيِّئاً ... توبه/ 103 نازل گرديد و او بود كه بدنبال نزول آيه،

قبول شدن توبه ابو لبابه را بوى اعلام كرد «1».

4- آن گاه كه على بن ابى طالب عليه السّلام ببصره مى رفت بيارى ابن عمّ پيامبر برخاسته و گفت: «يا امير المؤمنين خروج بر جهاد براى من گناه و بر خلاف وصيت رسول خداست صلّى اللَّه عليه و آله و تو از من نخواهى پذيرفت، اگر اين نبود با تو بجهاد مى آمدم، ولى فرزندم «عمر» كه از وجودم بر من عزيزتر است با شما خواهد آمد و در پيكارها حاضر خواهد بود.

سپس پيش «عايشه» رفت و بر او كه بر عليه امير المؤمنين قيام مى كرد گفت: «اين چه خروجى است كه پيش ميگيرى؟ ... خدا از پس اين امت است ...

اگر مثل تو بيرون مى شدم و مى گفتند: داخل بهشت شو، شرم داشتم محمّد صلّى اللَّه عليه و آله را ملاقات كنم در حالى كه پرده او را دريده ام، ولى عايشه اهميت نداد و بجنگ

__________________________________________________

(1) اين روايات از نظر شيعه و اهل سنت حتمى الوقوع است.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 296

(حضرت ولى ذو الجلال) بيرون شد «1».

5- آن گاه كه امير المؤمنين عليه السّلام به كوفه مى رفت كتابها و وصيتش را پيش ام سلمه بامانت گذاشت چون حضرت مجتبى عليه السّلام به مدينه مراجعت فرمود آنها را تحويل گرفت همچنين امام حسين ودايع خويش را بوى سپرد، امام سجاد عليه السّلام پس از ماجراى كربلا آنها را پس گرفت»

فضائل اين بانوى بزرگوار خيلى بيش از اينها است.

جليل القدر كه از مهاجران حبشه نيز بود در «مدينه» از دنيا رفت و زن جوانش حفصه را در هجدهمين بهار عمر بى همسر گذاشت عمر از بيوه ماندن دخترش سخت اندوهگين شد، دل بدريا زده از ابو بكر يار صميمى خود خواست كه «حفصه» را تزويج كرده و او را از درد حفصه برهاند ولى بر خلاف انتظار وى، ابو بكر سكوت اختيار كرده و جواب نداد، عمر از اين جريان دل آزرده شده به خانه عثمان رفت، «رقيه» دختر رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله كه زن عثمان بود به مرض حصبه از دنيا رفته بود.

عمر از عثمان خواست كه حفصه را تزويج كند، عثمان چند روز مهلت خواست كه در آن باره فكرى بكند سپس آمد و گفت: «ما اريد ان اتزوج اليوم» فعلا قصد زناشويى ندارم «عمر» كه از كثرت اندوه سر از پا نمى شناخت بمحضر رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله وارد شد، حضرت از قيافه اش دريافت كه طوفانى مهيب در درون

__________________________________________________

(1) نساء النبى/ 131.

(2) سفينة البحار «سلم».

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 297

دارد، با ملاطفت آغاز سخن فرمود و علّت ناراحتى را جويا شد، عمر استنكاف ابو بكر و عثمان را باز گفت، آن حضرت تبسم كرده فرمود: حفصه را كسى تزويج خواهد كرد كه بهتر از عثمان است و عثمان زنى را تزويج خواهد كرد كه بهتر از حفصه است» عمر مطلب را فهميد و دست آن حضرت را بگرمى فشرد «1».

جريان ازدواج تمام شد «حفصه» بخانه رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله وارد شد، شما از اين ازدواج چه مى فهميد آيا داعيه جنسى، آن حضرت

را به تزويج حفصه واداشت يا تحكيم موقعيت خويش و مصلحت اسلام؟!! عجيب است كه «عمر» به حفصه گفته بود «و اللَّه لقد علمت ان رسول اللَّه لا يحبك و لولاى لطلّقك» «2» به خدا قسم ميدانى كه رسول خدا تو را دوست ندارد اگر من نبودم طلاقت مى داد، خليفه خودش علّت تزويج دخترش را توضيح داده است.

بقولى «خنيس بن حذاقه» در سفر از دنيا رفت كه رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله او را به پيش «كسرى» زعيم ايران فرستاده بود، حفصه در خلافت عثمان در مدينه از دنيا رفت «3».

را برسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله تزويج كند و او اين كار را انجام داد، ام حبيبه كه هنگام فتح خيبر به مدينه آمد بخانه رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله رفت.

آيا اين ازدواج داعيه اش غريزه جنسى بوده يا جبران شكست يك زن مسلمان و مهاجر و رام كردن ابو سفيان دشمن سرسخت اسلام؟ قضاوت به عهده خواننده است «1».

ام حبيبه در خلافت معاويه از دنيا رفت ولى حيف و هزاران حيف كه در سفينة البحار از ابن ابى الحديد نقل شده كه ام حبيبه همچون برادرش معاويه، على بن ابى طالب عليه السّلام را دشمن مى داشته است، آوخ از اين انحراف و رسوايى.

گويد: مباركتر از جويريه بر قومش كسى را نديدم كه آن همه جماعت ببركت او آزاد گشتند (مغازى واقدى غزوه مريسيع) نقل است كه بدنبال آن، همه افراد بنى المصطلق اسلام پذيرفتند، واقدى آن را در سال پنج هجرت و ابن هشام در ششم هجرت ثبت كرده اند در اين ازدواج سياست اسلام و مصلحت مردم دارى و كار با تدبير، كاملا هويدا است رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله آن موقع در حدود پنجاه نه سال از عمرش گذشته بود، جويريه در سال پنجاه شش هجرت در مدينه از دنيا رفت و مروان بن حكم حاكم مدينه بر جنازه او نماز خواند (سيره حلبيه).

ايمان آورد، ديگرى «اسماء بنت عميس» كه زن جعفر طيار بود، سومى «سلمى بنت عميس» كه زن حمزه سيد الشهدا بود، تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 300

چهارمى «ميمونه» كه زن رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله شد، مادر هر چهار نفر زنى بنام «هند دختر عوف» بود كه گفته اند بهترين دامادها را داشته است.

ميمونه به خواهرش «ام الفضل» گفت: مى خواهم زن رسول خدا شوم، ام الفضل جريان را به شوهرش عباس نقل كرد با عباس محضر آن حضرت آمده و از وى خواست كه خواسته «ميمونه» را تحقق بخشد، حضرت قبول كرده عمو زاده اش جعفر طيار را مأمور اين كار كرد، ازدواج انجام پذيرفت، «سرف» محل ازدواج براى ميمونه بقدرى محترم بود كه چون در نصف دوم قرن اول از دنيا رفت وصيت نمود جنازه اش را به «سرف» برده و در همانجا كه بعقد ازدواج نبى اكرم آمده بود دفنش كردند آرى داعيه اين ازدواج يك امر عاطفى بود چنان كه از وضع ماجرا روشن است (نساء النبى/ 213).

براى خود انتخاب فرمود و آزادش كرد و تزويجش نمود و بدين وسيله او را از ذلتى كه داشت نجات داده و پيوندى با يهود بوجود آورد. به نظر نگارنده پيوند با يهود سبب اين وصلت گرديد. تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 301

عايشه و حفصه با صفيه بد بودند و باو رشك مى بردند، روزى گفتند: صفيه يك يهودى است و خون يهود در عروقش موج مى زند، صفيه از اين سخن بر آشفت و گريه كنان مطلب را برسول خدا عرض كرد حضرت فرمود: «چرا نگفتى شوهرم محمّد پدرم هارون و عمويم موسى عليهم السّلام است.

صفيه در حدود پنجاه هجرى از دنيا رفت و در بقيع بخاك سپرده شد (نساء النبى).

دو نفر كنيز «ماريه- سيرين» براى شما فرستادم كه در ميان «قبط» بسيار با ارزش هستند، و لباسهايى و مركبى براى شما اهدا كردم و السلام عليك» سپس بحاطب اعتذار كرد كه «قبط» بدين خويش پاى بند است و گفت: اين سخنان ميان من و تو امانت است و نبايد مصرى ها حتى از يك حرفش مطلع باشند.

«حاطب» با هدايا و هزار مثقال طلا، و يك غلام اخته، و با ماريه و خواهرش تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 302

«سيرين» به مدينه آمد، چون كاروان به مدينه رسيد حضرت «ماريه» را براى خود برداشت و «سيرين» را به «حسان بن ثابت» بخشيد.

از ماريه براى رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله فرزندى بنام ابراهيم بدنيا آمد و تقريبا در دو سالگى از دنيا رفت عايشه و حفصه از اين جريان در آتش حسد سوختند و از وضعى كه پيش آوردند آيات سوره تحريم نازل گرديد و صريحا به عايشه و حفصه خطاب كرد إِنْ تَتُوبا إِلَى اللَّهِ فَقَدْ صَغَتْ قُلُوبُكُما وَ إِنْ تَظاهَرا عَلَيْهِ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلاهُ ...

اگر توبه كنيد بهتر است كه قلب شما دو نفر از حق منحرف گشته و اگر بر عليه پيامبر هم پشتى كنيد بدانيد، خدا يار او است.

ماريه در سال شانزدهم هجرت از دنيا رفت، عمر بن خطاب بر جنازه او نماز خواند و در بقيع بخاك سپرده شد.

حضرت حسن مجتبى صلوات اللَّه عليه در مصالحه با معاويه قيد كرد از اهل قريه «حفن» واقع در «مصر» كه دايى هاى ماريه در آنجا بودند خراج نگيرد، «عبادة بن صامت» پس از فتح مصر چون به مصر آمد در قريه «حفن» از خانه

«ماريه» جويا شد و در محل خانه ماريه مسجدى بنا كرد.

پيشگاه محمّد و قرآن» مى گويد: «محمّد پس از رحلت خديجه ... يازده يا دوازده زن ديگر گرفته است، از اين جهت مكرر مورد نكوهش نويسندگان جنجال طلب قرار گرفته است ... ولى صرف نظر از اينكه تعدد زوجات در زمان حيات محمّد در عربستان و سائر نواحى مشرق زمين معمول بوده و خلاف اخلاق شمرده نمى شده است، بايد اين نكته را به خاطر آورد كه: محمّد از سن بيست پنج سالگى تا پنجاه سالگى به داشتن يك زن قانع بود و تا هنگامى كه خديجه زنده بود و در سن شصت سه سالگى از دنيا رفت محمّد زن ديگرى نگرفت.

در اين صورت بايد پرسيد آيا ممكن است چنان مرد شهوانى در چنان كشورى كه تعدد زوجات عمل عادى بود براى مدت بيست پنج سال به يك زن قانع باشد آن هم زنى كه پانزده سال از او بزرگتر است (ص 25 ترجمه آقاى سعيدى).

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 304

را با ديگرى عوض كنى يعنى يكى را طلاق بدهى و ديگرى را به جاى او بگيرى.

به موجب اين آيه: آن حضرت نمى توانست آنها را طلاق بدهد و اين از مختصات آن جناب بوده است و در طلاق دادن مصالحى كه از نكاح آنها در نظر بود همه از بين مى رفت در تفسير ابن كثير ذيل آيه فَانْكِحُوا ما طابَ لَكُمْ .. نقل شده:

غيلان بن سلمه ثقفى اسلام پذيرفت و ده نفر زن داشت حضرت فرمود: چهار نفر را برگزين و ديگران را رها كن، و نيز از قيس بن عميره نقل كرده كه اسلام آورد و هشت زن داشت و نيز از نوفل بن معاويه نقل نموده كه پنج زن داشت، حضرت فقط نگاه داشتن چهار نفر را اجازه فرمودند.

از اين معلوم مى شود كه پس از نزول آيه نمى شد بيشتر از چهار زن گرفت و نمى شد بيشتر از چهار زن نگاه داشت هر چند پيش از نزول آيه گرفته شوند.

در اين صورت: اگر آن حضرت تا نزول آيه همه زنانش را گرفته بود، فقط او اجازه داشته كه بيشتر از چهار زن نگاه دارد به حكم آيه سوره احزاب، از حسنين هيكل نقل شده كه آيه فَانْكِحُوا ما طابَ لَكُمْ ... در سال هشتم هجرت نازل گرديده و آن وقت حضرت همه زنانش را گرفته بود، ولى نگارنده قدرى تفحص كردم تاريخ نزول آيه را نيافتم. تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 305

و اگر تا نزول آيه همه زنانش را نگرفته بود فقط او حق داشت به مقتضاى مصالح زنان بيشتر بگيرد و السلام على من اتبع الهدى.

بى صاحب هستند كه بايد جامعه به پرورش آنها اقدام كند تا هم خوب بار بيايند و هم اجتماع از آنها بهره برد، اسلام درباره مراعات يتيمان و تربيت و حفظ اموال آنها دستورات اكيدى دارد و يكى از گناهان بزرگ خوردن مال يتيم است كفالت يتيم، تربيت يتيم و حفظ مال او پيش خدا پاداش بزرگى دارد از رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله منقول است كه ظاهرا دو انگشت سبابه خود را بهم چسبانيد و فرمود:

«انا و كافل اليتيم فى الجنة كهاتين»

من كفيل يتيم در بهشت اين گونه خواهيم بود.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 306

سخنى درست بگوئيد (كه به حال يتيمان مفيد باشد).

10- كسانى كه اموال يتيمان را به ظلم مى خورند، فقط در شكمشان آتش فرو مى برند و حتما بآتش افروخته داخل خواهند شد.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 307

آتش خوردن است.

7- لِلرِّجالِ نَصِيبٌ مِمَّا تَرَكَ الْوالِدانِ وَ الْأَقْرَبُونَ وَ لِلنِّساءِ نَصِيبٌ مِمَّا تَرَكَ الْوالِدانِ وَ الْأَقْرَبُونَ.

تكرار مِمَّا تَرَكَ الْوالِدانِ ... براى آن است كه زنان در ارث بردن حتما شريك مردان مى باشند گويند: در جاهليت فقط مردان ارث مى بردند نه زنان بقولى فقط به كسى ارث مى دادند كه قادر به حمل سلاح باشد و از مال و جان دفاع كند، حتى فرزندان صغير هم از ارث محروم بودند مِمَّا قَلَّ مِنْهُ أَوْ كَثُرَ نَصِيباً مَفْرُوضاً اين جمله مطلب سابق را تأكيد مى كند يعنى تركه خواه جزئى و خواه ميلياردها باشد، اين نصيب و بهره همان است كه از روى عدالت و واقعيت در اسلام معين شده است. در آيات ذيل مقدار نصيب روشن خواهد شد.

8- وَ إِذا حَضَرَ الْقِسْمَةَ أُولُوا الْقُرْبى وَ الْيَتامى وَ الْمَساكِينُ فَارْزُقُوهُمْ مِنْهُ وَ قُولُوا لَهُمْ قَوْلًا مَعْرُوفاً اين آيه ظاهرا خطاب بورثه است كه اگر به هنگام تقسيم تركه، خويشاوندان ميّت كه ارث بر نيستند با يتيمان و مساكين در آنجا باشند چيزى بآنها بدهيد و با آنها سخن شايسته بگوئيد، ظهور آيه آن است كه اين يك دستور اخلاقى و استحبابى است و ظاهرا احدى از فقهاء اماميه بوجوب آن فتوى نداده اند، آنكه در روايات وارد شده كه اين آيه با آيه، مواريث (كه بعدا خواهد آمد) نسخ شده است، قابل قبول نيست چون ميان اين آيه و آن آيات تناقضى وجود ندارد كه موجب نسخ باشد وانگهى در تفسير عياشى از حضرت باقر صلوات اللَّه عليه نقل شده: كه ابو بصير از آن حضرت پرسيد آيا اين آيه منسوخ است، فرمود: نه چون آنها وقت تفسير

أحسن الحديث، ج 2، ص: 309

تقسيم حاضر شدند چيزى به آنها بده «1».

9- وَ لْيَخْشَ الَّذِينَ لَوْ تَرَكُوا مِنْ خَلْفِهِمْ ذُرِّيَّةً ضِعافاً خافُوا عَلَيْهِمْ فَلْيَتَّقُوا اللَّهَ وَ لْيَقُولُوا قَوْلًا سَدِيداً اين آيه و آيه بعدى مى رساند كه خوردن مال يتيم و ضرر زدن به يتيم باعث عقوبت دنيا و آخرت است، و اثر بدش به فرزندان او مى رسد، از حضرت صادق عليه السّلام نقل شده: در كتاب على بن ابى طالب عليه السّلام هست: آنكه مال يتيم را به ظلم بخورد بعد از او كيفرش در دنيا به فرزندانش مى رسد و در آخرت بخودش، اما در دنيا همان است كه فرموده وَ لْيَخْشَ الَّذِينَ ... و اما در آخرت، همان است كه فرموده: إِنَّ الَّذِينَ يَأْكُلُونَ أَمْوالَ الْيَتامى ظُلْماً ... «2» در اين مضمون روايات ديگرى نيز هست. اين آيه تطبيق مى شود به كسانى كه اموال يتيم در دست آنهاست و به كسانى كه به هنگام وصيت ميت يا در غير آن در كار يتيم سخن ناصواب و غير مقيد مى گويند.

يعنى: بترسيد از خوردن مال يتيم كسانى كه اگر از پس خويش فرزندان ناتوان مى گذارند بر آنها بيمناك مى شوند، پس از خدا بترسند و در كار يتيمان سخن صواب و مفيد بگويند و اللَّه العالم.

از ابن عباس نقل شده: كسى كه مى ترسد يتيمانش ضايع شوند، از خوردن مال يتيمان بپرهيزد و بر آنها نيكى كند. و نقل شده: آنكه در نزد مريض حاضر مى شود به او نگويد كه مال خودت را در آزاد كردن بردگان و در صدقه انفاق كن بلكه به يتيمان مريض نظر داشته باشد چنان كه به يتيمان خود نظر دارد «3».

__________________________________________________

(1)

«عن ابى

جعفر (ع) «و اذا حضر القسمة اولوا القربى و اليتامى و المساكين فارزقوهم منه و ليقولوا لهم قولا معروفا» قلت أ منسوخة هى؟ قال لا اذا حضرت فاعطهم».

(2) تفسير عياشى. [.....]

(3) تفسير آلاء الرحمن.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 310

10- إِنَّ الَّذِينَ يَأْكُلُونَ أَمْوالَ الْيَتامى ظُلْماً إِنَّما يَأْكُلُونَ فِي بُطُونِهِمْ ناراً وَ سَيَصْلَوْنَ سَعِيراً.

يعنى: خورندگان مال يتيم بدانند كه در واقع آتش مى خورند، روزى كه حقائق مكشوف گردد خواهند دانست كه آتش مى خورده اند و اين عمل آنها را به آتش سوزان خواهد كشانيد. رجوع شود به «نكته ها» از حضرت باقر صلوات اللَّه عليه منقول است: كسى كه مال يتيم بخورد، روز قيامت در حالى كه مى آيد كه كه آتش در شكمش زبانه مى كشد و شعله از دهانش بيرون مى زند مردم مى دانند كه او مال يتيم خورده است «1» (نعوذ باللّه من عذاب النار) «2» لازم است «يأكلون» به معنى فرو بردن باشد تا با فِي بُطُونِهِمْ جور در بيايد.

شما خوبى نكرده اند و اگر كسى به شما ظلم كند از اولاد او نيز ناراحت هستيد حال آنكه آنها به شما ظلم نكرده اند، آنكه ظلم مى كند به مرور زمان اين ظلم اثر خود را خواهد گذاشت آن وقت

__________________________________________________

(1) تفسير آلاء الرحمن.

(2) در المنار و تفسير جلالين و جوامع الجامع فِي بُطُونِهِمْ را «ملاء بطونهم» گفته اند.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 311

اگر ظالم خودش زنده باشد گرفتار مى شود و گرنه اعقابش گرفتار مى گردند مثلا شرابخوار به فرزندانش مشغول ذمّه است زيرا عمل او در سلامت فرزندان اثر بدى دارد همچنين ظالم به فرزندانش مشغول ذمّه است زيرا ممكن است به عوض خودش آنها گرفتار شوند. حساب كنيد حالات طاغوتها و ستمكاران را كه قهر ملت چگونه همه خانمانشان را تار و مار مى كند، فرزندان صغير طاغوت ايران خطايى ندارند ولى روزى كه دست انتقام خدا از آستين بيرون آيد آنها را هم خواهد گرفت واى به حال طاغوت ايران و طاغوتها كه نه به خود رحم مى كند و نه به فرزندان خود.

كه در صورت آتش و نعمت بهشتى ديده خواهند شد تابع اين قانونند. آرى فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَيْراً يَرَهُ وَ مَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَهُ.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 312

پسر را مانند سهم دو دختر است.

و اگر فرزندان شما دختر باشند بيش از دو تن، دو سوم آن، مال آنهاست. و اگر يك دختر باشد نصف مال از آن اوست، و براى پدر و مادر ميت هر كدام يك ششم است اگر ميت را فرزندى باشد. و اگر او را فرزندى نباشد و (فقط) پدر و مادر از او ارث برند، يك سوم براى مادر او است. و اگر ميت برادرانى داشته باشد يك ششم از آن مادر او است. (اينها) پس از انجام وصيتى است كه كرده يا بعد از اداى وامى كه داشته، نمى دانيد پدران و پسران كداميك به شما سودمندترند، اين از جانب خدا مقرر است، خدا دانا و حكيم است.

12- نصف آنچه زنان شما باقى گذاشته اند براى شماست اگر آنها را فرزندى نباشد و اگر فرزندى داشته باشند يك چهارم از آن شماست. پس از انجام وصيتى كه كرده اند يا پس از اداى وامى كه دارند براى زنان يك چهارم ميراث شماست اگر فرزند نداشته باشيد و اگر فرزند داشته باشيد يك هشتم براى آنهاست بعد از انجام وصيتى كه مى كنيد يا اداى وامى كه داريد و اگر مرد يا زنى باشد كه كلاله (برادر، خواهر) از او ارث مى برد و برادر يا خواهرى دارد براى هر كدام يك ششم است و اگر بيشتر از يك نفر باشند در يك سوم شريك هستند. بعد از انجام وصيت يا ااى قرضى كه بدون ضرر زدن است، اين سفارش خداست و خدا دانا و حليم است.

13- اينها حدود خداست هر كه به خدا و رسولش اطاعت كند او را به بهشتهايى داخل

مى كند كه نهرها از زيرا آنها روان است، در آنها جاودانانند و اين رستگارى بزرگى است.

14- و هر كه خدا و رسولش را نافرمانى كند و از حدود تجاوز نمايد او را به آتشى كه در آن پيوسته باشد، داخل مى كند و براى او است عذابى خوار كننده.

عهده آنهاست چنان كه از ائمه اطهار عليهم السّلام نقل شده است.

فَإِنْ كُنَّ نِساءً فَوْقَ اثْنَتَيْنِ فَلَهُنَّ ثُلُثا ما تَرَكَ يعنى اگر اولاد فقط دختران باشند بيشتر از دو نفر، دو سوم مال به آنها مى رسد ظاهر آيه مى رساند كه اگر دو دختر باشند دو سوم نمى برند ولى به اجماع مسلمانان حكم دو دختر نيز همان است، بقيّه مال به پدر و مادر و شوهر يا زن ميّت مى رسد كه در فقه روشن شده است.

وَ إِنْ كانَتْ واحِدَةً فَلَهَا النِّصْفُ اين در صورتى است كه فقط يك دختر داشته باشد بقيه به پدر و مادر و شوهر و زن مى رسد و اگر آنها نباشند به صورت «ردّ» به دختر داده مى شود.

وَ لِأَبَوَيْهِ لِكُلِّ واحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ مِمَّا تَرَكَ إِنْ كانَ لَهُ وَلَدٌ فَإِنْ لَمْ يَكُنْ لَهُ وَلَدٌ وَ وَرِثَهُ أَبَواهُ فَلِأُمِّهِ الثُّلُثُ.

يعنى: اگر ميّت فرزند يا فرزندانى داشته باشد، پدر و مادرش هر يك، يك ششم مى برند و اگر فرزند نداشته باشد، و ارث فقط پدر و مادر باشد يك سوم مال را مادر مى برد بقيه مال پدر است فَإِنْ كانَ لَهُ إِخْوَةٌ فَلِأُمِّهِ السُّدُسُ اگر ميت برادرانى داشته باشد گر چه آنها ارث بر نيستند ولى سبب ميشوند كه مادر يك ششم ببرد و بقيّه مال پدر باشد، ظهور آيه در سه برادر به بالاست ولى باجماع امت وجود دو برادر نيز چنين است در لغت دو و بيشتر از دو را جمع گويند در مذهب اماميّه اگر به جاى دو برادر، يك برادر و دو خواهر و يا چهار خواهر باشد باز حكم همان است مشروط بر اينكه همه پدر و مادرى و

يا پدرى باشند نه مادرى تنها. مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوصِي بِها أَوْ دَيْنٍ ناگفته نماند: ارث در مقام سوم قرار گرفته است اوّل قرض ميت را از اصل تركه مى دهند، دوم وصيت او را از ثلث مال كنار مى گذارند آن گاه بقيه مال را تقسيم مى كنند، اينكه در آيه وصيت تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 316

پيش از دين ذكر شده نظر به اهميت آن است كه بايد حتما عملى شود و گرنه آن در مقام دوم است.

آباؤُكُمْ وَ أَبْناؤُكُمْ لا تَدْرُونَ أَيُّهُمْ أَقْرَبُ لَكُمْ نَفْعاً «1».

اين جمله جواب سؤالى است كه به نظر مى آيد و آن اينكه چرا سهام ارث با هم متفاوتند؟ جواب: اين تفاوت به شما گران نباشد تقسيم ارث بر اساس طبيعى و فطرى است، شما نمى دانيد از پدران و فرزندان كدام به شما نافعتر است تا به دلخواه خود احكام جعل كنيد بلكه واقعيات را خدا مى داند، پيرو دستور او باشيد فَرِيضَةً مِنَ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ كانَ عَلِيماً حَكِيماً يعنى: اينها تعيينى است از جانب خدا، همان خدايى كه به مصالح بندگان داناست و از روى حكمت و درك كار مى كند. اين جمله نيز بيان مى دارد كه تفاوت سهام ارث روى واقعيات است.

اين آيه راجع بود به ارث نسبى كه علقه پدرى، مادرى و فرزندى است.

آيه ذيل شامل ارث سببى است كه ارث زن و شوهر باشد و ارث سببى كه برادران و خواهران باشند.

12- وَ لَكُمْ نِصْفُ ما تَرَكَ أَزْواجُكُمْ إِنْ لَمْ يَكُنْ لَهُنَّ وَلَدٌ فَإِنْ كانَ لَهُنَّ وَلَدٌ فَلَكُمُ الرُّبُعُ مِمَّا تَرَكْنَ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوصِينَ بِها أَوْ دَيْنٍ.

اگر زن بميرد و فرزندى نداشته باشد نه از شوهر فعلى

و نه از شوهر قبلى در اين صورت، نصف مال را شوهر مى برد و اگر فرزندى داشته باشد، سهم شوهر يك چهارم خواهد بود، اين هر دو بعد از مفروض كردن قرض ميت و وصيت او خواهد بود.

وَ لَهُنَّ الرُّبُعُ مِمَّا تَرَكْتُمْ إِنْ لَمْ يَكُنْ لَكُمْ وَلَدٌ فَإِنْ كانَ لَكُمْ وَلَدٌ فَلَهُنَّ الثُّمُنُ مِمَّا تَرَكْتُمْ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ تُوصُونَ بِها أَوْ دَيْنٍ.

__________________________________________________

(1) گويند آباؤُكُمْ وَ أَبْناؤُكُمْ مبتداء و خبر آن لا تَدْرُونَ ... است و «فريضة» حال است از مواريث معين و وصيت شده در آيات سابق. به قولى تقدير آن «فرض هذه الاحكام فريضة من اللَّه» است.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 317

يعنى: اگر مرد فرزند نداشته باشد، زن يك چهارم مى برد و اگر فرزند داشته باشد سهم زن از مال مرد فقط يك هشتم است البته پس از آنكه قرض و مال الوصيه را از ما ترك جدا كنند. وَ إِنْ كانَ رَجُلٌ يُورَثُ كَلالَةً أَوِ امْرَأَةٌ وَ لَهُ أَخٌ أَوْ أُخْتٌ، فَلِكُلِّ واحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ فَإِنْ كانُوا أَكْثَرَ مِنْ ذلِكَ فَهُمْ شُرَكاءُ فِي الثُّلُثِ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوصى بِها أَوْ دَيْنٍ اين آيه در بيان ارث برادران و خواهرانى است كه مادرى باشند، سهام برادران و خواهران پدر و مادرى يا پدرى تنها، در آخر همين سوره خواهد آمد، منظور از اين آيه، آن است كه زنى يا مردى بميرد و وارث او فقط يك برادر مادرى يا يك خواهر مادرى باشد، سهم او يك ششم مال است و اگر دو نفر يا بيشتر شدند، يك سوم مال را مى برند و به طور مساوى تقسيم مى كنند البته بعد از دادن قرض و اخراج

مال الوصية، اين حكم در صورتى است كه ميت پدر، مادر و فرزند نداشته باشد.

غَيْرَ مُضَارٍّ وَصِيَّةً مِنَ اللَّهِ وَ اللَّهُ عَلِيمٌ حَلِيمٌ.

قيد است براى وصيت و دين. يعنى در حالى كه ميت در وصيت و تعيين دين قصد ضرر به ورثه نداشته باشد، مثلا وصيت به بيشتر از ثلث مال بكند و يا به كسى كه مقروض نيست بگويد فلان قدر مقروضم، اين قيد در اينجا براى آن است كه ميت ملاحظه مى كند كه ثروت او به برادران و خواهران مادرى خواهد رسيد و از آن ناراحت مى شود. وَ اللَّهُ عَلِيمٌ حَلِيمٌ خدا به متجاوزان داناست و در عقوبت عجله نمى كند تا شخص مجال توبه داشته باشد.

13- تِلْكَ حُدُودُ اللَّهِ وَ مَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ يُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِينَ فِيها وَ ذلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ.

راجع به كيفيت و چگونگى نهرهاى بهشتى رجوع شود به سوره قتال (محمّد) آيه/ 15، اين آيه يك حكم كلّى است درباره همه كسانى كه از خدا و رسول پيروى تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 318

مى كنند، عاملين به آيات ارث، از آن جمله اند.

14- وَ مَنْ يَعْصِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ يَتَعَدَّ حُدُودَهُ يُدْخِلْهُ ناراً خالِداً فِيها وَ لَهُ عَذابٌ مُهِينٌ.

اين آيه به عكس آيه قبلى، تهديد شديدى است نسبت به همه كسانى كه خدا و رسول را عصيان كنند، از آن جمله مى باشند كسانى كه به آيات ارث خاضع نيستند و آن را قبول ندارند عَذابٌ مُهِينٌ و خوار كننده به مناسبت آن است كه اينگونه كسان آيات خدا را خوار كرده اند.

و پسران دو برابر دختر و دختران است، علت اين تفاوت در تفسير آيه روشن گرديد.

2- نصف. آن سهم دختر است در صورتى كه تنها فرزند باشد و سهم شوهر است با نبودن فرزند براى زن.

3- ثلث. و آن سهم مادر است در صورتى كه ميت فرزند نداشته باشد. و سهم برادران و خواهران مادرى است در صورتى كه بيشتر از يك نفر باشند.

4- ربع. و آن سهم شوهر است در صورتى كه زن فرزند داشته باشد و سهم زن است در صورتى كه مرد اولاد نداشته باشد.

5- سدس. و آن سهم مادر است در صورتى كه ميت دو تا برادر يا بيشتر داشته باشد و سهم برادر و خواهر مادرى است در صورتى كه فقط يك نفر باشد.

6- ثمن. و آن سهم زن است در صورتى كه ميت فرزند داشته باشد.

دارند كه پدران و مادران باشند، بعد از اين طبقه عموها، عمّه ها، خاله ها و دايى ها است كه به دو واسطه به ميت ميرسند مثلا عموها به واسطه پدر و جدّ و جدّه به انسان مى رسند لذا در مرتبه سوم قرار گرفته اند.

ولى قرابت سببى كه همان زناشويى است در همه اين طبقات موضوعيّت دارد زن از مرد ارث مى برد، وارث از هر طبقه كه باشد، همچنين است ارث بردن مرد از زن.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 320

آيه نسخ شد و جمله أَوْ يَجْعَلَ ... در آيه اشاره بود به اينكه اين حكم بزودى نسخ خواهد گرديد. در صافى و غيره از امام باقر عليه السّلام نقل شده: سوره نور همه اش بعد از سوره نساء نازل گشته تا فرمود: «سبيل» در آيه همان است كه در سوره نور آمده:

الزَّانِيَةُ وَ الزَّانِي فَاجْلِدُوا كُلَّ واحِدٍ مِنْهُما مِائَةَ جَلْدَةٍ و از امير المؤمنين عليه السّلام نقل شده: ... چون اسلام قوت يافت خداوند آيه الزَّانِيَةُ وَ الزَّانِي ... را نازل فرمود و آن حبس و اذيت (در آيه فوق را) نسخ كرد «2» علامه خويى در البيان فرموده:

__________________________________________________

(1) ابو مسلم اصفهانى و مجاهد فاحشه را مساحقه گفته اند، المنار آن را ترجيح داده از زبدة البيان اردبيلى نيز نقل شده، علامه خويى نيز در البيان آن را اختيار كرده است.

(2) تفسير آلاء الرحمن.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 322

اخبار غير قابل اعتماد هستند. و اللَّه العالم درباره نسخ رجوع شود به بقره آيه 106 «نكته ها».

16- وَ الَّذانِ يَأْتِيانِها مِنْكُمْ فَآذُوهُما فَإِنْ تابا وَ أَصْلَحا فَأَعْرِضُوا عَنْهُما إِنَّ اللَّهَ كانَ تَوَّاباً رَحِيماً.

لفظ «و الذان» دلالت به دو مرد دارد يَأْتِيانِها حاكى از ادامه عمل است، ضمير «ها» راجع است به فاحشه در آيه سابق. بنظر مى آيد منظور آن است كه اگر ديديد دو پسر دو جوان با تفخيذ و ماليدن بدنشان به همديگر انزال مى كنند آنها را تأديب بكنيد و كتك بزنيد، اگر ديديد، توبه كردند و خود را اصلاح نمودند از اذيتشان اعراض كنيد كه خدا تواب و رحيم است يا از مذموم شمردن و نامحترم شمردن آنها منصرف شويد در اين صورت مراد از آن

آيه لواط نيست كه كه بگوئيم: روايت آيه را نسخ كرده چون حد لواط قتل است و اگر بگوئيم:

مراد از آيه زناى غير محصنه است بايد گفت: منظور از «فاذوهما» صد تازيانه است كه در سوره نور آمده، آن وقت به فَإِنْ تابا وَ أَصْلَحا محل نمى ماند زيرا بعد از اجراى حد نسبت به آنها وظيفه اى نداريم مگر اينكه مراد از «فاعرضوا ...»

اعراض از نامحترم شمردن آنها باشد.

گويند: مراد از «الذان» زن و مرد بى همسر هستند كه گفته شد و گويند مراد از فاحشه در اين آيه لواط است ولى حد لواط كه اعدام است با «فاذوهما» سازش ندارد مگر آنكه به نسخ آيه با روايت معتقد باشيم و اللَّه العالم.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 323

إِذا حَضَرَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ إِنِّي تُبْتُ الْآنَ وَ لَا الَّذِينَ يَمُوتُونَ وَ هُمْ كُفَّارٌ.

مراد از «التوبة» توبه خدا و به اصطلاح پذيرش توبه از جانب خداست، منظور از حَضَرَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ يقين به مرگ است در صافى از امام صادق صلوات

__________________________________________________

(1) در تمام قرآن توبه اى كه از جانب خداست با «على» آمده و توبه بندگان با «الى» مثل يَتُوبُ إِلَى اللَّهِ مَتاباً، در آيه فوق «على» نوعى تعهد را مى رساند كه خدا متعهد قبول چنين توبه است.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 325

اللَّه عليه نقل شده: آن در صورتى است كه امر آخرت را معاينه كند «1» على هذا اين آيه مى گويد: خدا بدو طائفه توبه و توجّه و برگشت نمى كند يكى آنهايى كه پيوسته گناه كنند و چون يقين به مرگ كردند توبه نمايند ديگرى: گروهى كه كافر از دنيا بروند.

ذيل آيه صريح است در اينكه: اين دو طائفه محكوم بعذاب هستند چنان كه فرموده: أُولئِكَ أَعْتَدْنا لَهُمْ عَذاباً أَلِيماً.

مخفى نماند بموجب عدهّ اى از آيات، توبه از روى ناچارى و تمام شدن امكان عمل، پذيرفته نيست يكى آيه بالاست كه بررسى شد، دوم آيه حَتَّى إِذا أَدْرَكَهُ الْغَرَقُ قالَ آمَنْتُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا الَّذِي آمَنَتْ بِهِ بَنُوا إِسْرائِيلَ يونس/ 90 كه در باره توبه فرعون به هنگام غرق شدن است كه پذيرفته نشد و با كلمه آلْآنَ وَ قَدْ عَصَيْتَ قَبْلُ ... ردّ گرديد.

سوّم: درباره امّتهاى گذشته به اخطار پيامبران گوش نداده و گرفتار شدند فرموده: فَلَمَّا رَأَوْا بَأْسَنا قالُوا آمَنَّا بِاللَّهِ وَحْدَهُ وَ كَفَرْنا بِما كُنَّا بِهِ مُشْرِكِينَ فَلَمْ يَكُ يَنْفَعُهُمْ إِيمانُهُمْ لَمَّا رَأَوْا بَأْسَنا سُنَّتَ اللَّهِ الَّتِي قَدْ خَلَتْ فِي عِبادِهِ

وَ خَسِرَ هُنالِكَ الْكافِرُونَ غافر/ 84- 85 ظهور آيات در آنست كه ايمانشان نه نفعى در برگرداندن عذاب داشت و نه نفعى در آخرت.

چهارم: آيه ... يَوْمَ يَأْتِي بَعْضُ آياتِ رَبِّكَ لا يَنْفَعُ نَفْساً إِيمانُها لَمْ تَكُنْ آمَنَتْ مِنْ قَبْلُ أَوْ كَسَبَتْ فِي إِيمانِها خَيْراً ... انعام/ 158، اين مطلب ذيل آيه 90 از سوره آل عمران نيز بررسى شده است.

__________________________________________________

(1)

عن الصادق عليه السلام انه سئل عن هذه الاية فقال ذلك اذا عاين امر الاخرة.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 326

ارث ببريد و آنها را در فشار نگذاريد تا قسمتى از آنچه را به آنها داده ايد ببريد (به شما بذل كنند) مگر آنكه به كار قبيح آشكار مرتكب شوند. با آنها بطور شايسته رفتار كنيد و اگر آنها را مكروه داريد شايد چيزى را مكروه بداريد ولى خدا در آن فائده بسيارى قرار بدهد.

20- و اگر خواستيد زنى را بجاى زنى ديگر بگيريد و به اولى مال زيادى مهريه داده ايد از آن چيزى نگيريد آيا آن را به حال بهتان بستن و گناه آشكار مى گيريد؟!!

21- چطور آن را مى گيريد حال آن كه بعضى از شما به بعض ديگر رسيده (همزيستى كرده) و زنان از شما پيمانى استوار گرفته اند.

22- زنانى را كه پدران شما گرفته، مگريد، مگر آنچه در گذشته اتفاق افتاده كه اين تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 328

كارى زشت و نفرت انگيز و طريقه بدى است.

آن فضو به معنى وسعت يافتن و رسيدن كسى بفضاء ديگرى است.

سلف: سلف «بر وزن فرس»: گذشتن و گذشته. مصدر و اسم هر دو آمده است.

داود را ارث برد بلكه سليمان از داود ارث برد همچنين است آيه مورد تفسير. وانگهى بايد گفت: مضمون آيه آنست كه در صورت اجبار نمى شود از زن ارث برد ولى در صورت اختيار مانعى ندارد.

وَ لا تَعْضُلُوهُنَّ لِتَذْهَبُوا بِبَعْضِ ما آتَيْتُمُوهُنَّ إِلَّا أَنْ يَأْتِينَ بِفاحِشَةٍ مُبَيِّنَةٍ اين بدان صورت است كه شخص با بدرفتارى زن را وادار كند كه از قسمتى از مهريّه خود بگذرد و طلاق خلعى بگيرد ولى جمله إِلَّا أَنْ يَأْتِينَ ....

حاكى است كه اگر زن زنا دهد و قضيّه در نظر مرد روشن شود مى تواند زن را تحت فشار قرار بدهد كه مقدارى از مهريّه را بذل كرده و طلاق بگيرد در تفسير

__________________________________________________

(1) تفسير عياشى.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 330

برهان «1» فاحشه را زنا معنى كرده و گويد از حضرت باقر عليه السّلام چنين نقل شده است.

در مجمع البيان فرموده: بهتر است فاحشه را بهر گناه شامل دانست چنان كه از امام باقر عليه السّلام منقول است. نگارنده گويد بمناسبت مفرد بودن «فاحشه» حمل آن بر زنا بهتر است.

وَ عاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ با زنان مطابق عدل و انصاف و انسانيت معاشرت و همزيستى كنيد. فَإِنْ كَرِهْتُمُوهُنَّ فَعَسى أَنْ تَكْرَهُوا شَيْئاً وَ يَجْعَلَ اللَّهُ فِيهِ خَيْراً كَثِيراً اين جمله مى رساند كه زنان را در آن روز جزء جامعه نمى دانستند و طفيلى مردان حساب مى كردند و مردان از جنس زن اكراه داشتند و يا منظور آنست كه اگر از اخلاق آنها ناراحت باشيد تحمّل و بردبارى كنيد كه اينكار به نفع شماست.

20- وَ إِنْ أَرَدْتُمُ اسْتِبْدالَ زَوْجٍ مَكانَ زَوْجٍ وَ آتَيْتُمْ إِحْداهُنَّ قِنْطاراً فَلا تَأْخُذُوا مِنْهُ شَيْئاً.

يعنى مى شود زنى را طلاق داد و

زن ديگرى گرفت ولى مهريّه زن اوّلى هر چه باشد بايد چيزى را از آن نگرفت أَ تَأْخُذُونَهُ بُهْتاناً وَ إِثْماً مُبِيناً پس گرفتن مهريّه از زن لازم گرفته كه بهتانى بزن بسته شود كه مثلا تو بد خلق هستى كه مهريّه را از تو مى گيرم، قطع نظر از آن، گرفتن مهريّه خود گناه آشكارى است. بُهْتاناً وَ إِثْماً هر دو جاى حال است يعنى: آيا مهريه را در حالى كه بهتان مى بنديد و گناه آشكار مى كنيد مى گيريد «2»؟!! 21- وَ كَيْفَ تَأْخُذُونَهُ وَ قَدْ أَفْضى بَعْضُكُمْ إِلى بَعْضٍ وَ أَخَذْنَ مِنْكُمْ مِيثاقاً غَلِيظاً.

__________________________________________________

(1) به نقل الميزان.

(2) در اسلام، مهريه زن از حيث كمى و زيادى حد معينى ندارد ولى مستحبّ است كه بقدر مهريه زنان حضرت رسول صلى اللَّه عليه و آله باشد كه پانصد درهم بود و آن را مهر السنه گويند.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 331

منظور از ميثاق غليظ ظاهرا عقد ازدواج است كه مهريه در آن تعيين شده است. غرض از افضاء و رسيدن به يكديگر آنست كه زن و مرد مدتى با هم شريك زندگى و همبستر شده و به حكم يك نفر در آمده اند، مقتضاى اينكار آنست كه مرد به او ظلم نكند و حقش را بدهد و گرنه از عاطفه انسانى و وفا بعهد بدور است.

22- وَ لا تَنْكِحُوا ما نَكَحَ آباؤُكُمْ مِنَ النِّساءِ إِلَّا ما قَدْ سَلَفَ إِنَّهُ كانَ فاحِشَةً وَ مَقْتاً وَ ساءَ سَبِيلًا.

مراد از ما نَكَحَ آباؤُكُمْ نامادريهاست كه در جاهليت با آنها ازدواج مى كردند زنان اجداد نيز همين حكم را دارند. إِلَّا ما قَدْ سَلَفَ استثناء از لازم نفى است يعنى براى گذشته ها گناهى

نيست ولى من بعد چنين كارى نكنيد كه اين كاريست بسيار قبيح و مبغوض و روشى است ناپسنديده. «مقت» به معنى ممقوت و نفرت انگيز است. در مجمع البيان آمده كه در جاهليت اين كار را مى كرده اند.

و چند نفر را نام برده كه با زن پدرشان ازدواج كرده بودند.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 332

براى شما حلال است غير اينها، كه به اموال خود (زنى) پيدا تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 333

كنيد در حالى كه مى خواهيد پاكدامنان باشيد نه زناكاران. پس هر كس از زنان كه از او لذت برده ايد مهر مقررشان را بدهيد و بر شما گناهى نيست در آنچه پس از مقرر شدن توافق كرده ايد خدا دانا و حكمت كردار است.

محرّمات سببى هستند كه در ذيل آيه بدين شرح روشن شده:

اوّل وَ أُمَّهاتُكُمُ اللَّاتِي أَرْضَعْنَكُمْ مادران رضاعى كه به شخص در بچگى شير داده اند احكام و شرايط شير دادن كه سبب حرمت مى گردد در كتب فقه روشن شده است. بدين بيان كه شير باعث روئيدن گوشت و محكم شدن استخوان گردد و يا يك شبانه روز شير بدهد كه در وسط شير زن ديگر را نخورد و يا پانزده دفعه متوالى شير بدهد، رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله فرموده:

«ان اللَّه حرم من الرضاعة ما حرم من النسب»

«1» خدا آنچه از نسب حرام كرده از رضاع نيز حرام كرده است. به موجب اين حديث، هفت قسمت از زنان بواسطه رضاع مانند هفت قسمت نسبى كه گذشت، حرام مى شوند.

دوّم وَ أَخَواتُكُمْ مِنَ الرَّضاعَةِ خواهران رضاعى كه با شخص از يك زن شير خورده اند، تفصيل حكم در كتب فقهيّه است.

سوّم وَ أُمَّهاتُ نِسائِكُمْ مادران زنانتان. در فقه روشن شده به مجرّد اينكه زنى بنكاح مردى در آمد و عقد خوانده شد مادر آن زن و مادر مادر او

__________________________________________________

(1) مجمع البيان.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 335

هر چه بالا رود بر مرد حرام مى شوند.

چهارم وَ رَبائِبُكُمُ اللَّاتِي فِي حُجُورِكُمْ مِنْ نِسائِكُمُ اللَّاتِي دَخَلْتُمْ بِهِنَّ فَإِنْ لَمْ تَكُونُوا دَخَلْتُمْ بِهِنَّ فَلا جُناحَ عَلَيْكُمْ دختران زنانتان كه در كنار شمايند بشرط آنكه با زن آميزش جنسى كرده باشيد و الّا مى توانيد با آن دختران ازدواج كنيد مثلا اگر براى زنى صيغه عقد خوانديد و بدون وصلت طلاق داديد مى توانيد با دختر آن زن ازدواج بكنيد. لفظ فِي حُجُورِكُمْ براى اين نكته است كه اينگونه دختران غالبا در دامان شوهر جديد

قرار مى گيرند و مانند دختر او مى شوند و نبايد آنها را بگيرد، انتخاب لفظ «ربيبه» به معنى تربيت يافته نيز از اين جهت است و گرنه اينگونه دختران حرام هستند خواه در تحت تربيت، و كنار مرد بوده باشند يا نه على عليه السّلام فرموده: ربيبه هايى كه با مادران آنها وصلت كرده ايد حرام مى باشند خواه در كنار شما باشند يا نه «1».

پنجم: وَ حَلائِلُ أَبْنائِكُمُ الَّذِينَ مِنْ أَصْلابِكُمْ يعنى زنان پيرانى كه از نسل شما هستند نه زنان پسر خوانده ها كه در زمان جاهليّت حرام مى دانستند ولى رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله با تزويج عمّه زاده اش زينب كه زن زيد بن حارثه بود آن بدعت را از بين برد.

ششم: وَ أَنْ تَجْمَعُوا بَيْنَ الْأُخْتَيْنِ إِلَّا ما قَدْ سَلَفَ يعنى حرام است كه در ازدواج ميان دو خواهر جمع كنيد، در يك زمان نمى شود دو خواهر را گرفت مگر آنكه به يكى طلاق بدهد يا بميرد علت اين تحريم شايد آن باشد كه دو خواهر رقيب هم مى شوند و روح عاطفى خواهرى بروح تضادّ غير قابل تحمّل تبديل مى گردد، «الا» استثناء منقطع است يعنى: ليكن آنچه در گذشته از اينكار

__________________________________________________

(1)

تفسير عياشى: ان عليا عليه السلام كان يقول الربائب عليكم حرام مع الامهات اللاتى قد دخلتم بهن فى الحجور او غير الحجور.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 336

كرده ايد گناهى ندارد نه اينكه پيش از نزول آيه چنين كارى كرده ايد مجازيد نگاه داريد جمله إِنَّ اللَّهَ كانَ غَفُوراً رَحِيماً راجع به استثناء است. غفران در اينجا متعلق بآثار گناه است زيرا خود عمل قبل از جعل حكم گناه نبوده است.

24- وَ الْمُحْصَناتُ مِنَ النِّساءِ مراد از محصنات

زنان شوهردار است يعنى زنان شوهر دار از هر ملّت كه باشند حرام هستند امام صادق عليه السّلام فرمايد:

محصنات همه زنان شوهر داراند «1» إِلَّا ما مَلَكَتْ أَيْمانُكُمْ يعنى زنان شوهردار بر شما حرام است مگر زنانى كه مالك شده ايد مراد زنان كفّار است كه در جنگ اسير شده اند اينگونه زنان اگر باردار باشند بايد صبر كرد تا وضع حمل كنند و گرنه يك بار حيض به بينند آن گاه بر مسلمانان حلالند از أبو سعيد خدرى نقل شده: آيه درباره اسيران جنگ «اوطاس» نازل شد «2» مردى از طرف رسول خدا ندا كرد با زنان باردار مقاربت نكنيد تا وضع حمل كنند و درباره ديگران صبر كنيد تا يك بار حيض به بينند «3».

ناگفته نماند: اين زنان را نمى شود ببلاد كفر برگردانيد و اگر در ميان مسلمانان بدون شوهر بمانند آنهم ظلم است لذا در اسلام موقعى كه اسير شدند رابطه نكاح آنها با شوهران كافر قطع مى شود مسلمانان مى توانند با آنها ازدواج كنند نظير اين است زنان كفّار كه از بلاد كفر گريخته و به بلاد اسلام پناه آورند اين حكم در سوره ممتحنه آيه دهم آمده است. كِتابَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ يعنى مواظب

__________________________________________________

(1)

تفسير عياشى عن ابى عبد اللَّه فى قوله وَ الْمُحْصَناتُ مِنَ النِّساءِ قال: كل ذات الازواج.

[.....] (2) اوطاس نام محلى است كه يكى از جنگهاى رسول خدا صلى اللَّه عليه و آله در آن واقع شد.

(3) تفسير مجمع البيان. در روايات مصاديق ديگرى نيز براى ما مَلَكَتْ أَيْمانُكُمْ نقل شده كه در تفاسير موجود است.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 337

و ملازم نوشته و دستور خدا باشيد، اين جمله توصيه است كه

بايد بدستور خدا اهميّت بدهيد و از آن سرپيچى نكنيد. وَ أُحِلَّ لَكُمْ ما وَراءَ ذلِكُمْ أَنْ تَبْتَغُوا بِأَمْوالِكُمْ مُحْصِنِينَ غَيْرَ مُسافِحِينَ يعنى غير از محرّمات گذشته، زنان ديگر بر شما حلال هستند كه با مهريه قرار دادن اموال خود آنها را اختيار كنيد در حالى كه مى خواهيد پاكدامنان باشيد نه زنا كنندگان.

فَمَا اسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ فَرِيضَةً.

اگر «ما» موصول و «به» راجع بآن باشد، معنى چنين است: پس هر كس از زنان كه از او لذّت برده و متعه كرده ايد مهريّه واجب آنها را بدهيد و اگر «ما» به معنى وقت و «به» راجع باستمتاع باشد، معنى چنين مى شود: هر وقت از زنان بشكل متعه لذت برديد مهريّه آنها را بدهيد، «فريضة» نشان مى دهد كه مهريّه در اين نكاح حتمى است.

اين قسمت از آيه بايد در بيان قسم ديگرى از ازدواج باشد كه بآن متعه و نكاح غير دائم مى گوئيم چون حكم نكاح دائم در جمله وَ أُحِلَّ لَكُمْ ما وَراءَ ذلِكُمْ أَنْ تَبْتَغُوا بِأَمْوالِكُمْ گذشت، اينكه با فاء نتيجه در فَمَا اسْتَمْتَعْتُمْ حكم ديگرى بيان شده نظير آيه صوم است كه فرموده أَيَّاماً مَعْدُوداتٍ فَمَنْ كانَ مِنْكُمْ مَرِيضاً أَوْ عَلى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ نظير آن در قرآن بسيار است.

قطع نظر از دلالت آيه، روايات متعددى داريم كه آيه درباره متعه است أبو بصير گويد: از امام باقر عليه السّلام از متعه پرسيدم فرمود: متعه در قرآن نازل شده فَمَا اسْتَمْتَعْتُمْ ... «1».

و روايات ديگر كه در كتب احاديث و تفاسير مرقوم است. بقيّه مطلب

__________________________________________________

(1) آلاء الرحمن

فى الكافى عن ابى بصير سئلت ابا جعفر عليه السلام عن المتعة قالت نزلت فى

القرآن فَمَا اسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 338

در «نكته ها» ملاحظه گردد. وَ لا جُناحَ عَلَيْكُمْ فِيما تَراضَيْتُمْ بِهِ مِنْ بَعْدِ الْفَرِيضَةِ إِنَّ اللَّهَ كانَ عَلِيماً حَكِيماً اين آيه ظاهرا راجع به گذشت از مهريه و يا زياد كردن آنست بعد از تعيين در عقد، امّا زياد يا كم كردن مدّت احتياج به عقد جديد دارد.

و لفظ عليم و حكيم نيز راجع به آنست.

در زمان رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله بودند ولى من از آن دو نهى مى كنم و هر كس آن دو را عملى كند شلاقش مى زنم. اين سه نمونه براى ما كافى است و گرنه روايات بيش از آن است كه در اينجا آورده شود.

__________________________________________________

(1) احكام القرآن ج 1/ 342- 344.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 339

برادران اهل سنت. ظاهرا براى تبرئه خليفه، تحريم آن را به حضرت رسول صلّى اللَّه عليه و آله نسبت داده اند.

سوم: با در نظر گرفتن موضع طبيعى انسان و حالات او، تشريع متعه ضرورت دارد، زيرا ازدواج دائم براى هر كس مقدور نيست، قانونگذار يا بايد آن را تجويز كند و يا به مباح بودن زنا فتوى دهد روى اين حساب است كه از امير المؤمنين عليه السّلام نقل شده: اگر عمر از متعه منع نمى كرد زنا نمى نمود مگر شقى «1» يعنى: راه اسكات غريزه جنسى براى همه مقدور بوده، مليونها زن و مرد كه ازدواج دائمى براى آنها مشكل است مى توانستند از اين راه استفاده كنند، واقعا اگر اسلام متعه را جايز نمى دانست احكام زناشوييش ناقص بود.

«راسل» دانشمند انگليسى براى جوانان كه در فاصله بلوغ و ازدواج در پى تخصص و پيدا كردن كار هستند يك نوع «ازدواج عقيم- ازدواج بدون اولاد و بدون خرج» را توصيه مى كند و مى گويد: رأى صحيح براى حلّ مشكل اين است كه قوانين مدنى در اين بخش از عمر يك نوع ازدواجى را براى دختران و پسران روا دارند كه موجب تحميل نفقه نباشد و ازدواج بدون اولاد ناميده شود «2» اين همان متعه است كه اسلام در سطح وسيعى آن را تجويز

نموده است.

چهارم: متعه با نكاح دائم فرقش آن است كه در آن كسوه و نفقه نيست و زن و مرد از يكديگر ارث نمى برند مگر آنكه اينها را در ضمن عقد شرط كنند و در آن تعيين مدت و مهريّه حتمى است. اگر فرزندى بوجود بيايد مانند فرزندى است كه از عقد دائم متولد شده است. متعه يك چيز مخفى نيست كه ميان مردم عار و ننگ باشد بلكه اينگونه بودن در اثر رسميت نداشتن بوجود آمده است.

__________________________________________________

(1)

قال على لولا ان عمر نهى عن المتعة ما زنى الا شقى تفسير آلاء الرحمن ج 2/ 78

(2)- برهان قرآن/ 189.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 340

بدهيد، بشرط آنكه پاكدامن باشند نه زناكار و رفيقگير و چون شوهر دار شدند اگر زنا دهند بر آنها نصف مجازات زنان آزاد است. اين براى كسانى از شماست كه از مشقت مى ترسد و اگر صبر كنيد براى شما بهتر است، خدا چاره ساز و مهربان است. تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 341

26- خدا مى خواهد شريعت را بر شما بيان كند و بروشهاى كسانى كه پيش از شما بودند هدايتتان نمايد و بر شما عنايت كند، خدا دانا و حكمت كردار است.

27- خدا مى خواهد بر شما توجه كند ولى آنان كه پيرو خواستهاى نفسند مى خواهند كه منحرف شويد انحرافى بزرگ.

28- خدا مى خواهد تكليف شما را سبك كند كه انسان ناتوان آفريده شده است.

مبين اسلام است كه بهمه با يك چشم نگاه مى كند فَانْكِحُوهُنَّ بِإِذْنِ أَهْلِهِنَّ وَ آتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ مُحْصَناتٍ غَيْرَ مُسافِحاتٍ وَ لا مُتَّخِذاتِ أَخْدانٍ در نكاح كنيزان رضايت صاحبان آنها شرط است، آتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ دلالت دارد كه كنيزان مهريه خود را مالك مى باشند، مراد از مسافحات ظاهرا زنانى است كه بهر كس زنا دهند و متخذات آنهايى است كه رفيق بخصوص گيرند و يا اولى زنا كنندگان آشكار و دومى زنا كنندگان مخفى هستند، از ابن عباس نقل شده گروهى در جاهليت زناى آشكار را حرام و زناى مخفى را حلال مى دانستند، خداوند از هر دو نهى فرمود.

يعنى: در حالى با آنها ازدواج كنيد كه پاكدامن هستند و زناكار نيستند.

فَإِذا أُحْصِنَّ فَإِنْ أَتَيْنَ بِفاحِشَةٍ فَعَلَيْهِنَّ نِصْفُ ما عَلَى الْمُحْصَناتِ مِنَ الْعَذابِ.

مراد از «احصن» ازدواج و از «محصنات» زنان آزاد عفيف است. يعنى چون كنيزان ازدواج كردند و بعد مرتكب زنا شدند حد آنها پنجاه شلاق تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 343

(نصف حدّ زنان آزاد) است. به موجب: الزَّانِيَةُ وَ الزَّانِي فَاجْلِدُوا كُلَّ واحِدٍ مِنْهُما مِائَةَ جَلْدَةٍ نور/ 2 حد زن و مرد زنا كار صد تازيانه است ولى حد كنيز زناكار پنجاه تازيانه است شوهردار شد يا نه چنان كه در تفسير صافى از حضرت باقر عليه السّلام نقل شده است «1»

«ذلِكَ لِمَنْ خَشِيَ الْعَنَتَ مِنْكُمْ وَ أَنْ تَصْبِرُوا خَيْرٌ لَكُمْ»

كنيز اگر پيش از آزاد شدن ازدواج نمايد مالك آن مى تواند در ازدواج او شرايطى قائل شود و كار شكنى بنمايد لذا مى فرمايد: ازدواج با كنيز ديگران براى كسانى است كه از نداشتن زن بزحمت مى افتند و اگر خويشتن دارى كنيد براى شما بهتر است.

نبايد تصور

كرد كه اسلام مقام كنيز را به عنوان زن بودن ناقص كرده، بلكه اين توصيه براى كارشكنى كردن صاحب كنيز است و گرنه در اول آيه كلمه بَعْضُكُمْ مِنْ بَعْضٍ حق مطلب را ادا كرده است وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ خدا چاره ساز و رحيم است كه نكاح كنيزان را تشريع فرموده است.

26- يُرِيدُ اللَّهُ لِيُبَيِّنَ لَكُمْ وَ يَهْدِيَكُمْ سُنَنَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ وَ يَتُوبَ عَلَيْكُمْ وَ اللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ.

به نظرم اين آيه راجع به همه آياتى باشد كه احكام زنان در آنها بيان شده است و روشن مى كند كه طريقه خدا در گذشته ها نيز چنين بوده است، توبه خدا همان توجه و عنايت و برگشت با رحمت به سوى بندگان است، بيان اين احكام همان توبه و توجه خداست. و آن گهى اين احكام نمونه اى از دانايى و حكمت خداست «2».

27- وَ اللَّهُ يُرِيدُ أَنْ يَتُوبَ عَلَيْكُمْ وَ يُرِيدُ الَّذِينَ يَتَّبِعُونَ الشَّهَواتِ أَنْ تَمِيلُوا مَيْلًا عَظِيماً.

توبه همان توبه سابق و تكرار آن ظاهرا مقدمه وَ يُرِيدُ الَّذِينَ ... است

__________________________________________________

(1) ظاهرا حد آنها در صورت عدم ازدواج روشن بوده، لازم بود كه بعد از شوهردار بودن نيز روشن شود.

(2) «ليبين» تقديرش «ليبين لكم شرايع دينكم» است.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 344

بيان اين احكام و واقعيات از مصاديق توبه و عنايت حق به بندگان است ولى آنان كه ملاحظه حلال و حرام نمى كنند مى خواهند شما مردم از طريق عدالت و حق و كمال عدول كرده و بدور باشيد. ظاهرا اين آيه نيز مربوط به همه آيات قبل است.

28- يُرِيدُ اللَّهُ أَنْ يُخَفِّفَ عَنْكُمْ وَ خُلِقَ الْإِنْسانُ ضَعِيفاً.

بيان مرزها و حدود و تشريع متعه و نكاح كنيزان

و نشان دادن راههاى حلال، تخفيفى است براى انسانهايى كه اسير قواى شهوانى و غيره شده اند و چون انسان ضعيف آفريده شده احتياج به راه حلال دارد كه از غريزه جنسى خويش استفاده كند اگر راه حلال نبود بواسطه ضعفى كه دارد به راه حرام مى رفت.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 345

نكنيد، مردان را از آنچه كرده اند بهره اى هست و (نيز) زنان را از آنچه كرده اند بهره اى هست، تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 346

خدا را از كرمش مسئلت كنيد خدا به همه چيز داناست.

33- براى هر يك از انسانها وارثانى قرار داده ايم از آنچه پدران و مادران و نزديكان و همسران گذاشته اند، پس نصيب هر يك را بدهيد كه خدا بر هر چيز شاهد و ناظر است.

است.

29- يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَأْكُلُوا أَمْوالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْباطِلِ.

اين جمله صريح است در اينكه مالكيت فردى در اسلام محترم و اصيل است و انسان مالك دسترنج خويش است و نميشود بدون رضاى او و بدون مجوز شرعى مال او را از دستش گرفت، بر خلاف مرام سوسياليستى كه فقط دولت را مالك مى داند و فرد را از مالك بودن ابزار توليد و نحو آن مسلوب كرده است «1» إِلَّا أَنْ تَكُونَ تِجارَةً عَنْ تَراضٍ مِنْكُمْ استثناء منقطع است يعنى: لكن در صورت تجارت با تراضى طرفين مانعى ندارد و آن اكل مال به باطل نيست. در نقل و انتقال، تراضى طرفين لازم است، بدون احراز آن، صحيح نيست، به نظرم آيه فقط خريد و فروش را شامل است، حلال بودن اكل مال بوسيله همه و اجاره و غيره بايد از

__________________________________________________

(1) در روايت امام باقر (ع) اكل مال به باطل به قمار و ربا و كم فروشى تفسير شده ظاهرا همه بيان مصداقند.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 348

دليل ديگر استفاده شود، در آيه نظر به موضوعى است كه نقل و انتقال اغلب با آن صورت مى گيرد.

وَ لا تَقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ إِنَّ اللَّهَ كانَ بِكُمْ رَحِيماً.

جامعه توحيدى به منزله يك پيكر است در اين جامعه كشتن ديگران به حكم كشتن خويشتن است لذا قتل ديگران قتل خود انسان شناخته شده در روايات اهل بيت عليهم السّلام اين قسمت از آيه خويشتن به مهلكه انداختن و جنگ كردن با اشخاصى كه قدرت مقابله با آنها نيست تفسير شده. امير المؤمنين از رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله در ضمن حديثى مى پرسد از كسى كه مى ترسد اگر در

سرما وضو بگيرد هلاك شود حضرت اجازه نمى دهد و آيه را مى خواند»

آيه به معناى اعم شامل اينها نيز مى باشد، وصف رحمت در آخر آيه بيان مى كند كه منشأ اين رحمت خداست.

30- وَ مَنْ يَفْعَلْ ذلِكَ عُدْواناً وَ ظُلْماً فَسَوْفَ نُصْلِيهِ ناراً وَ كانَ ذلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيراً.

«ذلك» اشاره بقتل نفس و اكل مال به باطل است. ذكر «ظلما» بعد از «عدوانا» به نظرم براى آن است كه اين كارها تعدى بديگران و ظلم بر خويشتن است. طبرسى فرموده: بقولى هر دو يكى هستند. نكره آمدن «نارا» شايد براى اشاره به بزرگى آنست.

31- إِنْ تَجْتَنِبُوا كَبائِرَ ما تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُكَفِّرْ عَنْكُمْ سَيِّئاتِكُمْ وَ نُدْخِلْكُمْ مُدْخَلًا كَرِيماً.

اين آيه از چندين وجه قابل بررسى است.

اول: جمله كَبائِرَ ما تُنْهَوْنَ در اين آيه و لفظ يَجْتَنِبُونَ كَبائِرَ الْإِثْمِ

__________________________________________________

(1) عياشى «... قلت فان كان فى برد على نفسه اذا فرغ الماء على جسده فقرء رسول اللَّه (ص) وَ لا تَقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ إِنَّ اللَّهَ كانَ بِكُمْ رَحِيماً.

ير أحسن الحديث، ج 2، ص: 349

در سوره شورى/ 37 و سوره نجم/ 32 و لفظ ما لِهذَا الْكِتابِ لا يُغادِرُ صَغِيرَةً وَ لا كَبِيرَةً إِلَّا أَحْصاها كهف/ 49 و ظاهرا جمله وَ كُلُّ صَغِيرٍ وَ كَبِيرٍ مُسْتَطَرٌ در سوره قمر/ 53، همه صريحند در اينكه گناهان بدو بخش صغيره و كبيره تقسيم مى شوند.

دوم: لفظ «ما تُنْهَوْنَ عَنْهُ- الاثم» صريح هستند در اينكه گناهان اعم از صغائر و كبائر واجب الاجتناب مى باشند لكن به كبائر توجه خاصى هست.

سوم: گناه صغيره با اصرار و تكرار، گناه كبيره مى شود، در كافى باب «الاصرار على الذنب» از حضرت صادق عليه السّلام نقل شده:

«لا صغيرة مع الاصرار و لا كبيرة

مع الاستغفار».

چهارم: مراد از «سيئات» در آيه ظاهرا آثار گناهان است و شايد مراد گناهان صغيره باشد در اين آيه نظير: الَّذِينَ يَجْتَنِبُونَ كَبائِرَ الْإِثْمِ وَ الْفَواحِشَ إِلَّا اللَّمَمَ إِنَّ رَبَّكَ واسِعُ الْمَغْفِرَةِ نجم/ 32 است و در روايات اهل بيت عليهم السّلام «لمم» به گناه گاهگاهى تفسير شده است. و اگر مراد از سيئات صغيره باشد تكفير و آمرزش آن مشروط به عدم اصرار و تكرار است.

پنجم: گناه صغيره و كبيره را از چه راهى مى توان شناخت؟ از ابن عباس نقل شده: گناهان همه كبيره اند، هر چه خدا از آن نهى كرده كبيره است. در مجمع البيان بعد از نقل اين سخن فرموده: قول اماميه نيز چنين است، فرموده اند:

گناهان همه كبيره هستند، زيرا همه قبيحند كبيره و صغيره بودن نسبت به يكديگر است و فى نفسه گناه صغيره نداريم. (مثلا سيلى زدن نسبت به زخمى كردن صغيره است و گرنه سيلى زدن فى نفسه كبيره مى باشد).

مرحوم آية اللَّه حكيم در مستمسك عروه ذيل مسئله عدالت امام جماعت اين سخن را از شيخ مفيد، قاضى، شيخ طوسى و علامه حلى رحمهم اللَّه نقل كرده كه فرموده اند:

«كل معصية كبيرة».

در قول ديگر صغيره و كبيره بودن نسبت به فاعل است مثلا اگر عالم گناهى تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 350

كند كبيره است و اگر همان گناه را جاهل كند صغيره است. على هذا بايد با زمان و مكان نيز فرق كند مثل گناه در ماه رمضان يا در حرم مكه. نقل است كه امير المؤمنين عليه السّلام به كسى كه در ماه رمضان خمر خورده بود صد تازيانه زد، فرمود:

هشتاد عدد براى خمر و بيست عدد براى

هتك احترام رمضان.

نگارنده گويد: اين دو قول فى حد نفسه صحيح مى باشد ولى قرآن و روايات ناظر باين دو قول نيست بلكه ظهورشان در آن است كه بعضى از گناهان بذاته كبيره هستند و بعضى صغيره و گرنه صغيره و كبيره بودن از بين خواهد رفت و شما هر گناه بزرگ و كوچك را در نظر بگيريد بالاتر از آن گناهى هست و پائين تر از آن گناهى ديگر. مثلا معناى إِنْ تَجْتَنِبُوا كَبائِرَ ما تُنْهَوْنَ عَنْهُ اين مى شود: اگر از گناهان بزرگ كه نسبت به پائين تر شان بزرگند اجتناب كنيد ...

اين مفهوم درستى نخواهد بود زيرا خود آنها نسبت به گناه بالاتر صغيره مى باشند.

پس بايد صغيره و كبيره ملاك ديگرى داشته باشند. در روايت اهل بيت عليهم السّلام براى تشخيص گناهان كبيره دو طريق داريم يكى عنوان كلّى كه فرموده اند:

كبائر گناهانى هستند كه خدا به مرتكب آنها وعده آتش داده است:

«الكبائر التي اوجب اللَّه عز و جل عليها النار»

«1» ديگرى آنكه فرموده اند: فلان گناه و فلان گناه كبيره است مثلا در قرآن مجيد به بعضى از گناهان وعده آتش داده شده از قبيل قتل نفس در سوره نساء/ 93، خوردن مال يتيم در سوره نساء/ 10، خوردن ربا بقره/ 275، شرك در سوره مائده/ 72، فرار از جهاد در سوره انفال/ 16، زنا در سوره فرقان/ 69 و نظير آنها.

در روايات اهل بيت عليهم السّلام حدود سى و پنج گناه نام برده شده كه فرموده اند:

آنها گناه كبيره اند از قبيل شرك به خدا، يأس از رحمت خدا، ايمنى از عذاب خدا، شهادت دروغ، ترك صلوة و ... در ميان آنها هفت گناه در رديف اولند:

__________________________________________________

(1) كافى

باب الكبائر- وسائل باب وجوب اجتناب الكبائر.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 351

قتل نفس، عقوق والدين، ربا خوارى، نسبت زنا بزنان عفيف دادن خوردن مال يتيم، فرار از جنگ، باديه نشين شدن بعد از مهاجرت بديار اسلام. رجوع شود به كافى باب الكبائر، وسائل باب تعيين الكبائر، مجمع البيان ذيل آيه فوق، قاموس قرآن لفظ (كبر- كبائر).

ششم: مراد از نُدْخِلْكُمْ مُدْخَلًا كَرِيماً ظاهرا دخول به بهشت است زيرا جايگاه محترم همانست گر چه اجتناب از معاصى در سعادت دنيا نيز اثر بزرگى دارد.

32- وَ لا تَتَمَنَّوْا ما فَضَّلَ اللَّهُ بِهِ بَعْضَكُمْ عَلى بَعْضٍ.

به قرينه آيات ارث و كلمه رجال و نساء در ذيل آيه، مراد از ما فَضَّلَ اللَّهُ تفاوت سهم مردان و زنان در ارث است، در مجمع البيان نقل شده كه ام سلمه برسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله گفت: يا رسول اللَّه مردان به جهاد مى روند و بر زنان جهاد نيست، براى زنان فقط نصف ميراث است اى كاش ما مردانى بوديم، جهاد مى كرديم، بدرجه مردان مى رسيديم، تا آيه فوق نازل شد. ظاهر آيه شريفه در حكم دفع دخل و جواب سؤال مقدر مى باشد زيرا پس از تفاوت در سهام ارث لا بد به نظر مى آيد كه علّت اين تفاوت چيست؟!، ممكن است ما فَضَّلَ اللَّهُ اعم باشد راجع به همه امتيازات ميان مردان و زنان و تفاوت ارثى سبب بيان اين عموم باشد رجوع شود به «نكته ها»:

لِلرِّجالِ نَصِيبٌ مِمَّا اكْتَسَبُوا وَ لِلنِّساءِ نَصِيبٌ مِمَّا اكْتَسَبْنَ.

اين جمله دفع اشكالى است كه از ما فَضَّلَ اللَّهُ به نظر مى رسد، يعنى تصور نكنيد كه در اين تفاوت بزنان ظلم شده بلكه آن براى اين

است كه تأمين زنان بعهده مردان است.

اما از اين طرف زنان و مردان هر دو از تلاش خود بهره مند مى شوند و مالك تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 352

دسترنج خود هستند و در اكتساب، هر يك به قدر تلاش مزد مى برند و فرقى ندارند.

وَ سْئَلُوا اللَّهَ مِنْ فَضْلِهِ إِنَّ اللَّهَ كانَ بِكُلِّ شَيْ ءٍ عَلِيماً.

از فضل خدا بخواهيد يعنى از راهى كه بوسيله اكتساب در اختيار شما گذاشته شده پيش برويد و ترقى كنيد كه اين راه بروى همه باز است. ظاهرا مراد از سؤال، تلاش و كسب است ائمه صلوات اللَّه عليهم بدعا و خواستن از خدا نيز تفسير كرده اند، حضرت باقر عليه السّلام در ذيل آيه فرموده: ذكر خدا بعد از طلوع فجر در طلب روزى از مسافرت در زمين رساتر است «1».

33- وَ لِكُلٍّ جَعَلْنا مَوالِيَ مِمَّا تَرَكَ الْوالِدانِ وَ الْأَقْرَبُونَ وَ الَّذِينَ عَقَدَتْ أَيْمانُكُمْ فَآتُوهُمْ نَصِيبَهُمْ.

وَ الَّذِينَ عَقَدَتْ أَيْمانُكُمْ بزوج و زوجه منطبق مى شود «2» اين آيه بطور خلاصه شامل مسائل گذشته ارث و شامل آنهايى است كه با قرابت ارث مى برند از قبيل عمو، عمه، خاله، دايى، جد و جده و غيره. يعنى: براى هر يك از انسانها وارثانى قرار داده ايم از آنچه پدران و مادران و نزديكان و همسران ترك كرده اند، پس نصيب هر يك را بدهيد كه: إِنَّ اللَّهَ كانَ عَلى كُلِّ شَيْ ءٍ شَهِيداً خدا در هر كار حاضر و ناظر اعمال شماست، برادران اهل سنت از اين آيه بارث عصبه استدلال كرده اند ولى به عقيده شيعه با وجود طبقه اول ارثى براى عصبه نيست.

__________________________________________________

(1) تفسير عياشى «.... ثم قال و ذكر اللَّه بعد طلوع الفجر ابلغ فى طلب الرزق

من الضرب فى الارض».

(2) بعيد نيست كه به ضامن جريره نيز شامل باشد.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 353

تبغوا: نجوئيد. طلب نكنيد. چون آن به معنى طلب و طلب توأم با تجاوز است.

على: والا مقام از ماده علوّ به معنى بلندى، والايى.

شقاق: جدايى. مخالفت. گويى دو نفر هر يك در شقى قرار گرفته اند، شق در اصل به معنى شكافتن و شكاف است.

حكم: داور. قاضى. كسى كه ميان دو خصم حكم مى كند.

يوفق: توفيق و سازش مى دهد. وفق: مطابقت ميان دو چيز. (سازش)

دليل طبيعى است.

ديگرى: وَ بِما أَنْفَقُوا مِنْ أَمْوالِهِمْ كه تأمين مسكن، لباس و خوراك زن بعهده مرد است، لازم است سرپرستى، از آن مسئول و تأمين كننده باشد. اين دليل دليل قراردادى است يعنى: چون تأمين زنان بر عهده مردان گذاشته شده است، پس بايد مردان سرپرست باشند فَالصَّالِحاتُ قانِتاتٌ حافِظاتٌ لِلْغَيْبِ بِما حَفِظَ اللَّهُ به نظر مى آيد باء در «بما» به معنى مقابله باشد، يعنى حالا كه مردان سرپرست زنان شدند پس افراد شايسته آنهايى هستند كه به شوهران خود در امر سرپرستى مطيعند و حافظات غيبند يعنى در غياب شوهر مال شوهر و خودشان را براى شوهر حفظ مى كنند، نه به مال او خيانت مى كنند و نه به ناموس او، اينها را انجام مى دهند در مقابل آنچه خدا از حقوقشان را حفظ كرده و بر عهده مردان قرار داده است.

وَ اللَّاتِي تَخافُونَ نُشُوزَهُنَّ فَعِظُوهُنَّ وَ اهْجُرُوهُنَّ فِي الْمَضاجِعِ وَ اضْرِبُوهُنَّ.

اين به عكس جمله سابق است يعنى: در صورتى كه احساس مى كنيد به فكر مخالفت و عدم طاعتند و مى خواهند قانتات و حافظات نباشند آنها را نصيحت

__________________________________________________

خانه كار كنند، مثلا اگر در جامعه، تعليم، پرستارى، ماشين نويسى، كاريابى و نظير آنها را بعهده مردان و كارهاى حكومت، قانونگذارى، دادگسترى، جنگ، اداره امور، تشكيل دولتها را بعهده زنان بگذاريم كارى بر خلاف طبيعت مرد و زن كرده ايم چنان كه از قَوَّامُونَ عَلَى النِّساءِ و سيره رسول خدا و على (ع) روشن مى شود.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 356

كنيد و وظائف زناشويى را به نظرشان بياوريد و از خدا به ترسانيد، اگر موعظه مفيد واقع نشد از آنها در خوابگاه جدا شويد در رختخواب ديگرى بخوابيد و

يا در رختخواب بآنها پشت بگردانيد چنان كه از حضرت باقر عليه السّلام نقل شده است «1» و اگر آنهم مؤثّر واقع نشد آنها را بزنيد تا جلو مخالفت گرفته شود. در اينجا دو مطلب هست:

اول: فقهاء در اندازه زدن گفته اند بايد طورى بزند كه بدن زن خونى نشود و سرخ و سياه نگردد، در بعضى عبارات بايد «ضرب غير مبرح» باشد در مجمع البيان فرموده يعنى زدنى كه گوشت را ندرد و استخوان را نشكند و از حضرت باقر عليه السّلام نقل كرده: آن زدن با سواك است «2» ظاهرا منظور آن است كه با چوبى مثل چوب مسواك بزند. بنظر مى آيد اندازه زدن مقدارى است كه زن را بطاعت وادارد چنان كه از ذيل آيه فَإِنْ أَطَعْنَكُمْ فَلا تَبْغُوا عَلَيْهِنَّ سَبِيلًا روشن مى شود در اين صورت شرط سرخ و سياه نشدن مشكل است مگر آنكه دليل قاطعى داشته باشيم، اگر بنظر آوريم كه ضرب براى تنبيه است نه تشفى قلب، مطلب در اندازه آن روشن خواهد شد. كه لازم است حتّى المقدور بدون شدت و بدون شكنجه باشد وانگهى ضرب در مرتبه سوم آمده است يعنى تا مى تواند از زدن احتراز كند.

دوم: حق مرد در تأديب زن ناشزه يك حق طبيعى و قيمومى است بايد مرد بتواند زن را تأديب كند تا از پاشيدن خانواده جلوگيرى شود، تازه اگر مرد با يكى دو سيلى، زن را باطاعت وادار نكند پس چه كند برود شكايت بدادگاه كند و اسرار خانواده بر سر زبانها افتد، حال آنكه بعلّت لزوم عدم افشاء حتّى

__________________________________________________

(1)

مجمع البيان عن أبى جعفر (ع) قال يحول ظهره اليها.

(2)

مجمع البيان عن أبى جعفر

(ع) قال انه الضرب بالسواك.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 357

محكمه اى كه در آيه بعدى گفته خواهد شد محكمه خانوادگى است تا ديگران بخلوات خانواده واقف نشوند، وانگهى در اصطلاح روانشناسى در زنان يك عارضه انحراف جنسى و روحى هست بنام «ماسوشيزم» كه جز با خشونت قابل معالجه نيست، زدن زن در اين صورت اولا يك مداواى روحى و ثانيا مانع از هم پاشيدن خانواده است ناگفته نماند اگر نشوز و عصيان از طرف مرد باشد در صورت شكايت زن حكومت با مرد همان معامله را مى كند كه او با زن مى كرد حق زن در اين حكم ضايع نشده است.

فَإِنْ أَطَعْنَكُمْ فَلا تَبْغُوا عَلَيْهِنَّ سَبِيلًا إِنَّ اللَّهَ كانَ عَلِيًّا كَبِيراً.

اين جمله براى آن است كه نشوز را عنوان كرده بجان زنان نيافتند.

يعنى اگر با مقدارى خشونت حاضر بطاعت شدند ديگر براى زدن و خشونت در پى وسيله نباشيد اگر شما در قدرت بر زنان برتريد ياد آوريد كه خدا از شما برتر و بزرگتر است انتقام زنان را از شما مى گيرد.

مى توانند سازش بدهند و يا امر به طلاق كنند و يا تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 358

طلاق بدهند چنان كه در كافى از حضرت صادق عليه السّلام نقل شده است «1» اهميت اين دستورها بر ارباب تحقيق پوشيده نيست إِنْ يُرِيدا إِصْلاحاً يُوَفِّقِ اللَّهُ بَيْنَهُما إِنَّ اللَّهَ كانَ عَلِيماً خَبِيراً اگر بخواهند خانواده از هم نپاشد بهترين راهش همين است خدا از روى آگاهى اين دستور را داده است.

__________________________________________________

(1)

الميزان «عن ابى بصير عن ابى عبد اللَّه (ع) فى قوله فَابْعَثُوا حَكَماً مِنْ أَهْلِهِ وَ حَكَماً مِنْ أَهْلِها قال: الحكمان يشترطان ان شاء فرقا و ان شاء جمعا فان فرقا فجائز و ان جمعا فجائز.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 359

تُسَوَّى بِهِمُ الْأَرْضُ وَ لا يَكْتُمُونَ اللَّهَ حَدِيثاً (42)

36- به خدا عبادت كنيد و هيچ چيز را با او شريك نكنيد و با پدر و مادر نيكويى كنيد (و نيز) با خويشان، يتيمان، تنگدستان، همسايه اى كه خويشاوند است، همسايه اى تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 360

كه غير خويشاوند است، درماندگان، و آنچه مالك آن شده ايد نكويى كنيد كه خدا كسى را كه متكبر و فخر فروش باشد دوست نمى دارد.

37- همان كسانى كه بخل مى ورزند و مردم را ببخل وادار مى كنند و آنچه را خدا از فضل خود بآنها داده نهان مى دارند. براى كافران عذابى ذلت آور آماده كرده ايم.

38- و كسانى كه اموال خود را براى تظاهر بمردم انفاق مى كنند و به خدا و بروز جزا ايمان نمى آورند و هر كه شيطان همدم او باشد همدم بدى است.

39- چه شده بر آنها؟! اى كاش كه به خدا و روز جزا تسليم مى شدند و از آنچه خدا داده انفاق مى كردند!! و خدا بآنها داناست.

40- خدا هموزن ذره اى ستم نمى كند و اگر عمل، عمل نيك باشد آن را افزون مى كند و از جانب خود پاداشى بزرگ مى دهد.

41- چگونه باشد (حالشان) آن وقتى كه از هر امت گواهى مى آوريم و تو را بر اين امت گواه قرار مى دهيم.

42- آن روز كسانى كه كافر شده و به پيامبر نافرمانى كرده اند دوست مى دارند كه اى كاش زمين با آنها يكسان مى بود و هيچ واقعه اى را نمى توانند از خدا پنهان كنند.

جنب (بر وزن عقل) به معنى پهلو، طرف و كنار است يعنى:

رفيقى كه در كنار انسان است.

ابن السبيل: پسر راه. مسافرى كه از وطن و مال، دستش كوتاه شده است.

جز سبيل معرفى ندارد گويى پسر راه است (درمانده).

مختال: متكبر. خيل: گمان. خيلاء: تكبر از روى خيال و فرض. تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 361

مختال به معنى متكبر از همين ماده است.

فخور: فخر فروش. كسى كه از روى تكبر مفاخر خود را مى شمارد و به رخ مردم مى كشد.

يبخلون: بخل: ضد سخاوت. يعنى امساك و خرج نكردن در محلى كه بايد خرج شود.

اعتدنا: آماده كرده ايم. عتاد: آماده شدن. اعتاد: آماده كردن.

مهين: خوار كننده. هون و هوان به معنى ذلت و خوارى است. اهانت:

خوار كردن.

رئاء: تظاهر و نشان دادن. آن اين است كه كار خوبى انجام دهد و قصدش تظاهر باشد نه براى خدا.

قرين: رفيق. قرن: جمع شدن. رفيق را از آن قرين گويند كه با انسان جمع است.

مثقال: وزن (مثقال الشي ء: وزنه) چيزى كه با آن وزن مى كنند (سنگ).

ذره: ذر: مورچه هاى ريز. اجزاء غبار كه در شعاع خورشيد از روزنه در جاى تاريك ديده مى شوند مفرد آن ذره است رجوع شود به قاموس قرآن. در نهج البلاغه خطبه 163 آمده «سبحان من ادمج قوائم الذرة و الهمجه» منزه است كسى كه دست و پاى مورچه ريز و مگس ريز را در جاى خود قرار داده است.

عصوا: عصيان و نافرمانى كردند.

تسوى: سوى: مساوات و برابرى. تسويه: برابر كردن. مراد از آن در اينجا زنده نشدن است.

حديث: تازه. گفتار باشد يا چيزى ديگر.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 362

كه انفاق نمى كنند و يا براى تظاهر انفاق مى كنند نكوهش شده اند ولى اگر براى خدا انفاق و نيكى مى كردند نه تنها علمشان ضايع نمى شد بلكه زيادتر هم مى گشت، در پايان فرموده روزى كه حشر بر پا شود آنان كه از دستور پيامبر سرپيچى كرده اند آرزو مى كنند كه اى كاش زنده نمى شدند.

36- وَ اعْبُدُوا اللَّهَ وَ لا تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئاً وَ بِالْوالِدَيْنِ إِحْساناً ...

عبادت بخدا و شريك قرار ندادن براى او توحيد خالص است. موحّد كسى است كه خدا را بندگى كند و چيزى را شريك خدا نگرداند، ولى به نظر مى آيد مراد از عبادت در اين آيه احسان و انفاق در موارد نهگانه زير و مراد از شرك بخل و انفاق ريايى است آنكه براى خدا چنين كارى كند خدا را عبادت كرده و موحّد است. وَ بِالْوالِدَيْنِ إِحْساناً يعنى بپدر و مادر نيكى كنيد نيكى حسابى «1» بهر حال در اين آيه دستور داده شده كه در موارد نهگانه احسان و انفاق شود تا هم شكافهاى جامعه پر گردد و هم انسان دل و جانش از توحيد روشن شود آن موارد عبارتند از:

اول- پدران و مادران كه پنج بار در قرآن بِالْوالِدَيْنِ إِحْساناً تكرار شده و يك دفعه آمده بِوالِدَيْهِ حُسْناً (عنكبوت/ 8).

دوم: ذى القربى يعنى كسانى كه با انسان قرابت دارند.

سوم: يتيمان و پدر مردگانى كه صغير هستند و قدرت تأمين و تربيت خود را ندارند.

چهارم: فقراء و مستمندان.

__________________________________________________

(1) بِالْوالِدَيْنِ إِحْساناً تقديرش «احسنوا بالوالدين احسانا» است.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 363

پنجم: همسايه اى كه خويشاوند است و داراى دو حق مى باشد: حق قرابت و حق همسايگى «1».

ششم: همسايه اى كه خويشاوند نيست و فقط حق

همسايگى دارد.

هفتم: رفيقى كه در كنار انسان است و با انسان نشست و برخاست دارد رفيق باشد يا همسفر يا آشنايى كه اميد به نيكى انسان دارد.

هشتم: درمانده اى كه از توانايى در وطن خود دور افتاده است.

نهم: بردگان. و مطلق زير دستان خدمتگزار و غيره.

إِنَّ اللَّهَ لا يُحِبُّ مَنْ كانَ مُخْتالًا فَخُوراً هر كه متكبر و فخر فروش باشد و از اداى حقوق نامبرده سرپيچى كند مورد محبت خدا نيست. مختال كسى است كه گردنكش و متكبر باشد، فخور و ناز فروش آن است كه خودپسندى و گردنكشى خود را برخ مردم مى كشد. سازندگى اين آيه و شمول آن بر مكارم اخلاق قابل دقت است.

37- الَّذِينَ يَبْخَلُونَ وَ يَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبُخْلِ وَ يَكْتُمُونَ ما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ.

«الذين» وصف مختال و فخور است. آنها سه كار مى كنند اول در اداى حقوق گذشته بخل مى ورزند دوم مردم را امر به بخل ميكنند و مى گويند چرا مالى كه به زحمت دست آورده ايد به ديگران مى دهيد؟

سوم: ثروت و دارايى خود را پنهان مى دارند كه كسى از آنها در خواستى نكند، مصداق وَ يَمْنَعُونَ الْماعُونَ هستند. اينگونه اشخاص تيره درون از توحيد بر كنارند نه به خود نفعى دارند و نه بديگران و مصداق كفر مى باشند لذا فرموده:

__________________________________________________

(1)

مجمع البيان روى عن رسول اللَّه صلى اللَّه عليه و آله انه قال: الجيران ثلاثة جار له ثلاثة حقوق حق الجوار و حق القرابة و حق الاسلام و جار له حقان حق الجوار و حق الاسلام و جار له حق الجوار و هو المشرك من اهل اهل الكتاب؟

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 364

وَ أَعْتَدْنا لِلْكافِرِينَ عَذاباً مُهِيناً با ملاحظه أَ رَأَيْتَ الَّذِي

يُكَذِّبُ بِالدِّينِ فَذلِكَ الَّذِي يَدُعُّ الْيَتِيمَ وَ لا يَحُضُّ عَلى طَعامِ الْمِسْكِينِ و با ملاحظه وَيْلٌ لِكُلِّ هُمَزَةٍ لُمَزَةٍ ...

خواهيم دانست چرا قرآن آنها را كافر و غير موحد مى داند.

38- وَ الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ رِئاءَ النَّاسِ وَ لا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ لا بِالْيَوْمِ الْآخِرِ.

وصف دوّم مستكبرين است كه اگر انفاق كنند فقط براى تظاهر و ريا مى كنند، به خدا و روز جزا ايمان نمى آورند و خاضع نمى شوند و گرنه چنين نمى كردند، علت اين همه بدبختى آن است كه شيطان مطرود و اغوا گر قرين و همنشين آنهاست آرى: وَ مَنْ يَكُنِ الشَّيْطانُ لَهُ قَرِيناً فَساءَ قَرِيناً.

39- وَ ما ذا عَلَيْهِمْ لَوْ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ وَ أَنْفَقُوا مِمَّا رَزَقَهُمُ اللَّهُ.

«لو» به معنى تمنى و اى كاش است. قرآن در مقام حسرت بحال آنها مى گويد:

اى كاش كه به خدا و روز جزا تسليم مى شدند و از رزق خدا براى خدا انفاق مى كردند نه براى ريا. چون خدا بحال آنها آگاهى دارد و خسران نمى ديدند.

آرى: وَ كانَ اللَّهُ بِهِمْ عَلِيماً.

40- إِنَّ اللَّهَ لا يَظْلِمُ مِثْقالَ ذَرَّةٍ وَ إِنْ تَكُ حَسَنَةً يُضاعِفْها وَ يُؤْتِ مِنْ لَدُنْهُ أَجْراً عَظِيماً.

راجع به مضاعفه ذيل آيه مَثَلُ الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ ... بقره/ 244 صحبت شد، يُؤْتِ مِنْ لَدُنْهُ ظاهرا همان مضاعفه است. ظلم در اينجا به معنى نقصان اجر مى باشد «1» در روايت آمده: اگر كسى يك لقمه در راه خدا بدهد خدا روز قيامت آن را به بزرگى كوه احد به وى تحويل مى دهد.

يعنى اى كاش كه اين مردم به خدا و روز جزا تسليم مى شدند و در راه خدا

__________________________________________________

(1) اسم «تك» عمل است يعنى «و ان تلك العمل حسنة»

مؤنث بودن آن بعلت «حسنة» است.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 365

انفاق مى كردند زيرا خدا هم به حال آنها داناست و هم پاداش كسى را كاهش نمى دهد بلكه فزون هم مى گرداند. اين آيه تعليل استفهام در آيه قبلى است.

41- فَكَيْفَ إِذا جِئْنا مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ بِشَهِيدٍ وَ جِئْنا بِكَ عَلى هؤُلاءِ شَهِيداً «هؤلاء» ظاهرا راجع بامّت اسلامى است يعنى تو را هم باين امّت شاهد مى آوريم از روايت كافى به نظر مى آيد كه «هؤلاء» راجع به «شهيدا» است يعنى آن حضرت شاهد بر شهداء امتهاى ديگر است لكن روايت ضعيف است «1» اين آيه تهديد ديگرى است راجع به مختال و فخور يعنى حال آنها چگونه خواهد بود روزى كه تو بر نافرمانى آنها پيش خدا گواهى دهى. رجوع شود به «نكته ها».

42- يَوْمَئِذٍ يَوَدُّ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ عَصَوُا الرَّسُولَ لَوْ تُسَوَّى بِهِمُ الْأَرْضُ وَ لا يَكْتُمُونَ اللَّهَ حَدِيثاً «2».

معناى «زمين با آنها مساوى مى بود» يعنى زنده نمى شدند و از زمين متمايز نمى گشتند نظير: يَقُولُ الْكافِرُ يا لَيْتَنِي كُنْتُ تُراباً

نبأ/ 40 وَ لا يَكْتُمُونَ ....

ظاهرا عطف است بر «يود»، آن در مقام عدم امكان كتمان است يعنى نمى توانند هيچ واقعه اى را از خدا كتمان كنند، به موجب: يَوْمَ هُمْ بارِزُونَ لا يَخْفى عَلَى اللَّهِ مِنْهُمْ شَيْ ءٌ غافر/ 16 و يَوْمَ تُبْلَى السَّرائِرُ فَما لَهُ مِنْ قُوَّةٍ وَ لا ناصِرٍ طارق/ 9 و 10 هيچ چيز را نمى توان از خدا پنهان داشت. بلى به موجب يَوْمَ يَبْعَثُهُمُ اللَّهُ جَمِيعاً فَيَحْلِفُونَ لَهُ كَما يَحْلِفُونَ لَكُمْ مجادله/ 18 و ثُمَّ لَمْ تَكُنْ فِتْنَتُهُمْ إِلَّا أَنْ قالُوا وَ اللَّهِ رَبِّنا ما كُنَّا مُشْرِكِينَ انعام/ 23 مى خواهند كتمان كنند ولى نمى توانند.

__________________________________________________

(1) چنان

كه در آلاء الرحمن فرموده است.

(2) حديثا نكره در سياق نفى و مفيد عموم است يعنى: هيچ واقعه اى را نمى توانند كتمان كنند.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 366

اللَّه اعلم.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 367

روى زمين را ظاهرا بعلّت بالاى زمين و قشر ظاهر آن بودن صعيد گفته اند.

طيب: پاك و دلچسب.

عفو: بسيار آمرزنده.

مسجد داخل مى شوند يا نه؟

فرمود: نه مگر در حال عبور، خدا فرموده: وَ لا جُنُباً إِلَّا عابِرِي سَبِيلٍ حَتَّى تَغْتَسِلُوا ... «1».

و نيز گفته اند: درب خانه هاى صحابه به مسجد باز مى شد آنها نمى توانستند پيوسته در منزل غسل كرده خارج شوند لذا بطور مرور از مسجد مجاز شدند.

ناگفته نماند: اين معنى از آيه شريفه بطور روشن استفاده نمى شود مگر اينكه «استخدام» باشد براى آن هم قرينه واضح نيست و اللَّه العالم وانگهى در فقه شيعه جنب نمى تواند از مسجد مدينه در حال جنابت عبور بكند.

وَ إِنْ كُنْتُمْ مَرْضى أَوْ عَلى سَفَرٍ أَوْ جاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغائِطِ أَوْ لامَسْتُمُ النِّساءَ فَلَمْ تَجِدُوا ماءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيداً طَيِّباً.

اينجا حكم تيمم بدل از وضو و غسل يك جا بيان شده است.

چون مريض و مسافر ممكن است احتياج بغسل يا وضو داشته باشد، آنكه بول و غايط كرده در صورت نبودن آب وظيفه اش تيمّم بدل از وضو است و آنكه با زنان آميزش كرده تيمم بدل از غسل بايد بكند.

__________________________________________________

(1)

عياشى عن زرارة عن ابى جعفر عليه السلام قال قلت له: الحائض و الجنب يدخلان المسجد ام لا؟ فقال لا يدخلان المسجد الا مجتازين ان اللَّه يقول و لا جنبا الا عابرى سبيل حتى تغتسلوا.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 370

ناگفته نماند: مريض اگر آب هم داشته باشد در صورتى كه استعمال آب ضرر داشته باشد باز وظيفه اش تيمّم است به نظرم فَلَمْ تَجِدُوا ماءً قيد سه مورد بقيه است، معنى آيه چنين است و اگر مريض بوديد و نتوانستيد آب به بدن برسانيد و يا آب پيدا نكرديد و يا در سفر بوديد ...

فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَ أَيْدِيكُمْ در سوره مائده آيه

6 آمده: فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَ أَيْدِيكُمْ مِنْهُ يعنى: پس از آنكه خاك پاك يا روى زمين را قصد كرديد دست بآن بزنيد سپس صورت و دستهاى خود را مسح كنيد تفصيل حكم در كتب فقه مذكور است.

آن وقت در بيان اينكه: حكم تيمم يك نوع تخفيف و تسهيل است فرموده:

إِنَّ اللَّهَ كانَ عَفُوًّا غَفُوراً خدا آمرزنده و چاره ساز است در سوره مائده بجاى اين جمله فرموده: ما يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 371

مى خرند و مى خواهند شما نيز گمراه شويد. تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 372

45- خدا به دشمنان شما آگاهتر است. خدا سرپرست كافى و كمك كافى است.

46- آنها از كسانى هستند كه يهوديت اختيار كرده و كلمه ها را، از معانى خود منحرف مى كنند، مى گويند: شنيديم و نافرمانى كرديم، بشنو شنوا نباشى و مى گويند: راعنا تا زبان خويش را در ناحق بگردانند و بدين طعنه زنند، اگر آنها مى گفتند شنيديم و فرمان برديم بشنو و بما مهلت ده (تا حقائق را درك كنيم) بر ايشان بهتر و استوارتر بود ولى خدا در اثر كفرشان لعنتشان كرده، جز تعداد اندكى ايمان نمى آورند.

47- اى كسانى كه به شما كتاب داده شده، به آنچه نازل كرده ايم و دين شما را تصديق مى كند ايمان آوريد، پيش از آنكه صورتهايى را محو كنيم و به قفا برگردانيم يا به آنها لعنت كنيم چنان كه به اصحاب سبت لعنت كرديم و امر خدا شدنى (و حتمى) است.

48- خدا نمى بخشد كه بدو شرك آورند، و جز اين را براى هر كسى كه بخواهد مى بخشد و هر كس به خدا شرك آورد حقا گناه بزرگى را مرتكب شده است.

49- آيا نديدى آنها را كه خود را مدح مى كنند، بلكه خدا هر كه را بخواهد مدح مى كند و بقدر نخ وسط هسته خرما ستم نمى شوند.

50- ببين چطور به خدا دروغ مى بندند و همى بس كه آن گناه آشكار است.

تحريف كلام آن است كه آن را از معانى خود منحرف كنند.

و اسمع غير مسمع: اين جمله را «بشنو ناشنوا» «بشنو شنوا نباشى» معنى كرده اند (بقره/ 104). تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 373

راعنا: فعل امر است يعنى ما را مراعات كن. آن در زبان عبرى كلمه فحش بود، از اين كلمه كه در عربى معناى خوبى دارد فحش و ناسزا قصد مى كردند (بقره/ 104).

ليا: لى (به وزن حى) به معنى تابيدن است. كسى كه دست يا سر خود را بچرخاند گويند: «لوى رأسه و يده» در كذب و دروغسازى گويند: «لوى لسانه بكذا» مراد از آيه دروغسازى و منحرف كردن حقائق است.

طعن: عيبجويى و عيب گرفتن در اصل به معنى نيزه زدن است.

نطمس: طمس و طموس: محو كردن و هلاك كردن و نيز كهنه شدن و محو شدن.

سبت: سبت به معنى قطع و در شريعت تورات دست كشيدن از كار و مطابق با روز شنبه است.

يزكون: تزكيه: پاك كردن و نيز مدح كردن و پاك نشاندادن. از ماده زكاء به معنى زيادت و نمو.

فتيل: فتل: تابيدن فتيل: تابيده. ليف شيار هسته خرما. چركى كه ميان دو انگشت گردانده شود. شى ء ناچيز را بدان مثل زننده مراد از آيه همين است.

يفترون: افتراء دروغسازى و جعل چيزى از خود. از ماده فرى به معنى بريدن و شكافتن.

قرار گرفته اند كه پيش از كوبيده شدن و گرفتار نتائج جنايت شدن، توبه كنند و از اصحاب سبت عبرت بگيرند و خود را مدح نكنند و ...

44- أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ أُوتُوا نَصِيباً مِنَ الْكِتابِ يَشْتَرُونَ الضَّلالَةَ وَ يُرِيدُونَ أَنْ تَضِلُّوا السَّبِيلَ.

لفظ نَصِيباً مِنَ الْكِتابِ حكايت دارد كه همه كتاب در دست آنها نيست بلكه قسمت بزرگى را از دست داده اند چنان كه ذيل آيه سوم از سوره آل عمران در نكته ها گفته ايم.

ممكن است مراد از «الكتاب» شريعت كامل و دين كامل باشد و بمقتضاى زمان مقدارى از اين شريعت به يهود داده شده بود و لازم بود بوسيله عيسى عليه السّلام كامل و بوسيله پيامبر اسلام صلّى اللَّه عليه و آله بآخرين تكامل خود برسد و محكم الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ چنين شد «يشترون- يريدون» حاكى است كه يهود دانسته و از روى عمد سمپاشى مى كردند و اسلام را تكذيب مى نمودند تا مسلمانان را از دين خود برگردانند.

45- وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِأَعْدائِكُمْ وَ كَفى بِاللَّهِ وَلِيًّا وَ كَفى بِاللَّهِ نَصِيراً.

يعنى خدا بشما اين مسئله را عالم مى كند و مى داند كه آنها دشمن شما هستند «وليا- نصيرا» حاكى است كه سرپرست و كمك واقعى خداست مبادا در مقابل چرب زبانى يهود تصور كنيد كه آنها دوست و خير خواه شما مى باشند بلكه مى خواهند شما را سرنگون كنند و انقلاب اسلامى را از بين ببرند.

46- مِنَ الَّذِينَ هادُوا يُحَرِّفُونَ الْكَلِمَ عَنْ مَواضِعِهِ.

لفظ «من» بيان كننده «اعداء» است يعنى دشمنان شما كسانى هستند كه يهوديت را اختيار كرده اند، مراد از يُحَرِّفُونَ ... شايد مطلق چيزهايى باشد كه يهود معنى آنها را تغيير مى دادند از جمله بشارات

تورات درباره پيامبر اسلام تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 375

و اينكه از لفظ «راعنا» ناسزا قصد مى كردند نيز داخل در يُحَرِّفُونَ ...

است.

وَ يَقُولُونَ سَمِعْنا وَ عَصَيْنا وَ اسْمَعْ غَيْرَ مُسْمَعٍ وَ راعِنا لَيًّا بِأَلْسِنَتِهِمْ وَ طَعْناً فِي الدِّينِ.

اين آيه ذيل آيه 104 بقره مشروحا بيان گرديد بآنجا رجوع شود به نظرم «ليا» راجع به «راعنا» و «طعنا» راجع به سَمِعْنا وَ عَصَيْنا ... است از امام باقر عليه السّلام نقل شده لفظ «راعنا» در لغت عبرى كلمه فحش بود يهود از استعمال اين كلمه فحش قصد مى كردند خداوند مى فرمايد: اينان در گفتن «راعنا- سمعنا و عصينا ...» زبان خود را در ناروا حركت مى دهند و بدين اسلام خرده گيرى مى كنند و خلاصه مكتب و رهبر را مسخره مى كنند و سبك جلوه مى دهند كه كار ضد انقلاب همين است «1» وَ لَوْ أَنَّهُمْ قالُوا سَمِعْنا وَ أَطَعْنا وَ اسْمَعْ وَ انْظُرْنا لَكانَ خَيْراً لَهُمْ وَ أَقْوَمَ اگر بجاى آن مسخره بازى چنين مى گفتند و در جاى «راعنا» «انظرنا» به كار مى بردند اين هم به نفع آنها بود و هم كلام استوارى را بر زبان رانده بودند.

وَ لكِنْ لَعَنَهُمُ اللَّهُ بِكُفْرِهِمْ فَلا يُؤْمِنُونَ إِلَّا قَلِيلًا مراد از كفر انكار عمدى است لفظ «منهم» بعد از «قليلا» مقدر است. يعنى: در اثر انكار و عنادشان خدا توفيق را از آنها سلب كرده، فقط عده ناچيزى از آنها ايمان مى آورند و در رديف وَ لَوْ أَنَّهُمْ قالُوا سَمِعْنا .... قرار مى گيرند، آينده سخن قرآن را تصديق كرد كه از يهود جز گروه اندكى باسلام مشرف نشدند.

47- يا أَيُّهَا الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتابَ آمِنُوا بِما نَزَّلْنا مُصَدِّقاً لِما مَعَكُمْ مِنْ قَبْلِ

أَنْ نَطْمِسَ وُجُوهاً فَنَرُدَّها عَلى أَدْبارِها أَوْ نَلْعَنَهُمْ كَما لَعَنَّا أَصْحابَ السَّبْتِ وَ كانَ أَمْرُ اللَّهِ مَفْعُولًا.

__________________________________________________

(1) به نظر مى آيد: اين بيان حال يهود است اعم از ظاهر و باطن مشكل است قبول كرد كه رودررو بآن حضرت گفته باشند وَ اسْمَعْ غَيْرَ مُسْمَعٍ شايد زبانحالشان چنين بوده ولى «راعنا» را بزبان گفته اند.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 376

در قرآن مجيد باين سخن خيلى تكيه شده كه قرآن مصدق كتابها و شريعتهاى پيشين است، مراد از آن تصديق فى الجمله است زيرا در قرآن تحريف و ناقص شدن آنها نيز ياد آورى شده است و يا منظور آن است كه: آنها حقند ولى لازم بود بمقتضاى زمان تكميل شوند، آنهم بوسيله همان اسلام و قرآن است. نتيجه اين است كه: اى اهل كتاب قرآن مخالف طريقه شما نيست و در غير توحيد قدم برنداشته بلكه تكامل يافته مكتب شماست، چرا بآن گردن نمى نهيد؟»!!.

بقرينه ضمير «نلعنهم» كه «وجوها» بر ميگردد مراد از وجوه اشخاص است نه صورتها مثل وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ خاشِعَةٌ عامِلَةٌ ناصِبَةٌ تَصْلى ناراً حامِيَةً غاشيه/ 2، 473 كه مراد اشخاص مى باشند ظاهرا به علّت آنكه ذلت در چهره ها آشكار مى شود وجوه ذكر شده است به نظر مى آيد كه مراد از طمس وجوه و برگرداندن به قفا تغيير حالت و سلب توفيق هدايت است از امام باقر صلوات اللَّه عليه نقل شده مراد آن است كه آنها را از هدايت دور مى كنيم و در گمراهى بعقب بر مى گردانيم كه كه اصلا رستگار نشوند «1».

در اين آيه يكى از دو عقوبت به يهود وعده شده و با جمله وَ كانَ أَمْرُ اللَّهِ مَفْعُولًا حتميّت آن تضمين گشته

است اول: از كار افتادن عقل و هوش در درك واقعيات و سلب شدن توفيق هدايت بطورى كه اصلا برستگارى روى نياورند.

دوم آنكه مثل اصحاب سبت مسخ و مطرود گردند «2» ناگفته نماند يهود به قرآن و اسلام اعتنا نكرده بعقوبت اول گرفتار شدند، درباره آيه معانى ديگرى نيز

__________________________________________________

(1)

صافى عن الباقر (ع) «و المعنى نطمسها عن الهدى فنردها على ادبارها فى ضلالتها بحيث لا يفلح ابدا»

چون چشم بقفا برگردد شخص پشت سر را مى بيند و بقهقرى ميرود.

(2) جريان اصحاب سبت در بقره/ 65 گذشت و در سوره اعراف مفصلا خواهد آمد. [.....]

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 377

گفته شده ولى آنچه گفته شد طبيعى تر است.

48- إِنَّ اللَّهَ لا يَغْفِرُ أَنْ يُشْرَكَ بِهِ وَ يَغْفِرُ ما دُونَ ذلِكَ لِمَنْ يَشاءُ.

اين آيه با آنكه يك حكم كلّى است يهود را تهديد مى كند كه در صورت عدم ايمان مشركند و بخشوده نخواهند شد. در اينجا چند مطلب هست: اول مسئله عدم غفران در اين آيه و آيات ديگر در صورتى است كه شخص مشرك از دنيا برود و گرنه بضرورت اسلام ثابت شده كه مشرك در صورت توبه و ايمان آوردن گناهش آمرزيده خواهد شد.

دوم: يَغْفِرُ ما دُونَ ذلِكَ حاكى است كه همه گناهان اعم از صغيره و كبيره قابل غفرانند نمى گوئيم حتما آمرزيده مى شوند تا باعث تجرى شود و تحريم گناهان لغو گردد بلكه مى گوئيم: قابليّت آن را دارند كه آمرزيده شوند. از حضرت صادق عليه السّلام نقل شده كه فرمود:

«الكبائر و ما سواها»

«1» و لفظ لِمَنْ يَشاءُ راجع بشرائط آمرزش گناهان است يعنى اگر شرائط غفران جمع شود و خدا بخواهد مى آمرزد معلوم است كه خدا عبث

نمى كند.

از امير المؤمنين عليه السّلام منقول است كه فرمود: در نزد من در قرآن از اين آيه اميدوار كننده تر نيست «2» وَ مَنْ يُشْرِكْ بِاللَّهِ فَقَدِ افْتَرى إِثْماً عَظِيماً «افترى» معناى گناه مى دهد يعنى: هر كه به خدا شريك قرار بدهد حقا كه گناه كرده گناهى بزرگ «3».

49- أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ يُزَكُّونَ أَنْفُسَهُمْ بَلِ اللَّهُ يُزَكِّي مَنْ يَشاءُ وَ لا يُظْلَمُونَ فَتِيلًا.

يهود با آنكه در مقام تكذيب اسلام بودند، خود را مدح كرده و انسان

__________________________________________________

(1) تفسير صافى يعنى غفران شامل صغائر و كبائر است.

(2) تفسير مجمع البيان «ما فى القرآن آية عندى ارجى من هذه الاية».

(3) اين مثل «حمدته شكرا» و «قعدت جلوسا» است.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 378

ما فوق مى دانستند و مى گفتند: نَحْنُ أَبْناءُ اللَّهِ وَ أَحِبَّاؤُهُ مائده 18، آيه مى فرمايد:

خدا انسان را مدح مى كند روى معيارهاى واقعى، غرور بيجاى ناپاكان و منم منم گفتنشان معنى ندارد، بايد براه حق بروند تا پاك باشند و در اين تزكيه كه بوسيله خدا و باندازه عمل است مردم ابدا مظلوم نمى شوند و اجرشان بدون كم و كاست مى رسد.

50- انْظُرْ كَيْفَ يَفْتَرُونَ عَلَى اللَّهِ الْكَذِبَ وَ كَفى بِهِ إِثْماً مُبِيناً.

در تزكيه و مدح خودشان ناچار بودند باطل را در جاى حق بگذارند و بر خدا دروغ ببندند و آن، در گناه آشكار بودن كافى است.

باطل باك ندارد از اينكه بر خدا و رسول دروغ ببندد، محمد رضا پهلوى با آنكه غرق در كفر و شرك و عياشى بود، خود را كمر بسته حضرت رضا عليه السلام معرفى مى كرد بنظرش حضرت ابو الفضل او را وقت افتادن از اسب نجات داده بود و امير المؤمنين (ع)

را در بيدارى با چشم خود ديده بود.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 379

است.

56- براستى كسانى كه به آيات ما كافر شدند بزودى بآتش مهيب داخلشان مى كنيم هر وقت پوستهايشان سوخت و بيحس شد پوستهاى ديگرى بر آنها عوض مى گيريم تا عذاب را بچشند، خدا عزيز و حكيم است.

57- كسانى كه ايمان آورده و عمل شايسته انجام دادند، آنها را به بهشتهايى داخل مى كنيم كه از زير آنها نهرها روان است و در آنها جاودانانند براى آنها در آن بهشتها زنان پاكى هست و آنها را بزندگى سعادتبخش داخل مى كنيم.

رسيدن ميوه و پخته شدن گوشت است. به نظرم مراد از آن بى حس شدن باشد.

بدلناهم: تبديل: عوض گرفتن چيزى در جاى چيزى.

مطهره: پاك شده. تطهير: پاك كردن. زنان بهشتى از هر چيز ناخوشايند پاك شده اند.

ظل ظليل: ظلّ: سايه. ظليل: سايه دار. ولى هر گاه ظل ظليل گويند منظور مبالغه است مثل ليل اليل و داهية دهياء به نظرم مراد از ظلّ عزت و رفاه و آسودگى است راغب گويد از اين چيزها با ظلّ تعبير مى آورند على هذا ظل ظليل يعنى زندگى بسيار لذت بخش.

وَ الطَّاغُوتِ مفيد آن است كه يهود هم به طاغوت مثل ابو سفيان و هم به مكتب او اظهار ارادت كرده اند، آنان كه از روى حسد و غرض خار راه بشريت هستند از اين كارها زياد مى كنند مكتب باطل را تزويج و حق را لجن مال مى نمايند. باين گفته سه جواب داده شده اول:

52- أُولئِكَ الَّذِينَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ وَ مَنْ يَلْعَنِ اللَّهُ فَلَنْ تَجِدَ لَهُ نَصِيراً.

چون اين كار، دانسته و از روى عمد است لذا آنها مطرود و از رحمت و توفيق خدا بى بهره مى باشند، نتيجه لعنت آن است كه ديگر راهى و كمكى براى هدايت ندارند، چون هدايت مال كسى است كه نمى داند و در فكر عناد نيست ولى آنكه مى داند و نمى خواهد تسليم شود قابل هدايت نيست سَواءٌ عَلَيْهِمْ أَ أَنْذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لا يُؤْمِنُونَ جواب دوم:

53- أَمْ لَهُمْ نَصِيبٌ مِنَ الْمُلْكِ فَإِذاً لا يُؤْتُونَ النَّاسَ نَقِيراً.

ملك و حكومت جهان در دست آنهاست كه قضاوتشان مورد عمل و خواسته شان در تعيين نبوت و غيره مؤثر باشد و گرنه هيچ چيز به مردم نمى دادند، يهود نبوت و مقام را براى خود مى خواستند چنان كه حكمرانان ستمگر نيز چنانند. تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 383

54- أَمْ يَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلى ما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ فَقَدْ آتَيْنا آلَ إِبْراهِيمَ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ آتَيْناهُمْ مُلْكاً عَظِيماً.

اين سومين جواب يهود است كه مكتب بت پرستان را باسلام ترجيح مى دادند، مراد از «الناس» رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله يا او و خانواده اش است، قهرا اين فضيلت بامتش هم مى رسد يعنى اينها حسد مى برند بر نبوت و فضيلتى كه خدا به پيامبر و خانواده او

داده است ولى اين جاى حسد نيست ما از اول با خاندان ابراهيم چنين كرده ايم.

اين پيامبر و خاندان او نيز از خاندان ابراهيم هستند. مراد از «ملك عظيم» ظاهرا حكومت ظاهرى و معنوى است از قبيل امامت و وجوب اطاعت و حكومت امثال سليمان و داود و غيره از ائمه اهل بيت عليهم السّلام نقل شده كه مراد از «الناس» رسول خدا و خاندان او است. امام صادق عليه السّلام مى فرمايد: مائيم آن حسد شده ها كه خدا در كتابش فرموده: أَمْ يَحْسُدُونَ النَّاسَ ... فرمود: مراد از كتاب نبوت و از حكمت درك و قضاوت و از ملك عظيم مفترض الطاعة بودن است. «1»

55- فَمِنْهُمْ مَنْ آمَنَ بِهِ وَ مِنْهُمْ مَنْ صَدَّ عَنْهُ وَ كَفى بِجَهَنَّمَ سَعِيراً.

«منهم» راجع است بآل ابراهيم، مراد از «به و عنه» كتاب، حكمت و ملك عظيم است. يعنى بعضى از آل ابراهيم باين فضيلت ايمان آورده و اسلام قبول كردند ولى بعضى از آن اعراض نموده و در كفر ماندند مثل اكثر يهود و كفار بنى هاشم. ممكن است «منهم» راجع به عموم مردم باشد. كَفى بِجَهَنَّمَ ...

تهديد است به كسانى كه اعراض كرده اند يعنى: بس است براى آنها جهنم افروخته.

__________________________________________________

(1)

مجمع البيان: «قال ابو عبد اللَّه (ع) يا ابا الصباح ... نحن المحسودون الذين قال اللَّه فى كتابه ام يحسدون الناس ... قال و المراد بالكتاب النبوة و بالحكمة الفهم و القضاء و بالملك العظيم افتراض الطاعة.

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 384

56- إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا بِآياتِنا سَوْفَ نُصْلِيهِمْ ناراً كُلَّما نَضِجَتْ جُلُودُهُمْ بَدَّلْناهُمْ جُلُوداً غَيْرَها لِيَذُوقُوا الْعَذابَ.

«نارا» كه نكره آمده عظمت و مهيب بودن آتش را مى رساند، مراد از الَّذِينَ

كَفَرُوا كسانى هستند كه از روى عناد در كفر مانده و بحق تسليم نشده اند نه كسانى كه از روى جهل كافر شده اند به نظرم مراد از «نضجت» بيحس شدن پوستها باشد كه پوست در اثر سوختن بيحس و مرده مى شود، چون آخرت همه جا، حيات و زندگى است وقتى كه پوست سوخت و بيحس شد فورا زنده مى شود و سوزش از سر گرفته مى شود، ظاهرا منظور از بَدَّلْناهُمْ جُلُوداً غَيْرَها همان پوستهاى اولى است، غيريّت براى زنده و مرده بودن است.

در تفسير برهان نقل شده: چون منصور عباسى امام صادق عليه السّلام را به عراق آورد ابن ابى العوجاء پيش آن حضرت آمد، گفت: درباره اين آيه كُلَّما نَضِجَتْ جُلُودُهُمْ بَدَّلْناهُمْ جُلُوداً غَيْرَها ... چه مى فرمائيد؟ قبول كردم آن پوستها كه گناه كردند عذاب ديدند تقصير پوستهاى جديد چيست؟ امام فرمود: «هى هى و هى غيرها» پوستها همان پوستهاست و غير آنهاست. گفت: توضيح بدهيد تا روشن شوم.

امام فرمود: اگر كسى خشتى را كوبيده و گل كرده بار ديگر خشت بزند آيا آن، خشت اولى و در عين حال غير آن نيست؟ گفت: آرى خدا سعادتمندت گرداند نظير اين روايت در احتجاج طبرسى و تفسير قمى نيز نقل شده است. إِنَّ اللَّهَ كانَ عَزِيزاً حَكِيماً حاكى است كه خدا باين كار توانا و اين عذاب از روى حكمت است «نعوذ باللَّه من عذاب النار».

57- وَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ سَنُدْخِلُهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِينَ فِيها أَبَداً لَهُمْ فِيها أَزْواجٌ مُطَهَّرَةٌ وَ نُدْخِلُهُمْ ظِلًّا ظَلِيلًا.

اين آيه در مقابل آيه فوق است و از دأب قرآن است كه آيات رحمت و عذاب تفسير أحسن

الحديث، ج 2، ص: 385

را يك جا ذكر مى كند تا يكى مفيد انذار و ديگرى در برگيرنده تبشير باشد «ابد» دلالت بر زمان مستمرى دارد كه قطع نمى شود و آن تأكيد «خالدين» است، مراد از «الانهار» نهرهايى است كه در بقره/ 25 گفته شد و در سوره قتال خواهد آمد. أَزْواجٌ مُطَهَّرَةٌ زنانى هستند كه از هر ناپاكى ظاهرى و معنوى پاك و مبرى هستند «ظل ظليل» چنان كه در «كلمه ها» گفته شد زندگانى لذت بخش و غير قابل توصيف است (اللهم ارزقنا).

تفسير أحسن الحديث، ج 2، ص: 386