ترجمه و تحقیق مفردات الفاظ القرآن جلد 4

انکدار: دگرگونی در نتیجه انتشار و پخش شدن چیزی است، در آیه گفت:

وَ إِذَا النُّجُومُ انْکَدَرَتْ- 2/ تکویر) انکدر القوم علی کذا: وقتی است که قومی بطور پراکنده بر چیزی فرود آیند و قصد آن کنند.

وَ اللَّهُ یَشْهَدُ إِنَّ الْمُنافِقِینَ لَکاذِبُونَ 1/ منافقون).

در مورد آیه اخیر گفتیم که نامیدن دروغگویان در مورد منافقین مربوط به دروغ و کذبشان در اعتقاد آنهاست نه در سخنشان زیرا در سخن و قولشان- راست می گفتند. (1)

و آیه: لَیْسَ لِوَقْعَتِها کاذِبَهٌ- 2/ واقعه) دروغ نبودن وقوع قیامت به خود فعل نسبت داده شده مثل عبارات:

فعله صادقه فعله کاذبه: کرداری درست و کرداری نادرست، آیه:

ناصِیَهٍ کاذِبَهٍ- 16/ علق) (2) عبارات- رجل کذاب، کذوب، کذبذب و کیذبان- همه برای مبالغه در دروغگویی است.

گفته میشود- لا مکذوبه- یعنی به تو دروغ نمی گویم.

کذبتک حدیثا: سخن دروغی به تو نگفتم و نمیگویم.

خدای تعالی گوید: الَّذِینَ کَذَبُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ- 90/ توبه) که با دو مفعول متعدی میشود مثل- صدق- در آیه: لَقَدْ صَدَقَ اللَّهُ رَسُولَهُ الرُّؤْیا بِالْحَقِّ- 27/ فتح) (3).

__________________________________________________

شهادت میدهیم که تو پیامبر خدا هستی، در پیامبر بودنت سخن درستی می گفتند بحث در این است که منافقین در اعتقادشان چنین باوری نداشتند پس گفتارشان با واقع مطابقت دارد اما با عقیده شان مخالف است.

که در این آیه هم کاذبه به چهره و پیشانی منسوب شده.

در آستانه فتح مکه است می گوید: خداوند خواب پیامبرش را به حق و راستی درست و صحیح گردانید که در این آیه واژه های رسول و رؤیا دو مفعول- صدق- هستند.

ص: 5

می گویند: کذبه کذبا و کذابا و اکذبته: او را دروغگو یافتم.

(کذبته:) به کذب و دروغ نسبتش دادم خواه در آن دروغ گفتن صادق باشد یا کاذب و هر جا در قرآن واژه تکذیب آمده است در مورد تکذیب نمودن سخن راست و صادق است، مثل آیات:

کَذَّبُوا بِآیاتِنا 39/ بقره.

رَبِّ انْصُرْنِی بِما کَذَّبُونِ 26/ مؤمنون.

بَلْ کَذَّبُوا بِالْحَقِّ 5/ ق.

کَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ فَکَذَّبُوا عَبْدَنا 9/ قهر.

کَذَّبَتْ ثَمُودُ وَ عادٌ بِالْقارِعَهِ 4/ حاقه.

وَ إِنْ یُکَذِّبُوکَ فَقَدْ کَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ 42/ حج.

وَ إِنْ یُکَذِّبُوکَ فَقَدْ کَذَّبَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ 25/ فاطر.

و در آیه گفت: فَإِنَّهُمْ لا یُکَذِّبُونَکَ (33/ انعام) (1) که با تشدید و بدون

__________________________________________________

زجاج می گوید:

تفسیر (لا یکذبونک- 33/ انعام) اینستکه آنها قدرت ندارند که به تو بگویند: اخباری که می گویی و در کتابهاشان هست و دروغ گفته ای.

وجه دیگر این است که لا یکذّبونک بقلوبهم) یعنی می دانند که تو راستگویی و در دلهاشان تکذیبت نمیکنند.

ازهری می گوید: جایز است که آیه: فَإِنَّهُمْ لا یُکَذِّبُونَکَ- 33/ انعام) به این معنی باشد که تو در نزد آنها بسیار راستگو هستی ولی آنها با زبانهاشان آنچه را که دلهاشان شهادت میدهد انکاری کنند و از علی صلوات اللّه علیه روایت شده که آیه: فَإِنَّهُمْ لا یُکَذِّبُونَکَ- 33/ انعام) با ضمه حرف (ی) و سکون حرف (ک)

ص: 6

تشدید حرف (ذ) نیز خوانده شده، معنیش این است که تو را دروغگو و کاذب نخواهند یافت و نمی توانند در باره تو دروغی را ثابت کنند.

و در آیه: حَتَّی إِذَا اسْتَیْأَسَ الرُّسُلُ وَ ظَنُّوا أَنَّهُمْ قَدْ کُذِبُوا 110/ یوسف یعنی پیامبران خود دانستند، از آنهایی که برای هدایتشان به سویشان آمده اند به دروغ گفتن نسبت داده میشوند.

پس وزن فعل (کذّبوا) مثل (فسقوا) و (زنّوا) و (خطئوا) است در وقتی که به یکی از این معانی نسبت داده شوند [یا به فسق یا به زنا و خطاء] و آن معنی در آیات:

فَقَدْ کُذِّبَتْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِکَ 4/ فاطر.

فَکَذَّبُوا رُسُلِی (45/ سبأ) آمده است. (1)

و در آیه: إِنْ کُلٌّ إِلَّا کَذَّبَ الرُّسُلَ (14/ ص) که (کذبوا) بدون تشدید حرف (ذ) خوانده شده و در معنی عبارتی است که می گویند: کذبتک حدیثا، پس معنی آیه این است که مردمان و آنهایی که پیامبران به سویشان فرستاده

__________________________________________________

به معنی (لا یکذّبون الّذی جئت به) یعنی چیزی که آورده ای انکار می کنند.

کسائی به این قرائت علی علیه السّلام استدلال و احتجاج کرده است می گوید:

عرب (کذّبت الرجل را که باب تکذیب است در وقتی بکار میبرد که آن مرد را به دروغ نسبت دهی ولی (اکذبته) از باب افعال وقتی است که خبر بدهی، به اینکه آنچه را که از او گفتگو می کند دروغ است و واقع نمیشود.

(تهذیب اللغه/ ازهری 10/ 167)

یعنی پیامبران پیش از تو هم از سوی مجرمین و بت پرستان تکذیب میشدند و به دروغ گفتن نسبتشان میدادند.

ص: 7

بودند گمان میکردند که پیامبران اگر به آنها گفته اند: در صورتی که ایمان به آنها نیاورید عذاب بر شما نازل میشود، دروغ به آنها می گویند جز این نیست که این گمان و سخنان را از جهت مهلت و برخورداری از طول عمری که خداوند به آنها داده است آنطور گمان ها داشتند.

در آیه: لا یَسْمَعُونَ فِیها لَغْواً وَ لا (کِذَّاباً) (35/ نبأ) کذاب همان تکذیب است و معنی آیه اینستکه در بهشت سخنانشان را تکذیب نمی کنند که بعضی سخن بعض دیگر را دروغ بدانند.

نفی نمودن تکذیب از بهشت اقتضاء نفی دروغ گفتن از وقوع آنرا دارد که (کذابا) بدون تشدید (ذ) یعنی مصدر دوم باب مکاذبه نیز خوانده شده به این معنی که بهشتیان مثل دروغ پنداشتن مردم در دنیا در مورد یکدیگر، در آنجا سخن یکدیگر را دروغ نمی پندارند، می گویند:

حمل فلان علی فریه و کذب: او به دروغ و افترائی واداشته شد چنانکه در ضد آن حالت عبارت- حمل فلان علی صدق- بکار میرود.

(کَذِبَ) لبن الناقه: وقتی است که گمان شود شیر آن شتر مدتی ادامه دارد ولی ادامه نیابد و اینکه میگویند:

«کذب علیک الحجّ» (1).

__________________________________________________

عبارتی که راغب نقل نموده در مآخذ دیگر بصورت حدیث نقل شده است معنی آن همانست که راغب گفته «کذب علیک الحج» یعنی حج بر تو واجب شد و کذب در این معنی در اشعار شعراء فراوان است. (مقائیس اللغه 5/ 168- مجمع البحرین 2/ 158).

جوهری میگوید- کذب- در حدیث فوق بمعنی- وجب- است یعنی بر تو واجب است (صحاح اللغه) فراء نیز همین نظر را دارد (معانی القرآن).

ص: 8

معنیش این است که حج بر تو واجب شده است و بایستی انجام دهی، حقیقتش اینستکه او در حکم غائبی است که وقت حج را به تأخیر انداخته مثل اینکه می گویی:

قد فات الحج فبادر: نزدیک است که «حج» فوت شود آنرا پیش بینداز و اقدام کن.

کذب علیک العسل: با فتحه (ل) یعنی حتما بایستی به شتاب بروی که نوعی تشویق و واداشتن به حرکت است و- عسل- با ضمه حرف (ل) هم گفته شده و اینجا با هر دو حرکت به معنی نوعی دویدن است (دویدن گرگ که در اشعار شعراء آمده است).

کذابه: جامه ای است که به رنگی آغشته و منقش شده، گویی لباسی است که نگارین شده و نامیدنش به کذابه از این جهت است که حالت و رنگ اصلیش به وسیله آن رنگ آمیزی و نقش و نگار تکذیب میشود.

فَلَوْ أَنَّ لَنا کَرَّهً فَنَکُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ (102/ شعراء) (1).

وَ قالَ الَّذِینَ اتَّبَعُوا لَوْ أَنَّ لَنا کَرَّهً (167/ بقره).

لَوْ أَنَّ لِی کَرَّهً (58 زمر) (2).

کرکره: استخوان سینه و گردن شتر و نیز- کرکره- به گروه و جماعت مردم هم تعبیر میشود.

کرکره: باز گرداندن باد، ابرها را که این اسم تکرار شده از کرّ- است یعنی رفت و برگشت پی در پی.

آدمی چنین دگرگونی ایجاد می کند، در مثل گفته شده «الکراب علی البقر» که بصورت «الکلاب علی البقر» صحیح نیست (1).

و اگر- کرب- از عبارت- کربت الشمس- یعنی خورشید به غروب نزدیک شد، باشد صحیح است.

اناء کربان: ظرفی که نزدیک است پر شود مثل قربان یعنی به پر شدن نزدیک است و یا اینکه از کرب به معنی گره محکم در طناب دلو است و بیشتر غم و اندوه- با این واژه و این معنی توصیف میشود چون غم و درد نیز عقده ای است در قلب.

اکربت الدّلو: طناب دلو را محکم کردم (2).

(وَ أَلْقَیْنا عَلی کُرْسِیِّهِ جَسَداً ثُمَّ أَنابَ 34/ ص) (1).

کرس: در اصل منسوب به کرس- است یعنی مجتمع و قومی که در یکجا جمع شده و مسکن گزیده اند و از این معنی واژه کراسه است یعنی دفتر، که اوراقش بهم بر آمده و متصل شده است.

کرست البناء: ساختمان و بنا را محکم ساختم و بالا بردم تا کامل شد، عجاج می گوید:

یا صاح هل تعرف رسما مکرّسا قال: نعم اعرفه و ابلسا (2)

کرس: هر اجتماع و جمعی از چیزی را- کرس- گویند- و نیز اصل هر چیز- قدیم الکرس- یعنی ریشه دار و اصیل کروس: بزرگ سری که سر و شانه اش عظیم است و از بزرگی گویی رویهم ترکیب شده.

و در آیه: وَسِعَ کُرْسِیُّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ- 255/ بقره) از ابن عباس روایت شده که- کرسی- در این آیه علم خداوند است.

__________________________________________________

اشاره به افکنده شدن پیکر بی جانی بر تخت سلیمان نبی علیه السّلام است که توبه آورد.

بیت فوق بصورت زیر است:

یا صاح هل تعرف رسما مکرّسا قال نعم اعرفه و ابلسا

و انحلبت عیناه من فرط الاسی

گفتم ای دوست همراه من آیا آثاری باقیمانده از دیاری که رویهم قرار گرفته باشد می شناسی گفت آری آنرا می شناسم و سپس آنچنان غم زده و اندوهگین شد که از شدت غم اشک از چشمانش جاری شد.

(لسان العرب 6/ 193- مقائیس اللغه 5/ 165)

ص: 12

و نیز گفته شده- کرسیه- یعنی ملک و قدرت خدا.

بعضی از علماء گفته اند- کرسی- در آیه اخیر اسمی است برای فلکی که بر افلاک محیط است و گفته اند روایتی که می گوید «ما السموات السبع فی الکرسی إلّا کحلقه ملقاه بارض فلاه» بر آن معنی گواهی میدهد (1).

و همچنین در تحمل کفالت از ریخته نشدن خون مردم. در آیه: (إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاکُمْ- 13/ حجرات) جز این نیست که با ظاهر شدن افعال پسندیده از انسان شریف ترین و گرامی ترین آنها آن کارهائی است که خوشنودی و رضای خدای تعالی و وجهه خدایی هدف آن کار باشد پس کسی که با کردارهای نیکش و عملش چنین قصدی داشت او متقی است (1).

__________________________________________________

واژه تقوی همانند اکثر واژه ها به مرور زمان معانی مختلف و گاهی ضد معنی اصلی را بخود گرفته چیزی که امروز و بعد از دوران سیصد ساله استعمار در میان مردم ما از تقوا فهمیده میشود این است که کسی در کارهای اجتماعی و سیاسی دخالت نکند، دامن در کشد، محافظه کار باشد به مسائل احتیاطی بیش از مسائل واجب و اجتماعی اهمیت بدهد به خوبیها و بدیهای مردم کاری نداشته باشد و امر و نهی نکند و بالاخره بی تفاوت باشد و حال اینکه در قرآن بزرگداشت شعائر خداوند نشانه ای از تقوای دلهاست خداوند اجرای عدالت را هر چند که بدگوئیها در پی داشته باشد و بعضی را خوش نیاید ولی آنکس به عدالت عمل کند او را نزدیکتر به تقوا می داند و امر می کند عدالت را اجرا کنید، جالب آنکه دستور جمعی است یعنی «اعدلوا» است نه- اعدل- و منظور عدالت اجتماعی است نه ذهنی و نفسانی مثل آیه:

(اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ- 8/ مائده) بدیهی است لازمه اجرای عدالت ناخشنودی گناهکاران و تبهکاران و بدگویان است ولی باید دانست که اجرای عدل و تقوی مافوق منافع فردی است.

اصولا اگر تقوی مفهومی منفی گرانه داشت خدا نمی فرمود:

تَعاوَنُوا عَلَی الْبِرِّ وَ التَّقْوی وَ لا تَعاوَنُوا عَلَی الْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ (2/ مائده).

که در این آیه هم دستور جمعی است پس چگونه میشود تقوی داشت و با

ص: 14

بنابر این گرامی ترین مردم در پیشگاه خدا با تقواترین آنهاست و هر چیزی که در حد و غایت خودش شریف و ارجمند باشد با واژه- کرم- توصیف میشود.

خدای تعالی گوید: (أَنْبَتْنا فِیها مِنْ کُلِّ زَوْجٍ کَرِیمٍ 7/ شعراء).

(زُرُوعٍ وَ مَقامٍ کَرِیمٍ- 26/ دخان).

(إِنَّهُ لَقُرْآنٌ کَرِیمٌ- 77/ واقعه).

(وَ قُلْ لَهُما قَوْلًا کَرِیماً- 23/ اسراء).

(اکرام) و تکریم- اینستکه بزرگداشتی یا سودی به انسان برسد که در آن نقصان و خواری نباشد یا چیزی که به او میرسد او را کریم یا شریف گرداند، در آیات:

__________________________________________________

سکوت خود گناهان جامعه و دشمنان اسلام را تأیید نمود یا به روش لیبرال مآبانه همه چیز را نادیده گرفت.

در آیه اخیر می گوید: به نیکی و تقوی معاونت و یاری کنید و بر گناه و دشمنی یاری مکنید و بنا به گفته راغب ظاهر نمودن افعال پسندیده و مثبت تقوا است در صورتی که رضای خدای تعالی هدف آن کارهای نیک باشد و بس، در قرآن همواره نیکوکاران را با قید و شرط ایمان معرفی می کند و می گوید:

(بَلی مَنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلَّهِ وَ هُوَ مُحْسِنٌ فَلَهُ أَجْرُهُ عِنْدَ رَبِّهِ وَ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ- 112/ بقره).

آری کسی که روی خویش به خدا نمود و جهت خدایی را برگزید و هدف و مقصودش از کار نیک خشنودی خدای بود پاداشی در پیشگاه خدا دارد و بیم و اندوهی بر ایشان نیست.

ص: 15

(هَلْ أَتاکَ حَدِیثُ ضَیْفِ إِبْراهِیمَ الْمُکْرَمِینَ- 24/ ذاریات).

(بَلْ عِبادٌ مُکْرَمُونَ- 26/ انبیاء) یعنی آنها را با کرامت و ارجمند گردانید.

و در آیات: (کِراماً کاتِبِینَ- 11/ انفطار).

بِأَیْدِی سَفَرَهٍ کِرامٍ بَرَرَهٍ- 16/ عبس) (1).

وَ جَعَلَنِی مِنَ الْمُکْرَمِینَ- 27/ یس).

ذُو الْجَلالِ وَ الْإِکْرامِ- 27/ رحمن).

که هر دو معنی را در بر دارد (هم جلالت و شکوه، و هم احسان بخشی).

می خواهم و اراده می کنم ولی از ناحیه عقل یا شرع زشت و مکروهش میدارم یا از جهت عقل و شرع می خواهم و از ناحیه طبع و سرشت بدش می دانم و گفت:

کُتِبَ عَلَیْکُمُ الْقِتالُ وَ هُوَ کُرْهٌ لَکُمْ- 216/ بقره) یعنی از روی طبع کشتن را بد می دانید، سپس آنرا در آیه دیگر بیان کرد و گفت: وَ عَسی أَنْ تَکْرَهُوا شَیْئاً وَ هُوَ خَیْرٌ لَکُمْ- 216/ بقره) یعنی تا انسان حال و کیفیت چیزی را نداند بر او واجب نمیشود که اکراه یا محبت خود را در مورد آن چیز در نظر بگیرد و معتبر بداند. کرهت: در دو معنی کراهتی که از خارج به انسان تحمیل میشود یا از ناحیه طبع و عقل و شرع زشت است در باره هر دو بکار میرود یعنی در (کره و کره) ولی استعمال و بکار بردن آن در معنی- کره- بیشتر است، خدای تعالی گفت:

وَ لَوْ کَرِهَ الْکافِرُونَ- 32/ توبه).

وَ لَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ- 33/ توبه).

وَ إِنَّ فَرِیقاً مِنَ الْمُؤْمِنِینَ لَکارِهُونَ- 5/ انفال).

أَ یُحِبُّ أَحَدُکُمْ أَنْ یَأْکُلَ لَحْمَ أَخِیهِ مَیْتاً فَکَرِهْتُمُوهُ- 12/ حجرات).

آیه اخیرا آگاهی و هشداری است بر اینکه خوردن گوشت برادر چیزی است که نفس آدمی بر زشت شمردن و کراهت آن سرشته شد هر چند که انسان آنرا بخواهد و قصد کند (یعنی غیبت کردن) و گفت:

لا یَحِلُّ لَکُمْ أَنْ تَرِثُوا النِّساءَ کَرْهاً- 19/ نساء) که- کرها- هم خوانده شده.

(اکراه:) در واداشتن انسان به چیزی است که آنرا زشت میداند، در آیه:

ص: 17

(وَ لا تُکْرِهُوا فَتَیاتِکُمْ عَلَی الْبِغاءِ- 33/ نور) (1) که نهی از واداشتن جوانان به چیزی است که هم کره است و هم کره [یعنی هم با سرشتشان و عقل و شرع مغایرت دارد و هم مشقتی است که به آنها تحمیل میشود] و گفت: لا إِکْراهَ فِی الدِّینِ 256/ بقره) در مورد این آیه نظراتی هست:

اول- تحقیقا گفته شده که آن عمل یعنی اکراه نداشتن در دین در آغاز اسلام بوده بطوریکه اسلام بر انسانی عرضه میشده تا می پذیرفت و اجابت میکرد و گر نه ترک و رها میشد.

دوم- آیه در مورد اهل کتاب بوده که هر گاه می خواستند جزیه بپردازند و ملتزم شرایط آن میشدند آنها را به حال خود میگذاشتند.

سوم- معنی- لا إِکْراهَ فِی الدِّینِ- اینستکه اگر کسی بر قبول دین باطلی مجبور میشد و به آن اعتراف میکرد و داخل میشد حکمی برای آن نبوده چنانکه گفت:

(إِلَّا مَنْ أُکْرِهَ وَ قَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِیمانِ- 106/ نحل) (یعنی هر کس به زبان و با اجبار بخدا کافر شود ولی دلش به ایمان ثابت باشد از شمول کفر

__________________________________________________

دختران جوانتان را که به عفت مایلند برای دستیابی به مالشان آنها را با اکراه به کار ناروا و زنا وادار مکنید و خدای در حق آنها که مجبورشان نموده اید آمرزنده و مهربان است، این آیه پرده از روی جفا کاری و هوسرانی گروهی دنیا پرست و مال اندوز بر میدارد و در آیاتی دیگر همین تهدید را در مورد کسانی که به طمع دسترسی به اموال دختران یتیم یا زنان شوهردار دست داده آنها را به همسری خود و یا هدف مادی و دنیائی در میآورند یادآوری نموده است سپس میگوید- برای شما آیاتی روشن نازل کردیم و داستانی از سرنوشت نیک و بد امتهائی که پیش از شما بوده اند برای عبرت خلق و موعظه برای اهل تقوی فرستادیم.

ص: 18

خارج است.

چهارم- لا إِکْراهَ فِی الدِّینِ- یعنی در آخرت به آنچه را که انسان در دنیا از طاعات با اکراه و از روی بی میلی انجام داده توجه نمیشود و به حساب نمی آید زیرا خدای تعالی سرائر و انگیزه ها را معتبر میشمرد و جز اخلاص را خشنود نمیدارد و لذا پیامبر صلّی اللّه علیه و آله فرمود:

«الاعمال بالنیّات» و نیز فرمود:

«اخلص یکفک القلیل من العمل» (1).

پنجم- معنای- لا اکراه فی الدین اینست که در حقیقت تکالیفی که خداوند برای آنها معین کرده انسان در آنها او را بر کاری مکروه وادار نمی شود بلکه رسیدن به بهشت و پذیرش نعمت های ابدی و جاودانه است که انسانها بر آنها وادار و تحمیل میشوند و لذا پیامبر صلّی اللّه علیه و آله گفت: «عجب ربّکم من قوم یقارّون الی الجنّه بالسلاسل».

[پروردگارتان از مردمی که با زنجیرها بسوی بهشت راه می یابند و کشانده

__________________________________________________

این حدیث در مأخذ دیگر بصورت «اخلص دینک یکفیک القلیل من العمل» نیز ضبط شده یعنی دین خویش خالص گردان که در آن صورت کار و عمل اندکی که از روی خلوص نیت انجام شود ترا کفایت می کند چه رسد به اینکه تمام کارهای انسان و عبادات و طاعات او از روی اخلاص و پاکی ضمیر و سرائر باشد و همین مضمون در حدیثی دیگر بصورت «اخلصوا اعمالکم للّه فان اللّه لا یقبل إلّا ما خلص له» آمده یعنی کارهای خویش را برای خداوند از روی خلوص نیت انجام دهید زیرا خداوند فقط کارهائی که از روی اخلاص باشد و انجام شود می پذیرد.

ص: 19

میشوند در عجب است].

ششم- دین در آیه فوق همان جزاء است، معنیش اینستکه خداوند بر پاداش و جزاء دادن ناخشنود نمی شود بلکه آنگونه که می خواهد به کسی که سزاوار پاداش اخروی است آنطور که میخواهد عمل می کند آیه: (أَ فَغَیْرَ دِینِ اللَّهِ یَبْغُونَ- 83/ آل عمران) تا آنجا که می گوید: طَوْعاً وَ (کَرْهاً)- 83/ آل عمران) که گفته شده معنایش اینست:

1- کسانی که در آسمانها هستند بدون اکراه تسلیم هستند و کسانی که در زمینند (کرها) یعنی حجت و دلیل که آنها را به پذیرش و تسلیم به حق واداشته است، مثل اینکه می گوئی:

الدلاله اکرهتنی علی القول بهذه المسأله: دلالت و راهنمایی درست مرا بر بیان این مسأله واداشته است که این سخن از- کره- به معنی ناپسند و مذموم آن نیست.

2- معنای (طَوْعاً وَ کَرْهاً- 83/ آل عمران) این است که ایمان آورندگان طوعا تسلیم شدند و کفر پیشگان با اکراه تسلیم می شوند زیرا قدرت ندارند که از آنچه را که خداوند برای آنها می خواهد و علیه آنها حکم می کند خودداری می کنند.

3- از «قتاده» نقل شده مؤمنان با میل و رغبت و طوعا تسلیم حق میشوند ولی کفار به هنگام مرگ جبرا حق را می پذیرند و تسلیم میشوند چنانکه گفت:

فَلَمْ یَکُ یَنْفَعُهُمْ إِیمانُهُمْ ... 85/ غافر) (1).

__________________________________________________

ایمانشان در آن هنگام سودشان نمیدهد.

ص: 20

4- مقصود از- کره- در آن آیه کسی است که با او جنگ میشود و مجبور میشود به این که ایمان بیاورد.

5- نظر پنجم از ابو العالیه و مجاهد است که گفته اند: مقصود اینستکه همه به آفریده شدنشان از سوی خداوند اقرار دارند هر چند که در پرستش به خداوند شرک می ورزند، مثل آیه:

وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَهُمْ لَیَقُولُنَّ اللَّهُ- 87/ زخرف).

(اگر از ایشان بپرسی چه کسی آنها را آفریده است میگویند اللّه).

6- نظر دیگر از ابن عباس است که می گوید: طَوْعاً وَ کَرْهاً- 83/ آل عمران) یعنی همه با حالاتی که از وجود آنها خبر می دهد تسلیم شده اند هر چند که بعضی از ایشان با گفتار کفر بورزند و آن همان اسلام است که در جهان اولیه (عالم ذر) آنجا گفت: أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ، قالُوا بَلی- 172/ اعراف) و این همان دلائل عقلی آنها است که بر آن سرشته شده اند و اقتضاء می کند که تسلیم شوند و به این معنی آیه:

وَ ظِلالُهُمْ بِالْغُدُوِّ وَ الْآصالِ- 15/ رعد) اشاره دارد (1).

__________________________________________________

تمام آیه چنین است می گوید:

و للّه یسجد من فی السموات و الارض طوعا و کرها و ظلالهم بالغدو و الآصال (15/ رعد).

هر چه در آسمانها و زمین است با میل و اکراه با سایه هاشان بامدادان و شبانگاهان خدای را سجده می کنند.

که در این آیه حرکت سایه دلیلی بر گذران عمر و حرکت به سوی نقطه کمال و هستی عالم در کل موجودات است چون سراسر عالم را نور هستی فرا

ص: 21

7- نظر هفتم از بعض صوفیه است می گویند: کسی که با رغبت و میل تسلیم حق میشود همان کسی است که پاداش دهنده و عقوبت کننده را می نگرد نه پاداش و عقاب را، پس به او تسلیم میشود و کسیکه با اکراه تسلیم می شود همان کسی است که پاداش و عقوبت را می بیند پس با بیم و امید یا رغبت و ترس تسلیم حق میشود و مانند این آیه و کلام خداست که گفت:

وَ لِلَّهِ یَسْجُدُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ طَوْعاً وَ کَرْهاً 15/ رعد).

یعنی: [برای خود و دیگران و یا فقط برای خود نان پخت و گوشت بریان کرد و غذا پخت- اختباز، و اشتوی یعنی فقط برای خود پخت و بریان کرد]، در آیه گفت:

أَنْفِقُوا مِنْ طَیِّباتِ ما کَسَبْتُمْ (267/ بقره) از پیامبر صلّی اللّه علیه و اله روایت شده است که از ایشان سؤال شد:

«ایّ الکسب أطیب؟ قال: عمل الرّجل بیده» و قال: «إنّ أطیب ما یأکل الرجل من کسبه و إنّ ولده من کسبه».

[از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله سؤال شد کدام کسب پاکتر است؟ فرمود: کسبی که از کار انسان و با دست خویش باشد و گفت: پاکیزه ترین چیزی که انسان میخورد همان است که از کسب و دسترنج خویش حاصل میکند و فرزندش هم از کسب اوست] در آیه:

لا یَقْدِرُونَ عَلی شَیْ ءٍ مِمَّا کَسَبُوا (264/ بقره) تحقیقا واژه کسب در قرآن در مورد کارهای خوب و بد یا شایسته و ناروا (صالحات و سیئات) هر دو وارد شده است:

اول: آنچه را که در صالحات بکار رفته، در آیات:

أَوْ کَسَبَتْ فِی إِیمانِها خَیْراً (158/ انعام) وَ مِنْهُمْ مَنْ یَقُولُ رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنْیا حَسَنَهً (201/ بقره) تا مِمَّا

ص: 23

کَسَبُوا

(1).

دوم- واژه کسبی که در بدست آوردن بدیها بکار میرود، مثل آیات:

أَنْ تُبْسَلَ نَفْسٌ بِما کَسَبَتْ (70/ انعام).

أُولئِکَ الَّذِینَ أُبْسِلُوا بِما کَسَبُوا (80/ انعام).

إِنَّ الَّذِینَ یَکْسِبُونَ الْإِثْمَ سَیُجْزَوْنَ بِما کانُوا یَقْتَرِفُونَ (120/ انعام).

فَوَیْلٌ لَهُمْ مِمَّا کَتَبَتْ أَیْدِیهِمْ وَ وَیْلٌ لَهُمْ مِمَّا یَکْسِبُونَ (79/ بقره) فَلْیَضْحَکُوا قَلِیلًا وَ لْیَبْکُوا کَثِیراً جَزاءً بِما کانُوا یَکْسِبُونَ (82/ توبه).

وَ لَوْ یُؤاخِذُ اللَّهُ النَّاسَ بِما کَسَبُوا (45/ فاطر).

وَ لا تَکْسِبُ کُلُّ نَفْسٍ إِلَّا عَلَیْها (164/ انعام) که انسان برای خودش از نفع مجاز و روا که بدست آوردنش جائز است حاصل میکند. پس این معنی هشدار میدهد بر اینکه آنچه انسان از سود و منفعت برای غیر میکند که به او سود برساند ثوابش برای خود او است و آنچه که برای

__________________________________________________

این آیه پاسخ انسانهای مومنی است که از خداوند می خواهند در دنیا و آخرت نعمتی و حسنه ای به آنها ببخشد و از عذاب جهنم نگهشان دارد میگوید:

أُولئِکَ لَهُمْ نَصِیبٌ مِمَّا کَسَبُوا وَ اللَّهُ سَرِیعُ الْحِسابِ (201/ بقره).

برای آنچنان انسانهائی بهره و نصیبی که در عمل و عبادت کسب کرده اند عایدشان میشود. حساب کردن خداوند سریع است.

ص: 24

نفس خویش بدست می آورد و تحصیل میکند هر چند از جائیکه جائز است بدست آورده شود کمتر ممکن است که به زیان او نشود و عواقبش علیه او نباشد که اشاره ای است به اینکه گفته شده:

«من اراد الدّنیا فلیوطّن نفسه علی المصائب» [هر کس دنیا را هدف قرار دهد و آنرا بخواهد پس بایستی نفس و جان خویش را بر مصائب و مشقت ها ثابت دارد و آماده کند و بر آنها دل نهد و نیز آیه:

أَنَّما أَمْوالُکُمْ وَ أَوْلادُکُمْ فِتْنَهٌ

- 28/ انفال) و مانند این آیات (که اشاره بر همان معنی دارد).

میشود و یا مقصود از- کسب- هر چیزی است که از کار نیک و جلب منفعت انسان برای دیگری از جائیکه مجاز است انجام میدهد و- اکتساب آنچه را مخصوص (1).

کسوف الوجه و الحال: یعنی پوشیده شدن چهره و حالت که تشبیهی است به همان کسوف خورشید و گفته اند: کاسف الوجه و کاسف الحال- یعنی ترشروی

__________________________________________________

توجه دانشمندان متعهد و دانشجویان اسلامی را به مرضوع بسیار مهم علمی که قرنها از دیدگاه مسلمین پوشیده بود و خاورشناسان تا توانسته اند از آن بهره برداری نموده و فرضیه های علمی و عملی کیهان شناسی و جغرافیائی خود را بر پایه آن قرار داده جلب مینمائیم و متأسفانه کشورهای اسلامی را عموما و سایر ملتها را خصوصا مرعوب تئوریهای خود ساخته اند و بیشتر آنها را از آثار گرانقدر دانشمندان بزرگ ما برداشته و بنام خود ثبت کرده اند جا دارد که امروز امت بزرگ برخاسته از استضعاف میهن اسلامی عزیز ما به کنگره های علمی تحقیقی جهان اعتراض خود را پا به پای اعتراضات سیاسی دیگر عرضه کنند.

یکی از بزرگان و آثار بسیار مهم ما کتابهای ابو الحسن علی بن حسین مسعودی متوفی قرن چهارم است در مورد خسوف و کسوف که تا قرن بیستم برای اروپائیان و سایر ملت ها مجهول بوده می نویسد:

«و انّ السبب فی کسوف الشّمس أنّ القمر یستر الشّمس عنّا و لذلک صار کسوف القمر انّما یعرض فی وقت مقابلته للشّمس و کسوف الشّمس انّما یعرض فی وقت الاجتماع و أن اقل ما یکون بین الکسوفین الشمسیه و القمریه جمعا سته اشهر و ذلک علی الامر الاوسط» یعنی: چنانکه یادآوری نمودید سبب ماه گرفتگی و خسوف این است که چیزی در مقابل آن و نور خورشید قرار می گیرد که هر گاه سایه زمین که در وسط ماه و خورشید واقع شده بر ماه بیفتد تمام نور ماه و قسمتی از آن را می پوشاند و

ص: 26

و بدحال.

(کسفه:) پاره ای از ابرها و پنبه و مانند این ها، یعنی اجسامی که در ذراتش خلل و فاصله باشد جمعش- کسف است، در آیات:

__________________________________________________

سبب خورشید گرفتگی اینست که سایه ماه خورشید را از ماه می پوشاند در موقعی که ماه میان زمین و خورشید قرار گیرد و کمترین مدتی که میان فاصله دو کسوف یا خسوف است شش ماه قمری است که ممکن است در این فاصله زمانی، هم خورشید و هم ماه گرفته شود.

از این عبارات هم حرکت دورانی زمین و ماه و هم کروی بودن آنها و هم مستنیر بودن ماه از خورشید ثابت میشود که غیر از مسعود ابو عبد اللّه یاقوت حموی هم نخستین فردی است که قانون جاذبه عمومی زمین را چهار قرن قبل از نیوتون در کتاب معجم البلدان نوشته است. و هم چنین تدویر کره ارض یعنی دور زدن و چرخش زمین را.

لازم به گفتن است که کتاب «التنبیه و الاشراف» مسعودی در مورد جغرافیا و تاریخ ملل، اولین بار در سال 1894 میلادی در هلند به چاپ رسیده و مستشرق معروف دیگوگی شرحی بر آن نوشته است و می نویسد: در سال 1810 میلادی مستشرق دیگری به نام- ساکی- بر همین کتاب مسعودی شرحی نوشته است و این آثار ارزنده متأسفانه در سال 1938 میلادی از دست اروپائیان و مستشرقین خارج و در اختیار مسلمین قرار می گیرد که با هزار افسوس این آثاری که بعد از جنگهای صلیبی از کشورهای مسلمین به غارت رفته حاوی مطالب علمی و ارزنده اجتماعی است که قرنها ما از وجود آنها بی اطلاع بوده ایم.

(التنبیه و الاشراف 191/ مسعودی) ابو عبد اللّه یاقوت مینویسد- «ان الذی یری من دوران الکواکب انما هو دور

ص: 27

وَ یَجْعَلُهُ کِسَفاً (48/ روم) فَأَسْقِطْ عَلَیْنا کِسَفاً مِنَ السَّماءِ (187/ شعراء)

__________________________________________________

الارض لا دور الفلک ... ان الارض مدوره کتدویر الکره موضوعه فی جوف الفلک ... و النسیم حول الارض جاذب لها من جمیع جوانبها الی الفلک ... و الارض جاذبه لا فی ابدانهم من الثقل، لان الارض بمنزله حجر المغناطیس الذی یجتذب الحدید و ما فیها من الحیوان و غیره بمنزله الحدید.

یعنی آنچه که گردش ستارگان به دور زمین تصور میشود در حقیقت همان گردش زمین است نه گردش ستارگان و افلاک، زیرا زمین کروی است همانند توپ که در فلک قرار گرفته و بادها را از همه سوی بخود جذب میکند- زمین تمام اجسام را بخاطر جرم اجزای آنها بخود جذب میکند زیرا زمین مانند مغناطیس دارای نیروی جاذبه است همانطور که آهن ربا آهن را جذب می کند زمین هم حیوانات و غیر حیوانات را همانند همان آهن میکشاند و جذب میکند.

سپس میگوید: و چون اجزاء فلک از همه سوی زمین را در میان دارند زمین حرکتش نامتعادل نیست- و مثال ذلک حجر المغناطیس الذی یجذب الحدید لان فی طبع الفلک ان یجذب الارض.

در این قسمت هم اشاره به جاذبه عمومی جهان نموده و میگوید نیروهای جذب کننده اطراف زمین آنرا باین گردش و دوران در آورده است زیرا طبیعت فلک اینست که زمین را جذب کند.

و الارض مدوره بالکلیه، محرضه بالجزئیه من جهه الجبال.

زمین در کل کروی است و اطرافش بصورت اجزاء کوههای غیر دایره ای شکل پوشانده شده. (باب اول از معجم البلدان ص 16- یاقوت) متن توبه نامه گالیله در مورد گردش زمین که چهار صد سال بعد از یاقوت اظهار کرده در زیرنویسی صفحه بعد است.

ص: 28

أَوْ تُسْقِطَ السَّماءَ کَما زَعَمْتَ عَلَیْنا کِسَفاً (92/ اسراء) یا کسفا- با سکون حرف (س)، پس- کسف جمع کسفه است: مثل- سدره و سدر- و آیه:

وَ إِنْ یَرَوْا کِسْفاً مِنَ السَّماءِ (44/ طور) (1)

__________________________________________________

در ماه ژوئن سال 1633 ادعا نامه علیه گالیله دال بر محکومیت او در باره نظریه گردش زمین صادر شد و او توبه نامه مشهور خود را باین شرح امضاء کرد: «من گالیله در هفتادمین سال زندگانی در مقابل حضرات شما بزانو در آمده ام در حالیکه کتاب مقدس را پیش چشم دارم و با دستهای خود آن را لمس میکنم توبه میکنم و ادعای خالی از حقیقت حرکت زمین را انکار مینمایم و آن را منفور و مطرود میدانم.» (تاریخ علوم ص 193 پی یر رسو) خواننده عزیز در زیرنویسی صفحه قبل مشاهده کردی که از هزاران سال قبل دانشمندان اسلامی ما با شهامت و بدون نوشتن توبه نامه چگونه جاذبه زمین گردش زمین و کرویت زمین را در آثارشان اظهار کرده اید که متأسفانه تا قرن بیستم، آن کتابهائی ارزنده علمی در اختیار اروپائیان بوده و مسلمین از آنها بی خبر بودند.

مستشرق آلمانی و وستنفیلد در آغاز چاپ معجم البلدان یاقوت مینویسد:

«از این کتاب سه نسخه وجود دارد یکی در برلین یکی در پاریس و یکی هم پطرسبورک در روسیه» و تمام آثار علمی و تاریخی کشورهای اسلامی را در جنگهای صلیبی و بعدها بغارت بردند یا توسط واسطه ها خریداری و از دسترس مسلمین خارج کردند، تا نیوتن بتواند پس از 25 سال مطالعه آثار خطی موزه ها و کتابخانه ها قانون جاذبه را که چهار صد سال قبل از او نوشته شده بود با آب و تاب فراوان به جهان عرضه کند. دیگران تحقیر و اروپائیان سروری کنند.

ص: 29

ابو زید انصاری میگوید: کسفت الثوب اکسفه کسفا: وقتی است که جامه و پارچه را پاره کنی.

و نیز گفته شده: کسفت عرقوب الابل: عرقوب شتر را پی کردم، بعضی گفته اند- کسحت- است یعنی عرقوب یا پشت پایش را پاک کردم نه چیز دیگر.

کسوته و اکتسی: لباسش پوشاندم، در آیات:

وَ ارْزُقُوهُمْ فِیها وَ اکْسُوهُمْ (5/ نساء) (سفیهان را از مالشان نفقه و لباس دهید و با گفتار خودش شادشان کنید) فَکَسَوْنَا الْعِظامَ لَحْماً (14/ مؤمنون) (1) اکتست الارض بالنّبات: زمین از گیاه پوشیده شد، شاعر گوید:

فبات له دون الصبا و هی قرّه لحاف و مفصول الکساء رقیق

گفته شده کنایه از شیر است موقعیکه سر شیر، می اندازد (2).

شاعر دیگری گوید:

حتّی اری فارس الصیموت علی اکساء خیل کانّها الابل

__________________________________________________

در باره رشد جنین در رحم مادر است که می گوید استخوانهایش را با گوشتی پوشاندیم.

می گوید: تا نزدیک باد خنک صبحگاهی در حالیکه پوششی خنک از شیر رقیق داشت شب را برایش گذراند.

ابن بری می گوید: سر شیر را که شیرش خنک شده بود برای مهمانش آماده کرد- بات له- یعنی للضیف شعر از عمرو بن اهتم است، بیت ما قبلش اینست که می گوید:

فبات لنا منها و للضیف موهنا للثّواء سمین زاهق و غبوق

مقداری را برای ما و برای مهمان هم همراه با گوشت زیاد بریان شده و با نوشیدنی فراهم کرد.

ص: 31

[تا اینکه دلاوری گرد اندام را بر پشت ستور و مرکب دیدم گوئی که شتری بود].

گفته شده: علی اکساء- یعنی بر پشت آن، و اصلش دویدن شتر است که با دویدنش گرد و خاک ایجاد می کند و بر او می نشیند گوئی که لباسی از خاک و غبار بر آن پوشیده شده.

أَمَّنْ یُجِیبُ الْمُضْطَرَّ إِذا دَعاهُ وَ یَکْشِفُ السُّوءَ (62/ نمل) و در آیه: یَوْمَ یُکْشَفُ عَنْ ساقٍ (42/ قلم) گفته شده اصلش از عبارت- قامت الحرب علی ساق- است یعنی شدّت و سختی جنگ ظاهر شد.

بعضی از علماء گفته اند: اصلش از- تذمیر الناقه- است یعنی وقتی که مردی نوزاد حیوان را از شکم مادرش بیرون بیاورد که در آن حال می گوید:

کشف عن الساق: از ساقش ظاهر و خارج شد.

إِذْ نادی وَ هُوَ مَکْظُومٌ (48/ قلم) (1) (کظم الغیظ:): خودداری از اظهار خشم یا نگه داشتن آن در دل. در آیه:

وَ الْکاظِمِینَ الْغَیْظَ (134/ آل عمران) و از این معنی است عبارت:

کظم البعیر: وقتی که شتر نشخوار نکند، کظم السقاء: بستن در ظرف آب و مشک بعد از پر شدن که مانع خارج شدن هوا از آن شود.

کظامه: حلقه ای که سه بند چرمی ترازو در آن جمع میشود و نیز- کظامه- بند چرمی که به وتر کمان وصل میشود.

کظائم: راه آبه میان دو چاه که آب از یک چاه بچاه دیگری جاری می شود.

همه معانی فوق تشبیهی به مجرای تنفس و رفت و آمد نفس است.

در آیه:

وَ أَرْجُلَکُمْ إِلَی الْکَعْبَیْنِ (9/ مائده) (1).

(کعبه:) هر خانه ای که همانند شکل کعبه چهار گوش است و کعبه با آن هیئت اینچنین نامیده شده.

خدای تعالی گوید:

جَعَلَ اللَّهُ الْکَعْبَهَ الْبَیْتَ الْحَرامَ قِیاماً لِلنَّاسِ (97/ مائده) ذو الکعبات: خانه ای که در جاهلیّت متعلّق به بنی ربیعه بوده.

فلان جالس فی کعبته: او در اطاقش و در خانه ای که چهار گوش است نشسته است.

امراه (کاعب): زنی که پستانش چهار گوش است.

کعبت کعابه: جمعش- کواعب- [دوشیزگانی که در سن بلوغ پستانشان ظاهر شده است] در آیه:

وَ کَواعِبَ أَتْراباً (33/ نبأ).

می گوئید: کعب الثدی کعبا و کعب تکعیبا و ثوب مکعب: جامه ای که به سختی پیچیده شده است. و گره میان دو فاصله نی یا نیزه را هم کعب گویند که تشبیهی است به استخوان مفصل که میان دو قسمت ساق و پا قرار میگیرد و آنها را جدا می کند.

__________________________________________________

مربوط به قسمتی از آیه وضو است و این قسمت که یادآوری شده در باره حد مسح پا است یعنی از سر پنجه پاها تا دو غوزک یا دو برآمدگی کنار هر پا یا حد فاصله ساق پا و استخوان کعبین.

ص: 35

برای مبالغه است یعنی زیاد باز دارنده مثل واژه های (روایه- علامه- نسابه)

__________________________________________________

و حق التاء علی هذا ان تکون للمبالغه- سپس می گوید کسیکه معنی آیه را بگونه للناس کافه- بداند خطا کرده است بلکه- کافه- قید حالت برای پیامبر است.

(کشاف ج 3/ 583).

شیخ طوسی و بقیه مفسرین هر دو نظر یعنی- در معنی 1- مانع از گناه و 2- تمام مردم- را نقل کرده اند مینویسد- و قیل معناه الا مانعا لهم و کافا لهم من الشرک- یعنی معنایش اینست که پیامبر بازدارند آنها از شرک است (تبیان- 8/ 361).

فخر رازی هم میگوید- فیه و جهان- کافه ای عامه لجمیع الناس تمنعهم من الخروج عن الانقیاد لها- و الثانی ارسلناک کافه تکف الناس من الکفر و الهاء للمانعه علی هذا الوجه- یعنی دو صورت دارد: یکی- کافه بمعنی همه مردم که آنها را از خروج طاعت خدا منع کند. دوم: اینکه از کفر بازشان دارد (تفسیر کبیر- 25/ 355).

ابو الفدا ابن کثیر نظر دوم یعنی- تمام مردم- را به نقل از راویان ذکر کرده اند (تفسیر القرآن العظیم 3/ 538 ابو الفدا).

ولی قرطبی با راغب و ابو مسلم و زمخشری و شیخ طبرسی هم نظر است و می نویسد: پیامبر- ذا منع لهم من الکفر- یعنی پیامبر باز دارنده مردم از کفر است (الجامع لاحکام القرآن 14/ 300 محمد بن محمد قرطبی).

بدیهی است سیاق لفظی آیه هم دلالت بر همین معنی دارد زیرا معنی دوم در آیات دیگر بصورت (قال یا ایها الناس انی رسول اللّه الیکم جمیعا)، (للعالمین نذیرا) آمده است و در آیه 28 سبا همان نظر راغب مرجح است که پیامبر را باز دارنده و منع کننده همه مردم از گناهان فرستاده است.

ص: 37

یعنی [مشک پر آب- نیک دانا و زیاد آگاه- آگاه به انساب و نیای مردمان.]

و آیه:

وَ قاتِلُوا الْمُشْرِکِینَ کَافَّهً کَما یُقاتِلُونَکُمْ کَافَّهً (36/ توبه).

گفته شده معنایش اینست همانطور که با شما می جنگند در حالیکه شما را میرانند، شما نیز با آنها آنگونه بجنگید و دفعشان کنید. و نیز گفته اند معنی آن اینست که با آنها دسته جمعی بجنگید همانطور که آنها با شما چنان می جنگید زیرا جماعت را- کافه- می گویند چنانکه جماعت را- وازعه- نیز می گویند. بخاطر نیرومندیشان با اجتماعشان و بر این اساس گفت:

یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا ادْخُلُوا فِی السِّلْمِ کَافَّهً (208/ بقره).

(ای اهل ایمان همگی متفقا نسبت باوامر خدا تسلیم باشید و از راههای شیطانی پیروی میکند).

فَأَصْبَحَ یُقَلِّبُ (کَفَّیْهِ) عَلی ما أَنْفَقَ فِیها (42/ کهف).

که اشاره ای است به حال پشیمانی و آنچه را که در حال پشیمانیش به او دست میدهد و باو میرسد. (1)

__________________________________________________

در مورد کسی است که از خست نمی خواست از میوه های باغش انفاق کند که باغش به آفت عذاب دچار میشود و میوه هایش نابود و شروع کرد دستان خود را برای حسرت مالی که در باغ خرج کرده بود بهم میسائید و با زیر و رو کردن، درختان تاکش که بر چوب بستها سقوط کرده بود می گفت ای کاش مشرک نمیشدم.

ص: 38

تکفّف الرّجل: وقتی است که کسی دستش را در موقع سؤال دراز کند.

استکفّ: وقتی است که دستش را برای تکدی و سؤال یا دفاع دراز کند.

استکفّ الشّمس دفعها بکفّه: یعنی در مقابل خورشید دست به روی پیشانی و ابرو می گذارد تا چیزی که می خواهد با سایه انداختن روی چشم ببیند.

کفه المیزان: کفه ترازو، و تشبیهی است به کف دست در نگهداشتن چیزی که با آن وزن میشود و همینطور کفّه الحباله: سر حلقه شده ریسمان که چیزی را می گیرد (یا دام و ریسمان شکارچی) کففت الثوب: خط کشیدن اطراف پارچه بعد از دوختن اول (با حاشیه دوزی بوسیله حریر یا ابریشم).

کفات: پرواز سریع و تند که حقیقتش قبضه نمودن بال برای پرواز است چنانکه گفت:

أَ وَ لَمْ یَرَوْا إِلَی الطَّیْرِ فَوْقَهُمْ صافَّاتٍ وَ یَقْبِضْنَ (19/ ملک).

پس قبض در اینجا مثل- کفات- در آنجاست یعنی پرواز سریع و بال به خود ضمیمه کردن و گرفتن برای پرواز و نیز- الکفت- راندن با شتاب و سخت است، بکار بردن واژه- گفت- در راندن شتران مثل به کار بردن واژه قبض- در آن است چنانکه می گویند:

قبض الراعی الابل: آن شبان شتران را نیکو هدایت و جمع و راهنمایی کرد.

راعی قبضه: سرپرستی کننده خوب.

کفت اللّه فلانا الی نفسه: خداوند او را بسوی خودش خواند، مثل- قبضه یعنی او را گرفت، در حدیث آمده است که:

«اکفتوا صبیانکم باللّیل» [یعنی شب هنگام کودکانتان را نزد خود نگهدارید و حفظ کنید].

__________________________________________________

به قبرستان نگاه کرد و گفت: و هذه کفات الاموات- که تاویل آیه فوق است.

ابن اثیر حدیثی که راغب بصورت- اکفتوا صبیانکم باللیل- آورده بگونه- اکفتوا صبیانکم- ذکر کرده که در معنی همان ضمیمه کردن فرزندان است یعنی پدران و مادران چه شب هنگام و چه روز همواره بایستی از جدائی و عدم سرپرستی فرزندانشان دوری کنند و آنها را پیوسته مشمول تربیت و سرپرستی و محبت خویش قرار دهند بویژه کودکان که همواره در معرض خطرات و انحرافات هستند.

(النهایه 4/ 184 ابن اثیر).

ص: 40

فَلا کُفْرانَ لِسَعْیِهِ 94/ انبیاء) بزرگترین کفر، انکار وحدانیت و شریعت و پیامبری است اما:

کفران: انکار در نعمت است که بیشتر در همین مورد بکار میرود و واژه- کفر- بیشتر در مورد دین- (کفور)- یعنی حق ناشناس و ناگرونده به حق، در هر دو قسمت یعنی هم در مورد نعمت و هم در مورد دین است، گفت:

فَأَبَی الظَّالِمُونَ إِلَّا کُفُوراً 99/ اسراء) فَأَبی أَکْثَرُ النَّاسِ إِلَّا کُفُوراً 89/ اسراء) (1) در هر دو مورد است: ناسپاسی کرد و او کافر است، در مورد کفران نعمت گفت:

لِیَبْلُوَنِی أَ أَشْکُرُ أَمْ أَکْفُرُ وَ مَنْ شَکَرَ فَإِنَّما یَشْکُرُ لِنَفْسِهِ وَ مَنْ کَفَرَ فَإِنَّ رَبِّی غَنِیٌّ کَرِیمٌ- 40/ نمل) (2) و گفت: وَ اشْکُرُوا لِی وَ لا تَکْفُرُونِ- 152/ بقره).

وَ فَعَلْتَ فَعْلَتَکَ الَّتِی فَعَلْتَ وَ أَنْتَ مِنَ الْکافِرِینَ 19/ شعراء) (3)

__________________________________________________

یعنی در این قرآن از هر مثلی گونه گون یاد کردیم ولی ستمگران و بیشتر مردم از سپاس گزاری نعمت و دین ابا کردند و جز ناسپاسی و انکار اظهار ننمودند.

همین که سلیمان تخت ملکه سبا را در حضور خود دید گفت این فضل پروردگاری است و برای این است که تا خداوند مرا با آن بیازماید که آیا سپاسدارم یا کفران کشم و هر کس سپاس نعمت حق کند سپاس خویش کرده است و آنکه کفران ورزید پروردگارم از آنها بی نیاز و کریم است.

سخن فرعون به موسی است می گوید: تو همان نیستی که وقتی نوزاد

ص: 42

یعنی قصد کفران نعمت من کردی.

لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکُمْ وَ لَئِنْ کَفَرْتُمْ إِنَّ عَذابِی لَشَدِیدٌ 7/ ابراهیم) (شکر نعمتت، نعمتت افزون کند- کفر، نعمت از کفت بیرون کند).

و چون کفران اقتضای انکار نعمت دارد لذا در مورد- جحود- یعنی مطلق انکار هم بکار میرود. و گفت:

وَ لا تَکُونُوا أَوَّلَ (کافِرٍ) بِهِ 418/ بقره) یعنی انکار کننده و پوشاننده آن نباشید.

واژه کافر بطور عموم در مورد کسی که وحدانیّت و یگانگی خداوند یا نبوت و دین و یا هر سه را انکار می کند متعارف و معمول است و بیشتر بکسی کافر می گویند که در شریعت و دین اخلال کند و آنچه را که لازمه شکر بر خداوند است ترک نماید.

در آیه گفت: مَنْ کَفَرَ فَعَلَیْهِ کُفْرُهُ- 44/ روم: آیه مقابل آن: وَ مَنْ عَمِلَ صالِحاً فَلِأَنْفُسِهِمْ یَمْهَدُونَ- 44/ روم (1) است.

گفت:

وَ أَکْثَرُهُمُ الْکافِرُونَ- 41/ بقره)

__________________________________________________

بودی ترا پیش خود پرورش دادیم و سالیان عمرت را میان ما گذراندی؟ و آن کارها که انجام دادی کردی و از ناسپاسان بودی می گفت آن کارها را زمانی کردم که گمراه بودم وَ أَنَا مِنَ الضَّالِّینَ- 19 شعراء) یعنی: و از راه بیرون بودم.

یعنی کسی که ناسپاسی نمود و کفر پیشه کرد کفرش علیه خود اوست کسانی که کار شایسته کرده اند برای خودشان آنرا فراهم نموده اند.

ص: 43

وَ لا تَکُونُوا أَوَّلَ کافِرٍ بِهِ- 55/ نور) یعنی از پیشوایان کفر نباشید که به شما اقتدا کنند.

و آیه:

وَ مَنْ کَفَرَ بَعْدَ ذلِکَ فَأُولئِکَ هُمُ الْفاسِقُونَ- 55/ نور) در این آیه مقصود از کافر کسی است که حق را می پوشاند و لذا او را فاسق قرار داد و معلوم است که کفر مطلق فراگیرتر و اعم از فسق است یعنی کسیکه حق خداوند را انکار کند با ستمکاریش از امر پروردگار خویش فسق ورزیده و نافرمانی کرده، و لذا چون زیر ساز هر فعل و کردار پسندیده ای را از ایمان قرار داده پس هر فعل و کردار ناپسند و مذمومی هم بر کفر قرار داد در مورد سحر و افسون گفت:

وَ ما کَفَرَ سُلَیْمانُ وَ لکِنَّ الشَّیاطِینَ کَفَرُوا یُعَلِّمُونَ النَّاسَ السِّحْرَ- 102/ بقره) و در مورد ربا خواران گفت:

الَّذِینَ یَأْکُلُونَ الرِّبا ... کُلَّ کَفَّارٍ أَثِیمٍ- 276/ بقره) (یعنی بشدت کافر و گناهکارند).

و آیه:

وَ لِلَّهِ عَلَی النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ وَ مَنْ کَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِیٌّ عَنِ الْعالَمِینَ- 97/ آل عمران) (کفور:) کسی است که در کفران از نعمت ها زیاده رو و مبالغه کننده است، در آیات:

ص: 44

إِنَّ الْإِنْسانَ لَکَفُورٌ- 66/ حج) ذلِکَ جَزَیْناهُمْ بِما کَفَرُوا وَ هَلْ نُجازِی إِلَّا الْکَفُورَ- 7/ سبأ) اگر گفته شود چگونه انسان در آیه فوق با صفت (کفور) که صیغه مبالغه است وصف شده است و حال اینکه به آن معنی هم بسنده نشده تا اینکه حروف تأکید (ان و لام) بر آن داخل شده است؟ جواب اینست که آنها تأکیدی است بر معنی کفور، و در جای دیگر گفت:

وَ کَرَّهَ إِلَیْکُمُ الْکُفْرَ- 7/ حجرات (1)

__________________________________________________

یعنی کفر را بر شما نمی پسندد و اکراه دارد.

این آیه با آیات قبل سوره حجرات اشاره به موضوعی سیاسی، اجتماعی و اخلاقی دارد، همواره گروهی مستکبر و نادان در جامعه هستند که بر خدا و پیامبر تقدم میجویند با گردنفرازی تسلیم حق نمیشوند با سخنان و صداهای خود را برتر از سخن پیامبر و آیات خدا می دانند، بی خردانه پیامبر را از پشت محل سکونتش با صدای بلند بانگ میزدند و اخبار دروغین را با شایعه سازی پخش میکردند، لذا خداوند هشدار میدهد و میگوید، هر گاه خبری از چنین فاسقان و منحرفین شنیدید در اطرافش تحقیق کنید مبادا بخاطر پذیرفتن آن اخبار باعث آزار و رنج دیگران شوید و پشیمان گردید و اگر پیامبر هم در این امور با شما هم نظر شود به رنج و زحمت میافتید و لکن خداوند مقام ایمان را محبوب شما گردانید و آنرا در دلهاتان به نیکوئی بیار است و کفر و فسق را در نظرتان زشت و منفور ساخت تا در دو جهان سعادتمند باشید- و اولئک هم الراشدون یعنی یکی از نشانه های رشد همین امور است:

1- از تکبر و استکبار دوری نمودن.

ص: 45

پس اینکه گفت: إِنَّ الْإِنْسانَ لَکَفُورٌ مُبِینٌ- 15/ زخرف) هشداری است بر آن چیزی که از کفران نعمت بر انسان احاطه دارد و کمتر به ادای شکر قیام می کند و بر این اساس آیه: قُتِلَ الْإِنْسانُ ما أَکْفَرَهُ- 17/ عبس) است و از آن جهت گفت:

وَ قَلِیلٌ مِنْ عِبادِیَ الشَّکُورُ- 13/ سبأ) آیه: إِنَّا هَدَیْناهُ السَّبِیلَ إِمَّا شاکِراً وَ إِمَّا کَفُوراً- 3/ انسان) خود گواه و هشداری است بر اینکه دو راه شکر و کفر را بر انسان شناسانده چنانکه گفت:

وَ هَدَیْناهُ النَّجْدَیْنِ- 10/ بلد) پس رهروانی در راه شکر هستند و رهروانی در راه ناسپاسی و کفر، و گفت:

کانَ الشَّیْطانُ لِرَبِّهِ کَفُوراً- 27/ اسراء) که از کفر و ناسپاسی است و با واژه (کان) تنبه میدهد به این که شیطان از

__________________________________________________

خود را و رأی خود را از دین و آئین الهی برتر ندانستن.

3- پیامبر خدای را با غرور و بی توجهی بزبان نیاوردن.

4- خودداری و پایداری در امور نفسانی و هوسها داشتن.

5- اهل تحقیق و گزینش بودن و به هر خبری و شایعه ای گوش ندادن.

6- به ایمان عشق ورزیدن و آنرا در دل خویش آراسته داشتن.

7- کفر و فسق و گناه را زشت و ناروا داشتن.

که در پایان میفرماید- رشد یا بندگان در امور فوق کسانی هستند که مشمول فضل و نعمت حقند- فضلا من اللّه و نعمه و اللّه علیم حکیم.

ص: 46

زمان وجود و خلقش بر کفر قرار گرفته ناسپاسی در نوردیده.

(کُفّار:) بلیغ تر از کفور است برای اینکه گفت:

کُلَّ کَفَّارٍ عَنِیدٍ- 24/ ق) وَ اللَّهُ لا یُحِبُّ کُلَّ کَفَّارٍ أَثِیمٍ- 276/ بقره) إِنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی مَنْ هُوَ کاذِبٌ کَفَّارٌ- 3/ زمر) إِلَّا فاجِراً کَفَّاراً- 33/ نوح) گاهی واژه کفار در مورد- کفور- هم جاری میشود، در آیه:

إِنَّ الْإِنْسانَ لَظَلُومٌ کَفَّارٌ- 34/ ابراهیم) واژه (کُفّار) در جمع کافر که مخالف ایمان است بیشتر استعمال میشود، مثل آیات:

أَشِدَّاءُ عَلَی الْکُفَّارِ- 29/ فتح) لِیَغِیظَ بِهِمُ الْکُفَّارَ- 29/ فتح) و (کفره) جمع کافر نعمت است یعنی کسیکه نعمت های خداوند را کتمان می کند و می پوشاند که بیشترین استعمال را دارد و در آیه:

أُولئِکَ هُمُ الْکَفَرَهُ الْفَجَرَهُ- 42/ عبس) آیا نمی بینی که- کفره- را با صفت- فجره- وصف کرده است و- فجره- بیشتر به گروه فساق از مسلمین گفته میشود و گفت:

جَزاءً لِمَنْ کانَ کُفِرَ- 14/ قمر) (1)

__________________________________________________

قسمتی از آیه ای است مربوط به داستان طوفان نوح که می گوید پس از نهصد و پنجاه سال رسالت و تبلیغ که حضرت نوح نمود سخن او را نپذیرفتند و جزای آن کافران جز طوفان نبود.

ص: 47

یعنی کسانی از انبیاء یا آنها که در راه انبیاء هستند و کسانیکه نصایح خود را در امر خدای به مردمان میرسانند ولی کفر پیشگان از آنها نپذیرفته اند و عقوبات، جزای آن کفر پیشگان است.

و در آیه:

إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا ثُمَّ کَفَرُوا ثُمَّ آمَنُوا ثُمَّ کَفَرُوا- 137/ نساء) گفته شده مقصود اینست که به موسی علیه السّلام ایمان آوردند سپس به کسیکه بعد از موسی آمد کافر شدند و نصاری هم به حضرت عیسی علیه السّلام مؤمن شدند سپس به پیامبر علیه السّلام بعد از او کفر ورزیدند و نیز گفته شده معنی آیه اینستکه نخست به موسی ایمان آوردند سپس به خود حضرت موسی کافر شدند زیرا به غیر از او به کسی ایمان نیاورده اند. (1)

و هم چنین گفته اند معنی آن این نیست که در آیه زیر:

وَ قالَتْ طائِفَهٌ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ آمِنُوا بِالَّذِی ... وَ اکْفُرُوا آخِرَهُ- 72/ آل عمران) وارد شده است که آنها دو بار ایمان آورده و دو بار کفر ورزیده اند بلکه اشاره ای است به حالات زیاد و فراوان کفر و ایمان در انسان ها.

گفته شده همانگونه که انسان در مورد فضائل سه درجه سه درجه ارتقاء می یابد و بالا میرود در رذیلت ها هم سه درجه معکوسا طی می کند و آیه فوق

__________________________________________________

یعنی در تورات مژده پیامبر بعدی داده شده و اگر به راستی مؤمن به همان حضرت موسی علیه السّلام بودند بایستی آن مژده را هم بپذیرند پس در واقع به همان هم مؤمن نبوده اند.

ص: 48

اشاره به آن دارد که در کتاب الذریعه الی مکارم الشریعه آنرا بیان کرده ام. (1)

(کَفَرَ فلان)- وقتی گفته میشود که کسی به کفر معتقد باشد و همچنین وقتی که اظهار کفر کند هر چند که اعتقادی هم به کفر نداشته باشد و لذا گفت:

مَنْ کَفَرَ بِاللَّهِ مِنْ بَعْدِ إِیمانِهِ إِلَّا مَنْ أُکْرِهَ وَ قَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِیمانِ- 106/ نحل) (2)

__________________________________________________

مقصود آیه: إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا ثُمَّ کَفَرُوا ثُمَّ آمَنُوا ثُمَّ کَفَرُوا- 137/ نساء) است می خواهد بگوید این دگرگونی ها و نوسانات در حالات انسانی وجود دارد چه در ایمان و فضیلت یا در کفر و رذیلت.

آیه فوق هم یکی از استثناهائی است که در موارد و احکام مختلف چنان استثناهائی در قرآن ذکر شده که خود یکی از جنبه های اکمال دین اسلام و تساهل آن است می گوید: کسی که بعد از ایمان داشتن از اسلام برگشت و مرتد شد و دلش را سراسر کفر فرا گرفت و بخاطر عشق به دنیا دوستی دنیا را بر آخرت برگزید غضب خدا و عذاب عظیمی بر آنها خواهد بود مگر کسی که در حالت اضطرار و مرگ مجبورش کنند که با زبان کفر بورزد در حالیکه دلش به ایمان مطمئن و سرشار است و بر آن ثابت است در آن صورت حرجی و باکی بر او نیست.

به گفته مفسرین مصداق آیه عمار یاسر و صهیب و بلال بوده که عمار با زبان بت های مشرکین را به خوبی یاد کرد و از پیامبر به بدی و همینکه با چشم گریان بسوی پیامبر صلّی اللّه علیه و اله آمد و ما وقع را بیان داشت و عده ای گفتند عمار کافر شده است پیامبر فرمود: کلا ان عمار املؤ ایمانا من قرنه الی قدمه و اختلط الایمان بلحمه و دمه ... آنطور که می گویند نیست براستی که عمار وجودش از فرق سر تا قدم از ایمان سرشار است و ایمان با گوشت و خونش درآمیخته، سپس پیامبر اشکهای عمار را پاک کرد و گفت: ان عادوا لک فعدلهم بما قلت- اگر مجددا به سویت آمدند

ص: 49

گفته میشود- کفر فلان بالشیطان- در وقتی است که او به سبب شیطان کافر شود و بیشتر در موقعی گفته میشود که کسی به خداوند ایمان آورده و با شیطان مخالفت کند مثل آیه:

فَمَنْ یَکْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَ یُؤْمِنْ بِاللَّهِ- 256/ بقره) اکفره إکفارا: به کفرش حکم، تبری و بیزاری هم با واژه کفر تعبیر میشود مثل آیه:

یَوْمَ الْقِیامَهِ یَکْفُرُ بَعْضُکُمْ بِبَعْضٍ- 25/ عنکبوت) تا آخر آیه [که یکفر در اینجا کفار در قیامت از یکدیگر بیزاری می جویند زیرا هر کدام می گویند آن دیگری ما را کافر ساخت].

و در آیات:

إِنِّی کَفَرْتُ بِما أَشْرَکْتُمُونِ مِنْ قَبْلُ- 22/ ابراهیم) کَمَثَلِ غَیْثٍ أَعْجَبَ الْکُفَّارَ نَباتُهُ- 20/ حدید)

__________________________________________________

همانها که گفتی تکرار کن و سپس آیه فوق نازل شده است.

بدیهی است این استثناءها و نمونه ها نقطه مقابل کسانی هستند که دلشان سرشار از کفر و زبانشان به دروغ با جملات اسلام و ایمان آشنا است که می گوید:

أُولئِکَ الَّذِینَ طَبَعَ اللَّهُ عَلی قُلُوبِهِمْ وَ سَمْعِهِمْ وَ أَبْصارِهِمْ وَ أُولئِکَ هُمُ الْغافِلُونَ- 18/ نحل).

کسانی که دوستی دنیا را بر آخرت ترجیح دادند و دلشان سرشار از کفر است و کفر را برگزیده اند دیگر بر دلها و گوشها و دیدگانشان خداوند مهر می زند و آنها همان غفلت زدگانند و در آخرت خسران دیدگان.

(مجمع البیان 6/ 386 و سایر تفاسیر دیگر)

ص: 50

گفته شده مقصود از- کفار- در آیه اخیر زارعین هستند زیرا بذر و دانه را در خاک می پوشانند همانطور که کافر هم حق خدای تعالی را پوشیده میدارد به دلالت آیه:

یُعْجِبُ الزُّرَّاعَ لِیَغِیظَ بِهِمُ الْکُفَّارَ- 29/ فتح) (1) زیرا آن حالت اختصاص به کافر تنها ندارد و گفته شده بلکه مقصود تمام کفار است، از اینجهت آنها به دنیا و زیورهای آن مجذوبند و بر آنها اعتماد می کنند.

(کفاره:) چیزی است که گناه را می پوشاند و از این معنی است عبارت:

کفاره الیمین: کفاره سوگند، مثل آیه:

ذلِکَ کَفَّارَهُ أَیْمانِکُمْ إِذا حَلَفْتُمْ- 89/ مائده)

__________________________________________________

اشاره و مثل است از کسانیکه با پیامبر و در راه پیامبر هستند و بصورت سخت گیرانی با کفار و مهربانی در میان خویشند، همواره راکع و ساجدند و کرم و رضای خدای طلب می کنند، آثار سجده و ایمان در چهره شان پیداست و صفتشان در انجیل اینست که مانند زراعتی هستند که ساقه هایش بر ریشه اش ثابت شده و به خوشه دهی رسیده آنطور که دهقانان را از شادی و پرباری محصولش به شگفتی میاندازد و کافران از ایشان خشمگین میشوند این توصیفی که خداوند در قرآن برای پیروان واقعی اسلام بیان نموده عینا امروز بوقوع پیوسته که هر چه بر خود کفائی میهن اسلامی ما و تولیدات ما افزون میشود دهقانان و همه ملت شاد و ابر قدرتها و استعمارگران از خشم بخود می پیچند که بازارشان از دست می رود و اتفاقا این آیات در پایان سوره فتح است.

ص: 51

و همچنین کفاره غیر از آنها مثل کفاره قتل و ظهار. (1)

گفت: فَکَفَّارَتُهُ إِطْعامُ عَشَرَهِ مَساکِینَ- 89/ مائده) (2) (تکفیر) پوشاندن و پنهان داشتن است تا اینکه بمنزله چیزی در آید که گوئی به آن عمل نشده است. و صحیح است که اصل تکفیر از بین بردن کفر و کفران باشد مثل:

تمریض: در ازاله بیماری، و- تقذیه العین: پاک کردن خاشاک از چشم، در آیه: وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْکِتابِ آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَکَفَّرْنا عَنْهُمْ سَیِّئاتِهِمْ- 65/ مائده).

نُکَفِّرْ عَنْکُمْ سَیِّئاتِکُمْ- 31/ نساء) و بر این معنی اشاره کرده است که:

إِنَّ الْحَسَناتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئاتِ- 114/ هود و گفته شده، حسنات کوچک و کم، گناهان بزرگ را نمی پوشاند و از بین نمیبرد و گفت:

لَأُکَفِّرَنَّ عَنْهُمْ سَیِّئاتِهِمْ- 195/ آل عمران لِیُکَفِّرَ اللَّهُ عَنْهُمْ أَسْوَأَ الَّذِی عَمِلُوا- 35/ زمر

__________________________________________________

ظهار: اظهار کردن عبارتی است باین معنی که به همسر خود میگفتند تو دیگر برای من مثل مادرم هستی و با این عبارت ترک همسری میکردند که خداوند این عمل را نهی کرده است.

کفاره و بر طرف شدن سوگند باین است که ده مسکین را اطعام کنند.

ص: 52

گفته میشود- کفرت الشمس النجوم- یعنی خورشید ستارگان را پوشاند.

واژه کافر در مورد ابرهائی است که خورشید و شب را می پوشاند [شب کنایه از ماه و ستارگان شب است].

شاعر گوید:

القت ذکاء یمینها فی کافر

.[روشنایی اطراف خورشید در ابرهائی پنهان شد].

تکفر فی السلاح: در سلاح پوشیده شد و غرق در اسلحه شد.

(کافور:) شکوفه های میوه یا آنچه را که مثل غلاف میوه را می پوشاند، شاعر گوید:

کالکرم اذ نادی من الکافور

.و نیز کافور چیزی است از بوی خوش، خدای تعالی گفت:

کانَ مِزاجُها کافُوراً- 5/ انسان).

(ابرار و نیکان در بهشت از نوشابه ای که طبیعتش خوشبوئی و پاکی است مینوشند).

خوانده شده یعنی خداوند کفالتش نمود، اگر (ف) بدون تشدید باشد فعل کفالت به زکریا منسوب میشود و معنی آن- تضمنها- است یعنی ضمانت کرد، خدای تعالی گفت:

وَ قَدْ جَعَلْتُمُ اللَّهَ عَلَیْکُمْ (کَفِیلًا)- 91/ نحل) کفیل: بهره کافی است گوئی که کارش را تکفل کرده است، مثل آیه:

فَقالَ أَکْفِلْنِیها- 23/ ص) یعنی مرا کفیل او قرار ده، (کفل) همان کفیل است گفت:

یُؤْتِکُمْ کِفْلَیْنِ مِنْ رَحْمَتِهِ- 28/ حدید) یعنی خداوند کفیل و ضامن روزی، از نعمتش در دنیا و آخرت هر دو هست و این دو نعمت یعنی نعمت دنیایی و آخرت همان است که در دو جهان از خدای تعالی خواسته میشود در آیه:

رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنْیا حَسَنَهً وَ فِی الْآخِرَهِ حَسَنَهً- 201/ بقره) و نیز گفته شده واژه- کفلین- در آیه مقصود دو نعمت نیست بلکه نعمت متوالی و پیاپی که با کافی بودنش از جانب خداوند کفالت شده است، و اینکه بصورت تثنیه [کفلین] آمده است بر همان حد و قراری است که در لبیک و سعدیک گفتیم. (1)

و اما در آیات:

مَنْ یَشْفَعْ شَفاعَهً حَسَنَهً- 85/ نساء)

__________________________________________________

به واژه سعد مراجعه شود.

ص: 54

(و قسمت دوم آیه- شفاعه سیئه است).

تا: یَکُنْ لَهُ کِفْلٌ مِنْها- 85/ نساء) (2) واژه- کفل- در اینجا بمعنی اول نیست بلکه استعاره از کفل است و چیز ناپسند و بدی است اشتقاقش از- کفل- اینست که- کفل- در معنی ستوری و مرکبی است که صاحبش را به روی در می اندازد و در هر سختی و مشکلی مثل- سیساء- که همان استخوان پشت الاغ لاغر اندام است میشود و می گویند:

لا حملنّک علی الکفل و علی السیساء:

تو را به زحمت بر استخوان پشت ستور لاغر حمل میکنم.

و لأرکبنّک الحسری الرزایا: بطور قطع تو را بر شتر مادینه از حرکت مانده و علیل بر می نشانم.

شاعر گوید:

و حملناهم علی صعبه زو راء یعلونها بغیر وطاء

[آنها را بر شتر کجرو و چموشی نهادند که بدون آمادگی او را بلند می کنند].

معنی آیه اخیر، یعنی کسیکه در کار نیک به دیگری یار و پیوسته شود برای او بهره و نصیبی از آن نیکی هست و کسیکه در کار گناه و زشت بر دیگری می پیوندد سختی و شدت آن کار به او میرسد.

__________________________________________________

ترجمه تمام آیه چنین است: هر که واسطه و منشاء کاری نیکو شود خودش هم بهره ای کامل از آن میبرد. و هر که وسیله کاری زشت و قبیح گردد، از آن سهمی بسزا و زشت خواهد یافت و خداوند بر نیک و بد هر کس مراقب است.

ص: 55

گفته اند- کفل همان کفیل است، و هشدار میدهد کسیکه قصد شر و بدی نمود برای او از کارش کفیلی هست که از او سؤال می کند چنانکه گفته شده:

من ظلم فقد اقام کفیلا بظلمه:

تنبیهی است بر اینکه امکان خلاصی برای ستمگر و ظالم از عقوبت آن نیست. (1).

و از این واژه است- مکافاه- یعنی برابری و مساوات و مقابله نمودن در کار فلان کفوء لک فی المضاده: [او در دشمنی همپای تو و خصم و حریف تو است].

اکفاء: برگرداندن چیزی و وارونه نمودن آن است گوئی که به معنی برطرف کردن مساوات و همتائی است و از این واژه- اکفاء- در شعر است. (1)

مکفأ الوجه: رنگ باخته، مثل:

کفیؤه و کفاه: نوزاد یک ساله شتر که زودرس زائیده شود.

جعل فلان ابله کفأتین: وقتی است که هر سال آنرا دو بار لقاح دهد.

باللّه شهیدا- است. (1)

کفیه: روزی و معاشی است که انسان را کفایت می کند جمعش- کفی- است، می گویند: کافیک فلان من رجل- مثل عبارت- حسبک من رجل- است یعنی او تو را کفایت می کند و برایت بس است.

یعنی باز کردن و گشودن دست بطور کامل.

شاعر گوید:

لیس الفتی کلّ الفتی الّا الفتی فی ادبه

[هیچ جوانمردی جوانیش کامل نیست مگر اینکه در ادبش کامل و جوانمرد باشد].

یعنی در فتوت و جوانمردی تام و کامل باشد.

دوم- کل در معنی پیوستن اشخاص و ذوات، که گاهی واژه کل در این معنی به اسمهای جمعی که با- الف و لام- معرفه هستند نیز اضافه میشود مثل اینکه می گوئی: کل القوم- و زمانی به ضمیر آن افزوده میشود مثل آیات.

فَسَجَدَ الْمَلائِکَهُ کُلُّهُمْ أَجْمَعُونَ- 30/ حجر).

لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ- 33/ توبه.

یا اینکه- کل- به اسم نکره مفرد اضافه میشود، مثل آیات:

وَ کُلَّ إِنسانٍ أَلْزَمْناهُ طائِرَهُ فِی عُنُقِهِ- 13/ اسراء).

وَ هُوَ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلِیمٌ- 29/ بقره).

و غیر از اینها آیات دیگر، و چه بسا از حالت اضافه خالی باشد و آن اسم در تقدیر کل باشد مثل آیات:

کُلٌّ فِی فَلَکٍ یَسْبَحُونَ- 33/ انبیاء) (1)

__________________________________________________

یعنی تمام ماه و خورشید و زمین.

ص: 59

کُلٌّ أَتَوْهُ داخِرِینَ- 87/ نمل) (1) وَ کُلُّهُمْ آتِیهِ یَوْمَ الْقِیامَهِ فَرْداً- 95/ مریم).

وَ کُلًّا جَعَلْنا صالِحِینَ- 79/ انبیاء) (2) کُلٌّ مِنَ الصَّابِرِینَ- 85/ انبیاء) وَ کُلًّا ضَرَبْنا لَهُ الْأَمْثالَ- 39/ فرقان) و آیات فراوان دیگر در قرآن که آوردن و شمارش آنها بسی زیاد است.

در آیات قرآن و همچنین کلام فصحاء واژه کل با- الف و لام- وارد نشده است و این چیزی که در سخن متکلمین و فقها و کسانی که مانند آنها سخن گفته اند واژه کل با الف و لام جاری شده است.

(کَلالَهً:) اسمی است برای آنچه را که سوای فرزند و پدر از ورثه است ولی ابن عباس گفته است- کلاله- اسمی است برای هر ورثه ای غیر از فرزند.

از پیامبر (که (درود و سلام خدا بر او باد) روایت شده است که معنی- کلاله- را از او پرسیدند فرمود:

«من مات و لیس له ولد و لا والد» یعنی کسیکه می میرد و فرزند و پدری ندارد که وارث او شوند که کلاله را پیامبر صلّی اللّه علیه و آله اسمی برای میّت قرار داده و و هر دو سخن صحیح است.

زیرا- کلاله- مصدر و ریشه ای است که مفهومش وارث و موروث را با هم

__________________________________________________

روزی که در آستانه قیامت بانک رستاخیز دمیده شود و بر آید همه آفریده های آسمانها و زمین به پیشگاه خدای فروتنانه می آیند.

اشاره به صالح بودن تمام پیامبران است.

ص: 60

در بر می گیرد، نامیدنش با واژه- کلاله- یا باین جهت است که نسب از جهت پدر و فرزند باو پیوسته نیست یا اینکه عرضی است یعنی از جهت برادر و عمو و یکی از دو طرف منسوب او است و این معنی از آن جهت است که انتساب یا منسوب شدن دو گونه است:

اول- با ریشه و اصل خانواده مثل نسبت پدر و پسر.

دوم- انتساب در عرض مثل نسبت برادر و عمو قطرب گفته است «کلاله اسمی است برای وارثان میت غیر از پدر و مادر و برادر او» که این تعبیر درست نیست.

بعضی از علماء گفته اند: کلاله اسمی است برای هر وارثی مثل گفته شاعر که:

و المرء یبخل بالحقو ق و للکلاله ما یسیم

که از معنی- اسام الابل- در وقتی که شتران را برای چریدن از چراگاه خارج می کنند گرفته شده، البته شاعر در گمانش چنین قصدی نکرده است، شاعر واژه کلاله را مخصوص این امر نموده تا انسان در جمع مال زاهدانه عمل کند و حریص نشود زیرا ترک مال و ثروت برای آنها از ترک نمودن اولاد سخت تر بوده است و این امر تنبیهی و هشداری است بر اینکه کسی را که تو برایش مال بجا گزارده ای در حکم کلاله هستند و این معنی مثل عبارتی است که می گویی ما تجمعه فهو للعدو: آنچه گردآوری کرده و جمع نموده ای برای دشمن است.

عرب می گوید: لم یرث فلان کذا کلاله- (وارث اصلی است نه عرضی).

در مورد کسیکه به چیزی مخصوص میشود و به او تعلق می گیرد و حال اینکه محققا از پدر او بوده است شاعر می گوید:

ص: 61

ورثتم قناه الملک غیر کلاله عن ابنی مناف عبد شمس و هاشم (1)

اکلیل: حلقه گل که چون دور سر و گردن قرار می گیرد اینطور نامیده شده، گفته میشود:

کل الرجل فی مشیته کلاله: در راه رفتنش کند شد، مصدرش- کلول و کلّه: است.

کلّ السیف عن ضریبته: شمشیر از ضربت و زدنش کند شد.

کلّ اللّسان عن الکلام: زبانش از گفتن کند و سنگین شد.

اکلّ فلان: ستور و مرکبش از کار افتاد و سنگین شد.

کلکل: سینه و صدر.

و از این واژه یعنی واژه کلب برای حرص و آز مشتق شده است و می گویند:

هوا حرص من کلب: او از سگ حریصتر است.

رجل کلب: مردی که بشدت حرص می ورزد.

کلب کلب: سگ ها رو دیوانه که گوشت پای مردم را مثل دیوانه ها گاز می گیرد و هر که را گاز بگیرد مبتلا بهمان بیماری میشود و او را.

رجل کلب و قوم کلبی: مردی و قومی مبتلا به بیماری هاری و بدخوئی میگویند، شاعر گوید:

دماءهم من الکلب الشّفاء.

[یعنی خونهاشان از بیماری هاری و بدخوئی بهبودی یافت].

قد یصیب الکلب البعیر: بیماری جنون و هاری به شتر رسیده.

اکلب الرجل: شترانش به بیماری جنون مبتلا شدند.

کلب الشتاء: سرمای زمستان شدّت گرفت که تشبیهی است به شدّت هاری سگ.

دهر کلب: روزگار سخت، می گویند:

ارض کلبه: زمینی که از نرسیدن آب به آن خشک شده است و تشبیهی است به کسی که به بیماری هاری مبتلا شده و آب نمی خورد [و در آن زمین بی آب خارهای خشن و گزنده میروید].

(کلاب و مکلّب:) کسی که سگها را برای شکار کردن تعلیم میدهد.

در آیه گفت: وَ ما عَلَّمْتُمْ مِنَ الْجَوارِحِ مُکَلِّبِینَ تُعَلِّمُونَهُنَّ- 4/ مائده (1) ارض مکلبه: زمینی که در آنجا سگ فراوان است.

__________________________________________________

مربوط به شکاری است که سگهای دست آموز و شکار کننده می گیرند.

ص: 63

و نیز- کلب- میخی که در دسته شمشیر هست.

کلبه: دوال و قلابی که توشه دان را محکم بر آن قرار میدهند گوئی تصور صورت سگی است که شکاری را به دهان گرفته.

کلبت الادیم: چرم را دوختم، شاعر گوید:

سیر صناع فی ادیم تکلبه

[چوبی قلاب مانند که در چرم و ظرف آب، راه آب را می بندد].

کلب: ستاره ای است شبیه به سگ در آسمان که دنباله رو ستاره ای است که آن ستاره را (راعی) یعنی چوپان گویند.

کلبتان: انبر و آلتی در دست آهنگران که آهنهای تافته و داغ را با آن از کوره بیرون می آورند که بخاطر تشبیه به سگی که شکار را می گیرد اینطور نامیده شده، تثنیه بودن آنهم برای اینست که انبر و آن آلت دو لبه دارد.

کلوب: انبر و مهمیز که چیزی با آن گرفته میشود.

کلالیب البازی: چنگال های باز شکاری که از واژه- کلب برای اینکه سگ هم چیزی را می گیرد و به دهانش آویخته میشود مشتق شده است (1).

تکلف الشی ء: آن چیزی است که انسان با اظهار بر افروختگی چهره و با سختی و مشقتی که از آن کار به او میرسد آنرا انجام میدهد.

واژه- کلفه- در سخن معمولی اسمی است برای مشقت و سختی.

و- (تکلّف)- اسمی است برای کاری که با مشقت و حرص و ظاهر سازی انجام میشود و لذا «تکلّف» دو گونه است:

اول- تکلّف پسندیده، یعنی: حالتی که انسان دنبال می کند تا به کاری که آنرا می خواهد و مقصد اوست بدست آورد و برای او سهل و مفید و مورد محبت میشود و به این جهت واژه تکلیف در مورد تکلّف در عبادات بکار میرود.

دوم- تکلّف ناپسند و مذموم، یعنی: آنچه را که انسان از روی ریاء و تصنع دنبال کرده و قصد می کند و همان معنی مقصود آیه است که میگوید:

قُلْ ما أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْرٍ وَ ما أَنَا مِنَ الْمُتَکَلِّفِینَ- 86/ ص (1).

و همچنین سخن پیامبر صلّی اللّه علیه و اله که فرمود:

«انا و اتقیاء امّتی برآء من التکلّف» (2) و آیه: لا یُکَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلَّا وُسْعَها- 286/ بقره).

یعنی آنچه را که مشقت و سخن به حساب می آورند در واقع گشایش و وسعت در نتیجه است مثل آیه:

وَ ما جَعَلَ عَلَیْکُمْ فِی الدِّینِ مِنْ حَرَجٍ مِلَّهَ أَبِیکُمْ- 78/ حج) (3)

__________________________________________________

یعنی ای پیامبر به مردم بگو که برای رسالتم و پیامبریم مزدی از شما نمی خواهم و از ریاکاران و ظاهر سازان نیز نیستم.

من و پارسایان امتم از تصنع و ریاء بیزاریم.

پایان آیاتی است که بازگو کننده وجود عدالت و نظام کمال دهنده الهی

ص: 65

همچنین در تأیید تکلیف و تکلّف به ظاهر مشکل و سخت در آیه گفت:

فَعَسی أَنْ تَکْرَهُوا شَیْئاً ...- 19/ نساء

__________________________________________________

در جهان و جامعه بشری است یعنی خداوند پیامبران را بخاطر اینکه همگی شرایط پیامبری را با صالح بودنشان در خود ایجاد کرده اند آنها را به پیامبری بر گزیده است.

در آیات پایانی سوره فتح همان گزینش را از فرشتگان و پیامبران تعمیم داده و به انسانها و امت هائی که واجد آن شرایط شوند مژده چنان انتخاب و رشد و کمال را میدهد، می گوید:

اللَّهُ یَصْطَفِی مِنَ الْمَلائِکَهِ رُسُلًا وَ مِنَ النَّاسِ ... وَ جاهِدُوا فِی اللَّهِ حَقَّ جِهادِهِ هُوَ اجْتَباکُمْ وَ ما جَعَلَ عَلَیْکُمْ فِی الدِّینِ مِنْ حَرَجٍ مِلَّهَ أَبِیکُمْ إِبْراهِیمَ هُوَ سَمَّاکُمُ الْمُسْلِمِینَ مِنْ قَبْلُ وَ فِی هذا لِیَکُونَ الرَّسُولُ شَهِیداً عَلَیْکُمْ وَ تَکُونُوا شُهَداءَ عَلَی النَّاسِ فَأَقِیمُوا الصَّلاهَ ...

یعنی خدا از فرشتگان فرستادگان بر میگزیند و از مردم نیز همچنین که خدا سمیع و بصیر است.

او در این گزینش آنچه رای که امت ها انجام داده و میدهند می داند و همه کارها بخدا بازگشت می کنند شمائی که ایمان آورده اید با تواضع در پرستش خدای راکع و ساجد باشید او رای بپرستید و نیکی کنید بسا که رستگار شوید.

در راه خدای جهاد و کارزار کنید چنانکه شایسته جهاد برای او و در راه او است.

او شما رای بر گزید و انتخاب کرد و در این دین برای شما مشقت و سختی قرار نداده است، بلکه آئین پدرتان ابراهیم است.

و او شما رای از پیش و در این قرآن مسلمانان نامیده است و نام نهاده تا این پیامبر بر شما گواه باشد و شما نیز بر دیگر مردمان الگو و گواه باشید، پس نماز

ص: 66

کلمته: به سختی مجروحش کردم که تأثیرش ظاهر شد، شاعر در جمع بیان دو معنی می گوید:

و الکلم الاصیل کارعب الکلم.

در این شعر کلم اول جمع کلمه است و دومی به معنی جراحات و زخم ها.

ارعب هم یعنی وسیع و گسترده، می گوید: سخنان اصیل مثل زخم هائی زیاد و گسترده است و دیگری می گوید:

و جرح اللّسان کجرح الید:

[زخم زبان مثل زخم زدن و مجروح ساختن با دست است].

پس (کلام) و سخن بر الفاظ منظم و آراسته اطلاق میشود و همچنین بر معانی که تحت آن الفاظ فراهم می آید و قرار می گیرد.

در نظر علمای نحو، کلام بر جزء واقع میشود که آن جزء یا اسم و یا فعل و یا حرف است و در نظر بیشتر متکلمین، کلام به اطلاق میشود مگر بر جمله مرکب و مفید که اخص از قول است زیرا قول در نظر آنها بر مفردات قرار می گیرد.

و (کلمه) در نظر آنها بر هر یک از اقسام سه گانه سخن یعنی اسم و فعل و حرف واقع میشود که بر خلاف این نظر هم گفته شده، خدای تعالی گوید:

کَبُرَتْ کَلِمَهً تَخْرُجُ مِنْ أَفْواهِهِمْ- 5/ کهف فَتَلَقَّی آدَمُ مِنْ رَبِّهِ کَلِماتٍ- 37/ بقره گفته شده کلمات در این آیه اینست که گفت:

رَبَّنا ظَلَمْنا أَنْفُسَنا- 23/ اعراف

ص: 68

حسین می گوید: کلمات عباراتی است که آدم علیه السّلام به شرح زیر به خداوند گفت:

ألم تخلقنی بیدک؟- آیا به قدرت خویش مرا نیافریده ای؟

ألم تسکنی جنّتک؟ آیا مرا در جنت خویش سکنی ندادی؟

ألم تسجد لی ملائکتک؟ آیا فرشتگانت بر من سجده نکرده اند؟

ألم تسبق رحمتک غضبک؟ آیا رحمت بر خشمت پیشی نگرفته است؟

أ رأیت ان تبت أ کنت معیدی الی الجنّه؟

آیا اگر توبه کنم باز گشتم به جنت است؟

قال: نعم- خداوند فرمود «آری».

و نیز گفته اند- کلماتی که آدم از پروردگارش دریافت کرد و در آیه 37 سوره بقره بآن اشاره شده است، همان امانتی است که به آسمانها و زمین و کوهها عرضه شده و تحمل دریافتنش را نداشتند ولی انسان آن را تحمل کرد و برداشت در آیه 72 سوره احزاب که میگوید:

إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمانَهَ عَلَی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ الْجِبالِ- 72/ احزاب تا آخر آیه.

و در مورد آیه:

وَ إِذِ ابْتَلی إِبْراهِیمَ رَبُّهُ بِکَلِماتٍ فَأَتَمَّهُنَّ- 124/ بقره).

گفته اند، کلمات در این آیه همان اشیائی است که خداوند ابراهیم علیه السّلام را با آنها امتحان کرد که عبارت از:

ذبح فرزندش و ختنه کردن و غیر از اینها است.

و در باره کلام خداوند به حضرت زکریا علیه السّلام که:

ص: 69

أَنَّ اللَّهَ یُبَشِّرُکَ بِیَحْیی مُصَدِّقاً بِکَلِمَهٍ مِنَ اللَّهِ- 39/ آل عمران) گفته اند از «کلمه» در این توحید و تکتا پرستی است و یا کتاب خدا.

و یا مقصود به آن عیسی علیه السّلام است و نامیدن عیسی به کلمه در این آیه:

1- همان است که در آیه:

وَ کَلِمَتُهُ أَلْقاها إِلی مَرْیَمَ- 171 نساء) ذکر شده.

2- و همان است که با واژه- کن- که در آیه:

إِنَّ مَثَلَ عِیسی ...- 59/ آل عمران.

می گوید به وجود آمده.

3- و نیز گفته اند «عیسی» از جهت هدایت شدن مردم بوسیله او «کلمه» نامیده شده.

مثل هدایت به کلمات خدای تعالی که مردم به وسیله آنها هدایت میشود:

4- گفته اند نامیدن عیسی به کلمه به جهت همان چیزی است که خدای تعالی در کود کیش او را با آن مخصوص گردانیده، آنجا که عیسی علیه السّلام در کار هواره اش بود گفت:

إِنِّی عَبْدُ اللَّهِ آتانِیَ الْکِتابَ- 30/ مریم تا آخر آیه.

5- یا اینکه نامیدن عیسی علیه السّلام به کلمه اللّه تعالی از جهت اینستکه او نبی و پیامبر شده است همانطور که پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و اله.

ذِکْراً رَسُولًا- 10/ طلاق نامیده شده.

در آیه:

وَ تَمَّتْ کَلِمَهُ رَبِّکَ- 115/ انعام تا آخر آیه.

ص: 70

در اینجا همان قضیه و حکم است پس هر حکم و قضیه ای کلمه نامیده میشود چه گفتاری باشد یا افعالی و کرداری، در اینکه آن کلمه یا حکم را با صفت- صدق- توصیف کرده است از این جهت است که میگویند سخن راست و عمل راست و درست.

در آیه:

وَ تَمَّتْ کَلِمَهُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ- 115/ انعام.

زیرا قول و فعل هر دو با صفت صدق توصیف میشوند می گویند:

قول صدق و فعل صدق. سخنی راست و کرداری راست.

و عبارت (تمّت کلمه ربّک) در آیه 115/ انعام:

1- اشاره ای است به آیه:

الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ- 3/ مائده.

تا آخر آیه، که آگاهی و هشداری است بر اینکه از این به بعد شریعت یعنی دین اسلام منسوخ نمیشود.

2- گفته شده اشاره ای است به آنچه که پیامبر صلّی اللّه علیه و اله فرموده:

اوّل ما خلق اللّه تعالی القلم، فقال له اجر بما هو کائن الی یوم القیامه (1).

__________________________________________________

یعنی نخستین چیزی که خدای تعالی آفریده «قلم» بود که گفت تمام آنچه را که تا روز باز پسین و قیامت هست ثبت و جاری کن.

طریحی می نویسد: «جری القلم بما فیه» که در حدیث فوق مفهومش

ص: 71

3- گفته اند کلمه در آیه فوق، قرآن است، نامیدن قرآن به کلمه مثل نامیدن قصیده است به کلمه، خدای تعالی در آن آیه یادآوری می کند که قرآن تماما نازل خواهد شد و با حفظ و نگهداری او باقی خواهد ماند و آنرا از حوادث و تحریفات حفظ می کند و با لفظ ماضی یعنی (تمت) آنرا تعبیر نموده تا آگاهی و هشداری بر این باشد که آن امر یعنی اتمام و ابقای قرآن در حکم چیزی است که شونده است و بر این معنی از حفظ قرآن، در آیه:

فَإِنْ یَکْفُرْ بِها هؤُلاءِ ...- 89/ انعام تا آخر آیه- اشاره کرده است (1).

__________________________________________________

بصورت ماضی است یعنی بر آنچه را که حکم و فرمانش در لوح محفوظ ثبت شده گذشته است و «جری علیه القلم» یعنی تکلیف به او تعلق گرفت «و السنه الجاریه» یعنی سنت هایی مداوم و غیر گسسته. (مجمع البحرین 1/ 83).

ابن سیده می گوید: و القلم الّذی فی التّنزیل لا اعرف کیفیّته، یعنی کیفیت قلمی که در قرآن ذکر شده نمیدانیم چیست.

ابو زید انصاری هم می گوید: از عربی اصیل شنیدم که در حال احرام و زیارت کعبه می گفت:

سبق القضا و جف القلم- یعنی و حکم و فرمان خداوند در آفرینش گذشته و ثبت شده است و قلم از نوشتن چیزی برای قضای الهی خشک شده است.

طریحی می نویسد: عبارت «جف القلم» یعنی قلم خشک شد به این جهت است که نویسندگان بعد از نوشتن قلمشان را خشک می کنند.

(مجمع البحرین 5/ 33- لسان العرب 12/ 490- المحکم 6/ 169- ابن سیده و النوادر فی اللغه).

و هم چنین آیه:

إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ وَ إِنَّا لَهُ لَحافِظُونَ- 9/ حجر.

ص: 72

4- و همچنین گفته اند واژه- تمت- در آیه مقصود ثواب و عقوبتی است که وعده داده است و بر این معنی است که خدای تعالی می گوید:

بَلی وَ لکِنْ حَقَّتْ کَلِمَهُ الْعَذابِ عَلَی الْکافِرِینَ- 71/ زمر (1).

کَذلِکَ حَقَّتْ کَلِمَهُ رَبِّکَ عَلَی الَّذِینَ فَسَقُوا- 33/ یونس.

تا آخر آیه.

5- گفته شده مقصود از «کلمات» آیات اعجاز آمیزی است که پیشنهاد می نمودند، پس در قرآن آگاهی میدهد که هر چه از آیات فرستاده شده، تمام است و در آنها رسائی و کمال هست.

و آیه: لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ- 115/ انعام.

ردی است بر سخن آنها که می گفتند:

ائْتِ بِقُرْآنٍ غَیْرِ هذا- 15/ یونس تا آخر آیه (2).

6- مقصود از واژه «ربک» در آیه و عبارت- و تمت کلمه ربک- احکامی است که حکم اجرای آنها را داده است و نیز بیان داشته که برای بندگانش چیزی را که در آن رسائی و کمال هست خواسته است.

__________________________________________________

خداوند در این آیه و آیه 89 انعام وعده گسترش ایمان و دین توحید را در آینده داده است که با حفظ قرآن از تحریف و کاستی و افزونی جهان مشمول خواهد بود.

آری و لکن حکم عقوبت عذاب و عکس العمل کردار گناهکاران برای کافرین به حقیقت پیوسته میشود.

یعنی تبدیلی برای آیات شگفت آور و معجزه آفرین- آیات قرآنی نیست.

ص: 73

و در: وَ تَمَّتْ کَلِمَتُ رَبِّکَ الْحُسْنی عَلی بَنِی إِسْرائِیلَ بِما صَبَرُوا- 137/ اعراف) (1).

واژه «کلمه» در این آیه مطابق آنچه گفته شده همان آیه ای است که فرموده:

وَ نُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذِینَ- 5/ قصص تا آخر آیه.

وَ لَوْ لا کَلِمَهٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّکَ لَکانَ لِزاماً- 129/ طه.

وَ لَوْ لا کَلِمَهٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّکَ إِلی أَجَلٍ مُسَمًّی لَقُضِیَ بَیْنَهُمْ- 14/ شوری.

آیه اخیر اشاره ای است به آنچه را از حکم خداوند که اقتضای حکمت او را دارد و همان است که فرمود: لا تبدیل لکلماته.

__________________________________________________

اشاره به آیه نجات قوم بنی اسرائیل از فرعونیان است که می گوید:

شما که زیر دست آنها و مستضعف بودید نجاتتان دادیم و وارث قدرت آنها شدید.

وَ دَمَّرْنا ما کانَ یَصْنَعُ فِرْعَوْنُ- 137/ اعراف.

شما را از دریا گذراندیم ولی بعدا از موسی تقاضای الهه کردید و گفتید:

اجْعَلْ لَنا إِلهاً کَما لَهُمْ آلِهَهٌ- 138/ اعراف).

برای ما هم اله قرار ده و همین که موسی به طور رفت مجددا گوساله پرست شدید.

وَ اتَّخَذَ قَوْمُ مُوسی مِنْ بَعْدِهِ مِنْ حُلِیِّهِمْ عِجْلًا جَسَداً لَهُ خُوارٌ- 148/ اعراف.

و کسانی که گوساله پرستیدند بزودی دچار خشم پروردگارشان با ذلت و خواری در زندگی این دنیا و سزای آخرت میشوند.

وَ کَذلِکَ نَجْزِی الْمُفْتَرِینَ- 152/ اعراف.

و دروغ گویان را اینچنین عقوبت میرسانیم.

ص: 74

و آیه:

وَ یُحِقُّ اللَّهُ الْحَقَّ بِکَلِماتِهِ- 82/ یونس.

یعنی با حجتی که خدای تعالی برای شما و علیه ایشان آنرا دلیلی روشن و آشکار قرار داده است که همان حجتی قوی است.

و یُرِیدُونَ أَنْ یُبَدِّلُوا کَلامَ اللَّهِ- 15/ فتح).

این آیه اشاره ای است به آنچه که گفته است.

فَقُلْ لَنْ تَخْرُجُوا مَعِیَ- 83/ توبه تا آخر آیه. (1)

اشاره دو آیه به یک امر، همان است که منافقین میگفتند:

ذَرُونا نَتَّبِعْکُمْ- 15/ فتح.

یعنی بگذار ما هم در گرفتن فواید و- غنایم جنگ بدنبال شما باشیم سپس خداوند میگوید این سخن همان تبدیل نمودن حکم و کلام خدا است و هشدار میدهد که اینان در جنگ از شما پیروی نمی کنند، چگونه ممکن است پیروی

__________________________________________________

آیه اول از سوره فتح و دومی از سوره توبه است و مربوط به کسانی است که در جنگ شرکت نکردند و ادعای بهره مندی از پیروزی داشتند، خداوند می گوید: بآنها بگو هرگز شما با من بیرون نمیائید و هیچوقت همراه من با دشمن نمی جنگید و شما اولین بار به عدم شرکت در جنگ خشنود بودید پس با واماندگان همراه شوید.

رَضِیتُمْ بِالْقُعُودِ أَوَّلَ مَرَّهٍ- 83/ توبه.

از مربوط بودن دو آیه در دو سوره به یکدیگر قدرت تفسیری راغب رحمه اللّه و تسلط قرآنی او بخوبی روشن میشود که چگونه از نظر موضوعی هم در آیات قرآن تبحر کامل دارد و این امر یکی از شرایط تفسیری قرآن است که اگر چنین احاطه ای موضوعی نباشد هرگز تفسیر و تأویل آیات قرآن رسا و کامل نخواهد بود.

ص: 75

کنند و حال اینکه تحقیقا خدای تعالی حالات آنها را میداند که این کار از ایشان حاصل نمیشود و سر نمیزند و حکم او هم در آن مورد گذشته است.

ولی (مکالمه) خدای تعالی با بنده دو گونه است: اول- در دنیا، دوم- در آخرت.

1- سخن گفتن خداوند با بنده در دنیا همان است که در آیه:

ما کانَ لِبَشَرٍ أَنْ یُکَلِّمَهُ اللَّهُ ... 51/ شوری.

از آن خبر داده است (1).

2- ولی سخن گفتن خداوند در آخرت با بنده همان ثوابی است که ویژه مؤمنین است و بزرگداشتی است نسبت به آنها که کیفیت آن بر ما پوشیده است، و در قرآن خبر میدهد که از چنین کرامتی نسبت به کافرین خودداری میشود و از آن محرومند، بنا به آیه:

إِنَّ الَّذِینَ یَشْتَرُونَ بِعَهْدِ اللَّهِ ...- 77/ آل عمران (2).

__________________________________________________

تمام آیه چنین است:

وَ ما کانَ لِبَشَرٍ أَنْ یُکَلِّمَهُ اللَّهُ إِلَّا وَحْیاً أَوْ مِنْ وَراءِ حِجابٍ أَوْ یُرْسِلَ رَسُولًا فَیُوحِیَ بِإِذْنِهِ ما یَشاءُ إِنَّهُ عَلِیٌّ حَکِیمٌ- 51/ شوری.

جز از راه وحی یا پوشیده از نظر یا بوسیله فرستاده ای که به اذن او هر چه خواهد وحی کند با هیچ انسانی غیر از آن راهها خداوند سخن نگوید که او والا و حکیم است.

ترجمه تمام آیه که تفسیر مطلب اخیر است چنین است: کسانیکه پیمان و سوگندهای خویش را نسبت به خداوند به بهائی ناچیز مبادله می کنند و می فروشند در آخرت نصیبی ندارند و روز قیامت خداوند با آنان سخن نمی گوید و بسویشان

ص: 76

در آیه: یُحَرِّفُونَ (الْکَلِمَ) عَنْ مَواضِعِهِ- 46/ نساء.

کلم جمع کلمه است و گفته شده اینان الفاظ را تغییر و تبدیل میدهند و آنها را تعبیر می کنند و نیز گفته اند تحریف در آیه اخیر از نظر معنی است به این طریق که کلام خدای را بغیر از آنچه که مقصود آیه و لفظ است و اقتضای آنرا دارد تبدیل می کنند و این نظر از دو سخن مذکور نیکوتر و شریف تر است زیرا هر لفظ وقتی در زبانها شایع و رایج شده و شهرت یافت تغییر و تبدیل آن سخت و مشکل است.

و آیه:

وَ قالَ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ لَوْ لا یُکَلِّمُنَا اللَّهُ أَوْ تَأْتِینا- 118/ بقره.

یعنی چرا خداوند رو در روی ما با ما سخن نمی گوید و این معنی مثل آیه:

__________________________________________________

نمی نگرد، پاکشان نمی کند و عذابی دردناک دارند.

وَ لا یُکَلِّمُهُمُ اللَّهُ وَ لا یَنْظُرُ إِلَیْهِمْ یَوْمَ الْقِیامَهِ- 77/ آل عمران.

بدیهی است چنین محرومیتی در دنیا و آخرت نتیجه و عکس العمل همان معامله خسران آمیزی است که فرمود:

فَأَمَّا مَنْ طَغی وَ آثَرَ الْحَیاهَ الدُّنْیا- 37/ نازعات.

آنها که با استکبار و طغیان زندگی دنیا را بر آخرت بر می گزینند و دین به دنیا می فروشند.

و بَلْ تُؤْثِرُونَ الْحَیاهَ الدُّنْیا- 16/ اعلی.

بنابراین اینچنین کسان که با اراده و اختیار راه دنیا پرستی و غفلت از آخرت را بر گزیده اند خود باعث محرومیت خویشند و زهی خسران و بی خبری.

ص: 77

یَسْئَلُکَ أَهْلُ الْکِتابِ ... أَرِنَا اللَّهَ جَهْرَهً- 153/ نساء است (1).

و از پیامبر صلّی اللّه علیه و اله روایت شده است که:

«نهی عن الکالی بالکالی ء» کلا: گیاهان خشک شده ای که برای خوراک ستوران نگهداری میشود.

مکان مکلا و کالی ء: جائی که گیاه خشکش زیاد است.

هشدار و آگاهی است بر این که آن عمل یعنی دو سال کامل شیر دادن کودک نهایت و کمال مقصودی است که به صلاح فرزند تعلق می گیرد.

و آیه: لِیَحْمِلُوا أَوْزارَهُمْ کامِلَهً یَوْمَ الْقِیامَهِ- 25/ نحل «هشداری است بر اینکه تمام عقوبت و کمال آن در قیامت برای آنها حاصل میشود. و در آیه:

تِلْکَ عَشَرَهٌ کامِلَهٌ- 196/ بقره.

گفته اند جز این نیست که اگر آنها را با واژه عشره یعنی 10 (ده) و صفت (کامل) ذکر کرده نه برای اینستکه بما اعلام کند و آگاهی دهد که جمع عدد هفت و سه یعنی ده است بلکه برای اینست تا روشن کند و بیان نماید که روزه ده روزه روزه کامل کسی است که بجای قربانی کردن بر آن قیام می کند و نیز گفته شده وصف (کامله) در مورد (عشره) شمول و فراگیری در کلام است و نیز آگاهی بر فضیلتی است که عدد ده بصورت مشخص و شاخص در میان اعداد دارد زیرا (عشره) یا ده اولین عددی است که اعداد دیگر را در خود دارد و نخستین حلقه ای است که اعداد به آنجا منتهی و کامل میشود و هر چه که بعد از عدد ده باشد تکرار شده ای است از اعدادی که قبل از ده قرار دارد پس عدد ده عدد کاملی است. (1)

__________________________________________________

مطلبی که راغب در تجزیه عدد ده به هفت و سه اشاره می کند مربوط به آیه ای است در مورد انجام مراسم قربانی در حج و عمره که می گوید: حج و عمره را برای خدا انجام دهید و هر گاه از آنها باز ماندید و وامانده شدید هر چه میسرتان شود قربانی کنید و سرهای خویش متراشید تا قربانی به قربانگاه برسد و هر کدام از شما بیمار یا در سرش رنج و علتی هست سر نتراشد و در عوض روزه ای یا صدقه ای با ذبح گوسپندی انجام دهد و همینکه ایمن شدید هر کس پس از فراغت از عمره

ص: 83

یا سخنی یا خاطره ای را در دل و ذهن نگهداشتن و فاش نکردن]، خدای تعالی گوید.

أَوْ أَکْنَنْتُمْ فِی أَنْفُسِکُمْ- 235/ بقره.

جمع- کن- (اکنان)- است، در آیه:

وَ جَعَلَ لَکُمْ مِنَ الْجِبالِ أَکْناناً- 81/ نحل.

(کنان): پرده ای یا چیزی است که از آن اشیاء را پنهان می کنند جمعش اکنه- است مثل:

غطاء و اغطیه (یعنی پرده و پوشش). در آیه گفت:

وَ جَعَلْنا عَلی قُلُوبِهِمْ أَکِنَّهً أَنْ یَفْقَهُوهُ- 25/ انعام.

وَ قالُوا قُلُوبُنا فِی أَکِنَّهٍ- 5/ فصلت.

گفته اند معنایش اینست که آنها میگفتند دلهای ما در پرده ای است از اینکه آنچه را که بر دل ما وارد میشود بفهمند چنانکه گفتند.

یا شُعَیْبُ ما نَفْقَهُ- 91/ هود (تا آخر آیه.

(ای شعیب ما درک نمی کنیم و نمی فهمیم) و آیه:

إِنَّهُ لَقُرْآنٌ کَرِیمٌ فِی کِتابٍ (مَکْنُونٍ)- 78/ واقعه).

گفته شده مقصود از [کتاب مکنون] لوح محفوظ است و نیز گفته اند:

دلهای مؤمنین است و یا اینکه اشاره ای است به اینکه قرآن در پیشگاه خداوند محفوظ است چنانکه گفت:

وَ إِنَّا لَهُ لَحافِظُونَ- 12/ یوسف.

به زن همسر گزیده و شهر کرده نیز- کنه- نامیده شده برای اینکه

ص: 85

در کوششی از حفظ و نگهداری شوهر خویش است همانطور که- محصنه- نامیده شده برای اینکه در حصنی یا دژی از محافظت شوهر است.

کنانه: تیردان یا ظرف چرمی سالم و ناشکافته.

12/ هود.

یعنی ثروت و مال زیاد.

وَ کانَ تَحْتَهُ کَنْزٌ لَهُما ... 82/ کهف.

گفته اند کنز در این جا، نوشته ای علمی بوده. (که پدرشان برای آینده

__________________________________________________

- ضمیر- دینار- درهم در هر دو زبان، فارسی و عربی بر یک لفظ بکار رفته است، جوالقی مینویسد: «الکنز: فارسی معرب».

فیروز آبادی میگوید: «کنز- به فتح اول مالی است ذخیره شده و معرب است فارسی آن گنج است» یعنی طلا و نقره و هر چیزی که نگاه داشته میشود و مال و ثروت است.

(قاموس اللغه- فقه اللغه/ 452- المعرب 297) راغب هم ریشه عربی آنرا ذخیره کردن خرما در ظرف میداند.

دو آیه فوق یعنی آیه 34 و 35 سوره توبه اشاره به یکی از حالات غریزی و فطری هدایت نشده انسانهاست که الگوهای آنها را بنام- قارون- متکاثرین- مال اندوزان در قرآن به زشتی یاد میکند زیرا سرمایه عمومی را با آزمندی و حرص برای آینده نامعلوم خود ذخیره و گنجینه میکنند، منفورترین و جنایت بارترین این روش فردی در دنیای امروز از سوی ابرقدرتها بصورت ذخایر بمب ها و آلاتی است که هر کدام میلیونها دلار دلار و روبل از سرمایه های ملل گرسنه افریقائی و آسیائی را در انبارهای کشور خویش ذخیره کرده اند در دنیای ما میلیونها انسان با هیولای گرسنگی و بیماری ناشی از فقر دست و پا میزنند و کشورهای غرب و شرق سرمایه دار ثروت جهان را برای ویرانی عالم ذخیره نموده اند و با تجسم این کابوس وحشتناک به وعده عذاب الهی که در دو آیه فوق اشاره شده است بخوبی پی میبریم. میگوید و کسانیکه ثروت عمومی و زر و سیم را گنجینه و ذخیره میکنند و در راه خدای

ص: 87

آن دو کودک در کنار آن دیوار آنرا پنهان کرده بود.

اصحاب کهف بر آن نوشته شده بود، عقاید و دین آنها هم در همان لوح ثبت شده و تعدادشان هفت نفر بوده) (ج 3/ ص 61 معجم البلدان).

القاسم».

یعنی کسی که به کاهن و عراف که هر دو پندار با فانی هستند توجه کند و سخن آنها رای تصدیق نماید به آیات الهی که بر پیامبر نازل شده است کفر ورزیده است.

کهن فلان کهانه: او به حرفه کاهنی و کهانت پرداخته است.

اما- کهن- در وقتی گفته میشود که کسی متخصص در فن کهانت باشد.

تکهن- خود رای به کهانت شناساند و معرفی کرد.

در آیه گفت:

وَ لا بِقَوْلِ کاهِنٍ، قَلِیلًا ما تَذَکَّرُونَ- 42/ الحاقه).

(با توجه به آیات قبل میگوید: سوگند به آنچه که می بیند و آنچه را که از دیدگانتان پوشیده است و نمی بینید، قرآن بحقیقت وحی خدا و کلام رسول گرامی و بزرگوار است نه سخن شاعری است و نه سخن کاهنی، گر چه اندکی بآن میگروند و اندکی حقایق آنرا متذکر میشوند. قرآن نازل شده از وحی الهی است که خدای جهانیان است و هر گاه پیامبر سخنانی افزون بر وحی در آن میآمیخت او را بقهر میگرفتیم، قرآن سخن حقی است، پس تو ای رسول گرامی نام خدای را ستایش یاد کن).

کوبه- طبلی است که در بازیها به آن میکوبند و میزنند. (1).

وَ أُمْلِی لَهُمْ إِنَّ کَیْدِی مَتِینٌ- 183/ اعراف).

در مورد این آیه بعضی از علماء گفته اند، «منظور از کید در این آیه- عذاب- است اما صحیح آن اینست که همان مهلت دادن است که با تکذیب نمودن آیات خدای بناچار سرنوشتشان با عمر زیاد هم به عذاب میانجامد، مثل آیه:

إِنَّما نُمْلِی لَهُمْ لِیَزْدادُوا إِثْماً، 178/ آل عمران.

و در آیه 52 سوره یوسف نتیجه گناهان اینگونه افراد را با آیه.

أَنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی کَیْدَ الْخائِنِینَ 52/ یوسف بیان میکند.

دو آیه آخر که ویژه خیانت کاران است آگاهی و هشداری است بر اینکه کید و چاره جوئی خائنین سرنوشتی نکبت بار دارد و خدا هدایتشان نخواهد کرد ولی کید و چاره جوئی کسیکه قصد خیانت ندارد مشمول هدایت خدا خواهد بود، که کارش بخوبی و فرجام نیک میرسد.

و آیه- لَأَکِیدَنَّ أَصْنامَکُمْ 57/ انبیاء.

یعنی محققا به بتهاتان بعدی میرسد.

و آیه- فَأَرادُوا بِهِ کَیْداً فَجَعَلْناهُمُ الْأَسْفَلِینَ- 98/ صافات.

(مربوط به نیات سوء و کید و مکر مخالفین حضرت ابراهیم علیه السّلام است که خداوند نیرنگ آنها را باطل کرد و آتش بر ابراهیم علیه السّلام سرد و سلامت شد).

و آیه- فَإِنْ کانَ لَکُمْ کَیْدٌ فَکِیدُونِ- 29/ مرسلات.

خطاب به کسانی است که در دنیا خود را زیرکتر و از همه داناتر میدانند اما آیات خدا و قیامت را تکذیب مینمایند که در قیامت به آنها میگویند اکنون اگر مکر و حیله ای دارید انجام دهید.

ص: 92

و آیات- کَیْدُ ساحِرٍ- فَأَجْمِعُوا کَیْدَکُمْ- 9 و 10/ طه.

میگویند- فلان یکید بنفسه- یعنی در حال نزع و جان دادن است، و کاد الزنده یعنی چوب آتش زنه آتشش کم و کند است.

فعل (کاد) برای فعل و کاری که انجامش نزدیک است وضع شده است میگویند- کاد یفعل- در وقتی بکار میرود که کاری تاکنون انجام نشده و نزدیک به انجام است، ولی هر گاه با حرف (نفی) همراه باشد، احتمال انجامش نزدیک است و هم چنین در کاری که نزدیک است انجام نشود و واقع نگردد. مثل:

آیه- لَقَدْ کِدْتَ تَرْکَنُ إِلَیْهِمْ شَیْئاً قَلِیلًا- 74/ اسراء):

اشاره به توجه خداوند نسبت به پیامبر است که میگوید- اگر ترا ثابت قدم نمیگردانیدیم نزدیک بود که بآنان اندک تمایلی و اعتمادی پیدا کنی- که در این آیه روش فریبکارانه غیر مؤمنین را به مؤمنین تذکر میدهد تا از آنان ایمن باشند).

آیات دیگری که از این واژه در آن بکار رفته عبارتند از:

وَ إِنْ کادُوا 82/ اسراء- تَکادُ السَّماواتُ 90/ مریم- یَکادُ الْبَرْقُ 14/ بقره- یَکادُونَ یَسْطُونَ 72/ حج- إِنْ کِدْتَ لَتُرْدِینِ 56/ صافات).

هر گاه حرف (نفی) قبل از- کاد- یا بعد از آن باشد در معنی آن فرقی نخواهد داشت، مثل آیه:

وَ ما کادُوا یَفْعَلُونَ 71 بقره لا یَکادُونَ یَفْقَهُونَ 78/ نساء.

حرف نفی (ان) کمربا- کاد- بکار میرود مگر بضرورت شعری.

شاعر میگوید:- قد کاد من طول البلی این یمحصا

ص: 93

یعنی- میگذرد و فرسوده میشود.

در آیه گفت: وَ کَأْسٍ مِنْ مَعِینٍ- واقعه 18) کاست الناقه تکوس- آن شتر با سه پا راه میرود (از یک دست یا یک پا ناقص است).

کیس- تیزهوشی و قریحه سرشار- اکاس الرجل و اکیس- آن مرد فرزندان باهوش و با کیاستی دارد، مکر و نیرنگ یا خدعه را هم «کیسان» گویند.

یا بتصور اینکه غدر و مکر نوعی زیرکی و کیاست است که بکار میرود یا اینکه- کیسان- نام مردی بوده به حیله گری معروف، سپس هر فریبکار و مکاری را- کیسان گفته اند مثل اینکه- هالکی- نام آهنگری است که به فن آهنگری معروف شده و بعدا هر آهنگر و حدادی را هالکی نامیدند.

و تمام آیاتی که خداوند آنها را با لفظ- کیف- خبر داده است و در باره خود خدا است استخبار و آگاه نمودن مخاطب است به روش هشدار برای مخاطب یا توبیخی است بصورت پرسش مثل آیات:

کَیْفَ تَکْفُرُونَ بِاللَّهِ- بقره 28- و کَیْفَ یَهْدِی اللَّهُ 86 آل عمران (1) و کَیْفَ یَکُونُ لِلْمُشْرِکِینَ عَهْدٌ- توبه 7 و انْظُرْ کَیْفَ ضَرَبُوا لَکَ الْأَمْثالَ- فرقان 9 و فَانْظُرُوا کَیْفَ بَدَأَ الْخَلْقَ عنکبوت 20 و أَ وَ لَمْ یَرَوْا کَیْفَ یُبْدِئُ اللَّهُ الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ- عنکبوت 19

__________________________________________________

ترجمه تمام آیه چنین است:

چگونه خداوند گروهی را که بعد از ایمان آوردن به خدا و گواهی دادن به راستی و حقانیت پیامبر و بعد از دلائل روشن از راه طغیان و سرکشی و عناد باز کافر شده اند هدایت میکند، خداوند هرگز گروه ستم پیشه و ظالم را هدایت نخواهد کرد کیفرشان اینست که خدا و فرشتگان و همه مردمان بر آنها لعنت و نفرین کنند، در عذاب جاودانه اند و تخفیفی هم ندارد و مورد رحمت حق نیستند، مگر کسانی که از آنان براستی توبه کنند و گذشته خویش جبران نموده به صلاح آیند که در آنصورت- ان اللّه غفور رحیم.

از آیه فوق دو معنی برای ظلم و ستم و ستم پیشگان و ظالمین فهمیده میشود:

یکی کفر ورزیدن بعد از ایمان.

دوم- انکار پیامبر و انکار حقیقت نمودن بعد از دلایل آشکار، که براستی ظلم و ستم هم از همین کفر و انکار حق سر چشمه میگیرد و گر نه خدا پرستان حقیقت بین نسبت به خدا و نسبت به خلق و نسبت به خود هرگز ستم روا نمیدارند زیرا میدانند که خداوند گفته است:

وَ الْکافِرُونَ هُمُ الظَّالِمُونَ- إِنَّ الشِّرْکَ لَظُلْمٌ عَظِیمٌ- وَ مَنْ یَتَعَدَّ حُدُودَ اللَّهِ فَأُولئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ

ص: 96

[روی سخن در آیه اخیر به ناباوران به خدا و دروغ پنداران پیامبری است که میگوید آیا هنوز ندیده اند که چگونه خداوند خلق رای ایجاد میکند و این سلسله نبودن و هست شدن دائمی است و باز به اصل خود بر میگرداند و این کار بر او بسیار آسان است در زمین سیر کنید تا آغاز و ایجاد خلق رای مشاهده کنید].

کردن، اما تشویقی است بر عدالت جوئی و پیروی از حق و عدل در هر چیزی که در آن داد و ستد یا گرفتن و پرداختن باشد.

و بطور کلی در هر خرید و فروشی که حق و عدالت بایستی در آن رعایت شود). در آیه گفت:

فَأَوْفِ لَنَا الْکَیْلَ- اسرا- 35) و فَأَرْسِلْ مَعَنا أَخانا نَکْتَلْ یوسف 63 و کَیْلَ بَعِیرٍ- یوسف 65).

یعنی مقدار بار یک شتر.

و وَ کانَ الْإِنْسانُ أَکْثَرَ شَیْ ءٍ جَدَلًا- کهف 54.

که صفات کفران پیشگی و سستی و ستیزه خوئی ملازم انسان است و کمتر از او دور میشود.

و در مورد شیطان میگوید:

وَ کانَ الشَّیْطانُ لِلْإِنْسانِ خَذُولًا- فرقان 29 و وَ کانَ الشَّیْطانُ لِرَبِّهِ کَفُوراً اسرا 27.

«کان» هر گاه در معنی زمان ماضی بکار رود جائز است که در کار بردش در آن صفات بحال خود باقی باشد چنانکه در آیات اخیر ذکر شد: و نیز جائز است که صفات یاد شده در چیزی یا شخصی که با «کان» بیان شده فقط در گذشته بوده و تغییر کرده باشد مثل:

کان فلان کذا- ثم صار کذا.

یعنی فلانی چنین بود و چنین شد، در چنین مواردی فرق نمیکند که زمان مورد نظر یعنی زمانی که «کان» در آن بکار رفته بسیار دور و یا گذشته بعید باشد مثل اینکه گفته شود «کان فی اوّل ما اوحد اللّه تعالی» یعنی در سر آغازی بود که خدای تعالی آفرینش بوجود آورده است و ایجاد کرده است و یا اینکه بکار بردن «کان» در زمانی باشد که فقط یک لحظه از وقتی که سخن در آن مورد میگوئیم گذشته باشد، برای هر دو مورد.

1- مثل اینکه بگوئی «کان آدم کذا» آدم چنان بوده.

2- یا اینکه گفته شود «کان زید هیهنا» زید این جا بود (که در عبارت اول از چگونگی خلقت آدم و در عبارت دوّم از یک لحظه قبل سخن گفته ایم) بطوری که میان تو و زمانی که از بودن «زیر» خبر میدهی کمترین زمانی فاصله است.

ص: 99

از این روی- درست است که در آیه گفته میشود:

کَیْفَ نُکَلِّمُ مَنْ کانَ فِی الْمَهْدِ صَبِیًّا- مریم 29.

واژه «کان» اشاره به حضرت عیسی علیه السّلام و حالتی که از نظر کودکی و در گهواره بودن او در آن لحظات مشاهده کرده اند ولی مدتش گذشته است.

و سخن کسی که میگوید این آیه اشاره به همان زمان حال است درست نیست زیرا اشاره به چیزی است که زمانش سپری شده ولی به زمان سخنان آنها در مورد حضرت عیسی علیه السّلام که میگویند ما چگونه با کودکی که در گهواره است سخن بگوئیم نزدیک است. در آیه گفت:

کُنْتُمْ خَیْرَ أُمَّهٍ- آل عمران 110.

گفته اند «کنتم» در معنی حال است یعنی اکنون بهترین امت هستید، که این سخن درست نیست بلکه اشاره به اینست که میگوید:

کنتم کذلک فی تقدیر اللّه تعالی و حکمه.

یعنی در تقدیر خدای تعالی و حکم او شما بهترین امت بوده اید. در مورد آیه:

وَ إِنْ کانَ ذُو عُسْرَهٍ- بقره/ 280.

گفته شده «کان» یعنی حاصل شد و واقع شد (1).

__________________________________________________

آیه فوق یکی از آیات بسیار مهم اقتصادی اجتماعی و تربیتی اسلام است که بعد از دستور حذف رباخواری از جامعه میگوید: «کسانی که ربا خوارند در آستانه قیامت همچون دیوانگان از قبرهاشان بر میخیزند زیرا احمقانه می پنداشتند ربا خواری و داد و ستد هر دو یکی است و حال اینکه خداوند ربا را حرام و پیشه وری و کسب را جائز و حلال کرده ... خداوند سود ربا را نابود میگرداند و بخشش و صدقات را افزونی میدهد، خداوند مردم بی ایمان و تبهکار گنه پیشه را دوست ندارد

ص: 100

اما واژه «الکون» معنی هستی و وجود را بعضی از علما در معنی تغییر جوهر به ماده ای که از آن پست تر است بکار میبرند ولی بیشتر متکلمین آنرا در معنی «ابداع» و اتخاذ بکار میبرند. اما واژه: «کینونه» از نظر بعضی از علمای نحو بر وزن «فعلوله» است که در اصل «کونونه» بوده، چون حرکت «ضمه» و

__________________________________________________

کسانی که با ایمان و کارهای شایسته نماز بر پای داشته و زکوه میدهند پاداششان در پیشگاه خداوند است و هرگز ترس از آینده و اندوه بر گذشته ندارند، اینان بایستی اگر مؤمن واقعی هستند از ربا خواری در گذرند و گر نه با خدا و رسول ستیزه خوئی و جنگ کرده اند و اگر در وام دادن به پس گرفتن همان مبلغ اکتفا کردند به کسی ستم نکرده اید و ستمی هم ندیده اید و إِنْ کانَ ذُو عُسْرَهٍ فَنَظِرَهٌ إِلی مَیْسَرَهٍ وَ أَنْ تَصَدَّقُوا خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ- 280/ بقره. یعنی هر گاه بر بدهکار و وام دار تنگدستی حاصل شد و قدرت بر پرداخت وام نداشت او را بگذارید تا توانگر گردد و اگر در تنگدستی او وام را بر او ببخشید برای شما بهتر است.

و خدای را سپاس که پس از هزار و چهار صد سال موضوع ربا در جامعه اسلامی ایرانی ما بطور شایسته ای آنگونه حل شده است که در مدت یک سال امت انقلابی اسلامی مان میلیاردها تومان در سراسر کشور درآمدهای افزون بر نیاز خود را برای قرض الحسنه و وام بدون ربا و بهره در بانک ها سپرده اند تا نیازمندان جامعه مان حقیقت آئین عدالت گستر اسلام را عملا دریابند و در این انقلاب اسلامی برای شئون وام بدون بهره در حالتی عمل میشود که تمام کشورهای جهان در دو جبهه وام دهنده و وام گیرنده و ربا و بهره دهی دست بگریبان فقر و فشار و استثمار هستند و هر روز چهره ظلم و ستم کابوسی جامعه بشری از بیم و وحشت فراهم میکند و ایران انقلابی اسلامی بعد از هشت سال جنگ با کفر جهانی و تحریم اقتصادی و صدها مشکل اجتماعی گریبانگیر وام و قرض جهانی نیست.

ص: 101

حرف «واو» را با هم زشت دانسته اند و آنرا به «کینونه» بر گردانده اند.

ولی «سیبویه میگوید اصلش» کیونونه بر وزن فنعلوله است که بعد از ادغام کینونه و با حذف یک «ی» کنونه شده است چنانکه در واژه «میت و میت» حرف «ی» حذف شده و اصل میت میوت است.

و اگر کینونه را بر هم بر اصلش تلفظ نکرده اند و میت را بهمین صورت گفته اند برای ثقیل بودن تلفظ آن است.

در مورد واژه (مکان) گفته اند اصلش از فعل «کان، یکون» است اما چون واژه «مکان» در سخن گفتن شان زیاد بکار رفته است، پنداشته شد که حرف «م» در مکان جزو اصل کلمه است و لذا گفتند تمکن، یتمکن، تمکن، چنانکه در واژه «مسکن» هم تمکن، یتمکن، تمکن، گفته شد.

(استکان) فلان: یعنی فروتنی و خضوع کرد گوئی از این حالات به سکون و آرامشی رسیده است که دیگر بی تابی و خواری را ترک کرده. در آیه گفت:

فَمَا اسْتَکانُوا لِرَبِّهِمْ- 76 مؤمنون).

(یعنی اگر کسانیکه از روی عناد و جهالت و طغیان ایمان به آخرت ندارند در دنیا به عذاب سختی هم گرفتارشان کنیم باز توبه و تضرع نخواهند داشت).

(کی و کیلا فعل مضارع را منصوب میکنند).

بخشش ریاکارانه، چنانکه علمای نحو میگویند مثلا تعریف اسم مانند اینست که میگوئی «زید» یعنی مثل کلمه ی زید. در آوردن حرف «ک» تمثیل و مثال بیشتر از تشبیه بکار میرود زیرا هر تمثیلی تشبیه است اما هر تشبیهی تمثیل نیست (1).

پایان حرف کاف

__________________________________________________

چرا حرف- ک- که برای تمثیل یا تشبیه بکار میرود و معنی- مثل و- مثل- را میدهد و بر سر همین دو کلمه هم میآید- مانند- کمثل الذی- یا- لیس کمثله شی ء- و آیات دیگر بیان کامل و توجیه آن در ذیل واژه- مثل- در همین جلد سوم آمده است.

)

ص: 105

گردد (1).

رجل البیب: مرد خردمندی است از قومی معروف به خردمندی و عقل «من قوم الباء».

البّ بالمکان: در آن مکان اقامت گزید و ساکن شد، که اصلش از انداختن افسار شتر بر گردن و سینه اوست تا مستقلا و با ثبات حرکت کند.

تلّبب: او مصمّم به انجام کار شد و کمر دربست که اصلش از همان آماده کردن حیوان است که تنگش را محکم می بندند.

لبّبته: به سینه و سرش زدم زیرا سر و سینه مکان عقل و خرد و مرکز وجود انسان است.

__________________________________________________

ابن اثیر این سخن را از مادر- زبیر- نقل میکند که با عبارت- ذا الجلب- هم آمده است زیرا- لجب و جلب هر دو بمعنی ازدحام و سر و صدای زیاد سربازان است. (النهایه 1/ 281 و 4/ 223) لب- ریشه واژه است و بمعانی ثبات و همراه بودن و نیز پاکی و خلوص است.

معنی دیگر آن که معروف است و هر چیز خالص و پاکی را- لب- گویند (مقاییس 5/ 199).

جلال الدین مولوی در تفسیر سوره- یا أَیُّهَا الْمُزَّمِّلُ- میگوید خداوند به پیامبر فرمود:

باش کشتیبان در این بحر صفا که تو نوح ثانئی ای مصطفی

ره شناسی می بباید با لباب هر رهی را خاصه اندر راه آب

دو کتاب هم بنام های- لباب الالباب- از عوفی و یکی هم- لب لباب مثنوی- از ملا حسین کاشفی هست که دومی تمام هفت دفتر را بصورت شرح موضوعی بسیار زیبا تنظیم نموده و زوائد داستانهای مثنوی را حذف کرده است.

ص: 107

فلان فی لبب رخیّ: او در آسایش است.

لبیک: اصلش از همان ساکن شدن در یک مکان یعنی از- لب و الب- است در آداب ذکر حج در خانه خدای و مراسم حج که عبارت- لبیک اللهم لبیک- کلمه- لبیک- دو بار تکرار میشود برای اینست که گوینده آن میخواهد دعوت خدا را به زیارت و حج دوبار اجابت کند و پاسخ دهد.

گفته اند- لبیک- اصلش از- لبب- است که حرف- ب- دوم به حرف- ی- تبدیل شده است مثل- تظنیت- که تظننت- است یا از عبارت- امراه لبه- گرفته شده یعنی مادری که به فرزندش محبت میورزد که در این صورت تکرار کلمه لبیک- تکرار اخلاص بعد از اخلاص است و یا از- لب الطعام- یعنی خالص «حسب لباب» خاندان و اصلی ارزشمند و پاک.

و فَلَبِثْتَ سِنِینَ- 40/ طه (1) و همینطور در آیات زیر:

کَمْ لَبِثْتُمْ، قالُوا لَبِثْنا یَوْماً أَوْ بَعْضَ یَوْمٍ- قالُوا رَبُّکُمْ أَعْلَمُ بِما لَبِثْتُمْ- 19/ کهف (2).

لَمْ یَلْبَثُوا إِلَّا عَشِیَّهً- 46/ نازعات و لَمْ یَلْبَثُوا إِلَّا ساعَهً- 45/ یونس (3) و ما لَبِثُوا فِی الْعَذابِ الْمُهِینِ- 14/ سبا (4).

__________________________________________________

گر بگویم از جمادات جهان عاقلانه یاری پیغمبران

مثنوی چندان شود که چل شتر گر کشد عاجز شود از بار پر

دست بر ظالم گواهی میدهد لشگر حق میشود سر می نهد

و در جمهوری اسلامی هم امدادهای غیبی مثلا طوفان شن و ریگ در صحرای طبس و باطل کردن مکر امپریالیسم نمونه ی روشنی بر کارگزاری تمام طبیعت در تائید دین خدای و مردم ستمدیده خداپرست.

اشاره به باقیماندن حضرت موسی دو سال در شهر مدین است.

تمام آیه مربوط به خوابیدن اصحاب کهف در غار است که پس از هشیاری بیکدیگر میگویند چه مدت در این بودیم؟ میگویند یک روز یا نصف روز و عده ای دیگر میگویند خداوند بر ماندن و بودنمان در غار داناتر است.

سخن از قیامت است که می پندارند زمان زیادی در دنیا بوده اند اما به آنها دیگر میگویند تمام عمر دنیائی تان شبی یا ساعتی بوده است.

مربوط به سخن معاصرین حضرت سلیمان است که پس از افتادن بر زمین بخاطر اینکه موریانه ها عصای او را میخورند و او میافتد میگویند اگر به امور غیبی و حوادث کاملا آگاه بودیم این چنین در عذاب خوار کننده ای دچار نمیشدیم.

تمام آیات فوق اشاره ای است به امور استثنائی خلقت که از سوی خداوند برای تنبه و بیداری انسانها همچون جرقه ای هشدار میدهد، و هر کدام معجزه ای است که دیدگان سطحی نگر و دلهای به گناه آلوده آن را درک نمی کنند.

ص: 109

یعنی مال فراوانی تلف کردم.

ماله سبد و لا لبد: نه گوسپند و شتری داد و نه بزی (یعنی نه موی بزی و نه پشم گوسپندی) کنایه از فقر است.

لبد- پرنده ای که پیوسته بر زمین قرار میگیرد و نیز نام آخرین کرکس لقمان بن عاد.

البد البعیر- شتر موی بر آورد، موهای ریز بر بدن شتران از زیبائی آنهاست زیرا پر گوشت و پر شیر خواهند شد.

البدت القربه- کوزه را در کیسه ای موئین (جوال) قرار دادم.

بدیگری لباس پوشاند در آیه:

یَلْبَسُونَ ثِیاباً خُضْراً- 31/ کهف.

لباس، لبوس، لبس- هر سه بمعنی لباس و پوشیدنی است در آیه گفت:

قَدْ أَنْزَلْنا عَلَیْکُمْ لِباساً یُوارِی سَوْآتِکُمْ- 26/ اعراف (1).

واژه لباس برای هر چیزی که انسان را از زشتی ها بپوشاند و باز دارد بکار میرود، چنانکه همسر و زوج برای یکدیگر بعنوان لباس توصیف شده اند زیرا با داشتن همسر و شرایط صحیح همسری (لتسکنوا الیها) و ایجاد رحمت و بخشش و محبت از هر کار قبیح و زشتی دور میشوند و همسر مانعی برای آن اعمال است چنانکه خداوند فرمود:

هُنَّ لِباسٌ لَکُمْ وَ أَنْتُمْ لِباسٌ لَهُنَّ- 187/ بقره).

خداوند زن و مرد را که همسرند به لباس و پرده ای از پوشش برای هم

__________________________________________________

و (3) چون انسان در میان تمام حیوانات تنها موجودی است که بدون پوشش از قبیل (پوست، موی، پشم و ...) بدنیا میآید و خداوند او را با امانتی از روح ملکوتی که آثارش عقل و شعور و فهم و درک است آفریده از همان آغاز خلقت خداوند میفرماید (ای انسانها و فرزندان آدم پوشش هائی در دسترس شما قرار دادیم تا بدنها و عورات شما را بپوشاند، توجه کنید که وسوسه های اهریمن و شیطان شما را در برهنه شدن و عریان نمودن قسمت هائی از بدنتان که تحریک کننده است تحت تأثیر قرار ندهد بدانید که انگیزه اینگونه کارهای ناپسند اندیشه ها، وسوسه ها، هوی پرستی ها پیروی شهوات است و اگر به پیروی از پرهیزگاری و تقوی عمل کنید این لباس یعنی تقوی برای شما بهتر است و این دو معنی لباس ظاهری و باطنی از آیات خداوندی است که ویژه انسان است نه موجودات دیگر.

پرهیزکار باش که دادار آسمان فردوس جای مردم پرهیزکار کرد

ص: 112

تشبیه کرده است چنانکه شاعر همه را «ازار» یا جامه بلند نامیده است میگوید:

فدی لک من اخی ثقه ازاری (2).

و نیز تقوی و پارسائی را بصورت تمثیل به لباس بیان داشته است چنانکه فرموده:

وَ لِباسُ التَّقْوی ذلِکَ خَیْرٌ ... 26/ اعراف (3).

(که بعد از یادآوری لباس ظاهر به لباس باطنی که همان تقوی است اشاره شده).

این واژه یعنی لباس، گاهی به زره و لباس جنگی اطلاق میشود. در آیه:

صَنْعَهَ لَبُوسٍ لَکُمْ- 80/ انبیاء.

یعنی زره، در آیه دیگر فرمود:

فَأَذاقَهَا اللَّهُ لِباسَ الْجُوعِ وَ الْخَوْفِ- 112/ نحل.

__________________________________________________

مصراع شعر از نضیله اشجعی است میگوید:

الا ابلغ ابا حفص رسولا فدی لک من اخی ثقه ازاری

داستان اینست که این شاعر در قریه ای که حاکمی پلید و تبهکار حکومت میکرده زنان مردم را که شوهرانشان برای جنگ اسلام با کفار رفته بودند مانند کنیزکان و بردگان در معرض فروش میگذاشت و تعدادی از آنها را در حرمسرای خود نگه میداشت شاعر از دست این ستمگر که نامش جعده بوده به خلیفه دوم شعری میفرستد و ضمن آن میگوید:

به ابا حفص سخن و شعر مرا برسانید و بگوئید پیام فدویت از سوی برادری راستگو و مورد اعتماد است این حاکم از گمراهی کوشش میکند زنان عفیفه ما را به سقوط و بدنامی و زشتی بکشاند که بعدا جعده به صد تازیانه محکوم و به شام تبعید میشود.

(لسان 4/ 17)

ص: 113

که در این آیه گرسنگی و ترس را برای عینیت بخشیدن و تجسم آن دو حالت بصورت تشبیه آنها را به لباس تصویر نموده است، و این همان است که بر- حسب عادت میگویند «تدرّع فلان الفقر و لبس الجوع» یعنی او پوششی و زرهی از فقر و لباسی از گرسنگی بر خود نهاده است. شاعر میگوید:

و کسوتهم من خیر برد منبحم.

برد و برود پارچه یمنی است که در این جا به موی بدن تشبیه شده یعنی موی بدنش پوشش اوست و برهنه و فقیر است.

آیه وَ لِباسُ التَّقْوی را با کسره حرف (س) یعنی «و لباس التقوی» نیز خوانده اند بمعنی پرده و پوشش، و اصل «لبس» از همان پوشیدن اینست که در امور معنوی نیز بکار میرود میگوید: «لبست علیه امره» کارش را بر او پوشیده داشتم. در آیه گفت:

وَ لَلَبَسْنا عَلَیْهِمْ ما یَلْبِسُونَ- 9/ انعام.

(یعنی اگر فرشتگانی هم بر این کافران فرستیم بایستی بصورت و جامه انسانی و بشری باشند و باز بهمین توهم دچار میشدند و باز هم مردمان را به تردید و شک میانداختند و کار بر آنان مشتبه میشد) و گفت:

وَ لا تَلْبِسُوا الْحَقَّ بِالْباطِلِ- بقره/ 42 و لِمَ تَلْبِسُونَ الْحَقَّ بِالْباطِلِ- 71/ آل عمران و الَّذِینَ آمَنُوا وَ لَمْ یَلْبِسُوا إِیمانَهُمْ بِظُلْمٍ- 82/ انعام (1).

__________________________________________________

ابن فارسی معنی اصلی و ریشه ای واژه- لبس- را آمیزش و مخلوط بودن میداند، و از این معنی اصلی، مبانی فرعی:

1- مشتبه شدن کارها 2- پوشاندن حقیقت 3- واضح نبودن چیزی

ص: 114

(این آیه یکی از آثار ایمان را بیان میکند و میگوید اینان ایمان خود را با ظلم و ستم نمی پوشانند و محو نمی کنند مؤمن ظالم نمیشود و ظالم هم مؤمن

__________________________________________________

در هم شدن تاریکی 5- بمعنی همسر مرد و همسر زن 6- زره و هر لباس و پوششی 7- تحقیق در شناخت باطن کسی و بطور استعاره 8- بهره مندی، فهمیده میشود. سپس میگوید:

«لبس الهودج و الکعبه» پرده کجاوه و هودج و پرده کعبه با کسره حرف (ل).

(مقاییس 5/ 230) در حدیثی از خودآرائی و خودپسندی نهی شده است:

(انّه نهی عن لبستین) (النهایه 4/ 236) یعنی پیامبر از خود آرائی و خودبینی و خودپسندی نهی فرموده چنانکه سعدی هم در تفسیر این حدیث میگوید:

صورت زیبای ظاهر هیچ نیست ای برادر سیرت زیبا بیار

و این امر غیر از نظافت و تمیزی است که جزئی از ایمان است بلکه جاه و آرایش و ظاهر فریبنده پرداختن و استکبار و غرور ورزیدن است. که مانند دو پوشش و لباس چهره انسانیت را میپوشاند، در تفسیر آیه فوق (بقره 42) گفته اند هر مؤمنی که به ظلمی آلوده شود و ایمانش مشوب شود با توبه و جبران آن ظلم ایمانش خالص خواهد بود.

و نیز در حدیثی آمده است که:

(العالم بزمانه لا تدخل علیه اللوابس).

دانشمندی که به روح زمان و موقعیت اجتماعی جامعه خویش و جهان آگاه باشد شبهات و وسوسه ها بر او وارد نمیشود «تلبس» بصورت مبالغه یعنی فریبکاری و غل و غش در کارها و معاملات (مجمع البحرین 4/ 103) تلبس هم پوشاندن حقیقت است.

ص: 115

حقیقی نیست).

فی الامر لبسه: با ضمه حرف (ل) نفی در آن کار اشکالی و اشتباهی هست.

لابست الامر: آن کار را آزمودم و به اصلاحش پرداختم.

لابست فلانا: با او آمیزش نمودم تا بشناسمش.

و فی فلان ملبس: که در این جا بصورت استعاره بکار رفته معنی در وجودش بهره های فراوان و طولانی است. شاعر گوید:

و بعد المشیب طول عمر و ملبسا

.(پس از جوانی طول عمر و بهره مندی هست).

لابن- کسی است که شیر بسیار دارد «لبنته» به او شیر نوشاندم. «فرس ملبدن- اسبی که با شیر زیاد پرورش یافته.

البن فلان: کسی که شیر زیادی دارد و او را «ملبن» میگویند.

البنت الناقه: شتری که شیرش زیاد است یا خلقتا چنین است و یا اینکه مقداری از شیر پستان او را نمیدوشند تا شیرش زیاد شود (1).

__________________________________________________

چنانکه شما بهترین نوشیدنیها که همان شیر است از آنها بدست میآورید در حالیکه این شیر در میان سرگین حیوان و خون او یعنی از عصاره غذاها، این سه پدیده بدست میآید آن دو تا نا تمیز و غیر مأکول و شیر گوارا و نوشیدنی و بعد میفرماید این اسرار و آیات خلقت را کسانی درک میکنند که عاقل و خردمندند.

انّ فی ذلک لآیه لقوم یعقلون.

آفرینش همه تنبیه خداوند دل است دل ندارد که ندارد به خداوند اقرار

این همه نقش عجب بر در و دیوار وجود هر که فکرت نکند نقش بود بر دیوار

تا قیامت سخن اندر کرم و رحمت او همه گویند و یکی گفته نیاید ز هزار

نعمتت بار خدایا ز عدد بیرون است شکر انعام تو هرگز نکند شکر گزار

سعدیا راست روان گوی سعادت بردند راستی کن که به منزل نرسد کج رفتار

در حدیثی آمده است که پیامبر فرمود: «سیهلک من امتی اهل الکتاب اهل اللبن» از پیامبر پرسیدند اینان کیانند فرمود مردی که از شهوات پیروی میکند و نمازها را ضایع میکند.

و مراد از اهل کتاب کسانی هستند که دانش میآموزند و کتابها میخوانند تا با مردم مجادله کنند و آنها را از راه حق دور سازند.

ابن اللبون- نوزاد شتری است که دو ساله شده و مادرش مجددا شیر در پستان دارد و نوزادی دیگر میزاید. (النهایه 4/ 228)- و- ملبون- مردی است که

ص: 117

ملبن- ظرف شیر دوشی. «اخوه بلبان امه» برادر ناتنی و همشیر که «بلبن امه» غلط است زیرا از عرب شنیده نشده.

کم لبن غنمک- غنم و حشم تو یا گوسپندان و شتران و گاوانت چقدر شیر میدهند؟

لبان: سینه. «لبانه» اصلش نیازمندی به شیر است سپس در هر نیازمندی بکار رفته است. اما واژه «لبن» با کسره حرف (ل) آجرهائی است که با آن دیوار و خانه ساخته میشود، و از ریشه (لبن) بمعنی شیر نیست مفرد «لبن» یعنی آجر «لبنه» است و فعلش لبنه یلبنه است و بنا و سازنده ساختمان ها را هم «لبان» میگویند.

دشمنی با راه حق در آنها افزون تر خواهد شد).

لجّه الصوت- با فتحه حرف (لام) بمعنی کشاندن صداست و- (لجّه) البحر با ضمّه حرف لام عمق ناپیدای دریا و طغیان و افزونی امواج دریاست،- لجّه اللّیل- ادامه، و شدّت تاریکی شب است.

در تمام موارد فوق- لجّ و لج- هر دو گفته میشود. در آیه گفت:

فِی بَحْرٍ لُجِّیٍّ- 40/ نور.

که منسوب به موج دریاست یعنی فزونی و ادامه امواج دریا.

روایت شده است:- وضع اللجّ علی قفیّ- که اصلش- قفای است تعبیرش اینست که شمشیر آب داده را پشت سرم قرار داد.

لجلجه:- گردانیدن لقمه خام در دهان و نیز گردانیدن سخن و نامفهوم گفتنی آن در دهان.

شاعر گوید:- یلجلج مضغه فیها ابیض- یعنی غذائی ناپخته را میجود.

- رجل لجلج و لجلاج- مردی که کلامش نامفهوم است.

بصورت ضرب المثل میگویند: (الحقّ ابلج و الباطل لجلج) یعنی حق و باطل در سخن گوینده اش و کار فاعلش مستقیم نیست بلکه در آن لغزش و تکرار هست (1).

__________________________________________________

- الحق ابلج- یعنی حقیقت و حق آشکار است چنانکه میگویند- صبح ابلج- یعنی صبح روشن، و از این معنی گفته اند- حتّی بدت اعناق صبح ابلجا- آنقدر رفتیم تا روز بالا آمد و صبح کاملا آشکار شد. در صفت پیامبر صلّی اللّه علیه و اله آمده است که او ابلج الوجه- یعنی چهره اش روشن و نورانی بود.

اما در- و الباطل لجلج- مبرد میگوید یعنی «سخن بیهوده و باطل راحتی

ص: 119

- (الحد) فلان- از حق منحرف شد- إلحاد- دو گونه است:

1- انحراف از پرستش خدای و تمایل به شرک.

2- الحاد و شرک ورزیدن به خداوند از راه وسائل و اسباب (1).

__________________________________________________

- الحاد بمعنی دوم یعنی شرک ورزیدن به خداوند از راه علل و اسباب همین بیماری مزمنی است که اغلب مردم در اثر غفلت به آن گرفتارند و علی علیه السّلام در نامه ای که به موسی اشعری فرماندار کوفه که مردم را به تخلف از یاری مولا وادار مینموده مینویسد. «بخدا سوگند که این جنگ و نبرد به حق است و بدست کسی است که به حق است».

انه لحق مع محق- و از کسانی که از دین و راه حق دوری میکنند باک ندارد (نامه 63/ 453 صبحی صالح).

در آیه 25 سوره حج هم بهترین نمونه الحاد را در همین معانی بیان میکند میگوید: کسانی که کافرند و مردم را از راه دین خدا باز میدارند و کعبه و مسجد الحرام را که خداوند برای بر هم زدن اساس تبعیض در جامعه بشری برای همه مردم از شهری و روستائی یکسان قرار داده مانع مردم میشوند و در آنجا با الحاد و تندی به خلق و ظلم و ستم روا میدارند به سرنوشتی نکبت بار و عذابی دردناک دچار خواهند شد.

ابن سکیت میگوید «ملحد کسی است که از حق عدول میکند و آنچه را که از حق نیست بنام حق در آن وارد میکند.» که تمام- تفاسیر به رأی- احادیث مجعول- سخنان باطل و ناروا- بدعت های شوم و تفرقه انداز- آراء و ایدالوژیهای غیر الهی- نظرات و سلیقه ها و سنت های شخصی و قومی- را شامل میشود.

(لسان العرب 3/ 388- زمخشری اساس البلاغه).

ابن اثیر هم حدیثی را که میگوید- احتکار الطعام فی الحرام الحادفیه- در همین معنی عدول از حق و ظلم و ستم میداند:

ص: 121

الحاد به معنی اول با ایمان منافات دارد و آنرا باطل میکند.

امّا الحاد به معنی دوم ایمان به خدای در انسان ضعیف و سست می کند و باطلش نمی نماید. در معنی دوم آیه:

وَ مَنْ یُرِدْ فِیهِ بِإِلْحادٍ بِظُلْمٍ نُذِقْهُ مِنْ عَذابٍ أَلِیمٍ- 25/ حج).

(و کسی که در کعبه و خانه خدا به دیگران با تبعیض و ناروا ظلم و ستم کند پایانی جز عذاب دردناکی ندارد).

در آیه الَّذِینَ یُلْحِدُونَ فِی أَسْمائِهِ- اعراف 180)- الحاد یا عدول از حق در نام ها و اسماء خداوند دو گونه است:

اول: خداوند را با صفاتی که شایسته او نیست بیان کنند (1).

__________________________________________________

زیرا- احتکار بهر عنوان در اسلام جائز نیست و الحاد است. (4/ 236

النهایه).

تمام آیه چنین است- و للّه الاسماء الحسنی فادعوه بها و ذروا الذین یلحدون فی اسمائه فیجزون ما کانوا یعملون- برای خدا نام های نیکو هست خدای را با آنها بخوانید و کفر پیشگان و معاندین را به خود واگذارید که بزودی به کردار زشت شان مجازات خواهند شد.

براستی که این آیه بازگو کننده روش ناپسند و غیر الهی کسانی است که نه مانند سنائی و سعدی و نه مانند امامان بویژه علی علیه السّلام که سراسر مناجات و سخنانشان همان اسماء و صفات خداوندی است آن عده پرهیزگار واژه های دور از حقیقتی را مانند (باده- می- شراب و دهها عبارات زننده دیگر). بجای اسماء حسنای الهی و صفات او را در اشعارشان بکار برده اند و به پندار نابخشودنی خویش از عرفان سخن گفته و عارفانه سروده اند- زهی آلودگی و کج اندیشی.

این علی علیه السّلام است که در سراسر گفتارش همان اسماء و صفات را بکار برده و

ص: 122

دوم: صفات خداوند را که خود در قرآن ذکر کرده است به معانی دیگر تأویل کنیم که شایسته او نیست و از حقیقت آن در صفات دور است (مثل تمام تأویلات و تعبیرات ناپارسایان که بنظر خویش عارفانه وصف میکنند).

- (التحد) إلی کذا- یعنی به چیزی تمایل پیدا کرد. خدای تعالی فرموده:

وَ لَنْ تَجِدَ مِنْ دُونِهِ مُلْتَحَداً- کهف 27).

__________________________________________________

در تمام ادعیه معصومان و امامان همین رویه دیده میشود و نامی از- می و باده نیست.

چنانکه گفت: «اللهم انت اهل الوصف الجمیل- لک الحمد یا ذا المن و الجود و العلی- تعالیت یا من تعطی من تشاء و تمنع- ...

چنانکه حکیم سنائی گفت:

تو حکیمی تو عزیزی تو کریمی تو رحیمی تو نماینده فضلی تو سزاوار ثنائی همه عزی و جلالی، همه علمی و یقینی همه نوری و سروری همه جودی و سخائی بری از رنج و گدازی، بری از درد و نیازی بری از بیم و امیدی، بری از چون و چرائی نتوان وصف تو گفتن که تو در فهم نگنجی نتوان شبه تو جستن که تو در وهم نیائی سعدی هم گفت:

نه بر اوج ذاتش پرد مرغ وهم نه بر ذیل وصفش رسد دست فهم

محیط است علم ملک بر بسیط قیاس تو بر وی نگردد محیط

نه ادراک در کنه ذاتش رسد نه فکرت به غور صفاتش رسد

پس تعالی اللَّه عما یصفون- و لیس کمثله شی ء.

ص: 123

یعنی غیر از خدای چیزی برای پناه خواهی و التجا وجود ندارد.

بگفته سعدی:

غیر از خدای هیچ پرستنده هیچ نیست بیچاره آنکه بر همه هیچ اختیار کرد

یا بقول نظامی گنجوی:

بر که پناهیم توئی بی نظیر در که گریزیم توئی دستگیر

جز در تو قبله نخواهیم ساخت گر ننوازی تو که خواهد نواخت

- الحد سهم الهدف- تیر به هدف نرسید و منحرف شد یا به چپ و راست هدف اصابت کرد.

آیه گفت:

بِالَّذِینَ لَمْ یَلْحَقُوا بِهِمْ مِنْ خَلْفِهِمْ- 170/ آل عمران). و آیه:

وَ آخَرِینَ مِنْهُمْ لَمَّا یَلْحَقُوا بِهِمْ- 3/ جمعه).

(آیه نخست مژده پیوستن مؤمنانی است که در راه خدا بشهادت میرسند و به شهیدان زنده جاویدان می پیوندند و آنان به فضل و رحمتی که خداوند نصیب آنها گردانید شادمانند و از آن مژده فرحناک.

آیه دوم معنی آیه سوم سوره جمعه یکی از پیش گوئی های بسیار شگفت آفرین قرآن است که میگوید: در آینده مردمانی که از نژاد عرب نیستند به آئین اسلام می گروند و با صداقت و علم و دانش و آموختن حکمت و قرآن به امت اسلامی پیوندند.

(در مقدمه جلد سوم بحث تفصیلی نوشته شده) گفته اند: ألحقه در همان معنی- لحقه- است، از این معنی در دعا گفته می شود: (انّ عذابک بالکفّار ملحق) که فعل رسیدن عذاب بکفّار بصورت اسم فاعل به عذاب نیست داده شده و گروهی با فتحه حرف (ح) خوانده اند.

کسی را هم که به غیر پدر خویش منسوب شود- ملحق- می گویند (مثل داستان زیاد و ابو سفیان که در تمام تواریخ ذکر شده است و معاویه او را برادر خود خواند).

- لحم الرجل- آن مرد چاق و فربه شد که او را لحیم و لاحم گویند.

- شاحم- کسی که گوشت و چربی بدنش زیاد است، بر وزن- لابن و تامر (از شیر و خرما).

لحم: زیاد گوشت خوار مانند- باز لحم و ذئب لحم- باز شکاری و گرگی که زیاد حمله میکند و گوشت خوار است.

- بیت لحم- قصابی و انبار گوشت، در حدیثی آمده است که:

«ان اللَّه یبغض قوما لحمین» (1).

الحمه- یعنی او را گوشت خورانید که گوشت شکار را به آن تشبیه کرده و- ملحم- می گویند و هر رزق دیگری را هم که از غیر شکار باشد با آن وصف کرده اند.

جامه ابریشمی را هم- ثوب ملحم- گویند، چنانکه تار و پود ابریشمی را نیز بهمان شباهت- لحمه- نامند (2).

گفته اند- الولاء لحمه کلحمه النسب- (آمیزش و دوستی مانند خویشاوندی است. چنانکه در حدّی دیگر- کلحمه الثوب- است یعنی مانند تار و پود جامه یک حقیقت یعنی پارچه را بوجود میآورند).

__________________________________________________

برای حدیث فوق دو معنی هست 1- یعنی کسانی که با غیبت نمودن و عیبجوئی دیگران گوئی که گوشت مردارشان را میخورند که از آیه قرآن گرفته شده. 2- کسانی که بیش از نیاز به گوشت خواری عادت دارند و معتاد هستند.

(النهایه 4/ 239-)

ابن فارس- ل- ح- م- را ریشه واژه لحمه میداند و میگوید بمعنی تداخل و آمیزش است. (مقاییس 5/ 29).

ص: 126

- شبحه متلاحمه- زخمی که بهبود یافته است.

- لحمت اللحم عن العظم- گوشت را از استخوان جدا کردم.

عبارات- لحمیت الشی ء- الحمته- لاحمت بین الشیئین- همگی بمعنی مرمت و اصلاح در یک چیز یا چند چیز است، لحم- لحن- لدد.

مثل استخوانی که گوشت بر آورده باشد- لحّام- لحیم کننده ظروف- الحمت فلانا- کشتن کسی است که گوئی او را مرداری برای حیوانات قرار داده ام- الحمت الطائر- پرنده را گوشت خوراندم.

- الحمتک فلانا- او را از صدمه زدن و عیبجوئی تو باز داشتم مانند تشبیه غیبت به مردار خواری چنانکه در قرآن هست که أَ یُحِبُّ أَحَدُکُمْ أَنْ یَأْکُلَ لَحْمَ أَخِیهِ مَیْتاً 12 حجرات)- لحیم هم بر وزن فعیل بمعنی مردار شدن است.

- ملحمه- معرکه و جنگ جمعش ملاحم (1).

__________________________________________________

واژه های- ملحمه و ملاحم در فرهنگ و سیاست و تاریخ جایگاه ویژه ای باشد معنی ارزشمند دارد:

1- در معنی پارچه های ابریشمین که یکی از اقلام صادراتی کشور اسلامی ایران ما بوده مسعودی مورخ مشهور و وشاء در کتاب موشی از زیبائی و ارزشمندی آن ها یاد میکنند و آنرا جامه نیشابوری مینامیدند که بسیار زیبا بوده ناصر خسرو میگوید:

کردار مدار خار و سوزن گفتا ز حریر و خز تلحم

بفریفت تو را دیو با گلیمی بفروخته ای خز به نرخ ملحم

این پارچه ها در طبرستان و خراسان که مرکز تهیه ابریشم بود بافته شد.

2- ملحمه یعنی نبردهای سخت یا میدانهای جنگ و کشتار چنانکه راغب رحمه اللَّه گفت نام این پارچه از همان واژه- لحم- گرفته شده که در جنگ ها

ص: 127

و اما لحن، در معنی روشن و واضح نگفتن کلام و با صراحت بیان نکردن یا معانی آنها را به طور کنایه گفتن از نظر بیشتر ادبا و از نظر بلاغت در سخن پسندیده است چنانکه شاعری میگوید: و خیر الحدیث ما کان لحنا (بهترین سخن با کنایه و اشاره گفتن آنست) همانطور که گفته اند: (الکنایه ابلغ من التصریح) گاهی کنایه از صراحت رساتر است.

و از این معنی آیه:

وَ لَتَعْرِفَنَّهُمْ فِی لَحْنِ الْقَوْلِ- 30/ محمد).

(ای پیامبر با کنایه گفتن در سخن شان بر سوّمین معنی- لحن- فطانت و زیرکی است که با محتوای سخن تناسب دارد چنانکه در حدیثی آمده است که:

__________________________________________________

است آموختنی که از پیامبر آموخته ام زیرا علم غیب منحصر به 5 مورد است.

سپس آیه آخر سوره لقمان را بیان میدارد که خداوند فرموده است- همانا علم قیامت با خداست و او باران را فرو میفرستد و آنچه در رحم هاست از جنس و نوع و زشتی و زیبائی بخشنده شدن یا بخیل شدن و سایر کیفیتها که کدام یک آتش در دوزخند یا یار پیامبران و کسی نمیداند که فردا چه خواهد کرد و مرگش در کدام سرزمین است، اوست که در این امور، و دقایق، علیم و آگاه است و جز اینها علومی است که خداوند به پیامبر خود یاد داد و او هم، بمن آموخت و دعا کرد که سینه من آنرا نگاهدارد و بر آنها احاطه داشته باشم.

نهج البلاغه خطبه 127 مسعودی 4/ 28 مروج الذهب- یاقوت 5/ 113 معجم البلدان- جاحظ 2/ 221 بیان و تبیین استخری 212- مسالک و ممالک- ابن حوقل 273 صوره الارض) در احادیث و روایات و اشعار شعرای پارسا و آینده نگر چنین ملاحمی دیده میشود.

ص: 129

«لعلّ بعضکم الحن و بحجّته من بعض».

یعنی ای بسا که عده ای از شما در سخن رساتر و فصیح تر باشید و در بیان آن مسلطتر و بر آوردن دلیل چیره تر باشید.

اقمت عنده من لدن طلوع الشمس إلی غروبها- از پگاه تا شامگاه و غروب پیش او ماندم و اقامت گزیدم.

- لدن- بجای پایان کار قرار میگیرد و گاهی بجای- عند- بکار می رود میگویند: اصبت عنده مالا و لدنه مالا- نزد او مالی یافتم- عده ای گفته اند: لدن اخص و رساتر از- عند- است، خدای تعالی در آیاتی فرمود:

فَلا تُصاحِبْنِی قَدْ بَلَغْتَ مِنْ لَدُنِّی عُذْراً- کهف/ 67).

موسی علیه السّلام میگوید اگر بار دیگر کاری عذر آور از من سر زد با من مصاحبت نکن) و آیه:

رَبَّنا آتِنا مِنْ لَدُنْکَ رَحْمَهً- کهف/ 10).

و فَهَبْ لِی مِنْ لَدُنْکَ وَلِیًّا- النساء/ 75).

و وَ اجْعَلْ لِی مِنْ لَدُنْکَ سُلْطاناً نَصِیراً- الاسراء/ 80).

و عَلَّمْناهُ مِنْ لَدُنَّا عِلْماً- الکهف/ 65).

و آیه لِیُنْذِرَ بَأْساً شَدِیداً مِنْ لَدُنْهُ- الکهف/ 2).

لدن بمعنی- لدی یعنی نزد من بکار میرود. و- لدن- نرمش و شاخه نرم.

(اگر نه این بود که حکم پروردگار بر این کار سبقت گرفته که این امت بکیفر و ناسپاسی خویش برسند همانا در دنیا برایشان عذاب لازم می شد)

در این آیه اختلاف در زبانها اشاره به اختلاف لغات و اختلاف تلفظ و نغمه هاست زیرا برای هر انسانی نغمه ای که آهنگ و تلفظی در کلمات هست که گوشها آنرا تمیز میدهند چنانکه در صورتها نیز چنین است که چشمان آنرا از هم باز می شناسند.

در آیه گفت اللَّهُ لَطِیفٌ بِعِبادِهِ- شوری/ 19) و إِنَّ رَبِّی لَطِیفٌ لِما یَشاءُ یوسف/ 100).

این آیه که از قول حضرت یوسف بیان شده میگوید خداوند بخوبی و نیکوئی مرا نجات داد که آگاهی و هشداری است بر لطفی که از خداوند باو رسید در آنجا که برادرانش او را در چاه افکندند و او مورد لطف حق قرار گرفت در مورد دریافت هدایا و تحفه ها نیز واژه لطف بکار میرود و از این روی گفته اند «تهادوا تحابوا» یعنی به یکدیگر هدیه دهید تا محبت تان زیاد شود، الطف فلان اخاه بکذا- او با هدیه به دوستش لطف و محبت نمود.

امّا- لعن و لعنت از سوی انسان نفرینی است بر دیگران- در آیه گفت:

أَلا لَعْنَهُ اللَّهِ عَلَی الظَّالِمِینَ- اعراف/ 44).

و الْخامِسَهُ أَنَّ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَیْهِ إِنْ کانَ مِنَ الْکاذِبِینَ- بقره/ 161).

(این آیه در مورد مردی است که نسبت زنا به همسر خود میدهد و شاهدی ندارد یا چهار بار به خدا سوگند یاد کند که راست میگوید و بار پنجم میگوید

__________________________________________________

یوسف به پدرشان میگویند: ارسله معنا غدا یرتع و یلعب و انّا له لحافظون- یوسف را فردا با ما بفرست تا در صحرا و مراتع بگردیم و بازی کنیم و البته ما نگهبان او از خطرات هستیم.

این معنی امروز هم در مورد کودکان صادق است اما در جوانی و کهولت و پیری نامعقول چنانکه نظامی گنجوی خطاب به پسرش میگوید.

ای چهارده ساله غره العین بالغ نظر علوم کونین

آن روز که هفت ساله بودی چون گل به چمن حواله بودی

و اکنون که به چارده رسیدی چون سرو بر اوج سرکشیدی

غافل منشین نه وقت بازی است وقت هنر است و سرفرازی است

دانش طلب و بزرگی آموز تا به نگرند روزت از روز

(از لیلی و مجنون نظامی) اما متأسفانه در جهان امروز یکی از برنامه های استعمارگران در کشورهای ضعیف و محروم اشاعه همین بازیچه ها و تفریحات ناسالمی است که با لذات همراه است و اکثر مردم کشورها را از هدف انسانی و رهائی، از ستم ها به لذات و بازی ها میکشانند تا منافع و منابعشان را بآسانی غارت کنند.

اگر اعتیاد به دود و الکل بدنها و جسم ها را سست و بیمار میکند، اعتیاد به بازیچه ها و سرگرمی ها هم روان و اندیشه های درد آلوده ملت ها را تخدیر مینماید

ص: 138

که لعن و دور باش از رحمت خدا بر او باد اگر از دروغگویان باشد).

و آیه لُعِنَ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ بَنِی إِسْرائِیلَ- مائده/ 78) و یَلْعَنُهُمُ اللَّاعِنُونَ- بقره 159).

- لعنه- با ضمه حرف (ل) کسی است که هم خود و هم دیگران زیاد نفرین میکند. التعن فلان- او خودش را لعنت کرد.

تلاعن و ملاعنه در جائی بکار میرود که دو نفر هر کدام خودش و دوستش را لعنت کند.

و بیم و امید بر خدای تعالی درست نیست و مقتضای آیات گاهی حالت انتظار و طبع در باره شنونده و مخاطب است و گاهی نیز در غیر این دو است، پس در سخن خدای تعالی که در مورد فرعونیان میگوید:

لَعَلَّنا نَتَّبِعُ السَّحَرَهَ- شعراء/ 60).

اینجا انتظار و خواست آنهاست که از ساحران پیروی کنند. و در باره فرعون می گوید:

لَعَلَّهُ یَتَذَکَّرُ أَوْ یَخْشی- طه/ 44).

در این آیه انتظار موسی و هارون است که چنان شود یعنی فرعون پند گیرد و مجذوب حق شود و میگوید بآنها سخن ملایم بگویید چنانکه انتظار دارید او بپذیرد. در آیه:

فَلَعَلَّکَ تارِکٌ بَعْضَ ما یُوحی إِلَیْکَ- هود/ 12).

یعنی مردم در باره تو چنان انتظاری دارند که بعضی از آیات را فراموش و ترک کنی. و همین طور در آیه: فَلَعَلَّکَ باخِعٌ نَفْسَکَ- کهف/ 6) که در همان معنی است (انتظار دارند که تو خود را هلاک کنی) و گفت: فَاذْکُرُوا آلاءَ اللَّهِ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ- اعراف/ 69) یا چنانکه امیدوار به درستکاری هستید خدای را زیاد بیاد آرید و ذکر کنید. چنانکه در وصف مؤمنین گفت: یَرْجُونَ رَحْمَتَهُ وَ یَخافُونَ عَذابَهُ- اسراء/ 57) یعنی (به رحمتش امیدوار و از عقوبش بیمناکند).

مِنْ لُغُوبٍ

- ق/ 38) (1).

- سهم لغب- یعنی تیری که پرهای کوتاه و ضعیف است.

- رجل لغب- مرد ضعیفی که رنج و سختی او آشکار است.

عربی گفت:- فلان لغوب احمق- او ضعیف و نادان است زیرا نامه من به او رسید و آنرا ناچیز شمرد، یعنی در رأی و خرد ناتوان است، به او گفتند در عبارتی که گفتی- کتابی فاحتقرها- یعنی نامه را تحقیر کرد، کتاب مذکر است چرا ضمیر (ها) دارد گفت مگر کتاب همان صحیفه نیست؟!.

عن اللّغا و رفث التکلم (یعنی از روی خطا و باطل و بیهوده سخن گفت).

- لغیث مثل لقیت- است، هر سخن زشت و قبیحی را- لغو- گویند، چنانکه در آیات لا یَسْمَعُونَ فِیها لَغْواً وَ لا کِذَّاباً- قصص 57) (1) و گفت:

وَ إِذا سَمِعُوا اللَّغْوَ أَعْرَضُوا عَنْهُ- نباء 34) (2). و باز در وصف محیط پاک

__________________________________________________

در این آیه به یکی از مزایای ویژه بهشت اشاره شده است که در آنجا هیچگونه سخن یا عمل لغو و باطلی یا دروغگوئی بهشتیان ندارند نه می شنوند و نه می بینند.

این آیه و آیه سوم سوره مؤمنون مکمل یکدیگرند، زیرا در آنجا صفات رستگاران و مؤمنین را مفصلا بیان میکند که یکی از آنها دوری کردن و اعراض از سخنان بیهوده ای است که می شنوند و یا میتوانند انجام دهند ولی چون مؤمن هستند از آنها رو گردان میشوند و دامن خویش آلوده به لغو و گناه نمی کنند صاحب مجمع البحرین تفسیر این آیه و واژه را باطل- ناسزاگوئی- لغو- لهو و غنا و موسیقی و گناه میداند که رستگاران از اینها دوری میکنند (1/ 75 مجمع) شاید معیار و ملاکی برای غنا و موسیقی یا هر لغوی، این است که هر تحریک کننده و شهوت برانگیز مشمول این اصل است، زیرا یکی از سه مرکز فرماندهی انسان غریزه است که اگر در کنترل عقل و خرد نباشد تحریک میشود و نواهای موسیقی اگر عقل و عاطفه را مانند سرودهای انسان ساز با صوت خوش یا هر سخن موزون دیگری که با آهنگی هم همراه باشد و عقل و عاطفه را برانگیزاند نه غریزه و شهوت و کینه و خشم خودسرانه از شمول این اصل خارج است که بیشتر موسیقی های عربی و شرقی هیجان انگیز و کاملا مهیج غریزه شهوانی است چنانکه بعد از سالها آن مردم از نظر اخلاقی و تأثیر سوء آن موسیقی ها به پائین ترین درجه انحطاط

ص: 142

بهشت گفت: لا یَسْمَعُونَ فِیها لَغْواً وَ لا تَأْثِیماً- در آیه وَ إِذا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا کِراماً- الفرقان/ 72) (1).

یعنی زشتی را آشکار نکرده اند که گفته اند معنایش اینست که عباد الرحمن یا پارسایان و خداپرستان اگر به پوچ گرایان یا بدکاران برخورد کردند با آنها در نمی آمیزند و خود را آلوده نمیسازند- لم یخوضوا معهم- با آنها همراه و هم کردار نیستند.

واژه- لغو- چنانکه گفته شد به چیزی که اعتباری ندارد گفته میشود که از این معنی- لغو در سوگند و قسم است یعنی چیزی که پیمانی در آن بسته نشده مانند عادتی که بعضی از مردم دارند که میگویند (نه بخدا- آری بخدا) که قابل توجه نیست چنانکه خداوند فرمود:

لا یُؤاخِذُکُمُ اللَّهُ بِاللَّغْوِ فِی أَیْمانِکُمْ- المائده/ 89).

__________________________________________________

اخلاقی و غریزی دچار هستند و آخرین بیماری خانمان برانداز سوغات آنان بیماری- ایدز- است که فراگیرشان شده. خوشبختانه مسلمین بخاطر پیروی از همین دستورات الهی تا حدود زیادی از آن بیماریها و فساد بدورند.

در سوره مبارکه- فرقان- پس از بر شمردن کردار و سرنوشت دو گروه مؤمن و بی ایمان و نشان دادن دورنماهای دنیائی و پایانی آنان از آیه 36 ببعد با عبارت- و عباد الرحمن الذین ... تا آخر سوره نشانه های همین خداپرستان خود- ساخته و به رشد و کمال رسیده را بیان میکند که یکی از آنها آیه فوق است که میگوید، اینان بنا حق شهادت نمی دهند، دروغ نمیگویند و اگر به کار لغو و بیهوده و گناهی برخورد کنند جوانمردانه میگذرند و دامن آلوده نمی کنند. و به گفته راغب خود آشکار کننده آن کار زشت نمی شوند.

ص: 143

و از این معنی شاعر الهام گرفته و گفته است.

و لست بمأخوذ بلغو تقوله- اذا لم تعمد عاقدات العزائم.

توبه سوگند لفظیت که گفتی اگر قصدی برای پیمان کار بزرگی نداشته ای مسئول و مواخذ نیستی).

در آیه گفت- (لا تَسْمَعُ فِیها (لاغِیَهً)- الغاشیه/ 11) یعنی لغو و باطل، در اینکه باز وصف بهشت است میگوید در آنجا سخن زشت نمی شنود، که واژه- لاغیه بصورت اسم فاعل وصف کلام است مثل- کاذبه- و گفته اند واژه- لغو- در دیه شتر که پرداخت نمیشود و بی اعتبار است بکار میرود، شاعر میگوید:

کما الغیت فی الدّیه الحوارا- (1) لغی بکذا- یعنی نامفهوم و بیهوده سخن گفت مثل جیک جیک گنجشکان و چنین سخن نامفهوم را زبانی و کلماتی جدا جدا و ناپیوسته گویند.

وَ جَنَّاتٍ أَلْفافاً- النباء- 16).

در وصف بهشت است که از بسیاری درختان باغاتی به هم پیوسته است و گفت:

وَ (الْتَفَّتِ) السَّاقُ بِالسَّاقِ- القیامه/ 29).

یعنی (دنیا پرستان بهنگام مرگ از شدت وضع دور شدن از دنیا که معبودشان بوده پاها را با درد و سوز بهم میسائید).

الف- کسی است که از شدت فربهی و چاقی در راه رفتن رانش بر آمده است و با کندی و سنگینی راه میرود، کسی که خویش در لباسش میپوشاند یا پرنده ای که سر خود را در بالهایش میپوشاند میگویند- لف رأسه- واژه- لفیف هم به قبایل و گروههای بهم پیوسته میگویند، و بگفته خلیل بن احمد لفیف در لغت هر کلمه ای است که دو حرف اصلیش حرف عله (الف- واو- ی) باشد.

تعالی گوید قالُوا أَ جِئْتَنا لِتَلْفِتَنا آمدی که ما را بر گردانی- التفت فلان- وقتی است که کسی با چهره اش و صورتش از کسی یا چیزی رو گرداند- امراه لغوت- زنی که از همسرش رو گرداند به فرزندش یا غیر از او توجه کند. لغیته:

خود حامل و حاکم باشند نه محمول و محکوم.

لَقَدْ کُنْتُمْ تَمَنَّوْنَ الْمَوْتَ مِنْ قَبْلِ أَنْ تَلْقَوْهُ- آل عمران/ 143).

یعنی (قبل از اینکه مرگ را دریابید آرزویش را داشتید) و گفت:

لَقَدْ لَقِینا مِنْ سَفَرِنا هذا نَصَباً- الکهف/ 62).

در مسافرتمان باین رنج و زحمت رسیدیم.

اما ملاقات خدای عزّ و جلّ عبارت از قیامت و بازگشت باوست. در آیه گفت:

وَ اعْلَمُوا أَنَّکُمْ مُلاقُوهُ- البقره/ 223).

و قالَ الَّذِینَ یَظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلاقُوا اللَّهِ- بقره/ 46 (1).

(لقاء) مصدر دوم ملاقات است در آیه گفت:

وَ قالَ الَّذِینَ لا یَرْجُونَ لِقاءَنا- یونس/ 7).

و إِلی رَبِّکَ کَدْحاً فَمُلاقِیهِ و فَذُوقُوا بِما نَسِیتُمْ لِقاءَ یَوْمِکُمْ هذا- الجاثیه/ 34).

__________________________________________________

آیه 249 سوره بقره اشاره به دو دسته از مؤمنین دارد که در سپاه طالوت بودند عده ای اندک با ایمانی ثابت که به پیروزی خود و آخرت باور و یقین داشتند از حرف رهبرشان اطاعت کردند اما گروهی دیگر که ایمانی ضعیف داشتند و به لقای پروردگار گمانی داشتند نه یقین گفتند ما را با سپاه جالوت که قوی هستند طاقت جنگ نیست اینان نمیدانستند که چه بسیار گروه اندک با ایمان بر گروه زیاد بی ایمان با یاری خدا غلبه میکنند زیرا- و اللّه مع الصابرین.

مشابه این آیه و مکمل آن در سایر سوره ها هست که خداوند یاری کننده یاران خویش است و آنها را در مبارزه پایدار و ثابت قدم میدارد.

ص: 151

یعنی قیامت و بعث و نشور را فراموش کردند.

(یَوْمَ التَّلاقِ)- غافر/ 15).

یعنی روز قیامت، وجه تسمیه قیامت به زمان تلاقی و برخورد برای خصوصیاتی است که در آن زمان و هنگام محشر هست.

اول- برخورد و رسیدن کسانی که قبلا از دنیا رفته اند و کسانی که بعدا آمده اند.

دوم- برخورد و ملاقات کروبیان یا اهل آسمانها با اهالی زمین.

سوم- برخورد هر کسی به عملی که خودش انجام داده و قبل از مردنش پیشاپیش حاصل شده.

گفته میشود- لقی فلان خیرا و شرا- یعنی به نیک و بدکردارش رسید، شاعر گوید:

فمن یلق خیرا یحمد النّاس امره کرار نیکوکار را مردم می ستانید

و دیگری میگوید:

تلقی السماحه منه و الندی خلقا

.تو اخلاق جوانمردی و بخشش را از او در نهاد و سرشتش در خواهی یافت.

- (لقیته) بکذا- وقتی است که او را استقبال کنی، خدای تعالی فرمود:

وَ یُلَقَّوْنَ فِیها تَحِیَّهً وَ سَلاماً- الفرقان/ 75).

و آیه وَ لَقَّاهُمْ نَضْرَهً وَ سُرُوراً- انسان/ 11).

تلقی هم در معنی- لقی- است در آیه گفت:

وَ تَتَلَقَّاهُمُ الْمَلائِکَهُ- الانبیاء/ 103).

ص: 152

و وَ إِنَّکَ لَتُلَقَّی الْقُرْآنَ- النمل/ 6).

یعنی (ای پیامبر آیات قرآن از جانب خدای حکیم و علیم بر تو القاء میشود) (- القاء-) افکندن چیزی است بطوریکه تو آنرا به بینی، سپس این معنی در مورد انداختن هر چیز بکار رفته است. در آیه گفت:

فَکَذلِکَ أَلْقَی السَّامِرِیُّ- طه/ 87).

و قالُوا یا مُوسی إِمَّا أَنْ تُلْقِیَ وَ إِمَّا أَنْ نَکُونَ نَحْنُ الْمُلْقِینَ- الاعراف/ 15).

در مورد انداختن عصای موسی و سحر ساحران فرعون است میگویند تو میافکنی یا ما بیفکنیم. در آیه گفت:

قالَ أَلْقُوا- الاعراف/ 116).

و قالَ أَلْقِها یا مُوسی فَأَلْقاها- طه/ 19).

و باز در همین معنی آیات:

فَلْیُلْقِهِ الْیَمُّ بِالسَّاحِلِ- طه/ 39).

إِذا أُلْقُوا فِیها- الملک/ 7).

کُلَّما أُلْقِیَ فِیها فَوْجٌ- الملک/ 8).

أَلْقَتْ ما فِیها وَ تَخَلَّتْ- الانشقاق/ 4).

(این آیه در باره پیش گوئی از آینده زمین در آستانه قیامت است میگوید زمین هرچه در درون دارد بیرون افکند که با سوره زلزال مشابه است و همان آیه- وَ إِذَا الْقُبُورُ بُعْثِرَتْ- است آرامگاها هر چه دارند بیرون افکنند).

در باره سخن و سلام و درود و اظهار محبت نیز- القیت- یعنی سلام و درود

ص: 153

و ستمی و محبتی را به تو رساندم. چنانکه در آیه گفت:

تُلْقُونَ إِلَیْهِمْ بِالْمَوَدَّهِ- الممتحنه/ 1).

فَأَلْقَوْا إِلَیْهِمُ الْقَوْلَ- النحل/ 86).

وَ أَلْقَوْا إِلَی اللَّهِ یَوْمَئِذٍ السَّلَمَ- النحل/ 87).

و گفت إِنَّا سَنُلْقِی عَلَیْکَ قَوْلًا ثَقِیلًا- المزمل/ 5).

که این آیه یعنی رسیدن آیات و سخن گرانبار به پیامبر همان با وحی و نبوت است و گفت:

أَوْ أَلْقَی السَّمْعَ وَ هُوَ شَهِیدٌ- ق/ 37).

که عبارت از گوش فرا دادن به اوست، در آیه مربوط به سجده در آمدن ساحران دربار فرعون در برابر معجزه حضرت موسی علیه السّلام میگوید:

فَأُلْقِیَ السَّحَرَهُ سُجَّداً- الاعراف/ 12).

فعل- القی- بصورت ماضی مجهول هشداری و آگاهی بر این امر است که معجزه موسی علیه السّلام آنها را مجذوب کرد و فرو گرفت و در کاری که نگزیده و نخواسته بودند افکند و ایمان آوردند.

(- لمم-) به گناه نزدیک شدن که به گناه کوچک تعبیر میشود.

- فلان یفعل کذا لما- یعنی آن کار را کم کم انجام میدهد. چنانکه در آیه گفت:

__________________________________________________

به رای عده ای که در تاریخ اسلام در مورد- نعمت و نقمت هدایت و ضلالت- ثروت و فقر- عزت و ذلت تصوراتی ستم شمول و ظلم و تبعیض در باره خداوند و خلقت داشته اند و متأسفانه هنوز هم گروهی عالم شیعی و غیر شیعی همانند جبری مذهبان تاریخ میاندیشند و این همه ستم ها، نارواها، تکاثرها قارون منشی ها- فقر و ضعف ها- قدرتهای طاغوتی و گنجینه های زر اندوزان- ثروتهای بیکران از راه احتکار- دزدی مشروع گران فروشی و بگفته امام امت زر اندوزی و سرمایه داری بی حساب و حرام را به خداوند نسبت میدهند که در آیات فوق چنین پندارها و اندیشه های غیر قرآنی را بشدت توضیح و باطل میشمارد میگوید:

«ای رسول، خدای تو البته در کمین ستم کاران است».

قبل از تفسیر بقیه آیات بایستی بگوئیم که هر چه در عالم هست از خداست امانت داری و سرپرستی بیش نیست، مثلا آب دریا که خدای آفریده اگر مقداری از آنرا یک نفر و مقداری را دیگری باندازه ظرفیت و تلاش خویش بردارد بیشتر از اولی باشد، این هر دو مالک حقیقی آب نیستند و از خداست اما هر دو از راهی و بطریقی و با ظرفیتی چه درست و چه خطا آب را بدست آورده اند بدیهی است کسی که به ناروا آب برداشته و با کشیدن نهری حق دیگران را بدست آورده مشمول واژه ظالم و ستمگر خواهد بود و نمیتواند آن آب را بنام اینکه از خداست مباح و مشروع بداند، همین است که بنام متکاثر- محتکر- قارون- زر اندوز مورد خشم خدا هستند، همه چیز از خداست اما اینان به ناروا و باطل آن رزق و نعمت خدائی را کسب کرده اند و نباید به صرف اینکه همه را خداوند آفریده نتیجه و آثار اعمال نادرست و گناه آلود و حرام را بنام اینکه خدا داده مباح بدانیم و نصیحت

ص: 155

الَّذِینَ یَجْتَنِبُونَ کَبائِرَ الْإِثْمِ وَ الْفَواحِشَ إِلَّا اللَّمَمَ- النجم/ 32).

در این آیه خداوند برای نیکوکاران لغزش های کوچک را می بخشد و این معنی همان است که میگوئی- الممت بکذا- یعنی پائین آمدم و بدون کار و عمل به او نزدیک شدم- زیارته المام- یعنی کم دیدار است.

یا واژه- (لم)- بصورت حرف در ماضی منفی به کار میرود (ماضی نقلی)

__________________________________________________

کنیم- حالا که خدا بشما داده به دیگران کمک کنید- مگر او ثروت و مال و سود حلال را از راه حرام بدست نیاورده و حق محرومان را عصب نکرده و می بینیم خداوند هم آن تکاثر و گنجینه و مال و منال را باطل میداند، میگوید «اما این انسان همین که در آزمایشگاه زندگی و خدائی بهره کمی دریافت کرد میگوید خداوند مرا اهانت کرده یا همین که بیش از نیازش زر اندوزی کرد که در حقیقت از کرم و نعمت حق که آفریده است بهره مند شده میگوید خداوند مرا اکرام کرد.

حاشا که چنین نیست زیرا کسانی که یتیمان را (امروز خانواده شهدا) را اکرام نکرده اند و برای سیر نمودن و رفع فقر محرومین، دیگران و خود را ترغیب نکرده اما در مقابل ارث و بازمانده دیگران را بطور کامل میخورد و مال و ثروت را با عشق و شهوت شدید می پرستد و دوست میدارد ... اما آن روزی که جهنم ظاهر شود این انسانها متوجه کارهای دنیای خویش میشوند و با حسرت میگویند ای کاش در دنیا برای امروز کار خیری میکردیم».

پس- لیس للإنسان الا ما سعی- برای هر انسانی چه از نظر مادی و چه معنوی باندازه زحمت و سعی شان نتیجه هست و نعمت و رزق و عنای معنوی و عزت حقیقی از آن پیامبران، اولیای خدا، دانشمندان پارسا، زحمت کشان خداپرست است نه اینکه فرعون وار به موسی های هر زمان بگوئیم اگر تو خدائی هستی چرا دستیاره طلا نداری لباس ژنده بر تن داری او عزت و بزرگی را در کاخ و ثروت

ص: 156

هر چند که بر سر فعل مضارع در میآید و گاهی- الف- استفهام بر سرش در میآید- در آیات:

أَ لَمْ نُرَبِّکَ فِینا وَلِیداً- الشعراء/ 18).

یا أَ لَمْ یَجِدْکَ یَتِیماً فَآوی- الضحی/ 6).

(الف بر سر- لم- استفهام تقریری است یعنی چنین بوده).

(آیه اول در باره رشد حضرت موسی در فرعونیان است و آیه دوم حمایت خدای از پیامبر در دوران کودکی است).

بودن آن و نزدیک نمودن وقوع آن. مثل آیه:

وَ لَمَّا یَعْلَمِ اللَّهُ الَّذِینَ جاهَدُوا- توبه/ 16) (1).

معنی دوم- لما- ظرف زمان است مثل آیه:

فَلَمَّا أَنْ جاءَ الْبَشِیرُ- یوسف/ 96.

یعنی وقت آمدن او که مثالش زیاد است.

(این آیه از یکی از شش سوره ای است که علیه افزون طلبان و مال اندوزان است).

از واژه- لمس- و- (ملامسه)- بطور کنایه به همبستری با همسران گفته میشود. در آیه:

لامَسْتُمُ النِّساءَ- النساء/ 43).

لمستم- نیز قرائت شده که بر- مس- و همبستری حمل شود.

پیامبر صلّی اللّه علیه و آله از فروش و معامله ای که با ملامسه انجام شود نهی فرموده است باین معنی که گاهی می گفتند هر گاه تو لباس مرا دست زدی و من هم لباس تو را لمس کردم معامله و فروش واجب میشود.

مماسه- نیاز به همبستری است.

رفتن سریع آتش.

لهاب- در مورد شدت گرمائی که تشنگی بوجود میآورد گفته میشود.

که سگ بهنگام تشنگی زبان خود را بیرون میآورد و له له میکند.

ابن درید میگوید- لهث- در معانی- دشواری- ناتوانی و تشنگی و عطش بکار میرود.

__________________________________________________

که از هوای نفس و شهوات خویش پیروی میکند و آنرا بر هدایت خدا بر میگزیند.

ابو مسلم اصفهانی رحمه اللّه علیه میگوید آیات و علم و دانشی که بر چنین انسانهای هوی پرست آشکار میشود و آنها نمی پذیرند مراد معجزاتی است که بر- صدق پیامبران دلالت میکند و آنها مانند فرعونها رو گردان میشوند، و صفاتی که در مثال معنی مشبه به آمده همان اوصاف افراد منحرف از حق است، و زبان بیرون آوردن از خشم و تشنگی در سگ تشبیهی است به کسانی که با زبانشان دیگران را آزار میدهند و گمراه میکنند و هم چنین کسی که قرآن بخواند و به آن هرگز عمل نکند اینان همان دروغگویان و گمراهانند که در هر زمان وجود دارند بنام های علامه پرفسور، عالم و دانشمند که غالبا زبان دان، مورخ، نژاد شناس، موقعیت شناس، و بگفته فیلسوف الهی کم نظیر ملاصدرا، که چه زیبا بلعم باعوراهای همیشگی تاریخ را چهره نمائی میکند میگوید:

«العلم علمان، علیم باللسان و علم بالقلب، و انی لاستعیذ باللّه الرحمن من رجل شریر علیم اللسان جدول القلب المترفع علی الاقران لاجل تقرب السلطان، و الاشتهار عند العوام، و هم العمیان عن فهم احوال الانسان، فوا مصیبتا من علماء الجهاله و صلحاء الافساد، الذینهم من علماء الدنیا و جهال الاخره المتذکر من الاداب صحبه الخلق الناسین لآداب صحبه الرب، المقبلین الی دقایق علوم الدنیا المعرضین عن حقائق علوم الاخر بل اقول ما فتنه فی الدین و خلل فی عقاید المسلمین، الا و منشؤه مخالطه العلماء الناقصین مع حکام الدنیا و السلاطین ربنا افتح بیننا و بین قومنا بالحق و انت خیر الفاتحین. آغاز سوره سجده ص 13 ترجمه در صفحات

ص: 163

زمین را می بلعد.

(در آیه فوق که قبلش میگوید- و نفس و ما سویها فالهمها فجورها و تقویها ضمیر- الهم- همان- ما- است که در برگیرنده همه عوامل به کمال رساننده نفس است که با فطرت خدائی قابلیت می یابد، مانند (همه عوامل خلقت پدر و مادر، محیط، معاشر، معلم، کتاب، تفکر، عالم و ...).

أَلْهاکُمُ التَّکاثُرُ-/ التکاثر/ 1) (1).

رِجالٌ لا تُلْهِیهِمْ تِجارَهٌ وَ لا بَیْعٌ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ- النور/ 37).

(یعنی در خانه هائی که از نور و هدایت خدا ساکنان آنجا بهره مندند و

__________________________________________________

چون دین بیان کننده و روشنگر راه رشد و کمال از گمراهی است بنا بر این تمام موانع رشد و عوامل آنرا بروشنی بیان میکند چنانکه برای به ثمر رساندن یک نهال یا بذر همین دو کار یعنی برداشتن موانع از آن نهال و ایجاد عوامل بایستی اقدام کرد انسان هم که نهالی رو به رشد با تمام ویژگی های جسمی، روانی، عاطفی فکری، احساسی هست باین دو موضوع اگر بی توجه شد از راه رشد باز میماند، واژه های مترادف- لغو- لهو- لعب- از سوی خداوند در قرآن بگونه ای نهی از شادی بیان شده که در- لهو و لغو- شدیدتر است زیرا این سه عامل مانع کمال و رشد آدمیت. در سوره جمعه آخرین آیه- لهو تجارتی را که بازدارنده از عبادت و نماز جمعه و تنها گذاشتن پیامبر است نهی و سرزنش نموده میگوید- اینان که موسیقی و صدای طبل و جنگ و رسیدن کاروانیان تجارتی را می بینند و بسوی او رو میآورند و ترا تنها در حالت اقامه نماز باقی میگذارند بدانند که آنچه از سوی خداست نیکوتر از لهو و تجارت است زیرا او نیکوترین رازقین است- و در آیه فوق هم که سوره- التکاثر یعنی افزون طلبی و زر اندوزی است میگوید این لهو و سرگرمی به متاع دنیا آنها را آنچنان بخود مشغول داشت تا باز پسین ساعات مرگ به گور سپرده شدند و سپس بطور قطع و یقین سرنوشت نکبت بار خود را خواهند دید و از تکاثرشان و ثروتشان که چگونه جمع و صرف کرده اند خواهند پرسید، هم چنین در سوره های مؤمنون- همزه- و تبت و آیات متعدد دیگر.

پس- لعب- یعنی بازی در دوران کودکی برای رشد جسم و روان ضروری است که نه تنها منع نشده بلکه در احادیث تأکید هم شده است اما در جوانی و بقیه عمر بازی و سرگرمی ها و کارهای باز دارنده از حیات و رشد انسانی بگونه نهی

ص: 166

صبح و شام تسبیح و تنزیه ذات پاک خداوند میکنند، پاک مردانی و انسانهائی وارسته هستند که هیچ کسب و تجارتی آنها را از یاد خدا غافل نمی کند، با اقامه نماز و بخشش زکات از مال خویش از روزی که دلها و دیده حیران و نگران است اینان بیمناکند و به سرگرمیهای باز دارنده از یاد خدا نمی پردازند).

در این آیه نهی از کار و بازرگانی و زشتی آن نیست بلکه نهی از غرق شدن و بکلی پرداختن به آن است بطوریکه از عبادات و یاد خدا او را باز دارد، چنانکه در آیه گفت:

لِیَشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ- الحج/ 28).

لَیْسَ عَلَیْکُمْ جُناحٌ أَنْ تَبْتَغُوا فَضْلًا مِنْ رَبِّکُمْ- البقره 198).

این هر دو آیه در مورد بهره مندی از فضل و رحمت و روزی خداوند در مکه و ایام حج است که قبلش میگوید در آن ایام بایستی آنچه را که میان زن و شوهر و همسران هست ترک کنند و هم چنین کارهای ناروا را مثل (دروغ گفتن- مجادله ...) بهترین توشه و بهره مندی تقوی است در آیه:

(لاهِیَهً) قُلُوبُهُمْ- الدنیا/ 3).

__________________________________________________

ارشادی یادآوری شده است.

پس مال را گر بهر دین باشی حمول نعم مال صالح خواندش رسول

آب در کشتی هلاک کشتی است آب اندر زیر کشتی پشتی است

پس ای عزیز دل را از دلبستگی های غیر الهی پاک دار تا جایگاه نور و معرفت حق باشد نه مرکز تصورات مال و متاع دنیا زیرا:

ده بود آن نه دل که اندر وی گاو خر بینی و ضیاع و عقار

ص: 167

یعنی سهو و نسیانی که ترا از هدفت باز دارد.

لهوه- با فتحه حرف- لام- دانه ای است که آسیابان در گردونه آسیابش میریزد تا آرد کند و با ضمّه حرف- لام- بمعنی بخشش است که تشبیه بهمان معنی اول است:

لهاه- گوشت ته گلو و حلق یا بن دهان.

بر زمان و مدت اضافه شده است مثل اینکه میگوید- لیست الساعه او المده حین مناص- دیگر زمانی و مدتی برای گریز از هلاکت نیست.

این آیات سخن آرزومندانه دوزخیان است که با دیدن سرنوشت و عذاب اظهار پشیمانی و پریشانی نموده و آرزو میکنند- ای کاش فلانی را دوست خود نمیگرفتم که گمراهی کند- ای کاش خاک میبودم و مبعوث نمیشدم و- ای کاش راه پیامبر را میپیمودم و با او میبودم.

شاعر هم میگوید:

و لیله ذات دجی سریت و لم یلتنی عن هواها لیت (1)

یعنی- این مسافرت از آرزوی من که میگفتم- لیته- چیزی کم نکرد- ولیت در این شعر بگونه اسم و معرب آمده مثل شاعری دیگر که میگوید:

ان لیتا و ان لوّاعناه آرزو اعراض او را به زحمت انداخت

در شعر اول هم- لیت- مصدری است که بجای اسم فاعل آمده هیچ مانعی مرا از عشقم دور نکرد و برنگردانید.

اخبار برای ما روایت شده است که لوح محفوظ به- نامه و کتاب- تعبیر شده است در آیه گفت:

إِنَّ ذلِکَ فِی کِتابٍ إِنَّ ذلِکَ عَلَی اللَّهِ یَسِیرٌ- 5 و 6/ حج).

لوح به ضمه و اشباع حرف لام بر وزن نوح- بمعنی تشنگی است- دابه ملواح- حیوانی که زود تشنه میشود و نیز بمعنی جو و هوای میان آسمان و زمین گروه زیادی لوح در معنی عطش را با فتحه لام میخوانند و در معنی هوا با ضمه حرف لام اما غیر از ضمه جائز نیست.

- لوحه الحرّ- گرما رنگش را تغییر داده و- لاح الحر لوحا- تشنگی ظاهر شده مثل لمح و لاح البرق- برق درخشید- الاح- وقتی است که گرما شدت کند و- الاح بسیفه- با شمشیرش به او اشاره کرد.

و فَذلِکُنَّ الَّذِی لُمْتُنَّنِی فِیهِ- 32/ یوسف) (1).

و آیه وَ لا یَخافُونَ لَوْمَهَ لائِمٍ- 54/ مائده) (2).

و فَإِنَّهُمْ غَیْرُ مَلُومِینَ- 6/ مؤمنون).

در این آیه اشاره مؤمنین است که در سوره مذکور مشخصات آنها را بیان میکند میگوید: اینان رستگارند زیرا نماز را با تواضع اقامه میکنند، از هر کار بیهوده و لغوی دوری مینمایند. هوای نفس و عورت خویش از عمل حرام نگاه میدارند مگر بر همسران دائمی و موقت قانونی خود که در آنصورت ملامتی بر انسان نیست، در این جا بکار بردن ملامت برای اینست که اگر سرزنش نشده اند چیزی برتر از واژه سرزنش هم بر آنها واقع نشده است.

(الام)- باب افعال بمعنی استحقاق سرزنش است. در آیه گفت:

َبَذْناهُمْ فِی الْیَمِّ وَ هُوَ مُلِیمٌ

- الذاریات/ 40).

در مورد غرق شدن فرعون و سپاهیانش در دریاست میگوید: او در این غرق شدن و هلاکت شایسته بود و استحقاق آنرا داشت.

(تلاوم)- باب مفاعل از این فعل ملامت دو طرفه است که عده ای عده دیگر

__________________________________________________

آیه دوم سخن همسر سلطان مصر است که به زنان مصر که با دیدن حسن یوسف بجای سیب دست خود را بریدند میگوید این همان حقیقتی است که شما مرا سرزنش میکردید.

این آیه یکی از معجزات غیبی قرآن است که در باره قومی که در آینده میآیند خدا را دوست دارند و خدا هم آنها را، نسبت به مؤمنان متواضع و نسبت به کافران خشم آفرین در راه خدا جهاد میکنند و در راه دین از نکوهش احدی باک ندارند.

ص: 173

را سرزنش کند. در آیه گفت:

فَأَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلی بَعْضٍ یَتَلاوَمُونَ- القلم/ 30).

سرزنش دوزخیان از مستکبرین و اعیان از پیروان خویش است. در آیه:

وَ لا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَهِ- القیامه/ 2) (1).

__________________________________________________

انگیزه های نفسانی از آغاز تا انجام زندگی رو به رشد چهار مرحله دارد که در هر مرحله نامی بر روی انسان اطلاق میشود.

اول: نفس اماره که حوزه فعالیتش از کودکی آغاز میشود و نام ما در آن مرحله- بشر- است که از مجموع آیات قرآن فهمیده میشود، بشر تابع این حالت است و خبر به بدی و نفس پرستی، افزون طلبی، تعدی به کودکان دیگر، بی تابی و صفات حیوانی، به چیز دیگر توجه کافی ندارد. به پیامبران می گفتند:

- ان انتم الّا بشر مثلنا- ما لهذا الرّسول یأکل الطّعام و یمشی فی الاسواق، و دهها آیه دیگر که نامگزاری خداوند بر روی ما در آغاز خلقت است.

دوم: دوران انسان شدن و رشد عقلی، الهام پذیری، تحقیق علمی و انگیزه های دیگر: که در این مرحله همان نفس اماره با تربیت صحیح- نفس ملهمه- یعنی الهام پذیر نامیده میشود، که با قابلیت فکری و عملی، خداوند به وجودش الهام میکند که در کار خیر برانگیخته شود و از کار بد دوری کند.

سوم- نفس لوامه- یا حالت ملامتگری و بیداری وجدان آگاه انسان که راغب رحمه اللّه آنرا در متن بخوبی توضیح داد که بعد از کسب خوبیها اگر باز هم انسانی که به بنی آدمی رسیده است کار زشتی انجام دهد در دادگاه درونی و از سوی قاضی نفس ملامتگر تنبیه و مؤاخذه میشود تا مشمول- الم عهد الیکم یا بنی آدم ان لا تعبدوا الشیطان ... پیمان فطرتش به یادش می آید و از همان زشتی- کم هم دوری میکند.

ص: 174

گفته اند این نفس همان انگیزه ای است که در انسانها باعث میشود فضیلت ها و خوبیهائی بدست آورند و در موقع انجام زشتی ها انسان را علامت و سرزنش میکند. و این نفس پائین تر از نفس مطمئنه است.

و باز گفته اند- نفس لوامه- نفسی است که با اعتماد و اطمینان به خویش آن انسان شایسته و در خور تأدیب دیگری است که بالاتر از نفس مطمئنه است.

- لومه- کسی است مردم را سرزنش میکند- اما- لومه- کسی است که مردم او را ملامت مینمایند مثل- سخره و سخره- لائمه الامر- کاری که انسان بر آن ملامت میشود.

__________________________________________________

چهارم: مرحله دوم آدم شدن که در پرتو- نفس مطمئنه- نمیتواند به خود امیدوار باشد و برای بازگشت نفس کمال یافته خویش در پرتو انوار فطرت و روح الهی به دایره- ارجعی الی ربک- برسد و در جنه المأوی یا رضوان الهی قرار گیرد.

ملاصدرا حکیم الهی کم نظیر ما تعبیر جالبی برای این چهار مرحله نفس در پناه رو الهی دارد میگوید: النفس جسمانیه الحدوث روحانیه البقاء.

آغاز بروز و ظهور نفس با تسویه جسم مشمول- اذا سویته و نفخت فیه من روحی میشود و بعد از گذران مراحل فوق، دیگر جسمانیتی یا اماره بودن و به بدی واداشتن و الهام و ملامت گری بکلی به آرامش جان تبدیل شده و میگوید

چنین قفس نه سزای چو من خوش الحانی است روم به روضه ای رضوان که مرغ آن چمنم

پس جهان با تمام ابعادش کارگاه کمال آفرینی و رشد دهندگی موجودات است.

ص: 175

که اشاره به تمام رنگهای آدمی (نژادها) و اختلاف صورتها که ویژه هر نژادی غیر از نژاد دیگر است (سرخ پوستان، سیاه پوستان، سفید پوستان ...)

با تمام ویژگی رنگ پوستشان و با زیادی نفوسشان، که این نژادهای گوناگون نشانه ای و هشداری است بر گسترش قدرت خلاقیت خداوند.

گاهی از واژه- لون- به جنس و نوع تعبیر شده است، میگویند- فلانی انواع سخن و حدیث را بیان کرد و انواع غذاها را تناول کرد.

بر وزن- فعله است مثل- حنطه- که اختصاص بنوعی خاص از نخل ندارد.

یَلْوُونَ أَلْسِنَتَهُمْ بِالْکِتابِ- آل عمران/ 78.

و لَیًّا بِأَلْسِنَتِهِمْ- النساء/ 46).

(این آیات در باره اهل کتاب است که خواندن آنرا تغییر میدهند که بگویند این ها از خداست و حال اینکه چنین نیست).

(لا یلوی) علی احد- در گریختن به هیچ کس توجه ندارد، در آیه گفت:

إِذْ تُصْعِدُونَ وَ لا تَلْوُونَ عَلی أَحَدٍ- آل عمران/ 153.

بیاد آرید وقتی را که میگریختید و به هیچ کسی توجه نمیکردید. چنانکه شاعر میگوید:

ترک الاحبّه ان تقاتل دونه و نجا برأس طیمره وثّاب

(دوستان را که بایستی در دفاع از آنها بجنگد رها کرد و خود را در حال گریز از مردن نجات داد).

لواء- پرچم است، نامیدن آن به این واژه برای پیچیده شدن آن با باد است (1).

اللّویه- غذائی که ذخیره میشود، و از دید حاضرین دور میشود، و- لوی دینه- وامش را بتأخیر انداخت- الوی- به پیچش تپه شنی رسیده. (جائیکه شن ها بر بلندی تپه ها دور میزند).

__________________________________________________

ابن فارس بجای- ریح- برای عامل پیچیده شدن پرچم در هوا واژه- رمح- یعنی چوب پرچم را نیز بکار برده است- لانه یلوی علی رمحه- (5/ 18 مقاییس)

ص: 179

لَوْ لا أَرْسَلْتَ إِلَیْنا رَسُولًا- القصص/ 47).

امثال این گونه آیات با- لو لا- در قرآن فراوان است.

(که جمله آغاز آیه بعد از- لا فی السماء- محذوف است، آیات زیر هم بهمین معنی تعبیر شده است.

لا أُقْسِمُ بِیَوْمِ الْقِیامَهِ- القیامه/ 1).

و فَلا أُقْسِمُ بِمَواقِعِ النُّجُومِ- الواقعه/ 75).

و فَلا أُقْسِمُ بِرَبِّ الْمَشارِقِ- المعارج/ 40).

و فَلا وَ رَبِّکَ لا یُؤْمِنُونَ- النساء/ 65).

و بر این قرار شاعر میگوید:

لا و ابیک ابنه العامری.

او سخن عمر را که گفته است «لا، نقضیه ما تجانفنا الاثم فیه» (1) باین معنی حمل کرده اند:

روزی را در ماه رمضان افطار کرد و گمان کرد که خورشید غروب کرده و باز طلوع کرده، لذا گفت نه، قضایش را وقتی که به گناهی در آن روز متمایل نشدیم بجا میآوریم، چون کسی به او گفته بود- قد اثمنا- افطار ما گناه بود که مرتکب شدیم گفت- لا- گناه نبود- نقضیه- قضایش را انجام میدهیم در حقیقت

__________________________________________________

ابن اثیر این مطلب را این چنین نقل میکند که: «و من حدیث عمر رضی اللّه عنه: و قد افطر الناس فی رمضان ثم ظهرت الشمس، فقال نقیضه، ما تجانفنا فیه لاثم» یعنی تمایل به ارتکاب گناه نداشتیم. (النهایه 1/ 307 ابن اثیر).

گویا فضای تاریک افق در مغرب و نبودن زمان سنج و ساعت چنین اشکالی در مناطقی بوجود میآمده و چون قصد اخطار نابهنگام در بین نبوده، با قضای آن روز ظن و گمان گناه بر طرف میشود.

ص: 182

با گفتن- لا- سخن گوینده را رد کرده سپس گفت قضای افطارش را بجا میآوریم.

گاهی- لا- برای نهی بکار میرود مثل:

لا یَسْخَرْ قَوْمٌ مِنْ قَوْمٍ- الحجرات/ 11).

قومی قوم دیگر را استهزاء و مسخره نکند.

وَ لا تَنابَزُوا بِالْأَلْقابِ- الحجرات/ 11).

با لقب های زشت یکدیگر را صدا نزنید. و هم چنین:

یا بَنِی آدَمَ لا یَفْتِنَنَّکُمُ الشَّیْطانُ- الاعراف/ 27).

و همینطور:

لا یَحْطِمَنَّکُمْ سُلَیْمانُ وَ جُنُودُهُ- النمل/ 18).

و وَ إِذْ أَخَذْنا مِیثاقَ بَنِی إِسْرائِیلَ لا تَعْبُدُونَ إِلَّا اللَّهَ- البقره/ 83).

این آیه نفی عبادت است از غیر خدا تقدیرش اینست که- لا یعبدون- و بر این معنی:

وَ إِذْ أَخَذْنا مِیثاقَکُمْ لا تَسْفِکُونَ دِماءَکُمْ- البقره/ 84).

و آیه ما لَکُمْ لا تُقاتِلُونَ- النساء/ 75).

اگر لا تقاتلون بصورت جمله حالیه باشد درست است یعنی- ما لکم غیر مقاتلین- چه شده است شما را در حالیکه جنگجوی نیستید.

حرف- لا- بصورت معیّنی با اسم نکره ذکر میشود و بصورت نفی قرار میگیرد مثل:

فَلا رَفَثَ وَ لا فُسُوقَ- البقره/ 197).

ص: 183

یعنی در ایام احرام حج نباید مرتکب آن اعمال بشوید.

گاهی- لا- در دو کلمه متضاد تکرار میشود و مقصود اثبات کاری است در میان آن دو حالت مثل اینکه گفته میشود فلانی نه ساکن است و نه مسافر در شب- لیس زید بمقیم و لا ظاعن- که مقصود اثبات حالی است میان آن دو، مثل اینکه باز میگوئیم- لیس ما بیض و لا اسود- نه سپید است نه سیاه و مقصود اثبات حالی دیگر است در آیه:

لا شَرْقِیَّهٍ وَ لا غَرْبِیَّهٍ- النور/ 35).

که گفته میشود معنایش شرقی و غربی نیست و باز گفته اند معنایش مصون بودن از افراط و تفریط است.

و گاهی- لا- بدون اثبات چیزی سلب معنی میکند که آنرا. اسمی غیر مفهوم و حاصل شده میگویند، مثال- لا انسان- در وقتی که قصد تو از گفتن این حمل سلب انسانیت از کسی باشد و بر این معنی سخن عامیانه مردم است که میگویند- لاحد- یعنی لا احد.

2- نوعی دیگر برای متعدی ساختن بفعل است اما حذفش جایز است مثل:

یُرِیدُ اللَّهُ لِیُبَیِّنَ لَکُمْ- النساء/ 26).

و فَمَنْ یُرِدِ اللَّهُ أَنْ یَهْدِیَهُ یَشْرَحْ صَدْرَهُ لِلْإِسْلامِ وَ مَنْ یُرِدْ أَنْ یُضِلَّهُ یَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَیِّقاً- الانعام/ 125).

که در یک جا حرف- ل- هست و در قسمت بعدی آیه حذف شده است.

دوم: حرف- ل- در اثبات استحقاق و ملک و تصرف است که مقصود تصرف عینی و ملک و مال نیست بلکه تصرف و در برگرفتن بعضی از منافع یا تصرف عینی است مثل آیه:

وَ لِلَّهِ مُلْکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ- آل عمران/ 189).

و وَ لِلَّهِ جُنُودُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ- الفتح/ 4).

__________________________________________________

مرا فرزندی شایسته و صالح عطا فرما- سپس خداوند او را به فرزندی بردبار وعده میدهد، همین که به سعی حج روی آورد گفت فرزند من در رؤیا دیدم که ترا قربانی می کنم تو چه نظری در این رؤیا داری اسماعیل علیه السّلام پاسخ داد، پدرم بهر چه مأمور هستی انجام ده که انشاء اللّه مرا از بندگان بردبار و صابر خواهی یافت پس چون هر دو تسلیم آزمایش حق شدند و اسماعیل را آماده کرد، خطاب کردیم که ای ابراهیم تو کارت را انجام دادی و پاداش نکوکاران، بر تو است این آزمایشی در راه پیامبری و امامت تو بود و ز برای او ذبح بزرگی آماده کردیم.

دنیای آینده و حال بدانند که در ایران اسلامی امروزها یعنی سالهای جنگ با مشرکین و کفار میلیونها پدر و مادر و جوانان خداجوی در چنین آزمایشاتی یعنی فرستادن دلبندها و فرزندان خود به جبهه و جنگ در خط سرخ شهادتند و ابراهیم و اسماعیل علیهما السّلام از آنها در شگفتند.

ص: 185

ملک همان تصرف است مثل اینکه به کسی که چوب بزرگی را بر میدارد مگوئی تو قسمت خودت را بگیر و من سر دیگر چوب را.

- للّه کذا- شامل- للّه درّک- است که در معنی این عبارت گفته اند در مورد چیزی گفته میشود که شریف و عزیز است و جز خدا مالکی شایسته آن نیست و نیز گفته اند مقصود اینست که ایجاد و خلقت او را به خداوندی که بوجودش آورده نسبت دهند، زیرا موجودات دو گونه اند- نوعی خداوند آنرا بسبب طبیعی یا صفت آدمی بوجود میآورد (پدیده های مادی جهان یا ساخته های فکری انسانها) و نوع دیگر ایجاد ابداعی خداوند است مثل آسمان و افلاک و از این قبیل پدیده ها (انسان- حیوانات- نباتات و ...).

این نوع دوم وجودشان شریف تر و برتر از نوع اول است.

اما- لام- استحقاق مثل آیه:

لَهُمُ اللَّعْنَهُ وَ لَهُمْ سُوءُ الدَّارِ- الرعد/ 25).

یا وَیْلٌ لِلْمُطَفِّفِینَ- المطففین/ 1).

این دو آیه مثل آیات: وَ لِلَّهِ مُلْکُ السَّماواتِ.

و للّه جنود السموات است ولی در و- للّه- حرف لام حقیقت مالک توان خداوند را اثبات میکند امّا در آیه- لهم اللّعنه- و ویل للمطففین- حرف لام چیزی را بیان میدارد که هنوز حاصل نشده است ولی در حکم حصول و قطعی بودن آن است زیرا کافران و کم فروشان استحقاق آن عذاب و سرنوشت را دارند.

بعضی از ادیبان علم نحو گفته اند حرف- لام- در- لهم اللعنه- یعنی علیهم اللعنه- بر آنها نفرین و دور باش باد. در آیه:

لِکُلِّ امْرِئٍ مِنْهُمْ مَا اکْتَسَبَ مِنَ الْإِثْمِ- النور/ 11).

ص: 186

مالکیت و استحقاق را نمیرساند و گفته اند حرف- لام- در این آیه مثل:

بِأَنَّ رَبَّکَ أَوْحی لَها- الزلزال/ 5).

است چنین نیست زیرا وحی بر زنبور عسل قرار دادن حالت طبیعی اوست و الهام فطری به او و این وحی همانند وحی بر انبیاء نیست حرف- لام- در- لها- برای اینست که تسخیری و طبیعی بودن خلقت زنبور عسل بیان کند. در آیه:

وَ لا تَکُنْ لِلْخائِنِینَ خَصِیماً- النساء/ 105).

معنایش اینست که بخاطر خیانتکاران با مردم مخاصمه نکن معنایش مثل معنی:

وَ لا تُجادِلْ عَنِ الَّذِینَ یَخْتانُونَ أَنْفُسَهُمْ

- النساء/ 107).

و حرف- لام- در این جا یعنی در للخائنین- مثل لامی نیست که در- لا تکن للّه خصیما- آمده است زیرا- لام- در این جا یعنی- لا تکن خصیم اللّه- و بر سر مفعول آمده است.

سوم: لام در ابتدای سخن (لام ابتداء) مثل:

لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَی التَّقْوی- التوبه/ 109).

و لَیُوسُفُ وَ أَخُوهُ أَحَبُّ إِلی أَبِینا مِنَّا- یوسف/ 8).

و لَأَنْتُمْ أَشَدُّ رَهْبَهً- الحشر/ 13).

چهارم: لامی که در باب- انّ- یا در اسم آن یا در خبر آن داخل میشود مثل:

إِنَّ فِی ذلِکَ لَعِبْرَهً- النازعات/ 26).

یا إِنَّ رَبَّکَ لَبِالْمِرْصادِ- الفجر/ 114).

ص: 187

و إِنَّ إِبْراهِیمَ لَحَلِیمٌ أَوَّاهٌ مُنِیبٌ- الهود/ 75).

یا در اتصال به خبر در وقتی که تقدم بر آن داشته باشد مثل:

لَعَمْرُکَ إِنَّهُمْ لَفِی سَکْرَتِهِمْ یَعْمَهُونَ- الحجر/ 72).

تقدیر آیه اینست که- لیعمهون فی سکرتهم- در بیخود شدن و عقل و خرد رها کردن بهنگام دیدن عذاب در آستانه قیامت سر گردان میشوند.

پنجم: حرف لام در- ان مخففه- داخل میشود تا فرقی با- ان نافیه- داشته باشد مثل:

وَ إِنْ کُلُّ ذلِکَ لَمَّا مَتاعُ الْحَیاهِ الدُّنْیا- الزخرف/ 35).

ششم: لام قسم و سوگند که بر سر اسم در میآید مثل:

یَدْعُوا لَمَنْ ضَرُّهُ أَقْرَبُ مِنْ نَفْعِهِ- الحج/ 12).

یعنی چیزی را بعنوان معبود میخواند که زیانش نزدیکتر از سود آن است.

حرف لام بر سر فعل ماضی هم در میآید مثل:

لَقَدْ کانَ فِی قَصَصِهِمْ عِبْرَهٌ لِأُولِی الْأَلْبابِ- یوسف/ 111).

و در فعل مستقبل که یکی از دو- ن- تأکید لازم است مثل:

لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ وَ لَتَنْصُرُنَّهُ- آل عمران/ 81).

و آیه وَ إِنَّ کُلًّا لَمَّا لَیُوَفِّیَنَّهُمْ- الهود/ 111.

در آیه حرف لام در لها جواب- ان- است اما در لیوفینّهم لام قسم است هفتم: حرف لام در خبر- لو- مثل:

وَ لَوْ أَنَّهُمْ آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَمَثُوبَهٌ- البقره/ 103).

ص: 188

و لَوْ تَزَیَّلُوا لَعَذَّبْنَا الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْهُمْ- الفتح/ 25).

و وَ لَوْ أَنَّهُمْ قالُوا- النساء/ 46).

تا آنجا که میگوید: لَکانَ خَیْراً لَهُمْ.

یعنی (اگر یهودیانی که کتابشان را تحریف میکنند اگر میگفتند که سخن تو را شنیدیم و تو را اطاعت میکنیم و تو هم سخن ما را بشنو و بحال ما بنگر برای آنها نیکوتر بود) و چه بسیار مواقعی که حرف- لام- در این جا حذف میشود مثل- لو جئتنی اکرمتک- اگر میآمدی احترامت میداشتم در حقیقت- لا کرمنک- است.

هشتم: لام منادی که مفتوح است اگر بر سر ندا دهنده باشد مفتوح است و در ندا شونده مکسور.

نهم: لام امر که اگر ابتدای سخن باشد مکسور است مثل:

یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لِیَسْتَأْذِنْکُمُ الَّذِینَ مَلَکَتْ أَیْمانُکُمْ- النور 58).

و لِیَقْضِ عَلَیْنا رَبُّکَ- الزخرف/ 77.

و هر گاه بر سرش- واو- یا- ف- در آید ساکن است مثل:

لِیَتَمَتَّعُوا فَسَوْفَ یَعْلَمُونَ- العنکبوت/ 66.

و فَمَنْ شاءَ فَلْیُؤْمِنْ وَ مَنْ شاءَ فَلْیَکْفُرْ- الکهف/ 29.

و فَلْیَفْرَحُوا یونس/ 58 که- فلتفرحوا- هم خوانده شده و اگر- ثم- بر آن در آید هم ساکن و هم متحرک بودن- لام- جائز است مثل:

ص: 189

ثُمَّ لْیَقْضُوا تَفَثَهُمْ وَ لْیُوفُوا نُذُورَهُمْ وَ لْیَطَّوَّفُوا بِالْبَیْتِ الْعَتِیقِ- الحج/ 29 (1).

__________________________________________________

آیه فوق در سوره حج دستور بجا آوردن عهد و نذر و مناسک خانه خدا است که یکی از آنها طواف بر گرد بیت اللّه است در دو آیه قبل میگوید آنانکه بخدا کافر شدند مردم را از راه خدا و از مسجد الحرام که احترام و احکامش را برای اهل آن دیار و دیگران که از بلاد مسلمین میآیند یکسان قرار دادیم که قومیت، نژادپرستی، خودخواهی، خود بزرگ بینی از بین میرود، اما کسی با ظلم و الحاد به خلق خدا ستم روا میدارند آنها را عذاب دردناک می چشانیم.

خواننده عزیز تعجبی نیست اگر آیه فوق را در ماه ذی الحجه نوشتم و در باره اینکه چگونه پیامبر در قیامت از دور شدن از معانی قرآن در میان قوم خود (اعراب) شکایت میکند و میگوید: وَ قالَ الرَّسُولُ یا رَبِّ إِنَّ قَوْمِی اتَّخَذُوا هذَا الْقُرْآنَ مَهْجُوراً- 29/ فرقان.

راستی مگر قوم عرب قرآن چاپ نمی کنند در رسانه هاشان قرآن نمیخوانند در نمازها از قرآن آیاتی تلاوت نمی کنند، دهها تفسیر بر قرآن ننوشته اند؟ پس چگونه قرآن را مهجور نموده و از او دور هستند مگر نه اینست که قرآن برای عمل به آیات و احکام آن است، چهار صد و چهارده بار در قرآن به ایمان و عمل صالح با هم ذکر شده است.

ولی چندین آیات مژده قرآن شناسان و مسلمانان حقیقی که به قرآن عمل میکنند، با دوستان خدا دوست و با دشمنان او می ستیزند چنین امت هائی را هر چند که از عرب نباشند خداوند به پیامبرش مژده آنها را داده است (سوره جمعه آیه سوم) و سایر سوره ها.

ای خواننده عزیز تقارن ترجمه آیه حج در ذی الحجه چنین حادثه ای که تو در حال و آینده در کتابها و تواریخ خواهی خواند روی داد، یعنی در روز

ص: 190

__________________________________________________

جمعه خونین متصدیان کعبه و رژیم عربستان سعودی دستور قتل عام زائرین خانه خدا را دادند زنان و معلولین بسیاری را بشهادت رساندند که چرا از مشرکین برائت میجوئید؟ آیا این عمل مهجور گذاشتن آیات و احکام قرآن نیست حادثه ای عظیم رخ داد که روی خونخوارانی مانند حجاج بن یوسف را سفید کرد. زیرا او استدلال بر گناهکاری مخالفین خود را از قرآن بیان میکند و حد اقل آنها را بیخبر و غفلتا آنهم با این وضع فجیع نمی کشت او یکی یکی میکشت و اینان در چند ساعت هزاران زائر خدا را شهید و مجروح کردند که دل همه مسلمانان را جریحه دار ساخته اند.

اینجاست که شکوه پیامبر از قوم عرب به خدا حقیقت می یابد و می گوید:

رب احکم بینی و بینهم- خدایا میان من و ایشان حکم فرما.

پایان حرف لام

)

ص: 191

و آیه وَ لَکُمْ فِی الْأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَ (مَتاعٌ) إِلی حِینٍ- البقره/ 36.

تنبیه و هشداری است به این که برای هر انسانی در دنیا مدت معینی از تمتّع و بهره مندی هست نه دائمی و پیوسته و:

قُلْ مَتاعُ الدُّنْیا قَلِیلٌ- النساء/ 77.

آگاهی و تنبیهی است بر اینکه دنیا در برابر آخرت ناپایدار و موقتی است، از این رو گفت:

فَما مَتاعُ الْحَیاهِ الدُّنْیا فِی الْآخِرَهِ إِلَّا قَلِیلٌ- التوبه/ 38.

یعنی دنیا در جنب آخرت بسیار کم و ناچیز است و:

وَ مَا الْحَیاهُ الدُّنْیا فِی الْآخِرَهِ إِلَّا مَتاعٌ- آل عمران/ 185 اثاث و لوازم زندگی و منزل را هم- متاع- گویند، گفت:

ابْتِغاءَ حِلْیَهٍ أَوْ مَتاعٍ زَبَدٌ مِثْلُهُ- الرعد/ 17 (2).

__________________________________________________

چهرگان است میگویند «شما هم مانند کسانی که پیش از شما بودند و قویتر هم بودند، مال و فرزندان هم از شما بیشتر داشتند از متاع زود گذر دنیا بهره مند شدند اکنون هم که نوبت شماست هلاکت خفت بار آنها را فراموش کرده اید و مانند آنها غرق در دنیاپرستی و بهره مندی هستید که اعمالشان در دنیا و آخرت نابود گشت و به حقیقت تمام آنها زیانکاران عالمند. (مانند قوم نوح و عاد و ثمود و قوم ابراهیم و ...)

در این آیه خداوند مثال زیبائی برای حق و باطل، نابینا و بینا، تاریکی و روشنائی، پرستش غیر خدا و توحید و خداپرستی میزند میگوید: (از آسمان باران نازل کرد که در هر نهری بقدر وسعت و ظرفیتش سیلاب جاری شد و بر روی

ص: 193

هر چیزی بیک نحو سودی در بر دارد متاع و متعه نامیده شده از این روی گفت:

وَ لَمَّا فَتَحُوا مَتاعَهُمْ- یوسف/ 65.

در باره طعام و غلات برادران یوسف است که در این جا متاع نامیده شده و یا ظرفهاشان که هر دو متاع و لازم و ملزوم یکدیگر است زیرا طعام در ظرف قرار دارد. و آیه:

وَ لِلْمُطَلَّقاتِ مَتاعٌ بِالْمَعْرُوفِ- البقره/ 241.

پس متاع و (متعه) چیزی است که به زنان طلاق گرفته داده میشود تا در مدت عده از آنها استفاده کند آنهم با نیکوئی و معروف نه با اکراه و جدال- امتعتها و متعتها- هر دو در یک معنی است، و در قرآن شکل دوم بکار رفته مثل آیه:

فَمَتِّعُوهُنَّ وَ سَرِّحُوهُنَّ الاحزاب/ 49.

و نیز فرمود:

وَ مَتِّعُوهُنَّ عَلَی الْمُوسِعِ قَدَرُهُ وَ عَلَی الْمُقْتِرِ قَدَرُهُ- بقره/ 236.

(در این آیه شخصیت انسانی مردان و زنان را با توجه به قدرت مالی شان بیان میکند میفرماید: اگر قبل از مباشرت و همبستر شدن زنان را طلاق دادید

__________________________________________________

آن کفی برآمد همانطور که با گداختن فلزات برای وسایل یا زینت کفی برآورد اینها مثال حق و باطل است که آن کف ها از بین رفتنی است اما آب و آن فلزات که برای خیر و منفعت مردم است در زمین باقی میماند این مثالها به روشی برای فهم مردم است تا به آنچه که مانند حق و بینائی وفور و آب فلز سودمند و حقیقت دارد توجه کند.

ص: 194

و مهر مقرر نکرده بودید، ولی آنها را به چیزی بهره مند سازید دارا و نادار بقدر توانائیش که سزاوار مقام نیکوکاران است).

متعه- نکاحی است که مرد یا زن مقدار معینی را در زمانی معین قرار میگذارد و تعهد میکند که اگر مدت گذشت بدون طلاق جدا شدنی است، (متعه حج) پیوستن عمره به حج است، در آیه فرمود:

فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَهِ إِلَی الْحَجِّ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ- البقره/ 196.

ماتع- نوشیدنی و شربت سرخ رنگ است در واقع همان نوشیدنی است که بخاطر خوبی و پاکیش خورده میشود و رنگ ویژه آن نیست که- ماتع- نامیده شده بخاطر خوبی آن است نه رنگ هر چند که رنگ هم یکی از خوبیهای آن است.

جمل ماتع- شتر قوی، گفته اند- و میزانه فی سوره البر ماتع (1).

پشت زمین را هم- متن زمین- گویند- متنته- به پشتش زدم- متن- پشتش قوی است و متین است و از این معنی عبارات- حبل متین- است در آیه گفت:

إِنَّ اللَّهَ هُوَ الرَّزَّاقُ ذُو الْقُوَّهِ الْمَتِینُ- الذاریات/ 58.

(براستی که خداوند رزّاقی قوی و نیرومند است.

رساننده روزی مار و مور اگر چند بی دست و پایند و زور

- ممثل- چیزی است که به شکل دیگری آمده- مثل الشی ء- ایستاد و به شکلی در آمد.

در حدیثی از رسول خدا صلّی اللّه علیه و اله آمده است که فرموده:

من احب ان یمثل له الرجال فلیتبوّأ مقعده من النّار (1).

تمثال هر چیزی شکل و صورت آن است- (تمثل) یعنی شکل و صورت یافت خدای تعالی فرمود:

فَتَمَثَّلَ لَها بَشَراً سَوِیًّا

- مریم/ 17.

(مربوط به حضرت مریم است میگوید «آنگاه که مریم از همه خویشانش به گوشه تنهائی پنهان شد روح خود را بر او بصورت بشری کامل مجسم ساختیم).

(مثل): سخنی در باره چیزی است که آنرا با سخنی در چیز دیگر شباهت میدهد که میان آن دو چیز تشابهی هست و یکی از آنها دیگری را روشن و بیان میکند و تجسم میدهد، مثل اینکه میگویند در تابستان شیر فاسد شد، این مثل سخنی را که میگویند، کارت را در وقت مناسب مهمل گذاردی شباهت میدهد (2)

__________________________________________________

حدیث فوق در مآخذ دیگر باین صورت است که (من سرّه این یمثّل له النّاس قیاما فلیتبوّأ مقعده من النّار.) یعنی کسی که از برخاستن مردم و ایستادن آنها در حضورش برای او شاد و مسرور میشود جایگاهش دوزخ است زیرا انگیزه استکبار و تکبر او و خواری و سبکی مردم میشود. (النهایه 4/ 294- مجمع/ لسان).

احمد بن محمد ابو الفضل میدانی در کتاب کم نظیرش مجمع الامثال مینویسد- فی الصیف ضیعت اللبن- در تابستان شیراز دست رفت و ضایع شد در مورد کسی است چیزی را میطلبد که در خودش نیست و یا کسی که بعد از دست نیافتن به مقصود بزرگش به کم قناعت میکند. (مجمع 2/ 68 میدانی).

ص: 197

از این معنی است مثالی که خداوند مثل زده است آیه:

وَ تِلْکَ الْأَمْثالُ نَضْرِبُها لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرُونَ- الحشر/ 21.

و در جای دیگر:

وَ تِلْکَ الْأَمْثالُ نَضْرِبُها لِلنَّاسِ وَ ما یَعْقِلُها إِلَّا الْعالِمُونَ- العنکبوت/ 43). چنانکه گفته اند- مثل- دو گونه است:

اول: بمعنی مثل و شبیه مثل شبه و شبه، بعضی گفته اند، مثل و مثل را به توصیف چیزی تعبیر میشود، مثل آیه:

مَثَلُ الْجَنَّهِ الَّتِی وُعِدَ الْمُتَّقُونَ- الرعد/ 35.

دوم: عبارت از مشابهت و همسانی چیزی با دیگری در یکی از جهات معنوی و هر معنی که باشد و این عمومی ترین لفظی است که برای مشابهت دو چیز وضع شده است، زیرا- الند- فقط در مشارکت دو چیز در جوهر آنهاست، و شبه فقط در مشارکت در کیفیت دو چیز است، مساوی هم فقط در مشارکت و همسانی دو چیز در کمیّت است، امّا شکل و مشاکله فقط در مشارکت و همسانی مقدار هندسی دو چیز است ولی- مثل- در تمام آن همسانی ها عمومیت دارد، از این جهت هر گاه خدای تعالی از هر وجهی از وجوه ذکر شده بالا میخواهد نفی تشبیه کند میگوید:

لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْ ءٌ- الشوری/ 11.

و اما چگونه میان- کاف تشبیه- و مثل- در این آیه جمع شده است برای تأکید نفی است تا تنبیهی و هشداری باشد بر اینکه بکار بردن واژه- مثل و نیز کاف صحیح نیست و لذا با کلمه لیس هر دو امر را نفی نمود. (یعنی مثلیت و شباهت

ص: 198

را که با آن دو کلمه بیان میشود و صحیح نیست نفی نموده).

گفته اند- مثل- در این آیه بمعنی صفت است پس معنایش اینست که همانند صفت خداوند صفتی نیست هر چند که با بسیاری از صفاتی که بشرها با آن وصف میشوند خداوند هم توصیف شود، و آن صفات در باره خداوند بر حسب بکار بردن آنها در باره انسانها نیست، در آیه:

لِلَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَهِ مَثَلُ السَّوْءِ وَ لِلَّهِ الْمَثَلُ الْأَعْلی- النحل/ 60.

یعنی ناباوران به خداوند صفات بدی دارند و صفات او متعالی است. خدای تعالی انسان ها را از آوردن مثالهائی در این مورد منع نموده است.

فَلا تَضْرِبُوا لِلَّهِ الْأَمْثالَ- النحل/ 74 (1).

__________________________________________________

بعضی از مفسران گفته اند این آیه اشاره به منطقی است که مشرکان عصر جاهلی داشته اند (که شبیه آن در میان بعضی از مشرکان عصر ما نیز دیده میشود) که آنها می گفتند ما اگر به سراغ بتها می رویم به خاطر این است که ما شایسته پرستش خدا نیستیم باید به سراغ بتها برویم که آنها مقربان درگاه او هستند! خداوند همانند یک پادشاه بزرگ است که وزراء و خاصان او به سراغ او میروند ولی توده مردم که دسترسی به او ندارند به سراغ حواشی و خاصان و مقربانش خواهند رفت.

اینگونه منطق های زشت و غلط که گاهی در لباس یک مثل انحرافی مجسم می گردد یکی از خطرناکترین منطق ها است قرآن در برابر این افکار انحرافی می گوید مثالی که متناسب با اندیشه های محدود و مملو از نقص و عیب است به خدا نسبت ندهید.

در بحث های صفات خدا مخصوصا این نکته را متذکر شده ایم که یکی از

ص: 199

سپس میگوید و هشدار میدهد بر اینکه او در مورد خود مثل میزند و ما بایستی به آن روش سخن بگوئیم و مثل بزنیم زیرا گفت:

__________________________________________________

خطرناکترین پرتگاههائی که در راه شناخت صفات او وجود دارد پرتگاه تشبیه است یعنی صفات او را با بندگان مقایسه کردن و شبیه دانستن، چرا که خدا وجودی است بی نهایت از هر نظر و دیگران وجودهائی هستند محدود از هر جهت و هر گونه تشبیه و تمثیل در اینجا مایه بعد و دوری از شناخت او میشود.

در اینجا لازم است به کلام امیر المؤمنین علی علیه السّلام در خطبه اول نهج البلاغه توجه نمائیم که می فرماید:

الاحد بلا تأویل عدد لا یشمل بحدّ و لا یحسب بعدّ و من اشار الیه فقد حدّه و من حدّه فقد عدّه و من وصفه فقد حدّه و من حدّه فقد عدّه و من عدّه فقد ابطل ازله کلّ مسمّی بالوحده غیره قلیل.

یعنی او یک است ولی نه یک عددی. هیچ حد و اندازه ای او را در بر نمی گیرد و با شمارش به حساب نمی آید هر کس به او اشاره کند او را محدود ساخته است و هر کس او را محدود سازد او را تحت شمارش در آورده است هر کس او را با صفتی (زائد بر ذات) توصیف کند او را محدود ساخته است و هر کسی او را محدود سازد او را شماره کرده است و هر که او را شماره کند ازلیت و تقدم او را بر همه چیز از بین برده است هر چیزی که با وحدت نامبرده شود کم است جز او که با اینکه واحد است به کمی و قلت موصوف نمیشود.

در طول تاریخ بشر که سراسر پرستش بوده است توحید خالص توسط انبیاء معرفی و شناخته میشده است ولی گروه مخالف دعوت انبیاء بر خلاف توحید به شرک که همان تعداد خدایان که آنهم تصورات و تشبیهات و او هاماتشان بوده است گرایش داشته اند و مؤمنین بر اساس تعلیمات و سیره نبوی به خوبی می دانند که باید در شناخت خدا فقط از منبع وحی الهی و راهنمائیهای راسخین در علم که

ص: 200

إِنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ وَ أَنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ- النحل/ 74.

آنگاه در باره خویش مثلی میزند میگوید:

ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا عَبْداً مَمْلُوکاً- النحل/ 75.

در آیه هم تنبهی و هشداری است بر اینکه او را با صفتی که بشر را وصف میکنیم او را هم توصیف کنیم مگر به آنچه خودش خود را وصف کرده است.

در آیه:

مَثَلُ الَّذِینَ حُمِّلُوا التَّوْراهَ- الجمعه/ 5.

یعنی ایشان در نادانی خویش نسبت به مضمون حقایق توراه مانند الاغی است که نسبت به آنچه بر پشت دارد مثل کتابها جاهل و ناآگاه است. و آیه:

وَ اتَّبَعَ هَواهُ فَمَثَلُهُ کَمَثَلِ الْکَلْبِ إِنْ تَحْمِلْ عَلَیْهِ یَلْهَثْ أَوْ تَتْرُکْهُ یَلْهَثْ- الاعراف/ 176.

__________________________________________________

ائمه هدی هستند متکی باشند و کسانی که با قرآن آشنا باشند و به منطق استوار و مستحکم آن وقوف داشته باشند به راحتی می توانند تشبیهائی را که التقاطیون و کسانی که مکتب های غیر الهی را با اسلام مخلوط کرده اند و از تعبیرات پیرامون خدا و توحید در اشتباه و گمراهی هستند به آسانی پی ببرند.

و نیز کسانی که بنام عرفان و تصوف پندار گرایانه به تاویلات و تشبیهاتی خود ساخته و شهوت پرستانه با سخنان موزون و در قالب شعر خدای را به هر چه که میخواهند و دوست دارند تشبیه میکنند و مثالها میزنند مشمول نهی همین آیه (لا تضربوا للّه الامثال) هستند هر چند نامشان با شهرت های شعری تندیسی و بتی شده باشد. و بگفته غلط آن شاعر قصدشان نهفته اسرار باشد که موجب گمراهی و انحراف دیگران گردد.

ص: 201

که در آیه انسان کفر پیشه را که از هوا و هوسش پیوسته پیروی میکند به سگی که در هر حال پارس میکند تشبیه کرده است که کمترین فرمی است برای او با سگی که در هیچ حال از پارس کردن دور نمیشود. در آیه:

مَثَلُهُمْ کَمَثَلِ الَّذِی اسْتَوْقَدَ ناراً- البقره/ 17.

در این آیه کسی را که خداوند نوعی از هدایت و یاری داده است و آنرا ضایع میکند و با همان هدایت الهی و یاری او به نعمت جاودان که برایش در نظر گرفته نمیرسد به کسی تشبیه میکند که در تاریکی آتشی میافروزد همین که به او روشنائی داد ضایعش میکند، باز گونه میشود و در ظلمت قرار میگیرد. و آیه:

وَ مَثَلُ الَّذِینَ کَفَرُوا کَمَثَلِ الَّذِی یَنْعِقُ بِما لا یَسْمَعُ إِلَّا دُعاءً وَ نِداءً- البقره/ 171.

در این آیه چه زیبا مقابله معنی بدون لفظ در تشبیه آورده است میگوید مثل کفار و هشدار دادن به آنها مثل چوپانی است که گوسپندان را بانگ میزند و گوسپندان جز آهنگی در همان حدود بانگ و صدا چیزی نمی فهمند اینان نیز همانند گوسپندانند که مفهومی از حقیقت ایمان را درک نمیکنند، و بر این معنی گفت:

مَثَلُ الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ کَمَثَلِ حَبَّهٍ أَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنابِلَ فِی کُلِّ سُنْبُلَهٍ مِائَهُ حَبَّهٍ- البقره/ 261.

و شبیه لفظی آن فرمود:

َلُ ما یُنْفِقُونَ فِی هذِهِ الْحَیاهِ الدُّنْیا کَمَثَلِ رِیحٍ فِیها صِرٌّ

- آل عمران/ 117 (1).

__________________________________________________

در این آیه بیهوده بودن بخشش کافران را در دنیا و بخاطر دنیا به باد سردی که بر کشتزار قومی ستمگر میرسد و همه را نابود کند تشبیه نموده که حاصلی

ص: 202

از این نمونه ها در قرآن امثالی هست.

(مثال:) مقابله چیزی با چیزی دیگر که همانند اوست یا قرار دادن چیزی در شباهت به آنچه را که انجام میشود، (الگو ساختن).

مثله- نقمت و درد و رنجی که به انسانی برسد و مثالی میشود برای دیگران مثل- نکال- یعنی مجازات سختی که عبرت شود. جمعش- مثلات و مثلات- در آیه:

مِنْ قَبْلِهِمُ الْمَثُلاتُ- الرعد/ 6.

که با سکون حرف- ث- هم خوانده شد مثل- عضد و عضد- یعنی بازو.

- امثل السلطان فلانا- در وقتی است که کسی را مجازات کند، (امثل)- بگونه اشبه یعنی صفت تفضیلی مثل افضل تعبیر شده است یا نزدیکتر به خوبی،- اما مثل القوم- کنایه از بهترین های مردم است. و بر این معنی فرمود:

إِذْ یَقُولُ أَمْثَلُهُمْ طَرِیقَهً إِنْ لَبِثْتُمْ إِلَّا یَوْماً- طه/ 104 (1).

و وَ یَذْهَبا بِطَرِیقَتِکُمُ الْمُثْلی- طه/ 63.

یعنی با فضیلت تر که مؤنث امثل است.

__________________________________________________

از آن بدست نمیاید البته خداوند ستمی به آنها نکرده ولی آنان به نفس خویش ستم میکنند- و ما ظلمهم اللّه و لکن انفسهم یظلمون، اما آیه قبل بخشش کسانی است که در راه خدا با ایمان عمل میکنند و نتیجه کارشان که همانا سود اجتماعی و خشنودی خداست مانند دانه گندمی است که به سنبله میرسد و هفتصد دانه برمیآورد.

در آستانه قیامت که مردم از خاک برخیزند در مورد بودن خویش در دنیا چیزها میگویند که در آن حال بهترینشان میگویند زندگی دنیا روزی بیش نبود.

ص: 203

وصف کرد و گفت:

إِنَّهُ لَقُرْآنٌ کَرِیمٌ- الواقعه/ 77.

مثل بَلْ هُوَ قُرْآنٌ مَجِیدٌ- البروج/ 21.

و ذُو الْعَرْشِ الْمَجِیدُ- البروج/ 15.

وصف عرش به صفت مجید برای کثرت و افزونی فیض و بخشش اوست که واژه- مجید- در این آیه با کسره حرف- دال- خوانده شده که عظمت و شکوه عرش فهمیده شود، چنانکه رسول خدا در این مورد فرمود:

ما الکرسیّ فی جنب العرش الّا کحلقه ملقاه فی ارض فلاه.

(توضیح و تفسیر این حدیث در ذیل واژه عرش ص 787 جلد دوّم آمده است).

و بر همین اساس فرمود:

لا إِلهَ إِلَّا هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِیمِ- النحل/ 26.

تمجید: از سوی بندگان به خداوند یادآوری صفات حسنه است و از سوی خداوند به بندگان بخشش و فضیلت دادن اوست.

کنم و مواد زائدش را دور سازم. در آیه گفت:

وَ لِیُمَحِّصَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا- آل عمران/ 141 (1).

و وَ لِیُمَحِّصَ ما فِی قُلُوبِکُمْ- آل عمران/ 154.

پس تمحیص اینجا مانند تزکیه که تطهر است و از اینگونه الفاظ.

در دعا گفته میشود- اللهم تمحص عنا ذنوبنا- یعنی آنچه از گناهان در ما هست زایل فرما.

محص الثوب- لباس از آلودگی پاک شد،- محص الحبل تمحص- طناب پوسیده شد بطوریکه موی و کرکش رفته است- محص الصبیّ- کودک دوید.

و این همان معنی آیه:

إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ- الاحزاب/ 33 (1) است.

__________________________________________________

ترجمه تمام آیات که خدای تعالی صلاحیت و شخصیت زنان پیغمبر را با اعمالی که باید انجام دهند و نبایستی انجام دهند برای آزمایش و پذیرش آنها در موقعیت خاندان پاک پیغمبر بودن را یادآوری میکند و مشروط به شروطی میداند میگوید:

ای زنان پیغمبر هر کس از شما کار ناروائی انجام دهد و آگاهانه اقدام کند عذابش دو برابر است و اگر مطیع فرمان خدا و رسولش باشد و نیکوکاری کند پاداش افزونتر است شما نبایستی مانند دیگران، بی توجهی کنید و بایستی خدا ترس و پرهیزکار باشید پس زنهار که با مردان نرم و مهیج سخن نگوئید که بطمع بیفتند.

در خانه هاتان قرار گیرید و بدون ضرورت خارج نشوید، مانند دوره جاهلیت خود- آرائی مکنید نماز بپا دارید به فقیران بخشش کنی و از امر خدا و رسول اطاعت کنید خدا چنین میخواهید که خانواده اش از هر آلایش پاک باشد و پاک و منزهشان گرداند به یاد آرید آیاتی که در خانه هاتان تلاوت می شد پند گیرید که خداوند به خلقش لطف و آگاه و مهربان است، روی سخن ابتدا با زنان پیامبر است ولی در وسط آیه إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ- الاحزاب/ 33 با ضمیر مذکر آمده است تا تصور نشود که فقط زنان مشمول آزمایش هستند و خاندان او همانها هستند بلکه با آوردن ضمایر (کم) دو بار توجه تمام مفسرین را از هر مذهب بخود جلب میکند و تا با روایات و دلایل علمی و عقلی حقایق را دریابند. ابن کثیر معروف به ابو الفدا از مفسرین بزرگ اهل تسنن که او را- امام الجلیل الحافظ عماد الدین ابو الفدا اسماعیل بن کثیر القرشی الدمشقی متوفی 774- نام میبرند در تفسیرش جلد سوم صفحات 483 تا 485 بیست روایت از- امام احمد- ابن جریر- اوزاعی

ص: 208

یعنی (محو و اثبات یا ایجاد و عدم در آفرینش از خداست) بگفته سعدی:

به امرش وجود از عدم نقش بست که داند جز او کردن از نیست هست

کشتی ها را در آن حرکت میدهد غیر از مواد غذائی از حیوانات و سنگهای قیمتی).

استمخرت الریح- بسمت باد حرکت کردم- امتخرت- هم بهمین معنی است، در حدیثی آمده است که:

«استمخروا الرّیح و اعدّوا النبل» یعنی در موقع قضای حاجت در صحرا وسیله تطهیر و سنگها را آماده کنید و رو به باد بول نکنید.

ماخور- همان میخانه است که خمر میفروشند،- نبات مخر- ابرهای تابستانی.

أَ لَمْ تَرَ إِلی رَبِّکَ کَیْفَ مَدَّ الظِّلَّ- الفرقان/ 45.

آیا نمی نگری که پروردگارت چگونه سایه را امتداد میدهد.

واژه- (امداد) بیشتر در چیزها و کارهای مورد محبت بکار میرود ولی مد- در غیر آن، مثل آیه:

وَ أَمْدَدْناهُمْ بِفاکِهَهٍ وَ لَحْمٍ مِمَّا یَشْتَهُونَ- الطور/ 22 و آیه أَ یَحْسَبُونَ أَنَّما نُمِدُّهُمْ بِهِ مِنْ مالٍ وَ بَنِینَ- المؤمنون/ 55.

یعنی (چنین می پندارند که ما او را به مال و فرزندان یاری میدهیم).

وَ یُمْدِدْکُمْ بِأَمْوالٍ وَ بَنِینَ- النور/ 12.

و یُمْدِدْکُمْ رَبُّکُمْ بِخَمْسَهِ آلافٍ- آل عمران/ 125 (1) و آیات أَ تُمِدُّونَنِ بِمالٍ- النمل/ 36.

و وَ نَمُدُّ لَهُ مِنَ الْعَذابِ مَدًّا- مریم/ 79.

و وَ یَمُدُّهُمْ فِی طُغْیانِهِمْ یَعْمَهُونَ- البقره/ 15 و آیه وَ إِخْوانُهُمْ یَمُدُّونَهُمْ فِی الغَیِّ- الاعراف/ 202.

برادران شان در گمراهی آنها را مدد کنند.

و (وَ الْبَحْرُ یَمُدُّهُ) مِنْ بَعْدِهِ سَبْعَهُ أَبْحُرٍ- لقمان/ 27.

__________________________________________________

اشاره به یکی از امدادهای الهی است میگوید: آری اگر شما شکیبائی و استقامت در جهاد پیشه کنید و پرهیزکار باشید در وقتی که کفار بر سر شما شتابان و خشمگین یورش برند خداوند با هزاران فرشته و با پرچمی که نشان سپاه اسلام است بمدد شما فرستد.

ص: 212

اما در باره دریا که میگویند- مده نهر آخر- این کلمه از امداد نیست زیرا واژه- مد- گاهی هم در سود و خوبی و هم در زمان و ناپسند بکار میرود، و این همان عبارت- مددت الدواه- است، دوات را برای نوشتن پر کردم. در آیه گفت:

وَ لَوْ جِئْنا بِمِثْلِهِ مَدَداً- الکهف/ 109.

که همین معنی اخیر است.

این آیه که یکی از صفات عباد الرحمن- یا بندگان خداست اینست که میگوید اگر به کار لغو یا سخن بیهوده وادارشان کنند از آن کار یا سخن خودداری میکند و اگر لغوی را بشنوند آنرا برای دیگران باز گو نمیکنند و اگر لغوی دیدند از آن رو گردان میشوند. در آیه گفت:

فَلَمَّا کَشَفْنا عَنْهُ ضُرَّهُ مَرَّ کَأَنْ لَمْ یَدْعُنا- یونس/ 12.

در این آیه- مر یعنی اعراض میکند و رو گرداند چنانکه در آیه دیگر گفت:

وَ إِذا أَنْعَمْنا عَلَی الْإِنْسانِ أَعْرَضَ وَ نَأی بِجانِبِهِ- اسراء/ 83.

(در آیه یکی در بر طرف شدن زیان و سختی از انسان و دومی یعنی به نعمت رسیدن اوست که میگوید هر دو حالت را فراموش میکند و از آن روی بر میتابد گوئی که خدای را نخوانده بود).

(امررت الحبل)- ریسمان را تابیدم پس- مریمر و ممر- همان مفتول پیچیده شده است. گفت:

ذُو مِرَّهٍ فَاسْتَوی- النجم/ 6.

از عبارت- فلان ذو مره- است یعنی محکم و بهم تافته- مر الشی ء و امر- تلخ شد و از این معنی اصطلاح و ضرب المثل- فلان لا یمر و ما یحلی- گرفته شده یعنی او نه تلخ است و نه شیرین در آیه گفت:

حَمَلَتْ حَمْلًا خَفِیفاً (فَمَرَّتْ) بِهِ- الاعراف/ 189 در باره باردار شدن زنان است که در آغاز سبک وزن است و بتدریج سنگین میشود که بمعنی- استمرت- نیز هست یعنی او را تحمل کرد و برداشت- (مرّه)

ص: 214

و مرتین- جزئی از زمان است یک بار و دو بار گفت:

ینقضون عهدهم فی کلّ عام مرّه- الانفال/ 56.

یعنی پیمان خدای را در هر سال یکبار نقض میکنند.

و وَ هُمْ بَدَؤُکُمْ أَوَّلَ مَرَّهٍ- التوبه/ 13.

آغاز خلقت در اولین بار است.

و إِنْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ سَبْعِینَ مَرَّهً- التوبه/ 80 در مورد منافقین است میگوید اگر هفتاد بار برای ایشان استغفار کنی.

و آیه:

إِنَّکُمْ رَضِیتُمْ بِالْقُعُودِ أَوَّلَ مَرَّهٍ- التوبه/ 83.

اشاره به نرفتن به جهاد و جنگ است.

و سَنُعَذِّبُهُمْ مَرَّتَیْنِ- التوبه/ 101 یعنی عذاب دنیا و آخرت.

ثَلاثَ مَرَّاتٍ یعنی سه بار.

کَأَنَّهُنَّ الْیاقُوتُ وَ الْمَرْجانُ- الرحمن/ 58.

و آیه مَرَجَ الْبَحْرَیْنِ- الرحمن/ 19.

از همان معنی مرج یا آمیختگی است به زمینی هم گیاه فراوانی دارد و چهار پایان در آن میچرند- مرج- میگویند. در آیه:

مِنْ مارِجٍ مِنْ نارٍ- الرحمن/ 15 یعنی زبانه و شعله آتش آمیخته با دود و- امرجت الدابه فی المرعی- حیوانات را رها کردم تا در مرتع بچرند.

معروفست در ضرب المثل ها گفته اند- مرد مارد و عز الابلق- (1).

این را قدرتمندی میگوید که نتوانسته به این دو دژ محکم دست یابد.

وَ لَیَزِیدَنَّ کَثِیراً مِنْهُمْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ طُغْیاناً وَ کُفْراً- المائده/ 64.

این آیه که در باره کفر و نفاق و طغیان قوم یهود است، واژه نفاق و کفر و سایر رذیلت های اخلاقی آنها به مرضی تشبیه شده است که یا مانع درک فضیلت ها در آنهاست مثل بیماری جسمی و بدنی که از رشد و کمال جسم جلوگیری میکند و یا اینکه آن پلیدیهای عقیدتی و فکری شان مانع هدایت شدن و رسیدن به حیات اخروی است که در آیه زیر آن زندگی جاودانه و سعادتمندانه اشاره نموده میگوید:

وَ إِنَّ الدَّارَ الْآخِرَهَ لَهِیَ الْحَیَوانُ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ- العنکبوت/ 64.

و یا اینکه بخاطر تمایلات نفسانی بر اعتقادات ناپسند است چنانکه بدن مریض به غذاهائی که برایش مضر است تمایل دارد و بخاطر همین انگیزه هائی که در ذهن و عقیده بصورت بیماری و مرض ظاهر میشود میگویند «دوی صدر فلان و نخل قلبه» یعنی دلش از احمقی فاسد شده قلبش از صفات زشت تباه و فاسد گشته پیامبر صلّی اللّه علیه و اله فرمود:

«ایّ داء ادوا من البخل».

چه دردی از بخل و حسادت بدتر است.

شمس مریضه- در وقتی که چیزی مثل ابرهای خورشید گرفتگی او را تاریک کند. امرض فلان فی قوله- عارضه ای برایش پیش آمد- تمریض- سرپرستی بیماران که معنیش رفع بیماری از اوست، مثل- تغذیه- یعنی بیرون کردن خاشاک یا هر چیزی از چشم.

ص: 219

و بِما کانُوا فِیهِ یَمْتَرُونَ- الحجر/ 63.

و أَ فَتُمارُونَهُ عَلی ما یَری- النجم/ 12 فَلا تُمارِ فِیهِمْ إِلَّا مِراءً ظاهِراً- الکهف/ 22 اصل- واژه- مراء- از عبارت- مریت- النافه- گرفته شده یعنی برای شیر دوشیدن پستانش را دست میزنی.

این تشبیهات برای نوشابه های بهشتی است که میگوید بسیار معطر و خنک و گاهی گرم است (کافور گیاهی خوشبوست که شباهت به بوی خوش شکوفه خرما دارد- ابن درید- میدانی- ابن سیده- ازهری- ابن منظور).

(مثل کسیکه ابلیس او را مخبط و دیوانه کرده است. بهر آزار و اذیّتی که به انسان برسد مس گویند مثل آیه:

وَ قالُوا لَنْ تَمَسَّنَا النَّارُ- آل عمران/ 24.

و مَسَّتْهُمُ الْبَأْساءُ وَ الضَّرَّاءُ- البقره/ 24 و ذُوقُوا مَسَّ- القمر/ 48 و مَسَّنِیَ الضُّرُّ- الانبیاء/ 83.

و مَسَّنِیَ الشَّیْطانُ- الصاد/ 41 و مَسَّتْهُمْ إِذا لَهُمْ- یونس/ 21 و وَ إِذا مَسَّکُمُ الضُّرُّ- النحل/ 53.

کردم. در آیه گفت:

وَ امْسَحُوا بِرُؤُسِکُمْ وَ أَرْجُلَکُمْ- النساء/ 43.

مستحته بالسیف- کنایه از زدن با شمشیر است چنانکه مسست نیز همین معنی را دارد. در آیه گفت:

فَطَفِقَ مَسْحاً بِالسُّوقِ- ص/ 33.

(سلیمان علیه السّلام شروع کرد به دست زدن پاها و گردنهای اسبان).

گفته اند کنیه دجال- (مسیح)- است زیرا یک طرف صورت خود را میپوشاند که روایت شده یک طرف صورتش چشم و ابرو ندارد.

در باره نامیدن حضرت علیه السّلام به مسیح میگویند:

1- برای اینست که او زیاد در زمین میگردند زیرا در زمان او گروهی به- مشائین و سیاحین- مشهور بودند که برای تبلیغ نظراتشان در زمین مسافرت میکردند.

2- یا بعلت اینکه بیماران پوستی را مسح میکرد و شفا میداد.

3- بعلت اینکه در موقع زائیده شدن بدنش ممسوح بود یعنی چرب.

4- بعلت اینکه در زبان عربی مسیح همان مشوح است که بعربی مسیح شده است مثل موسی که عبرانی موشی است.

5- بعضی گفته اند نامیدن حضرت عیسی علیه السّلام به مسیح بخاطر اینست که چشم چپ او پوشیده و ممسوح بوده چنانکه چشم راست دجال چنین است مقصود اینست که نیرو و انگیزه خوبیها مانند- علم و عقل و بردباری و اخلاق جمل و نیکو در دجال پوشیده و محو شده- ولی در حضرت عیسی انگیزه و نیروی پلیدی مثل نادانی آز و طمع و سایر اخلاق زشت محو شده و پوشیده شد.

ص: 224

- همبستری را هم بطور کنایه- مسح- گویند مانند- مس و لمس.

عرق اندک بدن را هم- مسیح نامیده اند- پلاس پاره را هم- مسح- گفته اند که جمعش مسوح و امساح است.

- تمساح- حیوانیست معروف که انسان بی خیر و بی فائده هم به تمساح تشبیه شده.

تو مانند گوشت نوزاد شتر بی مزه هستی- مسخت الناقه- لاغرش کردم- ما سخی- تیرانداز که اصلش از منسوب بودن او به قبیله ای که نامش ماسخه است گرفته شده مثل هر حداد و آهنگری که هالکی میگویند.

و گفت: أَمْ آتَیْناهُمْ کِتاباً مِنْ قَبْلِهِ فَهُمْ بِهِ مُسْتَمْسِکُونَ- الزخرف/ 21.

یا اینکه کتابی قبل از قرآن بآنها داده شده که بآن دل نبسته اند- (تمسکت) و مسکت- هر دو یک معنی است گفت:

وَ لا تُمْسِکُوا بِعِصَمِ الْکَوافِرِ- الممتحنه 10.

یعنی هرگز متوسل به حفظ کفار نشوید.

امسکت عنه کذا- مانعش شدم- گفت:

هُنَّ مُمْسِکاتُ رَحْمَتِهِ- الزمر/ 38.

(آیا بت ها میتوانند رحمت خدا را باز دارند) بطور کنایه- امساک- یعنی بخل و مسکه- از طعام و نوشیدنی یعنی با مزه و رمق- مسک- دست بند و النگو و مسک- پوست و بشره بدن.

کُلَّما أَضاءَ لَهُمْ مَشَوْا فِیهِ- البقره/ 20.

و فَمِنْهُمْ مَنْ یَمْشِی عَلی بَطْنِهِ- النور/ 45 تا آخر آیه.

و یَمْشُونَ عَلَی الْأَرْضِ هَوْناً- الفرقان/ 63.

و فَامْشُوا فِی مَناکِبِها- الملک/ 15.

و گاهی واژه- مشی- بصورت کنایه به سخن چینی گفته میشود. گفت:

هَمَّازٍ مَشَّاءٍ بِنَمِیمٍ- القلم/ 11.

و بطور کنایه به نوشیدن- مسهل- گفته میشود، شربت مشیا و مشوا- داروی مسهل خوردم.

ماشیه- چهار پایان- امرأه ماشیه- زنی که فرزند زیادی دارد و ولود است:

__________________________________________________

به تمام صفات خدائی رو میآورد و- علم، حکمت، قدرت، رأفت، بخشش، خلقت حیات، قیام در امور، عزت، تعالی، تربیت، تملک، زیبائی، کمال، ابدیت و جاودانه شدن- ما به اتکاء قرآن می فهمیم که خداوند فرمود:

وَ لَقَدْ کَرَّمْنا بَنِی آدَمَ وَ حَمَلْناهُمْ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ رَزَقْناهُمْ مِنَ الطَّیِّباتِ وَ فَضَّلْناهُمْ عَلی کَثِیرٍ مِمَّنْ خَلَقْنا تَفْضِیلًا- براستی که گذشت زمان این حقایق را چه زیبا به اثبات رساند که با کرامت انسان خداوند او را بر خشکی و دریا مسلط کرد او را از پاکی ها روزی رساند و بر بسیاری از موجودات برترش داد پس ما دو بعد را هم بعدی طبیعی و بعدی الهی بگفته مولوی که چه زیبا اثبات روح خدائی در انسان نموده میگوید:

میل تن در سبزه و آب روان زان بود که اصل تن آمد از آن

میل جان اندر حیات و در حی است چونکه حی لا مکان اصل وی است

ص: 229

همان شعر معروف است که بخاطر سبکی در لفظ آنرا منصرف یعنی با تنوین بیان کرده و گفته اند بلکه مقصود شهری از شهرهاست- معاصر- یعنی

__________________________________________________

است و هبوط همان انتقال از مکانی به مکانی دیگر است چنانکه خداوند فرمود:

(اهبطوا مصرا) زیرا آن جنه یا باغ اگر همان بهشت موعود و دار ثواب بوده که آدم در آن بوده آنجا جنه الخلد است و نباید از وسوسه شیطان به آدم غرور برسد.

دوم اینکه کسی که در بهشت خلد داخل شود از آنجا خارج نمیشود زیرا فرمود (و ما هم منها بخارجین).

سوم اینکه ابلیس که از سجده بر آدم امتناع کرد لعنت شد یعنی (دور شد و ملعون شد) دیگر با غضب الهی قدرت ندارد که به بهشت خلد برسد.

چهارم اینکه جنه و بهشت موعود خانه پاداش و ثواب است و نعمتش فنا ناپذیر چنانکه فرمود (اکلها دائم) و وَ أَمَّا الَّذِینَ سُعِدُوا فَفِی الْجَنَّهِ خالِدِینَ فِیها تا اینکه گفت (عطاء غیر مجذوذ) نعمتش مقطوع و کم شدنی نیست.

پنجم اینکه خداوند آدم را در زمین آفرید و از زمین آفرید و دیگر چیزی از انتقال او به آسمان نفرموده و اگر چنین بود یادآوری آن از بزرگترین نعمت ها است که ذکر میکرد. (3/ 3 التفسیر الکبیر و مقدمه تبیان) البته أبو القاسم بلخی هم همین نظر را دارد.

باید برای تحقیق بیشتر محققین و تأیید نظر ابو مسلم اصفهانی اضافه کنم که در آیه های 133 آل عمران و 21 حدید خداوند میفرماید:

وَ سارِعُوا إِلی مَغْفِرَهٍ مِنْ رَبِّکُمْ وَ جَنَّهٍ عَرْضُهَا السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِینَ.

و سابِقُوا إِلی مَغْفِرَهٍ مِنْ رَبِّکُمْ وَ جَنَّهٍ عَرْضُها کَعَرْضِ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ.

بشتابید و مسابقه بگذارید بسوی مغفرت پروردگارتان و بسوی بهشتی که پهنای آن همه آسمانها و زمین را فرا گرفته و برای پرهیزکاران مهیاست).

ص: 231

چیزیکه میان دو نهر یا آب فاصله شود.

مصرت الناقه- وقتی است که با انگشتان دست در اطراف پستان شتر برای دوشیدن حاضر شوی و بدوشی- امتصار- کم کم بر گرفتن و دوشیدن- ثوب ممصّر- جامه و لباس خوش رنگ و پر رنگ.

ناقه مصور- شتری که نمیگذارد شیرش دوشیده شود. حسن گفته است- مانعی نیست اگر گوسپند یا بز را قبل از زائیدن بدوشند- مصیر- معده و دستگاه گوارش است که از- صار- است و مصیر- اسم مکان یعنی جای طعام است.

و فَقَدْ مَضَتْ سُنَّتُ الْأَوَّلِینَ- الانفال/ 38.

ثُمَّ ذَهَبَ إِلی أَهْلِهِ یَتَمَطَّی- القیامه/ 33 (1).

یعنی پشت کردن و با تکبر عبور کردن.

مطیه- مرکب سواری- امتطاء- سوار شدن بر مرکب- مطو- دوست قابل اعتماد که وجه تسمیه اش از همان پشتیبانی و پشت گرمی:

ناصر و یاری کننده ماست و در آیه:

إِنَّ اللَّهَ مَعَ الَّذِینَ اتَّقَوْا- النحل/ 125.

و وَ هُوَ مَعَکُمْ أَیْنَ ما کُنْتُمْ- الحدید/ 4.

و إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِینَ- البقره/ 153.

و أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُؤْمِنِینَ- البقره/ 147.

و سخن حضرت موسی علیه السّلام که گفت:

إِنَّ مَعِی رَبِّی- الشعراء/ 62.

رجل امعه- کسی است که در شأن اوست که به هر نفر می گوید من با تو هستم، معمع- صدای لهیب آتش است و همچنین دلاوران جنگی، معمعان- سدّ جنگ.

بسرعت دور شد- امعن بحقی- حقم از دستم رفت.

فلان معن فی حاجته- در نیازش و کارش سعی کرد و کوشید. گفته شده در- ماء معین- معین از عین و چشمه گرفته شده و- م- زائد است.

نام مکه و نامگذاری آن برای اینست که هر ستمگری را هلاک میکند و او را میگوید. خلیل بن احمد که درود خدای بر او باد میگوید- نام مکه بخاطر در وسط زمین قرار گرفتن آنجاست مثل مغز در وسط استخوان.

مکوک- پیمانه ای است که با آن شربت و آب مینوشند و مایعات را وزن میکنند مثل- صاع-.

چنین وضعی دارد نه پرداختن به اعمال قبیح چنین کسی عقلش او را فریب داده کم خرد است.

و در باره جایگاه انسان در آغاز خلقتش گفت:

فِی قَرارٍ مَکِینٍ- المؤمنون/ 13.

امکنت فلانا من فلان- او را برتری دادم- مکان و مکانه- هر دو یک معنی است خدای تعالی فرمود:

اعْمَلُوا عَلی مَکانَتِکُمْ- الانعام/ 135.

و ذِی قُوَّهٍ عِنْدَ ذِی الْعَرْشِ (مَکِینٍ)- التکویر/ 20.

یعنی دارای تمکن و قدر و منزلت- مکنات الطیر و مکناتها- آشیانه پرنده- مکن- تخم سوسمار-.

خلیل بن احمد میگوید: مکان بر وزن مفعل از کون بمعنی هستی گرفته شد. و برای کثرت استعمال در سخن بصورت فعال بکار رفته و گفته اند- تمکن و تمسکن- جایگزین شد مثل تمنزل- منزل گزید.

وَ ما کانَ صَلاتُهُمْ عِنْدَ الْبَیْتِ إِلَّا مُکاءً وَ تَصْدِیَهً- الانفال/ 35 (1).

تنبیه و هشداری است که این کار اجرای صدای پرنده است با کمی آواز- مکاء- پرنده کوچکی است.

الصلاه مله اللّه- گفته میشود یعنی نماز مله خداست بمعنی- دین- بلکه واژه دین بکار میرود.

اصل مله از (املال) است یعنی نوشتن نامه خدای تعالی در مورد نوشتن معاهده وام و پیشه و داد و ستد میفرماید:

وَ لْیُمْلِلِ الَّذِی عَلَیْهِ الْحَقُّ- البقره/ 282.

فَإِنْ کانَ الَّذِی عَلَیْهِ الْحَقُّ سَفِیهاً أَوْ ضَعِیفاً أَوْ لا یَسْتَطِیعُ أَنْ یُمِلَّ هُوَ فَلْیُمْلِلْ وَلِیُّهُ- البقره/ 282.

یعنی اگر مدیون در اثر کم خردی و ناتوانی نتوانست امضاء کند یا بنویسد سرپرست او این کار را انجام دهد.

گفتن- مله- بمعنی دین باعتبار چیزی است که خداوند تشریع فرموده.

ولی بکار بردن- دین- در این مورد به اعتبار کسی است که آنرا اقامه میکند و به آن عمل مینماید زیرا معنی- دین- طاعت و بندگی و عبادت خداست- اما- ملّه با فتحه حرف- م- بمعنی آتش است و خبز مله- نانی که روی آتش می پزند،- ملیل- چیزی است که در آتش میاندازند، ملیله- حرارتی که انسان احساس میکند- مللت الشی ء- از آن دلگرم شدم- امللته من کذا- او را وادار نمودم بر اینکه از آن کار دوری کند، در سخن پیامبر صلّی اللّه علیه و اله آمده است که: «تکلّفوا من الاعمال ما تطیقون فانّ اللّه لا یمل حتّی تملّوا».

از انجام کارها آنچه را که طاقت و توان دارید بپذیرید و خود را بآن ها وادار کنید زیرا خداوند تا شما رو گردان نشوید و اعراض نکنید از شما اعراض نمیکند.

در این حدیث ملالت برای خداوند اثبات نمیشود بلکه مقصود اینست که

ص: 242

شما ملول میشوید و به خداوند ملالت نمیرسد. (1).

لِمَنِ الْمُلْکُ الْیَوْمَ لِلَّهِ الْواحِدِ الْقَهَّارِ- مؤمن/ 16 (ملک) با کسره حرف- م- دو گونه است:

اول: ملکی که مالکیت و سرپرستی و حکومت را میرساند.

دوم: ملکی که نیرومندی کسی را نشان میدهد خواه سرپرستی بکند یا نکند. در مورد اول آیه:

إِنَّ الْمُلُوکَ إِذا دَخَلُوا قَرْیَهً أَفْسَدُوها- النمل/ 34 است یعنی قدرت ملکی و حکومتی که فساد انگیز است و در مورد دوم آیه:

إِذْ جَعَلَ فِیکُمْ أَنْبِیاءَ وَ جَعَلَکُمْ مُلُوکاً- المائده/ 20 در اینجا نبوت و پیامبری را بطور خاص و ملک و شاهی را بطور عام بیان کرده است.

معنی ملک و پادشاهی در اینجا نیروئی است که بوسیله آن کسی برای سیاست و حکومت داوطلب میشود نه اینکه همه را خداوند متولی و حاکم کار مردم قرار داده باشد زیرا چنین کاری با حکمت الهی منافات دارد، چنانکه گفته اند- لا خیر فی کثره الرؤساء- در بسیاری از سرپرستان و سلاطین هیچ خیری نیست.

بعضی گفته اند: ملک- اسمی است برای هر کسی که قدرت بر سیاست و اداره امور دارد این قدرت یا تسلط بر نفس خویش است که این کار با ثبات و پایداری با زمام قدرت نفس و برگرداندن او از هواهای نفسانی همراه است.

و یا اینکه بر غیر خود قدرت دارد خواه زمامدار بشود یا نشود. در آیه گفت:

فَقَدْ آتَیْنا آلَ إِبْراهِیمَ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَهَ وَ آتَیْناهُمْ مُلْکاً عَظِیماً- النساء

ص: 244

/ 54) (1) یعنی ملک و حکومتی الهی ملک حق همیشگی و ازلی خداوند است لذا گفت:

لَهُ الْمُلْکُ وَ لَهُ الْحَمْدُ- التغابن/ 1.

و گفت قُلِ اللَّهُمَّ مالِکَ الْمُلْکِ تُؤْتِی الْمُلْکَ مَنْ تَشاءُ وَ تَنْزِعُ الْمُلْکَ مِمَّنْ تَشاءُ- آل عمران/ 26 (2).

__________________________________________________

و (2) یکسونگری، محدود نگری، مجردنگری و بالاخره به خودنگری در تفسیر و تأویل آیات قرآن سر آغاز تمام سرگردانی ها ایجاد نیروها، تائید ستمگران و فرعونیان و قارونیان تاریخ کشورهای اسلامی بوده و هست. آیات فوق و دهها آیه دیگر که به قدرت ها و حکومت الهی و غیر الهی اشاره دارد همواره مورد توجه بوده، چون هر جامعه ای بناچار حکومتی لازم دارد تا اداره شود، سؤال اینست که آیا حکومت های غیر الهی که از راه کشتار، تبعیض، ستمگری، کفر، کاخ نشینی، مبارزه با پیامبران و کشتن آنها، خونریزی ها برقرار میشود میتواند حکومتی مورد رضای خدایا از سوی او باشد، اشعری مذهب ها که کارشان استحکام بخشیدن و امیدوار کردن حکومت های جابرانه بنی امیه و بنی مروان و بنی عباس در تاریخ اسلام بوده آیه 26 آل عمران- قُلِ اللَّهُمَّ مالِکَ الْمُلْکِ را با اصرار تمام و چشم پوشی از صدها آیه دیگر قرآن که از حکومت عدل و قسط و ایمان سخن میگوید با اندیشه های از پیش ساخته و برگزیده خویش در تفسیر مجرد و محدود آیه فوق قلمفرسائی میکنند، نمی فهمند که پایان آیه میگوید- بِیَدِکَ الْخَیْرُ- بگو ای خداوند همه خیر و نیکی ها از تو است نه شر و بدی، نه فتنه و ستم، نه تبعیض و زور و نه حکومت قارونی و عاد و ثمودی و نمرودی و فرعونی، اگر چنین بود چرا خداوند پیامبران را به جنگ و مبارزه و هدایت اینان دستور میداد، از آغاز سوره آل عمران بحث بر سر عقیده ای است که قوم نژاد پرست یهود پیامبری با حکومت الهی را

ص: 245

پس ملک و زمامداری، حکمرانی بر چیزی است که تعریف شده و ضبط شده است و ملک با کسره- م- مثل و جنسی است برای زمامداری و ملک، بنا بر این هر ملک ملکی است و هر ملک ملک نیست (ملک عام است و ملک خاص ملک قدرت و نیروست ولی ملک حکمرانی با قدرت است) گفت:

وَ لا یَمْلِکُونَ لِأَنْفُسِهِمْ ضَرًّا وَ لا نَفْعاً وَ لا یَمْلِکُونَ مَوْتاً وَ لا حَیاهً وَ لا نُشُوراً- الفرقان/ 3.

__________________________________________________

ارثیه و حق خود میدانستند و با دلایل قرآنی این عقیده پوچ رد میشود که حکومت الهی ارثی نیست و چنانکه راغب رحمه اللّه در بالا گفت- و الملک الحق الدائم للّه- و در آیه ای هم گفت لَهُ الْمُلْکُ وَ لَهُ الْحَمْدُ این حق را بهر که میخواهد و برمیگزیند و حکمت او اقتضا میکند می بخشد تا آنها یعنی پیامبران و جانشینان به حق آنها، حکومت را در راستای خواست خداوند که همان- وَ إِذا حَکَمْتُمْ بَیْنَ النَّاسِ أَنْ تَحْکُمُوا بِالْعَدْلِ- است با عدالت و برادری و برابری در حقوق مناسب که حق جانشینی خداوند یعنی خلیفه الهی در زمین است بر آورده کنند، در برابر عدل، ظلم است و در مقابل ایمان و عزت، کفر و ذلت، آنکه مؤمن است و در راه خدا زندگی میکند مشمول- وَ لِلَّهِ الْعِزَّهُ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِلْمُؤْمِنِینَ- است خواه حاکم و خواه محکوم خواه در حکومت حق باشد خواه در دوران باطل و ستم- بهر حال خدا- پرستان عزیزند و عزت آنهاست اگر گروهی نپذیرند ذلیلند و خوار پس حکومت حقیقی و عزت الهی با انگیزه الهی و درونی حاصل میشود و نقطه مقابلش نه حکومت حق است و نه عزت، بلکه قدرت اهریمنی و خواری حقیقی است و چون اینان هم از طبیعت و موجودات و نعماتی که همه از خداست بهره میبرند هر چه دارند در واقع از آنها نیست و مالک آنها هم نیستند بلکه بگفته حکیم نظامی گنجوی از زبان پیامبر در نامه او خطاب به خسروان خداوند پندار و این فرعونیان زمان و تاریخ که حتی بخاطر همان تصورات نابخردانه خود را خدای روی زمین هم میدانند میگوید:

خدائی ناید از مشتی پرستار خدائی را خدا آمد سزاوار

ص: 246

و أَمَّنْ یَمْلِکُ السَّمْعَ وَ الْأَبْصارَ- یونس/ 31.

و لا أَمْلِکُ لِنَفْسِی نَفْعاً وَ لا ضَرًّا- الاعراف/ 188.

__________________________________________________

مبین در خود که خودبین را بصر نیست خدا بین شو که خود دیدن هنر نیست

خدائی کادمی را سروری داد مرا بر آدمی پیغمبری داد

شیخ طوسی در تفسیر گرانقدر تبیان در ذیل آیه 26 آل عمران قل اللهم مالک الملک ... مینویسد:

بلخی و جبائی میگویند جائز نیست که ما بگوئیم خداوند حکومت را به فاسقین و بدکاران عطا میکند زیرا حکومت کاری بس بزرگ است که از سیاست و تدبیر با بخشش مال زیاد همراه است و خدای فرموده لا یَنالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ و حکومت از بزرگترین عهد و پیمان خدائی است، پس مراد از- ملک- پیامبری و حکومت خدائی است و جاهل را بر عالم حق سیاست نیست. بلخی استدلال میکند و میگوید کسی که در باطن کافر و فاسق است حکومتش غیر الهی است.

(تبیان 3/ 430) پس خداوند مالک هر ملکی است مالک دنیا و آخرت است و مالک نبوت و پیامبری و در این آیه اشاره به همین حکومت الهی و پیامبری است این قول از سعید بن جبیر و مجاهد است که تمام تفاسیر آنرا نقل کرده اند.

بمقتضای حکمت و مصلحت از جباران به قهر که مقدماتش را خود با ستمگری فراهم کرده اند میگیرد، کافر و فاسق هر چند هم با زور و نیرنگ و قدرت غلبه کنند- فلیس ذلک بملک یرتبه اللّه- این حکومت خدائی نیست زیرا گفته است لا یَنالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ در پاسخ حضرت ابراهیم که بعد از نبوت و امامت و حکومت می پرسد- و من ذرّیتی- آیا تبار من هم مشمول این عهد یا حکومت الهی خواهند شد جوابش- لا ینال عهدی الظالمین است که نه خیر چنین نیست.

ص: 247

و در آیات دیگر- (ملکوت)- ویژه قدرت و ملک خدائی است مصدر- ملک- است که حرف- ت- مثل رحموت و رهبوت در آن وارد شده است، گفت:

وَ کَذلِکَ نُرِی إِبْراهِیمَ مَلَکُوتَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ و أَ وَ لَمْ یَنْظُرُوا فِی مَلَکُوتِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ- الاعراف/ 185.

__________________________________________________

چگونه ممکن است حکومت های جور و زور و نیرنگ و ستم از بخشش خدا باشد و حال اینکه خداوند دستور داده است دست آنها را از حکومت کوتاه کنید و ملک را از آنها بگیرید- این استدلال از بلخی است.

(مجمع البیان 1/ 428) در آیات 28 به بعد تکرار میشود که لا یَتَّخِذِ الْمُؤْمِنُونَ الْکافِرِینَ أَوْلِیاءَ ...

نباید اهل ایمان مؤمنان را واگذارند و کافرانرا سرپرست و دوست خود بگیرند و هر کس چنین کند رابطه او با خدا مقطوع است باستثنای مواردی که از شر آنها بر حذر بمانید و بدانید بازگشت همه بسوی اوست.

خداوند برای توجه دادن کسانی که حتی مقدمات حکومت غیر الهی را از قبیل- تکاثر- فرعونیت- رزق های نامشروع ستمگری- اشاعه فساد و جهالت- تبعیضات و خاندان پروری را باز هم از خدا میدانند در چندین آیه تکرار میفرماید که: وَ ما ظَلَمُونا وَ لکِنْ کانُوا أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ 57 بقره ما ظَلَمَهُمُ اللَّهُ وَ لکِنْ أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ

117 بقره و 160 اعراف/ 7 توبه إِنَّ اللَّهَ لا یَظْلِمُ النَّاسَ شَیْئاً وَ لکِنَّ النَّاسَ أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ 44/ یونس/ 101 هود 33/ نحل 18/ نحل 9/ روم.

که این ستم ها چه در ظالم و چه بر مظلوم از خود انسانهاست که یا ستمگرند و یا ستم پذیر- ظَهَرَ الْفَسادُ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ بِما کَسَبَتْ أَیْدِی النَّاسِ.

پس میگوئیم و با پیامبر صلّی اللّه علیه و اله همصدا میشویم که- الهی بیدک الخیر- و لذا علی علیه السّلام فرمود: «لا طاعه لمخلوق فی معصیه الخالق».

ص: 248

(مملکت)- قدرت و سرزمین هائی است که قدرتمند مالک آن است و مملوک در عرف زبان بردگانند که تحت سیطره ملک هستند گفت:

عَبْداً مَمْلُوکاً- النحل/ 75 میگویند- فلان جواد بمملوکه- یعنی به آنچه دارد بخشنده است.

ملکه- ویژه قدرت بوده است- فلان حسن و الملکه- یعنی نیکی به زیر- دست در قرآن- ملک العبید- یعنی دست گفت:

لِیَسْتَأْذِنْکُمُ الَّذِینَ مَلَکَتْ أَیْمانُکُمْ- النور/ 58 و أَوْ ما مَلَکَتْ أَیْمانُکُمْ- النساء/ 36 و أَوْ ما مَلَکَتْ أَیْمانُهُنَّ و مملوک بوسیله پادشاهی یا نیکوکاری و یا قدرت ثابت میشود.

ملاک الامر- چیزی از کار که بآن اعتماد میشود، میگویند: القلب ملاک الجسد- سلامتی دل و قلب آرامش بدن است.

ملاک التزویج و املکوه- آنرا به همسری برگزید- همسر به قدرتی که در سیاست و تدبیر منزل بکار میرود تشبیه شده است و بهمین جهت گفته اند: کاد العروس ان یکون ملکا- داماد در حکم ملک است.

ملک الابل و الشاه- شتر یا گوسفند جلو گله که سایر شتران و گوسفندان دنباله رو آنها هستند.

ملک و ملک- تسلط و قدرت بر دیگری داشتن است خدای تعالی فرمود:

ما أَخْلَفْنا مَوْعِدَکَ بِمَلْکِنا- طه/ 87.

(پس از بازگشت موسی علیه السّلام از کوه طور و اعتراض به پرستش گوساله سامری، باو گفتند ما با اختیار و میل خود خلاف نکردیم).

ص: 249

ملکت العجین- خمیر نان را چونه کردم، حایط لیس له ملاک- دیواری که پایه ای محکم ندارد.

اما (مَلَک)- علمای نحو این واژه را از ملائکه میدانند که حرف- م- در آن زائد است، بعضی پژوهشگران گفته اند: ملک از ملک است یعنی قدرتمند، اما به کارگزاران آفرینش که از فرشتگانند- ملک با فتحه حرف اول و دوم گویند اما در بشر میگویند ملک- با کسره حرف دوّم. پس هر ملکه ملائکه ای است ولی هر ملائکه ای ملک نیست در آیه زیر به ملک در همین معنی اشاره شده است.

فَالْمُدَبِّراتِ أَمْراً- النازعات/ 5 فَالْمُقَسِّماتِ أَمْراً- الذاریات/ 4.

وَ النَّازِعاتِ النازعات/ 1 (1)

__________________________________________________

در ذیل این آیات به دو نکته اساسی بایستی توجه داشت، اول واژه- مملوک یا رقیق و یا عبید بمعنی برده، چنانکه در آیه زکوه قبلا گفته شد- و یک سهم زکات بنام- و فی الرقاب- برای آزادی بردگان در سراسر دنیاست که در سال تحریر الوسیله هم بخوبی تشریح شده که اصولا یکی از اهداف حکومت اسلامی نجات بردگان و مستضعفین عالم است در موارد زیادی هم- عبارت- فک رقبه- یعنی آزادی بردگان تأیید شده است که راغب رحمه اللّه هم با عبارت فلان حسن الملکه یعنی خوشرفتاری و نیکوکاری در مورد بردگان اشاره نمود در حدیثی هم آمده است که شر الناس من باع الناس بدترین مردم کسی است که انسان فروشی میکنند، یک سوره قرآن هم بنام برده ای است سیاه پوست و حکیم بنام لقمان که خداوند در ردیف پیامبران او را معرفی میکند و میگوید- وَ لَقَدْ آتَیْنا لُقْمانَ الْحِکْمَهَ ما بر لقمان حکمت آموختیم- تا بشریت بعد از اسلام بفهمد که عظمت و ارزش به رنگ پوست و نژاد نیست بلکه به قابلیت است و داغ ننگ بر چهره نژاد پرستان

ص: 250

از این قبیل کلمات که ملک الموت هم از همین است. گفت:

وَ الْمَلَکُ عَلی أَرْجائِها- الحاقه/ 17.

و عَلَی الْمَلَکَیْنِ بِبابِلَ- البقره/ 102 و قُلْ یَتَوَفَّاکُمْ مَلَکُ الْمَوْتِ الَّذِی وُکِّلَ بِکُمْ- السجده/ 11.

زیاد می بیند گوئی که چشم را پر کرده اند چه از نظر رویه و چه منظره و جمعیتی که شکوه و جلالی دارند. در آیه گفت:

أَ لَمْ تَرَ إِلَی الْمَلَإِ مِنْ بَنِی إِسْرائِیلَ- البقره/ 246 وَ قالَ الْمَلَأُ مِنْ قَوْمِهِ- الاعراف/ 60 و إِنَّ الْمَلَأَ یَأْتَمِرُونَ بِکَ- القصص/ 20 و قالَتْ یا أَیُّهَا الْمَلَأُ إِنِّی أُلْقِیَ إِلَیَّ کِتابٌ کَرِیمٌ- النمل/ 29 آیه آخر خطاب بلقیس ملکه سبا به اطرافیان خویش است که میگوید نامه کریمی بمن رسیده است).

همچنین آیات دیگر میگویند- فلان مل ء العیون- است یعنی چشم گیر و با ابهت و بزرگ است البتّه در نظر هر کسی که او را به بیند گوئی دیدنش چشمش را پر کرده است.

شباب مالی العین- جوانی با همان سیما و چهره گیرا- ملا- جماعتی که از نظر اخلاق کاملند شاعر میگوید: فقلنا احسنی ملا جهینا.

(شعر از عبد الشارق است، تمامش چنین است:

تنادوا یال بهته اذ لقونا فقلنا احسنی ملا جهینا

یعنی وقتی که ما را ملاقات کردند بانگ برداشتند با ابهتید، سپس ما گفتیم پس به این مردم خوش اخلاق نیکی کنید).

مالاته- او را یاری نمودم و از گروه او شدم مثل- شایعته- از پیروان او شدم.

هو ملی بکذا- از آن هاست- ملاءه- بیماری زکام که دماغش پر است.

ص: 252

مل ء- گنجایش و ظرفی که پر میشود میگویند- اعطنی ملاه و ثلاثه املائه- پر آن ظرف یا سه برابرش را بمن بده.

گرفته شده یعنی شیطان کارشان را دستور داد گفت:

أَنَّما نُمْلِی لَهُمْ خَیْرٌ لِأَنْفُسِهِمْ- آل عمران/ 178 کافران گمان نکنند که مهلت دادن ما یا عمر یافتن شان برای آنها خیر است.

اصل- املیت- امللت- است که برای تخفیف در گفتن مقلوب شده است.

و فَهِیَ تُمْلی عَلَیْهِ- الفرقان/ 5 و فَلْیُمْلِلْ وَلِیُّهُ- البقره/ 282 سرپرست و ولی او املا کند و امضا کند.

و آیه وَ نُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا- القصص/ 5 (1) که در حقیقت این نعمت های سنگین و بزرگ جز از خدای تعالی از دیگری نیست.

دوم: آنکه این واژه بمعنی نعمت فقط زبانی باشد نه فعلی که ناپسند است بویژه در میان مردم آنکه کسی کفر آن نعمت کند و برای زشتی آن در مثل میگویند- المنّه تهدم الضّیعه- منّت خوبی را از بین میبرد و برای خوبی منّت در موقع کفران نعمت میگویند- اذا کفرت النّعمه حسنت المنّه- اگر نعمت نادیده

__________________________________________________

آیه فوق- وَ نُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّهً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثِینَ- فلسفه بعثت پیامبران و نتیجه جهاد و مبارزه با طاغوتیان و فرعونهای هر زمان است این آیه از اول انقلاب شکوهمند اسلامی ایران بهمن 1357 ببعد بارها و بارها از سوی خطبا و جوانان مبارز خوانده شده و این واژه را- منت ترجمه کرده اند و حال اینکه منت در این جا بگفته راغب نعمت بزرگی است که خداوند بر مستضعفین می بخشد و آنها را پیشوا و الگو و وارثان صالح زمین قرار میدهد، امید است با توجه به معنی درست آیه و آیات مشابه دیگر بمعنی حقیقی آن که نعمت دادن آنهم نعمتی بس سنگین و بزرگ است توجه و ترجمه شود فرقش با نعمت در معنی معمولی اینست که منت نعمت زیاد و گرانقدر و عظیم است مثل نعمت هدایت نعمت رسالت، نعمت ایمان، نعمت شنوائی و نعمت وارث شدن در حکومت بر زمین.

ابن اثیر مینویسد- یکی از نامهای خداوند- منان است هو المنعم المعطی یعنی او نعمت دهنده هو بخشنده است زیرا- من- در معنی عطا و بخشش است نه منه که بیشتر بمعنی احسان بکار میرود که پاداش و جزائی در برابر آن نیست (النهایه 4/ 365).

ص: 255

و کفران شود منت نیکو است در آیه گفت:

یَمُنُّونَ عَلَیْکَ أَنْ أَسْلَمُوا قُلْ لا تَمُنُّوا عَلَیَّ إِسْلامَکُمْ- الحجرات/ 17 در این آیه- یمنون- منت نهادن با گفتن است و منت از سوی خدا بعقل است که اگر مسلمان شوند و هدایت یابند نعمت یافته اند.

و آیه فَإِمَّا مَنًّا بَعْدُ وَ إِمَّا فِداءً- محمد/ 4 که در باره آزادی اسراست میگوید یا با برتری و منتی بعدا آزاد کنید و یا فدیه بگیرید پس- من اشاره به آزادی بدون عوض است و گفت:

هذا عَطاؤُنا فَامْنُنْ أَوْ أَمْسِکْ بِغَیْرِ حِسابٍ- الصاد/ 39 یعنی آنرا ببخش یا نگهدار و گفت:

وَ لا تَمْنُنْ تَسْتَکْثِرُ- المدثر/ 6 که گفته اند اینجا منّت زبانی است که پیامبر را از آن نهی میکند یعنی مبخش که بجای آن افزونتر بخواهی.

و لَهُمْ أَجْرٌ (غَیْرُ مَمْنُونٍ)- فصلت/ 8 یعنی پاداشی بدون حساب بآنها داده میشود (کسانی که خدا پرستند و کارهای شایسته میکنند) مثل- بغیر حساب- بی اندازه که گفته- غیر ممنون- بمعنی دائمی و کم و قطع نشده.

منون- از منیه یعنی مرگ و مردن است زیرا عمر را کوتاه و روزی دنیائی را قطع میکند، که منه زبانی از همین معنی است زیرا در کفران نعمت، نعمت بریده میشود که بناچار شکر و سپاس هم انجام نمیشود. اما- (من)- در آیه:

وَ أَنْزَلْنا عَلَیْهِمُ الْمَنَّ وَ السَّلْوی- الاعراف/ 160

ص: 256

گفته اند- من- که بر بنی اسرائیل در بیابان بعد از ظاهر شدن ابرها باران بارید این باران مثل شبنم بر بعضی درختان ماده ای شیرین ظاهر کرد (ترنجبین) و- سلوی- هم پرنده ای است و نیز- من و سلوی- اشاره است به نعمت هائی که خداوند بآنها داد که طبیعتا هر دو چیز واحدی هستند ولی با دو نام من- و سلوی- برای وجود نعمت و تسلی خاطر یافتن بعد از نعمت.

و وَ مَنْ یَقْنُتْ مِنْکُنَّ لِلَّهِ- احزاب/ 31

اخفش میگوید- من- در مما زائد است امّا صحیح نیست زیرا بعضی از چیزهائی که به انسان عطا شده خوردنش جائز نیست مثل- خون- غدد- پلیدیهای گوارشی که خوردنشان نهی شده است.

روایت شده است که «ما تغنیت و لا تمنیت منذ اسلمت» (1). در آیه گفت:

وَ مِنْهُمْ أُمِّیُّونَ لا یَعْلَمُونَ الْکِتابَ إِلَّا أَمانِیَّ- البقره/ 78 مجاهد گفته است امانی یعنی کذب و دروغ (از اهل کتاب کسانی ناخوانده کتاب هستند که فقط دروغهائی از آن میدانند) یا بگفته دیگران یعنی فقط میخوانند بدون معرفت زیرا تلاوت بدون علم و معرفت در نزد خواننده اش مثل آرزو است و گفت:

وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ وَ لا نَبِیٍّ إِلَّا إِذا تَمَنَّی أَلْقَی الشَّیْطانُ فِی أُمْنِیَّتِهِ- الحج/ 52 یعنی در موقع تلاوت آیات آن کتابها از سوی پیامبران، قبلا گفته شد همانطوریکه- تمنی چنانکه بر پایه گمان و تخمین میباشد بر پایه روش اندیشه نیز هست که بر آن اصل آرزویش میآید.

و همین که پیامبر صلّی اللّه علیه و اله بیشتر مبادرت میکرد به تلاوت آیاتی که فرشته وحی بر قلبش میرساند تا اینکه باو گفته شد:

لا تَعْجَلْ بِالْقُرْآنِ- طه/ 114 و لا تُحَرِّکْ بِهِ لِسانَکَ لِتَعْجَلَ بِهِ

- القیامه/ 16 که تلاوت پیشاپیش آیات بر این اساس- تمنی- نامیده شده و آگاهی داده شده که شیطان در این امر و مانند آن تسلطی در ایجاد آرزوها داشته است- از

__________________________________________________

این روایت در النهایه بصورت (ما تغنّیت و لا تمنّیت و لا شربت خمرا فی جاهلیّه و لا اسلام) آمده است که روایت راغب تغنیت است یعنی به غنا و آواز یا آرزوهای دروغین از وقتی که مسلمان شده ام توجه نکرده ام) که تغنیت با حرف «ع» غلط است./ 4/ 367 النهایه.

ص: 261

این جهت بیان شده است که- ان العجله من الشیطان (شتابزدگی دور از عقل و از امور شیطانست) عبارت- (منیتنی کذا)- یعنی آرزوئی در من بوجود آوردی که امر بر من مشتبه شد، خداوند از این معنی خبر داده است که:

وَ لَأُضِلَّنَّهُمْ وَ لَأُمَنِّیَنَّهُمْ- النساء/ 119.

وقتی بکار میرود که باو تکونی- مهلا- اما- امهلته- باو فرصت دادی در آیه گفت:

فَمَهِّلِ الْکافِرِینَ أَمْهِلْهُمْ رُوَیْداً- الطلاق/ 17 (مهل)- ته مانده روغن زیتون است گفت:

کَالْمُهْلِ یَغْلِی فِی الْبُطُونِ- الدخان/ 45 مانند مانده روغن در دلها میجوشد (کنایه از نوعی نوشیدنی ناگوار و معده سوز در باره دوزخیان است که در دنیا دل دیگران را با ستم و ظلم و نامردمی بدرد میآوردند).

أَ وَ مَنْ کانَ مَیْتاً فَأَحْیَیْناهُ- انعام/ 122 چنانکه در آیه إِنَّکَ لا تُسْمِعُ الْمَوْتی- النمل/ 80 بآن معنی اشاره کرده است.

چهارم: اندوه و حزن مرگ آفرینی که زندگی را مکدر و محزون سازد مثل آیه:

وَ یَأْتِیهِ الْمَوْتُ مِنْ کُلِّ مَکانٍ وَ ما هُوَ بِمَیِّتٍ- ابراهیم/ 17 از همه سوی حزن و اندوه مرگبار او را فرا گرفته اما نمرده است.

پنجم: خوابی که برادر مرگ است زیرا خواب مرگ سبک و خفیف است و مردن و مرگ خواب سنگینی است و بهمین جهت خداوند این هر دو را- توفی- نامیده است میگوید:

وَ هُوَ الَّذِی یَتَوَفَّاکُمْ بِاللَّیْلِ- انعام/ 60 و اللَّهُ یَتَوَفَّی الْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِها وَ الَّتِی لَمْ تَمُتْ فِی مَنامِها- الزمر/ 42.

و نیز فرمود:

وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَمْواتاً بَلْ أَحْیاءٌ- آل عمران/ 169 زیرا موت و مرگ از ارواح شهدا نفی شده است و در این آیه به تنعّم و نعمت های آنها اشاره میکند. و نیز گفته اند چون شهید دیگر حزن و اندوهی ندارد. در آیه گفت:

وَ یَأْتِیهِ الْمَوْتُ مِنْ کُلِّ مَکانٍ- ابراهیم/ 17

ص: 264

و کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَهُ الْمَوْتِ که عبارت از زوال و از بین رفتن نیروی جوانیست و دوری روح از جسد در آیه إِنَّکَ (مَیِّتٌ) وَ إِنَّهُمْ مَیِّتُونَ- الزمر/ 30 گفته اند معنایش اینست که در آینده خواهی مرد که آگاهی بر این امر است که هر کسی ناچار از مرگ است چنانکه گفته شده- و الموت حتم فی رقاب العباد- (1).

__________________________________________________

جای تاسف است که ابن اثیر در النهایه تمام نظرات راغب رحمه اللّه را در مورد موت پنج گانه نقل کرده ولی بدون ذکر نام راغب (النهایه 4/ 369) و این کار از نظر ادب و فرهنگ عملی ناجوانمردانه است.

مصراع فوق که میگوید- رسیدن مرگ به همه مردم حتمی است- موضوعی است که تمام شعرا و حکما در این باره سخن گفته اند زیباترین و حکیمانه ترین آنها اشعاری است که ابو الحسن تهامی در مرثیه و شهادت فرزندش در شصت بیت سروده است که براستی جای یادآوری است میگوید.

حکم المنیه فی البریّه جار ما هذه الدّنیا بدار قرار

بنیا یری الانسان فیها مخبرا حتی یری خبرا من الاخبار

فرمان مرگ در میان انسانها جاری است.

زیرا این جهان جای ماندن نیست.

در حالیکه انسانی خبر دهنده است.

ناگهان تو او را و مرگش را در اخبار میشنوی.

و مکلّف الایّام ضدّ طباعها متکلّب فی الماء جذوه نار

و العیش نوم و المنیّه یقظه و المرء بینهما خیال سار

کسی که از روزگار خلافش را بخواهد مثل کسی است که از آب آتش

ص: 265

گفته اند واژه- میت- در آیه اخیر اشاره به دوری روح از جسم نیست بلکه اشاره ای به تحلیل رفتن و کاستی بشر در هر حالی است زیرا انسان دائما در دنیا در حال از دست دادن جزء جزء وجود خویش است چنانکه شاعر میگوید- یموت جزءا فخرا- از این روی عده ای این گونه مرده را- مائت- تعبیر کرده اند و میان- میت و مائت فرقی قائلند که میگویند- مائت همان تحلیل- رونده است که بتدریج به مرگ قطعی میرسد، قاضی علی بن عبد العزیز گفته- است «در میان امت ما- مائت- نیست، میت- مخفف میّت است و لذا میگویند-- موت مائت- مثل شعر شاعر- و سیل سائل، و بلد میت و میت. خدای تعالی گفت:

سُقْناهُ لِبَلَدٍ مَیِّتٍ- الاعراف/ 57 و بَلْدَهً مَیْتاً- ق/ 11 (میته)- از حیوانات چیزی است که روحش بدون ذبح شدن از او دور شده

__________________________________________________

بخواهد.

زندگی خوابیست و مرگ بیداری- و انسان در این میان پنداری گذرنده است.

لیس الزمان و ان حرصت مسائلا خلق الزّمان عداوه الاحرار ..

زمانه موافق تو نیست هر چند بخواهی زیرا شیوه او دشمنی با آزادگان است یک بیت از شعرا و خطبا از زبان حضرت حسین علیه السّلام در شهادت حضرت علی اکبر ذکر میکنند که میگوید.

یا کوکبا ما کان اقصر عمره و کذالک عمر کواکب الاسحار

ای ستاره پر نور سحری چقدر عمرت کوتاه بود و تمام ستارگان سحری چنین هستند.

ص: 266

در آیه گفت:

حُرِّمَتْ عَلَیْکُمُ الْمَیْتَهُ- المائده/ 3 و إِلَّا أَنْ یَکُونَ مَیْتَهً- الانعام/ 145 موتان- به ازاء حیوان زمینی است که برای زراعت آماده نشده، میگویند- ارض موات.

موتان- مرگ و میر شتران- ناقه ممیته- شتر مرده و- ممیت- شتری که نوزادش مرده.

اماته الخمر- کنایه از جوشاندن و پختن خمر است، مستمیت- در حال مردن. شاعری گفته است:

ما عطیت الجماله مستمیتا- اجرتش و حقوق را در حال مردنش پرداختی.

موته- شبیه دیوانگی گوئیکه از مردن عقل و علمش دیوانه است و از این معنی عبارت- موتان القلب و امرأه موتانه- مردن دل و قلب و زن دل مرده.

(از این واژه اصطلاحی هم هست که راغب نیاورده، مثل- الموت الاحمر:

قتل و کشتن- الموت الابیض: سکته یا مرگ طبیعی، الموت الاسود- خفگی با هر وسیله ممات- مرگ یا زمان مرگ. ممات- لغات دیرین که استعمال نمیشود.

اماته- و مباینت.

یَغْشاهُ مَوْجٌ مِنْ فَوْقِهِ مَوْجٌ- النور/ 40 فعل ماج یموج و تموج- مانند موج دریا مضطرب است. گفت:

وَ تَرَکْنا بَعْضَهُمْ یَوْمَئِذٍ یَمُوجُ فِی بَعْضٍ- الکهف/ 99 یعنی در آستانه قیامت مردم چون موج مضطربند.

یَوْمَ تَمُورُ السَّماءُ مَوْراً- الطور/ 9 و عبارت- مار الدم علی وجهه- خون بر چهره اش ظاهر شد. و نیز- مور- خاکی است که باد بر آن میوزد (شن روان)- ناقه تمور- شتر تیز رو یا- مواره.

بریده شد. گفت:

تَکادُ تَمَیَّزُ مِنَ الْغَیْظِ- الملک/ 8 نزدیک بود از هم جدا شود و حیاتش منقطع شود.

فَإِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ مِائَهٌ صابِرَهٌ یَغْلِبُوا مِائَتَیْنِ- الانفال/ 66 و وَ إِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ مِائَهٌ یَغْلِبُوا أَلْفاً مِنَ الَّذِینَ کَفَرُوا- الانفال/ 65 امائت الدراهم- درهم ها را به صد رساندم.

در وقتی که بصورت جمع تعبیر شود- هؤلاء- جمع. و در آیه:

وَ یَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ ما لا یَمْلِکُ لَهُمْ رِزْقاً- النحل/ 73 که باز هم بمعنی جمع است آیه:

بِئْسَما یَأْمُرُکُمْ بِهِ إِیمانُکُمْ- البقره/ 93 دوم: ما- بصورت نکره- آیات زیر:

نِعِمَّا یَعِظُکُمْ بِهِ- النساء/ 58 یعنی چیز نیکوئی است که بآن موعظه میشوید.

و فَنِعِمَّا هِیَ- البقره/ 271 که جائز است- ما- در این آیه نکره باشد و آیه:

ما بَعُوضَهً فَما فَوْقَها- البقره/ 26 که جائز است- ما- صله باشد و بعدش مفعول تقدیرش اینست که مثلی از مگس میزند.

سوم- ما- بصورت استفهام که از جنس چیزی پرسش میشود و نوع آن و از صفت و نوع صفت و در باره غیر انسان از اشیاء سؤال میشود.

بعضی از علمای نحو گفته اند که گاهی از انسانها هم بوسیله- ما- پرسش میشود مثل آیه:

إِلَّا عَلی أَزْواجِهِمْ أَوْ ما مَلَکَتْ أَیْمانُهُمْ- مؤمنون/ 6 و إِنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ ما یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ مِنْ شَیْ ءٍ- العنکبوت/ 42 خلیل ابن احمد گفته است در آیه اخیر- ما- بصورت استفهام یعنی چه چیزی

ص: 272

را از غیر خدا میپرستید و میخوانید، او اینگونه تفسیر کرده است زیرا- ما هذه- فقط بر مبتدا داخل میشود و استفهامی که آخر جمله باشد مثل:

ما یَفْتَحِ اللَّهُ لِلنَّاسِ مِنْ رَحْمَهٍ- فاطر/ 2 و مثل عبارت- ما تضرب اضرب.

چهارم: ما- برای تعجب مثل:

فَما أَصْبَرَهُمْ عَلَی النَّارِ- البقره/ 175 ما:

بصورت حرف اوّل در صورتی- ما- حرف است که بعدش بمنزله مصدر باشد که فعل مضارع را منصوب میکند مثل:

وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ- البقره/ 215 که حرف ما با فعل- رزقنا- در تقدیر مصدر است که دلالت حرف- ان- را دارد که ضمیر بآن بر نمیگردد چه لفظی و چه در تقدیر.

و بر این اساس آیه:

بِما کانُوا یَکْذِبُونَ- البقره/ 10 بهمین معنی تعبیر شده است- مثل عبارت- اتانی القوم ما عدا زیدا- و در تقدیر ظرف زمان مثل:

کُلَّما أَضاءَ لَهُمْ مَشَوْا فِیهِ- البقره/ 20 هر زمان که نوری بایشان میرسد راه میرفتند.

و کُلَّما أَوْقَدُوا ناراً لِلْحَرْبِ أَطْفَأَهَا اللَّهُ- المائده/ 64

ص: 273

هر زمان میخواستند آتش جنگ بیفروزند خداوند آنرا خاموش مینمود.

و کُلَّما خَبَتْ زِدْناهُمْ سَعِیراً- الاسراء/ 97 کنایه از کمی و زیادی آتش دوزخ است. و اما آیه:

فَاصْدَعْ بِما تُؤْمَرُ- الحجر/ 14 که اگر بمعنی مصدر یا الذی باشد هر دو درست است.

بدانکه حرف- ما- اگر با کلمات بعدش به تقدیر مصدر معنی شود حتما حرف است و گر نه اگر اسم باشد ضمیر بآن بر میگردد و هم چنین اگر بگوئی- ارید- ان اخرج- که به ضمیر بر نمیگردد و ضمیری هم بعدش نیست.

دوم: ما- نافیه و اهل حجاز آنرا مثل شرط بکار می برند.

ما هذا بَشَراً- یوسف/ 31 سوم: حرف- ما- که بر- آن و اخوات آن و- ربّ- و از این گونه معانی و فعل داخل میشود مثل:

إِنَّما یَخْشَی اللَّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ- فاطر/ 28 و إِنَّما نُمْلِی لَهُمْ لِیَزْدادُوا إِثْماً- آل عمران/ 178 و کَأَنَّما یُساقُونَ إِلَی الْمَوْتِ- الانفال/ 6 و رُبَما یَوَدُّ الَّذِینَ کَفَرُوا- الحج/ 2 و هم چنین در قلما و طالما که گفته اند بهمین معنی است.

چهارم: ما- که لفظ- اذ و حیث- را که برای شرط است الزام آور میکند یعنی قطعا چنان خواهد شد.

ص: 274

مثل- اذ ما تفعل افعل- و حیثما تقعد اقعد- یعنی قطعا چنان خواهم کرد اگر عمل کنی عمل میکنم و اگر بنشینی می نشینم در صورتی که- اذ- و حیث بدون ما چنین الزامی در شرط او عمل ایجاد نمیکنند.

پنجم: ما- بصورت حرف زائد برای تأکید لفظ مثل- اذا ما فعلت کذا- و عبارت اما تخرج اخرج- اگر خارج شوی مؤکدا خارج میشوم. در آیه گفت:

فَإِمَّا تَرَیِنَّ مِنَ الْبَشَرِ أَحَداً- مریم/ 26 (1) و إِمَّا یَبْلُغَنَّ عِنْدَکَ الْکِبَرَ أَحَدُهُما أَوْ کِلاهُما- الاسراء/ 223 پایان کتاب- م- محرم 1407 برابر شهریور ماه 1366

__________________________________________________

آیه 26 سوره مریم که تمامش چنین است «ای مریم شاخه درخت را حرکت ده ماه برایت رطبی تازه فرو ریزیم پس تناول کن و آب بیاشام دیدگانت را به عیسی علیه السّلام روشن کن هر کسی از جنس بشر را که می بینی باو بگو که من برای خدا روزه سکوت گرفته ام و با هیچکس سخن نخواهم گفت» که بعدا اعجاز پیامبری حضرت عیسی در سخن گفتن در گهواره و اقرار او به پیامبری رخ میدهد.

این آیه معنی آیه 23 سوره اسراء یا بنی اسرائیل پایه گزاری والاترین مساله تربیتی و عاطفی و اجتماعی را برقرار میسازد میگوید «خدای تو حکم فرموده که جز او را نپرستید و در باره پدر و مادر احسان کنید (یعنی پیش از حق آنها به نهایت محبت بورزید).

هر گاه یکی از آن دو یا هر دو پیر و سالخورده شوند زینهار که کلمه ای

)

ص: 275

فَأَنْبَتْنا فِیها حَبًّا وَ عِنَباً وَ قَضْباً وَ زَیْتُوناً وَ نَخْلًا وَ حَدائِقَ غُلْباً وَ فاکِهَهً وَ أَبًّا و فَأَنْبَتْنا بِهِ حَدائِقَ ذاتَ بَهْجَهٍ ما کانَ لَکُمْ أَنْ تُنْبِتُوا شَجَرَها- النمل/ 60.

و آیه یُنْبِتُ لَکُمْ بِهِ الزَّرْعَ وَ الزَّیْتُونَ- النحل/ 11 و در مورد انسان فرمود:

وَ اللَّهُ أَنْبَتَکُمْ مِنَ الْأَرْضِ (نَباتاً)- النور/ 17 و خداوند شما رای چون گیاهان از زمین رویانید. علمای نحو میگویند عبارت- نباتا- در آیه اخیر بجای- انبات- که همان مصدر روئیدن است بکار رفته عده دیگر آن رای حال معنی کرده اند نه مصدر یعنی در حالیکه رشد میکنید و روئیده میشوید، و در این باره آگاهی میدهد به این که انسان از جهتی مانند گیاهان است زیرا آغاز حیاتش و رشد و نشانش از خاک است.

و باین ترتیب رشد و نمو میکند هر چند که با صفتی اضافه بر گیاهان وصف میشود لذا فرمود:

هُوَ الَّذِی خَلَقَکُمْ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَهٍ- الغافر/ 67 و همین طور گفت:

وَ أَنْبَتَها نَباتاً حَسَناً- آل عمران/ 37 اما در آیه:

(تَنْبُتُ) بِالدُّهْنِ- المؤمنون/ 20 در اینجا حرف- ب- بر سر دهن- برای وصف حال است نه برای متعدی

ص: 277

کردن فعل- تنبت- زیرا- نبت- در تقدیر آن- تنبت حامله الدهن- معنی میشود یعنی در حالت رشد گیاه زیتون روغن تولید میکند و روغن در آن بالقوه وجود دارد.

نابته شر- شرانگیز. و نبتت فیهم نابته- یعنی کودکانی در میانشان بزرگ میشود.

(فَانْبِذْ) إِلَیْهِمْ عَلی سَواءٍ- الانفال/ 58 یعنی با آنها مسالمت و صلح کن، بکار بردن نبذ بجای صلح در اینجا مثل واژه- القاء- یعنی افکندن است چنانکه در این آیه گفت:

فَأَلْقَوْا إِلَیْهِمُ الْقَوْلَ إِنَّکُمْ لَکاذِبُونَ- النحل/ 86 به اینها بگو که دروغگو هستند.

و وَ أَلْقَوْا إِلَی اللَّهِ یَوْمَئِذٍ السَّلَمَ- النساء/ 90 یعنی در آن روز تمام کفار و مشرکین تسلیم امر خدا میشوند و معبودانشان همگی از نظرشان محو شود.

پس در آیه قبل که میگوید با آنها بتساوی مسالمت کن تنبیهی و هشداری است بر اینکه پیمانی با تأکید بسته نشود بلکه حقشان در اینست که طرحی از روی مدارا با ایشان مطرح شود و متقابلا مراعات کنند و دو جانبه طرح شود در حدود معاهده آنها.

(انْتَبَذَ) فلان- مثل کسیکه در میان مردم کمتر باو توجه میشود عزلت گزید گفت: فَحَمَلَتْهُ فَانْتَبَذَتْ بِهِ مَکاناً قَصِیًّا- مریم/ 22 مریم به عیسی علیه السّلام باردار شد و در جائی دور و خلوت عزلت گزید، قعد نبذه و نبذه- جائی در گوشه و کنار- صبی منبوذ نبیذ- مثل لقیط و ملقوط- کودک گم شده، امّا بصورت اسم مفعول یعنی منبوذ، کسی او را دور افکنده و دیگری او را می یابد. نبیذ- خرما و کشمشی که در ظرف آبی میاندازند و سپس نبیذ نام نوشیدنی مخصوصی شده است.

ص: 279

استنباط بر وزن استفعال از عبارت- انبطت کذا. گرفته شده یعنی آنرا بیرون آوردم.

نبط- آبی است که از چاه یا زمین بیرون میآورند.

فرس انبط- اسبی که زیر گردن و دستش سپید است، و از این واژه- قوم نبطی است که معروفند.

و خبر از سوی خدا و از سوی نبی علیه الصلاه و السلام.

و برای اینکه- نبا- معنی خبر را هم در بردارد میگویند- انباته بکذا- مثل اخبرته.

و برای اینکه در- نبا- معنی علم هست میگویند- انباته کذا- مثل اعلمته کذا- به او آموختم خدای تعالی فرمود:

قُلْ هُوَ نَبَأٌ عَظِیمٌ أَنْتُمْ عَنْهُ مُعْرِضُونَ- الصاد/ 67 و گفت عَمَّ یَتَساءَلُونَ عَنِ النَّبَإِ الْعَظِیمِ- النباء/ 1 و أَ لَمْ یَأْتِکُمْ نَبَأُ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ قَبْلُ فَذاقُوا وَبالَ أَمْرِهِمْ- التغابن/ 5 و تِلْکَ مِنْ أَنْباءِ الْغَیْبِ نُوحِیها إِلَیْکَ- یوسف/ 102 و تِلْکَ الْقُری نَقُصُّ عَلَیْکَ مِنْ أَنْبائِها- الاعراف/ 101 و ذلِکَ مِنْ أَنْباءِ الْقُری نَقُصُّهُ عَلَیْکَ- هود/ 100 و إِنْ جاءَکُمْ فاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَیَّنُوا- الحجرات/ 6.

این آیه آگاهی میدهد که اگر خبر موضوع بزرگی که ارزشمند است و شایسته است که در آن تأمل و تفکر شود هر چند که دانسته شود و درستی آن بر ظن و گمان غلبه داشته باشد تا اینکه در آن نظر مجدد شود و بروشنی حقیقتش آشکار شود، واژه- یتبتین از تبین- بیشتر برتری دارد.

نباته و انباته- هر دو صحیح است در آیه گفت:

أَنْبِئُونِی بِأَسْماءِ هؤُلاءِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ- البقره/ 31 و نَبَّأْتُکُما بِتَأْوِیلِهِ- یوسف/ 37 و نَبِّئْهُمْ عَنْ ضَیْفِ إِبْراهِیمَ- الحجر/ 51

ص: 282

و أَ تُنَبِّئُونَ اللَّهَ بِما لا یَعْلَمُ فِی السَّماواتِ وَ لا فِی الْأَرْضِ- یونس/ 17 و قُلْ سَمُّوهُمْ أَمْ تُنَبِّئُونَهُ بِما لا یَعْلَمُ- الرعد/ 33 و گفت نَبِّئُونِی بِعِلْمٍ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ- الانعام/ 143 قَدْ نَبَّأَنَا اللَّهُ مِنْ أَخْبارِکُمْ- التوبه/ 94 فعل- نباته- رساتر از انباته است.

گفت فَلَنُنَبِّئَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا- فصلت/ 5 و یُنَبَّؤُا الْإِنْسانُ یَوْمَئِذٍ بِما قَدَّمَ وَ أَخَّرَ

- القیامه/ 13 و آیه زیر بهمین معنی که در قیامت آنچه که بشر انجام داده و میخواست انجام دهد باو خبر داده میشود.

فَلَمَّا نَبَّأَها بِهِ قالَتْ مَنْ أَنْبَأَکَ هذا قالَ نَبَّأَنِیَ الْعَلِیمُ الْخَبِیرُ- التحریم/ در این گفت- نبانی- یعنی خدایم که علیم و خبیر است آگاهم کرد زیرا از انبانی- رساتر است یعنی تحقیقا او سوی خداست. و هم چنین آیه:

قَدْ نَبَّأَنَا اللَّهُ مِنْ أَخْبارِکُمْ- التوبه/ 94 و فَیُنَبِّئُکُمْ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ- المائده/ 105.

نَبِّئْ عِبادِی- الحجر/ 49 و قُلْ أَ أُنَبِّئُکُمْ- آل عمران/ 15 و نیز بمعنی مفعول نَبَّأَنِیَ الْعَلِیمُ الْخَبِیرُ- التحریم/ 3 تنبّی فلان- ادعای نبوت کرد، از نظر وضع لغت و حق لفظ اگر از- نبی- باشد بکار بردنش درست است زیرا- مطاوع- نبا- است مثل- زیّنه فتزیّن- حلاه فتحلی- جمله فتحمل- که همگی این افعال بمعنی زینتش داد مزین شد- نه زیور آراسته اش کرد و چنان شد- زیبایش نمود و زیبا شد.

که در هر عبارت فعل دوم پیروی از معنی فعل اول دارد. ولی از آنجا که در عرف سخن کسی که بدروغ مدعی نبوت است- متنبی- گفته شده از بکار بردنش در اصل واژه خودداری شده است و فقط در باره کسی که سخن دروغ در ادعایش دارد اطلاق شده است میگویند- تنبّی مسلمه- مسیلمه کذاب مدعی نبوّت بود و در تصغیرش میگویند- مسیلمه تنب ئ و سوء- یعنی اخبار او از خبرهای خدائی و اللّه نیست همانطور که مردی سخن او را شنید و گفت بخدا سوگند چنین کلامی از خدای نیست.

نامبرده است پس- نبی- بدون همزه آخر رساتر از همزه داشتن است زیرا هر خبر دهنده ای قدر و مرتبه والا ندارد و لذا کسی به پیامبر گفت (یا نبی اللّه) پیامبر فرمود «لست بنبی ء اللّه و لکن نبی اللّه» زیرا دید آن مرد از روی کینه نبی را با همزه گفت تا تحقیری کرده باشد- نبّؤه و نباؤه- یعنی ارتفاع و بزرگی و لذا میگویند- نبا بغلمان مکانه- جایگاهش دور شد مثل- قض علیه مضجعه- خوابگاهش بر او سخت و خشن شد.

نباه السیف عن الضریبه- شمشیر کند شد و- نبا بصره- دیدگانش از دیدن باز ماند و سست شد تشبیهی بهمان معنی است.

نتثره- زرهی است که میپوشند، نتثره الشاه- زکام در بینی گوسپند که او را اذیت میکند، نثره- آب بینی زکامی- به خود بینی هم- نثره- میگویند و هم چنین نام ستاره ای است که آنرا- انف الاسد- یعنی بینی شیر مینامند- انثره او را به بینی انداخت- استنثار- آب به بینی زدن.

- نجاد- رفوگر، نجاد السیف- حمایل شمشیر، ناجود- صافی نوشابه و شربت.

تعالی گفت:

وَ عَلاماتٍ وَ بِالنَّجْمِ هُمْ یَهْتَدُونَ- النحل/ 16 (1) و آیه فَنَظَرَ نَظْرَهً فِی النُّجُومِ- الصافات/ 88 (2) یعنی در علم نجوم و ستاره شناسی در ستارگان تأمل کرد. و آیه:

وَ النَّجْمِ إِذا هَوی- النجم/ 1 که منظور کواکب- است زیرا با عبارت هوی- ذکر شده است، برای نجم لفظ طلوع دلالت بر پیدایش آن در آسمان دارد و برای کوکب- ظهور کامل و حرکت و فرود آمدن بکار میرود.

گفته شد مقصود از نجم ستاره ثریاست زیرا اعراب وقتی که لفظ نجم را بطور مطلق بکار میبرند مقصودشان ستاره ثریاست مثل ضرب المثل- طلع النجم

__________________________________________________

اشاره به بهره مندی انسان از آیات خدا و پهنه خلقت است میگوید:

«او خدائیست که باران را فرو میفرستد که از آن مینوشید و درختان پرورش دهید از آن آب درختان زیتون و خرما و انگور و سایر میوه ها با آب میپروراند، و هم چنین شب و روز و ماه و خورشید را برای ادامه حیاتشان مسخر کرده، و در زمین برای شما چه نعمت هائی که رنگارنگ فراهم کرد که هر کدام نشانه ای بر قدرت اوست، دریاها را مسخرتان کرد تا از حیواناتش تغذیه کنید و از موادش زیورهائی تهیه نمائید، کشتی هایتان را بر دریاها حرکت میدهید تا از نعمتهای سایر نقاط هم بهره مند شوید. کوهها را بر سطح زمین استوار ساخت و از آنها نهرها جاری کرد نشانه های زمینی و ستارگان آسمانی را آفرید تا با آنها هدایت شوید».

حضرت ابراهیم بعد از استدلال و سخنانی بر یگانگی خدای و دیدن بت پرستی و ستاره پرستی شان با تامل و دقت علم ستاره شناسی گفت ای قوم شما در باره پروردگار جهانیان چه گمان کرده اید!؟»

ص: 288

قدیه، و ابتغی الراعی سکیّه- (ستاره و نجم بکوچکی ظاهر شد و چوپان هم همیان از برای آب و شیر بدست گرفت).

گفته اند در آیه آخر از نامبردن نجم اراده نزول تدریجی قرآن در مدت 23 سال به رسول اللّه دارد و لذا فرمود:

فَلا أُقْسِمُ بِمَواقِعِ النُّجُومِ الواقعه/ 75 که به دو صورت تفسیر شده است، (یکی نزول و موقعیّت آیات قرآن و دیگر موقعیت عظیم و شگفت دیگر ستارگان در فضای آسمانها) تنجم- حکم و نظر در باره ستارگان دادن.

وَ النَّجْمُ وَ الشَّجَرُ یَسْجُدانِ الرحمن/ 6 نجم- گیاه بدون ساقه است که گفته اند منظور کواکب است.

(در مورد نجات لوط پیامبر از عذاب الهی است که زنش نافرمان بود و عذاب شد).

فَأَنْجَیْناهُ وَ الَّذِینَ مَعَهُ بِرَحْمَهٍ مِنَّا- الاعراف/ 72 و وَ نَجَّیْناهُما وَ قَوْمَهُما- الصافات/ 115 و نَجَّیْناهُمْ بِسَحَرٍ نِعْمَهً- القمر/ 34 (اشاره به نجات پاکان قوم لوط است میگوید آنها را با دور کردن از شهر نجاتشان دادیم و این نعمت الهی است).

وَ نَجَّیْنَا الَّذِینَ آمَنُوا- فصلت/ 18 و نَجَّیْناهُمْ مِنْ عَذابٍ غَلِیظٍ- هود/ 58 و در باره نجات یافتن از دوزخ در دنیا و آخرت فرمود:

ثُمَّ نُنَجِّی الَّذِینَ اتَّقَوْا- مریم/ 72 و ثُمَّ نُنَجِّی رُسُلَنا- یونس/ 103 (پارسایان و تقوی پیشگان و رسولانمان را نجات میدهیم).

نجوه و نجاه- جای بلند و مرتفع که در اثر بلندی از بقیه اطراف جداگانه است و گفته اند نام بلندی و کوه بلند به نجوه برای اینست که هر کسی بر بلندی رود از سیل نجات می یابد.

(نجیته)- او را ترک کردم بخاطر رفتن بر بلندی کوه، بر این معنی گفت:

فَالْیَوْمَ نُنَجِّیکَ بِبَدَنِکَ- یونس/ 92 (1)

__________________________________________________

آیه فوق در باره غرق شدن و بر روی آب آمدن فرعون است، بدن زره کوتاهی است (نیم تنه) که از طلا و پشم ساخته میشود و در مصر شهرت داشته، ابن اعرابی میگوید «یهودیان در باره غرق شدن فرعون شک داشتند تا اینکه جنازه اش

ص: 290

کندن پوست درخت یا گوسفند را هم- نجو- گویند شاعر میگوید:

فقلت انجوا عنها نجا الجلد انّه سیرضیکما منها سنام نجاریه

(شعر از عبد الرحمن بن حسان است میگوید، بآنها گفتم مثل پوست جدا شده از او دور شوید که با بلندی کوهانی و یال شتری از آن خشنودتان میکند).

(ناجیته)- اصلش اینست که او را بر بلندی زمین هدایت کردی یا از- نجات یعنی یاریش کردی تا آزاد شد. یا او را به رازت مطلع کردی.

تناجی القوم- در همین معنی اخیر است (نجوا کردن و پنهانی رازی را گفتن) در آیه گفت:

یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا تَناجَیْتُمْ فَلا تَتَناجَوْا بِالْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ وَ مَعْصِیَهِ الرَّسُولِ وَ تَناجَوْا بِالْبِرِّ وَ التَّقْوی- المجادله/ 9 (1)

__________________________________________________

با همان زره نیم تنه طلائی که به تن داشت در ساحل پیدا شد، فهمیدند که غرق شده چون داعیه خدائی داشته و نمی بایست غرق میشد لیث از ابن عباس نقل میکند که- بدن- زرهی است که دو آستینش کوتاه است و از طلا میبافتند و چون فرعون با آن زره سنگین بر سطح آب آمد دلیلی بر نبوت موسی علیه السّلام بود، خواجه عبد اللّه انصاری مینویسد- امروز ترا بر سر آب آریم با آن زره- مقریری قیمت آنرا هزار دینار نوشته است (خطط 1/ 172- مقریری 4/ 332- کشف الاسرار 17/ 157 تفسیر کبیر 14 تهذیب ازهری 4314 المحکم ابن سیده).

در باره نجوا کردن مردم است که میگوید اگر ضرورتا خواستید سخنی را آرام به دیگری بگوئید از گناه و دشمنی نباشد بلکه بخوانی و سخنی از نیکی و تقوی باشد، این موضوع یکی از آداب اخلاقی در و حکمت نظری است که با عمل به این آیه بسیاری از گناهان، عیبجوئی ها، غیبت ها، ناراحتی ها در جامعه و روابط اجتماعی از بین میرود و جامعه ای سالم بوجود میآید.

ص: 291

و آیه إِذا ناجَیْتُمُ الرَّسُولَ فَقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیْ نَجْواکُمْ صَدَقَهً- المجادله/ 12 (1) (نجوی)- در اصل مصدر است- در آیه گفت:

إِنَّمَا النَّجْوی مِنَ الشَّیْطانِ- المجادله/ 1 و أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ نُهُوا عَنِ النَّجْوی- المجادله/ 8 و گفت: وَ أَسَرُّوا النَّجْوَی الَّذِینَ ظَلَمُوا- الانبیاء/ 30 (2) این آیه آگاهی میدهد بر اینکه ستمگران به هیچ روی اظهار سخن

__________________________________________________

تمام مفسرین در مورد آیه فوق که میگوید اگر میخواهید با پیامبر نجوی کنید ابتدا بایستی صدقه ای به فقرا بدهید نوشته اند بعد از نزول این آیه که در پایان آن میگوید این صدقه دادن برای شما بهتر و پاکتر است، که شما را از سؤال بیجا و از بخل بر کنار میدارد و اگر تمکن نداشتید خداوند آمرزنده و مهربانست».

قاضی بیضاوی مینویسد آیه ای که فقط علی بن أبی طالب علیه السّلام به مفاد آن عمل کرد همین آیه است و هیچ کس دیگر به آن عمل نکرده که ایشان با بخشیدن دراهمی چندین بار موفق به سخن آرام با پیامبر خدا شد. (انوار التنزیل سوره مجادله)

آیه فوق اوایل سوره انبیاء است که خداوند حالات اخلاقی و اندیشه های پوچ ستمگران را بازگو میکند میفرماید: «روز حسابرسی مردم بسیار نزدیک است اما آنها در اثر غفلت و بی خبری از آن حقیقت رو گردانند، این مردم تمام سخنان را میشنوند اما در- اثر لهو و لعب آنها را باور ندارند، خبر قیامت را شنیدند باز دلهاشان به لهو و سرگرمی های باز دارنده از حقایق متوجه است و این مردم ستمکار پنهانی و با نجوی بیکدیگر میگویند مگر این شخص بشری همانند ما نیست چرا شما که مردمی دانا هستید سخنان و کار او را معجزه میشمارید بگو خدای من تمام سخنان را در جهان میداند زیرا- هو السمیع العلیم».

ص: 292

نمیکنند اما نجوای آنها خود را نمایان میسازد. و گفت:

ما یَکُونُ مِنْ نَجْوی ثَلاثَهٍ إِلَّا هُوَ رابِعُهُمْ- المجادله/ 7 واژه نجوی بطور مفرد و جمع هر دو بکار میرود مثل- هو نجوی- و هم نجوی- گفت:

وَ إِذْ هُمْ نَجْوی- الاسراء/ 47 (نجی)- همان مناجی یا ندا کننده است که برای جمع و مفرد بکار میرود در آیه گفت:

وَ قَرَّبْناهُ نَجِیًّا- مریم/ 52 (در باره حضرت موسی است که خداوند میفرماید ما او را در طور ندا کردیم و بمقام قرب خویش برگزیدیم). و گفت:

فَلَمَّا اسْتَیْأَسُوا مِنْهُ خَلَصُوا نَجِیًّا- یوسف/ 8 (همین که برادران یوسف از پذیرفتن خواهش خود مأیوس شدند خلوت کرده و با هم به آرامی سخن گفتند).

باب انتجاء- یعنی برگزیدن میگویند- انتجیت فلانا- یعنی او را برای راز و سرّم برگزیدم.

(انجی فلان)- به زمین بلندی رفت،- و هم فی ارض نجاه- به سرزمینی رسیدند که از درختانش عصاها و کمان هائی بدست آورند- تجا- چوبهائی که پوستشان کنده شده.

بعضی گفته اند- نجوت فلانی- یعنی دهانش را بوئیدم که دلیلشان سخن شاعر است که میگوید:

ص: 293

نجوت مجالدا فوجدت منه کریح الکلب مات حدیث عهد (1)

اگر نجوت- را بخاطر این بیت به این معنی حمل کنیم این بیت دلیلی بر آن معنی نیست، بلکه میخواهد بگوید: من بسوی او خیزش برداشتم و از بخار دهانش بوی سگ مرده یافتم.

نجوه- بطور کنایه مدفوع انسان است، ما انجاه- او را بهبود نبخشید.

استنجاء- دور کردن مدفوع یا دور کردن درد و اذیت آن از خود، مثل تفوظ- که در همان معنی دفع مدفوع است که خود را از زحمت خلاص کند.

و مثل استجمر- طلب سنگ کردن.

نجاه- چشم زدن است، در حدیثی است که «ارفعوا نجاه السائل باللقمه» نظر سائل یا متکدی را با لقمه ای بر طرف کنند.

و برآورد. نجیب- گریه با شیون، نجاب- سرفه.

نحر البعیر- ذبح کردن شتر آیه:

فَذَبَحُوها وَ ما کادُوا یَفْعَلُونَ- البقره- 71 که در باره ذبح کردن گاو معروف قوم بنی اسرائیل است بصورت فنحروها ...

آمده است (به روایت عبد اللّه بن ابی).

انتحروا علی کذا- با هم جنگیدند که تشبیهی به حالت ذبح شتران است نحره الشهر و نحبره- آغاز ماه و گفته اند پایان هر ماه که آن روز مثل اینست که ایام قبل از آن روز ذبح شده است. در آیه گفت:

فَصَلِّ لِرَبِّکَ وَ انْحَرْ- الکوثر/ 2 که تشویقی بر این دو رکن عبادت و مراعات آنهاست، یعنی نماز و قربانی کردن که ناچارا در پی هم هستند این دو عبادت در هر دینی واجب است و در هر مذهبی، گفته اند امری است برای دست گذاردن بر گلوی ذبیحه و قربانی که به آن اشاره شده و نیز تشویقی است بر کشتن نفس با مقهور نمودن شهوت.

نحریر- دانشمند حاذق و بصیر،.

ناخوشایند است و نیز گفته شده معنی نحسات- سختی های سرماست.

اصل نحس- اینست که افق و کرانه آسمان مانند رنگ مس سرخ رنگ میشود یعنی شعله ای بدون دود و این معنی بصورت مثلی برای هر چیز شوم و ناخوشایند در آمده است.

فلان ینتحل الشعر- شعر را به خود نسبت داد (1).

نحل جسمه نحولا- بسیار ضعیف شد مثل ضعیفی زنبور عسل- نواحل- شمشیرها که لبه های تیزی دارند و بهمان تصور چنین گفته اند و اگر- نحله- یعنی

__________________________________________________

واژه انتحال که در عرف ادب شناخته شده همان سرقت ادبی است که گروهی عاشق شهرت اما پوچ و بی شخصیت محصول زحمات دیگران را با کم و زیاد کردن یا عینا بنام خود بیان میکنند، اصولا بگفته ملک الشعراء بهار:

دزد قباله دزد همه کس شنیده است یاران حذر کنید ز دزد مقاله دزد

گذشته از این امر در دوران ما متأسفانه میدان ادیب و ادبیات که فارسانی و پیامبران سخنی مانند سعدی و ناصر خسرو و کسائی مروزی و جامی و انوری و غیره بخود دیده است در قرن بیستم با ترجمه نوشتارهای غربی که بوئی از عرفان و حقیقت خواهی در آنها نیست سخنانی بنام شعر و اشعار یا شاعران نو رسیده مطرح شدند تا استعمار فرهنگی ملت هائی که گنجینه های ادبشان و اشعارشان تمام کتابخانه های عالم را روشن کرده است از سرمایه های معنوی شان دورشان سازند و با بازی الفاظ و آسمان و ریسمان مثل این عبارت «آه چه بوئی داری- بوی- خورشید داری- بوی کوه داری و ...» جوانان ساده اندیش و هوا خواه شهرت را با این عبارات دلخوش دارند و روح مبارزه و عرفان و حقیقت را بنام نوپردازی از جوانان و جامعه ما گرفته و به ظاهری از زندگی سرگرمشان دارند که خوشبختانه بعد از انقلاب قصیده سرائی- مراثی- حماسه ها جای خالی را پر کرده هر چند هنوز هم چند چهره ها که در گذشته جائزه ای هم میگرفتند خود را مجددا بنام شاعر مطرح ساخته و حال اینکه بگفته نظامی گنجوی- تا نکند شرع تو را نامدار- نامزد شعر مشو زینهار- نخست متعهد شدن، و عالم بودن در دین و در طریق شناخت حق و عرفان از همه چیز گذشتن شرط اول راه است و دوم استثنائی که قرآن در سوره شعرا بیان فرموده که دنیا طلبان- انهم فی کل واد یهیمون- در هر وادی که بازارش گرم

ص: 298

روش فکری دقیق حکیمانه را اصل بدانیم درست است که سپس زنبور عسل بهمان اعتبار- نحل نامیده شده و به فعل نحله نامگذاری شد- و اللّه اعلم.

و آیه وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْکُمْ ق/ 16 یعنی بهنگام از دنیا رفتن و احتضار متوفی وقتی که فرشتگان یاد شده در آیه:

تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَهُ- النحل/ 28 او را مشاهده میکنند و شاهد بر او هستند. در آیه:

إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ- الحجر/ 9 (1) که بواسطه قلم و لوح و جبریل انجام شده است.

__________________________________________________

آیه فوق یکی از معجزات مهم قرآنیست که اگر با اخلاص و پاکدلی مفهوم و انجام این آیه در این زمان که هزار و چهار صد سال از مژده و نزول آن گذشته است در نظر گرفته شود بدون تردید و عده الهی و معجزه دست نخورده بودن قرآن و عدم تحریف آن یکی از دلایل بزرگ حقانیت پیامبر و قرآن و اسلام است که در چهارده قرن قرآن نوشته شده بر استخوانها، چرم ها، سنگ ها و سپس بر روی کاغذها و از میان هزاران حادثه ناگوار مخالفت ها، کینه توزیها، قرآن سوزیها، ستمگریها بدون کوچکترین افزونی یا کاستی بدست بشر امروز رسیده و در پهنه زمین تنها آیات قرآن است که در رادیوها، تلویزیونها، مأذنه های، بلندگوهای سراسر عالم پخش میشود کمترین تردیدی برای جویندگان حقیقت از تصدیق به آن باقی نخواهد ماند جلال الدین مولوی در قرن هفتم چه زیبا این حقیقت را سروده است میگوید:

مصطفی را وعده داد الطاف حق گر بمیری تو نمیرد این نسق

ما کتاب و معجزت را حافظیم بیش و کم کن را از آن ما رافضیم

تا قیامت باقیش داریم ما تو مترس از نسخ دین ای مصطفی

چاکرانت شهرها گیرند و جاه دین تو گیرد ز ماهی تا بماه

صدق اللّه العلی العظیم چه صادق است سخن خدای متعال و بزرگ.

ص: 300

و پاره ای از مردم غیر از خدای موجودات را در جهان خلقت شریک خداوند در نظر میگیرند.

وَ تَجْعَلُونَ لَهُ أَنْداداً- فصلت/ 9 در باره روز و هنگامیکه قیامت. یَوْمَ (التَّنادِ)- الغافر/ 32 گفته شده که یکی از صفات قیامت است یعنی روزی که از یکدیگر میگریزند مثل آیه:

یَوْمَ یَفِرُّ الْمَرْءُ مِنْ أَخِیهِ- عبس/ 34 حتی برادران هم.

ندای نماز الفاظ معروف و مخصوصی است که در شریعت گفته شده و در آیه:

أُولئِکَ یُنادَوْنَ مِنْ مَکانٍ بَعِیدٍ- فصلت/ 44 که واژه نداء در باره آنها تنبیهی و هشداریست برای دوری ایشان از حقّ و آیه:

وَ اسْتَمِعْ یَوْمَ یُنادِ الْمُنادِ مِنْ مَکانٍ قَرِیبٍ- ق/ 41 و آیه وَ نادَیْناهُ مِنْ جانِبِ الطُّورِ الْأَیْمَنِ- مریم/ 52

__________________________________________________

است که از شنبه آغاز و به پنجشنبه که روز ولادت حضرت عیسی بن مریم علیه السّلام است پایان می پذیرد و صبحگاه روز جمعه بعثت رسول اللّه یا رسول آخر الزمان، و پیشوای جماعت انبیاء و اولیاء است از خطیب جمعه و داعی الی اللّه و منادی برای نماز در این روز است که همان ذکر خدای تعالی و شهود یگانگی اوست چنانکه فرمود:

فَاسْعَوْا إِلی ذِکْرِ اللَّهِ وَ ذَرُوا الْبَیْعَ ذلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ- الجمعه-/ 9 بهنگام شرح صدر و روشنائی دلم اشعاری بفارسی سروده ام بدین مضمون:

چون ظهور دین پیغمبر شدی دین توحید خدا ظاهر شدی

مسجد جامع بانجام آمده در یکی هفته به اتمام آمده

روز این هفته بود هر یک هزار زین شمار دوره لیل و نهار

روز جمعه چون شدی گاه نماز شد خطیب انبیاء اندر نیاز

در میان روز آدینه یکی میشود قائم قیامت بی شکی

بانگ در قامت بگوش مردمان میرسد پیش از قیامت یکزمان

جذب فاسعوا الی ذکر اللّه است در درون هر کسی کاندر رهست

اول این روز وقت بعثت است که محمد را رسالت همره است

از اذانش خفتگان آگه شدند روح قدسی با ملائک صف زدند

(تفسیر سوره سجده و حدید ص 34 از صدر المتألهین)

ص: 305

و گفت: فَلَمَّا جاءَها نُودِیَ- النمل/ 8 و آیه إِذْ نادی رَبَّهُ نِداءً خَفِیًّا- مریم/ 3 در این آیه که اشاره به ندای موسی علیه السّلام به خدا است برای اینست که او خود را از خداوند- دور تصور میکرد زیرا گناهان و حالت بد خویش را باعث دور بودن از خداوند می پنداشت، مانند کسی که از عذاب خویش بیمناک است.

در آیه رَبَّنا إِنَّنا سَمِعْنا مُنادِیاً یُنادِی لِلْإِیمانِ- آل عمران/ 193 منادی در این آیه که مؤمنین میگویند خداوندا «ندای او را در مورد ایمان شنیدیم» اشاره به عقل- کتاب نازل شده از حق و رسول خداست و همچنین اشاره به سایر آیاتی که دلالت بر وجود ایمان به خدای تعالی دارد، قرار دادن منادی به ایمان در آیه فوق در مورد اموری که ذکر شد برای اینست که آن امور و حقائق یعنی (عقل- کتاب ما قرآن- و رسول و سایر آیات) وجودشان مانند منادی- کاملا ظاهر و روشن است و جاذبه و ترغیب آنها بسوی ایمان مانند همان دعوت کننده و منادی است.

اصل واژه- نداء- از- ندی- یا رطوبت گرفته شده، عبادت- صوت ندی و رفیع- در باره بانگ و صدای بلند برای اینست که واژه- نداء- برای صدا بصورت استعاره بکار میرود زیرا کسی که رطوبت و بزاق دهانش زیاد است و خشک نیست کلامش نیکوست و از این روی فصیح و گشاده زبان یا خوش بیان و یا با عبارت- کثره الریق- وصف میشود یعنی آب دهانش زیاد است پس- ندی و انداء و اندیه- در یک معنی است، درخت را هم با واژه- ندی- وصف میکنند زیرا از رطوبت حاصل میشود، و در ادبیات این گونه نامگذاری یعنی بکار بردن مسبب و علت بجای سبب صفتی است شناخته شده، شاعر میگوید: کالکرم اذ نادی من الکافور-

ص: 306

یعنی آثارش مانند بانگ منادی ظاهر شد (1) مجالست و هم نشینی هم به نداء تعبیر شده است چنانکه به مجلسی که در آن جمع میشوند- (نادی) و منتدی و ندی- گویند و بخاطر جمع شدن و مجالست در آنجا چنین نامی یعنی- نادی- به مجالس مشورتی و سخنرانی گفته میشود. در آیه گفت:

فَلْیَدْعُ نادِیَهُ- العلق/ 17 و از این معنی عبارت- دار الندوه- است یعنی جائیکه در مکه قرار داشته و در آنجا اجتماع مینمودند.

سخاوت و جوانمردی هم به ندی تعبیر شده، میگویند- فلان اندی کفا من فلان- او از دیگری سخی تر است و دستش بازتر و- هو یتندی علی اصحابه- به یارانش سخی است. و- ما ندیت بشی ء من فلان- از او خیری و سخاوتی ندیدم مندیات الکلم- سخنان رسوا کننده و زشت.

__________________________________________________

شعر از عجاج است که گاو پر بار و شیردهی را به درخت انگور و تاکی که خوشه های زیادی در باطن دارد تشبیه میکند.

کافور- تاکی است که برگها و ساقه هایش سرشار و پوشیده از خوشه هاست و در میان شاخه هایش دانه های فراوان سرخ رنگی است که بتدریج قرمز و خوشبو میشود، بگفته فیروز آبادی از هند و چین صادر میشود و در آیه قرآن نوشیدنی ابرار را به قرحی که خوشبو و زیباست بیان میکند، فراء میگوید کافور چشمه ایست در بهشت به همین نام که طبیعتش خوشبوست، ازهری هم میگوید کافور از خوشبوئی مانند بابونه است. (معانی القرآن- تهذیب- قاموس) بگفته ابن فارس- ندی- دو معنی اصلی دارد یکی تجمع و گردهمائی و دیگری رطوبت.

(5/ 411 مقاییس)

ص: 307

و وَ ما أَنَا إِلَّا نَذِیرٌ مُبِینٌ- الاحقاف/ 9 و وَ جاءَکُمُ النَّذِیرُ- فاطر/ 37 و نَذِیراً لِلْبَشَرِ- المدثر/ 37 جمع نذیر نذر است در آیه گفت:

هذا نَذِیرٌ مِنَ النُّذُرِ الْأُولی- النجم/ 56 یعنی این بیم دهنده و پیامبر هم از همان پیامبران و بیم دهندگانی است که قبلا بوده اند و گفت:

کَذَّبَتْ ثَمُودُ بِالنُّذُرِ- القمر/ 23 و وَ لَقَدْ جاءَ آلَ فِرْعَوْنَ النُّذُرُ- القمر/ 41 و فَکَیْفَ کانَ عَذابِی وَ نُذُرِ- القمر/ 16 فعل نذرت- یعنی دانستم و دوری کردم.

(انتزاع) هم در معنی بر کندن و جابجائی است، نزع فلان کذا- یعنی آنرا او سلب کرد، مثل آیه:

تَنْزِعُ الْمُلْکَ مِمَّنْ تَشاءُ- آل عمران/ 26 قدرت را از هر که بخواهد میگیرد و سلب میکند. در آیه:

وَ النَّازِعاتِ غَرْقاً- النازعات/ 1 گفته شده همان فرشتگانی هستند که جان انسانها را میگیرند و از بدنهاشان جدا می کنند، آیه:

إِنَّا أَرْسَلْنا عَلَیْهِمْ رِیحاً صَرْصَراً فِی یَوْمِ نَحْسٍ مُسْتَمِرٍّ- القمر/ 19 (1) یا تَنْزِعُ النَّاسَ- القمر/ 30 که همان وزش طوفان شدید و باد عذاب و هلاک کننده است بطوریکه مردم را از جاهاشان بر میکند و این از شدت وزیدن بادهاست و یا اینکه جانهاشان را با هلاکتشان از آنها میگیرد.

(تنازع) و منازعه در اصل بمعنی مجاذبه است یعنی کسی یا چیزی را از جایش

__________________________________________________

فیروز آبادی معانی مختلفی را برای- نحس- ذکر میکند مانند- کار سخت و تاریک- باد سرد- گرد و غبار در افق- بد اختر که ضد سعد و نیک اختر است سال قحطی و خشکسالی، تمام این معانی را گروهی از مردم نا آگاه به حساب نحوست میگذارند و حال اینکه در آیه فوق عذابها را سرنوشت و انعکاس کارهای ناروا و گناهان و فسق و فجور طاغیان از فرامین خدا و پیامبران بیان میکند.

بگفته ناصر خسرو:

نکوهش مکن چرخ نیلوفری را برون کن ز سر باد خیره سری را

تو چون خود کنی اختر خویش را بد مدار از فلک چشم نیک اختری را

ص: 310

و موقعیتش تغییر دهند و بعدا بمعنی خصومت و مجادله تعبیر شده است. در آیه گفت:

فَإِنْ تَنازَعْتُمْ فِی شَیْ ءٍ فَرُدُّوهُ- النساء/ 59 و فَتَنازَعُوا أَمْرَهُمْ بَیْنَهُمْ- طه/ 62 اگر نزع با من- همراه باشد بمعنی ترک کردن و دست باز داشتن- نزوع یعنی اشتیاق شدید که به پیوستن و یگانگی جان با دوست تعبیر میشود.

(نازعتنی) نفسی الی کذا- دل و جانم به او مشتاق است.

انزع القوم- شترانشان به جایگاهشان مشتاق شدند.

رجل انزع- مردیکه موی سرش ریخته شده، گوئیکه مویهایش از سرش کنده و جدا شده.

نزعه- قسمت بی موی سر، اما در مؤنث- امراه زعراء- گفته میشود که نزعاء- زنی که موی سرش ریخته است.

بئر نزوع- چاهی که آبش نزدیک و در دسترس است. به شربت و نوشیدنی خوشبو هم- طیب المنزعه- گفته میشود چنانکه در قرآن فرموده است.

خِتامُهُ مِسْکٌ- المطففین/ 29 ته مانده نوشیدنیهای بهشتیان نیز خوشبو است (1).

__________________________________________________

با اینکه قرآن چند مورد صفت نوشیدنیها یا نوشابه های بهشتی را به روشنی وصف کرده باز بعضی بی توجه صفاتی و ویژگیهائی برای واژه های- می و شراب- در اشعار خود بنام عرفان و اینکه این کلمات تأویل و معنی دیگری دارد با احتراز ذکر کرده اند و حتی نتیجه آن نوشابه ها را هم که خراباتگیری، شاهد پرستی بی خردی و بی تقوائی است با الفاظ فریبنده بکار برده اند و نمی فهمند که قرآن میگوید بهشتیان یَتَنازَعُونَ فِیها کَأْساً لا لَغْوٌ فِیها وَ لا تَأْثِیمٌ 32/ طور در حالی از نوشیدنیهای

ص: 311

مِنْ بَعْدِ أَنْ نَزَغَ الشَّیْطانُ بَیْنِی وَ بَیْنَ إِخْوَتِی- یوسف/ 100 سخن حضرت یوسف است در موقعیکه پدر و مادرش به مصر میرسند و آنها را بر تخت می نشاند میگوید «خداوند در باره من احسان فرمود مرا از زندان نجات داد و شما را از آن بیابان به این جا آورد پس از آنکه شیطان میان من و برادرانم جدائی افکند و فساد کرد.»

__________________________________________________

از چه رو دیگر نمیگوئی سخن از چه بر بستی در علم لدن!؟

پاسخ میدهد که:

گفت نطقم چون شر زین پس بخفت نیستش با هیچکس تا حشر گفت

وقت رحلت آمد و جستن ز جو کل شی ء هالک الا وجهه

گفتگو آخر رسید و عمر هم مژده کامد وقت، کز غم وا رهم

(پایان دفتر ششم مثنوی) دفتر هفتم را بناچار فرزندش به سبک پدر میسراید، محصول عمر این عارف بی نظیر همین شش دفتر است آنگاه برای خوراندن مهملاتی از دیگران نام او را وسیله پیش برد روش خود قرار میدهند غافل از آنکه چنین کاری خیانتی ادبی به شمس تبریزی و جلال الدین مولوی است.

و گاهی برای اثبات مطلب نامی از دو سه عالم و فقیه و فیلسوف میآورند که اینان هم چنین گفته اند باید پرسید دهها هزار سخن پاک معصومین و عارف ترین عرفا را میخواهید با نام آن دو سه نفر توجیه کنید یا بر عکس مگر نه اینست که گفته اند- جائیکه آب هست تیمم باطل است، ما چرا امامان مبارز و معصوم و عارف را فقط در ایام سوگواری یا زادروزشان بشناسانیم و در سایر ایام چنان سخنان دور از فهم مردم را از دامن آلودگان درباری!؟

امید آنکه یک انقلاب ادبی و بازنگری و غربال گونه ای از سوی ادبا و عرفان دردمند متعهد در سیمای ادبیات انجام گیرد.

ص: 313

أَنْزِلْ عَلَیْنا مائِدَهً مِنَ السَّماءِ- المائده/ 114 أَنْ یُنَزِّلَ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ عَلی مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ- البقره/ 9 اما در مورد نزول عذاب گفت:

إِنَّا مُنْزِلُونَ عَلی أَهْلِ هذِهِ الْقَرْیَهِ رِجْزاً مِنَ السَّماءِ بِما کانُوا یَفْسُقُونَ العنکبوت/ 104 (1) تفاوت معنی در انزال- و تنزیل- در وصف قرآن و فرشتگان در اینست که:

1- واژه- تنزیل به جائیکه در آیه به او اشاره شده است و نزول تدریجی است اختصاص دارد که جدا جدا و پی در پی نازل شده است.

2- واژه- انزال عام است و فراگیر (2) آیاتی که تنزیل در آنها بکار رفته یا انزال چنین است:

نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ- الشعراء/ 193 که نزل هم خوانده شده.

__________________________________________________

چنانکه در این آیه هم بیان شده- عذاب یا سرنوشت شوم و نکبت بار هر فرد یا قومی نتیجه کارها و اعمال ناروا و فسق و ظلمی است که قبلا با اختیار مرتکب شده اند و آن عذاب فرجام شوم اعمال آنهاست- بما کانوا یفسقون).

کج روی جف القلم کج آیدت راستی آری سعادت زایدت

آن سخن های چو مار و کژدمت مار و کژدم گردد و گرد دمت

در جهان آتش چو بر دلهای زدی مایه نار جهنم آمدی

و چون- انزال- عمومیت دارد، هم در مورد نزول تدریجی و هم نزول کلی و یکبارگی بکار میرود، چنانکه در دو آیه نزول سکینه و آرامش و هم چنین فرود فرشتگان در جنگ بدر واژه- انزال- بکار رفته است. اما تنزیل فقط نزول تدریجی است.

ص: 316

وَ نَزَّلْناهُ تَنْزِیلًا- الاسراء/ 106 و إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ- الحجر/ 9 و لَوْ لا نُزِّلَ هذَا الْقُرْآنُ- الزخرف/ 31 وَ لَوْ نَزَّلْناهُ عَلی بَعْضِ الْأَعْجَمِینَ- الشعراء/ 198 و ثُمَّ أَنْزَلَ اللَّهُ سَکِینَتَهُ- التوبه/ 26 و وَ أَنْزَلَ جُنُوداً لَمْ تَرَوْها- التوبه/ 26 اما در دو آیه:

لَوْ لا نُزِّلَتْ سُورَهٌ- محمد/ 20 و فَإِذا أُنْزِلَتْ سُورَهٌ مُحْکَمَهٌ- محمد/ 20 که در آیه اول نزل از تنزیل و در آیه دوم- انزل از انزال بکار رفته تنبیه و هشداریست بر سخنان دو چهرگان با منافقین زیرا در موقع نزول آیات جنگ و جهاد پیشنهاد میکردند تدریجا نازل شود برای اینکه تشویقی پی در پی برای جنگ باشد تا آنرا بپذیرند و گردن نهند همین که در یک بار و قاطعانه دستور میرسید از آن سرپیچی میکردند و انجام نمیدادید، پیشنهاد آیات بیشتر مینمودند و از نزول کمتر آن به جنگ نمیرفتند، و آیات بیشتری را میخواستند و به آیات کمتر وفا نمی کردند. اما در آیات:

إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَهٍ مُبارَکَهٍ- الدخان/ 30 و شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ- البقره/ 185 و إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَهِ الْقَدْرِ- القدر/ 1 واژه انزال به چنین حالتی از نزول قرآن اختصاص یافته است چون روایت

ص: 317

هم شده است که «ان القرآن نزل دفعه واحده الی سماء الدّنیا، ثمّ نزل نجما فنجما» یعنی چنین اسب که قرآن یکباره به آسمان دنیا (زمین) فرود آمده و نازل شده و سپس بمناسبت ها و شأن نزول ها بتدریج نزول یافته. در آیه:

الْأَعْرابُ أَشَدُّ کُفْراً وَ نِفاقاً وَ أَجْدَرُ أَلَّا یَعْلَمُوا حُدُودَ ما أَنْزَلَ اللَّهُ عَلی رَسُولِهِ- التوبه/ 97 (1) برای عمومیت حالاتی اگر در مورد بادیه نشینان از اعراب بیان شده و لفظ انزال بکار رفته که عام است و فراگیر در آیه:

لَوْ أَنْزَلْنا هذَا الْقُرْآنَ عَلی جَبَلٍ- الحشر/ 21 در این آیه نفرمود- لو نزلنا- تا آگاهی و هشداری باشد بر اینکه اکرام و فضیلت دادن خداوند به کوهها در اثر نزول تدریجی قرآن که بر تو نازل شده تا بیکبارگی در هر در حال کوهها در صورت داشتن شرایط پذیرش و ادراک قرآن به جاذبه و شکوه خداوند و آیات قرآن مجذوب و خاشع میشدند (2).

__________________________________________________

اگر اعراب بادیه نشین که از مرکز وحی دور هستند کفر و نفاق بیشتری میورزند بعلت نادان بودن به احکام خداوند و ندانستن حدود آن است و در این مورد سزاوارترند، و خداوند به احوال خلق دانا و بمصالح هر حکمی آگاهست.

واژه های- خضوع و خشوع دو واژه مترادف و در معنی بهم نزدیکند جز اینکه خضوع فروتنی و پذیرش بدنی و اقرار با زبان است اما خشوع فروتنی جسمی و بدنی است، در ادبیات فارسی هر دو بمعنی تواضع و فروتنی بکار رفته است که گاهی این حالت جنبه منفی بخود گرفته و ذلت و حقارت معنی شده که از ریشه غلط است، پستی، خواری و حقارت واژه هائی است که همیشه در قرآن و فرهنگ امامان ما ناپسند، اما خضوع و خشوع و تواضع و فروتنی در برابر خدای تعالی و حق تأکید شده است.

ص: 318

لَرَأَیْتَهُ خاشِعاً- الحشر/ 21 در آیه: قَدْ أَنْزَلَ اللَّهُ إِلَیْکُمْ ذِکْراً رَسُولًا یَتْلُوا عَلَیْکُمْ آیاتِ اللَّهِ- الطلاق/ 10 گفته اند نزول ذکر در اینجا بعثت و ظهور پیامبر علیه الصلاه و السلام است او را- ذکر- نامیده است همانطوریکه حضرت عیسی علیه السّلام را- کلمه- نامیده بنابراین واژه- رسولا- بعد از- ذکر- بدل است از همان- ذکرا رسولا- اما- (تنزل)- در معنی فرود آمدن است پس- نزل الملک و تنزل- هر دو بیک معنی است یعنی فرشته فرود آمد و در مورد خداوند- نزل اللّه بکذا و یا تنزل- گفته نمیشود و ناصحیح است. در آیات:

نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ- الشعراء/ 193 و تَنَزَّلُ الْمَلائِکَهُ وَ الرُّوحُ- القدر/ 4 و وَ ما نَتَنَزَّلُ إِلَّا بِأَمْرِ رَبِّکَ- مریم/ 64 و یَتَنَزَّلُ الْأَمْرُ بَیْنَهُنَّ- الطلاق/ 12 و در مورد افترا و دروغ یا کارهای شیطان و شیطنت آمیز فقط واژه- تنزل- بکار میرود چنانکه در آیات.

وَ ما تَنَزَّلَتْ بِهِ الشَّیاطِینُ- الشعراء/ 21 و عَلی مَنْ تَنَزَّلُ الشَّیاطِینُ، تَنَزَّلُ- الشعراء/ 221 (1)

__________________________________________________

آیات فوق از سوره شعراء است که دو دسته شاعر را معرفی میکند، اول شعرای گمراه، دروغگوی، بد کار سرگردان و در یک کلمه کسانی که دانش و آزادگی و دین و مروت را در خدمت دنیا و گرفتن زر و سیم از طاغوت ها و رونق دادن بزم های عیاشان و قدرت های ستم پیشه قرار میدهند، و بجای ذکر و نام خدای و ترغیب و تشویق مردم به مبارزه علیه کفر و ظلم، و تقوی و عفت و پاکی و تلاش انسانی

ص: 319

معنی آن روشن شده (نزل)- طعام و غذائیست که برای میهمان آماده میشود.

گفت: فَلَهُمْ جَنَّاتُ الْمَأْوی نُزُلًا- السجده/ 19 و نُزُلًا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ- آل عمران/ 198

__________________________________________________

در راه کمال پیوسته مردم را به عزلت و خراباتیگری، می پرستی و عشق به شاهدان گیسو فرو هشته و دلدارهای فریبنده سوق میدهند، خداوند در سوره شعراء میفرماید منشاء و الهام بخش اینان همان شیاطین هستند و کسانی هم که بجای پیروی از حقیقت و امامان راستین و الگوهای صدیق، بهر نامی از آن شعرا پیروی میکنند و دلباخته الفاظ زیبا و سکرآور و شهوت انگیز و مستی و بی خبری هستند گمراهانند- الشعراء و یتبعهم الغاوون- الا الذین ... مگر کسانیکه.

دوم شعرای حق گو و خداپرست که سراسر وجودشان و گفتارشان یاد خدای و عظمت او و تقوی و پاکی و پرهیز از واژه های افسونگر و گمراه کننده است. در طول تاریخ این دلیر مردان مبارز و حق پرست و آزاده صفحات زرین ادب و فرهنگ را با اشعارشان جاودانه ساخته و زینت بخشیده اند، از دریوزه گری سلاطین و گرفتن زر و سیم و عشقبازی با کنیزکان و رقاصگان درباری دوری جسته و دامن شعر و ادب را نیالوده اند و هرگز درد و پیری و ریختن دندانها، یادی از هرزگی ها و عیاشی های جوانی خویش با آن آب و تاب افسوس نخورده و اصولا آلوده نبوده اند.

این شاعر آزاده ایست که میگوید:

من آنم که در پای خوکان نریزم مر این قیمتی لفظ در دری را

یا دیگری که میگوید و افتخار میکند:

به عمر خویش مدح کس نگفتم دری از بهر دنیا من نسفتم

یا دیگری که به شاعری از نوع اول میگوید:

چه حاجت که نه کرسی آسمان نهی زیر پای قزل ارسلان

یا آن دیگری میگوید:

ص: 320

و این واژه که زاد و طعام بهشتیان را از سوی خداوند بیان میکند در مورد دوزخیان و طعام ناگوارشان نیز بکار رفته است میگوید:

لَآکِلُونَ مِنْ شَجَرٍ مِنْ زَقُّومٍ ... هذا نُزُلُهُمْ یَوْمَ الدِّینِ- الواقعه/ 56

__________________________________________________

دانش و آزادگی و دین و مروت این همه را بنده درم نتوان کرد

یا آن دیگری در داستان پیر خار کن و جوان مغرور و عیاش میگوید:

شکر گویم که مرا خوار نساخت به خسی چون تو گرفتار نساخت

همره حرص شتابنده نکرد بر در شاه و گدا راه نکرد

داد با این همه افتادگیم عز آزادی و آزاده گیم

نشانه شعرائی که شعر را در خدمت رشد جامعه و خویشتن قرار میدهند چنین است:

إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ ذَکَرُوا اللَّهَ کَثِیراً وَ انْتَصَرُوا مِنْ بَعْدِ ما ظُلِمُوا وَ سَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ مگر شاعرانی که اهل ایمان و کار شایسته هستند و خدای را بسیار یاد میکنند و برای انتقام از ستمی که بر آنها میرود از خدای یاری میخواهند، بلی ستمگران بزودی خواهند دانست که به چه کیفری و دوزخی بازگشت می کنند.

زیرا اینگونه شعرا به تهمت های عقیدتی، نسبت به اشعار ناروا به آنان، زندان و فقر و تبعید از سوی قدرتهای طاغی و ستمگر همیشه دست بگریبان بوده اند.

و یک نمونه از اشعار شعرای دریوزه گر و خود فروخته اینست که در باره سفاک ترین طاغوت ها میکوید:

چو کودک لب از شیر مادر بشست نحست او ز گهواره محمود گفت

در مقابل این شاعر، شاعر آزاده ای در تفسیر آیه ای از قرآن میگوید:

هر گیاهی که از زمین روید وحده لا اله هو گوید

به بین تفاوت ره از کجاست تا به کجا از توحید تا شرک و بت پرستی

ص: 321

و فَنُزُلٌ مِنْ حَمِیمٍ الواقعه/ 93 انزلت فلانا- او را میهمانی نمودم.

در مورد سختی ها و مصیبت ها هم- نازله و بصورت جمع نوازل گفته میشود در جنگ هم- نزال و منازله گویند، نزل فلان- به دیدن و زیارتم آمد، شاعر میگوید: انازله السماء ام غیر نازله. (1)

آب نطفه را هم- نزل و نزاله میگویند، خوراک و طعام لذیذ و تازه را هم نزل و ذو نزل- گویند.

نزل- گروه و مجتمع به شباهت طعامی که در اطراف آن جمع میشوند.

ریاضی به دو مقدار چیزی که با هم تجانس دارند بکار میرود که در بعضی جنسیت ها بیکدیگر مخصوص هستند. نسیب- در شعر یعنی انتساب شعر به زن یا همسر که عشق به او را شاعر یادآوری میکند. میگویند- نسب الشاعر بالمرأه نسبا و نسیبا.