ص: 2

ص: 3

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ بنام پروردگار آسمانها و زمین و آنچه در میان آنهاست پیکار مقدس قرآن اعجاز یا پیش گوئی آن اکنون که با یاری خدای متعال و استقبال جامعه انقلابی اسلامی مان در راه مطالعه قرآن جلد اول این کتاب گرانقدر و کم نظیر تمام شده و جلد دوم و سوم برای چاپ آماده شده است. و بناچار در متن تاریخ و صفحات اندیشه ها باقی خواهد ماند، روی سخن در این جا نه تنها امت های اسلامی معاصر است بلکه مورد خطاب، تو خواننده عزیزی هستی که دهها و صدها سال آینده یعنی بعد از سپری شدن دوران زندگانی ما از نعمت حیات دنیائی بهره مند هستی و برای تحقیق در قرآن و واژه های قرآنی همانند هزاران پژوهشگر و همراه دیگر غواصان دریای کران ناپیدای کلام آسمانی قرآن میخواهی کتاب حاضر را مورد مطالعه قرار دهی و در زمان تو، ز ما هر ذره خاک افتاده جائی، در آن حال باید بدانی که تو وارث گذشتگانی هستی که امروز آنان برای ما افتخار آفرینان کشورهای اسلامی بویژه میهن اسلامی ایران ما هستند.

ممکن است تو در دوران سعادت و عدل مطلق یعنی حکومت جهانی مهدی باشی، و شاید هم همچون امروز ما لحظه لحظه عمرت را با مبارزه، فکری، قلمی و عملی در راه رهائی انسانهای محروم از چنگال اسارت با دشمنان بشریت بگذرانی بهر تقدیر، برادر و خواهر آینده و امروز، نسل کنونی کشورمان امروز از فاصله ای بسیار دور برای تو پیامی دارد که مرکبش خون شهیدان و قلمش سر انگشتان رزمندگان و دست و بازوی جانبازان امت اسلامی ایران، و محتوایش

ص: 4

تاریخ سراسر اندوهبار و عزت آفرین قرآن است.

این پیام بر سنگهای قله شرافت و صفحات پهن دشت خوزستان و جنوب و غرب ایران در میان آوای گلوله های دشمنان شرقی و غربی و مزدورانشان نوشته شده است.

پیامی است که در هر سطرش آه و اشک عزیزانی پیداست که با پرتاب موشک های روسی و امریکائی و فرانسوی و انگلیسی و تمام کسانی که از استقلال ملت ها وحشت دارند در زیر آوارها مانده و با ندای اللَّه اکبر تو را مورد خطاب قرار می دهند.

و من اکنون برای تو که از تبار این دلیر مردان و شیر زنان اسلامی خواهی بوده و به حق وارث شایسته زمین هستی و ان شاء اللّه از گنجینه های، شرافت، عزت، عظمت و سر بلندی و افتخار بهره مند میشوی آن پیام را بازگو میکنم:

جامعه ها و تمام امت های دیگر بویژه امت های اسلامی امکان پذیر است دست و پا میزد.

اما با تمام این فجایع خونبار تاریخی که بر امت اسلامی رسید. امت ما که پرچمدار اسلام حسینی و به ذلت کشاندن یزیدیان و راهشان است که آن چنان مردمی حق پرست و شرافتمندند که در طول دهها قرن حیات اجتماعی و سیاسی شان هرگز اجازه ندادند طاغوت های زمان در این مکتب و در این جامعه خدایشان شوند، و مردم فرعونشان خوانند، هر چند که دریوزه گرانی گهگاه با مدیحه سرائی شان چنان هوسهائی داشته اند.

معبودا، چگونه سپاست گوئیم که بعد از درگذشت پیامبر عزیز اسلام صلّی اللّه علیه و آله در طول چهارده قرن، رهبرانی داشته ایم که جز به قرآن و اسوه های به حق و راستین آن برای رهائی امت اسلام از زیر بار ظلم و ستم به چیز دیگری نیاندیشیده اند.

و تو ای یاور مؤمنین و نیکوکاران، همیشه آنها را تائید نموده ای تا بالاخره در سر آغاز قرن پانزدهم هجری و در پایان آن دوران سراسر تبهکاری و سیاه روزی و سقوط حکومت های غیر الهی در این زمان، امت ما با همان نعمت رهبری الهی آنچنان انقلابی و خیزشی ایجاد نمود که برای نخستین بار در تاریخش شهرهای اسلامی خود را که با توطئه ابرقدرتها و برای تضعیف انقلاب ما غافلگیرانه اشغال شده بود دلیرانه و بدون حمایت شرق و غرب از چنگال خون ریز و ویرانگر متجاوزین عراقی آزاد ساخت.

تو ای برادر و خواننده ای که در آینده و آینده های دور و نزدیک این کتاب کم نظیر قرآنی را میخوانی، قطعا از تاریخ اسلام و ایران و گذشته امت ما کم و بیش آگاهی و میدانی که کشور پهناور اسلامی ایران در اثر بی کفایتی ها، خیانت ها، خودکامگی ها، میخوارگی ها، عیاشی ها و میهن فروشی های حکومت های

ص: 6

غیر دینی و غیر الهی در گذشته چگونه با قراردادهای ننگین پیوسته تجزیه شده و هر بخشی از مرزهای ایران با دهها شهر و هزاران فرسنگ از مراکز تمدن شکوفا و درخشان اسلامی ما در حلقوم دشمنان مان قرار گرفته است و آن مدعیان دروغین وطن خواهی و سلاطین مستبد و اریستوکرات نه تنها نتوانستند شهرهای ایران را از دشمنان مان باز پس گیرند بلکه با عهدنامه های شرم آور داغ ننگی بر جبین تاریخ حیات خود زدند.

ظالم برفت و قاعده زشت از او بماند عادل بماند و نام نکو اختیار کرد

اما در انقلاب اسلامی ایران امروز ما، حماسه های جاودانه با شعارهای قرآنی مانند- اللّه اکبر- نصر من اللّه و فتح قریب- در پناه حکومتی الهی و با روحیه شهادت طلبی و ایثار و گذشت، اندیشه های استقلال طلبی، آزادی اسلامی، کفر و ظلم ستیزی، خودکفائی و بت شکنی آنچنان اوج گرفته است که کشورمان در این پیکار الهی و مقدس با قدرتی اعجاز آمیز و بدون اتکاء به دیگر قدرتهای مادی، خاک میهن اسلامی مان را برای اولین بار در تاریخ مان از لوث و پلیدی دشمنان جنایت کاری که میخوارگی و شهوات را وسیله تحریک و انگیزه هجوم و جنگ با ما قرار میدهند بگونه ای پاک نموده و باز پس گرفته است که اسیران شان در پناه عطوفت اسلامی امت ما در خواندن سرودهای اسلامی با رزمندگان و ملت ما هم آوا میشوند، اشعار انقلابی اسلامی میسرایند و با قدرتی که از انقلاب اسلامی کسب نموده اند بانگ برمیدارند. که لا شرقیه، لا غربیه، جمهوریه اسلامیه.

اما اسیران اندک ما در دست دشمنان اسلام با شهامتی معجز آسا و تحسین برانگیز همان سخنی را میگویند که در این جا میگفتند، و همان احساس مقدس الهی را دارند که در کشورمان داشته اند و در پاسخ خبرنگار بی حجاب خارجی و در میان سر نیزه دشمنان میگویند پاسخت نمیدهیم تا حجابت را رعایت کنی.

ص: 7

برادرم، چنانکه قدرتمندان سود پرست، و خونریز جهانی اظهار داشته اند انقلاب اسلامی ایران لرزه سهمگینی بر پیکرشان رسانده است، شب و روز در صدد ایجاد توطئه های اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و عقیدتی در میان مردم ما هستند ولی چون قرآن پیشاروی امت ما است و او وعده داده است که:

إِنَّ اللَّهَ لا یُغَیِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتَّی یُغَیِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ.

و چون مردم ما به حق و راستی تحول بنیادین و درونی یافته اند تائید خدائی هم همواره یاور آنها است که به پیامبرش فرمود:

هُوَ الَّذِی أَیَّدَکَ بِنَصْرِهِ وَ بِالْمُؤْمِنِینَ.

و امروز این یاری خدا همچون اعجازی بر رگ تجلی یافته است و در حدیثی هم از پیامبر آمده است که:

یورثهم اللّه مشارق الارض و مغاربها (1).

صدور انقلاب اسلامی و نفوذ آن چنانکه امروز هم آثارش در شرق و غرب عالم پیدا است امری است خدائی و حتمی و این است معنی پیکار مقدس و الهی که بگفته رهبر انقلاب- خون بر شمشیر پیروز شده است. چنانکه خون حسین علیه السّلام و یارانش بنیان استوار حکومت یزید را بدست پسرش معاویه بن یزید که چند روزی در حضور حضرت سجاد بود و نفوذ و قدرت روحی امام در او مؤثر شد حکومت بنی امیه واژگون شد، لذا می بینیم امروز رزمندگان شجاع ما (هیهات منا الذله) را که ندای حسین بن علی علیهما السّلام است سر میدهند، آیا چنین کشوری و چنین مکتبی سزاوار واژه بزرگی و عظمت و شکوه نیست؟

__________________________________________________

تمام این حدیث شریف و مآخذ معتبر بسیار کهن آن در ذیل واژه- عصب- بیان شده.

ص: 8

اگر امت سلحشور و بپا خاسته امروز ایران اسلامی را امتی بزرگ و میهن اسلامی مان را کشوری بزرگ بنامیم، بحق شایسته چنین صفتی است اما به بینیم چرا چنین است و ویژگی های بزرگی یک قوم و کشور در چیست؟

به بینیم نویسنده زبر دست و ارجمند لبنانی- جبران خلیل جبران- شهر بزرگ و مردان بزرگ را چگونه معرفی میکند.

(المدینه العظمی- شهر بزرگ، از مناجات ارواح) «در حیات انسانها برای سعادت و عذاب نقطه پایانی نیست، زیرا حدّ آغازین آنها زایش و پیدایش انسان در گهواره و مرحله دیگرشان که خود آغازی دیگر است فرسایش و گواراست و آنهم نقطه رسیدن به مرحله ای دیگر است.

انسان در میان این آغاز و فرجام همواره گروه بی شماری از مردم را برتر از خود و گروهی دیگر را پائین تر از خود می یابد و هر چه از درجات رستگاری و پیروزی فراتر میرود صدائی از دور میشنود که او را به مرحله ای بالاتر فرا میخواند.

همانطور که برای انسانها چنین درجات و حالاتی هست، شهرها نیز چنیند، چنانکه برای شهر قاهره شایسته نیست که بر دمشق ببالد و خود را بزرگ بداند، دمشق هم نسبت به بیروت نبایستی گردنفرازی کند که مثلا مزایا و حسنات شهر بزرگ (مانند خیابان و جمعیت و مظاهر تمدن) در آن یکی بیشتر و در دیگری کمتر است.

میدانید کدام شهر بزرگ است؟ شهری که بیگانگان نتوانند در شئون آن دخالت نمایند، و بر آن تسلط یافته و سلطه گری کنند.

آنگاه است که هر انسانی در چنین شهری الگو و اسوه ای از حرّیت و برادری است و این شهر همان است که فرزندان امتش در مدارسش قبل از

ص: 9

هر علمی و دانشی درس استقلال و عزت نفس میآموزند و تعلیم میگیرند، در چنین شهری با قطع دست و دخالت بیگانگان، صداقت و راستی امری مقدس و اخلاص و پاکی همانند رازی از رازهای الهی شایسته احترام است.

به گروهی گفتند چه کسی سید و آقا و رهبر شماست؟ گفتند فلانی، پرسیدند به چه چیز بر شما سیادت و رهبری دارد؟ گفتند ما به علم و دانش او نیازمندیم و او از دنیاپرستی بی نیاز.

رهبری به امت خود گفت، بدانید که من بر شما سیادت نکردم مگر اینکه برای شما خدمتگزاری بودم، بطوریکه به نیازمندانتان فزونی دادم و از نادانهاتان درگذشتم، حریم ناموستان را حفظ کردم و از مستمندان و زیانبارانتان دفاع نمودم بنابراین هر کس همچو من عمل کند او همانند من است، و اگر برتر و بالاتر عمل کرد از من برتر و آنکه پائین تر و کمتر عمل کرد پائین تر است.

برادرم، آیا تو در میان متمدنین جهان کسی را می بینی که تمام این خصلت های شریف در او جمع باشد؟

بنابراین آیا سزاوار نیست شهری و کشوری که اوصافش را بیان خواهم کرد به داشتن چنان رهبری و امیری بر سایر شهرها و امت ها افتخار کند؟

و براستی در میان عرب چه کسی از او بزرگتر است؟ میدانی او کیست؟

روزی ابن عباس بر علی بن أبی طالب علیه السلام در خارج شهر کوفه وارد شد و او کفش خویش میدوخت، از ابن عباس پرسید ارزش این کفش چقدر است؟ ابن عباس پاسخ داد قیمتی ندارد.

آنگاه علی علیه السلام گفت: این کفش بی مقدار نزد من عزیزتر است از حکومت بر شما مگر اینکه حقی را برپا دارم و باطلی را دفع کنم.

پس شهر بزرگ شهری است که مثل چنین رهبران و مردانی بزرگ و شایسته و صالح در آنجا بسیار باشد (صفحه 52 از کتب مناجات ارواح).

ص: 10

برادر و خواهر آینده ام در ایران اسلامی امروز ما هر کدام از ایثارگران و قهرمانان مبارزه حق علیه باطل و ستم بگفته رهبر انقلاب خود در میان امت رهبری هستند.

میلیونها انسان در راه انجام سخن پیشوای بزرگان جهان علی علیه السّلام در صدد برپاداشتن حق و راندن باطلند پرچم- اللّه- بر دوش دارند و محرومین و مستضعفین جهان را ندا میدهند که برخیزید و نام حق را جاودانه کنید.

اکنون در پایان پیام برای اینکه به تمام ابعاد انقلاب اسلامی ایران که امت ما در متن آن قرار دارد آشنا شوی و نکند که دشمنان انقلاب آنرا تحریف کنند.

برایت فهرست وار مینویسیم:

انقلاب اسلامی بی نظیر ایران در تاریخ بشریت:

میراث گذشته اش- ویرانه های دهها قرن ستمگری جباران است.

بنیانش و زیر بنایش- فرهنگ غنی و پربار اسلام بر پایه قرآن.

آغازش- رسما از بعثت ابراهیم با بت پرستان تا مبارزات علی علیه السّلام با کاخ سبز نشینان ستمگر دمشق (1) و از قیام حسین علیه السّلام علیه یزید تا تاریخ معاصر یعنی پانزدهم

__________________________________________________

احمد ابن اسحاق یعقوبی مورخ مشهور در کتاب مشاکله الناس لزمانهم- مینویسد و کان معاویه ابی سفیان، فبنی القصور و شید الدور، و علی الستور اتخذ الحرس، و اتخذ الشرطه ...

یعنی معاویه کاخها و خانه های مجلل و مرتفع بنا کرد، نگهبانان و پرده داران برگزید مقصوره ها برای خود در مساجد ساخت، بر مرکب های راهوار زین افزار سوار شد و جامه های حریر رنگین میپوشید، املاک و خالصه جات زیادی برای خود تهیه کرد، در یمن و مصر و اسکندریه ورها برایش پارچه های مخصوص قیمتی

ص: 11

خرداد و بیست و هفتم بهمین 1357 و تمام لحظات قیام ها و جوشش خون شهدای خداپرست.

رهبرش- قرآن، حدیث، ولایت فقیه که کارنامه حیاتش، صیانت نفس، پرستش غیر خدا، حفاظت و نگاهبانی از دین، اطاعت از مولا و مخالفت با هواهای نفسانی است.

یارانش- زجر دیدگان و پارسایان سازش ناپذیر جهان، حامیانش- تمام اقشار امت از روستائیان، کارگران، دانشگاهیان پیشه وران کارگزاران اجرائی کشور بغیر از اندک نفراتی بی درد و بی تفاوت.

مبارزانش- میلیونها جوان پرشور انقلابی و تمام نیروهای نظامی خداجوی و حق طلب.

شعارش- بانگ اللّه اکبر که بر پرچم جمهوری اسلامی مزین شده و همواره برافراشته است.

هدفش- اجرای احکام قرآن- ایجاد حکومت اسلامی، خودکفائی، عدم وابستگی و نه، گفتن به سلطه بیگانگان و خدا ستیزان.

خط سیرش- مبارزه با ظلم و جهل و فساد، و صدور و نفوذ انقلاب اسلامی در جهان برای حمایت از محرومان و ستمدیدگان عالم.

__________________________________________________

- میبافتند خاندان و فرزندان و کارگزارانش نیز همگی شیوه او را دنبال کردند و مثل او عمل نمودند.

عمرو عاص کاخی در مصر بنا کرد روستاها و آبادیهائی بخود اختصاص داد در یکی از املاکش که در طائف بود و وهط نامیده میشد یک میلیون نهال مو کاشت درآمد سالیانه او ده میلیون درهم بود و غیر از اینها سیصد هزار دینار طلا در مرگش از او بجا ماند (مشاکله الناس لزمانهم ص 23 از یعقوبی).

ص: 12

قدرتش- تائید خدائی، سلاح ایمان، سلاح نظامی، وحدت در میان امت و پشتیبانی تمام مردم انقلابی اسلامی ایران و جهان.

دشمنانش- جهانخواران تاریخ، ابرقدرت ها و حکومت های وابسته و سر سپرده به آنان- مترفین و خوشگذرانان، زر اندوزان و دنیاپرستان مادی، قشریون و لیبرالها یعنی طرفداران بی بند و باری و خودکامگی و تمام پیروان مکاتب الحادی.

شهیدانش- پاکترین شخصیت های روحانی و دهها هزار شوریده سران جانباز و عشاق سر باخته راه خدای.

آثارش- لرزشی است که بر اندام دشمنان خدا و بشریت و بر پایه های کاخ سپید و سرخ و زرد و سیاه انداخته است و وجود دهها نهاد انقلابی، و میلیونها رزمنده خدا پرست، و آبادانی ویرانیها و روستاها.

حامیان جهانیش- تمام دردمندان قاره های آسیا و افریقا و امریکا و اروپا و متفکرین حق طلب.

جلوه اش- در تظاهرات پرشکوه و از شماره بیرون ایام اللّه، نمازهای میلیونی جمعه ها که شکوهمندترین تجلیات توحید و پرستش خداست در ایران و سایر کشورها.

برنامه اش- زمینه سازی حکومت قسط و عدل جهان گستر حضرت مهدی علیه السّلام و فریاد رسی فریاد خواهان تاریخ و پاسخ به ندای حسین ابن علی علیه السّلام که در آن صحرای سوزان و جنگ نابرابر فرمود، هل من ناصر ینصرنی، و هیهات منّا الذله.

برادرم امید است توانسته باشم واقعیات و حقایقی از آنچه که در کشور اسلامی عزیزمان میگذرد برایت ترسیم کرده باشم- تو خود حدیث مفصل بخوان از این

ص: 13

مجمل (پایان پیام).

نمایندگان سیاسی و دینی بخصوص در کنگره ائمه جماعات و جمعه چنانکه شاهدیم با تمام وجود در آرزوی رهائی از قید و زنجیر دشمنان بشریت و برافراشتن پرچم اسلام و اللّه هستند، تا شعار نه شرقی نه غربی جمهوری اسلامی- را جامه عمل بپوشانند.

یکی از مردان دانشمند و مبارزین تونسی بنام ابو القاسم شابی در حماسه ای زیبا و سحر انگیز انسانها را به مفهوم شکوهمند:

إِنَّ اللَّهَ لا یُغَیِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتَّی یُغَیِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ.

با مثالهای زیبا توجه میدهد میگوید:

اذا الشّعب یوما اراد الحیاه فلا بدّ أن یستجیب القدر (1)

__________________________________________________

زمانی که مردمی و امتی خواستند شرافتمندانه زندگی کنند، دست تقدیر و فرمان الهی نیز با آنها هماهنگی خواهد کرد، شب تاریک ستم و زبونی بر آنها روشن و زنجیرهای اسارت و خواری از دست و پایشان گسسته میشود، و کسانی که شور و شوق حیات و عزت همدوششان نشود، در فضای زندگی نابود و پراکنده میشوند، این الهامات و حقایق را آفرینش بمن گفت و روح گسترده در جهان آنرا برایم بازگو کرد، از صدای وزش باد از دره های ژرف کهساران و بر فراز قله ها و نسیم زیر درختان شنیدم، زمانی که بسوی هدفی متعالی روان شدم، لباس آرزو پوشیدم و ترس و زبونی را رها کردم از دره ها و کوهستانهای سهمگین نترسیدم و از لهیب شعله های فروزان آتش نهراسیدم و کسانی که صعود و بالا رفتن از قله شرافت را دوست ندارند برای همیشه در حفره های ذلت و خواری زندگی خواهند کرد.

پس از شنیدن و الهام از حرکت تند بادها در آفرینش، خون و شور جوانی در دل و نور و روح حیات در سینه ام زبانه کشید و بانگ برداشت، کوشیدم به ندای نسیم حیات بخش جهان و تند بادها گوش فرا دهم، و بانگ رعد و آوای

ص: 15

و لابدّ للّیل ان ینجلی و لا بدّ للقید ان ینکسر

و من لم یعانقه شوق الحیاه تبخّر فی جوّها و اندثر

کذلک قالت لی الکائنات و حدّثنی روحها المستتر

و دمدمت الریح بین الفجاج و فوق الجبال و تحت الشّجر

اذا ما طمحت الی غایه لبست المنی و خلعت الحذر

و لم اتخوف و عور الشّعاب و لاکبه اللّهّب المستعر و من لا یحبّ صعود الجبال

یعش ابد الدهر بین الحفر فعجت بقلبی دماء الشّباب

وضحت بصدری ریاح اخر و اطرقت اصغی لعصف الریاح

و قصف الرعود و وقع المطر و قالت لی الارض لما تسالت یا

امّ هل تکرهین البشر أبارک فی الناس اهل الطّموح

و من یستلذ رکوب الخطر و العن من لا یماشی الزمان

و یقنع بالعیش عیش الحجر

__________________________________________________

منظم ریزش بارانها را بشنوم همین که زمین از باد و باران حیات مجدد یافت، پرسیدم، ای مادر موجودات آیا تو از فرزندت که انسان است بیزاری؟ پاسخم داد، من در میان مردم به کسانی که اهل بزرگواری و گردنفرازی و عزتند و از رو برو شدن با خطرات در راه جاودانگی لذت میبرند شادم و تبریک میگویم، من به کسانی که روح زمان را درک نمی کنند و با آن هم آوائی ندارند نفرین میفرستم زیرا آنها از زندگی و حیات به گذرانی و زندگانی جمادی سنگ گونه و بی احساس قناعت میکنند، این کائنات است که زنده است و حیات را دوست دارد و زنده های مردار گونه و مرده دلان بی احساس را تحقیر و نابود میکنند مگر نه اینست که افق ها و کرانه های با عظمت جهان لاشه های مرده پرندگان را در خود نگه نمیدارد و زنبوران عسل هرگز گلهای پژمرده را نمی بویند و نمی مکند، اگر دل مهربان مادریم نبود از مردگان حفره های زمین میگریختم.

زبونی و خواری بر کسانی باد که شوق حیات با عزت آنها را فرا نمیگیرد و از نفرین بر گمنامان و معدومین و بدنامان نکبت بار عبرت نمیگیرند.

ص: 16

هو الکون حی یحب الحیاه و یحتقر المیّت المندثر

فلا الافق یحضن میت الطیور و لا النحل یلشم میت الزهر

و لو لا امومه قلبی الرووم لفرت عن المیت تلک الحفر

فویل لمن لم تشقه الحیاه و من لعنه العدم المنتصر»

مسلمین مورد گواهی است (1) در باره نخستین معجزه پیامبر اسلام تحت عنوان (کسری و بعثه النبی صلّی اللّه علیه و آله) چه مینویسد، میگوید:

«کسری (خسروپرویز) به باذان نماینده خود در یمن (2) نوشت، خبر رسیده است که مردی از قریش در مکه ظهور نموده و خود را پیامبر میداند، بسویش روانه شو و او را تسلیم کن اگر توبه کرد فبها و گر نه سرش را بمن فرست، باذان هم نامه کسری را به رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله با چند نفر سفیر روانه کرد، پیامبر به باذان نوشت خداوند بمن وعده داده است که کسری در فلان روز از فلان ماه کشته میشود، همین که نامه پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به باذان رسید متوجه جریان شد و گفت اگر او پیامبر خداست همانکه گفته است رخ خواهد داد، و در همان روزی که پیامبر فرموده بود کسری کشته شد.

ابن هشام میگوید: «کسری بدست شیرویه کشته شد» سپس در باره اسلام آوردن باذان مینویسد:

زهری گفته است «همین که آن خبر به باذان رسید اسلام آوردن خود و مسلمان شدن تمام ایرانیانی که با او در یمن بودند به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله خبر داد، نماینده باذان هم که در حضور پیامبر بود پرسید اکنون چه کسی فرمانروای ما باشد پیامبر خدای فرمود:

انتم منّا و الینا اهل البیت:

__________________________________________________

هر چند بعدها در استنساخ آن تحریفاتی شده است ولی مورخین بعدی مانند یعقوبی- واقدی- طبری بسیاری از آن مطالب را تائید و بازگو کرده اند بویژه آنچه که مربوط به سیره و روش پیامبر است.

یمن در آن ایام تحت الحمایه ایران بود که حبشی ها را بیرون و خود در آنجا حکومت می کردند.

ص: 18

ابن هشام میگوید از زهری بمن خبر رسیده است که از همین روی:

قال رسول اللّه، سلمان منا اهل البیت (السیره النبویه- ج 1 ص 70).

از زمان نزول نخستین سوره های قرآن در مکه شنونده های آیات و سوره ها حالات گوناگونی داشته اند، عده ای با جرقه آغازین و شنیدن سوره (مزمّل) و (مدثّر) به اسلام گرویدند و جان و روحشان از آبشخور وحی سیراب میشد، دسته ای ابتدا متحیر و سپس تسلیم حق شدند، گروهی که آینه دلشان را زنگار بت پرستی و زر اندوزی و عشق شدید به جاه و مال فرا گرفته بود به وحشت افتاده و در صدد تهمت و افترا برآمدند. أبو لهب ها، ابو جهل ها، ابوسفیان ها که همان عشاق دلباخته مال و سرمایه بودند گاهی بنام سحر بودن، زمانی بنام شعر و مدتی به تهمت اساطیر اوّلین و قصه های دیرین و کهن میخواستند دیگران را از گرویدن به قرآن باز دارند. شعرائی هم بودند که ابتدا غرور فکریشان آنها را به لجاجت و سرسختی وا میداشت ولی با یک برخورد و جرقه معنوی و نفوذی از سوی پیامبر و شنیدن آیاتی چند مجذوب قرآن میشدند و خود مبلّغ آن.

کعب بن زهیر یکی از همان شعرا بود که با شعر (لامیه) خود را به عجز و زاری انداخت و پس از مهدور شدن خونش بحضور پیامبر رسید و قصیده خود را خواند تا این شعر که میگوید:

نبّئت انّ رسول اللّه اوعدنی و العفو عند رسول اللّه مقبول

که پیامبر او را صله میدهد و از گذشته اش درمیگذرد زیرا دانشمند بود نه کینه توز و زرپرست و جاه طلب.

اکنون باید به بینیم این جاذبه های الهی آیا از الفاظ و کلمات آیات است یا جنبه های معنوی و محتوای آیات چنین معجزه ای دارد.

مسلما هر دو جهت حایز اهمیت است چنانکه امروز هم می بینیم خوش ترین

ص: 19

و دل نشین ترین سخنان قرآن با صوت خوش و آوای انسان ساز آن است که عده ای شیفته الفاظ و آهنگ واژه ها و گروهی مجذوب معانی آنها توأم با همانگونه شنیده ها میشوید.

قرآن که میگوید:

إِذَا الشَّمْسُ کُوِّرَتْ، وَ إِذَا النُّجُومُ انْکَدَرَتْ، وَ إِذَا الْجِبالُ سُیِّرَتْ، وَ إِذَا الْعِشارُ عُطِّلَتْ، وَ إِذَا الْوُحُوشُ حُشِرَتْ، وَ إِذَا الْبِحارُ سُجِّرَتْ، وَ إِذَا النُّفُوسُ زُوِّجَتْ، وَ إِذَا الْمَوْؤُدَهُ سُئِلَتْ، بِأَیِّ ذَنْبٍ قُتِلَتْ، وَ إِذَا الصُّحُفُ نُشِرَتْ وَ إِذَا السَّماءُ کُشِطَتْ، وَ إِذَا الْجَحِیمُ سُعِّرَتْ، وَ إِذَا الْجَنَّهُ أُزْلِفَتْ، عَلِمَتْ نَفْسٌ ما أَحْضَرَتْ.

زمانی که آفتاب تابان و ستارگان آسمان تیره شوند کوهها بحرکت درآیند شتران نوزادان رها کنند، وحشیان نابود و دریاها به جوشش آید، نفوس و جانها با بدنها ترکیب شوند و از دختران کشته شده باز پرسند که آنها را به چه گناهی کشته اند. آنگاه که نامه های اعمال باز شود، آسمانها از جای برکنده و آتش دوزخ را بیفروزند، و بهشت را به اهلش نزدیک سازند، در آن هنگامه ها هر کسی خواهد دانست که در گذشته چه کرده است.

بدیهی است این گونه آیات که از آینده و دگرگونی های طبیعت و انسان و سرنوشت او با قدرت و قطعیت سخن میگوید، نمیتواند هیچ شنونده ای را تحت تأثیر قرار ندهد و اندیشه اش را به حیرت وا ندارد زیرا.

خود انسان نمیتواند از آینده اش کمترین آگاهی داشته باشد و خبر دهد چه رسد به آینده تمام کائنات، زیرا بگفته مولوی.

پشه کی داند که این باغ از کی است کو بهاران زاد و مرگش دردی است

کرم کاندر چوب زاید سست حال کی بداند چوب را وقت نهال

ص: 20

نیست ریسمانی است که دست آویزش استوار و محکم است. و پناهگاهی است که دژ بلند آن و قله اش منیع و رفیع است برای کسی که به او روی آورد ارجمند است و آنکه به قرآن توجه کند ایمن و در امان و برای کسی که به آن راه نیافته راه هدایت است، و کسیکه با آن سخن گوید برهان و دلیلی است و گواه کسی است که بوسیله آن با دشمن جدال نماید برای کسی که با قرآن حجت کند پیروزی است و نگهدارنده کسی است که بآن عمل کند. راهنما و نشانه کسی است که از آن نشانی جوید، و برای کسی که به آن توجه کرد سپری و نگهدارنده ای است برای یادگیرنده اش علم و دانشی است که جاودانه است و حدیثی است برای آنکه آنرا روایت میکند و حکم و داوری به حق است برای کسی که با قرآن داوری کند.

قرآن ظاهرش از نظر زیبائی الفاظ شگفت آفرین و باطنش ژرف و ناپیدا، شگفتی ها و زیبائی هایش فناناپذیر است و غرایبش در پهنه زمان منقضی نمیشود و تاریکی ها جز به نور قرآن روشن نخواهد شد.

(نهج البلاغه خطبه 189 دکتر صبحی صالح) چنانکه می بینیم فواید قرآن بی شمار و از جنبه های مختلف معجزه است یعنی مافوق توان و قدرت بشری است، از نظر کلی اعجاز قرآن دو بخش است، لفظی و معنوی و تا عصر راغب یعنی قرن پنجم دانشمندانی با کاوش های علمی آثاری و کتابهائی بنام نظم قرآن، اعجاز قرآن، دلایل اعجاز- و اسرار البلاغه نوشته اند که زحماتشان براستی در خور تحسین است اکنون بعد از اوصافی که علی علیه السّلام از قرآن نموده و قبلا دیدیم.

اعجاز القرآن به آن اشاره نموده (1).

و باز در کتاب- حجج النبوه- در پاسخ دوستش که از او خواسته در باره نظم قرآن کتابی بنویسد اصول آن کتاب را بخوبی شرح داده است میگوید:

فکتبت لک کتابا اجهدت فیه نفسی و بلغت منه اقصی ما یمکن مثلی من الاحتجاج للقرآن.

یعنی برایت کتابی نوشتم و تمام کوششم را تا نهایت توانم در آن بکار بردم، آن توان و نیروئی که از همچو منی در احتجاج بقرآن ممکن است.

(ص 147- حجج النبوه

نظم قرآن تألیف کرده. أبو حیان توحیدی در کتاب- البصائر و الذخائر- مینویسد أبو حامد قاضی بمن گفت من کتابی در نظم قرآن مثل کتاب أبو زید ندیده ام.

سپس یاقوت مینویسد رمّانی فاضلی متکلم و پیشوائی در علم عربی و علامه ای در ادبیات و در طبقه أبو علی فارسی و سیرافی است. استادانش ابن سراج و ابن درید و زجّاج بوده اند در اکثر زمینه ها تألیفاتی دارد، أبو علی فارسی در باره اش گفته، است «اگر علم نحو آن است که رمّانی میگوید ما را بهره ای از آن نیست و اگر نحو چیزی است که ما میدانیم او را بهره ای از دانش ما نیست.

از سه استاد بزرگ نحو یکی رمانی است که کلامش را کمتر کسی می فهمد یکی أبو علی فارسی است که قسمی از سخنش را می فهمند یکی هم سیرافی است که بدون استاد همه کس سخن او را درک میکند» آثارش- تفسیر قرآن- الحدود الاکبر و الاصغر- معانی الحروف- شرح صفات- اعجاز القرآن و دهها کتب دیگر، ابو حبان توحیدی او را برتر از جاحظ میداند- از او میپرسند هر کتابی ترجمه و مفهومی کلی دارد- ترجمه و مفهوم کلی قرآن چیست؟- میگوید:

هذا بلاغ للناس و لینذروا به: قرآن سخن رسائی است برای همه مردم که بایستی بوسیله آن از گناهان پروا کنند. و باز أبو حیان در کتاب الامتاع و الموانسه 1/ 133 مینویسد:

«علی بن عیسی مقامش در واژه شناسی و نحو و کلام و عروض و منطق متعالی است باو ایراد میگیرند که پیرو ارسطو نیست ولی او سر آمد و بزرگی خود را در منطق باثبات رسانده و نیازی به تبعیت از ارسطو نداشته است در باره قرآن کتاب نفیسی نوشته است که تعهد دینی و استواری عقل و خرد او را ثابت میکند نام آن کتاب- الجامع لعلم القرآن- است که خود رمانی در اعجاز القرآن از آن یاد می کند.

2- نیاز شدید و ادعاهای بسیار در بلاغت و فصاحت از سوی دیگران.

3- تحدی عمومی قرآن.

4- باز گرداندن نظرات دیگران از معارضه با قرآن.

5- بلاغت و رسائی قرآن.

6- اخبار درست و صحیح از امور آینده.

7- شکستن عادات غلط در میان مردم- و بالاخره مقایسه قرآن با تمام معجزات.

رمّانی پس از توضیح مطالب هفت گانه در پایان کتابش سجع بودن آیات قرآن را بکلی نفی مینماید و آنرا عیب میشمارد و میگوید فاصله آیات بخاطر معانی آن است نه سجع و الفاظ هم آوا، زیرا در قرآن اسجاع یا سجع تابع معانی است.

(وفیات 2 408- معجم الادباء 5/ 280)

که نتوانستند، نه اینکه از آغاز منصرف شدند».

آنگاه میگوید: چیزی که دقت نظر و اندیشه در آن لازم است اینست که سخنان قرآن با دیگر سخنان مباینتی ویژه دارد زیرا سخن از سه قسم بیرون نیست و مراتبشان در روشنی و بیان آشکار، مختلف است و از نظر بلاغت و رسائی متفاوت.

اول: سخن بلیغ و روان و محکم.

دوم: سخن فصیح و نزدیک به ذهن و روان.

سوم: سخنی که کلام ساده و عادی است.

سخن اول در عالی ترین درجه فهم است.

سخن دوم در درجه- وسط و میانی و قسمت سوم پائین و نزدیکترین آنها به فهم. بلاغت قرآن از هر سه قسم سخن که ذکر شد بهره ای دارد: و از هر نوع بخشی و قسمتی که عظمت کلام با شیرینی آنرا در بردارد، زیرا سهولت سخن نتیجه شیرینی و روانی آن است.

متانت و استواری کلام در مشکل بودن آن و اینها ویژگیهای آیات قرآنی است. اکنون بدانکه معجزه بودن آن در اینست که با فصیح ترین الفاظ در زیباترین نظم و ترکیب و تألیف ادا شده است که دربرگیرنده صحیح ترین معانی است و عبارتند از:

1- توحید و یگانه دانستن خدای.

2- بیان عزت و قدرت او.

3- منزه دانستن صفات خدای.

4- دعوت به پرستش او.

5- بیان راه پرستش.

ص: 27

6- سخن از آنچه که حلال و حرام است.

7- بیان ممنوعیت ها و مباح ها.

8- اندرز و ارزشمند داشتن انسان.

9- امر به نیکی ها و نهی از زشتی ها.

10- ارشاد به محاسن اخلاق و نیکی ها.

11- بیان عقوبت بدیها و گناهان.

این امور آنگونه که شایسته است بیان شده و در پیشگاه داوری عقل و خرد چیزی شایسته تر از آنها نیست.

12- بیان اخبار قرنهای گذشته و سرنوشت کسانی که از خط فرمان الهی منحرف شدند یا کسانی که بسوی حق گرویدند.

13- خبر دادن از آینده جهان آفرینش در زمانهائی که از عمر جهان باقیست و در تمام موارد فوق میان دلیل و مدلول یعنی استدلال بر آنچه که مورد بحث است جمع کرده است تا تأکیدی بر آنچه که خواسته شده باشد.

14- و خبر دادن از حتمی بودن آنچه که امر شده و آنچه که از آن نهی شده است بدیهی است آوردن چنین حقایقی و اموری و جمع میان نظم و رابطه آنها کاری است که نیروهای بشری از آن عاجزند و از معارضه با قرآن باز خواهد ماند سپس خطّابی در پایان بحثش سخن از جاذبیت قرآن و آرامش بخشیدن به دلها بمیان میآورد و مینویسد:

و در اعجاز قرآن وجهی دیگر هست که از بعضی مردم پوشیده مانده است مگر اندکی از آنان و آن اثر آیات قرآنی در دلها و جانها است، تو هیچ سخنی را از نثر و نظم نمیشنوی مثل قرآن زیرا وقتی که بگوشها میرسد و در خاطره ها لذت و شیرینی بیان و معنی بوجود میآورد، جانها

ص: 28

را بشارت میدهد، دلها بوسیله آن روشن و باز میشود تا اینکه از بهره اش آنگونه نصیبی میبرد که از ناآرامی دور میشود و یا اینکه وجودش از فرجام ناهنجار کارهای زشت بلرزه در میاید قرآن و آیاتش در میان جان و سویدای دلش عقایدی ثابت بوجود میآورد. چه، بسیار دشمنانی از گستاخان عرب نسبت به پیامبر دورادور بودند و همین که برای کشتن او وقتی بحضورش میرسیدند، آیات قرآن را میشنیدند طولی نمیکشید که از فکر اولیه خود منصرف میشدند و به اسلام میگرویدند. دشمنی شان به دوستی و کفرشان به ایمان مبدل میشد (1)، خطابی در پایان کتابش مثالهای متعدد تاریخی و آیات قرآنی برای این امر ذکر میکند و کتابش را ختم میکند.

یاقوت مینویسد- بست- با ضمه حرف (ب) از شهرهای کابل است که زادگاه خطابی است، حاکم نیشابوری را از شاگردان او میداند مینویسد او همچون سیاح و جهانگردی در عراق و حجاز و خراسان و ماوراء النهر به کسب دانش و تعلیم میپرداخت، ثعالبی او را با أبو عبید قاسم بن سلّام همطراز میداند جز اینکه خطابی شعر هم میسروده، رباعی زیر از اوست.

ما دمت حیا فدار الناس کلهم فانما انت فی دار المداراه

من یدر داری و من لم یدر سوف یری عما قلیل ندیما للندامات

یعنی، تا زنده هستی با همه مردم مدارا کن زیرا تو در خانه و دنیای مدارا و زود گذر هستی کسی که دو جهان یعنی دنیا و آخرت را می فهمد و آنکه نمی فهمد بزودی خواهند دانست که چه بسیار اندک مدتی معاشر دنیا بودند.

(معجم الادباء 4/ 140/ وفیات 3/ 435)

__________________________________________________

موضوع جاذبیت معنوی قرآن و آثار سازنده آن در دلها که خطابی آنرا یاد کرده است از سوی سید هبه الدین شهرستانی برگزیده شده و این رأی را بر- وجوه دیگر ترجیح داده است که بعدا خواهد آمد.

ص: 29

باقلانی میگوید در مجلس عضد الدوله که رجال علم و کلام و فلسفه و تصوف وجود داشتند، نصیبی که از فضلای مجلس عضد الدوله بود از من در باره دیدن خداوند پرسش کرد که آیا خداوند سبحانه با چشم دیده میشود و یا ناممکن است، گفتم هر چیزی که با چشم دیده شود باید مقابل دیدگان قرار گیرد، عضد الدوله بمن نگاه کرد و گفت ادامه بده گفتم:

و لکن لا یری اللّه بالعین- فتعجب الملک من قولی.

خدا با چشم دیده نمیشود او از سخنم به شگفت آمد. قاضی القضاه بمن نگریست و گفت پس به چه چیز دیده میشود:

فقلت یری بالادراک الذی فی العین.

سپس گفتم با بصیرت و ادراک و فهمی که در پس چشم هست و باز گفتم.

العین لا تری، و انما تری الاشیاء بالادراک الذی یحدثه اللّه تعالی فیها و هو البصر.

چشم، خدا را نمی بیند، اشیاء را بادراکی که خداوند در آنها قرار داده و آن بصر است می بیند مگر نمی بینید، کسی که مشرف به مرگ است ملائکه را مشاهده میکند و ما در آنجا چیزی نمی بینیم پیامبر فرشته وحی را میدید و کسانی که در حضورش بودند نمی دیدند.

«قد ثبت بالنص وجوب رویه الحق سبحانه فی الدار الاخره.

از روی نص قرآن ثابت شده است که در قیامت وجود خداوند ادراک میشود، صاحبان تراجم در باره سفارت باقلانی به روم و مباحثات طولانی و دقیق او با علمای رومی مفصلا بحث کرده اند.

میگویند باقلانی عادت داشت بعد از اقامه نماز عشاء. دوات و سی و پنج برگ

ص: 31

کاغذ حاضر میکرد و بر آنها مینوشت و پگاهان به شاگردانش میداد تا بخوانند پنجاه و چند کتاب نوشته است که تعداد اندکی از دستبرد حوادث روزگار باقیمانده.

آثارش- اعجاز القرآن- التمهید- هدایت المسترشدین- الانتصار لصحه نقل القرآن- الفرق بین معجزات النبیین- مناقب الائمه- الامامه الکبیره- الاصول الکبیر- کیفیه الاستشهاد- کشف الاسرار و هتک الاسرار- الابانه عن ابطال مذهب اهل الکفر و الضلاله و دهها کتاب دیگر.

صاحب ابن عبّاد در وصفش میگوید- ابن الباقلانی بحر مغرق- دریائی است ژرف و عمیق محمّد بن عباس، ابو بکر خوارزمی میگوید هر کسی کتابی مینویسد از کتب دیگران نقل میکند مگر باقلانی که سینه اش علم خویش را در بر دارد.

باقلانی تحت عنوان- فی جمله وجوه اعجاز القرآن- مینویسد نخستین وجه اعجاز، خبر دادن قرآن از غیب و آینده است که بشر راهی برای رسیدن به آن و فهمش ندارد. چنانکه به پیامبرش در دو آیه قرآن فرمود:

هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدی وَ دِینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ (33/ توبه) (1).

و تمام آیاتی که متضمن اخبار آینده و غیبی است.

و در فصلی دیگر مجددا همین عنوان را با آیاتی دیگر ذکر میکند که از

__________________________________________________

باقلانی اشتباه نموده و- لیظهره علی الدین کله- را جمع پنداشته و حال اینکه بگفته دانشمند بزرگ مرحوم حاج شیخ جواد بلاغی در- رحله مدرسیه- یاری خدا بر تمامی دین را همان- یعصمک من الناس- و الیوم اکملت لکم- و انا له لحافظون- است تفسیر نموده، قولی هم منوط به زمان حکومت حقه مهدی تفسیر نموده اند مگر اینکه نظر باقلانی تائید خدائی از دین در دوران نزول قرآن و اکمال آن باشد.

ص: 32

آن جمله- الم، غلبت الروم و پیش گوئی قرآن در آن سوره است و سایر آیاتی که خداوند وعده پیروزی میدهد مثل آیه ششم سوره نور.

وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْأَرْضِ کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَیُمَکِّنَنَّ لَهُمْ دِینَهُمُ الَّذِی ارْتَضی لَهُمْ وَ لَیُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً ... است.

و بخش سوم کتابش در مورد نظم آیات و صناعات لفظی است و نفی شعر و سجع از آیات قرآنی. (وفیات الاعیان 3/ 400- اداب اللغه 2- اسرار البلاغه چاپ مصر).

کتابی بهمین نام معرفی میکند و کتابی هم از فخر رازی بنام- اسرار التنزیل و انوار التأویل.

(کشف الظنون 1/ 83 و 759/ دلایل الاعجاز به تحقیق محمّد سید رضا).

در اعجاز قرآن کتابی بنام تنزیه تنزیل نوشته.

او معجزه را عمل فوق العاده ای میداند که چون نور آن از ناحیه پیامبر صلّی اللّه علیه و آله ساطع شده دیده های بینندگان را به تحیر و دهشت انداخته که همگان ناگزیر از پذیرش آن شده اند و این همان آیت و نشانه پیامبری است سپس نظرات گذشتگان را که در پنج اصل خلاصه شده ذکر میکند.

1- اعجاز از جهت کلمات.

2- اعجاز از جهت گوینده یا متکلم.

3- اعجاز بر حسب اخبار غیبی.

4- اعجاز به صرفه یا منصرف شدن معارضین از مقابله با قرآن.

و بعدا بیست و هشت مزایا برای قرآن بر میشمرد که آخرین آنرا از بقیه بیشتر اهمیت داده و آن جذابیت روحی قرآن است.

1- فصاحت الفاظ.

2- دارا بودن اثرات ساده صحرانشینی یعنی شیرینی و فصاحت.

4- جامعیت محاسن طبیعی.

5- دارا بودن ایجاز به حد اعجاز بدون اینکه به مقصود سخن خللی وارد آید.

6- دارا بودن اطناب یعنی تفصیل کلام.

7- هدف متعالی قرار دادن برای مسائل و علوّ معنی.

8- اسلوبهای تازه و روح انگیز و بهجت افزا.

9- فواصل نیکو و سجع های پسندیده.

10- خبر دادن از امور غیبی که در پهنه زمان واقع میشود.

ص: 35

11- متکفل اسرار علمیه که بعد از قرآن بکمک ابزارها مقدور شده است.

12- رافع مشکلات اجتماعی و حکومتی و جامع اصول اخلاقی و تهذیب نفس.

13- دارای قوانین حکمت آمیز در فقه تشریعی برتر از آنچه در کتب سابق بوده.

14- دور بودن از تناقضات و اختلافات در معانی.

15- بیان قرآن بر زبان فردی که استادی ندیده و درسی ناخوانده.

16- از تنافر حروف پیراسته است.

17- عباراتش سهل و ممتنع که خود صنعتی در ادب است و ملاک اعجاز.

18- همیشگی بودن طراوت و زیبائی در خواندنش هر چند که تکرار شود.

19- عباراتش دارای وجوه مختلف و معانی متشابه است.

21- دارای مثلهای دلنشین که معقول را محسوس و غائب از ذهن را حاضر می سازد.

22- محتوی معارف الهی و اسرار ملکوت و آفرینش است.

23- خطابهایش بدیع و طریق اقناعش ساده و دلنشین است.

24- مشتمل بر آموزش نظام لشکری و جنگی برای بقای صلح و روابط اجتماعی است.

25- از یاوه ها و خرافات بدور است و با ناموس تکامل همعنان است.

26- نیروی برهانش به حد کمال و مافوق هر بیانی است.

27- دارای رازها و رموزی است که اندیشه بشر را به حیرت و تکاپو میاندازد.

28- قرآن دارای جذابیت روحی است که خردها را مجذوب و عقول را مسحور و جانها را شیفته خود میسازد.

ص: 36

مرحوم سید هبه الدین که به حق در کتاب هیئت و اسلام- اندیشه ژرف کیهان شناسی قرآن او مورد تحسین است سپس مینویسد اما خود من پس از مدتها امتحان و اختیار تنها یک وجه را برتر اختیار کرده ام و آن وجه بیست و هشتم است که بنظر من وجه اعجازی که در آیات تحدی مقصود بوده همان است یعنی جذابیت روحی آن، که نشان میدهد این گفتار سلیم، سخن پروردگار و خالق توانای ما و ربّ حکیم است و همین جذبه است که برای شرقی و غربی- عجمی و عربی محسوس است و کسی را با آن جدال نیست و سایر وجوه نیز امتیاز آن بشمار میرود و علمائی هم که از اعجاز قرآن تعبیر به بلاغت آن نموده اند همین جاذبیت روحی مقصودشان بوده (1).

__________________________________________________

در مورد جاذبیت روحی قرآن گذشته از شعر او ادبائی که حضور پیامبر صلّی اللّه علیه و آله را درک کرده و خالصانه تحت تأثیر آیات قرآن قرار گرفته اند، و اینان غیر از أبو لهب ها و أبو جهل ها و أبو سفیان های مال اندوز و زرپرست بوده اند زیرا خداوند میفرماید- کَلَّا إِنَّ الْإِنْسانَ لَیَطْغی أَنْ رَآهُ اسْتَغْنی- وَیْلٌ لِکُلِّ هُمَزَهٍ لُمَزَهٍ، الَّذِی جَمَعَ مالًا وَ عَدَّدَهُ، أَلْهاکُمُ التَّکاثُرُ حَتَّی زُرْتُمُ الْمَقابِرَ، ما أَغْنی عَنْهُ مالُهُ وَ ما کَسَبَ، الَّذِینَ یَکْنِزُونَ الذَّهَبَ وَ الْفِضَّهَ وَ لا یُنْفِقُونَها فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ أَلِیمٍ، خوش باوری است اگر با تمام تأکیدات قرآنی و اسلامی در مورد زهد و پارسائی و انفاق و ایثار که غالبا از سوی مستضعفین بوده به پنداریم که متکاثرین و افزون طلبان تحت تأثیر جاذبیت قرآن و اسلام قرار گیرند، قارون های تاریخ نه تنها نگرویده اند بلکه بصورت سد راه و بت های استکبار در آمده اند و از همین جهت متفکرین مجلس خبرگان موادی را برای تحدید تکاثر و قارون ها در قانون اساسی گنجانده اند- زیرا قرآن بانگ برمیدارد که مترفین و متکاثرین سد راهند، ففسقوا فیها فحق علیها العذاب، اما دانایان بی غرص مانند سحره فرعون باتمام جیره خواری شان به حق و راستی عالم بودند نه عالم نما تسلیم شدند و به سجده اللّه درآمدند.

محمد بن اسفندیار مؤلف تاریخ طبرستان مینویسد، روزی عبد اللّه بن مقفع

ص: 37

آثار دیگر، الامامه و الامه، حکمه الاحکام، سراج المعراج در تفسیر آیات معراجیه، الشریعه و الطبیعه، المحیط، المعارف العالیه نهضه الحسین، الهیئه و الاسلام، مواقع النجوم، تنزیه تنزیل و کتب دیگر، اساتیدش آسید محمّد کاظم یزدی و شریعت اصفهانی بوده اند.

__________________________________________________

از بازار عبور میکرد و همان روزی بود که فردایش بایستی در حضور عیسی بن علی عموی منصور اسلام اختیار کند در راه صوت قاری قرآنی را میشنود که این آیات را تلاوت میکرده، الم نجعل الارض مهادا، و الجبال اوتادا، و خلقناکم ازواجا و جعلنا نومکم سباتا، ابن مقفع از حرکت باز میایستد و گوش به آیات خدا میسپارد تا آن قاری سوره را بپایان میرساند، ابن مقفع خود را مخاطب قرار میدهد که، الحق انّ هذا لیس بکلام المخلوق، براستی که این ها سخنان آفریده ها نیست و طولی نمیکشد که به حضور عیسی میرود و فردا در حضور رجال دین و لشکریان، اسلام اظهار میدارد و در راه مبارزه با منصور دوانقی بدست حاکم بصره در تنور میسوزد و داغ ننگ بر جبین ستمکاران باقی میماند، تاریخ طبرستان ج 1/ 11، عبد اللّه ابن مقفع، دکتر محمد غفرانی خراسانی ص 70).

در نامه ای که به منصور مینویسد میگوید، لا طاعه لمخلوق فی معصیه الخالق، ای منصور در عصیان به گناه کسی نباید از عاصی فرمان بری کند و از تو اطاعت.

لا یصلح الناس فوضی لا سراه لهم و لا سراه اذا جهّالهم سادوا.

مردم را گستاخی و نابسامانی به صلاح نمیآورد اگر رهبری نداشته باشند، و رهبر هم با تسلط نادانها فراهم نمیشود.

نیاز دانایان به امام و پیشوائی که رهبریشان کند همچون نیاز دیگر مردمان بدانشمندان است اندیشه و کارشان باو استوار دشمنانشان پریشان و جایگاهشان در گیتی بسی والاست.

(آئین رهروی و رهبری ص 79 رساله صحابه)

ص: 38

وَ نُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ ما هُوَ شِفاءٌ وَ رَحْمَهٌ لِلْمُؤْمِنِینَ وَ لا یَزِیدُ الظَّالِمِینَ إِلَّا خَساراً (72/ اسراء).

5- منافقین و دو چهره ها که با دعوت پیامبر هم حق پذیر نمیشوند:

لَوَّوْا رُؤُسَهُمْ وَ رَأَیْتَهُمْ یَصُدُّونَ وَ هُمْ مُسْتَکْبِرُونَ (5/ منافقون).

6- مستکبرین، که این صفت مهم ترین عامل نپذیرفتن حق است و علتش همان تکاثر، سرمایه اندوزی. و زر دوستی و جاه طلبی است که امروز در مستکبرین عالم می بینیم.

وَ إِذا تُتْلی عَلَیْهِ آیاتُنا وَلَّی مُسْتَکْبِراً کَأَنْ لَمْ یَسْمَعْها کَأَنَّ فِی أُذُنَیْهِ وَقْراً فَبَشِّرْهُ بِعَذابٍ أَلِیمٍ (5/ لقمان).

متکاثرین یا سرمایه داران زرپرست که آنها را از ذکر و یاد خدا بازمیدارد حتی در سوره جمعه میگوید همین که بانگ رسیدن کاروان تجارتشان میرسد تو را ای پیامبر ترک میکنند و تنها میگذارید.

وَ إِذا رَأَوْا تِجارَهً أَوْ لَهْواً انْفَضُّوا إِلَیْها وَ تَرَکُوکَ قائِماً قُلْ ما عِنْدَ اللَّهِ خَیْرٌ مِنَ اللَّهْوِ وَ مِنَ التِّجارَهِ وَ اللَّهُ خَیْرُ الرَّازِقِینَ (10/ جمعه).

7- مفسدین و فساد انگیزان.

فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ بِالْمُفْسِدِینَ (63/ آل عمران).

اگر از حق و آیات الهی روی برگرداندند همانا خداوند بکار مفسدین آگاه است.

8- مترفین و مال اندوزان که خود را بی نیاز از حق میدانند و سرکشی میکنند.

کَلَّا إِنَّ الْإِنْسانَ لَیَطْغی أَنْ رَآهُ اسْتَغْنی .. (/ 6 علق).

9- کفرپیشگان و طاغوت ها که نسبت های ناروا و برچسب ها هم به پیامبر و قرآن میزنند.

ص: 40

وَ إِنْ یَکادُ الَّذِینَ کَفَرُوا لَیُزْلِقُونَکَ بِأَبْصارِهِمْ لَمَّا سَمِعُوا الذِّکْرَ وَ یَقُولُونَ إِنَّهُ لَمَجْنُونٌ (51/ قلم).

10- دهمین گروهی که از آیات الهی و قرآن کور و نابینا هستند و بگفته حکیم گرانقدر و فیلسوف الهی عرفانی شرق ملا صدرا (1) بدترین مردمند، مینویسد: قد ذکر بعض اهل الحق انّ العلم علمان، علم باللسان، و علم بالقلب.

__________________________________________________

محمد بن ابراهیم بن یحیی شیرازی ملقب به صدر الدین یا صدر المتالهین معروف به ملا صدرا از نوابغ و بزرگمردان جهان حکمت و عرفان و فلسفه الهی است که در حدود سیصد و پنجاه سال قبل در شیراز بدنیا رهگشود و دارای اندیشه های علمی فلسفی و زهد و پارسائی و هوش سرشار و مبتکر نظرات حرکت جوهری و بعد چهارم اشیاء یعنی زمان است که پس از دو قرن و نیم البرت انشتاین به چنان اندیشه ای دست یافته و شهرت جهانی یافت ملا صدرا به دور از عالم نماهای درباری و نادانهای ظاهرنگر مدت پانزده سال در یکی از روستاهای شهر قم عزلت گزید و آثار ارزنده خود را به جهان انسانیت عرضه کرد او بت ارسطوئی و پیروش ابن سینا را که دگرگونی و حرکت را در صورت و ماده میدانستند باطل دانست و قابلیت ترکیبی و درونی اشیاء را علت حرکت و تغییر معرفی کرد نکته مشترک میان ملاصدرا و انشتین اینست که مبدأ همه چیز را حرکت میدانستند که اگر حرکت نباشد هیچ چیز نخواهد بود و بعد زمان را مقدار حرکت و ملازم یا ماده جسمانی عالم و زائیده حرکت میدانند، او استدلال را با شهود یعنی اشراق و حقایق و صفاء ذهن توام داشت. یکی از علل نبوغ ملاصدرا و شهامت علمی او کفر ورزیدن به طاغوتها است و براستی آیه، فَمَنْ یَکْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَ یُؤْمِنْ بِاللَّهِ فَقَدِ اسْتَمْسَکَ بِالْعُرْوَهِ الوثقی را عمل نموده است. چنانکه در مطلبی که در متن نوشته شد و غالبا بمناسبت هائی همان معانی را در تفسیرش بیان کرده، علت تاریک بودن ذهن و جان وابستگان عالم نمای دربارها را همین امر میداند که، الّا اللّه را بدون عبور از،

ص: 41

و انی لاستعیذ باللّه الرحمن، من رجل شریر علیم اللسان، جهول القلب، المترفع علی الا قرآن لاجل تقرب السلطان، و الاشتهار عند العوام، و هم العمیان عن فهم درجات احوال الانسان، و التفاوت فی خلق الرحمن، فوا مصیبتا من علماء الجهاله و صلحاء الافساد، الذینهم من علماء الدنیا و جهّال الاخره المتذکّرین لآداب صحبه الخلق، الناسین لآداب صحبه الرب، المقبلین الی دقایق علوم الدّنیا المعرضین عن حقایق علوم الاخره».

«بل اقول ما فتنته فی الدین و خلل فی عقاید المسلمین، الّا و منشاها مخالطه العلماء النّاقصین مع حکّام الدّنیا و السّلاطین، ربنا افتح بیننا و بین قومنا بالحق و انت خیر الفاتحین».

(سر آغاز سوره سجده ص 13) یعنی: گروهی از اهل حق گفته اند علم دو گونه است علم زبانی و علم روانی و قلبی، و من از شرور و فتنه مردمی که با زبان عالمند و شریر و در قلب و دل کور و نادان به خدا پناه میبرم زیرا اینان بخاطر نزدیکی به دربار و سلطان و قدرت ها بر یارانشان برتری میجویند و در نزد مردم عادی شهرت کسب میکنند اینان از فهم و حقیقت مراتب وجود انسان کورند و دور،

__________________________________________________

لا اله، در نظر گرفته اند.

هفت سفر پیاده به مکه مشرف شد و در سفر نهم در بصره در سال 1050 ه وفات یافت رحمه اللّه علیه، در تفسیرش همانند شیخ بها الدین عاملی استادش همه جا از راغب و مفردات تجلیل نموده و نقل قول میکند. از آثارش اسفار الاربعه، مبدء و معاد، عرشیه، اسرار الایات، الامامه، التصدیق، بالجبر و التفویض، حدوث العالم، شواهد الربوبیه، مفاتیح الغیب، الحشر، کسر اصنام الجاهلیه و شروح و کتب دیگر. رباعی زیر از اوست.

آنان که ره دوست گزیدند همه در کوی شهادت آرمیدند همه

در معرکه حیات فتح از عشق است هر چند سپاه او شهیدند همه

ص: 42

و هم چنین از تفاوت ها در آفرینش رحمن، پس مصیبت بر ما از چنین علمای جاهل و صلحاء مفسده انگیز، کسانی که از علماء دنیا و جاهلان آخرتند آداب معاشرت با مردم را خوب میدانند ولی آداب یاد خدا و سخن پروردگار را فراموش میکنند به ریزه کاریهای علوم مادی و دنیائی روی میآورند و از حقایق علوم آخرت و روز جزا رو میگردانند، بلکه میگویم هیچ فتنه ای در دین و اخلال در عقاید مسلمین نیست مگر اینکه منشاء آن ها نزدیکی و در آمیختن علماء ناقص علم با سلاطین و حکام دنیائی است- خدایا پروردگار ما میان ما و چنین قوم و مردمی به حق حکم فرما و تو نیکوترین داورانی».

و نیز قوم دیگری را که در آینده به گروندگان پیامبر میرسند، او کارش با حکمت و مصلحت است.

مفسرین نوشته اند همین که این آیه نازل شد از پیامبر پرسیدند این قوم کیانند، پیامبر دستش را بر شانه سلمان فارسی نهاد و فرمود:

لو کان العلم عند الثریا لتناوله رجال من هؤلاء- در تفسیرها عبارت من هذا و ذووه.

نیز هست یعنی آن قوم از تبار سلمانند که اگر دانش در اوج آسمان باشد اینان آنرا فرا میگیرند.

و پایان آیه ذلِکَ فَضْلُ اللَّهِ یُؤْتِیهِ مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ است.

گرویدن علمی و عملی ایرانیان به اسلام و برقراری حکومت عدل اسلامی و تزکیه و تعلم و فراگیری حکمت را نعمتی و فضلی از خداوند یاد میکند که فضیلت بزرگی است. این بزرگی و فضیلت الهی در این زمان است و در گذشته این چنین عظمتی بدست نیامده است هر چند که بطور دقیق و آرام استمرار داشته.

در این ایام است که در پناه حکومت اسلامی و آثار بزرگمردان علم و حکمت فلسفه های غیر الهی و مکتب های مادی با زبان و بیان وابستگان پنجاه ساله شان به پوچی و شکست معرفی میشود و این حادثه یکی از معجزات آیه ای است که آنرا با عبارت- ذلک فضل اللّه یؤتیه من یشاء- بیان کرده است و در آیه دوم هم همین عبارت بیان شده.

دوم: آیه پنجاه و چهارم سوره مائده است که میگوید:

یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا مَنْ یَرْتَدَّ مِنْکُمْ عَنْ دِینِهِ فَسَوْفَ یَأْتِی اللَّهُ بِقَوْمٍ یُحِبُّهُمْ وَ یُحِبُّونَهُ أَذِلَّهٍ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ أَعِزَّهٍ عَلَی الْکافِرِینَ یُجاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ لا یَخافُونَ لَوْمَهَ لائِمٍ ذلِکَ فَضْلُ اللَّهِ یُؤْتِیهِ مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ واسِعٌ عَلِیمٌ».

ص: 44

ای مؤمنین هر گاه از دینتان برگردید بزودی خداوند قومی که آنها را دوست دارد و آنها هم خدای را دوست دارند، نسبت به مؤمنین فروتن و خاضع و نسبت به کافران با کرامت و عزت نفس و سر افرازند به یاری اسلام برمیانگیزاند که در راه خدا جهاد میکنند و در راه دین از نکوهش و ملامت هیچ کس باک ندارند و نمی هراسند اینست فضل خدای هر که را بخواهد اعطا کند و او دارای رحمت گسترده و بی پایان است».

همانند آیه اول در تفسیر این آیه هم مفسرین همان حدیث پیامبر را نقل کرده اند و شما میدانید مفسرین در تمام کشورهای اسلامی میزیسته اند مثلا در قرنهای گذشته یا پنجم و چهارم و تا امروز احادیث معتبری از سوی علمای تمام مذاهب اسلامی بازگو شده است مثل حدیث غدیر یا احادیث دیگر زیرا بر وجود بیشتر آنان که حق طلب بوده اند عدالت و انصاف حاکم بوده و حدیث فوق را اجماعا و همگی نقل کرده اند مثل، قرطبی در جامع الاحکام مینویسد، لما یلحقوا بهم، امتی در آینده هستند، قال ابن عمرو سعید بن جبیر هم العجم، و فی صحیح البخاری و مسلم قال، کنا جلوسا عند النبی صلّی اللّه علیه و آله نزلت هذه الایه قال رجل من هؤلاء یا رسول اللّه؟

فوضع یده علی سلمان ... تا آخر حدیث که قبلا ذکر شد صفحه 9 ج 18/ الجامع الاحکام از محمّد بن أحمد انصاری قرطبی.

أبو الفداء اسماعیل بن کثیر قریشی دمشقی نیز مینویسد.

«و آخرین منهم، بفارس و لهذا کتب کتبه الی فارس ... و لهذا قال مجاهد غیر واحد ... هم الاعاجم ... و غیر العرب.

و سپس از قول أبو حاتم و زبیدی و ولید بن مسلم و أبو حازم و سعد ساعدی نقل میکند که پیامبر فرمود:

انّ فی اصلاب اصلاب اصلاب رجال و نساء من امتی یدخلون الجنه

ص: 45

بغیر حساب.

یعنی از تبار و نسل و تبار مردان، و زنان امتم قومی هستند که بدون حساب به بهشت وارد میشوند». (ص 462/ ج 4 تفسیر أبو الفداء) آیا آن قوم این امت شهید پرور و صدها هزار شهید جانباز راه سر بلندی نام اللّه نیستند که امروز در حکومت اسلامی مصداق حدیث فوقند؟ و بی حساب به بهشت میروند.

زمخشری هم در کشاف همین حدیث و مطلب را با جزمیت نقل میکند و همین طور فخر رازی در تفسیر کبیرش و سایر مفسرین.

پس ای خواننده عزیز فرصت را غنیمت دار و در سپاه حق علیه ظلم و باطل و الحاد قرار گیر که فردا دیر است چنانکه پیامبر فرمود:

و فی ایام دهرکم نفحات، الا فتعرضوا لها.

ای انسانها در دوران حیاتتان نسیم و نفحه های حیات بخش الهی میوزد خود را در معرض آن قرار دهید- آری زمانی محیط نامساعد بود اما امروز بحمد اللّه شرایط و محیط آماده است، تا چه کند همت والای تو.

ص: 1

یعنی گشایش دادیم و گفت:

لَفَتَحْنا عَلَیْهِمْ بَرَکاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ (96/ اعراف).

یعنی خیرات و برکات بر ایشان روی آورد. (چنانچه مردمان ایمان آورده و پرهیزکار میشدند، درهای برکات آسمان و زمین را بر آنها میگشودیم و لکن آیات و پیامبران را تکذیب کردند و آنها را به کیفر کردار زشت شان رساندیم):

2- گشودن مشکلات و دشواریهای علوم، مثل عبارت:

فلان فتح من العلم بابا مغلقا:

او دری که از علم بود گشود و دشواریش را برطرف کرد. در آیه:

إِنَّا فَتَحْنا لَکَ فَتْحاً مُبِیناً (1/ فتح).

گفته شده مقصود فتح مکه است و بلکه مقصود گشایش راه علوم و هدایت ها بر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله است که وسیله ای برای رسیدن به ثواب و مقامهای شایسته و پسندیده است و سبب آمرزش و غفران ذنوب او بوده.

فاتحه کلّ شی ء: آغاز هر چیزی است که ما بعد آن با آن آغاز، باز و گشوده میشود و از این معنی است عبارت-

گفت: رَبَّنَا افْتَحْ بَیْنَنا وَ بَیْنَ قَوْمِنا بِالْحَقِّ وَ أَنْتَ خَیْرُ الْفاتِحِینَ (89/ اعراف) (1) و از این معنی عبارت- الفتّاح العلیم- است، شاعر گوید:

و انّی من فتاحتکم غنیّ (2)

.(فَتاحَه): با ضمه و فتحه حرف (ف) حکم و داوری است.

آیه: إِذا جاءَ نَصْرُ اللَّهِ وَ الْفَتْحُ (1 نصر) که در معنی این آیه احتمال نصرت و پیروزی و داوری و حکم هر دو هست و همینطور آنچه را که خدای تعالی از معارف بر انسان می گشاید، و بر این اساس آیات:

نَصْرٌ مِنَ اللَّهِ وَ فَتْحٌ قَرِیبٌ (13/ صف).

فَعَسَی اللَّهُ أَنْ یَأْتِیَ بِالْفَتْحِ (56/ مائده).

وَ یَقُولُونَ مَتی هذَا الْفَتْحُ (28 سجده).

قُلْ یَوْمَ الْفَتْحِ (29 سجده) معنی آیه اخیر:

__________________________________________________

سخن و دعای حضرت شعیب پیامبر علیه السّلام است که می گوید: میان ما و قوممان حکم فرما و تو نیکوترین گشاینده مشکلات و داوران هستی.

در نهج البلاغه هم آیه فوق در همین معنی یعنی حکم و داوری کردن آمده است: آنجا که در جنگ و محاربه به دشمنان برخورد نمودند که می فرماید: اللهم قد صرح مکنون الشنآن و جاشت مراجل الاضغان: پروردگارا به حقیقت که مکنونات و پنهانیهای عیب جویان روشن و آشکار شد و دلهای پر از کینه دشمنان به هیجان آمد خداوندا تو میان ما و این قوم به حق حکم فرمای که تو بهترین داوران و گشایندگان راه حقی. (ص 273- دعای 15).

مصراع فوق از شعر اسعر جعفی است که می گوید:

الا ابلغ بنی عوف رسولا بانّی عن فتاحتکم غنی

بسوی بنی عوف رسول روانه کن که به آنها ابلاغ کند من از حکم و داوریهای شما بی نیازم که بصورت- ألا من مبلغ عمرا رسولا- نیز روایت شده است.

ص: 4

یعنی روز داوری و حکم، و گفته شده روز بر طرف شدن شک و شبهه از اعتقاد به قیام قیامت و نیز روزی که برطرف کردن عذاب را از او می خواهند و طلب میکنند.

(استفتاح:) طلب فتح و پیروزی و گشایش است.

در آیه گفت: إِنْ تَسْتَفْتِحُوا فَقَدْ جاءَکُمُ الْفَتْحُ (19/ انفال).

یعنی اگر پیروزی خواستید یا طلب گشایش و داوری نمودید یا درخواست آغاز خیراتی که با آمدن پیامبر صلّی اللّه علیه و آله برایتان آمده است نمودید. [آن شرایط و خواست برای شما آمد].

آیه: وَ کانُوا مِنْ قَبْلُ یَسْتَفْتِحُونَ عَلَی الَّذِینَ کَفَرُوا (89/ بقره).

یعنی با بعثت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله از خدای طلب پیروزی بر کفار و یاری نمودید.

و گفته شده معنی آیه اخیر این است که بارها از مردم خبر بعثت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله را پرسش میکردند و بارها از کتاب ها آنرا استنباط می نمودند. و نیز گفته شده با یاد پیامبر صلّی اللّه علیه و آله از خدای پیروزی طلب می کردند و یا می گفتند: ما با محمّد صلّی اللّه علیه و آله بر بت پرستان پیروز میشویم.

مفتح و (مِفتاح:) کلید و آنچه که با آن چیزی گشوده میشود، جمعش.

مفاتیح و مفاتح.

و آیه: وَ عِنْدَهُ مَفاتِحُ الْغَیْبِ 59/ انعام). مقصود آن چیزی است که به وسیله آن به غیبی که در آیه زیر آمده است رسیده میشود که گفت:

فَلا یُظْهِرُ عَلی غَیْبِهِ أَحَداً إِلَّا مَنِ ارْتَضی مِنْ رَسُولٍ (26/ جن).

ما إِنَّ مَفاتِحَهُ لَتَنُوأُ بِالْعُصْبَهِ أُولِی الْقُوَّهِ (76/ قصص) (1).

__________________________________________________

یعنی قارون آنچنان گنجینه ها داشت که حمل و برداشت کلیدهای آن برای

ص: 5

گفته شده مقصود کلیدهای خزائن و دفینه های او و یا مقصود از کلیدها همان گنجینه هاست (1).

باب فتح: دری گشوده شده و مفتوح، که در تمام حالات باز است و واژه- غلق- نقطه مقابل آن است یعنی مغلوق و بسته شده روایت شده است که.

«من وجد بابا غلقا وجد الی جنبه بابا فتحا» (2).

__________________________________________________

مردان توانا نیز دشوار بود قومش به او میگفتند مغرور مباش که خدای تبهکاران را دوست ندارد و با عذاب خدای که فرو رفتن خود و گنجینه هایش در قعر زمین بود به فرجام نکبت بارش رسید.

زیرا که حمل دفینه ها و گنجها دشوار بوده نه کلیدها که از نوع تسمیه کل به جزء و جزء به کل یا مکان به ذی مکان است، مثل آیه: وَ سْئَلِ الْقَرْیَهَ (82 یوسف) که منظور پرسش از اهل قریه است یا تعبیر دست به آستین.

روایت فوق همانند اکثر احادیث و روایاتی که تاکنون از طرف راغب ذکر شده درست تفسیر آیات شریفه قرآن است و این روایت تفسیر آیه فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً، إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً- 4 و 6/ انشراه) است یعنی انسان در مقابل هر سختی و دشواری و یا بطور ادبی در مقابل هر در بسته ای درب گشوده ای و آسایشی خواهد یافت به حقیقت قسم و به مربیان عالی مقام تربیت متعالی اسلام سوگند که از نظر تربیتی و روانی و مفهومی از روایت فوق متعالی تر و شکوهمندتر در تاریخ و فلسفه ها نمی توان یافت، روایتی است که سراسر امیدواری و روح و نیروی تلاش و کوشش به انسانها میدهد و این مفهوم را شعرای پارسی گوی ما با عبارات گونه گون بیان داشتند، یکی می گوید:

در ناامیدی بسی امید است پایان شب سیه سپید است

مولوی گوید:

آنکه ترسد مرو را ایمن کند هر دل ترسنده را ساکن کند

صاحب مجمع البحرین در متن دعای رمضان که ابواب آسمان گشوده میشود

ص: 6

که- فتح واسع- نیز گفته شده.

در این روایت عبارت- لکل شرّه فتره: اشاره به آن چیزی است که گفته شده- للباطل جوله- یعنی باطل دورانی و جولانی دارد که بعدا نابود و تباه میشود و سپس- للحقّ دوله- یعنی حق آنچنان پایدار و استوار میشود که نه خوار میشود و نه اندک و ناچیز، و عبارت «من فتر الی سنتی» در روایت فوق یعنی هر کسی به سنت من دست یازید و بدان اطمینان حاصل کرد و آرامش یافت نجات یافته، و گر نه هلاک شده است.

الطّرف الفاتر: دیده و نگاهی که ضعفی نیکو در آن هست (1).

الفتر: فاصله میان انگشت ابهام و سبابه، گفته میشود:

فترته بفتری و شبرته بشبری: [با فاصله دو انگشت و فاصله پنج انگشتان باز از هم آن را اندازه گرفتم].

آیه گفت: أَ وَ لَمْ یَرَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَنَّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ کانَتا رَتْقاً فَفَتَقْناهُما (30 انبیاء) (1).

فتق و فتیق: سپیده دم و پگاهان.

افتق القمر: ماه از پس ابر صبحگاهی ظاهر شد.

نصل فتیق الشّفرتین: پیکانی با نوک تیز دو شاخه، گویی که یکی از دیگری برآمده است.

جمل فتیق: شتری که بسیار چاق و فربه شده، فعلش- فتق، فتقا- است (2).

__________________________________________________

آیا کفار نمی فهمند و نمی بینند که آسمانها و زمین بهم پیوسته بودند و بعدا آنها را جدا کردیم و آنگاه حیات موجودات را بر آب استوار داشتیم و هر چیزی را از آب زنده قرار دادیم آیا ایمان نمی آورند؟ سپس به قرار گرفتن کوهها در زمین اشاره می کند آنگاه به ایجاد نهرها و راههای آبی، از این آیه شکوهمند علمی که با روشنی دوران کرات و دود و آتش بودن آسمانها و زمین و سپس دوران ریزش بارانها و بعد پیدایش کوه و خشکی یعنی دوران سوم آنها و راههای حیات را در زمین نشان میدهد می فهمیم که قرآن حقایقی را که انسان ها بعدها نام و اصطلاح علمی بودن را بر آن نهاده است در یک یا چند آیه با بیانی اعجازانگیز بیان می کند و فلسفه تذکر و یادآوری آنها را ایمان آوردن به آفریدگار می داند تا در پرتو ایمان از غرور و استکبار عدول کرده و به حق و عدل گردن نهند.

در واژه- فتق- اصطلاح دقیقی هست که در متن نیامده و آن- الفتق شقّ عصی المسلمین که- شق عصی الجماعه- نیز آمده است یعنی بعد از اتحاد و وحدت کلمه در میان مسلمین و امت با ایجاد جنگ در مرزها یا در داخل جامعه اختلاف ایجاد کنند. ازهری- این معنی را از لیث نقل کرده است عام الفتق:

سالی که فراوانی در آن باشد. (تهذیب اللغه 9/ 64- مقائیس اللغه 4/ 471)

ص: 9

مورد بکار میرود، مثل آیه أَلا فِی الْفِتْنَهِ سَقَطُوا (49/ توبه) (1).

و زمانی- فتنه- به معنی آزمون است، مثل آیه:

وَ فَتَنَّاکَ فُتُوناً (40/ طه).

واژه- فتنه- مثل واژه- بلاء- است و هر دو واژه هم در سختی و هم در آسایشی که انسان از آنها ناگزیر است بکار میروند ولی معنی فتنه و بلا- در شدت و سختی آشکارتر و بکار بردنش بیشتر است، در باره هر دو واژه و معنی آنها خداوند گفت:

وَ نَبْلُوکُمْ بِالشَّرِّ وَ الْخَیْرِ فِتْنَهً (35/ انبیاء).

و در مورد سختی و شدت گفت:

إِنَّما نَحْنُ فِتْنَهٌ (102/ بقره).

وَ الْفِتْنَهُ أَشَدُّ مِنَ الْقَتْلِ (191/ بقره).

وَ قاتِلُوهُمْ حَتَّی لا تَکُونَ فِتْنَهٌ (193/ بقره).

و گفت: وَ مِنْهُمْ مَنْ یَقُولُ ائْذَنْ لِی وَ لا تَفْتِنِّی أَلا فِی الْفِتْنَهِ سَقَطُوا (49/ توبه).

یعنی مرا گرفتار منمای و عذابم مکن، و این مطلب را از آن جهت گفتند که در بلیه و عذاب افکنده شدند، و در آیه گفت:

فَما آمَنَ لِمُوسی إِلَّا ذُرِّیَّهٌ مِنْ قَوْمِهِ عَلی خَوْفٍ مِنْ فِرْعَوْنَ وَ مَلَائِهِمْ أَنْ یَفْتِنَهُمْ (83/ یونس) (2).

__________________________________________________

آگاه باشید و بدانید که کافران و فتنه جویان در عذاب فتنه شان در خواهند افتاد.

جز ذریه ای از قوم موسی آنهم برای ترس از فرعون و طرفدارانش که عذابشان میکردند به موسی ایمان نیاوردند.

ص: 11

یعنی به بلایا، مبتلا و عذابشان می نماید.

و گفت: وَ احْذَرْهُمْ أَنْ یَفْتِنُوکَ (49/ مائده).

وَ إِنْ کادُوا لَیَفْتِنُونَکَ (73/ اسراء).

یعنی: تو را با منصرف کردن از آنچه که به تو وحی شده است در بلیه و سختی می افکنند.

و آیه: فَتَنْتُمْ أَنْفُسَکُمْ (14/ حدید) یعنی نفس و جانتان را در بلیه و عذاب افکندید و بر این اساس:

آیه: وَ اتَّقُوا فِتْنَهً لا تُصِیبَنَّ الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْکُمْ خَاصَّهً (25/ انفال) (1) و در آیه: وَ اعْلَمُوا أَنَّما أَمْوالُکُمْ وَ أَوْلادُکُمْ فِتْنَهٌ

28/ انفال) فرزندان و اموال را در این آیه به اعتبار آنچه را که از آزمودن آنها به انسان میرسد «فتنه» نامیده است و همچنین آنها را دشمن نیز نامیده است.

در آیه: إِنَّ مِنْ أَزْواجِکُمْ وَ أَوْلادِکُمْ عَدُوًّا لَکُمْ (14/ تغابن) به اعتبار چیزهایی که از آنها سر میزند (2).

و در آیه دیگر زنان و فرزندان را برای انسان زینت قرار داده می گوید:

زُیِّنَ لِلنَّاسِ حُبُّ الشَّهَواتِ مِنَ النِّساءِ وَ الْبَنِینَ .... (14/ آل عمران) که اشاره به تمام لوازم زندگی دارد (3) آیه اخیر اشاره به حالات گوناگون

__________________________________________________

از فتنه ای که خصوصا به کسانی که ستم کرده اند فقط نمیرسد بلکه همه را شامل میشود، پروا کنید.

بودن حرف (من) در آیه که من تبعیضیه است عمومیت آن را محدود می کند یعنی: بعضی از همسران و فرزندانتان کارهای دشمنگونه انجام میدهند نه عموم آنها.

انبوهی طلا و نقره، اسبان نشاندار، گله ها و کشتزارها و از این قبیل

ص: 12

در آراسته شد نشان در متاع دنیوی است.

و آیه: الم أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ (1/ عنکبوت) یعنی مردم چنین می پندارند که به حال خود رها شده هستند و مبتلا و آزموده نمیشوند تا خبیث و ناپاکشان از پاکانشان جدا شود!؟

چنانکه گفت: لِیَمِیزَ اللَّهُ الْخَبِیثَ مِنَ الطَّیِّبِ (37/ انفال).

و آیه: أَ وَ لا یَرَوْنَ أَنَّهُمْ یُفْتَنُونَ فِی کُلِّ عامٍ مَرَّهً أَوْ مَرَّتَیْنِ ثُمَّ لا یَتُوبُونَ وَ لا هُمْ یَذَّکَّرُونَ (116/ توبه) (1) اشاره به چیزی است که در آیه:

وَ لَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَیْ ءٍ مِنَ الْخَوْفِ (155/ بقره) بیان شده است و لذا فرمود:

وَ حَسِبُوا أَلَّا تَکُونَ فِتْنَهٌ (71 ط مائده) (2).

واژه «فتنه» از افعالی است که هم از خدای تعالی و هم از بندگان است مثل بلیه و مصیبت و قتل و عذاب و غیر از اینها از افعال ناپسند و کریه.

هر گاه فتنه از خدای تعالی باشد به مقتضاء و وجه حکمت است و اگر فتنه از انسان بدون امر و حکم خدای سر بزند نقطه مقابل حکمت الهی است و لذا خداوند انسان را در ایجاد انواع فتنه ها در هر جا و مکان مذمت می کند، مثل آیات:

__________________________________________________

چیزها جز متاعی در زندگی و حیات دنیوی نیست که برای شما زینت داده شده ولی بازگشتن نیکو به پیشگاه خداوند است و بهترین متاع همان است که در بهشت ها مانند همسران پاکیزه و رضوان و خوشنودی خدا وجود دارد که از آن پرهیزکاران است.

آیا نمی فهمند و نمی بینند در هر سال یکبار یا چند بار به بلیه ای و مسائلی دچار میشوند سپس از خطاهای خویش باز نمی گردند و توبه نمی کنند و حتی متذکر هم نمی شوند که عبرت گیرند.

چنان حساب کردند و پنداشتند که گرفتاری و بلیه ای در بین نیست.

ص: 13

وَ الْفِتْنَهُ أَشَدُّ مِنَ الْقَتْلِ (191/ بقره) (1).

إِنَّ الَّذِینَ فَتَنُوا الْمُؤْمِنِینَ (10/ بروج).

و آیه: ما أَنْتُمْ عَلَیْهِ بِفاتِنِینَ (162/ صافات) یعنی شما برای او به مصداق گمراهان نیستند.

و در آیه: بِأَیِّکُمُ (الْمَفْتُونُ) (6/ قلم)، اخفش گفته است- المفتون- در اینجا همان- فتنه- است، چنانکه می گویی- لیس له معقول- یعنی عقلی ندارد و عبارت:

و خذ میسوره و دع معسوره: سهل و آسانش را بگیر و ناگوار و سختش را رها کن و واگذار، پس تقدیرش بِأَیِّکُمُ الْمَفْتُونُ (6/ قلم) است.

دیگری غیر از اخفش گفته است در آیه: (بِأَیِّکُمُ الْمَفْتُونُ- 6/ قلم) حرف (ب) زاید است مثل حرف (ب) در آیه کَفی بِاللَّهِ شَهِیداً 79/ نساء) یعنی خدای از نظر شهادت کافی است.

و آیه: وَ احْذَرْهُمْ أَنْ یَفْتِنُوکَ عَنْ بَعْضِ ما أَنْزَلَ اللَّهُ إِلَیْکَ (49/ مائده).

که با حرف (عن) متعدّی شده است و به معنی- خدعوک- است چنانکه معنی آن را با- عن- برای متعدی شدن اشاره کرده است (2).

__________________________________________________

فتنه انگیزی و ایجاد فتنه، گرانبارتر و شدیدتر از قتل و کشتن است.

ای پیامبر به هر چه بر تو نازل شده است میانشان داوری کن، هوسها و امیالشان را پیروی مکن و از آنها بر حذر باش که از بعضی چیزها که خداوند بر تو نازل کرده است دورت کنند و در باره ات خدعه می کنند.

در حدیثی از حضرت رضا در تفسیر: (الم، أَ حَسِبَ النَّاسُ ....- 1/ عنکبوت) هست که می گوید یعنی در دین آزموده میشوید همانگونه که طلا در کوره آزموده میشود و سپس همانند زر و سیم خالص میشوید. (مجمع البحرین 6/ 296).

ص: 14

و آیه: قالَ لِفِتْیانِهِ (62/ یوسف) یعنی به خدمتگزارانش، در آیات:

إِذْ أَوَی الْفِتْیَهُ إِلَی الْکَهْفِ (10/ کهف) (1).

إِنَّهُمْ فِتْیَهٌ آمَنُوا بِرَبِّهِمْ (13/ کهف) (2).

(فتیا:) همان- فتوی- است یعنی پاسخ دادن به مشکلات احکام.

استفتیته فأفتانی بکذا: از او فتوی خواستم و پاسخم داد.

در آیات: وَ یَسْتَفْتُونَکَ فِی النِّساءِ قُلِ اللَّهُ یُفْتِیکُمْ فِیهِنَّ (127/ نساء) (3) فَاسْتَفْتِهِمْ (11/ صافات).

أَفْتُونِی فِی أَمْرِی (32/ نمل) (4).

__________________________________________________

شدند بدانید خداوند بر آنها آمرزگار و رحیم است (فَإِنَّ اللَّهَ مِنْ بَعْدِ إِکْراهِهِنَّ غَفُورٌ رَحِیمٌ- 33/ نور) و این است آئین رهائی بخش توده های تحت ستم و مستضعف و این است فرمان خدای به نامردمان دنیا پرست و عیاش.

همینکه آن جوانان متنفر از فساد جامعه به غار پناه بردند.

جوانانی بودند که به پروردگارشان ایمان آورده بودند. (مربوط به أصحاب کهف است).

در باره زنان از تو می پرسند، بگو آیات قرآنی که به شما خوانده میشود در باره آنها و زنان یتیمی است که حقشان را نمی دهید و می خواهید به نکاحشان در آورید، همچنین در باره کودکان مستضعف، خداوند فتوی میدهد که با آنها با قسط و انصاف رفتار کنید و هر چقدر نیکی کنید خداوند به آن علیم و آگاه است.

بلقیس پس از دریافت نامه حضرت سلیمان علیه السّلام به یارانش می گوید فتوی دهید که چکار کنیم.

یکی از مزایای قرآن و سنت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله این است که همواره شخصیت انسانها مورد نظر است و در حدیثی از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله روایت شده است که فرمود: «لا یقولن احدکم عبدی و أمتی و لیقل فتای و فتاتی» یعنی موکدا و بطور قطع نباید

ص: 16

حافر مفجّج: پاشنه و سم برآمده.

جرح فجّ: زخمی که کورک و نارس است. (فجاجه: هر چیز نارس و کال- فجاج: پر سخن بی مایه).

گفته شده- فجر- دو گونه است.

1- فجر کاذب: که در افق همچون دم گرگ یا شیر است. (به شباهت باریکی و کم پیدائی آن).

2- فجر صادق: که حکم روزه و نماز به آن تعلق می گیرد، در آیه گفت:

حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَکُمُ الْخَیْطُ الْأَبْیَضُ مِنَ الْخَیْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّیامَ إِلَی اللَّیْلِ (178/ بقره) (1).

(فجور:) شکستن و پاره نمودن پرده و پوشش دیانت، می گویند:

فجر فجورا- اسم فاعلش- فاجر- است یعنی بدکاره و اهل زشتکاری، جمعش- فجّار و فجره است.

در آیات: کَلَّا إِنَّ کِتابَ الفُجَّارِ لَفِی سِجِّینٍ (7/ مطففین).

إِنَّ الْفُجَّارَ لَفِی جَحِیمٍ (14/ انفطار).

أُولئِکَ هُمُ الْکَفَرَهُ الْفَجَرَهُ (32/ عبس).

بَلْ یُرِیدُ الْإِنْسانُ لِیَفْجُرَ أَمامَهُ (5/ قیامه) (2).

یعنی: بلکه انسان زندگی و حیاتی را می خواهد که در آن به نابکاریها و فسق و فجور دست یابد و نیز گفته اند معنایش این است که حیات و زندگی را برای اینکه گناه مرتکب شود می خواهد و باز گفته شده یعنی امروز گناه می کند و می گوید فردا توبه می کنم و توبه نمی کند و این همان فجور است که

__________________________________________________

تا اینکه سپیدی روز از سیاهی شب برای شما روشن و آشکار شود سپس روزه و امساک را تا شب تمام کنید.

سعید بن جبیر رحمه اللّه در تفسیر آیه: یُرِیدُ الْإِنْسانُ لِیَفْجُرَ أَمامَهُ- 5/ قیامه) می گوید این گونه انسانها کسانی هستند که می گویند: سوف اتوب سوف أتوب- یعنی بعدها توبه می کنم بعدها توبه می کنم ولی «کلبی» می گوید اینگونه کسان زیاد گناه می کنند و توبه را به تأخیر می اندازند (تهذیب اللغه 11/ 49).

ص: 19

عهدی می کند و به آن وفا نمی کند.

دروغگو هم- فاجر- نامیده شده زیرا دروغ قسمتی از فجور است، می گویند:

نخلع و نترک من یفجرک: یعنی ما کسی را که به تو دروغ می گوید رها و ترک می کنیم و یا اینکه کسی را که از تو دوری جسته است از حق می رانیم.

ایّام الفجار (1): وقایع و هنگامه هایی است که در آنها جنگ ها و حوادثی میان اعراب به سختی انجامیده.

(در حدیثی آمده است که: انّ التجّار یبعثون یوم القیامه فجّارا الّا من اتّقوا اللّه- یعنی تجار در قیامت همانند بزهکاران برانگیخته میشوند مگر کسانی که متقی هستند) (النهایه 3/ 413).

بسی بزرگ و آشکار است، در آیه گفت: إِنَّ اللَّهَ لا یَأْمُرُ بِالْفَحْشاءِ (28 اعراف) (1) در آیات: وَ یَنْهی عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ وَ الْبَغْیِ یَعِظُکُمْ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ.

(90/ نحل) (2).

مَنْ یَأْتِ مِنْکُنَّ بِفاحِشَهٍ مُبَیِّنَهٍ (30/ احزاب).

إِنَّ الَّذِینَ یُحِبُّونَ أَنْ تَشِیعَ الْفاحِشَهُ (19/ نور) (3).

__________________________________________________

این آیه در پاسخ اولیاء شیطان، طاغوت پرستان و جبری مذهبانی است که برای تبرئه اعمال ناروای خویش و سلب اراده از انسان (وَ إِذا فَعَلُوا فاحِشَهً قالُوا وَجَدْنا عَلَیْها آباءَنا وَ اللَّهُ أَمَرَنا بِها- 28/ اعراف) یعنی زمانی که کار فحشا و زشتی انجام میدهند می گویند پدران ما نیز اینچنین بوده اند و خداوند ما را به این کار امر کرده است قُلْ إِنَّ اللَّهَ لا یَأْمُرُ بِالْفَحْشاءِ أَ تَقُولُونَ عَلَی اللَّهِ ما لا تَعْلَمُونَ- 28/ اعراف) بگو خداوند به فحشاء امر نمی کند آیا چیزی را که آگاهی و علم به آن ندارید به خدای نسبت میدهید قُلْ أَمَرَ رَبِّی بِالْقِسْطِ وَ أَقِیمُوا وُجُوهَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ وَ ادْعُوهُ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ- 29/ اعراف) بگو پروردگار من به قسط و عدالت فرمان میدهد و اینکه در هر نماز روی به سوی او آرید و او را با اخلاص بخوانید، این آیات و منشورهای رهائیبخش دیگر تمام پندارهای باطل معتقدین به جبر تاریخی را خاتمه میدهد و برای انسان عالیترین روش رشد انسانی را ارائه میدهد که عبارتند از:

1- اخلاص در اندیشه و دین.

2- اجرای قسط و عدالت.

3- توجه به خداوند در تمام عبادات و امور حیاتی.

این آیه نیز مکمل آیه قبلی است که می گوید: إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسانِ وَ إِیتاءِ ذِی الْقُرْبی وَ یَنْهی ....- 90/ نحل) خداوند به عدالت و نیکوکاری و بخشش به خویشاوندان فرمان میدهد و از زشتی ها و نارواها و ستمگریها نهی می کند بسا که متذکر شوید و پند گیرید.

شامل تمام فیلمها، کتابها، سخنرانیها، مناظره ها، شایعات و تبلیغات

ص: 21

إِنَّما حَرَّمَ رَبِّیَ الْفَواحِشَ (33/ اعراف).

إِلَّا أَنْ یَأْتِینَ بِفاحِشَهٍ مُبَیِّنَهٍ (19/ نساء) که کنایه از زناست و همچنین آیه:

وَ اللَّاتِی یَأْتِینَ الْفاحِشَهَ مِنْ نِسائِکُمْ (15/ نساء).

فحش فلان: او بخیل و بد کردار شد و از این معنی است سخن شاعر که می گوید:

عقیله مال الفاحش المتشدّد (1).

__________________________________________________

سوء مفسده انگیزانی است که فحشاء و زشتی ها را در میان امت اسلامی دوست دارند رواج دهند و در پایان آیه می گوید: (لهم عذاب الیم) برای چنین کسانی جز عذابی دردناک نیست.

مصراع شعر از «طرفه بن عبد» یکی از صاحبان معلقات است می گوید:

1-

اری الموت یعتام الکرام و یصطفی عقیله مال الفاحش المتشدّد 2-

اری الموت اعداد النفوس و لا اری بعیدا غدا ما اقرب الیوم من غد 3-

اری العیش کنزا ناقصا کلّ لیله و ما تنقص الایام و الدّهر ینفد

1- مرگ را می بینم که بخشندگان و بخیلان را هر دو در میان می گیرد و شامل میشود و جان بخیل که نفیس ترین سرمایه اوست از او می گیرد.

2- مرگ را می بینم که چون آب زیاد و گردابی همه در آن وارد میشوند یا امروز و یا فردایی که دور نیست و به امروز نزدیک است نفوس را در بر می گیرد.

3- حیات و زندگی را چون گنجی می بینم که پیوسته با گذشت هر شب قسمتی از آن کاسته میشود و هر چه را که روزگاران و دهر از آن کم کند بالاخره پایان می پذیرد».

ابن سیده می گوید: فاحش: هر کاری و چیزی است که موافق حق و حکم خدای نباشد ولی ابن فارس می نویسد: الفاحش: البخیل (مقائیس اللغه 4/ 480- المحکم 3/ 80).

ص: 22

مقصود از- فاحش- در این شعر دنائت و بخل و پستی است.

متفحش: بیهوده گو (1).

فخرت فلانا علی صاحبه افخره فخرا: حکم به برتری او بر دوستش دادم.

و هر چیز ارزشمند و نفیسی هم به فاخر تعبیر شده است، می گویند:

ثوب فاخر: جامه ای ارزنده و گرانقدر.

ناقه فخور: شتری بزرگ پستان و پر شیر (1).

__________________________________________________

بر چنان کشورها است رایج است که خوشبختانه بر خلاف اقوام دیگر شعرای ایرانی کمتر به فخر فروشی پرداخته اند و به ندرت یافت میشود، مثلا سعدی می گوید:

همه قبیله من عالمان دین بودند- می بینیم در اینجا هم به دین و آئین الهی افتخار می کند نه قوم گرایی و قبیله پرستی ولی شعرای اقوام دیگر نیمی از اشعارشان در فخر و برتری طلبی بر سایرین است تا جائیکه به نقائض در باره هم پرداخته اند اخطل که شاعری غیر مسلمان بود و خلفاء غاصب مروانی او را در کار هجو تشویق میکردند پا را از گلیم خود فراتر نهاده و مهاجر و انصار را هجو میکرده است و از همین روی هجو و زشتگویی رواج عجیبی یافته بود، خوشبختانه شعرای پارسی گوی در هجو هم مبالغه نکردند و توجهی بآن ننمودند بلکه بر عکس از یکدیگر تجلیل کرده اند، مولوی می گوید:

عطار روی بود و سنایی دو چشم او ما از پی سنایی و عطار آمدیم

یا اینکه در باره عطار باز می گوید:

هفت شهر عشق را عطار گشت ما هنوز اندر خم یک کوچه ایم

جز شعرایی اندک و گدامنش مانند امیر معزی و امثال او کمتر ادیب و شاعری در دام سیاستی که حکام نژادپرست بنی امیه، بنی مروان و غزنویان و سلاجقه دنبال میکردند گرفتار میشدند زیرا آن سلاطین و طاغوتها فقهاء را پراکنده و دانشمندان را به بحث های وارداتی یونان سرگرم و ادباء و شعراء را به جان هم می انداختند تا امت اسلامی سرگرم اختلافات شود و آنها با می خوارگی و مطرب نوازی به حکومت ستمگرانه و سیطره خود ادامه دهند.

ابن فارس- ناقه فخور- را بزرگ پستان و کم شیر معنی کرده: عظیمه الضرع القلیله الدر. ابن درید هم همین نظر دارد- اذا عظم ضرعها و قل لبنها.

ص: 24

(فَخّار:) کوزه گر و سفالگر، و این نام اسم صوت است یعنی وقتی در کوره سفال پزی میدمند و بصورت کسی که از تفاخر فریاد به گلو می اندازد تصور شده است، خدای تعالی گوید:

مِنْ صَلْصالٍ کَالْفَخَّارِ (14/ رحمن) (1).

تفادی فلان من فلان: از اینکه چیزی را به او ببخشد خودداری نمود و از او دوری کرد، در آیه گفت:

وَ فَدَیْناهُ بِذِبْحٍ عَظِیمٍ (107/ صافات) (1).

(افتَدی:) وقتی است که از نفس و جان خویش بذل کند، خدای تعالی گوید:

فِیمَا افْتَدَتْ بِهِ (229/ بقره).

وَ إِنْ یَأْتُوکُمْ أُساری تُفادُوهُمْ (85/ بقره).

مفاداه: مبادله اسرا با دشمن، و گرفتن اسیرانی که در دست آنهاست در آیات:

وَ مِثْلَهُ مَعَهُ لَافْتَدَوْا بِهِ (18/ رعد).

لَافْتَدَتْ بِهِ (54/ یونس).

لِیَفْتَدُوا بِهِ (36/ مائده).

(لَوِ افْتَدی بِهِ (91/ آل عمران).

لَوْ یَفْتَدِی مِنْ عَذابِ یَوْمِئِذٍ بِبَنِیهِ (11/ معارج) (2).

(فدیه:) چیزی است از مال که در برابر کوتاهی کردن از عبادت و برای مصون ماندن از عواقب آن، می پردازند، مثل کفّاره سوگند و کفّاره روزه، مانند آیات:

__________________________________________________

در باره فدیه دادن، خدای تعالی گوسپندی را بجای حضرت اسماعیل به پدرش ابراهیم است تا سنت ناپسند قربانی کردن فرزندان و انسانها در راه معبود و بت ها از بین برود زیرا انسان با جامه کرامت و فضیلت آفریده شده و موجودی مادون بت ها و مادیات نیست بلکه وجودی است برتر و مسجود فرشتگان.

مجرم و گناهکار با دیدن سهمگینی عذاب آرزو می کند و دوست دارد که پسرانش، همسر و برادرش و خویشاوندانش که پناهش میدادند و هر که در زمین هست فدیه دهد بلکه او را از چنان عذابی برهانند ولی هرگز چنان نشود که آتش عذاب سوزان است و پوست از سر می کند.

ص: 26

فَفِدْیَهٌ مِنْ صِیامٍ أَوْ صَدَقَهٍ (196/ بقره).

فِدْیَهٌ طَعامُ مِسْکِینٍ (184/ بقره) (1).

فر عن الحرب فرارا: آشکارا از جنگ گریخت، در آیات:

فَفَرَرْتُ مِنْکُمْ (21/ شعراء).

فَرَّتْ مِنْ قَسْوَرَهٍ (51/ مدثر) (1).

فَلَمْ یَزِدْهُمْ دُعائِی إِلَّا فِراراً (6/ نوح).

لَنْ یَنْفَعَکُمُ الْفِرارُ إِنْ فَرَرْتُمْ (16/ احزاب).

فَفِرُّوا إِلَی اللَّهِ (50/ ذاریات).

افررته: او را گریزاندم.

رجل فر و فار: مرد گریزان.

(مفر:) زمان و جای گریختن و فرار کردن [مصدر میمی- اسم مکان- اسم زمان].

در آیه: أَیْنَ الْمَفَرُّ (10/ قیامت) احتمال هر سه معنی اخیر در آن هست.

یعنی از آنچه که در معده هست مثل سرگین و خون.

فرثت کبده: با اندوه و اذیت دلش را به درد آوردم و پریشانش کردم.

افرث فلان أصحابه: دوستانش را به بلیه و رنج افکند که در حکم همان تغییر حالت مواد غذایی در معده است.

وَ الَّتِی أَحْصَنَتْ فَرْجَها (91/ انبیاء) (1).

لِفُرُوجِهِمْ حافِظُونَ (5/ مؤمنون) (2).

واژه- فرج- بصورت جمع و یا مفرد بطور استعاره برای مرزهای کشور و هر جایی که بیمناک باشد و باید از دستبرد دشمن آن را حراست کرد بکار رفته است.

الفرجان (3): در کشور اسلامی بمرزهای مرزداران ترک و سودان گفته شده.

در آیه: وَ ما لَها مِنْ (فُرُوجٍ) (6/ ق) (4) یعنی شکافها و از هم جدا شده ها.

__________________________________________________

در باره حضرت مریم است که دلالت بر عفت کامل و پاکیزگی نفس او دارد.

آیه اخیر در باره مردان و زنانی است که عفت می ورزند و خود را از آلودگیهای نفسانی و شهوانی حفظ می کنند و خداوند آن حالت را یکی از شرایط تحقق ایمان شمرده است و به گفته راغب چنان کسان، انسانهائی برترند.

به گفته أبو عبد اللّه یاقوت حموی علت نامیدن مرزها به فروج، این است که مرزها مسدود نیستند و همواره احتمال حمله دشمن در آن هست و در این زمان (قرن 7 و 8) به خراسان و سیستان «فرجان» گفته میشود. (اساس البلاغه 337- معجم البلدان 4/ 246- تهذیب اللغه 11/ 46).

تمام آیه که یکی از اشارات شکوهمند علمی قرآن است چنین است:

أَ فَلَمْ یَنْظُرُوا إِلَی السَّماءِ فَوْقَهُمْ کَیْفَ بَنَیْناها وَ زَیَّنَّاها وَ ما لَها مِنْ فُرُوجٍ- 6/ ق) آیا به آسمانی که از نظر مکانی و زمانی و جسمی و عددی و منزلت برتر از ایشان است نمی نگرند که چگونه آن را بنا کرده و با ستارگان زینت داده ایم و حدودی مسدود و بسته ندارد و در آن شکاف و فاصله ای هم نیست، از واژه فروج در این آیه:

اولا- لا یتناهی و بی پایان بودن آسمان.

ثانیا- نبودن فاصله و جدایی و خلاء در جهان بخوبی دانسته میشود که جهان

ص: 30

و در آیه: وَ إِذَا السَّماءُ فُرِجَتْ (9/ مرسلا) یعنی وقتی که آسمان شکافته شود [و نظم کنونیش تغییر شکل یابد].

(فرج:) برطرف شدن غم و اندوه است، می گویند:

فرج اللّه عنک: خدای غم و اندوهت را از تو دور کند.

قوس فرج: کمانی که دو طرفش باز است.

رجل فرج: مردی که راز خویش کتمان نمی کند و نیز- رجل فرج- یعنی مردی که پیوسته خود را برهنه می کند.

فراریج الدجاج: جوجه هایی که تخم را می شکافند.

دجاجه مفرج: مرغی که جوجه هایی دارد.

مفرج (1): کشته ای که قومش او را یافته اند و معلوم نیست چه کسی به قتلش

__________________________________________________

ما فوق ما نه مرز و حدی دارد و نه شکاف و فاصله ای میان اجزاء آن هست، باشد تا انسانهای آینده با ساختن ابزار و وسایل دقیق و جهانشمول، چنین حقیقتی را که قرآن بیان داشته ثابت کنند و بنگرند، و در آن صورت پرسش میشود که آیا این انسان مغرور، تسلیم نظم دهنده لطیف و حکیم جهان خواهد شد یا نه، سؤالی است که پاسخ آن را وجدان بیدار آیندگان خواهد یافت.

در حدیثی از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله روایت شده که فرموده: «لا یترک فی الاسلام مفرج» که علماء در ذیل واژه مفرج و این حدیث نظراتی اظهار کرده اند:

ابو عبیده می گوید: مفرج- کسی است که اسلام می آورد و چون سرپرستی ندارد اگر جنایتی مرتکب شد دیه اش به عهده بیت المال است.

(النهایه 3/ 423 ابن اثیر) منذری از ثعلب نقل می کند که- مفرج- کسی است که وام سنگینی دارد و عشیره و خانواده ای ندارد ولی ابن اعرابی- می گوید مفرج کسی است که مالی ندارد و مفرج کسی است که خانواده ای ندارد که در این صورت بنا به حدیث پیامبر

ص: 31

رسانده.

و لست بمفراح اذا الخیر مسنی و لا جازع من صرفه المتقلب (1)

مفرح و مفروح به: شاد کننده و چیزی که باو شاد میشوند.

رجل مفرح: کسی که زیر بار قرض و وام پشتش خم شده، و در حدیثی هست که:

«لا یترک فی الاسلام مفرح» (2).

گویی که- افراح در جلب شادمانی و در برطرف شدن شادی هر دو بکار میرود، همانطور که اشکاء- در جلب شکوی و شکایت و در برطرف کردن آن، پس مردی که بسیار وامدار است شادیش از بین رفته، و از این روی گفته اند:

لا غم الا غم الدّین: هیچ غم و اندوهی غم نیست مگر غم قرض و وام.

واژه فرد، اگر در باره خدای تعالی گفته شود تنبیه و هشداری است بر اینکه بر خلاف اشیاء که از آمیزش و زوج بودن بوجود می آیند او چنین نیست و فرد است چنانکه در باره اشیاء خبر داده است که: وَ مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ خَلَقْنا زَوْجَیْنِ (49/ ذاریات) گفته اند: معنای فرد در باره خدای این است که او مستغنی و بی نیاز از غیر خود است چنانکه با آیه: غَنِیٌّ عَنِ الْعالَمِینَ (97/ آل عمران) از آن معنی خبر داده است.

و هر گاه گفته شود او به یگانگی خویش منفرد است معنایش این است که او از هر ترکیب و زوج بودن مستغنی است و آگاهی بر این امر است که وجود او بر خلاف تمام موجودات است.

فرید یعنی واحد و یکه و تنها، جمعش- فرادی- است مثل اسیر و أساری، در آیه:

وَ لَقَدْ جِئْتُمُونا فُرادی (94/ انعام) (1).

الفرش: پهن کردن جامه و پارچه.

به مفروش- هم فرش و فراش گفته میشود، در آیه گفت:

الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ فِراشاً (22/ بقره).

یعنی زمین را برایتان رام و ذلول کرد که چون فرش، زیر پا و در اختیارتان هست و آن را در دسترس شما قرار داده است تا آرامش و استقرار در آن برایتان ممکن باشد.

فراش- جمعش- فرش است، گفت:

فُرُشٍ مَرْفُوعَهٍ (34/ واقعه).

فُرُشٍ بَطائِنُها مِنْ إِسْتَبْرَقٍ (54/ الرحمن).

و نیز- فرش- ستوران و چهارپایانی است که سوار میشوند، خدای تعالی گوید:

حَمُولَهً وَ فَرْشاً 142/ انعام) یعنی ستوران باربر و سواری. یا ذبایح- (مقاییس اللغه 4/ 487).

و بطور کنایه به هر یک از دو همسر- فراش- گفته اند، پیامبر صلّی اللّه علیه و آله فرمود:

«الولد للفراش» (1).

__________________________________________________

حدیث فوق گویای حقیقتی است که در همان قرن اول پس از وفات پیامبر صلّی اللّه علیه و آله عظمت معنی و موردش بخوبی روشن شد، چنانکه تمام مورخین از (طبری- یعقوبی- مسعودی- ابن اثیر) و فحول ادباء در آثارشان نوشته اند همینکه معاویه خواست زیاد بن ابیه را برادر نسبی خود معرفی کند مسلمین حدیث فوق را علیه او دانستند و عمل او را مخالفت با نص صریح حدیث به جامعه مسلمین شناساندند، زیرا پیامبر صلّی اللّه علیه و آله می فرماید:

«الولد للفراش و للعاهر الحجر» یعنی فرزند از زن است، و کسی که با غیر

ص: 35

فلان کریم المفارش: او زنان کریمی دارد.

__________________________________________________

همسر خود همبستری نموده حقی در فرزند او و نسب او ندارد.

و زیاد از مادر معاویه نبوده بلکه به گفته یعقوبی و سایر مورخین از ابو سفیان قبل از فتح مکه و از کنیزی از بنی عجلان است که در اختیار می فروشی بنام ابو مریم سلولی بوده و پس از مستی او را در اختیار می گیرد، و خود ابو مریم در حضور معاویه و سایرین گواهی داده است. (تاریخ یعقوبی 2/ 147- دوران معاویه).

أبو منصور ازهری و ابن منظور و سایر واژه نویسان می نویسند: قال أبو عبید معنی قوله «و للعاهر الحجر» ای لا حق له فی النسب و لا حظ له فی الولد و انما هو لصاحب الفراش، لصاحب امر الولد و هو زوجها و مولیها و هو کقوله الاخر له التراب ای لا شی ء له: یعنی سخن پیامبر که فرموده است: للعاهر الحجر- این است: چنین شخصی که از زنی غیر از همسر خود فرزند بهم زد حقی در نسب از آن فرزند ندارد و بهره ای هم در فرزند ندارد بلکه فرزند از کسی است که همسر او بوده است و فرزند آن زن از آن او است و اوست که سرپرست حقیقی است چنانکه می گوید: له التراب- یعنی عاهر حقی و چیزی ندارد. (المصباح المنیر 2/ ..- لس 4/ 612- تهذیب 1/ 14- مقائیس اللغه 4/ 406) بدیهی است فرمایش پیامبر صلّی اللّه علیه و آله برای این بوده که شرافت و آبروی انسانها پایمال نشود و در این میان به راست یا دروغ عفاف خانواده ها لکه دار نگردد و اینکه در ملاء عام حتی- عاهر- یا زناکار، خودش چنان عملی را مثل أبو سفیان و دیگری تصدیق کند چنانکه در حضور خلیفه دوم اقرار کرد.

رافعی در المصباح المنیر می نویسد: بعض العرب فی الجاهلیه کان یثبت النسب من الزنا و ابطله الشرع: یعنی در جاهلیت بعض اعراب نسب فرزند از عمل زنا را صحیح می دانستند و شرع اسلام آن را ابطال کرد، (ج 2/ ص 100).

ابن اثیر جزری از پیشوایان مورخین در کتاب «الکامل فی التاریخ» ذیل عنوان «ذکر استلحاق معاویه زیادا» پس از شرح مفصل داستان که قبلا از تواریخ

ص: 36

افرش الرجل صاحبه: دوستش را غیبت کرد و در نبودن او بد گوئیش نمود.

افرش عنه: او را از میان برد.

(فراش:) پروانه، در آیه: کَالْفَراشِ الْمَبْثُوثِ (4/ قارعه) (1).

زبانه قفل را هم به شباهت پرش سریع آن در داخل قفل- فراشه- گویند.

فراشه الماء: آبی کم و اندک در ظرف.

یا چوب آتشزنه و بریدن کمان.

مفراض و مفرض: وسیله بریدن آهن و جز آن است (ارّه).

فرضه الماء: دهانه آب جوی و نهر، خدای تعالی گفت:

لَأَتَّخِذَنَّ مِنْ عِبادِکَ نَصِیباً (مَفْرُوضاً) 118/ نساء) یعنی نصیبی معلوم، و نیز گفته شده مفروضا- در آیه اخیر یعنی بریده شده از آنها. (سخن شیطان است:

میگوید گروهی معلوم را از سایر بندگانت گمراه و جدا میکنم.

(فرض-) مثل ایجاب و واجب کردن و ملزم گردانیدن است ولی ایجاب به اعتبار وقوع یافتن. و ثابت بودن چیزی است اما فرض به قاطع بودن حکم در آن چیز است (1).

سُورَهٌ أَنْزَلْناها وَ فَرَضْناها 1/ نور) یعنی عمل به آن را بر تو واجب کردیم (2)

__________________________________________________

أبو هلال عسکری در کتاب معروفش «الفروق اللغویه» می نویسد: تفاوت و فرق میان (فرض) و (وجوب) اینستکه فرض جز از خدای تعالی نیست ولی ایجاب و وجوب هم از خدا و هم از غیر اوست. در عبارت- فرض اللّه تعالی علی العبد کذا و اوجبه علیه- هر دو واژه بکار رفته است ولی- اوجب زید علی صدیقه کذا- گفته نمیشود بلکه فرض علیه گفته میشود و بکار میرود. و از جهتی دیگر سنت مؤکد، هم واجب نامیده شده و هم فرض مثل سجده تلاوت قرآن که بر کسیکه آن را می شنود واجب است.

فرق دیگر اینستکه در امور عقلی فرض بکار نمیرود بلکه وجوب بکار میرود چنانکه می گویی این کار واجب عقلی است و گاهی فرض و واجب هر دو مساویند مثل عبارت: صلاه الظهر واجبه و فرض- که فرقی در معنی ندارد، (ص 184).

اگر- فرضناها- بدون تشدید حرف (ر) خوانده شود به معنی الزام عملی است که خداوند آنرا فرض و واجب گردانیده و اگر- فرضنا را- با تشدید

ص: 38

و آیه: إِنَّ الَّذِی فَرَضَ عَلَیْکَ الْقُرْآنَ (85/ قصص) یعنی عمل به آن را بر تو واجب گردانیده.

و از این واژه به چیزی هم که حاکم شرع از نفقه بر شوهر الزام می کند-

__________________________________________________

حرف (ر) بخوانیم به دو وجه است یکی زیادتی معنی در آن و دیگری: یعنی، حدود احکام شرعیه را مفصلا بیان کردیم و روشن نمودیم.

واژه- فرض- بغیر از این معانی که در متن آمده به معانی، 1- نوعی خرما، 2- بخشش، 3- خواندن و قرائت هم هست، مثل عبارت- فرضت جزئا: یعنی آن جزء قرآن را قرائت کردم، و نیز به معنی سنت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله هم هست. فرض:

سن، بعضی گفته اند: فرض رسول اللّه، یعنی واجب و الزام کرده است و نیز فرض به معنی سپر و نیز فرض: سپاهی موظف و آشنا به وظیفه خویش. فارض: بزرگ از هر چیزی، این نظر ابن اعرابی است. لحیه فارضه: ریش انبوه. أبو زید می گوید:

فرض به معنی عطیه است. (تهذیب اللغه 12/ 14)، شیخ طریحی در ذیل حدیث «طلب العلم فریضه علی کل مسلم و مسلمه» می نویسد: شارحین این حدیث در باره اش گفته های زیادی دارند و مراد از آن علمی است که بر بندگان شناخت آن در قسمت های علوم دیگر و معرفت بآنها واجب شده است تحقیقش این استکه درجات علمی شرعی سه قسم است، 1- واجب عینی، 2- واجب کفایی، 3- سنت.

واجب عینی انجام نمیشود مگر با خود آن واجب و به اعتقاد و فعل و عمل بر میگردد که انجام آن بر فرد فرد لازم است و عبارت از چیزهایی است که خداوند دانستن آنها را واجب یا منع کرده است و همینطور اقرار و اعتراف بامامت و امام و پیشوا برای رهبری جامعه و تصدیق به آنچه را که از احوال دنیا و آخرت پیامبر آورده است و به تواتر ثابت شده است و همه این امور به دلیل آرامش یافتن نفس بر آنها بدست آوردنش جزمی و حتمی است و هر چه زاید بر آنها باشد از دلایل متکلمین

ص: 39

فرض- گفته میشود.

هر جایی که عبارت- فرض اللّه علیه- وارد شده است در حکم ایجابی است که خداوند آن را در آن موضع داخل کرده است.

و آنچه که با عبارت فَرَضَ اللَّهُ لَهُ (38/ احزاب) وارد شده است به این معنی است که محظوری بر جان و نفس او در انجام یا عدم انجام آن نیست، مثل آیات:

ما کانَ عَلَی النَّبِیِّ مِنْ حَرَجٍ فِیما فَرَضَ اللَّهُ لَهُ (28/ احزاب).

قَدْ فَرَضَ اللَّهُ لَکُمْ تَحِلَّهَ أَیْمانِکُمْ (2/ تحریم) (1).

وَ قَدْ فَرَضْتُمْ لَهُنَّ فَرِیضَهً (237/ بقره) مفهوم این آیه: یعنی آن را مهر و کابین نامیده اید و پرداخت آن را بر خویش

__________________________________________________

واجب کفایی است و اما فعل واجب عینی مثل وجوب اقامه نماز و امثال آن است.

در حدیثی از حضرت باقر علیه السّلام آمده است که: «فرض اللّه الصلاه و السنن رسول اللّه علی عشره اوجه» خداوند اقامه نماز را در قرآن امر کرده ولی وجوه تفصیلی آن در سنت است مثل کیفیت (نماز یومیه- نماز آیات- نماز میت- نماز واجب خانه کعبه- نماز قضای پدر و مادر که بر پسر بزرگتر واجب است- نمازی که به واسطه اجاره و نذر و قسم و عهد واجب میشود، (مجمع البحرین 4/ 221).

در مصباح المنیر آمده است که در میان مردم عبارت زیر شهرت دارد:

تعلموا الفرائض و علموها الناس فانها نصف العلم- یعنی علم فرائض و واجبات را بیاموزید و به مردم یاد دهید و چنین عملی یعنی یادگیری و یاد دادن نصف دانش است زیرا احکام یا متعلق به زندگان و یا متعلق به مردگان است و در این عبارت تشویقی از گسترش علم در اسلام است، (ج 2/ ص 142).

این فریضه، صدقه یا زکاتی است که رسول خدا آنرا بر مسلمین فرض کرده است.

ص: 40

واجب کرده اید و بر این معنی می گویند: فرض له فی العطاء- برایش بخششی معین کرده است و از این معنی است که بخشش یا عطیّه- را هم فرض، و قرض و وام را هم فرض نامیده اند.

فرائض اللّه تعالی: آنچه را که خدای تعالی به صاحبان آنها فرض کرده است.

رجل فارض و فرضی: مردی بصیر و آگاه به حکم فرائض دینی.

خدای تعالی گفت: فَمَنْ فَرَضَ فِیهِنَّ الْحَجَّ (197/ بقر) تا (فی الحج- 197/ بقره) یعنی کسیکه بر خود اقامه حج را معین کرده است، اضافه شدن فرض حج بر انسان دلالت بر این دارد که حج در وقت معینی است.

و آنچه را که از زکات گرفته میشود- (فریضه)- می گویند، در آیات:

إِنَّمَا الصَّدَقاتُ لِلْفُقَراءِ (60/ توبه) تا فَرِیضَهً مِنَ اللَّهِ (60/ توبه).

و بر این اساس از أبی بکر روایت شده است که به بعضی از کارگزارانش در نامه ای نوشت:

«هذه فریضه الصّدقه الّتی فرضها رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم علی المسلمین».

[این فریضه، صدقه یا زکاتی است که رسول خدا بر مسلمین فرض کرده است].

(فارض:) گاو پیر، در آیه: لا فارِضٌ وَ لا بِکْرٌ (68/ بقره).

گفته اند نامیده شدن آن گاو به فارض برای این بوده که زمین را طی میکرده و می بریده یا برای اینکه کارهای سخت و مشکل به او تحمیل میشده و نیز گفته اند- فریضه البقر دو گونه است: یا نوزاد و یا پیر و مسن، نوزاد گاو در حالات

ص: 41

مختلف ذبحش جایز است ولی گاو مسن و پیر در هر حال بخشیدنش درست است و لذا- فارض- اسمی و اصطلاحی اسلامی است.

ما فَرَّطْتُمْ فِی یُوسُفَ (80/ یوسف).

افرطت القربه: مشک و آبدان را پر کردم.

و در آیه: وَ کانَ أَمْرُهُ فُرُطاً (28/ کهف) یعنی کارش اسراف و ضایع کردن بود (1).

فرعت راسه بالسیف: سرش را با شمشیر برداشتم.

تفرعت فی بنی فلان: با بزرگان و اشرافشان ازدواج کردم.

دوم- اینکه فرع به اعتبار پهنا در نظر گرفته شود.

تفرع کذا: پهنش کرد.

فروع المسأله: شاخه و برگ ها و حواشی موضوع:

فروع الرجل: فرزندانش.

فرعون: اسمی غیر عربی است که به اعتبار گستاخی و گردنکشی او اینچنین نامیده شده، گفته اند:

تفرعن فلان: بزرگنمایی و تفرعن نمود در وقتی که کسی کارهای فرعون منشانه و گستاخانه انجام دهد و قصدش همانها باشد، چنانکه می گویند: ابلس و تبلس- شیطان صفتی نمود و از این روی به طاغیان و گردنکشان گفته شده:

الفراعنه و الابالسه: فرعون ها و شیطان منشان.

__________________________________________________

مفرعا- یعنی یکی از ما پائین می آمد دیگری بالا میرفت (مقائیس اللغه 4/ 492).

أبو طفیل می گوید: در حضور ابن عباس بودیم که فرزندان أبو لهب بر او وارد شدند و در مورد چیزی میانشان خصومت افتاد بطوریکه در کنار کعبه به زد و خورد پرداختند، فقام ابن عباس یفرع بینهم: ابن عباس برخاست و میانشان حائل شد، پس- فرع القوم و فرق: هر دو بیک معنی است یعنی آنها را جدا کرد.

(تهذیب اللغه 2/ 357) در حدیثی از علی علیه السّلام آمده است که فرمود مضت اصول و نحن فروعها» مقصودش از اصول پدران و از- فروع- فرزندان بوده یعنی پدرانمان درگذشتند و ما فرزندانشان باقی هستیم، (مجمع البحرین 3/ 373).

ص: 44

عبارت- (افرغت) الدلو- یعنی آبی که در دلو بود بیرون ریختم و از این معنی بطور استعاره آیه:

أَفْرِغْ عَلَیْنا صَبْراً (250/ بقره) است (1).

ذهب دمه فرغا: خونش ریخته شد و معنایش خونش باطل شد، است که مطالبه خونبها، نشده است.

فرس فریغ: اسبی که فاصله گامهایش زیاد است گویی که از دویدن آسوده و فارغ است [راه رفتنش مثل دویدن است].

ضربه فریغه واسعه: ضربت و زدنی که از آن خون جاری میشود (2).

الفرق: جدایی و فاصله که با معنی فلق نزدیک است ولی- فلق- به اعتبار شکافتگی است و فرق به اعتبار جدایی، در آیه گفت:

وَ إِذْ فَرَقْنا بِکُمُ الْبَحْرَ (50/ بقره) (1).

فرق: قطعه و تکه ای جدا شده، و از این معنی است واژه- فرقه- در مورد جمعیت و گروهی که از دیگر مردمان جدا و بریده شده اند.

در مورد آشکار شدن سپیده دم و صبح گفته میشود: فرق الصبح و فلق الصبح.

در آیه: فَانْفَلَقَ فَکانَ کُلُّ فِرْقٍ کَالطَّوْدِ الْعَظِیمِ (63/ شعراء) (2).

(فَریق.) جماعتی جدا و پراکنده از دیگران در آیات زیر:

وَ إِنَّ مِنْهُمْ لَفَرِیقاً یَلْوُونَ أَلْسِنَتَهُمْ بِالْکِتابِ (78/ آل عمران).

فَفَرِیقاً کَذَّبْتُمْ وَ فَرِیقاً تَقْتُلُونَ (87/ بقره).

فَرِیقٌ فِی الْجَنَّهِ وَ فَرِیقٌ فِی السَّعِیرِ (7/ شوری) (3).

إِنَّهُ کانَ فَرِیقٌ مِنْ عِبادِی (109/ مؤمنون) (4).

__________________________________________________

خطاب به بنی اسرائیل و یکی از استثناهای لطیف خلقت و معجزه برای حضرت موسی است می گوید به یاد آرید وقتی که آب دریا را برای نجات شما از چنگال فرعون از هم جدا و باز کردیم.

سپس دریا شکافته شد و دو قسمتش چون کوهی عظیم بود.

و (4) دو آیه فوق اشاره به گروه مؤمنین و دیگر گروهی است که در دنیا با عدم ایمان و الحاد پیشگی کار گستاخی را بجایی میرسانند که مؤمنین را استهزاء می کنند و پس از دیدن عذاب می گویند: پروردگارا ما را به دنیا باز گردان تا کارهای ناشایسته گذشته مان را جبران کنیم به آنها گفته میشود مگر شما همان کسان نبودید که هر گاه انسانهایی می گفتند، خداوندا ایمان آوردیم، از گناهانمان در گذر و ما را مورد رحمتت قرار ده که تو نیکوترین رحمت کنندگانی، و شما به چنین کسان می خندیدید و امروز پاداشتان را می بینید و مؤمنین نیز بخاطر پایداری و ثبات

ص: 47

أَیُّ الْفَرِیقَیْنِ (73/ مریم).

تُخْرِجُونَ فَرِیقاً مِنْکُمْ مِنْ دِیارِهِمْ (85/ بقره).

وَ إِنَّ فَرِیقاً مِنْهُمْ لَیَکْتُمُونَ الْحَقَّ (146/ بقره).

(فرقت) بین الشیئین: میان آن دو چیز جدایی افکندم خواه این فاصله و جدایی طوری باشد که با چشم دیده و حس شود و یا اینکه با بصیرت و فکر فهمیده شود که در هر دو حال- فرقت- گفته میشود.

در آیات: فَافْرُقْ بَیْنَنا وَ بَیْنَ الْقَوْمِ الْفاسِقِینَ (25/ مائده).

فَالْفارِقاتِ فَرْقاً (4/ مرسلات).

یعنی فرشتگانی که بر حسب امر و فرمان خداوند و حکمت او اشیاء را از یکدیگر جدا می کنند، و بر این معنی است.

آیه: فِیها یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ (4/ دخان).

در باره عمر (رض) برای اینکه میان حق و باطل جدا کننده بود- فاروق- گفته شده.

و آیه: وَ قُرْآناً فَرَقْناهُ (106/ اسراء).

یعنی در قرآن احکام را بیان کردیم و تفصیلش دادیم.

گفته اند- فرقناه- در آیه، یعنی قسمت قسمت و به تفریق آن را نازل کردیم و فرو فرستادیم.

(تفریق)- اصلش برای تکثیر و زیادتی است و در مورد پراکندگی سخن و کاری که فراهم آمده و از هم گسیخته میشود بکار میرود مثل آیات:

__________________________________________________

ورزیدنشان در برابر استهزاءهای شما امروز رستگارانند و اینکه در دنیا به مؤمنین می گفتید راستی کدام گروه مقام بهتری دارند؟ و امروز می بینید که پایان و فرجام نیک از آن ایشان است و شما دست به گریبان عذاب ناهنجار و سوزاننده.

ص: 48

یُفَرِّقُونَ بِهِ بَیْنَ الْمَرْءِ وَ زَوْجِهِ (102/ بقره).

َّقْتَ بَیْنَ بَنِی إِسْرائِیلَ

(94/ طه).

لا نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِنْ رُسُلِهِ (285/ بقره).

لا نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِنْهُمْ (136/ بقره).

جایز است که تفریق در دو آیه اخیر به احد نسبت داده شود در حالیکه لفظ احد در نفی افاده جمع دارد.

آیه: إِنَّ الَّذِینَ فَرَّقُوا دِینَهُمْ (159/ انعام) فارقوا- هم خوانده شده.

(فراق) و مفارقه: بیشتر در باره جدایی افراد و اجسام است، در آیات:

هذا فِراقُ بَیْنِی وَ بَیْنِکَ (78/ کهف).

ظَنَّ أَنَّهُ الْفِراقُ (28/ قیامه).

یعنی این حالت بر او غلبه داشت که در موقع مرگ، جدا شدنش از دنیا قطعی است.

و آیه: وَ یُرِیدُونَ أَنْ یُفَرِّقُوا بَیْنَ اللَّهِ وَ رُسُلِهِ (150/ نساء) یعنی ایمان به خدا را آشکار می کنند و به پیامبرانی که خداوند ایمان به آنها را هم امر کرده، کفر می ورزند.

و آیه: وَ لَمْ یُفَرِّقُوا بَیْنَ أَحَدٍ مِنْهُمْ (152/ نساء) یعنی به تمام پیامبران خدا ایمان آوردند و فرقی قائل نشدند. (1).

__________________________________________________

این امتیاز تنها از آن مسلمانان و مؤمنین به اسلام است و هیچ امتی از غیر مسلمین به چنین افتخاری که پیامبران را با دیده ایمان و احترام بنگرند موفق نشده اند و نیستند زیرا تنها امت اسلام است که می گوید: آمَنَ الرَّسُولُ بِما أُنْزِلَ إِلَیْهِ مِنْ رَبِّهِ وَ الْمُؤْمِنُونَ کُلٌّ آمَنَ بِاللَّهِ وَ مَلائِکَتِهِ وَ کُتُبِهِ وَ رُسُلِهِ لا نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِنْ رُسُلِهِ- 285/ بقره) یعنی پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به وحی و تمام مؤمنین به خدا و فرشتگان و کتابها و پیامبرانش ایمان دارند و تفاوتی از نظر ایمان میان آنها قائل نیستند.

ص: 49

(فرقان:) از- فرق- رساتر است زیرا- فرقان- برای جدایی میان حق و باطل بکار میرود و تقدیرش مثل تقدیر عبارت- رجل قنعان- است که در حکم و داوری به او اکتفا و بسنده میشود.

در مورد- فرقان- گفته شده که اسم است نه مصدر ولی واژه- فرق- در این مورد و در غیر این مورد بکار میرود.

در آیه: یَوْمَ الْفُرْقانِ (41/ انفال) یعنی روزی است که در آن روز میان حق و باطل رمیان دلیل و شک و شبهه فرق گزارده میشود (1).

__________________________________________________

جوهری می گوید: فرقان همان قرآن است و هر گاه به وسیله آن میان حق و باطل تفاوت ها روشن شود فرقان است و همچنین- فرق- نیز در همین معنی است، مفسرین در نامیدن قرآن به فرقان وجوهی گفته اند:

1- بخاطر نزول پراکنده در طول 23 سال که جدا جدا آمده.

2- برای اینکه قسمت ها و بعضی از سوره ها جدا از یکدیگر است و تفصیلش تمام سوره و آیات است.

3- برای اینکه از سایر معجزات جداست چون بر صفحات و پهنه روزگار باقی است.

4- چون قرآن حلال و حرام و حق و باطل را روشن می کند.

ابن سنان می گوید: از ابا عبد اللّه (حضرت صادق علیه السّلام) از معنی فرقان و قرآن که آیا یکی است یا دو چیز پرسش شد، فرمود: قرآن همان کتاب است و فرقان محکماتی که عمل به آنها واجب است. (وافی 2/ 274 به نقل از فروق اللغات ب 149- نور الدین جزایری).

ابو هلال عسکری نیز فقط نظر حضرت صادق را با اضافات مختصری حجت میداند و آن را بازگو می کند، می گوید: بین الفرقان و القرآن، ان القرآن یفید انه یفرق بین الحق و الباطل و المؤمن و الکافر. (الفروق اللغویه- 44).

ص: 50

در آیه: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنْ تَتَّقُوا اللَّهَ یَجْعَلْ لَکُمْ فُرْقاناً (29/ انفال).

یعنی برای شما توفیقی و نوری بر دلهاتان قرار میدهد که به وسیله آن نور و توفیق میان حق و باطل فرق گزارده شود، پس فرقان در اینجا مثل ایجاد کردن آرامش و رحمت در غیر است [که خداوند آنرا بر دلها ایجاد می کند و الهام می بخشد] و تمام آن نور و توفیق و آرامش و رحمت از واژه فرقان فهمیده میشود.

در آیه: وَ ما أَنْزَلْنا عَلی عَبْدِنا یَوْمَ الْفُرْقانِ (41/ انفال) گفته شده مراد از «یوم الفرقان» روز بدر است زیرا روز بدر نخستین روزی بود که میان حق و باطل در آن روز جدایی حاصل شد.

و نیز «فرقان» کلام خدای تعالی است برای جدا نمودنش میان حق و باطل در اعتقاد راست و دروغ و سخن شایسته و ناشایسته در کردار و اعمال.

این واژه در باره «قرآن» و «تورات» و «انجیل» هر سه آمده است در آیات:

وَ إِذْ آتَیْنا مُوسَی الْکِتابَ وَ الْفُرْقانَ (53/ بقره).

وَ لَقَدْ آتَیْنا مُوسی وَ هارُونَ الْفُرْقانَ (48/ انبیاء).

وَ لَقَدْ آتَیْنا مُوسی وَ هارُونَ الْفُرْقانَ (48/ انبیاء).

تَبارَکَ الَّذِی نَزَّلَ الْفُرْقانَ (1/ فرقان).

شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ هُدیً لِلنَّاسِ وَ بَیِّناتٍ مِنَ الْهُدی وَ الْفُرْقانِ (185/ بقره).

(فرق:) دور شدن دل از بیم و خوف است، بکار بردن واژه- فرق- در این معنی مثل بکار بردن واژه های- صدع و شقّ- است [یعنی شکستن و دو تکّه کردن]، در آیه:

وَ لکِنَّهُمْ قَوْمٌ یَفْرَقُونَ (65/ توبه) یعنی (گروهی و مردمی ترسنده و بیمناکند).

ص: 51

می گویند: رجل فروق و فروقه- و همچنین- امراه فروق و فروقه- یعنی مرد و زن ترسنده و زاری کننده و از این معنی در باره شتری که از درد زهدان، با ناله راه میرود، فارق و فارقه- گفته شده و به شباهت این معنی به پاره ابر جدا از ابرهای دیگری نیز- فارق- گفته شده.

الافرق من الدیک: خروسی که پوپش دو تکه و دو قسمت است.

الافرق من الخیل: ستوری که یک رانش بالاتر از دیگری است.

فریقه: خرمایی که با شیر پخته میشود.

فروقه: پیه و چربی قسمت چپ و راست پشت بدن.

وَ مَنْ یُشْرِکْ بِاللَّهِ فَقَدِ افْتَری إِثْماً عَظِیماً (48/ نساء).

انْظُرْ کَیْفَ یَفْتَرُونَ عَلَی اللَّهِ الْکَذِبَ (50/ نساء).

و در معنی کذب مثل آیات:

افْتِراءً عَلَی اللَّهِ قَدْ ضَلُّوا (140/ انعام).

وَ لکِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا یَفْتَرُونَ عَلَی اللَّهِ الْکَذِبَ (103/ مائده).

أَمْ یَقُولُونَ افْتَراهُ (3/ سجده).

وَ ما ظَنُّ الَّذِینَ یَفْتَرُونَ عَلَی اللَّهِ الْکَذِبَ (60/ یونس).

أَنْ یُفْتَری مِنْ دُونِ اللَّهِ (37/ یونس).

إِنْ أَنْتُمْ إِلَّا مُفْتَرُونَ (50/ هود).

در آیه: لَقَدْ جِئْتِ شَیْئاً (فَرِیًّا) (27/ مریم) گفته اند معنایش کار بزرگ و عجیب یا تازه است [یعنی تو بکار عجیبی و بزرگ و نوی دست یازیدی] که همه آنها اشاره به یک معنی واحد دارد.

فزنی فلان: مرا ناآرام ساخت:

فز: گوساله: به تصور لرزش و سبکی او که در حال زایش چنین است چنانکه نام- عجل- هم به گوساله به تصور لرزش و حرکت با شتابش اینطور نامیده شده.

فزع له: یاریش کرد، شاعر گوید:

کنّا اذا ما اتانا صارخ فزع (1)

.یعنی هر گاه فریاد زننده ای که ترسیده است از ما یاری بخواهد به یاریش می شتابیم.

کسی که واژه- فزع- را- مستغیث- یعنی فریاد کننده و یاری طلب، تفسیر کرده است، تفسیری است از مقصود و مفهوم سخن نه اینکه معنی یاری خواستن در لفظ فزع باشد.

یَفْسَحِ اللَّهُ لَکُمْ (11 مجادله) و از این معنی گفته شده:

فسحت لفلان ان یفعل کذا: فرصتی به او دادم که آن را انجام دهد، همانطور که می گویی.

وسعت له: گشایشی برای او فراهم کردم.

هو فی فسحه فی هذ الامر: او در انجام این کار در فراخی و فرصت است.

وَ اللَّهُ یَعْلَمُ الْمُفْسِدَ مِنَ الْمُصْلِحِ (220 بقره) (1).

__________________________________________________

سه آیه اخیر و پیوستگی آنها با آیات دیگر موضوعی در خور دقت است زیرا عقیده باطل و ناروای گروهی که اعمال فسادانگیز قدرتمندان را به خداوند نسبت میدهند به روشنی رد می کند، در آیه اول سخن بلقیس به یاران و مشاورین خویش است که پس از دریافت نامه حضرت سلیمان و دعوت شدنش به تسلیم شدن در برابر حق چنین می پندارد که سلیمان هم ملکی از ملوک دنیائی است می گوید:

ملوک و سلاطین همینکه به شهری در آیند آنجا را به فساد می کشانند.

و در آیه بعد که 81/ یونس است می گوید، حقیقت این است که خداوند کار مفسدین را شایسته نمی گرداند.

و در آیه 220/ بقره می گوید: و خداوند مفسد را از مصلح باز می شناسد، نتیجه اینکه از عدم نسبت یافتن فساد مفسدین به خداوند با روشنی راهگشایی می کند که دیگر مستمسکی برای جبری مسلکان باقی نماند در آیه قبل از این سه آیه جزای مفسدین را که در کار تولید و نیروی انسانی جامعه فساد می کنند معین کرده، بلقیس می گوید. هدیه ای برای سلیمان می فرستیم ببینیم رسولان ما از سلیمان در مقابل هدیه چه خبر می آورند سلیمان هم در پاسخشان می گوید می خواهید مرا به مال و هدیه مدد کنید آنچه را که خداوند به من داده بهتر از آن است که به شما داده است که به هدیه و مال خویش خرسند و خوشدل میشوید. و در آیه بعدی میان مفسد و مصلح تفاوت روشنی بیان می کند و میگوید خداوند فساد را دوست ندارد و چون فسادی که به دست مفسدین و زورمندان تاریخ یا هر کسی که در حدود قدرت خویش انجام میدهد در پیشگاه خداوند ناپسند و مستوجب مجازات است لذا هر قدرت مفسده انگیزی تحت هر نام نه تنها موهبتی الهی نیست که مبغوض الهی است و فرمود فساد را در زمین و دریا و خشکی خود مردم بوجود می آورند.

مولوی در داستان شیر و نخجیریان پس از گفت و شنودها و فسادی که از روی خدعه و از سوی نخجیریان جبری مذهب حاصل میشود می گوید: (دفتر اول)

ص: 57

ادرار، از بیماری خبر میدهد.- آن را- قاروره الماء- نامیده اند.

(ادرار بیان کننده مزاج است) تفسیر: مبالغه فعل- فسر- است و نیز تفسیر به چیزی که مخصوص بیان مفردات الفاظ و غرائب الفاظ است اطلاق میشود و همچنین در آنچه را که ویژه تأویل است و لذا می گویند:

تفسیر الرؤیا و تأویلها- آیه: وَ أَحْسَنَ تَفْسِیراً 33 (فرقان) در همان معنی است.

حکم شرع را ملتزم شده و به آن اعتراف و اقرار کرده، و سپس تمام احکام یا بعض از آنها را تباه می کند و به الزام و اقرار خویش وفا نمی کند:

ولی هر گاه به کافر اصلی و واقعی- فاسق- گفته شود برای اینستکه به حکمی که عقل و خرد آنرا الزام می کند و یا فطرت بر آن حکم می کند وفا ننموده و آن را تباه می کند، مثل آیات زیر:

فَفَسَقَ عَنْ أَمْرِ رَبِّهِ (50 کهف).

فَفَسَقُوا فِیها

(16 اسراء).

وَ أَکْثَرُهُمُ الْفاسِقُونَ (110 آل عمران).

أُولئِکَ هُمُ الْفاسِقُونَ (4 نور).

أَ فَمَنْ کانَ مُؤْمِناً کَمَنْ کانَ فاسِقاً (18 سجده).

وَ مَنْ کَفَرَ بَعْدَ ذلِکَ فَأُولئِکَ هُمُ الْفاسِقُونَ (55 نور) این آیه: یعنی کسی که نعمت های خدای را می پوشاند و کتمان می کند به تحقیق از طاعت خدای خارج شده است.

و در آیات: وَ أَمَّا الَّذِینَ فَسَقُوا فَمَأْواهُمُ النَّارُ (20 سجده).

وَ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا یَمَسُّهُمُ الْعَذابُ بِما کانُوا یَفْسُقُونَ (49 انعام).

در این آیه سرنوشت نکبت بار فاسقین معین شده.

وَ اللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْفاسِقِینَ (108 مائده).

إِنَّ الْمُنافِقِینَ هُمُ الْفاسِقُونَ (67 توبه) ذو چهرگان همان فاسقین و قانون شکنان هستند.

و آیه: کَذلِکَ حَقَّتْ کَلِمَهُ رَبِّکَ عَلَی الَّذِینَ فَسَقُوا (33 یونس).

أَ فَمَنْ کانَ مُؤْمِناً کَمَنْ کانَ فاسِقاً (18 سجده).

در آیه اخیر ایمان در مقابل فسق و مؤمن در برابر فاسق بکار رفته است.

پس فاسق اعم از کافر و فراگیرتر است و ظالم و ستمگر اعم از فاسق است.

ص: 60

در آیه، وَ الَّذِینَ یَرْمُونَ الْمُحْصَناتِ تا ... وَ أُولئِکَ هُمُ الْفاسِقُونَ تهمت زنندگان و مفتریان را با واژه فاسقون معرفی نموده.

موش هم- فویسقه [به صیغه تصغیر] نامیده شده بنا بر اعتقادی که در او پلیدی و فسق دانسته اند و نیز گفته شده وجه تسمیه موش به- فویسقه- برای بیرون آمدن پی در پی از سوراخ است، پیامبر علیه الصلاه و السّلام فرمود:

«اقتلوا الفویسقه فانّها توهی السقاء و تضرم البیت علی اهله» (1).

[موش را بکشید زیرا ظرف آب را سوراخ می کند و اهل خانه را خشمگین و بر آنها ایجاد شر و فساد می کند].

ابن اعرابی گفته: واژه فاسق در وصف انسان در کلام عرب شنیده نشده و فقط گفته اند:

فسقت الرطبه عن قشرها: رطب و خرمای تازه از پوستش خارج شد (2)

__________________________________________________

ابن فارس از قول فراء می نویسد با اینکه تصغیر این واژه در حدیث آمده است ابن اعرابی می گوید: لم یسمع قط فی کلام الجاهلیه فی شعر، و لا کلام- یعنی واژه فاسق هرگز در کلام جاهلی در شعر یا نثر شنیده نشده. سخن ابن اعرابی غریب است هر چند که در شعر جاهلی نیامده باشد، در تواریخ هم نوشته شده که- سد عرم- را موشهای صحرایی با همین واژه (فویسقه) سوراخ کردند. (مقائیس اللغه 4/ 502).

«فسق» در واژه نامه های کهن به معانی، 1- ترک فرمان خدای 2- انحراف از طاعت به معصیت همانگونه که ابلیس از امر پروردگارش سرپیچی کرد در آیه: (فَفَسَقَ عَنْ أَمْرِ رَبِّهِ- 50/ کهف)، 3- رد کردن دستور خدای، 4- خروج از فرمان خدای است (تهذیب اللغه 8/ 414).

گفته اند اصل فسق خروج از چیزی بصورت فساد انگیزی است و- فسوق- که در آیه قرآن آمده است: (لا فُسُوقَ وَ لا جِدالَ فِی الْحَجِّ- 197/ بقره) یعنی در

ص: 61

فَتَفْشَلُوا وَ تَذْهَبَ رِیحُکُمْ (46/ انفال).

لَفَشِلْتُمْ وَ لَتَنازَعْتُمْ (43/ انفال).

تفشل الماء: آب جاری شد.

افصح النصاری: یعنی عید فصح آنها آمد (1).

وَ هُوَ خَیْرُ الْفاصِلِینَ (57/ انعام).

فصل الخطاب: سخن یا نوشته ای است که در آن، حکم و قضیه ای قطعیت پیدا می کند.

حکم فیصل و لسان مفصل: حکم شفاهی و زبانی که هر چیزی را فیصله میدهد، در آیه:

کُلَّ شَیْ ءٍ فَصَّلْناهُ تَفْصِیلًا (12/ اسراء) (1).

و آیه: الر، کِتابٌ أُحْکِمَتْ آیاتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ مِنْ لَدُنْ حَکِیمٍ خَبِیرٍ (1/ هود) اشاره به این آیه است که می گوید: تِبْیاناً لِکُلِّ شَیْ ءٍ وَ هُدیً وَ رَحْمَهً (89/ نحل) (2).

(فصیلهُ) الرّجل: قوم خویشان مرد که از او جدایند، در آیه:

فَصِیلَتِهِ الَّتِی تُؤْوِیهِ (13/ معارج) (3) (خویشانی که او را پناه میدادند).

(فصال:) جدا کردن کودک و بریدن او از شیر خوردن است، در آیات:

__________________________________________________

اشاره دیگری به یکی از اعجازها و آیات شکوهمند آفرینش است تا انسان در اثر آن آیات، حیاتش و زندگیش نظم و ترتیب داشته باشد می گوید: شب و روز را دو آیه و نشانه قرار دادیم و تاریکی شب را با روشنایی روز برطرف می کنیم تا از فضیلت هایی که پروردگارتان برایتان در پرتو روز و شب ایجاد کرده است پیشی گیرید و بهره مند شوید و هم اینکه بوسیله روز و شب شماره سالها و حساب را بیاموزید ما همه چیز را برایتان بروشنی تفصیل و توضیح دادیم.

براستی اگر چنین نظمی در گردش و اختلاف روز و شب نبود تصور زندگی با تمام گسترشش و کمالش بصورت کنونی وجود نمیداشت.

قرآن برای هر چیزی، توضیح و هدایت و رحمتی است.

و خویشاوندی که حمایتش می کردند.

ص: 65

فَإِنْ أَرادا فِصالًا عَنْ تَراضٍ مِنْهُما (233/ بقره).

فِصالُهُ فِی عامَیْنِ (13/ لقمان).

و از این معنی واژه فصیل- است که مخصوص جدا نمودن نوزاد شتر از شیر مادر او است (1).

(المُفَصّل) من القرآن (2): هفت سوره اخیر قرآن برای اینکه میان قصص و سوره های کوتاه قرار دارند.

فواصل: اواخر آیات قرآن، فواصل القلاده: مرواریدهای ریز که میان رشته و بند جدا جدا قرار دارند.

و نیز گفته شده- فصیل- دیوار و حائلی است غیر از دیوار بلند شهر، در حدیث آمده است که:

«من انفق نفقه فاصله فله من الاجر کذا» یعنی بخشش و نفقه جداکننده.

پس: کسی که نفقه ای انفاق می کند میان کفر و ایمان جدائی می اندازد [ایمان را تأیید و کفر را تضعیف می نماید و چنین کسی در خور پاداش است].

مهر نامه، (1) در آیات:

وَ إِذا رَأَوْا تِجارَهً أَوْ لَهْواً انْفَضُّوا إِلَیْها (11/ جمعه) (2).

__________________________________________________

چون نامه های مخصوص را با لاک و مهر ممهور می کنند که باز نشود لذا باز کردن و گشودن آنها در حکم شکستن مهر نامه است و امروز هم در دنیا همین عمل در امانات انجام میشود.

این آیه که در سوره جمعه و برای پراکنده نشدن اجتماع مسلمانان در نماز جمعه آمده است بصورت خبری تکدیری و تربیتی است می گوید: چون نماز جمعه تان به پایان رسید در زمین پراکنده شوید و از فضل و کرمش بهره جوئید و خداوند را بسیار یاد کنید تا رستگار شوید ولی گروهی چون آوای تجارت و سرگرمی را می بینند و میشنوند بسوی آن متوجه و از جمع نمازگزاران پراکنده میشوند و تو را ای پیامبر در حال قیام تنها می گذارند به اینان بگو آنچه نزد خداست از تجارت و سرگرمی ها بهتر است و خدا بهترین روزی دهندگان است (اما آیا متکاثرین و سرمایه پرستان عبرت خواهند گرفت!؟).

این سرگرمی در عصر ما برنامه هائی است که ممکن است در ساعات و اوقات نماز جمعه پخش شود و گروهی از نوجوانان عزیز و بعضی خانواده ها را سرگرم کند، خطاب اجرایی امروز در این آیه همین است که تا ساعات پایان نماز جمعه که خوشبختانه هم چنین است برنامه های سرگرم کننده از صدا و سیمای جمهوری اسلامی پخش نشود که نمیشود، و جالب است که تجارت و سود پرستی مترادف با لهو و سرگرمی غیر مشروع معرفی شده است اگر بازدارنده از اوامر الهی و دینی باشد.

پدران و مادران نیز بایستی به تبعیّت از این راهنمائی و دستور الهی فرزندان عزیز خود را بسوی چنین سنگر و دژی به نام آئین سیاسی عبادی نماز جمعه که در هیچ مکتبی سابقه ندارد و عالیترین پایگاه انسانسازی و آموزش دینی سیاسی اسلام است ترغیب کنند تا در این ساعات از سرگرمی ها دور و به سوی اقامه آئین

ص: 67

لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ (159/ آل عمران).

فضه: نقره است که به پائین ترین جواهرات مورد معامله اختصاص یافته است.

درع فضفاضه و فضفاض: زره وسیع و بزرگ.

در برتری ناپسند و زشت.

واژه فضل هر گاه برای افزونی یا زیادی یک چیز بر دیگری بکار رود بر سه قسم است.

1- فضل و زیادی از نظر جسم: مثل: فضیلت جنس حیوان بر جنس گیاه.

2- فضل و زیادی از نظر نوع مثل نوع انسان بر غیر خودش از حیوان و جاندار، و بر این مثال آیه: وَ لَقَدْ کَرَّمْنا بَنِی آدَمَ ... تَفْضِیلًا (70/ اسراء) هست.

3- فضل و برتری از جهت شخصیت و برتری کسی بر دیگری، پس دو فضیلت

__________________________________________________

پیامبر فرموده است: «شهدت فی دار عبد اللّه بن جدعان حلفا لو دعیت الی مثله فی الاسلام لأجبت» مقصود حلف الفضول است یعنی: در خانه عبد اللّه بن جدعان پیمان نامه ای را شاهد و گواه بودم که اگر در اسلام هم برای پیوستن به چنان پیمان نامه ای دعوت شوم اجابت می کنم.

حلف الفضول پیمان نامه ای بوده برای یاری مستضعفین و مبارزه با ستم و ظلم و چون امری انسانی است پیامبر آنرا در قبل از اسلام و بعد از اسلام محترم میشمارد که از همین حدیث، شخصیت والای حمایتگر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله را از محرومین بخوبی درمی یابیم، علت نامیدن- حلف الفضول- به این جهت بوده که سه نفر به نام، 1- فضل بن حارث، 2- فضل بن وداعه، 3- فضیل بن فضاله، جمعا در آن شرکت داشتند و از نام این سه نفر گرفته شده (تهذیب اللغه 12/ 41).

پیمانشان این بود که: «لنکونن مع المظلوم حتی یؤدّی الیه حقه و فی التاسی فی المعاش» که بنی هاشم و قبائل زهره و تیم پایه گزار آن بودند و پیامبر صلّی اللّه علیه و آله هم همپیمانشان بود یعنی بایستی ما همراه مظلوم باشیم تا حقش را به او برگردانیم و در معیشت با او مواسات داشته باشیم (الطبقات الکبری 1/ 129 و النهایه 3/ 453 ابن اثیر)

ص: 69

و برتری اول و دوم ذاتی و جوهری است و راهی برای کم کردن آن نقصان در آنها نیست که نقص خود را برطرف کنند یا اینکه آنکه ناقص است از فضل و برتری بهره مند شود مثل اسب و الاغ- که برای آنها ممکن نیست فضیلتی را که مخصوص انسان است بدست آورند.

اما فضل و برتری سوم که برتری شخصی است عرض است و راهی برای اکتساب آن وجود دارد و یافت میشود و از نوع تفضیلی است که در آیات زیر به آن اشاره شده است:

وَ اللَّهُ فَضَّلَ بَعْضَکُمْ عَلی بَعْضٍ فِی الرِّزْقِ (71/ نحل).

لِتَبْتَغُوا فَضْلًا مِنْ رَبِّکُمْ (16/ اسراء) فضل و زیادتی در این آیه یعنی مال و آنچه بدست می آید و کسب میشود.

و آیه: بِما فَضَّلَ اللَّهُ بَعْضَهُمْ عَلی بَعْضٍ (34/ نساء) مقصود از برتری بعضی بر بعض دیگر در این آیه که خداوند فضیلت داده است، آن چیزی است که از فضیلت شخصی در ذات کسی وجود دارد و همچنین فضیلتی که از تمکن و مال و جاه و نیرو به او بخشیده شده است، چنانکه گفت:

وَ لَقَدْ فَضَّلْنا بَعْضَ النَّبِیِّینَ عَلی بَعْضٍ 55/ اسراء).

فَضَّلَ اللَّهُ الْمُجاهِدِینَ عَلَی الْقاعِدِینَ (95/ نساء).

و به هر عظمت و بزرگواری که بخشنده آن را در بخشش ملتزم و مجبور نمی کند- فضل- گفته میشود مثل آیات: وَ سْئَلُوا اللَّهَ مِنْ فَضْلِهِ (32/ نساء).

ذلِکَ فَضْلُ اللَّهِ (54/ مائده).

ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ (105/ بقره).

و بر این معنی است آیات: قُلْ بِفَضْلِ اللَّهِ (58/ یونس).

وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ (83/ نساء).

ص: 70

یعنی: غذاهاشان مباح است گویی که در فضای بازی گسترده شده و هر که بخواهد به آن میرسد.

وقت بدون تخمیر شدن آنرا بپزی قبل از اینکه خمیر ور آمده باشد، و از این معنی است واژه- فطره.

فطر اللّه الخلق: همان ایجاد و آفریدن و ابداع آن است بر طبیعت و شکلی که آماده فعلی و کاری باشد پس آیه: فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْها (30/ روم) اشاره ای از خدای تعالی است به آنچه را که ابداع نموده و آفریده است و در آنچه که در وجود مردم از گرایش به شناخت خدای تعالی متمرکز ساخته و نهاده است.

فطره اللّه- همان نیرو و توانی است که در انسان برای شناختن ایمانی که در آیات زیر اشاره میشود تمرکز داده است که گفت:

وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَهُمْ لَیَقُولُنَّ اللَّهُ (87/ زخرف).

الْحَمْدُ لِلَّهِ فاطِرِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ (1/ فاطر) (1).

الَّذِی فَطَرَهُنَّ (56/ انبیاء).

__________________________________________________

ابن عباس می گوید: کنت ما ادری ما فاطر السموات و الارض حتّی احتکم الیّ اعرابیّان فی بئر فقال احدهما، انا فطرتها ای انا ابتدأت حفرها- یعنی من نمی دانستم واژه فطر در آیه: فاطِرِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ- 1/ فاطر) ریشه اش در چیست تا اینکه دو عرب در باره مالکیت چاهی حکمیت پیش من آوردند و یکی از آنان گفت انا فطرتها یعنی من به حفر چاه آغاز کردم، دانستم که- فاطر السموات- یعنی آغاز کننده و ایجاد کننده آسمان و زمین، منذری از ابی هیثم نقل می کند که گفت: فطره یعنی خلقت و سرشتی که مولود در رحم مادر با آن سرشت آفریده میشود چنانکه در آیه: إِلَّا الَّذِی فَطَرَنِی فَإِنَّهُ سَیَهْدِینِ- 27/ زخرف) فطرنی- یعنی خلقنی: مرا آفرید. ابراهیم به پدرش و قومش می گوید من از آنچه را که می پرستید مگر آنکه مرا آفریده و هدایت خواهد کرد بیزارم.

(تهذیب اللغه 13/ 325- مجمع البحرین 3/ 438).

ص: 73

وَ الَّذِی فَطَرَنا (76/ طه) یعنی ما را ابداع و ایجاد کرد.

و در آیه: السَّماءُ مُنْفَطِرٌ بِهِ (18/ مزمل) صحیح است که- انفطار- اشاره به قبول چیزی باشد که آن را ابداع کرده و بر ما بخشیده و افاضه نموده است.

(فِطر:) ترک کردن روزه است، فعلش- فطرته و افطرته و افطر هو- است.

قارچ یا سماروخ را هم- فطر- گفته اند زیرا زمین را بسرعت می شکافد و از آن خارج میشود.

غیر کار نیک، از روی علم یا غیر علم، با قصد و هدف باشد یا بدون قصد و هدف چه از انسان سر بزند و یا از حیوان و یا جماد:

عمل- هم مثل- فعل- است ولی- صنع- اخص از عمل و فعل است چنانکه قبلا گفته شده (در واژه صنع)، در آیات: وَ ما تَفْعَلُوا مِنْ خَیْرٍ یَعْلَمْهُ اللَّهُ (197/ بقره).

وَ مَنْ یَفْعَلْ ذلِکَ عُدْواناً وَ ظُلْماً (30/ نساء).

یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ (67/ مائده).

یعنی اگر این امر را نرسانی و تبلیغ نکنی در حکم کسی هستی که چیزی را به هیچوجه تبلیغ نکرده ای (1)

__________________________________________________

و می گفت بایستی کسی که حضور دارد به کسی که غائب است ابلاغ کند و نیاز او را به من برساند. پیامبر صلّی اللّه علیه و آله پیوسته خوشروی و نرمخوی بود و جز در موارد اجرای احکام دین خشونت نداشت.

(تاریخ یعقوبی 2/ 116- طبقات الکبری جلد اول ص 423)

چنانکه راغب رحمه اللّه آیه فوق را تفسیر نموده بخوبی فهمیده میشود که اگر امری را که همسنگ تبلیغ تمام قرآن است نمیرساند در حکم این بود که قرآن ابلاغ نشده، این آیه در زمانی است که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله ایام آخر عمر خویش را سپری میکرد و قرآن کاملا به مردم ابلاغ شده بود این سؤال مطرح میشود که آن امر چه چیزی بود که اهمیتش برابر با تمام قرآن و کل رسالت و تبلیغ بوده، آیا کیفیت معرفی و ابلاغ مجری و اجرا کننده قرآن نبوده چنانکه پیامبر صلّی اللّه علیه و آله در همان ایام که آخرین روزهای عمر مبارکش و منجر به رحلت او بوده گفته است:» انی تارک فیکم الثقلین کتاب اللّه و عترتی و لن یفترقا حتی یردا علی الحوض» به گفته أبو منصور ازهری پیامبر صلّی اللّه علیه و آله دو همسنگ یا ثقلین یکی کتاب خدا و در کفه دیگر

ص: 76

و به چیزی که از سوی فاعل انجام میشود می گویند: مفعول و منفعل که بعضی از علماء میان مفعول و منفعل فرق نهاده و گفته اند مفعول به اعتبار فعل فاعل گفته میشود ولی منفعل به اعتبار قبول فعل در نفس اوست، پس- مفعول- اعم از منفعل است زیرا منفعل چیزی است که فاعل قصد ایجاد آن را ندارد هر چند که از فعل او بوجود آید مانند سرخی چهره از شرم که از دیدن انسانی او را فرا می گیرد و طرب و سروری که از غنا حاصل میشود و تحرک و برانگیخته شدن عاشق از دیدن مورد عشق خویش.

گفته شده برای هر فعل، انفعالی است مگر ابداع یا آفریدنی که از خدای تعالی است و ایجادی است از عدم نه اینکه در عرض و جوهر باشد بلکه خود

__________________________________________________

عترت را معرفی کرده است. (تهذیب اللغه 8/ 78).

و در ذیل واژه عتر- می نویسد: عتره النبی صلّی اللّه علیه و آله اهل بیته و هم آله الذین حرّمت علیهم الصدقه المفروضه و هم ذوی القربی الذین لهم خمس المذکور فی سوره الانفال و هذا القول عندی اقربها- فعتره النبی صلّی اللّه علیه و سلم ولد فاطمه البتول علیهم السّلام، سپس مینویسند:

حدیث فوق از- ابن اعرابی است، و شریک از قاسم بن حسان از زید بن ثابت چنین نقل کرده است: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم «انی تارک فیکم الثقلین خلفی کتاب اللّه و عترتی.

محمد بن اسحاق می گوید: هذا حدیث حسن صحیح، که زید بن ارقم و ابو سعید خدری به همین صورت عینا نقل نموده اند: «فجعل العتره اهل البیت» ابو عبید و ابن السکیت نیز همینطور گفته اند.

(تهذیب اللغه 2/ 264- لسان العرب 11/ 88).

(باید دانست که سنت قطعی هم همان تطابق روش و سیره ائمه علیهم السّلام با قرآن و روش و سیره پیامبر است).

ص: 77

آفریدن و ایجاد جوهر است.

همیشه زنده بمانند.

دوم- فقری که از عدم کسب و کار ناشی میشود که در آیه: لِلْفُقَراءِ الَّذِینَ أُحْصِرُوا (273/ بقره) یادآوری شده است تا آنجا که می گوید: مِنَ التَّعَفُّفِ یعنی صدقات مخصوص ضعفائیست که ناتوانند و با عفت (273/ بقره).

و در آیات: إِنْ یَکُونُوا فُقَراءَ یُغْنِهِمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ (32/ نور).

إِنَّمَا الصَّدَقاتُ لِلْفُقَراءِ وَ الْمَساکِینِ (60/ توبه).

سوم- فقر نفسانی و روحی، که همان آزمندی است و مقصود سخن پیامبر است که فرمود:

«کاد الفقر أن یکون کفرا» (1).

__________________________________________________

یعنی آزمند و حریص و زیادت طلب، پیوسته، کارش به کفر و بی ایمانی می انجامد و به گفته راغب منظور فقر مادی نیست زیرا مؤمنین و خدا پرستان واقعی در طول تاریخ کسانی بودند که آزمندی و طمع ورزی و افزون طلبی را در روح و جان خویش همانند أبو ذرها و اصحاب صفه کشته اند و در عین تنگدستی در اوج خداپرستی زندگی کرده اند، افسوس که تا این زمان دیگر مفسران و صاحب نظران، حدیث پیامبر صلّی اللّه علیه و آله را غالبا به فقر مادی و اقتصادی توجیه کرده اند و حال اینکه با مصادیق قرآنی و تاریخی چیزی که به کفر می انجامد زر اندوزی و دنیاپرستی و فقر نفسانی و روحی است که آلودگی نفس و جان را به همراه دارد چنانکه گفت:

(کَلَّا إِنَّ الْإِنْسانَ لَیَطْغی أَنْ رَآهُ اسْتَغْنی- 7/ علق) و همیشه فرعونها و قارون ها و قابیل ها کارشان به کفر انجامیده نه یاران صفه و چوپانان و پابرهنگانی که با تبری و عصائی بدون داشتن زر و سیم و دستیاره های زرین، کاخ کفرپیشگان را از بن برکنده اند و نمونه بارز و زنده آن رزمندگان و شهداء و ایثارگران و روستائیان امروز کشور انقلاب اسلامی ما هستند که در عین تنگدستی، کوهی و اقیانوسی از ایمان و شهامت و شهادتند ولی کفر و بی ایمانی در خاندان رفاه طلبان و عیاشان و مستکبران

ص: 79

نقطه مقابل حدیث فوق این است که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله می فرماید:

«الغنی غنی النّفس» [بی نیازی، بی نیازی نفسانی است].

و همچنین مقصودی که در عبارت- من عدم القناعه لم یفده المال غنی- است.

[یعنی کسی که روح قناعت را از دست داد مال و ثروت از جهت بی نیازی به او فایده ای نمیرساند].

چهارم- فقر و نیاز بسوی خدای تعالی است که در سخن پیامبر صلّی اللّه علیه و آله اشاره شده است که فرمود:

«اللّهمّ اغننی بالافتقار الیک و لا تفقرنی بالاستغناء عنک».

[الهی مرا با نیازمندی به سوی خودت غنی گردان و نیازم را سرشار و نیز مرا در بی نیازی از خودت فقیر مگردان که خود را از تو بی نیاز بدانم].

و همین مقصود سخن خدای تعالی در این آیه است که:

__________________________________________________

و زر اندوزان است نه در کلبه های خداپرستان کوخ نشین.

در دعا آمده است که «نعوذ بک من الفقر و القله» انّما هو الفقر النفس الّذی یفضی بصاحبه الی کفران نعم اللّه و نسیان ذکره: فقر همان فقر نفسانی است که صاحبش را به کفران نعمت های خدا و فراموشی ذکر او میرساند و از آنچه را که حیثیت او را چرکین می کند دور نمی سازد. قله- کم صبری و عدم بردباری است، و در حدیثی دیگر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله فرموده است: «الفقر فخری» و با این فقر بر سایر پیامبران افتخار می کند و همان نیازمندی بسوی خدا و انقطاع از غیر خداست که کاملتر از فقر سایر انبیاء است.

(مجمع البحرین 3/ 443- سفینه البحار 2/ 378)

ص: 80

رَبِّ إِنِّی لِما أَنْزَلْتَ إِلَیَّ مِنْ خَیْرٍ فَقِیرٌ (24/ قصص) (1).

و به این معنی شاعر نزدیک شده است که می گوید:

و یعجبنی فقری الیک و لم یکن لیعجبنی لو لا محبّتک الفقر

[نیازمندیم بسوی تو مرا به شگفتی واداشت و اگر محبت و دوست داشتن به تو فقر و نیاز نبود مرا اینچنین شگفت زده نمیکرد] (2).

__________________________________________________

موسی گفت پروردگارا من، به خیر و نیکی که به من نازل کنی نیازمند و محتاجم.

خلیل بن احمد میگوید: «الفقر فی النفس لا فی المال تعرفه- و مثل ذاک الغنی فی النّفس لا المال- یعنی فقر و نیازمندی حقیقی فقر نفسانی است نه فقر مالی که تو آنرا میشناسی، و هم چنین بی نیازی همان بی نیازی نفسانی یا عزت نفس و بزرگواری است نه بی نیازی از جهت مال و ثروت، (معجم الادباء 4/ 182).

این بیت از قطعه ای است که خلیل در پاسخ سلیمان بن علی حاکم اهواز مینویسد و قطعه نانی خشک را برای سلیمان میفرستد و میگوید:

ابلغ سلیمان انّی عنه فی سعه و فی غنی غیر انّی لست ذا مال

سخیّ بنفسی انی لا اری احدا یموت هزلا و لا یبقی علی حال

و الفقر فی النفس لا فی المال تعرفه و مثل ذاک الغنی فی النفس لا المال

که تفسیر همان حدیث پیامبر صلّی اللّه علیه و آله است تا بدیگران بفهماند که مقصود فقر و بی نیازی نفسانی است نه مادی و اقتصادی، میگوید به سلیمان والی اهواز پیام مرا برسان که من از کمک مالی او بی نیازم و گشایش حال دارم و بی نیازم جز اینکه مالی ندارم و با نان خشک جوینی شادم.

سخاوت روحی و نفسانی دارم و تا کنون کسی را ندیده ام که از لاغری بمیرد و یا بیک حال باقی بماند.» آیا ضعیف النفس های دنیا پرست از این احادیث و سخنان و اشعار گهربار توشه ای برمیگیرند و عزیز میشوند!؟

ص: 81

می گویند: افتقر که اسمش- مفتقر و فقیر- است و اگر قیاس لفظی حکم می کرد پیوسته- فقیر- گفته میشد و اصل- فقیر- کسی است که مهره های پشتش شکسته شده.

فقرته فاقره: مصیبتی که پشت را می شکند به او رسید.

افقرک الصید: آن شکار به تو امکان تیر اندازی داد که گفته شده از- فقره- یعنی گودال است و از این معنی به هر گودالی و چاله ای که آب در آن جمع شود- فقیر- گویند.

فقّرت للفسیل: برای پاجوش خرما بن چاله ای حفر کردم که آن را در آن غرس کنم شاعر گفت:

و ما لیله الفقیر الّا الشیطان.

که گفته اند نام چاهی است [شب نیازمند و فقیر همچون شیطان است].

فقرت الخرز: مهره را سوراخ کردم.

افقرت البعیر: بینی شتر را سوراخ کردم.

حالک- یعنی سیاه خالص، در آیه: صَفْراءُ فاقِعٌ (69/ بقره) یعنی زرد کامل.

فقع: نوعی قارچ یا سماروخ است که آدم خوار و ذلیل را به آن تشبیه کرده اند و می گویند:

اذلّ من فقع بقاع: از قارچی که از زمین نرم بدست می آید خوارتر است [و همانند قارچ کوهی نیست که چیدنش سخت باشد].

خلیل گفته است فقّاع (1): آب گازدار کشمش و جو است و چون کفی بر سرش می آید آنطور گفته اند یعنی مثل قارچی است بر سر ساقه اش.

فقاقیع الماء: کف روی آب که تشبیهی به همان است.

(فقه-) علم به احکام شریعت است.

فقه الرجل فقاهه: وقتی است که شخصی فقیه شود و همچنین فقه: فقه را فهمید:

فقّهه: او را فهماند.

تفقّه: وقتی است که کسی فقه را بخواهد و دنبال کند و در آن تخصص یابد، در آیه:

لِیَتَفَقَّهُوا فِی الدِّینِ (166/ توبه) (1)

__________________________________________________

«و مؤمنین همگیشان نمی توانند برای آموختن علم دین سفر کنند پس چرا از هر گروهی طایفه ای سفر نکنند تا در دین، دانش اندوزند و فقیه شوند و پس از بازگشت قوم خویش را انذار کنند بسا که از بدیها و گناهان بر حذر شوند».

ابو منصور ازهری می گوید. مردی از بنی کلاب در حالیکه چیزی را برایم وصف میکرد همینکه از سخن گفتن فارغ شد، قال لی افقهت؟ یرید افهمت:

بمن گفت آیا فقه نمودی یعنی فهمیدی چه گفتم؟ و من دانستم که فقه همان فهم است.

وقتی گفته میشود: اوتی فلان فقها فی الدین ای فهما فیه- یعنی به او فهم در دین داده شد، پیامبر صلّی اللّه علیه و آله در باره ابن عباس دعا فرمود که:

«اللّهم علّمه الدین و فقّهه فی التأویل ای فهّمه تأویله.

یعنی خدایا علم دین و تأویل قرآن را به او بفهمان و او در زمان خودش اعلم بود.

ابن انباری می گوید: رجل فقیه ای عالم، و هر عالم به چیزی فقیه به آن است و فقیه العرب عالم العرب، (تهذیب اللغه/ ازهری- 5/ 405).

در نهج البلاغه ضمن نامه ای به امام حسن چنین آمده است:

و تفقّه فی الدین و عوّد نفسک الصّبر علی المکروه و نعم الخلق التصبّر فی الحق ..... فرزندم، در دین تفقه کن و جانت را به بردباری در برابر دوری از ناپسندها

ص: 84

که دیگری را هدایت کند چنانکه در کتاب «مکارم الشریعه» بیان کردم (1).

الفکّ: جدا شدن شانه از مفصل بخاطر ضعف و سستی آن.

الفکّان: دو فک دهان و محل اتصال کام آدمی.

در آیه: لَمْ یَکُنِ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ وَ الْمُشْرِکِینَ مُنْفَکِّینَ (1/ بینه) یعنی کفار یهود و نصاری و مشرکین جدا از هم نیستند و پراکنده نشده اند بلکه همگیشان با هم در گمراهیند مثل: کانَ النَّاسُ أُمَّهً واحِدَهً ... (213/ بقره) (2).

__________________________________________________

چنانکه مولوی هم با زبانی روان و شیرین تفسیر آیات فوق را که راغب رحمه اللّه آورده بیان کرده است.

مولوی هدایت و آزادی را بهم مربوط میداند که تا هدایت از سوی خدا و پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و مولی نباشد آزادی واقعی برای انسان نیست می گوید:

چون به آزادی نبوت هادی است مؤمنان را، ز انبیاء آزادی است

ای گروه مؤمنان شادی کنید همچو سرو و سوسن آزادی کنید

(دفتر ششم ص 419 کلاله خاور).

و اما در باره هدایت داشتن و هادی بودن، به گفته شاعر:

ذات نایافته از هستی بخش کی تواند که شود هستی بخش

خشک ابری که بود ز آب تهی کی تواند که شود آبدهی

کسی که خود اسیر هوسها و آرزوهای مال و جاه و شهوات است و راهی به کوی دوست نبرده و هدایت نیاموخته چگونه دیگری را از قید اسارت رها سازد، بگفته بابا طاهر:

تو که سود و زیان خود ندانی به یاران کی رسی هیهات هیهات

آیه فوق اشاره به این موضوع دارد که مردم در گمراهی و کفر همسان بودند تا اینکه پیامبران که بشارت دهنده و بیم دهنده بودند بر آنها مبعوث شدند، کتاب حق با ایشان نازل شد تا در میان مردم در آنچه را که اختلاف می نمودند داوری

ص: 86

ما انفک یفعل کذا- مثل- ما زال یفعل کذا- است یعنی پیوسته آن را انجام میدهد.

«تفکّروا فی آلاء اللّه و لا تفکّروا فی اللّه اذ کان اللّه منزّها ان یوصف بصوره».

[در نعمت ها و آثار و آیات خدا بیندیشید و در ذات وجود او تفکر نکنید زیرا خداوند منزه است از اینکه با شکلی و صورتی توصیف شود] (1).

در آیات: أَ وَ لَمْ یَتَفَکَّرُوا فِی أَنْفُسِهِمْ ما خَلَقَ اللَّهُ السَّماواتِ (8/ روم).

أَ وَ لَمْ یَتَفَکَّرُوا ما بِصاحِبِهِمْ مِنْ جِنَّهٍ (184/ اعراف).

إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ (3- رعد) یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمُ الْآیاتِ لَعَلَّکُمْ تَتَفَکَّرُونَ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَهِ (220/ بقره) رجل فکیر: مرد پرفکر، بعضی از ادباء گفته اند واژه فکر مقلوب لفظی فرک- است، امّا فکری که در معانی بکار میرود همان- فرک الامور و بحثها- است یعنی طلب کردن و پی گیری برای دریافت و رسیدن به حقیقت آن امور.

__________________________________________________

تفسیری که راغب علیه الرحمه از واژه تفکر بکمک حدیث فوق نموده همان معنی است که حکماء و فلاسفه برای تفکر نموده اند یعنی تفکر عبارت است از جولان خاطر و اندیشه در صورت ذهنی به سوی شی ء محسوس خارجی، و برگشت فکر از آن شی ء به آن خاطره، این رفت و برگشت اندیشه برای اثبات شی ء محسوس را تفکر گویند و تا از چیزی اثر ذهنی در وجود انسان نباشد اصولا اندیشه و تفکر در باره آن چیز بی اساس است و چون بشر تصوری از ذات و وجود خدا در ذهن نمی تواند داشته باشد پس تفکر در باره او ناممکن است اما در آثار و آیات خلقت که محسوسند بخوبی می توانیم بیندیشیم و به وجود مؤثر در کل وجود عالم پی ببریم و شناسایی حاصل کنیم.

بگفته شیخ سعدی:

این همه نقش عجب بر در و دیوار وجود هر که فکرت نکند نقش بود بر دیوار

ص: 88

وَ فاکِهَهً وَ أَبًّا 31/ عبس).

فَواکِهُ وَ هُمْ مُکْرَمُونَ (42/ صافات).

وَ فَواکِهَ مِمَّا یَشْتَهُونَ (42/ مرسلات).

(فُکاهه:) گفتگو و سخن صاحبان انس و محبت است، در آیه گفت:

فَظَلْتُمْ تَفَکَّهُونَ (65/ واقعه) یعنی سخنان دوستانه و فکاهیات به یکدیگر می گوئید و نیز گفته اند یعنی میوه بدست می آورید و همچنین آیه: فاکِهِینَ بِما آتاهُمْ رَبُّهُمْ (18/ طور) (1).

__________________________________________________

که- تفکه و فاکهه: یعنی سخنان دوستانه گفتن و یا بهره مندی از نعمت ها و میوه ها و شاد شدن از آنها.

ابن اثیر به نقل از خدمتگزار پیامبر صلّی اللّه علیه و آله نقل میکند که «کان النبیّ صلّی اللّه علیه و آله من افکه الناس مع صبیّ- یعنی پیامبر خدای صلّی اللّه علیه و آله در برخورد با کودکان خوشروترین و متبسم ترین مردم بود).

و باز مینویسد: «انّه کان من افکه الناس اذا خلا مع اهله.» یعنی او هنگامیکه با خانواده اش بسر میبرد از خوشرفتارترین و خوشروترین مردم بود.

الطبقات الکبری 1/ 424 و النهایه 3/ 466 ابن اثیر).

خواننده عزیز، تو میتوانی استوارترین و محکم ترین بنیادهای اصولی و راستین تشکیل خانواده را در سوره روم و عالی ترین دستور رشد کودکان و رابطه فرزند و والدین را از سوره- نساء- و شکوهمندترین آئین های دوران نوجوانی نونهالان را از سوره لقمان مطالعه کنی و نیز در سراسر قرآن و اخبار و سنت پیامبر و امامان علیهم السّلام.

دنیای به بن بست رسیده غرب و شرق از نظر فساد اخلاقی، تبعیضات نژادی- قساوت قلب و انسان کشی ها و نیز کسانی هم که کورکورانه برای شهرت طلبی دنباله رو آنان و مترجم کتابهای باصطلاح تربیتی کودکان از راسل های ماتریالیست هستند که در کتابش انحرافات غریزی را در کودکان ترویج میکند و نویسنده کتاب دیباچه بر رهبری

ص: 90

2- اخروی.

1- فلاح و پیروزی دنیایی در سعادتهایی است که زندگی دنیا با آنها پاک و پاکیزه میشود و همان بقاء عزّت، و بی نیازی است و همین معنی را شاعر قصد کرده است و می گوید:

افلح بما سئت فقد یدرک بالضّ عف و قد یخدّع الاریب (1)

__________________________________________________

شعر از عبید بن ابرص شاعر قبل از اسلام است که مفاهیم دقیقی در معلقه و قصیده اش هست، معنی بیت بالا با ابیات قبلش دانسته میشود، می گوید:

1-

فکلّ ذی نعمه محلوس و کلّ ذی امل مکذوب 2-

فکلّ ذی ابل موروث و کلّ ذی سلب مسلوب 3-

و کلّ ذی غیبه یؤوب و غائب الموت لا یؤوب 4-

اعاقر مثل ذات رحم؟ او غائم مثل من یجیب؟ 5-

افلح بما شئت فقد یبلع بالض عف و قد یخدّع الاریب 6-

لا یعظ الناس من لم یعظ الدّهر و لا ینفع اللبیب

1- هر صاحب نعمت و مالی روزی مالش از او گرفته میشود و هر آرزومندی روزی تکذیب میشود.

2- و هر صاحب شتری شترانش روزی به ارث میرسد و هر صاحب زره ای، زره اش گرفته میشود.

3- هر غائبی باز میگردد ولی کسی که با مرگ غائب شد دیگر باز نمی گردد.

4- آیا زن عقیم و نازا همانند زن زایاست، آیا غنیمت گیرنده مثل کسی است که مأیوس است.

5- به هر چه می خواهی پیروز شو، زیرا با ضعف هم بدست می آید در حالیکه مرد عاقل فریب آنرا می خورد.

6- آنکه مردم را اندرز میدهد ولی روزگار او را اندرز نداده است دانشمند هم

ص: 92

2- رستگاری و فلاح حقیقی یا اخروی که در چهار چیز است:

اول- بقا و جاودانگی بدون فنا.

دوم- بی نیازی بدون فقر و نیازمندی.

سوم- عزت بدون خواری و ذلت.

چهارم- دانایی و علم بدون جهالت و نادانی، و از این جهت گفته شده:

«لا عیش الّا عیش الاخره».

[هیچ حیاتی زندگی حقیقی نیست مگر حیات آخرت].

و در آیات: وَ إِنَّ الدَّارَ الْآخِرَهَ لَهِیَ الْحَیَوانُ (64/ عنکبوت).

أَلا إِنَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْمُفْلِحُونَ (22/ مجادله).

__________________________________________________

از او سودی نمی برد.

جاحظ اشعار عرفانی عبید را بی نظیر میداند.

(البیان و التبیین- دیوان عبید- المحکم 3/ 265- لسان 2/ 547).

ازهری در ذیل بیت فوق می گوید: یعنی:

عش بما شئت من عقل و حمق فقد یرزق الاحمق و یحرم العاقل

یعنی از روی عقل یا حماقت هر طور می خواهی زندگی کن زیرا احمق روزی می خورد و عاقل محروم میشود.

چون عاقل و عالم مثل خلیل بن احمدها تن به جیره خواری سلیمان های حاکم ستمگر نمیدهند ولی احمق به هر پستی تن میدهد و در نظاماتی که تحت سیطره دشمنان است عینا همین طور است، ملک الشعراء بهار می گوید: (به لهجه خراسانی)

دانا بری دو پول در دکون معطله احمق نشسته مین اتل شایه پندری

از عاقلا مگره می بخشه به جاهلا از بیخ عدوی مردم دانای پندری

که اشاره به تبعیضات و حق کشی ها و ستم های اجتماعی و سیطره استعمار بر گرده مردم است.

ص: 93

قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَکَّی (14/ اعلی).

قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَکَّاها (9/ شمس).

قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ (1/ مؤمنون).

لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ (189/ بقره)، إِنَّهُ لا یُفْلِحُ الْکافِرُونَ (117/ مؤمنون).

فَأُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ (/ 8 اعراف) به رستگاری حقیقی اشاره شده است.

و در آیه: وَ قَدْ أَفْلَحَ الْیَوْمَ مَنِ اسْتَعْلی (64/ طه) این معنی صحیح است که آنها قصد پیروزی دنیایی نموده و به مفهوم آیه نزدیکتر است (1).

غذای سحرگاهان و شامگاهان نیز فلاح نامیده شده و این معنی از عبارتی است که در سحرگاه یا شامگاه می گویند: حیّ علی الفلاح که اینچنین نامیده شده و اینکه در اذان- حی علی الفلاح- می گویند به این معنی است که بشتابید بر رستگاری و فلاحی که خداوند آن را برای انسانها در اقامه نماز قرار داده است و بر این اساس گفت:

«حتّی خفنا ان یفوتنا الفلاح».

یعنی آنگونه پیروزی بیابیم و دستیابی به چیزی پیدا کنیم که با نماز خفتن برای ما قرار داده شده.

فعلش فلقته، فانفلق- است، در آیات:

فالِقُ الْإِصْباحِ (96/ انعام).

إِنَّ اللَّهَ فالِقُ الْحَبِّ وَ النَّوی (95/ انعام).

فَانْفَلَقَ فَکانَ کُلُّ فِرْقٍ کَالطَّوْدِ الْعَظِیمِ (63/ شعراء) (1).

و نیز- فلق- زمین و فاصله میان دو پشته و کوه، در آیه: قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ (1/ فلق) یعنی صبحگاه (که گوئی از شکافته شدن تاریکی ظاهر میشود).

و نیز گفته شده- فلق- نهرهایی است که در آیه: أَمَّنْ جَعَلَ الْأَرْضَ قَراراً وَ جَعَلَ خِلالَها أَنْهاراً (61/ نمل) یادآوری شده است و یا «فلق» در سوره (نمل) کلمه ای است که خداوند موسی را با آن تعلیم داد و سپس دریا را با آن شکافت.

الفلق: کار شگفت و عجیب و- فیلق- هم همانست.

فلق- همان مفلوق است (2) مثل- نکث- که برای شکسته شده و منکوث بکار میرود.

فیلق و فالق: فاصله میان دو کوه و نیز فاصله میان دو کوهان شتر.

__________________________________________________

اشاره به شکافته شدن آب دریایی است که چون دو کوه از هم جدا شد و بنی اسرائیل از آن گذشتند.

در مآخذ دیگر- فلق- به معانی، 1- تمام آفریده ها، 2- ابرها، 3- دوزخ 4- پگاه، 5- و بیان حق بعد از اشکال است. ابن سکیت می گوید: فلق یعنی مصیبت و همینطور فلق شاخه ای که از آن کمان می سازند. فیلق: سپاه عظیم. فیلم و فیلق:

مرد بزرگ فیلقه: مصیبت بزرگ (تهذیب اللغه 9/ 159 مقایس 4/ 453) ابن فارس میگوید واژه- فلک- یعنی کشتی- بخاطر ریشه لغت است که همان- فلک- یا (دایره ای بودن و دوران کشتی در آب است.

ص: 95

فلکه: دوک پشم ریسی و نخ ریسی، و از این معنی فلک- در معنی پستان زن مشتق شده است.

فلک الجدی: وقتی است که چیزی مثل دوک را در دهان بزغاله بگذاری تا از شیر خوردن بازش دارد [زمانی است که پستان مادرش زخم یا علتی دیگر داشته باشد].

مختلف و گوناگون.

که این فهماندن از جانب خدای یا به این است که:

1- خداوند برای او نیروی فهم زیادی قرار داد که به وسیله آن نیرو خوبی را ادراک کرد.

2- و یا به این است که فهم مقصود را در خاطرش و قلبش القاء کرد.

3- و یا به این است که به او وحی نمود و او را بآن وحی مخصوص گرداند.

افهمته: وقتی است که به کسی چیزی را بگویی تا اینکه آنرا تصور کند.

استفهام: طلب فهم کردن از دیگری است که او را بفهماند.

وَ لَوْ تَری إِذْ فَزِعُوا فَلا فَوْتَ (51/ سبأ).

یعنی از آنچه که می ترسند دور نمیشوند.

هو منّی فوت الرّمح: یعنی دوری او از من از جائی است که نیزه به او نمیرسد.

و جعل اللّه رزقه فوت فمه: رزقش را خدا داده او هم آنرا می بیند ولی دهانش به آن نمیرسد.

افتیات: باب افتعال از واژه فوت است به این معنی که انسان چیزی را انجام میدهد بدون امر و دستور کسی که حق اوست که در آن کار دستور دهد و مشورت کند.

(تفاوت:) اختلاف در اوصاف و صفات است، گویی که وصف یکی از آنها صفت دیگر را دور می کند و یا وصف هر یک از آنها دیگری را طرد و مشخص میسازد.

در آیه: ما تَری فِی خَلْقِ الرَّحْمنِ مِنْ تَفاوُتٍ (3/ ملک) یعنی در آفریده و آفرینش خدای چیزی نیست که از اقتضاء حکمت خارج باشد.

فِی دِینِ اللَّهِ أَفْواجاً (2/ نصر)

شده).

مکان فئر: جایی که موش زیاد است.

انسان میشود آنطور مختلف نامیده شده.

بعضی از علماء گفته اند چون عبارت- فوز الرّجل- وقتی است که کسی هلاک شود، مفازه- هم به همین اعتبار نامیده شده، پس اگر- فوز- به معنی هلاکت باشد در آنصورت صحیح است که به مصدر- فوز- برگردد یعنی تصور رهائی برای کسیکه مرده است و از دام و قید دنیا نجات یافته پس مرگ و مردن هر چند از جهتی هلاکت است از جهتی دیگر نجات یافتن و رهایی است، از این روی گفته شده هیچکس نیست مگر اینکه مردن برای او خیر است و این معنی در صورتیست که به اعتبار دنیا باشد و اما وقتی به اعتبار حالت آخرت باشد که در آنجا به نعمت ها میرسند در آنصورت «فوز کبیر» یعنی رستگاری بزرگ است، در آیات:

فَمَنْ زُحْزِحَ عَنِ النَّارِ وَ أُدْخِلَ الْجَنَّهَ فَقَدْ فازَ 185/ آل عمران).

فَلا تَحْسَبَنَّهُمْ بِمَفازَهٍ مِنَ الْعَذابِ (188/ آل عمران).

در این آیه- مفازه- مصدر فاز است و اسمش فوز است یعنی مپندار که از عذاب خلاص و رها میشوند یا خلاصی دارند.

و آیه: إِنَّ لِلْمُتَّقِینَ مَفازاً (30/ نبأ) یعنی- فوزا، سپس در آیه بعد مفازا، به- حَدائِقَ وَ أَعْناباً ... (31/ نبأ) (1) تفسیر شده است.

و در آیه: وَ لَئِنْ أَصابَکُمْ فَضْلٌ (73/ نساء) تا آنجا که گفت:

فَوْزاً عَظِیماً (73/ نساء) یعنی بر اغراض و آرزوهای دنیایی حرص می ورزند و آنچه را از سود و غنیمت که به دست می آورند برای خود «فوز عظیم» میشمارند. (حال کوتاه بنیان و ظاهر نگران همیشه همین است).

__________________________________________________

(وَ کَواعِبَ أَتْراباً وَ کَأْساً دِهاقاً لا یَسْمَعُونَ فِیها لَغْواً وَ لا کِذَّاباً جَزاءً مِنْ رَبِّکَ عَطاءً حِساباً- 33- 36/ نبأ).

ص: 104

افاض اناءه: وقتی است که ظرفش را پر کند تا اینکه سرریز شود.

افضته: آب بر او ریختم، در آیه:

أَنْ أَفِیضُوا عَلَیْنا مِنَ الْماءِ (50/ اعراف).

و از این معنی است عبارت:

فاض صدره بالسّرّ: سینه اش از راز لبریز شد.

رجل فیّاض: مرد سخی و بخشنده، و بطور استعاره از این معنی میگویند افاضوا فی الحدیث، وقتی که در سخنی خوض و دقت شود، در آیات:

لَمَسَّکُمْ فِیما أَفَضْتُمْ فِیهِ (14/ نور) (1) هُوَ أَعْلَمُ بِما تُفِیضُونَ فِیهِ (8/ احقاف).

إِذْ تُفِیضُونَ فِیهِ (61/ یونس).

حدیث مستفیض: سخنی پراکنده و منتشر شده.

فیض: آب زیاد، در مثل می گویند:

انّه اعطاه غیضا من فیض: اندکی از بسیار به او بخشید، در آیات:

فَإِذا أَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفاتٍ (198/ بقره).

ثُمَّ أَفِیضُوا مِنْ حَیْثُ أَفاضَ النَّاسُ (199/ بقره).

یعنی با انبوه و فراوانی از آنجا دور شدید که تشبیهی است به جاری شدن آب زیاد.

افاض بالقداح: تیر را باورد.

__________________________________________________

برای اینکه حق را شناخته اند و می گویند پروردگارا ایمان آوردیم، ما را در ردیف شاهدان و گواهان ثبت فرمای.

اگر لطف و کرم خدای در دنیا و آخرت شامل شما نمی شد به سزای افک و دروغی که در آن فرو رفتید عذابی بزرگ به شما میرسید.

ص: 106

افاض البعیر بجرّته: شتر را از جلو راند و کشید.

درع مفاضه: زره ای که برای پوشنده اش فراخ و بزرگ است، مثل عبارت:

درع مسنونه: زرهی، ریخته گری شده و قالبی و به اندازه، که از فعل سننت:

آب را ریختم، گرفته شده است.

دوم- واژه فوق به اعتبار بالا و پائین رفتن (1)، مثل آیه:

إِذْ جاؤُکُمْ مِنْ فَوْقِکُمْ وَ مِنْ أَسْفَلَ مِنْکُمْ (10/ احزاب).

سوم- بکار رفتن واژه فوق در معنی بیشتر، در آیه:

فَإِنْ کُنَّ نِساءً فَوْقَ اثْنَتَیْنِ (11/ نساء).

چهارم- در بزرگی و کوچکی، در آیه:

مَثَلًا ما بَعُوضَهً فَما فَوْقَها (26/ بقره) گفته اند اشاره (فما فوقها) به عنکبوتی است که در آیه (41/ عنکبوت) ذکر شده و نیز معنایش این است که- ما فوقها فی الصغر- یعنی در کوچکی از آن بالاتر است و کسی که می گوید منظور، ما دون آن است این معنی را قصد نموده یعنی کوچکتر از آن است، که به معنی- دون- یعنی پائین بکار میرود و آنرا در زمره- اضداد- آورده و در کتابش تصنیف کرده است و این معنی توهّم و پنداری است از سوی او. (مقصود راغب ابو عبیده است در کتاب مجاز القرآن).

پنجم- فوق به اعتبار برتری و فضیلت دنیایی، مثل آیه:

وَ رَفَعْنا بَعْضَهُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجاتٍ (32/ زخرف).

__________________________________________________

و نتیجه میشود و لذا فرمود: عذاب از زیر گامهاتان حاصل و برانگیخته میشود و در جای دیگر فرمود: (بِما کَسَبَتْ أَیْدِی النَّاسِ- 41/ روم) یعنی فساد نیز با دستها یا نیروهای خود مردم در بر و بحر ظاهر میشود و نقطه مقابل آن حصول بهشت است که گفت: «الجنه تحت اقدام الامهات» یعنی بهشت از گام برداشتن مادر در حال محبت و مهر و عمل نسبت به همسر و فرزند حاصل میشود.

واژه فوق اگر صفت باشد منصوب است مثل عبد اللّه فوق زید: عبد اللّه برتر از زید است. زیرا فوق در این عبارت صفت است و اگر اسم باشد مرفوع میشود مثل- فوقه رأسه: بالایش، سرش است در این عبارت فوق مرفوع است برای اینکه فوق همان سر است.

ص: 108

و یا برتری و فضیلت اخروی، مانند آیات:

وَ الَّذِینَ اتَّقَوْا فَوْقَهُمْ یَوْمَ الْقِیامَهِ (212/ بقره) فَوْقَ الَّذِینَ کَفَرُوا (55/ آل عمران).

ششم- فوق به اعتبار قهر و چیرگی و تسلط، مثل آیه:

وَ هُوَ الْقاهِرُ فَوْقَ عِبادِهِ (18/ انعام).

و همچنین از سخن فرعون که گفت: إِنَّا فَوْقَهُمْ قاهِرُونَ (127/ اعراف) و از واژه- فوق- عبارت فاق فلان غیره یفوق- ساخته شده وقتی که بر او برتری یابد و این معنی از واژه فوقی است که در مورد فضیلت بکار میرود (معنی پنجم).

از واژه فوق عبارت- فوق السّهم و سهم افوق- مشتق شده یعنی نیزه و تیری که سر آن شکسته شده.

افاقه: به هوش آمدن و بازگشتن فهم بعد از بیهوشی و سکر است یا بعد از دیوانگی و نیز به معنی قوت و نیرو بعد از بیماری است.

الافاقه فی الحلب: بازگشتن شیر به پستان و هر ریزشی بعد از رجوع و بازگشتن را هم- فیقه- گویند.

(فواق:) فاصله زمانی میان دو دفعه دوشیدن شیر [فاصله دوشیدن در صبحگاه و شامگاه]، در آیه:

ما لَها مِنْ فَواقٍ (15/ ص) (1).

__________________________________________________

فراء- می گوید در آیه: (وَ ما یَنْظُرُ هؤُلاءِ إِلَّا صَیْحَهً واحِدَهً ما لَها مِنْ فَواقٍ- 15/ ص) که- فواق و فواق- اگر خوانده شود هر دو به یک معنی است یعنی برای آنها پس از صیحه اول در آستانه قیامت راحتی و افاقه ای نخواهد بود که اصلش از- افاقه- در معنی شیر نخوردن نوزاد از مادرش است.

(معانی القرآن/ فراء 2/ 400- تهذیب اللغه 9/ 336).

ص: 109

یعنی از راحتی و آسایشی که به او باز گردد.

و گفته شده یعنی- مالها من رجوع الی الدّنیا: دیگر بازگشتی به دنیا برای او نیست.

ابو عبیده می گوید: و کسی که مِنْ فَواقٍ (15/ ص) را با ضمه حرف (ف) بخواند- از- فواق الناقه- یعنی مدت میان دو دوشیدن است.

و نیز گفته شده- فواق و فواق (با ضمه و فتحه حرف ف) هر دو به یک معنی است مثل جمام و جمام [یعنی 1- آسایش، 2- سرریزی اضافه بر ظرف و پیمانه 3- سواری اسب و ستور].

استفق ناقتک: شترت را رها کن و بگذار تا شیر در پستانش جمع شود.

فوّق فصیلک: نوزادت را ساعت به ساعت بنوشان.

ظلّ یتفوّق المخض: نوبت به نوبت نوزاد را شیر میدهد، شاعر گوید:

حتی اذا فیقه فی ضرعها اجتمعت

.[تا زمانی که در پستانش کم کم و پی در پی شیر جمع شود].

در آیه: أَ لَمْ تَرَ کَیْفَ فَعَلَ رَبُّکَ بِأَصْحابِ الْفِیلِ (1/ فیل) رجل فیل الرأی و فال الرأی: مرد سست رأی.

مفایله: نوعی بازی که چیزی را در خاک پنهان می کنند و آن خاک را به چند قسمت تقسیم نموده، سپس می گویند آن چیز در کدام قسمت است.

فائل: رگ ران یا گوشتی که بر آن رگ هست (1).

[مال را همانند از بین رفتن سایه ها که در شب زایل میشود می بینم].

چنانکه شاعری دیگر گفت:

انّما الدّنیا کظل زائل [دنیا همچون سایه ای گذرنده است].

(فئه:) گروهی هم پشت و یاور یکدیگر که برای یاری، به یکدیگر رجوع می کنند، در آیات:

إِذا لَقِیتُمْ فِئَهً (45/ انفال).

کَمْ مِنْ فِئَهٍ قَلِیلَهٍ غَلَبَتْ فِئَهً کَثِیرَهً (248/ بقره):

فِی فِئَتَیْنِ الْتَقَتا (13/ آل عمران).

فِی الْمُنافِقِینَ فِئَتَیْنِ (88/ نساء).

مِنْ فِئَهٍ یَنْصُرُونَهُ (81/ قصص).

فَلَمَّا تَراءَتِ الْفِئَتانِ (48/ انفال) (1).

پایان کتاب الفاء دوشنبه- ساعت 20- 25/ 5/ 1361

__________________________________________________

تمام آیات فوق در باره جنگ و برخورد گروههای جنگی مؤمنین و غیر مؤمنین است میگوید:

ای مؤمنینی که از طاغوتها و بت ها گسسته و به اللَّه پیوسته اید هر گاه با فوجی از دشمن مقابل شدید پایداری کنید و خدا را پیوسته یاد آورید بسا که پیروز شوید، همگی با روح وحدت پیرو فرمان خدای و رسول باشید و هرگز راه اختلاف و نزاع نپوئید که در اثر تفرقه و جدائی ترسناک و ضعیف شده و قدرتتان از بین خواهد رفت بلکه بایستی کاملا پایدار و بردبار باشید که خداوند همراه بردباران و صابران است و شما مانند دو چهرگان نباشید که آنها یا برای هوی و هوس و غرور و یا برای ریا و تظاهر بعنوان جنگ خارج شدند و مردم را از راه خدا منع میکنند، وقتی که

ص: 114

__________________________________________________

شیطان کردار زشت آنها را در نظرشان زیبا نمود و گفت امروز شما پیروزید تا آنگاه که دو سپاه اسلام و کفر رو برو شدند شیطان گریزان و یاران او هم رو گردان شدند و گفتند ما در دشمن نیروئی می بینم که شما نمی بینید.

شما بدانید، هر کسی بر خدای توکل کند خدا غالب و مقتدر و بر هر چه خواهد تواناست- فان اللَّه عزیز حکیم.

و ما امروز آثار عملی این منشور الهی را در روح و جان رزمندگان عزیزمان در جبهه ها با شکست دشمنان اسلام بخوبی دریافتیم که براستی- صدق اللَّه العلی العظیم- آنچه خدای مقتدر وعده داد بصحت پیوست.

)

ص: 115

و نیز به استخوان بازو که به مرفق میرسد- قبیح- گفته میشود.

و بر این معنی آیه: وَ ما أَنْتَ بِمُسْمِعٍ مَنْ فِی الْقُبُورِ (22/ فاطر) اشاره کرده است یعنی کسانی که در حکم مردگانند [ای پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله تو کسی را که در قبر است نمی توانی به کوشش چیزی برسانی زیرا آنها در حکم مردگانند.].

القبیس: نرینه ای که به سرعت لقاح می کند تشبیهی است به فروزش آتش و سرعت آن.

گرفتن آن چیز.

قبضها عن الشی ء: بستن دست قبل از گرفتن چیزی است، که همان امساک و خودداری از گرفتن آن است.

و نیز- قبض- در مورد خودداری دست از بخشش هم بکار میرود، در آیه گفت:

یَقْبِضُونَ أَیْدِیَهُمْ (67/ توبه) یعنی از انفاق و بخشش امتناع میورزند و خودداری می کنند (1) واژه- قبض- برای حاصل کردن و بدست آوردن چیزی بطور استعاره بکار میرود و هر چند که در حصول آن چیز دست بکار نرود و کف دستها بکار نیایند، مثل اینکه می گوید:

__________________________________________________

قسمتی از آیات مربوط به زنان و مردان منافق است می گوید، اینان یکدیگر را به زشتی امر می کنند و از خوبیها یکدیگر را باز میدارند دستان خویش از بخشش و انفاق می بندند و خودداری می کنند، خدای را فراموش کرده اند و خدا هم ایشان را، براستی که اینان همان فاسقینند و خداوند آنها را با کفار به آتش دوزخ وعده داده است در آنجا همیشگی اند و برای آنها کافی است وَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ وَ لَهُمْ عَذابٌ مُقِیمٌ- 68/ توبه) قبل از ایشان همانند آنها بلکه قویتر از آنها در تاریخ بوده اند که از نظر اموال و اولاد بیشتر و بهره مندی آنها از دنیا نیز بصورت خلاف افزون تر، چنانکه اینان که در مسائل شرعی خوض و غور میکنند، کارهاشان در دنیا و آخرت از بین رفته است و همینها خاسرین هستند (آیات 67- 69/ توبه)، در مورد سخاوت و بخشش مولوی می گوید:

این سخا شاخی است از سرو بهشت وای او کرکف چنین شاخی به هشت

ترک شهوت ها و لذت ها سخاست هر که در شهوت فرو شد برنخاست

محسنان مردند و احسانها بماند ای خنک آنرا که این مرکب براند

ص: 120

قبضت الدّار من فلان: خانه را از فلانی گرفتم، یعنی تصرفش کردم و مالکش شدم.

خدای تعالی گفت: وَ الْأَرْضُ جَمِیعاً قَبْضَتُهُ یَوْمَ الْقِیامَهِ (67/ زمر) یعنی زمین در قیامت در حوزه اقتدار اوست و برای احدی مالکیتی در آن نیست.

و آیه: ثُمَّ قَبَضْناهُ إِلَیْنا قَبْضاً یَسِیراً (46/ فرقان) که اشاره به زوال تدریجی سایه خورشید است.

واژه- قبض- برای دویدن نیز استعاره میشود به تصور اینکه کسی که میدود فاصله هائی از زمین را با گامهایش می گیرد.

در آیه گفت: (یَقْبِضُ) وَ یَبْصُطُ (245/ بقره) یعنی:

1- گاهی سلب می کند و می گیرد و زمانی می بخشد.

2- یا اینکه گاهی جمع می کند، و زمانی میگستراند.

4- یا میمیراند و یا زنده می کند، مثل:

قبضه اللَّه: خدای مرگش داد، و از واژه قبض گاهی به مرگ کنایه میشود، و بر این اساس پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: «ما من آدمی الّا و قلبه بین اصبعین من اصابع الرّحمن».

یعنی خداوند بر دگرگون کردن شریف ترین جزء از آدمی توانا و قادر است چه رسد به سایر اعضاء (1).

راعی قبضه: شتربانی که شترانش را جمع می کند.

__________________________________________________

هیچ آدمی و انسانی نیست مگر اینکه دل و قلب و جانش در میان دو انگشتان خدای رحمن است یعنی در میان امر و نهی خدا که واژه اصبع و ید و عین در باره خدای بصورت استعاره بکار میرود یعنی قدرت و اراده او زیرا که خداوند- مقلّب القلوب و الابصار و محوّل الحول و الاحوال- است.

ص: 121

انقباض: جمع شدن اطراف هر چیزی است که در عدم گستردگی بکار میرود (1).

است، این اصل معنی واژه است هر چند که معانی بیشتری در هر کدام از آنها بکار میرود پس (قبل) در وجوهی مختلف استعمال دارد.

اول- در مکان بر حسب اضافه شدن به کلمه ای دیگر، پس کسی که از اصفهان خارج میشود و به سوی مکّه میرود می گوید: بغداد قبل از کوفه است و کسی که از مکه خارج میشود و به سوی اصفهان می آید کوفه برای او قبل از بغداد است.

دوم- در مورد زمان مثل اینکه می گویند زمان عبد الملک قبل از منصور دوانیقی است در آیه: فَلِمَ تَقْتُلُونَ أَنْبِیاءَ اللَّهِ مِنْ قَبْلُ (91/ بقره) (به یهودیان بگو چرا پیامبران گذشته را می کشتید).

سوم- در منزلت و موقعیت، مثلا، موقعیت حکومتی عبد الملک قبل از حجاج است.

چهارم: در ترتیب و آموختن فن و صنعت یا علم، مثل: آموختن شکل حروف قبل از خط نوشتن و نگارش، در آیات: ما آمَنَتْ قَبْلَهُمْ مِنْ قَرْیَهٍ (6/ انبیاء) قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَ قَبْلَ غُرُوبِها (130 طه).

قَبْلَ أَنْ تَقُومَ مِنْ مَقامِکَ (39/ نمل).

أُوتُوا الْکِتابَ مِنْ قَبْلُ (16/ حدید).

که در تمام آیات اخیر واژه (قبل) اشاره به تقدم زمانی است:

قبل و دبر- به طور کنایه به دو عورت پیش و پس گفته میشود [سوأتین].

(اقبال:) توجه نمودن و پیش آمدن است مثل استقبال، در آیات:

فَأَقْبَلَ بَعْضُهُمْ (50/ صافات).

وَ أَقْبَلُوا عَلَیْهِمْ (71/ یوسف).

فَأَقْبَلَتِ امْرَأَتُهُ (39/ ذاریات).

ص: 123

قابل: کسی است که دلو را از چاه پیش می آورد و آنرا می گیرد.

قابله: زنی است که نوزاد را هنگام زائیدن مادر پیش می آورد.

قبلت عذره و توبته و غیره: عذر و توبه اش را پذیرفتم.

(تَقَبَلْتُه:) به عهده گرفتم، در آیات:

وَ لا یُقْبَلُ مِنْها عَدْلٌ (123/ بقره).

وَ قابِلِ التَّوْبِ (3/ غافر).

هُوَ الَّذِی یَقْبَلُ التَّوْبَهَ (25/ شوری).

إِنَّما یَتَقَبَّلُ اللَّهُ (27/ مائده).

(تقبل:) قبول کردن چیزی است بر وجه ثواب مثل قبول هدیه و مانند آن.

در آیه: أُولئِکَ الَّذِینَ نَتَقَبَّلُ عَنْهُمْ أَحْسَنَ ما عَمِلُوا (16/ احقاف) (1).

و آیه: إِنَّما یَتَقَبَّلُ اللَّهُ مِنَ الْمُتَّقِینَ (27/ مائده) هشداری است بر اینکه هر عبادتی مقبول نیست بلکه در صورتی مقبول میشود که بر وجه مخصوصی باشد [از دلی و خاطری و اندیشه ای بر اساس پرهیزکاری باشد.]

در آیه: فَتَقَبَّلْ مِنِّی (35/ آل عمران) به اعتبار معنی کفالت است.

قباله: ضمانت و کفالت، زیرا تکفل کردن، استوارترین و موکدترین

__________________________________________________

این آیه بعد از نشانه های بهشتیان در دنیاست که می گوید: کسانی که نام خدا می برند و در راه او استقامت می ورزند بیم و حزنی بر آنها نیست و جزای کردارشان خلود در بهشت است، انسان را به پدر و مادرش سفارش کردیم و چنین انسانهایی همواره سپاسگزار نعمت خداوندند و دعا می کنند که بکار شایسته ای که خشنودی تو در او است موفق گردیم و در خاندانم شایستگی قرار ده که من بازگشت کننده به سوی تو هستم، و از مسلمین اینچنین کسانند که خداوند کارهای نیکشان را می پذیرد و از زشتی شان در می گذرد و در گروه بهشتیانند و وعده صدق خداوند به آنها می رسد.

ص: 124

پذیرش است.

پیمان نوشته شده هم- قباله- نامیده شده، در مورد آیه ای که گفت:

فَتَقَبَّلَها (37/ آل عمران) معنایش- قبلها- است یعنی آنرا پذیرفت، و یا متکفل آن شد.

خدای تعالی می گوید: مرا در حقیقت به کفالتی بزرگتر متکفّل نمودی.

گفته شده آیه: فَتَقَبَّلَها رَبُّها بِقَبُولٍ (37 آل عمران) در این آیه بجای بقبول- بتقبّل- نگفت بخاطر جمع نمودن میان دو امر زیر:

1- تقبل: درجه ای و مرتبه ای کامل در مفهوم قبول.

2- قبول و پذیرشی که اقتضای خشنودی و پاداش دادن دارد.

گفته شده- قبول- در آیه اخیر از عبارتی است که می گویند:

فلان علیه قبول: در وقتی که هر کسی او را ببیند دوستش دارد.

و آیه: کُلَّ شَیْ ءٍ (قُبُلًا) (111/ انعام) گفته شده- قبل- جمع- قابل- است یعنی در برابر حواسشان قرار دهد، مجاهد هم گفته به معنی گروه گروه است.

قبلا- در آیه اخیر یعنی گروه گروه، که در این صورت جمع (قبیل) است و همچنین آیه:

أَوْ یَأْتِیَهُمُ الْعَذابُ قُبُلًا (55/ کهف) کسی که آنرا- قبلا- با فتحه حروف (ق) و (ب) خوانده است معینش اینستکه عذاب بطور عینی و آشکار به آنها میرسد.

(قبیل-) جمع قبیله است یعنی جماعت و گروه گرد آمده ای که بعضی بر بعض دیگر روی می آورند و پذیرای هم هستند، در آیات.

وَ جَعَلْناکُمْ شُعُوباً وَ قَبائِلَ (13/ حجرات).

وَ الْمَلائِکَهِ قَبِیلًا (92 اسراء).

ص: 125

در معنی جماعت و گروه، و گفته شده- قبیلا- در آیه اخیر یعنی- کفیلا- و این معنی از عبارتی است که می گویند:

قبلت فلانا و تقبّلت به: او را کفالت و ضمانت کردم.

مقابله: معاینه و دیدن.

فلان لا یعرف قبیلا من دبیر: آنچه را که زن ریسنده در موقع از بافتن رشته ها پس و پیش می آورد پس:

مقابله و (تقابل:) رو برو شدن بعضی با بعض دیگر یا جسما و یا با عنایت و محبت و احترام و بزرگداشت، چنانکه گفت:

مُتَّکِئِینَ عَلَیْها مُتَقابِلِینَ (6// واقعه).

إِخْواناً عَلی سُرُرٍ مُتَقابِلِینَ (47/ حجر).

ولی قبل فلان کذا: چیزی از من نزد او هست در حضورش است.

وَ جاءَ فِرْعَوْنُ وَ مَنْ قَبْلَهُ (17/ هود) (1).

فَما لِ الَّذِینَ کَفَرُوا قِبَلَکَ مُهْطِعِینَ (36/ معارج) (2).

واژه- (قِبَل-) بطور استعاره برای قوت و قدرت بر مقابله یا پاداش دادن بکار میرود، می گویند:

لا قبل لی بکذا: نمی توانم و در قدرتم نیست که با او مقابله کنم، در آیه:

فَلَنَأْتِیَنَّهُمْ بِجُنُودٍ لا قِبَلَ لَهُمْ بِها: (37/ نمل) یعنی سپاهیانی بر ایشان می آوریم که توانائی دفاع و مقابله کردن با آنرا ندارند.

(قِبْله:) در اصل اسمی است برای حالتی که به آن حالت روی می آورند مثل- جلسه و قعده [حالت نشستن] و در سخن معمولی و متعارف- قبله- بصورت اسم

__________________________________________________

فرعون و هر که در حضورش بودند آمدند.

کفار در حضورت فروتن و خاموش نیستند و تواضع ندارند.

ص: 126

برای مکانی است که در موقع نماز به آن توجه میشود و روی می آورند، مثل آیه:

فَلَنُوَلِّیَنَّکَ قِبْلَهً تَرْضاها (44/ بقره) (1).

قبول: باد صبحگاهی است، علت نامگزاریش برای این است که به سوی قبله می وزد.

قبیله الرأس: محل پیوند استخوان سر.

شاه مقابله: گوسفندی که از ناحیه گوش، گوشش چاک خورده و بریده شده است.

قبال النّعل: بند کفش، [قبال البعیر: افسار و دهانه شتر.]

قابلتها: برای آن بندی قرار دادم.

القبل: عاج فیل.

قبله: مهره ای که ساحران می پندارند انسانی را به سوی دیگری متمایل می کند.

و از این تعبیر- معنی بوسیدن است، جمعش- قبل- فعل آن- قبّلته، تقبیلا- است یعنی بوسیدمش (2)

__________________________________________________

ترا به سوی قبله ای که از آن خشنود خواهی بود برمی گردانیم و عهده دار آن می کنیم.

ابو زید انصاری مصدر رو برو شدن یا مواجهه را یا شش واژه ذکر می کند می گوید:

لقیت فلانا (قبلا، مقابله، قبلا، قبلا، قبلّیا، قبیلا) که همه در یک معنی است و آن چهره به چهره رو برو شدن است، (النوادر فی اللغه 569).

رجل مقابل و مدابر: وقتی است که کسی از جهت پدر و مادر بزرگوار و اصیل باشد، (تهذیب اللغه 9/ 168).

اما- قباله- با فتحه (ق) سند مکتوبی است که انسان ملتزم به عمل یا دین

ص: 127

(مُقْتِر:) فقیر، در آیه: وَ عَلَی الْمُقْتِرِ قَدَرُهُ (236/ بقره) (1).

اصل این معنی از- قتار و قتر- یعنی دودی است که از گوشت سرخ شده و یا سوختن چوب و مانند آنها برمی خیزد، گویی که- مقتر و مقتّر- از هر چیز دود آنرا دریافت می کند که کنایه از بی بهره بودن است.

و آیه: تَرْهَقُها (قَتَرَهٌ) (31/ عبس) مثل غَبَرَهٌ (40/ عبس) یعنی چهره اش را دود و گرد و غبار فرا می گیرد و می پوشاند، گرد و غبار هم شبیه دود است.

(قُتْرَه:) پناهگاه و کمینگاه [که بیشتر در زمین حفر میشود] شکارچی بوی بدن خود را که از تن اوست در آنجا مخفی می دارد تا شکار بر ضد او عمل نکند و می کوشد او را از دید شکار پنهان دارد.

__________________________________________________

طبیعی و نهادی بشر که با توجه به آن اصل خود را با اراده ای و فرمانی که از حق می پذیرند به یکدیگر سخت نگیرند، می گوید: هر گاه زنی از روی گردانی یا دور شدن شوهرش از خویش بیم دارد باکی نیست بر آنها که در میان خود صلح کنند زیرا صلح خیر است چون در طبیعت آدمی تنگ نظری و خست هست لذا می گوید:

إِنْ تُحْسِنُوا وَ تَتَّقُوا فَإِنَّ اللَّهَ کانَ بِما تَعْمَلُونَ خَبِیراً- 128 نساء) هر گاه با علم به آن حالت نیکوئی و پرهیزکاری پیشه کنید خداوند به آنچه می کنید کاملا آگاه است و چون هرگز نمی توانید بین دو همسر و یا همسرانی بیشتر عدالت کنید هر چند که بخواهید و حریص به آن هم باشید پس جور و ستم بر آنها مکنید که آنها را بلا تکلیف بگذارید اگر صلح و پرهیزکاری کنید خداوند آمرزنده و رحیم است و اگر از هم جدا شوند خدای همه آنها را از گشایش و رحمت خویش بی نیاز می کند و خداوند وسعت دهنده و حکیم است.

هر گاه زنی را قبل از نزدیکی و تعیین مهریه طلاق دادید گناهی بر شما نیست ولی از بهره ای نیکو که شایسته و شأن نیکوکاران است، توانگر بقدر توان خویش و فقیر هم به اندازه قدرت خویش آن زن را بهره مند سازند.

ص: 129

رجل قاتر: مردی ضعیف و لاغر اندام گویی که از لاغری و ضعف چون دودی است که از نظر سبک وزنی به هوا میرود و همچون عبارت- هوهباء:- است یعنی او از سبکی در هوا پراکنده است.

ابن قتره: ماری کوچک و لاغر اندام.

قتیر: نوک میخهای زره.

قُتِلَ الْإِنْسانُ (17/ عبس).

گفته شده واژه قتل در آیه: قُتِلَ الْخَرَّاصُونَ (10 ذاریات) بصورت فعل مجهول درخواستی است از خدا علیه آنها و قتل از سوی خدای تعالی ایجاد آنست [نه انجام آن]:

و در آیه: فَاقْتُلُوا أَنْفُسَکُمْ (54/ بقره) گفته اند معنایش اینستکه بایستی بعضی از شما بعض دیگر را به قتل برساند.

و نیز گفته شده مقصود از قتل نفس که در آیه اخیر آمده، میراندن شهوات است و از این معنی به صورت مبالغه عبارت:

قتلت الخمر بالماء- استعاره شده است در وقتی که خمر را با آب زیاد درآمیزی و مخلوط کرده باشی تا از خمر بودن خارج شود.

قتلت فلانا و قتّلته: وقتی استکه او را خوار کنی، شاعر گفت:

کانّ عینیّ فی غربی مقتّله (1).

(قتلت کذا علماً:) از نظر علمی آنرا دانستم. (قتلت الشی ء قتلا: عرفته- آنرا شناختم و دانستم- مصاح المنیر).

در آیه: وَ ما قَتَلُوهُ یَقِیناً (157/ نساء) یعنی مصلوب شدن حضرت مسیح را بطور قطع و یقین ندانستند.

(مقاتله:) محاربه و جدال به قصد کشتن و قتل، در آیات:

وَ قاتِلُوهُمْ حَتَّی لا تَکُونَ فِتْنَهٌ (193/ بقره).

__________________________________________________

شعر از زهیر بن ابی سلمی است تمام بیت چنین است:

کانّ عینیّ فی غربی مقتّله من النواضح تسقی جنّه سحقا

گویی که چشمانم دو دلوی است که به وسیله شتر آبکش پر میشود و درختان بلند را سیراب می کند، دیدگان من هم از خواری با ریزش اشک چنان است.

ص: 131

وَ لَئِنْ قُوتِلُوا (123/ حشر).

قاتِلُوا الَّذِینَ یَلُونَکُمْ (123/ توبه).

وَ مَنْ یُقاتِلْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَیُقْتَلْ (84/ نساء) (1).

گفته شده- قتل- یعنی دشمن و هماورد و هم نبرد، و اصلش مقاتل است.

در آیه: قاتَلَهُمُ اللَّهُ (30/ توبه) گفته اند معنی آن- لعنهم اللّه- است و یا- قتلهم، و صحیح آن اینستکه از باب مفاعله است و به این معنی است که آنها یعنی (منافقین) طوری هستند که محاربه و جدال با خدای را مکلّف شده اند زیرا کسی که با خدا مقاتله می کند مقتول یا ملعون است و کسی که با حق می ستیزد در واقع مغلوب است زیرا همواره سپاهیان خداوند غالب و پیروزند:

چنانکه فرمود: إِنَّ جُنْدَنا لَهُمُ الْغالِبُونَ

(173/ صافات) (2).

در آیه: وَ لا تَقْتُلُوا أَوْلادَکُمْ مِنْ إِمْلاقٍ (151/ انعام).

گفته شده این آیه نهی از زنده بگور کردن دختران. (موئودات) است.

بعضی از علماء گفته اند بلکه نهی از تضییع و از بین بردن بذر یعنی نطفه با عزلت گزینی و باز داشتن از وسیله ازدواج است. و یا قرار دادن بذر نسل در غیر موضع آن.

و نیز گفته شده آیه اخیر نهی از کار کردن اولاد (در حال کودکی و صغر سن) او است، در صورتی که او را از علم بازدارد و یا او را از خواستن و پیگیری چیزی که حیات ابدی در آن هست مانع شود زیرا جاهلان و غافلان یا بی خبران

__________________________________________________

کسی که در راه خدای پیکار می کند و کشته میشود یا پیروز، او را پاداشی بزرگ خواهیم داد، و قبل از این آیه صفت دیگر چنان کسان را اینطور شرح میدهد، می گوید کسانی هستند که زندگی دنیا را بخاطر آخرت از دست میدهد.

براستی که سربازان خدای همواره غالب و پیروزند، و خداستیزان مغلوب و زبون.

ص: 132

از آخرت در حکم مردگانند مگر نمی بینی که چنان کسان را خداوند با آیه:

أَمْواتٌ غَیْرُ أَحْیاءٍ (21/ نحل) وصف کرده است و بر این اساس گفت: وَ لا تَقْتُلُوا أَنْفُسَکُمْ (29/ نساء) آیا نمی بینی که در این باره گفت: هر که به باطل تجارت کند خود را بآتش افکنده وَ مَنْ یَفْعَلْ ذلِکَ (30/ نساء) (1) (یعنی ستم کند).

در آیه: لا تَقْتُلُوا الصَّیْدَ وَ أَنْتُمْ حُرُمٌ وَ مَنْ قَتَلَهُ مِنْکُمْ مُتَعَمِّداً فَجَزاءٌ مِثْلُ ما قَتَلَ مِنَ النَّعَمِ (95/ مائده).

در این آیه لفظ قتل را غیر از ذبح و کشتن شرعی حیوان یاد کرده است زیرا قتل اعم از آن الفاظ است تا هشداری و آگاهی بر این باشد که فوت روح یا کشتن بهر صورت که باشد (در مسجد الحرام و در حالت احرام) ممنوع است.

می گویند: اقتلت فلانا: او را در معرض کشتن قرار دادم.

اقتتله العشق و الجن: عشق و پری یا جن او را به هلاکت رساند که فقط در این دو مورد بکار میرود و در غیر آنها گفته نمی شود.

(اقْتِتال)- مثل- مقاتله است، در آیه: مِنَ الْمُؤْمِنِینَ اقْتَتَلُوا (9/ حجرات) (2).

__________________________________________________

دو عبارت اخیر از دو آیه پیوسته است که اشاره به دشمنی و ستم اقتصادی دارد که هر گاه یک جامعه وضع اقتصادیشان و در حقیقت خوراکشان بر باطل باشد خود را کشته اند و هر کس از روی دشمنی و ستم چنان کند در حقیقت خود را به آتش رسانده است و مردگانی بصورت زندگانند.

ابن اثیر در حدیثی که از زبان مالک بن نویره ست و بدست خالد بن ولید مظلومانه کشته شد و خشم صحابه را برانگیخت مینویسد:

و فی حدیث خالد «ان مالک بن نویره قال لامراته یوم قتله خالد: اقتلتنی» ای عرضتنی للقتل بوجوب الدفاع عنک و المحاماه علیک، و کانت جمیله و تزوجها خالد بعد.» یعنی مالک که مسلمانی و سرپرست قبیله ای مسلمان بود به همسر خویش

ص: 133

گفت: فَلَا اقْتَحَمَ الْعَقَبَهَ (11/ بلد).

هذا فَوْجٌ مُقْتَحِمٌ (59/ ص).

قحم الفرس فارسه: آن اسب سوارکار دلیر خود را به چیزی که از آن می ترسید به روی درانداخت.

قحم فلان نفسه فی کذا: خود را بدون اندیشه و فکر در آن سختی انداخت.

مقاحیم: زنهایی که در کاری سخت واقع می شوند.

شاعر گفت:

مقاحیم فی الامر الّذی یتجنّب که- یتهیّب- نیز روایات شده، یعنی گرفتارانی هستند در کاری که از آن اجتناب می شد.

قدّه: گروهی از مردم، بنابر این- قدّه- مثل قطعه است.

اقتدّ الامر: تدبیر و چاره آن نمود، مثل اینکه میگوئی:

فصله و صرمه: کار را فیصله داد و برید و قطع کرد.

(قد-) حرفی است مخصوص به فعل، علمای نحو می گویند: قد- بر سر فعل برای وقوع آن فعل است و حقیقت آن اینستکه وقتی- قد- بر سر فعل ماضی بیاید بر سر هر فعل تجدید کننده فعل یعنی مضارع نیز داخل میشود.

مثل آیات: قَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَیْنا (90/ یوسف).

قَدْ کانَ لَکُمْ آیَهٌ فِی فِئَتَیْنِ (13/ آل عمران).

قَدْ سَمِعَ اللَّهُ (1/ مجادله).

لَقَدْ رَضِیَ اللَّهُ عَنِ الْمُؤْمِنِینَ (18/ فتح).

لَقَدْ تابَ اللَّهُ عَلَی النَّبِیِّ (117/ توبه) و غیر از اینها آیات دیگر.

چنانکه گفتم، صحیح نیست که (قد) در باره اوصاف ذاتی خدای تعالی بکار رود پس غلط است که گفته شود.

قد کان اللّه علیما حکیما- [که در باره صفات خدا بکار رود] و اما آیه:

عَلِمَ أَنْ سَیَکُونُ مِنْکُمْ مَرْضی (20/ مزمل) در معنی بیماری و مرضی است که مبتلا شده اند و خداوند دانسته است.

چنانکه در حالت منفی آن می گویی- ما علم اللّه زیدا یخرج- که برای خروج زید بکار رفته است.

تقدیر آن معنی و همچنین تقدیر آیه اخیر این استکه آنچه را که خدای دانسته است همان استکه تحقیقا بیمار شدند و عبارت دوم یعنی دانسته خدای آن است که زید خارج نمیشود.

و هر گاه- قد- بر سر فعل مضارع درآید در واقع برای کاری و فعلی

ص: 136

در آینده است یعنی آن فعل پی در پی انجام میشود که هر حالتی در آن غیر از حالت دیگر است، مثل آیه:

قَدْ یَعْلَمُ اللَّهُ الَّذِینَ یَتَسَلَّلُونَ مِنْکُمْ لِواذاً (63/ نور) یعنی خداوند حال کسانی را از شما که احیانا از جنگ می گریزند و از حکمش سرمی پیچند و رخ پنهان میدارند میداند (1).

قد- و- قط- اسم فعل هائی هستند در معنی حسب یعنی بسنده و کافی.

می گویند: قدنی کذا و قطنی کذا: [آن چیز مرا بس است و کافی] که- قدی- نیز حکایت شده.

__________________________________________________

قد- پنج معنی دارد:

1- در معنی وقوع فعل یا (توقع) که نقیض (ما) نافیه است. قد یخرج زید دلالت دارد بر اینکه خارج شدن زید مورد انتظار و واقع شدنی است اما در ماضی معنی انتظار از آن فهمیده نمیشود زیرا فعل ماضی واقع شده است، خدای تعالی گوید: (قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ- 2/ مؤمنون):

زیرا مؤمنین انتظار داشتند که حال خویش را در پیشگاه خدا دانسته باشند.

2- در معنی نزدیکی (تقریب مثل آیه: قَدْ فَصَّلَ لَکُمْ ما حَرَّمَ عَلَیْکُمْ- 119- انعام) که معنی فعل را به زمان حال داخل و نزدیک می کند.

3- در معنی اندک بودن و کمی (تقلیل)، مثل آیه: قَدْ یَعْلَمُ ما أَنْتُمْ عَلَیْهِ- 64/ نور) یعنی ایشان کم از حال شما میدانند.

4- در معنی تکثیر و زیادی، مثل آیه: قَدْ نَری تَقَلُّبَ وَجْهِکَ فِی السَّماءِ- 144 بقره) خداوند توجه تو را در آسمان به افزونی میداند و می بیند.

5- برای تحقق، در آیه: قَدْ نَعْلَمُ إِنَّهُ لَیَحْزُنُکَ- 33/ انعام) محققا خداوند می داند که ترا محزون می کند (البرهان فی علوم القرآن/ رزکشی 4/ 305).

ص: 137

فرّاء- عبارت- قد زیدا را هم گفته است او اینرا با عبارتی که از اعراب شنیده است یعنی قدنی و قدک- قیاس کرده است صحیح آن اینستکه- قد- با اسم ظاهر بکار نمیرود بلکه از اعراب و علماء بصورت مضمر حکایت شده است (1).

یَخْلُقُ اللَّهُ ما یَشاءُ إِنَّ اللَّهَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ (45/ نور).

(مقتدر-) هم در معنی نزدیک به واژه- قدیر- است مانند آیه:

عِنْدَ مَلِیکٍ مُقْتَدِرٍ (55/ قمر).

ولی تحقیقا با این واژه بشر هم توصیف شده است و هر گاه در باره خدای تعالی بکار رود در معنی- قدیر- است و وقتی- مقتدر- در بشر بکار رود معنی آن بدست آورنده و متکلّف قدرت است می گویند:

قدرت علی کذا قدره: با توانایی بر انجام آن کار قادر شدم، در آیه:

لا یَقْدِرُونَ عَلی شَیْ ءٍ مِمَّا کَسَبُوا (264/ بقره).

(قدر و تقدیر-) بیان کردن کمیت چیزی است مثل:

قدرته و قدّرته: وزن آنرا معین کردم. (که در هر دو صورت صحیح است) قدّره: با تشدید حرف (د) قدرت بخشیدن است می گویند:

قدّرنی اللّه علی کذا- و قوّانی علیه: خداوند بر آن کار توانم داد و نیرویم بخشید.

پس- تقدیر اللّه الاشیاء- دو صورت دارد:

اول: با بخشیدن قدرت و توانایی دادن به اشیاء.

دوم: به اینکه آن شی ء را به وجهی مخصوص در اندازه ای معین آنطور که حکمت اقتضاء کرده است قرار دهد، این معنی از این قرار است که فعل خدای تعالی دو گونه است:

1- یا با فعل چیزی را ایجاد می کند و معنی ایجاد به فعل این استکه آنرا کاملا و ناگهانی ابداع نموده و بیافریند بطوریکه افزونی و کاستی او را فرا نگیرد

ص: 139

تا اینکه بخواهد فانیش کند یا تغییرش دهد مثل آسمانها و آنچه که در آنهاست.

2- یا فعل خدای تعالی به این استکه اصول چیزی را با آن فعل موجود می کند و اجزایش را همراه با نیرو و قدرت بر وجهی که غیر از آنچه برایش تقدیر نموده حاصل ننماید قرار می دهد مانند تقدیر خدای تعالی نخل را در بذر و دانه و هسته خرما به اینکه نخلی از آن هسته می روید نه سیب یا زیتون و تقدیر نطفه آدمی این است که از آن انسانی نه سایر حیوانات حاصل شود، پس تقدیر خدای بر دو وجه است:

اول- با حکم به اینکه آنطور باشد و آنطور نباشد خواه بر روش ایجاب و خواه بر روش امکان و ممکن بودن، بر این اساس گفت:

قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِکُلِّ شَیْ ءٍ قَدْراً (3/ طلاق).

دوم- تقدیر به معنی بخشیدن قدرت بر او، در آیه:

فَقَدَرْنا فَنِعْمَ الْقادِرُونَ (33/ مرسلات).

که تنبیهی و هشداری است بر اینکه هر چه را که خداوند به آن حکم می کند در حکمش پسندیده است، یا اینکه از معنی آیه: قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِکُلِّ شَیْ ءٍ قَدْراً (3/ طلاق) است که قبلا گفته شده و فَقَدَرْنا (33/ مرسلات) با تشدید حرف (ق) نیز خوانده شده یا از ایجاد نمودن کامل و ناگهانی است و یا اینکه ایجاد قدرت حیات در او.

و در آیه: نَحْنُ قَدَّرْنا بَیْنَکُمُ الْمَوْتَ (60/ واقعه) تقدیر موت در میان آدمیان آگاهی است از روی حکمت از جهت اینکه او مقدر و تقدیر کننده است و این موضوع هشداری است بر اینکه تقدیر مرگ از خداوند است نه آنگونه که مجوس پنداشته است که خداوند خلق می کند و ابلیس می میراند.

ص: 140

و آیه: إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَهِ الْقَدْرِ ... (1/ قدر) یعنی شبی را که برای امر مخصوصی آماده ساخت و مقدر کرد، در آیات: إِنَّا کُلَّ شَیْ ءٍ خَلَقْناهُ بِقَدَرٍ (49/ قمر) (1).

وَ اللَّهُ یُقَدِّرُ اللَّیْلَ وَ النَّهارَ عَلِمَ أَنْ لَنْ تُحْصُوهُ (20/ مزمل).

آیه اخیر اشاره ای است به آنچه را که از تکویر و پوشاندن شب بر روز و روز بر شب اجرا میشود و اینکه هیچ احدی نیست که برای او شناسایی ساعات آنها و وفا نمودن حق عبادت خدای از روز و شب در آن اوقات معین کاملا ممکن باشد (2).

و در آیه: مِنْ نُطْفَهٍ خَلَقَهُ فَقَدَّرَهُ (19/ عبس) اشاره به نیرویی است که در نطفه ایجاد کرده است و در حالات پیاپی به صورتی حیاتی وجودش ظاهر میشود.

و آیه: وَ کانَ أَمْرُ اللَّهِ قَدَراً مَقْدُوراً (38/ احزاب)، قدر- در این آیه اشاره به آن چیزی از قضا و حکم الهی در لوح محفوظ است که در سخن پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به آن اشاره شده است که فرمود:

«فرغ ربّکم من الخلق و الاجل و الرّزق».

[پروردگارتان از آفریدن و مدت زندگی و رزق بخشیدن فارغ است و به ایجاد آنها پرداخته است و سنت های الهی در این امور مشخص و معین است].

ولی- مقدور- در آیه: وَ کانَ أَمْرُ اللَّهِ قَدَراً مَقْدُوراً (38/ احزاب) اشاره ای

__________________________________________________

همه چیز را به اندازه اش آفریدیم.

اشاره به گذران سریع زمان و ساعات روز و شب است که هر لحظه ای، لحظه ای را به سرعت در پی دارد و چون ساعات روز و شب متوقف نیست پس انجام هر عملی دقیقا در همان وقت امکان پذیر نیست.

ص: 141

است به آنچه را که از او در حالات پیاپی تقدیر شده و حادث میشود و همانست که در آیه:

کُلَّ یَوْمٍ هُوَ فِی شَأْنٍ (29/ رحمن).

به آن اشاره شده است و بر آن اساس آیه:

وَ ما نُنَزِّلُهُ إِلَّا بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ (21/ حجر) است (1).

و آیه: عَلَی الْمُوسِعِ قَدَرُهُ وَ عَلَی الْمُقْتِرِ قَدَرُهُ (236/ بقره) یعنی بر فرد سخی و بر تنگ نظر آنچه را که شایسته حال اوست و برایش مقدر دارد قرار داده.

ابو الحسن گفته است: بقدر و قدر- هر دو یکی است و همچنین:

فلان یخاصم بقدر و قدر: او به نهایت و بطور کامل خصومت می کند (2).

و آیه: وَ الَّذِی قَدَّرَ فَهَدی (3/ اعلی) یعنی به هر چیزی آنچه را که مصلحتش در آن است بخشیده است و بر آنچه که رهائیش در آن است هدایتش کرده یا از روی سرشت و طبیعت قهری و یا با تعلیم و آموزش به او چنانکه گفت:

__________________________________________________

اشاره به نظام آفرینش در آسمانها و زمین است که می گوید: زمین را برای ادامه حیات آنچنان قرار دادیم با کوههای سر برافراشته بر آن ایجاد کردیم که خود سببی در جذب آب و رطوبت است در نتیجه تمام گیاهان و درختان متناسب و موزون را در آن رویاندیم و برای آنها که شما روزی ده آنها نیستند لوازم معیشت قرار دادیم هر چیزی را جز به اندازه ای معین و معلوم نازل نمی کنیم.

قدر و قدر- اصل صحیحی است که دلالت بر نهایت و حد کمال چیزی دارد که همان کمیت کامل چیزی است و نیز- قدر- قضا و حکم خدای تعالی است و در باره پدیده های جهان بخاطر کمال و نهایتی است که برای آن پدیده ها اراده کرده است. (مقائیس اللغه 5/ 62).

ص: 142

أَعْطی کُلَّ شَیْ ءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدی (50/ طه).

ولی- (تقدیر-) از انسان دو وجه دارد:

اول- تفکر و اندیشیدن در کار بر حسب نظر عقلی و بنای کار بر آن نظر و اندیشه که اینگونه تقدیر پسندیده است.

دوم- آنکه تفکر و اندیشه بر حسب آرزو و شهوت و میل باشد که مذموم و ناپسند است، مثل آیه:

فَکَّرَ وَ قَدَّرَ فَقُتِلَ کَیْفَ قَدَّرَ (18/ مدثر) (1).

واژه- قدره و مقدور- برای حالت انسانی و گشایش در مال بصورت استعاره بکار میرود.

و نیز- (قَدَرْ-) زمان و مکان چیزی است که برای آن چیز در نظر گرفته است، در آیات:

إِلی قَدَرٍ مَعْلُومٍ (22/ مرسلات).

فَسالَتْ أَوْدِیَهٌ بِقَدَرِها (17/ رعد) (2).

یعنی آبی و بارانی باندازه آن مکان که مقدر شده است برای اینکه آن آب تقویتش کند که: بِقَدَرِها (17/ رعد) نیز خوانده شده یعنی به اندازه و کمیتی که در نهایت برای آن لازم است.

و آیه: وَ غَدَوْا عَلی حَرْدٍ قادِرِینَ (25/ قلم) یعنی قصدکنندگان یا تعیین

__________________________________________________

او اندیشید و حساب کرد، مرگ بر او باد که چگونه بد اندیشید.

از آسمان آبی نازل کرد که در دره ها باندازه وسعتشان جریان یافت.

ص: 143

کنندگان در وقتی که آرزوی نفسانی برای خویش معین کرده بودند (1).

و همینطور آیه: فَالْتَقَی الْماءُ عَلی أَمْرٍ قَدْ قُدِرَ (12/ قمر) (2).

(قَدَرْتُ عَلَیْهِ) شی ء: او را در آن چیز در تنگنا و مضیقه قرار دادم، گویی اندازه ای برای او بوده بر خلاف مفهومی که از عبارت- بغیر حساب- وصف شده است (3).

در آیه: وَ مَنْ قُدِرَ عَلَیْهِ رِزْقُهُ (7/ طلاق) یعنی روزیش بر او سخت شده و آیه:

یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشاءُ وَ یَقْدِرُ (26/ رعد).

و آیه: فَظَنَّ أَنْ لَنْ نَقْدِرَ عَلَیْهِ (87/ انبیاء) یعنی او پنداشت که هرگز بر او سخت نخواهیم گرفت که لَنْ نَقْدِرَ عَلَیْهِ (87/ انبیاء) نیز خوانده شده و از این معنی واژه- اقدر- یعنی کوتاه گردن مشتق شده است.

__________________________________________________

اشاره به رفتار ستمگران زر اندوز و تنگ نظرانی است که از بس حقیر و کم مقدارند که کارشان همواره عیب جویی و سخن چینی است و پیوسته مانع خیرند، بی حیائی و پرروئی آنها عدم اصالتشان را نشان میدهد ولی با داشتن ثروت و فرزندان از ایمان به آیات خدا مغرورانه سر می پیچند مانند آنهائی که حتی از دادن مقداری از میوه باغشان به مستمندان دریغ ورزیدند و بیکدیگر می گفتند نباید به آنها کمک کنیم و با همان حالت قادر بودن بر ممانعت مسکینان با عذاب رو برو شدند و از باغشان جز خاشاکی باقی نماند و سپس یکدیگر را بر ستمگری و بی ایمانیشان ملامت می کردند.

خداوند می گوید در طوفان نوح آب چشمه سارها را روان کردیم و بنا بر اموری که مقدر شده است همه آبها به هم پیوستند.

توضیح مفصل و دقیق این مفهوم در ذیل واژه- حسب آمده است.

ص: 144

فرس اقدر: اسبی که در راه رفتن یا دویدن پاهایش را در جای دستانش قرار میدهد.

و گفت: وَ ما قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ (91/ انعام) یعنی کنه ذات خدای را و حق شناسائیش را نشناخته اند، این آیه آگاهی و هشداری است بر اینکه چگونه برای آنها ممکن است کنه او را درک کنند و وصفش این است که می گوید:

وَ الْأَرْضُ جَمِیعاً قَبْضَتُهُ یَوْمَ الْقِیامَهِ (67/ زمر) یعنی هنگامه قیامت زمین به تمامی و یکسره در ید قدرت اوست (1).

و در آیه: أَنِ اعْمَلْ سابِغاتٍ وَ قَدِّرْ فِی السَّرْدِ (11/ سبأ) یعنی استوار و محکمش کن. (2)

و آیه: فَإِنَّا عَلَیْهِمْ (مُقْتَدِرُونَ) (42/ زخرف) یعنی مقدار هر چیز همانست که برای آن چیز و با آن از نظر وقت یا زمان یا هر دو مقدر شده است (3)، در آیات:

فِی یَوْمٍ کانَ مِقْدارُهُ خَمْسِینَ أَلْفَ سَنَهٍ (4/ معارج).

لِئَلَّا یَعْلَمَ أَهْلُ الْکِتابِ أَلَّا یَقْدِرُونَ عَلی شَیْ ءٍ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ (29/

__________________________________________________

و آسمانها به قدرتش در هم پیچیده شده است (سُبْحانَهُ وَ تَعالی عَمَّا یُشْرِکُونَ- 67/ زمر).

اشاره به ساختن زره از سوی داود علیه السّلام است می گوید آهن را برایش نرم کردیم که زره های بسیار بلند و فراخ بسازد و بافت آن را و حلقه هایش را باندازه و یکنواخت.

وقت، مدتی است معین و محدود برای کاری که بایستی در آن وقت انجام شود ولی زمان غیر ثابت است یعنی- عصر و دهر و مدت زندگانی انسان (معجم الوسیط جلد اول- الرائد).

ص: 145

حدید) (1).

پس سخن گفتن در مورد این آیه اختصاص به تأویل دارد.

(قِدْر:) دیگ، اسمی است برای چیزی که در آن گوشت پخته میشود، در آیه:

وَ قُدُورٍ راسِیاتٍ (13/ سبأ).

قدرت اللّحم: گوشت را در دیگ پختم.

قدیر: پخته شده در دیگ.

قدار: پزنده یا طباخ و نیز قصاب، شاعر می گوید:

ضرب القدار نقیعه القدّام (2).

تطهیری است که به معنی ازاله و برطرف کردن پلیدی محسوس از چیزی است.

در آیه: وَ نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِکَ وَ نُقَدِّسُ لَکَ (30/ بقره) یعنی اشیاء و پدیده ها را به فرمانت تطهیر و پاک می کنیم و نیز گفته شده یعنی ترا تقدیس می کنیم و با قدس و پاکی توصیفت می نمائیم.

و آیه: قُلْ نَزَّلَهُ (رُوحُ الْقُدُسِ) (102/ نحل) مقصود جبرئیل علیه السّلام است از جهت اینکه از پیشگاه خدای با قدس و پاکی نازل می شود و فرود می آید یعنی با قرآن و حکمت و فیض الهی که نفوس و جانهای ما را پاک می کند.

(بَیْتُ المُقَدَّس): جائی است که از نجاست معنوی یعنی شرک پاک است و همچنین- ارض مقدسه- خدای تعالی گفت: یا قَوْمِ ادْخُلُوا الْأَرْضَ الْمُقَدَّسَهَ الَّتِی کَتَبَ

__________________________________________________

لیث می گوید: قدّرت الشی ء: آن چیز را آماده کردم و- تقدیر- هم وجوهی دارد:

1- اندیشیدن و تفکر در ساختن کاری و آماده کردن آن.

2- نشانه هایی بر چیزی که آن را جدا جدا نشان کند.

3- تقدیر در معنی نیت کردن در کاری که تصمیم انجامش هست.

قدّرت امر کذا و کذا: نیت آن کار کردم و مصمم بر انجام آن شدم.

و- مقدار الانسان: اندازه عمر در زندگانی (تهذیب اللغه 9/ 22 تا 25).

تفسیر و توضیح معنی- قدر- در پرسشی که از علی علیه السّلام نموده اند و پاسخ او بخوبی روشن میشود و سئل عن القدر، قال: طریق مظلم فلا تسلکوه و بحر عمیق فلا تلجوه و سر اللّه فلا تتکلفوه: یعنی- قدر- و اعتقاد به قدر که یکسره کارها و افعال را به خود نسبت دهیم راهی است تاریک، در آن گام ننهید و دریایی است ژرف، وارد آن نشوید و رازی است خدایی، خود را برای فهم آن به زحمت نیندازید.

(ص 526، حکمت 287).

ص: 147

اللَّهُ لَکُمْ (21/ مائده).

در مورد- حظیره القدس- گفته شده بهشت است و یا دین و شریعت، که هر دو درست است پس شریعت حظیره ای است که از آن طهارت و پاکی فهمیده و استفاده میشود (1)

__________________________________________________

به گفته ابن فارس واژه- قدس- اصل صحیح اسلامی است و دلالت بر پاکی دارد- من الکلام الشرعی الاسلامی- و همچنین- ارض مقدس یعنی سرزمین پاک، و همینطور- حظیره القدس و روح القدس که همه اینها واژه هایی است اسلامی و شرعی و به یک معنی واحد و در صفت خدای تعالی هم در قرآن (قدوس) آمده است یعنی کسی که منزه از اضداد و شبیه است.

قادسیه: هم مکانی است میان کوفه و عذیب و نیز- قدس- کوهی است بزرگ در نجد (مقائیس اللغه 5/ 63) بنابراین سرزمین قدس و روز قدس خود گویای مسلمان نشین بودن آن سرزمین است بدیهی است در هر سرزمین و کشوری اقلیت های مذهبی دیگر آزادانه چنانکه در سایر کشورهای اسلامی می بینیم وجود دارند ولی فلسطین امروز ساکنین اصلیش مسلمین هستند که با قهر و زور دشمنان اسلام توسط مردمی ناخوانده با تعصب شدید نژادی که از دوران نازیسم در اروپا با خود به فلسطین آورده اند پیوسته حلقه غاصبیت و تجاوز را بر ساکنین اصلی آنجا فزونی میدهند، از خدا می خواهیم که قدس عزیز برای مردمان اصیل و مسلمان آن موطن اصلی و بقیه اقلیت ها نیز از مراکز دینی خود استفاده کنند.

ص: 148

ولی- قدیم- در وصف خدای تعالی از قرآن در آیه ای و در اخبار صحیحی وارد نشده است اما متکلمین آنرا بکار میبرند و خدای را با آن وصف می کنند بیشتر مواردی که قدیم بکار میرود به اعتبار زمان است مثل: کَالْعُرْجُونِ الْقَدِیمِ (39/ یس).

در آیه گفت: (قَدَمَ) صِدْقٍ عِنْدَ رَبِّهِمْ (2/ یونس).

یعنی مسابقه فضیلت و خیر در پیشگاه پروردگارشان دارند و اسم مصدر است.

(قَدَّمْتُ کذا:) آنرا جلو نهادم و پیش داشتم، در آیات:

أَ أَشْفَقْتُمْ أَنْ تُقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیْ نَجْواکُمْ صَدَقاتٍ (13/ مجادله) (1).

لَبِئْسَ ما قَدَّمَتْ لَهُمْ أَنْفُسُهُمْ (80/ مائده).

قدّمت فلانا اقدمه: وقتی است که او را جلو بیندازی و پیش داری، در آیات:

یَقْدُمُ قَوْمَهُ یَوْمَ الْقِیامَهِ (98/ هود) (2).

__________________________________________________

آیا بیم داشتید که قبل از راز گفتن و نجواتان صدقاتی بدهید پس اگر چنان نکردید و خداوند شما را بخشید نماز برپا دارید و زکات دهید و پیروی از خدا و رسول او کنید خداوند به آنچه می کنید آگاه است.

آیه فوق اشاره ای و دریچه ای از جهان تاریک شخصیت های فرعونی در تاریخ است که به گاه سختی و خطرات یا دیدن عذاب، خوش دارند دیگران را که پیرو آنها بوده اند بجای خویش فدیه دهند یا اینکه ابتداء آنها را در سختی ها و عذاب مبتلا کنند شاید در لحظه ای عذاب از او تأخیر شود، لذا خداوند در آیه فوق می گوید: فرعونی که خود را در زمین، خدا می دانست در قیامت قوم و پیروان خود را برای عذاب، ابتداء وارد دوزخ می کند و براستی که چه وارد کننده و چه جای ورود ناهنجاری است

ص: 150

بِما قَدَّمَتْ أَیْدِیهِمْ (95/ بقره).

لا تُقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ (1/ حجرات).

در آیه اخیر گفته شده معنایش اینستکه از (خدا و رسول) پیشی نگیرید تحقیقش این استکه در سخن و حکم بر او پیشی نجوئید بلکه بآنچه که برایتان ترسیم می کند و معین می نماید عمل کنید همانطور که در باره «العباد المکرمون» که همان فرشتگانند گفته شده:

لا یَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ (27/ انبیاء) یعنی در سخن گفتن بر خدای پیشی نمی گیرند.

و در آیه: لا یَسْتَأْخِرُونَ ساعَهً وَ لا یَسْتَقْدِمُونَ (34/ اعراف) یعنی تأخّر و تقدم یا عقب ماندن و پیش افتادن را نمی خواهند.

و در آیه: وَ نَکْتُبُ ما قَدَّمُوا وَ آثارَهُمْ (12/ یس) یعنی آنچه را که عمل کرده اند.

و نیز گفته شده قدّمت الیه بکذا: وقتی است که قبل از موعد مقرر او را به کارش امر کنم و وا دارم، قبل از اینکه مردم یا کار به او زیانی برساند و او را غمگین کند.

(قَدَّمتُ به:) قبل از وقت نیاز او را آگاه نمودم که آنرا انجام دهد، و از این معنی است آیه:

وَ قَدْ قَدَّمْتُ إِلَیْکُمْ بِالْوَعِیدِ (28/ ق)- (قبلا و در دنیا چنین آینده ای و عذابی را برای شما بیان کردم).

قدّام: در برابر خلف است [یعنی جلو و عقب یا پیشین در برابر پسین و از اول تا آخر] و تصغیر آن- قُدَیْدِمَه- است.

ص: 151

رکب فلان مقادیمه: وقتی است که کسی به روی در افتد.

قادمه الرّحل: جلو زین ستور.

قادمه الاطبّاء: پیشوای پزشکان.

قادمه الجناح: طلایه ی کرانه لشکر.

مقدّمه الجیش: طلایه ی سیاه.

در تمام این عبارات واژه قادم و مقدمه به اعتبار تقدم و پیش بودن در نظر گرفته میشود.

و در آیات: وَ قَذَفَ فِی قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ (26/ احزاب).

بَلْ نَقْذِفُ بِالْحَقِّ عَلَی الْباطِلِ (18/ انبیاء).

یَقْذِفُ بِالْحَقِّ عَلَّامُ الْغُیُوبِ (48/ سبأ).

یُقْذَفُونَ مِنْ کُلِّ جانِبٍ دُحُوراً (8/ صافات) (1).

واژه- قذف- مثل واژه- رمی- در معنی عیبجویی و ناسزا گفتن استعاره شده است.

خدای تعالی گفت: جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ قَراراً (64/ غافر).

أَمَّنْ جَعَلَ الْأَرْضَ قَراراً (61/ نمل).

یعنی زمین را جای استقرار و آرامش شما قرار داد.

و در صفت بهشت، گفت: ذاتِ قَرارٍ وَ مَعِینٍ (50/ مؤمنون) (1) و در صفت دوزخ گفت: فَبِئْسَ الْقَرارُ (60/ ص) (2) و در آیه: اجْتُثَّتْ مِنْ فَوْقِ الْأَرْضِ ما لَها مِنْ قَرارٍ (26/ ابراهیم) یعنی ثباتی برایش نیست (3).

شاعر گوید:

و لا قرار علی زأر من الاسد

[بر غرشی که از شیر برمی آید آسایشی نخواهد بود.]

قرار در این شعر یعنی امنیت و آرامش.

یوم القرّ: روزی است بعد از روز عید قربان، برای اینکه مردم در- منی- ساکن میشوند.

(اسْتَقَرَ) فلان: وقتی است که کسی قصد سکونت کند که استقرار در- معنی- قر است مثل- استجاب و اجاب [پاسخ داد.]

__________________________________________________

در جایگاهی آرامش بخش که آبی گوارا و روان دارد.

چه بد جایگاهی است!

اشاره به سخن زشت و خبیث است که تشبیهی است برای هر چیز پلید و آلوده: می گوید: مثل آن همچون درختی است کم ریشه و خبیث که اصلی در خاک ندارد و ریشه اش سطحی است که در اثر بی ثباتی با بادی از پای درمی آید.

ص: 154

در باره بهشت گفت: خَیْرٌ مُسْتَقَرًّا وَ أَحْسَنُ مَقِیلًا (24/ فرقان) (1).

و در باره دوزخ گفت: ساءَتْ مُسْتَقَرًّا (66/ فرقان (2).

و در آیه: فَمُسْتَقَرٌّ وَ مُسْتَوْدَعٌ (98/ انعام) (3).

ابن مسعود (رض) می گوید: مستقر- یعنی قرارگاه در زمین و- مستودع- یعنی جایگاه موقت در قبرها.

ابن عباس (رض) می گوید: مستقرّ فی الارض و مستودع فی الاصلاب:

یعنی زمین آرامگاه و پشت پدران مکانی موقت برای آدمی است.

حسن می گوید: مستقر- یعنی قرارگاه در آخرت و- مستودع- یعنی جای موقت در دنیا.

و خلاصه سخن این استکه هر حالتی که انسان از آن حالت منتقل شود و بر یک حالت نماند آن حال استقرار تمام نیست و- مستودع- یعنی جایگاه موقت آدمی است (4).

__________________________________________________

بهشتیان در آن روز قرارگاهی بهتر و استراحتگاهی نیکوتر دارند.

دوزخ جایگاه و قرارگاه بدی است.

در باره خلقت انسانهاست که می گوید: وَ هُوَ الَّذِی أَنْشَأَکُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَهٍ فَمُسْتَقَرٌّ وَ مُسْتَوْدَعٌ قَدْ فَصَّلْنَا الْآیاتِ لِقَوْمٍ یَفْقَهُونَ- 98/ انعام) یعنی: او خدائی است که شما را از نفسی واحد آفرید پس قرارگاهی و امانتگاهی دارید تحقیقا این آیات را برای گروهی که می فهمند و تفقه می کنند شرح و تفصیل دادیم.

گفته اند جای موقت یا رحم مادر و یا رحم دنیاست که همه مردم از آن میگذرند و بهشت جای ماست).

بنا به نظر و توجیه راغب رحمه اللّه علیه همه جا از خاک و آب و سپس صلب پدر، رحم مادر تا دنیا و قبر «مستودع» است و تنها بهشت «مستقر» واقعی

ص: 155

(اقرار-) همان اثبات چیزی است.

در آیه گفت: وَ نُقِرُّ فِی الْأَرْحامِ ما نَشاءُ إِلی أَجَلٍ (5/ حج) (1) و این امر یا با قلب و دل و یا با زبان و یا با هر دو اثبات شدنی و ثابت است، ولی اقرار به توحید و هر آنچه که در حکم آن است با زبان و گفتن تنها که اقرار با دل و خاطر و عمل همراه آن نباشد کافی نیست و بی نیاز نمی کند.

__________________________________________________

است چنانکه در آیات قبل هم خودش استشهاد نموده که بهشت خَیْرٌ مُسْتَقَرًّا وَ أَحْسَنُ مَقِیلًا- 24/ فرقان) است یعنی تنها در بهشت است که حالت آدمیان ثابت است و آرامش و استقرارشان جاودانه.

شیخ مصلح الدین سعدی در شعری زیبا مفهوم «مستودع» را که راغب رضوان اللّه علیه به آن اشاره کرده که امانتگاه های پیاپی آدمی است، چنین سروده:

ای که بر پشت زمینی همه وقت آن تو نیست دیگران در شکم مادر و پشت پدرند

این سرائی است که البته خلل خواهد یافت خنک آن قوم که در بند سرای دگرند

سعدیا مرد نکونام نمیرد هرگز مرده آنست که نامش به نکوئی نبرند

امید است خوانندگان عزیز پس از این سه بیت بقیه ابیات آن را از کلیات سعدی بخوانند و با آیات قرآن مطابقت دهند و همواره مفاهیم متعالی آن را بخاطر داشته باشند.

شما را پس از طی مراحل قبلی یعنی از خاک تا نطفه و سپس علقه و سیر بعدی در رحم مادر بصورت موجودی رو به رشد تا زمانی معین قرار میدهیم، ثُمَّ نُخْرِجُکُمْ طِفْلًا- 5/ حج) آنگاه شما را بصورت کودکی و طفلی بیرون آریم.

ص: 156

نقطه مقابل اقرار- انکار- است ولی- جحود- همان انکار زبانی است به غیر از نیت و خاطر که شرح آن قبلا گذشت. (در ذیل واژه جحد). (2)، در آیات:

ثُمَّ أَقْرَرْتُمْ وَ أَنْتُمْ تَشْهَدُونَ (84/ بقره).

ثُمَّ جاءَکُمْ رَسُولٌ مُصَدِّقٌ لِما مَعَکُمْ لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ وَ لَتَنْصُرُنَّهُ قالَ أَ أَقْرَرْتُمْ وَ أَخَذْتُمْ عَلی ذلِکُمْ إِصْرِی قالُوا أَقْرَرْنا (81/ و 82/ آل عمران) (3)، گفته شده:

قرّت: تقر و یوم قرّ و لیله قرّه: روزی و شبی سخت سرد.

قرّ فلان فهو مقرور: سرما زده شد.

__________________________________________________

ابن فارس می نویسد: (ق- ر) دو ریشه صحیح دارد:

1- قرّ- دلالت بر سردی دارد.

2- قرّ- دلالت بر تمکن و استقرار.

و معنی اقرار که نقطه مقابل جحود و انکار است از معنی دوم ناشی میشود.

اذا اقر بحق فقد اقره قراره (مقائیس اللغه- 5/ 8) همین که به حق اقرار کرد تمکن یافت. ابو العباس مبرد- از- ابن اعرابی نقل می کند که- قر- یعنی تکرار کردن کلمات با صدای بلند در گوش ناشنوا تا اینکه بفهمد.

اقررت الکلام لفلان اقرارا: سخن را برای او به روشنی بیان کردم تا فهمید.

فراء می گوید: در آیه: وَ قَرْنَ فِی بُیُوتِکُنَّ- 33/ احزاب) همان وقار و آرامش است که زنان پیامبر صلّی اللّه علیه و آله بایستی آنرا رعایت کنند (تهذیب اللغه 8/ 276).

آنگاه رسولی تصدیق کننده آنچه را از کتاب خدای که همراهتان است بسوی شما آمد برای اینکه به او ایمان آورید و یاریش کنید، گفت: آیا اقرار کردید و پذیرفتید که تکلیف به گردن گیرید گفتند آری پذیرفتیم.

ص: 157

حرّه تحت قرّه: [شرح این ضرب المثل قبلا در ذیل واژه- حر- وزیر- نویسی آن نوشته شده.]

قررت القدر اقرّها: آبی سرد در دیگ ریختم، آن آب را هم- قراره و قرره- گویند.

اقترّ فلان اقترارا: سردش شد و آرام گرفت مثل- تبرد: سرد شد.

(قَرَّتْ عَیْنُه) تقرّ: شادمان و مسرور شد.

در آیه: کَیْ تَقَرَّ عَیْنُها (40/ طه) (1).

به کسی هم که به وسیله او سرور و شادمانی حاصل شود، می گویند: قرّه عین، در آیات:

قُرَّتُ عَیْنٍ لِی وَ لَکَ (9/ قصص) (2).

هَبْ لَنا مِنْ أَزْواجِنا وَ ذُرِّیَّاتِنا قُرَّهَ أَعْیُنٍ (74/ فرقان).

گفته شده اصلش از- قر- یعنی سرما است که می گویند:

قرّت عینه: چشمش سرد شد، معنایش این است که دیدگانش صحت یافت.

و نیز گفته شده از این جهت واژه- قر- برای خنک شدن چشم و یا برای شادمانی بکار میرود اشک ذوق و سرور و شادمانی، اشکی خنک است و اشک حزن و اندوه گرم (3)، و لذا در باره کسی که نفرینش کنند می گویند:

__________________________________________________

تا اینکه دیده اش روشن و شادمان شود.

سخن زن پاک دامن و مؤمنه فرعون است که به فرعون می گوید: این کودک یعنی موسی نور چشم و مایه شادمانی برای من و تو خواهد بود.

نظری را که راغب در باره اشک چشم در حزن و شادی بیان می کند، در کتاب (مجمع البحرین) آن نظر را به همه اعراب تعمیم و نسبت میدهد که اشک شادی سرد است و اشک اندوه گرم (مجمع البحرین 3/ 455).

ص: 158

اسخن اللّه عینه: خداوند او را بگریاند و اشک گرم از دیدگانش جاری شود.

[ماء مسخن: آب گرم].

و نیز گفته اند: قره اعین- در آیه اخیر (74/ فرقان) از- قرار- است که در آن صورت معنی آیه اینستکه «عباد الرحمن» از خداوند می خواهند که به آنها چیزی ببخشد و عطاء کند که چشمانشان با دیدن آن آرامش یابد و به دیگری غیر از خدای چشم ندوزند و ننگرند:

اقرّ بالحقّ: به حق اعتراف کرد و آنرا در جایش ثابت و استوار ساخت.

تقرّر الامر علی کذا: آن امر حاصل شد و بدست آمد.

(قاروره:) شیشه که معروف است جمعش- قواریر، در آیات:

قَوارِیرَا مِنْ فِضَّهٍ (16/ انسان).

ْحٌ مُمَرَّدٌ مِنْ قَوارِیرَ

(44/ نمل).

یعنی: قصر آینه و آینه کاری شده. (سخن بلقیس ملکه سباست که با برخورد به جلالت حضرت سلیمان علیه السّلام اسلام آورد).

2- در نزدیکی زمانی.

3- در نسبت داشتن و خویشاوندی.

4- در معنی بهره مندی.

5- در پاس و حرمت داشتن از سوی خدا.

6- در معنی قدرت.

اول- در مورد معنی اول یعنی قرب و نزدیکی مکانی، در آیات:

وَ لا تَقْرَبا هذِهِ الشَّجَرَهَ (35/ بقره).

وَ لا تَقْرَبُوا مالَ الْیَتِیمِ

(152/ انعام).

وَ لا تَقْرَبُوهُنَّ (222/ بقره).

در آیه اخیر کنایه از همبستری و نزدیکی با همسران است مثل آیات:

فَلا یَقْرَبُوا الْمَسْجِدَ الْحَرامَ (28/ توبه).

فَقَرَّبَهُ إِلَیْهِمْ (27/ ذاریات) (1).

دوم- در معنی دوم یعنی قرب و نزدیکی زمانی، مثل آیات:

اقْتَرَبَ لِلنَّاسِ حِسابُهُمْ (1/ انبیاء).

وَ إِنْ أَدْرِی أَ قَرِیبٌ أَمْ بَعِیدٌ ما تُوعَدُونَ (109/ انبیاء) (2).

__________________________________________________

اشاره به این استکه حضرت ابراهیم علیه السّلام گوشت بریان شده را به مهمانانش که دو فرشته بودند نزدیک کرده و گفت آیا نمی خورید.

سخن پیامبر صلّی اللّه علیه و آله است که خداوند به او می گوید:

بگو حق اینستکه بمن وحی میرسد به اینکه خدای من خدایی یگانه و یکتا است آیا مسلمان میشوید و می پذیرید؟ ای پیامبر اگر از حق، روی گرداندند بگو

ص: 160

سوم- قرب و نزدیکی نسبی و خویشاوندی، مثل آیات:

وَ إِذا حَضَرَ الْقِسْمَهَ أُولُوا الْقُرْبی (8/ نساء) (1).

الْوالِدانِ وَ الْأَقْرَبُونَ (7/ نساء).

وَ لَوْ کانَ ذا قُرْبی (106/ مائده).

وَ لِذِی الْقُرْبی (41/ انفال).

__________________________________________________

شما را یکسان و یکنواخت آگاه نمودم و من نمی دانم آیا آنچه را که به شما وعده داده شده زمان وقوعش دور است یا نزدیک؟

تمام آیه چنین می گوید: همینکه خویشان، یتیمان و مستمندان بر تقسیم اموال و حق خویش فراهم آمدند روزیشان و سهمشان را بدهید و با آنها به شایستگی و خوبی سخن بگوئید وَ قُولُوا لَهُمْ قَوْلًا مَعْرُوفاً- 8/ نساء).

قول معروف یا برخورد نیک و سخن شایسته در روابط اجتماعی در آیات قرآنی بارها امر شده است و این مسأله یکی از مزایای اخلاقی، تربیتی و برخورد صحیح در روابط اجتماعی انسانهاست، و رکن مهم دین اسلام، همین امر به معروف است که در ضمانت اجرائی احکام و قوانین اسلام نقش موثری دارد و مزیتش را بر تمام مکاتب غیر اسلامی روشن می کند زیرا یکی از چهار نشانه ی انسانهایی که در طول حیات به خسران مبتلا نمیشوند همان سفارش به حق و سفارش به خوبی و رحمت است بویژه در موارد زیر:

1- پدر و مادر، 2- همسر، 3 برادران سببی و نسبی 4- خویشاوندان 5- در باره فرزندان 6- یتیمان و مسکینان، 7- و بالاخره تمام افراد جامعه.

سخن گفتن نیکو و در گذشتن از قصور دیگران را بر بخششی که با رنج روحی طرف مقابل همراه باشد ترجیح میدهد و بالاخره لقمان به پسرش می گوید: پسرکم نماز را اقامه کن، به نیکی امر کن، و از زشتی نهی کن.

ص: 161

وَ الْجارِ ذِی الْقُرْبی (36/ نساء).

یَتِیماً ذا مَقْرَبَهٍ (15/ بلد) (1).

چهارم- قرب و نزدیکی در معنی بهره مندی (حظوه)، در آیه:

مَلائِکَهُ الْمُقَرَّبُونَ

(172/ نساء).

و یا در باره عیسی علیه السّلام گفت: وَجِیهاً فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَهِ وَ مِنَ الْمُقَرَّبِینَ (45/ آل عمران) (2).

در آیات: عَیْناً یَشْرَبُ بِهَا الْمُقَرَّبُونَ (28/ مطففین).

فَأَمَّا إِنْ کانَ مِنَ الْمُقَرَّبِینَ (88/ واقعه).

قالَ نَعَمْ وَ إِنَّکُمْ لَمِنَ الْمُقَرَّبِینَ (114/ اعراف).

قَرَّبْناهُ نَجِیًّا (52/ مریم (3).

بهره مندی یا حظوه را- (قُرْبه)- نیز گویند مثل، آیات:

قُرُباتٍ عِنْدَ اللَّهِ أَلا إِنَّها قُرْبَهٌ لَهُمْ (99/ توبه) (4).

__________________________________________________

یتیمی که خویشاوند هم باشد.

خطاب به حضرت مریم علیه السّلام است می گوید: ای مریم خدای ترا به کلمه خویش نوید میدهد که نامش مسیح یا عیسی بن مریم است در دنیا و آخرت دارای جاه و ارزش است و از مقربین خداوند.

در مورد حضرت موسی است می گوید از جانب راست کوه طور موسی را ندا زدیم و برای سخنی آرام او را تقرب دادیم.

در دو آیه قبل از این می فرماید: اعراب در کفر و نفاق شدید و سختند، دسته ای از آنها اگر انفاق می کنند به گونه طلبکار شدن است و انتظار بدی نسبت

ص: 162

تُقَرِّبُکُمْ عِنْدَنا زُلْفی (37/ سبأ).

پنجم- قرب در معنی سرپرستی و پاس داشتن حرمت، در آیات:

إِنَّ رَحْمَتَ اللَّهِ قَرِیبٌ مِنَ الْمُحْسِنِینَ (56/ اعراف) (1).

فَإِنِّی قَرِیبٌ أُجِیبُ دَعْوَهَ الدَّاعِ (186/ بقره).

ششم- قرب در معنی قدرت و توانایی، مثل آیات:

وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِیدِ (16/ ق).

وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْکُمْ (85/ واقعه).

که احتمال میرود معنی نزدیکتر بودن خدا از ایشان به او یعنی به شخصی که در حال فوت است و از جهت قدرت باشد.

( «قُرْبان»:) چیزی است که باعث تقرب خدا میشود و در سخن معمولی- قربان- اسمی است برای ذبیحه یا نسیکه روز عید قربان، جمعش- قرابین- است (2).

__________________________________________________

به شما دارند و دسته ای دیگر کسانی هستند که به خدا و روز معاد ایمان می آورند و هر چه می بخشند برای بهره مندی و نصیب از پیشگاه خداست و همچنین درود فرستادن بر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله است، آگاه باشید که اعمالشان برای آنها نصیب و بهره ای است و بزودی در رحمتش داخل میشوند همانا خدا آمرزنده و رحیم است.

براستی که رحمت و بخشش خدای به نیکوکاران نزدیک است و شامل حال آنهاست.

جمع نسیکه- نسائک است مثل ذبیحه و ذبایح- که هر دو در یک معنی است.

ص: 163

در آیات: إِذْ قَرَّبا قُرْباناً- (27/ مائده).

حَتَّی یَأْتِیَنا بِقُرْبانٍ (183/ آل عمران).

و اما در آیه: قُرْباناً آلِهَهً- (28/ احقاف (1) این معنی یعنی قربانی برای بت ها از عبارتی است که می گویند:

قربان الملک: کسانیکه با چاکری و خدمتگزاریش می خواهند خود را به ملک نزدیک کنند مثل ندیمان و وزرا و دیگران.

قربان- در مفرد و جمع هر دو بکار میرود و در آیه اخیر- قربان- جمع است چون آلهه- جمع است.

(تقرب:) خواستن و برابر نمودن با چیزی است که نصیب و بهره ای را اقتضاء کند ولی:

1- قرب اللّه تعالی من العبد: نزدیکی خدای تعالی از بنده با بخشیدن و فضیلت به بنده و فیض رساندن به اوست نه قرب و نزدیکی مکانی و از این روی روایت شده است که موسی علیه السّلام گفت:

«الهی اقریب انت فاناجیک؟ ام بعید فانادیک؟ فقال: لو قدّرت لک البعد لما انتهیت الیه، و لو قدّرت لک القرب لما اقتدرت علیه».

[خداوندا آیا تو نزدیکی که من با تو نجوا کنم و راز گویم یا دوری که در آن صورت ندایت دهم، پس گفت: اگر برای تو دوری مکانی تقدیر میکردم به آنجا و پایانش نمیرسیدی و هر گاه نزدیکی مکانی هم برایت تقدیر می نمودم

__________________________________________________

یعنی قربانی برای- آلهه- و معبودانی غیر خدا.

ص: 164

بر آن هم توانا نمیشدی و تحملش را نمی داشتی] (1).

و در آیه: وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِیدِ (16/ ق).

2- قرب العبد من اللّه: نزدیکی بنده از خداوند در حقیقت مخصوص شدن به صفات فراوانی است که اگر خدای تعالی را هم با آنها توصیف کنیم درست است هر چند که وصف انسان در باره خداوند به آن حدی نیست که خداوند با آنها وصف میشود (2)، مثل: حکمت- علم و دانش- بردباری- رحمت و بی نیازی، که این صفات در انسان با زایل کردن پلیدیها و زشتی های جهل و نادانی و سبکسری و خشم و نیازهای جسمی به اندازه طاقت بشری است که آنرا قرب روحانی گویند نه بدنی و جسمی و بر اساس همین معنی است که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله در عبارتی آنرا از خدای تعالی ذکر کرده و هشدار و خبر داده است که

__________________________________________________

بگفته شاعر پارسی گوی:

دوست نزدیکتر از من به است وین عجب بین که من از وی دورم

چکنم با که توان گفت که دوست در کنار من و من مهجورم

سُبْحانَهُ وَ تَعالی عَمَّا یَصِفُونَ (100/ انعام) یعنی خداوند منزه و برتر از آن است که توصیفش میکنند، بگفته سعدی علیه الرحمه.

گر کسی وصف او ز من پرسد بی دل از بی نشان چه گوید باز

عاشقان کشتگان معشوقند بر نیاید ز کشتگان آواز

ای برتر از خیال و قیاس و گمان و وهم وز هر چه گفته ایم و شنیدیم و خوانده ایم

مجلس تمام گشت و به آخر رسید عمر ما همچنان در اول وصف تو مانده ایم

ص: 165

خداوند گفته است: (1).

«من تقرّب الیّ شبرا تقرّبت الیه ذراعا» و یا.

«من تقرّب الیّ عبد بمثل اداء ما افترضت علیه و انّه لیتقرّب الیّ بعد ذلک بالنّوافل- حتّی أحبّه».

[کسی که به اندازه یک وجب بمن تقرب جوید من دو چندان به او نزدیک می شوم بنده ای که با انجام واجباتی که برای او فریضه کرده ام تقرب پیدا کند تحقیقا بعد از واجبات با مستحبات نیز تقرب می جوید تا اینکه مورد محبتم قرار میگیرد].

و در آیه: وَ لا تَقْرَبُوا مالَ الْیَتِیمِ

(152/ انعام) مفهومی که با این واژه ها در آیه آمده رساتر از نهی نمودن از خوردن است زیرا نهی از نزدیک شدن به مال یتیم بلیغ تر از نهی نمودن از گرفتن یا خوردن آن است و بر این اساس است آیات:

وَ لا تَقْرَبا هذِهِ الشَّجَرَهَ (35/ بقره).

وَ لا تَقْرَبُوهُنَّ حَتَّی یَطْهُرْنَ (222/ بقره).

آیه اخیر کنایه از نزدیکی و همبستری با همسر است و نیز آیه:

وَ لا تَقْرَبُوا الزِّنی (32/ اسراء).

(قِرابْ)- هم در معنی- مقاربه و نزدیکی است، شاعر گوید:

فانّ قراب البطن یکفیک ملؤه

__________________________________________________

حدیث فوق حدیث قدسی است (مجمع البحرین ج 2/ 142)

ص: 166

[نزدیکی و پیش آمدن شکم ترا از پربودنش کفایت می کند].

قدح قربان: کاسه پر و لبریز که نزدیک است سر ریز کند.

قربان المرأه: همبستری زن.

تقریب الفرس: نوعی حرکت است که به دویدن نزدیک است.

قراب: در معنی قریب و نزدیک است.

قرس لاحق الاقراب: اسبی که دو تهیگاهش بهم نزدیک است [میان باریک].

قراب: غلاف شمشیر، که گفته اند- قراب جلدی است برای غلاف چرمی شمشیر نه اینکه خود غلاف باشد، جمعش- قرب- است.

قربت السّیف و اقربته: برای شمشیر جلدی نهادم و درست کردم.

رجل قارب: مردی که به آب نزدیک است.

لیله القرب: شبی که به آب میرسند.

اقربوا ابلهم: شترانشان را شبانه آب دادند.

مقرب: آبستنی که زایمانش نزدیک است (1).

__________________________________________________

قارب: کشتی کوچکی است با کشتی بانان که برای کوچکیش نیازهاشان را بزودی برطرف می کند، جمعش- قوارب- است. (تهذیب اللغه 9/ 123).

در حدیثی آمده است که: «الصلاه قربان کل تقی» که- تقی- جمع- اتقاء- است یعنی کسانی که نماز را برای تقرب به خدای تعالی اقامه می کنند.

(مجمع البحرین 2/ 142).

ص: 167

اقرح: اثری از سپیدی دندان دارد.

روضه قرحاء: مرغزاری که وسط آن شکوفه های سپید رنگ میوه هست و تشبیهی است به اسبی که دندانهایش ظاهر شده.

اقترحت الجمل: سواری بر شتر را آغاز کردم.

اقترحت کذا علی فلان: آن خواست را بر او تحمیل کردم و از او تمنی نمودم.

اقترحت بئرا: آبی تازه از چاه بیرون آوردم و مانند آن [استخراج نفت و گاز و این قبیل چیزهاست].

ارض قراح: زمین خالص و پاک.

قریحه: در اصل جایی است که آب بیرون آمده از چاه در آنجا جمع شده است و از این معنی قریحه انسان استعاره شده است [استعداد و ذوق سرشار در وجود آدمی] (2).

__________________________________________________

ابن سکیت می گوید: قرح فلان فلانا بالحق: وقتی است که از کسی استقبال شود.

قرحان: از اضداد است یعنی شخصی که در اثر آبله و حصبه جراحت برداشته یا کسی که بدنش سالم و خالص است و بدنش جراحتی ندارد. قریحه در انسان طبیعتی است که بر آن سرشته شده جمعش (قرائح) و نیز قریحه نخستین آبی است که از چاه برمی آید و جمع میشود و نیز- قرحه- مثل- غره- است یعنی سپیدی وسط پیشانی اسب. (تهذیب اللغه 4/ 40).

قراح- مزرعه ای است که در آنجا بنایی و درختی نباشد. جمعش- اقرحه- است در حدیثی آمده است که: «انثر فی القراح بذرک» یعنی در چنان زمینی که سایه ندارد بذر بیفشان. (مقائیس اللغه 5/ 83- مجمع البحرین 2/ 404).

ص: 169

شعر بکار میرود.

لِیَقْتَرِفُوا ما هُمْ مُقْتَرِفُونَ (113/ انعام) (1).

وَ أَمْوالٌ اقْتَرَفْتُمُوها (24/ توبه) (2).

اقتراف: در زشتیها و کار بد بیشتر بکار میرود و لذا می گویند:

الاعتراف یزیل الاقتراف: پذیرفتن و اقرار به گناه زشتی آن را زایل می کند (بزهکار می فهمد که بد کرده).

قرفت فلانا بکذا: وقتی است که او را عیبجویی کنی و مذمتش نمائی و لذا آیه:

وَ لِیَقْتَرِفُوا ما هُمْ مُقْتَرِفُونَ: (113/ انعام) به معنی اقرار کردن

__________________________________________________

تا آنچه را که باید کسب کنند بدست آرند. اشاره به سخنان پر زرق و برق و فریبنده شیاطین پیدا و ناپیدا در میان انسانهاست که در سنگر دشمنی با پیامبران قرار دارند و مردم را با کلمات ظاهر فریب و عوام پسند می فریبند.

و اموالی که بدست آورده اید، آیه فوق و دو آیه قبل از آن در جهاد در راه خداست که دو گروه رستگار یا سعادتمند و فاسقین را معرفی میکند میگوید:

کسانی که ایمان دارند و برای جهاد در راه خدای کوچ میکنند و با اموال و جانهاشان ایثار میکنند و از آنها میگذرند مقامشان در پیشگاه خداوند عظیم تر و شکوهمندتر است و این چنین رزمندگان و جانبازانی رستگار و سعادتمندند پروردگارشان به رحمت بی پایان خویش بشارتشان میدهد و مقام رضا و خشنودی او و هم چنین بهشت های جاودانه نصیبشان است، در مقابل اینان کسانی که به پدران فرزندان، برادران، همسران و خویشان و اموال و تجارت و خانه های عالی خود دلبسته اند و دلخوشند میگوید اگر آنها را بیش از خدا و رسول و جهاد در راه او دوست میدارید منتظر باشید تا قضای حتمی خدای یعنی از دست دادن تمام آن دلبستگی ها سر رسد آنگاه خواهید دانست که بی بهره هستید و خداوند فاسقین و بدکاران را هدایت نمیکند.

ص: 174

دشمنان پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به جرم و گناهشان حمل شده است.

فلان قرفنی: او را متهم کرد.

رجل مقرف: مرد فرومایه و نااصل.

قارف فلان امرا: کاری که برایش عیب بود انجام داد و به کار زشتی دست یازید (1).

قرن: ریسمان و طنابی است که با آن چیزی بسته میشود.

قرّنته: برای زیاد بستن و افزون شدن آن عمل بکار میرود، در آیه:

وَ آخَرِینَ مُقَرَّنِینَ فِی الْأَصْفادِ (38/ ص) (به استواری در زنجیرها بسته شده اند).

فلان قرن فلان فی الولاده: او همزاد اوست.

قرینه و قرنه فی الجلاده فی القوّه و فی غیرها من الاحوال:

او در چالاکی و نیرومندی و حالات دیگر با او همسنگ و همطراز است، در آیات:

إِنِّی کانَ لِی قَرِینٌ (51/ صافات) (1).

وَ قالَ قَرِینُهُ هذا ما لَدَیَّ (23/ ق).

اشاره به گواه و شهادت دهنده اوست، و آیات:

قالَ قَرِینُهُ رَبَّنا ما أَطْغَیْتُهُ (27/ ق).

فَهُوَ لَهُ قَرِینٌ (36/ زخرف).

جمع قرین- قرناء- است یعنی یاران و دوستان نزدیک، در آیه:

وَ قَیَّضْنا لَهُمْ قُرَناءَ (25/ فصلت) (2).

(قَرْنْ:) مردمی که در یک روز کار زندگی می کنند و اهل یک زمان هستند،

__________________________________________________

مرا همسر و قرینی بود که در دنیا کوشش داشت مرا به ناباوری به این سرنوشت بکشاند و بر شک بیندازد.

و برای آنان یارانی و همدمانی گماشتیم و برانگیختیم.

ص: 176

جمعش- قرون- است (1).

در آیاتی فرمود: وَ لَقَدْ أَهْلَکْنَا الْقُرُونَ مِنْ قَبْلِکُمْ (13/ یونس).

وَ کَمْ أَهْلَکْنا مِنَ الْقُرُونِ (17/ اسراء).

وَ کَمْ أَهْلَکْنا قَبْلَهُمْ مِنْ قَرْنٍ (74/ مریم).

وَ قُرُوناً بَیْنَ ذلِکَ کَثِیراً (38/ فرقان).

ثُمَّ أَنْشَأْنا مِنْ بَعْدِهِمْ قَرْناً آخَرِینَ (31/ مؤمنون) قُرُوناً آخَرِینَ (42/ مؤمنون).

[که در این آیات- قرن و قرون- همان امت و امت هاست].

قرون: نفس و جان آدمی است برای اینکه آمیخته و قرین جسم است.

القرون من البعیر: شتر و ستوری که در راه رفتن پاهایش را در جای دستهایش بگذارد گویی که آنها را بهم میرساند و نزدیک می کند.

(قَرَنْ:) جعبه چرمی و ترکش یا تیردان که آن را جز در موقعی که تیر

__________________________________________________

زجاج می گوید: نظر من هم همین استکه- قرن- اهل هر عصر و زمانی است که دارای پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و یا قشری از اهل علم باشند دلیل بر این معنی سخن پیامبر صلّی اللّه علیه و آله است که فرمود:

«خیر القرون قرنی» بهترین امت ها، امت من است.

(المصباح المنیر 1/ 181) و این حدیث توجیهی بر آیه: کُنْتُمْ خَیْرَ أُمَّهٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ- 110/ آل عمران) است یعنی نیکوتر بودن امت اسلام با عللی است که در آیه ذکر شده که همان امر به معروف و نهی از منکر و ایمان به اللّه است.

ص: 177

در آن باشد- قرن- نمی گویند.

ناقه قرون: شتری که موقع خوابیدن دو پا و دو زانویش را بهم مینهد.

قران: جمع نمودن میان حج و عمره [که برای جمع کردن میان هر دو چیزی هم بکار میرود].

قرن الشّاه و البقره: شاخ گوسپند و گاو.

قرن: استخوان شاخ.

کبش اقرن و شاه قرناء: قوچ و میش شاخ دار.

شانه، سر زنان و میل سرمه دان یا گوشت زیادی در بدن را هم به شباهت با شاخ که عضوی افزون بر سر حیوان است «قرن» نامیده اند [مثل جلو آمدن فتق مردان] که آن عضو پیش آمده هم او را می آزارد.

قرن الجبل: ستیغ و قله کوه.

قرن المرأه: گیسوان بافته شده زن که بر دو طرف سرش قرار دارد.

قرن المرآه: دو گوشه آینه (1).

قرن الفلاه: دو کرانه دره.

__________________________________________________

در زبان فارسی پاره ای واژه ها به دو صورت در ادبیات ما آمده است مثل آینه و آئینه، شاعر می گوید:

آینه گر عیب تو بنمود راست خود شکن آئینه شکستن خطاست

یا کلمه امید که با تشدید و بدون تشدید حرف (م) بکار رفته است، سعدی می گوید:

امیدوار بود آدمی به خیر کسان مرا به خیر تو امید نیست شر مرسان

و کلماتی از این قبیل:

ص: 178

قرن الشّمس: شعاع آفتاب.

قرن الشّیطان: همسان و پیرو شیطان، تمام این عبارات به شباهت همان قرن- در معنی شاخ است.

ذو القرنین: معروف است.

سخن پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به علی علیه السّلام است که فرمود:

«انّ لک بیتا فی الجنّه و انّک لذو قرنیها» (1).

__________________________________________________

علی بن اسماعیل بن سیده، پس از ذکر این حدیث می نویسد: در تفسیرش گفته شده: ذو قرنی الجنه ای طرفیها یعنی دو سوی بهشت از آن تو است و نیز- ذو قرنی الامه: که با ضمیر (ها) یعنی- طرفیها- بیان شده چنانکه در سوره ص آیه 32 خداوند گفته است:

حَتَّی تَوارَتْ بِالْحِجابِ- 32/ ص) یعنی سلیمان گفت با مشغول شدن به اسبان از یاد پروردگارم غافل شدم تا اینکه خورشید به پرده غروب پوشیده شد، پس همانطور که پنهان شدن و غروب شدن با واژه حجاب کنایه از غروب خورشید است در حدیث نبوی هم عبارت- قرنیها- همان امت اسلامی است چنانکه مقصود از- صدر- نفس و جان است. ابو عبیده می گوید: من این تفسیر را برمی گزینم بخاطر حدیثی که از علی علیه السّلام روایت شده که فرمود: نام ذو القرنین که در قرآن آمده برای آن است که او امتش را به عبادت خدای دعوت کرد و سخن او را دو بار با روی گرداندن از آن رد کردند من هم در میان شما همانگونه یعنی چون ذو القرنین هستم. سپس ابو عبیده می گوید مقصود خود علی علیه السّلام است زیرا می گوید شما را به سوی حق دعوت میکنم تا اینکه در دو نوبت به سرم صربتی زده میشود که باعث قتل من است (المحکم 6/ 222- تهذیب اللغه 9/ 86).

قرون: مناره ای است مخروطی شکل که بر سر چاه می سازند و نیز چوبی که دو طرف چرخ چاه را بر آن قرار میدهند (النوادر فی اللغه/ ابو زید انصاری 477).

ص: 179

[برای تو خانه ای در بهشت هست و تو در میان امت اسلام همچون ذو القرنین هستی که دارای شکوه و عظمتی همانند ستیغ و قله کوه در میان آنها بود].

یعنی در ایام حیض و دشتانت نماز نگزار (1) و این بیان مثل سخن کس است که می گوید:

افعل کذا ایام ورود فلان: موقع رسیدن و ورود فلانی این کار را انجام بده با اینکه میدانیم ورود او در یک ساعت انجام میشود ولی به ایام، یعنی روزها نسبت داده میشود سخن واژه شناسان و علماء لغت اینستکه (قرء) از (قرأ) یعنی جمع بمعنی جمع کرد گرو شده است، و اینان واژه قرء را به جمع میان زمان پاکی و حیض هر دو توجیه نموده اند به حسب آنچه که در مورد جمع شدن خون در رحم مادر یادآور شدم.

(قِراءَهْ:) پیوستن و متصل نمودن بعضی از حروف و کلمات به بعضی دیگر در آشکار خواندن قرآن بطور (ترتیل) است و به هر جمعی قراءت گفته نمیشود مثلا وقتی قومی وعده ای را جمع کنند- قرأت القوم- گفته نمیشود، چیزی که دلالت بر این دارد اینستکه اداء کردن یک حرف از حروف الفباء را قرائت نمی گویند. واژه- قرآن- هم در اصل مصدر و به معنی خواندن است بر وزن کفران و رجحان، در آیه:

إِنَّ عَلَیْنا جَمْعَهُ وَ قُرْآنَهُ فَإِذا قَرَأْناهُ فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ

(17 و 18/ قیامه).

__________________________________________________

روایت شده است که عبد اللّه بن عمر زنش را در حالت حیض و دشتان طلاق داد و عمر از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله نظر خواست او را امر کرد که زنش را رجوع دهد و همینکه طهر و پاک شد طلاقش دهد زیرا عده ای که خداوند امر کرده است برای طلاق زنان همین است.

ابو عبیده می گوید: قرء- برای طهر و دشتان هر دو گفته میشود.

(تهذیب اللغه 9/ 273)

ص: 181

ابن عباس در معنی این آیه گفته است: «یعنی وقتی که آنرا جمع کردیم و در سینه و خاطرت ثابتش نمودیم به آن عمل کن» واژه- قرآن- مخصوص کتابی است که بر محمّد صلّی اللّه علیه و آله نازل شده است و برای این کتاب واژه قرآن اسم علم شده است همانطور که نام- توراه- برای آنچه که بر موسی علیه السّلام و نام انجیل برای آنچه که بر عیسی علیه السّلام [که درود و سلام خدا بر هر دوی آنها باد] بصورت اسم علم در آمده و اطلاق شده است.

بعضی از دانشمندان گفته اند: وجه تسمیه و نامگزاری قرآن برای این کتاب در میان کتابهای خدای برای این است که «قرآن» جامع ثمرات و بهره های کتابهای دیگر اوست و بلکه برای جمع کردن ثمرات و بهره های تمام علوم در آن است همانطور که خدای تعالی به این معنی در آیه:

وَ تَفْصِیلَ کُلِّ شَیْ ءٍ (111/ یوسف) اشاره کرده است و همچنین در آیات.

تِبْیاناً لِکُلِّ شَیْ ءٍ (89/ نحل).

قُرْآناً عَرَبِیًّا غَیْرَ ذِی عِوَجٍ (28/ زمر).

قُرْآناً فَرَقْناهُ لِتَقْرَأَهُ (106/ اسراء).

فِی هذَا الْقُرْآنِ (41/ اسراء).

وَ قُرْآنَ الْفَجْرِ (78/ اسراء) یعنی خواندن (نماز صبح).

و آیه: لَقُرْآنٌ کَرِیمٌ (77/ واقعه) (1)

__________________________________________________

زجاج می گوید: کلام خدای که بر پیامبرش صلّی اللّه علیه و آله نازل شده است چهار اسم (کتاب- قرآن- فرقان- ذکر) دارد یعنی کتابی که برای 1- نوشتن 2- خواندن 3- جدا کردن حق و باطل 4- یادآوری نمودن، بکار میرود و بقیه نامهای قرآن

ص: 182

اقرأت فلانا: او را خواندم (و سلامش رساندم)، در آیه.

__________________________________________________

صفاتی از این چهار اسم است و معنی قرآن هم همان معنی جمع است- قرأت القرآن و انا اقرؤه قرءا قراءه و قرآنا- با سه مصدر است (تهذیب اللغه 9/ 273).

ابن فارس می گوید: وجه تسمیه قرآن این است که قرآن حاوی و دربرگیرنده احکام و قصص و امر و نهی و غیر از اینهاست. (مقائیس اللغه 5/ 79).

اما سخن دقیق راغب (ره) که در قرآن نتایج جمیع دانش ها فراهم آمده و جمع شده است از سایر نظرات برتر و به حقیقت نزدیکتر است و چنانکه در مقدمه جلد اول بیان شد ریشه و ثمره تمام علوم انسانی که برای رشد و سعادت و بهبودی و بهزیستی جامعه بشری ضروری است در قرآن اشاره شده و گسترش و پی گیری آنرا به خود انسانها با تشویق به تفکر- تدبّر- و تعقل واگذار نموده بدیهی است قرنها بایستی بگذرد تا تمام حقایق علمی و اشاره ای قرآن بر بشر معلوم گردد زیرا قرآن- تبیانا لکل شی ء- است بنیان حیات سعادت آفرین افراد را بر- علم- عمل- تقوی تلاش و نیایش نهاده و اساس حیات سعادتمندانه جامعه های بشری را بر- عدالت- برادری- برابری- در حدود استعدادها- ایثار- احسان استوار داشته است و از اساس انسانها را در راه این اصول حیات بخش به مبارزه با ظلم- جهل- بیماریها تکاثر و زر اندوزی- استکبار و استعمار بسیج نموده است و در مورد علومی که به جهان شناسی ارتباط دارد همواره سیر و نگرش در آسمانها- کرات- طبیعت، ماه و خورشید کهکشانها و کل آفرینش را خردمندان و اولو الالباب میداند میگوید سنریهم آیاتنا فی الافاق و فی انفسهم حتی یتبین لهم انه الحق- یعنی- ما آیات حکمت و قدرت خود را در فراخنای جهان و جانها و روانها در آینده برای انسانها روشن و آشکارا نشان خواهیم داد تا بدانند که او حق است- أَ وَ لَمْ یَکْفِ بِرَبِّکَ أَنَّهُ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ شَهِیدٌ 53/ فصلت- آیا این حقایق کافی نخواهد بود که او بر همه چیز گواه است؟

ص: 183

سَنُقْرِئُکَ فَلا تَنْسی (6/ اعلی) (1).

تقرّأت: فهماندم.

قارأته: با هم مذاکره کردیم و درسش گفتم [و آنرا مطالعه کردم].

وَ جَعَلْنا بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ الْقُرَی الَّتِی بارَکْنا فِیها قُریً ظاهِرَهً (18/ سبأ).

چه می گویند؟ گفتند: می گویند که- قری- همان مکه است، فرمود:

آیا چنین است؟ پاسخ دادم پس چیست؟ فرمود: مقصود از- قری- در این آیه رجال و مردم است، راوی می گوید: به ایشان گفتم این معنی در کجای کتاب خداست، فرمود: آیا سخن خدای تعالی را نشنیده ای که گفت:

وَ کَأَیِّنْ مِنْ قَرْیَهٍ عَتَتْ عَنْ أَمْرِ رَبِّها وَ رُسُلِهِ ... (8/ طلاق) (1).

در آیه گفت: وَ تِلْکَ الْقُری أَهْلَکْناهُمْ لَمَّا ظَلَمُوا (59/ کهف)- هم- ضمیر مردم شهرها است.

__________________________________________________

و چه بسیار مردم دیاری را که از امر خدا و رسولانش سرپیچیدند و آنها به کیفر اعمالشان بعذاب شدید معذب ساختیم اینگونه است که راغب رحمه اللّه مردم را به سوی الگوها و امامانی که به تمام وحی و قرآن احاطه دارند و مشکلات را برطرف میکنند توجه میدهد زیرا قرآن- یفسّر بعضه بعضا است و تفسیر صحیح جز از این راه و با برخورداری از علوم مفسرین حقیقی و بیان آنها ممکن نیست و می بینیم که امام امت در مجلسی فرمودند «تمام تفاسیری که دیگران نوشته اند ترجمه هائی بیش نیست» و بایستی به پیروی از روش راغب که آنهم ملهم از همان الگوهائی است که در کتابش بمناسبت هائی ذکر کرده و خودش قدرتی کم نظیر در این قسمت داشته است هر واژه و آیه ای از قرآن را با احاطه به تمام آن واژه یا مشابه آن آیه در قرآن که گاهی به صد آیه هم میرسد مورد تفسیر قرار داد، تا جلوه ای و شعاعی از نور تفسیر بر جانمان و روحمان بتابد.

عروس حضرت قرآن نقاب آنگه براندازد که دار الملک ایمان را مجرد بیند از غوغا

ص: 185

وَ إِذْ قُلْنَا ادْخُلُوا هذِهِ الْقَرْیَهَ (58/ بقره).

قریت الماء فی الحوض: آب را در حوض و آبگیر جمع نمودم.

قریت الضّیف قری: مهمان را خوب پذیرایی کردم.

قری الشّی ء فی فمه: آن چیز را در دهانش جمع کرد.

قریان الماء: آب های جمع شده در حوض و آبگیر.

در آیه:

ذلِکَ بِأَنَّ مِنْهُمْ قِسِّیسِینَ وَ رُهْباناً (82/ مائده).

اصل- قس- پی جویی و طلب کردن شبانه چیزی است می گویند:

تقسّست اصواتهم باللّیل: شب هنگام صداشان را دنبال کردم و پی

__________________________________________________

(تهذیب اللغه 8/ 258).

خلف تبریزی می گوید: قز- همان ابریشم خام است و- قزاگند- جامه ای است که لابلای آن ابریشم و پنبه نهند و آجیده کنند و آن را- خفتان هم- گویند که در روزهای جنگ پوشند. (برهان قاطع).

قس: رئیسی از رؤسای نصاری چه در دین و چه در علم و- قسی- پارچه مخلوط با ابریشم است و اصحاب حدیث با کسره قاف هم تلفظ می کنند.

قس بن ساعده ایادی اسقف نجران که یکی از حکمای عرب قبل از اسلام است (مختار الصحاح).

فیروزآبادی در مورد- قس بن ساعده- در حدیثی بصورت: «یرحم اللّه قسا انی لارجو یوم القیامه ان یبعث امه واحده» که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله در حق او که حکیمی بوده است دعا فرموده و امید داشته که در قیامت همچون امتی واحد و یگانه مبعوث شود. (ترتیب القاموش 3/ 618).

خواننده محقق و عزیز از این حدیث شریف میتوانی بخوبی عظمت روح و شخصیت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله را بر روشنی دریابی که او برای کشیشی نصرانی که حکیم و دانشمند بوده و قبل از اسلام درگذشته است پیامبر دعا میکند رحمت میطلبد و او را همانند امتی خطاب میکند، اینگونه است که ما میگوئیم روزی همه غیر مسلمانان خداپرست با دیدن چنین احادیثی به عظمت روح پیامبر اسلام پی میبرند و اسلام عالمگیر و جهان شمول خواهد شد و بر من و تو است که این حقایق را نشر دهیم و با پیامبر هم آوا شویم.

ص: 187

گرفتم.

قسقاس و قسقس: راهنمای شبانه.

[ستمگران بر دوزخ هیزم و آتشگیره اند].

وَ أَقْسِطُوا إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُقْسِطِینَ (9/ حجرات).

تقسّطنا بیننا: در میان خویش قسمت کردیم.

قسط: کجی در پاها، که نقطه مقابل- فحج- است.

(قِسطاس:) میزان و وسیله سنجش که به عدالت هم تعبیر میشود همانطور به میزان نیز تعبیرش می کنند، در آیه: وَ زِنُوا بِالْقِسْطاسِ الْمُسْتَقِیمِ (35/ اسراء).

[با میزان مستقیم و درست و عادلانه وزن کنید] (1).

__________________________________________________

سختگیری نموده. مبرد می گوید: قسط برابر 480 درهم است و ابو عبید قسط را نصف (صاع) می داند. (تهذیب اللغه 8/ 390).

قاسطون- کسانی بودند ستمگر جور پیشه، مانند معاویه و پیروانش که با امام حق ستیزه کردند و در جنگ صفین با علی علیه السّلام محاربه نمودند.

(مجمع البحرین 4/ 269).

قسط- چوبی است هندی و خوش بوی، مدر (ادرار آور) و مفید برای کبد و ضد انگل معده و برای زکام و وبا بسیار مفید. (ترتیب القاموس 3/ 618).

(ق- س- ط) ریشه لغت است که دو معنی متضاد دارد:

1- قسط: عدل که فعلش- اقسط، یقسط- است.

2- قسط: جور و ستم و عدول از حق، فعلش- قسط، یقسط، قسطا.

قسط: کجی در پاها ولی قسط: از این ریشه نیست و همان چوب بخور و عربی است (مقائیس اللغه 5/ 84).

و بگفته ابن منظور: یکی از نامهای خدای تعالی- مقسط- است یعنی عادل.

ص: 190

نَبِّئْهُمْ أَنَّ الْماءَ قِسْمَهٌ بَیْنَهُمْ (28/ قهر) (1).

(اسْتَقْسَمْتُه:) از او خواستم که تقسیم کند، سپس- قسم- در معنی سوگند و قسم هم بکار میرود.

در آیه: وَ أَنْ تَسْتَقْسِمُوا بِالْأَزْلامِ ذلِکُمْ فِسْقٌ (3/ مائده) (2) اگر با چوبهای شرطبندی و قمار سوگند خوردید و چیزی را شرطی تقسیم کنید این ها برای شما فسق و گناهی است.

رجل منقسم القلب: مردی که دلش و خاطرش را غم و اندوه پریشان کرده، مثل عبارت:

متوزّع الخاطر و مشترق اللب: در جان و عقل مشترک ولی پریشان خاطر است.

(اقْسَمَ:) سوگند خورد، و اصلش از- قسامه- است یعنی سوگند و قسمی که بر اولیاء مقتول ادا میشود سپس واژه قسم اسمی برای هر سوگندی شده

__________________________________________________

امر اللّه بالقسط و نهی عن القسط: خداوند به عدالت امر نموده و از جور و ستم نهی. (اساس البلاغه 765).

به آنها خبر ده که آب میانشان قسمت شدنی است.

ثعلب از ابن اعرابی نقل می کند که- قسامه- صلح میان مسلمین و دشمن است و جمعش قسامات. و استقسام بالازلام- رسمی جاهلی بوده که بر روی پاره ای از تیرها می نوشتند (امرنی ربّی) و بر تیرهای دیگر (نهانی ربّی) وقتی کسی می خواست مسافرت کند یا کاری انجام دهد از تیردان تیری را بیرون می آوردند اگر (امرنی ربی) بود سفر میکردند و آن کار را انجام می دادند و اگر (نهانی ربی) در می آمد سفر نمیرفتند و آن کار را نمیکردند و خداوند در آیه فوق به آنها خبر میدهد که چنان کاری حرام است (تهذیب اللغه 8/ 420).

ص: 192

است، در آیات:

أَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَیْمانِهِمْ (53/ مائده).

أَ هؤُلاءِ الَّذِینَ أَقْسَمْتُمْ (49/ اعراف).

لا أُقْسِمُ بِیَوْمِ الْقِیامَهِ وَ لا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَهِ (2 و 1/ قیامه).

فَلا أُقْسِمُ بِرَبِّ الْمَشارِقِ وَ الْمَغارِبِ (40/ معارج).

إِذْ أَقْسَمُوا لَیَصْرِمُنَّها مُصْبِحِینَ (17/ قلم).

فَیُقْسِمانِ بِاللَّهِ (106/ مائده).

(قاسمته:) سوگندش دادم.

تقاسمها: متقابلا سوگند اداء کردند، در آیات:

وَ قاسَمَهُما إِنِّی لَکُما لَمِنَ النَّاصِحِینَ (21/ اعراف).

قالُوا تَقاسَمُوا بِاللَّهِ (49/ نمل).

فلان مقسم الوجه و قسیم الوجه: او گشاده روی و خوشروی است.

قسامه: حسن و خوبی است و اصلش از- قسمه- است گویی که هر جایی و عضوی از چهره اش بهره ای از حسن و خوبی دارد و تفاوتی ندارند.

و نیز گفته اند: مقسّم- یعنی چشم و دیده و نگاه کردن به او به زیبائی چهره اش تقسیم میشود [و چشم به همه اعضاء صورت او که زیباست دوخته میشود] و خوبی در جائی از صورت و روی او به تنهایی و بدون سایر قسمت ها ثابت نیست.

در آیه: کَما أَنْزَلْنا عَلَی الْمُقْتَسِمِینَ (90/ حجر) یعنی کسانی که قسمتهایی از شهر مکه را میان خود تقسیم کرده اند برای اینکه راه خدا را از کسانی که

ص: 193

پیامبر را می خواستند ببندند.

و نیز گفته شده: مقتسمین- در این آیه کسانی بودند که با کید و مکر بر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله سوگند خوردند و هم پیمان شدند.

آمیخته شده، شاعر گوید:

صاح القسیات فی ایدی الصّیاریف

[همچون پولهای ناخالص که در دست صرافان صدا می کند].

فَارْتَدَّا عَلی آثارِهِما قَصَصاً (64/ کهف) (1).

وَ قالَتْ لِأُخْتِهِ قُصِّیهِ (11/ قصص) (2).

قصیص: باقیمانده گیاهان که اثر آن پی جویی و خواسته میشود.

قصصت ظفره: ناخنش را چیدم (3).

قصص: اخباری که پی گیری و بازگو میشود، در آیات:

لَهُوَ الْقَصَصُ الْحَقُّ (62/ آل عمران) (4).

فِی قَصَصِهِمْ عِبْرَهٌ (11/ یوسف).

وَ قَصَّ عَلَیْهِ الْقَصَصَ (25/ قصص).

نَقُصُّ عَلَیْکَ أَحْسَنَ الْقَصَصِ (3/ یوسف).

__________________________________________________

مربوط به برگشتن موسی و یار و همراه او برای یافتن ماهی است می گوید هر دو پی جویانه بر آثار گامهایشان برگشتند.

مادر موسی به خواهرش گفت

در حدیثی آمده است که: «قصوا الاظفار لانها مقیل الشیطان و منه یکون النسیان» یعنی ناخنها را بچینید که نگهدارنده شیطان در بدن است.

(مجمع البحرین 4/ 180).

تقصصت کلام فلان: سخن او را حفظ کردم و به خاطر سپردم.

(تهذیب اللغه 8/ 256).

تمام آیه چنین است: إِنَّ هذا لَهُوَ الْقَصَصُ الْحَقُّ وَ ما مِنْ إِلهٍ- 62/ آل عمران) این همان خبر حق و درستی است که خدایی جز خداوند یکتا و یگانه نیست و اوست که عزیز و حکیم است.

ص: 196

فَلَنَقُصَّنَّ عَلَیْهِمْ بِعِلْمٍ (7/ اعراف).

یَقُصُّ عَلی بَنِی إِسْرائِیلَ (76/ نمل).

فَاقْصُصِ الْقَصَصَ (176/ اعراف) (1).

(قِصاصْ:) خونخواهی با کشتن قاتل و کشنده، در آیات:

وَ لَکُمْ فِی الْقِصاصِ حَیاهٌ (179/ بقره).

وَ الْجُرُوحَ قِصاصٌ (45/ مائده).

قصّ فلان فلانا: او را قصاص کرد.

ضربه ضربا فاقصّه: آنچنان او را زد که به مرگ نزدیکش کرد.

__________________________________________________

اشاره به تاریخ و اخبار کسانی است که آیات خداوند را تکذیب می کنند و پیشه آنها ستمگری و ظلم است می گوید: خبر کسی که آیاتی به او دادیم و او از آنها دور شد و شیطان او را دنبال نمود و از گمراهان شد، برای مردم بازگو کن و بخوان بسا که تفکر کنند، زیرا اگر می خواستیم و امور بر اساس جبر می بود او را با همان آیات رفعت میدادیم ولی او به پستی گرائید و از هوسهای خویش پیروی کرد حکایت او همچون سگ است که اگر به او هجوم ببری پارس می کند و اگر هم او را واگذاری مجددا پارس می کند این حکایت و حال مردمانی است که آیات خدای را تکذیب می کنند. آیات فوق که ترجمه شد بعد از آیه ای است که می گوید:

چون پروردگار تو از بنی آدم و از نسلهاشان نژادشان را تقدیر نمود آنها را بر خودشان گواه کرد که آیا پروردگارتان نیستم گفتند چرا گواهی میدهیم و این گواهی هر کسی بر اینکه خویشتن را نیافریده. برای این است که در قیامت نگویند ما از این امر غافل بودیم.

اشاره آیات فوق به اصالت همان فطرت خدا جویانه است و دور شدن انسان از فطرت به سبب پیروی از هوسهاست که گمراه میشود.

ص: 197

قصّ یعنی گچ، و پیامبر صلّی اللّه علیه و آله از کچکاری قبور نهی فرموده است (1).

و به اینگونه اقتصاد و میانه روی در آیه:

وَ الَّذِینَ إِذا أَنْفَقُوا لَمْ یُسْرِفُوا ... (67/ فرقان) اشاره کرده است.

دوم- اقتصادی است که بطور کنایه از آنچه میان حالت پسندیده و ناپسند قرار می گیرد، مثل قرار گرفتن میان عدل و جور [که نه عدالت است و نه جور و ستم].

و یا حالتی و موقعیتی در میان نزدیک و دور و بر این اساس گفت:

فَمِنْهُمْ ظالِمٌ لِنَفْسِهِ وَ مِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ وَ مِنْهُمْ سابِقٌ بِالْخَیْراتِ (32/ فاطر) (1).

__________________________________________________

تا راه رفتن و سایر صفات انسانی را یادآوری نموده است آغاز اندرزش از ایمان به خدا و شرک نیاوردن به اوست و سپس می گوید اگر باندازه دانه خردل عمل نیک یابد نموده باشی و آنرا در زیر صخره ها پنهان کنی خداوند آشکارش می کند پسرم نماز را بپای دار، به نیکی امر کن خود را از بدی بازدار و نیز در مشکلات پایدار باش اینها که گفتیم از کارهای شکوهمند و بزرگ است.

اشاره به جانشینان انبیاء است که می گوید: پس از پیامبران کتاب را به کسانی میراث دادیم که عده ای از آنها ستمگر خویشند و بعضی میانه رو و گروهی دیگر باذن خدای بسوی نعمت ها و نیکی ها می شتابند ذلِکَ هُوَ الْفَضْلُ الْکَبِیرُ 32/ فاطر) فضیلت بزرگ و حق همین است که گروه سوم در پیش می گیرند نه ستمگران و نه بی تفاوت ها بلکه آنهایی که سابِقٌ بِالْخَیْراتِ 32/ فاطر) یعنی پیشی گیرنده بر نیکی ها و خیرات هستند که مقتصد و بی تفاوت بودن در اینجا مذموم است در این آیه معنی میانه رو بودن بخصوص در امر ولایت و حکومت و سیاست امری است که خداوند آن را در برابر پیشی گرفتن بر نیکی ها و خیرات قرار داده تا جامعه اسلامی هرگز به چنان افرادی و چنان حالتی گرفتار نشود بلکه بسوی کسانی که پیرو و جانشین بحق پیامبران هستند و چنان صفتی پسندیده دارند توجه کنند.

ص: 199

آیه: سَفَراً (قاصِداً) (42/ توبه).

یعنی سفری که دوریش ناپایان است و بسا که این آیه به سفر نزدیک نیز تفسیر شود ولی حقیقتش همان است که ذکر کردم.

اقصد السّهم: تیر به هدف اصابت کرد گویی که قصدش و هدفش را یافته است، شاعر گوید:

فاصاب قلبک غیر أن لم یقصد

[به قلبت اصابت کرد و رسید جز اینکه آن را هدف نگرفته بود].

انقصد الرّمح: نیزه شکست.

تقصّد: شکست.

قصد الرّمح: نیزه را شکست.

ناقه قصید: شتر ماده پرگوشت و مفید.

القصید من الشّعر: شعری که هفت بیتش تمام شده است (1)

__________________________________________________

(ق- ص- د) سه ریشه اصلی دارد: 1- دلالت بر آوردن چیزی و قصد کردن بسوی آن، 2- رسیدن و فرو رفتن در چیزی، 3- شکستن.

(مقائیس اللغه 5/ 95) در حدیثی آمده است که: «اقتصد فی عبادتک» یعنی آنگونه عبادت کن که رنج و مشقتی سخت به تو دست ندهد که طبیعت تو از آن گریزان شود.

(مجمع البحرین 3/ 128) لیث می گوید: قصد- در معنی: 1- گوشت منجمد و خشک شده 2- عصا و چوبدستی است.

اصمعی گوید اقصاد، همان قتل است، در تفسیر آیه: وَ اقْصِدْ فِی مَشْیِکَ- 19/ لقمان) آمده است که اذا مشی سویّا: یعنی یکنواخت حرکت کردن و راه رفتن نه

ص: 200

کانّه جمالات صفر (33/ مرسلات) آمده است (1).

(قَصَرْتُهُ:) او را در «قصر» نهادم و از این معنی است، آیه:

حُورٌ مَقْصُوراتٌ فِی الْخِیامِ (72/ رحمن).

(قَصَرَ الصَّلاهَ): نماز را با ترک بعضی از ارکان آن کوتاه کرد، در آیه:

فَلَیْسَ عَلَیْکُمْ جُناحٌ أَنْ تَقْصُرُوا مِنَ الصَّلاهِ (101/ نساء) (2).

قصرت اللّقحه علی فرسی: اسبم را از لقاح و باردار شدنش باز داشتم.

قصر السّهم عن الهدف: تیر از هدف دور شد و به آن نرسید.

امرأه (قاصِرَهُ الطّرفِ:) زنی که چشمان خود را از پاکی و ایمان به چیزی که جایز نیست خیره نمی کند و چشم نمی دوزد [زنان چشم پاک و دیده فروهشته از ناروا و حرام].

خدای تعالی گفت: فِیهِنَّ قاصِراتُ الطَّرْفِ (56/ رحمن) یعنی در بهشت

__________________________________________________

تشبیهی است از شعله های آتش دوزخ که می گوید: وای بر تکذیب کنندگان آیات خدا در هنگامه ای که به آنها می گویند به سوی همان چیزی که آنرا دروغ می پنداشتید روانه شوید به سوی سایه ای که سه شاخه دارد که نه از سایه و نه از حرارت بازتان نمیدارد، شعله ای است همچون قصری با شکوه و بلند، این کنایه از کاخهای دنیایی زر اندوزان و ستمگران است که در دنیا در سایه ها و استراحتگاهها بی خبر و غافل از حال مستمندان می خزیدند و ستم میکردند و با غفلت و غرور و سرمستی آیات خدا را تکذیب می نمودند و سپس می گوید: کانه جمالات صفر- 33/ مرسلات) گویی که قطار شتران زردفام است که از دور پیداست و این آیه هم کنایه از همان قافله های سرمایه ها و مال التجاره های آنها است.

در بیماری و سفر و معذور بودن، گناهی بر شما نیست که از نماز کم کنید و آن را قصر و کوتاه بخوانید.

ص: 202

زنانی پاک چشم و دیده فرو هشته اند وجود دارند.

(قَصَّرَ) شعر: بعضی از موهای خود را چید و کوتاه کرد، در آیه:

مُحَلِّقِینَ رُؤُسَکُمْ وَ مُقَصِّرِینَ (27/ فتح) (1).

قصّر فی کذا: در آن کار سستی کرد.

قصّر عنه: به او نرسید و آنرا بدست نیاورد.

اقصر عنه: با اینکه قدرت داشت از رسیدن به آن خودداری کرد.

اقتصر علی کذا: به چیز کمی از آن اکتفا کرد.

اقصرت الشّاه: آن گوسفند کهنسال شد تا اینکه دندانهایش سائیده و کوتاه شد.

اقصرت المرأه: کودکی نارسا و کوچک زائید.

تقصار: گردنبند کوتاه.

قوصره: سبد و زنبیل [و نیز کنایه از زن است] (2)

__________________________________________________

اشاره به زائران بیت اللّه و یکی از مراسم حج است که موی سرشان را کوتاه می کنند.

باب افعال این واژه یعنی- اقصار- در معنی دست نگهداشتن از چیزی است و یا خودداری از انجام کاری یا به اصطلاح فارسی- کوتاه آمدن. قصرک باقصارک ان تفعل کذا: یعنی تو را کافی است که آن کار را انجام دهی! دست نگهدار.

تقصیر: سستی در کار است. فراء می گوید: آیه: قاصِراتُ الطَّرْفِ- 56/ رحمن) که در مورد زنان بهشتی است یعنی نفس خویش را تنها بر همسرانشان اختصاص میدهند. زمخشری می گوید: قصرته یعنی آنرا نگهداشتم و حبس کردم. (لس 5/ 104 اساس البلاغه) مقصوره که جمعش- مقاصر- است همان کاخها و خانه های مجلل سنگی و وسیع است و نمونه آنرا برای اولین بار معاویه بعد از نجات از کشته شدنش

ص: 203

قصم: مردی که حریف خود را که با او مقاومت می کند درهم می شکند (1).

که در آیه اخیر مقصود بیت المقدس است و آنجا به اعتبار دور بودن مکان مخاطبین وحی که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و اصحاب او هستند از آن مسجد اینطور نامیده شده، و در آیه:

إِذْ أَنْتُمْ بِالْعُدْوَهِ الدُّنْیا وَ هُمْ بِالْعُدْوَهِ الْقُصْوی (42/ انفال) (1).

قصوت البعیر: گوشش را بریدم.

ناقه قصواء: ماده شتر گوش بریده که در نرنیه آن- بعیر اقصی- گفته شده.

القصیّه من الابل: شتری که در میان شتران بخاطر نجابت و خوبی کم دوشیده میشود و کم سواری از آن می گیرند و در واقع بکار بردن آن شتر بعید است، جمعش- قصایا- است.

قضض: پشته های سنگریزه و- مضجع: جایگاه (1).

[میوه ها و سبزیهای چیده شده و دومی شمشیر برنده].

و همچنین در عبارت- ناقه قضیب- شتر مادینه ای که از میان شتران جدا شده و نیز هر چیزی که چیده و جدا شود.

و به هر چیزی هم که پاک و تهذیب نشده است- مقتضب- گویند (1).

اقتضب حدیثا: در وقتی است که سخنی را قبل از اینکه در خاطرش پخته و تهذیبش کرده باشد بیان کند. (ارتجالا گفته شود).

آیه: وَ قَضَیْنا إِلَیْهِ ذلِکَ الْأَمْرَ أَنَّ دابِرَ هؤُلاءِ مَقْطُوعٌ (66/ حجر) (1) 2- قضی- در مورد فعل الهی، در آیات:

وَ اللَّهُ یَقْضِی بِالْحَقِّ وَ الَّذِینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ لا یَقْضُونَ بِشَیْ ءٍ (20/ غافر) (2).

فَقَضاهُنَّ سَبْعَ سَماواتٍ فِی یَوْمَیْنِ (12/ فصلت).

آیه اخیر اشاره ای است به ایجاد ابداعی آسمانها و فراغ از آنها، مثل آیه:

بَدِیعُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ (117/ بقره).

و آیه: وَ لَوْ لا کَلِمَهٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّکَ إِلی أَجَلٍ مُسَمًّی لَقُضِیَ بَیْنَهُمْ (14/ شوری) یعنی اگر مدت زمان زندگی بر آنها مقرر نبود میانشان از نظر جزای کردار زشتشان عمل میشد و نیک و بدشان جدا میشدند.

ولی «قضی» از نظر سخن بشری:

اول- مثل عبارت 1- قضی الحاکم بکذا: حاکم آنطور حکم کرد، که داوری و حکم حاکم با گفتن انجام میشود.

2- معنی قضی از نظر عمل و فعل بشری، در آیات:

فَإِذا قَضَیْتُمْ مَناسِکَکُمْ (200 بقره) (3).

__________________________________________________

این آیه خطاب به لوط پیامبر صلّی اللّه علیه و آله است، می گوید: تو با خانواده ات از شهر بیرون روید، به جای نمایند و به هر جا دستور دارید بروید و به او خبر دادیم همینکه صبح شود بنیان و ریشه قوم پلید و ستم پیشه یعنی قوم لوط از بن قطع میشود.

خداوند به حق عمل می کند و کسانی که غیر از خدای به پرستش می خوانند به چیزی عمل نمی کنند.

همینکه اعمالتان را بجای آوردید.

ص: 210

ثُمَّ لْیَقْضُوا تَفَثَهُمْ وَ لْیُوفُوا نُذُورَهُمْ (29/ حج) (1).

قالَ ذلِکَ بَیْنِی وَ بَیْنَکَ أَیَّمَا الْأَجَلَیْنِ قَضَیْتُ فَلا عُدْوانَ عَلَیَّ (28/ قصص) (2).

فَلَمَّا قَضی زَیْدٌ مِنْها وَطَراً (37/ احزاب) ثُمَّ اقْضُوا إِلَیَّ وَ لا تُنْظِرُونِ (71/ یونس).

یعنی وقتی که از کارتان فارغ شدید.

و آیات: فَاقْضِ ما أَنْتَ قاضٍ (72/ طه). (3)

إِنَّما تَقْضِی هذِهِ الْحَیاهَ الدُّنْیا (72/ طه). (3)

__________________________________________________

مربوط به اعمال آغاز طواف کعبه است می گوید: سپس زواید بدن خویش (مثل مو و ناخن و غیره) را زایل کنند و به نذرهاشان وفا نموده آنگاه به کعبه و این خانه ی کهن طواف برند.

اشاره به قرارداد کاری است که میان حضرت موسی و شعیب منعقد میشود، موسی می گوید: هر کدام از آن دو مدت را عمل کردم، گناهی بر من نیست که اجرتم را مطالبه کنم.

سخن پرشور و سرشار از ایمان ساحران یا دانشمندان واقعی دربار فرعون است که پس از ایمان آوردن به اللّه، فرعون مغرورانه به آنها می گوید: قبل از آنکه من به شما اجازه دهم چنان کردید قطعا موسی ساحر بزرگ و استاد شماست دستها و پاهاتان را معکوسا می برم و بر دارتان می زنم تا بدانید عذاب کدامیک از ما [خدا یا فرعون] سخت تر است، دلیرانه و بی باکانه پاسخش میدهند ما هرگز ترا بر این معجزه ای که دیده ایم ترجیح نمیدهیم هر کاری می خواهی بکن تو هیچکاره ای، فقط زندگی این دنیا را از ما می گیری.

ص: 211

شاعر گوید: قضیت امورا ثمّ غادرت بعدها.

[اموری را عمل کردم و بعدش را ترک نمودم و جا گذاشتم].

احتمال هم میرود که- قضاء- در قول و فعل با هم باشد.

موت و هلاکت هم به- قضاء- تعبیر میشود، می گویند:

قضی نحبه: گویی کاری که ویژه دنیای او بود از او جدا و دور شده.

در آیه: فَمِنْهُمْ مَنْ قَضی نَحْبَهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَنْتَظِرُ (قضی نذره) نیز گفته شده زیرا او نفس و جان خویش را ملزم کرده بود که از دشمنان نمی هراسد و کشته میشود.

و نیز گفته شده معنایش این است که از ایشان کسانی هستند که مرده اند و کسانی دیگر در انتظار شهادتند.

و آیه: ثُمَّ قَضی أَجَلًا وَ أَجَلٌ مُسَمًّی عِنْدَهُ (2/ انعام) که گفته اند مقصود از (اجل) اول مدت زندگانی دنیا و (اجل) دوم بعث و برانگیخته شدن بعد از مردن و مرگ است.

و در آیات یا لَیْتَها کانَتِ الْقاضِیَهَ (27/ حاقه) (1).

وَ نادَوْا یا مالِکُ لِیَقْضِ عَلَیْنا رَبُّکَ (77/ زخرف).

در آیه اخیر کنایه از مرگ است.

و آیه: فَلَمَّا قَضَیْنا عَلَیْهِ الْمَوْتَ ما دَلَّهُمْ عَلی مَوْتِهِ إِلَّا دَابَّهُ الْأَرْضِ (14

__________________________________________________

سخن مجرمین است که نامه اعمالشان را به دست چپشان میدهند و می گویند: ای کاش چنین نمیشد و نمی دانستیم مجازات و حسابمان چیست و ای کاش مرگ یا قاضیه پایان کار بود مال و ثروتمان چاره ای برای ما نکرد هَلَکَ عَنِّی سُلْطانِیَهْ 29/ حاقه) و تمام قدرتم از دستم رفت.

ص: 212

سبأ) (1).

قضی الدّین: با پرداختن وامش کار را فیصله داد.

اقتضاء: درخواست و مطالبه پرداخت وام است و از این معنی است که می گویند:

هذا یقضی کذا: این امر آن کار را می طلبد.

و آیه: لَقُضِیَ إِلَیْهِمْ أَجَلُهُمْ (11/ یونس) یعنی از مرگشان و مدت تعیین شده حیاتشان فارغ شده است.

قضاء: از سوی خدای تعالی اخص از- قدر- است زیرا قضای خدا فصل و حکم میان تقدیر است پس- قدر- همان تقدیر و قضاء- قطع و فصل آن است (قطعیت می بخشد و فیصله میدهد) بعضی از دانشمندان یادآور شده اند که- قدر- به منزله چیزی است که برای وزن کردن یا کیل آماده شده است و قضاء به منزله خود کیل است و این نظر مانند آن سخنی است که:

ابو عبیده جراح به عمر (رض) گفته است، در وقتی که می خواست از طاعونی که در شام شیوع یافته بود بگریزد و به شام داخل نشود، ابو عبیده که حاکم شام بود به او گفت: «أ تفرّ من القضاء» (2).

__________________________________________________

اشاره به فوت سلیمان نبی علیه السّلام است که موریانه ها عصایی را که حضرت سلیمان بآن تکیه داده بود، خوردند و سلیمان نبی در افتاد و موریانه ها چنین دلالتی داشتند. و اقسام دلالتها در واژه (دل) شرح داده شد.

ابن اثیر می نویسد: گفته اند وقتی عمر بن خطاب (رض) به شام میرفت در نقطه ای از مرز شام و حجاز سران سپاه که ابو عبیده جراح حاکم شام هم در میانشان بود به استقبالش آمدند و گفتند در شام طاعونی سخت شیوع دارد، عمر هم با مهاجرین و انصار مشورت کرد که به شام وارد شوند یا به حجاز بازگردند هر کس

ص: 213

آیا از قضای خدا می گریزی، گفت: «افرّ من قضاء اللّه الی قدر اللّه» از قضای خدا به قدر خدا می گریزم این مطلب هشدار و گواهی بر این امر است که تا زمانی که قضای خدا در امری مقدر نباشد امید میرود که خداوند آن را دفع کند و زمانی که قدر در حکم و قضای خدا باشد چاره ای و دفعی برای آن نیست آیات زیر بر این امر گواهی میدهد که:

__________________________________________________

چیزی گفت و اختلاف کردند سپس با سران مهاجر قریش مشورت کرد که همگی نظرشان مراجعت به حجاز بود او هم تصمیم به بازگشت گرفت، آنگاه ابو عبیده به او گفت: «أ فرارا من قدر اللّه؟ فقال: نعم، نفرّ من قدر اللّه الی قدر اللّه» یعنی ابو عبیده گفت: آیا از قدر خدای می گریزی پاسخ داد از قدر خدا به قدر خدا می- گریزم، آیا اگر تو شترانی داشته باشی و به دره ای که یک طرفش چراگاه خوب و طرف دیگرش زمین بایر و خشک باشد و تو آنها را در سبزه زار یا زمین بایر بچرانی هر دو قدر خدا نیست؟ (الکامل 2/ 392).

و از سخنان أمیر المؤمنین علیه السّلام در پاسخ مردی از اهل شام که از او می پرسد:

آیا رفتن ما به شام به قضائی از خدا و قدر اوست مولی پاسخش میدهد: شاید تو گمان کرده ای قضای خدا لازم است و قدر حتمی است اگر چنین باشد ثواب و عقاب باطل میشود و وعده و وعید ساقط میگردد، خداوند سبحانه و تعالی بندگانش را با اختیارشان امر به عبادت کرده است و با تحذیر از کارهایی نهی شان نموده به آسانی مکلفشان کرده و تکالیف سخت بر آنها تحمیل نکرده بر عبادتی کم، پاداشی بسیار می بخشد و عصیانگر او را مغلوب نمی کند خداوند با اکراه اطاعت نمیشود و انبیاء را به بازی و بیهوده نفرستاده و کتاب را برای بندگانش عبث قرار نداده و آسمانها و زمین و آنچه که در میان آنهاست به باطل نیافریده آنگونه تصوراتی که سؤال کردی پندار کسانی است که کفر پیشه اند و سر انجامش آتش است.

(5/ 481- حکم 75- نهج البلاغه).

ص: 214

وَ کانَ أَمْراً مَقْضِیًّا (21/ مریم).

کانَ عَلی رَبِّکَ حَتْماً مَقْضِیًّا (71/ مریم).

وَ قُضِیَ الْأَمْرُ (210/ بقره).

در آیه اخیر یعنی فیصله داده شده و موضوع قطع شده، گواه بر این است که آن امر طوری انجام شده که دریافت و جبرانش ممکن نیست و آیه:

إِذا قَضی أَمْراً (117/ بقره).

قضیّه: به سخنی گفته میشود که تو قاطعانه بگویی: آنطور هست یا آنطور نیست و سخن قطع شده باشد، از این جهت می گویند:

قضیّه صادقه و قضیّه کاذبه: قضیه ای و سخنی قاطع و درست یا دروغ، و کسی که چنان عبارتی گفته است قصدش این استکه:

«التّجربه خطر و القضاء عسر».

حکم دادن در باره چیزی که آنطور هست یا آنطور نیست کاری بس دشوار و سخت است، و پیامبر صلّی اللّه علیه و آله فرموده است: «علیّ اقضاکم».

[علی علیه السّلام برترین داوری کننده و قاضی ترین شماست] (1).

__________________________________________________

قضاء در لغت وجوهی دارد که ریشه آن بریدن و تمام کردن چیزی است:

1- هر چیزی که بخوبی و کمال انجام شود، 2- تمام شود 3- پایان پذیرد و ختم شود، 4- پرداخت و تأدیه شود، 5- واجب شود، 7- اجرا شود، 8- حکمش صادر شود و بگذرد.

که همه را با واژه- قضی- بیان می کند و همه این معانی در آیات و احادیث آمده است. قاضیه: مرگ و مردن. قضی نحبه: وفات کرد. رجل قضی: که

ص: 215

که نوشته شده و یا چیزی که در آن نوشته شد بکار میرود سپس تحقیقا مکتوب- قطّ- نامیده میشود همانطور که کلام را کتاب نامیده اند هر چند که آن کلام مکتوب و نوشته شده نباشد.

اصل- قط- چیزی است که از پهنا بریده شده چنانکه- قد- چیزی است که از درازا بریده شده.

قط: سهم و بهره و نصیبی که تقسیم شده است، گویی که آن بهره- قط- یعنی تقسیم شده است.

ابن عباس (رض)- قطنا- را در آیه فوق به همین معنی نصیب و بهره ای قسمت شده تفسیر کرده است.

قطّ السّعر: نرخ بالا رفت.

ما رایته قطّ: از مدت زمانی که تعین شده است او را ندیده ام.

__________________________________________________

انظروا الی رجل منکم یعلم شیئا من قضائنا فاجعلوه بینکم فانی قد جعلته قاضیا فتحاکموا الیه» (کافی 402).

یعنی به اهل جور و ستم داوری و قضاوت یا شکایت نبرید و نگاه کنید به یکی از میان خودتان که اگر از قضاوت شرعی و داوری های ما چیزی میداند او را در میان خود حکم کنید من او را قاضی قرار دادم باو رجوع کنید.

شیخ فخر الدین طریحی می نویسد: بعضی از فضلا و دانشمندان گفته اند از این حدیث تحریم تحاکم و داوری به اهل جور و ستم دانسته میشود و همچنین وجوب رجوع به فقیه عالم و متقی زیرا او منصوب امام است و در اجتهاد حکم می کند و کفایت می نماید.

(صحاح اللغه- تهذیب اللغه- لسان العرب- مجمع البحرین 1/ 344.

ص: 217

قطنی: مرا بس است. (1) (بدون تشدید حرف- ط-).

قطار الابل: ردیف و قطار شتران که از همان معنی است، می گویند:

الانفاض یقطر الجلب: وقتی که قومی مستمند و درویش شدند و توشه آنها کم شد کارشان به قطره قطره دوشیدن منجر میشود، این ضرب المثل در وقتی گفته میشود که مردمی به تنگ دستی دچار شوند و شترانشان را یکی یکی ردیف کنند تا آنها را بفروشند.

(قطران:) ماده ای است صمغی که از درخت کاج و امثال آن قطره قطره می چکد، در آیه: سَرابِیلُهُمْ مِنْ قَطِرانٍ (50/ ابراهیم) که (من قطر آن) خوانده شده، یعنی جامه دوزخیان و پوشش آنها از مس گداخته است که حرارتش به بدن نزدیک است [پیراهن مسین و گداخته].

و گفت: آتُونِی أُفْرِغْ عَلَیْهِ قِطْراً (96/ کهف) یعنی مسی ذوب شده و گداخته.

و در آیات: وَ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ مَنْ إِنْ تَأْمَنْهُ (بِقِنْطارٍ) یُؤَدِّهِ إِلَیْکَ) (75/ آل عمران).

وَ آتَیْتُمْ إِحْداهُنَّ قِنْطاراً (20/ نساء).

قناطیر: جمع قنطره است و- قنطره- مالی است که به وسیله آن گذران و عبور زندگی میسور است و تشبیهی است به قنطره- یعنی پل که نسبت به خودش مقدار آن مال، نامحدود است [یعنی هر مال افزونی بر اندازه] و بر حسب اضافه شدن مقدارش معین میشود مثل غنی یا بی نیازی چه بسا انسانی با اندک مالی مستغنی است و دیگری با مال زیاد هم بی نیاز و مستغنی نمیشود.

چیزی که در اندازه و مقیاس- قنطره- گفتیم برای این است که در حد و اندازه آن اختلاف است گفته اند: قنطره- چهل- اوقیه- است.

ص: 219

حسن می گوید: یک قنطره معادل 1200 دینار است و نیز گفته اند به اندازه یک پوست گاو دوخته شده [مشکی و خیکی پر از پول] و غیر از این مقدارها، این سخنان مثل اختلافی است که در حد غنی هست.

در آیه: وَ الْقَناطِیرِ الْمُقَنْطَرَهِ (14/ آل عمران) یعنی مجموعه ای که قنطار قنطار است [قنطار قنطار یا دینار دینار بهمان معنی است که در زبان پارسی می گوئیم خروار خروار] مثل اینکه می گوئی:

دراهم مدرهمه و دنانیر مدنّره (1).

سُقُوا ماءً حَمِیماً فَقَطَّعَ أَمْعاءَهُمْ (15/ محمد) (1).

قطع الثوب: از همان معنی است یعنی بریدن پارچه و جامه و همانست که در آیه گفت:

فَالَّذِینَ کَفَرُوا قُطِّعَتْ لَهُمْ ثِیابٌ مِنْ نارٍ (19/ حج) (2).

در عبارت- (قطع الطریق)- دو وجه گفته میشود:

اول- مقصود از آن سیر و سلوک است.

دوم- غصب کردن اموال رهگذران و راهزنی مسافران، مثل آیه:

أَ إِنَّکُمْ لَتَأْتُونَ الرِّجالَ وَ تَقْطَعُونَ السَّبِیلَ (29/ عنکبوت) (3).

و این آیه همان چیزی است که در آیه:

الَّذِینَ یَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ (45/ اعراف) به آن اشاره شده است و نیز در آیه: فَصَدَّهُمْ عَنِ السَّبِیلِ (24/ نمل).

و اینگونه عمل یعنی ممانعت از طریق حق «قطع الطریق» نامیده میشود برای اینکه به بریدن و جدا کردن مردم از راه حق می انجامد و لذا آنرا همچون قطع طریق گفته است.

قطع الماء بالسّباحه: عبور کردن از آب با شناوری است.

__________________________________________________

دوزخیان را آنچنان آبی داغ می نوشانند که اعضای درونیشان را پاره پاره کند.

برای کسانی که کفر می ورزند و کافر پیشه اند جامه هایی از آتش بریده میشود.

اشاره به تبهکاریهای قوم لوط در راهزنی و عمل شنیع ناروای غریزی آنهاست.

ص: 221

قطع الوصل: همان هجران و دوری است.

(قَطْعُ الرَّحِم): که با دوری نمودن و منع نیکی انجام میشود، در آیات:

وَ تُقَطِّعُوا أَرْحامَکُمْ (22/ محمد).

یَقْطَعُونَ ما أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ یُوصَلَ (27/ بقره).

ثُمَّ لْیَقْطَعْ فَلْیَنْظُرْ (15/ حج).

گفته شده یعنی لیقطع حبله حتّی یقع: بایستی طنابش بریده شود تا بیفتد و نیز تحقیقا گفته شده معنیش- لیقطع اجله بالاختناق- است یعنی عمرش با خفگی پایان می یابد و این همان سخن ابن عباس است که گفته در آیه اخیر ثُمَّ لْیَقْطَعْ (15/ حج) مقصود (ثم لیختنق) است [یعنی: اجلش و عمرش سر می رسد و سپس راه نفسش بند می آید].

(قَطْعُ الامْرِ): بریدن و فیصله دادن به کار، و از این معنی است، آیه:

ما کُنْتُ قاطِعَهً أَمْراً (32/ نمل (1).

__________________________________________________

سخن ملکه سبأ است که پس از دریافت نامه حضرت سلیمان علیه السّلام یارانش را به مشورت می طلبد و می گوید بدون شما کاری را فیصله نداده ام مگر اینکه شما در آن نظر دهید و گواه باشید. ابن اثیر یکی از مشتقات واژه قطع- را مقطعات یعنی لباسهای نیم تنه میداند و میگوید در حدیثی از پوشیدن این نیم تنه ها که با طلا و زیور تزیین شده نهی شده است «نهی عن لبس الذهب الا مقطعا» یعنی در بکار بردن طلا و زیور جز باندازه حلقه ای یا گردان بندی و از این قبیل بقیه نهی شده «نهی عن لبس الذهب الا مقطعا» یعنی در بکار بردن طلا و زیور جز باندازه حلقه ای یا گردن بندی و از این قبیل تعبیه نهی شده زیرا آراستن خویش به زیور آلات عادت اسراف کاران، مستکبران و متکبران است. اندازه کم و مجاز هم همان

ص: 222

و گفت: لِیَقْطَعَ طَرَفاً (127/ آل عمران) یعنی گروهی از ایشان را هلاک کند.

قطع دابر الانسان: همان از بین بردن نوع انسان است، در آیات:

فَقُطِعَ دابِرُ الْقَوْمِ الَّذِینَ ظَلَمُوا (45/ انعام).

أَنَّ دابِرَ هؤُلاءِ مَقْطُوعٌ مُصْبِحِینَ (66/ حجر).

__________________________________________________

مقداری است که زکاه بر آن واجب نیست.

و در حدیثی دیگر آمده است که مردی حضور پیامبر صلّی اللّه علیه و آله آمده و گفت- من شاعرم، پیامبر صلّی اللّه علیه و آله به بلال فرمود- یا بلال اقطع لسانه، فاعطاه اربعین درهما یعنی ای بلال زبانش کوتاه کن او هم چهل درهم بان مرد بخشید- خطابی میگوید این مرد کسی بود که حقی در بیت المال داشت و با شعر نیاز خویش اظهار کرده بود فاعطاه لحقه او لحاجته لا لشعره- (النهایه 4/ 84 ابن اثیر).

اقطاع- هم واگذاری زمین یا معدن از سوی حکومت به مردم است زمین هائی محدود و معین بود که به مالکیت کسی درمیآید و بعد از فوت صاحبش به ورثه اش میرسد بر خلاف طعمه- که آنهم زمین هائی است واگذاری ولی فقط تا زمان حیات صاحبش در اختیار اوست، اقطاعات تاریخ مفصلی دارد که خود پیامبر صلّی اللّه علیه و آله هم واگذار مینموده، زمین های بایری بوده تا مالکین آنها را آباد کنند یا زراعت و یا بنا و ساختمان و ایجاد قنوات، سه قسم اقطاع هست 1- اقطاع ارفاق 2- اقطاع سکونت 3- اقطاع تملبک و اگر در آبادانی یا زراعت آنها کوتاهی شود حکومت اسلامی آنها را بازپس گرفته بدیگری واگذار میکند، البته خلفا بعدها این اقطاعات را به اطرافیان خود میدادند به میل خود واگذار و یا پس میگرفتند.

(خوارزمی فصل 6 ص 60- مفاتیح العلوم- ماوردی فصل 17 ص 190 تا 197 الاحکام السلطانیه قلقشندی ج 13/ 104 صبح الاعشی- ازهری 1/ 189 تهذیب اللّه- قاضی ابو یوسف ص 24 کتاب خراج).

ص: 223

إِلَّا أَنْ تَقَطَّعَ قُلُوبُهُمْ (110/ توبه).

در آیه اخیر یعنی مگر اینکه بمیرند و گفته اند مگر اینکه توبه کنند آنهم آنگونه توبه ای که دلهاشان از شدت ندامت از سهل انگاری ها و سستی هاشان در کارها منقطع و بریده شود.

(قِطْعٌ مِنَ اللَّیلِ): پاسی و قسمتی از شب، گفت:

فَأَسْرِ بِأَهْلِکَ بِقِطْعٍ مِنَ اللَّیْلِ (81/ هود) (1).

قطیع: قسمتی از گله گوسفندان، جمع آن- قطعان- است مثل- صرمه و فرقه- یعنی دسته و گروه و غیر از اینها از اسم جمع ها که مشتق از معنی بریدن و جدا شدن است و نیز.

قطیع: تازیانه.

اصاب بئرهم قطع: آب چاهشان قطع شد.

مقاطع الاودیه: قسمتهای پایانی و آخرین دره ها.

آهستگی می چیند همانطوریکه چیزی شکسته با واژه- نقض- توصیف میشود، چنانکه قبلا ذکر شد.

اقطف الکرم زمان چیدن انگور از تاک نزدیک شد.

قطافه: آنچه که در موقع چیدن میوه می افتد، مثل- نفایه- یعنی رد شدن و افتادن.

قطن الحیوان: ریشه پر حیوان و قسمت پائین پشت انسان [انتهای مهره های پشت] (1).

و از این معنی است عبارت:

رجل قعده و ضجعه: مردی زمین گیر و بسیار خواب، در آیه:

فَضَّلَ اللَّهُ الْمُجاهِدِینَ عَلَی الْقاعِدِینَ أَجْراً عَظِیماً (95/ نساء (1).

__________________________________________________

میدارند و در جهاد شرکت نمیکنند با آنها که با مال و جان در راه خدا می جنگند یکسان نخواهند بود اینان بر آنان برتری و درجاتی دارند.

چهار مورد در قرآن در باره چهار قشر با عبارات (فضیلت ها- درجات کرامت) توصیف شده است یکی همین آیه که خداوند رزمندگان و جهادگران در راه خدای را بر تن آسانها و کسانی که سست عنصرند و به جهاد نمی روند فضیلت و برتری داده است.

دوم- پرهیزکاران که گفت: إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاکُمْ- 13/ حجرات) سوم- علماء و دانشمندان که گفت: وَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجاتٍ- 11/ مجادله).

چهارم- مؤمنان واقعی که به هنگام یادآوری نام خدا دلشان روشن میشود و بر ایمانشان افزوده میگردد نماز برپا میدارند و از هر چه که روزی دارند انفاق می کنند و اتکالشان بر پروردگارشان است، أُولئِکَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقًّا لَهُمْ دَرَجاتٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ مَغْفِرَهٌ وَ رِزْقٌ کَرِیمٌ- 4/ القال).

قبل از این آیه (95/ نساء) خداوند مجاهدین در راه خدا را اینگونه توصیف می کند که اینان هرگز مومنی را نمی کشند و میثاق و عهد و پیمان نمی شکنند زیرا کسی که مومنی را عمدا به قتل برساند جزایش جاودانگی در دوزخ است و غضب و لعن خدا بر او است برایش عذاب عظیمی آماده کرده است و سپس می گوید هر گاه مسافرت می کنید و به کسی برخورد کردید که اظهار صلح کرد نگوئید تو مؤمن نیستی و ایمن نخواهی بود که بخواهید او را بکشید و اموالش را ببرید در پیشگاه خدا

ص: 227

کمین کردن در راهها برای کاری یا چیزی نیز با واژه- قعود- تعبیر میشود مثل آیه:

لَأَقْعُدَنَّ لَهُمْ صِراطَکَ الْمُسْتَقِیمَ (16/ اعراف).

و در آیه: إِنَّا هاهُنا قاعِدُونَ (24/ مائده) به انتظار می مانیم.

و آیه: عَنِ الْیَمِینِ وَ عَنِ الشِّمالِ قَعِیدٌ (17/ ق) فرشته ای که مراقب و حافظ اوست و هر چه که بر سود و زیان انسان باشد می نویسد.

واژه (قعید)- در مفرد و جمع هر دو بکار میرود و نیز- قعید- حیوانی است وحشی که بدون وسیله دفاع و بدون شاخ است نقطه مقابل آن- نطیح- یعنی حیوان شاخدار است [و نیز- نطیح- حیوانی که از شاخ زدن مرده است].

قعیدک اللّه و قعدک اللّه: کلمه دعا و استعطاف است، یعنی طلب عطوفت و مهربانی به این معنی که از خدای می خواهیم که حفظ و توبه اش را همراهت گرداند.

(قاعده:) کسی که از دشتان و ازدواج بازنشسته شده، جمعش- قواعد- است، در آیه:

وَ الْقَواعِدُ مِنَ النِّساءِ (60/ نور).

__________________________________________________

غنیمت های فراوانی است و سپس می گوید:

وَ الْمُجاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ- 95/ نساء) که بایستی چنان کسانی از مال و جان خویش در راه خدای دریغ نورزند و مومنی را به قتل نرسانند.

ص: 228

مقعد: کسی که از کار اداری بازنشسته شده و نیز کسی که از برخاستن و قیام به خاطر گذراندن مدت خدمت بازمانده و ناتوان است.

و نیز- مقعد- کرکسی که برای شکار و کندن پرهایش مسمومش کرده اند، جمعش- مقعدات- که به همان معنی فوق تشبیه شده است و غوک و قورباغه و همینطور پستان فرو نشسته که بصورت حیوان از کار افتاده تصویر شده است.

و همچنین- مقعد- کنایه از شخص پست است که از کرامت ها و مکارم باز مانده است.

(قَواعِدُ البِنَاءِ): بنیان و بنای ساختمان، خدای تعالی گفت:

وَ إِذْ یَرْفَعُ إِبْراهِیمُ الْقَواعِدَ مِنَ الْبَیْتِ (127/ بقره).

قواعد الهودج: چوبهای پایه کجاوه که مثل پایه و بنیان بناهاست.

قعّر فلان فی کلامه: وقتی است که کسی از ته گلو حرف بزند و کلمات را از حلق خارج کند و این عبارت مثل این استکه می گویند:

شدّق فی کلامه: در وقتی که کسی کلامش را از توی دهانش خارج کند.

و ضعیف شود (1).

اقتفاء: برای غیبت کردن و معایب کسی را پی گرفتن و عیب جویی کردن، کنایه شده است.

در آیه: وَ لا تَقْفُ ما لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ (36/ اسراء) یعنی به قیافه و ظاهر و گمان و پنداره حکم و داوری مکن.

واژه قیافه- بنا بر آنچه گفته شده مقلوب- اقتفاء- است مثل جذب و جبذ، و این خود فنی در وضع واژه هاست.

(قَفَیْتُه): او را در پی او و به دنبالش فرستادم، در آیه:

وَ قَفَّیْنا مِنْ بَعْدِهِ بِالرُّسُلِ (87/ بقره) (1).

قافیه: اسمی برای آخرین جزء ابیات شعری، حقش اینستکه لفظش در تمام غزل و قصیده در نظر گرفته شده و در آخر هر بیتی تکرار شود.

قفاوه: خوراکی که وسیله مهربانی در باره کسی که مقصود است داده میشود و سپس ادامه می یابد (2).

__________________________________________________

از پی او پیامبرانی فرستادیم.

اخفش- در مورد آیه: وَ لا تَقْفُ ما لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ- 36/ اسراء) می گوید: یعنی چیزی را که نمیدانی دنبال مکن و پیروی منمای، یعنی نگو شنیدم و نشنیده باشی، دیده ام و ندیده باشی، آموخته ام و یاد گرفته ام و نفهمیده باشی زیرا گوش و چشم و دل همگی از آن مسئولند.

از ابو حمزه ثمالی روایت شده است که امام باقر علیه السّلام گفت: پیامبر صلّی اللّه علیه و آله فرموده است:

لا تزول قدم عبد یوم القیامه من بین یدی اللّه حتّی یسأله عن اربع خصال:

1- عمرک فیما افنیته، 2- جسدک فیها ابلیته، 3- مالک من این کسبته و این وضعته،

ص: 232

نُمَتِّعُهُمْ قَلِیلًا (24/ لقمان).

و در آیه: ما قاتَلُوا إِلَّا قَلِیلًا (20/ احزاب) یعنی اندک جنگیدنی.

و آیه: وَ لا تَزالُ تَطَّلِعُ عَلی خائِنَهٍ مِنْهُمْ إِلَّا قَلِیلًا (13/ مائده) یعنی جماعتی کم و اندک (1).

و همچنین آیات: إِذْ یُرِیکَهُمُ اللَّهُ فِی مَنامِکَ قَلِیلًا (43/ انفال) (2).

وَ یُقَلِّلُکُمْ فِی أَعْیُنِهِمْ (44/ انفال (3).

گاهی با واژه قله از خواری کنایه میشود به اعتبار سخن شاعر که گفته است:

و لست بالاکثر منه حصّا و انّما العزّه للکاثر

[تو از نظر سهم و بهره بیشتر از او نیستی ولی جز این نیست که عزت برای فزونی و بیشتر است].

و بر این اساس آیه: وَ اذْکُرُوا إِذْ کُنْتُمْ قَلِیلًا فَکَثَّرَکُمْ (86/ اعراف) (4) و زمانی با واژه قله و قلیل از عزت کنایه میشود به اعتبار در آیات:

__________________________________________________

همواره به خیانتی از سوی ایشان آگاه میشوی مگر از گروهی کم و اندکشان.

همینکه خداوند اندکی از ایشان را در رؤیایت به تو نمایاند که اگر افزونی و زیادتیشان را به تو نشان میداد بیمناک میشدی و نزاع می نمودی و خداوند شما را در سلامتی و ایمنیتان نگاهداشت و او به سویدای دلها و سینه ها آگاه است.

و در چشمانشان شما را اندک می نمایاند.

بیاد آرید هنگامی که اندک بودید و خداوند فزونیتان داد و بنگرید که فرجام و پایان کار تبهکاران و مفسدین چگونه بود.

ص: 234

وَ قَلِیلٌ مِنْ عِبادِیَ الشَّکُورُ (13/ سبأ).

وَ قَلِیلٌ ما هُمْ (24/ ص).

این معنی از این جهت است که هر چیزی کم نظیر و با ارزش باشد وجودش اندک است.

و در آیه: وَ ما أُوتِیتُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِلَّا قَلِیلًا (85/ اسراء) جایز است که (الا قلیلا) استثناء از (و ما اوتیتم) باشد یعنی چیزی از علم به شما داده نشده است مگر به اندکی از شما.

و نیز جایز است که (قلیلا) در آیه صفتی برای مصدر محذوف باشد پس (علما قلیلا) است یعنی مگر اینکه علم اندکی به شما داده شده.

و در آیه: وَ لا تَشْتَرُوا بِآیاتِی ثَمَناً قَلِیلًا (44/ مائده) مقصود از- قلیل اعراض و اغراض دنیایی است بهر صورتی که باشد، و آنها را در جنب آنچه را که خداوند برای متقین در قیامت فراهم نموده است ذکر کرده و بر این اساس آیه:

قُلْ مَتاعُ الدُّنْیا قَلِیلٌ (77/ نساء) است (1) از واژه قلیل به نفی هم تعبیر میشود، مثل عبارت:

قلّما یفعل فلان کذا: او آنرا کم انجام میدهد و لذا بر حدی که از جملات منفی استثناء واقع میشود، استثناء از این عبارت هم صحیح است، پس می گویند، قلما یفعل کذا الا قاعدا او قائما: [آن کار را جز کسی که نشسته یا برخاسته باشد دیگری انجام نمیدهد] و عباراتی از این قبیل.

__________________________________________________

آیات خدای را در برابر امور زود گذر و ناپایدار دنیا که در برابر وعده های خدایی ارزشی کم و ناچیز دارد مبادله نکنید و از دست ندهید.

ص: 235

آیه: قَلِیلًا ما تُؤْمِنُونَ (41/ حاقه) هم بر آن معنی حمل شده است که گفته شده معنایش این است که ایمان می آورید ایمانی کم و ضعیف.

ایمان قلیل هم همان اقرار و معرفت عوامانه است که در آیه:

وَ ما یُؤْمِنُ أَکْثَرُهُمْ بِاللَّهِ إِلَّا وَ هُمْ مُشْرِکُونَ (106/ یوسف).

که آنگونه ایمان ضعیف اشاره شده است (1).

(اقْلَلْتُ کذا:) آن را کم بار و سبک یافتم 1- یا از نظر موضوع و حکم، 2- یا به نسبت قدرتش.

در قسمت اول یعنی خفیف و سبک مثل عبارت:

اقللت ما اعطیتنی: آنچه را که به من دادی کم و سبک دیدم.

و در معنی دوم یعنی کمی و سبکی به نسبت قدرت، در آیه:

أَقَلَّتْ سَحاباً ثِقالًا: (57/ اعراف) یعنی آنرا برداشتم و به اعتبار قدرتش سبکش یافتم (2).

__________________________________________________

یعنی در پرتگاه سقوط و لغزش و می توان ایمان کسانی را که ضعیف هستند به آن تشبیه نمود که ممکن است با یک عطسه، در پرتگاه سقوط کنند.

تمام آیه چنین است: هُوَ الَّذِی یُرْسِلُ الرِّیاحَ بُشْراً بَیْنَ یَدَیْ رَحْمَتِهِ حَتَّی إِذا أَقَلَّتْ سَحاباً ثِقالًا سُقْناهُ لِبَلَدٍ مَیِّتٍ فَأَنْزَلْنا بِهِ الْماءَ فَأَخْرَجْنا بِهِ مِنْ کُلِّ الثَّمَراتِ کَذلِکَ نُخْرِجُ الْمَوْتی لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ- 57/ اعراف) یعنی آن خدائی را بخوانید و بپرستید که رحمتش به نیکوکاران نزدیک است و او کسی است که بادها را از پیشگاه هستی بخش خویش بشارت دهنده می فرستد تا اینکه به آسانی ابرهای پر آب و باران و سنگین را جابجا میکند و زمین های مرده را سیراب، آب باران را فرو می فرستیم و به وسیله آن همه میوه ها را ظاهر می کنیم اینچنین مردگان را برمی انگیزانیم بسا که با این مثل یادآور و متذکر حقیقت شوید.

ص: 236

استقللته: آنرا کم و ناچیز دیدم، مثل- استخففته: سبکش یافتم.

قلّه: کوزه و سبویی خرد و کوچک که انسان به سبکی آنرا حمل می کند.

قلّه الجبل: ستیغ و سر کوه، به اعتبار کوچکی آن نسبت به سایر قسمت های کوه.

تقلقل الشّی ء: وقتی است که آن چیز مرتعش شود.

تقلقل المسمار: از واژه- قلقله- که همان حکایت صوت و صدای حرکت و ارتعاش است مشتق شده (1).

[دو عبارت فوق تعریف مصدری قلب است] (1).

در آیه: وَ إِلَیْهِ تُقْلَبُونَ (21/ عنکبوت) [آنگاه به سوی او برگردانده میشوید.]

(انقلاب:) یعنی برگشتن، در آیات:

انْقَلَبْتُمْ عَلی أَعْقابِکُمْ وَ مَنْ یَنْقَلِبْ عَلی عَقِبَیْهِ (144/ آل عمران) (2).

__________________________________________________

عبارت راغب که برای قلب یعنی سلب توجه یا برگرداندن راه و روش انسان بکار رفته چنین است: ای صرفه عن طریقته: یعنی برگرداندن انسان از طریقه اش، واژه طریقه- به معانی: 1- سیره و روش، 2- مذهب فکری، 3- حالت شخص، 4- طبقه، 5- برگزیده قوم، 6- خطی در درازای چیزی، بکار رفته است، پس هر گاه برای قلب چنان معانی و طریقه هایی منظور و تصور شود، در واقع اشاره به همان شخصیت فکری و فطری آدمی است که اگر در خط صحیحی سیر کرد از ضلالت به رشد میرسد و آیه (37/ ق) به خوبی این حقیقت را بازگو می کند که:

(إِنَّ فِی ذلِکَ لَذِکْری لِمَنْ کانَ لَهُ قَلْبٌ أَوْ أَلْقَی السَّمْعَ وَ هُوَ شَهِیدٌ) در ذکر و یادآوری آیات خدا و قرآن برای کسی که شخصیتی یا قلبی دارد و یا با حضور قلب گوش فرا دهد و شهید و گواه بر آن است قرآن برایش اندرز و یادآوری است و ما میدانیم که قلب همین دلی که مرکز جریان خون است و در تمام حیوانات و همه انسانها وجود دارد نیست بلکه قلب در آیه اشاره به همان مفهوم بالا است مثل چشم دل- گوش جان- قلب هم برای روح و روان است.

از مجموع آیاتی که واژه انقلاب در آنها اشاره شده دانسته میشود که انقلاب بازگشتن است پس اگر بازگشت به پروردگار یا به فطرت و یا بازگشت به شخصیت انسانی باشد مفهوم صحیح آنرا در بردارد و گر نه بازگشت به جاهلیت و یا به ظلم و کفر برگشتن است، چنانکه قرآن می گوید آن انقلاب نیست بلکه

ص: 238

إِنَّا إِلی رَبِّنا مُنْقَلِبُونَ (125/ اعراف).

أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ (227/ شعراء).

وَ إِذَا انْقَلَبُوا إِلی أَهْلِهِمُ انْقَلَبُوا فَکِهِینَ (31/ مطففین).

در باره (قلب) انسان گفته اند به سبب تغییر و دگرگونی حالاتش چنین نامیده شده و از واژه و مفهوم قلب به آنگونه معانی که اختصاص به روح و علم و شجاعت و غیر اینها دارد تعبیر میشود، در آیه:

وَ بَلَغَتِ الْقُلُوبُ الْحَناجِرَ (10/ احزاب) یعنی ارواح [که در موقع مرگ و مردن به حنجره ها میرسد.]

و آیه: إِنَّ فِی ذلِکَ لَذِکْری لِمَنْ کانَ لَهُ قَلْبٌ (37/ ق) یعنی کسی که علم و فهم دارد.

در آیات: وَ جَعَلْنا عَلی قُلُوبِهِمْ أَکِنَّهً أَنْ یَفْقَهُوهُ (25/ انعام).

وَ طُبِعَ عَلی قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لا یَفْقَهُونَ (87/ توبه).

و آیه: وَ لِتَطْمَئِنَّ بِهِ قُلُوبُکُمْ (10/ انفال) یعنی با یاری نمودن فرشتگان

__________________________________________________

سیر قهقرایی است. اگر جامعه ای از کفر و شرک و ظلم به ایمان و توحید و قسط و عدل برگشت انقلاب خدایی و انسانی است که به فطرت خداجویانه و حق طلبانه یا عدالت خواهانه خویش که اساس خلقت بر آن سرشت نهاده شده برگشته است و گر نه به خاطر تأمین غرائز حیوانی و حیوان زیستی یا بخاطر اموری که ابعاد شرافت و کرامت و استقلال و آزادی در خداخواهی را فدا می کند نه تنها انقلاب نیست بلکه انحطاط از انسانیت و سیر قهقرانی به سوی حیوانیت و حیوان زیستی است زیرا حکم قطعی آفرینش این استکه: إِنَّا إِلی رَبِّنا مُنْقَلِبُونَ- 125/ اعراف انقلاب به سوی خدا رفتن است و گر نه انحطاط است یعنی ما بسوی کمال مطلق نظم مطلق- زیبائی مطلق- عدل مطلق و بالاخره هستی مطلق بازگشت میکنیم.

ص: 239

در جنگ به شما دلهاتان به دلیری و شجاعتتان استوار و ثابت میشود و خوف و بیمتان برطرف میگردد که عکس این هم در باره کفار است که گفت:

وَ قَذَفَ فِی قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ (26/ احزاب) [در دلهاشان رعب و هراس افکند.]

و در آیه: ذلِکُمْ أَطْهَرُ لِقُلُوبِکُمْ وَ قُلُوبِهِنَّ (53/ احزاب) یعنی آن کار برای عفت و پاکدامنیتان بهتر و جالب تر است.

در آیات: هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ السَّکِینَهَ فِی قُلُوبِ الْمُؤْمِنِینَ (4/ فتح).

وَ قُلُوبُهُمْ شَتَّی (14/ حشر) یعنی پراکنده.

و در آیه: وَ لکِنْ تَعْمَی الْقُلُوبُ الَّتِی فِی الصُّدُورِ (46/ حج) گفته شده عقل یا روح است. (1)

اما کوری برای عقل صحیح نیست و نیز گفته اند بصورت مجاز آمده و مجاز آن مثل مجاز آیه:

تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ (25/ بقره) است یعنی جویها یا انهار جریان نمی یابند بلکه آبها هستند که در نهرها و جویها روانند.

(تَقْلیبُ) الشّی ء: تغییر و دگرگونی آن چیز از حالتی به حالت دیگر، مثل آیه:

یَوْمَ تُقَلَّبُ وُجُوهُهُمْ فِی النَّارِ (66/ احزاب) (2).

تقلیب الامور: تدبیر کارها و نظر نمودن در آنها، در آیه:

__________________________________________________

یعنی چشم ظاهر، نابینا نیست بلکه این ارواح است که در مرکز وجود قرار دارند و بصیرت نیافته اند و از دیدن حقایق کورند.

در آن روز چهره ها و روی ها در آتش دگرگون میشود.

ص: 240

وَ قَلَّبُوا لَکَ الْأُمُورَ (47/ توبه).

تقلیب اللّه القلوب و البصائر: یعنی برگرداندن از رأی و نظری به رأی و نظری دیگر، در آیه:

وَ نُقَلِّبُ أَفْئِدَتَهُمْ وَ أَبْصارَهُمْ (110/ انعام).

تقلیب الید: عبارتست از یادآوری پشیمانی برای حالتی که شخص نادم و پشیمان بر آن حالت واقع میشود.

گفت: فَأَصْبَحَ یُقَلِّبُ کَفَّیْهِ (42/ کهف) یعنی از روی پشیمانی دست خویش بهم میزند، شاعر گفت:

کمغبون یعضّ علی یدیه تبیّن غبنه بعد البیاع

[همچون شخص مغبون و زیاندیده ای که دستهای خویش به دندان می گزد تا غبن و زیان خود را پس از خرید و فروش ظاهر کند.]

(تَقَلُّبْ:) تصرف و دست در کاری زدن، در آیات:

وَ تَقَلُّبَکَ فِی السَّاجِدِینَ (219/ شعراء) (خدائی که قیام برای نماز و توجه و تصرفت را در سجده کنندگان می بیند) أَوْ یَأْخُذَهُمْ فِی تَقَلُّبِهِمْ فَما هُمْ بِمُعْجِزِینَ (46/ نحل).

رجل قلّب: مردی که زیاد حیله می کند و حالات مختلف دارد [حیله گر یا چاره جوی.]

قلاب: بیماری قلب.