ص: 2

مذهب شيعه كه هستۀ مركزى آن در زمان خود رسول خدا صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم بوجود آمد شالودۀ آن طبق تعاليم عاليۀ پيامبر گرامى اسلام بدست تواناى امير المؤمنين عليه السّلام ريخته شد و پس از آن بوسيلۀ فرزندان معصومش نشو و نما كرد،از روز رحلت رسول خدا تا حدود قرن سوم هجرى گرفتار تقيه بود و شيعيان نمى توانستند آشكارا عقايد خود را اظهار نموده و شاگردان مكتب على عليه السّلام غالبا در تبعيد و يا زندان بسر برده اند،و گاهى نيز بدست دژخيمان بنى اميه و خونخواران جنايتكار تاريخ بقتل رسيده اند.

از كسانى كه همان ابتداى كار گرفتار تبعيد و آزار و شكنجۀ دستگاه جبارانۀ خلفاء شد، ابو ذر غفارى بود،او كه از طرفداران امير المؤمنين عليه السّلام و شيعيان آن حضرت بود با شهامتى فوق العاده و ايمانى كامل بترويج هدف مقدس على عليه السّلام و شيعيان او پرداخت،و در اين راه دچار شكنجه ها و آوارگيهاى زيادى شد،و آخر الامر نيز در حال تبعيد با وضع رقت بارى در ربذه جان سپرد.

ولى همان تبليغات مؤثر و استقامت او و ياران و همدستانش چون سلمان و مقداد و عمار و ديگران در برابر دستگاه جبار خلفا كار خود را كرد،و اساس تبليغات دامنه دار و وسيع زير پردۀ بعدى شد و در طول تاريخ اسلام و شيعه اثر خود را بخشيد،تنها يك سفر ابو ذر بشام باعث ايجاد يك مكتب ريشه دار و عميقى از شيعه در حلب،و جبل عامل و صور گرديد كه بعدها همان سرزمين ستارگانى درخشان و دانشمندانى بزرگوار مانند ابو الصلاح حلبى و شهيدين و شيخ بهائى و ديگران بعالم شيعه تحويل داد.

شاگردان ديگرى نيز كه در مكتب مقدس على عليه السّلام تربيت يافته بودند در نواحى ديگر دست بتبليغات وسيعى زده و اساس مكتب شيعه را پايه گذارى كردند،عمار بن ياسر و عبد اللّٰه بن مسعود كه براى سركشى و اصلاح امور مسلمانان در زمان عمر بكوفه و عراق آمدند بهمكارى حذيفة و ديگران زبان بفضائل على عليه السّلام گشودند،و كم و بيش در لفافه حقائق را گوشزد ميكردند و همان تبليغات شالودۀ مذهب شيعه را ريخت و در طول تاريخ شيعه كوفه را بصورت يك سنگر محكم و مركز نشو و نماى شيعه و آن همه قيامهاى مسلحانه ضد بنى اميه در آورد.

در ايران نيز در حدود سال 80 هجرى بهمت اشعريين در شهر قم مكتب شيعه پايه گذارى

ص: 4

شد،و مردم ايران نيز كه حقيقت اسلام را در سيماى درخشان فرزندان على عليه السّلام مشاهده ميكردند بزودى بدان مكتب گرويده در شهرهاى ديگر ايران نيز مانند نيشابور و قزوين و طبرستان مكتبهائى از شيعه و طرفداران اهل بيت دائر گرديد.

مذهب شيعه در اثر تعليمات اساسى پيشوايان بزرگ دينى خود و اصول عاقلانۀ كه در آن وجود داشت خيلى زود پيشرفت كرد و نفوذى ريشه دار و عميق در ملتهاى گوناگون نمود تا بدان جا كه رفته رفته در درباريان خلفاى بنى عباس و اطرافيان و حواشى سلاطين زمان نيز رسوخ كرده، طرفداران محكمى پيدا كرد كه آنها در باطن شيعه بوده و مخفيانه از اين مذهب ترويج ميكردند.

و در بحار ج 8 ص 234 روايت كند كه عمر براى عامل خود در بصره ريسمانى كه پنج وجب طول آن بود فرستاد و نوشت مردم غير عرب را با اين ريسمان اندازه بگيريد و هر كدام اندامشان باندازۀ اين ريسمان بود گردن بزنيد،و امثال اين دستوراتى كه حكايت از يك تعصب خشك عربى ميكرد،و همۀ آنها بر خلاف تعاليم مقدسۀ اسلام و آيات مباركۀ قرآنى و فرمايشات رسول خدا بود آيا در كجاى اسلام شرط در توارث بدنيا آمدن در سرزمين عربى بود،و آيا چه جرمى مردم غير عرب داشتند كه مستحق آن همه اهانت و بى احترامى كردند،مگر نه اينست كه قرآن ميفرمايد:

« إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ » (1)و همه را بيك چشم نگاه ميكند،مگر نه اين بود كه پيغمبر گرامى اسلام در خطبۀ حج فرمود:

«اى گروه مردم!همانا خداى شما يكى است،و پدرتان يكى است،همۀ شما از آدم آفريده شده و آدم نيز از خاك خلق گرديده،گرامى ترين شما كسى است كه تقوا و پرهيز كاريش بيشتر باشد،هيچ عربى را بر عجم برترى و فضيلتى نيست...و در حديث ديگر است كه فرمود:

هيچ عربى را بر عجم،و هيچ عجمى را بر عرب و هيچ سياهى را بر سرخ،و هيچ سرخى را بر سياه برترى و فضيلتى نيست جز بوسيلۀ تقوى و پرهيزكارى». (2)

آرى آن پيغمبر بزرگوارى كه سلمان فارسى و بلال حبشى و صهيب رومى و ابو ذر بيابانى اهل باديه را در يك مجلس جمع ميكرد و با همۀ آنان بيك نحو رفتار ميكرد و همه را طرف مشورت خويش در كارها قرار ميداد هدف عاليترى از آنچه عمر تفسير ميكرد داشت،و ريشه اين افكار پوچ و تعصبات بيهوده را با اين رفتار عالى قطع فرمود ولى متأسفانه اينان اسلام را از مسير واقعى خود منحرف كرده و نگذارند هدف مقدس پيشواى بزرگ اسلام در جهان پيشرفت كند.

است كه ملاك فضيلت را روى نژاد و رنگ و پول و فاميل و امثال اينها نبرده و جز تقوا و عمل همگى در پيشگاه خدا و قرآن يكسانند،با شورشى كه مردم در اثر خلافكاريهاى عثمان بر عليه او كردند،و او را از خلافت معزول نمودند اين فرصت بدست آمد و على عليه السّلام پس از اينكه بخلافت رسيد،با رفتار عادلانۀ خود كه بالاخره بقيمت جانش تمام شد توانست بملتهاى گوناگونى كه با اسلام سر و كار داشتند اين مطلب را برساند،و بدين وسيله خط بطلانى بأعمال خلاف دين و انسانيت خلفاى گذشته بكشد،اگر چه اعرابى كه با رفتار خلفاى قبل از او خو گرفته بودند و غريزۀ خود خواهى و عرب پرستى آنها تقويت شده و آنان را مغرور و متكبر ساخته بود،رفتار عادلانۀ على عليه السّلام بذائقه شان تلخ و ناگوار آمده مشكلاتى براى آن حضرت ايجاد كردند و جنگها براه انداختند و دشمنان سرسختى براى آن جناب پرورش دادند تا پس از سه چهار سال بدست يكى از همين دشمنان شهيد شد،و دو باره مطابق دلخواه اكثريت،حكومت نژادپرست بنى اميه روى كار آمده هدف عمر با شدت بيشترى تعقيب شد،ولى روى كار آمدن على عليه السّلام و دنبال آن زحمات فرزندان بزرگوارش اين نتيجۀ مهم را در برداشت كه مردم تازه مسلمان و كسانى كه با اسلام سر و كار پيدا كرده بودند درك كردند كه آن رفتار تبهكارانه و برنامۀ جبارانۀ آنها هدف اسلام و حقيقت اين دين مقدس نبوده،و رفتار آنها بر خلاف تعاليم عاليۀ اسلام بوده است.

فرانسوى»خلفاى اسلام ساليانۀ صد دوشيزه باكره از مسيحيان اسپانيا بعنوان باج و خراج ميگرفتند،و در قصر الحمراء اشبيلية تالارى بنام تالار دوشيزه گان بوده كه هر ساله در روز معينى با تشريفات خاصى اين دوشيزگان را در آنجا تحويل مى دادند (1)،نتيجه اين شد كه مسيحيان كينۀ مسلمانان را بدل بگيرند و پس از چند قرن با آن قساوت و بيرحمى با مسلمانان اندلس رفتار كنند و سه مليون نفر مسلمان را سوزانده و يا كشته يا آوارۀ از وطن كرده،و براى هميشه كينۀ اسلام و مسلمين را بدل بگيرند.

جاى بسى تأسف است كه هنوز هم برخى از نويسندگان از عمر و خدمات او باسلام دم ميزنند و فتوحات او را برخ ما ميكشند و علم طرفدارى عمر را بدوش گرفته بشيعه طعن ميزنند، غافل از اينكه همان فتوحات بى مغز و بى حقيقت كه انگيزۀ جز جهانگيرى و تسلط عرب بر جهان آن روز نداشت كار اسلام را باين روز كشاند و اسلام را در نظر مستشرقين باين صورت معرفى كرد كه آن قضاوتهاى بيجا را در بارۀ اسلام و رهبر بزرگ آن بنمايند،و راستى اگر گاهگاهى امير المؤمنين عليه السّلام و فرزندان معصومش از لابلاى اين ابرهاى تيره چون ستارگان درخشانى در آسمان اسلام جلوه نميكردند و حقيقت اين دين مقدس را بجهانيان معرفى نمينمودند فاتحۀ اسلام بدست اين جنايتكاران خوانده شده بود،همان تعاليم عاليه و حقائق نورانى كه بوسيلۀ اين خاندان گوشزد مردم شد نظر حقيقت طلبان را بخود جلب كرد،و با شدت فشارى كه از طرف دستگاه بنى اميه و بنى عباس نسبت بطرفداران آنها معمول ميشد و با كمال بيرحمى و خشونت با آنان رفتار ميكردند روز بروز بطرفداران اين مكتب اضافه شد تا بدان جا كه چنانچه گفتيم در ميان حواشى و نزديكان خلفاء نيز رسوخ كرده برخى از وزراى بنى عباس چون بنى فرات در باطن شيعه شدند و در خفاء از اين مذهب ترويج ميكردند.

بود،و هر چند بار عده اى را بجرم شيعه گرى و يا رهبرى اين دسته بزندان افكنده و يا تبعيد ميكردند و بانواع مختلف آزار و شكنجه ميدادند.

مثلا مى بينيم مأمون براى اينكه خلافت را از امين باز گيرد از طرفداران ائمۀ شيعه كه اكثرا ايرانى بودند حد اكثر استفاده را كرد و بدستيازى آنها بخلافت رسيد،و افكار عمومى دستيارانش او را مجبور بشناسائى حق سياسى ائمه نمود،و موج احساسات تا بدان جا پيش رفت كه مأمون خواست خلافت را بامام رضا عليه السّلام واگذار كند و چون حضرت خوددارى كرد،با اصرار هر چه تمامتر كه منجر بتهديد شد ولايتعهدى را بآن حضرت قبولاند و با اين تدبير پايه هاى حكومت خود را محكم كرده و وضع خود را در تودۀ مردم تثبيت نمود،ولى با مسلط شدن بر اوضاع دوباره همان سياست پيشين را پيش گرفته و دوران تاريك شيعه شروع شد،كار محدوديت و فشار نسبت بشيعه و پيشوايان بزرگوار آنان روز بروز سخت تر و دشوارتر ميشد تا بدان جا كه حضرت هادى عليه السّلام قسمت عمدۀ زمان امامت خويش و حضرت عسكرى همۀ دوران امامتش شديدا تحت نظر بودند و شيعيان براى رفع نيازمنديهاى دينى خود بسختى ميتوانستند با اين دو بزرگوار تماس بگيرند،و خلاصه يكدوران ارتجاعى شديد و سياهى پيش آمده تا بالاخره در سال 260 هجرى منجر بغيبت دوازدهمين پيشواى شيعه گرديد.

ايجاد كنند،و سياست حكومتهاى وقت نيز از اين گونه افراد پشتيبانى ميكرد.

و همين خطرها موجب شد كه اختلاف شديدى در ميان پيروان مكتب شيعه بوجود آيد تا بدان جا كه مسعودى در مروج الذهب در وقايع سال 260 ميگويد:«در اين سال ابو محمّد حسن بن على بن محمّد بن على بن موسى بن جعفر بن محمّد بن على بن حسين بن على بن ابى طالب عليه السّلام در خلافت معتمد در سن 29 سالگى از دنيا رفت،و او پدر مهدى منتظر و امام دوازدهم در نزد جمهور شيعه است،و شيعيان پس از وفات حسن بن على ببيست فرقه منقسم شدند،و ما دليل هر كداميك از آنها را در بارۀ مذهب خود در كتاب سر الحياة و كتاب مقالات في اصول الديانات بيان داشته ايم و دليل آنها نيز كه قائل بغيبت هستند ايراد كرده ايم (1)».

چيزى كه كار اين اختلاف را بيشتر بالا ميكشاند آزاديهاى سياسى بود كه در اثر تضعيف دولت مركزى بنى عباس و روى كار آمدن دولتهاى استقلال طلب شيعه يا طرفدار شيعه نصيب آنان شد،زيرا در همين زمان بود كه فاطميين كه خود شيعه بودند در مصر دولت مستقلى تشكيل داده و تمام نواحى غربى افريقاى شمالى را زير اطاعت خود آوردند،صفاريان و طاهريان نيز كه طرفدار شيعه بودند در ايران بناى مخالفت با دولت بنى عباس را گذارده دولتهاى كوچكى تشكيل دادند،و از همه مقتدرتر سلاطين آل بويه بودند كه آنها نيز از طرفداران جدّى شيعه و در بغداد دولت مقتدرى تشكيل داده و قسمت زيادى از ممالك اسلامى را در اختيار گرفتند،گر چه اين وضع موجب شد كه شيعه يك آزادى كاملى بدست آورد و دست بكار فعاليت وسيعى شوند و تشكيل انجمنها و حوزه هاى علمى بدهند و كتابهاى علمى مذهبى تأليف كنند،ولى علماى اهل سنت نيز كه با آزادى سياسى شيعه وضع خود را در خطر ميديدند ساكت ننشسته و شروع بتبليغات دامنه دارى بر عليه مذهب شيعه نموده و تبليغات آنها نيز خطر تازۀ براى مذهب شيعه بود كه بضميمۀ سه عامل پيش شيعه در برابر چهار خطر جدى قرار گرفت.

ساختن أكاذيب و مجعولات در زمرۀ اخبار ائمه اطهار،و ديگر پاسخ دادن بشبهات مخالفين كه برخى از آنها بواسطۀ اطلاعاتى كه از علم كلام و فلسفه داشتند سر و صورتى بشبهات خود داده و موجب گمراهى مردم كم اطلاع شيعه ميشدند.و البته اين هر دو كارى بود بس دشوار و از دست هر كس ساخته نبود،در وهلۀ اول محدثينى خبير و با اطلاع و بسيار دقيق لازم بود تا بتوانند ضمن جمع آورى احاديث صحيح را از سقيم تميز داده و گذشته طورى آن را تنظيم كنند كه هر حديثى در باب مربوط بخود نقل شده و از نظر متن و سند و ساير جهات حديثى مورد اشكال و ايراد ديگران واقع نشود،و در ثانى شيعه بدانشمندانى نيازمند بود كه با آن پيشرفت وسيعى كه اهل سنت در علم كلام و اصول و استدلالات فقهى و فنون مختلف كرده بودند بتوانند از مذهب شيعه دفاع كرده و پاسخگوى شبهات و ايرادات آنها باشند.

در قسمت اول ثقه الاسلام كلينى و شيخ صدوق رحمهما اللّٰه تعالى بوسيلۀ جمع آورى احاديث و تدوين و تنظيم آنها خدمت بزرگى بشيعه نموده و در مقام نقل احكام و افتاء مكتب خاصى كه كاملا ساده و بى آلايش بود گشودند،آنان از روى متون آيات و روايات براى بيان احكام استفاده ميكردند و از هر گونه بحثهاى اصولى در اين باره خوددارى ميكردند،شيوۀ صدوق بخصوص در مقام تدريس و تدوين كتاب و افتاء همين بود كه از صريح آيات و روايات استفاده كند،اين سبك مطلوب و محكمى بود ولى ادامۀ آن موجب ركود در كار وى و ساير فرق اسلامى بخصوص اهل سنت با ديدۀ حقارت بشيعه مى نگريستند و آنها را سطحى مى پنداشتند از اين رو يك تحول اساسى در طرز استدلال و نگارش لازم بود.

مفيد ابتكار اين كار را بدست گرفت و با اينكه خود از محدثين عاليقدر شيعه است و در روايت شاگرد صدوق و شيخ اجازه و استاد شيخ طوسى است مكتب بحث و استدلال را گشود،و براى آشنا ساختن شيعه بروش استدلالى ساير فرق اسلامى زحمات زيادى متحمل شد.

او پس از اينكه مدتى در مجامع علمى زيادى كه در بغداد تشكيل شده بود شركت جست و راه و روش استدلال را فرا گرفت و تسلط كاملى بر مسائل اصولى و كلامى پيدا كرد دست بكار تهذيب فقه شيعه شد و سبك تازۀ كه در واقع مكمّل همان سبك سابق بود در پيش گرفت، طريقۀ استنباط و استخراج احكام را از روى ادلۀ شرعيه بشاگردان خويش آموخت.علم اصول فقه را كه در استنباط احكام مورد نياز بود و پيش از او نيز بحث آن كم و بيش معمول بوده بصورت

ص: 11

دلپذير و جامعى در آورد،و مسائل متفرقۀ آن را جمع آورى كرده بطور دقيق و مشروحى تجزيه و تحليل كرد و با رنج زيادى كه در اين راه متحمل شد قواعد اصولى را مرتب ساخت،و كتاب كوچكى كه مشتمل بر تمام مباحث علم اصول بود تصنيف كرد،و بگفته علامۀ صدر در كتاب تأسيس الشيعه تمامى آن را شاگردش شيخ ابو الفتح كراجكى در كنز الفوائد درج كرده است (1).

در علم كلام نيز تصنيفاتى براى شيعه نمود و بحث در مسائل كلامية و راه و رسم مناظره را بشاگردانش ياد داد.

و هم چنين در ساير موضوعات اسلامى و فنون مختلف بحث و نگارش پرداخت و چنانچه در بخش(8)بيايد در موضوعات گوناگون كتابها و رساله هائى تأليف كرده است.و نه تنها شيعۀ آن زمان را بى نياز كرده مرهون زحمات خويش نمود بلكه از زمان او تا بامروز تأليفات گرانبها و مكتب او مورد استفادۀ دانشمندان شيعه قرار گرفت و حق بزرگى بگردن آنان پيدا كرد.

شاگردان مفيد نيز مانند شيخ طوسى و سيد مرتضى و ديگران كه پس از او آمدند هر كدام در تقويت اين مكتب كوشيدند و از اجماع و عقل و ساير ادله در مباحث فقهى كمك گرفتند و با اين كار خدمت بزرگى بفقه شيعه كردند.و بعبارت ساده تر خود را در برابر اهل سنت بسلاح روز مجهز ساختند:2.

ص: 12

ادريس ذكر كرده اند كه اين لقب را دانشمندان بزرگ سنى بشيخ دادند و در اين باره داستانى باختلاف نقل كرده اند كه پس از اين در بخش(2)خواهد آمد.

صاحب روضات الجنات گويد:پس از شيخ مفيد كسى باين لقب ناميده نشد جز محمّد بن جهم اسدى حلى و او همان كسى است كه در اجازات و غير آن از او بمفيد بن جهم تعبير شده،و اما در ميان عامه كسى كه بمفيد ملقب شد ابو الحسن على بن ابى البركات متوفاى سال 617 بود،و كسى كه به«ابن المعلم»معروف است ابو الغنائم محمّد بن على بن فارسى واسطى متوفاى سال 592 است كه از شعراى مشهور عامه است آنگاه داستانى از او نقل ميكند.

علامۀ نورى در مستدرك پس از نقل كلام صاحب روضات اين سخن را از غفلتهاى بزرگ او شمرده و گويد:«مفيد»لقب جمعى از علماى شيعه قبل از اين جهم بوده،مانند:ابو على فرزند شيخ طوسى كه در اجازات بمفيد معروف است و گاهى از او بمفيد ثانى تعبير شده،و ابو الوفاء عبد الجبار مقرى كه بمفيد رازى معروف بوده،و عبد الرحمن بن احمد بن الحسين عموى ابو الفتح صاحب تفسير كه بمفيد نيشابورى معروف است (1).

بدان شهر مى آمدند و از محضر اساتيد بزرگ بهره مند ميشدند،مفيد نيز پس از تحصيلات مقدماتى ببغداد آمد و نزد اساتيد بسيار بزرگ كه نام آنان در بخش(6)مذكور خواهد شد تلمذ كرده و از هر كدام بنحوى استفاده كرد.

جريان مسافرت شيخ مفيد را ببغداد،صاحب كتاب تنبيه الخواطر،ورّام بن أبى فراس چنين نقل مى كند:

مفيد اصلا از اهل«عكبرا»از جايى موسوم به«سويقة ابن بصرى»بود،او با پدرش ببغداد آمد،و نزد ابو عبد اللّٰه معروف بجعل در محلۀ«درب رباح»مشغول بتحصيل شد،سپس بمجلس درس ابو ياسر غلام أبى حبيش كه در محلۀ«دروازه خراسان»تدريس ميكرد حاضر شد،ابو ياسر(كه پس از چندى از بحث با او و پرسشهايش عاجز شد)بدو گفت:چرا بنزد على بن عيسى رمانى نميروى؟ و در علم كلام و ساير علوم اسلامى از او استفاده نميكنى؟مفيد فرمود:من او را نمى شناسم تو براى راهنمائى كسى همراه من بفرست تا مرا بمجلس او راهنمائى كند.ابو ياسر يكى از شاگردان خود را همراه او كرده نزد رمانى فرستاد.

دنبالۀ داستان را مفيد چنين نقل ميكند:

من كه بمجلس رمانى درآمدم ديدم مجلس او پر از فضلا و دانشمندان است و همان دم در نشستم و بتدريج كه مردم ميرفتند و خلوت ميشد من نزديك تر ميرفتم،در اين ميان مردى وارد شده گفت:

كسى دم در خانه از اهل بصره است و اجازۀ ورود ميخواهد!رمانى پرسيد:از دانشمندان است؟ آن مرد گفت:نميدانم جوانى است ميخواهد بنزد شما بيايد،رمانى اجازه داده وارد شد،و او را اكرام كرده شروع بصحبت كردند.سخن بدرازا كشيد تا اينكه آن مرد برمانى گفت:چه ميفرمائيد در بارۀ حديث غدير و داستان غار (1)؟رمانى گفت:اما داستان غار درايت است(و چيزى است مسلم و معلوم)و اما حديث غدير روايت است(و منقول)و آنچه از درايت بدست آيد از روايت مستفاد نگردد؟مرد بصرى ديگر نتوانست سخنى در پاسخ رمانى بگويد و از مجلس برخاسته بيرون رفت.

مفيد گويد:من در اين هنگام پيش رفته باو گفتم:جناب استاد سؤالى دارم؟گفت:بگود.

ص: 15

گفتم:چه ميگوئيد در بارۀ كسى كه بر امام عادلى خروج كند و با او بجنگد؟رمانى گفت:كافر است،دوباره گفت:نه فاسق است،من گفتم:در بارۀ امير المؤمنين على بن ابى طالب عليه السّلام چه گوئى؟ گفت:او امام است،گفتم:در بارۀ جنگ جمل و طلحة و زبير چه ميگوئيد؟گفت:آن دو نفر از كردارشان(كه بجنگ على آمدند)توبه كردند!من گفتم:اما داستان جنگ جمل درايت و مسلم است،و اما حديث توبه كردن آنها روايت و منقول است؟ رمانى گفت:آيا تو هنگامى كه آن مرد بصرى آن سؤال را از من كرد حاضر بودى؟گفتم:

آرى گفت:اين سخن تو در مقابل آن سخنى كه من گفتم(يعنى روايتى بروايتى،و درايتى بدرايتى)! آنگاه پرسيد:تو كيستى و پيش كداميك از علماى اين شهر درس ميخوانى؟گفتم:من معروف بابن المعلم هستم و نزد شيخ ابو عبد اللّٰه جعل درس ميخوانم،گفت:بنشين تا من بازگردم.

من نشستم و او باندرون خانه رفت و پس از لحظه اى برگشت و نامه اى سر بسته بمن داد و گفت:اين نامه را باستادت بده،من نامه را بنزد او آوردم،ابو عبد اللّٰه جعل(استاد من)نامه را گرفته شروع بخواندن كرد،و هم چنان كه ميخواند بخنده افتاد،سپس بمن گفت:داستان تو در مجلس او چه بوده كه رمانى سفارش تو را در اين نامه بمن نموده و تو را بمفيد ملقب ساخته؟من داستان را برايش نقل كردم و او مجددا بخنده افتاد. (1)

قاضى نور اللّٰه در مجالس المؤمنين پس از نقل داستان فوق گويد:و در كتاب مصابيح القلوب اين حكايت را بر وجهى ديگر آورده،و سپس داستانى ديگر نقل ميكند كه ملخص آن چنين است:

روزى قاضى عبد الجبار معتزلى يكى از بزرگان اهل سنت و دانشمندان نامى در علم اصول و كلام در مجلس درس خود نشسته بود و دانشمندان شيعه و سنى در مجلس او حاضر بودند شيخ مفيد كه در آن موقع مجتهد شيعه و قاضى عبد الجبار نام او را شنيده ولى تا آن روز او را نديده بود بمجلس وى در آمد و دم در صف نعال بنشست.

پس از لحظه اى رو بقاضى كرده گفت:اگر اجازه دهى سؤالى است در حضور اين دانشمندان بپرسم؟قاضى گفت:بپرس،مفيد گفت:اين حديثى كه شيعه روايت كنند كه پيغمبر صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم در روز غدير فرمود:«من كنت مولاه فعلىّ مولاه»صحيح است يا شيعه آن را ساخته اند؟قاضى گفت:ن.

ص: 16

صحيح است،مفيد گفت:مقصود از«مولى»چيست؟قاضى گفت:مقصود اولويت و آقائى است، مفيد گفت:اگر چنين است پس اين همه اختلافات و دشمنيها ميان شيعه و سنى براى چيست؟ قاضى گفت:اى برادر اين حديث(يعنى حديث غدير)روايت است(و چيزى است كه نقل شده) ولى خلافت ابو بكر درايت و امرى مسلم است و مردم عاقل بخاطر روايتى درايت را ترك نميكنند.

مفيد از اين سؤال صرف نظر كرده فرمود:چه ميگوئيد:در اين حديث كه پيغمبر بعلى عليه السّلام فرمود:«يا على حربك حربى و سلمك سلمى»(يعنى جنگ با تو جنگيدن با من است و صلح و سازش با تو صلح با من است)؟قاضى گفت:اين حديث صحيح است!مفيد گفت:با اين حديث در بارۀ اصحاب جمل(كه با امير المؤمنين جنگ كردند)چه ميگوئيد و بنا بگفتۀ شما بايد كافر باشند؟قاضى گفت:اى برادر آنها توبه كردند،مفيد فرمود:جناب قاضى جنگ جمل درايت و امرى مسلم است ولى توبه كردن آنها روايت و شنيدنى است،و خود شما لحظه اى پيش گفتى:مردم عاقل بخاطر روايت ترك درايت نمى كنند؟!.

قاضى سخت در جواب فروماند و متحير گرديد و نتوانست پاسخى بگويد،ساعتى سر بزير انداخته آنگاه سر برداشته گفت:تو كيستى؟مفيد فرمود:خادم شما محمّد بن محمّد بن نعمان هستم، قاضى برخاست و دست شيخ مفيد را گرفته بر جاى خود نشانيده بدو گفت:«أنت المفيد حقّا»(يعنى بحقيقت كه توئى مفيد).

علماى مجلس از اين رفتار قاضى سخت رنجيده خاطر شده و همهمه در ميانشان افتاد،قاضى رو بآنها كرده گفت:اى فضلاء و اى دانشمندان دين اين مرد مرا ملزم و محكوم نمود و من پاسخى ندارم بسؤال او بدهم اگر شما پاسخى داريد بگوئيد تا از آنجائى كه نشسته برخيزد و بجاى خويش بنشيند؟!كسى نتوانست پاسخ او را بدهد.

اين خبر كه بگوش عضد الدولۀ ديلمى رسيد مفيد را خواسته و جريان را از او پرسيد،سپس دستور داد مرا مركوبى مخصوص باقلادۀ زرين و جبّه و دستارى نيكو و صد دينار اشرفى و يك بنده بدو دادند و براى هر روزه ده من نان و پنج من گوشت براى منزل مفيد حواله داد (1).

او را از ساير علما ممتاز كرده است.

شيخ طوسى يكى از شاگردان مفيد در كتاب فهرست ميگويد:محمّد بن محمّد بن نعمان مكنى بابى عبد اللّٰه و معروف بابن معلم از متكلمين شيعه است كه در زمان او رياست شيعه باو منتهى شد، و در علم و صناعت كلام مقدم بر ديگران بود،و در فقه نيز سرآمد فقهاى زمان بوده،مردى سريع الانتقال و با فطانت و حاضر جواب بود،و او نزديك بدويست جلد كتاب كوچك و بزرگ تأليف كرده... (1)

نجاشى يكى ديگر از شاگردان مفيد-پس از ذكر نسب او چنانچه گذشت-ميگويد:

فضيلت او در فقه و كلام و روايت وثاقت و علم مشهورتر از آن است كه توصيف شود.آنگاه متجاوز از 170 كتاب از تأليف او را نام مى برد. (2)

علامۀ حلى در كتاب خلاصه در باره مفيد گويد:او از بزرگترين مشايخ شيعه و رئيس و استاد آنها است هر كه پس از او آمده از علم او استفاده كرده است. (3)

علامۀ بحر العلوم در فوائد رجاليه پس از مدح بسيارى از مفيد گويد:تمام جهات فضيلت در او جمع شده و رياست دانشمندان باو منتهى گشت و همگى در علم و فضل و عدالت و وثاقت و جلالتش متفقند،محاسن آن بزرگوار بسيار و مناقبش بيرون از شمار است،مردى بود سريع الانتقال،حاضر جواب،كثير الرواية،خبير در شعر و اخبار و رجال،و راستگوترين مردم زمان در حديث،آشناترين آنها در فقه و كلام بوده،هر كه پس از او آمده از او استفاده كرده است. (4)

علامۀ نورى پس از ذكر كلام بحر العلوم ميگويد:بندرت ديده شده كه مطلبى از نظر كتاب و سنت و روايت و درايت در باب امامت و بحثها و برهانهائى كه در اين باب ذكر شده در كتب اصحاب باشد كه شيخ مفيد پيش از آنان در كتب و رسائل خود ذكرى از آنها نكرده و يا اشاره بدانها ننموده باشد،و هم چنين سخنانى كه در ردّ بر شبهات مخالفين و بر هم زدن اساس استدلال7.

ص: 18

آنها ذكر شده بجز نادرى از آنها بازگشت بقيه بسخنانى است كه شيخ مفيد در اين باره فرموده است.

علامۀ بزرگوار صدر در كتاب تأسيس الشيعه گويد:شيخ مفيد در تمام علوم در زمان خود بى نظير و يگانه بوده،و رياست شيعه باو منتهى شد (1)...و در جاى ديگر در باره اش گويد:«شيخ الشيعة و محيى الشريعة ابو عبد اللّٰه محمّد بن محمّد بن نعمان مفيد...» (2)اين بود قسمتى از گفتار علماى شيعه در باره شخصيت مفيد.

و اما از نظر دانشمندان اهل سنت:

ابن حجر در كتاب لسان الميزان در بارۀ او گويد:او عالم شيعه و داراى تأليفات بسيارى است كه بدويست كتاب ميرسد...و بسبب عضد الدولة داراى صولتى عظيم بود،در سال 413 از دنيا رفت،و هشتاد هزار شيعه جنازه اش را تشييع كردند،مردى بود بسيار زاهد و با خشوع و حريص در فرا گرفتن علم و دانش،گروه زيادى از او استفادۀ علمى كردند،و خود او در ميان شيعه مقام ارجمندى را دارا شد تا بدان جا كه گويند بر همۀ ما منت نهاد.پدرش در شهر واسط معلم بود و در همان جا نيز بدنيا آمد و در قريۀ عكبرا كشته شد،گويند:عضد الدوله در خانۀ مفيد بديدنش مى آمد،هر گاه بيمار ميشد عيادتش ميكرد،ابو يعلى جعفرى كه داماد او بوده نقل ميكند:كه شبها اندكى ميخوابيد سپس برميخاست و بنماز يا مطالعه و يا درس و يا قرائت قرآن مشغول ميشد (1).

يافعى در كتاب مرآة الجنان در وقايع سال 413 گويد:در اين سال عالم شيعه و امام رافضة صاحب مصنفات بسيار و بزرگ شيعيان كه معروف بمفيد و ابن المعلم بود از دنيا رفت،او كسى بود كه در علم كلام و فقه و مناظره گوى سبقت را از ديگران ربوده،و با اهل هر مذهبى مناظره و بحث ميكرد در دولت آل بويه مكانتى عظيم و مقامى ارجمند داشت.ابن طى گويد:او مردى بود كه صدقات و خيرات و خشوعش بسيار و نماز و روزه اش زياد و لباسش زبر و خشن بود.و ديگرى گويد:گاهگاهى عضد الدوله بديدن او مى آمد.بدنى نحيف و رنگى گندمگون داشت،هفتاد و شش سال عمر كرد و بيش از دويست جلد كتاب نوشت،روز فوتش مشهور است،6.

ص: 19

در آن روز هشتاد هزار شيعه او را تشييع كردند و فوت او در ماه رمضان اتفاق افتاد. (1)

ابن كثير شامى در كتاب«البداية و النهاية»گويد:محمّد بن محمّد بن نعمان ابو عبد اللّٰه معروف بابن المعلم بزرگ شيعه و مصنف و مدافع ايشان بود،و او كسى بود كه سلاطين اطراف بدو معتقد بودند زيرا در آن زمان ميل بمذهب شيعه بسيار شده بود،در مجلس درس او بسيارى از علماى مذاهب مختلفه حاضر ميشدند. (2)

علامۀ امينى در الغدير پس از نقل اين كلام ميگويد:از اين كلام استفاده مى شود كه او پيشواى ملت مسلمان آن زمان و مورد احترام همگان بوده نه پيشواى شيعۀ تنها. (3)

محمّد بن احمد ذهبى در كتاب«العبر بخبر من غبر»در وقايع سال 413 گويد:شيخ مفيد ابو عبد اللّٰه محمّد بن محمّد نعمان بغدادى كرخى و بابن المعلم نيز معروف بوده عالم شيعه و امام رافضيان و داراى تصنيفات بسيار بوده است،ابن ابى طى در تاريخ اماميه گفته است:او شيخ مشايخ اين طايفه و زبان گوياى شيعه،و در علم كلام و فقه و مناظره رئيس همگان بوده است،با اهل هر مذهب مناظره مينمود،و در دولت آل بويه جلالتى عظيم داشت. (4)

و بطور خلاصه شيخ مفيد در نظر عموم علماى اسلام مرد دانشمند و بزرگى بود و در علوم مختلف اسلامى مانند علم حديث،اصول،فقه،كلام،رجال،ادبيات،متبحر و استاد بوده و داراى عاليترين خصال و ملكات نفسانى بوده است،و آنچه ذكر شد نمونۀ از سخنان دانشمندان شيعه و سنى است كه در توصيف مفيد گفته اند،ولى حقيقت اين است كه هيچ يك از اين سخنان بهر اندازه پر مغز و بلند باشد باز هم نمى تواند مقام ارجمند شيخ مفيد را معرفى كند،زيرا كسى كه در مدت هفتاد و چند سال كه از عمرش گذشت با نبودن وسائل كافى بتواند متجاوز از دويست جلد كتاب در علوم مختلف اسلامى بنويسد،و نوشته ها و مناظراتش در مباحث امامت و اثبات مذهب شيعه تا بدان پايه باشد كه بنا بگفتۀ علامۀ متتبع حاجى نورى تا اين زمان همگى جيره خوار خوان او و خوشه چين خرمن او باشند.2.

ص: 20

آن مرد بزرگوارى كه در مقام خدمتگزارى بساحت قدس حضرت صاحب الامر عجّل اللّٰه تعالى فرجه الشريف و آباء گرامش بدان پايه رسد كه بنقل طبرسى صاحب كتاب احتجاج از ميان علماى شيعه بتوقيعات شريف از آن ناحيۀ مقدسه ممتاز گردد و بخطاباتى چون:«سلام عليك ايها الولى المولى المخلص في الدين المخلص فينا باليقين...ادام اللّٰه توفيقك لنصرة الحق و اجزل مثوبتك على نطقك عنا بالصدق». (1)

يا مانند توقيع ديگر:«هذا كتابنا اليك ايها الاخ الولىّ المخلص في ودّنا،الصفى الناصر لنا...حرسك اللّٰه بعينك التى لا تنام». (2)

يا مانند توقيع ديگر:«سلام عليك ايها العبد الصالح الناصر للحق الداعى اليه...» (3)و امثال اين گونه كلمات مفتخر گردد.و از بركت وجود او بسيارى از گمگشتگان و ادى ضلالت بشاهراه هدايت راهنمائى شوند (1)و در مرگش دشمنان دين و مذهب اظهار سرور و شادمانى كرده و جشن بگيرند (2)چنين شخصيت بزرگوارى مقامش ارجمندتر و شخصيتش بزرگتر از آن است كه با اين مختصر بتوان او را معرفى نمود.ت.

ص: 21

مستدام فرمايد و پاداشت را در نشر علوم ما براستى زياد و فراوان نمايد...بدان كه ما رخصت يافتيم تا تو را بنامه نگارى مشرف ساخته و دستور دهيم احكام ما را بدوستانمان كه نزد تو هستند برسانى خداوند آنان را بطاعت خود عزيز فرموده و بوسيلۀ رعايت و حراست خود مهم آنان را كفايت فرمايد،پس تو بيارى خدا واقف شو بر آن دشمنانى كه از دين خدا بيرون رفته اند بدان چه اكنون برايت بيان مى دارم،و در رساندن آن بسوى آنان كه اطمينان دارى بر آن وجهى كه براى تو مى نويسم...

ما اگر چه بر طبق آنچه خداوند براى ما و شيعيانمان مصلحت دانسته تا مادامى كه دولت دنيا در دست فاسقان است جايمان از جاى ستمگران دور است،ولى با اين حال بأحوال شما آگاهيم و چيزى از اخبار شما بر ما پوشيده نيست و ما از پيش آمد ناگوارى كه براى شما اتفاق افتاده آگاه هستيم،و اين پيش آمد بدان سبب شد كه بسيارى از شما بسوى آنچه پيشينيان صالح از آن رو گردان بودند متمايل گشته و بدان عهدى كه از ايشان گرفته شده بود پشت پا زدند، گويا اينان نميدانند كه ما در فكر شما هستيم و از ياد شما بيرون نرفته ايم،و گر نه بلاى سختى بشما ميرسيد و دشمنان شما را مستأصل ميكردند،پس از خدا بترسيد و در بيرون آمدن از فتنۀ كه بر سر شما و بر سر آنكه أجلش نزديك شده سايه افكنده است بما كمك كنيد،و حفظ كند خود را از آن فتنه كسى كه بآرزويش رسيده باشد،و آن فتنه نشانه اى است براى حركت كردن و اظهار نمودن شما امر و نهى ما را براى همديگر،خدا بپايان رساند نور خود را اگر چه مشركان نخواهند.پس بتقيه متمسك شويد،زيرا هر كه آتش جاهليت را روشن كند مدد ميخواهند او را مردمى كه در فطرت چون بنى اميه هستند،تا بترسانند مردمانى كه راه را يافته اند من ضمانت ميكنم نجات كسى را كه در آن فتنه خواهان منزلتى نباشد،و در طعن آن براه پسنديده گام نهد.

چون جمادى الاولى از اين سال در رسد بدان چه در آن اتفاق مى افتد پند گيريد،و براى آنچه پس از آن مى آيد(آماده شده)از خواب غفلت بيدار شويد،بزودى از آسمان براى شما نشانه و آيت آشكارى ظاهر گردد،و مانند آن نيز از زمين نمودار شود و در مشرق زمين جريان ناگوار و حزن آورى اتفاق افتد،و مردمى كه از اسلام بيرون هستند بر سر مردم عراق مسلط گردند،و بكردار ناپسند آنها روزى بر مردم عراق تنگ گردد،و پس از اين جريان با

ص: 23

نابود شدن مرد سركشى از اشرار اندوه بر طرف گردد،و از نابودى او مردمان با تقوا و نيكان خوشنود گردند،و براى آنان كه در اطراف جهان ارادۀ انجام حج را دارند وسائل آماده گردد، و ما را نيز در آماده كردن وسائل حج باختيار و توافق ايشان سهمى است كه آن با نظم و ترتيب در كار آشكار گردد،پس هر يك از شما بايد كارى كند كه او را بدوستى و محبت ما نزديك گرداند و از آنچه موجب سخط و ناراحتى ما است بپرهيزد،زيرا كار ما چنان است كه بطور ناگهانى در ميرسد،و هنگامى در آيد كه توبه او را سود ندهد،و پشيمانى از گناه ويرا نجات نبخشد،خداوند راه رستگارى را بشما الهام فرمايد و در توفيق يابى برحمتش در بارۀ شما لطف نمايد.

و در پايان توقيع بدست مبارك چنين نوشته بودند:

اين نامۀ ما است بتو اى برادر دوستدار و مخلص با صفاى در محبت و يار با وفاى ما، خدايت(از سختيها)حفظ فرمايد،كسى را بدين نامه و آنچه در آن است آگاه مكن،فقط مضمون آن را بهر كس كه اطمينان دارى برسان و همگى آنان را بعمل كردن بدان سفارش كن ان شاء اللّٰه و صلى اللّٰه على محمّد و آله الطاهرين (1).

اين بود ترجمۀ يكى از توقيعات شريف و ما براى رعايت اختصار از ذكر توقيعات ديگر خوددارى كرديم.

قاضى نور اللّٰه در مجالس المؤمنين گويد:اين چند بيت منسوبست بحضرت صاحب الامر كه در مرثيۀ جناب شيخ مفيد گفته اند و در قبر او نوشته شده:

1-لا صوت الناعى بفقدك انّه *** يوم على آل الرسول عظيم

2-إن كان قد غيّبت في جدث الثرى فالعلم و التوحيد فيك مقيم

3-و القائم المهدى بفرح كلما تليت عليك من الدروس عليم

2 از ابن بطريق حلى نقل شده (2)كه در كتاب نهج المعلوم الى نفى المعدوم پس از ذكر توقيعات شريفه در بارۀ شيخ مفيد گفته است:د.

ص: 24

اين بالاترين مدح و ستايش و بزرگترين مقام براى شيخ مفيد است كه بزبان امام عليه السّلام بدين ألقاب و عناوين ملقب گشته...و در جاى ديگر گفته است:اين توقيعات را كافۀ شيعه نقل كرده و آنها را پذيرفته اند...(پايان).

در اينجا سؤالى كه بطور كلى در بارۀ تكذيب مدّعين رؤيت حضرت صاحب الامر صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم در زمان غيبت كبرى شده پيش آيد و چون بطور كامل بدان پاسخ داده شده و منظور از مدّعى رؤيت معلوم گشته از شرح و تفصيل سؤال و پاسخ خوددارى مى شود و براى توضيح بيشتر بنجم الثاقب صفحه 412-418 و يا بكتاب تنزيه الأنبياء ص 230 و ص 233(ط نجف)مراجعه شود.

شيعه بودند سنيها نميتوانستند از اين تظاهرات شيعه جلوگيرى كنند و براى مبارزۀ با آنان راه ديگرى را پيش گرفتند.

ابن اثير در كامل در وقايع سال 389 مينويسد در اين سال در بغداد مردم محلۀ«باب البصرة» (دروازه بصره)كه همه سنى بودند در برابر روز عيد غدير و روز عاشورا كه اهل محلۀ كرخ جشن ميگرفتند و عزادارى ميكردند دو روز را براى جشن و عزادارى ميان خودشان انتخاب نمودند، اين دو روز طورى تنظيم شده بود كه هر كدام 8 روز پس از غدير و عاشورا بود،روز اول را كه روز 26 ذى حجة بود جشن گرفتند و گفتند:امروز روزى است كه پيغمبر صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم با ابا بكر وارد غار شدند و روز ديگر كه روز 8 محرم بود بعزادارى پرداخته گفتند:امروز روزى است كه مصعب بن زبير كشته شده (1)،و بالاخره كار اين اختلاف بجائى كشيد كه در وقايع سال 393 مى نويسد:

در اين سال كار نزاع ميان شيعه و سنى در بغداد بالا گرفت و بهاء الدولة براى آرام كردن اوضاع بغداد امير لشكر خود ابو على بن استاد هرمز را ببغداد فرستاد،ابو على ببغداد آمده و براى امنيت شهر از جمله كارهائى كه انجام داد اين بود كه جلوى سنى و شيعه را از تظاهرات مذهبى گرفت و ابن المعلم(شيخ مفيد)فقيه(و پيشواى روحانى و دينى)شيعه را از بغداد تبعيد كرد و بدين وسيله آرامشى در شهر بغداد پيدا شد (2).

و نيز در وقايع سال 398 مى نويسد:در ماه رجب اين سال در شهر بغداد فتنۀ واقع شد و سببش اين بود كه شخصى از هاشميين از محلۀ«باب البصرة»(دروازه بصره)بمحله كرخ آمده و بنزد ابن المعلم(شيخ مفيد)در مسجدش كه در اين محل بود رفته و او را آزرده و زبان بدشنام شيخ باز كرد،همراهان شيخ باو حمله ور شده او را از مسجد رانده آنگاه بخانۀ ابو حامد اسفراينى و ابن اكفانى(دو تن از علماى سنيها)رفته آنان را دشنام گفتند و بخانۀ ساير فقهاء سنى مذهب حمله ور شده آنها مجبور شدند از خانه هاى خود فرار كنند،و ابو حامد اسفراينى بخانۀ قطن پناهنده شده انقلاب عظيمى در شهر بغداد بر پا شد كه منجر بدخالت سلطان(بهاء الدولة)گشت و او جمعى را بزندان افكند و ابو حامد بمسجد و خانۀ خود باز گشته و ابن المعلم(شيخ مفيد)را از بغداد تبعيد كرد،تا على بن مزيد در بارۀ او وساطت كرده ببغداد بازگشت (3).ت.

ص: 26

و از خاطرات شيخ مفيد در همين مسجد كرخ اين بود كه شبى در خواب ديد در مسجد مزبور نشسته ناگاه حضرت فاطمۀ زهرا سلام اللّٰه عليها را ديد كه با دو فرزندش حسن و حسين عليهما السّلام كه در سن كودكى بودند وارد مسجد شدند،حضرت فاطمه سلام اللّٰه عليها حسن و حسين را بشيخ مفيد سپرده فرمود:اى شيخ اين دو فرزند مرا درس فقه تعليمشان كن!شيخ مفيد سراسيمه از خواب پريد فرداى آن روز براى درس بمسجد آمد قدرى كه نشست ديد فاطمه بنت ناصر مادر سيد مرتضى و سيد رضى در حالى كه كنيزكانش اطراف او را گرفته بودند وارد مسجد شد و دو فرزندش در جلوى او قرار دارند،شيخ كه او را ديد برخاسته سلام كرد،فاطمه گفت:اى شيخ اين دو فرزندم را بنزد تو آورده كه بآنها علم فقه تعليم كنى!شيخ كه اين سخن را شنيد گريان شد و خوابى كه ديده بود نقل كرد و تعليم آن دو را بعهده گرفت (1).

و از مناظرات شيخ مفيد در عالم رؤيا داستانى است كه طبرسى در كتاب احتجاج و كراجكى در كنز الفوائد از شيخ ابو على حسن بن محمّد رقى نقل ميكنند كه او از مفيد(ره)روايت كرده كه فرمود:شبى در خواب ديدم گويا براهى ميروم ناگاه چشمم بجمعى انبوه افتاد(كه حلقه وار دور كسى را گرفته اند)پرسيدم:چه خبر است؟گفتند:اين مردم اطراف آن مرد را حلقه زده اند و او براى ايشان داستان سرائى ميكند،گفتم:آن مرد كيست؟گفتند:عمر بن خطاب است!من پيش رفتم ديدم مردى با عمر سخن ميگويد كه من نميفهميدم،پس من سخنش را قطع كرده رو بعمر كرده گفتم:بگو دليل بر فضيلت رفيقت ابو بكر بن ابى قحافة در اين آيه كه خداوند(در بارۀ داستان غار ثور)فرمود:«ثانى اثنين إذ هما في الغار»(يعنى دومين آن دو تن هنگامى كه در غارد.

ص: 27

بودند) (1)چيست.گفت در شش جاى اين آيه دليل بر فضيلت ابو بكر ديده مى شود:

1-اينكه خداوند پيغمبر را ذكر فرموده ابو بكر را دومين او قرار داده«ثانى اثنين».

2-اينكه آن دو را كنار هم ذكر فرموده« إِذْ هُمٰا فِي » 3-ابو بكر را بخلعت مصاحبت پيغمبر صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم مشرّف ساخته كه فرموده:« إِذْ يَقُولُ لِصٰاحِبِهِ ».

4-خداوند خبر داده كه رسول خدا صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم نسبت باو شفقت فرموده «لاٰ تَحْزَنْ» (يعنى نترس).

5-پيغمبر صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم باو خبر داد كه خداوند ياور ما و دافع از هر دوى ما است فرمود« إِنَّ اللّٰهَ مَعَنٰا ».

6-خداوند در اين آيه خبر داده كه«سكينه»(يعنى آرامش خاطر)را بر ابى بكر نازل فرموده در اينجا كه فرمايد:« فَأَنْزَلَ اللّٰهُ سَكِينَتَهُ عَلَيْهِ »(يعنى خدا آرامش خود را بر او فرستاد)و مراد از او ابو بكر است،زيرا پيغمبر صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم كه هميشه آرامش خدا با او همراه بود،و نيازى بفرود شدن آرامش از جانب خداوند براى او نبود؟ مفيد گويد:من باو گفتم:راستى حق رفاقت را در بارۀ ابو بكر انجام دادى و بخوبى براى او فضيلت تراشيدى ولى من بيارى خدا بتمام آنچه استدلال كردى پاسخ خواهم داد:

اما اينكه گفتى خداوند او را دومى پيغمبر صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم قرار داد اينكه فضيلتى نيست زيرا مؤمن با مؤمن و يا كافر با مؤمن در يك جا قرار ميگيرند و هنگامى كه انسان بخواهد يكى از آنها را ذكر كند بهمين تعبير ميگويد يعنى ميگويد: «ثٰانِيَ اثْنَيْنِ» (دومين آن دو).

و اما اينكه گفتى آن دو را در كنار هم ذكر فرموده و اين خود دليل بر فضيلت او بوده،اين نيز دلالتى بر فضيلت ابى بكر ندارد چنانچه در دليل اول گفتيم زيرا يك جا جمع شدن كه دليل خوبى نيست،چه بسا مؤمن و كافر در يك جا در كنار هم قرار گيرند،از اين گذشته در مسجد پيغمبر كه شرافتش از غار ثور بيشتر بود هم مؤمن مى آمد و هم منافق و هم كافر و همگى در كنار همديگر مى نشستند و هم چنين در كشتى نوح هم پيغمبر در آن كشتى بود و هم شيطان و هم حيوانات...پس0.

ص: 28

اجتماع در يك مكان دليل بر فضيلت نيست.

و اما اينكه گفتى او را بخلعت مصاحبت مشرف فرمود؟اين نيز دلالتى بر فضيلت نمى كند زيرا«مصاحب»بمعناى همراه است،و چه بسا كافرى با مؤمنى همراه باشد چنانچه خداوند در قرآن فرمايد:و« قٰالَ لَهُ صٰاحِبُهُ وَ هُوَ يُحٰاوِرُهُ أَ كَفَرْتَ بِالَّذِي خَلَقَكَ مِنْ تُرٰابٍ . (1)» گذشته از اينكه لفظ«صاحب»گاهى در لغت كرب بحيوانات نيز اطلاق مى شود مانند اين شعر:

«ان الحمار مع الحمار مطية *** فاذا خلوت به فبئس الصاحب»

و گاهى اطلاق لفظ«صاحب»بر جماد شده مانند «زرت هندا و ذاك غير احتساب ***و معى صاحب كتوم اللسان»

كه مقصود از صاحب در اينجا شمشير است،پس لفظ«صاحب»كه بر كافر و حيوان و جماد اطلاق مى شود دليلى بر فضيلت نيست.

و اما اينكه پيغمبر صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم باو فرمود:«لا تحزن»اين دليل بر نقص و خطاى او است نه فضيلت،زيرا اين حزن و اندوه ابو بكر كه پيغمبر از آن نهى فرمود يا اطاعت بوده يا معصيت اگر اطاعت خدا بوده كه هرگز پيغمبر از آن نهى نمى كند،و اگر معصيت بوده پس اين آيه دليل بر اين است كه ابو بكر معصيت خدا را كرد و پيغمبر او را از آن معصيت نهى فرمود.

و اما اينكه پيغمبر صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم فرمود:« إِنَّ اللّٰهَ مَعَنٰا »(خدا با ما است)دليل نيست كه مقصود از لفظ جمع او و ابو بكر باشد بلكه پيغمبر صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم از خودش بتنهائى تعبير بجمع ميكند،چنانچه خداى تعالى فرمايد« إِنّٰا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَ إِنّٰا لَهُ لَحٰافِظُونَ »«ما ذكر را فرو فرستاديم و ما نيز او را حافظ و نگهبانيم»...

و اما اينكه گفتى«سكينه»(آرامش)بر ابى بكر نازل شد،اين مخالف با ظاهر آيه است،زيرا«سكينه»بر آن كس نازل شد كه بلشگر ناديده تأييد شد در آنجا كه فرمايد« وَ أَيَّدَهُ بِجُنُودٍ لَمْ تَرَوْهٰا » پس بحساب وحدت سياق بهمان كس كه بجنود تأييد شد آرامش نيز بر او نازل شد،و اگر بخواهى بگوئى هر دو بابى بكر نازل شد بايد نعوذ باللّٰه پيغمبر صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم را در اينجا از نبوت خارج سازى و اگر ابى بكر مؤمن بود خداوند او را در سكينه شريك ميساخت چنانچه7.

ص: 29

در آيۀ ديگر فرمايد« فَأَنْزَلَ اللّٰهُ سَكِينَتَهُ عَلىٰ رَسُولِهِ وَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ (1)» و بنا بر اين اگر باين جمله استدلال نكنى براى رفيقت بهتر است؟ مفيد گويد:او ديگر نتوانست پاسخى بگويد و مردم از دورش متفرق شدند و من از خواب بيدار شدم (2).

اين بود نمونۀ از گفتار مورّخين در بارۀ مرجعيت دينى مفيد و پارۀ از خاطرات و مناظرات او كه ما براى هر كدام يك نمونه ذكر كرديم،و برخى از آنها نيز در بخش(2)گذشت مراجعه شود.و اگر كسى بخواهد دورۀ كامل مناظرات مفيد را ببيند بكتاب عيون و مجالس او كه هنوز بطبع نرسيده ولى بگفتۀ الذريعة نسخ خطى متعددى از آن موجود است و از جمله نسخه اى است كه در كتابخانۀ آستان قدس رضوى موجود ميباشد بايد مراجعه كند،و ملخصى از آن كتاب را شاگرد مفيد سيد مرتضى(ره)در كتابى بنام«الفصول المختارة من العيون و المجالس» جمع كرده و كتاب مزبور دو بار در عراق بطبع رسيده يكى در حوالى سال 1361 و ديگرى اخيرا در مطبعۀ حيدرى بدون تاريخ طبع شده است.مجلسى عليه الرحمة نيز قسمت عمدۀ كتاب الفصول المختارة را در بحار(ج:1 ص 408-453 ط طهران)نقل كرده است،و برخى از مناظرات مفيد بسيار لطيف و خواندنى است (3)ولى چون ذكر آنها از وضع اين مقدمه كه بر پايۀ اختصار بنا شده خارج است از نقل آنها خود دارى شد.و براى گويندگان و نويسندگان شيعه لازم است مناظرات مزبور را مطالعه كنند.

1-ابو عبد اللّٰه احمد بن ابراهيم بن أبى رافع صيمرى انصارى (1).

2-ابو الحسين احمد بن حسين بن اسامه بصرى (2).

3-ابو على احمد بن جعفر بن سفيان بزوفرى (3).

4-احمد بن محمّد بن جعفر صولى بصرى (4).

5-ابو الحسن احمد بن محمّد بن حسن بن وليد (5).

6-ابو الحسن احمد بن محمّد جرجانى (6).

7-ابو غالب احمد بن محمّد رازى (7).

8-ابو القاسم اسماعيل بن محمّد انبارى (8).

9-ابو القاسم جعفر بن قولويه (9).

10-جعفر بن محمّد القمى (10).

11-جعفر بن حسين بن مؤمن (11).

12-ابو محمّد حسن بن حمزه علوى (12).

13-ابو الطيب حسن بن على نحوى (13).1.

ص: 31

14-ابو سعيد حسن بن عبد اللّٰه مرزبانى (1)15-ابو على حسن بن عبد اللّٰه قطان (2).

16-ابو على حسن بن على بن فضل رازى (3).

17-حسن بن محمّد بن يحيى علوى (4).

18-ابو عبد اللّٰه حسين بن احمد بن موسى بن هديه (5).

19-ابو عبد اللّٰه حسين بن احمد بن مغيرة (6).

20-ابو عبد اللّٰه حسين بن على بن شيبان قزوينى (7).

21-ابو عبد اللّٰه حسين بن على بن سفيان بن خالد بزوفرى (8).

22-ابو الطيب حسين بن محمّد تمار نحوى (9).

23-ابو الحسن زيد بن محمّد بن جعفر تيملى (10).

24-عبد اللّٰه بن جعفر بن محمّد بن اعين بزاز (11).

25-ابو عبد اللّٰه بن محمّد أبهرى (12).

26-ابو عمرو عثمان بن احمد دقاق (13).1.

ص: 32

27-ابو الحسن على بن بلال مهلبى (1).

28-ابو الحسن على بن احمد بن ابراهيم كاتب (2).

29-ابو الحسن على بن خالد مراغى (3).

30-ابو الحسن على بن مالك نحوى (4).

31-على بن محمّد الرفاء (5).

32-ابو الحسن على بن محمّد قرشى (6).

33-ابو الحسن على بن محمّد بن حسن كاتب (7).

34-عمر بن عبد اللّٰه عتكى (8).

35-ابو بكر عمر بن محمّد بن سالم بن براء معروف بابن جعابى (9).

36-ابو حفص عمر بن محمّد بن على زيات صيرفى (10).

37-محمّد بن احمد بن عبيد اللّٰه منصورى (11).

38-ابو الطيب محمّد بن احمد ثقفى (12).

39-ابو على محمّد بن احمد بن جنيد كاتب اسكافى (13).0.

ص: 33

40-ابو عبد اللّٰه محمّد بن احمد بن عبد اللّٰه بن قضاعة (1).

41-ابو بكر محمّد بن احمد شافعى (2).

42-محمّد بن اسماعيل (3).

43-محمّد بن احمد بن داود بن على قمى (4).

44-ابو الحسن محمّد بن جعفر تميمى نحوى (5).

45-محمّد بن حسين جوانى (6).

46-ابو نصر محمّد بن حسين بصرى(يا مقرى) (7).

47-ابو جعفر محمّد بن حسين بزوفرى (8).

48-ابو نصر محمّد بن حسين بصير شهرزورى (9).

49-ابو عبد اللّٰه محمّد بن داود جثمى (10).

50-محمّد بن سهل بن احمد ديباجى (11).

51-ابو محمّد بن عبد اللّٰه بن شيخ (12).

52-ابو جعفر محمّد بن على بن بابويه قمى (13).د.

ص: 34

53-ابو عبد اللّٰه محمّد بن على بن رياح قرشى (1).

54-ابو بكر محمّد بن على جعابى (2).

55-ابو بكر محمّد بن عمر بن سالم بن محمّد معروف بجعابى و حافظ (3).

56-ابو حفص محمّد بن عمر بن على صيرفى معروف بابن زيات (4).

57-ابو عبد اللّٰه محمّد بن عمران مرزبانى (5).

58-ابو الحسن محمّد بن مظفر بزاز (6).

59-ابو عبد اللّٰه محمّد بن محمّد بن طاهر موسوى (7).

60-مظفر بن محمّد بلخى (8).

61-مظفر بن محمّد وراق (9).

اين بود قسمتى از اسامى مشايخ مفيد(ره)كه ما بدانها دسترسى پيدا كرديم و اسامى برخى را مانند على بن عيسى رمانى و قاضى عبد الجبار معتزلى و ابو عبد اللّٰه جعل و ساير دانشمندان اهل سنت كه معاصر با مفيد بوده اند و مفيد كم و بيش از آنها استفاده هائى كرده است ذكر نكرديم.

2-احمد بن على بن قدامة متوفاى سال 486 (1).

3-ابو عبد اللّٰه جعفر بن محمّد بن احمد بن عباس دوريستى (2).

4-حسن بن على بن اشناس متوفاى سال 439 (3).

5-حسين بن على نيشابورى (4).

6-ابو يعلى سلار بن عبد العزيز ديلمى (5).

7-الشريف ابو الوفاء محمّد موصلى (6).

8-ابو يعلى علاء الدين بن على بن عبد اللّٰه بن احمد جعفرى (7).

9-السيد المرتضى علم الهدى على بن حسين بن موسى موسوى.

10-الشريف الرضى محمّد بن حسين بن موسى موسوى.

11-شيخ الطائفة محمّد بن الحسن الطوسى.

12-شيخ ابو الفتح محمّد بن على بن عثمان كراجكى (8).

13-ابو الفوارس بن على بن محمّد فارسى (9).

14-ابو محمّد اخو على بن محمّد فارسى (10).

15-ابو يعلى محمّد بن حسن بن حمزۀ جعفرى كه داماد و جانشين شيخ مفيد(ره)نيز بوده است (11).

16-ابو الفرج مظفر بن على بن حسين حمدانى يكى از سفراى حضرت صاحب الامر عليه السّلام (12).3.

ص: 36

«اختصاص»و كتاب«الرسالة الكافية في ابطال توبة الخاطئة»و«مسار الشيعه»،و«ايمان ابى طالب» و«رسالۀ تزويج ام كلثوم با عمر»،و«اقسام مولى»و امثال اين كتب بسيارى كه در فهرست شيخ و كتاب رجال نجاشى و مجالس المؤمنين و غيره مسطور است.

و بطور كلى مفيد در انواع علوم اسلامى كتاب نوشته متأسفانه مانند بسيارى از كتب ديگر مؤلفين شيعه جز معدودى از آنها اكنون در دست نيست.

نماز و گريه در بغداد ديده نشد،پس از نماز او را در خانۀ خود در محلى سپرده و پس از چندى جنازه اش را بقبرستان قريش منتقل كرده و در پائين پاى حضرت جواد عليه السّلام كنار قبر استادش جعفر بن محمّد بن قولويه بخاك سپردند.و هم اكنون مزار شريفش در رواق مطهر كاظمين عليهما السّلام در قسمت جنوبى آن داراى ضريح و صندوقى است و زيارتگاه شيعيان است.

اشعار زيادى در مرثيۀ مفيد گفته اند كه ما يكى از آنها كه منسوب به حضرت صاحب الامر عليه السّلام بود در بخش(4)دنبالۀ توقيعات نقل كرديم.و از جمله سيد مرتضى(ره)در مرثيه اش قصيدۀ گفته است كه مطلعش اين است:

من على هذه الديار اقاما؟! *** أضفا ملبس عليه و داما؟!

و مهيار ديلمى نيز قصيده در مرثيه او سروده كه مطلعش اين است:

ما بعد يومك سلوة لمعلّل *** منّى و لا ظفرت بسمع معذّل

و تمامى اين دو قصيده در كتاب الغدير ج 4 صفحۀ 298 و 256 مذكور است مراجعه شود.

و در نخبة المقال در بارۀ مدت عمر و تاريخ وفات مفيد گويد:

و شيخنا المفيد بن محمّد *** عدل له التوقيع هاد مهتد

استاده صدوق السعيد و بعد«عزّ»«رحم المفيد»

77 413 اين بود شمه اى از شرح حال و ترجمۀ اين دانشمند بزرگوار شيعه كه در كمال استعجال در شب 24 جمادى الثانية 1387 در قريۀ امام زاده قاسم شميران بخامۀ اين بندۀ ناچيز بپايان رسيد و الحمد للّٰه اولا و آخرا.

سيد هاشم رسولى محلاتى 1346/7/6.

ص: 39

كه بآن حضرت ايمان آورد،و بهمراهى مهاجرين با او(بمدينه)هجرت كرد، و چون از دنيا رفت رسول خدا(ص)او را در پيراهن مخصوص خود كفن كرد تا بدان وسيله از آزار حشرات زمين در قبر آسوده بماند و آنها(بخاطر آن پيراهن)از او دور گردند،و(پيش از دفنش)حضرت در قبر او خوابيد كه(بدان سبب)از فشار قبر آسوده و در امان باشد،و اقرار بولايت(و امامت)فرزندش أمير المؤمنين عليه السّلام را پس از اينكه در قبرش نهاد باو تلقين فرمود كه هنگام پرسش(در قبر)بدان پاسخ دهد،و او را باين همه فضيلت مخصوص گردانيد بخاطر آن رتبه و قدر و منزلتى كه نزد خداى عز و جل و آن حضرت عليه السّلام داشت،و اين جريان(نزد تاريخ نويسان)مشهور است.

و أمير المؤمنين على بن ابى طالب عليه السّلام و برادران آن بزرگوار نخستين كسانى بودند كه نسبتشان از دو سو(هم از سوى پدر و هم از سوى مادر)بهاشم بن عبد مناف ميرسد،و بدان سبب،و هم بخاطر پرورشش در دامان رسول خدا(ص)و فرا گرفتن خلق و خوى آن بزرگوار(گوى سبقت را از ديگران ربود،و)بدو شرافت نائل گرديد،و هم او در ميان خاندان پيغمبر(ص)و يارانش نخستين كسى است كه بخداى تعالى و پيامبر گراميش ايمان آورد،و نخستين مردى است كه پيغمبر(ص)او را باسلام دعوت كرد،و او پذيرفت،و همواره يارى دين كرد،و با مشركين در مجاهدت(و با دشمنان دين در جنگ)بود،از ايمان(و اهل آن)دفاع نمود،و منحرفين و سركشان را بديار نابودى فرستاد.

دستورات و احكام دين و قرآن را بمردم رسانده و منتشر ساخت،و بعدالت(و دادگسترى)حكم فرمود و به نيكى و احسان دستور ميداد.

مدت زندگانيش با رسول خدا(ص)پس از بعثت بيست و سه سال بود كه سيزده سال آن پيش از هجرت در مكه بود،و در تمامى گرفتاريها و بلاها(ئى كه براى آن حضرت پيش آمد)شريك بود و

ص: 3

بخاطر آن حضرت بسيارى از سختيها را بر خود هموار ساخت، و ده سال ديگر پس از هجرت بمدينه بود (كه در آنجا نيز براى دفاع از آن بزرگوار)با مشركين مبارزه كرد،و(در راه حفظ جان او)با كافران جنگ نمود،و در برابر دشمنان آن حضرت تن خود را سپر بلا ساخته او را حفظ كرد،تا اينكه خداى تعالى رسول خود را قبض روح فرموده و او را ببهشت برين برد و در والاترين جايگاهها جايش داد و از دنيا رحلت فرمود.-تحيت و درود بر او و آلش باد-و در آن هنگام(كه رسول خدا(ص) از دنيا رفت)أمير المؤمنين عليه السّلام سى و سه سال داشت.

روزى كه پيغمبر(ص)رحلت فرمود،امت در بارۀ امامت آن حضرت دو دسته شدند،پيروان آن حضرت يعنى تمامى بنى هاشم(كه نسبشان بهاشم بن عبد مناف ميرسيد)و نيز سلمان و عمار و ابو ذر و مقداد، و خزيمه بن ثابت(كه بخاطر شهادتى كه در بارۀ رسول خدا(ص)در يكى از جاها داد و استدلالى كه براى اداى شهادتش كرد پيغمبر اكرم شهادت او را بتنهائى بمنزلۀ دو شهادت قرار داد،و بدين سبب به)ذو الشهادتين(ناميده شد)و هم چنين ابو ايوب انصارى و جابر بن عبد اللّٰه انصارى و ابو سعيد خدرى و مانند ايشان از بزرگان مهاجرين(يعنى مسلمانانى كه با رسول خدا از مكه بمدينه هجرت كردند)و انصار(كه اهل مدينه بودند و پس از هجرت مسلمان شدند و در راه پيشرفت دين،پيغمبر(ص)را يارى كردند،تمامى اينها)گفتند:او پس از رسول خدا خليفه و امام است،زيرا كه آن حضرت برتر از ديگران بود،و تمام جهات فضيلت و رأى و كمال در او گرد آمده(و همگى را دارا)بود،در ايمان بخدا گوى سبقت را از همگى ربود،و در دانش و علم بأحكام سر آمد ديگران شد،و در جهاد(با دشمنان دين)پيشرو آنها بود،و در پارسائى و زهد و خير و نيكى قابل مقايسه با ديگران نبود،و در نزديكى برسول خدا(ص)و قرابتش با آن حضرت كسى از نزديكان انباز او نگشت.

ص: 4

گذشته از همۀ اينها خداى عز و جل بولايت(و امامت)او در قرآن(در سورۀ مائده آيه 55) تصريح فرموده آنجا كه فرمايد:«جز اين نيست كه ولى شما خدا است و رسول او،و آنان كه ايمان آوردند آنان كه بپاى دارند نماز را و در حالى كه در ركوعند زكاة(و صدقه)ميدهند»و(بر اهل اطلاع)روشن است كه كسى جز او در حال ركوع زكات نداد.و در علم لغت نيز ثابت شده و اختلافى در اين باره نيست كه«ولى»بمعناى«أولى»(يعنى برتر و سزاوارتر)است(نه بمعناى دوست كه برخى گفته اند).

و آنگاه كه بحكم قرآن ثابت شد كه امير المؤمنين عليه السّلام از مردمان بخود آنها سزاوارتر و اولى است،زيرا(چنانچه دانستى)در قرآن بدان تصريح شده،با اين بيان روشن اطاعت او بر همۀ مردمان واجب است چنانچه اطاعت خداى تعالى و رسول او صلّى اللّٰه عليه و آله واجب است،چون آيۀ شريفه از اولى بودن خدا و رسول نسبت بمؤمنين خبر دهد(و ولايت على عليه السّلام نيز در همان مرتبه است)و (دليل ديگر بر امامت آن حضرت)گفتار پيغمبر(ص)است در آن روز كه فرزندان عبد المطلب را بويژه در خانۀ خود براى اظهار دعوتش گرد آورد و آن روز را يوم الدار خواندند،(كه در آن روز فرمود:) هر كه مرا در بارۀ پيشرفت اين دين يارى كند او برادر و وصى و وزير و وارث و جانشين من است پس از(رفتن)من،و أمير المؤمنين على عليه السّلام(بود كه)از ميانۀ آنها برخاست و با اينكه كوچكتر از همۀ آنها بود عرضكرد:اى رسول خدا من تو را يارى ميكنم،پس پيغمبر(ص)باو فرمود:بنشين كه تو برادر و وصى و وزير و وارث و جانشين منى پس از من.و اين گفتارى است صريح و روشن در بارۀ جانشينى آن حضرت.

ص: 5

و نيز(دليل ديگر)گفتار آن حضرت(ص)است كه در روز غدير خم آنگاه كه مردمان را گرد آورد تا گفتارش را بشنوند،فرمود:آيا من از شما نسبت بخودتان سزاوارتر نيستم؟عرضكردند:

چرا،خدا گواهست،پس آن حضرت دنبال آن بدون تأمل(و بى آنكه ميانۀ كلامش فاصلۀ شود)فرمود:

هر كه من مولايش(و فرمانروا و سزاوارتر از او بخودش)بوده ام على مولاى اوست،و(با اين جمله) اطاعت و پيروى از او و ولايتش را بر ايشان واجب فرمود،همچنان كه اطاعت خودش بر آنها واجب بود و در اين باره از آنها اقرار گرفت و آن را ثابت كرد و آنها نيز انكار نكردند.و اين گفتار نيز از دليلهائى است كه صراحت آن در امامت و جانشينى آن حضرت روشن است.

و نيز گفتار ديگر آن حضرت عليه السّلام كه هنگام حركتش بجانب تبوك در بارۀ على عليه السّلام فرمود(دليلى ديگرى است بر امامت او در آنجا كه فرمود:)«نسبت تو بمن همانند نسبت هارون است بموسى جز اينكه پس از من پيغمبرى نيست» و بدين وسيله مقام وزارت،و اختصاص در دوستى،و برترى بر همگان، و جانشينى او را در زمان زندگى و پس از مرگش،براى او ثابت كرد،زيرا قرآن كريم بهمۀ اينها در بارۀ هارون نسبت بموسى عليهما السلام گواهى ميدهد،(بدين بيان كه)خداى عز و جل از حضرت موسى عليه السّلام حكايت كند كه گفت:«(پروردگارا)براى من وزيرى از خاندان خودم قرار ده، برادرم هارون را،و پشت مرا بوسيلۀ او استوار ساز،و در كارم شريكش كن،تا بستايمت بسيار،و يادت كنم بسيار،همانا بودۀ تو بما بينا»و خداى تعالى(دنبال اين درخواست موسى عليه السّلام)فرمود:

«خواستۀ تو بتو داده شد اى موسى»(سورۀ طه آيه 29-36)كه در اين آيات شركت هارون با موسى عليهما السلام در نبوت،و هم چنين وزارت او براى موسى در رساندن رسالت،و نيز استوار كردن پشتش بوسيلۀ او در يارى،(همۀ اينها)ثابت گردد،و(اما)در بارۀ جانشينش(خداى تعالى فرمايد :كه)موسى عليه السّلام بهارون فرمود:«جانشين من باش در ميان قوم من و اصلاح كن و از راه فسادكاران پيروى مكن»(سورۀ اعراف آيۀ 142)و با اين آيه نيز خلافت هارون و جانشينيش از موسى

ص: 6

ثابت گرديد.و(با اين بيان گوئيم:) رسول خدا(ص)كه تمامى مقامات هارون را بجز مقام نبوت براى امير المؤمنين عليه السّلام قرار داد،(بنا بر اين براى على عليه السّلام)وزارت رسول خدا(ص)،و استوارى پشت آن حضرت بوسيلۀ يارى او،و برتريش بر ديگران ثابت گردد،زيرا كه اين گفتار همگى اين رتبه ها را در بر دارد،سپس خلافت(آن حضرت نيز با همين بيان ثابت گردد،اما)در(زمان)حيات (و زندگى رسول خدا)بصراحت كلام آن حضرت(كه در مقام جانشينى در زمان دوريش از مدينه و مدت توقفش در خارج آن شهر فرمود)و اما پس از(وفات آن حضرت و)سپرى شدن دوران نبوت(نيز جانشينى على عليه السّلام از گفتار رسول خدا(ص)روشن شود،زيرا كه)باستثناء خصوص مقام نبوت و اينكه پس از من پيغمبرى نيست(ساير مقامات هارون كه از آن جمله جانشينى او پس از مرگ موسى عليه السّلام بود،براى على عليه السّلام ثابت گردد).

(اين بود قسمتى از دليلهاى روشن و صريحى كه دلالت بر امامت و خلافت على عليه السّلام دارد)و مانند اينها برهانهاى بسيار ديگرى نيز هست كه ذكر آنها در اينجا كلام را بدرازا كشد،و ما در جاى ديگر از نوشته هاى خود در اين باره سخن را بآخر رسانده،و(بتفصيل بحث كرده ايم،و)آن را اثبات نموده ايم و الحمد للّٰه.

كردند(چون طلحه و زبير)و آنان كه از حق رو گرداندند(چون معاويه و يارانش)و آنان كه از دين بيرون رفتند(چون خوارج نهروان)و در تمامى اين مدت بفتنۀ گمراهان دچار گشته دست او را بسته بودند،چنانچه رسول خدا(ص)سيزده سال(كه در مكه بود)نمى توانست احكام اسلام و نبوت خود را(آن طور كه بايد)بمردم برساند،و همواره در ترس و زندان،و در حال فرار و دورى از اجتماع بسر ميبرد،نه قدرت داشت كه با كفار جهاد كند،و نه استطاعت داشت كه از مؤمنين دفاع بنمايد،و پس از هجرت بمدينه نيز دو سالى كه در آنجا ماند همواره با مشركين مبارزه و جهاد ميكرد و گرفتار آزار منافقين بود،تا آنگاه كه خداى عز و جل قبض روحش فرمود و در بهشت برينش جاى داد.

كار غسل دادن و كفن كردنش را بدستور خود آن حضرت دو فرزندش حسن و حسين عليهما السّلام انجام دادند،و جنازۀ آن بزرگوار را(پس از غسل و كفن كردن)بجانب نجف كوفه بردند و در آنجا دفن كردند،و جاى قبرش را پنهان كردند،و اين كار طبق وصيتى بود كه خود آن حضرت بدو فرزندش فرمود،زيرا كه روى كار آمدن بنى اميه را پس از او و عقايد آنها را در دشمنى با خودش ميدانست، و از سرانجام كارشان آگاه بود،و ميدانست كه اينان بواسطۀ سوء نيت(و ناپاكى دلى)كه دارند تا آنجا كه بتوانند از كردار زشت و گفتار نابهنجار فروگذار نخواهند كرد(و از قبر و جنازۀ آن حضرت نيز دست بردار نخواهند بود)و پيوسته قبرش پنهان بود،تا اينكه حضرت صادق جعفر بن محمد عليهما السلام پس از(نابودى بنى اميه،و)روى كار آمدن بنى عباس آن را نشان داد،و در آن هنگام كه منصور دوانيقى در شهر حيره(كه در سه منزلى كوفه بود)توقف داشت،و امام صادق عليه السّلام براى ديدار او ميرفت(در سر راه)آن قبر شريف را زيارت كرد،شيعيان آن مكان را شناختند و دانستند كه آنجا مزار آن حضرت عليه السّلام است،و در آن روزى كه از دنيا رفت شصت و سه سال از عمر شريفش گذشته بود.

سر خود نهاد-و همين كه ابن ملجم برگشت و از نزدش بيرون رفت حضرت باين دو شعر(كه أحيحه بن جلاح در نصيحت پسرش گفته)تمثل جست(و ترجمه اش چنين است):

1-كمرت را براى مرگ محكم ببند(و مهياى آن باش)زيرا مرگ بديدار تو خواهد آمد.

2-و آنگاه كه بر تو وارد شد از مرگ جزع(و بيتابى)مكن 2-و از آن جمله حسن بن محبوب(بسند خود)از اصبغ بن نباته حديث كند كه گفت:ابن ملجم (مرادى)در زمرۀ ديگران كه(با آن حضرت)بيعت كردند،آمد و با على عليه السّلام بيعت كرد،و رو گرداند(كه برود)أمير المؤمنين عليه السّلام براى بار دوم او را خواند و بيعت محكمى از او گرفت و تأكيد فرمود كه بيعت را نشكند،و او چنان كرد،و رو گرداند(كه برگردد)أمير المؤمنين عليه السّلام براى سومين بار او را خواست و بمحكمى از او بيعت گرفت و تأكيد كرد كه بيوفائى نكند و بيعت را نشكند،(اين بار)ابن ملجم گفت:اى امير مؤمنان بخدا سوگند نديدم با كسى اين گونه كه با من رفتار ميكنى رفتار كنى؟أمير المؤمنين عليه السّلام(بيكى از اشعار عمر و بن معديكرب تمثل جسته،كه ترجمه اش ذيلا از نظر شما ميگذرد و شرحش پس از آن بيايد و)فرمود:

1-من زندگى يا عطاى باو را ميخواهم ولى او ارادۀ كشتن مرا دارد،عذر خود يا عذر پذير خود را نسبت بدوست مرادى خود بياور.اى ابن ملجم برو كه بخدا سوگند گمان ندارم بدان چه گفتى وفا كنى؟ (مترجم گويد:شعرى كه حضرت عليه السّلام بدان تمثل جست از اشعار عمر و بن معديكرب است كه با شخصى بنام قيس بن مكشوح مرادى رفاقت داشت،و بواسطۀ پيش آمدى ميانۀ آن دو بهم خورد،

ص: 10

و قيس بن مكشوح شروع بكينه توزى در برابر عمرو كرد،و عمرو در برابر باو احسان و نيكى مينمود، و عمرو بن معديكرب اين شعر را در همين باره گفته است،و مصراع اول اين شعر را برخى«حبائه» بباء موحده و همزه خوانده اند كه بمعناى عطاء است،و برخى«حياته»بياء و تاء خوانده اند كه بمعناى زندگى است،و ما در ترجمه هر دوى آن دو معنا را بنحو ترديد ذكر كرديم،و مصراع دوم نيز احتمال چند معنى دارد كه ما دو تاى آنها را در ترجمه بنحو ترديد بيان داشتيم).

3-و(از آن جمله)جعفر بن سليمان ضبعى از معلى بن زياد حديث كند كه گفت:عبد الرحمن بن ملجم مرادى لعنه اللّٰه نزد أمير المؤمنين عليه السّلام آمده از آن حضرت خواست كه او را بمركبى سوار كند (و مركبى باو بدهد)و عرضكرد:اى امير مؤمنان مرا بمركبى سوار كن،حضرت باو نگاه كرد سپس فرمود:تو عبد الرحمن پسر ملجم مرادى هستى؟عرضكرد:آرى،سپس(براى دومين بار)فرمود:

تو عبد الرحمن پسر ملجم مرادى هستى؟عرضكرد:آرى،حضرت بغزوان فرمود:اى غزوان او را بر مركبى سرخ رنگ سوار كن،غزوان اسبى سرخ رنگ آورد و ابن ملجم بر آن سوار شد و دهانۀ اسب را كشيده(رفت)همين كه پشت كرد(كه برود)أمير المؤمنين عليه السّلام(بهمان شعرى كه در حديث گذشته با ترجمه و شرحش گذشت تمثل جسته)فرمود:من زندگى يا عطاى باو را ميخواهم و او ارادۀ كشتن مرا دارد،عذر خود يا عذر پذيرت را نسبت بدوست مرادى خود بياور،گويد:و همين كه آن جنايت از ابن ملجم سر زد،و على عليه السّلام را ضربت زد،او را كه از مسجد بيرون رفته بود گرفتند و نزد أمير المؤمنين عليه السّلام آوردند،حضرت باو فرمود:بخدا من آن نيكى ها و محبتها را بتو ميكردم با اينكه ميدانستم تو كشندۀ من هستى،ولى من آن نيكيها را بتو كردم تا از خداوند در اتمام حجت بر تو كمك بگيرم(و حجت را بر تو تمام كنم).

ص: 11

توضيح-مترجم گويد:در پارۀ از نسخه ها مانند آنچه شيخ حر عاملى(ره)در اثبات الهداة از اين كتاب نقل كند عبد اللّٰه بن جعفر بجاى عبد اللّٰه بن عباس ذكر شده و آن بصحت و درستى نزديكتر است چنانچه در فصل(63)از باب(3)اين كتاب نيز بيايد،و عبد اللّٰه بن جعفر شوهر حضرت زينب سلام اللّٰه عليها و فرزند جعفر بن ابى طالب برادرزادۀ على عليه السّلام ميباشد.

4-و نيز اسماعيل بن زياد گويد:ام موسى خدمتكار(و كلفت)على عليه السّلام كه در ضمن دايۀ دخترش نيز بود،برايم حديث كرد و گفت:شنيدم على عليه السّلام بدخترش ام كلثوم ميفرمود:دختركم،چنين مى بينم كه مدت كمى با شما هستم؟عرضكرد:چگونه پدر جان؟فرمود:من رسول خدا(ص)را در خواب ديدم و او(در آن حال)گرد و خاك از رويم پاك ميكرد و ميفرمود:يا على ترا چيزى نيست آنچه وظيفه ات بود انجام داده اى،ام كلثوم گفت:سه شب(از اين خواب)بيش نگذشت كه آن ضربت را باو زدند،ام كلثوم در آن مصيبت فرياد زد،حضرت فرمود:دختركم،فرياد نزن زيرا رسول خدا (ص)را مى بينم كه بدست خود بمن اشاره ميكند و ميفرمايد:يا على نزد ما بيا كه آنچه در نزد ما است براى تو بهتر است.

5-و نيز عمار دهنى از أبى صالح حنفى حديث كند كه گفت شنيدم على عليه السّلام ميفرمود:پيغمبر(ص) را در خواب ديدم و بدان حضرت از رنجها و دشمنيهائى كه از امتش بمن رسيده بود شكايت بردم و گريستم، فرمود:يا على گريه مكن،پس بسوئى نظر افكند و من نيز بدان سو متوجه شدم دو مرد را ديدم كه كتهاى آنها بسته است،و سنگهاى بزرگى را ديدم كه بر سر آن دو ميكوبند،ابو صالح(راوى حديث) گويد:صبح فرداى آن روز مانند روزهاى ديگر بسوى خانه آن حضرت رفتم،همين كه ببازار قصابها رسيدم

ص: 13

ديدم مردم ميگويند:أمير المؤمنين عليه السّلام كشته شد،امير المؤمنين كشته شد.

6-و نيز عبد اللّٰه بن موسى(بيك واسطه)از حسن بصرى حديث كند كه گفت:امير المؤمنين على عليه السّلام آن شبى كه در صبحش كشته شد(همۀ شب را)بيدار بود،و بر خلاف عادتى كه داشت آن شب براى نماز شب بمسجد نرفت،پس دخترش ام كلثوم بوى عرضكرد:اين چيست كه(امشب)خواب را از شما گرفته؟فرمود:

اگر امشب را بصبح برسانم كشته خواهم شد،(تا اينكه)ابن نباح(اذان گوى آن حضرت عليه السّلام آمد) و اذان نماز(صبح را)گفت،حضرت كمى راه(بطرف مسجد)رفت و برگشت،ام كلثوم بوى عرضكرد:

دستور فرما جعدة(كه خواهرزادۀ آن حضرت عليه السّلام بود)با مردم نماز بخواند؟فرمود:آرى دستور دهيد (امروز)جعده با مردم نماز بخواند،سپس فرمود:از مرگ گريزى نيست و خود بمسجد رفت،و آن مرد(يعنى ابن ملجم)تمام آن شب(در مسجد)بيدار بود و چشم براه و مترصد آن حضرت بود، و چون نسيم سحرگه وزيد خوابش برد،أمير المؤمنين عليه السّلام(وارد مسجد شد)و با پاى خود او را جنبش داده فرمود:نماز،پس بر خواست و آن حضرت را ضربت زد.

7-و در حديث ديگرى است كه أمير المؤمنين عليه السّلام تمامى آن شب را بيدار بود و بسيار بيرون مى آمد و بآسمان نگاه ميكرد و ميفرمود:بخدا،دروغ نگفته ام و بمن هم دروغ نگفته اند،اين همان شبى است كه بدان و عده ام داده اند،پس بخوابگاه خود برميگشت،چون سپيده زد كمربندش را محكم بست و بيرون رفت،و(اين دو شعر را كه در فصل پيشين نيز گذشت)ميخواند(و ترجمه اش چنين است):

1-كمرت را براى مرگ محكم ببند(و مهياى آن باش)زيرا مرگ بديدارت خواهد آمد.

2-و آنگاه كه بر تو وارد شد از مرگ جزع و بيتابى مكن.

ص: 14

چون بميان سرا(و صحن خانه)رسيد مرغابيان پيش آمدند و بروى آن حضرت فرياد ميزدند، (آنان كه در خانه بودند)آنها را از پيش رويش دور ميكردند،حضرت فرمود:آنها را واگذاريد زيرا كه اينها نوحه گران هستند،پس بيرون رفت و(همان شب)ضربت خورد.

ماه رمضان را(در نظر گرفتند،و آن شب را)وعده گذاردند،و از هم جدا شدند، ابن ملجم لعنه اللّٰه كه در زمرۀ قبيلۀ كنده بود بسوى كوفه روان شد،تا بدان جا رسيد،و ياران خود را ديدار كرد ولى تصميم خود را از آنها پوشيده داشت از ترس آنكه مبادا(نقشۀ شومش فاش،و انديشه اش)آشكار گردد در اين خلال(كه در انتظار شب نوزدهم ماه رمضان بسر ميبرد)روزى بديدار مردى از دوستان خود از قبيلۀ«تيم رباب»رفت،و در نزد او با قطام دختر اخضر تيمى بر خورد كرد،و أمير المؤمنين عليه السّلام پدر و برادر او را در جنگ نهروان كشته بود،و آن زن از زيباترين زنان آن زمان بود،چون چشم ابن ملجم باو افتاد فريفتۀ زيبائى او شد و عشق قطام در دلش جا گرفت،در همان مجلس پيشنهاد زناشوئى باو داد و درخواست ازدواج با او را نمود،قطام گفت:چه چيز مهر من خواهى كرد؟گفت:تو هر چه خواهى مهر قرار ده تا من بپردازم،گفت:مهر من(عبارت است از)سه هزار درهم پول،و كنيز و غلامى و(ديگر)كشتن على بن ابى طالب،ابن ملجم گفت:(بجز كشتن على بن ابى طالب)آنچه خواهى مهيا كنم،و اما كشتن على بن ابى طالب را چگونه انجام دهم؟گفت:او را غافلگير كن(زيرا در غير اين صورت انجام اين كار ميسور نيست،و هنگامى كه مشغول و سرگرم بكارى شد ناگهانى باو حمله كن)پس اگر او را كشتى(و بهدف رسيدى)دل مرا شفا داد(و آنگاه بوصل من خواهى رسيد)و از عيش با من شادمان گردى،و اگر(در اين راه)كشته شدى(و نقشه ات انجام نشد)ثوابى كه در آن سرا بدان خواهى رسيد برايت بهتر از دنيا است،ابن ملجم گفت:بخدا سوگند هر آينه من باين شهر نيامده ام،و باين حال پنهانى و اختفاء و كناره گيرى از مردم بسر نبرم،جز براى انجام همين خواستۀ تو و آن كشتن على بن ابى طالب است،و بدان كه آنچه خواهى انجام دهم،قطام گفت:پس(اكنون كه چنين تصميمى گرفته اى) من نيز در اين راه تو را يارى خواهم كرد،و كسانى را براى كمك دادن بتو فراهم ميكنم،از اين رو بنزد وردان بن مجالد كه يكى از مردان قبيلۀ«تيم رباب»(و از زمرۀ خوارج و دشمنان على عليه السّلام

ص: 16

و با قطام از يك تيره)بود فرستاد،(و همين كه وردان نزد او آمد)جريان را باو گفت و از او درخواست كمك با ابن ملجم را نمود،وردان نيز(روى دشمنى با على عليه السّلام)پذيرفت،(از آن طرف)خود ابن ملجم نيز از آن خانه بيرون شد و نزد مردى از قبيلۀ أشجع كه نامش شبيب بن بجرة و با خوارج هم عقيده بود،رفت و باو گفت:اى شبيب!آيا دوست دارى شرف دنيا و آخرت را بدست آرى؟ گفت:(آرى)چگونه(ميتوان بدست آورد؟)گفت:مرا در كشتن على بن ابى طالب يارى و مساعدت نمائى؟شبيب گفت:اى پسر ملجم مادر بعزايت بنشيند انديشۀ كار هولناك و دشوارى بسر افكنده اى، چگونه باين آرزو دست يابى؟ابن ملجم گفت:در مسجد بزرگ(كوفه)سر راه او كمين ميكنيم،و چون براى نماز صبح بمسجد درآيد ناگهانى بر او يورش بريم(و حمله افكنيم)پس اگر(بتوانيم) او را بكشيم دلهاى خود را شفا داده و انتقام خونهاى خويشتن را از او گرفته ايم!،و در اين باره چندان سخن گفت تا اينكه شبيب پذيرفت(و براى ياريش در اين كار)همراه او براه افتاد،و با هم بمسجد بزرگ (كوفه)آمدند،و بر قطام كه در آن مسجد اعتكاف كرده و خيمه اى براى خويش در آنجا زده بود،وارد شدند و باو گفتند:ما هر دو تن براى كشتن اين مرد رأى خود را يكى كرده(و تصميم گرفته)ايم،قطام بايشان گفت:هر گاه خواستيد اين كار را بكنيد در همين جا نزد من آئيد(تا من هم بآنچه بتوانم شما را يارى كنم)آن دو از نزد قطام رفتند و پس از گذشتن روزى چند،نزد او آمدند و آن مرد ديگرى را هم(كه همان وردان بن مجالد بود)با خود آوردند،و اين در شب چهارشنبه نوزدهم ماه رمضان سال چهلم هجرى بود،پس قطام چند تكه پارچۀ حرير طلبيد و با آنها سينه هاى ايشان را محكم بست،و آنها شمشيرها را بكمر بسته براه افتادند،و آمدند برابر درى كه أمير المؤمنين عليه السّلام از آن در براى نماز بمسجد مى آمد نشستند،و پيش از اين جريان،اشعث بن قيس(كندى)را(كه در ابتداى كار از ياران على عليه السّلام بود و در پايان كار در زمرۀ خوارج درآمد)نيز از انديشۀ خويش كه كشتن على عليه السّلام

ص: 17

بود آگاه ساخته بودند،او هم همراهى كردن آنها را پذيرفت(و موافقتش را در اين توطئه بآنها اطلاع داد)و روى همين توطئه اشعث بن قيس نيز در آن شب بآنها پيوست.

حجر بن عدى رحمه اللّٰه(كه يكى از ياران صميمى أمير المؤمنين عليه السّلام و از بزرگان شيعه بود) آن شب را در مسجد بسر ميبرد،ناگاه شنيد كه اشعث بن قيس بابن ملجم ميگويد:در كار خويشتن بشتاب زيرا كه سپيده دميد،حجر بن عدى(از اين سخن)بانديشۀ أشعث پى برد،از اين رو باو گفت:(گمان كردى كه باو دست يافته و)او را كشتى؟(شكر خداى را كه نقشه ات فاش شد و)بآرزوى خويش نرسيدى (اين سخن را گفت)و بدون درنگ از مسجد بيرون دويد كه خود را بأمير المؤمنين عليه السّلام رساند و او را از جريان آگاه سازد و از ايشان بر حذر دارد،(از قضا)على عليه السّلام از راه ديگرى(جز آن راهى كه حجر براى اطلاع آن حضرت رفته بود)بمسجد درآمد،و ابن ملجم پيش دويده و آن حضرت را با شمشير بزد،و هنگامى كه حجر بازگشت(كار از كار گذشته گذشته بود،و)مردم را ديد كه ميگويند أمير المؤمنين كشته شد.

عبد اللّٰه بن محمد ازدى گويد:من در آن شب با گروهى از مردم كوفه كه(طبق عادت هر ساله) در ماه رمضان از اول آن ماه تا بآخر در مسجد بزرگ(كوفه)نماز ميخواندند بودم،من نيز با آنها نماز ميخواندم،ناگاه نگاهم بمردانى افتاد كه در نزديكى درب مسجد نماز ميخواندند،و(آن هنگام) على عليه السّلام براى نماز صبح وارد مسجد شد و صدايش بلند شد:(و فرمود:)نماز،نماز،هنوز صداى آن حضرت بآخر نرسيده بود كه برق شمشيرها را ديدم و شنيدم كسى ميگويد:اى على از آن خدا است حكم.نه از آن تو و پيروانت،(اين شعار خوارج بوده كه پس از داستان تعيين حكم در صفين

ص: 18

ميگفتند) و شنيدم على عليه السّلام ميفرمود:اين مرد از چنگ شما فرار نكند،و آن حضرت عليه السلام را ديدم كه شمشير خورده است،و(داستان چنين بود كه در آغاز)شبيب بن بجرة شمشير زد،ولى شمشير او بخطا رفت و بطاق مسجد گرفت،مردى او را گرفت و بزمين زده روى سينه اش نشست،و شمشير را از دست او بيرون آورد كه او را بكشد ديد مردم آهنگ او را كرده اند،ترسيد مبادا مردم شتاب كنند (و بدين خيال كه او كشنده است،او را بكشند)و سخن او را در اين باره نشنوند(يعنى هر قدر فرياد كند:كه كشنده من نيستم باور نكنند،يا بواسطۀ ازدحام صدايش بگوش آنها نرسد)از اين رو از روى سينۀ شبيب برخاست و رهايش ساخته و شمشير را بيكسو انداخت،شبيب پا بفرار گذارده(از ميان مردمان گريخت)و خود را بخانه اش رساند،پسر عموئى داشت كه در همان حال بر او وارد شد و ديد شبيب پارچۀ حريرى از سينه اش باز ميكند،باو گفت:اين چيست؟شايد تو أمير المؤمنين عليه السلام را كشتى؟ خواست بگويد:نه،گفت:آرى،پسر عمويش بيرون دويد و شمشير خود را برداشته نزد او برگشت و با شمشير چندان بر او زد كه او را كشت.

و اما ابن ملجم را پس مردى از قبيلۀ همدان(دنبالش دويد و چون)باو رسيد قطيفۀ كه در دست داشت بر سر او انداخت و او را بزمين افكند و شمشيرش را از دستش گرفته بنزد أمير المؤمنين عليه السّلام آوردش،و آن سومى(كه وردان بن مجالد بود)فرار كرد و در انبوه جمعيت ناپديد شد،چون ابن ملجم را بنزد أمير المؤمنين عليه السّلام آوردند حضرت بوى نگاه كرد و فرمود:«يك تن برابر يكتن»(اشاره بآيۀ قصاص است كه خداى تعالى در سورۀ مائده آيۀ 45 فرمايد:« وَ كَتَبْنٰا عَلَيْهِمْ فِيهٰا أَنَّ النَّفْسَ بِالنَّفْسِ ...» تا آخر آيه،سپس فرمود:)اگر من از دنيا رفتم همچنان كه مرا كشته او را بكشيد و اگر زنده ماندم

ص: 19

خود دانم در بارۀ او چه انديشم، ابن ملجم لعنه اللّٰه گفت:بخدا من آن شمشير را بهزار درهم خريده ام و با هزار درهم آن را زهر داده ام،اگر بمن خيانت كند خدايش دور كند(كنايه از اينكه چگونه ممكن است از ضربت اين شمشير كسى جان سالم بدر برد،راوى گويد):پس ام كلثوم بر او بانگ زد:اى دشمن خدا!أمير مؤمنان را كشتى؟گفت:جز اين نيست كه پدر تو را كشته ام(نه أمير مؤمنان را) فرمود:اى دشمن خدا اميد آن دارم كه باكى بر او نباشد(و بهبودى يابد)ابن ملجم بدو گفت:پس اين گريه ات براى من است؟بخدا سوگند چنان ضربتى بر او زدم كه اگر آن را بر اهل زمين بخش كنند همه هلاك شوند،پس آن مرد(پليد)را از نزد آن حضرت بيرون بردند و مردمان گوشت بدنش را مانند درندگان ميكندند و باو ميگفتند:اى دشمن خدا چه كردى؟امت محمد(ص)را نابود كردى و بهترين مردم را كشتى؟و او ساكت بود و سخن نميگفت،و باين ترتيب او را بزندان بردند،مردم نزد أمير المؤمنين عليه السّلام آمده عرضكردند:اى أمير المؤمنين در بارۀ اين دشمن خدا دستورى فرما زيرا كه امت را نابود كرد و اسلام را تباه ساخت؟على عليه السّلام بايشان فرمود:اگر زنده ماندم كه خود دانم در باره اش چگونه رفتار كنم،و اگر هلاك شدم با او مانند كشندۀ پيغمبر رفتار كنيد،او را بكشيد و پس از آن جسدش را بآتش بسوزانيد،و چون أمير المؤمنين عليه السّلام از دنيا رفت و فرزندان آن حضرت از دفن او فارغ شدند امام حسن عليه السّلام نشست و دستور داد ابن ملجم را بياورند،پس او را آوردند همين كه برابر آن حضرت رسيد و ايستاد،باو فرمود:اى دشمن خدا امير مؤمنان را كشتى و تباهى را در دين بزرگ كردى؟سپس دستور داد گردنش را زدند ام كلثوم دختر اسود نخعى خواستار شد كه جسد پليدش را باو دهند و كار سوزاندنش را باو واگذارند،حضرت نيز باو واگذار كرد و ام هيثم آن جسد را بآتش سوزاند.

ص: 20

و در بارۀ قطام و كشتن أمير المؤمنين عليه السّلام شاعر(كه گويا فرزدق است چند شعر)گفته(كه ترجمه اش اين است):

1-تاكنون نديده ام بخشنده و صاحب كرمى را چه دارا و چه ندار كه(براى زنى)مهر كند مانند مهر قطام.

2-سه هزار درهم پول،و بنده و كنيزى،و ضربت زدن بعلى عليه السّلام با شمشيران بران.

3-و هيچ مهرى هر قدر هم كه گران و پر ارزش باشد گران تر و پر ارزش تر از على عليه السّلام نيست و هيچ فتكى چون فتك ابن ملجم نيست.

شرح-مترجم گويد:«فتك»در لغت بمعناى يورش بردن شخصى است بر ديگرى در حال بى خبرى او و كشتن آن شخص را بصورت غافلگير كردن.

و اما آن دو مرد ديگر كه براى كشتن معاويه و عمر و عاص با ابن ملجم پيمان بسته بودند پس يكى از آن دو(بشام آمد و در مسجد كمين كرده چون معاويه مشغول نماز شد)در حال ركوع ضربتى بمعاويه زد،و آن ضربت بر ران معاويه فرود آمد،و(پس از مداوا)از آن ضربت جان سالم بدر برد،و آن مرد را گرفتند و جابجا كشتند،و اما آن ديگرى بمصر آمد،(و شب موعد بمسجد رفت)و براى عمر و عاص در آن شب پيش آمدى رخ داد و مردى را بجاى خود براى خواندن نماز جماعت بمسجد فرستاد كه خارجة ابن أبى حبيبه عامرى نام داشت،و آن مرد بخيال اينكه عمرو عاص است ضربتى با شمشير باو زد،پس او را گرفتند و نزد عمر و عاص بردند و عمر و عاص او را كشت و خارجه هم فرداى آن روز مرد.

خبرى است كه عباد بن يعقوب رواجنى از حيان بن على عنزى روايت كند كه گفت:يكى از غلامان على عليه السّلام براى من حديث كرد كه چون هنگام مرگ أمير المؤمنين عليه السّلام فرا رسيد بحسن و حسين عليهما السّلام فرمود:آنگاه كه من از دنيا رفتم،مرا بر تابوتى حمل كنيد و از خانه بيرون بريد،و شما دنبال تابوت را بگيريد زيرا كه جلوى آن برداشته شود،و(ديگران)رنج برداشتن جلوى آن را از گردن شما كفايت كنند،سپس جنازۀ مرا بغريين(كه نام همين زمينى است كه اكنون قبر مطهر آن حضرت در آن واقع است،و برخى گفته اند نام دو عمارت و بنا بود كه در نجف قرار داشته است)ببريد،در آنجا سنگ سفيد درخشانى خواهيد ديد همان جا را بكنيد(و حفر كنيد)و در آنجا لوحى مى بينيد،پس مرا در همان مكان بخاك بسپاريد،گويد:همين كه آن حضرت از دنيا رفت جنازه اش را برداشتيم و از خانه بيرون برديم(و چنانچه فرموده بود)ما دنبال تابوت را گرفته بوديم و جلوش خود برداشته شده بود، و ما صدائى آهسته چون كشيدن درختى بر زمين مى شنيديم تا بغريين رسيديم،در آنجا سنگ سفيدى ديديم كه درخشندگى داشت،آنجا را كنديم لوحى ديديم بر آن نوشته بود:اين جايى است كه نوح براى على بن ابى طالب عليه السّلام ذخيره كرده،پس ما آن حضرت را در آن مكان دفن كرده برگشتيم،و از اين بزرگداشت و اكرام خداوند نسبت بأمير المؤمنين خورسند بوديم،پس جمعى از شيعيان كه بنماز بر جنازۀ آن حضرت نرسيده بودند،و ما جريانى را كه ديده بوديم و اكرامى كه خداى عز و جل نسبت بأمير المؤمنين عليه السّلام فرموده بود براى آنها باز گفتيم،آنها گفتند:ما هم دوست داريم آنچه را شما در بارۀ آن بزرگوار ديده ايد ما نيز بچشم خود ببينيم،بآنها گفتيم:طبق سفارش و وصيت خود آن حضرت جاى قبر پنهان شده،آنها(باين سخن توجه نكردند)بدان سو رفتند و بازگشتند،و گفتند:ما آنجا را كنديم و چيزى نيافتيم.

2-محمد بن عماره از پدرش از جابر بن يزيد الجعفى حديث كند كه گفت:از حضرت باقر محمد بن

ص: 22

على عليهما السّلام پرسيدم:أمير المؤمنين عليه السّلام در كجا دفن شد؟فرمود:در ناحيۀ غريين پيش از سپيده دم بخاك سپرده شد،و حسن و حسين و محمد(حنفيه)فرزندان آن حضرت،و عبد اللّٰه بن جعفر (برادرزاده اش،اين چهار تن)وارد قبرش شدند(و جنازه را در قبر گذاردند).

3-و يعقوب بن يزيد(بسند خود)روايت كند كه بحسين بن على عليهما السّلام عرض شد:كه شما أمير المؤمنين را در كجا بخاك سپرديد؟فرمود:شبانه او را برداشتيم:و از سوى مسجد اشعث او را برديم تا رسيديم بپشت كوفه در كنار غريين و در آنجا او را دفن كرديم.

4-و محمد بن زكريا(بسندش)از عبد اللّٰه بن حازم حديث كند كه گفت:روزى با هارون الرشيد براى شكار از كوفه بيرون رفتيم،پس بناحيۀ غريين و ثويه(كه جايى است پشت كوفه و قبر أبو موسى اشعرى در آنجا است)رسيديم،آهوانى را در آنجا ديديم،پس بازها و سگها(ى شكارى)را بطرف آنها رها كرديم،آنها ساعتى براى شكار آهوان دست و پا كردند(ولى نتوانستند آنها را شكار كنند)پس آن آهوان به تپۀ(كه در آنجا بود)پناه بردند و بالاى همان تپه ايستادند،(ناگهان ديديم)بازها در كنارى از آن تپه فرود آمدند و سگهاى شكارى بازگشتند،هارون از اين جريان در شگفت شد،سپس آهوان از تپه بزير آمدند بازها بطرف آنها پرواز كردند و سگها نيز بسوى آنها دويدند،آهوان(كه كه اين جريان را ديدند)دوباره بآن تپه(پناه بردند بآنجا)رفتند،بازها و سگها نيز(آنها را رها ساخته)بجاى خود بازگشتند،و تا سه مرتبه اين جريان تكرار شد،هارون الرشيد گفت:بشتاب برويد و هر كه(در اين اطراف)يافتيد او را نزد من بياوريد(زيرا چنين مينمايد كه اين زمين مقدسى است و اسرارى در آن نهفته است،گويد:ما بجستجو در آن اطراف پرداختيم،)پير مردى از قبيلۀ

ص: 23

بنى اسد يافتيم،و او را نزد هارون آورديم،هارون بوى گفت:مرا آگاه كن كه اين تپه چيست؟پير مرد گفت:اگر امانم دهى ترا آگاه سازم،هارون گفت:عهد و پيمان خدا براى تو است(و من با خدا عهد كنم)كه ترا از جايگاهت بيرون نكنم و آزارت ندهم؟پير مرد گفت:پدرم از پدرانش براى من حديث كرده كه آنها گفته اند:در اين تپه قبر على بن ابى طالب عليه السّلام است،و خداى تعالى آنجا را حرم امن قرار داده،و هيچ چيزى بدان جا پناه نبرد جز اينكه ايمن شود،پس هارون پياده شد و آبى خواسته وضوء گرفت و نزد آن تپه نماز خواند،و خود را بخاك آن ماليد و گريست،پس برگشتيم.

محمد بن عايشه(يكى از راويان حديث)گويد:من اين داستان را(از عبد اللّٰه بن حازم شنيدم ولى)نتوانستم بپذيرم و دلم آن را بخود راه نميداد،تا اينكه چند روزى گذشت و من براى بجا آوردن حج بمكه رفتم،در آنجا ياسر:زين بان(نگهبانان زين،يا سازندۀ زين)هارون را ديدار كردم، و شيوه اش چنين بود كه چون از طواف فارغ ميشديم مى آمد و با ما مى نشست،پس(روزى ياسر از اين در و آن در)سخن بميان آورد تا اينكه گفت:شبى از شبها در سفرى كه همراه هارون از مكه برميگشتيم و بكوفه رسيده بوديم،هارون بمن گفت:اى ياسر بعيسى بن جعفر(كه يكى از بنى عباس بود)بگو:

سوار شود(و براى رفتن آماده شود)پس هر دو سوار شدند و من نيز با آن دو سوار شدم(و براه افتاديم) تا رسيديم بغريين(جايى كه قبر على عليه السّلام در آنجا بود)پس عيسى بن جعفر بزير آمد و خوابيد، اما هارون الرشيد به تپه اى برآمد و نماز خواند و هر دو ركعت نمازى كه خواند دعا كرد و گريست و روى آن تپه ميغلطيد،(و خود را بخاك آن ميماليد)سپس ميگفت:اى پسر عمو بخدا سوگند من فضيلت و برترى و پيشى تو را در اسلام ميدانم،و بخدا ببركت(همين سوابق درخشان و كوششهاى فراوان)تو است كه من باين مقام رسيده ام و بر تخت سلطنت نشسته ام،و تو آنچنانى كه گفتم،لكن فرزندان تو مرا آزار دهند و بر من خروج كنند،(اين كلمات را ميگفت)سپس برميخاست و دوباره نماز ميخواند و

ص: 24

همين كلمات را تكرار ميكرد و دعا ميخواند و ميگريست،تا اينكه هنگام سحر شد،پس بمن گفت:اى ياسر عيسى را بلند كن،من او را بلند كردم،پس باو گفت:اى عيسى برخيز و نزد قبر پسر عمويت نماز بخوان،عيسى گفت:اين كداميك از پسر عموهاى من است؟گفت اين قبر على بن ابى طالب است، پس عيسى وضوء گرفت و ايستاد بنماز،و هر دو مشغول نماز بودند تا اينكه سپيده دميد،من گفتم:يا أمير المؤمنين صبح است،پس سوار شديم و بكوفه برگشتيم.

كه آفتاب حلقه زده بود(يعنى هنگام ظهر)پس رو بكعبه ايستاد و نماز خواند و پسرى آمد و طرف راستش ايستاد،سپس زنى آمد و پشت سر آن دو ايستاده(مشغول نماز شدند)پس آن جوان ركوع كرد و آن دو هم بركوع رفتند،آن جوان سر از ركوع برداشت آن دو نيز سر برداشتند،آن جوان بسجده رفت آن دو نيز بسجده رفتند،من بعباس بن عبد المطلب گفتم:اى عباس!كار بزرگى است!عباس گفت آرى كار بزرگى است!آيا ميدانى اين جوان كيست؟اين جوان محمد بن عبد اللّٰه بن عبد المطلب پسر برادر من است،آيا ميدانى اين پسرك كيست؟أو على بن ابى طالب پسر برادر(ديگر)من است،آيا ميدانى اين زن كيست؟او خديجه دختر خويلد(همسر محمد)است،(بدان كه)اين پسر برادرم(محمد) بمن گفته است:كه پروردگارش كه پروردگار آسمانها و زمين است او را بر اين دين(و روشى)كه (ديدى)و او بر آن است دستور داده و امر فرموده،و بخدا كسى در روى زمين جز اين سه نفر(كه ديدى)بر اين دين نيست.

2-و خبر داد بمن ابو حفص عمر بن محمد صيرفى(بسندش)از انس بن مالك كه گفت:رسول خدا (ص)فرمود:درود فرستادند فرشتگان بر من و بر على هفت سال،زيرا(در اين هفت سال)بسوى آسمان بالا نرفت شهادتى بيگانگى خدا و رسالت محمد جز از من و از على(يعنى كسى بخدا و بمن و باين دين جز على ايمان نياورده بود).

3-و بهمين سند از معاذه عدوية حديث شده كه گفت:شنيدم كه على بن ابى طالب بالاى منبر در شهر بصره

ص: 26

ميفرمود:منم صديق اكبر،ايمان آوردم پيش از آنكه ابو بكر ايمان آورد،و اسلام آوردم پيش از آنكه او اسلام آورد.

4-و خبر داد مرا ابو نصر محمد بن حسين مقرى(بسندش)از أبى سخيله كه گفت:من و عمار براى بجا آوردن حج بمكه سفر كرديم پس(سر راه)بخانۀ ابو ذر وارد شديم و سه روز نزد او مانديم، همين كه خواستيم از نزدش كوچ كنيم باو گفتيم:اى ابا ذر(اوضاع اسلام را دگرگون ميبينم)و مردم بحال سرگردانى و اختلاف دچار شده اند تو در اين باره چه ميانديشى؟(و بنظر شما چه بايد كرد؟) ابو ذر گفت:بكتاب خدا و على بن ابى طالب چنگ بزن،و ملازم آن دو باش،زيرا من گواهى دهم كه رسول خدا(ص)فرمود:على نخستين كسى است كه بمن ايمان آورد،و نخستين كسى است كه در قيامت با من دست دهد،و اوست صديق اكبر،و جداكنندۀ ميانۀ حق و باطل،و او پناهگاه مؤمنين است چنانچه مال و دارائى پناهگاه ستمكاران است.

مؤلف(ره)گويد:اخبار در اين باره زياده از اندازه است،و شواهد و گواه بر آن اخبار نيز نيز بسيار است از آن جمله گفتار خزيمة بن ثابت انصارى ذو الشهادتين است(كه جهت ملقب شدن او باين لقب در باب اول گذشت)كه محمد بن عمران مرزبانى(بسند خود)از ابن عايشه براى من حديث كرد،و او از خزيمة بن ثابت اين گفتار را كه در قالب چند شعر است روايت كرده(و ترجمۀ آن اشعار چنين است:)

ص: 27

1-من گمان نداشتم كه كار خلافت(و جانشينى پيغمبر ص)از قبيلۀ بنى هاشم و بويژه از حضرت أبو الحسن على عليه السّلام روى بگرداند:

2-(زيرا)مگر او نخستين كسى نيست كه رو بكعبه:قبلۀ مسلمانان نماز خواند؟و آيا او آشناترين(و داناترين)مردمان بكتاب خدا و اخبار رسيده از پيغمبر(ص)نيست؟.

3-و(مگر او نبود)آخرين كسى كه پيغمبر او را ديد(و از دنيا رفت،يعنى هنگام رحلت و فرا رسيدن مرگ آن حضرت كسى را رخصت ديدارش جز على عليه السّلام نبود،و اين بخاطر محبتى بود كه آن حضرت نسبت بعلى عليه السّلام داشت،و بجهت آن مقامى بود كه على عليه السّلام در پيشگاه آن حضرت داشت)و على آن كسى بود كه جبرئيل در كار غسل دادن و كفن پوشاندن پيغمبر صلّى اللّٰه عليه و آله ياريش كرد.

4-و او كسى است كه هر آنچه ديگران داشتند(از فضائل و كمالات)او بتنهائى همه آنها را دارا بود،و خود آنان نيز در اين باره شك و ترديدى نداشتند،ولى آنچه از محاسن در او بود در ديگران نبود.

5-آيا(با اين همه برتريها)چه چيز شما را(از پيروى او و بيعتش)باز داشت؟(آن را بگوئيد) تا ما هم بدانيم؟آگاه باشيد(كه براستى)اين بيعتى كه شما(با جز او)كرديد از بدترين فريبهائى است كه دچار شديد.

على بن ابى طالب دانشمندترين أمت من است،و در آنچه پس از من اختلاف كنند داناتر از همۀ آنها در داورى كردن است.

2-و خبر داد مرا محمد بن عمر جعابى(بسندش)از أبى سعيد خدرى كه گفت:شنيدم از رسول خدا(ص)كه ميفرمود:من شهر علم و دانشم،و على در آن شهر است،پس هر كه علم(و دانش) خواهد بايد آن را از على فرا گيرد.

3-و نيز(بسند ديگر)براى من روايت كرد از عبد اللّٰه بن مسعود كه گفت:رسول خدا(ص)على عليه السّلام را فرا خواند،و با او خلوت كرد،همين كه از نزد آن حضرت بيرون آمد،از او پرسيديم:

(چه بتو آموخت؟و)چه عهدى با تو كرد؟فرمود:هزار در از دانش بمن آموخت،كه از هر درى از آن هزار در بر من گشوده شد.

4-و خبر داد مرا محمد بن مظفر بزاز(بسند خود)از اصبغ بن نباته كه گفت:هنگامى كه مردمان با على عليه السّلام در بارۀ خلافت بيعت كردند،آن حضرت در حالى كه عمامۀ رسول خدا صلّى اللّٰه عليه و آله را بسر بسته بود،و جامۀ او را بر تن داشت بمسجد آمد و بر منبر بالا رفت،پس خداى را ستايش و ثنا كرد،و مردمان را پند و اندرز داد،سپس بمنبر تكيه زد و جايگير كه شد انگشتان دو دست خود را

ص: 29

درهم فرو برد و مشبك ساخته بر زير ناف نهاد و فرمود:اى گروه مردم از من بپرسيد پيش از آنكه(من از دست شما بروم،و)مرا نيابيد،از من بپرسيد زيرا دانش اولين و آخرين نزد من است،آگاه باشيد بخدا سوگند اگر(بر بالين خلافت تكيه زنم و)بستر حكومت برايم گسترده شود ميان اهل توراة(و يهود)با توراتشان،و ميان اهل انجيل(و نصارى)با انجيلشان،و ميان اهل زبور با زبور آنها،و ميانه اهل قرآن با قرآن داورى كنم،بدانسان كه هر كتابى از اين كتابها بسخن آيد و بگويد بار پروردگارا همانا على بداورى تو داورى كرد،بخدا سوگند من بقرآن و شرح و تفسير آن داناترم از هر كه ادعاى دانستن آن را ميكند،و اگر يك آيه در قرآن نبود هر آينه شما را بآنچه تا روز قيامت خواهد شد آگاه ميكردم،سپس(دوباره فرمود:)از من بپرسيد پيش از آنكه مرا نيابيد،سوگند بآن كه دانه را(در دل زمين)شكافت،و انسان را آفريد،اگر از يك بيك آيه هاى قرآن از من بپرسيد شما را آگاه سازم از هنگام فرود آمدنش،و از آنچه(آن آيه)در بارۀ آن فرود آمده،و از ناسخ و منسوخ آن،و خاص و عامش،و محكم و متشابهش،و اينكه در مكه نازل شده يا در مدينه(از همۀ اينها) شما را آگاه كنم،بخدا،هيچ گروهى نيست كه گمراه شود يا رستگار گردد تا روز قيامت جز اينكه من پيشوا و جلودار آنها و خوانندۀ بآن گروه را مى شناسم.

و از اين قبيل اخبار(كه دلالت بر فضيلت آن حضرت كند)بسيار است،و ذكر همۀ آنها كتاب را طولانى كند.

(بسند خود)از قيس بن ابى هارون براى من روايت كرد كه گفت:نزد أبو سعيد خدرى رفتم و باو گفتم:آيا تو در جنگ بدر بودى؟گفت:آرى(سپس)گفت:شنيدم از رسول خدا صلّى اللّٰه عليه و آله كه در يكى از روزها كه فاطمه عليها السلام گريان بنزد آن حضرت آمده بود و ميگفت:اى رسول خدا زنان قريش در بارۀ تهيدستى و نادارى على مرا سرزنش كنند؟پيغمبر صلّى اللّٰه عليه و آله بفاطمه فرمود:

اى فاطمه آيا خوشنود نيستى كه من ترا بهمسرى كسى درآوردم كه اسلامش پيشتر از ديگران و دانشش بيشتر از همگنان است؟براستى خداى تعالى بأهل زمين توجهى فرمود و از ميان ايشان پدرت را برگزيد و او را پيغمبر قرار داد،دوباره بآنها توجهى فرمود،و از ايشان شوهرت را برگزيد و او را وصى قرار داد،و خداى تعالى بمن وحى فرمود:كه ترا بنكاح و همسرى با او درآورم،اى فاطمه آيا ندانسته اى كه بخاطر ارجمند داشتن و بزرگداشت تو بود كه خدا بهمسرى بزرگترين بردباران،و دانشمندترين مردان،و پيشتاز مسلمانان،(كسى كه پيش از ديگران اسلام اختيار كرد)درآورد؟فاطمه عليها السلام (از اين سخنان)خندان و شكفته شد،پس رسول خدا صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم باو فرمود:اى فاطمه براستى براى على هشت فضيلت است كه بهيچ يك از پيشينيان و آيندگان مانند آنها داده نشده:او برادر من است در دنيا و آخرت و اين فضيلتى است كه هيچ كس داراى آن نيست،و تو كه بانوى زنان اهل بهشتى همسر او هستى،و دو نتيجه و زادۀ رحمت(يعنى حسن و حسين)كه فرزندزادگان منند فرزندان اويند،و برادرش(جعفر بن ابى طالب)كسى است كه با دو بال در بهشت آرايش شده و با فرشتگان بهر كجا خواهد پرواز كند،و علم(و دانش)اولين و آخرين نزد اوست،و اوست نخستين كسى كه بمن ايمان آورد،و اوست آخرين كسى(كه هنگام مرگ)مرا ديدار كند،و اوست وصى من و وارث برندۀ همۀ اوصياء.

ص: 31

2-و نيز در كتاب محمد بن عباس رازى ديدم(بسند خود)از ابن عباس حديث كند كه گفت:

براى ما خاندان(خاندان بنى هاشم)هفت خصلت است كه هيچ يك از آنها در مردمان ديگر نيست:

(1)پيغمبر صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم از ماست.(2)بهترين اين امت پس از پيغمبر صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم و وصى او على بن ابى طالب عليه السّلام از ماست.(3)حمزۀ(سيد الشهداء)كه اسد اللّٰه و اسد رسوله (يعنى شير خدا و شير رسول او)است و آقاى شهيدان است از ما است.(4)جعفر بن ابى طالب كه دو بال در بهشت باو داده شده كه با آن دو بهر جا كه خواهد پرواز كند از ما است.(5)دو سبط اين امت و دو آقاى جوانان اهل بهشت حسن و حسين عليهما السّلام از ما هستند.(6)قائم آل محمد صلى اللّٰه عليه و آله و سلم كه خداوند باو پيغمبرش را گرامى داشته از ما است.(7)يارى شده يعنى آنان كه خدا در باره شان فرمايد:«بدرستى كه ايشانند يارى شدگان،و همانا سپاه مايند پيروزان»(سورۀ صافات آيه 172-173)از ما است.

3-و محمد بن ايمن از ابى حازم غلام ابن عباس حديث كند كه گفت:رسول خدا صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم بعلى عليه السّلام فرمود:يا على با تو(در بارۀ فضيلت و برترى)مخاصمه و پيكار كنند،و تو بهفت خصلت(و فضيلت بر ديگران)پيروز شوى كه هيچ كس داراى آن هفت خصلت نيست:(1)تو نخستين ايمان آورندگان هستى و با من در ايمان(2)در پيكار و جهاد(با دشمنان دين)از همگان بزرگتر (و برترى).(3)داناترين ايشان هستى بروزهاى خدا(شرح اين قسمت و برخى قسمتهاى ديگر آن در آخر حديث بيايد).(4)در پيمان و عهد با خدا باوفاترين و پايدارترين آنهائى(5)بمردمان مهربانتر

ص: 32

از ديگرانى.(6)در بخش كردن(بيت المال)بطور مساوات و برابر از ديگران بهترى.(7)و در سنجش(فضيلت)نزد خداوند از همه برتر و بزرگترى.

(شرح-طبرسى(ره)در مجمع البيان در تفسير آيۀ شريفۀ:« وَ ذَكِّرْهُمْ بِأَيّٰامِ اللّٰهِ »يعنى...ياد آوريشان كن بروزهاى خدا...(سورۀ ابراهيم آيه 5)چند وجه نقل كرده و هر يك از آنها را از يك يا جمعى از مفسرين روايت كند.(1)اينكه مقصود از روزهاى خدا پيش آمدهائى است كه در آن روزها رخ داده مانند نابود شدن و غرق شدن و دچار بلا و عذاب شدن امتهاى گذشته كه ديگران(از نافرمانى خدا) بترسند و پند گيرند،يعنى روزهائى كه خداوند از مردمان گذشته انتقام گرفته است.(2)مقصود از روزهاى خداوند نعمتهاى او است.(3)مقصود از روزهاى خدا كردار او نسبت ببندگان است چه آن كردار نعمت دادن باشد بآنها يا انتقام از ايشان،و على بن ابراهيم قمى(ره)در تفسير اين آيه گويد:روزهاى خداوند سه روز است:روز آمدن حضرت قائم عليه السلام،و روز مرگ عمومى،و روز قيامت،و شيخ صدوق(ره) در كتاب خصال و نيز در كتاب معانى الاخبار از امام باقر عليه السلام حديث كند كه فرمود:روزهاى خدا سه روز است:روزى كه حضرت قائم عليه السّلام ظهور كند،و روز رجعت،و روز قيامت.اين بود روايات و كلمات مفسرين در اين باره،و البته معناى اين حديث با آنچه در تفسير على بن ابراهيم و كتاب خصال و معانى الاخبار وارد شده مناسب تر و بذهن نزديكتر است از آنچه در تفسير مجمع البيان نقل فرموده است،و العلم عند اللّٰه.

و در آن قسمت از حديث كه فرمود:«و أقسمهم بالسويه»اشاره است باينكه ديگران در قسمت كردن بيت المال ميان مردم تفاوت را منظور كنند و ميان پير و جوان و خرد و كلان،و بيگانگان و نزديكان و مستمندان و ثروتمندان،و گمنامان و اشراف و اعيان را فرق گذارند چنانچه از كردار ابو بكر و عمر و عثمان كه پيش از آن حضرت بودند مشهور شد،ولى على عليه السّلام بدون تفاوت بهمه يكسان بخش ميكرد و همين عدالت او بود كه باعث بيعت شكنى طلحه و زبير و كناره گيرى گروهى از دنيا پرستان گرديد،و شواهد تاريخى آنچه گفته شد بر اهل اطلاع پوشيده نيست و نقل آنها مناسب با وضع ترجمه و شرح ما نيست،و سخن را بدرازا كشيد).

و مانند اين اخبار و آنچه بآن معنى است نزد شيعه و سنى مشهورتر از آنست كه نيازى بدرازا كردن سخن و شرح كلام باشد.

4-و اگر نبود در برترى آن حضرت جز حديث طائر(داستان مرغ بريان شده كه شرح آن بيايد) كه روايتش مشهور و زبانزد همگان است(براى ما)كافى بود،و ما را بى نياز ميكرد،كه در آن حديث

ص: 33

پيغمبر(ص)فرمود:بار خدايا محبوبترين آفريدگانت را نزد خود پيش من آر تا با من از اين مرغ(بريان شده)بخورد،و امير المؤمنين عليه السّلام آمد،زيرا(از اين حديث)روشن شود كه او محبوبترين آفريدگان نزد خدا بود،و بزرگترين آنان بود از نظر پاداش،و مقام قرب او بخدا بيش از ديگران، و كردارش براى خدا برتر از همگان بود.

شرح-محدث بحرانى(ره)در كتاب غاية المرام در ضمن سى و شش حديث از طريق اهل سنت، و هشت حديث از طريق محدثين شيعه داستان مرغ بريان شده را با اختلافى كه در كيفيت نقل آنها است حديث كرده،و ملخص آن اينست كه انس بن مالك خدمتكار رسول خدا(ص)حديث كند كه روزى مرغ بريان كرده اى بعنوان هديه نزد پيغمبر(ص)آوردند،پس آن حضرت دست بسوى آسمان بلند كرد و عرضكرد:

بار خدايا...تا بآخر حديث.

5-و(نيز اگر نبود جز)حديث جابر بن عبد اللّٰه انصارى(در بارۀ فضيلت على عليه السّلام ما را كافى بود،و آن حديث چنين است)كه جابر در بارۀ امير المؤمنين عليه السّلام از رسول خدا(ص) پرسيد؟فرمود:او بهترين بشر است و كسى جز كافر در اين باره شك و شبهه نكند،و اين حديث را جابر بسندهائى كه آنها را برسول خدا(ص)رسانده و پيش نقل كنندگان احاديث معروف است روايت كرده و دليلهائى كه دلالت كند بر اينكه امير المؤمنين عليه السّلام پس از رسول خدا(ص)برترين مردمان است (بسيار است)و همديگر را تقويت كنند،و اگر ما بخواهيم تمامى آنها را در اينجا بياوريم بايد در كتاب جداگانۀ بدان اختصاص دهيم،و همين مقدار كه در اين باره بيان شد ما را كفايت كند.

السّلام را ديدم كه بالاى منبر ميفرمود:سوگند بآن كه دانه را(در دل زمين)شكافت و انسان را آفريد اين عهدى است كه پيغمبر(ص)با من فرموده:(كه بمن گفت:اى على)دوست ندارد تو را جز مؤمن و دشمنت ندارد جز منافق.

2-محمّد بن عمران مرزبانى(بسندش)از حارث همدانى براى من حديث كرد كه گفت:روزى على عليه السّلام را ديدم كه بر منبر بالا رفت پس حمد و ثناى خداى را بجاى آورد سپس فرمود:اين تقديرى بود كه خداى تعالى بر زبان پيغمبر(ص)جارى كرد،كه مرا دوست نميدارد جز مؤمن و دشمنم ندارد جز شخص منافق،و هر كه افترا(بر خدا و رسول)بندد(و بدروغ چيزى را بآنها نسبت دهد)زيانكار است.

3-(اين حديث مانند حديث(1)همين فصل است).

1-محمد بن عمران مرزبانى(بسند خود)از جابر بن يزيد از امام باقر عليه السّلام براى من حديث كرد كه آن حضرت عليه السّلام فرمود:از ام سلمة همسر پيغمبر(ص)راجع بعلى بن ابى طالب پرسيدند؟ ام سلمة گفت:شنيدم از رسول خدا(ص)كه ميفرمود:همانا على و شيعيانش رستگاران هستند.

2-و بسند ديگر از اصبغ بن نباتة برايم حديث كرد و او،از على عليه السّلام حديث كند كه فرمود:

رسول خدا(ص)فرموده:همانا براى خداى تعالى درختى است از ياقوت سرخ كه بدان نرسد كسى جز من و شيعيانم،و مردم ديگر از آن بهرۀ ندارند.

3-و بسند ديگر برايم حديث كرد از انس بن مالك كه گفت:رسول خدا(ص)فرمود:وارد بهشت ميشوند از امت من هفتاد هزار نفر كه نه حسابى براى آنانست و نه عذابى،سپس رو بعلى عليه السّلام كرده فرمود:آنها شيعيان تو هستند و تو پيشواى ايشانى.

4-و بسند ديگر براى من حديث كرد از زيد بن على بن الحسين عليهما السّلام از پدرش از جدش على عليهم السّلام كه فرمود:از حسد مردم(و رشگ آنان)نسبت بخودم برسول خدا(ص)شكايت كردم؟ حضرت فرمود:اى على،همانا نخستين چهار نفرى كه وارد بهشت ميشوند:منم و تو و حسن و حسين،و

ص: 36

فرزندان ما پشت سر ما هستند،و دوستان ما پشت سر آنهايند،و شيعيان ما در سمت راست و چپ ما هستند.

پاكيزگى ولادت آنها بنام پدرانشان خوانده شوند.

توضيح-مقصود از مردمان در اين دو حديث،بقرينۀ حديثهاى ديگرى كه در اين باره رسيده و از جملۀ آنها حديث سوم همين فصل است،آنهائى هستند كه عداوت و دشمنى على عليه السّلام را در دل دارند نه همۀ مردم،زيرا مطابق رواياتى كه فرموده اند:«ان لكل قوم نكاحا»(براى هر امت و هر ملتى ازدواجى است)و در حديثى كه در كافى است باين لفظ است:«ان لكل امة نكاحا تحتجزون به من الزنا»(براى هر امتى ازدواجى است كه بوسيلۀ آن از زنا جلوگيرى كنند)مطابق اين روايات ازدواج،و زناشوئى هر ملتى بهر مذهبى كه باشند چنانچه بر ميزان قانون آنان باشد صحيح است و از نظر اسلام حلال زاده هستند، پس باصطلاح عموم اين دو حديث،با آن روايات تخصيص ميخورد،و مقصود دشمنان آن حضرت خواهند بود.

3-جعفر بن محمد قمى(بسند خود)از جابر بن عبد اللّٰه انصارى برايم حديث كرد كه گفت:من با گروهى از قبيلۀ انصار بحضور رسول خدا(ص)شرفياب بوديم،پس آن حضرت(ص)بما فرمود:اى گروه انصار فرزندان خود را بدوستى على بن ابى طالب آزمايش كنيد،پس هر كدام على را دوست داشت بدانيد كه فرزند شما است(و حلال زاده است)و هر كدام كه او را دشمن داشت بدانيد او از زنا است.

رسول خدا(ص)بودم،و شبى كه نوبت ام حبيبه دختر ابو سفيان بود(و بنا بود آن حضرت(ص)نزد ام حبيبه كه يكى از همسرانش بود بسر برد)براى آن حضرت آب وضوئى آوردم،پس بمن فرمود اى انس هم اكنون از اين در بر تو درآيد(و وارد شود)أمير المؤمنين و بهترين اوصياء،كسى كه در اسلام بر ديگران پيشى گرفته و دانشش از همه فزونتر،و بردباريش بر ديگران بچربد،انس گويد:من با خود گفتم:

بار خدايا اين كس را(كه رسول خدا(ص)توصيف كرد)از قوم و قبيلۀ من قرار ده(و خلاصه آرزو داشتم كه يكى از فاميل من از در درآيد)گويد:طولى نكشيد كه على بن ابى طالب عليه السّلام وارد شد رسول خدا(ص)نيز سرگرم وضوء گرفتن بود،همين كه على عليه السّلام وارد شد رسول خدا(ص)آب وضو را (كه در مشتش بود)بروى على عليه السّلام پاشيد بطورى كه چشمان او پر از آب شد،على عليه السّلام(گمان كرد كه اين كردار از روى اعتراض و عيب گرفتن بر او است،و كارى از او سر زده يا پيش آمد ديگرى شده كه انگيزه و سبب اين كردار گرديده،از اين رو)عرضكرد:اى رسول خدا آيا در من تازۀ رخ داده؟ پيغمبر(ص)فرمود:جز خوبى چيز تازۀ در تو رخ نداده،تو از منى و من از تو،قرض مرا ادا كنى، و بعهد و پيمان من وفا كنى،و تو مرا غسل دهى و در گورم نهى،و(احكام الهى را)بگوش مردم رسانى، و(فرامين دين را)پس از من براى آنان آشكار نمائى،على عرضكرد:اى رسول خدا مگر خودت تبليغ احكام نكرده اى؟(و بگوش مردم نرسانده اى كه من برسانم؟)فرمود:چرا و ليكن تو براى آنان بيان كنى آنچه را كه پس از من در باره اش اختلاف كنند.

2-و نيز مظفر بن محمد(بسند ديگر)برايم حديث كرد از ابن عباس كه رسول خدا(ص)بام سلمه

ص: 39

رضى اللّٰه عنها(همسرش)فرمود:(آنچه ميگويم)بشنو و بر آن گواه باش:اين على امير مؤمنان و آقاى اوصياء است.

3-و نيز از معاوية بن ثعلبة حديث كرد كه گفت:بابى ذر غفارى رضى اللّٰه عنه(هنگام مرگش) گفته شد:كه وصيت كن!گفت:وصيت كرده ام،گفته شد:بكه وصيت كرده اى؟گفت:بأمير مؤمنان گفته شد:(يعنى)بعثمان؟گفت:نه،بآن كه بحقيقت أمير مؤمنان است(يعنى)على بن ابى طالب عليه السّلام همانا او قوام و پايۀ نظام زمين،و تربيت دهندۀ اين امت است،اگر او را از دست دهيد زمين را و آنچه بر او است دگرگون خواهيد يافت.

4-و حديث بريدة بن خضيب اسلمى ميان دانشمندان مشهور و معروف است بسندهائى كه شرح آن سخن را بدرازا كشد كه گفت:همانا رسول خدا(ص)بمن(و گروهى ديگر كه رويهم رفته هفت نفر بوديم، و من)هفتمين نفر از آن هفت نفر بودم،و در ميان آنها ابو بكر و عمر و طلحه و زبير بودند،دستور داد و فرمود:بعلى سلام كنيد بعنوان فرمانروائى و امارت مؤمنين،(يعنى باو بگوئيد:سلام بر تو اى أمير مؤمنان)پس ما بهمان نحو(كه فرموده بود)بر او سلام كرديم و(اين در زمانى بود كه)رسول خدا (ص)در ميان ما بود و زندگى ميكرد.(يعنى على عليه السّلام در زمان زندگى پيغمبر ملقب باين لقب يعنى«امير المؤمنين»گرديد).

و مانند اين اخبار بسيار است كه ذكر آنها كتاب را طولانى كند و اللّٰه الموفق.

بر صحت آن،و بى نياز از آوردن سندهاى آن است،پس آنها بسيار است كه شرح آنها باعث طولانى شدن كتاب گردد،و نقل شمۀ از آن ما را از ذكر تمامى آنها بى نياز كند ان شاء اللّٰه تعالى،و هدف ما از نوشتن اين كتاب نيز بيش از اين نيست.

از آن جمله است:كه پيغمبر(ص)در آغاز كار دعوت مردمان بسوى اسلام،نزديكان فاميل و تيرۀ خود را گرد آورد،و اسلام را بر ايشان عرضه داشت(و پيشنهاد پذيرش اين دين را بآنان فرمود) و از آنها در برابر دشمنان و كافران يارى خواست و استمداد كرد،و در برابر پذيرش اسلام و ياريش براى آنها در بزرگى و بلندى در دنيا،و پاداش بهشت را در آخرت،بعهده گرفت و ضمانت فرمود،پس هيچ يك از آنها جز أمير المؤمنين على بن ابى طالب عليه السّلام پاسخش نداد(و تنها او بود كه پيشنهاد او را پذيرفت) و با اين جريان رسول خدا منصب برادرى و وزارت خودش،و وصى و وارث بودن و جانشينى خويشتن را باو ارزانى فرمود،و بهشت را نيز بر او واجب كرد،و تفصيل اين جريان در داستان يوم الدار بود كه تاريخ نويسان اجماع بر درستى و صحت آن دارند(و شرح قصه بدين قرار بود)كه در آن روز رسول خدا (ص)فرزندان عبد المطلب را در خانۀ ابو طالب گرد آورد،و آنها در آن روز بنا بگفتۀ راويان چهل نفر مرد بيك نفر كم و زياد بودند،و دستور فرمود كه براى آنان خوراكى تهيه شود(و آن خوراك عبارت بود)از يك ران گوسفند و ده سير گندم،و سه كيلو شير،در صورتى كه هر يك نفر از آنان بخوردن يك گوسفند بره،و هشت من آشاميدنى(مانند شير و دوغ و مانند آنها)در يك وعده شناخته شده بودند،و آن حضرت با اين كار،يعنى با فراهم ساختن خوراك كم،و نوشيدنى اندك براى همۀ آنها،و سيرشدنشان با اين اندك چيزى كه يكنفر آنها را بطور معمول سير نميكرد،ميخواست نشانۀ(پيغمبرى و نبوت خود را)براى آنها آشكار نمايد،سپس دستور داد كه آن خوراك را پيش آنها آوردند،همۀ آنها از آن اندك

ص: 41

خوردند تا سير شدند: و آن خوراكى و نوشيدنى هم بجاى ماند بطورى كه گويا دست بآن نخورده،و بدان وسيله آنان را بشگفت درآورد،و نشانۀ پيغمبرى و گواه راستگوئى خود را با برهان الهى بآنان آشكار نمود،و پس از آنكه از خوراك و نوشيدنى سير و سيراب گشتند بآنها فرمود:اى فرزندان عبد المطلب همانا خداى تعالى مرا بسوى همۀ مردمان برانگيخته،و بويژه بجانب شما فرستاده(و در اين باره دستور جداگانه داده)و فرموده است:«و بترسان خويشاوندان نزديك خويش را»(سورۀ شعراء آيۀ 114) اكنون من شما را بدو كلام كه سبك است گفتن آن بر زبان و سنگين است در ترازوى اعمال ميخوانم، و بسبب آن دو فرمانرواى بر عرب و عجم خواهيد شد،و همۀ امتها فرمانبردار شما گردند،و(روز قيامت) نيز بوسيلۀ آن ببهشت وارد شويد،و از آتش دوزخ رهائى يابيد،(و آن دو كلام)گواهى دادن بيگانگى خدا است،و اينكه من فرستادۀ او هستم،پس هر كس از شما مرا در اين باره اجابت كند(و پاسخ دهد) و مرا بدان يارى كند و بپا خيزد،او برادر و وصى و وزير و وارث من و جانشين پس از من خواهد بود؟پس هيچ يك پاسخ آن حضرت را ندادند،امير المؤمنين عليه السّلام فرمايد:من از ميان آنها برخاستم در صورتى كه در آن زمان كوچكترين آنها از نظر سال من بودم،و ساق پايم از همۀ آنها نازكتر و چشمم از تمامى ايشان ناتوانتر بود،پس عرضكردم:اى رسول خدا من در اين كار شما را يارى كنم؟فرمود:بنشين و دوباره همان سخن را براى آنها بيان داشت و آنها خاموش نشسته بودند و سخنى نگفتند،من باز برخاستم و مانند گفتار نخستين سخن گفتم،فرمود:بنشين،و براى سومين بار سخن خويش را براى آنها تكرار فرمود،و هيچ يك از آنها دهان نگشود و حرفى بر زبان جارى نساخت،من برخاستم و عرضكردم:اى رسول خدا من در اين كار شما را يارى كنم،فرمود:بنشين كه تو برادر و وصى و وزير و

ص: 42

وارث و جانشينم پس از من خواهى بود،پس آن گروه برخاستند و(از روى ريشخند و مسخره گى) به ابى طالب ميگفتند:اى ابو طالب اگر بدين پسر برادرت درآئى براى تو فرخنده و ميمون است چون كه پسرت را فرمانرواى تو كرد.

كه همگان بطور دستجمعى خونش را بريزند)مأمور شد از مكه بمدينه هجرت كند و نمى توانست در برابر آنها آشكارا از مكه بيرون رود،و خواست در پنهانى و بى خبرى آنان خارج گردد،تا از شر آنها آسوده ماند(تنها)بأمير المؤمنين گزارش كار خود را داد(و جز او كسى را آگاه نكرد)و او را وادار بدفاع از خويشتن كرد،باين گونه كه(دستور داد)در بستر او بخوابد،بدانسان كه ندانند در بستر خوابيده و گمان كنند خود پيغمبر(ص)است و مانند هر شب در جاى خود آرميده،پس أمير المؤمنين عليه السّلام در آن شب جان خود را براى خداى تعالى در كف نهاد،و آن را در راه پيروى او بفروخت،و در راه پيامبر گراميش از جان گذشت،و اين بخاطر آن بود كه آن حضرت بدين وسيله از شر دشمنان رهائى يابد،و وجود شريفش از نقشۀ شوم كافران سالم بماند،و بهدف اساسى كه دعوت مردمان بخدا،و بر پا داشتن دين و آشكار ساختن آئين بود برسد،پس على عليه السّلام بجاى رسول خدا(ص)در بستر خوابيد،و براى اينكه او را نشناسند با جامه خود را پيچد،(بدانسان كه اگر كسى او را ميديد گمان نميكرد جز پيغمبر (ص)باشد)پس(از انجام آنچه گفته شد)آنها كه براى كشتن رسول خدا(ص)انجمن كرده بودند و همگى مسلح بودند سر رسيدند،و گرداگرد على عليه السّلام پره زدند(و حلقه وار او را احاطه كردند) و چشم براه سپيده دم دقيقه شمارى ميكردند تا هوا روشن شود،و آشكارا او را بكشند،تا خونش هدر رود و پايمال گردد زيرا چون بنى هاشم كشندگان او را بنگرند،و از هر قبيله و فاميلى كه در مكه بودند يكتن را در ميان كشندگان ببينند و همه را شريك در ريختن خون او بدانند،نتوانند كشندگان را بدان جرم بكشند،چون بخاطر كشته شدن يكتن نتوانند با همۀ قبائل بستيزه و نبرد درآيند،و(با اين نقشۀ زيركانه اى كه كشيده بودند)تنها فداكارى على عليه السّلام بود كه سبب رهائى يافتن(ص)از دست آنان گرديد،و جلوگير از ريخته شدن خون آن حضرت شد،و در نتيجه توانست دستور پروردگار خويشتن را انجام دهد،(و مردم را بخداى يگانه راهنمائى كند) و اگر امير المؤمنين عليه السّلام نبود و آن فداكارى را

ص: 44

نميكرد،كار تبليغ(و رساندن احكام)رسول خدا(ص)بپايان نميرسيد،و عمرش كفاف انجام آن را نميداد و دشمنان و رشگ بران آن حضرت بر او چيره و پيروز ميشدند،(از اين رو على عليه السّلام در بستر خوابيد، و آنها نيز بى آنكه از جريان آگاه باشند و گمان ببرند كه او على عليه السّلام است،در اطراف او چشم براه سپيده و روشنى هوا بودند)چون صبح شد و ناگهان بسوى او يورش بردند،على عليه السّلام برخاسته بآنها حمله ور شد،آنها كه(باور نداشتند آن مرد خفته على باشد،همين كه)او را ديدند پراكنده شده و بازگشتند،و انديشۀ شومشان در بارۀ رسول خدا(ص)نقش بر آب شد،و رشتۀ تدبيرشان يكسره از هم گسيخت و آرزوهائى كه بدنبال اين كار در سر پرورانده بودند جملگى بر باد رفت و با آن پيش بينى كه پيغمبر اكرم(ص)فرمود:و آن فداكارى كه على عليه السّلام كرد نظم و ترتيب ايمان بر جاى ماند،و بينى شيطان بخاك ماليده شد،و دشمنان دين و آئين سرافكنده گشتند،و اين براى أمير المؤمنين صلوات اللّٰه عليه منقبتى است بى نظير،و كسى در اين باره همباز و در اين فضيلت انباز او نگشت،و مانند او در اين راه كسى از جان نگذشت.

و خداى سبحان در بارۀ اين جريان،و از خود گذشتگى امير مؤمنان،اين آيه از قرآن را فرو فرستاد:«و از مردم كسى است كه ميفروشد جان خود را در پى خوشنودى خدا،و خدا است مهربان ببندگان»(سورۀ بقره آيه 207).

ناگهان از مكه بمدينه رود،در ميان فاميل و نزديكان خويش جز على عليه السّلام كسى را نيافت كه امانتهاى قريش را باو بسپارد از اين رو(آن امانتها را نزد او گذارد،و)او را در مكه بجاى نهاد كه آنها را بصاحبانش برگرداند و وامهائى كه از مردم مكه گرفته بود بپردازد،و دختران و زنان خانواده و همسرانش را گرد آورده آنها را بمدينه ببرد،و ديده نشد كه كسى را جز او باين كار در جاى خود بگمارد، تنها على عليه السّلام بود كه پيغمبر(ص)بامانت داريش اعتماد كرد،و بشهامت و شجاعتش تكيه كرد،و دفاع از زنان و نزديكانش را به نيروى او واگذار نمود،و براستى و درستى او از جهت خاندان و همسرانش آسوده خاطر گشت،و آنچه از پارسائى و خود نگهدارى او ميدانست دل مباركش را بر اداى امانت او آرام داشت،على عليه السّلام نيز پس از اينكه اين مأموريت خطير بدوشش نهاده شد ببهترين وجهى آن را انجام داد،و هر امانتى را بصاحبش پرداخت،و هر صاحب حقى را بحق خود رسانيد،و دختران پيغمبر(ص) و پرده گيان آن حضرت را گرد آورده آنها را بسوى مدينه حركت داد،و خود پياده همراه آنان براه افتاد،و در همه جا(در طول راه)با آن راه دور و دراز از دشمنان آنها را نگهبانى كرد،و براى نگهدارى آنها از شر دشمن از خود گذشتگى(عجيبى)نشان داد(مورّخين مى نويسند:كه چون على عليه السّلام زنان را از مكه بيرون برد،و قريش از اين جريان آگاه شدند هفت تن از جنگجويان را بدنبال على عليه السّلام روان كردند كه او را از رفتن و بردن زنها جلوگيرى كنند و آنها را بمكه بازگردانند،و آنها در منزلى بنام ضجنان بدان كاروان رسيدند و بعلى عليه السّلام دستور بازگشت بمكه را دادند،و چون ديدند او اعتنائى بگفتۀ آنها نكرد خود بسوى زنان حمله ور شدند كه آنها را بازگردانند،در اينجا على عليه السّلام رشادت بى سابقۀ كرد و يك تنه شروع به نبرد با آنها نمود،و با تردستى و چابكى مخصوصى كه در جنگها ويژۀ آن حضرت بود آنان را تار و مار كرد،و برخى را بخاك افكنده و ديگران رو بفرار نهادند،و با اين شجاعت بى نظير زنان را از دست دشمنان رهانيد)و همه جا با آنها در راه مدارا كرد،تا آنها را بمدينه رسانيد،در صورتى كه ببهترين وجهى از آنها نگهدارى و نگهبانى فرمود و با خيرانديشى و نيكرفتارى خود رنج سفر را از آنان بركنار داشت،و پيغمبر گرامى نيز هنگامى كه على عليه السّلام وارد مدينه شد او را در خانه خويشتن جاى داد،و در جايگاه خود فرود آورد،و با فرزندان و

ص: 46

پردگيان خويش آميزشش داد،و از آنان جدايش نساخت،و رازهاى درونى و اسرار كارش را از او پنهان نداشت.

و اين خود منقبتى است جداگانه كه على عليه السّلام در رسيدن بآن در ميان همۀ خاندان پيغمبر صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم و يارانش يگانه بود،و كسى در اين باره با او انباز نشد،و نه ديگران مانند آن را دارا شدند،تا چه رسد بآن همه فضائل روشنى كه جلوتر گذشت و دلهاى خردمندان را شيفته و فريفته كرده است.

و دشمنان دين با آنان رفتار كرد، و همين رفتار او اسلام را ننگين ساخت،و گروهى از آن مردمانى را كه پيغمبر(ص)آنها را بايمان دعوت فرموده بود گريزان كرد،و نزديك بود باين كردار ناهنجار شالودۀ اسلام از هم پاشيده شود،پس رسول خدا(ص)براى جبران اين رفتار ناپسند،و اصلاح اين كردار نابجا، و جلوگيرى از گسيختن رشتۀ شريعت و دفاع از حريم مقدّس دين بأمير المؤمنين عليه السّلام پناهنده گشت،و براى دلجوئى آن قبيله،و دور ساختن كينه و خشمشان و نگهدارى از ايمانشان على عليه السّلام را بسوى آنان گسيل داشت،و باو دستور داد كه خونبهاى كشتگان آنها را بپردازد،و بازماندگان آنها را خشنود سازد،على عليه السّلام با روى باز فرمان آن حضرت را پذيرفت و(بنزد آنان رفت،و)با اموال زيادى كه در اختيار داشت زياده بر خونبهاى كشتگان آنها بايشان بخشش كرد،و بآنها فرمود:خونبهاى كشتگان شما را پرداختم،و زياده بر آن نيز بشما دادم كه بهمۀ بازماندگان آنها برسانيد تا بدين وسيله خداى تعالى را از پيامبرش خوشنود سازيد،و شما نيز بدان زيادى از رسول خدا(ص)خوشنود شويد،و از آن سو خود پيغمبر (ص)نيز در مدينه بيزاريش را از كردار خالد نسبت بآنها آشكارا فرمود و بگوش آن قبيله رسانيد،و (اين دو جريان يعنى)بيزارى و تنفر جستن رسول خدا(ص)از كردار زشت خالد،و ديگر دلجوئى امير المؤمنين عليه السّلام از آنان در برابر آن رفتار،دست بهم داد و سبب شد كه كار بسازش و نيكى انجامد،و ريشه هاى فساد كنده شود،و جز على عليه السّلام كسى نبود كه اين كار را عهده دار شود،و در انجام آن كمر همت ببندد،و رسول خدا(ص)نيز راضى نشد اين كار را بديگرى واگذار نمايد(چون ميدانست ديگران از عهدۀ انجام آن برنيايند).

ص: 48

و اين خود منقبتى است جداگانه براى آن حضرت كه بر همۀ فضيلتهائى كه براى ديگران برشمرند چه حق باشد و چه باطل برترى دارد،و كسى در اين فضيلت با او شركت نجست،و مانند آن نتوانند آورد.

برخى از پيروان من نامۀ بمردم مكه نگاشته،در آن نامه از جريان كار و تصميم ما آنان را آگاه ساخته در صورتى كه من از خدا خواسته بودم كه جريان كار ما را بر آنها پوشيده دارد و آن نامه همراه زن سياه پوستى است كه از بيراهه بسوى مكه روان شده،پس شمشيرت را بردار و باو برس،و نامه را از او گرفته نزد من آر،سپس زبير را خواست و باو فرمود:در اين راه همراه على برو و با او باش،پس على عليه السّلام با زبير براه افتاد و از بيراهه بسوى مكه رهسپار شدند تا بآن زن رسيدند،ابتداء زبير پيش آن زن رفت،و از او راجع بنامه اى كه نزدش بود پرسيد،آن زن وجود چنين نامه اى را نزد خود انكار كرد و سوگند ياد نمود كه چنين چيزى نزد او نيست و گريه كرد،پس زبير بعلى عليه السّلام عرض كرد،من گمان ندارم نامه همراه اين زن باشد بيا تا نزد رسول خدا(ص)بازگرديم و از بى گناهى اين زن آن حضرت را آگاه كنيم،امير المؤمنين عليه السّلام(خشمناك شد و)فرمود:رسول خدا(ص)بمن خبر داده كه نامه همراه اين زن است و بمن دستور فرموده كه از او بگيرم و تو ميگوئى:كه نامه همراه او نيست؟(يعنى رسول خدا(ص)نعوذ باللّٰه دروغ گفته و اين زن راست ميگويد؟اين سخن را فرمود)و شمشير را از نيام كشيد و پيش آن زن رفته فرمود:آگاه باش بخدا سوگند اگر نامه را بيرون نياورى ترا بازرسى ميكنم سپس گردنت را(با اين شمشير)ميزنم؟زن(كه آثار خشم را در چهرۀ على ديد و ميدانست كه آنچه گفته است انجام ميدهد)گفت:حال كه چنين است اى پسر ابو طالب رو از من باز گردان(تا نامه را بيرون آورم و بتو بدهم)حضرت روى خويش از آن زن برگردانيد و آن زن مقنعه و روسرى خود را باز كرد و نامه را كه در گيسوى خود پنهان كرده بود بيرون آورد و بآن حضرت داد،على عليه السّلام نامه را گرفت و نزد پيغمبر(ص)آورد،رسول خدا(ص)دستور داد جار بكشند و مردم را بمسجد دعوت كنند جارچى آن حضرت جار كشيد و مردم در مسجد هجوم كردند باندازۀ كه تمام مسجد پر شد،رسول خدا

ص: 50

(ص)بمنبر رفت و آن نامه را بدست گرفت و فرمود: اى گروه مردم من از خدا خواسته بودم كه جريان كار ما را از قريش مكه پنهان دارد،ولى مردى از شما بمردم مكه نامه نوشته و آنها را از جريان كار ما آگاهى داده،پس نويسندۀ آن نامه(هر كه هست)برخيزد و گر نه وحى خداوند او را رسوا خواهد كرد (يعنى اگر خود او برنخيزد جبرئيل او را بمن معرفى كرده و من ميگويم او كه بوده؟)كسى برنخاست دوباره رسول خدا(ص)همان سخن را بازگو كرد،و فرمود:نويسندۀ نامه برخيزد و گر نه وحى او را رسوا سازد،پس حاطب بن أبى بلتعة برخاست و(مانند بيد)ميلرزيد،همانسان كه شاخۀ درخت در باد بسيار تند ميلرزد،و عرضكرد:اى رسول خدا نويسندۀ نامه منم،و(نوشتن اين نامه)نه از روى نفاق من بوده،و نه اينكه پس از يقين به نبوت شما و اسلام شكى در دل من پديدار گشته باشد،پيغمبر(ص) فرمود:پس چه چيز تو را واداشت كه اين نامه را بنويسى؟عرضكرد:اى رسول خدا خاندان من در مكه بسر مى برند،و من در آنجا فاميلى ندارم كه از آنها نگهبانى كند،ترسيدم در اين جريان كه در پيش است آنها پيروز گردند،خواستم بدين وسيله منتى بر آنها داشته باشم و اين كار سبب شود كه هنگام پيروزى،آنها بخاندان من كه در مكه هستند آزارى نرسانند،و اين كار نه از روى شك و شبهۀ من در اين دين بوده است؟عمر بن خطاب گفت:اى رسول خدا دستور فرمائيد تا من او را بكشم چون او با اين عمل منافق گشته؟رسول خدا(ص)فرمود:(نه،او را نكش)او از كسانى است كه در جنگ بدر بوده،و شايد خداى تعالى بدانها نظر مرحمتى فرموده و آنان را آمرزيده باشد،او را از مسجد بيرون كنيد،گويد:در اين هنگام پس گردنى باو زدند و او را از مسجد بيرون انداختند،و او نگاهش بسوى پيغمبر(ص)بود كه شايد دل مهربان آن حضرت بحال او رقت كند،رسول خدا(ص)دستور باز گرداندن او را بمسجد داد و باو فرمود:من از تو و گناهت درگذشتم،و تو نيز از پروردگار خويش آمرزش

ص: 51

بخواه و بسوى چنين گناهانى بازگشت مكن.

داستان بيان شد فضيلتى جداگانه براى على عليه السّلام بود كه كسى با او شركت نجست،و نزديك بدان فضيلت هم براى كسى ميسر نگشت تا چه رسد باينكه همپايۀ او شود.

ميتوانست انجام اين مأموريت را بدهد باو واگذار ميكرد،و از آنجا كه ميزان در بزرگى اشخاص كردار آنان ميباشد،و ملاك در امتياز مردمان واگذارى كارها از طرف پيشواى بزرگ اسلام پيغمبر(ص)بآنان خواهد بود،و آنچه آن حضرت در اين داستان بعلى واگذار نمود و كسى را جز او قابل اين مقام و شخصيت نديد،از اين رو بمقتضاى آنچه گفته شد بايد گفت:با اين فضيلت على عليه السّلام بر ديگران امتياز بزرگى داشت كه بدان سبب بر همگان برترى دارد.

نماز صبح را با ما خواند سپس برخاست و خدا را ستايش و ثنا كرد و پس از آن نامه(اى كه)رسول خدا صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم بآن مردم نوشته بود براى آنها خواند(و بدين وسيله آنان را بدين اسلام دعوت كرد)پس قبيلۀ همدان همگى در همان روز ايمان آوردند و مسلمان شدند،و على عليه السّلام نيز جريان اسلام قبيلۀ همدان را به پيغمبر صلّى اللّٰه عليه و آله نوشت،چون رسول خدا(ص)نامۀ على عليه السّلام را خواند خورسند و شكفته شد و براى شكرگزارى خداوند بسجده افتاد،پس از آن سر برداشت و نشست و فرمود:درود بقبيلۀ همدان،و بدنبال اسلام قبيلۀ همدان مردم ديگر يمن نيز اسلام آوردند.

و اين نيز فضيلتى است جداگانه براى على عليه السّلام كه براى كسى از اصحاب و ياران پيغمبر صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم مانند آن و يا نزديك بچنين فضيلتى نبود،زيرا هنگامى كه از جريان كار خالد آگاهى يافت و خوف تباه شدن آن ميرفت،كسى كه بتواند جبران آن را بكند جز على عليه السّلام يافت نميشد،و او براى تداركش انتخاب گرديد،و او نيز ببهترين صورت آن را انجام داد،و با موفقيتى كه در اين گونه پيش آمدها از جانب خداى عز و جل نصيبش شده بود طبق دلخواه رسول خدا صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم كار را بپايان رسانيد و بيمن سعى و كوشش و هموارى او با مردم و دورانديشى و پاكدلى او در بارۀ پيروى از خداى سبحان، ره جويان گمگشته راهنمائى شدند،و باسلام گرويدند،و در نتيجه بناى عمارت دين و قوت ايمان، و انجام دستور پيغمبر(ص)طبق دلخواه او بدانسان كه موجب خوشحالى و خورسندى او گرديد بدستيارى آن حضرت استوار شد،و(در جاى خود)ثابت شده كه هر چه سود كردار بندگى بيشتر باشد بهمان اندازه آن كردار بزرگتر است،چنانچه هر اندازه نافرمانى خدا زيانش زيادتر شد آن نافرمانى بزرگتر خواهد بود،و از اين رو پيمبران الهى عليهم السّلام پاداششان از ديگران بزرگتر است زيرا سودى كه از

ص: 55

دعوت آنها(مردمان را بسوى خدا و پيروى احكام او)بدست آيد،بيش از سودى است كه از كارهاى مردمان ديگر عايد گردد.

بيرون هستند و اين وصف آنان را در بر نگيرد، چنانچه از اين سخن كه فرمود:(بكسى پرچم را ميدهم كه)حمله افكننده است و پا بر جاى در ميدان جنگ است،آن دو بواسطۀ فرار و هزيمتشان از اين صف بيرون شدند،و در اين جريان يعنى جبران نمودن على عليه السّلام آن شكستى كه در نتيجۀ هزيمت آن دو پديد گشته بود،برهان روشنى است كه على عليه السّلام در فضيلت يگانه بود،و ديگران همباز او نبودند،و در همين باره حسان بن ثابت(شاعر معروف رسول خدا صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم)اشعارى سروده(كه ترجمه اش اينست):

1-و على گرفتار چشم درد بود،و دنبال داروئى براى بهبودى آن ميگشت،و بچيزى دسترسى پيدا نكرد.

2-تا اينكه رسول خدا(ص)او را بوسيلۀ آب دهان خويش شفا داد،پس فرخنده باد آنكه بهبودى يافت،و خجسته باد آنكه بهبودى داد.

3-و فرمود:امروز پرچم را خواهم داد بمرد دلاور،و شجاعى كه دوستدار خدا است.

4-خداى مرا دوست دارد،و خدا نيز او را دوست دارد،و بدست او خداوند قلعه هاى بسيار محكم را بگشايد.

5-و براى اين كار از ميان همۀ مردمان على را برگزيد و او را بوزير و برادر خويش ناميد.

داد كه بمكه برود و با خواندن آن بر آنها پيمان با مشركين را(كه با پيغمبر(ص)بسته بودند)بشكند (ابو بكر سوره را گرفت و بسوى مكه براه افتاد)همين كه قدرى راه رفت،جبرئيل بر پيغمبر(ص) نازل شد و عرضكرد:خداوند بر تو درود فرستد و فرمايد:(اين گونه ابلاغ ها را)كسى نرساند جز شخص تو يا مردى كه از تو باشد،پس رسول خدا صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم على عليه السّلام را خواست و باو فرمود:بر شتر من(كه نامش)عضباء(است)سوار شو و بابى بكر برس،و سورۀ برائت را از دستش بگير و بمكه ببر،و بوسيلۀ آن پيمان مشركين را بشكن،و ابو بكر را نيز بميل خود واگذار كه خواهد با تو بمكه آيد يا بسوى من باز گردد،امير المؤمنين عليه السّلام بر شتر عضباى رسول خدا(ص)سوار شد و بدنبال ابو بكر براه افتاد تا باو رسيد،همين كه ابو بكر على عليه السّلام را ديد پريشان شد و باستقبال آن حضرت شتافته عرضكرد:اى ابو الحسن براى چه كار آمده اى؟آيا آمده اى كه بهمراه من بمكه بيائى يا براى كار ديگرى آمده اى؟امير المؤمنين عليه السّلام فرمود:همانا رسول خدا(ص)بمن دستور فرمود:كه بتو برسم و آيه هاى سورۀ برائت را از تو بگيرم و خود بسوى مشركين مكه بروم و بوسيلۀ آن پيمان آنها را بشكنم،و بمن دستور فرموده:كه تو را نيز بحال خود بگذارم كه همراه من آئى يا بسوى پيغمبر(ص)باز گردى،ابو بكر گفت:من بسوى پيغمبر باز ميگردم و خدمت رسول خدا(ص)آمد و چون بر آن حضرت وارد شد عرض كرد:اى رسول خدا!شما مرا براى كارى انتخاب فرمودى كه همگان در اين انتخاب بر من رشگ ميبردند،و چنين افتخارى نصيب من كردى،و چون بدنبال آن كار رفتم (نيمه راه)مرا باز خواندى،مگر من چه كرده بودم(كه اين چنين كردى)آيا در بارۀ نكوهش من خداوند آيۀ فرو فرستاد؟پيغمبر(ص)بدو فرمود:نه(آيۀ در نكوهش تو نيامد)ولى جبرئيل امين از جانب خداى عز و جل نزد من آمد و گفت:اين آيات را نرساند كسى جز خودت يا آنكه از تو باشد و على از من است،و از جانب من جز على كسى نتواند(چنين دستوراتى را)ابلاغ كند و برساند،

ص: 58

(اين بود جريان اين داستان)و اين داستانى است مشهور(كه مورّخين و اهل حديث نقل كرده اند).

و(از اين جريان روشن شود)كه شكستن پيمان مخصوص بكسى است كه پيمان را بسته يا آن كس كه جانشين او باشد در اين سمت،كه(مانند او)پيرويش واجب،و مقامش ارجمند،و رتبه اش والا و جايگاهش بلند باشد،و كسى باشد كه در كارى كه انجام ميدهد شكى پيدا نشود،و در سخنى كه ميگويد كسى نكته نگيرد،و در گفتار و كردار مانند همان شخصى باشد كه پيمان بسته،دستورش دستور او،و فرمانش نافذ و گذرا و پابرجا باشد و جاى عيبجوئى و نكته گيرى در گفتار و كردارش نباشد.

و با شكستن همين پيمان بود كه اسلام قوت گرفت،و دين بسر حد كمال رسيد و كار مسلمانان سر و صورتى پيدا كرد،و مكه فتح گرديد،و كارها بخير و نيكى برگزار شد و خداى تعالى خواست و دوست ميداشت كه تمام آنچه را گفته شد بدست كسى انجام گردد كه نامش را بلند كرده،و بفضلش آگاهى داده،و ببلندى و ارجمندى مقامش راهنمائى فرموده،و از ديگران در فضيلت او را برترى داده، و او امير المؤمنين عليه السّلام بود،و هيچ يك از مردمان مانند چنين فضيلتى كه گفتيم پيدا نكرد،و كسى نتوانست خود را هم تراز او كند.

و مانند آنچه تاكنون شماره شد بسيار است،كه اگر بخواهيم بيان كنيم نامه را طولانى و سخن را بدرازا كشد،و در آنچه گفته شد براى خردمندان در رسيدن بهدف ما كفايت است.

احكام اسلام پابرجا شد،امير المؤمنين عليه السّلام چنان امتيازى دارد كه شهرتش زبانزد همگان،و آوازه اش معروف خاص و عام است و خردمندان در آن اختلاف نكرده،و هوشمندان در درستيش ستيزه نداشته اند،و جز بى خبرانى كه دقت در تاريخ و اخبار نداشته در اين باره شبهه نكرده،و صرف نظر از دشمنان عناد ورز كسى آن را انكار ننموده:

از آن جمله است آنچه از آن حضرت در جنگ بدر آشكار شد،و خداى تعالى داستان آن جنگ را در قرآن بيان فرموده،و نخستين جنگى بود كه بوسيلۀ آن مسلمانان آزمايش شدند،و ترسش دلاوران آنان را فرا گرفته بود،و هر يك ببهانه اى خود را از آن ميدان كنار ميكشيد،و چنانچه خداى تعالى در قرآن فرموده مسلمانان برخورد با مشركين را خوش نداشتند در آنجا كه فرمايد:«بدانسان كه برون آورد ترا از خانه ات پروردگار تو بحق،در حالى كه گروهى از مؤمنين آن را ناخوش داشتند،ستيزه ميكنند با تو در بارۀ حق پس از آنكه پديدار شد،گويا رانده ميشوند بسوى مرگ و آنانند نگران»(سورۀ انفال آيۀ 5-6)و هم چنين آيه هائى كه چسبيده باين دو آيه است(و خداوند تعالى داستان جنگ بدر را بيان كند)تا آنكه فرمايد:«و نباشيد مانند آنان كه بيرون رفتند از خانه هاى خود بسستى و خودنمائى بمردم،و(آنان را)از راه خدا باز ميداشتند و خدا بدان چه كنند احاطه دارد»(آيۀ 47)تا آخر سورۀ انفال كه همه آن پشت سر هم در بارۀ حالات آنان ميباشد،و اگر چه الفاظ آنها از هم جدا و مختلف اند ولى از نظر معنى با هم همراه و متفق اند، و مجمل داستان اين بود كه مشركين به بدر(كه نام جايى است ميان مكه و مدينه،و بمكه نزديكتر است تا بمدينه)آمدند،و بجنگ با مسلمانان پافشارى داشتند و با مال بسيار و جمعيت زياد،و ساز و برگ و مردان جنگى خود را آراسته بودند،و در برابر،

ص: 60

مسلمانان گروهى اندك بودند كه دسته هائى از آنها نيز بميل خود نيامده بودند و از روى ناچارى و بدون اختيار بهمراه مسلمانان آمده بودند،و چون دو گروه در برابر هم قرار گرفتند،(سه تن از)مشركين (بنامهاى:وليد،و عتبه،و شيبة بميدان آمدند و)آنها را بجنگ دعوت كردند و به نبرد خواندند انصار(مدينه براى نبرد)پاى خويش جلو نهادند،و آمادۀ كارزار شدند و چند تن را بميدان فرستادند پيغمبر صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم از ايشان جلوگيرى كرد و بآنان فرمود:اينان همتاى خود را بجنگ ميخوانند(و شما كه اهل مدينه هستيد همتاى جنگ اينها نيستيد)و بعلى عليه السّلام دستور فرمود به نبرد آنان برود،و حمزة بن عبد المطلب(عموى خود)و عبيدة بن حارث را(كه او هم از بنى هاشم بود)پيش خواند،و بآن دو نيز دستور داد كه همراه على بجنگند،همين كه اين سه نفر در برابر آنان قرار گرفتند چون اينها كله خود بر سر داشتند آنان را بجا نياوردند و پرسيدند:شما چه كسانى هستيد؟آن سه خود را معرفى كردند و نسب خويش برشمردند،گفتند:همتايان بزرگوارى هستيد و جنگ ميان آنها درگير شد،وليد با على عليه السّلام شروع به نبرد كرد كه آن حضرت مهلتش نداد و او را كشت،و عتبه با حمزة در افتاد كه او نيز بدست حمزه كشته شد،و شيبة با عبيدة در آويخت كه دو ضربت ميان آنها رد و بدل شد،و يكى از آنها ران عبيدة را جدا كرده و أمير المؤمنين او را از چنگال شيبة با ضربتى كه هم آن شيبه را از پاى درآورد رها ساخت،و حمزة نيز در رهائى عبيدة و كشتن شيبة با على عليه السّلام شركت جست، كشته شدن اين سه تن نخستين شكست و اولين ذلت و خوارى بود كه بمشركين وارد شد،و از اين جريان ترس و دهشتى از مسلمانان در دل آنان افتاد،و نشانه هاى پيروزى مسلمين آشكار گرديد،سپس أمير المؤمنين عليه السّلام با سعيد بن عاص در افتاد،و اين پس از آن بود كه ديگران از برابرش گريختند،و او را نيز

ص: 61

بى درنگ از پاى در آورد، پس از او حنظلة بن أبى سفيان بجنگ على عليه السّلام آمد او را نيز كشت،طعيمة ابن عدى بجنگش آمد او را نيز كشت،و پس از او نوفل بن خويلد را كه از شياطين(و سخت دلان) قريش بود على عليه السّلام كشت،و همين طور يكى پس از ديگرى از آنها كشت تا نيمى از كشته گان بدر را كه رويهم هفتاد نفر بودند آن حضرت بتنهائى كشت،و تمامى مسلمانان كه در جنگ بدر بودند با سه هزار فرشته(كه بكمكشان آمده بودند)نيم ديگر را از ميان برداشتند،و نيم ديگر را(چنان كه گفته شد) على عليه السّلام بيارى خدا و كمك و توفيق او طعمۀ شمشير خويش ساخت و شكست مشركين بدست او شد، و پايان جنگ نيز باين بود كه پيغمبر صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم مشتى از ريگها(ى آن بيابان)برداشت، و بروى مشركين پاشيده فرمود:زشت باد روهاى شما،پس كسى از آنها نماند جز اينكه پا بفرار گذاردند و خداى تعالى بوسيلۀ امير المؤمنين عليه السّلام مؤمنين را يارى و كفايت كرد،و جنگ را بسود و پيروزى آنان پايان داد،چنانچه فرمايد:«و كفايت كرد خدا مؤمنان را از جنگ و خدا است نيرومند عزيز»(سورۀ احزاب آيۀ 25).

2-عاص بن سعيد كه مردى بس هولناك بود و دليران جنگى از او ترس داشتند،و او همان كسى است كه عمر بن خطاب از برابر او گريخت و داستانش مشهور است و ما بخواست خدا پس از اين(در فصل (20)حديث(4)داستانش را)بيان خواهيم كرد 3-طعيمة بن عدى بن نوفل و او از سركردگان كفار بود 4-نوفل بن خويلد و او سخت ترين دشمنان پيغمبر(ص)در ميان مشركين بود،و قريش او را در كارها مقدم و بزرگ ميداشتند،و از او پيروى ميكردند،و او همان كسى است كه ابو بكر و طلحه را(بجرم اينكه مسلمان شده بودند)گرفت و بيك ريسمان بست و يك روز تا شب آن دو را آزار كرد تا بالاخره با وساطت و خواهش برخى(از دوستانش)آن دو را رها كرد،و همين كه رسول خدا(ص)دانست كه در جنگ بدر آمده،خدا خواست كه شرش را كفايت كند و گفت:بار خدايا مرا از نوفل بن خويلد كفايت فرما پس امير المؤمنين عليه السّلام او را كشت.5-زمعة بن اسود 6-عقيل بن اسود 7-حارث بن زمعة 8- نضر بن حارث بن عبد الدار 9-عمير بن عثمان،عموى طلحة 10 و 11-عثمان و مالك پسران عبيد اللّٰه و برادران طلحة 12-مسعود بن ابى امية 13-قيس بن فاكه 14-حذيفة بن أبى حذيفة 15-ابو قيس ابن وليد 16-حنظلة بن أبى سفيان 17-عمرو بن مخزوم 18-ابو المنذر بن ابى رفاعة 19-منبه بن حجاج سهمى 20-عاص بن منبه 21-علقمة بن كلدة 22-ابو العاص بن قيس 23-معاوية بن مغيرة 24- لوذان بن ربيعة 25-عبد اللّٰه بن منذر 26-مسعود بن امية 27-حاجب بن سليمان 28-اوس بن مغيرة 29-زيد بن مليص 30-عاصم بن أبى عوف 31-سعيد بن وهب،هم سوگند طائفۀ بنى عامر 32-معاوية

ص: 63

بن عبد القيس 33-عبد اللّٰه بن جميل بن زهير 34-سائب بن مالك 35-أبو الحكم بن اخنس 36-هشام ابن أبى امية.و اينان رويهمرفته سى و شش نفر بودند(كه على عليه السّلام بتنهائى كشت)جز آن كسانى كه در كشتن آنان اختلاف است(كه آيا على كشته است يا ديگرى)و آنان كه على عليه السّلام در كشتن ايشان شركت جست و رويهم زيادتر از نيمى از كشتگان بدر را چنانچه گفته شد آن حضرت عليه السّلام كشت.

بقريش ميرسانند)خواهانيم،پس رسول خدا(ص)بآن سه تن انصارى فرمودند:بجايگاه خود بازگرديد، سپس فرمود:اى على برخيز،اى حمزه برخيز،اى عبيده برخيز،(برخيزيد)و در راه حق خويش آن حقى كه خداوند بخاطر آن پيغمبر شما را برانگيخت جنگ كنيد،زيرا اينان باطل خود را آورده تا نور خدا را خاموش كنند،پس برخاستند و در برابر آنان صف كشيدند،و چون كله خود بر سر داشتند شناخته نشدند،عتبة بآنان گفت:سخن گوئيد(و خويشتن را معرفى كنيد)تا اگر همتاى ما هستيد با شما بجنگيم،حمزه گفت:منم حمزة بن عبد المطلب شير خدا و شير رسول خدا(ص)،عتبه گفت:همتائى گرامى و بزرگوار هستى،امير المؤمنين عليه السّلام فرمود:منم على بن ابى طالب بن عبد المطلب،عبيدة گفت:

منم عبيدة بن حارث بن عبد المطلب،عتبه بپسرش وليد گفت:اى وليد برخيز پس امير المؤمنين عليه السّلام بجنگ او رفت و هر دوى آنها جوانترين آن(گروه شش نفرى)بودند،پس دو ضربت ميان آنها رد و بدل شد،ضربت وليد بخطا رفت و بعلى عليه السّلام كارى نكرد،و براى جلوگيرى از ضربت امير المؤمنين عليه السّلام دست چپ خود را سپر كرد و شمشير على عليه السّلام آن را جدا كرد،و روايت شده كه(روزى)على عليه السّلام داستان جنگ بدر را نقل ميكرد،پس در آنچه(در جريان كشتن وليد)بيان كرد و فرمود:گويا هم اكنون برق انگشترى كه در دست چپش بود ميبينم(هنگامى كه دست چپش جدا شد و بزمين افتاد)سپس ضربت ديگرى بر او زدم و او را بخاك افكندم و هلاك ساختم و زره او را برگرفتم ديدم عطر بر تن ماليده،دانستم كه تازه داماد است،سپس عتبه بجنگ حمزه رضى اللّٰه عنه رفت و حمزه او را كشت،و عبيدة كه از همۀ آنها پيرمردتر بود بجنگ شيبة رفت و دو ضربت ميان آنها رد و بدل شد و شمشير شيبة بر ران عبيدة خورد و آن را جدا كرد،پس امير المؤمنين و حمزه(كه از كشتن وليد و عتبة آسوده شده بودند)عبيدة را از جنگ شيبة بيرون آوردند و شيبة را كشتند و عبيدة را از زمين برداشته(نزد رسول خدا(ص)آوردند)و عبيدة(بواسطۀ

ص: 65

همان زخم)در جايى بنام صفراء(كه نزديكى بدر بود هنگام بازگشت لشكر اسلام بسوى مدينه)از دنيا رفت،و هند دختر عتبة(زن ابو سفيان و مادر معاويه)در بارۀ كشته شدن(پدرش)عتبة و(عمويش) شيبة،و(برادرش)وليد اشعارى گويد:(كه ترجمه اش اينست:) 1-اى چشم ببار به اشك ريزان بر بهترين قبيلۀ خندف كه از جاى خود باز نميگشت(ظاهر آنست كه مقصودش ميدان جنگ است).

2-انجمن كردند براى او در صبحگاه خويشانش از بنى هاشم و فرزندان مطلب.

3-باو چشاندند تيزى شمشير خود را،و او را پس از هلاكت برهنه كردند.

(مترجم گويد:از اينكه ضميرها مفرد آمده منظورش تنها عتبة پدرش ميباشد و اين اشعار را در مرثيۀ او بتنهائى گفته است،چنانچه ابن هشام نيز در كتاب سيره نقل كرده است:كه در مرثيۀ پدرش اين اشعار را گفته است).

3-و حسن بن حميد(بسند خود)از جابر از حضرت باقر عليه السّلام حديث كند كه فرمود:

امير المؤمنين عليه السّلام فرمود:من در جنگ بدر از جرأت آن مردم تعجب كردم كه(با اينكه ديدند چگونه من)وليد بن عتبة را كشتم،و حمزه عقبة را كشت،و با او در كشتن شيبة شركت جستم،(با اين حال) ديدم حنظلة بن أبى سفيان بسوى من آيد،همين كه نزديك بمن شد چنان ضربتى با شمشير باو زدم كه چشمانش آويزان شد و كشته اش بر زمين نقش بست.

4-ابو بكر هذلى از زهرى از صالح بن كيسان حديث كند كه گفت:عثمان بن عفان(روزى) بسعيد بن عاص(كه پدرش در جنگ بدر بدست على عليه السّلام كشته شده بود)گذر كرد،و باو گفت:بيا

ص: 66

نزد خليفه عمر بن خطاب برويم و در پيش او از گذشته ها گفتگو كنيم،پس براه افتادند تا بمنزل عمر رسيدند،سعيد گويد:اما عثمان بجائى كه دلخواهش بود رفت و نشست،و اما من بگوشۀ رفتم،عمر بمن نگاهى كرد،و گفت:ترا چه شده(كه بكنارى رفتى و پيش من نيامدى)مانند اينكه اندوهى از من در دل دارى،گويا پندارى كه من پدر ترا كشته ام!؟ بخدا دوست داشتم او را بكشم،و اگر كشته بودم نيز از كشتن شخص كافرى عذر خواهى از تو نميكردم،ولى من در جنگ بدر باو گذر كردم ديدم چنان براى كشتار تلاش ميكند همانند گاوى كه با شاخ خود بدنبال دشمن ميدود،(و چنان خشم كرده بود كه)مانند قورباغه دو طرف دهانش كف كرده بود،همين كه او را باينحال ديدم ترسيدم و از پيش او گريختم،پس بمن گفت:اى پسر خطاب بكجا ميگريزى؟در اين هنگام على بر او حمله كرد و او را از زمين برگرفت،و بخدا از جاى خود تكان نخورده بودم كه او را از پاى درآورد و كشت،گويد:على عليه السّلام نيز در مجلس حضور داشت،فرمود:(اى عمر) درگذر(از اين سخنان)زيرا شرك و بت پرستى هر چه در آن بود بهمراه خود برد،و اسلام گذشته را از ميان برد،پس چرا مردم را بر من ميشورانى؟(عمر كه چنين ديد)دهان بست(و ديگر سخنى نگفت) سعيد گفت:آگاه باش كه من دوست ندارم كه كشندۀ پدرم كسى جز پسر عمويش على بن ابى طالب عليه السّلام باشد،و(اين گفتگو بهمين جا پايان پذيرفت و)مردم بسخن ديگرى پرداختند.

5-محمد بن اسحاق از عروة بن زبير حديث كند كه گفت:على عليه السّلام را در جنگ بدر ديدم كه بسوى طعيمة بن نوفل رفت و او را با نيزه از پاى درآورد،و فرمود:بخدا پس از امروز ديگر تو در بارۀ خدا هرگز با ما ستيزه نخواهى كرد.(يعنى ديگر زنده نخواهى ماند).

6-عبد الرزاق از زهرى حديث كند كه گفت:چون رسول خدا(ص)دانست كه نوفل بن خويلد

ص: 67

(در ميان لشكر مشركين)در بدر آمده،گفت:بار خدايا مرا از نوفل بن خويلد آسوده ساز،پس چون قريش پراكنده شدند على عليه السّلام نوفل را(در ميان معركه)ديد كه همچنان سرگردان و حيران ايستاده و نميداند چه كند،على عليه السّلام بر او حمله كرد و با شمشير ضربتى باو زد(او سپر گرفت)و شمشير بسپر فرو رفت،پس آن حضرت شمشير را از ميان سپر بيرون كشيد و بساق بالاى پايش زد،و با اينكه زره او دامن بلند بود كه روى رانش را گرفته بود،آن را بريد(و پايش را قطع كرد)و بدنبال آن على عليه السّلام او را كشت و چون بنزد پيغمبر(ص)باز گشت شنيد كه آن حضرت ميفرمايد:كيست كه اطلاع از نوفل بن خويلد داشته باشد(و بداند كه بر سر او چه آمده؟)على عليه السّلام عرضكرد:اى رسول خدا من او را كشتم، پيغمبر(ص)(كه اين مژده را شنيد)تكبير گفت،و فرمود:سپاس خداوندى را كه خواستۀ مرا در بارۀ او انجام داد(و خيال مرا آسوده كرد).

4-باو پولى و خرجى بدهيد و از ضربت هاى او خود را نگهداريد(و با دادن پول جلوى ضربتهاى او را بگيريد و)كارى كه مردان زبون و خوار ميكنند(بكنيد)و(مانند)بيعتى كه سودى ندارد.

5-كجايند پيران و خردمندان!كجايند بزرگان و پناهگاهان!(كه)در هر پيش آمد ناگوار (ى با سر پنجۀ خرد و تدبير و قدرت خويش آن را بر طرف ميساختند؟)و كجاست زينت و زيبائى شهر مكه (مقصودش يكى از بزرگان مكه است،و دور نيست منظورش يكى از همان سران قريش مانند عتبة و شيبة و نوفل و امثال آنها باشد كه در جنگ بدر بدست على عليه السّلام كشته شدند).

6-شما را نابود كرد بكشتنى در جا(كه نيازى بسر بريدن ندارد)و بضربتهائى از شمشير كه بتيزى آن جدا ميكرد و بپهناى آن كار نميكرد(شايد مقصودش اينست كه تيزى شمشير و قوت بازوى او كار ميكرد نه پهناى شمشير،يا معنا چنين است:كه ضربتهاى او جدا ميكرد و دو نيم مينمود و پهن نمى كرد كه تنها زخمى در بدن ايجاد كند).

نكشيدند،و خدا بوسيلۀ شمشير او سر مشركان و گمراهان را از پاى درآورد،و غم و اندوه را از پيغمبر خويش بر طرف ساخت،و در اينجا بود كه جبرئيل در ميان فرشتگان زمين و آسمان در فضيلت او سخنها گفت،و پيامبر راهنما در نزديكى او بخويشتن درها سفت.(و تفصيل اين فضيلت و داستان را در ضمن چند حديث بيان كنيم:) 1-از آن جمله حديثى است كه يحيى بن عمارة(بسندش)از ابو البخترى روايت كرده كه گفت:

(در زمان جاهليت و پيش از اسلام)رايت(پرچم بزرگ)و لواء(پرچم كوچك)قريش هر دو در دست قصى بن كلاب(جد اعلاى رسول خدا ص)بود،و پس از او رايت هم چنان در دست فرزندان عبد المطلب بود كه هر كدام در جنگى كه پيش مى آمد آن را برميداشت،تا آنگاه كه خداوند پيغمبر را(ص)به نبوت برانگيخت،پس رايت دارى قريش و منصبهاى ديگر به رسول خدا(ص)رسيد و آن حضرت آنها را در بنى هاشم قرار داد،و در جنگ ودان(كه نام دهى است ميان مكه و مدينه،و در سال دوم هجرى در آنجا جنگى ميان مسلمين و كفار در گرفت كه بصلح و سازش پايان يافت،و بنام آن ده آن را جنگ ودان ناميدند)رسول خدا(ص)رايت را بدست على بن ابى طالب عليه السّلام داد،و آن نخستين جنگى بود در اسلام كه پيغمبر(ص) بدان جنگ آمد و رايت در آن برداشتند،و پس از آن همچنان رايت در جنگها بدست على عليه السّلام بود، در بدر و آن جنگ هولناك،و نيز جنگ احد(رايت در دست على بود)و تا آن روز لواء در ميان قبيلۀ بنى عبد الدار بود،و آن روز رسول خدا(ص)آن را بدست مصعب بن عمير(يكى از جوانان جنگجو و فداكار اسلام) داد،و او در آن جنگ شهيد شد،و لواء بزمين افتاد،قبائل عرب همه چشم بدان دوختند(و هر كدام ميخواستند لواء را بدست گيرند و اين منصب بدانها واگذار گردد)پس رسول خدا(ص)آن را برداشت و بدست على عليه السّلام داد،و در نتيجه آن روز هر دو منصب(نگهدارى رايت و لواء)بآن حضرت واگذار شد،و

ص: 70

آن دو تا بامروز در ميان بنى هاشم است.

2-و مفضل بن عبد اللّٰه(بسندش)از ابن عباس حديث كند كه گفت:براى على بن ابى طالب عليه السّلام چهار فضيلت است كه براى هيچ كس نيست:(1)او نخستين مردى است در ميان نژاد عرب و نژادهاى ديگر كه با پيغمبر(ص)نماز گذارد.(2)او پرچمدار آن حضرت در همۀ جنگها بود.(3)او كسى است كه در روز جنگ احد با پيغمبر(ص)بجاى ماند(و مردانه تا پايان كار جنگيد)و مردم ديگر گريختند.

(4)و او(تنها)كسى بود كه در ميان قبر پيغمبر(ص)رفت(و جنازه اش را در ميان گور نهاد).

3-زيد بن وهب جهنى(بسندش)از زيد بن وهب حديث كند كه گفت:روزى(در مجلس)عبد اللّٰه بن مسعود(نشسته بوديم،و او را)سر دماغ و شكفته ديدم(بهوس افتاديم كه از داستانهاى گذشته در اسلام از او بپرسيم)پس باو گفتيم:كاش ما را از جريان جنگ أحد و چگونگى آن آگاه ميساختى؟گفت آرى و آغاز سخن بدان سر گذشت نمود تا رسيد بداستان جنگ،پس گفت رسول خدا(ص)بما فرمود:بنام خدا بسوى مشركين حركت كنيد،پس از شهر مدينه بيرون آمديم،و در برابر آنان صفى دراز كشيديم،و براى پاسدارى از دره و شكاف(كوه احد)پنجاه نفر از انصار را به نگهبانى واداشت و مردى را از خود آنان(كه نامش عبد اللّٰه بن عمر بن حزم بود)فرمانده ايشان كرد و بآنها فرمود:از جاى خود جنبش نكنيد اگر چه همۀ ما كشته شويم،زيرا دشمن از اين شكاف بما رو آور شود،گويد:از آن طرف أبو سفيان كه نامش صخر بن حرب بود در برابر اين پنجاه نفر خالد بن وليد را بكمين آنان واداشت،و لواهاى جنگ قريش نزد فرزندان عبد الدار بود،و لواء مشركين بدست طلحة بن أبى طلحه بود كه او را كبش الكتيبة

ص: 71

(يعنى بزرگ و مهتر لشكر)ميخواندند، گويد:رسول خدا(ص)نيز لواء مهاجرين را بدست على بن ابى طالب عليه السّلام سپرد،و آن حضرت آمد تا كنار پرچم و لواء انصار ايستاد،گويد:پس أبو سفيان به نزد پرچمداران مشركين رفت و بدانها گفت:شما ميدانيد كه هر چه بسرتان آيد بواسطۀ پرچم است،و در جنگ بدر نيز بخاطر افتادن پرچمتان شكست خورديد،(اكنون ببينيد)اگر تاب نگهدارى آن را نداريد بما بسپاريد تا ما از آنها نگهدارى كنيم،گويد:طلحة بن أبى طلحة(كه پرچم در دستش بود)از اينسخن برآشفت و بدو گفت:آيا بما چنين ميگوئى؟بخدا من امروز با اين پرچمها شما را تا وسط حوضهاى مرگ ميبرم(يعنى تا آخرين قطرۀ خون براى نگهدارى آنها كوشش ميكنم)گويد:و اين طلحه كسى بود (كه چنانچه پيش از اين گفته شد)او را كبش الكتيبة(يعنى مهتر و بزرگ لشكر)ميناميدند پس در اين حال على عليه السّلام پيش آمد و باو فرمود:تو كيستى؟گفت:منم طلحة بن أبى طلحة،منم كبش الكتيبة (معناى آن گذشت)طلحة گفت:تو كيستى؟فرمود:منم على بن ابى طالب بن عبد المطلب،(اين را فرمود)و هر دو بهم نزديك شدند،پس دو ضربت ميان آنها رد و بدل شد و على عليه السّلام ضربتى بر وسط سرش زد كه دو چشمش(از اثر آن ضربت)از كاسۀ سر بيرون افتاد،و فرياد بلندى زد كه تا آن زمان مانندش شنيده نشده بود و پرچم از دستش افتاد،پس برادرى داشت بنام مصعب او پرچم را برداشت،عاصم بن ثابت(كه يكى از تيراندازان زبر دست مسلمانان بود)تيرى بسويش رها كرد و با همان تير او را كشت،برادر ديگرى داشت بنام عثمان او پيش آمد و پرچم را برداشت،او را نيز عاصم با تير از پاى درآورد،پس غلامى از آنها بنام«صواب»كه از مردان سخت و زورمند بود(پيش آمده)پرچم را برداشت على عليه السّلام با شمشير دست راستش را انداخت،پرچم را بدست چپ گرفت،حضرت دست چپش را نيز انداخت،پرچم را بسينه نهاد و با دو بازوى جدا شده آن را نگهداشت،على عليه السّلام شمشيرى بفرق سرش زد

ص: 72

كه برو درافتاد، و(با ديدن اين وضع)لشكر كفار رو بهزيمت نهادند،و مسلمانان سرگرم تاراج آنان و غنائم جنگى شدند،چون نگهبانان آن شكاف كوه مشاهده نمودند كه مردمان شروع بجمع آورى غنيمتها كردند با يك ديگر گفتند:هر چه غنيمت است اكنون اينان ميبرند و ما در اينجا دست خالى بجاى خواهيم ماند!؟پس بعبد اللّٰه بن عمر بن حزم فرمانده خود گفتند:ما هم ميخواهيم مانند مردم غنيمتى بچنگ آريم،او گفت:همانا رسول خدا(ص)بمن دستور داده كه از اينجا حركت نكنم،گفتند:آن حضرت كه اين دستور را داد نميدانست كه كار باينجا كه ما ميبينم ميكشد(و لشكر مشركين شكست ميخورد) و فريفتۀ غنيمتها گشتند و او را واگذارده بسوى مسلمانها آمدند،و او از جاى خود حركت نكرد،پس خالد(كه در كمين بود)بر او حمله كرد و او را كشت و از پشت سر رسول خدا(ص)يورش برد،و هدفش نيز خود آن حضرت بود،پس نگاه كرد ديد با آن حضرت اندكى بيش نيستند،بهمراهان خود گفت:اين است همان كس كه ميجوئيد،همگى همدست شويد،و او را از پاى درآوريد،آنان نيز بى باكانه(بيكباره همدست و همصدا شده)مانند اينكه يك نفر حمله كند بآن حضرت حمله كردند،و با زدن شمشير و پرتاب كردن نيزه،و انداختن تير،و هدف گيرى با سنگ(و خلاصه با تمام وسائلى كه در دست داشتند)بآن حضرت و چند نفر انگشت شمارى كه گردش بودند يورش بردند،ياران پيغمبر(ص)نيز شروع بدفاع از او كردند،تا اينكه هفتاد تن از آنان كشته شدند،و تنها على عليه السّلام،و أبو دجانۀ انصارى،و سهل بن حنيف بجاى ماندند كه از آن حضرت دفاع ميكردند،و مشركين نيز بر اين سه نفر سخت تنگ گرفتند،رسول خدا(ص) چشمان مبارك را پس از آنكه از آن پيش آمد و آن جراحاتى كه باو رسيده از هوش رفته بود باز كرد و نگاهى بعلى عليه السّلام كرده فرمود:اى على مردم چه كرده اند(و چه شدند)؟عرضكرد:پيمانهاى

ص: 73

خود را(كه در اسلام و دفاع از شما بسته بودند)شكستند و پشت بجنگ كرده و فرار كردند، باو فرمود:

پس تو مرا از اين دشمنان كه مرا هدف قرار داده اند آسوده خاطر كن،پس على عليه السّلام بآنها حمله كرد و از پيش روى پيغمبر(ص)آنان را براند،و دوباره بنزد رسول خدا(ص)بازگشت،دشمنان از سوى ديگر حمله ور شدند،على عليه السّلام دوباره بآنان حمله كرد و تار و مارشان كرد،و ابو دجانۀ انصارى و سهل بن حنيف نيز در اين حال شمشير بدست بالاى سر آن حضرت ايستاده بودند و از نزديك دفاع ميكردند، تا اينكه چهارده نفر از مسلمانانى كه فرار كرده بودند كه از جملۀ آنها بود طلحة و عاصم بن ثابت اينها بازگشتند و ديگران بكوه بالا رفتند،از آن طرف كسى در مدينه فرياد زد:پيغمبر كشته شد!(از اين فرياد كه گويندۀ آن نيز معلوم نگشت)دلها از جاى كنده شد،و گريختگان را سرگردان كرد و هر كدام بسوئى از چپ و راست فرار كردند،و هند دختر عتبة(زن ابى سفيان و مادر معاويه)مزدى(گزاف)براى وحشى(مردى از مشركين)قرار داده بود كه يكى از سه نفر:يعنى رسول خدا(ص)،يا أمير المؤمنين، يا حمزة بن عبد المطلب را بكشد(و آن مزد را بگيرد)وحشى بدو گفت:اما محمد كه دستم باو نرسد زيرا پيروانش گرد او هستند،و اما بر على هم دسترسى نيست زيرا در هنگام جنگ(چنان اطراف و جوانب خويش را ميپايد كه)از گرگ در اين جهت مواظب تر است،و اما حمزه را شايد بتوانم(از پاى درآورم)زيرا هنگامى كه در جنگ خشم ميكند جلوى پاى خود را نمى بيند،و حمزه در آن روز با پر شتر مرغى كه روى سينه داشت نشان بود،پس وحشى در پاى درختى كمين كرد،حمزه او را ديد و با شمشير بسويش آمد و ضربتى حوالۀ او كرد كه بخطا رفت و از سر وحشى گذشت،وحشى گويد:پس من حربۀ كه در دست داشتم بحركت درآوردم و چون خوب بر آن استوار شدم آن را بسوى حمزه پرتاب كردم و آن بزير پهلو بالاى ران حمزه فرو رفت،و درنگ كردم تا حمزه از پاى درآمد و بدنش سرد شد پس بسويش رفتم و حربۀ خويش را بيرون كشيدم،و مسلمانان كه سرگرم فرار و هزيمت بودند از سر انجام من و حمزه بى خبر

ص: 74

بودند، هند(كه اين دستور را بمن داده بود)سر رسيد و دستور داد شكم حمزه را بشكافند و جگرش را ببرند،اعضاء و بدنش را مثله كنند(يعنى براى بدنمائى كشتۀ حمزه گوش و بينى او را ببرند)پس گوش و بينى اش را بريدند،و رسول خدا(ص)نيز در همۀ اين احوال سرگرم جنگ بود و از پيش آمد ناگوار حمزه خبر نداشت،راوى حديث كه زيد بن وهب است گويد:بعبد اللّٰه بن مسعود گفتم:همۀ مردم از گرد رسول خدا(ص)گريختند و كسى جز على بن ابى طالب و ابو دجانه و سهل بن حنيف بجاى نماند؟گفت:

همۀ مردم گريختند جز على بن ابى طالب(كه او بتنهائى بجاى ماند)سپس برخى از ياران آن حضرت بازگشتند كه پيشاپيش آنان عاصم بن ثابت و ابو دجانه و سهل بن حنيف بودند و طلحه نيز بآنان پيوست، بدو گفتم:پس ابو بكر و عمر كجا بودند؟گفت:از آنها بودند كه فرار كردند،گفتم:عثمان كجا بود؟گفت:پس از سه روز آمد(و معلوم نبود كجا گريخته بود كه تا سه روز باز نگشت)و هنگامى كه آمد رسول خدا(ص)باو فرمود:(اى عثمان)مسافت دورى رفتى! راوى حديث گويد:بعبد اللّٰه بن مسعود گفتم:تو خودت كجا بودى؟گفت:من از كسانى بودم كه گريختند،بدو گفتم:پس اينها را كه گفتى از كه شنيدى؟گفت:از عاصم بن ثابت و سهل بن حنيف،بدو گفتم:راستى پا بر جا ماندن على بتنهائى در آن هنگامه بسيار شگفت انگيز است؟!گفت:

اگر تو از اين جريان شگفت كنى،فرشتگان نيز بشگفت شدند،آيا ندانى كه جبرئيل در آن روز بآسمان بالا ميرفت و فرياد ميزد:«لا سيف الا ذو الفقار و لا فتى الا على»؟(يعنى نيست شمشيرى جز ذو الفقار،و نيست

ص: 75

جوانى جز على)گفتم:از كجا دانسته شد كه اين گفتار جبرئيل عليه السّلام بود؟گفت:مردم شنيدند كه كسى در آسمان چنين فريادى ميزد،از پيغمبر(ص)پرسيدند گويندۀ آن كه بود؟فرمود:او جبرئيل بود.

4-و در حديث عمران بن حصين است كه گويد:چون در جنگ احد مردم از اطراف رسول خدا(ص) پراكنده شدند(و گريختند)على عليه السّلام كه شمشيرش را بگردن آويخته بود آمد و پيش روى پيغمبر(ص) ايستاد حضرت سر بلند كرده بعلى عليه السّلام فرمود:چرا تو با مردم فرار نكردى؟عرضكرد:اى رسول خدا(ص)!آيا پس از اينكه اسلام گرفتم(بسوى كفر باز گردم و)كافر شوم؟پس حضرت اشاره فرمود بگروهى از دشمنان كه از كوه سرازير شدند و قصد او را داشتند،على عليه السّلام بدانها حمله ور شد و آنان را دور كرد،سپس اشاره بگروهى ديگر كرد على عليه السّلام بآنها نيز حمله كرد و آنان را گريزاند،سپس اشاره بگروه ديگرى فرمود كه على عليه السّلام آنان را نيز تار و مار كرد،پس جبرئيل عليه السّلام نزد آن حضرت آمده عرضكرد:اى رسول خدا فرشتگان در شگفت شدند و ما نيز با آنان در شگفت شديم كه چگونه على عليه السّلام بجان خويش بخوبى با شما مواسات و يارى و همراهى كند؟!رسول خدا(ص)فرمود:چرا نكند با اينكه او از منست و من از اويم؟جبرئيل عليه السّلام عرضكرد:من نيز از شما دو تن هستم!.

5-حكم بن ظهير(بسند خود)از ابن عباس حديث كند كه گفت:در آن روز طلحة بن أبى طلحه (پرچمدار مشركين كه شرح حالش در آغاز فصل گذشت)از ميان لشكر بيرون تاخت و فرياد زد:اى ياران محمد شما گمان كنيد كه همانا خدا با شمشيرهاى شما ما را بزودى بدوزخ فرستد،و شما را با شمشيرهاى ما بزودى ببهشت روان سازد،پس كداميك از شما بجنگ من آيد؟أمير المؤمنين عليه السّلام با او بيرون

ص: 76

رفت و باو فرمود:بخدا امروز تو را رها نكنم تا بزودى با شمشير خود بدوزخت فرستم،پس دو ضربت ميان آنها رد و بدل شد و على عليه السّلام با شمشير دو پاى او را زد كه هر دو بيفتاد و سرنگون شد و عورتش هويدا شد،(اين حال را كه ديد)بعلى گفت:اى عموزاده ترا بخدا و بخويشاوندى سوگند دهم(كه دست از من بردارى و بيش از اين مرا رسوا نكنى)على عليه السّلام روى از او بگردانيد و بجاى خويش باز گشت،مسلمانان باو عرضكردند:چرا كارش را بپايان نرساندى(و نيمه جان رهايش كردى)؟فرمود:

مرا بخدا و خويشاوندى سوگند داد،و بخدا سوگند هرگز زنده نخواهد ماند،پس طلحه در همان جا كه افتاده بود بمرد و مژده مرگش را برسول خدا(ص)دادند و آن حضرت خورسند شده فرمود:او مهتر لشكريان بود.

6-محمد بن مروان از عمارة و او از عكرمة حديث كند كه گفت:شنيدم از على عليه السّلام كه ميفرمود:چون در روز احد مردمان از اطراف پيغمبر(ص)پراكنده شدند چنان نسبت بآن حضرت بيتاب شدم كه هرگز چنين حالتى بمن دست نداده بود،و از خود بيخود گشتم،و پيش روى او شمشير ميزدم، پس برگشتم و او را نديدم،با خود گفتم،پيغمبر كسى نيست كه فرار كند،در ميان كشتگان هم كه او را نديدم،گمان كردم كه بآسمان بالا رفته،پس غلاف شمشير را شكستم و با خود گفتم:با اين شمشير بخاطر دفاع از رسول خدا(ص)آنقدر كشتار كنم تا كشته شوم،و حمله كردم آنان از جلو شمشير من گريختند و راه باز كردند ناگاه ديدم رسول خدا(ص)بيهوش بزمين افتاده،آمدم بالاى سرش ايستادم،چشمان مبارك باز كرده بمن نگاه كرد و فرمود:اى على مردم چه كردند؟عرضكردم:اى رسول خدا آنان كافر شدند و بدشمن پشت كرده و تو را واگذاشتند،پيغمبر(ص)نگاه كرد ديد گروهى از لشكر دشمن بسوى او آيند، بمن فرمود:اى على اينان را از من دور ساز،من بدانها حمله كردم و از چپ و راست شمشير زدم تا پشت

ص: 77

كرده و تار و مار شدند،پيغمبر(ص)بمن فرمود:يا على آيا مدح و ثناى خود را در آسمان نشنوى كه فرشتۀ كه رضوانش نامند فرياد ميزند:«لا سيف الا ذو الفقار و لا فتى الا على»؟پس من از خوشحالى گريستم و خداى سبحان را بر اين نعمت سپاسگزارى كردم.

7-حسن بن عرفه(بسند خود)از امام باقر عليه السّلام از پدرانش عليهم السّلام حديث كند كه فرمود:در روز جنگ احد فرشتۀ از آسمان فرياد زد:«لا سيف إلا ذو الفقار و لا فتى الا علي».

8-و مانند آن را ابراهيم بن محمد بن ميمون(بسندش)از ابى رفاع حديث كند كه گفت:ما هميشه از اصحاب رسول خدا(ص)ميشنيدم كه ميگفتند:در جنگ أحد فريادى از آسمان شنيده شد كه فرياد ميزد:«لا سيف الا ذو الفقار و لا فتى الا على».

9-سلام بن مسكين از قتاده و او از سعيد بن مسيب(كه از بزرگان حديث نزد شيعه و سنى است و در زمان خلافت عمر بدنيا آمد و خود جنگ أحد را نديده بود)حديث كند كه گفت:اگر من جايگاه على عليه السّلام را در جنگ أحد ميديدم،هر آينه او را مى ديدم كه در سمت راست پيغمبر(ص)ايستاده و با شمشير از او دفاع ميكند و ديگران همه پشت كرده فرار كرده بودند.(يعنى من با اينكه خود نبوده ام ولى در آنچه گفتم شك و ترديدى ندارم و ميدانم كه جريان اين گونه بوده است).

10-حسن بن محبوب(بسند خود)از امام صادق عليه السّلام از پدرانش عليهم السّلام حديث كند كه فرمود:پرچم داران مشركين در جنگ احد نه تن بودند كه همه را على عليه السّلام كشت و در نتيجه

ص: 78

مردم مشركين گريختند،و در آن روز قبيلۀ مخزوم از ميان رفتند،و على عليه السّلام آنان را رسوا كرد.

فرمود:و على عليه السّلام با حكم بن اخنس جنگيد و با شمشير پاى او را از ميان رانش جدا كرد كه بدان وسيله هلاك شد،و چون مسلمانان چنين پيشرفت و شهامتى كردند امية بن أبى حذيفه(يكى از پهلوانان و سر كردگان مشركين)پيش آمد و زره بتن داشت و ميگفت:امروز در برابر روز بدر است(يعنى بايد شكست بدر را تلافى بكنيم،و انتقام آن كشتگان را بگيريم)پس مردى از مسلمانان برابرش رفت أمية او را كشت،در اين هنگام على عليه السّلام بدو حمله برد و با شمشير بر سر او زد،شمشير در كله خود او فرو رفت و او نيز شمشير بعلى عليه السّلام زد آن حضرت سپر گرفت شمشيرش در سپر فرو رفت،پس على عليه السّلام شمشير را از كله خود أمية بيرون كشيد امية نيز شمشير خود را از سپر آن حضرت بيرون آورد و هر دو شروع بنبرد كردند،على عليه السّلام فرمود:پس نگاه كردم ديدم در زير بغل او در زرهش پارگى است،پس از همان جا با شمشير ضربتى بر او زدم و او را كشته از او روى گرداندم.

و چون مردم در آن روز از أطراف پيغمبر(ص)گريختند و تنها على عليه السّلام پابرجا ماند پيغمبر(ص)باو فرمود:چرا تو با مردم نگريختى؟أمير المؤمنين عليه السّلام عرضكرد:آيا بروم و ترا اى رسول خدا واگذارم؟بخدا از جاى خود نروم تا كشته شوم يا اينكه آن وعدۀ كه خدا در يارى تو فرموده برسد؟پيغمبر(ص)باو فرمود:اى على مژده ات دهم كه خدا بوعده اش وفا كرده،و اينان پس از اين مانند امروز بما دسترسى پيدا نخواهند كرد،سپس چشمش بگروهى از لشكر دشمن افتاد كه بسوى او آيند،فرمود:اى على باينها حمله افكن،أمير المؤمنين عليه السّلام بديشان حمله ور شد،و يكتن از

ص: 79

آنها بنام هشام بن امية مخزومى را كشت و ديگران گريختند، پس گروه ديگرى از لشكريان آنان بسوى آن حضرت(ص)رو آوردند،پيغمبر(ص)فرمود:باينها حمله كن،على عليه السّلام بدانها حمله كرد و عمرو بن عبد اللّٰه جمحى را كه يكتن از ايشان بود كشت و ديگران فرار كردند،پس دستۀ ديگرى پيش آمدند پيغمبر(ص)باو فرمود:باينان حمله كن،على عليه السّلام بدانها حمله كرد و بشير بن مالك كه يكى از آنان بود كشت و ديگران هزيمت شدند،و پس از آن ديگر كسى بسوى رسول خدا(ص)حمله ور نشد، و مسلمانان كه همگى گريخته بودند باز گشتند و مشركان هم بمكه باز گشت كردند،مسلمانان نيز در خدمت پيغمبر(ص)بمدينه آمدند،فاطمه سلام اللّٰه عليها باستقبال پدر آمد و جامى از آب در دست داشت كه با آن روى آن حضرت(ص)را شست،در اين هنگام أمير المؤمنين عليه السّلام بدو رسيد و دستش تا بالاى شانه پر از خون بود،و ذو الفقار نيز بدستش بود،پس ذو الفقار را بدست فاطمه عليها السّلام داد و باو فرمود:اين شمشير را بگير كه امروز مرا شرمنده نكرد و اين اشعار را انشاء فرمود(كه ترجمه اش چنين است):

1-اى فاطمه بگير اين شمشير را كه از عيبها پاك است،و من مردى ترسناك و لرزان و سرزنش كنندۀ خويشتن نيستم(يعنى در يارى و دفاع رسول خدا(ص)كوتاهى نكردم كه در اين باره خود را ملامت و سرزنش كنم).

2-بجان خودم سوگند كه كوشش كردم در يارى احمد و فرمانبردارى پروردگارى كه ببندگان (و كردار آنان)دانا است.

3-خونهاى مردمان را از اين شمشير پاك كن،كه اين شمشير امروز جام مرگ را بخاندان عبد الدار(كه پرچم داران قريش بودند)خورانيد.

پيغمبر(ص)نيز بفاطمه فرمود:اى فاطمه بگير شمشير را كه شوهرت امروز دين خود را اداء كرد،

ص: 80

و خداوند بوسيلۀ شمشير او بزرگان قريش را نابود ساخت.

2-چه بخششى كرد دستهاى تو(اى على)براى خدا آنگاه كه آن ضربت تند را بطلحه زدى و او را برو بخاك(هلاك)افكندى!.

3-و مانند شجاعان روزگار چنان سخت گرفتى بر دشمن در دامنۀ كوه آنگاه كه سرازير شده بودند كه همه را تار و مار كردى! 4-و شمشير خود را از خون دلاوران سيراب كردى،و آن را تشنه برنگردانيدى تا سيرابش ساختى!.

در اين تاريكى شب او را چنين بيباك كرده؟ جز اينكه ميخواهد دستبرد و شبيخونى بما بزند(و محتمل است ترجمه چنين باشد:كه با خود گفتم:اين مرد بيباك مبادا در تاريكى آخر شب از قلعه بيرون آيد و دستبردى بما بزند)ناگاه ديدم كه شمشير برهنۀ در دست دارد و با سه تن از يهود پيش آيد،باو حمله كرده و او را كشتم و ديگران كه همراهش بودند گريختند،و هنوز چندان دور نشده اند،چند نفر با من بفرست كه اميد است بدانها دست يابيم؟رسول خدا(ص)ده نفر همراه او روان كرد كه از آن جمله بود ابو دجانه و سهل بن حنيف،(پس بدنبال آنها روان شدند)و پيش از آنكه بقلعه پناه بردند بآنها رسيده، و آنان را كشتند و سرهايشان را نزد رسول خدا(ص)آوردند،حضرت دستور فرمود آن سرها را در چاههاى بنى حطمه افكندند،و همين داستان سبب فتح قلعه هاى بنى النضير شد،و در همان شب كعب بن اشرف كشته شد و رسول خدا(ص)اموال ايشان را براى خود برداشت و اين اولين مالى بود كه حضرت تصرف كرد و سپس ميان مهاجرين پيشين بخش كرد،و بعلى عليه السّلام دستور داد سهم رسول خدا(ص)را گرد آورد و آن را وقف كرد و تا زنده بود در دست خود آن حضرت بود،و پس از او در دست أمير المؤمنين عليه السّلام بود،و تا بامروز در دست فرزندان فاطمه عليها السّلام است.

و در بارۀ كارى كه على عليه السّلام در اين جنگ انجام داد،و آن يهودى را كشت و سر آن نه تن يهودى را بنزد رسول خدا(ص)آورد حسان بن ثابت اين اشعار را سروده(كه ترجمه اش چنين است):

1-چه سختيها كه براى خدا دچار شدى در بنى قريظه آنگاه كه مردم چشم براه بودند(ظاهر اينست كه بنى النضير بجاى بنى قريظة باشد چنانچه مجلسى(ره)در حاشيۀ بحار استظهار فرموده).

2-بزرگ آنها را نابود كرد و نه تن ديگر را بازگرداند،گاهى آنان را ميزد و دور ميكرد و گاهى(از آمدن آنان)جلوگيرى ميكرد.

ص: 83

كشته شوند يا محمد و پيروانش را بيچاره كنند، (از اين سخنان)دلگرم شدند و تصميم بر جنگ با پيغمبر(ص) گرفتند،يهود(كه از كمك و پشتيبانى قريش اطمينان حاصل كردند)از مكه بيرون رفته و بنزد قبيله هاى غطفان و قيس عيلان رفتند،و آنان را بجنگ با پيغمبر(ص)دعوت كردند و يارى و كمك دادن بآنها را بعهده گرفتند و پشتيبانى قريش را نيز باطلاع آنها رساندند،پس ايشان نيز پذيرفته مهياى جنگ شدند و(همگى براى جنگ با رسول خدا(ص)از مكه)بيرون آمدند،قريش به سركردگى ابو سفيان،قبيلۀ غطفان بفرماندهى چند تن:عيينة بن حصن در طايفۀ بنى فزاره،و حارث بن عوف در طائفۀ بنى مرة،و و برة بن طريف در ميان مردم خود از طايفۀ اشجع،و ديگر از قريش نيز بدنبال اينان بسوى مدينه حركت كردند.

چون پيغمبر(ص)خبر گرد آمدن قريش و ديگر دسته جات و تصميم آنان براى بجنگ بسمع مباركش رسيد با يارانش(براى چاره جوئى و راه دفاع از مدينه و مردم آن)مشورت كرد؟و همگى آنان رأى دادند كه در مدينه بمانند و چون دسته جات و احزاب آمدند در اطراف مدينه از راههائى كه بشهر ميرسد با آنان جنگ كنند،سلمان(ره)(اين رأى را نپسنديد و خود)رأى داد كه اطراف شهر خندق بكنند (و گرداگرد مدينه را حلقه وار گود كنند،حضرت اين رأى را پسنديد)و دستور كندن خندق را صادر فرمود، و خود آن حضرت نيز(مانند ديگر مسلمانان)بكندن آن مشغول شد،و ديگران نيز شروع كردند (و اين كار پيش از رسيدن احزاب بپايان رسيد)احزاب كه رسيدند مسلمانان از زيادى لشكر و قوت و شوكت آنها بدهشت افتادند و هالۀ ترس گرداگرد آنها را فرا گرفت،لشكر دشمن در يك سوى خندق منزل گرفتند و بيش از بيست شب در آنجا ماندند،و در اين مدت جز با تير و سنگ جنگى ميانۀ آنها واقع نشد، چون رسول خدا(ص)ديد كه بيشتر مسلمانان از اين محاصره بتنگ آمده و نيروى شكيبائى ندارند و در جنگ

ص: 85

با آنها سست شده اند، كسى بنزد عيينة بن حصن و حارث بن عوف كه هر دو از سركردگان قبيلۀ غطفان بودند فرستاد و پيشنهاد صلح بآنها داد(كه آنها دست از جنگ بدارند)و در عوض هر ساله يك سوم ميوۀ شهر مدينه را بآنها دهد،و در اين پيشنهادى كه داده بود با سعد بن معاذ و سعد بن عبادة كه هر دو از بزرگان انصار و مردم مدينه بودند مشورت كرد،آن دو عرضكردند:اگر اين دستورى است كه ناچار بايد بپذيريم و در اين باره از جانب خداى عز و جل دستورى رسيده و وحى بشما نازل گشته آن را گردن نهيم (و بجان و دل بپذيريم)و اگر رأى خود شما است،و براى ما مصلحت انديشى ميكنى ما هم در اين باره رأيى داريم؟حضرت(ص)فرمود:نه،در اين باره دستورى نرسيده و وحى بمن نشده ولى چون من ديدم كه عرب همگى همدست شده و شما را هدف خويش قرار داده اند و از همه سو بشما رو آور شده اند خواستم با اين پيشنهاد اندكى از شوكت و قدرت آنها را بشكنم،سعد بن معاذ عرضكرد:در آن روزگارى كه ما و اين گروه بيك آئين بوديم و همگى در شرك بخدا و بت پرستى بسر مى برديم،خدائى نميشناختيم و پرستشى از او نميكرديم ما هرگز از ميوه هاى شهرمان بآنها نداده ايم،جز اينكه مهمان ما ميشدند يا بآنها مى فروختيم،و اكنون كه خداوند ما را بسبب دين مقدس اسلام گرامى داشته و بوسيلۀ آن ما را هدايت فرموده و بوجود مبارك شما بما عزت داده ما بدست خود اموال خود را(باين صورت)بآنها بپردازيم؟!ما باين(خوارى تن ندهيم، و اين)پيشنهاد را نپذيريم،و بخدا سوگند بجز شمشير چيزى بآنها ندهيم تا خداوند ميان ما و ايشان حكم كند،رسول خدا(ص)فرمود:اكنون انديشۀ شما را دانستم،بهمين انديشه ثابت بمانيد و(بدانيد كه)هرگز خداى تعالى پيغمبر خود را زبون و خوار نكند و او را وانگذارد تا آنچه وعده فرموده انجام دهد،سپس رسول خدا(ص)در ميان مسلمين بپا خواست،و آنان را بجهاد با دشمن دعوت كرد،و در اين باره

ص: 86

دليرشان كرد(و آنها را قوى دل ساخت)و وعدۀ يارى خدا را بايشان داد، پس قريش(كه اين جريان را دانستند)چند تن از آنان براى جنگ آماده شدند كه از آن جمله عمرو بن عبد ودّ،و عكرمة پسر ابو جهل و هبيرة بن أبى وهب،و ضرار بن خطاب،و مرداس فهرى بودند و لباس جنگ بتن كرده بر اسب سوار شدند و نزد چادرهاى بنى كنانة(كه همراه احزاب آمده بودند)رفتند و بآنها گفتند:اى بنى كنانه آمادۀ جنگ شويد،و خود با شتاب اسبهاى خويش را بجانب مسلمين بجولان درآوردند تا بكنار خندق رسيدند،چون نيك نگريستند(و خندق را دور تا دور ديدند)گفتند:بخدا اين كار حيله و نيرنگى است كه عرب آن را نينديشيده است،سپس جايى از خندق كه تنگتر بود در نظر گرفته و اسبان خويش را بدان سو راندند و باسبان زدند تا آنها بدان سوى خندق جهش كردند و آنان را بدين سو آورده بزمين شوره زارى ميان كوه سليع (كه در كنار مدينه است)و ميان خندق بود رساندند،از اين سو أمير المؤمنين عليه السّلام با چند تن از مسلمانان بيرون تاختند و خود را بدان تنگنائى كه عمرو بن عبد ودّ و همراهانش از آنجا گذشته بودند رسانده و راه بازگشت را بر آنها بستند،پس عمرو بن عبد ودّ كه بر خود نشانى زده بود كه جايگاهش ديده شود بر همراهان خود پيشى گرفت و اسب خود را براند همين كه چشم او و همراهانش بمسلمانان(يعنى على عليه السّلام و همراهانش)افتاد ايستاد و گفت:آيا مبارز(و جنگ آورى)هست(كه با من جنگ كند)؟أمير المؤمنين عليه السّلام پيش رويش پديدار شد(و بجنگ او آمد)عمرو بدو گفت:اى برادر زاده بازگرد كه من دوست ندارم ترا بكشم،أمير المؤمنين عليه السّلام فرمود:اى عمرو تو پيش از اين با خدا پيمان بسته اى كه اگر مردى از قريش يكى از دو چيز از تو درخواست كرد تو هر كدام خواهى بپذيرى(و يكى از دو حاجت او را برآورى)؟گفت:آرى آن درخواست چيست؟فرمود:من تو را ميخوانم(كه)بخدا و رسول (ايمان آورى)؟گفت:مرا بدان نيازى نيست،فرمود:پس درخواست ميكنم كه پياده شوى و فرود آئى!

ص: 87

گفت:بازگرد اى على زيرا كه ميان من و پدرت دوستى بود(و من با پدرت دوست بودم)و خوش ندارم تو را بكشم، امير المؤمنين عليه السّلام باو فرمود:ولى من تا هنگامى كه تو از حق رو گردان هستى بخدا دوست دارم تو را بكشم،عمرو از شنيدن اين سخن بغيرت(و جوش)آمد و گفت:آيا تو مرا ميكشى؟(اين را بگفت)و از اسب خود پياده شده آن را پى كرده برويش زد تا آن اسب از او دور شد و با شمشير برهنه بسوى على عليه السّلام آمده شمشير زد،على عليه السّلام سپر كشيد و شمشير او در سپر آن حضرت فرو رفت،از آن سو أمير المؤمنين عليه السّلام نيز ضربتى بدو زد كه او را كشت،همين كه عكرمة بن أبى جهل و هبيرة بن أبى وهب، و ضرار بن خطاب،ديدند كه عمرو بر زمين افتاد بر اسبها كه سوار بودند رو بهزيمت نهادند،و دهنۀ اسب را نكشيده تا آنان را از خندق بدان سو(كه مشركين بودند)بردند،أمير المؤمنين عليه السّلام نيز بجاى خويش بازگشت و آن چند تن كه با آن حضرت بسوى خندق بيرون آمده بودند نزديك بود از شدت ترس(در نبودن آن حضرت)جان از تنشان بدر رود،و على عليه السّلام اين چند شعر را ميخواند(كه ترجمه اش چنين است):

1-اين مرد از بى خردى كه داشت بتان سنگى را يارى كرد،ولى من از روى روشن بينى و صواب پروردگار محمد را يارى كردم.

2-پس با شمشير بر او زدم و مانند تنۀ درخت خرما او را ميان ريگهاى نرم و تپه ها بر زمين افكندم.

3-و از جامه هاى او(و زرهى كه بر تنش بود)درگذشتم،در صورتى كه اگر من بجاى او بزمين مى افتادم جامه هاى مرا از تنم بيرون مى آورد(و برهنه ام ميكرد).

4-اى گروه احزاب گمان مبريد كه خدا دين خود و پيامبرش را فرو گذارد(و يارى آنها نكند).

ص: 88

1-واقدى(بسند خود)از زهرى حديث كند كه گفت:در جنگ خندق(روزى)عمرو بن عبد ودّ، و عكرمة بن أبى جهل،و هبيرة بن أبى وهب،و نوفل بن عبد اللّٰه،و ضرار بن خطاب،جلوى خندق آمدند و شروع كردند در اطراف آن گردش كردن كه جاى تنگى از آن پيدا كرده و بدينسو(كه مسلمانان بودند) بيايند،تا رسيدند بجائى(كه قدرى تنگتر از جاهاى ديگر بود پس نهيب بر اسبان زدند)و آنها را بزور شلاق بدان سو راندند،چون بدان سوى خندق آمدند اسبان خويش را در ميدانى كه ميان خندق و كوه سليع بود بجولان درآوردند و مسلمانان ايستاده بودند و نظاره ميكردند و هيچ كس جرات نداشت كه سر راه آنها بيايد،و عمرو بن عبد ودّ مبارز ميطلبيد و مسلمانان را سرزنش ميكرد و ميگفت:

من كه آوازم گرفته و خفه شد از بس باينها گفتم:آيا مبارزى هست؟ و در هر مرتبه كه مبارز ميخواست على عليه السّلام برميخواست كه بجنگ او رود،ولى رسول خدا(ص)باو دستور نشستن مى داد بانتظار اينكه ديگرى برخيزد،مسلمانان هم كه عمرو و همراهان و سپاهيان احزاب را ديده بودند گويا از ترس بر سرشان پرنده نشسته هيچ جنبشى نمى كردند(تا چه رسد باينكه كسى بميدان عمرو برود)همين كه فرياد عمرو دنباله دار شد و هر بار هم على عليه السّلام برخاست و بدستور پيغمبر(ص)دوباره نشست،اين بار(كه فرياد زد)رسول خدا(ص)فرمود:اى على نزديك من بيا،او نزديك آن حضرت آمد،رسول خدا(ص)عمامه خويش را از سر برگرفت و بر سر على بست و شمشير خود را باو داد و فرمود:برو بسوى آنچه خواهى،سپس فرمود:بار خدايا كمك و ياريش كن،پس على عليه السّلام بسوى عمرو شتاب كرد و جابر بن عبد اللّٰه انصارى نيز دنبال آن حضرت رفت كه ببيند سرانجام

ص: 89

كار آن حضرت با عمرو بن عبد ودّ بكجا ميانجامد،همين كه على عليه السّلام نزد عمرو آمد و باو فرمود:اى عمرو تو در زمانهاى گذشته و جاهليت ميگفتى:بلات و عزى سوگند هر كس مرا بيكى از سه چيز بخواند من آن را يا يكى از آنها را ميپذيرم؟گفت:آرى چنين است،فرمود:پس من تو را ميخوانم كه گواهى دهى:معبودى جز خداى يگانه نيست،و محمد فرستادۀ او است و در برابر پروردگار عالميان سر تسليم فرود آورى؟گفت:اى برادرزاده اين سخن و خواهش را بيكسو بنه،امير المؤمنين عليه السّلام فرمود:

بدان كه اگر آن را بپذيرى براى تو بهتر است!سپس فرمود:ديگر اينكه از راهى كه آمده اى بازگردى (و از جنگ با مسلمانان دست بدارى)؟گفت:نه،(اين هم براى من ننگ است)و زنان قريش براى هميشه براى هم بازگو كنند(كه عمرو از ترس جنگ فرار كرد)فرمود:پس پيشنهاد ديگرى دارم، گفت:چيست؟فرمود:از اسب پياده شوى و با من بجنگى؟عمرو خنديد و گفت:من گمان نميكردم كسى از عرب مرا بچنين كارى بخواند(و پيشنهاد جنگ بمن دهد)من خوش ندارم مرد بزرگوارى چون تو را بكشم با اينكه پدرت با من رفيق و دوست بود؟على عليه السّلام فرمود:ولى من دوست دارم ترا بكشم اگر ميخواهى پياده شو؟عمرو(از اين سخن)برآشفت و پياده شده بروى اسب خويش زد تا آن اسب بازگشت،جابر گويد:در آن ميان ناگاه آواز تكبير(اللّٰه اكبر)شنيدم،پس دانستم كه على او را كشته است،ياران عمرو و همراهانش(كه اين را بديدند)بكنار خندق آمدند و سعى داشتند كه با اسبان خود بدان سوى خندق بگريزند،از آن سو مسلمانان همين كه آواز تكبير شنيدند پيش آمدند تا ببينند كه آن چند تن مشرك چه شدند،ديدند نوفل بن عبد اللّٰه با اسبش در ميان خندق افتاده و آن اسب نميتواند او را بيرون ببرد،پس شروع كردند با سنگ بر او زدند،نوفل گفت:بهتر از اين مرا بكشيد،يكى از شما فرود آيد تا من با او بجنگم؟على عليه السّلام بميان خندق رفت و با شمشير او را بكشت.(و بسراغ آن چند نفر

ص: 90

ديگر كه همراه عمرو بودند برفت و)بهبيرة رسيد.پس با شمشير ببرآمدگى زين اسبش زد،و زرهى كه در تن او بود از تنش بيفتاد،و عكرمة و ضرار بن خطاب نيز هر دو گريختند.

جابر گويد:من جريان كشتن على عليه السلام عمرو بن عبد ودّ را نتوانستم بچيزى شبيه سازم جز بدان چه خداى تعالى در بارۀ داستان داود عليه السلام و جالوت بيان داشته آنجا كه فرمايد:«پس شكستشان داد باذن خدا و كشت داود جالوت را»(سورۀ بقرة آيۀ 251).

2-قيس بن ربيع(بسندش)از ربيعه سعدى حديث كند كه گفت:بنزد حذيفة بن يمان(يكى از ياران پيغمبر(ص)رفتم و بدو گفتم:اى ابا عبد اللّٰه ما در فضائل على عليه السّلام و منقبتهاى او گفتگو ميكنيم و اهل بصره ميگويند:شما در بارۀ على از اندازه ميگذريد،آيا تو در فضيلت او براى من حديثى دارى كه بيان كنى حذيفه گفت:اى ربيعه!چه از من ميپرسى؟سوگند بآن كه جانم بدست او است اگر تمامى كردار ياران پيغمبر(ص)را از آن روزى كه آن حضرت پيغمبرى برانگيخته شد تا بامروز در يك كفۀ ترازو بگذارند،و كردار على عليه السلام را بتنهائى بكفه ديگر نهند،هر آينه كردار على عليه السلام بتمامى آن كردار بچربد!ربيعه گفت:اين سخنى است كه روى آن نمى شود تكيه كرد و كسى آن را نميپذيرد؟ حذيفه گفت:اى فرومايه چگونه پذيرفته نشود؟آيا ابو بكر و عمر و حذيفه و همۀ ياران پيغمبر(ص)كجا بودند در آن روز كه عمرو بن عبد ودّ مبارز طلبيد،و جز على عليه السلام همۀ مردمان بواسطۀ ترس از او باز ايستادند،تنها على عليه السلام بود كه بجنگ او رفت و خداوند بدست تواناى او عمرو را كشت؟سوگند

ص: 91

بدان كه جان حذيفه بدست او است،اجر و ثواب كردار على در آن روز از كردار ياران و پيروان محمد(ص) تا روز رستاخيز بزرگتر است.

3-هشام بن محمد از معروف بن خربوذ حديث كند كه على عليه السلام در جنگ خندق اين اشعار را گفت(كه ترجمه اش چنين است):

1-آيا بسوى من سواران(قريش)يورش برند؟آگاه كنيد از جانب من و از جانب آن سواران ياران مرا:

2-كه امروز غيرت من و شمشير تيز و برانى كه در سر دارم از گريختنم جلوگيرى كند.

3-و آنگاه كه عمرو بوسيلۀ شمشير براق و برندۀ كه از آهن هندى ساخته شده بود،سركشى كرد او را بخاك هلاكت انداختم.

4-پس او را واگذاشتم آنگاه كه مانند تنۀ درخت خرما ميان ريگها و تپه ها بزمين افتاد و بآن حال او را رها كردم.

(ترجمۀ شعر پنجم در همين فصل يكى دو صفحه پيش گذشت).

4-يونس بن بكر از محمد بن اسحاق روايت كند كه چون على عليه السلام عمرو بن عبد ودّ را كشت با روى شكفته بسوى رسول خدا(ص)آمد،عمر بن خطاب گفت:اى على چرا زره او را كه در ميان عرب مانندش نيست از تنش بيرون نياوردى؟أمير المؤمنين عليه السلام فرمود:من شرم كردم از اينكه عورت پسر عمويم را مكشوف نمايم.

5-عمر بن أبى الازهرى(بسندش)از حسن حديث كند كه چون على عليه السلام عمرو بن عبد ودّ را

ص: 92

كشت سرش را بريده و آن را برداشته بياورد پيش روى پيغمبر(ص)بزمين انداخت،پس ابو بكر و عمر برخاستند و سر مبارك على عليه السلام را بوسه زدند.

6-على بن حكيم اودى گويد:از ابى بكر بن عياش شنيدم كه ميگفت:براستى على ضربتى زد كه در اسلام ضربتى از آن بزرگتر و بهتر نبود و آن ضربت بعمرو بن عبد ودّ بود،ضربتى نيز بدان حضرت زدند كه براستى ضربتى نامباركتر و شوم تر از آن نبود،و آن ضربت ابن ملجم لعنه اللّٰه بود.

و در بارۀ همين جنگ احزاب خداى تعالى اين آيات را فرو فرستاد:آنگاه كه بيامدند شما را از فراز شما و از پائين شما،و آنگاه كه ديده ها(از ترس)خيره ماند،و دلها بگلوگاه رسيد،و گمان ميبردند بخدا گمانهائى،آنجا مؤمنان آزمايش شدند و لرزيدند لرزشى سخت،و آن هنگامى كه مردمان دو رو و منافق و آنان كه در دلهاشان بيمارى است ميگفتند:كه خدا و پيغمبرش بما وعده نداد جز فريب»تا آنجا كه فرمايد:«و كفايت كرد خداوند مؤمنان را از جنگ و خدا است نيرومند عزيز»(سورۀ احزاب آيه هاى(10)و(11)و(12)تا آيۀ 25)و اين سرزنش و ملامت و درشتى و خطاب خداوند متوجه ايشان گشت،و باتفاق تاريخ نويسان و مسلمانان هيچ كس از اين سرزنش و ملامت رهائى نيافت جز أمير المؤمنين عليه السّلام،زيرا كه فتح آن جنگ بدست او شد،و كشتن عمرو بن عبد ودّ و نوفل بن عبد اللّٰه كه بدست او بود سبب گريختن مشركين شد، و رسول خدا(ص)پس از اينكه اينان بدست على عليه السّلام كشته شدند فرمود:ما بجنگ ايشان خواهيم رفت ولى آنها ديگر بجنگ ما نخواهند آمد.

7-يوسف بن كليب(بسندش)از عبد اللّٰه بن مسعود(كه يكى از قاريان قرآن است)حديث كرده

ص: 93

كه او اين آيۀ شريفۀ را(آيۀ 15 سورۀ احزاب كه با ترجمه اش گذشت)اين گونه قرائت ميكرد:

« وَ كَفَى اللّٰهُ الْمُؤْمِنِينَ الْقِتٰالَ بعلى وَ كٰانَ اللّٰهُ قَوِيًّا عَزِيزاً -يعنى و كفايت كرد خداوند مؤمنان را از جنگ بوسيلۀ على،و خدا است نيرومند و عزيز».

و حسان بن ثابت(شاعر زمان رسول خدا(ص))در بارۀ كشته شدن عمرو بن عبد ودّ چند شعر سروده(كه ترجمه اش چنين است):

1-مرد نيرومند يعنى عمرو بن عبد ودّ روز خود را بپايان رسانيد در سمت جنوب مدينه،و ميخواست چپاولى بى درنگ بكند.

(مترجم گويد:در ديوان حسان و هم چنين در سيرۀ ابن هشام«ثاره»بجاى«غارة»ضبط شده و ظاهر نيز همان است و ثأر بمعناى انتقام گرفتن خون كشته است و بنا بر آن ترجمه چنين است:كه عمرو جوياى گرفتن انتقام از كشندگان بدر و أحد بود).

2-اى عمرو شمشيرهاى ما را كشيده ديدى،و نيكان ما را يافتى كه كوتاهى نميكنند(مقصودش انصار مدينه است كه جوان بنى عامرى در اشعارى كه پس از اين بيايد پاسخش داده كه دروغ گفتى و شما انصار مدينه نبوديد كه عمرو را كشتيد،بلكه على عليه السّلام كه از بنى هاشم و اهل مكه بود او را كشت).

3-و هر آينه ديدى در جنگ بدر مردان دلاورى كه تو را زدند نه مانند زدن مردمان وامانده.

4-(اكنون)بروزى افتادى اى عمرو كه ديگر تو را براى روزهاى بزرگ و كارهاى سخت دعوت نكنند(يعنى يكسره نابود شدى).

گويند:چون اين اشعار حسان بگوش قبيلۀ بنى عامر(كه عمرو بن عبد ودّ نيز از آن قبيله بود) رسيد جوانى از ايشان در پاسخش كه بواسطۀ انصار مدينه افتخار كرده بود(اين اشعار را كه ترجمه اش چنين است)گفته:

1-بخانۀ خدا سوگند كه دروغ گفتيد و شما ما را نكشتيد،ولى بشمشير بنى هاشم(كه از اهل مكه هستند)افتخار كنيد.

ص: 94

2-بشمشير پسر عبد اللّٰه يعنى احمد(ص)كه در جنگ بدست على عليه السّلام بود باين افتخار و سرفرازى (يعنى كشته شدن عمرو)رسيديد پس كوتاه كنيد(اين لاف و گزاف را).

3-عمرو بن عبد ودّ را شما نكشتيد،بلكه همتاى هژبر شير دلش او را كشت.

4-يعنى على عليه السّلام،آنچنان كسى كه بناى قدرت و نيرويش بلند است،و شما لافهاى بيهوده و بسيار بر ما بزنيد كه پست و كوچك خواهيد شد.

5-(همين شما انصار بوديد)كه در جنگ بدر براى مبارزه و جنگ بيرون شديد و بزرگان قريش آشكارا شما را باز گرداندند،و پس زدند(اشاره بداستانى است كه در فصل(18)گذشت).

6-و آنگاه كه حمزه و عبيده و على با آن شمشيرى كه آهنش هندى و خطرناك بود نزد ايشان آمدند.

7-گفتند:چه همتايان نيك و درستى هستيد،و با شتاب بسوى آن مردمانى كه ستم و سركشى كردند برفتند(مقصود از ستمكار و سركش عتبة و شيبة و وليد هستند).

8-پس على در ميدان جولانى هاشمى كرد و دمار از روزگارشان درآورد آنگاه(يا چون)كه سركشى كردند و تكبر ورزيدند.

9-شما بجز از خود ما افتخارى بر ما نداريد(يعنى آن كسانى كه شما بدانها فخر و مباهات ميكنيد از خود ما اهل مكه هستند)و براى شما افتخارى نيست كه بشمار درآيد يا در بيان آيد.

8-احمد بن عبد العزيز(بسند خود)از أبى الحسن مدائنى حديث كند كه چون على بن ابى طالب عليه السّلام عمرو بن عبد ودّ را كشت،اين خبر بگوش خواهر عمرو رسيد،پرسيد:كه بوده است آن كس كه بر او دليرى كرده(و جرات كشتن او را داشته)؟گفتند:پسر ابو طالب،گفت:مرگ او نگذشت جز

ص: 95

بدست همتاى كريمى،اشكم هرگز خشك نشود اگر براى او اشك بريزم پس از شنيدن اين خبر،(او كسى بود كه)پهلوانان را كشت،و بجنگ دلاوران رفت،و مرگ او هم بدست همتاى بزرگوار و كريمى از قوم و قبيلۀ خود او بود،اى بنى عامر تاكنون بهتر از اين سرافرازى و افتخار نشنيده ام.سپس اين دو شعر را)انشاء كرد(كه ترجمه اش چنين است):

1-اگر كشندۀ عمرو جز اين كشنده(يعنى على عليه السّلام)بود تا ابد بر او ميگريستم.

2-ولى كشندۀ عمرو كسى است كه بواسطۀ كشتن او عيبى بر عمرو نيست،آن كس كه پيش از اين «بيضة البلد»(يعنى يگانه مرد شهر)ناميده ميشد.

و نيز همان خواهر عمرو در كشتۀ شدن برادرش و در بارۀ على بن ابى طالب صلوات اللّٰه عليه(اين اشعار را)گويد(كه ترجمه اش چنين است):

1-دو شير دلاور بودند كه در تنگناى معركۀ جنگ بيكديگر حمله ور شدند،و هر دو همتايان بزرگوار و دليرى بودند.

و هر دوى آنها(كسانى بودند كه)در ميدان نبرد با نيرنگ و با جنگ دل جانها را ربودند.

3-و هر دوى آنها براى كوبيدن و جنگيدن آماده و حاضر شدند و هيچ سرگرم كنندۀ نتوانست آن دو را باز گرداند.

4-اى على برو كه تاكنون بكسى مانند او دست نيافته بودى،و اين(كه ميگويم)سخنى است پا بر جا و درست كه در آن زورى نيست.

5-و خون او نزد من است و اى كاش من انتقام آن را هنگامى كه خرد من كامل است ميگرفتم.

ص: 96

6-قريش پس از كشته شدن چنين سوارى خوار شد،و اين خوارى قريش را نابود خواهد كرد، و اين رسوائى همۀ آنان را در بر خواهد گرفت.

سپس گفت:بخدا سوگند تا شتران ناله كنند قريش نتوانند انتقام خون او را بگيرند(كنايه از اين است كه هرگز نخواهند توانست).

رجز چنين است):

كشت على عمرو را*شكار كرد على شاهبازى را*شكست على پشتى را* استوار كرد على كارى را*پاره كرد على پرده اى را پس من با خود گفتم:سپاس خداوندى را كه اسلام را پيروز كرد و شرك و بت پرستى را از بيخ و بن بركند،آنگاه كه من بسوى بنى قريظه رهسپار شدم پيغمبر(ص)بمن فرمود:برو ببركت و اميد خدا،زيرا كه خدا نويد زمينها و خانه هاى آنها را بشما داده(و شما آنها را بچنگ آورده و نصيب و بهره شما گردد) من(پس از اين مژده با دلى گرم و)با يقين و اطمينانى كامل بيارى كردن خداى عز و جل بسوى آنان رهسپار شدم(و آنقدر بجلو رفتم)تا بجائى كه پرچم جنگ را پاى ديوار قلعۀ آنان بزمين زدم،و آنان در قلعه هاى خود بروى من درآمدند و آغاز دشنام بر رسول خدا(ص)كردند،من كه دشنامهاى آنان را بآن حضرت شنيدم خوش نداشتم آن سخنان بگوش پيغمبر(ص)برسد(و تاب نياورده)خواستم بسوى آن حضرت باز گردم(و او را از نزديك شدن بقلعه هاى آنان باز دارم)بناگاه ديدم آن حضرت پديدار شد و دشنام آنها را شنيده فرياد كشيد:اى برادران بوزينه و خوك!ما هر گاه بپاى خانه هاى مردمى فرود آئيم هر آينه بد است روزگار آنان كه بيم داده شده اند!آنها گفتند:اى ابا القاسم تو كه ناسزا گو و بى دانش نبودى؟حضرت از آنجائى كه داشت(از اين سخن آنان)شرم كرد و اندكى به پشت سر بازگشت،و دستور فرمود:

سراپردۀ او را برابر قلعه هاى ايشان زدند،و بيست و پنج روز در آنجا ماند و در اين مدت يهود در محاصرۀ آن حضرت بودند تا اينكه آنان(بتنگ آمده و)از او خواستند كه سعد معاذ در بارۀ آنان حكم كند(و بدان چه

ص: 98

او حكم كرد تن در دهند،)و او بكشتن مردان و ببندگى گرفتن زنان و كودكان و بخش كردن دارائى آنان حكم كرد، پيغمبر(ص)فرمود:اى سعد در بارۀ اينان حكمى كردى كه خداى تعالى از بالاى هفت آسمان حكم فرموده،و پيغمبر(ص)دستور بفرود آوردن مردانشان فرمود،و آنها نهصد تن بودند،پس آنان را بمدينه آوردند و دارائى و اموالشان را تقسيم فرمود،و زنان و كودكان را ببندگى گرفتند،و مردانشان را كه دست بسته بمدينه آورده بودند در خانۀ از خانه هاى قبيلۀ بنى النجار زندان كردند،و رسول خدا(ص)در جايى كه اكنون بازار است بيامد و دستور داد در آنجا گودالهائى كندند،و أمير المؤمنين عليه السّلام و مسلمانان كه همراه او بودند آمدند،پيغمبر(ص)دستور فرمود آنها را بياورند،و بعلى عليه السّلام فرمود:پا پيش نهد و گردن آنها را در آن گودالها بزند،پس آنان را دسته دسته آوردند و در ميان آنها حى بن اخطب،و كعب بن اسد را كه آن دو در آن زمان رئيس و بزرگ يهود و بنى قريظه بودند بياوردند،(در ميان راه اسيران يهود)همچنان كه آنان را بنزد پيغمبر(ص)مى بردند بكعب بن اسد گفتند:اى كعب اوضاع را چگونه مى بينى و چگونه با ما رفتار كنند؟كعب گفت:در همه جا شما(نادان و)بى خرديد!آيا نمى بينيد آن كس كه شما را بخواند دست برندارد،و هر كس از شما ميرود باز نگردد؟بخدا كشتن در كار است،در اين ميان حى بن اخطب را دست بسته آوردند،چون نگاهش برسول خدا(ص)افتاد گفت:بخدا سوگند من خويشتن را بدشمنى با تو سرزنش نكنم ولى هر كس خداى را واگذارد واگذارده مى شود(يعنى من پشيمان نيستم كه چرا با تو دشمنى كردم و دوستى ننمودم ولى چون ما در جريان كمك گرفتن از احزاب خداى را واگذارديم اكنون باين روز خوارى افتاديم).سپس رو بمردم كرده گفت:اى مردم از سرنوشتى كه خدا فرموده چاره اى نيست،نامه و تقدير و جنگى بود كه بر بنى اسرائيل(و يهود)نوشته شده(اين را بگفت)

ص: 99

و او را پيش روى امير المؤمنين عليه السّلام(كه يك يك آنان را ميكشت)بداشتند،و در آن حال ميگفت:(اين) كشته شدنى است با شرافت(كه)بدست مردى شريف و بزرگوار(انجام شود)امير المؤمنين عليه السّلام باو فرمود:

همانا برگزيدگان و نيكان مردم،بدان و اشرار را مى كشند،و بدان و اشرار نيكان را،پس واى بحال آن كس كه نيكان و بزرگواران او را بكشند،و نيكبختى براى آن كس است كه مردمان پست و كفار او را بكشند، گفت:راست گفتى،(اكنون كه مرا ميكشى)جامه ام را از تنم بيرون مياور؟فرمود:اين كار بر من آسانتر از اين خواهش است(و خواهشش را پذيرفت)حى بن اخطب گفت:مرا پوشاندى خدايت بپوشاند، و گردن كشيده على عليه السّلام گردنش را بزد،و از ميان همۀ آن كشتگان جامه او را از تنش بيرون نكرد،سپس أمير المؤمنين بآن كس كه او را آورده بود فرمود:در ميان راه كه حى را براى مرگ مى آوردى چه ميگفت؟ عرضكرد:ميگفت:

1-بجان تو سوگند كه پسر أخطب خود را سرزنش نكند ولى هر كس كه خداى را واگذاشت واگذارده شود.

2-پس كوشش كرد پسر اخطب تا آنجا كه ميتوانست،و آهنگ نمود،كه بعزت رسد بهر راهى كه ميسور بود.

امير المؤمنين عليه السّلام فرمود:

1-(پسر اخطب)در كفر خويش داراى كوشش و جهد بود،پس بزور و سختى او را در انظار مردمان بسوى ما كشيدند.

2-پس او را با شمشير بزدم زدن خشمناك،و سر انجام بآخرين جاى دوزخ و قعر آن با دست بسته در افتاد.

ص: 100

3-اين است منزل و جاى بازگشت كافران،و هر كس كه پيروى از خدا كند در بهشت فرود آيد و رسول خدا(ص)از زنان ايشان عمرة دختر خناقة را براى خويش انتخاب كرد،و يك زن را نيز از زنان ايشان كشت و او همان زنى بود كه سنگى(از بالاى قلعه)براى آن حضرت رها كرد(كه او را بكشد) و اين در وقتى بود كه آن حضرت نزد يهود آمده بود و با آنان در بارۀ پذيرفتن دين اسلام و پيروى خويشتن سخن ميگفت،پيش از آنكه از حضرت دورى كرده جدا شوند،و خداى تعالى آن حضرت(ص)را از گزند آن سنگ نگهدارى فرمود.

و پيروزى بر بنى قريظه و فتحى كه در آن جنگ بهرۀ پيغمبر(ص)شد بواسطۀ امير المؤمنين عليه السّلام بود و بخاطر آن(شجاعتى بود كه از او ديده بودند و) كشته شده گانى كه بدست او از آنها كشته شده بود،و براى آن ترسى بود كه خداى عز و جل از آن حضرت در دل آنها بيانداخت،و اين خود فضيلتى است همانند فضائلى كه گذشت،و چون منقبتهائى است كه پيش از اين برشتۀ تحرير در آمد.

و يگانه است، و تفصيل آن داستان بدين قرار بود كه مورّخين گفته اند:روزى پيغمبر(ص)نشسته بود مرد عربى نزد آن حضرت(ص)آمده پيش او نشست و سپس گفت:من آمده ام تا براى تو خير خواهى كنم، فرمود:خيرخواهى تو چيست؟عرضكرد:گروهى از عربها آهنگ كرده اند كه در مدينه بر تو شبيخون زنند و گفت:كه ايشان كيانند و جايگاهشان در كجاست،حضرت به امير المؤمنين عليه السلام دستور داد كه مردم را بمسجد دعوت كند،پس مسلمانان در مسجد انجمن كردند،حضرت بالاى منبر رفته سپاس خداى را بجاى آورد سپس فرمود:اى گروه مردم اين دشمن خدا و دشمن شما است كه بشما رو آورده و ميخواهند در مدينه بشما شبيخون زند،پس كيست كه براى رفتن بآن وادى(و سرزمين كه دشمن در آنجا است)آماده باشد؟مردى از مهاجرين برخاست و عرضكرد:اى رسول خدا من آماده هستم،حضرت پرچم جنگ بدستش داد و هفتصد تن مرد جنگى بهمراهش روانه ساخت،و باو فرمود:بنام خدا(يعنى با اعتماد و توكل بخدا)روانه شو آن مرد آمد تا نزديك ظهر بآن گروه رسيد،آنها بدو گفتند:تو كيستى گفت:

من فرستادۀ رسول خدا هستم،يا بگوئيد:«معبودى جز خداى يگانه نيست كه شريك ندارد،و اينكه محمد(ص)بنده و فرستادۀ او است»(و اين دو شهادت بر زبان جارى كنيد)يا با شمشير شما را گردن ميزنيم؟ بدو گفتند:بنزد بزرگ خود بازگرد كه ما گروهى هستيم كه تو را تاب مقاومت در برابر ما نيست،آن مرد بسوى حضرت بازگشت و جريان را بعرض رسانيد،حضرت دوباره(در انجمن مسلمانان فرمود:)كيست كه بآن وادى رود؟مرد ديگرى از مهاجرين برخاست و عرضكرد:من آمادۀ رفتن بدان جا هستم،حضرت پرچم را بدو سپرد و او نيز برفت و مانند رفيق پيشينش باز گشت، رسول خدا(ص)فرمود:على بن ابى طالب كجاست؟أمير المؤمنين برخاست و عرض كرد:من در خدمت حاضرم اى رسول خدا،فرمود:باين وادى برو،عرضكرد:آرى ميروم،و آن حضرت دستار مخصوصى داشت كه آن را بسر نمى بست جز در جايى كه

ص: 102

پيغمبر(ص)او را براى كار سختى روانه كند،پس على عليه السلام بمنزل حضرت فاطمه عليها السلام رفت و آن دستار را از او خواست،فاطمه گفت:بكجا اراده دارى بروى و بكجا پدرم ترا فرستاده؟فرمود:بوادى رمل،زهرا عليها السلام(روى علاقۀ كه بشوهر عزيزش داشت)بخاطر دلسوزى و ترس از اين سفر براى او بگريه افتاد،در همين حال پيغمبر(ص)بر آن دو درآمد،و بزهرا عليها السلام فرمود:چرا گريه ميكنى آيا ميترسى شوهرت كشته شود؟نه ان شاء اللّٰه تعالى(كشته نخواهد شد)على عليه السّلام عرضكرد:اى رسول خدا از رفتن به بهشت بر من نترس و جلو گيرم مشو،سپس بيرون رفت و پرچم رسول خدا(ص)را بدست گرفته بسوى آنان براه افتاد،سحرگاه بآنان رسيد،پس در آنجا درنگ كرد تا صبح شده با ياران خويش نماز صبح را خواند و لشكر خويش را بصف كرد و خود نيز بشمشير تكيه زد و رو بدشمن كرده فرمود:اى مردم من فرستادۀ رسول خدايم بسوى شما كه بگوئيد:«معبودى جز خداى يگانه نيست،و اينكه محمد بندۀ و فرستادۀ او است»و گر نه شما را با شمشير خواهم زد؟گفتند:همانسان كه دو رفيق پيشينت بازگشتند تو هم بازگرد،فرمود:نه بخدا من باز نگردم تا اسلام را بپذيريد يا شما را با اين شمشير بزنم،من على بن ابى طالب بن عبد المطلب هستم،همين كه آن مردم او را بشناختند نگران شدند و رو بجنگ نهادند حضرت نيز شروع بجنگ فرمود،و شش تن يا هفت تن از آنان را كشت،و ديگران گريختند،مسلمانان پيروز شده و غنيمتهاى جنگى را برگرفتند،پس على عليه السّلام بسوى پيغمبر(ص)بازگشت.

ام سلمة گويد:پيغمبر(ص)در خانۀ من خوابيده بود ناگهان هراسان از خواب پريد،من عرضكردم:خدايت پناه دهد(چه شد)؟فرمود:راست گفتى:خدايم پناه دهد،لكن اين جبرئيل است

ص: 103

كه مرا آگاهى دهد كه على مى آيد،سپس بيرون رفت و دستور فرمود كه مردم از على عليه السّلام استقبال كنند،مردمان دو صف شده و با پيغمبر(ص)باستقبال على عليه السّلام رفتند،همين كه أمير المؤمنين عليه السّلام رسول خدا(ص)را ديد از اسب خود پياده شد و بسوى پاهاى آن حضرت خم شد كه آنها را ببوسد، حضرت فرمود:سوار شو كه خداى تعالى و پيغمبرش از تو خشنودند،أمير المؤمنين عليه السّلام(كه اين مژده را شنيد)از خوشحالى گريان شد و بمنزل خويش رفت،و آنچه بغنيمت آورده بود تسليم مسلمانان كرد،پس پيغمبر(ص)ببرخى از آنان كه در لشكر اسلام بهمراهى على عليه السّلام رفته بودند،فرمود:

أمير و فرمانده خود(يعنى على)را چگونه ديديد؟عرضكردند:چيزى غير از خوبى از او نديديم جز آنكه در تمام نمازها كه ما پشت سرش خوانديم سورۀ قُلْ هُوَ اللّٰهُ أَحَدٌ ميخواند؟!رسول خدا(ص)فرمود:من اين مطلب را از او خواهم پرسيد،چون على عليه السّلام بنزد پيغمبر(ص)آمد حضرت باو فرمود:چرا در نمازهائى كه با ايشان خواندى جز سورۀ اخلاص( قُلْ هُوَ اللّٰهُ أَحَدٌ )سورۀ ديگرى نخواندى؟عرضكرد:اى رسول خدا من اين سوره را دوست دارم.پيغمبر(ص)فرمود:براستى كه خدا نيز تو را دوست دارد چنانچه تو سورۀ توحيد را دوست دارى.سپس فرمود:اى على اگر من نميترسيدم از اينكه گروههائى از مسلمانان در بارۀ تو بگويند آنچه را نصارى(و مسيحيان)در بارۀ عيسى بن مريم گفتند(كه او را خدا و يا پسر خدا خواندند)امروز سخنى در باره ات ميگفتم كه بهيچ گروهى از مردم نگذرى جز آنكه خاك زير پايت را(براى تبرك)بردارند.

رسول خدا(ص)كه فضيلتهاى زيادى را در برداشت مخصوص او گرديد،و ديگران بهرۀ از آن فضيلتها نبردند و بسيارى از تاريخ نويسان و اهل تفسير گفته اند:در همين جنگ سورۀ شريفۀ«و العاديات ضبحا» (يعنى سوگند باسبانى كه نفس زنان از جنگ بازگردند)بر پيغمبر(ص)فرود آمد،و اين سوره تا بآخر متضمن شرح حال أمير المؤمنين عليه السّلام و رفتار او است.

گفت:من خدا و رسولش را اختيار كنم،پدرش(كه اين را شنيد)باو دشنام داده بازگشت،پس رسول خدا(ص)او را آزاد ساخته و در زمرۀ زنان خويشتن درآورد.

نميشناسيم) بنويس:«باسمك اللهم»(يعنى بنام تو بار خدايا)پيغمبر(ص)بأمير المؤمنين عليه السّلام فرمود:

آنچه نوشتى پاك كن و(چنانچه سهيل ميگويد)بنويس:«بسمك اللهم»أمير المؤمنين عليه السّلام عرضكرد:

اى رسول خدا اگر اطاعت و پيروى از شما نبود« بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِيمِ »را پاك نميكردم!سپس آن را پاك كرد و بجاى آن نوشت:«بسمك اللهم»پس پيغمبر(ص)باو فرمود:بنويس:اين چيزى است كه بدان پيمان بندد محمد رسول خدا با سهيل بن عمرو،سهيل گفت:اگر ما در آنچه ميان ما و تو نوشته مى شود باين صورت(كه ميگوئى)بپذيريم(و در صلحنامه نوشته شود« مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللّٰهِ »)در نتيجه ما رسالت و پيامبرى تو را پذيرفته ايم،و چه من در نامۀ صلح نبوت تو را بپذيرم و چه بر زبان بگويم براى من يكسان است(و چون ما نبوت تو را نپذيرفته ايم در نامۀ صلح نيز نبايد« مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللّٰهِ »نوشته شود)اين نام را پاك كن و بجاى آن بنويس:اين چيزى است كه محمد بن عبد اللّٰه بدان پيمان بندد،امير المؤمنين عليه السّلام فرمود:بخدا سوگند او بحقيقت فرستاده و رسول خدا است گر چه بينى تو بر خاك ماليده شود،سهيل گفت:اگر ميخواهى شروط صلح برقرار شود آن گونه كه ميگويم نام او را بتنهائى بنويس،امير المؤمنين عليه السلام فرمود:اى سهيل و اى بر تو،از ستيزه جوئى دست بدار پيغمبر(ص)فرمود:يا على آن را پاك كن،عرضكرد:

اى رسول خدا دست من بسوى پاك كردن نام تو از نبوت نميرود(و در اين باره بمن يارى ندهد)فرمود:

دست مرا بدان جا بگذار تا آن را پاك كنم،على عليه السّلام دست پيمبر(ص)را روى نامه گذارد و آن حضرت آن جمله را(يعنى«رسول اللّٰه»را از دنباله نام خويش)پاك كرد،و بامير المؤمنين عليه السّلام فرمود:بزودى تو خود دچار چنين ماجرائى خواهى شد و تو بناچار و ناراحتى شديد آن را خواهى پذيرفت(مترجم گويد:

اشاره است بداستان جنگ صفين و حكميت نامباركى كه بدنبال آن قرار شد صلحنامۀ براى مدت يك سال ميان طرفين نوشته شود،و هنگام نوشتن على عليه السّلام فرمود:بنويسيد اين پيمانى است ميان على بن ابى طالب أمير المؤمنان و معاوية بن ابى سفيان،عمرو عاص گفت:«امير المؤمنين را»از دنبال نام خويش پاك كن زيرا ما امارت و فرمانروائى ترا بر خود نپذيرفته ايم و پس از سخنهائى كه رد و بدل شد على عليه السّلام بناچارى پذيرفت،و همين فرمايش رسول خدا(ص)را در آنجا ياد آورى فرمود)سپس على عليه السّلام دنبالۀ صلحنامه را

ص: 107

بپايان رسانيد، و چون كار صلح بپايان رسيد،رسول خدا(ص)شترانى كه براى قربانى در منى همراه برده بود همان جا نحر كرد.

و از اين داستان روشن گرديد كه آغاز و انجام كار در اين جنگ نيز بدست تواناى على عليه السّلام شد، زيرا كار بيعت زنان،و صف بندى مردمان براى جنگ،و دنبال آن كار صلح،و نوشتن صلحنامه،همۀ اينها بدست على عليه السّلام انجام شد،و رويهمرفته آنچه خدا مقدر فرموده بود از نريختن خون مسلمانان و حفظ آن،و خيرانديشى براى اسلام و مسلمانان(بسر انگشت گره گشاى آن حضرت انجام گرفت،و اين فضيلت)بهرۀ او گشت.

و گذشته از آنچه گفته شد مردمان دو فضيلت نيز در اين داستان براى آن حضرت روايت كرده اند كه اين دو فضيلت نيز بديگر فضيلتهاى آن حضرت پيوسته شود:

1-ابراهيم بن عمر(بسند خود)از قائد غلام عبد اللّٰه بن سالم حديث كند كه چون رسول خدا(ص) براى عمرۀ حديبية بيرون آمد بجحفه رسيد(جحفه در 24 فرسنگى جده است و يكى از جاهائى است كه آنان كه بحج ميروند در آنجا احرام مى بندند)و چون در جحفه فرود آمد در آنجا آب يافت نميشد،پس آن حضرت سعد بن مالك را با مشكى چند پى آب فرستاد،چون اندكى برفت با مشكهاى خالى بسوى پيغمبر(ص)باز گشت و عرضكرد:اى رسول خدا من نيروى رفتن(بدنبال آب)ندارم،و از ترس دشمنان پاهاى من از حركت ايستاده،پيغمبر(ص)باو فرمود:بنشين،و سپس مرد ديگرى را بدنبال آب فرستاد او نيز مشكها را برداشت و بهمان اندازه راه برفت،و بى آب بازگشت،رسول خدا(ص)باو فرمود:چرا بازگشتى؟عرضكرد:

اى رسول خدا!سوگند بدان كه تو را بحقيقت به پيغمبرى برانگيخته از ترس دشمن نيروى رفتن نداشتم.

پس رسول خدا(ص)أمير المؤمنين عليه السّلام را طلبيد و او را با مشكها و آب آوران بدنبال آب فرستاد،و آنها

ص: 108

چون ديده بودند كه آنان كه پيش از او رفتند بى آب باز گشتند يقين داشتند كه او نيز بدون آب(با مشك خالى)باز خواهد گشت،پس على عليه السّلام براى آوردن آب روان شد تا بسنگهاى سياهى(كه آب در آنجا بود)رسيد و مشكها را پر از آب كرده بسوى پيغمبر(ص)بازگشت و مشكها(كه پر آب شده بود)صداى مخصوصى ميكرد،چون نزد رسول خدا(ص)آمد آن حضرت تكبير گفت،و در بارۀ على عليه السّلام به نيكى دعا كرد.

2-و نيز در همين جنگ سهيل بن عمرو بنزد پيغمبر(ص)آمده عرضكرد:اى محمد بندگان زر خريد ما بتو پيوسته اند آنان را بما بازگردان؟رسول خدا(ص)بدانسان خشمگين شد كه نشانۀ خشم در چهره اش آشكار گرديد،سپس فرمود:اى گروه قريش كوتاه كنيد(و دنبال نكنيد)و گر نه خداوند بر شما بيانگيزد مردى كه دلش را بايمان آزمايش كرده،و گردنهاى شما را بپاس دين ميزند!برخى از آنان كه حاضر در مجلس بودند عرضكردند:اين مرد(كه فرمودى)ابو بكر است؟فرمود:نه،عرضكردند:

عمر است؟فرمود:نه ولى او كسى است كه در ميان حجره كفش مرا ميدوزد،پس مردم شتابان بسوى حجره آمدند كه آن مرد را ببينند،(همين كه بحجره رسيدند)ديدند أمير المؤمنين على بن ابى طالب عليه السّلام است.

و اين حديث را گروهى از راويان از خود على عليه السّلام روايت كرده اند،و دنبال آن گفته اند:

كه على عليه السّلام اين داستان را بيان داشت،سپس فرمود:شنيدم از رسول خدا(ص)ميفرمود:هر كه دانسته بمن دروغ بندد(و چيزى كه من نگفته ام آن را بمن نسبت دهد)جايگاه نشستنش پر از آتش شود.

ص: 109

و آنچه على عليه السّلام از نعلين رسول خدا(ص)اصلاح كرد و بدوخت،بند آن بود كه گسيخته شده بود و آن را(بدستور پيغمبر(ص)بدوخت و روبراهش كرد.

3-اسماعيل بن على(بسند خود)از امام باقر از پدرش عليهما السّلام روايت كرده كه فرمود:بند نعلين پيغمبر(ص)گسيخت،پس آن را بعلى عليه السّلام سپرد كه بدوزد و خود باندازۀ پرتاب كردن يك تير (تقريبا دويست گام)يا اين حدود با يك نعلين راه برفت،پس رو بياران و اصحاب كرده فرمود:براستى از شما كسى است كه در بارۀ تأويل(قرآن)بجنگد چنانچه در بارۀ تنزيل(و فرود آمدن)آن بهمراهى من ميجنگد،پس ابو بكر گفت:آن كس منم اى رسول خدا(ص)؟،فرمود:نه،عمر گفت:منم يا رسول اللّٰه؟فرمود:

نه،پس مردمان دست باز داشته يك ديگر را نگاه ميكردند،رسول خدا(ص)فرمود:ولى او دوزندۀ نعلين (من)است،و با دست مبارك اشاره بعلى بن ابى طالب عليه السّلام كرده(فرمود:)و او در بارۀ تأويل(قرآن) بجنگد آنگاه كه سنت من رها شود و بيكسو افتد،و كتاب خدا تحريف گردد،و در بارۀ دين سخن گويد آن كس كه او را نرسد(كه در اين باره سخن گويد)پس(در آن زمان)على عليه السّلام براى زنده كردن دين خدا با آنان بجنگد.

1-يحيى بن محمد ازدى(بسند خود)از عبد الملك بن هشام،و محمد بن اسحاق و ديگر از نويسندگان حديث كرده كه گفته اند:هنگامى كه رسول خدا(ص)نزديك بخيبر شد،بمردم فرمود:درنگ كنيد،مردمان ايستادند پس دستهاى خويش بسوى آسمان بلند كرده گفت:بار خدايا اى پروردگار هفت آسمان و آنچه بر آن سايه افكنده،و اى پروردگار هفت زمين و آنچه بر خود گرفته،و اى پروردگار شياطين و آنچه گمراه كرده اند،از تو خير و نيكوئى اين قريه و آنچه در آن است درخواست كنم،و از شر و بدى آن بتو پناه برم(اين دعا را خواند)سپس زير درختى همان جا فرود آمد و آنجا منزل كرد و ما نيز آن روز و فردا را تا نيمۀ آن بوديم،چون نيمه روز شد منادى رسول خدا(ص)فرياد زد(و مردمان را پيش او خواند)گرد او جمع شديم ديديم مردى نزدش نشسته،رسول خدا(ص)فرمود:من در خواب بودم كه اين مرد بيامد و شمشير مرا از نيام دركشيد و بمن گفت:اى محمد كيست كه امروز تو را از من نگهدارد؟ گفتم:خدا مرا از دست تو نگهدارى كند،(اين را كه گفتم)شمشير را در نيام كرده و چنانچه مى بينيد نشست و هيچ جنبشى نكند،ما عرضكرديم:اى رسول خدا شايد در عقل و خرد او چيزى باشد(و از نظر عقل ناقص باشد)؟رسول خدا(ص)فرمود:آرى او را واگذاريد سپس او را رها ساخته دنبالش نكرد.

و آن حضرت زياده از بيست روز خيبر را محاصره كرد و در اين مدت پرچم جنگ بدست على عليه السّلام بود تا اينكه درد چشمى باو عارض شد كه از ادامه جنگ ناتوانش كرد،در اين مدت مسلمانان با يهود در گوشه و كنار قلعه جنگ و گريز داشتند،تا اينكه يكى از روزها در قلعه را باز كردند،و پيش از آن دور تا دور قلعه را خندق و گودال كنده بودند،پس مرحب با مردان خود(كه با او بودند)از قلعه بيرون

ص: 111

تاخت و براى جنگ خود را آماده ساخت، رسول خدا(ص)ابا بكر را خواند و باو فرمود:پرچم جنگ را بدست گير(و بجنگ اينان برو)ابو بكر پرچم را بدست گرفته و با گروهى از مهاجرين بميدان جنگ رفت ولى كارى از پيش نبرده بازگشت و آنان را كه همراهش بودند سرزنش مى كرد،و آنها نيز او را سرزنش ميكردند(و هر كدام گناه را بگردن ديگرى ميانداخت)چون فردا شد عمر پيش آمد و كار جنگ را بعهده گرفت و پرچم بدست گرفته بميدان آمد،و پس از اينكه اندكى راه رفت بازگشت و همراهان خويش را بترس از دشمن متهم مى ساخت،و آنها او را ترسو ميخواندند،پيغمبر(ص)فرمود:اين پرچم بدست آنكه بايد باشد نبود،على بن ابى طالب را پيش من آريد،عرض شد:او گرفتار درد چشم است؟فرمود:

او را بمن نشان دهيد تا مردى را ببينيد كه خدا و رسولش را دوست دارد،و خدا و رسولش او را دوست دارند، اين پرچم را بسزا بگيرد و نگريزد،پس دست على عليه السلام را(كه درد چشم داشت و نميتوانست چشم خود را باز كند)بگرفتند و او را نزد آن حضرت(ص)آوردند،و پيغمبر(ص)باو فرمود:يا على از چه چيز شكوه دارى(و ناراحتيت چيست)؟عرضكرد:بدرد چشمى گرفتار شده ام كه جايى را نمى بينم،و دردسرى نيز دچار شده ام،فرمود:بنشين و سرت را در دامان من بگذار،على عليه السلام چنان كرد،پيغمبر(ص) براى او دعا كرد و با دست مباركش كمى از آب دهان خويش برگرفت و بر چشم و سر او ماليد،پس چشمان على عليه السلام باز شد و درد سرش آرام شد،و در دعائى كه براى او كرد اين بود كه گفت:بار خدايا او را از گرما و سرما نگهدارى فرما،سپس پرچم جنگ كه پرچم سفيدى بود باو داده فرمود:اين پرچم را بگير و برو كه جبرئيل همراه تو است،و يارى در پيش رويت،و ترس از تو در دلهاى دشمنان جايگير شده، و اى على بدان كه اينان در كتاب خويش(تورات يا كتاب ديگرى كه نزد آنان بوده)ديده اند كه نابودكنندۀ آنان كسى است كه نامش«ايليا»است،پس همين كه تو آنان را ديدار كردى بگو:من على هستم،كه ان شاء اللّٰه تعالى آنها(پس از شنيدن اين نام)مخذول گردند(و از بين بروند)امير المؤمنين

ص: 112

عليه السلام فرمود: من پرچم را بدست گرفته براه افتادم تا اينكه بپاى قلعۀ خيبر رسيدم،پس مرحب بيرون تاخت و كُله خودى بر سر داشت و روى آن سنگى بشكل كله خود كه پائين آن را سوراخ كرده بود نيز بر سر داشت،و رجزى هم ميخواند و ميگفت:

مردم خيبر ميدانند كه منم مرحب كه در اسلحه و افزار جنگم بران،و خود پهلوانى با تجربه و آزمايش شده ام.

من در پاسخش گفتم:

منم آن كس كه مادرم مرا حيدره ناميده*و چون شيران بيشه اى هستم كه خشم و قهرش سخت است شما را با شمشيرى ميسنجم مانند سنجيدن با سندره(و سندره نام پيمانۀ بسيار بزرگى است كه گنجايش زيادى دارد،و اين فرمايش كنايه از آنست كه كشتار بسيارى از شما خواهم كرد).

و دو ضربت ميان ما رد و بدل شد،و من پيش دستى كرده ضربتى بر او زدم كه آن سنگ و كُله خود و سرش را بدو نيم كرد و شمشير بدندانهاى او رسيد،و برو بزمين در افتاد.

و در حديث آمده كه هنگامى كه امير المؤمنين عليه السّلام فرمود:منم على بن ابى طالب،يكى از كاهنان (و پيشوايان روحانى آنان)بدانها گفت:سوگند بآنچه بر موسى فرود آمد كه شكست خورديد،پس(از اين سخن)چنان ترسى در دل ايشان افتاد كه ديگر نتوانستند خوددارى كنند،و چون على عليه السّلام مرحب را بكشت آنان كه همراه او بودند بقلعه بازگشتند و در را بروى خود بستند،پس چون على عليه السّلام

ص: 113

بدان سو رفت بتدبيرى كه ميدانست آن در را گشود، و بيشتر مردمان در آن سوى خندق بودند و نتوانسته بودند از آن بگذرند،پس على عليه السّلام آن در را كند و بروى خندق گذارده و آن را پلى ساخت كه از آن بگذرند، مسلمانان گذشته و قلعه را بگرفتند،و از غنيمتهاى آنجا بهره مند گشتند،و چون از قلعه بازگشتند على عليه السّلام آن در را كه بيست تن با كمك يك ديگر مى بستند بدست راست خود بر گرفت و چندين متر پرتاب كرد.

و چون على عليه السلام آن قلعه را گشود،و مرحب را بكشت و اموال يهود را خداوند بهرۀ مسلمانان كرد حسان بن ثابت انصارى(شاعر)از رسول خدا(ص)اجازه خواست كه در اين باره شعرى بگويد،حضرت باو فرمود:بگو،پس حسان اين اشعار را انشاء كرد(كه ترجمه اش در پايان فصل(16)گذشت مراجعه شود).

و مورّخين از حسن بن صالح(بسندش)از أبى عبد اللّٰه جدلى روايت كرده اند كه گفت:از امير المؤمنين عليه السلام شنيدم كه ميفرمود:چون چارۀ در خيبر را كرده و آن را كندم،سپر خود ساخته و با آن جنگ كردم تا آنگاه كه خداى تعالى آنان را شكست داد آن در را راه(آمد و شد)ساختم،و سپس آن را در ميان خندق انداختم،مردى بآن حضرت عرضكرد:از برداشتن آن در سنگينى بسيارى احساس نمودى؟فرمود:

زيادتر از سنگينى سپرى كه در جاهاى ديگر بدست ميگرفتم نبود، و تاريخ نويسان ياد آور شده اند كه آنگاه كه مسلمانان از خيبر بازگشتند خواستند آن در را بردارند و كمتر از هفتاد نفر كه بيكديگر كمك دادند نتوانستند آن در را از جاى بردارند.

ص: 114

و در بارۀ كندن و برداشتن أمير المؤمنين عليه السّلام آن در را شاعر گويد:

1-آن مردى كه در بزرگ خيبر را برداشت در آن روز كه با يهود جنگ كرد با نيروئى كه از جانب خدا باو كمك ميشد.

2-آن در بزرگ را برداشت آن درى كه برابر كوه قموص بود(و آن نام كوهى است برابر خيبر)و مسلمانان و اهل خيبر انجمن كرده بودند.

3-پس آن در را پرتاب كرد و براى باز گرداندن آن هفتاد تن كه همه نيرومند بودند(يا زور ميزدند) خود را برنج و زحمت انداختند.

4-و پس از رنج و مشقت بسيار و فرياد زدن بيكديگر كه برگردانيد،آن در را بجاى خود بازگرداندند.

و نيز در اين باره شاعر ديگرى از شعراى شيعه مذهب اشعارى سروده كه در آن على عليه السّلام را مدح نموده و دشمنانش را بدگوئى كرده،و اين مطابق است با آنچه حسن بن محمد بن جمهور روايت كرده و گويد:

من اين اشعار را بر أبى عثمان مازنى خواندم(و ترجمۀ آن اشعار چنين است):

1-پيغمبر(ص)با پرچمى كه يارى از پى آن بود عمر پسر حنتمه آن مرد رو سياه را روان ساخت.

2-عمر با آن پرچم برفت تا آنگاه كه نزديك كوه قموص رسيد و يهوديان پيش روى او درآمدند سر بپيچيده و ترسيده و واماند.

3-و پرچم را بازگردانده پيش پيغمبر(ص)آورد،آيا از ننگ اين كار نترسيد؟كه خود را ننگين ساخت.

4-پيغمبر(ص)بر او گريست و در بارۀ آن پرچم او را سرزنش كرد،و مردى نيكو بصيرت و بينا و پيشرو را نزد خويش خواند.

ص: 115

5-و چون روز ديگر شد آن مرد پرچم را بهمراهى گروهى برگرفت و حضرت براى او دعا كرد كه پرچم را بازنگرداند و از جنگ نگريزد.(و ممكن است مقصود از دعا معناى لغوى آن باشد يعنى رسول خدا صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم او را باين وصف خواند كه او كسى است كه پرچم را بازنگرداند و از ميدان نگريزد ولى معناى اول ظاهرتر است).

6-پس آن مرد يهود را بكوه قموص پناهنده ساخت(و آنان از ترس در آنجا گرد آمدند)و بر مهتر لشكر(يعنى مرحب)شمشير تيز بران را بپوشانيد.

7-و پس از ايشان مردمان ديگر را باز گرداند،و بوسيلۀ آنان مهمان كرد گرگان تيره رنگ، و كركسان بزرگ و سالمند را،(يعنى كشته گان آنها بهرۀ گرگان و كركسان شد).

8-خداوند خون مرا بدوستى خاندان محمد و آنان كه ايشان را دوست دارند آميخته است.

كه درآيند بدين خدا گروه گروه»(سوره نصر آيۀ 1-2-) و گفتار ديگرش كه از دير زمانى پيش از جريان فتح مكه نازل گرديد:«هر آينه در مسجد الحرام درآئيد اگر خدا خواهد،در حال ايمنى و آسودگى خاطر،با سرهاى تراشيده و كوتاه كنندگان(ناخن و مو)و بدون هراس و ترس»(سورۀ فتح آيۀ 27)و پس از شنيدن اين نويد چشمها بدان نگران بود و گردنهاى كشيده شد(تا آن روز را ببينند)و تدبير كار را رسول خدا(ص)چنان كرد كه انديشۀ خود را پنهان دارد،و حركت بسوى مكه و زمان آن را مخفى كند،و از خدا درخواست كرد كه انديشۀ او را از مردمان مكه پوشيده دارد تا ناگهانى بر آنان درآيد، و تنها كسى كه در ميان مردمان از اين انديشه او را از مردمان مكه پوشيده دارد تا ناگهانى بر آنان درآيد، و تنها كسى كه در ميان مردمان از اين انديشه آگاه بود،و رسول خدا(ص)او را راز دار و امين دانسته و آگاهش ساخت امير المؤمنين عليه السّلام بود،و با او مشورت ميكرد،و پس از او گروهى ديگر را آگاه ساخت، و پايان پذيرفتن آن جريان بأحوال و شرائطى بود كه امير المؤمنين عليه السّلام در همۀ آن احوال گوى سبقت را در فضيلت از ديگران برد،و هيچ يك از مردمان همباز او نگشت.

از آن جمله اين بود كه چون حاطب بن أبى بلتعة كه خود از اهل مكه بود(و بواسطۀ اينكه مسلمان شده بود بمدينه هجرت كرد و در مدينه ميزيست)و در جنگ بدر نيز بهمراهى پيغمبر(ص)در لشكر اسلام بود بمردمان مكه نامه نوشت و آنان را از انديشۀ رسول خدا(ص)در بارۀ رفتن بمكه و فتح آن آگاه ساخت،در اين باره وحى پيغمبر(ص)رسيد و از نامۀ كه حاطب بمردم مكه نوشته بود آگاهش ساخت، پيغمبر(ص)آن را بوسيلۀ امير المؤمنين عليه السّلام تلافى و جبران كرد،و اگر تلافى نكرده بود آن تدبيرى كه وسيلۀ پيروزى مسلمانان بود بهم ميخورد، و تفصيل اين داستان پيش از اين(در فصل(12)گذشت)و نيازى بتكرار آن نيست(بدان جا مراجعه شود).

ص: 117

و تدبير رسول خدا(ص)را تباه سازد، ابو سفيان(كه از آن دو نتيجه نگرفت)بخانۀ امير المؤمنين عليه السّلام رفت و اجازۀ ملاقات خواست حضرت در حالى كه فاطمه و حسن و حسين عليهم السّلام در خانه پيش او بودند اجازه داد كه وارد شود،ابو سفيان در آمد و عرضكرد:يا على تو از نظر خويشاوندى نزديكترين اين مردم بمن هستى و من بنزد تو آمده ام و تو مرا نااميد بازمگردان و در انجام خواستۀ من پيش رسول خدا(ص)وساطت كن و ميانجى شو؟حضرت باو فرمود:واى بر تو اى ابا سفيان!همانا رسول خدا(ص)بكارى تصميم گرفته كه هيچ كداميك از ما نيروى سخن گفتن در برابر تصميم او نداريم،پس ابو سفيان رو بحضرت فاطمه عليها السّلام كرده باو عرضكرده:اى دختر محمد(ص)آيا ممكن است كه دو فرزند خود را دستور فرمائى كه در ميان مردم مرا در پناه خود گيرند و زنهار دهند،و براى هميشه اين دو آقايان نژاد عرب باشند؟ فرمود:دو پسرك مرا نرسيده است كه كسى را زنهار دهند،و كسى بدون رخصت رسول خدا(ص)نميتواند ديگرى را زنهار دهد،پس راه چاره بر ابى سفيان بسته و حيران شده رو بأمير المؤمنين عليه السّلام كرد و عرضكرد:اى ابا الحسن راهها بر من بسته شده و نميدانم چه بايد بكنم تو راهى پيش من بگذار و انديشۀ براى من بكن،امير مؤمنان فرمود:چيزى كه بتو سود دهد سراغ ندارم جز اينكه تو بزرگ فرزندان كنانه هستى برو در ميان مردم بايست و مردم را زنهار ده(و آنان را در امان خويشتن درآر)سپس بديار خود بازگرد،گفت آيا اين كار بمن سودى دهد؟فرمود:نه بخدا سوگند ولى چيز ديگرى اكنون سراغ ندارم،پس ابو سفيان بمسجد آمده در ميان مردم بپاخاست و گفت:اى گروه مردم بدانيد كه من مردم را در پناه و زنهار خويش در آوردم،سپس سوار بر شتر خود شده رو بمكه نهاد،و چون بر قريش درآمد بدو گفتند:چه خبر؟گفت:پيش محمد(ص)رفتم و در بارۀ تجديد صلح سخن گفتم پاسخم نداد سپس نزد

ص: 119

پسر ابى قحافة(ابو بكر)رفتم در او نيز خيرى نديدم، پس پسر خطاب(عمر)را ديدار كردم و او را مردى تندخو و سخت دل ديدم كه از نيكى و خير انديشى بوئى نداشت،سپس بنزد على رفتم و او را نرم دل ترين مردمان نسبت بخود يافتم و او راهى پيش پاى من گذارد كه آن را انجام دادم،و بخدا سوگند ندانم آيا (اين كارى كه على گفت و من انجام دادم)براى من سود دهد يا نه؟گفتند:بچه كار وادارت كرد؟گفت:

بمن دستور داد كه مردم را زنهار دهم(و در پناه خود درآورم)و من اين كار را كردم،گفتند:آيا محمد زنهار تو را پذيرفت؟گفت:نه،گفتند:واى بحال تو!على كارى برايت انجام نداده جز اينكه تو را بريشخند گرفته و بازى داده و اين كار هيچ سودى براى تو ندارد،گفت:نه بخدا(سودى ندارد)ولى جز اين چارۀ نداشتم!.

و(بر خردمندان پوشيده نيست كه)اين كارى كه امير المؤمنين عليه السّلام در بارۀ أبى سفيان دستور داد از بهترين انديشه ها و درست ترين تدبيرهائى بود كه براى بسرانجام رساندن كار مسلمانان انجام داده و بدان وسيله نقشۀ كه رسول خدا(ص)طرح فرموده بود بپايان رسيد،و بايد ديد چگونه آن حضرت در آغاز سخن ابو سفيان را تصديق فرمود سپس با نرمى او را از مدينه براند بدانسان كه هنگامى كه ابو سفيان بيرون رفت پيش خود خيال ميكرد كه كارى انجام داده(و دست خالى باز نگشته)و با بيرون راندن او با اين صورت ريشۀ انديشه هاى خطرناك و حيله گر او از مدينه كنده شد،آن انديشه هائى كه اگر دنبال مى شد كار را بر پيغمبر(ص)دشوار و پراكنده ميساخت،زيرا اگر از نزد على عليه السّلام نيز نااميد باز ميگشت چنانچه از پيش آن دو مرد بازگشت(در نتيجه دست خالى بمكه باز ميگشت)و مردمان مكه در كار جنگ با آن حضرت تجديد نظر ميكردند و انديشۀ جنگ را در سر مى پروراندند و با آن وضع مأيوسانه كه أبو سفيان بازمى گشت بفكر چاره و دفاع از خويشتن برميآمدند،و با اينكه ابو سفيان براى اينكه كار تجديد صلح را بجائى برساند(و پس از پيمودن اين راه دور و دراز كارى انجام داده باشد)در مدينه مى ماند،و دنبال وسيله

ص: 120

سازى و واسطه تراشى بنزد رسول خدا(ص)ميرفت و اين كار نيز موجب ميشد كه از آهنگى كه آن حضرت نسبت بقريش داشت جلوگيرى شود يا لا اقل كار را بتعويق و تأخير اندازد و در نتيجه مقصود حاصل نگردد، و رو براه شده كار از جانب پروردگار متعال با انديشه و تدبير امير المؤمنين عليه السّلام همراه شد و بدانسان با أبى سفيان رفتار شد كه منظور رسول خدا(ص)نيز در بارۀ فتح مكه بآنطورى كه ميخواست عملى گرديد (و آمدن و رفتن ابو سفيان زيانى وارد نساخت).

در اين جريان بدست على عليه السّلام شد،و پيغمبر(ص)در ميان مهاجر و انصار جز على عليه السّلام كسى را كه شايستۀ اين كار و گرفتن پرچم از دست رئيس و بزرگ انصار باشد نديد،و دانست كه اگر جز على كسى را بدنبال سعد بفرستد او از دادن پرچم خوددارى خواهد كرد،و با خود دارى كردن او تدبير كار بهم ميخورد، و دودستگى ميان مهاجر و انصار پديد آيد،و چون سعد بكوچكى و فروتنى در برابر كسى جز پيغمبر(ص) تن نميداد،و گرفتن خود آن حضرت نيز پرچم را از دستش با شئون آن جناب موافقت نداشت كسى را كه قائم مقام و جانشين خود بود باين كار گماشت و او كسى بود كه از رسول خدا(ص)جدائى نداشت،و فروتنى در برابرش و پيروى از او براى هر كس كه اقرار باسلام داشت گران نبود،و كسى او را پائين تر از آن حضرت در رتبه نميديد،و در اين فضيلت كه مخصوص امير المؤمنين عليه السّلام گشت هيچ كس همبازش نشد و مانند آن را كسى نتوانست بياورد،و علم ازلى حقتعالى،و انديشۀ پيامبر گراميش كه امير المؤمنين عليه السّلام را دنبال آن كار روانه كند و ديگرى را نفرستد نشانۀ آنست كه از ميان همگان تنها خداى سبحان او را براى كارهاى بزرگ برگزيده است،چنانچه علم خداى تعالى در مورد انتخاب شخصى را براى پيامبرى و مصلحت در برانگيختنش نشانۀ آنست كه او برتر از همۀ مخلوقات بوده.

بودند،مانند مقيس بن صبابة،و ابن خطل،و ابن أبى سرح،و دو كنيزك خواننده كه در بدگوئى پيغمبر(ص) خوانندگى ميكردند،و براى كشتگان بدر نوحه سرائى كرده بودند(و بدين وسيله مردم را بر پيغمبر(ص) ميشوراندند)پس امير المؤمنين عليه السّلام يكى از آن دو كنيزك را كشت و ديگرى گريخت تا آنگاه كه براى او امان گرفته شد بازگشت و بود تا در زمان خلافت عمر بن خطاب كه اسبى در ابطح بر او لگد زد و او را بكشت،و(از جمله كسانى كه)على عليه السّلام بكشت حويرث بن نفيل بن كعب بود و او از كسانى بود كه در مكه رسول خدا(ص)را آزار ميكرد،و بعلى عليه السّلام خبر رسيد كه ام هانى خواهر آن حضرت چند تن از طائفه بنى مخزوم را در خانۀ خود پناه داده مانند حارث بن هشام،و قيس بن سائب،پس آن حضرت كه سر و صورت را با كله خود آهنى پوشيده بود(و شناخته نميشد)بدر خانۀ ام هانى آمده فرمود:آنان كه پناه داده ايد از خانه بيرون كنيد،راوى گويد:اين چند تن كه در خانه بپناه رفته بودند از ترس اين صدا مانند مرغ حبارى فضله افكندند،پس ام هانى كه آن حضرت را نمى شناخت بيرون آمد و گفت:اى بندۀ خدا من ام هانى دختر عموى رسول خدا(ص)و خواهر على بن ابى طالب هستم از در خانۀ من دور شو،حضرت فرمود:اينان كه پناه داده اى بيرون آر،ام هانى گفت:بخدا سوگند شكايت تو را به پيغمبر(ص)خواهم كرد،حضرت كله خود از سر برداشت ام هانى او را شناخت و پيش آمده او را دربرگرفت و عرضكرد:قربانت گردم من سوگند ياد كرده ام كه شكايتت را بپيغمبر(ص)برم(اكنون با اين سوگندى كه خورده ام چه كنم؟)فرمود:نزد پيغمبر(ص)برو و شكايت مرا باو بكن تا اداى سوگند خود را كرده باشى،و رسول خدا(ص)اكنون در بالاى همين دره است.

ام هانى گويد:من بنزد پيغمبر(ص)آمدم و او را در چادرى سرگرم شستشوى بدن خود بود فاطمه

ص: 123

عليها السّلام مراقب بود كه كسى بدن آن حضرت را در ميان چادر نبيند،حضرت(ص)همچنان كه ميان چادر بود سخن مرا شنيده فرمود:خوش آمدى اى ام هانى؟عرضكردم:پدر و مادرم فدايت امروز آمده ام كه از على بن ابى طالب پيش تو شكايت كنم،رسول خدا(ص)فرمود:هر كه را تو پناه داده اى من نيز پناه دادم فاطمه سلام اللّٰه عليها فرمود:اى ام هانى آمده اى از على شكايت كنى كه دشمنان خدا و دشمنان رسول خدا را ترسانده؟رسول خدا(ص)فرمود:خداوند كردار على را پذيرفت و بدان خوشنود شد و من نيز هر كه را ام هانى پناه داده بخاطر اينكه خواهر على است پناه دادم.

و چون رسول خدا(ص)بمسجد الحرام درآمد ديد سيصد و شصت بت در آنجا است كه برخى از آنها با سرب بهمديگر بسته شده،پس بامير المؤمنين عليه السّلام فرمود:يك مشت سنگريزه بمن بده،على عليه السلام مشتى سنگريزه برداشته بدو داد،حضرت(ص)آن سنگريزه ها را بروى آن بتان پاشيد و ميفرمود:« جٰاءَ الْحَقُّ وَ زَهَقَ الْبٰاطِلُ ....»(يعنى بگو بيامد حق و نابود شد باطل،همانا باطل نابودشونده است،سورۀ بنى اسرائيل آيۀ 81)پس بتى در آنجا نماند جز اينكه برو در افتاد،سپس دستور فرمود:آنها را از مسجد بيرون برده بشكستند و بيكسو افكندند.

نشانه و دليل است كه در فضيلت يكتا و بى همتا بود،و كسى نتوانست سهيم او در اين فضيلتها شود،چنانچه پيش از اين نيز گذشت.

بدست امير المؤمنين عليه السّلام جبران و تلافى كرد، و شرح آن را پيش از اين(در فصل 11)بيان داشته ايم، و نيازى بتكرار آن در اينجا نيست.

بنى هاشم،و آنان هشت تن بودند كه على عليه السّلام نهمى ايشان بود، عباس بن عبد المطلب در سمت راست رسول خدا(ص)،و فضل بن عباس در سمت چپ آن حضرت بود،ابو سفيان بن حارث زين استر حضرت را از پشت نگهداشته بود،و امير المؤمنين عليه السّلام پيش روى او با شمشير(جنگ ميكرد)و نوفل بن حارث،و ربيعة بن حارث،و عبد اللّٰه زبير،و عتبة و معتب دو پسران أبو لهب كه اينها بدور آن حضرت بودند،و بجز اين چند تن كه گفته شد همگى پشت بدشمن كرده گريختند،و در همين باره مالك بن عبادۀ غافقى اشعارى سروده(كه ترجمه اش چنين است):

1-همراهى و يارى نكردند پيغمبر را در روز حنين جلو شمشيرها جز بنى هاشم.

2-مردمان گريختند جز نه تن كه آنان بمردم فرياد ميزدند:بكجا ميرويد؟ 3-سپس دل بمرگ نهاده و بر آن ايستادگى كردند و بدين سبب زينت ما شدند نه عيب ما.

4-و ايمن(بن ام ايمن)كه امين(برازهاى دين)بود شهيد شده در آنجا بماند،و بجاى خوشيهاى زود گذر اين دنيا،روشنى چشم آن سرا را بگرفت.

و عباس بن عبد المطلب(عموى رسول خدا(ص)در اين داستان(اين چند شعر را)گفته(كه ترجمه اش چنين است):

1-يارى كرديم ما در جنگ رسول خدا(ص)را كه نه تن بوديم،و هر آينه گريختند آنان كه از نزد رسول خدا(ص)گريختند و پراكنده شدند.

2-و گفتار من بپسرم فضل هنگامى كه با شمشير بدشمن سخت ميگرفت:كه اى پسرك من ضربت ديگرى بزن تا دشمن(يا گريختگان از مسلمانان)باز گردند.

ص: 127

3-و دهمين ما(كه ايمن بن ام ايمن بود)مرگ را ديدار كرد،و از آنچه در راه خدا باو رسيد بود اظهار درد نميكرد.

و مقصودش از دهمين نفر(چنانچه گفته شد)ايمن بن ام ايمن است.

و چون رسول خدا(ص)گريختن و پراكنده گى مسلمانان را از نزد خود مشاهده فرمود بعباس بن عبد المطلب كه آوازش بسيار بلند بود(و هر گاه فرياد ميزد صداى او بجاهاى دور دست ميرسيد)فرمود:

باين مردم فرياد بزن و عهد و پيمانى كه با من بسته اند بآنان ياد آورى كن،پس عباس با بلندترين آواز خود فرياد زد:اى پيمان بستگان شجره(درختى كه مسلمانان در پاى آن در جنگ حديبية با رسول خدا صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم پيمان بستند كه تا پاى جان و مرگ در پيشرفت هدف آن حضرت پايدارى كنند،و چون اين پيمان در زير آن درختى كه در آن سرزمين بود بسته شد آن را ببيعت شجره ناميدند)و اى اصحاب سورۀ بقره بكجا ميگريزيد(شايد مقصودش اين بوده كه اى كسانى كه سورۀ بقره را در برداريد،يا آنان را سرزنش ميكند كه شما مانند كسانى هستيد كه خداوند داستانشان را در سورۀ بقره بيان كرده و فرموده:«و گاهى كه بر ايشان جنگ نوشته شد پشت كردند جز اندكى از ايشان...»آيه 246 از سورۀ بقره،و يا مقصود اين بوده كه اى كسانى كه سورۀ بقرة را خوانده ايد و آن همه آياتى كه در اين سوره در بارۀ جهاد با مشركان و جنگ با كفار است ديده ايد،مانند آيۀ:« وَ اقْتُلُوهُمْ حَيْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ »آيۀ 191،و مانند آيۀ:« وَ قٰاتِلُوهُمْ حَتّٰى لاٰ تَكُونَ فِتْنَةٌ »آيۀ 193 و ديگر آيات،اينها وجوهى است كه مرحوم مجلسى(ره)در بحار فرموده، و وجوه ديگرى نيز ذكر كرده كه هر كه خواهد مراجعه كند و بهر صورت عباس بسخن خود ادامه داده فرياد زد:) بياد آريد آن عهد و پيمانى كه با رسول خدا(ص)بستيد،و مردم در آن حال رو گردان از دشمن شده ميگريختند،و شبى بسيار تاريك بود،رسول خدا(ص)نيز در وسط درۀ كوه قرار داشت و مشركان(كه پيش از رسيدن لشكر اسلام در تنگه ها و دره هاى كوه كمين كرده بودند)از تنگه ها و گوشه و كنار كوه با شمشيرهاى برهنه و نيزه و كمانهاى خود بيرون ريخته و بآن حضرت حمله ور شدند،و گويند:در آن حال رسول

ص: 128

خدا(ص)بيك طرف صورت و روى خود بمردم نگاه كرد و در آن شب تاريك مانند ماه شب چهارده بدرخشيد سپس(عباس بن عبد المطلب)بمسلمانان فرياد زد:كجا شد آن پيمانى كه با خدا بستيد؟و اين آواز را بگوش همۀ گريختگان رسانيد چه آنان كه پيش بودند و چه آنان كه در دنبال،و هيچ مردى آن آواز را نشنيد جز اينكه خود را(از شرمندگى)بزمين افكند،پس همۀ مسلمانان بسوى آن دره كه در آغاز جنگ آمده بودند سرازير شدند تا آنگاه كه بدشمن رسيده و با آنان جنگ كردند.

گويند:مردى از قبيلۀ هوازن(يعنى از لشكر دشمن و مشركين)سوار بر شترى سرخ مو پيش آمد و در دست او پرچم سياهى بود كه آن را بر سر نيزۀ بلندى كرده بود،و پيشاپيش لشكر دشمن مى آمد،هر گاه پيروزى در مسلمين بچنگ مى آورد دست بردار نبود،و چون ياران او از دورش پراكنده ميشدند آن پرچم را براى آنان كه پشت سرش بودند بلند ميكردند،آنان بدنبالش مى آمدند،و رجزى هم ميخواند و ميگفت:

منم أبو جرول و ما از جاى خود باز نگرديم تا اين مردمان(يعنى مسلمانان)را نابود كنيم يا خود نابود شويم.

پس امير المؤمنين عليه السّلام بسويش برفت و با شمشير ضربتى از عقب بشترش بزد و آن شتر را از پا درآورد سپس خود او را بزد و بيك پهلو او را بر زمين افكنده كارش را بپايان رسانيد سپس(اين رجز را)خواند:

بحقيقت مردم در روزها ميدانند كه من در ميدان جنگ سيراب كننده هستم(يعنى دشمنان را بشمشير يا زمين را از خون دشمن،و ممكن است«نضاح»را از«نضح فلانا بالنبل»بگيريم كه بمعناى پرتاب كردن تير است،يعنى من پرتاب كنندۀ تيرها هستم،يا از«نضح فلان عن نفسه»بگيريم كه بمعناى دفاع است، يعنى من دفاع كنندۀ از خود هستم،و در«نضح»معنائى مناسب تر از آنچه گفته شد بدست نيامد).

و شكست دشمنان با كشتن همين أبو جرول شد،و در اين هنگام مسلمانان نيز از هر سو گرد آمدند و در برابر دشمن صف كشيدند،پس رسول خدا(ص)فرمود:بار خدايا تو چشانيدى آغاز قريش را سختى و دشوارى پاداش،پس بچشان پايان آن را از خوشى بخشش،و مسلمانان با مشركين شمشير در ميان هم نهادند

ص: 129

و جنگ سختى در گرفت، چون پيغمبر(ص)آنان را بديد بر روى ركابهاى زين اسب ايستاد بدانسان كه مسلمانان او را ميديدند و فرمود:اكنون تنور جنگ گرم شده(و برخى گفته اند«وطيس»نام سنگ گردى است كه چون گرم و داغ شود كسى تاب آن را ندارد كه روى آن پا نهد،و اين كنايه از سختى جنگ و گرمى آن بوده،و گويند:اين كلام را كسى پيش از پيغمبر(ص)نگفته،و آن حضرت اولين كسى بود كه اين كلام را فرمود،و اين جمله بهترين استعاره است براى بيان حال در چنين جايى،و بهر صورت رسول خدا(ص)دنبال اين سخن رجزى نيز خواند كه ترجمه اش اينست:) منم پيامبر(خدا)و دروغى در آن نيست،منم فرزند عبد المطلب.

پس زمانى نگذشت كه دشمنان پشت كرده گريختند،و اسيران جنگى را دست بسته پيش رسول خدا(ص) آوردند،و چون امير المؤمنين عليه السّلام ابا جرول را كشت و دشمن با كشتن او شكسته شد مسلمانان كه على عليه السّلام پيشاپيش آنها بود شمشير در ميان آنان نهادند تا آنجا كه على عليه السّلام بتنهائى چهل تن از ايشان را كشت،و هزيمت آنها و اسير شدن اسيرانشان در آن هنگام بود.

و در اين جنگ أبو سفيان نيز حضور داشت،و آنگاه كه مسلمانان بگريختند او نيز در ميان آنان بگريخت.

و از پسرش معاوية بن أبى سفيان روايت شده كه گفت:پدرم را ديدم كه با بنى اميه از أهل مكه ميگريزد،بر سرش داد زدم كه اى پسر حرب بخدا با پسر عمويت تاب نياوردى و از دين خود دفاع ننمودى.

و اين عربها(ى بيابانى)را از پيرامون خانه و حريم خود دور نكردى؟(و همۀ اين ننگها را بر خود خريده گريختى؟)گفت:تو كيستى؟گفتم:معاويه،گفت:پسر هند؟گفتم:آرى،گفت:پدر و مادرم

ص: 130

بفدايت، سپس ايستاد و گروهى از مردم مكه گرد او را گرفتند،من نيز بدانها پيوستم و بدشمن حمله ور شديم بدانسان كه آنان را بيچاره و پراكنده ساختيم،و همچنان مسلمانان از مشركين ميكشتند و اسير ميكردند تا روز بالا آمد،پس رسول خدا(ص)دستور فرمود كه دست باز دارند و فرياد زد:كه هيچ اسيرى از دشمن را نكشند،و قبيلۀ هذيل مردى را كه نامش ابن اكوع بود در جنگ فتح بعنوان جاسوسى همراه پيغمبر(ص) فرستاده بودند كه از جريان كار آن حضرت آنها را آگاه كند و او جريان را بهذيل رساند و اين ابن اكوع در جنگ حنين اسير شد پس عمر بن خطاب بر او گذر كرد و چون او را بديد نزد مردى از انصار مدينه آمد و گفت:اين دشمن خدا كه جاسوس ما بود اكنون اسير شده او را بكش،پس آن مرد انصارى گردن او را زد،اين خبر بگوش پيغمبر(ص)رسيده از اين كار چهره درهم كشيد و فرمود:مگر دستور ندادم كه اسيران را نكشيد،و پس از او جميل بن معمر بن زهير نيز كه از اسيران بود كشته شد،پس رسول خدا(ص) كس بنزد انصار فرستاد،در حالى كه خشمناك بود فرمود:چه شما را بر آن داشت كه او را بكشيد،با اينكه فرستادۀ من پيش شما آمد كه اسيران را نكشيد؟گفتند:ما بگفتۀ عمر او را كشتيم،حضرت رو از ايشان گردانده(و ديگر با آنان سخن نگفت)تا آنكه عمير بن وهب در اين باره با آن حضرت سخن گفت و خواهش كرد كه از ايشان بگذرد،و رسول خدا(ص)غنيمتهاى جنگ حنين را فقط بقريش بخش كرد و بخش«مؤلفة قلوبهم»(دل بدست آوردگان از آنها را)بيشتر داد،مانند ابو سفيان،و عكرمه پسر ابى جهل،و صفوان بن امية،و حارث بن هشام،و سهيل بن عمرو،و زهير بن أبى امية،و عبد اللّٰه بن أبى امية،و معاوية بن أبى سفيان،و هشام بن مغيرة،و اقرع بن حابس،و عيينة بن حصن،و امثال ايشان(كه اينها بزرگان مكه و قريش بودند و رسول خدا(ص)براى اينكه دل آنان را بدست آورد و نسبت باسلام دلگرمشان سازد سهم بيشترى بايشان داد).

ص: 131

و گويند:براى انصار(و مردم مدينه)چيز اندكى نهاد،و بيشتر آن را بگروهى كه نام برديم بخش فرمود،پس جمعى از مردم انصار از اين جريان خشمگين شدند،و گفتارى از ايشان بگوش پيغمبر(ص) رسيد كه آن حضرت را كوفته خاطر كرد،پس فرياد زده آنان را گرد آورد و بآنان فرمود:بنشينيد و هيچ كس جز خودتان اينجا نباشد(يعنى از مردم مكه قريش كسى در ميان شما نباشد)چون نشستند پيغمبر(ص) با على عليه السّلام كه همراهش بود آمده و در وسط ايشان بنشست،سپس فرمود:من از چيزى از شما ميپرسم پاسخم را بدهيد،عرضكردند:بگو اى رسول خدا،فرمود:آيا شما گمراه نبوديد پس خداوند بوسيلۀ من شما را هدايت كرد؟عرضكردند:چرا و اين منتى بود كه خدا و رسولش بر ما نهادند فرمود:آيا بر لب پرتگاه آتش(جنگ و خونريزى و نابودى)نبوديد و خداوند بوسيلۀ من شما را رهائى بخشيد؟عرضكردند:

چرا اين منتى بود كه خدا و رسولش بر ما نهادند،فرمود:آيا شما اندك نبوديد و خداوند بوسيلۀ من جمعيت شما را زياد كرد؟عرضكردند:چرا و اين منتى بود كه از خدا و رسولش بر ما،فرمود:آيا شما دشمن يك ديگر نبوديد و خداوند بوسيلۀ من دلهاى شما را با همديگر مهربان ساخت؟عرضكردند:چرا،و اين منتى است از خدا و رسولش بر ما،پس لختى سر بزير افكنده خاموش نشست،سپس فرمود:آيا بآنچه پيش شما است پاسخم را نگوئيد؟عرضكردند:بچه چيز پاسخت دهيم پدران و مادران ما بفدايت،پاسخت گفتيم:كه براى شما برترى و منت و بزرگوارى است بر ما،فرمود:اگر ميخواستيد پاسخ دهيد ميگفتيد:و تو(اى پيغمبر،از شهر خود)آواره شدى(و پيش ما آمدى)و ما بتو خانه داديم،و ترسناك بنزد ما آمدى ما بتو پناه داديم،و تو پس از آنكه در مكه تكذيبت كردند و دروغگويت گفتند پيش ما آمدى و ما تو را تصديق كرديم!پس آوازهاى ايشان بگريه بلند شد و پيران و بزرگانشان برخاسته دست و پاى آن حضرت را بوسيده عرضكردند:ما از خدا و رسولش خشنوديم و اين اموال و دارائى ما در اختيار شما است اگر خواهى همه را ميان قوم خويش(و مردم مكه كه همشهريان و فاميل تو هستند)بخش كن،و

ص: 132

اين سخنى كه از ما بگوش شما رسيده است(و اظهار ناراحتى از روش شما در بخش غنيمتها كه بقريش زيادتر از ما داده اى) آن كس كه اين سخن را گفته نه از روى كينۀ بوده كه در سينه داشته،و يا از ناراحتى كه در دل خويش جاى داده باشد،بلكه گويندگان اين سخن پنداشته اند كه اين رفتار شما بخاطر خشمى بوده كه بر اينها كرده اى،و كوتاهى در انجام كار از اينان سرزده(و چنين پنداشته اند كه بواسطۀ كشتن آن دو تن اسير كه يكى بدستور عمر انجام شد خشم شما بر طرف نشده،و اينكه بخش اينان را كمتر از قريش قرار دادى اين تفاوت گذاردن باين خاطر بوده)و اكنون از گناهان خود آمرزشخواهى و استغفار بدرگاه خداوند ميكنند،پس شما اى رسول خدا از خدا آمرزش اينان را بخواه،پيغمبر گفت:بار خدايا بيامرز انصار را،و پسران پسران انصار را،(سپس فرمود:)اى گروه انصار آيا خشنود نشويد كه ديگران با گوسفندان و چهار پايان بخانه هاى خود بازگردند و شما كه باز ميگرديد رسول خدا در سهم شما باشد؟ عرضكردند:اى رسول خدا خوشنود گشتيم،در اين هنگام پيغمبر(ص)فرمود:انصار گروه من،و رازدارهاى منند،اگر مردمان از راهى روند و انصار از راه ديگر بروند من از همان راه كه انصار روند ميروم،بار خدايا انصار را بيامرز.

و در آن روز رسول خدا(ص)بعباس بن مرداس(كه يكى از شاعران آن زمان و از مسلمانان بود)چهار شتر داد،پس عباس بن مرداس ناراحت شد و اين چند شعر را گفت:

1-آيا سهم غنيمت مرا با سهم عبيد(كه نام اسبش بوده)ميان عيينة و اقرع بخش ميكنى(مقصودش عيينة بن حصن و اقرع بن حابس است كه دو تن از قريش و از زمرۀ آنان بودند كه رسول خدا(ص)براى اينكه دلشان را بدست آورد سهم بيشترى بآنان داد،چنانچه گذشت.) 2-پس نه حصن(پدر عيينة)و نه حابس(پدر اقرع)در هر انجمنى برترى بر پدر من دارند.

ص: 133

3-و نه من خود از هيچ كدام يك از آن دو كمتر و پست تر هستم،و هر كس كه تو او را در امروز پست كنى ديگر بلند نخواهد شد.

اين گفتار بگوش پيغمبر(ص)رسيده او را نزد خود طلبيد و باو فرمود:آيا توئى گويندۀ(اين گفتار:)«آيا سهم غنيمت مرا و سهم غنيمت عبيد را ميان اقرع و عيينة بخش ميكنى؟»ابو بكر(كه ديد حضرت اقرع را پيش از عيينة ذكر فرمود در صورتى كه شعرى كه عباس گفته بود اقرع را پس از عيينة آورده بود،و از نظر قافيه هم بايستى اقرع دنبال باشد)عرضكرد:پدر و مادرم بفدايت تو شاعر نيستى، فرمود:چگونه گفته؟عرضكرد:گفته:«ميان عيينة و اقرع».

(مترجم گويد:از اين داستان و هم چنين يكى دو جريان ديگر نظير اين كه در كتب تاريخ مسطور است روشن شود كه رسول خدا(ص)از بزبان راندن شعر دورى ميكرده،و ابو بكر با اينكه مدعى بود يا ديگران در باره اش ادعا كنند كه با پيغمبر(ص)بسيار معاشرت داشته فراست نداشت كه روش آن حضرت را در اين گونه موارد بداند،از اين رو در صدد خورده گيرى برآمده).

پس رسول خدا(ص)بأمير المؤمنين عليه السّلام فرمود:يا على برخيز و زبانش را كوتاه كن،عباس بن مرداس گويد:بخدا سوگند اين سخن بر من ناگوارتر بود از روزى كه قبيلۀ خثعم بديار ما آمده و بر سر ما ريختند(چون گمان كرد كه منظور رسول خدا(ص)اينست كه زبانش را ببرد)پس على عليه السّلام دست مرا گرفته روان شد،و در آن حال اگر ميدانستم كه كسى هست مرا از دست على برهاند چنين در خواستى ميكردم،پس من گفتم:اى على براستى تو زبان مرا خواهى بريد؟فرمود:بمن هر چه دستور داده شده همان را در باره ات اجرا خواهم كرد،گويد:سپس آمد و همين طور مرا برد تا بر اصطبل شتران وارد كرد و فرمود:از چهار شتر تا صد شتر بشمار(و هر چه خواستى برگير)گويد:من عرضكردم پدر و مادرم بفدايت باد،چه اندازه شما خانواده بزرگوار و بردبار و دانشمند هستيد!فرمود:همانا رسول خدا(ص) بتو چهار شتر عطا فرمود،و با اين كار تو را در زمرۀ مهاجرين قرار داد،پس اگر مى خواهى همان چهار شتر را

ص: 134

برگير(و از مهاجرين باش)و اگر مى خواهى صد شتر برگير و در زمرۀ آنان كه صد شتر گرفتند بوده باش گويد:عرضكردم:شما در بارۀ من رأى بزن(و بنظر شما من كداميك را اختيار كنم؟)فرمود:(اگر رأى مرا خواهى)من بتو دستور دهم كه همان اندازه كه رسول خدا(ص)بتو داده بگير و بهمان خوشنود باش،عرضكردم:من نيز همين كار را خواهم كرد.

نما و در بارۀ آن فكر كن،خواهى ديد كه هر فضيلتى بوده بهرۀ آن حضرت شد بدانسان كه هيچ يك از امت با او شريك نگشت.

زيرا آن حضرت بود كه با رسول خدا(ص)پا بر جا ماند آنگاه كه همۀ مردم پا بفرار نهادند جز آن چند نفرى كه ماندنشان بواسطۀ ماندن على عليه السّلام بود،و(اگر على عليه السّلام نمى ماند آنان نيز نمانده بودند)بدليل اينكه ما پس از بررسى در حالات آن حضرت و آن چند تن مى بينيم كه او در شجاعت و سختى و بردبارى و دليرى جلوتر از عباس و پسرش فضل و أبو سفيان بن حارث و آن چند تن ديگر بود زيرا داستانهاى شجاعت و شهامت او در جنگهائى كه هيچ كدام يك از آنها نبودند آشكار و معروف است و رو برو شدن او با پهلوانان عرب و كشتن آنان مشهور است،ولى از آن چند تن چيزى شنيده نشده،و كشتۀ كه نسبت كشتنش را بايشان داده باشند ديده نشده و از اينجا دانسته شود كه پابرجا ماندن آنان نيز بواسطۀ ثبات قدم آن بزرگوار بوده،و اگر او نبود مصيبت جبران ناپذيرى در دين پيش مى آمد،و روشن گردد كه بخاطر ماندن آن حضرت و بردبارى او با رسول خدا(ص)بود كه مسلمانان بجنگ بازگشتند و در برخورد با دشمن دلير شدند.

از اين گذشته كشتن آن حضرت ابا جرول را كه پيشرو مشركين بود سبب هزيمت دشمنان و وسيلۀ پيروزى مسلمانان گشت.و هم چنين آن چهل نفرى كه آن حضرت بتنهائى كشت وسيلۀ ديگرى براى شكست دشمن و بيچارگى و درماندگى آنان و پيروزى مسلمانان بود،و اما آن كس كه پس از رسول خدا(ص)خود را در مقام جانشينى و خلافت بر آن حضرت پيش انداخت آزمايشى كه در اين جنگ بداد اين بود كه مسلمانان را بزيادى لشكر چشم زد و همين سبب هزيمت آنان گشت يا بطور مسلم اين هم يكى از اسباب هزيمت ايشان

ص: 136

بود،و از رفيقش نيز آن كردار ناهنجار سر زد كه فرمان بكشتن اسيران داد، در صورتى كه پيغمبر(ص) از كشتن ايشان نهى فرموده بود،و با اين كار مرتكب بزرگترين خلاف كارى يعنى مخالفت با دستور خدا و رسول او شد تا بدان جا كه پيغمبر(ص)را بخشم آورد و بافسوس واداشت،و كردار او را زشت و بزرگ شمرد.

و ديگر(از فضائل آن حضرت در اين جنگ)جريان اصلاح كار انصار بود كه بكمك او با رسول خدا(ص) انجام شد،و با گرد آوردن آنان و آن سخنى كه پيغمبر(ص)بآنها فرمود دين اسلام نيرو گرفت،و آن فتنه و آشوبى كه بواسطۀ تقسيم غنائم مسلمانان را تهديد ميكرد برطرف شد،و پيغمبر(ص)در اين فضيلت على عليه السّلام را شريك كرد و تنها او را در انجمن آنان بهمراه خود برد.و نيز در جريان دلجوئى از عباس بن مرداس على عليه السّلام چنان كرد كه سبب استقرار ايمان در دل او گرديد،و شبهه و شكى كه از اين راه براى او پيدا شده بود زائل شد و چنان كرد كه بدان چه پيغمبر(ص)باو داده بود خوشنود گشت و دستور او را پيروى كرد.سپس در جريان خرده گيرى آن مرد(خارجى)كه برسول خدا(ص)در بارۀ تقسيم غنائم ايراد گرفت حكم بر او را نشانۀ حقانيت أمير المؤمنين عليه السّلام در كردارش قرار داد،و آگاهى داد كه جنگهاى او در زمانهاى بعد براه صواب بوده،و پيرويش واجب است،و از نافرمانى و سرپيچى از دستوراتش مردمان را بر حذر داشت،و اين مطلب را بمردم گوشزد كرد كه حقيقت نزد آن حضرت و در وجود شريف او جايگير است،و گواهى داد كه بهترين مردمان پس از خودش على عليه السّلام مى باشد،و آنچه پيغمبر(ص)در بارۀ او گواهى داده و گوشزد فرموده با آن رفتارى كه غاصبين خلافت در بارۀ آن حضرت معمول داشتند كمال مباينت و جدائى را دارد،و هيچ قابل سازش با كردار آنها نيست،و آنان را از مرتبۀ فضيلت بسوى نقص و پستى ميبرد كه موجب هلاكت يا نزديك بهلاكت گردد تا چه رسد باينكه كردار آنان در اين جنگ بكردار

ص: 137

مخلصين برترى داشته باشد يا نزديك بكردار آنان و جهادى كه آنان دوست دارند باشد،و در نتيجه اينان از زمرۀ مخلصين جدا گردند بدان كوتاهيهائى كه روا داشتند.

بشكنند، پس آن حضرت بيرون آمده روان شدند تا اينكه بگروه زيادى از سواران قبيلۀ خثعم برخورد كرد، مردى از آنها كه نامش شهاب بود در تاريكيهاى آخر شب و نزديكيهاى سپيده بيرون آمده گفت:كسى از شما هست كه با من بجنگد؟أمير المؤمنين عليه السّلام فرمود:كيست كه بميدان او رود؟هيچ كس برنخاست پس خود آن حضرت برخاست،أبو العاص بن ربيع شوهر زينب دختر رسول خدا(ص)از جاى جست و گفت:اى امير(و بزرگ ما)ديگران شما را از اين كار كفايت كنند(و نيازى برفتن شما نيست)فرمود:

نه(من ميروم)ولى اگر من كشته شدم تو فرمانده و امير لشكريان باش،پس امير المؤمنين عليه السّلام پيش روى او درآمد و اين شعر را ميخواند:

براستى بر عهدۀ هر رئيسى حقى هست كه نيزۀ خود را از خون دشمن سيراب كند يا نيزه هاى آنان كوبيده شود.

سپس او را ضربتى بزد و بكشت،و با آن گروه كه همراهش بود برفت تا بتها را شكسته بسوى رسول خدا(ص)بازگشت،و آن حضرت هنوز بمحاصرۀ اهل طائف سرگرم بود.همين كه پيغمبر(ص)او را بديد تكبير فتح و پيروزى گفت و دستش را گرفته بكنارى رفت و در خلوت رازهاى زيادى با او گفت، عبد الرحمن بن سيابة و اجلح(بسندشان)از جابر بن عبد اللّٰه انصارى حديث كنند كه در آن روز كه رسول خدا(ص)در طائف با على عليه السّلام خلوت كرد،عمر بن خطاب پيش آمده گفت:آيا با على عليه السّلام بتنهائى راز گوئى و با او خلوت كنى و راز خود را بما نگوئى؟فرمود اى عمر من با او راز نميگفتم بلكه خدا راز گوئى با او داشت،عمر روگردانده و گفت:اين سخن نيز مانند آن سخنى است كه پيش از جنگ حديبية بما گفتى كه:«هر آينه داخل مسجد الحرام خواهيد شد اگر خدا خواهد با خاطرى آسوده...»در صورتى كه ما ديديم كه داخل مسجد الحرام نشديم(و بواسطۀ آن صلحى كه در حديبية انجام شد)مشركين ما را از رفتن بدان جا جلوگيرى كردند پيغمبر(ص)با آواز بلند باو فرمود:من كه بشما نگفتم در همان سال داخل مسجد الحرام ميشويد(آنچه

ص: 139

من گفتم همان بود كه اگر خدا خواهد داخل آن خواهيد شد،اما معين نكردم كه در همان سال يا سالهاى بعد،و آخر كار ديديد كه در سال بعد بمسجد الحرام درآمديم).

(مترجم گويد:از اين حديث استفاده مى شود كه عمر ايمان واقعى بفرمايشات رسول خدا(ص) نداشت،و باور نمى كرد كه آنچه آن حضرت ميفرمايد راست و درست است،و سخنان پيامبر الهى را روى فهم كج و كوتاه خود تجزيه و تحليل ميكرد،و با اين وضع نفاق باطنى و بى ايمانى خود را آشكار نمود، و حال چنين كسى روشن است).

سپس از قلعه و حصار طائف نافع بن غيلان بن معتب با گروهى از طائفۀ ثقيف بيرون ريختند، أمير المؤمنين عليه السّلام او را دنبال كرده در دامنۀ«وج»(كه دهى است در اطراف طائف)باو برخورد كرده (جنگ ميان آن دو درگير شد)على عليه السّلام او را كشت و مشركان(كه همراه او بودند)فرار كردند،و از اين پيش آمد ترس و دهشتى در دل ديگران افتاد،پس گروهى از ايشان از قلعه بيرون آمده خدمت پيغمبر(ص) شرفياب شده اسلام پذيرفتند(و با اين جريان طائف نيز گشوده شد)و رويهمرفته محاصرۀ شهر طائف پيش از ده روز كشيد.

اندرزى است.

مكه و آنان كه در اطراف مكه بودند:آنان كه با آنها جنگ كرده بود و خونشان ريخته بود آگاه بود، و ترس از اين داشت كه چون از مدينه دور شود و بشهرهاى روم رود آنان بمدينه بريزند،و اگر كسى را (مانند على)بجاى ننهد از آزار و زيان ايشان،و تباهى ببار آوردن در هجرتگاهش،و از پيش آمد ناگوارى نسبت بخاندان خود آسوده خاطر نبود،و ميدانست كه جز أمير المؤمنين عليه السّلام براى ترساندن دشمن و نگهبانى از هجرتگاه او،و نگهدارى از ساكنين مدينه،كسى ديگر نميتواند جاى او را بگيرد،(روى اين جهات)او را بجانشينى خويش در مدينه منصوب فرمود،و تصريح بامامت و پيشوائى او پس از خود كرد،و يا گفتار آشكار اين مطلب را گوشزد فرمود.

و در اين جريان روايات بسيارى رسيده كه چون منافقان دانستند رسول خدا(ص)على را بجانشينى خود در مدينه منصوب فرموده بر او رشك بردند،و ماندن او بجاى پيغمبر(ص)در شهر مدينه بر ايشان بسيار گران آمد،چون ميدانستند كه او از آن شهر نگهبانى ميكند و(با بودن او در مدينه)دشمنان نميتوانند طمعى در آنجا كنند،اينها مطالبى بود كه آنان را كوفته خاطر و ناراحت كرد و كوشش داشتند كه بهر صورتى شده او را بهمراه پيغمبر(ص)روانه كنند تا بآن هدفى كه داشتند يعنى ايجاد فساد و بهم زدن اوضاع و احوال در هنگام دورى رسول خدا(ص)از شهر مدينه،و نبودن نگهبانى كه مردم از او چشم ترسى داشته باشند،بآنهدف برسند و(روى اين نيتهاى ناپاك ياوۀ گوئيها كردند و)بر ماندن آن حضرت و آسودگى او از رنج سفر و انديشه نبرد با دشمن و غنودن در كنار زن و فرزند غبطه ها خوردند،و آرزوها كردند،و از هر سو سخنها گفتند،تا بدان جا كه گفتند:اينكه رسول خدا(ص)على را بجاى خود در مدينه گذارده نه بخاطر دوستى و گرامى داشتن و بزرگوارى او بوده،بلكه(روى بى مهرى با او)نخواسته است على را همراه خود ببرد،و اين سخن بى اساس و گفتار بيهوده را بر زبان جارى ساختند،و مانند بيهوده گوئيهاى قريش

ص: 142

در بارۀ پيغمبر(ص) كه گاهى او را ديوانه و گاهى شاعر و گاهى ساحر ميگفتند،و گاهى نسبت جادوگرى باو ميدادند،در صورتى كه خود آنان مى دانستند كه اين سخنان دروغ و بى اساس است و هيچ يك از آنچه ميگفتند در آن حضرت(ص)نبود،و همچنين منافقين مدينه ميدانستند كه آنچه در بارۀ أمير المؤمنين عليه السّلام گويند سخنانى ياوه و خلاف حقيقت است،و(ميدانستند كه)رسول خدا(ص)نزديكترين مردمان بأمير المؤمنين عليه السّلام است،و أمير المؤمنين نيز محبوبترين مردمان پيش او است و نيكبخترين،و پربهره ترين،و برترين مردمان نزد او است.

(بهر صورت)چون ياوه سرائى منافقين گوشزد أمير المؤمنين عليه السّلام شد خواست تا دروغ آنها را آشكارا نموده كوس رسوائى آنان را بر سر كوى و بازار بزند،پس خود را بپيغمبر(ص)رساند،و عرضكرد:اى رسول خدا منافقين مدينه چنين پندارند كه شما بخاطر اينكه همراه بودن من براى شما گران بوده و خشمى كه بر من داشته ايد مرا بجاى خود در مدينه نهاده اى؟پيغمبر(ص)باو فرمود:برادر من بجاى خود باز گرد زيرا مدينه اصلاح نپذيرد جز ببودن من با تو،زيرا تو جانشين منى در ميان خاندان و هجرتگاه و فاميل من،آيا خوشنود نباشى اى على كه تو نسبت بمن همانند هارون باشى نسبت بموسى جز اينكه پيغمبرى پس از من نيست؟!.

و اين گفتار رسول خدا(ص)(چند چيز را در بردارد و متضمن آنها است):

(1)تصريح بامامت و پيشوائى او(2)برگزيدن او را بتنهائى از ميان مردمان براى جانشينى(3) اثبات فضيلتى براى آن حضرت كه هيچ كس را با او در فضيلت شريك نساخت(4)با اين سخن تمام آنچه براى هارون بود براى او ثابت كرد جز آنچه عرف مردم مخصوص هارون دانند كه او برادر(تنى پدر و مادرى)موسى بود(و على عليه السّلام با پيغمبر(ص)اين گونه نبود)و جز آنچه خود رسول خدا(ص)

ص: 143

آن را بيان فرمود كه گفت:جز نبوت(يعنى جز اينكه پس از من پيغمبرى نيست و منصب پيغمبرى بوجود من ختم گردد ولى موسى عليه السّلام چون خاتم پيغمبران نبود و هارون پس از حضرت موسى عليه السّلام منصب پيغمبرى را نيز دارا بود).

(مترجم گويد:اين حديث يعنى حديث منزلت را متجاوز از ده تن از بزرگان و محدثين اهل سنت مانند احمد بن حنبل در كتاب مسند،و مسلم در صحيح،و ابن ماجة در سنن،و ابن حجر در صواعق و تهذيب التهذيب،و ابن اثير در اسد الغابة،و ديگران نقل كرده اند و هر كسى بخواهد بيش از آنچه مؤلف محترم در اين باره قلمفرسايى كرده بفهمد و اطلاع بيشترى بر اسانيد حديث و جهات استدلالى آن پيدا كند،بايد بكتابهاى استدلالى و مفصلى كه در اين باره نوشته شده مانند كتاب الغدير و احقاق الحق،و غاية المرام، و بحار،و اثبات الهداة و غيره مراجعه نمايد).

آيا نمى بينى كه پيغمبر(ص)(در اين حديث)همۀ منصبهائى كه هارون نسبت بموسى عليه السّلام داشت براى على عليه السّلام قرار داده جز آنچه در خود سخن بدان تصريح كرده،و يا از نظر عقل على عليه السّلام داراى آن نيست،و هر كس كه در معانى قرآن دقت كند و روايات و اخبار را بررسى نمايد ميداند كه هارون برادر پدر و مادرى موسى عليه السّلام،و شريك در كار او،و وزير او در پيغمبرى،و رساندن رسالتهاى پروردگارش بود،و ميداند كه خداى سبحان بواسطۀ او كارش را محكم ساخت،و اينكه او جانشين آن حضرت در ميان قوم و قبيله اش بود،و منصب امامت و پيشوائى او بر ايشان و واجب بودن پيروى كردن از او مانند پيشوائى و امامت و پيروى كردن از خود موسى عليه السّلام بود(و همچنان كه واجب بود از موسى اطاعت و فرمانبردارى كنند،واجب بود كه از هارون نيز بهمانسان فرمانبردارى كنند)و از(رويهمرفته آيات قرآنى و اخبار بدست آيد كه)هارون محبوبترين مردمان و برترين آنان در پيش موسى بود.

خداى عز و جل از زبان موسى عليه السّلام در قرآن چنين فرمايد(كه گفت):«پروردگارا گشاده گردان سينۀ مرا،و آسان گردان برايم كار مرا،و باز كن گره زبانم را،تا دريابند گفتار مرا و قرار ده براى من وزيرى از خاندانم،هارون برادرم را،استوار ساز بدو پشت مرا،و شريكش گردان در كارم،تا بستائيمت بسيار،و يادت كنيم بسيار»پس خداى تعالى بدرخواستش پاسخ داد،و خواسته اش

ص: 144

را بدو عطا فرمود در آنجا كه(دنبال اين آيات)فرمايد:«خواسته ات بتو داده شد»(سورۀ طه آيه هاى 25 تا 36)و نيز خداى تعالى از زبان موسى عليه السّلام حكايت كند كه چنين گفت:«و گفت موسى ببرادرش هارون جانشين من باش در ميان قوم من و اصلاح كن و پيروى مكن از راه تبهكاران»(سورۀ اعراف آيه 142)پس چون رسول خدا(ص)على را نسبت بخود مانند هارون نسبت بموسى قرار داد براى او همۀ آنچه ما شمرديم اثبات فرمود جز آنچه عرف هارون را مخصوص بدان داشته كه جريان برادرى بود،و جز آنچه در لفظ حديث از آن استثناء شده كه منصب نبوت و پيغمبرى باشد.

و اين فضيلتى است كه هيچ يك از مردم با أمير المؤمنين عليه السّلام در آن فضيلت شريك نشد،و نه هم تراز او و نه نزديك باو گشت،و اگر خداى عز و جل ميدانست كه پيغمبرش(ص)در اين جنگ نيازى به نبرد دارد،يا احتياج بياور دارد،هرگز باو رخصت نميداد على عليه السّلام را در مدينه بجاى خود نهد چنانچه گذشت،بلكه ميدانست كه مصلحت در بجا نهادن او است،و اينكه ماندن او در هجرت گاه پيغمبر صلّى اللّٰه عليه و آله و سلّم بجاى آن حضرت(ص)بهترين اعمال است،و خداوند با اين جريان تدبير كار مردم و دين را فرموده،و چنانچه شرح آن گذشت بدان منوال ترتيب كار را بداد.

من كه از چيزى نمى ترسم،فرمود:اى عمرو اين گونه نيست كه تو پندارى و گمان برى،يك فرياد و بانگى بر مردم زده شود كه هيچ مردۀ بجاى نماند جز اينكه زنده شود و هيچ زندۀ نماند جز اينكه بميرد مگر آن كس كه خدا خواهد،سپس بانك ديگرى بر ايشان زده شود كه هر كه مرده است زنده شود،و همگى(در عرصۀ محشر)صف كشند،آسمان شكافته شود،و زمين از هم بپاشد،كوهها در هم فرو ريزند،آتش باندازۀ كوهها شراره زند،در آن هنگام جان دارى بجاى نماند جز اينكه دلش از جا كنده شود،و بياد گناه خويش افتد،و بخود سرگرم شود مگر آن كس كه خدا خواهد،پس اى عمرو تو از كجا(معناى اين هراس بزرگ را)بدانى؟عمرو گفت:من داستان بزرگى مى شنوم،و(با همين سخنان)مسلمان شده بخدا و رسولش ايمان آورد و گروهى از قبيلۀ او نيز با او ايمان آوردند و بسوى قوم خويش بازگشتند سپس عمرو بن معدى كرب أبى بن عثعث خثعمى را ديدار كرده گريبانش را بگرفت و او را بنزد پيغمبر(ص) آورده عرضكرد:مرا يارى ده بر اين مرد تبهكارى كه پدر مرا كشته(تا او را بجاى پدر بكشم)؟رسول خدا(ص)فرمود:اسلام هر چه را در زمان جاهليت(و پيش از اسلام)رخ داده بهدر داده و(پس اينكه كسى مسلمان شد از كارهاى گذشتۀ او)باز خواست نميشود،عمرو كه اين را شنيد باز گشت و از دين اسلام رو گردان و مرتد شد،و در راه كه بسوى قبيلۀ خود ميرفت بگروهى از قبيلۀ بنى حارث بن كعب دستبرد زده آنها را غارت كرد و بميان قبيلۀ خود رفت،(اين خبر بگوش رسول خدا(ص)رسيد(پس آن حضرت(ص) على بن ابى طالب عليه السّلام را طلبيد و او را بر مهاجرين فرمانروا و امير كرده و او را بسوى قبيلۀ بنى زبيد(كه

ص: 146

همان قبيلۀ عمرو بن معديكرب بود)فرستاد و خالد بن وليد را با گروهى از اعراب فرستاد و باو دستور داد كه بسراغ قبيلۀ جعفى روند.

(مترجم گويد:قبيله جعفى طائفه اى از سعد العشيرة هستند و چنانچه جوهرى گويد:عبيد اللّٰه بن حر جعفى،و هم چنين جابر بن جعفى باين قبيله منسوبند)و پيغمبر(ص)دستور داد كه چون دو لشكر بهم رسند امير سپاه على بن ابى طالب عليه السّلام باشد،پس أمير المؤمنين عليه السّلام روانه شد و خالد بن سعيد بن عاص را سردار پيشروان سپاه خويش فرمود،و خالد بن وليد أبو موسى اشعرى را سردار پيشروان لشكر خود كرد،اما قبيلۀ جعفى همين كه آمدن لشكر اسلام را شنيدند دو گروه شدند،گروهى بمملكت يمن رفتند،و گروه ديگر بقبيلۀ بنى زبيد پيوستند(و در نتيجه مأموريت خالد بن وليد پايان يافت)اين خبر بگوش أمير المؤمنين عليه السّلام رسيد نامۀ بخالد نوشت كه هر جا نامۀ من بتو رسيد همان جا بايست،و(نامه بخالد رسيد ولى) خالد اعتنائى نكرده(براهى كه ميرفت ادامه داد)پس آن حضرت عليه السّلام بخالد بن سعيد بن عاص (سردار پيشروان سپاه خود)نامۀ نوشت كه جلوى خالد بن وليد را بگير و او را نگهدار(تا من برسم)خالد بن سعيد سر راه خالد بن وليد را گرفته و او را بناچارى از رفتن جلوگيرى كرد،أمير المؤمنين عليه السّلام بدانها رسيده خالد بن وليد را بر اين كار و سرپيچى كردنش سرزنش و ملامت فرموده سپس براه افتاده تا اينكه در بيابانى بنام«كسر»(كه از بيابانهاى يمن بود)بقبيلۀ بنى زبيد رسيد همين كه بنى زبيد آن حضرت را بديدند(و از آمدنش مطلع گرديدند)بعمرو بن معديكرب گفتند:اى ابا ثور(لقب عمرو بن معديكرب بوده)چگونه هستى آنگاه كه اين جوان قرشى تو را ديدار كند،و از تو باج و خراج بگيرد؟گفت:اگر با من روبرو شد خواهد ديد!، (راوى)گويد:عمرو از ميان قبيلۀ خود بيرون تاخت و فرياد زد:كيست كه بجنگ من آيد؟أمير المؤمنين عليه السّلام از جا برخاست،پس خالد بن سعيد بپاخاسته عرضكرد:اى ابو الحسن پدر و مادرم بفدايت بگذار من بجنگ او بروم،أمير المؤمنين عليه السّلام فرمود:اگر ميدانى كه فرمانبردن از من(كه امير و مهتر شمايم)بر تو واجب است بجاى خود باش(تا من خود بجنگش بروم)خالد ايستاد و على عليه السّلام بميدان او آمد و چنان فريادى بر سر عمرو بزد كه عمرو(تاب نياورده)بگريخت،برادر و برادرزاده اش كشته شدند(و در نتيجۀ قبيلۀ بنى زبيد شكست خوردند)وزن عمرو بن معديكرب كه نامش ركانة و دختر

ص: 147

سلامة بود و گروهى ديگر از زنان ايشان اسير گشتند، و أمير المؤمنين عليه السّلام از آنجا بسوى مدينه بازگشت و بجاى خود خالد بن سعيد را در ميان قبيلۀ بنى زبيد نهاد تا زكاتهاى آنها را بگيرد،و بهر كس از گريختگان كه بازگردد و اسلام آورد امان بدهد،پس عمرو بن معديكرب بازگشت.و رخصت دخول از خالد بن سعيد گرفت و همين كه اجازه گرفته بر او وارد شد بدين اسلام بازگشت و در بارۀ برگرداندن زن و فرزندان خود كه در ميان اسيران بودند با خالد سخن گفت،خالد آنان را باو بخشيد،و در آن هنگام كه عمرو بدر خانۀ خالد بن سعيد ايستاده بود(كه رخصت ورود بگيرد)شترهائى را ديد كه در آنجا نحر كرده اند،پس عمرو دست و پاى آن شتران را گرد آورده همه را با يك ضربت شمشيرى كه داشت قلم كرده بريد،و آن شمشير را صمصامه ميگفتند،و چون خالد بن سعيد زن و فرزندان او را باو بازگرداند،عمرو نيز(در عوض) آن شمشير را بخالد بن سعيد بخشيد.

و أمير المؤمنين عليه السّلام از ميان زنان اسير كنيزكى را بخود اختصاص داد.خالد بن وليد(كه از بركنارى خود از فرماندهى لشكر ناراحت بود،و از سرزنش و دستور نگهدارى آن حضرت گرفته خاطر شده بود، و در پى فرصتى ميگشت كه خرده بر كارهاى أمير المؤمنين عليه السّلام بگيرد)بريدۀ اسلمى را بنزد پيغمبر(ص) فرستاد و باو گفت:جلوتر از سپاهيان بمدينه برو و آن حضرت را از كردار على آگاه كن و بگو:كه على از خمس كنيزكى را براى خود اختيار كرده و هر چه توانى پشت سر او بدگوئى كن،بريدة بيامد تا بدر خانۀ رسول خدا(ص)رسيد،عمر او را ديدار كرد از جريان جنگ پرسيد و سبب اينكه او چرا جلوتر از ديگران بشهر مدينه آمده است،پس بريده عمر را آگاه ساخت كه آمده تا در بارۀ على نزد پيغمبر(ص)بدگوئى كند،و جريان انتخاب آن كنيزك را از خمس براى خودش بگوش عمر رسانيد،عمر گفت:بدنبال آن برو، زيرا پيغمبر(ص)از اين كارى كه على كرده است بخاطر دخترش(فاطمه)خشمگين خواهد شد(و با اين سخنان عمر

ص: 148

نيز او را تحريك كرد).

پس بريدة بر پيغمبر(ص)وارد شده و نامه خالد را كه در بارۀ فرستادن بريدة نوشته بود بآن حضرت داد،پس رسول خدا(ص)شروع بخواندن كرد و هر چه ميخواند رنگ رخسارۀ آن حضرت دگرگون ميشد بريدة(براى اينكه مأموريت خود را كه از طرف خالد بن وليد و عمر داشت انجام دهد)عرضكرد:اى رسول خدا اگر شما در چنين كارى(كه على كرده است)رخصت دهيد(و آن را ناديده بگيريد)غنيمت و بهرۀ مسلمانان دستخوش هوى و هوس شود(و هر كس بخواهد پيش از آنكه سهم ديگران داده شود براى خود چيزى بردارد)؟پيغمبر(ص)فرمود:واى بر تو اى بريدة منافق شدى و در دين خودت نفاق ورزيدى همانا براى على بن ابى طالب از غنيمت حلال است آنچه براى من حلال است(يعنى همچنان كه من اختيار دارم غنيمتها را بهر كه خواهم دهم و بهر مصرفى بخواهم برسانم على نيز اين گونه است)على بن ابى طالب بهترين مردمان است از براى تو و قوم تو،و بهترين كسى است كه پس از خود براى همۀ امت بجانشينى ميگذارم،اى بريدة بپرهيز و بترس از اينكه على را دشمن بدارى كه خدايت دشمن بدارد،بريدة گويد:در آن حال آرزو كردم كه زمين دهان باز كند و مرا در خود فرو برد،عرضكردم:پناه بخدا ميبرم از خشم و قهر خدا و خشم رسول خدا،اى رسول خدا براى من از خدا آمرزش بخواه و من از اين پس هرگز على را دشمن نخواهم داشت،و در بارۀ او جز نيكى سخنى نخواهم گفت.پس پيغمبر(ص)براى او از خدا آمرزش خواست.

در آنچه از غنيمت بر آن حضرت(ص)حلال است و آن امتيازى كه در اين باره تنها باو داده شده آشكارا گرديد،و نيز دوستى رسول خدا(ص)نسبت باو و برتريش براى بيخبران و نابخردان روشن گرديد،و از پرهيز دادن بريدة و ديگران از كينه توزى و دشمنى با على عليه السّلام و وادار كردنش بدوست داشتن او،و باز گرداندن نيرنگهاى دشمنانش را بخود آنان اينها همه دليل است بر اينكه على عليه السّلام برترين مردمان است پيش خدا و رسولش،و سزاوارترين مردمان است براى جانشينى پس از پيغمبر(ص)و مخصوص ترين و برگزيده ترين آنان است در پيش او.

با او برويم)پس براى تعيين فرمانده ميان آنها و ديگران قرعه زدند،و قرعه بنام هشتاد نفر اصابت كرد، از آن ميان رسول خدا(ص)ابو بكر را پيش خوانده و باو فرمود:پرچم را بگير و بنزد آنان (كه)قبيلۀ بنى سليم(بودند)برو زيرا كه اينان نزديك حره هستند.

(مترجم گويد:حره بمعناى زمينى است كه در آن سنگهاى بسيار سياه است كه از سياهى چنان باشد كه گويا با آتش سوخته شده،و در اطراف مدينه خصوص در سمت شرقى آن،از اين سنگها بسيار است بدانسان كه گويا فرش شده است،و در سمتهاى ديگر نيز زياد است)پس ابو بكر با آن گروه روان شد تا بنزديكى دشمن رسيد و آنجا زمينى بود كه سنگ و درخت در آنجا زياد بود و دشمن در وسط دره جايگير شده بود كه فرود آمدن بآن كار دشوارى بود،همين كه أبو بكر بآن دره رسيد و خواست سرازير ميان آن دره شود دشمنان بسوى او تاختند و او را وادار بهزيمت و فرار نمودند و از مسلمانان گروه زيادى كشتند و أبو بكر از پيش دشمن بگريخت،و چون بنزد پيغمبر(ص)رسيدند حضرت پرچم را براى عمر بست و او را روانۀ جنگ با آنها كرد،عمر كه بآنان رسيد آنها در زير سنگها و درختها كمين كردند همين كه عمر خواست سرازير بآن دره شود باو حمله كرده او را نيز فرارى دادند،رسول خدا(ص)را اين ماجرا بد آمد و اندوهگين ساخت عمرو عاص بعرض رسانيد كه:اى رسول خدا مرا بسوى آنان فرست زيرا كه جنگ با نيرنگ است شايد من با دشمن نيرنگ زنم،(و آنها را با نيرنگ شكست دهم)حضرت او را با گروهى روانه كرد و بكوشش و اهتمام در جنگ سفارش فرمود،او نيز كارى از پيش نبرد و چون بآنوادى رسيد عربها بر او تاخته او را نيز فرارى دادند و جمعى از همراهانش را كشتند،پس رسول خدا(ص)چند روز درنگ كرده و بر ايشان نفرين ميكرد، سپس أمير المؤمنين عليه السّلام را پيش خوانده پرچمى براى او بست و فرمود:بارها او را بجنگ فرستادم حمله كنندۀ ايست كه نگريزد،سپس دست بسوى آسمان بلند كرده.گفت:بار خدايا اگر ميدانى كه من رسول و فرستادۀ از جانب تو هستم مرا بكمك او از گزند نگهدارى فرما،و در بارۀ او آنچه خود دانى و بالاتر

ص: 151

از آن نيكى كن،و از اين گونه دعاى بسيارى در بارۀ او كرد، پس على عليه السّلام روان شد و رسول خدا(ص) نيز او را تا مسجد أحزاب بدرقه كرد،و على عليه السّلام بر اسب سرخ مو و كوتاه دمى سوار بود و دو برد يمانى پوشيده و نيزۀ در دست داشت كه در«خط»(شهرى است در يمامة)ساخته شده بود،پس رسول خدا(ص) او را بدرقه كرد و برايش دعا كرد،و گروهى را بهمراهى او روان كرد كه از آن جمله بود ابو بكر و عمر و عمرو بن عاص،پس أمير المؤمنين عليه السّلام آنان را برداشته بسوى عراق روان شد و همه جا كمى از راه معمول بكنار ميرفت بدانسان كه همراهان آن حضرت گمان كردند كه بجاى ديگر ميخواهد برود،سپس آنها را از راه پست و هموارى برد تا بدهنۀ آن دره(كه دشمن در آن جاى داشت)رسانيد،و آن حضرت شبها راه ميرفت و روزها پنهان ميشد،همين كه بنزد آن دره رسيد بهمراهان خويش فرمود:دهان اسبان خود را ببنديد،و آنان را در جايى نگهداشت و فرمود:از اينجا حركت نكنيد،و خود پيشاپيش ايشان برفت و در يك سوى آنان ايستاد، چون عمرو عاص كردار و تدبير آن حضرت را ديد يقين پيدا كرد(كه با اين تدبير)پيروزى جنگ بدست على عليه السّلام است،پس رو به ابو بكر كرده گفت:من باين جاها و بيابانها داناتر از على هستم،در اين بيابان جانوران درندۀ هستند كه براى ما سخت تر از قبيلۀ بنى سليم است و آنها كفتارها و گرگانند كه اگر بيرون آيند ميترسم ما را پاره پاره كنند،پس برو با على در اين باره گفتگو كن كه رخصت دهد ما ببالاى دره برويم؟ ابو بكر پيش آن حضرت آمده در اين باره با آن حضرت گفتگو كرد و سخن را بدرازا كشاند،ولى أمير المؤمنين عليه السّلام يكحرف هم پاسخش نداد،پس ابو بكر بازگشت و گفت:نه بخدا سوگند كه يكحرف هم پاسخم نداد،عمرو بن عاص بعمر بن خطاب گفت:تو نيروى سخنت بر على بيش از ابو بكر است تو برو، عمر آمد و با او در اين باره سخن گفت،حضرت همچنان كه با أبى بكر رفتار كرده بود با عمر نيز رفتار كرد

ص: 152

(و هيچ پاسخش نداد) عمر نيز بازگشت و آنها را آگاه ساخت كه پاسخش نگويد عمرو عاص(كه از آن دو نتيجه نگرفت،و از آن طرف ميديد كه با اين تدبيرى كه على عليه السّلام فرمود بطور مسلم دشمن را شكست خواهد داد و تحمل اين جريان براى او گران است،زيرا خود پيش از او بدين جنگ آمده و شكست خورده و سر افكنده بازگشته است و اكنون مى خواهد بهر نيرنگى شده نقشۀ أمير المؤمنين عليه السّلام را بهم بزند و لشكر را ببالاى دره ببرد،و دشمن بى خبر را كه اطلاعى از آمدن لشكر اسلام بپشت دره ندارد با اين عمل حسودانۀ خود آگاه كند،از اين رو بمسلمانان)گفت:سزاوار نيست كه ما(بخاطر دستور على)خود را تلف كنيم(و طعمۀ گرگان اين بيابان سازيم)بيائيد به ببالاى اين دره برويم(تا از گزند درندگان اين بيابان آسوده خاطر شويم)مسلمين گفتند:نه بخدا سوگند ما اين كار را نخواهيم كرد،زيرا رسول خدا(ص) بما دستور داده كه گوش بفرمان على باشيم و پيروى از دستورات او بنمائيم،آيا دستور او را رها كرده و گوش بحرف تو داده از تو پيروى كنيم؟پس همان جا ماندند تا نزديك سپيدۀ صبح شد،آن حضرت (با همراهان)از چهار سو بر آن گروه حمله ور شدند و آنها هم بى خبر از همه جا(نتوانستند دفاع كنند و در نتيجه)شكست خورده و مسلمانان پيروز شدند،و در اين باره بر پيغمبر نازل گرديد: «وَ الْعٰادِيٰاتِ ضَبْحاً» (يعنى سوگند باسبان دونده كه هنگام دويدن نفسهاى ايشان صدا ميكند)تا بآخر سوره،پس پيغمبر(ص) بأصحاب و ياران خود مژدۀ پيروزى على عليه السّلام را داد و بآنان دستور داد از امير المؤمنين عليه السّلام استقبال كنند،پس آنها از على عليه السّلام استقبال كردند و رسول خدا(ص)نيز پيشاپيش آنان باستقبال او آمد،و دو صف براى استقبال او تشكيل داد،چون على عليه السّلام رسيد و چشمش به پيغمبر(ص)افتاد (باحترام آن حضرت)از اسب پياده شد،پيغمبر(ص)فرمود:سوار شو كه خدا و رسولش از تو خوشنودند، پس امير المؤمنين عليه السّلام از خوشحالى اين مژده گريان شد،و پيغمبر(ص)باو فرمود:يا على اگر نمى ترسيدم كه گروههائى از امت من در بارۀ تو بگويند آنچه را نصارى و مسيحيون در بارۀ حضرت مسيح عيسى بن مريم گفتند(كه او را خدا يا پسر خدا خواندند)امروز در باره ات سخنى ميگفتم كه بر هيچ دسته اى

ص: 153

از مردم نگذرى جز اينكه خاك زير پايت را(براى تبرك و استشفاء)بردارند.

پس هنگامى كه رسول خدا(ص)نماز عصر را خواند بسوى او رو كردند و جلوى آنان كشيش بزرگ آنها بود،پس رو بآن حضرت كرده گفت:اى محمد در بارۀ بزرگ ما حضرت مسيح چه گوئى؟پيغمبر(ص) فرمود:بندۀ خدا بود كه او را برگزيده و مخصوص گردانيد،كشيش بزرگ گفت:اى محمد آيا براى او پدرى سراغ دارى كه او را بوجود آورده باشد؟پيغمبر(ص)فرمود:جريان زناشوئى در كار نبوده تا پدر داشته باشد!گفت:پس چگونه گوئى كه او بندۀ آفريده شده است و تو تاكنون بندۀ آفريده شدۀ نديده جز اينكه از راه زناشوئى و داراى پدر باشد؟خداى سبحان آياتى از سورۀ آل عمران نازل فرمود تا باين آيه كه فرمايد:«همانا مثل عيسى نزد خداوند مانند آدم است كه او را از خاك آفريد پس باو گفت:باش پس شد،سخن حق از پروردگار تو است و تو مباش از شكّ كنندگان،پس هر كس در آن با تو ستيزه كند از آنچه بيامده است تو را از دانش،بگو بيائيد بخوانيم و فرزندان ما و فرزندان شما را و زنان ما و زنان شما را،و ما خود را و شما خويش را سپس بيكديگر نفرين ميكنيم و بگردانيم لعنت خدا را بر دروغگويان»(سورۀ آل عمران آيه هاى 59 تا 61)پس رسول خدا(ص)اين آيات را بر نصاراى نجران خواند،و آنها را بمباهله(يعنى نفرين كردن بيكديگر)دعوت كرده فرمود:همانا خداى عز و جل بمن خبر داد كه پس از مباهله هر آن كس كه بر باطل است عذاب بر او نازل شود،و بدان وسيله حق از باطل جدا گردد،پس كشيش بزرگ با عبد المسيح و عاقب براى مشورت انجمن كردند و تصميم ايشان بر اين شد كه تا صبح روز ديگر از او مهلت بخواهند(و فردا با او مباهله كنند)چون بنزد مردان خويش بمنزلهاى خود باز گشتند كشيش بزرگ بآنها گفت:فردا نگاه كنيد ببينيد اگر محمد با فرزندان و خاندان خود

ص: 155

آمد از مباهلۀ با او بپرهيزيد، و اگر با اصحاب و يارانش آمد با او مباهله كنيد(و نترسيد)كه بر چيزى نيست(و دين حق را دارا نيست)چون فردا شد پيغمبر(ص)در حالى كه دست على بن ابى طالب عليه السّلام را در دست داشت و حسن و حسين از جلو و فاطمه عليها السّلام از پشت سرش ميرفتند براى مباهله حاضر شد،و نصارى نيز كه كشيش بزرگ پيشاپيش آنها بود(براى مباهله)بيرون شدند،همين كه كشيش پيغمبر(ص) و همراهانش را بديد پرسيد كه اينان(كه همراهش هستند)كيانند؟بدو گفته شد:او پسر عمويش على بن ابى طالب است،و هم او داماد و پدر فرزندان و محبوبترين مردمان بنزد اوست،و آن دو كودك فرزندان دخترش كه از شوهرش على است ميباشند،و آن دو نيز محبوبترين مردمان نزد اويند،و آن زن دخترش فاطمه است كه گراميترين مردمان پيش او است،و پيش پيغمبر از ديگران نزديكتر است(يعنى علاقۀ قلبى آن حضرت باو بيش از ديگران است)كشيش رو بعاقب و سيد و عبد المسيح كرده گفت:نگاه كنيد و ببينيد كه او با نزديك ترين و گرامى ترين فرزندان و خاندان خود آمده تا بوسيلۀ آنان مباهله كند و با كمال اطمينان باينكه بر حق است آمده و بخدا سوگند اگر بر برهان خود مى ترسيد اينان را بهمراه خود نمى آورد،از مباهله كردن با او بپرهيزيد،و بخدا سوگند اگر بخاطر انديشۀ از قصر(پادشاه روم)نبود هم اكنون من مسلمان ميشدم،ولى بهر چه ميانۀ شما و او سازش و اتفاق مى شود با او مصالحه كنيد(و صلح بر قرار سازيد،و هر چه در برابر صلح از شما خواست بپذيريد)و بشهرهاى خود بازگرديد،و براى خود فكرى بكنيد، باو گفتند:ما پيرو فرمان تو هستيم هر چه كردى بدان گردن نهيم،پس كشيش رو بحضرت(ص)كرده گفت:اى ابو القاسم ما با تو مباهله نمى كنيم،ولى مصالحه ميكنيم،پس با ما صلح كن بدان چه ما بدان گردن نهيم(و هر چه خواهى براى شرط صلح معين كن تا بپردازيم)پيغمبر(ص)با آنها مصالحه كرد بر اينكه هر سال دو هزار حله(جامۀ نو)از حله هاى اواقى باو بدهند(اواقى جمع اوقيه است و اوقيه برابر با هفت

ص: 156

مثقال طلا،و چهل درهم است) كه ارزش هر حله چهل درهم تمام عيار شد و هر چه از آن قيمت كم و زياد شد روى همان چهل درهم حساب كنند(يعنى اگر ارزش آن حله ها كمتر بود يا زيادتر بود ميزان همان چهل درهم باشد كه پس از ضرب چهل در دو هزار حاصل جمع هشتاد هزار درهم مى شود و حله ها در هر سال روى همرفته بايد بارزش هشتاد هزار درهم باشد)و آن حضرت(ص)صلحنامۀ در اين بارۀ براى آنان نوشت بدين شرح:

بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِيمِ اين صلحنامه ايست از محمد پيامبر خدا براى اهل نجران و توابع و اطراف آن كه گرفته نشود از ايشان چيزى از طلا و از نقره و ميوه و بردۀ جز دو هزار حله از حله اواقى كه قيمت هر حله چهل درهم باشد،و اگر كم و زيادى شد بهمان حساب باشد،هزار حله آن را(قرار شد هر ساله) در ماه صفر بدهند و هزار حلۀ ديگر را در ماه رجب بپردازند،و بر ايشانست كه چهل دينار براى خرج منزل فرستاده يا فرستادگان من بپردازند،و بر ايشان است كه هر گاه در يمن جنگى و حادثۀ از جانب قبيلۀ ذى عدن روى دهد بعنوان عاريه مضمونة(كه اگر از بين رفت مانند آن را باز دهند)سى زره و سى اسب و سى شتر بمسلمانان(براى جنگ با آنان)بدهند و براى آنهاست باين صلحنامه پناه خدا و ذمۀ محمد بن عبد اللّٰه (يعنى پس از اين صلحنامه در پناه خدا و زنهار رسول خدا هستند)و پس از اين سال اگر كسى از آنها ربا خورد ذمۀ از من بر او نيست(يعنى اين صلح مشروط است باينكه پس از اين ربا نخورند،و اگر خوردند در زنهار و امان خدا و رسول نيستند).

پس آن گروه نامۀ صلح را گرفته و باز گشتند.

پيغمبر(ص)و معجزۀ اوست كه دلالت بر پيغمبرى او كند،مگر نبينى كه چگونه نصرانيان اقرار بنبوت آن حضرت(ص)كردند،و چگونه رسول خدا(ص)يقين بسرپيچى كردن ايشان از مباهله داشت،و آنان نيز ميدانستند كه اگر با او مباهله كنند عذاب بر آنها نازل خواهد شد،و آن حضرت(ص)نيز اطمينان كامل داشت كه بر آنان ظفر خواهد جست و در مقام احتجاج و دليل آوردن آنان را شكست خواهد داد،و خداى تعالى در آيۀ مباهله حكم فرمود كه على عليه السّلام جان پيغمبر(ص)است،و از حكمى كه فرموده روشن گردد كه على عليه السّلام بآخرين درجه فضيلت رسيده،و با پيغمبر(ص)در كمال و مقام عصمت از گناهان مساوى و همدوش است،و همانا خداى تعالى او و همسرش و دو فرزندش را با خردساليشان براى پيغمبر(ص) حجتى واضح،و براى دين او برهانى روشن قرار داد،و باين مطلب تصريح فرمود:كه حسن و حسين فرزندان اويند و روشن گردد كه مقصود از زنان كه خطاب بآنان متوجه شده فاطمه عليها السّلام است كه رسول خدا(ص)در مقام مباهله و احتجاج او را خواند،و اينها كه گفته شد فضيلتى است(براى اين خاندان) كه هيچ يك از امت در اين فضيلت شريك آنان نگشت،و كسى هماورد و همانند آنان نشد،و اين نيز بفضيلتهاى گذشتۀ امير المؤمنين عليه السّلام كه بيان داشتيم پيوست شود.

در اين سفر فضيلتهاى بزرگى بود، از آن جمله اينكه رسول خدا(ص)او را بيمن فرستاد تا خمس گنجينه ها و معادن را از آنها بگيرد،و آنچه نصاراى نجران از حله ها و پول گردن نهاده بودند كه بدهند آنها را نيز از ايشان بگيرد،پس آن حضرت بدنبال آنچه رسول خدا(ص)او را فرستاده بود برفت و اوامر آن حضرت را بنحو احسن انجام داد،و در فرمانبردارى از فرمان او بشتافت،و رسول خدا(ص)جز باو بكس ديگرى براى اين كار اعتماد نكرد،و در ميان مردمان ديگرى را شايستۀ اين كار نديد،پس او را بجاى خود نهاد،و مقام نيابت را باو واگذار كرد در حالى كه اطمينان بكار او داشت،و بانجام مشكلى كه بعهده اش نهاده آسوده خاطر بود.

سپس رسول خدا(ص)ارادۀ بجاى آوردن حج و انجام آنچه خداى تعالى بر او فرض كرده بود فرمود،و براى حج در ميان مردم اعلام فرمود،و همگى را بحج دعوت كرد،و اين دعوت بدور دست ترين بلاد رسيد،پس مردم آمادۀ رفتن بحج شدند و از اطراف و حوالى و نزديكيهاى مدينه مردم زيادى بمدينه آمدند و خود را آماده و مهياى رفتن بحج در ركاب آن بزرگوار كردند،و آن حضرت(ص)در بيست و پنجم ذى قعده از مدينه بسوى مكه بيرون آمد،و نامۀ بأمير المؤمنين عليه السّلام نوشت كه از يمن براى انجام حج بمكه آيد،و براى او نوع حج خود را(كه آيا حج تمتع يا قران است)ننوشت،و خود بقصد حج قران(حج قران يكى از اقسام سه گانۀ حج است و شرح آن با پارۀ توضيحات مربوطه در آخر حديث پيش از داستان غدير خم بيايد)شترانى را براى قربانى برداشته بسوى مكه حركت فرمود،و در ذى الحليفة(كه اكنون بمسجد شجره معروف است)احرام بست،و مردم نيز با آن حضرت احرام بستند و از بيداء(كه در يك ميلى مسجد شجرة است)تلبيه(و لبيك)گفت و تا كراع الغميم(كه نام جايى است در سى ميلى مكه) تلبيه گفت و اين فاصله ما بين دو حرم(يعنى مكه و مدينه را)از بيداء تا كراع الغميم تلبيه ميگفت،و مردمى كه

ص: 159

همراه او بودند برخى سواره و برخى پياده بودند، پس راه رفتن بر پيادگان دشوار شد و برنج و تعب افتاده جريان را بعرض آن حضرت رسانده خواهش تهيۀ مركب براى خود نمودند،حضرت آنان را آگاه ساخت كه مركبى بدست نيايد،و دستور فرمود كمرها را محكم ببندند و تندتر بصورت هروله راه بروند(هروله نوعى حركت است ما بين عادى راه رفتن و دويدن)بدستور آن حضرت(ص)رفتار كردند از آن رنج آسوده شدند.

از آن سو امير المؤمنين عليه السّلام با لشكرى كه همراهش بودند از يمن بسوى مكه حركت كرد و آن حله هائى كه از مردم نجران گرفته بود نيز با خود داشت،و چون رسول خدا(ص)از راه مدينه كه مى آيد بنزديكى مكه رسيد،على عليه السّلام نيز كه از راه يمن مى آمد بنزديكى مكه رسيد،و پيش از آن على عليه السّلام از لشكر خويش جدا شده بود و مردى را بجاى خود بفرمانروائى آنان منصوب داشته و براى آنكه پيغمبر(ص)را ديدار كند پيشاپيش لشكر آمد،پس هنگامى كه رسول خدا بمكه ميرسيد امير المؤمنين عليه السّلام نيز بآن حضرت رسيده سلام كرد و از آنچه انجام داده بود و حله هائى كه از اهل نجران گرفته بود آن حضرت را آگاه كرد و بعرض رسانيد كه براى ديدار آن حضرت پيش از لشكر خود شتابانه آمده است، رسول خدا(ص)از ديدار او و انجام دستوراتش خورسند شد و باو فرمود:اى على بچه نيتى احرام بستى (و نيت انجام چگونه حجى كردى)؟عرضكرد:اى رسول خدا شما براى من ننوشته بودى كه خود بچه نحو احرام خواهى بست و از راه ديگر نيز نمى دانستم،از اين رو من هنگام تلبيه و احرام نيتم را به نيت شما پيوند كرده و گفتم:بار خدايا احرام مى بندم مانند احرامى كه پيمبرت بسته،و سى و چهار شتر براى قربانى با خود آورده ام،رسول خدا(ص)فرمود:«اللّٰه اكبر»من شصت و شش شتر براى قربانى آورده ام و تو در حج و مناسك قربانى با من شريك هستى،اكنون بر احرام خود باش و بسوى لشكر خود بازگرد،و بشتاب

ص: 160

آنان را بمن برسان تا بخواست خداى تعالى در مكه بهم رسيم، پس امير المؤمنين عليه السّلام با آن حضرت خداحافظى كرده بسوى لشكر خود بازگشت و ديد در همان نزديكى مكه رسيده اند،و چون بآنها رسيد متوجه شد كه آن حله هائى كه پيش آنها بوده همه را بتن كرده اند(از اين جريان ناراحت شده)بر اين كار عيب گرفت،و بآن كس كه بجاى خود در ميان ايشان نهاده بود فرمود:واى بر تو!چه چيز تو را وادار كرد كه اين حله ها را پيش از آنكه برسول خدا(ص)بدهيم ميان ايشان پخش كنى؟و من نيز بتو چنين اجازه نداده بودم؟عرضكرد:از من درخواست كردند كه بآنها احرام بندند و خويشتن را بدانها زينت دهند و سپس(در مكه)بمن بازگردانند،پس أمير المؤمنين عليه السّلام همۀ آنها را از تن ايشان بيرون كرد و در ميان عدلهاى بار (و جوالهائى كه بر شتران بود)بست،لشكريان از اين كردار على عليه السّلام خشمگين شده و چون بمكه رسيدند شكايات زيادى از أمير المؤمنين عليه السّلام برسول خدا(ص)كردند،پس رسول خدا(ص)دستور فرمود منادى در ميان مردم فرياد زد:زبانهاى خود را از شكايت على بن ابى طالب كوتاه كنيد زيرا كه او در بارۀ خدا(و آنچه مربوط بخدا است)سختگير است،و در بارۀ دين اهل سازش و ناديده گيرى نيست،پس آن گروه از بدگوئى و شكايت خوددارى كردند و دانستند كه آن حضرت نزد رسول خدا(ص)مكانت بسزائى دارد،و هر كه در صدد عيبجوئى او برآيد مورد خشم رسول خدا(ص)واقع شود،و على عليه السّلام روى پيروى از پيغمبر(ص)بر احرام خويش باقى ماند،و بسيارى از مسلمانان كه با پيغمبر(ص)آمده بودند قربانى همراه نياورده بودند پس خداى تعالى اين آيه را نازل فرمود:«بانجام رسانيد حج و عمره را براى خدا»(سورۀ بقره آيه 196) پس رسول خدا(ص)فرمود:از حال تا بروز قيامت عمره را داخل در حج كردم،و انگشتان دو دست خود را داخل در يك ديگر كرد(يعنى مانند اين انگشتان كه داخل درهم شده عمره را داخل در حج كردم)سپس

ص: 161

فرمود: اگر در آغاز كار اين سفر ميدانستم آنچه در آخر بر من روشن شد(و پيش از اين دستور حج تمتع از جانب پروردگار متعال بمن رسيده بود)قربانى ها را با خود نمى آوردم(تا حج تمتع بجا آوردم)سپس بمنادى خويش دستور داد كه فرياد زند:هر كه از شما قربانى همراه خود نياورده از احرام بيرون آيد و اعمال گذشته را عمره قرار دهد،هر كه از شما قربانى همراه آورده بر احرام خويش بماند،پس اين دستور را برخى از مردم پيروى كردند،و برخى نافرمانى كردند و در اين باب سخن بسيار شد برخى گفتند:

(چگونه ممكن است)رسول خدا(ص)ژوليده مو و گرد آلود(مسافرت)باشد و ما(جامۀ احرام را بيرون كرده)لباس بپوشيم و با زنان نزديكى كرده و روغن بتن بماليم؟(بايد دانست كه اين سه بر شخص محرم تا مادامى كه در احرام است حرام و قدغن ميباشد)و برخى گفتند:آيا شرم نميكنيد كه شما بيرون رويد و قطره هاى آب غسل(جنابت)از موهاى سرتان بچكد ولى رسول خدا(ص)احرام بتن داشته باشد؟ پيغمبر(ص)(كه اين سخن ها را شنيد)آنان كه نافرمانى دستور او را كرده بودند كارشان را زشت شمرد و فرمود:اگر نه اين بود كه من قربانى همراه آورده بودم من نيز از احرام بيرون مى آمدم و آنچه بجا آورده ام عمره قرار ميدادم،پس هر كه قربانى همراه نياورده بايد از احرام بيرون آيد،پس گروهى از نافرمانى آن حضرت بازگشته و جامه هاى احرام را بيرون آوردند،و برخى بر همان حال ماندند و بدستور آن حضرت رفتار نكردند،و از جمله كسانى كه بر آن حال و مخالفت با پيغمبر(ص)باقى ماند عمر بن خطاب بود،پس رسول خدا(ص)او را پيش خوانده باو فرمود:چگونه است كه مى بينم تو بر احرام خود هستى؟ آيا قربانى همراه آورده اى؟عرضكرد:نه،فرمود:پس چرا از احرام بيرون نروى در صورتى كه من دستور دادم هر كه قربانى بهمراه نياورده از احرام بيرون رود؟گفت:بخدا سوگند اى رسول خدا تا شما محرم هستى من از احرام بيرون نروم!پيغمبر(ص)فرمود:براستى تو باين دستور ايمان نخواهى آورد تا بميرى.

ص: 162

(يعنى تا آخر عمر باين حكم الهى گردن ننهى) و از اين رو در زمان خلافت خود از اين دستور الهى سر باز زده بمنبر رفت و آن را قدغن كرد و آنان را كه حج تمتع بجا آوردند تهديد بشكنجه و سخت گيرى نمود.

(مترجم گويد:چنانچه در اول داستان وعده كرديم براى روشن شدن اين حديث بپارۀ توضيحات نيازمنديم و آن اينست كه:بايد دانست حج در اسلام بر سه گونه است:حج تمتع،حج افراد،حج قران، و چنانچه از اين حديث روشن شود تا پيش از سفر حجة الوداع-يعنى همين مسافرت رسول خدا(ص)بمكه دستور حج تمتع نيامده بود و حج را بصورت قران و افراد بجا مى آوردند،و كيفيت آن اينست كه از ميقات محرم شوند سپس بعرفات و مشعر و منى روند و اعمال آنجا را بجا آورده آنگاه بمكه آيند و طواف و نماز و سعى و طواف نساء و نماز آن را بجا آورند و عمره آن را پس از بيرون آمدن از احرام انجام خواهند داد، و جايز است كه پيش از رفتن بعرفات و مشعر و منى نيز بمكه آيند و طواف كنند ليكن پس از هر طوافى لبيك گويند كه از احرام بيرون نروند،آنگاه پس از انجام اعمال مكه بعرفات روند،و چنانچه از حديث كلينى(ره)در كافى و نيز از اين حديث استفاده شود رسول خدا(ص)با اينكه حج قران بجاى آورد،ابتداء بمكه آمده سپس بمنى و عرفات و مشعر رفته است،و فرق و امتيازى كه ميان حج افراد و قران است آن است كه در حج افراد همراه آوردن چهار پايان براى قربانى شرط نيست ولى در حج قران شرط است كه هنگام بستن احرام قربانى همراه داشته باشند چنانچه رسول خدا(ص)انجام داد،و اما حج تمتع باين گونه است كه در ابتداء بنيت عمرۀ تمتع از ميقات احرام بندند،و سپس وارد مكه شوند و طواف و نماز طواف و سپس سعى ميان صفا و مروه را بجا آورند آنگاه با كوتاه كردن كمى از مو يا ناخن از احرام بيرون آيند و آنچه حرام شده بود جز چند چيز حلال شود و از جمله چيزهائى كه حلال شود نزديكى با زنان و پوشيدن جامۀ دوخته و عطر ببدن ماليدن است كه در حال احرام همۀ آنها حرام است آنگاه در شب يا روز نهم ذيحجه براى رفتن بعرفات و انجام اعمال حج تمتع در مكه احرام حج مى بندند و بمنى و عرفات ميروند،ضمنا بايد دانست براى كسانى كه از شهرهاى دور دست كه فاصله اش بيش از چهل و هشت ميل از مكه است حج تمتع واجب است و نميتوانند بصورت قران يا افراد حج بجا آورند و اين دو قسم مخصوص است بأهل مكه و آنان كه در اطراف مكه هستند و فاصلۀ آنان تا مكه بيش از حد مذكور نيست،و وجه اينكه رسول خدا(ص) با اينكه از مدينه بحج آمده بود و روى اين قاعده بايستى حج تمتع بجا آورد ولى حج قران كرد همان است كه در حديث بدان تصريح شده كه پيش از اين سفر دستور حج تمتع نرسيده بود و در اين سفر بود كه رسول خدا(ص)فرمود:عمرة را تا بروز قيامت داخل در حج كردم...و بهر صورت اگر كسى بنيت حج افراد وارد مكه شد و در آنجا خواست آن را تبديل بحج تمتع كند برايش جايز است ولى براى آن كسى كه بنيت حج قران بمكه آمده و قربانى همراه آورده جايز نيست چنانچه در اين حديث است،و خلاصه پيغمبر اكرم براى

ص: 163

كسانى كه قربانى نياورده بودند دستور فرمود كه از احرام بيرون روند و اين دستورى الهى بود كه بواسطۀ نزول آيۀ «وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ لِلّٰهِ » پيغمبر(ص)بدان امر فرمود،و از كسانى كه زير بار اين دستور الهى نرفت،و چنانچه رسول خدا(ص)فرمود تا بآخر عمر هم بدان گردن ننهاد عمر بود كه پس از اينكه بخلافت رسيد آن را قدغن كرد و در منبر صريحا گفت:«متعتان كانتا محللتان في زمن النبى و أنا احرمهما و أعاقب عليهما»و بى پروا گفت:اين دستور در زمان پيغمبر(ص)رسيد و بدان عمل شد ولى من آن را حرام ميكنم،و شگفت اينجاست كه برخى از مدافعين عمر كه بهمۀ بدعتهاى او صورت حق بجانب مى دهند و محملى براى آنها درست كرده اند باين داستان كه ميرسند ميگويند:پيغمبر يك مجتهد بود و نظرش بجواز يا وجوب حج تمتع بود و عمر هم يك مجتهد بود و استنباطش حرمت آن بود و خلاصه چنانچه پيغمبر(ص) اجتهاد كرد عمر نيز در اين مسأله اجتهاد كرد و مصلحت را در جلوگيرى و حرمت آن ديد و اين حملى است كه در پاورقى كتاب جانشينان محكوم از قوشچى نقل ميكند،نعوذ باللّٰه من التعصب و الضلال).

چون رسول خدا(ص)مناسك حج را بجا آورد على عليه السّلام را در قربانى خود شريك ساخت و با مسلمانانى كه همراهش آمده بودند بسوى مدينه بازگشت تا رسيد بجائى كه معروف بغدير خم است،و آنجا جاى منزل كردن نيست زيرا آب و چراگاه ندارد(و مسلمانان از نظر بى آبى و چهار پايانشان از جهت نبودن چراگاه و علوفه در مضيقه قرار ميگرفتند)پس آن حضرت در آنجا فرود آمد و مسلمانان نيز با او در همان جا فرود شدند،و سبب فرود آمدنش در آنجا اين بود كه دستورى از خداى تعالى در بارۀ نصب خلافت أمير المؤمنين و جانشينان او در ميان امت پس از او نازل گشت،و پيش از اين نيز در اين باره وحى بر آن حضرت شده بود ولى زمانى براى اين كار در وحى الهى تعيين نشده بود،پس آن حضرت اين كار را بتأخير انداخت و موكول كرد بوقتى كه از اختلاف و دودستگى مردم نسبت بامير المؤمنين عليه السّلام آسوده خاطر باشد،و خداى عز و جل ميدانست كه اگر از غدير خم بگذرد بيشتر مردمى(كه همراه او بودند و از قراء و اطراف مدينه بودند)از آن حضرت جدا شوند و بسوى ديار و خانه هاى خود بروند،پس خداى عز و جل اراده فرمود كه آنان را براى شنيدن فرمان جانشينى آن حضرت گرد آورد،و خواست حجت در اين باره بر همگى تمام شود،پس خداى تعالى اين آيه را نازل فرمود:«اى پيامبر برسان آنچه را فرود آمده بر تو از پروردگارت»

ص: 164

يعنى در بارۀ جانشينى على عليه السّلام و تصريح بامامت او «و اگر نكنى پس نرسانده باشى پيام او را و خدا تو را از مردم نگه مى دارد»(سورۀ مائده آيۀ 67)پس خداى تعالى در اين دستور واجب(يعنى منصوب كردن على عليه السّلام بجانشينى)تأكيد فرمود،و از تأخير انداختن آن او را ترساند،و نگهداشتن از مردم و خود دارى آنان را از اين دستور ضمانت كرده و بعهده گرفت،پس رسول خدا(ص)در آنجا كه گفتيم بخاطر انجام دستورى كه بيان شد فرود آمد،و مسلمانان گرد او فرود آمدند،و آن روز روزى بسيار گرم و طاقت فرسا بود،پس رسول خدا(ص)دستور داد زير درختهائى را كه در آنجا بود پاك كنند و دستور داد جهاز شتران را فراهم كرده رويهم بچينند،پس بمنادى خويش فرمان داد كه در ميان مردم فرياد زند و آنان را گرد آورد،پس همگى گرد آمدند و بيشتر آن مردم از شدت حرارت و گرمى هوا عباهاى خود را بساق پاهاى خود پيچيده بودند،همين كه همگى گرد آمدند حضرت بر آن جهازهاى شتر بالا رفت تا ببلندترين آنها رسيد،و أمير المؤمنين عليه السّلام را نيز پيش خوانده او نيز بر آنها بالا رفت تا در طرف راست آن حضرت ايستاد،سپس خطبه اى براى مردم خواند و سپاس خداى را بجا آورده و ثنايش گفت و مردم را تا بآنجا كه در خور استعداد و فهم آنان و ميسور آن حضرت بود موعظه فرمود و خبر ناگوار مرگ خويش را بآنان داده فرمود:من بسوى خدا خوانده شده ام و نزديك است كه بپذيرم و دعوت حق را اجابت كنم،و نزديك شده كه از ميان شما بروم و من در ميان شما بجاى نهم چيزى را كه اگر بدان چنگ زنيد هرگز گمراه نشويد:كتاب خدا(قرآن) و عترت من اهل بيتم،همانا اين دو هرگز از يك ديگر جدا نشوند تا نزد حوض(كوثر)بر من درآيند،پس ببلندترين آوازش فرمود:آيا من سزاوارتر از شما بخودتان نيستم؟عرضكردند:خدا گواهست چرا (تو از ما بخودمان سزاوارترى)پس پشت سر آن سخن-بدون فاصله-در حالى كه شانه هاى أمير المؤمنين

ص: 165

عليه السّلام را بدست گرفته بود بدانسان كه زير بغل هر دو پيدا بود-فرمود: پس هر كس من مولايش بوده ام اين على مولاى اوست،بار خدايا دوست بدار هر كه او را دوست بدارد،و دشمن دار هر كه او را دشمن بدارد،و يارى كن هر كه او را يارى كند،و واگذار هر كس كه او را واگذارد و دست از ياريش بردارد، سپس بزير آمد و آن وقت نزديك ظهر بود،پس دو ركعت نماز بجا آورده ظهر شد و اذان گوى آن حضرت براى نماز ظهر اذان بگفت،حضرت با ايشان نماز ظهر را خوانده و در خيمه و چادر خود نشست و بعلى عليه السّلام دستور فرمود:در چادرى برابر چادر او بنشيند،سپس بمسلمانان دستور فرمود:دسته دسته نزد او بروند و منصب جديد او را مژده دهند و بعنوان امارت و فرمانروائى مؤمنين بر او سلام گويند،پس مردمان اين كار را كردند،سپس بهمسران خود و زنان ديگر مسلمانان كه همراه او بودند دستور فرمود پيش او بروند و بامارت مؤمنين بر او سلام كنند آنها نيز انجام دادند.

و از جمله كسانى كه در بشارت سخن را بدرازا كشاند و بيش از ديگران اظهار شادمانى كرد عمر بن خطاب بود و از جمله سخنان او اين بود كه گفت:به به،اى على امروز ديگر تو فرمانرواى من و فرمانرواى هر مرد مؤمن و زن مؤمنۀ شدى،و حسان بن ثابت(شاعر معروف آن زمان)نزد رسول خدا(ص)آمده عرضكرد:

اى رسول خدا(ص)آيا بمن اذن ميدهى در اينجا شعرى بگويم كه خدا را خوشنود سازد؟فرمود:بگو اى حسان بنام خدا،پس حسان در جاى بلندى ايستاد و مسلمانان براى شنيدن سخنان و اشعارش گردنها را كشيدند و او اين اشعار را انشاء كرد:

1-پيغمبرشان در روز غدير آنان را آواز داد و با چه آواز رسائى فرمود كه همگى شنيدند.

2-فرمود:كيست فرمانروا و صاحب اختيار شما؟همگى بدون اظهار دشمنى و اختلاف گفتند:

ص: 166

3-خداى تو فرمانرواى ما است و تو صاحب اختيار مائى،و امروز در ميان ما نافرمان و مخالفى نخواهى يافت.

4-پس فرمود:اى على برخيز كه من تو را براى امامت و راهنمائى بعد از خودم برگزيدم.

5-پس هر كه من فرمانرواى اويم اين على فرمانروا و صاحب اختيار اوست،و شما براى او ياران با وفا و دوستار او باشيد.

6-و در اينجا دعا كرد كه:خدايا دوست دار دوستان او را و با آن كس كه با على دشمنى كند دشمن باش.

پس رسول خدا(ص)باو فرمود:اى حسان تا ما را بزبان يارى ميكنى هميشه مؤيد بروح القدس باشى، و اينكه حضرت(ص)دعاى مشروط باو فرمود(باينكه تا آنگاه كه ما را بزبان يارى كنى)براى آن بود كه ميدانست در پايان كارش مخالفت با على عليه السّلام خواهد كرد(چنانچه مورّخين نوشته اند كه پس از هلاكت عثمان از بيعت با على عليه السّلام سرباز زد)و اگر آن حضرت ميدانست كه در آينده هم زندگى خود را بدرستى و سلامت در عقيده و مرام سپرى ميكند دعا را مشروط نمى فرمود(باينكه تا آنگاه كه ما را بزبان يارى كنى) و بطور اطلاق دعا مى فرمود،و نظير اين آن شرطى است كه خداوند در ستايش از همسران پيغمبر فرمود،و بدون شرط بطور اطلاق آنان را نستوده،زيرا ميدانسته است كه برخى از آنان در آينده تغيير حالت داده و دگرگون مى شود و از شايستگى ستايش و ارجمندى(كه اكنون دارد)و بدان سبب سزاوار آن بود بيرون رود و اين گونه فرمود:«اى زنان پيمبر شما مانند ديگر زنان نيستيد اگر بترسيد از خدا»(سورۀ احزاب آيۀ 32)و آنان را در اين باره چون خاندان پيغمبر(ص)مورد ستايش قرار نداده آنگاه كه آن خاندان ارجمند خوراك روزانۀ خود را به يتيم و مسكين و اسير بخشش نمودند،و خداى سبحان در بارۀ على و فاطمه و

ص: 167

حسن و حسين عليهم السّلام كه با شدت نيازى كه بدان خوراك و قوت روزانه داشتند ديگرى را بر خود مقدم داشتند اين آيات را فرو فرستاد:«و خوراندند آن خوراك را با اينكه دوست داشتند به بينوائى و يتيمى و اسيرى،جز اين نيست كه ميخورانيم شما را براى روى خدا و نخواهيم از شما پاداشى و نه سپاسى،همانا مى ترسيم از پروردگار خويش روزى را كه ترشروى و آشفته خوى است،پس نگاهشان داشت خدا از بدى آن روز و بديشان ارزانى داشت خرمى و شادكامى،و بخاطر شكيبائى كه داشتند خداوند پاداششان داد بهشتى و حريرى»(سورۀ انسان آيه 8 تا 12)پس پاداش آنان را بطور قطع و بدون قيد و شرط فرمود و مانند ديگران مشروط بزمانى و حالى نفرمود چنانچه از پيش گذشت.

كه نزديك بدان باشد نياورد چه آنان كه از روى شك و ترديد و گمان فضيلتى براى ديگران برند،و چه آنان كه از روى بصيرت و بينائى پى بواقع برده،و درك حقيقت كنند،و اللّٰه المحمود.

كه من آن دو را در ميان شما بجاى نهادم: (يكى)كتاب خدا(قرآن)و(ديگر)عترت من(خاندان)و اهل بيتم،بر ايشان پيشى نگيريد كه از هم پاشيده و پراكنده خواهيد شد،و در بارۀ آنان كوتاهى نكنيد كه بهلاكت رسيد،بايشان چيزى نياموزند زيرا كه آنان داناتر از شما هستند،اى گروه مردم نباشيد كه پس از خود شما را ببينم كه بكفر بازگشته و گردن يك ديگر را بزنيد،و مرا(در آن حال)در لشكرى چون سيل خروشان ديدار كنيد،آگاه باشيد همانا على بن ابى طالب برادر و وصى من است،و پس از من در بارۀ تأويل قرآن بجنگد چنانچه من در بارۀ تنزيل آن جنگيدم،و(اين سخنى نبود كه آن حضرت يك بار فرموده باشد بلكه)بارها در هر مجلس و انجمنى آن را و يا مانند آن را بر زبان جارى ساخت.

سپس آن بزرگوار اسامة پسر زيد بن حارثه را(كه پدرش در جنگ موته كشته شده بود)بسركردگى لشكرى تعيين كرد و دستور داد كه با مردم مسلمان بهمانجا كه پدرش كشته شده براى جنگ با دشمنان دين بسوى روم برود،و رأى مباركش بر اين شد كه گروهى از سران مهاجر و انصار را در لشكر او بفرستد تا هنگام مرگش كسى در بارۀ زمامدارى اختلاف نكند،و طمع به پيشوائى مسلمين نه بندد،و راه را براى آن كس كه خود بجانشينى منصوب فرموده بود(يعنى على بن ابى طالب عليه السّلام)هموار سازد،و كسى با آن حضرت در صدد نزاع برنيايد،پس پرچم سردارى جنگ را چنانچه گفته شد بنام اسامة بست،و در بارۀ بيرون كردن آنان از مدينه كوشش و سفارش فرمود و باسامة دستور داد با لشكر خويش از مدينه بيرون رود و(براى پيوستن ديگران)در جرف(كه نام جايى است در سه ميلى مدينه)بماند،و مردم را به بيرون رفتن و همراهيش برانگيخت،و از درنگ كردن در مدينه و دنبال ماندن از او بر حذر داشت،در اين خلال كسالت آن حضرت

ص: 170

كه منجر برحلتش شد پيش آمد، و چون احساس كسالت كرد دست على عليه السّلام را گرفت و بسوى قبرستان بقيع روان شد و گروهى از مردم نيز بدنبال آن حضرت رفتند،آن بزرگوار رو بهمراهان كرده فرمود:

من مأمور شده ام كه براى آنان كه در بقيع مدفونند از خدا آمرزش بخواهم،پس آن گروه بهمراه او ببقيع رفتند،بآنجا كه رسيدند حضرت در ميان آنان ايستاده فرمود:درود بر شما اى خفتگان در گور، گوارا باد شما را آنچه اكنون در آن هستيد،از آنچه مردم(يعنى زندگان)گرفتار آنند(آسوده خاطر هستيد)فتنه ها مانند شبهاى تاريك يكى پس از ديگرى رو آور شده،سپس براى اهل بقيع آمرزش خواسته دعاى زيادى در اين باره كرد،آنگاه رو بأمير المؤمنين عليه السّلام فرموده بدو گفت:همانا جبرئيل هر ساله يك بار قرآن را بر من(ميخواند و)عرضه ميداشت،و در اين سال دو بار عرضه كرد،و اين نيست جز براى رسيدن أجل(و مرگ)من،سپس فرمود:اى على مرا مخير ساختند ميان اينكه هميشه در دنيا باشم و گنجينه هاى دنيا را دار اختيارم بگذارند يا اينكه(از اين دنيا بروم و)بهشت را بمن دهند،و من ديدار پروردگار و بهشت را اختيار نموده(آن را برگزيدم)پس آنگاه كه من از دنيا رفتم مرا غسل ده و عورت مرا بپوشان زيرا عورت مرا كسى نبيند جز اينكه كور شود،سپس بخانۀ خود بازگشت،و سه روز ديگر با كسالت و ناتوانى شديد در منزل بود آنگاه در حالى كه سر خود را بسته بود و از طرف راست بعلى عليه السّلام و از سمت چپ بفضل بن عباس تكيه كرد بمسجد آمد و بر منبر بالا رفته نشست،سپس فرمود:اى گروه مردم نزديك شده است كه من از ميان شما بروم،پس هر كه امانتى و وعدۀ پيش من دارد بيايد تا من باو بدهم،و هر كه بمن وامى داده مرا آگاه كند،اى گروه مردم ميان خدا و ميان هر يك از بندگان چيزى كه بواسطۀ آن نيكى باو رساند يا بدى از او دور كند نيست جز عمل و كردار(يعنى كردار است كه باعث رساندن خير يا دورى كردن شر مى شود)اى گروه مردم(بيهوده و بدون كردار نيك)كسى ادعاى رستگارى نكند و آرزوى نجات نداشته

ص: 171

باشد، سوگند بدان كه مرا بحقيقت به پيامبرى فرستاده رهائى ندهد كسى را جز كردار يا رحمت پروردگار، و اگر من(كه پيامبر خدا و حبيب اويم)نافرمانيش مى كردم هر آينه بدوزخ مى افتادم،(سپس فرمود:) بار خدايا آيا رساندم(و آنچه بايد بگويم تبليغ كردم)؟(اين را فرمود)و از منبر بزير آمده نمازى خفيف با مردم خوانده بخانه آمد و آن هنگام در خانۀ ام سلمة رضى اللّٰه عنها بود،پس يك روز يا دو روز در خانۀ ام سلمة بود،آنگاه عايشه پيش ام سلمة آمد و از او درخواست كرد كه آن حضرت را بخانۀ خود ببرد و خود پرستارى آن حضرت را بعهده گيرد،و ديگر زنان پيغمبر(ص)نيز همين درخواست را از ام سلمة كردند كه(اجازه دهد آن حضرت را بخانۀ عايشه ببرند)ام سلمة اجازه داد و حضرت را بخانۀ عايشه بردند،و بيمارى آن حضرت ادامه پيدا كرده سنگين شد،پس بلال(اذان گوى آن بزرگوار)هنگام نماز صبح آمده در حالى كه بيمارى حضرت را در خود فرو برده بود گفت:خدايتان رحمت كند(هنگام)نماز است، آواز بلال را بگوش آن حضرت رساندند،فرمود:امروز ديگرى با مردم نماز بخواند زيرا كه من بخويشتن سرگرم هستم(و بيمارى تاب رفتن مسجد را از من برده است)عايشه گفت:به ابو بكر بگوئيد(بمسجد رود)حفصة گفت:بعمر بگوئيد(و هر كدام پدر خود را براى خواندن نماز تعيين كردند)رسول خدا(ص) كه سخن آن دو را شنيد و حرص هر يك را براى بلند كردن پدر خود و دلبستگى آن دو را باين كار ديد با اينكه هنوز آن حضرت(ص)زنده است فرمود:(از اين سخنان)خوددارى كنيد زيرا كه شما همانند زنانى هستيد كه با يوسف عليه السّلام همدم بودند(شايد مقصود آن بزرگوار(ص)اين بود كه چنانچه زنان مصرى يعنى زليخا و ديگران هر كدام بتنهائى ميخواست يوسف را ديدار كند و از آن پيامبر پاكدامن بهره گيرد شما نيز هر كدام ميخواهيد در اين جريان براى خود بتنهائى بهره بردارى كنيد،و يكى دو وجه نيز شيخ طريحى(ره)در مجمع البحرين در معناى فرمايش حضرت(ص)فرمود كه اگر خواستيد مراجعه نمائيد).

سپس با شتاب برخاست و ترسيد مبادا يكى از آن دو مرد(يعنى ابو بكر و عمر)پيشى در نماز بر مردم

ص: 172

گيرند، در صورتى كه آن حضرت آن دو را دستور ببيرون رفتن با اسامة فرموده بود و نميدانست كه آن دو(در مدينه مانده اند،و هنوز)نرفته اند،و چون گفتار عايشه و حفصه را شنيد دانست كه در انجام دستور او سستى كرده(و از مدينه بيرون نرفته)اند پس آن حضرت براى فرو نشاندن فتنه و برطرف ساختن شبهه(از ذهن مردمان)مبادرت جست و با اينكه از بيحالى و ناتوانى نمى توانست روى پا بايستد،برخاسته دستهاى مباركش را على بن ابى طالب عليه السّلام و فضل بن عباس گرفته و بر آن دو تكيه فرمود،و پاهاى نازنينش از ناتوانى بزمين كشيده ميشد با اين حال بمسجد آمده ديد ابو بكر در محراب ايستاده با دست مبارك باو اشاره فرمود كه از محراب بيكسو رود،ابو بكر بكنارى رفت پيغمبر(ص)بجاى او ايستاد،پس تكبير نماز گفت و نمازى را كه ابو بكر شروع كرده بود از سر گرفت و دنبال نماز او را نگرفت،چون سلام نماز را داد بخانه بازگشت،و ابو بكر و عمر و گروهى از آنان را كه در مسجد بودند پيش خوانده بآنان فرمود:مگر من بشما دستور ندادم كه با لشكر اسامة بيرون رويد؟گفتند:چرا اى رسول خدا،فرمود:پس چرا دستور مرا انجام نداده و نرفتيد؟ابو بكر گفت:من بيرون رفتم ولى دوباره بازگشتم تا يك بار ديگر شما را ببينم و تجديد عهدى كنم،عمر گفت اى رسول خدا من بيرون نرفتم زيرا دوست نداشتم وضع حال شما را از سوارانى (كه از مدينه مى آيند)بپرسم(و ميخواستم خود را از نزديك نگران حال شما باشم)پس پيغمبر(ص)فرمود:

بپيونديد بلشگر اسامة و از آن باز نمانيد،بپيونديد بلشگر اسامة،و سه بار اين سخن را تكرار فرمود آنگاه بواسطۀ رنجى كه از رفتن مسجد باو رسيده بود و از اندوه بسيارى كه باو دست داده بود از هوش برفت،و ساعتى بهمين منوال بود مسلمانان گريستند،و آواز گريه از زنان آن حضرت و فرزندان او و زنان مسلمانان هر كه در آن انجمن بود بلند شد،پس رسول خدا(ص)بهوش آمده بدانها نگاه كرد سپس فرمود:

ص: 173

دواتى و كتفى براى من بياوريد تا براى شما چيزى بنويسم كه پس از من هرگز گمراه نشويد.

(مترجم گويد:كتف:استخوان پهنى است كه در شانۀ حيوانات چهار پا است و زمانهاى سابق كه كاغذ كم بوده براى نوشتن ياد داشت از آنها استفاده ميكرده اند) اين سخن را فرمود و دوباره از هوش رفت،پس برخى از آنان كه در آن انجمن بوده برخاسته كه بدنبال دوات و كتف برود،عمر گفت:بازگرد زيرا كه اين مرد(يعنى رسول خدا(ص)بواسطۀ كسالت شديد)هذيان ميگويد،پس آن مرد بازگشت،و آنان كه در آن مجلس حاضر بودند از اين كار پشيمان شدند كه چرا در آوردن دوات و كتف كوتاهى كردند و يك ديگر را سرزنش ميكردند،و گفتند:« إِنّٰا لِلّٰهِ وَ إِنّٰا إِلَيْهِ رٰاجِعُونَ »هر آينه از مخالفت كردن با رسول خدا (ص)ميترسيم،چون آن حضرت بهوش آمد برخى از ايشان گفتند:اى رسول خدا آيا دوات و كتف براى شما نياوريم؟فرمود:پس از آن سخنان كه گفتيد نه،ولى من شما را سفارش بنيكى در بارۀ خاندان خود كنم(اين را فرمود)و رو از مردم برگرداند،پس مردمان از نزد آن حضرت(ص)برخاستند،و تنها عباس (عموى آن حضرت،با پسرش)فضل،و على بن ابى طالب عليه السّلام و خانوادۀ او ماندند،عباس عرضكرد:اى رسول خدا اگر اين كار خلافت و زمامدارى پس از شما در ما خاندان بجاى ماند هم اكنون ما را بدان بشارت ده(و آگاهمان فرما)،و اگر ميدانى كه ديگران بر ما چيره شوند در بارۀ ما دستورى فرما(يا سفارشى فرما) فرمود:شما پس از من از درماندگان و ناتوانان خواهيد بود،(اين را فرمود)و خاموش گشت،پس آنان نيز برخاسته و ميگريستند و از زندگى آن حضرت نااميد شده بودند،همين كه از پيش آن بزرگوار بيرون آمدن فرمود:برادرم و عمويم را نزد من بياوريد،پس كسى را بدنبال آن دو فرستاده و على عليه السّلام و عباس آمدند،چون بنشستند حضرت(ص)فرمود:اى عمو آيا وصيت مرا بعهده ميگيرى(كه من ترا وصى خود

ص: 174

قرار دهم) و بوعده هاى من(كه بمردم داده ام)وفا ميكنى،و دين مرا ادا كنى؟عباس عرضكرد:اى رسول خدا عمويت پير مردى است عيالمند،و تو كسى هستى كه در جود و بخشش با باد برابرى و نبرد كنى (كنايه از بسيارى جود و سخاوت است)و تو وعده هائى بمردم دادۀ كه عمويت تاب و نيروى برآوردن آن وعده ها را ندارد!پس رو كرد بعلى بن ابى طالب عليه السّلام و فرمود:اى برادر آيا تو مى پذيرى وصيت مرا؟ و وعده هاى مرا وفا مى كنى،و دين مرا ادا ميكنى؟و آيا پس از من بكار خاندان من رسيدگى خواهى كرد؟ عرضكرد:بلى اى رسول خدا،فرمود:پس نزديك من بيا،على عليه السّلام پيش رفت حضرت او را بخود چسبانده، انگشترى خويش را از دستش بيرون كرد و فرمود:اين را بگير و بدست خود كن،سپس شمشير و زره و همۀ لباس جنگ خود را خواسته و باو داد،و دستمالى را كه هنگام جنگ بشكم خود مى بست آن را نيز خواسته و چون آوردند بأمير المؤمنين عليه السّلام بداد،و باو فرمود:بنام خدا بخانۀ خويش باز گرد،چون فردا شد (ملاقات آن حضرت ممنوع شد و)كسى را نميگذاشتند پيش او برود،و آن حضرت سنگين شد،و امير المؤمنين عليه السّلام هيچ گاه از آن حضرت دور نميشد مگر براى كار ضرورى،پس براى برخى از كارها على عليه السّلام بيرون رفت،رسول خدا(ص)اندكى بحال آمده(چشمان مبارك باز كرد)على عليه السّلام را پيش خود نديد،پس در حالى كه زنان آن حضرت گردش را گرفته بودند فرمود:برادر و يار مرا پيش من آريد و از حال برفت،عايشه گفت:ابو بكر را نزدش آوريد،پس ابو بكر را گفتند آمده بالاى سر آن حضرت نشست،همين كه حضرت چشم باز كرد و او را ديد رو از او بگردانيد،ابو بكر برخاسته گفت:اگر بمن كارى داشت بمن ميفرمود،چون ابو بكر بيرون رفت حضرت دوباره آن سخن را تكرار كرد و فرمود:برادر و يار مرا بياوريد،حفصة گفت:عمر را نزدش بياوريد او را بخواندند و چون آمده رسول خدا(ص)او را

ص: 175

بديد رو بگردانيد او نيز برفت، سپس فرمود:برادر و يار مرا بياوريد،ام سلمة رضى اللّٰه عنها گفت:

على عليه السّلام را نزدش حاضر كنيد زيرا كه او جز على را نخواهد،پس آن حضرت را خواستند،و بيامد و چون نزديك او شد اشاره فرمود على عليه السّلام خود را روى سينۀ آن حضرت انداخت،پس رسول خدا(ص)زمانى دراز با على عليه السّلام در گوشى سخن گفت،سپس برخاسته بكنارى نشست،تا اينكه رسول خدا(ص)را خواب ربود،و چون خواب رفت على عليه السّلام از حجرۀ آن حضرت بيرون رفت،مردم باو گفتند:اى ابا الحسن چه چيز بود كه رسول خدا خصوصى بتو گفت؟فرمود:هزار در از علم را بمن آموخت كه هر درى از آن هزار در را بر من گشود،و بچيزى مرا وصيت كرد كه ان شاء اللّٰه تعالى بدان اقدام خواهم نمود،و پس از اين جريان رسول خدا(ص)سنگين شده و حال احتضار او شد،و در آن حال أمير المؤمنين عليه السّلام نيز پيش آن حضرت بود،همين كه نزديك شد كه روح از بدن مباركش بيرون رود فرمود:اى على سر مرا در دامن خود گير زيرا كه امر الهى رسيد،و چون جان من بيرون رود آن را با دست خود بگير و بروى خود بكش آنگاه مرا رو بقبله بكش،و كار(غسل و كفن)مرا خودت انجام ده،و تو پيش از همۀ مردم بر من نماز كن،و از من جدا مشو تا آنگاه كه مرا در گور نهى و در همه حال استعانت از خداى بجوى،پس على عليه السّلام سر او را در دامن گرفت و آن حضرت(ص)از خويش برفت،پس فاطمه سلام اللّٰه عليها پيش آمده خود را بر او افكند و نگاه بروى آن حضرت ميكرد و نوحه و گريه ميكرد و اين(شعر را كه ابو طالب در بارۀ آن حضرت گفته بود)ميخواند.

1-سفيد روئى كه مردم ببركت روى او طلب باران ميكنند،و فريادرس يتيمان و پناه بيوه زنان است.

پس رسول خدا(ص)چشمان مبارك باز كرده بآواز ضعيفى فرمود:اى دختركم اين گفتار عمويت

ص: 176

ابو طالب است آن را مگو ولى بگو:«و نيست محمد(ص)مگر پيمبرى كه بگذشته است پيش از او پيمبرانى پس اگر بميرد يا كشته شود باز گرديد بر اعقاب خود»(آيۀ 144 از سورۀ آل عمران)زهرا(ع) بسيار گريست،پس آن حضرت(ص)باو اشاره كرد كه نزديك رود،زهرا عليها السّلام نزديك شد، حضرت آهسته چيزى باو فرمود كه رويش بدان سخن از هم شكفته شد،سپس جان از تن شريفش گرفته شد(و از دنيا رفت)و در آن حال دست راست أمير المؤمنين عليه السّلام زير چانۀ آن حضرت(ص)بود و جان او در دست على عليه السّلام قرار گرفت،(و او نيز بر طبق وصيت پيغمبر(ص))آن را بروى خود كشيد،سپس آن حضرت را رو بقبله خوابانيد و چشمان مباركش را بست و جامه بر بدن او كشيد،و سرگرم بكار(غسل و كفن)او شد.

در حديث آمده كه بفاطمه عليها السّلام گفته شد:چه بود آن چيزى كه پيغمبر آهسته بشما فرمود كه موجب شد اندوه و پريشانى حالى كه از غم مرگ آن حضرت بشما دست داده بود برطرف گردد؟فرمود:مرا آگاه كرد كه من نخستين كسى هستم كه از خاندانش باو ملحق خواهم شد،و پس از او زمانى چندان نكشد كه باو برسم،پس اين مژده اندوه مرا از ميان برد،و چون أمير المؤمنين عليه السّلام خواست آن حضرت(ص)را غسل دهد فضل بن عباس را طلبيد،و باو دستور داد براى غسل دادن،آب بدست آن حضرت(ص)بدهد،و خود چشمان مبارك را بست پس پيراهن رسول خدا(ص)را از نزد گريبان تا ناف پاره كرد و شروع بكار غسل و حنوط و كفن شده،و فضل بدستش آب مى داد و باين كار باو كمك ميداد،چون از كار غسل و حنوط و كفن فارغ شد پيش ايستاده بر آن حضرت نماز خواند و هيچ كس را در نماز با خود شريك نساخت،و مسلمانان در مسجد گرد آمده بودند و در اينكه آيا چه كسى در نماز بر آن حضرت پيش بايستد و امامت كند،و آيا كجا دفن شود گفتگو ميكردند كه أمير المؤمنين عليه السّلام بيرون آمده بآنان فرمود:همانا رسول خدا(ص)در زندگى و پس از مرگ امام و

ص: 177

پيشواى ما است،پس دسته دسته برويد و بدون امام بر او نماز بخوانيد و بيرون آئيد، و همانا خداوند جان هيچ پيغمبرى را در جايى نگيرد جز اينكه همان جا را براى دفن او پسنديده است و من آن حضرت را در همان حجره اى كه از دنيا رفته است دفن خواهم كرد،پس آن مردم تسليم اين دستور شده و بدان خوشنود شدند، و چون مسلمانان بر آن حضرت نماز خواندند عباس بن عبد المطلب كسى را نزد أبى عبيدۀ جراح كه قبر كن اهل مكه بود فرستاد و او گور را بدون لحد حفر مى كرد،و كسى را بنزد زيد بن سهل كه قبر كن اهل مدينه بود و براى قبر لحد قرار ميداد فرستاد(لحد شكافى است كه در پهناى گور طرف سر مرده قرار ميدهند) و هر دوى آنها را خواست كه براى كندن قبر آن حضرت حضور بهم رسانند(و چون نميدانست آيا مانند اهل مكه بدون لحد قبر بكنند و كار كندن آن را بابو عبيدۀ جراح واگذارند،يا مانند أهل مدينه با لحد بكنند و كار آن را بزيد بن سهل واگذار كنند)عباس گفت بار خدايا تو هر چه براى پيغمبرت شايسته است برگزين در اين حال ابو طلحة زيد بن سهل(قبر كن اهل مدينه)از راه رسيد،پس باو گفتند:قبر رسول خدا(ص) را تو حفر كن،پس او قبرى با لحد براى آن حضرت(ص)حفر كرد،و أمير المؤمنين عليه السّلام،و عباس بن عبد المطلب،و فضل پسر عباس،و اسامة بن زيد وارد در گور آن حضرت شدند كه كار دفن او را بعهده گيرند (و اين چند تن همگى از اهل مكه و از مهاجرين بودند)پس انصار مدينه از بيرون خانه فرياد زدند:اى على ما خداى را در امروز بياد تو آوريم كه نگذارى حق ما از ميان برود،از ما نيز مردى را وارد قبر كن تا ما نيز در كار دفن پيغمبر(ص)بهره و نصيبى برده باشيم!حضرت فرمود:اوس بن خولى بيايد،و او از كسانى بود كه در جنگ بدر حاضر گشته و مردى دانشمند از طايفه بنى عوف از خزرج بود،چون اوس بن خولى وارد خانه شد على عليه السّلام باو فرمود:در قبر فرود آى،پس در قبر رفت و أمير المؤمنين عليه السّلام رسول خدا(ص)را روى دستهاى اوس نهاد،و اوس جسد مبارك را در قبر نهاد،و چون در زمين قرار گرفت باو فرمود:بيرون آى،او بيرون آمده و على عليه السّلام در قبر فرود شد پس جامۀ كفن از روى رسول

ص: 178

خدا(ص)بيكسو زد و گونۀ آن حضرت را از طرف راست رو بقبله بر زمين نهاد،سپس خشت چيده و خاك بر روى آن ريخت.

و اين جريان جانگداز در روز دوشنبه بيست و هشتم ماه صفر سال يازدهم هجرت واقع شد و آن حضرت شصت و سه سال از عمر شريفش گذشته بود،و بيشتر مردم در كار دفن رسول خدا(ص)نبودند،و اين بخاطر گفتگو و نزاعى بود كه ميان مهاجر و انصار در خلافت و جانشينى آن حضرت پيش آمده بود،و بهمين خاطر نماز بر جنازۀ آن حضرت(ص)نيز از بيشتر آنان فوت شد،و در آن روز فاطمه عليها السّلام از بسيارى اندوه فرياد ميزد:«وا سوء صباحاه»(يعنى واى از بدى اين روز و چه بد روزى را من صبح كردم)ابو بكر اين سخن را شنيده باو گفت:براستى كه روز تو بد روزى است؟!مردم كه در اين ميان على عليه السّلام را سرگرم كار دفن پيغمبر(ص)ديدند و بنى هاشم يعنى بستگان و فاميل پيغمبر(ص)را نيز فرو رفته در اندوه مصيبت ناگوار رحلت آن حضرت مشاهده كردند از اين فرصت استفاده كرده،و آن را مغتنم دانسته و براى بدست آوردن خلافت و زمامدارى شتافتند،و براى ابو بكر انجام شد آنچه شد،و اين از آن روى بود كه انصار در ميان خود اختلاف و دودستگى داشتند،و آزادشدگان(مكه،آنان كه رسول خدا(ص)در جريان فتح مكه بآنها فرمود:شما امروز آزادشدگانيد،و ترسى از آمدن من بخود راه ندهيد)و همچنين«مؤلفة قلوبهم» (يعنى دل بدست آورده گان كه در همان جريان رسول خدا(ص)با دادن بيشتر از غنايم حنين بآنان خواست دلشان را بسود اسلام بدست آورد)خوش نداشتند كار خلافت تا آنگاه كه بنى هاشم از كار كفن و دفن رسول خدا(ص)فارغ گردند بتأخير افتد،و نمى خواستند كه اين منصب در جاى خود قرار گيرد از اين رو با أبى بكر كه در آنجا حضور داشت بيعت كردند و او را بخلافت برگزيدند،و جريانات و اسبابى در آنجا دست

ص: 179

بهم داده بود كه آنان در آن روز هر چه ميخواستند انجام ميدادند،و چون اين كتاب جاى شرح آن نيست بتفصيل آن نپرداختيم.

و در حديث آمده كه چون كار خلافت براى ابو بكر پايان گرفت و با او بيعت كردند مردى بنزد أمير المؤمنين عليه السّلام آمد و آن حضرت با بيلى كه در دست داشت قبر پيغمبر(ص)را هموار ميكرد پس باو عرض كرد:مردم با ابى بكر بيعت كردند،و انصار بواسطۀ اختلافات و دودستگى خوار و زبون شدند(و كسى در كار خلافت آنان را يارى نكرد)و آزادشدگان(مكه)نيز از ترس آنكه مبادا نوبت خلافت بشما برسد ببيعت با آن مرد(يعنى ابو بكر)شتافتند؟!على عليه السّلام سر بيل را بر زمين نهاد و بالاى آن را در دست گرفت و اين آيات را خواند:«بنام خداوند بخشايندۀ مهربان، «الم» آيا پندارند مردم كه رها شوند آنكه گويند ايمان آورده ايم و آزمايش نشوند؟،و همانا آزمايش كرديم آنان كه پيش از ايشان بودند تا بداند خدا آنان را كه راست گفتند و بداند آنان را كه دروغ گفتند،آيا گمان دارند آنان كه بديها ميكنند(و كارهاى زشت انجام دهند)كه بر ما پيشى گيرند؟زشت و بد است آنچه اينان حكم ميكنند»(سورۀ عنكبوت آيه هاى 1-4).

و ابو سفيان در آن حال كه على عليه السّلام و عباس بن عبد المطلب سرگرم و نگران كار پيغمبر(ص) بودند بدر خانۀ رسول خدا(ص)آمده و آواز داد(و اين سه شعر را كه ترجمه اش ذيلا بيان مى شود خواند):

1-اى بنى هاشم(نگران باشيد)مردم در حق شما طمع نبندند بويژه قبيلۀ تيم بن مرة(كه ابو بكر از ايشان بود)و قبيلۀ عدى(كه عمر از آنان بوده،و گويند اين دو تيره از ناتوان ترين قبائل عرب بوده اند،از اين رو ابو سفيان آن دو را بنحو اختصاص بيان ميدارد).

2-پس اين امر خلافت و زمام دارى نيست مگر در ميان شما،و هيچ كس شايستۀ آن نيست مگر ابو الحسن على بن ابى طالب.

ص: 180

3-پس اى ابو الحسن دست گيرندۀ خود را براى آن ببند،زيرا تو باين كار كه ديگران اميد آن را دارند تواناتر هستى.

سپس ببلندترين آواز خود فرياد زد:اى فرزندان هاشم،اى فرزندان عبد مناف آيا تن در دهيد كه أبو بكر كه خود مردى فرومايه و پسر مردى فرومايه است بر سر شما حكومت كند؟آگاه باشيد بخدا سوگند اگر بخواهيد اين شهر را بر ايشان از سواره و پياده پر كنم(و به پيشتيبانى از شما و بازگرفتن خلافت هر چه لشكر بخواهيد بياورم)؟امير المؤمنين عليه السّلام بآواز بلند باو پاسخ داده فرمود:اى ابا سفيان باز گرد كه بخدا سوگند از اين سخنان كه گوئى خداى را منظور ندارى،و براى خدا اقدام باين كار نكرده اى،و همواره در بارۀ اسلام و مسلمين مكر انديشى كردۀ(و هيچ گاه دلسوز اسلام و مسلمين نبوده اى) و ما اكنون سرگرم كار رسول خدا(ص)هستيم،و هر كس در گرو كردار خويش است،و صاحب اختيار چيزى است كه بدست آورده،أبو سفيان(كه از اينجا نتيجۀ بدست نياورد)بمسجد آمده ديد بنى امية گرد يك ديگر جمع شده اند،پس آنان را بگرفتن خلافت(از چنگ أبو بكر)برانگيخت ولى آنان بگفتارش گوش نكردند،و(رويهمرفته اين جريانات كه گفته شد)فتنه اى بود كه دامن گير همه شد و بلائى بود كه گريبان همه را گرفت،و پيش آمده هاى ناگوارى بود كه اتفاق افتاد،و شيطان بدان وسيله بهدف خود رسيد،و دشمنان از همديگر كمك گرفته،و مؤمنان در برابر آن خود سريها ياراى انكار و مخالفت نداشتند،و همين بود تأويل گفتار خداى عز و جل:«و بپرهيزيد از فتنه(و آزمايشى)كه تنها بآنان كه ستم كردند از شما نرسد»(سورۀ انفال آيه 25).

در فصل پيش از آن گذشت اينها بهترين دليل است بر اختصاص آن حضرت عليه السّلام در منقبت و فضيلت بدانسان كه هيچ يك از مردمان با او در اين فضيلتها انباز نگشت،زيرا هر يك از آنها درى از فضيلت ميگشايد كه بخودى خود براى بزرگى آن بزرگوار كافى است و نيازى بديگر بفضائل ندارد،و همين مخصوص بودن آن حضرت و خصوصيتش به پيغمبر اكرم(ص)در بيمارى او تا زمان رحلت دليل برترى او در دين و نزديكى او به پيغمبر(ص)است،و نشانۀ اينست كه كردار پسنديدۀ او موجب آرامش دل رسول خدا(ص)بوده و در كارهاى خود تنها باو اعتماد داشته،و در كار تدبر و انديشۀ خود جز او از همۀ مردمان دل بريده،و در مراتب دوستى ديگرى را باو برابر ندانسته است.

سپس جريان وصيت كردن بآن حضرت بآنچه فرمود،پس از آنكه بديگرى پيشنهاد آن را كرد و او زير بار آن نرفته از پذيرفتن آن سرباز زد،و زير بار گران حقوق پيغمبر(ص)رفتن،و انجام آن را بگردن گرفتن،و پرداخت امانات را بذمۀ خويش نهادن،و مخصوص بودنش ببرادرى رسول خدا(ص)و يار وفادار بودنش در آنگاه كه در بستر مرگ فرمود:برادر مرا پيش من بخوانيد(و چنانچه دانستيم مقصودش على عليه السّلام بود)و سپردن علوم دين را باو بدانسان كه او را از ديگران ممتاز فرمود،و بعهده گرفتن كار غسل و كفن و دفن،و پيشى جستن در نماز بر آن حضرت از ديگران بخاطر مقامى كه نزد پيغمبر گرامى و خداى تعالى داشت،و راهنمائى امت مسلمان را در چگونگى و كيفيت خواندن نماز در آنگاه كه كار بر آنها مشتبه شده بود و نميدانستند چگونه نماز بخوانند و چه كسى بر آنها در آن نماز امامت كند،و راهنمائى كردن آنان بجاى دفن پيغمبر(ص)در وقتى كه در ميانشان در اين باره اختلاف پيدا شده بود،و همگى براهنمائى آن حضرت گردن نهادند،اينها همه او را يگانۀ در فضيلت ساخت،و بآنچه انجام داد كردارهاى پيش و رفتار درخشان گذشتۀ خود را تا هنگام وفات رسول خدا(ص)كامل ساخت،و بدان سبب فضائل او چون دانه هاى

ص: 182

مرواريد غلطان بهم پيوست، و چيزى كه شائبۀ از زشتى و عيب داشته باشد در اين ميان فاصله نشد،و هيچ گاه كوتاهى و قصورى در آن فضيلتها مشاهده نشد،و گرد آمدن اين همه فضائل براى هر شخصى او را بسر حد معجزه و خارق عادت ميرساند،و براى كسى جز پيمبر مرسل يا فرشتۀ مقرب يا هر كس كه در فضيلت در درجۀ آنان باشد يافت نشود،زيرا كه در غير از اين سه گروه كه گفتيم عادت بر خلاف اين است و ممكن نيست كسى باين حد از كمالات و باين پايه از فضائل و درجات برسد،«و اللّٰه نسئل التوفيق و به نعتصم من الضلال».

غيب آسمانها و زمين را و ميدانم آنچه را فاش كنيد و آنچه را پنهان سازيد»(سورۀ بقره آيه هاى 30- تا 33) پس خداى تعالى فرشتگان را آگاه كرد كه آدم ابو البشر سزاوارتر بجانشينى از ايشان است زيرا كه او داناتر از آنان است بنام ها،و برتر از ايشان است در آگاه بودن از خبرها.

و نيز در داستان طالوت خداى سبحان فرمايد:«و گفت بديشان پيمبرشان همانا خدا برانگيخت براى شما طالوت را پادشاهى،گفتند چگونه او را بر ما فرمانروائى باشد و ما سزاوارتريم از او بپادشاهى و باو گشايش در مال داده نشده،فرمود همانا خدا برگزيد او را بر شما و بيفزودش گشايشى در دانش و پيكر،و خدا پادشاهى خود را بدهد بهر كه خواهد و خدا است گشايشمند دانا»(سورۀ بقره آيه 247).

پس خداوند در اين داستان جهت پيشوائى طالوت را بر ايشان فزونى او در دانش و پيكر قرار داده و او را بدين سبب بر همۀ آنان برگزيده.و اين آيات كه ذكر شد برابر با دليلهائى است كه عقلهاى خردمندان بدان حكم كند كه هر كه داناتر شد سزاوارتر بپيشوائى و امامت است از آن كس كه در دانش برابر او نيست، و در نتيجه اين آيات دلالت كند كه واجب است أمير المؤمنين عليه السّلام بر همۀ مسلمانان در منصب جانشينى پيغمبر(ص)پيشى جويد و پيشواى امت باشد،زيرا كه او در دانش و حكمت جلوتر از آنان بود و در اين باره كسى بپايۀ او نرسيد.

فرستد تا احكام دين را بآنان بياموزد و حلال را از حرام براى ايشان جدا كند،و در ميان آنان باحكام قرآن حكم فرمايد أمير المؤمنين عليه السّلام عرضكرد:اى رسول خدا(ص)مرا بداورى و قضاوت گماردى در صورتى كه من جوانى هستم كه داناى بهمۀ داوريها نيستم؟حضرت رسول(ص)بدو فرمود:نزديك من بيا،على عليه السّلام نزديك رفت،حضرت دست خود بسينۀ او گذارد و گفت:بار خدايا دل على را راهنمائى نما،و زبانش را پا بر جا فرما،امير المؤمنين عليه السّلام گويد:پس از اين داستان(و اين دعائى كه در بارۀ من فرمود)در هيچ داورى ميان دو نفر شك نكردم و دو دل نشدم،چون آن حضرت در يمن منزل كرد،و براى انجام مأموريتى كه رسول خدا(ص)او را فرستاد كه همان داورى و حكومت ميان مسلمانان بود آماده گشت دو مرد براى داورى نزد آن حضرت عليه السّلام آمدند،و آن دو مرد هر دو كنيزكى را بشركت خريده بودند و هر كدام نيمى از آن كنيزك را بطور مساوى مالك بودند و در اثر نادانى هر دوى آنان در طهر واحد(فاصلۀ بين دو حيض)با آن كنيزك نزديكى كرده بودند،بگمان آنكه اين كار جايز است،و اين بدان واسطه بود كه تازه مسلمان شده بودند و آشنائى آنان بدستورات اسلام بسيار اندك بود،پس آن كنيزك حامله شد و پسرى زائيد،آن دو مرد براى اينكه بدانند آيا پسر از آن كدام يك از آن دو است بنزد آن حضرت عليه السّلام رفتند،حضرت بنام آن دو مرد روى آن پسر بچه قرعه زد و قرعه بنام يكى بيرون آمده آن پسر را باو داد،و او را ناچار كرد كه اگر آن پسر بچه غلام و برده است نصف قيمت را بشريك خود بپردازد،و فرمود:اگر ميدانستم كه شما دو نفر دانسته(و با علم بحكم خدا)اقدام كرده ايد(و با اينكه ميدانستيد اين عمل حرام است انجام داده ايد) شما را بجرم اين جنايت عقوبت بيشترى ميكردم!اين جريان بگوش پيغمبر(ص)كه رسيد داورى على عليه السّلام را در اين باره امضاء فرموده و همان حكم را در اسلام مقرر داشت،و فرمود:سپاس خداوندى را كه در ميان ما خاندان كسى را قرار داده كه بروش داود عليه السّلام حكم و داورى كند،يعنى همچنان كه

ص: 186

داود عليه السّلام از راه الهام كه در حكم وحى الهى است و چنان است كه از جانب خدا بطور صريح دستورى فرود آيد على عليه السّلام نيز آنچنان داورى مى كند.

و از جمله داوريهائى كه در همان زمان كه آن حضرت عليه السّلام در يمن بود پيش او آوردند داستان گودالى است كه براى شكار كردن شير كنده بودند،و شيرى در آن گودال افتاد،مردم براى تماشاى آن شير بكنار گودال آمدند،پس مردى بلب گودال آمده(كه شير را ببيند)پايش لغزيد(و براى اينكه در در گودال نيفتد)بمرد ديگرى چسبيد،آن مرد دومى بمرد ديگرى آويزان شد،مرد سومى نيز بديگرى چسبيد،و بدين ترتيب هر چهار نفر در گودال افتادند و شير بهر چهار تن حمله كرده آنان را پاره كرد و همگى هلاك شدند،على عليه السّلام حكم فرمود:كه مرد نخستين طعمۀ شير است و يك سوم ديه(و پول خون) مرد دوم بگردن او است(كه بايد از مال او از ورثه اش بگيرند و بورثۀ مرد دوم بدهند)و مرد دوم نيز دو سوم پول خون مرد سوم را بايد بپردازد،و مرد سوم همۀ پول خون مرد چهارم را بايد بپردازد،اين داورى بگوش پيغمبر(ص)رسيده فرمود:هر آينه أبو الحسن(عليه السّلام)در بارۀ آنان بداورى خداى عز و جل در بالاى عرش داورى كرده(و بدون كم و زياد بر طبق حكم خداوندى حكم كرده است).

سپس داورى ديگرى بنزد على عليه السّلام(در يمن)آوردند،و جريان از اين قرار بود كه زنى از روى شوخى و تفريح زن ديگرى را بگردن خود سوار كرد،زن ديگرى جز آن دو زن از راه رسيد و آن زن زيرين را نشگون گرفت(يعنى با انگشتان خود جايى از بدن و پوست و گوشت او را فشار داد كه در فارسى آن را وشگون و نشگون و نشگنج نيز ميگويند)در نتيجه آن زن از جا پريد و آن زن كه بر گردنش سوار بود بزمين خورده گردنش شكست و بهلاكت رسيد،پس آن حضرت داورى كرد كه يكسوم پول خون آن زن را بايد زن سومى كه نشگون گرفته بپردازد،و يكسوم آن را آن زن اولين كه او را بر گردن خود سوار كرده بود بپردازد،و يكسوم پول خون او را هم بهدر داد،بخاطر اينكه آن زن گردن شكسته بيهوده

ص: 187

بگردن آن ديگرى سوار شده(از اين رو يكسوم پول خون بگردن خود او است).اين جريان بگوش رسول خدا(ص)رسيد آن داورى را امضاء فرموده و گواهى بدرستى آن داد.

و از داوريهاى آن حضرت عليه السّلام اين بود كه ديوارى بر سر گروهى خراب شد و همۀ آنان را كشت،و در ميان اين گروه زنى كنيز(زر خريد)و زنى آزاد بود،و آن زن آزاد فرزندى از شوهرش كه مانند او آزاد بود داشت،و آن زن كنيز و زر خريد نيز فرزندى داشت كه از مردى كه مانند خود زر خريد و بنده بود،و (پس از اين جريان كه پيش آمد)آن دو كودك بهمديگر اشتباه شدند،و كودك آزاد از كودك بنده شناخته نميشد،پس ميان آن دو قرعه زد،و آنكه قرعه آزادى بنامش درآمد حكم بآزاديش كرد،و آنكه قرعۀ بندگى بنامش در آمد حكم ببندگيش فرمود،سپس او را آزاد كرده و آن كودك آزاد را مولاى بر او قرار داد و در بارۀ ارث بردنشان حكم فرمود كه مانند بندۀ آزاد شده كه از مولاى آزادكنندۀ خود ارث مى برند اين دو اين گونه ارث برند،پس رسول خدا(ص)اين داورى را امضاء و تصويب فرموده چنانچه داورى هاى پيشين او را كه بيان داشتيم امضاء و تصويب فرمود.

من آمديد؟گفتند:او بما دستور داده پيش تو بيائيم،گفت:حيوانى حيوان ديگرى را كشته و چيزى بر صاحب آن نيست،پس بنزد رسول خدا(ص)باز گشته و داورى ابو بكر را بعرض آن حضرت رساندند، حضرت بآنان فرمود:بنزد عمر بن خطاب برويد و داستان خود را باو بگوئيد و از او داورى اين پيش آمد را بپرسيد،پس بنزد عمر رفته و داستان خود را گفتند،عمر گفت:چگونه رسول خدا(ص)را گذارده و بنزد من آمديد؟گفتند:همانا خود آن حضرت اين گونه بما دستور فرمود.عمر گفت چرا بشما دستور نداد كه بنزد ابى بكر برويد؟گفتند:اين دستور را نيز بما داد و بنزد او رفتيم،گفت:او در اين باره بشما چه گفت؟گفتند:بما چنين و چنان گفت،عمر گفت:من نيز بجز آنچه أبو بكر نظر داده است نظرى ندارم،پس بنزد پيغمبر(ص)بازگشته جريان را بعرض رساندند پيغمبر(ص)فرمود:بنزد على بن ابى طالب برويد تا ميان شما داورى كند،پس آن دو مرد بنزد آن حضرت عليه السّلام رفته و داستان خويش را باز گفتند،على عليه السّلام فرمود:اگر گاو باصطبل و جايگاه الاغ رفته(و آن را كشته است)صاحب گاو بايد بهاى الاغ را بصاحب آن بپردازد،و اگر الاغ بجايگاه گاو رفته و گاو در آنجا آن را كشته است بر صاحب گاو چيزى نيست،پس بنزد پيغمبر(ص)بازگشته و داورى آن حضرت را بعرض رسانيدند،رسول خدا(ص)فرمود:براستى على بن ابى طالب ميان شما بداورى و حكم خداوند داورى كرد،سپس فرمود:

سپاس خداى را كه در ميان ما خاندان قرار داد كسى را كه بروش داود عليه السّلام داورى ميكند.و برخى از سنيان گفته اند:اين داورى در يمن بوده، و برخى چنانچه ما گفتيم گويند:(در مدينه بوده است)و مانند اين داوريها(كه در زمان زندگى رسول خدا(ص)فرمود)بسيار است و مقصود بيان شمۀ از آنها بطور اختصار بود(از اين رو بهمين اندازه اكتفا مى شود).

ص: 189

عبس آيه 31)-(كه فاكهة بمعناى ميوه است)ولى معناى«أب»را نميدانستند(و پرسيدند«أب»در اين آيه بچه معنا است؟)أبو بكر گفت:كدام آسمان بر من سايه گستراند،يا كدام زمين مرا بر خود گيرد، يا چه بكنم اگر در كتاب خداى تعالى چيزى را بگويم كه آن را ندانم،(يعنى من ندانسته چيزى نگويم) اما«فاكهة»را ميدانم كه چيست و اما«أب»پس خدا بآن داناتر است،اين سخنان بگوش امير المؤمنين عليه السّلام رسيد فرمود:سبحان اللّٰه!آيا ندانسته كه«أب»گياه و علوفه و چراگاه است،و اين گفتار خداى تعالى كه فرموده:«و فاكهة و أبا»براى بيان شمار كردن نعمتهاى او بر بندگان است،كه بوسيلۀ آنها بآنان غذا دهد و آنها را براى ايشان و براى چهار پايانشان آفريده،چيزهائى كه موجب زندگى و حيات نفوس ايشان است و بدنهاى آنان بدان وسيله زنده بماند.

و از ابى بكر پرسش شد از اينكه«كلاله»چيست(تفسير كلاله در ضمن فرمايشات امير المؤمنين عليه السّلام بيايد)ابو بكر گفت:من در معناى آن برأى و فهم خود پاسخ ميدهم پس اگر درست گفتم از خدا است(يعنى خدا بدهان من گذارده)و اگر نادرست گفتم از خودم و از شيطان است(و سپس مطابق آنچه سنيان در كتابهاى خود نقل كرده اند پاسخى داد،كه علامۀ امينى دام عمره در كتاب الغدير ج 7 ص 104 بتفصيل ذكر فرموده است)اين جريان بگوش امير المؤمنين عليه السّلام رسيد،فرمود:نيازى برأى دادن از خود در اين مورد نداشت،مگر ندانسته كه«كلاله»برادران و خواهران پدر و مادرى و يا پدرى تنها و مادرى تنها است،خداى عز و جل فرمايد:«(اى پيغمبر)از تو فتوا خواهند بگو خدا فتوى دهد شما را در كلاله كه اگر مردى بميرد و فرزندى براى او نباشد،و او را خواهرى باشد،پس براى آن خواهر است(از ميراث)نصف آنچه بجاى گذارده است»(سورۀ نساء آيه 176)و نيز فرموده است:

«و اگر مردى باشد كه ارث برده شود بكلاله يا زنى باشد كه او را برادر و يا خواهرى باشد،پس براى

ص: 191

هر كدام است شش يك و اگر بيشتر از اين باشد پس آنان شريكند در ثلث»(سورۀ نساء آيۀ 12).

و در حديث آمده كه برخى از پيشوايان روحانى يهود بنزد ابو بكر آمده باو گفت:تو جانشين پيغمبر اين امت هستى؟گفت:آرى،گفت:ما در تو راه ديده ايم كه(نوشته است)جانشينان پيمبران دانشمندترين مردمان از امتهاى آنان هستند،پس مرا آگاه كن كه خداى تعالى كجا است،آيا در آسمان است يا در زمين؟أبو بكر گفت:او در آسمان و در عرش است،يهودى گفت:پس بنا بر اين زمين از وجود خداوند خالى است،و بنا بگفتۀ تو در جايى هست و در جايى نيست؟أبو بكر گفت:اين سخن كافران و زنديقها است از پيش من دور شو و گر نه تو را ميكشم!مرد يهودى با شگفت(از اين سخن أبو بكر) دور شد و دين اسلام را بباد مسخره گرفته بود،پس امير المؤمنين عليه السّلام از پيش روى او در آمده فرمود:اى يهودى دانستم آنچه پرسيده اى و آنچه در پاسخ شنيده اى،ما ميگوئيم خداى عز و جل آفرينندۀ جا و مكان است،پس جايى براى او نيست و بالاتر از اين است كه جايى او را در بر گيرد،و او در همه جا است نه باينسان كه تماس و نزديكى با مكان داشته باشد،بلكه علم و دانشش فرو گرفته هر آنچه در مكان است، و هيچ چيزى نيست كه از تدبير او بيرون باشد،و من اكنون تو را آگاه كنم بآنچه در كتابى از كتابهاى خود شما است كه بصحت آنچه گفتم گواهى دهد،پس اگر آن را شناختى(و دانستى كه درست است)بدان ايمان مى آورى؟يهودى گفت:آرى،فرمود:آيا در برخى از كتابهاى شما نيست كه روزى موسى بن عمران نشسته بود ناگاه فرشتۀ از سمت مشرق نزد او آمد،موسى بدو فرمود:از كجا آمدى؟گفت:از نزد خداى عز و جل،سپس فرشتۀ ديگرى از سمت مغرب آمد موسى بدو فرمود:از كجا آمدى؟گفت:

ص: 192

از نزد خداى عز و جل، سپس فرشتۀ ديگرى بنزدش آمد و گفت:از آسمان هفتم از نزد خداى عز و جل آمده ام،موسى عليه السلام فرمود:منزه است آن خدائى كه جايى از او خالى نيست،و بهيچ جا نزديكتر از جاى ديگر نيست!يهودى گفت:گواهى دهم كه اين گفتار حق است،و گواهى دهم كه تو سزاوارترى بجانشينى پيغمبر از آن كس كه بر آن چيره شده و بزور گرفته است.

و مانند اين روايات بسيار است(كه براى نمونه بهمين چند داستان اكتفا مى شود).

كنند حرام خدا را حلال نشمارند،پس قدامة را باز گردان و توبه اش ده اگر توبه كرد حد شراب خوار بر او جارى ساز،و اگر توبه نكرد او را بكش زيرا كه از دين و ملت اسلام بيرون رفته،عمر بخود آمد (كه اشتباه كرده)و قدامة نيز از اين جريان آگاه شده توبه كرد كه دست از اين كار باز دارد،پس عمر او را نكشت ولى نمى دانست چگونه حد بر او جارى سازد پس بامير المؤمنين عليه السّلام عرضكرد:شما بفرمائيد چگونه حدى باو بزنيم؟فرمود:هشتاد تازيانه بر او بزن،زيرا همانا شرابخوار چون شراب بخورد مست شود و چون مست شود هذيان و بيهوده گوئى كند،و چون هذيان گويد دشنام دهد،پس عمر هشتاد تازيانه بر او زد و بگفتار آن حضرت رفتار كرد.

و روايت شده كه در زمان خلافت عمر مردى با زن ديوانۀ زنا كرد،و بيّنة(گواهان)بر زناى آن زن گواهى دادند،عمر دستور داد آن زن را حد بزنند،پس على عليه السّلام در حالى كه آن زن را مى بردند حد بزنند بآن زن برخورده پرسيد:زن ديوانۀ كه از فلان طايفه بود چه كرده بود كه او را ميكشيدند و مى بردند؟ باو عرض شد:كه مردى با او زنا كرده و گريخته،و گواهان بر زناى آن زن گواهى داده اند و عمر دستور داده است كه او را حد بزنند،فرمود:آن زن را بنزد عمر باز گردانيد و باو بگوئيد:مگر ندانستۀ كه اين زن ديوانۀ از فلان طايفه است،و پيغمبر(ص)فرموده است:قلم تكليف از ديوانه برداشته شده است تا آنگاه كه بسلامت بازگردد،اين زن عقل خود را از دست داده(و از كردار او مؤاخذه نشود)؟پس آن زن را بنزد عمر باز گرداندند و آنچه امير المؤمنين عليه السّلام فرموده بود باو گفتند،عمر گفت:

خدا در كار على گشايش دهد براستى نزديك بود با حد زدن بر اين زن هلاك گردم،پس دستور داد حدش نزنند.

و روايت شده كه زنى باردار و حامله را كه زنا داده بود بنزد عمر آوردند،عمر دستور داد آن زن را

ص: 194

سنگسار كنند،امير المؤمنين عليه السّلام فرمود:گيرم كه تو بر اين زن تسلط دارى(كه بواسطۀ زنا سنگسارش كنى)پس چه تسلطى بر آن كودكى كه در شكم او است دارى؟در صورتى كه خداى تعالى فرمايد:

«و بر ندارد گنه بارى بار ديگرى را»(سورۀ فاطر آيۀ 18)پس عمر گفت:زنده نباشم براى هيچ امر دشوارى كه ابو الحسن(على عليه السّلام)در آن نباشد.

سپس گفت:پس با او چه بكنم؟فرمود:او را نگهدار تا بزايد،و چون زائيد و براى سرپرستى فرزندش كسى را پيدا كرد آنگاه او را حد بزن،با اين دستور اندوه عمر در بارۀ آن زن بر طرف شد،و در جارى ساختن حكم بر آن زن بفرمان امير المؤمنين عليه السّلام گردن نهاد.

و روايت شده كه عمر زنى را كه مردان پيش او ميرفتند و گفتگو ميكردند احضار كرد،فرستادگان عمر كه براى ابلاغ دستور احضار پيش او آمدند،آن زن ترسيد و هراسناك با فرستادگان عمر بيرون رفت و(چون آن زن باردار بود در اثر اين ترس و هراس در بين راه)بچه انداخت و ساقط كرده و آن بچه بزمين افتاده آوازى داد و سپس مرد،اين خبر بگوش عمر رسيده ياران پيغمبر(ص)را گرد آورد و از حكم اين جريان و پول خون آن بچه پرسيد،همگى بيك زبان گفتند:تو ارادۀ ادب كردن اين زن را داشتۀ و جز خير و نيكى مقصود ديگرى نداشته اى،و بنا بر اين چيزى بر تو نيست،امير المؤمنين عليه السّلام كه در انجمن بود در اين باره هيچ سخن نميفرمود و خاموش نشسته بود،عمر گفت:اى ابا الحسن شما در اين باره چه دارى(و چه فرمائى)؟فرمود:آنچه گفتند شنيدى،گفت:نزد شما چيست و شما چه ميفرمائى؟ فرمود:اينان گفتند آنچه شنيدى،گفت:سوگندت ميدهم كه آنچه شما دانى در اين باره بفرمائى؟ فرمود:اگر اين گروه(اين حكمى كه كردند)براى نزديك شدن و تقرب بتو بود كه بتو خيانت كردند، و اگر از پيش خود گفتند در حكم خدا كوتاهى كردند،و حكم اين مسأله اين است كه ديه و پول خون اين طفل كه از روى خطاء كشته شده بر تو است،زيرا كشته شدن اين طفل از روى خطاء بواسطۀ تو بوده

ص: 195

است!عمر گفت:بخدا سوگند از ميان همۀ اينان تنها تو براى من خير خواهى كردى،و بخدا از اينجا برنخيزى تا ديه و پول خون را از بنى عدى(مقصود خود عمر است كه از قبيلۀ عدى بوده)بگيرى(و بصاحبش بپردازى)پس امير المؤمنين عليه السّلام همين كار را انجام داد.

و روايت شده كه در زمان خلافت عمر دو زن بر سر كودكى نزاع كردند و هر دوى آنان ادعا داشتند كه آن كودك از آن اوست و شاهد و گواهى هم براى ادعاى خود نداشتند و كس ديگر جز آن دو زن ادعاى فرزندى آن بچه را نداشت،عمر ندانست چه بكند و ناچار بأمير المؤمنين عليه السّلام پناهنده شد،پس على عليه السّلام آن دو زن را خواست و آنان را پند و اندرز داد و از عذاب خداوند ترساند ولى سودى نبخشيد و هر دو بر سخن خود ايستاده دست بردار نبودند آن حضرت عليه السّلام كه پافشارى آنان را در نزاع ديد فرمود:أره اى براى من بياوريد،زنان گفتند:أره براى چه ميخواهى؟فرمود:ميخواهم اين بچه را دو نيم كرده بهر كدام يك از شما نيمى از او بدهم،يكى از آن دو زن خاموش نشست ولى ديگرى گفت:ترا بخدا...اى ابا الحسن اگر ناچار بايد اين كار را بكنى من از سهم خويش گذشتم و بآن زن بخشيدم(كه بچه را دو نيم نكنى)!.

امير المؤمنين عليه السّلام فرمود:«اللّٰه اكبر»اين فرزند پسر تو است نه پسر آن زن،و اگر پسر او بود (مانند تو)بحال اين كودك دلسوزى ميكرد و مى ترسيد،پس آن زن ديگر اعتراف كرد كه حق با آن زن است و كودك از آن او است،پس اندوه عمر از اين جريان برطرف گرديد و در بارۀ امير المؤمنين عليه السّلام كه با اين داورى(شگفت انگيز)گشايشى بكار عمر داده بود دعاى خير كرد.

ص: 196

و از حسن روايت شده كه گفت:زنى نزد عمر آوردند كه شش ماهه بچۀ زائيده بود،عمر خواست او را سنگسار كند امير المؤمنين عليه السّلام باو فرمود:اگر اين زن بوسيلۀ كتاب خدا(قرآن)با تو برهانجوئى كند بر تو پيروز شود(يعنى ممكن است بچه شوهر او باشد و اين زن زنا نكرده باشد زيرا از روى قرآن ميتوان اثبات كرد كه ممكن است بچه در شش ماهگى بدنيا بيايد)خداى تعالى(در بارۀ همۀ دوران باردارى زن تا زمان از شيرگرفتن بچه اش)فرمايد:«و بارداريش و از شير گرفتنش سى ماه است»(سورۀ احقاف آيۀ 15)و(در بارۀ همۀ دوران شير دادن)فرمايد:«و مادران شير دهند فرزندان خويش را دو سال كامل براى كسى كه بخواهد تمام كند شير دادن را»(سورۀ بقره آيۀ 233)پس آنگاه كه زن دو سال تمام كودكش را شير داد،(از آن سو)دوران باردارى و از شير گرفتن سى ماه باشد(در نتيجه)زمان باردارى شش ماه خواهد بود(يعنى دو سال كه بيست و چهار ماه است از سى ماه كه كم شد باقيمانده شش ماه است كه دوران باردارى زن است)عمر كه اين بيان را شنيد آن زن را رها كرده و اين حكم را در اسلام مقرر ساخت و اصحاب پيغمبر(ص)و آنان كه پس از ايشان آمدند،و همچنين تا زمان ما باين حكم رفتار كردند.

و روايت شده كه گواهان در بارۀ زنى گواهى دادند كه او را در برخى از آباديها و بلاد عرب ديده اند مردى كه شوهر او نبوده با او نزديك شده و با او زنا كرده است و آن زن شوهردار بود،پس عمر دستور داد سنگسارش كنند،زن گفت:بار خدايا تو ميدانى كه من گناهى نكرده ام،عمر خشمناك شده گفت:

(گذشته از اينكه گناه كرده اى)گواهان را هم بدروغ نسبت دهى؟امير المؤمنين عليه السّلام فرمود:اين زن را بياوريد و از او بپرسيد(جريان چه بوده)شايد در اين كار عذرى داشته است؟پس زن را آوردند و از حال او پرسيدند؟گفت:خاندان ما شتران چندى دارند كه من(براى چراندن يا سفر)با آن شتران از خانه بيرون رفتم و قدرى آب نيز با خود برداشتم و شتران شير نداشتند،مردى نيز با من همراه شد و شترهاى او شير داشت،پس آب من تمام شد و از آن مرد خواستم كه مرا سيراب كند،او از سيراب كردن من امتناع

ص: 197

ورزيد مگر اينكه من خود را در اختيار او گذارم،من از اين كار سرباز زدم(و بتشنگى تن دادم)تا آنگاه كه نزديك بود(از تشنگى)بميرم بناچار بآنچه او ميخواست تن دادم(و او با من نزديك شد)امير المؤمنين عليه السّلام فرمود:اللّٰه اكبر(و اين آيه را خواند)«پس اگر كسى ناچار شود نه ستم كننده باشد و نه تجاوزكننده گناهى بر او نيست»(سورۀ بقره آيۀ 173)عمر كه اين را شنيد آن زن را رها كرد.

گرفتند اين خبر بگوش مسلمانانى كه در كوفه بودند(و نزديك بشهرهاى ايران بودند)رسيد و آنها نيز جريان را بعمر بن خطاب اطلاع دادند.

چون خبر بگوش عمر رسيد سخت هراسان شده بمسجد رسول خدا(ص)آمد و بر بالاى منبر رفته حمد و ثناى پروردگار را بجاى آورد سپس گفت:اى گروه مهاجر و انصار همانا شيطان لشكر خود را فراهم كرده و بشما رو آورده ميخواهد نور خدا را خاموش كند،آگاه باشيد كه اهل همدان،و اهل اصفهان، و اهل رى،و قومس و نهاوند كه هر كدام زبانى جداگانه و رنگ و آئينى مخصوص دارند هم پيمان شده كه برادران مسلمان شما را از شهرهاى خود برانند،و خود نيز بدنبال آنان بسوى شما بيرون آيند و در شهرهايتان با شما بجنگند،اكنون چه بايد كرد و مرا در اين باره راهنمائى كنيد و گزيده سخن گوئيد و بدرازا نكشانيد(كه فرصت از دست بيرون رود)و امروز روزى است كه روزها پشت سر دارد پس سخن بگوئيد طلحه پسر عبيد اللّٰه(طلحۀ معروف)برخاست-و او از سخنوران قريش بود-و پس از حمد و ثناى الهى گفت:اى امير المؤمنين پيش آمدهاى بسيار ترا آزموده كرده،و روزگارهاى دراز تو را ورزيده ساخته، و با ناگواريهاى بسيارى دست و پنجه نرم كرده اى،و تجربيات و آزمايشها تو را پابرجا و استوار ساخته، و تو خود فرخنده رأى و پيروزمندى،فرمانروائى كرده اى و بدان دانا و آگاهى،آزمايش هر چيزى كرده اى و بصلاح و فساد آن آشنائى،و از پايان كارها و قضا و قدر الهى جز با نيك رأيى پرده برداشته نشود،تو خود در اين جنگ حاضر شو و در اين باره تدبير كن(اين سخنان را گفت)و نشست،عمر دوباره گفت:

سخن بگوئيد(و مرا راهنمائى كنيد)پس عثمان بن عفان برخاسته و پس از حمد و ثناى الهى گفت:اى

ص: 199

امير المؤمنين من چنين پندارم كه اهل شام را از شام جنبش دهى و اهل يمن را از يمن پيش خوانى و تو نيز با اهل مكه و مدينه بهمراهى همۀ اينان بروى و اهل و بصره و كوفه را نيز با خود برداشته با همۀ مسلمانان در برابر تمامى مشركين جنگ كنى،زيرا كه براى تو اى امير مؤمنان پس از نابود شدن عرب چيزى نماند (كه بر آن خلافت كنى)و از دنيا دل خوشى ندارى كه از آن بهره گيرى،و پناهگاهى ندارى كه بآن پناه برى،پس تو خود در اين جنگ حاضر شو و تدبير آن كن و از آن باز نمان،(اين سخن را گفت)و نشست،عمر باز گفت:سخن بگوئيد(و راهنمائى كنيد).

پس امير المؤمنين عليه السّلام زبان بحمد و ثناى پروردگار گشود تا سپاس خداوند و ثناى او و درود بر رسول خدا(ص)را بپايان رسانيد آنگاه(در بارۀ اينكه صلاح نيست أهل شام و يمن و بصره و كوفه يكباره از شهرهاى خويش جنبش كنند و هم چنين مصلحت نيست كه خود عمر همراه لشكر برود چنين)فرمود:اگر هر آينه اهل شام را از شام جنبش دهى،روميان(كه در نزديكى ايشانند و در كمين گرفتن شهرهاى شام هستند) بر سر كودكان و زنان آنها بتازند(و خونشان بريزند)و اگر اهل يمن را از يمن پيش خوانى،مردم حبشه بسر زنان و كودكان آنها بريزند،و اگر مردم مكه و مدينه را كوچ دهى عربها از اطراف و جوانب اين دو شهر بر تو بشورند و آنگاه(كه تو نيز در مدينه نباشى)اندوه تو بر آنان كه در پشت سر دارى از عيال و فرزندان عرب(كه در اين دو شهر سكونت دارند)زيادتر از اندوهى است كه در جلوى خود دارى(از لشكر عجم و مردم ايران)و اما اينكه بسيارى لشكر عجم را يادآور شدى و از انبوهى ايشان ترسناك و هراسان شده اى،(بايد بگويم كه)هر آينه ما در زمان رسول خدا(ص)با زيادى لشكر جنگ نمى كرديم،بلكه ما بوسيلۀ يارى و نصرت پروردگار جهان ميجنگيديم،و اما اينكه بگوش تو رسيده است كه همۀ عجم يكباره بسوى مسلمانان بيرون شده اند،پس همانا خداوند باين جريان بيش از تو كراهت دارد(و تواناتر است

ص: 200

بنا بود كردن ايشان،و اين اندازه نگران و هراسان مباش)و او خود سزاوارتر است ببرطرف ساختن آنچه آن را مكروه دارد، و(اگر تو خود با لشكريان بسوى عجم بيرون روى)عجمها چون تو را ببينند گويند:

اين مرد(و ريشۀ)عرب است(يا اين مرد همانند پاى عرب است)كه اگر آن را ببريد و از جا بركنيد(و نابود كنيد)عرب را از بيخ بر كنده ايد،و اين انديشه حرص ايشان را بر(جنگ با)تو و طمعشان را در (نابود كردن)تو سخت تر و زيادتر گرداند،و در نتيجه بدست خود آنان را بر خويش شورانده و گردآورده اى و كسى كه تاكنون بايشان كمك و يارى نداده آنگاه يارى دهد،ولى من چنين رأى دهم كه اين مردمان (مردمان شام و يمن و مكه و مدينه)را در شهرهاى خود مستقر دارى(و از جاى خود جنبش ندهى)و بمردم بصره(كه مانند اين شهرها دشمنانى در اطراف خود ندارند)بنويسى كه سه گروه شوند،گروهى از آنان براى نگهبانى از زنان و فرزندان خود در بصره بمانند،و گروهى ديگر بر سر اهل ذمه و پيمانيان از كفار باشند و پاس آنها را بدارند كه عهدشكنى نكنند،و گروه ديگر بكمك برادران خويش روند.عمر گفت:

آرى رأى درست و صواب همين است و من دوست دارم كه پيروى اين رأى را بنمايم،و پشت سر هم فرمايشات أمير المؤمنين عليه السّلام را بر زبان ميراند و با شگفت آن سخنان(حكيمانه)را رديف ميكرد.

(مؤلف)شيخ مفيد رضى اللّٰه عنه گويد:(اى خواننده گان ارجمند)خدايتان تائيد كند باين جريانى كه آگاهى از برترى انديشه و رأى آن حضرت عليه السّلام دهد بنگريد زيرا كه اين رأى(شگفت انگيز)آن بزرگوار در جايى صادر گشت كه خردمندان و اهل دانش با او ستيزه داشتند،و نيكو تأمل و درنگ كنيد در اين توفيقى كه در همۀ احوال خداى تعالى على عليه السّلام را بآن قرين و همراه ساخته،و مردمان در كارهاى بسيار دشوار باو پناهنده ميشدند،و بدان ضميمه كنيد آنچه پيش از اين از داوريهاى آن حضرت عليه السّلام در دين بيان داشتيم،آن داوريهائى كه پيشينيان از مردم مسلمان از اظهار آن درمانده و عاجز بودند بدانسان كه ناچار در فهم و دانش آن باو پناه بردند(اينها همه را كه روى هم حساب كنيد)مى بينيد كه اين بزرگوار

ص: 201

مردى خارق العاده بوده و اين فضيلتها او را بسر حد اعجاز رساند چنانچه پيش از اين نيز گفته شد.

اين بود قسمت اندكى از داوريهاى آن حضرت عليه السّلام در زمان حكومت عمر بن خطاب،و مانندش در زمان خلافت عثمان بن عفان براى آن حضرت بود.

كنيز كناره گيرى كرده او را بازدواج بندۀ كه داشت درآورد،پس از آن آن مرد بمرد و آن كنيزك بخاطر فرزندى كه از آن مرد داشت آزاد شد(زيرا كه اين كنيز در ضمن ميراث به پسر خود رسيد و بدين وسيله آزاد گرديد)و آن بنده هم كه شوهر اين كنيزك بود بارث بهمان پسر رسيد،پس آن پسر نيز بمرد،و آن زن از ارث پسرش شوهر خود را بارث برد(و شوهرش بندۀ او شد،و ديگر نميتوانست با او نزديك شود،آن بنده هم ميگفت اين زن من است)اين نزاع را براى داورى پيش عثمان بردند،زن ميگفت:اين مرد بندۀ من است،و آن مرد ميگفت:اين زن من است و من او را رها نمى كنم؟عثمان گفت:پيش آمد دشوارى است؟! امير المؤمنين عليه السّلام در مجلس حاضر بود فرمود:از اين زن بپرسيد:آيا پس از آنكه اين مرد بواسطۀ ارث باو رسيده با او نزديكى كرده؟زن گفت:نه،فرمود:اگر ميدانستم كه اين كار را كرده هر آينه او را عقوبت ميكردم،(و بآن زن فرمود:)برو كه اين مرد بندۀ تو است و هيچ تسلطى بر تو ندارد اگر خواهى او را ببندگى بگير(و نگهدار)يا خواهى آزادش كن،يا او را بفروش زيرا كه او از آن تو است.

و نيز روايت كرده اند كه كنيز مكاتبۀ(كه طبق نوشتۀ كه با اربابش داشت در مقابل هر مقدار پول يا كارى كه ميكرد مقدارى از خود را ميخريد و بهمان نسبت آزاد ميشد)زنا كرد،و اين كنيز سه چهارم خود را آزاد كرده بود،عثمان در بارۀ حد زناى اين كنيز از امير المؤمنين عليه السّلام پرسيد،حضرت فرمود:بنسبت آنچه آزاد شده بايد حد آزاد بر او زد،و بنسبت آنچه آزاد نشده بايد حد كنيز بر او زد(مترجم گويد:حد زناى آزاد صد تازيانه است و حد زناى زن كنيز پنجاه تازيانه بنا بر اين براى سه چهارم آزاد شده هفتاد و پنج تازيانه و براى يك چهارم آزاد نشده اش دوازده تازيانه و نيم بايد زد كه جمعا هشتاد و هفت تازيانه و نيم مى شود)عثمان از زيد بن ثابت پرسيد(كه چگونه بايد باين زن حد زد)؟گفت:بحساب كنيز(پنجاه تازيانه)بايد بر او حد جارى ساخت،امير المؤمنين عليه السّلام فرمود:چگونه بحساب كنيز تازيانه بخورد در صورتى كه سه چهارم او آزاد شده،و چرا بحساب آزاد او را تازيانه نزنى زيرا كه مقدار آزادى او بيش از كنيزى است؟زيد

ص: 203

گفت:اگر چنين بود بايستى ارث او نيز بحساب زن آزاد باشد،امير المؤمنين عليه السّلام فرمود:

آرى در ارث نيز همين واجب است(و بايد بحساب آزادى ارث ببرد)پس زيد دهانش بسته شد و ديگر نتوانست پاسخ آن حضرت عليه السّلام را بگويد،ولى عثمان(با همۀ اين احوال)با على عليه السّلام مخالفت كرده بگفتار و داورى زيد بن ثابت رفتار كرد و با اينكه امير المؤمنين عليه السّلام برهانى آشكار براى گفتۀ خود فرمود بسخن آن حضرت گوش نكرد.

و مانند اين داستانها بسيار است كه موجب طولانى شدن كتاب شود و سخن را بدرازا كشاند.

و شريح دستور داده آنان كه گرد او بودند رفته بجز يكى دو تن از مخصوصين كسى نماند،پس بآنشخص گفت:حاجت خود را بيان كن،گفت:اى ابا امية من آلت مردان و آلت زنان هر دو را دارم حكم در بارۀ من پيش تو چيست؟آيا من مرد هستم يا زن،شريح گفت:هر آينه در اين باره از امير المؤمنين عليه السّلام داورى مخصوصى شنيدم كه براى تو بيان ميدارم،اكنون مرا آگاه كن كه بول تو از كدام يك از دو آلت و سوراخ بيرون آيد؟آن شخص گفت:از هر دوى آنها،گفت:از كداميك قطع مى شود؟گفت:از هر دو با هم قطع مى شود،شريح در شگفت شد!آن شخص گفت:من براى تو شگفت انگيزتر از اين را بگويم، شريح گفت:آن چيست؟گفت:پدرم بحساب اينكه من زنى هستم مرا بازدواج مردى در آورد و من از آن مرد باردار و آبستن شدم،و خود كنيزى خريدارى كردم خدمت مرا بكند،پس با او نزديك كردم و آن كنيز از من آبستن شد،شريح از روى تعجب دست بر دست زد و گفت:اين پيش آمدى است كه بايد بنزد امير المؤمنين عليه السّلام برده شود،زيرا كه دانش من بحكم آن نرسد،پس شريح برخاست و با آن شخص و آنان كه در انجمن حاضر بودند بنزد امير المؤمنين عليه السّلام آمده و داستان را بعرض آن حضرت عليه السّلام رسانيد، حضرت آن شخص را پيش خواند و از آنچه شريح در باره او بيان داشته بود از خود او پرسيد و او بدان اعتراف كرد،باو فرمود:شوهرت كيست گفت:فلان پسر فلان كه اكنون در شهر(كوفه)است،حضرت شوهر او را طلبيد و از آنچه آن شخص گفته بود پرسش فرمود آن مرد گفت:راست ميگويد امير المؤمنين عليه السّلام باو فرمود:تو كه بر چنين كارى اقدام كرده اى از شكاركنندۀ شير(درنده)بيباكتر و دليرترى،سپس قنبر غلام خود را خواست و باو فرمود:اين شخص را در اطاقى ببر و چهار زن عادل همراهش بفرست و دستور

ص: 205

ده او را برهنه كنند و عورتش را پوشانده دنده هاى او را بشمارند، شوهرش گفت:من نسبت باو نه از مردان آسوده خاطرم و نه از زنان،حضرت عليه السّلام دستور داد تنبان(و شلوارى)بر او بپوشانند و او را در اطاقى تنها بدارند،سپس بر او درآمد و دنده هاى او را شماره كرد از سمت چپ هفت دنده داشت،و از سمت راست هشت عدد بود،پس فرمود:اين مرد است و دستور فرمود:موى سرش را كوتاه كردند و كلاه بر سرش گذارده نعلينى و رداء بر او پوشانيد،و ميانۀ او و شوهرش جدائى انداخت(و او را بمردان ملحق ساخت).

و برخى از راويان نقل كنند كه چون آن شخص جريان خويش را گفت كه من داراى آلت مرد و زن هستم،امير المؤمنين عليه السّلام دو تن از گواهان عادل را دستور فرمود كه در اطاقى خلوت بردند و آن شخص را دستور فرمود نزد آن دو برود و دو آئينه بر ديوار نصب كنند كه يكى برابر دو آلت آن شخص و ديگرى در برابر آن آئينه،و دستور فرمود:آن شخص عورت خود را در برابر آن آئينه برهنه كند بطورى كه آن دو مرد عادل عورت او را نبينند و بآنان دستور داد كه بآئينه برابر نگاه كنند،و چون راستى گفتار او را دانستند،و ديدند كه داراى دو آلت است،آنگاه دنده هاى او را بشمارند،و چون او را بمردان ملحق ساخت بادعاى آبستنى او از شوهر خود اعتنائى نفرمود و بى اعتبار شمرد و بدان رفتار نكرد،و آبستنى كنيزك را از او دانست و آن فرزند را باو ملحق فرمود.

و روايت كرده اند كه روزى امير المؤمنين عليه السّلام بمسجد درآمد،جوان نورسى را ديد كه گريه ميكند و گرد او مردمى انجمن كرده اند،حضرت عليه السّلام از حال آن جوان پرسيد؟جوان گفت:شريح در بارۀ من داورى كرده ولى از روى انصاف نبوده،فرمود داستان تو چيست؟عرضكرد:اين مردم-و اشاره

ص: 206

بآن چند تن كه حاضر بودند كرد-با پدرم بسفرى رفتند و چون باز گشتند پدرم با آنان باز نگشت،از ايشان پرسيدم كه پدر من چه شد؟گفتند:مرد!پرسيدم:اموالى كه همراه داشت چه شد؟گفتند:ما دارائى و مالى از او نديديم،و شريح قاضى اينان را سوگند داده و بمن گفت:متعرض ايشان مشو(و كارى بكارشان نداشته باش زيرا سوگند خوردند كه از دارائى آن مرد آگاهى ندارند)امير المؤمنين عليه السّلام بقنبر فرمود:آن چند نفر را حاضر كند و دستور داد سران سپاه آن حضرت را نيز(كه پنج تن يا بيشتر بودند) حاضر كنند،آنگاه نشست و آن چند تن را با آن جوان پيش خواند و از جوان در بارۀ آنچه گفته شده بود پرسش فرمود همان سخن را گفت و گريه ميكرد و ميگفت:بخدا سوگند اى امير المؤمنين من باين اشخاص در بارۀ پدرم بدگمانم،زيرا اينان بپدرم نيرنگ زده و در مال او طمع كرده بودند و بدين جهت او را با خود بيرون برده(و او را كشته و مالش را بردند)؟حضرت از آن مردم پرسيد جريان چه بوده؟همان سخنانى كه براى شريح گفته بودند بآن حضرت عليه السّلام گفتند:كه آن مرد بمرد و دارائى و مالى از او سراغ نداريم حضرت نگاهى بآنها كرده فرمود:چه گمان داريد؟آيا پنداريد كه من نميدانم شما با پدر اين جوان چه كرده ايد؟اگر چنين پنداريد پس من مردى كم دانش هستم(و بهرۀ از علم ندارم)؟سپس دستور فرمود:ايشان را از هم جدا كردند،و هر كدام را در كنار ستونى از ستونهاى مسجد بداشتند،سپس عبيد اللّٰه بن أبى رافع نويسنده و منشى خود را خواست و باو فرمود:بنشين،آنگاه يكى از ايشان را پيش خواند و باو فرمود:پاسخ پرسش هاى مرا بده و آوازت را نيز بلند نكن،بگو بدانم شما چه روزى از خانه هاى خود با پدر اين جوان بيرون رفتيد؟گفت:در فلان روز،حضرت عليه السّلام بعبيد اللّٰه فرمود:

بنويس، سپس باو فرمود:در چه ماهى بود؟گفت:در فلان ماه،فرمود:در چه سالى؟گفت:در فلان

ص: 207

سال،عبيد اللّٰه همه را نوشت،فرمود:بچه بيمارى و مرضى مرد؟گفت بفلان بيمارى،فرمود:در چه جايى مرد؟گفت:در فلان جا،فرمود:چه كسى او را غسل داده و كفن كرد؟گفت فلان كس،فرمود:

بچه چيز او را كفن كرديد؟گفت بفلان چيز،فرمود كه بر او نماز خواند؟گفت:فلان كس،و عبيد اللّٰه بن أبى رافع همۀ آنچه گفت و شنود ميشد همه را نوشت،چون اقرار او بپايان رسيد على عليه السّلام (با صداى بلند)فرمود:اللّٰه اكبر چنانچه اهل مسجد صداى او را شنيدند،سپس دستور فرمود آن مرد را بجاى خود بازگردانند و ديگرى را از ايشان بياورند،چون آن ديگرى را آوردند حضرت پرسش هائى كه از مرد پيشين فرموده بود از او كرد و او تمام پرسشها را بر خلاف آن مرد پيشين پاسخ داد،و عبيد اللّٰه بن أبى رافع همه را نوشت،چون از پرسش آن مرد فارغ شد فرمود:اللّٰه اكبر چنانچه اهل مسجد صداى آن حضرت را شنيدند،سپس دستور فرمود:آن دو مرد را بسوى زندان ببرند و درب زندان نگاهشان دارند آنگاه مرد سوم را پيش خواند و از آنچه از آن دو مرد پرسيده بود پرسش كرد او بر خلاف گفتۀ آن دو پاسخ داد،پاسخهاى او را نيز يادداشت فرمود و بآواز بلند اللّٰه اكبر گفت،و دستور داد او را نيز بنزد دو رفيقش ببرند،آنگاه مرد چهارم را خواست آن مرد در پاسخ دادن دچار لكنت زبان شد و سخنان پريشانى گفت،پس آن حضرت عليه السّلام او را پند داده بترسانيد،پس آن مرد اعتراف كرد كه او و رفيقانش آن مرد را كشته و مال او را برداشته و در فلانجا نزديك كوفه در زير خاك پنهان كرده اند،پس امير المؤمنين عليه السّلام تكبير گفته دستور داد او را نيز بزندان ببرند،و ديگرى را پيش خوانده باو فرمود:تو پندارى كه اين مرد بمرگ طبيعى از دنيا رفته در صورتى كه تو او را كشته اى؟يا راست بگو يا تو را بسختى عقوبت كنم

ص: 208

زيرا كه حقيقت حال در جريان كار شما بر من روشن شده،او نيز مانند رفيق پيشين خود بكشتن آن مرد اعتراف كرد،آنگاه حضرت ديگران را خواسته آنها نيز اعتراف كردند و اظهار ندامت و پشيمانى كردند و همگى بيك زبان كشتن آن مرد و گرفتن دارائى و مال او را اعتراف نمودند پس امير المؤمنين عليه السّلام كسى را با برخى از ايشان فرستاد و برفتند و آن مال را از آنجائى كه پنهان كرده بودند بيرون آورده بفرزند آن مرد مقتول داد،سپس باو فرمود:(اكنون در بارۀ اين كشندگان)چه ميخواهى انجام دهى؟دانستى كه اين مردم با پدرت چه كرده اند؟جوان گفت:من ميخواهم داورى ميانۀ من و ايشان در نزد خداى عز و جل (در روز رستاخيز)باشد،و در دنيا از خون آنها گذشتم حضرت امير المؤمنين عليه السّلام حد كشتن را بر ايشان جارى نساخت(چون جوان از حق خود گذشت)و خود آنان را بسختى عقوبت فرمود.

شريح عرضكرد:اى امير مؤمنان اين حكم چگونه بود؟حضرت فرمود:همانا داود عليه السّلام روزى بگروهى پسر بچه گذر كرد كه با هم بازى ميكردند،و يكى از آن بچه ها را صدا ميزدند:«مات الدين» (يعنى دين مرد)و آن كودك هم پاسخ آنها را مى داد،حضرت داود عليه السّلام نزديك آنان رفت و بآن پسر بچه فرمود:نامت چيست؟گفت:«مات الدين»،داود عليه السّلام فرمود:چه كسى تو را باين نام ناميده است؟ گفت:مادرم،داود عليه السّلام فرمود:مادرت كجاست؟گفت:در خانه است،داود عليه السّلام فرمود:مرا بنزد مادرت ببر،پس آن كودك داود عليه السّلام را بنزد مادرش برد،حضرت داود مادرش را طلبيد كه از خانه بيرون آيد،آن زن بيرون آمده حضرت داود عليه السّلام باو فرمود:اى زن نام اين پسر بچۀ تو چيست؟عرضكرد:نامش«مات الدين» است،داود عليه السّلام فرمود:چه كسى او را باين نام ناميده است؟زن گفت:پدرش،باو فرمود:چه سبب شد كه اين نام را بر او نهد؟زن گفت:پدر اين پسر با گروهى بسفرى رفتند و در آن زمان من باين پسر

ص: 209

آبستن بودم، پس آن گروه از سفر بازگشتند و شوهرم با آنان نبود،از ايشان پرسيدم شوهر من چه شد؟ گفتند:مرد،پرسيدم:مال و دارائيش چه شد؟گفتند:دارائى و ثروتى از خود بجاى نگذاشت،بايشان گفتم:وصيت و سفارشى بشما نكرد؟گفتند:چرا گمان داشت كه تو آبستن هستى و گفت:اگر پسر يا دخترى زائيدى نامش را«مات الدين»بگذار،و من دوست نداشتم بر خلاف وصيت او عمل كرده باشم و بر طبق وصيت او نام اين پسر را«مات الدين»گذاردم،داود عليه السّلام بآن زن فرمود:آن گروه را ميشناسى؟گفت:

آرى،فرمود:با اين مردمان كه همراه من هستند بدر خانه ايشان برو و آنها را از منزلهاى خود بيرون آر،و چون آن گروه پيش داود عليه السّلام حاضر شدند اين گونه(كه ديدى)در بارۀ ايشان داورى كرد،و خون آن مرد بگردن آنان ثابت شد(و اقرار كردند كه آن مرد را كشته و مالش را برده اند)پس داود عليه السّلام مال را از آنها بازگرفت و بآن زن فرمود:اكنون نام پسرت را«عاش الدين»بگذار(يعنى دين زنده شد).

و روايت كرده اند كه زنى گرفتار عشق جوانى شد و هر چه آن جوان را بخود خواند(و از او در خواست كرد كه با او نزديكى كرده از او كامياب شود)جوان نپذيرفت(و دامن پاك خود را آلوده نكرد)پس آن زن برفت و تخم مرغى برداشته سفيدۀ آن را بجامۀ خود ريخت و بآنجوان چسبيده او را پيش امير المؤمنين عليه السّلام برد و گفت:اين جوان با من درآميخت و مرا رسوا كرده آنگاه جامۀ خود را بدست گرفته، سفيده را نشان داد و گفت اين نطفۀ او است كه بر جامه ام ريخته،آن جوان نيز ميگريست و ميگفت:من چنين كارى كه اين زن ميگويد نكرده ام،و سوگند ميخورد،امير المؤمنين عليه السّلام بقنبر فرمود:دستور ده كسى مقدارى آب گرم كند و چون خوب داغ شد آب را پيش من بياور،پس آن آب داغ را براى حضرت عليه السّلام آوردند حضرت فرمود:آب را بجامۀ آن زن ريختند در نتيجه سفيدۀ تخم مرغ بسته شد حضرت

ص: 210

دستور داد قدرى از آن را كندند و بدو تن از ياران خويش فرمود:آن را بچشيد و از دهان بيرون افكنيد، آن را چشيدند ديدند سفيدۀ تخم مرغ است،حضرت فرمود:آن جوان را آزاد كردند و آن زن را بخاطر آن تهمت و ادعاى باطلى كه كرده بود تازيانه زدند.

و حسن بن محبوب(بسندش)از ابن أبى ليلى حديث كند كه أمير المؤمنين عليه السّلام در جريانى چنان داورى كرد كه بيسابقه بود،و جريان از اين قرار بود كه دو نفر مرد در سفرى با هم همسفر شدند و براى خوردن چاشت در جايى كنار يك ديگر نشستند،پس يكى از آن دو پنج گردۀ نان از سفرۀ خود بيرون آورد و ديگرى سه تا،پس در آن هنگام مرد ديگرى(ره گذر)برايشان گذشت آن دو بآن رهگذر گفتند:بفرما بناهار؟! او نيز بنشست و با آن دو از آن نانها خوردند،چون سير شد هشت درهم پيش آن دو انداخت و گفت:اين بجاى آنچه من از چاشت شما خوردم،آن دو مرد بر سر آن هشت درهم با يك ديگر كشمكش و نزاع كردند، آنكه سه نان داده بود ميگفت:اين هشت درهم بايد دو نصف شود نيمى از آن(كه چهار درهم است)مال من است،و نيم ديگر از آن تو است،و آنكه پنج نان گذارده بود ميگفت:پنج درهم مال من و سه درهم مال تو است اين كشمكش را بنزد على عليه السّلام آوردند و داستان خويش را بآن حضرت عليه السّلام عرض كردند، حضرت عليه السّلام فرمود:كشمكش و نزاع در اين باره از پستى است و ستيزه جوئى در آن نكو نيست، و سازش بهتر است؟آنكه سه نان داده بود گفت:من بجز آنچه حكم واقع و حقيقت داورى است تن ندهم و بهيچ وجه حاضر بسازش نيستم،حضرت فرمود:اگر بسازش حاضر نشوى و بجز آنچه حقيقت حكم در اين باره است تن ندهى تو از اين هشت درهم تنها يك درهم بهره ات ميباشد و هفت درهم ديگر بهرۀ رفيق تو خواهد بود؟گفت:سبحان اللّٰه چگونه مى شود؟حضرت عليه السّلام فرمود:اكنون تو را آگاه كنم، آيا تو سه گردۀ نان نداشتى؟عرض كرد:چرا،فرمود:رفيقت پنج گرده نداشت؟عرضكرد:چرا،

ص: 211

فرمود:اين هشت نان بيست و چهار درهم ثلث مى شود(يعنى هشت نان بوده و شما كه آن را خورده ايد سه نفر بوديد و لا بد بطور مساوى خورده ايد و پس از ضرب هشت در سه،حاصل ضرب بيست و چهار مى شود كه هر نان را سه قسمت بحساب مى آوريم)پس تو هشت قسمت از(بيست و چهار قسمت)آن را خورده اى،و رفيق تو نيز هشت قسمت،و مهمان شما نيز هشت قسمت خورده و چون هشت درهم بشما داده هفت درهم از آن رفيق تو است و يكدرهم از تو است،پس آن دو مرد با بينائى در داورى آن حضرت دنبال كار خود رفتند.

(مترجم گويد:براى توضيح بيشتر بايد باين گونه حساب شود كه چون اينها سه تن بوده اند و براى پيدا كردن سهم صاحب سه نان،بايد سه را در سه ضرب كنيم-يعنى عدد نان ها را در عدد خورنده هاى آن ضرب نمائيم-حاصل ضرب نه مى شود،كه از نه سهم هشت سهم آن را صاحب سه نان خورده است و يكى باقى مانده و براى سهم صاحب پنج نان پنج را ضرب در سه ميكنيم حاصل ضرب پانزده مى شود كه هشت سهم را خود خورده و هفت عدد باقى ميماند،بنا بر اين هفت درهم سهم صاحب پنج نان مى شود و يكدرهم سهم صاحب سه نان خواهد شد،و بعبارت ديگر صاحب سه نان،سه نان يكسوم كم آن را خورده،و صاحب پنج نان نيز سه نان يك سوم كم خورده و مهمان نيز سه نان يكسوم كم خورده،بنا بر اين آن كس كه سه نان داشته بجز يكسوم از نان بقيه را خورده و تنها بايد براى يكسوم از يك نان پول بگيرد كه يكدرهم مى شود،و صاحب پنج نان براى دو نان و يكسوم بايد پول بگيرد كه هر نان را كه سه قسمت كنيم مجموع هفت سهم مى شود و براى هفت قسمت هفت درهم پول بايد بگيرد).

و دانشمندان تاريخ نويس روايت كرده اند كه چهار تن در زمان امير المؤمنين عليه السّلام شراب خوردند و مست شدند(و در حال مستى)يك ديگر را با كارد زخمى كردند و هر كدام جراحتى سخت برداشت،جريان بگوش امير المؤمنين عليه السّلام رسيد دستور فرمود آنها را بزندان اندازند تا بهوش آيند،دو تن از آنها در زندان مردند و دو تن زنده ماندند،بستگان و فاميل آن دو نفر كه مرده بودند بنزد امير المؤمنين عليه السّلام آمده گفتند:قصاص ما را از اين دو نفر كه مردان ما را كشتند بگير،حضرت بايشان فرمود:از كجا

ص: 212

دانستيد كه اين دو نفر مردان شما را كشته اند؟شايد هر كداميك از آن دو همديگر را كشته باشند؟گفتند:

ما نميدانيم پس هر گونه كه خداوند تو را دانا كرده در ميان ايشان حكم فرما؟فرمود:پول خون كشتگان بگردن هر چهار طايفه است و اين پس از آن است كه اين دو نفر كه مجروح شده اند پول جراحت خود را از ايشان بگيرند.

و جز اين راهى براى فهميدن حقيقت داورى در اين جريان نبود،زيرا گواهى نبود كه قاتل را از مقتول جدا كند،و گواهى نيز نبود كه گواهى دهد كه قتل از روى عمد واقع شده،بنا بر اين اين داورى در اين پيش آمد بر اين بود كه حكم بخطاء در قتل شود،و قاتل مورد اشتباه بود با اينكه مقتول معلوم بود.

و روايت شده كه شش نفر در شط فرات براى شناورى رفتند و از روى شوخى يك ديگر را در آب فرو مى بردند،پس يكى از ايشان در آب خفه شد،دو تن گواهى دادند كه سه نفر ديگر او را غرق كردند،و آن سه تن گفتند:آن دو نفر او را غرق كرده اند حضرت عليه السّلام داورى كرد كه پول خون آن غريق پنج قسمت شود،سه قسمت آن را بر طبق گواهى كه داده اند كه آن دو نفر بپردازند و دو قسمت ديگر را آن سه نفر مطابق گواهى خود بپردازند،و در اين جريان بهتر از آنچه آن حضرت عليه السّلام داورى فرمود راهى نبود.

(مترجم گويد:شايد اين داورى باين حساب بوده كه چون آن دو نفر گواهى دادند كه سه تن او را غرق كرده اند بايستى سه قسمت از ديه را بپردازند،و آن سه تن چون گواهى دادند كه دو تن او را غرق كرده اند دو قسمت از ديه بعهدۀ ايشان آمده است).

و روايت كرده اند كه مردى هنگام مرگش به«جزء»مال خود وصيت كرد و آن جزء را معين نكرد

ص: 213

(كه چه مقدار باشد)پس ورثه در اندازۀ آن اختلاف كردند و داورى پيش امير المؤمنين عليه السّلام بردند، حضرت داورى كرد كه هفت يك از مال او را بردارند(و بمصرف وصيت برسانند)و(براى گواهى داورى خود)اين آيه را تلاوت فرمود:«براى آن(يعنى دوزخ)هفت در است،كه هر درى راست از ايشان جزئى (و بخشى)جداگانه»(سورۀ حجر آيه 44).

و نيز در بارۀ مردى كه هنگام مرگش بيك سهم از مال خود وصيت كرده بود و آشكارا نكرده بود كه آن سهم چه اندازه باشد،و پس از مرگ ورثه در بارۀ اندازۀ آن اختلاف كردند داورى فرمود كه هشت يك از مال او بردارند و(براى گواه بر اين داورى)گفتار خداى تعالى را تلاوت فرمود:«جز اين نيست كه صدقات براى بينوايان است و مسكينان...تا آخر آيه»(سورۀ توبه آيه 60)و اينان هشت گروه هستند كه هر گروهى يك سهم از صدقات دارند.

و نيز در بارۀ مردى كه وصيت كرده گفت:هر بندۀ كه در ملك من قديمى(و كهنه)است او را آزاد كنيد و چون از دنيا رفت وصى ندانست چه بكند(و كدام بندۀ او قديمى است،و تا چند سال را قديم گويند) از آن حضرت عليه السّلام پرسيدند؟حضرت فرمود:هر بندۀ كه شش ماه در ملك او بوده بايد او را آزاد كرد(و قديم از شش ماه ببالا اطلاق شود)و(براى گواهى اين گفتار)اين آيۀ شريفه را تلاوت فرمود:«و براى ماه گردانيديم منزلهائى تا بازگشت كند چون شاخۀ خرماى قديم(كهنه)»(سورۀ يس آيه 39)و هر آينه ثابت شده كه شاخۀ خرما آنگاه كهنه شود و مانند هلال خم شود كه شش ماه از چيدن خرماى آن گذشته باشد(و اين آيۀ شريفه را گواه گرفت كه قديم از شش ماه ببالا را گويند).

و نيز در بارۀ مرديكه نذر كرد در يك«حين»روزه بگيرد و زمانى را معين نكرد(و نميدانست«حين» كه در فارسى بمعناى هنگام،و زمان است بچه مقدار از زمان گفته شود و در نتيجه چند روز بايد روزه

ص: 214

بگيرد)آن حضرت عليه السّلام فرمود:بايد شش ماه روزه بگيرد،و(براى گواه اين حكمى كه فرمود)گفتار خداى عز و جل را تلاوت كرد(كه خداى تعالى در بارۀ درخت طيبه و پاك كه مثل ميزند فرمايد):

«ميدهد خوراك خود را در هر حين(و هنگام)باذن پروردگار خويش»(سورۀ ابراهيم آيه 25)و اين ميوه آوردن در فاصلۀ شش ماه است(و از اين آيه معلوم شود كه«حين»شش ماه است).

مردى نزد امير المؤمنين عليه السّلام آمده عرض كرد:قدرى خرما در پيش روى من بود،زن من يك دانه از آن را برداشت و در دهان خود گذارد من سوگند ياد كردم كه نه بايد آن خرما را بخورد و نه بايد بيرون اندازد(اكنون من با اين سوگند چه كنم؟)فرمود:نيمى از آن را بخورد و نيمى را بيرون اندازد و بدين وسيله تو از سوگندى كه خورده اى آسوده خواهى شد.

و نيز در بارۀ مردى كه زنى آبستن را بزد تا اينكه(آن زن بارى كه در رحم داشت)و بصورت علقه (شده بود)آن را بينداخت،آن حضرت عليه السّلام داورى فرمود:كه ديه آن چهل دينار است و(براى گواه گفته خود)اين آيه را تلاوت فرمود:«و همانا آفريديم انسان را از چكيدۀ از گل،پس قرار داديم او را نطفه در آرامگاهى جايدار،پس آفريديم نطفه را علقه،پس آفريديم علقه را مضغة(گوشتى جويده)، پس آفريديم گوشت را استخوانهائى،پس پوشانيديم استخوان را گوشتى سپس پديد آورديمش آفرينشى ديگر پس خجسته باد خدا بهترين آفرينندگان»(سورۀ مؤمنون آيۀ 12-14).سپس فرمود در نطفه بيست دينار است،و در علقه چهل دينار،و در مضغه شصت دينار،و در استخوان پيش از آنكه خلقتش كامل شود هشتاد دينار،و در صورت بندى شده پيش از دميدن روح در آن صد دينار،و چون روح در آن دميده شد هزار دينار است.

ص: 215

اين بود شمه اى از داوريهاى آن حضرت عليه السّلام و احكام شگفت انگيزى كه كسى پيش از او چنين داوريهائى نكرده و هيچ كس از سنى و شيعه آشنائى بدانها نداشته و از كسى جز آن بزرگوار گرفته نشده،و عترت طاهرينش همگى بر آن داوريها رفتار كرده اند،و اگر ديگرى جز آن حضرت عليه السّلام گرفتار چنين داوريها ميشد هر آينه درماندگى و ناتوانيش از حقيقت آن آشكار ميگشت،چنانچه در پيش آمدهائى كه حكم آن بسيار روشن و واضح بود از داورى درماندند(و پيش از اين گذشت كه ابو بكر و عمر و عثمان چگونه از پاسخ پرسشهاى بسيار روشن و ساده عاجز بودند)و در آنچه از داوريهاى حضرت امير المؤمنين عليه السّلام بطور اختصار بيان داشتيم براى منظور ما كافى است ان شاء اللّٰه تعالى.

والاتر است از اينكه صفات(آفريدگان)در او در آيد،زيرا خردها(ى خردمندان)گواهى دهد كه هر كس صفات(آفريدگان)در او در آيد، ساخته شدۀ(دست سازنده اى هست)و خردها گواهى دهد كه آن خداى بزرگ سازنده است نه ساخته شده،بوسيلۀ ساخته هاى خداوند(مردمان)بر او راهنمائى شوند،و بسبب خردها شناختن او در دل جاى گيرد،و با تدبر و دقت(در مصنوعات)برهان وجود او ثابت گردد، آفريدگان را دليل و راهنماى بر وجود خود قرار داده،و بدان وسيله پرده از(چهرۀ)ربوبيت و پروردگارى خود برداشت،او است يگانه و بى همتا در ازليت خود(يعنى در اينكه آغاز نداشته و هميشه بوده و خواهد بود)و در سزاوارى پرستش همتائى ندارد،و در پروردگاريش همانند ندارد،به جدائى انداختن ميان چيزهائى كه با هم سازش ندارند دانسته شود كه ضدى ندارد،و با پيوند دادن و نزديك ساختن ميان آنچه با هم نزديكند معلوم گردد كه قرين ندارد...،..و اين اندكى از آن سخنانى است كه نقل تمامى آن در اينجا كتاب را طولانى كند.

و از آن جمله سخنانى كه از آن حضرت عليه السّلام در بارۀ دور ساختن شبيه از خداى تعالى رسيده چيزى است كه شعبى روايت كرده گويد:امير المؤمنين عليه السّلام از مردى شنيد كه ميگويد:سوگند بآن كس كه در پس هفت پردۀ آسمانها در پرده شده.....پس آن حضرت تازيانه را بالا برده فرمود:

واى بر تو همانا خداوند والاتر است از اينكه از چيزى در پرده شود يا چيزى از او در پرده رود،منزه است آن خدائى كه فرا نميگيرد او را مكان و جايى،و نه در زمين و نه در آسمان چيزى بر او پوشيده نيست،مرد گفت:آيا از آن سوگندى كه ياد كردم كفاره بدهم؟فرمود:نه،زيرا تو بخدا سوگند ياد نكرده اى كه كفارۀ آن را بدهى و بديگرى سوگند خورده اى!.

ص: 217

و مورّخين و ناقلين روايت كرده اند كه مردى بنزد امير المؤمنين عليه السّلام آمده عرضكرد:اى امير المؤمنين مرا آگاه فرما از خداى تعالى آنگاه كه پرستش كردۀ آيا او را ديده اى؟فرمود:چنين نبوده ام كه پرستش كنم كسى را كه نديده باشم!عرضكرد[آنگاه كه او را ديدى]چگونه او را ديدى؟فرمود:واى بر تو،چشمها او را با ديدۀ آشكار نبيند،ولى دلها بوسيلۀ حقيقتهاى ايمان او را ببينند،بوسيلۀ دليلها و راهنماها شناخته شده و بسبب نشانه ها وصف شده،بمردمان قياس نشود و حواس(بشرى)او را درك نكنند! آن مرد بازگشت و ميگفت:خدا ميداند در چه جايى رسالت خود را فرود آورد(و چه خانه اى را بارانداز رسالتش قرار دهد)و در اين حديث دليل است بر اينكه آن حضرت ديدن چشمها را از خداى عز و جل دور ساخته(و ميرساند كه با چشم نمى توان خدا را ديد).

و حسن بن ابى الحسن بصرى روايت كند كه پس از آنكه امير المؤمنين عليه السّلام از جنگ صفين بازگشت مردى بنزد آن حضرت عليه السّلام آمده عرضكرد:مرا آگاه كن از آنچه ميان ما و اين مردم(يعنى مردم شام)از جنگ واقع شد آيا آن بقضا و قدر خداوند بود؟امير المؤمنين عليه السّلام فرمود:بهيچ تپه اى بالا نرفتيد و بهيچ دره اى سرازير نشديد جز اينكه بقضاء و قدر الهى بود،آن مرد گفت:پس روى اين حساب من رنج خود را بحساب خدا ميگذارم اى امير مؤمنان(يعنى اگر بنا باشد اينها همه طبق تقدير و قضا و قدر پروردگار باشد پس من رنج بيهوده بردم نه بهرۀ دنيا داشت و نه اجر آخرت)حضرت فرمود:

چرا؟گفت:اگر بنا شد كه قضا و قدر ما را بكار واداشت پس چه اجرى براى فرمانبردارى داريم و از چه راه عقوبت بر نافرمانى داشته باشيم؟امير المؤمنين عليه السّلام فرمود:اى مرد آيا گمان كردى كه قضاء خدا بر بنده حتم است و قدر او لازم است(و بهر چه خداوند قضا و قدرش تعلق گيرد بطور حتم آن چيز انجام

ص: 218

شود)اين گمان را مبر(زيرا قضا و قدر علت انجام كار و سلب اختيار از بندگان پروردگار متعال نشود) و اين گفتار بت پرستان و پيروان شيطان و ستيزه جويان با خداى رحمان است،و اين سخن قدرى مذهبان و مجوسان اين امت است،همانا خداى عز و جل دستور خود را بطور اختيار صادر فرموده،و قدغن خود را بحساب ترساندن كرده،و تكليف را اندك و آسان ساخته،و كسى از روى اكراه و اجبار فرمانبرداريش نكرده،و بدون اختيار نافرمانيش ننموده،و آسمان و زمين را و آنچه در آن دو است بيهوده و باطل نيافريده، «اين پندار كسانى است كه كفر ورزيدند و واى بر كسانى كه كافرند از آتش دوزخ»آن مرد گفت:اى امير مؤمنان آن قضا و قدرى كه فرمودى چيست؟فرمود:دستور بفرمان بردارى،و قدغن كردن از نافرمانى،و آماده ساختن وسائل براى انجام كار نيك و واگذاردن كردار بد،و كمك دادن بر آنچه انسان را باو نزديك سازد،و دست برداشتن از يارى آن كس كه نافرمانيش كند،و نويد و تهديد،و بشوق آوردن و ترسانيدن،اينها همه قضا و قدر الهى است در كردار و رفتار ما،و جز اين(كه گفتم)گمان مبر،زيرا گمان بردن بغير از آن كردارها را نابود سازد،مرد گفت:اى امير مؤمنان خدا كارت را بگشايد كه(باين سخنان)گره هاى دل مرا گشودى و اين دو شعر را خواند(كه ترجمه اش چنين است):

1-توئى آن پيشوائى كه در روز جزا و بازگشت(رستاخيز)بسبب پيرويت اميد آمرزش از خداى رحمان داريم.

2-آنچه از امور دين بر ما مشتبه شده بود آشكار و واضح ساختى،پروردگارت در برابر اين احسان پاداش نيك دهد.

ص: 219

و اين حديث سخن امير المؤمنين عليه السّلام را در معناى عدالت خداوند و نبودن جبر و اينكه تمام كارهاى خداوند از روى حكمت بوده و بيهوده نيست ميرساند.

وسيله انسان در زمان حيات و زندگى پيروى(از خدا)را بكمال رساند،و پس از مرگ(خوش نامى و)خوش گوئى(مردم را)بدست آورد،دانش حكومت و فرمانفرمائى كند ولى دارائى و ثروت فرمان بردار و مغلوب است.

اى كميل خزينه داران دارائيها و ثروتها با اينكه(در دنيا هستند و)زنده اند.مرده اند،ولى دانشمندان تا روزگار بر پا است پايدار و باقى هستند،خودشان(با بدرود زندگى)ناپديدند ولى صورتهايشان در دلها موجود است.

هان آگاه باش كه در اينجا علم و دانش فراوانى است-و با دست اشاره بسينۀ خود فرمود- اى كاش كسانى را بچنگ مى آوردم كه آن را فرا گيرند،آرى(گر چه)كسى تيز فهم مييابم ولى از او مأمون و مطمئن نيستم،(زيرا)افزار دين را براى دنيا بكار برد(و دين را وسيلۀ براى جلب دنياى ناپايدار ساخته)و بكمك حجتهاى الهى بر دوستان خدا برترى جويد،و بوسيلۀ نعمت هاى خدا بر كتاب او بزرگى كند(در نهج البلاغه«عباده»بجاى كتابه است و آن ظاهرتر است)،يا مييابم كسى را كه فرمانبر حكمت و متواضع آن است ولى در اين تواضع و فروتنى بينائى ندارد.

(مترجم گويد:در نهج البلاغة عبارت چنين است:«او منقادا لحملة الحق لا بصيرة له في أحنائه» يعنى فرمانبردار باب حق است ولى در گوشه و كنار كار خود بينائى ندارد)به نخستين شبهۀ كه در دلش افتد آن شك و شبهه در دلش آتش افروزد،آگاه باش كه نه اين(فرمان بردار بى بصيرت أهل امانت است كه باو بگويم)و نه آن(تيز فهم نامطمئن)پس اينان آزمند و حريص در لذتها و خوشيهايند و لگام شهوت را گسيخته و بآسانى او را ميكشاند يا شيفتۀ گرد آوردن و انباشتن(كالاى دنيا)است،و هيچ يك از اين دو گروه از نگهداران دين نيستند،نزديكترين مانند باينان،چهار پايان چرنده ميباشند،و چون چنين شد(كه براى دانش نگهدار يافت نشد)دانش و علم بمرگ نگهدارش ميميرد(و از بين ميرود).

بار خدايا!چرا(اين گونه نيست كه يكسره از ميان برود بلكه)زمين خالى و تهى نشود از حجت

ص: 221

و دليلى كه براى تو بر بندگانت باشد(و آن كس)يا آشكار و مشهور است(كه مردمان باو دسترسى دارند چون زمان يازده امام«ع»)يا ترسان و پنهان است(مانند اين زمان)تا حجتهاى خداوند و دليلهاى روشن او از بين نرود،و اينان كجايند؟اينان در شمار بسيار اندك هستند،و(نزد خدا)از نظر منزلت و مقام بسيار بزرگوارند،بواسطۀ ايشان خداى تعالى حجتهاى خود را نگهدارى كند تا آنها را بهمانندان خود بسپارند،و در دلهاى آنان كه شبيه خود هستند كشت كنند،علم و دانش با حقيقتهاى ايمان با ايشان رو آور شده و روح يقين را بآسانى دريافت كرده،و آنچه ناز و نعمت پروردگان را بدشوارى و سختى انداخته اينان آسان و سهل گيرند،و بآنچه نادانان از آن وحشت دارند اينان انس و خو گرفته اند،و با بدنهائى كه روحهاى آنها بجاى بسيار بلند(يعنى رحمت خدا)آويخته در دنيا زندگى ميكنند،ايشان در زمين جانشينان و نمايندگان خدايند،و(مردم را)بسوى دين او بخوانند،و حجتهاى او بر بندگانش ميباشند،سپس آهى از دل كشيد و فرمود:آه،آه چه بسيار آرزومند و مشتاق ديدار آنهايم(كميل گويد):آنگاه دست مباركش را از دست من برداشت،و بمن فرمود:اگر ميخواهى بازگرد.

كرد،و بوسيلۀ(ديانت)اسلام بر ما منت نهاد،و پيغمبرى را در ما قرار داد،و ما را از برگزيدگان گردانيد، و نشانه هاى راه ما را نشانه هاى پيمبران قرار داد،و ما را بهترين امتهائى كه آمدند گردانيد،كه أمر بمعروف كنيم و نهى از منكر نمائيم،و خداى را پرستش كرده و باو شرك نورزيم و جز او صاحب اختيارى نگيريم،پس ما گواهان خدائيم و رسول خدا گواه بر ما است،ما(در روز رستاخيز)شفاعت كنيم و شفاعتمان در بارۀ هر كس كه شفاعت كرده ايم پذيرفته شود،و خدا را بخوانيم و باجابت رسد،و گناهان هر كس كه ما در باره اش دعا كنيم آمرزيده شود،ما بخدا اخلاص ورزيده ايم(و بندگى خود را خالص او كرده ايم) و جز او ديگرى را فرمانروا نخوانده ايم،اى گروه مردم كمك كنيد همديگر را بر نكوكارى و كمك نكنيد بر گناه و ستم و از خدا بترسيد كه همانا خداوند در عقوبت سخت است،اى گروه مردم من پسر عموى پيغمبر شما هستم و سزاوارترين شمايم بخدا و رسولش پس از من پرسش كنيد و پس از آن پرسش كنيد،كه گويا شما مى نگريد بدانش و علم كه برطرف گرديده و نابود شده،و براستى هيچ دانشمندى هلاك نگردد جز اينكه برخى از دانشش با او برود،جز اين نيست كه دانشمندان در ميان مردم مانند ماه در آسمان هستند كه نورش بر ستارگان ديگر درخشندگى دارد،هر چه برايتان از دانش آشكار شود آن را فرا گيريد،و بپرهيزيد از اينكه دانش را براى(اين)چهار چيز بياموزيد:(1)براى اينكه بدانشمندان مباهات كنيد و بخود بباليد(2)يا براى اينكه با سبك مغزان بدان وسيله پيكار و جدال كنيد(3)يا بدان وسيله در انجمنها خودنمائى كنيد(4)يا بخواهيد بدان سبب براى رياست مردم را بسوى خود جلب نمائيد،در سزاى كردار يكسان و برابر نيستند آنان كه ميدانند و آنان كه ندانند،خداوند بما و شما سود دهد در آنچه بما آموخته و آن را پاك و خالص براى خود گرداند همانا او شنواى پاسخ دهنده است.

ص: 223

در گفتارى كه آغازش سپاس خداوند و درود بر پيامبر گراميش(ص)ميباشد سپس فرمايد:

ذمۀ من گرو سخنانى است كه ميگويم و درستى آن را ضمانت ميكنم:همانا كشت و زراعت مردمى كه بر پايۀ تقوى و پرهيزكارى باشد خشك و زرد نشود،و ريشۀ آن تشنه و بى آب نماند،و تمامى خير و نيكى در كسى است كه اندازه و قدر خود را بشناسد،و در نادانى مرد همين بس كه قدر خود را نشناسد،و همانا دشمن ترين مردمان نزد خداى تعالى مردى است كه خداوند او را بخود واگذارد و از راه راست بيكسو منحرف شود،بسخن تازه در آمد خوشنود و در روزه و نمازش شيفتۀ آن گردد،چنين كسى براى آنان كه فريفتۀ گفتارش شوند فتنه(و ميزان آزمايش)است،و از آن هدايت كه مردم پيش از او رفته اند گمراه شده و آنان كه پيرويش كنند گمراه كند،بار بر خطاها و گناهان ديگران بوده و در گرو خطاى خويش است،نادانيها را از اين سو و آن سو در ميان نادانان كور دل در خود گرد آورده،و در تاريكيهاى فتنه و فساد از همه جا بيخبر،و از راهبر شدن و هدايت كور شده است،آنان كه همانند انسانند(و بصورت آدمى هستند)چنين كسى را عالم و دانشمند مى خوانند در صورتى كه يك روز را در تحصيل آن بسر نبرده،صبح كرد هر روز و در پى زياد كردن چيزى بود كه كم آن بهتر از بسيار است،تا اينكه بدان رسيد و سيراب گرديد از آن آب مانده گنديده،و بيهوده زياده روى كرد(يا از چيزهاى بيهوده خود را انباشته كرد)براى قضاوت مردم نشسته(و خود را مهيا كرده)و ضمانت بيان نمودن چيزى را كند كه بر غير او پوشيده و مشتبه باشد، اگر در حكم دادن با گذشتگان مخالفت كند اطمينان ندارد كه آيندگان پس از او حكمش را نشكنند(و بر خلاف آن حكم نكنند)چنانچه او نسبت بگذشتگان انجام داد،و اگر يكى از مسائل مشكله باو عرضه شود براى پاسخ بآن پرسش،سخنان بى معنى و بيهوده از روى رأى خود تهيه كند سپس بهمان سخنان(بيهوده و بى معنى)كه گفته يقين حاصل كند،چنين كسى بواسطۀ پوشيده ماندن حقائق(بر او)و مشتبهات(و افتادن

ص: 225

در امور واهيه و سست)، مانند كسى است كه در تار عنكبوت درافتد،نميداند آيا درست گفته(و حكم كرده) يا بخطا رفته،و پشت سر آنچه بدان رسيده راهى نبيند(و چنين پندارد كه تنها آنچه او فهميده و با فهم كوتاه و رأى فاسد خود انديشيده صحيح و درست است)اگر چيزى را بچيزى بسنجد آنچه از آن فهميده و بدست آورده دروغ نپندارد،و اگر مطلبى بر او پوشيده ماند آن را پنهان كند زيرا از نادانى و كوتاهى خود آگاه است،و در آنچه نميدانسته بناچار سخن گفته تا نگويند كه نميداند،سپس(با اين احوال)با نادانى از حقيقت(بر آن كار)اقدام كند و در تاريكيها(ى جهل و نادانى)فرو رود،و بر مركب شبهات بسيار سوار شود،و در نادانيها بسيار دچار اشتباه شود،از آنچه نميداند(و ندانسته بدان حكم كرده)پوزش نخواهد تا(در نتيجه)آسوده و سالم بماند،و در علم و دانش بدندان برندۀ نگرفته(و تحقيق در آن نكرده) تا بهرۀ ببرد،روايات را بباد دهد چنانچه باد گياهان خشگ را پراكنده سازد،ميراثها(كه بواسطۀ حكم بناحق او بصاحبانش نرسيده)از(ستم)او ميگريند،و خونها(كه بفتواى باطل او)ريخته شده فرياد ميزنند،بسبب قضاوت(بيجاى)او عورتهاى حرام حلال گردد،و حرام حلال شود،با بازگرداندن آنچه از او سر زده آسوده و سالم نماند،و بآنچه(بنادانى)از او صادر شده پشيمان نگردد.

اى گروه مردم بر شما باد به پيروى كردن و شناختن كسى كه به شناختنش معذور نيستيد(مقصود شناختن ائمۀ دين عليهم السلام و پيروى ايشان است)زيرا كه آن دانش و علمى كه آدم عليه السّلام(از آسمان)فرود آورد، و همۀ آنچه پيمبران بدان واسطه برترى جستند تا برسد به پيغمبر شما خاتم النبيين عليه السّلام همگى نزد عترت(و خاندان)پيغمبرتان محمد(ص)است،پس در كجا سرگردان شده ايد؟بلكه كجا ميرويد؟اى كسانى كه كنده شده(يا زائيده شده ايد) از صلبهاى اصحاب كشتى،(يعنى اى فرزندان كسانى كه سوار كشتى نوح شدند)مثل عترت در ميان شما همانند كشتى نوح است پس بر آن سوار شويد،و چنانچه نجات يافتند در

ص: 226

آن كشتى نجات يافتگان، هر كه در اين كشتى درآيد نيز نجات يابد،و من بآنچه ميگويم بسوگند درست گرو اين گفتار هستم،و سخن زور نميگويم،و واى بر آن كس كه(از آن)روى برتابد،سپس واى بر آن كس كه روى برتابد،آيا آنچه پيغمبرتان(ص)در بارۀ ايشان فرموده بشما نرسيده(و نشنيده ايد)كه در سفر حجة الوداع فرمود:(مردم)همانا من در ميان شما دو چيز سنگين و گران ميگذارم،چيزى كه اگر بدان چنگ زنيد هرگز پس از من گمراه نشويد:(يكى)كتاب خدا(قرآن)و(ديگر)عترت من أهل بيتم، و(همانا)اين دو از يك ديگر جدا نشوند تا در كنار حوض كوثر بر من درآيند،پس بنگريد چگونه پس از من در بارۀ آن دو رفتار كنيد،آگاه باشيد كه اين(يعنى تمسك بعترت)آب خوشگوار و شيرين است پس بياشاميد،و آن ديگر(يعنى روى برتافتن از ايشان)آب شور و تلخ است و از آن بپرهيزيد.

پروردگار جل اسمه و سفارش مردمان بكردار نيك فرمايد،و دانشمندان اخبار و ناقلين آثار آن را روايت كرده اند كه آن حضرت عليه السلام هر شب هنگامى كه مردم ببستر خواب ميرفتند بآوازى كه اهل مسجد و همسايگان مسجد آن را ميشنيدند ميفرمود:توشه گيرى كنيد خدايتان رحمت كند،زيرا آواز كوچ كردن(از اين دنيا بسفر آخرت)در ميان شما داده شد،و ماندن در دنيا را كم پنداريد،و بسوى خدا بازگرديد با توشۀ شايستۀ كه بدان دسترسى داريد،زيرا در جلو شما گردنۀ ناهموار و منزلهاى هولناكى است،و ناچاريد از آنها بگذريد و در آنها توقف كنيد،پس يا برحمت خدا از سختيهاى طاقت فرساى آن رهائى يابيد،و يا چنان نابودى پديد آيد كه پس از آن نتوان جبران نمود،اى بسا دريغ و افسوس بر آن بى خبرى كه عمرش بزيان او دليل و حجت باشد،و روزگارش او را بسختى و شقاوت كشاند،و خداوند ما و شما را از آن كسانى گرداند كه نعمت او را به نشاط و طغيان واندارد،و پس از مرگ سختى و عقوبت باو فرود نيايد، و جز اين نيست كه ما به(رحمت بى منتهاى)او متوسليم،و از براى او(آفريده شده)ايم،و نيكى بدست (قدرت و رحمت)او است،و او بر هر چيز توانا است.

تعب تو در دنيا براى آن بسيار است و بهره اش نصيب وارث تو است،و روز باز پسين بخاطر آن حساب تو بدرازا كشد،پس در زندگى خود بمال و اندوخته ات سعادتمند و خوشبخت شو،و براى روز رستاخيز خود توشۀ در پيش فرست كه آن توشه پيشاپيش تو باشد،زيرا كه سفر دور است،و وعده گاه قيامت است،و منزلگاه بهشت است يا دوزخ.

نيست كه براى آن روزى انجام دهى كه گرد آيد در آن روز اندوخته ها،و فراهم آيد در آن روز گناهان بزرگ، و آشكارا گردد در آن روز نهان ها،و من چيزى را مانند بهشت نديده ام كه خواهان آن در خواب غفلت رفته، و نه مانند دوزخ كه گريزان آن نيز بخواب(بيخبرى)فرو رفته،آگاه باشيد هر كه يقين سودش ندهد شك باو زيان زند(يعنى آن كس كه تحصيل يقين نكند در شك و شبهه مانده و زيانكار شود)و هر كس خرد و رأى حاضرش(كه اكنون بدست اوست)سودش نبخشد،از آنچه(از خرد و رأى)از او پنهان است ناتوانتر است(شايد مقصود اين باشد كه بايد از آنچه خداوند از خرد بانسان داده است هم اكنون انتفاع برد و باميد آينده نباشد)آگاه باشيد هر آينه شما بكوچ كردن(از اين دنيا)مأمور شده ايد،و بتوشه گيرى راهنمائى شده ايد(زيرا خداوند در قرآن كريم فرمايد:« تَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَيْرَ الزّٰادِ التَّقْوىٰ »و براستى ترسناكترين چيزى كه از آن بر شما بيم دارم دو چيز است:(يكى)پيروى از هواى نفس،و(ديگر)آرزوى دراز،زيرا پيروى از هواى نفس(انسانى را)از حقيقت باز دارد،و درازى آرزو آخرت را بدست فراموشى سپارد، آگاه باشيد همانا دنيا به پشت كوچ كرده(و از شما دور شود)و همانا آخرت بسوى شما رو نموده(و بزودى بشما ميرسد)و براى هر يك از آن دو فرزندان و پسرانى است،پس اگر ميتوانيد از پسران آخرت باشيد، و از فرزندان دنيا نباشيد،زيرا كه امروز كردار است و حسابى در كار نيست،و فردا(قيامت)حساب است و كردارى نيست(و ديگر مجال انجام كار نيك بكسى نميدهند).

نماز صبح را با ما خواند و چون سلام نماز را داد رو بقبله كرد و بدون اينكه براست و چپ توجه كند ذكر خدا را ميفرمود تا آنگاه كه خورشيد باندازۀ يك نيزه از ديوار اين مسجد شما يعنى مسجد كوفه بالا آمد، آنگاه رو بما كرده فرمود:براستى مردمانى را در زمان خليل(و دوست مهربان)خود رسول خدا(ص)ديدم كه در اين شب ميان پيشانيها و زانوهايشان نوبت گذارده بودند(و هر كدام از عبادت خسته ميشد آن ديگر را بر زمين مينهادند،و در نهج البلاغه«بين جباههم و خدودهم»است يعنى ميان پيشانيها و گونه هاشان،و آن ظاهرتر است)و چون بامداد ميكردند ژوليده مو و گردآلود بودند،ميان دو چشمانشان(در پيشانى)مانند زانوهاى بز(پينه بسته بود)و چون ياد مرگ ميكردند ميلرزيدند چنانچه درخت بهنگام وزيدن باد ميلرزد،سپس اشك از ديدگانشان ميريخت بطورى كه جامه هاشان تر ميشد،(اين سخنان را فرمود)سپس برخاست و با خود ميگفت:گويا اين مردم در حال بى خبرى شب را بروز آورده اند.

و لب خشگان از دعاء،بر آنان گرد خاشعين(و فروتنان)نشسته باشد.

زشت و نافرمانيها بتوبه دست زنيد) كسى كه(در ميان مردم نادان)يكجانبه حق را آشكار كند هلاك شود (يعنى مردم زير بار حق محض نميروند مانند خود آن حضرت و هميشه خواهان كسى هستند كه حق و باطل را بهم ممزوج كند چون خلفاى گذشته)در زمان گذشته(و در زمان آن سه خليفه)كارهاى چندى شد كه شما نزد من در آنها معذور نيستيد(يعنى آنان از شما باز خواست در آن كارها نميكردند بلكه خود آنها را انجام دادند ولى من اگر بخواهم آنها را بازگردانم چون بر خلاف دستور خدا بوده)آگاه باشيد همانا اگر من بخواهم بگويم ميگويم(ولى)خدا از گذشته ها درگذرد،آن دو مرد(يعنى ابو بكر و عمر) پيشى گرفته و گذشتند،و سومى(يعنى عثمان)بپا خاست مانند كلاغ كه اندوهش شكمش بود،واى بر او اگر هر دو بالش كنده مى شد و سرش جدا مى شد براى او بهتر بود،بنگريد اگر نادرست پنداريد، (سخنان مرا)آن را انكار كنيد،و اگر(بدرستى)ميشناسيد پس دست از(لجاج)برداريد،حق و باطلى (در كار)است،و براى هر يك(از آن دو)أهل(و خاندانى)است،پس اگر باطل بسيار باشد(شگفت نيست، زيرا)از قديم هم بسيار بوده كه مرتكب مى شدند،و اگر حق كم باشد اميد است بسيار گردد(يعنى در زمان ظهور دولت حقه)و كم است كه چيزى برود و دوباره رو آورد(يعنى حق كه ضعيف شد مشكل است قوت يابد)و اگر جانهاى شما بسوى شما بازگردد هر آينه شما سعادتمند خواهيد شد،و من ميترسم كه شما (مانند مردم جاهليت)در زمان فترت باشيد(كه از آئين پيغمبر(ص)دور شدند و پيروى از انديشه هاى نادرست خود نمودند)و بر من نيست جز كوشش كردن(در اصلاح امور و اندرز دادن).

آگاه باشيد كه نيكان عترت(و فرزندان)من،و پاكان خاندان من بردبارترين مردمان هستند در كودكى،و داناترين ايشانند در بزرگى،آگاه باشيد ما خاندانى هستيم كه از دانش خدا است دانش ما، و حكم كردن ما بحكم خدا است،و بگفتار راستگوئى(مانند رسول خدا(ص))است دستاويز ما،(ممكن است«علمنا»و«حكمنا»و«اخذنا»بصورت فعل ماضى خوانده شود يعنى بدانش خداوند دانشمند شديم...

تا بآخر)پس اگر پيروى از آثار ما كنيد(و متابعت از گفتار و كردار ما نمائيد)به بينائيهاى ما هدايت (و راهنمائى)شويد،و اگر(پيروى)نكنيد خداوند شما را بدست ما نابود خواهد كرد(زيرا حجت را خدا

ص: 234

بر شما تمام كرده و با فرستادگان ما راه عذرى براى شما باقى نگذارده)پرچم حق(و حقيقت)با ماست، هر كس پيرويش كند بحق گرائيده و هر كس از آن باز ماند(در درياى سرگردانى و گمراهى)غرق شود،آگاه باشيد كه بوسيلۀ ما بازخواست خون هر مؤمنى بشود،و بسبب ما ريسمان خوارى و ذلت از گردنهاى شما كنده و دور شود،و بوسيلۀ ما خدا(كارها را)گشود نه بشما،و بسبب ما(كارها)پايان پذيرد نه بشما.

هستم،عرض كردم سبحان اللّٰه بخدا سوگند شما براستى بردبارى!فرمود:چه بكنم؟عرضكردم:

در ميان مردم بپاخيز و آنان را بسوى خويشتن بخوان،و آگاهشان كن كه همانا تو خود سزاوارترين مردمان به پيغمبر(ص)هستى و بفضيلت و پيشى(در اسلام)از ديگران شايسته تر هستى و از ايشان يارى و مدد بخواه براى(از ميان بردن)اينان كه از كنار تود بيكسو شده اند،پس اگر ده تن از ميان صد تن از آنان پاسخت دهند(و سخنت را بپذيرند)با آن ده تن بر آن صد تن سخت توانى گرفت.

پس اگر بتو گرويدند كار بر وفق و مراد و دلخواه تو انجام خواهد شد،و اگر سرباز زنند(و فرمانبر نشوند)با آنان بجنگى،پس اگر بر آنها پيروز شدى اين همان فرمانروائى و سلطنتى است كه خداوند به پيغمبرش(ص)داده و تو بدان سزاوارتر از ايشان هستى،و اگر در راه رسيدن بدان كشته شدى شهيد كشته شده اى،و در پيشگاه خداوند معذور خواهى بود و بارث بردن از رسول خدا(ص)در اين باره سزاوارترى؟فرمود:اى جندب آيا چنين مى بينى(و بنظرت ميرسد)كه از هر صد نفر ده نفر با من بيعت كنند؟ گفتم:آرى آن را اميد دارم،فرمود:ولى من چنين اميدى ندارم بلكه اميد ندارم كه از هر صد نفر دو نفر با من بيعت كنند و اكنون تو را آگاه كنم كه اين نااميدى من از كجا است،جز اين نيست كه مردم قريش را مى نگرند،قريش هم با خود ميگويند:همانا آل محمد(ص)و خاندان آن حضرت خود را برتر از مردمان ديگر ميدانند،و خود را زمامدار ميدانند نه قريش را،و(از اين رو)اگر خاندان محمد(ص) زمامدار شوند اين سلطنت و دولت براى هميشه در اين خاندان خواهد ماند و بكسى ديگر نخواهد رسيد، و اما تا زمانى كه در ميان ديگران باشد دست بدست ميان شما ميگردد،(از اين رو)قريش تا بتوانند بدلخواه خود اين دولت و سلطنت را بما نخواهند سپرد،(جندب)گويد:باو عرضكردم:آيا مردم را از اين سخن شما آگاه نكنم تا ايشان را بسوى تو بخوانم؟بمن فرمود:اى جندب اكنون زمان آن نرسيده،گويد:

ص: 236

پس از اين جريان من بعراق بازگشتم،و هر گاه چيزى از فضائل آن حضرت عليه السّلام و مناقب و حقوق او براى مردم بيان ميكردم آنها مرا باز ميداشتند و از خود ميراندند تا اينكه جريان(من و بيان كردن فضائل آن حضرت)بگوش وليد بن عقبه كه در آن روزها از طرف عثمان فرماندار كوفه بود رسيد،او كسى بسوى من فرستاد و مرا بزندان انداخت،تا اينكه در بارۀ من پيش او(بوساطت)رفتند،و او مرا آزاد كرد.

شما طلحة و زبير آزادانه بدون هيچ ناچارى با من بيعت كردند، سپس چيزى درنگ نكردند كه از من اجازه(رفتن بمكه و بجا آوردن)عمره خواستند.و خدا ميداند كه اينان(قصد عمره نداشته و)ارادۀ پيمان شكنى داشتند،پس دوباره پيمان خود را در اطاعت نمودن و فرمان بردارى از خود تازه كردم و(از ايشان پيمان گرفتم كه فتنه راست نكنند و)براى امت موجبات نابودى و بلا باديد نيارند،و آن دو با من(چنين) پيمانى بستند،و سپس با من وفا نكردند و بيعت مرا شكسته پيمان خود را بهم زدند،شگفت است از ايشان كه در برابر ابو بكر و عمر رام شدند(و فرمان بردار گشتند)ولى با من بمخالفت برخاستند در صورتى كه من كمتر از آن دو مرد نيستم و اگر بخواهم بگويم ميگويم،بار خدايا تو در آنچه اينان در حق من انجام دادند و كار مرا كوچك پنداشتند حكم فرما،و مرا بر ايشان پيروز گردان.

حال بماند)و اكنون شما با من بيعت كرده ايد و اين دو مرد نيز يعنى طلحة و زبير از روى ميل و رغبت خودشان و شما با من بيعت كردند و(خلافت را)بمن واگذار نمودند،سپس بپاخاسته قصد شهر بصره كردند كه گروه فشردۀ شما را بهم زنند،و شما را بجان يك ديگر اندازند،بار خدايا آن دو را بخاطر خيانتى كه باين امت كردند و بواسطۀ بد انديشى ايشان براى مردم بگير(و از ميان بردار)سپس فرمود:خدايتان رحمت كند كوچ كنيد بدنبال اين دو پيمان شكن كج روش ستمكار پيش از آنكه(فرصت از دست برود و) نتوان آنچه اين دو در سر پرورانده(يا جنايتى كه مى خواهند انجام دهند)تدارك نمود.

(كه دارد)او را سود ندهد،بخدا سوگند سگان حوأب بر او(يعنى بر عايشه)بانگ زنند(اشاره بحديث معروفى است كه شيعه و سنى باختلاف روايات از رسول خدا(ص)روايت كنند كه آن حضرت(ص)در مقام مذمت بزنان خود فرمود:يكى از شما(يا كدام يك از شماها)سگان حوأب-كه نام جايى است در راه بصره-بر او پارس كنند؟و چون عايشه بدان جا رسيد سگان بر او پارس كردند و او بياد اين حديث افتاده خواست برگردد طلحة و زبير با سخنان فريبنده و زحمات بسيارى او را منصرف كردند،از جمله اينكه هفتاد شاهد و گواه نزد او آوردند و همه گواهى دادند كه اينجا حوأب نيست،بهر حال امير المؤمنين عليه السّلام دنبالۀ گفتارش را چنين ادامه داد:)آيا پندگيرندۀ هست كه پند گيرد؟يا متفكرى هست كه بيانديشد؟همانا گروه ستمكار بپاخاسته پس كجا هستند نيكوكاران؟.

سخنان شما بشنوند آيا بمن اجازه ميدهى با آنها سخن گويم، پس اگر نيكو بود از تو باشد،و اگر نبود از خودم باشد؟فرمود:نه من خودم با ايشان سخن ميگويم سپس دستش را بر سينه من نهاد-و دستى درشت داشت-كه سينۀ مرا بدرد آورد پس برخاست،من دست بدامان او زده عرضكردم:ترا بخدا سوگند مراعات خويشاوندى را در بارۀ من بفرما(و خواهش مرا بپذير)فرمود:مرا سوگند مده(اين را فرمود) و از خيمه بيرون آمده مردمان گرد او انجمن كردند پس حمد و ثناى خدا را بجاى آورده سپس فرمود:

پس از حمد و ثناى خداوند همانا خداى تعالى محمد(ص)را برانگيخت و در ميان عرب كسى نبود كه كتابى بخواند و نبوتى را ادعا كند،(يعنى نه كتابى بود نه پيغمبرى)پس آن حضرت(ص)مردمان را بآنچه وسيلۀ رستگاريشان بود(يا بسر منزل رستگارى)هدايت فرمود،هر آينه بخدا سوگند من نيز هميشه در ميان كسانى بودم كه هدايت مى فرمود،نه دگرگون شدم و نه بحالى گشتم و نه خيانتى كردم تا اينكه همۀ دشمنان دين پشت كرده فرار كردند،مرا با قريش چه كار است(و سبب دشمنى ايشان با من چيست؟)بخدا سوگند با آنان در زمانى كه كافر بودند جنگيده ام اكنون نيز كه راه فتنه و فساد پيش گرفته(و از راه حق قدم بيرون نهاده اند)ميجنگم،و همانا اين راهى كه ميروم روى پيمان و عهدى است كه در اين باره با من شده است،هر آينه بخدا سوگند باطل را چنان ميشكافم تا اينكه حق از تهيگاه و ميان پهلوى آن بيرون آيد و قريش با ما كينه جوئى نمى كنند،جز از اين رو كه خداوند ما را بر ايشان برگزيده است و ما آنها را در زير فرمان خود كشيده ايم و(دو شعر كه در ذيل ترجمه مى شود)انشاء فرمود:

1-بجان خودم سوگند گناه است كه تو شير(يا ماست)خالص را بياشامى و سر شير يا خرماى بى هسته بخورى.(و بما بى مهرى كنى يا كفران نعمت كرده قدر ما را ندانى).

ص: 242

2-در صورتى كه ما بوديم كه اين بلندى رتبه و جاه را بتو داديم و گر نه تو بلند رتبه نبودى،و ما بوديم كه گرداگرد تو اسبان كوتاه مو و نيزه ها را فراهم كرديم.

(مقصود حضرت از استشهاد و انشاء اين دو شعر اين است كه اينان ببركت ما باين ثروت و شخصيت رسيدند ولى اكنون پاس ما را نداشته و قدر ما را نشناخته با ما بجنگ برخاسته اند).

آن از من اجازه عمره خواستند و من بآنها اجازه دادم،پس ببصره رفتند و مسلمانان را كشته و كار زشتى انجام دادند(اشاره است بكارهائى كه طلحة و زبير پيش از جنگ جمل در بصره انجام دادند)بار خدايا اين دو از من بريدند و بمن ستم كردند و بيعت مرا شكستند،و مردم را بر من شوراندند،پس تو آنچه ايشان بدان پيمان بسته اند(يعنى تصميمى كه با همديگر براى جنگ با من گرفته اند)بگشا(و اين پيمان شوم را بر هم بزن)و آنچه اينان تابيده اند استوار مگردان،و بدى كردارشان را بايشان بنما.

مى باشد(يعنى هر ايرادى در اين باره بمن بگيرند بخود آنها بازگردد) و همانا من(كارهاى خود را) بر پايۀ بينائى و بصيرت انجام مى دهم و چيزى بر من مشتبه و پوشيده نيست،براستى اينان همان گروه ستمكارند(كه رسول خدا(ص)خبر داد)و در ايشان است گل سياه(اشاره به تيرگى فتنه و فساد آنها است يا به تيرگى دلشان)و زهر عقرب(كينه و دشمنى)بحقيقت(گروهى هستند كه مانند دم اسب)موى آن دراز و سخت شده و(مانند پستانى است كه)شير(فتنه و فساد)در آن جا كرده(و پر شده)شير ميخواهند از پستانى كه از شير تهى شده،و زنده ميخواهند بيعتى را(در نهج البلاغة«بدعة»بجاى«بيعت»است)كه مرده (مقصود بيعت با عثمان يا بدعتهاى او است كه بيت المال را بميل خود حيف و ميل مى كرد)تا برگردد گمراهى بجاى خود،و من از آنچه انجام داده ام پوزش نميخواهم،و از آنچه كرده ام بيزارى نميجويم(زيرا خلافى مرتكب نشده ام)پس نوميدى باد براى خواننده!(يعنى آن كس كه مرا بجنگ يا بموافقت خود مى خواند) و كه را ميخواند؟اگر باو گفته شود:طرف دعوت تو كيست؟و بچه كسى پاسخ دعوت داده اى؟و امام تو كيست و روش او چيست؟آنگاه است كه باطل از جاى خود كند،شود،و هر آينه زبانش از گفتار باز ماند و بخدا سوگند براى آنان حوضى را پر كنم كه خود آب آن را بكشم(ميدان نبردى تهيه ديده كه آنها را نابود سازم)بدانسان كه از آن بيرون نيايند،و پس از اين هرگز سيراب نشوند،و من بحجت خدا بر ايشان و عذر او در بارۀ اينان راضى هستم زيرا كه من خوانندۀ ايشان هستم و خود آشكاركننده بر آنان هستم، پس اگر بازگشت كرده پذيرفتند،بازگشت و توبه بآنها داده شده و حق پذيرفته خواهد بود،كفر ايشان زيانى بخداوند نرساند(يا خداوند توبه آنان را پذيرفته و حق ايشان را نمى پوشاند)و اگر توبه نكرده و سرباز نزنند برندگى شمشير را بآنان حواله مى كنم كه ايشان را براى بهبودى از باطل كفايت كند و شخص با ايمان را يارى دهد.

ص: 246

همانا پيشى گرفتم بنزد شما و شما را از گزند شمشير بر حذر داشتم ولى شما نورس بوديد دانائى بآنچه ميديديد نداشتيد ولى اكنون هلاكت و بدى جاى افتادن(براى شما)است(و در جاى بدى بزمين افتاديد و هلاك شديد)و من بخدا پناه مى برم از بدى جاى افتادن،(اين سخن را فرمود)تا رسيد بمعبد بن مقداد پس فرمود:خدا پدر اين مرد را بيامرزد كه اگر زنده بودى انديشه و تدبيرش بهتر و نيكوتر از رأى فاسد اين مرد بود،عمار ياسر(كه ملازم ركاب آن حضرت عليه السّلام بود)گفت:سپاس خداوندى را كه او را بخاك هلاكت افكند و گونۀ او را بخاك ماليد،اى امير مؤمنان من بخدا سوگند ما باكى نداريم از كسى كه از حق روى بگرداند و عناد ورزد چه پدر باشد و چه پسر امير المؤمنين عليه السّلام فرمود:خدايت رحمت كند و پاداش نيكويت دهد.

راوى گويد:و آن حضرت عليه السّلام بعبد اللّٰه بن ربيعه كه در ميان كشتگان افتاده بود گذر كرده فرمود:

اين بيچاره را چه چيز بيرون آورد؟آيا دين(و علاقه بمذهب و آئين او را بر آن داشت كه با طلحة و زبير باين جنگ آيد و او را)بسوى من بيرون آورد يا يارى دادن بعثمان،بخدا سوگند انديشۀ عثمان در بارۀ او و در بارۀ پدرش انديشۀ نيكى نبود،سپس بمعبد بن زهير گذرش افتاده فرمود:اگر فتنه و فساد در بالاى ستارۀ ثريا بود اين پسر آن را چنگ ميزد(يعنى آنقدر فتنه انگيز بود كه اگر فتنه در آسمان بود آن را بزمين ميكشاند)بخدا سوگند كه اين مرد در فتنه صدائى نداشت و هر آينه بمن آگاهى داد كسى كه او را ديده و دريافته بود،(نخيرة آوازى را گويند كه از انداختن نفس در بينى پيدا شود و گويند مقصود حضرت عليه السّلام اينست كه با اينكه فتنه انگيز بود از جنگ ميترسيد)و او از ترس شمشير هراسان ميگشت.

سپس بمسلم بن قرظة(كه در ميان كشتگان بود)گذر كرده فرمود:نيكى من باين مرد او را بيرون آورد(و باين روز انداخت،يعنى با اينكه من باو نيكى كردم باز بجنگ با من بيرون آمد)بخدا سوگند همين مرد در مكه از من خواست در بارۀ چيزى كه ادعا داشت پيش عثمان دارد(و عثمان باو نميداد)

ص: 249

با عثمان گفتگو كنم(و از او بخواهم آن چيز را باو بدهد،و من مذاكره كردم) و عثمان آن چيز را باو داده گفت:اگر تو نبودى آن را باو نميدادم زيرا اينكه او ميگويد و ادعا دارد من نمى دانم(راست ميگويد يا دروغ)و اين بد مردى است(با همۀ اين سخنان چون من واسطه شده بودم آن را باو داد)آنگاه اين مرد بخت برگشتۀ بهلاكت،آمده تا عثمان را يارى كند!.

سپس بعبد اللّٰه بن حميد گذشت و فرمود:اين مرد نيز از كسانى بود كه در جنگ با ما زيان كرد، و پنداشت كه در اين كار خداوند را ميجويد(و بگمان خويش براى رضاى خدا دست باين كار زد)در صورتى كه نامه هائى بمن نوشت كه در آن نامه ها عثمان را مى آزرد،(پس من وساطت كردم)و عثمان چيزى باو داده او را خوشنود ساخت.سپس بعبد اللّٰه بن حكيم بن حزام گذر كرده فرمود:اين مرد در بارۀ بيرون آمدن بجنگ با پدرش مخالفت كرد،و پدرش با اينكه ما را يارى نكرد(و براى جنگ همراه ما نيامد)ولى در بيعتى كه با ما كرد نيك ثابت قدم ماند اگر چه از آمدن با ما خوددارى كرد و روى شك و شبهۀ كه در جنگ داشت در خانه نشست،من امروز سرزنش نكنم كسى را كه از همراهى كردن ما و غير از ما(يعنى عايشه و طلحة و زبير)خوددارى كرده ولى سرزنش و ملامت از آن كسى است كه با ما ميجنگد.

سپس بعبد اللّٰه بن مغيرة برخورد كرده فرمود:اما اين مرد در آن روز كه عثمان در خانه كشته شد پدر او نيز كشته شد پس خشمگين براى كشته شدن پدرش بيرون آمد در صورتى كه جوانى نورس بود و از كشتن او ترسناك بود.سپس بعبد اللّٰه بن أبى عثمان گذشت پس فرمود:اما اين مرد را گويا مى نگرم در آن هنگام كه مردم شمشيرها را بدست گرفته بودند فرار مى كرد و از صف لشكر ميگريخت،پس من كسى كه او را دنبال ميكرد آواز دادم كه از كشتن او باز ايستد آن كس نشنيد تا اينكه او را كشت،و آنچه شد از چيزهائى بود كه بر قريش پنهان بود،جوانانى بى تجربه و ناآزموده بفنون جنگى بودند كه گول خوردند و لغزيدند و

ص: 250

چون آگاه شدند گرفتار شده و در جنگ فرو رفته بودند پس كشته شدند، سپس اندكى راه رفت و بكعب بن سور گذر كرده فرموده:اين مرد بر ما شوريد و در گردن خود قرآنى داشت و مى پنداشت كه مادرش را (يعنى عايشه كه او را ام المؤمنين-مادر مؤمنين-ميخواندند)يارى ميكند،مردم را بآنچه در قرآن بود ميخواند در صورتى كه خود او نميدانست چه در آن است،سپس مددخواهى از خدا خواست كه بر ما پيروز شود پس نااميد شد از مدد الهى هر ستمكار عناد پيشه اى،آگاه باشيد كه او از خدا خواست مرا بكشد و خدا او را كشت،كعب بن سور را بنشانيد،پس او را نشاندند،امير المؤمنين عليه السّلام باو فرمود:اى كعب من آنچه پروردگارم بمن وعده فرموده بود حق و درست يافتم،آيا تو نيز آنچه پروردگارت بتو وعده كرده بود حق يافتى(و ديدى كه درست و صحيح است؟)سپس فرمود:بخوابانيد كعب را،و بطلحة عبور كرده فرمود:اين بود شكنندۀ بيعت با من و فتنه انداز در ميان امت و لشكر كشانندۀ بر سر من و خوانندۀ مردمان بسوى جنگ و كشتن من و كشتن خاندانم،طلحة را بنشانيد،پس او را نشاندند،امير المؤمنين عليه السّلام باو فرمود:اى طلحة براستى من آنچه پروردگارم بمن وعده فرموده بود بحق دريافتم پس آيا تو نيز آنچه پروردگارت بتو وعده كرده بود بحق يافتى؟سپس فرمود:طلحة را بخوابانيد و گذشت،پس برخى از كسانى كه همراه آن حضرت عليه السّلام بودند عرضكردند:اى امير مؤمنان آيا با كعب و طلحة پس از كشته شدنشان سخن ميگوئى؟فرمود:بخدا سوگند سخن مرا شنيدند چنانچه شنيدند سخنان رسول خدا(ص)را آنان كه در جنگ بدر(از مشركين كشته شدند و اجسادشان را)در گودالى ريختند(و پيغمبر بالاى آن گودال آمده بهمين گونه كه من گفتم با ايشان سخن گفت).

ص: 251

همانا من سپاس ميكنم خداوندى را كه معبودى جز او نيست،و پس از حمد و ثناى الهى هر آينه خداوند حكم كننده ايست عادل«و دگرگون نكند(خداوند)آنچه را بگروهى است تا خودشان آن را دگرگون كنند،و هر گاه خداوند بر گروهى بدى خواه پس براى آن باز گشتى نيست و جز او سرپرستى براى ايشان نيست»شما را آگاه كنم از جريان كار خود و آنان كه بسوى آنان رهسپار شديم از گروه مردم بصره و آنان كه بدانها پيوستند از قريش و ديگران كه با طلحة و زبير آمدند،و پيمان شكنى كردند،پس من همين كه از كار اين گروه و كسانى كه ببصره رفتند و رفتارى كه آنان با نماينده و فرماندارم در بصره انجام دادند آگاه شدم از مدينه برخاسته(بدان سو رهسپار شدم)تا اينكه بمنزل ذى قار رسيدم،در آنجا(فرزندم)حسن بن على و عمار بن ياسر و قيس بن سعد را(بنزد شما)فرستادم،و از شما بواسطۀ حقى كه خدا و رسول او و حقى كه خودم داشتم درخواست كوچ كردن بسوى بصره نمودم،پس برادران شما شتابانه بسوى من روان شده تا بر من درآمدند،من آنان را برداشته براه افتادم تا بپشت بصره رسيدم،و نخست بوسيلۀ خواندن (آنان ببازگشت و گذشت از كردار گذشته)از جنگ پوزش خواستم و با حجت و برهان بپا خواستم و از لغزش و خطاى گذشته آنان كه سست شده و از دين بيرون رفته بودند چه آنان كه از قريش بودند و چه ديگران در گذشته،آنان را ببازگشت از شكستن بيعت با من و پيمان خدا بر ايشان دعوت كردم،و آنها نپذيرفتند جز اينكه با من و آنان كه همراه من بودند جنگ كنند و در گمراهى خود پافشارى كردند، پس من(كه چنين ديدم)بجهاد و جنگ با ايشان اقدام كردم و خداى تعالى آنان كه كشته شدند از بيعت شكنان كشت،و فراريان بديار خود گريختند،و طلحة و زبير روى بيعت شكنى و نافرمانى خود كشته شدند، و آن زن(يعنى عايشه)بر اينان نامبارك تر و ميشوم تر بود از ناقۀ صالح(كه ثمود آن را پى كردند)پس

ص: 253

درمانده شده و پشت كردند و سر رشتۀ تدبير ايشان از هم گسيخت، و چون ديدند چنين شد(و شكست خوردند) از من درخواست گذشت كردند،من از ايشان پذيرفتم و شمشيرم را غلاف كردم،و حق و دستور پيغمبر(ص) را در باره شان جارى ساختم،و عبد اللّٰه بن عباس را بر بصره بفرماندارى و نمايندگى از جانب خود منصوب ساخته و من ان شاء اللّٰه تعالى خود بسوى كوفه رهسپار خواهم شد و اكنون زحر بن قيس جعفى را بجانب شما روان ساختم كه جريان كار را از او بپرسيد و او سرانجام كار ما و آنان و سرباززدنشان از حق و برگرداندن آن را بخود ما و پيروزى دادن خداوند ما را بر ايشان آنگاه كه ناخوش داشتند شما را آگاه كند و السّلام عليكم و رحمة اللّٰه و بركاته.

و بكمك من برنخاستند،و من بر ايشان خشمگينم و از ايشان خوشنود نيستم پس از آنها دورى جوئيد و آنچه خوش ندارند بگوششان رسانيد تا ما را خوشنود ساخته و آنچه ما ميخواهيم از ايشان ديده شود.

يافت، و(كسى كه)مانند من بعدالت و دادگسترى رفتار كند(پيدا نخواهند كرد)و گفتم:بخدا سوگند من بر ايشان فرمانروائى كنم و حق برترى مرا بشناسند نزد من محبوبتر است از اينكه اينان بر من فرمانروائى كنند و برترى و حق مرا نشناسند،پس دست خود را(براى بيعت)بازكردم و شما از گروه مسلمانان با من بيعت كرديد در صورتى كه در ميان شما مهاجر و انصار و پيروان نيكوكار بودند،پس من پيمان بيعت خود را و آنچه در اين دست دادن واجب بود از شما برگرفتم و آنچه از عهد و پيمان خداوند و سخت ترين پيمان و عهد پيمبران الهى بود از شما گرفتم كه با من وفادارى كنيد و دستور مرا بشنويد و پيروى كنيد و در بارۀ من خير انديشى نموده در همراهى من با هر ستمكار و دشمنى يا با هر كه از دين بيرون رود بجنگيد،و شما همۀ اينها را پذيرفتيد پس من پيمان خدا و عهد او و ذمۀ خداوند و رسولش را در اين باره از شما گرفتم و شما آن را پذيرفتيد و خدا را بر شما گواه گرفتم،و برخى از خودتان را بر برخ ديگر گواه ساختم،آنگاه در ميان شما بكتاب خدا و سنت پيغمبرش(ص)بپاخاستم،(پس با اين همۀ اين احوال) شگفت از معاوية بن ابى سفيان كه با من در بارۀ خلافت ستيزه ميكند و پيشوائى و امامت مرا ناديده گرفته انكار كند،و پندارد كه او سزاوارتر است بخلافت از من،و اين جرأت و دليرى است از او بساحت قدس خداوند و رسولش با اينكه هيچ گونه حقى و برهانى براى او در خلافت نيست،(زيرا)نه مهاجرين با او در خلافت بيعت كرده اند و نه انصار و نه مسلمانان سر تسليم در برابرش فرود آورده و آن را باو واگذار كرده اند، اى گروه مهاجر و انصار و هر كه سخن مرا ميشنود،آيا شما پيروى مرا بر خود واجب نساختيد؟آيا شما از روى رغبت و ميل با من بيعت نكرديد؟آيا من بر شما پيمان پذيرفتن سخن خود را نگرفتم؟بيعت من

ص: 256

با شما در آن روز محكمتر از بيعت با ابو بكر و عمر نبود(زيرا آن دو آن همه پيمان كه من از شما گرفتم نگرفته بودند) پس چرا آن كس كه با من مخالفت كند بيعت با آن دو را نشكست تا آنگاه كه آن دو رفتند ولى اكنون بيعت مرا مى شكنند و پايدارى در بيعت خود نمى كنند؟آيا بر شما نيست كه بر من خير انديشى كنيد؟آيا دستور من بر شما لازم نيست؟آيا نميدانيد كه بيعت من بر حاضر و غايب شما لازم است(يعنى گرچه امثال معاويه حاضر در مدينه و بيعت با من نبوده اند ولى چون مردم مدينه و مهاجر و انصار حاضر بوده اند و با من بيعت كرده اند اين بيعت بر آنان نيز كه حاضر نبوده اند لازم گردد)پس معاويه و ياران او را چه شده كه در بيعت من طعن زنند(و آن را نپذيرند)؟و چرا وفادارى در بيعت من نميكنند؟با اينكه من از نظر خويشاوندى و نزديكى(با پيغمبر(ص)و پيشى در اسلام و دامادى(رسول خدا)سزاوارترم(بخلافت)از كسانى كه بر من پيشى گرفتند،آيا نشنيده ايد گفتار رسول خدا(ص)را در روز غدير كه در باره ولايت و دوستى من فرمود؟پس اى مسلمانان از خدا بترسيد و مردم را بر جنگ با معاويه كوچ دهيد معاويۀ پيمان شكن كجرفتار و ياران ستمكارش.

اكنون بشنويد از كتاب خدا كه بر پيغمبرش نازل شده آنچه را بر شما ميخوانم تا از آن پند گيريد، زيرا كه آن بخدا سوگند اندرزى است براى شما،پس باندرزهاى خداوند سود گيريد،و خود را از نافرمانى خداوند باز داريد زيرا خداوند شما را بجز خودتان اندرز داده(و بوسيلۀ داستانهاى گذشتگان و ديگران شما را پند داده است)به پيغمبرش(ص)فرموده:«آيا ننگرى بدان گروه از بنى اسرائيل پس از موسى هنگامى كه به پيمبر خود گفتند برانگيز براى ما فرماندهى تا جنگ كنيم در راه خدا،گفت آيا چنين نيستيد كه اگر جنگ بر شما نوشته شود نكنيد(و انجام ندهيد)؟گفتند چه شود ما را(و چرا)جنگ نكنيم در راه خدا در صورتى كه از خانه هاى خود و فرزندانمان بيرون رانده شديم،أما گاهى كه بر ايشان جنگ نوشته شد جز كمى از ايشان پشت كردند و خدا دانا است بستمگران،و گفت بديشان پيغمبرشان همانا خدا

ص: 257

برانگيخت براى شما طالوت را بفرماندهى و پادشاهى گفتند چگونه او را بر ما فرمانروائى باشد با اينكه ما سزاوارتريم از او بپادشاهى و باو داده نشده است گشايشى در مال،گفت همانا خدا برگزيد او را بر شما و بيفزودش گشايشى در دانش و پيكر و خداوند پادشاهيش را بهر كه خواهد بدهد و خدا است گشايش مند دانا» (سورۀ بقره آيه 246-247).

اى گروه مردم همانا براى شما در اين آيات پند و عبرتى است،تا بدانيد خداوند خلافت و زمامدارى را پس از پيمبران در بازماندگان آنان نهاده،و بدانيد كه خداوند طالوت را برترى داد و با برگزيدن او ويرا بر مردمان پيش انداخت و فزونى در دانش و پيكر باو داد،پس آيا هيچ(پنداريد و)مى يابيد كه خداوند بنى امية را بر بنى هاشم برگزيده باشد؟و معاويه را در دانش و پيكر فزونى داده باشد،پس اى بندگان خدا بترسيد از خدا و در راه او پيكار كنيد پيش از آنكه خشم او شما را بواسطۀ نافرمانيش فرا گيرد،خداى عز و جل فرمايد:

«لعنت شديد آنان كه كفر ورزيدند از بنى اسرائيل بر زبان داود و عيسى بن مريم،اين بدانست كه نافرمانى كردند و بودند تجاوزكنندگان،بودند كه دست برنمى داشتند از آن زشتى كه ميكردند چه زشت بود آنچه انجام مى دادند»(سورۀ مائده آيه 78-79)(و در سورۀ حجرات آيه 15 فرمايد):«جز اين نيست كه مؤمنان آنانند كه ايمان آورند بخدا و پيمبرش و سپس شك نياورند و جهاد كردند با مالها و جانهاى خود در راه خدا آنانند راستگويان»(و در سورۀ صف آيه هاى 10-الى-12 فرمايد:)«اى آنان كه ايمان آورديد آيا راهنمائى نكنم شما را بسوداگريى كه برهاند شما را از عذابى دردناك،ايمان آريد

ص: 258

بخدا و پيمبرش و جهاد كنيد در راه خدا بمالها و جانهاى خود اين براى شما بهتر است اگر بدانيد، بيامرزد براى شما گناهانتان را و وارد كند شما را در بهشتهائى كه روان است زير آنها جويها و جايگاهائى در بهشتهاى جاويدان اينست رستگارى بزرگ».

بترسيد از خدا اى بندگان خدا و برانگيزيد(مردم را)براى پيكار و جهاد بهمراهى امام و پيشواى خود،و اگر بجاى شما براى من گروهى بشماره مردم جنگ بدر بود(كه سيصد و سيزده تن بودند)كه چون دستورشان ميدادم فرمانبرداريم ميكردند،و چون آنان را برمى انگيختم با من برميخاستند هر آينه بوسيله آنان از بسيارى از شما مردم بى نيازى ميجستم و شتابانه بجنگ با معاويه و يارانش ميرفتم،زيرا جهاد واجب همانست.

در ميانشان انداز و بجرم نافرمانيشان آنان را بنابودى بسپار،زيرا خوار نگردد آن كس كه تو دوستش دارى، و سر بلند نشود آن كس كه تو دشمنش گيرى.

شما را آگاه كرده كه همانا دوست دارد آن كسانى كه در راهش پيكار كنند در ميان صف مسلمانان كه گويا ايشان ساختمانى هستند ريخته چون روى،(اشاره است بآيه 4 سورۀ مباركۀ صف)پس شخص زره پوش را(بر آنان كه زره بتن ندارند)پيش اندازيد،و آنكه خود و زره ندارد بدنبال گذاريد،و دندانها را بر هم فشار دهيد،زيرا كه آن شمشيرها را از سرها بيشتر دور ميكند،و در اطراف نيزه ها پيچ و خم داشته باشيد(از فنون جنگ اين بوده كه مرد جنگى با تهى ساختن كمر و پيچ و خم دادن پيكر خود نيزه دشمن را از خود بگرداند،يا مقصود اينست كه هنگام زدن نيزه با كوتاه و بلند كردن و پيچ و خم دادن خود نيزه را بحركت درآوريد)زيرا زدن نيزه(يا رد كردن آن)باين طرز مؤثرتر است،و چشمها را پائين اندازيد(و بهر سو نگاه نكنيد)زيرا سبب نيروى قلب مى شود و دلها را آرام كند و آوازها را خاموش كند،زيرا كه آن سستى را بهتر دور كند و بمتانت و وقار نزديك تر است،و پرچم خود را(هنگام جنگ)از جا حركت ندهيد(و باين سو و آن سو نبريد)و دور آن را خالى نگذاريد،و جز در دست دلاوران(بدست ديگرى)نسپاريد،زيرا آنان كه جلوگير بديها از شما و خود هستند،و شكيبايان بر فرود آمدن مرگها و سختيها آن كسانى هستند كه گرد پرچمهاى خود را حلقه وار گرفته اند،خدا رحمت كند از شما آن مردى را كه برادر خود را بجان خود يارى كند،و جنگ با دشمن هم نبرد خود را ببرادرش وانگذارد تا در نتيجه هم نبرد خود او و هم نبرد اين برادرش با هم بر سر او گرد آيند(و بآسانى او را از ميان بردارند)و با اين كردار سرزنشى براى خود بدست آرد،و بكار پستى دست زند،و خود را در معرض خشم خداوند در نياوريد و از مرگ نگريزيد زيرا خداى سبحان فرمايد:«بگو سود ندهد شما را گريز اگر بگريزيد از مرگ يا كشتن و آن هنگام كامياب نشويد مگر اندكى»(سورۀ احزاب آيه 16)و بخدا سوگند اگر از شمشير دنيا بگريزيد از شمشير آخرت آسوده نخواهيد بود،پس مددجوئى كنيد بوسيلۀ بردبارى و نماز و راستى در نيت،زيرا خداى تعالى پس از بردبارى يارى را فرو فرستد.(گويا از فرمايش آن حضرت عليه السّلام سعدى شيرازى اقتباس كرده كه گويد:

صبر و ظفر هر دو دوستان قديمند *** بر اثر صبر نوبت ظفر آيد)

.

ص: 261

ايشان باهتزاز درآيد، و مردمانى راستگو و شكيبا(ثابت قدم و بردبار در جنگ)بايشان برخورند،و (چنان باشند كه)نابود شدن آنان كه از ايشان بهلاكت رسند و كشته شوند و مردن مردگان ايشان در راه خدا،بر آنان نيفزايد جز كوشش در فرمانبردارى خدا و حرص بر ديدار خداوند(يعنى هر اندازه از آنان در راه خدا كشته شود كوشششان در جنگ بيشتر گردد،و تا چنين نشود اينان بسوى حق باز نگردند).

و بخدا سوگند ما با پيغمبر(ص)(در جنگها)بوديم كه پدران و فرزندان و برادرانمان و عموهايمان كشته مى شدند،و(كشته شدن آنان)براى ما نميافزود جز ايمان و تسليم(در برابر دستورات خدا و رسول او)و جز ثبات قدم در سوزش درد،و جرأت با پيكار با دشمن،و رفتن بتنهائى در برابر هم نبردان(جنگى)و(شيوۀ جنگيدن ما در آن زمان چنين بود كه)مردى از ما با ديگرى از دشمن مانند دو مرد جنگى(و جنگ آور)بيك ديگر حمله ور شده و بجان هم مى افتادند،و همديگر را ميربودند و در پيروزى از آن دشمن بود،پس چون خداوند ما را مردمانى شكيبا و راستگو ديد(و اين ثبات قدم و راستى را از ما مشاهده فرمود)دشمن ما را خوار و زبون،و پيروزى را بهرۀ ما ساخت،و بجان خودم سوگند اگر كردار ما مانند رفتار شما بود(و اين گونه زبون و سست بوديم)دين پابرجا نميشد،و اسلام پيروز نميگشت، و بخدا سوگند(با اين وضع)از پستان آن(شتر دنيا بجاى شير خالص)خون تازه خواهيد دوشيد،پس آنچه ميگويم بخاطر بسپاريد.

ص: 263

بازگرديم،و پس از اقرار دگرگون شويم،مگر اينكه(معاويه)يا ديگرى با شكستن پيمان نافرمانى خدا كند،و با گشودن عقدى كه بسته شده از كتاب خدا تجاوز كند،در آن هنگام با آن كس كه دستور خدا را واگذارده پيكار كنيد،و اما آنچه بمالك اشتر نسبت دهيد كه از دستور من سرباز زد و با دست خود در صلحنامه چيزى ننوشت و با آنچه من بدان توافق كردم راضى نيست،او چنين كسى نيست و من در بارۀ او انديشۀ در خاطر ندارم،و اى كاش مانند او در ميان شما دو تن بود بلكه كاش يك تن مانند او در ميان شما بود كه رأى و تدبيرش در بارۀ دشمن مانند رأى او بود،و(اگر چنين بود)اندوه كار شما بر من آسان ميشد و اميد آن داشتم كه برخى از كجى هاى شما اصلاح گردد(و براستى گرايد)و من در نخست شما را از آنچه اكنون انجام دهيد باز داشتم ولى شما نپذيرفته نافرمانى من كرديد،پس من و شما مانند آن كس هستيم كه برادر قبيلۀ هوازن گفته است:

و من نيستم مگر از قبيلۀ غزيه كه اگر آن قبيله گمراه شود من نيز گمراه شده ام و اگر هدايت شود غزيه من نيز هدايت شوم(حال من و شما چنين شده كه من پيرو شما گشته و بناچار تن بخواستۀ شما دادم).

ما در كتاب خدا آنان را پاسخ دهيم و اجابت كنيم،من بشما گفتم:من باين مردم داناتر از شما هستم، اينان پيرو دين و قرآن نيستند،من با ايشان آميزش داشته و از كودكى تا بزرگى آنها را ميشناسم،اينها بدترين كودكان(در زمان طفوليت)و بدترين مردان(در بزرگى)بودند،بدنبال حق و سخن درست خود بپيش رويد(و گول اين نيرنگها را نخوريد)جز اين نيست كه اين مردم قرآن را براى نيرنگ زدن بشما و سست كردنتان در جنگ و فريبكارى بر نيزه كرده اند،شما سخن مرا نپذيرفتيد و گفتيد:نه،ما سخن ايشان را مى پذيريم،بشما گفتم:سخن مرا بياد داشته باشيد و نافرمانى كردنتان را از من بخاطر بسپاريد؟ و چون شما جز بنوشتن صلحنامه گردن ننهاديد بر دو داور و حكمين شرط كردم كه زنده كنند آنچه را قرآن زنده كرده،و بميرانند آنچه را قرآن ميرانده(و بر خلاف فرامين قرآن حكمى نكنند)پس اگر از روى حكم قرآن داورى كرده اند ما نميتوانيم از حكم كسى كه از روى قرآن حكم كرده سرباز زنيم، و اگر بر خلاف قرآن حكم كرده اند ما از حكم ايشان بيزاريم،پس برخى از خوارج گفتند:ما را آگاه كن آيا داورى كردن مردان در بارۀ خون مردم عدالت است؟حضرت عليه السّلام فرمود:مردان را داورى نداده ايم بلكه ما قرآن را داور ساخته ايم،و اين قرآن جز نوشتۀ در ميان دو جلد نيست و سخن نميگويد بلكه مردان بدان سخن گويند،بدو گفتند:ما را آگاه كن از اين مدت و زمان مهلتى كه ميان خود و ايشان نهادى(كه اين براى چه بود)؟فرمود:براى آنكه آن كس كه نادان است(و باين نيرنگها گول خورده)دانا شود(و در اين فاصله حقيقت بر او آشكار گردد)و شايد خداوند در اين مدت و مهلت زمان صلح كار اين امت را اصلاح فرمايد،خدايتان رحمت كند وارد شهر خود شويد،پس همگى داخل كوفه شدند.

ص: 266

خود،اى گروه مردم منم بينى هدايت و دو چشم آن،پس از راه هدايت بواسطۀ كمى گذركنندگانش وحشت نكنيد،هر كس پندارد كه كشندۀ من مؤمن و با ايمان است همان كس خود كشندۀ من است،آگاه باشيد كه براى هر خونى در روزى از روزها خونخواهى هست،و همانا خونخواه خون ما و حاكم در حق خود و حق خويشان رسول خدا(ص)و يتيمان و مسكينان و راهگذران كسى است كه آنچه خواهد او را ناتوان نكند و آن كس كه بگريزد از دست انتقام و قدرت او بدر نرود،و زود است كه بدانند آنان كه ستم كردند بچه بازگشتگاهى باز ميگردند،و سوگند بدان خدائى كه دانه ها را شكافت و انسان را آفريد هر آينه خود را بر سر خلافت خواهد كشت(يا در بارۀ آن بزد و خورد كشيده خواهيد شد).اى بنى امية،و آن را پس از اندك زمانى در دست غير از خود و خانۀ دشمن خود خواهيد ديد(اشاره بخلافت بنى عباس است)و خبر آن را پس از گذشتن زمانى خواهيد دانست.

آورد آنچه را از بيت المال مسلمانان كه من او را امين بر آن ساختم و آن را بسوى معاويه بار كرد،و ديگرى آن را بخانۀ خود بار كرد(و باين كار)احكام قرآن را ناديده گرفته بدان سهل انگارى كرد،و بر خداى رحمان دليرى نمود،تا بدان جا كه من اگر يكى از شما را به بند تازيانه اى امين ساختم بدان خيانت كرد و براستى مرا خسته كرديد!سپس دست بسوى آسمان برداشت و گفت:بار خدايا من از زندگى ميان اين مردم خسته شدم و از هر آرزوئى ملول گشته بستوه آمدم،پس مرگ مرا آماده ساز تا از اينان آسوده شوم و اينان نيز از من آسوده شوند،و هرگز پس از من رستگار نشوند.

با مثال و اشعار و اخبار سرگرم شويد) تا گاهى كك از هم جدا شويد از اشعار پرسش كنيد(و اين بخاطر) آن نادانى شما است كه دانائى در آن نيست،و سرگرمى است كه پارسائى ندارد،و درنگ كردنى است كه ترس در آن نيست،جنگ و آمادگى آن را از ياد برده ايد،از اين رو دلهاى شما از آن آسوده گشته و و آنها را به بهانه ها و سخنهاى ياوه سرگرم ساخته ايد،پس عجيب است و همۀ تعجب من اينجا است و چگونه تعجب نكنم از اينكه مردمى بر باطل خود گرد آمده ولى شما از حق خود كوتاهى كرده آن را واگذاريد (و پراكنده شويد)اى مردم كوفه شما مانند زنى هستيد كه آبستن شده و سپس بچه را بيندازد،و شوهرش بميرد،و بيوگى آن زن طول كشد،و بيگانه ترين و دورترين اشخاص ارث او را ببرد(برخى گويند وجه تشبيه آن حضرت عليه السّلام مردم كوفه را بچنين زنى باين طريق است كه تشبيه فرموده است آمادگى ايشان و تلاش و كوشششان را براى پيروزى در جنگ صفين بزنى كه آبستن شده و دوران مدت آبستنى را گذرانده و تا زمان زائيدن آن را برداشته و چون نزديك زائيدن و بثمر رسيدن زحمات او شود آن را بيندازد،چنانچه مردم كوفه آن همه رنج و تلاش را كردند و چون نزديك به پيروزى كامل و شكست قطعى دشمن شد با نيرنگ معاويه و عمرو عاص و قرآن به نيزه كردن دست از جنگ كشيدند،و اين قسمت را حضرت عليه السّلام بانداختن بچه و مردن شوهر تشبيه فرموده،و دوران صلح و خوددارى از جنگ را بزمان بيوگى آن زن تشبيه فرموده، و غارت و چپاول اموالشان را بميراث بردن دورترين اشخاص مشابه ساخته،و برخى گفته اند حضرت عليه السّلام از دست دادن شوهر را به تن دادن ايشان بحكمين و بدون پيشوا فرض كردن آنان تشبيه فرموده)سوگند بدان كه دانه را شكافت و انسان را آفريد همانا از دنبال شما همان يك چشم تيره بخت(گويند مقصود آن حضرت حجاج بن يوسف ثقفى است)همان كسى كه(روزگارش)جهنم دنيا است،نه كسى را بجاى گذارد و نه فرو نهد،و پس از او آن مرد گزندۀ درنده،و گردآورندۀ نگهدارنده است(كه هر چه بدست آورد انباشته كند و از دادن آن به بينوايان و مستمندان بخل ورزد،و گويند اشاره بهشام بن عبد الملك است كه در ميان بنى اميه بجمع مال و بخل ورزى مشهور است)سپس فرمانروائى شما را گروه ديگرى از بنى اميه بارث خواهند برد كه آخرين ايشان مهربانتر از اولين آنان نيست(يعنى همه در ستمگرى يكسانند)جز يكتن از ايشان(كه گويند مقصود حضرت عليه السّلام از اين يك مرد عمر بن عبد العزيز است)و اين جريان بلا و

ص: 274

آزمايشى است كه بناچار خداوند بر اين امت حتم(و بايست)فرموده و خواهد شد، اينان نيكان شما را ميكشند و فرومايگانتان را ببندگى گيرند،گنجها و اندوخته هاى شما را از ميان خلوتسراهاتان بدر آرند، و اين عذابى است كه بخاطر از هم گسيختن كارهاتان،و بهم زدن صلاح خود و دينتان دچار شما شود،اى مردم كوفه من شما را بدان چه خواهد شد پيش از آنكه بشود آگاه كنم تا از آن بر حذر باشيد،و تا بسبب آن بترسد آن كس كه پند و عبرت گيرد،گويا مى بينم شما را كه ميگوئيد على دروغ ميگويد،چنانچه قريش به پيغمبر خود(ص)و بزرگشان پيغمبر رحمت محمد بن عبد اللّٰه دوست خدا ميگفتند،پس اى واى بر شما! بر كه دروغ ميگويم؟آيا بر خدا دروغ مى بندم؟من كه اول كسى هستم كه او را پرستش كرده و بيگانگى او را شناخته ام،يا برسول خدا(ص)دروغ مى بندم؟من كه نخستين كس هستم كه باو ايمان آورده و تصديقش نموده ياريش كردم،سوگند بخدا چنين نيست(كه شما ميگوئيد)بلكه سخنانى است بازدارنده كه شما را بدان نيازى نيست(يعنى سخنان من شما را از اين كردار ناهنجار باز دارد و البته شما بدان نيازى نداريد)سوگند بدان كه دانه را شكافت و انسان را آفريد كه هر آينه راستى گفتار مرا پس از اين خواهيد دانست،و اين در آن زمانى است كه نادانيهاتان شما را بدان جا برد،و آن هنگام دانائى شما سودتان ندهد، پس زشتى بر شما باد اى مانند مردان و نامردان(يعنى اى كسانى كه بصورت چون مردان هستيد و در حقيقت مرد نيستيد)اى كسانى كه عقلهاى شما چون عقل بچه ها وزنهاى تازه بحجله رفته است،آرى بخدا،اى كسانى كه پيكرهاشان حاضر ولى عقلها از آنها پنهان است و انديشه شان متفاوت و مختلف است(هر كس در سر چيزى پروراند)عزيز نكند خداوند يارى آن كس كه شما را بخواند،و آسوده نشود دل آن كس كه براى شما رنج كشد،و روشن نشود ديدۀ آن كس كه شما را ببيند،سخنان شما(و لاف و گزافتان)سنگهاى سخت را نرم كند،ولى كردارتان دشمنان شما را بطمع اندازد،اى واى بر شما،كدام خانه را پس از خانۀ

ص: 275

خودتان(از دستبرد و خرابى دشمن)باز ميداريد(شرح آن در فصل(41)گذشت) و با كدام امام و پيشوائى پس از من بجنگ ميرويد،بخدا سوگند گولخورده آن كسى است كه شما گولش زنيد،و كسى كه بكمك شما پيروز گردد(مانند كسى است كه)به تيرى دست يافته(شرحش در فصل(40)گذشت)بروزى درآمده ام كه بيارى شما طمع ندارم(و اميدوار نيستم)و گفتارتان را باور نكنم،خداوند ميان من و شما جدائى اندازد،و دنبال آورد بجاى شما براى من كسى را كه او بهتر است براى من از شما،و دنبال آورد بجاى من براى شما كسى كه بدتر است براى شما،پيشواى شما پيروى خدا كند و شما نافرمانى او كنيد، و پيشواى مردم شام(معاويه)خدا را نافرمانى كند ولى آنان از او فرمانبردارند؟بخدا سوگند دوست داشتم همانا معاويه با من شما را جابجا ميكرد مانند خورد كردن دينار بدرهم،پس ده تن از شما را از من ميگرفت و يكتن از آن مردم را بمن ميداد،بخدا سوگند دوست داشتم كه من شما را نميشناختم و شما مرا نميشناختيد زيرا اين شناسائى(ما و شما)بپشيمانى كشيد شما كه سينه ام را از اندوه تباه ساختيد،و بسبب بى اعتنائى و نافرمانى كار را بر من فاسد كرديد تا آنجا كه قريش گفتند:همانا على مرد شجاع و دليرى است ولى بجنگ كردن دانا نيست؟خدايشان بيامرزد آيا هيچ كس در ميان آنها هست كه ممارستش در جنگ بيش از من و در برابر سختيهاى آن پابرجاتر باشد،هنوز بسن بيست سالگى نرسيده بودم كه آماده جنگ گرديدم و اكنون زياده از شصت سال از عمرم ميگذرد و ليكن سرانجام ندارد كار كسى كه فرمانش نمى برند آگاه باشيد بخدا هر آينه دوست دارم پروردگارم مرا از ميان شما بسوى رضوان خود ببرد،و همانا مرگ چشم براه من است پس چه چيز از بدبخت ترين اين امت جلوگيرى كند كه آن را خضاب كند-و دست بسر و ريش خود كشيد-(يعنى محاسن مرا از خون خضاب كند)اين عهد و پيمانى است كه پيغمبر(ص)

ص: 276

با من فرموده، و همانا زيانكار شد هر كس دروغ بست،و رستگار شد آن كس كه پرهيزكار بود و تصديق به نيكوكارى كرد،اى مردم كوفه من شما را به پيكار با اين مردم خواندم در شب و روز،و آشكار و پنهانى، و بشما گفتم:با اينان بجنگيد پيش از آنكه ايشان با شما بجنگند،زيرا همانا نجنگيده اند مردمى در ميان خانۀ خود جز اينكه ذليل و مغلوب گشته اند،پس شما بيكديگر حواله كرديد،و همديگر را خوار ساختيد،و گفتار من بر شما سنگين آمد،و كار من بر شما دشوار مى نمود،و آن را پشت سر انداختيد تا يغماگرى از هر طرف بشما رو آورد(و همدستان و پيروان معاويه از هر سو اموال شما را بيغما بردند)و كارهاى زشت و منكر در ميان شما پديدار گشت،روزتان را بشب و شبتان را.بروز آورند و(با شما چنان رفتار كردند كه)رفتار كردند بمانند آن با مردم ستمكشيده پيش از شما،چنانچه خداوند از كردار ستمگران سركش و ياغى با ناتوانان از مردم نااميد(بنى اسرائيل)آگاهى دهد در گفتارش(كه فرمايد):«ميكشند بسختى پسران شما را و زنده ميگذاردند زنان شما را و در آن براى شما آزمايش و بلاى بزرگى از پروردگارتان بود»(سورۀ بقره آيه 49).

آگاه باشيد سوگند بدان كه دانه را شكافت و انسان را آفريد آنچه بدان وعده داده شده بوديد در شما فرود آمد،اى مردم كوفه من شما را به پندهاى قرآن ملامت كردم و سودمند نشدم،با شلاق شما را ادب نمودم شما استقامت پيدا نكنيد،با تازيانه هائى كه حدها بوسيلۀ آن جارى شود شما را عقوبت كردم شما نترسيديد،و بحقيقت دانستم كه چيزى كه شما را اصلاح كند شمشير است،و من چنين نيستم كه نيكو شدن شما را بتباهى خود بجويم(يعنى بخاطر شما خودم را تيره بخت نميكنم)و ليكن بزودى فرمانروائى سخت بر شما مسلط گردد كه ببزرگتان احترام نگذارد،و بكوچكتان رحم نكند،و دانشمند و عالم شما را گرامى نشمارد،

ص: 277

و(بيت المال و)غنيمت ها را ميان شما يكسان بخش نكند، و شما را بزند،و خوار و پست كند،در جنگها مجروحين شما را بكشد،و راههاى شما را قطع كند،و درب خانه اش را بروى شما ببندد تا تواناى شما ناتوانتان را بخورد(و در نتيجه نبودن حق و عدالت زورگويان زياد شوند و هر كه تواناتر و زورمندتر است اموال ناتوانان را بزور بخورد)پس خداوند(از رحمت خود)دور نكند جز آن كس را كه از شما ستم كند،و بسيار كم است كه چيزى كه رفته است دوباره بازگردد،و من گمان ميكنم كه شما در زمان فترت باشيد(زمان فترت فاصله ميان دو حجت را گويند كه مردم در اثر رفتن حجت پيشين بمرور دست از دين و آئين بكشند و بفساد و پيروى نفس دچار گردند)و من وظيفۀ جز نصيحت شما ندارم،اى مردم كوفه از(رفتار)شما بسه چيز(كه در شما هست)و دو چيز(كه در شما يافت نشود)بغم و اندوه مبتلا گشته ام، (اما آن سه چيز كه در شما هست:اول اينكه)كرانى هستيد گوش دار(يعنى با اينكه گوش داريد سخنان مرا نشنويد،دوم)گنگانى هستيد زباندار،و(ديگر اينكه)كورانى هستيد چشم دار،و اما آن دو چيز كه در شما نيست اول)در برخورد با دشمن برادران راستگوئى نيستيد(و در نهج البلاغه«احرار»بجاى«اخوان» است كه بمعناى«آزاد مردان»است،و از نظر تفنن در عبادت و عدم تكرار ظاهرتر است)و(دوم اينكه) برادران مورد اطمينانى هنگام بلا و سختى نيستيد،بار خدايا من اينان را(با اين سخنان)بتنگ آوردم، و ايشان(با نافرمانى از من)مرا بتنگ آوردند،من از ايشان سير شدم و اينان از من،بار خدايا هيچ امير و فرمانروائى را از ايشان خوشنود نساز،و اينان را از هيچ امير و فرمانروائى خوشنود مكن،و دلهايشان را آب كن چنانچه نمك در آب،سائيده شود.

آگاه باشيد بخدا،اگر چاره اى ميديدم از سخن و نامۀ شما(اين كار را)نمى كردم و همانا(آنقدر) من شما را در بيرون آمدن از گمراهى سرزنش كردم تا بجائى كه از زندگى سير شدم،و همۀ اينها را شما بريشخند ميگيريد،چون ميخواهيد از حق گريخته و بباطل گروش كنيد آن باطلى كه خداوند بوسيلۀ پيروان

ص: 278

آن دين را پيروز نگرداند، و من هر آينه ميدانم كه شما جز زيانكارى چيزى بر من نيفزائيد،هر گاه شما را بجهاد با دشمنان فرمان دهم سنگينى كنيد بزمين(و از جاى جنبش نكنيد)و از من درخواست تأخير (و عقب انداختن)جنگ را كنيد مانند بدهكارى كه(بدون عذر)بدهى خود را بتأخير اندازد،چون در زمستان بشما گويم:(بسوى دشمن)كوچ كنيد،گوئيد:اكنون هنگام برودت هوا و سردى است،و اگر در تابستان گويم:كوچ كنيد،گوئيد:اكنون شدت گرما است بما مهلت ده گرما بگذرد،همۀ اينها بخاطر گريختن از بهشت است،و اگر شما از گرما و سرما عاجز و ناتوان باشيد،بخدا سوگند از گرمى شمشير ناتوانتر و عاجزتر خواهيد بود،« إِنّٰا لِلّٰهِ وَ إِنّٰا إِلَيْهِ رٰاجِعُونَ »(بايد بر اين احوال گريست).

اى مردم كوفه بآواز بلند بمن خبر دادند كه يكتن از قبيلۀ غامد(از طرف معاويه)شبانه با چهار هزار كس بشهر انبار رفته و بمردم آن شهر شبيخون زده چنانچه بمردم روم و خزر شبيخون زنند(خزر در لغت بمعناى چشم تنگ است و چنانچه از معجم البلدان حموى بدست آيد بمردم مشرق زمين و خاور دور گويند،و برخى گفته اند:اينان از نسل يافث پسر نوح ميباشند)و در آنجا حسان فرماندار مرا كشته و گروهى از مردان شايسته و با فضيلت و اهل عبادت و شجاعت را نيز با او كشته اند،خداوند آنان را در بهشتهاى نعيم جاى دهد،و(بمن رسيده)كه آن مرد شهر انبار را مباح كرده(و خود و لشكريانش هر چه خواسته اند در آن شهر انجام داده اند)و بمن رسيده كه گروهى از اهل شام بر زن مسلمان وارد ميشدند،و گروه ديگر بر زن كافر كه در پناه و پيمان اسلام است داخل گشته و پرده آنها را دريده چادر را از سرشان كشيده اند،و گوشواره و حلقه از گوششان برده،و دست بندها و طلا آلات آنها را از دستها و پاها و بازوهاى آنان باز نموده اند،و خلخالها و پاى بندهاى آنان را از بند پايشان بيرون كرده اند،و آن زمان نميتوانسته اند

ص: 279

جلوگيرى كنند جز اينكه آواز بگريه بلند كنند و فرياد كنند:اى مسلمانان(بدادمان برسيد)و فريادرسى نبوده كه آنان را فريادرسى كند،و ياورى نبوده كه ياريشان نمايد،پس اگر مرد مؤمن از اندوه شنيدن اين جنايات بميرد(جا دارد)و نزد من چنين كسى مورد ملامت و سرزنش نيست،بلكه در پيش من چنين كسى نيكوكار و نيكرفتار است،اى بسا جاى شگفت و حيرت است از پشت بهم دادن و كمككارى اين مردم بر باطلشان،و سستى شما از(دين)حق خود،همانا شما نشانه و هدف قرار گرفته ايد كه بسوى شما تير اندازى كنند ولى شما تيرى نيندازيد،و بجنگ شما آيند ولى شما بجنگ نرويد،و(آشكارا)خدا را نافرمانى كنند و شما بدان رضايت داده ايد،دستهاى شما خاك آلوده باد(و خير و خوشى نبينيد)اى كسانى كه مانند شترانى هستيد كه ساربانش از آنها دور گشته،هر گاه از سوئى گرد آيند از سوى ديگر پراكنده شوند.

بود،و من پيوسته گريزان و ترسان بودم و ميترسيدم پيش آمدى كند كه تاب تحمل آن را نداشته باشم و بحمد اللّٰه جز خير و خوبى نديدم،بخدا سوگند پيوسته در خورد سالى شمشير ميزدم تا بسن كهولت و پيرى رسيدم،و همانا شكيبا مى كرد مرا در تمام حالات اينكه اين(شمشير زدن و رنج كشيدن)ها همه در راه خدا و پيغمبرش بود،اميد آن دارم كه آسودگى و راحتى من نزديك باشد زيرا اسباب آن را ديده ام،گويند:پس از اين سخنان چيزى درنگ نكرد كه ضربت بر آن حضرت عليه السّلام زدند(و از اندوه اين جهان آسوده گشت).

و عبد اللّٰه بن بكير غنوى(بسندش)از كسى كه على عليه السّلام را در رحبه(كه محله ايست در كوفه)ديده بود خطبه ميخواند حديث كند كه در ضمن سخنانش فرمود:اى گروه مردم شما نگذاريد جز اينكه من بگويم (يعنى نميگذاريد خاموش باشم و ناچار مرا وادار بسخن ميكنيد تا آنچه ميدانم در بارۀ شما بگويم)آگاه باشيد سوگند بپروردگار آسمانها و زمين كه خليل من رسول خدا(ص)با من عهد كرد(و بمن خبر داد)كه زود باشد اين امت پس از من با تو مكر ورزند.

و اسماعيل بن سالم از ابن أبى ادريس اودى(يا ازدى)حديث كند كه گفت:شنيدم على عليه السّلام ميفرمود:

(و مانند حديث بالا را فرمود).

چون عمر خلافت را در ميان شش نفر بشورا واگذار كرد و گفت:اگر دو تن با يكى بيعت كنند و دو تن با ديگرى،پس شما با آن كس باشيد كه عبد الرحمن بن عوف در ميان ايشان است،و آن سه را كه عبد الرحمن در ايشان نيست بكشيد،آنگاه امير المؤمنين عليه السّلام از آن خانه بيرون آمد و در حالى كه بدست عبد اللّٰه بن عباس تكيه كرده بود فرمود:اى پسر عباس همانا اين مردم با شما دشمنى كردند مانند دشمنيشان با پيغمبرتان در زمان زنده بودن او،بخدا سوگند اينان را بحق باز نگرداند جز شمشير،ابن عباس عرضكرد:اين چگونه است؟فرمود:مگر نشنيدى گفتار عمر را(كه گفت:)اگر دو تن با يكى بيعت كردند و دو تن با ديگرى شما با آن كس باشيد كه عبد الرحمن در ايشان است،و بكشيد آن سه را كه عبد الرحمن در ايشان نيست؟ابن عباس عرضكرد:چرا(شنيدم)فرمود:مگر نميدانى كه عبد الرحمن پسر عموى سعد(وقاص) است،و عثمان داماد عبد الرحمن است؟عرضكرد:چرا،فرمود:پس عمر ميدانست كه سعد و عبد الرحمن و عثمان در رأى و تدبير با يك ديگر مخالفت نكنند،و با هر كداميك از اينان بيعت شود اين دو با او هستند، و دستور داد كه هر كه با ايشان مخالفت كرد او را بكشند،و باكى ندارد كه طلحه كشته شود پس از آنكه من و زبير را بكشد،بخدا سوگند اگر عمر زنده بماند بد انديشى او را در گذشته و حال باو نشان خواهم داد،و اگر مرد هر آينه در آن روز كه ميان حق و باطل جدا شود من و او بهم خواهم رسيد.

باين كار واداشت،بخدا سوگند كه تو از عثمان آرزو نكرده اى جز آنچه رفيق تو(يعنى عمر)از رفيقش(يعنى ابى بكر)آرزو داشت(و چنانچه بيعت عمر با أبى بكر بخاطر آرزوى خلافت پس از او بود، بيعت تو نيز با عثمان بدين خاطر است)خداوند ميان شما عطر منشم بپاشد(منشم نام زنى عطر فروش بود كه هر گاه مردم در جنگ عطر او را بكار ميبردند جنگ شعله ور ميشد،از اين رو اين عطر در نامباركى و شومى ضرب المثل شد،و مقصود حضرت اين است كه اميدوارم خدا مرگت را برساند و باين آرزو نرسى).

ميديدم ميراث خود را بتاراج رفته است،(اين جريان دوران ابو بكر بود) تا اينكه اجل او سر رسيد و (هنگام مرگش)خلافت را بآغوش عمر انداخت،جاى بسى شگفت بود كه در حالى كه او در زمان زندگيش خلافت را از خود فسخ ميكرد(و ميگفت:«اقيلونى فلست بخيركم و على فيكم»يعنى اى مردم بيعت خود را از من فسخ كنيد و مرا از خلافت عزل كنيد زيرا تا على در ميان شما است من بهترين شما نيستم،با اين حال) پس از مرگ خود آن را براى ديگرى بست(و وصيت كرد كه پس از من عمر خليفه است)هر آينه اين دو نفر خلافت را چون دو پستان شتر ميان خود قسمت كردند،(آنگاه على عليه السّلام بر سبيل تمثل اين شعر اعشى را خواند:) چه اندازه فرقست ميان امروز من كه بر بالاى شتر سوار و برنج و سختى سفر گرفتارم،و ميان آن روز كه نديم حيان برادر جابر و در ناز و نعمت بودم(يا چقدر فرق است ميان روزگار من و روزگار حيان برادر جابر كه در كمال خوشى و آسودگى بسر مى برد).

(مترجم گويد:اين شعر از جمله اشعارى است كه اعشى در مدح عامر و هجو علقمه گفته است، و حيان و جابر پسران سيمين بن عمرو بوده اند،و حيان در شهر يمامه فرمانروا و داراى ثروت سرشارى بود،و هر ساله از جانب كسرى پادشاه ايران تحف و هداياى بسيارى براى او ميفرستادند،و رويهمرفته در كمال خوشى و آسودگى و عيش روزگار خود را مى گذرانيد و اعشى شاعر نيز نديم و همنشين او بود تا اينكه زمانى بسفر رفت و از آن خوشيها و شادكاميهائى كه در زمان همنشينى با حيان داشت دور شد،و در برابر بسختيهاى سفر و كوهان شتر دچار شد و در اين شعر فرق بسيارى كه ميان اين دو حال او بوده بيان مى كند،و يا مقصودش بيان فرق ميان حال خود و حال حيان است كه روزگار من با اين سختى و رنج كجا، و روزگار حيان با آن خوشيها و آسودگى ها كجا،و بنا بر معناى اول منظور امام عليه السّلام از تمثل باين بيت بيان فرق ميان حال خود است در روزگار زنده بودن رسول خدا(ص)و عزت و احترامى كه در نظر آن حضرت و مسلمانان داشت و ميان روزگار پس از رحلت آن حضرت(ص)و خلافت ابى بكر و خانه نشينى و غم و اندوه بسيارى كه بر آن حضرت عليه السّلام وارد شد،و بنا بمعناى دوم منظور بيان فرق ميان حال خود است و حال آنان كه در اثر رسيدن بخلافت و مقاصد باطلۀ خود خوشحالند،و شايد معناى اول ظاهرتر باشد).

پس أبو بكر خلافت را در جاى ناهموار و درشتى قرار داد(اشاره بخوى تند عمر است)كه برخورد

ص: 284

با آن آزار دهنده و ملال آور بود،و زخم(زبان)آن(مرد تندخو و سنگدل)سخت بود، صاحب آن خوى تند مانند آن كس بود كه بر شترى چموش و سركش سوار گشته،كه اگر مهارش را بكشد بينى شتر پاره و مجروح شود،و اگر رها كند خود دچار سختى و مشقت گردد(و شتر نافرمان سركش او را بهر جا خواهد برد و بهر پرتگاهى دراندازد)لغزش او(و اشتباهش در مسائل دين)بسيار،و عذر خواهيش(از اشتباهات بيشمارى كه مى كرد)اندك بود،پس بخدا سوگند مردم(در آن زمان)دچار خبط و اشتباه و رميدگى(از در خانۀ خاندان رسالت)گشتند،و گرفتار تلون(و رنگهاى باطل)و دورى از حق شدند(در آن روزگار نيز من صبر ورزيدم)تا اينكه مرگ او(نيز)در رسيد،پس خلافت را بطور شورا در ميان گروهى نهاد كه مرا هم يكى از آنان پنداشت(و دانسته يا ندانسته مرا همرتبۀ ايشان كرد)پس بار خدايا(تو ميدانى) و از تو يارى طلبم براى آن شورائى كه تشكيل شد(داستان شورا در فصل(47)گذشت)چگونه براى مردم شك و ترديد در بارۀ من با آن دو نفر نخستين ايشان(يعنى ابو بكر و عمر)پيدا شد و مرا با آن دو برابر دانستند تا بدان جا كه اكنون با اين گونه مردمان(يعنى اهل شورا)همرديف شده ام؟!ولى باز هم شكيبائى نموده(صبر كردم و)در بلندى و پستى از آنها پيروى نموده(و روى مصلحت اسلام و مسلمين با ايشان مماشات كردم)و در تمام اين مدت طولانى شكيبائى ورزيده بمحنت و اندوه تحمل كردم،پس مردى از ايشان(آن پنج نفرى كه در شورا بودند)بخاطر حسد و كينه اى كه داشت از حق رو گردان شد(مقصود سعد بن ابى وقاص است)و آن ديگر(يعنى عبد الرحمن بن عوف)براى دامادى خود(با عثمان)دست از حق شسته(و در راه باطل قدم نهاد)با چيزهاى زشت ديگرى(كه باعث اين بيعت شد،يعنى تنها رعايت دامادى آن مرد سبب اين كردار خلاف حق و حقيقت نگشت بلكه چيزهاى زشت ديگرى نيز در كار بود) تا اينكه سومين آن گروه(يعنى عثمان بخلافت)برخاست در حالى كه انباشته كرد(و پر نمود)هر دو جانب خود را:(يعنى ميان جاى بيرون دادنش و جاى خوردنش را،و بهمدستى او پسران پدرش(بنى اميه كه خويشاوندان او بودند)شتافتند و مال خدا را چنان(با اشتها)ميخوردند كه شتر گياه(و علف)بهار را ميخورد،تا اينكه پرخوريش او را بزمين افكند(و مرگش را رساند)و كردارش سبب سرعت در قتل او شد،

ص: 285

پس(در آن هنگام كه عثمان كشته شد)چيزى مرا برنج و هراس از مردم نيفكند جز اينكه ديدم ايشان گروه گروه(و دسته دسته پشت سر هم)مانند موى گردن كفتار بسوى من هجوم آوردند و از من در خواست كردند كه با ايشان بيعت كنم،و چنان از هر سو بسرم ريختند كه هر آينه حسن و حسين زير دست و پا رفتند،و دو طرف جامه و رداى من پاره شد،و چون بكار خلافت قيام كردم گروهى(مانند طلحه و زبير)پيمان بشكستند،و گروهى ديگر(چون خوارج نهروان)از دين بيرون رفتند،و دستۀ ديگر(مانند معاويه و همدستانش)ستم كردند،گويا اينان نشنيده اند كه خداى تعالى فرمايد:«اين خانۀ آخرت را قرار دهيم براى آنان كه نجويند برترى در زمين و نه تبهكارى و سرانجام نيك از آن پرهيزكاران است»(سورۀ قصص آيۀ 83)؟چرا بخدا سوگند اين آيه را شنيده و بذهن خود سپرده اند لكن دنياى اينان در چشمانشان آراسته شده و زيورش آنان را فريفته است.

آگاه باشيد سوگند بدان خدائى كه دانه را شكافت و انسان را آفريد اگر آن گروه(بسيار نزد من) حاضر نميشدند،و با بودن ياور،حجت(در آن روز بر من)تمام نشده بود،و(اگر نبود)آن پيمانى كه خداوند از زمامداران گرفته باينكه تن بسيرى ستمكار و گرسنگى ستمديده ندهند هر آينه مهار(شتر)خلافت را بكوهانش ميافكندم،و هر آينه آب ميدادم پايان آن را بجام آغاز آن(يعنى چنانچه پيش از آن در زمان آن سه خليفه غاصب آن را رها كرده و وانهادم،پس از ايشان نيز كنار رفته مردم را بحال سرگردانى و گمراهى خود واميگذاشتم)و همانا مى فهميدند كه اين دنياى(بى ارزش)ايشان پيش من بى ارزش تر است از عطسۀ بز ماده(يعنى دنيا از آب بينى اين حيوان در نظر من پست تر است)ابن عباس گويد:پس(در اين هنگام)مردى از دهات عراق برخاست و نامه اى بدست آن جناب داد و(با اين عمل)سخن آن حضرت را بريد،ابن عباس گويد:من در زندگى بر چيزى افسوس نخوردم و از پيش آمدى اندوهگين نشدم باين اندازه كه از بريده شدن سخن امير المؤمنين عليه السّلام افسوس خورده و اندوهگين شدم،پس چون از خواندن

ص: 286

نامه فارغ گشت عرضكردم:اى امير مؤمنان كاش سخن را از آنجا كه بريدى ادامه ميدادى؟فرمود:

هيهات:چقدر دور است(كه ديگر مانند آن سخنان دوباره گفته شود)اين هم(كه ديدى مانند)شقشقۀ شترى بود كه بيرون آمد و سپس بجاى خود برگشت(شقشقه كف دهان شتر است كه هنگام هيجان با غرش از دهنش بيرون آيد و بشكل شش گوسفند است و در نگاه اول بيننده ممكن است آن را با زبان اشتباه كند).

نيرومند نشوند كسانى كه اكنون بشما چيره گشته اند و(اگر)پيروى كردن(آنكه را از او بايد پيروى كنيد)بر هم نمى زديد،و آن را از كسى كه اهل اطاعت است در ميان خود دور نميساختيد(باين روز دچار نمى شديد) حيران و سرگردان شده ايد چنانچه بنى اسرائيل در زمان موسى سرگردان شدند،و(اين سخن را)براستى ميگويم كه پس از من سرگردانى شما بواسطۀ ستم و جورتان بفرزندان من چند برابر سرگردانى بنى اسرائيل خواهد شد،پس اگر كامل گردانيد آشاميدن اول را و پر شويد از آشاميدن دوم از پادشاه شجرۀ ملعونه در قرآن(يعنى روزگار آينده پشت سر هم بفرمان خلفاى بنى اميه تن دهيد و پيروى از آنها بنمائيد) هر آينه بآواز دهندۀ بگمراهى گرد آمده ايد،و با شتاب بسوى باطل رفته ايد،سپس دعوت كنندۀ بحق را فريب داده،و از نزديكترين مردمان برسول خدا(ص)از مردم بدر بريده،و بدورترين مردمان از فرزندان «حرب»(كه جد بنى اميه است)پيوند كرده ايد،و اگر آنچه در دست ايشان است آب شود(و خلافت از چنگشان برود)هر آينه آزمايش براى پاداش نزديك شده،و پرده بيكسو رفته،و دوران بسر آمده و وعدۀ حق نزديك شده،و ستارۀ از جانب مشرق براى شما آشكار گردد،و ماه(آسمان)شما پر و كامل بيرون آيد،و چون اين مطلب آشكار شد بتوبه باز گرديد و از گناه كنده شويد،و بدانيد كه اگر شما پيروى آنكه از مشرق طلوع كرده بنمائيد(مقصود امام زمان عليه السّلام است)شما را براه رسول خدا(ص)ببرد،پس از كرى درمان خواهيد شد،و از گنگى شفا يابيد،و از رنج زورگوئى و زحمت راه جوئى آسوده خواهيد گشت،و بار گران(پيروى ناحقان را)از گردن خواهيد انداخت،پس دور نكند خداى رحمان(از رحمت خود)كسى را جز اينكه خود سرباز زند(و با ارتكاب گناهان خويشتن را از شايستگى گرفتن فيوضات بيرون برد)و خود را از نگهداشتن از گناه جدا كند،و زود باشد كه بدانند آنكه ستم كردند بچه بازگشتگاهى بازگشت كنند.

ص: 288

نياورند،از زشتى خوددارى نكنند، چگونه(خود دارى كنند)در صورتى كه در كارهاى نامعلوم پناهگاهشان دلهاى خودشان است(و بجاى اينكه در احكام مشكله و مسائل پيچيده به قرآن و پيشوايان دين مراجعه كنند بنظر خويشتن رفتار نمايند اگر چه مخالف دستور خدا باشد)هر يك از ايشان امام و پيشواى خودش ميباشد (و چنين پندارد)كه در آنچه بنظرش رسيده بندهاى محكم و استوارى را گرفته است،نيروى راه حق و پيمودن آن را ندارند،و بر خود نيفزايند جز دورى(از راه حق)را،و اين(دورى از حق) بخاطر شدت انس و خو گرفتن بهمديگر است و تصديق برخى از ايشان بعضى ديگر را(يعنى اگر اين شدت انس و تصديق كردن يك ديگر نبود اين اندازه از راه حق دور نميشدند)و همۀ اينها براى كنار رفتن و دورى گزيدن از آن چيزيست كه رسول خدا(ص)بارث نهاده،و گريختن از آنچه آفريدگار آسمانها و زمينهاى دانا و آگاه بآن پيمبر گرامى فرو فرستاده است،پس اينانند گمراهان بى بصيرت،و بناهگاههاى شبهه،و سرداران شك و حيرت،هر كس بخود واگذار شود در گرداب گمراهيها غرق شود، و خداوند بر خود نهاده كه راه راست را بنماياند،تا هلاك شود آنكه هلاك شده(و كفر ورزيده)از روى بينش،و زنده گردد آنكه زنده شده است(و ايمان آورده)است از روى بينش،و همانا خداوند شنونده و دانا است،پس اى(مردمان)چه اندازه شبيه هستند اين گروه بآن امتى كه از زمامداران حقيقى خود جلوگيرى كرده و از صاحب اختياران واقعى خود بيكسو شدند،و اى بسا افسوس(راستى)دل ريش شود و اندوه هميشگى گردد از كردارهاى شيعيان پس از رفتن من كه با نزديكى(زمان)ايشان بدوستى يك ديگر و آميزش و الفت(اندك زمانى نگذرد)كه چگونه برخى از ايشان برخى را بكشند،و اين دوستى و همدمى بدشمنى و كينه تبديل گردد،پس مر خداى را است آن گروهى كه(در اين ميان)اساس و ريشه را از دست داده،و رحل اقامت و تمسك را بدر خانۀ فرع و شاخه افكنند(اشاره بآمدن بنى عباس و انقراض بنى اميه است)آنان كه آرزومند فتح و فيروزى هستند نه از راه آن،و چشم براه شادى و رحمتند نه از برآمدنگاه آن،هر گروهى از ايشان بشاخۀ چنگ زنند،و بهر سو آن شاخه ميل كند آنان نيز بدنبالش

ص: 290

بهمان سو روند، با اين كه خدائى كه سپاس سزاوار اوست و بزودى آنان را چون پاره ابرهاى پائيزى گرد آورد،و ميان ايشان طرح دوستى و الفت اندازد،و همانند ابرهاى متراكم اينان را متراكم و انبوه سازد و درهائى را براى ايشان بگشايد،از جايگاههاى خود همانند سيل خروشان بيرون ريزند بدانسان كه هيچ تپۀ از آن سيل آسوده نماند،و هيچ جاى بلندى جلوگير آن نشود،و هيچ دامنۀ كوهى آن سيل را نگرداند، خداوند ايشان را در ميان شكم دره ها بپروراند و مانند چشمه ها در زمين روان سازد،بوسيلۀ اينان از حريمهاى گروهى جلوگيرى كند(مقصود از حريم آن چيزى است كه هتكش حرام و نگهدارى پاس آن لازم است چون مال و ناموس)و بگمارد ايشان را در شهرهاى گروهى تا واپس گيرند آنچه را آنان بزور گرفته اند، ويران و منهدم سازد بوسيلۀ ايشان ركنى را،و بشكند بدست ايشان پيچيده سنگهاى ارم را(كه دمشق يا اسكندريه است،و محتمل است مقصود از ارم سنگهائى باشد كه در راهها يا بلنديها بكار گذارند كه مردم بدان وسيله راهنمائى شوند چنانچه در لغت بدين معنى آمده،و در بعضى از نسخه ها بجاى«طى»«ملىء»است كه بمعناى پرى است يعنى باندازۀ پرى سنگها...و بنظر مى رسد كه هر دو نسخه دچار تصحيف شده باشد و اللّٰه اعلم)و پر ميكند از ايشان گوديهاى زيتون را(گويند مقصود مسجد دمشق يا كوههاى شام است)سوگند بآن كه دانه را شكافت و انسان را آفريد كه هر آينه آب شود آنچه در دستهاى ايشان است پس از پابرجاشدنشان در شهرها و بزرگى كردن بر بندگان چنان قير و سرب در آتش آب شود(اشاره بزوال سلطنت بنى عباس است)و اميد است خداى تعالى شيعيان مرا پس از جدائى و پراكندگى براى بدترين روز اين گروه گرد آورد،و براى هيچ كس نيست كه در كارها چيزى را براى خدا اختيار كند بلكه اختيار و كارها همگى براى او است.

ص: 291

بفكر افتاد كه شايد طريف نتواند در گرفتن انتقام خون پدر باو كمك كند،در پنهانى بنزد خالد بن سدوس كه از قبيلۀ ديگرى بود رفته بر او وارد شد،قبيلۀ بنى جديله كه از جريان آگاه شدند شتران امرء القيس را بيغما و غارت بردند،امرء القيس براى باز گرداندن شترانش از خالد كمك خواست،خالد گفت:شترهاى سوارى ديگرى كه همراه دارى بمن بده تا بروم و آن شتران بيغما رفته را از بنى جديله باز گيرم،امرء القيس پذيرفته آن شتران را نيز باو داد،خالد با چند تن از ياران خود بر آن شترها سوار شده در پى بنى جديله برفت و چون بآنها رسيد گفت:شتران امرء القيس كه مهمان من است بدهيد و اينها نيز شتران او است،آنها سخنش را نپذيرفته و كار بنزاع كشيد پس بنى جديله حمله كرده اين شتران را نيز از خالد و همراهانش باز گرفتند و برخى گويند:خالد با بنى جديله سازش كرده بود و اين حيله را انديشيد كه اين شتران باقى مانده را نيز از دست امرء القيس بيرون برد،و بهر صورت چون امرء القيس از اين غارت دوم آگاه شد قصيده اى ساخت كه شعر اول آن همين شعر بود،و غرض امام عليه السّلام از تمثيل باين شعر اين است كه داستان خلافت و آن سه خليفه و جريان سقيفه كه آن همه هو و جنجال در اطرافش كردند واگذار) و بيا به پيش آمد بزرگى كه اكنون در بارۀ پسر أبى سفيان(معاويه دچارشده ايم)گوش فرا ده،پس براستى روزگار پس از گريانيدن مرا بخنده آورد(و از بسيارى شگفتى بخنده آمده ام)و شگفتى نيست،و بخدا سوگند اين مردم از رفق كردن و هموارى و مدارا كردن من مأيوس و نااميد گشته اند(و ميدانند كه من مرد مسامحه و مدارا كردن با كسى نيستم)و(مانند معاويه)خدعه گرى و دوروئى(از من)در بارۀ خدا ميخواهند،و چه اندازه(اين كار)از من دور است(يعنى من اهل مداهنه و خدعه گرى نيستم)و ميان من و ايشان آب و باء آور را آميخته و درهم نمودند(و فتنه و فساد و جنگ و خونريزى بر پا كردند)پس اگر از ما سختيهاى غم و اندوه بر طرف گردد آنان را براه حق محض(و خالص)ميبرم،و اگر جور ديگرى شد (و بعناد و دشمنى خود ادامه داده قدم در راه حق نگذاشتند)پس براى گمراهى ايشان بسبب اندوه و افسوس خود را تباه مگردان و هلاك مساز و بر مردم فاسق و تبه كار افسوس مخور.

ص: 293

4-و از آن جمله است گفتار آن حضرت عليه السّلام بمردى كه شنيد از دنيا نكوهش كند بدون شناسائى باينكه چه بايد در بارۀ آن بگويد،(پس آن حضرت عليه السّلام فرمود:)دنيا سراى راستى است براى كسى كه (گفتار)آن را باور كند،و سراى آسودگى و ايمنى است(از عذاب الهى)براى كسى كه فهم كرد از آن (و از دگرگونى وزير و رو شدن آن پند گرفت)و خانۀ توانگرى است براى آن كس كه توشه از آن بردارد،و جاى بجا آوردن عبادات و بندگى نمودن پيمبران خدا،و جاى فرود آمدن وحى الهى است، نمازخانۀ فرشتگان خدا و جاى تجارت اولياء او است،كه در آن رحمت و فضل(او را)بدست آورده و بهشت را بسود بردند،پس كيست اين كس كه دنيا را نكوهش كند در حالى كه دنيا مردم را بدورى خود(از ايشان)آگاه ساخت،و بجدائى خويش آواز داد،و به نيستى خود خبر داد،و بوسيلۀ شادى خويش آنان را بشادى آخرت آرزومند كرد،و بسبب بلاء و گرفتارى خود از بلاء و گرفتارى آخرت ترسانيد،براى بيم دادن و بر حذر داشتن و ترغيب و ترساندن،پس اى كسى كه دنيا را نكوهش كنى و بنيرنگ آن فريفته شده اى،كجا دنيا تو را فريب داد؟آيا بجاهاى بر خاك افتادن پدرانت و پوشيده شدن آنها،يا بخوابگاههاى مادرانت در زير خاك؟چه بسيار با دستهاى خود(بيماران را)يارى نمودى،و چه بسا با آن دو(دردمندان را) پرستارى كردى،و براى آنان بهبودى خواستى،و(پس از تشخيص درد)از پزشكان راه چاره و خاصيت دارو را پرسيدى،و بزارى براى ايشان دارو درخواست نمودى ولى با در خواست خود سودى بآنان نرساندى و با شفاعت خود شفيع آنان نگشتى؟(اينها همه براى تو سرمشق بود)و بحقيقت دنيا بوسيلۀ ايشان جاى بخاك افتادن و خوابگاهت را در زير خاك بتو نماياند آنجائى كه گريه ات بتو سود نبخشد،و دوستانت ترا از(گرفتارى)بى نياز نكنند.

5-و از آن جمله است گفتارش عليه السّلام كه فرمود:اى گروه مردم بگيريد(و بخاطر بسپاريد)از من

ص: 295

پنج چيز را كه سوگند بخدا اگر چهارپايان خود را براى پيدا كردن آنها كوچ دهيد هر آينه آنها را لاغر خواهيد كرد پيش از آنكه مانند آنها را بيابيد:

(1)اميد نداشته باشد هيچ يك از شما جز بپروردگار خود.

(2)و نترسد مگر از گناه خود.

(3)و شرم نكند دانشمند هر گاه از چيزى كه نمى داند پرسش شود از اينكه بگويد:خدا ميداند (يعنى از پيش خود پاسخ ندهد.) (4)و شرم نكند كسى اگر چيزى را نميداند از اينكه آن را بياموزد(زيرا اگر شرم از آموختن داشته باشد هميشه در نادانى باقى بماند).

(5)و شكيبائى از ايمان مانند سر است از تن،و ايمان نيست براى كسى كه صبر و شكيبائى ندارد.

6-و از سخنان آن حضرت عليه السّلام است كه فرمود:هر گفتارى كه ذكر خدا در آن نباشد(و خدا در آن ياد نشود)آن گفتار لغو و بيهوده است،و هر خوشى كه انديشه در آن نباشد غفلت و فراموشى است،و هر نگاه كردنى كه پند و عبرت در آن نباشد سرگرمى بيهوده است.

7-و گفتارش عليه السّلام:كسى كه خود را(بوسيلۀ بندگى و اطاعت)بخرد و(بدان وسيله)خود را(از عذاب رستاخيز)آزاد كند مانند آن كس نيست كه خود را(بخواهش هاى نفسانى)بفروشد و خويش را هلاك سازد.

8-و گفتارش عليه السّلام:هر كه پيشى گرفته شد(و ديگران از او جلو افتادند)او براى سايه آفتاب خورد،و هر كه پيشى گرفته شد او براى آب تشنگى كشد.

9-و گفتارش عليه السّلام:ادب نيكو(و روش و خوى پسنديده)از حسب(و بزرگى و شرف فاميلى يا چيزهاى ديگر)جايگيرى كند(يعنى كسى كه ادبش نيكو است ولى حسب نيكوئى ندارد همان ادب نيك او جاى بى بهره گى او را از حسب خوب بگيرد).

ص: 296

10-و گفتارش عليه السّلام:مرد كناره گيرى از دنيا هر چه دنيا براى او بزر و زيور خود بيفزايد (و بيشتر خود را براى او زينت دهد)او بر گريختن و پشت كردن از آن بيفزايد.

11-و گفتارش عليه السّلام:آميخته ترين نسبها محبت و دوستى است،و شريف ترين حسبها علم و دانش است.

12-و گفتارش عليه السّلام:اگر سرگرمى بكارى موجب سختى و كوشش و رنج است پس فراغت هميشگى (و تن بكار ندادن)موجب فساد و تباهى است(يعنى اگر چه كار كردن رنج و سختى و كوشش همراه دارد ولى بهتر از تن بكار ندادن و از زير بار آن بيرون رفتن است زيرا آن باعث تباهى انسان است).

13-هر كه در زد و خورد و نزاع از حد بگذراند و پافشارى كند گناه كرده،و هر كه در آن كوتاهى كند با او دشمنى شود(يعنى ميانه روى را نبايد در اين باره از دست داد).

14-گذشت و عفو از شخص پست او را تباه كند بهمان اندازه كه از شخص كريم و بزرگوار او را بدرستى و صلاح آورد(يعنى همان اندازه كه عفو از كريم موجب اصلاح او گردد بهمان اندازه عفو از شخص پست موجب فساد و تباهى او گردد).

15-هر كه بزرگواريها را دوست دارد(و ميخواهد بدانها رسد)از محرمات اجتناب ورزد.

16-هر كس گمانهاى مردم باو خوب شد(و باو خوش گمان شدند)مردان بچشمهاى خود(از راه رشگ و دشمنى)او را بنگرند.

17-نهايت بخشش وجود اين است كه از خود بدهى آنچه توانائى و طاقت آن را دارى.

18-آنچه بناچار واقع خواهد شد دور نيست،و آنچه نخواهد شد نزديك نخواهد بود.

19-نادانى مرد بعيبهاى خود از بزرگترين گناهان او است.

ص: 297

20-همۀ پاكدامنى در اين است كه انسان بآنچه روزى او شده خوشنود باشد.

21-كاملترين بخششها پايه گذارى بزرگواريها و پذيرفتن غرامتها(و تاوانها است).

22-آشكارترين جوانمرديها وفادارى در دوستى و برادرى است چه در سختى و چه در فراخى(يعنى جوانمرد كسى است كه با رفيق خود در سختى و فراخى يكسان باشد و در هر دو حال آنچه وظيفۀ رفاقت و برادرى است انجام دهد).

23-شخص تبهكار و نابكار كسى است كه اگر خشم كند(در حال خشم)مردم را عيب و سرزنش كند،و اگر خوشنود شود دروغ گويد،و اگر طمع كند بربايد.

24-كسى كه در كارها عقل و خردش بيشتر نباشد،كشتن او در كارها بيشتر خواهد بود(يعنى بهر اندازه از عقل و خرد دور باشد بكشته شدن نزديك است).

25-لغزش دوست خود را بر خود هموار كن براى روز حمله كردن دشمنت(يعنى با ديدن لغزشى از دوست خود او را از دست مده و آزرده خاطرش مكن و براى كمك دادن بتو در روز حملۀ دشمن او را براى خود نگهدار).

26-اعتراف نيكو(بگناهان)گناهان را از ميان بردارد.

27-تباه نشده است از مال تو آنچه(خرج كردنش موجب شود كه)تو را بيناى در كار خود كند و آنچه صلاح تو است بتو بنماياند.

28-ميانه روى(در زندگى و لوازم آن)آسان تر از مشقت و رنج بردن(در تحصيل بيشتر براى زندگى بهتر)است،و خود دارى كردن نگهدارنده تر است انسانى را از برنج در آوردن و مشقت(در تحصيل روزى بيشترى).

ص: 298

29-بدترين توشه براى روز رستاخيز ذخيره گرفتن و برداشتن ستم بندگان است(يعنى ستم كردن ببندگان بدترين چيزى است كه انسان بهمراه خود در قيامت ببرد).

30-هر بهرۀ كه(بانسان رسد و)شكر آن بجا آورده شود از ميان نخواهد رفت.و هر نعمتى كه سپاس آن نشود باقى نخواهد ماند.

31-روزگار دو روز است(يعنى دو حالت دارد)روزى بسود تو است،و روزى بزيانت،پس اگر بسود تو بود(و بر طبق دلخواهت پيش آمد)سرمست مشو،و اگر بزيانت بود بردبارى كن(كه بر اثر صبر نوبت ظفر آيد).

32-چه بسيار عزيز و بزرگمنشى كه خوى(زشتش)او را خوار كند،و چه بسا مرد خوارى كه خوى(نيكو و پسنديدۀ)وى او را بزرگوار و عزيز سازد.

33-كسى كه تجربه در كارها ندارد(و آزموده نشده)گول خواهد خورد(و فريبش دهند)و كسى كه با حق(و حق پرستان)كشتى بگيرد بزمين خواهد خورد.

34-اگر مرگ و اجل دانسته شود آرزو كوتاه گردد.

35-سپاسگزارى زينت و آرايش توانگرى است،و بردبارى زينت گرفتارى و تنگدستى است.

36-ارزش هر كس باندازۀ چيزى(و هنرى)است كه آن را نيكو ميداند(و بكار مى بندد).

37-مردم فرزند كارهاى نيك خود هستند.

38-انسان در زير زبان خود پنهان است( تا مرد سخن نگفته باشد ***عيب و هنرش نهفته باشد

).

ص: 299

39-كسى كه با خردمندان(در كارها)مشورت كند،بآنچه صواب است راهنمائى شود.

40-كسى كه باندك قناعت كند،از بسيار(و زياد)بى نياز گردد،و كسى كه به بسيار بى نياز نشود،بچيز اندك و پست نيازمند شود.

41-كسى كه ريشه هاى(درخت وجود يا ايمان حسب و نسب)او تندرست و سالم باشد،شاخه هايش بارور خواهد بود.

42-كسى كه آرزومند از انسانى باشد از او انديشناك خواهد بود،و كسى كه دانشش از شناسائى چيزى كوتاه است آن چيز را نكوهش كند.

43-و از سخنان آن حضرت عليه السّلام است كه در بيان حال و چگونگى انسان فرمايد:شگفت ترين چيزى كه در انسان است دل اوست،و براى آن سرمايه هائى از حكمت(و صفاتى پسنديده)است و براى آن صفات و سرمايه ها نيز دشمنانى است،پس اگر اميد در آن راه يابد طمع آن را خوار سازد،و اگر طمع در آن بجوش آيد حرص آن را نابود سازد،و اگر نوميدى بآن دست يابد حسرت و افسوسش ميكشد، اگر خشم و تندخوئى براى آن پيش آيد غضب بآن سخت گيرد،اگر بخوشنودى در كارى خاسته اش برآورده شود خود دارى(از كارهاى ناپسند)را فراموش كند،اگر ترس بآن رسد دورى جستن(از كار)او را سرگرم كند،اگر آسودگى و امنيت خاطر براى او فراخ و دامنه دار شود غرور و خود بينى آن را بربايد اگر نعمتى برايش تازه گردد بزرگى و بزرگمنشى آن را بگيرد،اگر مصيبت و اندوهى بآن برسد بيتابى رسوايش سازد،اگر مال و ثروتى بچنگ آورد توانگرى آن را سركش كند،اگر تنگدستى آن را بيازارد سختى و بلاء آن را گرفتار و مشغول كند،اگر گرسنگى بر آن سخت گيرد ناتوانيش از پاى درآورد،اگر

ص: 300

در سيرى از حد بگذراند شكمپرى آن را برنج اندازد،پس هر كوتاهى از اندازه آن را زيان رساند،و هر زيادى از حد آن را تباه گرداند.

44-و از سخنان آن حضرت عليه السّلام است كه هنگامى شاه زنان دختر پادشاه ايران اسير گشت(و او را بمدينه بردند)آن حضرت از او پرسيد:پس از داستان فيل چه چيز از پدر خود بياد دارى؟گفت:از او بياد دارم كه ميگفت:هر گاه ارادۀ خداوند بر كارى قرار گيرد طمعها در برابر آن خوار گردد، و هر گاه زمان كسى بسر آيد مرگ او در تدبير و حيله است(يعنى همان حيله و تدبيرى كه براى رفع مرگ انديشيده موجب مرگ او شود)حضرت عليه السّلام فرمود:چه نيكو است آنچه پدرت گفته است،خوار و زبون ميشوند كارها در برابر تقديرات تا بجائى كه مرگ در تدبير باشد.

45-و از سخنان آن حضرت عليه السّلام است:هر كه بر چيزى يقين داشت و(در بارۀ همان چيز) شكى باو عارض شد بر همان يقين خود برود(و اعتنائى بشك نكند)زيرا شك جلوگير يقين نشود.

46-و فرمود عليه السّلام:مؤمن كسى است كه از خود در رنج و تعب است ولى مردم از او آسوده اند.

47-و فرمود:كسى كه كسالت و كاهلى ورزد حقى كه از خداى تعالى بگردن او است نتواند اداء كند.

48-بهترين عبادتها:بردبارى،و خموشى،و چشم براه فرج بودن است.

49-صبر و بردبارى سه گونه است:صبر بر مصيبت،صبر بر گناه و نافرمانى،صبر بر اطاعت

ص: 301

و فرمانبردارى.

50-شكيبائى و زير مؤمن است،و دانش رفيق و دوست اوست،و مدارا كردن برادر او،و نيكى پدر اوست،و صبر فرمانده لشكر اوست(يعنى دارندۀ اين صفات پسنديده است و آنها از او دور نشوند).

51-سه چيز است كه از گنجهاى بهشت است:پنهان داشتن صدقه(يعنى در پنهانى صدقه دادن) و پوشيده داشتن بلا و مصيبت،و پنهان داشتن درد و بيمارى.

5-بهر كه خواهى نيازمند شو تا در نتيجه اسير او شوى،و از هر كه خواهى بى نياز باش تا در نتيجه همانند او باشى،و احسان كن بهر كه خواهى تا امير او باشى.

53-و ميفرمود عليه السّلام:با فسق و فجور(تبهكارى و كارهاى زشت چون زنا و قمار)توانگرى نخواهد بود(يعنى دارائى را بر باد خواهد داد)و آسايش براى حسود نيست،و براى شخص افسرده و دلتنگ دوستى و محبت نيست(و در برخى از نسخه ها«ملوك»بجاى«ملول»است يعنى براى پادشاهان دوستى نيست يعنى نمى توان بدوستى آنان دلگرم شد).

54-و بأحنف بن قيس فرمود: سكوت كننده(در كارى)برادر راضى و خوشنود(بدان كار)است و هر كه با ما نيست(و بسود ما كار نكند)با دشمن ما(و بزيان ما)خواهد بود.

55-و فرمود عليه السّلام:سخاوت و بخشش از كرم طبيعت انسانى است،و منت نهادن تباه كنندۀ احسان است.

56-رفت و آمد نكردن و احوالپرسى ننمودن با دوست و رفيق سبب جدائى است.

57-و ميفرمود عليه السّلام:سخنان بى اساس تودۀ مردم در بارۀ چيزى نشانۀ شدن آن است(يعنى همين كه زبانزد مردمان گشت خواهد شد).

ص: 302

58-و فرمود عليه السّلام:روزى را بجوئيد زيرا آن ضمانت شده از براى جوينده اش(و بدون كوشش بكسى روزى ندهند).

59-چهار گروهند كه دعايشان برنگردد(و مستجاب شود):

(1)دعاى پيشواى دادگستر در بارۀ رعيت خود.

(2)دعاى فرزند نيكوكار در بارۀ پدرش.

(3)دعاى پدر نيكوكار در بارۀ فرزندش.

(4)دعاى ستمديده و مظلوم(زيرا)خداوند فرمايد:بعزت و جلال خودم سوگند كه داد خواهى و انتقامجوئى كنم براى تو اگر چه پس از گذشتن زمانى باشد.

60-بهترين توانگريها درخواست نكردن است،و بدترين فقر و نداريها فروتنى بخود بستن است.

61-كار نيك و احسان نگهدارندۀ از هلاكت است،و مدارا كردن(و برفق و ملايمت رفتار نمودن) جلوگير لغزش و افتادن است.

62-خندانى كه بگناه خود(در برابر خداى تعالى)اعتراف كند بهتر است از گريانى كه (بكردار خود)بپروردگارش ببالد.

63-اگر تجربه ها نمى بود راههاى(كار)بر مردم گم ميگشت.

64-هيچ ساز و برگ(و سپاهى براى انسان)سودبخش تر از عقل و خرد نيست و هيچ دشمنى زيان آورتر از نادانى و جهل نيست.

65-هر كس دامنۀ آرزويش پهناور و وسيع باشد،عمل و كردارش(براى آخرت)كوتاه گردد.

ص: 303

66-سپاسگزارترين مردم(در برابر نعمتهاى پروردگار)آن كس است كه قناعتش بيشتر باشد، و ناسپاسترين ايشان كسى است كه حرص و آزش بيشتر باشد.

و مانند اين سخنان حكيمانه اندرز بخش بسيار است كه مادر اينجا همه را نياورديم تا سخن بدرازا نكشد و كتاب طولانى نگردد،و در آنچه آورديم براى خردمندان كفايت است.

بگردانيمش او را آيت و نشانه اى براى مردم و رحمتى از ما بوده است كارى گذشته»(سورۀ مريم آيه 20-21) و از جمله آيات و نشانه هاى خداى تعالى در بارۀ حضرت مسيح عيسى بن مريم عليه السّلام اين بود كه در گهواره سخن گفت و اين كارى بود بر خلاف عادت و موجب شگفتى بينهايت،و از معجزات حيرت افزا براى خردمندان بود،و از آيات و نشانه هاى خداى تعالى در بارۀ امير المؤمنين عليه السّلام كامل بودن خرد و عقل او و سنگينى و وقارش و شناسائيش خداوند و رسول او را(ص)بود با اينكه بحسب ظاهر خردسال بود آنگاه كه رسول خدا(ص)او را بخود خواند و تصديق و اقرار از او خواست در زمرۀ كودكان بود و در همان حال بود كه رسول خدا(ص)او را وادار بشناختن حق خود و شناسائى آفريدگار و يگانگى او نمود،و با او پيمان در پنهان داشتن آنچه باو سپرده بود و نگهدارى آن و رساندن امانت بست،و على عليه السّلام در آن زمان بنا بگفتۀ برخى هفت سال،و بگفتۀ ديگر نه سال،و بگفتۀ بيشتر مورّخين ده سال داشت،پس كامل بودن عقل او(در آن زمان و پيدا كردن معرفت بخدا و پيمبرش(ص)نشانۀ روشنى بود از خداى تعالى در او،كه بر خلاف عادت بود و بدين وسيله خداوند راهنمائى فرمود بمرتبۀ والاى او نزد خود،و مخصوص بودنش بخود،و شايستگى او را براى آنچه باو واگذار شد يعنى پيشوائى مسلمانان و حجت بودن او بر همگى مردمان،و در نتيجه در زمينۀ اعجاز و خرق عادت همانند عيسى و يحيى عليهما السّلام بود چنانچه بيان داشتيم،و اگر در اين باره كامل نبود و فزونى عقل و خردش نبود،و شناسائى و معرفت بخداى تعالى نداشت رسول خدا(ص)او را وادار باقرار به پيامبرى خود نميكرد،و ايمان بخود و تصديق رسالتش را باو لازم نمى ساخت،و او را باعتراف بحق خود دعوت نميفرمود،و پيش از آنكه بهيچ يك از مردم جز خديجه همسرش دعوت خود را آشكار كند

ص: 305

بوسيلۀ او افتتاح دعوت نميكرد(و پس از خديجه نخستين كسى كه رسول خدا(ص)نزد او دعوتش را آشكار كرد على عليه السّلام بود) و او را امين بر اسرار خود كه دستور بنگهداريش كرد نميفرمود،و او را از ميان همۀ همسالانش در آن زمان براى اين كار اختيار نمى نمود،و تنها او را از ديگران مخصوص نميداشت،اينها همه ميرساند كه آن حضرت عليه السّلام با خردساليش بحد كمال رسيده و بخداى تعالى و پيامبرش(ص)پيش از بلوغ عارف و آشنا بود و همين معناى گفتار خداى تعالى است كه در بارۀ حضرت يحيى عليه السّلام فرمايد:«و داديمش حكم را در كودكى»(سورۀ مريم آيه 12)زيرا حكمى روشنتر از شناسائى خدا نيست و آشكارتر از علم بنبوت رسول خدا(ص)،و پديدارتر از توانائى بر استدلال نخواهد بود،و بهتر از اين نيست كه طرز انديشه و تفكر و راههاى بدست آوردن احكام خدا و رسيدن بحقائق پنهانى و ناديدنى را بداند،و بنا بر آنچه گفتيم ثابت شود كه خداى تعالى در بارۀ أمير المؤمنين عليه السّلام خرق عادت فرمود،و(او را)بوسيلۀ نشانۀ روشنى خود با دو تن از پيمبرانش كه قرآن در بارۀ نشانه هاى بزرگ آنان گويا است برابر نمود چنانچه شرحش گذشت.

در همۀ مراحل بسلامت جسته باشد و گرفتار شرى از شرور نشده و دچار جراحت و عيبى نگشته باشد جز امير المؤمنين عليه السّلام ديده نشد،و تنها او بود كه در اين مدت طولانى در جنگهاى بسيارى كه كرد زخمى كارى از دشمن نخورد،و در هيچ معركۀ گرفتار عيب و نقص نگشت،و كسى از دلاوران بر او دست نيافت تا اينكه جريان آن حضرت عليه السّلام با پسر ملجم لعنه اللّٰه پيش آمد و آنهم بصورت غافلگير كردن آن حضرت عليه السّلام انجام شد،و اين مطلب خود از عجائب روزگار است كه خداوند او را بدين نشانه و امتياز يگانه ساخته،و او را بفنون آن آشنا فرموده،و بدين وسيله بمكانت و رتبۀ او در نزد خود،و اختصاص آن حضرت بدان كرامتى كه بواسطۀ آن بر همۀ مردمان برترى جسته راهنمائى فرمود.

دشمنان آن حضرت بسيار،و همگى سعى و كوشش داشتند فضائل او را بپوشانند و حقش را انكار نمايند،و با اينكه (قدرت)دنيا بدست دشمنانش بود،دشمنانى كه با دوستان آن حضرت مخالف بودند،و سلطنت دنيا نيز در دست آنان بود و مردم را بخاموش كردن نور او و پامال كردن فضائلش وادار ميكردند،و(با اين همه) خداوند جريان عادى را(كه ميبايست يكسره نام او از ميان برود)در بارۀ او بهم زد،و با رساندن فضائل او بهمه جا،و آشكار كردن منقبتهايش،و مسخر كردن همگان را باينكه باين فضائل اعتراف نموده و صحه بر آن نهند،و نقشه هاى دشمنان او را در پرده پوشى كردن و انكار مناقب او بهم زد،(و با اين جريانات خداوند حساب او را از ديگران جدا كرده عادت و معمول را بخاطر او باطل كرد)تا حجت را در بارۀ او تمام نموده،دليل حقانيت او را آشكار سازد،و چون عادت در بارۀ ديگران جز آن حضرت عليه السّلام بر خلاف اين است و اگر آن سعى و كوششى كه در خاموش ساختن نام و نشان أمير المؤمنين مبذول داشتند در بارۀ ديگرى انجام داده بودند يكسره از ميان رفته بود،و تنها در بارۀ او بطور استثناء اين عادت بهم خورد،از اينجا روشن گردد كه-چنانچه گفته شد-حساب او بدين نشانۀ روشن از همگان جدا بود.

و اين سخن از شعبى(يكى از مفسران و دانشمندان اهل سنت)معروف است كه ميگفت:هر آينه من از سخنوران و خطباى بنى اميه(بسيار)مى شنيدم كه امير المؤمنين على بن ابى طالب عليه السّلام را بالاى منبرها دشنام ميدهند ولى(با اين همه دشنام)گويا بازوى او را گرفته بآسمان بلندش ميكردند،و مى شنيدم كه بالاى همان منبرها گذشتگان(و آباء و اجداد)خود را ستايش ميكنند ولى گويا پرده از روى مردارى برميدارند(و هر چه آنها را ميستودند گند و عفونتش بيشتر ميشد).

ص: 309

و روزى وليد بن عبد الملك(از روى پند و اندرز)به پسرانش گفت:اى پسران من بر شما باد به (پيروى)دين،زيرا من نديدم كه دين پايۀ چيزى را بگذارد،و دنيا(بتواند)آن پايه و بنا را فرو ريزد،ولى(بسيار)ديدم كه دنيا پايه ها نهاد(و بناها ساخت)و دين همۀ آنها را فرو ريخت(آنگاه از باب نمونه اين جريان را گوشزد آنان كرده گفت:)من هميشه از نزديكان و فاميل خود مى شنيدم كه على بن ابى طالب عليه السّلام را دشنام ميدهند و(خاك روى)فضائل او(ريخته آن)را دفن ميكردند،و مردم را بكينه و دشمنى با او وادار ميكردند،ولى همۀ اين كارها جز اينكه او را بدلها نزديك ميكرد كار ديگرى از پيش نميبرد،و(ميديدم كه)كوشش ميكردند خود را بمردم نزديك نمايند ولى همۀ اين كوششها جز دورى ايشان از دلها(و تنفر مردم از آنها)چيزى نمى افزود.و در اينكه كار بجائى رسيد كه فضائل امير المؤمنين عليه السّلام را پنهان ميكردند و نميگذاردند علماء و دانشمندان آنها را گوشزد مردم كنند براى هيچ خردمندى جاى ترديد نيست،و بطورى(در اين راه كوشيدند)كه هر گاه مردى ميخواست حديثى از امير المؤمنين عليه السّلام روايت كند نمى توانست(بصراحت)آن را بآن حضرت نسبت دهد و نام و نسب او را بر زبان جارى سازد و از روى ناچارى ميگفت:براى من حديث كرد مردى از اصحاب رسول خدا(ص)!يا اينكه ميگفت:مردى از قريش براى من چنين روايت كرد!و برخى ميگفتند:پدر زينب براى من اين حديث را گفت.

و عكرمة از عايشه در حديث بيمارى رسول خدا(ص)و داستان مرگ آن حضرت حديث كند كه در ضمن نقل داستان عايشه گفت:پس رسول خدا(ص)از خانه بيرون آمد و بدو تن از خاندان خود تكيه كرده بود كه يكى از آن دو فضل پسر عباس بود،و چون عكرمة اين حديث را از عايشه براى عبد اللّٰه بن عباس نقل كرد،ابن عباس بعكرمة گفت:آيا آن مرد ديگر را ميشناسى؟گفت:نه،عايشه نامش را براى من نگفت،ابن عباس

ص: 310

گفت:آن مرد ديگر على بن ابى طالب عليه السّلام بود،و مادر ما(عايشه ام المؤمنين)تا آنجا كه ميتوانست نام او را بنيكى ياد نميكرد.

و روش زمامداران ستمگر اين بود كه هر كه نام على عليه السّلام را بنيكى ياد ميكرد او را با تازيانه ميزدند،بلكه در اين راه گردن ميزدند،و مردم را ببيزارى جستن از او وادار ميكردند،و در بارۀ كسى كه براى او چنين پيش آيد عادت بر اين جارى شده كه هيچ نام نيكى از او بجاى نماند تا چه رسد باينكه فضائل او نقل شود،و اين همه مناقب در باره اش روايت شود،يا نشانۀ در حقانيت او بر جاى ماند،و همين كه اين فضائل از او آشكار شده و مناقب او عالمگير گشته و چنانچه گفته شد در ميان شيعه و سنى شايع شده و دوست و دشمن در نقل آن مسخر گشته اند بهم خوردن عادت را در بارۀ او ثابت كند،و راه برهان را بوسيلۀ اين نشانۀ روشن بما آشكار نمايد.

را زنده زنده سقف بر سرشان فرود آوردند، و بگرسنگى و تشنگى شكنجه كردند تا جان بلبشان رسيد،و آنان را ناچار بآوارگى در شهرها و دست كشيدن از خانه و زندگى و زن و فرزند كردند،و(كارى كردند كه مجبور بودند)نام و نسب خود را از بيشتر مردم پوشيده دارند،و بيم و هراس كارشان را بجائى رساند كه از دوستان خود نامشان را پنهان ميكردند تا چه رسد بدشمنان،و كار آوارگى آنان از شهر و ديار بجائى رسيد كه تا دوردست ترين نقاط شرق و غرب و جاهائى كه بطور كلى از آبادى و آبادانى خبرى نبود رفته و آواره شدند،و چنان شد كه بيشتر مردم از شناسائى آنان خوددارى كرده از نزديك شدن و آميزش با آنان ترسناك بودند زيرا بر خود و فرزندانشان از ستمكاران زمان بيم داشتند.

و اينها همه اسباب اين مى شود كه بحساب جريان عادى شالودۀ ايشان بهم ريزد،و ريشه هاى طيبۀ اينان از بيخ و بن كنده شود و عدد اندكى از ايشان بجاى ماند،ولى(از آنجا كه خداوند در همۀ جريانات) چنانچه گفته شد(در بارۀ على عليه السّلام بر خلاف جريان عادى رفتار كرده)با همۀ اين احوال فرزندان آن حضرت بيشتر از فرزندان همۀ پيمبران و مردان شايسته و اولياء خدا است(و براى هيچ يك از آنان اين اندازه فرزند بجاى نمانده)بلكه هيچ كس در عالم نيست كه اين اندازه فرزند از او بجاى مانده باشد،و اينان از فرزند هر كس(كه حساب شود)بيشترند،و از روى تحقيق شهرها از آنان پر گشته،و بر بيشتر اولاد و فرزندان بندگان خدا در شماره برترى جسته اند،با اينكه اينان ازدواجشان در ميان خودشان بود،و از نزديكان خود دختر ميگرفتند،و از وصلت با مردم بيگانه خود دارى مينمودند،و اين خود خلاف و خرق عادتى بود در آن حضرت عليه السّلام چنانچه گفته شد،و نشانۀ روشنى بود در امير المؤمنين عليه السّلام بدانسان كه بيان داشتيم و جاى شك و ترديد در آن نيست و الحمد للّٰه.

ص: 312

خورند و پشتها را بازگردانند»(سورۀ قمر آيۀ 45)و بدون كم و زياد چنان شد كه خداى تعالى فرموده بود.

و خداى عز و جل فرمود:«هر آينه داخل خواهيد شد در مسجد الحرام اگر خدا خواهد در حال آسودگى (و ايمنى)تراشندگان سرهاى خويش و كوتاه كنندگان(ناخن و موى)در حالى كه هراسى(از مشركين) نداشته باشيد»(سورۀ فتح آيه 27)و چنان شد كه خداى تعالى فرموده بود.

و نيز فرمايد:«گاهى كه آيد يارى خدا و پيروزى و ببينى مردم را كه درآيند بدين خدا گروه گروه» (سورۀ نصر آيۀ 1-2).

و نيز خداى سبحان از درون گروهى از مردم منافق خبر داده چنين فرمود:«و پيش خود گويند چرا عذاب نكند خداوند ما را بدان چه گوئيم»(سورۀ مجادله آيه 8)پس خداوند(در اين آيه)از درون آنان و آنچه در دل پنهان كرده بودند آگاهى داد.

و در داستان يهود خداى جل ذكره فرمايد:«بگو اى آنان كه يهود شديد اگر پنداريد كه شما دوستانيد خدا را جز مردم پس آرزو كنيد مرگ را اگر هستيد راستگويان و هرگز آن را آرزو نكنند بدان چه پيش فرستاده است دستهاى آنان و خدا دانا است بستمگران»(سورۀ جمعه آيه 6-7)و چنان بود كه خداى تعالى فرموده بود،و هيچ يك از ايشان جرات نكرد كه آرزوى مرگ كند،و همين جريان خبر آن حضرت را محقق ساخت،و بوسيلۀ آن خداى تعالى از راستگوئى او پرده برداشت،و بوسيلۀ همان به پيغمبرى او راهنمائى فرمود.و مانند اين آيات در بارۀ رسول خدا(ص)بسيار است كه نقل آن كتاب را طولانى كند.

ص: 314

ابن عباس گويد:من از اين سخن بيتاب شدم و ترسيدم مبادا اين مردم كه از كوفه مى آيند از اين شماره كمتر باشند يا زيادتر شوند آنگاه كار بر ما تباه گردد(و مردم بگويند على عليه السّلام دروغ گفت)و همچنان در شمارۀ آنان اندوهناك بودم تا اينكه جلوداران ايشان در رسيدند و من شماره ميكردم و چون نهصد و نود و نه نفر تمام شمردم دنبالۀ ايشان بريد و ديگر كسى نيامد،من گفتم:« إِنّٰا لِلّٰهِ وَ إِنّٰا إِلَيْهِ رٰاجِعُونَ »چه چيز على را وادار كرد بر آنچه گفت؟همين طور كه من در اين انديشه بودم ناگهان شخصى را ديدم كه مى آيد تا اينكه نزديك شد ديدم مردى است كه جامۀ پشمين در بر دارد و شمشير و سپر و آفتابه همراه او است،پس نزديك امير المؤمنين عليه السّلام رفته بوى عرضكرد:دست خود را دراز كن تا با تو بيعت كنم،امير المؤمنين عليه السّلام فرمود:بر چه چيز با من بيعت كنى؟عرضكرد:بر شنيدن(سخنانت)و پيروى(دستوراتت) و جنگيدن در ركاب تو تا مرگم فرا رسد يا اينكه خداوند فتح و فيروزى نصيبت گرداند،حضرت باو فرمود:

نامت چيست؟عرضكرد:اويس،فرمود:تو اويس قرنى هستى؟عرض كرد:آرى،فرمود:«اللّٰه اكبر» حبيب من رسول خدا(ص)بمن خبر داد كه مردى از امت او را(خواهم ديد و)درك خواهم نمود و او را اويس قرنى ميگويد،و او از حزب خدا و رسول اوست مرگش بشهادت(در راه دين)خواهد بود،و(گروه بسيارى)مانند(بسيارى گروه دو قبيله)ربيعه و مضر در شفاعت او(در روز رستاخيز)در آيند،(و بوسيلۀ شفاعتش از آتش دوزخ رهائى يابند)ابن عباس گويد:بخدا(با آمدن اويس و تكميل شدن عدد-هزار- كه مولا فرموده بود)اندوه من برطرف شد.

و از آن جمله بود گفتار آن حضرت عليه السّلام آنگاه كه(در جنگ صفين)مردم شام قرآنها را بر سر نيزه

ص: 316

كردند،و فرقۀ از ياران آن حضرت بشبهه افتادند(و گمان كردند كه اينان راست گفته و پيرو قرآنند) اصرار و پافشارى در صلح و سازش نموده او را بصلح دعوت مينمودند(پس على عليه السّلام)فرمود:واى بر شما همانا اين كار نيرنگى است،و اين مردم قرآن نميخواهند زيرا اهل قرآن نيستند،از خدا بترسيد و بدنبال بصيرتى كه در جنگ با ايشان داشتيد برويد(و اين نيرنگ شما را باز ندارد)و اگر اين كار را نكنيد (و سخن مرا نشنويد)راهها بر شما(بسته و)پراكنده گردد،و پشيمان شويد در آن زمانى كه پشيمانى سودى نبخشد، و جريان چنان بود كه حضرت عليه السّلام فرمود،و همانا مردم پس از داستان داورى و تحكيم كافر شده(بآن حضرت برگشتند)و از كارى كه كرده بودند و از پذيرفتن داورى پشيمان شدند،و شالودۀ كارشان بهم ريخت و سرانجامشان بهلاكت انجاميد.

و هنگامى كه بسوى جنگ با خوارج ميرفت فرمود:اگر ترس از اين نداشتم كه شما تكيه بر اجر بسيار اين جهاد كرده دست از عمل و كردار برداريد هر آينه شما را خبر مى دادم بآنچه بر زبان پيغمبرش(ص) در بارۀ جنگ با اين مردمان از روى بينش و بصيرت بگمراهى ايشان جارى ساخته،و همانا در ميان ايشان مردى است كه دستش كوتاه و ناقص است،و پستانى مانند پستان زنان دارد،و اينان بدترين بندگان خدا و مخلوقات هستند و كشندگان آنها نزديكترين بندگان خدا از نظر تقرب و وسيله ميباشند،و آن مرد كه (حضرت عليه السّلام اوصاف او را فرمود و)مخدج(يعنى ناقص)لقب داشت معروف در ميان آن گروه نبود، و چون كشته شدند على عليه السّلام او را در ميان كشتگان جستجو ميكرد و ميفرمود:بخدا سوگند دروغ نگفتم و بمن دروغ گفته نشده،(و همچنان جستجو نمود)تا او را در ميان كشتگان پيدا كرد و پيراهنش را چاك داده بر شانۀ او غده اى مانند پستان زن بود كه روى آن موئى چند روئيده بود،و هر گاه آن موها(يا آن غده)كشيده ميشد شانه اش با آن كشيده ميشد،و چون رها ميشد شانه بجاى خود باز ميگشت،و چون على عليه السّلام او را يافت تكبير گفت و فرمود:همانا اين مرد عبرتى است براى آن كس كه بينائى جويد.

ص: 317

همان جا(كه هستند يعنى اين سوى نهر)جاى افتادن آنان بر زمين و محل ريختن خونشان است،(اين سخن را گفت) و از جاى برخاست و من نيز با او برخاسته در دل گفتم:سپاس خداى را كه مرا نسبت باين مرد بينا كرد و حقيقت كار او را بمن شناساند(زيرا)اين مرد(يعنى على عليه السّلام)از دو حال خارج نيست يا مردى بيباك(بر خدا)است(و باكى ندارد دروغ بگويد و بدروغ سوگند بخدا بخورد،و با اينكه خوارج از نهر گذشته اند دانسته آن را انكار ميكند)يا مردى است كه از روى حجت پروردگار خود و عهدى كه از پيغمبر خدا(در اين باره)دارد سخن ميگويد(و انكار او روى حجتى است كه از خدا و پيغمبر باو رسيده)بار خدايا من با تو عهد ميكنم بعهدى كه در روز رستاخيز مرا بدان عهد مؤاخذه كنى كه اگر ديدم خوارج از نهر گذشته اند(و على بى باكانه دروغ گفت)من نخستين كسى باشم كه بجنگ با او برخيزم و نيزه در چشمش فرو كنم،و اگر نگذشته اند(و على عليه السّلام راست ميگويد)در اين جنگ و كشتار اين گروه ثابت و پا بر جا بمانم،پس آمديم تا بصفوف دشمن رسيديم،و ديديم كه پرچمها و بارها همچنان كه بود بحال خود باقى است،گويد:على عليه السّلام گريبان مرا از پشت سر گرفته پيش كشيد سپس فرمود:

اى برادر ازدى آيا حقيقت كار(من)بر تو روشن شد؟عرضكردم:آرى اى امير مؤمنان،فرمود:بدفع دشمن اقدام كن،پس من مردى از ايشان كشتم،سپس مردى ديگرى را كشته،و با مرد سومى در آن آويخته من باو ضربت ميزدم و او مرا ضربت ميزد تا اينكه هر دو بر زمين افتاديم،دوستان من مرا از جا برداشته و زمانى بهوش آمدم كه على عليه السّلام از كار خوارج فارغ گشته بود.

و اين حديثى است مشهور و معروف در ميان ناقلين آثار داستان نويسان،و اين مرد(جندب بن عبد اللّٰه)در زمان امير المؤمنين عليه السّلام و پس از آن از حال خود خبر مى داد(و اين جريان را براى مردم تعريف ميكرد)و كسى نبود كه سخنش را رد كند و راستگوئى او را منكر شود(و باو بگويد:تو دروغ

ص: 319

ميگوئى)و در اين داستان خبر دادن غيبى است و آشكار ساختن چيزى كه در دل آن مرد بود،و(معلوم شود على عليه السّلام)باين نيتى كه مردم در دل ميكردند آشنا بوده و آن را ميدانست.و اين نشانۀ روشنى است كه با آن برابرى نكند جز آنچه مانند آن است از معجزات بزرگ.

درآيد(شرح اين جمله حديث و پارۀ احاديث ديگر در فصل(4)از باب(1)گذشت مراجعه فرمائيد)آگاه باشيد كه شما در اين سال در يك صف(بدون امير)حج خواهيد كرد،و نشانه اش اينست كه من در ميان شما نيستم،و اصحاب آن حضرت عليه السّلام ميگفتند:او باين سخن خبر مرگ خود را ميداد،و در شب نوزدهم همان ماه ضربت خورد و شب بيست و يكمش از دنيا رفت.

و از آن جمله است روايتى كه راستگويان حديث كرده اند:كه آن حضرت در آن ماه شبى را در نزد (فرزندش)حسن و شبى در نزد(فرزندش)حسين عليه السّلام و شبى در نزد(دامادش)عبد اللّٰه بن جعفر(شوهر حضرت زينب سلام اللّٰه عليها)افطار ميكرد و بيش از سه لقمه تناول نميفرمود،پس يكى از فرزندانش حسن يا حسين عليها السلام سبب(كم خوراكى او)را پرسيدند؟فرمود:اى فرزند!امر خدا(مرگ)خواهد آمد و من(ميخواهم در آن حال)شكمم تهى باشد،جز اين نيست كه يك شب يا دو شب مانده،پس در همان شب ضربت خورد.

و از آن جمله است آنچه تاريخ نويسان حديث كرده اند كه جعد بن بعجة كه مردى از خوارج بود بامير المؤمنين عليه السّلام گفت:اى على از خدا بترس زيرا تو خواهى مرد!امير المؤمنين عليه السّلام فرمود:بلكه بخدا كشته خواهم شد كشته شدن بضربتى كه بر اين ميخورد و اين را رنگين ميكند-و دست بسر و محاسنش گذاشت-عهدى است كه بسته شده،و هر كه دروغ بندد و تهمت زند بى بهره خواهد ماند.

و گفتارش در آن شبى كه آن بخت برگشته در آخر آن شب بر آن حضرت ضربت زد و بسوى مسجد ميرفت و مرغابيان در روى آن جناب فرياد ميكردند و مردم آنها را از او دور ميكردند فرمود:اينها را واگذاريد زيرا اينها نوحه گرانند.

ص: 321

را با تازيانه و آهن(يعنى شمشير)شكنجه دهند،براستى هر كه مردم را در دنيا شكنجه كند خداوند در روز رستاخيز او را عذاب فرمايد،و نشانۀ(آنچه گفتم)آن است كه صاحب يمن نزد شما بيايد تا در ميان شما فرود آيد،و فرمان داران و كاركنان آنان را بگيرد،و آن مردى است كه نامش يوسف بن عمر است،و چنان شد كه فرمود.

و از آن جمله است آنچه دانشمندان روايت كرده اند كه جويرية بن مسهر(يكى از أصحاب او)بر در خانۀ آن حضرت عليه السلام ايستاد و گفت:امير المؤمنين كجاست؟باو گفتند:خوابيده است،پس فرياد زد اى خفته بيدار شو،سوگند بدان كه جانم بدست اوست بر سرت ضربتى خواهد خورد كه محاسنت از آن رنگين شود چنانچه خودت پيش از اين بما خبر داده اى،امير المؤمنين عليه السلام اين سخن را شنيده آواز داد:اى جويريه پيش آى تا تو را از سرگذشت خودت با خبر كنم،جويريه پيش آمده حضرت باو فرمود:و اما-سوگند بدان كه جانم بدست او است-تو را ميگيرند و نزد آن شخص تند خوى سخت دل ميبرند(مقصود زياد بن ابيه است)و هر آينه او دست و پاى تو را ميبرد،سپس تو را در زير درخت خرماى كافرى بدار خواهند كشيد،پس زمانى از اين سخن گذشت،تا اينكه در دوران خلافت معاويه زياد بن ابيه والى كوفه شد،پس(جويريه را گرفت و)دست و پاى او را بريد و بدرخت خرماى ابن معكبر بدار كشيدند و چون درخت خرماى بلندى بود تن جويريه در زير آن قرار گرفت.

و از آن جمله است نيز آنچه دانشمندان روايت كرده اند كه ميثم تمار بندۀ زنى از طايفۀ بنى اسد بود،پس امير المؤمنين عليه السّلام او را از آن زن خريد و آزادش كرده باو فرمود:نامت چيست؟عرضكرد:

ص: 323

سالم،فرمود:رسول خدا(ص)بمن خبر داده كه آن نامى كه پدر و مادرت تو را در عجم بدان ناميده اند ميثم است؟عرض كرد:خدا و رسولش راست گفته اند و تو نيز اى امير مؤمنان راست گفتى،بخدا نام من همين است،فرمود:پس بهمان نام كه رسول خدا(ص)تو را ناميد بازگرد و نام سالم را واگذار، پس بنام ميثم بازگشت و كنيه اش را ابو سالم نهاد،روزى امير المؤمنين عليه السّلام باو فرمود:همانا تو پس از من گرفتار خواهى شد و بدار آويخته شوى و حربۀ بتو خواهند زد،و چون سومين روز(بدار كشيدنت) شود از سوراخهاى بينى دهانت خون باز شود كه ريشت را رنگين نمايد پس چشم براه آن خضاب(و رنگين شدن)باش،و بدر خانۀ عمرو بن حريث بدار آويخته خواهى شد،و تو دهمين نفرى كه در آنجا بدار آويخته شوند و چوب تو(كه بر آن بدارت زنند)كوتاه تر از آنان است،و از ايشان بوضوء خانه نزديكتر خواهى بود.برو تا آن درخت خرمائى كه بر تنۀ آن بدار كشيده شوى بتو نشان دهم،(او را آورده)و نشانش داد،و ميثم تا بود بپاى آن درخت مى آمد و نماز ميخواند و ميگفت:چه فرخنده درختى هستى،من براى تو آفريده شده ام،و تو بخاطر من خوراك داده شوى.و همواره با آن درخت ديدار تازه ميكرد تا آن را بريدند،و جايى كه بر آن او را در كوفه بدار زدند شناخت،راوى گويد:ميثم گاهى كه عمرو بن حريث را ديدار ميكرد باو ميگفت:همانا من همسايۀ تو خواهم شد با من حق همسايگى را خوب بجاى آور، عمرو ميگفت:آيا اراده دارى خانۀ ابن مسعود يا خانۀ ابن حكيم(كه در همسايگى او بود)خريدارى كنى؟و نميدانست مقصود ميثم چيست!و ميثم در همان سالى كه او را كشتند حج بجا آورد،و(در مدينه) بخانه ام سلمة رضى اللّٰه عنها رفت،ام سلمة باو گفت:تو كيستى؟گفت:من ميثم هستم،گفت:بخدا

ص: 324

سوگند چه بسيار رسول خدا(ص)تو را ياد مى كرد، و سفارش تو را در نيمه هاى شب بعلى عليه السّلام ميفرمود:

ميثم از ام سلمة احوال حسين عليه السّلام را پرسيد؟گفت:در خانه اش ميباشد،ميثم گفت:او را آگاه كن كه من دوست دارم بر او سلام دهم و ما ان شاء اللّٰه تعالى نزد پروردگار جهانيان يك ديگر را ديدار خواهيم كرد،پس ام سلمة عطرى طلبيد و محاسن ميثم را خوشبو كرد(اين عمل از آداب مهمان نوازى در آن زمان بوده است)و باو گفت:آگاه باش كه بزودى اين محاسن تو بخون رنگين خواهد شد،پس ميثم بكوفه آمد، عبيد اللّٰه بن زياد دستور داد او را گرفته بنزدش آوردند،بعبيد اللّٰه گفتند:اين مرد از نيكوكارترين مردمان(و نزديكترين آنان)در نزد على عليه السّلام بود،گفت:واى بر شما اين مرد عجمى(چنين بود)؟ گفته شد:آرى!عبيد اللّٰه باو گفت:خداى تو كجاست؟ميثم گفت:در كمين هر ستمكارى است و تو يكى از ستمكاران هستى،پسر زياد گفت:تو عجمى را اين جرأت رسيده كه هر چه خواهى بگوئى!آقايت (على)در بارۀ كردار من نسبت بتو چه گفته است؟گفت:بمن خبر داده كه تو مرا(زنده)بردار ميكشى و من دهمين نفر هستم و چوبى كه مرا بر آن بدار زنى كوچكتر از همه و بوضوء خانه نزديكتر است،ابن زياد گفت:هر آينه ما بر خلاف گفتۀ او عمل خواهيم كرد،گفت:چگونه با او مخالفت كنى بخدا سوگند آن حضرت بمن خبر نداده است جز آنچه از پيغمبر(ص)شنيده و او از جبرئيل و او از خداى تعالى خبر داده،و تو چگونه ميتوانى مخالفت اينان را(كه گفتم)بنمائى،و من آن جايى كه بردار كشيده ميشوم در كوفه ميشناسم،و من نخستين مردى هستم كه در اسلام دهانه بر دهانم زنند!پس عبيد اللّٰه او را با مختار بن ابى عبيدة بزندان افكند،ميثم(در زندان)باو گفت:همانا (بدان كه)تو آزاد خواهى شد و براى انتقام خون حسين عليه السّلام خروج خواهى كرد و اين مرد كه اكنون

ص: 325

ما را ميكشد نيز خواهى كشت،(ابن زياد پس از اندك زمانى تصميم بكشتن هر دوى آنها گرفت و دستور داد هر دو را نزدش حاضر كنند) چون مختار را آورد كه بكشد نامه رسان مخصوص از در رسيد و نامۀ از يزيد براى عبيد اللّٰه آورد كه در آن نامه باو دستور داده بود مختار را آزاد كند،پس عبيد اللّٰه مختار را آزاد كرد و در بارۀ ميثم دستور داد او را زنده بدار كشند،چون او را براى انجام دستور او بردند مردى كه در راه او را ديدار كرد باو گفت:اى ميثم چيزى نبوده كه تو را از اين جريان بى نياز كند(و جلو كشتن تو را بگيرد)ميثم خنديد و اشاره بآن تنۀ درخت خرما كرده گفت:من براى اين درخت آفريده شده ام و اين درخت بخاطر من خوراك خورده است،چون او را بالاى آن چوب بدار كشيدند مردم بر در خانۀ عمرو بن حريث گرد او اجتماع كردند،عمرو گفت:بخدا سوگند بمن ميگفت:همانا من همسايۀ تو خواهم بود،و چون بدارش كشيدند بكنيزش دستور داد زير آن چوب را آب و جارو كند و بخور (چون عود و اسفند و چيزهاى خوشبوى ديگر)باو بدهد،ميثم نيز شروع ببيان نمودن فضائل بنى هشام كرد پس بابن زياد خبر دادند اين بندۀ عجمى شما را رسوا كرد،ابن زياد گفت:دهنه بدهانش بزنيد(كه ديگر نتواند سخن بگويد)و او اولين كسى بود كه در دنياى اسلام دهانه بر او زدند،و كشته شدن ميثم رحمه اللّٰه ده روز پيش از آمدن حسين بن على عليه السّلام بعراق بود،و چون سه روز از دار كشيدنش گذشت حربه بميثم زدند و او تكبير گفت و در آخر آن روز از بينى و دهانش خون سرازير شد(و بشهادت رسيد):و اين از جمله اخبار غيبى است كه از امير المؤمنين عليه السّلام رسيده و داستانش معروف و گروه بسيارى از دانشمندان نقل كرده اند.

ص: 326

بيداء(كه در ميان مكه و مدينه است)رسند زمين آنان را در كام خود فرو برد ابو العالية گويد:من بمزرع بن عبد اللّٰه گفتم:تو براى من خبر غيبى مى دهى!؟گفت:بخاطر بسپار آنچه برايت ميگويم بخدا سوگند هر آنچه امير المؤمنين عليه السّلام بمن خبر داده خواهد شد،(و نيز)مردى را خواهند گرفت و او را كشته در ميان دو كنگره از كنگره هاى اين مسجد بر سر دار كنند،(باز)باو گفتم:از غيب بمن خبر ميدهى؟! گفت:اين سخن را راستگوى امين على بن ابى طالب بمن گفته(و خواهد شد)ابو العالية گويد:هفته تمام نشده بود كه مزرع را گرفته و كشتند و در ميان دو كنگرۀ مسجد بر دار زدند،گويد:حديث سومى هم براى من گفت كه من آن را فراموش كردم.

و همانا خبر داده است بمن امير المؤمنين عليه السّلام كه تو كشندۀ من خواهى بود!حجاج گفت:

پس حجت بر تو تمام است؟كميل گفت:اين در صورتى است كه قضا و قدر بدست تو باشد؟حجاج گفت:

آرى بدست من است تو همان كسى هستى كه در زمرۀ كشندگان عثمان بن عفان بودى،بزنيد گردنش را! پس گردنش را زدند. و اين روايتى است كه راويان عامه از راستگويان خود نقل كرده،و شيعيان نيز در نقل آن با آنها شريكند(و همگان نقل كرده اند)و اين نيز از معجزات و نشانه هاى روشن آن حضرت عليه السّلام است.

ميخواهى خودت را انتخاب كن(و بگو چگونه تو را بكشم)؟قنبر گفت:من انتخاب آن را بتو واگذار كردم،حجاج گفت:براى چه؟گفت:براى آنكه هر گونه مرا بكشى من تو را بهمان نحو در روز جزا خواهم كشت،و هر آينه امير المؤمنين عليه السّلام بمن خبر داد كه مرگ من بصورت ذبح از روى ستم و بنا حق خواهد بود،پس حجاج دستور داد او را كشتند. و اين داستان نيز از اخبار غيبيۀ امير المؤمنين عليه السّلام بود و در باب معجزات و نشانه هاى روشن آن حضرت در آيد و از آن دانشى است كه خداوند حجتهاى خود را از پيمبران و رسولان و برگزيدگان بدان مخصوص گردانيد،و بمعجزات گذشته پيوست شود.

چون امير المؤمنين عليه السّلام از دنيا رفت و پس از او حسن عليه السّلام نيز از دنيا برفت و داستان امام حسين عليه السّلام و نهضت آن بزرگوار پيش آمد پسر زياد-كه از رحمت خدا دور باد-عمر بن سعد را براى جنگ با حسين عليه السّلام فرستاد و خالد بن عرفطه را پيشرو سپاهش كرد،و حبيب بن حماز را پرچمدارش كرد،پس آن پرچم را گرفت تا اينكه از باب فيل وارد مسجد(كوفه)شد.و اين داستان نيز خبرى است كه گروه بسيارى نقل كرده اند و دانشمندان و راويان انكار ننموده و در ميان مردم كوفه مشهور و آشكار است كه دو تن نيست آن را منكر شده باشند و اين نيز در شمار معجزات آن حضرت عليه السّلام است.

دهد،و در خانۀ تو پسر بچۀ است كه پسر پيغمبر را ميكشد و نشانه راستگوئى من در لعنت فرشته(و موى سر و ريش تو)درستى آن چيزيست كه تو را بدان آگاه كردم و اگر اثبات كردن آنچه پرسيدى دشوار نبود هر آينه بتو ميگفتم ولى نشانه اش همان است كه بتو خبر دادم از لعنت فرشتگان و از داستان پسر ملعونت(كه همان عمر بن سعد معروف است و پرسش كننده پدرش سعد بوده است).و پسر او در آن زمان كودكى خردسال بود كه با دست و پا راه مى رفت،و چون داستان كربلاى حسين عليه السّلام پيش آمد كشتن آن حضرت را گردن گرفت و همان طور شد كه امير المؤمنين عليه السّلام فرموده بود.

از آن جمله است آنچه مشهور است و اخبار بيشمارى در اين باره رسيده و دانشمندان در نقل آن اتفاق دارند،و دوست و دشمن آن را پذيرفته اند،و آن داستان خيبر و كندن امير المؤمنين عليه السّلام با دست خود درب قلعه و پرتاب كردن آن بر زمين است،و سنگينى آن باندازه اى بود كه كمتر از پنجاه نفر نمى توانست آن را از جا بردارد. و اين داستان را عبد اللّٰه پسر احمد بن حنبل در حديثى از بزرگان و استادان خود نقل كرده(و سند حديث را بجابر رساند)كه جابر گفت:

در روز جنگ خيبر پيغمبر(ص)پرچم را بدست على بن ابى طالب عليه السّلام داد و اين پس از آن بود كه در بارۀ او دعا كرد،پس على عليه السّلام بشتاب بسوى قلعه روان شد و ياران و همراهان ميگفتند:

مدارا كن(و قدرى آهسته رو)تا اينكه بقلعه رسيد پس درب آن را با دست خود از جا كند و بر زمين افكند،پس هفتاد تن از ما انجمن كردند و همۀ كوششان آن بود كه در را برگردانند،(و نتوانستند).

و اين نيروئى بود كه خداوند او را بدان مخصوص داشت و بوسيلۀ او عادت را بهم زد و آن را نشانه و معجزۀ او قرار داد.

از آوردن سند آن در اينجا بى نياز ميكند.

و جريان از اين قرار بود كه گروهى روايت كرده اند:چون امير المؤمنين عليه السّلام بجانب صفين حركت كرد ياران و همراهان آن حضرت گرفتار تشنگى سختى شدند و هر چه آب همراه داشتند تمام شد پس بدنبال آب بسمت چپ و راست بيابان رفتند و اثرى از آن نديدند،پس امير المؤمنين عليه السّلام آنان را از راه و جاده بيكسو برد و كمى راه رفتند پس ديرى در ميان بيابان پديدار شد،على عليه السّلام آنان را بجانب آن دير برد تا بپاى آن رسيد،پس دستور داد كسى آن ديرنشين را آواز دهد كه سر از دير بيرون آورد پس او را آواز دادند و سر بيرون كرد،امير المؤمنين عليه السّلام باو فرمود:آيا نزديك جايگاه تو آبى هست كه اين گروه سيراب شوند؟گفت:چه دور است،ميان من و ميان آب بيش از دو فرسنگ فاصله است،در اين نزديكى هيچ آب پيدا نمى شود،و من خودم در اينجا ماهى يك بار برايم آب مى آورند، و اگر در آن صرفه جوئى نكنم از تشنگى هلاك خواهم شد،پس امير المؤمنين عليه السّلام بلشگريان فرمود:

آيا شنيديد ديرنشين چه گفت؟گفتند:آرى،آيا دستور فرمائى بدان جا كه اشاره كرد برويم تا نيرو و تاب و توان از ما نرفته شايد بآب برسيم؟امير المؤمنين عليه السّلام فرمود:نيازى بدان نيست و سپس گردن استر سواريش را بسوى قبله كرده و بجاى نزديكى از آن دير اشاره فرمود و بديشان گفت:آنجاى زمين را بكنيد،پس گروهى از ايشان بدان جا رفتند و بوسيلۀ بيل آنجا را كندند سنگ بزرگى براق آشكار شد،عرض كردند:اى امير مؤمنان در اينجا سنگ بزرگى است كه بيلها در آن كارگر نيست؟فرمود:اين سنگ روى آب است،و اگر از جاى خود حركت كند بآب خواهيد رسيد پس همگى براى كندن آن كوشش

ص: 335

گردند و هر چه خواستند آن را جنبش دهند نتوانستند و كار بر ايشان دشوار شد، همين كه آن جناب ديد همگى گرد هم فراهم شده و براى كندن سنگ تلاش ميكنند و كارى از پيش نمى برند پاى مبارك از ركاب بيرون آورده بزمين آمد و آستين بالا زد و انگشتان زير آن سنگ انداخته آن را حركتى داد و بآسانى از جا بر كنده چند ذراع زيادى بدور پرتاب كرد،و چون سنگ از جاى كنده شد روشنى آب پديدار گشت، لشكريان بر سر آن ريختند و همگى از آب آشاميدند،و آن آب گواراترين و سردترين و زلالترين آبى بود كه در اين سفر خوردند،پس بايشان فرمود:براى راه خود(تهيۀ آب نمائيد و)از اين آب برداريد و خود را سيراب نمائيد،پس اين كار را انجام دادند،سپس آن حضرت آمده آن سنگ را بدست مبارك برداشت و در همان جا كه بود بنهاد و دستور داد خاك بر آن بريزند و نشان آن را با خاك بپوشانند،و در همۀ اين احوال آن ديرنشين از بالاى دير خود تماشا ميكرد و چون جريان را تا بپايان نگريست فرياد زد:

اى مردم مرا از دير بزير آوريد مسلمانان با زحمت او را بزير آوردند پس آمد برابر امير المؤمنين عليه السّلام ايستاده عرض كرد:اى مرد آيا تو پيغمبر مرسلى؟فرمود:نه،گفت:آيا فرشتۀ مقرب درگاه خداوندى؟فرمود:نه،عرضكرد:پس تو كيستى؟فرمود:من وصى رسول خدا محمد بن عبد اللّٰه خاتم پيغمبران(ص)هستم،عرضكرد:دست خود باز كن تا من بدست تو بخداى تبارك و تعالى ايمان آورم پس امير المؤمنين عليه السّلام دست مبارك باز كرد و باو فرمود:شهادتين بر زبان جارى كن،پس آن راهب گفت:گواهى دهم:معبود بحقى جز خداى يگانه كه شريكى ندارد نيست،و گواهى دهم:كه محمد بنده و فرستادۀ او است،و گواهى دهم كه وصى رسول خدا و سزاوارترين مردمان بخلافت پس از او تو هستى،

ص: 336

پس امير المؤمنين عليه السّلام از او پيمان برفتار كردن دستورات اسلام را گرفت،سپس باو فرمود:چه چيز تو را بر آن داشت كه پس از دير زمانى كه در اين دير بر كيش مخالف اسلام بسر برده اى اكنون اسلام آورى؟ عرضكرد:تو را آگاه كنم اى امير مؤمنان كه بناى اين دير در اين بيابان براى دست يافتن بكنندۀ اين سنگ و بيرون آورندۀ اين آب از زير آن بوده،و پيش از من روزگار درازى گذشت و آنان كه در اين دير بودند باين سعادت نرسيدند تا خداوند آن را روزى من كرد،و ما در كتابهاى خود خوانده ايم و از دانشمندان خود شنيده ايم كه در اين سرزمين چشمه ايست و روى آن سنگى قرار دارد كه جاى آن چشمه را جز پيغمبر يا وصى پيغمبر نداند،و براى خداوند بناچار وليى هست و نشانه اش شناختن جاى آن چشمۀ آب و نيروى او بر كندن آن سنگ است،و چون من ديدم كه تو اين كار را انجام دادى آنچه من چشم براه آن بودم براى من محقق شد و بآرزوى ديرينۀ خود رسيدم،و اكنون من بدست تو اسلام آورده و بحق تو و فرمانروائيت ايمان دارم،چون امير المؤمنين عليه السّلام اين سخنان را شنيد گريست بدانسان كه محاسن شريفش از اشك چشم او تر شد و گفت:سپاس خداوندى را كه من نزد او فراموش نشده ام،و سپاس خداوندى را كه در كتابهاى او ياد آورى گشته ام،سپس مردم را پيش خوانده فرمود:بشنويد آنچه اين برادر مسلمان شما ميگويد،پس سخنان او را شنيده و خداى را بسيار سپاس گذارده و بر اين نعمتى كه خداوند بايشان ارزانى داشته و شناسائى بحق امير المؤمنين عليه السّلام پيدا نموده اند شكرگزارى كردند،و پس از آن براه افتادند و آن ديرنشين هم بهمراه آن حضرت در ميان يارانش بود تا آنگاه كه با مردم شام(در جنگ صفين) برخوردند اين ديرنشين از كسانى بود كه شهيد شد،و خود آن حضرت عليه السّلام بر او نماز خوانده كار دفن

ص: 337

او را انجام داد و بسيار برايش آمرزش خواهى نمود،و هر گاه بياد او مى افتاد ميفرمود:او دوست من بود.

و در اين داستان چند نوع معجزه است:يكى علم آن حضرت بغيب،ديگر نيروى فوق العادۀ او كه بر خلاف عادت بود و بدان واسطه از ديگران ممتاز شد،ديگر آنچه در اين جريان بود از بشارت بآن حضرت عليه السّلام در كتابهاى پيشين خداوند،و اين مصداق گفتار خداى تعالى است(كه در قرآن فرمايد):

«اينست مثل آنان در توراة و مثل آنان در انجيل»(سورۀ فتح آيۀ 29).و همين داستان را سيد اسماعيل بن محمد حميرى(ره)در قصيدۀ بائيه مذهبه خود بشعر آورده:(كه ترجمه اش چنين است):

1-شبى در راهى كه(بصفين ميرفت)در ميان سپاهى پس از هنگام عشاء بكربلا عبور فرمود.

2-تا بمرد از دنيا گذشته اى رسيد و او در ديرى جاى داشت كه پايه هاى آن در بيابان خشك و سوزانى بنا نهاده شده بود.

3-بدان سو ميرفت و جاى آبادى و چيزى در آنجا جز وحشيهاى بيابان و پيرى سالخورده نميديد.

4-پس نزديك آن دير آمده و آن پير را صدا زد،و او مانند كسى كه بالاى كمينگاه بلندى نشسته باشد بپائين نگاه كرد.

5-فرمود:آيا نزديك جايى كه منزل كرده اى آبى يافت مى شود؟گفت:در اينجا آبى نيست.

6-جز در دو فرسنگى،و كيست كه در ميان تپه هاى ريگ و بيابان خشگ بتواند آبى براى ما بجويد!؟.

ص: 338

7-پس عنان مركبها را بسوى زمين سخت و دشوارى برگرداند،و سنگ صاف و نرمى برق زد كه مانند نقرۀ زرأندود ميدرخشيد.

8-فرمود:اين سنگ را بگردانيد،و اگر برگردانيد سيراب خواهيد شد و گر نه تشنه خواهيد ماند!.

9-پس همگان براى كندن آن بهم نيرو دادند،ولى آن سنگ مانند شتر چموشى كه از سوارشدنش جلوگيرى كند از اطاعت آنان سرباز زد.

10-تا چون ايشان را خسته و مانده كرد،آن حضرت دستى را بجانب آن دراز كرد كه هر گاه آن دست با جنگجوئى روبرو ميشد بر او چيره ميگشت.

11-پس گويا آن سنگ بزرگ(در دست تواناى آن حضرت)گوئى است در دست جوانى ستبر بازو كه در ميدان بازى آن گوى را پرتاب كند.

12-و ايشان را از زير آن سنگ سيراب كرد از آبى روان و گوارا كه از هر آب گوارا و لذيذى بهتر بود.

13-تا چون همگى نوشيدند آن سنگ را بجاى خود باز گرداند و رفت،(و جاى آن ناپديد شد)بدانسان كه گويا هيچ كس بآن زمين نزديك نشده.

و ابن ميمون اين چند شعر ديگر را نيز بدنبال اين اشعار از او نقل كرده است:

1-و براى ديرنشين از معجزۀ پنهان پرده برداشت،پس او بآن برگزيده ايمان آورد.

2-و در راه يارى آن حضرت از روى راستى و صداقت شهيدوار از دنيا رفت و چه بزرگوار ديرنشين پارسائى بود.

ص: 339

3-و مقصودم(از وصى)پسر فاطمه(بنت اسد)است آن وصى(بزرگوارى)كه هر كه در بارۀ فضائل و كارهاى نيك او سخن گويد دروغ نگفته.

4-آن مردى كه از دو طرف نسبش بسام(بن نوح)رسيد(كه وصى نوح بود و ميراث نبوت و علم آن حضرت باو رسيد)و حام(پسر ديگر نوح كه اين منصب ها را نداشت)نه پدر او بود و نه پدر پدرش.

5-كسى كه(در هيچ جنگى و از برابر هيچ دلاورى)نگريخت،و در هيچ ميدان جنگى ديده نشد جز اينكه شمشير برانش بخون رنگين بود.

خدا سر راه تو آيند و انديشۀ آزار تو را دارند پس بوسيلۀ آن نيروئى كه خداى عز و جل بتو داده است ايشان را دفع نموده،و بنامهاى ويژۀ خداوند كه تو را بدان نامها و دانش آن مخصوص داشته از شر آنان براى خود پناه گير،و صد تن را نيز از گروههاى مختلف بهمراه او فرستاده بآنان فرمود:همراه على باشيد و دستورات او را پيروى نمائيد،پس امير المؤمنين عليه السّلام بسوى آن دره رهسپار شده همين كه بكنار آنجا رسيد بآن صد نفرى كه همراهش بودند دستور داد همان جا بايستند و هيچ كارى نكنند تا او بدانها دستور دهد،سپس گام جلو نهاده و جلوى آنها آمده در كنارى ايستاده و از شر دشمنان خود بخدا پناه برد و نام خداى عز و جل را بر زبان جارى كرد و بآن گروه اشاره فرمود كه نزديك او روند،آنان نزديك شدند و فاصلۀ ميان او و ايشان باندازۀ يك تير پرتاب بود(كه بنا بگفتۀ برخى دويست گام است)سپس همين كه سرازير بآن دره شد باد تندى وزيد كه نزديك بود بواسطۀ تندى آن باد آن گروه برو درآيند و گامهاى آنان از هراس دشمن و آنچه ديدند بر زمين لرزيد،امير المؤمنين عليه السّلام فرياد زد:منم على بن ابى طالب بن عبد المطلب وصى رسول خدا(ص)و پسر عموى،او پا بر جا باشيد!پس آن مردم اشخاصى را بقيافه و شكل مردمان هند و سودان ديدند كه بنظر ميرسيد شعله هائى از آتش در دستهاى خود دارند و در گوشه و كنار آن دره پنهان شده اند،پس امير المؤمنين عليه السّلام يك تنه بميان دره رفت و همچنان قرآن ميخواند و شمشير خود را براست و چپ حركت ميداد،و آن اشخاص را ديدند كه بجاى نمانده و مانند دود سياهى از ميان رفتند و امير المؤمنين تكبير گفته از همان جاى دره كه فرود شده بود بالا آمد و بكنار آن گروه كه همراهش رفته بودند

ص: 341

ايستاد تا آن دودها(كه بلند شده بود)بالا رفته و هوا صاف شد، پس آن گروه از اصحاب رسول خدا(ص) (كه همراهش رفته بودند)عرضكردند:چه ديدى اى ابا الحسن؟ما كه نزديك بود از ترس هلاك شويم و ترس ما براى تو بيش از ترسى بود كه براى خود داشتيم؟حضرت عليه السّلام فرمود:همين كه دشمن از پيش روى من درآمد نامهاى خداى تعالى را بآواز بلند در ميان ايشان خواندم ديدم خود را كوچك كردند (و در صدد فرار و گريز در آمدند)پس من بميان آن دره درآمدم بى آنكه از ايشان هراسى داشته باشم و اگر بهمان شكلى كه در آغاز بودند ميماندند تا آخرين نفرشان را از پاى در مى آوردم،و همانا خداوند نقشۀ شوم ايشان را كفايت كرده و مسلمانان را از شر ايشان آسوده گردانيد،و باقى ماندۀ ايشان پيش از من بخدمت پيغمبر(ص)خواهند رسيد و بآن حضرت ايمان خواهند آورد،و امير المؤمنين عليه السّلام با همراهان بنزد رسول خدا(ص)بازگشتند و جريان را بعرض رسانيدند،و بدين وسيله اندوه آن بزرگوار بر طرف شد و در حق على عليه السّلام دعاى خير كرده فرمود:يا على پيش از رسيدن تو باينجا آنان كه خداوند بسبب تو ايشان را بهراس افكنده بود از جنيان بنزد من آمده اسلام آوردند و من اسلامشان را پذيرفتم،سپس رسول خدا با گروه مسلمانان از آن دره بدون خوف و ترس آسوده خاطر گذشتند.

و اين حديث را سنيان مانند شيعه نقل كرده اند و چيزى از آن را منكر نشده اند و آنان كه مذهب معتزله دارند(و معتزله گروهى از مسلمانان هستند كه عقايدى مخصوصى در اصول و فروع دارند)اينان بخاطر ميلشان بمذهب برهمايان(هند كه منكر معجزات گشته اند)اين داستان را نپذيرفته اند(و وجود جن را منكر شده اند)،و بجهت دورى اينان از شناختن اخبار اين حديث را منكر شده اند،و اينان در اين عقيده براه زنديقان رفته و بر آيات قرآنى و اخبارى كه در بارۀ جن و ايمانشان بخدا و رسول رسيده طعن زده و هم چنين داستان جنيانى كه خدا در قرآن در سورۀ جن بيان فرموده و گفتارشان كه(گفتند):«همانا

ص: 342

شنيديم قرآنى شگفت را كه رهبرى ميكرد بسوى راستى...»(سورۀ جن آيه 1-2)تا آخر داستان ايشان كه خداوند در اين سوره نقل كرده نپذيرفته اند، و چون در جاى خود سخنان اين زنديقان باطل گشته زيرا عقل و خرد وجود جن و تكليف كردن بايشان را جايز ميداند(و محال عقلى نيست)و با اعجاز قرآن و شگفتيهاى روشن آن وجود جن ثابت گردد،از اين رو طعنهاى معتزله نيز كه در اين حديث ميزنند باطل خواهد شد،زيرا مضمون اين داستان در نزد عقول و خردها محال نيست(تا بگوئيد قدرت خدا و معجزه بر محال تعلق نميگيرد)و همين كه از دو طريق مختلف(شيعه و سنى)و در روايت دو دستۀ متباين از يك ديگر آمده است خود دليل درستى اين حديث است،و انكار آن كس از معتزله كه از راه انصاف بدور افتاده،و هم چنين ديگران از(اشاعره و آنان كه قائل بجبر گشته اند و آنان را)مجبره(گويند)زيانى بآنچه ما گفتيم كه(پس از نقل شيعه و سنى اين حديث شريف را بحد تواتر)بايد رفتار بمضمون اين حديث شود نرساند، چنانچه انكار كردن بى دينان و گروههاى مختلف از كفار و يهود و نصارى و مجوس و صابئين آن معجزات رسول خدا(ص)را كه بدرستى آن اخبار رسيده مانند دو نيم شدن ماه،نالۀ ستون مسجد،تسبيح گفتن سنگريزه در دست آن حضرت،شكايت بردن شتر باو،سخن گفتن كتف پختۀ گوسفند،آمدن درخت بنزدش،و بيرون آمدن آب از ميان انگشتانش در ميان ظرف وضوء،و خوراك دادن گروه بسيارى را از طعامى اندك،(انكار اينان)زيانى بدرستى اين حديثها و راستگوئى راويان آن،و ثابت شدن برهان اعجاز بدانها نرساند،بلكه شبهۀ منكرين معجزات رسول خدا(ص)اگر چه پيش ما سست است،ولى شبهۀ آنان قويتر از شبهۀ منكرين معجزات امير المؤمنين عليه السّلام است،و چون برهانهاى بر اين مطلب در پيش اهل اعتبار پوشيده نيست نيازى بشرح و بسط آن براهين در اينجا نيست.

ص: 343

و آنگاه كه ثابت شد كه امير المؤمنين عليه السّلام از ميان مردمان باين خوارق عادات مخصوص گرديده و چنانچه بيان داشتيم در علم و دانش از همگان جدا گشته،روشن شود گفتار آنان كه حكم بر پيش بودن آن حضرت در مقام امامت بر ديگران كنند و او را سزاوار سبقت در مقام رياست دانند،بدليل آنچه در قرآن حكيم در قصۀ حضرت داود عليه السّلام و جناب طالوت آمده است كه خداى عز و جل فرمايد:«و گفت بديشان پيمبرشان(داود)همانا خدا برانگيخت براى شما طالوت را پادشاهى،كه گفتند چگونه ويرا بر ما فرمانروائى باشد در صورتى كه ما سزاوارتريم از او بپادشاهى،و باو گشايش در مال داده نشده(داود) بايشان گفت همانا خداوند برگزيدش بر شما و بيفزودش عظمتى در دانش و پيكر،و خدا پادشاهيش را دهد بهر كه خواهد،و خدا است گشايشمند دانا»(سورۀ بقره آيۀ 247).

پس خداى تعالى دليل پيش بودن طالوت را بر آن گروه از مردمان،همان قرار داد كه آن را براى ولى خود و برادر پيغمبرش(على عليه السّلام)در پيش بودنش بر همۀ امت دليل قرار داد،از اينكه او را بر ديگران برگزيد،و در دانش و پيكر عظمت و فزونى داد،و آن را در بارۀ طالوت تأكيد فرمود بمعجزۀ آشكارى- چنانچه در بارۀ امير المؤمنين عليه السّلام انجام داد-كه اين معجزه براى امتياز او بر ديگران بفزونى در دانش و پيكر اضافه شد،و خداى سبحان فرموده است:«و گفت بديشان پيمبرشان همانا نشانى پادشاهى او آنست كه بيايد نزد شما تابوت كه در آن است آرامشى از پروردگار شما و بازماندۀ از آنچه بازگذاردند خاندان ؟؟؟؟؟؟؟كه حمل كنند آن را فرشتگان همانا در اين است نشانى براى شما اگر هستيد مؤمنان»(آيۀ ؟؟؟؟سوره)و خرق عادت(و اعجاز)امير المؤمنين عليه السّلام بدان چه شماره كرديم از اخبار غيبى و

ص: 344

چيزهاى ديگر،مانند خرق عادت(و اعجاز)طالوت است كه تابوت را حمل كرد،و اين مطلبى است آشكار و توفيق بدست خدا است.

و من هميشه ديده ام كه نادانان از ناصبيان و دشمنان اظهار شگفت ميكنند از داستان برخورد امير المؤمنين عليه السّلام با جنيان و كفايت نمودن شر آنان از پيغمبر(ص)و باين حديث ميخندند،و آن را از خرافات بى اساس ميدانند،و همين نظر را نسبت بمعجزات ديگر امير المؤمنين عليه السّلام نيز داشته و گفته اند:

اينها از ساخته هاى شيعه و بافته هاى دروغ ايشان است كه براى پول بدست آوردن و يا از روى تعصب ساخته اند،و اين بدون كم و زياد همان سخنى است كه همۀ بيدينان و دشمنان اسلام در بارۀ جنيان و اسلام آوردنشان در داستان سورۀ جن و آيه شريفۀ: «إِنّٰا سَمِعْنٰا...» (كه ترجمه اش گذشت)گفته اند،و همانا سخن را اينان در خبرى كه ابن مسعود آن را در داستان آن شب و ديدن او جنيان را بصورت و قيافۀ هنديان نقل كرده ميگويند و همچنين در معجزات رسول خدا(ص)نظيرش را گفته اند،و اظهار شگفت از همۀ آنها ميكنند و هنگامى كه مى شنوند و در درستى آن با ايشان بحث مى شود خنده سر ميدهند،و بباد ريشخند و مسخره ميگيرند، و در ياوه گوئى از حد ميگذرانند و با اسلام و پيروانش بد گوئى نموده معتقدين و ياران آن را مردمانى ساده لوح و كودن خوانند،و نسبت ناتوانى و نادانى بايشان دهند و گويند اينان سخنان بيهوده و باطل ميسازند،اين دسته از مردم بايد بنگرند كه بخاطر دشمنى با امير المؤمنين عليه السّلام چه جناياتى بر اسلام وارد كردند،و براى نپذيرفتن فضائل و مناقب و نشانه هاى شگفت انگيز آن حضرت براه بى دينان و كافران رفته و بر سخنان ايشان تكيه كرده اند،همان سخنان كفر آميزى كه آنها را از راه احتجاج بطريق فساد در آورده و تكيه گاه ما خدا است.

ص: 345

كه براى شنيدن وحى بشما دست داده بود نمى توانستم(سر شما را بر زمين نهاده و)ايستاده نماز بخوانم! باو فرمود:خدا را بخوان تا خورشيد را برايت باز گرداند و تو نمازت را چنانچه از تو فوت شده ايستاده بخوانى زيرا(اگر در اين باره خدا را بخوانى)خداوند دعايت را مستجاب كند چون تو در حال اطاعت خدا و رسول او بوده اى،پس امير المؤمنين عليه السّلام برگشتن خورشيد را از خداوند درخواست كرد و خورشيد بازگشت و در آنجائى از آسمان قرار گرفت كه وقت نماز عصر بود،پس امير المؤمنين عليه السّلام نماز عصر را دو وقت خواند سپس خورشيد غروب كرد،اسماء گويد:بخدا سوگند هنگام غروب كردن صدائى از آن شنيديم مانند صداى اره(هنگام كشيدن)در ميان چوب.

و اما برگشتن خورشيد براى او پس از وفات پيغمبر(ص)چنان بود كه چون در شهر بابل(كه نزديك كوفه است)آن حضرت عليه السّلام خواست از شط فرات بگذرد بسيارى از همراهان او سرگرم گذراندن چهارپايان و اثاثيۀ خود از آب گشتند،و خود آن جناب با گروهى نماز عصر را خواند،و هنوز همۀ ياران و همراهانش از آب نگذشته بودند كه خورشيد غروب كرد و بسيارى نمازشان قضا شد و فضيلت نماز جماعت با آن حضرت نيز عموما از دستشان رفت،پس با آن حضرت در اين باره سخن گفتند،چون سخن ايشان را شنيد از خداى تعالى درخواست نمود كه خورشيد را برگرداند تا همۀ همراهانش نماز عصر را بجماعت با آن حضرت در وقت بخوانند،و خداى تعالى دعاى او را مستجاب فرمود و خورشيد در افق بازگشت تا همان جا كه وقت نماز عصر بود،و چون سلام نماز را دادند غروب كرد،و هنگام غروب كردنش صداى شديدى از آن برخاست كه موجب هول و ترس مردم شد و ذكر«سبحان اللّٰه»و«لا اله الا اللّٰه»و«استغفر اللّٰه»را بسيار بر زبان جارى كردند و براى اين نعمتى كه بر ايشان آشكار شد«الحمد للّٰه»گفته خداى را سپاسگزارى كردند و اين خبر در

ص: 347

ميان شهرها پيچيد،و زبانزد مردم گشت، و در همين باره سيد حميرى رحمه اللّٰه ميگويد:

1-هنگامى كه نماز از او قضا شد خورشيد كه نزديك بود غروب كند براى او برگشت.

2-تا اينكه در جاى وقت نماز عصر آمد و نورش ميدرخشيد،و پس از نماز مانند ستارۀ كه در افتد، فرو رفت.

3-و يك بار ديگر نيز در بابل خورشيد برايش برگشت،و براى هيچ كس از آنان كه براى درستى گفتار خود دليل و برهان آوردند(يعنى آنان كه معجزه دارند)خورشيد برنگشت.

4-جز براى يوشع و پس از او براى على،و اين برگشتن خورشيد از امر شگفت انگيزى پرده بردارد.

و وضوئى نيكو ساخت و نمازى بتنهائى خواند و مردم او را مينگريستند، سپس دعاهائى خواند كه بيشتر مردم شنيدند،سپس بسوى فرات پيش رفت و عصائى در دست داشت،تا اينكه آمد و با آن عصا بر روى آب زده فرمود:باذن خدا و خواست او كم شو،پس آب فرو نشست بدانسان كه ماهيان در ته آب نمودار شدند،پس بسيارى از آنها با جملۀ«السّلام عليك يا امير المؤمنين»بر آن حضرت سلام كردند و اقسامى از آنها سلام نكردند و آنها(چند نوع بودند باين نامها):جرى،مارماهى،زمار،پس مردم از اين جريان در شگفت شدند و از سبب سخن گفتن آنها كه سخن گفتند،و سخن نگفتن آن دستۀ ديگر پرسيدند؟حضرت فرمود:خداوند آن دسته از ماهيان كه پاك و حلال بودند براى من بزبان آورد و آن دسته را كه حرام گوشت و پليد و دور از رحمت و بركت كرده بود بسخن نياورد.

و اين خبرى است مشهور كه شهرتش در نقل و روايت مانند شهرت سخن گفتن گرگ با پيغمبر(ص) (كه در باب معجزات رسول خدا(ص)رسيده است)و مانند تسبيح گفتن سنگريزه در دست آن حضرت و نالۀ ستون مسجد براى او،و طعام دادن گروه بسيار از توشۀ اندك ميباشد،و كسى كه بخواهد در آن طعن زند شبهۀ در آن نيابد جز بدان چه طعن زنندگان در باب معجزات پيغمبر(ص)دستاويز خود كرده اند.

داستان سخن گفتن ماهيان و كم شدن آب فرات نقل كرده اند:

و آنچه روايت كرده اند چنين است كه روزى امير المؤمنين عليه السّلام بالاى منبر در كوفه خطبه ميخواند كه ناگاه اژدهائى از يك سوى منبر نمودار شد و شروع كرد ببالا رفتن بمنبر تا اينكه بنزديكى امير المؤمنين عليه السّلام رسيد،مردم ترسيدند و خواستند او را از آن جناب دفع كنند،حضرت بديشان اشاره كرد كه دست از آن بدارند و متعرضش نشوند چون بآن پله آخرين كه امير المؤمنين عليه السّلام بر آن ايستاده بود رسيد، آن جناب بطرف اژدها خم شد،و اژدها گردن خود را دراز كرد تا اينكه گوش حضرت را در دهان گرفت،مردم خاموش شده و از اين جريان بحيرت فرو رفتند،پس آن اژدها صدائى كرد كه بيشتر مردم شنيدند سپس سر برداشت و امير المؤمنين عليه السّلام لبان مبارك را بهم ميزد و اژدها گوش ميداد،آنگاه بشتاب بزير آمده و گويا زمين او را بخود فرو برد،و امير المؤمنين عليه السّلام بسخن خود بازگشته خطبه را بپايان برد،چون از خطبه فارغ شد و از منبر بزير آمد مردم در گردش انجمن كرده از سر گذشت اژدها و اين جريان حيرت انگيز پرسش كردند؟فرمود:اين گونه نبود كه شما پنداشتيد،بلكه اين اژدها حكمرانى از حكمرانان جنيان بود كه قضاوت و حكمرانى در كارى بر او مشتبه و مشكل شده بود،پس بنزد من آمد و جوياى حكم آن قضيه شد و من باو فهماندم(كه چه بايد بكند)پس دعاى خير در بارۀ من كرده و بازگشت.

ص: 350

سرش)دچار كن كه عمامه(و آنچه بر سر بندد)آن را نپوشاند،طلحة(راوى حديث)گويد:خدا را گواه ميگيرم كه سفيدى را(پس از زمانى)در ميان دو چشمش ديدم.

ما على عليه السّلام را در بالاى منبر ديديم كه ميفرمود:منم بندۀ خدا،و برادر رسول خدا،و از پيغمبر رحمت ارث برده ام،و بانوى زنان اهل بهشت را بهمسرى گرفته ام،منم سيد اوصياء،و آخرين وصى پيمبران،كسى آنچه را گفتم ادعا نكند جز اينكه خداوند او را بدرد بدى دچار سازد،پس مردى از قبيلۀ عبس كه در كه در ميان مردم نشسته بود گفت:كيست كه نتواند بگويد اين را:منم بندۀ خدا،و برادر رسول خدا...؟ پس از جاى برنخاسته بود كه ديوانه شد،(و حالت صرع باو دست داد)پس پايش را كشيده از مسجد بيرون بردند(راويان حديث)گويند:ما از فاميل او پرسيديم و گفتيم:آيا اين مرد پيش از اين،عارضۀ(و بيمارى)داشت؟گفتند:خدا را گواه ميگيريم كه(دردى)نداشت(و هم اكنون دچار اين بيمارى شد).

مؤلف گويد:روايات و اخبار مانند آنچه ذكر كرديم(از معجزات امير المؤمنين عليه السّلام) بسيار است كه بيان كردن تمامى آنها كتاب را(طولانى،و سخن را)بدرازا كشد،و آنچه ما در اينجا آورديم ما را از ذكر روايات ديگر بى نياز كند،و از خدا در خواست توفيق نموده و از او براى رفتن براه راست راهنمائى جوئيم.

ص: 354

و در ميان شيعه كسانى هستند كه گويند:فاطمه صلوات اللّٰه عليها پس از رسول خدا(ص)پسرى سقط كرد كه رسول خدا آنگاه كه دخترش(فاطمه عليها السّلام)بدان پسر حامله بود او را محسن نام نهاد و بنا بگفتۀ ايشان فرزندان امير المؤمنين عليه السّلام بيست و هشت تن ميباشند و اللّٰه اعلم و احكم.

پايان جزء اول از كتاب ارشاد،و دنبال آن جزء دوم است كه آغازش«باب ذكر امام پس از امير المؤمنين عليه السّلام...ميباشد».

ترجمۀ اين جزء بخامۀ بندۀ ناچيز سيد هاشم رسولى محلاتى در قريۀ امامزاده قاسم شميران بتاريخ بيست و ششم صفر الخير 1387 پايان يافت و الحمد للّٰه.

سيد هاشم رسولى محلاتى

ص: 356