سياهى و تباهى جبهه گرفت و بمردمى وجهه داد و اصالت بخشيد

زندگانى روشن و الهام بخشش در هر قدم و نفس درسى بود حقيقت آموز و سرمشقى انسان ساز و چهره اش در برابر زشتى و سياهى قيافه اهريمنانه دشمن چنان درخشيد كه خورشيدش غبار راه بود و كهكشانش كاهى نشانگر در مسير صعود انسانى و معراج معنوى كه خود مشكاة نور اللّه بود و زجاجه روشن چراغ هدايت و نيرو گرفته از زيت پرتو جلال و جمال، نه شرقى و نه غربى كه در مسير وسط و اعتدال و هر روزش نورى بر چهره افزود و اين فروغ از آتش سرخ و ناپايدار طبيعت نبود بلكه پرتوى بود از جايگاه تجليات ناخاموش جلوه خدائى كه هرگزش تاريكى و فسردگى بدنبال نيست.

فروغى در پرده جهل ديده وران و پيروزى بزرگى در نقاب شكست و حقيقت روشنى در رداى مظلوميت و واقعيت راستينى در محاق ناشناختگى نه در آن روز كه در امروز نيز هم:

اى واى از ظلم تاريخ، اين كتاب سياه مجهول و عامل زر و زور كه همچنان سطورش با مركب سياه تزوير و دروغ مى كوشد تا سپيدى صحيفه حقيقت را فرو پوشاند و اوراق تاريكش بر افق حقايق انسانى وارونه گر سرگذشتهاى ديرين باشد.

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:5

دردها و اندوها كه بر چهره مسجد پيامبر پس از گذشت چهارده قرن، در روزگار سنجشها و پژوهشهاى تاريخى بازهم نام مقدس حسن را در كنار نام رسواى ابو هريره مى بينيم همان صحابى نااصيل شكمباره و گربه باز و مال اندوز و دنياپرست كه بحرين را بروزگار حكومتش چاپيد و ته كاسه بيت المالش را ليسيد و عمر بن خطاب از

مسند حكومت به پائينش كشيد و همه سرمايه انبوهش را طبق قانون از كجا آورده اى مصادره كرد.

همان آستان بوس دستگاه خلافت جور و همان بازرگان حديث كه ايمانش را در برابر مشتى پول سياه فروخت و هزاران دروغ به زبان پاك ابلاغ گر پيام خدائى بست و امت مسلمان را گمراه كرد و براى تقرب بدرگاه غاصبان ضد مردم چنان گرد و خاكى براه انداخت كه هنوز هم چشم گروهى از مسلمانان كور است و از دريافت حقيقت محروم.

و در زير گنبد بلند جامع دمشق نام جاويد حسن در كنار نام عثمان است همان خليفه اشرافى اموى كه منبر پيامبر را براى جست و خيز ميمونهاى بنى اميه آماده كرد و اسلام و اسلاميان را بچنان- گودال آتشناكى انداخت كه هنوز هم كه هنوز است ميسوزند و دود مى كنند و خاكستر ميشوند و اجاق دشمنان را گرم مى كنند.

از حسن، سبط اكبر و ميراث بر رسالت بزرگ پيامبران و رهبر راستين انسانى در مدينه جدش و زادگاه و مشهدش فقط گورى ويران باقى است و نامش و اخلاق و كرامت و امامتش همچون پيكر پاكش در گورستان جهل و تعصب آن سامان مدفون.

ولى معاويه در شام هنوز هم قهرمان حماسه است و سر سلسله حكومت اساطيرى عرب و صحابى بزرگ پيامبر و كاتب وحى و دائى مؤمنان و نه خليفة الرسول بلكه خليفة اللّه!!

هنوز هم در شام، مهمانخانه ها و داروخانه ها و سالنهاى

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:6

بزرگ و مجلل غذاخورى را مى بينيم كه بنام فندق و صيدلية و مطعم اموى معروف است و جامع بزرگش كه نمازگاه بزرگ مسلمانان است نام اموى دارد و اين بزرگترين نشانه مظلوميت

خاندان رسول است كه بر اثر ژاژخائى و عصبيت جاهلى دشمنان و جهل و تن آسائى دوستانشان همچنان ناشناخته اند و دسيسه سازان و حقه بازان بى آزرمى كه در زير ماسك فريب دين به پرستش دنيا مى پرداختند عزيز و گراميند و معروف و مشهور و مقبول و محترم!!

در مسجد سليمانيه شام با يكى از استادان دانشگاه دمشق برخورد كردم كه بدانشجويان مسلمانان درس تاريخ ميداد ولى در نخستين سخن معلوم شد كه بيچاره استاد تاريخ هنوز هم محكوم دروغهاى بزرگ تاريخ و شاگرد مكتب حديث سازان و روايت پردازان كذاب و جيره خوار دستگاه فريب بنى اميه است و معاويه را همطراز على ميداند و ميگويد معاويه از اصحاب رسول خداست و پيامبر فرمود اصحاب من همچون ستارگان آسمانند و چنان گرفتار تعصب كور جاهلى است كه حاضر نيست مثالب و قبائح و فضائح اين جبار نيرنگباز و فرزند خونخوار پليدش را بشنود.

در جامع دمشق هم بروز ميلاد رسول كه منهم فردى از انبوه جمعيت بودم خطيبى بليغ و سخن پرداز از سجاياى پيامبر سخن ميگفت و بستايش رسول اسلام ميپرداخت و نيكو سخن ميراند و هيجان مى آورد و داغ مى كرد و برمى انگيخت ولى بيرحمانه على (ع) را در رديف خالد بن وليد مى آورد با ستايشى كمتر از وليد براى على (ع) همان خالدى كه در غزوه احد صف مجاهدان اسلام را در هم شكست و شهيدانى بزرگ بر خاك افكند تا بدانجا كه حمزه سيد الشهداء بخون غلطيد و پيامبر تا دروازه مرگ پيش رفت و اگر مجاهدت و جانبازى بزرگ على (ع) نبود امروز جامع دمشقى نبود كه خطيب عزيز شامى

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:7

نام على (ع) را فروتر از نام

خالد ببرد.

خالدى كه مسلمانان را بنام مرتدين با وجود آنكه بانگ اذان درمى دادند بروزگار خليفه اول از دم تيغ گذرانيد و مالك بن نويره سردار آنها را با بى پروائى كشت و همان شب با همسرش هم بستر شد و او امروز در شهر حمص مسجدى دارد بزرگ و زيبا و ضريحى و دم و دستگاهى و نامى و نشانى و ستون يادبودى و نامى حماسى كه براى تحريك سربازان در نطقها و گفتارهاى راديوئى با طمطراق برده ميشود

اتفاقاً در شهر حمص، شبى در زير بارانى تند و اسير سرگردانى غربت و مسافرت، افسرى جوان از ارتش سوريه را ديدم و گفتم شما كه براى افروختن غيرت رزمى اسلامى اين قدر از جناب خالد نام مى بريد چرا سخنى از على نمى گوئيد مگر او در همه نبردهاى آزادى بخش اسلام نخستين فاتح قهرمان نبود؟ بعلاوه خالد فقط مردى جنگاور بود ولى على ديگر صفات ممتازه انسانى را نيز به همراه داشت، خنديد و سرخ شد و هاله اى از شرم بر چهره اش نشست و چون تحصيل كرده و روشنفكر بود روشنفكرمآبانه مثل برخى از روشنفكران ما به استدلالى سرد و بيجان و بى انصافانه پرداخت و گفت:

سيدنا على (ع) از خاندان پيامبر است و اگر ما نام او را ببريم در دنياى مترقى امروز به تعصب مذهبى متهم ميشويم!!

در مكه هم كه فرودگاه وحى آسمانى و كانون نهضت انقلابى ضد جهل و اشرافيت است بازار بزرگ شهر را بنام ابو سفيان نامگذارى كرده اند همان عنصر ضد اسلام و ضد انسانى كه تا نيرو داشت در همان مكه با پيامبر و كعبه جنگيد و چون شكست خورد سر بزير لاك نفاق فرو

برد و چون مارى يخ زده از حركت بازماند و چون گرمى حكومت عثمانى به پيكرش خليد دوباره جان گرفت و سر برداشت و پسرانش

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:8

دژخيمان تاريخ بودند و هشتاد سال با خدا و رسولش جنگيدند و پيشوايان راستين اسلام را بخاك و خون كشيدند و عدل و ايمان را مقهور ستم و فساد خويش كردند.

و خيابانى بزرگ با ساختمانهاى آسمانخراشش بنام عبد اللّه زبير است همان پير كفتار منافقى كه در جوانى به همراه پدرش بجنگ عدالت على رفت و زوزه اش از صداى پارس سگهاى حواب بلندتر بود و خاله اش ام المؤمنين عايشه را كه ميخواست از جنگ با على بزرگ بازگردد دوباره بجبهه كشانيد، در جوانى دشمن على بود و در پيرى دشمن حسين (ع) و بزمان حكومت كوتاهش در مكه دشمن پيامبر كه دستور داد شعار محمد رسول اللّه را از بانگ اذان بردارند و گفت نام محمد مرا بياد خاندانش مى اندازد و از آن رنج ميبرم.

ولى در آنجا نامى از على و حسنين نيست و صحيفه سجاديه را راه نمى دهند و حال آنكه سجادش در همان جا به تربتى پاك غنوده و آهنگ نيايش جاودانه اش هنوز هم در آسمان حجاز طنين انداز است و عجبا كه با وجود تعصب عربى غليظى كه دارند از فقه ابو حنيفه عجمى پيروى مى كنند و از فقه امام صادق كه شصت و پنج سال در همان مدينه زيسته و بزرگترين مكتب اصيل فقهى را پى ريزى كرده خبرى ندارند و آئين او را برسميت نمى شناسند

و از درهائى كه بر مسجد النبى باز كرده اند سه در بنام خلفاى راشدين است و اى كاش در چهارمى را

لااقل بهمان رديف باب على ميناميدند منهاى آنكه تنها درى كه بفرمان خدا بر مسجد پيامبر بازماند در خانه على بود ولى خوشبختانه حقيقت هميشه در محاق نسيان و پرده ابهام باقى نمى ماند و بتدريج روشنگريها و روشن بينى ها پديد مى آيد و لاجرم در كتابخانه دانشگاه مدينه كتاب اصول كافى شيعه هم جاى ميگيرد و معاون دانشگاه هم كه گاه به منبر مسجد النبى سخن ميگويد رواياتى

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:9

بليغ هم از سيدنا على كرم اللّه وجهه نقل ميكند.

و اكنون در دمشق پايگاه حكومت و قدرت بنى اميه، مزارى از دخترك مظلوم حسين سر برمى افرازد كه با مشت كوچك و نيرومندش بر گور سياه و خراب و بويناك معاويه كه در ته كوچه هاى كثيف دمشق افتاده ميكوبد و زينب قهرمان در مزارى پاك و رفيع بر پاى ايستاده و بر ضد هر گونه ستمى فرياد ميكشد و آستانش آنچنان قهرمان پرور و پرتوان است كه سربازان سورى در لباس رزم بدرگاهش مى ايستند و از روح نيرومندش توان مى يابند.

و براى نخستين بار، حاكم و حافظ شام مردى شيعى است كه اسدوار در جولان بجولان مى آيد و با اشغالگران مى ستيزد و امروز در شام دو مليون نفر على اللهى كه پديده افراط گروههاى ضد على بودند و بدنده تفريطى شرك آلود افتاده بودند بهمت برخى عالمان بيدار شيعى به تشيع راستين پيوستند و شيعيانى خالص و موحد شدند و اين بشارت دميدن سپيده دمى است كه تنها دقايقى چند به تنفس صبح اميدش باقى مانده است.

و اما حسن همان امام مظلومتر از حسين هنوز هم ناشناخته است، چون ديگر امامان، و اين ممكن است براى برخى، تلخ و ناخوشايند

باشد ولى چه كنيم كه ناچاريم واقعيتها را هر چند رنج آور باشد بپذيريم و اگر نپذيريم در همين جهل و سفه مى مانيم، كه ديگران براى پيشوايان گمراه و گمراه گر خود تحقيقها كرده و كتابها نوشته و سخنها گفته و مبالغه ها كرده اند ولى ما تنها بذكر دعا و ثنا و توسل بسنده كرده ايم و فقط در كار زيارتيم و به اميد شفاعت از هر مليون تن شيعه جز چند نفر چيزى از نهج البلاغه نمى داند، حسين (ع) را فقط در نيمروز روز عاشورا مى شناسيم آن هم در قالب يك داستان تراژديك و ممثل در چند شعر و مصيبت و روضه و آهنگ.

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:10

و از حسن سالى يك يا دو روز نام ميبريم، دور از نقش سازنده اش در تاريخ اسلام و فلسفه صلح و ناآگاه از قهرمانى معنوى و تجلى اخلاق و مبارزه و پارسائى و ايمان و پايداريش.

و اينكه گفتم حسن مظلومتر از حسين است سخنى بگزافه نيست كه او هم در زمان خودش مظلوم بود و هم در اين زمان حسين ميفرمود (الموت خير من ركوب العار). او مرگ را بر خوارى و قبول عار برگزيد و چهره بر مصرع خونين شهادت نهاد.

ولى حسن در چنان موقعيت سخت و تلخ بود كه بناگزير سنگينى بار خوارى و اتهام را كه از سوى دوستان خيانتكار و دشمنان تبهكارش به او تحميل شد بدوش گرفت و حاضر شد كه او را خوار كنند و خوارگر مؤمنان بخوانند و اين ثقل طاقت فرساى تهمت و خفت را مردانه و شجاعانه تحمل كند تا راه براى انقلاب فرداى برادرش بازشود

نبرد با معاويه نيرنگباز كه در زير نقاب ايمان

و اسلام پنهان شده و نقش خليفه اللهى بر چهره گرفته بود كارى ناممكن بود بحدى كه حتى ذو الفقار مرحب كش على هم نتوانست اين نقاب سفت و سخت را پاره كند و نزديكترين ياران على فريب دغلبازى اين اهريمن فرشته نما را خوردند و اكنون حسن ميخواست به همراه گروهى فريبخوار و نادان و سست پيمان و بى ايمان با اين عنصر فريبكار بجنگد و مسلماً در اين نبرد روياروى نه تنها شكست با حسن بود بلكه با اسلام و دين خدا بود.

پس يك رهبر تاكتيكى بيدار با يك استراتژى مدبرانه بايد از برابر چنين دشمنى كنار رود و ميدان را دور بزند و بدشمن مجال استراحت بدهد تا لباسش را درآورد و نقابش را بيندازد و زشتى ها و پستى هايش را نمودار كند و بعد اگر خود فرصت نداشت بدست امام ديگر بر چهره بى نقاب دشمن بتازد و دهان گنديده اش را در هم كوبد

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:11

استراتژى دردناك حسن چنين بود كه با فداكارى سخت تر و تلخترى از جانبازى حسين، ده سال بار سنگين تهمت هاى ناروا و شتم و ناسزاى دوستان و غدر و جنايت را بدوش كشيد تا توانست با سرانگشت دقيق تدبير اصيل بندهاى نقاب معاويه و خاندان بنى اميه را كنار بگذارد و چهره زشت و منحوس اين دودمان سياه را آنچنان نمايان سازد كه كار براى انقلاب خونين حسينى آسان شود و ضربه كوبنده نهضت عاشورا چنان رسيده و آماده و معد و مستعد گردد كه نه تنها براى آن دوران بلكه براى هميشه براى دروغ و فريب و نفاق و فساد و ستم در برابر حق و عدالت و

آزادى و ايمان وجهه و جبهه اى باقى نماند.

و حسن اين بار سنگين امانت و مسئوليت را بدوش گرفت و نقش نارواى خوارى و عار را بناچار بر سيماى درخشانش گرفت تا كار ايمان و اسلام بسامان برسد و اين فداكارى، كارى از شهادت نه كمتر بلكه بيشتر بود ولى در مدت ده سال صلح هم هميشه در حال و نقش و جامه مبارزه بود حتى بدمشق پايگاه قدرت معاويه رفت و بر مغز آن دژخيم ناپاك در اوج قدرت و فراز كرسى حكومتش و حضور حاشيه نشينان ناپاكش كوبيد و چنانش و چنانشان رسوا كرد كه پوك و خالى و سيه روز شدند و از معنويت ادعائيشان تهى ماندند و همچون ببرى كاغذى در سن تآتر فريبكارى از هم پاشيدند و بگور بدنامى و سيه فرجامى سرنگون شدند و اين بود پرتوى از رسالت و رسالت امام حسن در صحنه رهبرى راستين آسمانى و انسانى كه سرانجام هم به بستر شهادتش كشانيد.

ولى حسن بايد بازهم روشنتر و عميق تر و درست تر شناخته شود و نقش سازنده اش بررسى گردد و در مراحل خاص اوضاع اجتماع اسلام سرمشق قرار گيرد، كه هر يك از اين امامان راستين نمونه و راهبرى هستند در لحظات حساس حيات امت مسلم.

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:12

كتابى را كه محقق ارزنده شيعى جناب شريف باقر قرشى در باره زندگانى امام مجتبى تأليف كرده براستى اثرى ارزنده و در نوع خود كم نظير است، خوشبختانه ترجمه جلد اول آن چند بار چاپ و با استقبال همگان خاصه طبقه دانش پژوهان روبرو شد و همگى در خواست ترجمه و نشر جلد ديگر آن را داشتند ولى اين كار از عهده فرد

كم كار و كم توفيقى چون من برنمى آمد تا باز گرفتارى ديگرى پيش آمد و اين گرفتاريها هم لطف خداست و منشأ حساس حركتها و كارها و جنبشها و باز تعهد كردم كه پس از رفع آن به ترجمه و نشر جلد دوم كتاب همت كنم كه جلد دوم از جلد نخستين مهمتر و اساسى تر است زيرا مسائل سياسى و اجتماعى زندگانى امام را متضمن است و خوشبختانه توفيقى دست داد و بزيارت مزارش در مدينه نائل آمدم و پا برهنه بگورستان خاموش و ويران بقيع تشرف يافتم و در كنار گور مقدسش ايستادم و چون مضجع روشنش خالى از تشريفات و تجملات ظاهرى بود خود را نزديكتر و حساستر يافتم و از روح پاكش براى انجام اين كار مدد خواستم و آن امام بخشايشگر هم گويا مرا با همه نقصان و كجى پذيرفت و مساعدت فرمود و اينك اين كتاب را به محضر مقدسش تقديم ميدارم تا پيروان و ارادتمندانش از آن بهره گيرند و براهى كه آن رهبران بزرگ رفتند براه افتند و به پيروزى محتومى كه هدف راستين همگانست نائل آيند.

ان شاء اللّه بهار سال 1354- فخر الدين حجازى

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:13

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ* فَمَنْ حَاجَّكَ فِيهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَكُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَكُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَكُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَى الْكاذِبِينَ

وَ يُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلى حُبِّهِ مِسْكِيناً وَ يَتِيماً وَ أَسِيراً إِنَّما نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لا نُرِيدُ مِنْكُمْ جَزاءً وَ لا شُكُوراً

أُولئِكَ عَلَيْهِمْ صَلَواتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَ رَحْمَةٌ وَ أُولئِكَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ (القرآن الكريم) (1) پس آن كس

كه پس از آگاهى بحقيقت رسالت تو با تو مى ستيزد به او بگوى بيا بخوانيم پسرانمان و پسرانتان و زنانمان و زنانتان و خودمان و خودتان را و آنگاه مباهله كنيم و نفرين خداى را بر دروغگويان قرار دهيم

آنها در راه دوستى خداى زمينگيران و كودكان بى سرپرست و گرفتاران را سير مى كنند، آنها ميگويند ما شما را براى خدا سير مى كنيم و انتظار پاداش و سپاسى نداريم آنان كسانى هستند كه درود و رحمت پروردگار بر آنهاست و آنان راه يافتگانند.

(آياتى از قرآن مجيد در شأن خاندان پيامبر)

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:14

(1)

آن بكار رفته است و چون تأليف اين كتاب موجب نگارش چنين مقدمه اى شده است ما اين نگارش محققانه را بر تارك اين كتاب مى نشانيم و اين پژوهش عالمانه را كه نمونه اى از مباحث سودمند امام كاشف الغطاء است بخوانندگان ارمغان ميدهيم.

(مؤلف)

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:16

همين نوع عداوت ذاتى و هميشگى بود كه هرگز نمى شد تحت هيچ شرايطى پايان يابد و بصورت همسازى و همزيستى درآيد زيرا اين برخورد و ستيز پديده پايدارى چون اختلاف نور و تاريكى، بدى و خوبى و پاكى و ناپاكى بود كه در طى روزگاران دراز امتداد داشت و هر كدام از اين دو تيره با آثار و ثمرات متضاد خود، مشخص و ممتاز بود و بنا بگفته مشهور هر يك از آثار خودشان شناخته مى شدند زيرا درخت بوسيله ميوه اش كه تلخ يا شيرين است شناخته مى شود و

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:18

پاكى و ناپاكى سرشت انسانها نيز از انديشه ها و كارها و صفات آنها مشخص مى گردد.

(1) از عبد مناف دو فرزند پديد آمد يكى هاشم و ديگرى عبد شمس كه بين آنها از دوران كودكى و جوانى تا پايان زندگيشان دشمنى و برخورد و اختلاف پديد آمد و علت اين ستيز و مخالفت، تضادى بود كه از روحيه و عمل و روش آنها ريشه ميگرفت و بصورتى حادتر و خطرناكتر در تيره و تبار آنها بوراثت رسيد و عداوتهاى سهمگين پديد آورد و سرپرست هر يك از اين دو قبيله با ديگرى بدشمنى برمى خاست و بعداوت خود ادامه ميداد تا نوبت بفرزند او برسد و او هم اين ستيز را همچنان در طول تاريخ استمرار بخشد، دشمنى هاشم با عبد الشمس، عبد المطلب با اميه، ابو طالب با حرب و محمد (ص) با ابو سفيان، از ثمرات همين ستيز ذاتى و موروثى بود.

هنگامى كه فروغ جاويد اسلام بدرخشيد و پيغمبر هاشمى نسب از سوى خداوند براى بيم رسانى و بشارت بخشى مردم برانگيخته شد، در برابرش

فرياد شرك و كفر برخاست و آئين بت پرستى براى نابودى مكتب توحيد تجهيز يافت و با تمام توانش براى دشمنى با نهضت اسلام و ويرانى بناى آن آماده گشت و همى كوشيد تا اساس اين حركت رهايى بخش را كه براى نجات انسان از چنگال وحشيگرى و جهل پديد آمده بود در هم كوبد.

سردمداران اين ستيز ضد اسلامى سه نفر از عناصر سركش اشرافى بودند بنام ابو جهل، ابو لهب و ابو سفيان و همين نفر سوم بود كه رياست دودمان اموى را بعهده داشت و با اسلام شديدتر از هر كس دشمنى مى ورزيد و براى نابودى اين آئين آسمانى آهنگ جنگ مى كرد و بهمه دستاويزها چنگ مى زد و بهر گونه اسباب چينى اقدام ميورزيد تا مگر اين چراغ خدائى را خاموش كند و اين فرياد رهايى بخش

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:19

انسانى را ساكت سازد و بقدرى در اجراى اين انديشه شوم و كينه ورزى با اين دعوت راستين مقاومت مى ورزيد و با گروه تازه مسلمان بدشمنى برمى خاست كه گروهى از مسلمانان از چنگال او فرار كردند و راهى حبشه شدند و به حكومت آن سرزمين پناه بردند، ده سال اين فشار و رنج و شكنجه ضد انسانى ادامه يافت و پيامبر و يارانش آزارها ديدند و ناگواريهاى فراوانى را تحمل كردند و بالاخره ناچار شدند از سرزمين خويش و پدرانشان كه مركز نشأت و عزت آنها بود بمدينه هجرت كنند، اما ابو سفيان دست بردار نبود و همچنان پيامبر را تعقيب ميكرد و براى نابودى رسالت آسمانيش مى كوشيد.

(1) هر پرچمى كه بر ضد اسلام برافراشته مى شد، بنى اميه و رهبرشان ابو سفيان آن را بدوش مى كشيدند و شعله هر

نبردى كه براى نابودى مسلمين زبانه مى كشيد آتش بيارش آنها بودند و غبار پيكار باهتمام آنها برمى خاست و هميشه براى خاموشى اين فروغ خدائى در كمين بودند و قبائل عرب را بر ضد نهضت اسلامى برمى انگيختند و جنگ افروزان بى امانى بودند كه يك لحظه از تخريب و توطئه بازنمى ايستادند.

تا اينكه خداوند پيامبرش را به پيروزى آشكارى نائل ساخت و شهر مكه كه قرارگاه ابو سفيان و اشراف شرك آلود قريش بود فتح شد و اسلام بر آن زمين استيلا يافت و پيغمبر مسلح بحكم قوانين جنگ، همگى را به اسارت گرفت، ولى با كرامت ذاتى و سجيت پاك انسانيش از آنها درگذشت و آزادشان ساخت و فرمود برويد كه همگى رها و آزاديد و با قبول اسلام ظاهرى كه با زبان دروغگويشان به آن اقرار كردند اكتفا فرمود آنها اگر چه كلمه توحيد را بفريب و نيرنگ بر زبان ناپاكشان راندند ولى دلهايشان سرشار از كفر و نفاق بود و به اسلام و پيروزى چشمگير مسلمانان رشك مى بردند و بدنبال فرصتى بودند تا

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:20

آثار اسلام را محو كنند و ريشه آن را از بن درآورند زيرا آنها اسلام نياورده بلكه، بناچار تسليم شده بودند و چون براى دشمنى با اسلام ياورانى يافتند دوباره به مخالفت آن برخاستند و به اندازه يك سر ناخن از فساد درونى و تباهى روحى آنها با وجود ورود بدايره اسلامى كاسته نشده بلكه تنها چگونگى دشمنى و نقشه معارضه آنها با اسلام تفسير يافته بود.

(1) معاويه و ابو سفيان بدان جهت داخل حوزه اسلامى شدند كه با نيات شوم خود، اجتماع اسلام را پراكنده سازند و بفريب و

نيرنگ و تخريب بپردازند و از داخل بنابودى اسلام دست زنند زيرا دشمن داخلى تواناتر و خطرناكتر از دشمن خارجى است، آنها با حقيقت و ايمان، عداوتى ذاتى داشتند و چنين دشمنى پايدار و ريشه دارى هرگز پايان نمى يابد، اين دشمنى تنها براى دست يابى به مال و مقام و اطفاء حس برترى جوئى نبود بلكه از يكى تضاد طبيعى و فطرى سرچشمه مى گرفت، عداوتى همچون ضديت تاريكى با روشنائى، گمراهى با رهبرى باطل با حق و ستم با دادگرى.

بنى اميه با چنين ستيز ريشه دار ذاتى خود همچنانكه بر كفر و نيرنگ باطنى خود باقى بودند خود را در صف مسلمانان جا ميزدند و از خجستگى و بهره منديهاى اسلام برخوردار مى شدند و اسلام حتى يك سر موى از همكارى آنها بهره نمى برد و كمترين نمى از پروبالشان لمس و احساس نمى كرد زيرا آنها مرغابيانى بودند كه عمرى را در آب ميگذرانيدند و قطره اى به پروبالشان نمى گرفتند.

آنها بدان جهت اسلام آوردند تا خونشان ريخته نشود ولى همچنان در كمين بودند تا فرصتى براى ويرانى پايگاه اسلام بيابند و اركان استوارش را در هم كوبند و هنگامى كه خلافت به عثمان رسيد و پيشوائى مسلمين را در اختيار تيره خود يافتند بشادمانى پرداختند و آنچه از سياهى

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:21

و كفر و حسد در دل پنهان داشتند بروز دادند و روزى ابو سفيان بنى اميه را فراهم آورد و به آنها گفت با اين گوى خلافت كه بدست ما افتاده بازى كنيد زيرا به آن كس كه ابو سفيان سوگند مى خورد نه بهشتى وجود دارد و نه دوزخى.

(1) در اين وقت زمام اختيار خليفه اموى را بدست گرفتند و

آن را همچون شترى رام به هر جا كه خواستند كشيدند و بردند اموال مسلمانان را دست بدست گردانيدند و مردم را بنده و برده خود ساختند، در برابر چنين كج روى و ستمى كه مباين مصالح امت اسلام بود. توده هاى مسلم از همه سوى كشورهاى اسلامى به عثمان شوريدند و بمدينه آمدند و او را در خانه اش محاصره كردند و به او پيشنهاد كردند كه از مقام خلافت كناره گيرد و امر انتخاب خليفه را به شوراى مسلمين واگذارد، اما عثمان زير بار نرفت و تسليم شورشيان نشد، چون فشار انقلابيون شدت يافت و محاصره عثمان تنگ تر شد و حتى آب و غذا را از او بازداشتند، اعصابش به سستى گرائيد و رشته اميدش گسست و ميخواست كه براى فرونشاندن آتش فتنه و پذيرش پيشنهاد انقلابيون، از خلافت كنار رود و خود را از اين مقام پرمسئوليت خلع سازند.

بنى اميه كه در آن وقت رهبرشان در مدينه مروان بن حكم و در شام معاويه بود احساس خطر كردند و دريافتند كه اگر عثمان از خلافت كناره گيرى كند، زمام خلافت از دستشان مى افتد و ديگر هرگز به آن نميرسند. زيرا مسلمانان اشتباهى كرده بودند و اين موقعيت خطير را به بنى اميه سپرده بودند و اكنون با از دست رفتن چنين موقعيتى ديگر هرگز آن اشتباه تجديد نخواهد شد. و بنى اميه با كدام سابقه درخشان اسلامى يا بخشندگى و بزرگوارى و جهاد در راه خدا استحقاق احراز خلافت اسلامى را خواهند داشت بلكه بر عكس آنها هميشه دشمن اسلام بوده و در هر موقعيت و زمانى به رد با آن

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:22

برخاسته بودند.

(1)

مروان و دار و دسته اش و همچنين رهبرشان معاويه در شام چنين حقيقتى را بخوبى درك مى كردند و بهمين جهت قبل از آنكه عثمان از خلافت كنار رود و اين موقعيت از دست بنى اميه بيرون افتد تصميم بقتل عثمان گرفتند و وضعى پيش آوردند كه خليفه كشته شد و آنها نه تنها از اين خطر بزرگ بيرون جستند بلكه قتل خليفه را بهانه اى براى خونخواهى او قرار دادند و مظلوميت او را برخ مسلمانان كشيدند و خود را صاحب خون او شمردند و خونخواهى خليفه مقتول را بهانه اى براى بدست آوردن خلافت قرار دادند و اگر عثمان كشته نمى شد و پيراهن عثمان وسيله اى براى بهانه تراشى و خلافكارى آنها نبود هرگز خلافت بمعاويه و مروان و تيره و تبارشان نمى رسيد و محال بود كه حتى در خواب هم بچنين پيروزى بزرگ و غاصبانه اى دست يابند.

خلافتى كه پس از پيامبر بدون هيچ بهائى به خليفه نخستين رسيد و او هم اين مقام را با نقشه قبلى بدومين خليفه واگذارد و نقشه اين بود كه پيشوائى مسلمين از بنى هاشم به بنى اميه كه سرسخت ترين دشمنان آنها بودند منتقل شود و باين جهت ريسمان سست شورا بنفع عثمان استحكام يافت و كار بدانجا كشيد كه معاويه هم كه خود و پدرش آزادشده دست پيغمبر بودند بطمع خلافت افتاد، همو كه با پدرش بزرگترين دشمن اسلام بودند.

ولى عمر به معاويه ميدان ميداد و او را در تبهكاريهايش آزاد مى گذاشت بطورى كه هر سال به حساب همه كارگزارانش ميرسيد و به آنها سخت ميگرفت و تنها معاويه از اين محاسبه ها و مراقبت ها آسوده بود ..

گزارشهائى كه به عمر ميرسيد

از اسراف كاريها و تجمل خواهى هاى معاويه حكايت ميكرد ولى عمر از خطاهاى او چشم

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:23

مى پوشيد و او را معذور ميداشت و ميگفت معاويه كسراى عرب است «1»

(1) در صورتى كه معاويه پيش از اين مردى بى چيز و پست و بى شخصيت بود و در نهايت نادارى و سستى بسر ميبرد، او همچون دزد تهى دست بدبختى مى زيست كه از چشم اجتماع افتاده بود و گويند يكى از بزرگان عرب بر پيامبر وارد شد و بهنگام خروج او، پيغمبر به معاويه دستور داد كه او را همراهى كند، هواى مدينه بشدت گرم بود و شن هاى زمين از داغى هوا مى گداخت و معاويه كفشى بپانداشت و چون پايش بسختى مى سوخت به مهمان پيامبر گفت:

- مرا هم در رديف خودت سوار كن.

- تو شايسته آن نيستى كه در رديف اشراف و ملوك عرب سوار شوى.

- پس كفشهايت را بمن ده تا پاهايم بر روى زمين داغ نسوزد.

- تو كوچكتر از آنى كه نعلين مرا بپوشى.

- پس چه كار كنم كه پاهايم از سوزش آفتاب ميسوزد.

- در سايه شتر من راه برو كه بيش از اين شايستگى ندارى.

سرنگون شوى اى روزگار و اف بر تو باد كه چنين شخص بى همه چيزى حال كسراى عرب شود.

______________________________

(1)- عمر هميشه معاويه را به شجاعت مى ستود و با لقب ها و ستايش هاى خوب او را تجليل مى كرد و موقعيتش را مستحكم مى ساخت و هرگز به خورده گيرى اشتباهات او نمى پرداخت، بطورى كه در كتاب استيعاب بر حاشيه كتاب اصابه جلد سوم ص 377 آمده است عده اى در نزد عمر از معاويه بدگوئى كردند، عمر گفت (از جوانمرد قريش بدگوئى نكنيد كه او در حال

خشم مى خندد و كردارش پسنديده است.

ما نمى دانيم چرا عمر نسبت به آزادشده اى كه پيامبر به او بچشم ترديد نگاه مى كرد و در اسلامش شك داشت چنين حمايت و قضاوتى داشت

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:24

(1) همين معاويه به همراهى مروان نقشه كشيدند تا عثمان كشته شد و انقلابيون را بقتل او برانگيختند و جريان اعزام سپاهيان شامى به نزديكى مدينه و دستور معاويه كه داخل شهر نشوند دليل همين اسباب چينى است كه در تاريخ مشهور است.

يكى از زنان پيغمبر هم آنها را در توطئه قتل همراهى مى كرد همان بانوئى كه هميشه به عثمان ناسزا مى گفت و در مجالس عمومى فرياد ميزد اين پير كفتار را بكشيد كه خداوند او را بكشد ولى بعد كه عثمان كشته شد و فرمانش انجام يافت، براى خونخواهى او برخاست و جنجالى خونين برپاى كرد و جنگ جمل را براه انداخت و بيش از بيست هزار نفر را بخاك و خون كشيد و جنگهاى ديگرى را بين اهل قبله وقوع داد كه يكى از شعراى آن روزگار، عايشه را در اين باره توبيخ كرد و چنين گفت:

تو خودت منشأ فتنه و بدبختى هستى تو خودت ابرى و خودت بارانى

تو مردم را به قتل خليفه برانگيختى و بما گفتى كه او كافر شده است و شاعر ديگرى در اين باره چنين سرود:

عايشه در هودجى سوار شد و به همراه طلحه و زبير و سپاهيانش بسوى بصره روان شد.

او مثل گربه اى بود كه از شدت گرسنگى بچه هايش را مى خورد.

اين نكات تاريخى از اسرار و دقايقى است كه بايد مورخين منصفانه درباره آن بررسى كنند و اكنون هم فقط عده كمى عايشه را در اين

جريان خونين تاريخى بى تقصير مى دانند و از كار او ميگذرند.

مقصود ما از بيان اين سخن، بيان شقاوت و دشمنى معاويه و ابو سفيان نسبت به اسلام است كه چون اسلام بر آنها چيرگى يافت

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:25

و زوزه نفرت انگيزشان در گلو خفه شد، تظاهر به ايمان كردند و نيرنگ و دشمنى خود را در دل نگه داشتند و بدنبال فرصتى ميگشتند كه آنچه در دل دارند بزبان آرند و عملا بكار بندند.

(1) معاويه از پدر پير و خرف خود، زرنگ تر و نيرنگ بازتر بود و بزرگترين نمونه فريبكاريش تظاهر به اسلام و عمل باحكام آن بود چنانكه طى بيست سال حكومت شام هيچ يك از شعاير اسلامى را فرو نگذاشت و به هيچ دستور دينى اعتراض و معارضه نكرد و به فسق و گناه تجاهر نورزيد و بظاهر شرابى ننوشيد و نغمه اى نشنود و كسى را نكشت و با سگ و ميمون بازى نكرد و دست به آلات طرب نبرد، اما لباس حرير مى پوشيد و رداى زربفت بدوش مى انداخت و بهانه اش اين بود كه او كسراى عرب است و اين تظاهر بدين دارى براى پنهان كردن نيات ناپاكش بود، همچون آرامش قبل از طوفان و آهسته رفتن شكارچى براى گرفتن شكار.

اين تظاهر به دين دارى كه نفاق و كفرى سياه را در ميان داشت در دوران مخالفت و ستيز او با امير المؤمنين (ع) همچنان ادامه داشت و هنگامى كه آن حضرت شهادت يافت، معاويه نفسى براحت كشيد و شادمانى سراپايش را فرا گرفت و مشغول بند بازى و حيله سازى شد.

هنگامى كه مسلمانان با امام حسن (ع) بيعت كردند و رادمردان شجاع از ياران على (ع) و پيروان

و دوستانش بر گرد امام فراهم آمدند و گروهى از بزرگان عرب و دندانهاى تيز جنگاور با سلاحها و اسبابها و تعداد فراوان تسليم فرمان امام شدند، معاويه موقعيتى تنگ تر و خطرناكتر براى خود احساس كرد زيرا حسن (ع) سبط اكبر پيغمبر و فرزند دختر و ريحانه رسول اللّه بود و بر اثر شرف و انتساب به پيامبر در قلوب مسلمانان محبوبيتى فراوان داشت او در تمام عمرش به يك نفر آزارى نرسانيده بود و بلكه كانون خير و احسان بشمار ميرفت

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:26

و از طرفى اتهام قتل عثمان بحضرتش نمى چسبيد زيرا در دوران محاصره عثمان، از خانه خليفه نگهبانى ميكرد در اين صورت چگونه ميتوان معاويه را با امام حسن (ع) مقايسه كرد و او را كه فرزند فاطمه (ع) است با معاويه پسر هند جگرخوار در امر خلافت مسلمين برابر دانست.

(1) معاويه در برابر چنين موقعيت خطرناكى سخت سراسيمه شد و انديشه هاى يأس آورى تا سحرگاه او را در بسترش بيدار نگه مى داشت و مى آزرد و بسختى مى كوشيد تا از اين مهلكه راه فرارى بيابد و براى معارضه و مجادله نقشه اى طرح كند ولى با زيركى و نيرنگ بازى عجيبى كه داشت بالاخره براى گشودن اين گره كور، راهى پيدا كرد و براى رفع اين ناگوارى بزرگ به دو عامل قوى پناه برد.

نخست سر كيسه را باز كرد و با پخش پولهاى كلان و دادن رشوه هاى فراوان، گردن رجال عرب را در برابر خود خم كرد و دهان شجاعان را به عشق طلا به آب انداخت. از جمله عبيد اللّه بن عباس فرمانده سپاه امام را كه تا سر حد جان با

حضرتش پيمان بسته بود با پول فريب داد، عبيد اللّه همان سردارى كه پسر عموى امام بود و از همه كس به او نزديكتر و بخاطر همين خويشاوندى، بفرماندهى سپاه برگزيده شده بود و حتى رادمرد شجاع و راستينى چون قيس بن سعد بن عباده كه در همه اين تلاطمها و خيانتها نسبت به امام وفادار ماند، تحت فرماندهى عبيد اللّه تبهكار قرار داشت.

معاويه پنجاه هزار درم براى عبيد اللّه پول فرستاد و به او وعده داد كه چون به سپاه شام ملحق شود به همين ميزان به او خواهد داد و اين فرمانده خائن خود فروش و دين فروخته در سياهى شب سپاهيان امام را بى سرپرست گذاشت و به لشكريان شام پيوست.

سحرگاه سپاهيان امام، خود را بدون امير ديدند و قيس بن سعد با آنها نماز گذاشت و اين خيانت بزرگ اراده سربازان را بسختى سست كرد و پيش از جنگ آماده فرارشان ساخت در اينجا بايد به حضرت

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:27

حسن (ع) عرضه داشت خداوند قلب پاكت را حمايت فرمايد كه چگونه اين خيانتها و ناگواريهاى بزرگ را كه چون پاره هاى تاريك شب سياه همچنان پشت سر هم بر تو فرود مى آمد تحمل ميفرمودى.

(1) معاويه اين نيرنگ را همچنان ادامه ميداد و بزرگان شيعه و سرداران لشكر را با پول و وعده ميفريفت و بجانب خود ميكشيد و آن عناصر پست دين فروش و خودباخته، نامردانه به او مى پيوستند و از اين گروه فراوان دعوت معاويه را هيچ كس رد نكرد و از نيرنگ و فريب او سالم نماند مگر عده كمى كه از ده نفر تجاوز نميكردند مثل قيس بن سعد و

حجر بن عدى و چند تن ديگر كه با ايمان استوارشان سنگ هاى سياه ستم و گمرهى را در هم مى شكستند و يك چشم بر هم زدن در كفر معاويه و پدرش شكى در دل آنها راه نمى يافت.

چنانكه قيس بن سعد در سخن مشهور خود گفت بخدا قسم معاويه را ملاقات نمى كنم مگر آنكه بين من و او تير و نيزه فاصله باشد، اين نخستين نقشه معاويه بود براى پيروزى بر امام و بدست آوردن حكومت مستبدانه و غاصبانه بر مسلمانان.

دومين نيرنگ معاويه كه اثرى شديدتر و عميق تر داشت كه حتى افراد معروف و فهيم هم آن را بخوبى پذيرفتند و گردن نهادند و افكار عمومى مردم تسليم آن شد پيشنهاد صلح معاويه به امام حسن بود «1»

و اين همان نيرنگ بزرگى بود كه بازوان امام را در هم شكست و توان مبارزه اش را فرسود، پيشنهاد صلح معاويه يك ضربه ناگهانه و يك فريب كشنده بود كه آثار شومش را بزودى بجاى گذاشت، زيرا معاويه توانسته بود با پول فقط فرماندهان سپاه را بخرد

______________________________

(1)- اين نيرنگ هم مثل نقشه بالا بردن قرآنها بر سر نيزه ها بود كه سپاهيان عراق را فريب داد و موجب شد كه در آستانه پيروزى سپاهيان على (ع)، حقيقت از مسير پيروزيش منحرف شود

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:28

و بفريبد ولى سربازان فراوان امام در اين جريان به نوائى نرسيده بودند و با نيرنگ پيشنهاد صلح آنها نيز تسليم شدند، زيرا سالها بود كه دندان جنگ اندام آنها را مى فشرد بطورى كه بزرگانشان در پهنه هاى نبرد كشته شده بودند و خانه هايشان ويران گرديده و طى پنج سال متمادى سه جنگ خونين به آنها

دندان نشان داده بود، جمل، صفين و نهروان.

(1) و اكنون برانگيختن مردم به جنگ خونين ديگرى براى آنها سخت و سنگين است و برعكس پيشنهاد صلح، پذيرشى همراه لذت و آسايش را بدنبال دارد.

در اينجا امام جوانب كار را بدقت بررسى كرد و موقعيت را با محاسبه اى دقيق بازشناخت، حسابى كه يك ناظر انديشمند با توجه به آينده و عواقب آن بكار مى بندد، حساب قبول يا رد پيشنهاد صلح و هر دو را در طرف ميزان قرار داد تا بداند كداميك را بايد برترى داد، اگر پيشنهاد صلح را رد كند و براى جنگ پافشارى ورزد در اين صورت يكى از دو نتيجه حاصل ميشود، يا امام غالب ميشود و معاويه شكست مى خورد و با اينكه اوضاع و احوال حصول چنين نتيجه اى را نشان نمى دهد و امكان پيروزى امام محال است، بر فرض پيروزى امام، آيا چنين وانمود نمى شود كه بر بنى اميه ظلم شد و آنها با نيرنگى كه دارند لباس مظلوميت نمى پوشند و نمى گويند ديروز عثمان را كه چشم چراغ بنى اميه و امير مؤمنان بود كشتند و امروز هم بدست بنى هاشم، معاويه ديده روشن بنى اميه و خال المؤمنين كشته شد، اى واى از اين مصيبت و سوك بزرگ!! و بدست بنى اميه نيرنگ باز پيراهن خونى ديگرى مى افتد كه با پيراهن عثمان علم كنند و از ظلم بنى هاشم و مظلوميت خود سخن گويند و مردم ساده و بيسواد و عامى هم كه بدنبال هر فريادى ميروند و عقل و انديشه اى ندارند با آنها هم صدا مى شوند در اين صورت موقعيت خلافت امام چگونه خواهد بود؟

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:29

اين در

صورتى است كه فرض كنيم امام پيروز شود.

(1) اما اگر حسن (ع) در اين جنگ شكست بخورد هر گوينده اى مى گويد با توجه باوضاع و احوال كه نشان ميداد شكست امام قطعى است چرا خود و يارانش را به مهلكه انداخت؟ در صورتى كه معاويه به او پيشنهاد صلح كرد، تا خونها ريخته نشود و امام سركشى كرد و نپذيرفت و اكنون هم مستوجب چنين سرنوشتى است.

در چنين وقتى معاويه فرصت مى يابد كه نيرنگهاى خود و پدرش را كه از ديرباز درباره اسلام پنهان كرده بود آشكار كند و مردم را به جاهليت نخستين بازگرداند و دوباره پرستش لات و عزى تجديد گردد و براى خاندان پيغمبر راه چاره اى باقى نماند.

با چنين بررسيهائى، امام دريافت كه پذيرش صلح، بهتر از بروز جنگ است و بدين جهت آن را پذيرفت، تا نهاد نهانى معاويه برملا شود و آنچه را در دل دارد پيش از آنكه غالب يا مغلوب شود نمايان كند و جنگ هم بر مردم تحميل نگردد و بخونريزى كشانده نشوند.

پيش از اين هم گفتيم كه معاويه در ظاهر مسلمان بود ولى در نهان با اسلام عداوتى عميق داشت و اين تظاهر بخاطر وجود مزاحمين و مخالفين بزرگى چون على (ع) و حسن (ع) بود كه او را مجبور ميكرد براى فريب مردم پرده نازكى بر روى تبهكاريها و گناهان و انديشه پليد خود بياويزد و دشمنى خود را با اسلام كه تا سر حد ريشه كن كردن دين و خاموش ساختن فروغ آن بود فعلا مكتوم دارد و اين كتمان بخاطر ترسى كه از توجه مردم به امام حسن و پدرش على (ع) داشت ادامه

مى يافت.

اكنون امام حسن ميدان را براى معاويه خالى مى كند و حكومت مسلمين را به او واميگذارد و از خصومت دست ميكشد تا معاويه آنچه را در نهاد سياه خود پنهان دارد آشكار كند و كفر و طغيانش را نشان

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:30

دهد و پرده ريا و فريبى را كه بر چهره زشت و ميشومش بساليان دراز فرو افكنده بود بردارد و مردم واقعيت او را آنچنان كه هست بشناسند و راز ناپيدايش مكشوف گردد.

(1) معاويه كه چنين ميدانى بدست آورد با كردار ناروايش اين پيش بينى درست را تحقق بخشيد و خيلى زود سرشت ناپاكش را بروز داد و به محض آنكه اساس صلح تحكيم يافت در حضور گروهى از مسلمانان بر منبر رفت و گفت:

«من با شما نجنگيدم تا نماز بخوانيد و روزه بگيريد بلكه مبارزه من با شما براى بدست آوردن حكومت بود و اكنون تمام شرايطى را كه در صلح با حسن (ع) پذيرفته ام زير پاهايم ميگذارم».

دشمنى و بى شرمى و بى ظرفيتى و سيه روئى اين مرد را نگاه كنيد، بخدا قسم اگر قبول پيشنهاد صلح نتيجه اى جز همين سخنان نداشت براى رسوائى معاويه دليلى كافى بود كه مردم بميزان كفرش آگهى يابند، اكنون ديگر درباره او چه گمان خوبى ميتوان داشت كه او همين روش كفرآور و گناهان پياپى و دشمنى علنى خود را با اسلام و كوشش براى ويرانى اركان آن را همچنان ادامه داد.

اگر صلح حسن (ع) نمى بود، معاويه، فرزند نامشروع زياد را به پدرش ابو سفيان نسبت نمى داد و سخن پيامبر را كه فرمود فرزند متعلق به بستر ولادت است و زناكار را بايد سنگسار كرد بدون هيچ ترس و

پروائى بديوار نمى زد.

اگر صلح حسن (ع) نمى بود معاويه، حجر بن عدى آن پيشواى عابد و اوّاب با ده تن از بهترين صحابه پيامبر و تابعين را بدون هيچ گناهى در بلنديهاى عذراء شام زنده بگور نمى كرد.

اگر اين صلح نمى بود، معاويه، عمرو بن الحمق، صحابى بزرگ پيامبر را نمى كشت و سرش را بشام نمى برد و اين نخستين سرى بود كه

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:31

در اسلام از شهرى بديگر شهر برده شد.

(1) اگر اين صلح انجام نمى يافت، معاويه حضرت حسن (ع) را بدست جعده دختر اشعث مسموم نمى كرد.

و بالاخره اگر چنين صلحى صورت نمى پذيرفت معاويه باقيمانده فرزندان شايسته كار مهاجر و انصار را به قبول بيعت يزيد مجبور نمى كرد، و اين جوان زشتخوى و تبهكار را به پيشوائى مسلمانان برنمى گزيد و سياهكاريهاى فضاحت بار ديگرى را كه نميتوان به آمار آورد مرتكب نمى شد، در اين صورت با يك امعان نظر دقيق ميتوان فهميد كه در چنين ماجرائى بحقيقت كدامين نفر شكست خورد و چه كسى پيروز شد؟

اكنون مشخص مى شود كه امام با قبول چنين صلحى، چگونه كوشش هاى معاويه را بر باد داد و اساس فريبكاريش را ويران ساخت تا اينكه حق پديدار شد و باطل نابود گشت و در اينجاست كه ياران باطل دچار زيان و خسرانى فراوان ميشوند.

پس در چنان موقعيتى قبول صلح براى حسن (ع) واجب و مشخص بود، همچنانكه جنگ و انقلاب بر ضد يزيد در شرايط بعدى بر برادرش حسين (ع) واجب و لازم بود و اين دو روش بظاهر متضاد پديده اختلاف دو روزگار و موقعيت و دو فرمانروا و حاكم بود.

بهمين روى صلح امام حسن (ع) كه موجب رسوائى معاويه گشت

و شهادت امام حسين (ع) كه بدست يزيد انجام گرفت موجب شد كه حكومت سفيانى در اندك زمانى واژگون گردد.

اگر اين دو سبط پيامبر در اين دو طريق مبارزه قربانى نمى شدند تمام كوشش هاى نياى بزرگشان در يك چشم بر هم زدن نابود مى شد و دين سفيانيها جايگزين دين اسلام مى شد، دين بنى اميه يا دين فريب و نيرنگ، دين گناه و تبهكارى دين شراب و ترانه؛ دين روسپيان، دين سگ و ميمون و دين كشتار شايسته كاران و پايدارى بدكاران و

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:32

نافرمانان. پس خداوند بشما اى پيشوايان جوانان اهل بهشت بهترين پاداش را عنايت فرمايد، پاداشى از اسلام و اهل آن به برترين روى، بخدا قسم كه ستايش پرستندگان و يكتاپرستى موحدان و اقامه فرايض و پايدارى سنت و اجراى احكام شريعت و راهيابى امت از گمرهى به هدايت، پس از خدا و رسولش مرهون منت شماست و اين فضيلت و حجت هميشه براى شما باقى خواهد ماند.

(1) پيامبر براى انسانيت، راهنمائى و نيكوئى و روشنائى و خجستگى و بركت را به ارمغان آورد و همه انسانها را از اين همه بهره مندى بدون هيچ امتياز رنگ و خون و نژاد برخوردار ساخت او اسلام و نور آشكار هدايت را براى جهانيان به همراه آورد و با ابراز بزرگترين فداكاريها باستحكام بنيانهاى اسلامى همت گمارد و به استوارى و تكميل و اتمام اين بناى عظيم معنوى اقدام فرمود و كوچكترين نقص و كژى و ناتمامى در آن بجاى نگذاشت، در مقابل آن ابو سفيان و دودمان پليدش كه بمفهوم صريح قرآنى، درخت ناپاك بشريند در چهره هاى زشتى بمانند معاويه و يزيد و مروان پرچمهاى

كفر و شرك را برافراشتند و به اساس ايمان اسلامى حمله بردند تا ريشه هاى اين آئين را بركنند و بخاموشى اين فروغ الهى بپردازند «ميخواهند با دهانهاى خود نور خدا را خاموش كنند ولى خداوند نمى گذارد و نور خود را فروزانتر مى سازد هر چند كافران را ناخوش آيد».

در برابر چنين هجومى اهريمنى، دو سبط بزرگ پيامبر استقامت ورزيدند و با آنچه در توان و قدرت داشتند سدى نيرومند براى نگهبانى بنيان دين پديد آوردند و براى حفظ اين آئين تابناك، جان خود و ياران و كودكان خود را به قربانى دادند و آنچه از مايه و سرمايه و زندگى و حيات و نعمت داشتند در اين راه مقدس فدا كردند و اگر اين قربانى و شهادت و فداكارى و بذل و ايثار نبود. دين اسلام بصورت

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:33

داستانى از قصص تاريخى درمى آمد و از اسلام و امت انقراض يافته آن جز نامى در تاريخ و طومارها باقى نمى ماند.

(1) خداوند، بزرگ و پاك و شايسته ستايش است، در اينجاست كه بر ما واجب است كه پايگاه عظيم و مهر عميق پيامبر بزرگ و رهايى بخش اسلام را بشناسيم و درك كنيم، مهرى بزرگ و عظمتى خيره كننده كه نه تنها از سطح عرف و عادت بالاتر است بلكه بميزان خرد و دريافت بشرى نمى آيد، پيامبر بزرگ و شخصيت والائى كه محبوب مبدأ يگانه آفرينش است و سراسر وجودش را موجى از هيبت و بزرگوارى و عظمت فرا گرفته پيامبرى كه هرگز تند باد حوادث او را تكان نداد و خواستهاى شخصى او را از مسير هدف منحرف نساخت و حتى يك لحظه به بيهودگى و ياوگى نگرائيد

و عمر گران مايه اش را يكدم به بى ثمرى نگذرانيد چنانكه خود فرمود (من اهل لهو و بيهودگى نيستم و هيچ كس در اين مورد بمانند من نيست) پيامبرى كه هيبت معنوى و شكوه و سنگينى پايگاهش باندازه اى بود كه چون مردى بر او وارد شد تمام اندامهايش بلرزه درآمد و پيامبر به او فرمود (مترس كه من فرزند همان زنى هستم كه خوراكش گوشتهاى پخته در آفتاب بود).

پيامبر بدين جهت چنين سخنانى را بر زبان ميراند و با ياران خويش فروتنانه رفتار ميكرد كه بيم آن داشت مبادا پيروانش مانند مسيحيان درباره او مبالغه و غلو ورزند و او را چون عيسى فرزند خدا بخوانند ولى با همان شخصيت عظيم و جاودانه اش حسنين را در برابر ديدگان مردم بدوش ميكشيد و با صداى بلند مى گفت، (اى فرزندان من بر شترى نيكو سوار شده ايد و شما هم سواران خوبى هستيد).

و چون حسين (ع) كه پسر كوچكى بود در حال سجده بر شانه جدش سوار مى شد پيامبر سر از سجده برنمى داشت تا فرزندش از دوش او بزير آيد و اين نمونه شدت دوستى و ارادت پيامبر بفرزندش حسين بود.

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:34

(1) روزى پيامبر بر منبر سخن، پيروانش را هدايت ميكرد و پند ميداد كه حسين از آن سوى مسجد پيش دويد و ناگهان بزمين افتاد، پيامبر سخنش را قطع كرد و از منبر بزير آمد و فرزندش را گرفت و بالاى منبر رفت و او را بدامن گرفت و فرمود خدا شيطان را بكشد، فرزندان موجب آزمايشند، چون فرزندم بزمين افتاد گويا قلب من افتاد).

و حوادث ديگرى از اين نمونه كه نشان دهنده شدت انس و علاقه

پيغمبر به دو فرزندش بود، رخ ميداد كه اكنون در صدد بيان آن نيستيم و مى گوئيم كه اين محبت سرشار بدان سبب نبود كه حسنين فرزندان دختر او بودند و اين پيوستگى خانوادگى موجب ابراز اين همه عاطفه شديد و خارق العاده نمى گرديد كه از ميزان عرف و عادت همگى بيرون باشد. بلكه بدون شك در اينجا رازهاى بزرگ و اسرار دقيق و ژرفى نهفته بود، رازهائى بس بزرگ و روحى كه بر پيوند جسمى برترى داشت.

آيا نبايد اين حقيقت بزرگ را بپذيريم كه پيغمبر از ديدگاهى بلند و متعالى تر از افق زمان حقايق حيات را مى ديد و روح مقدس او بر وقايع آينده مشرف بود و شعاع ديدش در پرده روزگار فردا نفوذ ميكرد و بر صفحات تاريخ و تكوين احاطه اى كامل داشت؟

او با چشمان پرنفوذ معنويش گذشته و حال و آينده را بيك ديده مى نگريست و حوادث آينده را بمعاينه در برابر ديدگانش مجسم مى ديد نه بصورت يك پيش بينى ذهنى بلكه بچهره يك حقيقت بارز و واقعى پيغمبر بدرستى ميديد كه دو فرزندش در راه دفاع از دين و نگهبانى شريعتش چه رنجها ميبرند و چگونه مال و جان خود و فرزندانشان را در طريق وصول باين هدف مقدس فدا و قربانى كنند و گرانبهاترين و عزيزترين فديه ها را به پيشگاه خداوندى تقديم ميدارند.

حسن (ع) زهر تلخ و كشنده معاويه را چندين بار مى نوشد تا

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:35

بنوبت آخر جگرش پاره پاره مى شود و پس از آن حسينش كه نمونه عالى فداكارى و شهادت است در راه نگهبانى آئين جدش فدا ميشود و با سينه و گلوگاه و سرش به پيشواز شمشيرها

و نيزه ها و پيكانهاى دشمن ميرود تا اسلام را از نقشه هاى خطرناك فريب بنى اميه كه براى نابودى دين و كندن ريشه آن در سر دارند نگه دارد.

(1) او جان خويش و ياران و فرزندانش را كه چهره هاى خجسته عاليترين هدف هاى ارزنده ايمانى بودند براى نگهدارى اسلام و بنيانهاى استوارش از هجوم ويرانگر بنى اميه به رنج و خطر انداخت تا اينكه اسلام از اين خطر سالم ماند و فروغ تابنده اش دامن گسترد و حقايقش آشكار شد و كافران نابود شدند و تبهكاران بخسران افتادند و كلمه اللّه برترى و اعتلا يافت و كلمه دشمنان خدا فروكش كرد و همه مسلمانان از نخستين روزگار اسلام تا كنون بلكه تا دامان رستاخيز وام دار و گروكان سپاس و امتنان اين دو پيشواى بزرگند و اگر اين دو قربانى بزرگ و بى مانند تاريخ نمى بود بلى اگر اين دو پيشواى بزرگ فداى هدفهاى عالى اسلامى و انسانى نمى شدند، بر اثر تبهكارى و تلاش زشت بنى اميه، دوباره مردمان بهمان آئين جاهلى نخستين بازمى گشتند بلكه بدتر و واژگون تر.

در اين صورت رفتار پيامبر نسبت بفرزندان فداكارش و مهر و بزرگداشتى كه درباره آنان مبذول مى داشت هرگز غريب و شگفت انگيز نمى نمايد و چون پيامبر، پيش آمدهاى دردناكى را كه در انتظار فرزندانش بود مى شناخت، بلكه بمعاينه مى ديديد و مجاهدت تلخ و گدازنده اى را كه در راه حفظ آئينش انجام مى شد بدرستى احساس ميكرد بهمين جهت آنها را در آغوش مى فشرد و مى بوئيد و مى گفت (اينها دو فرزندان من و دسته هاى گل خوش بوى من هستند) و به يقين كه پيغمبر عطر روحانى الهى را از وجود آنها

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:36

استشمام ميكرد و نور

خدائى را در پيشانى بلندشان مى ديد و در اينجاست كه ميدانيم و واجب است بدانيم كه حسن و حسين (ع) نورى يگانه اند و يكى را بر ديگرى به اندازه يك سر موى نبايد ترجيح داد. هر يك از آنها به ايفاى فريضه امامت خويش قيام كردند و رسالت خود را به نيكوئى و تمامى انجام دادند و برنامه اى را كه از طرف پدر و نيايشان از نخستين روز امامتشان طرح شده بود اجرا كردند.

(1) اگر بخواهيم شناخت حسن ع را گسترده تر درك كنيم و دليرى و جنگاورى و نيروى قلب و توان روياروئى و برهان رسا و بى اعتنائيش را به پول و رياست و شكوه حكومت ظاهرى دريابيم بايد بسخنان استوار و نامه هاى صريح او توجه كنيم و گفتار و بحث هاى آتشين حضرتش را با بزرگان منافقان و سردمداران كافر حق ناشناس در حضور معاويه نگاه كنيم، موقعى كه معاويه آنها را با حضرت حسن بمعارضه انداخت تا از آن جدل لذت ببرد و بر چانه حاشيه نشينان ياوه گويش بخندد اشخاص حقه باز و پرلافى مثل عمرو عاص و پسر شعبه و مروان و ديگران از عناصر جهنمى زشتكارى كه يك لحظه بخدا ايمان نياوردند، در چنين هنگامه اى عظمت روحى امام و بلندى مقامش همچون موجى كه از اقيانوس برمى خيزد مشخص شد و اگر از اينهم بيشتر بخواهيم بايد گفتارش را در بستر شهادت ارزيابى كنيم، هنگامى كه ميخواست از زندان اين تيره خاكدان به اوج ملكوت پرواز كند و سخنانى كه بدان هنگام به برادرش محمد حنفيه درباره حضرت حسين بيان داشت آنجاست كه اسرار امامت گشوده مى شود و پرتو روشنگر حقايق پيشوائى و رهبرى چهره

مينمايد و اصالت آسمانى نبوت و ولايت كليه الهيه بازشناخته ميشود و مشخص ميگردد كه حقيقت ولايت در انحصار خدا و رسول و على ع و فرزندان اوست چنانكه قرآن مجيد مى سرايد (پيامبر به مؤمنان از جانهاى آنها برتر

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:37

و چيره تر است) و بديگر جاى گفت (همانا سرپرست و صاحب اختيار شما خداوند و پيامبر اوست و كسانى كه نماز را برپاى ميدارند و زكاة ميدهند و در برابر خداى ركوع مى كنند) و اين آيه را مفسران در شأن على ميدانند و پيامبر در روز غدير فرمود (هر كرا من مولايم اين على پيشواى اوست)

در اينجا قلم سركشى كرد و محدوده مقال را شكست و بچالاكى از مسير بيان و مقصد بيرون جست.

(1) كوتاه سخن در بيان مطلب آنكه دشمنى بنى هاشم و بنى اميه پديده اختلاف هدايت و گمراهى و روشنائى و تاريكى بود.

اگر روزگار دودمان بنى اميه را از دوران عبد الشمس تا مروان در صفحات تاريخ بررسى كنيم چيزى در اين اوراق سياه جز فريب و نيرنگ و پيمان شكنى و تبهكارى و گناه و خيانت و زنا و حرام زادگى و آنچه بمفهوم پستى و رذيلت است نمى بينم.

و بر عكس چون سيره بنى هاشم را از دوران نخستين تا همين عصر بررسى كنيم در صفحات درخشان اين تاريخ روشن آنچه را كه بمفهوم شرف و فضيلت است از وفا و راستى و دليرى و پاكدامانى و پاكى زايش و بزرگى روح و برترى همت و قربانى شدن در راه وصول بمبدا، به نيكى درمى يابيم و همه برجستگى هائى كه پديده كرامت اخلاقى و پاكى نژاد است در روش اين خاندان بزرگ

و طاهر تاريخ بروشنى مشهود و مشخص است.

اگر كسى بخواهد براى بنى اميه عذرى بتراشد و بگويد علت دشمنى آنها با بنى هاشم بدست آوردن قدرت و حكومت بوده است مى گوئيم عذر طرفداران بنى اميه در عصر حاضر در ادامه اين عداوت چيست در صورتى كه امروز با چنين دشمنى جسورانه اى بهره اى در دنيا و اجرى در آخرت نميتوانند براى خود دست و پا كنند.

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:38

(1) در اينجا بايد به اين آيه از قرآن استناد كرد كه گفت:

«آيا شما را به زيانكارترين مردمان آگهى دهم آنان كه تلاش و كوشششان در اين دنيا گم و تباه ميشود و چنين مى پندارند كه كردارى نيكو دارند».

«اينها در اين جهان و آن جهان زيانكارند و اين خود يك زيان و خسران آشكار است».

سپاس خدائى را كه بچشمانم براى شناخت كفر بصيرت داد و ديدگانم را به اسلام و گرايش به پيشوائى حسن و حسين (ع) و خاندان پاك پيامبر روشنى بخشيد و از آستان خداوندى ميخواهم، چنانكه مرا بشناخت آنها و پذيرش رهبرى شان منت دار خود فرمود مرا در آن جهان نيز با آنان همراه گرداند و بشفاعت آنها و دورى از دشمنانشان، كرامت عنايت فرمايد.

شما را دوست ميدارم مادام كه ابر مى بارد و رعد ميغرد و ژاله ميريزد

از هر كس كه دشمن شماست بيزارى ميجويم زيرا شرط دوستى، دورى از دشمن شماست

و بدرستى بايد پذيرفت كه امام حسن (ع) در مدت كوتاهى كه پس از پدرش زندگى كرد چنان بار سنگينى از ناگوارى و اندوه را تحمل كرد كه پيامبران از برداشت آن ناتوان بودند و اين رنجها و سختيها هرگز از مصائبى كه بر

حسين (ع) در روز عاشورا گذشت كمتر نبود، و اين سختيهاى دردناك و ضربه هاى كوبنده اى كه بر اين دو برادر وارد شد اگر چه بظاهر و شكل و اسلوب مختلف بود ولى در اصل يكى بود و از يك منشأ برمى خاست.

همچنانكه حسين (ع) در برابر انبوه مصائب و امواج تباهى ها چنان استقامتى ورزيد كه فرشتگان آسمانى را به شگفتى افكند برادرش

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:39

حسن (ع) هم با دشمن فريبكارش پيكار كرد و با شكيبائى اعجاب انگيزى تلخ ترين و جانكاه ترين خيانت مردم را تحمل فرمود و هرگز در اين نبرد بسستى نگرائيد و ابراز ناتوانى و سراسيمگى نكرد و سرمايه و اموالى را كه معاويه از او غصب كرد و در تيول بنى اميه قرار داد به هيچ شمرد و يك هزارم آن را نگرفت و پارسائيش را به ننگ مال دوستى هرگز نيالود.

(1) پس نبايستى امتيازى بين اين دو برادر قرار داد و گفت صبر حسن كمتر از شكيبائى حسين است و مصيبت و رنج و اندوهش سهلتر و قابل تحمل تر.

پس درود خداوند بر شما باد اى پيشوايان هدايت و فرزندان على و زهرا (ع) تا بدان گاه كه فضيلت ميدرخشد و پستى به نيستى و بدنامى ميرسد.

سخنان خود را به بيان اشعارى كه در خاتمه قصيده رثاء حسينى (ع) بيش از پنجاه سال پيش سروده ام پايان مى دهم.

چنان آبى از چشمانم مى بارد و آتشى از قلبم زبانه مى زند كه هرگز ابرها و برق ها تحمل آن را ندارند

و شعرى ديگر

دودمان شريف و روشن و نژاد پاكى كه از بلندمرتبگى به بى نهايت رسيد و به قاب و قوسين الهى پر كشيد

اگر بخواهيم حسب و نسب افراد را بشماريم مى بينم

كه گردش سيارگان چگونه بر آنها حمله برد و نابودشان كرد

پس من نسبى ندارم مگر آنكه خود را بشما اى دودمان پيامبر پيوند دهم

پس من را دودمان و افتخارى نيست مگر آنكه بخويشاوندى شما مفتخر شوم

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:40

اين كلمات را انگشتان لرزان و قلم من ناتوان بدون آمادگى قبلى در ساعات آخر روز بيست و يكم ماه رمضان كه روز شهادت پيشواى اوصياء و رهبر راستين انسانها على عليه اسلام است در سال 1373 هجرى قمرى برشته نگارش كشيد.

محمد حسين آل كاشف الغطاء در مدرسه علميه نجف اشرف

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:41

(1)

حال كه پيامبرى برگزيده بود در كار حكومت

______________________________

(1)- خلافت از مصدر خلف بمعنى از پى درآمدن است و از آن بجانشينى تعبير ميشود چنانكه مى گويند فلاتى كسى را در ميان قومش خليفه خود گردانيد و در قرآن مجيد آمده است كه (موسى گفت اى هارون در غياب من خليفه من در ميان مردم باش بعد در عرف اسلامى منظور از خلافت، رهبرى معنوى و اجتماعى است كه به آن ولايت عامه ميگويند و خليفه پيشواى همه مسلمانان و مسئول اداره امور آنها در جميع جهات است

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:44

و فرماندهى نيز شخصيتى نمونه بشمار ميرفت كه بهمه روشهاى حكومت و سياست آگاهى كامل داشت.

(1) و مستشرق ديگر بنام جيت ميگويد:

(اسلام فقط به مجرد عقايد دينى فردى اكتفا نمى كند بلكه ايجاد و اداره اجتماع آزاد و مستقلى را طرح ريزى كرده و در امر سياست و حكومت روشى خاص دارد و در اين باره قوانين و برنامه هاى مخصوصى را وضع كرده است) «1» خلافت با اسلام پيوندى مستحكم و گسست ناپذير دارد و جزئى از برنامه و فصلى از بنيانهاى اساسى آن است كه بايستى در ميدان زندگى مسلمانان چنين برنامه اصيل و استوارى اجرا گردد. شيخ محمد عبده در اين باره ميگويد: (حقيقت اسلام از اعتقاد و قانون تلفيق يافته و براى انتظام امت اسلامى، حقوق و حدود و قوانينى را تنظيم و ترسيم كرده است، و چون هر مسلمانى كه بظاهر معتقد به اسلام است بهمه فرمانهاى آن گردن نمى نهد و بر اثر هواپرستى و تجاوز، حقيقت را زير پا مى گذارد و بحقوق مردم تجاوز مى كند، براى اجراى عدالت و تحكيم اساس مجتمع اسلامى، بايستى

نيروى فائقه اى وجود داشته باشد تا تبهكاران را بكيفر رساند و حكم قضات اسلامى را اجرا كند و نظم جامعه را برپاى دارد) «2»

اسلام به همراه مجموعه كاملى از نظامات و قوانين عالى انسانى ظهور كرد و هدفش تنظيم زندگى مردم و نگهبانى حقوق و قضاء اسلامى از ستم و زيان بود تا دادگرى و آسايش در همه سوى سرزمين هاى اسلامى گسترده شود و طبيعى است كه براى اجراى چنين برنامه هاى ارزنده اى بايد پيشوائى اصيل و نيرومند عهده دار وظيفه اداره امور مسلمانان باشد و حمايت جامعه اسلامى را بر عهده گيرد و زندگى امت

______________________________

(1)- النظام السياسى فى الاسلام ص 15

(2)- الاسلام و النصرانيه ص 65

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:45

مسلم را با واقعيت حيات تطبيق دهد.

(1) ولى چه كسى ميتواند پيشوائى مسلمانان را متعهد گردد و اداره امور ميهن اسلامى را وظيفه دار شود، پاسخ آن را بايستى از امير المؤمنين (ع) شنيد كه صفات خليفه را بروشنى، بيان مى كند و ميفرمايد:

(شما ميدانيد كه خليفه نبايد در نگهبانى نواميس و خون و اموال عمومى و احكام اسلامى و اجراى وظايف زمامدارى، كوتاهى ورزد و سرمايه مردم را غارت كند و نبايد در امر رهبرى ناآگاه و بى دانش باشد و مردم را بگمراهى اندازد و نبايستى ستمكار و تجاوزگر باشد و پيوندهاى اجتماعى را از هم بگسلد و ثروت عمومى را حيف و ميل كند و گروهى را بر ديگران برترى دهد و نبايد رشوه خوار باشد و حقوق مردم را پامال كند و خليفه بايستى حدود اسلامى را اجرا كند و هيچ تبهكارى را بدون كيفر نگذارد و هيچ سنتى از فرمانهاى اسلامى را بلا اجرا نگذارد كه

در اين صورت امت اسلامى تباه ميگردد) «1»

پس در نظر على (ع)، كسى ميتواند امور مسلمانان و حفظ مصالح و شئون آنها را عهده دار شود كه دستى گشاده در امر رهبرى داشته باشد و به هيچ روى در انجام اين مسئوليت بزرگ كوتاهى نورزد و به نيازمنديهاى مردم آگاه باشد و سرمايه هاى عمومى را به غارت نكشد و رشوه نگيرد و حدود الهى و سنت هاى پيامبر را معطل نگذارد و چنانچه پيشواى اسلامى از چنين صفات بارز و مشخصات ارزنده اى بر كنار باشد، جامعه مسلمين در روزگار او با سيل بنيان كن بدبختى ها و سيه روزيها مواجه ميشوند و اندوه و انحراف بر محيط اسلامى سايه مى افكند.

قرآن حكيم هم گوياى چنين حقيقتى در داستان حضرت ابراهيم

______________________________

(1)- نهج البلاغه، شرح محمد عبده 2/ 19

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:46

است و شرط برقرارى امامت را در خاندان او چنين بيان مى دارد:

(اى ابراهيم ما ترا پيشواى مردمان قرار داديم، ابراهيم گفت اين امتياز را در دودمان من هم مقرر فرماى خداوند فرمود پيمان ما بستمكاران نرسد) «1»

(1) مفسران مى گويند كه منظور از پيمان خداوندى امامت است و امامت همان خلافت، «2»

پس هر كس كه ستم كند نبايد بمقام خلافت برسد، اين ستم در هر مرحله اى از حيات باشد فرق نمى كند، چه بخودش و چه بديگران «3»

اسلام اهتمام فراوانى درباره خلافت مسلمين ابراز داشت، تا كسى پيشواى مسلمانان شود كه نمونه كاملى از عدل و حق و رمز بزرگى از دادگرى و برترى باشد و مصالح امت مسلم را بخوبى رعايت كند و پيروزيها و بزرگواريهاى روشنى را در زمينه مجتمع مسلمان تحقق بخشد و چنين صفات بارز و مشخصات دقيق

و عظيمى در مسئله پيشوائى اسلامى جز در خاندان پيامبر پيدا نمى شود، دودمانى كه به اراده خداوند، هر گونه پليدى از انديشه و عمل و اخلاق آنها بدور است و خداوند پاك و پاكيزه شان ساخته و پيامبر، آنها را موازى با قرآن كريم دانسته است و چون هرگز باطل از پيش و پس بر اين كتاب عزيز وارد نمى شود، خاندان رسول هم از رخنه هر گونه بطلان و گناهى در امانند.

آنها بگفته پيامبر كشتى نجات و پناهگاه مردمند و اين بر اهميت

______________________________

(1)- سوره بقره آيه/ 24 و 1

(2)- مجمع البيان

(3)- ظلم بنفس مثل سجده در برابر بت و ارتكاب گناهان، علماى شيعه از اين آيه به شايستگى حضرت على استدلال كرده اند زيرا آن حضرت بر خلاف ساير خلفا، قبل از ظهور اسلام هم در برابر بتان سجده نكرد

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:47

مقام آنان گواهى روشن است و امير المؤمنين درباره امتيازات و صفات و فضائلشان چنين ميفرمايد:

(1) (آنها زندگانى دانش و مرگ نادانى هستند، شكيبائى آنها از دانششان و ظاهرشان از نهادشان آگهى ميدهد و خاموشى آنها بيانگر سخن آنهاست، هرگز با حق مخالفت نكردند و درباره آن اختلاف نورزيدند آنها پايگاه اسلام و پناهگاه مسلمانانند، با تلاش آنها حقيقت در جايگاه خودش قرار مى گيرد و باطل از مقامش مى افتد و زبان ناحق بريده ميشود، آنها دين را با فهم و شناخت و خرد و رعايت فرمان آن درك كردند و فقط بشنيدن روايت اكتفا نكردند، زيرا سخنگويان دانش فراوانند و مجريان آن اندك «1» افزون از اين امتيازات و ارزندگيها و مواهبى كه خاندان پيامبر از آنها برخوردارند، پيغمبر با نص صريح آنها را

به جانشينى خود برگزيده و خلافت را مخصوص آنها دانسته و از ديگران در امر پيشوائى مسلمين شايسته ترشان دانسته است و در اين باره نصوص متواترى از آن حضرت بيان شده چنانكه ميفرمايد:

(هميشه اين دين پايدار است تا روز رستاخيز فرا رسد و دوازده امام بر امت من رهبرى خواهند كرد كه همه آنها از دودمان قريش هستند).

و همچنين پيامبر فرموده پس از من دوازده امام خواهند آمد كه همگى از قريشند و احاديث فراوان ديگرى كه در اين باره از پيامبر رسيده كه بصراحت مقام عالى خلافت را در انحصار همين دوازده نفر دانسته و فرموده است كه اينها كشتى هاى نجات و رهبران مسلمانند.

از جمله امامان پاك دوازده گانه كه پيامبر آنها را بخلافت خويش معرفى كرده و در تبليغ رسالت آسمانيش امين شمرده، امام حسن (ع) سبط اكبر و ريحانه اوست كه او را به امامت منصوب

______________________________

(1)- شرح نهج البلاغه محمد عبده 2/ 259

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:48

داشته و درباره او و برادرش فرموده است:

(1) حسن و حسين (ع) هر دو بر امت من امامند اگر به مصلحتى بنشينند يا بضرورتى برخيزند).

امير المؤمنين هم او را پس از خويش به احراز مقام خلافت معرفى كرد و پس از ضربت پسر ملجم كه بشهادتش انجاميد حسن (ع) را در وصيت خود به امامت منصوب كرد.

مسلمانان هم بنابراين وصيت، پس از شهادت امير المؤمنين بجانب حسن (ع) هجوم آوردند و در صبح روز بيست و يكم ماه رمضان سال چهلم هجرت در مسجد كوفه به بيعتش شتافتند.

حسن (ع) در ميانه گروهى از باقيماندگان شايسته مهاجرين و انصار بمسجد آمد و بر منبر سخن بالا رفت و

پس از ستايش و سپاس پروردگار بذكر فضائل رهبر فقيد عدالت و شهيد بزرگ انسانيت امير المؤمنين عليه السلام پرداخت و برخى امتيازات آن حضرت را برشمرد و سپس فرمود (ديشب مردى از اين جهان رخت بربست كه نه از پيشينيان و نه از آيندگان كسى در شايسته كارى به او نميرسد، او به همراه پيامبر خدا در راه خدا جهاد و از جان پيامبر نگهبانى مى كرد.

پيغمبر هميشه پرچم مجاهدين اسلامى را به او مى سپرد و فرشتگان به همراهش بودند و هرگز از پهنه نبرد، جز با پيروزى بازنمى گشت و خداوند پيروزى مسلمين را بدست او تحقق مى بخشيد.

او در شبى به ملكوت اعلى پر كشيد كه عيسى هم در همان شب به آسمان رفت و يوشع بن نون وصى موسى نيز در همين شب چشم از جهان فرو بست.

پدرم در حال مرگ چيزى از پولهاى زرد و سفيد از خود باقى نگذاشت مگر هفتصد درم از باقيمانده بخششهايش كه ميخواست با آن

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:49

خدمتكارى براى خاندانش بخدمت گيرد».

(1) در اين وقت چهره روشن پدر در برابر ديدگانش بنظر آمد و گريه گلويش را گرفت و باران اشك بر گونه هايش باريد و همه مردم بگريه آمدند و اندوهى بزرگ و دردى جانكاه بر دلها سايد افكند.

امام بسخنان خود ادامه داد و پايگاه بلند معنويش را بر همگان بيان داشت و بزرگوارى و شرفى را كه از سوى خداوند به او ارزانى شده بمردم اظهار كرد و گفت:

«اى مردم هر كس مرا مى شناسد كه مى شناسد و آنكه نمى شناسد بداند كه من حسن پسر على (ع) هستم، من پسر پيامبر و فرزند جانشين پيغمبرم، من پسر

پيامبر بيم رسان و بشارت بخش و فرزند رسول خدايم كه مردم را بفرمان الهى بسوى خدا ميخواند، من پسر چراغ روشن هدايت انسانهايم و از خاندانى هستم كه فرشته وحى بر ما فرود مى آمد و از خانه ما به آسمان ميرفت و من از دودمان پاكى هستم كه خداى، پليدى را از آنها دور داشته و بپاكى معنوى پاكيزه شان ساخته است و من از خاندانى هستم كه خداوند دوستى آنها را بر همه مسلمانان واجب شمرده و در قرآن مجيد به پيامبرش فرموده است:

(بگو من از شما در برابر تبليغ رسالت آسمانيم پاداشى جز دوستى خويشاوندانم نميخواهم و كسى كه بكسب نيكى بپردازد ما هم بر پاداش نيكى او مى افزائيم).

(2) سخنان رساى امام مطالب مهم زير را در بر دارد:

1- امام، مردم را به مجاهدات پدرش و گرفتاريها و سختى هاى بزرگى كه در راه گسترش اسلام و نگهبانى پيامبر متحمل شده بود آگاه كرد و از پايداريهاى او در پهنه هاى هولناك نبرد سخن گفت و در طريق اين شناخت شاخص، رسائى بيان و اعجاز و ايجاز كلام

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:50

را بنهايت درجه رسانيد چنانكه گفت (از پيشينيان و آيندگان هيچ كس در مقام عمل به او نرسيد) و كسى كه گذشتگان به پايگاه او نرسند و آيندگان نتوانند موقعيت او را دريابند مسلما شخصيتى بزرگ است كه بر همه مصلحان و بزرگان در ادوار تاريخ برترى يافته و چنين مقامى بحق شايسته پدرش امير المؤمنين است كه در موقعيتهاى حساس و خطرناك تاريخ در گذشته و آينده هيچ كس بمقام او نرسيده و بمانند حضرتش در عمل و جهاد و نگهبانى از آئين اسلام، چنين پايگاهى

را احراز نكرده است.

(1) 2- در گفتار برترين و نيكويش قداست شبى را كه روان پدرش به بهشت جاويد پر كشيد بمردم بيان داشت كه در آن شب مسيحاى پيامبر به آسمان عروج كرده و يوشع بن نون وصى موسى بجوار خداوندى فائز شده است و در همين شب بزرگ هم پيشواى اوصياء و رهبر پرهيزكاران و نگهبان حوزه اسلام، الامام على (ع) بديدار حق شتافته و چنين شبى شريفترين و نامى ترين شبها در پيشگاه خداوندى است.

(2) 3- در حضور آن گروه انبوه از پارسائى پدرش و بى اعتنائى او به مايه هاى دنيائى سخن گفت و اشاره كرد كه پدرش بهنگام مرگ اندوخته اى از خود بجاى نگذاشت و حال آنكه با موقعيتى كه داشت ميتوانست در كاخهاى بزرگ نشيمن گزيند و جامه هاى حرير و ديباى گرانبها بپوشد و خوراكهاى لذيذ بخورد و غلامان و كنيزان فراوان بخدمت گيرد ولى او از همه اين بهره گيريها و بهره كشيها چشم پوشيد تا به آنچه خدايش در ديگر سراى از نعمت ها و كرامتها و سعادتها وعده داده است برسد و در اين دنيا نيز از نامى جاويدان و ستايشى عطرآگين و يادى نيكو كه همراه با تقديس و بزرگداشت در نزد همگان است برخوردار گردد.

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:51

(1) 4- سخنان امام، متضمن دعوت به قبول بيعت و خلافت او بود و اين دعوت نيكوترين و جذاب ترين سخن بليغ را به همراه داشت، زيرا خود را بمردم بدرستى و راستى شناسانيد و گفت كه او فرزند پيامبرى است كه مردم را بسوى خدا فرا خواند، او پسر قائد بزرگى است كه چراغ روشن هدايت خلق است و او از خاندانى

است كه خداوند، پليدى را از آنها برداشته و پاكيزه شان ساخته است، در اين صورت آيا براى احراز مقام خلافت كسى شايسته تر از او هست كه چنين كمالات و برتريهائى در او فراهم آمده باشد؟

(2)

هر گروهى كه ميخواستند بيعت كنند امام به آنها مى فرمود:

(با من بر مبناى پذيرش و شنوائى و فرمانبرى بيعت كنيد و با هر كس كه جنگ مى كنم بجنگيد و با هر كس صلح مى كنم صلح كنيد) چون مردم اين سخن را شنيدند از بيعت سرباز زدند و دست از آن كشيدند و امام هم دست خود را نگهداشت «2» مردم بجانب حسين (ع) روى آوردند و فرياد زدند دستت را بگشا تا همچنانكه با پدرت بيعت كرديم با تو نيز بيعت كنيم و با تجاوزكاران گمراه شامى بجنگيم، حسين (ع) آنها را از خود راند و فرمود:

(بخدا پناه ميبرم كه بيعت شما را تا برادرم حسن زنده است بپذيرم).

چون حسين (ع) دعوت آنها را نپذيرفت بناچار با ناراحتى بيعت حسن (ع) را پذيرفتند ولى اين سخن بعيد و نادرست مى آيد

______________________________

(1)- تاريخ ابن اثير، تاريخ ابن خلدون

(2)- بيعت عبارت از پيمانى است كه مردم با پيشواى خود مى بندند و امور رهبرى را به او واميگذارند و تسليم امر او ميشوند و با او مخالفتى نمى كنند و در اداره امور اجتماعى مطيع نظر او هستند و در موقع بيعت بمنظور تأكيد اين اين پيمان دست خود را در دست او ميگذارند، مثل خريدار و فروشنده اى كه كه عقد معامله اى را مى بندند چنانكه ابن خلدون در مقدمه اش بيان كرده است و بيعت نوعى قرارداد اجتماعى است، چنانكه ژان ژاك روسو هم بيان داشته و اين نظريه نشان ميدهد كه تشكيل يك اجتماع و امت بر اساس قراردادى است كه بين افراد صورت مى پذيرد و هر فردى كه داخل اجتماع ميشود در واقع پيمانى با آنها مى بندد و عضوى

از اجتماع ملت ميشود و ژان ژاك روسو بر اساس اين نظريه استدلال كرده و صريحاً به بررسى جوانب آن در كتاب قراردادهاى اجتماعى پرداخته است

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:53

كه بگوئيم امام، در نخستين مرحله خلافت طرفدار سازش باشد زيرا مى بينيم كه امام در مواقع مختلف آمادگى خود را براى جنگ ابراز داشته و هرگز بسازش و صلح با دشمن تن در نمى داده است چنانكه در اين باره. بتفصيل سخن خواهيم گفت

(1) اگر هم درستى اين خبر را بپذيريم بايد بگوئيم كه در ميان آن جمعيت، گروه جنجالى و آشوبگر خوارج جا گرفته بودند كه ميخواستند اغتشاش و سراسيمگى راه بيندازند و مردم را با تهديد وقوع جنگ تازه بترسانند و از دور امام پراكنده سازند، زيرا هيچ اعتقادى بخليفه جديد نداشتند، ولى شيعيان خاص و ياران فداكار امام، دلهائى سرشار از ايمان داشتند و نسبت به امام، اطمينان و محبت و اخلاصى فراوان ابراز ميكردند.

و اگر هم هيچ سخنى نباشد، اگر اين خبر، متضمن صلح باشد، همچنين مسئله جنگ و اراده نبرد را نيز در بر دارد و از هر دو جانب سخن مى گويد هم از دوستى با كسى كه فرمان امام را بپذيرد و هم از جنگ با كسى كه از اطاعت سرپيچد چه از گروه خوارج باشد و چه از مردم شام و بهمين جهت چنين شرطى بر خوارج گران مى آمد و آنها فقط طرفدار جنگ با شاميان بودند و مبارزه با گروه ديگرى جز اهل شام را نمى خواستند و ما پيش از آنكه پرده از چهره اين راز برداريم بتفضيل سخن ميپردازيم:

(2)

موقعيت خطرناكى كه مسلمانان دچار آشوبها و تندباد ناگواريها بودند خلافت را پذيرفت و شايسته بود كه امام در اين كار شتاب نورزد و مدتى صبر كند تا ببيند چه پيش مى آيد و ما جواب آنها را به محقق فقيد مرحوم آل ياسين كه خداوند آرامگاهش را خرم نگه دارد وامى گذاريم.

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:54

(1)

و بدون شك اگر امام از مقام خلافت بزير مى آمد و زمام امر امت را از دست مى نهاد دچار گرفتاريها و مشكلاتى مى شد كه هرگز رفع آنها امكان پذير نبود و پس از آنكه همه مردم براى پذيرائى خلافت او فراهم آمده بودند چه مسئله اى او را از عدم تسريع در قبول خلافت تبرئه مى كرد؟

(2)

از خاندان پيامبر و حلقه اى از زنجيره گرانبهاى دودمان رسول بود كه پيغمبر براى امتش بيادگار گذاشت.

امام پيروانش را از فريب و دروغ و نيرنگ معاويه و شنيدن سخنان ناهنجار و دعوتهاى نابكارانه او بر حذر ميداشت و به همگامى و يگانگى و هم آهنگى دعوت ميكرد، تا بر ضد دودمان خيانت شعار معاويه كه اساس اسلام را تهديد ميكردند و حيات مجتمع اسلامى را بخطر مرگ انداخته بودند، به پيكار برخيزند و آنها را از سر راه مسلمانان بردارند

(2)

به او پيوسته اند) «3»

اين سخن بواقع نادر است زيرا بيعت با امام منحصر به مردم عراق نبود و كارگزاران خلافت در همه شهرهاى اسلامى چنانكه قبلا گفتيم از مردم براى امام بيعت گرفتند و هيچ نقطه اى از سرزمين هاى گسترده اسلامى جز نقاطى كه در زير فرمان معاويه بود از قبول بيعت سرپيچى نكرد.

(4) 4- دكتر طه حسين مى نويسد (حسن خود را كانديد خلافت نكرد و مردم را بقبول بيعت دعوت ننمود بلكه قيس بن سعد مردم را به بيعت امام برانگيخت و مردم گريستند و پيشنهادش را پذيرفتند

______________________________

(1)- التنبيه و الاشراف

(2)- دائرة المعارف و كنز العلوم و اللغه فريد وجدى

(3)- اتمام الوفاء فى سيرة الخلفاء

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:58

و بعد از آن امام حسن براى پذيرفتن بيعت مردم بيرون آمد) «1»

اين سخن كاملا نادرست و از واقعيت بدلايل زير بدور است.

(1) 1- اين كه نوشته است، حسن (ع) خود را براى خلافت نامزد نكرد و بعد هم به بيعت آنها اعتراض نورزيد واقعيتى ندارد زيرا امام در خطابه اى كه پس از شهادت پدرش ايراد كرد و از او ستايش نمود، مردم را به بيعت خويش دعوت كرد و آنها را به اطاعت خود برانگيخت و بهمين جهت از امتيازات نفسى و برتريهاى دودمان خويش كه فقط انحصار به او و خاندانش دارد سخن گفت و بيان چنين فضائلى پس از گفتارى كه در سوك پدرش ايراد كرده، جز دعوت به بيعت، مفهوم ديگرى ندارد و نشانگر، انگيزش جامعه اسلامى بقبول خلافتى است كه جز او كسى شايسته احراز آن نيست.

(2) 2- و اينكه گفت، قيس بن سعد مردم را در غياب امام بقبول بيعت دعوت

كرد و پس از آن امام حاضر شد و مردم با او بيعت كردند، سخنى نادرست و اشتباهى آشكار است، زيرا بيعت پس از سخنرانى امام انجام يافت و پيش از آن وقتى براى اين كار نبود و كسى كه پس از خطابه امام مردم را دعوت بپذيرش خلافت كرد عبيد اللّه بن عباس بود و نخستين كسى هم كه اين دعوت را پذيرفت چنانكه قبلا گفتيم قيس بن سعد بود متأسفانه مطالبى كه دكتر طه حسين درباره امام حسن (ع) نوشته بيشترش نادرست و دور از تحقيق است، او در مسئله صلح امام حسن (ع) و ساير وقايع روزگار امام بطور سطحى سخن گفته و بدون تحقيق گذشته و رفته است و هرگز به تحقيق نپرداخته و به واقعيت نزديك نشده است و ما به اشتباهات تاريخى و استنتاجات نادرست او در جاى خود اشاره خواهيم كرد

______________________________

(1)- على و فرزندانش

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:59

(1)

پليدى است كه قرآن مجيد به آن اشاره كرده و مسلمانان از كينه توزيهاى او و پدر و خاندانش نسبت به اسلام از آغاز طلوع حقيقت اين دين بزرگ بخوبى آگهى دارند.

اضطراب سراپاى معاويه را فرا گرفته بود و سايه سنگين انديشه اى تلخ همه شب تا سحرگاه، بستر خوابش را به ناآرامى مى كشيد و از انتقال خلافت اسلامى به امام، شديداً رنج مى برد، او مى دانست كه امام، از شريعت پيامبر و روش پدرش كه نبرد با سركشان را واجب مى شمرند هرگز عدول نمى كند و معاويه هم اكنون پرچمدار طغيان و تجاوز است. پس امام همه كوشش خود را براى مبارزه با او بكار خواهد برد، علاوه بر اين هيچ گونه راهى براى حمله بشخصيت حسن (ع) و تهمت بر او وجود ندارد و معاويه نميتواند او را مانند پدرش بكشتن عثمان متهم سازد زيرا امام از

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:62

مدافعين عثمان و نگهبانان خانه او بهنگام محاصره بود، پس حسن (ع) را به چه افترائى متهم كند و كدام انحراف و گناهى براى او بتراشد با اينكه ميداند حضرتش از هر منقصتى مبراست و به همه برتريها و بزرگواريها ممتاز و مشخص است.

(1)

تبادل افكار، همگى در موارد زير، اتفاق رأى يافتند.

(2) 1- اعزام جاسوسان و خبرگزاران چيره دست بهمه شهرهائى كه خلافت امام را پذيرفته اند، مخصوصاً به كوفه و بصره تا از جريانات بخوبى آگهى يابند و معاويه را آگاه سازند و بدانند ميزان وفادارى مردم نسبت به امام چه اندازه است بعلاوه در بين مردم به سمپاشى بپردازند و مردم را از نيروى معاويه و ناتوانى حسن (ع) بترسانند.

(3) 2- نامه هائى براى بزرگان عرب و رؤساى قبايل و سرشناسهاى شهرها بنويسند و رشوه هاى كلانى به آنها بپردازند و آنها را چنانچه با معاويه همكارى كنند و حسن را تنها بگذارند به دادن منصب هاى بزرگ دولتى وعده دهند. ولى همگى اتفاق كردند كه انجام اقدام دوم، موكول به وصول گزارش جاسوسان شود و پس از آن در فرصت مناسب براى فريقين مقامات محلى اقدام گردد.

در اجراى اين امر، معاويه دو نفر از جاسوسان ماهر و مورد

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:63

اعتماد خود را كه به زيركى و چيره دستى آنها اطمينانى خاص داشت برگزيد يكى از آنها از قبيله حمير بود كه به كوفه اعزام شد و ديگرى كه از بنى القين بود عازم بصره شد.

وقتى كه جاسوسان به محل مأموريت خود وارد شدند و اجراى برنامه هاى تعيين شده را آغاز كردند، بزودى نقشه هاى آنها بر ملا شد و پليس شهرى آنها را دستگير كرد.

حميرى را بحضور امام آوردند و امام دستور قتل او را صادر فرمودند و ديگرى هم بحضور حاكم بصره كه عبد الله عباس بود آورده شد و عبد اللّه فرمان داد او را اعدام كردند.

(1)

به معاويه اخطار كرد و به تهديد او پرداخت و معاويه را به اعلان جنگ وعده داد، باين شرح:

(اما بعد، تو جاسوسهائى بسوى من فرستادى و به دسيسه پرداختى مثل اينكه آرزومند جنگ هستى و بدون شك بخواست خداوندى بچنين خطرى خواهى افتاد، بمن گزارش داده اند كه تو خود را آماده كارى مى كنى كه آدمهاى خردمند هرگز به آن دست نمى زنند، تو در اين باره مثل كسى هستى كه درباره اش گفته اند:

ما و آنان كه به همراه ما جان مى سپارند چون كسى هستند كه راه مى پيمايد و شب مى آرامد تا سحرگاه براه افتد و به آن كس كه راهى ديگر را مى پيمايد بگوى تو هم راه ما را برگزين كه بزودى به آن خواهى رسيد در اين نامه ها اراده و درست انديشى امام بخوبى لمس ميشود و تصميم امام بر شروع جنگ، در صورتى كه معاويه بر سركشى خود پافشارى كند و در گناه و تمردش باقى بماند مشخص ميگردد، امام در اين نامه همچنين از خوش حالى معاويه در شهادت امير المؤمنين

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:64

ابراز نفرت مى كند.

(1)

پاسخ امام چنين نوشت:

اما بعد، نامه ات رسيد و از مضمونش آگهى يافتم و من از شنيدن خبر مرگ على (ع) نه خوش حال شدم و نه اندوهگين، نه اميدوار گشتم و نه تأسف خوردم «1»

و اما درباره پدرت بايد بشعر اعشى بنى قيس بن ثعلبه توجه كرد كه گفت: «2»

______________________________

(1)- ابن كثير در البداية و النهاية مى نويسد معاويه از قتل امام ابراز تأسف و اندوه كرد ولى اين سخن درست نيست زيرا خود معاويه ميگويد من از اين خبر، اندوهناك نشدم. بعلاوه تأسف او با روش خصمانه اى كه با امام داشت و دشنام آن حضرت را واجب مى دانست و شيعيانش را ميكشت جور درنمى آيد

(2)- اعشى بنى قيس همان اعشى كبير است كه نامش ميمون بن قيس است او در دهكده منفوحه از نواحى يمامه بدنيا آمد و خانه و قبرش همانجاست ميگويند او نصرانى بود و نخستين كسى است كه شعر را وسيله گدائى قرار داده است او بمكه آمد و قصد ديدار پيامبر را داشت و آن حضرت را بقصيده اى ستايش كرده بود كه مطلعش اين است:

آيا ديدگانت را در شب از گرسنگى مى بندى و همچون مارگزيدگان شب را سحر مى كنى

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:65 تو بخشنده اى و تو مردى دلاورى كه چون دلها از ترس در سينه ها بطپش افتد

چنان در ميدان جنگ بدشمن ضربه ميزنى كه زنها بسوكوارى بر سينه كوبند

امواج خروشان دريا كه برمى خيزندو نى زارها و پلها را فرا مى گيرند

هرگز از تو بخشنده تر نيستندكه هزاران بدره زر بمستمندان مى بخشى (1) از اين نامه، ميزان زيركى و فريبكارى معاويه بخوبى درك ميشود و همچنين سستى و ناتوانى اراده و ترسش از امام بخوبى نمايان است زيرا

به ستايش و بزرگداشت امام على (ع) مى پردازد و خوش حالى خود را از شهادت امام انكار مى كند و اگر ترس و وحشتى نداشت

______________________________

و از آن قصيده است

ترا مر بينم كه بدستور محمد ص گوش ندادى پيامبر خداوند هنگامى كه سفارش كرد و گواه گرفت

اگر توشه اى از تقوى نداشتى و از دنيا رفتى و پس از مرگ توشه دارانى را ديدى

پشيمان مى شوى كه چرا مانند او نبودى و خود را بمانند او آماده نساختى شاعر در بين راه ابو سفيان را ديد و گفت ميخواهم اين قصيده را براى پيامبر بخوانم، ابو سفيان صد شتر براى او جمع كرد و به او داد و از منظورش منصرف كرد و او را برگردانيد، شاعر در راه بازگشت در نزديك خانه اش، شترش رم كرد و بر زمينش زد و جابجا مرد اين شعر هم از اوست:

روزگار حتى كوههاى سخت را از هم مى پاشدو بزغاله هاى دست و پا سفيد از قله اش بزير مى آيند

خيلى چيزهائى را كه با همند دنيا پراكنده مى كندو از هم مى پاشد پس از اجتماعشان (معجم الشعراء مرزبانى ج 2 ص 401)

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:66

هرگز از دشمنش چنين ستايشى نمى كرد.

(1)

ابى الصلت گفته است «1»

بجان تو، من و خزاعى وارد مى شويم مثل گوسفندى كه سحرگاه گورش را بدست خودش ميكند

و كارد تيزى را بدست خودش برمى انگيزدو آخر شب با همان كارد كشته ميشود

تو گروهى را شماتت مى كنى كه دوست تو هستندو نابود شدند و روز سختى بر آنها درآمد «2» (2)

مسأله مهمترى كه فرستادن جاسوسهاست بر حذر داشته و به تهديد او پرداخته و به اعلان جنگ وعده داده بود، ولى معاويه اين جريان را مسكوت گذاشت و فقط مسئله نخستين را مطرح كرد تا مردم از آمادگى براى جنگ باخبر نشوند و روحيه ارتش شام ضعيف نگردد و ياران حسن (ع) براى آغاز جنگ آمادگى نيابند.

(2)

باشد.

همانسان كه پيشوايان عدل رفتار كردند تو هم از آنها پيروى كن، آنها هرگز دروغ را جز بهنگام جنگ و اصلاح بين مردم جايز نمى دانستند، زيرا جنگ هميشه اقتضاى حيله و فريب دشمن را همراه دارد.

اين را بدان كه از آن جهت مردم از پدرت على (ع) روى گردانيدند و بمعاويه روى آوردند كه او همه مردم را برابر مى شمرد و در بخش غنيمت ها و درآمدها بين همگان به تساوى رفتار ميكرد و اين عدالت بر مردم گران مى آمد.

و دانسته باش كه تو اكنون با كسى جنگ مى كنى كه از آغاز پيدايش اسلام، با خدا و پيامبرش مى جنگيد تا اينكه دين خدا استقرار يافت و چون حقيقت توحيد گسترش يافت و آئين شرك نابود شد و دين اسلام چيرگى يافت، معاويه و دار و دسته اش بناچار، دين را بظاهر پذيرفتند، آنها قرآن را ميخواندند ولى آياتش را به مسخره ميگرفتند و نماز را با تنبلى و تنگدلى ميخواندند و فرمانهاى دين را به ناخوشى انجام ميدادند و چون ديدند كه در آئين اسلام، فقط

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:69

پرهيزگاران و نيكوكاران بروى كار مى آيند و عزت مى يابند، چهره شايسته كاران بخود گرفتند تا مسلمانان آنها را آدمهاى خوبى بدانند تا بدانجا كه مردم آنها را در امانت هاى خود شريك شمردند و گفتند حسابشان با خدا، اگر در گفتار و كردارشان راستگوى و راستينند برادران ايمانى مايند و اگر نادرست و ناراستند، خودشان در نتيجه كج رويهايشان بزيان خواهند افتاد.

(1) اكنون تو گرفتار چنين گروه و فرزندان و همانندان آنهائى كه بخدا قسم در همه عمرشان جز راه سركشى نپيموده اند و هر روز بر دشمنى خود نسبت به اسلاميان

افزوده اند، پس با اينها نبرد كن و هرگز خوارى و شكست را پذيرا مباش پدرت هرگز حاضر نبود مسأله حكميت را بپذيرد ولى مردم بر او شوريدند و مجبور به قبولش كردند و چنانچه آن داورى بر پايه عدالت انجام مى شد او در امر خلافت از هر كس شايسته تر بود، ولى داورى بر بنيان هوس و نيرنگ انجام گرفت و على (ع) آن را نپذيرفت و بر همين حال باقى ماند تا مرگش فرا رسيد.

تو هم هرگز مقامى را كه بحق شايسته آنى فرو مگذار و در اين راه تا بهنگام مرگ مبارزه كن.

و السلام»

در اين نامه مطالب پراهميتى بيان شده كه ذيلا به بررسى آنها مى پردازيم:

(2) 1- ابن عباس به امام پيشنهاد مى كند كه اشراف پرنفوذ را روى كار آورد و دين كسانى را كه مورد بدگمانى اند خريدارى كند، تا پراكندگى مردم برطرف شود و همگى در صف واحدى درآيند و به نيروى آنها مبارزه با معاويه و مقاومت در برابر سپاه او ممكن گردد.

ولى ابن عباس گويا از اين نكته غفلت داشت كه سياست راستين و دادگرانه اهل بيت كه بر مبناى حقيقتى اصيل استوار است با چنين

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:70

كارهاى ناروائى هرگز هماهنگى ندارد و امام نميتواند دست به هرگونه اسباب چينى و سياستى كه مخالف اصول اسلامى است بزند هر چند كه پيروزى قاطع او در انجام چنين ناروائيهائى باشد و ما بزودى در اين مورد بشرحى گسترده تر در فصل صلح امام خواهيم پرداخت.

(1) 2- در اين نامه علل اساسى شكست ظاهرى امير المؤمنين (ع) و پيروزى معاويه بيان و بررسى شده است مهمترين علت اينكه، امام به اجراى سياست

برابرى و عدالت مى پرداخت و همه مسلمانان را در پخش غنائم و درآمد بيت المال، يكسان مى شمرد و هيچ كس را بر ديگرى برترى نمى داد زيرا اسلام بتساوى همگانى فرمان داده بود و تعليمات دادگرانه اش بين سياه و سفيد تفاوت نمى گذاشت و ديواره هاى امتياز بين توانگران و ناتوانان را در هم مى كوبيد و مردم را بگفته پيامبر همچون دندانه هاى شانه قرار داد كه همه آنها فرزندان آدمند و آدم از خاك است و كسى را بر ديگرى برترى و امتيازى جز به پرهيزكارى و شايسته كارى و كفايت نيست.

على (ع) چنين سياست عادلانه اى را پيروى ميكرد و در چنين راه روشنى گام برمى داشت تا اينكه بهترين نمونه عالى دادگرى بشمار آمد و پيشواى عدالت انسانى گرديد.

از جمله مظاهر حكومت دادگرانه اش، بخششى متساوى بين بانوئى قريشى و كنيزى گمنام بود كه خشم آن بانو را برانگيخت و به پيش امام آمد و با فريادى پرحرارت و خشم آلود گفت:

آيا در تقسيم مال، من و اين كنيز را يكسان مى شمارى؟

امام به او نگاهى سبك كرد و مشتى خاك را برداشت و در ميان مشتش زير و رو كرد و فرمود:

اين خاكها بر هم هيچ گونه برترى ندارند.

چنين مساواتى بر مردم گران آمد و برداشت چنين دادگرى

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:71

دقيقى بر آنها سخت بود زيرا آنها فقط منافع شخصى خود را ميخواستند و بهمين جهت خلافت على (ع) را رها كردند و تسليم حكومت ستمكارانه معاويه شدند كه هدفى جز پيروى شهوتها و رسيدن به آرمانهايش نداشت.

(1) 3- ابن عباس در نامه اش به دريافتهائى كه از خوى و سرشت بنى اميه و نهاد سياه و نهانيهاى درونشان داشت اشاره كرد

و بروشنى بيان داشت كه آنها مجموعه اى از گروه بى دينان و مشركانند و اكنون امام با كسانى مى جنگد كه از آغاز طلوع اسلام با خدا و دين و پيامبرش به نبرد برخاسته اند و هنگامى كه خداوند دينش را يارى كرد و اسلام بر همه عرب استيلا يافت، بنى اميه بناگزير مسلمان شدند ولى اسلام آنها از روى ايمان نبود بلكه از ترس تيزى شمشير و خطر مرگ بود، آنها به اسلام تظاهر مى كردند آنها آيات قرآن را تلاوت مى كردند ولى از روى مسخره و ريشخند نه از راه ايمان و اعتقاد، نماز را از روى كسالت و ناخوشى مى خواندند و فرائض را از روى اكراه و نفاق بجا مى آوردند و چون ديدند نقش آنها بخطا رفته و راهى براى رهائى ندارند و با چنين روشى به كاميابى نمى رسند زيرا در اين آئين فقط نيكوكاران و شايستگان عزت مى يابند و خداوند در قرآن فرموده (گراميترين شما نزد خدا پرهيزكارترين شماست) بناچار به فريب و ريا پرداختند و به شايسته كارى و تقوى و ايمان تظاهر كردند و شرك و نفاق و كينه توزى به اسلام را در نهاد ناپاكشان پنهان ساختند و چنان در اطاعت خدا و فرمانبرى و اجراى فرائض دينى تظاهر كردند كه مردم آنها را در امور و شئون اجتماعى خود شركت دادند ولى بازهم نسبت به آنها شك داشتند و بايمانشان بدگمان بودند.

(2) 4- اين نامه نيز متضمن تحريك امام به جنگ منافقين و از دين برگشتگان است، جنگى كه تا آخرين نفر ادامه يابد تا امت از شر اين گروه رها شوند و از فريبشان ايمنى يابند.

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:72

بدون شك

چنين نامه اى را كه دانشمند بزرگوار امت يعنى ابن عباس بسوى امام فرستاد اثرى نيكو بجا گذاشت زيرا او امام را به پيكار بر ضد معاويه و به مقاومت در برابر طغيانش برمى انگيخت و اعلان جنگ را واجب مى شمرد.

(1) زندگانى حسن بن على(ع) ج 2 72 نامه امام به معاويه ..... ص : 72

و بسفارت بسوى شام فرستاده است او در اواخر دوران عبد اللّه زبير درگذشت (تهذيب التهذيب ج 2)

(2)- ابو عبد اللّه جندب الازدى يكى از صحابه است كه از پيغمبر نقل كرد كه فرمود (حد جادوگر اين است كه او را بشمشير بكشند) و از گروهى از صحابه پيغمبر از جمله على ع و سلمان فارسى رواياتى آورده كه گروهى ديگر اين روايات را از او نقل كرده اند و ابن حيان او را از ثقات تابعين مى شمارد او در آخر خلافت معاويه وفات كرد (تهذيب التهذيب ج 2)

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:73

(همانا اين، يادآورى براى تو و مردم تو است) «1» (1) و چون خداوند روان او را بجوار خويش بالا برد، عرب در امر جانشينى او به منازعه برخاست، قريش گفتند ما از بستگان و خويشان پيامبريم و شايسته نيست كسى با ما در امر جانشينى او به مخالفت برخيزد، اعراب هم اين حق را به قريش واگذاشتند ولى قريش حقى را كه اعراب واگذارده بودند درباره ما انكار كردند و از ما بازستاندند هيهات كه قريش درباره ما انصاف نكردند و برترى در دين و سابقه اسلامى ما را ناديده انگاشتند.

لاجرم مبارزه تو هم با ما در امر خلافت، كارى خلاف حقيقت است كه همه ميدانند و اثرى پسنديده در اسلام بجاى نميگذارد، سرانجام همگى بخدا خواهيم پيوست، ما هميشه از خدا خير و نيكى ميخواهيم و اميدواريم در اين دنيا چيزى بما ندهد كه در آخرت موجب نقصان ما شود.

هنگامى كه خداوند، على (ع) را بجوار خود برد، مسلمانان پس از او، مقام خلافت را بمن سپردند، از خدا بترس اى معاويه

و به وضع امت محمد (ص) نگاه كن و خون مردم را مريز و كارشان را با قبول خلافت من اصلاح كن، و السلام» «2»

اين نامه بطرزى ديگر نيز روايت شده است كه صورتى گسترده تر دارد كه ما براى استفاده بيشتر بنقل آن مى پردازيم:

«از حسن بن على، امير المؤمنين به معاويه پسر ابى سفيان.

درود بر تو خدائى را بر تو مى ستايم كه خدائى جز او نيست اما بعد، خداوند جل جلاله، محمد (ص) را بعنوان رحمة للعالمين و منت مؤمنان و همه مردمان برانگيخت (تا هر انسان زنده اى را بترساند و حق

______________________________

(1)- سوره زخرف آيه 44

(2)- شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:74

را بر كافران استوار دارد) «1»

(1) پيامبر هم رسالت خدايش را بمردم رسانيد و به اجراى فرمان او برخاست تا اينكه خداوند او را بجوار رحمت خويش برد و او در تبليغ رسالت سستى و كوتاهى نورزيده بود.

و پس از آنكه خداوند به كوشش او حق را آشكار كرد و شرك را نابود ساخت و قريش را اختصاصى خاص بخشيد و فرمود (اين قرآن يادى براى تو و قوم تو است) ولى چون از دنيا رفت، اعراب درباره جانشينى او به اختلاف برخاستند، قريش به آنها گفتند، ما از دودمان او و خاندان و دوستان او هستيم و شما شايسته آن نيستيد كه درباره احراز مقام و حق محمد (ص) با ما دشمنى ورزيد، اعراب، سخن قريش را پذيرفتند و دانستند كه حق و حجت با آنهاست و كسى نبايد به مخالفت آنها برخيزد و بدين جهت، بدعوتشان پاسخ قبول دادند و تسليم امرشان شدند.

پس از اين ما هم كه

از خاندان پيامبريم بهمين دليل سزاوارى خود را به قريش ابراز داشتيم ولى آنها بمانند اعراب، نسبت بما رعايت انصاف نكردند، آنها بدليل خويشاوندى پيامبر، امر خلافت را از اعراب گرفتند ولى چون ما كه از خاندان پيامبر و اولياء او هستيم اين حق را خواستيم، از ما بازگرفتند و با ستم و دشمنى ما بر اجتماع چيرگى يافتند و حق ما را پايمال كردند، پس ميعاد ما دادگاه الهى است و خداوند دوست و ياور ماست.

(2) واقعا جاى شگفتى است كه گروهى بر ما بتازند و حقى را كه سزاوار آن هستيم از ما بگيرند هر چند كه داراى فضيلت و سابقه اى در اسلام باشند، ولى ما از اختلاف و ستيز با آنها دست برداشتيم زيرا

______________________________

(1)- سوره يس آيه 70

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:75

بيم آن داشتيم كه دوباره منافقان و احزاب «1» فرصتى يابند و به بناى دين رخنه اى وارد سازند و باين بهانه به تبهكارى پردازند و امروز شگفت آورتر از هر شگفتى، اى معاويه قيام تو براى بدست آوردن مقامى است كه هرگز شايسته آن نيستى، نه در دين به فضيلتى شناخته شده اى و نه از خود اثر سودمندى بجا گذاشته اى، تو دسته اى از همان دار و دسته احزابى، تو پسر بزرگترين دشمن پيامبر خدا و كتاب او هستى خداوند شر تو را كفايت خواهد كرد و به حسابت خواهد رسيد، بزودى ميميرى و ميدانى كه سرانجام كار با كيست، بخدا قسم كه خدا را با دستى تهى ديدار مى كنى و خداوند كيفر كردارت را خواهد داد و خداوند نسبت به بندگانش، ستمكار نيست

(1) هنگامى كه على (ع) راه خود را بسوى خدا پيمود

(درود خدا بر او باد روزى كه درگذشت، و روزى كه خدا به پذيرش اسلام بر او منت نهاد و روزى كه زنده برانگيخته شود) مسلمين پس از او مرا به خلافت برگزيدند، من از خداوند ميخواهم، چيزى در اين دنياى گذران بمن نبخشد كه روز رستخيز در پيشگاه او از رحمت و كرامتش بكاهد، اين نامه را بدان جهت بتو مى نويسم كه بين من و خدا عذرى درباره تو نماند، چنانكه حقيقت را بپذيرى بهره اى فراوان خواهى برد و مصلحت مسلمين را رعايت خواهى كرد پس دست از تبهكارى هميشگى خود بردار و تو هم بمانند همه مسلمانان بخلافت من تسليم شو، تو خودت ميدانى كه من در امر خلافت مسلمانان، از تو شايسته ترم، هم در پيشگاه خدا و هم در نزد هر مسلمان خداجوئى كه خويشتن دار است و قلبش بخدا پيوسته است،

______________________________

(1)- احزاب، گروهى هستند كه براى كشتن پيغمبر، هم آهنگ شدند، آنها از قبايل قريش، غطفان، بنى مرة، بنى اشجع، بنى سليم و بنى اسد بودند كه جنگ احزاب را كه همان غزوه خندق است براه انداختند و سردار همگى آنها ابو سفيان بود، اين جنگ در سال پنجم هجرى اتفاق افتاد

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:77

مزار پاك حضرت مجتبى (ع) در گورستان بقيع (مدينه)

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:79

مدينه شهر سكوت، شكوه، آرامش، صلح، ايمان و روشنائى و تلاش و سازندگى

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:81

دورنماى گنبد خضراى نبوى (ص) از قبرستان بقيع.

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:82

پس بيا و از خدا بترس و از سركشى دست بردار و خون مسلمانان را نگهدار، بخدا قسم خيرى نمى بينى كه خداوند را با دست هاى خون آلود ديدار كنى

بلكه صلاح تو در اين است كه با همه مسلمانها هم آهنگ شوى و تسليم و اطاعت را بپذيرى و با اهل حق و آنها كه از تو شايسته تر در اين كارند به مخالفت برنخيزى تا خداوند بدين وسيله آتش جنگ و كينه توزى را فرو نشاند و مسلمانان همه يك سخن شوند و پيوندشان بشايستگى گرايد و اگر بخواهى همچنان در سركشى باقى بمانى، به همراه گروهى از مسلمانان، آهنگ تو مى كنم و به محاكمه ات مى پردازم تا خداوند بين ما داورى كند و او بهترين داوران است «1».

(1) مطالب اين نامه با هر دو گونه اى كه بيان شد، امور مهمى را باين شرح در بر دارد:

1- سخن امام متوجه مسئله مهم خلافت اسلامى است و گوياى اين حقيقت است كه اين مقام والا و پرمسئوليت، در انحصار خاندان پيغمبر است و هيچ كس را حق احراز آن نيست و اگر كسى بخواهد با اعمال زور، چنين موقعيت بزرگى را بچنگ آورد و از دودمان نبى بگيرد بر آنها ستم و تجاوز كرده و ميراثشان را بستم ربوده است.

امام در بيان اين حقيقت بهمان برهانى استدلال كرد كه قريش آن را عنوان كردند و به اعراب گفتند چون ما از خويشان و بستگان پيامبريم به جانشينى او از شما سزاوارتريم، اين شعارى كه قريش به آن ندا دردادند، ريشه و بنيانش به نحو كامل در نزد اهل بيت بود زيرا آنها شاخسارهاى اين درخت پاك و از هر كس به پيامبر نزديك تر و پيوسته تر بودند و شگفتى اينجاست كه عرب حجت قريش را در اين باره پذيرفت ولى قريش اين حق را براى خاندان رسول

______________________________

(1)- نهج

البلاغه شرح ابن ابى الحديد

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:83

نپذيرفت و سبب اين حق ناشناسى رشك و كينه اى بود كه نسبت بخاندان پيامبر در دل داشتند بهمين جهت بر خاندان پيامبرشان تاختند و دشمنى را به آخرين حد رسانيدند و در فشار و آزارشان كوتاهى نكردند و عترت پاك رسول در اين هنگامه با سنگدليهاى رنگارنگ و اندوه و گرفتاريهائى گونه گون روبرو گرديدند.

(1) 2- امام در ضمن اين نامه، راز سكوت و تسليم خاندان پيامبر را در مسئله غصب خلافت بيان ميدارد و مى گويد علت خاموشى ما، ترس از پراكندگى امت بود و براى نگهدارى جامعه اسلامى و اعلاى كلمه توحيد به اين تجاوز تلخ تن درداديم تا دار و دسته هاى منافقان كه همچنان بر ستيز و نفاق خود باقى بودند و با مرگ پيامبر، نيرومندتر شده بودند فرصتى براى حمله به اسلام نيابند و به محو آثار اين آئين نوخاسته برنخيزند.

با توجه بهمين خطر بزرگ بود، كه مصلحت اسلام را بر تضييع حق خود برترى دادند، چنانكه امير المؤمنين طى نامه اى كه بمردم مصر مى نويسد به اين حقيقت اصيل تصريح ميفرمايد و مى گويد:

(چون پيامبر كه درود خدا بر او بود از دنيا رفت، مسلمانان بر سر جانشينى او به اختلاف برخاستند، بخدا قسم هرگز ترسى بخود راه نميدادم و هرگز به انديشه ام نمى گذشت كه عرب دارد اين مقام را از خاندان پيامبر، بازمى دارد و مردم بسوى ديگرى هجوم مى آورند.

من بدان جهت دست از اين منازعه بازداشتم و خود را كنار كشيدم كه ديدم، مردم براى نابودى دين اسلام آماده مى شوند و من ترسيدم كه اگر با سكوت خود، دين اسلام و پيروان آن را يارى نكنم

بزودى شاهد ويرانى بناى آن خواهم بود. اين مصيبت براى من بزرگتر از آن بود كه خلافت من از دست برود، زيرا فرماندهى چند روزه بر شما بزودى پايان مى يابد همچنانكه درخشندگى سراب محو

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:84

ميشود و ابرها پراكنده مى گردند.)

پس، خاندان پيغمبر بمنظور نگهبانى اسلام و رعايت مصلحت مسلمين، دست از خواستارى حق خود برداشتند و مردم را بجنگ و كشيدن شمشير برنيانگيختند و تسليم امر خدائى شدند.

(1) 3- امام در نامه اش بشدت ابراز شگفتى مى كند كه شخصى همچون معاويه ميخواهد خود را بجانشينى پيامبر جا بزند و با فرزند او بستيزه پردازد در صورتى كه او از همان دار و دسته اى است كه دنيا را بجنگ با پيامبر به آتش كشيدند و آئين جاهلى و كينه ورزيهاى قومى را بر او شورانيدند و چگونه اكنون ميخواهد با فرزند پيامبر كه يادگار وارث و جانشين اوست ستيزه كند و همين شگفتى را على «ع» هم در برخورد معاويه با خلافت اسلامى داشت كه چگونه معاويه كه هيچ فضيلتى در اسلام ندارد و اثرى پسنديده از خود نسبت به اسلام باقى نگذارده با كدام حقى و اقدام شايسته اى خود را شايسته احراز اين مقام بزرگ و مقدس ميداند؟

(2) امام به معاويه تذكر ميدهد كه پس از شهادت على «ع» همه مسلمانان، خلافت او را پذيرفته و تسليم فرمانش شده اند و اين حقيقت بايستى براى معاويه حجتى باشد كه آن را بپذيرد و مانند، ديگر مسلمانان به حقيقت و منطق و صواب تسليم شود.

(3)

آنچه درباره پيامبر نوشته بودى، دانستم، و معتقدم كه او از همه پيشينيان و آيندگان، بداشتن فضائل شايسته تر است، از اختلاف مسلمانان پس از درگذشت پيامبر سخن گفته بودى و بتصريح به تهمت أبو بكر و عمر و ابو عبيده امين و مهاجرين شايسته پرداخته بودى و از اين

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:85

مسأله ابراز ناراحتى كرده بودى كه امت مسلمانان در اختلاف مسئله خلافت قريش را سزاوارتر دانسته بودند ولى توجه نكردى كه قريش هم به همراه انصار و شخصيتهاى با فضيلت و دين از ميان خويش داناترين و خداترسترين و نيرومندترين فرد را در امر سرپرستى مسلمانان انتخاب كرده بودند و چنين شخص شايسته اى أبو بكر بود كه به مقام خلافت رسيد و در اين انتخاب هيچ گونه كوتاهى نشد و اگر شخص ديگرى را از أبو بكر شايسته تر ميدانستند او را برمى گزيدند و حمايت از اسلام را به او واميگذاشتند و خلافت را به أبو بكر نميدادند اكنون هم همين مسأله بين من و تو اتفاق افتاده است و اگر من ميدانستم كه تو در كار مردم واردتر هستى و احاطه بيشترى در اداره امور مسلمانان دارى و سياست بهترى در پيش مى گيرى و براى جنگ با دشمن ورزيده ترى و بهتر ميتوانى منافع مردم را حفظ كنى، كار خلافت را پس از پدرت بتو واميگذاشتم.

(1) پدرت بر عثمان شوريد تا اينكه او بستم كشته شد و خداوند بخونخواهى او پرداخت و هر كس كه خداوند خونخواه او باشد خونش بهدر نمى رود، آن وقت پدرت زمام امور مردم را بدست گرفت و بين مردم تفرقه انداخت بدين جهت همانندان او در سابقه ايمان و مجاهدت

با او به مخالفت برخاستند و او ادعا كرد كه آنها پيمانش را شكسته اند و با آنها جنگيد و خونهائى بزمين ريخت و حرمتشان را شكست و خونشان را حلال دانست، آنگاه بجنگ ما آمد و خواست ما را به بيعت خود درآورد و بزير فرمانش درآورد ولى جنگ به حكميت كشيد و قرار شد نماينده اى از جانب ما و نماينده اى از طرف او به مشاوره پردازند و بنفع مردم حكم دهند و دوباره امت را به يگانگى و هماهنگى درآورند و از او پيمان گرفتيم كه به حكميت آنها تسليم شود و ما همچنين پيمانى را گردن نهاديم و چنانكه ميدانى

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:86

آنها او را از خلافت بركنار كردند ولى بخدا قسم پدرت به رأى آنها تسليم و خشنود نشد و بفرمان خداوندى شكيبائى نورزيد و اكنون تو چگونه حقى را كه از پدرت سلب شد از ما مطالبه ميكنى؟ اكنون بخودت و دينت بينديش و بنگر و السلام «1»».

(1) اين پاسخ بصورت گسترده ترى نيز روايت شده كه شرح آن را بدين گونه مى آوريم:

«از بنده خدا معاويه، امير المؤمنين به حسن بن على درود بر تو، من مى ستايم بر تو خداوندى را كه جز او خدائى نيست اما بعد نامه ات بمن رسيد و آنچه را كه درباره محمد «ص» و برتريش بر پيشينيان و آيندگان همگى از قديم و جديد و كوچك و بزرگ گفته بودى دانستم، بخدا قسم او رسالتش را ابلاغ كرد و چيزى از پند و راهنمائى فرو نگذاشت تا خداوند ما را از نابودى نجات داد و بوسيله او نابينائى را روشنى بخشيد و مردم را از نادانى

و گمراهى برهانيد، خداوند به او بهترين پاداشها را عنايت فرمايد، پاداشى به پيامبرى در برابر نجات مردمش، و درود خداوند بر او باد روزى كه بدنيا آمد و روزى كه به پيامبرى برانگيخته شد و روزى كه از دنيا رفت و روزى كه زنده برانگيخته شود.

(2) تو از مرگ پيامبر و اختلاف مسلمانان در امر خلافت و پيروزى آنها بر پدرت سخن گفتى و صريحا أبو بكر و عمر فاروق و ابى عبيده امين آن ياور پيغمبر را متهم كردى و مهاجرين و انصار رسول الله را در اين تهمت شريك ساختى و بر كنار ماندن پدرت را از خلافت، ناخوش دانستى، تو در نزد ما و همه مسلمانان مورد بدگمانى نيستى و تو را گناه كار و پست نميدانيم و بهمين جهت از تو انتظار داشتم كه سخن بدرستى بگوئى و گذشتگان را به نيكى ياد كنى. مسلمانان بهنگام

______________________________

(1)- نهج البلاغه شرح ابن ابى الحديد

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:87

اختلاف در كار خلافت، (1) هرگز برترى و سابقه شما در اسلام و خويشاوندى با پيامبر و موقعيت شما را در اسلام و بين مسلمين از ياد نبردند و تصميم گرفتند خلافت را به قريش كه در نزد پيامبر موقعيتى خاص داشتند بسپارند و بعد افراد شايسته قريش و انصار و ديگر مردم مسلمان بر آن شدند كه مقام جانشينى رسول را به كسى واگذارند كه سابقه اى بيشتر در اسلام داشته باشد و از همه كس بهتر خدا را بشناسد و خدا دوست تر و در كار رهبرى مردم نيرومندتر باشد و پس از بررسى كامل أبو بكر را انتخاب كردند و اين انتخاب بوسيله ارباب

دين و دانش و بصيرت انجام گرفت و اين اقدام، شما را به تهمت زدن وادار كرد در صورتى كه آنها سزاوار تهمت نيستند و هرگز مرتكب اشتباه نشدند و اگر كسى را مى شناختند كه مى توانست جاى أبو بكر را بگيرد و از حريم اسلامى نگهبانى كند مسلما او را برمى گزيدند ولى آنها مى دانستند كه در اين انتخاب مصلحت اسلام و مسلمين را رعايت كرده اند، خداوند آنها را از طرف اسلام و مسلمانان پاداش نيكو عنايت كند.

(2) دعوت ترا درباره قبول صلح و بيعت دانستم، جريانى كه اكنون بين من و تو پديدار شده درست مثل همان ماجرائى است كه بين شما و أبو بكر پس از مرگ پيغمبر وقوع يافته بود و اگر ميدانستم كه تو در كار نگهبانى مردم از من شايسته ترى، و بر امور مسلمانان احاطه بيشترى دارى و سياست تو بهتر است و در جمع مال مسلمانان نيرومندتر و در مبارزه با دشمن ورزيده ترى دعوت ترا براى قبول بيعت مى پذيرفتم و اكنون هم ترا براى اين كار سزاوار مى دانم ولى خودت مى دانى كه سابقه من در كار حكومت بيشتر است و در رهبرى اين مردم تجربه اى زيادتر دارم و سنين عمرم درازتر است پس شايسته اين است كه تو خلافت من را بپذيرى و فرمان مرا گردن نهى و پس از

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:88

من خلافت مسلمين بعهده تو باشد در اين صورت تمام موجودى بيت المال عراق براى تو خواهد بود كه بهر جا كه ميخواهى ببرى و ماليات هر ناحيه از عراق را كه بخواهى بتو وامى گذاريم كه براى هزينه زندگانيت تصرف كنى و همه ساله نماينده ات آن را وصول

كند و برايت بفرستد و هيچ كس بتو جسارتى نكند و هيچ كارى بدون مشورت تو انجام نيابد، پس در كارى كه طاعت خدا در آن است نافرمانى مكن، خداوند ما را و تو را بر طاعت خويش يارى كند همانا خداوند شنواست و هر درخواستى را مى پذيرد و السلام «1»».

(1) اين نامه مشتمل بر دروغ و نيرنگ و مغالطه كارى معاويه است و چنانكه دكتر احمد رفاعى ميگويد بايد نظر كوتاهى بمطالب آن بشرح زير بيندازيم «2».

(2) 1- معاويه در اين نامه نوشته است كه مسلمانان در موقع اختلاف در امر خلافت برترى و سابقه شما را در اسلام و خويشاونديتان را به پيامبر از ياد نبردند، در صورتى كه حوادث پس از مرگ پيامبر، نادرستى اين سخن و خلاف واقع بودنش را اثبات مى كند، زيرا خاندان پاك پيامبر پس از رحلت رسول، دشوارترين رنجها و سختى ها را متحمل شدند و هنوز جراحت فقدان پيغمبر التيام نيافته و پيكر رسول خدا دفن نشده بود كه كارها را در دست گرفتند و در سقيفه جمع شدند و براى غصب خلافت به بند و بست هلاكت بارى پرداختند و خاندان پيامبرشان را فراموش كردند و به حق و رأى آنها اعتنائى نكردند و چون انتخاب أبو بكر بانجام رسيد، با شتاب بخانه دخترش و پاره تنش هجوم بردند و مشعل هاى آتش را براى سوزانيدن خانه او به همراه بردند و امير المؤمنين را كه برادر و جانشين پيغمبر بود بزور شمشير به-

______________________________

(1)- نهج البلاغه شرح ابن ابى الحديد

(2)- عصر المأمون

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:89

مسجد بردند تا از او به عنف بيعت بگيرند و او از هر كس

پناهى مى جست و كسى به حمايتش برنمى خاست و پس از اين ماجرا، ساليان دراز به گوشه انزوا پناه برد و اندوههاى سخت و دردهاى تلخى را تحمل كرد و از آن روز همچنان سختى ها و ناراحتى هاى فراوان خاندان پيامبر را احاطه كرده بود و هنوز پنجاه سال از مرگ پيغمبر نگذشته بود كه عترت رسول را به اسارت گرفتند و در بيابانها از شهرى به شهر ديگرى كشاندند و سرهاى بريده پسران پيامبر را به نيزه كردند و دخترانش را به اسيرى بردند (مردم از دور و نزديك آنها را مى ديدند و كاروانيان و شهرنشينان بحالشان آگهى مى يافتند).

آيا با چنين مصيبت هاى بزرگى كه به عترت رسول وارد آوردند، درست است كه بگوئيم حق آنها را شناختند و ادا كردند و فضيلتشان را انكار نكردند؟

(1) 2- در نامه آمده است كه گروهى شايسته از قريش و انصار و ديگران، امر خلافت را به قريش واگذاشتند در صورتى كه اصحاب شايسته و نيكوكار پيغمبر همگى با امير المؤمنين بودند و به خلافت أبو بكر راضى نشدند و دلايلى فراوان بكار بردند و چنين انتخابى را انكار كردند كه ما بتفصيل در جلد اول اين كتاب بيان كرديم.

نتيجه اشتباه بزرگ قريش در اين انتخاب به اينجا كشيد كه عناصرى مثل معاويه و يزيد و مروان و وليد بر گردن مسلمانان سوار شوند و چنين حاكمان ستمكارى بلاد اسلامى را در اندوه و رنج فرو برند و چنان امت مسلمان را به پستى و ننگ بيالايند كه همه با يزيد بيعت كنند و خود را بنده او بدانند و اين ماجراهاى زشت و تأسف بار، پديده همان اقدامى بود كه

باصطلاح، شايستگان قريش!! انجام دادند و مقام خلافت را از خاندان رسول بازگرفتند و اكنون معاويه به چنين اقدام ناصوابى استدلال مى كند پس بايد گفت (إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ راجِعُونَ).

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:90

(1) 3- از سخنان شگفت آور معاويه اين است كه مى گويد: «اگر ميدانستم كه تو در حفظ امت از من ورزيده تر و به اداره امور آگاه تر و در سياست چيره دست تر و ....»

بلى احاطه معاويه به مسائل اسلام و حسن سياست او در اداره مردم، موقعى كه بزمامدارى بى رقيب رسيد معلوم شد. او به محض استقرار بر مقام غاصبانه خلافت به كشتار فجيع مسلمانان شايسته و نيكوكار دست زد و گروهى از آنان را با شكنجه و رنج به زندانها انداخت و از آگاهى كامل او نسبت به حقايق اسلام همين بس كه زياد بن أبيه را فرزند نامشروع پدرش ابو سفيان دانست و او را به برادريش برگزيد و دستور داد كه بر منابر و دعاى نماز، به امير المؤمنين دشنام دهند و پسرش يزيد تبهكار را پس از خود به خلافت مسلمانان بگماشت و هزاران جريمه و زشتكارى ديگرى كه چهره تاريخ را براى هميشه سياه كرد.

(2)

آرزويت بدست مردمى سبك رأى و اوباش بيفتد و نابخردان درباره ما ابراز عقيده كنند، چنانكه از ادعاى خود بازگردى و خلافت من را بپذيرى منهم بوعده خود وفا مى كنم و شرايط پيمان را بجا مى آورم و در اين مورد چنانكه اعشى شاعر بنى قيس گفت عمل مى كنم كه گفت:

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:91

«اگر كسى بتو امانتى سپرد به آن وفا كن تا پس از مرگ ترا امين بخوانند.

اگر دوستت بى نياز بود به او رشك مبر و اگر در سرمايه فانى شده بود به او جفا مكن».

و پس از من خلافت بتو خواهد رسيد كه از هر كس شايسته ترى و السلام).

گمان ميرود اين نامه را كه رنگى تهديد گونه دارد معاويه هنگامى به امام نوشته است كه با سرداران سپاه عراق روابطى مستحكم برقرار كرده و آنها اجراى نقشه هاى خائنانه معاويه را تعهد كرده اند و مسلم است كه معاويه تا چنين روابطى با آنها برقرار نكند و از عدم همكاريشان با امام مطمئن نشود چنين نامه اى نمى نويسد.

(1)

اشتباهكاريهاى سياسى او سودى نخواهد بخشيد و فهميد كه امام آماده جنگ است و ناگزير او هم براى جنگ مهيا شد و بتهيه وسائل نبرد پرداخت.

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:93

(1)

و نافرمانى نسبت به خلافت امام بود و عقيده پست خود را

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:96

در همه شهرها گسترش مى دادند تا مردم را با خود هماهنگ سازند و بر ضد مقام خلافت برانگيزند.

(1) 4- شهادت امام امير المؤمنين عليه السلام كه موجب شد عراق از داشتن پيشوائى موجه و سخنور بى بهره بماند، پيشوائى كه مردم را بحق راهنمائى ميكرد و به نيكى و صواب برمى انگيخت و اكنون مردم عراق با مرگ او در تاريكى انبوهى فرو رفته بودند و بمانند كاروانى بودند كه رهنما و دليل خود را از دست داده باشد.

اين مسائل موجب شد كه معاويه تصميم بجنگ بگيرد و در اعلان آن شتاب ورزد و اگر عراق بچنين ناگواريهائى دچار نشده بود هرگز معاويه راهى براى جنگ نمى يافت و همه تلاشهايش را براى تأخير جنگ و عقد پيمان موقت بكار مى برد (چنانكه با امپراطور روم چنين روشى را در پيش گرفت) تا وضع روشن شود چنانكه ما سخنانش را كه ترس و سراسيمگى از آن مى باريد فراموش نمى كنيم، او بهنگامى كه مردم عراق صف واحدى را تشكيل داده و از پراكندگى و ناتوانى بر كنار بودند چنين گفته بود (چشمهاى آنها از زير كلاه خود در جنگ صفين يادآور نابخردى من بود) و در ستايش هماهنگى سپاهيان عراق مى گفت (دلهاى آنها همانند قلب انسانى واحد است) و اگر مردم عراق دچار اختلاف و تفرقه نبودند هرگز معاويه نميتوانست به آنها اعلان جنگ كند و در اين كار شتاب ورزد.

(2)

همه نيروها و وسائل خود براى نبرد به او بپيوندند.

اينك متن بخشنامه:

«از بنده خدا معاويه، امير المؤمنين به فلان پسر فلان و از جانب او

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:97

بديگر مسلمانان، درود بر شما، من خدائى را بر شما مى ستايم كه خدائى جز او نيست، اما بعد خداوندى را سپاس مى گويم كه دشمن شما و قاتلان خليفه شما را از ميان برداشت، خداوند بلطف خودش، مردى از بندگانش را وادار كرد تا ناگهانى على بن أبي طالب را بكشد و پس از او يارانش همه پراكنده شدند و به اختلاف افتادند، اكنون نامه هائى از بزرگان و اشراف آنها بمن رسيده كه همگى براى خود و قبيله شان از من امان خواسته اند، پس تا نامه من بشما رسيد با تمام وسائل و افراد سپاه و آمادگى كامل بسوى من شتاب كنيد كه بحمد الله بخونخواهى و آرزوى خويش خواهيد رسيد و خداوند سركشان و دشمنان شما را نابود خواهد كرد و السلام عليكم و رحمة اللّه و بركاته».

(1) كارگزاران و فرمانداران معاويه به محض وصول اين بخشنامه، بتحريك مردم پرداختند و آنها را به قيام و آمادگى جنگ با ريحانه رسول و فرزند گراميش واداشتند و در مدتى كوتاه، نيروئى سهمگين و منظم به معاويه پيوست كه در تعداد و وسيله و اسلحه و آمادگى هيچ گونه نقصى نداشت.

وقتى كه اين نيروى سهمگين از سپاهيان منظم فراهم آمد و طمعكاران بى آزرمى كه جز پول هيچ چيز ديگرى را تقديس نمى كردند با معاويه همراه شدند، معاويه آنها را بسوى عراق بسيج داد و خود شخصا فرماندهى كل سپاه را بعهده گرفت و ضحاك بن قيس فهرى را بجاى خود در

شام گذاشت، تعداد سپاهيان معاويه به شصت هزار نفر رسيد و بعضى بيشتر از اين گفته اند علاوه بر اينكه، سپاهيان شام گوش بفرمان معاويه بودند و همگى امرش را مى پذيرفتند و مجرى خواست او بودند و اقرار داشتند كه هرگز نبايد با او مخالفت كنند و فرمانش را نبرند.

معاويه به همراهى سپاه انبوهش بيابانها را درنورديد تا به جسر

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:98

منبج رسيد «1».

(1)

است و بخشندگيش به افق ميرسد و بازخواست مى كند كه چرا از او درخواست نكرده اند.

ابراهيم بن مدبر هم به اين ناحيه كه كنيز زيبائى در آن داشته عشق ميورزيده و گفته است:

در شب عين المرج بخيال او افتادم شوقم برانگيخته شد و اندوهم فزونى يافت

بروى بام برآمدم و گردن كشيدم بدقت نگريستم و چشمهايم دوخته شد

شايد خانه هاى منبج را ببينم و قلبم آرام يابد و اندوهم برطرف شود (معجم البلدان 8/ 169)

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:99

هم بجانب ما آمده است. خدا شما را ببخشايد همگى بسوى نخيله «1».

كه قرارگاه ارتش است حركت كنيد تا بنگريم و بنگريد و ببينيم و ببينيد كه چه ميشود «2».

(1) چون سخن امام پايان يافت، مردم يكه خوردند و زبانشان لال شد و رنگشان چنان زرد شد كه گوئى بسوى مرگ كشانده مى شدند، هيچ كدام فرمان امام را نپذيرفتند زيرا از سپاه شام مى ترسيدند و سلامت را دوست داشتند و طرفدار تن آسائى و سازش بودند و اين پستى و خوارى در نخستين دعوت بجهاد از آنها پديد آمد كه از آينده اى خطرناك خبر ميداد و سرنوشتى شوم و نااميدى از پيروزى را به همراه داشت.

چون صحابى بزرگ و انديشمند و بيدار عدى بن حاتم «3»، سكوت همگانى مردم و امتناع آنها را از پذيرفتن فرمان امام ديد، بسختى خشمگين شد و چون شعله آتشى زبانه كشيد و خاموشى آنها را زشت شمرد و از آن خوارى رسواكننده بهيجان آمد و با گفتارى كه از آن حماسه و اراده مى باريد چنين گفت:

«من عدى پسر حاتم هستم، سبحان الله، چه موقعيت زشت و رسوائى داريد، آيا فرمان امام و فرزند پيامبرتان را نمى پذيريد، كجايند آن سخنوران

توانائى كه زبانشان بهنگام سخن دلها را

______________________________

(1)- نخيله تصغير نخله است (درخت كوچك خرما) و ناحيه اى است در راه شام نزديك كوفه كه معاويه در آنجا با خوارج جنگيد و ابن الاصم در سوگوارى آنها گفت:

من همان دينى دارم كه آزمندان داشتنددر روز جنگ نخيله در برابر كاخهاى ويران (معجم البلدان 8/ 276)

(2)- شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد 4/ 13

(3)- عدى بن حاتم طائى، پدرش حاتم است كه در بخشندگى و دهش معروف است، كنيه عدى ابى، طريف است، او در سال نهم هجرى بحضور پيامبر آمد و از نصرانيت به اسلام گرائيد و داستان مسلمان شدن او شيرين و دراز است

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:100

مى شكافت، شما هنگامى كه ديوارى را مى بينيد مثل روباهان بسوراخش مى خزيد، آيا از دشمنى خدا نمى ترسيد و عيب و ننگ آن را نمى فهميد».

(1) آنگاه با اظهار فرمانبرى و اطاعت كامل رو به امام كرد و گفت:

«خداوند راههاى پيروزى را بتو بنماياند و از ناخوشى ها بركنارت دارد و ترا از آغاز تا پايان، توفيق بخشد، سخن ترا شنيديم و فرمانت را بررسى كرديم اينك گوش بفرمان توايم و در آنچه بگوئى و بينديشى فرمانبرداريم».

______________________________

كه ابن كثير در كتاب اسد الغابه آورده است، او از پيغمبر احاديث فراوانى بيان داشته است، عدى مردى شرافتمند و بخشنده بود و در نزد قومش و ديگر مردمان مرتبه اى بلند داشت او مى گفت هنگامى كه وقت نماز مى رسد با اشتياق فراوان به اداى آن مى پردازم، روزى عدى بر عمر بن خطاب وارد شد و متوجه شد كه عمر با تكبر به او نگاه مى كند و ناچيزش مى شمارد، عدى گفت آيا مرا مى شناسى؟

عمر گفت بلى و

خدا ترا بهتر مى شناسد، خداى ترا به شناختى نيكو گرامى داشت، بخدا ترا مى شناسم، تو بهنگامى كه ديگران كافر بودند، مسلمان شدى، حق را در موقعى كه ديگران انكارش ميكردند شناختى و به پيمان الهى در وقت فريب ديگران وفا كردى و در آن هنگام كه مردم به اسلام پشت مى كردند به دين روى آوردى عدى گفت مرا بس است، مرا بس است. او در فتوحات عراق و جنگهاى قادسيه و نهروان و نبرد جسر با ابو عبيده حضور داشت، از بزرگوارى و بخشندگى او نقل كرده اند كه اشعث بن قيس، شخصى را به پيش عدى فرستاد و درخواست كرد كه ديگهاى حاتم را به او عاريه دهد، عدى همه ديگها را پر غذا كرد و برايش فرستاد، اشعث پيغام داد كه من آنها را خالى ميخواستم عدى پاسخ داد ما ديگ خالى را بكسى عاريه نمى دهيم، او هميشه مقدارى نان به لانه مورچگان مى ريخت و مى گفت اينها همسايگان ما هستند و بر ما حقى دارند، عدى از عثمان كناره گرفت و در جنگ صفين در التزام امام جنگيد و چشمش جراحت برداشت، او دو فرزند داشت كه يكى از آنها در التزام على ع كشته شد و ديگرى در جنگهاى صفين و نهروان همراه امام بود، از عدى رشادتهاى فراوان نقل شده است. او در سال 69 هجرى در سنين 120 سالگى در كوفه يا قرقيسا درگذشت، شرح حال او در اسد الغابه، الاصابه، الاستيعاب و تهذيب التهذيب آمده است.

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:101

(1) پس اراده خود را به مردم ابراز داشت و گفت:

«من اكنون به قرارگاه سپاه ميروم هر كس ميخواهد با من

بيايد».

عدى از مسجد بيرون آمد و بر اسبش كه بر در مسجد آماده بود سوار شد و يكتنه بسوى قرارگاه سپاه تاخت و به غلامش گفت اگر صلاح خود مى داند همراهيش كند و خود را به نخيله رسانيد و خود تنها در آنجا بماند «1».

همچنين خشم و سراسيمگى فراوانى، سردار بزرگ قيس بن سعد ابن عباده و معقل بن قيس رياحى «2» و زياد بن صعصعه تميمى را فرا گرفت و از سكوت مردم و ناپذيرائى آنها برافروخته شدند و مردم را از اين سستى و پستى سرزنش كردند و روح نشاط و هيجان را براى جنگ و روياروئى با دشمن در آنها برانگيختند و آنگاه متوجه امام شدند و مثل عدى بن حاتم نسبت به او ابراز وفادارى و اطاعت كردند. امام از آنها سپاسگزارى كرد و موقعيت و انديشه پاكشان را ستود و فرمود: «من هميشه شما را به نيت راستين و وفا و اخلاص مى شناخته ام، خدايتان پاداش نيكو دهد».

امام با شتاب براى مبارزه با عدوان و طغيان اموى از كوفه

______________________________

(1)- شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد

(2)- معقل بن قيس، محضر پيامبر را درك كرده است، ابن عساكر مى گويد، عمار معقل را بحضور عمر آورد تا او را از فتح شوشتر آگهى دهد، او همچنين به جنگ بنى ناجيه كه مرتد شده بودند اعزام شد، معقل از سرداران سپاه على «ع» در جمل و رئيس پليس آن حضرت بود، خليفة بن خياط ميگويد: بعد از شهادت على «ع»، معقل با مستور ابن علقمه يربوعى، سردار خوارج مبارزه كرد و همه آنها را از ميان برداشت، اين واقعه بسال 42 هجرى در زمان معاويه

رخ داد و گفته شده است كه در سال 39 هجرى در زمان خلافت على «ع» بود، اين خبر در كتاب الاصابه 3/ 457 آمده است.

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:102

خارج شد (1) و مغيرة بن نوفل بن حرث «1» را بجاى خود گذاشت و به او دستور داد كه مردم را براى جهاد برانگيزد و به نخيله بفرستد و خود با سپاه فراوان ولى سست نهاد خويش (چنانكه وصفش بيايد) بيابان را در نوشت تا به نخيله رسيد در آنجا اندكى بپائيد و به تجهيز و بسيج سپاه پرداخت و بعد از آنجا كوچ كرد و به پيش تاخت تا به دير عبد الرحمن وارد شد «2» و در آنجا سه روز بماند تا ديگر سپاهيانش از پشت سر به او برسند و تصميم گرفت كه مقدمه اى از سپاهيان را به پيش بفرستد تا از وضع دشمن آگهى يابند و او را در هركجا كه هستند متوقف سازند تا نتواند از اين بيشتر به پيش بيايد.

امام، براى اجراى اين مأموريت، گروهى از ياران وفادار و شجاع و ماهر خود را انتخاب كرد كه تعدادشان به دوازده هزار نفر ميرسيد و فرماندهى آنها را به پسر عمويش عبيد الله بن عباس سپرد و قبل از حركت آنها، سردارشان عبيد الله بن عباس را فرا خواند و او را با گفتارى ارزنده چنين سفارش فرمود:

______________________________

(1)- مغيرة بن نوفل بن حرث بن عبد المطلب هاشمى در زمان پيامبر در شهر مكه پيش از هجرت بدنيا آمد و گفته شده است كه فقط شش سال، روزگار پيغمبر را درك كرد، كنيه اش ابو يحيى بود و امامة دختر ابى العاص بن

ربيع را به همسرى گرفت. امامه پيش از او، همسر حضرت على «ع» بود و امام بهنگام مرگ وصيت كرد كه با مغيره ازدواج كند، او در جنگ صفين همراه امام بود و در زمان خلافت عثمان قضاوت ميكرد، مغيره از پيامبر فقط يك حديث روايت كرده كه رسول فرمود «هر كس عدالت را نستايد و ستم را زشت نشمارد بجنگ خدا برخاسته است» (اسد الغابه 4/ 407)

(2)- در كتاب الخرائج و الجرايح ص 228 آمده است، گروهى كه ميخواستند با امام بجنگ رفتند و عده فراوانى از فرمان امام سر پيچيدند و بسخنان و وعده هاى خود وفا نكردند و امام را هم مانند پدرش على «ع» فريب دادند، امام ده روز در نخيله ماند و فقط چهار هزار نفر به او پيوستند، امام ناگزير به كوفه بازگشت و نسبت بمردم ابراز تنفر كرد و ضمن خطبه اى فرمود «شما من را هم مثل پدرم فريب داديد».

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:103

(1) «پسر عمويم، دوازده هزار نفر از سواران دلير و قاريان قرآن را به همراه تو ميفرستم كه هر يك مرد آنها با گروهى ميتواند برابرى كند، با آنها راه بيفت ولى با آنان نرمخو باش و با روى باز و بالهاى مهربانى به آنها نزديك باش زيرا آنها باقيمانده ياران معتمد امير مؤمنانند، بحركت خود تا شط فرات ادامه ده و از آن بگذر، تا به نزديك سپاهيان معاويه برسى و آنها را از حركت بازدار تا من بيايم، كه من با شتاب از دنبال تو فرا مى رسم و هر روز گزارش امور را بمن برسان و با قيس بن سعد و سعيد بن قيس

در كارها مشورت كن، چون در برابر معاويه قرار گرفتى آغاز بجنگ مكن و اگر او به نبرد پرداخت تو هم با او مبارزه كن، چنانچه در جنگ كشته شدى قيس بن سعد فرماندهى سپاه را بر عهده گيرد و در صورت مرگ او سعيد بن قيس عهده دار فرماندهى سپاه خواهد بود.» اين سفارش، متضمن مسائل زير است:

(2) 1- آگهى فراوان امام بر امور دولت و حكومت، زيرا امام سفارش مى كند كه با سپاهيان به نرمى و مهربانى رفتار شود و سپاهيان را به نيكى مى ستايد كه آنها از ياران وفادار و مورد اعتماد امير المؤمنين هستند و فرماندهى سپاه بايستى خوش روئى و عاطفه گرمى به آنها ابراز دارد تا ايمان و اخلاص سپاهيان نسبت به دولت اسلامى افزايش يابد و طبيعى است چون گروه رزمندگان به حكومت خود اخلاص ورزيدند و بسياستش ايمان آوردند، پابرجاى مى مانند و دژ استوارى را تشكيل ميدهند كه دشمن خارجى نميتواند به آن رخنه كند و از تباهى و تفرقه داخلى هم بر كنار مى ماند و موجبات پايمردى و استقامتش فراهم مى شود.

(3) 2- به عبيد الله فرمان مى دهد كه آغاز بجنگ نكند و بر معاويه در نبرد پيشدستى نكند و بگذارد جنگ از جانب معاويه شروع شود زيرا معاويه از مصاديق سخن خداوند است كه در قرآن فرمود:

«در راه خدا با كسانى بجنگيد كه با شما مى جنگند و هرگز

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:104

تجاوز نكنيد كه خداوند تجاوزكاران را دوست نمى دارد «1»).

(1) 3- سفارش مى كند كه فرمانده سپاس بايد در شئون فرماندهى با قيس بن سعد و سعيد بن قيس مشورت كند و فرماندهى سپاه را در صورت مرگ عبيد

الله به آنها مى سپارد و بدين وسيله به افراد لشكر مى فهماند كه پيروى از عبيد الله مربوط به موافقت رأى اين دو نفر است و عبيد الله نميتواند با خود رأيى و خودكامگى فرمان دهد، و با معتمد شمردن قيس و سعيد كه همانند آنها در ميان سپاه كسى نيست و به نيكوكارى و دوستى اهل بيت كسى به پايه آنها نمى رسد مقام اين دو مشاور را بزرگ مى شمارد تا مسئوليت فرماندهى بين سه نفر پخش شود و اغراض فردى حاكم نگردد. در اينجا ناگزيريم برخى موارد مربوط به اين بحث را بيان كنيم:

(2)

كوشش خود را در جنگ با معاويه ابراز كند زيرا او در مقام انتقام و خونخواهى از معاويه بود و بسر بن ارطاة سردار معاويه دو فرزند عبيد الله را در هجوم به يمن كشته بود و بالاخره فرماندهى سپاه را عبيد الله مطلقا بر عهده نداشت بلكه مقام فرماندهى را مثلثى متعهد بود كه قيس بن سعد و سعيد بن قيس دو پهلوى ديگر آن را تشكيل ميدادند و در اين باره مرحوم آل ياسين حق مطلب را بدرستى ادا كرده است «1».

(1)

سخنانى ديگر هم در اين باره هست ولى ما تعداد نفرات را چهل هزار نفر ميدانيم و دليل ما سخن نوف بكالى «3» است كه مى گويد هنگامى كه امام على «ع» قصد جنگ ديگرى با معاويه داشت، يك هفته پيش از شهادتش ده هزار سوار بسردارى حسين «ع» بسيج كرد و ده هزار با ابو ايوب و ده هزار نفر با قيس بن سعد و گروه هائى با سردارانى آماده بازگشت بصفين كرد و هنوز به جمعه نرسيده بود كه پسر ملجم با شمشير بر او حمله برد «4».

(1) از اين سخن چنين برمى آيد كه سپاه مسلح و مجهزى آماده نبرد بوده اند كه نام عده اى ديگر از سرداران آنها برده نشده و تعدادشان مشخص نيست و بدون ترديد آنها نيز به ده هزار نفر مى رسيده اند و همه اين سپاهيان پس از شهادت امام على «ع» با حسن «ع» بيعت كرده و براى جنگ با معاويه بسيج شده اند، سخن ابو الفداء هم اين

______________________________

(1)- تاريخ يعقوبى نامه زياد را در پاسخ معاويه كه زياد او را تهديد كرده بود قبل از اينكه زياد به معاويه بپيوندد چنين آورده است (فرزند هند جگرخوار و لانه نفاق نامه اى بمن نوشته و مرا تهديد كرده و وعده داده است درحالى كه بين من و او پسران پيامبر با نود هزار سپاهى قرار دارند).

(2)- در كتاب البداية و النهاية آمده است كه مردى بحضور حسن «ع» آمد و در دست امام نامه اى بود، آن مرد گفت اين نامه چيست امام فرمود نامه اى است كه معاويه نوشته و بمن وعده هائى داده و تهديدهائى كرده است، مرد گفت آيا آن را مى پذيرى امام فرمود: مى ترسم،

هفتاد يا هشتاد هزار نفر يا بيشتر يا كمتر مردانى روز قيامت بيايند كه از رگهايشان خون بريزد و بحضور خداوند شكايت برند كه چرا خون ما ريخته شد؟ نزديك به اين مضمون را ابن ابى الحديد هم نوشته است.

(3)- نوف بكالى از ياران امير المؤمنين و بگفته تغلب، وابسته به قبيله بكال از قبايل همدان است و گروهى كه بيشترند آن را بكيل خوانده اند، ابن ابى الحديد بكال را قبيله اى از حمير ميداند كه نوف بن فضاله، صحابى امير المؤمنين از اين قبيله است اين مطلب در تعليقات ص 356 بيان شده است.

(4)- شرح نهج البلاغه محمد عبده

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:107

خبر را تأييد مى كند كه گفته است: امام حسن با سپاهى آماده نبرد با شاميان شد كه با پدرش بيعت كرده بودند «1».

(1) سخن ابن اثير هم مؤيد اين گفته است كه مى نويسد:

چهل هزار نفر با امير المؤمنين از سپاهيانش بيعت كردند كه تا پاى جان به همراهش بجنگند و بنابودى سپاه شام بپردازند، در همين هنگام كه امام آماده حركت بود، شهادت يافت (و چون خداوند اراده اى كند كسى نتواند آن را بازگرداند) پس از مرگ امام كه مردم با فرزندش حسن بيعت كردند، خبر رسيد كه معاويه بسوى عراق پيش مى آيد، امام با سپاهيانى كه با پدرش بيعت كرده بودند آماده جنگ شد و از كوفه بجانب سپاه معاويه حركت كرد «2».

تأكيد ديگر اين خبر، سخن مسيب بن نجبة است كه در مورد صلح به امام گفت: «در شگفتم كه تو با داشتن چهل هزار سپاهى با معاويه صلح كردى» «3».

در اين صورت طبق روايات پى درپى تاريخى تعداد سپاهيان امام چهل

هزار نفر بوده است، امام محقق و مورخ فقيد آل ياسين، اخبار مختلف را در اين باره بررسى كرده و پس از پژوهش دقيق و بازشناسى روايات تاريخى باين نتيجه رسيده كه تعداد سپاهيان امام فقط بيست هزار نفر يا اندكى بيشتر بوده است «4».

با همه اينها، اختلاف در تعداد سپاهيان چندان مهم بنظر نمى رسد، زيرا اگر هم تعدادشان فراوان باشد ولى از هوسها و آرمانهاى گوناگونى پيروى كنند بناگزير شكست ميخورند و خوار ميشوند و هرگز به پيروزى نمى رسند، زيرا پيروزى و چيرگى به اخلاص و ايمان و اعتقاد و هم آهنگى سپاهيان بستگى دارد نه بتعداد فراوان آنها،

______________________________

(1)- تاريخ ابو الفداء

(2)- الكامل

(3)- شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد

(4)- صلح الحسن

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:108

و سپاهيانى اندك ولى پيوسته و همكار و هماهنگ ميتوانند پيروزيهائى بزرگ بدست آورند و نيروى دشمن را هر چند از آنها فراوان تر و قويتر باشد در هم كوبند، سپاهيان عراق هم اگر چه نفراتى فراوان و تجهيزاتى كامل داشتند ولى چون گرفتار پراكندگى و سستى و پستى بودند چگونه ميتوانستند پيروز شوند و با وجود اين از هم پاشيدگى و تفرقه، تعداد فراوانشان چه سودى داشت؟

(1)

باشد تا از قبول مسئوليت شانه خالى كند و بفرمان دشمن درآيد، مسلما در هيچ يك از ميدانهاى نبرد خارجى و داخلى پيروز نمى شود و در جو سياسى آلوده اى كه ابرهاى سياه نفاق و نافرمانى افق آن را فرا گرفته هرگز به چيرگى دست نمى يابد.

ارتش عراق هم كه به همراه امام براى نبرد با معاويه بسيج شده بود چنين وضع نابسامانى داشت و در فتنه ها فرو رفته بود و موج بدبختى و تيره روزى چنانش در هم فشرده بود كه خطرش براى امام از خطر معاويه بزرگتر بود، چنانكه شيخ مفيد، بخوبى وضع اين سپاه را بيان مى كند و با ابتكارى خاص آنها را به گروه هائى گوناگون بخش مى كند و مى گويد:

(2) مردم عراق كه به همراه امام آماده جهاد شدند ارتشى بس عظيم و سنگين بودند ولى بتدريج سست و سبك و اندك شدند زيرا از

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:109

گروه هائى مختلف تشكيل شده بودند، بعضى شيعيان امام و پدرش بودند و بعضى از خوارج كه ميخواستند به هرگونه كه پيش آيد بجنگ معاويه بروند، برخى فتنه انگيزانى بودند كه فقط دل به غارت و غنيمت بسته بودند و گروهى شكاك كه حق را از باطل بدرستى نمى شناختند و عده زيادى كه پيرو تعصب هاى قبيله اى بودند و از رؤساى قبيله پيروى ميكردند و كارى با دين نداشتند «1».

و شيخ مفيد درباره وضع روحى و اجتماعى آنها مى نويسد: جنگ را ناخوش ميداشتند و طرفدار آسايش و سلامت و خواستار تسليم و سازش بودند و مى افزايد كه سپاهيان عراق انديشه هائى متضاد و عقايدى مختلف را پيروى ميكردند و ما اينك به شناخت آنها مى پردازيم:

(1)

مخلص، تعداد كمى را در سپاه عراق تشكيل ميدادند زيرا اگر جناح نيرومند و فراوانى بودند، امير المؤمنين به قبول حكميت تن درنمى داد و حسن «ع» ناگزير به پذيرش صلح نمى شد، اين گروه اندك كه در طرز فكر و عقيده با ديگر سپاهيان اختلاف داشتند زيرا خلافت را حق خاندان پيامبر ميدانستند و عقيده داشتند كه اهل بيت رسول، جانشينان او و نگهبانان و ياران اصيل اسلامند و اجراى فرمانشان بر همه مسلمانان واجب است.

(2)

از قبول جنگ و نافرمانى از امام و خاموشى آنها در برابر سخنان آن حضرت است كه قبلا به آن اشاره كرديم.

______________________________

(1)- تاريخ يعقوبى 2/ 191

(2)- البداية و النهايه 8/ 14

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:113

(1)

زيرا خداوند جهاد با سركشانى را كه در ميان امت اسلامى تفرقه مى افكنند و بر پيشواى مسلمانان شورش مى كنند واجب دانسته و در قرآن مجيد فرموده است (با كسانى كه از ميان مسلمانان بسركشى برمى خيزند بجنگيد تا فرمان خدا را گردن نهند).

و پيامبر فرمود (هر كس از پيش خود امامى را براى خودش

______________________________

(1)- على و فرزندانش

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:114

يا مردم بتراشد نفرين خدا بر او است و بايد با او جنگ كنيد). معاويه هم بر امير المؤمنين پيش از اين شوريده و شهرها را بخون كشيده و مردم را گرفتار اندوه و سوك و سختى ساخته است در اين صورت نبرد با او از مهمترين واجبات اسلامى است و امام كه فرزند پيامبر است چگونه از چنين وظيفه اى سر مى پيچد؟

(1) 2- اينكه مى گويد، قيس بن سعد و عبيد اللّه بن عباس پافشارى و التماس كردند كه امام آماده جنگ شود، خيال و اشتباهى ديگر است زيرا همچنانكه پيش از اين گفتيم و روايات تاريخى هم دلالت مى كند، هنگامى امام بجنگ برخاست كه معاويه به عراق تاخته بود و كسى امام را در چنين موقعيتى وادار بجنگ نكرد زيرا موقعيت خطرناك و فرصت تنگ و كوتاه اقتضاى چنين بسيجى را ميكرد و اگر امام بجنگ معاويه نميرفت و بدفع حمله او نمى پرداخت، معاويه همچنان پيش مى آمد و كوفه را اشغال ميكرد و امام را به- اسارت مى گرفت، در اين صورت دفاع و جهاد براى امام كارى واجب بود و نيازى به پافشارى و ترغيب كسى نداشت.

نوشته هاى طه حسين در اين زمينه آميخته با غلط و اشتباه است و فاقد بررسى ها و پژوهش هاى لازمى است كه

بايد در مطالب علمى رعايت شود و از نظرات و تمايلات فردى بركنار بماند.

بايد دانست كه تاريخ چنان با اغراض و غلطها و ناروائيها آميخته شده كه براى يك مورخ محقق درك حقايق آن بسيار دشوار است مخصوصا در اينگونه موارد كه برخى مورخان جيره خوار، بخاطر قلب حقيقت و حمايت بنى اميه و تضييع حق اهل بيت، به- نشر گفتارى دروغين پرداخته و بر چهره حقايق، پوششى از كذب و ناروائى اندوخته اند و در چنين موقعيتى بايد با تحقيق و بررسى كامل به كشف واقعيت هاى تاريخى بپردازيم و گفته هائى را كه راويانش

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:115

ناشناخته و يا منفردند نپذيريم و به نوشته مورخين معروف و ارزنده اى كه از انحراف بدورند و سخنى بدروغ نگفته اند توجه كنيم.

(1) و سزاوار نيست كه طه حسين به روايات افرادى چون ابن كثير كه زائيده تعصب و خلاف واقع و دور از حقيقت است اعتماد و استناد كند.

منشأ خطاها و اشتباهات مورخين جديد اعتماد بهمين مصادرى است كه آلوده به تعصب و ناروائى است و همچنين عدم بررسى و تحقيق درباره روايات واحدى است كه بنفع حكومت هاى جابرانه وقت بيان شده است.

در اين زمينه مورخى كه ميخواهد حقايق تاريخى را كشف و بيان سازد نبايد انحصارا بچنين مصادرى اعتماد كند، بلكه بايد آزادانه و دور از تعصب بدرك واقعيتهاى گذشته كه امروز نيازى فراوان به آن داريم بپردازد.

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:117

(1)

سختى هائى فراوان بمانند گسترش ستم و نشر نامردمى و پايمال شدن حق و نابودى دادگرى ببار آورده است و جانكاه ترين و سياه ترين حوادث، پيروزى ستمكاران بر پيشوايان حقيقت و عدالت است كه نيروهاى اصلاحى را از كار بازمى دارد و ارزشهاى انسانى را در هم مى كوبد و سركشى و ستم را در سرزمينها مى گسترد.

يكى از نمونه هاى بارز اين حوادث دردناك و سياه كه به زشت ترين صورتى در تاريخ اسلامى بوقوع پيوست داستان نبرد امام حسن با معاويه است كه منجر به چيرگى معاويه گرديد و نيروى ضد اسلامى و قدرت سركش مخالف مسلمين به قهر و غلبه، پيروز گرديد و مبادى متعالى انسانى را كه اسلام بركشيده و برآورده بود، بشكستى دردناك كشانيد.

اين از بى ارزشى و پستى دنياست كه معاويه بر فرزند و ريحانه پيامبر غلبه كند و او را از حقى كه شايسته آن است براند و خود بر دوش مسلمانان به نام اسلام سوار شود همان اسلامى كه او از بزرگترين دشمنانش بوده است.

پيروزى ظاهرى معاويه زائيده علل و عواملى فراوان است و

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:120

مهمترين آنها حوادثى است كه در مسكن «1» اتفاق افتاد، همانجائى كه مقدمه سپاه امام به آن وارد شد و حوادث دردناك ديگرى كه در مدائن قرارگاه عمومى سپاه امام بوقوع پيوست و امام در آنجا همه گونه دردها و ناگواريها و نامردمى ها و پيمان شكنى هاى فراوان را متحمل شد و ناگزير بپذيرش صلح گرديد و مجبور شد با دشمن از در مسالمت درآيد، اكنون ما به بررسى و تحقيق چنين حوادثى كه منجر بصلح گرديد مى پردازيم:

(1)

عباس سپرد، او به همراهى سپاه بيابانها را طى كرد تا بناحيه سينور رسيد و از آنجا بسوى شاهى رفت «2» و بفرات پيوست و همچنان پيش رفت تا به- مسكن رسيد و در آنجا اردو زد و روياروى سپاه معاويه قرار گرفت.

معاويه كه دشمن را در برابر ديد، خرابكارى و فريب و فتنه-

______________________________

(1)- مسكن بر وزن منزل محلى است نزديك (اوانا) بر كنار نهر دجيل كه بعدا بين عبد الملك مروان و مصعب بن زبير در سال/ 72 هجرى جنگى در آنجا اتفاق افتاد و مصعب و ابراهيم بن مالك اشتر بقتل رسيدند و همانجا مدفون شدند و قبرشان در آنجا معروف است (معجم البلدان 8/ 54)

(2)- شاهى ناحيه اى نزديك قادسيه است كه شريك بن عبد الله قاضى كوفه تا آنجا به استقبال زنى بنام خيزران رفت و سه روز منتظر ماند و غذايش تمام شد و ناچار نانهاى خشكيده را با آب نم ميداد و ميخورد و علاء بن منهال شاعر كه اين منظره را ديد چنين سرود:

اگر كسى باشد كه حماقتش كم باشدترا از وضعى كه بدان دچار شده اى بازمى دارد

تو در اينجا هر روز چه ميكنى؟ميخواهى زنى را كه از حج بازميگردد ديدار كنى

سه روز است كه در شاهى مانده اى و توشه اى جز نان خشك و آب خالى ندارى (معجم البلدان)

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:121

انگيزى را آغاز كرد و بهمه وسائل دست برد تا مقدمه سپاه را بهم ريزد و هماهنگى آنها را در هم شكند و روحيه سپاه را تضعيف كند و در اجراى چنين نقشه شيطانى خائنانه اى به ايجاد ترس و پخش دروغ در ميان سپاهيان امام پرداخت و آنها را

به نافرمانى و سركشى وادار كرد كه بعضى از آنها را باين شرح بازگو مى كنيم:

(1)

براى من نوشته و درخواست صلح كرده است!! كى امام درخواست نامه صلح براى معاويه نوشته است؟

آيا در نامه ها و پيغامهائى كه در صورت عدم اطاعت معاويه تهديد بجنگ شده چنين سخنى گفته شده يا حركت امام بجنگ معاويه گوياى چنين مسئله اى است؟ بعلاوه در نامه هائى كه بين امام و عبيد اللّه نگاشته مى شد هرگز چنين خبرى از امام نرسيده است، در اينجا شكى نيست كه عبيد اللّه از چنين دروغ و بهتانى بخوبى آگاه بوده است و بعلاوه اگر امام درخواست صلح كرده است چرا معاويه اين پول گزاف را مى پردازد و در برابر چنين گشاده دستى رسوا از عبيد اللّه چه ميخواهد؟

______________________________

(1)- شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد 4/ 28

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:123

(1)

را شكست و بخاطر دنيا، دعوت معاويه را پذيرفت و از حق كناره گرفت و از راه استوار ايمان منحرف شد. بخدا و پيامبرش خيانت كرد و سبط رسول را تنها گذاشت و بقرارگاه سپاهيان ستم و جنايت پيوست و براى هميشه جامه ننگ و رسوائى و بدنامى را پوشيد.

در تاريكى شب سپاه، عبيد اللّه به همراه هشت هزار نفر از سپاهيان، اردوگاه امام را ترك گفت و بقرارگاه سپاه شام پيوست «1» كسانى هم كه به همراه او به معاويه پيوستند آزمندان هواپرستى بودند كه در دلهايشان از نقش دين اثرى نبود و مسئوليت اين خيانت

______________________________

(1)- تاريخ يعقوبى 2/ 191

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:124

بزرگ بگردن عبيد اللّه خائن و تبهكار افتاد كه انحراف ننگينش بقاياى سپاه را سراسيمه كرد و وحدت اردوگاه امام را از هم پاشيد.

چنين نقشه خائنانه معاويه از مهمترين عوامل پيروزى او بود كه او را به آرزوى سياهش رسانيد و بر حوادث چيره اش ساخت و موجب از هم پاشيدگى ارتش امام و سستى اراده سپاهيان شد و خيانت و فريب را در نبرد حق و باطل گسترش داد.

(1)

اراده قاطع، سپاهيان را فراهم آورد و با آنها نماز گزارد و پس از آن بسخن گفتن ايستاد و بدلهاى مضطرب، آسايش بخشيد و براه ايمان و امانت هدايتشان كرد و گفت:

«اين عبيد اللّه و پدرش و برادرش حتى يك روز براى اسلام، منشأ خيرى نبوده اند، پدرش كه عموى پيامبر بود در غزوه بدر بجنگ رسول خدا رفت تا اينكه ابو اليسر كعب بن عمرو انصارى «1» او

______________________________

(1)- كعب بن عمرو انصارى سلمى، بعد از پيمان عقبه در جنگ بدر شركت كرد و عباس عموى پيغمبر را در جنگ اسير كرد و پرچم مشركين را از دست ابى عزيز گرفت و در جنگ صفين همراه امير المؤمنين بود و در سال پنجاه و پنج هجرى در مدينه وفات كرد (استيعاب 4/ 215، تهذيب التهذيب 8/ 437) و او آخرين نفر از اهل بدر بود كه درگذشت و در همه نبردهاى على (ع) در خدمت امام بود و بهنگام مرگ صد و بيست سال داشت. در مسند

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:125

را به اسارت گرفت و بحضور پيامبر آورد و پيغمبر در برابر آزاديش از او فديه گرفت و بمسلمانان بخشيد، برادرش را هم على (ع) بفرماندارى بصره فرستاد و او اموال بيت المال را دزديد و با آن كنيزهائى خريدارى كرد و خيال كرد كه براى او حلال است.

اين عبيد اللّه هم از طرف على (ع) فرماندار يمن شد ولى در حمله بسر بن ارطاة از يمن گريخت و فرزندانش را بجاى گذاشت تا بدست دشمن كشته شدند اكنون هم مى بينيد كه چه خيانت بزرگى را مرتكب شد «1».

(1) قيس بن سعد با سخنان اثربخش و

استوارش احساسات سپاهيان را برانگيخت و شعور و انديشه همگى را بحقيقت گرايش داد و همه در منطق مستحكم او حقيقت را دريافتند و در شخصيتش ايمان كاملى را احساس كردند و بدرستى فهميدند كه عبيد اللّه، سرشتى خيانت بار داشته و مورد بدگمانى بوده است زيرا اگر شعورى درست و عاطفه اى انسانى داشت هرگز از يمن فرار نمى كرد و فرزندانش را بدست جلادى چون بسر بن ارطاة نمى سپرد كه آنها را بكشد.

سپاهيان در همه جناحها، به او پيوستند و سخنش را پذيرفتند و اعلام وفادارى كردند و گفتند:

(شكر خداى را كه او را از ميان ما بيرون برد) «2»

فرماندهى سپاه، پس از خيانت عبيد اللّه بنا بفرمان قبلى امام،

______________________________

حديثى درباره او آمده كه پيامبر او را براى انجام كارى فرستاد و او را مردى پشت كاردار ديد و درباره اش دعا كرد و گفت خدايا ما را بوجود او بهرمند گردان.

كعب آخرين صحابى پيامبر است كه پس از همه در گذشته است و وقتى كه اين حديث پيامبر را برايش نقل ميكردند مى گريست و مى گفت (از عمر درازم بهره بردند و من آخرينشان بودم)

(1)- مقاتل الطالبيين

(2)- مقاتل الطالبيين ص 35

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:126

به قيس واگذار شد و نيروهاى مسلح به اختيار او درآمد و قيس پس از احراز مقام جديد، گزارشى به امام فرستاد و او را از حوادث دردناك گذشته و قبول فرماندهى جديد آگاه كرد، متن گزارش قيس چنين است:

(1) «سپاهيان در ناحيه جنوبيه نزديك مسكن اردو زدند و در برابر معاويه قرار گرفتند. معاويه نامه اى براى عبيد اللّه بن عباس فرستاد و او را بسوى خود فرا خواند و پرداخت يك ميليون

درهم را به او وعده داد كه نيمى را فورا بپردازد و بقيه را در كوفه به او تحويل دهد، عبيد اللّه هم نيمه شب به قرارگاه سپاه معاويه پيوست و در رديف خاصان او قرار گرفت سپاهيان سحرگاه او را نيافتند و قيس با آنها نماز گزارد و به اداره امورشان پرداخت «1».

خداوند قلب امام را يارى كند بهنگامى كه چنين گزارش دردناكى را دريافت داشت و غمى بزرگ و دردى جانكاه بجانش فرو آمد و از پيروزى و نصرت نااميد شد و دانست كه سپاهيانش واقعيت و ايمانى ندارند و بهنگام جنگ او را بدشمن مى سپارند و چون آتش نبرد زبانه كشد به او خيانت مى ورزند.

سپاهيانى هم كه با امام در مدائن اردو زده بودند چون از خيانت عبيد اللّه و پيوست او بدشمن آگهى يافتند به فتنه انگيزى پرداختند و در امواج شر و فساد فرو رفتند و ترس و لرز همگى را فرا گرفت و سرداران خائن سپاه در جستجوى راهى بودند كه بمعاويه بپيوندند و پولهاى فراوانى از او دريافت كنند.

(2)

به او پيوسته است «1» سپاهيان هم در قبول اين شايعه شكى نداشتند، زيرا قبلا عبيد اللّه بن عباس كه از همه كس به امام نزديكتر بود، چنين خيانتى را مرتكب شده بود و اكنون چه مانعى دارد كه قيس هم همان راه را رفته باشد؟

2- در مسكن هم متقابلا به شايعه پردازى دست زدند و گفتند كه امام بمعاويه پيشنهاد صلح داده و معاويه هم آن را پذيرفته است «2».

3- در مدائن خبر دادند كه قيس بن سعد در مسكن كشته شده است پس شما فرار كنيد «3».

اين دروغها و شايعات جعلى، اعصاب سپاهيان امام را خورد كرد و روحيه جنگاوريشان را كشت و همگى از هم پراكنده شدند و قشرى سياه از فتنه و آشوب بر آنها سايه افكند.

(1)

قيس بن سعد كشته شده و زمانى امام را بصلح با معاويه متهم مى ساختند.

اين خلاصه اى از خطرهاى زشت و دردناكى بود كه سپاه امام به آن گرفتار شد و هماهنگى واحدهاى آن از هم شكافت و روحيه نبردشان به ناتوانى گرائيد، چنانكه هرگز قدرت روياروئى با حوادث را نداشت و نميتوانست از خود دفاع كند و دشمن را از برابرش براند، ولى در مقابل آنها سپاه دشمن از همه نيروها و توانها بهره مند بود و جبهه اى واحد داشت، در اين صورت آيا ميتوان گفت كه مقدمه سپاه امام با وجود آن همه لطمه هائى كه خورده توانائى نبرد با ارتش مجهز و پرتوان معاويه را داشته است؟

(1)

تا هر كس را بنحوى بفريبد، باين شرح:

(1) 1- پست هاى مهم و مقامهاى بلندى به اشخاص وعده ميداد مثل فرماندارى يكى از استانها، يا فرماندهى سپاه، تا بشرطى كه به امام خيانت كنند و بدولت او بپيوندند به آنها واگذار شود.

2- بخشيدن پولهاى كلان از صد هزار درهم گرفته تا بيشتر از آن.

3- وعده همسرى با هر يك از دخترانش و اين دليل پستى و فرومايگى اوست كه به چنين كارى نيز براى رسيدن به خلافت دست بزند و گوياى پستى روح و فرو رفتن او در زشتخوئى و تبهكارى است.

اين رشوه هاى رنگارنگ معاويه نشانگر شناخت عميق او بروحيه مردم عراق است، او كسانى را مى شناخت كه دين خود را بپول ميفروشند و از اين راه آنها را ميخريد و كسانى را كه براى پول ارزش قائل نبودند با پست و مقام فريب مى داد و اشخاصى را كه خواستار پيوند و خويشاوندى با او بودند به ازدواج دخترانش بسوى خود ميكشاند، چنانكه شيخ صدوق رحمه اللّه در اين باره مى نويسد:

معاويه يكى از جاسوسهاى خود را به نزد عمرو بن حريث «1»

______________________________

(1)- عمرو بن حريث بن عثمان قرشى مخزومى كوفى، عمرش در وقت رحلت پيامبر دوازده سال بود و جزء كودكان رهاشده اى بود كه پيغمبر در فتح مكه پدرشان را آزاد كرد. عمرو از طرف زياد و عبيد الله والى كوفه بود و در سال 85 يا 98 هجرى درگذشت (تهذيب التهذيب 7/ 17)

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:131

و اشعث بن قيس و حجار بن ابجر «1» فرستاد و هر كدام را وعده داد كه اگر امام حسن (ع) را بطور ناگهانى بكشند، فرماندهى سپاه را به-

آنها خواهد بخشيد، يا دخترش را به همسرى آنان ميدهد و يا چندين هزار درهم مى بخشد، اين خبر كه به امام رسيد زرهى در زير لباس مى پوشيد و هرگاه به نماز مى ايستاد آن زره را در برداشت «2»

(1)

در بسيارى از كتب تاريخى آمده است كه حجار از جمله كسانى است كه به امام حسين ع نامه نوشت و او را به عراق دعوت كرد ولى چون امام به عراق آمد اين مرد تبهكار پيشاپيش سپاه كوفه بجنگ آن حضرت آمد.

(2)- علل الشرايع ص 84

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:132

(1) معاويه هم عين اين نامه ها را براى امام ميفرستاد تا امام را به خيانت سپاهيانش آگاه كند، امام، با دريافت اين نامه ها به تباهى و پستى و بدبينى يارانش يقين پيدا كرد «1».

از آثار شوم رشوه و خيانت كه دلهاى بيمار را فرا گرفته و ارزشهاى انسانى را بباد داده بود وقوع حادثه اسف انگيز ديگرى بود كه اندوهى فراوان براى امام ببار آورد.

امام فرماندهى از قبيله كنده را به همراه چهار هزار نفر به انبار فرستاد و به او فرمان داد كه در آنجا فرود آيد و هيچ كارى نكند تا دستور لازم به او برسد وقتى كه فرمانده كندى در انبار فرود آمد، معاويه نامه اى به همراه پيكى براى او فرستاد و گفت: اگر بسوى ما بيائى فرماندارى يكى از نواحى شام يا عراق را بتو وامى گذارم و هيچ كس را بر تو نمى گمارم و پانصد هزار درهم نيز براى او فرستاد، فرمانده خائن كندى پولها را گرفت و به همراه دويست نفر از خويشان و يارانش بمعاويه پيوست، امام از شنيدن اين خبر بسختى اندوهناك شد و از اين مردمى كه بخيانت گرائيده و جانب باطل و گمراهى را گرفته اند غمى بزرگ بدل گرفت و دردمندانه بسخن ايستاد و فرمود:

«اين مرد كندى هم به معاويه پيوست و بمن و شما خيانت كرد و

من چندين بار گفتم كه شما مردم وفائى نداريد و بندگان دنياييد، اكنون مرد ديگرى را بجاى او ميفرستم ولى ميدانم او هم بزودى مثل رفيق شما بما خيانت ميكند و رضاى خداوند را درباره ما مراعات نمى كند».

امام مرد ديگرى را از قبيله بنى مراد يا چهار هزار نفر بسوى معاويه فرستاد و در حضور مردم به او تأكيد كرد كه خيانت نورزد، اما به او خبر داد كه تو هم مثل آن فرمانده كندى خيانت مى كنى

______________________________

(1)- جنات الخلود فصل نهم، كشف الغمه ص 154 و كتابهائى ديگر.

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:133

و او را قسم داد كه مرتكب چنين خطائى نشود ولى بازهم به او اطمينانى نداشت و بمردم خبر ميداد كه اين مرد هم بزودى خيانت خواهد كرد.

(1) فرمانده مرادى هم به همراه سپاهيانش به انبار رفت و معاويه كه از ورودش خبر يافت، پيك هائى بديدارش فرستاد و نامه اى مثل همان نامه كه برفيقش نوشته بود به او فرستاد و پنج هزار درهم و شايد پانصد هزار درهم به او پرداخت كرد و فرماندارى يكى از نواحى شام يا عراق را به او وعده داد، فرمانده خائن هم به امام نارو زد و راه معاويه را در پيش گرفت و به پيمانهائى كه بسته بود وفا نكرد «1».

چنين خيانتهائى را گروهى فراوان از اشراف و سرشناسان عراق مرتكب شدند و زلزله اى در بنيان لشكر انداختند و هماهنگى آنها را از هم پاشيدند.

(2)

و تباهى پروائى نداشتند و چنان به پستى گرائيده بودند كه اموال يكديگر را بغارت ميبردند و جسارت را به آنجا رسانيدند كه به اردوگاه امام هجوم بردند و وسائل و اثاثه آن حضرت را بيغما بردند و بگمان قوى در اين تبهكاريها، گروه خوارج سهمى بزرگ داشتند زيرا آنها حرمتى براى امام و اموال مردم قائل نبودند و آنها اموال هر كس را كه حاضر بقبول انديشه هاى تباهشان نبود بر خود حلال مى دانستند، غارتگرى اموال امام دو بار باين شرح انجام گرفت:

______________________________

(1)- البحار- 10/ 110

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:134

(1) 1- موقعى كه معاويه به پنهانى به جاسوسهايش دستور داد كه در سپاهيان عراق شايع كنند كه قيس بن سعد كشته شده است و مردم كه چنين خبرى را شنيدند به غارت اموال يكديگر پرداختند و كار را به يغماى اردوگاه امام كشانيدند «1»

بقرار روايت بعضى كتب تاريخى، آنها حتى فرشى را كه امام بر روى آن نشسته بود از زير پايش كشيدند و ردايش را از دوشش برداشتند «2».

2- وقتى كه معاويه، مغيرة بن شعبه و عبد اللّه بن عامر و عبد الرحمن بن حكم را براى مذاكرات صلح بجانب امام فرستاد، آنها پس از بازگشت از حضور امام براى فتنه انگيزى با صداى بلند مى گفتند «خداوند بوسيله فرزند پيامبر، خون ما را حفظ كرد و امام دعوت صلح را پذيرفت» سپاهيان كه اين گفتار دروغ را شنيدند دچار سراسيمگى سختى شدند و به خيمه امام حمله بردند و آن را غارت كردند «3».

(2)

و هر گونه سركشى و گناهى را مرتكب مى شدند و كار جهل و سيه دلى را بجائى رسانيدند كه بعضى حكم بتكفير فرزند پيغمبر دادند و جراح بن سنان بقصد كشتن امام به آن حضرت تاخت و فرياد زد:

«اى حسن، تو هم بمانند پدرت مشرك شدى؟!»

گروهى اين تجاوز و گستاخى دردناك را بساحت فرزند پيامبرشان ديدند

______________________________

(1)- تاريخ طبرى 4/ 122، البداية و النهايه 8/ 14

(2)- البحار، اعيان الشيعة، تاريخ يعقوبى

(3)- البحار، شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:135

و بحمايتش برنخاستند و مرد تبهكار را سرزنش نكردند، زيرا ديگر پند و نصيحت اثرى نداشت و كسى بحق نمى گرائيد، بگمان زياد، كسانى كه امام را تكفير مى كردند همان گروه خوارج بودند و كسى جز اين بدكاران جرأت چنين جسارتى را نداشت.

(1)

شهادت ميدهم كه محمد (ص) بنده او و فرستاده اوست كه خدايش بحق فرستاد و امانت گذار وحيش فرمود. اما بعد، من بخدا قسم اميد ميدارم كه بلطف و منت پروردگارى بهترين اندرزگوى بندگانش باشم و هرگز كينه اى از هيچ مسلمانى بدل نمى گيرم و نسبت بكسى اراده بد و نيت ناروائى ندارم و شما آنچه را كه در هماهنگى و يگانگى ناخوش داريد

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:136

بهتر است از پراكندگى و تفرقه اى كه دوست ميداريد، آنچه من درباره شما ميدانم و ميخواهم از خواست خود شما بهتر است، پس نافرمانى من را نكنيد و رأى مرا ناچيز نشماريد، خداوند، من و شما را ببخشايد و ما را به آنچه خواست و خشنودى اوست هدايت فرمايد»

(1) مردم بيكديگر نگاه كردند و بهم گفتند منظورش از اين گفتار چيست؟

بعضى گفتند بخدا قسم ميخواهد با معاويه صلح كند و حكومت را به او بسپارد.

تا اين سخن بين آنها رد و بدل شد فرياد زدند اين مرد، كافر شده است و به خيمه اش هجوم آوردند و آن را غارت كردند حتى سجاده اش را از زير پايش كشيدند و مرد تبهكارى بنام عبد الرحمن بن عبد اللّه بن جعال ازدى به امام حمله برد و عبايش را از دوشش برداشت، امام بدون ردا باقى ماند و شمشيرش همچنان بر ميانش بود و گفت تا اسبش را آوردند و گروهى از خاصان و شيعيانش او را در ميان گرفتند و به نگهبانيش پرداختند و امام گروه ديگرى از قبيله ربيعه و همدان را هم فرا خواند تا دورش را گرفتند و ديگر مردمان را، كنار زدند و امام با همراهانش براه افتاد

ولى جمعى از غير شيعيانش در صف نگهبانان جا گرفتند و چون امام به مظلم ساباط رسيد مردى از بنى اسد بنام جراح بن سنان دشنه اى بيرون كشيد و افسار قاطر امام را گرفت و فرياد زد:

«اللّه اكبر، اى حسن تو هم مانند پدرت بخدا شرك آوردى!!»

و با دشنه اش ران امام را دريد امام گردن او را كشيد و هر دو بر زمين افتادند و مردى از شيعيان امام بنام عبد اللّه بن حنظل طائى خود را بروى جراح انداخت و دشنه را از دستش گرفت و بر او نواخت و مردى ديگر بنام ظبيان بن عماره خود را بروى او

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:137

انداخت و بينى او را كند و امام را كه بسختى مجروح شده بود بر تختى خوابانيدند و بمدائن بردند و به قصر سفيد كه مركز فرماندارى مدائن بود براى معالجه منتقل كردند «1».

(1) 3- با خنجر هم در وقت نماز به آن حضرت حمله بردند و مضروبش ساختند «2».

پس از اين حوادث دردناك، انديشه هاى پليد اين نامردمان بر امام روشن شد و دانست كه تبهكاريها و شرورى از اين بيشتر بر او وارد خواهد شد و ممكن است او را بگيرند و تسليم معاويه كنند و كرامتش را بهدر دهند يا با سوء قصد ديگرى خونش را بريزند و بدون آنكه مسلمانان از قربانى كردن او سودى ببرند بزندگيش خاتمه دهند.

(2)

بود ايجاب ميكرد كه بزرگان و سرداران سپاه را فراهم آورد و پديده هاى تلخ و زيانهاى فراوانى را كه صلح با معاويه ببار مى آورد به آنها يادآورى كند و از اين روى بآنها فرمود:

«واى بر شما، بخدا قسم، معاويه به وعده هائى كه بشما در برابر كشتن من داده است وفا نخواهد كرد و من ميدانم اگر با او از در مسالمت درآيم مرا آزاد مى گذارد كه بدين پيامبرم رفتار كنم و خداى بزرگ را پرستش كنم اما شما،! بدرستى مى بينم كه فرزندانتان بدريوزگى پسران آنها بروند و از آنها آب و نان بخواهند و آنها با

______________________________

(1)- الارشاد ص 170

(2)- ينابيع الموده ص 292

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:138

وسائلى كه در اختيار دارند به فرزندان شما چيزى ندهند، اى مرگ و دورى رحمت خدا بر آنان باد با كارهاى ناروائى كه مى كنند و بزودى ستمكاران خواهند دانست كه چه سرنوشت شومى خواهند داشت».

(1) ولى گفتار مستدل امام كه براى مصلحت انديشى و لزوم پايدارى آنها بيان مى شد هرگز تأثيرى نمى بخشيد و هر آن بر تنگى موقع امام و شدت گرفتارى ها و ناگواريهاى دردناك حضرتش افزوده مى شد و فرماندهان سپاه از فرصت جراحت و معالجه امام استفاده ميكردند و براى پيوست فضاحت بارشان به معاويه بيشتر تلاش ميكردند و بهر وسيله اى دست مى بردند و امام از همه اين اقدامات ننگين و خواريهاى خيانت بارى كه براى پيوستن بدشمن مرتكب مى شدند بخوبى آگهى داشت.

بواقع وضع امام در چنين هنگامه اسف بارى موجب سرگردانى و حيرت بود زيرا از يك سوى ميديد كه مبارزه با معاويه يك جهاد واجب و ضرورى است كه بفرمان دين و لزوم شرع بايد انجام يابد

و از سوى ديگر بهم پاشيدگى و دگرگونى سپاه عراق را ميديد و شاهد اسباب چينى هاى رسواگرى بود كه براى كشتن او صورت مى پذيرد و بناچار از اصلاح آنها نوميد شد و دست از آنان بازداشت و با همه اينها بازهم خواست آنها را بيازمايد و از ميزان پايداريشان در صورت شعله ور شدن آتش جنگ آگهى يابد و بدين جهت به يارانش فرمان داد تا سپاهيان را بنماز جماعت فرا خوانند و چون همگان فراهم آمدند بسخن ايستاد و پس از ستايش پروردگار چنين فرمود:

«بخدا سوگند ما هرگز در مبارزه با مردم شام پشيمانى و ترديدى نداريم، ما اكنون با دشمن با سلامت و صبر مى جنگيم، اما ديگر دشمنى ها سلامت را از ميان برداشت و سراسيمگى به-

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:139

شكيبائى پايان داد، شما روزى كه به جنگ صفين مى رفتيد دينتان پيشاپيش دنياتان بود ولى امروز دنياتان، دين شما را به پشت افكنده است، شما اكنون بين دو گروه از كشتگان قرار داريد، كشته هائى كه در صفين بر آنها ميگرييد و كشتگانى كه در نهروان خواستار انتقام آنهائيد و بقيه خوار و كينه توزند».

(1) امام در اين گفتار رسا از بعضى عوامل كه موجب پراكندگى و نابودى سپاه شده اند سخن گفت و بعد اشاره به درخواست صلح معاويه كرد و فرمود:

«آگاه باشيد كه معاويه ما را بكارى ميخواند كه در آن عزتى نيست، اكنون اگر براى مرگ آماده ايد بر او حمله ميبريم و با ضربه هاى شمشير بر او فرمان ميرانيم، و اگر خواهان زندگى هستيد دعوتش را مى پذيريم و بدرخواستش رضايت ميدهيم»

هنوز سخنان امام پايان نيافته بود كه از همه سوى لشكر فريادى هماهنگ بلند شد

و فرياد زدند: زنده مى مانيم، زنده ميمانيم «1».

امام پس از اين ماجراى دردناك، دانست كه اگر بخواهد با معاويه بجنگد تنها و دست خالى ميماند و هيچ كس در اين مبارزه سخت ياريش نمى كند و پناهگاه استوارى هم ندارد كه به آن پناه برد و از نقشه هاى رسواى فرماندهان ارتش آگهى يافت كه ميخواهند او را دست بسته تسليم معاويه كنند يا بناگهانى بكشند و با مشاهده چنين موقعيت سياهى، مصلحت را در پذيرش صلح ديد و پيش از آنكه فاجعه اى ننگين پيش آيد در قبول آن شتاب ورزيد.

يزيد بن وهب جهنى به بدحالى دائمى امام و كينه توزى اوباش بى سر و پاى كوفه نسبت به آن حضرت اشاره ميكند و ميگويد: وقتى كه امام از شدت جراحت در مدائن بسترى بود به عيادتش رفتم و گفتم:

«اى پسر پيغمبر، مردم سرگردانند».

______________________________

(1)- حماة الاسلام 1/ 123، المجتبى ابن دريد ص 36

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:140

(1) امام با غمى بزرگ و اندوهى ژرف و دردناك بمن چنين پاسخ داد:

«بخدا قسم، من معاويه را از اينها بهتر ميدانم كه خود را شيعه من شمارند و آهنگ جانم را دارند و خيمه ام را غارت مى كنند و اموالم را ميبرند، بخدا اگر بتوانم از معاويه پيمانى بگيرم كه خونم ريخته نشود و پيروانم و خاندانم در امان بمانند برايم بهتر است كه بدست اين مردم كشته شودم و خاندانم نابود گردند، بخدا قسم اگر با معاويه صلح كنم و عزيز بمانم بهتر است كه با پستى و اسارت بدست اينها بيفتم و كشته شوم، اگر بخواهم با معاويه بجنگم اينها گردن مرا مى گيرند و تسليم دشمن مى كنند و آنگاه معاويه يا مرا

ميكشد يا بر من منت مى گذارد و رهايم مى كند و اين ننگ هميشه براى بنى هاشم ميماند و معاويه و دودمانش بر زنده و مرده ما هميشه منت مى گذارند».

امام در اين گفتار از آنچه بدست اين شيعه نمايان دروغين به او خواهد رسيد خبر داد و از گستاخى و جسارتى كه بشخصيت ممتازش وارد خواهند آورد سخن گفت و پايان كار اين منافقان را بيان داشت كه يا او را مى كشند و يا تسليم معاويه مى كنند معاويه هم يا او را مى كشد و يا رهايش مى سازد و قدرت خود را به امام مى نماياند و اين براى هميشه بنى هاشم را دچار ننگ و سرافكندگى خواهد كرد.

(2) امام با توجه به اين وضع نابسامان و حوادث خطرناك، عواقب جنگ با معاويه را از نظر گذرانيد و نتايج شوم و سياه و خطراتى را كه براى اسلام و مسلمين پيش خواهد آمد بررسى كرد و ديد از ميان اينهمه سپاهى فقط گروهى بسيار اندك بحمايت او برمى خيزند و اين گروه را خاندان پيامبر و عده اى از صحابه وفادار رسول و شاگردان

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:141

امير المؤمنين كه پرچمدار تعليمات و حقايق اسلامى هستند تشكيل ميدهند و اگر اينان در زير سنگ آسياى جنگ نابود شوند همه معنويات اسلام از بين ميرود و كيان دين و پايگاه آئين در هم كوفته مى شود، زيرا همين گروه اندك اند كه توانائى گسترش حقايق دين را دارند، بعلاوه از قربانى شدن آنها سودى نصيب اسلام نمى شود، زيرا معاويه با فريب كارى سياهى كه دارد به اندام اين قربانيان لباس تجاوزكارى مى پوشد و آنها را به نافرمانى و اخلال نظم در امنيت همگانى متهم

مى سازد و جنگ با آنها را براى حفظ كيان اسلامى و امنيت مسلمين از اخلال و اضطراب واجب مى شمارد.

(1) بحق در چنين هنگامه خطرناكى، سرگردانيها و حيرتهائى فراوان پيش مى آيد و بايد از اين تنگنا با انديشه اى درست بيرون آمد و يا قربانيهاى فراوانترى بايد داد.

امام ديد كه فعلا مصلحت در پذيرش صلح است و پس از آن بايستى براى واژگونى قدرت معاويه بنحوى ديگر اقدام كرد و به او ميدان داد تا چهره زشت خود را نشان دهد و عار و عيارش را بر همگان آشكار سازد، بدين جهت صلح را پذيرفت، صلحى كه بهر روى ضرورى بود و عقل و شرع آن را واجب ميدانست و وضع نابسامان آن روز اقتضاى چنين اقدامى را داشت، علاوه بر اينها، علل ديگرى هم براى صلح وجود داشت كه بتوضيح آنها مى پردازيم و هر گونه شك و ترديدى را در اين مورد برطرف مى سازيم.

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:143

(1)

و هرگز كارى را كه مخالف مصالح امت باشد انجام نمى دهد، و ما از آنها در پايان اين گفتار، نام مى بريم، علت ديگرى هم كه در تأييد علت نخستين بيان شده بر بنيان مدارك استوارى است كه ناگزيرى امام را در پذيرش صلح مدلل ميدارد مانند تباهى توده مردم و خيانت بزرگان و سرشناسان و سرداران سپاه و عواملى ديگر.

آگاه شدند با حسن (ع) به مخالفت برخاستند و به او اعتراض كردند و معلوم شد كه امام آنچه را كه معاويه از او خواسته پذيرفته است و مخالفت و اعتراض مردم عراق بحدى شديد شد كه فرزند پيامبر با جرئت به پشيمانى خود اقرار كرد و ضمنا درخواست اضافه مستمرى خود را تكذيب نمود.

و بالاخره كار به آنجا كشيد كه امام حسن عراق را ترك گويد و راهى مدينه شود!! «1»

______________________________

(1)- دائرة المعارف اسلامى ج 7 ص 400 مطالب اين كتاب سراسر دروغ و تهمت است و حمله هائى ناروا و تهمت هائى نابجا به اسلام و پيشوايان بزرگ مسلمين وارد آورده است مخصوصا بحث هائى كه درباره شيعه بوسيله لامنس نوشته شده كه سراسر دروغ و بهتان نسبت به ائمه شيعه است، علت هم آن است كه انجمن هاى تبشير مسيحى كه چنين نوشته هاى ناروائى را با قلمهاى مزدور خود مينگارند وظيفه دار حمله باسلام و مخدوش ساختن فريبكارانه به حقايق آنند و علاوه بر اين نوشته هاشان سطحى و بى ارزش و دور از تحقيق و بررسى كامل در متون تاريخى است.

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:149

(1) اينگونه تاريخ نويسانى كه از صلح امام حسن انتقاد مى كنند يا نسبت به اسلام حسادت و كينه ميورزند و يا در كار تحقيق از داشتن انصاف و انديشه آزاد بى بهره اند و گفتارشان مستند بدلايل روشن تاريخى نيست و قضاوتى هم كه غير منصفانه درباره امام حسن كرده اند پديده ناآگاهى آنها از تاريخ اسلام و ماجراهاى گوناگونى است كه امام را در آن دوران احاطه كرده و بپذيرش صلح ناچارش ساخته است و تاريخ نويسى كه ميخواهد چهره روش شخصيتهاى اسلامى را براى مردم ترسيم كند،

بايد بتمام اوضاع و احوال آن روزگاران احاطه يابد تا نظراتش درست و خالى از اشتباه باشد.

______________________________

در بى مايگى نوشته هاى بعضى از اين مستشرقين داستان خنده آورى است كه توجه به آن در اينجا لازم است، يكى از مستشرقين و مورخين اروپائى كه به ايران مى آيد و در شهر تهران زبان فارسى را فرا ميگيرد و ميخواهد درباره اوضاع اجتماعى و خصوصيات اخلاقى ايرانيان كتابى بنويسد، يك روز صبح باربرهائى را مى بيند كه اثاثه و لوازم خانگى را با خود ميبرند و عده اى هم پيشاپيش آنها موسيقى مى نوازند از كسى مى پرسد اينها چيست؟

ميگويد جهاز عروس است و دوباره مى پرسد اسم داماد چيست؟ آن مرد ميگويد (منظورت چيست) شب كه ميشود، مستشرق مردى را مى بيند كه در خيابان زنش را كتك ميزند، از كسى ميپرسد جريان چيست؟ مى گويد اين مرد زنش را كه بدون جهت خانه را ترك گفته و رفته است كتك ميزند، مستشرق مى پرسد اسم اين شوهر چيست؟ آن مرد مى گويد (منظورت چيست) مستشرق گمان مى كند اسم دامادى كه صبح برايش جهاز ميبردند و اسم شوهرى كه شب زنش را كتك ميزد (منظورت چيست) است و مى آيد و در كتاب تاريخى كه براى ايران تهيه مى كند مى نويسد، در تهران دامادى را ديده كه صبح برايش جهاز مى برده اند و همان شب عروس را در خيابان كتك ميزده و نامش هم (منظورت چيست) بوده است. اين وضع مستشرقين در امور بسيار ساده و بديهى است و چنين اشخاصى چگونه ميتوانند درباره حوادث پيچيده گذشته بررسى و تحقيق كنند و اگر هم بگوئيم تحريفى در تاريخ نكرده اند، مسلما بايد بدانيم كه گفتارشان قابل اعتماد نيست و باعث تأسف است

كه جوانهاى ما توجهى فراوان بگفتار اين خارجيها پيدا كرده و نوشته هايشان را كه دور از واقعيت و تحقيق كامل است مى پذيرند.

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:150

(1) آنچه ما اكنون مى نگاريم نتيجه آگهى ما به بعضى عوامل يا اندكى از شناخت برخى علل است كه موجبات صلح امام را با دشمنش فراهم آورد و خلاصه بعضى بررسيها و بازشناسى هائى است كه از حوادث گذشته و وقايع بعدى دوران صدر اسلام بدست آورده ايم و روحيه سپاه معاويه و اعمال نارواى او را از متون تاريخى كشف كرده ايم، در مقابل بتاريخ و روش پسنديده و روشن امام و سياست راستين خاندان پيغمبر وقوف يافته و دانسته ايم كه آنها براى رسيدن بحكومت، هرگز به اسباب چينى ها و فريبكاريهائى كه مخالف روح اسلام است دست نميزنند.

اينك پيش از آنكه علل صلح را بررسى كنيم، نمونه هائى از جريانات گذشته را براى اثبات نظريه خود مى آوريم زيرا بازگشت به آن مسائل براى بيان اين حقايق، بهر جهت ضرورى مى نمايد و باز كردن پيچيدگيهاى تاريخ و نگاه به آنچه در آن دوران مى گذشت براى ما اهميتى فراوان دارد و ما نظر خوانندگان را بدين جهت بمطالب زير معطوف ميداريم:

نيروى معاويه و ضعف قواى امام ميترسانيدند و چنين كارهاى ناروائى موجب ناتوانى و پراكندگى سپاه و تلاشى قدرت و ضعف روحيه افراد مى گرديد.

(1)

المؤمنين (ع) حمله بردند و در محراب پرستش بخونش كشيدند، همين سوء قصد را نسبت به امام حسن (ع) هم انجام دادند و با دشنه اى رانش را در هم شكافتند و حكم بتكفيرش دادند.

بدبختانه تعداد آنها در ميان سپاه امام فراوان بود و بنا بنوشته كتب تاريخ، اكثريت لشكريان عراق را همين خوارج تشكيل ميدادند «1».

(1) و اين دو حزب كه بر سپاه عراق چيرگى داشت همه نيروهايش را براى ايجاد تباهى و پاشيدن تخم اختلاف و پراكندگى در ميان سپاهيان بكار ميبرد تا جائى كه آنها را در ميان فتنه ها و هواپرستى ها سرنگون ساخت، علاوه بر اين گروهى فراوان از لشكريان بودند كه نسبت به امام بى تفاوت بودند و از هدف عالى و مقدس پيشواى خود پيروى نميكردند و به انديشه تنگ و كوتاه آنها، امام كسى بود كه بحكومت دست يابد، بهر طريق كه باشد و حسن (ع) و معاويه برايشان يكى بود، هر چند كه حسن (ع) در راه دين مى جنگيد و معاويه براى دنيا.

بنابراين كسى باقى نماند كه حكومت بنى هاشم را يارى كند و به جانب داريش برخيزد مگر گروه اندكى از شيعيان كه علويان را بحق شايسته امامت ميدانستند. امثال سردار نامى قيس بن سعد و سعيد بن قيس و عدى بن حاتم طائى و حجر بن عدى و رشيد هجرى و حبيب بن مظاهر و مانند آنها از شاگردان امير المؤمنين كه متأسفانه تعدادها اندك بود چنانكه خداوند در قرآن ميفرمايد «و تعداد آنها كم بود» و بر اثر نيروى اندكشان توانائى نگهبانى حكومت امام را در برابر آن همه ناهنجارى كه پيرامونش را گرفته بود نداشتند و اگر

عده

______________________________

(1)- اعيان الشيعة 4/ 42

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:154

آنها فراوان بود هرگز امير المؤمنين (ع) ناچار بپذيرش حكميت نمى شد و امام حسن (ع) بناگزير صلح را نمى پذيرفت.

(1)

انسانى، آنها را بدفاع از مسلمانان و مقابله با دشمن تجاوزكار وادار نميكرد.

(1) هر چند امير المؤمنين آنها را بجهاد برمى انگيخت فرمانش را نمى پذيرفتند و هر چه آنها را بيارى خويش ميخواند پاسخش نميدادند بطورى كه دردهائى تلخ بكام جان امام ريخته مى شد و غمى بزرگ بر دلش مى نشست و در خطبه هاى رسايش از خفت و خوارى عراقيان سخن مى گفت و ميفرمود:

«از سخن گفتن با شما بستوه آمدم، شما بزندگى دنيا خشنود شديد و آن را در برابر آخرت، عوضى گرفتيد و خوارى را بجاى عزت برگزيديد هرگاه شما را بجهاد با دشمن ميخوانم چشمهايتان بچرخش مى افتد مثل اينكه بدرياى مرگ مى افتيد و از بيهوشى به مستى احتضار ميگرائيد».

امام همچنان بسخنانش درباره سرزنش و سركوفت آنها ادامه ميداد و از سستى و پستى آنها در آمادگى جنگ ابراز اندوه ميكرد و ميفرمود:

«شما استحكامى نداريد كه كسى بتواند به استواريتان تكيه كند و بخدا قسم ميدانم اگر تنور جنگ داغ شود و ميدان نبرد گداختگى يابد شما پسر أبي طالب را تنها مى گذاريد.

و در خطبه اى ديگر درباره عدم آمادگى آنها براى جهاد در راه

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:156

خدا و اندوه جانكاهى كه از رفتارشان بدل دارد سخن ميگويد و ميفرمايد «آنها را به پنهان و آشكار و آغاز و انجام، بجهاد مى خوانم، گروهى با اكراه و ناراحتى مى آيند و بعضى خود را بدروغ به بيمارى ميزنند و برخى هم با خوارى در خانه مى نشينند، از خدا ميخواهم كه مرا از دست آنها بزودى نجات دهد بخدا قسم اگر آرزوى شهادت را در نبرد با دشمن نداشتم حتى يك روز با اين مردم بسر نمى بردم و روبرويشان

نمى شدم «1»» (1) و در خطبه اى ديگر فرمود:

«بخدا قسم كسى كه گول شما را بخورد فريب خوار است و كسى كه بخواهد بكمك شما پيروزى يابد از كمان شكسته اى بى زه تير انداخته است، كار بجائى رسيده كه بخدا قسم سخن شما را، راست نمى دانم و به همكارى شما اميد نمى بندم و به پشتوانه نصرت شما، دشمن را نمى ترسانم، آخر شما را چه ميشود، دردتان چيست، چه ميخواهيد؟ «2»».

نهج البلاغه خطبه هاى فراوانى را در اين باره متضمن است كه امام در گفتارش، درد بزرگ و اندوه ژرف خود را از پستى و ناهماهنگى سپاهيان عراق ابراز داشته تا بدانجا كه بتعبير خودش، دلش را از خشم و اندوه مالامال كردند و شرنگ تلخ غم را جرعه جرعه بكامش ريختند.

خستگى و ستوه سپاهيان عراق در تمام روزگار خلافت امير المؤمنين ادامه يافت و چون مقام پيشوائى به حضرت حسن رسيد به زشت ترين روى چهره نمود و تا دعوت معاويه را براى صلح شنيدند همگى فرياد زدند، زنده مى مانيم، زنده مى مانيم. اين شعار ننگين دليل ادامه ترس و ناتوانى آنها از جنگ بود و نشان ميداد كه هرگز آماده جهاد نيستند و در هر حال نسبت به امام وفادار نيستند و اگر نبردى با معاويه

______________________________

(1)- شرح نهج البلاغه محمد عبده 3/ 67

(2)- شرح نهج البلاغه محمد عبده 1/ 70

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:157

درگيرد خود را كنار مى كشند.

(1)

را ارج مى نهاد زيرا آنها از نيكان اسلام بودند و در راه گسترش اين آئين مقدس، رنجها برده و آزمايشهائى نيكو باقى گذارده بودند، آنها در ايجاد آمادگى لشكريان و بكارگيرى آنها در رسيدن به هدفهاى اسلامى نقشى بزرگ داشتند.

مردانى همچون صحابى بزرگ عمار ياسر و سردار نامى هاشم مرقال و ثابت بن قيس و ذو الشهادتين و نظائر آنها كه در اسلام و ايمان به آن سابقه اى درخشان داشتند كه در جنگ صفين بشهادت رسيدند و طبق آمار تاريخ نويسان سى و شش نفر از رزمندگان غزوه بدر كه آخرين ستارگان تابناك افق ايمان و نيكمردان صحابه پيامبر بودند در نبردهائى كه آزمندان و كج روان بر ضد وصى پيامبر براه انداخته بودند، شهيد شدند و مرگ اين گروه كوبه اى هولناك بر اندام سپاهيان عراق نواخت و آنها را از وجود چنين سرداران و رهبرانى محروم ساخت و پس از آن ارتش عراق گرفتار گروه منافقان و خوارج تبهكار شد و با دسيسه آنها بنيان قدرت نظامى آن در هم شكست و مسلما چنانچه اين شخصيت هاى ممتاز اسلامى در سپاه امام حسن بودند، امام ناگزير بپذيرش صلح با معاويه نمى شد.

(2)

بر نيزه كردن است علاوه بر اينكه اكنون گروهى از فرماندهان لشكر امام هم خيانت ورزيده و بمعاويه پيوسته اند. زندگانى حسن بن على(ع) ج 2 158 د - دعوت بصلح ..... ص : 157

در هر صورت اكثريت افراد سپاه، از پيشنهاد صلح استقبال كردند و سلامت را بر جنگ برگزيدند و امام هم نميتوانست چنين مردمى را بجنگ با معاويه و پايدارى در برابر نيروى او برانگيزد.

(1)

ننگ و عار و بى پروا از خشم خدا بمعاويه پيوستند و اين تبهكارى زشت و سياه، روح عصيان و نافرمانى را در سپاهيان برانگيخت و همگان را سست و سراسيمه كرد.

اكثريت اين سپاه سياه، هدف مقدسى را در اين جنگ تعقيب نمى كردند و بسوى سودها و آزهاى خود مى شتافتند چنانكه يكى از آنها در معركه جنگ مى گفت «هر كس بما پول بدهد بنفع او مى جنگيم».

چنانكه شاعرى، يك نفر از همين كشته شدگان راه پول را هجو كرده و خطاب به پسرانش ميگويد:

پدرتان در راه خدا جهاد نكردبلكه در راه پول كشته شد سپاهيانى كه در جنگ هدفى مادى داشته باشند، هرگز در مبارزه اخلاص نمى ورزند و به انقلابشان وفادار نيستند و چنين مردمى براى حكومت خود از بيگانگان خطرناك ترند.

درباره فساد مردم عراق و عشقى كه به پول معاويه داشتند همين بس كه چون امام حسن در اثر سوء قصد مجروح شد و به مدائن

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:160

منتقل گرديد بمنظور درمان بخانه سعد بن مسعود ثقفى «1» رفت، مسعود از جانب امير المؤمنين فرماندار مدائن بود و امام حسن هم او را در مقام فرمانداريش ابقاء كرد، در اين وقت بطورى كه ميگويند مختار برادرزاده مسعود كه جوانى كم سال بود به نزد عمويش آمد و گفت:

(1) «عمو جان، ميخواهى براى هميشه بى نياز شوى و شرافت يابى؟».

- چه بايد بكنم؟

- حسن را دست بسته تسليم معاويه كن!!

مسعود از اين سخن ناهنجار برآشفت و گفت:

لعنت خدا بر تو باد، من پسر پيامبر را بگيرم و بمعاويه تحويل دهم؟ تو مرد بدى هستى «2».

در صورت صحت چنين روايتى، اين تنها مختار نبود كه انديشه اش را خيانت فرا گرفته

بود بلكه اكثريت سپاهيانى كه با امام بودند بسوى سودهاى پست دنيائى مسابقه ميدادند و اين خيانتكارى منحصر بزمان امام حسن هم نبود بلكه در زمان امير المؤمنين هم چنين سودجوئيها و دين فروشى هائى وجود داشت، چنانكه امام زين العابدين ميفرمايد «معاويه بوسيله پول با على (ع) مى جنگيد» «3».

معاويه نقطه ضعف را در سپاه امام حسن دريافته بود و بهمين

______________________________

(1)- سعد بن مسعود ثقفى چنانكه بخارى مى نويسد از ياران پيامبر است و طبرانى ميگويد حضور پيامبر را دريافته است امير المؤمنين او را در بعضى نواحى، حاكم ساخت و در جنگ صفين همراه امام بود، اين حديث را او از پيغمبر نقل كرده است كه حضرت نوح هرگاه لباس مى پوشيد يا چيزى ميخورد و مى آشاميد خدا را سپاس مى گفت و بهمين جهت بنده شكرگزار ناميده شد (الاصابه 2/ 34)

(2)- تاريخ طبرى و الاصابه ولى بعضى از محققين اين خبر را درست نمى دانند و آن را مجعول مى شمارند و اين خبر بعيد است زيرا مختار مردى هدايت يافته و پارسا بود.

(3)- خطط المقريزى 2/ 439

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:161

روى، آنها را در موج رشوه ها غرق ميكرد آنها هم فرمانش را مى پذيرفتند و خاندان پيامبر و يادگار رسول را ترك مى گفتند.

(1)

دروغ پردازى و هوچيگرى آنها بود اين عده كه بحضور امام آمده بودند پس از بازگشت با صداى بلند مى گفتند: امام پيشنهاد صلح را پذيرفته است. مردم هم كه اين گفتار را شنيدند ناگهان همچون موجى برآشفتند و به خيمه امام حمله بردند و اموالش را غارت كردند و بحضرتش جسارت ورزيدند، در چنين وضعى اگر فرماندهان لشكر امام، اندك بوئى از انسانيت و بزرگوارى برده بودند بحمايت امام برمى خاستند و جلوى اين اوباش بى سر و پا را ميگرفتند و صبر ميكردند تا حقيقت امر روشن شود ولى آنها در جاى خود ماندند و بيارى پيشواى خود قدمى برنداشتند.

در اينجا سخن ما در مورد بررسى عوامل پراكندگى و ناتوانى سپاه امام پايان مى يابد و بديهى است كه نيروى ارتش قلب حساس حكومت و مركز نگهبانى آن است تا آن را از حمله ها و مخاطرات برهاند ولى با چنان وضعى كه سپاهيان امام گرفتار آن بود آيا امام مى توانست به هدفهاى عالى و راستين خويش برسد و با نيروى عظيم و يكپارچه معاويه بجنگ پردازد؟

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:162

(1)

بدست آوردند، (1) در اين باره ابراهيم بن مهاجر بجلى «1» شعرى سروده و ميگويد:

اى مردم خبرى از من بشنويد تا شگفتى زيادى بر شگفتى شما افزوده شود شگفتى از فرزندان عبد الشمس است كه باب دروغ را بروى مردم باز كردند آنها گمان مى كنند كه وارث پيغمبرند و فرزندان عباس بن عبد المطلب وراثتى ندارند بخدا قسم آنها دروغ گفتند و ما نمى دانيم كه جز خويشاوندان كسى ميراث بر باشد «2»

علت هم آن بود كه برخى راويان دروغگوى مزدور اخبارى در دمشق و نواحى شام نشر ميدادند و ميگفتند كه معاويه وارث پيامبر و نزديكترين افراد بمقام رسالت است و براى او و شجره ناپاك خانواده اش ستايشها و كرامتهائى فراوان ميتراشيدند تا جائى كه او را در صف نخستين شايسته كاران و نيكان جا ميزدند و اطاعت بنى اميه را بر هر مسلمانى واجب مى شمردند و حتى از اين بيشتر هم درباره اين دودمان سياه ابراز عقيده ميكردند چنانكه فان فلوتن مى گويد مردم شام دار و دسته بنى اميه را حزب دين و نظام اسلام ميدانستند و معاويه در نظر بنى اميه جانشين خدا بود و پسرش يزيد هم امام مسلمين و عبد الملك مروان امين خدا!! «3»

دوستى كوركورانه مردم شام نسبت بمعاويه تا اندازه اى بود

______________________________

(1)- ابراهيم بن مهاجر بجلى كه به ابو اسحاق كوفى معروف است رواياتى از راويان مورد اعتماد نقل كرده و ديگران هم از او روايت كرده اند بعضى او را در نقل احاديث، موثق و بعضى هم ضعيف ميدانند (تهذيب التهذيب 1/ 167)

(2)- مروج الذهب 2/ 335

(3)- سيادة العربيه ص 70

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:164

كه مطيع محض او بودند و معاويه ميتوانست آنها

را بهر كجا كه ميخواهد بكشاند و بهر كارى هر چند مخالف دين باشد وادارد و به نيروى آنها بهمه آرزوهايش برسد و در شدت اطاعت آنها همين بس كه امير المؤمنين (ع) آرزو ميكرد كه دو تن از سپاهيان نافرمان خود را با يك نفر از طرفداران معاويه مبادله كند.

(1)

و ماده فرق نمى گذارند» «1».

(1) وقتى كه پنجاه نفر از مردم شام بين شتر نر و ماده فرقى نگذارند، بدون شك اكثريت قاطع آنها، حق را هم از باطل بازنمى شناسند و حتى بامتياز بين محسوسات هم آگهى ندارند، بى سروپايانى پادرهوايند كه از انديشه و راهيابى بدورند و بزرگترين دليل بر بى خبرى و نادانى آنها داستان شهادت عمار ياسر، صحابى بزرگ پيامبر است كه چون در جنگ صفين شهيد شد اختلافى شديد در بين سپاهيان شام پديد آمد زيرا پيامبر فرموده بود «اى عمار پسر سميه، ترا گروهى سركش و ستمكار خواهند كشت» عمرو عاص براى فرونشاندن اين اختلاف گفت، قاتل او كسى است كه او را بجنگ ما آورده است، مردم هم سخن او را پذيرفتند و دوباره فرمان معاويه را گردن نهادند و مسلم است وقتى كه حكومت فريبكارى، چنين سربازان ساده و بى خبرى را در اختيار داشته باشد بآرمانهايش مى رسد.

معاويه همچنان مردم شام را در بى خبرى نگه ميداشت و در تاريكى نادانى فرو ميبرد و در ميدان شقاوت رها ميكرد و در آتش بندگى خويش مى گداخت و براى اينكه هرگز از زنجير بندگيش نگريزند و چشم و گوششان باز نشود، بين آنها و ديگر مردم، ديوارى آهنين ايجاد ميكرد و نمى گذاشت كسى با آنها تماس بگيرد و يا آنها با ساير مردمان پيوند يابند، زيرا ميترسيد فكرشان بازشود و انديشه آنها روشن گردد و حقيقت را دريابند و بفريب و دروغ معاويه آگاه شوند و بر او بشورند و خلافت اسلامى را به اهلش بسپارند.

(2)

عجيبى بود، زيرا حزبها و دار و دسته هاى مخالف، بنيان ارتش را در هم كوبيده و قدرت خلافت اسلامى و حكومت بنى هاشم را از هم پاشيده بودند ولى بر عكس، سپاه شام دچار چنين گرفتارى خطرناك حزبى نبود و نيروى مخالفى بر ضد حكومت شام در بين ارتش وجود نداشت بلكه آسايش و سازگارى و آرامش بر دمشق و نواحى آن خيمه زده بود و نه در ميان سپاه و نه در سراسر شام، آشيانه اى براى خوارج و تبليغ چيان آنها وجود نداشت كه بتوانند مردم را بر ضد حكومت مركزى برانگيزند و همين همبستگى و هماهنگى داخلى بود كه بر نيروى معاويه و گسترش نفوذ و توان او مى افزود.

(1)

فرمانبردار بسوى عراق بسيج

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:167

شد و امام حسن با مشاهده چنين نيروى عظيم و هماهنگى دانست كه هرگز نميتواند به همراه سپاهيان پست و سست و پراكنده خود كه فريب و دروغ و خيانت بر آنها سايه افكنده، بمقابله دشمن نيرومندش بپردازد.

(1)

بر عثمان برمى انگيزم چه رسد به بزرگان و سرشناسان عرب، و چون خبر قتل عثمان را شنيد گفت من ابو عبد اللّه هستم كه به هر جراحتى دست زدم آن را خونين كردم. و اين همان

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:168

عمرو عاص است كه نقشه قرآن بر سر نيزه كردن را طرح و اجرا كرد و سپاهيان عراق را در هم ريخت و دچار آشفتگى و اختلاف كرد.

(1) معاويه چنين فريبكاران آشوبگرى را به همراه داشت، نابكارانى كه زهر را با عسل مى آميختند و پيكر باطل را لباس حق مى پوشانيدند و در اجراى نقشه هاى سياه خود از ارتكاب هيچ زشتى و گناهى روى گردان نبودند و هدف آنها پيروزى بر خاندان پيامبر و گروه شايستگان از اصحاب رسول و بالاخره پيروزى بر خود اسلام بود و امام حسن (ع) در برابر چنين گروهى با قبول صلح بهترين روشى را كه همه انديشمندان انتخاب مى كنند برگزيد و براى نگهدارى فرزندان و خاندان پيامبر و حفظ جان شيعيان مؤمن، دورانديشى مفيدى را معمول داشت، زيرا قربانى شدن خاندان رسول و شيعيان على (ع) در اين موقع هرگز بمصلحت عمومى مسلمانان نبود، و اين گروه فريبكار و سياست باز ميتوانستند، شهادت اين رادمردان را وارونه جلوه دهند و به اين قربانى رنگ ديگر بزنند و بازهم بنفع نقشه هاى پليد خود از آن استفاده كنند.

(2)

و اموال مسلمانان را بيغما ميبرد و مالياتها و عوارضى سنگين بر مردم وضع ميكرد و با زور و فشار پولهائى را كه مردم توانائى پرداخت آن را نداشتند از آنها ميگرفت و درآمدهاى تازه اى مثل هديه هاى نوروز و غير آن سرازير خزانه اش ميكرد بطورى كه گنجينه اش سرشار از درهم و دينار

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:169

مى شد و اين پولهاى زرد و سفيد را با گشاده دستى تمام در راه جنگ با فرزند پيامبر خرج ميكرد تا بر آن حضرت پيروزى يابد و امام ميديد كه مبارزه با معاويه و نيروهائى كه از پول و سپاه و اطرافيان نيرنگباز در اختيار دارد با چنين وضعى امكان پذير نيست، و چاره اى جز قبول صلح ندارد زيرا معاويه با همه نيروهايش بجنگ مسلمانان آمده و گستاخيهائى بكار ميبرد كه جز خداوند، كسى از خطرات آن آگاه نيست.

(1)

احترام سفارش پيامبر را درباره اش شكستند.

امام حسن (ع) پس از وقوع چنين جرمى بزرگ كه درباره پدرش انجام شد، از اصلاح چنين مردمى نوميد شد و دانست كه آنها هرگز بسوى حقيقت و درستى بازنمى گردند، از اين روى كردارشان را زشت شمرد و از سرپرستى آنها كناره گرفت و خود در اين باره فرمود:

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:170

«كشتن پدرم، مرا از شما بيزار كرد».

سزاوار هم اين است كه قتل ناجوانمردانه امام امير المؤمنين پيشواى بزرگ عدالت اجتماعى، از عواملى باشد كه امام حسن از پيشوائى چنين مردم نادانى كه در امواج فتنه ها و آزمندى ها فرو رفته و از راه راستين ايمان انحراف جسته اند كناره گيرى كند.

(1)

نيستم در مورد

______________________________

(1)- دينورى ص 303

(2)- اعيان الشيعة 4/ 42

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:171

دفن پيكرم، اندك خونى بزمين ريخته شود و خواست واقعى او حفظ جان مسلمانان بود و ميخواست كه آرامش و امن در بين آنها برقرار بماند و در اين راه همه كوششها و تلاشهايش را بكار ميبرد.

(1)

كنار ميداشت.

(1)

راستينش بودند از نيكمردان و شايسته كاران مسلمان كه هدفهاى متعالى اسلام را در نظر داشتند و حقيقت و واقعيت آن را مى شناختند.

ديگر گروه پيروان معاويه بودند كه از سادگى و نابخردى راهى كج را مى پيمودند، اينها اگر چه بروى امام زمانشان شمشير مى كشيدند ولى بالاخره دعوى مسلمانى ميكردند و اگر آسياى جنگ بچرخش مى افتاد، گروهى كثير از اين دو گروه نابود مى شدند و كيان اسلام بتكان مى افتاد و نيروهايش شكاف برمى داشت، در اين صورت چه كسى ميتوانست دشمنان نيرومند بيگانه را كه مراقب تلاشى صفوف مسلمانان بودند تا بر آنها بتازند از يورش بميهن اسلامى بازدارد و كدام كس به غير فرزند پيامبر، نگهبانى اسلام و نگهدارى مسلمين را رعايت ميكرد؟

بدين جهت، امام صلح را اختيار كرد با آنكه خارى در چشم و استخوانى در گلو داشت چنانكه شمس الدين صقلى متوفاى 565 هجرى مى گويد علت بركنارى امام حسن از خلافت، همين حديث پيامبر بود «1».

بعضى از راويان گمان برده اند كه پيامبر در گفتار خود بيارانش از مدت خلافت اسلامى سخن گفته و فرموده است «خلافت اسلامى پس از من سى سال طول خواهد كشيد و سپس بپادشاهى مبدل ميشود» و از همين روى نظر داده اند كه در صلح امام حسن (ع)

______________________________

(1)- انباء نجباء الابناء.

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:174

اين سى سال پايان يافته و مفهوم اين حديث بوقوع پيوسته است. «1»

(1) حسن (ع) بسخن جدش پيامبر در اين باره توجه داشت و ميدانست كه چاره اى جز واگذارى حكومت بمعاويه ندارد، علاوه بر اين پدرش على (ع) هم او را از اين حادثات خبر داده و فرموده بود:

«اى حسن، چه حالى خواهد داشت زمانى كه بنى

اميه زمام امور مسلمانان را بدست گيرند و امير آنها (معاويه) مردى باشد شكمباره و پرخوار، گشادروده و شهوتران و نادان كه بخورد و سير نشود و شرق و غرب ميهن اسلامى را بزير فرمان آورد و مردم را به بندگى خود كشاند، حكومتش بدرازا كشد، بدعت و گمراهى را رواج دهد و حقيقت و روش پيامبر را بميراند، ثروتها را به وابستگان و خويشانش ببخشد و حق را به اهلش نسپارد، در حكومت او مؤمنان خوار شوند و تبهكاران به قدرت و مقام رسند، اموال مسلمانان بين يارانش دست بدست بگردد، بندگان خدا را باستثمار كشد و حقيقت در حكومتش كهنه شود و مظاهر باطل پديدار گردد و هر كس او را بحق دعوت كند كشته شود. «2»

پيامبر و جانشين راستينش از پشت پرده غيب، گرفتارى مسلمانان را به اينهمه اندوه و گرفتارى ميديدند و ميدانستند كه

______________________________

(1)- البداية و النهايه 8/ 41 بنظر من اين حديث از احاديث ساختگى است زيرا خلافت اسلامى از زمان عثمان، بطور كامل تغيير مسير داد و او بود كه مفاهيم خلافت را دگرگونه ساخت و بنى اميه را بر حكومت و اموال مسلمانان، چيرگى داد و قدرتهائى در اختيارشان نهاد كه توانستند با امير المؤمنين به مقابله بپردازند و پيامبر درباره چنين حوادثى كه در مسأله خلافت او بوقوع مى پيوست خبر داد و فرمود دين شما با نبوت و رحمت آغاز شد و پس از آن بحكومت جباران گرفتار خواهد شد (تاريخ الخلفاء سيوطى ص 6) سخن پيامبر هم به تحقق پيوست زيرا دين اسلام در آغازش نبوت و رحمت بود و پس از آن در زمان بنى

اميه بحكومت ستم و سركشى آنها گرفتار آمد.

(2)- بحار الانوار

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:175

مسلمين بر اثر سستى و خوارى و يارى نكردن حق و همكارى باطل، كارشان بجائى خواهد رسيد كه زنازادگان و رهاشدگان بر آنها حكومت كنند و ببدترين حال و عذاب دچارشان سازند و سرمايه هاى عمومى را بخود اختصاص دهند و مسلمانان را به بندگى خود گيرند.

(1) معاويه خودش هم حتى در زمان امير المؤمنين مى دانست كه سرانجام، حكومت مسلمانان را بچنگ خواهد آورد و براى آنكه در اين امر اطمينان كامل يابد، به صحنه سازى پرداخت و عده اى را به كوفه فرستاد تا شايع كنند كه معاويه مرده است، اين سخن در همه جا پخش شد و وقتى كه امير المؤمنين آن را شنيد فرمود:

«همگى از مرگ معاويه سخن مى گويند، بخدا قسم او نمرده است و بخدا قسم تا آنچه را كه زير پاى من است بدست نياورد نمى ميرد» «1». اين خبر كه بمعاويه رسيد، به پيروزى خود اطمينان يافت زيرا ميدانست كه امام، دروازه شهر دانش پيامبر و امانت دار راز اوست و سخنش از واقع بدور نيست و از طريق حق بخطا نميرود.

با توجه بچنين مسائلى است كه امام حسن (ع) با صلح خود از طرف مسلمانان راستين، لقب مصلح بزرگ يافت و جدش پيامبر هم قبلا او را بچنين لقبى خوانده بود.

(2)

پرده برمى دارد و لزوم آن را مسلم مى سازد

______________________________

(1)- مروج الذهب 2/ 295

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:176

و مسائلى را كه امام در آن دوران فرا گرفته بود و ناچارش بپذيرش صلح كرد بيان ميدارد و ما گفتار برخى از اين دانشمندان را ذيلا مينگاريم:

(1)

در كتاب الكنى و الالقاب 1/ 328 آمده است كه سيد، رياست طالبيين را بعهده داشت او در زير گنبد سبز رنگى مى نشست و مردم كه براى استفاده بحضورش ميرفتند بجاى لباس سياه، جامه سبز مى پوشيدند و اين جريان پس از واقعه بغداد بود،

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:177

آرامگاهش را پاكيزه نگه دارد، در وصيتى كه به پسرش مى كند صلح امام حسن را به علت عصمت او بيان ميدارد و عوامل ديگرى را هم كه ما برشمرديم يادآورى ميكند و به پسرش مى گويد:

(1) «شگفت آور نيست كه گروهى، جدت امام حسن را درباره صلح با معاويه مورد اعتراض قرار ميدهند، ولى اين كار بفرمان جدش پيامبر صورت گرفت و ما مى بينيم كه پيامبر با كافران صلح كرد، پس عذر امام در اين مورد كاملا روشن است.

هنگامى هم كه برادرش حسين (ع) بيارى مردم عراق برخاست و دعوت آنها را پذيرفت و با يزيد تبهكار مصالحه نكرد، همين مردم عراق، يا بجنگش آمدند و يا به گوشه خوارى خزيدند و پس از حادثه جانگداز كربلا هم، شنيده نشد كه اين مردم از قتل شنيع فرزند پيامبر، خشمگين شوند و بر يزيد بشورند و از مقام خلافت بزيرش آورند ولى همين مردم بنفع عبد اللّه بن زبير قيام كردند و او را در گمراهيش يارى نمودند و در چنين روش غلط و زشت رسوا شدند و در اختيار اين راه پست و زشت سوء نيت آنها آشكار شد، در اين صورت آيا از چنين مردمى انحراف از راه مستقيم ايمان بعيد است و آخرش ديديم كه چگونه به آن وضع نادرست و پست كه خود انتخاب كرده بودند گرفتار

شدند». «1»

______________________________

على بن حمزه در اين باره چنين سرود:

اين هم على فرزند موسى بن جعفر است بمانند على پسر موسى بن جعفر

او در مقام امامت لباس سبز مى پوشيدو اين در مقام رياست لباس سبز مى پوشد شاعر در اين شعر به حضرت رضا (ع) اشاره ميكند كه در وقت وليعهدى لباس سبز مى پوشيد، سيد بن طاووس در روز دوشنبه پنجم ذى قعده سال 664 هجرى درگذشت.

(1)- كشف الحجة لثمرة المهجة شامل وصاياى سيد طاووس به پسرش ص 46.

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:178

(1) سيد طاووس، نخستين علت صلح امام را عصمت آن حضرت از خطا و اشتباه ميداند و آن را با مصالحه جدش كه در حديبيه با مشركين انجام داد مقايسه ميكند و همچنانكه صلح پيامبر با مشركان مكه بدون شك، متضمن مصالح همگانى مسلمانان بود، صلح امام هم با دشمنش مصلحت عامه مسلمين را در بر داشت.

دليل دوم را هم گرفتارى امام به نابكارى پيروان گمراهش ميداند كه هيچ گونه ارزشى براى برترى هاى انسانى قائل نبودند و به ارجهاى روحى و معنوى آگهى نداشتند و در نتيجه، امام ناچار بپذيرش صلح گرديد.

سيد، درباره زشتخوئى و انحطاط اخلاقى مردم عراق دليل مى آورد و ميگويد اين مردم چنان در تباهى فرو رفته بودند كه خلافت يزيد شراب خوار و تبهكار را پذيرفتند و در بزرگترين فاجعه سياه تاريخى كه قتل پيشواى جوانان اهل بهشت حضرت حسين بن على (ع) است، يزيد را يارى كردند و هيچ اندوه و اعتراضى در برابر اين جرم بزرگ از خود نشان ندادند و بر يزيد تبهكار نشوريدند و او را از مقام زمامدارى مسلمانان سرنگون نكردند، و ما در بحث هاى گذشته علل انحطاط اخلاقى مردم

عراق را بتفصيل بررسى كرديم.

(2)

بستمكارى و تجاوزگريش بحقوق همگانى آگهى يافتند و اگر صلح امام حسن هيچ سودى جز همين رسواگرى بنى اميه نداشت كافى بود چنانكه مرحوم كاشف الغطاء در مقدمه همين كتاب به اين مسأله اشاره كرده است.

(2) معاويه به محض اينكه خلافت اسلامى را بچنگ آورد به همه بنيانهاى اسلامى حمله برد و آهنگ ويرانى آن را كرد تا فروغ اين دين آسمانى را خاموش كند و پرچمش را در هم پيچد و آثارش را محو كند و ريشه هايش را بركند و دوباره آئين جاهليت سياه پيشين را زنده سازد و ما پيش از آنكه بشرح تبهكاريها و دشمنى هاى او كه چهره تاريخ را سياه كرده بپردازيم عداوتهاى پدر و مادر معاويه را

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:180

نسبت به اسلام بيان مى داريم و سخنان پيامبر را درباره پستى اين خاندان پليد يادآورى مى كنيم تا ببينيم آيا چنين عنصرى شايستگى آن را دارد كه زمام حكومت اسلامى را بدست گيرد و بر امت مسلمان فرمان داد و هر كار كه ميخواهد انجام دهد و بدون هيچ مراقبت و محاسبه به حكومتش ادامه دهد؟

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:181

اين ماجرا، ابو سفيان اعتقادى بشايستگى و حق امير المؤمنين نداشت بلكه مى خواست شكافى در صف مسلمين پديد آرد و به تخريب و بنيان كنى اساس اسلام بپردازد، اما، امام كه از انديشه هاى پليد او آگهى داشت از او روى گردانيد و از خود دورش ساخت. ابو سفيان از آن پس همچنان در گوشه هاى فراموشى و گمنامى بسر ميبرد و مسلمانان با چشم شك و ترديد به او نگاه ميكردند ولى چون عثمان بروى كار آمد و بنى اميه را بخود نزديك ساخت و امور مهم مسلمانان را به آنان واگذاشت، ابو سفيان در اجتماع ظاهر شد و ستاره بختش بالا رفت و فرصت آن را يافت كه حسادت و دشمنيش را نسبت به پيامبر، آشكار كند، چنانكه روزى بر آرامگاه حمزه سيد الشهداء ايستاد و چشمهاى از حدقه بيرون جسته اش را به آن گور انداخت و لبهايش بجنبش درآمد و گفت: «اى ابا عمارة، آن حكومتى كه ديروز بر سر آن بر ما شمشيرى مى كشيدى امروز بدست پسران ما افتاد و اكنون با آن بازى مى كنند».

آنگاه لگدى بر آن قبر مقدس نواخت و دلش خنك شد و خاطرش آرامش يافت و چشمهايش روشن شد، اين حركات زشت در برابر چشمها و گوشهاى عثمان انجام مى يافت و جناب خليفه به او اعتراض نميكرد و به مجازاتش نمى پرداخت (انا للّه و انا اليه راجعون).

اين نمونه اى از كفر و كينه توزى ابو سفيان نسبت به اسلام بود

______________________________

(1)- الاستيعاب

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:185

(1) ولى هند همسر او هم در اين دشمنى و بى شرمى دست كمى از او نداشت بلكه بر پيامبر، حسادتى بيشتر ميورزيد و همواره مشركان را بجنگ و

مبارزه بر ضد رسول برمى انگيخت و چون جنگ بدر پايان يافت و گروهى از بستگان او و ديگر مشركان در آن نبرد كشته شدند، سوك و اندوهش را بر آن مشركان پنهان داشت «1» تا قريش را به- انتقامجوئى بيشترى برانگيزد، در اين وقت گروهى از زنان قريش بنزدش آمدند و گفتند:

«آيا در مرگ پدرت و برادرت و عمويت و ديگر افراد خاندانت گريه نمى كنى؟»

او با آهنگى كه از شدت خشم ميلرزيد گفت:

«آيا ميخواهيد كه من بر آنها بگريم و خبر به محمد و يارانش برسد و مرا و زنان بنى خزرج را شماتت كنند؟ نه بخدا، چنين نمى كنم تا انتقام آنها را از محمد و يارانش بگيرم و از اين پس روغن و عطر بر سرم نمى زنم تا اينكه با محمد و يارانش بجنگم، بخدا اگر ميدانستم كه اندوه از دلم بيرون ميرود، ميگريستم، ولى اين غم بزرگ از جانم برنمى خيزد مگر همچنانكه عزيزانم را كشتند از آنها انتقام بگيرم» هند همچنان مدتها بماند و اندوهش را نمايان نساخت و در بستر ابو سفيان نخوابيد و روغن بر سرش نماليد تا آنكه

______________________________

(1)- عادت مردم جاهليت اين بود كه بر كشتگان خود نمى گريستند تا انتقام خون آنها را بگيرند و پس از آن زنانشان بگريه مى پرداختند چنانكه شاعرشان در اين باره سروده است:

آن كس كه شادمان بمرگ كشته اى گرديدبايد زنان ما را در روشنائى روز بياورد

و ببيند كه زنان حسرت زده ما ناله مى كنندو در سحرگاه بر چهره هاى خود سيلى ميزنند صبح الاعشى 1/ 405

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:186

جنگ احد فرا رسيد (1) و انتقامش را با قتل حمزه سيد الشهداء گرفت و او را مثله

كرد و جگرش را درآورد و پس از انجام اين كار زشت شادمانى و خوشحاليش را بروز داد و چنين رجزخوانى كرد:

جان دردمندم در احد شفا يافت هنگامى كه جگرش را از شكمش بيرون كشيدم

ديگر آنچه در جانم مى خليد بيرون رفت ما در جنگ همچون شيرى به پيش تاختيم پيامبر كه چنين روش زشتى را از هند نسبت به عمويش حمزه ديد، بسختى خشمگين شد و با غضبى شديد فرمود:

«هرگز بمانند امروز چنين خشمناك نشده ام». و سپس فرمود:

«هرگز بسختى اندوه مرگ حمزه سوگوار نمى شوم».

روزى كه ارتش پيامبر پيروز شد و شهر مكه را گشود، ابو سفيان در كوچه ها و خيابانهاى مكه با آنكه ناراحت بود فرياد ميزد هر كس اسلحه اش را بزمين گذارد و يا بخانه اش برود و يا بخانه ابو سفيان پناه برد در امان است، هند كه اين فرياد را شنيد، سيلى محكمى بر صورت همسرش نواخت و بدون اختيار فرياد زد:

«اين مرد پليد كثيف را بكشيد، زشت باد چهره كسى كه پيشاپيش اين گروه است»

و بعد به مردم مكه روى كرد و آنها را به جنگ بر ضد پيغمبر برانگيخت با آهنگى خشمگين و حماسى فرياد زد:

«اى مردم آيا نمى جنگيد و از شهرها و جانهاى خود دفاع نمى كنيد؟»

هند با چنين فريادهائى مردم مكه را بجنگ واميداشت و آتش انقلاب را در بين آنها برمى افروخت، ولى خداوند، نيرنگ او را برگردانيد و تلاشش را تباه كرد و اسلام و پيروانش را پيروزى بخشيد.

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:187

(1) اينها پدر و مادر معاويه بودند كه نسبت به اسلام، چنين كينه توزى ميكردند و بقانون وراثت، اين دشمنى و حسادت نسبت به اسلام و پيامبر بفرزندشان معاويه منتقل

شد، علاوه بر اين، پيامبر هميشه بنى اميه را بديده خوارى و تحقير نگاه ميكرد زيرا رنجها و دردهائى فراوان از آنها برده بود و دستور داد كه چند تن از آنها مثل حكم و مروان و سعيد بن عاص و وليد را از مدينه تبعيد كنند و بمسلمانان ميفرمود تا از اين خاندان دورى كنند و آنها را شجره ملعونه مى ناميد، معاويه هم كه شاهد چنين رفتارى از جانب پيامبر بود در نهاد ناپاكش كينه و حسادتى شديد نسبت به پيامبر و خاندانش پديد آمد.

(2)

لعنت كن، براء گفت اين مرد فرومايه كيست پيامبر فرمود معاويه است. «1»

4- زنى بحضور پيامبر آمد و با حضرت مشورت كرد تا با معاويه ازدواج كند، پيغمبر او را از چنين كارى بازداشت و فرمود معاويه مردى پست و بى سر و پاست.

5- ابو برزه اسلمى «2» مى گويد روزى در حضور پيامبر بوديم كه صداى موسيقى و آواز بگوشمان رسيد، در آن وقت هنوز فرمان قطعى حرمت شراب نرسيده بود، مردى رفت كه خبر بياورد و پس از بازگشت گفت، معاويه و عمرو عاص با آهنگ آواز ميخوانند و خطاب بيكديگر اين شعر را ميخوانند:

«ياران پيامبر استخوانشان در جنگ بيرون مى افتد و نابود مى شوند و آنكه ميترسد كه بميرد از جنگ كناره مى گيرد»

پيامبر كه اين سخن را شنيد دست بدعا برداشت و عرضه داشت:

«خداوندا، آنها را در آتش فتنه سرنگون كن و بدوزخشان انداز» «3».

پيغمبر كه با بينش ماورائى خود از حوادث آينده خبر ميداد،

______________________________

(1)- كتاب صفين ص 244 اين خبر را حضرت امام حسن نيز نقل كرده است

(2)- ابو برزه، نضله بن عبيد از ياران پيامبر است كه احاديثى از پيغمبر و از طريق ابو بكر نقل كرده و گروهى هم احاديثى از او روايت كرده اند ابن سعد مى نويسد، او در مدينه مى زيست و بعد ببصره رفت و در جنگ خراسان شركت كرد، بنا بگفته خطيب، او در جنگ نهروان در الزام امير المؤمنين جنگيد و بعد در جنگ خراسان شركت كرد و در خراسان درگذشت و بعضى مرگ او را در نيشابور يا در بصره و جاى ديگر مى دانند (تهذيب التهذيب 10/ 446)

(3)- وقعه صفين ص 246، مسند احمد 4/ 421

زندگانى حسن بن

على(ع) ،ج 2،ص:189

ميدانست كه معاويه بزودى حكومت مسلمانان را بچنگ خواهد آورد بدين جهت مسلمانان را از خطر او بر حذر ميداشت و قتل معاويه را واجب مى شمرد و ميفرمود:

«هرگاه ديديد معاويه بر منبر من خطبه ميخواند گردنش را بزنيد «1».

(1) امام حسن هر وقت اين حديث را از جدش نقل ميكرد با اندوهى فراوان ميفرمود:

«چنين نكردند و رستگارى هم نيافتند» «2»

معاويه در زمان پيامبر همچنان خوار و در هم شكسته و بى سر و پا و پست مى زيست، مردى بدنام و ننگين و بيچاره بود كه پيغمبر او را لعنت ميكرد و مسلمانان اهانت و تحقيرش ميكردند ولى چون خلافت به عمر رسيد بر خلاف دستور رسول خدا، از فرومايگى به بلندپايگى رسيد و عمر او را به مقام خلافت نزديك كرد و پس از آن همه پستى و تيره روزى، بالايش كشيد و حكومت شام را به او بخشيد و مقامهاى بلندى به او داد و پايگاه قضاوت و امامت نماز جماعت را به او واگذارد و امين بيت المالش ساخت و پستهاى حساسى را كه منوط به عدالت و اعتماد بود به وى تفويض كرد و چنان

______________________________

(1)- بعضى از روايت سازان مزدور اين حديث را تحريف كرده اند چنانكه خطيب در تاريخ خود از جابر نقل مى كند كه پيامبر فرمود (هر وقت معاويه را ديديد كه بر منبر من سخن ميگويد به نزدش برويد كه او مردى امين است) و حاكم در تاريخ خود از قول ابن مسعود مى نويسد كه پيغمبر فرمود (هر وقت معاويه را بر منبر من ديديد بسويش بشتابيد كه او امين و راستگوست) در برابر اين احاديث ساختگى بايد گفت چگونه معاويه

ميتواند مردى امين باشد كه با وصى پيامبر خدا جنگيد و دستش را بخون مسلمانان آلوده كرد و مردان نيك و شايسته را بيرحمانه كشت و مرتكب تبهكاريهائى شد كه نمايانگر جاهليت و بى دينى او بود.

(2)- وقعه صفين

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:190

در محبت و تحكيم موقعيت معاويه زياده روى كرد كه بر خلاف همه كارگزاران و فرماندارانش كه هر سال بحسابهايشان رسيدگى ميكرد، حسابى از معاويه نمى خواست و مراقبتى در كارش نمى كرد و هر چه به خليفه مى گفتند كه معاويه از طريق امانت انحراف جسته و به سرمايه هاى عمومى دستبرد مى زند و جامه هاى گرانبهاى حرير مى پوشد، اعتنائى به اين گزارشها نميكرد و بيشتر به بزرگداشت او مى پرداخت و ميگفت «معاويه كسراى عرب است».

(1) وقتى كه توطئه شوراى شش نفرى براى پايمال كردن حق خاندان رسول چيده شد در واپسين روزهاى زندگى، بازهم عمر بتقويت موقع معاويه پرداخت و روح آز و سركشى را در او برانگيخت و به اعضاى شورى گفت:

«اگر بيكديگر رشك برديد و به كينه توزى پرداختيد و بر ضد يكديگر نشستيد و نقشه كشيديد، معاويه بر شما حكومت خواهد كرد» و در آن وقت، معاويه فرمانرواى شام بود. «1»

بايد ديد چرا عمر در ميان آن همه فرمانداران و كارگزارانش فقط معاويه را بر مى كشيد و توان مى بخشيد و چرا اعضاى شورى را از قدرت و شكوه معاويه مى ترسانيد؟ در صورتى كه اعضاى شورى داراى موقعيتهائى ارجمند بودند و (چنانكه گفته مى شد) پيامبر بهنگام مرگ از آنها راضى بود، بعلاوه اگر عمر از قدرت و چيرگى معاويه بر اعضاى شورى بيم داشت چرا او را در مقام فرمانروائيش ابقا مى كرد؟ در اينجا پرسشهاى شگفت انگيزى

پيش مى آيد كه بايد به آنها جواب بدهند.

(2) بهر حال معاويه در نزد عمر شخصيتى ممتاز و اثربخش داشت و خليفه به او مهر مى ورزيد و چون خلافت به عثمان رسيد، قدرت

______________________________

(1)- شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد 1/ 187

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:191

معاويه بالا گرفت و فرمانروائيش در شام به پادشاهى و قدرت مطلقه تبديل شد و چنانكه در جلد نخستين اين كتاب نوشتيم، چيرگى و نفوذى فوق العاده يافت و چون عثمان بر اثر خلافكاريها و اشتباهاتش بدست مسلمانان كشته شد، معاويه قتل خليفه را دستاويزى براى رسيدن به هدفهاى شومش قرار داد و بر خلافت امير المؤمنين ع شوريد و حضرتش را در اين ماجرا سهيم شمرد و در نتيجه ضرباتى كوبنده از كشمكشها و گرفتاريها بر اسلام وارد ساخت و اجتماع مسلمين را دچار پراكندگى كرد و اين حوادث دردناك به پيروزى او و شكست امير المؤمنين و فرزندش امام حسن ع منجر شد و چون پس از ماجراى صلح، حكومت مسلمين را بچنگ آورد، به احياء آئين جاهليت نخستين پرداخت و براى نابودى دين اسلام و ويرانى بنيان و محو آثار آن كوشيد و با استفاده از ميدان بى رقيب حكومت جابرانه اش بارتكاب زشت ترين اعمال دست زد و در بروز آنچه در دل نهان داشت بى پروا همت گماشت در ابراز دشمنى با اسلام و مسلمين از هيچ كس نترسيد و امام حسن ع با قبول صلح به او ميدان داد كه واقعيتش را نشان دهد و پرده نازكى را كه بنام دين بر چهره هولناكش انداخته بود پاره كند و ما اينك برخى از تبهكاريها و انديشه هاى سياه او را ذيلا مينگاريم:

خلافت رسيد مردى كه در نسب همانند نداشت، كرد آنچه كرد و سرانجام با او چنان رفتار كردند و بخدا قسم تا مرد نامش نيز بمرد و كسى ديگر بياد او و آنچه با او كردند نيفتاد اما برادر هاشميان (پيامبر) هر روز پنج بار بنامش فرياد ميزنند و ميگويند (اشهد ان محمدا رسول اللّه) پس اى بى مادر، پس از اين براى من چه باقى ميماند مگر آنكه نام او را دفن كنم!! «1»

______________________________

(1)- ابن ابى الحديد ج 2 ص 357

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:193

اين رويداد، بروشنى از كفر و بى دينى معاويه حكايت ميكند و حسادت و كينه شديد او را نسبت به پيامبر، نمودار مى سازد، او از نام بردن پيامبر بهنگام اذان رنج ميبرد و بخشم مى آيد و اگر ميتوانست از شدت عداوتى كه نسبت به پيغمبر و خاندان او داشت اين شعار بزرگ اسلامى را محو ميكرد و كما اينكه در روزگار خلافتش در چهل روز جمعه بهنگام نماز، صلاة بر پيامبر را ترك كرد و وقتى علتش را پرسيدند گفت:

«نام پيغمبر را نمى برم تا اطرافيانش بزرگ نشوند!!» «1»

(1)

خيرى در آن نيست وقتى كه دست چپ من همراه دست راست نباشد قلب معاويه از اين اشعار بمهر آمد و گفت:

«با تو چه كار كنم مگر نمى بينى كه دستهاى يارانت را بريدم؟»

مادر دزد گفت:

«اى امير المؤمنين آن را كفاره گناهانت قرار بده»

______________________________

(1)- النصائح الكافيه ص 97

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:194

معاويه دستور داد دست از او بردارند و آزادش كنند و اين نخستين حدى بود كه در اسلام اجرا نشد. «1»

(1)

در زمان خلافت عمر، قضاوت دمشق را به او سپرد، دو سال قبل از قتل عثمان وفات كرد و بعضى مرگ او را در سال 32 و بعضى پس از جنگ صفين نوشته اند (الاصابه، الكنى و الاسماء) ابو درداء از پيامبر نقل ميكند كه آن حضرت فرمود: «ارزنده ترين عمل در ميزان مؤمن خوش خوئى است و خداوند، دشنام دهنده ناسزاگو را دشمن ميدارد».

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:195

فرمان رسول خدا از خودش رأى ميدهد بنابراين ديگر در سرزمينى كه او فرمانروائى ميكند زندگى نمى كنم».

بدين جهت شام را ترك كرد و بمدينه پيامبر رفت و با خشم و نفرت از پست قضاوت شام كناره گرفت. «1»

(1)

الرحمن بن حسان بن ثابت بود كه درباره دختر معاويه اشعارى سرود و به عشقبازيش پرداخت. «2»

______________________________

(1)- الكامل 3/ 185

(2)- عبد الرحمن بن حسان بن ثابت خزرجى انصارى در زمان پيامبر بدنيا آمد و شاعرى كم سخن بود، ابن معين او را از تابعين اهل مدينه و ابن حبان او را از ثقات آنها ميداند. وى در سال 104 هجرى درگذشت لكن ابن عساكر اين تاريخ را درست نميداند و ميگويد او چهل و هشت سال زندگى كرده است در اين صورت او بايد پدرش را درك نكرده باشد زيرا او در سال پنجاه و چهار درگذشته است ولى ثابت شده كه وى در زمان پدرش مردى بوده و پدرش درباره اش گفته است:

كيست كه شاعرى كند پس از حسان و پسرش و كيست كه قرآن را تفسير كند پس از زيد بن ثابت

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:199

(1) چون اين خبر به يزيد رسيد خشمناك شد و به پيش پدرش معاويه رفت و با اندوه و خشم فرياد كشيد و گفت:

- پدرم، عبد الرحمن بن حسان را بكش

- چرا؟

- درباره خواهرم شعر عاشقانه گفته

- چه گفته؟

- گفته است كه:

شب درازم را به اندوه گذراندم و از ماندن در جيرون بستوه آمدم معاويه با خنده و مسخره به يزيد گفت:

«پسرم، شب دراز و اندوه او چه ربطى بما دارد؟، خدايش از رحمت دور گرداند».

يزيد به پدرش گفت، او در ادامه شعرش چنين مى گويد:

______________________________

بعقيده مؤلف اگر ثابت شده باشد كه او در زمان پيامبر بدنيا آمده و تا سال 104 مى زيسته است بنابراين بايد 98 سال عمر كرده باشد و 48 سال اشتباه است (الاصابه 3/ 67)

زمخشرى در كشاف

آورده است كه عبد الرحمن قصيده اى درباره معاويه گفته كه بعضى از اشعار آن چنين است:

هان به معاوية بن حرب برسانيدهمان پيشواى ستمگران سخن اعتراض آميزم را

معاويه پسر هند و فرزند صخركه نفرين خدا بر اين مرد حرام زاده باد

تو در زمان حكومتت مرگ را بما چشانيدى و بزرگ زادگان را به بزرگان ملحق ساختى

امير المؤمنين پدر حسين (ع) در جنگ سر جدت را با شمشير در هم شكافت

ما شكيبائيم و انتظار مى بريم پاداش شما را در روز دادخواهى قيامت

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:200

(1) بهمين روى بشام سفر كردم و دوستانم درباره ام خيالهاى خوشى داشتند

- خوش گمانى خاندانش بما چه مربوط است؟

- پدرم او در شعرش چنين ميگويد:

آن دختر همان زهر است كه چون مرواريد غلطان بر همه گوهرها برترى دارد - پسر واقعا هم خواهرت چنين است، او راست گفته- او بازهم چنين گفته است:

اگر بخواهيم نژاد او را بستائيم در بزرگى و مقام نظيرى ندارد - راست گفته است، پسرم!

- او گفته است:

من آن دختر را در كاخ سبز به آغوش گرفتم و او در روى سنگهاى تراشيده مرمر راه ميرفت - پسرجان، اينطور كه شاعر گفته نبوده است

يزيد مرتبا از اشعار رسواگر عبد الرحمن براى پدرش ميخواند ولى معاويه از شاعر دفاع ميكرد و ميگفت گناهى ندارد و مستحق پيگرد و كيفر نيست، اشعار عاشقانه عبد الرحمن همه جا انتشار يافت و دختر معاويه رسوا شد و عده اى بنزد معاويه آمدند و گفتند اين مرد بدختر تو گستاخى كرده و بايد مجازاتش كنى ولى معاويه از تعقيب شاعر خوددارى كرد و گفت چاره ديگرى برايش ميكنم، تا اينكه روزى عبد الرحمن به پيش معاويه رفت و معاويه از او

به گرمى استقبال كرد و او را روبروى خود بر تخت نشانيد و به شاعر گفت:

- دختر ديگرم از تو شكايت دارد

- براى چه؟

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:201

(1)- چون درباره خواهرش شعر گفته اى و از او يادى نكرده اى- او حق دارد شكايت كند، من درباره او هم شعر خواهم گفت:

عبد الرحمن غزلى هم درباره دختر ديگر معاويه سرود و مردم كه آن را شنيدند گفتند ما گمان مى كرديم كه عبد الرحمن روى غرضى براى دختران معاويه شعر مى گفته حالا فهميديم كه بدستور خود معاويه بوده است. «1»

اين داستان به آشكارائى از تباهى اخلاق معاويه و بى تفاوتى او در برابر رسوائيهاى خانوادگيش پرده برمى دارد و بهمين جهت فساد اخلاق در همه جا گسترش يافت و هرزگان و هوسرانان بنواميس مسلمانان تعرض ميكردند و شهوترانى و لذت يابى در روزگار بنى اميه بنهايت درجه رسيد، ابو دهبل حجمى هم درباره دختر معاويه شعرى عاشقانه گفت «2» ولى معاويه با او به نرمى رفتار كرد و جايزه اش داد «3» بنى اميه هم راه معاويه را پيش گرفتند و دنيا را ميدان وسيعى براى

______________________________

(1)- اغانى 13/ 149

(2)- ابو دهبل وهب بن زمعة بن اسيد حجمى شاعرى ستايشگر و نيكو سخن بود كه اين شعر از اوست:

اى كاش با بخيلان هم به بخل رفتار مى كردندتا آنها نتيجه كردارشان را مى چشيدند

اى كاش روزى مردم به اندازه بخشندگيشان بودتوشه اى به اندازه توشه شان و فراخى بقدر فراخى آنها

اى كاش در چهره مردم نشانه اى بودكه نشانگر اخلاقشان بود وقتى كه بهم ميرسيدند

اى كاش بدكار هميشه با بدى همراه بودو جاهلان بردبار مى شدند و از جهل بازمى ايستادند (معجم الشعراء 1/ 117). اشعار زيادى از اين شاعر

در مجله آسيائى بريتانيا چاپ شده است.

(3)- اغانى 6/ 39، 159

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:202

هرزگى و هوسرانى خود قرار دادند و مردم را به فسق و تباهى كشانيدند و بسوى گمراهى و گناه و زشتى حركت دادند.

(1) در بى شرمى و رسوائى معاويه گفته اند كه كنيز سپيد روى و زيبا خريد و غلامش خديج را بخوابگاه آن كنيز كه عريان خوابيده بود برد و عصاى كوچكى را كه در دست داشت به شرمگاه كنيز نواخت و گفت اينجا محل كاميابى من است «1» بعد آن كنيز را به يزيد بخشيد و باز نظرش برگشت و او را به عبد اللّه بن مسعده فزارى داد «2» و به او گفت:

اين كنيز سپيد روى رومى براى تو باشد تا برايت فرزند سفيد بياورد «3».

مورخان داستانهاى بسيارى از هرزگى و ناپاكى معاويه آورده اند كه نشانگر بى اعتنائى او به ارزشهاى عالى انسانى است.

______________________________

(1)- البداية و النهايه 8/ 140

(2)- عبد الله بن مسعدة بن حكمة فزارى را در كودكى جزء اسيران فزاره بحضور پيامبر آوردند و آن حضرت او را بدخترش فاطمه بخشيد و فاطمه (ع) او را آزاد كرد و مدتى در خدمت على (ع) بود ولى بعد بمعاويه پيوست و در و در شمار بزرگترين دشمنان امام درآمد و پس از واقعه حره (حمله بمدينه) فرمانده سپاه دمشق شد و تا زمان خلافت مروان در آن سمت باقى ماند و گفته شده است كه او در سال 49 هجرى با سپاه عبد الرحمن بن خالد بن وليد بجنگ روميان رفت و چون فرمانده سپاه در سرزمين روم از دنيا رفت عبد الله فزارى بجاى او بفرماندهى سپاه برگزيده شد

و اين اولين مقامى بود كه به آن دست يافت و شاعرى درباره اش گفت:

اى پسر مسعود نيزه ات را به استوارى برپاى دارهمچنانكه سفيان بن عوف آن را برپاى كرد و چون عبد الله بحضور معاويه رفت معاويه از او درباره اين شعر پرسيد، عبد الله گفت شاعر ميخواسته مرا در رديف سفيان بن عوف بستايد در صورتى كه من همتاى او نيستم (الاصابه 2/ 359)

(3)- البداية و النهايه 8/ 140

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:203

(1)

را بدروغگوئى برمى انگيزد و مقام و مرتبه شان ميدهد و پولهاى كلان در اختيارشان ميگذارد آنها كه فريب دنيا را خورده بودند به جعل احاديث مى پرداختند و مزد خود را از بودجه مخصوص ميگرفتند و گروهى زياد در فضيلت معاويه حديث مى ساختند و دينشان را بدنيا مى فروختند از جمله احاديث مجعول اين بود كه پيامبر فرمود:

______________________________

(1)- سوره نحل آيه 105

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:204

«خداوندا! بمعاويه، حقايق قرآن و حساب آخرت را بياموز و او را از عذاب نگه دار و به بهشتش داخل كن!!»

(1) و ترمذى در كتابش آورده است كه پيامبر فرمود: «خداوندا! معاويه را رهنما و رهيافته قرار ده»

و حارث بن اسامه نقل كرد كه پيغمبر فرمود:

«ابو بكر نازكدلترين و مهربانترين افراد امت من است و آنگاه بذكر فضائل ديگر خلفاء و جمعى از صحابه پرداخت و درباره معاويه فرمود: «معاوية بن ابى سفيان، بردبارترين و بخشنده ترين پيروان من است». «1»

و روايت كردند كه پيامبر اشاره به فضيلت يارانش كرده و درباره معاويه فرموده است:

«معاوية بن ابى سفيان رازدار من است!!» «2»

المقدسى حكايت مى كند كه در مسجد جامع شهر واسط ديدم گروهى دور مردى را گرفته اند و او از قول پيامبر حديثى نقل مى كند و ميگويد كه آن حضرت فرمود، روز قيامت خداوند معاويه را بخود نزديك مى سازد و او را در كنار خود مى نشاند و دستش را بدست ميگيرد و او را بر اهل محشر مانند عروسى جلوه ميدهد!!

المقدسى به مرد حديث ساز گفت، چرا خداوند معاويه را باين

______________________________

(1)- تطهير الجنان و اللسان، چاپ شده در حاشيه صواعق المحرقه ص 24

(2)- تطهير الجنان و اللسان ص 26، ابن حجر به چنين روايات دروغينى كه

در فضيلت معاويه و تبرئه او از جنايتش نقل شده استناد كرده و او را در شمار ياران راستين و مجاهد پيامبر آورده است، خداوند ابن حجر را با اين ناروائيهايش از نعمت بصيرت محروم ساخته و از راه راست بيرونش برده است كه اين چنين دشمنان خدا و اسلام را در كتاب خود بزرگ شمرده و به ستايش كسانى كه موجب ننگ اجتماع مسلمانند پرداخته است، متأسفانه مسلمانان گرفتار چنين مورخان خيانتكارى شده اند كه بديده تاريك بواقعيتها نگاه ميكنند و با تهمتها و دروغهاشان به اسلام و مسلمانان جنايت ميورزند.

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:205

مقام ميرساند؟ جواب داد براى آنكه با على (ع) جنگيد.

المقدسى گفت: اى گمراه دروغ ميگوئى.

(1) خطيب دروغگو فرياد زد اى مردم اين رافضى را بگيريد، مردم بر سر او ريختند تا دستگيرش كنند ولى شخصى كه او را مى شناخت از دست مردم نجاتش داد. «1»

المقدسى همچنين مى نويسد كه مردى ميگفت معاويه پيامبر مرسل است و وقتى كه به او اعتراض كردم ميخواستند مرا بكشند «2» و دروغگوى ديگرى روايت كرد كه من در حضور پيامبر بودم و ابو بكر و عمر و عثمان و على (ع) و معاويه نيز حاضر بودند در اين وقت مردى وارد شد و عمر گفت يا رسول اللّه اين مرد ميخواهد از ما بدگوئى كند و پيغمبر از او روى در هم كشيد آن مرد گفت من چنين قصدى ندارم فقط ميخواهم از معاويه بدگوئى كنم پيامبر گفت واى بر تو مگر نميدانى كه معاويه از ياران من است و اين سخن را سه بار تكرار كرد و بعد پيامبر حربه اى برگرفت و بمعاويه داد و

گفت اين حربه را بر گردن اين مرد بگذار معاويه حربه را گرفت و آهسته بر حلقومش بماليد، من بخانه رفتم و چون شب فرا رسيد آن مرد كه نامش راشد كندى بود در بستر خوابش سرش از تنش جدا شد و بمرد. «3»

ساده دلان و نابخردان كه تحت تأثير چنين احاديث دروغين و تبليغات ننگينى قرار گرفته بودند، نسبت بمعاويه تعصبى شديد داشتند، چنانكه مورخين نوشته اند، عبد الرحمن نسائى وارد دمشق شد، مردم دمشق درباره معاويه و فضيلتهايش از او پرسيدند پاسخ داد:

آيا معاويه حاضر است كه صفاتش يكان يكان شمرده شود تا فضيلتش بر ديگران معلوم شود؟

______________________________

(1)- المقدسى ص 126

(2)- المنتظم ص 60

(3)- الغدير 10/ 138

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:206

(1) و بديگر روايت، گفت من فضيلتى براى معاويه نمى شناسم مگر آنكه خداوند هرگز شكم او را سير نكرد، مردم شام بر او هجوم آوردند و دستگيرش كردند و آن قدر بر روى سنگلاخهايش كشيدند كه جان سپرد. «1»

معاويه ميخواست با جعل چنين احاديثى، بر پيكر خود جامه قداست و ايمان بپوشد و اعتماد مردم را بخود جلب كند و از راه عقيده بر مردم حكومت كند، لكن همه كوششهايش بباد ميرفت زيرا مردم به او و بمسلمانيش با نگاه شك و ترديد مينگريستند زيرا او از شاخه هاى همان درخت ناپاكى بود كه قرآن از آن ياد ميكرد و در تمام روزگار رسالت با پيامبر مخالفت ميورزيد و سپاهها بر سر پيغمبر بسيج ميكرد، بعلاوه خود معاويه جرائمى بزرگ مرتكب مى شد، چنانكه بر ضد وصى رسول خدا و باب علم پيامبر بجنگ برخاست و مردان نيكوكار را بيرحمانه كشت و مسلمانان نامى شايسته را طرد كرد

و در شريعت اسلام بدعتها گذاشت و ديگر تبهكاريهائى را مرتكب شد كه چهره تاريخ را سياه كرد و طبيعى است كه اينهمه سيه كارى و جنايت و جرم بوسيله احاديثى ساختگى و دروغين هرگز محو نمى شود.

(2) بهر حال، احاديث جعلى درباره فضائل عثمان و معاويه افزونى يافت و معاويه ترسيد كه دروغ پردازيهاى دجالهاى حديث رسوايش كند و از هدف بازش دارد و نتواند ضربه اى را كه ميخواهد بخاندان پيامبر وارد كند، از اين روى به كارگزارانش طى نامه هائى فرمان داد كه ديگر دست از اين كار بردارند و در برابر، احاديثى بسود شيخين وضع كنند زيرا چنين كارى براى مبارزه با خاندان رسول و تحقير مقامشان، سودمندتر و آسانتر است، اينك متن بخشنامه: «حديث درباره عثمان

______________________________

(1)- طبقات السبكى 2/ 84، وفيات الاعيان 1/ 37

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:207

فراوان شد و در همه شهرها پخش گرديد، اكنون كه نامه من بشما ميرسد، به راويان بگوئيد رواياتى درباره ابو بكر و عمر بسازند زيرا من فضائل و سوابق آنها را بيشتر دوست ميدارم و چنين رواياتى چشم مرا روشن مى كند و برهان آن خاندان (خاندان پيامبر) را بهتر باطل مى سازد و از ستايش عثمان براى آنها سخت تر و گرانتر است».

(1) فرمانداران و قاضيان معاويه اين نامه را براى مردم خواندند و حديث سازان، دست بكار جعل روايت در ستايش أبو بكر و عمر شدند و معاويه فرمان داد كه آن احاديث را جمع آورى و نسخه بردارى كنند و رونوشتهائى براى همه كارگزارانش در شهرها فرستاد و دستور داد آنها را روى منبرها بخوانند و در مجامع عمومى نشر دهند و بمعلمين بدهند تا جزء برنامه دروس محصلين قرار دهند

و كودكان را وادار بحفظ آنها كنند.

حكومتهاى دست نشانده محلى هم در اجراى اين دستور، كوششى فراوان بكار بردند و همه طبقات مردم بحفظ اين روايات ساختگى پرداختند، حتى كودكان و زنان و خدمتكاران و سپاهيان، چنين احاديث دروغين را از بر كردند. «1»

برخى از اين احاديث را بر حضرت باقر (ع)، عرضه داشتند و مورد تكذيب آن حضرت قرار گرفت، چنانكه ابان مى گويد درباره اين روايات به امام باقر ع گفتم:

«اصلحك اللّه، درباره اين روايات اظهار نظر فرما».

روايت ها باين شرح در حضور امام خوانده شد:

«پيشواى پير مردان اهل بهشت ابو بكر و عمرند» «2».

______________________________

(1)- سليم بن قيس ص 29، شرح ابن ابى الحديد 3/ 15

(2)- مزدوران حديث پرداز اين حديث را در برابر سخن پيامبر ساخته اند كه فرمود حسن و حسين پيشواى جوانان اهل بهشتند، درباره اين حديث از امام جواد پرسيدند فرمود بخدا قسم در بهشت پيرمردى وجود ندارد بلكه همه جوانان نو رسيده اند.

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:208

(1) «فرشتگان به عمر الهام مى كنند و عمر ملائكه را ملاقات مى كند».

«وقار و آرامش گوياى زبان عمر است»

«فرشتگان از عثمان شرم دارند». «1»

و اين روايات را تا صد حديث به امام عرضه داشتند كه مردم آنها را درست مى پنداشتند «2» و امام فرمود بخدا قسم همه اينها دروغ و بهتان است. «3»

محدث معروف ابن عرفه كه به نفطويه «4» مشهور است مى گويد:

بيشتر احاديث مجعول كه در فضيلت صحابه روايت شده در روزگار بنى اميه ساخته شده است تا حديث سازان به آنها تقرب جويند و بنى اميه گمان ميكردند با وضع چنين روايتى بينى بنى هاشم را بخاك

______________________________

(1)- بى پايگى اين حديث كاملا آشكار است زيرا معلوم نيست كه آيا

عثمان از فرشتگان كار زشتى را ديده كه آنها از او شرم دارند يا فرشتگان عثمان را در حال زشتكارى دارند كه عثمان از آنها شرمسار است و بر ما معلوم نيست كه اين شرم چه معنى دارد.

(2)- به روايتى اين احاديث مجعول به دويست روايت ميرسيد.

(3)- سليم بن قيس ص 29، شرح ابن ابى الحديد 3/ 15.

(4)- ابراهيم بن محمد بن عرفه ازدى در سال 244 هجرى در واسط بدنيا آمد و صاحب تأليفاتى نيكوست ولى بعلت سياه چردگى و بدقوارگى او را به نفت تشبيه ميكردند از اشعار اوست كه گفته است:

قلب من در عشق تو نرمتر از دو گونه تو است و نيرويم از پلكهاى چشمت سست تر است

چرا رقت نياورم بر كسى كه خود را رنج مى دهداز ستمى كه بر او ميرود و بتو عشق ميورزد ابو عبد اللّه واسطى او را هجو كرده و ميگويد:

اگر كسى خوش حال ميشود كه فاسقى را نبيند.

بايد بكوشد كه نفطويه را نبيند.

خداوند او را به نيمى از نامش سوزانيده.

و به نيم ديگرش بر او واى باد

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:209

ميمالند «1»

(1) معاويه بجعل چنين احاديثى كه در مناقب شيخين ساخته مى شد قناعت نكرد بلكه دروغ پردازان را وادار كرد تا رواياتى از قول پيغمبر بر ضد اهل بيت جعل كنند و پولهاى فراوانى در اين راه خرج ميكرد، چنانكه به جلاد معروف سمرة بن جندب چهار صد هزار درم بخشيد تا آيه اى از قرآن را بر ضد امير المؤمنين تفسير كند و او هم گفت كه آيه (در ميان مردم كسى هست كه سخنش ترا بشگفتى مى آورد ولى خداوند به آنچه در دل دارد آگاهست و او بزرگترين دشمن

است كه چون حكومت يابد مى كوشد تا در زمين فساد راه بيندازد و مردم را بكشد و كشاورزى ها را نابود كند و خداوند فساد را دوست ندارد) «2» درباره على (ع) نازل شده است!! و اين تفسير ننگين را براى مردم شام بر روى منبر خواند و مزدى كلان از بيت المال مسلمين بجيب زد، اموال همان بيت المال كه بدستور اسلام بايستى در راه مصالح امت و كمك به ناتوانان و مستمندان مصرف شود و پسر هند اين ثروت عمومى را در راه مبارزه با اسلام و تضييع شخصيتهاى بزرگ دين مصرف ميكرد، همان شخصيت هاى بزرگ و مقدسى كه در همه جنگها از جان پيامبر دفاع ميكردند و معاويه و پدرش براى بدست آوردن موقعيتى با آنها مى جنگيدند. در چنين هنگامه اى بود كه آزمندان و منحرفين از اسلام دست بجعل احاديثى درباره اهانت بخاندان پيامبر مى زدند تا پولهاى كلان و سرمايه هائى فراوان بچنگ آورند، چنانكه عمرو عاص بمردم شام گفت كه پيامبر درباره آل ابى طالب فرمود:

______________________________

(1)- النصائح الكافيه ص 74 و كتابهاى ديگر

(2)- سوره بقره آيه هاى 203 و 204

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:210

«آل ابى طالب، دوستان من نيستند بلكه دوست من خدا و مؤمنان شايسته كارند» «1»

(1) بهمين ترتيب، احاديثى بر ضد خاندان رسالت از طرف جاعلين روايت نقل مى شد، همان خاندان كه خداوند پليدى را از آنها دور كرده و پاكيزه شان ساخته است و بنى اميه ميخواستند از اين راه، نور خدا را خاموش كنند و مسلمين را از پيشوايان واقعيشان دور سازند، پيشوايانى كه پيامبر به امامت آنها تصريح كرده و بجانشينى خود پس از مرگش در امت مسلمان معرفى فرموده

است.

امام باقر درباره كذب و فساد اين احاديث سخن مى گفت و ميفرمود:

«روايات زشت و ننگينى درباره على (ع) و حسنين (ع) جعل كرده اند و خدا ميداند كه همه آنها باطل و دروغ و بهتان است» «2».

ابن ابى الحديد مى نويسد: «استاد ما ابو جعفر اسكافى گفته است كه معاويه جمعى از صحابه و تابعين را وادار كرد تا رواياتى زشت و دروغ درباره على (ع) جعل كنند تا موجب طعن و تنفر از آن حضرت باشد و در برابر جوايزى براى آنها مقرر داشت و عده اى مانند ابو هريره و عمرو عاص و مغيرة بن شعبه و از تابعين عروة بن زبير با جعل چنين احاديثى رضايت خاطر معاويه را بدست آوردند «3».

اين اقدامات معاويه كه بر ضد خاندان پيامبر صورت ميگرفت در جامعه اسلامى ايجاد پراكندگى ميكرد و دروغ بستن بر خدا و رسول را همه جا شيوع ميداد و ياران راستين پيغمبر، باين اخبار گوش نميدادند و راويانش را معتمد نميدانستند چنانكه ميگويند،

______________________________

(1)- شرح ابن ابى الحديد 3/ 15

(2)- سليم بن قيس ص 45

(3)- شرح ابن ابى الحديد 4/ 63 چاپ احياء كتب عربى

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:211

بشير عدوى «1» به پيش ابن عباس آمد و خواست حديثى از پيامبر نقل كند ولى ابن عباس بسخنش گوش نداد و به او نگاه نكرد و با تحقير و توهين روبرويش كرد، بشير گفت:

«چرا نميخواهى حديثى از من بشنوى؟ من از پيامبر برايت حديث ميگويم تو بآن گوش نمى دهى؟»

(1) ابن عباس با ابراز تنفر گفت:

«ما وقتى كه مى شنيديم كسى از پيغمبر حديثى ميگويد، گوشها و چشمهايمان متوجه او مى شد و گفتارش را مى شنيديم ولى از وقتى

كه مسلمانها دچار خوارى و دشوارى شده اند تا كسى را نشناسيم بسخنش گوش نمى دهيم «2»».

مسلمانان بنا بگفته ابن عباس دچار خوارى و دشوارى شدند و براههائى رفتند كه از راه راست ايمان جدا بود آنها پروائى از دروغ بستن بخدا نداشتند و تهمت به پيامبر را گناه نمى دانستند و در اين صورت ترديد در اينگونه روايات، ضرورى بود. فاجعه بزرگى كه مسلمانان به آن گرفتار شدند و در معرض آزمايشى سخت قرار گرفتند اين بود كه حديث هاى ساختگى بدست نويسندگان و راويان مورد اعتماد رسيد و آنها همچنين رواياتى را در كتابهاى خود آوردند و بدون شك اگر بواقعيت آنها آگاه بودند مسلما آنها را مى انداختند و تبرى مى جستند و در كتاب خود نمى آوردند چنانكه مدائنى از جاعلين حديث در روزگار بنى اميه سخن ميگويد و ما عين كلام او را در اينجا مى آوريم:

«احاديث ساختگى فراوان و بهتانهاى شايع، در همه جا

______________________________

(1)- بشير بن كعب بن ابى الحميرى عدوى كه عامرى هم گفته مى شود طبق گفته ابن سعد از مردم بصره است و بقول او ان شاء الله مورد اعتماد است و نسائى هم او را معتمد دانسته است (تهذيب التهذيب 1/ 471) و ما نميدانيم چگونه مورد اعتماد است كه ابن عباس از او روى گردانيده است.

(2)- فجر الاسلام ص 258 و كتابهاى ديگر

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:212

گسترش يافت (1) و گروهى از فقها و قضات و حكمرانان باين طريق رفتند و خطرى بزرگ از سوى قراء رياكار و مستضعفان انجام ميگرفت كسانى كه به عبادت و پارسائى تظاهر ميكردند ولى به جعل احاديث مى پرداختند تا به حكومتهاى وقت نزديك شوند و بهره كافى

ببرند و به پولهاى زياد و املاك فراوان دست يابند، اين احاديث بالاخره بدست راويان متدينى كه دروغ و بهتان را جايز نميدانستند رسيد و آنها چنين احاديثى را گرفتند و پذيرفتند و در كتابهاى خود نوشتند و آنها را درست و حق دانستند و اگر ببطلان اين روايات آگهى داشتند مسلما بنقل آنها نمى پرداختند» «1».

كتابها از اين احاديث مجعول پر شد و با اسرائيليات «2» و خرافه هاى ابى هريره درآميخت و زيانهائى فراوان براى اسلام ببار آورد و شريعت متعالى اسلام را آلوده كرد و موجب تباهى معتقدات مسلمانان و پراكندگى اجتماع آنها شد.

بدون شك اگر خلفا بجمع آورى و نگارش احاديث پيامبر، اهتمام ميورزيدند، امت مسلمان از چنين اختلافها و فتنه هائى بر كنار ميماند ولى آنها اين كار را نكردند بلكه ابو بكر بعضى احاديث پيغمبر را جمع كرد و آتش زد «3».

عمر هم كه بعد روى كار آمد درباره جمع آورى احاديث پيغمبر، با صحابه به مشورت پرداخت و همگى آن را لازم دانستند عمر مدتى در اين باره انديشيد ولى بعدا تغيير عقيده داد و گفت «چنانكه ميدانيد درباره تدوين كتابى از سنتها و سخنان پيغمبر با شما گفتگو كردم ولى

______________________________

(1)- شرح ابن ابى الحديد 3/ 16

(2)- اسرائيليات خرافاتى است كه منافقان يهودى كه بظاهر اسلام آورده بودند جعل كردند و در رأس آنها كعب الاحبار قرار داشت.

(3)- تذكرة الحفاظ 1/ 5

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:213

بعد متوجه شدم كه پيش از شما اهل كتاب، كتابهائى در رديف كتاب آسمانى خود نوشتند و پس از چندى بهمان كتابها روى آوردند و كتاب خدا را كنار گذاشتند و من بخدا قسم نمى گذارم كتاب ديگرى

با كتاب خدا مشتبه شود بهمين جهت از اين كار خوددارى ميكنم» «1».

(1) ولى اين سخن را نميتوان مستدل شمرد، زيرا سخنان پيامبر به هيچ وجه مخالف كتاب خدا نيست و تدوين احاديث رسول موجب دورى مردم از قرآن نمى شود و مستلزم روى گردانى از آن نيست و در اين مورد، بيشتر گمان بر اين است كه خلفا از آن جهت حاضر بجمع آورى گفتار پيامبر نشدند كه بخشى بزرگ از آن درباره فضيلت خاندان رسول و لزوم دوستى آنها بود و مراجعه به آنها را در همه احوال واجب مى شمرد و از طرفى آنها نميتوانستند بخشى از احاديث را جمع كنند و بخشى را كه مربوط به اهل بيت است كنار بگذارند و اگر آن روايات را هم كه در شأن اهل بيت بود، جمع ميكردند با روش خلفاء مباين بود روشى كه موجب پايمال كردن حق اهل بيت و شكست آنها و دورى آن خاندان از پايگاهى بود كه خداوند به آنها عنايت فرموده بود و اين اقدام نشان دهنده شدت حسادت و كينه نسبت بخاندان پيامبر بود حتى وقتى كه فهميدند، پيغمبر ميخواهد جانشينى خود را به اهل بيت بسپارد، و در اين باره فرمانى بنويسد، جلويش را گرفتند و در آخرين ساعات عمر پيامبر قلب پاكش را رنجه دادند و گفتند (كتاب خدا ما را بس است) و پس از آن گفتند (نبوت و خلافت در يك خاندان فراهم نمى آيد) در اين صورت چگونه حاضر مى شدند كه احاديث پيامبر درباره فضيلت خاندانش ثبت و تدوين شود.

______________________________

(1)- تقييد العلم ص 50 و نزديك به اين خبر در طبقات ابن سعد 3/ 1 ص 206

آمده است.

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:214

بهر حال، بزرگترين خطر و مصيبتى كه در روزگار معاويه بمسلمانان وارد آمد، جعل احاديث و رواياتى بود كه بفرمان او ساخته و منتشر شد و پراكندگيها و اختلافاتى فراوان براى مسلمانان فراهم آورد و بدون شك چنين اقدامى، از بزرگترين جرائم و جنايات معاويه بحساب مى آيد.

(1)

بود سكونت داشت كه آنجا را دهكده فاحشگان مى گفتند «1».

(1) مادر زياد، چنين زن پليد و بدكاره اى بود ولى معاويه پروائى نداشت كه فرزندان روسپى را بخود با نسبت برادرى پيوند دهد. علت اين استلحاق ننگين را مورخين چنين مى نويسند كه زياد بن أبيه از طرف امير المؤمنين، بر بخشى از فارس حكومت ميكرد و پس از شهادت امام (ع)، همچنان زياد در حكومت خود باقى ماند و معاويه از موقعيت و سرسختى او مى ترسيد و بيم آن را داشت كه بر جانبدارى امام حسن بماند و براى حكومت شام خطرى جدى پيش آورد، از اين روى باو چنين نوشت:

كس اى فرزند سميه باين مقام نميرسد.

(1) اكنون كه نامه من بتو ميرسد، از مردم براى من بيعت بگير و آنها را بفرمان من درآور و در اجراى اين فرمان شتاب كن در اين صورت خونت محفوظ و جانت در امان است وگرنه به آسانى بر تو دست مى يابم و با كوششى اندك بحسابت ميرسم و سوگند براستى ياد ميكنم كه ترا پا برهنه بر روى خارها از فارس تا شام ميكشانم و در بازار شام همچون بنده اى ميفروشم و به همانجايت ميفرستم كه پيشتر در آنجا بودى و بعد بيرون آمدى و السلام.»

معاويه در اين نامه، زياد را بنده ميخواند و به بردگى او اعتراف ميكند و ميگويد چون بر تو دست يابم در بازار شام ترا ميفروشم تا بجاى نخستينت بازگردى.

چون اين نامه به زياد رسيد از شدت خشم بينى او باد كرد و فرمان داد تا مردم جمع شوند و پس از ستايش خداوند چنين گفت:

از معاويه بترسم درحالى كه بين من و او فرزند دختر پيامبر و پسر عمويش به همراه صد هزار سپاهى از مهاجرين و انصار قرار دارند.

بخدا قسم اگر امام بمن فرمان دهد بلائى بسر معاويه بياورم كه در روز روشن ستاره هاى آسمان را ببيند و بوى تند خشونت را همچون بوى شديد خردل در دماغش احساس كند، امروز ديگر سخنى با شما ندارم، فردا همه جمع شويد تا ان شاء اللّه با هم مشورت كنيم.»

(1) زياد كه چنين رعد و برقى براه انداخت و بتهديد و توبيخ معاويه پرداخت بدان جهت بود كه از گرفتارى و خوارى و پراكندگى سپاه امام خبر نداشت و گمان ميكرد كه سپاه عراق بهمان نيرو و نشاط پيشين خود باقى است و از صد هزار نفر جنگجويان مهاجر و انصار موج ميزند و نميدانست كه اين سپاه چگونه دچار بدبختى و از هم پاشيدگى شده و نشاط و نيرويش را از دست داده است و بزرگان و سرشناسان مهاجر و انصار در جنگ صفين و واقعه نهروان كشته و نابود شده اند و در سپاه فعلى عراق از آن سرداران نامور جز گروهى انگشت شمار باقى نمانده اند و در چنين موقعيتى اگر امام از زياد درخواست كمك ميكرد هرگز فرمانش را نمى پذيرفت و به نيرنگ مى پرداخت چنانكه به مجرد آگهى يافتن از ناتوانى سپاه عراق بلافاصله به معاويه پيوست و نسبت به امام خيانت كرد، مى بايست همچنين كارى كند، زيرا زياد هم از همان سست پيمانهاى متزلزلى بود كه پليدى سرشتش انجام هر گونه خيانتى را ايجاب ميكرد و بهر حال پرده از چهره سياهش برداشته مى شد چنانكه ديديم پس از

ماجراى ننگين استلحاق، بصورت خطرناكترين دشمنان امير المؤمنين و شيعيان و فرزندان او درآمد.

چيزى نگذشت كه زياد بن أبيه بنامه معاويه چنين پاسخ داد:

هستى و محرم خاندان منى»

مغيره گفت:

«جريان چيست؟ بخدا قسم من بمانند آبى كه در جويبار برود

______________________________

(1)- زياد اشاره به روايت تاريخ كرد كه بگفته مورخين، هند قبل از ازدواج با ابو سفيان، بمعاويه آبستن بوده و بهمين جهت هند را شوهر داده اند كه رازش فاش نشود، متهمين به همخوابگى با هند جماعتى از اعراب بوده اند.

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:219

بفرمان تو ميروم و مثل شمشيرى كه در دست دلاورى نيرومند باشد در اختيار تو هستم»

(1) معاويه كه به فرمانبردارى و وفادارى مغيره اطمينان يافت از راز مهمش پرده برداشت و گفت:

«اى مغيره، زياد در فارس بحكومت نشسته و در برابر ما چون افعى صدا ميدهد، او مردى با اراده و متفكر است كه انديشه اى نافذ دارد و رأيش بخطا نمى رود، من از او بيم دارم و آنگاه هم كه صاحبش زنده بود از او مى ترسيدم و از تيزهوشى او هراسى سخت بدل دارم، چگونه ميتوان به او دست يافت و چاره براى تغيير رأى او چيست؟

مغيره زيرك و فريبكار كه از گرفتارى بزرگ معاويه آگاه شد گفت:

بايد او را فريب داد و بطمع انداخت و نامه اى به چرب زبانى برايش نوشت.

مغيره بخصائص روانى زياد آگهى داشت و از خواستها و آرمانهاى هوسبارش باخبر بود و او را براى معاويه چنين تعريف كرد:

«زياد مردى است كه خواهان مقام و بزرگى است و دلش ميخواهد كه بر منبرها بالا رود و سخن بگويد، بنابراين اگر نسبت باو مهر بورزى و نامه نرمى برايش بنويسى بتو ميل مى كند و اعتماد ميورزد، پس برايش نامه اى بنويس تا خودم برايش ببرم».

معاويه نصيحت مغيره را پذيرفت و نامه اى سراپا دروغ و نيرنگ و

فريب برايش باين شرح نگاشت.

از نسب تو و درخشندگى پيوندت بخوبى آگهى دارم، پس اگر ميخواهى كه به من پيوندى و بسخنم اعتماد دارى در امر حكومت من شريك هستى و اگر نميخواهى با من باشى و اطمينانى بگفته من ندارى پس بهتر است كه لااقل نه دوست من باشى و نه با من دشمنى كنى و السلام».

ميخواهم من گفتم چنين زنى پيدا نمى شود مگر سميه كنيز حرث بن كلده، ابو سفيان گفت اگر چه زنى بوى ناك و كثيف است او را بياور، زياد در اين وقت بشدت خشمگين شد و سخن ابو مريم را بريد و گفت:

«خاموش شو، ابو مريم بتو گفتند شهادت بده و نگفتند كه ناسزا بگوى».

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:222

(1) ابو مريم گفت:

«اگر دست از من برداريد بهتر است، من آنچه را كه با چشمهايم ديده ام مى گويم» و بسخنانش چنين ادامه داد:

«بخدا قسم، پيراهن آن زن را گرفتم و در را بروى آنها بستم و متحير نشستم، ديرى نپائيد كه ابو سفيان بيرون آمد و عرق از پيشانيش پاك ميكرد گفتم، اى ابو سفيان چطور بود، گفت اگر پستانهايش افتاده نبود و بوى متعفن نداشت تا بحال مثل او را گير نياورده بودم».

اين شهادت ابو مريم بود درباره بدكارگى و رسوائى سميه كه چهره انسانيت را سياه ميكرد ولى معاويه از چنين فضيحتى، شرم نداشت و به غيرتش بر نخورد و حيا نكرد و چرا پسر هند از اينهمه ننگ و رسوائى و پستى و خوارى خجالت بكشد كه دامنش باين گونه پستى ها و زشتى ها و نيرنگ ها آنچنان آلوده شده كه رذيلت جزء وجودش گرديده و از عناصر شكل دهنده شخصيتش شده است «1».

معاويه، زياد بن أبيه را به خودش ملحق كرد تا از دشمنيش آسوده شود و از وجود او براى رسيدن به آرمانها و تقويت بنيان حكومتش بهره بردارى كند.

همگى بوضع اسلام بيمناك شدند و گروهى از آزاد مردان مسلمان، خشم و تنفر خود را نسبت بمعاويه و زياد اعلام داشتند كه ما به اشاره برخى از اين ناقدين مى پردازيم:

______________________________

(1)- التاج جاحظ ص 103

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:223

(1)

پيامبر فرمود، فرزند به بستر زناشوئى متعلق است و زناكار بايد سنگسار شود، تو سنت پيامبر را كنار گذاشتى و از هوس خودت پيروى كردى و راه هدايت خدا را نپيمودى». «1»

(1)

به تنگى افتاد

آيا بخشم مى آئى اگر گفته شود كه پدرت پاك بود

و راضى ميشوى كه بگويند پدرت زناكار بود

گواهى ميدهم كه خويشاوندى تو با زياد

مانند خويشاوندى فيل با كره خر است

و گواهى ميدهم كه سميه زياد را بزايد

و سنگى را، اين كار، درست در نمى آيد

معاويه در وقت خواندن اين اشعار، اندوهناك شد و گفت بخدا، از او راضى نمى شوم مگر اينكه به پيش زياد برود و از او پوزش بخواهد و خشنودش كند.

عبد الرحمن كه معاويه از او خشمگين بود بكوفه رفت تا به پيش زياد برود و از او پوزش بخواهد و از زياد اجازه ورود خواست ولى زياد به او اجازه نداد، عبد الرحمن گروهى از سرشناسان قريش را واسطه قرار داد و بالاخره بحضور زياد رسيد، زياد از او روى گردانيد و بعد متوجه او شد و گفت:

- تو آن حرف ها را زده اى؟

- چه گفته ام؟

- همان حرفهائى كه نبايد بگوئى.

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:226

- خدايت شايسته گرداند، گناهى بر عتابگر نيست و از گناهكار بايد درگذشت، (1) اكنون اشعارم را بشنو:

- بگو آنچه دارى

بسوى تو اى ابا مغيره توبه مى كنم از آنچه در شام از لغزش زبانم جارى شد

خليفه چنان در اين باره خشمگين شدكه مرا خواند تا ناسزايم بگويد

و من پوزش از او خواستم و گفتم بجانب تو مى آيم، پس شأن تو غير شأن من است

من حقيقت را پس از اشتباه رأى خود شناختم و بعد از گمراهى كه از انحراف قلبم بود

زياد شاخه اى از ابو سفيان است كه بخرمى در بهشت سر مى كشد

من ترا برادر و عمو و پسر عمويم مى بينم ولى نميدانم تو مرا با چه عيبى مى بينى

همانا زيادة در دودمان ابو سفيان از انگشت

ميانى من عزيزتر است

آيا بمعاويه پسر حرب مى رسدكه تو به آنچه كه ميخواستى رسيدى؟ زياد گفت:

تو مرد احمقى هستى كه فقط شعر ميگوئى و با زبانت سخن مى سازى، آب دهانت بخشم و رضا ميريزد ما شعرت را شنيديم و پوزشت را پذيرفتيم، اكنون نيازت چيست؟

- نامه اى به امير المؤمنين بنويس كه از من راضى شده اى؟

زياد به منشى خود دستور داد رضايت نامه اى برايش بنويسد،

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:227

(1) عبد الرحمن نامه را گرفت و به پيش معاويه برد و وقتى كه اشعارش را خواند، معاويه گفت خدا بفرياد زياد برسد، مگر نفهميد كه تو در شعرت گفتى (زياد در خاندان حرب زيادى است؟) معاويه هم از عبد الرحمن درگذشت و او را بموقعيت نخستين بازگردانيد «1».

(2)

ابو عريان بگريه افتاد، زياد گفت چرا گريه ميكنى ابو عريان گفت صداى ابو سفيان را در صداى زياد مى شنوم.

بلى، پول اين چنين در دلهاى تباه كه اعتقادى در آن راه نيافته اثر ميگذارد، ابو عريان هم مردى بى ايمان بود كه با اين جايزه ناچيز تغيير عقيده داد، معاويه كه اين خبر را شنيد اين اشعار

______________________________

(1)- شرح ابن ابى الحديد 4/ 71، الاستيعاب 1/ 552- 554

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:228

را برايش نوشت:

(1)

چگونه پولهائى كه برايت فرستادندترا اى ابو عريان رنگ كرد

تو ديروز زياد را نمى شناختى و امروز آنچه را كه نمى شناختى مى شناسى

خدا زياد را توفيق دهد كه با پول آنچه را كه از آن مى ترسيد بخود نزديك ساخت ابو عريان كه اين اشعار را خواند در پاسخ معاويه چنين گفت:

از جايزه اى كه دلها را زنده ميكند سخن گفتى ولى تو اى پسر ابو سفيان ما را فراموش كردى

اما زياد، مقامهايش نيكو است در نزد ما و ما بحق او بهتان نمى زنيم

كسى كه راه خير را ببندد نتيجه اش به او ميرسديا اگر راه بدى را ببندد جزايش را در هر جا كه باشد مى يابد «1».

(2)

حارث بن كلده است و گفته ميشود نام پدرش مسروح و بنده حارث بوده كه حارث او را بفرزندى خود ملحق ساخته و او برادر زياد بوده است و از آن جهت ابو بكره لقب يافته كه از باروى طائف به بكره رفته و بحضور پيامبر راهنمائى شده است او با جمعى از يارانش در زمان عمر مرتكب

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:229

- واى بر تو آيا او را ديدى؟

- اين اوست كه دارد مى آيد.

ابو بكره پيش آمد تا ببالاى سر زياد رسيد و زياد پسرش را در دامان نشانده بود، ابو بكره بدون آنكه توجهى به زياد كند به منظور تحقير او به پسر زياد گفت:

«اى پسر، پدرت مرتكب گناهى بزرگ شد، مادرش زنا كرد و زياد از پدر اصليش كناره گرفت نه بخدا قسم، من نميدانم كه هرگز سميه ابو سفيان را ديده باشد و اكنون پدرت ميخواهد گناهى بزرگتر مرتكب شود فردا ميخواهد به حج برود و در اين سفر ناگزير بديدار ام حبيبه دختر ابو سفيان كه ام المؤمنين و همسر پيغمبر است خواهد رفت در اين صورت اگر همسر پيغمبر به او اجازه ورود داد، مصيبت بزرگى بر پيامبر وارد مى شود و اگر به او اجازه ورود نداد رسوائى بزرگى به پدرت خواهد رسيد، ابو بكره اين سخن را گفت و رفت و زياد جواب داد «اى برادر، خداوند در برابر نصيحتى كه كردى بتو پاداش نيكو بدهد چه خشمگين باشى و چه بر تو خشم گيرند» «1».

(1)

را به ننگ و رسوائى كشيد.

______________________________

گناهى شد و عمر آنها را تازيانه زد و بعد توبه كردند و شهادتشان پذيرفته مى شد اما ابو بكره شهادتش حايز نماند، بگفته ابن سعد، در زمان فرمانروائى زياد در بصره مرده است و بگفته مدائنى در سال 50 هجرى درگذشته است و بعضى ميگويند در سال شهادت امام حسن (ع) از دنيا رفته است (تهذيب التهذيب 10/ 469، استيعاب چاپ شده در حاشيه الاصابه 3/ 537) ابو بكره بهنگام مرگ بفرزندانش وصيت كرد كه پدر او ابو مسروح حبشى بوده است.

(1)- ابن ابى الحديد 4/ 70، الاستيعاب 1/ 550 با اختلاف كم.

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:230

انديشه كن كه در تفكر براى تو عبرتى باشد

آيا در اين كار به فضيلتى غير از فرمانروائى رسيدى؟

سميه در دوران زندگانيش نفهميد كه پسرش فرزند گروهى از مردان قريش بود.

زياد از اين شعر بسختى اندوهگين شد و گفت: هرگز بمانند اين دو شعر هجو نشده ام «1».

(1) شاعر به اين دو بيت هم اكتفا نكرد بلكه اشعارى سخت تر و كوبنده تر در هجاى معاويه و زياد سرود و آنها را به ارتكاب اين گناه بزرگ كه حرمت اسلام را در هم شكست مورد اعتراض و انتقاد قرار داد، كه اينك برخى از اشعارش را مى آوريم كه نمودار قريحه نيكوى اوست:

گواهى ميدهم كه مادرت درنياميخت با ابو سفيان به آشكارائى و روائى

بلكه رابطه اش پنهانى بوداز ترس و حذر شديد

پس هنگامى كه معاويه بميردمردمت را به پراكندگى بشارت ده و همچنين سرود:

همانا زياد و نافع و ابا بكره در نزد من داستانى شگفت انگيز دارند

اينها سه مردند كه آفريده شده انددر شكم يك زن و همه يك پدر دارند

يكى از آنها چنانكه

ميگويند قرشى است و ديگرى بنده است و سومى پسر عمويش عربى است «2»

______________________________

(1)- نهايت الارب فى فنون الادب 3/ 281 و در روايت ديگر زياد گفت هيچ چيز مثل شعر ابن مفرغ مرا اندوهناك نكرد.

(2)- الاصابه 1/ 563

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:231

(1) مسعودى در مروج الذهب نوشته است كه اين اشعار را از خالد بخارى آورده كه در هجو زياد موقعى كه عباد را به برادرى خود استلحاق كرد سروده است:

اى عباد هرگز بدنامى از تو دور نمى شودزيرا تو مادر و پدرى از قريش ندارى

به عبيد الله بگو، تو پدرى ندارى كه معلوم باشد و كسى نسب ترا نمى داند استلحاق عباد هم به زياد مثل استلحاق زياد بمعاويه انجام گرفت و اين كار بر خلاف سنت پيامبر بود كه فرمود (هر كس پدر ديگرى غير از پدر اصليش براى خود ادعا كند بهشت بر او حرام است).

زياد در انجام اين جرم بزرگ از معاويه سرمشق گرفت و اين معاويه بود كه باب فساد را گشود و با اسلام و تعاليم و دستورات آن بدون هيچ گونه ترس و پروائى مخالفت ورزيد.

(2)

110 هجرى در بصره وفات كرد و در تشييع جنازه اش گروه انبوهى شركت كردند، حميد طويل ميگويد حسن در شامگاه پنجشنبه مرد و صبح روز جمعه بمرگ او گريستيم و بعد از نماز جمعه او را بخاك سپرديم و همه مردم جنازه او را تشييع كردند بطورى كه نماز عصر در مسجد خوانده نشد و تا آن روز سابقه نداشت كه نماز جماعت عصر در اسلام ترك شده باشد، زيرا همه مردم در كار دفن او بودند و كسى در مسجد نماند، ولى ابن سيرين بعلت اختلافى كه با حسن داشت در تشييع جنازه اش شركت نكرد (وفيات الاعيان 4/ 124) حسن از همكاران بنى مروان بود چنانكه درباره اش گفته اند (اگر زبان حسن و شمشير حجاج نبود، دولت مروانيان از لانه اش بقعر گور سرنگون مى شد) راويان اخبار، گفته اند حسن در حديث تدليس مى كرد.

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:232

«معاويه مرتكب چهار گناه شد كه اگر هيچ كدام از آنها نبود فقط يكى از آنها براى مجرميتش كافى بود، امت را بوسيله نابخردان به پراكندگى انداخت، و خلافت را بازيچه قرار داد، و با ياران شايسته- كار پيامبر در اين كار بمشورت نپرداخت، پسرش يزيد مست و شراب خوار را كه لباس حرير مى پوشيد و طنبور مى نواخت بجانشينى خود برگزيد، زياد را به ادعاى برادرى بخود ملحق ساخت در صورتى كه پيامبر فرموده بود (فرزند وابسته به بستر زناشوئى است و زناكار را بايد سنگسار كرد) و واى بر او از كشتن حجر و ياران حجر، دو بار» «1».

اين چهار گناه بزرگ معاويه كه برخى از تبهكاريهاى او را تشكيل ميداد در شمار زشتترين كارهاى اوست و بزودى خداوند او

را بحسابى سخت خواهد كشيد و اين جرائم از جمله گناهان فراوانى است كه معاويه مسلمانان را به آنها گرفتار كرد.

(1)

عايشه ام المؤمنين به فرزندش زياد) «1» و چون عايشه او را زياد بن ابو سفيان نخواند، تلاش زياد بى نتيجه ماند و به پستى و خوارى كشيده شد و وقتى كه حكومت كوفه يافت بمردم گفت:

- اكنون كه به كوفه آمده ام فقط از شما درخواستى دارم.

- آنچه ميخواهى تقاضا كن.

- برادرى من را با معاويه تأييد كنيد.

مؤمنين و آزادمردان كوفه مخالفت خود را با اين درخواست اعلام داشتند و گفتند:

«ما شهادت بدروغ نمى دهيم» «2».

اعراب هرگز حاضر نشدند كه اين زنازاده را به برادرى معاويه بخوانند اما زور و فشار معاويه موجب شد كه شناسنامه او در دفتر قريش ثبت شود و تا پايان دوران بنى اميه او و فرزندانش از چنين امتيازى استفاده ميكردند ولى وقتى كه بنى اميه انقراض يافتند و خلافت به بنى عباس رسيد، مهدى خليفه عباسى اين استلحاق را نپذيرفت و دستور داد كه نام خاندان زياد را از ديوان قريش و عرب خارج كنند

______________________________

(1)- النصائح ص 58

(2)- طبرى 6/ 123

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:234

و اين واقعه بسال 195 هجرى اتفاق افتاد و در نتيجه خاندان زياد بهمان نسبت نخستينشان كه انتساب به يكى از بردگان رومى بود بازگشتند.

(1)

بود و همه جا شبح خوفناك هراس و سراسيمگى بچشم مى خورد.

از جمله مظاهر اين ستمگرى همه جائى، تسلط گروهى فرومايه و خون ريز و جلادهاى بى باك بود كه بفرمان معاويه در سرزمينهاى اسلامى حكومت ميكردند و همه جا به غارت و ويرانگرى مى پرداختند و با هوس و شهوت بر مردم حكم ميراندند و هيچ اعتنائى به اجراى عدالت نداشتند چنانكه خوارج از قساوت اين حكومت و ستم و تجاوز آن بحقوق مردم مى گفتند:

«بنى اميه گروهى هستند كه همچون جباران با مردم رفتار مى كنند و بهر كس بدگمان شدند او را مى گيرند و به ميل خود قضاوت ميكنند و با خشم خود مردم را ميكشند «1»»

اين يك معرفى دقيق از سياست بنى اميه بود كه با ستمكارى راه سخت گيرى و جنايت را در همه جا مى پيمودند و ايمانى بحقوق انسانيت و كرامت آن نداشتند و حق زندگى براى كسى قائل نبودند و مردم را به كشتارگاهها و زندانها مى كشاندند و قضاوتشان از روى

______________________________

(1)- البيان 1/ 95

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:235

هوس و شهوت بود و در فرمانهايشان اعتنائى به كتاب خدا نداشتند و از روى خشم و غضب و در راه اغراض و هدفهاى خودشان هر كس را كه ميخواستند مى كشتند.

(1) چنانكه عمرو عاص وزير معاويه و حاكم مصر آنچه در نهاد شريرش جا داشت در موارد ناچيز شمردن حقوق مسلمانان بيان ميكرد و مى گفت (سواد بستان از قريش است) در صورتى كه مال مسلمانان بود و همچنين ديگر منابع اقتصادى كه بخيال عمرو عاص تعلق به قريش داشت، او چه حقى در اين باره داشت كه اموال مسلمانان را بچاپد و با دستور پيامبر مبارزه كند و

آشكارا با هدفها و مبادى اسلامى اعلام جنگ كند؟

حكومت بنى اميه مى كوشيد تا جاهليت را زنده گرداند و از بت هاى شكسته اش دفاع كند، و اموال مسلمانان را بربايد و با ظلم و زور بر شئون اسلاميان چيرگى يابد.

در اين گاه، كسراى عرب (چنانكه مى گفتند) مجرمين و خونريزها را بر گردن مسلمانان سوار ميكرد و به آنها حكومتى مطلق و خودكامه مى بخشيد تا بمال و جان مردم هر گونه كه ميخواهند تجاوز كنند و ستم آنها را تأييد ميكرد و حكومت جائرانه شان را مستحكمتر ميساخت و به جانبداريشان مى پرداخت، آنها هم در دوران حكومت سياهشان، مردم را به بندگى ميگرفتند و به ترس و خواريشان ميكشاندند.

ما در اينجا مختصرى از شرح حال برخى از اين فرمانروايان سيه كار را مى نگاريم و بعضى اعمال زشت آنها را نشان ميدهيم.

(2)

در برابر درختت بگير

- چنين كارى را نمى كنم

- نخلستانش را از او خريدارى كن

- اين كار را هم نمى كنم

- درخت را بمن ببخش و در مقابل بهشت را برايت ضمانت مى كنم.

- چنين كارى نمى كنم

پيغمبر كه تا اين حد عناد سمره و پليدى و شر او را ديد درحالى كه بشدت ناراحت بود بمرد انصارى فرمود:

برو درختش را بينداز، او حقى در اين باره ندارد «1».

______________________________

(1)- شرح ابن ابى الحديد 1/ 363، زمخشرى در الفائق آورده است كه پيامبر بسمره فرمود تو مردى زيان رسانى، و در اسلام زيان و زيان رسانى نيست و در روايت زراره حضرت باقر (ع) ميفرمايد كه پيامبر به مرد انصارى فرمود برو درختش را از بيخ بركن و به پيشش بينداز زيرا در اسلام زيان و زيان رسانى نيست و فخر المحققين در تشريح باب رهن، تواتر اين حديث را بيان كرده است ولى تواترى كه او ادعا كرده است يا اجمالى است يا معنوى، اما تواتر لفظى كه غير حاصل است زيرا در نقل حديث اختلاف لفظى ديده ميشود و درباره اين قاعده ما بطور مبسوط در جزء سوم كتاب ايضاح الكفايه سخن گفته ايم.

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:237

(1) اين داستان دليل بزرگى بر شقاوت و گنهكارى سمره و ادامه تباهى اوست كه انسانيت و بزرگوارى را در وجودش كشته و به بدبختيش كشانده است تا بدانجا كه آقاى پيامبران و شريفترين مخلوقات جهان براى رفع نزاع و دشمنى به او پيشنهادهائى عادلانه مى كند و حتى در عوض اين درخت كم ارزش، به او وعده كاخى در بهشت كه جايگاه مؤمنان و صالحان است ميدهد ولى او سخن رسول خدا را نمى پذيرد و بر

عناد و سركشى اش باقى ميماند و سعادت را از خود ميراند و بشقاوت مى گرايد.

از ديگر گناهانش اينكه پس از تحريم شراب در اسلام، سمره شراب مى فروخت و اين خبر كه بعمر رسيد گفت:

«خداوند سمره را بكشد، پيامبر فرمود خدا يهود را لعنت كند كه پيه بر آنها حرام شد و آن را ميفروختند» «1»

سمره چنين وضعى در سركشى و تبهكارى و خشونتش داشت و چون معاويه بخلافت رسيد زياد او را به نيابت خود بحكومت بصره گماشت و اين مرد جنايتكار در كشتن مردان نيكوكار و نابودى بى باكانه مردم زياده رويهائى بى رحمانه كرد چنانكه محمد بن سليم مى گويد از انس بن سيرين پرسيدم «2»:

«آيا سمرة كسى را هم كشته است؟»

______________________________

(1)- مسند ابن حنبل 1/ 25 و در روايت زمخشرى در كتاب الفائق آمده است كه عمر گفت خدا لعنت كند يهود را كه پيه بر آنها حرام شد ولى يهود آن را آب كردند و فروختند.

(2)- انس بن سيرين انصارى در يك سال يا دو سال باقيمانده از خلافت عثمان بدنيا آمد. او رواياتى از بعضى اصحاب پيامبر نقل كرده و جمعى هم اين روايات را از او بيان داشته اند. ابن معين و ديگران ميگويند او محدثى مورد اعتماد بوده است و ابن سعد ميگويد او محدثى معتمد بوده ولى احاديث اندكى نقل كرده است و عجلى او را از تابعين موثق ميداند كه در سال 118 يا 120 هجرى وفات كرده است (تهذيب التهذيب 1/ 374).

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:238

(1) انس با خشم و اندوه گفت:

آيا ميتوان كشته هاى ثمره را به آمار آورد؟ زياد او را در حكومت بصره بجاى خود گذاشت و بكوفه آمد

و وقتى كه بازگشت ديد، سمرة هجده هزار نفر از مردم را كشته است، زياد به سمرة گفت:

«آيا نترسيدى كه از اين گروه لااقل يك نفرشان بى گناه باشد؟»

سمره جلاد آدمكش با كمال پرروئى و بى پروائى به آشكارا گفت:

«اگر همين اندازه ديگر هم ميكشتم ترسى نداشتم «1»»

ابو سوار عدوى «2» مى گويد، سمرة در يك سحرگاه از بستگان من هفتاد نفر را كه بجمع آورى قرآن پرداخته بودند كشت «3».

عوف درباره كشتارها و بى رحمى هاى سمره ميگويد، بهنگامى كه سمرة به همراهى سوارانش از مدينه مى آمد نزديك خانه هاى بنى اسد كه رسيد، يك نفر از خانه اش بيرون آمد، ناگهان يكى از سواران سمره باو حمله برد و بدون جهت حربه اى بر او نواخت و بخاكش انداخت، سواران كه گذشتند و سمره فرا رسيد آن مرد را آغشته بخون ديد، پرسيد:

«اين كيست؟»

گفتند، پيشتازان سپاه امير به او حمله برده اند.

سمره در نهايت غرور و سركشى گفت: «هرگاه شنيديد كه سپاهيان ما مى آيند از برابر آنها بايد فرار كنيد» «4».

______________________________

(1)- الكامل 3/ 183، طبرى 6/ 132

(2)- ابو سوار عدوى نامش حسان بن حريث يا حريث بن حسان و يا منقذ است، او احاديثى از امير المؤمنين و امام حسن (ع) روايت كرده و ديگران آن احاديث را از او روايت كرده اند بگفته ابن سعد و ابى داود از راويان موثق بوده است و نسائى در الكنى مى نويسد ابو سوار حسان بن حريث عدوى از راويان ثقه بوده است (تهذيب التهذيب 12/ 123)

(3)- تاريخ طبرى 6/ 132 و كتابهاى ديگر

(4)- الكامل 3/ 183 و امام شرف الدين هم در كتاب فصول المهمه ص 122 اين خبر را آورده است.

زندگانى حسن بن على(ع)

،ج 2،ص:239

(1) اين مرد سركش آدمكش هيچ پروائى از كشتن مردم نداشت و بهر كس بدگمان مى شد او را مى كشت بدين جهت به او گفتند:

«اى سمرة، فردا پاسخ خدايت را چه ميدهى؟ مردى را به پيش تو مى آورند و مى گويند از خوارج است تو هم دستور ميدهى كه او را بكشند، بعد نفر دومى را مى آورند و ميگويند آن مردى را كه كشتى خارجى نبود، بلكه براى انجام كارى از خانه اش بيرون آمده بود و ما به اشتباه او را آورديم و گفتيم خارجى است تو هم دستور قتل او را دادى، حال اين نفر دوم از خوارج است، تو فرمان قتل نفر دوم را هم دادى!»

سمره كه نهاد ناپاكش را سركشى و گمراهى فرا گرفته بود بدون هيچ پروائى گفت:

«چه اشكالى دارد؟ اگر اهل بهشت بود كه به بهشت مى رود وگرنه بدوزخ مى افتد» «1»

حسن بصرى مى گويد: مردى از خراسان به بصره آمد و اموالى را كه زكاة مالش بود به بيت المال تحويل داد و برائت نامه اى هم گرفت كه او از خوارج نيست و بعد بمسجد آمد و دو ركعت نماز خواند كه ناگاه مأمورين سمرة او را گرفتند و باتهام خارجى بودن به پيش سمره آوردند و او هم دستور داد تا گردنش را زدند ولى بعد آن برائت نامه را نزد مقتول يافتند، كه بخط متصدى بيت المال نوشته شده بود، ابو بكرة كه اين ماجرا را شنيد با نهايت خشم به پيش سمرة آمد و گفت:

«اى سمرة آيا سخن خداوند را نشنيدى كه فرمود (رستگار شد آن كس كه زكاة مالش را بخشيد و بياد خدا بود و نماز خواند؟»

سمرة گفت برادرت

زياد بمن چنين فرمان داده است «2»

______________________________

(1)- شرح ابن ابى الحديد 1/ 363

(2)- شرح ابن ابى الحديد

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:240

(1) سمرة همچنان تحت فرمان زياد، بكشتار مى پرداخت و چون زياد درگذشت بخدمت پسر تبهكار و ستمگرش عبيد الله درآمد و رئيس پليس او شد و در ارتكاب بزرگترين جريمه هاى سياهى كه تاريخ ثبت كرده يعنى قتل پيشواى جوانان اهل بهشت و فرزند پيامبر، حضرت امام حسين (ع) با ابن زياد شركت جست و مردم را بجنگ با آن حضرت برانگيخت «1».

از تبهكارى سمرة نقل مى كنند كه گروهى از مسلمانان را بحضورش آوردند و سمره از يك نفرشان پرسيد، چه دين دارى؟ گفت شهادت ميدهم كه خدائى جز اللّه نيست و محمد (ص) رسول خداست و من از خوارج بيزارى مى جويم، سمرة دستور داد تا گردن آن مرد بى گناه را زدند و در همان جلسه بيش از بيست نفر مسلمان بدستور او كشته شدند «2».

سمرة اين جنايتهاى سياه را براى خشنودى معاويه انجام ميداد و وقتى كه معاويه او را از فرمانروائى بصره بركنار كرد گفت:

«خدا لعنت كند معاويه را، بخدا قسم اگر آنچنان كه فرمان معاويه را مى بردم خدا را اطاعت ميكردم هيچ گاه مرا عذاب نمى كرد» «3»

اين جنايتهاى زشت و سياه كه از سمرة سر ميزد زائيده نهاد ناپاك و سرشت زشت او بود كه از انسانيت و مهربانى بهره اى نداشت و همه وجودش را جنايت و شر و آدم كشى فرا گرفته بود.

______________________________

(1)- شرح ابن ابى الحديد

(2)- النصائح ص 54

(3)- نفس المصدور، و عجب از بخارى است كه گفته هاى سمرة را گرفته و مورد اطمينان دانسته و در كتابش آورده است (8/ 138) در

صورتى كه با چنين جنايات بزرگى كه راويان از سمرة نقل كرده اند مى بايست او را جزء از دين برگشتگان بحساب آورد و روايتى از او نقل نكند، خدا بكشد تعصب را كه مردم را در خطرهائى بزرگ مى اندازد و از راه راست منحرفشان مى سازد.

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:241

(1)

«1».

بسر جنايتكار هم فرمان پسر هند را انجام داد و مسلمانان را سراسيمه ساخت و همه را به هراس و ترس افكند و كشتار و فساد و غارت را در همه سرزمينها براه انداخت و زنان قبيله همدان را به اسارت گرفت و براى فروش ببازارها برد و آنها نخستين زنانى بودند

______________________________

(1)- شرح ابن ابى الحديد 1/ 117

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:242

كه در اسلام اسير شدند «1» (1) و در بين راه جمعى از مسلمانان را كه در كنار چاهى فرود آمده بودند گرفت و با فرزندانشان بچاه انداخت «2» بعد بمدينه حمله برد و بدون هيچ مقاومتى وارد شد و بمنبر رفت و كفر و سركشيش را اعلام كرد و گفت اگر معاويه مرا از قتل شما بازنداشته بود حتى يك پسر تازه بالغ را هم زنده نمى گذاشتم. او يك ماه در مدينه ماند و خانه ها را خراب كرد و مردم را به زحمت و وحشت انداخت و هر كس را كه متهم به شركت در قتل عثمان ميكردند مى كشت بعد با سپاهيانش به يمن حمله كرد و گروه فراوانى از شيعيان بى گناه را كشت و دستور داد دو كودك عبيد الله بن عباس فرماندار فرارى يمن را آوردند و فرمان داد آنها را بكشند، مردى از قبيله كنانه به او گفت:

چرا اين دو كودك بى گناه را مى كشى؟ آنها كه گناهى ندارند اگر ميخواهى آنها را بكشى من را بكش، بسر دستور داد آن مرد را بكشند و بعد هم آن دو كودك را كشتند، زنى از قبيله كنانه در برابر اين جنايت شوم و سياه، مغزش بجوش آمد و با فرياد و ناله اى

دردناك گفت:

(اى بسر تو كه مردها را مى كشى، چرا اين دو بچه را كشتى؟

بخدا قسم چنين كودكانى نه در اسلام و نه در جاهليت هرگز كشته نمى شدند. بخدا قسم اى پسر ارطاة، حكومتى كه بكشتن كودكان و پيرمردان و بيرحمى و قطع پيوندهاى انسانى روى كار باشد بدترين حكومتهاست) «3».

______________________________

(1)- الاستيعاب 1/ 165، العلم الشامخ ص 570

(2)- النصائح ص 54

(3)- الكامل 3/ 194، طبرى 6/ 80 ابن ابى الحديد در شرح نهج البلاغه (1/ 120) مى نويسد بسر به قبيله بنى كنانه رفت و بزنان آنها گفت بخدا قسم قصد داشتم بروى شما شمشير بكشم، يكى از زنان دلير قبيله با اعتراض گفت (بخدا قسم دلم ميخواهد كه اين كار را بكنى) بسر پس از آن به صنعاء حمله كرد و يكصد تن از بزرگان و ريش سفيدان ايرانى را در آنجا كشت، زيرا يكى از زنان ايرانى بنام دختر بزرج، كودكان عبيد الله بن عباس را در خانه اش پنهان كرده بود.

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:243

(1) بلى بخدا قسم حكومت معاويه حكومتى بد و سياه بود كه بر بنيان ستم و جور قوام داشت و خونريزى و ايجاد ترور و وحشت در دلهاى مردم نيكوكار مسلمان برنامه دولتش را شكل ميداد.

مورخين مى نويسند كه بسر بن ارطاة بيش از سى هزار نفر مسلمان بى گناه را كشت غير از گروهى كه آنها را بآتش سوزانيد «1».

(2)

به فقر و فلاكت گذرانيد و بسختى ميزيست و گاهى كه چيزى گيرش نمى آمد در خانه ها خدمتكار مى شد تا شكمش را سير كند «3» و بهمين وضع ننگ آور راضى بود و وقتى كه فروغ اسلام درخشيد او هم مثل ديگران اسلام آورد ولى همچنان در بيچارگى و نادارى بسر ميبرد و ناچار خودش را در شمار فقراى صفه جا زد «4».

او خودش را به پيغمبر مى چسباند تا مگر شكمش سير شود و معده خاليش پر گردد «5» و مدتى به اين وضع گذرانيد و با شكمى گرسنه

______________________________

(1)- ابن ابى الحديد 1/ 120.

(2)- در كتاب المعارف 1/ 93 آمده است كه ابو هريره مى گفت چون در كودكى با گربه بازى ميكردم اين لقب را بمن دادند، بخارى در صحيح خود 2/ 149 مى نويسد ابو هريره بدان جهت گربه را دوست ميداشت كه پيامبر فرمود، خداوند زنى را بجرم آنكه گربه اى را در خانه محبوس كرده و به او آب و غذا نمى داد بجهنم برد.

(3)- الاصابه 4/ 207، اين خبر را ابو نعيم در الحلية و ابن سعد در طبقات نيز آورده اند.

(4)- صفه سايبانى در مسجد پيغمبر بود كه مهمانهاى مسلمانان در آنجا بسر ميبردند (قاموس، فيروزآبادى).

(5)- صحيح بخارى 2/ 1

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:244

و بدنى برهنه بدون خانه و خانمان بسر ميبرد (1) ولى چون خلافت به عمر رسيد مورد مرحمت خليفه قرار گرفت و عمر او را از سياهى فقر و پستى بيچارگى نجات داد و حكومت بحرين را در سال بيست و يكم هجرى به او سپرد و پس از دو سال كه از خيانتهايش آگهى يافت نه تنها از حكومت بركنارش كرد بلكه

اموالى را كه از مسلمانان گرفته بود مصادره كرد و به او گفت:

وقتى كه ترا به حكومت بحرين فرستادم كفشى در پايت نداشتى و حالا بمن گزارش داده اند كه اسبهائى ببهاى هزار و ششصد دينار خريده اى.

ابو هريره كه از شدت ترس ميلرزيد گفت:

«اى امير المؤمنين، اين اسبها زاد و ولد اسبهائى است كه بمن بخشيده اند».

عمر با خشم و فرياد گفت، هر چه خورده و بهره برده اى برايت بس است اين اضافه درآمدها را پس بده.

ابو هريره گفت اينها مال تو نيست.

عمر فرياد زد چرا بخدا قسم، اكنون پشتت را در هم مى شكنم.

خليفه آن قدر تازيانه بر او نواخت كه خون جارى شد و درحالى كه از شدت درد بخود مى پيچيد، موافقت كرد كه اموالش را تحويل دهد و بناچار گفت:

آنها را بردار، من بحساب خدا ميگذارم، عمر براى اينكه گفتار ناحقش را پاسخ دهد گفت:

«اين در صورتى است كه اموالت را از راه حلال بدست آورده باشى و با رضايت ببخشى، آيا تو از سرزمين دور بحرين آمده اى و اين اموال را مردم براى تو جمع كرده اند نه براى خدا و مسلمانان، مادرت اميمه يك گوسفندچران بود.

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:245

(1) عمر همه سرمايه هاى ابو هريره را كه در روزگار حكومتش دزديده بود از او گرفت «1» و او دوباره در گوشه گمنامى و بدبختى خزيد و داغ خيانت و دزدى به پيشانيش خورد ولى چون خلافت به عثمان رسيد او را بخود نزديك ساخت و در شماره يارانش شمرد و او هم به جعل حديث در فضيلت عثمان پرداخت و گفت كه پيامبر فرموده است:

(هر پيامبرى در ميان پيروانش دوستى دارد و دوست من عثمان

است) «2».

(هر پيامبرى رفيقى در بهشت دارد و رفيق من عثمان است) «3».

و احاديث ديگرى كه بر پيغمبر خدا بدروغ بست و از قول رسول خدا احاديثى در فضيلت عثمان و معاويه جعل كرد، وقتى كه مسلمانان بر اثر انحراف و تصرفات نابجاى عثمان بحقوق مسلمين بر او شوريدند و او را كشتند و خلافت به امير المؤمنين (ع) رسيد ديگر بار ابو هريره بگوشه بدنامى و فلاكت افتاد و چون ديد مدينه ديگر جاى او نيست راهى دمشق شد و بمعاويه پناه برد و خود را به امير شام نزديك ساخت و براى تقرب بدستگاه او به هر خيانتى دست زد و بجعل احاديث در فضيلت معاويه پرداخت و بمردم شام گفت:

پيامبر فرمود «خداوند سه نفر را امين وحى خود شمرد، من و جبرئيل و معاويه!!»

و نيز به مردم شام گفت كه روزى پيامبر سهمى بمعاويه بخشيد و فرمود «اين سهم ترا باشد تا در بهشت مرا ديدار كنى!!) «4»

ابو هريره همچنان حديث پشت سر حديث در فضيلت معاويه

______________________________

(1)- العقد الفريد 1/ 25

(2)- اين خبر را ذهبى در ميزان الاعتدال ضمن شرح حال اسحاق بن نجيح آورده و بطلان آن را قطعى دانسته است.

(3)- ذهبى اين خبر را در ميزان الاعتدال ضمن شرح حال عثمان بن خالد آورده و آن را از منكرات وى شمرده است.

(4)- خطيب بغدادى اين دو روايت را در تاريخش آورده و امام شرف الدين آنها را دروغ دانسته است.

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:246

و بنى اميه و بعضى صحابه مى ساخت تا خود را بمعاويه نزديك كند و از دنياى او بهره گيرد، (1) معاويه هم به او پول هاى كلانى مى بخشيد

و مقامش را بالا ميبرد و بر او لباسهاى گرانبها از خز و كتان مى پوشيد «1» و در سالى كه معاويه به عراق رفت ابو هريره هم به همراه او بود و وقتى كه ازدحام شديد مردم را در استقبال معاويه ديد دستش را بر دوش معاويه نهاد و گفت:

«اى مردم عراق، آيا گمان مى كنيد كه من برسول خدا دروغ مى بندم و خود را به آتش دوزخ مى اندازم؟

بخدا قسم كه از پيامبر خدا شنيدم كه ميفرمود (هر پيامبرى حرمى دارد و حرم من مدينه است و هر كس كه در حرم من حادثه اى پديد آورد لعنت خدا و فرشتگان و مردمان بر او باد و من اكنون گواهى ميدهم كه على (ع) در مدينه حادثه مى ساخت».

معاويه در برابر اين حديث دروغين و ننگين، ابو هريره را نواخت و به او جايزه اى بزرگ پرداخت و حاكم مدينه اش كرد «2» ابو هريره مستحق چنين پاداش بزرگى هم بود زيرا حديثى بر ضد امير المؤمنين جعل كرد تا بمعاويه نزديك شود و به سودجوئيها و طمع ورزيهاى ننگينش برسد.

اين پيرمرد زيانكار با احاديث مجعولش ضرباتى شديد بر اسلام وارد ساخت و شريعت اسلامى را لكه دار كرد و خرافات و اوهامى سياه به آن چسبانيد و آنچه را كه پيوندى با ديانت نداشت ضميمه دين كرد و مسلمانان را به پراكندگى كشانيد و آنها را در اصول اعتقادى و فروع آن و در همه چيز، دچار دسته ها و گروههاى مختلف و مخاصم گردانيد.

(2) دانشمند و پيشواى بزرگ و فقيد اسلامى جناب شرف الدين در

______________________________

(1)- صحيح بخارى 1/ 175

(2)- ابن ابى الحديد 1/ 358

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:247

كتاب جاويدانش بنام (ابو

هريره) درباره احاديث موضوعه ابو هريره بتفصيل سخن گفته و همچنين علامه كبير شيخ محمود ابو رية در كتاب (شيخ المضيرة) آن احاديث مجعوله را نقد و ثابت كرده كه همگى ساختگى و دروغ است و ابو هريره در رأس حديث سازان و- دروغ پردازان قرار دارد و اكنون مسلمانان نياز مبرمى به چنين مباحث آزادى دارند كه پرده از چهره اين دجالهاى ضد اسلامى بردارد و از خيانتهاى اين جعالان كه نسبت به اسلام و مسلمين روا داشته و چنين احاديث دروغى را ساخته اند سخن گويد.

(1)

ميگرفت و دست و پاها را ميبريد و چشمها را درمى آورد بطورى كه سايه مرگ بر سر بزرگان و آزادمردان سنگينى ميكرد و ميزان سخت گيرى و وحشت به اندازه اى رسيد كه بتصور درنمى آمد، (1) چنانكه خود زياد در خطبه اى كه بدون نام و ستايش خدا ايراد كرد از اين سياست كدر و سياه و نقشه هاى خطرناك خود پرده برداشت و گفت:

«من بخدا قسم، رفيق را بجاى رفيق ميگيرم و ساكن را بجاى مسافر و آمده را بجاى رفته و سالم را بجاى مريض، تا بجائى كه يك نفر از شما به برادرش بگويد سعد را نجات بده كه سعيد كشته شد» و بخطبه اش چنين افزود:

«ما براى هر جرمى، مجازاتى قائل شده ايم، هر كس گروهى را غرق كند غرقش مى كنيم و هر كس آتشى بر مردمى بيفروزد او را مى سوزانيم و هر كس خانه اى را سوراخ كند قلبش را سوراخ مى كنيم و هر كس قبرى را بشكافد، زنده مدفونش مى كنيم، بخدا قسم كه در ميان شما گروه فراوانى هستند كه بدست من بخاك خواهند افتاد، پس پروا كنيد كه از آنها نباشيد» «1»

منظور از چنين گفتارى اين است كه حدود و قصاصى كه خداوند و پيامبرش براى مجرمان وضع كرده اند بعقيده زياد براى مردم بصره و كوفه كافى نيست و آنها را براه مستقيم نمى آورد، زيرا در احكام اسلامى نيامده كه هر كس را كه غرق كند غرقش كنند و اگر بسوزاند، بسوزانندش و اگر كسى خانه اى را سوراخ كند قلبش را سوراخ كنند و هرگز اسلام فرمان نداده است كه اگر كسى قبر مرده اى را نبش كند او را زنده بگور كنند و اسلام هرگز

در اثر سوء ظن كسى را كيفر نمى دهد.

دستورات اسلامى چنين است ولى زياد، مجازاتهاى سنگين خود را

______________________________

(1)- الكامل 3/ 226

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:249

بنوعى ديگر انجام ميداد و تازه اين كيفربخشى ها، جزئى كوچك از جنايتهاى بزرگش بود.

(1) چنين سياست زشت و سياهى را كه زياد اعلام ميكرد، بر مسلمانان ناشناخته بود و به آن عادت نداشتند و دليل آن بود كه مجرى چنين سياستى مردى سركش و ستمگر است كه ميخواهد بزور بر مردم حكومت كند و دلهاشان را از ترس و هراس لبريز سازد و غاصبانه آنها را بفرمان خود درآورد.

سياست غلط زياد كه بموجب آن سالم بجاى مريض و آمده بجاى رفته مجازات مى شد بهر جهت از عدالت و مهربانى بدور بود و وقتى كه زياد چنين سياستى را اعلام ميداشت، ابو بلال مرداس بن اديه برخاست و به آرامى گفت:

«خداوند بر خلاف گفتار تو فرمان داده و فرموده است (بار گناه كسى را بدوش ديگرى نبايد نهاد «1» و هر كس نتيجه كار خود را مى بيند «2» بنابراين وعده هاى خداوندى از وعده هاى تو بهتر است».

زياد با خشم و فرياد به او چنين پاسخ داد:

«ما براى تو و يارانت راهى نمى بينيم مگر اينكه در موج خون شنا كنيد «3»»

زياد چنين برنامه هراس انگيز و ستمگرانه اى را اجرا ميكرد و همه آزادمردان و انديشمندان را بكام مرگ كشيد تا قدرت ستمگرانه اش استحكام يابد و كار آدمكشى را بجائى رسانيد كه گروهى را كه به بى گناهى آنها آگاه بود و ميدانست هيچ گونه دخالتى در كارهاى سياسى ندارند بيرحمانه مى كشت، چنانكه روزى نگهبانان او مردى عرب را

______________________________

(1)- سوره نجم آيه 38

(2)- سوره نجم آيه 39

(3)- طبرى 6/

135

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:250

دست بسته بحضورش آوردند، زياد به او گفت:

- مگر صداى جارچى ها را نشنيدى؟

- نه بخدا من از پيش گوسفندانم مى آمدم كه شب فرا رسيد و ناچار بگوشه اى پناه بردم تا صبح شد و فرمان امير را نشنيدم.

- بخدا قسم ميدانم كه راست ميگوئى ولى مصالح اجتماعى ايجاب مى كند كه ترا بكشم «1»

(1) سپس دستور داد او را بدون هيچ گناهى گردن بزنند، زياد اين چنين بيرحمانه خون مسلمين را مى ريخت و حرمتى براى جان مسلمانان قائل نبود و مسئوليتى در اين باره احساس نميكرد، مخصوصاً اين جنايتكار پست در ريختن خون شيعيان على (ع) بى پروائى ميكرد و آنها را زير هر ستاره ولاى هر سنگ و كلوخى كه مى يافت ميگرفت و دست و پاهايشان را مى بريد و بر شاخه هاى درخت خرما بدارشان مى آويخت و چشمهايشان را بيرون مى آورد و بخاك و خونشان مى كشيد «2» و اين بر عهده خداست كه از او انتقام بگيرد در برابر خونهائى كه ريخته شد و جانهاى با ارزشى كه بهراس افتاد و زنانى كه بيوه شدند و كودكانى كه مردند.

اينان گروهى از فرمانداران معاويه و جلادان خونخوارى بودند كه بر امت مسلمان مسلط شدند و فرزندان آنها را كشتند و زنان را باقى گذاشتند و اموال را بغارت بردند و به گسترش فساد و گناه تعمد ورزيدند.

(2)

مى آورد به آتش ستم مى سوخت چنانكه عبد الملك در اين باره مى گويد، مردم بزندگانى اندكى قناعت ميكردند و با همسرى موافق ميزيستند و هرگز بدستگاه ناپاك ما راه نمى يافتند كه آزارى ببينند «1».

(1) فرمانروايان اموى، ستمگرى و تجاوز به حقوق مردم را به آخرين اندازه رسانيده بودند و اموال آنها را بناحق ميربودند و مالياتهائى سنگين به مسلمانها تحميل ميكردند و به پرداخت آن با نهايت سنگدلى وادارشان ميكردند چنانكه فان فلوتن مى نويسد:

بجاى آنكه خلفاء (حاكمان اموى) از مأمورين خود مسئوليت و حساب و كتابى بخواهند و آنها را از ستم گسترى و جنايت بازدارند برعكس در دزدى و غارتگرى با آنها شريك مى شدند و پولهائى را كه با رسوائى از مردم گرفته مى شد بالا مى كشيدند و به هرگونه تجاوزى كه از طرف كارگزارانشان نسبت به اموال مردم صورت مى گرفت رضايت ميدادند و اين گونه شركت در غارت اموال عمومى دليل آن بود كه بيش از هر چيز به پر كردن خزانه مركزى توجه داشتند «2».

معاويه و ديگر حاكمان بنى اميه هرگز بحساب كارگزارانشان نمى رسيدند و آنها را از ستم و تجاوز بحقوق مسلمين بازنمى داشتند چنانكه عقبة بن هبيره اسدى ضمن اشعارى خطاب بمعاويه از ستمگرى عمال و غارتگرى اموال مردم مينالد و ميگويد:

اى معاويه ما انسانيم كمى با ما نرمى كن آخر ما كوه و آهن كه نيستيم

زمين هاى ما را خورديد و از كشاورزى خالى كرديدديگر كشاورزى و دروگرى اينجا پيدا نمى شود

ما مردمى شديم كه همه چيزمان از دست رفت______________________________

(1)- الكامل 10/ 183 (2)- السيادة العربيه ص 28 زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:252 ولى يزيد و پدر يزيد بر ما حكومت مى كنندوقتى كه ما نابود شديم بازهم

بخلافت طمع داريد

نه ما و نه شما هيچ كدام هميشه زنده نخواهيم ماند

از منافع خلافت دست برداريد و درستكار باشيدو فرومايگان و بردگان را بر ما فرمانروا نكنيد

حقوق ما را به برابرى بپردازيد و نميخواهيم ببينيم كه سربازهائى پشت سر يكديگر بسر ما مى آيند.

(1) راعى نميرى شاعر هم خطاب به عبد الملك مروان شعرى سروده و از جور و ستم كارگزاران خليفه ناليده است كه چگونه مردم فقير و بيچاره شده و سر به بيابانها نهاده اند و جز يك شتر براى فرار خود چيزى برايشان نمانده است، او چنين مى سرايد:

اى خليفه خدا ما گروهى هستيم مسلمان كه صبح و شام سجده مى كنيم

اين ستمگران روزى كه فرمانشان دادى نافرمانى كردندو اگر بدانى، گرفتاريهائى براى مردم پديد آوردند

شيرمردان را گرفتند و پشتشان را شكستندبا تازيانه و ايستاده بزنجيرشان كشيدند

تا آنجا كه بر استخوانشان باقى نگذاشتندگوشتى و در دلهايشان فهم و ادراكى نماند

بر آنها سيلى ها نواختند و سرنگونشان كردندو آنها را در ترس و هراس باقى گذاشتند

توشه او را بردند و زمينگيرش كردندچنانكه نتوانست بجاى ديگر برود

او امير المؤمنين را ميخواند و در برابرش بيابانى بود كه بادها بدامنش مى وزيد

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:253 مثل هدهدهائى كه تيراندازان بال او را بشكنندو سرنگون شده از رهروان كمك بخواهد

اى خليفه خدا همانا بستگان من همگى چون پرندگانى شدند كه توانائى پرواز ندارند

اينها گروهى هستند در اسلام كه ترك نكردندزكاة را و تباه نساختند نمازشان را

آنها مردم مرتد يمامه را نابود كردندهمچنانكه ستمكاران كشته ميشوند

در فصل بهار شيرها را ننوشيدندمگر ترش و تلخ و اندك

يحيى بر آنها تاخت و مستحكم ساخت بندى را كه مسلمانان آن را سنگين ديدند

فرمانهائى داد كه بى نيازان را

نيازمند كردبعد از بى نيازى و فقيرها را بيچاره ساخت

اكنون بستگان من كارشان را واگذاشتندبتو، يا منتظرند مدت كمى را «1».

(1) اين شعر كه اسف و اندوهى بزرگ را در بر دارد نشانگر حقيقت تلخى است كه شاعر در مضامين آن بتصوير ستمكاريهاى واليان بنى اميه پرداخته و از تجاوزات آنها بحقوق مسلمانان سخن گفته است.

اين تبهكاريها همچنان ادامه داشت و حتى در روزگار عمر بن عبد العزيز هم كه ميگويند دادگرترين پادشاهان بنى اميه بوده است چنين ستمگريهاى سياهى استمرار داشت و كارگزاران او هم از هيچ كارى در غارت اموال مردم و ربودن ثروتهاى عمومى فروگذار نمى كردند چنانكه كعب اشعرى خطاب به او چنين مى سرايد:

______________________________

(1)- طبقات فحول الشعراء ص 439. جمهرة اشعار العرب ص 341

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:254 اگر تو فرمانروايانت را مراقبت ميكنى همانا كارگزارانت در زمين همچون گرگهايند

آنها فرمانت را هرگز نمى پذيرندمگر آنكه گردنهايشان را با شمشير بزنى

شمشيرهائى كه در چنگ پيشتازان بينا باشدو در فرود آمدنش زجرها و عذابها پديد آيد «1».

مردى به عمر بن عبد العزيز كه روى منبر بود چنين خطاب كرد و گفت:

كسانى كه در سرزمينها مأموريت دادى فرمانت را انداختند و حرامها را حلال دانستند آلوده دامنان بر منبرها بالا رفتند و همگى به ستمكارى و تجاوز پرداختند ميخواستم امانتدارى در آنها بيابم به عدالت ولى هيهات كه مسلمان امينى پيدا نميشود «2».

(1) مسلمانان در آن روزگار آزمايشى سخت را مى گذرانيدند و ستم بزرگى را از حكومت اموى كه براى نابودى حق تعمدى وافر داشت تحمل ميكردند، روزگارى سياه كه سايه امويان بر آن سنگينى ميكرد و مى كوشيدند كه با عدالت مبارزه كنند و فقر و

بيچارگى را در همه سرزمينهاى اسلامى رواج دهند.

اين جنايتها كه از معاويه و ديگر ملوك بنى اميه برشمرديم موجب شد كه مردم بر آنها بشورند و خشم گيرند و اجتماع اسلامى در همه مراحل تاريخ به اين دودمان سياه نفرين فرستد و با آنها دشمنى ورزد، زيرا آنها در دوران حكومتشان واقعيت كفر و جاهلى خود را نشان دادند، واقعيتى كه هيچ گونه پيوستى با حقايق اسلامى نداشت.

______________________________

(1)- البيان و التبيان

(2)- البيان و التبيان

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:255

(1) ظهور اين واقعيت و نمايش اين چهره سياه بوسيله صلح امام حسن (ع) پديد آمد و اين صلح ميدانى بود كه بنى اميه را پرواى تاخت وتاز داد تا ماهيت خود را بمردم نشان دهند و زنده و مرده معاويه در معرض لعن و دشنام قرار گيرد و حكومت بنى اميه بصورت نمونه سياهى از سلطه جابرانه ضد مردمى درآيد.

ما بهمين شرح مختصر از جنايات بنى اميه كه چهره تاريخ را سياه كرد قناعت مى كنيم جناياتى كه فقط با صلح امام حسن (ع) چهره از زير نقاب فريب و تدليس بيرون كشيد و طغيان امويان و شايستگى خاندان پيامبر را اثبات كرد.

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:257

(1)

اهريمنى بنى اميه در مبارزه با امام و پدرش امير المؤمنين پيروزى يافتند.

(2)

عدل و حق با نهايت وضوح پافشارى داشت موجب شد كه سودجويان و آزمندان بر ضد آن برخيزند و خواهان روشى و حكومتى باشند كه منافع شخصى آنها را بهدر ندهد و اگر خاندان پيامبر به خواستهاى نامشروع آنها پاسخ مثبت ميدادند، هرگز خلافت آنها بديگران منتقل نمى شد ولى خاندان پيامبر، خشنودى خدا را مى جستند و راه روشن حقيقت را مى پيمودند و از اجراى نقشه هاى مخالف دين بركنار بودند.

(2)

آوردن مال بى ارزش دنيا نمى كوشيم بلكه ميخواهيم كه دين تو را استقرار بخشيم و در زمين تو صلح و شايستگى پديد آوريم تا بندگان ستمديده ات در امان مانند و حدود تعطيل شده ات اجرا گردد» «1».

و بهمين دلايل استوار بود كه على (ع) علنا بر ابو بكر خشم گرفت و از پذيرش خلافت او خوددارى كرد و دلايلى فراوان بر شايستگى خود بر احراز مقام خلافت بيان داشت ولى با او به جنگ برنخاست تا وحدت و اجتماع امت از هم نپاشد و در اين امر از فرمان پيامبر پيروى كرد كه به او فرمود:

«اى على تو مانند كعبه اى كه مردم بايد بسوى تو بيايند و تو نبايد بسوى آنها بروى، پس اگر به نزدت آمدند و خلافت را بتو عرضه داشتند از آنها بپذير و اگر نيامدند تو هم به پيش آنها نرو تا اينكه خودشان بسويت بيايند «2» در اين صورت بر مسلمانان واجب

______________________________

(1)- نهج البلاغه محمد عبده 2/ 18

(2)- اسد الغابه/ 314

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:262

است كه از خاندان پيامبرشان پيروى كنند و بسوى آنها روى آورند، تا عترت رسول بين آنها بر طبق فرمان خدا حكم كنند و بحقيقت روشن و راه راست هدايتشان كنند.

ولى مردم آن روزگار فريب دنيا را خوردند و حكومتهاى وقت گولشان زدند و از آنها بسود هوسها و آزهايشان بهره بردند و در نتيجه خلافت از خاندان پيامبر به نااهلان منتقل شد و هزاران بدبختى و سيه روزى براى مسلمانها پديد آمد و وضع نابسامانى پيش آمد كه مسلمانها در طول تاريخ هنوز هم گرفتار نتايج شوم آن هستند.

(1)

آن بودند و سياست خود را بر بنيان آن استوار كردند، چنين است:

(2)

و اختلافها و برخوردها همه جا را فرا ميگيرد و از اين روى اسلام، توجهى فراوان به اين حقيقت دارد كه قضاوت و حكومت بمردان شايسته و معتمد واگذار شود زيرا فرمانروائى و قضاوت همراه با اشتباهات و لغزشهائى است كه فقط شايسته كاران و بزرگان از آن در امان ميمانند و متأسفانه تعداد آنها هم كم است و ما درباره گسترش عدالت بطور مشروح در كتاب نظام سياسى در اسلام سخن گفته ايم و در اينجا نيازى به تفصيل بيشتر نداريم بلكه منظورمان اين است كه درباره سياست اهل بيت شمه اى بنگاريم و بيان داريم كه سياست آنها بر مبناى عدالت همگانى استقرار يافته و همه هدفهايشان بر چنين حقيقتى استوار است.

(2)

اسلام نداريم» «1».

(1) امير المؤمنين ع در روزگار حكومتش اجراى چنين برابرى و دادگرى را بحد كامل رعايت مى كرد و به فرمانداران و كارگزارانش فرمان ميداد كه در بين مردم حقيقت مساوات را حتى در نگاه كردن بچهره آنها معمول دارند چنانكه در يكى از فرمانهايش مى نويسد:

«پروبال مهر و عنايت خود را بر مردمان بگستران و چهره خود را به آنها گشاده گردان و با همگان به نرمى رفتار كن و حتى در نگاه كردن به آنها مساوات را رعايت نما «2» و در اشاره و سلام به همه يكسان باش تا ستمگران به ستم تو طمع نورزند و ناتوانان از عدالت تو نوميد نگردند» «3».

اجراى همين سياست دادگرانه موجب شد كه آتش كينه ها و حسادتها زبانه گيرد و نيروهاى اهريمنانه سركشان قدرت يابد

______________________________

(1)- النظام السياسى فى الاسلام ص 319

(2)- منظور اين است كه در كارهاى بسيار ساده هم رعايت عدالت لازم است.

(3)- شرح نهج البلاغه محمد عبده 3/ 85

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:265

و در مبارزه با حكومت عادلانه او پيروز شوند (1) چنانكه مدائنى مى نويسد:

(از مهمترين عواملى كه موجب پيروزى عرب بر على بن أبي طالب ع گرديد رعايت مساواتى بود كه بين همه مردمان اجرا مى شد بطورى كه براى اشراف نسبت به تهيدستان و عرب بر غير عرب امتيازى قائل نبود و رؤساى قبايل را بر افراد عادى برترى نميداد)

سركشان قريش و جباران عرب كه در التزام آنان بودند به هيچ روى هدفهاى عالى اسلامى را كه متضمن اجراى برابرى همگانى و گسترش عدالت و مبارزه با ستم بود نمى پذيرفتند و خواهان امتيازهاى جاهلى و تجاوز به اموال مسلمانان بودند و ميخواستند كه

همچنان بر مستمندان و ناتوانان چيره باشند و اين خواستهاى نادرست با روش فرزند ابو طالب كه پيشواى عدالت بزرگ اجتماعى در روى زمين بود مغايرت داشت، امام حسن ع هم از روش و نقشه پدرش پيروى ميكرد و از آن راه روشن، هرگز انحراف نمى جست و بهمين سبب در برابر امواج دشمنى ها و كينه توزيها قرار گرفت.

(2)

مسلمانان را به مخاطره انداختند و آنگاه بر طبق فرمان خداوند، با آنها مبارزه كرد كه خداوند ميفرمايد: (با كسانى كه سركشى مى كنند جنگ كنيد تا فرمان خدا را بپذيرند).

پس از نبرد با خوارج، بازهم گروهى زياد بين مردم عراق بودند كه از روش نادرستشان پيروى ميكردند ولى امام متعرض آنها نشد و سهم آنها را از بيت المال قطع نكرد و مانع خروجشان از كوفه نگرديد، بلكه به آنها آزادى داد و مراقبتى از جانب حكومت بر كارهايشان انجام نداد و به زندان و زنجيرشان نكشيد و همين آزادى وسيع را به دار و دسته بنى اميه هم داد و هرگز به آنها تعرضى نكرد و آزارى باين عده كه از بزرگترين دشمنانش بودند نرساند. چنين آزادى همه جائى و همگانى كه از طرف امام به دار و دسته هاى مخالف حكومتش داده شد هرگز در تاريخ انسانى نظير ندارد و نشان ميدهد كه سياست سازنده اسلامى بر مبناى آزادى و عدم زور و جبر و تحميل بر مردم استوار است و اجتماع را به آنچه نميخواهند وادار نمى كند.

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:267

(1)

مكه و كسانى كه در بين راه به او پيوستند وقتى كه خبر قتل نماينده اش در عراق، شهيد عظيم مسلم بن عقيل به او رسيد با صراحت از شهادت خود سخن گفت و بخيانت مردم كوفه و پيمان شكنى آنها تصريح كرد و فرمود پايان اين سفر مرگ و شهادت است و در نتيجه گروهى از دنياپرستان و آزمندان كه به همراهش آمده بودند از دورش پراكنده شدند و امام در چنان موقعيت خطرناكى با نهايت صراحت، به بيان حقيقت پرداخت و پرده از چهره هدف و نقشه اش برداشت تا آنها كه با اويند با بينش كامل بميدان جهاد آيند و بدستور اسلام كه متضمن راستى و صراحت و مبرا از هر گونه دغل كارى و فريب است عمل كنند.

اگر نيرنگ و فريب بهر شكلى از اشكالش در اسلام جايز بود هنگامى كه معاويه دشمن بزرگ اسلام بر امير المؤمنين ع شوريد، على ع ميتوانست پس از قتل عثمان با او كمى مدارا و سازش كند و او را در حكومت شام باقى گذارد و پس از آنكه خلافتش استقرار يافت او را از كار بركنار كند و از شر و تمردش خلاص شود ولى اسلام به او اجازه چنين سازش ناروائى را نمى داد بهمين جهت امام

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:268

حتى براى مدتى كوتاه بمعاويه اجازه حكومت نداد و اين اثربخش ترين نمونه سياست راستين امام بود.

(1) از اين روشنتر، مسئله صراحت امام در ماجراى شوراى شش نفرى است كه امام دعوت عبد الرحمن بن عوف را كه يكى از اعضاى شوراى برگزيده عمر بود نپذيرفت، عبد الرحمن با نهايت التماس مى گفت حاضر است با امام بيعت كند

و او را بمقام عظيم خلافت اسلامى برگزيند بشرطى كه امام از روش شيخين (ابو بكر و عمر) پيروى كند و سياست آنها را ادامه دهد ولى امام چنين شرطى را نپذيرفت و اعلام داشت كه جز به كتاب خدا و سنت پيامبرش در رهبرى مردم و شئون لازمه آن رفتار نخواهد كرد در صورتى كه مى توانست با اين شرط در ابتدا موافقت كند و بعد از آن سرپيچد و سياستش را بر طبق هدفهاى اسلامى اجرا كند و مخالفان حكومت خود را بگيرد و ببندد ولى او از دروغ و نيرنگ پرهيز كرد و در قول و عمل جز بصدق و صراحت نگرائيد.

اسلام همواره به راستى و صراحت فرمان ميدهد و پيروان خود را از هر نيرنگى كه بواقعيت نمى پيوندد و حكومتى راستين پديد نمى آورد بازميدارد چنانكه پيامبر فرمود:

«راستگو باشيد كه راستى شما را به نيكوئى و نيكوئى شما را به بهشت هدايت مى كند و مادام كه انسان راست ميگويد و در جستجوى راستى است خداوند نامش را در شماره راستان مينگارد، از دروغ بپرهيزيد كه دروغ انسان را به گناه و گناه آدمى را به آتش مى افكند و مادام كه انسان دروغ بگويد و به نادرستى گرايد در نزد خداوند نامش در شمار دروغگويان نوشته ميشود» «1».

خاندان پيامبر هم سياست خود را بر اساس راستى و روشنى

______________________________

(1)- روايت مسلم

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:269

بنيان مى نهادند و از مكر و فريب بدور بودند (1) چنانكه امير المؤمنين ع ميفرمود:

«اگر نيرنگ و فريب روشى جهنمى نميبود من فريبكارترين مردم بودم».

و بيشتر اوقات آه هائى دردناك مى كشيد و درحالى كه از خيانتهاى دشمنش دلى اندوهناك داشت ميفرمود:

«اى واى، آنها

بمن نيرنگ ميزنند و ميدانند كه من از فريبشان آگاهم و از آنها بهتر راه مكر را مى دانم ولى چون نيرنگ روشى جهنمى است در برابر خدعه آنها شكيبائى ميورزم و كارى را كه آنها مى كنند نمى كنم» «1».

و درباره غدر و نيرنگ ميفرمود:

«هر نيرنگبازى در قيامت پرچمى دارد كه بوسيله آن شناخته ميشود» «2».

مكر و فريب از جانهائى برمى خيزد كه ايمانى به ارزشهاى انسانى و حقايق دينى ندارند و امير المؤمنين ع فريبكاران را از ايمان بخدا دور ميداند و ميفرمايد:

«كسى كه بداند چه سرنوشتى در قيامت دارد هرگز به نيرنگ نمى پردازد و ما اكنون در روزگارى هستيم كه بيشتر مردمش حيله باز و تزويركارند و نادانان، آنها را سياستمدار و چاره جو ميدانند، چه ميشود آنها را؟، خدايشان بكشد! آنها ميدانند كه دگرگونى دل و نيرنگبازى مانع رعايت امر و نهى خداست ولى توجهى به آن ندارند و در پى بدست آوردن قدرت و فرصت هستند و پروائى در كار دين ندارند».

______________________________

(1)- جامع السعادات 1/ 202

(2)- نهج البلاغه

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:270

(1) و در پاسخ يكى از بندگان و شهوت و مقام كه گفته بود امام آگاهى به شئون سياست ندارد و معاويه از او آگاه تر و به اداره حكومت شايسته تر است، فرمود:

«بخدا قسم معاويه از من آگاه تر و زيرك تر نيست بلكه او نيرنگ مى بازد و نافرمانى ميكند و اگر فريبكارى ناشايسته نبود من زيرك ترين مردم بودم» «1».

سياست امير المؤمنين و ائمه اهل بيت در همه شئون حياتى نمايانگر ارزشهاى سياسى نيكوئى بود كه اسلام آن را اعلام ميداشت و اسلام هرگز فريب و نيرنگ و دروغ را نمى پذيرد و هرگونه نفاقهاى اجتماعى را هر چند

پيروزيهاى سياسى موقتى را در برداشته باشد امضاء نمى كند زيرا خلافت اسلامى مهمترين مركز حياتى مسلمانان است و بايد اعتماد همگانى را برانگيزد و بحقوق اجتماع و امت ايمان داشته باشد.

امام حسن ع هم از روش راستين و برنامه متعالى پدرش پيروى ميكرد و به هيچ وسيله اى كه مورد تصويب دين نباشد دست نميزد و از راههائى كه بواقعيت نمى پيوست بركنار بود و اگر بعضى روشهاى معاويه را اتخاذ ميكرد هرگز معاويه بر او پيروز نمى شد چنانكه در اين باره به سليمان صرد فرمود:

«اگر براى دنيا مى انديشيدم و بخاطر آن كار ميكردم و ميكوشيدم معاويه از من تواناتر و نيرومندتر نبود ولى من مثل شما فكر نمى كنم».

امام در ضمن اين گفتار، نشان مى دهد كه اگر فقط بخاطر دنيا كار ميكرد بر دشمنش پيروز مى شد ولى براى بدست آوردن حكومت در چنان موقعيتى بايد دست بكار اقداماتى شد كه با دستورات اسلامى، همساز نيست و او از همه مسلمانان برعايت و نگهبانى فرمانهاى اسلامى بيشتر عشق ميورزد.

______________________________

(1)- نهج البلاغه 2/ 206

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:271

(1)

كشور اسلامى ميگردد، چنانكه امير المؤمنين ع بفرماندهان سپاهش چنين نوشت:

«اما بعد، پيشينيان شما از آن جهت نابود شدند كه حق را از مردم بازداشتند و باطل را فراپيش خود نهادند» «1». از مهمترين عواملى كه حكومت را واژگون مى سازد و بنابودى مى اندازد بازندادن حق مردم است كه مجبور ميشوند حق خود را بوسيله رشوه بگيرند و طبيعى است كه چنين كارى امنيت عمومى را بخطر مى اندازد و اجتماع را آشفته مى سازد و موجب گسترش ستم و تباهى مى گردد.

خاندان پيامبر به اين مسأله دقيق تر مى نگريستند و ژرف تر به بررسى آن مى پرداختند تا آنجا كه به فرمانداران خود دستور مى دادند كه با مردم هيچ گونه رابطه اى حتى ارتباط دوستى و عاطفى نداشته باشند و بهمين جهت وقتى كه به امير المؤمنين خبر دادند، سهل بن حنيف حاكم بصره به ضيافتى دعوت شده و آن را پذيرفته است، عملش را زشت شمرد و نامه اى سرزنش آميز به او نوشت و فرمود:

«اما بعد، بمن خبر رسيد كه يكى از جوانان بصره ترا به

______________________________

(1)- نهج البلاغه 1/ 151

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:272

ضيافتى دعوت كرده و تو با شتاب دعوتش را پذيرفته اى و بر سفره اى رنگين از غذاهاى گوناگون و ظرفهاى پر نشسته اى، هرگز گمان نمى كردم به ضيافتى بروى كه توانگران به آن راه يابند و گرسنگان از آن بركنار باشند، درست بينديش كه اين خوراكها از كجا آمده و نخست نگاه كن كه آيا اين غذاهاى رنگارنگ از راه حلال بدست آمده يا حرام و آنگاه دست بسفره دراز كن «1».

(1) اشعث بن قيس كه ميخواست خود را به امير المؤمنين نزديك سازد و به خلافتش تقرب جويد، روزى ظرفى

از حلواى شيرين و مطبوع به پيش امام فرستاد و امام در برابر چنين ارمغانى فرمود:

«در شگفتم از كار مردى كه در خانه مرا كوبيد و ظرفى سربسته از غذا برآيم آورد، از اين هديه نابجا چنان بهم برآمدم كه گويا آب دهن افعى يا زهر آن را برايم در كاسه ريخته اند به او گفتم اين جايزه است يا زكاة يا صدقه كه اينها بر ما اهل بيت حرام است گفت نه هديه اى است كه بحضور آورده ام به او گفتم زنان سوگوار بر تو بگريند، آيا ادراك خود را از دست داده اى يا ديوانه اى يا از خرد بدورى، بخدا قسم اگر هفت اقليم و آنچه را در آنهاست بمن ببخشند تا در برابر خداوند را نافرمانى كنم بگرفتن پوست جوى از دهان مورچه اى هرگز چنين نخواهم كرد، دنياى شما در برابر من از برگى كه در دهان ملخى باشد و آن را بجود بى ارزش تر است.

على ع را به لذت هاى ناپايدار و نعمت هاى گذران چه كار، بدرگاه خدا از تاريكى خرد و زشتى لغزش پناه مى برم و از او در همه گاه يارى ميجويم» «2».

با اجراى چنين سياست سازنده اى عدالت اجتماعى تحقق مى يابد

______________________________

(1)- نهج البلاغه محمد عبده 3/ 78

(2)- نهج البلاغه محمد عبده 2/ 244

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:273

و امنيت و آسايش همه جا دامن ميگستراند و ستم و تجاوز نابود مى گردد.

(1)

در خانه نشست از فرمان خدا سرپيچيده است و لازم نيست كه مردم مورد تهديد و خشم قرار گيرند بلكه در اتخاذ تصميم بجهاد آزاد هستند، امام حسن (ع) هم در نبرد با معاويه همين اصل را اجرا كرد و مردم را به زور وادار بجنگ نكرد بلكه آنها را بجهاد دعوت فرمود چنانكه پدرش امير المؤمنين هم در جنگهاى جمل و صفين و نهروان همين رفتار را با سپاهيان خود داشت، آنها ميخواستند كه مردم بعنوان دفاع از عقيده و ايمان خويش و اجراى فرمان خدا جهاد كنند ولى بنى اميه برعكس، مردم را به عنف و زور بسيج ميكردند و متخلفين را به سخت ترين كيفرها ميرسانيدند، چنانكه بگفته مورخان، وقتى كه عبيد الله بن زياد مردم را به جنگ حضرت سيد الشهداء بسيج ميكرد مردى شامى را كه از رفتن بجنگ خوددارى كرد كشت و حجاج هم عمرو بن ضامى برجمى را كه به سپاهيان مهلب بن ابى صفره نپيوست بقتل رسانيد و شاعرى در اين باره گفت:

يكى از دو راه را انتخاب كن يا چون ابن ضابى مرگ را و يا پيوستن به لشكر مهلب را و همين نقشه تهديدآميز بنى اميه بود كه مردم را بپذيرش جنگ وادار مى ساخت و اگر امام حسن (ع) هم سپاهيانش را بزور بزير فرمان مى آورد و متمردان را كيفر مى داد و به هر كس بدگمان

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:274

مى شد او را عقوبت مى كرد، لشكرش اين چنين دچار ورشكستى و از هم پاشيدگى نمى شد، ولى امام راه راست و روشنى را مى پيمود كه در آن هيچ انحراف و نيرنگى نبود و خشنودى خدا را بر هر چيز

مقدم مى دانست.

(1)

اختصاص دهد يا بكس و كارش ببخشد زيرا چنين كارى خيانت بخدا و مردم است و امير المؤمنين بروزگار زمامداريش اين سياست مالى عادلانه را اجرا كرد و هرگز خانه و ملكى نگرفت و به آسايش و رفاه نپرداخت و جز جامه كهنه خويش لباسى نپوشيد و خوراك لذيذى نخورد و از كاميابيهاى زندگى بهره اى نبرد و زندگانيش برابر با زندگانى بيچارگان و محرومان اجتماع بود، چنانكه هارون از پدرش عنتره نقل مى كند كه روزى بديدار على (ع) در بناى خورنق كوفه رفتم و ديدم قطيفه اى كهنه بر دوش دارد و هوا بشدت سرد است به او گفتم:

«اى امير المؤمنين خداوند براى تو و خاندانت از بيت المال بهره اى مقرر داشته، چرا با جانت چنين مى كنى؟ فرمود (بخدا قسم، من جامه اى از مال مردم نپوشيده ام و اين قطيفه را با خود از مدينه آورده ام) «1».

او براى پرهيز از سرما لباسى جز همان قطيفه كه از مدينه آورده بود بر تن نداشت در صورتى كه مى توانست جامه هاى حرير گرانبها بپوشد ولى او هرگز نمى خواست از اموال عمومى بنفع خود استفاده كند و حتى چيزى بخاندان و پسرانش اختصاص دهد، چنانكه ابو رافع متصدى بيت المال مى گويد «2»:

______________________________

(1)- الكامل 8/ 173

(2)- نام ابو رافع ابراهيم بود، ميگويند او مردى قبطى بود كه مسلمان شد و بعضى نوشته اند كه غلام عباس عموى پيغمبر بود و چون عباس مسلمان شد ابو رافع پيامبر را به مسلمان شدن او بشارت داد و از بندگى آزاد شد مرگ او بگفته بعضى در زمان عثمان و بقول ديگر در زمان على (ع) بود (استيعاب 4/ 70)

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:276

(1) على امير

المؤمنين (ع) وقتى بخانه رفت گردن بند مرواريدى بگردن دخترش ديد و دانست كه از بيت المال است رنگش دگرگون شد و درحالى كه بند بندش مى لرزيد پيش من آمد و گفت:

اين گردن بند را از كجا آورده؟ بخدا قسم دستش را مى برم.

من كه اين خشونت و سختى را ديدم گفتم:

بخدا قسم اى امير المؤمنين، من او را در برابر ضمانت به او عاريه دادم.

امام آرام شد و خشمش نشست و فرمود:

(وقتى كه با فاطمه (ع) ازدواج كردم فرشى نداشتم و فقط پوست گوسفندى در خانه بود كه شبها بر روى آن ميخوابيديم و روزها بروى ديگرش گوسفندها را علوفه ميداديم و غير از فاطمه كسى در خانه خدمت نميكرد «1». و اين بهترين نمونه يك دادگرى متعالى است كه امام امتيازى براى دخترش نسبت بدختران مسلمانان قائل نمى شد، و اين آخرين و بالاترين درجه عدالتى است كه هيچ كس بپايه آن نرسيده است.

نمونه ديگر از مساوات حكومت على (ع) و احتياط كامل در رعايت عدالت آن حضرت روايتى است كه عاصم بن كليب «2» از پدرش نقل ميكند و ميگويد:

اموالى از اصفهان براى على (ع) رسيد و حضرت آن را به هفت

______________________________

(1)- الكامل 8/ 173

(2)- عاصم بن كليب بن شهاب جرمى كوفى رواياتى از صحابه بزرگ پيامبر نقل كرده و گروهى ديگر آن روايات را از او نقل كرده اند و بگفته ابن معين و نسائى از ثقات محدثين بوده و ابن شهاب او را از عابدان و بهترين مردمان كوفه دانسته است او متهم بپذيرش مذهب مرجئه گرديد ولى از آن برائت جست، ابن حيان او را از ثقات شمرده و ميگويد او مورد اعتماد و امين بود

و در سال 137 ه درگذشت (تهذيب التهذيب 5/ 55)

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:277

بخش تقسيم كرد و قرص نانى را هم كه روى بارها يافت هفت تكه كرد و هر تكه را روى يكى از بخشها گذاشت و رؤساى هفت قبيله را فرا خواند كه اين سهميه ها را بردارند و بين افراد خود تقسيم كنند و خودش بميان آنها رفت و با قرعه سهام را به آنها داد.

(1) اين همان عدالت متعالى و برترى است كه در هيچ يك از دوران تاريخ تحقق نيافته است عدالتى كه زائيده بينش و تجربت است و به آخرين پايگاه اعلاى برابرى در زمينه زمامدارى اسلامى رسيده است و ما هرگز نميتوانيم به هيچ روى نظام سياسى راستينى بوجود آوريم كه عدالت بزرگ اسلامى چنانكه در روزگار فرزند ابى طالب تحقق يافت و فرزندانش نيز بهمان راه رفتند صورت پذيرد. در اينجا سخن خود را درباره تشريح سياست والاى اهل بيت پايان ميدهيم. در اين صورت اگر امام حسن (ع) از اين رويه عالى انحراف مى جست و راه سركشان را مى پيمود و به مداهنه و سازش مى پرداخت و اموال مسلمانان را به مصرفى ديگر ميرسانيد هرگز حكومت به پسر هند نمى رسيد تا براى رسيدن بحكومت و حفظ آن بهمه راه هاى ناروا برود ولى امام نگهبانى اسلام و حفظ ارزشها و معنويت و آينده اسلام را برگزيد و روش پيامبر و پدرش را پيمود همان روشى كه با هيچ طريقى جز صراط اسلام سازگار نبود.

اكنون بايد بپاسخ ناقدين صلح امام توجه كرد كه مى گويند چرا امام شهادت را اختيار نكرد و شايسته بود كه او هم مانند برادرش سيد الشهداء (ع)

در راه مبارزه با بنى اميه پيكار كند تا كشته شود و ما بهنگام بحث درباره موقعيت امام حسين (ع) در مسئله صلح، پاسخى مفصل و گسترده بچنين انتقادهائى خواهيم داد.

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:279

(1)

نوشته و بعد امام شرايط صلح را بيان فرموده است. وى نام بعضى مآخذ تاريخى را هم در كتاب خود آورده است. يعقوبى در 2/ 192 تاريخ خود مى نويسد: وقتى كه امام ديد سپاهيانش پراكنده شدند و توانائى جنگ ندارد با معاويه صلح كرد و ديگران همچنين نوشته اند.

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:282

زيرا ترسيد مردم عراق دوباره به افكار خود بازگردند و بيدار شوند و ميدانست كه آنها زود تغيير رأى ميدهند و ممكن است دوباره آماده جنگ شوند و دليل ديگرى كه ثابت مى كند معاويه تقاضاى صلح كرده است سخنان امام است كه ضمن خطبه خود در مدائن فرمود:

«آگاه باشيد كه معاويه بما پيشنهادى داده كه در آن عزت و انصاف وجود ندارد».

(1) در هر صورت بررسى اين مسأله ضرورتى ندارد زيرا اگر امام تقاضاى صلح كرده باشد گناهى بر او نيست، چون پراكندگى و خيانت سپاه و گرفتاريهاى فراوانى كه امام را در بر گرفته بود حضرتش را براى چنين پيشنهادى ناگزير مى ساخت و اگر معاويه در پيشنهاد صلح پيشدستى كرده باشد بازهم بدون اشكال است زيرا علل و عوامل صلح را بطور كلى بيان داشتيم و نقطه ابهامى باقى نگذاشتيم، آنچه اكنون مهم است بيان مقررات صلح است كه از طرف امام پيشنهاد گرديد.

مورخين در بيان شرايط صلح اختلافاتى فراوان دارند و گفتار آنها در اين باره مختلف است و ما بعضى گفته هاى آنها را در زير مينگاريم:

1- بعضى مورخين نوشته اند كه امام، عمرو بن سلمه همدانى و محمد اشعث كندى را برسالت نزد معاويه فرستاد تا از نظرات معاويه آگهى يابند و معاويه نامه اى به اين شرح بوسيله آنها براى امام فرستاد:

«بسم

اللّه الرحمن الرحيم، اين نامه به حسن بن على از طرف معاوية بن ابى سفيان نوشته مى شود:

من با تو صلح مى كنم كه حكومت مسلمانان پس از من بتو برسد و در اين پيمان خدا و رسولش را به استوارترين پيمانها گواه مى گيرم، عهدى كه خداوند به محكم ترين روى از بندگانش بگيرد

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:283

و تعهد مى كنم كه هرگز دشمنى و مخالفتى با تو نكنم و زيانى نرسانم و هر سال يك مليون درهم از بيت المال بتو پردازم و ماليات ناحيه پسا و دارابگرد را بتو واگذارم كه كارگزارانت آن را وصول و بدستور تو مصرف كنند».

(1) اين عهدنامه را، عبد الله بن عامر و عمرو بن سلمه كندى و عبد الرحمن بن سمره و محمد اشعث كندى گواهى كردند و در ماه ربيع الآخر سال چهل و يك هجرى نوشته شد.

طبق اين نامه، معاويه در برابر امام، در سه مورد تعهد كرده است:

1) خلافت پس از او به امام واگذار شود.

2) هر سال مبلغ يك مليون درهم به امام پرداخت گردد.

3) ماليات دو بخش از نواحى فارس به امام واگذار شود تا كارگزاران امام آنها را دريافت كنند.

امام اين نامه را دريافت داشت و يكى از مردان بنى عبد المطلب را بنام عبد الله بن حارث بن نوفل كه خواهرزاده معاويه بود، به نزد معاويه فرستاد و به او فرمود به پيش دائيت برو و به او بگو اگر مسلمانان در امان خواهند بود با تو صلح مى كنم.

عبد الله به پيش معاويه رفت و پيغام امام را رسانيد و گفت امام، خواستار در امان بودن همه مسلمانان است، معاويه اين شرط را پذيرفت

و نامه سفيدى را امضاء كرد و گفت امام هر شرطى را كه ميخواهد در اين نامه بنويسد. عبد الله اين نامه را كه متضمن اختيارات تام امام در بيان شرايط صلح بود با خود آورد و امام شرايط صلح را در آن نوشت و ما شرايط پيشنهادى امام را با بررسى روايات مختلفى كه در اين باره شده است بيان مى داريم زيرا اختلافى در اصل اين جريان وجود ندارد و فقط دكتر طه حسين درباره آن اشكال

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:284

كرده است «1».

(1) 2- گروهى از جمله طبرى و ابن اثير، جريان را به گونه اى ديگر آورده اند كه خلاصه آن چنين است:

امام نامه اى بمعاويه نوشت و شرايطى براى صلح پيشنهاد كرد كه چنانچه آنها را بپذيرد و اجرا كند صلح برقرار شود وگرنه پذيرفته نشود، معاويه نامه امام را گرفت و پيش خود نگه داشت.

پيش از رسيدن اين نامه، معاويه نامه سفيد امضائى براى امام نوشته بود تا هرگونه شرايطى را كه براى صلح ميخواهد در آن بنويسد و امام در اين نامه سفيد شرايط بيشترى مرقوم داشت و آن را نزد خود نگه داشت و چون خلافت به معاويه رسيد امام از او خواست كه به شرايط اخير صلح رفتار كند ولى معاويه گفت، من همان شرايطى را مى پذيرم كه طى نامه پيشين مقرر داشته بودى و امام حسن (ع) فرمود بايد طبق پيمانى كه بستى و تعهدى كه كردى همه شرايطى را كه پذيرفته اى اجرا كنى، در اين مورد اختلافى پديد آمد ولى معاويه به هيچ كدام از شرايط صلح وفا نكرد «2».

در اين روايت هيچ گونه اشاره اى بشرايط امام در مرحله نخستين و

شرايط ديگر آن حضرت در نامه سفيد امضاء، نشده است فقط ابو الفداء در تاريخ خود به شرايط نخستين امام اشاره ميكند و ميگويد:

«حسن (ع) نامه اى به معاويه نوشت و براى صلح شرايطى قائل شد و گفت اگر اين شرايط را بپذيرى من سخنت را مى شنوم و فرمان ميبرم!! معاويه هم اجابت كرد. پيشنهاد حسن (ع) اين بود كه موجودى بيت المال كوفه به او واگذار شود و ماليات دارابگرد از نواحى فارس متعلق به او باشد و هرگز معاويه على (ع) را دشنام ندهد. معاويه حاضر نشد كه از دشنام على (ع) دست بردارد، امام از او خواست

______________________________

(1)- الفتنة الكبرى 2/ 200

(2)- الكامل 3/ 205، طبرى 6/ 93

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:285

كه لااقل در حضور او به پدرش ناسزا نگويند، معاويه اين شرط را پذيرفت ولى به آن هم وفا نكرد «1».

(1) ولى گفته ابن اثير و طبرى درست بنظر نمى آيد زيرا اگر شرايط اخير امام داراى اهميت بوده است، چرا به آنها اشاره اى نشده و در تاريخ ذكر نگرديده است و اگر از آن شرايط بايد چشم بپوشيم با وجود بى خبرى معاويه و عدم اقرار او به چنين مقرراتى، چه لزومى به تثبيت آنها بود، علاوه بر اين، معاويه در چنان موقعيتى آماده بود كه هرگونه پيشنهاد امام را بپذيرد.

(2) 3- ابن عبد البر چنين نقل مى كند كه «امام نامه اى به معاويه نوشت و گفت بشرطى خلافت را به او وامى گذارد كه هيچ يك از مردم مدينه و حجاز و عراق را كه در زمان پدرش بر ضد معاويه اقدامى كرده اند مورد تعقيب قرار ندهد. معاويه از اين پيشنهاد بشدت شادمان شد ولى گفت

ده نفر را از اين گروه هرگز امان نخواهم داد و ضمن نامه اى به امام اظهار داشت كه من عهد كرده ام هرگاه بر قيس بن سعد دست يابم زبان و دست او را ببرم، امام در پاسخ او نوشت چنانچه بخواهى قيس يا ديگرى را بميزانى كم يا زياد آزار برسانى هرگز با تو بيعت نخواهم كرد، معاويه هم نامه سفيد امضائى براى حسن (ع) فرستاد و گفت آنچه ميخواهى در اين نامه بنويس كه من خواهم پذيرفت و با اين وضع صلح برقرار شد و امام شرط كرد كه خلافت پس از معاويه به او برسد و معاويه همه اين مقررات را قبول كرد» «2».

بر طبق اين روايت معلوم مى شود كه مهمترين شرط امام در قبول صلح، امنيت همه ياران او و پدرش بوده و چنين شرطى در صدر

______________________________

(1)- تاريخ ابى الفداء 1/ 192

(2)- الاستيعاب 1/ 370

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:286

مهمترين مقررات صلح بيان شده است و اما اينكه صلح بدين گونه برقرار شده است درباره اش بايد ترديد داشت.

(1) 4- گروهى از مورخين عقيده دارند كه امام و معاويه طبق پيمان نامه اى بشرح زير با يكديگر صلح كردند:

بسم اللّه الرحمن الرحيم «اين صلح نامه اى است كه بموجب آن حسن بن على بن أبي طالب با معاوية بن ابى سفيان صلح مى كند و مقرر ميدارد كه بشرطى حكومت مسلمانان را به او وامى گذارد كه طبق فرمان خدا و سنت پيامبر و روش خلفاى شايسته اش عمل كند و پس از خود كسى را بخلافت مسلمين انتخاب نكند و تعيين خليفه را بشوراى مسلمانان واگذارد و همه مسلمانان در سرزمين خدا در شام و عراق و حجاز

و يمن امنيت يابند و ياران و شيعيان على و مالها و زنان و فرزندانشان در امان باشند.

و معاوية بن ابى سفيان بايد در اين پيمان در گرو عهد و ميثاق الهى باشد پيمانى كه خداوند هر يك از بندگانش را به اجراى آن ملزم ميدارد و هرگز نبايد نسبت به حسن (ع) و برادرش حسين (ع) و هيچ كدام از فرزندان پيامبر در پنهان و آشكارا آزارى روا دارد و توطئه اى بچيند و هيچ كس را در ميهن اسلامى به وحشت و هراس بكشاند و جمعى بر اين پيمان گواهى دادند و خداوند بهترين گواهست» «1».

اين صلح نامه با بهترين صورتى چگونگى صلح را كه متضمن مقرراتى مهم در حفظ مصالح مسلمانان است بيان ميدارد ولى ما ترديد داريم كه همه مقرراتى كه امام تعيين كرده است در اين نامه ذكر شده باشد. بنابراين ما همه شرايطى را كه مورخان ياد كرده اند بيان ميداريم، اگر چه همه آنها تمام مقررات صلح را بيان نكرده و فقط

______________________________

(1)- فصول المهمه ابن صباغ ص 154، كشف الغمه اربلى ص 170، البحار 10/ 115، فضائل الاصحاب ص 157، الصواعق المحرقه ص 81.

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:287

بذكر بعضى از آنها پرداخته اند و ديگر شرايط را مورخين ديگر نوشته اند ولى همگى اقرار دارند كه تمام مقررات صلح را نقل نكرده اند.

(1) اينك مجموعه شرايط:

1- واگذارى خلافت بمعاويه بشرطى كه بكتاب خدا و سنت پيامبر «1» و روش خلفاى شايسته عمل كند «2».

2- معاويه حق ندارد براى خود جانشينى برگزيند و پس از او خلافت به حسن «3» و بعد از او به حسين بايد برسد «4».

3- همه مردم در هر رنگ و نژادى كه

هستند از امنيت كامل برخوردار باشند و معاويه بايد از آنچه پيشتر كرده اند درگذرد و هيچ كس را ببهانه دشمنى هاى گذشته كيفر ندهد و با مردم عراق بخشونت رفتار نكند «5».

4- معاويه حق ندارد خود را امير المؤمنين بنامد «6».

5- در حضور معاويه اقامه شهادت نشود «7».

6- به امير المؤمنين دشنام ندهد «8» و از حضرتش جز به نيكى ياد نكند «9».

______________________________

(1)- اين ماده در پيمان نامه اى كه بيان كرديم ياد شده و ابن ابى الحديد در شرح نهج البلاغه 4/ 8، آن را آورده است.

(2)- البحار 10/ 115، النصائح الكافيه چاپ دوم ص 159 كه از كتاب فتح البارى و صحيح بخارى نقل شده است.

(3)- الاصابه 1/ 329، طبقات الكبراى شعرانى ص 23، حيات الحيوان دميرى 1/ 57، تهذيب التهذيب 2/ 229، تهذيب الاسماء و اللغات 1/ 199، ذخائر العقبى ص 139، الامامة و السياسة 1/ 171، ينابيع الموده ص 293 و در اين كتاب آمده است كه خلافت بعد از معاويه به آراء شوراى مسلمين باشد.

(4)- عمدة الطالب جمال حسنى ص 52

(5)- دينورى ص 200، مقاتل الطالبيين ص 26

(6)- تذكرة الخواص ابن جوزى ص 206

(7)- اعيان الشيعة 4/ 43

(8)- نفس المصدر

(9)- مقاتل الطالبيين ص 26، شرح نهج البلاغه 4/ 15

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:288

(1) 7- حق هر ذيحقى را به او برساند «1».

8- شيعيان على (ع) در هركجا كه هستند در امان باشند و متعرض آنها نگردد «2».

9- بين فرزندان مقتولينى كه در جنگ هاى جمل و صفين جزء سپاهيان على (ع) بوده اند يك مليون درهم تقسيم كند و اين مبلغ را از ماليات دارابجرد بپردازد «3».

10- موجودى بيت المال كوفه را به امام بپردازد

«4» و وامهاى او را ادا كند و هر سال صد هزار درم به امام بدهد «5».

11- هرگز به امام حسن (ع) و برادرش حسين (ع) و هيچ يك از خاندان پيامبر در آشكارا و نهان ستمى و آزارى نرساند و هيچ كس را در سرزمين هاى اسلامى به وحشت نيندازد «6».

اين ها مقررات و مواد صلحى بود كه مورخان ياد كرده اند اما اينكه آيا امام همه اين مواد يا برخى از آنها را ياد كرده است بحثى است كه بايد مورد بررسى قرار گيرد و ما قبل از آنكه به تحليل و تحقيق اين مقررات بپردازيم بايد بدانيم كه اين صلح در كجا برقرار شد و چه وقت مقررات آن اجرا گرديد.

(2)

منظور گروه اخير اين بوده كه در اين سال مسلمانان پس از تفرقه و پراكندگى به اتحاد گرائيده اند ولى بنظر ما اين نامگذارى كاملا بر خلاف حقيقت است زيرا در اين سال بود كه مسلمانان گرفتار بزرگترين شر تاريخ شدند و فتنه ها همچون پاره ابرهاى سياه بر آنها سايه افكند و حقايق دين دگرگون

______________________________

(1)- تاريخ الخميس 2/ 323، دائرة المعارف بستانى 7/ 38

(2)- تذكرة الخواص ص 206

(3)- تاريخ ابى الفداء 1/ 193

(4)- تهذيب التهذيب 2/ 229 و در كتاب استيعاب آمده است كه امام در جمادى الاول سال 41 هجرى خلافت را بمعاويه واگذار كرد و كسانى كه ميگويند صلح در سال چهلم هجرى اتفاق افتاد اشتباه كرده اند، در تاريخ سينا آمده است كه امام در 26 ربيع الثانى سال چهل و يك هجرى از خلافت كناره گيرى كرد.

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:290

گرديد و سنت هاى اسلامى عوض شد و خلافت اسلامى به مسير دردناكى منتقل شد و از ستمكارى به ستمكار ديگرى به وراثت رسيد تا بدانجا كه ميهن اسلامى در موجى از خون و ستم و جنايت فرو رفت (1) چنانكه جاحظ ميگويد: «در اين سال معاويه بر مسند پادشاهى تكيه زد و قدرت خود را بر باقيمانده اعضاى شورى و انبوه مسلمانان مهاجر و انصار تحميل كرد، پس اين سال را نبايد (سال اتحاد همگانى) (عام الجماعة) ناميد بلكه بايد آن را سال پراكندگى و قهر و زور ناميد، سالى كه امامت اسلامى به پادشاهى كسرى و مقام قيصر تبديل يافت «1».»

در اين سال دروازه خلافت بر هر دو پاشنه اش بروى معاويه كسراى عرب بازشد و همه گونه ستم و جنايت بمردم رو آورد

و مسلمانان مخصوصاً شيعيان على (ع) به چنان رنج و گرفتارى و اندوه و جنايتى گرفتار آمدند كه تاريخ نظير آن را بياد ندارد.

ابن ابى الحديد درباره جريانات پس از صلح مى نويسد «هيچ كس از مؤمنان باقى نماند مگر آنكه از مرگش مى هراسيد و در سرزمينها فرارى بود و پناهگاهى پيدا نمى كرد» آيا با وجود چنين ستم همه جائى و همگانى سزاوار است كه چنين سالى را سال يگانگى و دوستى بناميم؟

(2)

بمصرف مصالح مسلمين برسد.

شرط ديگر هم بعيد بنظر ميرسد زيرا امام هرگز نياز و احتياجى بمال معاويه نداشت و اگر هم چنين شرطى از طرف امام پيشنهاد شده باشد مانعى براى امام ندارد، زيرا گرفتن حق مسلمانان از فرمانروايان ستمكار كارى لازم است چنانكه در اين باره بتفصيل در پاسخ به اعتراض بمسئله سفر امام بدمشق سخن خواهيم گفت و بگفته بعضى مورخان، اين دو شرط را معاويه در مراحل نخستين صلح تعهد كرده و ديگر مورخين، چنين شرايطى را از جانب امام دانسته اند.

بهر حال هدف از شرايطى كه امام در قبول صلح ارائه فرمود، ايجاد امنيت همگانى براى مسلمانان و دعوت آنها به بيدارى و رهائى از استبداد بنى اميه بود و همچنين نشان ميداد كه امام همچنان حق شرعى خود را كه خلافت اسلامى است براى خود ثابت مى داند و معاويه را مردى غاصب مى شمارد و هيچ گاه از حق مسلم امامت خود چشم نمى پوشد. اينك شرايط صلح را بدين شرح بررسى مى كنيم:

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:292

(1)

را كه بنام دين بر چهره زشت و سياهش انداخته بود پاره كرد.

(2)

و مسكنت بوجود آيد چنانكه پيامبر فرمود:

«من مأمورم كه صدقات را از توانگران شما بازگيرم و بمستمندان بپردازم».

در اين زمينه امام حسن (ع) نمى خواست كه صدقات را بگيرد زيرا صدقه بر خاندان پيامبر حرام بود و از طرفى چون صدقه، اختصاص به مستمندان و گرسنگان و سيه روزان داشت، امام حاضر نبود از چنين بودجه اى براى شيعيان خود استفاده كند و بهتر آن ديد از خراج

______________________________

(1)- دارابگرد سرزمين وسيعى در حدود اهواز است كه بوسيله مسلمانان گشوده شد.

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:296

دارابگرد كه زمينهاى آن از اراضى مفتوح العنوه است بهره گيرد و بدون منع شرعى درآمد اين اراضى را به شيعيان اختصاص دهد و مسلم است كه امام حق چنين تصرفى را بنفع مصالح اسلامى دارد.

(1)

صلح بود كه از طرف امام ارائه شد و بررسى آنها از كمال عقل و انديشه نافذ آن حضرت حكايت مى كند كه توانست بدين وسيله بر دشمن فريبكارى چيرگى يابد و ماهيت واقعى او را بمردم بشناساند، چنانكه مرحوم آل ياسين درباره اين پيمان نامه مى نويسد:

«بررسى مواد پيمان نامه صلح و مقرراتى كه از طرف امام تعيين شد، بشايستگى ما را از احاطه علمى امام و آگاهى دقيق آن جناب باخبر مى سازد و بخوبى نشان ميدهد كه چگونه امام بشرايط دقيق سياستى راستين توجه داشته و ديپلماسى آگاهانه اى را رعايت

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:297

فرموده است، و اگر اجراى چنين سياستى را كسى ديگر در بين ملت و مملكت خود با شرايطى هم نظير متعهد مى شد بدون شك در رأس سياستمداران بزرگ و انديشمندان دقيق النظر قرار مى گرفت و هرگز به سستى رأى و شكست اجتماعى متهم نمى گرديد و بلكه بر هر گونه ترديد و اشتباهى در ترسيم نقشه هاى اجتماعى فائق مى آمد و بدرستى نشان ميداد كه با شايستگى فكرى هيچ گونه موقعيتى را در زمينه عملى از دست نداده و از سرگردانيها و سستى ها بكنار رفته است و تعيين همين شرايط بزرگترين دليل انديشه رساى امام است كه براى نگهبانى مردمش در حال آينده، تدبيرى راستين و عميق و نيكو بكار برده و مقررات پيمان صلح را در برابر دشمن نابكارى بدرستى ارائه فرموده است «1».

______________________________

(1)- صلح الحسن ص 257

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:299

(1)

رعايت صلح و مسالمت را ضرورى ميدانست و عقيده داشت كه در موقعيت نابسامان و از هم پاشيدگى سپاه عراق، وقوع جنگ با معاويه بسود مسلمانان نيست و معاويه ميدان بيشترى براى زشتكارى هاى خود مى يابد و ضربه هاى هولناكترى و پيكره مجتمع مسلمين وارد مى سازد.

و ما طى فصلهاى گذشته از خيانتهاى رسواى سران سپاه عراق سخن گفتيم و بيان داشتيم كه چگونه به سپاهيان معاويه مى پيوستند و يا در نهان با معاويه پيوند و پيوستى خائنانه داشتند و حاضر بودند كه امام را ترور كنند و يا دست بسته تسليم معاويه نمايند و با چنين وضع سياه و دردناكى چگونه امام ميتوانست به پشت گرمى اين سپاهيان خيانتكار و فرصت طلب بجنگ با معاويه اقدام كند.

امام حسين (ع) كه شخصاً اين صحنه اندوه بار را بمعاينه ميديد و حوادث تلخى را كه برادرش به آن گرفتار بود از نظر ميگذرانيد بخوبى ميدانست كه به اميد اين سپاهيان از هم پاشيده و خائن و تبهكار هرگز نميتوان با معاويه جنگيد و بر او پيروز شد و بهمين سبب اقدام برادرش را در پذيرش صلح تأييد مى كرد و هرگز با نظر امام مخالفت نمى نمود.

ولى برخى از مورخين گمان ميبرند كه امام حسين (ع) از اقدام

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:302

برادرش ناخشنود بوده و به امام گفته است:

«ترا بخدا پيشنهاد معاويه را مپذير و روش پدرت را ترك مكن».

(1) و امام حسن (ع) در جوابش گفت: «من در اين كار از تو داناترم» «1».

و همچنين گفته اند كه امام حسن (ع) به پسر عمويش عبد الله ابن جعفر فرمود:

«من فكرى بنظرم رسيده و دوست دارم كه تو هم از آن پيروى كنى».

عبد الله گفت چه بنظرت رسيده؟ امام فرمود «ميخواهم بمدينه بروم و در آنجا اقامت گزينم و خلافت را بمعاويه واگذارم، زيرا فتنه ها بدرازا كشيد و خونها ريخته شد و پيوندها گسسته شد و مرزها ناآرامى يافت» «2».

پسر جعفر، سخن امام را پذيرفت و گفت:

«خداوند ترا از امت محمد پاداش نيكو دهد، منهم با تو هستم».

بعد امام بدنبال حسين (ع) فرستاد و وقتى كه آمد به او گفت:

«من اراده اى دارم و دوست دارم كه تو هم آن را بپذيرى».

حسين (ع) گفت چه اراده اى داريد؟

امام نظر خود را همچنانكه به عبد الله بن جعفر بيان داشته بود به برادرش نيز اظهار كرد:

حسين (ع) خشمگين شد و گفت:

«پناه بخدا، اگر پدرت را در آرامگاهش تكذيب كنى و سخن معاويه را بپذيرى».

امام حسن (ع) از سخن برادرش ناراحت شد و گفت:

______________________________

(1)- اسد الغابه و غيره

(2)- تاريخ ابن عساكر 4/ 21

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:303

«بخدا قسم هر چه گفتم با آن مخالفت كردى، بخدا قسم ميخواهم كه ترا در خانه اى بيندازم و درش را گل كنم، تا اين كار تمام شود».

وقتى كه حسين (ع) ديد برادرش خشمگين شد و در اجراى صلح پافشارى ميكند، بناچار تغيير عقيده داد و بنرمى گفت:

«تو بزرگترين پسران على (ع) و جانشين او هستى و ما پيرو انديشه تو هستيم، آنچه ميخواهى بكن» «1».

(1) بدون شك اين روايت تاريخى نادرست و ساختگى است زيرا امام حسين (ع) به عواملى كه برادرش را بقبول صلح وادار كرد آگاه بود و رأيش كاملا با نظريه امام موافق بود و هرگز مخالفت و اختلافى در اين باره نداشت، چنانكه وقتى امام حسن (ع) بقبول صلح تن درداد،

گروهى از سرداران و سرشناسان سپاه بحضور امام حسين (ع) آمدند و از او خواستند كه صلح با معاويه را نقض كند و با او بجنگ پردازد ولى امام حسين (ع) پيشنهاد آنها را نپذيرفت و چنانچه نظرش مخالف رأى امام بود، پيشنهاد آنها را قبول ميكرد.

وقتى هم كه امام حسن (ع) از دنيا رفت، عده اى از بزرگان عراق نامه هائى براى امام حسين (ع) نوشتند و از آن حضرت خواستند كه بر ضد معاويه انقلاب كند ولى امام در پاسخ آنها فرمود:

«تا معاويه زنده است هيچ اقدامى نمى كنم و هنگامى كه مرد در اين باره مى انديشم» «2».

خوددارى حسين (ع) از جنگ تا وقتى كه معاويه زنده بود بروشنى نشان ميدهد كه امام، برقرارى صلح موقت با او را ضرورى

______________________________

(1)- تاريخ ابن عساكر

(2)- ارشاد مفيد و ديگر كتب.

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:304

ميدانسته است زيرا قيام بر ضد معاويه و قربانى شدن در جنگ با او هيچ گونه سودى نداشت چون معاويه با فريبكاريهاى خود چنانكه پيشتر گفتيم مسير انقلاب را منحرف ميكرد و حتى از آن بنفع خود بهره ميبرد.

(1) ولى در اين هم شكى نيست كه امام حسين از صلح با معاويه غمى بزرگ در دل داشت چنانكه برادرش حسن (ع) هم از اين ماجرا بسختى رنج ميبرد ولى آنها با چنان شرايطى جز قبول صلح چاره اى نمى يافتند و توان جنگ با معاويه را نداشتند.

دليل نادرستى خبرى كه مورخان درباره مخالفت امام حسين با صلح برادرش آورده اند اين است كه ميگويند امام حسن به برادرش گفت «به هر كارى كه دست زدم تو مخالفت كردى».

سستى و نادرستى اين سخن كاملا روشن است زيرا اين گفته بيانگر

مخالفت صريح امام حسين با نظرات برادرش امام حسن است در صورتى كه اين دو برادر هر دو در دامان پيامبر تربيت يافته اند و شارع اسلام چنان مكارم اخلاق و روش راستين حيات را به آنها آموخته بود كه نمونه كاملى از اخلاق عظيم پيامبر بودند و در اين صورت چگونه حسين (ع) با برادرش در امرى كه متضمن مصالح عاليه مسلمانان بود مخالفت ميكرد.

امام حسين (ع) هميشه مقام برادرش را بزرگ مى شمرد و بتجليل مقامش مى پرداخت و هرگز بر خلاف نظرش رفتار نمى كرد چنانكه امام باقر (ع) در اين باره ميفرمايد:

«حسين بمنظور احترام برادرش حسن هرگز در برابر او سخن نمى گفت» «1».

با چنين احترامى كه حسين (ع) درباره برادرش رعايت ميكرد

______________________________

(1)- مناقب ابن شهر آشوب 2/ 143

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:305

آيا سزاوار است كه بگوئيم حسن (ع) به برادرش گفت، به هر كارى كه دست زدم تو با آن مخالفت كردى!!

(1) دكتر طه حسين هم، اين خبر دروغين را در كتابش آورده و ميگويد «حسين (ع) از صلح برادرش ناخشنود بود و با آن مخالفت ميكرد تا آنجا كه امام حسن ميخواست او را بزنجيرى آهنين بكشد و تا انجام صلح او را همچنان مقيد نگه دارد!!» و مى افزايد كه «حسين از اقدام به صلح عيبجوئى ميكرد زيرا آن را مخالف روش پدرش ميدانست» و بالاخره ميگويد «امام حسين ديد ناچار است كه از نظر برادرش پيروى كند و بدين جهت اطاعت نمود ولى در مدينه پس از چند سال كه از صلح گذشت، امام حسين (ع) بشدت مشتاق جنگ بود و بدنبال فرصتى مى گشت كه جنگ را دوباره آغاز كند» «1».

و اينكه گفته

است «امام حسين با صلح برادرش مخالفت مى كرد تا بدانجا كه امام حسن او را تهديد كرد كه بزنجير آهنينش خواهد كشانيد و علت مخالفت حسين (ع) اين بود كه صلح را با روش پدرش مغاير ميديد» سخنى نادرست است زيرا اگر امام حسين از صلح برادرش ناراضى بود، دعوت مردم كوفه را پس از اجراى صلح مى پذيرفت و بجنگ با معاويه برمى خاست و يا پس از شهادت برادرش بر ضد معاويه انقلاب ميكرد، علاوه بر اين اگر صلح امام مخالف روش امير المؤمنين بود، حسين (ع) حتى يك لحظه سكوت نمى كرد، زيرا خاموشى در اجراى حق نمودار ترس و معصيت است و خود امام حسن هم بر خلاف روش پدرش كه همان سنت رسول الله است اقدامى نميكرد و صلح را نمى پذيرفت.

البته حسين (ع) شوقى فراوان بجهاد داشت چنانكه تشنه اى

______________________________

(1)- الفتنة الكبرى 2/ 213 و اين روايات را استاد محمود عقاد در كتاب ابى الشهداء نادرست دانسته است.

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:306

به آب نيازمند باشد و غمى بزرگ بر دلش سنگينى ميكرد ولى در اين اندوه جانكاه تنها نبود و برادرش هم در همه اين دردها و ناكاميها با او همراه بود و هر دو با هم بسختى و تلخى، شكيبائى ميورزيدند و منتظر فرصتى بودند كه بر حكومت بنى اميه برشورند ولى فرصتى كه پيروزى حتمى در بر داشته باشد مادامى كه معاويه زنده بود بدست نمى آمد و جنگ معاويه زيانهاى فراوانى را براى اسلام و مسلمين ببار مى آورد.

(1) در اينجا يك مسئله ديگر باقى مى ماند كه ما اشاره اى بآن در علل صلح نكرديم، مسئله اى كه ناقدين صلح روى آن پافشارى مى كنند و ميگويند

چرا امام حسن با وجود نداشتن ياران فراوان بجنگ با معاويه نپرداخت، زيرا در اين صورت او هم مانند برادرش حسين بمقام شهادت نائل مى آمد و ما پاسخ اين شبهه را به پيشواى بزرگ علمى اسلامى جناب آية الله فقيد سيد عبد الحسين شرف الدين واميگذاريم زيرا آن مرحوم در مقاله اى تحت عنوان (انقلاب حسين دست آورد صلح حسن) پرده از اين راز برداشته است و اين مقاله كه در جرايد محلى عربى نشر يافت پاسخگوى اين مسأله است كه در زير بشرح آن ميپردازيم:

«از مدتى پيش در نظر داشتم به بررسى صلح امام حسن بپردازم و شبهه اى را كه در دل بعضى افراد كم مطالعه و ناآگاه از مسائل تاريخى پديد آمده برطرف كنم زيرا بيشتر مردمان بمصادر اصيل علمى درباره شناخت خاندان پيامبر مراجعه نمى كنند و خضوع آنها را در حال سختى و آسودگى در برابر مبدأ اعلاى آفرينش در نمى يابند همان مبدأ مقدس و متعالى كه خاندان پيامبر به اطاعت او اهتمامى تمام داشتند و جان خود را در راه او فدا مى كردند و سراپا مطيع فرمان خداوند بودند و آنجا كه خدا ميخواست دست بر هم

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:307

مى نهادند و بخواست او در موقعيتى ديگر دست بمبارزه مى گشادند.

(1) من در پى فرصتى بودم كه اين شبهه را از اقدام حضرت ابى محمد الحسن فرزند پيامبر در مورد صلح برطرف سازم و با دلايل علمى، حقيقت را بيان سازم و پرده از چهره اين واقعيت بردارم ولى گرفتاريهاى سنگينى كه بر دوش ميكشيدم مرا از انجام اين وظيفه بازميداشت ولى اكنون بطور اختصار به اين مسئله حساس اشاره ميكنم و بدفع اين

شبهه ميپردازم اميد آنكه سخن من بصورت دانه اى درآيد كه درختى بارور از آن برخيزد و فرصتى پيش آيد كه نگارندگان آزاد با قلمهاى تيز و پرتوان خود به همراه انديشمندان بزرگ به روشنگرى حقايق بپردازند.

اتفاقا اين شبهه پيشينه دار است و در زمان امام هم گروهى افراد كوته انديش از ياران حضرت حسن بصلح امام اعتراض داشتند و امام را بخاطر نجنگيدن با معاويه سرزنش ميكردند تا بدانجا كه خطر قتل امام پيش آمد و عده اى از ياران امام بحضورش آمدند و خشن ترين سلامها را به او دادند و گفتند «سلام بر تو اى خوار كننده مؤمنان».

البته ميتوانيم عذر آنها را در شدت احساسات و حرارت نيروى حماسى آنها بدانيم كه بر نيروى خردشان غلبه كرده بود و بسختى طرفدار جنگ بودند و مصالح عمومى را در استقرار صلح درك نمى كردند.

ممكن هم هست چنين باشد ولى ما نميخواهيم عذر آنها را بپذيريم بلكه مقصودمان بررسى و بيان شبهه است و ميخواهيم آن را از زبان دوست و دشمن درگاههاى مختلف مورد مطالعه قرار دهيم و ثابت كنيم كه ايراد چنين شبهه اى زائيده ناآگاهى و عدم احاطه بمسائل اساسى است.

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:308

(1) ما بهنگامى كه صلح و جنگ امام را در ميزان يك بررسى درست اندازه مى گيريم مى بينيم كفه صلح كاملا بر جنگ برترى دارد و معيارهاى دقيق علمى به آن اعتبار مى بخشد و چنانچه مسأله را از نظر مادى و يا از نظر روانى بسنجيم لزوم صلح از هر جهت ضرورى مينمايد.

از نظر مادى كه نگاه كنيم مى بينيم كه امام حسن به همراهى سپاهيان سست عنصر و بيچاره اى مى جنگد كه قبل از نبرد آماده

فرارند و چگونه امام ميتواند به اميد چنين نيروى از هم پاشيده اى با معاويه بجنگد، معاويه فريبكارى كه حتى توانست بر ارتش امير المؤمنين پيروز شود در صورتى كه سپاهيان على (ع) داراى چنان معنويتى بودند كه زمين در زير پايشان ميلرزيد و امتيازات ديگرى نيز داشتند كه سپاهيان امام حسن فاقد چنان معنويت ها و مزايائى بودند.

در اينجا ميتوان گفت كه شايسته بود امام حسن با وجود همين شرايط نبرد كند تا شهيد شود و با افتخار جان سپارد ولى در اينجا دقت نظرى در شناخت موقعيت آن زمان لازم است و با يك بررسى كامل در مى يابيم كه در آن روزگار با فريب كاريهاى معاويه چهره شهادت مسخ مى شد و معاويه به آن رنگ خروج بر ضد مسلمانان و اخلال گرى در نظم اجتماعى مسلمين مى داد زيرا در آن وقت يك ملاك راستين حقيقى براى شناخت واقعيتها وجود نداشت تا قربانى شدن و فداكارى كردن اثر عميق خود را در افكار و اذهان باقى بگذارد و در نتيجه خون شهيد بهدر ميرفت و نه تنها بى جهت ميمرد بلكه نام و اعتبارش هم بعنوان مرگى ديگر لوث مى شد.

در آن روزگار حيات اجتماعى اسلامى ديگرگون شده و بسود يك حكومت ستمكار تغيير جهت داده و نفع پرستى يك پادشاهى شكل گرفته از كناره خلافت اسلامى بهمه سوى چنگ انداخته بود،

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:309

اما معاويه با زيركى و فريبكارى خائنانه اش توانسته بود چهره شوم حكومت خود را در پرده فريبى از تظاهرات اسلامى و مظاهر مسلمانى چنان بپوشاند كه اكثريت مردم بواقعيت ننگين او پى نبرند.

در چنين وضعى امام حسن (ع) به دو علت چاره اى جز قبول صلح نداشت:

(1)

1- دنيا آنچنان بمعاويه روى آورده بود كه با كمك پول و فريب توانست پسر عموى امام را كه سردار سپاهش بود بفريبد و بسوى خود بكشاند.

2- اگر امام خود را بدامان مرگ مى انداخت و بشهادت ميرسيد معاويه چهره شهادت را منع ميكرد و حتى از آن بنفع خود بهره ميبرد.

در اين صورت چه نفعى مادى در كشته شدن امام حاصل مى شد جز اينكه معاويه از مرگ و حيات امام در صورت جنگ سود ميبرد. همين سياست اثربخش و نافذ امام بعقيده من بزرگترين دليل عظمت آن حضرت بود كه در خطرناكترين هنگامه اى كه اسلام بنابودى تهديد مى شد با اجراى آن توانست پرده سالوس از چهره زشت معاويه سركش و طاغوت خيانتكار تاريخ بردارد و اگر صلح امام نمى بود مردم از نهاد سياه معاويه و دودمانش آگاه نمى شدند و در آن صورت شهادت حسين (ع) همچنين اثر جاودانه اى پديد نمى آورد.

و اگر بخواهيم از جنبه معنوى مسئله صلح امام را بررسى كنيم بازهم مى بينيم كه مسلما كفه آن بر جنگ برترى دارد، زيرا حسن (ع) حكومت را بخاطر حكم روائى نميخواست بلكه هدفش از حكومت اصلاح حال امت و گسترش عدالت و آسايش در بين مسلمانان بود و گمان نمى كنم كه اين عقيده معنوى مخالفتى با دليل مادى صلح داشته باشد زيرا پدر و جد امام همچنين روشى را

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:310

داشتند و حسن (ع) كه ميراث بر حقايق اسلام بود از كانون روشنى الهام ميگرفت كه نفوذ و قدرت را بدون اجراى عدالت و خير به هيچ مى انگاشت.

(1) بهمين جهت براى حسن (ع) فرود از مقام خلافت بسيار آسان بود زيرا با شرايط موجود نمى توانست

به ايجاد خير و عدالت بپردازد و در سايه همراهى گروهى كه در گودال شهوات سرنگون شده بودند و خود را به پول معاويه ميفروختند امكان اجراى دادگرى براى امام نبود بلكه بر او واجب بود كه از خلافت دست بردارد و ميدان را براى بنى اميه خالى بگذارد، واقعيت انحرافى خود را نشان دهند و بدين ترتيب نقشه سياسى راستين امام اجرا شود و حق و باطل بدرستى و روشنى نمايان گردد.

پس آنها كه اجراى صلح را بر امام خرده ميگيرند هرگز احساس بيشترى از شخص امام نسبت بدردهائى كه او را فرا گرفته بود نداشتند.

بنابراين قربانى شدن و فداكارى مهم امام اين بود كه دردهاى فراوانى را در زمينه بركنارى از مقام خلافت تحمل نمايد و اعتراضهاى فراوانى را در راه وصول به هدفهاى مقدس و متعاليش بجان خريدارى كنند، پس فداكارى حسن (ع) از شهادت حسين (ع) اگر زيادتر نباشد كمتر نيست.

پس اگر از جنبه مادى و يا معنوى به بررسى اين مسأله بپردازيم در هر حال باين نتيجه ميرسيم كه صلح حسن (ع) از اساسى ترين مبانى قيام آزادى بخش حسين (ع) است و در نزد گروه اماميه هر دو فداكارى يكى است اگر چه مظاهر آنها مختلف و يا بظاهر مخالف باشد و بحق بايد گفت كه روز عاشورا دست آورد و نتيجه روز مدائن است.

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:311

(1) درود خداوند بر دو پيشواى جوانان اهل بهشت باد، خداوند بياد فداكاريهاى آنها به هر روز و هرگاه و در آينده مسلمانان را بهره مند سازد و اعراب و همه مسلمانها را تحت رهبرى و راهنمائيهاى آنان توفيق بخشد و در موقعيت دشوار كنونى

براه راستين آنها را هدايت فرمايد» «1».

با توجه به اين گفتار عالم بزرگ اسلامى مرحوم شرف الدين كه بدلايل محكم علمى استوار است بر ما مشخص مى شود كه اگر امام حسن (ع) در آن موقعيت سياه و خطرناك، جان خود را مى باخت و قربانى مى شد، شهادتش بدون نتيجه مى ماند و حقى پايدار نميشد و باطلى نابود نمى گرديد، زيرا معاويه با فريبكارى و نيرنگ بازيش مسئوليت را بگردن امام مى انداخت و خودش را در ارتكاب جرم تبرئه ميكرد و بمردم مى گفت (من حسن را بصلح دعوت كردم ولى او نپذيرفت و خواهان جنگ بود من ميخواستم كه او زنده بماند ولى او اراده قتل مرا داشت، نظر من اين بود كه خون مسلمانان ريخته نشود اما او ميخواست كه مردم در نبرد بين ما كشته شوند).

با ظاهرسازى و رياكارى شگفت انگيزى كه معاويه تا آن روز از خود نشان ميداد ميتوانست بدين گونه حقايق را وارونه نشان دهد در آن صورت شهادت امام بدون اثر و بى فايده ميماند.

اما شهادت جاودانه حسين (ع) با موقعيت زمان و مقتضيات آن روز كاملا موافق بود زيرا يزيد تبهكار همچون پدرش مشاوران نيرنگ باز و ديپلماتى مثل عمرو عاص و مغيرة بن شعبه و مانند آنها را در حاشيه دستگاه خود نداشت تا امور خلافتش را اداره كنند و از جهل و غرورش بكاهند و بدوران يزيد، اين دغلبازان مرده بودند و كسى از آنها باقى نمانده بود و در اين موقعيت مناسب بود كه

______________________________

(1)- روزنامه الساعه شماره مخصوص سيد الشهداء سال چهارم شماره 908 و مجله الغرى شماره مخصوص امام حسين سال نهم شماره 11

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:312

حسين (ع) نهضت

خود را آغاز كرد و قيام مقدس و خونينش عميق ترين و حتمى ترين نتايج را در سقوط حكومت بنى اميه ببار آورد.

پس صلح حسن (ع) و شهادت حسين (ع) بر اصول انديشه اى راستين استوار بود و از تعليمات آسمانى پيامبر الهام ميگرفت و اگر صلح حسن و انقلاب حسين نمى بود امروز از اسلام اسمى و از قرآن نامى و رسمى باقى نمى ماند، چنانكه كشاف الغطاء طى مقدمه اى كه بر جلد اول اين كتاب نوشته اند به اين حقيقت اشاره كرده و چنين گفته اند:

(1) «همچنانكه بر حسين (ع) واجب بود و چاره اى جز اين نداشت كه با طاغوت زمانش بجنگ برخيزد و در اين راه آنچنان بكوشد كه خود و يارانش كشته شوند و خاندانش كه يادگار پيامبر بودند به اسارت روند، همچنان از لحاظ فن سياست و لزوم پيروزى از جنبه درست انديشى صرفنظر از فرمان خداوندى و مشيت الهى بر امام حسن (ع) هم واجب بود و چاره اى جز اين نداشت كه با فرعون زمانش صلح كند و اگر صلح حسن و شهادت حسين نبود از اسلام اسم و رسمى باقى نمى ماند و همه كوششهاى پيامبر تباه مى شد و خيرها و بركتها و رحمتهائى كه براى مردم از آسمان آورده بود به نابودى ميگرائيد». بلى، اگر حسن (ع) صلح نميكرد و حسين (ع) به انقلاب نمى پرداخت، اسلام از بين ميرفت و پرچمش در هم پيچيده مى شد زيرا حسن (ع) با صلح خود معاويه را رسوا كرد و دشمنى پيشينه دار او را نسبت به اسلام و مسلمين نمايان ساخت و حسين با قربانى شدن جانگدازش حكومت بنى اميه را ساقط كرد و براى هميشه هر ستمگر مستبدى را

شكست داد و به هر مصلحى كه بخواهد بر ضد خودكامگى و ستمگرى قيام كند درس فداكارى آموخت.

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:313

(1)

را در آغاز بيانش ايراد كرد متوجه شد كه بزيان خود سخن گفته و براى تصحيح بيانش گفت «مگر اين امت»

سپس گفتار ناروايش را متوجه مردم عراق كرد و منظورش را از مبارزه بيان داشت و بصراحت گفت كه هدفش از جنگ، بچنگ آوردن حكومت بوده نه خونخواهى عثمان و با نهايت بى پروائى گفت:

«بخدا قسم، با شما جنگ نكردم براى آنكه نماز بخوانيد و روزه بگيريد و به حج برويد و زكاة بدهيد، زيرا شما خودتان اين كارها را مى كنيد، بلكه بدان جهت با شما جنگيدم كه بر شما حكومت كنم و خداوند هم اين مقام را اگر چه شما ناراضى هستيد بمن بخشيد».

سپس با كمال صراحت از پيمان شكنى و عدم اجراى مقررات صلح سخن گفت و چنين ادامه داد:

«بدانيد هر خونى كه در اين فتنه ريخته شده بهدر رفته است و هر گونه شرطى را كه در اين پيمان پذيرفته ام اكنون در زير پاهايم مى گذارم «1» و كار شما مردم در صورتى سامان مى يابد كه سه موضوع را مورد توجه قرار دهيد:

1- اگر بودجه اى باشد بشما پرداخت خواهد شد 2- سپاهيان در موقع خود بخانه هاشان بازميگردند 3- بايد با دشمنان در خانه هاشان بجنگيد و چنانچه با آنها نجنگيد آنها با شما خواهند جنگيد.»

واقعا ادامه جنايتكارى جز اين مفهومى ندارد.

______________________________

(1)- طبق روايت ابى اسحاق سبيعى معاويه گفت (بدانيد هر شرطى كه با حسن (ع) بستم اكنون زير پاهايم مى گذارم و به آن رفتار نمى كنم) و ابن ابى الحديد و شيخ مفيد هم آن را تأييد كرده اند.

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:317

(1) عبد الرحمن بن شريك «1» كه اين سخنان را برايش نقل كردند مى گفت (بخدا قسم

اين سخن نمودار بى پروائى و پرده درى است) و ابو اسحاق سبيعى كه از راويان اين خطبه است ميگويد (بخدا قسم، معاويه مردى فريبكار و حيله باز است) بعد معاويه با گستاخى فراوان بدشنام امير المؤمنين (ع) و امام حسن «ع» زبان گشود و بدون هيچ پروا و هراسى به آنها ناسزا گفت و باين ترتيب در اولين فرصت شرايط صلح را نقض كرد.

(2)

او روايت كرده است، ابن حبان او را از ثقات دانسته و ميگويد گاهى خطا ميكرده است او در سال 227 هجرى درگذشت (تهذيب التهذيب 6/ 194).

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:318

است و يهوديان عقيده دارند كه فرزندان پيامبرشان حضرت موسى در جنگ طالوت و يا حمله بخت النصر، از برابر دشمن فرار كردند و خداوند كه وضع آنها را چنين ديد در اين سرزمين آنها را فرود آورد بطورى كه دست هيچ كس به آنها نمى رسيد و زمين در زير پايشان گرديد تا به جابرس رسيدند كه طول شب و روزشان مساوى بود و در همانجا اقامت گزيدند و كسى تعداد آنها را جز خداوند نمى دانست و اگر يك نفر از يهوديان ميخواست به پيش آنها برود او را مى كشتند و مى گفتند به نزد ما نيامدى مگر اينكه سنتت فاسد شده باشد و بهمين جهت خون او را حلال مى دانستند (المعجم 3/ 33)

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:319

بگرديد كه جدش پيامبر خدا باشد جز من و برادرم حسين كسى را نمى يابيد، (1) اين را مى دانيد كه خداوند شما را بوسيله جدم هدايت فرمود و از گمراهى رهائى بخشيد و از نادانى بدانائى بركشيد و پس از خوارى عزيزتان ساخت و بعد از كمى به فراوانى تان رسانيد. معاويه با من درباره خلافت كه حق من بود نه او بمبارزه برخاست و من در باره صلاح مردم و پايان جنگ انديشيدم شما هم كه با من بيعت كرده ايد كه با هر كس صلح كنم صلح كنيد و با هر كس كه بجنگم بجنگيد و اكنون صلاح در اين ديدم كه با معاويه صلح كنم و از جنگ دست بردارم زيرا ميدانم نگهدارى خون مسلمانان بهتر از ريختن آن است و در اين كار جز صلاح و بقاء شما نظرى ندارم و نميدانم شايد اينهم آزمايشى براى شما باشد و

سودى تا بهنگامى كه فرمان خدا فرا رسد «1». آنگاه به ستمهائى كه بخاندان پيامبر رسيده اشاره كرد و فرمود:

«معاويه گمان مى كند كه من او را سزاوار خلافت ميدانم و خود را شايسته چنين مقامى نمى شمارم، معاويه دروغ مى گويد و اين مائيم كه از هر كس بزمامدارى مسلمانان بر طبق آيات قرآن و سنت پيامبر شايسته تريم ولى پس از مرگ پيغمبر تا كنون بر ما ستمها رفت و بين ما و آنها كه بر ما ستم كردند و بر گردنهاى ما جهيدند و مردم را بر ما بشورانيدند و سهم ما را از بيت المال گرفتند و مادرمان فاطمه را از ميراث پدرش بركنار داشتند، خداوند داورى خواهد كرد.

بخدا قسم اگر مردم پس از مرگ پيامبر با پدرم بخلافت بيعت ميكردند و آسمان باران رحمتش را بر آنها فرو مى باريد و زمين بركتشان ميداد و معاويه نمى توانست بمقام خلافت اسلامى طمع بندد.

______________________________

(1)- كشف الغمه ص 170

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:320

(1) ولى بهنگامى كه پايگاه زمامدارى مسلمين از جايگاه اصليش بركنار ماند، قريش بر سر تصاحب آن به اختلاف افتادند و كار بجائى رسيد كه رهاشدگان و فرزندانشان يعنى تو اى معاويه و يارانت بحرص خلافت افتاديد و پيامبر فرمود مردمى كه در آن نادانان بفرمانروائى رسند به پستى و خوارى مى افتند مگر آنكه دانايان و شايستگان را بروى كار آورند چنانكه بنى اسرائيل هارون را با آنكه خليفه پيامبرش ميدانستند كنار زدند و از سامرى پيروى كردند و اين مردم مسلمان هم پدرم على (ع) را رها كردند و ديگران را به خلافت پيامبر برگزيدند در صورتى كه پيامبر به على فرموده بود كه تو

نسبت بمن همچون هارون نسبت بموسى هستى ولى پس از من پيامبرى نخواهد آمد و همه مسلمانان ديدند كه پيغمبر در روز غدير، پدرم را بجانشينى خود برگزيد و بحاضران فرمان داد كه اين انتصاب را بديگران برسانند.

همين قريش بودند كه پيامبر از دست آنها به غار گريخت و اگر ياورى ميداشت هرگز از مكه فرار نميكرد و اين پدرم بود كه بهنگام دعوت پيامبر دستش را به بيعت پيامبر گشود ولى ديگران پاسخش ندادند، و بوقتى كه هيچ كس بياريش برنخاست پدرم از رسول اللّه حمايت كرد.

خداوند هارون را بهنگامى كه بنى اسرائيل بناتوانيش كشاندند و ميخواستند او را بكشند در فراخى حمايتش جاى داد و همچنين خداوند پيامبر را به وقتى كه از ترس به غار پناه برده بود بكنف مرحمتش كشانيد و همچنين من و پدرم بروزگارى كه شما مردم بشكست و انزوايمان انداختيد در دامان گسترده لطف الهى قرار گرفتيم و اين سنتهاى الهى است كه در طول تاريخ از پى هم مى آيد. «1»

آنگاه امام، خطاب بگروه مردم چنين فرمود:

______________________________

(1)- البحار 10/ 114

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:321

(1) سوگند بخدائى كه محمد (ص) را به حق برانگيخت هر كس در حق ما خاندان پيامبرى كوتاهى كند خداوند از ميزان عملش ميكاهد و دولت معنوى و حقيقى شايسته اى كه بما بخشيده است سرانجامى پرفيض و سعادت را همراه دارد و شما مردم در آتيه اى نزديك بچنين حقيقتى آگاه خواهيد شد.

سپس، امام بمعاويه رو كرد و به او در برابر ناسزاگوئى به على (ع) چنين پاسخ داد:

اى كسى كه به پدرم على دشنام ميدهى، من حسنم و پدرم على (ع) است و تو معاويه اى و

پدرت صخر است. مادر من فاطمه ع و مادر تو هند است و نياى من پيامبر خدا و جد تو عتبة بن ربيعه است و مادربزرگ من خديجه و مادربزرگ تو فتيله است

لعنت خداى بر آن كس كه شهرتش از ما كمتر و نژادش از ما پست تر است و شرش در گذشته و حال فراوانتر و كفر و نفاقش پيشينه دارتر است.

ناگهان از همه سوى جمعيت فرياد برآمد آمين، آمين

و هر كس اين سخن را شنيد گفت آمين، آمين و ما هم اكنون مى گوئيم آمين، آمين»

اين رساترين سخنانى است كه تاريخ بياد دارد زيرا امام روشن ترين حقايق را در قالب فصيح ترين الفاظ بيان فرمود و موقعيت خود را در آن هنگامه سياه با دقيق ترين وضعى نشان داد و پيوست اين حادثه را با ستمى كه بر پدرش على (ع) رفت تشريح كرد و همه اين گناهان را بعهده كسى انداخت كه پس از پيامبر، بناحق جامه خلافت را پوشيد و كار را بجائى رسانيد كه اكنون معاويه چنين پايگاه شامخى را به ستم بچنگ آورد.

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:322

(1)

زمزمه كرد:

در سرزمين عال بمن از مسكن خبر رسيدكه امام بر حق بصلح گرائيده است

من هميشه با دشمنى كه مى شناختم در جنگ بودم و اينك با اندوه و ترس ستاره مى شمارم بعد رو به سپاهيانش كرد و درحالى كه اندوه و جزع بر جانش سايه افكنده بود با آهنگى آهسته و دردناك گفت:

«يكى از دو راه را انتخاب كنيد، يا بدون امام بجنگيد و يا بيعت گمراهى را بپذيريد.)

سپاهيانش كه در زير سايه سنگين اندوه و خوارى نفس ميكشيدند گفتند:

«بدون امام مى جنگيم».

و با خشمى فراوان بسپاهيان شام حمله بردند و آنها را بسختى عقب راندند، معاويه از اين ماجرا سراسيمه شد و قيس را به تطميع و تهديد كشانيد ولى قيس در پاسخش گفت:

«نه بخدا قسم مرا نمى بينى مگر آنكه بينمان شمشير و نيزه باشد.»

معاويه كه اين سرسختى را ديد، نامه اى سرزنش آميز بدين شرح برايش نوشت:

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:323

(1) «اما بعد، تو مردى يهودى هستى كه بى جهت خود را ببدبختى مى كشانى و بجنگى كه سودى برايت ندارد دست ميزنى. در اين جنگ اگر دوستانت پيروز شوند فريبت ميدهند و بيرونت مى اندازند و اگر دشمنانت پيروزى يابند ترا ميگيرند و مى كشند. پدرت هم با كمان بدون زه تيراندازى ميكرد و تيرش هدفى نداشت و در ميان مردم تفرقه انداخت و جدائيها پديد آورد تا اينكه قوم و قبيله اش خوارش ساختند و سرانجام در ناحيه حوران با غربت و تنهائى جان سپرد و السلام.»

قيس هم به معاويه چنين پاسخ داد:

«اما بعد، تو، بت پسر بت هستى كه بناخوشى اسلام را پذيرفتى و در بين مسلمانان تفرقه انداختى و با ميل و رغبت از دين بيرون رفتى و خداوند

دينت را نپذيرفت و از اسلام بهره اى بتو نبخشيد، نفاق افكنيت چيز تازه اى نيست تو تا توانستى با پيامبر اسلام جنگيدى و جزء دار و دسته مشركين بودى و با خدا و پيامبر و مؤمنان هميشه بمبارزه برخاستى، تو از پدرم به بدى يادى كرد، بجان خودم قسم او تير را از كمان زهدارش بسوى دشمنان دين پرتاب ميكرد و كسانى بمبارزه اش برخاستند كه جايگاهش را نمى شناختند و بگردش نميرسيدند، تو من را يهودى پسر يهودى دانستى ولى خودت ميدانى و همه مردم ميدانند كه من و پدرم دشمن دينى بوديم كه تو آن را ترك كردى و از ياران دينى بوديم كه تو آن را پذيرفتى و به آن گرائيدى و السلام»

اين نامه، بدرستى واقعيت معاويه را نشان ميدهد و وقتى كه معاويه نامه را خواند رگهايش باد و بينى او ورم كرد و ميخواست به آن جوابى سخت بدهد ولى وزير فريبكار و ديپلماتش عمرو عاص او را از آن كار بازداشت و باو گفت:

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:324

(1) اگر نامه اى برايش بنويسى پاسخى سخت تر بتو خواهد داد و اگر رهايش كنى، سرانجام او هم مانند ديگر مردم تسليم خواهد شد.

معاويه سخن عمرو را پذيرفت «1» و نامه نرمى به او نوشت و گفت:

«بفرمان چه كسى مى جنگى؟ مگر نمى بينى كه امام تو با من صلح كرد»؟

ولى قيس به اين سخن قانع نشد و همچنان بر آهنگش پافشارى ميكرد ولى معاويه مى ترسيد كه آتش فتنه بالا گيرد و اوضاع ديگرگون شود بهمين جهت نامه اى سفيد امضاء براى قيس فرستاد و به او پيغام داد كه در اين نامه هر چه ميخواهى بنويس ولى عمرو عاص

از اين ماجرا خشمگين شد زيرا نميتوانست تكريم و بزرگداشتى چنين را نسبت به قيس تحمل كند و بمعاويه گفت:

«اين نامه را برايش نفرست و با او جنگ كن».

ولى معاويه، شدت حسادت عمرو عاص را احساس كرد و دانست بمصلحت او سخن نمى گويد و به او گفت:

«در هر صورت، ما اگر بخواهيم با او جنگ كنيم گروهى از لشكر شام كشته مى شوند و پس از مرگ آنها چيزى براى من نيست، بخدا قسم من با او هرگز نمى جنگم مگر اينكه ناچار شوم»

فرستاده معاويه نامه سفيد امضاء را به قيس رسانيد و پيغام معاويه را ابلاغ كرد، قيس بمدتى به انديشه فرو رفت و سرانجام ديد كه چاره اى جز پذيرفتن روش ساير مردم ندارد زيرا با نيروى اندكش نميتواند با معاويه جنگ كند و قدرت پرتوانى هم سراغ ندارد كه به آن پناه برد تا از بيعت با معاويه خلاص شود ناچار با پيشنهاد فرستاده معاويه موافقت كرد و در نامه فقط براى خود و يارانش امان خواست

______________________________

(1)- شرح ابن ابى الحديد 4/ 15 و مسعودى در مروج الذهب 2/ 319 گفته است كه اين نامه ها وقتى بين قيس و معاويه مبادله شد كه قيس در زمان خلافت امير المؤمنين فرماندار مصر بود.

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:325

و چيز ديگرى درخواست نكرد «1».

(1) ولى حاضر نشد كه بديدار معاويه برود زيرا سوگند خورده بود كه جز با شمشير و نيزه با معاويه ديدار نكند. معاويه كه از سوگند قيس خبر يافت دستور داد تا شمشير و نيزه اى بياورند و بين آنها قرار دهند تا قيس سوگندش را نشكند، بناچار قيس بديدار معاويه رفت و انبوه سپاهيان دورش

را گرفتند و به او ديده دوختند.

قيس با گامهائى سنگين درحالى كه سرش را پائين انداخته و نفسش از شدت خشم و اندوه شماره افتاده بود پيش آمد و وقتى كه در برابر جمعيت قرار گرفت چنين گفت:

«اى گروه مردم، شما شر را بجاى خير پذيرفتيد و خوارى را بجاى عزت و كفر را بجاى ايمان برگزيديد تا اينكه پس از امير المؤمنين و پيشواى مسلمين و پسر عموى پيامبر، اكنون آزادشده پسر آزاد شده بر شما حكومت ميكند. مردى كه داغ بدبختى بر چهره تان ميزند و با شمشير بر شما فرمان ميراند، پس چگونه خود را باخته ايد و وضع خود را درنمى يابيد، بلكه خداوند بر دلهاى شما مهر نهاده و شما حقايق را درك نمى كنيد. «2»

آنگاه روى به امام كرد و بحالت شكستگى و خوارى و با سخنى آهسته و لرزان گفت:

«آيا از بيعت شما آزادم؟»

امام از سخن قيس، بشدت برافروخت و فقط با يك كلمه باو چنين پاسخ داد:

«آرى».

ولى معاويه به اين قناعت نكرد و بيشرمى و پرروئى و كم-

______________________________

(1)- الكامل 3/ 207، طبرى 6/ 94

(2)- تاريخ يعقوبى 2/ 192

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:326

ظرفيتى را بنهايت رسانيد و گفت:

«اى قيس، آيا با من بيعت مى كنى؟»

قيس با آهنگى آهسته و اندوهناك گفت:

«آرى».

پس سرش را پائين انداخت و دستهايش را بروى رانش نهاد و بسوى معاويه دراز نكرد، ولى معاويه از تختش برخاست و خودش را بروى قيس انداخت و دستش را بدست قيس كشيد ولى قيس دستش را بلند نكرد.

(1) در اينجا سخن ما، درباره ديدار امام با معاويه پايان مى يابد، ديدارى كه بزرگترين دردها و غمهاى جانكاه را براى امام در بر داشت.

امام پس

از اين ماجرا آماده عزيمت بمدينه شد تا عراق را ترك گويد، همان عراق كه مردمش به او و پدرش على (ع) خيانت كردند و عهد و پيمانشان را شكستند و اكنون امام، اين عراق و مردمش را به معاويه و بنى اميه مى سپارد تا بدلخواه خود هر چه بخواهند بسرشان بياورند و آسايش و امنيت و عدالت را از آنها بازگيرند و با جسارت و قساوتى هولناك با عراقيها رفتار كنند.

مردم عراق پس از بازگشت امام، به اشتباه سياه خود پى بردند و از آسايشى كه در سايه حكومت بنى هاشم داشتند با درد و حسرت ياد ميكردند و از ناسپاسيها و بى حرمتى ها و پيمان شكنيهائى كه نسبت به امير المؤمنين و فرزندش امام حسن (ع) روا داشتند بشدت پشيمان بودند.

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:327

(1)

مى پردازيم:

(2)

تند در نهادش زبانه كشيد ولى با سخنى نرم و كلامى مؤدبانه درحالى كه اندرونش از شدت درد و اندوه مى گداخت به امام چنين گفت:

«اى پسر پيامبر، دوست داشتم پيش از آنكه چنين ماجرائى را ببينم ميمردم، تو ما را از پهنه عدالت خود بمحيط جور كشاندى و از حق بازداشتى و به باطلى كه از آن ميگريختيم دچار ساختى، اكنون دچار خوارى و پستى شديم و بدبختى بزرگى ما را فرا گرفت.

امام از سخن عدى، بسختى اندوهناك شد و براى بيان علت صلح به او فرمود:

______________________________

(1)- مناقب ابن شهر آشوب 2/ 169

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:331

«اى عدى، من ديدم مردم اشتياقى فراوان بصلح دارند و از جنگ بسختى بيزارند و هرگز نخواستم جنگ را به آنها تحميل كنم و بهتر دانستم كه جنگ را بروزى كه موعد آنست موكول كنم (زيرا اراده خداوند هر روز به گونه اى است). «1»

(1) امام در پاسخ خود از ناآمادگى سپاهيانش براى جنگ سخن گفت و علت صلح را بيان داشت و مهمتر آنكه اعلام داشت كه هرگز نبرد با معاويه را از ياد نمى برد بلكه منتظر فرصتى است كه دوباره بجنگ با معاويه برخيزد ولى عدى، بپاسخ امام قناعت نكرد و با گامهائى سنگين و دلى پرشور و لبريز از حماسه به همراهى عبيدة بن عمر بحضور امام حسين (ع) رفت و با گفتارى كه از آن آشوب و انقلاب مى باريد چنين گفت:

«اى ابا عبد اللّه، خوارى را بجاى پيروزى خريديد و اندك را گرفتيد و بيشترى را از دست داديد، ما به اطاعت سر نهاديم و روزگار با ما دشمنى كرد، حسن را با صلحش واگذار و خود

شيعيانت را از كوفه و ديگر جاها فراهم آر و من و رفيقم را بفرماندهى مقدمه سپاه بگمار تا هنوز پسر هند از جاى نجنبيده بضرب شمشير از پايش درآوريم».

حسين (ع) به عدى چنين پاسخ داد:

«ما صلح را پذيرفته ايم و راهى براى شكستن آن نداريم». «2»

(2)

من در نبرد پايدارتر نيست ولى من صلاح شما را در اين كار ديدم تا دست از كشتن يكديگر برداريد». «1»

امام در سخن خود بيان داشت كه اگر خواهان دنيا باشد و بمقام و قدرت و حكومت عشق بورزد، از معاويه پايدارتر و بهنگام جنگ استوارتر است ولى پيروزى بر معاويه مستلزم فريبكارى و دروغ و نيرنگهائى است كه با دين مغايرت دارد و او هرگز بچنين كارهاى خلافى دست نمى زند بلكه از روش پدرش كه بر ميزان حق و عدالت و شريعت اسلام است پيروى مى كند.

______________________________

(1)- تاريخ ابن عساكر 2/ 225

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:333

(1)

يكى از زنان خانواده مالك گفت آيا وصيت پدرت را فراموش كردى؟ موسى بدنبال آن مرد رفت و نيزه را از او گرفت و شكست (الاصابه 3/ 460)

(2)- البحار

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:334

بجنگ صفين مى رفتيد دينتان پيشاپيش دنياتان بود و امروز دنياتان فراپيش دين شماست، من ديدم كه بمردم كوفه نميتوان اعتماد كرد و هر كس بخواهد بكمك آنها پيروز شود، شكست ميخورد و آراء آنها هماهنگ نيست، پدرم از آنها سختى ها كشيد و زجرهاى تلخى تحمل كرد، كوفه شهرى است كه بزودى خراب ميشود و مردمش كسانى هستند كه در دين تفرقه انداختند و گروه هائى پراكنده شدند «1».

(1)

صلح گفت، من با اينها شرطهائى بستم و وعده هائى دادم و به آرزوهائى سرگرمشان ساختم تا آتش جنگ خاموش شود و فتنه ها بخوابد و تفرقه ها پايان پذيرد ولى اكنون همه آن قراردادها و پيمانها را زير پايم ميگذارم.

بخدا قسم منظور معاويه از گفتارش نقض همه پيمانها و قراردادهاست، پس تو هم با او به خدعه پرداز و جنگ را دوباره بياغاز و بمن اجازه بده تا بكوفه بازگردم و كارگزار معاويه را از آنجا بيرون كنم و خلع معاويه را اعلام دارم پس تو هم با او چنين رفتار كن كه خداوند فريب خائنان را بثمر نمى رساند».

سخنان سليمان، دليل روشنى بر دوستى و اخلاص نسبت به امام است كه ميخواهد حسن (ع) را بجنگ با معاويه برانگيزاند و او را به شكستن پيمانش وادار كند، زيرا معاويه به عهدش وفا نكرده و مقررات صلح را با سخنانش در حضور همه مردم زير پا گذاشته است.

سخنان سليمان مردمى را كه در حضور امام بودند برانگيخت

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:336

و همگى پيشنهاد او را در مورد تجديد جنگ تأييد كردند و با فرياد گفتند «سليمان را به كوفه بفرست و ما را با او همراه كن و وقتى كه شنيدى عامل معاويه را بيرون كرده و خلع او را اعلام كرده ايم تو هم خودت را بما برسان».

(1) ولى مصلحت همگانى مسلمانان خلع معاويه و شكستن پيمان را ايجاب نمى كرد، زيرا اين كار بعلت جو نامساعد آن وقت و ظهور فتنه ها و جنجالها و كمى ياران و خوارى دوستان و فراوانى دشمن غير ممكن بود، بدين جهت امام، آنها را بسكوت واداشت و احساساتشان را، تسكين داد و

بعد از ستايش و سپاس بپروردگار به آنها چنين فرمود:

«اما بعد، شما ياوران و دوستداران مائيد و شما را به اخلاص و ياورى و پايدارى درباره خاندان پيغمبر مى شناسيم، سخنانتان را فهميدم، اگر ميخواستم براى دنيا فكر كنم و براى بدست آوردن مقام بكوشم، هرگز معاويه از من كوشاتر و داناتر نبود، ولى من رأى ديگرى دارم و خود شما را گواه ميگيرم كه براى حفظ جان شما و صلاح كارتان، بقبول صلح تن در دادم، از خدا بترسيد و فرمان او را بپذيريد و در خانه هايتان بنشينيد و دست از معارضه برداريد تا نيكوكاران آرامش يابند و از شر بدكاران برهند، زيرا پدرم بمن مى گفت، معاويه بزودى روى كار خواهد آمد و حكومت را بدست خواهد گرفت، بخدا قسم اگر با همه كوهها و درختها بجنگ او برويم، بازهم اين كار خواهد شد، زيرا فرمان خداوندى تغيير نمى پذيرد و قضاى الهى ديگرگون نمى شود.

و اينكه گفتيد، من مسلمانان را خوار كرده ام، بخدا قسم اگر خوار شويد و آرامش يابيد براى من بهتر است كه عزت يابيد و كشته شويد، اگر خداوند حق ما را بسلامت بما بازپس دهد مى پذيريم و از او كمك و يارى ميخواهيم و اگر اين حق را از ما بگيرد بازهم

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:337

خشنوديم و از او ميخواهيم كه رحمت و بركتش را بر ما فرو بارد.

(1) اكنون شما بايد تا معاويه زنده است در خانه هاى خود بمانيد و همچون پلاس خانه تان بى حركت باشيد ولى وقتى كه معاويه مرد، از خدا ميخواهيم كه بما در راه هدفمان اراده و استقامت عنايت كند و در كار مبارزه ياريمان بخشد و ما

را بخود وانگذارد زيرا خداوند ياور پرهيزكاران و نيكوكاران است» «1»

امام طى سخنانش ياران خود را تا معاويه زنده است بشكيبائى و آرامى دعوت كرد و علل صلح را چنانكه بتفصيل از آن سخن گفتيم براى آنها بيان داشت.

(2)

جا حمله برد مرگ را به پيش ميراند و اين سخنى است كه دشمنش درباره اش گفته است.

(1)

امام در اين مورد صلح خود را تشبيه بكارهاى خضر كرد وقتى كه خضر، كشتى را سوراخ كرد و پسرى را كشت و ديوارى را برپاى داشت و چون موسى علت اين كارها را نمى دانست به او اعتراض ميكرد و بسختى با او بمعارضه مى پرداخت ولى چون حكمت آن كارها را دريافت به حقيقت امر اقرار كرد و اطاعت خضر را پذيرفت.

همچنين ياران امام هم چون حكمت صلح را نمى دانستند به آن حضرت اعتراض ميكردند و خشمگين مى شدند.

(2)

استوار براى هر كس بگونه اى مى آورد تا اصالت كار و درستى نظر و انديشه اش بر همگان آشكار شود.

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:341

(1)

ديد سايه اندوه بر شاخسارهاى نبوت سنگينى مى كند و دو شاخه درخت نبوت در زير بار غمى بزرگ خم شده اند و مى ترسند كه شيعيانشان مورد تهاجم حكومت بنى اميه قرار گيرند به حسنين (ع) عرضه داشت:

«بخدا قسم براى ما پروائى از بنى اميه نيست كه بخواهند ستمى روا دارند و انتقامى بگيرند، اكنون آنها با تمام توانشان ميكوشند كه دوستى ما را بخود جلب كنند».

امام حسين (ع) از اخلاص و وفادارى مسيب سپاسگزارى كرد و فرمود:

«اى مسيب. ما مى دانيم كه تو دوستدار ما هستى»

امام حسن (ع) هم او را بپاداش دوستى اهل بيت بشارت داد و فرمود:

«از پدرم شنيدم كه مى گفت پيامبر فرمود هر كس دوستدار گروهى باشد، همراه آنها خواهد بود».

مسيب و ظبيان از امام خواستند كه در كوفه بماند ولى امام دعوت آنها را نپذيرفت و فرمود:

«راهى جز رفتن نداريم» «1»

امام آماده سفر شد و به همراهى خاندانش راهى مدينه گرديد، همگى مردم كوفه به وداع امام آمدند و با آه و اندوه ميگريستند «2» و بدبختانه مى نالند كه چگونه كاخ آمالشان واژگون شد و سعادت هميشگى خود را بدست خويش از دست دادند آنها مى ديدند كه قرارگاه خلافت و ثروت بيت المال از شهر آنها بدمشق انتقال يافته، اكنون سايه شمشيرى تيز بر سرشان سنگينى مى كند و خواب آرامشان

______________________________

(1)- شرح ابن ابى الحديد 4/ 6

(2)- تحفة الانام با خورى ص 67

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:345

از دست رفته است، تا ديروز كوفه مركز خلافت و پايگاه توانايان و دولت مداران بود ولى اكنون پس از خيانتى كه به امام كردند از ياريش روى گردانيدند كوفه هم شهرى چون شهرهاى ديگر است و بهره و

امتيازى خاص ندارد.

(1) كوفيان مى بينند كه انبوه سواران شام بشهرشان سرازير ميشوند و بر آنها چيرگى مى يابند و حكومتى سخت و خشن و هراس آور كه بوئى از مهر و دوستى نديده در كوفه استقرار مى يابد.

امام به همراهى خاندانش و ابو رافع متصدى بيت المال از كوفه كوچ كردند و كوفه بى امام در موجى از ناگوارى فرو رفت و خيمه اندوهى سياه بر آن سايه انداخت و از هر سوى بدبختى و ويرانى و سيه روزى فرايش گرفت.

خداوند بيمارى طاعون را در بين كوفيان شيوع داد و گروهى فراوان باين بيمارى گرفتار شدند و جان سپردند و مغيرة بن شعبه فرماندار كوفه از ترس مرگ متوارى شد و پس از چندى كه بكوفه بازگشت طاعون بسراغش آمد و هنوز لذت حكومت را نچشيده بود كه بگودال گور سرنگون شد. «1»

كاروان امام راهى مدينه شد و بيابان را در هم نوشت تا به دير هند رسيد «2» و امام از آنجا نگاهى غمگنانه بكوفه كرد و شعرى را كه نمودار شدت اندوه و اسف او بود چنين بزبان آورد:

من خانه دوستانم را از روى دشمنى ترك نمى گويم زيرا آنها از پايگاه و پيمان من دفاع ميكردند «3».

امام كوفه را با حسرت و اندوه وداع كرد ولى از فريب ها

______________________________

(1)- مسعودى در حاشيه كتاب ابن اثير 6/ 97

(2)- دير هند ناحيه اى است در حيره كه هند دختر نعمان بن منذر بن آنجا رفت و به نام او معروف گرديد.

(3)- شرح ابن ابى الحديد 4/ 6

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:346

و خيانتهائى كه بر او رفته بود سخنى بزبان نياورد. (1) كدام نفس ملكوتى است كه از شهرى چنين كه به او خيانتها

كرده و دشمنى ها ورزيده شكايتى نكند و شعرى را در وداع آن بخواند كه بيانگر امتنان از وفادارى وفاداران آن باشد؟! كسانى كه از موقعيت و ميثاق امام حمايت كردند، آنها كه در مدائن از جان امام نگهبانى كردند و در روزهاى سخت ماجراى مسكن بيارى او گامى استوار داشتند، برادرانى راستين و يارانى نيكوكار كه شمارشان اندك بود. كاروان امام بحركت خود ادامه داد و هنوز راه دورى نپيموده بود كه فرستاده معاويه فرا رسيد و از امام خواست كه بكوفه بازگردد و با گروه خوارج كه سر برداشته بودند بجنگد، ولى امام نپذيرفت و طى نامه اى بمعاويه چنين نوشت:

«اگر بخواهم با كسى از اهل قبله بجنگم با تو خواهم جنگيد ولى براى صلاح مسلمانان و حفظ جانشان از تو دست برداشتم» «1».

امام بدون اعتنا به درخواست معاويه بحركت خود ادامه داد و به هر شهر و ناحيه اى كه ميرسيد مردم به استقبالش مى شتافتند و بحضورش تشرف مى يافتند و نخستين پرسش آنها درباره صلح و واگذارى خلافت بمعاويه بود و امام جريان حال را به آنها بازميگفت و مردم ابراز ناخشنودى و تأسف ميكردند زيرا از حكومت و تسلط معاويه بيم داشتند ولى امام چاره اى جز صلح نميداشت زيرا خيانت و پراكندگى سپاهيانش او را بپذيرش چنين صلحى ناچار كرده بود. كاروان امام بمدينه رسيد و مردم شهر كه از ورود حسن (ع) آگهى يافتند همگى به پيشوازش رفتند زيرا خير و احسان بسويشان روى مى آورد و سعادت و رحمت در شهرشان فرود مى آمد و نيكى هائى كه از زمان عزيمت امير المؤمنين به آنها پشت كرده بود اينك به آنها بازمى گشت.

______________________________

(1)- الكامل 3/ 280

زندگانى

حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:347

امام بمدينه آمد و ده سال در آن اقامت گزيد، مدينه از فيض و عنايتش سرشار شد و همگان از مهربانى و لطف امام بهره بردند و ما باختصار شرحى درباره شئون و كردار امام بمدت اقامتش در مدينه بيان ميداريم:

(1)

و گذشت و احسانش حتى بدشمنانش ميرسيد، چنانكه وقتى خبر يافت وليد بن عقبه بيمار شده با اينكه از شدت دشمنى او بخاندان رسول آگاه بود به عيادتش رفت و چون ببالينش نشست وليد گفت:

«از آنچه نسبت بهمه مردم كرده ام بدرگاه خدا توبه ميكنم اما از آنچه نسبت بپدرت على (ع) كرده ام هرگز توبه نمى كنم!!»

امام برخاست و هيچ گونه معارضه اى با او نكرد بلكه هدايائى نيز برايش فرستاد.

(1)

يتيمان بود، چنانكه در جلد اول اين كتاب برخى از بخشندگيهايش را كه نمونه برترى در احسان و نيكوكارى بود ياد كرديم.

(1)

اين نامه از شدت خشم بينيش باد كرد، چون امام او را پسر ابى سفيان نخوانده بود و از شدت خشم جواب جسارت آميزى به امام داد كه نمودار نهاد پليد و پستى ذات او بود متن پاسخ زياد چنين است:

(1) «از زياد بن ابى سفيان به حسن پسر فاطمه

اما بعد نامه ات رسيد، نامت را پيش از نام من نوشته بودى در صورتى كه تو نيازمندى و من سلطانم. تو يكى از رعايائى چگونه مانند يك فرمانرواى مسلط فرمان ميدهى؟ تو درباره مرد فاسقى براى من نامه مى نويسى كه از بدانديشى بتو پناه آورده است و تو هم با خشنودى به او پناه داده اى، بخدا قسم هرگز نميتوانى او را نگهدارى اگر چه او را بين پوست و گوشتت پنهان كنى، اگر بتو دست يابم هرگز به نرمى رفتار نمى كنم و مراعات حالت را نمى نمايم و بهترين گوشتى را كه دوست دارم بخورم گوشت تو است، پس اين مرد گناهكار را به كسى كه از تو شايسته تر است تسليم كن، اگر او را بخشيدم براى شفاعت تو نيست و اگر او را كشتم بجرم محبت او بپدر فاسق تو است!! و السلام».

زياد در اين نامه، بى پروائى و بى شرمى و زشتخوئى خود را نشان داد و لطف و عنايت امير المؤمنين و امام حسن را به ناسپاسى و تباهى پاسخ داد و فراموش كرد كه حكومت فارس را بتفويض آنها بدست آورده است

اف بر تو اى روزگار، واژگون شوى اى دنيا كه زنازاده اى مثل پسر سميه به فرزند و ريحانه رسول جسارت ورزد و به كرامتش اهانت كند.

آنچه چنين غرورى را به زياد مى دهد و دماغش را

پرباد ميكند، تسلط جابرانه اى است كه به آن دست يافته وگرنه داراى چه فضيلت و مزيتى است كه بخواهد به آن افتخار كند.

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:351

(1) امام از خواندن نامه زياد تبسمى فرمود زيرا علت خشم او را ميدانست، چون امام او را پسر ابى سفيان نخوانده بود.

امام جريان را به معاويه نوشت و نامه زياد را به همراه آن فرستاد و نامه ديگر به زياد نوشت و شخصيت پوشاليش را در هم شكست و بالندگيش را فروكوفت و نسبت ننگينش را به ابى سفيان مردود شناخت، چنانكه قبلا به اين نامه اشاره كرديم.

نامه امام كه بمعاويه رسيد و از اهانت زياد نسبت بمقام والاى امام آگهى يافت فورا نامه اى به اين شرح براى زياد نوشت:

اما بعد، حسن بن على نامه ترا كه در جواب نامه اش درباره فرزند سرح نوشته بودى براى من فرستاد و از كار تو بشدت در شگفت ماندم و دانستم كه تو دو گونه فكر ميكنى، يكى به وراثت ابو سفيان و ديگرى از جانب مادرت سميه، آنچه از ابو سفيان به ارث ميبرى بردبارى و درست انديشى است ولى از سوى مادرت به گونه اى ديگر مى انديشى و از همين جهت نامه اى به حسن مى نويسى و پدرش را دشنام ميدهى و على را فاسق مينامى در صورتى كه بجان خودم تو به فسق سزاوارتر از پدر اوئى.

اما اينكه نامش را پيش از تو نوشته است حق دارد زيرا مقامى بس بلند دارد و اگر عقلت را بكار اندازى مى بينى كه از مقام تو نمى كاهد و اينكه او بتو فرمان داده است، حسن چنين حقى را دارد و اينكه شفاعت او را

نپذيرفتى، افتخارى را از دست داده اى زيرا و بهر جهت از تو برتر و والاتر است.

پس تا نامه من بتو ميرسد دست از خاندان سعيد بن ابى سرح بردار و خانه اش را بساز و اموالش را بپرداز و متعرض و مزاحم او نباش، من نامه اى به حسن (ع) نوشتم كه سعيد مختار است كه در مدينه بماند يا بشهرش بازگردد و تو حق ندارى كه او را با دست

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:352

يا زبانت بيازارى.

(1) و اما اينكه در نامه ات حسن را به مادرش نسبت دادى و از پدرش نام نبردى، واى بر تو، حسن (ع) كسى نيست كه بتواند كسى بسويش تير جسارت پرتاب كند، اى بى مادر، تو حسن را به كدام مادرى نسبت ميدهى؟ مگر نمى دانى كه مادرش فاطمه دختر رسول خداست و اگر علم و عقل ميداشتى ميدانستى كه اين افتخار براى او بزرگتر است.

و بعد معاويه در آخر نامه اش اشعارى در ستايش امام به اين شرح نوشت:

اما حسن پسر همان كسى است كه پيش از اوبهر كجا حمله ميبرد مرگ هم به همراهش بود

آيا شير جز بمانند خود شيرى مى زايد؟حسن هم نظير و همانند همان پدر است

و اگر بخواهيم بردبارى و خرد او را بسنجيم بايد با وزن كوههاى بلند اندازه بگيريم. «1»

معاويه در اين نامه به ارزندگيها و شرافت و بلندپايگى و مقام والاى امام اعتراف كرد و گفت اگر بردبارى امام را با كوه اندازه بگيريم، بازهم سنگين تر خواهد بود، پس واژگون باد روزگارى كه به عنصرى مثل زياد ميدان ميدهد كه به كرامت امام جسارت ورزد و بحضرتش ستم كند.

(2)

كاسه ليسان دستگاه معاويه بود «2» و نسبت بخاندان پيامبر كينه و حسادت ميورزيد

______________________________

(1)- شرح ابن ابى الحديد 4/ 72

(2)- حبيب بن مسلمة بن مالك قرشى فهرى كه او را حبيب الروم مى گفتند زيرا با روميان سروسرى و رفت و آمدى داشت، او از ياران مخلص معاويه بود و در جنگ صفين و ديگر معركه ها در ركاب معاويه بود معاويه او را بفرماندارى ارمنستان فرستاد و او بسال 42 هجرى در همانجا بمرد (الاستيعاب 1/ 327)

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:353

روزى در حال طواف كعبه با امام حسن (ع) برخورد كرد امام به او فرمود:

«اى حبيب، مسير تو در راه طاعت خدا نيست».

حبيب به مسخرگى به امام گفت:

«ولى روشى كه درباره پدرت داشتم در مسير طاعت خدا بود!!»

امام بگفتار نادرست حبيب چنين پاسخ داد:

«بخدا قسم، تو براى بدست آوردن منافع اندك و ناپايدار دنيا، فرمان معاويه را گردن نهادى، اگر او دنياى تو را تأمين كرد، در برابر آخرت را از تو بازگرفت، تو اگر كار خيرى هم انجام دهى خود را مشمول اين آيه ميدانى كه خداوند فرمود:

«گروهى ديگر كه بگناهان خود اقرار كردند و نيكوكارى و بدكارى را بهم درآميختند» «1»

در صورتى كه اشتباه ميكنى و تو مشمول اين آيه از قرآنى كه خداوند فرمود:

«نه چنين است بلكه دلهاى آنها بر اثر تبهكاريشان سياه و تيره شده است» «2» بعد او را ترك فرمود و روى گردانيد. «3»

(1)

كند و مهريه زينب را به هر قيمتى كه پدرش خواست تعيين كند و همه وامهاى عبد اللّه جعفر را بپردازد و بدين وسيله بين

______________________________

(1)- سوره توبه آيه 102

(2)- سوره مطففين آيه 13

(3)- احكام القرآن رازى 3/ 181 و زهر الآداب ابى اسحاق 1/ 55

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:354

بنى هاشم و بنى اميه صلح و پيوندى پايدار برقرار كند.

(1) مروان بدنبال عبد اللّه فرستاد و دخترش زينب را براى يزيد خواستگارى كرد، عبد اللّه گفت:

«اختيار زنان ما بدست امام حسن (ع) است، از او خواستگارى كنيد».

مروان بحضور امام آمد و زينب را براى يزيد خواستگارى كرد، امام فرمود:

هر كس را كه ميخواهى دعوت كن، مروان رفت و گروهى زياد از بنى هاشم و بنى اميه را در يك مجلس فراهم آورد و بعد بسخنرانى ايستاد و گفت:

«اما بعد، امير المؤمنين فرمان داده است كه زينب دختر عبد اللّه جعفر را براى يزيد بهر مهريه اى كه پدرش تعيين كند خواستگارى كنم و همه قروض عبد اللّه را بپردازم و بين بنى هاشم و بنى اميه صلحى پايدار برقرار سازم و يزيد جوانى است كه هرگز همتائى ندارد و بجان خودم افتخار شما به پيوند يزيد بيشتر از افتخار او بانتساب شماست و يزيد كسى است كه ابرها ببركت او باران مى بارند!!»

مروان گمان ميكرد كه ارزش افراد به قدرت و حكومت آنها وابسته است و نابخردى و نادانى خود را با چنين گفتارى بيان داشت ولى امام، بيهوده گوئيهايش را پاسخ داد و بهر جمله از سخنانش جوابى محكم داد و بعد از ستايش و سپاس خداوند چنين فرمود:

«اما اينكه گفتى مهريه زينب را هر مبلغ كه پدرش

بخواهد مى پذيريم، بايد بدانى كه ما از سنت پيامبر درباره خاندان و دخترانش سر نمى پيچيم» «1».

______________________________

(1)- سنت رسول خدا در مورد ميزان مهريه دخترانش چهارصد درهم بود.

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:355

(1) «و اينكه گفتى قرض پدرش را مى پردازيم، هرگز سابقه نداشته كه زنان ما با مهريه خود قرض پدرهاشان را بپردازند».

«و اينكه گفتى بين بنى هاشم و بنى اميه صلح برقرار ميشود ما براى خدا و در راه خدا با شما دشمنى مى كنيم و هرگز بخاطر دنيا آشتى نمى كنيم».

«اينكه گفتى يزيد همتائى ندارد، همتايان او همان همتايان گذشته در جاهليتند و مقامى بر او افزوده نشده است».

«و گفتى كه افتخار ما به خويشاوندى يزيد بيشتر از افتخار او نسبت بماست، در اين مورد بايد گفت كه اگر خلافت از نبوت برتر باشد افتخار با شماست ولى چون نبوت زمامدار خلافت است شما بايد بما افتخار كنيد».

«و اينكه گفتى ابرها از بركت يزيد باران مى بارند، اين سخنى است كه فقط و فقط درباره پيامبر و خاندان او گفته شده است».

امام، با گفتار استوارش، سخن مروان را از هم گسيخت و به بى پروائيش پاسخ گفت و براى اينكه همه تلاشهاى مروان را از هم بپاشد و كاخ آرزويش را در هم كوبد فرمود:

«ما بهتر دانستيم كه زينب را به پسر عمويش قاسم پسر محمد بن جعفر نامزد كنيم و اكنون زينب را به او ميدهم و مهريه اش را يكى از املاك خودم در مدينه قرار ميدهم. اين مزرعه را معاويه به ده هزار دينار از من ميخريد و من نفروختم».

مروان در برابر اين گفتار و اقدام امام، عقل از سرش پريد و بدون اختيار فرياد زد:

«اى بنى

هاشم، مرا فريب داديد؟»

ولى مروان خودش به فريبكارى سزاوارتر بود، زيرا امام كار خيرى انجام داد و حاضر نشد كه دوشيزه پاك علوى به ازدواج يزيد تبهكار و ناپاك درآيد.

مروان گزارش امر را براى معاويه فرستاد و معاويه كه گزارش

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:356

را خواند با تأثر گفت!!

«از آنها تقاضاى خويشاوندى مى كنيم ولى نمى پذيرند در صورتى كه اگر آنها از ما چنين درخواستى كنند آن را مى پذيريم» «1».

(1) امام از نقشه هاى خائنانه معاويه آگهى داشت و مى دانست كه مقصود معاويه از پيوند خويشاوندى با بنى هاشم تقويت موقعيت خانوادگى و تحصيل آبرو و حيثيت است و امام با مخالفت خود نقشه هاى معاويه را بهم زد و تلاشهايش را خنثى كرد. به امام خبر دادند كه معاويه گفته است:

«بنى هاشم بخشنده اند و بنى اميه بردبارند و بنى زبير دلاورند و بنى مخزوم بلندپروازند».

امام مقصود معاويه را از اين گفتار دانست و فهميد كه معاويه اين سخن را براى تقويت خاندان خود و تضعيف ديگران گفته است باين جهت فرمود:

«خدا معاويه را بكشد، ميخواهد كه بنى هاشم اين قدر ببخشند كه تهيدست شوند و بنى اميه با بردبارى خود مردم را جلب كنند و آل زبير با دلاوريهاى خود هلاك شوند و بنى مخزوم با تكبر و بلند-

______________________________

(1)- مقتل الحسين خوارزمى 1/ 124 و در مجمع الزوائد 4/ 278 از قول معاوية ابن خديج آمده است كه گفت معاويه مرا به نزد امام حسن فرستاد تا يكى از دختران و يا خواهرانش را براى يزيد خواستگارى كنم، من بحضور امام آمدم و پيغام معاويه را رسانيدم امام فرمود ما دختران خود را در انتخاب شوهر آزاد مى گذاريم،

خودت برو و از دخترم خواستگارى كن من به پيش دختر رفتم و از او براى يزيد خواستگارى كردم، دختر گفت بخدا قسم اين كار انجام پذير نيست زيرا معاويه از فرعون پيروى ميكند و مردان را مى كشد و زنان را وامى گذارد، من بحضور امام آمدم و گفتم دخترت امير المؤمنين را به فرعون تشبيه ميكند فرمود اى معاويه از دشمنى ما بپرهيز زيرا پيامبر فرمود هر كس نسبت بخاندان من كينه و حسادت ورزد خداوند او را به گودال آتش مى اندازد.

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:357

پروازى، مردم را از خود برانند» «1».

امام همچنان، نقشه هاى پليد معاويه را بهم ميزد و پرده از چهره زشت او برمى داشت و قدرتش را درهم مى شكست و هرگز از سلطنت و حكومتش نمى ترسيد.

(1)

ميشود و زيانهائى فراوان برايت ببار مى آورد مگر اينكه در ادب او عيبى بيابى و يا در نژادش انحرافى پيدا كنى اما او از چنين نقصهائى مبرا است، او به درست انديشى و صراحت و رسائى سخن در ميان عرب مشهور است و نژادش بزرگ و عنصرى پاك است، پس اى امير المؤمنين چنين كارى را مكن».

ابو الاسود در اين مشورت بدرستى سخن گفت و او را براستى

______________________________

(1)- عيون الاخبار ابن قتيبه 1/ 196

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:358

اندرز داد، زيرا در امام، انحراف و منقصتى نبود كه شرمسارش سازد، و امام بگفته خداوند در قرآن مجيد از هر پليدى و انحرافى بركنار بود.

(1) اما ضحاك بن قيس، برعكس معاويه را به اين جسارت برانگيخت و او را به اين كار تحريك كرد و گفت:

«اى امير المؤمنين، آنچه ميخواهى درباره او انجام داده و حمله ات را از او بازمدار زيرا اگر او را آماج تيرهاى گفتارت قرار دهى و به استوارى پاسخش دهى همچون شتران پير و فرتوت، خوار و نگونسار ميشود».

معاويه رأى ضحاك را پذيرفت و روز جمعه بمنبر رفت و خداى را سپاس گفت و بر پيامبر درود فرستاد و بعد به پيشواى مسلمانان على بن أبي طالب جسارت كرد و سپس گفت:

«گروهى از قريش هستند كه كودكانه مى انديشند و نابخرد و نادانند، زندگانى سياهى دارند و تنگناى روزگار آزارشان ميدهد، شيطان بر سرهاشان نشسته و زبانهايشان را بكار گرفته است، در سينه هاشان شيطان لانه كرده و تخم گذارده و در گلوگاهشان جا گرفته است، آنها را بخطاكارى واداشته و بدكارى را در برابرشان زينت داده و در مسير هدايت كورشان كرده و به تجاوز

و گناه و دشمنى و دروغ و بهتان راهنمائيشان كرده است، آنها با شيطان شريك و رفيقند (و كسى كه با شيطان انباز و همراه باشد، رفيقى بد براى خود برگزيده است) شيطان براى تربيت آنها بس است، و خداوند بهترين كمك كار است».

امام حسن (ع) با شنيدن اين سخن از جا جهيد و همچون سيلى بنيان كن بمعاويه هجوم برد و سخنان ناروايش را چنين پاسخ داد:

«اى مردم، هر كس مرا مى شناسد كه مى شناسد و آن كس كه نمى شناسد- بداند كه من حسن پسر على بن أبي طالبم، من پسر پيامبر خدايم، پسر آن كس كه خداوند زمين را برايش پاك و سجده گاه قرار داد، من

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:359

پسر چراغ فروزان و فرزند پيامبر بشارت بخش و بيم رسانم، پسر آخرين پيامبران و پيشواى فرستادگان و رهبر پرهيزگاران و برگزيده پروردگار جهانيان، من پسر آن كسم كه بر جن و انس برانگيخته شد و براى جهانيان رحمة پروردگار بود.

(1) معاويه از سخن امام بسختى افتاد و براى اينكه سخن امام را قطع كند گفت:

«اى حسن، درباره خرما هم سخنى بگوى».

امام فرمود: بوسيله باد بارور ميشود و حرارت خورشيد آن را مى پزد و خنكى شب خوشبوى و تازه اش ميكند. اينهم براى اينكه پوزه ات بخاك ماليده شود اى معاويه و سپس در شناخت خويش چنين ادامه داد:

من پسر آن كسم كه خواستش بدرگاه خدا پذيرفته ميشد، من پسر شفيع فرمانروايم، من فرزند نخستين كسى هستم كه سر بخاك مى نهاد و چهره بخاك مى آلود (ابو تراب)، من فرزند آنم كه در بهشت را مى كوبد و من فرزند آن دلاور رزمنده ام كه فرشتگان در التزامش مى جنگيدند و با

هيچ پيامبرى در نبرد همراه نبودند، من پسر آن مجاهد بزرگم كه بر دار و دسته عرب پيروز شد و بينى اشراف قريش را بخاك ماليد».

معاويه خشمناك شد و فرياد زد:

«تو خود را شايسته خلافت ميدانى».

امام در پاسخ او شرايط خلافت را چنين بيان داشت:

«كسى شايسته خلافت است كه بكتاب خدا و روش پيامبر رفتار كند و آن كس كه با كتاب خدا مخالفت كند و سنت پيامبر را بيكسو نهد، شايسته خلافت نيست، او كسى است كه بزور حكومتى را بچنگ آورده و از آن بهره ميبرد و بزودى دورانش پايان مى يابد و سنگينى جرمش بدوشش ميماند».

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:360

(1) معاويه از غرور و كبريائيش بپائين افتاد و به فريبكارى پرداخت و گفت:

«حتى يك نفر در قريش نيست كه از نعمت ها و بخشندگيهاى ما بهره مند نباشد».

امام در جوابش گفت:

- «بلى كسى كه پس از خوارى بوسيله او عزت يافتى و كمى خود را بفراوانى رسانيدى».

- اى حسن آنها كيستند؟

- كسانى كه نمى خواهى آنها را بشناسى.

و بازهم امام در معرفى خويش بگفتارش چنين ادامه داد:

من فرزند آن كسم كه بر پير و جوان قريش پيشوا بود و در كرامت بر همه مردمان آقائى داشت، آن كس كه بر مردم جهان در راستى و بخشندگى برترى داشت، شاخه اى بارور بود و در برتريها پيشگام بود، من پسر آن كسى هستم كه خشنوديش خشنودى خدا و خشمش، خشم خداست، پس اى معاويه آيا حق دارى به چنين كسى جسارت كنى، معاويه گفت نه، گفتارت را درست ميدانم، امام فرمود:

«حقيقت روشن است و باطل تاريك، آن كس كه بحق گرائيد پشيمان نشد و باطل كار، بزيان افتاد

و حقيقت را درست انديشان مى شناسند».

معاويه بهمان عادت فريبكاريش ناچار گفت (آن كس كه بتو بدى كند از آفرين دور باد).

(2)

و اختلاف بر اين است كه اين مسافرت يك بار يا چند بار انجام گرفته است ولى تحقيق درباره كرات مسافرت امام، براى ما چندان مهم نيست بلكه ضرورت مربوط به علت اين مسافرت است، عقيده ما اين است كه مقصود امام از اين مسافرت، نشان دادن شايستگى اهل بيت براى رهبرى مسلمانان و بيان تبهكاريهاى رژيم اموى بود كه مردم شام را بزير سايه سنگين خود انداخته و آنها را از شناخت حقايق منحرف ساخته بود و دليل اين نظريه، بحثهاى صريح و مستدل امام در حضور معاويه است كه بزودى به آن اشاره خواهيم كرد تا بخوبى روشن شود كه چگونه امام با نهايت شجاعت و صراحت، پرده از چهره زشت حكومت معاويه برگرفته و عار و عيار او را بر همه مردم، آشكار ساخته است بحدى كه پايه هاى قدرت او بلرزه درآمده و خلافتش بخطرى بزرگ گرفتار آمده است.

ولى گروهى ميگويند كه امام براى دريافت عطاياى معاويه به دمشق مسافرت ميكرد و اضافه ميكنند كه چگونه امام چنين بخششهائى را كه از اموال مغصوبه بدست معاويه مى آمده دريافت ميداشته است؟

در پاسخ اين اعتراض بايد گفت كه نظريه فقهاى اسلامى در اين زمينه جوابگوى چنين اعتراضات است، فقها عقيده دارند در صورتى كه

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:366

مسلم باشد اموالى غصب نيست دريافت بخششها و هداياى حاكم ستمكار جائز است ولى اموال غصب شده بايد بصاحبانش مسترد گردد. «1»

(1) ولى اكثر اموالى كه در دست معاويه بود از طريق زكات و خراج بوسيله عمال او فراهم آمده بود و اين وجوه اگر چه نامشروع باشد ولى مسلمانان راستين و نيكوكار ميتوانند بعنوان احقاق حق

مسلمين چنين وجوهى را دريافت كنند و به اهلش برسانند و مهمتر اينكه امام با داشتن حق ولايت و تصرف ميتواند چنين اموالى را اخذ كند و بمصرف نيازمنديهاى عامه مسلمانان برساند.

كسانى كه مى گويند امام براى دريافت عطاياى معاويه بشام سفر كرده است به روايت يك خبر دروغين و ساختگى استدلال مى كنند و ميگويند كه امام همه ساله بديدار معاويه ميرفت و صد هزار دينار از او دريافت ميداشت ولى يك سال كه امام به دمشق نرفت معاويه او را فراموش كرد و جايزه همه ساله را نپرداخت و امام تصميم گرفت كه نامه اى بمعاويه بنويسد و اين مبلغ را از او درخواست كند ولى پيامبر را در خواب ديد كه به او فرمود: زندگانى حسن بن على(ع) ج 2 366 بسوى دمشق ..... ص : 363

«اى حسن، ميخواهى به پيش مخلوق خدا نيازت را ابراز دارى و پروردگارت را از ياد ببرى؟».

حسن گفت اى رسول خدا، پس چه كار كنم؟

پيامبر اين دعا را به او آموخت كه بگويد:

«خدايا، در هر كارى كه چاره ام از دست رفت و بمنظورم نرسيدم و از انديشه ام نگذشت و بر زبانم نيامد، از تو ميخواهم، همچنانكه بندگانت را از مهاجرين و انصار مشمول بخشايشت ساختى بمن از كرمت بهره اى برسانى».

______________________________

(1)- مكاسب شيخ انصارى

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:367

(1) امام از خواب بيدار شد و اين دعا را مداومت كرد، ديرى نگذشت كه معاويه بر اثر يادآورى بعضى از يارانش مستمرى امام را بمدينه فرستاد «1».

ولى اين روايت، هرگز مورد اعتماد نيست، زيرا ما امام را به بلندهمتى و بزرگوارى و عزت نفس مى شناسيم و هرگز، امام از مرتبه والايش بزير نمى آيد كه بخواهد نامه اى

به معاويه بنويسد و از او درخواست كمك كند و پيغمبر او را از اين كار بازدارد. بعلاوه امام داراى املاك و درآمدهاى فراوانى بود و مسلمانان هم وجوه فراوانى براى پخش بين مستمندان در اختيارش مى گذاشتند و نيازى به عطاياى معاويه نداشت و اگر هم از جانب معاويه پولى براى امام فرستاده مى شد، حضرتش همه را به نيازمندان مى بخشيد و هرگز بمصرف شخصى و خانوادگيش نمى رسانيد چنانكه در تاريخ آمده است كه امام از اموال شام حتى بميزانى كه يك حيوان بدهانش بگيرد، دريافت نمى كرد «2» بنابراين چگونه ميتوان گفت كه امام براى دريافت عطاياى معاويه بشام مسافرت ميكرده است؟

(2)

از امام دلى پردرد داشتند زيرا هر چه بساحت معصومش جسارت ميورزيدند و سخنانى ناروا و تلخ درباره اش مى گفتند و به اهانتش مى پرداختند، امام با منطق محكم و بيان رسايش به آنها پاسخ ميداد و همگان را منكوب و رسوا مى ساخت و پستى ها و كج رويهاشان را آشكار ميكرد ولى اين معارضه را خوش نمى داشت و ناگزير بدفاع ميپرداخت و ميفرمود: «اگر بنى اميه مرا بناتوانى در سخن گوئى متهم نمى كردند، زبان بسخن نمى گشودم» در رسائى سخن و استحكام كلام امام همين بس كه ابن عباس بين دو چشمان حضرتش را بوسيد و گفت فدايت شوم اى پسر عمو، تو هميشه بر امواج متلاطم دشمن حمله ميبرى و با پيروزى خود جانم را شفا مى بخشى.

امام هميشه در مناظراتش پيروز مى شد و دشمنانش را به سستى و ناتوانى ميكشانيد و معاويه كه شاهد شكست مخالفان امام در مباحثات و مناظرات مختلف بود و آنها را در برابر ضربات كوبنده منطق امام، مغلوب و مفتضح ميديد به آنها سفارش ميكرد كه از گفتگو با امام بپرهيزند «1».

شايسته است كه متن مناظرات، امام با همان رسائى كلام و ارزشهاى ادبيش بصورت يك ميراث اصيل فرهنگى با اسلوب و روش ارزنده اش بنام ادب مشاجرات بر دوستداران منطق و ادب عرضه شود.

مناظرات امام در همه مجالس ادبى دمشق بازگو مى شد

______________________________

(1)- اعلام زركلى 2/ 215

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:369

و مردم به تجليل و بزرگداشت امام و تحقير مخالفانش ميپرداختند و ما برخى از اين گفتگوها را براى نمونه مى آوريم:

(1) 1- روزى معاويه بحضور امام آمد و گفت:

- اى حسن، من از تو بهترم.

- چه طور، اى پسر هند؟

- مردم زمامدارى من را پذيرفتند

و تو را كنار زدند.

با توجه باينكه در اسلام، هرگز حكومت و فرمانروائى موجب امتياز نيست و ملاك برترى تقوى و نيكوكارى است، امام در رد ادعاى معاويه فرمود:

«هيهات، اى پسر هند جگرخوار، از بد راهى براى خودت مقام و امتياز تراشيدى، كسانى كه حكومت ترا پذيرفته اند يا با علاقه اطاعت تو را قبول كرده اند يا به اجبار، آن كس كه مطيع تو است، خدا را نافرمانست و آنكه مجبور است بدستور كتاب خدا معذور است و من هرگز نميگويم كه از تو بهترم زيرا در تو خيرى نيست كه من از آن فراتر باشم و خداوند همچنانكه مرا از پستى ها دور نگهداشته ترا هم از فضيلتها بركنار ساخته است «1».»

(2) 2- روزى امام بر معاويه وارد شد و شكوه و مرتبت عظيمش، عمرو عاص را گران آمد و از شدت كينه و حسد، به مقام امام گستاخى كرد و گفت:

«مرد خطاكار و ناتوانى وارد شد كه عقلش بين چانه هاى اوست!!».

عبد الله جعفر كه در مجلس حضور داشت بسختى از اين گستاخى برآشفت و به پسر عاص گفت:

«خاموش باش، تو بقبله بلند كوهستانى، تير مى اندازى كه

______________________________

(1)- روضة الواعظين ابو على نيسابورى

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:370

سيلها از دامانش سرازير ميشوند و بلنديهاى زمين به ارتفاع والايش نمى رسند و هيچ پيكانى به اوج بزرگيش بالا نمى رود، از جسارت بمقام حسن (ع) بر حذر باش. تو هر روز دندان بگوشت يكى از مردان قريش فرو ميبرى، ولى تيرت بهدف نميرسد و دروغ و نيرنگت پنهان نمى ماند».

(1) امام اين گفتار را شنيد و چون مجلس معاويه از مردم خالى شد بمعاويه پرخاش كرد و گناه عمرو عاص را بگردن

او انداخت و تهديد كرد، چنانچه دست از فريب و سركشيش برندارد به او اعلام جنگ خواهد كرد و بعد از صفات ارزنده و شخصيت والايش شمه اى بمعاويه ابراز داشت و فرمود:

«اى معاويه هميشه در نزد تو بندگانى هستند كه دندان بگوشت مردم فرو ميبرند، بخدا قسم اگر بخواهم كارى ميكنم كه ناگواريهائى شديد برايت پيش آيد و نفسهاتان به تنگى گرايد».

و سپس امام به بيان اين اشعار پرداخت:

اى معاويه آيا عبد سهم را فرمان ميدهى كه مرا در حضور مردم ناسزا بگويد

هنگامى كه قريش مجالس فراهم مى آورندو تو ميدانى كه آنها چه منظورى دارند

تو از روى نادانى بمن ناسزا ميگوئى با كينه اى كه هميشه از ما بدل دارى

آيا تو هم بمانند من پدرى دارى كه به آن افتخار كنى، يا نيرنگ مى بازى

اى پسر حرب، تو جدى مانند جد من ندارى كه فرستاده خداست اگر بخواهى جدها را بياد آورى

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:371 مانند مادر من مادرى در قريش نيست كه فرزندان با حسبى از آن زاده شود

اى پسر حرب، كيست كه مثل من بسرايدو كسى همچون من شايسته سرزنش نيست

خاموش باش، و دست بكارى مزن كه از ترس آن كودكان پير شوند «1».

(1) امام در اين اشعار از برتريها و امتيازات خود سخن گفت و بديها و پستى هاى معاويه را نمودار ساخت. با چنين سخنانى كه به آخرين مرز بلاغت و اعجاز ميرسد و بيانگر رسائى و بديهه گوئى و قدرت حجت است و معاويه را از اوج ناز و گزافه اش بزير مى آورد و ارزندگى خاندان و حسب امام را بيان ميدارد، بنابراين بايد گفت، ناتوانى و اشتباه سخن امام در كجاست؟

3- كار امام در شام همچنان بالا

ميگرفت و مردم بسويش روى مى آوردند و از گفتار و راهنمائيش بهره مى بردند چنانكه دلها و انديشه ها و عواطف عمومى به اختيار امام درآمد و فضائل و ارزندگيهاى امام همه مجالس را فرا ميگرفت و همه جا سخن از تجليل و بزرگداشتش بزبان مى آمد.

حاشيه نشينان و دست نشاندگان معاويه همچون عمرو عاص و وليد بن عقبه و عتبة بن ابى سفيان و مغيرة بن شعبه از اين جريان به هراس افتادند و ترسيدند كه بسرنوشتى شوم گرفتار آيند و كار از دستشان برود و تخت قدرت و حكومت بنى اميه واژگون شود، بدين جهت اجتماعى در دربار معاويه تشكيل دادند و به معاويه وجود خطر را گوشزد كردند و از توجه مردم به امام و تجليل و بزرگداشت مردم نسبت بمقام او و اجتماع عموم بمحضرش سخن گفتند و اعلام

______________________________

(1)- المحاسن و الاضداد جاحظ، المحاسن و المساوى بيهقى، شرح ابن ابى الحديد، جمهرة الخطب.

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:372

داشتند كه وجود امام در دمشق براى دولت بنى اميه خطرى بزرگ است و بهمه گفتند كه براى در هم شكستن قدرت معنوى امام بايستى در مجلسى از او دعوت بعمل آورند و پدرش را بكشتن عثمان متهم سازند و او را از چشم مردم بيندازند و در اين باره چنين گفتند «حسن، نام پدرش را زنده مى كند و هر چه ميگويد مردم مى پذيرند و فرمان ميبرند و صداى كفشهاى انبوهى كه بسراغش ميروند بلند است و كم كم دارد بمقامى كه سزاوار آن نيست بالا ميرود و در اين باره خبرهاى بدى بما ميرسد».

(1) معاويه گفت، ميخواهيد چه كار كنيد؟

گفتند «بدنبالش بفرست تا بيايد و ما به او و پدرش

دشنام دهيم و به عيبجوئى و سرزنشش بپردازيم و بگوئيم پدرش عثمان را كشته است و اين تهمت را به او ثابت كنيم و او هم جوابى ندارد كه بما بدهد».

اما سستى رأى آنها بر معاويه پوشيده نبود و ميدانست كه آنها درست نمى انديشند و بخوبى آگاه بود كه امام در اين مباحثه بر آنها پيروز ميشود و بخواريشان ميكشاند از اين جهت به آنها گفت:

- من اين رأى را نمى پذيرم و چنين كارى را نمى كنم

- اى امير المؤمنين، ما ميخواهيم اين كار را انجام دهيم.

- واى بر شما اين كار را نكنيد، بخدا قسم هر وقت او به پيش من آمد مرا خفيف كرد و عيبهايم را آشكار ساخت.

- به هرحال بدنبالش بفرست.

- اگر بدنبالش بفرستم درباره او و شما با انصاف رفتار مى كنم.

پسر عاص گفت، آيا ميترسى باطل او بر حق ما غلبه كند و گفتارش بر سخن ما فزونى يابد؟

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:373

(1) معاويه كه پافشارى آنها را ديد گفت، اگر بدنبالش بفرستم ميگويم هر چه ميخواهد بشما بگويد گفتند، باشد، بدنبالش بفرست تا بيايد.

بالاخره معاويه پيشنهادشان را پذيرفت ولى دستور داد كه فقط در يك مسأله با امام بحث كنند و به آنها گفت:

«حالا كه حرف من را گوش نمى كنيد و ميخواهيد اين كار را بكنيد، حرف ناروا نزنيد و بدانيد كه اينها از خاندان پيامبرند و كسى نميتواند عيبى به اينها بگيرد و ننگى بمقامشان بچسباند، پس همان تهمتى را كه ممكن است به او بزنيد و بگوئيد كه پدرش عثمان را كشته و خلافت خلفاى پيشين را قبول نداشته است».

پس بدنبال امام فرستاد، امام برخاست و جامه هايش را

پوشيد و منظور معاويه را دانست و بهنگام خروج از خانه اين دعا را زمزمه كرد:

«خدا يا از شر آنها بتو پناه ميبرم و بيارى تو بخاكشان مى افكنم و از تو در اين مبارزه كمك ميخواهم، پس بهر گونه و بهر گاه كه ميخواهى شر آنها را برطرف فرما، به نيرو و خواست تو اى مهربانترين مهربانان».

(2) آنگاه به نزد معاويه رفت و مورد تجليل و احترام فراوان قرار گرفت و معاويه گفت:

«اى ابا محمد، اينها بدنبال تو فرستادند و فرمان مرا نبردند».

امام به پوزش معاويه و نادرستى سخنش پاسخ داد و گفت:

«سبحان اللّه، خانه، خانه تست و اجازه آن در اختيار تو، بخدا قسم اگر تو سخن آنها را پذيرفته اى و به نيت درونيشان آگاهى، من شرم دارم كه بتو ناسزا بگويم و اگر آنها نظرشان را بر تو تحميل كرده اند، چه مرد ناتوانى هستى، نميدانم كدامين را بپذيرم و كدام را نپذيرم، اگر ميدانستم كه اين گروه چنين قصدى دارند،

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:374

منهم عده اى از بنى عبد المطلب را با خودم مى آوردم ولى من هرگز از تو و آنها باكى ندارم، دوست من خداست و خدا دوست شايسته كارانست».

(1) معاويه گفت: من هرگز نميخواستم ترا به اين مجلس بخوانم، ولى اينها نظرشان را بر من تحميل كردند و من بين تو و آنها به انصاف رفتار خواهم كرد، اينها ترا دعوت كردند كه ثابت كنند عثمان، به ستم كشته شد و پدرت او را كشت، تو سخن آنها را بشنو و به آن جواب بده و تنهائى تو در برابر آنها مانع آن نيست كه همه سخنانت را بيان ندارى.

وقتى كه معاويه خاموش

شد، عمرو عاص سخن آغاز كرد و امير المؤمنين را دشنام داد و او را متهم كرد كه ابو بكر را دشنام داده و خلافتش را ناخوش دانسته و در خون عمر بن خطاب دست داشته و عثمان را بمظلوميت كشته است و بعد هر رفتار ناپسندى را به امير المؤمنين (ع) نسبت داد و بعد روى به حسن (ع) كرد و گفت:

«شما پسران عبد المطلب، خدايتان حكومت نبخشيده، زيرا خلفا را كشتيد و خونهاى حرام خدائى را حلال شمرديد و حرصى فراوان بحكومت ورزيديد و آنچه را كه روا نبود انجام داديد.

و اما تو اى حسن، چنان گمان ميبرى كه خلافت بتو ميرسد در صورتى كه تو عقل و مغزى ندارى و مى بينى كه خداوند خرد را از تو گرفته و حتى احمقهاى قريش ترا مسخره و استهزاء مى كنند و اين بر اثر بدكاريهاى پدر تو است، ما تو را دعوت كرديم تا بتو و پدرت دشنام دهيم، پدرت را خداوند كشت و ما را از دستش آسوده كرد، تو هم اكنون در چنگال ما هستى كه هر كار بخواهيم درباره ات مى كنيم، اگر تو را بكشيم گناهى در نزد خدا نكرده ايم و مردم هم عيبى بما نمى گيرند. در اين صورت آيا ميتوانى جواب ما را بدهى و

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:375

گفتارمان را دروغ وانمود كنى؟ اگر جوابى براى ما دارى بگوى وگرنه بدان كه تو و پدرت هر دو ستمكاريد.»

(1) در اين سخنان جز ناسزاگوئى و دشنام كه از جان پليد عمرو عاص برخاست و نمودار دشمنى او با خاندان پيامبر بود چيزى دستگير نمى شود و بعد وليد بن عقبه آن مرد تبهكار، روى به

امام كرد و چنين گفت:

«شما دائيهاى عثمان بوديد و عثمان براى شما فرزندى خوب بود و حق شما را شناخت و بهترين داماد شما بود كه بزرگواريها درباره تان كرد ولى شما نخستين كسى بوديد كه به او رشك برديد و پدرت بدون هيچ عذر و دليلى او را كشت، اكنون مى بينيد كه چگونه خداوند از شما انتقام ميگيرد و مقامتان را پائين مى آورد، بخدا قسم بنى اميه نسبت به بنى هاشم بهتر از بنى هاشم نسبت به بنى اميه اند و معاويه براى تو از خودت خيرخواه تر است».

بعد خاموش شد و رشته كلام را به عتبه بن ابى سفيان سپرد و او هم پليدى درونى و دشمنى هميشگى خود را نسبت به اهل- بيت نمايان كرد و چنين گفت:

«اى حسن، پدرت براى قريش بدترين مردمان بود، كه خونشان را ريخت و پيوندهاشان را از هم گسست، شمشير و زبانش هر دو دراز بود، زنده ها را مى كشت و بمردگان بد مى گفت و تو از كشندگان عثمانى و ما بخونخواهى او با تو مى جنگيم، و اينكه بخلافت اميد بسته اى نه حق دارى كه از زشتيش انتقاد كنى و نه در ميراث برى آن بر ديگران برترى دارى و شما بنى هاشم، كشندگان عثمانيد و شايسته است كه ما تو و برادرت را به اين جرم بكشيم، پدرت را خدا كشت و از ميان ما برد و از شرش راحت شديم و بخدا قسم اگر تو را بكشيم هيچ گناهى بر ما نيست».

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:376

بعد مغيرة بن شعبه، بسخن ايستاد و بناسزاگوئى امير المؤمنين (ع) پرداخت و بعد گفت:

«بخدا قسم ما بر او در برابر خيانتى عيب

نمى گيريم، اما او عثمان را كشته است».

(1) چون از سخن بازايستادند، امام به آنها رو كرد و بتفصيل بپاسخشان پرداخت و سيه كاريها و زشتخوئيهاشان را برشمرد و از فضائل پدرش امير المؤمنين سخن گفت و نخست بمعاويه توجه نمود و فرمود:

«اى معاويه، اينها بمن ناسزا نمى گويند، اين توئى كه بمن دشنام ميدهى، زيرا به فحش خوگرفته اى و ترا به بدانديشى و بدخوئى از ديرباز مى شناسم و ميدانم كه علت دشمنى تو با ما عداوتى است كه با رسول خدا دارى. پس اى معاويه بشنو و شما هم اى گروه بشنويد ولى بدانيد كه من خيلى كمتر از آنچه مى بايد، درباره شما سخن ميگويم. شما را بخدا اى گروه آيا آن كس كه به او امروز دشنام داديد همان كس نيست كه بسوى دو قبله نماز گزارد و تو اى معاويه به اين دو قبله كافر بودى و آنها را نشانه گمراهى مى شمردى و در برابر لات و عزى بضلالت سجده ميبردى؟ و شما را بخدا آيا اين پدرم نبود كه دو بار در بيعت فتح و رضوان با پيامبر بيعت كرد و تو اى معاويه در يكى از اين بيعت ها كافر بودى و در ديگرى پيمان شكن؟ و شما را بخدا قسم ميدهم آيا ميدانيد كه او نخستين كسى بود كه ايمان آورد و تو اى معاويه با پدرت جزء گروه مؤلفة قلوبهم بوديد كه كفر خود را پنهان ميداشتيد و به اسلام تظاهر ميكرديد و بجمع آورى پول مى پرداختيد؟

(2) شما را بخدا قسم ميدهم، آيا نمى دانيد كه او در جنگ بدر پرچم پيامبر را بدوش مى كشيد و پرچم كفر در آن روز بدست معاويه و

زندگانى

حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:377

پدرش بود و در جنگ احد و غزوه احزاب هم لواى ايمان بدست على (ع) و پرچم كفر بدوش معاويه و پدرش بود تا اينكه خداوند بدست پدرم مسلمانان را پيروز و حجتش را آشكار ساخت و به دينش يارى داد و سخنش را بتصديق آورد و در همه اين پهنه هاى جنگ، پيامبر از على (ع)، راضى بود و بر تو و پدرت خشم داشت. ترا بخدا سوگند اى معاويه، آيا بياد مى آورى كه روزى پدرت بر شتر سرخى سوار بود و تو آن را مى راندى و برادرت مهارش را مى كشيد و پيامبر كه شما را ديد فرمود: «خداوندا، سواره و راننده و مهارگيرنده را لعنت كن».

(1) اى معاويه آيا آن شعر را از ياد برده اى كه بهنگام اسلام آوردن پدرت سرودى و برايش فرستادى و گفتى:

اى صخر امروز اسلام مياور كه ما را رسوا كنى پس از آنكه بستگان مادر بدر پاره پاره شدند

دائيم و عمويم و عموى مادرم كه سومى آنها بودو حنظله نيكوكار كه با مرگشان خواب از چشم ما ربودند

بكارى روى مى آور كه ما را وادار كنى در شهر مكه از زنان رقاصه جدا شويم

مرگ براى ما بهتر از آنست كه دشمنان بگويندپسر حرب ترسيد و از بت عزى دست برداشت بخدا قسم آنچه درباره شما پوشيده داشتم بيشتر از آن است كه گفتم، اى گروه شما را بخدا قسم آيا نمى دانيد كه على (ع) در بين ياران پيامبر، لذايذ دنيا را بر خود حرام شمرد و خداوند درباره اش اين آيه را نازل كرد و فرمود «اى ايمان آورندگان، چيزهائى را كه خداوند بر شما حلال ساخته بر خود حرام نكنيد»

«1»

و روزى پيامبر ياران بزرگش را بجنگ بنى قريظه فرستاد و چون آنها از دژهايشان سرازير شدند، آن صحابه از ترس فرار

______________________________

(1)- سوره مائده آيه/ 87

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:378

كردند و بعد على (ع) را با پرچمى فرستاد و على (ع) آنها را بپذيرش فرمان خدا و رسولش تسليم كرد و در جنگ خيبر هم چنين پيروزى و رشادتى را از خود نشان داد.

(1) اى معاويه، گمان ميبرم كه تو نميدانى كه من از سخن پيامبر درباره تو بخوبى آگاهم كه وقتى ميخواست نامه اى براى بنى خزيمه بفرستد و بدنبال تو فرستاد و تو نيامدى و پيامبر با صداى بلند ترا نفرين كرد كه بميرى و زنده نمانى، اى گروه، شما را بخدا قسم، آيا نميدانيد كه پيامبر در هفت نوبت به ابو سفيان لعنت فرستاد و شما هرگز نميتوانيد انكار كنيد:

اول، روزى كه پيامبر از مكه بسوى طائف رفت تا قبيله ثقيف را به اسلام دعوت كند و ابو سفيان سررسيد و به پيغمبر ناسزا گفت و بنابخردى و دروغ متهمش ساخت و ميخواست پيامبر را دستگير كند و در آن روز خدا و پيامبرش به ابو سفيان لعنت فرستادند.

(2) دوم، روزى كه كاروان مشركين قريش از شام مى آمد و پيامبر ميخواست آن كاروان را در برابر اموالى كه از مسلمانان گرفته بودند توقيف كند ولى ابو سفيان، كاروان را از بيراهه بمكه برد و جنگ بدر را راه انداخت و پيغمبر او را لعنت كرد.

سوم، در جنگ احد، كه پيامبر در بالاى كوه بود و ابو سفيان در دامن كوه فرياد ميزد زنده باد هبل و پيامبر و مسلمانان ده بار به او

لعنت فرستادند.

چهارم، در جنگ خندق (احزاب) كه ابو سفيان دار و دسته هاى عرب و غطفان يهود را بر ضد پيغمبر بسيج كرده بود و رسول خدا در آن روز بر او لعنت فرستاد.

(3) پنجم، روزى كه ابو سفيان به همراه قريش راه را بر پيامبر بستند و نگذاشتند براى گذاردن حج بمسجد الحرام بيايند و در منى قربانى

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:379

كنند و در حديبيه پيامبر را از حركت بازداشتند، پيامبر ابو سفيان را لعنت كرد و درباره آنها گفت رهبر مشركين و پيروانش همگى ملعونند و كسى از آنها هرگز ايمان نمى آورد، به پيامبر گفتند آيا ممكن نيست حتى يك نفر از اينها مسلمان شود؟ فرمود، لعنت به پيروانشان نمى رسد ولى از زمامدارانشان هيچ كدام بسعادت و رستكارى نخواهند رسيد.

ششم، روزى كه بر شتر سرخ سوار بود.

(1) هفتم، روزى كه نسبت به پيامبر سوء قصد كردند و دوازده نفر كه يكيشان ابو سفيان بود بر سر راه پيغمبر ايستادند تا شتر او را رم دهند و پيامبر را بزمين اندازند و پيغمبر آنها را لعنت كرد.

اين جواب تو بود، اى معاويه».

(2) امام با چنين سخنان صريحى، معاويه را از قصرش بقبرش انداخت و از تخت غرورش بزير افكند و اندوهى سخت بجانش كشيد و بعد متوجه عمرو عاص شد و فرمود:

«اما تو، اى پسر عاص، نسب تو بين چند نفر مشترك است، مادرت ترا بزناكارى زائيد و پدرت معلوم نبود و چهار مرد ادعاى پدرى ترا داشتند بالاخره پست ترين و پليدترينشان كه عاص باشد به پدرى تو برگزيده شد و همين پدرت بود كه مى گفت «من دشمن محمد بى دودمانم» و خداوند درباره اش آيه نازل كرد

و فرمود «دشمن تو خودش بى دودمان است».

و تو در همه معركه هاى نبرد با پيامبر جنگيدى و پيامبر را در مكه هجو كردى و آزردى و هر نيرنگى كه داشتى، بكار بردى و از همه بيشتر به رسول خدا دشمنى كردى و به تكذيبش پرداختى و بعد با گروهى با كشتى به حبشه رفتى تا جعفر بن أبي طالب و ديگر مسلمانان مهاجر را از نجاشى بگيرى و بدژخيمان مكه بسپارى ولى در اين سفر

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:380

بخطا رفتى و نوميد بازگشتى و خدايت حسرت زده و زيانكار بازگردانيد و دروغت را آشكار كرد. (1) در آن سفر از رفيقت عمارة بن وليد در مورد روابطى كه با كنيز نجاشى داشت از روى حسد به نزد نجاشى بدگوئى كردى و خداوند تو و رفيقت را رسوا كرد و تو از ديرباز در جاهليت و اسلام با بنى هاشم عداوت ميورزى، تو خود ميدانى و اين گروه نيز آگهى دارند كه هفتاد بيت شعر در هجو رسول خدا گفتى و پيامبر فرمود:

«خدايا من شعر نميدانم و شاعرى شايسته من نيست، خدايا در برابر هر حرف از اين اشعارش هزار لعنت بر او بفرست» پس لعنتى كه بشمار نمى آيد بر تو فرستاده ميشود و آنچه درباره عثمان گفتى، اين تو بودى كه آتش انقلاب را بر ضد او برافروختى و به فلسطين رفتى و چون خبر مرگش بتو رسيد گفتى من ابو عبد اللهم كه هر جراحتى را بيابم با انگشتم آن را مى شكافم و بخون مى آورم، بعد خود را در اختيار معاويه قرار دادى و دينت را بدنيايش فروختى پس ما نه ترا درباره دشمنيت سرزنش

ميكنيم و نه درباره دوستيت مؤاخذه مينمائيم.

بخدا قسم تو نه عثمان را در زنده بودنش يارى كردى و نه از مرگش خشمگين شدى.

(2) واى بر تو، اى پسر عاص، اين تو نبودى كه بهنگام رفتن بنزد نجاشى، بنى هاشم را به اين اشعار هجو كردى و گفتى:

دخترم مى گويد بكجا ميروى و چرا مقصدت بر ما معلوم نيست

گفتم مرا واگذار كه من مردى هستم كه ميخواهم درباره جعفر پيش نجاشى بروم

تا ناسزا بگويم در حضور او به گروهى كه با خودخواهى در نزدش جمع شده اند

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:381 منظورم، احمد پيغمبر آنهاست كه ميخواهم از او در پيش آنها بدگوئى كنم

من بسوى دربارى با كوشش بمبارزه ميروم هر چند آستانش از طلاى سرخ باشد

من از بنى هاشم دست برنمى دارم و تا بتوانم در پنهان و آشكار با آنها ميستيزم

اگر دشمنى هايم در اين سفر پذيرفته شد كه خوب وگرنه با نهايت سرسختى بازميگردم اينهم جواب تو، آيا شنيدى؟!

(1) امام در گفتارش از پستى ها و بدسرشتى هاى پسر عاص و دشمنى هميشگيش نسبت به اسلام و مسلمين سخن گفت و ثابت كرد كه او خودش در قتل عثمان دست داشته و اكنون بطمع دنيا بمعاويه پيوسته است. بعد به وليد بن عقبه رو كرد و فرمود:

«اما تو، اى وليد، بخدا قسم ترا در دشمنى با على (ع) سرزنش نمى كنم زيرا پدرم ترا بجرم شراب خوارى، هشتاد تازيانه زد و پدرت را در برابر پيامبر خدا كشت، تو همان كسى هستى كه خدا فاسقت ناميد و على (ع) را مؤمن گفت وقتى كه تو به على (ع) فخر ميفروختى و ميگفتى من از تو دليرتر و زبان دارترم و پدرم فرمود خاموش باش كه من مؤمنم و

تو فاسقى و خداوند در تأييد سخن پدرم اين آيه را نازل كرد و فرمود «آيا آن كس كه مؤمن است مانند كسى است كه فاسق است؟ آنها هرگز برابر نيستند» «1».

و آيه ديگر در اين باره نازل كرد و فرمود «اگر فاسقى براى شما خبرى آورد درباره آن بررسى كنيد» «2». واى بر تو، اى وليد،

______________________________

(1)- سوره سجده آيه 18

(2)- سوره حجرات آيه 6

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:382

چگونه فراموش مى كنى، (1) آيا شعر آن شاعر را كه درباره تو و پدرم سروده بود فراموش كردى كه گفت:

هرگز مؤمنى كه خدايش يارى كردبمانند فاسق خيانتكار نيست

بزودى وليد احضار ميشود پس از مدت كمى و همچنين على (ع) براى حساب آخرت به آشكارى

به على (ع) بهشت پاداش داده ميشودو وليد بپاداش كردارش خوار ميشود.

ترا به قريش چه كار؟ تو مرد شكم گنده اى از اهل صفوريه اى و بخدا قسم كه عمرت از پدرت بيشتر است يعنى سن تو از آنكه ميگويند پدر تو است زيادتر است».

(2) علت دشمنى سخت وليد با امير المؤمنين آن بود كه على (ع) نمونه ايمان بود و وليد مجسمه كفر، معلوم است كه تضاد بين ايمان و كفر، اختلافى ذاتى و نفرتى طبيعى است، علاوه بر اين، امير المؤمنين به وليد بجرم شراب خوارى هشتاد تازيانه زده بود و بهمين جهت عداوتى شديد از على (ع) در دل وليد خلجان داشت. امام پس از آنكه وليد را بخوارى كشيد روى به عتبة بن ابى سفيان كرد و به او چنين گفت:

«اما تو، اى عتبه، نه خردى دارى كه پاسخت گويم و نه فهمى دارى كه با تو گفتگو كنم، نه خيرى نزد تو است كه

به آن اميد باشد، و نه شرى دارى كه از آن پرهيز بايد كرد، عقل تو و كنيزت به يك اندازه است، اگر على (ع) را در برابر همگان دشنام دهى زيانى به او نميرسد و اينكه مرا بكشتن ترسانيدى اگر خيلى دليرى چرا آن مرد لحيانى را كه در بستر همسرت خوابيده بود نكشتى؟

آيا از شعر نصر بن حجاج شرم نميدارى كه درباره ات گفت:

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:383 اى واى بر اين مردان و اين روزگارو ماجرائى كه ابو سفيان را رسوا كرد

شنيدم كه به عروس عتبه خيانت كرده است مرد پست فطرتى از قبيله لحيان.

(1) در اين صورت ناسزاگوئى تو چه ارزشى براى من دارد و چگونه از كسى ميتوان ترسيد كه فاسق زنش را نتوانست بكشد؟ و چرا بايد ترا بدشمنى على (ع) سرزنش كنم كه دائيت وليد را در جنگ بدر كشت و در قتل جدت عتبه با حمزه همكارى كرد و برادرت حنظله را هم از پاى درآورد؟»

امام از نابخردى و حماقت و بى شرافتى وليد سخن گفت و خاطر نشان كرد كه امر المؤمنين، سرهاى برادر و دائى و جد او را در جنگ بدر درو كرده است و بهمين جهت وليد نسبت بحضرتش جسارت ميورزد، بعد از اين، امام به مغيرة بن شعبه رو كرد و به او گفت:

(2) «ترا چه ميشود اى مغيره، تو شايستگى حضور و سخن گفتن در چنين جاهائى ندارى، تو بمانند پشه اى هستى كه چون ميخواست از شاخه درخت خرما برخيزد به نخل گفت مواظب باش كه ميخواهم از رويت پرواز كنم، درخت خرما گفت، مگر من بودنت را احساس كردم كه حالا از

پروازت با خبر شوم؟! بخدا از دشمنيت با ما خبرى نداشتم كه حالا از آگهى به آن تأسف يابم، ناسزاگوئيت براى ما ارزشى ندارد زيرا حد زناكارى هنوز بر تو باقى است زيرا عمر ترا حد نزد و فرمان خدا را درباره ات اجرا نكرد، و اين تو بودى كه از پيامبر پرسيدى آيا مردى به زنى كه ميخواهد با او ازدواج كند ميتواند نگاه كند؟ پيامبر فرمود مانعى ندارد بشرطى كه قصدش زنا نباشد و پيامبر بدين جهت اين شرط را بيان فرمود كه ترا زناكار ميدانست.

زندگانى حسن بن على(ع) ،ج 2،ص:384

(1) و اينكه بافتخار حكومتت بر ما فخر ميفروشى باين آيه از قرآن بايد توجه كنى كه خداوند فرمود «چون بخواهيم مردم سرزمينى را نابود كنيم، تبهكاران را بر آنها ميگماريم و آنها فسق ميورزند و شايسته عذاب ميشوند و آنگاه سرنگونشان ميسازيم» «1» در اينجا سخن امام با دشمنانش پايان پذيرفت و آنها را بزشتى كردار و پستى نسبشان آگاه كرد و پرده از چهره سياهشان برداشت و مفاخرشان را واژگونه نشان داد و همه را در اندوه و شرمسارى سختى فرو برد و چون خواست برخيزد و برود، عمرو عاص بدامان امام چسبيد و بمعاويه گفت:

«اى امير المؤمنين، تو شاهد بودى كه حسن بمادرم نسبت زنا داد از تو ميخواهم كه او را حد بزنى».

معاويه با خشم فرياد زد: