اشعار سياسى و انتقادى نيز ديده مى شود. قالب غزل به ساير قوالب شعرى اضافه مى گردد و استفاده از واژگان و عبارات عربى در شعر رو به فزونى مى گذارد.

بزرگترين شاعران اين دوره: اسدى طوسى، خواجه عبد اللّه انصارى، ناصر خسرو قباديانى، مسعود سعد سلمان، امير معزّى، سنايى غزنوى، اديب صابر، رشيد و طواط، انورى ابيوردى، خاقانى شروانى، بابا طاهر عريان، نظامى گنجوى، جمال الدين اصفهانى و عطار نيشابورى.

مدينه كه مستقيما تحت نظر خاندان اموى اداره مى گرديد شاعرى چون كميت آشكارا به ستايش هاشميان بر مى خيزد ولى در نيشابور، طوس، غزنه و هرات نظير چنين شاعرى را نمى بينيم از قرن چهارم هجرى يعنى همزمان با تأسيس دولت هاى شيعى در ايران كه مذهب تشيع رونق و رواج گرفت و نام گرامى ائمه عليهم السلام حرمت خدا داد خويش را باز يافت، شعراى ايران در مدايح و مراثى خاندان نبوت سخن سرايى كردند و اين چراغ روزبه روز بر روشنايى خود افزود. آنچه بيشتر در ادبيات فارسى متداول شده و مرسوم است ذكر مصائب سالار شهيدان، حضرت حسين به على (ع) و اعوان و انصار آن حضرت در واقعه ى جانگداز كربلاست كه شعراى معتقد را بر آن داشته كه شعر يا اشعارى درباره ى اين حادثه ى دلخراش بسرايند.

اگر چه گروهى فردوسى را نخستين شاعر شيعه مذهب ايران مى دانند اما تصور مى شود كه قديمى ترين مراثى را در سوگ شهيدان كربلا كسايى مروزى شاعر قرن چهارم هجرى سروده باشد. كسايى با بيان مناقب خاندان پيامبر و سرودن مراثى براى شهداى اين خاندان كه همواره مورد ستم و آزار بنى اميه و بنى عباس بودند هم دردى مردم ايران را با آن خاندان باز گفته است.

قصيده مسمط او كهن ترين سوگنامه ى ماجراى كربلاست و از اين رو وى را مى توان پيش كسوت همه ى شعراى شيعه مذهب زبان فارسى دانست كه در سوگ حسين (ع) شعر سروده اند:

بيزارم از پياله و ز ارغوان و لاله ما و خروش و ناله، كنجى گرفته مأوا

دست از جهان بشويم، عزّ و شرف نجويم مدح و غزل نگويم، مقتل كنم تقاضا ورود حماسه ى كربلا به حيطه شعر و ادب، يكى از

عوامل ماندگارى آن نهضت بوده است، چرا كه قالب تأثيرگذار و نافذ شعر و مرثيه، ميان دلها و حادثه ى عاشورا پيوند زده و احساسات و عواطف علاقمندان را به آن ماجرا وصل كرده است. ادبيات

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:718

عاشورايى، از غنى ترين ذخيره هاى فكرى و احساسى شيعه است. از سوى ديگر حماسه ى كربلا در زبان شعرى شاعران تأثير نهاده و ادبيات آن را پربار ساخته است. رابطه اى متقابل ميان شعر فارسى و عاشورا وجود دارد و هر دو به ماندگارى و جلوه ى يكديگر كمك كرده اند. برخى شاعران نيز ماندگارى خود را مديون سرودن شعر درباره ى اهل بيت و عاشورا و مظلوميت ابا عبد اللّه مى دانند كه گاهى با يك شعر، شهره و جاويد شده اند.

در اواخر قرن چهارم كه فاطميان بر مصر دست يافتند و حكومتى مقتدر را پى افكندند وصيت و شهرت آنان به ديگر كشورهاى اسلامى رسيد و در شرق ايران طرفدارانى پيدا كردند، شاعران فارسى گوى آن سامان به مدح اهل بيت زبان گشودند كه نمونه ى برجسته ى آنان ناصر خسرو است. ليكن باز هم در سراسر قرن پنجم و ششم، شمار اشعارى كه در مدح آل پيامبر به فارسى سروده شد، فراوان نيست. شگفت اينكه در قرن پنجم شيعيان در بغداد و مركز خلافت عباسى انجمن ها تشكيل مى دادند و بر مصيبت اهل بيت مى گريستند اما در شرق ايران يعنى دور افتاده ترين نقطه به مركز خلافت، ناصر خسرو بايد از بيم جان از بيغوله اى به بيغوله ى ديگر پناه ببرد.

ناصر خسرو تنها مذهب شيعه را بر حق مى داند و همه را به آن فرا مى خواند و از امامان شيعه به بزرگى و جلالت ياد مى كند و

تأثر خود را از فاجعه ى كربلا اين گونه نشان مى دهد:

دفتر پيش آر و بخوان حال آنك شهره از او شد به جهان كربلاش

تشنه شد و كشته و نگرفت دست حرمت و فضل و شرف مصطفاش در ادبيات فارسى شعله هاى تابناك مرثيه هاى مذهبى را در قرون ششم تا هشتم شاهديم. تظاهرات عادى پيروان مذهب تشيع در ايام سوگوارى و سرودن و خواندن اشعار در مرثيه ى امامان معصوم (ع) و شهيد كربلا رواج كامل يافت به طورى كه قديمى ترين مرثيه را در سوگ شهداى كربلا در قرن ششم قوامى رازى با اين مطلع سروده است:

روز دهم ز ماه محرم به كربلاظلمى صريح رفت بر اولاد مصطفى «1» سيف الدين فرغانى در امتداد همان شمشير ذلّت ناپذير به بار نشسته مى خواند:

اى قوم در اين عزا بگرييدبر كشته ى كربلا بگرييد

در گريه سخن نكو نيايدمن مى گويم، شما بگرييد كه از مضمون اين ابيات برمى آيد كه در آن زمان، وعاظ بر منابر سخن رانده و ديگران گريه مى كردند.

پس از فرغانى ديگر شاعران شيعى به عرصه آمدند و شورى در نهاد سخنوران شيعى افكنده شد كه هنوز هم مى توان آن سوداى سر به عشق زده را حس نمود.

از كلام هركس كه از ستم مى خروشد، نداى حسين (ع) مى جوشد و از اين ميان شعرا، اين گلبانگ را رساتر خروشيده اند و از ايشان هركس فرياد خويش را از تولاى حسين و حماسه ى سوگ سرخ او بيشتر سيراب ساخته، سرسبزتر برآمده است. قرن نهم دوره ى شكفتگى شعر مذهبى فارسى و على الخصوص اشعار عاشورايى است، در اين دوره شعر فارسى از جهت كميت و تا حدى از نظر كيفيت ترقى كرد. سرايندگان متعددى در اين عصر پيدا شدند.

شاهزادگان تيمورى هم خود مروج شعر و هنر و مشوق شاعران بودند. در اين دوره براى ترويج تشيع موقعيت خوبى فراهم شد و شيعيان هم از فرصت استفاده نمودند و براى ترويج عقايد خود در سراسر ايران پراكنده شدند و ديگر مانند سابق در مراكز و شهرهاى خاصى باقى نماندند. بخشى از آثار اين

______________________________

(1)- ديوان قوامى رازى؛ ص 17.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:719

دوره در شرح مناقب حضرت رسول (ص) و ائمه اطهار (ع) و عاشوراى حسينى اختصاص يافته است هر چند اين اشعار غالبا همراه با غلوّ در ذكر اوصاف و مناقب و كرامات پيشروان تشيع همراه بوده است.

از شاعران اين دوره بايد از جامى ذكرى به ميان آيد كه هرچند بر مذهب تسنن بود ولى در ضمن يكى از مثنويات خود- سلسلة الذهب- قصيده ى فرزدق در مدح حضرت سجاد (ع) را به شعر فارسى روانى ترجمه كرده است.

برخى از شعراى اين عصر در اين راه چنان پيش رفتند كه از مجموع اشعار آنان در مناقب و مراثى ديوانى مستقل پديد آمد كه در اين زمينه بايد از ابن حسام خوسفى (م 875 ه) نام برد. وى از عالمان شيعه مذهب و در فنون ادب و علوم شرعيه و اطلاع از اخبار و آثار و سيره بزرگان دين ماهر بوده است. ابن حسام ديوان قصايد و غزلياتى دارد كه اشعارش در مراثى و مدايح امامان شيعه به ويژه امام على (ع) و امام حسين (ع) و لعن بر دشمنان و بدخواهان آنهاست:

دلم شكسته و مجروح و مبتلاى حسين طواف كرد شبى گرد بلاى حسين

شكفته نرگس و نسرين و سنبل تر، ديدز چشم و جبهه و جعد

گره گشاى حسين در اين كه مراثى مذهبى در ايران از زمان صفويه، نضج و قوام پذيرفت، ترديد نيست. قرن دهم آغاز رسميت يافتن مذهب شيعه در ايران است و در اين دوره است كه قسمت مهمى از شعر فارسى را مديحه ها و مرثيه هاى اهل بيت تشكيل مى دهد.

معروف ترين شاعر اين دوره محتشم كاشانى است كه سرودن مرثيه را در كنار قصيده سرايى و مدح وجهه ى همت خود قرار داد و باب تازه اى در اين قسم شعر باز كرد و به حق در ساختن مرثيه قدرت و مهارت به سزايى از خود نشان داده است. و تركيب بند موثر و سوزناك او در شرح وقايع كربلا گوياى اين واقعيت است و چنين است كه محتشم در تركيب بند مشهور خود، از برترين شاعران تاريخ ادب ما، فراتر ايستاده است:

باز اين چه شورش است كه در خلق عالم است باز اين چه نوحه و چه عزا و چه ماتم است «1» دودمان صفوى بر حسب سياست خود و مخالفتى كه با نيروى عظيم عثمانيان داشتند، بيشتر همّ خود را صرف ترويج مذهب شيعه مى كردند و كمتر به شعر و ادب مى پرداختند. غزل و مديحه جاى خود را در اين عصر به مدح و منقبت اولياى دين و ذكر كرامات ائمه اطهار و مصيبت شهيدان كربلا سپرد. شاهان صفوى در ترويج علوم دينى و ذكر مناقب اهل بيت و مصائب شهداى كربلا كوشش نمودند.

پس از محتشم تا روزگار ما شعراى بسيارى مانند صباحى، صبا، وصال، سروش، قاآنى و ديگر شعراى مذهب اشعارى زيبا و حزن انگيز در رثاى سيد الشهداء (ع) و ياران او پرداخته اند. شعراى بعدى نيز اين روش را ادامه دادند و

از اين زمان به بعد است كه در كمتر ديوان شعرى است كه اشعار مرثيه سروده نشده باشد و گمان نمى رود شاعرى شيعى بوده باشد كه بر مصيبت سيد الشهداء (ع) شعرى نسروده باشد.

و بدين سان ادبيات كربلا پديد آمد و در طول تاريخ بارورتر شد تا آن جا كه فضاى عمده ى ادبيات شيعى را حجم «ادبيات طف» «2» پر كرده است.

نظيرى نيشابورى (م 1021 ه) از شاعران بلند وازه دوره صفويه است كه مذهب شيعه داشت و در عقيده ى خود ثابت و استوار بود وى در مرثيه ى امام حسين (ع) چنين سروده است:

زان پس حسين حجت حق در ميان نهادمنكر ز جهل، تير حسد در كمان نهاد

______________________________

(1)- ديوان محتشم كاشانى؛ ص 280.

(2)- طف در لغت به معناى «ساحل البحر» و «جانب البحر» آمد است. كربلا چون در ساحل فرات قرار گرفته است طف ناميده شد و به اين نام مشهور گرديده است.

مجمع البحرين؛ ج 5، ص 90. لسان العرب؛ ج 9، ص 221.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:720

شاعران ديگرى نيز در اين عصر و در اين زمينه طبع آزمايى كرده اند اما شاعر، عالم و نويسنده ى برجسته ى عصر صفوى، شيخ بهايى كه به فارسى و عربى شعر سروده اشعارى نيز در رثاى امام حسين (ع) دارد.

در اين دوره است كه تعدادى از شاعران شيعه مذهب ايرانى، در هند مى زيستند و يا به آنجا مهاجرت كرده بودند بويژه نامورترين آنها صائب تبريزى كه خود از استادان سبك هندى نيز به شمار مى رود، مراثى سوزناكى سروده است:

مظهر انوار ربانى حسين بن عليست آن كه خاك آستانش دردمندان را شفاست و ديگر ثابت اللّه آبادى است كه شيعه اى

معتقد بوده و درباره ى عزادارى ماه محرم مثنوى بلندى سروده است و در آن از جريان شهادت شهيدان كربلا به استادى سخن رانده است.

روند مذهبى سرايى تا حضور نادر شاه در صحنه ى سياسى ايران ادامه داشت با حضور نادر شاه در صحنه ى قدرت و توجه او به مذهب تسنن، شعر مذهبى مجددا رو به افول نهاد اما با شروع حكومت زنديه، رشد كمّى شعر مذهبى از سر گرفته شد و تقريبا از زمان مشروطه به بعد پايگاهى قوى در نزد مردم يافت و با پيروزى انقلاب اسلامى به جريانى قوى در صحنه ى ادبيات معاصر مبدل شد. از دوران سقوط صفويه تا عصر حاضر از آن رو كه مذهب غالب ايرانيان شيعه بوده است اديبان و شاعران ايرانى عمدتا شيعه مذهب بوده اند و در آثار مذهبى كه از آنان به جاى مانده نام امام حسين (ع) چون ستاره اى مى درخشد.

شعر و ادب فارسى چه از لحاظ لفظ و چه از لحاظ معنى در اواخر عهد صفويان دچار انحطاط و تنزلى شديد شد، توجه و تعمق شاعران در اختراع مضامين دقيق و مبهم از حد گذشت و شعر كه عامل بيان احساسات و عواطف درونى بود، صورت لغز و معمّا را به خود گرفت تا آنجا كه صاحبان ذوق سليم و طبع لطيف به مخالفت با سبك هندى برخاستند و تجديد و احياى سبك استادان قديم را وجهه ى همت خود ساختند و پايه گذار سبكى شدند كه در ادبيات فارسى به سبك بازگشت ادبى معروف گشت. شاعران قرن سيزدهم (دوران بازگشت ادبى) نيز همگى در مرثيه سرايى طبع آزمايى كردند شاعرانى چون:

نشاط اصفهانى، وصال شيرازى، قاآنى و يغماى جندقى را

مى توان نام برد.

قاآنى مرثيه اى از نوع بسيار عالى در رثاى حسين (ع) سروده است كه با اين مطلع آغاز مى شود:

بارد، چه؟ خون! ز؟ ديده، چسان؟ روز و شب. چرا؟از غم، كدام غم، غم سلطان كربلا از يغماى جندقى (م. 1276 ه) شاعر برجسته ديگر اين عصر مراثى متعددى بر جاى مانده است. او مبتكر سبكى در اين مقوله به نام نوحه ى سينه زنى است و خود وى نخستين گوينده اى است كه در اين زمينه قطعات زيادى سروده است «1»

زان مصيبت نه همين از خاكيان ماتم به پاست، كى رواست؟سرنگون گردى فلك چار اركان، شش جهت تا نُه فلك ماتم سراست، كى رواست؟ سرنگون گردى فلك

پس از وى فرزندان نامورش: اسماعيل هنر (م 1288 ه)، احمد صفايى (م 1314 ه. ق) و ابراهيم دستان (م 1310 ه. ق) راه پدر را در مرثيه سرايى و نوحه گويى ادامه دادند و اشعار تازه اى در اين زمينه از خود باقى گذاشتند.

از جمله نكاتى كه بايد با تأمل به آن نگريست مقوله عرفان و شعر عرفانى يا نگاه به واقعه ى كربلا از دريچه ى عرفان است: عشق اصلى ترين موضوع عرفان است و عاشق كسى است كه جز معشوق نمى بيند و جز وصل او نمى خواهد و همه ى سوز و گداز و راز

______________________________

(1)- تاريخ ادبيات ايران، ص 270.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:721

و نيازش رسيدن به كوى اوست.

ادب عارفانه گاه تا قلمرو ذوق و روح سر و كار دارد و گاه با دنياى عقل و انديشه. آن چه با عقل و انديشه سر و كار دارد، گاه در حوزه ى ادب تعليمى مى گنجد، همچون كتاب «حديقه الحقيقه» سنايى، و گاه همه حوزه ى شور و اشتياق

و عشق است كه در غزليات عرفانى سنايى و عطّار و ... جلوه مى كند و گاه آميزه ى عقل و ذوق كه نمونه عالى آن مثنوى مولوى و منظومه هاى پرشور عطار است. ادب عرفانى سرشار از معانى لطيف و شورانگيز و اصطلاحات و تعبيراتى است كه بدون شناخت و فهم آنها نمى توان با انديشه و راه عرفا آشنا شد.

عرفا آنانى هستند كه به عالم درون توجه دارند. ايشان با توجه به باطن و تمسك به زهد و رياضت، منازل و مراحل عرفانى را طى مى كنند تا به مبدأ كل عالم و حقيقت و منشأ كاينات واصل شوند.

با ظهور سنايى در (م 525 يا 545 ه. ق) در آغاز قرن ششم هجرى، طريقت عرفان، موضوع عمده ى غزل، قصيده و مثنوى هاى شاعران شد و از آن پس اصيل ترين و گسترده ترين بخش ادب فارسى را به خود اختصاص داد. از ديدگاه سنايى عامل و علت پيدايى قيام عاشورا آن بوده است كه گروهى دنياخواه، تاب تحمل شخصيت لامكانى حسين (ع) را نداشتند و به همين دليل ظالمان ظلمت پرست در صدد برآمدند تا خورشيد وجود امام حسين (ع) را به تاريكى بكشانند و بدين وسيله در زندگى ديجور خود غوطه ور شوند و هيچ مانعى در ميان نبينند. سنايى با توجه به چنين نگرشى، يزيد و دار و دسته اش را مستحق لعن و نفرين دانسته و بدگويى از آنان را عامل و علت صدرنشينى آدمى در اين دنيا و عالم آخرت مى داند:

هر كه بدگوى آن سگان باشددان كه او شاه آن جهان باشد «1» عارفان و اولياى الهى و سالكان طريقت، ثنا و ستايش بر حسين (ع) و ياران فداكار و

عارف او را وظيفه ى طريقتى خود مى دانند و از اين جهت همراهى و همگامى خود را با كسانى كه با نور الهى راه مى پيمايند و بر سر نيزه نداى قرآن سر مى دهند، اعلام مى كنند.

از آنجا كه عارفان، خود را حق خواه مى دانند و براى رسيدن به حق در تلاش و تكاپو هستند، هرگز از قافله ى حسين (ع) دور نمى شوند و همگامى با آن را عين طريقت به سوى حق مى دانند و بر آن پافشارى مى كنند.

عارف براى تأكيد بر لزوم تحمل رنج و بلا، در انجام دادن اعمال دينى و نيز تحمل سختى هاى مراحل طريقت، از حسين (ع) مدد مى جويد و تجربه ى تاريخى در عرصه عرفان آن حضرت و يارانش را الگويى تكرارپذير مى داند و بدين لحاظ مطالعه ى داستان عاشورا را بر خود و ره پويان حقيقت فرض مى كند و بدين ترتيب حسين (ع) و شهادت او الگوى منحصر به فردى است كه فرا روى سالكان طريقت قرار گرفته است. «2»

اقبال لاهورى (م 1938 م) نيز درباره ى عاشورا قرائت عرفانى دارد و فلسفه ى قيام عاشورا را در حريّت بخشى معنوى مى داند.

از ديدگاه او، امام (ع) و يارانش براى كسب آزادى و گريز از بندگى طاغوت و غير خدا و اثبات بندگى نسبت به خدا و برخوردار بودن ديگران از آزادى در سايه ى تعبد الهى قيام كردند:

در نواى زندگى سوز از حسين اصل حريّت بياموز از حسين «3» پس فلسفه قيام عاشورا، در آزادى بخشى آن است هر چند كه عاشورا، آزادى از موانع درونى و بيرونى را به انسانها ارزانى

______________________________

(1)- حديقة الحقيقه؛ ص 271.

(2)- فلسفه عاشورا از ديدگاه انديشمندان مسلمان جهان، ص 193 و 196.

(3)- كليات اشعار فارسى؛ ص

103.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:722

مى دارد ولى از ديدگاه اقبال تقدم با آزادى درونى است. زيرا تا زمانى كه آدمى ارزش آن را نداند و قدر آن را نشناسد هرگز در بيرون بهره ى كافى را از آن نخواهد برد.

حسين نه تنها آزادى بخش است بلكه حيات بخش هم مى باشد. حسين (ع) تا ابد با استبداد مبارزه خواهد كرد و مستبدان را از صحنه ى روزگار محو خواهد نمود:

تا قيامت قطع استبداد كردموج خون او چمن ايجاد كرد

بهر حق در خاك و خون غلطيده است پس بناى لا اله گرديده است «1» از جمله كسانى كه به صحنه ى عاشورا از منظر عرفان نظر كرده است عمان سامانى (م 1322 ه ق) است او كه از بسيار همگنان سر ايستاده است و از بزرگترين شاعران مذهبى دوره مشروطه است كه استوارى سخن پارسى را با پرداخت هاى عالى و تازه از تاريخ مذهبى درهم آميخت و در شعر مذهبى اين دوره فرازهايى ژرف آفريد. «گنجينه ى اسرار» او سوگى است پرشور و عرفانى براى سيد الشهداء (ع) با زبانى بسيار فصيح و گرم و گيرا و در خور شأن عظيم واقعه ى طف. كربلاى حسينى منظومه ى بزرگ هستى و تداوم آن چون خط دورانى طواف است كه همواره حضور دارد.

عمّان، عاشورا را ميدانى مى داند كه سالكان در آن سلوك مى كنند تا به مراد و مقصود خود برسند. در اين ميدان امام حسين (ع) قطب عرفان و مرشد سالكان است و اصحاب او مريدان و ره پويان وصال اند. از نظر عمان سامانى مسير مدينه تا كربلا هفت شهر عشق است كه امام و همراهانش بايد وادى هاى طريقت را يكى پس از ديگرى پشت سر

بگذارند تا به سيمرغ عشق دست يابند. كربلا و شهادت نقطه ى كمال اين حركت است.

از نظر او امام كسى است كه صفات الهى را در خود متجلى ساخته و بر اثر عبادات و رياضت هايى كه متحمل شده به مرحله ى خداگونگى رسيده است. وى در اشعار خود به وحدت امام با حق اشارت زيادى مى كند و امام (ع) را انسان به حق پيوسته و از همه چيز رسته مى داند و اين وحدت را حاصل اخلاص و عبادت آن حضرت مى داند. امام با جبرئيل كه از سوى حق براى او پيام آورده به گفتگو مى نشيند و شمه اى از مقامات عرفانى اش را به جبرئيل بازگو مى كند تا او هم در جريان تعالى روحانى امام قرار گيرد:

آن كه از پيشش سلام آورده اى و آن كه از نزدش پيام آورده اى

بى حجاب اينك هم آغوش من است بى تو رازش جمله در گوش من است

از ميان رفت آن منى و آن تويى شد يكى مقصود و بيرون شد دويى «2» در عاشورا، امام (ع) نه تنها حلقه ى مستان سالك طريق بود بلكه او در مقام ارشاد و اصحابش در مقام طلب بودند. از ديدگاه عمّان هر يك از اصحاب عاشورا در مرتبه اى از سلوك قرار داشتند و به فراخور نيازشان از چشمه سار معرفت امام سيراب مى شدند. امام همچون راهبرى دلسوز، گام به گام به تعليم و هدايت طالبان و سالكان مشغول بود و در دستگيرى آنان از هيچ كوششى فروگذار نبود و نهايت تعليم آن مرشد طريقت، تذكار طالبان و سالكان به مقام رضا بود:

اى اسيران قضا در اين سفرغير تسليم و رضا اين المفر «3» و بالاخره كربلا تكرار ديگرى از رويارويى روشنايى با ظلمت، دانايى با

جهل، عشق با خودخواهى و انسان معصوم با بشر مسخ

______________________________

(1)- همان؛ ص 75.

(2)- گنجينة الاسرار؛ ص 165 و 166.

(3)- همان؛ ص 76.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:723

شده است و به همين دليل در كانون توجه همه ى صاحبدلان قرار گرفته اگر چه آنچه گفته و خواهند گفت نمى از درياست.

عصاره ى غمنامه هاى محتشم، سيف الدين فرغانى، وصال، قاآنى و ... در خم تنهايى شيعه، عاقبت شرابى شد كه صفى عليشاه و عمان سامانى جرعه جرعه به كام سرمستان چكاندند. اما اين پايان ماجراى عاشقى شاعران شيعى نبود. سالهايى گذشت و حادثه اى آمد و عشق آن چنان كه بايد و شايد، شعله هايى برافروخت كه چه جانها را سوخت و چه روانها را عاشقى آموخت و ...

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:725

همان روايات همه ى دراهم محمود را به حمامى و فقاعى بخشيد. اما دلايل اختلاف و كدورت فردوسى و محمود از اين قرار بود:

1- اختلاف مذهبى ميان فردوسى كه به مذهب تشيع و محمود كه به تسنن معتقد بود و هر دو در عقيده ى خود راسخ بودند.

اين معنى از هجو نامه اى كه فردوسى براى سلطان محمود سروده است به خوبى برمى آيد. 2- اختلاف عقيده ى محمود و فردوسى بر سر مسايل نژادى و ملى. فردوسى محققا ايرانى وطن پرستى بوده و در شاهنامه نيز به حكم شرايط حماسه ى ملى ناگزير همواره دشمنان ايران را مانند تازيان و تركان به بدى ياد كرده و بالعكس از ايرانيان همواره به نيكى سخن گفته است. 3-

خسّت ذاتى محمود كه فردوسى به آن اشاره كرده است، او را از دادن صله ى جزيلى كه فردوسى توقّع داشت مانع شد، چنان كه صله و انعامى كه در برابر رنج سى ساله ى شاعر حقير مى نمود، به فردوسى داد كه به قول شاعر به بهاى فقاعى مى ارزيد. بهر حال فردوسى به سال 411 ه ق. تقريبا در سن 80 سالگى بدرود حيات گفت. مدفن وى در طوس مى باشد. و آرامگاهى كه در سال 1313 ه ش. براى او ساخته اند در محل تقريبى مدفن اوست.

در شهريور سال 1313 شمسى از خاورشناسان و دانشمندان كشورهاى مختلف جهان دعوت به عمل آمد كه در جشن هزاره ى فردوسى شركت كنند. نخستين جلسه ى كنگره ى فردوسى به رياست حاج محتشم السلطنه در تهران تشكيل شد كه تا هفدهم شهريور ماه همان سال ادامه يافت. سپس هيأت ميهمانان به اتفاق رضا شاه به مشهد رفتند و آرامگاه فردوسى را در 20 مهر ماه

همان سال گشودند.

نظامى عروضى نويسد كه پس از مرگ فردوسى، جهل و غوغاى عوام مانع تدفين جنازه ى وى در گورستان شهر شدند و او را «رافضى» خواندند. به ناچار جنازه را در باغى كه كنار دروازه ى شهر و متعلق به خود حكيم فردوسى بود به خاك سپردند. «1»

-*-

______________________________

(1)- لغت نامه دهخدا.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:728

بسوزد تنش

نگر تا ندارى به بازى جهان نه برگردى از نيك پى همرهان

از اين در سخن چند رانم همى همانا كرانش ندام همى «1»

______________________________

(1)- مجالس المؤمنين؛ ج 2، ص 593 به نقل از شاهنامه.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:729

و كرامات و سخنان ابو سعيد ابى الخير در دو كتاب كه توسط نوادگان وى تأليف شده، آمده است. يكى كتاب «حالات و سخنان شيخ ابو سعيد ابى الخير» تأليف جمال الدّين ابو روح لطف اللّه و ديگر كتاب «اسرار التوحيد فى مقامات الشيخ ابى سعيد» تأليف محمّد بن منوّر. «1» وفات ابو سعيد را در شب جمعه چهارم شعبان سال 445 ه ق. ذكر كرده اند.

-*-

يا رب به محمّد و علىّ و زهرايا رب به حسين و حسن و آل عبا

كز لطف برآر حاجتم در دو سراى بى منّت خلق يا على اعلى ***

تا مِهر ابو تراب دمساز من است حيدر به جهان همدم و همراز من است

اين هر دو جگر گوشه دو بالند مرامشكن بالم كه وقت پرواز من است «2»

______________________________

(1)- لغت نامه دهخدا. دايرة المعارف تشيّع.

(2)- سخنان منظوم ابو سعيد؛ ص 2 و 14.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:730

را به آخرين درجه كمال رسانيد، اسدى به داستان سرايى و نظم داستانى كه از بسيارى جهات به شاهنامه نزديك است گرايش پيدا كرد. اما او به مدد وسعت فكر و طبع ورزيده، درى تازه به روى سخن سرايان گشود و طرزى نوين را بنيان نهاد به طورى كه مى توان او را در صف گويندگان بزرگ و استادان بلند مرتبه قرار داد.

اسدى از علماى لغت بود و در اين فن تبحّر داشت. بسيارى از دواوين گذشتگان را خوانده و نوادر لغات را به دست آورده و گاهى همانها را در اشعار خود به كار برده است و بدين سبب كتاب «گرشاسب نامه» وى در بردارنده تعداد كثيرى از لغات فارسى است كه بالفعل مهجور بوده است. اسدى از علوم عربيّت و نظم و نثر عربى اطلاع كامل دارد. هم چنين در رياضى به خصوص فلسفه الهى دست داشته و غالب اشعارش را تحت تأثير اين معلومات سروده است. آثار او عبارتند از:

1- «گرشاسب نامه» كه به سال 458 هجرى به نظم در آورده است. 2- «مناظرات» كه شامل قصايدى در مناظره بين دو چيز يا دو كس مانند شب و روز، مغ و مسلمان، آسمان و زمين، و نيزه و كمان. مناظرات او به غايت نيكو است و ظاهرا در اشعار بعد از اسلام سابقه نداشته است.

3- «فرهنگ لغات» يا لغت فرس اين كتاب به جهت دقت حدود و صحت تفسير بهترين كتاب لغت و نيز قديمى ترين فرهنگ موجود زبان فارسى است.

وفات اسدى به نقل هدايت به سال 465 ه ق. اتفاق افتاده است. «1»

-*-

كليدجهان يكسر از بهر او شد پديد

بدو داد دادار پيغام خويش بپيوست با نام او نام خويش

ز پيغمبران او پسين بد درست و ليكن شود زنده زايشان نخست

يكى تن بدو خلق چندين هزاربرون آمد و كرد دين شكار

ببرد از همه گوى پيغمبرى كه با او كسى را نبد همسرى

خبر زان چه بگذشت ازو در جهان كجا راست آيد به صد داستان

______________________________

(1)- مجمع الفصحاء؛ ج 1، ص 107. مجالس المؤمنين؛ ج 2، ص 609 و 610. سخن و سخنوران؛ ج 2، ص 73- 97. لغت نامه دهخدا.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:731 به يك چشم زد از دل سنگ سخت به معجز برآورد نوبر درخت

دل دنيى از ديو بى بيم كردمه آسمان را بدو نيم كرد

ز هامون به چرخ برين شد سوارسخن گفت بر عرش با كردگار

گه رستخيز آب كوثر و راست لوا و شفاعت سراسر و راست

بر اندامش ايزد يكايك فزودهنرهاش را بر هنر بر فزود

ورا بود رفتن به يك دم ز جاى به درگاه سلطان هر دو سراى

ببرد از فرشته جدا پايگاه بر قاب قوسين يزدانش راه

سرافيل هم رازش و هم نشست براق اسب و جبريل فرمان برست

همى دونش بر عرش آمد قيام شده معجز او را ز ايزد پيام

به چندين بزرگى جهان دار راست بدو داد پاك آن چنان كو بخواست

نمود آنچه بايست هر خوب و زشت ره دوزخ و راه خرّم بهشت

چنان كرد دين را به شمشير تيزكه باشد همى تا گهِ رستخيز

ز يزدان و از ما هزاران درودمر او را و يارانش را برفزود

كدامست يارش شناسى به نام گزيده بهر كس ز دانش تمام

به تيغش شده داد و دين آشكاركه خوانند ورا شير پروردگار

على و بتول و حسين و حسن همى نگذرانيم از ايشان

سخن

نداريم با ديگران هيچ كاربه مهر على بگذران روزگار «1»

______________________________

(1)- مجالس المؤمنين؛ ج 2، ص 612.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:732

اشعار كسايى نظر داشته است و حال آن كه اين شاعر خودپسندى خاص دارد و آسان با كسى در نمى آميزد و از اينجا پيداست كه كسايى را ارج و مقامى والا بوده است.

آثار كسايى: اگر چه آثار او در پى شرارت هاى زشت تعصّب گرايى از بين رفته و جاى تأسف بسيار دارد، امّا آنچه كه به جا مانده عبارتند از: قصايد، غزل و ابيات پراكنده كه در حدود 200 بيت مى باشد.

در مورد تاريخ وفاتش اطلاع درستى در دست نمى باشد، آنچه مسلّم است تا سال 391 هجرى زنده بوده و پنجاه سال سن داشته است، و اين معنى از اشعار وى آشكار مى باشد. به نظر مى آيد بعد از سال تولد ناصر خسرو (394 هجرى) وفات يافته باشد. «1»

-*-

بيزارم از پياله و ز ارغوان و لاله ما و خروش و ناله، كنجى گرفته مأوا

دست از جهان بشويم، عزّ و شرف نجويم مدح و غزل نگويم، مقتل كنم تقاضا

ميراث مصطفى را، فرزند مرتضى رامقتول كربلا را، تازه كنم تولّا

آن مير سر بريده، در خاك و خون تپيده از آب ناچشيده، گشته اسير غوغا

تنها و دل شكسته، بر خويشتن گرسنه از خانمان گسسته و ز اهل بيت و آباء

از شهر خويش رانده، و ز ملك بر فشانده مولى ذليل مانده، بر تخت ملك مولى

مجروح خيره گشته، ايّام تيره گشته بدخواه چيره گشته، بى رحم و بى محابا

______________________________

(1)- كسايى مروزى؛ زندگى و انديشه و شعر او. لغت نامه دهخدا. تاريخ ادبيات ايران؛ ج 1، ص 374. مجمع الفصحاء؛ ج 3، ص 1134. النقض. ص 231 مجله آرمان؛ ش 1، ص 27.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:733 صفين و بدر و خندق، حجّت گرفته با حق خيل يزيد احمق، يك

يك به خونش كوشا

پاكيزه آل ياسين، گمراه و زار و مسكين وان كينه هاى پيشين، آن روز گشته پيدا

آن پنج ماهه كودك، بارى چه كرد ويحك كز پاى تا به تارك، مجروح شد مُفاجا؟ «1»

بيچاره شهربانو، مصقول «2» كرده زانوبيجاده «3» گشته لؤلؤ، بر درد ناشكيبا

آن زينب غريوان، اندر ميان ديوان آل زياد و مروان نظاره گشته عمداً

مؤمن چنين تمّنا هرگز كند؟ نگو، نى چونين نكردمانى، نه هيچ گبر و ترسا

آن بى وفا و غافل، غرّه شده به باطل ابليس وار جاهل، كرده به كفر مبدا

رفت و گذاشت گيهان «4» ديد آن بزرگ برهان وين رازهاى پنهان، پيدا كنند فردا

تخم جهان بى بر، اين است وزين فزون تركهتر عدوى مهتر، نادان عدوى دانا

بر مقتل اى كسايى، برهان همى نمايى گر هم براين بپايى، بى خار گشت خرما

مؤمن درم پذيرد، تا شمع دين بميردترسا به زر بگيرد، سُمّ خر مسيحا

تا زنده اى چنين كن، دلهاى ما حزين كن پيوسته آفرين كن بر اهل بيت زهرا (س) ***

فهم كن، گر مؤمنى فضل امير المؤمنين فضل حيدر، شير يزدان مرتضاى پاكدين

فضل آن كس كز پيمبر بگذرى فاضل تر اوست فضل آن ركن مسلمانى، امام المتّقين

فضل زين الاصفيا، داماد فخر انبياكافريدش خالقِ خلقْ آفرين از آفرين

«قُلْ تَعالَوْا نَدْعُ «5»» برخوان، و رندانى گوش دارلعنت يزدان ببين از «نَبْتَهِلْ» تا «كاذِبِينَ»

«لا فتى الّا على «6»» برخوان و تفسيرش بدان با كه گفت و يا كه داند گفت جز روح الامين

آن نبى، و ز انبيا كس نى به علم، او را نظيروين ولى، وز اوليا كس نى به فضل، او را قرين

آن چراغ عالم آمد «7» و ز همه عالم بديع وين امام امّت آمد و ز همه امّت گزين

از متابع گشتن او حور يابى با بهشت و ز مخالف گشتن او

ويل يابى با انين

اى به دست ديو ملعون سال و مه گشته اسيرتكيه كرده بر گمان، برگشته از عين اليقين

گر نجات خويش خواهى در سفينه ى نوح شوچند باشى چون رهى تو بينواى دل رهين

دامن اولاد حيدر گير و از طوفان مترس گرد كشتى گير و بنشان اين فزع اندر پسين

گر نياسايى تو، هرگز روزه نگشايى به روزو ز نماز شب هميدون ريش گردانى جبين

______________________________

(1)- مفاجا: مرگ ناگهانى.

(2)- مصقول: صيقل داده شده.

(3)- بيجاده: ياقوت.

(4)- گيهان: كيهان، جهان.

(5)- اشاره به آيه 3 سوره آل عمران در مورد مباهله با مسيحيان نجران.

(6)- قسمتى از حديث «لا فتى الّا علىّ لا سيف الّا ذو الفقار» جوانمردى جز على نيست و شمشيرى جز ذو الفقار نمى باشد.

(7)- اشاره به آيه 45 و 46 سوره احزاب «يا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِنَّا أَرْسَلْناكَ شاهِداً وَ مُبَشِّراً وَ نَذِيراً وَ داعِياً إِلَى اللَّهِ بِإِذْنِهِ وَ سِراجاً مُنِيراً» اى رسول گرامى، ما تو را به رسالت فرستاديم تا بر نيك و بد خلق گواه باشى و خوبان را به رحمت مژده دهى و بدان را از عذاب خدا بترسانى و به اذن حق خلق را به سوى خدا دعوت كنى و چراغ فروزان عالم باشى.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:734 بى توّلا بر على و آل او دوزخ تو راست خوار و بى تسليمى از تسنيم و از خلد برين

سيصد و هفتاد سال از وقت پيغمبر گذشت سير شد منبر ز نام و خون سكين و تگين

منبرى كالوده گشت از پاى مروان و يزيدحقّ صادق كى شناسد وان زين العابدين؟!

مرتضى و آل او با ما چه كردند از جفايا چه حرمت يافتيم از معتصم يا مستعين

كان همه مقتول و

مسمومند و مجروح از جهان وين همه ميمون و منصورند امير الفاسقين؟!

اى كسايى، هيچ منديش از نواصب وز عدوتا چنين گويى مناقب، دل چرا دارى حزين «1»؟!

______________________________

(1)- گزيده اشعار كسايى؛ ص 48.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:735

اثر امالى او از كتاب «طبقات الصوفيه» ابو عبد الرّحمان سلمى است كه به زبان هروى در مجالس درس خود مى گفت و به نام «طبقات الصوفيه» خواجه عبد اللّه انصارى شهرت دارد.

او كه در سالهاى پايانى عمر بينائى خود را از دست داده بود، پس از يك عمر طولانى و پربار در روز جمعه 22 ذى الحجه سال 481 ه ق دار فانى را وداع گفت و در «گازرگاه» هرات به خاك سپرده شد «1».

-*-

كاندر سه مكان رسى به فرياد همه اندر دم فزع و قبر و هنگام سؤال

يا رب به على ابن ابى طالب و آل آن شير خداوند جهان جلّ جلال ***

يا رب به رسالت رسول ثقلين يا رب به غزا كننده ى بدر و حُنين

عصيان مرا دو نيمه كن در عرصات نيمى به حسن ببخش و نيمى به حسين ***

آن شنيدى كه حيدر كرّاركافران كشت و قلعه ها بگشاد

تا نداد آن سه قرص نان جوين هفده آيت خداى او نفرستاد ***

دين اسلام، شرع مصطفوى است راه ايمان ز مرتضى آباد

مصطفى دان رسول و ره رهِ اوست رهنما مرتضى و عترت اوست «2»

______________________________

(1)- گنجينه نياكان.

(2)- مناجات نامه؛ ص 32، 33، 35، 42، 61.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:736

علوم متداوله ى عقلى و نقلى آن زمان و مخصوصا علوم يونانى تبحّر پيدا كرد. ناصر خسرو در اشعار خويش و سفرنامه و ساير كتب خود مكرر به احاطه ى خود به اين علوم و مقام عظيم فضل و دانش خود اشاره مى كند و هم در جوانى به دربار سلاطين و امرا راه يافت و به مراتب عالى رسيد و چنانكه در سفرنامه آورده است به پادشاهانى چون سلطان محمود غزنوى و پسرش مسعود تقرب جست و تا سن چهل و سه سالگى كه عزم سفر قبله كرد در خدمات مهمّ ديوانى از قبيل دبيرى و ديگر مشاغل دولتى صاحب عنوان بود. سپس در او تغيير حالى پيدا شد و به حقيقت متمايل گشت و چون از مباحثات اهل ظاهر بوى حقيقتى نشنيد، سر به آوارگى و سير آفاق وا نفس نهاد و سرانجام بر اثر خوابى كه در ماه جمادى الاخر سال 437 در جوزجانان ديد، عزم سفر قبله كرد (در خواب او را به سوى قبله اشارت كردند).

اين مسافرت هفت سال (437- 444) طول كشيد و در ضمن آن ناصر خسرو چهار بار به زيارت خانه ى خدا توفيق يافت و شمال شرقى و غربى و جنوب غربى و مركز ايران و ممالك و بلاد ارمنستان و آسياى صغير و حلب و طرابلس شام و سوريه و فلسطين و جزيرة العرب و مصر و قيروان و نوبه و سودان را سياحت كرد. در اثناى همين سير و سياحت ها چون به مصر رسيد قريب سه سال در آنجا مقام كرد و به وساطت يكى از دعاة يا نقباى فاطمى به خدمت خليفه فاطمى المستنصر باللّه ابو تميم

معدّ بن على رسيد و به مذهب اسماعيليه و طريقت فاطميان گرويد و از مؤمنان متعصّب آن مذهب شد و پس از سير درجات باطنيه يكى از حجّت هاى دوازده گانه فاطميان در دوازده جزيره نشر دعوت يعنى حجّت جزيره ى خراسان شد و مأموريت دعوت مردم به طريقه ى اسماعيليه و بيعت گرفتن از مردم براى خليفه ى فاطمى در ممالك خراسان و سرپرستى شيعيان آن سامان بدو محول گشت و روانه خراسان شد. در ديار بلخ چنان در نشر دعوت و مباحثه با علماى اهل سنت پافشارى كرد كه سرانجام به تبعيد و فرارش از بلخ منجر گشت. پس از آن به مازندران رفت و به روايت دولتشاه پس از آن به نيشابور و سپس به خراسان رفت و در قصبه يا قلعه ى «يمكان» واقع در اقصا خاك بدخشان ساكن شد زيرا يمكان به قول مؤلف «آثار البلاد» شهرى حصين در وسط كوهى بود كه قدرت تسخير آن ممكن نبود. ناصر خسرو در يمكان به نشر دعوت و ابلاغ رسالت خود پرداخت و سالهاى آخر عمر خود را در اين پناهگاه گذراند و به نظر مى رسد 15 سال در آنجا ساكن بود و به سبب اقامت طولانى و دعوتهاى مذهبى او در يمكان، جماعتى از اهل بدخشان به مذهب اسماعيليه گرويدند.

ناصر خسرو سالهاى آخر عمر را دور از يار و ديار و قرين غم غربت در يمكان با حسرت و اندوه گذرانيد و تقريبا در تمام اشعارى كه در اين دوران سروده به پريشانى حال خويش و رنج غريبى و دورى از بلخ و تعصّب دشمنان اشاراتى دارد و از خليفه ى عباسى در بغداد و خان ترك در

كاشغر گرفته تا امير خراسان و شاه سجستان و مير فتلان همه او را دشمن مى داشتند و فقهاى سنى و پيروان عباسيان و عامّه ى مردم او را رافضى و قرمطى و معتزلى مى خواندند و بر سر منابر لعنتش مى كردند و مهدور الدّمش مى دانستند. وى عاقبت در «يمكان» به سال 481 هجرى در حالى كه 87 سال داشت، وفات يافت.

آثار و تأليفات: ناصر خسرو به نظم و نثر كتابهايى دارد، آثار منظومش عبارتست از: «ديوان اشعار» كه مشتمل بر بيش از ده

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:737

هزار بيت قصايد و چند قطعه و ابيات متفرقه در مواضيع حكمتى، دينى، اخلاقى. مثنوى «روشنايى نامه» مشتمل بر 592 بيت در بحر هزج است در وعظ و پند و حكم كه به ضميمه ى ديوانش چاپ شده است «سعادت نامه» كه مثنوى سيصد بيتى است. اين مثنوى هم به ضميمه ديوانش چاپ شده است.

آثار منثور ناصر خسرو نيز عبارتست از «رساله در جواب نود و يك سوال فلسفى»، «سفرنامه» كه مهمترين اثر منثور اوست و اين كتاب مشتمل بر شرح مشهودات حكيم در سفر هفت ساله اى است كه به آسياى صغير و شامات و مصر و عربستان كرده است.

«زاد المسافرين» كه حاوى اصول عقايد حكيمانه و فلسفى ناصر خسرو است كه به سال 453 آن را در غربت تأليف كرده است و در اشعار خود فراوان از اين كتاب نام برده و بدين تأليف خود باليده است. «خوان الاخوان»، «گشايش و رهايش»، «وجه دين»، «جامع الحكمتين» و كتب ديگر!

در مورد شيوه ى سخن ناصر خسرو، دكتر ذبيح اللّه صفا مى نويسد: «بى ترديد او يكى از شاعران بسيار توانا و سخن آور فارسى است

كه طبعى نيرومند و سخنى استوار و قوى و اسلوبى نادر و خاص خود دارد. زبان اين شاعر قريب به زبان شعراى آخر دوره سامانى است. و حتّى اسلوب كلام او كهنگى بيشترى از كلام شعراى دوره ى اول غزنوى را نشان مى دهد. وى هر جا كه لازم شده از تركيبات عربى جديد استفاده كرده است. خاصيت عمده ى شعرش اشتمال بر مواعظ و حكم بسيار است. اصولا ناصر خسرو به آنچه ديگر شاعران را مجذوب مى كند يعنى به ظاهر زيبايى و جمال و به جنبه هاى دلفريب محيط و اشخاص توجهى ندارد و نظر او بيشتر به حقايق عقلى و مبانى و معتقدات دينى است، اما نبايد از قدرت فراوان او در توصيف و بيان اوصاف طبيعت غافل بود.»

-*-

نبينى كه امّت همى گوهر دين نيايد مگر كز بنين محمّد؟

محمد بدان داد گنج و دفينش كه او بود در خور قرين محمّد

قرين محمد كه بود؟ آنكه جفتش نبودى مگر حور عين محمّد

از اين حور عين و قرين گشت پيداحسين و حسن، سين و شين محمّد

حسين و حسن را شناسم حقيقت بدو جهان گل و ياسمين محمّد

چنين ياسمين و گل اندر دو عالم كجا رُست جز در زمين محمّد

نيارم گزيدن همى مر كسى رابر اين هر دوان نازنين محمّد

قرآن بود و شمشير پاكيزه حيدردو بنياد دين متين محمّد «1» ***

امتت را چون نبينى بر چه سانند؟ اى رسول بيشتر جز مر ستوران را نمانند، اى رسول

گر نگشته ستند فتنه بر جهان از دين حق چون جهانند و طلب كار جهانند، اى رسول

از قوى عهدى كه كردى بر همه روز غديرچون فراز نشتر جهانند و رمانند، اى رسول

سود دنيا را همى جويند و ننديشند هيچ گرچه از دين

و شريعت بر زيانند، اى رسول

______________________________

(1)- ديوان ناصر خسرو؛ ص 158.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:738 چون زمان داده است تا محشر خداى ابليس راجمله قومش بر اميد آن زمانند، اى رسول

ز انكه خان دوستى ديو شد دل شان همه دشمنان اهل بيت و خاندانند، اى رسول

اين مسلمانان به نام، از كشتن اولاد توچون جهودان نيز پيمبر كشانند، اى رسول

روى گردانند از پاكيزه فرزندان توكور و گمره برطريق اين و آنند، اى رسول

بى گمان چون بر وصى و اولاد او دشمن شدندبر تو اى خير البشر پس بى گمانند، اى رسول «1» ***

بتگر بتى تراشد و او را همى پرستدزو نيست رنج كس را نه زان خداى سنگين

تو چون بتى گزيدى كز رنج و شَرَّ آن بت بركنده گشت و كشته يكرويه آل ياسين

آن كز بت تو آمد بر عترت پيمبراز تيغ حيدر آمد بر اهل بدر و صفين

لعنت كنم برآن بت كز امت محمداو بود جاهلان را ز اوّل بت نخستين

لعنت كنم بر آن بت كز فاطمه فدك رابستد به قهر تا شد رنجور و خوار و غمگين

لعنت كنم برآن بت كو كرد و شيعت اوحلق حسين تشنه در خون خضاب و رنگين

پيش تواند حاضر اهل جفا و لعنت لعنت چرا فرستى خيره به چين و ماچين «2» ***

گر خرد را برسر هشيار خويش افسر كنى سخت زود از چرخ گردان، اى پسر، سر بركنى

بر سرت بويا چو مشك و عنبر سارا شودگر تو خاكستر به نام آل او بر سر كنى

هم مقصّر باشى اى دل گر به مدح مصطفى معنى از گوهر طرازى لفظش از شكّر كنى

اى پسر، پيغمبرى را تاج كى باشد شگفت گر تو بر سر روز محشر ماه

را افسر كنى؟

گر به راه اين جهان خورشيدمان رهبر شده است سوى يزدان مان همى مر عقل را رهبر كنى

هر كه او فضل تو و آل تو را منكر شودخوبى و معروف او را زشتى و منكر كنى

فضل و جود و عدل ايزد خدمت كوثر كندچون تو روز حشر مجلس بر لب كوثر كنى

دشمنى با اهل و آل تو همى بى مر كنندهمچنان كانسان تو با ايشان همى بى مر كنى

شرم نايد مر تو نادان را كه پيش ذو الفقارزاف را شمشير سازى و ز كدو مغفر كنى؟

چون پيمبر را برادر بود حيدر سوى خلق گر بنازم من بدو چون روى خويش اصفر كنى

آل پيمبر بسى كشته ى بت منحوس توست تو همى او را به حيلت بر سر منبر كنى

من همى نازش به آل حيدر و زهرا كنم تو همى نازش به سند و هند بد گوهر كنى

وقت آن آمد كه روز كين چو خاك كربلاآب را در دجله از خون عدو احمر كنى «3»

______________________________

(1)- همان؛ ص 304.

(2)- همان؛ ص 410.

(3)- همان؛ ص 465.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:739

و بلاغت سرآمد گويندگان هم عصر خود شمرده مى شده است.

معزى تا سال 485 هجرى، يعنى تا پايان سلطنت ملكشاه در خدمت آن سلطان بود. پس از وفات او مدتى در هرات و نيشابور و اصفهان سرگرم مدح امراى سلجوقى و غير سلجوقى بود. و سپس در خراسان به خدمت سلطان سنجر در آمد و تا پايان عمر در خدمت او مى زيست. وفات او بين سالهاى 518 تا 521 اتفاق افتاده است.

شيوه ى شعر معزّى همچون شاعران آن عصر به سبك خراسانى بود و قصايدش از حيث موضوع و الفاظ مانند قصايد فرّخى و عنصرى است. خاصيت عمده ى شعر او سادگى است و معانى بسيار را در الفاظ ساده و خالى از تكلّف ادا مى كند هم چنين اشارات زياد تاريخى و جغرافيايى نيز در قصايد او آمده و بسيارى از وقايع عصر سلجوقيان را در قصايد او مى توان يافت.

شمار ابيات موجود در ديوان معزّى را حدود 19000 بيت دانسته اند. «1»

-*-

يافتى برخوان اگر جويى رضاى مرتضا«لا فتى ألّا على» بر خواند هردم مصطفا

ور همى خواهى كه گردى ايمن از «هَلْ مِنْ مَزِيدٍ»شرح «يُوفُونَ و يَخافُونَ» ياد كن از «هَلْ أَتى» «2»

آن كه داماد نبى بود و وصى بود و ولى در موالاتش وصيّت نيست شرط اوليا

گر على بعد از سنين بنشست او را زان چه نقص هيچ نقصان نامدش بعد از سنين اندر سنا

مرتضى را چه زيان گر بود بعد الاختيارمصطفى را چه زيان گر بود بعد الانبياء

بود با زهرا و حيدر حجّت پيغمبرى لاجرم بنشاند پيغمبر سزايى با سزا

آن كه چون آمد به دستش ذو الفقار جان شكارگشت مُعجز در كَفَش چون در كفِ موسى عصا

آمد آواز منادى «لا فتى

الّا على»و انگهى «لا سيف الّا ذو الفقار» آمد ندا

و آن دو فرزند عزيزش چون حسين و چون حسن هر دو اندر كعبه ى جود و كرم، ركن و صفا

آن يكى كشته به زهر و اهتزا در اهتزا (كذا؟)آن يكى گشته پى دفع البلايا در بلا

آن يكى را جان ز تن گشته جدا اندر حجازوان دگر را سر جدا گشته ز تن در كربلا

آن كه دادى بوسه بر روى و قفاى او رسول گرد بر رويش نشست و شمر ملعون در قفا

وانكه حيدر گيسوان او نهادى بر دو چشم چشم او در آب غرق و گيسوان اندر دما

روز محشر داد بستاند خدا از قاتلانش تو بده داد و مباش از حُبّ مقتولان جدا «3»

______________________________

(1)- ديوان كامل امير معزّى؛ تلخيص از مقدمه ص 7 تا 16.

(2)- اشاره به آيه 7 سوره ى دهر (انسان) «يُوفُونَ بِالنَّذْرِ وَ يَخافُونَ يَوْماً كانَ شَرُّهُ مُسْتَطِيراً» كه آن بندگان نيكو به عهد و نذر خود وفا مى كنند و از قهر خدا در روزى كه شر و سختيش همه اهل محشر را فراگيرد مى ترسند.

(3)- ديوان امير معزّى، ص 45 و 46.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:740

تا فقه و حديث و تفسير و طب و نجوم و حكمت و كلام به درجه ى والايى رسيد. خانواده ى او در شمار خاندانهاى اصيل و اهل فضل بودند چنان كه پدرش آدم، به عنوان مردى بهره مند از علوم و معارف زمانه صاحب مقام و اعتبارى خاص بود. سنايى چه در روزگار خود و چه در سده هاى بعد همواره مورد تجليل شاعران و ادبا و مورخان و تذكره نويسان گوناگون قرار گرفته و بسيارى از شعراى معاصر او و اعصار بعدى به اشعار او استشهاد كرده و او را در رديف عنصرى و معزّى و رودكى و گاه برتر از آنان شمرده اند.

از جمله نكات مورد توجه درباره ى زندگى سنايى، دگرگونى احوال و تحوّل شعر اوست چنان كه از مدح سلاطينى مانند مسعود بن ابراهيم غزنوى و بهرامشاه و سلطان سنجر به معارف صوفيانه و اشعار عرفانى روى مى آورد. وى همچون عطّار در شمار صوفيانى است كه مردم را به كار و كوشش فرا خوانده و مردم را از ظاهر پرستى، دورويى، رياكارى، مردم آزارى، و عوام فريبى بر حذر داشته است.

سنايى در جوانى از غزنين به خراسان سفر كرد و سالها در بلخ، سرخس، مرو، هرات و نيشابور اقامت داشت و هر جا چندى در سايه ى تربيت بزرگان محل، علما و مشايخ به سر آورد و در سال 518 هجرى به غزنين بازگشت و تا پايان عمر در آنجا بماند.

آثار او عبارتند از: «حديقة الحقيقه» كه از جهت معانى و الفاظ همتا ندارد و گنج گرانبهايى است كه مشتمل بر ده باب و ده هزار بيت است. «طريق التحقيق» كه قريب هزار بيت است، «رسالة سير العباد الى

المعاد» كه در حدود پانصد بيت دارد و مبناى آن تمثيل قوى و اخلاق است. «ديوان قصايد و غزليات» كه اين مجموعه تقريبا مشتمل بر بيست هزار بيت و تاريخ تحولات فكرى سنايى است. «كارنامه ى بلخ» كه 500 بيت دارد و در هنگام اقامت در بلخ سروده و به گوشه هايى از زندگى شخصى خود و پدر و برخى معاصرانش پرداخته، «مكاتيب سنايى» كه شامل چند نامه از اوست.

نكته ى ديگر در باب مذهب اوست، كه اگر چه در برخى اشعارش خلفاء را مدح گفته است اما از ستايش خاص او در مدح حضرت على (ع) و فرزندانش به روشنى برمى آيد كه به اين امام همام و خاندان مطهرش اعتقاد شديدى داشته است و اشعارش گواه محكمى بر تشيّع اوست. «1»

-*-

با خدا كو

سراسر جمله عالم پر ز پيرست ولى پيرى چو خضر با صفا كو

سراسر جمله عالم پر ز حُسنست ولى حُسنى چو يوسف دلربا كو

سراسر جمله عالم پر ز دردست ولى دردى چو ايوب و دوا كو

سراسر جمله عالم پر ز تختست ولى تخت سليمان و هوا كو

سراسر جمله عالم پر ز مرغست ولى مرغى چو بلبل با نوا كو

سراسر جمله عالم پر ز پيكست ولى پيكى چو عمر بادپا كو

سراسر جمله عالم پر ز مركب ولى مركب چو دلدل خوش روا كو

سراسر كان گيتى پر ز مس شدز مس هم زر نيامد كيميا كو

سنايى نام بتوان كرد خود راوليكن چون سنانيشان سنا كو «1» ***

او زان عنا «3» و غم خستند

عمر و عاص و يزيد بد اختربر آب برفكنده سپر

شمر و عبيد اللّه و زياد لعين روحشان جفت باد با نفرين

بركشيدند تيغ، بى آزرم نز خدا ترس و نه ز مردم شرم

سرش از تن به تيغ ببريدندو اندر آن فعل، سود مى ديدند

تنش از تيغ خصم پاره شده آل مروان بر او نظاره شده

به دمشق اندرون، يزيد پليدمنتظر بود تا سرش برسيد

پيش بنهاد و شادمانى كردتكيه بر دُنيى و امانى «4» كرد

بيتى از قول خويش انشا كردكين ديرينه جست و انهاء «5» كرد

دست شومش بر آن لب و دندان زد قضيب «6» از نشاط و لب خندان

كينه ى خزرج و حديث اسَل «7»و آن مكافات زشت و دست عمل

كين آباء بتوخته «8» ز حسين خاصه كينه هاى بدر و حُنين

شهربانو و زينب گريان مانده در فعل ناكسان حيران

سر برهنه بر اشتر و پالان پيش ايشان ز درد دل نالان

على الاصغر «9» ايستاده به پاو آن سگان ظلم را بداده رضا

عمرو عاص و يزيد و ابن زيادهمچو قوم ثمود و صالح و عاد

بر جفا كرده آن سگان اصراررفته از حقد بر ره انكار

عالمى بر جفا دلير شده روبَهِ مرده شرزه شير شده

كافران چون در اول پيكارشده از زخم ذو الفقار فگار

______________________________

(1)- احتمالا منظور شاعر از عمرو عاص در اين ابيات عمر بن سعد بوده است.

(2)- منهل: آبخور، آبشخور. گور، قبر.

(3)- عنا با عناء: رنج، زحمت، مشقت. اندوخته و غصه.

(4)- امانى: آرزوها.

(5)- انهاء: خبر دادن.

(6)- قضيب: چوبدستى، شاخه درخت.

(7)- اسَل: نى، نيزه حديث اسل: ماجراى سر نيزه و سر امام.

(8)- بتوخته: جمع كرده، اندوخته.

(9)- على الاصغر: منظور حضرت سجاد (ع) است.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:743 همه را بر دل از على

صد داغ شده يكسر قريش طاغى و باغ «1»

كين خود باز خواسته ز حسين شده قانع بدين شماتت و شين

هيچ ناورد، در ره بيدادمصطفى را و مرتضى را ياد

يكسو انداخته مجامله رازشت كرده ره معامله را

كرده دوزخ براى خويش معَد «2»بو الحكم «3» را گزيد، بر احمد

راه آزرم و شرم بر بسته عهد و پيمان شرع بشكسته

هر كه راضى شود به كرده ى زشت نزد آن كس چه دوزخ و چه بهشت

مرد عاقل بر آن كسى خنددكز پى خويش نار بپسندد «4» ***

حَبَّذا كربلا و آن تعظيم كز بهشت آورد به خلق نسيم

و آن تن سر بريده در گِل و خاك و آن عزيزان به تيغ دلها چاك

و آن تن سر به خاك غلطيده تن بى سر بسى بد افتاده

و آن گُزينِ همه جهان كشته در گِل و خون تنش بياغشته

و آن چنان ظالمان بدكرداركرده بر ظلم خويشتن اصرار

حرمت دين و خاندان رسول جمله برداشته ز جهل و فضول

تيغها لعلگون ز خون حسين چه بود در جهان بتر زين شين؟ «5»

ز خم شمشير و نيزه و پيكان بر سر نيزه، سر به جاى سنان

كرده آل زياد و شمر لعين ابتداى چنين تبه در دين

آل ياسين بداده يكسر جان عاجز و خوار و بى كس و عطشان

مصطفى جامه جمله بدريده على از ديده خون بباريده

فاطمه روى را خراشيده خون بباريده بى حد از ديده

حسن از زخم كرده سينه كبودزينب از ديده ها برانده دو رود

هر كه بدگوى آن سگان باشددان كه او شاه آن جهان باشد

باد به دوستان او رحمت باد بر دشمنان او لعنت

هر كه راضى شود به كرده ى زشت نزد آن كس، چه دوزخ و چه بهشت

دين به دنيا به خيره بفروشدنكند نيك و در بدى كوشد

خيره، راضى شود به خون حسين كه فزون بود وقعش از

ثقلين

______________________________

(1)- طاغى و باغ؛ از حد گذرنده، طغيان كننده، ستمكار.

(2)- معّد: آماده.

(3)- بو الحكم: كنيه ابو جهل است.

(4)- حديقه الحقيقه؛ ص 266.

(5)- شين: عيب و زشتى.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:744 آنكه را اين خبيث خال بودمومنان را كى ابن خال بود؟

من ازين ابن خال بيزارم كز پدر نيز هم در آزارم

پس تو گويى: يزيد ميرِ من است عمرو عاصِ پليد، پير من است

آن كه را عمر و عاص باشد پيريا يزيد پليد باشد مير

مستحق عذاب و نفرين است بدره و بد فعال و بد دين است

لعنت دادگر برآن كس بادكه مر او را كند به نيكى ياد

من نيم دوستدار شمر و يزيدز ان قبيله منم به عهد، بعيد

هر كه راضى شود به بد كردن لعنتش، طوق گشت در گردن «1»

______________________________

(1)- حديقه الحقيقه؛ ص 266.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:745

و دو سالگى جذبه اى از جذبات الهى به وى رسيد و حالتى غريب و كششى عجيب دريافت و جامى از خم خانه ى شراب محبت كشيد و به مقام توبه و انابه و ندامت رسيد و شوريده و مجذوب گرديد. پدر و مادر و وطن را گذاشته به جانب كوه شتافت و در آنجا به خدمت حضرت خضر (ع) رسيده تلقين ذكر يافت و هيجده سال در كوه به رياضت و عبادت مشغول بود و بعد از چهل سالگى به خلق و آبادى رجوع فرمود، و طالبان را راه توبه و تلقين ذكر خفى و تربيت در طريقت و وصول به حقيقت نمود. «2»

شيخ ابو سعيد ابى الخير زمان رحلت خود وصيت كرد كه: «خرقه ى مرا به چنين جوانى جامى كه در فلان هنگام به خانقاه من آيد بسپاريد» و هم گفته كه: «علم ولايت ما را بر بام خانه ى خمارى كوفتند.»

كرامات شيخ احمد بسيار است و معاصرين وى از عرفا شيخ ابو القاسم گرگانى و از حكما ابو على سيناى بلخى است از تأليفات او كتاب «سراج السائرين» است. وى «ديوان اشعارى» دارد كه مشتمل بر مناقب ائمه اطهار (ع) است.

ابو نصر به سال 536 هجرى وفات يافت. «3»

-*-

اى ز مهر حيدرم هر لحظه در دل صد صفاست از پى حيدر حسن ما را امامى رهنماست

همچو كلب افتاده ام بر خاك درگاه حسين خاك نعلين او اندر دو چشمم توتياست

عابدين تاج سر و باقر دو چشم روشنست دين جعفر بر حقست و مذهب موسى رواست

اى موالى وصف سلطان خراسان را شنوذرّه اى از خاك قبرش دردمندان را شفاست

پيشواى مؤمنانست اى مسلمانان تقى گر نقى را دوستدارى در همه مذهب رواست

عسكرى نور

دو چشم عالمست و آدمست همچو مهدى يك سپهسالار در عالم كجاست

قلعه خيبر گرفته آن شهنشاه عرب آنكه در بازوى حيدر نامه ى از لافتاست

شاعران از بهر سيم و زر سخن ها گفته اند«احمد جامى» غلام خاصّ شاه اولياست «4»

______________________________

(1)- انامق: موضعى از مواضع ترشيز.

(2)- مجالس المؤمنين؛ ج 2، ص 39.

(3)- كشف الظنون؛ ذيل مفتاح النجاة.

(4)- مجالس المؤمنين؛ ج 2، ص 39 و 40.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:746

بر سر نعشى دو زن

صبح برآمد ز كوه دامن اطلس كشان چون نفس جبرئيل از گلوى اهرمن

نور چراغ سهيل گوهر تاج قبادششترى مشترى مطرح تخت پشن

بر فلك و بر هوا ريخته و بيخته لؤلؤ لالا بكيل عنبر سارا بمن

زهره ز خاتون خلد خنده زنان در نقاب ماه چو طاوس نر جلوه كنان در چمن

مهر به خوناب گرم غرق شده چون حسين (ع)صبح به الماس قهر خسته شده چون حسن (ع)

روى ره كهكشان جاده ى او كوفته از لب درياى چين تا در شهر يمن

قبه ى خضرا به وصف هم صدف و هم گهرقامت جوزا «5» به شكل هم صنم و هم شمن

چون ز شب اندك گذشت قرعه دو ساعت ز روزپيك خوراسان نمود راه روى خراسان به من

خوشه پروين نهاد توشه در انبان دل تحفه ى آن گوشه را بى گره و بى شكن

برد مرا بارگى بر سر هنجار طوس راهبرى چون صراط راه روى چون چمن

ناقه ى چون ريسمان گردن دنبال اواو به حرير خطا درزى سوزن شكن

______________________________

(1)- تذكرة الشعراء؛ ص 61 و 62.

(2)- مجمع الفصحاء؛ ج 2، ص 936.

(3)- مقصود بيت اول طلوع خورشيد مى باشد.

(4)- طارم نيلوفرى: كنايه از آسمان.

(5)- جوزا: نام برجى است از بروج آسمان در اصل لغت جوزا به معنى گوسفند سياه است كه ميان او سپيد باشد. چون اين گوسفند در ميان گله كاملا نمودار است هم چنين برج مذكور نيز نسبت به ديگر بروج كواكب روشنى دارد و در ميان همه بروج ممتاز است.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:747 آب تك و باد پاى پنبه خور و جاله «1» خواه گل طرب و خار دوست گرگ تك و پيل تن

نار توان بر فراز آب توان در نشيب باد وزان در كنام خاك گران

در عطن «2»

نيك رفيقى چو عمر خوب حريفى چو جان نادره ى چون مراد بو العجبى چون سخن

كرده ز خارا خمير همچو امير غديراز كف پير فطير پشت تنور دمن

مقرعه ى «3» اقتضا داد سر اندر قضاعشق طريق رضا بسنده از خويشتن

سايه ى ذات خدا مايه ى فرهماپاره ى نفس رسول چاره ى كرب و حزن

هم خطواتش كريم هم درجاتش عظيم هم حركاتش رفيع هم سكناتش حسن

حاسد شوم اخترش مرده ولى در عذاب دشمن بد گوهرش زنده ولى در كفن

شاهد لولاك را روضه ى پاكش سكون زاهد افلاك را حضرت پاكش سكن

مادر بحران او كودك انگور اوداده ز بستانِ غيب از سر پستان لبن

راست نشين كج مگو داد حديثى بده در دمن از داغ كيست چون تو ندارى درن «4»

عصمت پالوده را روشن و صافى است جام تهمت آلوده را دردى فانى است دن «5»

بيم تباهى است ظلم نزد خرد بر امام نام الهيست حشو سوى خرد بر وثن

حوصله ى دشمنش حاصل حجّت نداشت خارش نر ماده گى تازه شدش چون زغن

اى زده چون عقل و روح لقمه ى انوار علم وى شده چون جد و باب طعمه ى ارباب طعن

نيست ابد را به عدل بى تو روان هيچ حكم نيست ازل را به فضل از تو نهان هيچ فن

تا به تو قربت نجست وز تو عنايت نخواست افعى چو بى نكرد صاحب «سلوى و من» «6»

كرده بر ابناى جنس فاتحه نام توآهن و فولاد موم آتش سوزان سمن

كاسه گر سده را نغمه ى نعت از شماست لحن خوش و راه راست هر سخنى پرفتن

هر كه دمى با شما رطل گران در كشيدديده ى بختش نديد دل به عنا ممتحن

حضمك فيما مضى ان قضانحبه يتفم اللّه منك دونك لا تعجبن

گفت «مفاخر» بخوان معنى بيتش بدان تا كه چه گفتست او ز اول و آخر سخن

«7»

______________________________

(1)- جاله: نوعى بلم.

(2)- عطن: محل استراحت ستوران در كنار آب.

(3)- مقرعه: تازيانه.

(4)- درن: چرك.

(5)- دن: خم.

(6)- سلوى و منّ: اشاره به آيه 57 سوره بقره: «... وَ أَنْزَلْنا عَلَيْكُمُ الْمَنَّ وَ السَّلْوى». و مرغ بريان و ترانگبين غذاى شما مقرر داشتيم.

(7)- مجالس المؤمنين؛ ج 2، ص 615 و 616.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:748

ازو نچشيدهمى دهند زبانها يزيد را دشنام «2» ***

اگر به زير ركاب حسين او بودى به دست فتح گرفتى عنان لشكر شام «3» ***

مشكن دل «4» ار چه عهد تو بشكست روزگاركى داشت عهد نيك بر اهل زمين زَمَن

از اختران مرادِ كه بودست مستمروز روزگار كار كه رفست بر سَنَن «5»

بى رايضان «6» حكم و قضا رام كى شونداين مركبانِ روز و شب ما به هان و هن

دانى كه بر على و حسن و حسين چه كردعهد بد زمانه چه در سِرّ و چه در عَلَن «7»

______________________________

(1)- فرهنگ معين.

(2)- ديوان اديب صابر؛ ص 157.

(3)- همان؛ ص 159.

(4)- مشكن دل: دل شكسته مباش.

(5)- بر سنن: على سنن واحد- بر يك طريقه.

(6)- رايض: رام كننده ستوران.

(7)- ديوان اديب صابر؛ ص 232.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:749

على (ع) است كه معروف به صد كلمه يا مطلوب كل است.

رشيد الدّين علاوه بر قصايد و غزليات، نامه هايى به نام منشآت دارد.

وى پس از 93 سال زندگى در سال 573 ه ق. درگذشت «1».

-*-

فرزند حيدر است و خداوند مفخر است چون او كِراست مُنتسب امروز و مُكتسب ***

تو به حرب اندر خراميدى به كردار على در كف ميمون تو تيغى بسان ذو الفقار ***

فرزند حيدرى تو و در نوك كِلك تويزدان نهاده معجزه ى صد چو ذو الفقار «2» ***

با حمله ى تو قلعه اموى را چه قدرخيبر چه پاى دارد با مرد ذو الفقار «3» ***

خاندان طاهر پيغمبر اندر محنت اندغم خورد زين حال هر كش اعتقاد طاهر است

آن كه دين را كرد نصرت ذو الفقار جدّ اودر مضيقى اوفتاده، بى معين و ناصر است

تا شنيدم كز فلك آل پيمبر شاكى اندناكسم گر جان من از زندگانى شاكر است

نى به سوى هيچ عشرت سينه ى من مايل است نى به روى هيچ راحت ديده ى من ناظر است

من كيم خود؟ كز براى اين سبب در خلد عدن خسته روح كاظم است و رنجه جان باقر است ***

اى صدرِ آل حيدر اگر غايبم ز تواندر دلم محبت صدر تو حاضر است

______________________________

(1)- مشاهير دانشمندان اسلام؛ ج 3، ص 260. فرهنگ شاعران زبان پارسى؛ ص 228.

(2)- ديوان سعيد نفيسى؛ ص 49، 216، 240.

(3)- ديوان ركن الدّين همايون فرخ؛ ص 250.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:750 آنچ آمدست بر تنم از چرخ نامدست از دوده ى معاويه بر آل بوتراب ***

چون تو بودى به دانش و مردى در زمانه چو حيدر كرار

رفت فرزند تو به عاشوراچون حسين على به دار قرار ***

هست ارواح انبيا در خلدبر ارواح انبيا رفتى

مصطفى جد

تست پس تو مگرگه به نزديك مصطفى رفتى

فرع زهرا و مرتضى بودى بر زهرا و مرتضى رفتى ***

در خون من مشو، كه به خون شسته ام دو رخ بى تو، به حق خون شهيدان كربلا «1»

______________________________

(1)- منظومه عشق؛ ص 46 و 47.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:751

و پند و موعظه مى باشد. او شعر را در خدمت تبليغ عقيده و دعوت به خداپرستى و اثبات عدل و ترغيب به آخرت قرار داده است. آنچه كه باعث شهرت و رونق قوامى در مجامع تشيع شده، صراحت كلامى است كه درباره شرايط امامت از قبيل نص و علم و عصمت داشته است. قوامى كلام منظوم خود را در خدمت تبليغ مذهب قرار داده است. و چون روى سخنش با عامه مردم است لذا شعرش از لفظ پردازى خالى است.

قوامى علاوه بر قصيده به تغزل نيز پرداخته است. مهمترين قصيده اش در رثاى سيد الشهداء مى باشد. قصايدى نيز در موعظت و حقانيت مذهب اثنى عشرى، عدل خداى تعالى، امامت ائمه اثنى عشرى، مدح خاتم الانبياء (ص)، توحيد و ستايش دارد.

در مورد آثارش متأسفانه فقط مقدار قابلى شعر به جا مانده و ديوانش از بين رفته است. اما آنچه امروز در دسترس است اشعار و ابيات پراكنده اى است كه در جنگها و مجموعه هاى خطى ديده مى شود و يك نسخه خطى كه در كتابخانه «بريتيش ميوزيوم لندن» موجود است و مرحوم مينوى از آن عكسبردارى نموده و به ايران آورده است، مشتمل بر 3359 بيت مى باشد. «2»

-*-

ج 2، ص 697.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:752 اطفال و عورتان پيغمبر برهنه تن از پرده ى رضا همه افتاده بر قضا

فرزند مصطفى و جگر گوشه ى رسول سر بر سر سنان و بدن بر سر ملا «1»

عريان بمانده پردگيان سراى وحى مقتول گشته شاه سرا پرده ى عبا

قتل حسين و بردگى اهل بيت اوهست اعتبار و موعظه ى ما و غير ما

دل در جهان مبند كزو جان نبرده اندپرورده ى پيمبر و فرزند پادشا

هر گه كه يادم آيد از آن سيّد شهيدعيشم شود منغّص و عمرم شود هبا «2»

اى بس بلا و رنج كه بر جان او رسيداز جور و ظلم امّت بى رحم و بى حيا

در آرزوى آب چنويى بداد جان لعنت برين جهان به نفرين بى وفا

آن روزها كه بود در آن شوم جايگاه مانده چو مرغ در قفس از خوف بى رجا

با هر كسى همى به تلطّف حديث كردآن سيّد كريم نكو خُلق خوش لقا

تا آن شبى كه روز دگر بود قتل اوميدادشان نويد و همى گفتشان ثنا

گويند كاين قدر شب عاشور گفته بودآمد شب وداع چو تاريك شد هوا

روز دگر چنان كه شنيدى مصاف كردحاضر شده ز پيش و پس اعدا و اوليا

بر تن زره كشيده و بر دل گره زده رويش ز غبن تافته، پشتش ز غم دو تا

از آسمان دولت او ماه گشته گم و ز آفتاب صورت او گم گشته ضيا

در بوستان چهره و شاخ زبان اواز گل برفته رنگ و ز بلبل شده نوا

خونش چكيده از سر شمشير بر زمين ياقوت در فشانده ز مينا به كهربا

از بهر شربتى به بَر لشكر يزيدبر «من يزيد» «3» داشته جان گران بها

لب خشك از آتش دل و رخ ز آب ديده تردل با خداى برده و تن

داده در قضا

بگرفته روى آب، سپاه يزيد شوم بى آب چشم و سينه پر از آتش هوا

از نيزه ها چو بيشه شده حربگاهشان ايشان در او خروشان چون شير و اژدها

بر آهوان خوب، مسلّط سگان زشت بر عدل، ظلم چيره شده بر بقا، فنا

اينان در آب تشنه و ايشان به خونشان از مهر سير گشته و ز كينه ناشتا

بر قهر خاندان نبوّت كشيده تيغ تا چون كنندشان به جفا سر ز تن جدا

آهخته تيغ بر پسر شير كردگارآن ياغيانِ باقىِ شمشيرِ مرتضى

ايشان قوى ز آلت و ساز و سلاح و اسب و اينان ضعيف و تشنه و بى برگ و بى نوا

ميرو امام شرع، حسين على (ع) كه بودخورشيد آسمان هُدى، شاه اوصيا

از چپ و راست حمله همى كرد چون پدرتا بود در تنش نفسىّ و رگى به جا

خويش و تبار او شده از پيش او شهيدفرد و وحيد مانده در آن موضع بلا

______________________________

(1)- در ملا- ملاء: آشكار، در ميان مردم.

(2)- هبا- هباء: گرد و غبار.

(3)- من يزيد: مزايده- حراج.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:753 افتاده غلغل ملكوت اندر آسمان برداشته حجاب افق امر كبريا

بر خلد منقطع شده انفاس حور عين بر عرش مضطرب شده ارواح انبيا

خورشيد و ماه تيره و تاريك بر فلك آرامش زمين شده چون جنبش هوا

زهرا و مصطفى و على سوخته ز دردماتم سراى ساخته بر سدره منتها

در پيش مصطفى شده زهراى تنگدل گريان كه چيست درد حسين مرا دوا؟

تا كى ز امّت تو به ما رنجها رسددانم كه پدر ندهى تو بدين رضا

فرزند من كه هست تو را آشناى جان در خون همى كند به مصاف اندر، آشنا «1»

از تشنگى روانش بى صبر و بى شكيب گرماى كربلا شده بى حّد و منتها

او در ميان آن همه تيغ

و سنان و تيردانى همى كه جان و جگر خون شود مرا

زنده نمانده هيچكس از دوستان اودر دست دشمنانش چرا كرده اى رها؟

يك ره بنال پيش خداوند دادگرتا از شفاعت تو كند حاجتم روا

گفتا رسول: باش كه جان شريف اوزان قتلگاه زود خرامد بَرِ شما

ايشان درين، كه كرد حسين على سلام جدّش جواب داد و پدر گفت مرحبا

زهرا ز جاى جست و به رويش در اوفتادگفت: اى عزيز ما، تو كجايى و ما كجا؟

چون رستى از مصاف و چه كردند با تو قوم؟مادر در انتظار تو، دير آمدى چرا؟

كار چو تو بزرگ نه كارى بود حقيرقتل چو تو شهيد، نه قتلى بود خطا

فرزند آن كسى كه ز ايزد براى اوست در باغ وحى، جلوه ى طاووس «هَلْ أَتى» «2»

در خانه ى نبوّت و عصمت براى توسادات را جمال شد، اسلام را بها

شاه امام نسل پيغمبر نسب تويى كشته به تيغ قهر ترا لشكر جفا

آب فرات بر تو ببستند ناكسان آميختند خون تو با خاك كربلا

بر جان تو گشاده كمين، دشمنان كين با تو نمانده هيچ كس از دوست و آشنا

نه هيچ مهربان كه تولّا كند به تونه هيچ سنگدل كه محابا كند تو را

سينه دريده، حلق بريده، فكنده دست غلتان به خون و خاك، سر از تن شده جدا

بر سينه ى عزيز تو بر اسب تاخته اى هم چو مصطفى ز همه عالم اصطفا

اندام تو چگونه بود زير نعل اسب كز روى لعل تو نزدى گرد گل صبا؟

رخت و بنه به غارت و فرزند و زن اسيردر دست آن جماعت پر زرق بى حيا

اولاد و آل تو متحيّر شده ز بيم وز آه سردشان متغيّر شده هوا «3»

______________________________

(1)- آشنا: شنا.

(2)- هل اتى: منظور سوره ى دهر مى باشد، اين سوره

به عقيده ى اكثر مفسران در شأن امير المؤمنين على (ع) و همسر و فرزندان او فرود آمده است.

(3)- ديوان قوامى رازى؛ ص 125.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:754

على (ع) و فرزندان آن بزرگوار به طور صدق آميز و مبتنى بر حسن اعتقاد است، كه قاضى نور اللّه شوشترى وى را شيعه ى پاك و خالص شمرده، اما سخن راست آن است كه بزرگان اهل سنت هرگز منكر فضايل على (ع) نبوده و نيستند. به همين سبب عطار در مناقب اهل بيت (ع) و تعرّض به اعداى جفا كار ايشان، اشعارى سروده است.

مطالعه در آثار عطّار نشان مى دهد كه بر علوم عقلى و نقلى تسلّط و آشنايى داشته و مطّلع از علوم و فنون ادبى و حكمت و كلام و نجوم و محيط بر علوم دينى بخصوص تفسير قرآن و حديث و قصص و روايات و فقه بوده است. و به اقتضاى شغل خود بصير در گياه شناسى و معرفت خواص ادويه و عقاقير و آگاهى از مبادى طب داشته است.

آثار مسلّم عطّار عبارتند از: چهار مثنوى «منطق الطير يا مقامات طيور»، «اسرار نامه»، «الهى نامه» و «مصيبت نامه»، همچنين كتاب «خسرو نامه» كه در ميان مثنويات شيخ عطّار تنها منظومه ايست كه چون ويس و رامين، خسرو و شيرين، ليلى و مجنون از ماجراى عشق دو دلداده و داستان زندگانى دو شاهزاده سخن مى گويد. عطّار كه بعد از نوشتن چهار مثنوى، سه سال لب فرو بسته و خاموش بود، اين داستان را با دستاويز بيان حقايق معارف و عرفان به نظم كشيد. ابيات خسرو نامه به اختلاف از 7600 تا 8364 بيت آمده است. «1»

از ديگر آثار عطّار: «جواهر نامه»، «شرح القلب»، «ديوان قصايد و عزليات»، «مختار نامه» مى باشد. اگر به اين 9 كتاب منظوم كتاب «تذكرة الاولياء» را كه به نثر نوشته شده، بيفزاييم آثار

او به ده كتاب بالغ مى شود.

بالاترين خصوصيت آثار منظوم و منثور عطّار آن است كه براى هدايت و راهنمايى جامعه گفته شده و در روزگارى كه غالب شعرا فكر خود را در مدح و هجو و هزل به كار مى بردند، او نظر خود را از امرا و حكام به جامعه ى انسانى و خدمت به حقيقت معطوف ساخته و بشر را به يگانگى و وحدت و بلند نظرى و دورى از تعصّب دعوت كرده است.

عطّار در حادثه ى فتح نيشابور و كشتار عام آن شهر به دست مغولان در نيمه ى دوم ماه صفر سال 618 هجرى در موضعى به

______________________________

(1)- خسرو نامه؛ ص 13.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:755

نام «شارياخ» كه اكنون قبر او در آنجا مى باشد، به شهادت رسيد. «1»

-*-

امامى كآفتاب خافقين «2» است امام از ماه تا ماهى، حسين است

چو خورشيدى جهان را خسرو آمدكه نُه معصوم پاكش، پس رو آمد

چو آن خورشيد اصل خاندان است به مهرش نُه فَلك از پى روان است

چراغ آسمان مكرمت بودجهان علم و بحر معرفت بود

به همّت هر دو عالم كم گرفته ولى نورش همه عالم گرفته

رخ او بود خورشيد الهى شب تاريك، مويش از سياهى

كسى كو آفتاب و شب به هم خواست حسن آن از حسين آمد به هم راست

امام ده و دو حق كرد قسمت كه هر يك پرده يى سازد ز عصمت

ده و دو پرده زان آمد پديدارحسينى بود امّا پرده يى زار

ببرد اين راه او گر مبتلا بودولى خونريز او در كربلا بود

اگر هستى تو اهل پرده ى رازازين پرده به زارى مى ده آواز

بسى خون كرده اند اهل ملامت ولى اين خون نخسبد تا قيامت

هر آن خونى كه بر روى زمانه ست برفت از چشم و اين خون جاودانه ست

چو

ذات آفتابش جاودان بودز خون او شفق باقى از آن بود

چو آن خورشيد دين شد ناپديداردر آن خون چرخ مى گردد چو پرگار «3» *** اين چند بيت عمق اخلاص و ارادت عطّار را نشان مى دهد.

پيش رو ده معصوم «4» ***

ز مشرق تا به مغرب گر امام است على و آل او ما را تمام است

گرفته اين جهان وصف سِنانش گذشته ز آن جهان وصف سه نانش «5»

چو در سرّ عطا اخلاص او راست سه نان را هفده آيه «6» خاص او راست

سه قرصش چون دو قرص ماه و خورشيددو عالم را به خوان بنشاند جاويد

پيمبر گفت با آن نور ديده ز يك نوريم هر دو آفريده

على چون با نبى باشد ز يك نوريكى باشند هر دو از دويى دور

چنان در شهر دانش باب آمدكه جنّت را به حق بوّاب آمد

چنان مطلق شد اندر فقر و فاقه كه زرّ و نقره بودش سه طلاقه «7»

______________________________

(1)- هندو: پاسبان، نگهبان.

(2)- تشوير: آشفتگى و شرم و پريشانى «شور و اضطراب».

(3)- مصيبت نامه؛ ص 37.

(4)- شرح احوال عطّار؛ ص 61 به نقل از رباعى مختار نامه در مدح امام حسين (ع).

(5)- مقصود سه قرص نان است كه در سه شب متوالى به فقير و مسكين و اسير بخشيد.

(6)- هفده آيه: منظور هفده آيه از سوره دهر (انسان) است كه در شأن خانواده على (ع) نازل شده است.

(7)- مجالس المؤمنين؛ ج 2، ص 100 به نقل از الهى نامه.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:757

حسام الدّين اردشير از آل باوند و اتابك سعد بن زنگى هستند.

وى دوره ى وحشتناك حمله ى مغول را درك كرد و به چشم خويش قتل عام مردم اصفهان را به دست مغولان به سال 633 ه ق. ديد.

كمال الدّين در آوردن معانى دقيق و باريك انديشى مهارت دارد و در التزامات صعب و تقييد به آوردن مفاهيم مشكل، چيره دست است. ديوان او به طبع رسيده است «1».

نظم خوب دارد و خيالات شيرين انگيخته و رسائل را نيز به كمال دارد.

كمال الدّين به سال 635 هجرى در اصفهان به دست مغولان به شهادت رسيد و با خون خود اين دو رباعى بر ديوار نوشت:

دل خون شد و شرط جان گدازى اينست در مذهب ما كمينه سازى اين است

با اين همه هم هيچ نمى يارم گفت شايد كه مگر بنده نوازى اين است ***

كو دل كه دمى بر وطن خود گريدبر حال من و واقعه ى بد گريد

دى بر سر مرده اى دو صد گريان بودامروز يكى نيست كه بر صد گريد «2» -*- كمال الدّين اصفهانى اشعارى در مرثيه ى عاشورا دارد كه بعضى ابيات آن را مى آوريم:

اين واقعه ى هايل جانسوز ببينيدوين حادثه ى صعب جگر سوز ببينيد

بر باز ببينيد ستم كردن گنجشك بر شير، شغالان شده پيروز ببينيد

آن سلطنت و قاعده ى حكم كه دى بودوين عجز و پريشانى امروز ببينيد

از دود دل خلق درين ماتم خونباريك شهر پر از آتش دلسوز ببينيد

ور عيسى يك روزه نديدى كه سخن گفت نقّالى اين طفل نوآموز ببينيد ***

چون محرّم رسيد و عاشوراخنده بر لب حرام بايد كرد

وز پى ماتم حسين على گريه از ابر وام بايد كرد

لعنت دشمنانش بايد گفت دوستدارى تمام بايد كرد ***

______________________________

(1)- فرهنگ معين.

(2)- تاريخ گزيده؛ ص 746.

دانشنامه ى

شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:758 اگر كسى پسرى را از آن تو بكشدبه عمر خويش ره لعنتش رها نكنى

اگر كشنده ى فرزند مصطفى ست يزيدحديث لعنت و نفرين او چرا نكنى؟

تو بر كشنده ى فرزند خود مكن لعنت چو بركشنده ى فرزند مصطفى نكنى «1»

______________________________

(1)- سيرى در مرثيه عاشورايى؛ ص 180 و 181.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:759

در طلب شمس به دمشق فرستاد. شمس باز آمد و با مولانا بود تا در سال 645 هجرى كه به ناگاه ناپديد گرديد. اين كه گفته اند وى را جماعتى از مردم قونيه كشته اند، نبايد پايه و اساسى داشته باشد. پس از فقدان شمس، مولانا مسند تدريس و فتوى را ترك گفت و به مراقبت باطن و تهذيب نفس پرداخت. ارتباط او با صلاح الدين زركوب و حسام الدين چلبى در اين دوره از عمر يك چند او را مشغول داشت و به تشويق حسام الدّين، مولانا به سرودن مثنوى پرداخت.

آثار مولانا از نظم و نثر عبارتند از: 1- «مثنوى» در 6 جلد و شامل 26 هزار بيت كه در بحر رمل سروده شده است. محتويات مثنوى حكايات مسلسل منظومى است كه از آنها نتايج دينى و عرفانى گرفته شده و حقايق معنوى به زبان ساده بيان گشته است. 2- ديوان غزليات معروف به «ديوان كبير» يا كليات شمس مشتمل بر 50000 بيت. 3- «رباعيات». 4- «مكتوبات مولانا». 5-

«فيه ما فيه». 6- «مجالس سبعه «1»».

-*-

كجاييد اى شهيدان خدايى بلا جويان دشت كربلايى

كجاييد اى سبك روحان عاشق پرنده تر ز مرغان هوايى

كجاييد اى شهان آسمانى بدانسته فلك را در گُشايى

كجاييد اى ز جان و جا رهيده كسى مر عقل را گويد كجايى

كجاييد اى در زندان شكسته بداده وامداران را رهايى

كجاييد اى در مخزن گشاده كجاييد اى نواى بى نوايى

در آن بحريد كاين عالم كف اوست زمانى بيش داريد آشنايى

كف درياست صورت هاى عالم ز كف بگذر اگر اهل صفايى

دلم كف كرد كاين نقش سخن شدبِهِل نقش و به دل رَواگر ز مايى «2» ***

______________________________

(1)- فرهنگ معين.

(2)- ديوان غزليات شمس تبريزى؛ ص 1093.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:760 تا

به شب اى عارف شيرين نواآن مايى آن مايى آن ما

تا به شب امروز ما را عشرتست الصلا اى پاك بازان الصلا

در خرام اى جان جان هر سماع مه لقايى مه لقايى مه لقا

بس غريبى بس غريبى بس غريب از كجايى از كجايى از كجا

با كه مى باشى و همراز تو كيست با خدايى با خدايى با خدا

اى گزيده نقش از نقّاش خودكى جدايى كى جدايى كى جدا

با همه بيگانه اى و با غمش آشنايى آشنايى آشنا

جزو جزو تو فكنده در فلك ربّنا و ربّنا و ربّنا

دل شكسته هين چرايى برشكن قلبها و قلبها و قلبها

آخر اى جان اول هر چيز رامنتهايى منتهايى منتها

يوسفا در چاه شاهى تو و ليك بى لوايى بى لوايى بى لوا

چاه را چون قصر قيصر كرده اى كيميايى كيميايى كيميا

يك دلى كى خوانمت كه صد هزاراوليايى اوليايى اوليا

حشرگاه هر حسينى گر كنون كربلايى كربلايى كربلا

مشك را بربند اى جان گرچه توخوش سقايى خوش سقايى خوش سقا «1»

______________________________

(1)- گلچينى از غزليات شمس تبريزى؛ ص 35 و 36.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:761

و در آن جا مثنوى «جام جم» را پرداخته است. كه در ميان فضلا بسيار مكرّم بوده است. وى ديوانى شامل قصايد و غزليات و رباعيات دارد. كه در هند به چاپ رسيده است. ترجيع او در ميان موحّدان شهرتى عظيم دارد. و ديوانش شامل ده هزار بيت است. ديوانش در غايت لطافت و ترجيعات او مشتمل بر حقايق و معارف مثنوى بر وزن و اسلوب حديقة الحقيقه شيخ سنايى است. او مثنوى «ده نامه» را در سال 705 هجرى و مثنوى «جام جم» را در سال 733 هجرى به پايان رسانيد. شيخ اوحد الدّين به سال 738 هجرى در مراغه درگذشت. «1»

-*-

اهل بيت تو سر به سر نورندبر زمين حرّ و بر فلك حورند

وارثانند دين و علمت راحارسان گشته مريقينت را

هر كه چيزى بيافت زيشان يافت گم شد آن كس كه روى از ايشان تافت

ديدم از خوان آن نفيس عرب متّصل نفس كربلا به كرب

نشود جور بر چنان شاهى مگر از چون يزيد گمراهى

بخت آن كس كه سر به خواب كشيدتيغ بر روى آفتاب كشيد

بهر خون حسين، خون يزيدبه نمى ريختند خود نسزيد

كه كشد بهر مير مار بچه گر بيابند از او هزار بچه

زده بر گردن عراق به تيغ گر چنان كس بود عراق دريغ

چون سزد خاك بصره جا او رابه سر عرش خاك پا او را

من بگويم نترسم از كس زودكاولين فتنه از معاويه بود

كين او از عداوتِ آباست زانكه فرزند، وارثِ باباست

شاخ عربش ز بيخ بيشى رست زانكه بر وحى نيز پيشى جست

اينكه اصل على نديدى و فرع گوش كن بر حديث صاحب شرع

«لحم» و «دم» گفته مصطفى او راچه كنى خسته ى جفا او را

خود گرفتم كه مال دارى و جاه لحم و

دم كى بود چو كفش و كلاه

______________________________

(1)- مجالس المؤمنين؛ ج 2، ص 122 و 123. سيماى شاعران؛ ص 21.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:762 حور بودند بر به نظاره كه على دَر بِكند از باره

چيست نظار كى خنك يلان خار و خاشاك پيش كوه كلان

كوهلا روز حمله ى غازى مطبخى را به ناوك اندازى

با دم ذو الفقار در صف جنگ بچه ارزد كلوخ و قلماسنگ

نه ببازيست اين بلندى نام مشنوى گفتگوى ناكس عام

اسد اللّه را چه غم ز حسدروح را كى زيان رسد ز جسد

خود چو نقصان موسى و هرون به زمين گر فرو رود قارون

هر چراغى كه حق برافروزدتا ابد ريش مدعى سوزد

گرچه بسيار داورى ها رفت در خلافت سخنورى ها رفت

با حقيقت نشد مجاز يكى كوس محمود و طبل باز يكى

نوش كن زهر در ميان گزندخود بخوردند و خود زيان كردند «1»

______________________________

(1)- مجالس المؤمنين؛ ج 2، ص 124 و 125 به نقل از جام جم.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:763

گوشه ى عزلت گزيد و در فاصله ى سالهاى 705 تا 749 ه ق در گمنامى درگذشت و همانجا مدفون شد. او همواره از مدح حكام و سلاطين پرهيز مى كرد. سيف به شدت شيفته ى سعدى بود و چهار قصيده خطاب به وى و 41 غزل در تضمين اشعارش سروده و سراسر ديوانش مملو از تركيبات، تشبيهات و مضامين سعدى است.

علاوه بر اين بخش ديگرى از سروده هاى سيف را انتقاد از اوضاع نابسامان جامعه ى اسلامى، فساد اخلاقى عامه و تباهى اجتماعى آن روزگار ايران در بر مى گيرد.

سيف از قديمى ترين سخنورانى است كه در رثاى شهداى كربلا شعر سروده و مردم را به اقامه ى عزادارى براى «كشته ى كربلا» دعوت نموده است. شيوه ى سخنورى سيف در قصيده، متأثر از سبك شاعران خراسانى است، و در غزل نيز از سعدى و سبك عراقى تبعيت كرده است. اشعار وى در عين انسجام و استحكام به شكل چشمگيرى ساده و روان است. وى را عارفى روشن ضمير و زاهدى وارسته دانسته اند و از آن جا كه او تربيت و تهذيب نفس و حصول سعادت را از طريق علوم معقول و تربيت علمى نمى پسنديد، او را متأثر از سنايى مى دانند.

تنها اثر به جا مانده از سيف ديوان اوست. مجموعه ى اشعار وى به بيش از دوازده هزار بيت شامل 573 غزل، 160 قصيده، 4 قطعه و 23 رباعى مى رسد. اشعارش در نعت خداوند، رسول اكرم (ص) و يا در مقام موعظه و اندرز بوده كه كرارا به آيات و قصص قرآنى و وقايع تاريخى و اصطلاحات عرفانى استشهاد و اشاره شده است «1».

-*-

تا چندامروز در اين عزا بگرييد

فرزند رسول را بكشتنداز بهر خداى را بگرييد

از خون جگر سرشك سازيدبهر دل مصطفى بگرييد

وز معدن دل به اشك چون دُرّبر گوهر مرتضى بگرييد

با نعمت عافيت به صد چشم بر اهل چنين بلا بگرييد

______________________________

(1)- ديوان سيف؛ مقدمه با تلخيص. سيف فرغانى قهرمانى در عرصه ى سخنورى؛ ص 16 به بعد.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:764 دل خسته ى «1» ماتم حسينيداى خسته دلان هَلا بگرييد

در ماتم او خَمُش مباشيديا نعره زنيد، يا بگرييد

تا روح كه متّصل به جسم است از تن نشود جدا، بگرييد

در گريه، سخن نكو نيايدمن مى گويم، شما بگرييد

بر دُنيى كم بقا بخنديدبر عالم پر عَنا «2» بگرييد

بسيار درو نمى توان بودبر اندكىِ بقا بگرييد

بر جور و جفاى آن جماعت يك دم ز سر صفا بگرييد

اشك از پى چيست، تا بريزيدچشم از پى چيست؟ تا بگرييد

در گريه به صد زبان بناليددر پرده به صد نوا «3» بگرييد

تا شسته شود كدورت از دل يك دم ز سر صفا بگرييد

نسيان گنه صواب نبودكرديد بسى خطا، بگرييد

وز بهر نزول غَيث «4» رحمت چون ابرگهِ دعا بگرييد «5»

______________________________

(1)- دل خسته: مجروح.

(2)- عنا: رنج و زحمت و اندوه.

(3)- نوا: آهنگ، نغمه، سرود.

(4)- غَيث: باران، ابرى كه از آن باران ببارد.

(5)- ديوان سيف فرغانى؛ ص 176.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:765

و پس از آن عمر خويش را در كسب انواع علوم و اشتغال به شاعرى به سر برده است. نكته ى مهمى كه بايد در احوال و آثار خواجو مورد توجه قرار داد اين است كه وى از معدود شاعران پارسى گو است كه پيش از قرن دهم و روى كار آمدن صفويان با اعتقاد راسخ به تشيّع، چهارده معصوم (ع) را ستوده است. وى در حدود سى سالگى به مسافرت هاى خود پرداخت و به مصر، آذربايجان، بغداد، اصفهان، شيراز، خراسان و حجاز سفرها كرد. در ضمن اين سفرها به ملاقات علاء الدين سمنانى كه از بزرگان صفويه بود نايل آمد و حلقه ى ارادت او را در گوش كرد. وى در اثناى مسافرتهاى خود با عده اى از مشايخ و سلاطين و وزراء و همينطور طوايف گوناگون ملاقات نمود.

خواجو بعد از سفر حج مدتى در تبريز و سپس شيراز به سر برد و در پايان عمر چندى با شاعر بزرگ حافظ شيرازى معاشرت داشت و بالاخره در سال 753 هجرى درگذشت و او را در تل تنگ اللّه اكبر شيراز در محل اعتكاف و عبادت خويش به خاك سپردند.

خواجو زبان عربى را خوب مى دانست و اشعارى كه بدين زبان سروده شيوا و دلنشين مى باشد. هم چنين اكثر علوم به ويژه علوم نجوم را به حد استادى مى دانسته و از اين رو اصطلاحات فلكى را در قصايد خود استادانه به كار برده است. اگر چه در اكثر علوم دست داشت اما رغبت بيشترى به شاعرى داشته است.

آثار خواجو عبارتست از: «ديوان» شامل قصيده ها، غزلها، رباعى ها و قطعه ها. «صنايع الكمال» مشتمل بر قصايد و قطعات و تركيبات و ترجيعات و

غزل ها كه اين ديوان در حدود 10736 بيت مى باشد. «بدايع الجمال» مشتمل بر قصايد و تركيبات و غزليات و رباعيات كه دفتر غزليات آن «شوقيات» ناميده مى شود و 4340 بيت دارد.

خواجو در غزل هاى خود شيوه ى سعدى را اساس قرار داده و آنگاه آن را با افكار عرفانى در آميخته است. اين روش را حافظ دنبال نمود و كامل ساخت.

خواجو گذشته از ديوان اشعار، مثنوى هايى به سبك نظامى دارد، و خمسه اى به وجود آورده كه اسامى آنان به قرار زير است: «هماى و همايون» كه داستانى است عاشقانه و در بحر تقارب مى باشد. وى آن را در سال 732 هجرى در بغداد سروده است. وى در اين مثنوى گذشته از نظامى از سبك شاهنامه نيز تأثير پذيرفته است. اين مثنوى شامل 4407 بيت مى باشد.

«گل و نوروز» كه مثنوى عاشقانه اى بر وزن خسرو و شيرين نظامى است كه در سال 742 انجام يافته و 2500 بيت دارد «روضة الانوار» كه خواجو به استقبال مخزن الاسرار نظامى رفته و اثرى است با محتوا و معانى و به سال 743 انجام يافته و 2224 بيت دارد. «كمال نامه» كه مثنوى عارفانه اى به وزن هفت پيكر نظامى است و تاريخ نظم آن 744 هجرى مى باشد و 1849 بيت دارد.

«گوهرنامه» به وزن خسرو و شيرين و در اخلاق و تصوّف است و شامل 1032 بيت مى باشد.

خواجو رسالاتى نيز به نثر دارد كه عبارتند از: «رسالة الباريه»، «رسالة سبع المثانى» و «رساله مناظره ى شمس و سحاب». سبك سخن خواجو عراقى است و در سرودن غزل از سعدى تأثير پذيرفته است. اگر چه خود نيز سبك خاصى دارد كه بسيارى از

دانشنامه ى شعر عاشورايى،

محمد زاده ،ج 2،ص:766

شاعران پس از او شيوه ى او را دنبال كرده اند. او اگر چه در ابتدا مدح شاهان گفته امّا عاقبت پاى در دامان توكل نهاده و اشعارش در مدح اهل بيت گواه آن مى باشد. او خود را مداح اهل بيت مى ناميد.

شعرهايى كه در شأن معصومين (ع) سروده از نظر فنى جزو آراسته ترين و پيراسته ترين اشعار ديوان اوست. «1»

-*- در اينجا چند بند از تركيب بند خواجو كه در توحيد و نعت خداوند و وصف حضرت على (ع) و مصايب اولاد طاهرينش سروده است مى آوريم:

آن دسته بند لاله ى بستان «هَلْ أَتى»و آن قلعه گير عرصه ى ميدان لافتى

كرّار بى فرار و خداوند ذو الفقارقتّال عمرو و عنتر و داماد مصطفى

شير خدا و مخزن اسرار «لو كشف» «2»جفت بتول و نقطه ى پرگار اجتبا

سلطان تختگاه «سلونى» «3» شه نجف سبط خليل صف شكن خيل اصفيا

بيرون نهاده از ره كبر و ريا قدم و آورده رخ به حضرت عُلياى كبريا

پشت هدى و بازوى ايمان بدو قوى مقصود دين و حاجت ايمان ازو روا

بحر محيط را به دل و دست او قسم عرش مجيد را به سر كويش التجا

چون او نشد پديد شهى در جهان علم او كان علم بود و حسن آسمان علم شمعى كه بود مقتبس از نور بو الحسن

نام مبارك و رخ ميمون او حسن

جانش به لب رسيده و تسبيح بر زبان زهرش به جان رسيده و ترياك در دهن

ز هراب داده تيغ اجل را ز خون دل وانگه به زهر خنده فدا كرده جان و تن

در كام او چو زهر هلاهل شود نفس هر كو ز زهر خورده ى زهرا كند سخن

شاهى كه زير سايه ى عرشش زدند تخت مرغى كه شد وراى نهم طارمش چمن

نور دل بتول و

جگر گوشه ى رسول خورشيد برج دين و دُرّ درج بو الحسن

با زخم هاى خنجر الماس در جگرآورده رخ به حضرت بيچون ذو المنن

هر چند كز حجاز چو او شعبه يى نخاست آن دور بى نواى حسينى نگشت راست آن گوشوار عرش كه گردون جوهرى

با دامنى پر از گهرش بود مشترى

درويش مُلك بخش و جهاندار خرقه پوش خسرو نشان صوفى و سلطان حيدرى

در صورتش معيّن و در سيرتش مبين انوار ايزدى و صفات پيمبرى

در بحر شرع لؤلؤى شهوار و همچو بحردر خويش غرقه گشته ز پاكيزه گوهرى

______________________________

(1)- مقدمه ديوان خواجوى كرمانى. تذكرة الشعراء دولتشاه؛ ص 253. مجمع الفصحاء؛ ج 2، ص 15. گنجينه نياكان؛ ص 525.

(2)- اسرار لو كشف ... اشاره است به كلام امير مؤمنان على (ع) «لو كشف الغطاء ما ازددت يقينى» اگر پرده برداشته شود، چيزى بر يقين من افزوده نمى گردد.

(3)- سلونى ...: اشاره است به گفتار على (ع) كه بارها مى فرمود: «سلونى قبل ان تفقدونى» از من بپرسيد پيش از آن كه مرا از دست بدهيد.».

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:767 اقرار كرده حرّ يزيدش به بندگى خط باز داده روح امينش به چاكرى

لب خشك و ديده تر شده از تشنگى هلاك وآنگه طفيل خاك درش خشكى و ترى

از كربلا بدو همه كرب و بلا رسيدآرى همين نتيجه دهد ملك پرورى

گلگون هنوز چنگ پلنگان كوهساراز خون حمزه شاه شهيدان روزگار يك شمّه از حديقه ى رضوان به ما فرست

درد گناه خسته دلان را دوا فرست

بيمار معصيت شده ايم اى حكيم حىّ ما را ز گنج خانه ى غفران شفا فرست

من ناشتا و مطبخ لطفت پر از ابا «1»آخر نواله اى به من ناشتا فرست

يكره نوازشى كن و بر دست باد صبح بوى تفضّلى به من

بينوا فرست

از چين زلف شاهد رحمت شمامه اى سوى منِ هوائى راه خطا فرست

خواجو كه كمترينه گدايى ز كوى توست نُزلى بدو ز بارگه كبريا فرست

ما مشتهى و خوان عطاى تو بى حساب سر جوش مطبخ كرم آخر به ما فرست

بيرون ز رحمت تو نداريم دستگيراز پا فتاده ايم به فضلت كه دست گير «2» شيرى كه قاف شد ز سر تيغ او چو كاف

عنقا «3» ز باز رايت او مختفى بقاف

جيپور «4» را به خنجر هندى بريده گوش فغفور «5» را چو نافه ى چينى دريده ناف

در حضرتش حكايت شاهان چين خطادر معرضش حديث ملوك عجم گزاف

با اصطناع «6» او سخن ابر جمله بادبا ارتفاع او سخن چرخ جمله لاف

كه با نهنگ در لجج «7» بحر در جدال گه با پلنگ بر قلل كوه در مصاف

بر ركن موقف كرمش چون در سجودبر گرد كعبه حرمش عرش در طواف

بهرام و مشترى نظر آفتاب تيغ جمشيد نره ديو شكار سپه شكاف

كسرى نشان هاشمى و خضر چم نشين او آفتاب ملت و عبّاس بدر دين در قيامت كآفرينش خيمه بر محشر زنند

سكه دولت به نام آل پيغمبر زنند

تشنگان وادى ايمان چو در كوثر رسنداز شعف دست طلب در دامن حيدر زنند

شهسواران در ركاب راكب دلدل روندخاكيان لاف از هواى صاحب قنبر زنند

______________________________

(1)- ابا- با: آش.

(2)- ديوان خواجوى كرمانى؛ ص 135 و 139. دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ج 2 767 خواجوى كرمانى ..... ص : 765

(3)- عنقا: سيمرغ.

(4)- جيپور: پادشاه هندوستان.

(5)- فعفور: لقب شاهان چين.

(6)- اصطناع: نيكويى كردن- انتخاب كردن.

(7)- لجج: جمع لجد: امواج.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:768 هركه او چون حلقه نبود بر در حيدر مقيم رهروان راه دين چون حلقه اش بر در زنند

مؤمنان حيدرى را

ميرسد كز بهر دين حلقه ى ناموس حيدر بر در خيبر زنند

ره به منزل برد هركو مذهب حيدر گرفت آب حيوان يافت آن كو خضر را رهبر گرفت

***

كه بر قد قدرش بريده اندديباى «قُمْ فَأَنْذِرْ» «1» و استبرق «2» «دَنى» «3»

هم بسته را شفاعت او مى دهد نجات هم خسته را به كلى از او مى رسد شفا

چون هر دو كونْ روشن از انوارِ روى اوست صلوا عليه ما طلع البدر فى الدجى «4»

فرخنده روز آنك شبى بينديش به خواب كالورد فى الحديقه و الشمس فى السماء «5»

بر لوح خاطرم ز چه معنى بود غبارچون گشته ام غبارِ در شاه اوليا

فرمانرواى ملك «سلونى» امير نحل «6»داراى دادگستر اقليم «هَلْ أَتى»

گر نام او كنم به مثل نقش بر زمين بر خاك ره فتد شه سياره از هوا

يا رب به حق آن چمن آراى «لو كَشَف»كو بود سرو خوش نظر باغ «لا فتى»

يا رب به حق خُلق حسن كز شمامه اش بوئيست در نسيم روان پرور صبا

يا رب به حق آن گل سيراب تشنه لب كو را نصيبه كرب و بلا شد كربلا

يا رب به حق آن على عالى آستان كو بود ممالك توحيد را پادشا

يا رب به حق خازن گنجينه هُدى باقر كه بود مخزن اسرار اهتدا

يا رب به حق جعفر صادق كه آفتاب باشد چو صبح بر نفس صدق او گوا

يا رب به حق موسى كاظم كه چون كليم بودى به طور قرب شب و روز در دعا

يا رب به حق آن على موسوى گُهركو را نهند خسرو معموره ى رضا

يا رب به حق آن تقى متقى كه اواقطاب هفت صومعه را بود مقتدا

يا رب به حق شمع سرا پرده تقى يعنى على نقى صدف گوهر تقا

يا رب به حق شكر شيرين عسكرى كو بود طوطى شكر بستان اتقا

يا رب به حق مهدى هادى كه چرخ راباشد به آستانه مرفوعش التجا

كاين خسته را كه بسته ى بند طبيعتست آزاد كن ز محنت

اين چار اژدها

گر من گنه كنم كرمت بى نهايتست شب را اميد هست كه روز آيد از قفا «7» ***

روح شخص لا فَتى

مقتداى سروران ملك دين، جفت بتول پيشواى رهروان راه حق، شير خدا

ديگر از برج امامت مثل او اختر نتافت بحر دُر درج كرامت همچو او گوهر نيافت ***

ديشب از آهم حمايل در بَرِ جوزا بسوخت وز نفير سوزناكم كلّه خضرا بسوخت

چون نسوزم كز غم سبطين سلطان رسل جان منظوران آن نه منظر مينا بسوخت ***

زدتا قيامت هيمه ى دوزخ شد و اينش سزاست

بهره جز آتش چه يابد هر كه بُرَد سر به تيغ خاصّه شمعى را كه او چشم و چراغ انبياست

هر سگى كز روبهى با شير يزدان پنجه زدگر خود او آهوى تاتار است در اصلش خطاست

تا نهان شد آفتاب طلعتت در زير ميغ هر سحر پيراهن شب در بر گيتى قباست

در حق باب شما آمد «علىّ بابُها»هر كجا فصلى درين باب است، در باب شماست

تا صبا از خاك پاك عنبرينت بوى بردعاشق او شد به صد دل زين سبب نامش صباست

هركس از باطن به جايى التماسى مى كندزان ميان ما را جناب آل حيدر التجاست

كورى چشم مخالف من حسينى مذهبم راه حق اينست و نتوانم نهفتن راه راست

اى چو دريا خشك لب، لب تشنگان رحمتيم آبرويى ده به ما كاب همه عالم تر است

آتش بيداد آن سنگين دلان چون شعله زدماهى اندر بحر و مه بر غرفه ى بالا بسوخت

چون چراغ ديده ى زهرا بكشتندش به زهرزُهره را دل بر چراغ ديده ى زهرا بسوخت

چون روان كردند خون از قرة العين نبى چشم عيسى خون بباريد و دل ترسا بسوخت

ديده ى تر دامن آن روزش بيفكندم ز چشم كان نهال باغ پيغمبر ز استسقا بسوخت

بسكه دريا ناله كرد از حسرت آن تشنگان گوهر سيراب را جان بر دل دريا بسوخت

ديو طبعان بين كه قصد خاتم جم كرده اندبغض اولاد على را نقش خاتم كرده اند «1» ______________________________

(1)- ديوان خواجوى كرمانى؛ ص 141- 143.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:772

از توابع سبزوار كوچ كرد، وى در دستگاه وزير خراسان مكانتى داشت و از استادان نظم و نثر زمان خويش بود. اين يمين كه پرورده ى چنين پدر فاضلى بود از سال هاى جوانى به سرودن شعر پرداخت.

ابن يمين شاعرى متوسط است و پيروى از طريقه ى انورى مى كند و جز در چند قطعه ى معروف، قصايد و غزل هاى او از تكلف و تعسف خالى نيست. اما او را مى توان يكى از بزرگان قطعه سراى ايران ناميد. هنرش در سرودن قطعات اخلاقى و اجتماعى سودمند است. و در زمره ى شاهكارهاى ادب فارسى به شمار مى روند و از اين جهت مشهور شده است.

روزگار ابن يمين بسيار پرآشوب بود كه يك بار نيز به اسارت او انجاميد.

ابن يمين در عهد سلطان محمّد خدا بنده در خراسان مورد عنايت وزير دانشمندش خواجه علاء الدّين محمد بود. و در ابتدا مدّاحى طغا تيمور مى كرد، سپس به خدمت سربداران پيوست. در جنگى كه ميان امير وجيه الدّين مسعود سربدارى و ملك معزّ الدّين روى داد، ديوان ابن يمين به غارت رفت. امّا او آنچه از اشعارش در نزد ديگران بود فراهم آورد و شايد چيزى هم بر آن افزوده باشد. اكنون نسخه ى كامل آن در كتابخانه مركزى مجلس موجود مى باشد. ابن يمين را شيعى مذهب و هوادار اهل بيت (ع) دانسته اند. قصايدى در ستايش ائمه اطهار (ع) بالاخص امام على (ع) دارد و از نخستين شعرايى است كه مرثيه هايى در سوگ شهداى كربلا سروده است.

او در پايان عمر به زادگاه خود بازگشت و انزوا اختيار نمود. و سرانجام به سال 769 هجرى در سن هشتاد سالگى در همان قريه درگذشت، و در مقبره ى پدر شاعرش

مدفون گرديد «1».

-*-

در راه دين گر پيشوا خواهى گرفت بهتر از اولاد معصومش نيابى پيشوا

كيستند اولاد او، اوّل حسن و آن گه حسين آن كه ايشان را نبى فرمود امام و مقتدا

بنده ى اين هر دو مخدوميم در ديوان شرع مى كنم ثابت به حكم مصطفى اين مدّعا

از نبى «من كنت مولا» چون كه تشريف على است از طريق ارث شان بس بندگان باشيم ما

بعد از ايشان مقتدا سجّاد و آن گه باقر است چون گذشتى جعفر و موسى و سبط او رضا

پس تقى آنگه نقى آن گه امام عسگرى است بعد از آن مهدى كزو گيرد جهان نور و صفا

كردگارا جان پاك هر يكى زين جمع رااز كرم در صدر فردوس برين ده متكا

بخشش اى دل زين بزرگان جوكه هريك بوده انددُرّ درياى فتوّت گوهر كان سخا

پيروى كن گر نجات مخلصانت آرزوست هركه را با خاندان عصمت آمد «انتما» «3»

در طريق دين به هركس اقتدا، فرهنگ نيست گر كنى بارى به معصومان كن اى دل اقتدا «4»

***

شنيدم ز گفتارِ كارآگهان بزرگان گيتى، كهان و مهان

كه با پيغمبر پاك والا نسب محمّد سرِ سروران عرب

چنين گفت روزى به اصحاب خودبه خاصان درگاه و احباب خود

كه چون روز محشر درآيد همى خلايق سوى محشر آيد همى

منادى برآيد به هفت آسمان كه اى اهل محشر كران تا كران

زن و مرد چشمان به هم برنهيددل از رنج گيتى به هم برنهيد

كه خاتون محشر گذر مى كندز آب مژه خاك تر مى كند

يكى گفت كاى پاكِ بى كين و خشم زنان از كه پوشند بارى دو چشم؟

جوابش چنين داد داراى دين كه بر جان پاكش هزار آفرين

كه فردا كه چون بگذرد فاطمه ز غم جَيب جان بردَرَد فاطمه

ندارد كسى طاقت ديدنش ز بس گريه و سوز ناليدنش

به يك دوش او بر، يكى پيرهن به

زهر آب آلوده بهر حسن

ز خون حسينش به دوش دگرفرو هشته آغشته دستار سر

______________________________

(1)- اشاره است به حديث منزلت كه رسول اكرم (ص) به على (ع) فرمود: انت منّى بمنزلة هارون من موسى الّا انّه لا نبىّ بعدى». اى على تو نسبت به من به منزله ى هارون نسبت به موسى هستى، جز آن كه بعد از من پيامبرى نيست.

(2)- هل اتى: سوره دهر يا انسان، به اتفاق اكثر مفسران درباره ى حضرت على (ع) و خاندانش نازل شده است و آن، اشاره است به وفاى نذر و اطعام مسكين و يتيم و اسير. (ر. ك: زمخشرى؛ كشّاف ذيل سوره ى دهر).

(3)- انتما: نسبت دادن، باز بستن.

(4)- ديوان اشعار ابن يمين فريومدى؛ ص 8.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:774 بدين سان رود خسته تا پاى عرش بنالد به درگاه دادار عرش

بگويد كه خون دو والا گهرازين ظالمان هم تو خواهى مگر

ستم، كس نديده ست ازين بيشتربده داد من چون تويى دادگر

كند ياد سوگند يزدان چنان به دوزخ كنم بندشان جاودان

چه بد طالع آن ظالم زشت خوى كه خصمان شوندش شفيعان اوى «1»

الا اى خردمند پاكيزه راى به نفرين ايشان زبان برگشاى

و زان تو ز يزدان جان آفرين بيابى جزاى بهشت برين «2»

______________________________

(1)- مضمون اين بيت است:

ويل لمن شفعائه خصمائه و الصّور فى يوم القيامة ينفخ .

(2)- ديوان اشعار ابن يمين فريومدى.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:775

709 ه ق. دانسته اند. وى در خاندانى نسبتا سرشناس در شهر ساوه به دنيا آمد. پدرش اهل فضل و قلم بود و در علم سياق مهارت داشت. ظهور سلمان در شعر و اشتهارش در اين فن، پس از كسب مقدمات علوم و آموختن آداب ديوانى و علم سياق، در اواخر عهد ايلخانيان و به هنگام وزارت غياث الدّين محمّد (م 736 ق) بوده است. سلمان در آغاز كار خود، اين وزير ادب پرور را چند بار ستوده و قصيده ى معروف او موسوم به «بدايع الاسحار» در ستايش اوست. سلمان پس از برهم خوردن اساس سلطنت ايلخانان و مرگ ابو سعيد به خدمت امراى جلاير پيوست. و در سال 740 قمرى كه شيخ حسن ايلكانى به استقلال سلطنت يافت، خدمت او را اختيار كرد و به همراه شيخ حسن ايلكانى و همسرش دلشاد خاتون به بغداد پايتخت ايلكانيان رفت و در آنجا سكونت گزيد. و دوران شهرت و رواج كارش در آن شهر بود و سمت ملك الشعرايى دربار ايلكانى را داشت و مداح آنان بود. پس از مرگ شيخ حسن و همسرش (757 ق) سلمان در دربار سلطان اويس ايلكانى با سمت پيشين روزگار گذرانيد. سلطان اويس كه پيش از سلطنت تحت تعليم و ارشاد سلمان قرار گرفته بود با همان چشم استادى در سلمان مى نگريست و شاعر هم قصيده هاى متعددى در ستايش او سروده است. سلمان پس از سلطان اويس (م. 776) جانشين و فرزند او سلطان حسين را هم در چند قصيده مدح گفته است. سلمان علاوه بر وظيفه و مقررّى معينى كه در دربار پادشاهان ايلكانى داشت، به فرمان اويس اقطاع هايى در

حدود رى و ساوه نيز براى او معلوم گرديد.

سلمان اواخر عمر خود به ساوه برگشت و در آنجا منزوى شد. در دوازدهم ماه صفر سال 778 ه ق در ملك خود درگذشت.

سلمان آخرين شاعر قصيده سراى بزرگ پس از حمله ى مغول است و در قصيده، سبك كمال الدّين اسماعيل اصفهانى و ظهير فاريابى و انورى را تتبع كرده است. در ديوانش به چند قصيده ى زيبا در تحميد خداوند و نعت پيامبر (ص) و ائمه اطهار (ع) بر مى خوريم.

سلمان در غزل نيز از شاعران موفق است. فصاحت گفتار و مضمون يابى هاى او و آميختن افكار عاشقانه و عارفانه در غزل باعث شده كه در رديف بهترين غزل سرايان قرن هشتم درآيد.

سلمان علاوه بر ديوان قصايد و غزليات و مقطعات، دو مثنوى به نام «جمشيد و خورشيد» و «فراقنامه» دارد. ديوان او از نظر اشارات تاريخى داراى اهميت بسيار است. مجموع شعرهاى سلمان به حدود 11000 بيت از قصيده و غزل و قطعه و ترجيع و تركيب و رباعى و مثنوى مى رسد و او در همه ى اين انواع استاد بود «1».

-*-

خواهشت آبست و ما مى آوريم اينك به چشم خاكسار آن كس، كه با دريا به آبش ماجراست

بر لب رود «2» على تا آب دلجوى فرات بسته شد زان روز باز افتاده آب از چشمهاست

______________________________

(1)- ديوان سلمان ساوجى؛ مقدمه با تلخيص. دائرة المعارف تشيع. مجمع الفصحاء؛ ج 2، ص 19.

(2)- رود: فرزند.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:776 جوهر آب فرات از خون پاكان لعل گشت وين زمان آن آب خونين همچنان در چشم ماست

سنگ ها بر سينه كوبان، جامها در نيل غرق مى رود نالان فرات، آرى ازين غم در عزاست

آب، كف بر روى ازين

غم مى زند ليكن چه سودكف زدن بر سر كنون كاندر كفش باد هواست

يا امام المتّقين ما مفلسان طاعتيم يك قبولت صد چو ما را تا ابد برگ و نواست

يا شفيع المُذنبين در خشكسال محنتيم ز ابرِ احسان تو ما را چشم احسان و عطاست

يا امير المؤمنين عام است خوان رحمتت مستحقْ بينوا را بر درت بانگ صلاست

يا امام المسلمين از ما عنايت را مگيرخود تو مى دانى كه سلمان بنده ى آل عباست

نسبت من با شما اكنون بدين ابيات نيست مصطفى فرمود سلمان هم ز اهل بيت ماست «1»

روضه ات را من هوا دارم به جان قنديل وارآتشين دل در برم دايم معلق بر هواست

خدمتى لايق نمى آيد ز ما بهر نثارخرده اى آورده ام و آن درّ منظوم ثناست

هركسى را دست بر چيزى و ما را بر دعاست رد مكن چون دست اين درويش مسكين در دعاست

يا ابا عبد اللّه از لطف تو حاجات همه چون روا شد گر برآيد حاجت من هم رواست «2»

______________________________

(1)- اشاره است به حديث: «سلمان منا اهل البيت» كه شاعر اشاره اى به نام خود كرده است.

(2)- ديوان سلمان ساوجى؛ ص 423 و 426.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:777

و علوم صورى را فرا گرفت. امّا تحصيل علوم صورى آتش عطش او را براى حقيقت خاموش نساخت. سرانجام دفتر قيل وقال را بست و در طلب مرشدى كامل به جد و جهد پرداخت، و مسافرت ها را آغاز كرد. و هرجا از شيخى نشانى يافت بدان سوى شتافت. او چندين مرشد را خدمت كرد. تا سرانجام جناب شيخ عبد اللّه يافعى را در مسجدى در مكّه معظمه زيارت كرد و دست ارادت به دامان او دراز نمود. و او را سلطان اولياى جهان خواند. شيخ عبد اللّه يافعى در سلسله اى كه به آن تعلق داشت به معروف كرخى مى رسيد كه به سلسله ى معروفيه مشهورند.

اين سلسله كه اكثر سلسله هاى صوفيه از آن منشعب شده بود ام السلاسل ناميده مى شد و پس از جناب شاه، اين سلسله به نام نعمت اللهى معروف گرديد، و تاكنون هم به همين نام مشهور مى باشد. شاه نعمت اللّه هفت سال مرشد خود، شيخ عبد اللّه را خدمت كرد و از محضرش كسب فيض نمود و خود از شاگردى به استادى و از مريدى به مرادى رسيد. پس از ترخيص از محضر جناب شيخ، دومين دوره از سفرهاى طولانى او به ممالك مختلف آغاز گرديد. ليكن اين بار به عنوان مرشد كامل و قطب وقت، تا هركجا تشنه لبى مى يافت او را سيراب سازد. در هرات با نوه ى جناب مير حسينى هروى پرسنده «سؤالات گلشن راز» «1» ازدواج كرد و ثمره ى اين ازدواج فرزند صورى و معنوى او برهان الدّين خليل اللّه (متولد 775 هجرى) بود كه پس از پدر به مقام قطبيت سلسله ى نعمت اللهى رسيد.

پس از مدتى به كرمان و ماهان

سفر كرد و مدت 25 سال پايان عمر خويش را در آنجا گذراند. او قريب صد سال زندگى كرد و سرانجام در روز پنجشنبه 23 رجب سال 832 و به قولى 834 هجرى در كرمان از دنيا رفت و جنازه اش را تا ماهان بر دوش گرفتند و در آنجا به خاك سپردند.

شاه نعمت اللّه در زمينه ى تصوف اقداماتى نمود كه باعث شد وضع صوفيه رونق تازه اى به خود بگيرد. هم چنين او علاوه بر ارشاد مريدان اوقاتى را صرف فلاحت مى كرد و اين عمل را سرمشق مريدان خود قرار داد و آنان وارد فعاليت اجتماعى شدند و از بيكارى و تنبلى كناره گرفتند و با فعاليت اجتماعى و معاشرت و مجالست با خلق خدا و خدمت به آنها انبساط خاطر و طرب يافتند.

اساسى ترين اقدام شاه نعمت اللّه اين بود كه تصوف را امرى انحصارى به شمار نمى آورد و در به روى مشتاقان گشود و هر كه را طالب مكتب توحيد ديد الفباى محبت را به او آموخت.

شاه نعمت اللّه در زمانى مى زيست كه بازار شعر و شاعرى در ايران كاملا رواج داشت. او پس از شصت سالگى يعنى در اواخر حكومت امير تيمور و اوايل حكومت پسرش شاهرخ شروع به سرودن اشعار خويش كرد. گوركانيان عموما براى شعر و اصحاب

______________________________

(1)- اين سئوالات در زمينه موضوعات گوناگون عرفانى فلسفى است كه توسط شيخ محمود شبسترى در قالب كتاب «گلشن راز» پاسخ داده شده است. طالبين به كتاب مذكور مراجعه نمايند.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:778

قلم و هنرمندان احترام به سزايى قائل بودند و حتى در حلقه ى ارادت آنان در مى آمدند.

شاه نعمت اللّه از شعراى طراز اول

و مشهور عصر خويش به شمار مى آيد. اما شهرت او بواسطه ى اشعارش نيست بلكه او عارفى است كه بيان حقيقت مى كند و آن را به لباس شعر در مى آورد. اشعار او همه داراى مضامين عرفانى است. ديوانش شامل 1550 غزل، 39 قصيده، 71 مثنوى و 294 رباعى است. شاه نعمت اللّه آنچه را در ديوان اشعار خود به نظم درآورد در طى رسالات خويش به نثر بيان داشته است «1».

-*-

كو ندارد ميوه ى حبّ على اصل و فرعش چون قلم سر تا به پا بايد زدن

______________________________

(1)- كليات اشعار شاه نعمت اللّه ولى؛ مقدمه با تلخيص، ص 3 و 21.

(2)- همان؛ ص 318.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:779 دوستان خاندان را دوست بايد داشت دوست بعد از آن دم از وفاى مصطفى بايد زدن

سرخى روى موالى سكه ى نام عليست بر رخ دنيا و دين چون پادشا بايد زدن

بى ولاى آن ولى لاف از ولايت مى زنى لاف را بايد بدانى كز كجا بايد زدن

ما لوايى از ولاى آن امام افراشتيم طبل در زير گليم آخر چرا بايد زدن

بر در شهر ولايت خانه اى بايد گرفت خيمه در دار السلام اوليا بايد زدن «1» ***

به تدريج هرچه از بهمن نامه به نظم مى آورد به دار الملك دكن مى فرستاد.

آذرى به سال 866 هجرى در اسفراين درگذشت. وى مداح اهل بيت (ع) است و قصايد بسيار در منقبت امير المؤمنين على (ع) و فرزندان گرامى وى (ع) دارد. تركيب بندى نيز در رثاى حسين بن على (ع) سروده است كه بسيار پرسوز است.

آثار وى عبارتند از: «سعى الصفا» در مناسك حج، «طغراى همايون»، «جواهر الاسرار» مشتمل بر اسرار حروف مقطّعه ى قرآنى، «بهمن نامه» كه منظومه اى است در شرح پادشاهى شهرياران بهمنى دكن، «غرائب الدنيا و عجايب الاعلا» در مطالب فلسفى، «ديوان اشعار» كه مشتمل بر قصايد و غزليات و تركيب بند و ترجيع بند و قطعات و رباعيات. بسيارى از قصايد وى در مدح اهل بيت (ع) است «1».

-*-

مجاوران صوامع نشين عالم قدس مقربان سرا پرده ى جمال و جلال

فرشتگان زمين اند زانكه نگذشتست خطا و معصيّت و كفر و ظلمشان به خيال

هر آنچه حكم كنند از اوامر ملكوت ملايك از پى آن مى روند به استعجال

نگين دولتشان مهر دفتر ارزاق مطيع رايتشان مير لشكر آجال «1»

ز آفتاب نبوت صدور اين انجم مثال صورت تفصيل آمد از جمال

ازين دوازده برج و دوازده خورشيدعليست مهر سپهر كمال و مطلع آل

على است آن كه به كنه حقيقتش نرسدبه غير ذات خداوند ايزد متعال

كمال و فضل على را چه حاجت تعريف كه هست يوسف ما را جمال او دلال «2» ***

سوراخ مى شود دل ما چون گل حسين هرجا كه ذكر واقعه ى كربلا رود

گر خلق را خداى بگيرد به اولياترسم كه اين معامله با انبيا رود

______________________________

(1)- آجال: جمع اجل: مرگها.

(2)- دلال: ناز، كرشمه.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:782

اطهار (ع) اظهار علاقه ى خاص داشت. اشعار وى بيشتر فارسى است اما گاه ملمع و ابيات عربى نيز در آن به چشم مى خورد.

قصايد، ترجيعات و غزليات او بيشتر به سبك سعدى و امير خسرو دهلوى است. اما مثنوياتش به سبك نظامى و امير خسرو سروده شده است. در ديوانش مناقب و مدايح ائمه فراوان به چشم مى خورد.

از شاه داعى آثار نظم و نثر فراوان به جا مانده كه از جمله ى آنها است: مثنوى هاى ششگانه مشهور به «ستّه ى داعى»، «دواوين»، «ساقى نامه» و 16 رساله به نثر. شانزده رساله داعى و ديوان اشعار او به كوشش دكتر دبير سياقى در 2 جلد به چاپ رسيده است. او در شعر هم «داعى» تخلص مى كرد و هم «نظامى».

شاه داعى در سال 870 هجرى در شيراز درگذشت. آرامگاه او در آنجا زيارتگاه مردم است. «1»

-*-

خواجه عالم امام المرسلين آن كه زو با زيب شد دنيا و دين

با چنين تمكين حكم و اصطفاخوش نشسته بود روزى مصطفى

نزد او شهزادگان در انبساطهر دو را از التفات او نشاط

اين يكى دُرّ حسن، دُرّ ثمين وان دگر گوهر، حسين نازنين

زاده اين دو گوهر، اين دو سرفرازاز على و فاطمه در بحر راز

بوده جدّ خويش را منظور چشم هر دو را مى داشت همچون نور چشم

سوى ايشان داشت خواجه ديدگان كآب گشت از ديدگان او روان

سايلى گفتا چو خواجه مى گريست يا رسول، اين گريه ى دلسوز چيست؟

چون نگريم؟ گفت كآمد جبرئيل آن كه از حضرت مرا او شد دليل

گفت با من گرچه خواهى شد ملول مى كنم القا حديثى اى رسول

گرچه اين هر دو جگر گوشه ى تواندملجأ امّت به محشر اين دواند

______________________________

(1)- لغت نامه دهخدا. تاريخ ادبيات در ايران؛ ج 4، ص 333.

ديوان شاه داعى شيرازى؛ مقدمه با تخليص.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:783 امتّت خواهند كشتن شان دريغ اين به زهر و آن يك ديگر به تيغ

امّتان بى وفا را بين كه چون اين دو گوهر را روا دارند خون

چون نگريم كاين دو جان روزگارهر دو خواهند كشتن زار زار؟

چون نگريم كاين دو، روزى از قضامى دردشان چنگل سگ زاده ها

ليك با حكم خدايى چاره نيست گرچه دل، الّا كه پاره پاره نيست ***

آنان كه ديده حاصل دنيا و دين، حسين گريند بر امام زمان و زمين، حسين

ياد آوريد خون كه روان كرده اند چون از گردن وز حنجره ى نازنين، حسين

از زعم خويش دعوى اسلام كرده اندوانگه شهيد كرده و كشته چنين، حسين

فرياد و ناله مى كند و ياد مى كندكافر به گريه در طرف روم و چين، حسين

اى مصطفى كه خفته اى امّا نخفته اى از روضه سر برآور و بدين سان ببين، حسين

«داعى» بگو كه قاتل او روز رستخيزاز فعل شوم خود به كجا آورد گريز دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:784

وى با آنكه در قصيده سرايى بسيار توانا بوده به مدح سلاطين و حكام زمان نپرداخته و قصايدش كلّا در ستايش بزرگان دين و مدح و ثناى خاندان نبوت است. وى در سن 92 سالگى و به سال 875 هجرى در قصبه ى خوسف درگذشت و در سال 920 هجرى در زمان حكومت مقصود بيك مهردار، بقعه و صحنى براى او ساخته اند.

آثار او عبارتند از: 1- «ديوان اشعار» شامل قصايد، غزليات و انواع ديگر نظم. موضوع اشعار او غالبا حمد خداوند و نعت رسول اكرم (ص) و منقبت على بن ابى طالب (ع) و فرزندان اوست و در قصيده، بسيار به شرح واقعه ى كربلا، شهادت حسين بن على (ع)، قساوت دشمنان اهل بيت و موضوعات مشابه پرداخته است. در قصيده سرايى از شيوه ى سخن سرايان بزرگى چون انورى و خاقانى و كمال الدّين اسماعيل و ظهير فاريابى و سلمان ساوجى پيروى كرده است. 2- «خاورنامه» يا «خاوران نامه»، منظومه اى است به وزن متقارب و به تقليد از شاهنامه ى فردوسى كه نظم آن در 830 هجرى به پايان رسيده است و موضوع آن شرح غزوات على بن ابى طالب (ع) و دلاورى هاى او و اصحاب اوست. اين منظومه از بهترين نمونه هاى حماسه ى دينى است و به سبب سرودن اين منظومه او را «فردوسى ثانى» لقب داده اند. 3- «نظم نثر اللّالى»، ترجمه ى منظوم شمارى از كلمات قصار حضرت على (ع) است. 4- «دلايل النبوه و نسب نامه»، منظومه اى است در ذكر دلايل نبوت پيامبر اكرم كه در پى آن نسب نامه ى آن حضرت تا حضرت آدم (ع) به نظم درآمده است. «3»

-*-

گِرد بلاى حسين

شكفته نرگس و نسرين و سنبل تر، ديدز چشم و جبهه و جعد گره گشاى حسين

طراز طرّه ى مشكين عنبر افشانش خضاب كرد به خون، خصم بى وفاى حسين

ز حلق تشنه او رسته لاله ى سيراب ز خون كه موج زد از جانب قفاى حسين

قدر چو واقعه ى كربلا مشاهده كردز چشم چشمه ى خون راند بر قضاى حسين

نشسته بر سر خاكستر آفتاب مقيم كبود پوش به سوگ از پى عزاى حسين

______________________________

(1)- قهستان: اكنون از نواحى بيرجند است.

(2)- بهارستان در تاريخ و تراجم رجال قاينات و قهستان؛ ص 251- 254.

(3)- ديوان ابن حسام خوسفى؛ ص 474- 548.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:785 جمال روش خورشيد را غبار گرفت كه در غبار نهان شد مه لقاى حسين

در آن محل كه ز بيداد داد، داده شودسزاى خود ببرد خصم ناسزاى حسين

به روز واقعه اى ظالم خداناترس بيا ببين كه چه ها كرده اى به جاى حسين

خداى قاضى و پيغمبر از تو ناخشنودچگونه مى دهى انصاف ماجراى حسين

حسين، جان گرامى فداى امّت كردسزاست امّت اگر جان كند فداى حسين

به روز محشر ببينى به دست پيغمبركليد گنج شفاعت به خون بهاى حسين

حسين را تو ندانى خداى مى داندكمال منزلت و عزّت و علاى حسين

نكاح مادر او زير سايه ى طوبى ببست با پدرش در ازل، خداى حسين

غبار گرد مناهى به دامنش نرسيدز عصمت گهر پاك پارساى حسين

سحاب، قطره ى باران، حسين سر بخشدعطاى ابر كجا و كجا عطاى حسين

اگر رضاى خدا و رسول مى طلبى متاب روى ارادت تو از رضاى حسين

به باغ منقبت آل مصطفى امروزمنم چو بلبل خوشخوان، سخن سراى حسين

خموش ابن حسام اين سخن نه لايق تست ستايش تو كجا و كجا ثناى حسين؟!

مهيمنا، به دعايى كه خواند پيغمبركه ياد كرد درو صفوت و صفاى

حسين

كز آفتاب قيامت، مرا پناهى ده به زير سايه ى، دامن كش لواى حسين «1» ______________________________

(1)- همانجا.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:786

صوفيانه و داستانها و حكمت و اندرز و تصوّرات غزلى و غنايى همه به وفور ديده مى شود. وى در مثنوى هاى خود روش نظامى را تقليد مى كرد. در غزل از سعدى و حافظ پيروى مى نمود و در قصيده تابع سبك شاعران قصيده گوى عراق بود. با اين حال نبايد او را از ابتكار مضامين تازه و قدرت بيان و لطف معانى در اشعارش بى بهره دانست. و با آنكه به مرتبه استادان بزرگ پيش از خود كمتر مى رسد ليكن از آن جهت كه خاتم شعراى بزرگ پارسى زبان است داراى اهميّت و مقام خاصّى است. وى در سال 898 هجرى از دنيا رفت. «1»

-*-

تعرف البطحاء و طاته و البيت يعرفه و الحلّ و الحرم اين كسى است كه بطحا، جاى پايش را مى شناسد و حرم و پيرامون حرم بدو آشناست الى آخر.

(ر. ك زندگانى على بن الحسين (ع) دكتر سيد جعفر شهيدى؛ دفتر نشر فرهنگ اسلامى، 1365 ه. ش، تهران ص 113 به بعد.)

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:787 مى زد اندر طواف كعبه قدم ليكن از ازدحام اهل حرم

استلام حجر «1» ندادش دست بهر نظّاره گوشه اى بنشست

ناگهان نخبه ى نبىّ و ولى زين عُبّاد بن حسين، على

در كساى بها و حُلّه ى نوربر حريم حرم فكند عبور

هر طرف مى گذشت بهر طواف در صف خلق مى فتاد شكاف

زد قدم بهر استلام حجرگشت خالى مى فتاد شكاف

شاميى كرد از هشام سؤال كيست با اين چنين جمال و جلال؟

از جهالت در آن تعلّل كرددر شناسائيش تجاهل كرد

گفت نشناسمش، ندانم كيست مدنى يا يمانى يا مكّى است

بو فراس آن سخنور نادربود در جمع شاميان حاضر

گفت: من مى شناسمش نيكوزو چه پرسى؟ به سوى من كن رو

آن كس است اين كه مكّه و بطحازمزم و بوقبيس و حنيف و منا

حرم و حلّ و بيت وركن و حطيم ناودان و مقام ابراهيم مروه، سعى و صفا، حجر، عرفات «2»

طيّبه و كوفه، كربلا و فرات «3»

هريك آمد به قدر او عارف بر علّو مقام او واقف

قرة العين سيّد الشّهداست زهره ى شاخ دوحه ى «4» زهراست

ميوه ى باغ احمد مختارلاله ى داغ حيدر كرّار

چون كند جاى در ميان قريش رود از فخر بر زبان قريش

كه بدين سرور ستوده شيم «5»به نهايت رسيد فضل و كرم

ذروه ى عزّت «6» است منزل اوحاصل دولت است محمل او

با چنين عزّ و دولت ظاهرهم عرب هم عجم بود قاصر

______________________________

(1)- استلام حجر: بوسيدن حجران سود، اداى احترام كردن، دست

كشيدن بر حجريا در صورت اضطرار اشاره ى بدان.

(2)- حرم- حل- بيت- ركن- حطيم- ناودان- مقام ابراهيم- مروه- سعى- صفا- حجر- عرفات به ترتيب عبارت است از: گرداگرد خانه ى كعبه- خارج از خانه ى كعبه- خانه ى كعبه- زاويه و گوشه ى خانه ى كعبه- حطيم: ديوار كعبه در سمت حجر و زمزم و مقام سنگ كعبه ما بين ركن و زمزم و ديوار بيرون خانه ى كعبه به جانب مغرب كه در آن جا ناودان طلاى كعبه نصب است. مقام ابراهيم: محل مقدسى در نزديكى كعبه كه اثر قدم مبارك ابراهيم «ع» بر آن است.

مروه و صفا دو بلندى كوه مانند كه بين آن دو حاجيان سعى مى كنند و هروله (تند رفتن) مى نمايند.

حجر: منظور حجر الاسود است

عرفات: محل وقوف حجّاج.

(3)- طيّبه: مدينه منوره را گويند. كوفه و كربلا: دو شهر معروف در عراق. فرات: رودخانه ى معروف در عراق. منظور شاعر اشاره به مقامات و مكانهاى شريف و به جهانى مقدس و مورد تعظيم مسلمانان است.

(4)- دوحه: درخت تناور و پرشاخ و برگ.

(5)- شيم: جمع شيمه. خويها، عادتها.

(6)- ذروه ى عزّت: ذروه- بلندترين نقطه كوه يا ستيغ آن. بلندترين نقطه ارجمندى و عزيزى.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:788 جّد او را به مسند تمكين خاتم انبياست نقش نگين

لايح «1» از روى او فروغ هدى فائح «2» از خوى او شميم وفا

طلعتش آفتاب روز افروزروشنايى فزاى و ظلمت سوز

جدّ او مصدر هدايت حق از چنان مصدرى شده مشتق

از حيا نايدش پسنديده كه گشايد به روى كس ديده

خلق ازو نيز ديده خوابانندكز مهابت نگاه نتوانند

نيست بى سبقت تبسّم اوخلق را طاقت تكّلم او

در عرب و عجم بود مشهورگو مدانش مغفّلى مغرور «3»

همه عالم گرفت پرتو خورگر ضريرى «4» نديد

از او چه ضرر

شد بلند آفتاب بر افلاك بوم اگر زو نيافت بهره چه باك

بر نكو سيرتان و بدكاران دست او ابر موهبت باران

فيض آن ابر بر همه عالم گر بريزد نمى گردد دكم

هست از آن معشر «5» بلند آيين كه گذشته ز اوج علييّن

حبّ ايشان دليل صدق و وفاق بغض ايشان نشان كفر و نفاق

قربشان مايه ى عُلّو و جلال بعدشان مايه ى عُتو «6» و ضلال

گر شمارند اهل تقوا راطالبان رضاى مولا را

اندر آن قوم مقتدا باشندو اندر آن خيل پيشوا باشند

گر بپرسد ز آسمان بالغرض سايلى «من خيار اهل الارض «7»

به زبان كواكب و انجم هيچ لفظى نيايد «الّا هُم» «8»

هُم غيوث الندى اذا و هبواهم ليوث الشرى اذا نهبوا «9»

سر هر نامه را رواج افزاى نامشان هست بعد نام خداى

ختم هر نظم و نثر را الحق باشد از يمن نامشان رونق «10» ***

______________________________

(1)- لايح: روشن، آشكار.

(2)- فائح: بوى خوش دهنده.

(3)- مغفّل مغرور: نادان گول متكبّر.

(4)- ضرير: كور، نابينا.

(5)- معشر: صيغه ى اسم مكان است. گروهى از دوستان و خويشان كه در جايى به رفق به عشرت و معاشرت پردازند.

(6)- عتّو و ضلال: سركشى و گمراهى.

(7)- من خيار اهل الارض؟ بهترين مردم روى زمين چه كسانى اند؟.

(8)- الّا هم: مگر ايشان.

(9)- هم غيوث ...: اينان در هنگام بخشش ابرهاى بارنده اند و در موقع حمله به دشمن شيران بيشه اند كه برق آسا دشمنان را از پاى در مى آورند و بر آنان هجوم مى برند.

(10)- مثنوى هفت اورنگ جامى؛ اورنگ اول (سلسلة الذهب)، ص 141.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:789 كردم ز ديده پاى سوى مشهد حسين هست اين سفر به مذهب عشاق فرض عين

كعبه به گرد روضه ى او مى كند طواف ركب الحجيج اين تروحون اين اين «1»

از قاف تا به قاف پرست

از كرامتش آن به كه حيله جوى كند ترك شيد و شين «2»

______________________________

(1)- حج گزاران كجايند؟ مغمومين كجايند؟

(2)- مجالس المؤمنين؛ ج 1، ص 58.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:790

«9»

ز بعد احمد و حيدر امام دانى كيست؟حسن بود به حقيقت حسين شاه فروس «10»

______________________________

(1)- دقيانوس: امپراتور روم معاصر اصحاب كهف.

(2)- قربوس: كوهه ى زين.

(3)- سالوس: تملّق، فريب و مكر.

(4)- غراب: كلاغ.

(5)- دبوس: گرز آهنى.

(6)- جاموس: گاوميش.

(7)- فلوس: پول سياه.

(8)- نحوس: شوم و ناميمون.

(9)- سوس: گياه شيرين بيان.

(10)- فروس: شير بيشه.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:791 ثنا و مدحت زين عباد به جان گويم نه از براى زر و سيم اين سراى فسوس

مكان علم و هنر با قرآن كه در ره دين ضمير روشن او بود شرع را فانوس

امام جمله ى آفاق جعفر صادق (ع)كه گشته اند همه دشمنان او مأيوس

ثنا و مدحت كاظم (ع) به جان و دل گويم نه مدح شاه و سلاطين ز راه زرق مجوس

دلا خرام بدان سرو بوستان رضا (ع)شهيد دانه ى انگور در منازل طوس

حديث آن تقى متقى (ع) شنيدستى كه او به چنگ حوادث چگونه بُد محبوس

ز بعد او به نقى (ع) التجا كن از دل و جان كه روز حشر نگردى ذليل و بى ناموس

قرين روضه ى پرنور عسكرى (ع) باشدهر آن دعا كه برآيد به صبحدم ز نفوس

شوند غاشيه «1» كش پيش مهدى هادى (ع)هزار شاه جهاندار چون جم و كاوس

ترا ز دوستى آل مرتضى (ع) پرسندبه روز حشر، نه از عمرو و بكر و حرب بسوس «2»

جوى محبّت اولاد مصطفى (ص) در دل به نزد عقل به از تخت و تاج كيكاوس «3»

______________________________

(1)- غاشيه: جامه اى نگارين يا ساده كه چون بزرگى از اسب پياده مى شد بر زمين مى پوشيدند. غاشيه كشيدن كنايه از اطاعت كردن.

(2)- بسوس: نام زنى است از عرب كه به واسطه او جنگ عظيم ميان دو قبيله واقع شد و از اين جهت

در شآمت و حماقت ضرب المثل شده است.

(3)- مجالس المؤمنين؛ ج 2، ص 178.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:792

بيت دارد.

تمام منقبت هايى كه بابا فغانى براى ائمه ى اطهار (ع) سروده استوار و باصلابت است وى شاعرى عاشق پيشه و دل سوخته بود. ناله هاى سوزناك او در اشعار و شيفتگى و شيوائيش نسبت به آل على (ع) و مظلوميت آنان در تعبير تخلص او به فغانى بى تأثير نبوده است.

بابا فغانى بعدها در ابيورد سكونت گرفت و در سال 925 ه ق بدرود حيات گفت «1».

-*-

روز قيامت است صباح عشور تواى تا صباح روز قيامت ظهور تو

اى روشنايى شجر وادى نجف هر ريگ كربلا شده طورى ز نور تو

آن را كه گِل به خمر سرشتند، كى رسيدفيض از زلال جرعه ى جام طهور تو؟ ***

بيگانه از خدا و رسول است تا ابدبرگشته اخترى كه نشد آشناى تو

چندين هزار جامه ى اطلس قبا شودفردا كه آورند به محشر عباى تو

بربسته رخت، كعبه و مانده قدم به راه بهر زيارت حرم كربلاى تو «2» ***

هر گل كه بردميد ز هامون كربلادارد نشان تازه ى مدفون كربلا

پروانه ى نجات شهيذان محشر است مهر طلا ببين شده گلگون كربلا

______________________________

(1)- ديوان بابا فغانى شيرازى؛ مقدمه با تلخيص. آتشكده ى آذر چاپ بمبئى، ص 291.

(2)- سيرى در مرثيه ى عاشورايى؛ ص 194.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:793 در جستجوى گوهر يكدانه ى نجف كردم روان دو رود به جيحون كربلا

نيل است هر عشور به بيت الحزن روان از ديده هاى مردم محزون كربلا

در هر قبيله از قبل خوان اهل بيت ماتم رسيده اى شد مجنون كربلا

بس فتنه ها كه بر سر مروانيان رسيدوقت طلوع اختر گردون كربلا

بردند داغ فتنه ى آخر زمان به خاك مرغان زخم خورده ى مفتون كربلا

گرگان پير دامن پيراهن حسين ناحق زدند در عرق خون كربلا

خونابه ى روان جگر گوشه ى رسول در هر ديار سر زده بيرون كربلا

اين خون

نه اندكى است كه پنهان كند كسى شايد كز اين مكابره طوفان كند كسى «1»

***

اى رفته در قضاى خدا ماجراى توغير خدا كه مى رسد اندر قضاى تو

اى رفته با دهان و لب تشنه از ميان آب حيات در قدم جانفزاى تو

بيگانه از خدا و رسول است تا ابدبرگشته اخترى كه نشد آشناى تو

كردى چو در رضاى خدا و رسول كارباشد يقين رضاى خدا در رضاى تو

چندين هزار جامه اطلس قبا شودفردا كه آورند به محشر عباى تو

بربسته رخت، كعبه و مانده قدم به راه بهر زيارت حرم كربلاى تو

اى دست برده از يد بيضا در آستين مفتاح هفت روضه جنت عصاى تو

بخشى ز نور سرمه ى «مازاغ» روشنى بى ديده را كجا خبر از توتياى تو «2»

______________________________

(1)- ديوان بابا فغانى شيرازى؛ ص 58.

(2)- گل واژه (2)؛ ص 119.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:794

مدفون است.

اهلى از شاعران بزرگ تاريخ ادب فارسى است كه در سرودن شعر دستى توانا داشت. قصايد خود را به تقليد از استادان گذشته نظير انورى، خاقانى، ظهير فاريابى، كمال الدّين اصفهانى و سلمان ساوجى سروده است. اهلى اصولا غزل سرا است و شمار غزلهاى او به 1401 مى رسد. اما قصايد، قطعات و رباعيات نيز دارد و پس از غزل شمار رباعياتى كه سروده به ديگر انواع شعر او قرونى دارد. تعدادى از قصايد اهلى در منقبت پيامبر (ص) و ائمه اطهار (ع) و نيز مرثيه ى شهداى كربلا بالاخص امام حسين (ع) است. مجموعه ى ابيات ديوان او به 14735 مى رسد و تعداد 12 تأليف نيز به او نسبت داده اند. اهلى شاعرى عارف مسلك بود و از ريا و زهد فروشى گريزان بود. از اشعارش چنين بر مى آيد كه زندگى را در تهيدستى مى گذراند.

علت تخلّص وى به «اهلى» را ارادت به اهل بيت (ع) ذكر كرده اند «1».

-*-

اى نقد جان، نثار شهيدان كربلاچون خاك رهگذار شهيدان كربلا

طورى كه قدر و منزلش از فلك گذشت سنگى ست از مزار شهيدان كربلا

آب خضر به پرده ى ظلمت نهفته چيست؟گر نيست شرمسار شهيدان كربلا

در چشم آفتاب كند خاك، اگر رودبر آسمان، غبار شهيدان كربلا

گر خضر از حيات پشيمان شود رواست كو نيست در شمار شهيدان كربلا

گلگشت عاشقان همه در خون خود بوداين است لاله زار شهيدان كربلا

تا دست لطف حق چه نهد مرهم نهان بر زخم آشكار شهيدان كربلا

استاده است ساقى كوثر، مى طهوربر كف، در انتظار شهيدان كربلا ***

آغشته شد به خون، سرو فرقى كه موى اوخون در درون نافه ى تاتار كرده است

قدر حسين كم نشد و شد عزيزترخود را يزيد، روسيه و خوار كرده است

چون

سوز اين عزا نچكد ز ديده آب؟جايى كه چشم چشمه گهربار كرده است

آن ناكسى كه قصد حسين اختيار كردبى شك كه قصد احمد مختار كرده است

______________________________

(1)- ديوان اهلى شيرازى؛ مقدمه با تلخيص. تاريخ ادبيات در ايران؛ ج 4، ص 447- 453. مجالس المؤمنين؛ ج 2، ص 693- 696.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:795 و انكس كه به خاطر نبى آزرده شد از اوحق را ز جهل و معصيت، آزار كرده است

يا مرتضى على، به شهيدان روا مدارظلمى چنين، كه چرخ ستمكار كرده است ***

آمد عشور و در همه ماتم گرفته است آه اين چه ماتم است كه عالم گرفته است؟

زان مانده است تشنه جگر، خاك كربلاكز خون اهل بيت نبى نم گرفته است

بر نيزه نيست سرخى خون از سر حسين كآتش به جان نيزه و پرچم گرفته است

زين دود سينه ها كه برآمد عجب مدارگر تيرگى در آينه ى جم گرفته است

سيمرغ وار گم شد ازين غصّه، خرّمى كز قاف تا به قاف جهان غم گرفته است

از بار منّت كرم خاندان اوست پشت فلك كه همچو كمان خم گرفته است

زال سپهر، خون جگر گوشه اش بريخت شيرى كه صد هزار چو رستم گرفته است

پيوسته گرچه كار جهان صيد كردن است صيدى چنين به دام فنا كم گرفته است ***

چرخ از شفق نه صاعقه در خرمنش گرفت خون حسين تازه شد و دامنش گرفت

باد اجل بكُشت چراغى كه بر فلك قنديل مهر و مه، ز دل روشنش گرفت

از داغ دل بسوخت چنان لاله زين عزاكآتش ز داغ سينه به پيراهنش گرفت

روزم شب از عزاى حسين است و روزگارزان است تيره روز كه آه منش گرفت

خون حسين آن كه پى لعل و دُر بريخت آن لعل و دُر شد آتش و

در مخزنش گرفت

اين نور چشم شاهسوارى ست كآسمان كحل نظر ز گرد سم تُوسَنش گرفت

در خون نشست ساكن نُه مسكن فلك از رستخيز گريه كه در مسكنش گرفت

آن كو امان نداد به خون حسين و آل فرياد الامان همه در مأمنش گرفت

بر اهل بيت و آل على مرحمت نكردشمر لعين كه لعنت مرد و زنش گرفت

زير زمين ز مَكْمن «1» غيبش عذابهاست تنها نه دست مرگ درين مكمنش گرفت

همسايه هم ز پهلوى او سوخت زير خاك ز آن عذاب كه در مدفنش گرفت ***

ماه محرّم است و شد دجله روان ز چشم مابهر حسين تشنه لب، شاه شهيد كربلا

با شهداى كربلا، لاف وفا هر آن كه زدگرنه شهيد گريه شد، مدّعى است و بى وفا

بس كه ز آتش جگر، گريه ى گرم مى كنم مردمك دو ديده ام، سوخته شد درين عزا

دشمن آل مرتضى، پرده ى خويش مى دردپنجه ى شير حق كجا، روبه حيله گر كجا؟

بنده ى اهل بيت شده اهلى از آن هميشه است روى نياز بر زمين، دست اميد بر دعا «2»

______________________________

(1)- مكمن: كمينگاه.

(2)- سيرى در مرثيه عاشورايى؛ ص 195 و 196.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:796

كرد كه اين لقب مقبول طبع كسى نخواهد افتاد و به قول خودش اين لقب موافق هواى او و لقبى مطابق دعواى او بود. خود مى نويسد: اين لقب چند وجه دارد اول آنكه من خود را يگانه روزگار مى خواستم و اين معنى درين تخلّص به ظهور پيوست دوم آنكه من به توفيق همّت، استدعاى جامعيّت جميع علوم و فنون داشتم و اين تخلّص متضمّن اين مضمون است چرا كه كلمه فضول در لغت جمع فضل است بر وزن علوم و فنون. ديگر مفهوم فضولى به اصطلاح عوّام خلاف ادب است و چه خلاف ادب ازين برتر كه مرا با وجود قلّت معاشرت علماى عالى مقدار در مباحث عقليه و نقليه مسايلى را مطرح كردم كه اختلاف بين فقهاست.

ديگر آثار او عبارتند از: «انيس القلب»، «بنگ و باده» (تركى)، «صحّت و مرض»، «ليلى و مجنون» (تركى) «1».

-*-

خون رنگ آل مصطفاست

حدّت ار دارد هواى بقعه اش نبود عجب آتش دلهاى سوزان در مزاج آن هواست

شور اگر خيزد ز خاكش آب دارد جاى آن چون هميشه چشمه ى آن آب آب چشم ماست

در ميان روضه و آن بقعه تا پا بند فرق در ميان جان و دل انواع بحث ماجراست

بحث دارد جان كه آن روضه شبيه روضه است دل مغارض مى شود كان هر دو از هم كى جداست

با وجود آن همه رفعت كه دارد آسمان گر زمين از آسمان خود را فزون گيرد رواست

______________________________

(1)- لغت نامه دهخدا. ديوان فضولى بغدادى (فارسى) مقدمه با تلخيص.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:797 از زمين جزء وست صحراى شريف كربلاكربلا جاى حسين ابن على مرتضاست

آن امام ظاهر و باطن كه از محض صفاهمچو ظاهر باطنش آيينه ى گيتى نماست

كى رود ناكام هركس كآورد رو سوى اوكى شود محروم هركس را كه با او التجاست

رتبه ى گردى كه خيزد از ره زوّار اواز ره رفعت قرار بارگاه كبرياست

شهسوار يثرب و بطحا امام انس و جان پادشاه صورت و معنى شه هر دو سراست

زندگى بخش دل ارباب صدق اعتقادكشته ى تيغ جفاى ناكسان بى وفاست

عاصيان خير را از قتل آن معصوم پاك صد خجالت روز حشر از حضرت خير النساست

تا اثر دارد جهان در دعوى خون حسين صد هزاران بى ادب در معرض فوت و فناست

باد «1» نصرت نيك بختى را كه دايم در جهان از ره اخلاص دارد نيّت اين باز خواست

السّلام اى نور بخش ديده ى اهل نظرالسّلام اى آنكه درگاه تو حاجت گاه ماست

دردمندى نيست كز لطف تو درمانى نيافت خاك درگاه تو اهل درد را دار الشفاست «2» ***

السلام اى ساكن محنت سراى كربلاالسلام اى مستمند و مبتلاى كربلا

السلام اى هربلاى كربلا را

كرده صبرالسلام اى مبتلاى هر بلاى كربلا

السلام اى بر تو خار كربلا تيغ جفاالسلام اى كشته ى تيغ جفاى كربلا

السلام اى متّصل با آب چشم و آه دل السلام اى خسته ى آب و هواى كربلا

السلام اى غنچه ى نشكفته ى گلزار غم مانده از غم تنگدل در تنگناى كربلا

السلام اى كرده جا در كربلا وز فيض خوددر دل اهل محبّت كرده جاى كربلا

السلام اى رشك برده زنده هاى هر دياردر جوار مرقدت بر مرده هاى كربلا

يا شهيد كربلا گردم بگرد طوف تورغبت سير فضاى غم فزاى كربلا

ياد اندوه و غمت كردم شد از اندوه و غم از دل من تنگتر بر من فضاى كربلا

ريخت خون در كربلا از مردم چشم قضااز ازل اينست گويا مقتضاى كربلا

هركه اندر كربلا از ديده خون دل نريخت غالبا آگه نشد از ماجراى كربلا

چرخ خاك كربلا را ساخت از خون تو گل كرد تدبير نياز آن گل، براى كربلا

جاى آن باشد كه گر بويند آيد بوى خون تا بناى دهر باشد از بناى كربلا

سرورا، با ياد لبهاى به خون آلوده ات خوردن خونست كارم چون گياى كربلا

اجر من اين بس كه گر ميرم شود سر منزلم خاك پاك جانفزاى دلگشاى كربلا

كربلا خوان عطاى تست گردون دم بدم ميرساند بر همه عالم صلاى كربلا

هر كه مى آيد به قدر سعى و استعداد خودبهره مى گيرد از بحر عطاى كربلا

______________________________

(1)- باد: باشد.

(2)- ديوان فضولى بغدادى؛ ص 191 و 193.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:798 نيست سبحه اين كه بردستست ما را بلكه هست دانه ى چندى ز درّ بى بهاى كربلا

يا شهيد كربلا، از من عنايت كم مكن چون تو شاه كربلايى من گداى كربلا

در دلم درديست استيلاى بيم معصيت شربتى مى خواهم از دار الشفاى كربلا

روزگارى شد كه مأواى فضولى كربلاست نيست او را

ميل مأوايى وراى كربلا

هست اميدم كه هرگز برنگردد تا ابدروى ما از كعبه ى حاجت رواى كربلا

هم چو سعى مروه لطف حق نبخشد اجرهاسعى ما را در زمين پرصفاى كربلا «1» ***

روى دلم باز سوى كربلاست رغبت بيمار به دار الشفاست

گرد ره باديه ى كربلامخبر مظلومى آل عباست

زين سبب از ديده ى اهل نظراشك فشاننده تر از توتياست

ذكر لب تشنه ى شاه شهيدشهد شفاى دل بيمار ماست

آن كه بهر خسته ى بى دست و پانيّت طوف در او هم دواست

آن كه پس از واقعه ى كربلاآرزوى نصرت او هم غزاست

اشرف اولاد بنى فاطمه سيّد آل على المرتضاست

پرده ى آرايش درگاه اوپرده كش چهره ى جرم و خطاست

كنگره ى قصر معّلاى اوارّه ى نخل بُن خصم دغاست

آن كه به درگاه حسين على روى نهاده به اميد جزاست

نيّتش اينست كه كردم طواف روضه جزاى عمل من سزاست

مى شود البته خجل گر كسى پرسد ازو روضه ى ديگر كجاست

در همه طاعت غرض آدمى مرتبه ى دولت قرب خداست

هركه طواف در آن شاه كردچون به يقين مدرك اين مدّعاست

دغدغه دارم كه در آن نيست راى دغدغه ى طاعت ديگر چراست

اى به رضاى تو قضا و قدروى همه كار تو به تقدير راست

بود دلت را به شهادت رضانصرت دشمن اثر آن رضاست

ورنه كجا دشمن بد كيش راتاب مصاف خلف مصطفاست؟

خصم ز تدبير ظهور فسادگرچه ثبات خود و نفى خداست

معجزت اين بس كه كنون بى اثرآن شده محجوب حجاب فناست

داخل آثار علامات تست تا به ابد آنچه به دست بقاست

در همه ى مذهب حق مجملاقاتل تو قابل لعن خداست

تجربه كرديم بسى در جهان هيچ دلى نيست كه دور از بلاست

______________________________

(1)- همان؛ ص 204 و 205.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:799 بهر تو ماتمكده اى بيش نيست خانه ى دل كز غم و رنج و عناست

گريه كنان مردم چشم همه بهر تو پوشيده سيه

در عزاست

مردم ديده همه ماتمزده ديده ى مردم همه ماتم سراست

دوست چه سان از تو شود نااميدحاجت دشمن چو به لطفت رواست

كار «فضولى» به تو افتاده است چاره ى او كن كه بسى بينواست «1» ***

نظامى گنجوى بود و در عين حال از نوپردازى نيز در كارش نشان ها مى توان يافت.

ديوان وحشى بالغ بر نه هزار بيت از قصيده، غزل، ترجيع بند، رباعى و مثنوى است. ديوان او مشتمل بر انواع قالب هاى مختلف شعرى است كه در آن ميان، مثنوى فرهاد و شيرين و پاره اى از تركيب بندها و غزلهاى او از زيبايى بسيار برخوردار است. وحشى قصايدى نيز دارد كه در مدح بزرگان دين سروده و مناقب و مدايح آنها را با زبان شعر بيان كرده است.

وحشى در سال 991 ه ق. در گذشت. او را در محلّه ى «سربرج يزد» در برابر ميرزا شاهزاده فاضل، برادر امام هشتم (ع) به خاك سپردند.

-*- تركيب بندهاى وحشى نيز از شهرت بالايى برخوردار است كه اينك تركيب بندى را كه در مصايب حضرت سيّد الشهداء سروده است مى آوريم: «1»

روزى است اين كه حادثه كوس بلا زده است كوس بلا به معركه ى كربلا زده است

روزى است اين كه دست ستم، تيشه ى جفابر پاى گلبن چمن مصطفا زده است

روزى است اين كه بسته تتق آه اهل بيت چتر سياه بر سر آل عبا زده است

روزى است اين كه خشك شد از تاب تشنگى آن چشمه اى كه خنده بر آب بقا زده است

روزى است اين كه كشته ى بيداد كربلازانوى داد در حرم كبريا زده است

امروز آن عزاست كه چرخ كبودپوش بر نيل جامه خاصّه پى اين عزا زده است

امروز ماتمى است كه زهرا گشاده موى بر سر زده ز حسرت و وا حسرتا زده است

______________________________

(1)- ديوان وحشى بافقى؛ ص 5.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:801 يعنى محرّم آمد و روز ندامت است روز ندامت چه، كه روز قيامت است

***

روح القدس كه پيش لسان

فرشته هاست از پيروان مرثيه خوانان كربلاست

اين ماتم بزرگ نگنجد در اين جهان آرى در آن جهان دگر نيز اين عزاست

كرده سياه حلّه ى نور، اين عزاى كيست خير النسا كه مردمك چشم مصطفاست؟

بنگر به نور چشم پيمبر چه مى كننداين چشم كوفيان چه بلا چشم بى حياست

ياقوت تشنگى شكند، از چه گشت خشك آن لب كه يك ترشح از او چشمه ى بقاست

بلبل اگر ز واقعه ى كربلا نگفت گل را چه واقع است كه پيراهنش قباست

از پا فتاده است درخت سعادتى كز بوستان دهر چو او گلبنى نخاست

شاخ گلى شكست ز بستان مصطفاكز رنگ و بو فتاد گلستان مصطفا

***

اى كوفيان چه شد سخن بيعت حسين و آن نامه ها و آرزوى خدمت حسين؟

اى قوم بى حيا چه شد آن شوق و اشتياق آن جدّ و جهد در طلب حضرت حسين؟

از نامه هاى شوم شما، مسلم عقيل با خويش كرد خوش الم فرقت حسين

با خود هزار گونه مشقّت قرارداداوّل يكى جدا شدن از صحبت حسين

او را به دست اهل مشقت گذاشتيدكو حرمت پيمبر و كو حرمت حسين؟

اى واى بر شما و به محرومى شماافتد چو كار با نظر رحمت حسين

ديوان حشر چون شود و آورد بتول پر خون به پاى عرش خدا كسوت حسين

حالى شود كه پرده ز قهر خدا فتدوز بيم لرزه بر بدن انبيا فتد

***

يا حضرت رسول حسين تو مضطر است وى يك تن است و روى زمين پر ز لشكر است

يا حضرت رسول ببين بر حسين خويش كز هرطرف كه مى نگرد تيغ و خنجر است

يا حضرت رسول، ميان مخالفان بر خاك و خون فتاده ز پشت تكاور است

يا مرتضى، حسين تو از ضرب دشمنان بنگر كه چون حسين توبى يارو ياور است

هيهات تو كجايى و كو ذو الفقار توامروز دست و ضربت

تو سخت در خور است

يا حضرت حسن ز جفاى ستمگران جان بر لب برادر با جان برابر است

اى فاطمه يتيم تو خفته است و بر سرش نى مادر است و نى پدر و نى برادر است

زين العباد ماند و كسش هم نفس نمانددر خيمه غير پردگيان هيچ كس نماند دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:802

***

يارى نماند و كار از اين و از آن گذشت آه مخدّرات حرم ز آسمان گذشت

واحسرتاى تعزيه داران اهل بيت نى از مكان گذشت كه از لا مكان گذشت

دست ستم قوى شد و بازوى كين گشادتيغ آن چنان براند كه از استخوان گذشت

يا شاه انس و جان تويى آن كه از براى تواز صد هزار جان و جهان مى توان گذشت

اى من شهيد رشك كسى كه از وفاى توبنهاد پاى بر سر جان وز جان گذشت

جانها فداى حُرّ شهيد و عقيده اش كه آزاده وار از سر جان در جهان گذشت

آن را كه رفت و سر به ره ذو الجناح باخت اين پاى مزد بس كه به سوى جنان گذشت

وحشى كسى چه دغدغه دارد ز حشر و نشركه اش روز نشر با شهدا مى كنند حشر «1» ______________________________

(1)- همان؛ ص 212 و 213.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:803

حرفه ى خود اشاره كرده است.

محتشم به دليل درد مزمن پا، سفرهاى زيادى نداشته است. ولى در شمار سفرهاى او، چند سفر به اصفهان، عتبات عاليات و خراسان را نوشته اند، قصايد او در اين سفرها خواندنى است.

محتشم اشعارى در مدح سلاطين و شاهزادگان صفوى، به ويژه شاه طهماسب و فرزندان او سرود. همچنين شش رباعى در تاريخ جلوس شاه اسماعيل دوم به سلطنت سروده كه مشهور است و از آنها 1128 ماده ى تاريخ به دست مى آيد. وقار شيرازى (م 1298 هجرى) رساله اى در شرح اين شش رباعى نوشته است «2». به علاوه، محتشم در دوره ى گسترش روابط شعراى ايرانى با شبه قاره ى هندوستان مى زيست «3» و با اينكه خود به هندوستان نرفت، ولى اشعارى توسط برادرش عبد الغنى به نزد سلاطين آن خطّه فرستاده شد.

محتشم در سال 996 ه ق. درگذشت. مدفن وى در كاشان مشهور است و حتى محلّه اى كه اين مدفن در آن است به نام «محلّه ى محتشم» شهرت دارد.

تركيب بند محتشم: به گفته اسكندر بيك منشى، زمانى كه محتشم قصيده اى در مدح پرى خان خانم (دختر شاه طهماسب) سرود و خبر آن به شاه طهماسب رسيد، وى را به سرودن اشعارى در مدايح و مراثى اهل بيت عصمت تشويق كرد «4».

پس از اين تشويق، محتشم، ابتدا در استقبال از هفت بند ملا حسن كاشى تركيب بندى در مدح حضرت على (ع) سرود «5» و سپس شبى در عالم رؤيا به خدمت امام على (ع) رسيد و امام از او خواست تا در مصيبت حسين (ع) مرثيه اى بسرايد با اين مطلع

«باز اين چه شورش است كه در خلق عالم است» «6»

. مرثيه سروده شد و از

همان روزهاى آغازين، مورد توجه و استقبال قرار گرفت و تا به امروز مرثيه اى به اين درجه از شهرت و سوز و اثر پديد نيامده است.

مرحوم شيخ عبّاس قمى مى نويسد: «محتشم شاعر، صاحب مراثى معروفه كه در جميع تكايا و مجالس ماتم ابا عبد اللّه الحسين (ع) بر در و ديوار آن نصب شده است و گويا كه از حزن و اندوه، آن اشعار نگاشته شده يا از خاك كربلا سرشته شده است.

اين اشعار، مثل مصيبت حضرت ابا عبد اللّه (ع) به هيچ وجه مندرس نمى شود و اين كشف مى كند از عظمت بزرگى مرتبت و كثرت معرفت محتشم «7»» اين تركيب بند تا به امروز لطف خود را كه ناشى از صفا و صداقت حقيقى آن است از دست نداده

______________________________

(1)- حسان العجم: اين لقب معمولا براى شعرايى به كار مى رود كه در منقبت و مرثيه يا مضامين دينى سخن گفته اند. در ادب فارسى نخستين بار «خاقانى» بدان ملّقب شد.

(2)- رساله ى وقار شيرازى در مجلّه ارمغان چاپ شده است (سال 14، ص 713- 722؛ و سال 15 ص 73، 77، 100، 107، 226 و 236) متن اين شش رباعى در اكثر كتب تراجم آمده است.

(3)- براى تفصيل مطالب در اين زمينه، رجوع شود به اصل مقاله ى دكتر سادات ناصرى، ص 105 و 111.

(4)- تاريخ ادبيات ايران، دكتر صفا؛ ج 5، بخش دوم، ص 793 و 794.

(5)- همانجا.

(6)- ريحانة الادب؛ ج 5، ص 226 و 227.

(7)- هدية الاحباب؛ ص 252.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:804

است. بعد از محتشم شاعران مرثيه گوى چيره دست بسيارى به استقبال از او تركيب بندها سرودند و ليكن هيچكس نتوانسته است برتر از آن بسرايد.

ديوان محتشم

مشتمل بر: قصايد، غزليات، مراثى، مدايح، قطعات، رباعيات و مثنويات مى باشد كه قسمت قصايد را «جامع اللطايف» و قسمت غزليات را «نقل عشّاق» ناميده است «1».

-*-

گر نفتادى به روز حشربا اين عمل معامله دهر چون شدى

آل نبى چو دست تظلّم برآورنداركان عرش را به تلاطم در آوردند

خورشيد جامه ى تيره پوشيد و عزادار گرديد.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:806 پر شد فلك ز علغله چون نوبت خروش از انبيا به حضرت روح الامين رسيد

كرد اين خيال و هم غلط كار، كان غبارتا دامن جلال جهان آفرين رسيد

هست از ملال گرچه برى ذات ذو الجلال او در دل است و هيچ دلى نيست بى ملال

دل چو ابر نوبهارى ببار از ديده هر اشكى كه دارى

كه روز ماتم آل رسول است عزاى گلبن باغ بتول است

عزاى سيّد دنيا و دين است عزاى سبط خير المرسلين است

عزاى شاه مظلومان حسين است كه ذاتش عين نور و نور عين است

دمى كز دست چرخ فتنه پردازز پا افتاد آن سرو سرافراز

غبار از عرصه غبرا «1» برآمدغريو از گنبد خضرا برآمد

ملايك بى خود از گردون فتادندميان كشتگان در خون فتادند

مسلمانان خروش از جان برآريدمحبّان از جگر افغان برآريد

درين ماتم بسوز و درد باشيدبه اشك سرخ و رنگ زرد باشيد

بسان غنچه دلها چاك سازيدچو نرگس ديده ها نمناك سازيد

ز خون ديده در جيحون نشينيدچو شاخ ارغوان در خون نشينيد

به ماتم بيخ عيش از جان برآريدبه زارى تخم غم در دل بكاريد

كه در دل اين زمان تخم ملامت بر شادى دهد روز قيامت

خداوندا به حقّ آل حيدربه حقّ عترت پاك پيمبر

كه سوى «محتشم» چشم عطا كن شفيعش را شهيد كربلا كن «2»

______________________________

(1)- عرصه غبرا: كنايه از دنيا.

(2)- ديوان مولانا محتشم كاشانى؛ ص 527 و 573.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:811

«4» روح از عذاب تن جانش عزيز گشت چو تن در هوان نهاد

حق، مشهد حسين، محلّ شهود ساخت فردوس در مكاره و رنج جهان نهاد

شطّ فرات راند ز طوفان كربلاوانگه سر حسين به خون روان نهاد

______________________________

(1)- فرهنگ معين.

(2)- اشاره به آيه ى 107 سوره صافات؛ «وَ فَدَيْناهُ بِذِبْحٍ عَظِيمٍ» و بر او ذبح بزرگى فدا ساختيم.

(3)- اشاره به آيه ى 27 سوره ى فجر؛ «يا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ» اى نفس قدسى مطمئن و دل آرام.

(4)- عذوبت: گوارا بودن، مطبوع بودن، گوارايى، مطبوعيّت.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:814

«2» مژه ى اشكبار شد

آه از دمى كه حلق شهيدان ز تشنگى راضى به خنجر ستم آبدار شد

آه از دمى كه غرقه به خون اسب ذو الجناح تنها به سوى خيمه ى آن شهسوار شد

از ضربتى كه خصم بر او بى دريغ زدارواح قدسيان به فلك دلفگار «3» شد ***

آب بقا كه در ظلمات است جاى اوباشد سياهپوش هنوز از براى او

لب تشنه جان سپرد به خاك آنكه تا ابددر چشم آب سرمه كشد، خاك پاى او

انديشه، سر به جيب تفكر فرو بردهرجا كه بگذرد سخن از خون بهاى او

اين ماتم كسى ست كه خورشيد مى كندشيون به سان مويه كنان در سراى او

اين ماتم كسى ست كه فردا نمى دهندجامى به دست تشنه لبان بى رضاى او

اين ماتم كسى ست كه هر لحظه مى كنندخيل فرشته، هستى خود را فداى او ***

ايّام درهم است ازين ماجرا هنوزدارد به ياد، واقعه ى كربلا هنوز

______________________________

(1)- لغت نامه دهخدا.

(2)- رشحه: تراوش.

(3)- دلفگار: دل آزرده.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:815 دارد ازين معامله روح نبى ملال در ماتمند سلسله ى انبيا هنوز

چون گل نشد شكفته لعل مصطفى چون غنچه درهم است دل مرتضى هنوز

چرخ كبود جامه ى نيليش در بر است بيرون نيامده ست فلك زين عزا هنوز

در ماتم حسين و شهيدان كربلاست خاكى كه مى كند به سرِ خود صبا هنوز

ابرى كه مرتفع شده از خون اهل بيت بارد سر بريده به خاك، از هوا هنوز

در ظلمت است معتكف از شرم روى اوبنگر سياهپوشى آب بقا هنوز «1» ***

اى صبح كز جگر دم سردى كشيده اى در ماتم حسين، گريبان دريده اى

اى مهر اگر تو نيز عزادار نيستى تيغ شعاع، از چه سراپا كشيده اى

گردون! تو نيز ماتمى اين مصيبتى بر سينه نعل از مه تابان بريده اى

اى غنچه ياد مى دهد از تنگى دلت چون ماه نو، لبى

كه به دندان گزيده اى

اى گل كه جوش مى زندت خون ز راه گوش از مقتل حسين حديثى شنيده اى

خون مى چكد نسيم! ز دامان تو مگر؟بر كشتگان كوى شهادت وزيده اى

اى لاله زيبدت كفن سرخ رو به برگويا كه از مزار شهيدان دميده اى

اى لعل آتشين دل سنگ از تو داغ شدگويا ز كنج چشم مصيبت چكيده اى ***

ماه محرّم آمد و دل نوحه برگرفت گردون پير شيوه ى ماتم ز سر گرفت

اى عشق، همّتى كه دگر لشكر ملال از بيم حمله كشور دل سر به سر گرفت

اى صبر، الوداع كه غم از ميان خلق رسم شكيب و شيوه ى آرام برگرفت

با خويشتن قرار عزاى حسين دادگردون چون از قدوم محرّم خبر گرفت

رخت كبود از شب نيلى قبا ستادخاك سيه ز گلخن داغ جگر گرفت

روح الامين به ياد لب تشنه ى حسين آهى كشيد و خرمن افلاك در گرفت

بالا گرفت آتش و از بيم سوختن خود هم به هر دو دست سر بال و پر گرفت

چندان گريست عقل نخستين كه آفتاب صد لجّه آب از غم مژگان تر گرفت

برناقه چون سوار شدند اهل بيت اوخورشيد دست شرم به پيش نظر گرفت

ارواح انبيا هم از اين غم معاف نيست دست ملال دامن خير البشر گرفت

______________________________

(1)- سيرى در مرثيه عاشورايى؛ ص 206 و 207.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:816

تبريز و كاشان و شيراز و اصفهان مسافرت كرد و بعد از وفات ملا صدرا بقيه ى عمر را در قم ماند. (البته بعد از اينكه بغداد به دست دولت عثمانى سقوط كرد و ظاهرا دوباره در ايام شاه عباس ثانى مصالحه اى برقرار شده بود فياض به زيارت عتبات عاليات به بغداد رفت) و مصدر تربيت و منشأ حيات علمى در آن سرزمين قرار گرفت. علاقه ى قلبى فياض به دو تن از اساتيد خود مير محمد باقر داماد و صدر الدّين محمد شيرازى در قصايد و قطعات مدحى او كاملا منعكس است.

«فياض» اين لقب را از استادش ملا صدرا گرفته و الحق در قصايد و قطعاتى كه از او مانده به خوبى مى رساند كه قدر و حرمت استاد خود را به نحو اكمل مى دانسته است. فياض لاهيجى و ملا حسين فيض كاشانى هر دو از شاگردان ملا صدرا و به افتخار مصاهرت (دامادى) استادشان مفتخر شدند و هر دو نيز لقب «فياض» و «فيض» را از او گرفتند.

ويژگى عمده ى شعر فياض در بيان رساى قصايدى است كه بوى و رنگ تغزّل و غزل را داراست. او با مهارت و استادى بر الفاظ و معانى مسلّط است و فنون بلاغى و بديعى در شعرش جلوه هاى خاص دارد. هم چنين يك ويژگى عمده نيز در شعر او خودنمايى مى كند و آن مفاهيم ملامتى در غزل است.

فياض مدايحى در توحيد و حكمت و اندرز و عشق و مدح پيامبر اسلام (ص) و ائمه معصومين و شاهان و بزرگان صاحب منصب و استادان و شاگردان خود آورده است. در مدح امام حسين (ع) قصيده شماره ى 14 و تركيب بند 4 را

سروده، كه يكى از زيباترين تركيب بندها در زبان حال و عزاى سرور شهيدان است كه از تركيب بند معروف محتشم كاشانى متأثر بوده است.

آثار فياض: «كليات ديوان اشعار» شامل 700 غزل (4835 بيت)، 37 قصيده (3213 بيت)، 12 قطعه (271 بيت)، 4 تركيب بند (564 بيت)، يك ترجيع بند (152 بيت)، يك ساقى نامه، يك مثنوى و يك معراجيه و 153 رباعى و در مجموع 9902 بيت مى باشد.

كتاب «گوهر مراد» كه يك دوره ى كامل كلام اسلامى است، «شوراق»، «سرمايه ى ايمان» و حواشى و رسالات فراوان. آثارى نيز در حكمت و عرفان دارد. او به سال 1052 ه ق. درگذشته است. «1»

-*-

موج لاله و گل در ره نسيم در خون خويشتن زده پر دست و پا حسين

آنك جفاى دشمن و اينك وفاى دوست بى بهر هم ز دشمن و هم دوست يا حسين

زين درد، پاى عشرت دنيا به خواب رفت اين گرد تا به آينه ى آفتاب رفت

بيابان كربلا

گشتند حلقه لشكر افزون ز مار و مورخاتم صفت به گرد سليمان كربلا

خون خورد تيغ تيز كه تا يك نفس رساندآبى به حلق تشنه ى سلطان كربلا

آبى كه ديو و دد همه چون شير مى خورندآل پيمبر از دم شمشير مى خورند

گوشه ى خاطر به دفع خصم حيرت گرفته اين طرفش دامن نگاه

آتش ركاب گشته در انديشه فكر جنگ سيماب جلوه كرده رگ و ريشه عزم راه

پايش ركاب خواهش و دستش عنان طلب تن در كشاكش حرم و دل به حربگاه

بگرفت دامن شه دين، بانوى حرم فرياد بركشيد كه اى شاه محترم

اشكِ ديده، دامنِ خود پرگهر كنيد

هر سال چون هلالِ محرم شود پديدبنشسته در مصيبتِ من گريه سر كنيد

هر ماتمى كه تا به قيامت فرا رسددر صبر آن به واقعه ى من نظر كنيد

در محنتِ مصيبت دور و دراز من هر محنتى كه روى دهد مختصر كنيد

از شيونى كه در حرم آنگه بلند شددلهاى قدسيان همگى دردمند شد

سفيد رو به نظر همچو شام تار

از سيل گريه خانه ى افلاكيان خراب وز نيش ناله سينه روحانيان فگار

از طعنه ى ملامت روحانيان بسوخت گوى زمين در آتش غيرت سپندوار

روحانيان پاك از اين غصه خون شدنددل هاى دردناك چه گويم كه چون شدند

بيت راچون چشم بر سمند شهنشاه دين فتاد

______________________________

(1)- درع: زره.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:822 از ديده ى ركاب تراويد خون دردوز طره ى عنان ز شكن چين به چين فتاد

غوغاى عام گريه چنان بر سپهر رفت كز اضطراب لرزه به عرش برين فتاد

در دشت كربلا همه از قطره هاى اشك تا چشم كار كرد به لعل و نگين فتاد

هر يك ز اهل بيت نبى با زبان حال گشتند نغمه سنج به مضمون اين مقال:

زشت چون شوددر روز حشر حاصل اين كشت خون شود «1» ______________________________

(1)- ديوان فياض لاهيجى؛ ص 519- 527.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:823

در هند رفت. صائب در آنجا به حضور پادشاه معرفى و به لقب «مستعد خان» و منصب «هزاره» سرافراز گرديد. در سال 1042 هجرى ظفر خان متخلص به «احسن» به حكومت كشمير منصوب شد و صائب هم با وى رفت و به واسطه ى مدايح و قصايد او را زنده ى جاويد ساخت. ظفر خان نيز در بعضى از مقاطع غزلهاى خود از صائب اسم برده است. در همان سال پدر صائب به هند آمد و او را به اصفهان باز گرداند. صائب از آن پس تا پايان عمر در اصفهان بود و نزد سلاطين صفوى احترام داشت و لقب «ملك الشعرايى» را از شاه عباس دوم دريافت كرد. صائب به سال 1081 هجرى وفات يافت. صائب در اصناف سخن دست داشت. در قصايد و مثنوى چيره نيست ولى در غزل از استادان مسلم شمرده مى شود. سخن او استوار و مقرون به موازين فصاحت و در عين حال پر معنى و پر از مضمون هاى دقيق و فكرهاى باريك و خيالهاى لطيف است و او مخصوصا در تمثيل يد بيضا مى نمايد و كمتر غزل اوست كه يا متضمن مثل سائرى نباشد و يا بعضى ابيات آنها حكم امثال سائر را نداشته باشد. اين است كه شيوه ى خاص صائب را تمثيل دانسته اند و مى توان از اين حيث او را با عنصرى در ميان قصيده سرايان قديم مقايسه كرد. اختصاص ديگر صائب به ايراد نكته هاى دقيق اخلاقى و عرفانى در اشعار خويش است و اين كار به غزلهاى او شكوه و جلوه اى خاص مى بخشد.

صائب دواوين متعدّدى دارد مجموعه ى آثار نظم او قريب به يكصد و بيست هزار بيت است و بيشتر

به غزل پرداخته است.

قصيده و مثنوى نيز دارد. هم چنين نثرهاى بليغ و خطبه هاى ديوانى نيز انشا كرده و ديوانى هم به تركى دارد. كليات وى عبارت است از يك سفينه ى مملو از مواعظ و آداب كه جملگى پر از حكمت و امثال است و اكثر ابياتش ضرب المثل شده است.

صائب از استادان سبك هندى است «1»

-*-

مظهر انوار ربّانى، حسين بن عليست آن كه خاك آستانش دردمندان را شفاست

ابر رحمت، سايبان قبّه ى پر نور اوروضه اش را از پر و بال ملايك بورياست

دست خالى برنمى گردد دعا از روضه اش سايلان را آستانش كعبه ى حاجت رواست

با لب خشك از جهان تا رفت آن سلطان دين آب را خاك مذلّت در دهان زين ماجراست

زين مصيبت مى كند خون گريه چرخ سنگدل اين شفق نبود كه صبح و شام، ظاهر برسماست

در ره دين هر كه جان خويش را سازد فدادر گلوى تشنه ى او آب تيغ، آب بقاست

______________________________

(1)- لغت نامه دهخدا، 2- گنجينه نياكان، ص 635.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:826 نيست يك دل كز وقوع اين مصيبت داغ نيست گريه، فرض عين هفتاد و دو ملت زين عزاست

بهر زوّارش كه مى آيند با چندين اميدهر كف خاك از زمين كربلا دست دعاست

چند روزى بود اگر مهر سليمان معتبرتا قيامت سجده گاه خلق، مهر كربلاست

زايران را چون نسازد پاك از گرد گناه شهپر روح الامين، جاروب اين جنّت سراست

تكيه گاهش بود از دوش رسول هاشمى آن سرى كز تيغ بيداد يزيد از تن جداست

آن كه مى شد پيكرش از بوى گل، نيلوفرى چاك چاك امروز مانند گل از تيغ جفاست

آن كه بود آرامگاهش، از كنار مصطفى پيكر سيمين او افتاده زير دست و پاست

چرخ از انجم در عزايش دامن پر اشك شدتا به

دامان جزا، گر ابر خون گريد رواست

مدحش از ما عاجزان، «صائب» بود ترك ادب آن كه ممدوح خدا و مصطفا و مرتضاست «1» ***

چون آسمان كند كمر كينه استواركشتىّ نوح بشكند از موجه ى بحار

لعل حسين را كند از مهر خشك لب تيغ يزيد را كند از كينه آبدار

در چاه، سرنگون فكند ماه مصر رايعقوب را سفيد كند، چشمِ انتظار

چون برگ كاه، در نظر عقل، شد سبك هركس كه پشت داد به ديوار روزگار

خون شفق، ز پنجه ى خورشيد مى چكداز بس گلوى تشنه لبان را دهد فشار

پور ابو تراب، جگر گوشه ى رسول طفلى كه بود گيسوى پيغمبرش مهار

روزى كه پا به دايره ى كربلا نهادبشنو چه ها كشيد، ز چرخ ستم شعار

از زخم تيره بر بدن نازنين اوصد روزن از بهشت برين گشت آشكار

لعل لبى كه بوسه گه جبرئيل بودبى آب شد ز سنگدليهاى روزگار

رنگين ز خون شده ست ز بى رويى سپهررويى كه مى گذاشت بر او، مصطفى، عذار

طفلى كه ناقة اللّه او بود مصطفى خصم سياه دل، شده بر سينه اش سوار

عيسا، در آسمان چهارم گرفت گوش پيچيد بس كه نوحه در اين نيلگون حصار

نتوان سپهر را به سر انگشت برگرفت چون نيزه برگرفت سر آن بزرگوار؟

در ماتم تو چرخ به سر كاه ريخته ست اين نيست كهكشان كه ز گردون شد آشكار

از بس كه طايران هوا خون گريستنداز ماتم تو روى زمين گشت لاله زار

خضر و مسيح را به نفس زنده مى كنندآنها كه در ركاب تو كردند جان نثار

بگرى، كه اشك ماتميان حسين راعرش التماس مى كند از بهر گوشوار

چون خاك كربلا نشود سجده گاه عرش؟!خون حسين ريخت بر آن خاك مشكبار

«صائب» از اين نواى جگرسوز لب ببندكز استماع آن جگر سنگ شد فگار «2»

______________________________

(1)- ديوان صائب تبريزى.

(2)- تجلى عشق در حماسه

عاشورا؛ ص 144 و 145.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:827

فصل بهاركه بعد از او گل بى آبرو چرا خنديد

ز قدر اوست كه طومار طول سجده ى مابه حشر معتبر از خاك كربلا گرديد

به دست ديده از آن داده اند سبحه ى اشك كه ذكر واقعه ى كربلا كند جاويد

به خاك ابر كرم لحظه لحظه بارد فيض عذاب قاتل او رفته رفته باد مزيد ***

زان ديده ى خود، سنگ پر از خون جگر كردكاين آتش محنت به دل سنگ اثر كرد

در كان نه عقيق است كه از غصّه ى يمن رابى آبى آن تشنه لبان، خون جگر كرد

تا صورت اين واقعه را ديد، ندانم چون آب، دگر با قدح آينه سر كرد

نگسست ز هم، قافله ى اشك يتيمان تا شاه شهيدان ز جهان عزم سفر كرد ***

بحر از غم اين واقعه، يك چشم پر آب است افلاك پر از آه، چو خرگاه حباب است

______________________________

(1)- الذريعه؛ جزء 9، بخش 4، ص 1163.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:828 نگذاشته نم، در راه كس گريه ى خونين اين موج فشرده ست كه گويند سراب است

تا گُل گُل خون شهدا ريخته بر خاك چشم گل ازين واقعه پر اشك گلاب است

از حسرت آن تشنه لب باديه ى غم هر موج خراشى ست كه بر چهره ى آب است

با چهره ى پر خون چو درآيد به صف حشرزان شور ندانم كه را فكر حساب است

خواهد كه رساند به جزا قاتل او رازان اين همه با ابلق ايّام شتاب است

اى صبح جزا، سوخت دل خلق ازين غم شايد تو برين داغ شوى پنبه ى مرهم ***

پر ساخته اين غصّه ز بس كوه گران راتا هم نفسى يافته، سر كرده فغان را

آه اين چه عزايى است كه هر شب فلك پيردر نيل كشد جامه زمين را و زمان را؟

بسته ست لب خنده بر ايّام، ندانم چون كرد صدف

بهر گهر باز دهان را

زان روز كه آن نخل قد از پاى درآمدچون ديد چمن بر سر پا، سرو روان را؟ ***

چراغ ديده ى عُبّاد، حضرت سجّادكه آفتاب چو مه نور از او نمايد وام

ز ذكر واقعه ى كربلا نياسودى دلش كه مقرى تسبيح ناله بود مدام

ز تند باد جلال خدا تن زارش چو موج قلزم رحمت هميشه بى آرام

چو خوشه، زرد ولى دانه كش ضعيفان راچو گل، شكسته و ليكن شكفته روى مدام

غريب، ليك وطن سايه اش غريبان رايتيم ليك پدر ز التفات بر ايتام

ز حلم كرده به هم يار، جرم و بخشش رابه علم داده جدايى، حلال را ز حرام

چو چشم خويش، كف او مدام در ريزش چو بحر همّت خود، دل هميشه بى آرام

فكنده بار علايق ز خويش، تا كه كشدبه خانه ى فقرا، آب و نان به دوش مدام

ز بس خضوع، شدى آب در نماز، اگربراى سجده نبودى ضرور هفت اندام

عدوى او كه دماغش ز دود جهل پر است به حشر كى رسدش بوى مغفرت به مشام؟

سخن رسيد به سر منزل دعا واعظعنان بكش كه نه اين راه را بود انجام

قلم مناز به بازوى خود، كه ممكن نيست رسد به پايه ى قدرش كمند طول كلام

غرض از اين همه، اظهار بندگى است مراوگرنه من كيم آن قدر كو، و مدح كدام؟

سزاى درگه او نيست تحفه يى در كف مرا به غير دعا، و السلام و الاكرام

بود به جيب مكان، تا چو مهر صفحه ى خاك بود به دست زمان، تا چو سبحه شهر صيام

برد به خاك درش سجده، جبهه ى عالم كند به ذكر خوشش دور، سبحه ى ايّام «1» ***

قضا به دور جهان از فلك حصار كشيدكه خوش دلى نتواند به گِرد ما گرديد

______________________________

(1)- ديوان واعظ قزوينى؛ ص 499.

دانشنامه ى

شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:829 جهان نه تنگ چنان از هجوم غم شده است كه خون تو آندم آسان ز دل به چهره دويد

بلند گشته ز هر سو غبار حادثه اى خوش آنكه چشم از اين تيره خاكدان پوشيد

ز گرد فتنه نمى كرد گم اگر خود راسپهر از پى خود روز و شب چه مى گرديد؟

در اين زمانه چنان قدر دين به دينار است كه غير مالك دينار را نى اند مريد

نه ابر ظلمت عصيان چنان جهانگير است كه ذرّه اى شود از آفتاب شرع پديد

جهان ز آب ورع دشت كربلا شده است فتاده شرع در او خوار چون حسين شهيد

شهيد تيغ جفا، نور ديده ى زهراكه در عزاش دل و ديده ها به خون غلتيد

ستم كشى كه ندانم به زير بار غمش زمين چگونه نشست، آسمان چسان گرديد؟

به رسم ماتميان در عزاى او تا حشربرهنه گشت جهان روز و شب سيه پوشيد

براى ماتم او بسته شد عمارى چرخ عَلَم ز صبح شد و سر علم بر آن خورشيد

نگشت از لب او كامياب، آب فرات به خاك خواهد از اين غصّه روز و شب غلتيد

نگريد ابر بهاران مگر به ياد حسين ننوشد آب گلستان مگر به لعن يزيد ***

شمشير نبود آنكه بر او خصم ز كين زدبود آتش سوزنده كه بر خانه ى دين زد

هر گرد كه برخاست از آن معركه خود رابر آينه ى خاطر جبريل امين زد

باران نبود كز غم لب تشنگى اش، بحرخود را به فلك برد و ز حسرت به زمين زد

تا تشنه لبش ديد عقيق يمن، از غم صد چاك نمايان به دل از نقش نگين زد

خون ريخت ز سر پنجه ى خورشيد جهانتاب از بس كه ز غم بر سر خود چرخ برين زد ***

زان روز كه برخاك فتاد آن قد و

قامت برخويش فرو رفت ز غم، صبح قيامت

آفاق به سر خاك سيه ريخت ز ظلمت در خاك نهان گشت چو خورشيد امامت

آن روز كه كندند ز جا خيمه ى او راچون كرد دگر خرگه افلاك اقامت؟

بر نيزه چو ديد آن سر آغشته به خون راپنداشت جهان سر زده خورشيد قيامت

هركس كه تن بى نفسش ديد و نفس زدباشد ز نفس بر لبش انگشت ندامت

آن كس كه لب تشنه ى او ديد و نشد آب بر سينه زند از دل خود سنگ ملامت

آن را كه نشد ديده پر از خون ز عزايش باشد مژه دندان، نگه انگشت ندامت

آن كيست كه چون لعل پر از خون جگر نيست در ماتم آن گوهر درياى كرامت ***

اى ناله ز جا خيز كه شد ماه محرّم اى گريه فرو ريز كه شد نوبت ماتم

اى مردمك از اشك فرو ريختن آموزدر ماتم شاه شهدا، سرور عالم

تابان نه هلال است درين ماه ز گردون بر سينه كشيده ست الف قرص مه از غم

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:830 يا شعله ى افروخته اى در دل چرخ است كز آه مصيبت زدگان گشته قدش خم

يا آنكه خراشى ست به رخسار، جهان رادر تعزيه ى اشرف ذريّت آدم

يا ناخن آغشته به خونى ست فلك رااز بس كه خراشيده ز غم سينه ى عالم

نى نى غلطم پرده ى قفل در شادى ست يا بر رخ ايّام كليد در ماتم «1»

______________________________

(1)- تجلى عشق در حماسه عاشورا؛ ص 278- 274.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:831

از تبريز كوچانيد و در اصفهان مسكن داد. و ميرزا محسن در اين شهر به دنيا آمد، وى با شاه سليمان صفوى (م 1078 ق) و شاه سلطان حسين (م 1140) معاصر بود مدتى نيز حكومت يزد را در به عهده داشت.

وى از طرف حكومت صفويه شغلهاى ديوانى داشته است و به سال 1120 هجرى از خدمت ديوانى كناره گرفت و با عزّت و احترام در خانه ى خود معتكف گشت.

تأثير به سال 1129 ه ق. در اصفهان درگذشت و همانجا دفن شد.

ديوان او شامل قصايد، قطعات، غزليات، تركيب بندها، مثنوى ها و رباعى ها مى باشد كه در حدود 16435 بيت شمرده اند. «1»

مثنوى هاى او عبارتند از: «منهاج المعراج»، «ميمنت در حسن آداب و كسب اخلاق»، «دعوة العاشقين»، «گلزار سعادت» و ...

تذكره نويسان او را به داشتن «آداب حميده و اخلاق پسنديده» ستوده اند و «سخنورى بزرگ منش و نيكو نهاد» دانسته اند. وى در علم سياق از سرآمدان عهد خويش و در اداره ى كارهاى ديوانى مهارتى فراوان داشت. وى با حزين لاهيجى معاصر و با او معاشر بوده است. «2»

-*-

جز غم نبود مائده ى خوان كربلاجز خون نبود نعمت الوان كربلا

افلاكيان هنوز به سر خاك مى كنندزان گردها كه خاست ز ميدان كربلا

پاى فرات آبله دار از حباب شددر جستجوى سوخته جانان كربلا

شد شمع وار ريشه كن از سوز تشنگى نخلى كه سر كشيد ز بستان كربلا

در قيد رشته همچو اسيران فتاده است عقد گهر به ياد يتيمان كربلا

دارد پيام از دل صد چاك مصطفى هرگل كه سر زند ز گلستان كربلا

از غم دگر نكرد كه چرخ پير راست زان دم كه ديد داغ جوانان كربلا

زان دم كه ديد تشنه لب آن نامور بماندآب گهر گره به گلوى

گهر بماند

______________________________

(1)- آتشكده آذر؛ ص 174. لغت نامه دهخدا.

(2)- دانشمندان آذربايجان؛ ص 77- 81 با تلخيص.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:832

عرفانى و فلسفى وى را مى نماياند بلكه به گونه اى چشمگير پله معنا بر پله لفظ مى چربد. نثر بيدل نيز همانند اشعارش داراى اهميت بسيارى است.

آثار بيدل: بيدل داراى 90 هزار بيت شامل قصايد، غزليات، ترجيعات، مخمّسها، تركيب بندها و غيره مى باشد كليّات او در سال 1287 ه ق. در لكنهو به طبع سنگى رسيد. چهار منظومه بلند با نامهاى «مثنوى عرفان»، «طور معرفت»، «طلسم حيرت» و «محيط اعظم» دارد. هم چنين 3861 رباعى دارد كه همگى داراى مفاهيم بلند عرفانى، فلسفى و اخلاقى است. رقعات كه بالغ بر سيصد نامه و از مكاتيب بيدل به شمار مى آيد كه بيشتر آن خطاب به ممدوح خود شكر اللّه و دو فرزند اوست. كتاب «چهار عنصر» كه از آثار منثور اوست و ترجمه حال و شرح آراء وى به شمار مى آيد و از بهترين و روانترين نثرهاى اوست. «نكات» شامل عبارات حكمت آميز و كلمات و تعبيرات دل انگيز اوست.

بيدل پس از 79 سال در 1133 هجرى در خانه ى خود واقع در شاه جهان آباد زمانى كه امپراطورى مغولان در هند رو به زوال مى رفت درگذشت. «1»

-*-

از هجوم اشك در گرد ستم خوابيده ام جيب و دامانم ز جوش اين شهيدان كربلاست «2»

______________________________

(1)- ديوان مولانا بيدل دهلوى، مقدمه با تلخيص.

(2)- همان؛ ص 307.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:833

1103 ه ق در دار السّلطنه اصفهان متولد شد. تحصيلات را از كودكى آغاز كرد و نزد دانشمندان آن شهر منجمله مولانا شاه محمد شيرازى و پدرش به كسب دانش پرداخت و در علوم مختلفه به ويژه حكمت، عرفان و ادبيات تبحّر يافت و در آنها به تأليف و تدريس اشتغال ورزيد. او اديبى عالم و سخن سراى شيعى ايرانى و از شاعران برجسته ى سبك هندى است كه باريك بينى معنوى، استوارى لفظى، دقّت افكار و رقّت گفتار او زبانزد همگان بوده است و شعرش حاوى مضمونهاى بلند عاشقانه است. وى سالهاى بسيارى از عمر خود را در سفر گذراند و سرانجام در هندوستان مقيم گرديد و پس از چندين سال سكونت در دهلى به شهر بنارس رفت و تا آخر عمر در آنجا ماند.

حزين كتابى در احوال شاعران به نام «تذكره ى حزين» و سرگذشتى از خود با ذكر حوادث ايّام خويش به نام «تاريخ حزين» دارد كه هر دو حاوى اطّلاعات سودمندى است و يكى از بهترين مآخذ تاريخى از يك شاهد عينى درباره ى رويدادهاى پايان دوره ى صفوى و چگونگى روى كار آمدن نادر شاه افشار و ديگر حوادث آن عصر به شمار مى آيد.

حزين در سن 77 سالگى و در سال 1181 قمرى در بنارس از دنيا رفت.

تعداد تأليفات او به بيش از پنجاه مى رسد كه از آنهاست: «شرح تجريد»، «حواشى بر شرح حكمة الاشراق»، «حاشيه بر الهيات شفا»، «رساله در شرح هياكل النور»، «تذكرة المعاصرين»، «اخبار ابى الطّيب»، «اخبار خواجه نصير الدين طوسى»، «مدّة العمر»، «تاريخ حزين»، «واقعيات ايران و هند» و ...

كليّات اشعار او شامل قصايد و مقطعات و مثنويهاى صفير دل، حديقة الثانى،

خرابات، چمن و انجمن، مطمح الانظار، فرهنگ نامه و تذكارات العاشقين است.

ديوان اشعارش را در چهار قسمت مدون كرده كه مشتمل بر انواع مختلف شعر است. سخن او متوسط و مقرون به سادگى و روانى و حدّ فاصلى ميان سبك شاعران قديم و سبك هندى است. اخيرا طبع مصحّح و منقّحى از ديوان حزين به كوشش ذبيح اللّه صاحبكار انتشار يافته است. «1»

-*-

مى شود. بهر حال او شاعرى است كه رنج عشق و حرمان را چشيده و همواره سوز و گداز خود را با الفاظى ساده بيان مى كند و به همين دليل تخلّص خود را صادقانه «عاشق» اختيار كرده است.

عاشق با شاعران هم عصر خود در اصفهان چون آذر بيگدلى، هاتف اصفهانى و صباحى كاشانى انجمن شعرى داشته و به احتمال، رياست آن نيز بر عهده ى او بوده است. ديوان شعر او شامل قصايد، غزليات، قطعات و رباعيات مى باشد. مضامين رباعيات او به رباعيات خيّام نزديك است.

عاشق در سال 1111 هجرى در بحبوحه ى وقايع و مصائب در اصفهان متولد شد. تولدش مصادف با اوايل سلطنت شاه سلطان حسين صفوى بود. عاشق در اوان جوانى شروع به شعر و شاعرى نمود كه مصادف بود با حمله ى افاغنه، قتل و غارت و كشمكش هاى داخلى ايران. اين دوران مردم ايران هيچگاه شب، خواب راحت و روز، آسايشى نداشتند و خيلى تسلّط روحى مى خواست كه با تمام اين بدبختى ها اشخاصى بتوانند گرد دانش و ادب و ادبيات بگردند. پس از انقراض سلسله ى صفويه و ظهور سلسله ى افشاريه و روح جهانگيرى نادر شاه افشار كه تقريبا تمام مدّت سلطنتش صرف جهانگشايى و استقرار امنيّت بود هيچگاه مشوّق دانش و دانشمندان و هنرمندان نبود، و بعد از قتل نادر شاه افشار هم به علت ملوك الطوايفى و تشكيل دولت جديد «زنديه» در اغلب نقاط كشور جنگ و كشمكش بود و سلاطين اين چند سلسله، فرصتى نداشتند كه فضلا و بزرگان علم و دانش را در نقطه اى تمركز داده و يا تشويقى از آنان بنمايند و در توسعه ى فرهنگ و ادب كوششى روا دارند و

وضع عهد صفوى را رونق دهند. اما اهل ادب خود مجمع تشكيل مى دادند تا آثار علمى و ادبى و هنرى را به معرض استفاده عموم بگذارند. در آن زمان سعى به بازگشت به سبك عراقى بود زيرا از ابتداى تسلّط مغول در ايران شعرا سبك ساده عراقى را رها كرده و سبك هندى، اختيار نموده بودند. شعراى پيشگام در اين مرحله از اهمّيتى ويژه برخوردارند، كه عاشق اصفهانى از جمله ى اين شاعران است، كه اشعارش حاكى از روانى و سلاست بيان و سلامت گفتار مى باشد و اين خود خدمتى در راه اصلاح شعر فارسى بوده است. به تبعيّت از اين انجمن و بازگشت شعرا به سبك عراقى، عده اى از نويسندگان بزرگ زمان شيوه ى معمول نثر فارسى كه آن هم دچار انحطاط شده بود را كنار گذاشتند و تحوّلى در نثر فارسى پديد آوردند و ساده نويسى را رواج دادند.

عاشق اساسا شغل خود را شاعرى قرار نداد، و از اين راه ابدا تحصيل معاش ننمود و با شغل خيّاطى امرار معاش مى كرد. وى و هم چنين گوشه ى انزوا را اختيار كرده و با نهايت فقر و كمال استغنا به سر مى برده است. وفات او به سال 1181 هجرى در سن هفتاد سالگى در زادگاهش بود «1».

-*-

______________________________

(1)- مجمع الفصحاء؛ ج 2، ص 346. الذريعه؛ ج 9، ص 672. آتشكده ى آذر؛ ص 404. مقدمه ديوان عاشق اصفهانى با تخليص.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:838

به طرف باغ وز بانگِ نوحه سربه سر آفاق پر صداست

بر لب حديثشان غم فرزند فاطمه است حور و پرى كه بر تنشان پيرهن قباست

از مصطفى و آل، حيا در جفا نكردبا ما زمانه را سر و برگ وفا كجاست؟

جمعى كه عالم است طفيل وجودشان بنگر به حالشان ز جفا و ستم چه هاست

چون خون نور ديده ى زهرا به خاك ريخت خون گر رود ز ديده ى گريان ما، رواست

از قصّه لب ببندم و گريم درين عزاخود طاقت شنيدن اين ماجرا كه راست؟

جن و ملك به نوحه در آمد، عزاى كيست؟اين شور در زمين و فلك از براى كيست؟

ركاب رخش برآورد بهر رزم سلطان ما كجا شد و ما را ركاب كو؟

ظلمى كه كرد خصم بر اولاد مصطفى گيرم تمام شرح توان كرد، تاب كو؟

كارى كز آن بتر نتواند شدن، چو كردگو بعد از اين فلك پى كار دگر مگرد

قضيه خون دل ما چه مى كندگريد اگر دو ديده دو دريا چه مى كند دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:840

محو گردد و بنشيند اين غبار

خيزد ز نفخ صور يكى تند باد صعب كاين خيمه ها نگون شود از وى جباب وار

ميزان عدل نصب كنند از پى جزاهنگام كار آيد و هركس رود ز كار

اين ظلم بى حساب شود دفع لاجرم گردد روان به امر خدا حكم كردگار

اهل نفاق را بگريزد ز سينه دل پيدا شود چو بيدق شاه شترسوار

خونين كفن به حشر درآيند يك به يك آل نبى و خلق بگريند زارزار

زهرا در آن مخاصمه گيرد به روى دست در خون كشيده پيرهن آن بزرگوار

پرسد كه خاندان نبوت كه برفكندشير خدا كه خانه ى دين كرد استوار

شورى برافكنند كه در جنّت آن خروش آشوب روز حشر يكى باشد از هزار

آيد حسين و با تن بى سر كند فغان بيند در آن فغان و پيمبر كند فغان

تشبيه شده كه امام حسين عليه السّلام گوهر اين صدف است.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:842 چشم شفاعتت ز كه باشد به روز حشرفرياد مصطفى چو برآيد براى داد

ترسم در آتش تو بسوزند عالمى چون گرم انتقام شود داور عباد

آه اين چه آتشست كه جور تو برفروخت افروخت آتش كه جهان را به ناله سوخت

حلقه ى هر جمع گريه كن بنشين به حلقه حلقه و چون شمع گريه كن «1» ______________________________

(1)- ديوان عاشق اصفهانى؛ ص 495- 500.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:843

قصايد وى داراى طرزى خاص و در غزليات او لطف و سوز و سادگى مخصوص ديده مى شود.

ديوانش شامل قصايد، تركيب بند، غزليات، مراثى و رباعيات است. او در مرثيه سرايى مهارت خاص داشت. صباحى در رثاى حضرت سيّد الشهدا (ع) تركيب بندى به تقليد از محتشم كاشانى دارد كه از استادى وى حكايت مى كند و بر تمام تركيب بندهايى كه بعد از محتشم ساخته شده مزيّت دارد.

وفات او به سال 1207 ه ق مى باشد و مقبره اش در قبرستان غربى بيدگل است. «1»

-*-

امير بدر «2» و روان شه حُنَين «3»سالار سروران سر از تن جدا حسين

خون جگر و نوشيدنى آنها اشك چشم بود.

(7)- چون دوره ى پيامبر اكرم (ص) سپرى شد، بهار دين به زمستان بدل گشت.

(8)- يثرب: نام قديم مدينة الرسول (ص) مى باشد.

(9)- ملك رى: اشاره است به وعده و حكمى كه ابن زياد به عمر بن سعد در باب حكومت رى داده بود و بعد جريان حضرت سيد الشهدا (ع) پيش آمد. آن وعده را موكول به گرفتن بيعت از آن حضرت كرد و عمر بن سعد شقاوت را بدان حد رساند كه به قتل امام حسين (ع) و ياران با وفاى آن حضرت و اسارت خانواده و اهل بيت (ع) راضى شد و شقاوت ابدى را به دست آورد و آرزوى رى را به گور برد.

(10)- دختران نعش: بنات النعش: هفت ستاره در آسمان در جهت قطب شمالى كه گرد جدى (ستاره قطبى) مى گردند.

(11)- جدى: ستاره ى پسين بنات نعش صغرى كه نزديك قطب است و به آن ستاره قطبى مى گويند.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:845 نه مانده غير او كسى از ياوران قوم نه زنده غير او تنى از همرهان حَى «1»

آمد به سوى مقتل و بر هركه مى گذشت مى شست ز آب ديده غبار از عِذار وى

بنهاد رو به روى برادر كه يا اخادر بركشيد تنگ پسر را كه يا بُنَى «2»

غمگين مباش آمدمت اينك از قفا «3»دل شاد دار ميرسمت اين زمان ز پى

آمد به سوى معركه آنگه زبان گشودگفت اين حديث و خون دل از آسمان گشود

فراموش شد چنين؟نگذشته است آنقدر از رحلت نبى

اينك به خون آل نبى رنگ كرده انددستى كه بود در گرو بيعت نبى

يا رب تو آگهى كه رعايت كسى نكرددر حقّ اهل بيت نبى حرمت نبى

اين ظلم را جواب چه گويند روز حشر؟بر كوفيان تمام بود حجّت نبى

ما را چو نيست دست مكافات، داد ماگيرد ز خصم، حكم حق و غيرت نبى

بس گفت اين حديث و جوابش كس ندادلب تشنه كرد كوشش و آبش كس نداد

بر جگراين يك نشسته گرد يتيمش بر عِذار

كردند رو به كوفه پس آنگه ز خيمه گاه وين خيمه ى كبود شد از آهشان سياه

پيكر پاك برادرش

مى رسند و چون در يمن كاملا مشهود است، آن را سهيل يمانى خوانند.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:848 گفتم ز صد يكى به تو حال دل خراب تا حشر ماند بردل من حسرت جواب

پيوسته گريه مى كند و اين تمثيلى است.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:850 بودم به رخ تو شاد و غافل چشمى چو ستاره در كمين است

اى خاك سياه سينه ى تست دُرجى «1» كه پر از دُرّ ثمين است

بنياد جهان چرا به جا ماندگلشن خشك ابر آتشين است ***

و نخستين شاعرى است كه ثمره ى نهضت بازگشت ادبى در اشعار او به قوّت تمام مشاهده مى شود.

صبا علاوه بر ديوان قصايد، مثنويهاى مشهورى دارد. مانند شهنشاه نامه كه حماسه اى است دينى درباره ى پيامبر اسلام (ص) و على (ع)، عبرت نامه، گلشن صبا (به تقليد بوستان).

وى به سال 1238 ه ق. درگذشته است. «1»

-*-

پيرو فرمان يزدان، پيشواى دين حسين ماه برج مصطفى و درّ درج «2» بو تراب

آن كه بر نام همايون وى از عرش برين عقل كل آمد خطيب خطبه فصل الخطاب

هم على را از علوّ منزلت قائم مقام هم نبى را از سموّ «3» مرتبت نايب مناب

زيب آغوش بتول و گوشوار گوش عرش زينت دوش رسول و معنى امّ الكتاب

آخر اى بيدادگر گردون، به پيش دادگرمصطفى را چون دهى زين جور بى پايان جواب؟

آل مروان را به لب از ساقى گلچهره، مى آل طه را جگر از آتش حسرت، كباب

آفتاب روى او تابان ز رمح «4» مشركان باد يا رب منكسف، تا حشر روى آفتاب

روز محشر تا شفيع شيعيان گردد، كشيدشافع يوم الحساب، اين ظلم هاى بى حساب «5»

______________________________

(1)- رياض العارفين؛ ص 262. لغت نامه دهخدا.

(2)- درج: صندوقچه.

(3)- سموّ: بلندى، رفعت.

(4)- رمح: نيزه، جمع آن ارماح و رماح است.

(5)- سيرى در مرثيه ى عاشورايى؛ ص 229.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:852

عربيه را از اساتيد فن فرا گرفت و چون داراى هوش و استعداد سرشار بود به سرعت رشد كرد و در ميان مردم چهره اى آراسته به فضل و ادب شناخته شد و در شعر نيز منزلتى والا يافت و خط و خوشنويسى تعليم گرفت و از خوشنويسان شهر خود گرديد.

طراز پس از كسب معلومات متداوله چندى پيشه ى پدر را دنبال كرد اما چون شاعرى ظريف طبع و خوش ذوق بود شغل پدر مطابق سليقه اش قرار نگرفت و از آن دست كشيد و راهى تهران شد و به دربار محمد شاه قاجار راه يافت و مورد نوازش قرار گرفت، ولى صدر اعظم وقت (حاج ميرزا آقاسى) بر اثر سعايت بدخواهان او را مورد بى مهرى قرار داد و اين رفتار، طراز را خوش نيامد و به هجوش پرداخت.

طراز چون احساس خطر كرد از تهران گريخت و به زادگاه خود رفت ولى در نايين به دستور صدر اعظم او را گرفته و تا سرحدّ مرگ شكنجه اش كردند و بعد به گوشه اى انداختند. تنى چند از مسافران او را شناختند و با خود به يزد بردند و به معالجه اش پرداختند. طراز بر اثر صدمات وارده ى جسمى و تألمات روحى در حالى كه بيش از 37 سال نداشت در سال 1224 ه. ق. بدرود حيات گفت.

طراز شاعرى توانا و اديبى فاضل بود و به فنون شعر و ادب تسلط داشت اما مديحه گو و هجوسرا بود.

پس از آن واقعه دست از مدح و ذم كشيد، جز به ستايش پيغمبر (ص) و دودمانش شعرى نسرود و از گذشته اش اظهار تأسف كرد.

-*-

آتش زد اين بهار جگرهاى تفته راماند سحاب، خيمه ى برباد رفته را

بود

آتشى نهفته به دلها و برفروخت باد بهار، آتش در دل نهفته را

ياد آورم چو غنچه ى سيراب بنگرم آن غنچه هاى تشنه ى در خون شكفته را

خيزد ز خاك سبزه و ياد آورد حسين آن سبز خط سلاله ى در خاك خفته را

از كربلا شنفته اى، اى دل حكايتى هرگز به ديده نيست شباهت شنفته را

هفت آسمان هنوز بگريد بر آن كه ديددر خون خضاب كاكل ماه دو هفته را

از هر طرف غبار مصيبت فرو گرفت كاشانه هاى شهپر جبريل رفته را

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:853

نظم اشعار فارسى وارد و مهارت داشت و «آصف» تخلّص مى كرد.

وى پس از 23 سال حكومت در سال 1212 قمرى برابر با 1797 ميلادى درگذشت كه در حسينيه امام باره «لكهنويه» به خاك سپرده شد. «1»

-*-

اى سرو سرفراز رياض رضاى حق وى بر قضا رضا و رضا بر قضاى حق

مردانه در طريق حقايق زدى قدم افراشتى بكوى حقيقت لواى حق

اى منشأ مظاهر انوار ذو الجلال حق ثناى نعمت تو باشد ثناى حق

حق بود مستحق به ظهور حقايقت زان شد رخ تو آينيه ى حق نماى حق

خلق ار شوند جمله حسين اللهى سزاست چون از قيام توست پرستش براى حق

از خلقت وجود نبى و على و آل ذات تو بود مقصد و هم مدعاى حق

گفتا نبى حسين ز من است و من از حسين هم اين بود به وصف تو از حق نداى حق

مقصود اصفيائى و محمود اتقيامحبوب انبيائى و هم اولياى حق

طفل رهند موسى و عيسى و هم خليل آنجا كه رتبه ى تو بود در ولاى حق

سريست در مقام جلالت كه ذو الجلال كامل نموده در تو جلال و جلاى حق

بنيان حق اگر چه به پا بود استوارليك از تو شد متين و مشيد بناى حق

ز اشراق وجه تست مشعشع فروغ شمس اى در سپهر دين قمر اعتلاى حق

______________________________

(1)- دايرة المعارف بزرگ اسلامى.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:854 در كربلاى عشق فرو كوفى علم عزم قتال خويش نمودى براى حق

از هستى و علاقه و اهل و عيال و مال بستى نظر از آنكه نبينى وراى حق

اى آيت هدايت حق اليقين عشق دادى تو دار عشق چو بودت هواى حق

حق در عوض بداد هر آنچه اش كه بود داشت كردى تو زين معامله ى حق اداى حق

شد تربت شريف تو مسجود حق پرست اندرگه

صلوة بصبح و مساى حق

حق خواستند محو شود، در فناى تويا للعجب فناى تو آمد بقاى حق

دين نبى قوام گرفت از قيام توبريارى تو بود همى اتكاى حق

ملحق به حق چنان شدى الحق كه حق پرست حق دارد ار ترا بپرستد بجاى حق

در عالم الست برب العزيز رب زانو زدى بگفتن قالو بلاى حق

اندر قبول امر چنان دم زدى كه شددر معرض رضاى تو فانى قضاى حق

هان اى شهيد راه خداوند ذو المنن هستى طبيب درد بدار الشفاى حق

از پيشگاه لطف تو داريم در جزاچشم شفاعت از تو بروز جزاى حق

آصف ز جان لقاى ترا دردم ممات خواهد ز فضل و رحمت بى منتهاى حق

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:855

(ع) و امام صادق (ع)، آتشكده نهم احوال امام موسى بن جعفر (ع)، آتشكده دهم در ذكر مصيبت امام رضا (ع)، آتشكده يازدهم در ذكر حالات امام محمد تقى (ع) و امام على نقى (ع) و آتشكده دوازدهم برخى از احوال قائم آل محمّد (عج) مى باشد.

در اينجا چند شعله از آتشكده پنجم را مى آوريم:

-*-

يادم آمد باز شور كربلاداستان جنگ روز كربلا

كز خزان كين چو از سرو سهى گلشن آل پيمبر شد تهى

نوجوانان هر يكى با روى ماه تشنه لب خفتند بر خاك سياه

غير اعوان رشيد آن جناب غير انصار شهيد آن جناب

هشت مرد نامى از آل عقيل در ركاب سرور دين شد قتيل

هم ز آل جعفر طيّار نيزشد سه تن مقتول ظلم از تيغ تيز

هفت فرزند رشيد از مرتضى شش جوان نااميد مجتبى

يافتند از ضربت تيغ و سنين لذّت قربانى كوى حسين

پاره پاره اكبر يوسف جمال قاسم از سمّ ستوران پايمال

اصغر معصوم مظلوم صغيرزهر در پيكان به جاى شهد شير

چون ز اخوان وفادار حسين ماند عباس علمدار حسين

بيرق همّت به مردى كرد راست از شه لب تشنه اذن رزم خواست

چون مصيبت ديدگان دردمندزاندو يار يكدل افغان شد بلند

هر دو در راه وفا پا بست هم هر دو را در گردن هم دست هم

شاه فرمود اى سپهدار رشيداذن جنگ از من ندار اكنون اميد

______________________________

(1)- ريحانة الادب؛ ج 1، ص 286.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:856 ترك جان از يار جانى مشكل است بى تو يكدم زندگانى مشكل است

كاروان رفت و جرس در قال و قيل كى ز همراهان به دنبال الرحيل

موسم قربان شدن تأخير شدصبر نتوانم شهادت دير شد

نوبت فيض شهادت با من است بردن گوى سعادت با من است

گر به سر دارى هواى وصل حورشاه را باشد علمدارى ضرور

اى

برادر جان علم كن استواردر پس پشت برادر مردوار

چون علم گردد لواى شاهيم كن به ميدان بلا همراهيم

من خليل اين دشت قربانگاه من اى ذبيح من بيا همراه من

دست و تيغ از خون دشمن رنگ كن پشت بر پشت برادر جنگ كن

از جلو سردار و از دنبال شاه آرى آيد از پى سياره ماه

عازم ظلمت شدند از جانبين مطلع نورين عباس و حسين

كوفى و شامى هجوم آور شدندحمله ور بر سبط پيغمبر شدند

هريك از يك سمت لشكر چون نهنگ غوطه ور گرديده در درياى جنگ

آن برادر هم چو قهر كردگاراين برادر قابض ارواح وار

زان دو شير اوژن به دشت كربلامحشر كبرى عيان شد برملا «1» ***

براى كيست كه در انس و جان عزاست هنوزعزاى كيست كه صاحب عزا خداست هنوز

گذشت واقعه ى كربلا ولى جبرئيل سياه در بر و در فكر كربلاست هنوز

كدام سرو چمان زين چمن فتاد به خاك كه پشت پير فلك از غمش دوتاست هنوز

كدام رخ شده از قحط آب گاهى رنگ كه رنگ مهر و مه از غصه كهرباست هنوز

ز خيمه گاه نشانى به جاست وز طفلان نواى «يا ابتا العطش» به پاست هنوز

به فرش و لوله و شور و شين وا عليابه عرش غلغله وا محمداست هنوز

مگر به شام اسيرند دختران حسين و يا به كوفه هياهوى اشقياست هنوز

مگر به جسم حسين يوسف عزيز رسول ز دست گرگ اجل پيرهن قباست هنوز

و يا به نيزه خاك مذلّت آن سروتن برهنه مانده ز عمامه و رداست هنوز

هزار سال فزونتر گذشت از اين ماتم هزار پاره دل ختم انبياست هنوز

هزار ماتم يحيى زمانه دارد يادهمان به ياد شهيدان كربلاست هنوز

اگر چه دست خدا جان گرفته قابض صنع خجل ز روى على شاه اولياست هنوز

هزار سال اگر خون، دگر بگريد عرش بگويد اول اين درد

بى دواست هنوز

هزار سال محرّم بتول پوشيده لباس تعزيه و آن تعزيت به جاست هنوز

اگر نگشته شهيد ستم جوانانش قباى سبز حسن نيلگون چراست هنوز «2»

______________________________

(1)- طوفان البكاء؛ ص 283.

(2)- همان؛ ص 219.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:857

آغوش بتول زيب دامان، زينت دوش رسول

جبرئيلش مهد جنبان صبى شر او را مايه از شير خدا

منبع هستى ست آن فرخنده ذات رشحه رشحه زو رسد بر كائنات

قوّه ها را سوى فعل آورد اونيك را ممتاز از بد كرد او

دشمن از وى دشمن آمد دوست، دوست بد از او بدبخت و نيكو زو نكوست

هم وجود دشمن از جود وى است هم زيانش از پى سود وى است

رهنمونش كرد خود بر قتل خويش پس بيفكندش سرِ تسليم، پيش

در قيامت نيز حاضر سازدش پس در آتش هم خود او اندازدش

هان مگو جبر اين خطاب مستطاب فهم كن و اللّه اعلم بالصّواب

نه كنون زين فعل بد مى سوزد اواز ازل خود تا ابد مى سوزد او

مصطفا بى دودمان ارتضامرتضاى خاندان اصطفا

جمله هستيها طفيل هست اوزور بازوى يد اللّه دست او

______________________________

(1)- سيماى شاعران؛ ص 493. گنجينه ى نياكان؛ ص 1067.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:858 كى كسى او را تواند بست دست شير را روبه نداند دست بست

گر نه خود از زندگى سير آمدى عاجز از روباه كى شير آمدى؟

اين سعادت از ازل اندوخته ست اين شهادت از على آموخته ست

چون پيام دوست از دشمن شنفت زير زخم تيغ دشمن «فزت «1»» گفت

هركه را از دوستانش خواند دوست زير تيغ دشمنان بنشاند دوست

از نخست افتاد چون مقبول عشق لاجرم شد عاقبت مقتول عشق

گر حديث ما تو را آيد عجب گفت حق خود در حديث «من طلب» «2»

طالب من گر شود يك ره كسى راهها بنمايش هر سو بسى

چون مرا بشناسد از آيات من عاشق آيد بر صفات و ذات من

شد چو عاشق از من آگه شد همى زان پس او را زنده نگذارم دمى

بس عجب نبود اگر كشتم منش عاشق است و لازم آمد كشتنش

كشتن عاشق به هر مذهب رواست خاصّه آن عاشق كه معشوق خداست

پس

مرا ز آيين و دين مصطفى بر شهيد خويش بايد خونبها

و آنكه هم منظور و هم مقبول من گشت زان سان تا كه شد مقتول من

هر دو عالم نيست خونش را بهاغير من او را نشايد خونبها

هم منم دل برده هم بيدل منم هم منم مقتول و هم قاتل منم

كى سزا بينم به جاى خويشتن ديگرى را خونبهاى خويشتن

خويش را نه رايگانى بخشمش كشته ام تا زندگانى بخشمش

كشته ى عشق ار شوى زنده شوى تا ابد باقى و پاينده شوى

عشقبازى را شعار ديگر است رسم او رسم ديار ديگر است

بى سبب با دوستداران دشمن است دشمنى او همين تا كشتن است

كشتگان خويش را شد دوستدارگر كشد عشق اى خوشا آن اعتبار

اين بود آئين عشق اين كيش عشق چاره جز مردن نباشد پيش عشق «3»

______________________________

(1)- اشاره به كلام امام على (ع) در هنگام ضربت خوردن در مسجد كوفه «فزت و ربّ الكعبه».

(2)- اشاره به حديث قدسى: «من طلبنى وجدنى و من وجدنى عشقنى و من عشقنى عشقته و من عشقته قتلته و من قتلته فأنا ديته».

(3)- ميراث عشق؛ ص 512- 514.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:859

طبيب متخلّص به حكيم، ميرزا ابو القاسم فرهنگ و داورى و يزدانى كه همه اهل علم و هنر بوده اند تربيت كرد كه نام وى و خاندان وصال را پر آوازه ساختند.

وى در ساختن مثنوى مهارت داشت و داستان «فرهاد و شيرين» را كه وحشى بافقى (متوفى به سال 991 ه) آغاز كرده بود به پايان رسانيد. ديوان وى شامل قصايد، غزليات نغز و لطيف و مثنويها و نيز مدايح و مراثى بسيار است. كتابى نيز در ترجمه و شرح و نظم «اطواق الذهب» زمخشرى دارد.

وصال به سال 1262 ه ق. در شيراز درگذشت. او به خاطر ارادت خاص و اعتقاد راستين به پيامبر اكرم (ص) و خاندان او (ع) اشعار سوزناك و تركيب بندهاى استادانه اى در مصائب حضرت سيّد الشهدا و اهل بيت عصمت و طهارت دارد. مرثيه هاى شورانگيز او كه به سبك و روش محتشم كاشانى است به شهرت ادبى او افزوده است. «1»

-*-

اندُه فزاى كيست؟

صاحب عزا كسى است كه دلهاست جاى اودلها جز آنكه مونس دلهاست جاى كيست؟

آرى خداست در دل و صاحب عزا خداست زان هر دلى به تعزيه ى شاه كربلاست ______________________________

(1)- مراثى وصال؛ از صبا تا نيما، ج 1، ص 40 و 41. فرهنگ معين. فارسنامه ى ناصرى؛ ج 2، ص 990 و 995.

(2)- گلشن وصال؛ ص 30- 42.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:860

زيبِ گوش، فراموش مى كنيم

غسل و كفن بى نياز شد

از چار سو رسيد بر او ناوك سه پرچندان كه شاه عرصه ى دين شاهباز شد

گردن چنان فراخت كه بگذشت از سمارَمح «7» سِنان چو از سر شه سرفراز شد

وانگه برهنه پرده نشين دختر بتول ز اورنگ «8» ناز به شتر بى جهاز «9» شد

آن دم ببست راه فلك از هجوم آه كافتاد راه قافله ى غم به قتلگاه

است راه يا خواب بوده آن كه مرا بوده رهنمون

مى گفت و مى گريست كه جانسوز ناله اى آمد ز حنجر شه لب تشنگان برون

كاى عندليب گلشن جان آمدى بياره گم نگشته خوش به نشان آمدى بيا

كنگره، آنچه از عمارت كه پيش آمد، و بر قسمت پايين مسلّط باشد، ايوان، بالكن و جمع آن شرف است.

(3)- شاعر، تيراندازان اطراف پيكر مطهر حضرت سيّد الشهدا (ع) را به مژگان اطراف چشم تشبيه كرده است.

(4)- قدر انداز: كماندارى كه تيرش خطا نرود و به هدف اصابت كند.

(5)- خطا: در اينجا به معنى جرم و گناه.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:863 هرجا روان ز سر و قدى، جويى از گلوهرسو جدا ز تا جورى دستى از كتف

تا كى جوارِ «1» نوح؟ لب نوحه برگشاى «2»يعقوب سان بنال كه شد «3» يوسفت ز كف

چون نوح بر گروه و چو يعقوب بر پسرنفرين «لا تَذَرْ» كن و افغان «وا اسف» «4»

چندى چو شكوفه هاى دلش بر زبان گذشت زان تن ز بيم طعنه ى شمر و سَنان گذشت

آيه 84 كه نفرين نوح بر قومش و تأسف يعقوب در فراق يوسف عليهم السّلام را بيان مى فرمايد.

(5)- ناپايدار: كنايه از دنيا.

(6)- كامكار: سعادتمند، خوشبخت.

(7)- آيين: زينت، زيور.

(8)- اشاره به آيه 30 سوره ق: «يَوْمَ نَقُولُ لِجَهَنَّمَ هَلِ امْتَلَأْتِ وَ تَقُولُ هَلْ مِنْ مَزِيدٍ». روزى كه جهنم را گوييم: آيا امروز مملو از وجود كافران شدى؟ گويد: آيا.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:864 زينب چو اين مشاهده بنمود، شد ز هوش يكباره از حيات جهان نااميد شد

زد جيب جامه چاك و به سر برفشاند خاك فرياد بركشيد و به پيش يزيد شد

گفت اى يزيد، ظلم به ما پيش از اين مكن حق را به خود زياده از اين خشمگين مكن

زيبا كه اولى بيشتر در اطراف سرو، و دومى اغلب بر گرد صنوبر مى گردد. سرو و صنوبر در بيان قامت رسا نيز به كار مى روند.

(2)- طارم گردون: كنايه از آسمان.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:865

باعث طوفان گناه شد

تا از كدام ناخلف اين فعل ناصواب سر زد كه روى دوره ى عالم سياه شد

در حيرتم كه بو البشر از شرم اين گناه از كردگار با چه زبان عذر خواه شد

يوسف اگر ز چاه بر اورنگ «3» جاه رفت از اوج جاه، يوسف زهرا به چاه رفت

***

گيرم حسين سبط رسول خدا نبودگيرم كه نور ديده ى خير النسا نبود

______________________________

(1)- هيون: اسب، شتر تند و تيز.

(2)- سمند: اسب زرد رنگ، مطلق اسب، در اينجا مراد اسب امام (ع) است.

(3)- اورنگ: تخت.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:866 گيرم يكى ز زمره ى اسلام بود و بس از مسلم اين ستم به مسلمان سزا نبود

گيرم به رغم نسل زنا، بود كافرى بر هيچ كافر اين همه عدوان روا نبود

گيرم نبود سينه ى او مخزن علوم آخر ز مهر بوسه گه مصطفى نبود؟

اى ظالمان امت و بيگانگان دين يك تن از آن ميان به خدا آشنا نبود

گيرم كه خون حلق شريفش مباح بودشرط بريدن سر كس از قفا نبود

اى پور سعد شوم كه از بهر نان رى «1»دين را فروختى و به چشمت حيا نبود

گيرم نبود عترت او عترت رسول گيرم حريم او حرم كبريا نبود

با دشمنان دين به خدا گر رسول بودهرگز به اين ستم كه تو كردى رضا نبود

آتش به آشيانه ى مرغى نمى زنندگيرم كه خيمه، خيمه ى آل عبا نبود

ترسم ز طعن و سرزنش دشمنان دين گر گويم از جفاى تو با سروران دين «2»

***

اى از غم تو چشم فلك خون گريسته خونين دلان از آن به تو افزون گريسته

از ياد تشنه كامى تو رود گشته نيل وز حسرت فرات تو جيحون گريسته

تا لاله زار شد ز تو دامان كربلاابر بهار زار به هامون گريسته

بلبل ز ياد

آن تن صد چاك در فغان قمرى ز شوق آن قد موزون گريسته

زان زخم ما كه ديده تنت از سِنان و تيربر حالت تو چشم زره خون گريسته

ما كيستيم و گريه ى ما؟ اى كه در غمت ارواح قدس با دل محزون گريسته

تنها همين نه اهل زمين در غم تواندجبريل با ملايك گردون گريسته

آبى بود بر آتش دوزخ هواى تواى خاك دوستان تو در كربلاى تو

***

لباس كهنه بپوشيد زير پيرهنش مگر برون نكشد خصم بدمنش ز تنش

لباس كهنه چه حاجت كه زير سمّ ستورتنى نماند كه پوشند جامه يا كفنش

نه جسم زاده ى زهرا چنان لگدكوب است كزو توان به پدر برد بوى پيرهنش

زمانه خاك چمن را به باد عدوان دادتو در فغان كه چه شد ارغوان و ياسمنش؟

عيالش ار نه به همره درين سفر بودى ازو خبرى نرسيدى به مردم وطنش

ز دستگاه سليمان، فلك نشان نگذاشت به غير خاتمى، آن هم به دست اهرمنش ***

______________________________

(1)- رى، نان رى: اشاره است به وعده اى كه عبيد اللّه به عمر بن سعد براى حكومت رى داده بود و وصول به فرماندارى رى را مشروط به قتل حضرت حسين (ع) قرار داد.

(2)- ديوان وصال شيرازى؛ ص 62 و 63.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:867 اى پيكرت به كوفه، سر انورت به شام كم نيست دردهاى تو، گرييم بر كدام؟

بر بى كس ايستادن تو پيش روى خصم؟يا بر خروش پردگيان تو در خيام؟

اين تعزيت به كعبه بگوييم يا حطيم؟زين داورى به ركن بناليم يا مقام؟ ***

فاش از فلك بدان تن بى سر گريستى زان روز تا به دامن محشر گريستى

ز اشك ستاره ديده ى گردون تهى شدى بروى به قدر زخم تنش گر گريستى

كشتند وَ لافشان ز مسلمانى! اى دريغ آن را كه

از غمش دل كافر گريستى

چندان گريستى كه فتادى ز پاى و بازيادش چو زان سرآمدى، از سر گريستى ***

به هر قدم كه سوى كارزار بر مى داشت نظر به جانب اطفال دربه در مى داشت

گهى به شوق وصال و گهى به درد فراق وراى خوف و رجا حالتى دگر مى داشت

نبود مانع راهش مگر حريم رسول كز آنچه بر سر ايشان رود خبر مى داشت

چه ذوق بود به جام شهادتش كه ز شوق كشيد جام و به جام دگر نظر مى داشت

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:868

بود و ماسوا پنهان كه او هنوز جلى بود و ماسوا مستور

به دومين رقم قدرتت كه با هم بودظهور قدرت و نور نخست و آن مقدور

به بضعه نبى اللّه و آن شكايت هاكه از تطاول امت كند به روز نشور

به شاه دين حسن مجتبى كه سمّ نقيع «2»به دوستى تو نوشيد چون شراب طهور

به جسم بى كفن شاه كربلاكش بودز ريگ هاى بيابان كربلا كافور

به اشكهاى پياپى روانِ آدمِ آل كه از «صحيفه» او حكم نسخ يافت زبور

به معدن اثر و بحر علم و منبع فيض كه هست مذهب آل رسول ازو مأثور

به صدق صادق و آن زهرهاى سينه شكاف كه صادقانه به يادت گرفت از منصور

به بردبارى موسى كه از جبينش بودعيان لوامع نورى كه لمعه زد در طور

به هشتمين گل گلزار دين رضا كه چشيدشراب دوستيت را به زهر در انگور

به كاظم دويم «3» آن شاه دين كه طلعت اوطلوع نور هدى بود در شب ديجور

به سيد دو سرا، هادى آنكه در زندان قرين خدمت او بود خلد و كوثر و حور

به عسكرى شه دين آنكه دشمنان گويندكه سعى او شده مشكور و، جُند او منصور

به آفتاب هدى، حجت خدا، شه دين قوام عالم و آدم، شفاى غيظ صدور

ز خلق غايب امام مثال پيكر و روح ز چشم پنهان اما بسان ديده و نور

سراج عمه، ابو القاسم «م ح م د» نام مهين سمى و بهين وارث نخستين نور

كه بر معاصى «حاوى» به لطف پرده بپوش كبيره و خطا و ترك و عمد و سهو و عثور

______________________________

(1)- مجمع الفصحاء؛ ج 4، ص 27. حديقة الشعراء؛ ج 1، ص 8. حديقه امان اللهى؛ ص 266.

(2)- سم نقيع: زهر خيسانيده در آب.

(3)- مقصود حضرت امام محمد

تقى عليه السلام است كه با حضرت امام موسى كاظم عليه السلام در كاظمين مدفونند.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:869

از آن شده و مقدار زيادى از اشعار او را در بردارد. از ديگر آثار وى كتاب «پريشان» است كه بنا به نوشته ى ميرزا طاهر ديباچه نگار قسمتى از نوادر اخبار و بدايع آثار و امثال شيرين و نكات رنگين و حكايات مطلوب و روايات مرغوب را در كتابى به تقليد گلستان سعدى فراهم آورده است. نثر پريشان، روان و ساده و زيباست. از كتاب ديگرى به نام «عبرة للناظرين» هم از قاآنى نام مى برند.

وفات قاآنى بنا به يادداشت هاى فرهاد ميرزا در روز چهارشنبه پنجم شعبان 1270 ه. ق. در تهران اتّفاق افتاده است و مزار وى در شهر رى در جوار مزار شيخ ابو الفتوح رازى مى باشد. وى از گويندگان مشهور دوره ى بازگشت ادبى است كه در تمام فنون شعر طبع آزمايى كرده است. «1»

-*-

بارد، چه؟ خون، ز؟ ديده، چسان؟ روز و شب، چرا؟از غم، كدام غم؟ غم سلطان كربلا

نامش كه بُد؟ حسين، ز نژاد كه؟ از على (ع)مامش كه بود؟ فاطمه، جدّش كه؟ مصطفى

چون شد؟ شهيد شد، به كجا؟ به دشت ماريه «2»كى؟ عاشر محرّم، پنهان؟ نه بر ملا

شب كشته شد؟ نه، روز، چه هنگام؟ وقت ظهرشد از گلو بريده سرش؟ نى نى از قفا

سيراب كشته شد؟ نه، كس آبش نداد؟ دادكه؟ شمر، از چه چشمه؟ ز سرچشمه فنا

مظلوم شد شهيد؟ بلى، جرم داشت؟ نه كارش چه بد؟ هدايت، يارش كه بد؟ خدا

اين ظلم را كه كرد؟ يزيد، اين يزيد كيست؟ز اولاد هند «3»، از چه كس؟ از نطفه زنا

______________________________

(1)- گنجينه نياكان؛ ص 109. مقدمه ى جامع ديوان قاآنى به تصحيح دكتر محجوب.

(2)- دشت ماريه: دشت و صحرايى كه امام حسين (ع) در آنجا شهيد

شد.

(3)- مراد هند جگرخوار، زن ابو سفيان و مادر معاويه است. وى در جنگ احد حاضر بود و پس از قتل حضرت حمزه (ع) عموى پيامبر (ص) پاره اى از جگر او را به دندان گرفت و به اين سبب به هند جگرخوار يا آكلة الاكباد معروف شد.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:870 خود كرد اين عمل؟ نه فرستاد نامه اى نزد كه؟ نزد زاده ى مرجانه «1» دغا «2»

ابن زياد زاده مرجانه بد؟ نَعَم از گفته ى يزيد تخلف نكرد؟ لا

اين نابكار كشت حسين را به دست خويش؟نه، او روانه كرد سپه سوى كربلا

مير سپه كه بد؟ عمر سعد، او بريدحلق عزيز فاطمه؟ نه، شمر بى حيا

كس كشته شد هم از پسرانش؟ بلى دو تن ديگر كه؟ نه برادر، ديگر كه؟ اقربا

ديگر پسر نداشت؟ چرا داشت، اين كه بود؟سجاد، چون بُد او؟ به غم و رنج مبتلا

ماند او به كربلاى پدر؟ نى به شام رفت با عزّ و احتشام «3»؟ نه با زحمت و عَنا

تنها؟ نه با زنان حرم، نامشان چه بود؟زينب، سكينه، فاطمه، كلثوم بى نوا

بر تن لباس داشت؟ بلى، گرد رهگذاربر سر عمامه داشت؟ بلى، چوب اشقيا

بيمار بُد؟ بلى، چه دوا داشت؟ اشك چشم بعد از دوا غذاش چه بُد؟ خون دل غذا

كس بود همرهش؟ بلى، اطفال بى پدرديگر كه بود؟ تب كه نمى گشت ازو جدا

از زينت زنان چه به جا مانده بود؟ دو چيزطوق ستم به گردن و خلخال غم به پا

گبر «4» اين ستم كند؟ نه، يهود و مجوس «5»؟ نه هندو؟ نه، بت پرست؟ نه، فرياد ازين جفا

قاآنى است قايل «6» اين شعرها؟ بلى خواهد چه؟ رحمت، از كه؟ ز حق، كى؟ در صف جزا ***

الا اى نيوشنده ى هوشياريكى نغز گفت آرمت، گوش دار

به

گيتى بسى رفت، گفت و شنيدكه تا آفرينش چسان شد پديد

به اندازه ى وهم خود، هركسى سخن هاى بيهوده راند بسى

چو مرد، از خرد ره نداد برون خرد را شمارد همى رهنمون

گرش از خرد راه بيرون بدى شناسائيش لختى افزون شدى

نبينى مگر كودك شيرخواركه بادام و جوزش نهى در كنار

ابا پوست بگذاردش در دهان نداند كه مغزش بود در ميان

همى خايد آن جوزو بادام رابه ناكام رنجه كند كام را

و ليكن پس از يك دو سال دگركه لختى شود دانشش بيشتر

چو بادام و جوزش نهى در كنار!شود مغز را زان ميان خواستار

كه تا مغز پيدا شود از درون بيندازد آن پوست را از بيرون

______________________________

(1)- زاده ى مرجانه: ابن مرجانه، كنيت عبيد اللّه بن زياد است.

(2)- دغا: ناراست، نادرست، دغل، فريبكار.

(3)- احتشام: شأن و شكوه، بزرگى.

(4)- گبر: كافر.

(5)- مجوس: قوم آتش پرست كه از تابعان زردشت اند.

(6)- قايل: گوينده.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:871 تو آن طفل و وهم تو كام توزمين و زمان جوز و بادام تو

نبينى در آن بودنى هاى نغزهمى پوست خائى ابر جاى مغز

مگو فيض عشقت شود رهنمون كه تا مغز از پوست آرى برون

كسى مغز را باز داند ز پوست كه با خويش دشمن شود بهر دوست

كسى پا گذارد در اين دايره كش از عشق در جان فتد نايره

كسى را از اين پرده داند درست كه بى پرده جان برفشاند درست

تنى گردد آگه ز سرّ خداى كه از جان و دل سر نمايد فداى

نيانديشد، از تيغ و تير و كمان نپرهيزد، از زخم گرز و سنان

نپرسد، گرش تير و خنجر زنندنترسد، گرش پتك بر سر زنند

اگر خيمه سوزندش و بارگاه نگردد ز سوز درون دادخواه

پسر را اگر كشته بيند به پيش غم دل نهان دارد از جان خويش

وگر خسته بيند

برادر به تيغ ببندد، زبان از فسوس و دريغ

وگر دختران بسته بيند به بندو يا خواهران را سر اندر كمند

نگويد، به جز شكر پروردگارنمويد، بر آن بستگان زار زار

وگر تير بارند بر پيكرش نجنبد ز شادى دل اندر برش ***

چنين درد در خورد هر مرد نيست كسى جز حسين اهل اين درد نيست

نديدى كه در عرصه ى كربلاچسان بود صابر به چندين بلا

لب تشنه جان داد نزد فرات چو اسكندر از شوق آب حيات

ز يكسو تنش گشته آماج تيرز يكسو شده خواهرانش اسير

ز يكسو بهشتى رخان، دستگيردرون دوزخ، و آهشان زمهرير

زنان سيه پوش از خيمه گاه سيه كرده آفاق، از دود آه

سكينه به زنجير، و زينب به بندرقيه به غل، عابدين در كمند

چو برگ گل از غم، خراشيده روى چو اوراق سنبل، پريشيده موى

رخ از خون چو تاج خروسان شده نگارين چو كفّ عروسان شده

يكى را رخ از زخم سيلى، فگاريكى را كف از خون دل، پرنگار

يكى را دو رخ نيلى از ضرب مشت يكى را سر نيزه بالاى پُست

يكى، ژاله پاشيده بر لاله برگ يكى خسته عنّاب را، از تگرگ

يكى برزخ، از زلف بگشوده تاب چو دود پراكنده، بر آفتاب

ولى اين همه زجر، بى اجر نيست كه زخمى كه جانان زند، زجر نيست

مگر ديده باشى به عشق مجازكه معشوق با عاشق آيد به راز

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:872 بخندد همى عاشق از زخم ياركزين زخم، زخمى قويتر بيار

وگر جز به عاشق نمايد ستم دو چشمش شود خيره و دل، نژم

به معشوق زيبا درشتى كندبدان خوبرو ساز زشتى كند

پس ايدون ز آئين عشق مجازز عشق حقيقى توان جست راز

كه مشتاق يزدان بلاجو بودخوش است از بلا، چون بلا ز و بود

بلا هست تخم و ولا هست بربه اندازه ى

تخم خيزد ثمر

هر آن كس كه افزون بلاكش بودفزونتر دلش با بلا خوش بود

بلاكش زر است و بلا آتش، است زر پاك بيغش، در آتش خوش است

حيات روان در هلاك تن است از آنرو كه جان را بدن دشمنست

نفرسايد ار دانه اى زير خاك نيارد در آخر ثمرهاى پاك

همان روشن است اين سخن نزد جمع كه از سوز دل سر فرازست شمع «1»

______________________________

(1)- انتخابى از شعرى عرفانى و مفصّل؛ چراغ صاعقه، ص 61- 63.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:873

داغِ سوگوارى ها

نه تن از تاب آسوده، نه جان از رنج مستخلّص نه دل از آه مستغنى، نه چشم از اشكبارى ها

نه از اقبال، پيروزى، نه از ايام، بهروزى نه از اختر مددكارى، نه از افلاك يارى ها

يكى چون چشم خود در خون، ز زخم ناشكيبايى يكى چون موى خود پيچان، ز تاب بيقرارى ها

غنا: محرم، بلا: بُرقع، سرا: بى در، جفا: دربان غذا: خون، فرش: خاكستر، زهى حرمت گذارى ها؟!

يكى بيمار و در تب، خِشت و خاكش بالش و بستريكى لَخت جگر بر كف پى بيماردارى ها

نه از تيمارِ رنج آن را تمنّاى تن آسايى نه از آسيب بند اين را اميد رستگارى ها «3» ***

آسمان سا، عَلَم لشكر كفّار دريغ رايت خسرو اسلام، نگونسار دريغ

بازوى چرخ قوى پنجه به يك تيغ افكندپاى ما از طلب و دست تو از كار دريغ

يك دل از چار طرف، شش جهت و هفت سپهربسته بر آل محمد درِ زنهار دريغ

چه كند گرنه خود آماده ى ميدان گرددشاه را چون نه سپه ماند و نه سالار دريغ

خاطر فاطمه غمگين طلبد هندوى چرخ تا كند شاد، دل هند جگرخوار دريغ ***

زهى از دست سوگت، چاك تا دامن گريبانهاز آب ديده، از سوداى لعلت دجله دامانها

چه حسنى تشنه لب؟ از خاك هان برخيز تا بينى به هرسو موج زن، صد دجله از سيلاب مژگانها

______________________________

(1)- خور: بخش جندق بيانانك در كوير مركزى ايران.

(2)- فرهنگ معين. گنجينه نياكان؛ ص 963.

(3)- تجلى عشق در حماسه عاشورا؛ ص 288.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:874 نزيبد جان پاكى چون تو زير خاك آسودن برآور سر ز خاك تيره، اى خاك درت جانها

ز شرح تير بارانت مرا سوفار «1» هر مژگان به چشم اندر كند تأثير زهرآلوده پيكانها

كس آن روز ار نكردت جان فدا، اكنون

سرت گردم برون نه پا كه جانها بر كف دستند، قربانها

به رشك از تاب آنانم كه در خم خانه ى عهدت ز خون پيمانه ها خوردند و نشكستند پيمانها «2» ***

گر نكنم شكوه ز پيكار قضاچه زنم گر نزنم ناله ز بيداد قدر

پور بيمار تو را پاى به زنجير درون دخت افگار تو را روى برون از معجر

زين تحكّم چه زنم گر نزنم دست بروى زين تهتّك چه درم گر ندرم جامه به بر

پيكر چاك تو در آب همى ز آن لب خشك آتش جان تو بر باد از آن ديده ى تر

چه فروزم نفروزم همه كانون ز روان چه تراوم نتراوم همه دريا ز بصر

______________________________

(1)- سوفار: سوراخ، دهانه تير.

(2)- سيرى در مرثيه عاشورايى؛ ص 237 و 238.

(3)- سكندر: معروفست كه اسكندر ذو القرنين قصد آب حيات نمود ولى موفق به خوردن آن نشد ولى خضر بر آن آب دست يافت.

(4)- در دُرج: كنايه از دهان معشوق.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:875 آل اطهار تو را بر سر معموره عبورحرم عزّ تو را در بن ويرانه مقر

چه زنم گر نزنم بر به ثرى «1» سقف سپهرچه برم گر به ثريّا نبرم خاك گذر

چكنم گر نكنم جان و جهان شيب و فرازچكنم گر نكنم كون و مكان زير و زبر

زين تغافل چه كشم گر نكشم دشنه به دل زين تغابن چكنم گر نكنم خاك به سر ***

خلد، زهرا جامه نيلى كرد، معجر هم

ز تاب تشنگى تا شد شَبَه گون لعل سيرابش على زد جامه اندر اشك ياقوتى، پيمبر هم

چو فرق كوكب برج اسد از كين دو پيكر شدز سر بشكافت فرق صاحب تيغ دو پيكر هم

چو نخل ساقى كوثر زبان از تشنگى خاييدبه كام انبيا، تسنيم خون گرديد و كوثر هم

مكافات اين عمل را، برنتابد وسعت گيتى چه جاى وسعت گيتى، كه بس تنگست، محشر هم

فلك! آل نبى را جا كجا زيبد به ويرانه؟!نه آخر غير اين ويرانه بودى جاى ديگر هم

ز ابر ديده «يغما» برق آه ار باز نستانى زنى تا چشم برهم، خامه خواهد سوخت، دفتر هم

كمر بستى به خون اى پير گردون، نوجوانى رابه خوارى بر زمين افكندى آخر، آسمانى را

به دام فتنه از منقار تير و مِخلَب «2» خنجرشكستى پر، همايون طاير عرش آشيانى را

بهار آيد همى تا خار بومى را خزان كردى ز صرصر خيزى باد مخالف گلستانى را

ز منع آب جانسوز آتشى افروختى، وز وى زدى سر بر فلك دود مصيبت دودمانى را

ز كين دندان گزاى ناب پيكان سگان كردى بشير مهر زهرا مغز پرورد استخوانى را

غذا ز الوان خون آوردى آب از چشمه ى پيكان جزاك اللّه نكو كردى رعايت ميهمانى را

ندانم تا چه كردى با جهان جان، همى دانم كه از غم تا قيامت سوختى جان جهانى را

دل از قتل شهيدى بر كنارم دجله بگشايدبه طرف جان سپارى بسته بينم چون ميانى را

كنم ياد از اسيرى چند و خاك شام چون بينم غريب خسته ى آواره ى بى خانمانى را

تبم گيرد ز رنج طفل بيمارى به ويرانى چو سر بر خشت حسرت خفته بينم ناتوانى را

ز اشك ديده ى «يغما» به ياد آور درين ماتم روان سيلاب خون بينى چو

بر در آستانى را «3» ***

______________________________

(1)- ثرى: زمين.

(2)- مخلب: چنگ.

(3)- اشك خون؛ ص 97- 99.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:876

يغماى جندقى نخستين كسى است كه مراثى مذهبى را در اوزان جديد مى ريزد. مراثى او كه شاعر خود آنها را نوحه ى سينه زنى مى نامد در بحر مستزاد است:

زان مصيبت نه همين از خاكيان ماتم به پاست، كى رواست؟سرنگون گردى فلك چار اركان، شش جهت، تا نه فلك ماتمسراست، كى رواست؟ سرنگون گردى فلك بال و قدرت قاصر و دام گرفتارى بلند، ز اين كمند ناى آزادى بلند دست فتنه زود خون پاى امان اندر حناست، كى رواست؟ سرنگون گردى فلك «1»

***

همه ز انداز توام بهره غم افتاد فلك از تو فرياد فلك سال و ماه و شب و روز از تو نيم شاد فلك از تو فرياد فلك صرصر قهر تو در ماريه از آل زياد آتشى ريخت كه داد خاك اولاد پيمبر همه بر باد فلك از تو فرياد فلك «2»

***

مى رسد خشك لب از شطّ فرات، اكبر من نوجوان اكبر من سيلانى بكن اى چشمه ى چشم تر من نوجوان اكبر من كسوت عمر تو اين خم فيروزه نمون لعلى آورد به خون گيتى از نيل عزا ساخت سيه معجر من نوجوان اكبر من تا ز شست ستم خصم خدنگ افكن تو شد مشبّك تن تو ______________________________

(1)- مجموعه آثار يغماى جندقى؛ ج 1، ص 292.

(2)- همان؛ ص 326.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:877 بيخت پرويزن «1» غم خاك عزا بر سر من نوجوان اكبر من كرد تا لطمه ى باد اجل اى نخل جوان باغ عمر تو خزان ريخت از شاخ طراوت همه برگ و بر من نوجوان اكبر

من دولت سوگ توام اى شه اقليم بها خسروى كرد عطا سينه طبل است و علم آه و الم لشكر من نوجوان اكبر من چرخ كز داغ غمت سوخت بر آتش چو خشم تا به دامانت رسم كاش بر باد دهد توده ى خاكستر من نوجوان اكبر من تا تهى جام بقايت ز مدار مه و مهر دور ميناى سپهر ساخت لبريز ز خوناب جگر ساغر من نوجوان اكبر من تا مه روى تو اى بدر عرب شمس عراق خورد آسيب محاق تيره شد روز پدر گشت سيه اختر من نوجوان اكبر من بر به شاخ ارم اى باز همايون فر و فال تا گشودى پر و بال ريخت در دام حوادث همه بال و پر من نوجوان اكبر من گر برين باطله يغما كرم شبه رسول نكشد خط قبول خاك بر فرق من و كلك من و دفتر من نوجوان اكبر من ______________________________

(1)- پرويزن: غربال.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 2،ص:878

معجر نيليش بر سر است

نبود عجب كه خاك جهان را دهد به بادگردون ز آب ديده كه جانش پر آذر است

فرياد ماتم است كه در بزم قدسيان سوز مصيبت است كه در عرش داور است

از بانگ نوحه غلغله در عرش كبرياست؟آيا عزاى كيست كه صاحب عزا خداست؟