(ميبدى، زمخشرى، فخر رازى، قرطبى، بيضاوى و ديگران) هم تصريح دارند كه مراد حضرت رسول (ص) از «أَبْناءَنا» (پسران ما) حسن و حسين عليهما السلام، و مراد از «نِساءَنا» (زنان ما) فاطمه زهرا عليها السلام و مراد از «أَنْفُسَنا» (خويشان نزديك خود) حضرت على بوده است. يعنى چهار تنى كه همراه با خود حضرت (ص) پنج تن آل عبا يا اهل كسا را تشكيل مى دهند.

جز اين آيه كه علو شأن ايشان را نشان مى دهد، به تصريح زمخشرى و فخر رازى آيه تطهير (احزاب 33) نيز به دنبال آن در گرامى داشت و پاك شمارى آنان نازل شده است. نصاراى نجران (كه مخاطب مباهله، يعنى زارى دو طرف و همراهانشان به درگاه خداوند و درخواست حمايت خداوند و نزول نعمت او براى طرف بر حق، و نزول عقاب و عذاب او براى طرف غير بر حق) چون صدق و اخلاص دليرانه ى پيامبر (ص) و همراهانشان را مشاهده كردند، هراسان و از عقوبت الهى بيمناك شدند و تن به مباهله ندادند و با پيامبر (ص) صلح كردند و درخواست كردند كه بر دين خود باقى بمانند و جزيه بپردازند و حضرت رسول (ص) پذيرفتند.

3) در آيه تطهير (احزاب، 33): مفسران شيعه يك كلام، آيه را در حق پنج تن مى دانند، پس بهتر است اقوال مفسران اهل سنت را نقل مى كنيم. طبرى نويسد: «مراد خداوند، عزّ و جل، خاندان محمد (ص) است. و از رسول اللّه (ص) روايت شده است كه فرمود اين آيه درباره پنج تن نازل شده است [درباره من و] على و حسن و حسين و فاطمه» (مختصر من تفسير الامام الطبرى، ج 2/ ص 110- 111،

ذيل آيه).

زمخشرى آيه را درباره زنان پيامبر (ص) مى داند.

اما فخر رازى مى نويسد: «مراد از عنكم» اين است كه زنان و مردان اهل بيت او را دربر مى گيرد. و اقوال درباره اهل بيت مختلف است، و درست تر اين است كه گفته شود درباره ى اولاد و ازواج اوست و حسن و حسين و على [عليهم السلام] هم از آنان هستند. زيرا او [حضرت على (ع)] به سبب معاشرتش با بيت نبى عليه السلام و ملازمت (ص) از اهل بيت او بود.

قرطبى مى نويسد:" ... و اهل علم اختلاف دارند كه مراد از اهل بيت كيست؟ عطا و عكرمه و ابن عباس گويند: آنان فقط زوجات رسول اللّه (ص) اند و هيچ مردى داخل در آن نيست ..." و گروهى از جمله كلبى گفته اند آنها على و فاطمه و حسن و حسين هستند. در اين زمينه احاديثى از پيامبر عليه السلام منقول است و به قول خداوند كه مى فرمايد: لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ استناد كرده اند كه اگر مراد از اهل بيت، زنان پيامبر (ص) بود، مى فرمود عنكن و يطهركن، مگر اينكه محتمل است كه ناظر به لفظ اهل باشد ... و آنچه از آيه برمى آيد اين است كه فراگير همه اهل بيت اعم از همسران پيامبر (ص) و

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:16

غير آنان است. و براى آن فرموده است و يُطَهِّرَكُمْ كه رسول اللّه (ص) و على و حسن و حسين جزو آنان بوده اند. و چون مذكّر و مونّث در عبارتى جمع شوند، غلبه را بر مذكر مى دهند؛ و آيه اقتضاى آن دارد كه زوجات از اهل بيت هستند. زيرا آيه در حق آنان است

و خطابش با آنان است. و سياق كلام هم بر آن دلالت دارد. و خداوند داناتر است.

اما امّ سلمه [يكى از همسران ارجمند پيامبر (ص)] گفته است اين آيه در خانه ى من نازل شد، آنگاه رسول اللّه (ص) على و فاطمه و حسن و حسين را فراخواند و ايشان با او زير كساء خيبرى جمع شدند، و فرمود اينان اهل بيت من هستند و اين آيه را خواند و فرمود: اللّهمّ اذهب عنهم الرّجس و طهّرهم تطهيرا و امّ سلمه پرسيد يا رسول اللّه آيا من هم جزو آنانم؟ حضرت (ص) فرمود: شما هم جاى خود داريد و مقام شما هم خوب است.

اين حديث را ترمذى و ديگران نقل كرده اند و حديث غريبى است ...» (تفسير قرطبى).

4) در تفسير آيه: «قُلِ اللَّهُمَّ فاطِرَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ عالِمَ الْغَيْبِ وَ الشَّهادَةِ أَنْتَ تَحْكُمُ بَيْنَ عِبادِكَ فِي ما كانُوا فِيهِ يَخْتَلِفُونَ» (بگو بار خدايا، اى پديدآورنده آسمانها و زمين، اى داناى پنهان و پيدا، تو در ميان بندگانت در آنچه اختلاف داشته اند، داورى مى كنى) (زمر، 46).

ابو الفتوح رازى (قرن ششم هجرى) صاحب كهن ترين تفسير فارسى شيعى و على الاطلاق صاحب يكى از مهم ترين (حداكثر 5- 6 تفسير از) تفاسير قرآن كريم درباره اين آيه مى نويسد: «منذر الثورى گفت به نزديك ربيع خثيم حاضر بودم.

مردى درآمد (به درون آمد) از آنان كه به قتل حسين بن على عليه السلام حاضر بودند. ربيع [كه به گفته ى زمخشرى مردى بسيار كم سخن بود، طاقت خاموشى نياورد و سكوتش را شكست و] گفت شماييد كه سرهاى نبيرگان رسول بر فتراكها آورده ايد. به خداى كه گزيدگانى را كشته ايد كه اگر [- هرگاه] رسول

خداى ايشان را ديدى بر كنار خود بنشاندى و بوسه بر دهن ايشان دادى. آنگه اين آيت بخواند.»

5) در شأن نزول و در تفسير آيه مودت قربى: «ذلِكَ الَّذِي يُبَشِّرُ اللَّهُ عِبادَهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ، قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبى وَ مَنْ يَقْتَرِفْ حَسَنَةً نَزِدْ لَهُ فِيها حُسْناً إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ شَكُورٌ». (اين بهشت همان است كه خداوند به بندگانش كه ايمان آورده اند و كارهاى شايسته كرده اند، مژده داده است؛ بگو براى آن كار [رسالت] از شما مزدى نمى طلبم، مگر دوستدارى در حق نزديكانم [اهل بيتم]؛ و هركس كار نيكى كند، در آن برايش جزاى نيك بيفزايم؛ چراكه خداوند آمرزگار قدردان است) (شورى؛ 23).

غالب مفسّران اهل سنّت هم برآنند كه مراد از «قربى» اقارب رسول اللّه (ص) يعنى اهل بيت، عليهم السلام، است.

زمخشرى مى گويد: «... و روايت كرده اند كه چون اين آيه نازل شد، گفتند يا رسول اللّه قرابت تو كيانند كه بر ما مودت آنان واجب شده است؟ فرمود: «على و فاطمه و پسران آن ها» و مويّد آن روايتى است از على، رضى اللّه عنه، كه فرمود: به نزد رسول اللّه (ص) از رشكى كه بعضى از مردم به من مى برند شكايت كردم. فرمود آيا خشنود نيستى كه چهارمين چهار تن باشى؟ اولين كسى كه وارد بهشت شود منم و تويى و حسن و حسين و همسران ما از دست راست و دست چپ، و ذرّيه ى ما پشت سر همسرانمان هستند ...»

6) در تأويل آيه «وَ فَدَيْناهُ بِذِبْحٍ عَظِيمٍ» (صافات، 107): معناى اين آيه ى قرآن چنين است:

(و به جاى او قربانى بزرگى را فديه پذيرفتيم). بسيارى از مفسران

فريقين ذبح عظيم را به معناى قوچ يا چيزى نظير او ياد كرده اند. اما بعضى از مفسران شيعه از جمله ملا محسن فيض كاشانى در «تفسير صافى»، سيد هاشم بحرانى در تفسير «برهان»،

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:17

حويزى در «نور الثقلين» و علامه مجلسى در «بحار الانوار» (ج 12، ص 124- 125)، طبق حديثى كه در «عيون اخبار الرضا» از امام رضا (ع) روايت شده است، نقل كرده اند كه در اينجا مراد از ذبح عظيم حضرت امام حسين (ع) است كه از ذريه ى ابراهيم و اسماعيل عليهما السلام است، و او قربانى عظيمى بود كه جانشين و فديه پذير ذبح اسماعيل (كه در آخرين لحظات به امر و وحى الهى انجام نگرفت) قرار گرفت.

[براى تفصيل در اين باره نگاه كنيد به مقاله ى «ذبح عظيم» نوشته راقم اين سطور در كتاب «قرآن پژوهى» يا در «دايرة المعارف تشيع»].

7) در تفسير و تأويل «لؤلؤ و مرجان» آيات 19 تا 22 «سوره الرحمن» چنين است:

مَرَجَ الْبَحْرَيْنِ يَلْتَقِيانِ. بَيْنَهُما بَرْزَخٌ لا يَبْغِيانِ. فَبِأَيِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ يَخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ وَ الْمَرْجانُ»، (دو دريا را كه به هم مى رسند درآميخت. در ميان آنها برزخى كه به همديگر تجاوز نكنند. پس كدامين نعمت هاى پروردگارتان را انكار مى كنيد؟ از آن دو درّ و مرجان بيرون مى آيد).

مفسران براى دو بحر معناهاى مادى و معنوى متعددى ياد كرده اند. اما طبرسى در «مجمع البيان» و ميبدى (اهل سنت با گرايش عرفانى و شيعى) و شيخ ابو الفتوح رازى در تفسيرهايشان مى نويسند كه از سلمان فارسى و سعيد بن جبير و سفيان ثورى نقل شده است كه مراد از بحرين حضرت على و فاطمه عليهما السلام، و مراد از

برزخ حضرت رسول (ص) و مراد از لؤلؤ و مرجان حسن و حسين عليهم السلام هستند.

8) در شأن نزول آيه ابرار و ايفاء به نذر و اطعام طعام: آيات 5 تا 8 سوره ى انسان (دهر) از اين قرار است: إِنَّ الْأَبْرارَ يَشْرَبُونَ مِنْ كَأْسٍ كانَ مِزاجُها كافُوراً ...

(بى گمان نيكان از جامى كه آميزه ى آن كافور است، مى نوشند. چشمه اى كه بندگان [درستكار] خداوند از آن مى آشامند، هرگونه بخواهند روانش مى كنند. آنان به نذر خود وفا مى كنند و از روزى كه شرّش دامنگستر است، بيم دارند. و خوراك را با وجود دوست داشتنش به بينوا و يتيم و اسير اطعام مى كنند)

اين آيات به تصريح مفسران شيعه و اهل سنت درباره ى حضرت على و فاطمه و حسن و حسين عليهم السلام، و فضّه خادمه ى آنان نازل شده است. علاوه بر مفسران شيعه (از قدما: قمى، طوسى، طبرسى، ابو الفتوح) مفسران اهل سنت هم (از قدما: ميبدى، زمخشرى و فخر رازى) به آن اشاره كرده اند. از آن ميان قول زمخشرى (سنّى معتزلى قرن ششم هجرى) را نقل مى كنيم: «از ابن عبّاس، رضى اللّه عنه نقل شده است كه حسن و حسين بيمار شده بودند. رسول اللّه همراه با تنى چند، از آنان عيادت كردند و [خطاب به على] گفتند اى ابو الحسن خوب است براى تندرستى فرزندانت نذر كنى. على و فاطمه و فضّه خادمه آنان نذر كردند كه اگر آن دو شفا يابند، سه روز روزه بگيرند. آن دو شفا يافتند و [آن خانواده] چيزى نداشتند. على از شمعون يهودى خيبرى سه صاع جو قرض كرد. فاطمه يك صاع را آسياب كرد و به تعدادشان پنج قرص نان

پخت. نانها را در ميان گذاشتند كه افطار كنند. سائلى برآمد و گفت اى اهل بيت محمد سلام بر شما، مسكينى از مساكين مسلمان هستم، به من خوراكى دهيد كه خداوند به شما از مائده هاى بهشتى دهد. او را بر خود مقدم داشتند و نانها را به او بخشيدند. و فقط با آب روزه هاى خود را گشودند، و فرداى آن روز نيز با همان وضع روزه گرفتند. چون شب شد و غذا به ميان آوردند، يتيمى بر در آمد، آن غذا را هم به او بخشيدند؛ و در روز سوم [كه به همان ترتيب روزه داشتند] اسيرى پيدا شد، و همان معامله را تكرار كردند. و چون صبح شد على، رضى اللّه عنه، دست حسن و حسين را گرفت و به نزد پيامبر (ص) رفتند. چون ايشان همراه آنان به

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:18

منزلشان رفت و فاطمه را ديد كه در محراب عبادت است و شكمش به پشتش چسبيده است و چشمهايش گود رفته است. از ديدن او اندوهگين شد. آن گاه جبرئيل نازل شد و گفت خداوند تو را به چنين اهلى بيتى تهنيت مى گويد و اين سوره را قرائت كرد. (كشّاف)

روى] به آنان مهلت [و ميدان] مى دهيم كه تا سرانجام بر گناهان خويش بيفزايند، و عذاب خفّت بارى در كمين دارند). (آل عمران، 178)

2) آخرين عبارت از آخرين آيه سوره شعرا چنين است: ... وَ سَيَعْلَمُ الَّذِينَ ظَلَمُوا أَيَّ مُنْقَلَبٍ يَنْقَلِبُونَ و كسانى كه ستم كرده اند [در بعضى از تفاسير شيعه در اينجا افزوده اند، «در حق آل محمد»] زود بدانند كه به چه بازگشتگاهى و سرنوشت و سرانجامى راه خواهند برد. بسيارى از خطبا و شيفتگان حضرت سيّد الشّهدا (ع) غالبا اين عبارت قرآنى را در حق ظلمه و قتله حضرت (ع) بر منابر يا در مجالس مى خوانند.

3) و اين آخرى قرآنى نيست (از حافظ است كه حافظ قرآن است، در غزل معروف

زان يار دلنوازم شكريست با شكايت،

دو بيت هست كه يكى از خطباى صاحبدل نكته دان در مجلس سوگوارى سيد الشهدا، (معروف به روضه) آن را به صوت حزين دلنشين در اشاره به حضرت (ع) خوانده كه از آن پس اين تمثّل و استشهاد شهرت و شيوع يافته است:

رندان تشنه لب را آبى نمى دهد كس گويى ولى شناسان رفتند از اين ولايت و در اشاره به شهادت مظلومانه ى سيّد الشّهداء بيت بعدى را مى افزايد:

در زلف چون كمندش اى دل مپيچ كانجاسرها بريده بينى بى جرم و بى جنايت و پيداست كه چه شور و شيونى از مجلسيان بلند شده است

* حال چند كلمه اى هم درباره ى اين كتاب عظيم الشان كه به كوشش عاشقانه و حق طلبانه ى محقق عالى مقام سركار خانم مرضيه محمدزاده پس از تلاشى شبانه روزى و پنج ساله با مراجعه به بيش از چهارصد منبع و مرجع مهم و معتبر فارسى و عربى و شيعى و سنى كه در طول بيش

از 14 قرن در بيان عظمت مقام و علوّ شأن حضرت حسين بن على (ع) مرثيه يا صورتى توأمان از مدح و منقبت و مرثيه سروده اند، گرد آورده اند. تفصيل اين كوشش عظيم بى سابقه و توضيح سبك و ساختار كتاب را در مقدمه، خودشان آورده اند.

اجر چنين تلاش و خدمت عظيم و خالصانه اى با خداوند است و يك كرشمه [نگاه معنوى مرحمت از حضرت حق و امام حسين (ع)] تلافى صد جفا كند

اين بنده خود از 18- 19 سالگى مدايح و مراثى در حق ائمه اطهار عليهم السلام سروده ام، و تركيب بندى كه از اين جانب در اين مجموعه آمده در همان سالها سروده شده، و نخست بار پس از 25- 26 سال فاصله از سرودن آن در كيهان فرهنگى دوره اول به طبع رسيده است. شعرهاى ديگر هم هست كه اگر نسخه اى از آنها پيدا كنم تقديم حضورتان مى كنم. از جمله

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:19

قصيده اى به مطلع:

جهان قيام كند بهر احترام حسين خود احترام پديد آيد از قيام حسين كه به ياد دارم در اين مطلع نظر به گفته ى معروف گاندى رهبر استقلال هند داشته ام كه گفته است: «من با دست خالى نبرد خود و ملتم را با قوى ترين نظام استعمارگر جهان آغاز كردم. عدّه و عدّه كافى نداشتم. جز يك سرمشق والا و آن نيز راه و روش و رفتار امام حسين مسلمانان بود.»

آرى ديگر حماسه آفرينان، و ملتها از اسطوره تاريخ مى سازند، و ما مسلمانان كه افتخارمان به سيرت رسان و راه وروش مولا حسين بن على (ع) است، مى بينيم كه حضرت (ع) از تاريخ، اسطوره ساخته است. يعنى از تاريخ به فراتاريخ راه برده و نشان داده است

كه آرمان حقيقت و حقيقت آرمانى، و لو در اين راه

سرها بريده بينى بى جرم و بى جنايت،

در نهايت پيروز مى شود.

ران ملخى نزد سليمان حسين (ع)بانوى تلاشگر محمدزاده

چون بنده ى حق است بود آزاده

كرده است شرفنامه ى اسلام، نوين از كام صدف، چه گوهرى افتاده

«دانشنامه» ز «شعر عاشورايى» ست صد شكر از اين مائده ى آماده

بر همسر او عنايت ايزد، ياركو همسر خويش نيك يارى داده الّلهمّ تقبّل منهما انّك انت السّميع العليم بهاء الدين خرّمشاهى تهران، رمضان 1424 ق/ آبان ماه 1382 ش

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:21

دل هر انسانى مى رساند و چه بسا اين آوازها كه از دل شاعران برمى خيزد، در دل شب، نواى دلنشين كاروانيان مى شود و اين نوا و آواز است كه در دل رهروان، شور زندگى مى افكند و نويد صبحى دل افروز را به بشر مى دهد.

در مجلس امرا و بزرگان، سرايندگان شعر هنرنمايى دارند. در سنين كودكى شعر مبدء تلقين اوصاف پسنديده و خصلت هاى نيكو است و شور ايمان را در رگ وپى جوانان جاى مى دهد و همراه با رشد جسمى، روح طفل را به آسمانهاى پاك اوج مى دهد و افق هاى ديگرى به رويش مى گشايد او را با پاكان آشنا مى سازد و دلش را به خاندان پيامبر كه بهترين پاكانند ربط مى دهد، و اين شعر است كه اين همه هنر دارد و چه شورى در دل و خروشى در سر مى افكند.

مى بينيم كه چگونه در مقابل قصيده ى ميميه ى فرزدق دل مى بازيم و با هاشميات كميت انس مى گيريم و قصيده ى عينيه ى سيد حميرى شور و احساسى حماسى در دل و جانمان مى افكند. قصيده ى تائيه ى دعبل خزاعى را مى خوانيم و بر جنايات و ستم هايى كه بر خاندان رسول (ص) رفته، اشك مى ريزيم و با قصيده ى ميميه ى امير ابو فراس دگرگون شده و با شاعر دل سوخته همراه گشته و هم آواز مى شويم.

در خلال اين كتاب با آه سوخته و رنج هاى فراوانى كه اين شاعران حق جو كشيده اند، آشنا مى شويم. با شاعران قرن اول هجرى كه چگونه مديحه و مرثيه را سر دادند و چون شمشير برّانى از پيشوايان دين حمايت كردند و شعرشان چون تير خطرناكى بود بر قلب دشمن. و در هر مرزوبوم جز اعلام دوستى خاندان محمد (ص) كارى نداشتند. پيشوايان دين هم به نحو

احسن اين شاعران را مى نواختند كه از كار و ديگر امور مستغنى شده و به اين امر مهم كه توجه دادن انسانها به خويشتن انسانى خود است، اشتغال ورزند.

پيشوايان حق در تشويق اين شاعران چنين مى فرمايند:

«بوّاك اللّه بيت قلته بيتا فى الجنّة» «1» هركس يك بيت شعر درباره ى ما بگويد خداوند در بهشت خانه اى برايش مى سازد و بدين سان مردم را در حفظ و يادگرفتن اين اشعار تحريض مى كردند چنان كه امام صادق (ع) مى فرمايد:

______________________________

(1)- امالى شيخ طوسى؛ ص 46.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:22

«ما قال فينا قائل بيت شعر حتّى يؤيّد بروح القدس» «1» درباره ى ما كسى شعرى نگويد مگر اينكه از جانب روح القدس تأئيد گردد

آنچه امامان معصوم ما در تشويق شعرا فرموده اند رفتارى است كه از جدّ بزرگوارشان آموخته اند. زيرا رسول اكرم (ص) فوق العاده شاعران را در مدح پاكان و ذمّ مخالفين تشويق مى فرمود و به آنان كه رسالت شعر را مراعات مى نمودند، ارج مى نهاد.

هنگامى كه «عمرو بن سالم» بر پيامبر (ص) وارد شد و شعر خود را خواند حضرت فرمود: «حقا كه ما را يارى نمودى، خدا يارت باشد» «2»

هم چنين سرور و شادى رسول اللّه (ص) را مى بينيم زمانى كه كعب بن زهير لاميه ى خود را براى حضرت خواند و پيامبر (ص) بردى را به او صله داد كه بعدها معاويه به بيست هزار درهم از او خريد و پيوسته خلفا آن را در روزهاى عيد مى پوشيدند «3».

نيز پيامبر اكرم (ص) «حسان بن ثابت» را كه در روز «غدير خم» جريان غدير را به صورت نظم سرود، اين چنين دعا فرمود:

دعا فرمود: «خداوندا حسان را تا موقعى كه از ما دفاع مى كند، تأئيد

فرما» «4».

پيامبر اكرم (ص) به شعرا مى فرمود: «وقتى كه به وسيله ى شعر با مخالفين به مخالفت برمى خيزيد مانند مجاهدانى هستيد كه تيرها را به سمت دشمن پرتاب مى كنيد» «5»

ايشان پيوسته شعرا را برمى انگيخت تا با تيرهايى از شعر به پيكار با مخالفين برخيزند و با حماسه هاى شجاعت انگيز، ضديت و جبهه بندى كفار را درهم كوبند. وى مى فرمود: «به آن كه جان محمد در قبضه ى قدرت اوست قسم ياد مى كنم كه اين عمل شما چنان است كه با تيرهاى آتشين قلب دشمن را مى شكافيد و آنها را نابود مى سازد» «6».

پيامبر اين چنين روح نيرومند دينى را در بين مسلمين دميده و حميّتشان را در مقابل حميّت جاهليت تقويت مى نمود.

زيرا شعر است كه آنها را به هيجان و نشاط مى آورد و آنها را در راه نشر معارف و دعوت به حق تحريك مى كرد و به دفاع از حريم اسلام وا مى داشت. رسول اللّه (ص) به شاعران مى فرمود: «مشركين و آنانى را كه از طريق حق دور هستند، هجو كنيد. زيرا در اين هنگام روح القدس همراه شماست» «7».

بايد توجه داشت در عصر پيامبر (ص)، هجو، بيان مظاهر فساد و تباهى دشمنان بود و هجويات به واقعيات شخصيّت خانوادگى و رفتارى فرد تأكيد داشت و پيامبر از آميختن هجو به ياوه و هزل جلوگيرى مى نمود. رسول اللّه (ص) سروده ها را سمت و جهت مى بخشيد و شخصا به اصلاح تفكر شاعر مى پرداخت. وى از شعرا مى خواست كه گفتار مخالفين و حسب و نسب و تاريخ نشو و نماى آنها را از افراد مطلع ياد گرفته و با ذكر نقاط ضعف، به مقابله برخيزند.

آنچه قابل تأمل است اين كه در تمام سرايا و غزوات حضور شعر و

شاعر را به خوبى مى بينيم، آن چنان كه گويى بخشى از ضروريات نبرد شعر و سروده است. علامه امينى مى نويسد: «به ميمنت قرآن و حديث، عده اى از ياران پيامبر (ص) كه به شعر

______________________________

(1)- رجال كشى؛ ص 254.

(2)- الغدير؛ ج 2، ص 5.

(3)- الاصابه؛ ج 5، ص 296.

(4)- مستدرك الحاكم؛ ج 3، ص 477.

(5)- مسند احمد؛ ج 3، ص 456.

(6)- همان؛ ص 460.

(7)- همانجا.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:23

عنايتى داشتند، از هر سو گرد پيامبر (ص) جمع مى شدند و در اوقات مختلفه، از سفر و حضر در حضور حضرت به سرودن و خواندن اشعار، همت مى گماشتند. آنان پيوسته در پيرامون حضرت بودند و حتى در سفرها از او جدا نمى شدند. چابك سواران جنگى بودند كه با شمشير برّان شعر و تير دلدوز نظم، دشمنان اسلام را رسوا كرده و در ميدان نبرد، مردانه از حريم اسلام دفاع مى نمودند و با زبان در راه خدا جهاد مى نمودند.» «1»

اين روح اسلامى كه از شعر متعهد اينان مى تراويد دل و جان افراد جامعه را تسخير مى كرد، در انديشه ها راه مى يافت و آنها را مى ساخت و با افكار درمى آميخت.

قرآن كريم يكى از سوره هاى خود را «شعرا» ناميده است كه از جهت تعداد آيات بعد از بقره طولانى ترين سوره است. نام سوره از چند آيه ى آخر سوره گرفته شده است «2» در اين سوره درباره شعراى بى هدف سخن مى گويد.

اين سوره شاعران را به دو گروه تقسيم نموده و به بافت فكرى و عقيدتى آنان اشاره دارد. گروه اول شاعران قبل از «إِلَّا» هستند: كه قريحه ى ظريف و لطيف آسمانى و هنر زيبايى ملكوتى خود را سقوط داده اند و گروه دوم بعد از «إِلَّا» هستند:

شعراى با ايمان و با همت كه به دفاع از معاريف الهيه و شئونات انسانى مى پردازند و با اشعار روح پرور خود، جانها را صفا مى بخشند و پرده هاى تزوير را فرو مى اندازند و ماهيت افراد خبيث و نالايق را به نمايش مى گذارند.

گويند وقتى اين آيات نازل شد عده اى از شعرا نزد رسول خدا آمدند و عرض كردند خداوند ما را نكوهش فرموده است؟

پيامبر (ص) قسمت دوم آيه را تلاوت نمود و فرمود: «شما مصداق آن هستيد و در حقيقت با شمشير زبان در جهاد مى باشد». «3»

شيخ صدوق در كتاب عقايدش از امام جعفر صادق (ع) روايتى را نقل مى كند كه مراد از آيه، نكوهش كسانى است كه به دروغ داستان سرايى مى كنند.

على بن ابراهيم نيز در كتاب تفسير خود ذيل آيه نقل مى كند كه امام جعفر صادق (ع) فرمود: «آياتى كه مذمت شعرا در آن شده مشمول كسانى است كه دين خدا را تغيير داده و با اوامر الهى مخالفت مى ورزند و موجب نشر عقايد فاسد در بين مردم شده و آنان را به پيروى راه هاى باطل وامى دارند.» «4»

اسلام علاوه بر اينكه شاعران به حق را نكوهش ننموده، آنها را مورد تمجيد و تعريف نيز قرار داده است. روايت معروفى از رسول اللّه (ص) است كه فرمود: «انّ من الشّعر لحكمة و انّ من البيان لسحرا» «5» بعضى اشعار حكمت است و پاره اى از سخنان بسان سحر تأثيرگذار است.

اين دعوت روحى و يارى دين كه به وسيله ى شعر انجام مى گرفت و از تأئيد قرآن و حديث هم برخوردار بود در زمان ائمه طاهرين نيز چون زمان رسول اللّه (ص) برقرار بود و مردم از شعر شعراى اهل بيت

قلوبشان مسخّر مى شد و حقايق مكتب و

______________________________

(1)- الغدير؛ ج 2، ص 16.

(2)- وَ الشُّعَراءُ يَتَّبِعُهُمُ الْغاوُونَ. أَ لَمْ تَرَ أَنَّهُمْ فِي كُلِّ وادٍ يَهِيمُونَ. وَ أَنَّهُمْ يَقُولُونَ ما لا يَفْعَلُونَ. إِلَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ ذَكَرُوا اللَّهَ كَثِيراً وَ انْتَصَرُوا مِنْ بَعْدِ ما ظُلِمُوا وَ سَيَعْلَمُ الَّذِينَ ظَلَمُوا أَيَّ مُنْقَلَبٍ يَنْقَلِبُونَ. سوره شعراء، آيات 224- 227.

و شاعران را مردم جاهل گمراه پيروى كنند. آيا ننگرى كه آنها خود به هر وادى جبرت سرگشته اند. و آنها بسيار سخنان مى گويند كه يكى را عمل نمى كنند. مگر آن شاعران كه اهل ايمان و نيكوكار بوده و ياد خدا بسيار كردند و براى انتقام از هجو و ستمى كه در حق آنها شده يارى خواستند و آنان كه ظلم و ستم كردند به زودى خواهند دانست كه به چه كيفر و دوزخى بازگشت ميكنند.

(3)- مسند احمد؛ ج 3، ص 456.

(4)- الغدير، ج 2، ص 9.

(5)- همان؛ ج 1، ص 269. سنن دارمى؛ ج 2، ص 296. تاريخ بغداد؛ ج 3، ص 98. تاريخ دمشق؛ ج 1 ص 348. الاصابه؛ ج 1 ص 453. تهذيب التهذيب؛ ج 9، ص 453.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:24

ولايت با جانشان آميخته مى گشت. در عصر ائمه (ع) جداى از بهره گيرى آن در صحنه هاى نبرد، براى نشان دادن مظلوميت خاندان پيامبر (ص) و حقانيت علوى و ترسيم بيدادها و ناروايى ها، هميشه و در همه جا به ميدان مى آمد و چون سلاح برنده عمل مى كرد.

غديريه ها، قصايد شكوهمند، مراثى و حتى هجويه هايى كه دشمن سوز و ستم كوب است، نقش مهمى در تبيين فرهنگ شيعه و معرفى چهره هايى دارد كه با رنگها و نيرنگها از صحنه دور نگه

داشته شده اند.

پيوسته شعرا از نقاط دور با قصايد مذهبى و چكامه هاى دينى خود به خدمت ائمه (ع) مشرف مى شدند و مورد تفقد و اكرام ايشان واقع مى گشتند. ائمه به احترام مقدم شعرا، محفل ها تشكيل و دوستان خود را بدان دعوت ميكردند و با دادن صله و جايزه هاى گرانبها، شعرا را مورد نوازش و مرحمت قرار مى دادند و نكاتى را كه موجب خلل و نقص شعر آنان بود، گوشزد مى نمودند. چنين است كه در دوره ى ائمه طاهرين (ع) تطوراتى در شعر و ادب پيدا شد و به كمال گرائيد و در اجتماع آن روز از بيشتر علوم و فنون اجتماعى پيشى گرفت. اهميت شعر به جايى رسيد كه برپا نمودن مجلس شعر و صرف وقت نمودن به خاطر آن در مكتب اهل بيت جزو طاعات شمرده مى شد و گاهى بعضى از اشعار نغز در شريف ترين اوقات خوانده مى شد و بر بزرگترين اعمال عبادى تقدّم داده مى شد. چنانكه اين حقيقت را به وضوح از گفتار و رفتار امام صادق (ع) نسبت به هاشميات كميت درمى يابيم.

كميّت در ايام تشريق در منى بر آن حضرت وارد شده و اجازه خواست تا براى حضرت از اشعار خود بخواند. حضرت فرمود:

اين ايام بسيار شريف و با ارزش است. كميت عرض كرد: اين اشعار درباره شما اهل بيت سروده شده است. امام (ع) ياران و همراهانش را جمع كرد و به كميت فرمود: شعرت را بخوان. كميت قصيده لاميه از قصايد هاشمياتش را خواند. پس از اتمام شعر حضرت درباره اش دعا فرمود و به او صله داد «1».

نظر به فوايد اجتماعى و دينى كه بر اشعار بار بود، پيشوايان دين هيچگونه نظرى

به شخصيت شاعر نداشتند و نسبت به ساير شوؤن و اعمالش خرده نمى گرفتند. هرچند شاعرى بدمنش بود و از رفتارش ناراضى بودند. همين كه اشعارى مى سرود كه در راه هدايت و ترويج دين و بيان حقايق مفيد بود از اعمال بدشان چشم پوشى كرده و به شاعر به ديده ى استرحام مى نگريستند و برايش طلب آمرزش نموده و حتى سخنان اميدواركننده يى در مورد آنان مى فرمودند.

چون مجلس آرايى و مديحه سرايى بر دشمنان اهل بيت گران مى آمد بدين جهت مديحه سرايان ائمه هدى از كيد و دسيسه هاى دشمنان هميشه در هراس بودند و گاهى هم به مقتضاى موقعيت خود براى حفظ جانشان از خانه و زندگى آواره مى شدند و در گوشه اى با رنج و مشقت به سر مى بردند و اگر بعضى از آنها دستگير مى شدند مشمول هر نوع آزار و اذيتى قرار مى گرفتند: به زندان مى رفتند، كتك مى خوردند، تبعيد مى شدند، زبانشان بريده مى شد و در آخر امر هم شربت شهادت مى نوشيدند. امامان معصوم (ع) نيز خود شعر مى سرودند. سروده هاى امير المؤمنين على (ع)، سروده هاى حسين بن على (ع) در كربلا، سروده هاى امام سجّاد (ع) در رثاى پدر بزرگوارش و سروده هاى ديگر ائمه (ع) ترجمان توجه ى آنان به شعر و تأثير عميق آن است.

واقعه ى وااسفاى عاشورا در كارزار كربلا، حماسه اى است هميشه جاويد در آئين آزادگى و ايستادگى حضرت حسين بن على (ع) اين اسوه ى آزادگان جهان در برابر ستم پيشگان.

______________________________

(1)- الغدير؛ ج 2، ص 20.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:25

حسين (ع) آموخت كه آدمى به هنگام آزمايش مى تواند از تمام تعلقات مادى و معنوى درگذرد و از هرچه كه رنگ تعلق دارد آزاد شود. جز يك چيز و آن هم شرف و

انسانيت انسان است كه به عنوان امانتى الهى و براى عبرت آيندگان بايد كه تا رستاخيز پايدار ماند. مگر نه اين است كه يزيديان يا آل ابو سفيان و آل مروان يا فرزندان عباس و زبير نيز همه رفتند اما آنچه باقى ماند و نه تنها شيعيان اين امام بلكه همه آزادگان به عنوان اسوه ى آزادگى خاطره اش را ارج مى نهند همان پيام عاشوراست كه از امام به يادگار مانده است: شهادت با افتخار نه زندگى ننگ بار. و اين پيامى براى بشريّت در فراخناى جهان و درازاى زمان است.

حسين (ع) با قيام خود به تمام اهدافى كه در نظر داشت رسيد. او موفق شد تغييرى در طرز تفكر مردم به وجود آورد تا براى هميشه خط تمايزى بين معيارهاى اسلامى و ويژگيهاى خصوصى حكمرانان قايل شوند.

درسى كه انقلاب حسين (ع) به امت اسلامى داد وجوب قيام در برابر هر باطل و يارى كردن هر حقى تا بناى با عظمت دين بر سر پا بماند و تعاليم آن همه گير گردد و اخلاق آن انتشار يابد.

او شكست ظاهرى را پذيرفت تا آرمانش زنده شود. انسانيت به انسانها بازگردانده شود. در وجدان جامعه بشرى انقلاب ايجاد شود، خونها را به حركت و جوشش درآورد، حميت و غيرتها را تحريك كند، عشق و ايده آل به مردم بدهد و در كالبد مرده جامعه انقلاب ايجاد شود.

حسين (ع) قيام نمود براى حفظ حريم حق از تجاوز باطل و دفاع از حقوقى كه ضايع شده و اعاده سنت نبوى و سيره علوى كه به فراموشى گراييده بود، در روزگار سخت رواج بدعت ها و قلب ماهيت ها و پس از آن استمرار اين انحراف ها بود.

حسين (ع) آگاهانه

با همه ى مقدمات و با دقت و استدلال با يك عزيمت و حركت و هجرت پر شكوه و دقيق و تنظيم شده و منزل به منزل به روشن كردن راه و تفسير كردن سر منزل و سرنوشتى كه به سويش حركت مى كرد، اقدام نمود و تاريخ نشان داد كه درست عمل كرد.

هيچ فخرى در تاريخ بشريت مانند افتخار حسين بن على (ع) نيست. او شهيد شد اما كلام او رسالتى بزرگ گرديد، سرش بريده شد ولى براى هميشه رمز شهادت ماند. خونش به زمين ريخت ولى در عصر خويش و همه ى عصرها فريادى شد كه در گوش مؤمنان و مبارزان فرياد برمى دارد: كه چشمان خود را باز كنيد و به اشرارى كه شما را محاصره كرده اند بنگريد و عوامل ضعف و ترديد و پستى را از درون خويش ريشه كن سازيد.

عاشورا مائده ى بزرگ روح انسان است در تداوم اعصار و هديه ى اسلام است به بشريت و تاريخ. حسين (ع) نشان داد كه ظلم و بيداد و ستمگرى و بناى ستم هرچه ظاهرا عظيم و استوار باشد در برابر حق و حقيقت چون پر كاهى بر باد خواهد رفت.

عاشورا زلال ترين و شورانگيزترين حماسه ى تاريخ اسلام، الهام بخش هميشه ى رهروان آزادى و وارستگى است. نهضت كربلا تنها جانمايه سروده هاى آتشين، طوفان برانگيز، ظلمت ستيز و بيدادشكن نيست، بلكه در قلمرو عرفان و سلوك و ارائه ى سرمشق در عشق و پاكباختگى نسبت به معشوق، همواره الهام بخش سروده هاى عميق عارفانه بوده است.

امام حسين خود بارها چه در گفتگوها و چه در حديث نفس و ... به شعر توسل و تمثل مى جويد:

و ان يكن الابدان للموت انشأت فقتل امرى ء بالسّيف فى اللّه افضل

«1» اگر پيكرها و انسانها، براى مرگ آفريده شده اند، پس كشته شدن در راه خدا به وسيله ى شمشير ترجيح دارد.

______________________________

(1)- فرهنگ جامع سخنان امام حسين (ع)؛ ص 560.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:26

امام در سير واقعه كربلا، بخصوص در شب و روز عاشورا و نيز در سخنانى كه در مقابل سپاه دشمن و هم چنين در جمع اصحاب خود بيان مى دارد به مفهوم بى اعتبارى و پستى دنيا بارها در قالب اشعارى اشاره مى فرمايند:

يا دهر افّ لك من خليل كم لك بالاشراق و الاصيل

من صاحب او طالب قتيل و الدّهر لا يقنع بالبديل

و انّما الامر الى الجليل و كلّ حىّ سالك السّبيل «1» آه از دوستى تو اى روزگار! چه بسا ياران و جويندگانى را كه در بامداد و شامگاهت كشته نهادى.

آرى روزگار به جاى آنان، ديگرى را نپذيرد. راستى كه پايان كار، به دست خداى شكوهمند است و هر زنده اى بايد اين راه را طى كند.

در روز عاشورا ياران امام (ع)، فرصت آفريدن حماسه هاى عظيم و جاودانه را يافتند و در حالى كه شجاعانه به قلب سپاه دشمن حمله مى كردند طرح رجزهاى آنان نيز مرور فرهنگنامه كربلاست. اين رجزها آيينه ى آيين نبرد در آن زمان و فراتر از آن ترجمان انگيزه، تفكر، عشق، امام شناسى و عرفان صحابه ى مخلص ابا عبد اللّه است.

رجزهاى خاندان بنى هاشم نيز از زيباترين و ژرف ترين رجزهاى كربلاست. آنان نبرد را آزمون گاه مردان و معيار شناسايى جوهره ى انسان ها معرفى كرده اند. آنان كه در لحظه هاى هول و خطر و در هنگامه ى دفاع از مرز حقيقت، تزلزل و سستى نمى شناسند و ميدان را به دست بهانه ها و توجيهات نفسانى نمى سپارند، انسانهايى والا و بزرگ منش و متعالى اند. در رجز آنان طرح نكات

درس آموز، حكمت ها و پيام هاى عميق و مؤثر، بارزتر و محسوس تر است.

بيش از همه شخص امام حسين (ع) و پس از او ابو الفضل العباس (ع) و سپس على اكبر (ع) در رجزهاى خويش به وعظ، حكمت، اصول و بنيادهاى اعتقادى و ارزش هاى الهى پرداخته اند.

در عصر عاشورا پس از شهادت امام (ع) كه آخرين تكيه گاه مقاومت و پايدارى شكسته شد، زنى بزرگ در هيئت اسيران و در سيرت رسولان، بنيادهاى تزوير و نيرنگ و ستم را فرو ريخت و به دنبال او اهل بيت پيامبر ذهن هاى بسته و دلهاى قفل زده را با خواندن خطبه و سرودن اشعارى گشودند، تبليغات را شكستند و جوّ مسموم و فضاى دروغ آلود را با روشنگرى به شورش و هيجان و خيزش كشاندند.

شيعه در تاريخى مشحون از جنايت، تبعيد و شكنجه كوشيد آرمان عاشورا و فرهنگ كربلا را پاس بدارد و به انتشار انديشه هاى ستيزنده با ظلم بپردازد و با همه ى تنگناها و رنجها و محروميت ها در آوارگى و غربت و تبعيد، بذر خيزش و حركت در جامعه بيفشاند، يكى از جلوه هاى شكوهمند پايدارى در تاريخ اسلام و به ويژه تشيع، بيان ارزش ها، عظمت ها و ابعاد شخصيّت امامان و در مفهومى دقيق تر و وسيع تر معصومين (ع) و اهل بيت پيامبر (ص) در قالب سروده هايى نغز است. اين نوع پايدارى و اين سروده هاى حماسه گون، تنها تصويرى از مظلوميت، حقانيت و عظمت خاندان پيامبر (ص) به دست نمى داد، بلكه چهره ى سياه و تباه دشمنان و بيدادى را كه بر مرزداران بزرگ آيين پيامبر (ص) مى رفت را نيز آشكار مى ساخت. شايد اولين و شاخص ترين نمونه اين سرودن، پس از سروده هاى كربلا و سروده هاى قافله ى اسيران كربلا در

كوفه و شام، قصيده مشهور فرزدق شاعر باشد.

فقهاى امت اسلامى و زعماى مذهب نيز از سيره ى ائمه معصومين (ع) پيروى كرده و در راه خدمت به دين و حمايت از

______________________________

(1)- وقعة الطف؛ ص 200. مقاتل الطالبيين؛ ص 113.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:27

حريم و ناموس مذهب و حفظ و حراست مآثر اهل بيت (ع) به پا خاستند تا در مجتمع خود نام امامان را رواج دهند. نسبت به شعراى اهل بيت توجه مى نمودند و با دادن جايزه موجبات تشويقشان را فراهم مى كردند و چنان كه به تأليف كتب فقهى و معارف اسلامى اهميت مى دادند به تدوين كتب شعرى و تشريح فنون ادبى مى پرداختند، تا اصول شعر و ادب تقويت شده، جاويد بماند. مرحوم «كلينى» كه بيست سال از عمر خود را در راه تأليف كتاب كافى صرف نمود كتابى مشتمل بر اشعارى در وصف اهل بيت (ع) دارد. «عياشى» عالم بزرگ شيعه كتابى به نام «معاريض الشعراء» دارد. مرحوم «صدوق» آن جان باخته ى احياى فقه و حديث، كتاب شعرى دارد. مرحوم «جلودى» شخصيت بارز شيعه در بصره، كتابى دارد كه اشعار امام على بن ابى طالب (ع) را جمع آورى نموده است. استاد طايفه شيعه در الجزيره «ابو الحسن شمشاطى» مؤلف كتاب «مختصر فقه اهل بيت» كتابى گرانبها در فنون شعر دارد. مرحوم «مفيد» معلم امت اسلام، كتابى در مسائل مربوط به شعر و شاعرى دارد.

مرحوم «سيّد مرتضى» علم الهدى داراى ديوان مفصّل شعرى است و به علاوه در فنون شعر تأليفات نفيسى دارد. مرحوم «سيّد رضى» نيز داراى ديوان مفصّل شعر مى باشد. تفسير تبيان شيخ الطائفه «طوسى» حاكى از اين است كه وى يكى از بزرگترين شعردانان و

شعرشناسان قرن پنجم است. هم چنين فقهاء و علماى ديگر شيعه نيز مشوّق اين راه بوده اند و علماى بزرگ پيوسته در اعياد مذهبى و هم چنين در روزهاى وفات امامان (ع) با مدح و مرثيه سرايى، مكتب اهل بيت (ع) را احياء مى نمودند و دلهاى شنوندگان را از مهر و محبت به اين خاندان لبريز و پيوند معنوى مردم را با ايشان محكم مى ساختند. شعرا نيز در مجالس، مورد احترام و تكريم بودند.

اين روش پسنديده در بعضى از اعصار بيشتر از عصر ديگر رونق مى يافت و در مردم نشاط و احساسات بيشترى حس مى شد. دوران بحر العلوم و كاشف الغطاء و آية اللّه شيرازى از دوره هاى رواج شعر در مكتب اهل بيت (ع) مى باشد.

با گسترش اسلام در ديگر كشورها به ويژه ايران، فرهنگ ارزشمند قرآنى سريعا تأثير خود را گذاشته و شاعران و سخنوران تشنه ى عرفان، گويى گمشده ى خود را يافته و در بحر بيكران اين فرهنگ به غوص و سياحت پرداختند و از اين رهگذر افرادى همچون فردوسى، عطار، مولوى، خواجوى كرمانى، صائب تبريزى و ... با جوش و خروش ديگر به ميدان آمدند. شاعران متأثر از فرهنگ غنى اسلام نه تنها خود در مسير صحيح قلم و بيان قرار گرفتند، بلكه كوشيدند تا در اشعار خود آيات ربّانى و احاديث نبوى را به مردم معرفى كنند و در تعالى و تكامل افراد جامعه وظيفه ى الهى خود را به انجام رسانند.

در ادبيات فارسى از قرن چهارم، سروده هايى كه دفاع از خاندان پيامبر و ستايش فضايل و مكرمت هاى ائمه و به ويژه سروده هاى عاشورايى را دربر داشته باشد، ديده مى شود. در اشعار كسايى مروزى رنجها و دردهاى خاندان پيامبر (ص)،

خوشگذرانى خلفاى عباسى، دشمنى و عداوت مخالفان كاملا مشهود است و به زبان ديگر تصويرى از اوضاع سياسى، اجتماعى و فرهنگى قرن چهارم هجرى در ايران را در آينه ى شعر او مى توان ديد.

يكى ديگر از شاخص ترين و برجسته ترين شاعران كه از اهل بيت (ع) دفاع كرده، شاعر قرن پنجم هجرى ناصر خسرو قباديانى است كه در سروده هايش دفاع از اهل بيت با تكيه بر آيات قرآن و روايات پيامبر كه در شأن على (ع) و اهل بيت او آمده، فراوان مى باشد.

رواج شيعه به خصوص در دوران صفويه باعث رويكرد شاعران به توصيف ائمه (ع)، بيان مصايب كربلا و شرح مظلوميت اهل بيت (ع) گرديد. در اين دوره شاعرانى پيدا شدند كه مراثى و مناقب حضرت سيد الشهداء (ع) را در قالب تركيب بند به بهترين وجه سرودند و از آن پس تاكنون اين چشمه ى جوشان، هم چنان در جوشش و خروش است و طبع هاى لطيف و دقيق

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:28

شاعران، عاشورا اين واقعه پايان ناپذير و مكرر را، با مضامينى تازه مى سرايند و ترجمان غم دل را، زبان شعر مى دانند.

بعدها در دوره ى قاجار و بخصوص عصر مشروطه گونه هاى ديگر از سروده ها در ستايش و منقبت اهل بيت (ع) شكل گرفت كه با انقلاب اسلامى ايران به اوج شكوفايى خود رسيد.

دوره ى معاصر، دوره ى كمال جريانهاى ادبى پيشين است. در اين دوره زبان شعر بارورتر و شفاف تر و فضاى شعر با مسايل اجتماعى همراه تر و پيوسته تر است.

مؤلف كتاب از پنج سال پيش كارى تحقيقى و پژوهشى را در مورد زندگانى حضرت امام حسين (ع) در دو بخش متمايز شروع نمود:

بخش اول بررسى زندگانى آن امام بزرگوار از بدو

تولد تا پس از شهادت با رويكردى تحقيقى و تحليلى به وقايع هفتاد سال اول هجرت و بررسى زمينه ها، علل و انگيزه ها، فلسفه و محتواى فكرى قيام عاشورا بود و سعى گرديده بود با تكيه بر منابع كهن و اصيل و دست اول اسلامى اين حركت هميشه جاويد را عارى از پيرايه ها و بدعت ها و خرافاتى كه بر پيكره ى آن در طول تاريخ تنيده شده بود در معرض فكر و قضاوت انديشمندان و دسترس عموم مردم قرار دهد كه بحمد اللّه و المنّه حاصل اين تلاش در قالب كتابى به نام «حسين بن على (ع)، امام ارزشها» در ابتداى سال جارى به زيور طبع آراسته و عرضه گرديد. و كتاب حاضر به عنوان بخش دوم اين تحقيق و پژوهش كه اينك با نام «دانشنامه شعر عاشورايى» تقديم مى گردد. و به نحوى در بردارنده ى ادبيات شيعه و عقايد و احساسات و جهت گيرى شاعران عرب و پارسى گوى، در طول تاريخ به ويژه بر محور حادثه ى جانسوز كربلا مى باشد، و سعى شده است از ارزشمندترين آثار عاشورايى اين شعرا نمونه هايى آورده شود، تا بر مبانى مذهبى و حق جويى شيعه استدلال نمائيم كه چگونه شاعران انديشمند از جان مايه مى گيرند تا خصلت هاى نيكوى آل محمد (ص) را نمودار سازند و اين كار سترگ، هنر شعر و شاعرى است كه حقيقت را با جلوه ى خاصى نشان مى دهد و در ديدگاه نسلهاى آينده كه تشنه ى حق جويى اند، قرار مى دهد.

شاعران با خلق آثار ماندگار پيرامون حادثه و پيام آن، جلوه هاى متجلى در كربلا را جاودانه ساختند. شاعران عاشورايى، احساس خويش را نسبت به آن حماسه در قالب شعر، بيان مى نمايند و از اين راه،

بخشى از ادبيات غنى شيعه در زمانهاى مختلف شكل گرفته است. در زبان عربى، از همان آغاز، پس از حادثه ى كربلا، آن واقعه ى عظيم به شعر راه يافت و بازماندگان شهدا از اهل بيت (ع) به سرودن مرثيه پرداختند. سپس شاعران ديگر در سالها و قرون متمادى، همواره در ترسيم نهضت كربلا و بيان مصائب اهل بيت (ع) از سلاح شعر مدد گرفتند و در اين راه هر شاعرى به فراخور زمان از سبك ها و روشهاى گوناگون بهره برده است. برخى در قالب سوزناك ترين مرثيه ها، عواطف را برانگيختند و به جنبه هاى عاطفى و روحى بيشتر تكيه كردند و برخى روش مقتل و واقعه نگارى و ثبت قضايا را براى شرح ماجرا در پيش گرفتند. بر همين اساس نبايد انتظار داشت كه شعر همه شاعران از لحاظ عمق و تأثير يكسان باشد و يا توانايى و قدرت آنها را در خلق آثار منظوم به يكسان ارزيابى نمود. همان گونه كه قبلا شرح داديم روش ائمه در ارج نهادن به شعر شاعران توجه به شعر آنان بدون دخالت دادن شخصيت، رفتار و جهت گيرى سياسى، اجتماعى و حتى مذهبى شاعران بوده است كه ما نيز همين روش را مبناى كار قرار داديم و اگر از شاعر دلسوخته اى كه در رثاى سالار شهيدان (ع) سروده اى دارد، نامى برده نشده يا شعرى آورده نشده است به خاطر عدم دسترسى به تذكره يا نمونه هاى شعر عاشورايى آنان بوده است.

كتاب حاضر در قطع رحلى و در دو جلد تقديم علاقه مندان و دانش پژوهان مى گردد:

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:29

جلد اول دربرگيرنده زندگى شاعران عرب و نمونه هايى از بهترين اشعار و مراثى آنان و جلد

دوم به همين شكل در مورد شاعران پارسى گوى است.

فصل بندى جلد اول كتاب بر اساس ادوار تاريخى ظهور شاعر صورت پذيرفته است به طورى كه شاعران عرب به پنج دوره ى متمايز تقسيم شده اند و در آغاز هر دوره مختصات و مشخصات مرثيه در آن دوره و تغييرات مرثيه سرايى نسبت به دوره ى ما قبل تشريح گرديده است.

جلد دوم كتاب كه شامل شاعران غير عرب (اعم از ايرانى و ساير ملل) مى باشد در سه فصل شاعران متقدم، متأخر و معاصر به تفكيك زمانى مشخص شده اند. شاعران متقدم و متأخر بر اساس سال وفات و معاصرين بر مبناى سال ولادت طبقه بندى گرديده اند.

از شاعران معاصر آنان كه در قيد حيات نبودند و يا به علت اشتهار، زندگى نامه و نمونه هاى اشعار آنان در دسترس بود با تحقيق اسنادى و رجوع به كتابخانه ها، اطلاعات مورد نياز جمع آورى و اشعار آنان از بين كتب آنها يا مجموعه هاى گردآورى شده گزينش گرديد. ساير شاعران معاصر- كه بيش از نيمى از شاعران معاصر گردآورى شده اند- با مراجعه و ارتباط مستقيم با آنان، زندگى نامه و اشعارشان اخذ گرديد.

در پايان به مصداق من لم يشكر المخلوق لم يشكر الخالق لازم مى دانم:

- از استاد ارجمند و قرآن پژوه معاصر جناب آقاى بهاء الدين خرمشاهى كه در شرايطى دشوار و مجالى تنگ با سعه ى صدر خواسته ى نويسنده را اجابت فرمودند و مقدمه اى قرآنى بر اين كتاب نوشتند، سپاس و امتنان خود را ابراز نمايم.

- از برادر گرامى جناب آقاى فكرى معاون محترم فرهنگى و آموزش آن سازمان كه ما را مرهون مساعى جميله خويش ساختند و ساير دست اندركاران امور چاپ آن سازمان تشكر و قدرنمايى نمايم.

- از همسر فرزانه ام كه در

تمام مراحل كار، يار و مددكارم بودند تشكر مى نمايم.

- از سركار خانم الهه هاديان كه در ترجمه بعضى اشعار شاعران عرب مرا يارى دادند تشكر مى نمايم.

- همچنين از فرزندان عزيزم كه در استفاده از منابع و نوشتن اشعار گزينه شده و تقابل نسخه هاى حروفچينى شده، مدد كارم بودند، تشكر مى نمايم.

آرزومندم كه همگى مورد عنايت و مرحمت سالار شهيدان (ع) واقع گردند.

مرضيه محمد زاده آبان ماه 1382 هجرى شمسى رمضان المبارك 1424 هجرى قمرى

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:31

كه ديده اند اندك به شمار آورند. در اردوى پيامبر (ص) شاعرانى مى زيستند كه همگام با رزمندگان بر مخالفان حمله مى بردند و رسول خدا (ص) به آنان مى فرمود: «شعر شما همچون تير بر دشمنان كارگر است». «2»

در نبرد جمل هنگامى كه صف علوى و عثمانى مشخص شد و از نو، عرب روى درروى هم ايستاد، شاعران دو صف به سنت ديرين به مفاخره، برخاستند و اين روش در سراسر جنگ هاى زمان امام على (ع) ادامه داشت.

جاحظ به نقل از «عبد الصمد بن الفضل الرقّاشى» ماندگارى شعر خوب را به مراتب بيش از نثر خوب مى شمارد و معتقد است از نثر بيش از يك دهم باقى نمانده. و از شعر بيش از يك دهم از بين نرفته؛ در حالى كه نثر خوب عرب بيش از شعر او بوده است «3»

شايد از همين روست كه ائمه ى اطهار (ع) براى انتشار مكتب اهل بيت (ع) ترغيب به سرودن شعر و تشويق شاعران خصوصا در مرثيه سرايى بر امام حسين (ع) نموده اند. و از صدر اسلام تاكنون، با تمسك به سنت رسول اللّه، (ص) از شعر، به عنوان سلاحى كارآمد در تهاجم و دفاع استفاده گرديده است. «4»

دوره ى بيست ساله ى حكومت معاويه و فشار سختى كه در اين دوره بر شيعيان وارد شد، مجالى نداد تا شاعران علوى انديشه هاى خود را در قالب كلمات موزون بريزند. اما فاجعه ى محرم سال 61 هجرى و استخفافى كه خاندان ابو سفيان و به دنبال آن آل مروان به دين و خاندان پيامبر نمودند موجب شد كه پس از مرگ يزيد، زبان مديحه سرايان آل رسول، (ص) گشوده شود.

از دوره ى حكومت مروانيان اين نمونه از شعرها بر زبانها افتاد.

«5»

شايد به جرات بتوان ادعا كرد در كمتر حادثه اى، شاعران بسان اين حادثه، به ميدان آمده و با سوزوگداز درونى و حماسه و

______________________________

(1)- زندگانى فاطمه «س» ص 188.

(2)- مسند احمد، به نقل از معجم الفهرس ذيل كلمه ى شعر.

(3)- البيان و التبيين، ج 1، ص 287

(4)- قال رسول اللّه: ما يمنع القوم الذين نصروا رسول اللّه باسيافهم أن ينصروه بألسنتهم؟ فقال حسان: أنا لها. و أخذ بطرف لسانه. اسد الغابه؛ ج 2، ص 5.

(5)- زندگانى فاطمه زهرا (س)؛ ص 188 و 189.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:32

خروش بيرونى از واقعه سخن گفته باشند!

چهارده قرن از وقوع حادثه ى كربلا مى گذرد و به شهادت تاريخ در سوگ هيچ انسانى از آدم تا خاتم، آن قدر مرثيه كه در سوگ ابا عبد اللّه سروده شده است، پديد نيامده و شعر سروده نشده است و گذشت زمان و مرور دهور آن را هر سال از سال پيش زنده تر و شكوهمندتر ساخته است.

شعر حسينى به خاطر وجود روح حماسى موجب خشم ظالمين شد و باعث شد به صورت رمزى براى پيكار و حتى حق طلبى مبدل شود. شعر حسينى سينه به سينه جزئيات حادثه ى كربلا را نقل كرد تا موجب جاودانگى آن شود و به دليل ورود به مجالس و منابر، پايگاه مردمى مناسبى كسب نمود و حتى به خاطر علقه هاى قلبى و فكرى مردم به سرعت در حافظه ى آنان جاى گرفت و گاهى به صورت ضرب المثل هم درآمد «1».

شعر حسينى يكى از عاطفى ترين، تأثيرگذارترين و صادق ترين اشعار در ادب عرب محسوب مى گردد. شدت فاجعه ى عاشورا، فشار و بى عدالتى حاكمان، سوز و شور دينى، بى نظيرى حماسه ى حسين و ترغيب ائمه اهل بيت ع از

عوامل موثر در نشأت و شكوفايى اين ادب به شمار مى آيد.

در مقابل ترغيب و تشويق ائمه، تحذير و تهديد حاكمان خصوصا در عصر بنى اميه و بنى عباس شدت مى يابد. ليكن از اوج گيرى اين ادب نمى كاهد، بلكه بر شور آن مى افزايد.

مهم ترين عوامل و انگيزه هايى را كه باعث شد شاعران در مدح امام حسين (ع) و كربلاى او شعر بسرايند عبارتند از:

ثواب و وصول به اجر اخروى،

تعلّقات اعتقادى و وابستگى مذهبى،

شيفتگى به اين حماسه بزرگ،

حبّ اهل بيت،

حبّ اهل بيت،

و بالاخره عمق فاجعه و شدت تراژدى عاشورا،

شدت فاجعه ى كربلا، اشك و احساس شاعر را بى اختيار به جوشش واداشت و در شعر و ادب سرازير نمود. از اينروست كه «رثا» «2» يكى از برجسته ترين اغراض شعر حسينى در همه ى دوره ها به شمار آمده است.

از ديگر سو، ضربه ى بيدارگرى كه حسين (ع) بر غيرت خفته ى دينى نواخت، شور و سوز احياى سنت پيامبر (ص) و عطش حاكميت صالحان را در جامعه زنده كرد و در قالب اشعار حماسى «3» به دامان ادب ريخت.

______________________________

(1)- از شاعر معاصر «محسن ابو الحب»: ان كان دين محمد لا يستقم الا بقتلى فيا سيوف خذينى» ادب الطف. ج. 1، ص 131

(2)- مرثيه در لغت گريستن بر مرده و ذكر محامد وى و نوحه سرايى و تأسف از درگذشت او را مى گويند و مرثيه، ساختن شعرى در رثاى كسى است كه جهان را بدرود گفته و به ديار باقى شتافته است.

در اصطلاح ادب، رثا يا مرثيه بر اشعارى اطلاق مى شود كه در ماتم گذشتگان و تعزيت ياران و بازماندگان و اظهار تأسف بر مرگ پادشاهان و بزرگان و ذكر مصائب ائمه ى اطهار (ع) مخصوصا سيد الشهداء

(ع) و ديگر شهداى كربلا و ذكر مناقب و مكارم و تجليل از مقام و منزلت شخص متوفى و بزرگ نشان دادن واقعه و تعظيم مصيبت و دعوت ماتم زدگان به صبر و سكون و معانى ديگرى از اين قبيل سروده شده است.

آنگونه مراثى كه در رثاى عزيزان سروده شده است از آنجا كه از دلى سوخته و جانى اندوهگين برخاسته بازگوكننده احساسات و عواطف درونى و واقعى شاعر است و در شمار زيباترين اشعار قرار دارد.

(3)- حماسه در لغت به معناى دلاورى و شجاعت است. حماسه يكى از انواع ادبى و در اصطلاح شعرى است داستانى از تاريخ تخيّلى يك ملت با زمينه ى قهرمانى، قومى و ملى كه با قهرمانى ها و اعمال و حوادث خارق العاده درمى آميزد. ويژگى اصلى حماسه تخيّلى بودن و شكل داستانى آن است. وجود انسان هاى آرمانى و برتر كه از نظر نيروى جسمانى و معنوى برگزيده و ممتاز هستند. از ديگر ويژگى هاى حماسه به شمار مى آيد. در اين نوع شعر، شاعر هيچ گاه عواطف شخصى

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:33

قيام امام حسين (ع) به سمبلى براى مبارزه و سازش ناپذيرى تبديل گرديد. با اين انگيزه جامعه هرگاه در فشار و بى عدالتى حاكمان نفس مى بريد، ياد حسين (ع) و نهضت او را روزنى براى نجات و تحريك مردم به مبارزه مى يافت، شعر مقاومت از اين دريچه به جهان ادب پا نهاد.

فضايل اهل بيت، از نسب گرفته تا كرامتها، اخلاق، علم و حكمت، انگيزه ى مهمى در اين راستا محسوب مى شود. بدين گونه شاعر علاقه و حبّ خويش را در جلوه گاههاى مدح و غزل به بازار شعر آورد.

شاعران شيعى براى تحريك احساس مردم از بازگو كردن ستم هايى

كه بر حسين شهيد رفت، دريغ نكردند. نمونه شعرهايى كه در ستايش و يا سوگ و دلاورى او سروده شده فراوان است.

شعر، رساترين زبان در بيان فاجعه و كارسازترين وسيله در تبليغ واقعه به شمار مى رود، شعر تمام عيار به جز لطافت خيال، استوارى انديشه را نيز با خود دارد. لذا از طرفى، جذب قلوب مى شود و از طرف ديگر جلب عقول مى كند و بدين سان ايمان مى آفريند و سپس عمل.

در نگاهى به تاريخ، اولين مرثيه ساز و مرثيه خوان سيد شهيدان را مادر بزرگوارش فاطمه «س» مى يابيم و سپس داغداران ديگر از اولاد معصوم آن حضرت، بشارت دهندگان، تشويق كنندگان و صله پردازان مرثيه گويان را «1». تاريخ نام نخستين كسانى را كه درباره ى فاجعه ى عاشورا بعد از اهل بيت (ع) مرثيه سروده اند را ثبت كرده است. «خوارزمى» اولين شعر حسينى را به «عقبة بن عمرو السّهمى» كه از شاعران سده ى اول هجرى است، نسبت مى دهد «2» محسن امين نيز اشعار او را اولين اشعار مى داند «3» آنگاه كه او در اواخر قرن اول هجرى به زيارت قبر حضرت مى رود، و با ابياتى مرثيه سرايى مى كند. «4» هم او در جاى ديگر از «سليمان بن قته» (م 126 ه. ق) به عنوان اولين شاعر حسينى نام مى برد «5» سليمان نيز در عبور از كنار مزار شهيدان كربلا اولين مرثيه ى خويش را مى سرايد «6». مشابه اين اشعار را به «ابو الرميح الخزاعى» (م. 100 ه. ق) نسبت داده اند او به نزد فاطمه دختر امام حسين (ع) رفته و اشعارى مى سرايد «7»

نكته قابل تأمل فاصله زمانى برخى از اين اشعار نسبت به واقعه ى كربلاست كه موجب ترديد در سبقت آنها بر ساير سروده ها در

اين زمينه مى گردد.

در حالى كه برخى نقل ها اولين مراثى را به اهل بيت نسبت مى دهد. چنانكه در «تذكرة الخواص» آمده هنگامى كه در شام سر امام حسين (ع) را نزد اهل بيت آوردند، رباب بنت امرؤ القيس همسر امام حسين (ع) آن را بوسيد و به دامان گرفت و اشعارى را سرود. «8»

______________________________

خود را در اصل داستان وارد نمى كند و آن را به پيروى از اميال خويش تغيير نمى دهد در حماسه رويدادهاى غير طبيعى و خلاف عادت فراوان ديده مى شود و همين رويدادهاست كه مى تواند آرمان ها و آرزوهاى بزرگ ملتى را در زمينه هاى مذهبى، اخلاقى و نظام اجتماعى نشان مى دهد و عقايد كلى آن ملت را درباره ى مسائل اصلى انسانى مانند آفرينش، زندگى مرگ و جز آن بيان كند.

(1)- ر. ك به بحار الانوار، ج 44، ص 278- 296.

(2)- مقتل الحسين ج 2، ص 152.

(3)- اعيان الشيعه؛ ج 8، ص 146 و 147.

(4)- ادب الطف؛ ج 1، ص 52.

(5)- اعيان الشيعه، ج 7، ص 308.

(6)- ادب الطف؛ ج 1، ص 54.

(7)- همان؛ ص 59.

(8)- تذكرة الخواص؛ ص 147. ادب الطف؛ ج 1، ص 61.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:34

و هم چنين اشعار معروفى كه به ام لقمان بنت عقيل بن ابى طالب نسبت داده شده است، با حادثه كربلا پيوند نزديك و تنگاتنگ دارد «1».

طبرى و ابن اثير هر دو معتقدند كه بنت عقيل اين اشعار را هنگام رسيدن خبر شهادت حسين (ع) به مدينه سروده و به همراه جمعى از زنان مى خوانده اند.

چنانكه نمى توان منكر پيشگامى افرادى چون عبيد اللّه بن حرّ جعفى (م 68 ه. ق) و ابو الاسود الدوئلى (م 69 ه. ق) كه وفات

آنها در سال هاى پس از حادثه ى كربلا واقع شده است، گرديد.

شاعران در قرون اوليه ى پس از عاشورا با بيان مصائب حسين (ع) و حمايت از قيام حضرت در شعر و ادب دلاورانه وارد عرصه شدند كه اين امر از شجاعت و بى باكى آنان حكايت مى كند.

قدرت هاى حاكم چه در عصر اموى و چه عباسى و پس از آن به خطر اين گونه اشعار واقف بودند، زيرا مشروعيت حاكمان سلطه طلب زير سوال مى رفت، آنان شاعر را مورد تهديد و آزار قرار مى دادند و از همين روست كه مرثيه هاى حسينى در خفا و منزل به منزل راه رشد و انتشار خود را مى يابد.

كميت، سيد اسماعيل حميرى، دعبل خزاعى، منصور نمرى، عبدى كوفى و دهها تن شاعر ديگر كوشيدند تا اين مشعل را فروزانتر كنند و مظلوميت آل على و ستم آل ابو سفيان را هرچه بيشتر نشان دهند و با اين كه سرودن چنان اشعارى در آن روزگار بيم جان در پى داشت نه اميد نان، شاعران شيعى براى رضاى خدا از مرگ نهراسيدند.

كميت نزديك بود جان خود را بر سر قصايد هاشمياتش بگذارد منصور نمرى اشعارش خشم هارون را برانگيخت و دستور قتل او را صادر كرد.

دعبل بن على خزاعى، شاعر آستان امام على بن موسى الرضا (ع) كه هرگز كسى را بدين خلوص در اشعار خويش ياد نكرده است، مراثى بسيار در مصيبت حضرت حسين (ع) انشاد كرده است.

مقابله و فشار حكومت ها، نه تنها از رشد و انتشار شعر حسينى نكاست كه بر حرارت و سوز آن افزود و به گونه اى كه شعراى شيعى با از جان گذشتگى و اخلاص به اين فن روآوردند.

موضع گيرى حكومت ها در برابر اين رثاى خالص

و بى ريا، موجب منفوريت آنان نزد مردم گرديد و مردم آنها را در ظلمى كه بر حسين (ع) رفت، با يزيديان شريك دانستند. «2»

در مقابل منع و تهديد حاكمان، نقش ائمه ى اهل بيت (ع) در شكوفايى ادب حسينى قابل توجه است. تشويق هاى امامان معصوم در اين زمينه، رنگ دينى و خلوص آن را دو چندان نمود.

امامان ما هركدام گروهى شاعر زبده داشتند و به اهميت و تاثير نفوذ شعر توجه مى كرده و توجه مى داده اند، چنانكه نوشته اند امام جعفر صادق (ع) به شيعه دستور داد شعر شاعر شيعى، سفيان عبدى را به كودكان و نوجوانان بياموزند تا از سال هاى كودكى و آغاز سن، شور دينى و حماسه ى اعتقادى در وجود آنان زنده شود.

در زندگى ائمه عليهم السلام برپا نمودن مجلس شعر، سرودن اشعارى در فضايل و مظلوميت اهل بيت (ع) آن چنان تشويق شد كه شاعران، بزرگ ترين صله ها را دريافت مى كردند و شعر آنان بر بزرگترين اعمال عبادى مقدم داشته مى شد.

______________________________

(1)- تاريخ طبرى؛ ج 6، ص 221. كامل ابن اثير؛ ج 4، ص 39. ادب الطف؛ ج 1، ص 67.

(2)- واقعه كربلاء فى الوجدان الشعبى؛ ص 148.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:35

شاعران پاسدار حريم ولايت براى دفاع از مقدسات اسلامى به ميدان كشانده شدند، در اشعار سيد حميرى، معاصر امام باقر و امام صادق (ع)، كميت اسدى، و دعبل خزاعى كه مراثى خود را بر امامان باقر و رضا (ع) خواندند، منصور نمرى، ديك الجن حمصى، افوه حمانى علوى كه همه از دردمندان كوى امامت اند، نمونه هايى مستدل از اين دست دفاعيات را مى توان جست. تعداد اشعار مراثى كه در عين حال بيان مناقب و فضايل اهل بيت

و لعن و نفرين ستمگران دژخيم است به حدّى زياد مى باشد كه برشمردن آنها غير ممكن است.

شايد بهترين نمونه از اين گونه اشعار نغز و دردمندانه سروده هاى دو شاعر متعهد امامى ابن الرومى و امير ابو فراس حمدانى است كه در آن به ذكر مخازى عباسيان مى پردازد.

آنچه دعبل در اشعارش از خاندان پيامبر در عصر بنى عباس توصيف مى كند، فضايى لبريز از قتل و كشتار، اسارت، آتش زدن و غارت كردن است، كارى كه تنها با كفار و مشركان انجام مى گرفت.

ابو فراس نيز شرايط سخت زندگى اهل بيت (ع) و غارت اموال آنها را از فساد بنى عباس، خوش گذرانى، عياشى، ستمگرى و نيز بى ريشه بودن خاندان آنها بيان مى كند و با تحقير و رسوا ساختن حكومت عباسى، حقانيت و مظلوميت خاندان پيامبر را نشان مى دهد.

عالمان بزرگ شيعى مانند شيخ مفيد، سيد مرتضى، سيد رضى و ... نيز درباره ى شعر و اشعار عاشورايى كتابها نوشته و كارها كرده اند. سيد رضى دوازده قصيده در مرثيه ى حضرت سيد الشهدا دارد، بقيه ى عالمان نيز اين چنين قصايدى سروده اند.

مناقب ابن شهرآشوب سراسر آكنده از اشعار عاشورايى است

شيخ كاظم ازرى بغدادى شاعر فاضل و مجاهد شجاع كه فرياد حماسه هاى تشيع و عقايد حق را در درون حساس ترين مراكز و محافل بغداد سر ميداده است و به همين سبب عالم بزرگوار سيد بحر العلوم كه اعمال و اقوال او در نزد علماى ما به نوعى ويژه حاكى از رضاى معصوم است، اين شاعر را بر عالمان جليل مقدم مى دارد. شيخ عباس قمى مى نويسد: سيد بحر العلوم، او را بر عالمان جليل، به هنگامى كه بر او وارد مى شد مقدم مى داشت و ازرى را

به همان چشم مى نگريست كه امام صادق (ع) هشام بن حكم را مى نگريست. چون ازرى با مخالفان به خوبى مناظره مى كرد و شعر او در مرتبه ى بلندى جاى داشت ... «1»

ائمه ى طاهرين و عالمان راستين دين، شاعر را به عنوان شاعر متعهد مى پذيرفتند نه به عنوان ديگر و واقعيت روح شاعرانه را در اخلاق او هضم مى كرده اند. زيرا اهميت مرامى و تاثير موضعى شاعران، در نشر مكتب و نفوذ دادن آن و هم كوبيدن جباران و رسوا ساختن ستمگران و بيدادگستران، چنان ارزش داشته است كه بدينگونه با آنان رفتار مى شده است.

رفتار سراسر مهر و محبت امام سجاد (ع) نسبت به فرزدق گواه اين مطلب است، نبايد فراموش كرد كه همه ى اين ستايش ها گواه تشيع است بلكه در ميان بسيارى از بزرگان و علماى اهل سنت اين ستايش ها به چشم مى خورد و مسلمانان حقيقت جو و متعهد را تحت تأثير قرار داده همچنان كه در طى قرون، انديشمندان آزاده ى ديگر اديان را نيز به اين جرگه فرا خوانده است.

محمد بن ادريس شافعى از ستايشگران خاندان پيامبر (ص) است كه با پذيرش تمام اتهام ها به وصف و مدح اين خاندان مى پردازد.

در ميان مرثيه سرايان امام حسين (ع)، عالم، اديب، طبيب، حاكم، فقيه، مورخ و ديگران با مذاهب گوناگون اعم از شيعه،

______________________________

(1)- فوائد الرضويه؛ ج 1، ص 365.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:36

حنفى، حنبلى، شافعى، زيدى، و ... و هم چنين از خاندان هاى مختلف: خانواده ى علم، خانواده ى حكومت، خانواده ى حجاج، سندى بن شاهك و ... ديده مى شود. و اين همه، قطره اى از درياست. كسانى كه كلامى منظوم از آن ها در كتابى باقى مانده است در مصيبت قتيل العبرة «1» با جوهر اشك

گرم بر صفحه ى صورت نگاشتند.

______________________________

(1)- «أنا قتيل العبرة»، كامل الزيارات، باب ان الحسين (ع) قتيل العبرة.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:37

آن را به من داده اند.

4- رنجهايى كه بازپس نتوانى شان زد. پس، زان پيش كه آيند برايشان آماده باش.

5- آفرين خدا بر، قائم مان، صاحب آن قيامت، آن گاه كه مردم در رنجهاى خويشند.

6- هو المدرك الثّار لى يا حسين بل لك فاصبر لاتعابها

7- لكلّ دم ألف ألف و مايقصّر فى قتل احزابها

8- هنا لك لا ينفع الظّالمين قول بعذر و إعتابها

9- حسين فلا تضجرن للفراق فدنياك أضحت لتخرابها «3» 6- اوست كه كين مرا اى حسين، و نيز كين تو را خواهد ستاند. پس بر دردهاى خويش شكيبا باش.

______________________________

(1)- سيرتنا و سنّتنا؛ ص 34.

(2)- پيكار صفين؛ ص 195.

(3)- ديوان امام على (ع)؛ ص 58- 61.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:38

7- هر خونى را هزار هزار خون است كه او در كشتن ناسازان آن رستاخيز كوتاهى نكند.

8- آنك، ستمگران را پوزش خواستن و به راه آمدن هيچ سود نبخشد.

9- اى حسين، از جدايى تنگ دل مباش كه گيتى براى ويران شدن پديد شده است.

*** در روز عاشورا، هنگام وداع سالار شهيدان، ابياتى از آن بزرگوار نقل شده است كه خطاب به دخترش حضرت سكينه (س) است.

اين ابيات از جانسوزترين مراثى به شمار مى آيد:

1- لا تحرقى قلبى بدمعك حسرتاما دام منّى الرّوح فى جسمانى

2- فاذا قتلت فأنت اولى بالبكاء يا خيرة النّسوان

3- سيطول بعدى يا سكينة فاعلمى منك البكاء اذا الحمام دهان «1» 1- تا جان در بدن دارم دلم را از اشك حسرت خويش مسوزان!

2- اى بهترين زنان، هنگامى كه من كشته گردم، تو براى گريستن بر من سزاوارترين هستى.

3- به زودى بر مصيبت مرگ من گريه هاى طولانى در پيش دارى.

______________________________

(1)- معالى السبطين؛ ج 2، ص 14.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:39

على بن حسين (ع) امام چهارم از ائمه اثنى عشر است مادرش شهربانو نام دارد. او در ماه شعبان سال 36 هجرى در مدينه ى منوّره متولّد شد.

امام در واقعه ى كربلا حدود 25 سال سن داشته و فرزند گراميش امام محمد باقر (ع) نيز در حدود پنج سال داشته است. در كربلا آن حضرت بشدّت بيمار و بسترى بوده است و به همين جهت از قتل او چشم پوشيده اند. او بعد از واقعه ى طف به همراه اهل بيت (ع) به اسارت به كوفه و شام رفت و در هر دو مجلس عبيد اللّه بن زياد و يزيد بن معاويه، كه بيم قتل از يكسو و سر بريده ى پدرش و اسارت اهل بيتش از دگر سو نفس را در سينه حبس مى كرد، او بود كه خطبه هاى مشهور و كوبنده اى را ايراد و از شرف خود و خانواده دفاع و دشمنان را رسوا نمود، و زمينه ى انقلابهاى بعدى شيعيان را فراهم ساخت. يزيد شكست خورد و مجبور شد اهل بيت (ع) را به مدينه بازگرداند تا شايد اندوهناك ترين تراژدى تاريخ اسلام پايان بگيرد. با ورود امام و اهل بيت (ع) به مدينه و سخنان امام سجاد (ع) مدينه يكپارچه شيون و ماتم شد. مدينه به حركت درآمد و دوره اى نو براى ظهور و بروز نهضت تشيّع به وجود آمد و شيعه از موضع صرفا انفعالى خارج شد و روحى جديد به حيات سياسى اجتماعى اين مذهب دميده شد.

پس از عاشورا جريانى از تشيّع كه خود را وارث رهبرى الهى پيامبر (ص) مى دانست شيوه ى مبارزه ى منفى را در پيش گرفت. امام سجاد (ع) بر همان سياست و استراتژى تدافعى طراحى

شده توسط عمويش امام حسن مجتبى (ع) پاى فشرد و از هرگونه درگيرى در سياست تا آن جاكه مى توانست، اجتناب كرد. او سياست دفاعى را در پيش گرفت و مبارزه را بيشتر در قالبى فرهنگى و عقيدتى پيش برد و به لحاظ سياسى سعى در فرو ريختن پايه هاى مشروعيت اقتدار امويان داشت بى آنكه مستقيما با دشمن درگير شود. امام سجاد (ع) و خاندانش در زمانى كه ارتش شام به فرماندهى مسلم بن عقبه در روز چهارشنبه 27 ذى الحجّه سال 63 هجرى در نبرد «حرّه واقم» مدنى ها را شكست داد و شهر را مورد تاخت و تاز و چپاول قرار دادند از تعرّض مصون ماندند. امام سجاد (ع) در كشمكش و درگيرى امويان و عبد اللّه بن زبير هم بى تفاوت ماند. موضع بى طرفى غير شفاف امام (ع) در مورد مختار نيز ادامه همان سياست بود.

امام سجاد (ع) 34 سال پس از شهادت پدر زيست. دوره اى كه به حدّ كافى طولانى بود تا خود را در آن به عنوان امين ميراث پدر تثبيت كند و نقش و مهر شخصيت خود را بر پيروان و يارانش بگذارد. در پيش گرفتن مبارزه ى منفى به امام (ع) فرصت بيشترى براى طرّاحى مبانى نظرى مذهب و دفاع از اصول اعتقادى و كلامى خود داد و اتخاذ همين استراتژى بود كه تحولات سياسى شيعه ى اماميه را با تحولات فكرى و عقيدتى آن هماهنگ كرد.

شاهد مراتب فضل و فصاحت آن حضرت «صحيفه سجاديه» و «رسالة الحقوق» است. صحيفه مجموعه ى دعاها و مناجات آن حضرت است كه آن را «انجيل آل محمد» گفته اند و مشتمل بر 61 دعا مى باشد و داراى مضامين و نكات عالى

است. دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ج 1 39 امام سجاد(ع) ..... ص : 39

رسالة الحقوق» نيز رساله ايست در قواعد و اخلاقيات و مشتمل بر 50 حق، كه رعايت آن ها لازم است.

شهادت امام (ع) در ماه محرم سال 94 يا 95 هجرى در مدينه اتفاق افتاد. «1»

***______________________________

(1)- ارشاد؛ زندگانى امام سجاد (ع). حسين بن على (ع) امام ارزشها؛ ص 577 و 578.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:40

از امام سجاد (ع) در مرثيه پدر بزرگوارش اشعارى نقل شده است:

1- يا امة السوء لاسقيا لربعكم يا امّة لم تراع جدّنا فينا

2- لو أننا و رسول اللّه يجمعنايوم القيامة ما كنتم تقولونا

3- تسيرونا على الاقتاب عاريةكأننا لم نشيّد فيكم دينا «1» 1- اى امت بد! خداوند سرزمين شما را سيراب نكند. اى امتى كه حرمت پيامبر را در بين ما رعايت نكرديد.

2- اگر پيامبر در روز قيامت همه ى ما را جمع بكند شما چه جوابى خواهيد داشت؟

3- ما را بر پشت شتران بى يال روانه كرديد، گويا كه ما هيچ دينى در بين شما به وجود نياورديم؟

*** هم چنين امام (ع) بعد از شهادت پدر بزرگوارش خطاب به مردم كوفه فرمود:

1- فلاغر و من قتل الحسين فشيخه أبوه على كان خيرا و أكرما

2- فلا تفرحوا يا أهل كوفان بالّذي أصاب حسينا كان ذلك أعظما

3- قتيل بشطّ النّهر روحى فداؤه جزاء الّذى أرداه نار جهنّما «2» 1- در كشتن حسين (ع) جاى شگفتى نيست. زيرا پدر بزرگوارش را كه از او برتر بود نيز شهيد كردند.

2- اى مردم كوفه، بر حادثه اى كه بر حسين (ع) گذشت، كه كشته شدن و مصيبت حسين براى ما امرى بزرگ بود.

3- جانم فداى شهيدى كه در ساحل رود به خاك افتاد

و پاداش قاتل او دوزخ است.

*** آن گاه امام سجاد (ع) فرمود: واى بر تو اى يزيد! اگر مى دانستى كه چه كرده اى و درباره ى پدر و خاندان و برادر و عموهاى من چه جنايت هايى را مرتكب شده اى؟ اگر مى دانستى به كوهستانها مى گريختى و بر خاك و خاكستر مى نشستى و به مصيبت و ماتم فرا مى خواندى. آيا بايد سر حسين (ع) پسر على (ع) و فاطمه (س) كه امانت رسول خدا (ص) بود، در جلو دروازه شهر شما نصب شود؟

اى يزيد! روز قيامت وقتى مردم به پا مى خيزند، تو را به خوارى و پشيمانى بشارت مى دهم.

______________________________

(1)- ادب الطف؛ ج 1، ص 254.

(2)- همانجا.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:41

مظلوميت شهيدان خاندان نور در بيان زنان بنى هاشم، نقش و جلوه اى ديگر مى يافت. گريه هاى سوزاننده ى آن مخدّرات، نقاب تقدّس منافقانه را از چهره ى كريه دشمنان آل اللّه مى دريد و حقّانيت مكتب اهل بيت (ع) و بطلان مكتب اهل نفاق را گواهى مى داد.

بود كه محمّد و عون در كربلا به شهادت رسيدند.

زينب (س) در واقعه ى كربلا به همراه برادرش امام حسين (ع) حضور داشت و پس از عاشورا از كربلا تا شام و از آنجا تا مدينه در كنار امام سجاد (ع) حفاظت و پرستارى اهل بيت سيّد الشّهداء را بر عهده داشت و مى توان گفت كه هيچ زنى در دنيا به اندازه ى او رنج نديد و مصيبت نكشيد. او با سخنان و خطبه هاى خود در كوفه و شام براى هميشه عاشورا را زنده نگه داشت.

خطبه هاى او مورد تمجيد و تحسين كسانى است كه در حقايق بيان و دقايق كلام و خطابت، صاحب معرفت و نظرند.

پس از عاشورا كار زينب ابلاغ پيام خون شهيدان بود، يعنى درخشش عاشورا در ميان مردم و زنده نگاهداشتن خاطره و راه شهيدان. زينب از طرف امام سجاد (ع) نيابت خاصّه داشت. احكام اسلامى را براى مردم بيان مى كرد و خانه ى او همواره محل مراجعه مردم بود. با سخنان زينب نهضت بيدارى در مدينه آغاز شد. نهضتى كه پشتوانه و ريشه اش خون پاك و درخشان حسين (ع) و ياران او بود و پاسدارنده و تبيين كننده اش امام سجاد (ع) و زينب (س) و خانواده پيامبر (ص) بودند. زينب (س) صريحا مردم را به قيام عليه يزيد فرامى خواند و مى فرمود: حكومت يزيد بايد تاوان عاشورا را بپردازد. حضرت زينب (س) بعد از رنجها و مصايب بسيار در غروب روز پانزدهم ماه رجب سال 62 هجرى از دنيا رحلت فرمود. «1»

*** بانوى عقيله و عالمه ى بنى هاشم در عصر عاشورا با نگاه به ميدان جنگ و اجساد شهيدان فرمود:

«يا محمّداه صلّى عليك مليك السّماء هذا

حسين بالعراء مرمّل بالدّماء مقطّع الاعضاء. يا محمّداه و بناتك السّبايا و ذرّيّتك مقتلة تسفى عليها الصّبا»

اى محمد (ص)! فرشتگان آسمان بر تو درود فرستند. اين حسين (ع) است كه در هامون فتاده است. در خون غلتيده است و پيكر او پاره پاره است. اى محمد (ص)! دختران تو اسير شده اند. فرزندانت كشته شده اند و باد صبا بر آنان مى وزد. «2»

زينب (س) آنگاه با پيكر پاره پاره حسينش چنين به ندبه پرداخت:

1- على الطف السّلام و ساكنيه و روح اللّه فى تلك القباب

______________________________

(1)- ادب الطف؛ ج 1، ص 236- 253 با تلخيص.

(2)- نهاية الارب؛ ج 7، ص 200.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:42 2- نفوس قدست فى الارض قدساو قد خلقت من النطف العذاب

3- مضاجع فتية عبدوا فنامواهجودا فى الفدافد و الروابى

4- علتهم فى مضاجعهم كعاب باردان منعمة رطاب

5- و صيّرت القبور لهم قصورامناخا ذات أفنية رحاب «1» 1- درود بر ساكنان طف و بر روح خدا كه در آن آرامگاهها آسوده اند.

2- آرامگاه جوانمردان شب زنده دارى كه در دامن اين دشت و تپّه ها خدا را عبادت كردند.

3- آرامگاه جوانانى كه امر خداوند را اطاعت و در راه خدا به شهادت رسيدند و در غارها و تپه هاى بيابان آرميدند.

4- اگرچه آنها در آرامگاهها آرميدند ولى عزّت و شرف را به ارمغان آوردند و اگرچه لباس هاى آنان به خون آغشته است،

5- اما اين آرامگاهها براى آنان كاخهاى وسيع و جاويدان شده است.

و سكينه و عبد اللّه (على اصغر) از او متولّد گشتند. ابا عبد اللّه نسبت به همسر و دخترش علاقه زيادى داشت. هنگامى كه حضرت امام حسين (ع) با اهل و عيال خود از مدينه راهى مكّه و سپس كوفه شد، رباب همراه دو فرزند خود از ملتزمين ركاب امام (ع) بودند و در روز عاشورا شاهد همه ى مصائب و سختى ها و دشوارى ها بود. پس از واقعه ى جانگداز طف او همراه ساير خاندان عصمت و طهارت (ع) اسير گشت و با قافله اسيران كربلا راهى كوفه و سپس شام شد. رباب نيز در نهايت فصاحت براى مردم كوفه شقاوتهاى سپاه كوفه را در كربلا بيان و بازگو فرمود و مردم را از ظلم حكومت جبّار أموى آگاه كرد. رباب (س) با ساير خاندان آل رسول (ص) به مدينه بازگشت و در حياط خانه، بدون سايبان و سقف مجالس عزا و نوحه سرايى برپا كرد. «2»

رباب سرنوشت شگفتى داشت. او كه ديده بود چگونه در آفتاب تند و سوزان كربلا، حسين (ع) را تنها شهيد كردند و سپاه عمر بن سعد با نيزه و شمشير بر پيكر پاك او ضربه زدند و اسبها بر پيكر امام (ع) تاختند. او كه با ديدگان اشكبار خود از كنار اجساد شهدا گذشته بود از عمرش آنچه باقى بود را به ماتم و اشك گذراند و هرگز زير سقفى ننشست. «3»

او آنقدر گريست كه ديگر چشمانش يارى نكرد و به گونه اى كه اشك در ديدگانش نماند «4». وى به سال 62 هجرى يكسال بعد از واقعه عاشورا از دنيا رحلت فرمود. «5»

-*-

______________________________

(1)- ادب الطف؛ ج 1، ص 236.

(2)- اعلام النساء؛ ج 1، ص

428. اعيان الشيعه؛ ج 9، ص 449. ادب الطف؛ ج 1، ص 61- 63.

(3)- الكامل؛ ج 4، ص 488. ادب الطف؛ ج 1، ص 62 و 63.

(4)- مقتل الحسين؛ المقرم؛ ص 376.

(5)- ادب الطف؛ ج 1، ص 61.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:43

از رباب در رثاى شهيد كربلا مرثيه اى باقى مانده است:

1- إنّ الّذى كان نورا يستضاء به فى كربلاء قتيل غير مدفون

2- سبط النّبىّ جزاك اللّه صالحةعنّا و جنّبت خسران الموازين

3- قد كنت لى جبلا صلدا ألوذ به و كنت تصحبنا بالرّحم و الدّين

4- من لليتامى و من للسائلين و من يغنى و يأوى اليه كلّ مسكين

5- و اللّه لا أبتغي صهرا بصهركم حتّى أغيّب بين الرّمل و الطّين «1» 1- آن كسى كه خود نور بود و از او روشنايى مى گرفتند، در كربلا شهيد شده است و پيكرش بر خاك مانده است.

2- پسر پيامبر! خداوند از سوى ما، تو را پاداش نيكو دهد، و از خسران موازين در قيامت به دور دارد.

3- تو به مثابه كوهى بودى كه با مهر و ديانت با ما رفتار مى نمودى!

4- پس از تو، چه كسى يار يتيمان باشد و فقيران؟ چه كسى درماندگان را در پناه گيرد؟

5- پس از تو همواره تنها خواهم ماند، تا آنكه در ميان خاك و گل قرار گيرم.

*** رباب (س) در مجلس يزيد، سر امام حسين (ع) را برداشت، بوسيد و در دامان گرفت و خواند:

1- وا حسينا فلا نسيت حسيناأقصدته أسنّة الأعداء

2- غادروه بكربلاء صريعالا سقى اللّه جانبى كربلاء «2» 1- وا حسين، هيچ وقت حسين (ع) را از ياد نمى برم، كه دشمنان قصد او كردند.

2- پيكر او را در كربلا بر خاك انداختند، هيچگاه سرزمين كربلا باران نبيند!

المرّق الفسقه

4- يا أمة السوء هاتوا ما احتجاجكم غدا و جلّكم بالسيف قد صفقه

5- الويل حل بكم إلا بمن لحقه صيرتموه لارماح العدى درقه

6- يا عين فاحتفلى طول الحياة دمالا تبك ولدا و لا أهلا و لا رفقه

7- لكن على ابن رسول اللّه فانسكبي قيحا و دمعا و فى أثريهما العلقه «1» 1- كسى را سرزنش مكن كه راهش را گم كرده است زيرا از چشمانش اشك فراوان مى بارد.

2- در روز طف تيرى به سوى امام حسين (ع) رها شد كه خطا نمى كند و از حدقه ى چشم امام (سجاد) دور نمى شود.

3- اين كار به دست كسانى انجام شد كه بدترين مردم و حرامزاده و خارج از دين و فاسق بودند.

4- اى بدترين امت، دليلهايتان را در رستاخيز بياوريد. شما برهانى نداريد زيرا همه ى شما او را با شمشيرتان زديد.

5- مصيبت و ناگوارى بر شما باد! مگر بر كسانى كه شما را همراهى نكردند و او را سپرى براى سرنيزه هاى دشمنان قرار داديد.

6- اى چشم، تمام دوران خود را خون گريه كن. اما اين گريستن براى فقدان فرزند و خانواده و دوستان نباشد.

7- اين گريستن براى فرزند رسول خدا باشد اشكى همراه با غصّه و خون در رثاى آنها بريزيد.

و فرزندانى دلير و جنگاور بياورد مشورت كرد و عقيل، فاطمه را پيشنهاد كرد كه از خانواده اى ريشه دار و دلاور بود «2» و على (ع) با وى ازدواج كرد. نتيجه ى اين ازدواج چهار پسر بود به نامهاى عبّاس، عبد اللّه، جعفر و عثمان. اين چهار تن به شجاعت و دليرى مشهور بودند و از اين رو فاطمه را ام البنين (مادر پسران) ناميدند. خود او در يكى از اشعارش به اين نكته اشاره دارد. اين چهار تن در كربلا در كنار برادر و پيشواى خود امام حسين (ع) به شهادت رسيدند. «3»

ام البنين در واقعه ى كربلا حضور نداشت، اما هنگامى كه كاروان اسراى كربلا وارد مدينه مى شد، كسى خواست خبر شهادت فرزندانش را به او بدهد. او گفت: از حسين (ع) برايم بگوييد. چون شنيد كه چهار فرزندش همراه امام (ع) كشته شده اند، گفت: اى كاش فرزندانم و تمامى آنچه در زمين است فداى حسين مى شد و او زنده مى ماند. اين سخن او را دليل

______________________________

(1)- ادب الطف؛ ج 1، ص 158.

(2)- عمدة الطالب؛ ص 356 و 357.

(3)- مقاتل الطالبيين؛ ص 82- 84.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:45

اخلاص كامل او به اهل بيت و امام حسين (ع) دانسته اند. «1»

آورده اند كه زينب (س) پس از ورود به مدينه به ديدار او رفت و شهادت فرزندان او را به وى تعزيت گفت و اين از منزلت بلند وى حكايت دارد.

از آن پس ام البنين هر روز با نوه اش عبيد اللّه (فرزند عباس (ع)) به گورستان بقيع مى رفت و در آنجا اشعارى كه خود سروده بود، مى خواند و دردمندانه مى ناليد و مى گريست. مردمان بر او گرد مى آمدند و با او در

گريستن همنوا مى شدند. حتّى گفته اند:

مروان بن حكم نيز مى آمد و در آنجا مى گريست.

او را اديب و شاعرى فصيح و اهل فضل و دانش دانسته اند. سال وفات او دانسته نيست چنانكه از تاريخ تولد او نيز اطلاعى نداريم.

-*-

1- لا تدعوّنى و يك أم البنين تذكّرينى بليوث العرين

2- كانت بنون لى أدعى بهم و اليوم اصبحت و لا من بنين

3- أربعة مثل نسور الربى قد و اصلوا الموت بقطع الوتين «2»

4- يا من رأى العبّاس كرّعلى جماهير النقد

5- و وراه من أبناء حيدركلّ ليث ذى لبد 1- ديگر مرا به كنيه ى ام البنين (مادر پسران) مگوئيد كه مرا به روزگار ديگر پسرى نيست.

2- روزى فرزندانى داشتم كه مرا به نام آنان مى خواندند ولى امروز ديگر پسرى ندارم.

3- چهار فرزند چون شاهبازهاى شكارى داشتم كه مرگ آنان فرا رسيد و رگهاى گردنشان را بريدند.

4- چه كسى عباس را ديد كه به گروه پست حمله مى كرد.

5- در آن هنگام كه فرزندان حيدر در كارزار چون شيران در پشت سر وى بودند.

6- أنبئت أنّ ابنى أصيب برأسه مقطوع يد

7- ويلي على شبلي أمال برأسه ضرب العمد

8- لو كان سيفك في يديك لما دنا منه أحد

9- تنازع الخرصان اشلإهم فكلّهم أمسى صريعا طعين

10- يا ليت شعرى أكما أخبروابأنّ عباسا قطيع الوتين «3» 6- شنيدم در هنگامى كه دستش قطع شده بود، فرقش مورد اصابت قرار گرفته است.

7- واى بر من، آيا بر فرق شير شجاع من عمود فرود آمد و سر او را كج كرد؟

8- (پسرم) اگر شمشير در دستت بود، احدى جرأت نداشت به تو نزديك شود.

9- آرى همگان از طعن نيزه مجروح و بر زمين افتادند.

______________________________

(1)- محمّد و امّ على؛ ص 496 و 497.

(2)- ادب

الطف؛ ج 1، ص 71.

(3)- همانجا.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:46

10- اى كاش مى دانستم كه چگونه فرزندم عبّاس رگ گردنش قطع شد و به شهادت رسيد؟!

حرام كرده بودند.

______________________________

(1)- مروج الذهب؛ ج 2، ص 75. الكامل؛ ج 4، ص 39. ادب الطف؛ ج 1، ص 67.

(2)- همان؛ ص 78.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:47

از جانب حكومت مى شود. او در ادامه، حكومت عباسيان را استمرار حاكميّت بنى اميّه مى شمارد و انتقام از اينها را انتقام از آنها مى داند، چراكه موضع گيرى هر دو حكومت در برابر خاندان پيامبر (ص) يكسان است.

اما از اواخر قرن دوم، شاعرانى به ظهور مى رسند كه به دليل تعلّق و وابستگى به خلافت عباسى، تلاش مى كنند احساسات پاك مردم و عشق آنان به حسين (ع) را به نفع عباسيان هدايت نمايند. افرادى چون «ابن المعتز» (م 296 ه. ق.) از اميران خاندان عباسى و قاسم بن يوسف كه خاندانش در خدمت دربار عباسى هستند از اين جمله اند.

______________________________

(1)- تاريخ طبرى؛ ج 7، ص 306. الكامل؛ ج 3، ص 282.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:50

بى شك يكى از اهداف بنى عباس در انتشار چنين القاآتى، كاستن از شور و حرارتى بود كه در حركت هاى علويان تجلّى مى يافت. تا بدين وسيله لبه ى تيز اين انقلاب انتقامجويانه كه خلافت عباسى را هدف گرفته بود، به سوى امويان منحرف نمايند و بنى عباس را وارثان و خونخواهان حسين (ع) معرفى كنند. «1»

______________________________

(1)- اعيان الشيعه؛ ج 8، ص 50.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:51

به تعداد ريگ بيابان زياد شده است، درحالى كه براى دختر رسول اللّه (ص) فرزندانى نمانده است.

______________________________

(1)- ادب الطف؛ ج 1، ص 147.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:52

دويدند. در همان وقت كنيزكى را ديدم كه اين ابيات سوزناك را مى خواند:

1- نعى سيّدي ناع نعاه فأوجعاو أمرضني ناع نعاه فأفجعا

2- فعيّنّي جودا بالدّموع و اسكباوجودا بدمع بعدد معكما معا

3- على من دهى عرش الجليل فزعزعافأصبح هذا المجد و الدين أجدعا

4- على ابن نبىّ اللّه و ابن وصيّه و ان كان عنّا شاحط الدّار اشسعا 1- خبردهنده اى، خبر مرگ مولاى مرا داد و دلم را به درد آورد. با آن خبر مرا بيمار ساخت و اندوهگين كرد.

2- پس اى چشمها فراوان اشك بريزيد، باز هم اشك بريزيد و با هم اشك بريزيد.

3- بر آن كسى كه مصيبت او، عرش خداى بزرگ را به لرزه درآورد. پس اين مجد و بزرگى و دين، ناقص و خوار گشتند.

4- بر پسر دختر پيغمبر و جانشين او گريه كن! اگرچه منزل و سراى او از ما سخت دور است.

______________________________

(1)- همان؛ ص 64.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:53

خدا بترس و با ما كارزار مكن و از اينجا برو. سوگند به خدا هركس نداى ما را بشنود و ما را يارى نكند، هلاك مى شود. «1»»

مورّخان نوشته اند: عبيد اللّه پس از حادثه ى عاشورا، پيوسته دريغ مى خورد كه چرا چنان توفيق بزرگى را از دست داد و شعرهايى در اين باره به او نسبت داده اند. در اشعار او سوزش اين افسوس را مى توان يافت. گويند اين اشعار به گوش عبيد اللّه بن زياد رسيد و او را خواند ولى عبيد اللّه بن حرّ اجابت نكرد و بر اسب خويش نشست و از كوفه خارج شد و در محلّى كنار فرات اقامت گزيد. چون مصعب بن زبير خروج كرد بدو پيوست و در جنگ با مختار ثقفى او را يارى كرد. مصعب از او ترسيد و او را حبس كرد. پس از مدتى با وساطت عده اى آزاد شد و جنگجويانى را فراهم كرد و «تكريت» را گرفت و به كوفه حمله كرد ولى عده اى از سپاهيانش متفرق شدند و او از بيم اسيرى به سال 68 هجرى خود را به فرات انداخت و غرق شد. «2»

-*-

1- فيا لك حسرة نادمت حياتردّد بين حلقى و التراقى

2- حسين حين يطلب بذل نصرى على أهل الضلالة و النفاق

3- و لو أنى او اسيه بنفسى لنلت كرامة يوم التلاق

4- مع ابن المصطفى نفسى فداه تولى ثم ودّع بانطلاق

5- فقد فاز الاولى نصروا حسيناو خاب الآخرون الى النفاق «3» 1- تا زنده ام، حسرت و نامرادى بر من باد، حسرتى كه فضاى سينه ام را پر كرده است.

2- وقتى كه حسين (ع) از من در برابر دشمنان و نامردمان يارى خواست.

(در آن روز امام از او خواست

بازگشتى به خود داشته باشد تا تمام گناهان و نارواييهاى جانش از بين برود و محو شود)

3- اگر من جانم را فدايش مى كردم، در روز بازپسين پيروزمند و كامروا بودم.

4- روزى كه با پسر پيامبر وداع كردم، واى بر آن روز!

5- آنان كه حسين را يارى كردند، نيك بخت بودند و آنان كه از او روى گرداندند و رهايش كردند، چند چهره و منافق بودند.

***______________________________

(1)- الفتوح؛ ص 879.

(2)- الاعلام زركلى؛ ص 615.

(3)- مقتل ابى مخنف؛ ص 72- 74. ادب الطف؛ ج 1، ص 96 و 97.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:54 1- يقول أمير غادر «1» و ابن غادرألا كنت قاتلت الحسين بن فاطمه؟!

2- و نفسى على خذلانه و اعتزاله و بيعة هذا النّاكث العهد لائمه

3- فيا ندمى أن لا أكون نصرته ألا كلّ نفس لا تسدّد نادمه

4- و إنّى لانّى لم أكن من حماته لذو حسرة ما إن تفارق لازمه «2» 1- اميرى خائن و پسر فردى خائن! آيا تو پسر فاطمه را كشتى؟

2- در حالى كه نفس من بر عهد و پيمان و بيعت با اين آدم پست و فرومايه در خوارى و ذلت است.

3 و 4- و من پشيمانم كه ابن زياد را يارى كردم و حسين (ع) را يارى ننمودم. اى كاش عبيد اللّه بن زياد را حمايت نكرده بودم زيرا بدين وسيله در پشيمانى و حسرت ابدى باقى مانده ام.

______________________________

(1)- غادر: خائن، پيمان شكن.

(2)- ادب الطف؛ ج 1، ص 98.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:55

آن روز به استثناى مصر و شام خلافت عبد اللّه ابن زبير را پذيرفتند.

مصعب از طرف برادرش امارت كوفه يافت و با مختار بن ابى عبيده ثقفى جنگيد و او را كشت و سرش را به مكّه نزد برادرش فرستاد.

پس از آن عبد الملك بن مروان سپاهى به سوى عراق سوق داد و با مصعب جنگيد و در اين نبرد مصعب در جمادى الاولى سال 72 هجرى به دست حجّاج بن يوسف ثقفى كشته شد و پس از آن حجاج مكّه را هم تصرف كرد. «1»

-*-

و إن الاولى بالطفّ من آل هاشم تآسوا فسنوا للكرام التآسيا «2» آن پيشگامان بنى هاشم در كربلا پايدارى كردند و براى همه آزادگان سنّت پايدارى را سرمشق نهادند.

______________________________

(1)- لغت نامه دهخدا. ادب الطف؛ ج 1، ص 142.

(2)- همان؛ ص 141.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:56

عليهم مسكها و عبيرها «1» 1- در كربلا بر قبر حسين (ع) گذشتم و اشك فراوانى از ديدگانم بر تربت مزارش فرو ريخت.

2- بى درنگ لب به رثاى او گشودم و بر غمش گريستم، اشك هاى من و آههاى من، چشمانم را در اين سوگوارى يار بودند.

3- بر حسين گريستم و پس از حسين بر قومى گريستم كه قبر او را با قبور خود احاطه كرده بودند.

4- اگر ديدگان ما بخواهند روشن و خشنود باشند و شما در اين دنيا دلتنگ و هراسان باشيد آن ديدگان كور باد.

5- بر خفتگان خاك كربلا سلام باد و افسوس دارم كه بر مزار ايشان كمتر سلام مى گويم.

6- در ظلمت شب ها و روشنى روزها بر آن قبرها سلام باد، سلامى كه همراه باد صبا با غبارها بر آن قبرها مى نشيند.

7- آنجاكه رايحه ى مشك و عنبر بر شامه ى زايرانش هميشه مى وزد (همواره از مشك و عنبر اين قبور سرشار باد)

______________________________

(1)- ادب الطف؛ ج 1، ص 52.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:57

75 ه. ق. در سفر به رى كه به دستور حجّاج بن يوسف ثقفى انجام شد، درگذشت. «3»

-*-

1- اذا كنت لا تدرين ما الموت فانظرى إلى هانى بالسوق و ابن عقيل

2- إلى بطل قد هشّم السيف وجهه و آخر يهوى من طمار قتيل

3- أصابها أمر الامير فأصبحاأحاديث من يسرى بكل سبيل

4- ترى جسدا قد غير الموت لونه و نضح دم قد سال كلّ مسيل

5- أيركب اسماء الهماليج آمناو قد طلبته مذحج بذحول

6- تطيف حواليه مراد و كلهم على رقبة من سائل و مسول

7- فان انتم لم تثأروا بأخيكم فكونوا بغايا أرضيت بقليل «4» 1- اگر نمى دانى مرگ چيست! به جسد هانى و مسلم بن عقيل در ميان بازار كوفه بنگر!

2- بدان پهلوانى بنگر كه شمشير چهره ى او را خرد كرده است. (هانى) و به دلاورى ديگر كه جنازه اش آغشته به خون از بالاى قصر فرو افتاده است. (مسلم)

3- دستور حاكم (ابن زياد) آن دو را به اين سرنوشت دچار ساخت كه سرگذشتشان ورد زبان مردم در هر كوى و برزن شده و به صحراها و بيابانها به ارمغان مى برند (آنان افسانه ى رهگذران شده اند).

4- پيكر بى سرى را خواهى ديد كه مرگ رنگش را دگرگون ساخته است و خونهايى نيز كه چون سيل روان گشته است.

5- آيا اسماء پسر خارجه (كه با چند تن ديگر هانى را به دربار ابن زياد بردند) آسوده و آزاد سوار بر اسبها شود با اينكه

______________________________

(1)- الاغانى؛ ج 14، ص 236.

(2)- تاريخ طبرى؛ ج 2، ص 266.

(3)- تاريخ مدينة دمشق؛ (تراجم حرف عين)؛ ص 512.

(4)- ادب الطف؛ ج 1، ص 143.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:58

قبيله ى مذحج خون هانى را از او خواهانند؟

6- و قبيله ى مراد (كه

با هانى از يك تيره بودند) به دور اسماء گردش كنند و مراقب و چشم به راه اويند و از يكديگر پرسش كنند و در جستجوى وى باشند.

7- اگر شما (اى قبيله مذحج و مراد) انتقام خون برادرتان را نگيريد راستى زنان زناكارى هستيد كه به اندكى از مال راضى شده ايد؟!

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:59

بعد الدّمع حتى ارمعلّت

2- تبكّى على آل النبى محمّدو ما اكثرت فى الدمع لابل اقلّت

3- و إن قتيل الطّف من آل هاشم أذل رقابا من قريش فذلّت «1» 1- ابرهاى گريه و دلتنگى چشمم را پوشانده و چشمم بعد از اين هميشه گريان است و پياپى اشك مى ريزد.

2- مى گريم بر خاندان پيامبر (ص) و بسيار مى گريم. كسانى كه با شمشيرها كشته شدند.

3- كشته كربلا كه از نسل هاشم است. گردن قريش را شكسته و آنها را ذليل كرد.

فاطمه (س) گفت: ابا الرميح! اينگونه مى گويى؟! گفت: پس چه بگويم؟

فاطمه فرمود: بگو «اذلّ رقاب المسلمين فذلّت». و ابو الرميح گفت: پس از اين فقط به همين صورت خواهم گفت.

يعنى شهادت اين فرزند بزرگ از آل هاشم در سرزمين طف، گردن هاى مسلمانان را خم و آنان را ذليل كرد.

______________________________

(1)- ادب الطف؛ ج 1، ص 59.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:61

پيرى به فارس سفر كرده است.

ابو الاسود واضع علم نحو بوده است و خود او گفته است: «من حدود آن را از على بن ابيطالب (ع) فرا گرفتم.» وى پس از شهادت حضرت على (ع) بر آن شد كه نوشته هاى خود را منتشر كند و كيفيت وضع «اعراب و اعجام» را به مردمان ياد دهد. پس از او نصر بن عاصم بصرى كارش را ادامه داد.

ابو الاسود به سال 69 ه. ق. در سن 85 سالگى در شهر بصره به علت بيمارى طاعون درگذشته است. او در شهادت امام حسين (ع) مرثيه اى سرود و خواهان تقاص از قاتلان وى شد. «1»

-*-

1- أقول و ذاك من جزع و وجدأزال اللّه ملك بنى زياد

2- و أبعدهم بما غدروا و خانواكما بعدت ثمود و قوم عاد

3- و لا رجعت ركائبهم اليهم الى يوم القيامة و التناد «2» 1- من در همه حال با هيجان و بى تابى مى گويم: خدا ملك فرزندان زياد را نابود كناد.

2- آنان مكر و حيله كردند. خدا آنان را همانند قوم ثمود و عاد براند.

3- و تا روز قيامت و ندا در دادن، مقام و منصب به آنها برنگردد.

______________________________

(1)- الاغانى؛ ج 12، ص 215. طبقات ابن سعد؛ ج 7، ص 1- 70 با تلخيص. روضات الجنات؛ ج 4، ص 162- 186. ادب الطف؛ ج 1، ص 102.

(2)- ادب الطف؛ ج 1، ص 102.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:62

زمان خلافت وليد بن عبد الملك به سال 90 هجرى وفات يافته است.

-*-

1- بكيت لفقد الاكرمين تتابعوالوصل المنايا دارعون و حسّر

2- من الأكرمين البيض من آل هاشم لهم سلف من واضح المجد يذكر

3- فللّه محيانا و كان مماتناو للّه قتلانا تدان و تنشر

4- لكل دم مولى، و مولى دمائنابمرتقب يعلو عليكم و يظهر

5- فسوف يرى أعداؤنا حين تلتقى لأى الفريقين النبىّ المطهر

6- مصابيح امثال الأهلة إذ هم لدى الحرب أو دفع الكريهة أبصر «1» 1- من بر انسانهاى بسيار با كرامتى مى گريم كه آمال و آرزوهاى بالاى خود را دنبال كردند.

2- كسانى كه بهترين بنى هاشم بودند و مجد و بزرگوارى اجداد آنان روشن و واضح است.

3- زندگى و مرگ ما براى اوست و كشته شدن و شهادت در راه خدا ادامه دارد.

4- هر خونى صاحبى دارد و صاحب خون ما خداوند عالى مقام است.

5- دشمنان ما در روز قيامت خواهند ديد كه رسول خدا (ص) متعلّق به كدام گروه است؟!

6- كسانى كه چراغ راه و باعث هدايت هستند يا آنان كه انسانها را به گمراهى مى كشاندند؟!

______________________________

(1)- همان؛ ص 126.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:63

الدّين: ان كنت داعيا

4- فياليتنى إذ ذاك كنت شهدته فضاربت عنه الشّانئين الأ عاديا

5- و دافعت عنه ما استطعت مجاهداو أعملت سيفى فيهم و سنانيا «1» 1- من بيدار شدم در حالى كه اعمال نيكم صحيح شد و به يارانم گفتم كه دعوت منادى را اجابت كنيد.

2- و به او هنگامى كه بلند شد و آنها را به هدايت دعوت مى كرد؛ گفتند: اى دعوت كننده! لبيك!

3- به نداى كسى لبيك گوئيد كه شما را به سوى حسين مى خواند كه پدر و جدّش براى اهل دين بهترين مردم بودند.

4- اى كاش كه من هنگامى كه او را درك كرده بودم، با او عليه دشمنان كينه توزش نبرد مى كردم.

5- و تا جايى كه مى توانستم مجاهده مى كردم و از او دفاع مى كردم و شمشيرم را در راه او به كار مى انداختم.

______________________________

(1)- ادب الطف؛ ج 1، ص 130.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:64

مايه ى آرامشى دارند. در اين ديار مى گردم و تو را نمى بينم و حال آنكه كسانى در اين ديار هستند كه همسايگى آنان مايه ى غبن و زيان است. به جاى تو آنان نصيب من شده اند، اى كاش فاصله ى ميان من و ايشان تا كناره ى خليج عدن بود.» «2»

-*- سليمان بعد از حادثه ى عاشورا به كربلا رفت و مرثيه اى را در برابر كشتگان كربلا سرود:

1- مررت على أبيات آل محمدفلم أرها أمثالها يوم حلّت

2- ألم تر أن الشمس أضحت مريضةلقتل حسين و البلاد اقشعرت

3- و كانوا رجاء ثم أضحوا رزيةلقد عظمت تلك الرزايا و جلت

4- و تسألنا قيس فنعطى فقيرهاو تقتلنا قيس إذا النعل زلت

5- و عند غنى قطرة من دمائناسنطلبها يوما بها حيث حلت

6- فلا يبعد اللّه الديار و اهلهاو إن أصبحت منهم برغم تخلت

7- و إن قتيل الطف من آل هاشم أذلّ رقاب المسلمين فذلّت «3» 1- به خانه هاى آل محمد (ص) گذر كردم و خانه و كاشانه اى را همانند آنها نديدم كه روزى داراى اهل و ساكن بودند و امروز خالى و وحشتزا هستند.

2- آيا نمى بينى كه خورشيد به خاطر قتل امام حسين (ع) بيمار است و تمام دنيا به شهادت او مى لرزد؟

3- آنها مايه ى اميد مردم بودند سپس مايه ى مصيبت و اندوه گشتند. به راستى كه اين مصيبت بس بزرگ و سنگين بود.

4- شگفت است كه مستمندان قبيله ى قيس از ما درخواست مى كنند و ما بدانها عطا مى كنيم و آنها در وقت برگشت روزگار ما را مى كشند.

______________________________

(1)- تهذيب التهذيب؛ ج 4، ص 160. اعيان الشيعه؛ ج 7، ص 308. ادب الطف؛ ج 1، ص 55.

(2)- شرح ابن ابى الحديد؛ ج 7، ص 46.

(3)- ادب الطف؛

ج 1، ص 54.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:65

5- و در نزد قبيله ى «غنى» قطره اى از خون ما هست كه روزى خونخواهى آن را خواهيم كرد. «1»

6- خداوند آن خانه ها و اهلش را از رحمت خويش دور نگرداند، اگرچه اكنون بر خلاف ميل من آن خانه ها خالى و بى ساكن گشته است.

7- شهادت اين فرزند بزرگ از آل هاشم در سرزمين طف، گردن هاى مسلمانان را خم و آنان را ذليل كرد. (مسلمانان را سرافكنده ساخت و باعث شد آنان به خوارى افتند.)

*** سليمان بن قته اشعارى در قتل عون بن عبد اللّه بن جعفر پسر حضرت زينب (س) نيز سروده است:

1- و اندبى ان بكيت عونا أخاهم ليس فيما ينوبهم بخذول

2- فلعمرى لقد اصيب ذو و القربى فبكّى على المصاب الجليل «2» 1- اى ديده گريه كن بر عون، برادر آنان (فرزندان ابى طالب) كه در آنچه بدانها رسيد دست از ياريشان نكشيد.

2- به جانم سوگند تو به مصيبت شهادت ذوى القرباى پيامبر (ص) مبتلا شدى. پس بر اين مصيبت طولانى هرچه مى توانى گريه كن. «3»

______________________________

(1)- اشاره به كشتن ابو بكر بن حسن (ع) توسط عبد اللّه غنوى است.

(2)- همان؛ ص 55 و 56.

(3)- مقاتل الطالبيين؛ ص 18.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:66

جناب و خاندان پاك اوست. شيوه كارش اين بود كه از امام صادق (ع) حديثى را در مناقب عترت طاهره فرامى گرفت و آن را به نظم درمى آورد و بر امام (ع) عرضه مى كرد.

مرحوم علامه امينى، سفيان بن مصعب را از شعراى غدير شمرده و قسمتى از ابيات بلند او را در اين باره و ساير فضايل على (ع) و خاندان پيامبر (ص) نقل كرده است و نيز راجع به صحّت مذهب و حسن عقيده ى او استدلال و تأكيد نموده است. «1»

شيخ كشّى روايت كرده كه امام صادق (ع) به سفيان بن مصعب فرمودند: «شعرى بسراى كه زنان به خواندنش نوحه گرى كنند.»

همچنين از سماعه روايت آورده كه امام (ع) فرمودند: «اى شيعيان! شعر عبدى را به فرزندان خود بياموزيد كه او بر دين خدا است» «2». مرحوم كلينى نيز به سند خود روايت كرده كه هنگامى كه عبدى در خانه امام صادق (ع) اشعار خود را در مرثيه ى سيّد الشّهداء مى خواند، آن چنان شيونى برپا شد كه مردم بر درب خانه ى امام جمع شدند و امام (ع) به خاطر جلوگيرى از هجوم مأموران عباسى فرمودند: «كودكى از ما بيهوش شده بود و زنان بدان خاطر شيون كردند.» «3»

عبدى كوفى به سال 178 هجرى در كوفه از دنيا رفت. «4»

-*-

1- لقد هدّ ركنى رزء آل محمّدو تلك الرزايا و الخطوب عظام

2- و ابكت جفونى بالفرات مصارع لآل النّبى المصطفى و عظام

3- عظام باكناف الفرات زكيّةبهنّ علينا حرمة و ذمام

4- فكم حرّة مسبية و يتيمةو كم من كريم قد علاه حسام

5- لآل رسول اللّه صلّت عليهم ملائكة بيض الوجوه كرام 1- مصيبت خاندان پيامبر وجودم را به لرزه درآورد، و اين مصيبت ها بسيار

بزرگ و عظيم است.

2- چشم هاى من در كنار فرات براى جسم هاى به خون غلتيده گريان شد. براى خاندان بزرگ پيامبر برگزيده.

3- بزرگانى كه بسيار پاك و منزه هستند، در كنار فرات (كشته شدند). كه اين بزرگان نزد ما داراى حرمت و كرامت هستند.

4- چه زنان پاك و آزاده اى و چه يتيمانى كه آواره شدند و چه بزرگوارانى كه بر آنها شمشير فرود آمد.

5- بر خاندان رسول اللّه (ص) فرشتگانى درود فرستادند. فرشتگانى كه خوش سيما و بزرگوارند.

______________________________

(1)- الغدير؛ ج 2، ص 294.

(2)- اختيار معرفة الرجال؛ ج 2، ص 704.

(3)- روضه كافى؛ حديث 263.

(4)- ادب الطف؛ ج 1، ص 170 و 171. الغدير؛ ج 2، ص 294- 297.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:67 6- افاطم اشجاني بذوك ذو و العلى فشبت و إنى صادق لغلام

7- و أضحيت لا ألتذّ طيب معيشتي كأنّ علىّ الطيبات حرام

8- و لا البارد العذب الفرات اسيغه و لا ظلّ يهنيني الغداة طعام

9- يقولون لى صبرا جميلا و سلوةو ما لي الى الصبر الجميل مرام

10- فكيف اصطبارى بعد آل محمّدو في القلب منى لوعة و ضرام «1» 6- اى فاطمه (س)! فرزندان بزرگوار تو مرا متألّم كردند، و آن تألّم در وجود من شعله ور گشت و من فرد صادقى هستم.

7- و روزگار خود را طورى سپرى مى كنم، كه زندگى براى من لذّتى نداشته باشد، كه گويا چيزهاى گوارا و لذيذ بر من حرام است.

8- و آب شيرين و گوارا مرا سيراب نمى كند و هيچ سايه و غذايى براى من گوارا نيست.

9- به من مى گويند كه صبر جميل و آسايش پيشه كن در حالى كه هيچ راهى براى رسيدن به صبر جميل وجود ندارد.

10- چگونه صبر پيشه كنم

بعد از اين همه مصيبت كه بر آل محمد (ص) وارد شد، در حالى كه در دل من درد و رنج مى باشد.

***

1- و زوج بضعته الزّهراء يكنفهادون الورى و أبو أبنائها النجب

2- من كل مجتهد في اللّه معتضدباللّه معتقد للّه محتسب

3- هادين للرشد إن ليل الضلال دجاكانوا لطارقهم أهدى من الشهب

4- لقّبت بالرفض لما أن منحتهم ودّي و أحسن ما أدعى به لقبي

5- صلاة ذى العرش تترى كل آونةعلى ابن فاطمة الكشّاف للكرب

6- و أبنيه من هالك بالسمّ محترم و من معفّر خدّ فى الثرى ترب 1- على (ع)! تو همسر پاره ى تن پيامبر و تنها نگهبان زهرا (س) و پدر فرزندان نجيب اويى!

2- فرزندانى كه در راه خدا پر جد و جهدند و از او يارى مى جويند و به وى معتقدند و براى او كار مى كنند.

3- و چنان راهنمايانى هستند كه اگر شب تاريك گمراهى، سايه بر سرها گسترد شبروان را بهتر از هر كوكب و شهابى، رهبرى مى كنند.

4- از آن روز كه مهر خود را به پاى آنان ريختم، مرا رافضى خواندند و اين لقب بهترين نام من است.

5- در راه خداى ذو العرش، پيوسته و هميشه بر روان فرزندان غمگسار فاطمه باد!

6- آن دو فرزند كه يكى به سم كشنده مسموم شد و ديگرى با گونه ى خاك آلود، در خاك آرميد.

7- و العابد الزاهد السجّاد يتبعه و باقر العلم داني غاية الطلب

8- و جعفر و ابنه موسي و يتبعه البرّ الرضا و الجواد العابد الدئب

9- و العسكريين و المهدى قائمهم ذو الأمر لابس أثواب الهدى القشب

10- من يملأ الأرض عدلا بعد ما ملئت جورا و يقمع أهل الزيغ و الشغب

______________________________

(1)- ادب الطف؛ ج 1، ص 169.

دانشنامه ى شعر

عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:68 11- يا صاحب الكوثر الرقراق زاخرةذود النواصب عن سلساله الخصب

12- حتى لقد و سمت كلما جباههم خواطرى بمضاء الشعر و الخطب «1» 7- و پس از وى، عابد زاهد، امام سجاد (ع) است و آنگاه باقر العلمى كه به غايت طلب نزديك است.

8- و جعفر صادق (ع) و فرزندش موسى (ع) و پس از آن امام نيكوكارى چون حضرت رضا (ع) و امام جواد (ع)، عابد و كوشا.

9- و امام عسكرى و مهدى كه قائم آنان و صاحب امرى است كه تشريف نظيف و سپيد هدايت بر تن دارد.

10- و زمين را پس از آنكه از ستم پر شده باشد از عدل و داد پر مى كند و گمراهان و بدكاران را برمى اندازد.

12 و 11- اى على! من در راه عشق تو، گروهى از دشمنان بى باكت را با بيرون ريختن انديشه و گفتار تدريجى خويش، كوبيدم تا انديشه هاى من با شمشير برّان شعر و سخن، داغ ننگ بر جبين آنها زد.

***

1- آل النّبيّ محمّدأهل الفضايل و المناقب

2- ألمرشدون من العمى و المنقذون من اللوازب

3- ألصّادقون النّاطقون السّابقون إلى الرغائب

4- فولاهم فرض من الرّحمن في القرآن واجب

5- و هم الصراط فمستقيم فوقه ناج و ناكب «2» 1- دودمان محمّد نبى (ص)، اهل فضيلت و منقبت هستند.

2- اينان روشنى بخش كوردلان و دستگير درماندگانند.

3- آنان راستگويان پيشگام در كارهاى پسنديده مى باشند.

4- و ولاى آنان از جانب خداى رحمان، در قرآن فرض و واجب گرديده است.

5- ايشان صراط مستقيمند كه گروهى از مردم در اين راه رستگار و عده اى از راه آنان منحرف مى شوند.

***

1- يا سادتى يا بنى علىّ يا آل طه و آل صاد

2- من ذا يوازيكم و أنتم خلايف اللّه

فى البلاد

3- انتم نجوم الهدى اللواتى يهدى بها اللّه كلّ هاد

4- لو لا هداكم إذا ضللناو التبس الغىّ بالرّشاد

5- لا زلت فى حبّكم اوالى عمرى و فى بغضكم اعادى

6- و ما تزوّدت غير حبّي إيّاكم و هو خير زاد «3» 1- اى سروران من و اى فرزندان على! اى آل طه و اى خاندان رسول خدا (ص)!

2- كيست كه با شما برابرى كند؟ چه شما بندگان خدا در روى زمين هستيد.

______________________________

(1)- همان؛ ص 178 و 179.

(2)- الغدير؛ ج 2، ص 305.

(3)- همان؛ ص 317.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:69

3- شماييد آن ستارگان هدايتى كه خداوند رهسپاران اين راه را به شما رهبرى مى كند.

4- اگر رهبرى شما نبود، ما به ضلالت مى افتاديم و گمراهى با هدايت مشتبه مى شد.

5- توشه اى جز مهر شما ندارم و آن بهترين زاد و ذخيره و پشتوانه ى من در پهنه ى حشر است.

6- دوستى شما و بيزارى از بدگويانتان، اعتقاد من است.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:70

كه به ذكر درآيد. او در ميان قومش شريف و گرامى بود و خاطرش را عزيز مى داشتند و هر كه به قبر پدرش پناه مى برد، را حمايت مى كرد. جد و پدرش نيز از بخشندگان و شريفان عرب و از نيكان اشراف بودند. در شرح نهج البلاغه آمده است كه فرزدق عادت داشت پيوسته در حال نشسته مقابل خلفا و امرا شعر بخواند تا اينكه سليمان بن عبد الملك اراده نمود كه وى ايستاده به شعر خواندن بپردازد، ولى گروهى از بنى تميم بشوريدند و سليمان اجازه داد كه فرزدق نشسته شعر بخواند.

كنيه ى فرزدق در جوانى «ابى مكيّه» بود و مكيّه نام دختر وى مى باشد. ولى به جهت درشتى چهره و ترش روئيش به فرزدق ملقب شد.

فرزدق در منزلگاه «تنعيم» ملاقاتى با امام حسين (ع) كه به سمت كوفه حركت كرده بود، داشت و امام (ع) در مورد اوضاع كوفه از او سوالاتى نمود، فرزدق به امام (ع) پيشنهاد كرد كه به سمت كوفه حركت نكند.

وفات او به سال 110 ه. ق. در بصره اتفاق افتاد، در حالى كه سنش نزديك به صد سال بود. «1»

-*-

اين على است كه پدرش رسول اللّه مى باشد و با نور هدايتش تاريكى و ظلمت هدايت مى شود.

4- چون قريش او را بيند، گويد: جوانمردى تا درگاه او راه پويد.

5- وى عزّت را در حدّ بالاى خويش رشد داده و عرب و عجم را به وسيله ى اسلام برترى بخشيده است.

______________________________

(1)- الاعلام زركلى؛ ج 3، ص 1127 و 1128.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:71 6- يكاد يمسكه عرفان راحته ركن الحطيم اذا ما جاء يستلم

7- اىّ القبايل ليست فى رقابهم لاوّليّة هذا اوله النعم

8- يغضى حياء و يغضى من مهابته فلا يكلّم الّا حين يبتسم

9- فى كفّه خيزران ريحه عبق من كفّ اروع فى عرنينه شمم

10- ينشق نور الهدى من نور طلعته كالشّمس ينجاب عن اشراقها الظّلم 6- چون براى سودن ركن حطيم (حجر الاسود) آيد با شناسايى كه بدو دارد خواهد كه دست او را وانگذارد و حجر الاسود مايل به لمس دستان اوست.

7- كدام قبيله اى است كه طوق نعمت او يا پدران او در گردنش نيست؟!

8- ديده ها از هيبت او فرو خوابد و او ديده از شرم فرو خفته دارد، با او سخن نگويند، مگر گاهى كه لبخند به لب آرد.

9- در دستش عصايى از خيزرانست كه بوى خوش آن دمانست. بيننده را به شگفت آرد، از زيبايى و تناسبى كه در چهره دارد.

10- پرده ى ظلمت، از نور جبين او مى درد، چنانكه درخشيدن خورشيد تاريكى ها را مى برد.

11- مشتقّه من رسول اللّه نبعته طابت عناصره و الخيم و الشّيم

12- من جدّه دان فضل الأنبياء له و فضل امّته دانت له الامم

13- هذا ابن فاطمة إن كنت جاهله بجدّه أنبياء اللّه قد ختموا

14- اللّه شرّفه قدرا و اعظمه جرى بذاك له فى لوحه القلم

15- كلتا يديه غياث

عمّ نفعهمايستوكفان و لا يعروهما العدم 11- نهال او رسته از بوستان نبوّت است، پاك نژاد است و پاكيزه خوى و سيرت است.

12- كسى كه پيامبران فضيلت جدّ او را گردن نهادند، و امت او از ديگر امّتان پيش افتادند.

13- اگر او را نمى شناسى! او فرزند فاطمه است كه جدّ او بر صحيفه ى پيامبران مهر قبول است.

14- از دير زمان خدا او را شريف و بزرگ آفريده و قلم در لوح، اين شرف و بزرگى را نگاشته است.

15- دو دست او باران ريزانست كه به سود همگانست از آن بخشش خواهند و بخششش بى پايانست.

16- سهل الخليفة لا تخشى بوادره يزينه اثنان حسن الخلق و الشّيم

17- الليث أهون منه حين تغضبه و الموت ايسر منه حين يهتضم

18- حمّال انقال اقوام اذا فدحواحلوا الشّمايل تحلو عنده نعم

19- لا يخلف الوعد ميمون نقيته رحب الفناء اريب حين يعترم

20- ما قال لا قطّ الّا فى تشهّده لو لا التّشهّد كانت لاؤه نعم 16- نرم خويى است كه كسى از او نترسيده، دو چيز زينت اوست خلق نيكو و خوى پسنديده.

17- هنگامى كه او خشمگين شود شير در مقابلش خوار و سرشكسته است و مرگ در هنگام خشم او آسانتر است.

18- مردم مصيبت ديده را يار و غمخوار است نيكو سرشتى كه آرى گفتن نزد او شيرين ترين گفتار است.

19- به جهت مباركى و پاكى هرگز خلف وعده نمى كند و فنا و نيستى را وسعت مى بخشد زمانيكه سخت ميشود.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:72

20- لفظ «لا» بر زبان نيارد مگر هنگام تشهّد. اگر براى تشهّد نبود «لا» ى او «نعم» بود.

21- عمّ البرّية بالاحسان و انقشعت عنها الغمامة و الاملاق و العدم

22- من معشر حبّهم دين و بغضهم كفر و قربهم منجا و

معتصم

23- ان عدّ اهل التّقى كانوا أئمّتهم او قيل من خير خلق اللّه قيل هم

24- لا يستطيع جواد بعد غايتهم و لا يدانيهم قوم و ان كرموا

25- هم الغيوث اذا ما ازمة ازمت و الاسد اسد الثّرى و الناس محتدم 21- آفريدگان را مشمول عنايت فرمود تا تيرگى فقر و نادارى را از آنان زدود.

22- از خاندانى است كه دوستى آنان دين و دشمنى ايشان گمراهى است، نزديكى بدانها پناهگاه از افتادن در تباهى است.

23- اگر پرهيزگاران به شمار آرند آنان برايشان مهترانند، اگر بگويند بهترين خلق خدا چه كسانى هستند؟ گويند آنانند.

24- هيچ بخشنده اى برابرى با آنان نتواند، و هيچ كس را ميّسر نشود كه خود را در بزرگى به آنان رساند.

25- در خشكسالى باران ريزاننده اند و در ميدان كارزار شيران درنده.

26- لا يقبض العسر بسطامن اكفهم سيّان ذالك ان اتروا و ان عدموا

27- مقدّم بعد ذكر اللّه ذكرهم فى كلّ بدو و مختوم به الكلم

28- يابى لهم ان يحل الذّم ساحتهم خيم كريم و ايد بالنّدى هضم

29- يستدفع السوء و البلوى بحبّهم و يستقيم به الاحسان و النّعم

30- فليس قولك من هذا بضائره العرب تعرف من انكرت و العجم

31- من يعرف اللّه يعرف اوّليّة ذافالدّين من بيت هذا ناله الامم «1» 26- در تنگدستى با فراخ دستى مى بخشند، براى آنان يكسان است كه بى نياز باشند يا مستمند.

27- در آغاز و پايان هر سخنى كه در دهانست، پس از نام خدا نام اين خاندانست.

28- ذم و نكوهش به ساحت آنان هرگز راهى ندارد آنان بزرگوارانى هستند كه همواره دستان بخشنده اى دارند.

29- دوستى آنان بازدارنده ى شر و نقمت است و موجب زيادت احسان و نعمت است.

30- اين كه گويى اين كيست؟ بدو زيانى نمى رساند، آن را

كه تو نشناخته گرفتى عرب و عجم مى شناسند.

31- كسى كه خدا را مى شناسد پدران او را مى شناسد كه دين مردمان از اين خاندان برقرار است.

*** اشعار فرزدق را جامى در «سلسلة الذهب» به فارسى برگردانيده و اين ترجمه از شاهكارهاى ادبيّات تازى و فارسى است:

پور عبد الملك به نام هشام در حرم بود با اهالى شام

مى زد اندر طواف كعبه قدم ليكن از ازدحام اهل حرم

استلام حجر ندادش دست بهر نظاره گوشه اى بنشست

ناگهان نخبه ى نبى و ولى زين عباد بن حسين على

______________________________

(1)- مجالس المؤمنين؛ ج 2، ص 494.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:73 در كساء بها و حله ى نوربر حريم حرم فكند عبور

هر طرف مى گذشت بهر طواف در صف خلق مى فتاد شكاف

زد قدم بهر استلام حجرگشت خالى ز خلق راه گذر

شاميى كرد از هشام سؤال كيست اين با چنين جلال و جمال

از جهالت در آن تعلّل كردوز شناسائيش تجاهل كرد

گفت نشناسمش ندانم كيست مدنى يا يمانى يا مكّيست

بو فراس آن سخنور نادربود در جمع شاميان حاضر

گفت من مى شناسمش نيكوزو چه پرسى بسوى من كن رو

آن كس است اين كه مكّه و بطحازمزم و بو قبيس و خيف و منا

حرم و حلّ و بيت و ركن و حطيم ناودان و مقام ابراهيم

مروه، سعى و صفا، حجر، عرفات طيّبه و كوفه، كربلا و فرات

هريك آمد به قدر او عارف بر علوّ مقام او واقف

قرّة العين سيّد الشّهداست زهره شاخ دوحه زهراست

ميوه باغ احمد مختارلاله راغ حيدر كرّار

چون كند جاى در ميان قريش رود از فخر بر زبان قريش

كه بدين سرور ستوده شيم بنهايت رسيده فضل و كرم

ذروه ى عزّتست منزل اوحامل دولت است محمل او

از چنين عزّ و دولت ظاهرهم عرب، هم عجم برو قاصر

جدّ او را به مسند تمكين خاتم انبياست

نقش نگين

لايح از روى او فروغ هدى فايح از خوى او شميم وفا

طاعتش آفتاب روزافروزروشنائى فزاى ظلمت سوز

جدّ او مصدر هدايت حق از چنان مصدرى شده مشتق

ز حيا نايدش پسنديده كه گشايد به روى كس ديده

خلق از او نيز ديده خوابانندكز مهابت نگاه نتوانند

نيست بى سبقت تبسّم اوخلق را طاعت تكلّم او

در عرب، در عجم بود مشهوركو مدانش مغفلى مغرور

همه عالم گرفت پرتو خورگر ضرير نديد از آن چه ضرر

شد بلند آفتاب بر افلاك بوم از آن گر نيافت بهره چه باك

بر نكو سيرتان و بدكاران دست او را بر موهبت باران

فيض آن ابر بر همه عالم گر بريزد نمى نگردد كم

هست از آن معشر بلند آئين كه گذشتند از اوج عليّين

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:74 حبّ ايشان دليل صدق و وفاق بغض ايشان نشان كفر و نفاق

قربشان پايه ى علوّ و جلال بعدشان مايه ى عتوّ و ضلال

گر شمارند اهل تقوى راطالبان رضاى مولا را

اندر آن قوم مقتدا باشندو اندر آن خيل پيشوا باشند

گر بپرسد ز آسمان بالفرض سائلى من خيار اهل الارض

بر زبان كواكب و انجم هيچ لفظى نيايد الاهم

هم غيوث الندى اذا و هبواهم ليوث الثرى اذ انهبوا

ذكرشان سابق است در افواه بر همه خلق بعد ذكر اللّه

سر هر نامه را رواج فزاى نام ايشان است بعد نام خداى

ختم هر نظم و نثر را الحق باشد از يمن نامشان رونق

چون هشام آن قصيده ى غرّاكه فرزدق همى نمود انشا

كرد از آغاز تا به آخر گوش خونش اندر رگ از غضب زد جوش

بر فرزدق گرفت حالى دق همچو بر مرغ خوشنوا عقعق

ساخت در چشم خوارش حبس بنمود بهر آن كارش

اگرش چشم راست بين بودى راست كردار و راست دين بودى

دست بيداد و ظلم نگشادى جاى آن حبس خلعتش دادى

قصّه ى مدح بو فراس رشيدچون بدان شاه حق شناس

رسيد

از درم بهر آن نكو گفتاركرد حالى روان ده و دو هزار

بو فراس آن درم نكرد قبول گفت مقصود من خدا و رسول

بود از آن مدح نى نوال و عطازانكه عمر شريف را ز خطا

قلته خالصا لوجه اللّه لا لان استفيض ما اعطاه

قال زين العباد و العبادما نوديه عوض لا يرداد

زانكه ما اهل بيت احسانيم هرچه داديم باز نستانيم

ابر جوديم بر نشيب و فرازقطره از ما به ما نگردد باز

آفتابيم بر سپهر علانفتد عكس ما دگر سوى ما

چون فرزدق به آن وفا و كرم گشت بينا قبول كرد درم

از براى خدا بود و رسول هرچه آمد ازو، چه رد، چه قبول

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:75

چهره هاى سياسى و مخالف دولت اموى به تقيّه رو مى آوردند و كميت در چنين روزگار سختى زبان به ستايش بنى هاشم گشود و با آنكه بيم جان مى رفت به خاطر رضاى حق، قصيده ها و قطعه هاى غرّا در مدح اهل بيت سروده است. هرچند هاشميان كوشش كردند چيزى به عنوان صله بدو دهند اما وى نپذيرفت.

در تاريخ ادبيات عرب به كمتر شاعرى مى توان برخورد كرد كه از استحكام عقيده و ايمانى چون كميت برخوردار باشند.

سراسر زندگى او، تبلور عشق وافر به فضيلت و عدالت است. معاصر بودن او با امام سجاد و امام باقر و امام صادق عليهم السّلام و ارتباط پيوسته ى او با آنان و طرح سوالات عقيدتى و دينى عمق اعتقاد و توجه او را مى رساند. وى در مكتب آل على (ع) تعليم يافته است و مردى مبارز، معتقد و انسان دوست بار آمده است.

كميت اهل بيت را وارستگان توانمندى مى داند كه هاله اى از قداست و پاكى بر آنها سايه افكنده و آنها تجسم و عينيت اسلام راستين هستند. سروده هاى بسيار او در باب اهل بيت (ع) از عشق وافر و صدق عاطفه ى او حكايت دارد. در اشعار او اگرچه گاهى تعصّباتى نسبت به قبيله و افتخار به نياكان ديده مى شود، ليكن روح حاكم بر انديشه و رفتار او، تشيّع است.

سروده هاى خالصانه او در وصف بنى هاشم به او عظمت خاصى بخشيده است. البته بايد توجه داشت كه كميت از سويى هنر شعر جاهلى را دارا بود و از سوى ديگر تحوّلات اخلاقى و فكرى اسلام را در خود جاى داد و شعرش از جهت قالب و ساخت ظاهرى شبيه شاعران بدوى و از جهت

محتوى و مضمون، آميخته به سياست و جدل و احتجاج بود و او نخستين كسى است كه استدلال و احتجاج در شعر را به شيعه آموخته است.

شيخ مفيد مى نويسد: «كميت معنى گفتار امير مؤمنان را كه در كلام منثور حضرتش در حجت آورى بر معاويه است را به رشته ى نظم كشيد.» «1»

در مورد تعداد اشعار كميت، گفته اند كه وى به هنگام مرگ 5289 بيت سروده كه آنچه امروز در دست داريم بيش از يك پنجم اشعار او نيست. چيزى بيش از هاشميات كه در مجموعه اى به نام «قصايد هاشميات» جمع آورى گرديده است و بقيه ى آنها به صورت پراكنده در كتابهاى «الاغانى»، «جمهرة الانساب العرب»، «خزانة الادب» آورده شده است.

______________________________

(1)- الفصول؛ ص 85.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:76

«هاشميات» بهترين سروده هاى كميت مى باشد و بسيار قوى و مستحكم و مستدل است. اشعار هاشميات شامل مدح، هجو، سياست، ديانت، دفاع از حق و حقيقت است و هم شامل رثاى اهل بيت مى باشد. سلسله ى قصيده هاى هاشميات داراى 578 بيت است و از معروفترين اشعار اوست.

از مطالعه هاشميات چنين برمى آيد كه علاقمندى او به اهل بيت نه از آن جهت است كه آنان خاندان رسول اللّه (ص) هستند، بلكه به جهت لياقت و ارزشها و عظمت هاى وجودى است كه آنان دارا مى باشند. اين مطلب در مورد هجوهاى او نيز صادق است كه بنى اميه به علت خيانت و عدول از سيره ى رسول خدا و عدالت اجتماعى شايسته ى هجو هستند.

كميت تمام دوران عمر خويش بعد از سرودن هاشميات را در بيم و ترس گذراند و پنهانى در گوشه هاى گمنامى به سر برد تا با شعر خود حجّت را به پا داشت و راه

را نشان داد و حق را آشكار ساخت.

بسيارى از شعرا، هاشميات را تخميس كرده اند كه شيخ ملّا عباس زيورى بغدادى و علامه شيخ محمّد سماوى و سيد محمّد صادق صدر الدّين كاظمى از آن جمله اند. استاد محمد محمود رافعى مصرى هاشميات را شرح كرده و بسيار نيكو از عهده برآمده است. «1»

هاشميات سخنى برگزيده و از بلندترين و استوارترين شعر و از بهترين و تازه ترين طرز گفتار است. كميت اين اشعار را براى امام محمّد باقر (ع) خواند و امام فرمود: «خداوندا بر كميت رحمت آور و او را بيامرز» «2» هم چنين امام فرمود: «تا از ما خاندان پيامبر دفاع مى كنى، همواره به روح القدس مؤيد باشى.»

در جاى ديگر امام در حقّ او چنين دعا فرمود: «خداوندا! در روزگارى كه مردم درباره ى خاندان پيامبرت خوددارى داشتند به راستى كميت از خودگذشتگى نشان داد و حقى را كه ديگران پنهان مى كردند، او آشكار نمود. پس وى را به نيكبختى زنده بدار و به شهادت بميران. مزد دنيايى اش را به وى بنما و بهترين پاداش را در آخرت براى وى ذخيره فرما! كه ما از عهده ى پاداش او برنمى آئيم". كميت گفت: من بركت دعاى امام را پيوسته احساس مى كردم. كميت قصيده ى لاميه ى هاشميات را براى امام جعفر صادق (ع) در منى خواند و امام جعفر صادق (ع) نيز او را چنين دعا فرمود: بار الها! گناهان گذشته و آينده و پنهان و آشكار كميت را بيامرز و آنقدر به وى عطا كن تا راضى شود." «3» ابا ابراهيم سعد اسدى شبى رسول خدا (ص) را در خواب ديد كه فرمود: سلام مرا به كميت برسان و به

وى خبر ده كه خدايش آمرزيده است.»

هشام بن عبد الملك خليفه اموى به خالد بن عبد اللّه نوشت كه دست و پاى كميت را ببر و گردنش را بزن و خانه اش را ويران كن. خالد، كميت را دستگير كرده و به زندان افكند، اما كميت از زندان با مساعدت همسرش كه لباس خود را به او داده بود فرار كرد ولى بالاخره در سال 126 هجرى توسط امويان با شمشيرى كه بر شكمش زدند به شهادت رسيد. «4»

-*-

______________________________

(1)- الغدير؛ ج 2، ص 186.

(2)- الاغانى؛ ج 15، ص 123.

(3)- همانجا.

(4)- الغدير؛ ج 2، ص 195- 212. ادب الطف؛ ج 1، ص 183- 191 با تلخيص.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:77

أعيى الرّفوض له المذيعا

9- و يوم الدّوح دوح غدير خمّ أبان له الولاية لو اطيعا

10- و لكنّ الرجال تبايعوهافلم أرمثلها خطرا مبيعا 6- پيامبرى كه آشكارا «مثانى «2»» خوان است و ابو الحسن على (ع) برگزيده ى اوست.

7- على: مولائى كه از شادى گريزان و به خشنودى خالق خويش شتابان است.

8- و پيامبر چنان او را برگزيد كه كسانى را كه از ذكر اين گزينش گريزان بودند، به زانو درآورد.

9- و در روز «دوح «3»» غدير خم، ولايت وى را آشكار فرمود. كه اى كاش اطاعت مى شد.

10- ليكن آن كسان پيمان ولايت را شكستند و من پيمانى به اين خطيرى نديدم.

11- فلم أبلغ بها لعنا و لكن أساء بذاك أوّلهم صنيعا

12- فصار بذاك أقربهم لعدل إلى جور و أحفظهم مضيعا

13- أضاعوا أمر قائدهم فضلّواو أقومهم لدى الحدثان ريعا

14- تناسوا حقّه و بغوا عليه بلاترة و كان لهم قريعا

15- فقل لبنى اميّة حيث حلّواو إن خفت المهنّد و القطيعا

______________________________

(1)- هاشميات: سخن برگزيده و از بلندترين و استوارترين شعر و از بهترين و تازه ترين طرز گفتار است كه كميت در آن هرچه بهتر كار كرده و بسيار خوب از عهده بر آمده است. ابيات از قصايد درخشان كميت (هاشميات) است كه شماره ى آن چنانكه صاحب كتاب" حدايق الورديه" تصريح كرده است به 578 بيت مى رسد ليكن دست نشرى كه بايد امين بر ودايع علم باشد ويران گرى كرده است و ابيات بسيارى از آن را حذف نموده است.

(2)- مثانى: سوره ى حمد.

(3)- روزى كه پيامبر اكرم (ص) براى تبليغ ولايت در سرزمينى كه درختان كهن و انبوه داشت، فرود آمد.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:78

11- من به آنها لعنت نمى فرستم ولى اولى بدكارى كرد.

12- و

با اين كار دومى نيز كه از ديگران به عدل و داد نزديكتر و پاسدارتر مى نمود، ستمگر و تبهكار شد.

13- اينها، فرمان پيشواى خويش و مردى را كه در حوادث روزگار از همه استوارتر بود، ضايع گذاشتند و به گمراهى فتادند.

14- حقّش را از ياد بردند و به وى با آنكه بر همه ى آنها سرور بود، بى آنكه اندك گناهى كرده باشد، ستم كردند.

15- و به بنى اميه در هرجا فرود آيند هرچند از شمشير و تازيانه آنها بترسى، بگو:

16-: ألا أفّ لدهر كنت فيه هدانا طائعا لكم مطيعا

17- و يلعن فذّ أمّته جهاراإذا ساس البريّة و الخليعا

18- بمرضىّ السياسة هاشمىّ يكون حيا لامّته ربيعا

19- و ليثا فى المشاهد غير نكس لتقويم البريّة مستطيعا

20- يقيم امورها و يذبّ عنهاو يترك جدبها أبدا مريعا «1» 16- هان! بيزارم از روزگارى كه در آن بيمناك و به فرمانبرى و فرمانبردارى از شما ناچارم.

17- و بى پرده نخستين مردتان (معاويه) و خليع (وليد بن عبد الملك) را لعنت كناد.

18- اينها به جاى سياستمدار دلخواه هاشمى نسبى، بر مردم حكومت كردند كه او براى امت وجودى با بركت و بهارى شكوفا بود.

19- در نبردگاهها، شيرى شكست ناپذير و در به راه راست آوردن مردم، پرتوان بود.

20- امور امت به پا مى داشت و از آنان دفاع مى فرمود و خشكساليها را براى هميشه به فراوانى نعمت مى سپرد.

*** كميت قلب سرگردان خويش را به اهل بيت سپرده است و از مصيبت كربلا چنين مى گويد:

ذهب الّذين يعاش فى اكنافهم لم يبق الّا شامت او حاسد

و بقى على ظهر البسيطة واحدفهو المراد و أنت ذاك الواحد «2» كسانى كه پناه مردم بودند، رفتند. و جز شماتت گران و حاسدان كس نمانده است.

و بر گستره ى

زمين يكى باقى ماند كه مقصود و آرزوى من است و آن يكى تو هستى.

***

فقل لبنى أمية حيث كانواو إن خفت المهنّد و القطيعا

أجاع اللّه من أشبعتموه و أشبع من بجوركم أجيعا «3» به بنى اميه در هرجاكه هستند، حتى اگر مى ترسى كه بر تو شمشير بكشند يا تو را از خود برانند.

بگو: الهى كسى كه شما او را سير كرديد، هميشه گرسنه بماند، و آنكه از ستم شما گرسنه مانده، سير شود.

***______________________________

(1)- الغدير؛ ج 2، ص 180 و 181.

(2)- ادب الطف؛ ج 1، ص 184. اين ابيات را خطاب به امام محمد باقر (ع) سروده است.

(3)- همان؛ ص 189.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:79 1- و من أكبر الأحداث كانت مصيبةعلينا قتيل الأدعياء المللحبّ

2- قتيل يحنب الطف من آل هاشم فيالك لحما ليس عنه مذبب

3- و منعفر الخدين من آل هاشم ألا حبّذا ذاك الجبين المترّب «1» 1- و از بزرگترين حوادث مصيبتى بود كه وارد شد و آن پاره پاره شدن بدن شهدا به دست دشمنان بود.

2- از بنى هاشم شهيدى در كربلا كشته شد كه مدافع و حمايتگرى نداشت.

3- گونه هاى او به خاك غلتيده شد و به دست دشمن از پاى درآمد در حالى كه پيشانى او نيز خاك آلود بود. (رمزى از بريده شدن سر امام حسين (ع) از قفا)

النصر يبتغى و يا ربّ هل الّا عليك المعوّل «3» 1- هان آيا هيچ كوردلى، نگران انديشه ى خويش هست؟ و هيچ روى از حق تافته اى پس از تبهكارى به سوى حق باز مى گردد.

2- تيراندازان، با كمان ديگرى (يزيد) به سوى او (امام حسين (ع)) تير مى اندازند. واى بر آن آخرى كه زمينه تبهكارى را اولى براى او فراهم آورد.

3- براى شمشيرهاى دشمن «حسين» و شيفتگان كوى او، به سبزه هاى درو شده ى دروگر مى ماندند.

4- پيغمبر از ميان آنان رفت و فقدان او، مصيبت دردناك و بزرگى براى مردم بود.

5- و من تنها مانده اى را كه سزاوارتر از او (حسين) به يارى در هنگام تنهايى باشد، نمى شناسم.

6- پروردگارا! آيا از جز تو مى توان يارى خواست؟ و تكيه گاهى غير از تو مى توان داشت؟

بخشى ديگر از هاشميات كه كميت براى فرزدق خواند و فرزدق از او خواست تا اشعارش را منتشر كند و گفت: «به خدا قسم كه تو از همه ى گذشتگان و بازماندگان شاعرترى.»

خانه اى مرا سرگرم نكرده، و انگشتان رنگ از حنا گرفته اى به شاديم ننشانده است. (شوق من به جهت خانه و نشانه ى منزل دلدار و سرانگشتان رنگين او نيست.)

3- اين شوق از پرندگان فرخنده و شومى كه صبح و شام به فرخندگى يا شومى بر من گذشته اند، نيز نيست.

4- وليكن من به صاحبان فضيلت و پارسايى و به بهترين مردم شائقم و خير خواستنى و همواره مطلوب است.

5- سپيد بختانى كه در هر خيرى كه به من رسد، به مهر آنان به خداوند تقرّب مى جويم. (من متوجه ى افراد تابناكم، افرادى كه علاقه به ايشان رستگارى است.)

6- بنى هاشم رهط النّبيّ فإنّني بهم و لهم أرضي مرارا و أغضب

7- خفضت لهم منّى جناحي مودّةإلى كنف عطفاه أهل و مرحب

8- و كنت لهم من هؤلاء و هؤلاءمحبّا على أنّي اذمّ و اغضب

9- و أرمي و أرمي بالعداوة أهلهاو إنّى لأوذى فيهم و اؤنّب

10- فإن هي لم تصلح لحيّ سواهم فإنّ ذوي القربى أحقّ و أوجب 6- اينان بنى هاشم و خاندان پيامبرند كه خشنودى و خشم من به آنان و براى آنان است.

7- در برابر ايشان فروتنم و از سر مهر پر و بال خود را به جانبى فرود آورده ام كه هر دو سوى آن شايستگى و مهربانى است كه اهلا و سهلاگو بود.

8- من دوستدار آنانم. هرچند مورد خشم و سرزنش اين و آن باشم.

9- دشمنان به من مى تازند و من نيز به آنان و اين منم كه در اين ميان به آزار و سرزنش گرفتارم.

10- اگر صلاحيّت خلافت را ديگرى جز آنان نداشتند. هر آينه خويشاوندان پيامبر (ص) به خلافت شايسته تر و بايسته تر بودند.

11- يقولون: لم يورث و

لو لا تراثه لقد شركت فيها بكيل و أرحب

12- و قالوا ترابيّ هواه و دينه بذلك ادعى فيهم و القب

13- الم ترني من حبّ آل محمّد (ص)اروح و أغدو خائفا اترقّب «1» 11- مى گويند پيغمبر ارث نگذاشت، اگر ارثى در كار نبود كه بايد قبيله هاى بكيل و ارحب و ... نيز در خلافت شريك باشند.

12- گويند او در عشق و انديشه اش علوى است و مرا به همين نام مى خوانند و مى نامند.

13- آيا نمى بينى كه به جهت دوستى خاندان پيامبر صبح و شام را به ترس مى گذرانم و هميشه مراقب احوال خويشم.

***______________________________

(1)- الغدير؛ ج 2، ص 184 و 185 و 191. ادب الطف؛ ج 1، ص 185 و 186.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:81 14- فمالى الا آل احمد شيعه و مالى الا مذهب الحق مذهب

15- باى كتاب ام بايه سنه ترى حبهم عارا على و تحسب

16- وجدنا لكم فى آل حم آيه تاولها منا تقى و معرب

17- على ان جرم ام بايه سيرت اعنف فى تفريطهم و اكذب

18- فطائفه قد اكفرتنى بحبهم و طائفه قالت مسيئى و مذهب 14- شيعه اى جز آل احمد و مذهبى جز مذهب شيعه سراغ ندارم.

15- بديهى است در هيچ كتاب و در هيچ آيه اى محبّت آنان مايه ننگ نبود.

16- با آنكه برخلاف انتظار مخالفان آيه درباره اهل بيت ديده ايم كه پارسايان از ما آن را درباره ى خاندان پيامبر تاويل كرده اند.

17- اينك به چه گناهى مرا زبون مى سازيد كه چرا از آن ستايش كرده ام و چرا مرا بدين سبب تكذيب مى نماييد.

18- مگر نمى بينى كه صبح و شام از دشمنان اهل بيت خائفم چنانچه عده اى مرا بر اثر محبت آنان تكفير مى نمايند و گروهى مرا بدكار و تبهكار مى دانند.

او را بر هر نيكوكارى از عرب و غيرعرب واجب فرمود.

***

أضحكنى الدّهر و أبكانى و الدّهر ذو صرف و ألوان

لتسعة بالطفّ قد غودرواصاروا جميعا رهن أكفان روزگار مرا به خنده انداخت و گرياند كه روزگار اين دگرگونيها و گونه گونيها دارد.

گريه ام براى آن نه نفرى است كه در نينوا گرفتار آمدند. و همگان گروگان كفن ها شدند.

***

و ستّة لا يتجارى بهم بنو عقيل خير فرسان

ثمّ علىّ الخير مولاهم ذكرهم ميّح أخرانى و ياد شش تن فرزندان عقيل كه بهترين سواركار بودند و دشمن، آنها را پناه نداد و نيز ذكر على آن نيكمردى كه سرور آنها بود، اندوه مرا برمى انگيزد.

***

متى يقوم الحقّ فيكم متى يقوم مهدييكم الثانى؟؟!! كى حق در ميان شما به پا مى خيزد؟ و مهدى شما كى قيام مى كند؟

______________________________

(1)- الغدير؛ ج 2، ص 195.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:83

ظلت

4- فما نصرته امة السّوء إذ دعالقد طاشت الإحلام منها و ظلت

5- ألا بل محوا أنوارهم بأكفهم فلا سلمت تلك الاكف و شلت «2»

6- و ناداهم جهدا بحقّ محمّدفإن ابنه من نفسه حيث حلت

7- فما حفظوا قرب الرّسول و لا رعواو زلت بهم أقدامهم و استزلت

8- أذاقته حرّ القتل امة جدّه هفت نعلها في كربلاء و زلت

9- كما فجعت بنت الرّسول بنسلهاو كانوا كماة الحرب حين استقلت 1- بگذار هر گريه كننده اى بر اسلام بگريد. زيرا احكام و قوانين آن تباه شده و آن را مباح شمرده اند.

2- بامداد كه شد حسين (ع) بر خاك افتاده بود درحالى كه آماج و نشانه تير واقع شده بود و شمشيرها از او سير شده بودند (بدنش به وسيله شمشيرها پاره پاره شده بود)

3- جسمش پراكنده و پريشان در صحرا رها شد و تنها پرندگان آسمان بر آن سايه مى افكندند.

4- امت بد هنگامى كه او را دعوت كردند، يارى اش نكردند و روياى همراهى مردم كوفه به هدف نرسيد.

5- با دست هاى خود به خاموش كردن نور آنها پرداختند. اميدوارم آن دستها سالم نماند و فلج شود.

6- او آنها را با تمام تلاش به حق محمد (ص) فرامى خواند و اين كه پسر اوست و از نفس او مى باشد.

7- اما آنان نزديكى او به پيامبر را لحاظ نكردند و در مقابل او قدم هايش لغزيد (با او جنگيدند) 8- امت جدّش او را كشتند و سپس لغزيدند و دچار آشفتگى و ضعف روحى شدند.

9- همچنان كه دختر رسول خدا را دچار فاجعه كردند و هنگامى كه تنها شد عليه نسل او آهنگ جنگ نمودند.

______________________________

(1)- اعيان الشيعه؛ ج 4، ص 128. ادب الطف؛ ج 1، ص 193.

(2)- ادب الطف؛ ج 1، ص 192.

دانشنامه ى شعر

عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:84

دربار عباسيان پيوست و شاعر مدّاح آن خاندان گرديد. (132 ق)

ظاهرا بعد از عيادتى كه امام صادق (ع) در كوفه از او نمود و بعضى صفات ملكوتى آن حضرت بر وى تجلّى نمود از مذهب كيسانى دست برداشت و به مذهب جعفرى گرائيد و از آن پس تا پايان عمر مؤمن و مدافع آن مذهب باقى ماند. مقامش در تشيّع به جايى رسيد كه امام صادق (ع) اشعارش را مى شنيد و سه بار بر او رحمت مى فرستاد و او را «سيّد الشعراء» خواند.

او از قرآن و حديث و فقه و تاريخ اسلام و سيره رسول اللّه و على (ع) و ساير ائمه اطهار (ع) به خوبى مطّلع بود و تقريبا همه ى احاديثى را كه در مناقب على (ع) و نكوهش مخالفان او وارد شده را در اشعار خود گنجانده است. در شعر دلائل خلافت و ولايت على (ع) و اثبات عقايد شيعه و ابطال اقاويل مخالفان و مثالب غاصبان حقوق اهل بيت را با زبانى تند و گزنده آميخته و با تولّى و تبرّى صريح بيان كرده است. 23 غديريه دارد كه علامه امينى اشعارى از آنها را در الغدير آورده است و هاشميات سيّد و مراثى او براى شهيدان طف پيوسته منبع الهام شاعران شيعى بوده است.

ديوان اشعارش به صورت جامع به چاپ نرسيده است. اگرچه نسخه ى خطى آن در يكى از كتابخانه هاى يمن و نسخه ى ديگرى در «مكتبة طاهريه» دمشق محفوظ است.

وفات او به سال 179 هجرى در بغداد در محله ى «رميله» در حالى كه 74 سال سن داشت اتفاق افتاد و به امر هارون الرّشيد از جنازه ى او تجليل و تشييع به عمل آمد.

اكنون قبرش در محله ى شيعه نشين كرخ بغداد در جنيته (باغچه) جنب قطيع الربيع واقع است. «2»

***______________________________

(1)- كيسانى: بعد از شهادت امام حسين (ع) محمّد بن حنيفه پسر امام على (ع) را امام مى دانند.

(2)- الذريعه؛ ج 1، ص 268. روضات الجنات؛ ص 29. الفصول المختاره؛ ص 93. الغدير؛ ج 2، ص 213- 231 و 248. لسان الميزان؛ ج 1، ص 436.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:85 1- إلى أهل بيت ما لمن كان مؤمنامن الناس عنهم فى الولاية مذهب

2- و كم من شقيق لامنى فى هواهم و عاذلة هبّت بليل تؤنّب

3- فقلت: دعينى لن احبّر مدحةلغيرهم ما حجّ للّه أركب

4- أتنهيننى عن حبّ آل محمد؟!و حبّهم ممّا به أتقرّب

5- و حبّهم مثل الصّلاة و إنّه على الناس من بعد الصّلاة لأوجب «1» 1- به خاندانى دل بسته ام كه مؤمنين از مردم را در ولايت از آنان گريز نيست.

2- بسا برادرى كه مرا در عشق اين خاندان، ملامت كرده است و مادر نكوهش گرم، نيز هر شب به سرزنشم مى نشيند.

3- گفتم: مرا رها كنيد تا آنگاه كه حاجيان راهى خانه ى خدايند، سخن را به ستايش ديگرى جز اين خاندان نمى آرايم.

4- مرا از مهر خاندان محمد (ص) باز مى داريد؟ حال آنكه محبّت آنان وسيله ى تقرّب من است.

5- دوستى آنها چون نماز است و به راستى كه اين دوستى پس از نماز، از همه چيز واجب تر است.

***

1- أمرر على جدث الحسين و قل لأعظمه الزكيّه

2- يا أعظما لازلت من و طفاء «2» ساكبة رويه

3- ما لذّ عيش بعدرضّك «3» بالجياد الاعوجيه «4»

4- قبر تضمن طيّباآباؤه خير البريه

5- آباؤه أهل الرياسة و الخلافة و الوصيه 1- بر قبر ابا عبد اللّه الحسين (ع) بگذر و به

استخوانهاى پاك او بگو:

2- اى استخوانهايى كه هنوز تروتازه و شاداب هستيد، پيوسته باران رحمت بر شما روان و ريزان باد!

3- بعد از اينكه اسبهاى اصيل، شما (استخوانها) را از هم پاشيدند و له كردند، ديگر زندگى لذّتى ندارد.

4- قبرى كه بدن طيّب و پاكى را دربر دارد كه پدران او نيز بسيار نيكوكار بودند.

5- اجداد او همگى صاحب رياست و خلافت و وصايت بودند.

6- و الخير و الشيم المهذبةالمطيّبة الرضيه

7- فإذا مررت بقبره فأطل به وقف المطيّه

8- وابك المطهر للمطهّرو المطهرة الزكيّه

9- كبكاء معولة غدت يوما بواحدها المنيه

10- و العن صدى عمر بن سعدو الملمّع بالنقيه

11- شمر بن جوشن الذى طاحت به نفس شقيه 6- نيكوكار مهذب و پاكيزه و مورد رضايت بودند.

______________________________

(1)- الغدير؛ ج 2، ص 233.

(2)- طفاء: ابر پيوسته ريزان.

(3)- رضك: كوبيده و خرد شدن.

(4)- جياد الاعوجيه: نوعى از اسبان كه در پاى آنها كجى و انحراف وجود دارد.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:86

7- هنگامى كه به قبر حسين (ع) بگذرى مانند شتر زانو بزن و درنگ كن. (مركب خود را براى مدّتى نگه دار!) دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ج 1 86 سيد اسماعيل حميرى ..... ص : 84

و گريه كن بر اين پاك نهادى كه فرزند پاك مرد و پاك زنى پيراسته است. (به خاطر پدر و مادر مقدس و مطهر او نيز اشك بريز)

9- آن چنان گريه كن كه زنى بر مرگ يكتا فرزندش شيون مى كند.

10 و 11- سپس به عمر بن سعد و شمر بن ذى الجوشن آن دو شقى لعنت بفرست.

12- جعلوا ابن بنت نبيهم غرضا كما ترمى الدريّه

13- لم يدعهم لقتاله إلا الجعالة و العطيّه

14- لما دعوه لكى تحكم فيه أولاد البغيه

15- أولاد أخبث من

مشى مرحا و أخبثهم سجيه «1» 12- پسر دختر پيامبرشان را كشتند به گونه اى كه گويا تيرى به سوى هدف پرتاب كنند. (او را هدف تير قرار دادند).

13- و هيچ چيزى جز رشوه آنها را به كشتن او دعوت نكرد.

14- آنان اين كار را انجام دادند و او را شهيد كردند براى اينكه اولاد ستم و بغى حكومت كنند.

15- اولاد خبيث ترين و پست ترين افرادى كه ممكن است وجود داشته باشد.

***

إنى لأكره أن أطيل بمجلس لا ذكر فيه لآل بيت محمد

لا ذكر فيه لأحمد و وصيه و بنيه ذلك مجلس قصف ردى

إن الذى ينساهم فى مجلس حتى يفارقه لغير مسدد «2» سيد حميرى هنگامى كه در شهر بصره در مجلس نشسته بود و سخن از زراعت و نخلستان و ... به ميان مى آمد، با غضب بلند مى شد و مجلس را ترك مى كرد. وقتى علت را از او مى پرسيدند مى گفت: دوست ندارم در مجلسى كه در آن ذكر اهل بيت نباشد بنشينم.

*** در مدح اهل بيت رسول اللّه (ص) قصيده اى سروده كه «اربلى» در «كشف الغمه» مى گويد: «اين سروده از آيين راست و درست او ما را آگاه مى كند.»:

1- على آل الرّسول و أقربيه سلام كلّما سجع الحمام

2- أليسوا في السمآءهم نجوم؟و هم أعلام عزّ لا يرام

3- فيا من قد تحيّر في ضلال أمير المؤمنين هو الإمام

4- رسول اللّه يوم (غدير خمّ)أناف به و قد حضر الأنام

5- و ثانى أمره الحسن المرجّى له بيت المشاعر و المقام 1- تا كبوتران آواز مى خوانند، بر پيامبر (ص) و دودمان او درود باد!

______________________________

(1)- ادب الطف؛ ج 1، ص 198.

(2)- همان؛ ص 200.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:87

2- آيا آنان ستارگان آسمان و اعلام جاويدان عزّت نيستند؟

3- اى سرگشته

در گمراهى! امير المؤمنين على (ع) امام است.

4- پيامبر خدا (ص) در روز غدير خم و در حضور خلق، امامتش را اعلام فرمود.

5- و دومين پيشواى امر ولايت حسن (ع)، آن مايه ى اميدى است كه خانه ى خدا و مشاعر و مقام از آن اوست.

6- و ثالثه الحسين فليس يخفى سنا بدر إذا أختلط الظلام

7- و رابعهم علىّ ذو المساعى به للدين و الدنيا قوام

8- و خامسهم محمّد ارتضاه له في المأثرات إذن مقام

9- و جعفر سادس النجباء بدرببهجته زها البدر التمام

10- و موسى سابع و له مقام تقاصر عن أدانيه الكرام 6- و سومين پيشوا، حسين است كه هرچند تاريكى ها بهم آميزند، نور ماه وجودش پنهان نمى ماند.

7- و امام چهارم على است. آن پيشواى راه حق و كوشايى كه قوام دين و دنيا به اوست.

8- و امام پنجم امام محمد باقر (ع) است. آنكه خدا از او خشنود و در كارهاى نيك صاحب مقام است.

9- و جعفر (ع) ششمين امام اين خاندان نجيب است و چون ماه كاملى است كه درخشش تمامى آسمان به نور اوست.

10- و موسى (ع) امام هفتم است و او را مقامى است كه بزرگواران روزگار را توانايى نزديك شدن به آن نيست.

11- علىّ ثامن و القبر منه بأرض الطوس إن قحطوا رهام

12- و تاسعهم طريد بني البغايامحمّد الزكيّ له حسام

13- و عاشرهم عليّ و هو حصن يحنّ لفقده البلد الحرام

14- و حادى العشر مصباح المعالى منير الضوء ألحسن الهمام

15- و ثانى العشر حان له القيام محمّد الزكيّ به اعتصام

16- أولئك في الجنان بهم مساغي و جيرتي الخوامس و السّلام «1» 11- على (ع) هشتمين امامى است كه قبر او در سرزمين طوس خواهد بود.

12- محمد زكى (ع) آن مرد

صاحب شمشير، اما مطرود ستم زادگان، امام نهم است.

13- على (ع) آن دژ محكمى كه بلد حرام (مكه) از فقدانش مى نالد، امام دهم است.

14- و حسن (ع) امام همام يازدهم، وجودى نوربخش و چراغ راه قله هاى اوج كمال است.

15- محمد (عج) زكى، آن صاحب زمان، قائم و پناهگاه خلق، دوازدهمين پيشواست.

16- اينان مايه ى آسايش من در بهشتند و من در زير سايه ى پنج تنم، «و السّلام».

***

و إذا الزّجال توسّلوا بوسيله فوسيلتي حبّي لآل محمّد «2» در آن زمان كه مردمان هريك به وسيله اى متوسل مى شوند، من به محبّت آل محمّد (ص) توسّل مى جويم.

***______________________________

(1)- الغدير؛ ج 2، ص 252.

(2)- ادب الطف؛ ج 1، ص 200.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:88

اشعار زير منسوب به سيد حميرى است كه قاضى نور اللّه شوشترى در كتاب خود آورده است:

پيش آور آن مى طرب انگيز جانفزابرهم شكن مرا و رنج و زهد زاويه

نوشين مئى كه تشنگى من برد مدام از شيعيان به خون يزيد معويه

ساير شود ز فعل وى اجرام ثابته زنده شود به بوى وى اجسام باليه «1»

______________________________

(1)- مجالس المؤمنين؛ ج 2، ص 505.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:89

توريه به على (ع) نظر داشته و اشاره به حديث مشهور «أما ترضى تكون منّى بمنزلة هارون من موسى «1»» كرده است.

او در مدح خلافت و خلفاء نيز تقيّه مى كرده است و تلويحا به خلفاى بر حقّ الهى و اهل بيت نظر داشته است. وقتى شعر معروف او در رثاى حسين (ع) به گوش هارون رسيد «2» دستور به قطع زبان و قتل او را به يكى از كارگزارانش به نام «ابو عصمة» داد. هنگامى كه ابو عصمة به دروازه ى شهر «رقه» رسيد مشاهده كرد كه منصور نمرى از دنيا رفته و جنازه ى او به سمت گورستان حركت داده مى شود.

منصور نمرى حكومت عبّاسيان را استمرار حاكميت بنى اميه مى شمارد و انتقام از اينها را انتقام از آنها مى داند چراكه موضعگيرى هر دو حكومت در برابر خاندان پيامبر (ص) يكسان است.

منصور نمرى به سال 190 ه. ق. درگذشت. «3»

-*-

1- و قد شرقت رماح بنى زيادبريّ من دماء بني الرسول

2- برئنا يا رسول اللّه ممن أصابك بالأذاة و بالذحول

3- ألا يا ليتني وصلت يمينى هناك بقائم السيف الصقيل

4- فجدت على السيوف بحرّ وجهى و لم أخذل بنيك مع الخذول «4» 1- نيزه هاى بنى زياد آنقدر از خون فرزندان رسول خدا (ص) نوشيدند كه گلوى آنها گرفت.

2- اى رسول خدا، من از تمام كسانى كه تو را آزردند و به كين و دشمنى تو برخاستند، بيزارم و از آنان تبرّى مى جويم.

3- اى كاش من در آنجا بودم و (در يارى تو) شمشير برّان به دست مى گرفتم.

4- و با چهره اى گشاده خود را سپر شمشيرها قرار مى دادم و هرگز مانند ديگر مردم نمى شدم و نمى گذاشتم كه فرزندان تو را خوار كنند.

***

1- متّى يشفيك دمعك

من همول و يبرد ما بقلبك من غليل؟!

2- ألا يا ربّ ذى حزن تعايابصبر فاستراح الى العويل

______________________________

(1)- صحيح مسلم؛ ج 7، ص 120. الصواعق المحرقه؛ ص 121. تسمه السحر بذكر من تشيع و شعر؛ ج 3، ص 231.

(2)- شعر معروف او با مطلع

" شاء من النّاس راتع هامل يعّللون النفوس بالباطل" ادب الطف؛ ج 1، ص 208.

(3)- همان؛ ص 212.

(4)- همان؛ ص 210 و 211.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:90 3- قتيل ما قتيل بنى زيادألا بأبى و أمّى من قتيل «1» 1- گريه ى تو بر غم و رنج كربلا شفاگر توست و قلب رنجيده ات را تسكين مى دهد.

2- پروردگارا! كسى كه حزن دارد به وسيله ى شيون و گريه بر امام حسين (ع) صبر پيشه مى كند.

3- هيچ كشته اى به پاى كشتگان كربلا نمى رسد، پدر و مادرم فداى شهيدان كربلا باد!

***

1- شاء من الناس راتع هامل يعللون النفوس بالباطل

2- تقتل ذريّة النبى و يرجون جنان الخلود للقاتل

3- ويلك يا قاتل الحسين لقدبؤت بحمل ينوء بالحامل

4- أىّ حباء حبوت أحمد فى حفرته من حرارة الثاكل

5- بأىّ وجه تلقى النبى و قددخلت فى قتله مع الداخل 1- در ميان اين مردم كسانى بودند كه نفوس مردم را به باطل دعوت مى كردند.

2- اينان ذرّيه ى پيامبر (ص) را كشتند به اميد اينكه به بهشت جاويدان برسند!

3- واى بر تو اى قاتل حسين! چه گناه عظيمى را حمل كردى؟!

4- اين چه نيكى به رسول اللّه (ص) در قبرش بود كه او را به عزا نشاندى؟!

5- تو چگونه در روز قيامت مى توانى با رسول اللّه روبرو شوى در حالى كه اين چنين او را به شهادت رساندى؟

6- هلّم فاطلب غدا شفاعته أو لافرد حوضه مع الناهل

7- نفسي فداء الحسين حين

غداالى المنايا غدوّ لا قافل

8- أعاذلي إنني أحبّ بني أحمد فالترب فى فم العاذل

9- قد دنت ما دينكم عليه فمارجعت من دينكم إلى طائل

10- جفوتم عترة النبي و ما الجافي لآل النبي كالواصل «2» 6- تو كارى كردى كه در روز قيامت به جاى طلب شفاعت از او، تشنه بر حوض كوثر وارد مى شوى؟

7- جانم فداى حسينى باد كه بامدادان به سوى اهدافش حركت كرد.

8- مرا سرزنش كنيد من فرزندان رسول خدا را دوست دارم و خاك در دهان هر سرزنش كننده اى!

9- من از دينى كه شما مى گوييد به سوى دين حقيقى فرزندان رسول خدا (ص) برمى گردم.

10- زيرا كه شما به عترت پيامبر (ص) جفا كرديد و اين جفا كردنها ادامه دارد همانطور كه بنى اميه جفا كردند شما نيز جفاكاريد. (خطاب به بنى عبّاس)

______________________________

(1)- همان؛ ص 209.

(2)- همان؛ ص 208.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:91

ديگر از مادر زاده شد. «1» در شعر خاقانى شروانى نيز چنين انعكاسى يافته است:

«اول شب، حنيفه درگذشت شافعى، آخر شب، از مادر بزاد» شافعى در كودكى پدر خود را از دست داد. مادرش كه از قبيله ى ازد بود او را در مكّه براى خواندن قرآن و آموختن خط به مكتب سپرد. شافعى پس از فراغ از مكتب، براى فراگيرى شعر و لغت نزد قبيله ى هذيل رفت و چون به مكه باز آمد، از سفيان بن عينيه و مسلم بن خالد زنجى، حديث و فقه آموخت و سپس براى بهره گيرى از مالك بن انس به مدينه رفت پس از آن به يمن رفت و در آنجا با علويان مأنوس شد و علويان در آن زمان بر ضد عباسيان به فعاليت سياسى و تبليغ دينى مشغول بودند.

همين امر باعث شد كه او نيز با گروهى از طرفداران آل على (ع) از سوى والى يمن دستگير شده و به بغداد اعزام شود. هارون الرّشيد او را به پايمردى محمّد بن حسن شيبانى شاگرد ابو حنيفه، عفو كرد و بدين گونه شافعى از طريق او با مذهب ابو حنيفه آشنايى يافت و فقه را از او به روش عراقيان بياموخت و بدين ترتيب هر دو مذهب فقهى، اهل حديث (مالك بن انس) و اهل رأى (ابو حنيفه) در او جمع شد. پس از آن در سالهاى 188 و 195 هجرى مسافرتهايى به مصر داشت و در آن جا از محضر سيّده نفيسه (م 208 ه.) از بانوان دانشمند سلاله ى اهل بيت بهره هاى شايان برد و به احتمال قوى تحت تأثير علمى و قداست همين بانو كه نفوذ فوق العاده اى در مصر داشت، در

مكتب فقهى پيشين خود كه جمع بين اهل حديث و اهل رأى بود، تصرّفاتى كرد و قواعدى به وجود آورد و در نهايت به تأسيس مذهب تازه اى در فقه اهل سنّت به نام مذهب شافعى منجر شد كه كثيرى از اهل سنّت مخصوصا در نواحى غربى ايران از مذهب او تبعيت مى كنند.

البته ربط شافعى و حبّ او به اهل بيت فقط از رهگذر اخذ حديث از سيّده نفيسه نبود بلكه از كودكى وى به جهت تعلّقات هاشمى و مخصوصا از اوان جوانى كه مدّتى در يمن به نفع علويان فعاليّت سياسى كرده بود، سابقه داشت. احساسات متشيعانه ى شافعى در يمن و ارادت وى به اهل بيت رسالت، در ديوان اشعار او نمايان است.

او ارادت خاص به خاندان رسالت داشت. شيخ عطار مى نويسد: «يك روز شافعى در بين درس، دوبار برخاست و نشست.

گفتند اين چه حالت است؟ گفت: علوى زاده اى بر در بازى مى كند. هربار كه او در برابر من مى آيد، حرمت او را است كه برخيزم كه روا نبود فرزند رسول فراز آيد و برنخيزم. «2»»

______________________________

(1)- معجم الادبا؛ ج 6، ص 367.

(2)- تذكرة الاوليا؛ ص 139.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:92

و يا زمانى كه هارون الرّشيد او را احضار كرد تا فتواى او را در باب طلاق زبيده بشنود، شافعى گفت: حاجت تراست به من؟ يا من را به تو؟ هارون گفت: مرا به تو. شافعى گفت: پس از تخت فرود آى! «1»

شافعى تأليفات بسيار دارد از جمله «كتاب الامم» در فقه در هفت مجلد، «المسند» در حديث، «احكام القرآن السنن»، «الرسالة» در اصول فقه، «اختلاف الحديث»، «فضايل قريش»، «القاضى»، «المواريث» و «ديوان اشعار».

شافعى در روز جمعه و

در ماه رجب سال 204 هجرى در فسطاط مصر درگذشت. «2»

-*- او اشعار بسيارى در مدح اهل بيت (ع) و حضرت سيّد الشّهداء دارد كه بسيار مشهور است. ابياتى از ديوان او را انتخاب كرده و مى آوريم:

1- يا آل بيت رسول اللّه حبّكموافرض من اللّه فى القرآن انزله «3»

2- يكفيكم من عظيم الذكر انكموامن لم يصلّ عليكم لا صلاة له «4» 1- اى خاندان پيامبر! محبت شما دستورى است كه از طرف خداوند در قرآن نازل شده است.

2- شما را همين افتخار كفايت مى كند كه اگر كسى در نماز بر شما درود نفرستد، نمازش درست نيست.

*** حبّ شافعى نسبت به اهل بيت در همان دوره ى حيات خود او به حدى بوده است كه جمعى او را «رافضى» (شيعى) گمان كرده اند و او خود در مقام دفاع از موضع خويش گفته است:

1- يا راكبا قف بالمحصّب من منى و اهتف بساكن خيفها و الناهض

2- سحرا اذا فاض الحجيج إلى منى فيضا كملتطم الفرات الفائض

3- إن كان رفضا حبّ آل محمدفليشهد الثقلان انى رافضى «5» 1 و 2- اى آن كه بر سنگلاخ هاى منى روان شده اى! بامدادان آن گاه كه حاجيان مانند امواج خروشان درياى متلاطم فرات روان شدند، بر كسانى كه در خيف و ناهض نشسته اند، بانگ بزن و بگوى:

3- اگر دوستى خاندان محمد نشانه ى «رفض» (برگشتن از دين) است، پس بايد جن و انس گواهى دهند به اين كه من رافضى ام!

***

1- اذا فى مجلس ذكروا علياو سبطيه و فاطمة الزكيه

2- و قال تجاوزوا يا قوم عنه فهذا من حديث الرافضيه

3- برأت الى المهمين من اناس يرون الرفض حبّ الفاطميه

______________________________

(1)- همان؛ ص 135.

(2)- ادب الطف؛ ج 1، ص 215. معجم الادبا؛ ج 6،

ص 367 به بعد.

(3)- اشاره به آيه 23 سوره شورى: «قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبى». بگو: من از شما اجر رسالت جز اين نخواهم كه مودّت و محبّت مرا در حق خويشاوندانم منظور داريد.

(4)- ادب الطف؛ ج 1، ص 217. ديوان شافعى؛ ص 111.

(5)- ديوان شافعى؛ ص 85. ادب الطف؛ ج 1، ص 218.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:93 4- على آل الرسول صلاة ربى و لعنته لتلك الجاهليه «1» 1- هرگاه در مجلسى از على و دو فرزندش و فاطمه زهرا ياد كنم.

2- مى گويند كه: اى مردم! از اين فرد دورى كنيد، چون اين سخن ها، از اقوال رافضيان است.

3- من از دست مردمى كه محبّت فاطمه و فرزندان او را رفض مى نامند، به خداوند بزرگ پناه مى برم.

4- صلوات خداوند بر خاندان رسول خدا (ص) باد و لعنت او بر جاهلان به آن خاندان باد.

***

1- تزلزلت الدنيا لآل محمدو كادت لهم صمّ الجبال تذوب

2- و غارت نجوم و اقشعرّت كواكب و هتّك أستار و شقّ جيوب

3- يصلّى على المبعوث من آل هاشم و يغزى بنوه إنّ ذا لعجيب

4- لئن كان ذنبى حبّ آل محمدفذلك ذنب لست عنه أتوب «2» 1- دنيا بر آل محمد (ص) متزلزل شد، تا حدّى كه نزديك بود كوههاى خارا آب گردد.

2- ستارگان فرو مردند و كواكب بر خود لرزيدند و حجابها كنار رفته و گريبانها چاك شد.

3- بر پيامبر خدا درود مى فرستند و فرزندان او را غارت مى كنند. اين خيلى شگفت است.

4- اگر گناه من دوستى آل محمد (ص) است، گناهى است كه هرگز از آن توبه نخواهم كرد.

***______________________________

(1)- ديوان شافعى؛ ص 138. ادب الطف؛ ج 1، ص 219.

(2)-

همان؛ ص 214.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:94

را كه به مناسبت مهمانى ذبح شده بود، رثا گفت از آن پس بدان نام مشهور شد. «3»»

زركلى رنگ سبز چشمان او را دليل خواندن او به اين نام مى داند «4». بهرحال ديك الجن در شاعرى قريحه اى سرشار داشت، به حدّى كه ابو تمّام طائى تحت تأثير او بود، و به گفته ى ابن رشيق: «در مسايل شعرى از ديك الجن شاعر شام در امثال سود بسيارى برده و از او پيروى كرده است و حتى بعضى مضامين را از او گرفته است «5».»

ديك الجن به خاندان پيامبر (ص) عشق مى ورزيد و قصايد بسيارى در مدح و رثاى آنان سرود. بيشتر مورّخان او را داراى گرايشات شعوبيگرى دانسته اند. برخى از قصايد او در مدح و يا رثاى اهل بيت پيامبر (ع) بسيار مشهور است. او در رثاى امام حسين (ع) چندين قصيده دارد.

سرانجام او در سن 74 يا 75 سالگى در سال 235 يا 236 هجرى در شهر «حمص» از دنيا رفت. «6»

-*-

1- يا عين لا للغضا و لا الكتب بكا الرّزايا سوى بكا الطّرب

2- جودي و جدي بملأ جفنك ثمّ احتفلى بالدّموع و انسكبى

3- يا عين في كربلا مقابر قدتركن قلبي مقابر الكرب

4- مقابر تحتها منابر من علم و حلم و منظر عجب

5- من البهاليل آل فاطمةاهل المعالي السادة النجب

6- كم شرقت منهم السيوف و كم روّيت الارض من دم سرب

7- نفسى فداء لكم و من لكم نفسي و امي و اسرتي و ابى «7» 1- 4- اى چشم با توجه به علم و حلمى كه در كربلا مدفون شده است، طورى گريه كن كه بتوانى حقّ آن را ادا كنى و تا مى توانى اشكها را جارى كن! زيرا در

كربلا قبرهايى است كه به ياد آن قبور، قبرهايى از درد و محنت در قلب من حفر مى شود.

5- از ريسمان الهى (خاندان فاطمه (س)) انسانهاى بسيار با كرامت و بزرگوارى آمدند،

______________________________

(1)- نزديك شهر حماة.

(2)- ثمار القلوب فى المضاف و المنسوب؛ ص 69.

(3)- مقدمه ى ديوان ديك الجن.

(4)- الاعلام زركلى؛ ج 4، ص 5.

(5)- العمدة الطالب؛ ج 2، ص 119.

(6)- اعيان الشيعه؛ ج 8، ص 12.

(7)- ادب الطف؛ ج 1، ص 284.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:96

6- كه با شمشيرهاى خود روشنگر راه انسانيت شده اند و خون آنان در زمين جوشش ايجاد كرد.

7- جان من و مادر و خانواده و پدرم فداى شما و تمامى كسانى كه در راه شما هستند، باد.

***

1- اين الحسين و قتلى من بني حسن و جعفر و عقيل غالهم عمر

2- قتلى يحنّ اليها البيت و الحجرشوقا و تبكيهم الآيات و السور

3- مات الحسين بأيد في مغائظهاطول عليه و في إشفاقها قصر

4- لما رأوا طرقات الصبر معرضةالى لقاء و لقيا رحمة صبروا 1- كجاست حسين (ع)؟ و فرزندان امام حسن (ع) و فرزندان جعفر (ع) و عقيل (ع) كجايند كه به دست عمر بن سعد به شهادت رسيدند؟

2- كسانى كه هر بيت و خانه اى بر آنها محزون است و آيات و سور الهى بر آنان مى گريند.

3- حسين (ع) به دست كسانى كشته شد كه خونخوارترين افراد بودند و دستشان به خون آغشته بود.

4- ياران امام حسين (ع) زمانى كه درهاى رحمت الهى را باز ديدند در كشته شدن صبر پيشه كردند.

5- قالوا لانفسهم يا حبذا نهل محمد و علي بعده صدر

6- ردوا هنيئا مرئيا آل فاطمةحوض الردى فارتضوا بالقتل و اصطبروا

7- الحوض حوضكم و الجد جدكم و عند ربكم

في خلقه غير

8- ابكيكم يا بني التقوى و أعولكم و اشرب الصبر و هو الصاب و الصبر «1» 5 و 6- با خود گفتند: مرحبا بر محمّد و على و فاطمه و خاندان آنان باد! و چون به شهادت حسين (ع) صبر پيشه كردند بر حوض شادمان وارد شدند.

7- اين حوض كوثر، حوض شما و اين جد، جدّ بزرگوار شماست و نزد پروردگارتان هيچ آفريده اى به پاى شما نمى رسد.

8- اى خاندان تقوا! من بر شما مى گريم و جام صبر را در مصيبت شما مى نوشم!

______________________________

(1)- همان؛ ص 283.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:97

«3».

-*- گفته اند كه خالد هنگام ورود اسيران اهل بيت (ع) و سرهاى مطهّر شهيدان به شام اين ابيات را در رثاى شهدا سروده است:

جاؤوا برأسك يابن بنت محمّدمترّ ملا بدمائه ترميلا

و كأنّما بك يابن بنت محمّدقتلوا جهارا عامدين رسولا

قتلوك عطشانا و لما يرقبوافى قتلك التنزيل و التأويلا

و يكبّرون بأن قتلت و انّماقتلوا بك التكبير و التهليلا «4» اى پسر دختر پيامبر (ص) سرت را غرق در خون آوردند. گويى با كشتن تو، آنان آشكارا پيامبرت را كشته اند.

تو را تشنه كشتند و در قتل تو پروايى از قرآن و از تنزيل و تأويل نداشتند.

آنان كه تو را كشته اند، براى كشتنت تكبير مى گويند، حقيقت اين است كه با قتل تو تكبير- اللّه اكبر- و تهليل- لا اله الّا اللّه- را كشته اند.

______________________________

(1)- از خوارج بود.

(2)- عبد اللّه بن عباس، پسر عموى حضرت على (ع) در آن زمان ولايت بصره داشت.

(3)- ادب الطف؛ ج 1، ص 289.

(4)- همان؛ ص 288.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:98

را از بين بردند.

اختلاف و نزاع بين امرا و فرزندان خلفا بر سر قدرت از ديگر مسائل دوره زندگى دعبل بود مانند درگيرى و جنگ محمّد امين و عبد اللّه مأمون بر سر تصاحب خلافت غاصبانه پدرشان هارون الرّشيد.

قيامهاى غير شيعى چون قيام بابك خرّمدين در آذربايجان، افشين در نيشابور و مازيار در طبرستان در مبارزه با قدرت حاكم و ستم گستر بنى عبّاس از ديگر قضاياى سياسى و اجتماعى اين دوره ى عباسى بود.

شاعر ظلم ستيز شيعه دعبل خزاعى در چنين دوره ى پر از كشمكش هاى سياسى و اجتماعى پا به عرصه گيتى نهاد و بزرگ شد و در ميدان عقيده و ادب و ايمان و شعر به دفاع از حق برخاست و با سلاح شعر به نبرد با كج انديشان، فرومايگان و خليفه هاى غاصب كمر همّت بست و آنان را رسوا ساخت و در حمايت از آل على، مردانه پنجاه سال چوبه ى دار را به شوق شهادت بر دوش كشيد و تا پاى جان در صراط مستقيم ايستادگى كرد.

دعبل با هجو خلفاى غاصب عباسى، نه تنها يك حركت انقلابى و حماسى در تاريخ تشيّع ايجاد كرد بلكه با مدح خاندان پيامبر (ص) و على (ع) و با هجو و نكوهش دشمنان آنان به تحوّلى مثبت در عرصه ى شعر دست زد و در دوره ى افول ارزش هاى انسانى، خلاف جريان مبتذل زمانه ى خود حركت كرد و به پاسدارى از قلمرو نورانى انديشه و انسانيّت و هنر و تعهّد و توحيد و خدامحورى قيام كرد.

دعبل به عنوان شاعر متعهّد اهل بيت با ائمه اطهار زمانش به عنوان رهبران الهى و حقيقى امت ارتباط داشت و از سخن و رفتار و موضع گيرى هاى

سياسى و اجتماعى آنان الهام مى گرفت. اشعار و احوال او اين مطلب را تاييد مى كند.

دعبل نه تنها شاعر اهل بيت بلكه راوى حديث آنان بوده و از گروه شاعران محدّث به شمار مى آيد. «1»

حب و بغض شاعر به شعر او غنا مى بخشد و تأثير و ارزش مضاعف به آن مى دهد و از نظر عاطفى به كمال نزديكتر مى كند.

حب و بغض، قهر و عشق و خشم از ويژگى هاى برجسته شعر شاعران متعهّد و ملتزم است و دعبل سمبل شاعران متعهّد شيعه است كه اين حقيقت در شعرش تجلّى درخشانى دارد. شعر و زندگى او نمونه بارز تولّى و تبرّى است و او والاترين نمونه ى شاعر شيعى است. او در ميان شاعران عرب به «تشيّع و هجو خلفا» «2» مشهور شده است.

مقام علمى شاعر: بى شك دعبل را فقط يك شاعر بزرگ و صاحب سبك نمى توان دانست بلكه علاوه بر نبوغ شعرى در علم

______________________________

(1)- اصول كافى؛ ج 1، ص 494.

(2)- الاغانى؛ ج 2، ص 146.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:99

كلام، حديث، قرآن، تاريخ و لغت شناسى يكى از عالمان سترگ و دانشور شيعه بود. علّامه حلّى مى گويد: «دعبل در بين عالمان و انديشه وران شيعه به كمال ايمان و علوّ منزلت و عظمت شأن معروف شده است. «1»» و آية اللّه سيد حسن صدر مى نويسد:

«دعبل مردى متكلّم، شاعر، اديب، خردمند، عالم به تاريخ عرب و طبقات شاعران عرب بود. «2»»

هم چنين دعبل يكى از شاعران بزرگ سياسى تاريخ ادبيّات است وى با مطرح كردن حكومت به حق و الهى حضرت على (ع) و فرزندانش در اشعار خود خلافت ننگين بنى اميه و بنى عباس را مورد سوال قرار مى داد و نفى

مى كرد و به هجو و استهزاى خلفاى غاصب مى پرداخت. سياست او از عقيده و ايمان و اخلاص و تعهّد دينى و روحيه ى شيعى او ناشى مى شود و شعر او آينه ى زمان است و روح حاكم بر زمان در اشعارش نمايان شده است. علاوه بر آن رفتار اعتراض آميز و تحقيركننده ى او با خلفا و ارباب زر و زور و تزوير نشان دهنده ى شجاعت و جرأت و صراحت اوست. او انسانى جسور و بى باك بود و پيوسته در خطّ مبارزه با خلفاى جائر عباسى و مزدوران آنان بود.

محمّد جواد مغنيه مى نويسد: «در دفاع از حق و كوبيدن باطل، شجاع ترين شاعرى كه تاريخ به ياد دارد، دعبل خزاعى است». «3»

شجاعت و شهامت او همواره در پاسدارى از حريم حق و دفع باطل، جلوه مى كند.

دعبل از شاعران اصيل عرب است و شعر او در اصالت و صلابت و فخامت و استحكام به كمال رسيده و جزو اشعارى است كه بر اثبات قواعد زبان و ادبيّات عرب مثل لغت، صرف و نحو، فصاحت و بلاغت و صنايع بديعى و شعرى به آن استشهاد مى شود و مورد استفاده قرار مى گيرد. محتواى شعرش ترجمان افكار، عقايد و آرمان هاى اصيل و مكتبى تشيّع است و سبك ادبى و لفظى شعرش تحت تأثير اشعار متقدّمان به ويژه شاعران بزرگ دوره جاهليّت است. يكى از اوزان شعر عرب بحر طويل است كه بسيارى از شاهكارهاى شعر عرب از قديم در اين وزن سروده شده است و دعبل خزاعى قصيده مشهور «مدارس آيات» را در همين وزن سروده است.

دعبل بن على بن رزين خزاعى از قبيله مشهور «خزاعه» بود اين قبيله شاخه اى از قبيله بزرگ و معروف «ازد»

بود كه در سرزمين يمن زندگى مى كرد. پدرش على از تبار پاك «بديل بن حدقاء» صحابى بزرگوار پيامبر و بزرگ قبيله ى خزاعه در صدر اسلام بود. بديل قبل از فتح مكّه اسلام آورد و خاندانش از بيوتات قديم شيعه و شاعر و راوى حديث بودند. جدّ اعلاى او عبد اللّه بن بديل سفير پيغمبر از شيعيان مخلص على (ع) بود كه از قهرمانان بزرگ حماسه ساز جنگ صفين بود و با سه برادر ديگرش عبد الرّحمن و محمّد و عثمان در اين جنگ به شهادت رسيدند.

دعبل در سال 148 هجرى (سال شهادت امام جعفر صادق (ع)) در خانواده اى مشهور به علم و فضل و ايمان و شعر و ادب و دوستدار اهل بيت متولّد شد. پدرش على بن رزين و عمويش عبد اللّه و پسر عمويش ابو شيص از شاعران روزگار بودند. دعبل در چنين خاندانى كه دوستى آل على و شعر و ادب از امتيازات آنان بود، رشد و نمو كرد. دوران كودكى و جوانى را در كوفه گذراند و نبوغ شاعرانه اش در آن ديار شكوفا شد «4». در آن زمان كوفه يكى از مراكز مهمّ علمى، ادبى و دينى در دنياى اسلام بود بنابراين فضاى محيط و اجتماعى كه دعبل در آن تعليم و تربيت يافت آكنده از ذوق و شعر و ادب و رقابت هاى شاعرانه بود.

______________________________

(1)- خلاصه الاقوال فى معرفة الرجال؛ ص 70.

(2)- تأسيس الشيعه لعلوم الاسلام؛ ص 93.

(3)- الشيعه و الحاكمون؛ ص 176.

(4)- الغدير؛ ج 2، ص 365.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:100

استاد دعبل «مسلم بن الوليد» ملقب به صريع الغوانى (م 208 ه) بود و فنون و صنايع ادبى و شعرى

را به او آموخت. دعبل قبل از سال 175 هجرى به بغداد آمد و در ركاب هارون الرّشيد بود و تا سال 193 هجرى در بغداد زندگى كرد. با مرگ هارون الرّشيد و اختلاف دو برادر بر سر تصاحب قدرت، دعبل بغداد را ترك كرد و در حالى كه در زمينه هاى شعر و ادب و علم و انديشه و اوضاع سياسى و اجتماعى روزگار، گوهر تجربه اندوخته و به آگاهى هاى سرشارى دست يافته بود و پس از سير درونى و روحانى و رسيدن به قلمرو روشنى بخش شعور و شناخت و بيدارى، پاى در ركاب سفر نهاد و ابتدا آهنگ خانه خدا كرد و سپس در حساس ترين دوران تاريخى تشيّع به دفاع از ولايت على (ع) و آل او پرداخت و با شهامت و شجاعت همه ى خلفاى ظلم پيشه ى عباسى را هجو كرد و به نشر انديشه ها و آرمان هاى مكتب تشيّع همت گماشت. پس از اينكه حضرت امام رضا (ع) به امر مأمون از مدينه به خراسان آمد و ولايت عهدى مأمون را پذيرفت، دعبل به همراهى ابراهيم بن عبّاس صولى (م 243 ه.) شاعر معروف شيعى عازم زيارت آن حضرت گرديد. هر دو شاعر در مرو نزد او بار يافتند و قصيده ى «تائيه»، مشهورترين و بلندترين شعرش را كه در مدينه سروده بود و سوز درونى شاعر در تك تك ابيات اين قصيده غرّا و جاودانه شعله مى كشيد را انشاء نمود. دعبل با اين قصيده به جاودانگى و آوازه ى عالمگير دست يافت. اين قصيده كه حماسه ى تاريخ بنى هاشم و منقبت نامه ى آل على (ع) است بسيار مورد توجّه قرار گرفت و امام را گريان ساخت. امام (ع) ده

هزار درهم از سكه هايى كه به نام خود او ضرب شده بود و جبّه اى از جامه هاى شخصى خود را بدو بخشيد. همه محدّثان و مورّخان و تذكره نويسان از اين قصيده ستايش كرده و تمام يا قسمتى از آن را نقل نموده اند.

اين قصيده هم از نظر بافت كلامى و صنايع لفظى و معنوى و ادبى، در نهايت زيبايى و قوّت است و هم از نظر محتواى غنى و انديشورانه و عالمانه ى آن، و اگر از دعبل جز اين قصيده به دست ما نمى رسيد براى اثبات نبوغ شعرى و قدرت ادبى و وسعت انديشه و استوارى اعتقاد و پاكى ايمان شاعر كافى بود. وزن عروضى قصيده «بحر طويل» است و شاعر از مطلع تا مقطع آن را در كمال ظرافت و استادى با صنايع لفظى و معنوى بديعى و ادبى آراسته است و تعداد ابيات آن را بعضى محقّقان تا 123 بيت نوشته اند.

از نظر محتوا نيز قصيده در خور تفكّر و تأمّل است و در مدح و منقبت و ثناگسترى اهل بيت عصمت و طهارت سروده شده و به ذكر مصايب آنان پرداخته است و اين چكامه بلند از مدايح درخشان اهل بيت و از شاهكارهاى شعر عرب به شمار مى رود.

در اين قصيده هنر و حماسه و عشق و ايمان و اخلاص و انديشه و تعهّد و عاطفه موج مى زند.

پس از آن دعبل به قم رفت و در قم خبر شهادت امام رضا را شنيد و قصيده سوزناك و بلند «رائيه» را در مرثيه و مدح امام رضا و هجو و مذمّت بنى عبّاس به ويژه هارون الرّشيد سرود و پس از آن به بغداد رفت. دعبل به

دمشق و مصر و مغرب و رى و خراسان سفر كرد و امراى آن بلاد را مدح گفت. در خراسان عبد اللّه بن طاهر شصت هزار درهم به او صله داد. اهالى قم نيز سالى پنج هزار درهم براى او صله مى فرستادند. شاعران زنده او را ستوده اند. طبعش ظريف و زودرنج بود و زبانى گزنده داشت به كمتر چيزى از اشخاص حتى ممدوحين و خلفا مى رنجيد و ايشان را هجو مى گفت. چندى در «اسوان» مصر به حكومت رسيد ولى چون امير مصر را هجو گفت معزول گرديد. بيش از نود و هفت سال عمر كرد و تعصّبى شديد به طرفدارى از اهل بيت (ع) داشت. در بغداد مالق بن طوق تغلبى را هجو كرد و او در صدد قتل او برآمد ناچار به بصره گريخت در آنجا «پيرانه سر» او را شكنجه ها كرد ناچار به اهواز رفت. مالق، تروريستى را ده هزار درهم داد و مأمور قتل دعبل كرد. هنگامى كه وى در يكى از آبادى هاى شوش به نام طيّبه بود آن مرد بعد از نماز عشاء فرصتى يافته و با نوك عصاى دشنه مانند زهرآگين خود زخمى به

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:101

پشت پاى دعبل زد كه او را مسموم نمود و روز ديگر بر اثر جراحت درگذشت. جنازه اش را به شوش منتقل و آنجا دفن نمودند.

تاريخ شهادت او در سال 246 ه. ق. مى باشد. «1» دعبل سه فرزند داشت عبد اللّه، على و حسين. على و حسين ذوق شعرى را از پدر به ارث برده بودند و هر دو شاعر بودند. حسين ديوان شعرى هم داشته و برخى از اشعارش در كتب تواريخ و

تذكره ها آمده است. «2»

به وحدت حق مى دهد و اميدوارست كه خداوند در روز رستاخيز بر او رحمت آورد.

3- مولاى دعبل، خدا و رسول اويند و مولاى او جانشين به حقّ پيامبر يعنى على است.

من به سرمستى ديدارشان و شب هايم به خوشدلى از يادشان مى گذشت.

9- وقوف من به روز عرفه در «محسّر عرفات» «1» چه حسرتها برانگيخت.

10- ألم تر للأيّام ماجرّ جورهاعلى النّاس من نقض و طول شتات

11- و من دول المستهزئين (و من غدا)بهم طالبا للنّور في الظّلمات

12- فكيف و من أنّى يطالب زلفةإلى اللّه بعد الصّوم و الصّلوات

13- سوى حبّ أبناء النّبىّ و رهطه و بغض بني الزّرقاء و العبلات

14- و هند و ما أدّت سميّة و ابنهااولوا الكفر في الاسلام و الفجرات

15- هم نقضوا عهد الكتاب و فرضه و محكمه بالزّور و الشّبهات 10 و 11- زمانه را بنگر كه با پيمان شكنى و تفرقه اندازى هاى بسيارش با حكومت هاى مسخره و كسانى كه به دنبال آنها، جوياى روشنى از دل تاريكى ها بودند، چه جنايت ها به مردم كرد.

12- پس از روزه و نماز، چگونه و از كجا مى توان خواستار قرب خدا شد.

13 و 14- جز از راه مهرورزى به فرزندان و دودمان پيغمبر و كينه توزى به تبار «مروان» و «بنى اميه» و «هند» و سميه و فرزندش «زياد» كه همه اينها كافران و تبهكاران عالم اسلامند.

15- پيمان و فرمان قرآن و آيات محكم آن را به دروغ و شبهه انگيزى گسستند.

______________________________

(1)- محسّر: حدّ بين «منى» و «عرفات» است. و اما معناى لغوى آن حسرت برانگيز مى باشد و انسان پس از كسب معرفت در عرفات، در حسرت رسيدن به آرزوى خويش در منى است.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:103 16- و لم تك إلّا محنة كشفتهم بدعوى ضلال من هن و هنات

17- تراث بلا قربى و ملك بلا هدى و حكم بلا شورى بغير هدات

18- رزايا أرتنا خضرة الافق حمرةو ردّت أجاجا طعم كلّ فرات

19- و ما

سهلّت تلك المذاهب فيهم على النّاس إلّا بيعة الفلتات «1»

20- و لو قلّدوا الموصى اليه امورهالزمّت بمأمون على العثرات 16- و اين آزمايشى بود كه پرده از چهره ى آنان و دعويهاى ضلال و زشت و ناپسندشان برگرفت.

17- ميراثى بى قرابت! و ملكى بدون هدايت! و حكومتى بى مشورت! و بدون وجود رهبر!

18- اينها دردهايى است كه مزرع سبز فلك را در چشم ما خونين مى نمايد و طعم آب شيرين به كام تلخ مى شود.

19- آنچه اين روش ها را در ميان مردم آسان نمود، بيعت ناگهانى و شتاب زده اى با ابو بكر و گفتار آشكار «سقفّيان» در ادعاى بى پرده و ضلال آميز ميراث خوارى بود.

20- اگر زمام امور را به على، وصىّ پيغمبر مى سپردند، كارها به بركت وجودش كه مأمون از لغزش بود، نظام مى گرفت.

21- أخى خاتم الرّسل المصّفى من القذى و مفترس الأبطال في الغمرات

22- فإن جحدوا كان «الغدير» شهيده و بدر و أحد شامخ الهضبات

23- و آى من القرآن تتلى بفضله و إيثاره بالقوت فى اللّزبات

24- و غرّ خلال أدركته بسبقهامناقب كانت فيه مؤتنفات

25- مناقب لم تدرك بكيد و لم تنل بشى ء سوى حدّ القنا الذّربات 21- وى برادر پيغمبر پاك نهاد و مرد ميدان كارزار بود، و در جنگهاى سخت و بى امان از هم درنده ى قهرمانان و جنگاوران است.

22 و 23- آنان كه منكر گواه راستين على هستند، «غدير» و «بدر» و كوههاى بلند و به هم پيوسته ى «احد» و آيات خواندنى قرآن در فضلش، و خوراك بخشى هايش به گاه سختى، آياتى كه در فضيلت ها و ايثارگرى هاى او نازل شده است.

آنگاه كه هنگام سختى و گرسنگى طعام خويش را بخشيد، و صفات تابناك و منقبتهايى است كه وى دارا بود و در آنها بر ديگران پيشى داشت،

همه گواه حقانيت اوست.

24- فضيلت هاى درخشان و زيبايى ها همه نيكان را پشت سر نهادند تا به او رسيدند. فضيلت هايى كه چون خويشتن را در او يافتند. به عطرافشانى پرداختند و بر خويش باليدند. به عبارت ديگر على (ع) به آن فضايل ارزش مى بخشد، نه آنكه فضيلت ها به على (ع) اعتبار و ارزش بخشند.

25- فضايلى كه با مكر و حيله نمى توان به آنها دست يافت مگر با شمشيرهاى تيز و برّان.

26- نجىّ لجبريل الامين و أنتم عكوف على العزّى معا و منات

27- بكيت لرسم الدّار من عرفات و أذريت دمع العين بالعبرات

28- وفك عرى صبري و هاجت صبابتي رسوم ديار قد عفت و عرات

______________________________

(1)- فلته: به معناى «فجأة» است و آن امرى است كه ناگهان و بى تأمل انجام پذيرد. و مقصود از آن در بيت، بيعت با ابو بكر است.

در شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد (ج 1 ص 123) به نقل از عمر بن خطاب آمده است كه: «كانت بيعة ابى بكر فلته وقى اللّه (المسلمين) شرّها، فمن عاد الى مثلها فاقتلوه». بيعت با ابو بكر امرى شتاب زده و بى تدبّر بود. خداوند مسلمانان را از شرّ آن حفظ كناد. پس هر آن كس كه مانند اين كار را به جا آورد، او را بكشيد.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:104 29- مدارس آيات خلت من تلاوةو منزل وحى مقفر العرصات

30- لآل رسول اللّه بالخيف من منى و بالبيت و التّعريف و الجمرات 26- جبرئيل با پيامبر راستگو نجوا مى كرد، در حالى كه شما در درگاه بتان «عزا» و «مناة» سجده مى كرديد.

27- آثار خانه هاى ويران دلبرانم را در عرفات به ياد آوردم و مويه كنان از ديدگانم چون سيلاب، اشك ريختم.

28- نشان اين خانه هاى

ويران رشته ى صبرم را گسيخت و چون بر آثار خانه هاى متروك و ويران حبيبانم گذر كردم، شعله هاى سوزان يادشان مرا سخت در ميان گرفت.

29 و 30- خانه هاى اهل بيت، مدارس آيات الهى (مدارس آيات «1») و منزلگاه وحى، در «خيف «2»» و مسجد الحرام و عرفات و جمرات «3»، از تلاوت آيات خالى و خاموش مانده است، و محل نزول وحى، خرابه اى موحش و متروك است.

31- ديار لعبد اللّه بالخيف من منى و للسّيد الدّاعي الى الصّلوات

32- ديار علىّ و الحسين و جعفرو حمزة و السّجاد ذى الثّفنات

33- ديار لعبد اللّه و الفضل صنوه نجىّ رسول اللّه فى الخلوات

34- و سبطى رسول اللّه و ابنى وصيّه و وارث علم اللّه و الحسنات

35- منازل وحى اللّه ينزل بينهاعلى أحمد المذكور في السّورات 31- اين ويرانه هاى خاموش و متروك، خانه ى عبد اللّه، پدر رسول اللّه (ص) در خيف است و خانه ى پيامبر، آن سرور مردمان، كه مردم را به نماز فرامى خواند.

32- خانه هاى على (ع) و حسين (ع) و جعفر صادق (ع) و حمزه و امام سجاد (ع) ذى ثفنات «4»، است.

33- اين خانه هاى ويران خانه ى عبد اللّه بن عباس و برادرش فضل است و فضل كه در خلوتها محرم راز رسول خدا بود.

34- خانه ى حسن و حسين (ع) دو فرزندزاده ى پيامبر (ص)، آن دو فرزند وصىّ پيامبر، «على» (ع) كه وارث علم خداوندى و صاحب همه ى خوبى ها و زيبايى ها بود.

35- اين خانه هاى ويران و متروك، جايگاه نزول وحى الهى است، آنجاكه بر احمد (ص) موعود در كتب آسمانى باران وحى مى باريد.

36- منازل قوم يهتدى بهداهم فتؤمن منهم زلّة العثرات

37- منازل كانت للصّلاة و للتّقى و للصّوم و التّطهير و الحسنات

38- منازل لاتيم

يحلّ بربعهاو لا ابن صهاك هاتك الحرمات

39- ديار عفاها جور كلّ منابذو لم تعف للايّام و السّنوات

40- فيا وارثي علم النّبيّ و آله عليكم سلام دائم النفحات 36- اينها آثار خانه هاى متروك كسانى است كه مردم با نور هدايتشان راه مى يافتند و لغزش و كژى از آنان دور بود.

______________________________

(1)- قصيده ى تائيه به خاطر اين بيت به قصيده «مدارس آيات» شهرت يافته است، و همگان با اين بيت از آن ياد مى كنند. برخى نيز آن را مطلع قصيده دانسته اند مانند ياقوت حموى كه در «معجم الأدباء» با اين بيت قصيده را آغاز كرده است.

(2)- نام محلى در سرزمين منى، كه مسجد خيف نيز در آنجا قرار دارد.

(3)- جمرات: مقصود از جمرات محل رمى جمرات در منى.

(4)- ذو الثفنات: لقب امام سجاد (ع)، و معناى آن پينه دار است. از آنجاكه مواضع سجود آن حضرت از فرط سجده همواره پينه دار بود، او را «ذو الثفنات» مى خوانند. آن حضرت نزد خواص و عام به دو لقب «سجاد» و «ذو الثفنات» مشهور بود.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:105

37- خانه هايى كه محل نماز و روزه بود و جايگاه تقوا و پاكى و خوبى ها و نيكويى ها و زيبايى ها بود.

38- خانه هايى كه تيم «ابو بكر» را سزاوار نيست در اطراف آن گام نهند و نه ابن صهاك «عمر بن خطاب» كه هتاك حرمت هاست.

39- خانه هايى كه ستم ستمگران گردن كش، ويرانشان كرده است، نه گذر روزها و سالها.

40- خانه هايى كه مهبط جبريل امين بود، آن پيام آور وحى الهى كه از جانب خدا، با سلام و بركت ها بر پيامبر نازل مى شد. خانه هايى كه هر صبح و شام به پيروان آن، وحى الهى بر پيغمبر نازل مى شد.

41- لقد

آمنت نفسي بكم في حياتهاو انّي لارجو الأمن بعد ممات

42- قفا نسأل الدّار الّتى خفّ أهلهامتى عهدها بالصّوم و الصّلوات

43- و أين الاولى شطّت بهم غربة النّوى أفانين فى الآفاق (الاقطار) مفترقات

44- هم أهل ميراث النّبيّ اذا اعتزّواو هم خير سادات و خير حمات

45- أذا لم نناج اللّه في صلواتناباسمائهم لم يقبل الصّلوات 41- همانا من به شما در زندگى ام ايمان آوردم و اميد من آن است كه پس از مرگ قرين و هم خانه ى امنيت و آسايش باشم.

42- دمى درنگ كن اى همراه! تا از اين خانه هاى خاموش و متروك كه اهل آنها پراكنده و اندك گشته اند، بپرسيم: از عهد شما با نماز و روزه چه سالهاى دور و درازى گذشته است.

43- بپرسيم: كجايند كسانى كه دست بيدادگر غربت آنان را پراكنده ساخته است؟ كجايند شاخه هاى درخت نبوت كه دست هاى جفاكار، آنها را شكسته و هريك را به سويى افكنده است!

44- آنان كه در غربت پراكنده اند، وارثان پيامبرند، هرگاه نسبت خويش را بيان كنند و بهترين سروران مردمند و والاترين پاسداران و حاميان حقيقتند.

45- اگر در نمازهاى خود، خداوند را به نام آنان نخوانيم، نمازهايمان در درگاه خداوند پذيرفته نخواهد بود.

46- مطاعيم فى الاعسار فى كلّ مشهدلقد شرّفوا بالفضل و البركات

47- و ما النّاس إلا غاصب و مكذّب و مضطغن ذو إحنة و ترات

48- اذا ذكروا قتلى ببدر و خيبرو يوم حنين أسبلوا العبرات

49- فكيف يحبّون النّبيّ و رهطه و هم تركوا أحشاءهم و غرات

50- لقد لا ينوه في المقال و أضمرواقلوبا على الاحقاد منطويات 46- سختى مردانى كه هنگام قحطى و گرسنگى، آنگاه كه آسمان و زمين بر مردمان بخل مى ورزد، هركجا حاضر شوند گرسنه يى باقى نمى ماند. به

راستى كه آنان به فضل و بركات الهى شرف يافته اند.

47- و دشمنان اهل بيت، مردمان غاصب و منكر حق و حاسدان و كينه توزند كه خونخواه پدران كافر و مشرك خود هستند. «1»

______________________________

(1)- يعنى دشمنان اهل بيت فرزندان همان كفار و مشركانند كه در جنگ هاى صدر اسلام به شمشير على و حمزه و ديگر بنى هاشم كشته شده بودند و فرزندان كفر پيشه ى آنان امروز، انتقام خون آنها را از فرزندان پاك على (ع) مى گيرند.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:106

48- آنان كه چون كشتگان خود را در «بدر» و «خيبر» و «حنين» ياد آورند، اشك از ديدگان برافشانند.

49- اينان چگونه مى توانند دوستدار پيامبر و خاندان او باشند، در حالى كه پيامبر و اهل بيتش در دل آنان آتشى سوزان افكندند!

50- آنان در سخن، نرم گفتار و متملّقند، ولى دل هايى پر از كينه و بغض دارند.

51- فان لم تكن إلا بقربى محمّدفهاشم أولى من هن و هنات

52- سقى اللّه قبرا بالمدينة غيثه فقد حلّ فيه الأمن بالبركات

53- نبىّ الهدى صلّى عليه مليكه و بلّغ عنّا روحه التّحفات

54- و صلّى عليه اللّه ما ذرّ شارق و لاحت نجوم اللّيل مبتدرات «1» 51- اگر استحقاق مقام خلافت جز به دليل خويشاوندى و قرابت محمّد (ص) ثابت نمى شد، پس بنى هاشم در خويشى و نسبت با پيامبر، از ديگران پيش تر و به خلافت شايسته ترند.

52- باران رحمت حق بر قبر شريفى (قبر رسول اللّه (ص)) كه در مدينه است ببارد، حريم امنى كه سرچشمه ى زلال بركات الهى است.

53- آن جا مرقد پيامبر هدايت است كه خداوند بر او درود فرستاده است. سلام و درود پاك ما نيز بر روح قدسى آن پيامبر رحمت باد!

54- تا خورشيد درخشان است،

تا ستارگان شبانگاهى در آسمان مى تابند، درود خداوند بر او باد.

*** آنگاه در مرثيه ى خود از يك يك شهداى اهل بيت با ذكر مدفن آنها ياد مى كند و فاطمه (س) را به ندبه و زارى بر آنان دعوت مى كند:

55- أفاطم! لو خلت الحسين مجّدلاو قد مات عطشانا بشطّ فرات

56- إذا للطمت الخدّ فاطم عنده و أجريت دمع العين في الوجنات

57- أفاطم! قومي يا ابنة الخير و اندبى نجوم سماوات بارض فلات

58- قبور بكوفان و اخرى بطيبةو اخرى بفخّ نالها صلوات

59- و اخرى بأرض الجوز جان محلّهاو قبر ببا خمرى لدى الغربات

60- و قبر ببغداد لنفس زكيّةتضمّنها الرّحمن فى الغرفات «2» 55 و 56- اى فاطمه! اگر گمان مى كردى كه روزى حسين تو، در كنار شطّ جارى فرات، لب تشنه، جان خواهد داد، بى دريغ بر چهره مى كوفتى و سيل اشك از ديده جارى مى كردى!

57- اى فاطمه! اى گرامى دخت پيامبر نيكى! برخيز و مويه كن! مويه كن بر اختران سوخته ى آسمان نبوّت و امامت كه به صحرا افتاده اند. «چندان به خاك تيره فرو ريختند سرد، كه گفتى ديگر زمين هميشه شبى بى ستاره ماند. «3»»

______________________________

(1)- ادب الطف؛ ج 1، ص 295- 297.

(2)- همان؛ ص 297.

(3)- باران ناشناخته ام/ چون اختران سوخته/ چندان به خاك تيره فرو ريختند ..." الف بامداد".

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:107

58- برخيز و مويه كن بر گورهاى غريبى كه در «كوفه «1»» و «مدينه «2»» و «فخ «3»» است. درود و سلام من بر آنها باد!

59- و مويه كن بر گورى ديگر كه در سرزمين «جوزجان «4»» است و گورى در «باخمرى «5»» زير سپيدارهاى بلند، غريب و تنها افتاده است.

60- مويه كن بر مزار غريب

آن پاك نهاد (امام موسى كاظم (ع)) در بغداد، كه خداوند در غرفه هاى بهشتش جاى داده است. «6»

چون دعبل به اين قسمت از قصيده ى سراسر درد و اندوه خود در ذكر مصيبت و مظلوميت و غربت آل محمّد (ص) رسيد امام رضا (ع) به او فرمود:

آيا مى خواهى در اين جا دو بيت به قصيده ى تو بيفزايم تا شعر تو در بيان مصائب و غربت و پراكندگى ما اهل بيت كامل گردد؟

دعبل جواب داد: «آرى اى فرزند رسول خدا (ص).»

امام رضا (ع) اين دو بيت را در همان وزن و قافيه ى قصيده سرود:

و قبر بطوس يا لها من مصيبةالّحت على الاحشاء بالزّفرات

الى الحشر حتّى يبعث اللّه قائمايفرّج عنّا الغمّ و الكربات «7» مويه كن بر قبر غريبى كه در طوس است! واى از اين مصيبت كه تا صبح حشر، دلها را در آتش اندوه مى گدازد، تا آن كه خداوند، قائم (عج) را برانگيزد و او بار سنگين دردها را از دوش ما بردارد، و رنج هاى بيكران ما را شفا بخشد.

دعبل پرسيد: فدايت شوم اى فرزند رسول خدا! اين قبرى كه در طوس است، از آن كيست؟

امام فرمود: «قبر من است!»

آنگاه دعبل قصيده ى خود را ادامه داد:

61- عليّ بن موسى أرشد اللّه أمره و صلّى عليه أفضل الصّلوات

62- فأمّا الممضّات التي لست بالغامبالغها منّي بكنه صفات

63- قبور بجنب النّهر من أرض كربلامعرّسهم فيها بشطّ فرات

64- توفّوا عطاشى بالفرات، فليتني توفّيت فيهم قبل حين وفات

______________________________

(1)- كوفان، نجف و اطراف آن را مى گويند. قبور كوفه، اشاره به قبر امير مؤمنان على (ع)، مسلم بن عقيل و شهداى كربلا و زيد بن على بن حسين (ع) است.

(2)- اشاره به قبور چهار امام معصوم

در بقيع: امام حسن مجتبى، امام سجاد، امام باقر و امام صادق (ع) است.

(3)- سرزمينى در نزديكى مكّه. اشاره به شهداى فخ در سال 169 ه. ق. از جمله رهبر شهدا حسين بن على بن حسن از نواده هاى امام حسن مجتبى (ع) و جمعى از ياران او كه در زمان هادى عباسى، قيام كردند و بجز دو تن از بنى هاشم (ادريس بن عبد اللّه، يحيى بن عبد اللّه) همگى به شهادت رسيدند.

(4)- جوزجان: ناحيه ى وسيعى از بلخ، در كشور افغانستان بين مرغاب و آمودريا كه آن زمان از خراسان بزرگ محسوب مى شد. قبور جوزجان، اشاره به قبر" يحيى بن زيد بن على بن الحسين (ع)" و ياران اوست. يحيى بن زيد شهيد، پس از شهادت پدرش، به جوزجان رفت." نصر بن سيّار" به فرمان وليد بن عبد الملك پليد ده هزار سپاه به جنگ او فرستاد و يحيى لشكر را شكست داد. سپس گروهى بر وى خروج كردند و او را با يارانش به شهادت رساندند.

(5)- باخمرى: مكانى بين كوفه و واسط محل شهادت" ابراهيم بن عبد اللّه بن الحسن" نواده ى امام حسن (ع) در شانزده فرسنگى كوفه. او در زمان منصور دوانيقى، خليفه ى عباسى در بصره قيام كرد و به سوى كوفه آمد. در باخمرى با سپاه منصور به فرماندهى عيسى بن موسى مقابله كرد و به شهادت رسيد. قبر او و بسيارى از يارانش در باخمرى قرار دارد.

(6)- مرقد مطهّر امام كاظم (ع) و امام جواد (ع) در يك محل (كاظمين بغداد) قرار دارد، ولى در زمان امام رضا (ع) و دعبل- زمان سرايش اين قصيده- تنها قبر پاك و به غربت

نشسته ى امام ابو الحسن موسى كاظم (ع) در آنجا بود و دعبل در اين بيت بدان اشاره كرده است.

(7)- همان؛ ص 297.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:108 65- الى اللّه اشكو لوعة عند ذكرهم سقتني بكأس الثّكل و الفظعات 61- على بن موسى الرضا (ع) امام راستين ما است. خداوند امور او را اصلاح و آسان گرداند و بهترين درودها را بر او بفرستد.

62- فغان و فرياد! مويه كن بر دردهاى سهمگين و ويرانگرى كه هرگز نمى توانم شدّت آن را بيان كنم.

63- اندوه! اندوه! مويه كن بر گورهايى كه در كنار نهرى در صحراى كربلا است. اين قبور كسانى است كه روزى در كنار فرات فرود آمدند تا غبار و خستگى سفر را از تن خود بزدايند و شادمان در حجله ى شهادت خفتند.

64- آنان در كنار فرات لب تشنه جان باختند. اى كاش من نيز در ميان ايشان جان مى سپردم.

65- آنگاه كه ياد آنان به من روى آورد، از آتش سوزان اندوه كه لحظه لحظه بيشتر در جان من شعله ور مى شود، به خداوند شكوه مى برم. اندوهى كه تلختر و زهرآگين تر از جام مصيبتى است كه مادر، در عزاى فرزند خويش مى نوشد.

66- أخاف بأن أزدازهم فتشوقنى مصارعهم بلجزع فالنّخلات

67- تقسّمهم (تغشّاهم) ريب المنون فما ترى لهم عقوة مغشيّة الحجرات

68- خلا انّ منهم بالمدينة عصبةمدينين انضاء من اللزبات

69- قليلة زّوار سوى أن زوّرامن الضّبع و العقبان و الرّخمات 66- از زيارت قتلگاه آنان در وادى و نخلستان مى هراسم. مى ترسم از شوق ديدار آنان جان ببازم.

67- دردا كه روزگار ستمگر و دغلباز چنان بر آنان شبيخون زد كه ديگر خانه هاى ايشان را نمى بينى. مگر متروك و خاموش و خالى از تردّد!

68- دريغ و

درد! هريك در غربتى افتاده اند و حوادث روزگار اينها را پراكنده كرد مگر مزار برخى از آنان كه در مدينه اند و آنان نيز در طول روزگار همواره در كمند تنگ بلا گرفتار و از آفت زمانه، زارونزار بوده اند.

69- زايرى به زيارت آنان نمى شتابد، و زيارت كنندگانى جز كفتاران و عقابان و كركس هاى بى شمار ندارند.

70- لهم كلّ يوم تربة بمضاجع نوت فى نواحى الارض مفترقات

71- و قد كان منهم فى الحجاز و أرضهامغاوير نحّارون في الازمات

72- تنكّب لأواء السّنين جوارهم و لا تصطليهم جمرة الجمرات

73- حمى لم تزره المدنبات و أوجه تضى ء لدى الاستار في الظّلمات

74- اذا وردوا خيلا بسمر من القنامساعير حرب اقحموا الغمرات

75- و ان فخروا يوما اتوا بمحمّدو جبريل و الفرقان ذي السّورات 70- آرى دودمان رسول (ص) را هر روز آرامگاهها و گورهاى جدا از هم و پراكنده است.

71- پاره اى از گورهاى آنان در حجاز است كه اهل آن گورها در بين مردم در جنگهاى سهمگين و سخت، دلاورانى برگزيده از ميان اشراف بودند كه سختى هاى زمانه راهى به ساحتشان نداشت آنان در قحطى و گرسنگى اطعام كنندگان و سخاوتمندانى بودند كه بسيار قربانى مى كردند.

72- روزگار ناهنجار قحطى و گرسنگى چون اسبى چموش از كنار ايشان مى تازد و دور مى شود و از دست زمانه ى آتش افروز، اخگرى در دامان ايشان نمى گيرد.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:109

73- آنان پناهگاهها و حريم مقدسى هستند كه از چيزهاى پست دورند و هرگز روسپيدان در آن گام ننهاده اند و چهره هايى هستند كه در تاريكى ها پرتوافشانى مى كنند.

74- اگر با شمشير وارد صحنه ى جنگ شدند خود را به خطر مى اندازند و آتش جنگ را شعله ور مى كنند و سپاه متراكم دشمن را چون خوشه هاى

فشرده ى گندم، دانه دانه مى كنند و چنان غبارى برانگيزند كه روز روشن، شام سياه گردد.

75- اين بزرگ زادگان اگر روزى بخواهند به مفاخره برخيزند، به نام نامى محمّد (ص) و جبرييل و قرآن كه داراى سوره هاى زيادى است افتخار مى كنند.

76- و عدوّا عليّا ذا المناقب و العلى و فاطمة الزّهراء خير بنات

77- و حمزة و العباس ذا الهدى و التّقى و جعفرا الطّيّار فى الحجبات

78- ولائك لا منتوج (ملتوج) هندو حزبهاسميّة من نوكى و من قذرات

79- ستسأل فعل عنهم و فعيلهاو بيعتهم من أفجر الفجرات

80- هم منعوا الآباء عن أخذ حقّهم و هم تركوا الابناء رهن شتات 76- 77- و به على (ع) والامقام و فاطمه (س) بهترين دختران عالم و حمزه و عبّاس صاحب هدايت و تقوا و جعفر طيّار افتخار مى كنند و خود را به آنان نسبت مى دهند.

78- اينان چون پس فتادگان هند و سميه- كه احمقان و پليدان و روسپى زادگانند،- نيستند.

79- به زودى «تيم «1»» و «عدى «2»» درباره ى آن بيعت زشت و ناميمونشان مورد موأخذه قرار خواهند گرفت.

80- آنان پدران (ائمه (ع)) را از حقوق مسلّم خويش بازداشتند و فرزندانشان را آواره و سرگردان ساختند.

81- و هم عدلوها عن وصىّ محمّدفبيعتهم جاءت على الغدرات

82- وليّهم صفو النّبىّ محمّدابو الحسن الفرّاج للغمرات

83- ملامك في آل النّبىّ فإنّهم أحبّاى ماداموا و اهل ثقات

84- تخيّرتهم رشدا لنفسي أنّهم على كلّ حال خيرة الخيرات

85- نبذت اليهم بالمودّة صادقاو سلّمت نفسي طائعا لولات 81- و هم آنان بودند كه زمام امور خلافت را از كف هدايتگر على (ع)- وصىّ محمّد (ص)- گرفتند و با تكيه بر خدعه و نيرنگ، از مردم بيعت گرفتند، و آن را استوار كردند.

82- مولاى آنان برادر و همتاى محمّد

(ص) است. امام ابو الحسن على (ع) كه مايه ى شادمانى و رهايى از غم ها و دشوارى ها و كژى ها است.

83- هرچه مى خواهى مرا در محبّت خاندان پيامبر، ملامت كن! كه آن كريمان، براى هميشه عزيز منند و اعتماد من به آنها است.

84- آنان را براى هدايت خويش برگزيده ام، چراكه در هر حال بهترين برگزيدگانند.

85- در راه عشق و محبت آنان از همه چيز و همه كس گسستم و از روى صدق و راستى به ايشان پيوستم و خويشتن را

______________________________

(1)- منظور از" تيم" ابو بكر است كه از قبيله ى تيم بود.

(2)- منظور از" عدى" عمر بن خطّاب است كه از قبيله عدى بود.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:110

تسليم امر آن سرورانم كردم.

86- فيا ربّ زدني فى هواى بصيرةو ازد حبّهم يا ربّ فى حسنات

87- سأبكيهم ما حجّ للّه راكب و ما فاح قمرىّ على الشّجرات

88- و انّى لمولاهم و قال عدوّهم و انّي لمحزون بطول حيات

89- بنفسي أنتم من كهول و فتيةلفكّ عناة او لحمل ديات

90- و للخيل لمّا قيّد الموت خطوهافأطلقتم منهنّ بالذّربات 86- خداوندا! معرفت و بينش مرا در عشق آل محمّد (ص) بيشتر كن و محبّت ايشان را توشه ى راه آخرت و بهترين حسنات من قرار بده و بر آن بيفزاى.

87- بر آنان خواهم گريست تا سواره اى به حج خداى مى رود، خواهم گريست بر آنان تا قمرى بر درختان نوحه مى كند.

88- باور كنيد من رهرو و دلداده ى آنانم و با دشمنان آنان دشمنم و كينه توز و بدگوى و گريزان از دشمنان آنانم، و در غم آنان براى هميشه محزون و اندوهگينم، و تا زندگى با من است من هميشه غمگينم.

89- جانم فداى پير و جوانتان باد كه شما

آزادكنندگان بندگان و دهندگان ديه ى آنهائيد.

90- جانم پيشمرگ سوارانى باد كه وحشت مرگ پاى رفتن آنان را بسته است و شما با شمشيرهاى خود بندهاى ترس و هراس را از پاى آنان مى گشاييد.

91- احبّ قصىّ الرّحم من أجل حبّكم و أهجر فيكم أسرتى و بنات

92- و اكتم حبّبكم مخافة كاشح عنيد لأهل الحقّ غير موات

93- فيا عين بكّيهم و جودي بعبرةفقد آن للتّسكاب و الهملات

94- لقد خفت فى الدّنيا و ايّام سعيهاو إنّي لأرجو الأمن بعد وفات 91- ناآشنايان و دورترين خويشانم را اگر از عاشقان و دلدادگان شما (آل محمّد (ص))- باشند، دوست مى دارم و خاندان و دخترانم را، اگر گوهر محبّت و ولايت شما را در گنجينه ى دل نداشته باشند، از خويش مى رانم!

92- عشق بزرگ شما را در سينه پنهان مى كنم، از ترس دشمنان كه دشمنى خود را با شما در سينه پنهان مى كنند. آنان كه با اهل حق و پيروان شما دشمنند، نه دوست.

93- اى چشم اشكبار! در غم آن عزيزان گريه كن و بى دريغ و سخاوتمندانه اشك بيفشان! اكنون هنگام آن است كه بر اين غم هاى جانكاه اشك ببارى و سيلاب روان كنى.

94- پيوسته در طول زندگى از دشمنان آل محمّد (ص) بيمناك بوده ام و ترس ملازم و همراه من بوده است. و اينك كه سختى هاى زمانه سراسر زندگيم را احاطه كرده است اميد آن دارم كه پس از مرگ، در سايه ى شفاعت ايشان، از خوف قيامت ايمن باشم. «1»

95- ألم تر أنّى مذ ثلاثين حجّةأروح و أغدو دائم الحسرات

96- أرى فيأهم في غيرهم متقسّماو أيديهم من فيئهم صفرات

97- فكيف أداوي من جوى لي و الجوى اميّة أهل الفسق و اللّعنات

______________________________

(1)- چون دعبل اين

بيت را خواند، امام رضا (ع) فرمود: «خدا تو را از ترس بزرگ (ترس روز قيامت) ايمن گرداند.» عيون اخبار الرضا؛ ج 2، ص 267.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:111 98- و آل زياد فى القصور مصونةو آل رسول اللّه في الفلوات

99- سأبكيهم ما ذرّ فى الارض شارق و نادى منادى الخير بالصّلوات

100- و ما طلعت شمس و حان غروبهاو باللّيل أبكيهم و بالغدوات 95- آيا نمى بينى كه سى سال است روز و شب من، با اندوه و حسرت مى گذرد؟!

96- حق ايشان (آل محمّد (ص)) را در دست هاى خيانتكار ديگران مى بينم كه به غارت مى رود و در ميان بيگانگان غاصب تقسيم مى شود، در حالى كه دست اين مظلومان از حقّ خويش تهى و خالى مانده است! «1»

97- چگونه درمان شود درد سوزانى كه در من افتاده است؟ و حال آنكه آن درد، بنى اميّه است. آنان كه اهل كفر و لعنت اند.

98- دختران زياد در كاخها آسوده و محفوظند، و آل رسول (ص) اسير بيابانها گرديده اند، و در صحارى غريب و سرگردانند.

99- من هرگاه كه ستاره اى در آسمان مى درخشد و مؤذن نداى نماز را سرمى دهد، بر آنها مى گريم.

100- و تا زمانى كه خورشيد طلوع و غروب دارد من شبانه روز در مصيبت آنان مى گريم.

101- ديار رسول اللّه اصبحن بلقعاو آل زياد تسكن الحجرات

102- و آل رسول اللّه تدمى نحورهم و آل زياد آمنوا السّربات

103- و آل رسول اللّه تسبى حريمهم و آل زياد ربّة الحجلات

104- اذا وتروا مدّوا الى اهل واتريهم اكفّا عن الاوتار منقبضات

105- فلو لا الّذى ارجوه في اليوم أو غدتقطّع نفسي إثرهم حسرات 101- خانه هاى خاندان رسول ويران اللّه (ص) ويران و بى نشان گشته و منازل تبار زياد آباد و پر

از هاى وهوى و پر رونق است.

102- سرهاى خاندان پيامبر بريده و خونين است و گلّه ى آل زياد آسوده مى چرد.

103- حرمت حريم رسول اللّه (ص) دريده شده و اهل حرم رسول خدا (ص) اسيرانند و آل زياد حجله هاى شادمانى مى آرايند.

104- فغان و درد، آنگاه كه خون بنى هاشم به ناحق ريخته شود، دستهاى خود را به سوى قاتلان دراز مى كنند، در حالى كه دستانشان از انتقامجويى و خون خواهى بسته است «2»

105- اگر اميدوار و آرزومند آن كسى نبودم كه امروز و فردا خواهد آمد، قلبم از اين همه اندوه و درد، پاره پاره مى شد.

106- خروج إمام لا محالة خارج يقوم على اسم اللّه و البركات

107- يميّز فينا كلّ حقّ و باطل و يجزي على النّعماء و النّقمات

108- فيا نفس طيبي ثمّ يا نفس أبشري فغير بعيد كلّ ما هو آت

109- و لا تجزعي من مدّة الجور إنّني أرى قوّتي قد آذنت بثبات

______________________________

(1)- چون دعبل به اين بيت رسيد. امام (ع) گريست فرمود: «صدقت يا خزاعى» راست گفتى اى خزاعى.

(2)- دراين لحظه امام (ع) دستهايش را برگرداند و فرمود:" آرى! به راستى كه دستان ما بسته است!" همانجا.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:112 110- فإن قرّب الرحمن من تلك مدّتي و أخّر من عمري و وقت وفات

111- شفيت و لم أترك لنفسي غصةو روّيت منهم منصلي و قنات 106- بى ترديد آن امام ظهور خواهد كرد. او به نام خداوند و با بركات بى كران الهى قيام خواهد كرد.

107- آن امام، حق و باطل و راستى و ناراستى را در ميان ما آشكار خواهد كرد و نيكان را پاداش خواهد داد و بدكاران را به كيفر خواهد رساند.

108- اى نفس! شاد و خرّم باش و

اى جان من بر تو بشارت باد كه آنچه آمدنى است، چندان دور نيست.

109- اى جان دردمند من از درازى دولت ظلم و ستم، شيون و زارى مكن، كه من به عيان مى بينم توانم رو به كاستى نهاده و ويرانى ام را اعلام مى كند (و چه زود باشد كه از رنج ديرپاى آسوده گردى).

110 و 111- و اى كاش خداوند روزگار مرا به آن دولت نزديك و عمرم را دراز كند، و مرگم را پس افكند، آنگاه، شمشير و نيزه ام را از خون آنان سيراب مى ساختم و تمامى اندوه گران اين عمر پرغصه را از خويش مى زدودم.

112- فإنّي من الرّحمن أرجو بحبّهم حياة لدى الفردوس غير ثبات

113- عسى اللّه ان يرتاح للخلق انّه إلى كلّ قوم دائم اللّحظات

114- فان قلت عرفا أنكروه بمنكرو غطّوا على التّحقيق بالشّبهات

115- تقاصر نفسي دائما عن جدالهم كفاني ما ألقى من العبرات 112- همانا من به عشق و محبت ايشان از خداوند رحمان اميد زندگانى جاودانه در بهشت برين دارم.

113- باشد كه خداوند خلقش را از بلاها نجات دهد، زيرا كه او در تمامى لحظات بر اعمال مردمان حاضر و ناظر است.

114- هرگاه سخنى نيك گفتم، بدخواهان با حرف هاى ناروا به انكارم برخاستند و حقيقت را با سخنان گزاف و شبهه انگيز پوشاندند.

115- پس من دست جان را از جدال با دشمن كوتاه مى كنم (جانم از گفت وگو و جدال پيوسته و بيهوده با آنان به تنگ آمده است.) و از آنها دورى مى كنم. چه اشك ريزانم مرا بس است.

116- احاول نقل الشّمس عن مستقرّهاو إسماع أحجار من الصّلدات

117- فمن عارف لم ينتفع و معاندتميل به الاهواء للشّهوات

118- فحسبى منهم أن أبوء بغصّةتردّد في صدري و في لهوات

119-

كأنّك بالأضلاع قد ضاق ذرعهالما حمّلت من شدّة الزّفرات «1» 116- راستى كه هدايت اين دشمنان به كندن آفتاب از جا و به تفهيم سخن به سنگ سخت مى ماند.

117- برخى از اينان حق را مى شناسند و از آن سود نمى برند و برخى ديگر هوسباز و شبهه انگيزند.

118- ديگر بس است مرا كه هر آينه از جدال با آنان اندوهناك و پر غصّه با بغضى گلوگير و دردى لبريز بازگشتم.

119- چنان اندوه سينه ام را مى فشارد كه گويى استخوان ها از هجوم سخت دردها مى شكند.

***

120- أتسكب دمع العين بالعبرات و بتّ تقاسى شدة الزفرات

______________________________

(1)- ادب الطف؛ ج 1، ص 298- 300.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:113 121- و تبكى لآثار لآل محمّد؟!فقد ضاق منك الصدر بالحسرات

122- ألا فابكهم حقا و بلّ عليهم عيونا لريب الدّهر منسكبات

123- و لا تنس فى يوم الطفوف مصابهم و داهية من أعظم النكبات

124- سقى اللّه أجداثا على أرض كربلامرابيع أمطار من المزنات

125- و صلّى على روح الحسين حبيبه قتيلا لدي النهرين بالفلوات 120- آيا از ديده اشك مى ريزى؟ و از سوز دل رنج مى برى؟

121- و بر آثار دودمان محمّد (ص) مى گريى و سينه ات از حسرت به تنگ آمده است؟

122- هان! به حق برايشان بگرى و از گردش روزگار باران اشك از ديدگان ببار!

123- و مصيبت شان را به روز عاشورا و آن پيش آمد سختى كه از بزرگترين دشوارى هاى زمان بود از ياد مبر!

124- 125- خداوند به باران بهارى پيكرهاى افتاده در دشت كربلا را سيراب كناد و بر روان پاك حبيب خود حسين (ع) درود پياپى فرستد. كشته اى كه در كنار دو نهر در بيابان كربلا افتاد.

126- قتيلا بلا جرم فجعنا بفقده فريدا ينادى: أين أين حمات؟!

127- أنا الظامى ء العطشان

فى أرض غربةقتيلا و مظلوما بغير تراب

128- و قد رفعوا رأس الحسين على القناو ساقوا نساء ولها خفرات

129- فقل لابن سعد: عذب اللّه روحه ستلقى عذاب النّار باللعنات

130- سأقنت طول الدهر ماهبت الصباو أقنت بالآصال و الغدوات

131- على معشر ضلّوا جميعا و ضيّعوامقال رسول اللّه بالشّبهات «1» 126- كشته ى بى گناهى كه فقدانش ما را به درد آورد و تنها مانده اى كه فرياد مى كرد: ياوران من كجا رفتند؟

127- من تشنه ى عطش زده اى در سرزمين غربتم و كشته ى ستم رسيده اى بى گناهم.

128- سرش را بر فراز نى زدند و خاندان پريشان و آشفته اش را به اسارت كشيدند.

129- به پسر سعد كه خدا روانش را به درد آورد، بگو: به زودى عذاب دوزخ را به لعن و نفرين درخواهى يافت.

130- به روزگار دراز تا آنگاه كه باد صبا وزد، بر گروهى كه همگى به گمراهى فتادند.

131- و گفتار پيغمبر خدا را به شبهه انگيزى تباه كردند، در بامداد و شام بر آنان نفرين باد.

*** چون دعبل قصيده ى تائيه اش را به پايان رساند. امام رضا (ع) سه بار فرمود: آفرين!

ابو الفرج اصفهانى گويد: «اين قصيده از بهترين نوع شعر و شكوهمندترين نمونه ى مدايحى است كه درباره ى خاندان پيامبر (ص) سروده شده است. «2»»

ياقوت حموى هم مى نويسد: «چكامه تائيه اى كه دعبل درباره ى دودمان پيامبر سرود و براى على بن موسى الرضا (ع) خواند از بهترين نوع شعر و بلندترين نمونه ى مدايح است. «3»»

______________________________

(1)- همان؛ ص 306.

(2)- الاغانى؛ ج 18، ص 29.

(3)- معجم الادبا؛ ج 4، ص 196.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:114

دعبل در هنگام شهادت امام رضا (ع) در قم بود و در عزادارى مردم مسلمان قم و دوستداران آل محمّد (ص) در سوگ امام

رضا (ع) شركت كرد و در اين ايام قصيده ى سوزناك و بلند «رائيه» را در مرثيه و مدح امام رضا (ع) و هجو و مذمّت بنى عباس به ويژه هارون الرّشيد سرود:

اند.

7- آنان كه مانده اند، بيم آن دارم كه از من جدا شوند. و آنان كه رفته اند، در انتظار بازگشتشان نيستم.

8- آن گاه كه خواهم از خاندان و فرزندانم خبر دهم، به خواب زده اى مى مانم كه پس از بيدارى، رؤياى خويش باز گويد.

9- اگر دلم به ياد رفتگان اهل بيت پيامبر خدا (ص) خوش نبود، به راستى كه غم هاى بى كران قرار از كفم مى ربود.

10- اى غمزده! جاى آن كه شب را در اندوه چيزهاى از دست رفته، به سحر آورى، دل به ياد مهربان حبيبانت بسپار كه دل محزون را نيكوتر از اين دل مشغولى نيست.

11- كم من ذراع لهم بالطّفّ بائنةو عارض من صعيد التّرب منعفر

12- أنسى الحسين و مسراهم لمقتله و هم يقولون: هذا سيّد البشر!

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:115 13- يا أمّة السّوء ما جازيت أحمد عن حسن البلاء على التنزيل و السّور

14- خلفتموه على الأبناء حين مضى خلافة الدئب فى أبقار ذى بقر

15- و ليس حىّ من الأحياء تعلمه من ذي يمان و من بكر و من مضر 11- به ياد آور، چه دست هاى كريمى كه در كربلا از بدن جدا گشت و فرو افتاد و چه مبارك چهره ها كه بر خاك تيره فرو خفت.

12- آيا حسين (ع) را از ياد ببرم و حال آن كه چون شبانگاهان آن بدمردمان- پنهان از چشم ها- بر قتلگاه او گذشتند، گفتند: به راستى كه او سرور آدميان است.

13- اى بدمردمان! آيا اين است پاداش رنجهاى بى شمار محمد (ص) كه در رساندن قرآن و آيات رحمت آن به شما، تحمّل كرد؟!

14- اى بد مردمان! چون پيامبر (ص) چشم از جهان فروبست، شما بر فرزندان او خلافت كرديد، همچون گرگ گرسنه اى كه بر گله اى شبانى

كند!

15- احدى را از قبايل عرب، از ذى يمان و بكر و مضر نمى شناسم. مگر اينكه در خون اهل بيت پيامبر شريكند.

16- ألا و هم شركاء في دمائهم كما تشارك أيسار على جزر

17- قتلا و أسرا و تحريقا و منهبة:فعل الغزاة بأرض الرّوم و الخزر

18- أرى امّية معذورين إن قتلواو لا أرى لبني العبّاس من عذر

19- أبناء حرب و مروان و اسرتهم بنو معيط ولاة الحقد و الوغر

20- قوم قتلتم على الإسلام أوّلهم حتّى إذا استمكنوا جازوا على الكفر 16- مگر اينكه همانگونه كه در تقسيم نذرهاى زمان جاهلى شركت مى كردند، در ريختن خون شهداى نينوا هم شركت داشته اند. چنان قماربازانى كه در لاشه ى شتر با هم شريكند.

17- آنان در كشتن و اسيرى بردن و آتش افروزى و ويرانگرى در حقّ خاندان پيامبر آن كردند كه جنگاوران اسلام در سرزمين «روم» و «خزر» با كافران كنند.

18- براى بنى اميه در كشتن فرزندان پيامبر بهانه و دستاويزى مى بينم، ولى براى بنى عبّاس عذرى نمى يابم. «1»

19- خاندان اميه و فرزندان حرب و مروان و معيط همه كينه توز و ستمگرند!

20- آنان قومى هستند كه نخستين فردشان در دشمنى با اسلام كشته شد و چون چيره شدند كافرانه به انتقام جويى و خونخواهى برخاستند.

21- أربع بطوس على قبر الزّكىّ بهاإن كنت تربع من دين على وطر

22- قبران فى طوس: خير الخلق كلّهم و قبر شرّهم هذا من العبر

23- ما ينفع الرّجس من قرب الزّكىّ و ماعلى الزكىّ بقرب الرّجس من ضرر

24- هيهات، كلّ امرى ء رهن بما كسبت له يداه فخذ ما شئت أو فذر «2»

______________________________

(1)- زيرا بنى اميه مردمانى كينه توز و دشمن اسلام بودند و ريشه در جاهليت و كفر و شرك داشتند. اما بنى

عباس خويشاوند پيامبر (ص) و نياكانشان مسلمان بودند.

(2)- ديوان دعبل؛ ص 195- 198.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:116

21- اى دل غمگين! اگر از اندوه دين، خلوتى مى جويى تا از درد خويش بكاهى، به قبر آن پاك نهاد در طوس هميشه بهار روى آور.

22- در طوس دو قبر است: يكى از آن برترين مردم و ديگرى متعلّق به بدترين ايشان، و اين خود مايه ى عبرت است!

23- نه آن پليد را از قرب اين پاك سود مى رسد و نه اين وجود پاك را از هم جوارى آن ناپاك، زيانى.

24- دريغا! كه هركس در گرو عمل خويش است كه دستهايش براى او فراهم آورده اند. پس تو هريك از نيك و بد را خواهى برگزين، يا واگذار.

ديگر سركردگان كافرپيشه در ميانشان بودند چگونه بر حسين تاختند؟ و در نبردگاهى كه دشمنان وى بسيار و دوستانش اندك بودند، جام مرگ را بكامش ريختند.

7- و حقّ پيغمبر را با چشاندن سوز عطشى فرو ناشدنى به آنها، نگه نداشتند.

8- قتلوا الحسين فأثكلوه بسبطه فالثكل من بعد الحسين مبرّد

9- كيف القرار؟! و فى السّبايا زينب تدعو بفرط حرارة: يا أحمد

10- هذا حسين بالسيوف مبضّع متلطخ بدمائه مستشهد

11- عار بلا ثوب صريع فى الثرى بين الحوافر و السنابك يقصد

12- و الطيّبون بنوك قتلى حوله فوق التراب ذبائح لا تلحد

13- يا جدّ قد منعوا الفرات و قتّلواعطشا فليس لهم هنالك مورد

14- يا جدّ من ثكلى و طول مصيبتى و لما أعافيه أقوم و أقعد «1» 8- حسين را كشتند و پيغمبر را به سوگ سبطش نشاندند راستى كه پس از ماتم وى ديگر ماتمها آسان نمود.

______________________________

(1)- ادب الطف؛ ج 1، ص 306 و 307.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:117

9- چگونه مى توان آرام گرفت حال آنكه زينب در زمره اسيران بود و از سوز عطش فرياد مى زد و مى گفت: اى جد بزرگوار اى احمد.

10- اين حسين تو است كه به شمشير دشمن كشته و پاره پاره شده و به خون آغشته گرديده است.

11- عريان و برهنه و بر خاك افتاده و پامال سم ستوران و اسبان تاخته است.

12- اجساد پاك و بى گور و كفن فرزندان كشته ات در پيرامون او به خاك افتاده.

13- اى نياى بزرگ و بزرگوار: اينها را از آب فرات منع كردند و به تشنگى و بى آبى كشتند.

14- اى جدّ والامقام! از ماتم و بسيارى مصيبت و آنچه بر من مى رود، مى افتم و مى خيزم.

*** دعبل در قصيده ى دائيه خود به مدح على (ع)

مى پردازد:

14- نطق القرآن بفضل آل محمّدو ولاية لعليّه لم تجحد

15- بولاية المختار من خير الّذى بعد النبىّ الصادق المتودّد

16- إذ جاءه المسكين حال صلاته فامتدّ طوعا بالذراع و باليد

17- فتناول المسكين منه خاتماهبة الكريم الأجودين الأجود

18- فاختصّه الرّحمان فى تنزيله من حاز مثل فخاره فليعدد

19- إنّ الإله وليّكم و رسوله و المؤمنين فمن يشأ فليجحد

20- يكن الإله خصيمه فيها غداو اللّه بمخلف فى الموعد «1» 14 و 15- قرآن به برترى خاندان پيامبر و ولايت غير قابل انكار على (ع) ناطق است به ولايت پس از پيامبر (ص) آن برگزيده نيك مرد و راستگوى دوستدار ناطق است.

16- آنگاه كه وى نماز مى گزارد و نيازمندى دست تمنّا دراز كرد.

17- و او با بخششى بزرگوارانه كه از اين بخشنده ى پسر بخشنده سزاوار بود، خاتمش را به مستمند داد.

18- و خداى مهربان وى را در قرآن خود چنين ويژگى بخشيد: (و هركس را چنين افتخارى است، گو بيارد)

19- به راستى كه ولى و سرپرست شما، خدا و پيغمبرش و مؤمنانى هستند كه نماز مى گزارند و در حال ركوع زكوة مى پردازند.

20- و هركه خواهد انكار اين فضيلت كند، در فرداى قيامت خداوند خصمش خواهد بود و خدا در وعده هايش خلاف نخواهد كرد.

را ابليس فرماندهى مى كرد.

2- آمدند اى لعنت بر آنها باد و چنين مردمى كه امام خود را مى كشند و پيكر پاره پاره اش را بر خاك رها مى كنند ملعون خواهند بود.

3- اى واى من كه دختران گريان پيغمبر را عريان و سربرهنه اسير كردند.

4- مرگ و ننگ بر شما! آيا به دوزخ آن تنگناى زشت و پست خرسند آمديد؟

5- به نادانى عزّت زندگى نفيس خود را به دنياى ديگران فروختيد؟

6- أخزى بها من بيعة أمويّةلعنت و حظّ البايعين خسيس

7- بؤسا لمن بايعتم و كأننى بإمامكم وسط الجحيم حبيس

8- يا آل أحمد ما لقيتم بعده؟!من عصبة هم فى القياس مجوس

9- كم عبرة فاضت لكم و تقطّعت يوم الطفوف على الحسين نفوس

10- صبرا موالينا فسوف نديلكم يوما على آل اللعين عبوس

11- ما زلت متّبعا لكم و لأمركم و عليه نفسى ما حييت أسوس «1» 6- و بيعت ننگين اموى دنياى شما را خوار كرد. وه! كه بهره بيعت كنندگان چه ناچيز و پست بود.

7- مرگ و ننگ بر كسى كه با او بيعت كرديد. گويى رهبرتان را سرنگون در دوزخ مى بينم.

8- اى خاندان محمّد (ص) پس از پيغمبر از اين مردم چون گبر، چه ها كه ديديد؟

9- چه اشكها كه به پايتان ريخته شد! و چه جانها كه به روز واقعه ى كربلا براى حسين از تن گسست؟

10- شكيبا باشيد اى سروران ما، كه روزگار سخت آن دودمان ملعون نيز فراخواهد رسيد!

11- من هميشه پيرو شما هستم و جان خويشتن را تا زنده ام به اطاعت شما وامى دارم.

عينا لم تكن بك تهجع

4- كحلت بمنظرك العيون عمايةو أصمّ نعيك كلّ اذن تسمع

5- ما روضة إلا تمنّت أنّهالك مضجع و لخطّ قبرك موضع «2» 1- واى اى مردان! سر پسر دختر پيغمبر و جانشين او على (ع) بر نيزه بلند است.

2- و با آنكه مسلمين مى بينند و مى شنوند، اما كسى ناله اى نمى كند و حسرت نمى خورد.

______________________________

(1)- همان؛ ص 307.

(2)- همان؛ ص 305. ديوان دعبل خزاعى؛ ص 107.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:119

3- از ديدن مصيبت تو، چشم ها بينايى شان از دست رفت و عزاى تو گوشها را ناشنوا كرد.

4- با نگاهت ديدگان نابينا را فروغ بينايى بخشيدى و خبر رخداد تو هر گوش شنوايى را كر كرد.

5- هيچ باغ و بستانى نيست، مگر اينكه آرزو دارد خاك او، آرامگاه تو باشد.

***

1- منازل بين أكناف الغرىّ إلى وادى المياه إلى الطوىّ

2- لقد شغل الدموع عن الغوانى مصاب الاكرمين بنى علىّ

3- أتى أسفى على هفوات دهرى تضامل فيه أولاد الزكىّ

4- ألم تقف البكاء على حسين؟!و ذكرك مصرع الحبر التقىّ

5- ألم يحزنك أنّ بنى زيادأصابوا بالترات بنى النبىّ؟!

6- و إنّ بنى الحصان يمرّ فيهم علانية سيوف بنى البغىّ «1» 1 و 2- اشكهايى كه از مصيباتى كه بر فرزندان بزرگوار على در منازل پيرامون نجف و كنار فرات يعنى سرزمين كربلا رفته است، ريخته مى شود، انسان را از نغمه و نشاط باز مى دارد.

3- افسوس من بر زلّت هاى زمانه اى است كه فرزند پاك پيغمبر را خوار مى دارد.

4- آيا بر حسين و به ياد كشتن اين داناى پرهيزكار اشك پياپى نمى ريزى؟

5- آيا از اينكه پدران زياد، فرزندان پيغمبر را به خاك نشاندند

6- چنين ناپاك زادگانى آشكارا بر آن پاك زادگان شمشير كشيدند، اندوهگين نيستى؟

______________________________

(1)- الغدير؛ ج 2،

ص 384.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:120

سبب مى شد كه به جاى صله به وى باج بدهند تا از گزند زبان او در امان بمانند. «4»

مضامين اشعار او به غير از هجو، بيشتر پند و اندرزهاى حكيمانه و بسيار زيباست. «5» وى كرنش كردن در برابر قدرتمندان را همانند سجده كردن در برابر بوزينگانى مى داند كه دنيا در دست آنهاست. و نيز بهره ى كرنش كننده را چيزى جز خوارى نمى داند. «6» سروده هاى وى حتّى در زهرآگين ترين آنها از عفّت و پاكى شگفت انگيزى برخوردار است بدين جهت ابن بسّام در ميان اين گونه شاعران پديده اى استثنايى است.

برخى او را شيعه دانسته اند و مرزبانى گفته است كه وى قصيده هايى در رثاى اهل بيت (ع) سروده كه مذهب او را آشكار مى سازد. «7»

ابن خلكان به قطعه اى كه به گفته ى وى، ابن بسّام هنگامى كه متوكّل قبر حسين بن على (ع) را ويران ساخت، سروده است، اشاره مى كند. متوكل به سال 226 هجرى قبر امام حسين (ع) را منهدم ساخته و به شخم كردن و آب بستن به آن فرمان داد و مردم را از زيارت مرقد آن حضرت ممنوع ساخت.

آثار: به ابن بسام 5 اثر نسبت داده اند كه هيچ كدام از آنها در دست نيست: كتاب اخبار عمر بن ابى ربيعه، كتاب المعاقرين يا كتاب الزّنجبّين، ديوان الرسائل، مناقضات الشعراء، اخبار الاحوص «8» و مجموع اشعار او كه به حدود 180 بيت مى رسد.

ابن بسّام در ماه صفر سال 302 ه. ق. در گذشت. «9»

-*-

1- تاللّه إن كانت أمية قد أتت قتل ابن بنت نبيها مظلوما

2- فلقد اتاه بنو أبيه بمثله هذا لعمرك قبره مهدوما

______________________________

(1)- بسام: نام نياى بزرگ اوست. الكامل؛ ج 1، ص 150.

(2)- عبرتا: نام روستايى در عراق است.

(3)- مروج

الذهب؛ ج 4، ص 206.

(4)- معجم الادبا؛ ج 14، ص 144.

(5)- همان؛ ص 150.

(6)- مروج الذهب؛ ج 4، ص 210.

(7)- تاريخ مرزبانى؛ ص 154.

(8)- فهرست ابن نديم؛ ص 214.

(9)- ادب الطف؛ ج 1، ص 327.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:122 3- أسفوا على أن لا يكونوا شايعوافى قتله فتتبعوه رميما «1» 1- به خدا سوگند اگر بنى اميه، پسر دختر پيامبرشان را مظلومانه شهيد كردند.

2- بستگان او (بنى عباس) هم همان كار را كردند (قبر آن حضرت را خراب كردند.)

3- آنها از اينكه در كشتن وى با بنى اميّه همكارى نكردند، افسوس مى خوردند و به جستجوى بقاياى جسد او پرداخته اند.

______________________________

(1)- همانجا.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:123

بنى هاشم مانند عبد اللّه بن المعز در ميان بنى عباس بود. ديوان بزرگ داشت و قصائد حماسى در مناقب اهل بيت (ع) مى سرود كه منتخبى از آنها در الغدير مسطور است.

از حمّانى فرزندان با شخصيت و دودمانى از علما، پيشوايان و شخصيت هاى بزرگ كه برخى در طليعه شعرا و ادبا و خطبا قرار گرفته اند به جا مانده است. خاندان مشهور قزوينى كه بنيادهاى اصيل و عميقى در علم و فضل و ادب داشته و در شهرهاى مختلف عراق مى زيند از فرزندان حمانى مى باشند.

-*- وى اشعارى در مورد حسنين عليهما السّلام سروده است كه نمونه اى از آن را مى آوريم:

أنتما سيّدا شباب الجنان يوم الفوزين و الروعتين

يا عديل القرآن من بين ذا الخلق و يا واحدا من الثقلين

انتما و القرآن فى الارض مذأزل مثل السّماء و الفرقدين

فهما من خلافة اللّه فى الأرض بحقّ مقام مستخلفين

قاله الصادق الحديث و لن يفترقا دون حوضه واردين «2» شما دو آقاى جوانان بهشتيد، روزى كه دو پيروزى و دو ترس در پيش است.

اى همپايه ى قرآن در ميان خلق و اى آنكه يكى از دو وزنه ى گرانبهاييد.

مثل شما و قرآن از روز نخست مثل آسمان و دو ستاره فرقدان است.

پس آن دو (كتاب و عترت) به جاى مستخلف خود در روى زمين به حق خلافت الهى دارند.

و اين بيان راست گفتار است كه تا نزد حوض كوثر كه بر او وارد شوند هيچگاه از هم جدا نشوند.

______________________________

(1)- حمّان: نام يكى از محلات كوفه است و نام قبيله اى از تميم كه فرزندان حمّان بن عبد العزيز بن كعب بن سعد بن زيد مناة بن تميم اند.

(2)- الغدير؛ ج 3، ص 65. در اين اشعار به حديثى

از رسول اللّه (ص) اشاره شده كه فرمود: «انّى تارك فيكم الثّقلين كتاب اللّه و عترتى و انّهما لن يفترقا حتّى يردا على الحوض» من در ميان شما دو چيز گرانقدر به جاى مى گذارم كتاب خدا و اهل بيتم، همانا اين دو هيچگاه از يكديگر جدا نخواهند شد تا در حوض كوثر به من باز گردند.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:125

كه در دنيا قابل قصاص و انتقام نمى باشد، لذا جزاى قيامت و انتقام الهى را جايگزين مبارزه و خونخواهى دنيوى مى كنند. «1»

______________________________

(1)- همان؛ ص 174 و 175.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:129

بوصف غريرةأغريت عاصية على مغريها 1- دراين جايگاهها كارى ندارم مگر اينكه سلامى بگويم و اشكى فرو ريزم.

2- و اندوهى گران، در جايى كه هيچ نوع زندگى را، با زندگى در اين منازل، برابر نمى دانم.

3- بر اين جايگاهها مى گريم، در حالى كه خود اين جاها هم علت گريه ام را نمى دانند، اگر درك مى كردند، آنها را هم به گريه مى انداختم.

4- به خدا سوگند اى سرشك ابرها! بر اين منازل فرو باريد و اگر بخل ورزيد، سرشك من آنها را آبيارى كند.

5- اى كسى كه مرا به خود باختگى به اين منازل مى فريبى، تو كسى را فريفته اى كه بر فريبنده خود عصيانگر است.

______________________________

(1)- رقه: شهر معروف كنار شطّ فرات كه هارون الرّشيد آن را ساخت.

(2)- ضبى: وابسته به ضبة كه پدر قبيله معنى مى دهد.

(3)- شذرات الذهب؛ ج 2، ص 325.

(4)- دايرة المعارف بستانى؛ ج 7، ص 138. ادب الطف؛ ج 2، ص 23.

(5)- الغدير؛ ج 3، ص 370.

(6)- ادب الطف؛ ج 2، ص 23.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:130 6- لا خير في وصف النّساء فأعفني عمّا تكلّفنيه من وصفيها

7- يا ربّ قافية حلى إمضاؤهالم يحل ممضاها إلى ممضيها

8- لا تطمعنّ النّفس فى إعطائهاشيئا فتطلب فوق ما تعطيها

9- حبّ النّبىّ محمّد و وصيّه مع حبّ فاطمة و حبّ بنيها

10- أهل الكساء الخمسة الغرر الّتي يبني العلا بعلاهم بانيها 6- در توصيف زنان، چيزى وجود ندارد، مرا از تكلف اوصاف آنان، معاف دار!

7- چه بسيار قافيه اى كه گذراندنش زيبا است، ولى اجراى آن براى گذراننده نازيبا است.

8- نبايد در دادن چيزى به نفس، آن را به طمع انداخته، سپس بالاتر از آنچه او را داده اى از او طلب كن!

9 و 10- مهر پيامبر، محمّد

(ص) و وصى اش همراه با مهر فاطمه و مهر دو فرزندش، خمسه ى طيّبه اهل كساء مهر كسانى است كه سازنده بزرگى، بر عظمت آنان، بزرگى خود را مى سازد.

11- كم نعمة أوليت يا مولاهم في حبّهم فالحمد للموليها

12- إنّ السّفاه بشغل مدحى عنهم فيحقّ لي أن لا أكون سفيها

13- هم صفوة الكرم الذي أصفاهم ودّي و أصفيت الذي يصفها

14- أرجو شفاعتهم فتلك شفاعةيلتذّ برد رجائها راجيها

15- صلّوا على بنت النّبىّ محمّدبعد الصّلاة على النّبىّ أبيها 11- اى دوستدار آنان، چه بسيار نعمت هايى كه در محبّت آنان به تو ارزانى داشته شد، سپاس صاحب اختيار نعمت است.

12- اين سفيهانند كه به جاى مدّاحى هاى من، نسبت به آنان، به كار ديگر مى پردازند پس شايسته من است كه سفيه نباشم.

13- اينان برگزيده شخصيت اند، كه مهر خاص من منحصرا براى آنها باشد و براى هركس است كه آنان را خالصانه دوست دارد.

14- من اميدوار شفاعت آنانم و هركس به شفاعتشان اميدوار باشد، لذت گوارايى، درك مى كند.

15- پس از صلوات بر پيامبر (ص) بر دخترش فاطمه (س) صلوات بفرستيد.

16- و ابكوا دماء لو تشاهد سفكهافي كربلاء لماونت تبكيها

17- تلك الدّماء لو أنّها تفدى إذاكانت دماء العالمين تقيها

18- لو أنّ منها قطرة توقى إذاكنّا بنا و بغيرنا نفديها

19- إنّ الّذين بغوا إراقتها بغوامشؤمة العقبى على باغيها

20- قتل ابن من أوصى إليه خير من أوصى الوصايا قطّ أو يوصيها 16- و بر خون هايى گريه كنيد كه اگر ريختن آن را ديده بوديد، هرگز از گريه باز نمى ايستاديد.

17- اينها خون هايى بود كه اگر مى شد از ريختن آنها جلوگيرى كرد، شايسته بود كه خون همه ى جهانيان را فداى آنها كنند. (خونهايى كه اگر حفظ مى شد، خون همه ى جهانيان محفوظ

مى ماند.)

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:131

18- اگر مى شد براى هر قطره اى از آن فديه داد، ما و ديگران فداى آن مى شديم.

19- كسانى كه ستمگرانه آن خونها را ريختند به ننگى بدفرجام، بر خود ستم كردند.

20- كشته شد فرزند كسى كه بهترين وصيت كنندگان از گذشته و آينده، او را وصى خود قرار داد.

21- رفع النّبىّ يمينه بيمينه ليرى ارتفاع يمينه رائيها

22- فى موضع أضحى عليه منبّهافيه و فيه يبدئ التنبيها

23- آخاه فى «خمّ» و نوّه باسمه لم يأل فى خير به تنويها

24- هو قال: أفضلكم علىّ إنّه أمضى قضيّته التى يمضيها

25- هو لي كهارون لموسى حبّذاتشبيه هارون به تشبيها «1» 21- پيامبر دست او را به دستش گرفته برداشت تا بيننده بلندى دست او را ببيند.

22- در جايى كه نيمروز فرا رسيده بود درباره او كه خود آغاز هر توجه و هشيارى است، مردم را متوجه ساخت.

23- در محل خم (غدير) او را برادر خود قرار داد و تصريح به نامش كرد و هيچ خيرى را از او روى نگردانيد.

24- او گفت: برترين شما على است، همانا او كار خود را كه بايد بكند، كرد.

25- او نسبت به من مانند هارون نسبت به موسى است، چه خوب تشبيهى است، تشبيه به هارون!

دو شهيدى هستند. پروردگار عرش و خلق ما سوى، گواه من بر خوبى آن دو شهيدند.

2- كيست پيامبر مصطفى را در مورد آنها تسليت گويد، كيست از دور و نزديك مايه ى تسلّى خاطرش گردد.

3- كيست فاطمه مصيبت ديده را از شوهر و فرزندش خبر دهد و مصيبت هاى آن دو را برايش برخواند.

4- آيا دانستند كه چه كس را در محراب عبادت كشتند و چه كس را در ميدان نبرد لب تشنه شهيد كردند؟

5- دو ستاره در زمين بلكه دو ماه، بلى دو خورشيد، اگر بگويم دو خورشيد غروب كردند.

6- دو بزرگوارى كه اگر براى جنگ، با شمشير غلاف شده ظاهر شوند، خود نيز دو شمشيراند.

***______________________________

(1)- اين قصيده 42 بيت دارد كه در اينجا 25 بيت آن را مى آوريم. دنباله ى ابيات در مورد امير المؤمنين على (ع) است. الغدير؛ ج 3، ص 367 و 368.

(2)- همان؛ ص 371.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:132

صدر مفخر العزّ مذكانوا و خلّوا للعالمين المخاخا

7- ألنقيّون حيث كانوا جيوباحيث لا تأمن الجيوب اتّساخا

8- يألفون الطوى إذا ألف النّاس اشتواء من فيئهم و اطّباخا

9- خلقوا أسخياء لا متساخين و ليس السخىّ من يتساخى

10- أهل فضل تناسخوا الفضل شيئاو شبابا أكرم بذاك انتساخا 6 و 7- در نهان خود صدر جايگاه افتخار عزت را گرفتند و براى مردم ديگر جهان، مانند مغز و لب اند. در وضعى كه از پاكدلى ديگران تأمينى نيست اينان همه پاك دلانند.

8- اينان در همان وقتى كه مردم از سهم آنان به غذاهاى بريان و پخته عادت كرده اند، به گرسنگى خو گرفته اند.

9- اينان با سخاوت آفريده شده اند، نه متظاهر به سخاوت. و هيچ گاه سخاوتمند، مانند متظاهر به سخاوت نيست.

10- اينان اهل فضيلت اند و فضيلت در پير و جوانشان درجه اى است كه اسم فضيلت را به خود نسخ كرده اند.

11- بهواهم يزهو و يشمخ من قدكان فى النّاس زاهيا شمّاخا

12- يابن بنت النبىّ أكرم به ابناو بأسناخ جدّه أسناخا

13- و ابن من وازر النبىّ و والاه و صافاه فى «الغدير» و واخى

14- و ابن من كان للكريهة ركّابا و فى وجه هولها رسّاخا

15- للطلى تحت قسطل الحرب ضرّابا و للهام فى الوغى شدّاخا

16- ذو الدّماء التي يطيل موالييه اختضابا بطيبها و التطاخا

17- ما عليكم أناخ كلكله الدهر و لكن على الأنام أناخا «1» 11- هركس در جامعه بدرخشد و بزرگى يابد به عشق آنان مى درخشد و به بزرگى آنان به مقام بلند نائل گردد.

12- اى فرزند دخت پيامبر! چه فرزند با كفايتى از پيغمبر هستى، و چه سنخيت كاملى با نياى خود دارى!

______________________________

(1)- همان؛ ص 368 و 369.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:133

13- فرزند

كسى كه در سختيهاى نبرد، كرّار و در مقابله با خطرات پابرجا بود.

14- او سخت در هنگامه نبرد ركاب مى كشيد. و حملاتش در جنگ خردكننده بود.

15- او را خونهايى است كه دوستدارانش به عطر آن ها، بسيار خود را رنگ آميزى كنند و بيالايند.

16 و 17- سنگينى بار مصيبت را روزگار بر شما وارد نساخت بل بر مردم (كه از نعمت فيض شما محروم شدند) وارد ساخت.

كريما إذ قضى ظمآن فى نفر ظماء

13- منعوه طعم الماء لاوجدوا لماء طعم ماء

14- من ذا لمعفور الجواد ممال أعواد الخباء؟

15- من للطريح الشلو عريانا مخلّى بالعراء؟

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:134 16- من للمحنّط بالتراب و للمغسّل بالدماء؟

17- من لابن فاطمة المغيّب عن عيون الأولياء؟ «1» 11- و مناعت نفس شيران را، كه شيران را مناعتى صادق است، بكار برد.

12- و با گروهى تشنه لب با جوانمردى و لب تشنه زندگى را وداع كرد.

13- او را كه از چشيدن آب، منع كردند اميد است مزه آب را نچشند.

14- كيست لب تشنه، افتاده در خاك را با خيمه هاى سرنگون شده اش، يارى كند.

15- كيست كه افتاده عريان و بى كس را در بيابان بردارد.

16- كيست آن را كه حنوطش از خاك و غسلش از خونست، يارى كند.

17- كيست به يارى فرزند فاطمه كه از ديد دوستدارانش پنهان مانده، يارى دهد.

______________________________

(1)- همان؛ ص 371 و 372.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:135

دفن شد. «2»

-*-

مجالس المؤمنين؛ ص 495.

(3)- الغدير؛ ج 3، ص 395 و 396.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:136

7- سپيدان بنى هاشم و جوانمردان با فضيلت، بزرگانى كه دودمان" نضر" به بزرگى آنان نازند.

8- با عقلت بينديش، آيا كسى ديگر به قدر آنان رسد، قومى كه تقدير الهى را به كف گرفته اند.

9- به اينان، قبل از خلقتشان صفا عطا شد و نبوّت چون آب صافى بى كدر داده شده است.

10- و آنان را تاج شرافتى بى مانند و بزرگوارى و شخصيت بى رقيبى عطا گرديده است.

11- مرا اين گونه حجّت هاى واضح الهى بسنده است، اينان كه هرگاه ياد شوند درود بر آنها فرستيد.

12- اينان درخت عظمت اند و شيعيانشان برگهاى آن. ريشه ى اين درخت مصطفى (ص) و ذريه ى او ميوه ى آنند.

***

13- يا آل أحمد ماذا كان جرمكم؟فكلّ أرواحكم بالسيف تنتزع

14- تلفى جموعكم شتىّ مفرّقةبين العباد و شمل الناس مجمتع

15- و تستباحون أقمارا منكّسةتهوى و أرؤسها بالسّمر تقترع

16- ألستم خير من قام الرّشاد بكم و قوّضت سنن التضليل و البدع؟!

17- و وحّد الصمد الأعلى بهديكم إذ كنتم علما للرّشد يتّبع؟ 13- اى دودمان احمد، گناه شما چه بوده است كه بايد ارواح شما با شمشير از بدنتان جدا شود.

14- اجتماع شما را با سنگ تفرقه ميان مردم به جدايى انداخته اند، در حالى كه اجتماع مردم بهم پيوسته باشند.

15- ماههاى چهره ى شما از بدنهايتان به زير افتاده و سرها بر سر شاخسار نيزه ها قرار گرفته است.

16- آيا شما بهترين رهبر هدايت نبوديد؟ آيا شما روش گمراهى و بدعت را نشكستيد؟

17- آيا خداى يگانه، بى نياز و برتر، به راهنمايى شما كه پرچم دار و مقتداى هدايتيد به يگانگى پرستيده شد؟

18- ما للحوادث لا تجرى بظالمكم؟ما للمصائب عنكم ليس ترتدع

19- منكم طريد

و مقتول على ظمأو منكم دنف بالسمر منصرع

20- و هارب فى أقاصى الغرب مغترب و دارع بدم اللبّات مندرع

21- و من محرّق جسم لا يزار له قبر و لا مشهد يأتيه مرتدع

22- و إن نسيت فلا أنسى الحسين و قدمالت إليه جنود الشرك تقترع

23- فجسمه لحوامى الخيل مطرّدو رأسه لسنان السّمر مرتفع «1» 18- پس چرا حوادث بر دشمنان ستمگر شما، نمى گذرد و چرا مصيبت ها از شما دست برنمى دارد؟

19- بعضى از شما روى خاك افتاده و با لب تشنه كشته شده ايد و پاره اى سر بريده اش فراز نيزه است.

20- برخى در بلاد غربت، دورترين نقطه مغرب گريخته و با خون هاى لاله گون، بر خود زره بسته است.

21- كسانى از شما را سوزانده و خاكسترش بر باد رفته كه قبرى و آرامگاهى براى توبه كنندگان مشهدش به جاى نگذاشته اند.

22- اگر همه را فراموش كنم، چگونه حسين را كه سپاه شرك با كوبيدن شمشير و نيزه بر او تاختند، توانم فراموش كرد.

23- پيكرش براى تاختن اسبان سياه، روى خاك افتاده و سرش برفراز نيزه ها جاى گرفته است.

***______________________________

(1)- همان؛ ص 396.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:137 24- بنو المصطفى تفنون بالسيف عنوةو يسلمنى طيف الهجوع فأهجع؟

25- ظلمتم و ذبّحتم و قسّم فيئكم و جار عليكم من لكم كان يخضع

26- فما بقعة فى الأرض شرقا و مغرباو إلّا لكم فيه قتيل و مصرع «1» 24- اى فرزندان مصطفى! با شمشير بر شما حمله كنند و من به خواب آرام رفته، شب استراحت كنم؟

25- شما را ستم كنند، بكشند و اموالتان تقسيم گردد و در برابر اين همه جور و جفا چه كس بر شما خضوع كند و حق شما را ادا نمايد؟

26- هيچ سرزمينى در

شرق و غرب نباشد مگر اين كه كشته اى از شما يا به خاك افتاده اى در آن باشد.

عقّرت

12- و أرؤسهم فوق سمر القناكمثل الغصون إذا أثمرت

13- و رأس الحسين أمام الرّفاق كغرّة صبح إذا أسفرت «1» 11- و سبط پيامبر را كه پيكرش روى خاكها مانند قربانى سربريده فتاده است.

12- و سرهاى بريده آنان برفراز نيزه ها همان شاخسارهاى ميوه دار است.

13- و سر حسين در پيشاپيش ساير سرها مانند سپيدى صبح مى درخشد.

***

14- ابكي يا عين ابكى آل رسول اللّه حتّى تخدّ منك الخدود

15- و تقلّب يا قلب فى ضرم الحزن فما فى الشجا لهم تفنيد

16- فهم النخل باسقات كما قال سوام لهنّ طلع نضيد

17- و هم في الكتاب زيتونة النورو فيها لكلّ نار وقود

18- و بأسمائهم إذا ذكر اللّه بأسمائه اقتران أكيد 14- اى ديده ها سرشك فرو باريد، سرشك فرو باريد بر آل پيامبر خدا تا گونه ها از آن ها اثر پذيرد.

15- و اى دلها در آتش اندوه زير و بالا شويد كه اندوه آنان را پايانى نيست.

16- از آن جا به نخل هاى بلند خوش تركيب كه شكوفه هايش بهم بسته، تعبير شده است. «2»

17- از آنان در كتاب الهى به زيتون نور و براى روشنى فروغ هدايت به كانون نورانى، تعبير شده است.

18- اسامى آنان چون ياد خدا شود به اسامى خدا به شدت مقرون گردد.

19- غادرتهم حوادث الدّهر صرعى كلّ شهم بالنفس منه يجود

20- لست أنسى الحسين في كربلاءو هو ظام بين الأعادى وحيد

21- ساجد يلثم الثرا و عليه قضب الهند ركّع و سجود

22- يطلب الماء و الفرات قريب و يرى الماء و هو عنه بعيد

23- يا بنى الغدر من قتلتم؟ لعمرى قد قتلتم من قام فيه الوجود «3» 19- حوادث روزگار هريك از آن بزرگواران را به خاك انداخته و به فزع افتاده اند.

20- من حسين را در كربلا فراموش نمى كنم در حالى كه

بين دشمنان تشنه و تنها است.

21- و در حال سجود صورت بر خاك نهاده و به ركوع و سجود پردازد و شمشير آبدار بر او كشيده اند.

22- با نزديكى آب فرات، آب مى جويد و آن را مى بيند، ولى از آب دور است.

23- اى ستمگران مى دانيد چه كسى را كشتيد؟ به جانم سوگند كسى را كشته ايد كه هستى در وجودش خلاصه شده است.

***______________________________

(1)- همانجا. ادب الطف؛ ج 2، ص 51.

(2)- اشاره به آيه 10 سوره ق «وَ النَّخْلَ باسِقاتٍ لَها طَلْعٌ نَضِيدٌ» و نيز نخل هاى بلند خرما كه ميوه ى آن منظّم روى هم چيده شده است برانگيختيم.

(3)- الغدير؛ ج 3، ص 397 و 398. ادب الطف؛ ج 2، ص 52.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:139

به تعداد آنان ماههايش تكميل مى شود.

______________________________

(1)- الغدير؛ ج 3، ص 398.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:140

رزمى و عشقى را چنان با مناعت و استوارى بيان كرده كه كمتر شاعرى به او رسيده است. شعر او غالبا در شرح مفاخر آل حمدان و مدح سيف الدوله و شرح دلاورى ها و استقامت و پايمردى خود در جنگها و در برابر مشكلات زندگى است.

در يك قصيده «رائيه» 225 بيتى تاريخ خاندان خود را خلاصه كرده است.

علاوه بر خصال شخصى و مقام ادبى، وى شيعى پاك اعتقاد و شاعر آل محمّد (ص) بود و با صراحت و شجاعت فضائل امير المؤمنين على (ع) و مناقب ائمه معصومين (ع) را شرح داده و مطاعن و مثالب بنى عباس و ساير دشمنان ايشان را بر شمرده است.

قصيده «شافيه» 85 بيتى او اشاره به حقّ غصب شده ى امام موسى كاظم (ع) و امام رضا (ع) و خراب كردن قبر امام حسين (ع) توسط متوكل دارد و از قصائد جاويدانى است كه كليه ى مآخذ، آن را نقل كرده و يا به آن اشاره نموده اند. قصيده ى شافيه به خاطر لطف سخندانى، صفاى فصاحت، حسن انسجام، نيروى استدلال، بلندى معنى و روانى الفاظ بهم پيوسته است. غير از قصيده شافيه، قصيده «هائيه اى» است كه اهل بيت را در آن مدح كرده است.

ديوان ابو فراس را بعد از مرگش دوست و استاد او «ابن خالويه نجوى» (م 370 ه) و شاعر معاصرش «البيغاء» (م 398 هجرى) جمع آورى كرده اند كه فقط مجموعه ى ابن خالويه در دست است و چندبار چاپ شده است. بهترين چاپ آن در سال 1944 در سه جلد در بيروت زير نظر «سامى دهان» انجام گرفت و حواشى مفيدى بر آن افزوده شده است. «1»

-*-

______________________________

(1)- الغدير؛ ج 3، ص 402-

408. وفيات الاعيان؛ ج 1، ص 127. شذرات الذهب فى اخبار من ذهب؛ ج 3، ص 24. الاعلام؛ ج 2، ص 156. روضات الجنات؛ ص 205 و 206. مجالس المؤمنين؛ ص 411.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:141

سوار شوند دلى استوار داشته و رأى آنها هنگام تصميم چون ديگران نباشد.

8- كجايند مردان! آيا براى خدا از چنگ تجاوزكاران، ياورى نيست، و براى خدا انتقام گيرنده اى، نه؟

9- در حالى كه آل على در خانه خود تحت فشارند، كار سياست به دست زنان و خدمتگزاران افتاده است.

10- آنان را كه از آب بازگرفته اند صافى ترين آب مشروبشان، وقت تشنگى ته مانده ى آب ها و گرمترين محبّتشان از ديگران لحظه اى بيش نيست.

11- فالأرض إلّا على ملّاكهاسعةو المال إلّا على أربابه ديم

12- فما السعيد بها إلّا الذى ظلمواو ما الشقىّ بها إلّا الذى ظلموا

13- للمتّقين من الدنيا عواقبهاو إن تعجّل منها الظّالم الأثم

14- أتفخرون عليهم لا أبا لكم حتّى كأنّ رسول اللّه جدّكم؟!

15- و لا توازن فيما بينكم شرف و لا تساوت لكم فى موطن قدم 11- بدين ترتيب زمين جز به روى صاحبان اصلى اش براى همه گسترده، و اموال جز بر اربابانش، بر ديگران فراخ و آزاد است.

12- و خوشبختى در اين ديار از آن ستمگران و بدبختى در آن، از آن ستمديدگان است.

13- پرهيزكاران را در اين دنيا عاقبت نيك است، هرچند ستمگر گنهكار، در آن شتاب كند.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:142

14- اى بى پدرها، اى بنى عباس آيا بر بنى هاشم افتخار مى كنيد تا جائى كه گويا پيامبر خدا، نياى شما است؟

15- و حال آنكه هيچ گونه موازنه اى در شرف بين شما و آل على نيست و در هيچ اقدامى شما با آنها برابرى نداريد.

16- و لا لكم مثلهم فى المجد متصل و لا لجدّكم معشار جدّهم

17- و لا لعرقكم من عرقهم شبه و لا نثيلتكم من أمّهم أمم

18- قام النّبىّ بها «يوم الغدير» لهم و اللّه يشهدو الأملاك و الأمم

19- حتّى إذا أصبحت فى غير

صاحبهاباتت تنازعها الذّؤبان و الرّخم

20- و صيّروا أمرهم شورى كأنّهم لا يعرفون ولاة الحقّ أيّهم 16- نه براى شما مانند آنها، بزرگوارى ريشه دارى است و نه يك دهم مقام جدّ آنها را جدّ شما دارد.

17- و هيچ گونه شباهتى بين اصالت خانوادگى شما و آنها نيست و «نثيله» شما (مادر عباس بن عبد المطلب) به مادر آنها شباهتى ندارد.

18- روز غدير پيامبر براى آنها برخاست، و بر اين امر خدا و فرشتگان و همه ملّت ها گواهند.

19- تا وقتى كه از مجراى خود جدا گرديد، و حق به صاحبان اصلى اش واگذار نشد، ميان گرگان و لاشخورها نزاع در گرفت.

20- و كارشان را به شورى ارجاع كردند گويا واليان حق را نمى دانستند كه چه كسانند؟

21- تاللّه ما جهل الأقوام موضعهالكنّهم ستروا وجه الّذى علموا

22- ثم ادّعاها بنو العباس ملكهم و لا لهم قدم فيها و لا قدم

23- لا يذكرون إذا ما معشر ذكرواو لا يحكّم فى أمر لهم حكم

24- و لا رآهم أبو بكر و صاحبه أهلا لما طلبوا منها و ما زعموا

25- فهل هم مدّعوها غير واجبة؟أم هل أئمّتهم فى أخذها ظلموا؟ 21- سوگند به خدا جايگاه آن را به خوبى مى شناسند، ولى چهره ى حقيقت مسلّم را پوشانيده اند.

22- آنگاه بنى عبّاس ادعاى تملّك آن را كردند با اينكه نه اقدامى كرده بودند و نه سابقه اى داشتند.

23- اگر گروهى در اين امر ياد مى شدند، بنى عبّاس از آنها نبودند و در هيچ امر نظر آنان مفيد نمى شد.

24- ابو بكر و رفيقش هم صلاحيت آنان را در امرى كه تقاضا مى كردند، تصويب نكردند.

25- بنابراين آيا آنان امر خلافت را به ناحق ادعا مى كنند يا پيشوايانشان در تصاحب آن ستمگرند.

26- أمّا علىّ فأدنى

من قرابتكم عند الولاية إن لم تكفر النّعم

27- أينكر الحبر عبد اللّه نعمته؟أبوكم أم عبيد اللّه أم قثم؟!

28- بئس الجزاء جزيتم فى بنى حسن أباهم العلم الهادى و أمّهم

29- لا بيعة ردّعتكم عن دمائهم و لا يمين و لا قربى و لا ذمم

30- هلّا صفحتم عن الأسرى بلا سبب للصّافحين ببدر عن أسيركم؟! 26- اما على از شما قرابتش نزديكتر است، و در امر ولايت اگر كفران نعمت ننمائيد او سزاوارتر است.

27- آيا (دانشمند) امت، عبد اللّه بن عباس، پدر شما، منكر نعمت اوست يا (برادرانش) عبيد اللّه و قثم منكر آنند؟!

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:143

28- شما بد پاداشى به بنى حسن از نعمت پدرشان، بزرگوار رهنماى بشريت، و مادرشان داديد.

29- نه بيعتى شما را از ريختن خون آنها بازداشت، نه سوگندى، نه قرابتى و نه عهد و پيمانى.

30- چرا شما بى دليل از اسيرانى كه خود، در واقعه بدر از اسيران شما گذشت كرده بودند، صرفنظر نكرديد.

31- هلّا كففتم عن الديباج سوطكم و عن بنات رسول اللّه شتمكم؟

32- ما نزّهت لرسول اللّه مهجته عن السياط فهلّا نزّه الحرم؟

33- ما نال منهم بنو حرب و إن عظمت تلك الجرائر إلّا دون نيلكم

34- كم غدرة لكم فى الدين واضحةو كم دم لرسول اللّه عندكم

35- أنتم شيعة فيما ترون و فى أظفاركم من بنيه الطاهرين دم 31- چرا از «ديباج» (محمد بن عبد اللّه عثمانى برادر مادرى بنى حسن از فاطمه بنت الحسين كه منصور 250 ضربه تازيانه اش زد) تازيانه خود را بازنگرفتيد و چرا به دختران پيامبر خدا (آنجاكه منصور به محمد ديباج گفت يابن اللخناء و محمد او را گفت به كدام يك از مادرانم مرا تعبير كردى آيا به فاطمه بنت الحسين، يا

به فاطمه بنت رسول اللّه، يا به رقيه؟) دشنام خود را جلوگيرى نكرديد.

32- چرا احترام خون پيامبر خدا مانع اين تازيانه ها نشد، و چرا احترام حرم، شما را از آنها بازنداشت.

33- بنى اميه با همه ى ظلمهاى زيادشان كمتر از شما متعرض آنها شدند.

34- شما چه جفاهاى روشنى از نظر دين بر آنان وارد ساختيد و چه بسيار خونهاى پيامبر خدا را كه ريختيد.

35- شما خود را پيروان او مى دانيد و خون فرزندان طاهرينش را، در چنگال داريد!

36- هيهات لا قرّبت قربى و لا رحم يوما إذا أقصت الأخلاق و الشيم

37- كانت موّدة سلمان له رحماو لم يكن بين نوح و ابنه رحم

38- يا جاهدا فى مساويهم يكتّمهاغدر الرشيد بيحيى كيف ينكتم؟

39- ليس الرشيد كموسى في القياس و لامأمونكم كالرضا لو أنصف الحكم

40- ذاق الزبيري غبّ الحنث و انكشفت عن ابن فاطمة الأقوال و التّهم 36- چه پندار دورى است روزى كه اخلاق و خلق فاطمه پايان پذيرد. نه قرابت و نه رحم تأثير نخواهد كرد.

37- دوستى سلمان (ايرانى)، او را قريب مى سازد (السلمان منّا اهل البيت) و قرابت نوح با فرزندش را دشمنى از ميان بر مى دارد.

38- اى كسى كه در كتمان زشتى هاى بنى عباس مى كوشى، آيا بى وفائى رشيد نسبت به يحيى (يحيى بن عبد اللّه بن حسن كه در بلاد ديلم به سال 176 ه. خروج كرده بود و رشيد او را امان داده، سپس دستگير كرد و به زندان فرستاد تا در زندان از دنيا رفت) قابل كتمان است؟.

39- در مقايسه اين دو عنصر، رشيد كجا، و موسى بن جعفر كجا، و مأمون شما كجا، و رضا كجا، اگر به انصاف داورى گردد.

40- زبيرى (عبد اللّه

بن مصعب بن زبير) مزه ى خلاف قسم عمل كردن را، چشيد (با يحيى بن عبد اللّه ابن حسن مباهله كرد و چون از نزد او به خانه آمد فرياد كرد دلم، دلم تا از درد شكم مرد) و سخنان و تهمت ها از پسر فاطمه برداشته شد.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:144 41- باؤا بقتل الرّضا من بعد بيعته و أبصروا بعض يوم رشدهم و عموا

42- يا عصبة شقيت من بعد ما سعدت و معشرا هلكوا من بعد ما سلموا

43- لبئسما لقيت منهم و إن بليت بجانب الطفّ تلك الأعظم الرّمم

44- لا عن أبى مسلم فى نصحه صفحواو لا الهبيرىّ نجّا الحلف و القسم

45- و لا الأمان لأهل الموصل اعتمدوافيه الوفاء و لا عن غيّهم حلموا 41- بعد از بيعت با رضا، به كشتنش آلوده شدند و هنوز نيم روزى راه نيافته، آنگاه نابينا شدند.

42- اى گروهى كه پس از سعادت بشقاوت افتاديد و اى گروهى كه پس از سلامت، هلاكت يافتيد.

43- همانا بدرفتارى از شما نسبت به استخوان هاى خاك شده و كهنه ى سرزمين كربلا سرزد. (اشاره به رفتارى كه متوكّل با قبر امام شهيد مرتكب شد)

44- نه از ابو مسلم (خراسانى) باوجود خيرخواهى اش نسبت به آنان گذشت كردند (و منصور او را كشت) و نه هبيرى (يزيد بن عمر بن هبيره يكى از حكّام بنى اميه كه با بنى عباس جنگيد، سفّاح او را امان داد و با او عهد و پيمان بستند چون نزد منصور آمد جفاكارانه بر او تاختند و به سال 132 هجرى او را كشتند) را سوگند و پيمان از دست آنان نجات داد.

45- و نه امان اهل موصل را در وفاى به آن اعتمادى شد و

نه از گمراهى خود حلم و متانت نشان دادند (آورده اند كه سفّاح برادر خود يحيى بن محمد بن على را به موصل مأمور ساخت، اهل موصل به مخالفت برخاستند، وى آنان را امان داد و فرياد زد: هركس وارد مسجد شد در امان است و مردانى را بر در مسجد گمارد تا همه مردم را كشتند و قتل فجيعى روى داد.

مى گويند يازده هزار كس از آنها كه مهر امان داشتند و بسيارى از آنان كه نداشتند كشته شدند، زنان و كودكان بيگناه را تا سه روز فرمان كشتن داد و اين وقايع در سال 132 هجرى اتفاق افتاد).

46- أبلغ لديك بنى العبّاس مالكةلا يدّعوا ملكها ملّاكها العجم

47- أىّ المفاخر أمست فى منازلكم و غيركم آمر فيها و محتكم؟

48- أنّى يزيدكم فى مفخر علم؟و فى الخلاف عليكم يخفق العلم

49- يا باعة الخمر كفّوا عن مفاخركم لمعشر بيعهم يوم الهياج دم

50- خلّوا الفخار لعلّامين إن سئلوايوم السؤال و عمّالين إن عملوا 46- به بنى عباس برسانيد، ادّعاى ملك و قدرت نكنيد در حقيقت در حالى كه شما مالكيد، مالك قومى از غير عرب اند.

47- چه بسيار افتخاراتى كه در منازل شما صورت مى گيرد، و ديگران آمر و حاكم آنند.

48- كجا در افتخارات، علمى براى شما افراشته شود و حال آنكه علم ها بر مخالف شما در اهتزاز است.

49- اى مشروب فروشان افتخاراتتان را بس كنيد، در مقابل گروهى كه روز نبرد خون مى فروشند.

50- افتخارات را براى دانايان هنگام پرسش از آنها، و عمل كنندگان، هنگام كار، بگذاريد.

51- لا يغضبون لغير اللّه إن غضبواو لا يضيعون حكم اللّه إن حكموا

52- تنشى التلاوة فى أبياتهم سحراو فى بيوتكم الأوتار و النغم

53- منكم عليّة أم منهم؟ و

كان لكم شيخ المغنّين إبراهيم أم لهم؟

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:145 54- إذا تلوا سورة غنّى إمامكم قف بالطلول التى لم يعفها القدم

55- ما فى بيوتهم للخمر معتصرو لا بيوتكم للسّوء معتصم 51- آنان كه براى غير از خدا هنگام خشم، خشم خود را جلو گيرند و حكم خدا را هنگام داورى تباه نسازند.

52- وقت سحر در خانه هاشان، به تلاوت قرآن پردازند و شما تار و موسيقى در خانه هاتان نوازيد.

53- آيا «عليّه» (دخت مهدى پسر منصور، عود مى نواخت و برادرش ابراهيم مى خواند و مى نواخت) از شما يا از آنها است؟ بزرگ خوانندگان ابراهيم از شما يا از آنها است؟!

54- وقتى آنها سوره اى از قرآن خوانند. امام شما (ابراهيم) تغنى كند. شما بايد در برابر ويرانه هاى آنها كه گذشت زمان در آنها مؤثّر واقع نشده، بايستيد.

55- در خانه هاشان از فشردن شراب خبرى نيست و در خانه هاتان از زشتى پناهى نه.

56- و لا تبيت لهم خنثى تنادمهم و لا يرى لهم قرد و لا حشم

57- ألركن و البيت و الأستار منزلهم و زمزم و الصّفى و الحجر و الحرم

58- و ليس من قسم فى الذّكر نعرفه إلّا و هم غير شكّ ذلك القسم «1» 56- براى همصحبتى آن ها، از خنثى (عبادة المخنث نديم متوكّل) براى منادمت، و بوزينه و احشام خبرى نيست.

57- منزل آنها را بيت اللّه و ركن و أستار آن، و زمزم و صفا، و حجر و حرم مكّه، تشكيل مى دهد.

58- هيچ گونه سوگندى در قرآن كه ما شناسيم نيست مگر كه آنان بى ترديد مقصود از آن قسم اند.

نهاره و كأنّ أوجههم نجوم دجاه

4- و مهفهف كالغصن حسن قوامه و الظبى منه إذا رنا عيناه

5- نازعته كأسا كأنّ ضياءهالمّا تبدّت في الظلام ضياه 1- من خاطره ى روزى كه در پهنه ى خانه جذبه اى داشتم را در همه عمرم از ياد نمى برم.

2- روزگارى بود كه دوران عمرم را با جوانانى مى گذراندم كه زمانه جلوه ى خود را از فروغ آنان مى گرفت.

3- گويا چهره هاشان پرتو روز را تشكيل مى داد و گويا چهره هاشان ستاره ى تاريكيهاى شب بود.

4- باريك اندام و خوش تركيبى كه در حسن استوارى چون شاخ درخت، و چشمانش در نظرافكنى چون آهو.

5- با او ساغرى را تعارف مى كرديم كه در تاريكى ها، چون چراغ، از صفا مى درخشيد.

6- في ليلة حسنت لنا بوصاله فكأنّما من حسنها إيّاه

7- و كأنّما فيها الثريّا إذ بدت كفّ يشير إلى الذى يهواه

______________________________

(1)- الغدير؛ ج 3، ص 399- 402. ادب الطف؛ ج 2، ص 64- 66.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:146 8- و البدر منتصف الضياء كأنّه متبسّم بالكفّ يسترقاه

9- ظبى لو أنّ الدرّ مرّ بخدّه من دون لحظة ناظر أدماه

10- إن لم أكن أهواه أو أهوى الرّدى فى العالمين لكلّ ما يهواه 6- در شبى كه از وصالش زيبائى گرفته بود گويا شب در زيبائى، چهره اى محبوب داشت.

7- و گويا در آن شب ستاره ى ثريّا چون كف دستى است كه محبوب را نشان مى دهد.

8- و يا با چهره ى نيمه روشنش، تبسّم كنان او را با دست به بالا فرامى خواند.

9- آهو چهره يى كه اگر مرواريدى بر گونه اش بگذرد با نگاهى از گوشه ى چشم، به خون مى افتد.

10- اگر من عشق او را نداشته باشم، يا نخواهم كه همه ى دوستدارانش از جهانيان هلاك شوند.

11- فحرمت قرب الوصل منه مثل ماحرم الحسين الماء و هو

يراه

12- إذ قال: اسقونى. فعوّض بالقنامن شرب عذب الماء ما أرواه

13- فاجتزّ رأسا طالما من حجره أدنته كفّا جدّه و يداه

14- يوم بعين اللّه كان و إنّمايملي لظلم الظالمين اللّه

15- و كذاك لو أردى عداة نبيّه ذو العرش ما عرف النبىّ عداه 11- پس از قرب وصال او چنان محروم مى مانم. كه حسين (ع) از آب، با اينكه آن را مى ديد محروم ماند.

12- هنگامى كه گفت آبم دهيد و به جاى نوش آب گوارا، او را از دم نيزه و شمشير، سيرابش كردند.

13- و سر او را، با اينكه از ديرباز، دست هاى پيامبر آن را به دامنش نزديك كرده بود، بريدند.

14- روزى كه او در حمايت خدا بود، و خدا ستمگران را براى ستمگرى مهلت مى دهد.

15- و نيز اگر خداى جهان دشمنان پيامبرش را هلاك مى كرد، دشمنى با پيغمبر شناخته نمى شد.

16- يوم عليه تغيّرت شمس الضحى و بكت دما ممّا رأته سماه

17- لا عذر فيه لمهجة لم تنفطرأو ذى بكاء لم تفض عيناه

18- تبّا لقوم تابعوا أهوائهم فيما يسوئهم غدا عقباه

19- أتراهم لم يسمعوا ما خصّه منه النبىّ من المقال أباه؟!

20- إذ قال يوم «غدير خمّ» معلنا: من كنت مولاه فذا مولاه 16- روزى كه خورشيد درخشان براى حسين دگرگون شد و از آنچه ديده بود آسمانش خون گريست.

17- براى قلبى كه از جاى كنده نشود، و براى گريه كننده اى كه سرشكش نبارد، عذرى نمانده است.

18- مرده باد قومى كه از هواى نفس خود، پيروى كرده، كارى كردند كه عواقب سوءش فردا گريبانگيرشان شود.

19- آيا پندارى گفتار پيامبر را درباره ى خصوصيّات پدر او، نشنيده بودند؟!

20- هنگامى كه روز غدير خم علنا گفت: «من كنت مولاه فهذا مولاه» اين مولاى كسى است كه من مولاى اويم.

21-

هذا وصيّته إليه فافهموايا من يقول بأنّ ما أوصاه

22- أقروا من القرآن ما فى فضله و تأمّلوه و أفهموا فحواه

23- لو لم تنزّل فيه إلّا هل أتى من دون كلّ منزّل لكفاه

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:147 24- من كان أوّل من حوى القرآن من لفظ النبىّ و نطقه و تلاه؟!

25- من كان صاحب فتح خيبر؟ من رمى بالكفّ منه بابه و دحاه؟! 21- اين است وصيّت پيامبر در امر خلافت او، اى كسى كه گوئى پيامبر وصيّت نكرده است.

22- قرآن را كه در فضيلت او نازل شده بخوانيد و در آن تأمّل كرده، مضمون آن را بفهميد.

23- اگر درباره ى او جز سوره «هل اتى» هيچ آيه ى ديگرى نازل نشده بود، او را كفايت مى كرد.

24- چه كسى براى اولين بار قرآن را از بيان پيامبر، و لفظ او دريافت داشته و آنرا تلاوت كرده است؟

25- چه كسى صاحب فتح خيبر بود. و در خيبر را با دست خود پرتاب كرده و دور انداخته است؟!

26- من عاضد المختار من دون الورى؟من آزر المختار من آخاه؟!

27- من بات فوق فراشه متنكّرالمّا أطلّ فراشه أعداه؟

28- من ذا أراد إلهنا بمقاله: ألصّادقون القانتون سواه؟!

29- من خصّه جبريل من ربّ العلى بتحيّة من ربّه و حباه؟!

30- أظننتم أن تقتلوا أولاده و يظلّكم يوم المعاد لواه؟! 26- چه كسى در ميان همه ى مردم پيامبر مختار را همكارى كرد و به كمك برخاست و چه كسى با او برادر شد؟

27- چه كسى به طور ناشناس در بسترش شب را گذرانيد، وقتى دشمنان بر بسترش سر برآورده بودند.

28- مقصود خداى، از گفتار: «الصّادقون القانتون»، چه كسى جز اوست؟

29- چه كسى را جبرئيل از طرف خداوند بزرگ، به تحيّت و درود

گرامى داشت.

30- آيا گمان كرديد فرزندانش را بكشيد، در روز قيامت در زير پرچم او باشيد؟!

31- أو تشربوا من حوضه بيمينه كأسا و قد شرب الحسين دماه؟!

32- طوبى لمن ألقاه يوم اوامه فاستلّ يوم حياته و سقاه

33- قد قال قبلى فى قريض قائل: ويل لمن شفعائه خصماه

34- أنسيتم يوم الكساء و إنّه ممّن حواه مع النبىّ كساه؟!

35- يا ربّ إنّى مهتد بهداهم لا أهتدى يوم الهدى بسواه 31- يا از دست او از حوض كوثر آب بنوشيد و حال آنكه حسين را به خونش آب داديد؟!

32- خوشا به حال كسى كه روز تشنگى اش، او را ملاقات كند و در زندگى كارى كرده باشد كه سيرابش نمايد.

33- پيش از من در شعر گوينده اى گفته بود: واى به كسى كه شفيعانش فرداى محشر دشمنانش باشند.

34- آيا روز واقعه ى كساء را فراموش كرديد و ندانستيد او يكى از اصحاب كساء است؟

35- بار پروردگارا من به هدايت آنان، راه يافته ام و روز هدايت به راه ديگران نروم.

36- أهوى الذى يهوى النبىّ و آله أبدا و أشنأ كلّ من يشناه

37- و أقول قولا يستدلّ بأنّه مستبصر من قاله و رواه

38- شعرا يودّ السامعون لو أنّه لا ينقضى طول الزّمان هداه

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:148 39- يغرى الرّواة إذا روته بحفظه و يروق حسن رويّه معناه «1» 36- من هميشه دوستدار كسى هستم كه پيامبر و آلش او را دوستدارند و هركه را آنان بد شمرند، بد مى دانم.

37- و سخنى گويم كه نشان بصيرت كسى است كه آن را بايد بگويد يا روايت كند.

38- سخن من، شعرى است كه شنوندگان در طول روزگار، پيوسته از آن هدايت يابند.

39- اين سخن، راويان را به حفظش ترغيب كند، و حسن روايتش،

معنى آن را جالب جلوه دهد.

______________________________

(1)- قصيده هائيه در مدح اهل بيت پيامبر (ع) است. ادب الطف؛ ج 2، ص 61 و 62. الغدير؛ ج 3، ص 403- 405.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:149

رفت وآمد داشت و بين او و دانشمندان بزم هاى ادبى و مجالس مناظره تشكيل شده و همين امر باعث شد تا با علوم مختلفه آشنا و ماهر گردد. و در نويسندگى و خطابه از رجال علم و ادب معرفى شود. «4»

دوره شاعر دوره اى است كه آراء و مذاهب و دسته بندى هاى دينى پديد آمد و در اين عصر كمتر كسى است كه براى خودش مسلك خاصى اختيار نكرده باشد. كشاجم يك شيعه امامى است كه در تشيّع و موالات اهل بيت صادقانه قدم برداشته و فداكارى نمود. و عقيده اش در خلال اشعارش كاملا آشكار است. او به تشيع خود افتخار مى كرد و با براهينى استوار مردم را به مذهب شيعه فرامى خواند و از حقوق اهل بيت جانبدارى مى نمود، و در سوگ و ماتمشان ناله و زارى مى كرد، و دشمنانشان را نكوهش و از آنان بيزارى مى جست.

تأليفات كشاجم عبارتند از: «ادب النديم» «5»، كتاب «رسائل» (نامه ها)، «ديوان شعر»، «خصائص طرف» (چشم)، «الصبيح» (زيبا)، «بيرزه در علم شكار».

از كشاجم دو فرزند به نامهاى ابو الفرج و ابو نصر احمد به جا ماند كه ابو نصر احمد هم شاعرى اديب بود و كشاجم در اشعار خود به مدح فرزندش ابو نصر احمد پرداخته است. «6»

-*-

______________________________

(1)- به اين علت خود را" كشاجم" ناميد كه هريك از حروف پنجگانه آن اشاره به يكى از فنونى داشت كه در آن مهارت و تسلّط داشت: ك: كاتب، ش: شاعر، الف:

ادب و انشاء و سرود، ج: جدل يا جود، م: متكلّم و منطقى و منجّم. هنگامى كه در علم طب هم مهارت كامل يافت حرف ط را به آن افزود" طكشاجم" لكن بدان شهرت نيافت.

(2)- رملى: منسوب

به رمله از آبادى هاى فلسطين.

(3)- شذرات الذهب؛ ج 3، ص 37.

(4)- مروج الذهب؛ ج 2، ص 523.

(5)- نام اين كتاب در فهرست ابن نديم ياد شده است.

(6)- الغدير؛ ج 4، ص 5- 23 با تلخيص.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:150

از آنكه با خوارى و پستى آن كينه ها را در جامه پنهان كردند.

9- اگر در برابر پيشواى حق تسليم مى شدند، افكار كج آنان به راستى مى گرائيد.

10- ماه نوى كه با پرتو كامل به سوى صلاح رهبرى مى كند و شمشيرى كه به سهولت فرق كفر را مى شكافد.

11- و بحر تدفّق بالمعجزات كما يتدفّق ينبوع ماء

12- علوم سماويّة لا تنال و من ذاينال نجوم السماء؟

13- لعمري الاولى جحدوا حقّه و ما كان أولاهم بالولاء

14- و كم موقف كان شخص الحمام من الخوف فيه قليل الخفاء

15- جلاه فإن أنكروا فضله فقد عرفت ذاك شمس الضحاء 11- درياى دانشى كه موج معجزاتش به آسمان سر مى كشد، چنانكه آب از چشمه فوران كند.

12- آن همه دانش آسمانى كه در دسترس ديگران نيست، آخر چه كسى به اختران آسمان دسترسى دارد.

13- به جان خودم سوگند كه پيشينيان حق او را انكار كردند و چقدر شايسته بود كه متابعت و پيروى مى كردند.

14- در معركه ى نبرد بسيار اتّفاق افتاد كه مرگ بر سر همگان سايه گستر بود.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:151

15- و او با شجاعت و دلاورى غمها را به سرور مبدّل ساخت، پس اگر فضل او را انكار كنند خورشيد آسمان گواه و معترف است.

16- أراها العجاج قبيل الصّباح و ردّت عليه بعيد المساء

17- و إن وتر القوم فى بدرهم لقد نقض القوم فى كربلاء

18- مطايا الخطايا خذى فى الظلام فماهمّ ابليس غير الحداء

19- لقد هتكت حرم المصطفى و حلّ بهنّ عظيم البلاء

20- و ساقوا رجالهم كالعبيدو حادوا نساءهم كالإماء 16- او بود كه در نبرد" ذات السلاسل" قبل از طلوع فجر، غبار ميدان را به چهره خورشيد كشيد و همو بود كه خورشيد هنگام عصر براى او بازگشت.

17- اگر او در

جنگ بدر، قريش را داغدار ساخت، به خدا سوگند كه آنان در كربلا، داغ دل را گرفتند.

18- اى مركب خطا، در تاريكى شب بتاز كه شيطان ترانه سرايى آغاز كرد.

19- به خدا سوگند كه حرمت مصطفى هتك شده و بالاترين مصيبت ها به آنان وارد آمد.

20- مردانشان را چون بردگان راندند و زنانشان را چون كنيزان به بند كشيدند.

21- فلو كان جدّهم شاهداليتبع أظعانهم بالبكاء

22- حقود تضرّم بدريّةوداء الحقود عزيز الدواء

23- تراه مع الموت تحت اللواء و اللّه و النصر فوق اللواء

24- غداة خميس إمام الهدى و قد غاث فيهم هزبر اللقاء

25- و كم أنفس فى سعير هوت و هام مطيّرة فى الهواء 21- كاش جدّشان حاضر و ناظر بود تا به دنبال كاروان غم، ناله و زارى سر مى داد.

22- كينه هاى بدر بود كه شعله ور گشته بود، البته كينه ى دل، درد بى درمانى است.

23- او با داس مرگ، زير پرچم قرار گرفته بود و خدا و نصرت برفراز پرچم.

24- در ميان لشكر، رهبر هدايت بود، در حالى كه چون شير جولان مى كرد.

25- و چه بسيار جانها كه به آتش دوزخ شتافت و سرها كه بر هوا پران شد.

26- بضرب كما انقدّ جيب القميص و طعن كما انحلّ عقد السقاء

27- و خيرة ربّى من الخيرتين و صفوة ربّى من الأصفياء

28- طهرتم فكنتم مديح المديح و كان سواكم هجاء الهجاء

29- قضيت بحبّكم ما علىّ إذا ما دعيت لفصل القضاء

30- و أيقنت أنّ ذنوبى به تساقط عنّى سقوط الهباء

31- فصلّى عليكم آله الورى صلاة توازى نجوم السماء «1» 26- با ضرب دستش، گويا گريبان است كه پاره مى شود و با طعن نيزه گويا مشكى است كه سوراخ ميگردد.

______________________________

(1)- الغدير؛ ج 4، ص 15- 17. ادب الطف؛ ج 2، ص 42

و 43.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:152

27- برگزيده خداست از ميان برگزيدگان و نخبه ى الهى است از ميان نخبگان.

28- جانم فدايتان باد! پاك شويد و خود مايه ستايش و ثنائيد و ديگران مايه نكوهش و هجا.

29- روزى كه براى محاكمه به درگاه حق بخوانندم، خواهم گفت: آنچه بر عهده داشتم با بركت دوستى شما ادا كرده ام.

30- من يقين دارم كه گناهان من با دوستى و محبّت شما مانند برگ درختان ريخته خواهد شد.

31- خداى عالميان بر شما درود فرستد، درودى كه با ستارگان هم طراز آيد.

جهّال حق او را نمى شناسند.

3- هميشه تشيّع در نجبا و بزرگان مشهود بوده و دشمنى اهل بيت در مردم پست.

4- دوستى على با همّت عالى توأم است، چه او خود سرور پيشوايان است.

5- دوستان او را بررسى كن! ببين جز اين است كه همگان صاحب دولت و نعمت اند.

6- آن يك رييس و آن ديگر اديب كه بهره به كمال و نصيبى وافر برده است.

7- و نيز پاك نژاد كه موقع آزمايش و تفحّص، كمترين تهمتى در نژادش نيست.

8- درست كه به آنان وارسى، آنان پرتو رخشان اند و دشمنان سيه كارشان سياهى و ظلمت.

به خون غلطيدند و جمعى دورتر به خاك افتادند.

7- در كربلا روزگار بر آنان سياه شد و چون سياهى و ظلمت فرو نشست، قربانيان معركه همانها بودند.

8- هر روز، باران رحمت، چون سيل، ريزان باد چه صبحگاهان و چه عصرگاه.

9- بر مزارى كه غريب خاندان رسول در آن آرميده و اعضايش چاك چاك است.

10- حاميانش خوار ماندند و ياورانش كم شمار و دشمن كينه توزش به منتهاى آرزو رسيد.

11- و سيق نسوانه طلاح أحسن أن تهادى بهم طلائحه

12- و هنّ يمنعن بالوعيد من النوح و الملأ الأ على نوائحه

13- عادى الأسى جدّه و والده حين استغاثتهما صوائحه

14- لو لم يرد ذو الجلال حربهم به لضاقت بهم فسائحه

15- و هو الذى اجتاح حين ما عقرت ناقته إذ دعاه صالحه 11- پردگيانش را در پس محمل چنان دواندند كه حتى شتران خسته و وامانده شدند.

12- با تهديد آنانرا از نوحه و زارى بر قربانيان خود منع مى كردند، ولى فرشتگان عالم بالا نوحه گر بودند.

13- مصيبت بر جدّش و پدرش تازه شد، موقعى كه با فرياد و صيحه استغاثه مى كردند.

14- اگر خدا نمى خواست كه آنان قربانى و شهيد شوند، عرصه را بر دشمنانشان تنگ مى ساخت.

15- او همان خدائى است كه قوم ثمود را ريشه كن ساخت، هنگامى كه ناقه او را پى كردند و صالح بدو شكايت برد.

16- يا شيع الغىّ و الضّلال و من كلّهم جمّة فضائحه

17- غششتم اللّه فى أذيّة من إليكم أدّيت نصائحه

18- عفرتم بالثرى جبين فتى جبريل قبل النبىّ ماسحه

19- سيّان عند الإله كلكم خاذله منكم و ذابحه

20- على الذى فاتهم بحقّهم لعن يغاديه أو يراوحه 16- اى گروه سرگشته و گمراه كه در رسوايى غوطه وريد.

17- به خداى خود خيانت كرديد كه رسول ناصح او را آزار كرديد.

18-

چهره ى كسى را به خاك كشيديد كه قبل از پيامبر، جبريل بر آن بوسه نهاد.

19- در مسئوليت به پيشگاه عدالت حق، همه تان يكسانيد: آن كس كه او را خوار گذاشته و يارى نكرد، يا كسى كه به دست خود، او را قربان كرد.

20- بر آن كسى كه حقّ آنان را پايمال نمود، لعنت خدا باد در صبحگاه و شبانگاه.

21- جهلتم فيهم الذى عرفه البيت و ما قابلت أباطحه

22- إن تصمتوا عن دعائهم فلكم يوم وغى لا يجاب صائحه

23- فى حيث كبش الرّدي يناطح من أبصر كبش الورى يناطحه

24- و في غد يعرف المخالف من خاسر دين منكم و رابحه

25- و بين أيديكم حريق لظى يلفح تلك الوجوه لافحه

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:155

21- حق او را نشناختيد با اينكه كعبه و ريگزار مكّه حق او را مى شناسند.

22- اگر در نداى غربت و استغاثه ى آنان، گوشها را به كرى زديد، به كيفر اين عمل، روزى گرفتار شويد كه هيچ كس به فرياد شما نخواهد رسيد.

23- اينك قوچ وحشى هركه را ببيند، نامردانه به خون كشد، فرداست كه جهان پهلوانش به خاك و خون خواهد كشيد.

24- فرداى قيامت، مخالفين خواهند دانست چه كسى در دين خود زيان برده و چه كس سود.

25- روزى كه پيش رويتان شعله هاى آتش به آسمان سركشد، و زبانه ى آن چهره ها را بسوزاند.

26- إن عبتموهم بجهلكم سفهاما ضرّ بدر السّماء نائحه

27- أو تكتموا الحق فالقرآن مشكله بفضلهم ناطق و واضحه

28- ما أشرق المجد من قبورهم إلّا و سكّانها مصابحه

29- قوم ابى حدّ سيف والدهم للدين أو يستقيم جامحه

30- و هو الذى استأنس الزّمان به و الدين مذعورة مسارحه 26- اگر در اثر سفاهت و نادانى بر آنان خرده بگيريد، ماه تابان را از بانگ سگ چه باك است.

27-

اگر حقّ آنان را كتمان كنيد، محكمات و متشابهات قرآن يكسر به فضل و بزرگوارى آنان گواهى مى دهد.

28- اين مجد و عظمت كه در مزار آنان سر به فلك مى سايد، از مشعل وجود آنان پرتو گرفته است.

29- خاندانى كه شمشير پدرشان به خاطر دين در نيام قرار نگرفت، جز اينكه هواپرستان را به جاى خود نشاند.

30- اوست كه چرخ سركش زمانه به دست او رام شد، بعد از آنكه كشتزار دين باير و ويران بود.

31- حاربه القوم و هو ناصره قدما و غشّوه و هو ناصحه

32- و كم كسى منهم السيوف دمايوم جلاد يطيح طائحه

33- ما صفح القوم عندما قدروالمّا جنت فيهم صفائحه

34- بل منحوه العناد و اجتهدواأن يمنعوه و اللّه مانحه

35- كانوا خفافا إلى أذيّته و هو ثقيل الوقار راجحه «1» 31- قريش با او به جنگ برخاستند، در حاليكه او ياورشان بود؛ بدو خيانت كردند با اينكه خيرخواهشان بود.

32- روز نبرد كه دست و سرها پرّان مى شد، شمشيرهاى زيادى را به خونشان رنگين كرد.

33- هنگامى كه آنان به قدرت رسيدند، از هيچ جنايتى فروگذار نكردند و همه به خاطر اين بود كه شمشير آبدارش، دمار از روزگارشان برآورده بود.

34- بلكه جز عناد و كينه با او روا نداشتند، كوشيدند كه او را از رسيدن به قدرت مانع گردند، و خداوند ياور او بود.

35- چابك و بى درنگ به آزار او برخاستند در حالى كه او از وقار و ثبات چون كوه پابرجا بود.

***

1- زعموا أنّ من أحبّ عليّاظلّ للفقر لابسا جلبابا

2- كذبوا من أحبّه من فقيريتحلّى من الغنى أثوابا

______________________________

(1)- ادب الطف؛ ج 2، ص 40 و 41.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:156 3- حرّفوا منطق الوصىّ بمعنى خالفوا

إذ تأوّلوه الصّوابا

4- إنّما قال: ارفضوا عنكم الدنيا إذا كنتم لنا أحبابا «1» 1- تصوّر كرده اند هركه على را دوست بدارد، بايد جامه فقر درپوشد.

2- دروغ بسته اند، هر فقيرى كه او را دوست بدارد، جامه هاى عزّت و دولت خواهد پوشيد.

3- منطق وصىّ پيامبر را تحريف كردند و اين خود جنايت ديگرى بود كه سخن ناحق را صواب شمردند.

4- سخن آن سرور اين بود: اگر دوست ما هستيد، از دنياى پست چشم بپوشيد و دوستى دنيا را از دل دور كنيد.

______________________________

(1)- الغدير؛ ج 4، ص 19.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:157

از اشبيليه در شهر «برقه» به علت نامعلومى در 24 رجب سال 362 هجرى در سن 36 سالگى به قتل رسيد.

بعضى فقهاى اسلام ابن هانى را به سبب اشعار غلوآميزى كه در مدح المعز لدين اللّه سروده بود تكفير كردند. اما او با قصايد مدحى خود سرمشق مناقب سرايان شيعى عرب و عجم شد. او با شعر خود در مصر و شمال و مغرب آفريقا شهرتى به دست آورد كه هيچ شاعر ديگر بدو نرسيد. او در اشعار خود يك شيعى اسماعيلى متعصّب است. روانى و بلاغت و نظم منطقى و فلسفى او، شعرش را خيلى زود در جهان اسلام منتشر كرد و در محافل مذهبى اسماعيليّه براى تبرّك خوانده مى شد.

ديوان ابن هانى به ترتيب حروف تهجّى مرتّب شده و نخستين بار در «بولاق» به سال 1274 ه. ق. و بعد در بيروت به سال 1326 ه. ق. انتشار يافته است. اين ديوان داراى 246 صفحه و شامل قصايد مدح المعز لدين اللّه و جمعى ديگر از رجال و يك قصيده ى هجايى و دو مرثيه است. «2»

او در ملامت و هجو بنى اميه و اعمال قبيحشان، كسانى كه حق فرزندان پيامبر (ص) را از آغاز غصب نمودند، سزاوارتر به ملامت مى بيند، آنانى كه افراد غير لايق را مقدّم داشتند و در خلافت امرى را محكم كردند كه بعد از آن به عنوان لغزش از آن ياد نمودند.

-*- او پس از نوحه سرايى بر حسين (ع) به قاتلان و مسببان اصلى اين فاجعه هجوم مى برد.

1- و أولى بلوم من أميّة كلّهاو إن جلّ امر عن ملام و لوّم

2- أناس هم الدّاء الدّفين الّذى سرى الى رمم بالطّف منكم و اعظم

3- هم

قدحوا تلك الزّناد الّتى روت و لو لم تشبّ النّار لم تتضرّم

4- و هم رشحوا تيما لأرث نبيّهم و ما كان تيمىّ اليه بمنتمى

5- على أىّ حكم اللّه إذ يأفكونه أحلّ لهم تقديم غير المقدّم؟!

______________________________

(1)- مهلب: (م 83 ه) فاتح خراسان و هند بود.

(2)- وفيات الاعيان؛ ج 2، ص 4. معجم الادبا؛ ج 7، ص 126. دائرة المعارف الاسلاميه؛ ج 1، ص 405.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:158 6- و فى اىّ دين الوحى و المصطفى له سقوا آله ممزوج صاب بعلقم؟!

7- و لكنّ أمرا كان أبرم بينهم و إن قال قوم فلّته غير مبرم «1» 1 و 2- بيشترين و بزرگترين ملامت ها كه بر بنى اميه و اعمال قبيحشان مى شود به كسانى برمى گردد كه در آغاز حقّ فرزندان پيامبر را غصب نمودند. بنى اميه حقوق كسانى را غصب كردند كه ستاره هاى پنهانى بود كه به سوى دشت نينوا حركت مى كردند.

3- آنها چوبهاى زيرينى را افروختند كه اگر آنها را نيفروخته بودند آتش بعدى شعله ور نمى گشت.

4- كسى را جانشين پيامبر خدا (ص) كردند و او را مقدّم داشتند كه از قبيله ى «تيم» بود و لياقت اين كار را نداشت.

5- آنان براساس چه حكمى از خدا چنين كارى را انجام دادند و كسى را مقدّم نمودند كه حقش مقدم شدن نبود.

6- اين در كجاى دين وحى و مصطفى جا داشت كه با افكندن شكاف بين آنان و علقمه، آنان را اين گونه سيراب كنند؟! (آنان تشنه به شهادت رسيدند).

7- آنان در خلافت امرى را محكم كردند كه بعد از آن به عنوان لغزش از آن ياد نمودند.

***

1- بأسياف ذاك البغى اول سلهاأصيب على لا بسيف ابن ملجم

2- و بالحقد حقد الجاهليه

انه الى الآن لم يظعن و لم يتصرم

3- و بالثار فى بدر أريقت دماؤكم و قيد اليكم كل أجرد صلدم

4- اذا ما بناء شاده اللّه وحده تهدمت الدنيا و لم يتهدم

5- بكم عزّ ما بين البقيع و يثرب و نسّك ما بين الحطيم و زمزم

6- فلا برحت تترى عليكم من الورى صلاة مصّل أو سلام مسلّم

7- و اقسم انى فيك وحدى لشيعةو كنت ابرّ القائلين بمقسم «2» 1- على (ع) اولين بار به وسيله ى ستمكارانى كشته شد كه در سقيفه بر او ضربه زدند نه با شمشير ابن ملجم مرادى.

2- اين كينه و حقد جاهليتى بود كه تا هم اكنون هم ادامه دارد.

3- و به خونخواهى كشتگان بدر خون فرزندان على (ع) را ريختند و دخترانش را به اسارت درآوردند.

4- در مصيبت شما مى بايست دنيا زيرورو شود امّا خداوند چنين نخواست.

5- به خاطر وجود شما بقيع و يثرب (مدينه) عزّت داده شد و حطيم و زمزم مورد ستايش واقع شد.

6- و به خاطر وجود شماست كه نماز نمازگزار و سلام سلام دهنده بالا مى رود.

7- و من سوگند ياد مى كنم كه شيعه ى شما هستم و به نام مقدّس شما سوگند مى خورم.

______________________________

(1)- ادب الطف؛ ج 2، ص 76.

(2)- همان؛ ص 76 و 77.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:159

و مورد قبول و تقدير اهل بيت بوده است. به نقل از مؤلف معجم الادباء: «مردى كه خود را سفير فاطمه (س) مى دانست گردآلود و عصازنان آمد و گفت: «احمد مزوّق» نوحه خوان را به من نشان دهيد. سپس به احمد گفت: من فاطمه (س) را در خواب ديدم كه فرمود: «به بغداد برو و به احمد بگو كه شعر ناشى را بخوان و بر فرزندم نوحه سرايى كن.» ناشى در آن مجلس حضور داشت بعد از اين سخنان تا ظهر همراه احمد و ديگران با قصيده ى «بنى احمد قلبى ...» به نوحه سرايى پرداختند. «2»»

ناشى از اكابر و نوابغ و متكلّمين شيعه و مشاهير شعراى طراز اول قرن چهارم هجرى است و شيخ مفيد و ابو بكر خوارزمى و متنبّى و ابن فارس لغوى از شاگردان او بوده و از او روايت كرده اند.

علامه سماوى اشعار ناشى را در مدح و ثناى خاندان نبوّت يك جا گرد آورده كه از 300 بيت متجاوز است.

ناشى علاوه بر تصانيف بسيارى كه بدو منسوبست كتابى در امامت و كتابى نيز در علم كلام دارد.

وفات ناشى در پنجم ماه صفر سال 365 هجرى در بغداد واقع شد. او را در مقابر قريش دفن كردند. «3» اما به سال 443 هجرى قبرش را شكافتند و استخوانهايش را آتش زدند. «4»

-*-

1- بنى أحمد قلبى لكم يتقطّع بمثل مصابى فيكم ليس يسمع

2- فما بقعة فى الأرض شرقا و مغرباو ليس لكم فيها قتيل و مصرع

3- ظلمتم و قتّلتم و قسّم فيئكم و ضاقت بكم أرض فلم يحم موضع

4- جسوم على البوغاء ترمى و أرؤس على أرؤس اللدن الذوابل ترفع

5- توارون لم تأو فراشا جنوبكم و يسلمنى طيب الهجوع فأهجع

6- عجب

لكم تفنون قتلا بسيفكم و يسطو عليكم من لكم كان يخضع

7- كأنّ رسول اللّه أوصى بقتلكم و أجسامكم فى كلّ أرض توزّع «5» 1- اى زادگان احمد مختار! جگرم در ماتم شما از هم گسيخت، كس نشنيد آنچه در اين ماتم بر دل من رسيد.

2- هيچ بقعه و ديارى در شرق و غرب عالم نيست جز اينكه در آنجا شهيد و مقتولى به خاك كرده ايد.

3- ستم كردند، شما را از دم تيغ گذراندند، حقوق شما را صاحب شده بين خود قسمت كردند، تا آنجاكه جهان بر شما

______________________________

(1)- ناشى صغير: نوپرداز كوچك.

(2)- معجم الادباء؛ ج 13، ص 293.

(3)- مجالس المؤمنين؛ ص 230. تنقيح المقال؛ ج 2، ص 212. ادب الطف؛ ج 2، ص 105 و 106.

(4)- معالم العلماء؛ ص 136.

(5)- الغدير؛ ج 4، ص 31. ادب الطف؛ ج 2، ص 102.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:160

تنگ شد و در هيچ جا امان نيافتيد.

4- چه تن ها كه بر روى خاك افكندند و سرها كه بر نيزه ها بالا رفت.

5- متوارى گشته ايد، دمى پهلويتان بر بستر قرار نمى گيرد ولى خواب ناز مرا مى ربايد و آرام به خواب مى روم.

6- شگفت اينجاست كه شما با شمشير خودتان فنا مى شويد و آن كسى بر شما چيره شد كه ديروز خاضع و فروتن بود.

7- گويا رسول خدا سفارش كرده كه شما را از دم تيغ بگذرانند كه اجساد شما را اين چنين در بلاد پراكنده مى سازند.

غدا فى جواره و ساحله سهل المجال رحيب

6- هم سبب بين العباد و ربّهم محبّهم فى الحشر ليس يخيب

7- حووا علم ما قد كان أو هو كائن و كلّ رشاد يحتويه طلوب

8- و قد حفظوا كلّ العلوم بأسرهاو كلّ بديع يحتويه غيوب

9- هم حسنات العالمين بفضلهم و هم للأعادى فى المعاد ذنوب «1» 1- مردمى كه بالاترين مقام را حائز شدند و در ميان صاحبان فضل همتايى براى آنان نيست.

2- اگر نسب خود را ياد كنند، از مجد و عظمت سر به آسمان مى سايند و در صاحبان نسب كسى بدان پايه نيست.

3- آنان درياى كرم اند كه درّ و گوهر به امواج خود به ساحل افكند و دريغ ندارد.

4- كشتى هاى نجات بر آن روان است و آبش براى تشنگان سرد و گواراست.

5- دريايى كه همسايه را بى نياز كند و ساحلش تفرج گاه وسيع باشد.

6- آنان دست آويز بين بندگان و پروردگارشان باشند، دوستدارشان به روز رستاخيز زيانكار نيست.

7- دانش گذشته و آينده را در آستين دارند و هم آنچه هركس بخواهد.

8- دانشها را يكسره بى سپر كرده اند و هرچه تحفه و يا در پرده باشد.

9- آنهايند كه فضل و عظمتشان چشم و چراغ جهانيانند و براى دشمنان به روز رستاخيز مايه ى عذاب هستند.

تفرّده فى يوم «خمّ» بفضله اتّضحا

8- إذ قال بين الورى و قام به معتضدا فى القيام مكتشحا

9-: من كنت مولاه فالوصىّ له مولى بوحى من الإله وحا

10- فبخبخوا ثمّ بايعوه و من يبايع اللّه مخلصا ربحا «1» 1- اى آل ياسين، هركه شما را دوست بدارد، به يقين خيرخواه خويش است.

2- با رهبرى شما از حيرت و ضلالت رستيم، همان سان كه با محبّت شما هرگونه تباهى به صلاح انجاميد.

3- زيبايى ديگران، اگر با فضل شما مقياس شود، نازيبا جلوه خواهد كرد.

4- پرتو روز به خاطر ما تاريك نشد ولى پرتو شب را خداى ذو الجلال تاريك نمود.

5- پرتو رشد و هدايت شما چگونه تاريك شود، با آنكه در تاريكى شب، خورشيد نيمروزيد.

6- پدر شما احمد است و وزيرش كه از علم الهى عطا يافته است.

7- او على است كه صاحب افتخار غدير خم است و بدين وسيله برترى او آشكار است.

8- آنگاه كه رسول خدا در ميان مردم به پا خاست در حالى كه بازوى على را بلند كرده بود چنين گفت:

9- هر آنكه من سرپرست اويم، اين وصى من سرپرست او خواهد بود، اين را خداى من وصى كرده است.

10- همه «به به» گفتند و سپس دست بيعت دراز كردند، هركه صادقانه با خدا معامله كند سود خواهد برد.

***

1- بآل محمد عرف الصواب و فى أبياتهم نزل الكتاب

2- هم الكلمات للأسماء لاحت لآدم حين عزّ له المتاب

3- و هم حجج الآله على البرايابهم و بحكمهم لا يستراب

4- بقيّة ذي العلى و فروع أصل لحسن بيانهم وضح الخطاب

5- و أنوار يرى فى كل عصرلارشاد الورى منهم شهاب

6- ذرارى أحمد و بنو علىّ خليفته فهم لبّ لباب

7- تناهوا فى نهاية كل مجدفطهّر خلقهم و زكوا و طابوا

8- إذا

ما أعوز الطلاب علم و لم يوجد فعندهم يصاب

9- محبتهم صراط مستقيم و لكن فى مسالكها عقاب

10- و لا سيما أبو حسن على له فى الحرب مرتبة تهاب

11- كأن سنان ذابله ضميرفليس لها سوى نعم جواب

12- و صارمه كبيعته بخمّ معاقدها من القوم الرقاب

______________________________

(1)- همان؛ ص 24.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:162 13- هم النبا العظيم و فلك نوح و باب اللّه و انقطع الخطاب «1» 1- با آل محمد، راه حق شناخته آمد و در خانه ى آنان، قرآن فرود شد.

2- همانهايند «كلمات» و «اسماء» «2» كه پرتوشان بر آدم دميد و بدين ميمنت توبه او پذيرفته شد.

3- آنان حجت خدايند بر همگان، نه به خودشان و نه فرمانشان كس شك نخواهد برد.

4- بازمانده حقيقت عليا و شاخه هاى درخت توحيداند، با بيان شيرين آنان خطاب الهى واضح گشت.

5- اخترانى كه در هر عصر و دوره اى آماده ارشاد همگان اند، پس آنها مشعل هدايت اند.

6- ذرّيه ى احمد (ص) و فرزندان على (ع) خليفه رسول خدا، پس آنها حقيقت محض و لب لباب اند.

7- در هر رشته از عظمت و سيادت به نهايت رسيده اند، پس جانشان پاك و طاهر گشت.

8- اگر دانش پژوهان از دسترسى به حقيقت بازمانند، بايد نزد آنها شتابند.

9- دوستى آنها همان صراط مستقيم است كه به حق منتهى مى شود ولى اين راه بدون مشقت طى شدنى نيست.

10- خصوصا ابو الحسن على كه در روز نبرد جايگاهى دارد كه همگان خائف اند.

11- گويا نوك نيزه اش خاطره است كه يكسر به دلها فرو مى رود.

12- و شمشير برّانش مانند بيعتى كه در غدير خم گرفت، بر گردن همگان نشست.

13- آرى آنهايند «خبر بزرگ «3»» و همانهايند كشتى نوح و هم شاهراه حقيقت چون وحى منقطع

گشت.

______________________________

(1)- ادب الطف؛ ج 2، ص 111.

(2)- اشاره به آيه 37 سوره بقره: «فَتَلَقَّى آدَمُ مِنْ رَبِّهِ كَلِماتٍ» پس آدم از خداى خود كلماتى آموخت كه موجب پذيرفتن توبه ى او گرديد. و آيه 31 سوره بقره «وَ عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْماءَ كُلَّها» و خداوند همه ى اسماء را به آدم ياد داد.

(3)- اشاره به آيه 1 و 2 سوره نباء: «عَمَّ يَتَساءَلُونَ عَنِ النَّبَإِ الْعَظِيمِ» مردم از چه خبر مهمّى پرسش مى كنند. از خبر بزرگ قيامت.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:163

ص : 164

در سال 377 هجرى بعد از دو مأموريت كه از سوى صاحب به نيشابور- نزد ناصر الدّوله ابراهيم- و اصفهان نزد ابو العبّاس ضبّى رفت به گرگان بازگشت و در آن شهر زندگى را بدرود گفت.

مرگ او پيش از مرگ صاحب بن عبّاد به سال 380 ه. ق. اتفاق افتاد. «1»

-*-

يتيمة الدهر؛ ج 4، ص 26. مناقب آل ابى طالب (ع)؛ ج 1، ص 532. الغدير؛ ج 4، ص 82 و 83.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:165

6- و اين دو سبط رسول اند كه جدّشان چهره هدايت بود و اين دو، نور چشمش.

7- وه! چه شرمسارى از روى پدرشان كه به روز رستاخيز، غرق خونشان بيند.

8- گويد: اى امتى كه به ضلالت و گمراهى اندر شديد و با كوردلى، كفر از ايمان باز نشناختيد.

9- چه جنايتى مرتكب شده بودم؟ جز اين بود كه بهترين دستاويز هدايت را كه قرآن و فرقان است، به شما هديه كردم؟

10- آيا از آتش سوزان، كه بر لب پرتگاه آن بوديد، شما را نجات نبخشيدم.

11- ألم أؤلّف قلوبا منكم فرقامثارة بين أحقاد و أضغان؟!

12- أما تركت كتاب اللّه بينكم و آية العزّ فى جمع و قرآن؟!

13- ألم أكن فيكم غوثا لمضطهد؟!ألم أكن فيكم ماء لظمان؟!

14- قتلتموا ولدى صبرا على ظمأهذا و ترجون عند الحوض إحساني

15- سبيتم ثكلتكم امّهاتكم بنى البتول و هم لحمى و جثماني 11- و دلهاى شما را كه پر از كينه و دشمنى هاى ديرينه بود، به هم مهربان نساختم؟

12- و كتاب خدا را در ميانتان به ميراث ننهادم و آيات تابناكش را فراهم نياوردم كه در ميان جمع تلاوت شود؟

13- آيا پناه دردمندانتان نبودم و آب گواراى تشنه كامان؟

14- پسرم را با لب تشنه بلا دفاع كشتيد، با اين همه بر لب آب كوثر چشم اميد به من داريد؟

15- مادرتان بعزا نشيند، دختران زهراى بتول را اسير كرديد با آنكه پاره ى تنم بودند.

16- مزّقتم و نكثتم عهد والدهم و قد قطعتم بذاك النكث أقرانى

17- يا رب خذ لى منهم إذ هم ظلمواكرام

رهطى و راموا هدم بنيانى

18- ماذا تجيبون و الزّهراء خصمكم و الحاكم اللّه للمظلوم و الجانى؟!

19- أهل الكساء صلاة اللّه ما نزلت عليكم الدهر من مثنى و وحدان

20- أنتم نجوم بنى حوّاء ما طلعت شمس النهار و ما لاح السّماكان 16- عهد و پيمان پدرشان على را درهم شكستيد، با اين پيمان شكنى رشته ى مرا قطع كرديد.

17- بار خدايا، تو خود انتقام مرا باز ستان كه خاندان گراميم را به روز سياه نشانده، مى خواستند بنياد مرا بر باد دهند.

18- موقعى كه زهرا به محاكمه برخيزد و داور ميان ستمكشان و ستمگران خدا باشد، چه پاسخى توانيد داد؟

19- اى «اهل كساء» درود و رحمت خدا بر شما نازل باد تا روزگار باقى است.

20- شما ستارگان نسل آدم و حوائيد، تا خورشيد تابناك مى درخشد و دو اختر «سماك» نور مى پاشد.

21- مازلت منكم على شوق يهيّجنى و الدّهر يأمرنى فيه ينهاني

22- حتّى أتيتك و التوحيد راحلتى و العدل زادي و تقوى اللّه امكاني

23- هذى حقايق لفظ كلّما برقت ردّت بلألئها أبصار عميان

24- هى الحلى لبنى طه و عترتهم هى الرّدى لبنى حرب و مروان

25- هى الجواهر جاء (الجوهرىّ) بهامحبّة لكم من أرض جرجان «1»

______________________________

(1)- الغدير؛ ج 4، ص 84 و 85. ادب الطف؛ ج 2، ص 130 و 131.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:166

21- پيوسته دل در آرزوى شما مى طپد و روزگارم به اين عشق و شيفتگى فرمان مى دهد و منع مى كند.

22- اينك با سر آمدم، مركب توحيد را زين بستم و از عدل الهى توشه ساخته از تقوا و پرهيزگارى مدد جستم.

23- اينها همه حقائق است كه در پرده الفاظ نهفته شده و چون بدرخشد، با لمعانش چشم كوردلان را شفا بخشد.

24- اينها زيور آل

طه است و زيب خاندانش، و همين هاست كه براى فرزندان ابو سفيان و مروان، پستى و ننگ به بار آورد.

25- آرى اين همه جواهر بود كه «جوهرى» به پاس محبّت، از سرزمين جرجان به ارمغان آورد.

و عرصه آن پامال ستوران گشت.

9- امروز فرزندان ابو سفيان آرزوى خود را دريافتند، از آتشى كه در «بدر» و «صفين» افروختند.

10- امروز سبط مصطفى را خون دل در گلو گرفت و از پاى درآمد.

11- زادوا عليه بحبس الماء غلّته تبّا لرأى فريق منه مغبون

12- نالوا أزمّة دنياهم ببغيهم فليتهم سمحوا منها بماعون

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:167 13- حتّى يصيح بقنّسرين راهبها: يا فرقة الغىّ يا حزب الشياطين

14- أتهزؤن برأس بات منتصباعلى القناة بدين اللّه يوصينى؟!

15- آمنت و يحكم باللّه مهتدياو بالنبىّ و حبّ المرتضى دينى 11- آب را به رويش بستند و به آتش درونش دامن زدند، نگون باد پرچم اين خسارت زدگان.

12- با زور و ستم زمام قدرت را به چنگ گرفتند، كاش از شربت آبى دريغ نمى كردند.

13- تا آنجا رسوائى و ننگ به بار آوردند كه راهب «قنسرين» «1» گفت: «اى گمراهان و اى ياوران شيطان!

14- آيا به سر اين شهيد كه بر نيزه استوار كرده ايد، سخريه و توهين روا مى داريد، با اينكه همين سر مرا به دين خدا سفارش مى كند.

15- واى بر شما، من به خداوند و رسول او ايمان آورده راه هدايت گرفتم، دوستى مرتضى آيين من است.»

16- فجدّلوه صريعا فوق جبهته و قسّموه بأطراف السكاكين

17- و أوقروا صهوات الخيل من إحن على اساراهم فعل الفراعين

18- مصعّدين على أقتاب أرحلهم محمولة بين مضروب و مطعون

19- أطفال فاطمة الزهراء قد فطموامن الثدىّ بأنياب الثعابين

20- يا أمّة ولى الشيطان رايتهاو مكّن الغىّ منها كلّ تمكين 16- او را نگون به خاك افكندند و با شمشير و كارد پاره پاره نمودند.

17- چه كينه ها كه بر گرده ى اسبها بار كردند و فرعون منش، به جان اسيران تاختند.

18- با غل و

زنجير بر جهاز شترانشان بستند و با كعب نيزه بدنشان را خستند.

19- شيرخوار فاطمه را از شير باز گرفتند، و در عوض پستان، نيش مار به دهان نهادند.

20- اى گروهى كه شيطان پرچمدار شماست و گمراهى در دل شما جاگرفته.

21- ما المرتضى و بنوه من معاويةو لا الفواطم من هند و ميسون

22- آل الرسول عباديد السيوف فمن هام على وجهه خوفا و مسجون

23- يا عين لا تدّعى شيئا لغاديةتهمى و لا تدّعى دمعا لمحزون

24- قومى على جدث بالطفّ فانتقضى بكلّ لؤلؤ دمع فيك مكنون

25- يا آل أحمد إنّ «الجوهرىّ» لكم سيف يقطّع عنكم كلّ موصون «2» 21- مرتضى و فرزندانش را چه نسبت با معاويه و فاطمه را چه نسبت با هند جگرخوار و يا ميسون مادر يزيد؟

22- خاندان رسول از دم شمشير پراكنده شدند: برخى سر خود گرفته به صحرا گريختند و جمعى در زندانها جاى كرده اند.

23- اى ديده! به انتظار منشين كه با ابر صبحگاهان ببارى و يا با غمديده ى دگرى دمساز گردى.

24- بپاخيز بر تربت كربلا و چون مرواريد غلطان سرشك بيفشان. چندان كه در قوّه دارى.

25- اى خاندان احمد زبان «جوهرى» شمشير است كه عار و عيب را از ساحت شما مى زدايد.

______________________________

(1)- شهرى در نزديكى حلب به فاصله يك منزل.

(2)- الغدير؛ ج 4، ص 85 و 86.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:168

الفضل بن العميد بود و چون به وزارت رسيد اين لقب بر او بماند و «كافى الكفاة» را فخر الدوله ديلمى به او به سبب لياقتى كه در كتابت داشت، داد.»

پدران وى نيز از كتّاب و ادباء عصر خود بوده اند. «1»

صاحب، حديث را از مشايخ اصفهان و بغداد و رى فراگرفت و به ديگران ياد داد و همواره تحريض مى كرد كه حديث بياموزيد و بنويسيد. صاحب از سال 347 تا 366 هجرى در اصفهان كاتب مؤيد الدّوله بود و تا 373 هجرى در گرگان وزارت وى را داشت و از آن سال تا 385 وزارت فخر الدّوله به عهده او محوّل گشت و از خلفاى بنى عباس با الراضى باللّه، المتقى باللّه، المستكفى باللّه، الميطع للّه، الطالع للّه و القادر باللّه معاصر بوده است و از آل بويه با سه برادر عماد الدّوله، ركن الدّوله و معزّ الدّوله و نيز با عزّ الدّوله، عضد الدّوله، مؤيّد الدّوله و فخر الدّوله هم عصر بوده است. هم چنين پيشرفتهاى سبكتكين و استيلاى پسر او محمود بر خراسان در پايان عمر صاحب بود.

صاحب در اصفهان بساط ادب بگسترد. خود در زمينه هاى مختلف صاحب فضل و كمال بود. در جنبه علم و هنر، سخندانى و ادب، سياست و تدبير، عظمت روح و نجابت اصيل و فضل سرشار و شرف خالص بود. البته شهرتى كه در تمام شئون اجتماعى كسب نمود خود گواه عظمت و شخصيّت اوست.

در اينكه صاحب از طبقه ممتاز و از بزرگان مذهب است هيچيك از دانشوران شيعه ترديد نكرده اند. شعر فراوانى كه در سوگ يا ثناى اهل بيت سروده و نثر اديبانه اش كه آثار دوستى و انقطاع

و تفضيل اهل بيت از آن آشكار است، گواه اين مطلب است. ابن طاووس، مجلسى، ابن شهرآشوب، شيخ حرّ عاملى، شيخ صدوق و شيخ مفيد و ديگران او را شيعه اثنى عشرى مى دانند.

از صاحب لطائف و بذله ها به جاى مانده است كه بر قريحه ى روشن و حضور ذهن و سرعت انتقال او دلالت مى كند.

صاحب، تأليفات فراوانى در علم و ادب دارد كه از آثار جاويدان است. علّامه امينى در جلد چهارم الغدير فهرست تأليفات او را آورده است.

كتابها از نظر علمى بسيار متنوّع هستند و نشان دهنده اين است كه آنها را يكى از رجال برجسته ى تاريخ و نوابغ دهر نوشته است. او در هيچ فنّى از فنون علمى كوتاه نيامده و به همين دليل او هم فيلسوف است هم متكلّم، هم فقيه و محدّث و هم مورّخ و لغوى، هم نحوى و اديب و هم نويسنده و شاعر. وى صاحب كتابخانه ى پر ارج و گرانبهايى بود كه گويند چهارصد شتر آن را حمل مى كرد. بيشتر كتب او در حمله ى سلطان محمود غزنوى به رى سوزانده شد.

صاحب نسبت به عربيّت تعصّب شديد داشت و مى كوشيد شعر خود را به سبك شامى نزديك كند چه اين سبك به سبب قرب جوار با شبه جزيره عربستان، استحكام خود را حفظ كرده بود، در صورتى كه سبك عراقى در نتيجه ى مجاورت با ايران، لطف و رقّت و طراوت و زيبايى مخصوصى داشت. در نثر بيشتر از نظم به صناعت لفظى مقيّد بود. هرچند كه نظم او نيز خالى از

______________________________

(1)- معجم الادباء؛ ج 2، ص 274.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:169

صناعت نيست. هم چنين قصيده اى در هفتاد بيت خالى از حروف الف

بدو منسوب است كه در ستايش اهل بيت (ع) سروده است. صاحب در شب جمعه 24 ماه صفر به سال 385 هجرى در رى بيمار شد و به آن بيمارى درگذشت. تشييع جنازه ى با شكوهى از او به عمل آمد و او را به اصفهان برده و در قبّه اى به نام «دريه» دفن شد.

مشهورترين و قديمى ترين كتابى كه به تحليل و ترجمه صاحب پرداخته «يتيمة الدهر» از «ثعالبى» مى باشد. وى مى نويسد:

«عبارتى ندارم كه با آن بتوان مكانت وى را در علم و ادب، و جلالت او را در جود و كرم، و محاسن بسيار و مفاخر گوناگون وى را بيان كند. تنها مى گويم او صدر مشرق و تاريخ مجد و چشمه ى عدل و احسان است. «1»» ابن خلكان گويد: «نادره ى دهر و اعجوبه ى زمان در فضايل و محاسن و كرم بود.» ابن شهرآشوب در «معالم العلماء» در ضمن شعراى اهل بيت گويد: «اسماعيل عبّاد متكلّم، شاعر و نحوى است.» سيّد رضى وى را در حيات او مدح و پس از مرگ رثا گفت. هم چنين ثعالبى گويد: «هيچ دربارى چون دربار صاحب مورد توجه ى شعرا نبوده است.»

دوران صاحب، پر بركت ترين دورانى است كه به اهل علم و ادب گذشت. گاه با مقرّب ساختن اهل فضل و گاه با تشويق و ترغيب آنان به نشر آثار گرانبهاى خود، تا آنجاكه بازار علم و دانش رونق گرفت. «2»

-*-

بقيع الغرفدمسلّما على أبى محمّد 1- اى زائرى كه مشاهد مشرّفه را عازم گشتى و كوه و صحرا را درنورديدى.

2- درود مرا بر رسول خدا نثار كن، درودى كه با گذشت روزگاران كهنه نگردد.

3- و چون به كوفه بازگشتى، همان تربت پاك معروف،

4- در بهترين جايگاه" نجف" به مهتر عالميان ابو الحسن درود فرست.

5- و مجدّدا بازگرد به مدينه و در بقيع، بر امام مجتبى سلام گوى.

6- و عد إلى الطفّ بكربلاءأهد سلامي أحسن الإهداء

7- لخير من قد ضمّه الصعيدذاك الحسين السيّد الشهيد

8- و اجنب إلى الصحراء بالبقيع فثمّ أرض الشرف الرّفيع

9- هناك زين العابدين الأزهرو باقر العلم و ثمّ جعفر

10- أبلغهم عنّى السّلام راهناقد ملأ البلاد و المواطنا

______________________________

(1)- يتيمة الدهر؛ ج 3، ص 169.

(2)- همان؛ ص 169- 267 با تلخيص. شذرات الذهب؛ ج 3، ص 113.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:170

6- و در كربلا، صحراى طف عنان بازگير و سلام مرا با بهترين تحيّات هديه كن!

7- به خدمت آن خفته در خاك، حسين كه سالار شهيدان است.

8- و باز در پهنه ى بقيع پهلو گير كه تربتى شريف و والاست.

9- در آنجا زين العابدين چراغ تابان و باقر شكافنده علم و جعفر صادق به خاك اندراند.

10- سلام مرا به آنان برسان، سلامى پيوسته كه طنين آن دشت و دمن را پر سازد.

11- و أجنب إلى بغداد بعد العيسامسلّما على الزكىّ موسى

12- و اعجل إلى طوس على أهدى سكن مبلّغا تحيّتى أبا الحسن

13- وعد لبغداد بطير أسعدسلّم على كنز التّقى محمّد

14- و أرض سامراء أرض العسكرسلّم على علىّ ن المطهّر

15- و الحسن الرضىّ في أحواله من منبع العلوم فى أقواله

16- فإنّهم دون الأنام مفزعى و من إليهم كلّ يوم مرجعى

«1» 11- و بعد در بغداد پهلو گير و بر پاكيزه نهاد: موسى، سلام مرا نثار كن!

12- و با عجله به طوس رو ولى آرام دل، و سلام و تحيّت مرا به ابى الحسن تقديم كن.

13- سپس بر بال هماى نشين و به بغداد باز شو! و درود مرا بر معدن تقوى محمّد نثار كن.

14- و بعد در سامرا سرزمين عسكر، بر على هادى سلام گوى كه از شك و ريب پاك است و هم بر حسن فرزندش كه رفتارش،

15- پسنديده و گفتارش از معدن علم الهى سرچشمه گرفته.

16- اينان اند، نه ساير مردان، كه پناه من اند و هر روز به جان و دل رو به سوى آنان دارم.

***

1- حبّ علىّ بن أبى طالب هو الذى يهدى إلى الجنّة

2- إن كان تفضيلى له بدعةفلعنة اللّه على السنّة «2» 1- دوستى على بن ابى طالب است كه راهبر همگان به سوى بهشت است.

2- اگر ترجيح او بر صحابه بدعت به شمار آيد پس لعنت خداوند بر سنّت باد!

وصى كسى است كه از بت ها و انصاب بيزار بوده است؟

3- آيا آنان ندانستند كه وصى كسى است كه در محراب، زكات پرداخت؟

4- آيا آنان ندانستند كه وصى كسى است كه در غدير، فرمان سرورى او بر همگان مسلم شد؟

5- آيا در لعن كردن من بر بنى اميّه جاى شك است؟ هم آنان بودند كه بر پاكان و آزادگان ستم كردند.

6- آنان دختران محمّد (ص) را اسير كردند، گويى در پى انتقام فتح مكّه و جنگ احزاب بودند.

به چشم نمى خورد كه بالا رفته و بر طاق فلك نشسته است.

______________________________

(1)- ادب الطف؛ ج 2، ص 138 و 139.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:172

9- خاندانى ويژه كه جهانى در حمايت آنان قرار گرفته است.

10- گروه متجاوز، با ارتكاب آن همه عناد و لجاجت، چه افتخارى مى جست؟

11- سبط اكبر را با زهر به خاك كردند و اين بس نبود؟

12- با تعرّض در جستجوى حسين برآمده با او به پيكار برآمدند و او هم پيكار كرد.

13- منعته شربة و الطّيرقد أروت صداها

14- فأفاتت نفسه يا ليت روحى قد فداها

15- بنته تدعو أباهااخته تبكى أخاها

16- لو رأى أحمد ماكان دهاه و دهاها

17- لشكا الحال إلى اللّه و قد كان شكاها «1» 13- او را از نوشيدن شربتى آب مانع شدند، با آنكه پرندگان سيراب بودند.

14- او جان خود را بر سر اين پيكار گذاشت، كاش جان من فداى او گشته بود.

15- دخترش فرياد مى زد: اى پدر! و خواهرش در سوگ برادر مى ناليد.

16- اگر احمد مختار مى ديد، به روزگار او و خاندانش چه رسيد؟

17- شكايت به سوى خدا مى برد و البته شكايت برده است.

نفرين خدا بر آن گنديده مردار نجس باد كه از كين، چوب بر دندان او كوبيد!

***

1- تفرّعت الأنوار للأرض منهمافللّه أنوار بدت تتجدّد

2- هم الحجج الغرّ التى قد توضّحت و هم سرج اللّه التى ليس تخمد

3- او اليكم يا آل بيت محمدفكلّكم للعلم و الدين فرقد «3» 1- در سايه ى حسن و حسين بود كه مجد و بزرگوارى، رواق عظمت بركشيد. اگر آن دو نبودند مجد و بزرگوارى در كجا

______________________________

(1)- الغدير؛ ج 4، ص 57 و 58.

(2)- همان؛ ص 59.

(3)- همان؛ ص 60.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:173

مشهود مى گشت؟

2- آنان حجّت هاى تابناك خدايند كه روشن گشته اند و مشعل هاى افروخته كه خاموشى ندارند.

3- اى خاندان مجد، من پيوسته دوستدار شما خواهم بود، اين شمائيد كه براى علم و آئين ستاره ى رخشانيد.

***

1- أجروا دماء أخى النبىّ محمّدفلتجر غزر دموعنا و لتهمل

2- و لتصدر اللّعنات غير مزالةلعداه من ماض و من مستقبل

3- و تجرّدوا لبنيه ثمّ بناته بعظايم فاسمع حديث المقتل

4- منعوا الحسين الماء و هو مجاهدفي كربلاء فنح كنوح المعول

5- منعوه أعذب منهل و كذا غدايردون فى النيران أو خم منهل

6- أ يجزّ رأس إبن النبي و في الورى حىّ أمام ركابه لم يقتل؟ 1- فرزندان على، برادر مصطفى را به خون كشيدند و شايسته است كه بر اين سوگ اشكهاى ما بريزد و سيلاب كشد.

2- و لعنت و نفرين، پيوسته نثار دشمنانش گردد، چه آنها كه درگذشته اند و چه آنها كه از دنبال آيند.

3- ابتدا بر سر پسرانش ريختند، سپس بر سر دخترانش و مصيبتى عظيم به بار آوردند اينك سخنى از شهادت او بشنو!

4- حسين (ع) را در كربلا، از نوشيدن آب مانع شدند، بى پروا، فرياد نوحه و زارى

بركش!

5- آب گواراى فرات را بر او بستند، ازاين رو به رستاخيز، ناگوارترين آب دوزخ را به حلقومشان خواهند بست.

6- رواست كه سر پسر پيامبر را جدا كنند، و در جهان اسلام كسى زنده باشد و در ركابش شهيد نشود؟

7- و بنو السفاح تحكّموا في أهل حىّ على الفلاح بفرصة و تعجّل

8- نكت الدعي بن الدعىّ ضواحكاهى للنبىّ الخير خير مقبّل

9- تمضى بنو هند سيوف الهندفى أوداج أولاد النبىّ و تعتلى

10- ناحت ملائكة السّماء لقتلهم و بكوا فقد اسقوا كؤوس الذبّل

11- فأرى البكاء على الزمان محلّلاو الضحك بعد الطفّ غير محلّل

12- كم قلت للأحزان: دومى هكذاو تنزّلى فى القلب لا تترحّلى «1» 7- زنازادگان درباره ى آن ها كه شعارشان «حىّ على الفلاح» بود، هرچه خواستند كردند و فرصت از كف ننهادند.

8- زنازاده ى پسر زنازاده با چوب خيزران لب و دندان كسى را به بازى گرفت كه بهترين بوسه گاه بهترين پيامبران بود.

9- پسران هند جگرخوار، با شمشيرهاى هندى خود، رگ هاى گردن پسران پيامبر را مى برند و سرفرازى مى كنند.

10- فرشتگان به خاطر شهادتش زارى كرده گريستند، آرى آنان را از ناوك تير و نيزه، شربت شهادت دادند.

11- من گريه و زارى را اگرچه پيوسته و دوام داشته باشد روا مى دانم و بعد از مصيبت طف (كربلا)، خنده را بر احدى روا نخواهم شمرد.

12- چقدر اين سخن را بر زبان راندم و گفتم: اى اندوه! پر دوام باش و اى غم در قلب من خانه گير و كوچ مكن.

______________________________

(1)- همانجا.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:174

او شيعه بود و در مدح و رثاى اهل بيت اشعارى سروده است.

وى به سال 386 در شهر حلب درگذشت. «1»

-*-

1- أظلم في كربلاء يومهم ثم تجلى و هم ذبائحه

2- عفرتم بالثرى جبين فتى جبريل بعد الرسول ماسحه «2» 1- در روز قتل آنان كربلا خيلى تاريك شد. (در هنگام جنگ گرد و غبار زيادى برخاسته و هوا را تيره كرده بود) و هنگامى روشن شد كه سر همه ى آنان از بدن جدا شده بود.

2- (اى مردم)، پيشانى جوانى را به خاك كشيديد كه بعد از رسول خدا (ص)، جبرئيل به آن دست مى كشيد.

______________________________

(1)- ادب الطف؛ ج 2، ص 153.

(2)- همان؛ ص 152.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:175

عونى در پيراستن مضامين شعرى، قدرت و تسلّط كافى داشته تا آنجاكه شعراى معاصر و غير معاصر ذوق لطيف او را ستوده و از ابتكارات ادبى او بهره ور گشته اند.

اشعار و قصايدش كه در حدود 350 بيت مى باشد در «مناقب» ابن شهر آشوب، «روضة الواعظين» فتال نيشابورى و «صراط المستقيم» بياضى موجود است.

علامه سماوى اشعار او را در ديوانى ثبت كرده است. قصيده معروفش «مذهبه» نام دارد. كه در ستايش على بن ابى طالب (ع) مى باشد.

عونى در سال 350 هجرى در مصر درگذشت. «2»

-*-

جفت خاندان خود ساخت.

هفتاد هزار لشكر، مجروح و غرقه خون بر زمين افتادند.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:177

12- جملگى شربت شهادت نوشيدند، جامى كه از پيش مهيّا بود.

13- حسين برايشان بتاخت و شمشيرهاى پهن به سويش شتافت.

14- اى خشم خداى! مباد كه به ناله و فريادشان رحم آورى.

15- بالاخره تنها و تشنه از ميان دشمن برگشت، و همچنان كه تشنه و تنها رفته بود.

16- و لم يزل يرتقى إلى أن دعاه داعى اللقا فصاحا

17- دونكم مهجتى فأنّى دعيت أن أرتقى الضراحا

18- فكلكلوا فوقه فهذايقطع رأسا و ذا جناحا

19- يا بأبى أنفسا ظماءماتت و لم تشرب المباحا

20- يا بأبي أوجها صباحاباكرها حتفها صباحا 16- پيوسته، مرغ جانش به سوى جانان پر مى كشيد، تا پيك حق در رسيد، گفت:

17- بيائيد. بيائيد! اين جرعه خون دلم را بريزيد كه مرا سوى عالم بالا خواندند.

18- هجوم بردند بر سرش: آن يك سرش بريد و آن ديگر بازويش.

19- پدرم قربان آن تشنه كامان كه خشكيده لب سوى جنان پر كشيدند.

20- پدرم فداى آن چهره هاى تابناك كه سپيده دم سر در قدم جانان نهادند.

21- يا بأبى أجسما تعرّت ثمّ اكتست بالدماء وشاحا

22- يا سادتى يا بنى علىّ بكى الهدى فقدكم و تاحا

23- أو حشتم الحجر و المساعى آنستم القفر و البطاحا

24- أو حشتم الذّكر و المثانى و السّور الطوال الفصاحا

25- لا سامح اللّه من قلاكم و زاد أشياعكم سماحا «1» 21- پدرم فداى آن تن هاى عريان كه از خون، جامه گلگون ساختند.

22- اى سروران من! اى زادگان على! دين خدا در ماتم شما شيون و زارى آغاز كرد.

23- كعبه و حجر و هم صفا و مروه از وحشت فقدان شما به خود لرزان و ريگزار دشتها با در آغوش گرفتن پيكر شريفتان روح افزاست.

24-

با فقدان شما اركان دين ويران گشت، قرآن و مثانى با سوره هاى فرقانى.

25- خداى بر آنها رحمت نياورد كه شما را دشمن گرفتند و بر آنان كه پيرو شمايند رحمت فراوان باد.

صالحى است كه براى ابد پابرجاست و بالاترين پاداش بر آن مهيّا.

7- آنان خود صلوات زاكيّات و درود تابناك اند كه در تشهّد نماز بر آن صلا دهند.

8- و حرم امن الهى كه دوستانشان ايمن و دشمنان از عذاب الهى بى امان.

9- هركه خواهد ديده به ديدار حق باز كند، بديشان نگرد و هركه خواهد در كنار حق آرام گيرد، كنار آنان جويد و همانها كشتى نوح اند كه هركه از آن كنار ماند هلاك ابد يابد.

10- هركه خواهد خانه ى حق پويد، در خانه ى آنان كوبد، و هركه خواهد به ريسمان حق آويزد و سوى شفا خيزد به دامان آنان چنگ يازد، اينان دستاويز محكم الهى اند كه دست همگان گيرند.

11- و هم نامهاى نيكوى حق اند كه هركه خدا را با نام ايشان خواند به مراد رسد، كس را از ايشان گريزى نيست.

رثاى امام شهيد حسين بن على (ع) و خاندان و اصحاب اوست و لاجرم عاطفه و احساس بر آنها غلبه دارد.

از مشايخ اجازه ى او عبد العزيز بن يحيى بن احمد بن عيسى جلودى از محدّثان بزرگ اماميّه و شاگرد برجسته وى حسين بن عبيد اللّه غضائرى است و همين دلالت بر وثاقت وى نيز دارد.

على بن حمّاد در اواخر قرن چهارم هجرى وفات يافت. «2»

-*-

أخزى الّذى أملا له و به استّنا

10- سأمدحكم يا آل أحمد جاهداو أمنح من عاداكم السبّ و اللعنا «1» 6- هلا! اى رسول خدا! يا جدّاه! اينك بنى اميه كين خود را از ما بازجست.

7- اسير گشتم چونان كه بردگان به خوارى اسير گردند، گرد جهانمان گردانده در بدر كردند.

8- زندگى من با گريه و سوز بر آنان به سر آيد، ناله ى اندوهم بر روزگار باقى است.

9- هلا! لعنت خدا بر آنان كه ستمكارى بر اهل بيت را بنيان نهادند و آنها كه بدين راه رفتند.

10- اى خاندان احمد! همواره مدح و ثنايتان گويم و بر دشمنانتان جز ناسزا و نفرين نثار نسازم.

أجسادنا فى هواكم إذن لم نحل عنه بحال و لا زلنا

10- و آبائنا منهم و رثنا ولاءكم و نحن إذا متنا نورّثه الأبنا 6- آنچه خواسته ى شما بود، همان خواستيم، آنچه مكروهتان بود پيرامونش نگشتيم، هرچه فرموديد، پسند كرده پذيرفتيم.

7- بندگان آزاد شمائيم، دلهاى ما سوى شما پر مى كشد، آرى دوست به دوست مشتاق است.

______________________________

(1)- ادب الطف؛ ج 2، ص 169. الغدير؛ ج 4، ص 157.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:181

8- از دل و جان سوى مزارتان روانيم و اگر با سر و چشم به زيارت آئيم، حق شما را ادا نكرده ايم.

9- اگر در راه شما پاره پاره شويم، دل از مهر شما باز نگيريم.

10- ما اين مهر كيش از پدران آموختيم و چون بميريم، فرزندان به ميراث برند.

11- و أنتم لنا نعم التجارة لم نكن لنحذر خسرانا بها لا و لا غبنا

12- و مالى لا اثنى عليكم و ربّكم عليكم بحسن الذكر فى كتبه أثنى

13- و إنّ أباكم يقسم الخلق فى غدفيسكن ذا نارا و يسكن ذا عدنا

14- و أنتم لنا غوث و أمن و رحمةفما منكم بدّ و لا عنكم مغنى

15- و نعلم أن لو لم ندن بولائكم لما قبلت أعمالنا أبدا منّا 11- مهر شما بهترين تجارت فردا است كه نه مغبون شويم و نه از زيان ترسيم.

12- از چه ثناخوانتان نباشيم، با آنكه خدايتان در كتب آسمانى به نيكى ثناخوان است.

13- پدر شماست كه فرداى رستاخيز جهانيان را دو بخش كند: بخشى در نار و بخشى در بهشت عدن.

14- پناهگاه ماييد و مايه ى امن و رحمت، از شما گزيرى نيست و نه از شما بى نيازى توان جست.

15- دانسته ايم كه اگر دل به مهر شما نبنديم، طاعت ما

قبول درگاه حق نخواهد بود.

16- و أنّ إليكم فى المعاد إيابناإذا نحن من أجداثنا سرّعا قمنا

17- و أنّ عليكم بعد ذاك حسابناإذا ما وفدنا يوم ذاك و حوسبنا

18- و أنّ موازين الخلايق حبّكم فأسعدهم من كان أثقلهم وزنا

19- و موردنا يوم القيامة حوضكم فيظما الذى يقصى و يروى الذى يدنى

20- و أمر صراط اللّه ثمّ إليكم فطوبا لنا إذ نحن عن أمركم جزنا 16- به رستاخيز، سوى شما بازگرديم، هنگامى كه با شتاب سر از گور برداريم.

17- بازپرسى و حساب خلايق با شماست كه گروه گروه به پاى ميزان درآئيم.

18- مهر شما مقياس طاعت است، سعيد هر آنكه وزنه اش سنگين تر است.

19- روزى كه بر حوض كوثر درآئيم، تشنه ماند آنكه عليّش براند و سيراب آنكه به خود بخواند.

20- راهدارى بهشت با شماست، خوشا بر ما كه با فرمانتان از صراط بگذريم.

21- و ما ذنبنا عند النّواصب ويلهم سوى أنّنا قوم بما دنتم دنّا

22- فإن كان هذا ذنبنا فتيقّنوابأنّا عليه لا انثينا و لا نثنى

23- و لمّا رفضنا رافضيكم و رهطهم رفضنا و عودينا و بالرّفض نبّزنا

24- و إنا اعتقدنا العدل فى اللّه مذهباو اللّه نزّهنا و إيّاه وحّدنا «1» 21- واى بر ناصبيان! مگر چه گناهى مرتكب شده ايم جز اينكه به آئين شما گرويديم.

22- اگر گناه ما همين است به يقين نه بازگرديم و نه مردود شويم.

23- از شما بريدند و خاندان شما را ترك كردند، ما هم از آنان بريديم ازاين رو تهمت رفض بر ما نهادند.

______________________________

(1)- ادب الطف؛ ج 2، ص 170 و 171. الغدير؛ ج 4، ص 158 و 159.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:182

24- ماييم كه در ذات حق جز عدل و دادگسترى اعتقاد نكرديم، خدا را تنزيه كرده يكتا شناختيم.

و اندوهبار.

10- آرى روزگار، نسبت به دوستان يكدل حسودتر است كه روز وصل را به شب فراق تبديل كند.

11- لا تأمن الدّهر إنّ الدهر ذو غيرو ذو لسانين فى الدّنيا و وجهين

12- أخنى على عترة الهادى فشتّتهم فماترى جامعا منهم بشخصين

13- كأنّما الدّهر آلا أن يبدّدهم كعاتب ذى عناد أو كذى دين

14- بعض بطيبة مدفون و بعضهم بكربلاء و بعض بالغريّين

15- و أرض طوس و سامرّا و قد ضمنت بغداد بدرين حلّا وسط قبرين 11- به روزگار دل مبند كه رنگ ووارنگ و با دو چهره و دو زبان است.

12- جفا كرد بر خاندان محمد كه به هر ديارشان پراكنده ساخت: دو تن در يكجا نباشند.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:183

13- گويا سوگند ياد كرده كه آنان را تارومار سازد، مانند كينه ورى سرسخت يا دشمنى خونخواه.

14- گروهى در مدينه مدفون گشته اند و جمعى به كربلاء و برخى در نجف.

15- و هم خاك طوس، و سامرا كه چون بغداد، دو بدر تابان آن را در ميان گرفته.

16- يا سادتى ألمن أبكى أسى؟! و لمن أبكى بجفنين من عينى قريحين؟!

17- أبكى على الحسن المسموم مضطلما؟!أم الحسين لقىّ بين الخميسين؟!

18- أبكى عليه خضيب الشيب من دمه معفّر الخدّ محزوز الوريدين

19- و زينب فى بنات الطّهر لاطمةو الدمع فى خدّها قد خدّ خدّين

20- تدعوه: يا واحدا قد كنت آمله حتّى استبدّت به دونى يد البين 16- سروران من! بر كدامتان افسوس خورم و بر كدامتان با چشم خون چكان گريه كنم؟!

17- بر حسن مسموم مويه كنم كه مظلوم ماند؟ يا بر حسين كه پيكر عريانش ميان دو لشكر به خاك افتاد.

18- مى گريم بر آن كه محاسنش با خون خضاب گرفت، صورتش را بر خاك نهاده رگهاى گردنش بريدند.

19- و

زينب كه در ميان دختران حسين لطمه بر صورت مى نواخت و اشك بر دو گونه اش شيار انداخته بود.

20- فرياد مى زد: اى يگانه اميد زينب! كه دست جدائى از كفم ربود.

21- لا عشت بعدك ما إن عشت لا نعمت روحي و لا طعمت طعم الكراعينى

22- انظر إلىّ أخي قبل الفراق لقدأذكا فراقك فى قلبى حريقين

23- انظر إلى فاطم الصغرا أخي ترهالليتم و السبى قد خصّت بذلّين

24- إذا دنت منك ظلّ الرّجس يضربهافتلتقى الضرب منها بالذّراعين

25- و تستغيث و تدعو: عمّتا تلفت روحي لرزئين في قلبي عظيمين 21- بعد از تو روزگارم مباد، و اگر زنده مانم روى خوش نبينم و نه خواب به چشمانم راه يابد.

22- برادر جان! قبل از جدائى سوى من بنگر، به خدا سوگند كه فراقت دل مرا به آتش كشيد.

23- بنگر به اين دخترت فاطمه كه با ذلّت يتيمى و اسيرى روبروست.

24- هرگاه به پيكر پر خونت نزديك شود، آن پليد شوم با تازيانه اش بزند و او بازو سپر سازد.

25- پناه آورده و فرياد زند:" عمه جان! جانم به خاطر اين دو مصيبت تباه شد.

26- ضرب على الجسد البالى و فى كبدى للثكل ضرب فما أقوى لضربين

27- انظر عليّا أسيرا لا نصير له قد قيّدوه على رغم بقيدين

28- و ارحمتا يا أخى من بعد فقدك بل و ارحمتا للأسيرين اليتيمين

29- و السبط فى غمرات الموت مشتغل ببسط كفّين أو تقبيض رجلين

30- لا يستطيع جوابا للنّداء سوى يومى بلحظين من تكسير جفنين 26- ضرب تازيانه بر پيكر ناتوان و رنجورم، و داغ پدر كه بر دل نشسته گرانبارتر و جانكاه تر."

27- به يگانه بازمانده ات على بنگر كه بى ياور است و با دو زنجيرش به غل بسته اند.

28- كيست كه بعد از تو

به ما رحم كند، كيست به اين دو اسير يتيم شفقت آرد.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:184

29- و حسين سبط، در گرداب مرگ: گاهى دو دست به جلو افراشته و گاه به دو زانو مى نشيند.

30- توان پاسخ ندارد، جز اينكه با چشم حسرت بار بدانها مى نگرد.

31- لا زلت أبكى دما ينهلّ منسجماللسيّدين القتيلين الشهيدين

32- ألسيّدين الشريفين اللذان هماخير الورى من أب مجد و جدّين

33- ألضارعين إلى اللّه المنيبين ألمسرعين إلى الحقّ الشفيعين

34- ألعالمين بذى العرش الحكيمين ألعادلين ألحليمين الرّشيدين

35- ألصابرين على البلوى الشكورين ألمعرضين عن الدنيا المنيبين 31- همواره چون ابر بهاران براى آن دو سرور شهيد بگريم.

32- آن دو سرور شريف از حيث پدر و جد، بهترين جهانيانند.

33- نياز بران به درگاه حق، پيشگامان به سوى خدا، دو شفيع روز جزا؛

34- عارف بمقام خالق، حكيم در ميان خلق. دادگستر و فرزانه؛

35- شكيبا در نقمت، شاكر در نعمت، پشت كرده به دنيا، روآورده به خدا؛

36- ألشاهدين على الخلق الإمامين ألصادقين عن اللّه الوفيّين

37- ألعابدين التقيّين الزكيّين ألمؤمنين الشجاعين الجريّين

38- ألحجّتين على الخلق الأميرين ألطيّبين الطهورين الزكيّين

39- نورين كانا قديما فى الظّلال كماقال النبىّ لعرش اللّه قرطين

40- تفّاحتى أحمد الهادى و قد جعلالفاطم و علىّ الطّهر نسلين 36- گواه بر خلق، پيشواى بر حق، راستگو از جانب خدا، وه چه باوفا؛

37- پارسا، پرهيزگار و پاك، با ايمان، شجاع و بى باك؛

38- حجّت بر خلق، فرمانرواى پاك سيرت، پاك نهاد بادرايت؛

39- دو پرتو فروزان در عالم اشباح (ذر) و چونان كه رسول (ص) فرمود: دو گوشواره عرش؛

40- دو سيب خوشبو بر دست احمد، و دو نسل گهربار براى على و فاطمه؛

41- صلّى الإله على روحيهما و سقاقبريهما أبدا نوء السماكين

42- ما لابن حمّاد العبدى من عمل إلّا تمسّكه بالميم

و العين

43- فالميم غاية آمالى محمّدهاو العين أعنى عليّا قرّة العين

44- صلّى الإله عليهم كلما طلعت شمس و ما غربت عند العشائين «1» 41- درود خدا بر روح پاكشان، و سيراب باد تربتشان در پائيز و بهار.

42- ابن حماد را عملى شايسته ى درگاه نباشد، جز اينكه به دامن «ميم و عين» چنگ زده باشد.

43- «ميم» يعنى منتهاى آرزويم محمّد. «عين» يعنى على كه نور چشم است.

44- درود خدا بر ايشان باد، مادام كه خورشيد بدمد و سپس راه غروب گيرد.

***______________________________

(1)- الغدير؛ ج 4، ص 162- 164. ادب الطف؛ ج 2، ص 161- 163.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:185

قصيده ديگرى نيز در سوگ سيد الشهداء (ع) دارد و از حديث غدير هم ياد مى كند:

1- حىّ قبرا بكربلا مستنيراضمّ كنز التّقى و علما خطيرا

2- و أقم مأتم الشهيد و أذرف منك دمعا في الوجنتين غزيرا

3- و التثم تربة الحسين بشجوو أطل بعد لثمك التعفيرا

4- ثمّ قل: يا ضريح مولاى سقّيت من الغيث هاميا جمهريرا

5- ته على ساير القبور فقد أصبحت بالتّيه و الفخار جديرا 1- سلام بر آن بارگاهى كه در كربلا مى درخشد، و گنج پارسايى و جهان دانش در خود نهفته دارد.

2- محفل ماتم بپا كن و سيلاب اشك فرو ريز!

3- تربت پاكش با سوز دل ببوس و گونه ها بر خاك درش نه.

4- بگو! اى آرامگاه قدس كه پيكر سرورم در بر تو است، سيراب باشى سيراب.

5- بناز بر تربت دگران كه سزاوار هرگونه افتخار و نازى.

6- فيك ريحانة النبىّ و من حلّ من المصطفى محلّا أثيرا

7- فيك يا قبر كلّ حلم و علم و حقيق بأن تكون فخورا

8- فيك من هدّقتله عمد الدين و قد كان بالهدى معمورا

9- فيك من

كان جبرئيل يناغيه و ميكال بالحباء صغيرا

10- فيك من لاذ فطرس فترقّى بجناحى رضى و كان حسيرا 6- گل بوستان پيامبر در تو آرام گرفته: آن كه در قلب و ديده مصطفى جاى داشت.

7- كوه وقار و درياى دانش در تو جا ساخته، آرى سرفرازى و باليدن سزاوار توست.

8- پيكرى در تو نهان است كه با فروافتادنش اركان دين فرو ريخت، با آنكه استوار بود.

9- آن كه جبرئيلش با سرود شادى گهواره جنبان بود، و ميكال با تحفه و ارمغان به درگاه.

10- آن كه فطرس ملك به آستان همايون پناه جست و به آسمان نيلگون پر كشيد.

11- يوم سارت إليه جيش ابن هندلذحول أمست تحلّ الصدورا

12- آه وا حسرتي له و هو بالسيف نحير أفديت ذاك النّحيرا

13- آه إذ ظلّ طرفه يرمق الفسطاطخوفا على النساء غيورا

14- آه إذ أقبل الجواد على النسوان ينعاه بالصهيل عفيرا

15- فتبادرن بالعويل و هتكن الأقراط بارزات الشعورا 11- آن روز كه سپاه «پسر هند» به سويش شتافت تا كينه دل باز جويد.

12- آه، خداوندا! با شمشير گلويش شكافتند، جانم فدايش باد.

13- با اندوهى جانكاه به خيمه ى زنان چشم دوخته از غيرت دل خون مى خورد.

14- آن هنگام كه سمندش با زين باژگون و غرقه در خون شيهه كشان جانب خيمه ها گرفت.

15- پردگيان مو پريشان و مويه كنان فرياد نوحه و زارى سر كردند.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:186 16- و تبادرن مسرعات من الخدرو من قبل مسبلات الستورا

17- و لطمن الخدود من ألم الثكل و غادرن بالنّياح الخدورا

18- و بدا صوتهنّ بين عداهنّ و عفن الحجاب و التخفيرا

19- بارزات الوجوه من بعد ما غودرن صون الوجوه و التخفيرا

20- ثمّ لمّا رأين رأس حسين فوق رمح حكى الهلال المنيرا 16- از خيمه بيرون شتافتند، با آنكه

جامه تقوى و پارسائى به تن داشتند.

17- از سوز دل سيلى به صورت نواختند، و با ناله و شيون برون تاختند.

18- آوايشان به ماتم و زارى در ميان دشمنان بلند بود، چون ديوانگان.

19- چادر از سر فرو گذارده بيگانه و خويش از هم باز نشناسند.

20- و چون سر انور حسين را بر بالاى نى ديدند، چون بدر تابان.

21- صحن بالذل أيّها الناس لم نسبى و لم نأت فى الأنام نكيرا؟!

22- ما لنا لا نرى لآل رسول اللّه فيكم يا هؤلاء نصيرا؟!

23- فعلى ظالميهم سخط اللّه و لعن يبقى و يفنى الدهورا

24- قل لمن لام فى و دادى بنى أحمد: لا زلت فى لظى مدحورا

25- أعلى حبّ معشر أنت قد كنت عذولا و لا تكون عذيرا 21- فرياد بى كسى برآوردند: اى قوم از چه رو اسير باشيم؟ با آنكه جرمى نياورديم.

22- از چيست كه در ميان شما يك تن خاندان رسول را يار و ياور نيست؟!

23- بر اين سيه كاران خشم و نفرين خدا نثار باد، و لعنتى پيوسته و همواره در همه روزگار.

24- به آنكه بر دوستى آل احمدم ملامت كند، برگو: پيوسته در آتش حسرت سرنگون باش.

25- در عوض تشويق و معذرت، زبان به ملامت گشوده اى آن هم در محبّت اين خاندان.

26- و أبوهم أقامه اللّه فى «خمّ»إماما و هاديا و أميرا

27- حين قد بايعوه أمرا عن اللّه فسائل دوحاته و الغديرا

28- و أبوهم أفضى النبىّ إليه علم ما كان اوّلا و أخيرا

29- و أبوهم علا على العرش لمّاقد رقى كاهل النبىّ ظهيرا

30- و أماط الأصنام كلّا عن الكعبةلمّا هوى بها تكسيرا 26- كه خداى كيهان، على پدرشان را به روز «خم» بر جهانيان پيشوا و رهبر ساخت.

27- روزى كه دست بيعت سپردند همگانى،

گوئى نه؟ از غدير خم پرس و جهاز شتران.

28- آنكه رسول خدا دانش اولين و آخرين را ويژه او ساخت.

29- همان كه بر دوش پيامبر گام نهاد، بهتر گويم: بر عرش خدا پا نهاد.

30- و خانه ى كعبه را از لوث بتها پاك كرد: يك يك از بالا به زير افكند.

31- قال: لو شئت ألمس النجم بالكف إذن كنت عند ذاك قديرا

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:187 32- و أبوهم قد ردّ للشمس بيضاو هى كادت لوقتها أن تغورا

33- و قضى فرضه أداء و عادت لغروب و كوّرت تكويرا

34- و أبوهم يروى على الحوض من والاهم و يردّ عنه الكفورا

35- و أبوهم يقاسم النار و الجنّةفي الحشر عادلا لن يجورا 31- مى گفت: «اگر خواستمى، دست بر اختران آسمان سودمى، وه چه با اقتدار بودم آن دم.»

32- همان كه خورشيد مغرب براى او بازگشت، سفيد و رخشان.

33- چون نماز پسين به وقت بگذاشت، روان شد به سوى مغرب شتابان.

34- همان كه ساقى كوثر باشد، نوشاند دوست را و محروم سازد دشمنان.

35- فرماندار «حشر» كه دوزخيان را در دوزخ و بهشتيان را در بهشت جاودان جاى دهد.

36- و أبوهم برا الإله له شبهالأملاكه سميعا بصيرا

37- فإذا اشتاقت الملائك زارته فناهيك زايرا و مزورا

38- و أبوهم أحيا لميت بصرصربعد ما كان فى الثرى مقبورا

39- و أبوهم قال النبىّ له قولابليغا مكرّرا تكريرا

40-: أنت خدنى و صاحبى و وزيرى بعد موتى أكرم بذاك وزيرا 36- خداى را فرشته اى است مقرب به صورت على بر فراز كيهان.

37- فرشتگان كه شوق لقايش دارند به زيارت شتابند، به به از زائر و ميزبان.

38- همان كه در «صرصر «1»» مرده اى را زنده ساخت، از گورش برآمد لبيك زنان.

39- آن على كه پيامبر خدا،

مكرر در مكررش فرمود: با بانگ بلند:

40- «توئى رفيق من! دمساز من! وزير و خليفه ى من، وه چه وزيرى خردمند!

41- أنت منى كمثل هرون من موسى و لم أبتغى سواه ظهيرا

42- و أبوهم أودى بعمرو بن ودّحين لا قاه في العجاج أسيرا

43- و أبوهم لباب خيبر أضحى قالعا ليس عاجزا بل جسورا

44- حامل الراية التى ردّها بالأمس من لم يزل جبانا فرورا

45- خصّه ذو العلا بفاطمة عرساثمّ أعطاه شبّرا و شبيرا 41- تويى جايگزين من همچو هارون جايگزين موسى. ازاين رو پشتيبان ديگر نخواهم.»

42- همان كه در پهنه ى ميدان «عمرو بن عبدود» را بر خاك هلاك افكند.

43- و در خيبر با دليرى و جسارت از جاى بركند.

44- فاتحانه پرچم را بر دوش كشيد كه روز قبل به دست مردى زبون و ترسو نگون گشت.

45- آن كه به فرمان حق جفت فاطمه شد و ديدگانش با ميلاد شبّر و شبير روشن گشت.

46- و هم باب ذى الجلال على آدم فارتدّ ذنبه مغفورا

______________________________

(1)- صرصر: نزديك تيسفون.

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:188 47- و بهم قامت السّماء و لولاهم لكادت بأهلها أن تمورا

48- و بهم باهل النبىّ فقل لى ألهم في الورى عرفت نظيرا؟!

49- فيهم أنزل المهيمن قرآناعظيما و ذاك جمّا خطيرا

50- فى الطواسين و الحواميم و الرّحمن آيا ما كان فى الذّكر زورا 46- با شرافت اين خاندان توبه ى آدم به درگاه حق پذيرا شد و گناه او بخشوده آمد.

47- به يمن وجودشان آسمان برجا ماند وگرنه با ساكنانش فرومى ريخت.

48- به همراه همين خاندان رسول حق به «مباهله» برخاست. در جهانيان شرافتى بدين پايه سترگ توان يافت؟

49- در شأن اين خاندان آياتى از جانب مقتدر مهيمن نازل گشت كه بس فراوان و شايگان است.

50- در

سوره هاى طس، حم و سوره ى رحمن و آيات دگر كه دروغ و افترا نيست.

51- و خلقناه نطفة نبتليه فجعلناه سامعا و بصيرا

52- لبيان إذا تأملّه العارف يبدى له المقام الكبيرا

53- ثمّ تفسير هل أتى فيه يا صاح قل له إن كنت تفهم التفسيرا

54- إنّ الأبرار يشربون بكأس كان عندى مزاجها كافورا

55- فلهم أنشأ المهيمن عينافجّروها لديهم تفجيرا 51- در اين آيه كه گويد: به صورت نطفه اش بيافريديم تا بيازمائيم ازاين رو شنوا و بيناست.

52- لطيفه اى است كه اگر شناساى حق تأمل كند، مقام ارجمندش دريابد.

53- اى دوست من! اگر از سوره ى «هل اتى» و تفسير آن باخبرى گوش فرا ده كه گويد:

54- «نيكوكاران از جام شرابى سيراب شوند كه چاشنى آن كافور است.»

55- ويژه ى آنان، قادر مهيمن چشمه اى برآورد كه به هنگام نوش، در جوش و خروش است.

56- و هداهم و قال: يوفون بالنّذرفمن مثلهم يوفى النذورا؟!

57- و يخافون بعد ذلك يوماشرّه كان فى الورى مستطيرا

58- فوقاهم آلههم ذلك اليوم و يلقون نضرة و سرورا

59- و جزاهم بأنّهم صبروا فى السرّو الجهر جنّة و حريرا

60- فاتّكوا من على الأرائك لايلقون فيها شمسا و لا زمهريرا 56- به نذرشان وفا كردند و خدايشان ستايش كرد، با آن شرائط كيست كه به نذر خود بپايد.

57- آرى، آنان از حساب و بازجويى رستاخيز بيمناكند، روزى كه شرار شكنجه و عذابش در هوا پران است.

58- خدايشان از آسيب آن روز در پناه گرفت كه جز خرّمى و نشاط نبينند.

59- به پاس صبر و شكيبايى در شدائد، بوستان بهشت و جامه هاى حرير پاداش گرفتند.

60- تكيه زنند بر تخت هاى زرّين در سايه انبوه درختان، نه خورشيدى پيدا و نه سوز سردى.

61- و أوان و قد أطيفت عليهم سلسبيل مقدّر

تقديرا

62- و بأكواب فضّة و قواريرقدّروها عليهم تقديرا

دانشنامه ى شعر عاشورايى، محمد زاده ،ج 1،ص:189 63- و بكأس قد مازجت زنجبيلالذّة الشاربين تشفي الصدورا

64- و إذا ما رأيت ثمّ نعيمادائما عندهم و ملكا كبيرا

65- و عليهم فيها ثياب من السندس خضر فى الحشر تلمع نورا 61- جام هاى شراب گوارا به چرخ افتد، شرابى كه از چشمه ى قدرت پر شود.

62- در پياله ى نقره و ميناى بلور، وه چه زيبا و خوش تراش.

63- جامى ديگر از سلسبيل با عطر زنجبيل، كه كام را شيرين و معطّر سازد و دل را شفا بخشد.

64- در عرصه ى بهشت به هر سو بنگرى، نعمتى پايدار بينى با سلطنتى برقرار.

65- جامه ها از تافته ى سبز كه پرتو آن دلرباست.

66- و يحلّون بالأساور فيهاو سقاهم ربّى شرابا طهورا

67- يا بنى أحمد عليكم عمادى و اتّكالي إذا أردت النشورا

68- و بكم يسعد الموالي و يشقى من يعاديكم و يصلى سعيرا

69- أنتم لى غدا و للشيعة الأبرارذخر أكرم به مذخورا

70- فاستمعها كالدرّ ليس ترى فيهاملاهى كلّا و لا تعييرا

71- صاغ أبياتها علىّ بن حمّادفزانت و حبّرت تحبيرا «1» 66- حلقه هاى نقره ى خام، زيور دست و گردن، از همه والاتر، شراب ناب كه خمار از سرها بزدايد.

67- اى زادگان احمد! به رستاخيز، پشت و پناه من شمائيد.

68- به خاطر شما و به فرمان شماست كه دوستان سعادت يابند و دشمنان شما در آتش سوزان جاى كنند.

69- دوستى شما ذخيره ى فرداى ماست وه چه ذخيره ى با بركت و گرامى.

70- به اين قصيده چون درّ و گوهر گوش سپار كه همه جد است نه شوخى، شايسته سپاس نه سرزنش.

71- ابيات آن پرداخته ى فكر و نتيجه ى احساس على بن حمّاد است كه چنين با زيب

و زيور است.