از بس که مخاطب ما می خواهد که در قول آتی خود بر مضمون حدیث سفینه کلام خدیعت انضمام نماید، و در صرف آن از مطلوب و مرام اهل حقّ کرام راه زیغ و عدوان بپیماید، لهذا مناسب آنست که ما «أوّلا» در إثبات و احقاق حدیث سفینه - رغما لأنف بعض أصحاب البغضاء و الضّغینه - همّت خود برگماریم، و «ثانیا» در تبیین و توضیح دلالت این حدیث شریف بر امامت و خلافت اهلبیت علیهم السّلام بیانی موجز بر روی کار آریم، و بعد از آن بنقض بقیۀ کلام سخافت نظام مخاطب متبوع العوام پردازیم، و پرده از روی تلبیسات و تدلیسات حضرتش براندازیم.

پس باید دانست که خیلی مغتنم است از شاه صاحب که این حدیث شریف أعنی حدیث سفینه را باتّباع پیر و مرشد خود خواجه کابلی صاحب «صواقع» قبول فرمودند و راه تضعیف و توهین آن نپیمودند، ور نه اگر باتّباع بعض أسلاف ناانصاف خود درین حدیث شریف طریق قدح و جرح مسلوک می ساختند و بردّ و تضعیف آن می پرداختند کدام کس مانع می شد؟!.

مگر نمی دانی که ابن تیمیّه حرّانی - که سرکرده خیل عثمانی و پیشرو عصابۀ مروانی می باشد - از راه کمال عصبیت و عناد و حروریّت و لداد، بنا بر سجیّۀ نامرضیۀ خود درین حدیث نیز طعن مردود و جرح مطرود آغاز نهاده، داد نهایت خلاعت و رقاعت داده، چنانچه در «منهاج» می گوید:

[أمّا قوله: «مثل أهل بیتی مثل سفینة نوح» فهذا لا یعرف له إسناد أصلا! صحیح و لا ضعیف و لا هو فی شیء من کتب الحدیث الّتی یعتمد علیها، و إن کان قد رواه من یروی أمثاله من حطّاب اللّیل الّذین یروون الموضوعات! فهذا ممّا یزیده و هنا و ضعفا!].

ص: 2

عمر بن محمّد بن خضر الموصلی - المعروف بالملاّ - صاحب السّیرة المعروفه، و أبو الحسین محمّد بن حامد بن السّری صاحب کتاب «السّنة» و أبو محمّد أحمد بن محمّد بن علی العاصمی، و أبو عبد اللّه محمّد بن مسلم بن أبی الفوارس الرّازی، و مجد الدین أبو السّعادات مبارک ابن محمّد بن محمّد بن عبد الکریم الجزری المعروف بابن الاثیر المتوفی سنه 606، و فخر الدین محمّد بن عمر بن الحسین بن الحسن بن علی التیمی البکری المعروف بالفخر الرازی المتوفی سنه 606، و أبو سالم محمّد بن طلحة القرشی النّصیبیّ الشّافعی المتوفی سنه 652، و شمس الدّین أبو المظفّر یوسف بن قزغلی الحنفی المعروف بسبط ابن الجوزی المتوفی سنه 654، و أبو عبد اللّه محمّد بن یوسف بن محمد الکنجی الشّافعی المتوفی سنه 658، و محب الدّین أبو العبّاس أحمد بن عبد اللّه الطبری المکّی الشّافعی المتوفی سنه 694، و جمال الدّین أبو الفضل محمد بن مکرم الأنصاری المتوفی 711، و صدر الدّین أبو المجامع إبراهیم بن محمد بن المؤیّد الحمّوئی المتوفی 722، و شهاب الدّین محمود بن سلمان ابن فهد بن محمود الحلبی المتوفی سنه 725، و نظام الدّین الحسن بن محمّد بن الحسین النّیسابوری المعروف بالنّظام الاعرج الّذی کان حیّا إلی سنة 728، و ولیّ الدّین أبو عبد اللّه محمد بن عبد اللّه الخطیب التّبریزی صاحب «المشکوة» الّذی کان حیّا إلی سنة 740، و حسن بن محمد الطیبی شارح «المشکوة» المتوفی سنه 743، و جمال الدّین محمد بن یوسف بن الحسن الزّرندی المدنی الانصاری المتوفی سنة بضع و خمسین و سبعمائة، و سید علی بن شهاب الدّین الهمدانی صاحب کتاب «المودّة فی القربی» المتوفی سنه 786. و نور الدّین علی بن أبی بکر بن سلیمان الهیتمی المتوفی سنه 807، و السّیّد الشّریف علی بن محمّد الجرجانی المتوفی سنه 816، و أبو العباس أحمد بن علی القلقشندی المتوفی سنه 821، و محمّد بن محمّد بن محمود الحافظی البخاری المعروف بخواجه پارسا المتوفی سنه 822، و أبو بکر علی الحموی المعروف بابن حجّة المتوفی سنه 837، و ملک العلماء شهاب الدین بن شمس الدین الزّاولی الدّولت آبادی المتوفی سنه 849، و نور الدّین علی بن محمّد المعروف بابن الصّبّاغ المالکی المتوفی سنه 855، و کمال الدّین حسین بن معین الدین الیزدی المیبذی الّذی کان حیّا إلی سنة 890، و اختیار الدین

ص: 4

ابن غیاث الدین الهروی الّذی کان حیّا إلی سنة 897، و عبد الرّحمن بن عبد السّلام الصّفوری، و محمود بن أحمد الگیلانی، و شمس الدّین أبو الخیر محمّد بن عبد الرّحمن السّخاوی المتوفی سنه 902، و حسین بن علی الکاشفی المتوفی سنه 910، و جلال الدّین عبد الرّحمن بن أبی بکر السیوطی المتوفی سنه 911، و نور الدّین علی بن عبد اللّه السّمهودی المتوفی سنه 911، و أحمد بن محمد بن علی الهیتمی المکیّ المعروف بابن حجر المتوفی سنه 973، و علی بن حسام الدّین المتّقی المتوفی سنه 975، و محمد طاهر الفتنی الگجراتی المتوفی سنه 986، و شیخ بن عبد اللّه العیدروس الیمنی المتوفی سنه 990، و کمال الدین بن فخر الدین الجهرمی، و جمال الدین عطاء اللّه بن فضل اللّه الشیرازی، و علی بن سلطان الهروی - المعروف بعلی القاری - المتوفی سنه 1014 و عبد الرّؤوف بن تاج العارفین المناوی المتوفی سنه 1031، و الشیخ أحمد بن عبد الأحد العمری السهرندی المعروف بالمجدّد المتوفی سنه 1034، و محمد صالح الحسینی التّرمذی و أحمد بن الفضل بن محمد باکثیر المکّی المتوفی سنه 1047، و الشیخ عبد الحقّ بن سیف الدّین الدهلوی المتوفی سنه 1052، و علی بن محمّد بن ابراهیم العزیزی المتوفی سنه 1070 و محمّد بن أبی بکر الشلّی المتوفی سنه 1093 و محمّد بن محمّد بن سلیمان المغربی المتوفی سنه 1094، و محمود بن محمّد بن علی الشّیخانی القادری الّذی کان حیّا إلی سنه 1094، و حسام الدّین بن محمّد بایزید بن بدیع الدّین السّهارنپوری الّذی کان حیّا إلی سنة 1106، و میرزا محمّد بن معتمد خان البدخشی الّذی کان حیّا إلی سنه 1126، و محمّد صدر العالم الّذی کان حیّا إلی سنة 1146، و ولی اللّه أحمد بن عبد الرّحیم العمری الدّهلوی المتوفی سنه 1176، و هو والد المخاطب، و محمّد بن سالم الخفنی المتوفی سنه 1181، و محمّد بن إسماعیل بن صلاح الأمیر الصّنعانی المتوفی سنه 1182، و محمّد بن علی الصّبان المصری الّذی کان حیّا إلی سنة 1185، و محمّد مرتضی بن محمّد الواسطی البلجرامی المتوفی بعد سنة 1200، و الشیخ أحمد بن عبد القادر بن بکری العجیلی الّذی کان حیّا إلی سنة 1203، و محمّد مبین بن محب اللّه الأنصاری اللّکهنوی المتوفی سنه 1220، و محمّد ثناء اللّه العثمانی النّقشبندی

ص: 5

المجدّدی المتوفی سنه 1225، و محمّد سالم الدّهلوی البخاری، و جمال الدّین محمّد ابن عبد العلی القرشی الهاشمی، و ولی اللّه بن حبیب اللّه الأنصاری اللّکهنوی المتوفی سنه 1270، و محمّد رشید الدّین خان الدّهلوی، و الشیخ حسن العدوی الحمزاوی المعاصر، و أحمد بن زینی دحلان المکّی المعاصر، و السیّد مؤمن بن حسن مؤمن الشبلنجی المعاصر، و الشیخ سلیمان بن إبراهیم البلخی المعاصر، و الشیخ حسن الزّمان التّرکمانی المعاصر.

اما شافعی، پس این حدیث شریف را بسند خود از حضرت أبی ذرّ غفاری - علیه آلاف الرحمة من اللّه الخالق الباری - روایت نموده، چنانچه صدر الدّین أبو المجامع الحموئی در کتاب «فرائد السّمطین» علی ما نقل عنه آورده: [

و قد أخبرنی جماعة منهم العلاّمة نجم الدین عثمان الموفّق الأذکانی فیما أجازوا لی روایته عنهم، قالوا أنبأنا المؤیّد بن محمّد بن علی الطوسیّ، عن عبد الجبار بن محمّد الجوازی، إجازة، قال: أنبأنا أبو الحسن علیّ الواحدی، قال: أنبأنا الفضل بن أحمد بن محمّد بن إبراهیم، أنبأنا أبو علی بن أبی بکر الفقیه، أنبأنا محمّد بن إدریس الشّافعی، نبّأنا المفضل بن صالح، عن أبی اسحاق السّبیعی، عن حنش بن المعتمر الکنانی، قال سمعت أبا ذرّ و هو آخذ بباب الکعبة و هو یقول: أیّها النّاس! من عرفنی فأنا من قد عرفتم، و من لا یعرفنی فأنا أبو ذرّ، إنّی سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم یقول: إنّما مثل أهل بیتی فیکم کمثل سفینة نوح من دخلها نجا و من تخلّف عنها هلک].

و شافعی تنها بروایت کردن این حدیث شریف اکتفا ننموده بلکه آن را در أشعار آبدار خود بکمال حسن نظم هم فرموده، چنانچه علاّمۀ عجیلی در «ذخیرة المآل» گفته: [أمّا شهادة الأئمّة الأربعة فمن کلام الامام الشّافعی:

و لمّا رأیت النّاس قد ذهبت بهم مذاهبهم فی أبحر الغیّ و الجهل

رکبت علی اسم اللّه فی سفن النّجا و هم اهل بیت المصطفی خاتم الرسل

و أمسکت حبل اللّه و هو ولائهم کما قد أمرنا بالتّمسّک بالحبل

ص: 6

إذا افترقت فی الدّین سبعون فرقة و نیفا علی ما جاء فی واضح النّقل

و لم یک ناج منهم غیر فرقة فقل لی بها یا ذا الرّجاحة و العقل:

أ فی الفرقة الهلاّک آل محمّد؟ أم الفرقة اللاتی نجت منهم؟ قل لی!

فان قلت فی النّاجین فالقول واحد و إن قلت فی الهلاّک حفت عن العدل!

إذا کان مولی القوم منهم فإنّنی رضیت بهم لا زال فی ظلّهم ظلّی

رضیت علیّا لی إماما و نسله و أنت من الباقین فی أوسع الحلّ!

فهذه شهادة الشّافعی - کما تسمع - مصرّحة برکوب تلک السّفینة النّاجیة و تمسّکه بذلک الحبل و أنّهم فی الفرقة النّاجیة، و من حکم علیهم بالهلاک فقد حاف عن العدل و رضاه بإمامة آل فاطمة و تحلیل آل هند و آل مرجانة و أشباههم، فأین المقلّدون؟!].

أما أحمد بن محمّد بن حنبل شیبانی، پس روایت کردن او این حدیث شریف را از مطالعۀ «مشکاة المصابیح» ثابت و محقّق می گردد، چنانچه در کتاب مذکور در باب مناقب أهل بیت النّبی صلّی اللّه علیه و آله مسطور است: [

عن أبی ذرّ أنّه قال - و هو آخذ بباب الکعبة -: سمعت النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلم یقول: ألا إنّ مثل أهل بیتی فیکم مثل سفینة نوح من رکبها نجی و من تخلّف عنها هلک. رواه أحمد].

و بحمد اللّه روایت کردن أحمد بن حنبل این حدیث شریف را از کلام ابن حجر مکّی در «صواعق» و نصر اللّه کابلی در «صواقع» نیز واضح و آشکارست، کما ستعرف فیما بعد انشاء اللّه تعالی.

أما مسلم بن حجّاج القشیری صاحب «الصحیح»، پس روایت کردن او حدیث سفینه را از افادۀ ابن حجر مکّی و مولوی ولی اللّه لکهنوی ثابت و محقّقست.

ابن حجر مکی در «صواعق» آورده: [و جاء من طرق عدیدة یقوی بعضها بعضا:

إنّما مثل أهل بیتی فیکم کمثل سفینة نوح من رکبها نجی، و فی روایة مسلم:

و من تخلّف عنها غرق، و فی روایة: هلک و إنّما مثل أهل بیتی فیکم مثل باب حطّة فی بنی اسرائیل من دخله غفر له الذّنوب].

ص: 7

و عبارت «مرآة المؤمنین» مولوی ولیّ اللّه لکهنوی، آینده انشاء اللّه تعالی مذکور خواهد شد.

اما ابن قتیبه، پس این حدیث شریف را از حضرت أبی ذرّ رضوان اللّه علیه اخراج نموده، چنانچه در کتاب «المعارف» گفته: [أبو ذرّ الغفاری رضی اللّه عنه، قال أبو الیقظان: اسمه جندب بن السکن و لقبه بریر، و قال الواقدی: اسمه بریر بن جنادة، و قال آخرون: جندب بن جنادة،

قال: و حدّثنی أبو الخطاب، قال: حدّثنا أبو عتاب سهل بن حمّاد، قال: حدّثنا عمر بن ثابت، عن ابن (أبی. ظ) اسحاق، عن حنش بن المعتمر قال: جئت و أبو ذرّ آخذ بحلقة باب الکبة و هو یقول: أنا أبو ذرّ الغفاریّ، من لم یعرفنی فأنا جندب صاحب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلم، سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلم یقول: مثل أهل بیتی مثل سفینة نوح من رکبها نجی. و هو من غفار، و غفار قبیلة من کنانة، و هو غفار بن ملیک بن ضمرة بن بکر بن عبد مناة بن کنانة بن خزیمة. و أسلم أبو ذرّ بمکّة و لم یشهد بدرا و لا أحدا و لا الخندق، لأنّه حین أسلم رجع إلی بلاد قومه فأقام حتّی مضت هذه المشاهد ثمّ قدم المدینة علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلم و کان عثمان سیّره إلی الرّبذة فمات بها سنة اثنتین و ثلاثین و لیس له عقب].

و نیز ابن قتیبه این حدیث شریف را در کتاب «عیون الأخبار» آورده چنانچه در جزء ثانی کتاب مذکور مسطورست:

[حنش بن المغیرة (المعتمر. ظ) قال: جئت و أبو ذرّ آخذ بحلقة باب الکعبة و هو یقول: أنا أبو ذرّ الغفاریّ من لم یعرفنی فأنا جندب صاحب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلم، سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم یقول: مثل أهل بیتی مثل سفینة نوح من رکبها نجا].

اما أبو بکر بزّار، پس این حدیث شریف را در «صحیح» خود از ابن عباس و ابن الزّبیر روایت نموده، کما سیأتی انشاء اللّه تعالی فیما بعد فی عبارات أعلام القوم تفصیلا و إجمالا.

أما أبو یعلی الموصلی، پس این حدیث شریف را در «مسند» خود آورده، چنانچه در کتاب مذکور - علی ما نقل عنه - گفته:

[حدّثنا سوید بن سعید، حدّثنا

ص: 8

مفضّل بن عبد اللّه عن أبی اسحاق عن حنش، قال: سمعت أبا ذرّ رضی اللّه عنه و هو أخذ بحلقة الباب یقول أیّها النّاس! من عرفنی فقد عرفنی و من أنکرنی فأنا أبو ذر، سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلم یقول: انّما مثل أهل بیتی فیکم کمثل سفینة نوح علیه الصّلوة و السّلام من دخلها نجی و من تخلّف عنها هلک].

اما محمد بن جریر طبری، پس این حدیث شریف را در کتاب «تهذیب الآثار» که در آن التزام ذکر أحادیث صحیحه کرده بروایت حضرت أبی ذرّ رحمه اللّه اخراج نموده، کما ستعرف فیما بعد إنشاء اللّه تعالی.

اما أبو بکر صولی، پس در کتاب «الأوراق» این حدیث شریف را بروایت ابن عبّاس آورده، چنانچه آینده انشاء اللّه تعالی از «قول مستحسن» فاضل معاصر خواهی دانست.

اما ابو الفرج اصفهانی، پس این حدیث شریف را در کتاب «مرج البحرین» بسند خود از جناب أبی ذرّ رضوان اللّه علیه روایت کرده، چنانچه آینده انشاء اللّه تعالی از عبارت «تذکرۀ خواص الامّه» تصنیف سبط ابن الجوزی خواهی دانست.

اما أبو القاسم سلیمان بن أحمد الطبرانی، پس حدیث سفینه را در «معجم صغیر» روایت نموده، چنانچه گفته:

[حدّثنا الحسین بن أحمد بن منصور سمار (سحارة . ظ) البغدادی، حدّثنا عبد اللّه بن عبد القدّوس، عن الأعمش عن أبی اسحاق، عن حنش بن المعتمر أنّه سمع أبا ذرّ الغفاریّ یقول: سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم یقول: مثل أهل بیتی فیکم کمثل سفینة نوح فی قوم نوح، من رکبها نجا و من تخلّف عنها هلک، و مثل باب حطّة فی بنی اسرائیل. لم یروه عن الاعمش إلاّ عبد اللّه بن عبد القدوس].

و نیز طبرانی در «معجم صغیر» گفته:

[حدّثنا محمّد بن عبد العزیز بن محمّد بن ربیعة الکلابی أبو علیل الکوفی، حدّثنا أبی، حدّثنا عبد الرّحمن بن أبی حمّاد المقری، عن أبی سلمة الصّائغ، عن عطیّة، عن أبی سعید الخدری: سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم یقول: إنّما مثل أهل بیتی فیکم کمثل سفینة نوح من رکبها نجی و من تخلّف عنها غرق، و إنّما أهل بیتی فیکم مثل باب حطّة فی بنی اسرائیل، من دخله غفر له. لم

ص: 9

یروه عن أبی سلمة إلاّ ابن أبی حمّاد، تفرّد به عبد العزیز بن محمّد].

اما ابو اللیث السّمرقندی، پس این حدیث شریف را در کتاب «المجالس» اثبات نموده، چنانچه در کتاب مذکور در تفسیر سورۀ و التّین می گوید: [وَ هذَا الْبَلَدِ الْأَمِینِ علیّ، شبهه بمکّة لأنّ من دخل مکّة صار آمنا من عذاب اللّه، کذلک علیّ

بقوله علیه الصّلوة و السّلام مثل أهل بیتی کمثل سفینة نوح من رکبها نجی و من تخلّف عنها هلک].

اما حاکم نیسابوری پس این حدیث شریف را در «مستدرک علی الصّحیحین» بروایت حضرت أبی ذرّ رضوان اللّه علیه اخراج نموده، چنانچه در مستدرک در کتاب التّفسیر در تفسیر سورۀ هود گفته:

[أخبرنا میمون بن إسحاق الهاشمیّ، ثنا أحمد بن عبد الجبّار، ثنا یونس بن بکیر، ثنا المفضّل بن صالح، عن أبی اسحاق، عن حنش الکنانی، قال: سمعت أبا ذرّ یقول و هو آخذ بباب الکعبة: أیّها النّاس! من عرفنی فأنا من عرفتم، و من أنکرنی فأنا أبو ذرّ، سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلم یقول: مثل أهل بیتی مثل سفینة نوح من رکبها نجی و من تخلّف عنها غرق. و هذا حدیث صحیح علی شرط مسلم و لم یخرجاه].

و نیز حاکم نیسابوری در «مستدرک علی الصّحیحین در کتاب المناقب در مناقب اهل بیت علیهم السّلام گفته:

[أخبرنی أحمد بن جعفر بن حمدان الزاهد ببغداد:

حدّثنا العبّاس بن ابراهیم القراطیسی، ثنا محمّد بن اسماعیل الأحمسی، حدّثنا مفضّل بن صالح عن أبی اسحاق عن حنش الکنانی، قال: سمعت أبا ذرّ و هو آخذ بباب الکعبة:

من عرفنی فأنا من عرفنی و من أنکرنی فأنا أبو ذرّ، سمعت النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم یقول: مثل أهل بیتی فیکم مثل سفینة نوح من (فی. ظ) قومه، من رکبها نجی و من تخلّف عنها غرق و مثل حطّة لبنی اسرائیل].

اما خرکوشی، پس این حدیث شریف را در کتاب «شرف النّبوّة [1]» آورده

ص: 10

چنانچه آینده إنشاء اللّه تعالی از تصریح ملک العلماء دولت آبادی در «هدایة السّعدا» خواهی دانست.

اما ابن مردویه، پس این حدیث شریف را بروایت جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام و حضرت ابن عبّاس اخراج نموده چنانچه آینده انشاء اللّه تعالی از عبارت «أساس» سیوطی خواهی دانست.

اما ثعلبی، پس روایت کردن او این حدیث شریف را از عبارت «کنوز الحقائق» مناوی و «ینابیع المودّة» بلخی واضح و لائحست، کما ستعرف فیما بعد، انشاء اللّه تعالی.

اما ابو منصور عبد الملک بن محمّد الثّعالبی النّیسابوری، پس این حدیث شریف را در کتاب «ثمار القلوب فی المضاف و المنسوب» آورده، چنانچه گفته: [«سفینة نوح».

قال النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلم: انّ عترتی کسفینة نوح من رکب فیها نجا و من تأخّر عنها هلک. و أخذ هذا المعنی أبو عثمان الخالدیّ فقال من قصیدة:

أ عاذل أنّ کساء التّقی کسانیه حبّی لأهل الکساء

سفینة نوح فمن یعتلق بحبلهم یعتلق بالنّجا].

اما أبو نعیم اصفهانی، پس این حدیث شریف را در کتاب «منقبة المطهّرین» بطرق عدیده و سیاقات سدیده اخراج نموده، چنانچه در کتاب مذکور - علی ما نقل عنه - بسند خود آورده:

[عن أبی ذرّ، قال: قال رسول اللّه صلعم: مثل أهل بیتی کمثل سفینة نوح من رکبها نجا، و من تخلّف عنها غرق، و من قاتلنا فی آخر الزّمان فکأنّما قاتل مع الدّجّال].

و نیز در کتاب مذکور علی ما نقل عنه بسند خود آورده:

[عن ابن عباس، قال: قال رسول اللّه صلعم: مثل أهل بیتی مثل سفینة نوح، من رکب فیها نجا، و من

ص: 11

تخلّف عنها غرق].

و نیز در کتاب مذکور - علی ما نقل عنه - بسند خود آورده:

[عن أبی سعید الخدری، قال: سمعت رسول اللّه صلعم یقول: إنّما مثل أهل بیتی فیکم کمثل سفینة نوح من رکبها نجا و من تخلّف عنها غرق، إنّما مثل أهل بیتی مثل باب حطّة، من دخله غفر له].

و نیز در کتاب مذکور علی ما نقل عنه، بسند خود آورده:

[عن حنش بن المعتمر، قال: رأیت أبا ذر آخذ بعضادتی باب الکعبة و هو یقول: من عرفنی فقد عرفنی و من لم یعرفنی فأنا أبو ذر الغفاریّ، سمعت رسول اللّه صلعم: مثل أهل بیتی کمثل سفینة نوح فی قوم نوح من رکبها نجا و من تخلّف عنها هلک و مثل باب حطة فی بنی اسرائیل].

اما ابن عبد البر القرطبی، پس این حدیث را در کتاب «الإنباه علی قبائل الرواه» آورده، چنانچه در کتاب مذکور گفته:

[و ذکر ابن سنجر فی مسنده: حدّثنا قاسم بن محمّد، قال: ثنا خالد بن سعد، قال: ثنا أحمد بن عمرو بن منصور، قال: ثنا محمّد بن عبد اللّه ابن سنجر، قال: ثنا مسلم بن ابراهیم، قال: ثنا الحسن بن علی أبی جعفر، قال:

ثنا ابو الصهباء، عن سعید بن جبیر، عن ابن عباس، قال: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلم: مثل مثل أهل بیتی مثل سفینة نوح من رکب فیها نجا و من تخلّف هلک].

اما خطیب بغدادی، پس این حدیث شریف را در «تاریخ بغداد» در ترجمه علی بن محمّد بن شدّاد آورده، چنانچه در کتاب مذکور گفته:

[علی بن محمد بن شدّاد أبو الحسن المطرز، حدّث عن محمد بن محمّد الباغندی و أبی القاسم البغوی. حدثنا عبید اللّه ابن محمّد بن عبید اللّه النجار، أخبرنا النّجار، حدّثنا ابو الحسن علی بن محمّد بن شدّاد المطرّز، حدّثنا محمّد بن محمّد بن سلیمان الباغندی، حدثنا أبو سهیل القطیعی، حدّثنا حمّاد بن زید بمکّة و عیسی بن واقد عن أبان بن أبی عیّاش، عن أنس بن مالک، قال: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلم: إنّما مثلی و مثل أهل بیتی کسفینة نوح من رکبها نجا و من تخلّف عنها غرق].

اما واحدی، پس این حدیث شریف را از «صحیح حاکم» نقل نموده، چنانچه

ص: 12

در «تفسیر» خود علی ما نقل عنه آورده:

[روی الحاکم فی صحیحه عن أحمد بن جعفر ابن حمدان، عن عبّاس بن ابراهیم القراطیسی، عن محمّد بن اسماعیل الأحمسی، عن المفضّل ابن صالح، عن أبی اسحاق، عن حنش الکنانی، قال: سمعت أبا ذر و هو آخذ بباب الکعبة: من عرفنی فأنا من عرفنی، و من أنکرنی فأنا أبو ذر، سمعت النّبیّ صلعم یقول: مثل أهل بیتی فیکم مثل سفینة نوح فی قومه، من رکبها نجا و من تخلّف عنها غرق، و مثل (باب. صح. ظ) حطة لبنی اسرائیل].

و روایت کردن واحدی، این حدیث را بسند دیگر از حضرت أبی ذر غفاری رضوان اللّه علیه از عبارت «فرائد السّمطین» حموئی انشاء اللّه تعالی آینده خواهی دانست.

اما ابن المغازلی پس این حدیث شریف را بأسانید متعدّده روایت نموده و باخراج آن از ابن عباس بدو طریق و از حضرت أبی ذر رضوان اللّه علیه بدو طریق و از سلمة بن الأکوع بیک طریق، در امتنان أهل حقّ و ایقان افزوده، چنانچه در کتاب «المناقب» که نسخۀ عتیقۀ آن بخط عرب پیش نظر قاصر حاضرست گفته: [

قوله علیه السّلام:

مثل أهل بیتی مثل سفینة نوح.

أخبرنا أبو الحسن أحمد بن المظفّر بن أحمد العطار الفقیه الشّافعی - رحمه اللّه - نا: أبو محمّد عبد اللّه بن محمّد بن عثمان الملقّب بابن السّقاء الحافظ الواسطی، قال: حدّثنی أبو بکر بن محمّد بن یحیی الصّولی النّحوی، نا: محمد بن زکریا الغلاّبی. نا: جهم بن السّباق الرّیاحی، حدّثنی بشر بن المفضّل، قال: سمعت الرشید، یقول: سمعت المهدیّ، یقول: سمعت المنصور، یقول: حدّثنی أبی عن أبیه عن ابن عبّاس، قال: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: مثل أهل بیتی مثل سفینة نوح من رکبها نجی و من تخلّف عنها هلک.

أخبرنا محمّد بن أحمد بن عثمان، نا:

أبو الحسین محمّد بن المظفر بن موسی بن عیسی الحافظ إذنا، نا: محمّد بن محمّد بن سلیمان الباغندی، نا: سوید، نا: عمر بن ثابت، عن موسی بن عبیدة، عن إیاس بن سلمة ابن الأکوع، عن أبیه، قال: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلم: مثل أهل بیتی مثل سفینة نوح من رکبها نجی.

أخبرنا أحمد بن محمّد بن عثمان، أنا أبو الحسین محمّد بن المظفّر بن موسی بن عیسی الحافظ إذنا، نا محمّد بن محمّد بن سلیمان، نا سوید، نا المفضل بن عبد اللّه

ص: 13

عن أبی اسحاق عن ابن المعتمر عن أبی ذر، قال: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: إنّما مثل أهل بیتی مثل سفینة نوح من رکب فیها نجا و من تخلّف عنها غرق.

أخبرنا أبو غالب محمّد بن أحمد بن سهل النّحویّ رحمه اللّه، نا أبو عبد اللّه محمّد بن علی السّقطی إملاء، نا أبو یوسف بن سهل، نا الحضرمی، نا محمّد بن عبد العزیز بن أبی رزمة، نا سلیمان ابن ابراهیم، نا الحسن بن أبی جعفر، نا أبو الصّهباء عن سعید بن جبیر عن ابن عباس، قال: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: مثل أهل بیتی مثل سفینة نوح من رکب فیها نجی و من تخلّف عنها هلک.

أخبرنا أبو نصر الطحّان إجازة عن القاضی أبی الفرج الحنوطی، نا أبو الطیّب بن فرح، نا إبراهیم، نا إسحاق بن سنان، نا مسلم بن إبراهیم، نا الحسن بن أبی جعفر، نا علیّ بن زید، عن سعید بن المسیّب عن أبی ذرّ، قال: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: مثل أهل بیتی مثل سفینة نوح من رکب فیها نجی و من تخلّف عنها غرق و من قاتلنا آخر الزّمان فکأنّما قاتل مع الدّجّال].

اما ابو المظفر سمعانی، پس این حدیث شریف را در کتاب «فضائل الصّحابة» روایت نموده، چنانچه در کتاب مذکور - علی ما نقل عنه - بسند خود آورده:

[قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: مثل أهل بیتی مثل سفینة نوح من رکبها نجی و من تخلف عنها غرق].

و روایت کردن سمعانی این حدیث شریف را از «ینابیع المودّة» سلیمان بلخی نیز واضح و لائحست، کما ستقف فیما بعد انشاء اللّه تعالی.

أما شهردار دیلمی، پس این حدیث شریف را در «مسند الفردوس» بروایت أبو سعید خدری اخراج نموده، کما ستعرف فیما بعد انشاء اللّه تعالی.

أما عمر ملا، پس این حدیث شریف را در سیرت خود که مسمّی به «وسیلة المتعبّدین» است بروایت ابن عباس آورده، چنانچه آینده انشاء اللّه تعالی از عبارت «ذخائر العقبی» تصنیف محبّ طبری خواهی دانست.

اما ابن السری، پس این حدیث شریف را در «کتاب السنّه [1]» بروایت جناب

ص: 14

أمیر المؤمنین علیه السّلام اخراج نموده، کما ستعرف من عبارة المحبّ الطبری فی «ذخائر العقبی».

أما عاصمی، پس این حدیث شریف را در «زین الفتی» در مشابهۀ جناب نوح و جناب أمیر المؤمنین علیهما السّلام بأسانید عدیده آورده، چنانچه گفته: [و أمّا السّفینة فقوله تعالی: وَ اصْنَعِ الْفُلْکَ بِأَعْیُنِنا وَ وَحْیِنا ، إلی قوله: و قال اللّه تعالی:

اِرْکَبُوا فِیها بِسْمِ اللّهِ مَجْراها وَ مُرْساها ، فمن رکب سفینة نوح نجا من الغرق و من تخلّف عنها صار من المغرقین. قوله تعالی: وَ نادی نُوحٌ ابْنَهُ وَ کانَ فِی مَعْزِلٍ یا بُنَیَّ ارْکَبْ مَعَنا وَ لا تَکُنْ مَعَ الْکافِرِینَ ، إلی قوله: وَ حالَ بَیْنَهُمَا الْمَوْجُ فَکانَ مِنَ الْمُغْرَقِینَ

فکذلک المرتضی رضوان اللّه علیه و أهل بیته کانوا سفینة نوح من رکبها نجا و ذلک

قوله صلّی اللّه علیه و آله و سلم مثل أهل بیتی مثل سفینة نوح.

أخبرنی شیخی الإمام رحمة اللّه علیه، قال:

أخبرنا الشیخ أبو إسحاق ابراهیم بن جعفر الشّورمینی - رحمة اللّه علیه - قال أخبرنا أبو الحسن علی بن یونس بن الهیّاج الأنصاری، قال: حدّثنا الحسن بن عبد اللّه و عمران ابن عبد اللّه و عیسی بن علی و عبد الرّحمن (ابو عبد الرّحمن. ظ) النّسائیّ، قالوا: حدّثنا عبد الرّحمن ابن صالح، قال: حدّثنا علیّ بن عابس عن أبی اسحاق عن حنش، قال: رأیت أبا ذر متعلّقا بباب الکعبة و هو یقول: من یعرفنی فلیعرفنی و من لم یعرفنی فأنا أبو ذرّ، قال حنش: فحدّثنی بعض أصحابی أنّه سمعه یقول: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلم: إنّی تارک فیکم الثّقلین کتاب اللّه و عترتی أهل بیتی فإنّهما لن یفترقا حتّی یردا علیّ الحوض، ألا و إنّ أهل بیتی فیکم مثل باب بنی إسرائیل و مثل سفینة نوح.

و أخبرنی شیخی الإمام رحمة اللّه علیه - قال: أخبرنا الشیخ إبراهیم بن جعفر الشّورمینی - رحمه اللّه - قال أخبرنا أبو الحسن علیّ بن یونس الأنصاری، قال: حدّثنا الحسن بن عبد اللّه و عمران بن عبد اللّه و عیسی بن علی و عبد الرحمن (ابو عبد الرحمن. ظ) قالوا: حدّثنا مسلم بن إبراهیم، قال: حدّثنا الحسن - یعنی ابن أبی جعفر - قال: حدّثنا علیّ بن زید عن

ص: 15

سعید بن المسیّب عن أبی ذرّ، قال: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلم: إنّما مثل أهل بیتی مثل سفینة نوح من رکب فیها نجی و من تخلّف عنها غرق و من قاتلنا فی آخر الزّمان کمن قاتلنا مع الزّمان.

و أخبرنی شیخی محمّد بن أحمد رحمه اللّه، قال: حدّثنا أبو سعید الرّازیّ الصّوفیّ، قال: حدّثنا محمّد بن أیّوب الرّازیّ قال: حدّثنا مسلم بن إبراهیم، قال:

حدّثنا حسن بن أبی جعفر، قال: حدّثنا أبو الصّهباء، عن سعید بن جبیر، عن ابن عبّاس قال: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلم: مثل أهل بیتی مثل سفینة نوح من رکب فیها نجا و من تخلّف عنها غرق.

و أخبرنی شیخی محمّد بن أحمد - رحمه اللّه - قال: حدّثنا علیّ بن إبراهیم قال: حدّثنا أحمد بن محمّد بن بالویه، قال: حدّثنا جعفر بن محمّد، قال: أخبرنا محمد بن یحیی، قال: حدّثنا مسلم بن إبراهیم، قال: حدّثنا الحسن بن أبی جعفر، قال: حدّثنا علیّ بن زید عن سعید بن المسیّب، عن أبی ذرّ، قال: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلم و ذکر الحدیث بنحو الحدیث الأوّل. و أخبرنی شیخی محمّد بن أحمد رحمه اللّه، قال حدّثنا أبو سعید الرّازی الصّوفیّ. قال: قرئ علی أبی الحسن علی بن محمّد بن مهرویه القزوینی بها فی الجامع و أنا أسمع، قال: حدّثنا أبو احمد داود بن سلیمان الفرّاء (القزوینی. ظ) قال: حدّثنا علیّ بن موسی الرّضا، قال: حدّثنی أبی موسی بن جعفر عن أبیه جعفر بن محمّد، عن أبیه محمّد بن علی بن الحسین، عن أبیه علی بن الحسین عن أبیه الحسین بن علی، عن أبیه علی بن أبی طالب - کرّم اللّه وجوههم - قال: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه: مثل أهل بیتی مثل سفینة نوح من رکبها نجا و من تخلّف عنها زجّ فی النّار. قلت: و المرتضی - رضوان اللّه علیه - لا یشکّ موحّد و لا ملحد أنّه من اهل بیت النّبی صلّی اللّه علیه و آله و سلم].

اما ابن أبی الفوارس الرازی، پس این حدیث شریف را در «أربعین» خود بحتم و جزم آورده، کما عرفت من عبارته الماضیة فی تخریج حدیث الثقلین، و ستعرف فیما بعد أیضا إنشاء اللّه تعالی.

أما ابن الاثیر الجزری، پس این حدیث شریف را در «نهایة اللّغة» ثابت نموده، چنانچه در کتاب مذکور گفته: [«زخخ».

فیه: مثل أهل بیتی مثل سفینة نوح

ص: 16

من تخلّف عنها زخّ به فی النّار، أی دفع و رمی، یقال زخّه یزخّه زخّا].

أما فخر الدین رازی، پس حدیث سفینه را در «مفاتیح الغیب» در تفسیر آیۀ مودّت ذکر نموده، کما ستسمع فیما بعد انشاء اللّه تعالی.

أما محمد بن طلحه شافعی پس حدیث سفینه را در ضمن أشعار مدح أهل بیت علیهم السّلام ثابت نموده، چنانچه در «مطالب السّئول فی مناقب آل الرّسول» گفته:

[یا رب بالخمسة أهل العبا ذوی الهدی و العمل الصّالح

و من هم سفن نجاة و من ولیّهم ذو متجر رابح

و من لهم مقعد صدق إذا قام الوری فی الموقف الفاضح

لا تخزنی و اغفر ذنوبی عسی أسلم من حرّ لظی اللافح

فإنّنی أرجو بحبّی لهم تجاوزا عن ذنبی الفادح

فهم لمن والاهم جنّة تنجیه من طائره البارح

و قد توسّلت بهم راجیا نجح سؤال المذنب الطالح

لعلّه یحظی بتوفیقه فیهتدی بالمنهج الواضح]

اما سبط ابن الجوزی، پس حدیث سفینه را در «تذکرۀ خواص الامّه» آورده، چنانچه گفته:

[و ذکر أبو الفرج الأصبهانیّ فی کتاب «مرج البحرین» باسناده إلی أبی ذرّ، قال: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلم: مثل أهل بیتی مثل سفینة نوح علیه السّلام، من رکب فیها نجی و من تخلّف عنها غرق].

اما حافظ کنجی شافعی، پس حدیث سفینه را بسند متّصل از جناب أبی ذرّ غفاری و نیز بسند دیگر از أبو سعید خدری روایت کرده، چنانچه در «کفایة الطالب» گفته:

[أخبرنا نقیب النّقباء أبو الحسن علیّ بن محمّد بن إبراهیم الحسینیّ و غیره بدمشق، و أخبرنا الحافظ یوسف بن خلیل الدّمشقی بحلب، قالوا: أخبرنا أبو الفرج یحیی بن محمود الثّقفیّ أخبرنا أبو عدنان و فاطمة بنت عبد اللّه، قالوا أخبرنا أبو بکر ابن زبده، أخبرنا الحافظ ابو القاسم سلیمان بن أحمد بن أیّوب الطبری (الطبرانی. ظ) حدّثنا الحسن بن أحمد بن منصور سجاده، حدّثنا عبد اللّه بن عبد القدّوس عن الأعمش

ص: 17

عن أبی اسحاق عن حنش بن المعتمر أنّه سمع أبا ذرّ الغفاریّ یقول: سمعت رسول اللّه صلعم یقول: مثل أهل بیتی فیکم کمثل سفینة نوح من رکبها نجی و من تخلّف عنه هلک و مثل باب حطة فی بنی اسرائیل. أخرجه إمام الحدیث فی معجم شیوخه کما أخرجناه سواء، و رواه عن أبی سعید بسند آخر کما أخبرنا الحافظ أبو الحجّاج یوسف بن خلیل الدمشقی بحلب، قال أخبرنا الأمین أبو علی داود بن سلیمان بن أحمد و مولانا وزیر وزراء الشّرق و الغرب محیی الشّریعة نظام الملک أبی علی الحسن بن إسحاق، قال أخبرنا فاطمة الجوز دانیّة و خجستة الصالحیة، قالت أخبرنا أبو بکر بن زبدة أخبرنا الحافظ أبو القاسم سلیمان بن أحمد الطبرانی حدثنا محمّد بن عبد العزیز بن محمّد بن ربیعة (حدّثنا أبی. صح. ظ) حدّثنا عبد الرحمن بن أبی حمّاد المقری عن أبی سلمة الصّائغ عن عطیّة عن أبی سعید الخدری، قال: سمعت رسول اللّه صلعم یقول: إنّما مثل أهل بیتی فیکم کمثل سفینة نوح من رکبها نجی و من تخلّف عنها غرق و إنّما مثل أهل بیتی فیکم مثل باب حطة فی بنی اسرائیل من دخله غفر له. قلت: هو فی هذه التّرجمة فی کتابه، و أمّا الکلام علی لفظه فظاهر عند أهل النّقل].

اما محب طبری، پس حدیث سفینه را بروایت ابن عبّاس در روایت جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام آورده، چنانچه در «ذخائر العقبی فی مناقب ذوی القربی» گفته:

[ذکر انّهم کسفینة نوح علیه السّلام من رکبها نجا.

عن ابن عباس (رض) قال: قال رسول اللّه (صلی الله علیه و آله): مثل أهل بیتی کمثل سفینة نوح من رکبها نجی و من تخلّف عنه غرق.

أخرجه الملاّ فی سیرته.

و عن علی (رض) قال: قال رسول اللّه (صلی الله علیه و آله): مثل أهل بیتی کمثل سفینة نوح من رکبها نجی و من تعلّق بها فاز و من تخلّف عنها زجّ فی النّار.

أخرجه ابن السّری].

اما ابن منظور افریقی، پس این حدیث شریف را در «لسان العرب» آورده چنانچه در لغت «زخخ» گفته:

[و فی الحدیث: مثل أهل بیتی مثل سفینة نوح من تخلّف عنها زخّ به فی النّار. أی دفع و رمی، یقال زخّه یزخّه زخّا].

اما صدر الدین حموی، پس این حدیث شریف را بروایت أبو سعید خدری

ص: 18

اخراج نموده، چنانچه در کتاب «فرائد السّمطین» علی ما نقل عنه آورده:

[أخبرنی الشّیخ الصّالح کمال الدّین أبو عبد اللّه محمّد بن محمّد بن علی الجوینی، فیما کتب إلیّ و أجاز لی فی روایته فی ذی الحجّة سنة أربع و ستّین و ستّمائه، قال: أنبأنا الإمام جمال الدّین أبو الفضل جمال ابن معین الطبری، قال: أنبأنا زاهر بن طاهر بن محمد المسلمی، أنبأنا أبو الفتح محمّد بن علی بن عبد اللّه المذکّر بهرات، قال: أنبأنا إسماعیل بن زاهر البوقانی فی کتابه، قال: أنبأنا أبو الحسن أحمد بن إبراهیم الأصفهانی، قال: نبأنا سلیمان بن أحمد الطبرانی، قال: نبأنا محمّد بن عبد العزیز الکلابی قال: أنبأنا عبد - الرّحمن بن حماد المقری عن أبی سلمة الصّائغ عن عطیة العوفی عن أبی سعید الخدری قال: سمعت رسول اللّه (صلی الله علیه و آله) یقول: انّما مثل أهل بیتی فیکم کمثل سفینة نوح، من رکبها نجی و من تخلّف غرق و إنّما مثل أهل بیتی فیکم مثل باب حطة فی بنی إسرائیل من دخله غفر له].

و نیز حموی این حدیث شریف را بروایت حضرت أبی ذرّ اخراج نموده، کما عرفت فیما سبق. و از تصریح سلیمان بن إبراهیم بلخی در «ینابیع المودّة» واضح و لائحست که حموی این حدیث شریف را بروایت ابن عباس نیز اخراج نموده، کما ستعرف فیما بعد انشاء اللّه تعالی.

اما شهاب الدین محمود حلبی پس این حدیث را در ضمن نسخۀ تقلیدی که از جانب سلطان محمّد بن قلاوون بنام پسر او أحمد نوشته ثابت نموده، چنانچه در نسخه تقلید مذکور بعد ذکر جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم مسطور است [صلّی اللّه علیه و علی آله سفن النّجاة المؤمنین من المخاوف المنقذین من المهالک].

و این تقلید را بالتّمام قلقشندی در کتاب «صبح الأعشی» وارد نموده.

أما نظام الدین الأعرج النّیسابوری، پس این حدیث شریف را در تفسیر «غرائب القرآن» آورده، چنانچه در تفسیر آیۀ مودّت گفته:

[قال بعض المذکّرین إنّ النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم قال: مثل أهل بیتی کمثل سفینة نوح من رکب فیها نجی و من تخلّف عنها غرق، إلخ].

ص: 19

أما خطیب تبریزی پس این حدیث شریف را در «مشکاة المصابیح» در باب مناقب أهل بیت النبی صلّی اللّه علیه و آله و سلّم آورده، چنانچه در ما سبق دانستی و آینده نیز إنشاء اللّه تعالی خواهی دانست.

أما حسن بن محمد الطیبی پس حدیث سفینه را در «کاشف - شرح مشکاة» ثابت نموده، چنانچه گفته: [قوله: و هو آخذ بباب الکعبة. أراد الرّاوی بهذا مزید توکید لإثبات هذا، و کذا أبو ذرّ اهتمّ بشأن روایته فأورده فی هذا المقام علی رءوس الاناس لیتمسّکوا به. و

فی روایة له بقوله: من عرفنی فأنا من قد عرفنی، و من أنکرنی فأنا أبو ذرّ، سمعت النّبیّ: ألا إنّ مثل أهل بیتی، الحدیث. أراد بقوله فأنا أبو ذرّ المشهود بصدق اللّهجة و ثقة الرّوایة و أنّ هذا حدیث صحیح لا مجال للرّد فیه. و هذا تلمیح إلی ما

روینا عن عبد اللّه بن عمرو بن العاص یقول: سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم یقول: ما أظلّت الخضراء و لا أقلّت الغبراء أصدق من أبی ذر.

و فی روایة أبی ذرّ: من ذی لهجة أصدق و لا أوفی من أبی ذر، شبه عیسی بن مریم. فقال عمر بن الخطاب کالحاسد:

یا رسول اللّه! أ فتعرف ذلک؟ قال: ذلک فاعرفوه! أخرجه التّرمذیّ و حسّنه الصّغانی

فی «کشف الحجاب» شبه الدّنیا بما فیها من الکفر و الضلالات و البدع و الأهواء الزّائغة ببحر لجّیّ یّغشاه موج من فوقه موج من فوقه سحاب ظلمات بعضها فوق بعض، و قد أحاط بأکنافه و أطرافه الارض کلّها و لیس فیه خلاص و مناص إلاّ تلک السّفینة و هی محبّة اهل بیت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم].

أما جمال الدین زرندی، پس این حدیث شریف را بروایت أبی الطفیل از حضرت أبی ذرّ رضوان اللّه علیه آورده، چنانچه در «نظم درر السّمطین» زیر عنوان «ذکر وصاة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بأهلبیته و فضل مودّتهم و أنّ محبّتهم من الایمان باللّه تعالی و رسوله صلّی اللّه علیه و آله و سلّم» گفته:

[و عن أبی الطفیل أنّه رأی أبا ذرّ قائما و هو ینادی: من عرفنی فقد عرفنی و من لم یعرفنی فأنا جندب، ألا و أنا أبو ذرّ! سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلم (یقول. صح. ظ) مثل أهل بیتی فیکم مثل سفینة نوح من رکب فیها نجا و من تخلّف عنها غرق و إنّ مثل أهل بیتی فیکم کمثل باب حطة].

ص: 20

و نیز زرندی در «نظم درر السّمطین» گفته: [القسم الثانی من السّمط الأوّل فی مناقب أمیر المؤمنین و إمام المتّقین عین مناهج الحقّ و الیقین و رأس الاولیاء و الصّدیقین زوج فاطمة البتول قرّة عین الرّسول ابن عمّه و باب مدینة علمه موازره و أخیه و قرّة عین صنو أبیه المرتضی المجتبی الّذی فی الدّنیا و الآخرة إمام سیّد و فی ذات اللّه سبحانه و تعالی و إقامة دینه قویّ أیّد ذی القلب العقول و الاذن الواعیة و الهمّة الّتی هی بالعهود و الزّمام وافیة یعسوب الدّین و أخی رسول ربّ العالمین.

محمّد العالی سرادق مجده علی قمّة العرش المجید تعالیا

علیّ علا فوق السموات قدره و من فضله نال المعالی الأمانیا

فأسّس بنیان الولایة متقنا و حاز ذووا التّحقیق منه الامانیا

اللّیث القاهر و العقاب الکاسی و السّیف البتور و البطل المنصور و الضیغم الهصور و السیّد الوقور و البحر المسجور و العلم المنشور و العباب الزاخر الخضم و الطّود الشّاهق الأشمّ و ساقی المؤمنین من الحوض بالأوفی و الاتمّ أسد اللّه الکرّار أبی الائمّة الاطهار المشرف بمزیّة

«من کنت مولاه فعلیّ مولاه» المؤیّد بدعوة

«اللّهم وال من والاه و عاد من عاداه» کاسر الانصاب و هازم الاحزاب المتصدّق بخاتمه فی المحراب فارس میدان الطعان و الضّراب هزبر کلّ عرین و ضرغام کلّ غاب الّذی کلّ لسان کلّ معتاب و مغتاب و بیان کلّ ذامّ و مرتاب عن قدح فی قدح معالیه لنقاء جنابه عن کلّ ذمّ و عاب المخصوص من الحضرة النبویّة بکرامة الاخوّة و الانتخاب المنصوص علیه بأنّه لدار الحکمة و مدینة العلم باب، و بفضله و اصطفائه نزل الوحی و نطق الکتاب، المکنی بأبی الرّیحانتین و أبی الحسن و أبی التراب.

هو النّبأ العظیم و فلک نوح و باب اللّه و انقطع الخطاب

و نیز زرندی در کتاب «الاعلام» گفته: [باب فی خلافة أمیر المؤمنین أبی - الحسن علی بن أبی طالب بن عبد المطلب الهاشمی رضی اللّه عنه، یجتمع مع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم فی عبد المطلب فهو ابن عمه و باب مدینة علمه و موازره و مواخیه و قرّة عین صنو أبیه و زوج فاطمة البتول و قرّة عین الرّسول، اوّل هذه الامّة إسلاما و

ص: 21

أوفاها عهدا و ذماما یعسوب الدّین مبیّن مناهج الحق و الیقین و رأس الاولیاء و الصّدّیقین و إمام البررة المتّقین البحر المسجور و العلم المنشور و اللّیث الهصور و السّیف البتور ذو الکرامات الظاهرة و البراهین القاطعة و الحجج البالغة أسد اللّه الکرّار أبو الائمّة الاطهار المخصوص من الحضرة النّبویّة بکرامة الاخوّة و الانتخاب والمنصوص علیه بأنّه لدار الحکمة و مدینة العلم باب المکنی بأبی الرّیحانتین و أبی الحسن و أبی التّراب.

هو النّبأ العظیم و فلک نوح و باب اللّه و انقطع الخطاب]

ازین دو عبارت واضح و لائحست که حافظ زرندی در مدح جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام شعر مشهور:

هو النّبأ العظیم و فلک نوح و باب اللّه و انقطع الخطاب

آورده و پر ظاهرست که این شعر بلا ارتیاب مثبت حدیث سفینه می باشد و إنشاء اللّه عنقریب خواهی دانست که قائل این شعر عمرو بن العاصست، فکن من المنتظرین.

اما علی همدانی، پس این حدیث شریف را بروایت جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام آورده، چنانچه در کتاب «مودّة القربی» در مودّت ثانیه گفته:

[و عن علی علیه السّلام، قال: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: مثل أهل بیتی کمثل سفینة نوح من تعلّق (بها. صح. ظ) نجا و من تخلّف عنها زخّ فی النار].

و نیز علی همدانی این حدیث شریف را بروایت جناب أبو ذرّ رضوان اللّه علیه آورده، چنانچه در کتاب «مودّة القربی» در مودّت ثانیه عشر گفته: [

عن أبی ذر رضی اللّه عنه: سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: مثل أهل بیتی فیکم کمثل سفینة نوح من رکبها نجا و من رغب عنها غرق].

اما نور الدین هیتمی، پس این حدیث شریف را در کتاب «مجمع الزّوائد» علی ما نقل عنه بروایت ابن الزّبیر و حضرت أبی ذرّ رضوان اللّه علیه آورده و آن را از علمای کبار خود مثل بزّار و طبرانی و أبو یعلی و أحمد بن حنبل نقل کرده.

اما سید شریف جرجانی، پس این حدیث شریف را در حاشیۀ خود بر «مشکاة»

ص: 22

ثابت نموده، چنانچه در حاشیۀ مذکوره بشرح

قول حضرت أبی ذرّ (رض): سمعت النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم یقول: ألا إنّ مثل أهل بیتی فیکم مثل سفینة نوح، الخ، گفته:

[قوله سمعت النّبیّ إلخ، و

فی روایة قال من عرفنی فأنا من عرفنی و من أنکرنی فأنا أبو ذرّ، سمعت النّبیّ إلخ. کان مشهورا بصدق اللّهجة،

قال صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: ما أظلّت الخضراء و لا أقلّت الغبراء أصدق من أبی ذرّ].

اما ابو العباس قلقشندی پس این حدیث شریف را در کتاب «صبح الأعشی» در دو مقام ذکر نموده کما لا یخفی علی من راجعه.

اما خواجه پارسا البخاری، پس حدیث سفینه را در «فصل الخطاب» ثابت نموده، چنانچه نقلا عن «تفسیر الرازی» گفته:

[و سمعت بعض المذکّرین یقول انّ الرسول صلّی اللّه علیه و آله و سلّم قال: مثل أهل بیتی کمثل سفینة نوح علیه الصلوة و السلام من رکب فیها نجا] إلخ.

اما ابن حجۀ حموی، پس این حدیث شریف را در عهدی که از جانب مستعین باللّه العباسی بنام مظفّر شاه نوشته ذکر نموده. چنانچه گفته: [نحمده حمد من علم انّ آل هذا البیت الشّریف کسفینة نوح و تعلّق بهم فنجا].

و این عهد را شیخ أبو العبّاس أحمد قلقشندی در کتاب «صبح الأعشی» بالتّمام نقل کرده، کما لا یخفی علی من راجع.

اما ملک العلماء دولت آبادی، پس این حدیث شریف را بکمال اهتمام ثابت نموده. چنانچه در «هدایة السّعدا» در جلوه ثالثه از هدایۀ ثانیه گفته: [اگر ایمان بخدا داری شرط ایمان بجا آر، در طوفان غوغاء آخر الزّمان «ظهر الفساد فی البرّ و البحر» فساد القلوب علی قدر فساد الزمان، غرق غرّه نگردی. فی «شرف النّبوة» و «المشکاة»:

روی أحمد عن أبی ذرّ أنّه قال آخذا بثیاب الکعبة: سمعت النبیّ یقول:

ألا! مثل أولادی (أهل بیتی. ظ) فیکم کمثل سفینة نوح فمن (من. ظ) رکبها نجا و من زاغ عنها هلک لأنّ من کان فی البحر فالسّفینة شرط النّجاة. و فی التشریح و نوح علیه السّلام لن یخرق سفینة و لا یعیبها واحد من الملاّحین و السّفینة إن صلح حالها

ص: 23

صلح حال نوح و إن غرقت دلّت علی عدم النّجاة، و قد أمر برکوب السّفینة لنجاتها و أهله (أهلها. ظ)، و المراد من هذا الحدیث نجاة المتبین (المتشبّثین. ظ) بأهله و عترته لیفوزوا برضوانه و جنّته. و فی التشریح عند ذکر هذا الحدیث و المأمور بمتابعته لا یصیر تبعا حتّی یتبعه و المندوب إلی إمامته لا یصیر مأموما حتّی یوافقه، فعلم کلّ عالم و فعل کلّ مؤمن دلّ علی مخالفة النّبیّ صلعم فهو زندقة و شیطنة. حاصل، مصطفی فرمود (صلعم): حبّ فرزندان من در ایمان شما شرط همچو کشتی نوحست، هر که در طوفان زمانۀ آخر که «أصبح الرّجل مؤمنا و أمسی کافرا» و بدار انجام و شور عام خواهد که ایمان سلامت برد او با ایشان با حرمت و رعایت باشد و هر که آواره و خراب و در پریشانی و بدبختی گرفتار شده هر آینه رعایت و محبّت رسول بگذارد و هلاک شود، چه گویم اگر که باشد و چه بود. و این حدیث نیز دلیلست که حبّ ایشان برای صحّت ایمان شرطست از آنکه روز طوفان نوح کشتی گرفتن شرط و علامت ایمان بوده، مؤمن و کافر از وی معلوم می شد، کقوله عز و جل: فَأَنْجَیْناهُ وَ الَّذِینَ مَعَهُ فِی الْفُلْکِ وَ أَغْرَقْنَا الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا إِنَّهُمْ کانُوا قَوْماً عَمِینَ ، یعنی روز طوفان شرط نجات از غرق کشتی بود و چون نوح بدید پسر را «وَ کانَ فِی مَعْزِلٍ یا بُنَیَّ ارْکَبْ مَعَنا وَ لا تَکُنْ مَعَ الْکافِرِینَ»

أی پسر! بنشین بر کشتی که امروز نجات کشتیست، با کافران (مباش. صح. ظ)، لا عاصِمَ الْیَوْمَ مِنْ أَمْرِ اللّهِ إِلاّ مَنْ رَحِمَ ، نیست نجات امروز مگر کسی که توفیق نشستن کشتی یافت بر وی رحمت خداست. و امروز فرزندان رسول مانند کشتی نوح اند هر که گرفت ایمان بسلامت برد، و هر که گذشت هلاک و خراب گشت].

و نیز دولت آبادی در «هدایة السّعدا» در جلوۀ أولی از هدایت رابعه گفته:

[

و فی «شرف النّبوّة» و «المشکوة»: روی أحمد عن أبی ذرّ أنّه قال آخذا بباب الکعبة: سمعت النّبیّ یقول: مثل أولادی (أهل بیتی. ظ) فیکم کمثل سفینة نوح فمن (من. ظ) رکبها نجا و من زاغ عنها هلک. ترجمه: مصطفی صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فرمود: و در آن حال در کعبه گرفته بود [1] گفت مانند أولاد من در شما همچو کشتی نوح است،

ص: 24

پس هر که چنگ در زد در آن نجات یافت و هر که گذاشت در ضلالت هلاک شد، و این فرمان در وقت صحابه شده بود از آنکه مصطفی می دانست که در آخر الزّمان طول مدت شود از غیبت مصطفی صلّی اللّه علیه و آله و سلّم،

ظهر الفساد فی البرّ و البحر، فساد القلوب علی قدر فساد الزّمان، خیر القرون قرنی ثمّ من یلیه ثمّ من یلیه ثمّ یفشو الکذب، آن روز دریای فساد زمانه در موج آید، و من کان فی البحر لا ینجو إلاّ بالسّفینة. و بیان این حدیث در جلوۀ اولی (ثالثه. ظ) از هدایت ثانیه گفته شد].

و نیز دولت آبادی در «هدایة السّعداء» در هدایت تاسعه گفته: [الجلوة السادسة (الثالثة. ظ) و العشرون فی عزّتهم بخطاب سفینة نوح] یعنی یکی از عزّت سادات آنست که مصطفی فرمود: أولاد من در شما مانند کشتی نوحست هر که گرفت رست، «بیت»:

چه غم دیوار امّت را که باشد چون تو پشتیبان چه باک از موج بحر آن را که باشد نوح کشتیبان

و هر که گذاشت هلاک شد. «مصراع»:

هر که بی کشتی در آید غرق در دریا شود و این تمام حدیث بنقل «شرف النبوّة» در جلوۀ ثالثه از هدایة ثانیه و نیز در جلوۀ اولی از هدایة رابعه گفتیم].

و نیز دولت آبادی در «هدایة السّعدا» در جلوۀ سادسه هدایة رابعه عشر گفته:

[و فی «شرف النّبوّة» و «المشکاة»: مثل أولادی (أهل بیتی. ظ) فیکم کمثل سفینة نوح فمن (من. ظ) رکبها نجا و من ترکها هلک].

أما ابن الصباغ مالکی، پس این حدیث شریف را بروایت حضرت أبی ذرّ رضوان اللّه علیه آورده، چنانچه در «فصول مهمّه» در ذکر فضائل أهل بیت علیهم السلام گفته: [تنبیه علی ذکر شیء ممّا جاء فی فضلهم و فضل محبّیهم.

عن رافع مولی أبی ذرّ قال: صعد أبو ذر علی عتبة باب الکعبة و أخذ بحلقة الباب و أسند ظهره إلیه و قال:

أیّها النّاس! من عرفنی فقد عرفنی و من أنکرنی فأنا أبو ذرّ سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم یقول: مثل أهل بیتی مثل سفینة نوح، من رکبها نجا، و من تخلّف عنها زجّ فی النّار،

ص: 25

و سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم یقول: اجعلوا أهل بیتی منکم مکان الرّأس من الجسد و مکان العینین من الرّأس، فانّ الجسد لا یهتدی إلاّ بالرّأس و لا یهتدی الرّأس إلاّ بالعینین].

أما میبذی، پس این حدیث شریف را در فواتح «شرح دیوان منسوب بجناب أمیر المؤمنین علیه السّلام» بروایت أبی ذرّ رضوان اللّه علیه آورده، چنانچه در کتاب مذکور بعد ذکر حدیث ثقلین گفته: [و أحمد از أبو ذرّ غفاری رضی اللّه عنه روایت کند که نبی صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فرموده:

ألا إنّ مثل أهل بیتی فیکم مثل سفینة نوح من رکبها نجا و من تخلّف عنها هلک].

أما اختیار الدین بن غیاث الدّین الهروی، پس این حدیث شریف را در کتاب «أساس الاقتباس» آورده چنانچه در کلمۀ رابعه افتتاح بعد ذکر آیات گفته:

[«الاحادیث»:

مثل أهل بیتی کمثل سفینة نوح من رکب فیها نجا و من تخلّف عنها غرق].

أما صفوری، پس حدیث سفینه را در «نزهة المجالس» آورده چنانچه در باب مناقب جناب سیّده علیها السّلام گفته:

[و عن النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم قال: مثل أهل بیتی مثل سفینة نوح من رکبها سلم و من تخلّف عنها زجّ فی النّار].

اما محمود بن احمد گیلانی، پس حدیث سفینه را در «مناظر الانشا» آورده چنانچه در کتاب مذکور در أمثله بودن مشبّه و مشبّه به حسّی و وجه شبه عقلی گفته: [مثال دیگر: چنانکه رسالت پناه علیه من الصّلوة افضلها و من التّحیّات أکملها فرموده است:

(مثل ظ.) أهل بیتی مثل سفینة نوح من رکبها فیها نجا و من تخلّف عنها غرق. تشبیه کرده است اهل بیت را بسفینۀ نوح علیه السّلام و هر دو حسّی اند و وجه شبه ما بینهما سبب حصول نجاتست که عقلیست] انتهی.

اما سخاوی پس در جمع طرق این حدیث شریف سعی مشکور و جهد موفور بعمل آورده و بنقل ألفاظ و سیاقات و إثبات أسمای مخرّجین و روات آن مسلک أحبار کبار خود سپرده، چنانچه در کتاب «استجلاب ارتقاء الغرف بحبّ أقرباء الرّسول و ذوی الشرف» در باب سادس کتاب مذکور که آن را معنون باین عنوان نموده «باب الأمان ببقائهم و النّجاة فی اقتفائهم» می گوید:

[و عن أبی إسحاق السّبیعی عن حنش بن

ص: 26

المعتمر الصّنعانی عن أبی ذرّ رضی اللّه عنه، سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم یقول: أهل بیتی فیکم مثل سفینة نوح فی قومه من رکبها نجا و من تخلّف عنها غرق، و مثل حطة لبنی اسرائیل.

أخرجه الحاکم من وجهین عن أبی اسحاق، هذا لفظ أحدهما و لفظ الآخر: ألا إنّ مثل أهل بیتی فیکم مثل سفینة نوح. و ذکره دون قوله «و مثل حطة» إلی آخره، و کذا هو عند أبی یعلی فی مسنده. و

أخرجه الطبرانیّ فی معجمه الأوسط و الصّغیر من طریق الأعمش عن أبی اسحاق و قال: إنّ عبد اللّه بن عبد القدّوس تفرّد به عن الأعمش، و رواه فی الأوسط أیضا من طریق الحسن بن عمرو الفقیمی عن أبی اسحاق و من طریق سمّاک بن حرب عن حنش. و أخرجه أبو یعلی أیضا من حدیث أبی الطفیل عن أبی ذرّ رضی اللّه عنه بلفظ انّ مثل أهل بیتی فیکم مثل سفینة نوح من رکب فیها نجا و من تخلّف عنها غرق و انّ مثل أهل بیتی مثل باب حطة. و أخرجه البزّار من طریق سعید بن المسیّب عن أبی ذرّ نحوه،

و عن أبی الصّهباء عن سعید بن جبیر عن ابن عبّاس رضی اللّه عنهما، قال قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: مثل أهل بیتی مثل سفینة نوح من رکبها نجا و من تخلّف عنها غرق. أخرجه الطبرانی و أبو نعیم فی «الحلیة» و البزّار و غیرهم،

و عن عبد اللّه بن الزبیر رضی اللّه عنهما انّ النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم قال: مثل أهل بیتی مثل سفینة نوح من رکبها سلم و من ترکها غرق، رواه البزّار.

و عن أبی سعید الخدری رضی اللّه عنه: سمعت النّبیّ صلی اللّه علیه و آله و سلّم یقول: إنّما مثل أهل بیتی فیکم کمثل سفینة نوح من رکبها نجی و من تخلّف عنها غرق و انّما مثل أهل بیتی فیکم مثل باب حطة فی بنی اسرائیل من دخله غفر له. رواه الطبرانیّ فی الصّغیر و الأوسط، و بعض هذه الطرق یقوّی بعضا].

اما کاشفی، پس این حدیث شریف را در «رسالۀ علیّه فی الأحادیث النّبویّة» ثابت کرده، چنانچه گفته: [امّا روز عاشورا بود که کشتی نوح بکوه جودی قرار گرفت و هم درین روز بود که کشتی

«مثل أهل بیتی کمثل سفینة نوح من رکب فیها نجا» بطوفان بلا در دشت کربلا غرقه شد و تا روز قیامت درد مصیبت عترت بر جان پژمردۀ این امت مانده است].

و نیز کاشفی این حدیث شریف را در نظم هم ثابت نموده چنانچه در رسالۀ علیه

ص: 27

زیر عنوان فضیلت اهل بیت کرام گفته:

هم الکلمات الطیّبات الّتی بها یتاب علی الخاطی فیحبی و یزلف

هم البرکات النّازلات علی الوری تعمّ جمیع المسلمین و تکنف

هم الباقیات الصّالحات بذکرها لذاکرها خیر الثّواب یضعّف

هم الحرم المأمون من أجل أهله و أعداؤه من حوله یتخطف

هم الوجه وجه اللّه و الجنب جنبه و هم فلک نوح خاب عنه المخلّف]

و نیز کاشفی در آخر «رسالۀ علیّه» گفته: [أی عزیز! این راه را بی حمایت رهبری نتوان رفت، که در هر قدمی خطریست، و هر که در ظلّ دولت صاحبدلی باشد همان مثال متابعان نوح (علیه السلام) آید.

بهر آن فرمود پیغمبر که من همچو کشتی ام بطوفان زمن

ما و أهل بیت [1]

چون کشتی نوحهر که دست اندر زند یابد فتوح]

اما جلال الدین سیوطی پس حدیث سفینه را بوجوه سدیده در کتب عدیده خود آورده چنانچه در تفسیر «درّ منثور» گفته:

[و أخرج الحاکم عن أبی ذرّ - رحمه اللّه - قال: سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم یقول: مثل أهل بیتی مثل سفینة نوح من رکبها نجی و من تخلّف عنها غرق].

و نیز سیوطی در «جامع صغیر» گفته:

[إنّ مثل أهل بیتی فیکم مثل سفینة نوح من رکبها نجا و من تخلّف عنها هلک.(ک) عن أبی ذرّ].

و نیز سیوطی در «جامع صغیر» گفته:

[مثل أهل بیتی مثل سفینة نوح من رکبها نجا و من تخلّف عنها غرق. البزّار عن ابن عبّاس و عن ابن الزبیر. (ک)

ص: 28

عن أبی ذرّ].

و نیز سیوطی در «خصائص کبری» گفته:

[و أخرج أبو یعلی البزّار و الحاکم عن أبی ذرّ: سمعت النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم یقول: إنّ مثل أهل بیتی فیکم مثل سفینة نوح من رکبها نجی و من تخلّف عنها هلک].

و نیز سیوطی در «إحیاء المیت بفضل اهل البیت» گفته: [الحدیث الرابع و العشرون [1].

أخرج البزّار عن عبد اللّه بن الزّبیر أنّ النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم قال: مثل أهل بیتی مثل سفینة نوح من رکبها نجی و من ترکها غرق. الحدیث الخامس و العشرون.

أخرج البزّار عن ابن عبّاس، قال: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: مثل أهل بیتی مثل سفینة نوح من رکبها نجا و من تخلّف عنها غرق. الحدیث السّادس و العشرون.

أخرج الطبرانیّ عن أبی ذرّ: سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم یقول: مثل أهل بیتی کمثل سفینة نوح من رکبها نجا و من تخلّف عنها هلک و مثل باب حطة فی بنی اسرائیل. الحدیث السّابع و العشرون.

أخرج الطبرانیّ فی «الأوسط» عن أبی سعید الخدری: سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم یقول: إنّما مثل أهل بیتی کمثل سفینة نوح من رکبها نجا و من تخلّف عنها غرق و إنّما مثل أهل بیتی فیکم کمثل حطّة فی بنی اسرائیل، من دخل غفر له].

و نیز سیوطی در «نهایة الإفضال فی تشریف الآل» گفته:

[عن أبی ذر - رضی اللّه عنه - أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم قال: انّ مثل أهل بیتی فیکم مثل سفینة نوح من رکبها نجا و من تخلّف عنها هلک. أخرجه الحاکم و هو صحیح].

و نیز سیوطی در «اساس» گفته:

[عن عبد اللّه بن الزبیر أنّ النّبی صلّی اللّه علیه و آله و سلّم قال:

مثل أهل بیتی مثل سفینة نوح من رکبها نجا و من ترکها غرق. رواه البزّار فی مسنده،

و

أخرج ابن مردویه مثله من حدیث علی و ابن عباس عن أبی ذرّ: سمعت النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم

ص: 29

یقول: ألا إنّ مثل أهل بیتی فیکم مثل سفینة نوح من رکبها نجا و من تخلّف عنها غرق و من قاتلنا فی آخر الزّمان کان کمن قاتل مع الدّجال. رواه البزّار و أبو یعلی فی مسندیهما و الطبرانیّ فی «الأوسط» و الحاکم و صحّحه].

اما سمهودی، پس این حدیث شریف را بکمال اهتمام إثبات نموده، چنانچه در «جواهر العقدین» گفته: [الذّکر الخامس: ذکر

أنّهم أمان الامّة و أنّهم کسفینة نوح علیه السّلام من رکبها نجا و من تخلّف عنها غرق].

و نیز در «جواهر العقدین» گفته:

[و عن أبی اسحاق السّبیعی، عن حنش بن المعتمر الصّنعانی، عن أبی ذرّ - رضی اللّه عنه - سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم یقول: مثل أهل بیتی فیکم کمثل سفینة نوح من رکبها نجی و من تخلف عنها غرق و مثل حطّة لبنی اسرائیل. أخرجه الحاکم من وجهین عن أبی اسحاق. هذا لفظ أحدهما و لفظ الآخر:

ان مثل أهل بیتی فیکم مثل سفینة نوح. و ذکره دون قوله «و مثل حطّة» الی آخره.

و کذا هو عند أبی یعلی فی مسنده. و

أخرجه الطبرانی فی الصّغیر و الاوسط من طریق الاعمش عن أبی اسحاق و قال: انّ عبد اللّه بن عبد القدّوس تفرّد به عن الاعمش. و رواه فی الأوسط أیضا من طریق الحسن بن عمرو الفقیمی، و أبو نعیم عن أبی اسحاق و من طریق سمّاک بن حرب عن حنش. و أخرجه أبو یعلی أیضا من حدیث أبی الطفیل عن أبی ذرّ - رضی اللّه عنه - بلفظ انّ أهل بیتی فیکم مثل باب حطة. و أخرجه البزّار من طریق سعید بن المسیب عن أبی ذرّ نحوه. و کذا أخرجه الفقیه أبو الحسن بن المغازلی و زادوا: من قاتلنا آخر الزّمان فکأنّما قاتل مع الدّجال.

و عن أبی الصّهباء عن سعید ابن جبیر عن ابن عباس رضی اللّه عنهما، قال: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: مثل أهل بیتی مثل سفینة نوح، من رکبها نجا و من تخلّف عنها غرق. أخرجه الطبرانیّ و أبو نعیم فی «الحلیة» و البزّار و غیرهم.

و

أخرجه الفقیه أبو الحسن بن المغازلی فی «المناقب» من طریق بشر بن الفضل (المفضل. ظ) قال: سمعت الرّشید یقول: سمعت المهدیّ یقول: سمعت المنصور یقول: حدّثنی أبی عن أبیه - رضی اللّه عنه - قال: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: مثل أهل بیتی

ص: 30

مثل سفینة نوح من رکبها نجا.

و عن عبد اللّه بن الزّبیر - رضی اللّه عنهما - أنّ النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم قال: مثل أهل بیتی مثل سفینة نوح من رکبها نجی و من ترکها غرق. رواه البزّار.

و عن أبی سعید الخدری - رضی اللّه عنه - سمعت النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم یقول: إنّما مثل أهل بیتی فیکم کمثل سفینة نوح من رکبها نجی و من تخلّف عنها غرق و إنّما مثل أهل بیتی فیکم مثل باب حطة فی بنی إسرائیل من دخله غفر له. رواه الطبرانیّ فی الصّغیر و الأوسط].

أما ابن حجر هیتمی مکی، پس این حدیث شریف را در «صواعق محرقه» در باب حادی عشر فی فضائل أهل بیت النّبی صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بالتّکرار ثابت نموده، چنانچه در فصل أوّل باب مذکور که در آن آیات وارده در شأن اهل بیت علیهم السّلام ذکر کرده در تحت آیۀ سابعه گفته:

[و جاء من طرق عدیدة یقوی بعضها بعضا: إنّما مثل أهل بیتی فیکم کمثل سفینة نوح من رکبها نجا. و فی روایة مسلم: و من تخلّف عنها غرق.

و فی روایة: هلک، و إنّما مثل أهل بیتی فیکم مثل باب حطة فی بنی اسرائیل من دخله غفر له. و فی روایة: غفر له الذّنوب].

و نیز ابن حجر در صواعق در فصل ثانی در باب حادی عشر که در آن احادیث وارده در شأن أهل بیت علیهم السّلام ذکر کرده، گفته: [الحدیث الثانی.

أخرج الحاکم عن أبی ذرّ أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم قال: إنّ مثل أهل بیتی فیکم مثل سفینة نوح من رکبها نجا و من تخلّف عنها هلک.

و فی روایة للبزّار: عن ابن عبّاس و عن ابن الزّبیر و للحاکم عن أبی ذرّ أیضا: مثل أهل بیتی مثل سفینة نوح من رکبها نجا و من تخلّف عنها غرق].

و نیز ابن حجر در «منح مکّیّه بشرح قصیده همزیّه» این حدیث را ثابت نموده و بصحّت آن معترف گردیده، چنانچه در شرح شعر

آل بیت النّبیّ طبتم و طاب ال مدح لی فیکم و طاب الرّثاء

گفته:

[و صحّ حدیث إنّ مثل أهل بیتی مثل سفینة نوح من رکبها نجا و من تخلّف عنها هلک].

أما علی متقی پس در «کنز العمّال» این حدیث شریف را بطرق عدیده و سیاقات

ص: 31

سدیده آورده، چنانچه در کتاب مذکور در کتاب الفضائل در فصل اوّل باب خامس گفته:

[إنّ مثل أهل بیتی فیکم مثل سفینة نوح من رکبها نجی و من تخلّف عنها هلک (ک) [1] عن أبی ذرّ].

و نیز در «کنز العمّال» گفته:

[مثل أهل بیتی مثل سفینة نوح من رکبها نجا و من تخلّف عنها غرق. البزّار عن ابن عبّاس و عن ابن الزّبیر (ک) [2] عن أبی ذرّ.

و نیز در «کنز العمّال» گفته:

[إنّما مثل أهل بیتی فیکم کمثل سفینة نوح من رکبها نجا و من تخلّف عنها هلک.

و ابن جریر عن أبی ذرّ: مثل أهل بیتی فیکم کمثل سفینة نوح من رکب فیها نجی و من تخلّف عنها هلک و مثل باب حطّة فی بنی إسرائیل (طب) [3] عن أبی ذرّ].

اما محمد طاهر فتنی، پس در «مجمع البحار» این حدیث شریف را آورده، چنانچه در کتاب مذکور در لغت «زخخ» گفته: [(یه) [4]:

مثل أهل بیتی مثل سفینة نوح من تخلّف عنها زخّ به فی النّار. أی وقع و رمی. من زخّه یزخّه].

اما شیخ بن عبد اللّه بن شیخ بن عبد اللّه العیدروس الیمنی، پس حدیث سفینه را در «عقد نبوی و سرّ مصطفوی» آورده و تصریح بصحّت آن کرده، چنانچه گفته:

[و صحّ حدیث إنّ مثل أهل بیتی مثل سفینة نوح من رکبها نجا و من تخلّف عنها هلک].

و نیز در «عقد نبوی» گفته: [و وجه تشبیههم بالسّفینة أنّ من أحبّهم و عظمهم شکرا لنعمة مشرّفهم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و أخذا بهدی علمائهم نجا من ظلمات المخالفات، و من تخلّف عن ذلک غرق فی بحر ظلمات کفر النعم و هلک فی مفاوز الطغیان].

اما کمال الدین جهرمی، پس این حدیث شریف را در «براهین قاطعه» مکرّر ثابت نموده، چنانچه در کتاب مذکور در تفسیر آیۀ هفتم از آیات فضائل أهل بیت علیهم السّلام گفته: [و از طرق متعدّده که بعضی از آن مقوّی بعضست وارد شده که مثل أهل بیت من در میان شما مثل کشتی نوحست، هر کس که بر آن سوار شد نجات یافت. و در

ص: 32

روایت مسلم آنست که

«و من تخلف عنها غرق» و هر کس که از آن تخلّف کرد غرق شد. و در روایت دیگر: هر کس که تخلف کرد هلاک شد و جز این نیست که مثل اهل بیت من در میان شما مثل باب حطه است در میان بنی اسرائیل که هر کس در آن باب در آمد آمرزیده شد. و در یک روایت آنکه گناهان وی آمرزیده شد].

و نیز در آن گفته: [و أمّا وجه تشبیه أهل بیت بکشتی نوح آنست که هر کس اهل بیت پیغمبر را دوست دارد و تعظیم ایشان کند و پیروی علمای ایشان نماید شکر نعمت خدا و رسول خدا بجا آورده باشد و از ظلمت مخالفان نجات خواهد یافت و هر کس که ازین معنی تخلف کند در بحر کفران نعمت غرق خواهد شد و در بیابان طغیان هلاک خواهد گشت].

و نیز در «براهین قاطعه» در ذکر أخبار وارده در شأن أهل بیت علیهم السّلام گفته:

[حدیث دوم. مروی ست بروایت حاکم از أبو ذرّ رضی اللّه عنه که رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فرمود:

مثل أهل بیتی فیکم کمثل سفینة نوح من رکبها نجا و من تخلّف عنها هلک.

مثل و شان أهل بیت من در میان شما مثل کشتی نوحست که هر کس که بر آن کشتی سوار شد نجات یافت و هر کس که تخلّف ورزید و تقاعد جست از آن هلاک شد. و در روایت بزّار از ابن عبّاس و ابن زبیر - رضی اللّه عنهم - و در روایت حاکم از ابو ذرّ نیز وارد شده باین طریق که: مثل اهل بیت من مثل کشتی نوحست هر کس که بر آن سوار شد نجات یافت و هر کس که تخلّف ورزید غرق شد].

اما جمال الدین محدث، پس این حدیث شریف را در صدر کتاب «الأربعین» در ضمن أوصاف جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام ثابت نموده، چنانچه گفته: [هذه أربعون حدیثا فی مناقب أمیر المؤمنین و إمام المتّقین و یعسوب المسلمین و رأس الأولیاء و الصّدّیقین و مبیّن مناهج الحقّ و الیقین کاسر الأنصاب و هازم الأحزاب المتصدّق فی المحراب، فارس میدان الطعان و الضّراب، المخصوص بکرامة الاخوّة و الانتجاب المنصوص علیه بأنّه لدار الحکمة و مدینة العلم باب، و بفضله و اصطفائه نزل الوحی و نطق الکتاب، المکنی بأبی الریحانتین و أبی تراب،

ص: 33

هو النّبأ العظیم و فلک نوح و باب اللّه و انقطع الخطاب]

اما علی قاری پس این حدیث شریف را در «مرقاة - شرح مشکاة» ثابت نموده و بنقل افادات بعض علمای أعلام خود در تشیید مبانی آن کما ینبغی افزوده، چنانچه در کتاب مذکور گفته: [«و عن أبی ذر» قال المؤلّف: هو جندب بن جنادة الغفاریّ، و هو من أعلام الصحابة و زهّادهم، أسلم قدیما بمکّة، و یقال کان خامسا فی الإسلام ثمّ انصرف إلی قومه فأقام عندهم إلی أن قدم المدینة علی النّبی صلّی اللّه علیه و سلم بعد الخندق ثمّ سکن الرّبذة إلی أن مات بها سنة اثنین و ثلاثین فی خلافة عثمان، و کان یتعبّد قبل مبعث النّبی صلّی اللّه علیه و سلم روی عنه خلق کثیر من الصّحابة و التّابعین «أنّه قال» أی أبو ذرّ و «هو آخذ» أی متعلّق «بباب الکعبة»، قال الطیبیّ: أراد الرّاوی بها مزید توکید لإثبات هذا الحدیث و کذا أبو ذرّ اهتمّ بشان روایته فأورده فی هذا المقام علی رءوس الانام لیتمسکوا به «سمعت النّبی» و فی نسخة صحیحة:

«رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم یقول:

ألا! إنّ مثل أهل بیتی» بفتح المیم و المثلّثة أی شبههم

«فیکم مثل سفینة نوح» أی فی سببیّة الخلاص من الهلاک إلی النّجاة

«من رکبها نجا و من تخلّف عنها هلک» فکذا من التزم محبّتهم و متابعتهم نجا فی الدّارین و إلاّ فهلک فیهما و لو کان یفرق المال و الجاه أو أحدهما «رواه أحمد» و کذا الحاکم لکن بدون لفظ «انّ»، قال الطیبی و

فی روایة اخری لأبی ذرّ یقول: من عرفنی فأنا من قد عرفنی و من أنکرنی فأنا أبو ذرّ سمعت النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلم یقول: ألا! إنّ مثل أهل بیتی، الحدیث. أراد بقوله: فأنا من قد عرفنی، و بقوله: فأنا أبو ذرّ، أنا المشهور بصدق اللّهجة و ثقة الرّوایة، و انّ هذا الحدیث صحیح لا مجال للرّدّ فیه. و هذا تلمیح إلی ما

روینا عن عبد اللّه بن عمرو بن العاص قال: سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم یقول: لا أظلّت الخضراء و لا أقلّت الغبراء أصدق من أبی ذرّ،

و فی روایة لأبی ذرّ: من ذی لهجة أصدق و لا أوفی من أبی ذرّ شبه عیسی ابن مریم. فقال عمر بن الخطاب - کالحاسد! - یا رسول اللّه! أ فتعرف ذلک له؟ قال:

أعرف ذلک فاعرفوه! أخرجه التّرمذیّ و حسّنه الصّغانی فی کشف الحجاب].

اما مناوی، پس این حدیث شریف را در «کنوز الحقائق» آورده، چنانچه

ص: 34

در کتاب مذکور در أحادیث حرف المیم گفته:

[مثل عترتی کسفینة نوح من رکب فیها نجا (ثعلبی)].

اما مجدد سهرندی، پس حدیث سفینه را در خاتمه «رسالۀ کلامیۀ» خود آورده، چنانچه گفته:

[و عن أبی ذرّ أنّه قال و هو آخذ بباب الکعبة: سمعت النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم یقول: ألا! إنّ مثل أهل بیتی فیکم مثل سفینة نوح من رکبها نجا و من تخلّف عنها هلک].

أما محمد صالح ترمذی، پس این حدیث شریف را در کتاب «مناقب مرتضوی» آورده، چنانچه در باب دوم آن گفته: [«منقبت»:

قال النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: ألا! إنّ مثل أهل بیتی فیکم مثل سفینة نوح من رکبها نجا و من تخلّف عنها هلک. «ترجمه»:

در «مسند أحمد بن حنبل» و «مشکاة» و «شرف النّبوّة» و «هدایة السّعداء» از أبی ذرّ غفاری - رضی اللّه عنه - مرویست که او در کعبه را گرفته می گفت: شنیدم از رسول که می فرمود مثل أهل بیت من در شما مثل سفینۀ نوحست، هر که سوار شد بر آن کشتی خلاصی یافت و هر که تخلّف کرد هلاک شد].

اما أحمد بن الفضل المکی، پس این حدیث را بروایات عدیده و طرق سدیده در کتاب «وسیلة المآل فی عدّ مناقب الآل» آورده، چنانچه در کتاب مذکور گفته:

[و عن ابن عبّاس - رضی اللّه عنهما - قال: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم: مثل أهل بیتی کمثل سفینة نوح من رکبها نجی و من تخلّف عنها غرق. و أخرجه الملاّ فی سیرته و الطبرانیّ و أبو نعیم و البزّار و غیرهم. و أخرج أبو الحسن المغازلیّ فی «المناقب» من طریق بشر بن الفضل، قال: سمعت الرّشید یقول: سمعت المهدیّ یقول: سمعت المنصور یقول: حدّثنی أبی عن أبیه عن ابن عبّاس - رضی اللّه عنهما - قال: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم: مثل أهل بیتی مثل سفینة نوح من رکبها نجی و من تأخّر عنها هلک.

و

عن ابن الزّبیر - رضی اللّه عنهما - قال: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم: مثل أهل بیتی مثل سفینة نوح من رکبها سلم و من ترکها غرق. أخرجه البزّار.

و عن علی - کرّم اللّه وجهه - قال: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم: مثل أهل بیتی مثل سفینة نوح من رکبها نجی و من تعلّق

ص: 35

بها فاز و من تأخّر عنها زجّ فی النّار. أخرجه ابن السّری.

و عن أبی ذرّ الغفاری - رضی اللّه عنه - قال: سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم یقول: مثل أهل بیتی فیکم مثل سفینة نوح فی قومه من رکبها نجا و من تخلّف عنها غرق، و مثل حطة بنی اسرائیل. أخرجه الحاکم،

و

أخرج أبو یعلی عن أبی الطفیل عن أبی ذر - رضی اللّه عنه - و لفظه: انّ مثل أهل بیتی فیکم مثل سفینة نوح، من رکب فیها نجا، و من تخلف عنها غرق و إنّ مثل أهل بیتی فیکم مثل باب حطة.

و أخرج أبو الحسن المغازلیّ عنه و زاد فیه: و من قاتلنا آخر - الزّمان فکأنّما قاتل مع الدّجال.

و عن أبی سعید الخدری - رضی اللّه عنه - قال: سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم یقول: إنّما مثل أهل بیتی فیکم کمثل سفینة نوح من رکب فیها نجی و من تخلّف عنها غرق و إنّما مثل أهل بیتی فیکم باب حطّة فی بنی إسرائیل من دخله غفر له.

رواه الطبرانی فی الاوسط و الصّغیر].

أما شیخ عبد الحق الدهلوی، پس حدیث سفینه را در رسالۀ «تحقیق الاشاره الی تعمیم البشاره» آورده، چنانچه گفته:

[إنّ مثل أهل بیتی فیکم مثل سفینة نوح من رکبها نجا و من تخلف عنها هلک. رواه الحاکم فی «المستدرک» و ابن جریر عن أبی ذرّ. و فی روایة البزّار عن ابن عبّاس و ابن الزبیر - رضی اللّه عنه - «غرق» بدل «هلک»].

و نیز عبد الحق دهلوی این حدیث شریف را در «لمعات - شرح مشکاة» ثابت نموده، چنانچه در شرح این حدیث گفته:

[قوله: و هو آخذ بباب الکعبة، و زاد فی روایة: و هو أی أبو ذرّ یقول: من عرفنی فأنا من قد عرفنی و من أنکرنی فأنا أبو ذرّ

أی المشهور بصدق اللهجة - تلمیحا إلی

قوله ما أظلّت الخضراء و لا أقلّت الغبراء علی أصدق لهجة من أبی ذر].

و نیز عبد الحق دهلوی این حدیث شریف را در «أشعة اللّمعات - ترجمۀ مشکاة» ثابت نموده، چنانچه گفته: [و عن أبی ذرّ، قال و هو آخذ بباب الکعبة:

سمعت النّبیّ. روایتست از أبی ذرّ که وی گفت و حال آنکه وی گیرنده است در کعبه را: شنیدم پیغمبر را

صلّی اللّه علیه و سلم یقول: ألا! إنّ مثل أهل بیتی مثل سفینة نوح.

می گفت آن حضرت: آگاه باشید که حال عجیب و داستان أهل بیت من در میان شما

ص: 36

بمثل و داستان کشتی نوحست، من رکبها نجا، کسی که سوار شد کشتی نوح را رستگار شد، و من تخلّف عنها هلک، و کسی که پس ماند و سوار نشد آن را هلاک شد.

رواه أحمد].

و نیز عبد الحق دهلوی در «رجال مشکاة» در ترجمۀ جناب فاطمه سلام اللّه علیها گفته: [و فضائل فاطمة کثیرة لا تعدّ و لا تحصی، منها ما جاء مجملا فی عنوان أهل البیت، مثل

قوله صلّی اللّه علیه و سلم: انّ مثل أهل بیتی فیکم مثل سفینة نوح من رکبها نجی و من تخلّف عنها هلک. و زاد فی روایة: و مثل باب حطة].

و نیز عبد الحق دهلوی در رسالۀ «مناقب أهل البیت علیهم السّلام» این حدیث را نظما ثابت نموده، چنانچه در آخر آن گفته:

[بحمد اللّه این نامه اتمام یافت بتوفیق ایزد سرانجام یافت

اگر چند از روی صنعت کمست ز بار تکلّف نه پشتش خم ست

ولی بارهای دو عالم بر اوست شرفنامۀ نسل آدم در اوست

غریق گنه را بوی التجا چو کشتی نوح، إن رکب قد نجا]

أما عزیزی پس این حدیث شریف را در «سراج منیر - شرح جامع صغیر» إثبات نموده و بنقل تصحیح آن از حاکم در تشیید مبانی آن افزوده، چنانچه در کتاب مذکور گفته:[

«إنّ مثل أهل بیتی» هم علیّ و فاطمة و ابناهما و بنوهما

«فیکم مثل سفینة نوح من رکبها نجا و من تخلّف عنها هلک» قال المناویّ: وجه الشبه بینهما أنّ النّجاة ثبتت لأهل سفینة نوح فأثبت لامّته بالتّمسّک بأهلبیته النّجاة، انتهی، و لعلّ المقصود من الحدیث الحثّ علی إکرامهم و احترامهم و اتّباعهم فی الرّأی «ک» عن أبی ذرّ].

و نیز عزیزی در «سراج منیر» گفته:[

«مثل أهل بیتی» زاد فی روایة: فیکم

«مثل سفینة نوح» فی روایة: فی قومه

«من رکبها نجی و من تخلّف عنها غرق» قال المناویّ: و لهذا ذهب جمع إلی أنّ قطب الأولیاء فی کلّ زمن لا یکون إلاّ منهم «البزّار عن ابن عبّاس و عن ابن الزّبیر، (ک) عن أبی ذرّ» و قال صحیح].

أما محمد بن أبی بکر الشلی، پس این حدیث شریف را بروایات عدیده و سیاقات

ص: 37

سدیده در کتاب «مشرع رویّ» آورده، چنانچه در کتاب مذکور زیر عنوان «فضل أهل البیت» گفته:

[و قال صلّی اللّه علیه و سلم: مثل أهل بیتی فیکم کسفینة نوح فی قومه من رکبها نجا و من تخلّف عنها غرق و مثل حطة لبنی إسرائیل.

و قال صلّی اللّه علیه و سلم: ألا إنّ مثل أهل بیتی فیکم مثل سفینة نوح من رکب فیها نجی و من تخلّف عنها غرق.

و قال صلّی اللّه علیه و سلم: إنّ مثل أهل بیتی فیکم مثل باب حطة،

و قال صلّی اللّه علیه و سلم: مثل أهل بیتی مثل سفینة نوح من رکبها نجا و من تخلّف عنها غرق،

و فی روایة: و من تأخّر عنها هلک.

و قال صلّی اللّه علیه و سلّم: مثل أهل بیتی مثل سفینة نوح من رکبها نجا.

و قال صلّی اللّه علیه و سلم: مثل أهل بیتی مثل سفینة نوح من رکبها سلم و من ترکها غرق.

و قال صلّی اللّه علیه و سلم: إنّما مثل أهل بیتی فیکم کمثل سفینة نوح من رکبها نجی و من تخلّف عنها غرق. و إنّما مثل أهل بیتی فیکم مثل باب حطة فی بنی إسرائیل من دخله غفر له].

و نیز شلی در «مشرع رویّ» این حدیث را بعنوان نظم ثابت نموده، چنانچه بعد ذکر بعض روایات حدیث کسا گفته: [و فی أهل الکساء یقول الشّاعر:

بأبی خمسة هم جنبوا الرّج س کرام و طهّروا تطهیرا

من تولاّهم تولاّه ذو العر ش و لقّاه نضرة و سرورا

و علی مبغضیهم لعنة اللّ ه و أصلاهم الملیک سعیرا

و قال:

أ عاذل! إنّ کساء التّقی کسانی حبّی لأهل الکساء

سفینة نوح و من یعتصم بحبلهم یعتلق بالنّجا]

أما محمد بن محمد بن سلیمان المغربی، پس این حدیث شریف را در کتاب «جمع الفوائد» آورده، چنانچه در کتاب مذکور در مناقب أهل البیت علیهم السّلام گفته:

[ابن الزّبیر، رفعه: مثل أهل بیتی مثل سفینة نوح من رکبها نجا و من ترکها غرق. البزّار زاد فی الاوسط: نجی و إنّما مثل أهل بیتی فیکم مثل باب حطة فی بنی - إسرائیل من دخله غفر له].

ص: 38

أما محمود شیخانی قادری، پس این حدیث شریف را در «صراط سویّ فی مناقب آل النبی» ثابت نموده و بروایات عدیده آورده، چنانچه در کتاب مذکور گفته:

[و اعلم أنّ أهل البیت أمان للامّة و أنّهم کسفینة نوح من رکبها نجا و من تخلّف عنها غرق].

و نیز در «صراط سویّ» گفته:

[و عن أبی ذرّ - رضی اللّه عنه - سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم یقول: مثل أهل بیتی فیکم مثل سفینة نوح فی قومه من رکبها نجا و من تخلّف عنها غرق و مثل حطة لبنی إسرائیل، أخرجه الحاکم. هذا فی لفظ و

فی لفظ آخر: ألا! إنّ مثل أهل بیتی فیکم مثل سفینة نوح. و زاد فی روایة أبی الحسن المغازلی: و من قاتلنا آخر الزّمان فکأنّما قاتل مع الدّجّال.

و عن أبی سعید الخدری رضی اللّه عنه: سمعت النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم یقول: إنّما مثل أهل بیتی فیکم کمثل سفینة نوح من رکبها نجا و من تخلّف غرق، و إنّما مثل أهل بیتی فیکم مثل باب حطّة فی بنی اسرائیل، من دخله غفر له الذّنوب کما فی روایة].

و نیز قادری در «صراط سوی» در ذکر منصور دوانقی گفته:

[و من روایة المنصور و عدم العمل بها انّه کان یقول فی أکثر مجالسه: حدّثنی أبی عن أبیه عن ابن عبّاس، قال:

قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم: مثل أهل بیتی مثل سفینة نوح من رکب فیها نجا و من تأخر عنها هلک].

أما سهارنپوری، پس این حدیث شریف را بروایت حضرت أبی ذرّ - رضوان اللّه علیه - آورده چنانچه در «مرافض» در بیان أحادیث وارده در شأن أهل بیت علیهم السلام گفته:

[و عن أبی ذرّ أنّه قال و هو آخذ بباب الکعبة: سمعت النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم: ألا! إنّ مثل أهل بیتی فیکم مثل سفینة نوح من رکبها نجا و من تخلّف عنها هلک، رواه أحمد. گفت أبو ذر و حال آنکه وی گیرنده بود در کعبه را: شنیدم پیغمبر خدا صلّی اللّه علیه و سلّم را می گفت: آگاه باشید حال و داستان أهل بیت من در میان شما مثل حال و داستان کشتی نوحست، کسی که سوار شود کشتی نوح را رستگار شد، و کسی که باز ماند و سوار نشد هلاک گشت. روایت کرد این حدیث را أحمد].

أما مرزا محمد بن معتمد خان پس این حدیث شریف را در «نزل الأبرار بما

ص: 39

صحّ فی مناقب أهل البیت الاطهار» که در آن التزام ایراد أحادیث صحیحه نموده آورده چنانچه در کتاب مذکور گفته:

[و أخرج أحمد و ابن جریر و الحاکم عن أبی ذر (رض) أنّه قال و هو آخذ بباب الکعبة: سمعت النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم یقول: ألا! إنّ مثل أهل بیتی فیکم مثل سفینة نوح من رکبها نجا و من تخلّف عنها هلک.

و فی روایة اخری عند الحاکم: غرق، بدل هلک، و هو عند البزّار عن عبد اللّه بن عباس و عبد اللّه بن الزبیر رضی اللّه عنهما].

و نیز مرزا محمد بدخشی این حدیث شریف را در «مفتاح النّجا» بطرق عدیده آورده، چنانچه در فصل ثانی باب اوّل گفته:

[و أخرج الإمام أبو عبد اللّه أحمد ابن محمّد بن حنبل الشّیبانی المروزیّ البغدادیّ فی مسنده و الإمام أبو جعفر محمّد بن جریر الطبریّ فی «تهذیب الآثار» و الحاکم فی «المستدرک» عن أبی ذرّ - رضی اللّه عنه - أنّه قال و هو آخذ بباب الکعبة: سمعت النّبی صلّی اللّه علیه و سلّم یقول: ألا إنّ مثل أهل بیتی فیکم مثل سفینة نوح من رکبها نجی و من تخلّف عنها هلک.

و عند الطبرانی فی الکبیر عنه:

مثل أهل بیتی فیکم کمثل سفینة نوح فی قوم نوح، من رکب فیها نجا و من تخلّف عنها هلک و مثل باب حطة فی بنی اسرائیل.

و أخرج الحافظ أبو بکر أحمد بن عمرو بن عبد الخالق البزّار البصریّ عن عبد اللّه بن عباس و عبد اللّه بن الزبیر و الحاکم عن أبی ذر، قالوا: قال رسول اللّه (صلی الله علیه و آله): مثل أهل بیتی مثل سفینة نوح من رکبها نجی و من تخلّف عنها غرق].

و نیز میرزا محمد بدخشی این حدیث شریف را در صدر «مفتاح النّجا» بحتم و جزم آورده، چنانچه گفته: [أمّا بعد، فلا یخفی أنّه لیس لنجاة العقبی ذریعة أقوی من محبّة آل المصطفی - علیه من الصلوات ما هو الأزکی و من التّحیّات ما هو الأصفی - لأنّ اللّه عزّ و جلّ أوجب محبّتهم علی کلّ مؤمن مخلص و موقن خالص حیث قال: قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی ، و أوصی النّبی (صلی الله علیه و آله) فیهم کلّ مؤمن من جنّ و إنس و ملک، و

قال: مثل أهل بیتی فیکم مثل سفینة نوح من رکبها نجا و من تخلّف عنها هلک].

ص: 40

و نیز مرزا محمد بدخشانی این حدیث شریف را در صدر «تحفة المحبّین» بحتم و جزم ثابت نموده، چنانچه گفته: [أمّا بعد، فلا یخفی علی اولی النّهی أنّ محبة آل النّبی صلّی اللّه علیه و سلّم و أصحابه جزء للإیمان، و تعظیم هؤلاء الکرام رکن عظیم للایقان فإنّه صلّی اللّه علیه و سلّم حثّ علی ولائهم و دعا بالخیبة و الخسار لأعدائهم، حیث

قال: مثل أهل بیتی فیکم مثل سفینة نوح من رکبها نجی و من تخلّف عنها هلک].

أما محمد صدر العالم، پس حدیث سفینه را بروایت حضرت أبی ذرّ و ابن عبّاس و ابن الزبیر در «معارج العلی» آورده، چنانچه در تحت آیه رابعه از آیات فضائل أهل بیت علیهم السّلام گفته:

[و أخرج أحمد و الحاکم عن أبی ذر و البزّار عن ابن عبّاس و ابن الزّبیر أنّ النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم قال: انّ مثل أهل بیتی فیکم مثل سفینة نوح من رکبها نجی و من تخلّف عنها هلک].

اما ولی اللّه العمری الدّهلوی، والد المخاطب، پس حدیث سفینه را در رسالۀ «مقدمۀ سنیّه» آورده، چنانچه گفته:

[و عن أبی ذرّ، قال و هو آخذ بباب الکعبة: سمعت النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم یقول: ألا! إنّ مثل أهل بیتی فیکم مثل سفینة نوح من رکبها نجا و من تخلّف عنها هلک].

و نیز ولی اللّه در «قرّة العینین» بعد ذکر بعض أحادیث در فضائل جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام گفته:

[و قال: مثل أهل بیتی فیکم مثل سفینة نوح من رکبها نجی و من تخلّف عنها غرق و مثل حطة لبنی اسرائیل. أخرج الحاکم هذه الأحادیث کلّها فی «المستدرک»].

و روایت کردن شاه ولی اللّه حدیث سفینه را و اعتقاد او باین حدیث شریف از افادۀ مخاطب ما هم ثابت می باشد، چنانچه مخاطب در رساله یی که در آن عقائد والد خود ذکر نموده می فرماید: [فصل دوم. در بیان اعتقاد ایشان در جناب حضرات اهل بیت - علی صاحب البیت و علیهم الصّلوة و السّلام - باید دانست که اعتقاد در جناب آن حضرات دو مرتبه دارد. مرتبۀ اوّل که باتّفاق شیعه و سنّی لازم ایمان و رکن اسلامست و عوام و خواص در آن شریک اند، اگر شخصی در آن مرتبه قصور کند در خوارج و نواصب معدود

ص: 41

شود و از دائرۀ ایمان و اسلام بیرون رود، معاذ اللّه من ذلک، و آن مرتبه همینست که محبّت آن حضرات را مثل ایمان به پیغمبر فرض شمارد و عداوت آن حضرات را مثل کفر حرام انگارد و آن حضرات را یقینا از أهل بهشت داند و بتعظیم و توقیر پیش آید.

و این مرتبه را حضرت ایشان در رسالۀ «حسن العقیده» که عقائد خود را در آن جمع نموده اند و خدای تعالی و ملائک و جنّ و انس را بر آن عقائد شاهد گرفته اند بیان می فرمایند باین عبارت: و نشهد بالجنّة و الخیر لفاطمة و الحسن و الحسین رضی اللّه عنهم و نوقّرهم و نعترف بعظم محلّهم فی الاسلام. یعنی گواهی می دهیم به بهشت و نیکی برای فاطمۀ زهراء و حسن و حسین - رضی اللّه عنهم - و توقیر و تعظیم می کنیم ایشان را و اعتراف می کنیم به بزرگی در اسلام. و لازم این مرتبه، اعتقاد آنست که دشمنان آن جناب را مبغوض دارد، و این معنی را در قصیدۀ «أطیب النّغم فی مدح سید العرب و العجم» که از منظومات ایشانست و شرح فارسی آن قصیده هم از تصانیف ایشانست باین عبارت أدا می فرمایند:

و آل رسول اللّه لا زال أمرهم قویما علی إرغام أنف النّواصب

یعنی أهل بیت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم همیشه باد حال ایشان راست و درست، بخاک آلوده کردن بینی جمعی که عداوت أهل بیت دارند، انتهی. بندۀ ضعیف گوید: خاک آلوده کردن بینی در محاورۀ عرب کنایت از خواری و ذلّت و هلاکست، و نواصب فرقۀ را گویند که عداوت أهل بیت داشته باشند. پس درین بیت هم إظهار تولاّ است بجناب حضرات و هم دعای بد و تبرّاست از دشمنان ایشان.

ضمیمۀ این مرتبه اعتقاد آنست که مناقب آن حضرات را که از روی أحادیث و آیات ثابتست در تصانیف خود روایت کنند، و این معنی را بفضله تعالی حضرت ایشان در تصانیف خود بحدّی استیعاب فرموده اند که کم کسی آن مقدار درین باب سعی و جهد کرده باشد، آن همه را اگر در اینجا نقل کنیم مجلّدات می باید پرداخت، و اگر کسی را اشتیاق این مطلب باشد کتاب «إزالة الخفا» و دیگر تصانیف کبار ایشان را مطالعه نماید، اما بطریق نمونه چیزی ازین باب هم ذکر می کنیم.

ص: 42

در کتاب «مقدّمۀ سنیّه» که در مدینۀ منوّره تصنیف فرموده اند می فرماید: و نختم الرّسالة بالخاتمة الحسنة ذکر مناقب أهل بیت رضی اللّه عنهم. یعنی باید که ختم کنیم این رساله بخاتمۀ نیک که ذکر مناقب أهل بیت ست رضی اللّه عنهم. بعد از آن مناقب این حضرات را بتفصیل تمام بیان کرده اند، از آن جمله آیۀ تطهیر را از روی أحادیث ثابت کرده اند که در حقّ این پنج تن پاک نازل شده و گفته اند که مراد از رجس گناه و شرکست و این حضرات از گناه و شرک پاک بودند، و از آن جمله آیۀ مباهله و دیگر آیات را در حقّ آن حضرات اعتقاد کرده اند، و

حدیث «إنّی تارک فیکم الثقلین»

و حدیث «أنا حرب لمن حاربهم و سلم لمن سالمهم»

و حدیث

«ألا إنّ مثل أهل بیتی فیکم مثل سفینة نوح من رکبها نجی و من تخلّف عنها هلک»

و أحادیث دیگر را در شان این حضرات روایت کرده اند].

أما حفنی، پس این حدیث شریف را در «حاشیۀ جامع صغیر» ثابت نموده، چنانچه گفته: [

قوله «من رکبها نجا» إلخ، أی من رکب سفینة نوح نجا، إلخ، فکذلک من تمسّک بأهل بیته صلّی اللّه علیه و سلّم نجا، بمعنی الاقتداء بهم إن کانوا علماء، و إلاّ فبمعنی اعتقادهم و احترامهم و محبّتهم].

و نیز حفنی در «حاشیۀ جامع صغیر» گفته: [قوله: غرق، من باب تعب، کما فی «المصباح» فینبغی احترامهم و الاقتداء بعلمائهم].

اما محمد بن اسماعیل الأمیر الصّنعانی، پس این حدیث شریف را در «روضۀ ندیّه» بروایات عدیده از کتب أعلام خود ثابت نموده، چنانچه در کتاب مذکور در شرح شعر:

فغدت عترته من أجلها عترة المختار نصّا نبویّا

گفته: [و أهل بیته علیهم السّلام هم السّفینة المشار إلیها فیما أخرجه الحاکم فی مستدرکه من

حدیث أبی ذرّ الغفاری - رضی اللّه عنه - عنه (صلعم): مثل أهل بیتی فیکم مثل سفینة نوح من رکبها نجی و من تخلّف عنها هلک.

و أخرج الملاّ فی سیرته من حدیث ابن عبّاس: مثل أهل بیتی کسفینة نوح من رکبها نجی و من تخلف عنها غرق.

و أخرج

ص: 43

ابن السّری من حدیث علی علیه السّلام، قال: قال رسول اللّه - صلعم -: مثل أهل بیتی کسفینة نوح من رکبها نجی و من تعلّق بها فاز و من تخلّف عنها زجّ به فی النّار. أفاده المحبّ فی «الذّخائر»].

اما محمد بن علی الصبان المصری، پس حدیث سفینه را در «إسعاف الرّاغبین فی سیرة المصطفی و فضائل أهل بیته الطاهرین» آورده و باعتراف روایت کردن جماعتی از أصحاب سنن آن را از صحابه متعدّدین طریق إنصاف سپرده، چنانچه در باب ثانی کتاب مذکور گفته:

[و روی جماعة من أصحاب السّنن عن عدّة من الصّحابة أنّ النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم قال: مثل أهل بیتی فیکم کسفینة نوح من رکبها نجا و من تخلّف عنها هلک. و فی روایة غرق، و فی اخری: زجّ فی النار. و فی اخری عن أبی ذرّ زیادة:

و سمعته یقول: اجعلوا أهل بیتی منکم مکان الرأس من الجسد و مکان العینین من الرأس (فإنّ الجسد لا یهتدی إلاّ بالرأس. صح. ظ) و لا یهتدی الرّأس إلاّ بالعینین].

اما محمد مرتضی الزبیدی پس این حدیث شریف را در «تاج العروس» آورده، چنانچه در لغت (زخ) می گوید: [و زخّه یزخّه زخّا: دفعه و أوقعه فی وهدة، أی المکان المنخفض، و

فی الحدیث: مثل أهل بیتی مثل سفینة نوح من تخلّف عنها زخّ به فی النّار، أی دفع و رمی].

اما عجیلی، پس این حدیث شریف را در «ذخیرة المآل» بعناوین شتّی إثبات فرموده و بتحقیق و تصدیق آن مرّة بعد اخری قصب السّبق از مجارین مضمار خویش ربوده، چنانچه در صدر «ذخیرة المآل» گفته: [بسم الله الرحمن الرحیم. الحمد للّه الّذی جعل أهل البیت کسفینة نوح من رکبها نجا و من تخلّف عنها أهلکه الغرق].

و نیز عجیلی در «ذخیرة المآل» در ذکر آل جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم گفته:

[و هم سفینة النّجاة و حبل الاعتصام و قرناء کتاب اللّه إلی ورود الحوض. و قد حثّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم علی التّمسّک بهم و رکوب سفینتهم و الأخذ بهدیهم و تقدیمهم و التّعلّم منهم، و حاشاه أن یأمر بالتّمسّک بحبل مقطوع أو رکوب سفینة مخروقة أو بأخذ هوی مبتدع أو تقدیم ضالّ أو تعلّم من مخالف لسنّته].

ص: 44

و نیز عجیلی در «ذخیرة المآل» در ذکر اهل بیت علیهم السّلام گفته: [و قد عهد إلینا مشرّفهم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم أن نحبّهم و نحترمهم و نعتقد طهارتهم و فضلهم و أنّ لهم عند اللّه عهدا أن لا یدخل واحدا منهم النّار، فهل تری الحکم علیهم بالهلاک و هم السّفینة؟! و تأخیرهم و هم المقدّمون، و تسمیة حبّهم رفضا و هو واجب، و ترک التّمسّک بهم و هم حبل اللّه و قرناء کتابه من الوفاء بالعهود؟! أم خفر ذمّة صاحب الحوض المورود؟!].

و نیز عجیلی در «ذخیرة المآل» در ذکر أهل بیت علیهم السّلام گفته: [و المقرّر أنّ مودّة القربی و موالاتهم من العقائد اللاّزمة و أنّ الاعتزاء إلیهم و الاقتداء بهم هو مذهب امامی [1] الّذی قلّدته فی شرائع دینه و بدائع فنونه، فاندراجی فی حلّة الاتّباع هو الشّاهد لصدق التّقلید عند النّزاع، و کیف و أنا اصلّی علیهم فی کلّ صلاة فرضا لازما و أسأل الهدایة إلی صراطهم المستقیم فی کلّ یوم خمس مرّات، و هم حبل الاعتصام و سفینة النّجاة، فهل یحسن أن اوثر بهم أحدا أو أستبدل بهم ملتحدا؟! کلاّ! و اللّه، بل المزاحمة علی هذا المورد العذب سبیلی، و العضّ بالنّواجذ علی تلک السّنن اعتقادی و قیلی].

و نیز عجیلی در «ذخیرة المآل» گفته:

[سفینة تجری و ترسی باسمه رکبت فیها طالبا لرسمه

ف اِرْکَبُوا فِیها بِسْمِ اللّهِ مَجْراها وَ مُرْساها إِنَّ رَبِّی لَغَفُورٌ رَحِیمٌ، وَ هِیَ تَجْرِی بِهِمْ فِی مَوْجٍ کَالْجِبالِ وَ نادی نُوحٌ ابْنَهُ وَ کانَ فِی مَعْزِلٍ یا بُنَیَّ ! و لم یکن أحد من أبناء الحسنین فی معزل لانّهم السفینة نفسها، و هم الألواح و الدّسر، فهی ناجیة منجیة، فَإِنْ یَکْفُرْ بِها هؤُلاءِ فَقَدْ وَکَّلْنا بِها قَوْماً لَیْسُوا بِها بِکافِرِینَ ! و من تأمّل قوله «إِنَّ رَبِّی لَغَفُورٌ رَحِیمٌ» ظهر کمال المغفرة و المرحمة لمن رکب السّفینة فکیف یقول بالهلاک من لیس له إدراک؟!].

و نیز عجیلی در «ذخیرة المآل» در ذکر دلائل صحیحه محفوظیّت أهل بیت علیهم السّلام گفته: [و منها

حدیث أهل بیتی کسفینة نوح، إلخ، فاذا کانت السفینة

ص: 45

منجیة لمن رکبها من الغرق لزم أن تکون هی ناجیة من باب أولی، و إذا حکمنا - و العیاذ باللّه - بالهلاک لزم أن یکون الصّادق الامین قد غشّ امّته حیث أمرهم برکوب سفینة مخروقة هالکة! حاشا للّه من ذلک! فقد قال: من غشّنا لیس منّا، و الدّین النّصیحة فقد نصح و أنصح و أوضح، صلّی اللّه علیه و سلّم].

و نیز عجیلی در «ذخیرة المآل» در قصیدۀ خود گفته:

[و هم السّفینة للنّجاة و حبّهم فرض و حبل تمسّک و أمان

حاشاه یأمرنا برکب سفینة مخروقة أم زاغت البصران!]

و نیز در «ذخیرة المآل» در ضمن همین قصیده گفته:

[سمّاهم فلک النّجاة و قلت فی دعواک: قد غرقوا من الطّوفان!]

و نیز در «ذخیرة المآل» اشعار شافعی را که مشتمل بر نظم حدیث سفینه است آورده و بعد آن - کما سمعت سابقا - گفته: [فهذه شهادة الشّافعی کما تسمع مصرّحة برکوب تلک السّفینة النّاجیة].

و نیز عجیلی در «ذخیرة المآل» نقلا عن کتاب «الأثمار» گفته: [و أهل الحلّ و العقد من أهل البیت علیهم السّلام هم الجماعة المطهرة المعصومة و السفینة النّاجیة المرحومة بالأدلّة التّفصیلیّة و الإجمالیّة النّقلیّة و العقلیّة فیجب أن یکون لهم فی الفروع الاقتداء و إلیهم فی الاصول الاعتزاء].

و نیز عجیلی در «ذخیرة المآل» در شرح شعر:

فارکب علی اسم اللّه لا تخلّف تنجو من الطوفان یوم التّلف

گفته: [و وجه تشبیههم بالسفینة أنّ من أحبّهم و عظّمهم - شکرا لنعمة مشرّفیهم و أخذا بهدی علمائهم - نجا من ظلمات المخالفات و من تخلّف عن ذلک غرق فی بحر کفر النّعم و هلک فی مفاوز الطغیان].

و نیز عجیلی در «ذخیرة المآل» بعد ذکر بعض موضوعات شنیعه که وضّاعین أنکاس در باب أصحاب منحرفین منسوب بأهلبیت علیهم السّلام نموده اند، گفته:

[فهذه أقوال سفینة نوح و معتقداتهم فی أصحاب جدّهم و أنصاره و أصهاره و وزرائه

ص: 46

و لا یخفی من رکب السفینة نجا و من تخلّف عنها غرق].

و نیز عجیلی در «ذخیرة المآل» در ضمن قصیده بائیه خود گفته:

[فخلف المصطفی فینا و ترکته سفینة اللّه یا قوما لها رکبوا]

و نیز عجیلی در «ذخیرة المآل» گفته:

[سفینة ینجو بها من رکبا و هالک فی النّار من تجنّبا]

أخرج الطبرانیّ و أبو نعیم عن ابن عبّاس - رض - قال: قال رسول اللّه (صلی الله علیه و آله):

مثل أهل بیتی کسفینة نوح من رکبها نجا و من تخلّف عنها غرق. فثبت لهم بذلک النّجاة لأنّها إذا کانت منجیة لغیرها فهی أولی بأن تکون ناجیة. قال السّیّد السّمهودیّ و غیره: فمن حفظ الحرمات الثّلث - حرمة الإسلام و حرمة النّبی (صلی الله علیه و آله):

و حرمة رحمه - فقد رکب فی سفینة النّجاة و من لم یحفظهنّ فقد تخلّف عن سفینة النجاة.

و محصّل حدیث السّفینة و

«إنی تارک فیکم» الحثّ علی التّعلّق بحبلهم و حبّهم و علمهم و الأخذ بهدی علمائهم و محاسن أخلاقهم و شیمهم.

فمن أخذ بذلک نجا من ظلمات المخالفة و أدّی شکر النّعمة، و من تخلّف عنهم غرق فی بحار الکفر و تیار الطغیان فاستوجب النّیران، فقد ورد أنّ بغضهم یوجب دخول النّار، و کلّ عمل بدون ولائهم غیر مقبول، و کلّ مسلم عن حبّهم مسئول، و أذاهم علی کاهل الصّبر محمول].

و نیز عجیلی در «ذخیرة المآل» بعد ذکر حدیث ثقلین گفته: [و محصّله ما تقدّم فی محصّل حدیث السّفینة من الحثّ علی إعظامهم و التّعلّق بحبلهم و حبّهم و علمهم و الأخذ بهدی علمائهم و محاسن أخلاقهم - شکرا لنعمة مشرّفهم - صلوات اللّه علیه و علیهم].

و نیز عجیلی در «ذخیرة المآل» در شرح شعر

تعلّموا منهم و قدّموهمتجاوزوا عنهم و عظّموهم

گفته: [و لمّا أمرنا بتقدیمهم فتأخیرهم عن مقاماتهم الشّریفة مخالفة للمشروع، و من مقاماتهم مقارنة القرآن و دوام التّطهیر من المعاصی و البدع إمّا ابتداء و إمّا انتهاء.

ص: 47

و وجوب التّمسّک بهم و اعتقاد أنّهم سفینة ناجیة منجیة، و من قال خلاف ذلک فقد أخر من قدم اللّه و رسوله،

قال - ص -: إنّما جعل الإمام لیؤتم به و الماموم أسیر الإمام، و المتابعة واجبة و التقدّم علیه حرام، و من أخّرهم عن مقاماتهم فصلاته باطلة، و تأخیر من یستحقّ التّقدیم فی الموضع الّذی استحقّه من عکس الحقائق، فاعتبروا یا أولی الأبصار!].

اما مولوی محمد مبین لکهنوی، پس حدیث سفینه را در کتاب «وسیلة النّجاة» بنقل از أعاظم أئمّۀ ثقات و أکابر أثبات خود آورده، چنانچه گفته:

[و أخرج أحمد فی مسنده و ابن جریر و الحاکم فی مستدرکه عن أبی ذرّ الغفاری أنّه قال و هو آخذ بباب الکعبة: سمعت النبیّ یقول: ألا إنّ مثل أهل بیتی فیکم مثل سفینة نوح من رکبها نجی و من تخلّف عنها هلک. و هذا أیضا فی «المشکوة». «ترجمة»:

أحمد و ابن جریر و الحاکم در «مستدرک» از أبی ذرّ غفاری روایت کرده که گفت أبو ذرّ در حالی که گرفته بود دروازۀ کعبه را: شنیدم از رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله که می فرمود:

آگاه باشید که مثل أهل بیت من میان شما مثل کشتی نوحست، کسی که سوار شد در کشتی نوح نجات یافت از عذاب دنیا و عقبی و کسی که باز ماند و تخلّف ورزید غرق شد و هلاک گشت و به نکال دنیا و عقبی گرفتار ماند، همین طور کسی که فرمانبرداری آل رسول خدا و أدای حقوق ایشان - کما هو أحری - کرد بدرجات أعلی و مقامات أقصی در دنیا و عقبی فائز گردید، و هر که - نعوذ باللّه منه - انحرافی ازین بزرگان شفیعان روز حشر ورزید گرفتار عذاب أبد گردید.

منکر این حرف این دم در نظر شد ممثّل سرنگون اندر سقر]

اما ثناء اللّه پانی پتی، پس این حدیث شریف را در «سیف مسلول» ثابت نموده، چنانچه در کتاب مذکور بجواب حدیث ثقلین گفته: [جواب این حدیث مثل

حدیث مثل أهل بیتی کسفینة نوح من رکبها نجا و من تخلّف عنها هلک (می باشد.

صح. ظ)، این هر دو حدیث دلالت بر امامت ندارند بلکه دلالت دارند بر آنکه فلاح موقوفست بر دوستی اهل بیت نبوّت و عترت پیغمبر صلّی اللّه علیه و سلّم. دین از آنها سند باید کرد

ص: 48

و هدایت از آنها باید گرفت].

أما محمد سالم دهلوی بخاری، پس حدیث سفینه را در «اصول الایمان» آورده، چنانچه گفته: [و نیز در حدیث شریف آمد:

«إنّ مثل أهل بیتی فیکم کمثل سفینة نوح فمن رکبها نجا و من تخلّف عنها هلک». یعنی تحقیق أهل بیت من در دنیا مانند کشتی نوح اند علیه السّلام، کسی که سوار شد در آن نجات یافت و کسی که خلاف کرد از آن هلاک شد].

أما جمال الدین محمد بن عبد العلی القرشی الهاشمی، پس این حدیث شریف را در کتاب «تفریح الأحباب فی مناقب الآل و الاصحاب» آورده، چنانچه گفته:

[عن أبی ذرّ أنّه قال و هو آخذ بباب الکعبة: سمعت النّبیّ (صلی الله علیه و آله) یقول: ألا إنّ مثل أهل بیتی فیکم مثل سفینة نوح من رکبها نجی و من تخلّف عنها هلک. رواه أحمد].

أما ولی اللّه لکهنوی، پس حدیث سفینه را در «مرآت المؤمنین فی مناقب آل سیّد المرسلین» إثبات نموده، چنانچه در کتاب مذکور در بیان آیه خامسه از آیات فضائل اهل بیت علیهم السّلام گفته: [و جاء بطرق عدیدة یقوی بعضها بعضا:

انّما مثل أهل بیتی فیکم مثل سفینة نوح من رکبها نجا،

و فی روایة مسلم: و من تخلّف عنها غرق، و فی روایة: هلک.

و قال صلّی اللّه علیه و سلّم: إنّما مثل أهل بیتی فیکم مثل باب حطة فی بنی اسرائیل، من دخله غفر له الذّنوب، و وجه تشبیهه صلّی اللّه علیه و سلّم أهل بیته بالسّفینة أنّ من أحبّهم و عظّمهم شکرا لنعمة مشرّفهم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و أخذ بهذا نجا من ظلمة المخالفات و من تخلّف عن ذلک غرق فی بحر کفر النّعم و هلک فی مفاوز الطغیان].

أما رشید الدین خان دهلوی، پس این حدیث شریف را در رسالۀ «الحقّ المبین فی فضائل اهل بیت سیّد المرسلین صلّی اللّه علیه و آله و سلّم» نقلا عن «نزل الابرار بما صحّ من مناقب أهل البیت الأطهار» آورده، چنانچه در رساله مذکوره گفته: [و صاحب «مفتاح النّجا» در «نزل الأبرار بما صحّ من مناقب أهل البیت الاطهار» می فرماید:

«أخرج مسلم عن زید بن أرقم - رض -: قام رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم یوما فینا خطیبا بماء یدعی خمّا بین مکّة و المدینة، فحمد اللّه و أثنی علیه و وعظ و ذکّر ثمّ قال: أمّا بعد! ألا یا

ص: 49

أیّها النّاس! إنّما أنا بشر یوشک أن یأتینی رسول ربّی فأجیب و إنّی تارک فیکم الثقلین أوّلهما کتاب اللّه فیه الهدی و النّور، فخذوا بکتاب اللّه و استمسکوا به. فحثّ علی کتاب اللّه و رغّب فیه ثمّ قال: و أهل بیتی].

و نیز می فرماید:

[أخرج أحمد و ابن جریر و الحاکم عن أبی ذرّ الغفاری - رض - أنه قال و هو آخذ بباب الکعبة: سمعت النّبیّ (صلی الله علیه و آله) یقول: ألا إنّ مثل أهل بیتی فیکم مثل سفینة نوح من رکبها نجا و من تخلّف عنها هلک].

و نیز رشید الدین خان در رساله «الحق المبین» حدیث سفینه را نقلا عن تفسیر «فتح العزیز» آورده، چنانچه گفته: [و لهذا در حدیث شریف وارد است:

مثل أهل بیتی کمثل سفینة نوح من رکبها نجا و من تخلّف عنها غرق].

و نیز رشید الدین خان در «ایضاح لطافة المقال» حدیث سفینه را از «تحفۀ» استاد خود نقل کرده، چنانچه گفته: [و نیز در باب هفتم که در امامتست در مبحث

حدیث «إنّی تارک فیکم الثّقلین» می فرماید که

حدیث «مثل أهل بیتی فیکم مثل سفینة نوح من رکبها نجی و من تخلف عنها غرق» دلالت نمی کند مگر بر آنکه فلاح و هدایت مربوط بدوستی ایشان و منوط باتّباع ایشانست و تخلّف از دوستی و اتّباع ایشان موجب هلاک، و این معنی بفضل اللّه تعالی محض نصیب أهل سنّتست و بس از جمیع فرق اسلامیّه و خاصست بمذهب أهل سنّت، لا یوجد فی غیرهم، زیرا که ایشان متمسّک اند بحبل وداد جمیع اهلبیت، بخلاف شیعه که هیچ فرقه ایشان جمیع اهل بیت را دوست نمی دارند و بعضی یک طائفه را محبوب می سازند و بقیّه را مبغوض می دارند و بعضی طائفۀ دیگر را] انتهی مختصرا.

اما عاشق علی خان دهلوی، پس این حدیث شریف را در «ذخیرة العقبی فی ذکر فضائل أئمّة الهدی» ثابت نموده، چنانچه در کتاب مذکور گفته: [الحقّ چنین دلیری و جرأت خاصّۀ همین حضراتست که دروغ گویم بر روی تو و إلاّ مثل آفتاب روشن و هویداست که سرمایۀ نازش و افتخار فرقۀ حقّه همین رکوب سفینه اهل بیت و تمسّک بحدیث ثقلینست، و هو لا یوجد فی غیرهم].

ص: 50

و نیز در «ذخیرة العقبی» گفته: [چون بقدر ضرورت که مناسب وقت بود از رفع شبهات اختلاف در معاملات ظاهر نبذی تحریر یافت، اکنون وقت آن رسید که حقیقت امامت و ما یتعلّق بها که مراد کامل حدیث ثقلین و حدیث سفینه است از اقرار علمای متکلّمین اهل سنّت و از أقوال أصحاب طریقت و حقیقت که بزرگان دین و گل سر سبد این فرقۀ ناجیه اند مع شواهد عبارات کتب حقه زیب کلام گردد].

و نیز در «ذخیرة العقبی» حدیث سفینه را نقلا عن تفسیر «فتح العزیز» آورده چنانچه گفته: [و لهذا در حدیث شریف واردست

«مثل أهل بیتی فیکم کسفینة نوح من رکب نجا و من تخلّف عنها غرق»].

و نیز در «ذخیرة العقبی» حدیث سفینه را از رسالۀ که موضوع آن «بیان عقیدۀ شاه ولی اللّه» ست نقل کرده گفته:

[و حدیث «إنّی تارک فیکم الثّقلین»

و حدیث

أنا حرب لمن حاربهم و سلّم لمن سالمهم»

و حدیث «ألا إنّ مثل أهل بیتی فیکم مثل سفینة نوح من رکبها نجا و من تخلّف عنها هلک» و أحادیث دیگر در شأن این حضرات روایت کرده اند].

و نیز در «ذخیرة العقبی» حدیث سفینه را بواسطۀ فاضل رشید از صاحب «تحفه» نقل کرده، کما لا یخفی علی من راجع.

اما حسن عدوی حمزاوی معاصر، پس این حدیث شریف را در «مشارق الأنوار فی فوز أهل الاعتبار» آورده، چنانچه در کتاب مذکور گفته: [و أما بیان ما ورد فی أهل بیته علی العموم صلّی اللّه علیه و سلّم و ذریّتهم و بیان أنّ صلتهم تکون صلة لرسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم اعلم (فاعلم. ظ) وفقنا اللّه و إیّاک لخدمة أهل بیته - صلّی اللّه علیه - أنّ اللّه قد أمرنا علی لسان نبیّه بالمودّة لأهل بیته بقوله «قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی» و من أفراد المودّة و الصّلة زیارتهم مقدّما لهم علی غیرهم متوسّلا بهم إلی شفاعة جدّهم.

قال المحقّق ابن حجر: أخرج الدّیلمیّ مرفوعا: من أراد التّوسّل و أن یکون له عندی ید أشفع له بها یوم القیمة فلیصل أهل بیتی و یدخل السّرور علیهم.

قال: و أخرج الإمام أحمد فی مسنده عنه صلّی اللّه علیه و سلّم: إنّی أوشک أن ادعی فاجیب و إنّی تارک فیکم الثّقلین

ص: 51

کتاب اللّه عزّ و جلّ حبل ممدود من السّماء إلی الأرض و عترتی أهل بیتی و إنّ اللّطیف الخبیر أخبرنی أنّهما لن یتفرّقا حتّی یردا علیّ الحوض فانظروا بما ذا تخلفونی فیهما،

و فی روایة: انّما أهل بیتی فیکم کمثل سفینة نوح من رکب فیها نجا و من تخلّف عنها غرق.

قال: و فی روایة صحّحها الحاکم علی شرط الشّیخین: النّجوم أمان لأهل الأرض من الغرق و أهل بیتی أمان لامّتی من الاختلاف فإذا خالفتها قبیلة من العرب اختلفوا فصاروا حزب ابلیس «آه». و لعلّ المراد من الغرق ما یلحقهم من العذاب لولا وجودهم کما یدلّ علیه ما فی بعض الرّوایات: فإذا ذهب أهل بیتی جاء أهل الأرض من العذاب ما کانوا یوعدون، و یحتمل أنّ المعنی أنّ من أحبّهم و عمل بمقتضی سنّة جدّهم نجا من ظلمة الاغیار (العثار. ظ) و الطغیان و من تخلّف عنها غرق فی بحر کفر النعمة و البهتان].

اما احمد بن زینی دحلان معاصر، پس این حدیث شریف را در کتاب «الفتح المبین» ذکر نموده و باعتراف صحّت آن از طرق کثیره در خبرت أرباب بصیرت افزوده، چنانچه در کتاب مذکور در ذکر فضائل اهل بیت علیهم السّلام گفته: [و صحّ

عنه صلّی اللّه علیه و سلّم من طرق کثیرة أنّه قال: إنّما مثل أهل بیتی فیکم کمثل سفینة نوح من رکبها نجا و من تخلّف عنها غرق، و فی روایة هلک، و مثل أهل بیتی فیکم کمثل باب حطة فی بنی اسرائیل من دخله غفر له].

اما شبلنجی معاصر، پس این حدیث شریف را در «نور الأبصار» آورده، چنانچه در باب ثانی کتاب مذکور گفته:

[و روی جماعة من أصحاب السّنن عن عدّة من الصّحابة أنّ النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم قال: مثل أهل بیتی فیکم کسفینة نوح من رکبها نجا و من تخلّف عنها هلک، و فی روایة غرق، و فی اخری زجّ فی النّار].

اما سلیمان بلخی معاصر، پس این حدیث شریف را در «ینابیع المودّة» جابجا آورده و بذکر آن - مرّة بعد مرّة - قصب السّبق از أقران و أمثال خود برده، چنانچه در کتاب مذکور گفته: [الباب الرابع فی حدیث سفینة نوح و باب حطّة بنی اسرائیل و حدیث الثّقلین و حدیث یوم الغدیر.

فی «مشکاة المصابیح» عن أبی ذرّ - رضی اللّه

ص: 52

عنه - أنّه قال و هو آخذ بباب الکعبة: سمعت النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم یقول: إنّ مثل أهل بیتی فیکم مثل سفینة نوح من رکبها نجا و من تخلّف عنها هلک، رواه أحمد.

و فی «جمع الفوائد»: ابن الزبیر رفعه: مثل أهل بیتی مثل سفینة نوح من رکبها نجا و من ترکها غرق،

للبزّار، و زاد فی الأوسط: و إنّما مثل أهل بیتی فیکم مثل باب حطة فی بنی اسرائیل من دخله غفر له.

أبو الطفیل عن أبی ذرّ و هو آخذ بباب الکعبة، رفعه: انّ مثل أهل بیتی فیکم مثل سفینة نوح من رکبها نجا و من تخلّف عنها هلک و انّ مثل أهل بیتی فیکم مثل باب حطة فی بنی اسرائیل من دخله غفر له. أخرجه الطبرانیّ فی الأوسط و الصّغیر و أبو یعلی و أحمد بن حنبل عن أبی ذرّ، انتهی «جمع الفوائد». أیضا

أخرجه البزّار و ابن المغازلی عن سعید بن جبیر عن ابن عباس و عن سلمة بن الأکوع و عن ابن المعتمر عن أبی ذرّ و عن سعید بن المسیّب عن أبی ذرّ. و أیضا أخرجه الحموینیّ عن أبی سعید الخدری بزیادة «و إنّما مثل أهل بیتی فیکم مثل باب حطة فی بنی اسرائیل من دخله غفر له». أیضا

أخرجه أبو یعلی و البزّار و الطبرانی فی الأوسط و الصّغیر عن أبی سعید الخدری حدیث السّفینة و باب الحطة. أیضا ابن المغازلی أخرجه عن أبی ذرّ حدیث السّفینة و الحطة. أیضا الحموینی أخرجه عن جیش (حنش. ظ) بن المعتمر عن أبی ذرّ. و أخرجه المالکیّ فی «فصول (الفصول. ظ) المهمّة» عن رافع مولی أبی ذرّ. و أخرج أیضا حدیث السّفینة الثّعلبیّ و السّمعانیّ أیضا عن سلیم بن قیس الهلالی، قال: بینا أنا و جیش (حنش. ظ) بن معتمر بمکّة إذ قام أبو ذرّ و أخذ بحلقة باب الکعبة فقال: من عرفنی فقد عرفنی فمن لم یعرفنی فأنا جندب بن جنادة أبو ذرّ، فقال: أیّها النّاس! إنّی سمعت نبیّکم صلّی اللّه علیه و سلم یقول: مثل أهل بیتی فیکم کمثل سفینة نوح من رکبها نجا و من ترکها هلک و یقول: مثل أهل بیتی فیکم مثل باب حطة فی بنی اسرائیل من دخله غفر له، و یقول: إنّی تارک فیکم ما إن تمسّکتم به لن تضلّوا کتاب اللّه و عترتی و لن یفترقا حتّی یردا علیّ الحوض.

الحموینی فی «فرائد السّمطین» بسنده عن سعید ابن جبیر عن ابن عبّاس رضی اللّه عنهما قال: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم: یا علی! أنا مدینة العلم و أنت بابها و لن تؤتی المدینة إلاّ من قبل الباب و کذب من زعم أنّه یحبّنی

ص: 53

و یبغضک لأنّک منّی و أنا منک لحمک لحمی و دمک دمی و روحک من روحی و سریرتک من سریرتی و علانیتک من علانیتی سعد من أطاعک و شقی من عصاک و ربح من تولاّک و خسر من عاداک فاز من لزمک و هلک من فارقک مثلک و مثل الأئمّة من ولدک بعدی مثل سفینة نوح من رکبها نجا و من تخلّف عنها غرق و مثلکم کمثل النّجوم، کلّما غاب نجم طلع نجم إلی یوم القیمة].

و نیز بلخی در «ینابیع المودّة» در باب رابع و أربعون گفته: [أیضا

أخرج الحموینیّ عن سعید بن جبیر عن ابن عبّاس، قال: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: یا علی! أنا مدینة الحکمة و أنت بابها و لن تؤتی المدینة إلاّ من قبل الباب و کذّب من زعم أنّه یحبّنی و یبغضک لأنّک منّی و أنا منک لحمک من لحمی و دمک من دمی و روحک من روحی و سریرتک من سریرتی و علانیتک من علانیتی و أنت إمام امّتی و وصیّی، سعد من أطاعک و شقی من عصاک و ربح من تولاّک و خسر من عاداک، فاز من لزمک و هلک من فارقک و مثلک و مثل الأئمة من ولدک مثل سفینة نوح من رکبها نجا و من تخلّف عنها غرق، و مثلکم مثل النجوم کلما غاب نجم طلع نجم إلی یوم القیمة].

و نیز بلخی در «ینابیع المودّة» در باب سادس و خمسون نقلا عن «کنوز الحقائق» گفته:

[مثل عترتی کسفینة نوح من رکبها نجا. للثّعلبی].

و نیز در «ینابیع» در همین باب نقلا عن «الجامع الصّغیر» آورده:

[إنّ مثل أهل بیتی فیکم مثل سفینة نوح من رکبها نجا و من تخلّف عنها هلک. للحاکم عن أبی ذرّ].

و نیز نقلا عن «الجامع الصّغیر» آورده:

[مثل أهل بیتی مثل سفینة نوح من رکبها نجا و من تخلّف عنها غرق. للبزّار عن ابن عبّاس و عن ابن الزّبیر، و للحاکم عن أبی ذرّ].

و نیز در «ینابیع المودّة» نقلا عن «ذخائر العقبی» آورده:

[و عن علی مرفوعا:

مثل أهل بیتی کمثل سفینة نوح من رکبها نجا و من تعلّق بها فاز و من تخلّف عنها زجّ فی النّار. أخرجه ابن السّری.

و عن ابن عبّاس مرفوعا: مثل أهل بیتی کمثل

ص: 54

سفینة نوح من رکبها نجا و من تخلّف عنها غرق. أخرجه الملاّ فی سیرته].

و نیز در «ینابیع المودّة» نقلا عن «مودّة القربی» آورده:

[علی علیه السّلام، رفعه: مثل أهل بیتی کمثل سفینة نوح من تعلّق بها نجا و من تخلّف عنها أولج فی النّار].

و نیز در «ینابیع المودّة» نقلا عن «مودّة القربی» آورده:

[أبو ذرّ و هو آخذ باب الکعبة و یقول: أیّها النّاس! من عرفنی عرفنی و من لم یعرفنی فأنا أعرفهم: أنا أبو ذرّ، سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم یقول: مثل أهل بیتی فیکم کمثل سفینة نوح من رکبها نجی و من رغب عنها غرق].

و نیز در «ینابیع المودّة» نقلا عن «الصّواعق» آورده:

[و جاء من طرق عدیدة یقوّی بعضها بعضا: إنّما مثل أهل بیتی فیکم کمثل سفینة نوح من رکبها نجی و من تخلّف عنها غرق،

و فی روایة: و إنّما مثل أهل بیتی فیکم مثل باب حطة فی بنی اسرائیل من دخله غفر له].

و نیز در «ینابیع المودّة» نقلا عن «الصّواقع» آورده: [و وجه تشبیههم بالسّفینة أنّ من أحبّهم و عظّمهم و أخذ بهدی علمائهم نجا من ظلمة المخالفات و من تخلّف عن ذلک غرق فی بحر کفران النّعم و هلک فی مفاوز الطغیان].

و نیز در «ینابیع المودّة» نقلا عن «الصّواعق» آورده: [الثّانی:

أخرج أحمد و الحاکم عن أبی ذرّ أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم قال: انّ مثل أهل بیتی فیکم کمثل سفینة نوح من رکبها نجی و من تخلّف عنها هلک،

و فی روایة للبزّار عن ابن عبّاس و عن ابن الزّبیر و للحاکم عن أبی ذرّ أیضا: مثل أهل بیتی مثل سفینة نوح من رکبها نجا و من تخلّف عنها غرق].

اما حسن الزمان معاصر، پس این حدیث شریف را در «قول مستحسن» بروایات عدیده آورده و بإثبات آن علی أحسن الوجوه طریق اذعان سپرده، چنانچه در کتاب مذکور بعد نقل بعض افادات أسلاف خود گفته: [و إلیه الإشارة فی الآیة الکریمة إِنّا لَمّا طَغَی الْماءُ حَمَلْناکُمْ فِی الْجارِیَةِ لِنَجْعَلَها لَکُمْ تَذْکِرَةً وَ تَعِیَها أُذُنٌ واعِیَةٌ » مع

حدیث «ألا إنّ مثل أهل بیتی فیکم مثل سفینة نوح من رکبها نجی و من تخلّف

ص: 55

عنها هلک» و فی لفظ «غرق» رواه أحمد و ابن جریر و الحاکم عن أبی ذرّ الغفاری، و الصّولیّ من جهة الرّشید عن آبائه عن ابن عبّاس، و البزّار عنه و عن ابن الزّبیر. و

حدیث «سألت اللّه أن یجعلها اذنک یا علی! فقال علیّ: ما سمعت من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم شیئا فنسیته»

و حدیث «یا علیّ! إنّ اللّه أمرنی أن ادنیک و اعلّمک لتعی انزلت هذه الآیة: وَ تَعِیَها أُذُنٌ واعِیَةٌ ، فأنت اذن واعیة لعلمی» و قد بیّن ذلک ولد صاحب القرّة فی «فتح العزیز»].

و مخفی نماند که بودن اهل بیت علیهم السّلام مثل سفینه نوح أمریست که برای آن شواهد عدیده و آثار عتیده در ارشادات خود أهل بیت علیهم السّلام و کلمات صحابۀ سرور أنام - صلّی اللّه علیه و آله ما همر غمام - و افادات تابعین أعلام موجود و مسرودست.

پس از آن جمله است ارشاد باسداد جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام

«إنّما مثلنا فی هذه الامّة کسفینة نوح و کباب حطة فی بنی إسرائیل» و این ارشاد آن جناب را جلال الدّین سیوطی در تفسیر «درّ منثور» آورده، چنانچه در تفسیر آیۀ وَ إِذْ قُلْنَا اُدْخُلُوا الْبابَ سُجَّداً وَ قُولُوا حِطَّةٌ نَغْفِرْ لَکُمْ خَطایاکُمْ گفته:

[و أخرج ابن أبی شیبة عن علی ابن أبی طالب، قال: إنّما مثلنا فی هذه الامّة کسفینة نوح و کباب حطة فی بنی إسرائیل].

و از مطالعه «کنز العمّال» علی متّقی که تبویب «جمع الجوامع» سیوطیست واضح و لائح می گردد که این ارشاد باسداد جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام را بزیادت بعض ألفاظ مفیده أبو سهل قطّان و ابن مردویه نیز روایت کرده اند، چنانچه در «کنز العمّال» در تفسیر سورۀ هود مذکورست: [

عن عبّاد بن عبد اللّه الاسدی قال: بینا أنا عند علی بن أبی طالب رضی اللّه عنه فی الرّحبة إذ أتاه رجل فسأله عن هذه الآیة أَ فَمَنْ کانَ عَلی بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ وَ یَتْلُوهُ شاهِدٌ مِنْهُ فقال: ما من رجل من قریش جرت علیه المواسی إلاّ قد نزلت فیه طائفة من القرآن، و اللّه لأن یکونوا یعلموا ما سبق لنا

ص: 56

أهل البیت علی لسان النّبیّ الامّی صلّی اللّه علیه و آله و سلّم أحبّ إلیّ من أن یکون لی ملأ هذه الرّحبة ذهبا و فضة، و اللّه إنّ مثلنا فی هذه الامّة کمثل سفینة نوح فی قوم نوح و إنّ مثلنا فی هذه الامّة کمثل باب حطة فی بنی إسرائیل.(أبو سهل القطّان فی أمالیه و ابن مردویه)].

و از آن جمله است کلام بلاغت نظام آن جناب

«أنا من سنخ أصلاب أصحاب السّفینة و کما نجا فی هاتیک من نجا ینجو فی هذه من ینجو» چنانچه أحمد بن إسحاق بن جعفر بن وهب بن واضح الکاتب العبّاسی المعروف بالیعقوبی [1] در تاریخ خود آورده که جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام در ضمن خطبۀ بلیغۀ خود فرموده

«فأین یتاه بکم؟! بل أین تذهبون عن أهل بیت نبیّکم؟! أنا من سنخ أصلاب أصحاب السّفینة و کما نجا فی هاتیک من نجا ینجو فی هذه من ینجو، ویل رهین لمن مخلف (تخلّف. ظ) عنهم انّی فیکم کالکهف لأهل الکهف و إنّی فیکم باب حطة من دخل منه نجا و من تخلّف عنه هلک، حجّة من ذی الحجّة فی حجّة الوداع: إنّی قد ترکت بین أظهرکم ما إن تمسّکتم به لن تضلّوا بعدی أبدا: کتاب اللّه و عترتی أهل بیتی].

و از آن جمله است کلام هدایت التیام آن جناب

«فنحن أنوار السّموات و الارض و سفن النّجاة»، و این کلام حقّ انضمام آن جناب در ضمن خطبۀ بلیغه واقعشده که مرآة جمال و کمال جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و أهل بیت آن جناب می باشد، و بکلمات حقائق آیات خود أنوار لامعۀ حقیّت مذهب أهل حقّ کرام بر سجاجل قلوب أرباب ألباب و أحلام می پاشد.

علامه شمس الدین ابو المظفّر یوسف بن قزغلی البغدادی الحنفی المعروف بسبط ابن الجوزی در «تذکرۀ خواص الأمّة» در باب سادس که آن را باین عنوان بلیغ معنون نموده «الباب السّادس فی المختار من کلامه علیه السّلام. کان علیه - السّلام ینطق بکلام قد حفّ بالعصمة و یتکلّم بمیزان الحکمة، کلام ألقی اللّه علیه

ص: 57

المهابة، فکلّ من طرق سمعه راعه فهابه، و قد جمع اللّه له بین الحلاوة و الملاحة و الطلاوة و الفصاحة، لم یسقط منه کلمة و لا بارت له حجّة، أعجز النّاطقین و حاز قصب السّبق فی السّابقین، ألفاظ یشرق علیها نور النّبوّة و یحیّر الأفهام و الألباب، و قد اخترت منه ما أودعته فی هذا الکتاب من (فنون. صح خ) العلوم و الآداب» می فرماید:

[خطبة فی مدح النبی صلّی اللّه علیه و آله و سلّم:

أخبرنی أبو طاهر الخزیمی، أنبا أبو عبد اللّه الحسین ابن علی، أنبا عبد اللّه بن عطاء الهروی، أنبا عبد الرّحمن بن عبید الثّقفی، أنبا الحسین بن محمّد الدّینوری، أنبا عبد اللّه بن ابراهیم الجرجانی، نبّأنا محمّد بن علی بن الحسین العلوی، أنبا أحمد بن عبد اللّه الهاشمی، ثنا الحسن بن علی بن محمّد بن علی بن موسی بن جعفر بن محمّد ابن علی بن الحسین بن علی (بسنده إلی الحسین بن علی. صح. ظ) قال: خطب أبی أمیر المؤمنین یوما بجامع الکوفة خطبة بلیغة فی مدح رسول اللّه (صلی الله علیه و آله) فقال بعد حمد اللّه: لمّا أراد اللّه أن ینشئ المخلوقات و یبتدع الموجودات أقام الخلائق فی صورة قبل دحو الأرض و رفع السّموات ثمّ أفاض نورا من نور عزّه فلمع قبسا من ضیائه و سطع ثمّ اجتمع فی تلک الصّورة و فیها هیئة نبیّنا (صلی الله علیه و آله) فقال له اللّه تعالی: أنت المختار و عندک مستودع الأنوار و أنت المصطفی المنتخب الرّضا المنتجب المرتضی، من أجلک أضع البطحاء و أرفع السّماء و اجری الماء و أجعل الثّواب و العقاب و الجنّة و النّار، و أنصب أهل بیتک علما للهدایة و أودع أسرارهم من سرّی بحیث لا یشکل علیهم دقیق و لا یغیب عنهم خفیّ و أجعلهم حجّتی علی بریّتی و المنبّهین علی قدری و المطلعین علی أسرار خزائنی. ثمّ أخذ الحقّ سبحانه علیهم الشّهادة بالرّبوبیّة و الإقرار بالوحدانیّة فی مکنون علمه و نصب العوالم و موّج الماء و أثار الزّبد و أهاج الدّخان، فطفی عرشه علی الماء ثمّ أنشأ الملائکة من أنوار أبدعها و أنواع اخترعها، ثمّ خلق اللّه الأرض و ما فیها، ثمّ قرن بتوحیده نبوّة نبیّه محمّد (صلی الله علیه و آله) و صفیّه و شهدت السّموات و الأرض و الملائکة و العرش و الکرسیّ و الشّمس و القمر و النّجوم و ما فی الأرض له بالنّبوّة، فلمّا خلق آدم أبان للملائکة فضله و أراهم ما خصّه به من سابق العلم و جعله محرابا و قبلة لهم و سجدوا له، ثمّ بیّن لآدم حقیقة ذلک النّور و مکنون ذلک السّر، فلمّا حانت أیّامه أودعه

ص: 58

شیثا و لم یزل ینقل من الأصلاب الفاخرة إلی الأرحام الطاهرة إلی أن وصل إلی عبد المطّلب ثمّ إلی عبد اللّه ثمّ إلی نبیّه (صلی الله علیه و آله) فدعا النّاس ظاهرا و باطنا و ندبهم سرّا و علانیة و استدعی الفهوم إلی القیام بحقوق ذلک السّر المودع فی الذّرّ قبل النّسل، فمن وافقه قبس من لمحات ذلک النّور و اهتدی إلی السّر و انتهی إلی العهد المودع، و من غمرته الغفلة و شغلته المحنة فاستحقّ البعد. ثمّ لم یزل ذلک النّور ینتقل فینا و یتشعشع فی غرائزنا، فنحن أنوار السّموات و الأرض و سفن النجاة، و فینا مکنون العلم و إلینا مصیر الامور و بمهدیّنا تقطع الحجج خاتمة الأئمّة و منقذ الامّة و منتهی النّور، فلیهنّ من استمسک بعروتنا و حشر علی محبّتنا].

و از آن جمله است قول جناب امام زین العابدین علیه السّلام

«نحن الفلک الجاریة فی اللّجج الغامرة یأمن من رکبها و یغرق من ترکها» چنانچه سلیمان بن ابراهیم بلخی در «ینابیع المودّة» در باب ثالث آن گفته:

[و قال علیّ بن الحسین رضی اللّه عنهما:

نحن الفلک الجاریة فی اللّجج الغامرة، یأمن من رکبها و یغرق من ترکها].

و نیز بلخی در «ینابیع المودّة» در باب تاسع و ثمانون گفته: [

أخرج الحافظ الجعابی أنّ الإمام زین العابدین رضی اللّه عنه قال: نحن الفلک الجاریة فی اللّجج الغامرة یأمن من رکبها و یغرق من ترکها و إنّ اللّه تبارک و تعالی أخذ میثاق من یحبّنا و هم فی أصلاب آبائهم فلا یقدرون علی ترک ولایتنا لأنّ اللّه عزّ و جلّ جعل جبلّتهم علی ذلک، انتهی].

و از آن جمله است قول عمرو بن العاص در باب جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام:

«هو النبأ العظیم و فلک نوح».

و این قول عمرو بن العاص در قصیدۀ او واقعشده که أکابر علمای أهل سنّت آن را نقل نموده اند.

أبو محمّد حسن بن أحمد بن یعقوب الهمدانی الیمنی در کتاب «الإکلیل» علی ما نقل عنه گفته: [روی أنّ معاویة بن أبی سفیان قال یوما لجلسائه: من قال فی علیّ علی ما فیه فله هذه البدرة! فقال کلّ منهم کلاما غیر موافق من شتم أمیر المؤمنین علیه السّلام

ص: 59

إلاّ عمرو بن العاص فإنّه قال أبیاتا اعتقدها و خالفها بفعاله!

بآل محمّد عرف الصّوابو فی أبیاتهم نزل الکتاب

و هم حجج الإله علی البرایابهم و بجدّهم لا یستراب

و لا سیما أبی حسن علیله فی المجد مرتبة تهاب

إذا طلبت صوارمهم [1]

نفوسافلیس بها

[2] سوی «نعم» جواب

طعام حسامه مهج الأعادیو فیض دم الرّقاب لها شراب

و ضربته کبیعته بخمّ معاقدها من النّاس الرّقاب

إذا لم تبر من أعدا علیفما لک فی محبّته ثواب

هو البکّاء فی المحراب لیلاهو الضحّاک إن آن الضّراب

هو النّبأ العظیم و فلک نوحو باب اللّه و انقطع الجواب

[3] فأعطاه معاویة البدرة و حرّم الآخرین].

و جمال الدین محدث شیرازی در کتاب «تحفة الأحبّاء من مناقب آل العبا» گفته: [و آورده که روزی معاویة بن أبی سفیان با عمرو بن عاص در مجمعی از صنادید مملکت شام گفت علی را وصفی بگوی، و در بعضی از کتب تواریخ هست که چون خبر شهادت یافتن أمیر المؤمنین علی علیه السّلام بشام رسید معاویه گفت: «الآن انقطع العداوة»! و در مجلسی که خواص او و أشراف شام حاضر بودند یک بدرۀ زر در پیش خود داشت گفت: هر که برخی از صفات و فضائل و چندی از خواص و مزایای علی ابن أبی طالب درین محفل بیان کند مر او راست این بدرۀ زر! عمرو خود را از مرتبۀ مکابره و معانده گذرانیده بمقتضای «إنّ الکذوب قد یصدق» این أبیات را بدیهة بر منصّه عرض جلوه داد - یا خود - طمعا بالبدرة الموعودة المشار إلیها - زبان بحقّ و صدق و راستی گشاد که «شعر»:

بآل محمّد عرف الصّواب و فی أبیاتهم نزل الکتاب

هم حجج الإله علی البرایا بهم و بجدّهم لا یستراب

ص: 60

و لا سیما أبا حسن علیّا [1] * له فی العلم مرتبة نصاب [2]

إذا نادت صوارمه نفوسافلیس لها سوی نعم جواب

طعام سیوفه مهج الأعادیو فیض دم الرّقاب لها شراب

و من لم یبر من أعدا علیفلیس له النّجاة و لا ثواب

أمیر المؤمنین علی ذخریشفیع لی إذا قام الحساب

هو الفردوس لا یخفی علیکمهو السّاقی علی

[3] الحوض الشّراب

هو النّبأ العظیم و فلک نوحو باب اللّه و انقطع الخطاب

معاویه گفت:

و ملیحة شهدت لها ضرّاتها و الفضل ما شهدت به الأعداء!]

از آن جمله است نامۀ حسن بصری بنام جناب امام حسن علیه السّلام که در آن حسن بصری بمضمون حدیث سفینه مکرّر اعتراف نموده، و این نامۀ او را أکابر علمای سنّیّه در کتب و أسفار دینیّۀ خود نقل کرده اند.

أبو الحسن علی بن عثمان الغزنوی در کتاب «کشف المحجوب لأرباب القلوب» گفته: [و منهم: جگر بند مصطفی و ریحان دل مرتضی و قرّة العین زهراء أبو محمّد الحسن بن علی، کرّم اللّه وجهه، و ویرا اندرین طریقت نظر تمام بود و اندر دقائق عبارات این معنی حظّ وافر، تا حدّی که گفت اندر حال وصیتش:

«علیکم بحفظ السّرائر فانّ اللّه مطلع علی الضّمائر» بر شما باد بحفظ أسرار که خداوند عزّ و جلّ دانندۀ ضمائرست. و حقیقت این معنی آن بود که بنده مخاطبست بحفظ أسرار همچنان که بحفظ إظهار، پس حفظ أسرار عدم التفات بأغیار بود و حفظ إظهار از مخالفت جبّار، و همی آرند که قدریان چون غلبه گرفتند و مذهب اعتزال اندر جهان پراکنده شد، حسن بصری - رحمه اللّه - بحسن بن علی - کرّم اللّه وجهه - نامه نوشت: «بسم الله الرحمن الرحیم. السّلام علیک یا بن رسول اللّه و قرّة عینه و رحمة اللّه و برکاته. أمّا بعد، فإنّکم معاشر بنی هاشم کالفلک الجاریة فی بحر لجّیّ و مصابیح الدّجی و أعلام

ص: 61

الهدی و الائمّة القادة الّذین من تبعهم نجا کسفینة نوح المشحونة الّتی یؤل إلیها المؤمنون و ینجو فیها المتمسّکون، فما قولک یا بن رسول اللّه عند حیرتنا فی القدر و اختلافنا فی الاستطاعة لتعلمنا بما تأکّد علیه رأیک فإنّکم ذریّة بعضها من بعض، بعلم اللّه علمتم و هو الشّاهد علیکم، و أنتم شهداء اللّه علی النّاس، و السلام». معنی این آن بود که سلام خدا بر تو باد أی پسر پیغمبر و روشنائی چشم او و رحمت خدا و برکات او بشما باد که شما جملگی بنی هاشم چون کشتیهای روانید اندر دریای ژرف و ستارگان تابنده و علامات هدایت و إمامان دین، هر که متابع شما بود نجات یابد چون متابعان کشتی نوح که بدان نجات یافتند مؤمنان، و تو چه گویی أی پسر پیغمبر اندر حیرت ما اندر قدر و اختلاف ما اندر استطاعت تا ما بدانیم که روش تو اندر آن چیست و شما ذرّیت پیغمبرید و هرگز منقطع نخواهد گشت، علمتان بتعلیم خدائیست عزّ و جلّ و او نگاه دارنده و حافظ شماست و شما از آن (شاهدان. ظ) خلق.

و ملک العلماء شهاب الدین دولت آبادی در «هدایة السّعدا» گفته: [فی «کشف المحجوب»: کتب الحسن البصریّ إلی أمیر المؤمنین حسن بن علی رضی اللّه عنه مکتوبا:

السّلام علیک یا بن رسول اللّه و رحمة اللّه و برکاته! و بعد فأنتم معاشر بنی هاشم الفلک الجاریة فی اللّجج - أی البحر - و مصابیح الدّجی و أعلام الهدی و الأئمّة القدوة الّذین من تبعهم نجی کسفینة نوح المشحونة الّتی یؤل إلیها المؤمنون و ینجو فیها المتمسّکون فأنتم ذریّة بعضها من بعض، بعلم اللّه علمتم و لهو الشّاهد علیکم و أنتم شهداء علی النّاس، أنتم شهداء علی النّاس، أنتم شهداء علی النّاس].

و عبد الرحمن بن عبد الرسول چشتی در «مرآة الاسرار» گفته: [و هم، وی در «کشف المحجوب» می آرد که چون قدریان غلبه گرفتند و مذهب اعتزال اندر جهان پراکنده شد حسن بصری رضی اللّه بحسن بن علی کرّم اللّه وجهه نامۀ عربی نوشت که آن این است: «بسم الله الرحمن الرحیم. السلام علیک یا بن رسول اللّه و قرّة عینه و رحمة اللّه و برکاته. أمّا بعد، فانّکم معاشر بنی هاشم کالفلک الجاریة فی بحر لجّیّ و مصابیح الدّجی و أعلام الهدی و الأئمّة القادة الّذین من یتبعهم نجا کسفینة نوح

ص: 62

المشحونة الّتی یؤل إلیها المؤمنون و ینجو فیها المستمسکون، فما قولک یا بن رسول اللّه عند حیرتنا فی القدر و اختلافنا فی الاستطاعة لتعلمنا بما تأکّد علیه رأیک فإنّکم ذریّة بعضها من بعض، بعلم اللّه علمتم فهو الشّاهد علیکم و أنتم شهداء اللّه علی النّاس و السلام». معنی آن بود که سلام خدای بر تو باد أی پسر پیغامبر و أی روشنائی چشم او و رحمت خدا و برکات او بشما باد، شما جملگی بنی هاشم چون کشتیهای روانید در دریای ژرف و ستارگان تابنده و علامات هدایت و إمامان دین، هر که متابع شما بود نجات یابد چون متابعان کشتی نوح که بر آن نجات یافتند مؤمنان، و تو چه گویی أی پسر پیغامبر! اندر حیرت ما اندر قدر و اندر اختلاف ما اندر استطاعت تا ما بدانیم که روش تو اندر آن چیست، و شما ذریّت پیغمبرید و هرگز منقطع نخواهد شد، علمتان بتعلیم خدائیست عزّ و جلّ و او نگاهدارنده و حافظ شماست و شما از آن (گواهان. صح. ظ) خلق، إلخ].

و محمد محبوب عالم بن صفی الدّین جعفر، بدر عالم، در «تفسیر شاهی» در تفسیر آیۀ «قُلْ فَلِلّهِ الْحُجَّةُ الْبالِغَةُ فَلَوْ شاءَ لَهَداکُمْ أَجْمَعِینَ» گفته: [فی «جواهر العلوم»]: قیل: إنّ الحسن البصریّ کتب إلی الإمام الحسن بن علی رضی اللّه تعالی عنهما: من الحسن البصری إلی الحسن بن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: أمّا بعد، فإنّکم معاشر بنی هاشم! الفلک الجاریة فی اللّجج الغامرة، مصابیح الدّجی و أعلام الهدی و الأئمّة القادة الّذین من تبعهم نجا و السّفینة الّتی یؤل إلیها المؤمنون و ینجو فیها المتمسکون.

قد کثر - یا بن رسول اللّه - عندنا الکلام فی القدر و اختلافنا فی الاستطاعة، فتعلمنا ما تری (تأکّد. ظ.) علیه رأیک و رأی آبائک فإنّکم ذریّة بعضها من بعض، من علم اللّه علمتم و هو الشاهد علیکم و أنتم الشّهداء علی النّاس، و السّلام.

فأجابه الحسن ابن علی رضی اللّه تعالی عنهما: من الحسن بن علی إلی الحسن البصری، أمّا بعد! فقد انتهی إلیّ کتابک عند حیرتک و حیرة من زعمت من امّتنا و کیف ترجعون إلینا و أنتم (تدینون. صح. ظ) بالقول دون العمل؟! و اعلم أنّه لو لا ما تناهی إلیّ من حیرتک و حیرة الامّة قبلک لأمسکت عن الجواب، و لکنّی النّاصح ابن النّاصح الامین،

ص: 63

و الّذی أنا علیه أنّه من لم یؤمن بالقدر خیره و شرّه فقد کفر، و من حمل المعاصی علی اللّه عزّ و جلّ فقد فجر، إنّ اللّه تعالی لا یطاع بإکراه و لا یعصی بغلبة و لا أهمل العباد من الملکة، و لکنّه عزّ و جلّ المالک لما ملّکهم و القادر علی ما علیه أقدرهم، فان ائتمروا بالطاعة لم یکن اللّه تعالی لهم صادّا و لا عنها مانعا، و ان ائتمروا بالمعصیة فشاء سبحانه أن یمنّ علیهم فیحول بینهم و بینها فعل، و إن لم یفعل فما هو حملهم علیها إجبارا و لا ألزمهم بها إکراها بل احتجاجه جلّ ذکره علیهم أن عرفهم و جعل لهم السبیل إلی فعل ما دعاهم إلیه و ترک ما نهاهم عنه، فَلِلّهِ الْحُجَّةُ الْبالِغَةُ ، و السّلام].

مدحور و ملوم می باشد. و اگر چه دلالت این حدیث بر موجب نجات بودن اتّباع اهل بیت علیهم السّلام أظهر من الشّمس و أبین من الأمسست و مخاطب ما هم طوعا و کرها اعتراف بآن دارد، لیکن بحمد اللّه تعالی این معنی را بغرض مزید إفحام خصام از کلمات دیگر علمای أعلام سنّیّه هم ظاهر و باهر می نمایم.

واحدی در «تفسیر» خود علی ما نقل عنه آورده: [انظر کیف دعا الخلق إلی النّسب الی ولائهم و السّیر تحت لوائهم بضرب مثلهم بسفینة نوح علیه السّلام جعل ما فی الآخرة من مخاوف الأخطار و أهوال النّار کالبحر الّذی لجّ براکبه فیورده مشارع المنیّة و یفیض علیه سجال البلیّة، و جعل أهل بیته علیه و علیهم السلام سبب الخلاص من مخاوفه و النّجاة من متألّفه، و کما لا یعبر البحر الهیّاج عند تلاطم الأمواج إلاّ بالسّفینة، کذلک لا یأمن نفخ الجحیم و لا یفوز بدار النّعیم إلاّ من تولّی اهل بیت الرسول صلوات اللّه علیه و علیهم و تخلّی لهم ودّه و نصیحته و أکّد فی موالاتهم عقیدته فإنّ الّذین تخلفوا عن تلک السفینة آلوا شرّ مآل و خرجوا من الدّنیا إلی أنکال و جحیم ذات أغلال، و کما ضرب مثلهم بسفینة نوح قرنهم بکتاب اللّه تعالی فجعلهم [1] ثانی الکتاب و شفع التزیل].

و عاصمی در «زین الفتی» بعد ذکر حدیث سفینه گفته: [و معنی الحدیث عندنا: من أحبّ أهل البیت بقلبه و أثنی علیهم بلسانه و اقتدی بهم فی أقوالهم و لا یزید علی ما ذکر من مقالهم فقد نجا من البدعة و التّغال و من زاد علی ما قالوه و نسبهم الی خلاف ما نسبوا إلیه أنفسهم فقد هلک إذ لم یرض بهم قدوة و إماما و لم یقتد بهم شرفا و احتراما کالرّافضة و النّاصبة!].

و بر ناظر خبیر پوشیده نیست که آنچه عاصمی درین کلام بعد اقرار بحق بسوی باطل طفره زده و در آخر آن متعلّق بأهل حقّ تفوّه نموده مصداق مثل «ذمّتنی بدائها و انسلّت» می باشد، زیرا که در حقیقت کار أهل سنّت است که بر اهل بیت علیهم السّلام افترا می نمایند و در نسبت ایشان مرتکب خلاف واقع می شوند. اما أهل حق پس ساحت علیایشان از وصمت این تهمت بالاترست، و ایشان بحمد اللّه هرگز سر مو از ارشادات

ص: 65

أهل بیت علیهم السّلام تجاوز نمی نمایند، و من ادّعی خلاف ذلک فلیأت علیه ببرهان و أنّی له ذلک و أین إلی آخر الزمان؟!.

و نور الدین سمهودی در «جواهر العقدین» در بیان تنبیهات ذکر خامس گفته:

[ثانیها،

قوله صلّی اللّه علیه و سلّم: مثل أهل بیتی فیکم مثل سفینة نوح فی قومه، الحدیث. و وجهه أنّ النّجاة ثبتت لأهل السّفینة من قوم نوح علیه السّلام و قد سبق فی الذّکر قبله فی حثّه صلّی اللّه علیه و سلّم علی التّمسّک بالثّقلین کتاب اللّه و عترته

قوله صلّی اللّه علیه و سلّم: فإنّهما لن یفترقا حتّی یردا علیّ الحوض،

و قوله فی بعض الطرق: نبّأنی اللّطیف الخبیر، فأثبت لهم بذلک النّجاة و جعلهم وصلة إلیها، فتمّ التّمسّک المذکور، و محصّله الحثّ علی التّعلّق بحبلهم و و حبّهم و إعظامهم شکرا لنعمة مشرّفه صلّی اللّه و سلم علیه و علیهم و الأخذ بهدی علمائهم و محاسن أخلاقهم و شیمهم، فمن أخذ بذلک نجا من ظلمات المخالفة و أدّی شکر النّعمة الوافرة و من تخلّف عنه غرق فی بحار الکفران و تیار الطغیان فاستوجب النّیران].

و ابن حجر هیتمی مکی در «صواعق» بعد ذکر حدیث سفینه گفته: [و وجه تشبیههم بالسّفینة فیما مرّ أنّ من أحبّهم و عظّمهم شکرا لنعمة مشرّفهم صلّی اللّه علیه و سلّم و أخذ بهدی علمائهم نجا من ظلمة المخالفات و من تخلّف عن ذلک غرق فی بحر کفر النّعم و هلک فی مفاوز (تیار. ظ) الطغیان].

وجه سوم آنکه این حدیث شریف دلالت دارد بر أفضلیّت اهل بیت علیهم السّلام بر قاطبه خلائق، زیرا که اگر سوای این حضرات کسی دیگر - معاذ اللّه - أفضل می بود لابدّ جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم همان کس را شبیه سفینه نوح قرار داده امّت را بر اتّباع و اطاعت او آماده می فرمودند. و دلالت این حدیث شریف بر أفضلیّت اهل بیت علیهم السّلام اگر چه کالنّور فی الظلام خود ظاهر و باهر است لیکن کلمات سابقه أکابر علمای سنیّه نیز مظهر و مبیّن آنست، کما لا یخفی علی النّاظر البصیر، وَ لا یُنَبِّئُکَ مِثْلُ خَبِیرٍ .

وجه چهارم آنکه این حدیث شریف دلالت دارد بر وجوب محبّت أهل بیت علیهم السلام علی الاطلاق، و وجوب محبّت علی الإطلاق - کما دریت فی مجلّد آیة المودّة - دلیل وجوب اطاعت و عصمت و أفضلیت این حضرات است و این همه مستلزم

ص: 66

امامت می باشد، کما مرّ غیر مرّة.

وجه پنجم آنکه این حدیث شریف دلالت دارد بر آنکه محبت أهل بیت علیهم السلام سبب نجاتست، و در کمال ظهورست که این معنی مستلزم عصمت این حضرات می باشد زیرا که اگر - معاذ اللّه - ازین حضرات أمری خلاف رضای ربّ الأرباب بظهور رسد هرگز محبّتشان جائز نخواهد شد چه جای آنکه سبب نجات در دنیا و آخرت شود! و هذا فی الوضوح و الظهور کالنّور علی شاهق الطور، و هر گاه عصمت این حضرات ثابت شد در امامتشان ریبی باقی نماند.

وجه ششم آنکه این حدیث شریف دلالت دارد بر کفر و ضلال متخلّفین از اهل بیت علیهم السّلام، و تخلّف حضرات خلفای ثلاثه و أحزابشان از أهل بیت علیهم السّلام أظهر من الشّمس و أبین من الامسست، و لقد أثبته علمائنا الأعلام - أحلّهم اللّه دار السّلام - فی کتب الکلام، بحیث لا یرتاب فیه أولو الأحلام، پس خلافتشان بسبب این تخلّف فاسد و باطل گردید و بعدشان ازین مرتبه علیا و منزلت کبری بحد تحقّق و ثبوت رسید، و بعد ازین کیست که در وضوح و ظهور خلافت بلا فصل جناب أمیر المؤمنین علیه السلام ازین حدیث شکّ و ارتیاب داشته باشد و از آفتاب امامت آن جناب مثل خفّاش إعراض نموده خاک مذلّت بر سر خود پاشد؟! وجه هفتم آنکه این حدیث شریف دلالت دارد بر آنکه نفوس قدسیّه اهل بیت علیهم السّلام مثل سفینه نوح ممیّز بین المؤمن و الکافر هستند. و این معنی هم بحمد اللّه تعالی موجب ریاست عامّه و امارت تامّه ایشانست، زیرا که تمییز بین المؤمن و الکافر بلا شبهه مرتبۀ عظماست که غیر معصوم دارای آن نمی تواند شد.

وجه هشتم آنکه این حدیث شریف دلالت دارد بر آنکه بقای إمام معصوم از نفوس قدسیّه حضرات أهل بیت علیهم السّلام إلی یوم القیامة لازم است تا همیشه برای امّت طبقة بعد طبقه رکوب سفینه منجیه متحقق شده باشد، و این معنی بنحوی که دلیل حقیّت مذهب أهل حق و بطلان مذهب مخالفین است محتاج به بیان نیست.

وجه نهم آنکه جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم حدیث سفینه را در ضمن سیاق طولانی

ص: 67

حدیث «إنّی تارک فیکم» که هر هر جمله بلکه هر هر کلمۀ آن نور بصیرت برای أهل ایمان می افزاید و روی شاهد حق را بأنواع زیب و زینت الی أقصی الغایه می آراید، بنحوی بیان فرموده که بعد ملاحظۀ آن در دلالت این حدیث شریف بر امامت اهلبیت علیهم السلام هرگز ریبی عارض خواطر عقلا نمی شود و أصلا تشکیکی در صحّت استدلال أهل حق بآن در قلوب ألبّا فرو نمی رود، الحال آن ارشاد هدایت بنیاد را بگوش دل باید شنید و وضوح امر حقّ را کالصّبح المسفر بچشم بصیرت باید دید.

أبو عبد اللّه محمّد بن مسلم بن أبی الفوارس الرّازی در صدر «أربعین» فضائل جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام - کما سمعت سابقا - گفته:

[و قال النبی صلّی اللّه علیه و سلّم: إنّی تارک فیکم کتاب اللّه و عترتی أهل بیتی، فهما خلیفتان بعدی أحدهما أکبر من الآخر سبب موصول من السّماء إلی الارض فان استمسکتم بهما لن تضلّوا فإنّهما لن یفترقا حتّی یردا علیّ الحوض یوم القیامة فلا تسبقوا أهل بیتی بالقول فتهلکوا و لا تقصروا عنهم فتذهبوا فإنّ مثلهم فیکم کمثل سفینة نوح من رکبها نجی و من تخلّف عنها هلک و مثلهم فیکم کمثل باب حطة فی بنی إسرائیل من دخله غفر له. ألا! و إنّ أهل بیتی أمان امّتی فاذا ذهب أهل بیتی جاء امّتی ما یوعدون. ألا و إنّ اللّه عصمهم من الضّلالة و طهّرهم من الفواحش و اصطفاهم علی العالمین. ألا و إنّ اللّه أوجب محبّتهم و أمر بمودّتهم. ألا و إنّهم الشّهداء علی العباد فی الدّنیا و یوم المعاد. ألا و إنّهم أهل الولایة الدّالّون علی طرق الهدایة.

ألا و إنّ اللّه فرض لهم الطّاعة علی الفرق و الجماعة، فمن تمسّک بهم سلک و من حادّ عنهم هلک. ألا و إنّ العترة الهادیة الطّیبین دعاة الدّین و أئمّة المتّقین و سادة المسلمین و قادة المؤمنین و أمناء ربّ العالمین علی البریّة أجمعین، الّذین فرّقوا بین الشک و الیقین و جاؤا بالحقّ المبین].

وجه دهم آنکه جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم الأطیاب حدیث سفینه را در بعض مواقع بخطاب أصحاب خود بسیاقی ارشاد نموده که امامت أئمه اثنی عشر علیهم السلام را کالشمس فی رابعة النّهار واضح و آشکار می گرداند و متبوع و مطاع واجب التّمسک و الاتّباع بودن این حضرات را بنص جلی که مشتمل بر أحسن کلمات بلاغت آیات

ص: 68

و أجمل جملات براعت سمات می باشد بمنصّۀ شهود می رساند.

أبو منصور شهردار بن شیرویه دیلمی که از أجلّۀ معاریف حفّاظ و أکابر مشاهیر أیقاظ سنیّه است، و جلالت شأن و رفعت مکان او بتصریح این حضرات در مجلّد حدیث ولایت بتفصیل جمیل شنیدی و بکمال استناد و اعتماد و اشتهار و اعتبار او نزدشان بخوبی وارسیدی، در کتاب «مسند الفردوس» که به «فردوس کبیر» نیز مسمّی می شود علی ما نقل عنه آورده:

[عن أبی سعید الخدری، قال: صلّی بنا رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم صلاة الاولی ثمّ أقبل بوجهه الکریم علینا فقال: یا معاشر أصحابی! إنّ مثل أهل بیتی فیکم مثل سفینة نوح و باب حطة فی بنی إسرائیل فتمسّکوا بأهلبیتی بعدی الأئمّة الرّاشدین من ذریّتی فإنّکم لن تضلّوا أبدا. فقیل: یا رسول اللّه! کم الائمّة بعدک؟ قال: اثنا - عشر من أهل بیتی، أو قال: من عترتی].

ازین روایت سراسر هدایت واضح و لائحست که جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بعد نماز جماعت که محل اجتماع مسلمین بود بخطاب أصحاب خود ارشاد فرمود که: أی گروه یاران من! بتحقیق که مثال أهل بیت من در میان شما مثال سفینۀ نوح است و مثال باب حطه است در بنی إسرائیل پس تمسّک بنمائید بأهل بیت من بعد از من که ایشان ائمّه راشدین از ذرّیّت من هستند، بتحقیق که شما در حال تمسک بایشان هرگز گمراه نخواهید شد تا بأبد. و هر گاه بعد استماع این ارشاد هدایت بنیاد بعض حاضرین عرض کردند که یا رسول اللّه! أئمّه بعد جناب شما چقدر خواهند شد؟ آن جناب در جواب ارشاد فرمود که دوازده نفر از اهل بیت من خواهند شد، یا آنکه فرمود که دوازده نفر از عترت من خواهند شد.

و این حدیث شریف أثیر بچند وجه ناظر بصیر را بسوی حق منیر رهنمائی می نماید:

اول آنکه درین حدیث مذکورست که جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بخطاب أصحاب خود بودن أهل بیت علیهم السّلام دریشان مثل سفینه حضرت نوح علیه السّلام مبیّن نموده.

دوم آنکه اهل بیت علیهم السلام را مثل باب حطه معین فرموده.

سوم آنکه أصحاب خود را بعد خود حکم تمسّک بأهل بیت علیهم السلام داده.

ص: 69

چهارم آنکه اهل بیت علیهم السلام را بوصف جلیل «أئمّه راشدین» ستوده.

پنجم آنکه در صورت تمسّک بأهلبیت علیهم السلام أصحاب خود را از ضلال و گمراهی مأمون فرموده.

ششم آنکه بعد سؤال بعض سائلین از عدد أئمّه علیهم السّلام که بعد آن جناب خواهند شد ارشاد کرده که ایشان دوازده نفر خواهند شد از أهل بیت من یا از عترت من.

و بعد ملاحظه این تصریحات صریحه و ارشادات نصیحه که هر یک از آن برای واجب الإطاعة بودن أهل بیت علیهم السلام کافی و وافی است هرگز کار عاقلی نیست که در دلالت حدیث سفینه بر امامت أئمّه اثنی عشر علیهم السلام شکّ و ریب آرد و همّت خود بر معاندت حق أبلج و موازرت باطل لجلج برگمارد.

وجه یازدهم آنکه جناب رسالت مآب - صلّی اللّه علیه و آله ما همر سحاب - حدیث سفینه را بمخاطبۀ جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام بأسلوب بدیع و سیاق رفیع که هر هر جملۀ آن دلیل ساطع و برهان قاطع امامت و خلافت آن جنابست بیان فرموده، و بر مخصوص بودن این حدیث شریف بآنجناب و أئمّه طاهرین از أولاد آن جناب سلام اللّه علیهم أجمعین نصّ صریح نموده. و بعد ملاحظۀ آن کار أحدی از أهل عقول و أحلام نیست که در دلالت این حدیث شریف بر امامت و خلافت أئمّه اثنی عشر علیهم السلام قیل و قال نماید، و هیچ مجادلی را تاب آن نیست که حرفی بمقابلۀ أهل حقّ درین باب آراید.

علامه سلیمان بن ابراهیم القندوزی در «ینابیع المودّة» کما سمعت سابقا گفته: [

أخرج الحموینیّ عن سعید بن جبیر عن ابن عبّاس، قال: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم:

یا علی! أنا مدینة الحکمة و أنت بابها و لن تؤتی المدینة إلاّ من قبل الباب و کذب من زعم أنّه یحبّنی و یبغضک لأنّک منّی و أنا منک، لحمک من لحمی و دمک من دمی و روحک من روحی و سریرتک من سریرتی و علانیتک من علانیتی، و أنت إمام امّتی و وصیی، سعد من أطاعک و شقی من عصاک و ربح من تولاّک و خسر من عاداک، فاز من لزمک و هلک من فارقک، و مثلک و مثل الأئمّة من ولدک مثل سفینة نوح

ص: 70

من رکبها نجا و من تخلّف عنها غرق و مثلکم مثل النّجوم کلّما غاب نجم طلع نجم الی یوم القیمة].

وجه دوازدهم آنکه جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم مضمون بلاغت مشحون حدیث سفینه را در حدیث دیگر که بوجوه عدیده مصرّح بخلافت و امامت أئمّه طاهرین سلام اللّه علیهم أجمعین می باشد بعنوانی ذکر فرموده که اگر عاقل بصیر أدنی تأمّلی در آن نماید أصلا ریبی در دلالت حدیث سفینه بر مطلوب أهل حقّ دامن گیر او نخواهد گردید و امر حقّ را کالصّبح المسفر المنیر واضح و مستنیر دیده بصد جان و دل باعتقاد آن خواهد گروید.

حالا ألفاظ مبارکۀ آن حدیث شریف را شنیده آن را از آیات حق باید شمرد، و حظّ وافر از کمال بلاغت و تمام إبلاغ جناب بشیر نذیر - علیه و آله آلاف السّلام من الملک القدیر - باید برد.

سید علی همدانی در «مودّة القربی» کما علمت سابقا گفته: [

عن علی علیه السّلام قال: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: من أحبّ أن یرکب سفینة النّجاة و یستمسک بالعروة الوثقی و یعتصم بحبل اللّه المتین فلیوال علیّا بعدی و لیعاد عدوّه و لیأتمّ بالأئمّة الهداة من ولده، فإنّهم خلفائی و أوصیائی و حجج اللّه علی خلقه بعدی و سادة امّتی و قادة الاتقیاء إلی الجنّة، حزبهم حزبی و حزبی حزب اللّه، و حزب أعدائهم حزب الشّیطان].

و این حدیث شریف را سلیمان بن إبراهیم بلخی نیز در «ینابیع المودّة» آورده، کما دریت فیما سبق.

وجه سیزدهم آنکه جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله الاطیاب، سفینه نجات بودن أهل - بیت علیهم السّلام را در حدیث أشباح خمسه به نهجی ارشاد فرموده که بعد ملاحظۀ آن در دلالت حدیث سفینه بر أفضلیّت این حضرات از تمامی کائنات شبهۀ باقی نمی ماند و اندک توجّه هم در مفاد آن امامت و خلافت این حضرات را بوجوه عدیده بمنصّه عالیۀ شهود می رساند.

صدر الدین أبو المجامع إبراهیم بن محمّد بن المؤیّد الحموئی در «فرائد السّمطین»

ص: 71

علی ما نقل عنه گفته:

[أخبرنا الشّیخ العدل بهاء الدّین محمّد بن یوسف البرزالیّ بقراءتی علیه بسفح جبل قاسیون ممّا یلی عقبة دمر، ظاهر مدینة دمشق المحروسة.

قلت له: أخبرک الشیخ أحمد بن الفرج الامویّ إجازة، فأقرّ به. «ح» و أخبرنی الشیخ الصّالح جمال الدّین احمد بن محمّد بن محمّد المعروف بدکّویه القزوینیّ و غیره إجازة بروایتهم عن الشیخ الإمام امام الدّین أبی القاسم عبد الکریم بن محمّد بن عبد الکریم الرافعی القزوینی إجازة، قالا: أنبأنا الشیخ العالم عبد القادر بن أبی صالح الجیلیّ، قال: أنبا أبو البرکات هبة اللّه بن موسی السّفطیّ، قال: أنبا القاضی أبو المظفّر هناد بن إبراهیم النّسفی، قال: أنبا أبو الحسن محمّد بن موسی بن کریب، قال: أنبأنا محمّد بن الفرحان، حدّثنا محمّد بن یزید القاضی، حدّثنا اللّبیب بن سعید، عن العلاء بن عبد الرّحمن، عن أبیه، عن أبی هریرة، عن النّبی صلّی اللّه علیه و سلّم أنّه قال: لمّا خلق اللّه تعالی أبا البشر و نفخ فیه من روحه التفت آدم یمنة العرش فإذا نور خمسة أشباح، سجّدا و رکّعا، قال آدم: یا رب! هل خلقت أحدا من طین قبلی؟ قال: لا یا آدم! قال: فمن هؤلاء الخمسة الّذین أراهم فی هیئتی و صورتی؟ قال: هؤلاء خمسة من ولدک، لولاهم ما خلقتک و لولاهم ما خلقت الجنّة و لا النّار و لا العرش و لا الکرسی و لا السّماء و لا الأرض و لا الملئکة و لا الإنس و لا الجنّ، هؤلاء خمسة شققت لهم خمسة أسماء من أسمائی، فأنا المحمود و هذا محمّد، و أنا العالی و هذا علیّ، و أنا الفاطر و هذه فاطمة، و أنا الاحسان و هذا الحسن، و أنا المحسن و هذا الحسین آلیت بعزّتی أنّه لا یأتینی أحد بمثقال حبّة من خردل من بغض أحدهم إلاّ أدخلته ناری و لا ابالی، یا آدم! هؤلاء صفوتی من خلقی، بهم أنجیهم و أهلکهم، فإذا کان لک إلیّ حاجة فبهؤلاء توسّل. فقال النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم: نحن سفینة النّجاة من تعلّق بها نجی و من حاد عنها هلک، فمن کان له إلی اللّه حاجة فلیسأل بنا أهل البیت].

وجه چهاردهم آنکه در ما سبق از طرق عدیده حدیث سفینه دریافتی که جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله الأطیاب حدیث سفینه را با حدیث باب حطه یکجا ذکر فرموده، و پر ظاهرست که حدیث باب حطه دلیل قاطع لزوم انقیاد تامّ و وجوب اطاعت

ص: 72

مطلقۀ أهل بیت علیهم السّلام و مفید عصمت و طهارت این ذوات با برکات و مثبت کفر معرضین و مدبرین ازین حضرات می باشد. پس همچنین حدیث سفینه نیز دلیل این مطلب خواهد شد، و مطلوب و مقصود صاحب مقام محمود از ذکر این حدیث مسعود بعنوان طلح منضود، إثبات امامت و خلافت این أشباح مقدسه مطهره و إظهار عصمت و طهارت این نفوس مبارکه منوّره خواهد بود.

وجه پانزدهم آنکه جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام کما سمعت سابقا من «الدّر المنثور» ارشاد فرموده که مثل ما در این امّت مثل سفینۀ نوح و مثل باب حطه است، و این ارشاد باسداد وجوب اطاعت و لزوم انقیاد آن جناب و دیگر اهل بیت علیهم السلام را بکمال صراحت واضح می گرداند و فضیلت و أکرمیّت این حضرات را بأعلای مراتب وضوح و صراحت می رساند، و بعد از آن هرگز عاقلی در امامت و خلافت این نفوس قدسیّه شکّ نمی تواند کرد.

وجه شانزدهم آنکه جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام در خطبۀ بلیغه خود که سابقا از «تاریخ یعقوبی» نقل شده سفینه بودن أهل بیت علیهم السّلام را با واقعه روز غدیر یکجا ذکر فرموده در ایمان موقنین و ایقان مؤمنین إلی أقصی الغایة افزوده، و این معنی نزد أهل خبرت و اعتبار و نقد و استبصار، دلیل واضحست بر اینکه حدیث سفینه مثل حدیث غدیر از أدلّه واضحه و براهین لائحۀ امامت آن جناب می باشد.

وجه هفدهم آنکه جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام در خطبۀ مذکوره «سفینه» بودن اهلبیت علیهم السّلام را با حدیث ثقلین انضمام داده ابواب معرفت بر وجوه مستبصرین گشاده، و این معنی برای ألباب در إثبات امامت و خلافت آن جناب کافی و وافیست، و این انضمام بلاغت نظام شبهات مدغلین معاندین و تشکیکات مرتابین جاحدین را نافی و عافیست.

وجه هیجدهم آنکه خاصّۀ ایزد باری حضرت أبی ذرّ غفاری - علیه آلاف التحیّات من اللّه ما هطلت الغوادی و السواری - بعد أخذ حلقۀ باب کعبه و تعریف نفس نفیس خود حدیث سفینه را از جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم روایت نموده در إثبات اهمیّت

ص: 73

آن بأحسن وجوه و أبلغ طرق افزوده، چنانچه سابقا در روایت «مسند أبو یعلی» و غیر آن دیدی، و تفصیل آن از عبارت طیبی در «کاشف - شرح مشکاة» و دیگر عبارات شنیدی. و پر ظاهرست که این اهتمام خاص ازین صحابی با اختصاص در نقل این حدیث طیّب المصاص نزد أهل ایمان و اخلاص کاشف از آنست که این حدیث رفیع المکان بلا شبهه نزد آن صحابی جلیل الشّأن دلیل وصول اهل بیت علیهم السّلام بمرتبۀ مطاعیّت خلائق و منصب متبوعیّت أنام می باشد، هذا هو الّذی یرغم آناف الأعداء اللّئام و یرفع رءوس الأولیاء الکرام.

وجه نوزدهم آنکه حضرت أبی ذرّ غفاری حدیث سفینه را با حدیث باب حطّه مقرونا روایت فرموده جلالت شان و رفعت مکان و طهارت کامله و عصمت فاضله و افضلیّت و اکرمیّت حضرات اهلبیت علیهم السّلام را باتّباع جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و جناب امیر - المؤمنین علیه السّلام بأحسن وجوه وانموده، کما دریت فیما سبق من روایة الطبرانی و غیره.

و بعد ملاحظۀ این مطلب کار خردمندی نیست که از دلالت حدیث سفینه بر خلافت و امامت این ذوات قدسیّه إنکار نماید و مسلک عدول و انحراف از سفینۀ منجیه و باب حطه بأقدام عناد و لداد پیماید.

وجه بستم آنکه در ما سبق از «فصول مهمّۀ» ابن الصّبّاغ مالکی و غیر آن دانستی که حضرت أبی ذرّ غفاری بر عتبۀ خانۀ کعبه رفته باهتمام تمام اوّلا حدیث سفینه را روایت فرموده، من بعد بغرض ایضاح معانی و تشیید مبانی آن

حدیث «اجعلوا أهل بیتی منکم مکان الرّأس من الجسد و مکان العینین من الرّأس» را که دلیل واضح و برهان لائح ریاست و امارت و امامت و خلافت و افضلیّت و اکرمیّت و عصمت و طهارت اهل بیت علیهم السّلامست بمعرض بیان آورده بإظهار حقّ أبلج، باطل لجلج را بأقدام إبطال فرسوده، و گمان ندارم که بعد ازین هیچ عاقلی در معنای حقیقی حدیث سفینه شک و ارتیاب آرد و از دلالت آن بر امامت و خلافت اهل بیت علیهم السّلام إنکار نموده دین و ایمان خود را بدست خدوع غرور بسپارد! وجه بست و یکم آنکه حضرت أبی ذرّ غفاری در بعض احوال هدایت اشتمال

ص: 74

خود بعد أخذ حلقۀ باب کعبه بکمال اهتمام و تمام احتفال حدیث سفینه و حدیث باب حطه و حدیث ثقلین را یکجا در معرض بیان آورده طریق فتح ابواب عرفان برای اهل ایمان و ایقان و سبیل ختم حجّت و برهان بر اصحاب عدوان و شنآن بأحسن بیان و أقهر سلطان سپرده، چنانچه سابقا از عبارت باب سابع، «ینابیع المودّة» سلیمان بلخی دانستی. و هرگز متوهّم نیست که بعد ازین کسی از اهل انصاف در دلالت حدیث سفینه بر امامت و خلافت ارتیابی خواهد داشت، یا آنکه در بودن آن دلیل حقیّت مذهب امامیّه اثنا عشریّه قیل و قال آغاز نهاده أعلام صفاقت و رقاعت خواهد افراشت، و للّه الحمد علی ذلک، و هو المنوّر المزحزح للظلم الحوالک.

و هر گاه بحمد اللّه المنعام از إثبات حدیث سفینه و بیان دلالت آن بر خلافت اهل بیت علیهم السّلام فراغ دست داد، پس اینک باید دانست که آنچه شاه صاحب متعلّق باین حدیث شریف در این جا تفوّه نموده اند سراسر موجب تأنیب و تثریب ایشان می باشد.

قوله:

[و همین قسم حدیث

«مثل أهل بیتی فیکم مثل سفینة نوح من رکبها نجی و من تخلف عنها غرق» دلالت نمی کند مگر بر آنکه فلاح و هدایت مربوط بدوستی ایشان و منوط باتباع ایشانست، و تخلف از دوستی و اتباع ایشان موجب هلاک].

اقول:

هر گاه حسب اعتراف شاه صاحب حدیث سفینه دلالت دارد بر آنکه فلاح و هدایت مربوط بدوستی اهل بیت علیهم السّلام و منوط باتّباع ایشانست، و تخلّف از دوستی و اتّباعشان موجب هلاکست، پس چرا حضرتش اعتراف بخلافت و امامت این حضرات نمی فرماید؟ و چگونه راه نکوص و عدول از قبول عقیدۀ حقّۀ بودن ایشان خلفای رسول - علیه و آله آلاف السّلام ما هبّ القبول می پیماید؟! زیرا که در ما سبق بتفصیل جمیل دانستی که وجوب دوستی و اتّباع این نفوس قدسیّه بلا شبهه و ارتیاب بوجوه

ص: 75

عدیده مثبت خلافت و دلیل ظاهر ریاست و زعامت ایشانست، و هکذا موجب نجات بودن دوستی و اتّباعشان و موجب هلاک بودن تخلّف از دوستی و اتّباعشان برهان باهر ریاست عامه و خلافت تامه این ذوات مقدسه است، و خود مخاطب بحمد اللّه آینده معترف می شود که معنی امام همینست که اتّباع او موجب نجات آخرت باشد.

پس بعد از این از عقیدۀ حقّۀ امامت و خلافت أئمّه اثنی عشر سلام اللّه علیهم أجمعین انحراف ورزیدن، و برای خلافت و ریاست، فلان و بهمان را برگزیدن یقینا باطل و ناصواب و سائق بسوی أقصای تبار و تباب است، و الحمد للّه علی ظهور نور الحقّ فی کلّ باب، و بوار متاع الباطل عند اولی الالباب.

قوله:

[و این معنی بفضل اللّه تعالی محض نصیب اهل سنت است و بس از جمیع فرق اسلامیه، و خاص است بمذهب اهل سنت، لا یوجد فی غیرهم!] أقول:

بر عاقل هوشیار و متدبّر نصفت شعار کالشمس فی رابعة النّهار واضح و آشکارست که اهل سنّت هرگز حظّی از ولا و اتّباع أهل بیت علیهم السّلام ندارند، چه جای آنکه این معنی محض نصیب ایشان باشد؟! سبحان اللّه! کسانی که ظالمین و غاصبین و محاربین و مقاتلین و سامّین و قاتلین و سابّین و شاتمین و منحرفین و مبغضین أهل بیت علیهم السّلام را دوست دارند بلکه مقتدا و پیشوای خود انگارند، بچه رو دعوی دوستی و ولای حضراتشان می توانند کرد؟! و آنانکه علی الإعلان نفی عصمت أهل بیت علیهم السّلام کنند و تخطیه و توهیم این حضرات در أقوال و أفعال و مذاهب و أعمالشان نمایند و إجماع أهل بیت علیهم السّلام را حجّت ندانند و در أدلّۀ آن قدح و جرح آغاز نهند - کما لا یخفی علی ناظر کتب کلامهم و أسفار اصولهم - چگونه خود را متّبع و مطیع این حضرات ثابت خواهند کرد؟! هل هذا إلاّ مصادمة العیان و مباهتة تتحیّر لها الأحلام و الأذهان؟! قوله:

[زیرا که ایشان متمسک اند بحبل و داد جمیع أهل بیت، و بر قیاس کتاب

ص: 76

اللّه که «أَ فَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ الْکِتابِ وَ تَکْفُرُونَ بِبَعْضٍ» و در رنک ایمان بالأنبیا که «لا نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِنْ رُسُلِهِ» با بعض، محبت و ایمان و با بعض بغض و کفران نمی ورزند].

أقول:

ادّعایی که شاه صاحب درین کلام جالب الملام نموده اند ادّعائی است باطل و انتحالی است عاطل که برای تکذیب و توهینش بالتفصیل دفاتر طوال هم کفایت نمی کند، و بمطالعه آن بسیاری از آیات قرآن مجید و فرقان حمید بیاد می آید.

از آن جمله است قول خداوند عالم «إِذا جاءَکَ الْمُنافِقُونَ قالُوا نَشْهَدُ إِنَّکَ لَرَسُولُ اللّهِ وَ اللّهُ یَعْلَمُ إِنَّکَ لَرَسُولُهُ وَ اللّهُ یَشْهَدُ إِنَّ الْمُنافِقِینَ لَکاذِبُونَ» .

و از آن جمله است قول خداوند عالم «وَ مِنَ النّاسِ مَنْ یَقُولُ آمَنّا بِاللّهِ وَ بِالْیَوْمِ الْآخِرِ وَ ما هُمْ بِمُؤْمِنِینَ، یُخادِعُونَ اللّهَ وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ ما یَخْدَعُونَ إِلاّ أَنْفُسَهُمْ وَ ما یَشْعُرُونَ» .

و از آن جمله است قول حق تعالی «وَ مِنَ النّاسِ مَنْ یُعْجِبُکَ قَوْلُهُ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ یُشْهِدُ اللّهَ عَلی ما فِی قَلْبِهِ وَ هُوَ أَلَدُّ الْخِصامِ» .

و از آن جمله است قول خداوند عالم «قُلْ إِنْ تُخْفُوا ما فِی صُدُورِکُمْ أَوْ تُبْدُوهُ یَعْلَمْهُ اللّهُ» .

و از آن جمله است قول حق جلّ و علا «وَ یَقُولُونَ طاعَةٌ فَإِذا بَرَزُوا مِنْ عِنْدِکَ بَیَّتَ طائِفَةٌ مِنْهُمْ غَیْرَ الَّذِی تَقُولُ وَ اللّهُ یَکْتُبُ ما یُبَیِّتُونَ» .

و از آن جمله است قول حقّ تعالی «یا أَیُّهَا الرَّسُولُ لا یَحْزُنْکَ الَّذِینَ یُسارِعُونَ فِی الْکُفْرِ مِنَ الَّذِینَ قالُوا آمَنّا بِأَفْواهِهِمْ وَ لَمْ تُؤْمِنْ قُلُوبُهُمْ» .

و از آن جمله است قول خداوند عالم «وَ یَحْلِفُونَ بِاللّهِ إِنَّهُمْ لَمِنْکُمْ وَ ما هُمْ مِنْکُمْ وَ لکِنَّهُمْ قَوْمٌ یَفْرَقُونَ» .

و از آن جمله است قول حق تعالی «أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ تَوَلَّوْا قَوْماً غَضِبَ اللّهُ عَلَیْهِمْ ما هُمْ مِنْکُمْ وَ لا مِنْهُمْ وَ یَحْلِفُونَ عَلَی الْکَذِبِ وَ هُمْ یَعْلَمُونَ» .

ص: 77

و از آن جمله است قول ایزد متعال «یَوْمَ یَبْعَثُهُمُ اللّهُ جَمِیعاً فَیَحْلِفُونَ لَهُ کَما یَحْلِفُونَ لَکُمْ وَ یَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ عَلی شَیْ ءٍ أَلا إِنَّهُمْ هُمُ الْکاذِبُونَ» .

و از آن جمله است قول حق عزّ و جلّ «لا تَجِدُ قَوْماً یُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ یُوادُّونَ مَنْ حَادَّ اللّهَ وَ رَسُولَهُ» .

و از آن جمله است قول اللّه تبارک و تعالی «قَدْ بَدَتِ الْبَغْضاءُ مِنْ أَفْواهِهِمْ وَ ما تُخْفِی صُدُورُهُمْ أَکْبَرُ» .

و از آن جمله است قول خلاّق عالم جلّ و علا «یَقُولُونَ بِأَفْواهِهِمْ ما لَیْسَ فِی قُلُوبِهِمْ وَ اللّهُ أَعْلَمُ بِما یَکْتُمُونَ» .

و علاوه برین هم آیات بسیارست که درین مقام قابل تلاوتست، خصوصا قول خداوند عالم «قُلْ هاتُوا بُرْهانَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ» و بالخصوص قول حقّ سبحانه و تعالی «فَمَنْ حَاجَّکَ فِیهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَکُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَکُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَکُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللّهِ عَلَی الْکاذِبِینَ» .

و علاوه برین هر که قدری هم تتبع کتب سنّیه بنماید بخوبی می داند که ادّعای تمسّک اهل سنّت بحبل و داد جمیع أهل بیت علیهم السّلام مصداق «کسراب بقیعة یحسبه الظمآن ماء حتّی إذا جاءه لم یجده شیئا» می باشد، و کلمات ناصبیّت آیات و مضامین حروریّت سمات در کتب ایشان بحدّی موجودست که احصای آن در دفاتر کبار هم خیلی عسیر و دشوار می نماید، لیکن درین مقام برای تنبیه أولی الأحلام بعض عبارت خارجیّت صفات از مصنفات والد مخاطب نقل می نمائیم، تا واضح و آشکار گردد که دعوی شاه صاحب چه قدر از واقعیّت بعید افتاده است، و اگر چه قلم عرفان شیم از نقل این گونه عبارات کفرآمیز، آبی و مستنکفست لیکن بمفاد «الضّرورات تبیح المحظورات» و نظر بمقولۀ «نقل کفر کفر نباشد» اضطرارا بطور انموذج بعض آن را ذکر نمودن ضروری است.

پس بشنو که ولی اللّه در «إزالة الخفاء» در فصل پنجم مقصد أوّل گفته: [باید دانست که آن حضرت صلّی اللّه علیه و سلم در أحادیث متواتره بالمعنی افاده فرمودند که حضرت عثمان مقتول خواهد شد و نزدیک بقتل او فتنۀ عظیمه خواهد برخاست که تغیر اوضاع و رسوم مردم کند و بلای آن مستطیر باشد، زمانی که پیش از آن فتنه است آن را به أوصاف مدح ستودند و ما بعد آن را بأصناف ذمّ نکوهیدند، و استقصا نمودند در بیان آن فتنه تا آنکه مطابقت موصوف بر آنچه واقع شد بر هیچ فردی مخفی نماند، و به أبلغ بیان واضح ساختند که انتظام خلافت خاصّه بآن فتنه منقطع خواهد شد و بقیّۀ برکات ایّام نبوّت روی باختفا خواهد آورد، و این معنی را تا بحدّی ایضاح کردند که پرده از روی کار برخاست و حجّة اللّه به ثبوت آن قائم شد و آن خبر در خارج متحقّق گشت بآن وجه که حضرت مرتضی با وجود رسوخ قدم در سوابق اسلامیّه و وفور أوصاف خلافت خاصّه و انعقاد بیعت برای او و وجوب انقیاد رعیّت فی حکم اللّه به نسبت او، متمکّن نشد در خلافت، و در أقطار أرض حکم او نافذ نگشت، و تمامه مسلمین تحت حکم او سر فرود نیاوردند، و جهاد در زمان وی رضی اللّه عنه بالکلیّه منقطع شد، و افتراق کلمه مسلمین بظهور پیوست، و ایتلاف ایشان رخت بعدم کشید، و مردم

ص: 79

بحروب عظیمه با او پیش آمدند، و دست او را از تصرّف ملک کوتاه ساختند، و هر روز دائرۀ سلطنت او - لا سیّما بعد تحکیم - تنگتر شدن گرفت، تا آنکه در آخر بجز کوفه و ما حول آن برای ایشان صافی نماند! و هر چند این خللها در صفات کاملۀ نفسانیّۀ ایشان خللی نینداخت لیکن مقاصد خلافت - علی وجهها - متحقّق نگشت و بعد حضرت مرتضی چون معاویة بن أبی سفیان متمکّن شد اتّفاق ناس بر وی بحصول پیوست و فرقة جماعة مسلمین از میان برخاست].

و نیز ولی اللّه در «إزالة الخفا» در بیان فتور عظیم افتادن در أرکان اسلام گفته: [معلومست از تاریخ که اقامت حجّ بعد حضرت عثمان هیچ خلیفه بذات خود نکرده است بلکه نائبی را مقرّر می کردند، و حضرت مرتضی برای آن اقامت حجّ بذات خود نتوانست نمود بلکه در بعض سنین نائب هم نتوانست فرستاد، کما هو مذکور فی «المستدرک». و معاویة بن أبی سفیان، أبان بن عثمان را أمیر الحجّ ساخته بود در أیّام خلافت خود، حال آنکه خلفای سابق اقامت حجّ بنفس خود می کردند إلاّ بعذر و اقامت حجّ ضمیمه خلافت بود بلکه از خواص خلیفه، چنانکه بر تخت نشستن و تاج بر سر نهادن یا در کوشک پادشاهان پیشین اقامت نمودن در أکاسره و قیاصره علامت پادشاهی بود].

و نیز ولی اللّه در «إزالة الخفا» در فصل پنجم مقصد أوّل گفته: [بنقل متواتر - که در شرعیّات نقلی معتمدتر از آن یافته نمی شود - به ثبوت پیوسته که آن حضرت صلّی اللّه علیه و سلّم فتنه را که نزدیک مقتل حضرت عثمان پیدا شد مطمح اشاره ساخته اند، و آن را بتفصیلی که زیاده از آن در شرایع یافته نشود بیان فرموده اند، و آن را حدّ فاصل نهاده اند در میان زمان خیر و زمان شرّ، و گواهی داده اند که درین وقت «خلافت علی منهاج النّبوّة» منقطع شود و ملک عضوض پدید آید، و معنی لفظ عضوض دلالت می کند بر حروب و مقاتلات و جهیدن یکی بر دیگری و منازعت یکی با دیگری در ملک، و لهذا در أحادیث بسیار خلفای ثلاثه را در یک حکم جمع کردند تا آنکه ظنّ قوی بهمرسید که هر سه بزرگ فی مرتبة من المراتب متّفق اند و غیر

ص: 80

ایشان در آن مرتبه شریک ایشان نیست! و در بعض أحادیث لفظی که مشعر بانقطاع خلافت باشد ارشاد فرمودند، در حدیث «تحرّک جبل» بروایت حضرت عثمان و أنس ذکر هر سه بزرگ رفت، و در «قصّۀ حائط» بروایت أبو موسی مذکور هر سه فقط، و در حدیث «وزن با امّت» بروایت جمعی ذکر هر سه، و در بعض ألفاظ «ثمّ رفع المیزان» و در «رؤیای ظلّه» هم چنان، و در حدیث ابن عمر «کنّا نخیّر الحدیث» بیان همین سه بزرگ، بعد از آن ابن عمر گفته است: «نسکت» و در رؤیای «نوط بعضهم ببعض» ذکر همین هر سه، و در رؤیاء «دلو دلی من السّماء» مذکور هر سه، و در مرتبۀ چهارم «انتشاط عرقوه» ظاهر گردید، و در قصّۀ سؤال بنی مصطلق بعد ذکر هر سه «فتبّا لکم» و در قصّۀ تأسیس مسجد و وضع أحجار لفظ حصر که «هم الخلفاء» وارد شد، و در قصّۀ اشترای قلائص بعد ذکر هر سه عزیز گفته شد «فتبّا لک»، و در قصّه تسبیح حصی بر همین سه کس اکتفا رفت، و در قصّۀ «تزول رحی الاسلام» زمانی معیّن گشت که بأبلغ وجه برین فتنه دلالت نمودند، بعد از آن فرمودند «فإن یهلکوا فسبیل من هلک و إن یقم لهم دینهم یقم لهم سبعین عاما. قال البغویّ: أراد بالدّین الملک. قال أبو سلیمان:

و یشبه أن یکون ارید بهذا ملک بنی أمیّة و انتقاله عنهم إلی بنی العبّاس و کان ما بین أن استقرّ الملک لبنی أمیّة إلی أن ظهرت الدّعاة بخراسان و ضعف أمر بنی أمیّة و دخل الوهن فیه نحو من سبعین سنة، و در

حدیث «الخلافة بالمدینة و الملک بالشّام»

تعیّن ملک واقعشد، الی غیر ذلک مما لا یحصی. باقی ماند آنکه در حدیث أبی بکرۀ ثقفی وارد شده

«الخلافة بعدی ثلثون سنة» حقیقت معنی آن نیز باید دانست که خلافت خاصّۀ منتظمه مرکّبست از دو وصف: وصف اوّل، وجود خلیفۀ خاص و وصف ثانی نفاذ تصرّف و اجتماع کلمۀ مسلمین، و انتفای مجموع حاصل می شود بنفی یکی ازین دو وصف، و بنفی هر دو معا، و حکمت إلهی مقتضی تدریجست بین کلّ ضدّین، پس در حالت أولی این مجموع مفقود شد بفقد وصف اجتماع کلمۀ مسلمین و عدم انتظام ملک. پس حضرت مرتضی بصفات کاملۀ خلافت خاصه اتّصاف داشتند و خلافت ایشان شرعا منعقد شد لیکن فرقت مسلمین پدیدار گشت و تصرّف ایشان در

ص: 81

أقطار أرض نفاذ نیافت، چنانکه پادشاهی عادل مدرّسی را در مدرسه نصب می فرماید و طلبۀ علم را أمر کند که از جناب او استفاده کنند لیکن طلبۀ علم را باتّفاقات بسیار که بعض آن باختیار ایشان باشد و بعض بغیر اختیار وجود استفاده بالفعل صورت نگرفت، در این وقت هر دو استعمال صحیح باشد، می توان گفت درین مدرسه مدرّسی هست امّا مردم بر وی نمی خوانند و جمع نمی شوند، و نیز می توان گفت که درین مدرسه مدرّسی نیست یعنی متّصف بدرس بالفعل، فیما نحن فیه، همچنان خلیفۀ خاص متّصف بأوصاف کامله موجودست و خلافت او بالفعل نیست]! و نیز در «إزالة الخفا» در آخر مقصد اول گفته: [و سه کس را نام برده اند که در زمان خیر متولّی خلافت خواهند بود: صدّیق أکبر، و عمر فاروق، و ذی النّورین، و در زمان فتنه بحضرت مرتضی بیعت کنند لیکن خلافت او منتظم نشود و قوم بر وی مجتمع نشوند، الی غیر ذلک تا آنکه برأی العین دانستیم که مراد همین حالتست که بعد قتل حضرت عثمان بظهور آمد از اختلاف ناس در حرب جمل و صفّین، بعد این همه بضرورت عقل دریافته شد که هر چند برای مرتضی بیعت کرده اند و خلافت منعقد ساختند و در حکم شرع که بنای آن مظنّاتست لازم شد اطاعت او، لیکن مراد حقّ اصلاح عالمست که خلافت وسیله آنست که برای تقریب آن مقصود مشروع ساخته ، و اگر مراد حق می بود از وجود متخلّف نمی شد، و مرتضی درین خلافت مانند «نی» در دهان نائی نبود و نه مانند جارحه برای إتمام مراد حقّ و قوم مأمور نشدند که تحت رایت او قتال کنند چنانکه مأمور شدند بقتال تحت رایت مشایخ ثلاثه، و مطابق آنچه ازین احادیث مفهوم شد به معاینه در خارج دیدیم که در زمان حضرت مرتضی عنایت إلهی که سابق فوج فوج نازل می شد مستتر گشت، کوشش بسیار فائده اندکی هم نداد و خیریّت که عبارت از الفت مسلمین فیما بینهم و ترک منازعه است و اتّفاق بر جهاد کفّار و روز بروز شکست بر کفّار افتادن رو باستتار نهاد و معنی «وَ لَیُمَکِّنَنَّ لَهُمْ دِینَهُمُ الَّذِی ارْتَضی لَهُمْ» یعنی لیمکّننّ بسعیهم دینهم، صورت نه بست، و تمکین فی الأرض که برای دفع کفّار و إعلاء کلمة الاسلام مقرّر بود واقع نشد،«وَ اجْعَلْ لِی مِنْ لَدُنْکَ سُلْطاناً نَصِیراً» درین زمان متحقّق نگشت، و در تمام مسلمین حکم او نافذ نشد، و مسلمین - کلّهم - تحت حکم او در نیامدند، و هیچ عاقلی برین معنی إنکار نمی تواند کرد، چنانکه نمی تواند إنکار نمود که آفتاب امروز از مشرق ظاهر شده است، لیکن نکته دیگرست که غیر أهل بصیرت نمی شناسد،

بهر نظر مه من جلوه می کند لیکنکس آن کرشمه نبیند که من همی نگرم

ص: 82

«الخلافة بعدی ثلثون سنة» حقیقت معنی آن نیز باید دانست که خلافت خاصّۀ منتظمه مرکّبست از دو وصف: وصف اوّل، وجود خلیفۀ خاص و وصف ثانی نفاذ تصرّف و اجتماع کلمۀ مسلمین، و انتفای مجموع حاصل می شود بنفی یکی ازین دو وصف، و بنفی هر دو معا، و حکمت إلهی مقتضی تدریجست بین کلّ ضدّین، پس در حالت أولی این مجموع مفقود شد بفقد وصف اجتماع کلمۀ مسلمین و عدم انتظام ملک. پس حضرت مرتضی بصفات کاملۀ خلافت خاصه اتّصاف داشتند و خلافت ایشان شرعا منعقد شد لیکن فرقت مسلمین پدیدار گشت و تصرّف ایشان در عنیفه مفضی بخیر نشدند بلکه ساعت بساعت اختلاف مسلمین و فقد جمعیّت ایشان بر روی کار آمد، لیکن در حرب نهروان جارحه فیض إلهی بوده است زیرا که آن حضرت صلّی اللّه علیه و سلّم در حقّ آن جماعت فرموده اند

«لئن أدرکتهم لأقتلنّهم قتل عاد».

گوییم: اینجا تحقیقی است شریف: فرق است در آنکه شیوع اسلام و ایتلاف مسلمین - فیما بینهم - و کبت کفّار و شکست ایشان روز بروز متزاید شود، و در آنکه از میان مسلمین فرقه مارقه بسبب شبهۀ که از بعض أحکام خلیفه ناشی شده است سر بر آرند و با مسلمانان به پیچند و خلیفه سعی در کبت آن جماعة فرماید، مثل أوّل آنست که طفل را پرورش دهند تا از مرتبه طفلی بسنّ ترعرع برسد و از آن مرتبه بحدّ جوانی ترقی نماید، و مثل ثانی مثل آنکه استاد نجّار برای مصلحتی مهمّه تیشه بر چوب می زد اتّفاقا خطا کرد تیشه بر پای خودش رسید درین حالت واجب شد بر وی که ترک شغل نجّاری کند و بإصلاح پای خود مشغول گردد. درین مبحث غلط نکنی و این نکته دقیقه را بر غیر محمل آن فرود نیاری، غرض من آن نیست که حضرت مرتضی خلیفه نبود یا در حکم شرع خلافت او منعقد نگشت یا سعی او در حروبی که پیش آمدند للّه فی اللّه نبود، أعوذ باللّه من جمیع ما کره اللّه، بلکه مقصود من اینست که فضیلت جارحه فیض إلهی بودن ظاهر نشد درین مقاتلات و إلاّ خیریّت و إصلاح خلق فوج فوج ظهور می نمود، و این دقیقه زبان فقهاء و متکلّمین از تقریر آن کوتاه است إثباتا و نفیا از آن گفتگو ندارند، و فقهای صحابه ببرکت صحبت آن حضرت صلّی اللّه علیه و سلّم این نکته را شناخته اند و در أحادیث صحیحه بآن نکته اشاره رفته].

و نیز ولی اللّه در «قرّة العینین» گفته: [بالجمله در زمان خلافت مرتضی مردم چهار گروه گشتند، جمعی با حضرت مرتضی رفیق شدند، و دلیل ایشان آنست که مرتضی بهترین مردم است درین عصر و أحقّ است بخلافت و جمعی که مخالفت - می کنند راه بفساد دارند و اخمال فساد و سعی در انتظام خلافت مطلوبست، و جمعی دیگر مخالف شدند و بجنگ برآمدند، و شبهۀ ایشان آنکه خلافت مرتضی منعقد نشده است و بیعت أهل مدینه بکره بود یا بسبب أغراض نه باجتهاد و بیعت أهل

ص: 83

کوفه هم همچنان، و در قتل حضرت عثمان شرکت داشت و با قاتلان ایشان آشتی و این معنی را مسقط عدالت می دانستند، و در قضیّۀ تحکیم خود را خلع کرد، و بحقیقت مرتضی از لوث قتل مبرّا بود و أمّا بظاهر شبهه گونه می آید، ازین جهت آن مخالفان در مقابلۀ مرتضی «مجتهد مخطی!» بودند].

و نیز در «قرّة العینین» گفته: [جمعی دیگر از فقهاء صحابه مثل سعد بن أبی وقّاص و عبد اللّه بن عمر و أسامة بن زید و أبو موسی و أبو مسعود تقاعد کردند، و دلیل ایشان آن بود که آن حضرت «صلعم» أمر کردند بقعود در أیّام فتنه، و این حدیث متواترست و از جنگ در میان مسلمانان نهی فرمود، ایشان با این همه ثنای حضرت مرتضی می کردند و ذکر مناقب او می نمودند و او را أحقّ بالخلافه می دانستند، از کلام بعضی شبهه در عقد خلافت معلوم می شود و از کلام بعضی نه. «تنبیه»: گمان أکثر ناس آن است که مستمسک این جماعة عمومات نهی است از قتال مسلمین و آن بحقیقت مخصوص است بقتال همراه امام حقّ، اگر چه ایشان این قسم نفهمیدند و این از بعض الظنّ است بلکه مستند ایشان أحادیث متواترۀ در نهی ازین قتال به أوصافی و علاماتی که بر آن منطبق یافتند، و متون این أحادیث از دو صد زیاده در کتب متداوله مذکورست و حساب طرق منشعبۀ او از حدّ احصا بیرون، بلکه از تتبّع احوال چنان متبادر می شود که مستند قومی که قتال نمودند قیاس است اگر نصرت خلیفه نکنند فساد عالم لازم می آید و سعی در اخمال فساد مأمور به است در شرع و عمومات جواز قتال با ظالمان و استحقاق مرتضی خلافت را بسوابق و خصائص خود و مستند این فریق نصوص که ردّ آن قیاس در این مسئله کند و مخصوص عمومات باشد، و اللّه أعلم].

و نیز در «قرّة العینین» گفته: [أمّا أفضلیّت شیخین باعتبار تشبّه بإرادۀ بعثت پس بدو وجه می باید دانست: یکی بشارات صریحه که در منامات واقع شد مصرّح اند بحال شیخین نه بحال مرتضی. دوم آنچه واقع شد در خارج، زیرا که وجوه خارجی مبیّن و مفسّر بشارات صادق مصدوقست، پس آن حضرت صلّی اللّه علیه و سلّم در

ص: 84

حقّ شیخین بشارت دادند که خلیفه خواهند شد و کار دین از دست ایشان منتظم خواهد شد و فتوح بسیار بر دست ایشان از مکمن غیب بظهور خواهد رسید، و واقعشد آنچه بشارت دادند، بخلاف مرتضی! که فتوح اسلام در ایّام خلافت وی متحقّق نشد، و خود چه إمکان دارد که آن حضرت بشارت دهند به چیزی که واقع نشود].

و نیز در «قرّة العینین» گفته: [و در زمان حضرت مرتضی اجماعی منعقد نگشت و مشاورتی با علما در میان نیامده و علمی که در همه اهل اسلام شائع گردد ظاهر نشد! و این معنی بر شخصی که أدنی معرفتی بآثار سلف داشته باشد واضح غیر محتاج به بیان است].

و نیز در «قرّة العینین» گفته: [و دین عبارتست از چیزیکه مردمان بر وی جمع شوند و از صاحب ملّت نقل کنند، و أصحاب مرتضی مختلف شدند در فهم کلام او و بمذاهب شتّی رو نهادند. مثلا جمعی از وی روایت کردند تبرئه خود از شرکت در دم عثمان رضی اللّه عنه، و جمعی از کلام وی رضای قتل وی فهم کردند که

«قتله اللّه و أنا معه! قال ابن سیرین: رواه ابن أبی شیبة». همچنین در هر حادثۀ مشکله از فقه و غیر آن مثل تحریم متعه و غسل رجلین کلمه ای دقیقه از حضرت مرتضی شنیدند در تطبیق آن متحیّر ماندند و فتح باب اختلاف واقعشد].

و نیز در «قرّة العینین» گفته: [أمّا أفضلیّت شیخین باعتبار تشبّه در جزء عملی نفس ناطقه بنسبت سیاست مدن و ترتیب جیوش پس امریست ظاهر کالشّمس فی رابعة النّهار، در وقت شیخین عالم مجتمع بود بر رأی واحد و اختلاف در میان ایشان نی، با هم همه متفق مشغول بجهاد کفّار بودند، أَشِدّاءُ عَلَی الْکُفّارِ رُحَماءُ بَیْنَهُمْ

صفت حال ایشان بود!، و در أیّام حضرت مرتضی اختلاف در اختلاف واقع شد و مردمان أحزاب متحزّبه گشتند، سیوف مسلمین از کفّار مغمود گشت و در میان خودها مسلول و هر تدبیری که برای ردّ این بی انتظامی واقع شد خرق را متّسع ساخت و عائد بأمنی و اطمینانی نشد تا آنکه همه أمر از دست مرتضی رضی اللّه عنه بر آمد و بجز حوالی کوفه در تصرّف نماند آن نیز با هزاران منازعت و مزاحمت! موافق و مخالف

ص: 85

بر اصل این حکایت متّفق اند هر چند در تصدیق و تخطیه و معذور داشتن و عکس آن مختلف باشند]!.

و نیز در «قرّة العینین» گفته: [مصاحبان شیخین همه متأدّب ماندند بشریعت و راغب بإحسان و از کسی حرکت شنیعه ظاهر نشد، و مصاحبان حضرت مرتضی اکثر ایشان سپاهی منشان بودند أهل طمع و حرص و حسد و حقد و با حضرت مرتضی خلوص محبّت نداشته و نه رسوخ انقیاد، جناب مرتضی رضی اللّه عنه مکرّر ازیشان بر سر منبر شکایتها می کرد که کاشکی أهل کوفه را صرف کنم با أهل شام مانند صرف دراهم و دنانیر، ده کس را دهم و یکی را بستانم! و بی وفائیها ازیشان ظاهر شده چنانکه تا حال «الکوفیّ لا یوفی» مثل سائرست، و با حسن مجتبی و حسین شهید کربلا رضی اللّه عنهما آنچه از بی وفائیها کردند محتاج بیان نیست، و جمعی که خلوص محبّت و رسوخ انقیاد داشتند در اعتقاد خود شتر و گربه افتادند، جمعی افراط کردند در اعتقاد و تعظیم تا آنجا رسانیدند که حدّ غیر نبی نباشد و حضرت مرتضی ایشان را از آن افراط مکرّر باز می داشت و ایشان منزجر نشدند، چنانکه قصّهای بسیار بنسبت آن جماعت که در صحابه طعن می کردند منقولست، و جمعی تفریط کردند دون آنچه در حقّ او می بایست، و جمعی متوسط الحال بودند و ایشان أصحاب عبد اللّه ابن مسعوداند، و در حمل کلام او بر معنی مناسب نیز مختلف شدند، جمعی این همه مبالغها و تأکیدها که بر سر منبرها می فرمودند إصغا نمی کردند و می گفتند مرد محارب است می گوید خلاف آنچه در خاطر دارد! و همین عقیده فاسده تخم مذاهب فاسده شد از تقیّه و اختیار آنچه مخالف جمهور باشد چنانکه شیعه می گویند، و جمعی حمل کردند کلام او را بر آنچه موافق جماعت باشد و ایشان أصحاب عبد اللّه بن مسعود بودند و روایات ایشان همانست عمده نزدیک أهل سنّت و جماعة، پس اگر تأثیر حضرت مرتضی ایشان را در می گرفت این اختلافها پیدا نمی شد چنانکه در زمان آن حضرت صلّی اللّه علیه و سلّم و شیخین پیدا نشد].

و نیز در «قرّة العینین» در مقام ادّعای انحطاط أمیر المؤمنین علیه السّلام از «مرّ

ص: 86

الحقّ» گفته: [و این سخنی است که بر سبیل تنزّل گفته می شود و إلاّ اگر مرّ الحقّ را برشگافیم به نسبت تجوّز در مآکل و ملابس و تقلیل معاش و مانند آن مسلّمست و با مبحث ما تعلّقی ندارد و اختصاص آن مسلّم نیست، و اگر به نسبت اموری که بخلافت و ریاست تعلّق دارد و بنسبت ترک مقاتلات مسلمین که خطر أعظم است نگریم

«مرّ الحقّ»

بجانب شیخین است، و نهایت أمر مرتضی آن باشد که «لا له» و «لا علیه»! و اگر به نسبت قلّت اعتنا بتألیف جمعی که همراه او بود اعتبار کنم، پس مرّ الحق تألیف ایشانست، چنانکه آن حضرت صلّی اللّه علیه و سلّم کردند، زیرا که انتظام مسلمین چون بغیر این معنی متحقّق نمی شود این معنی یکی از امور مهمّه باشد، و همچنین اگر غموض سخن را برشگافیم به نسبت علوم دقیقه محلّ بحث نیست بلکه واقع هم نیست چنانکه به تفصیل بیان کردیم، و اگر بنسبت توریه در سخن و دور دور رفتن در مقتضای

«الحرب خدعه» اعتبار کنیم موجب مدحی نمی باشد، و همچنین دعوی مائل بودن بتجرّد با وجود آن همه مداخلات و منازعات و کشش و کوشش که سابقا از هیچ خلیفه مثل آن ظاهر نشد اگر چه منتج ثمرات نگردید گنجایش تسلیم ندارد!].

و نیز در «قرّة العینین» گفته: [و حضرت مرتضی در أیّام خلافت خود در شغل مناقشه ها و منازعه ها افتاد و در أیّام او هیچ بلد مفتوح نشد و هیچ فتحی ظاهر نگردید بلکه جهاد بالکلّیّه مسدود ماند، پس باعتبار تحمّل أعباء جهاد، شیخین أفضل و أرجح شدند].

و نیز در «قرّة العینین» گفته: [أمّا فضیلت شیخین باعتبار صفات قلبیه که آن را بعرف أهل زمان بطریقه تعبیر کنند پس بدو وجه بیان کنیم: أوّل آنکه زهد مرتضی از قسم زهد اولیاء بود و زهد شیخین مانند زهد أنبیا! و ورع مرتضی از قسم ورع اولیا بود و ورع شیخین مانند ورع أنبیا! و دلیل واضح برین مدّعا آنست که اتّفاق جمیع أهل تاریخست بر آنکه ورع مرتضی و زهد او سبب عدم انتظام خلافت او شد، و ورع شیخین و زهد ایشان سبب انتظام خلافت ایشان گشت! و معلومست که أوصاف کامله أنبیا بوجهی واقع است که مانع ریاست عالم نمی شود بخلاف زهد اولیا! وجه

ص: 87

ثانی آنکه، اعظم انواع زهد آنست که بی رغبتی کند در خلافت که صورت جاه ست بلکه اگر بحقیقت رجوع کنیم زهد ترک مقتضای نفس خود است هر چه باشد، پس اگر شخصی که مقتضای نفس او مال است نه جاه، زهد او ترک مال باشد از خوف خدا یا بجهت تفرّغ برای ذکر او نه ترک جاه، و شخصی که مقتضای نفس او جاه باشد نه مال، زهد او ترک جاه باشد نه ترک مال. پس حضرت مرتضی سعیها کرد برای خلافت و جنگها بعمل آورد و تدبیرها نمود هر چند این همه بر حسب اجتهاد وی باشد و برخصت شرع بود، لیکن کسی که اصل این حادثه ها از وی واقع نشد حال او أصفاست از کسی که باین حادثه ها افتاد!، و أعظم أنواع ورع آنست که ترک کند مقاتلات را بین المسلمین زیرا که قتل خطر او أعظم است، و إثم او أشدّ، پس اگر چه در شرع وجه إباحت یافته شود بأدنی شبهه ترک نماید، و این مقاتلات در شیخین واقع نشد بخلاف حال مرتضی، و همچنین تواضع أعظم انواع او تواضع با أقران خود است در فنّی که با ایشان در آن فن همعنان باشند، و شیخین با أهل علم و با مستحقّین خلافت در زمان خود بغایت تواضع داشتند زیاده از حضرت مرتضی، و همچنین هر صفتی ازین صفات چون برشگافیم أنواع بسیار دارد و أعظم أنواع آن در شیخین می یابیم! و اگر زهد و ورع بمعنی تقلّل در معاش بگیریم فضل حضرت مرتضی بحسب آن نیز محلّ تأمّلست!

«عن محمّد بن کعب القرظی أنّ علیّا قال: لقد رأیتنی مع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم و إنی لأربط الحجر علی بطنی من الجوع و إنّ صدقتی الیوم لأربعون ألفا، و فی روایة: و انّ صدقة مالی لتبلغ أربعین ألف دینار. أخرجه أحمد». و اگر بمعنی احتیاط در تصرّف بیت المال اعتبار کنم همه در آن مساوی الأقدام اند، از قصص، اختصاص حضرت مرتضی بآن ظاهر نمی شود!].

و نیز در «قرّة العینین» در مقام تنقیص علم جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام گفته:

[بلکه غلط از حضرت مرتضی واقع شد!!! و آن غلط در نفس مسئله فقهیّه بود در قصّۀ احراق مرتدّ و عبد اللّه بن عبّاس بر آن متنبّه ساخت

«عن عکرمة أنّ علیّا حرّق قوما ارتدّوا عن الإسلام، فبلغ ذلک ابن عبّاس فقال: لو کنت أنا لقتلتهم بقول رسول اللّه

ص: 88

صلّی اللّه علیه و سلّم، قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم: من بدّل دینه فاقتلوه، و لم أکن لاحرّقهم لأنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم قال: لا تعذّبوا بعذاب اللّه. فبلغ ذلک علیّا فقال: صدق ابن عبّاس! أخرجه التّرمذی». بلکه قضایای فاروق بمحضر جمّ غفیر از فقهای صحابه می بود، اگر فی الجمله انحرافی در قضا واقع می شد در معرض مباحثه می آمد، معهذا انگشت ننهادند مگر بر قدری یسیر، و در آن مسائل جای تفتیش باقیست، و قضایای حضرت مرتضی بمحضر صحابه واقع نمی شد، و ممکن که غلطهای بسیار در آن مستور می ماند، چون عبد اللّه بن عباس بر سجلاّت مرتضی مطلع شد اعتراض نمود. «عن أبی ملیکة، قال: کتبت إلی ابن عبّاس أسأله أن یکتب لی کتابا و یحفی عنّی، فقال: ولد ناصح أنا أختار له الامور اختیارا و احفی عنه، قال: فدعا بقضاء علی فجعل یکتب منه أشیاء و یمرّ به الشیء فیقول: و اللّه ما قضی بهذا علیّ إلا أن یکون ضلّ! أخرجه مسلم فی مقدّمة صحیحه». پس عدم ذکر غلطات حضرت مرتضی در کتب متداوله بجهت اختفاء علم او و اختلاط قضایای اوست چون رواة او مستور الحال غیر حفّاظ بوده]!.

و نیز در «قرّة العینین» در مقام تنقیص زهد جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام گفته:

[باید دانست که حضرت مرتضی - لا محاله - نصیب أوفی داشت از زهد و أخبار زهد وی بسیار صحیح شده و رجحان او بر بسیاری از صحابه نیز متحقّقست، أمّا به نسبت شیخین محلّ تأمّلست، زیرا که بی رغبتی بدنیا أعظم آن بی رغبتی است در خلافت و این معنی در صدّیق و فاروق بوجه اتمّ ظاهر شد، قال أبو بکر: و اللّه ما طلبتها فی لیل و لا نهار! بخلاف حضرت مرتضی که سعیها در طلب إنشاء خلافت و استمرار آن بکار برد]! و نیز در «قرّة العینین» در مقام تنقیص عبادت جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام گفته:

[باید دانست که در کثرت عبادت حضرت مرتضی و رجحان او بر بسیاری از صحابه در آن فضیلت هیچ شبهه نیست، امّا فضیلت او به نسبت شیخین غیر مسلّم هست.

«عن الزّهری، قال: أخبرنی علیّ بن الحسین أنّ حسین بن علی أخبره أنّ علیّ بن أبی طالب أخبره أنّ رسول اللّه طرقه و فاطمة بنت النّبی صلّی اللّه علیه و سلّم فقال: أ لا تصلّیان؟ فقلت:

یا رسول! أنفسنا بید اللّه فإذا شاء أن یبعثنا بعثنا! فانصرف حین قلت ذلک و لم یرجع

ص: 89

إلی شیء ثمّ سمعته و هو مولّ یضرب فخذه و هو یقول: و کان الإنسان أکثر شیء جدلا! أخرجه البخاریّ، و

فی روایة لأحمد: دخل علیّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم و علی فاطمة من اللّیل فأیقظنا للصّلوة، قال: ثمّ رجع الی بیته فصلّی هویّا من اللّیل، قال: فلم یسمع لنا حسّا، قال: فرجع إلینا فأیقظنا و قال: قوما فصلّیا! قال: فجلست و أنا أعرک عینی و أقول إنّا و اللّه ما نصلّی إلاّ ما کتب لنا! إنّما أنفسنا بید اللّه فإذا شاء أن یبعثنا بعثنا! قال: فولّی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم و هو یقول و یضرب بیده علی فخذه: ما نصلّی إلاّ ما کتب لنا! ما نصلّی إلاّ ما کتب لنا! و کان الإنسان أکثر شیء جدلا! و عن سریّة لعلی، قالت:

قال علیّ: کنت رجلا نئوما و کنت إذا صلّیت المغرب و علیّ ثیابی نمت. ثمّ قال یحیی بن سعید: فأنام قبل العشاء فسألت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم عن ذلک فرخّص لی.

أخرجه أحمد»].

و نیز در «قرّة العینین» در مقام تنقیص حسن خلق جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام گفته: [باید دانست که حسن خلق و طلاقت وجه نه همین مزاحست فقط بلکه مرتبه هر کسی شناختن است، کلمه مرتضویه «لا خمسین إلا رضف الجنادل و أخطأت استک الحفرة و أضراطه، عند ذکر أبی هریرة» با کلمۀ فاروق «لو لا علیّ لهلک عمر» باید سنجید، و معاملۀ که حضرت مرتضی در باب عقیل مرعی داشت و عقیل بآن سبب از وی جدا شده بشام رفت با خلق حضرت محمّد مصطفی صلّی اللّه علیه و سلّم که عبّاس را بمال کثیر تألیف فرمود باید سنجید! و بحقیقت طلاقت وجه را با خلافت ربطی نیست الاّ بالعرض و آن آنست که این طلاقت سبب تألیف قلوب و ترک اختلاف بر خلیفه می شود و تألیف و ترک اختلاف سبب أمن عام و اطمینان مسلمین می گردد و چون آن مطلب از دست شیخین خوبتر از حضرت مرتضی متحقّق شد طلاقت وجه را کجا گنجایش مباحثه است! لا عبرة بالمظنّة بعد حصول المئنّة! و بعد ازین همه رجحان مرتضی در اصل طلاقت که خالی از دعابه باشد غیر مسلمست].

و نیز در «قرّة العینین» در مقام تنقیص فصاحت جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام گفته:

[و بعد ازین همه باید دانست که فصاحت لسان باعتبار ذات خود با خلافت نبوّت ربطی

ص: 90

ندارد و إلاّ شعرا گوی مسابقت از علما و اولیا ربوده اند، بلکه اینجا مطلوب بالعرض است بسبب آنکه خلافت نبوّت موقوفست بر إظهار علوم حقّه و آن بفصاحت بوجه اتمّ متحقّق می گردد، و واقع آنست که هر معضله که پیش آمد در زمان شیخین شیخین آن را بر وجهی تقریر کردند که مخالفت و منازعت برخاست و مخالفان و منازعان را طاقت دم زدن نماند، منصف را باید تأمّل کرد که فاروق در تقریر مطالب خود خصوصا قضیّه مرتضی و عباس را بچه نوع بأقصی مراتب بلاغت أدا نمود و در قضیّه وقف أرض شام و عراق بچه آئین داد بیان داد! بخلافت مرتضی که در أیّام او معضلات بسیار پیش آمدند و یکی از آن معضلات حلّ نشد! تا حال فقیر را معلوم نیست که صحابی از اجتهاد خود بحسن تقریر مرتضی رجوع کرده باشد!].

و نیز در «قرّة العینین» در مقام تنقیص سداد رأی جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام گفته: [امّا در حلّ و عقد امور خلافت رجحان مرتضی باعتبار این خصلت بر شیخین غیر مسلّمست، زیرا که صدّیق در وقت ارتداد عرب تدبیرها اندیشید و همه مثمر فوائد خویش گشتند، و فاروق از فتح قادسیّه و یرموک و بناء بصره و کوفه مصلحتها بخاطر بست و همه آن مثمر خیرات بسیار و منافع بیشمار گشتند، بخلاف حضرت مرتضی که در ایّام خلافت خود هر تدبیری که اندیشید منعکس گشت و مثمر خلاف مطلوب شد و اهل رأی در هر حادثه مشوره دادند و مشورۀ ایشان پیش مرتضی درجه پذیرائی نیافت. ابن عباس این همه ماجرا را إجمالا تقریر کرد، «قال: کان و اللّه قد ملئ علما و حلما من رجل غرّته سابقته و قرابته، فقلّ ما أشرف علی شیء من الدّنیا إلاّ فاته، أخرجه أبو عمرو». و إمام حسن مجتبی رضی اللّه عنه تفصیلا

«عن طارق بن شهاب قال:

جاءنا قتل عثمان، فذکر القصّة حتی إذا کنت بالرّبذة إذا علیّ بها فصلّی بهم العصر فلمّا سلّم أسند ظهره فی مسجدها و استقبل القوم قال: فقام إلیه الحسن بن علی یکلّمه و هو یبکی، قال: فقال له علی: تکلّم و لا تحنّ حنین الجاریة! قال: أمرتک حین حصر النّاس هذا الرجل أن تأتی مکّة فتقیم بها فعصیتنی ثمّ أمرتک حین قتل أن تلزم بیتک حتّی ترجع إلی العرب عواذب أحلامها فلو کنت فی جحر ضبّ لضربوا إلیک آباط

ص: 91

الإبل حتّی یستخرجوک من جحرک فعصیتنی و أنا أنشدک باللّه أن تأتی العراق فنقتل بحال مضیعة، قال: فقال علی: أمّا قولک آتی مکّة فلم أکن بالرّجل الّذی تستحلّ بی (به. ظ) مکّة، و أمّا قولک قتل النّاس عثمان فما ذنبی إن کان النّاس قتلوه، الحدیث. أخرجه ابن أبی شیبة». پس سداد رأی نتوان شناخت إلاّ بآنکه هر تدبیری که اندیشد مثمر برکات گردد، چون تزاحم واقع شود در آرا و وی رأی زند خارج مصدّق رأی او گردد، و این معنی در شیخین بوجه اتمّ ظهور نمود بخلاف مرتضی].

و نیز در «قرّة العینین» در مقام تنقیص خوارق عادات جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام گفته: [باید دانست که خوارق عادات از شیخین و مرتضی همه ایشان منقول است، لیکن اینجا سخنی باقیست و آن آنست که کرامات شیخین بما رسیده اند بطریق نقل صحیح بخلاف کرامات مرتضی!].

و نیز در «قرّة العینین» در مقام تنقیص اخوّت جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام گفته:

[معهذا قضیّۀ مواخاة مشعر بآنست که آن حضرت صلّی اللّه علیه و سلّم باعتبار حاجت خود هیچ کس را برادر خود نساخت زیرا که آن حضرت را رفقا و خدم بسیار بودند از مهاجرین و أنصار، و چون رقّتی و بکائی در حضرت مرتضی مشاهده فرموده بود بجهت حاجت او را تشریف اخوّت داد!].

و نیز در «قرّة العینین» در مقام إنکار کثرت انتفاع از جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام گفته: [بباید دانست که فی الحقیقة کثرة انتفاع در اسلام بشیخین واقع شده است زیرا که جمع قرآن و حمل ناس بر روایت حدیث و تنقیح مسائل شرعیّه و فتح عرب و عجم بر وقت شیخین واقع شده، و اکثر اهل اسلام حنفیان و مالکیان و شافعیان اند، و أصل مذاهب ایشان معتمدست بر مسائل اجماعیّه شیخین بجز در مسائلی چند بر آثار مرتضی اعتماد ندارند، و بر دست مرتضی فتح اسلام واقع نشد، و در هیچ فنّی از فنون شرع اعتماد کلّی بر آثار مرتضی بظهور نیامد، و بر دست ایشان خلافت منتظم نگشت، پس انتفاع امّت بشیخین أعظم است از انتفاع ایشان بمرتضی، بلکه مقرّرست که بکثرت أتباع ثواب بمتبوع می رسد و أتباع شیخین اهل سنّت اند که غالب و فاش در

ص: 92

بلدان اسلام ایشان اند، و از ذرّیّه حضرت مرتضی سه فرقه ضالّه برآمدند که هیچ تقصیر نکردند در بر هم زدن دین محمّدی اگر حفظ او تعالی شامل حال این ملّت نبودی! از آن جمله شیعۀ امامیّه که نزدیک ایشان قرآن بنقل ثقات ثابت نیست زیرا که نقل صحابه و قرّاء سبعه پیش ایشان حجّت نیست و روایت از ائمّه ایشان منقطع است و همچنین أحادیث مرفوعه روایت ندارند و استفاضه أحادیث پیش ایشان متصوّر نیست و در ختم نبوّة زندقه پیش گرفته اند، و زیدیّه اکثر عقائد اسلامیّه که بأحادیث ثابت شده منکراند و سبب جنگها و جدلها شدند، و اسماعیلیّه خود أخبث اند از همه، بحقیقت مذهب ایشان سست کردن اسلامست و بدعات بیشمار در عقیده و عمل اهل اسلام ازین سه فریق پیدا شده که تفصیل آن طولی تمام می طلبد، اگر چه حضرت مرتضی از لوث ایشان بریست، و بال ایشان راجع نیست مگر بریشان، لکن ثواب هم از جهت ایشان بحضرت مرتضی راجع نشد، پس بشیخین انتفاع بیشتر شد و انتفاع از ایشان غیر مشوبست بضرر، و ثوابی که بشیخین راجع ست باعتبار تابعان اکثرست از ثوابی که بحضرت مرتضی راجع شود، پس شیخین افضل اند باعتبار کثرة ثواب!].

و نیز در «قرّة العینین» در جائی که تنقیص کمالات نفسانیّة و بدنیّه و خارجیّۀ جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام نموده گفته: [و اگر در اولاد حضرت مرتضی أخیار أعلام پیدا شده غیر ایشان نیز پیدا شده اند که مصدر إضلال عالم گشته و منشأ اسماعیلیّه و زیدیّه و امامیّه بوده، در تاریخ قریب صد علوی را توان یافت که خروج کرده عالمی را بباد داده اند! آخر همه خود نیز بباد رفتند و از أولاد شیخین هیچ کس پیدا نشده إلاّ ائمّۀ هدی مثل عبد اللّه ابن عمر و حضرت عائشه و سالم و قاسم و عبد اللّه بن عمر عمری و غیر ایشان، و بعد از آن ائمّه طریقة مانند شیخ شهاب الدین سهروردی و اصحاب تصنیف مانند امام رازی و صاحب «مشکاة» و غیر ایشان، و جماعات بسیار بسبب ایشان مهتدی شده اند، یا عوام لا للنّاس و لا علیهم، و هیچ کس ازیشان خروج نکرده و سبب تقاتل مسلمین نگشت!].

ص: 93

و از جمله عجائب دهر و غرائب عصر اینست که این عدوّ اللّه را برین همه مزخرفات واهیه که مشتمل بر خزعبلات نامتناهیه است و از جانب خود آن را بر صفحه قرطاس ناصبیّت اساس ریخته است سیری حاصل نگردید تا آنکه در همین کتاب پر کذب و مین أعنی «قرّة العینین» از جانب نواصب شام و حروریّه لئام وکالت فضولی اختیار نموده - نعوذ باللّه من ذلک - بذکر مطاعن جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام بإطناب و اسهاب تمام صراحة مسلک مهلک نصب و خروج بأقدام جسارت سراسر خسارت پیموده و چنان بی باکانه مهملات باطله و ترهات عاطله مرقوم ساخته و بنحوی سوی تسطیر اکاذیب صریحه و مفتریات فضیحه تاخته که اگر أرواح خبیثه آن أشقیا بر آن مطلع شوند یقینا اعتراف تفوّق این وکیل پر تسویل و تضلیل بر خود نمایند و بمفاد «کم ترک الأوّل للآخر» اذعان نموده در ترویح روح آن شموس جموح إلی أقصی الغایة بیفزایند، و چون نقل آن کلام ضلالت التیام بعد عبارات مذکوره آنفا چندان ضروری نبود لهذا از ذکر آن إعراض ورزیدیم، لیکن ناظر بصیر اگر خواهد رجوع بکتاب مذکور نماید و دریابد که چگونه این وکیل فضولی نواصب و خوارج از جانبشان هنگام تقریر علم تزویر بر افراخته و در مقام تحریر جواب از راه قلّت حیا سپر انداخته، و لیس هذا بأوّل قارورة کسرت فی الاسلام، کما لا یخفی علی اولی الألباب و الأحلام.

قوله:

بخلاف شیعه که هیچ فرقه ایشان جمیع اهلبیت را دوست ندارد، بعضی یک طائفه را محبوب می سازند و بقیه را مبغوض می دارند، و بعضی طائفه دیگر را].

أقول:

در ما سبق بحمد اللّه المنان المنعام بتفصیل تمام واضح و مبرهن و معلوم و متیقّن گردیده که در حدیث ثقلین و حدیث سفینه مراد از اهل بیت صاحبان عصمت و طهارت علیهم السّلام هستند و بلا ریب فرقه حقّه شیعه اثنا عشریّة جمیع أهل بیت عصمت و

ص: 94

طهارت علیهم السّلام را از صمیم قلب دوست می دارند و ایشان را مفترض الطاعة و واجب الاتّباع دانسته همّت خود را بر اطاعت و انقیاد و تمسّک و اتّباعشان برمی گمارند، أمّا فرق ضالّه زیدیه و اسماعیلیه و غیرهم که خود را متسمّی بشیعه ساخته اند و بسبب عداوت با بعض أئمّۀ اثنا عشر سلام اللّه علیهم أجمعین و إعراض از اتّباعشان و نصب غیر معصومین بجای معصومین یقینا تارک عمل بر حدیث ثقلین و متخلّف از سفینه نجات می باشند، پس هرگز در حقیقت شیعه نیستند بلکه مثل نواصب و خوارج هستند و ادّعای ایشان تشیّع را مثل ادّعای باطل اهل سنّتست که خود را شیعۀ أولی می گویند و آیات و أحادیث مدح شیعه را بر خود فرود آوردن می خواهند، و ذلک عند اولی الألباب باطل و محال، و هم یجادلون اللّه و هو شدید المحال.

پر مهالک ایشان را در اصول و فروع بلا خوف و خطر می پیمایند.

أما آنچه شاه صاحب درین کلام جالب ملام ادّعا نموده اند که اهل سنّت یک طائفه را خاص نمی کنند، از همه روایات دین خود می آرند و بدان تمسّک می جویند، پس مردود و منقوضست به اینکه نقل روایات از أهل بیت صلی اللّه علیه و سلّم مثل دیگر آحاد ناس دلیل تمسّک و اتّباع این نفوس مقدّسه نیست تا وقتی که ایشان را مثل قرآن معصوم ندانند و حکم ایشان را مثل حکم خدا و رسول صلّی اللّه علیه و آله و سلّم واجب الاتّباع نگردانند و لنعم ما قال بعض الأعلام لإفحام مخاطبنا فی هذا المقام:

[اگر مجرّد نقل روایات از شخصی دلیل محبّت و اتّباع او باشد پس بخاری که از خوارج روایات را نقل کرده تابع و راکب سفینه خوارج باشد، فلا یکون من راکبی سفینة أهل البیت علیهم السّلام و إلاّ لزم اجتماع النّقیضین]. انتهی ملخّص کلامه زاد اللّه فی اکرامه.

و علاوه برین هرگز ثابت نیست که اهل سنّت از جمیع أهل بیت علیهم السّلام روایات دین خود می آرند و بدان تمسّک می جویند، مگر نمی دانی که أکابر و أجلّۀ سنّیّه در حقّ مرویّات و أقوال أئمّه طاهرین سلام اللّه علیهم أجمعین بلکه در باب ذوات قدسیه این حضرات من حیث النقل و الرّوایة و المذهب و العلم و غیر ذلک چه خیالات فاسده و مزعومات کاسده دارند، و در شأن ایشان کدامین کلمات ردیّه موبقه و جملات مردیه مزهقه بر زبان خلاعت ترجمان می آرند، و اگر چه برای ذکر این چنین کلمات باطله و هفوات عاطله تفصیلا دفاتر طوال هم کفایت نمی کند، لیکن إجمالا مطالعه «منهاج» ابن تیمیه - خذله اللّه - و «إزالة الخفا» و «قرّة العینین» شاه ولی اللّه و ملاحظه همین کتاب «تحفه» مخاطب برای این مطلب کافی و وافی است، و ما در این مقام بنهایت اختصار بعض عبارات از کتب علمای سنّیه متعلّق بأئمّه اثنی عشر علیهم السّلام نقل می نمائیم تا ناظر بصیر از آن حسن اعتقاد کبرای اهل سنّت نسبت بأهلبیت علیهم السّلام دریافت نماید و حال کمال اتّباع و اقتدایشان بذریّه طاهره سلام اللّه علیهم أجمعین برأی العین مشاهده نموده در تثریب و ملام شاه صاحب و أسلافشان إلی أقصی الغایة بیفزاید.

ص: 96

روایت آن نکرده اند إلا أصحاب عبد اللّه بن مسعود از أهل کوفه مثل زرّ بن جیش [1] و أبو عبد الرّحمن السّلمی، و ایشان اوّل بار قرآن را بر عبد اللّه بن مسعود خوانده بودند و بر مرتضی دوباره گذرانیدند و اگر نمی گذرانیدند هم روایت ایشان صحیح می بود.

«عن سعد [2] بن أبی عبیدة عن أبی عبد الرّحمن السّلمی عن عثمان عن النّبی صلی اللّه علیه و سلّم قال: خیرکم من تعلّم القرآن و علّمه، قال: و أقرأنی [3] أبو عبد الرّحمن فی امرة عثمان حتّی کان الحجّاج، قال: و ذلک الّذی أقعدنی مقعدی هذا. أخرجه البخاری». و بعد از قرآن عظیم حدیث آن حضرت است صلی اللّه علیه و سلم، و فاروق محدّثین را در آفاق فرستاد و أصل علم حدیث همانست، از جمله ایشان عبد اللّه بن مسعود بود در کوفه و روایت او در کوفه ثابت است، و از جملۀ ایشان أبو موسی و جمعی دیگر در بصره، و همچنان در شام جمعی از صحابه. أمّا مرتضی در بلاد کسی را نصب نکرد، وی در حدیث مثل عبد اللّه بن مسعود است لیکن اینجا فرقی هست که أهل حدیث آن را می دانند و آن آنست که أصحاب عبد اللّه بن مسعود ثقات و فقهااند و رواة حضرت مرتضی لشگریان مستور الحال! و حدیث مرتضی بدرجۀ صحّت نرسیده إلاّ آنچه أصحاب عبد اللّه بن مسعود روایت کرده اند. «عن أبی ملیکة، قال: کتبت إلی ابن عبّاس أسأله أن یکتب لی کتابا و یحفی عنّی، فقال: ولد ناصح أنا أختار له الامور اختیارا و احفی عنه.

و قال: فدعا بقضاء علی فجعل یکتب منه أشیاء و یمرّ به الشیء فیقول: و اللّه ما قضی بهذا علی إلاّ أن یکون ضلّ! و عن أبی إسحاق، قال: لمّا أحدثوا تلک الأشیاء بعد علی قال رجل من أصحاب علیّ: قاتلهم اللّه! أیّ علم أفسدوا. و عن ابن عبّاس، قال: سمعت المغیرة. أقول: لم یکن یصدق علی علی فی الحدیث عنه إلاّ من أصحاب عبد اللّه بن مسعود. روی الأحادیث الثّلثة مسلم فی مقدّمة صحیحه».

ص: 98

و أمّا أهل مدینه و أهل شام از حضرت مرتضی حدیث ندارند إلاّ قلیلی. و بعد از قرآن و حدیث مدار اسلام بر فقه است و أمّهات فقه مسائل اجماعیّه عمر فاروقست!!! و اگر أکثر أهل اسلام را بنظر امتحان نگاه کنی حنفیان و مالکیان و شافعیان اند.

أمّا مذهب مالک پس مبنی (مبنای. ظ) آن «موطّأ» است و در موطّأ از روایت مرتضی بجز چند حدیث مرفوعۀ (مرفوع. ظ) و چند أثر شمرده منقول نیست، و همچنین در «مسند أبی حنیفه» و «آثار إمام محمّد» که مبنای فقه حنفیه است از روایت مرتضی بجز چند حدیث مرفوع و چند اثر شمرده شده زیاده از آنچه در «موطأ» است بقلیلی منقول نیست، و همچنین در «مسند شافعی» که مبنای مذهب شافعیّه است از روایت مرتضی بجز چند حدیث مرفوع و چند اثر موقوف که به نسبت أحادیث مرویّه آخر دیگران در نهایت قلّت است منقول نیست. و کسی که بر اصول و امّهات این مذاهب اطلاع دارد شک نمی کند در آن که اصل این مسائل اجماعیّه فاروق است و آن مانند امر مشترک است در میان همه آنها، بعد از آن اعتماد بر فقهای صحابه از أهل مدینه مانند ابن عمر و عائشه و فقهاء سبعه از کبار تابعین و زهری و مانند آن از صغار تابعین مدینه اصل مذهب مالک است که صورت خاص مذهب او از آن پیدا شده، همچنین اعتماد بر فتاوی عبد اللّه بن مسعود در غالب حال و بر قضا با مرتضی در بعض أحوال بآن شرط که اصحاب عبد اللّه بن مسعود روایت کرده باشند و إثبات نموده، و بعد از آن بر تحقیقات إبراهیم نخعی و شعبی و تخریجات ایشان أصل مذهب أبی حنیفه است که بسبب آن صورت خاص مذهب او پیدا شده، همچنین تفتیش معتمد فقهای مکّه و مدینه و عرض أقوال ایشان بر أحادیث مرفوعه و تثقیف آنها بر قواعد اصول و بر تطبیق مختلفات از آنها و مأخذ آن سبب صورت خاص مذهب شافعی شده است، و جمع و تنقیح احادیث مرتضی و آثار مرویّه وی بعد تقریر این مذاهب و تأسیس مبانی آن واقع شده است، پس اعتماد کلّی در فقه و بر مذاهب مشهوره بر آثار مرتضی نیست، أمّا این معنی را بجز ماهر در اصول و امّهات این مذاهب نمی تواند شناخت].

و نیز ولی اللّه در «قرّة العینین» گفته: [باید دانست که حضرت مرتضی یکی

ص: 99

از کاملان و مکمّلانست و حقیقست بآنکه جمیع فضلا باو استناد کنند، لیکن در خارج اگر کسی را دیده حق شناس باشد بضرورت عقل می داند که استناد جمیع فضلا به شیخین أکثر است از استناد ایشان بحضرت مرتضی. تفصیل این اجمال آنکه فضلاء را چون برشگافیم چند جماعتند: قرّا و فقهاء و مفسّرین و اصولیین و صوفیّه و متکلّمین و أهل عربیّت.

أمّا قرّا، پس أشهر ایشان هفت کس اند و أصل مذهب ایشان اختیار موافقت روایت است با رسم مصحف عثمانی، و مصحف عثمانی مأخوذ از شیخینست، و روایت قرائت بأنواع مختلفه بود و فیصل کنندۀ این اختلاف رجوع است بقرارداد شیخین لا غیر، و سلسلۀ این قرّا نمی رسد إلاّ بجمعی که فاروق ایشان را بجهت تعلیم قرآن نصب فرمود مگر زرّ بن حبیش و أبو عبد الرّحمن السّلمی که بعد از آنکه قرآن را بر عبد اللّه بن مسعود گذرانیده بودند بر مرتضی دوباره گذرانیدند، و آنچه امروز از روایت مرتضی پیش قرّا باقیست روایت این دو کس است فقط و أکثر روایت ایشان از عبد اللّه بن مسعود است.

أمّا فقها، پس أشهر ایشان حنفیان و شافعیان و مالکیان اند و بنای مذهب ایشان اجماعیات فاروقست و أمّهات کتب ایشان از مرتضی روایت ندارند إلاّ اندکی، و کسی که در این جا شبهه دارد گو «موطّأ» و «مسند شافعی» و «آثار امام محمّد» و «مسند ابی حنیفه» ببین.

و امّا محدّثین، پس أقوی حدیث و اکثر آن پیش ایشان روایت أبو هریره و ابن عمرو عائشه و عبد اللّه بن مسعود و عبد اللّه بن عباس و أنس و ابو سعید خدری و جابرست، و ایشان مسمّی بمکثرین اند، و بعد از ایشان جمعی که فاروق ایشان را در آفاق نصب کرده بود چون ابو موسی ببصره و أبو دردا بشام و عبد اللّه بن عمرو بن العاص، و علی هذا القیاس. و چون به تحقیق در می نگریم علم همه ایشان مستمدّست از شیخین، یا آنست که از شیخین روایت کرده اند و ارسال نموده یا آنست که اصل حدیث ایشان را مسموع بود از آن حضرت صلی اللّه علیه و سلّم امّا تحقیق و تثبیت کرده اند آنرا بر شیخین. و اهل مدینه و اهل شام و اهل یمن و اهل مصر از مرتضی روایت ندارند الاّ در غایت قلّت و اهل کوفه روایت

ص: 100

دارند امّا پیش محدّثین اکثر رواة حضرت مرتضی مستور الحال اند غیر حفّاظ در روایت از مرتضی، پیش ایشان صحیح نشده است الاّ از قبل اصحاب عبد اللّه بن مسعود. «عن ابن عبّاس قال: سمعت المغیرة یقول: لم یکن یصدق علی علیّ فی الحدیث عنه الاّ من اصحاب عبد اللّه بن مسعود. أخرجه مسلم فی مقدمة صحیحه». و چون حضرت مرتضی در خطب و مجالس شیخین حاضر می شد و در مشاوره مسائل فقه مشارکت می کرد در امّهات علم حدیث استمدادها نموده است از شیخین!!! چنانکه از تتبّع قرائن احوال ظاهر می شود، معهذا از مکثرین نیست و از حدیث او صحیح نشده الاّ اندکی، بلکه یکی از عجائب این ست که مثل ابو هریره که صحبت او بآنحضرت صلّی اللّه علیه و سلّم قلیلست و در فقه به پایهای بسیار فرودتر از مرتضی پنجهزار حدیث روایت کرده باشد!!! و ثقات از وی آن را یاد کرده باشند، و حضرت مرتضی با وجود صحبت دائمه و کمال فقاهت و تمام حفظ و انضمام استماع حدیث از صدیق و فاروق بسیاری را از حدیث با مسموعات خویش و عدم مانع از روایت که عبارت از قلّت بقاست بعد آن حضرت صلّی اللّه علیه و سلّم چنانچه در صدّیق اکبر بوده است یا اشتغال بامور ناس در تمام عمر خود چنانکه در فاروق بود یا قلّت اشتغال بمشاورت در مسائل فقهیّه چنانکه در طلحه و زبیر بود، مدّتهای دراز بمدینه باشد و روایت نکند و مردمان از وی حدیث یاد نگیرند! باز در کوفه چون روایت کند حدیث او تا پانصد برسد و آن نیز مختلّ گردد و بشرط صحّت نرسد الاّ قلیلی! وَ لکِنَّ اللّهَ یَفْعَلُ ما یُرِیدُ ].

و در ما سبق دانستی که ولی اللّه در «قرّة العینین» در مقام إنکار کثرت انتفاع از جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام گفته: [و اکثر اهل اسلام حنفیان و مالکیان و شافعیان و اصل مذاهب ایشان معتمدست بر مسائل اجماعیّۀ شیخین، بجز در مسائلی چند بر آثار مرتضی اعتماد ندارند، و بر دست مرتضی فتح اسلام واقع نشد، و در هیچ فنّی از فنون شرع اعتماد کلی بر آثار مرتضی بظهور نیامد و بر دست ایشان خلافت منتظم نگشت!] انتهی.

و از جمله طامات موبقۀ ولی اللّه ست آنچه در اواخر «قرّة العینین» گفته:

ص: 101

[تنبیه. باید دانست که رسوم صوفیّه و اسم تصوف در زمان صحابه و تابعین نبود، ترک اکتساب و لباس مرقّع و ترک نکاح و نشستن در خانقاهات در آن زمان عادت نداشتند و اشارات توحید و رموز اضمحلال همه اشیا و وجود واحد از ایشان منقول نشد، آنچه از آن قرون منقول شده است توزیع اوقات بر عبادات است و احوالی که از تهذیب لطیفه عقل و قلب و نفس خیزد و این مقدمه کالبدیهیست نزدیک تتبّع آثار سلف که بروایت صحیحه در کتب معتبره مروی شده است. ظنّ اهل زمان آنست که من بین آن قرون از حضرت امیر المؤمنین علی کرم اللّه وجهه و حضرت حسنین خاصّة امثال این امور منقول است، و این ظنّ محلّ نظرست، زیرا که کتب معتبره اهل سنّت را تتبّع کردیم هیچ جا کلمۀ ازین باب دیده نشد و از حضرت حسنین و امام زین العابدین خود روایت بسیار کم آمده است و اگر کلمات زهدیّه و وعظیّه این بزرگواران شمریم آن از قبیل لطائف بارزه خواهد بود و سائر صحابه و تابعین نیز در آن مشارک اند، کما لا یخفی، و اگر ظهور کرامات و خرق عادات را اعتبار کنیم آن نیز در آن طبقه قلیل الوقوع ست و غیر مخصوص بحضرت امیر و فرزندان ایشان]. انتهی کلامه و لا ینتهی ملامه.

و سبکی در «ابهاج - شرح منهاج» گفته: [لکنّ الحسن رضی اللّه عنه لم تتّسع مهلته و لم تبرز أوامره و لا عرفت طریقته لقلّة المدّة].

ازین عبارت ظاهر است که مهلت جناب امام حسن علیه السّلام وسیع نشد و أوامر آن جناب ظاهر نگردید و طریقه آن جناب معروف نگشت بسبب قلّت مدّت. و پر ظاهرست که هر گاه نزد حضرات اهل سنّت طریقه جناب امام حسن علیه السّلام معروف نباشد چگونه این حضرات را اتّباع آن جناب نصیب خواهد شد.

و از جملۀ عجائب این ست که بعض أکابر این حضرات با وصف دعوای سنّیّت در بودن جناب امام حسن علیه السّلام خامس خلفای راشدین کلام دارند و بتقریر منافقانه نفی خلافت از آن جناب می نمایند و عمر بن عبد العزیز را خامس خلفای راشدین قرار می دهند! چنانچه ابن حجر مکّی در «منح مکیّه، شرح قصیدۀ همزیه» گفته: [و ممّا یبطل توجیه تلک الکلمة ما ذکرته فی مختصری «تاریخ الخلفاء» للحافظ السّیوطی أنّ رجلا سمّی یزید أمیر المؤمنین فأمر عمر بن عبد العزیز - خامس أو سادس الخلفاء الرّاشدین و لا یرد الحسن «رضی اللّه تعالی عنه» علی الّذین عبروا بالاوّل فإنّه و إن کان منهم بنصّ الحدیث الصّحیح علی أنّ الخلافة بعده صلّی اللّه علیه و سلّم ثلاثون سنة و مدّة خلافته ستّة أشهر تکملة هذه الثلاثین لأنّها لم تطل و لم یدن له ما دان للأربعة من جمیع بلاد الإسلام فکأنّه اندرج فی خلافة أبیه فهما کرجل واحد فهو من الأربعة و حینئذ تعیّن أنّ خامسهم عمر رضی اللّه عنه - بضربه عشرین سوطا] إلخ.

و از جمله عبارات ناصبیّت آیات که دلیل بیّن انحراف از جناب امام حسن علیه السّلام می باشد عبارت ابن الهمام است که در آن اسائت أدب را در حقّ آن جناب بی پرده بعمل آورده، چنانچه در «فتح القدیر» در کتاب الطلاق گفته: [و أمّا وصفه فهو أبغض المباحات الی اللّه تعالی، علی ما

رواه أبو داود و ابن ماجة عنه صلّی اللّه علیه و سلّم أنّه قال: إنّ أبغض المباحات عند اللّه الطلاق، فنصّ علی إباحته و کونه مبغوضا و هو لا یستلزم ترتّب لازم المکروه الشّرعی إلاّ لو کان مکروها بالمعنی الاصطلاحی و لا یلزم ذلک من وصفه بالبغض إلاّ لو لم یصفه بالإباحة لکنّه وصفه بها لأنّ أفعل التّفضیل بعض ما

ص: 103

أضیف إلیه، و غایة ما فیه أنّه مبغوض إلیه سبحانه و تعالی و لم یترتّب علیه ما رتب علی المکروه، و دلیل نفی الکراهة قوله تعالی: لا جُناحَ عَلَیْکُمْ إِنْ طَلَّقْتُمُ النِّساءَ ما لَمْ تَمَسُّوهُنَّ ، و طلاقه صلّی اللّه علیه و سلّم حفصة ثمّ أمره سبحانه و تعالی أن یراجعها فإنّها صوّامة قوّامة. و به یبطل قول القائلین: لا یباح إلاّ لکبر، لطلاق سودة، أو ریبة، فإنّ طلاقه حفصة لم یقرن بواحد منهما. و أمّا ما

روی: لعن اللّه کلّ ذوّاق مطلاق، فمحمله الطلاق بغیر حاجة بدلیل ما

روی من قوله صلّی اللّه علیه و سلّم أیّما امرأة اختلعت من زوجها بغیر نشوز فعلیها لعنة اللّه و الملئکة و النّاس أجمعین. و لا یخفی أنّ کلامهم فیما سیأتی من التّعالیل یصرّح بأنّه محظور لما فیه من کفران نعمة النّکاح و للحدیثین المذکورین و غیرهما. و إنّما ابیح للحاجة و الحاجة ما ذکرنا فی بیان سببه، فبین الحکمین منهم تدافع، و الأصحّ حظره إلاّ لحاجة للأدلّة المذکورة، و یحمل لفظ المباح علی ما ابیح فی بعض الأوقات أعنی أوقات تحقّق الحاجة المبیحة و هو ظاهر

فی روایة لابی - داود: ما أحلّ اللّه شیئا أبغض إلیه من الطلاق، و أنّ الفعل لا عموم له فی الزّمان غیر أنّ الحاجة لا تقتصر علی الکبر و الرّیبة، فمن الحاجة المبیحة أن یلقی إلیه عدم اشتهائها بحیث یعجز أو یتضرّر بإکراهه نفسه علی جماعها، فهذا إذا وقع فإن کان قادرا علی طول غیرها مع استبقائها و رضیت بإقامتها فی عصمته بلا وط ء أو بلا قسم فیکره طلاقه کما کان بین رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم و سودة، و إن لم یکن قادرا علی طولها أو لم ترض هی بترک حقّها فهو مباح لأنّ مقلّب القلوب ربّ العالمین. و أمّا ما روی عن الحسن، و کان قیل له فی کثرة تزوّجه و طلاقه، فقال: احبّ الغنی، قال اللّه تعالی:

وَ إِنْ یَتَفَرَّقا یُغْنِ اللّهُ کُلاًّ مِنْ سَعَتِهِ ، فهو رأی منه إن کان علی ظاهره! و کلّ ما نقل عن طلاق الصّحابة رضی اللّه عنهم کطلاق عمر رضی اللّه عنه أمّ عاصم، و عبد الرّحمن بن عوف تماضر، و المغیرة بن شعبة الزّوجات الأربع دفعة واحدة

فقال لهنّ: أنتنّ حسنات الأخلاق ناعمات الأطواق طویلات الأعناق، اذهبن فأنتنّ طلاق! فحمله وجود الحاجة ممّا ذکرنا. و أمّا إذا لم تکن حاجة فمحض کفران نعمة و سوء ادب فیکره، و اللّه سبحانه و تعالی أعلم].

ص: 104

و چون علامه محمد معین بن محمّد أمین سندی در اظهار شناعت و فظاعت این کلام ناصبیّت انضمام ابن الهمام افاده أنیقه مبسوطه رقم نموده و در آن جابجا اعتراف بأمر حقّ فرموده، لهذا بنقل آن می پردازم.

پس باید دانست که علاّمۀ مذکور در «دراسات اللّبیب» بعد ذکر حجیّت عمل اهل بیت علیهم السّلام گفته: [و علی هذا الّذی أعتقد فی اهل بیت النّبوّة أنتقد علی إمام الحنفیّة کمال الدّین بن الهمام موضعین من کتابه «فتح القدیر» فقد أحرق قلبی بما أفرط فیهم مع وفور علمه و حسن سیرته و شمائله، فسترنا اللّه و إیّاه بجمیل عفوه و رحمته، بعزّهم و جاههم، علی جدّهم و علیهم أفضل الصّلوة و التّسلیمات، أحدهما فی مباحث الطلاق حیث ذکر

قوله صلّی اللّه علیه و سلّم لعن اللّه کلّ ذوّاق مطلاق

و حرّم بذلک فعله، ثمّ قال: و أمّا ما فعله الحسن (رض) فرأی منه! یعنی ما فعله رضی اللّه تعالی عنه من کثرة الطلاق فرأی منه فی مقابلة النّصّ من غیر تمسّک بنصّ آخر! و لا جواب عن هذا فلا یقبل فإنّ ما یکون بتمسّک من نصّ أو جواب عمّا یرد علیه لیس هذا عنوان ذکره فیفید عدم قبول قوله (رض) مع أنّ الحنفیّة یقبلون ألف رأی کذلک عن علمائهم و یرتکبون لأقوالهم تأویل النّصوص، بل یدّعون نسخها حمایة لهم، و لا یأتون فی آرائهم بمثل هذا القول الّذی جاء به إمام من أئمّتهم فی رأی الحسن رضی اللّه تعالی عنه غیر مبال لإصلاحه و طرحه محجوجا بالحدیث! و ثانیهما فی باب الغنائم حیث تکلّم علی قول أبی جعفر محمّد بن علی الباقر رضی اللّه تعالی عنهما فیما أخبر به عن جدّه علی بن أبی طالب رضی اللّه تعالی عنه أنّه کان یری سهم ذوی القربی لکن لم یعطهم مخافة أن یدعی علیه بخلاف سیرة أبی بکر و عمر رضی اللّه تعالی عنهما بکلام محصوله کون خبره ذلک خلاف الواقع فیکون ذلک إمّا من جهله بمذهب علی بن أبی طالب (رض) أو سهوه أو نسیانه أو کذبه علیه لترویج مذهبه و مذهب الأئمّة من ولده! و کلّ ذلک تَقْشَعِرُّ مِنْهُ جُلُودُ الَّذِینَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ ، و لو کان رأیا من أبی جعفر رضی اللّه تعالی عنه فردّه بما بدی له من الدّلیل لکان أهون من ردّ ما روی و أخبر به، فالفجیعة کلّ الفجیعة علی الامّة أن خلت کتب المذاهب

ص: 105

الأربعة عن مذهب أئمّة أهل البیت رضی اللّه تعالی عنهم أجمعین، ثمّ إذا وجد فیها شیء من ذلک یعارض بمثل هذا! و لقد سبقت منّا رسالة مفردة فی انتقاد الموضعین تکلّمنا فیها علی الثّانی و استوفینا الکلام فی الجواب عن الإمام الحقّ رضی اللّه تعالی عنه، فلنکتف به و لنتکلّم علی الأوّل. فاعلم أنّ الأئمّة الطّاهرین رضی اللّه تعالی عنهم یحرّمون الرّأی و القیاس و لهذا لمّا دخل أبو حنیفة علی جعفر بن محمّد رضی اللّه تعالی عنه - علی ما حکاه الشّعرانیّ فی «اللّواقح» - قال له: بلغنی أنّک تقیس، لا تقس! فإنّ أوّل من قاس إبلیس. فاستناد (فاسناد. ظ) ذلک إلی الإمام الحسن باطل و إنّما عملهم علی النّصوص و الإلهام و الکشف و الفهم من اللّه سبحانه فی معانیها، ثمّ إنّ النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم لعن فی هذا الحدیث کلّ ذوّاق مطلاق، فخصّ ما عمّ فأفاد النّهی عن کثرة الطلاق المسبّب بکثرة التّلذّذ من صاحبه بالنّساء لرداءة حاله فی شره شهوته المفضی إلی ارتکاب أبغض المباحات الی اللّه تعالی، فالمطلاق لا للذّوق بل لأمر صحیح فی نفسه لا یتوجّه إلیه هذا اللّعن کالّذی اتّفق له فی کلّ زوجة ما لم یضیّق الشّرع فی دفعه عن نفسه کالمرض السّاری أو العقم و لم یکن قادرا إلاّ علی نفقة الواحدة أو النّشوز أو الفسق أو غیرها أو یکون طبیبا یرید الاطلاع علی ما یختصّ بطبائعهنّ ممّا لا یتیسّر من غیر محرمیّته نکاح بجماعه منهنّ. و هذا ممّا أخبر به بعض المتبصّرین بالطّبائع المختصّة بهنّ عن نفسه و عمله أو یکون فقیها یرید الاطلاع علی دقائق مسائل الحیض ممّا یتوقّف علی المحرمیّة، و کلّ ذلک مقاصد صحیحة لکثرة الطلاق و لا یصدق علی أحد ممّن یطلّق لما ذکر «ذوّاق» فإنّه ظاهر فیمن حمله کثرة الذّوق بعسیلة الجماع علی کثرة الطلاق، فإذا کان اللّفظ ظاهرا فی مثل هذا المحمل و لم یکن نصّا فی معارضة العمل من مثله (رض) یجب أن یحمل علی أحسن المحامل و لو علی الإرسال و عدم التّعین لها فیقال: النّهی مخصوص بکلّ حریص شره لا یحمله علی الطلاق إلاّ الشهوة و اللّذة. و أدنی المقبلین علی الآخرین (الآخرة. ظ) فضلا عن المتوجّهین إلی اللّه تعالی یستنکف أن یرتکب ذلک لذلک، کما لا یخفی هذا علی من شاهد بعده عن بعض المشتغلین بالخیر فی زماننا. فما

ص: 106

ظنّک بالإمام الحقّ سیّد أقطاب اللّه فی أرضه.

فکان الواجب أن یقول: و أمّا ما فعله الإمام الحسن - رضی اللّه تعالی عنه - فله فی ذلک مقاصد حسنة لا تردّ بها الحدیث حجّة، فما أحوجه إلی ذلک و ترک ما قال لما عرفت أنّ الحدیث لیس متعیّنا فی معارضة فعله رضی اللّه تعالی عنه، بل عندنا معارضة الأحادیث الصّحیحة بعمل هؤلاء الأئمّة رضی اللّه تعالی عنهم و الثّابت عنهم ثبوت الحدیث المعارض عن النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم علی فرض وجودها لها حکم معارضة النّصوص بعضها ببعض، فإن فهم الجمع فیها و إلاّ یتوقف مع الجزم بأن لا تعارض بینهما (بینها. ظ) فی نفس الأمر.

ثمّ إنّ الإرسال فی محمل حسن لعمله رضی اللّه تعالی عنه یکفینا فی الجواب بعد ما اتّضح علیک أنّ النّصّ لا یقوم معارضا بعمله (رض) إلاّ بالتزام أنّه فعله لما یستنزه منه أصفیاء الطریقة و الجزم بتعیّنه فیه ممّا یعدّ جحودا بأهل هذا البیت المقدّس «رض» أعاذ اللّه سبحانه کلّ مسلّم عن ذلک، و قد بدا لی بحمد اللّه سبحانه وجهان لفعله (رض) اللاّئق بحاله علی المعنی من ذلک.

أحدهما أنّ للعارفین فی مجالی النّساء تجلّی إلهیّ خاصّ أشار أعرف خلق اللّه صلّی اللّه تعالی علیه و سلّم إلی ذلک

بقوله: حبّب إلیّ من دنیاکم ثلث، و ذکر النّساء. و سرّ ذلک یطلب من الحکمة الفردیّة فی الفصّ المختتم به کتاب «فصوص الحکم» و فی غیره من کلام الشیخ الأکبر - رحمه اللّه تعالی - و تلوّن العارف بالتّجلیات الإلهیة خیر عنده من التمکّن و کلّ شیء من الأشیاء فیه سرّ إلهیّ یختصّ بذلک الشّیء، فمباشرة کثرة النّساء تعرض للنّفحات الإلهیّة المتجدّدة و لا یتیسّر تلک الکثرة إلاّ بکثرة الطلاق و الأنکحة، و فی حلّ النّکاح سرّ لیس فی ملک الیمین فإنّه وهب و قبول لسرّ متحرّک و بین الزّوجین صلة بین المتفرّقین و لا یوجد ذلک فی ملک الیمین فإنّ حلّ المباشرة فیه عرض طرء علی الملک و لیس العقد عقد الوصلة و جمع التّفرقة و النّکاح و التّزویج ینبئان لغة عن ذلک، إذ النّکاح بمعنی الضمّ و التّزویج بمعنی التّلفیق و هو لیس سرّ الملک و معناه من حیث أنّه ملک کما هو معنی النّکاح و التّزویج

ص: 107

و سرّهما من حیث الحقیقة. و هذا یؤیّد مذهب الشّافعی من أنّ النّکاح لا ینعقد بلفظ التملیک للمباینة بینهما معنی لأنّ لوازم المعانی غیر داخلة فی أصلابها، فلزوم التّلفیق و الضمّ شرعا بملک الیمین لا یؤثّر فی زوال المباینة المذکورة کما لا یخفی.

فکثرة طلاقه و نکاحه (رض) کان صورة لتلوّنه (رض) بالتّجلّیات الالهیّة المتلوّنة الغیر المتکرّرة، و یرزق اللّه عباده الکمّل من نفسه بما شاء من مجالیه المعنویّة و الرّوحیّة و المثالیّة و الحسّیة، و لیس الحسّ دون العوالم إلاّ بالنسبة إلی المترقی منه إلی العوالم العلویّة. و أمّا بالنّسبة إلی العارف الصّاعد الرّاجع فالأمر علی العکس (عکس. ظ) ذلک، و هو معنی قولهم «مقام النّزول أتمّ من مقامات العروج» و إلیه الإشارة بقوله تعالی «وَ لَقَدْ کَتَبْنا فِی الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّکْرِ أَنَّ الْأَرْضَ یَرِثُها عِبادِیَ الصّالِحُونَ»

و بقوله صلّی اللّه تعالی علیه و سلم «اعطیت مفاتیح خزائن الأرض (و جعل الأرض. صح. ظ)

کلّه مسجدا و طهورا»، و بیان هذه الأسرار محلّها کتابنا «أنوار الوجد» و هذا القدر یکفی منه ههنا. و هذا الوجه فی فعله (رض) تحفة مهداة إلی أهل الطریق من الفقراء الصّادقین، فقد علم کلّ أناس مشربهم، و إِنَّ اللّهَ یَأْمُرُکُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَماناتِ إِلی أَهْلِها .

و ثانیهما أنّه قد ثبت فی الحدیث ما دلّ علی أنّ أهل بیته صلّی اللّه تعالی علیه و سلّم لا یتزوّجون إلاّ من أهل الجنّة، فأراد رضی اللّه عنه دخول صهره فی هذه البشارة و شقاوة جدّه لا ینافی سعادة أهله الّذین وصلوا بالإمام الحقّ و کأنّه بارادته هذه تنبّه رجل من همدان بحیث قال ما قال. و قصّة ذلک ما

أورده ابن سعد أنّ علیّا رضی اللّه تعالی عنه لمّا دخل کوفة قال: یا أهل الکوفة! إنّ الحسن رجل مطلاق فلا تزوّجوه! فقام رجل من همدان فقال: لنزوجنّه فما شاء أمسک فما (و ما. ظ) شاء طلّق! انتهی.

فذهب بخیر الدّنیا و الآخرة، و ذلک فضل اللّه یؤتیه من یشاء و اللّه ذو الفضل العظیم].

و از جملۀ دلائل حسن اعتقاد حضرات سنّیّه در باب جناب امام حسن علیه السّلام آنست که آن جناب را بر أفعال عصمت اشتمال جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام معترض و خورده گیر وامی نمایند، چنانچه سابقا شنیدی که شاه ولیّ اللّه در «قرّة العینین» گفته:

ص: 108

[اهل رأی در هر حادثه مشوره دادند و مشوره ایشان پیش مرتضی درجه پذیرائی نیافت، ابن عبّاس این همه ماجرا را إجمالا تقریر کرد، قال: کان و اللّه قد ملئ علما و حلما من رجل غرّته سابقته و قرابته، فقلّ ما أشرف علی شیء من الدّنیا إلاّ فاته! أخرجه أبو عمر. و امام حسن مجتبی رضی اللّه عنه تفصیلا

عن طارق بن شهاب، قال: جاءنا قتل عثمان، فذکر القصّة، حتّی إذا کنت بالرّبذة إذا علیّ بها فصلّی بهم العصر فلمّا سلّم أسند ظهره فی مسجدها و استقبل القوم، قال. فقام إلیه الحسن بن علی یکلّمه و هو یبکی، قال: فقال له علیّ: تکلّم و لا تحنّ حنین الجاریة! قال: أمرتک حین حصر النّاس هذا الرجل [1] أن تأتی مکّة فتقیم بها فعصیتنی! ثمّ أمرتک حین قتل أن تلزم بیتک حتّی ترجع إلی العرب عوازب أحلامها، فلو کنت فی جحر ضبّ لضربوا إلیک آباط الإبل حتّی یستخرجوک من جحرک فعصیتنی! و أنا أنشدک باللّه إن تأتی العراق فتقتل بحال مضیعة! قال: فقال علیّ: أمّا قولک آتی مکّة فلم أکن بالرّجل الّذی تستحلّ بی (به. ظ) مکّة، و أمّا قولک قتل النّاس عثمان، فما ذنبی إن کان النّاس قتلوه؟ الحدیث. اخرجه ابن أبی شیبة].

الجلد انّه قال: لم یقتل یزید الحسین إلاّ بسیف جدّه! أی بحسب اعتقاده الباطل أنّه الخلیفة و الحسین باغ علیه و البیعة سبقت لیزید و یکفی فیها بعض أهل الحلّ و العقد و بیعته کذلک لأنّ کثیرین أقدموا علیها مختارین لها، هذا مع عدم النّظر إلی استخلاف أبیه له، امّا مع النّظر لذلک فلا یشترط موافقة أحد من أهل الحلّ و العقد علی ذلک!] إلخ.

و نیز ابن حجر مکی در «منح مکّیّه» گفته: [و قول بعضهم «لا ملام علی قتلة الحسین لأنّهم إنّما قتلوه بسیف جدّه الآمر بسلّه علی البغاة و قتالهم» لا یعوّل علیه] إلخ.

و مناوی در «فیض القدیر» گفته: [قیل لابن الجوزی و هو علی الکرسی:

کیف یقال یزید قتل الحسین و هو بدمشق و الحسین بعراق (بالعراق. ظ)؟! فقال:

سهم أصاب و رامیه بذی سلم من بالعراق لقد أبعدت مرماکا

و قد غلب علی ابن العربی الغضّ من أهل البیت حتّی قال: قتله بسیف جدّه!].

و محمد بن أبی بکر الشلی الحضرمی در «مشرع روی» در ذکر یزید لعنه اللّه گفته: [و لقد وقع لابن العربی المالکی ما یقشعرّ منه الجلد فإنّه قال: لم یقتل یزید الحسین إلاّ بسیف جدّه الآمر بسلّه علی البغاة و قتالهم، و البیعة سبقت لیزید و یکفی فیها بعض أهل الحلّ و العقد و بیعته کذلک لأنّ کثیرین أقدموا علیها مختارین لها، هذا مع عدم النّظر إلی استخلاف أبیه له أمّا مع النّظر لذلک فلا یشترط موافقة أحد من أهل الحلّ و العقد علی ذلک] إلخ.

و از جملۀ عجائب این ست که ابن خلدون مغربی هم اسائت أدب را در حقّ جناب امام حسین علیه السّلام إلی أقصی الغایة رسانیده، و لهذا بعض اکابر حفّاظ سنیّه که حظی از إنصاف داشتند مبالغه در عیب او می فرمودند و بعد ذکر جسارت او بلعن و سبّ او مبادرت نمودند، چنانچه سخاوی در «ضوء لامع» در ترجمه ابن خلدون گفته:

[قال [1]: و قد کان شیخنا الحافظ أبو الحسن - یعنی الهیتمی - یبالغ فی الغضّ منه،

ص: 110

فلمّا سألته عن سبب ذلک ذکر لی أنّه بلغه أنّه ذکر الحسین بن علیّ رضی اللّه عنهما فی تاریخه فقال: قتل بسیف جدّه! و لمّا نطق شیخنا بهذه اللفظة أردفها بلعن ابن خلدون و سبّه و هو یبکی. قال شیخنا [1] فی «رفع الإصر [2]» و لم توجد هذه الکلمة فی التّاریخ الموجود الآن و کأنّه ذکرها فی النّسخة الّتی رجع عنها].

ازین عبارت ظاهرست که حافظ أبو الحسن هیتمی مبالغه در عیب ابن خلدون می نمود و بعد استفسار سبب این مبالغه افاده فرمود که او را خبر رسیده که ابن خلدون در تاریخ خود در حقّ جناب إمام حسین علیه السّلام گفته: «قتل بسیف جدّه!» و هر گاه حافظ مذکور باین لفظ نطق نمود در عقب آن ابن خلدون را بلعن و سب نواخت در حالی که گریه می کرد، و ابن حجر عسقلانی در کتاب «رفع الإصر» اگر چه گفته که این کلمه در «تاریخ ابن خلدون» که الآن موجودست یافته نشد لیکن با این همه افاده نموده که گویا ابن خلدون آن را در نسخۀ که از آن رجوع کرده ذکر نموده است.

و بر ناظر بصیر واضح و لائحست که تا بحال در «مقدّمه تاریخ ابن خلدون» کلمات عدیده متعلّق بیزید ملعون و جناب امام حسین علیه السّلام موجودست که ابن خلدون در آن خبث سریرت خود را ظاهر ساخته و پرده از ناصبیّت و خارجیت خود برانداخته چنانچه در فصل ولایت عهد گفته: [و عرض هنا امور تدعو الضّرورة إلی بیان الحقّ فیها. فالأوّل منها ما حدث فی یزید من الفسق أیّام خلافته فإیّاک أن تظن بمعاویة رضی اللّه عنه انّه علم ذلک من یزید فإنّه أعدل من ذلک و أفضل، بل کان یعذله أیّام حیاته فی سماع الغناء و ینهاه عنه و هو أقلّ من ذلک، و کانت مذاهبهم فیه مختلفة، و لمّا حدث فی یزید ما حدث من الفسق اختلف الصّحابة حینئذ فی شأنه،

ص: 111

فمنهم من رأی الخروج علیه و نقض بیعته من أجل ذلک، کما فعل الحسین و عبد اللّه ابن الزّبیر رضی اللّه عنهما و من اتّبعهما فی ذلک، و منهم من أباه لما فیه من إثارة الفتنة و کثرة القتل مع العجز عن الوفاء به لأنّ شوکة یزید یومئذ هی عصابة بنی أمیّة و جمهور أهل الحلّ و العقد من قریش و تتبع عصبیّة مضر أجمع و هی أعظم من کلّ شوکة و لا تطاق مقاومتهم، فأقصروا عن یزید بسبب ذلک و أقاموا علی الدّعاء بهدایته و الرّاحة منه، و هذا کان شأن جمهور المسلمین و الکلّ مجتهدون و لا ینکر علی أحد من الفریقین، فمقاصدهم فی البرّ و تحرّی الحقّ معروفة، وفقنا اللّه للاقتداء بهم].

و درین عبارت مشتمل بر جسارت، مضامین چند مندرج گردیده که قابل عبرت أرباب خبرتست.

اوّل آنکه. ابن خلدون ادّعا نموده که فسق یزید ملعون در ایّام خلافت او حادث گردیده، و غرض ازین مطلب تبریه یزیدست از فسق در زمان ولایت عهد.

دوم آنکه: بتصریح تمام ناظر را تحذیر نموده از اینکه گمان نماید بمعاویه که او فسق یزید را می دانست.

سوم آنکه: معاویه طاغیه را که بنص نبوی داعی إلی النّار بود و مخازی و مطاعن او از حدّ حصر و حساب افزونست أعدل و افضل گفته.

چهارم آنکه: گفته که معاویه یزید را در أیّام حیات خود در باب سماع غنا ملامت می کرد و نهی می کرد و این أمر أقلّ از فسقست و مذاهب أصحاب و تابعین در آن مختلف بود!.

پنجم آنکه: بار دیگر حدوث فسق یزید را مدّعی شده و گفته که هر گاه فسق یزید حادث شد صحابه در باب او مختلف شدند.

ششم آنکه: بتصریح صریح نسبت خروج و نقض بیعت بجناب امام حسین علیه السّلام و ابن الزّبیر و تابعین ایشان نموده.

هفتم آنکه: نسبت بفریق دیگر صحابه گفته که ایشان از خروج و نقض بیعت

ص: 112

یزید إنکار کردند و آن را سبب اثاره فتنه و کثرت قتل دانستند.

هشتم آنکه: جمهور أهل حلّ و عقد را از قریش همراه یزید وانموده.

نهم آنکه: فریق دیگر صحابه را که تاب مقاومت یزید نداشتند از جملۀ داعیان هدایت یزید و حصول راحت ازو ظاهر کرده و جمهور مسلمین را درین باب با ایشان شریک دانسته.

دهم آنکه: هر دو فریق صحابه را مجتهد وا نموده و کسی را قابل إنکار ندانسته و مقاصدشان را در نیکوی و طلب حقّ معروف گفته و از خدا دعا کرده که او را و أمثال او را توفیق اقتدا بایشان کرامت کند!.

و ابن خلدون در «مقدّمۀ تاریخ خود» عبارتی دیگر آورده که کاشف بسیاری از أسرار و هاتک کثیری از أستار می باشد، چنانچه گفته: [و أمّا الحسین فإنّه لمّا ظهر فسق یزید عند الکافّة من أهل عصره بعثت شیعة أهل البیت بالکوفة للحسین أن یأتیهم فیقوموا بأمره، فرأی الحسین أنّ الخروج علی یزید متعین من أجل فسقه لا سیّما من له القدرة علی ذلک و ظنّها من نفسه بأهلیّته و شوکته، فأمّا الأهلیّة فکانت کما ظنّ و زیادة، و أمّا الشّوکة فغلط یرحمه اللّه فیها! لأنّ عصبیّة مضر کانت فی قریش و عصبیّة قریش فی عبد مناف و عصبیّة عبد مناف إنّما کانت فی بنی أمیّة تعرف ذلک لهم قریش و سائر النّاس و لا ینکرونه و إنّما نسی ذلک اوّل الإسلام لما شغل النّاس من الذّهول بالخوارق و أمر الوحی و تردّد الملائکة لنصرة المسلمین فأغفلوا امور عوائدهم و ذهبت عصبیّة الجاهلیة و منازعها و نسیت و لم یبق إلاّ العصبیة الطّبیعیة فی الحمایة و الدّفاع ینتفع بها فی إقامة الدّین و جهاد المشرکین، و الدّین فیها محکم و العادة معزولة حتّی إذا انقطع أمر النّبوّة و الخوارق المهولة تراجع الحکم بعض الشّیء للعوائد فعادت العصبیّة کما کانت و لمن کانت، و أصبحت مضر أطوع لبنی أمیّة من سواهم بما کان لهم من ذلک قبل، فتبیّن لک غلط الحسین! إلاّ أنّه فی أمر دنیوی لا یضرّه الغلط فیه!، و أمّا الحکم الشّرعی فلم یغلط فیه لأنّه منوط بظنّه و کان ظنّه القدرة علی ذلک و لقد عذله ابن العبّاس و ابن الزّبیر و ابن عمر

ص: 113

و ابن الحنفیّة أخوه و غیره فی مسیره إلی الکوفة و علموا غلطه فی ذلک! و لم یرجع عمّا هو بسبیله لما أراده اللّه! و أمّا غیر الحسین من الصّحابة الّذین کانوا بالحجاز و مع یزید بالشّام و العراق و من التّابعین لهم فرأوا أنّ الخروج علی یزید و إن کان فاسقا لا یجوز لما ینشأ من الهرج و الدّماء فأقصروا عن ذلک و لم یتابعوا الحسین و لا أنکروا علیه و لا أثّموه لأنّه مجتهد و هو اسوة المجتهدین، و لا یذهب بک الغلط أن تقول بتأثیم هؤلاء بمخالفة الحسین و قعودهم عن نصره فإنّهم أکثر الصّحابة و کانوا مع یزید و لم یروا الخروج علیه و کان الحسین یستشهد بهم و هو یقاتل بکربلاء علی فضله و حقّه و یقول: سلوا جابر بن عبد اللّه و أبا سعید الخدریّ و أنس بن مالک و سهل بن سعید (سعد. ظ) و زید بن أرقم و أمثالهم، و لم ینکر علیهم قعودهم عن نصره و لا تعرّض لذلک لعلمه أنّه عن اجتهاد منهم کما کان فعله عن اجتهاد منه. و کذلک لا یذهب بک الغلط أن تقول بتصویب قتله لما کان عن اجتهاد و إن کان هو علی اجتهاد و یکون ذلک کما یحدّ الشّافعی و المالکیّ الحنفیّ علی شرب النّبیذ!. و اعلم أنّ الامر لیس کذلک و قتاله لم یکن عن اجتهاد هؤلاء و إن کان خلافه عن اجتهادهم و إنّما انفرد بقتاله یزید و أصحابه و لا تقولنّ انّ یزید و إن کان فاسقا و لم یجز هؤلاء الخروج علیه فأفعاله عندهم صحیحة. و اعلم أنّه إنّما ینفذ من أعمال الفاسق ما کان مشروعا و قتال البغاة عندهم من شرطه أن یکون مع الإمام العادل و هو مفقود فی مسئلتنا فلا یجوز قتال الحسین مع یزید و لا لیزید بل هی من فعلاته المؤکّدة لفسقه و الحسین فیها شهید مثاب و هو علی حقّ و اجتهاد، و الصّحابة الّذین کانوا مع یزید علی حق أیضا و اجتهاد! و قد غلط القاضی أبو بکر بن العربی المالکیّ فی هذا فقال فی کتابه الّذی سمّاه «بالعواصم و القواصم» ما معناه أنّ الحسین قتل بشرع جدّه، و هو غلط حملته علیه الغفلة عن اشتراط الإمام العادل و من أعدل من الحسین فی زمانه فی إمامته و عدالته فی قتال أهل الآراء؟!].

و درین عبارت نفاق آمیز و شقاق انگیز با وصف احتراس و احتراز از ظهور عداوت شدیده، ابن خلدون مضامین عدیده آورده که تنبیه بر آن لازم است.

ص: 114

اوّل آنکه: بقول خود «فرأی الحسین أنّ الخروج علی یزید متعیّن، إلخ» معاذ اللّه نسبت خروج بر یزید بجناب امام حسین علیه السّلام نموده.

دوم آنکه: بقول خود «و أمّا الشّوکة فغلط یرحمه اللّه فیها» ثابت نموده که جناب امام حسین علیه السّلام معاذ اللّه در گمان شوکت خود غلط کرده.

سوم آنکه: تصریح نموده به اینکه ابن عبّاس و ابن الزبیر و ابن عمر و ابن الحنفیّه ملامت کردند جناب امام حسین علیه السّلام را در رفتن آن جناب بسوی کوفه و غلط آن جناب را درین باب دانستند.

چهارم آنکه: اعتراف نموده به اینکه صحابه که در حجاز بودند و صحابه که در شام همراه یزید بودند و صحابه که در عراق بودند و تابعین این صحابه رأیشان این بود که خروج بر یزید جائز نیست اگر چه او فاسق باشد، پس باز ماندند از آن و متابعت جناب امام حسین علیه السّلام نکردند.

پنجم آنکه: بصراحت تمام منع کرده از قول بگناهکاری اشخاصی که مخالفت جناب امام حسین علیه السّلام نمودند و از نصرت آن جناب قعود کردند و همراه یزید بودند و رأیشان نبود که خروج بر یزید واقع شود.

ششم آنکه: بقول خود «و لا تقولنّ إنّ یزید، إلخ» بار دیگر ظاهر نموده که نزد أصحاب خروج بر یزید جایز نبود.

هفتم آنکه: بقول خود «و قتال البغاة عندهم من شرطه أن یکون مع الإمام العادل و هو مفقود فی مسئلتنا فلا یجوز قتال الحسین مع یزید و لا لیزید» ظاهر نموده که معاذ اللّه جناب امام حسین علیه السّلام باغی بود! لیکن چون مقاتلین آن جناب امام عادل همراه خود نداشتند لهذا قتال آن جناب جائز نبود، مقتضای این عبارت آنست که اگر مقاتلین آن جناب امام عادل همراه خود می داشتند قتال آن جناب جائز می شد!!!.

هشتم آنکه: بقول خود «و الصّحابة الّذین کانوا مع یزید علی حق أیضا و اجتهاد» اعتراف صحیح نموده به اینکه صحابه که همراه یزید بودند بر حقّ بودند و مجتهد بودند.

ص: 115

نهم آنکه: جسارت سراسر خسارت ابن العربی را در باب جناب امام حسین علیه السّلام محض معبّر بغلط نموده، حال آنکه وصول آن بمرتبۀ کفر و الحاد أظهر من الشّمس و أبین من الأمس است.

دهم آنکه: جسارت سرا پا خسارت ابن العربی را از راه حسن ظن محمول بر غفلت از حکم اشتراط امام عادل دانسته براه کرم عذری برای او و أمثال او تراشیده، و لا یخفی علی النّاظر اللّبیب أن کلّ ذلک من خدعه الّتی لا تزیده غیر تتبیب.

و از جمله دلائل واضحه انحراف أسلاف این حضرات از جناب امام حسین علیه السّلام آنست که عبد اللّه بن عمر صحابی آن حضرت را - معاذ اللّه من ذلک - طالب دنیا می دانست و آن جناب را بر سفر عراق ملامت نمود و بعنوانی منع کرد که برای اهل ایمان و أصحاب عرفان خیلی دلخراشست، و نیز بعد سفری شدن آن جناب در حقّ آن جناب کلمات خرافت سمات که کاشف از کمال سوء سریرت اوست بر زبان می آورد.

سیوطی در «تاریخ الخلفاء» در ذکر جناب إمام حسین علیه السّلام گفته:

[و قال له ابن عمر: لا تخرج! فإنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم خیّره اللّه بین الدّنیا و الآخرة فاختار الآخرة و إنّک بضعة منه و لا تنالها، یعنی الدّنیا! و اعتنقه و بکی و ودّعه. فکان ابن عمر یقول: غلبنا حسین بالخروج و لعمری لقد رأی فی أبیه و أخیه عبرة!].

و سمهودی در «جواهر العقدین» گفته: [و جاء ابن عمر للحسین (إلی الحسین.

ظ) رضی اللّه عنهم و قد بلغه مسیره و هو بمال له و لحقه علی مسیرة یومین أو ثلاثة و لامه علی المسیر و ذکر ما قاله ابن عبّاس. فلمّا رآه مصرّا علی المسیر قبّل ما بین عینیه و بکی و قال: أستودعک اللّه من قتیل. و

فی روایة للشعبی أنّ ابن عمر قال للحسین: إنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم خیّر بین الدّنیا و الآخرة فاختار الآخرة و إنّکم بضعة من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم، و فی روایة أنّه لن ینالها - یعنی الدّنیا - و ولایتها أحد منکم فارجع! فأبی فاعتنقه و قال: استودعک اللّه من مقتول، و السّلام.

و قد أخرجه البزّار برجال ثقات عن الشّعبی إلاّ أنّه قال: فقال - أی الحسین - إنّی ارید العراق، فقال: لا تفعل! فانّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم قال: خیّرت بین أکون نبیّا ملکا أو نبیّا عبدا. فقیل لی: تواضع!

ص: 116

فاخترت أن أکون نبیّا عبدا، و إنّک بضعة من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم فلا تخرج! فأبی فودّعه و قال: استودعک اللّه من مقتول].

و شیخ بن عبد اللّه بن العیدروس الیمنی در «عقد نبوی» گفته:

[و جاء ابن عمر الی الحسین لمّا توجه إلی العراق فأدرکه بعد مسیر لیلتین أو ثلاث فقال: ناشدتک اللّه! إنّ أهل العراق قوم قبلوا أباک و خذلوا أخاک. فلمّا یئس منه عانقه و قبّل بین عینیه و قال: أستودعک اللّه من قتیل! سمعت رسول اللّه صلعم یقول: إنّ اللّه عزّ و جلّ أبی لکم الدّنیا].

و نیز در «عقد نبوی» گفته:

[و قال ابن عمر للحسین: لا تخرج فإنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم خیّره اللّه بین الدّنیا و الآخرة فاختار الآخرة و إنّک بضعة من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم و إنّه لن تنالها - یعنی الدّنیا - و ولایتها أحد منکم، فارجع! فأبی فاعتنقه و بکی و ودّعه و قال: استودعتک اللّه من مقتول و السّلام. و کان ابن عمر یقول: غلبنا حسین بالخروج و لعمری لقد رأی فی أبیه و أخیه عبرة و رأی من الفتنة و خذلان النّاس لهم ما کان ینبغی له أن لا یتحرّک ما عاش و أن یدخل فی صالح ما دخل فیه النّاس فإنّ الجماعة خیر].

و محمد بن أبی بکر الشّلی الحضرمی در «مشرع رویّ» در ذکر جناب إمام حسین علیه السّلام گفته:

[و جاءه ابن عمر و کان بمال له - أی بأرض - فلحقه علی مسیرة یومین و لامه علی السیر و قال: إنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم خیّر بین الدّنیا و الآخرة فاختار الآخرة و إنّکم بضعة من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم و إنّه لن ینالها و لا ولایتها أحد منکم فارجع فأبی، فاعتنقه و قبّل بین عینیه و بکی و قال: أستودعک اللّه من قتیل].

و شیخ محمد صبان مصری در «إسعاف الرّاغبین» گفته:

[فخرج الحسین من مکّة قاصدا للعراق و لم یعلم بخروجه ابن عمر فخرج خلفه فأدرکه علی میلین من مکّة فقال: ارجع! فأبی فقال: إنّی محدّثک حدیثا: إنّ جبرئیل أتی النّبیّ صلعم فخیّره بین الدّنیا و الآخرة فاختار الآخرة و إنّک بضعة منه و اللّه لا یلیها أحد منکم فقال: إنّ معی حملین من کتب أهل العراق ببیعتهم، فقال: ما تصنع بقوم قتلوا

ص: 117

أباک و خذلوا أخاک! فأبی إلاّ المضیّ فاعتنقه و بکی و قال: استودعتک اللّه من قتیل ثمّ سافر. فکان ابن عمر یقول غلبنا الحسین بالخروج و لعمری لقد رأی فی أخیه و أبیه عبرة].

و خود مخاطب در رسالۀ «سرّ الشّهادتین» گفته:

[و أخرج البیهقیّ عن الشعبی قال: إنّ ابن عمر قدم المدینة فأخبر أنّ الحسین قد توجّه إلی العراق فلحقه فی مسیره لیلتین من الرّبذة فقال له: إنّ اللّه تعالی خیّر نبیّه بین الدّنیا و الآخرة فاختار الآخرة و لم یرد الدّنیا و إنّکم بضعة منه و اللّه لا یلیها أحد منکم أبدا و ما صرفها اللّه عنکم إلاّ للّذی هو خیر لکم فارجعوا (فارجع. ظ) فأبی فاعتنقه ابن عمر و قال:

أستودعک اللّه من قتیل].

و قیامت کبری این ست که بنا بر مرویّات این حضرات أبو سعید خدری که صحابی جلیل بود - العیاذ باللّه - یزید را إمام جناب إمام حسین علیه السّلام می دانست و آن جناب را از خروج بر او منع می کرد!.

چنانچه شیخ بن عبد اللّه العیدروس الیمنی در «عقد نبوی» گفته:

[و قال أبو سعید الخدریّ: غلبنی الحسین علی الخروج و قد قلت له اتّق اللّه فی نفسک و الزم بیتک فلا تخرج علی إمامک!].

و از جملۀ براهین بیّنه انحراف این حضرات از جناب سید الشهدا علیه السّلام این ست که آن جناب را - العیاذ باللّه - در سفر شهادت ظفر خود مخالف وصیّت برادر عالی مقدار خود قرار می دهند و درین باب آنچه افترا کرده اند مخبر از کمال جسارت و کاشف از نهایت خسارتست.

ابن عبد البر قرطبی در «استیعاب» در ترجمۀ جناب امام حسن علیه السّلام گفته:

[و روینا من وجوه أنّ الحسن بن علی لمّا حضرته الوفاة قال للحسین أخیه: یا أخی! إنّ أبانا - رحمه اللّه تعالی - لمّا قبض رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم استشرف لهذا الامر و رجا أن یکون صاحبه فصرفه اللّه عنه و ولیها أبو بکر، فلمّا حضرت أبا بکر الوفاة تشوّف إلیها فصرفت عنه إلی عمر، فلمّا احتضر عمر جعلها شوری بین ستّة هو أحدهم فلم

ص: 118

یشکّ أنّها لا تعدوه فصرفت عنه إلی عثمان، فلمّا هلک عثمان بویع ثمّ نوزع حتّی جرّد السّیف و طلبها فما صفا له شیء منها، و إنّی و اللّه ما أری أن یجمع اللّه فینا أهل البیت النّبوّة و الخلافة!!! فلأعرفنّ ما استخفّک سفهاء أهل الکوفة فأخرجوک].

و سیوطی در «تاریخ الخلفاء» گفته:

[قال ابن عبد البرّ: و روینا من وجوه

أنّه لمّا احتضر قال لأخیه: یا أخی! إنّ أباک استشرف لهذا الأمر فصرفه اللّه عنه و ولیها أبو بکر ثمّ استشرف لها فصرفت عنه إلی عمر ثمّ لم یشکّ وقت الشوری أنّها لا تعدوه فصرفت عنه إلی عثمان فلمّا قتل عثمان بویع علیّ ثمّ نوزع حتّی جرد السّیف فما صفت له و إنّی و اللّه ما أری أن یجمع اللّه فینا النّبوّة و الخلافة! فلأعرفنّ ما استخفّک سفهاء الکوفة فأخرجوک].

و سمهودی در «جواهر العقدین» گفته:

[و قد کان فیما قاله الحسن عند ما احتضر لأخیه الحسین رضی اللّه عنهما: أبی اللّه أن یجعل فینا أهل البیت النّبوّة و الدّنیا و الخلافة و الملک فإیّاک و سفهاء أهل الکوفة أن یستخفّوک فیخرجوک فیسلّموک فتندم و لات حین مناص! و قال ابو عمر النّمیریّ (النّمری: ظ) روینا من وجوه أنّ الحسن ابن علیّ لمّا حضرته الوفاة قال للحسین أخیه رضی اللّه عنهم: یا أخی! إنّ أباک حین قبض رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم استشرف لهذا الامر و رجا أن یکون صاحبه فصرفه اللّه عنه و ولیها أبو بکر رضی اللّه عنهما، فلمّا حضرت أبا بکر الوفاة تشوّف إلیها أیضا فصرفت عنه الی عمر رضی اللّه عنهما، فلمّا قبض عمر جعلها شوری بین ستّة هو أحدهم فلم یشک أنّها لا تعدوه فصرفت عنه إلی عثمان رضی اللّه عنهما، فلمّا هلک عثمان بویع له ثمّ نوزع فجرّد السّیف فطلبها فما صفا له شیء منها و إنّی و اللّه ما أری أن یجمع اللّه فینا أهل بیت النّبوة النّبوّة و الخلافة فلأعرفنّ ما استخفّک سفهاء أهل الکوفة فأخرجوک.

قلت: و قد تذکّر ذلک الحسین لیلة قتله فکان یترحّم علی أخیه الحسن رضی اللّه عنهما]!

و ابن حجر مکی در «صواعق» در حال جناب امام حسن علیه السّلام گفته:

[و لمّا احتضر قال لأخیه: یا أخی! إنّ أباک قد استشرف لهذا الأمر فصرفه اللّه عنه و ولیها أبو بکر ثمّ استشرف لها و صرفت عنه إلی عمر ثمّ لم یشکّ وقت الشّوری أنّها لا تعدوه

ص: 119

فصرفت عنه إلی عثمان فلمّا قتل عثمان بویع ثمّ نوزع حتّی جرد السّیف فما صفت له و إنّی و اللّه ما أری أن یجمع اللّه فینا النّبوّة و الخلافة فلأعرفنّ بما استخفّک سفهاء الکوفة فأخرجوک].

و نیز ابن حجر مکی در «صواعق» در حال جناب امام حسین علیه السّلام گفته: [و مرّ

قول أخیه الحسن له: إیّاک و سفهاء الکوفة أن یستخفّوک فیخرجوک و یسلّموک فتندم و لات حین مناص. و قد تذکّر ذلک لیلة قتله فترحّم علی أخیه الحسن رضی اللّه عنهما].

و نیز ابن حجر مکی در «منح مکیّة» در ذکر جناب امام حسین علیه السّلام گفته:

[و من جملة کلامه لأخیه لمّا احتضر: یا أخی! انّ أباک استشرف لهذا الأمر المرّة بعد المرّة فصرفه اللّه الی الثّلاثة قبله ثمّ ولی فنوزع حتّی جرّد السّیف فما صفت له و انّی و اللّه ما أری أن یجمع اللّه فینا النّبوّة و الخلافة و ربّما یستخفّنّک سفهاء الکوفة فیخرجونک].

و شیخ بن عبد اللّه بن شیخ بن عبد اللّه العیدروس الیمنی در «عقد نبوی» گفته:

[و قال أبو عمر النّمریّ: روینا من وجوه أنّ الحسن بن علی لمّا حضرته الوفاة قال للحسین أخیه رضی اللّه عنهما: یا أخی! انّ أباک حین قبض رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم استشرف لهذا الامر و رجا أن یکون صاحبه فصرفه اللّه عنه و ولیها أبو بکر رضی اللّه عنهما فلمّا حضرت أبا بکر الوفاة تشوّف لها أیضا فصرفت عنه الی عمر رضی اللّه عنهما فلمّا قبض عمر رضی اللّه عنه جعلها شوری بین ستّة هو أحدهم فلم یشکّ أنّها لا تعدوه فصرفت عنه الی عثمان فلمّا هلک عثمان بویع له ثمّ نوزع حتّی جرّد السّیف فطلبها فما صفی له شیء منها و أبی اللّه أن یجمع فینا أهل البیت النّبوّة و الدّین و الخلافة و الملک، فایّاک و سفهاء أهل الکوفة أن یستخفّوک فیخرجوک].

و نیز در «عقد نبوی» گفته:

[و قد کان فیما قاله الحسن عند ما احتضر لأخیه الحسین رضی اللّه عنهما: أبی اللّه أن یجمع فینا أهل البیت النّبوّة و الدّین و الخلافة و الملک فإیّاک و سفهاء أهل الکوفة أن یستخفّوک فیخرجوک و یسلّموک فتندم وَ لاتَ حِینَ مَناصٍ ].

ص: 120

و محمد بن أبی بکر الشّلی الحضرمی در «مشرع روی» در ذکر جناب امام حسین علیه السّلام گفته:

[و قد کان فیما قاله الحسن عند ما احتضر لأخیه الحسین: أبی اللّه أن یجعل فینا أهل البیت النّبوّة و الدّنیا و الخلافة و الملک فإیّاک و سفهاء أهل الکوفة أن یستخفّوک فیخرجوک و یسلّمون (یسلّموک. ظ) فتندم و لات حین مناص! یا أخی! إنّ أباک حین قبض رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله استشرف لهذا الامر و رجا أن یکون صاحبه فصرفه اللّه عنه و ولیه أبو بکر رضی اللّه عنه فلمّا حضرت الوفاة أبا بکر تشوّق (تشوف. ظ) لها أیضا فصرفت عنه إلی عمر فلمّا قبض عمر جعلها شوری بین ستّة هو أحدهم فلم یشک أنّها لا تعدوه فصرفت عنه إلی عثمان فلمّا هلک عثمان بویع له ثمّ نوزع حتّی جرّد السّیف و طلبها فما صفا له شیء منها و إنّی و اللّه ما أری أن یجمع اللّه فینا أهل البیت النّبوّة و الخلافة فلأعرفنّ ما استخفّک سفهاء الکوفة. و قد تذکّر ذلک الحسین لیلة قتله فکان یترحّم علی أخیه الحسن].

و نیز در «مشرع روی» در ذکر امام حسن علیه السّلام گفته:

[و لمّا احتضر قال لأخیه الحسین: إیّاک و سفهاء أهل الکوفة، إلی آخر ما مرّ].

و محمد صبان مصری در «إسعاف الرّاغبین» در ذکر جناب امام حسن علیه السّلام گفته:

[و لمّا احتضر قال لأخیه الحسین: یا أخی! اوصیک أن لا تطلب الخلافة فإنّی و اللّه ما أری أن یجمع اللّه فینا النّبوّة و الخلافة فایّاک أن یستخفّک سفهاء الکوفة و یخرجوک فتندم من حیث لا ینفعک النّدم!].

و از جمله عبارات ناصبیّت سمات: عبارت غوث حضرات سنیّه است که در باب روز شهادت جناب امام حسین علیه السّلام بقلم حروریّت رقم بر صفحه قرطاس خارجیّت أساس ریخته، رسن دین و ایمان خود را بأنامل نکث و قسوط و مروق تارتار گسیخته، چنانچه در «غنیة الطالبین» در ذکر روز عاشورا گفته: [فصل. و قد طعن قوم علی من صام هذا الیوم العظیم و ما ورد فیه من التّعظیم و زعموا أنّه لا یجوز صیامه لاجل قتل الحسین بن علی رضی اللّه عنهما و قالوا: ینبغی أن یکون المصیبة فیه عامّة لجمیع النّاس لفقده فیه و أنتم تتّخذونه یوم فرح و سرور و تأمرون فیه بالتّوسعة علی العیال

ص: 121

و النّفقة الکثیرة و الصّدقة علی الفقراء و الضّعفاء و المساکین، و لیس هذا من حقّ الحسین رضی اللّه عنه علی جماعة المسلمین.

و هذا القائل خاطئ و مذهبه قبیح فاسد لأنّ اللّه تعالی اختار لسبط نبیّه صلّی اللّه علیه و سلّم الشّهادة فی أشرف الایّام و أعظمها و أجلّها و أوقعها عنده لیزیده بذلک رفعة فی درجاته و کراماته مضافة إلی کرامته و بلّغه منازل الخلفاء الرّاشدین الشهداء بالشّهادة، و لو جاز أن نتّخذ یوم موته یوم مصیبة لکان یوم الإثنین أولی بذلک ان (لأن. ظ) قبض اللّه تعالی نبیّه صلّی اللّه علیه و سلّم فیه، و کذلک أبو بکر الصّدّیق رضی اللّه عنه قبض فیه، و هو ما روی هشام بن عروة عن عائشة رضی اللّه عنهما قالت: قال أبو بکر رضی اللّه عنه:

أیّ یوم توفی النبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم فیه؟ قلت: یوم الإثنین، قال رضی اللّه عنه: إنی أرجو أن أموت فیه.

فمات رضی اللّه عنه فیه، و فقد رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم و فقد أبی بکر رضی اللّه عنه أعظم من فقد غیرهما و قد اتّفق النّاس علی شرف یوم الإثنین و فضیلة صومه و أنّه تعرض أعمال العباد فیه و فی یوم الخمیس ترفع الاعمال کذلک یوم عاشورا لا یتّخذ یوم مصیبة و لأنّ یوم عاشوراء ان اتّخذ یوم مصیبة لیس بأولی من أن یتّخذ یوم فرح و سرور لما قدّمنا ذکره و فضله من أنّه یوم نجی اللّه تعالی فیه أنبیاءه من أعدائهم و أهلک فیه أعدائهم الکفّار من فرعون و قومه غیرهم و أنّه تعالی خلق السّموات و الأرض و الأشیاء فیه و آدم علیه السّلام و غیر ذلک و ما أعدّ اللّه تعالی لمن صامه من الثّواب الجزیل و العطاء الوافر و تکفیر الذّنوب و تمحیص السّیّئات فصیام عاشورا بمثابة بقیّة الأیّام الشریفة کالعیدین و الجمعة و عرفة و غیرهما ثمّ لو جاز أن یتّخذ هذا الیوم یوم مصیبة لاتّخذه الصّحابة و التابعون رضی اللّه عنهم لأنّهم أقرب إلیه منّا و أخصّ به، و قد ورد عنهم الحثّ علی التّوسعة علی العیال فیه و الصّوم فیه.

من ذلک ما

روی عن الحسن رحمة اللّه تعالی علیه أنّه قال: کان صوم یوم عاشورا فریضة و کان علیّ رضی اللّه عنه یأمر بصیامه فقالت لهم عائشة رضی اللّه عنها: من یأمرکم بصوم یوم عاشورا؟ قالوا علیّ رضی اللّه عنه، قالت: إنّه أعلم من بقی بالسّنّة.

و روی عن علیّ رضی اللّه عنه قال: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم: من أحیا لیلة عاشورا أحیاه اللّه تعالی

ص: 122

ما شاء. فدلّ علی بطلان ما ذهب إلیه هذا القائل، و اللّه أعلم].

و عائشة و أمّ سلمة و صفیّة أمّهات المؤمنین و عن مروان بن الحکم و سعید بن المسیّب و عبد اللّه بن عثمان و ذکوان مولی عائشة و غیرهم!].

و ذهبی در «کاشف» گفته: [مروان بن الحکم الاموی ولد سنة اثنین و لم یصحّ له سماع و له عن عثمان و سبرة، و عنه عروة و مجاهد و علیّ بن الحسین!].

و ابن حجر عسقلانی در «تهذیب التّهذیب» گفته: [(علیه السلام). علی بن الحسین ابن علی بن أبی طالب الهاشمی، أبو الحسین و یقال ابو الحسن و یقال أبو محمّد و یقال ابو عبد اللّه المدنی زین العابدین، روی عن أبیه و عمّه الحسن و أرسل عن جدّه علی بن أبی طالب و روی عن ابن عبّاس و المسور بن محزمة و أبی هریرة و عائشة و صفیّة بنت حیی و أمّ سلمة و بنتها زینب بنت أبی سلمة و أبی رافع مولی النّبی صلّی اللّه علیه و سلّم و ابنه عبید اللّه ابن أبی رافع و مروان بن الحکم و عمرو بن عثمان و ذکوان أبی عمرو مولی عائشة و سعید بن المسیّب و سعید بن مرجانة و بنت عبد اللّه بن جعفر].

و نیز ابن حجر عسقلانی در «تهذیب التّهذیب» گفته: [(خ. ع). مروان بن الحکم بن أبی العاص بن أمیّة بن عبد شمس بن مناف بن قصی الامویّ أبو عبد الملک و یقال أبو القاسم و یقال أبو الحکم، أمّه آمنة بنت علقمة بن صفوان الکنانی و تکنی أمّ عثمان المدنی، ولد بعد الهجرة بسنتین و قیل بأربع و روی عن النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم و لا یصحّ له منه سماع، و روی أیضا عن عثمان و علی و زید بن ثابت و أبی هریرة و بسرة بنت صفوان و عبد الرّحمن بن الأسود بن عبد یغوث، روی عنه ابنه عبد الملک و سهل بن سعد السّاعدی و هو أکبر منه و سعید بن المسیّب و علیّ بن الحسین! و عروة ابن الزّبیر و أبو بکر بن عبد الرّحمن بن الحارث و عبید اللّه بن عبد اللّه بن عتبة و مجاهد و أبو سفیان مولی ابن أبی أحمد].

و ولی الدین الخطیب التبریزی در «رجال مشکاة» در ترجمۀ مروان گفته:

[روی عن نفر من الصّحابة منهم عثمان و علی، و عنه عروة بن الزّبیر و علیّ بن الحسین رضی اللّه تعالی عنهم].

و عبد الحق دهلوی در «رجال مشکاة» در ترجمۀ مروان گفته: [روی عن

ص: 124

نفر من الصّحابة منهم عثمان و علیّ، و روی عنه عروة بن الزبیر و علیّ بن الحسین أعنی الإمام الجلیل زین العابدین و غیرهما].

و نیز گمان فاسد أکابر سنیه آنست که جناب امام زین العابدین علیه السّلام مثل آحاد مسلمین تعلّم حدیث از علماء حدیث می کرد، چنانچه ابن تیمیّه - خذله اللّه - در «منهاج» گفته: [و أمّا قوله: و أخذوا أحکامهم الفروعیّة عن الأئمّة المعصومین النّاقلین عن جدّهم رسول اللّه صلّی اللّه تعالی علیه و سلم، إلخ، فیقال اوّلا: القوم المذکورون إنّما کانوا یتعلّمون الحدیث من العلماء به کما یتعلّم سائر المسلمین، و هذا متواتر عنهم،

فعلیّ بن الحسین یروی تارة عن أبان بن عثمان بن عفّان عن أسامة بن زید مولی النّبی صلّی اللّه تعالی علیه و سلم «لا یرث المسلم الکافر و لا الکافر المسلم» رواه البخاریّ و مسلم و أبو جعفر محمّد بن علی یروی عن جابر بن عبد اللّه حدیث مناسک الحجّ الطویل،

و هو أحسن ما روی فی هذا الباب و من هذه الطریق رواه مسلم فی صحیحه من حدیث جعفر ابن محمّد عن جابر!].

و از جمله دلائل انحراف سنّیّه از جناب امام زین العابدین علیه السّلام آنست که ابن حجر عسقلانی در «فتح الباری» در شرح جملۀ «و

قال علیّ بن الحسین: یعنی مثنی أو ثلاث أو رباع» گفته: [و هذا من أحسن الأدلّة فی الرّدّ علی الرّافضة، لکونه من تفسیر زین العابدین و هو من ائمّتهم الّذین یرجعون إلی قولهم و یعتقدون عصمتهم].

و عینی در «عمدة القاری» گفته: [و استدلاله بقول علی بن الحسین زین - العابدین رضی اللّه عنه من أحسن الأدلّة فی الردّ علی الرّوافض لکونه من أئمّتهم الّذین یرجعون إلی قولهم و یدّعون أنّهم معصومون].

و قسطلانی در «إرشاد السّاری» گفته: [قال فی «الفتح»: و هذا من أحسن الأدلّة فی الردّ علی الرّافضة لکونه من تفسیر زین العابدین و هو من أئمّتهم الّذین یرجعون إلی قولهم و یعتقدون عصمتهم، انتهی].

ازین عبارات ثلثۀ ابن حجر عسقلانی و عینی و قسطلانی ظاهرست که احتجاج بخاری بکلام جناب امام زین العابدین علیه السّلام از أحسن أدلّه است در ردّ رافضه زیرا که

ص: 125

جناب امام زین العابدین علیه السّلام از آن ائمّه روافضست که ایشان بسوی قول شان رجوع می کنند و اعتقاد عصمت ایشان دارند، و این کلمات بلحن قول دلالت می نماید بر آنکه حضرات اهل سنّت آن جناب را إمام نمی دانند و بسوی قول شان رجوع نمی کنند و معتقد عصمت شان نیستند، و ازینجا فرق حقّ و باطل بر ناظر بصیر کالصّبح المنیر روشن و مستنیر می شود، و بطلان دعوی شاه صاحب در باب اتّباع جملۀ اهل بیت علیهم السّلام کالشّمس فی رابعة النهار آشکار می گردد.

لیلی [1]].

و بدر الدین محمود بن أحمد العینی الحنفی در «رمز الحقائق - شرح کنز الدقائق» گفته: [و قال القاسم بن ابراهیم: یجوز التزوّج بالتّسع، و مثله عن النخعی

ص: 127

و ابن أبی لیلی لأنّ الواو للجمع].

و قاضی القضاة محمّد بن علی بن محمّد الشّوکانی در «نیل الأوطار» گفته: [و ذهبت الظّاهریّة إلی أنّه یحلّ للرجل أن یتزوّج تسعا! و لعلّ وجهه قوله تعالی مَثْنی وَ ثُلاثَ وَ رُباعَ ، و مجموع ذلک لا باعتبار ما فیه من العدل تسع، و حکی ذلک عن ابن الصّباغ [1] و العمرانی [2]].

ص: 128

و نظام الدین نیسابوری در تفسیر «غرائب القرآن» در تفسیر آیۀ «فَانْکِحُوا ما طابَ لَکُمْ مِنَ النِّساءِ مَثْنی وَ ثُلاثَ وَ رُباعَ» دو مسئله ذکر کرده و بعد بیان مسئله اولی گفته: [الثّانیة. ذهب جماعة إلی أنّه یجوز التّزوّج بأیّ عدد ارید، لأنّ قوله «فَانْکِحُوا ما طابَ لَکُمْ مِنَ النِّساءِ» إطلاق فی جمیع الأعداد، لصحّة استثناء کلّ عدد منه. و قوله «مَثْنی وَ ثُلاثَ وَ رُباعَ» لا یصلح مخصّصا لذلک العموم لأنّ تخصیص بعض الأعداد بالذّکر لا ینافی ثبوت الحکم فی الباقی، بل نقول: ذکرها یدلّ علی نفی الحرج و الحجر مطلقا فإنّ من قال لولده: افعل ما شئت، اذهب إلی السوق و إلی المدرسة و إلی البستان، کان تصریحا فی أنّ زمام الاختیار بیده و لا یکون تخصیصا و أیضا ذکر جمیع الأعداد متعذّر فذکر بعضها تنبیه علی حصول الإذن فی جمیعها!.

و لئن سلّمنا لکنّ الواو للجمع المطلق فیفید الإذن فی جمع تسعة بل ثمانیة عشر لتضعیف کلّ منها. و أمّا السّنّة فلما ثبت بالتّواتر أنّه صلّی اللّه علیه و سلّم مات عن تسع و قد امرنا باتّباعه فی قوله «فَاتَّبِعُوهُ» و أقلّ مراتب الأمر الاباحة، و

قد قال صلّی اللّه علیه و سلّم «فمن رغب عن سنّتی فلیس منّی».

ص: 129

و المعتمد عند الجمهور فی جوابهم أمران: أحدهما الخبر کنحو ما

روی أنّ نوفل بن معاویة أسلم و تحته خمس نسوة فقال صلّی اللّه علیه و سلّم: أمسک أربعا و فارق واحدة،

و زیّف بأنّ القرآن دلّ علی عدم الحصر و نسخ القرآن بخبر الواحد غیر جائز، و بأنّ الأمر بمفارقة الزّائدة قد یکون لمانع النسب أو الرّضاع. و أقول إنّ القرآن لم یدلّ علی عدم الحصر، غایته أنّه لم یدلّ علی الحصر فیکون مجملا و بیان المجمل بخبر الواحد جائز، و أیضا

قوله: أمسک أربعا علی الإطلاق و کذا

«فارق واحدة» دلیل علی أنّ المانع هو الزّیادة علی الاربع لا غیرها، و کذا فی نظائر هذا الحدیث و ثانیهما إجماع فقهاء الأمصار، و ضعّف بأنّ الإجماع مع وجود المخالف لا ینعقد، و بتقدیر التّسلیم فإنّ الإجماع لا ینسخ و لا ینسخ به. و الجواب أنّ المخالف إذا کان شاذّا فلا یعبأ به و القرآن لم یدلّ علی عدم الحصر حتّی یلزم نسخ الإجماع إیّاه و لکنّ الإجماع دلّ علی وجود مبیّن فی زمان الرّسول صلّی اللّه علیه و سلّم، و لئن سلّم أنّ القرآن دلّ علی عدم الحصر فالإجماع یکشف عن وجود ناسخ فی عهده و ذلک جائز بالاتّفاق. لا یقال فعلی تقدیر الحصر کان ینبغی أن یقال مثنی أو ثلاث أو رباع، بأو الفاصلة، لأنّا نقول: یلزم حینئذ أن لا یجوز النّکاح إلاّ علی أحد هذه الاقسام فلا یجوز لبعضهم أن یأتی بالتثنیة و لفریق ثان بالثلاث و لآخرین بالتربیع، فیذهب معنی تجویز الجمع بین أنواع القسمة الّذی دلّت علیه الواو].

عن جدّهم إلاّ بکمال العنایة و الاهتمام؟ فإنّ کلّ من کان أعظم اهتماما و عنایة بأحادیث النّبی صلّی اللّه تعالی علیه و سلم و تلقّیها من مظانّها کان أعلم بها، و لیس من خصائص هؤلاء بل فی غیرهم من هو أعلم بالسّنة من أکثرهم کما یوجد فی کلّ عصر من غیر بنی هاشم أعلم بالسّنة من أکثر بنی هاشم. فالزّهری أعلم بأحادیث النّبی صلّی اللّه علیه و سلّم و أحواله و أقواله باتّفاق أهل العلم من أبی جعفر محمّد بن علی!!! و کان معاصرا له].

و درین عبارت علاوه بر دیگر مضامین الحادآگین، بصراحت مذکورست که - معاذ اللّه - زهری باتّفاق اهل علم اعلمست بأحادیث جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و أحوال و أقوال آن جناب از امام محمّد باقر علیه السّلام! و قبائح و فضائح زهری علی العموم و بخصوص در باب نقل و روایت أحادیث نه چنانست که بر ناظر متتبّع پوشیده باشد، و قد سمعت شطرا منها فی حدیث مدینة العلم. فیا للعجب! که شیخ الاسلام سنّیه این چنین مقدوح مجروح را از جناب امام محمّد باقر علیه السّلم أعلم گوید و باز حضرات سنیّه ادعای موالات و اتّباع آن جناب نمایند!.

و نیز ابن تیمیه - خذله اللّه - در «منهاج» جائی که إنکار فضائل جناب امام محمّد باقر علیه السّلام آغاز نهاده گفته: [و أمّا کونه أعلم أهل زمانه فهذا یحتاج إلی دلیل و الزّهری من أقرانه و هو عند النّاس أعلم منه، و نقل تسمیته بالباقر عن النبی صلّی اللّه علیه و سلّم لا أصل له عند أهل العلم، بل هو من الأحادیث الموضوعة، و کذلک حدیث تبلیغ جابر له السّلام هو من الموضوعات عند أهل العلم بالحدیث!].

و سابقا از عبارت «دراسات اللّبیب» دانستی که علاّمه محمّد معین سندی در آن افاده نموده که ابن الهمام در «فتح القدیر» در دو مقام در حقّ اهلبیت علیهم السّلام کلامی آورده که احراق قلب علاّمۀ مذکور کرده، در مقام اوّل کلامی متعلّق بکثرت طلاق جناب امام حسن علیه السّلام نموده و در آن کلام جناب امام حسن علیه السّلام را - معاذ اللّه - مرتکب رأی بمخالفت نصّ ظاهر ساخته، و در مقام دیگر در باب جناب امام محمّد باقر علیه السّلام کلامی ذکر کرده که محصول آن این ست که خبر آن جناب در باب سهم ذوی القربی

ص: 131

خلاف واقع ست و منشأ آن یا جهل است بمذهب علی بن أبی طالب علیه السّلام یا سهو و نسیانست یا کذبست بر آن جناب برای ترویج مذهب خود و مذهب ائمه از أولاد آن جناب! و هر أمر ازین امور چیزیست که مقشعرّ می شود از آن جلود آنانکه خوف می کنند از پروردگار خود. و نیز دانستی که علاّمۀ مذکور افاده نموده که اگر آنچه امام محمّد باقر علیه السّلام فرموده است رأی آن جناب می بود و ابن الهمام آن را ردّ می کرد بدلیلی که برای او ظاهر شده بود أهون بود از ردّ آنچه آن جناب روایت آن فرموده و خبر بآن داده. و بعد ازین علاّمۀ موصوف از سر إنصاف گفته که مصیبت تمام مصیبت بر امّت آنست که کتب مذاهب اربعه از مذهب ائمه اهل بیت علیهم السّلام خالیست و بعد ازین اگر چیزی از آن در آن یافته می شود بمثل این کلام معارضه کرده می آید! و فی کلّ ما أفاده هذا العلاّمة عبرة لأهل الدّین و الاستقامة.

ابن سعد بن أبی مریم: سمعت یحیی یقول: کنت لا أسأل یحیی بن سعید عن جعفر بن محمّد فقال لی: لم لم تسألنی عن حدیث جعفر؟ قلت: لا اریده! فقال لی: إن کان یحفظ فحدیث أبیه المسند].

و نیز ذهبی در «مغنی» بترجمه آن جناب گفته: [لم یخرج له البخاریّ و قد وثّقه ابن معین و ابن عدی و أمّا القطّان فقال: مجالد أحبّ إلیّ منه]!.

و نیز ذهبی در «تذهیب» بترجمۀ آن جناب گفته: [قال ابن المدینی: سئل یحیی القطان عن جعفر بن محمّد فقال: فی نفسی منه شیء!].

و نیز ذهبی در «کاشف» بترجمۀ آن جناب گفته: [سمع أباه و القاسم و عطا، و عنه شعبة و القطان، و قال: فی نفسی منه شیء!].

ابن حجر عسقلانی در «تهذیب» بترجمۀ آن جناب گفته: [قال الدّراوردیّ:

لم یرو مالک عن جعفر حتّی ظهر أمر بنی العبّاس. و قال مصعب الزّبیریّ: کان مالک لا یروی عنه حتّی یضمّه إلی آخر. و قال ابن المدینی: سئل یحیی بن سعید عنه فقال:

فی نفسی منه شیء و مجالد أحبّ إلیّ منه]!.

و نیز ابن حجر در «تهذیب» بترجمه آن جناب گفته: [و قال سعید بن أبی مریم:

قیل لأبی بکر بن عیّاش: مالک لم تسمع من جعفر و قد أدرکته؟ قال سألناه عمّا یتحدّث به من الأحادیث: أ شیء سمعته؟ قال: لا، و لکنّها روایة رویناها عن آبائنا].

و نیز در «تهذیب» بترجمۀ آن جناب گفته: [و قال أحمد بن سعد بن أبی مریم عن یحیی: کنت لا أسأل یحیی بن سعید عن حدیثه فقال لی: لم لا تسألنی عن حدیث جعفر بن محمّد؟ قلت: لا اریده! فقال لی إنّه کان یحفظ].

و نیز در «تهذیب» بترجمۀ آن جناب گفته: [و قال ابن سعد: کان کثیر الحدیث و لا یحتجّ به و یستضعف! سئل مرّة: هذه الاحادیث من أبیک؟ فقال: نعم! و سئل مرّة فقال: إنّما وجدتها فی کتبه. قلت: یحتمل أن یکون السؤالان وقعا عن أحادیث مختلفة فذکر فیما سمعه أنّه سمعه و فیما لم یسمعه أنه وجده، و هذا یدلّ علی تثبّته].

ص: 133

و مناوی در «فیض القدیر» در شرح

حدیث «ادّبوا اولادکم علی ثلث خصال:

حبّ نبیّکم و حبّ أهل بیته و قراءة القرآن» در مقام قدح این حدیث گفته: [لم یرمز له بشیء و هو ضعیف لأنّ فیه صالح بن أبی الأسود، له مناکیر. و جعفر بن محمّد الصّادق، قال فی «الکاشف» عن القطان: فی النّفس منه شیء!].

گفته: [قلت: إنّ ثبت أنّ مولده سنة ثمان فروایته عن عبد اللّه بن دینار منقطعة، لأنّ عبد اللّه بن دینار توفی سنة سبع و عشرین].

و ابن حبان در «کتاب الثقات» در ترجمۀ جناب امام جعفر صادق علیه السّلام گفته:

[یحتجّ بروایته ما کان من غیر روایة أولاده عنه! لأنّ فی حدیث ولده عنه مناکیر کثیرة! و إنّما مرّض القول فیه من مرّض من أئمّتنا، لما روی فی حدیثه من روایة أولاده، و قد اعتبرت حدیثه من حدیث الثّقات عن مثل ابن جریح و الثّوری و مالک و شعبة و ابن عیینة و وهب بن خالد و ذویهم فرأیت أحادیث مستقیمة لیس فیها شیء یخالف حدیث الأثبات، و رأیت فی روایة ولده عنه أشیاء لیست من حدیثه و لا من حدیث أبیه و لا من حدیث جدّه، و من المحال أن یلزق به ما جنت ید غیره].

و ابن حجر عسقلانی در «تهذیب» در ترجمۀ جناب امام جعفر صادق علیه السّلام نقلا عن ابن حبّان آورده: [یحتجّ بحدیثه من غیر روایة أولاده عنه].

و ازینجا آنچه از بی أدبی و جسارت در شان والاشان جناب موسی الکاظم علیه السّلام ظاهر می شود محتاج به بیان نیست.

و أمثاله نسخا عن آبائه فیها من الأکاذیب ما نزّه اللّه عنه الصّادقین منهم. و أمّا قوله «إنّه أخذ عنه الفقهاء المشهورون کثیرا» فهذا من أظهر الکذب! هؤلاء فقهاء الجمهور المشهورون لم یأخذوا عنه ما هو معروف، و إن أخذ عنه بعض من لا یعرف من فقهاء الجمهور فهذا لا ینکر فإنّ طلبة الفقهاء قد یأخذون عن المتوسطین فی العلم و من هم دون المتوسّطین!].

و محمد بن طاهر مقدسی در «تذکرة الموضوعات» گفته:

[ادهنوا بالبنفسج فإنّه حارّ فی الشّتاء بارد فی الصّیف. رواه علیّ بن موسی الرّضا عن آبائه، کان یأتی عنهم بالعجائب!].

و نیز مقدسی در «تذکرة الموضوعات» گفته:

[کان إذا عطس قال له علیّ:

رفع اللّه ذکرک. فیه علیّ بن موسی المعروف بالرّضا، کان یأتی عن آبائه بالعجائب!].

و نیز مقدسی در «تذکرة الموضوعات» گفته:

[لمّا أسری بی إلی السّماء سقط من عرقی فنبت منه الورد. فیه علیّ بن موسی الرّضا کان یأتی عن آبائه بالعجائب].

و نیز مقدسی در «تذکرة الموضوعات» گفته:

[من أکل رمّانة حتّی یتمّها أنار اللّه قلبه. فیه علیّ بن موسی الرّضا، کان یأتی عن آبائه بالعجائب].

و نیز مقدسی در «تذکرة الموضوعات» گفته:

[من أدّی فریضة فله عند اللّه دعوة مستجابة. فیه علیّ بن موسی یأتی عن آبائه بالعجائب].

و نیز مقدسی در «تذکرة الموضوعات» گفته:

[الایمان معرفة بالقلب و اقرار باللّسان و عمل بالارکان. فیه علیّ بن موسی الرّضا، یأتی عن آبائه بالعجائب].

و نیز مقدسی در «تذکرة الموضوعات» گفته:

[الحناء بعد النّورة أمان من الجذام. فیه علیّ بن موسی الرّضا، کان یأتی عن آبائه بالعجائب].

و نیز در «تذکرة الموضوعات» گفته:

[السّبت لنا و الأحد لشیعتنا و الاثنین لبنی أمیّة و الثّلاثاء لشیعتهم و الأربعاء لبنی العبّاس و الخمیس لشیعتهم و الجمعة لسائر النّاس و لیس فیه سفر. فیه علیّ بن موسی الرّضا، کان یأتی بالعجائب!].

و عبد الکریم سمعانی در کتاب «الأنساب» گفته: [الرّضا، بکسر الرّاء و فتح

ص: 136

الضّاد المعجمة. هذا لقب أبی الحسن علی بن موسی بن جعفر بن محمّد بن علی بن الحسین ابن علی بن أبی طالب الهاشمی المعروف بالرّضا. قال أبو حاتم بن حبّان البستیّ:

یروی عن أبیه العجائب. روی عنه أبو الصّلت و غیره، کأنّه کان یهم و یخطئ].

و ذهبی در «میزان الاعتدال» بترجمۀ جناب امام رضا علیه السّلام گفته: [قال ابن طاهر: یأتی عن أبیه بعجائب. قلت: إنّما الشّأن فی ثبوت السّند إلیه و إلاّ فالرّجل قد کذب علیه و وضع علیه نسخة سائرها الکذب علی جدّه جعفر الصّادق، فروی عنه أبو الصّلت الهرویّ أحد المتّهمین، و لعلی بن مهدی القاضی عنه نسخة و لأبی أحمد عامر بن سلیمان الطائی عنه نسخة کبیرة، و لداود بن سلیمان القزوینی عنه نسخة. مات سنة ثلث و مائتین. قال أبو الحسن الدّارقطنیّ: أنا ابن حبّان فی کتابه، قال: علی بن موسی الرّضا یروی عن أبیه عجائب، یهم و یخطی].

و نیز ذهبی در «مغنی» بترجمه آن جناب گفته: [قال ابن طاهر: یأتی عن آبائه بعجائب. قلت الشأن فی صحّة الاسناد إلیه فإنّه کذب علیه و علی جدّه].

و ابن حجر عسقلانی در «تهذیب التّهذیب» بترجمۀ آن جناب گفته: [و قال أبو - سعد بن السّمعانی فی «الانساب»: قال أبو حاتم بن حبّان: یروی عن أبیه العجائب کانّه کان یهم و یخطی].

منتفع به! کما ظهر من الشّافعی رضی اللّه عنه و محمّد بن الحسن رحمة اللّه علیه و غیرهما من الفقهاء و المتکلّمین و المفسّرین!].

و ابن تیمیه - خذله اللّه - در «منهاج» گفته: [الثّالث أن یقال: القول بالرأی و الاجتهاد و القیاس و الاستحسان خیر من الأخذ بما ینقله من یعرف بکثرة الکذب عمّن یصیب و یخطی نقل غیر مصدّق عن قائل غیر معصوم، و لا یشکّ عاقل أنّ رجوع مثل مالک و ابن أبی ذئب و ابن الماجشون و اللّیث بن سعد و الأوزاعی و الثّوری و ابن أبی لیلی و شریک و أبی حنیفة و أبی یوسف و محمّد بن الحسن و زفر و الحسن بن زیاد و اللّؤلؤی و الشّافعی و البویطی و المزنی و أحمد بن حنبل و أبی داود السّجستانی و الأثرم و ابراهیم الحربی و البخاری و عثمان بن سعید الدّارمی و أبی بکر بن خزیمة و محمّد بن جریر الطبری و محمّد بن نصر المروزی و غیر هؤلاء إلی اجتهادهم و اعتبارهم، مثل أن یعلموا سنّة النّبی صلّی اللّه علیه و سلّم الثّابتة عنه و یجتهدوا فی تحقیق مناط الأحکام و تنقیحها و تخریجها، خیر لهم من أن یتمسّکوا بنقل الرّوافض عن العسکریّین و أمثالهما! فانّ الواحد من هؤلاء لأعلم بدین اللّه و رسوله من العسکریّین أنفسهما! فلو أفتاه أحدهما بفتیا کان رجوعه إلی اجتهاده أولی من رجوعه إلی فتیا أحدهما، بل ذلک هو الواجب علیه فکیف إذا کان ذلک نقلا عنهما من مثل الرّافضة، و الواجب علی مثل العسکریّین و أمثالهما أن یتعلّموا من الواحد من هؤلاء!!!].

و نیز ابن تیمیه - خذله اللّه - در «منهاج» گفته: [الثّانی أن یقال: القیاس و لو أنّه ضعیف هو خیر من تقلید من لم یبلغ فی العلم مبلغ المجتهدین، فانّ کلّ من له علم و إنصاف یعلم أنّ مثل مالک و اللّیث بن سعد و الأوزاعی و أبی حنیفة و الثّوری و ابن أبی لیلی و مثل الشّافعی و احمد و إسحاق و أبی عبید و أبی ثور أعلم و أفقه من العسکریّین و أمثالهم! و أیضا فهؤلاء خیر من المنتظر الّذی لا یعلم ما یقول!!!].

و نیز ابن تیمیه - خذله اللّه - در «منهاج» جائی که إنکار فضائل أئمّه علیهم السّلام آغاز نهاده گفته: [و امّا من بعد موسی فلم یؤخذ عنهم من العلم ما یذکر به أخبارهم فی کتب المشهورین و تواریخهم فإنّ اولئک الثّلاثة توجد أحادیثهم فی الصّحاح و السّنن

ص: 138

و المساند و توجد فتاویهم فی الکتب المصنّفة فی فتاوی السّلف مثل کتب ابن المبارک و سعید بن منصور و عبد الرّزاق و أبی بکر بن أبی شیبة و غیر هؤلاء، و امّا من بعدهم فلیس له روایة فی الکتب الامّهات من الحدیث و لا فتاوی فی الکتب المعروفة الّتی نقل فیها فتاوی السّلف و لا لهم تفسیر و لا غیره و لا لهم أقوال معروفة].

و ابن الجوزی در کتاب «الموضوعات» در باب فضل فاطمه سلام اللّه علیها گفته: [الحدیث الثّانی فی ذکر حسن فاطمة.

اخبرنا أبو بکر محمّد بن أبی طاهر البزّار قال: أنبا القاضی أبو الحسین بن المهتدی، قال: حدّثنا ابو الفرج الحسن بن احمد، قال: حدّثنا عبد اللّه بن محمّد بن جعفر بن شاذان، قال: ثنا احمد بن محمّد بن مهران الجمّال قال: حدّثنی الحسن بن علی صاحب العسکر، قال: حدّثنی علی بن محمّد، قال:

حدّثنی أبی محمّد بن علی، قال: حدّثنی ابی علیّ بن موسی الرّضا، قال: حدّثنی ابی موسی بن جعفر، قال: حدّثنی أبی جعفر بن محمّد، عن ابیه محمّد بن علی، عن جابر ابن عبد اللّه، قال: قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و علی آله و سلّم: لمّا خلق اللّه آدم علیه السّلام و حوّا تبخترا فی الجنّة و قالا: ما خلق اللّه خلقا احسن منّا! فبیناهما کذلک إذا هما بصورة جاریة لم یر الرّاؤون احسن منها، لها نور شعشعانی یکاد یطفی الأبصار، علی رأسها تاج و فی أذنیها قرطان. فقالا: یا رب! ما هذه الجاریة؟! قال: صورة فاطمة بنت محمّد سیّدة ولدی «ولدک. ظ. م» فقال: ما هذا التّاج علی رأسها؟ قال: هذا بعلها علیّ بن أبی طالب. قال: فما هذا القرطان: قال ابناها الحسن و الحسین، وجد ذلک فی غامض علمی قبل أن أخلقک بألفی عام. قال المصنّف هذا حدیث موضوع و الحسن بن علی صاحب العسکر هو الحسن بن علی بن محمّد بن علی بن موسی بن جعفر أبو محمّد العسکری أحد من یعتقد فیه الشّیعة الإمامة. روی هذا الحدیث عن آبائه و لیس بشیء!].

و سیوطی در «لآلی مصنوعه» گفته:

[ابو الحسین بن المهتدی باللّه فی فوائده:

أنا أبو الفرج الحسن بن أحمد بن علی الهمانی، ثنا عبد اللّه بن محمّد بن جعفر بن شاذان، ثنا أحمد بن محمّد بن مهران بن جعفر الرازی بحضرة أبی خیثمة، حدّثنی مولای الحسن ابن علی صاحب العسکر، حدّثنی أبی علیّ بن محمّد، حدّثنی أبی محمّد بن علی، حدّثنی

ص: 139

أبی علیّ بن موسی الرّضا، حدّثنی أبی موسی بن جعفر، حدّثنی أبی جعفر بن محمّد، عن أبیه محمّد بن علی، عن جابر بن عبد اللّه، مرفوعا: لمّا خلق اللّه تعالی آدم و حوّا تبخترا فی الجنّة و قالا: ما خلق اللّه خلقا أحسن منّا! فبینا هما کذلک إذ هما بصورة جاریة لم یر الرّاؤن أحسن منها، لها نور شعشعانیّ یکاد یطفی الأبصار، علی رأسها تاج و فی اذنیها قرطان، فقالا: یا ربّ! ما هذه الجاریة؟! قال: صورة فاطمة بنت محمّد سیّد ولدک! فقال ما هذا التّاج علی رأسها؟ قال: هذا بعلها علیّ بن أبی طالب، قالا: فما هذان القرطان؟ قال ابناها الحسن و الحسین، وجد ذلک فی غامض علمی قبل أن أخلقک بألفی عام. موضوع. الحسن العسکریّ لیس بشیء!!!].

و شیخ رحمة اللّه السندی در «مختصر تنزیه الشّریعة» گفته:

[حدیث لمّا خلق اللّه تعالی آدم و حوّا تبخترا فی الجنّة و قال: ما خلق اللّه خلقا أحسن منّا، الحدیث، و آخره: وجد ذلک فی غامض علمی قبل أن أخلقک بألف (بألفی. ظ) عام. ابن المهتدی فی فوائده، فیه عبد اللّه و الحسن و لعلّه من وضع أحدهما!!!].

و محمد طاهر گجراتی فتنی در «قانون الموضوعات» که در اوّل آن گفته:

[لمّا استرحت عن أعباء جمع الموضوعات و ما فیها من تنقیدات الفضلاء البررة حرّکنی بعض الأعزّة و میز الأحبّة و صدق الطویّة و فرط المحبّة أن أجمع الضّعفاء من الرّواة الکذّابین و أسرد الوضّاع و المفترین لیکون قانونا کلّیّا فی معرفة الأخبار الموضوعات و ضبط الضّعاف و المفتریات]، در حق جناب امام حسن عسکری علیه السّلام می گوید: [الحسن ابن علی صاحب العسکر، لیس بشیء].

و عبد الوهاب بن محمد غوث المدارسی در «کشف الأحوال فی نقد الرّجال» که آن را برای ذکر ضعفاء و متروکین و غیرهم تصنیف نموده گفته: [الحسن بن علی صاحب العسکر، لیس بشیء، سمع علیّ بن محمّد، روی عنه أحمد بن محمّد بن مهران الرّازیّ فی مناقب أهل البیت].

و ابن تیمیه - خذله اللّه - در «منهاج» در مقام إنکار فضائل ائمه أطهار علیهم السّلام گفته: [و اما قوله: «و کان ولده الحسن العسکریّ عالما زاهدا فاضلا عابدا أفضل

ص: 140

اهل زمانه و روت عنه العامّة کثیرا» فهذا من غلط ما قبله من الدّعاوی المجرّدة و الأکاذیب المثبتة، فإنّ العلماء المعروفین بالرّوایة الّذین کانوا فی زمن هذا الحسن بن علی العسکری لیست لهم عنه روایة مشهورة فی کتب أهل العلم، و شیوخ أهل کتب السّنّة البخاری و مسلم و أبی داود و الترمذی و النّسائیّ و ابن ماجة کانوا موجودین فی ذلک الزمان و قریبا منه قبله و بعده، و قد جمع الحافظ ابو القاسم بن عساکر اسماء شیوخ الکلّ، یعنی شیوخ هولاء الأئمة، فلیس فی هؤلاء الأئمّة من روی عن الحسن بن علی العسکری مع روایتهم عن الوف مؤلّفة من اهل الحدیث، فکیف یقال: روت عنه العامة کثیرا! و این هذه الروایات؟! و قوله: «انّه کان افضل اهل زمانه»، هو من هذا النّمط].

و نیز ابن تیمیه - خذله اللّه - در «منهاج» در ذکر جناب امام ثانی عشر علیه السّلام گفته: [و هذا لو کان موجودا معلوما لکان الواجب فی حکم اللّه الثّابت بنصّ القرآن و السّنّة و الإجماع أن یکون محضونا عند من یحضنه فی بدنه کأمّه و أمّ أمّه و نحوهما من اهل الحضانة و أن یکون ماله عند من یحفظه إمّا وصیّ ابیه إن کان له وصی و إمّا غیر الوصیّ إمّا قریب و إمّا نائب لدی السلطان فإنّه یتیم لموت ابیه و اللّه تعالی یقول «وَ ابْتَلُوا الْیَتامی حَتّی إِذا بَلَغُوا النِّکاحَ فَإِنْ آنَسْتُمْ مِنْهُمْ رُشْداً فَادْفَعُوا إِلَیْهِمْ أَمْوالَهُمْ وَ لا تَأْکُلُوها إِسْرافاً وَ بِداراً أَنْ یَکْبَرُوا» فهذا لا یجوز تسلیم ماله إلیه حتّی یبلغ النّکاح و یونس منه الرّشد کما ذکر اللّه تعالی ذلک فی کتابه فکیف یکون من یستحقّ الحجر علیه فی بدنه و ماله إماما لجمیع المسلمین معصوما لا یکون احد مؤمنا إلاّ بالایمان به. ثمّ هذا باتّفاق منهم سواء قدّر وجوده او عدمه لا ینتفعون به لا فی الدّین و لا فی الدّنیا و لا علّم احدا شیئا و لا عرف له صفة من صفات الخیر و لا الشّرّ فلم یحصل به شیء من مقاصد الإمامة و مصالحها لا الخاصّة و لا العامّة، بل إن قدّر وجوده فهو ضرر علی اهل الأرض بلا نفع اصلا، فإنّ المؤمنین به لم ینتفعوا به اصلا و لا حصل لهم به لطف و لا مصلحة، و المکذّبون به یعذّبون عندهم علی تکذیبهم به، فهو شرّ محض لا خیر فیه! و خلق مثل هذا لیس من فعل الحکیم العادل]!.

ص: 141

و نیز ابن تیمیه - خذله اللّه - در «منهاج» گفته: [ثم انّهم یقولون إنّ اللّه یجب علیه أن یفعل أصلح ما یقدر علیه للعباد فی دینهم و دنیاهم و هو یمکّن الخوارج الّذین یکفرون به بدار لهم فیها شوکة و من قتال أعدائهم و یجعلهم و الأئمّة المعصومین فی ذلّ أعظم من ذلّ الیهود و النّصاری و غیرهم من أهل الذّمّة! فإنّ أهل الذّمّة یمکنهم إظهار دینهم و هؤلاء الّذین یدّعی أنّهم حجج اللّه علی عباده و لطفه فی بلاده و أنّه لا هدی إلاّ بهم و لا نجاة إلاّ بطاعتهم و لا سعادة إلاّ بمتابعتهم قد غاب خاتمتهم من أربعمائة و خمسین سنة فلم ینتفع به أحد فی دینه و دنیاه! و هم لا یمکنهم اظهار دینهم کما تظهر الیهود و النّصاری دینهم!].

و از جمله عبارات داله بر سوء اعتقاد در باب حضرات أئمّه علیهم السّلام عبارتیست که فخر رازی در کتاب «محصّل» آورده، چنانچه در آخر بحث امامت جائی که ذکر تقیّه بمیان آورده گفته: [و لنختم هذا الکلام بما یحکی عن سلیمان بن جریر الزّیدی أنّه قال: إنّ أئمّة الرّافضة وضعوا مقالتین لشیعتهم لا یظفر معهما أحد علیهم:

الاوّل القول بالبداء، فإذا قالوا إنّه سیکون لهم قوّة و شوکة ثمّ لا یکون الأمر علی ما أخبروه قالوا: بدا للّه تعالی فیه! قال زرارة بن أعین - من قدماء الشّیعة و هو یخبر عن علامات ظهور الإمام - رضی اللّه عنه - هذه الأبیات:

فتلک إمارات تجیء بوقتها و مالک عمّا قدّر اللّه مذهب

و لو لا البدا سمّیته غیر فائت و نعت البدا نعت لمن یتقلّب

و لو لا البدا ما کان ثمّ تصرّف و کان کنار دهرها تتلهّب

و کان کضوء مشرق بطبیعة و للّه عن ذکر الطبائع مرغب

و الثّانی التّقیّة، فکلّما أرادوا شیئا یتکلّمون به، فإذا قیل لهم هذا خطأ و ظهر بطلانه قالوا: إنّما قلناه تقیّة].

ازین عبارت ظاهرست که فخر رازی کلام جسارت التیام سلیمان بن جریر زیدی را که از راه خبث نفس نسبت بحضرات أئمّه علیهم السّلام تفوّه بآن نموده بابتهاج تمام در

ص: 142

خاتمۀ کلام خود آورده طریق تسلیم و قبول آن را بأقدام سرور و ابتهاج پیموده، و ذلک أظهر دلیل علی اتّباع الرّازی وتیرة النّواصب اللّئام و وطئة قدة الخوارج الأغثام.

و مخفی نماند که مقالۀ شنیعه سلیمان بن جریر را محمّد بن عبد الکریم الشّهرستانی الشافعی هم در کتاب «ملل و نحل» وارد نموده، چنانچه در ذکر سلیمان مذکور گفته: [ثمّ انّه طعن فی الرّافضة فقال: إنّ أئمّة الرّافضة قد وضعوا مقالتین لشیعتهم لا یظهر أحد قطّ بهما علیهم: إحداهما القول بالبداء فإذا أظهروا قولا أنّه سیکون لهم قوّة و شوکة و ظهور ثمّ لا یکون الأمر علی ما أخبروه قالوا: بدا للّه تعالی فی ذلک! و الثّانیة التّقیّة و کلّ ما أرادوا تکلّموا به، فإذا قیل لهم ذلک لیس بحقّ و ظهر لهم البطلان قالوا: إنّما قلناه تقیّة و فعلناه تقیّة].

و از جمله عجائب جسارات مخاطب فظیع الحرکات این ست که او در بعض حواشی همین کتاب «تحفه» عبارت مذکورۀ «ملل و نحل» شهرستانی را بتحریف و تبدیل کلمات و جملات عدیده و إضافه و اقحام خرافات و مهملات عتیده وارد ساخته پرده از دین و دیانت و صدق و أمانت خود بدست خویش برانداخته، چنانچه در حاشیه کید صد و هفتم از باب مکاید خود گفته: [قد نقل صاحب «الملل و النّحل» عن سلیمان بن جریر من الزّیدیّة أنّه قال: إنّ أئمّة الرّفض وضعوا مقالتین لشیعتهم لا یظهر أحد قطّ بهما علیهم، أحدهما القول بالبداء، فاذا تلیت علیهم الآیات الدّالّة علی مدح الصّحابة و الثّناء الحسن علیهم أوّلوها بالبداء و قالوا: بدا للّه تعالی فی حالهم! و کذا إذا أخبروا أتباعهم بأنّه سیکون لهم شوکة و قوّة ثمّ لا یکون الامر علی وفق ما وعدوه قالوا: بدا للّه فی ذلک. و الثّانیة: التّقیّة، فکلّما رویت عندهم عن أمیر المؤمنین و الأئمّة ما یدلّ علی الثّناء الحسن فی حقّ الصّحابة و الالفة معهم و المؤانسة بهم و المصاهرة و المواکلة و المشاربة و الصّلوة خلف الخلفاء و روایة الحدیث عنهم و لهم قالوا: هذا کلّه محمول علی التّقیّة! بل بعض فضلائهم إذا تکلّم بکلام باطل فقیل له: هذا باطل عندک و علی وفق قواعدک و قواعد أصحابک و روایات أئمّتک قال: إنّما قلناه تقیّة و تلبیسا للأمر. و أقول: هیهنا مقالة ثالثة هی حصنهم الحصین

ص: 143

و حرزهم الحریز! و هی الرّجعة، فإنّ الآیات الدّالّة علی غلبة الحقّ و أهله و کذا الأحادیث المبشرة بحصول الأمن و الغنی و الجاه و الثّروة إذا أوردت علیهم قالوا:

هذه المواعید کلّها یکون عند الرّجعة].

و درین عبارت شاه صاحب علاوه بر تحریفات جزئیّه که از نظر ناظر بصیر پوشیده نیست مرتکب تحریفات کلّیه و إضافات عظیمه گردیده اند.

از آن جمله آنکه در مقام ذکر بدا این عبارت سراسر جسارت افزوده اند:

«فاذا تلیت علیهم الآیات الدّالّة علی مدح الصّحابة و الثّناء الحسن علیهم أوّلوها بالبدا و قالوا: بدا للّه فی حالهم»، و این جسارتی ست که علاوه بر تحریف صریح و اقحام فضیح مشتمل بر کذب ظاهر و بهتان باهرست.

و از آن جمله آنکه در مقام ذکر تقیّه این عبارت سرا پا خسارت افزوده اند:

«فکلّما رویت عندهم عن أمیر المؤمنین و الأئمّة ما یدل علی الثّناء الحسن فی حقّ الصّحابة و الالفة معهم و المؤانسة بهم و المصاهرة و المواکلة و المشاربة و الصّلوة خلف الخلفاء و روایة الحدیث عنهم و لهم قالوا: هذا کلّه محمول علی التّقیّة».

و از آن جمله آنکه بجای این عبارت أصلیّه ملل و نحل «و کلّما أرادوا تکلّموا به فإذا قیل لهم ذلک لیس بحقّ و ظهر لهم البطلان قالوا إنما قلناه تقیّة و فعلناه تقیّة» این عبارت ممسوخه آورده «بل بعض فضلائهم إذا تکلّم بکلام باطل فقیل له هذا باطل عندک و علی وفق قواعدک و قواعد أصحابک و روایات أئمتک قال إنّما قلناه تقیّة و تلبیسا للأمر».

و از آن جمله آنکه بعد این همه تحریفات عظیمه و تصرّفات ملیمه عبارتی که مشتمل بر ذکر رجعتست افزوده و آن را مصدّر به «أقول» نموده، تا باشد که ناظر غیر ماهر آنچه قبل از «أقول» مذکور شده بالتّمام کلام سلیمان بن جریر زعم نماید و ما بعد آن را کلام صاحب «ملل و نحل» گمان کند! و کلّ هذا ممّا یتعجّب منه النّاظرون المبصرون و یثبت أنّ المخاطب زعیم الّذین قیل فی حقّهم «إِنْ أَنْتُمْ إِلاّ مُفْتَرُونَ» ! و از جمله عبارات ناصبیّت آیات که کاشف أسرار و هاتک أستار و مثبت انحراف

ص: 144

اهل سنّت از حضرات ائمّه أطهار - سلام اللّه علیهم ما اختلف اللیل و النّهار - می باشد،

بلکه آن را منکر و قبیح می شمارند، و مخالفت آن را دلیل حقیّت مذهب خود می پندارند.

پس این مذهب سنّیّه را مبارکباد که لیاقت اعتقاد آن جز ایشان کسی ندارد! و هیچ مسلمی را تاب آن نیست که تصوّر آن نماید فکیف که راه تصدیق آن پیماید! قوله:

[و اگر کتب اهل سنت را اعتبار نکنند مرویات شیعه را که از عقائد الهیه گرفته تا فروع فقهیه موافق اهل سنت درین رساله نقل کرده شد چه جوابست؟].

أقول:

جواب استدلالات فاسده و احتجاجات کاسده شاهصاحب بمرویّات شیعه که از راه جهل یا تجاهل در مباحث اصول و فروع آورده اند - بحمد اللّه المنعام - علمای أعلام و محقّقین فخام اهل حق کرام در مصنّفات خود که برای نقض أبواب «تحفه» مردوده تصنیف فرموده اند بنحوی مرقوم و مسطور نموده اند که اولیای شاهصاحب بملاحظۀ آن غریق بحر فکر و منغمس لجّۀ تحیّر شده از عالم قیل و قال می گذرند و تخلّف خود را از سفینه اهل بیت علیهم السّلام برأی العین مشاهده نموده خلاص و نجات خود را از محالات می شمرند! و لقد کان لهم أن یعتبروا بقول اللّه ربّ العالمین «وَ أَغْرَقْنَا الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا إِنَّهُمْ کانُوا قَوْماً عَمِینَ» .

دفع شد، و الحمد للّه].

أقول:

این تقریر سفاهت تخمیر را هرگز کسی که از شیعه بر زبان نمی آرد و لو در مقام خوش طبعی باشد، همانا که شاه صاحب از راه خدع و تزویر این تقریر را ببعضی از خوش طبعان شیعه نسبت نموده در صفاقت و وقاحت خود افزوده اند، و غالب آنست که این تقریر عمل ید خود شاه صاحب می باشد که بغرض توهین و تهجین اهل حقّ و یقین و تنشیط قلوب ندّافین و نسّاجین اهل نحله خود آن را بر منوال حیاکت و حکایت نسج ساخته بجواب آن پرداخته اند، و الاّ اولیایشان بیان فرمایند که کدام شیعه خوش طبع این تقریر را بمقابلۀ اهل سنّت یا بجای خود بمعرض بیان آورده؟! و اگر همین جور تقریرات را مناط ردّ و قدح و نقض و إبرام ساخته آید و در مقام مناظره و کلام و محاجّه و خصام دست آویز خود کرده شود یقینا بساط تحقیق و تدقیق نوردیده و عالم تأمّل و تحدیق مبتلای انقلاب گردیده بنظر خواهد آمد.

سبحان اللّه! شاه صاحب را یارای آن نیست که متعلّق بحدیث سفینه تقریری از تقریرات اهل حق از کتب و أسفارشان نقل نمایند و جواب آن خواه بنهج معقول باشد یا غیر معقول رقم فرمایند، لیکن این چنین طامّات و هفوات را که ابن هبنّقه را هم از آن إبا و استنکاف عارض می شود خواه مخواه بگردن شیعه می اندازند و جواب آن بزعم خود داده ناظرین ماهرین را مبتلای حیرت و استعجاب می سازند!.

بالجمله ما هرگز قبول نمی کنیم که کسی از أهل ایمان این چنین تقریر بادی الهوان را بر زبان جاری کرده باشد، و هر که أدنی عثوری بر اعتقادات اهل حقّ دارد هرگز باور نخواهد کرد که کسی از عوامّ مؤمنین هم گفته باشد که محبّت جمیع اهل بیت و اتّباع کلّ ایشان در نجات و فلاح ضرور نیست، یا آنکه جاهلی از امامیّه تفوّه نموده باشد که «شیعه چون متمسّک ببعض اهل بیت شدند و اتّباع بعضی ازیشان پیش گرفتند بلا شبهه ناجی باشند»، هل هذا الاّ کذب بهتان لا یتفوّه به أحد من أهل الایمان!.

ص: 147

آری، اگر أهل سنّت این چنین تقریر واهی و تفوّه موجب هلاک و تباهی بر زبان آرند بجاست و نزد ایشان اظهار این معنی رواست، زیرا که ایشان با وصف ادّعای محبّت أهل بیت عصمت و طهارت، مسلک مهلک محبّت أعدا و مخالفین ایشان می سپارند و در حقّ أئمّه معصومین علیهم السّلام کلمات ناصبیّت آیات که شطری از آن شنیدی بلا محابا بر زبان می آرند، و إجماع اهل بیت علیهم السّلام را حجّت نمی دانند، بلکه این أرکان دین را قابل تقلید بلکه لائق أخذ أحادیث و روایات هم ندانسته مرکب کفر مهین در راه ضلال مبین میرانند.

و هر چند بعد این کلام ما که کاشف أسرار و هاتک أستار مخاطب خلیع العذارست حاجتی نیست که توجّهی بسوی کلمات با رده و هفوات شاردۀ مخاطب که در جواب این تقریر مخترع آورده کرده اید، لیکن برای مزید إفحام و إلزام خللی که در خلال نسج عنکبوتی مخاطب مندمج می باشد بمعرض إظهار می آرم و پس از انکشاف تلبیس و تزویر مخاطب عظیم التّغریر آنچه در حق آن سالک مسالک تخسیر لازم - می آید بناظر بصیر و ممعن خبیر می سپارم.

قوله:

[اهل سنت درین جواب او بدو وجه سخن دارند. اول بطریق نقض آنکه درین صورت امامیه را باید که زیدیه و کیسانیه و ناوسیه و أفطحیه را گمراه ندانند و ناجی و مفلح انگارند، زیرا که هر یکی ازین فرق مذکوره و امثال ایشان کنجی ازین کشتی وسیع گرفته و در آن کنج جای خود ساخته و یک کنج کشتی برای نجات از غرق کافیست].

أقول:

بحمد اللّه در ما سبق بأدلّۀ قاهره و براهین باهره معلوم شد که مصداق حدیث سفینه نفوس قدسیۀ أئمّۀ معصومین سلام اللّه علیهم أجمعین می باشند و راکب سفینه اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السّلام همان کس است که این حضرات را بوصف جمیل عصمت متّصف بداند و جملۀ أقوال و أفعالشان را مثل آیات قرآن مجید و فرقان حمید

ص: 148

از خطا و خلل و عثار و زلل مبرّا دانسته عصمت و امامتشان را جزو اعتقاد خود گرداند.

و چون این معنی در زیدیّه و کیسانیّه و ناوسیّه و افطحیه و أمثالهم یافته نمی شود، لهذا ایشان از رکوب سفینۀ ناجیۀ منجیه بمراحل قاصیه دور و در گرداب هلاک و خسار و تباب و تبار منغمس و مغمور می باشند! و هر گاه ایشان را اصل رکوب نصیب نشده باشد چگونه می توان گفت که هر یکی ازیشان کنجی ازین کشتی وسیع گرفته و در آن کنج جای خود ساخته و یک کنج کشتی برای نجات از غرق کافی ست؟! هل هذا إلاّ افک و بهتان و تقوّل بما یکذبه المشاهدة و العیان؟!.

قوله:

[بلکه درین صورت تعین ائمه اثنی عشر نیز مخدوش گشت، زیرا که هر کنج کشتی در نجات بخشیدن از دریا کافیست و معنی امام همینست که اتباع او موجب نجات آخرت باشد، و تمام مذهب اثنی عشریه بلکه امامیه بر هم شد!].

أقول:

چون بنصوص نبویّه - علی صاحبها و آله آلاف السّلام و التّحیّة - و ارشادات خود اهل بیت علیهم السّلام و دیگر أدلّۀ قاطعه و براهین ساطعه ثابت گردیده که مصداق حدیث سفینه أئمّه معصومین اثنی عشر علیهم السّلام هستند، باز چگونه این مطلب حقّ بأمثال این شبهات رکیکه واهیه مخدوش می تواند شد؟! و بر کسی که أدنی شعوری داشته باشد واضح و لائحست که هر گاه رکوب سفینه ناجیه منجیه موقوف بر اعتقاد عصمت و امامت أئمّه اثنی عشر علیهم السّلام شد تحقّق رکوب سفینه ناجیه منجیه برای غیر امامیّه اثنا عشریّه از جملۀ محالات گردید. و در کمال ظهورست که بغیر رکوب سفینه هیچ کنج کشتی حاصل نمی تواند شد چه جای نجات از موج دریا! پس تصوّر رکوب کشتی و حصول کنجی و نجات از موج دریا برای غیر امامیّۀ اثنا عشریّه مصداق «ظُلُماتٌ بَعْضُها فَوْقَ بَعْضٍ» می باشد و کسی که معتقد امامت ائمّه اثنی عشر علیهم السّلام نیست برای اظهار سوء حال و خسران مآل او قول خداوند عالم «أَوْ کَظُلُماتٍ فِی بَحْرٍ لُجِّیٍّ یَغْشاهُ مَوْجٌ مِنْ فَوْقِهِ مَوْجٌ مِنْ فَوْقِهِ سَحابٌ ظُلُماتٌ بَعْضُها فَوْقَ بَعْضٍ إِذا أَخْرَجَ یَدَهُ لَمْ یَکَدْ یَراها وَ مَنْ لَمْ یَجْعَلِ اللّهُ لَهُ نُوراً فَما لَهُ مِنْ نُورٍ» کافی و وافیست.

ص: 149

چون بنصوص نبویّه - علی صاحبها و آله آلاف السّلام و التّحیّة - و ارشادات خود اهل بیت علیهم السّلام و دیگر أدلّۀ قاطعه و براهین ساطعه ثابت گردیده که مصداق حدیث سفینه أئمّه معصومین اثنی عشر علیهم السّلام هستند، باز چگونه این مطلب حقّ بأمثال این شبهات رکیکه واهیه مخدوش می تواند شد؟! و بر کسی که أدنی شعوری داشته باشد واضح و لائحست که هر گاه رکوب سفینه ناجیه منجیه موقوف بر اعتقاد عصمت و امامت أئمّه اثنی عشر علیهم السّلام شد تحقّق رکوب سفینه ناجیه منجیه برای غیر امامیّه اثنا عشریّه از جملۀ محالات گردید. و در کمال ظهورست که بغیر رکوب سفینه هیچ کنج کشتی حاصل نمی تواند شد چه جای نجات از موج دریا! پس تصوّر رکوب کشتی و حصول کنجی و نجات از موج دریا برای غیر امامیّۀ اثنا عشریّه مصداق «ظُلُماتٌ بَعْضُها فَوْقَ بَعْضٍ» می باشد و کسی که معتقد امامت ائمّه اثنی عشر علیهم السّلام نیست برای اظهار سوء حال و خسران مآل او قول خداوند عالم «أَوْ کَظُلُماتٍ فِی بَحْرٍ لُجِّیٍّ یَغْشاهُ مَوْجٌ مِنْ فَوْقِهِ مَوْجٌ مِنْ فَوْقِهِ سَحابٌ ظُلُماتٌ بَعْضُها فَوْقَ بَعْضٍ إِذا أَخْرَجَ یَدَهُ لَمْ یَکَدْ یَراها وَ مَنْ لَمْ یَجْعَلِ اللّهُ لَهُ نُوراً فَما لَهُ مِنْ نُورٍ» کافی و وافیست.

بالجمله، برهمی مذهب اثنا عشریّه بعد فهم معنای حقیقی حدیث سفینه خیال محالست، و هر که مطلب صحیح این حدیث شریف فهمیده نزد او بنای مرصوص این مذهب حقّ أرسخ من الجبالست.

قوله:

[و اگر این کلمه را زیدیه گویند همین حرف در مقابل آنها گفته خواهد شد].

أقول:

اگر چه ما کاری بزیدیّه نداریم و ایشان را بسبب عقائد باطله و مذاهب فاسده شان از فرق ضالّه هالکه می شماریم، لیکن این قدر می گوئیم که زیدیّه هرگز نخواهند گفت که تشبیه أهل بیت درین حدیث بسفینه اقتضا می نماید که محبّت جمیع أهل بیت و اتّباع کلّ ایشان در نجات و فلاح ضرور نیست، الی آخر ما ساقه المخاطب، زیرا که این کلام سخافت انضمام در فساد و بطلان بحدّی رسیده که هر محقّ و مبطل از آن إبا می نماید و هرگز زبان خود را بآن نمی آلاید، و هر که کلمات زیدیّه را متعلّق بحدیث سفینه در «ذخیرة المآل» عجیلی و غیر آن دیده باشد می داند که ایشان اگر چه خلط حقّ یا باطل نموده کلمات بسیار چاویده اند لیکن کسی ازیشان بمثل این کلام سخافت التیام متفوّه نگردیده.

قوله:

پس تعین مذهبی برای خود هیچ فرقه را از فرق شیعه درست نیست بلکه جمیع مذاهب را باید که حق دانند و صواب انگارند].

أقول:

چون أحدی از فرق شیعه متفوّه بتقریر اختراعی شاه صاحب نشده، پس این کلام نافرجام شاه صاحب سراسر بیجاست و از قبیل بناء الفاسد علی الفاسد می باشد، آری حضرات اهل سنّت خصوصا شاه صاحب اگر جمیع مذاهب را حق بدانند حق

ص: 150

ایشانست زیرا که بمذاقشان همه ازوست بلکه همه اوست.

قوله:

[حال آنکه در میان مذاهب اینها تناقض و تضاد واقع ست، و هر دو جانب تناقض را حق دانستن در غیر اجتهادیات قائل باجتماع نقیضین شدنست که بدیهی الاستحاله است].

أقول:

این تقریر وقاحت تخمیر که شاه صاحب برای اظهار معقولیّت خود بر زبان صفاقت ترجمان آورده اند در مفاد آن اگر قدری تأمّل می کردند هرگز متفوّه بآن نمی شدند، زیرا که اختلاف مذاهب پیشوایان اهل سنّت أظهر من الشّمس و أبین من الأمس است، و هر که أدنی نظری بر کتب و أسفار سنّیّه بیندازد از اختلاف مذاهب شان در اصول و فروع متحیّر می گردد و اختلافاتی که در طبقات أسلاف و أخلاف ایشان گذشته و موجودست ناظر بصیر را بچار موجۀ حیرت می اندازد! و از جملۀ عجائب این ست که محبّت بعض حضرات اهل سنت باختلاف مذاهب بحدّی رسیده که تعدّد مذاهب را بعدد صحابه بنظر قبول و استحسان می نگرند و مذاهب صحابه را بیک لک و چارده هزار مذهب رسانیده هر یکی را قابل اقتدا و موجب اهتدا گمان می نمایند!.

علامۀ عجیلی در «ذخیرة المآل» گفته: [و قد وضع الشّیخ الرّبانی و إمام أهل الکشف عبد الوهّاب الشعرانیّ قدس اللّه روحه فی میزانه لاختلاف المذاهب فمثال (تمثالا. ظ) کالشجرة و کتب علیه: فانظر یا أخی إلی العین الّتی فی أسفل الشّجرة و إلی الفروع و الأغصان و الثّمار تجدها کلّها متفرّعة من أصل الشّجرة و هی الشّریعة، و الفروع الکبار مثال أقوال أئمّة المذاهب، و الفروع الصّغار مثال أقوال المقلّدین، و الأغصان المتفرعة من جوانب الفروع مثال أقوال الطلبة المقلّدین، و النّقط الحمر الّتی فی أعلی الأغصان مثال المسائل المستخرجة من أقوال العلماء، فلم یخرج احد من عین شریعته و شجرة علمه، و ما من قول من أقوال هؤلاء الأئمّة إلا و هو متفرّع من هذه الشّجرة

ص: 151

و فروعها و أغصانها! ثمّ وضع مثالا آخر لاتّصال سائر المذاهب بعین الشّریعة و خطّ خطوطا کثیرة تشرع إلی العین الوسطی من سائر الجوانب و لم یحصرها فی أربعة و لا خمسة بل ذکر نحو ثمانیه عشر مذهبا کما جعلها غیره مائة ألف و أربعة عشر ألفا علی عدد الصحابة (رض) و

بأیّهم اقتدیتم اهتدیتم!!!].

و بالاتر از این همه آنست که بعضی از أکابر این حضرات در تصویب مذاهب مختلفه بحدّی مبالغه دارند که از جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم حدیثی می آرند باین مضمون که آن جناب - معاذ اللّه - ارشاد فرموده که شریعت من بر سی صد و شصت طریقه آمده ست، نمی رود کسی در طریقۀ از آن طرق مگر اینکه نجات می یابد! و بعد از آن تأییدش بحدیث نجوم می نمایند و در تحیّر اصحاب عقول و أحلام إلی أقصی الغایة می افزایند.

علامۀ عجیلی در «ذخیرة المآل» کلامی از شیخ عبد الوهّاب شعرانی نقل نموده که در آخر آن واقع ست:

[و قد روی الطبرانی مرفوعا أنّ شریعتی جاءت علی ثلاثمائة و ستّین طریقة ما سلک أحد منها طریقة إلاّ و نجا! و یؤیّده حدیث أصحابی کالنّجوم بأیّهم اقتدیتم اهتدیتم. انتهی کلام الشّعرانی نفع اللّه به].

قوله:

[دوم بطریق حل آنکه جا گرفتن در یک کنج کشتی وقتی نجات بخش از غرق دریاست که در کنج دیگر از آن کشتی رخنه نکند و چون در یک کنج نشست و در کنج دیگر رخنه کردن آغاز نهاد بلا شبهه غرق خواهد شد، و هیچ فرقه از فرق شیعه نیست الا در یک کنج این کشتی نشسته و در کنج دیگر رخنه پیدا کرد].

اقول:

این کلام سفاهت انضمام شاه صاحب از کلام سابق أوهن و أفسدست و آنچه بطریق حل افاده می فرمایند از آنچه بطریق نقض افاده نموده بودند طریفتر افتاده است، زیرا که هر صاحب فهم می داند که جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم در حدیث سفینه اهلبیت خود را مثل سفینه نوح قرار داده و مصداق اهلبیت آن جناب درین حدیث مثل حدیث

ص: 152

ثقلین أئمّه اثنا عشر علیهم السّلام هستند، کما ثبت مرّة بعد مرّة، پس کسی که اثنا عشری نباشد او را رکوب سفینه اهل بیت علیهم السّلام کی نصیب شده تا گفته شود که در یک کنج کشتی نشسته است و کنج دیگر را رخنه می کند؟! بلکه او متخلّف ازین سفینه است و مصداق من تخلّف عنها غرق می باشد. امّا اثنا عشریّه پس چون بحمد اللّه راکب سفینۀ اهلبیت علیهم السّلام هستند و همه اجزای سفینه را محترم و معظم و سبب نجات خود می دانند تصوّر باطل رخنه کردن کشتی نسبت بایشان نقش بر آب است.

و از جملۀ عجائب روزگار که سرمایه حیرت بی نهایت اولی الأبصار می باشد این ست که شاه صاحب سفینه اهلبیت علیهم السّلام را مثل سفینۀ چوبی که مردمان ناقص الصّنعة می سازند تصوّر نموده و لهذا آن را قابل رخنه کردن تصوّر می نماید! حال آنکه این سفینه خداسازست که اگر جنّ و إنس مجتمع شوند در آن هیچ رخنه نمی توانند کرد وَ لَوْ کانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِیراً ! بالجمله، کسانی که راکب این سفینه متینه هستند نسبت بایشان تصوّر رخنه کردن از هر جهت خیال محالست و کسانی که راکب این سفینه نشدند ایشان را غرق و هلاک بحر فنا کی قابل این امر گذاشته که تصوّر باطل رکوب و رخنه اندازی درین سفینه نمایند! آری این همه تصوّرات باطله و توهّمات عاطله کار شاه صاحب و أولیایشانست که تفرقه ما بین سراب و آب نکرده طریق زیغ و اعوجاج می سپرند و تمییز خطا از صواب ننموده در بحر غیّ و ضلال منغمس و منغمرند! قوله:

[آری اهل سنت هر چند در کنجهای مختلفه سیر و دور می نمایند اما کشتی ایشان سالمست، در هیچ کنج رخنه نکرده اند تا از آن طرف موج دریا درآید و غرق کند].

اقول:

این همه بالاخوانی شاه صاحب مبنی بر مزعومات فاسده و موهومات کاسده ایشان است که در ما سبق بطلان آن بدلائل ساطعه و براهین قاطعه واضح و لائح گردیده و هر که

ص: 153

در بیانات شافیه اهل حقّ نظری کرده بخوبی می داند که مصداق أهل بیتی در حدیث سفینه بالخصوص ائمّه اثنا عشر علیهم السّلام هستند و راکب سفینه اهلبیت علیهم السّلام همان کسست که معتقد عصمت و امامت ایشان بوده باشد و در اصول و فروع اتّباع و اقتفای ایشان بکند و بفلان و بهمان اصلا کاری ندارد، و بحمد اللّه ازین فضیلت عظمی و موهبت کبری اهل سنّت یکسر محروم و بی نصیب هستند و کلمات ناصبیّت آیاتشان در خصوص ائمّۀ اثنی عشر علیهم السّلام دلالت صریحه دارد برینکه ایشان أعدی عدوّ این حضرات می باشد و بأفعال و أقوال خود بغض و عداوت این نفوس قدسیّه را واضح و آشکار نموده خاک مذلّت و صغار بر رءوس خود می پاشند! و ازینجا کالنّور علی شاهق الطور بر هر ذی شعور ظاهر و باهر می شود که اهل سنّت هرگز راکب سفینه اهلبیت علیهم السّلام نیستند و چون ایشان را رکوب این سفینه نصیب نشد نه نشستن در کنجی برایشان ممکنست و نه سیر و دور در کنجهای مختلفه در امکانشان می باشد، بلکه ایشان هیچ کشتی و لو شکسته و رخنه دار بوده باشد ندارند چه جای آنکه کشتی ایشان سالم بوده باشد! بلی ایشان مثل کفّار قوم نوح علیه السّلام هستند که بسبب تخلّف از سفینه نوح علیه السّلام غرق دریای هلاک گشتند، فصدق علیهم قوله تبارک و تعالی: مِمّا خَطِیئاتِهِمْ أُغْرِقُوا فَأُدْخِلُوا ناراً فَلَمْ یَجِدُوا لَهُمْ مِنْ دُونِ اللّهِ أَنْصاراً ! قوله:

[و باختیار روش اهل سنت الزام توان داد نواصب را در انکار این دو حدیث که بدلیل عقلی در صحت این هر دو قدح کرده اند و گفته اند که مفاد این هر دو حدیث تکلیف بممتنعات عقلیه است که بالبداهة محالست، زیرا که اگر تمسک بجمیع اهلبیت نموده آید و بلا شبهه در عقائد و فروع ایشان اختلاف و تناقض رو داده، می باید که امت مکلف باشد بجمع بین النقیضین، و هو محال بالبداهة، و اگر تمسک ببعض ایشان کرده آید یا بتعین خواهد بود یا بغیر تعین، در شق اول ترجیح بلا مرجح لازم خواهد آمد، و در روایات تعین حق بجانب خود نیز اینها را اختلاف واقع ست باز همان آش اجتماع

ص: 154

النقیضین در کاسه می آید یا ترجیح بلا مرجح، و اگر شق ثانی مراد باشد لازم آید تجویز عقائد مختلفه و شرائع متفاوته در یک دین واحد از خود شارع، حال آنکه «لِکُلٍّ جَعَلْنا مِنْکُمْ شِرْعَةً وَ مِنْهاجاً» صریح مخالف این تجویزست و بضرورت دینیه استحالۀ آن ثابت. و هیچ فرقه از فرق شیعه از عهدۀ جواب این خدشه آن اشقیا نمی تواند بر آمد الا چون روش اهل سنت اختیار کند].

اقول:

بر ناظر بصیر و متتبّع خبیر واضح و مستنیرست که شاه صاحب جابجا در کتاب خود وکالت فضولی نواصب اختیار نموده نامه أعمال خود را سیاه و حال زار خود را تباه کرده اند! و این مقام هم از جمله آن مقاماتست. اگر اولیای شاه صاحب این مطلب را قبول نکنند و جانی در تن و مهارتی در فن داشته باشند بریشان لازم و واجب است که این تقریر نواصب را از کتب ایشان برآورده پیش اهل حقّ بگذارند تا صدق و راستی نقل و حکایت شاه صاحب بر أصحاب أنظار و أرباب أبصار واضح و آشکار گردد، فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا وَ لَنْ تَفْعَلُوا فَاتَّقُوا النّارَ الَّتِی وَقُودُهَا النّاسُ وَ الْحِجارَةُ أُعِدَّتْ لِلْکافِرِینَ .

و حقیقت حال این است که این تقریر ضلالت تخمیر که شاه صاحب وکالة عن النّواصب ذکر کرده اند مأخوذ از کلمات سخافت آیات بعض علمای اهل سنّت است که در جواب حدیث ثقلین و حدیث سفینه ملجأ و مضطرّ شده بر ألسنه سلیطه خود آورده اند!.

مگر نمی دانی که ابراهیم کردی که از مشایخ اجازه شاه ولی اللّه والد مخاطب است و خود مخاطب در همین کتاب «تحفه» در مبحث آیه «إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ» او را بکمال تبجیل و تفخیم یاد نموده و ببعض هفوات او احتجاج کرده، در کتاب «نبراس» می گوید: [و امّا خبر السّفینة و

«إنّی تارک فیکم» لا دلالة فیه إلاّ علی أنّ المتمسّک بغیرهم غیر ضالّ، و لا دلالة فیه علی أنّ تقلیدهم أولی، کما لا دلالة فیه علی أنّ المتمسّک بغیرهم من التّابعین للکتاب و السّنّة لیس علی هدی! و أقرب ما یتبیّن به أنّه لا دلالة فی ذلک علی الأولویّة، انّ الأولویّة لا تثبت بهذه الأحادیث إلاّ إذا دلّت علی أنّهم لا یخطئون

ص: 155

أبدا، و لا دلالة فیها علی ذلک کما یشهد به الواقع، لمّا مرّ أنّهم قد اختلفوا باعترافکم و نقلکم فی المسائل الاصولیّة و قد اعترفتم بأنّ الحقّ فی الاصول واحد و إذا کان الحقّ واحدا و هم قد اختلفوا اختلافا متناقضا، دلّ ذلک علی تطرّق الخطأ الاجتهادی إلیهم قطعا و لا محیص لإنکاره، و کلّما تطرّق إلیهم کانوا کسائر المجتهدین من الامّة، فلا أولویّة بهذه الأحادیث أصلا].

و سابقا شنیدی که خود شاه صاحب در حاشیه کتاب خود در همین مبحث آورده اند: [و الحاصل أنّ المراد بالعترة إمّا جمیع أهل بیت السّکنی أو جمیع بنی هاشم أو جمیع أولاد فاطمة و علی، و علی کلّ تقدیر فالتّمسّک المأمور به إمّا بکلّ منهم أو بکلّهم أو بالبعض المبهم أو بالبعض المعیّن، و الشّقوق کلّها باطلة. أمّا الأوّل فلأنّه یستلزم التّمسّک بالنّقیضین فی الواقع لاختلاف العترة فیما بینهم فی اصول الدّین کما مرّ مفصّلا، و علی الثّانی یلغو الکلام لأنّ التّمسّک بما أجمع علیه کلّهم بحیث لا یشذّ عنه فرقة لا یجدی نفعا إذ البحث فی المسائل الخلافیّة، و علی الثالث یلزم تصویب الطرفین المتخالفین و یلزم علی الإمامیّة تصویب الزّیدیّة و الکیسانیّة و بالعکس، و علی الرّابع یلزم التّجهیل و التّلبیس فی التّبلیغ إذ البعض المراد غیر مذکور فی الکلام فیفضی إلی النّزاع فی تعیینه کما هو الواقع]! بالجمله، ازین عبارات بر اولی الأحلام بکمال ظهور منجلی گردید که تقریری که شاه صاحب از جانب نواصب نقل کرده اند مأخوذ از هفوات خود اهل سنّت می باشد، و هر چند بطلان این هفوات و سقطات از افادات متینه و تحقیقات رزینه ما که در ما سبق ذکر نموده ایم واضح و لائح شده، لیکن در این جا باز بغرض افاده ناظرین اختصارا می گویم که:

چون مصداق اهل بیت در حدیث ثقلین و حدیث سفینه بلا ریب حضرات أئمّه اثنی عشر علیهم السّلام می باشند و هرگز در عقائد و فروع ایشان اختلاف و تناقض نیست، لهذا مساغی برای این قیل و قال و محلّی برای این مقال ضلالت اشتمال که شاه صاحب بر زبان آورده اند نیست، و بحمد اللّه مراد بودن ائمّه اثنی عشر علیهم السّلام در حدیث ثقلین و

ص: 156

معصوم بودنشان از خطا و زلل و اتّفاق و اجتماعشان در مذهب و فقدان اختلاف در میان - شان امریست که علاوه بر دلائل قاطعه و براهین ساطعه که اهل حقّ ذکر می نمایند از افادات محرّره و اعترافات مکرّره منصفین علمای اهل سنّت مثل علاّمه محمّد معین سندی در «دراسات اللّبیب» بلا شبهه ثابت و محقّق شده، و هر گاه أعیان أهل بیت علیهم السّلام معلوم گردید و عصمت و اتّفاقشان در اصول و فروع بمنصّه شهود رسید، همه کلمات سخیفه و جمله جملات رکیکۀ که شاه صاحب بوکالت نواصب نقل کرده اند باطل برآمد و ظاهر گشت که مکلّف شدن امّت بجمع بین النّقیضین در صورت تمسّک بجمیع اهلبیت و احتمال تمسّک ببعضشان و بودن آن بتعیّن یا بغیر تعیّن و لزوم ترجیح بلا مرجّح در شقّ اوّل و اختلاف روایات تعیّن و آمدن آش اجتماع النقیضین در کاسه یا ترجیح بلا مرجّح و تجویز عقائد مختلفه و شرایع متفاوته در شقّ ثانی، همه حرفهای پوچ و بیمعنی است که سراسر بی محلّ و بیجا صرف شده و أصلا ضرری بأهل حقّ نمی رساند بلکه کمال أجنبیّت وکیل نواصب از ادراک حقائق و نهایت بعد او از ساحت اکتناه دقائق واضح می گرداند!.

و علاوه برین این تقریر که مخاطب وکالة از نواصب لئام آورده اگر وقعی برای آن گذاشته شود هادم أساس اسلام می باشد، زیرا که مثل آن کفّار أشرار در حقّ کتاب اللّه نسج می توانند کرد، و لنعم ما قال بعض علمائنا الأعلام فی هذا المقام:

[أمّا آنچه این ناصب از نواصب نقل کرده پس آن در حقیقت قدح در اسلامست، مثلا کفّار را می رسد که بگویند آیات کتاب إلهی متناقضند و متخالف و تکلیف بعمل علی کلّ من المتناقضین محالست، و اگر تمسّک ببعض آیات نمایند پس اگر علی التّعیین باشد ترجیح بلا مرجّح لازم آید، و أیضا وجوه مخصّصه مختلف می باشند و هر کسی بنابر عقیده خود وجه ترجیحی قرار می دهد، پس آمدن همان آش اجتماع النّقیضین در کاسه یا ترجیح بلا مرجّح لازمست و بر شقّ ثانی تجویز شرائع متفاوته لازم آید. و نیز این تقریر شاه صاحب که بوکالت نواصب اختراع آن کرده اند برای حدیث نجوم که شاه صاحب و اولیایشان خیلی دلداده آن هستند نهایت مضرّست، زیرا

ص: 157

که بلا شبهه می توان گفت که اقتدای أصحاب که مثل نجوم اند اقتدا بکلّ أصحابست یا ببعض، علی الاوّل یلزم اجتماع النّقیضین و علی الثّانی بعض معیّن مرادند یا غیر معین، علی الاوّل یلزم التّرجیح بلا مرجّح، و أیضا روایات اقتدا بأصحاب و ارتدادشان علی الاعقاب متعارضند، پس همان آش در کاسه شاه صاحب می آید، و نیز شیعه چون اقتدا بأفضل أصحاب دارند پس چرا مورد ملام باشند، و علی الثّانی تجویز المتنافیات لازم می آید]. هکذا أفاد بعض الأعلام، رفع اللّه مقامه فی دار السّلام.

و هر گاه این همه دانستی بر تو واضح و لائح گردید که مسلک أهل حق در باب احتجاج و استدلال بحدیث ثقلین و حدیث سفینه چنان روشن و مستقیم است که ارباب إنصاف را در آن اصلا گنجایش قیل و قال نیست و تقریراتشان درین خصوص مثل بنیان مرصوصست و بحدّی مبرم و محکم افتاده که اصلا خدشه بر آن وارد نمی شود.

و ازینجاست که شاه صاحب گاهی از جانب بعض مجاهیل شیعه در باب حدیث سفینه تقریرتراشی می فرمایند تا بر آن زنخ زنی نمایند، و گاهی وکالت فضولی نواصب اختیار نموده می خواهند که بدلیل عقلی در صحّت حدیث ثقلین و حدیث سفینه قدح کنند و تمام فرق شیعه را از جواب خدشۀ آن أشقیا عاجز ظاهر سازند، حال آنکه ازین اضطراب و سرگردانیشان أصلا آبی بر روی کار نمی آید، بلکه سعی بی حاصل و جهد لا طائلشان جمله بر باد می رود و بر هر عاقل متدبّر بخوبی منکشف می گردد که آنچه شاه صاحب از بعض خوش طبعان شیعه نقل کرده اند افترای محض می باشد و خاک مذلّت و هوان بر سر خود مخاطب حلیف البهتان می پاشد! و آنچه بعنوان وکالت از جانب نواصب لئام بمعرض بیان آورده اند همه از انبان أسلاف ناانصاف خود برداشته تخم ناصبیّت و انحراف در مزارع قلوب اولیای خود کاشته اند، و در مقام جواب بنحوی که پهلو تهی کرده اند بر ناظر بصیر واضح و مستنیرست.

و عجب تر آنکه با وصف این وکالت سراسر ضلالت دعوی می فرمایند که روش ایشان برای خلاص از خدشۀ نواصب لئام یگانه تدبیرست! حال آنکه روش ایشان بلا ریب روش غرابست و متّبع ایشان بلا شبهه واصل إلی التّبار و التّباب!

ص: 158

و از جمله عجائب مضحکه این ست که شاه صاحب در باب حدیث سفینه بر آنچه در متن کتاب خود ذکر کرده بودند اکتفا نورزیده در حاشیه آن از بعض علمای خود تقریری سخیف تر نقل کرده باستحسان آن گرویده اند، چنانچه می فرمایند:

[ملاّ یعقوب ملتانی که از علمای أهل سنّتست گفته است که در حدیث پیغمبر تشبیه اهلبیت بسفینه و تشبیه صحابه بنجوم اشاره می کند که شریعت را از صحابه باید گرفت و طریقت را از اهل بیت! زیرا که خوض در حقیقت و معرفت بدون اعمال طریقت و محافظت شریعت محالست، چنانچه سفر دریای ظاهر بدون رکوب کشتی و اهتدا بنجوم محالست، و فقط سوار شدن بر کشتی هر چند نجات بخش از غرق است امّا وصول بمقصد بدون مراعات نجوم محالست، چنانچه فقط مراعات نجوم بدون کشتی بی اثر و باطل، درین نکته تأمّل باید کرد که بسیار عمیقست!] انتهی.

و ابن تقریر سراسر تزویر که اصل [1] و مأخذ آن تقریر سخافت تخمیر بعض مذکّرین پر تغریر می باشد موهون و مردودست بوجوه عدیده و براهین سدیده:

ص: 159

اول آنکه مبنای این تقریر بر

حدیث أصحابی کالنّجوم است، حال آنکه قدح و جرح آن حسب افادات علمای أعلام سنیّه بتفصیل تمام در ما سبق شنیدی، و حال پر اختلال آن بنظر حقیقت بین دیدی، پس تمسّک ملتانی باین حدیث فاسد المبانی نزد أرباب تحقیق و تنقید موجب نهایت تعییر و تندیدست.

دوم آنکه بر فرض صحّت

حدیث «أصحابی کالنّجوم» مراد از أصحابی در آن

ص: 160

اهل بیتیست، و بحمد اللّه این مطلب از تحقیقات أنیقه ما که درین کتاب و در کتاب «استقصاء الإفحام» بتفصیل تمام مذکور شده ثابت و محقّق گردیده. پس هویدا و آشکار گردید که بنابر حدیث نجوم أخذ شریعت از اهل بیت علیهم السّلام باید کرد نه از أغیار، و اللّه الواقی عن سلوک مسلک التّباب و التّبار.

سوم آنکه اگر بالفرض در

حدیث أصحابی کالنّجوم مراد از أصحابی أهل بیتی نبوده باشد باز هم چون اهل بیت عصر نبوی علیهم السّلام بلا شبهه و ارتیاب داخل در زمره أصحاب بودند بلکه نزد اهل ایمان و یقین رأس و رئیس ایشان محسوب می شدند، لهذا

حدیث أصحابی کالنّجوم اهلبیت علیهم السّلام را هم شامل خواهد بود، و پر ظاهرست که هر گاه اهلبیت علیهم السّلام بسبب اتّصاف بوصف صحابیّت در مصداق حدیث نجوم داخل گشتند أخذ شریعت ازیشان واجب و لازم گردید و تنحیه و تبعیدشان از مقام منیع نشر شریعت و قصر و حصر ایشان در دائره ارشاد و طریقت به سر حدّ بطلان رسید، و لقد صدق اللّه الحمید المجید فی قوله: وَ إِنَّ الظّالِمِینَ لَفِی شِقاقٍ بَعِیدٍ .

چهارم آنکه هر گاه حدیث نجوم بر نفوس قدسیه اهل بیت علیهم السّلام شامل آمد و این حضرات در مصادیق آن داخل شدند و حدیث سفینه بلا منازعت مختصّ بایشان گشت مصدّق و محقّق گردید که این حضرات قدسی صفات بلحاظ جمع بین الفضیلتین أحقّ و أولی بالتقدیم هستند هم در مقام أخذ شریعت و هم در محلّ أخذ طریقت، و ثابت و مبرهن شد که حدیث نجوم و حدیث سفینه هر دو دلیل واضح و برهان لائح جلالت شأن و عظمت مکان و تقدّم و تفوّق و زعامت و امامت این أرکان دین مبین و أعلام شرع متین و حجج اللّه علی العالمین می باشد، و تقریر سراسر تزویر ملتانی غریر منقلب شده خاک مذلّت و هوان بر سر خودش می پاشد.

پنجم آنکه اگر بالفرض حدیث نجوم تعلّقی بأهلبیت علیهم السّلام نداشته باشد باز هم مفاد آن هرگز این نیست که شریعت را از أهل بیت علیهم السّلام نباید گرفت، و چگونه کسی از عقلا اقدام برین می توان کرد حال آنکه آیات متکاثره قرآن مجید و أحادیث متضافره رسول ربّ حمید - صلّی اللّه علیه و آله الصّنادید مادام للحمام تغرید - أخذ شریعت را

ص: 161

از اهل بیت عصمت و طهارت واجب و لازم می گرداند، و بودن این حضرات معادن علم و حکمت و منابع دین و شریعت بمنصّه شهود می رساند. پس بنابر حدیث نجوم أصحاب را قابل أخذ شریعت گمان کردن و نفوس قدسیّه اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السّلام را قابل أخذ شریعت ندانستن غضب خالق را خریدن و روح نبوی را بأقبح وجوه رنجانیدنست.

ششم آنکه حدیث سفینه را صرف مشیر بأخذ طریقت از اهل بیت علیهم السّلام دانستن و آن را دلیل أخذ شریعت ازین نفوس قدسیّه نگردانیدن خلاف تحقیقات علمای أعلام و محقّقین عظام سنیّه است، و هر که افادات ایشان را دیده است و جرعه از افاضات شان کشیده بخوبی می داند که ایشان این حدیث شریف را آمر و حاکم بأخذ شریعت از اهل بیت علیهم السّلام می دانند، و این مطلب را بعناوین شتّی از عبارات و کلمات خویش ظاهر و باهر می گردانند، و قد رأیت فیما أسلفناه شطرا من عبارات هؤلاء الأعلام، فعلیک النّظر فیها بالإمعان و الإنعام.

هفتم آنکه دلالت حدیث سفینه بر وجوب أخذ شریعت از اهل بیت علیهم السّلام بحدّی واضح و لائحست که نصر اللّه کابلی که خواجۀ شاه صاحبست بآن اعتراف نموده و بإلجاء قادر علی الاطلاق رجوع خلفاء و صحابه را بسوی جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام در مسائل مشکله ناشی ازین مطلب دانسته، چنانچه در «صواقع» بعد ذکر حدیث سفینه گفته: [و لا شکّ أنّ الفلاح منوط بولائهم و هدیهم، و الهلاک بالتخلّف عنهم.

و من ثمّة کان الخلفاء و الصّحابة یرجعون إلی أفضلهم فیما أشکل علیهم من المسائل، و ذلک لأنّ ولاءهم واجب و هدیهم هدی النّبیّ (صلعم)].

پس بعد ازین پسندیدن مخاطب خرافت ملتانی را جز آنکه کاشف از عقوق پدر معنوی خود باشد دیگر چه توان گفت؟! هشتم آنکه دلالت حدیث سفینه بر لزوم أخذ شریعت از اهل بیت علیهم السّلام أمریست که از کلام خود شاه صاحب صراحة واضح و آشکارست، بیانش اینکه شاه صاحب کما سمعت در متن کتاب خود فرموده اند: [و همین قسم

حدیث «مثل أهل بیتی

ص: 162

فیکم مثل سفینة نوح من رکبها نجا و من تخلّف عنها غرق» دلالت نمی کند مگر بر آنکه فلاح و هدایت مربوط بدوستی ایشان و منوط باتّباع ایشانست و تخلّف از دوستی و اتّباع ایشان موجب هلاک].

و نیز شاه صاحب در متن کتاب خود فرموده اند: [و همینست حال اتّباع که اهل سنّت یک طائفه را خاص نمی کنند از هر همه روایات دین خود می آرند و بدان تمسّک می جویند، چنانچه کتب تفسیر و حدیث و فقه ایشان بر آن گواه است]، انتهی.

و بعد این اعتراف صریح در متن کتاب در حاشیۀ آن کلام سخیف ملتانی را ذکر کردن و حدیث نجوم را دلیل أخذ شریعت از أصحاب و حدیث سفینه را دلیل أخذ طریقت از اهلبیت علیهم السّلام وانمودن علانیه طرق مناقضه و مباهته پیمودنست.

نهم آنکه اگر این تقریر ملتانی حظی از صحت داشته باشد لازم می آید که جماعت أصحاب و زمرۀ اهل بیت علیهم السّلام هر دو - العیاذ باللّه - خلاف حکم نبوی نموده باشند، زیرا که پر ظاهرست که اهلبیت علیهم السّلام هرگز أخذ شریعت از أصحاب ننمودند و همچنین أصحاب راه أخذ طریقت از اهل بیت نپیمودند و اگر بعضی را فرض کنیم که سالک این راه بودند اکثر که بلا شبهه منحرف ازین طریق گردیدند.

پس اینک ملتانی را باید که قدری در مآل تقریر سفاهت تخمیر خود اندیشه نماید و ببیند که این کلام نافرجامش او را بکدام وادی مهلک می اندازد و بچه بلای بی درمان مبتلا می سازد، فلیضحک قلیلا و لیبک کثیرا.

دهم آنکه إظهار ملتانی که خوض در بحر حقیقت و معرفت بدون اعمال طریقت و محافظت شریعت محالست برای حضرات صوفیّه قیامت کبری بر سر می آرد زیرا که حضراتشان بسیاری از نامقیّدان و قلندران را که أصلا بأعمال طریقت و محافظت شریعت کاری نداشتند و تجاهر بمنکرات و قبائح می کردند و إعلان بفسق و فجور می نمودند واصل بحقّ و عارف کامل می دانند، کما لا یخفی علی ناظر «لواقح الأنوار» و «نفحات الانس» و غیر ذلک من کتب المتصوّفین الأعلام، و قد بیّنا شطرا من أحوالهم فی کتابنا «استقصاء الإفحام».

ص: 163

پس این همه بزرگان دین خود را باین کلمه ازرا و تهجین نمودن سراسر از مصلحت اندیشی دور افتادن و داد انحراف ازین جماعت بدیعة الأطراف دادنست.

یازدهم آنکه ادّعای ملتانی که سفر دریای ظاهر بدون رکوب کشتی و اهتدا بنجوم محالست، دعوی بی دلیل بلکه دلیل بیخبری اوست از واضحات جلیّه، چه هر ذی بصری می داند که ضرورت اهتدا بنجوم در وقتی لاحق می شود که طریق مظلم باشد، چنانچه خداوند عالم می فرماید «وَ هُوَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ النُّجُومَ لِتَهْتَدُوا بِها فِی ظُلُماتِ الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ» ، لیکن در صورت تبیّن طریق و عارف بودن کشتیبان و وزیدن باد مراد و جریان سفینه بإذن اللّه راکب سفینه را هرگز احتیاجی بنجوم نمی افتد و سفینه اش یقینا بساحل نجات و منزل مقصود می رسد، و ذلک ظاهر عند الراکب البصیر وَ لا یُنَبِّئُکَ مِثْلُ خَبِیرٍ .

دوازدهم آنکه قول ملتانی که فقط سوار شدن بر کشتی هر چند نجات بخش از غرق است امّا وصول بمقصد بدون مراعات نجوم محالست، کلامیست که أجنبیّت او از درک حقائق بر هر صغیر و کبیر واضح و لائح می گرداند، زیرا که ما عنقریب ثابت نمودیم که در سفر دریا وصول بمقصد بدون مراعات نجوم ممکنست، و علاوه برین می گوئیم هر گاه مقصود اصلی نجات از غرق بوده باشد سوار شدن در کشتی کفایت می کند و احتیاجی بمراعات نجوم نیست، کما هو ظاهر عند اولی البصائر و الأبصار و إن کان خفیّا عن النّواصب الفاقدین للأنظار.

سیزدهم آنکه کلام ملتانی که فقط مراعات نجوم بدون کشتی بی اثر و باطل است اعترافیست که أمر حق را بر زبان او جاری نموده، لیکن بمفاد

«کلمة حقّ یراد بها باطل» مقصود او ازین کلام غیر محمودست، زیرا که حسب دستور کلمات سابقه اش باین کلام هم می خواهد که حدیث نجوم را در حق أسلاف ناانصاف خود فرود آرد، حال آنکه بلحاظ بیانات سابقه ما واضح و لائح گردیده که احتجاج اهل سنّت بحدیث نجوم بنحو من الأنحاء درست نمی نشیند و هیچ محملی از محامل مقرّره ایشان در أذهان أصحاب إنصاف جا نمی گزیند.

ص: 164

چهاردهم آنکه فرمایش شاه صاحب که درین نکته تأمّل باید کرد که بسیار عمیقست! فرمایشیست سراسر بیجا، زیرا که این نکته سطحیّه هرگز عمقی ندارد و آثار فساد و بطلان و أعلام مهانت و هوان بر سطح آن بحدّی واضح و نمایانست که هیچ ناظری را بشرطی که بصیر بوده باشد احتیاج بتأمّل در آن نیست.

سوم آنکه جناب احدیّت جلّ و علا در باب سفینۀ نوح علیه السّلام در سوره هود می فرماید «وَ اصْنَعِ الْفُلْکَ بِأَعْیُنِنا وَ وَحْیِنا» و در کمال ظهورست که هر گاه سفینۀ نوح علیه السّلام بدست حقّ پرست آن جناب و پیش نظر رب الأرباب و مطابق وحی خالق آب و تراب مرتّب شده باشد باز چنین سفینه را در سیر محتاج نجوم گمان کردن سراسر راه ظلم و عدوان و جهل و طغیان سپردنست.

چهارم آنکه حقّ جلّ و علا در سورۀ هود در باب سفینه حضرت نوح علیه السّلام فرموده «بِسْمِ اللّهِ مَجْراها وَ مُرْساها» و طبری در «تفسیر» خود در تفسیر این کلام بلاغت نظام گفته: [حدّثنا أبو کریب، قال: ثنا جابر بن نوح، قال ثنا: أبو روق عن الضّحّاک فی قوله «اِرْکَبُوا فِیها بِسْمِ اللّهِ مَجْراها وَ مُرْساها» قال: إذا أراد أن یرسی قال بِسْمِ اللّهِ

فأرست (فرست. ظ) و إذا أراد أن تجری قال بِسْمِ اللّهِ فجرت].

و بغوی در تفسیر «معالم التّنزیل» گفته: [

قال الضّحاک: کان نوح إذا أراد أن تجری السّفینة قال بِسْمِ اللّهِ جرت و إذا أراد أن ترسو قال بِسْمِ اللّهِ رست].

و فخر الدین رازی در «تفسیر» خود گفته: [قال ابن عباس: تجری بِسْمِ اللّهِ

و قدرته و ترسو بِسْمِ اللّهِ و قدرته، و قیل: کان إذا أراد أن تجری بهم قال بِسْمِ اللّهِ مَجْراها

فتجری و إذا أراد أن ترسو قال بِسْمِ اللّهِ مرسها فترسو].

و نظام اعرج نیسابوری در «تفسیر» خود گفته: [

یروی أنّه کان إذا أراد أن تجری قال بِسْمِ اللّهِ فجرت و إذا أراد أن ترسو قال بِسْمِ اللّهِ فرست].

و علاء الدین الخازن البغدادی در «تفسیر» خود گفته: [یعنی بِسْمِ اللّهِ إجراؤها

قال الضّحاک: کان نوح إذا أراد أن تجری السّفینة قال: بِسْمِ اللّهِ فتجری و کان إذا أراد أن ترسو یعنی تقف قال بِسْمِ اللّهِ فترسو أی تقف].

و سیوطی در تفسیر «درّ منثور» گفته:

[و أخرج ابن جریر عن الضّحّاک قال:

کان إذا أراد أن ترسی قال بِسْمِ اللّهِ فارست (فرست. ظ) و إذا أراد أن تجری قال بِسْمِ اللّهِ فجرت].

و در کمال ظهورست که این چنین سفینه کامله مکمله که بنام خدا جاری شود

ص: 166

و بنام خدا توقف کند محتاج بنجوم نمی تواند «کذا. م».

پنجم آنکه جناب رب الأرباب در باب سفینه حضرت نوح علیه السّلام در سورۀ قمر می فرماید «وَ حَمَلْناهُ عَلی ذاتِ أَلْواحٍ وَ دُسُرٍ تَجْرِی بِأَعْیُنِنا جَزاءً لِمَنْ کانَ کُفِرَ» ، و طبری در «تفسیر» خود آورده: [و قوله تَجْرِی بِأَعْیُنِنا یقول جلّ ثناءه تجری السّفینة الّتی حملنا نوحا فیها بمرأی منّا و منظر. و ذکر عن سفیان فی تأویل ذلک ما حدّثنا ابن حمید قال: ثنا مهران عن سفیان فی قوله تَجْرِی بِأَعْیُنِنا یقول: بأمرنا].

و ثعلبی در «تفسیر» خود آورده: [قوله عزّ و جلّ «تَجْرِی بِأَعْیُنِنا» أی بمرأی منّا.

مقاتل بن حیّان: بحفظنا، و منه قول النّاس للمودّع: عین اللّه علیک. مقاتل بن سلیمان:

لوحینا. سفیان: بأمرنا].

و بغوی در «تفسیر» خود گفته: [تَجْرِی بِأَعْیُنِنا أی بمرأی منّا. و قال مقاتل ابن حیّان: بحفظنا و منه قولهم للمودّع: عین اللّه علیک، و قال سفیان: بأمرنا].

و خازن بغدادی در «تفسیر» خود گفته: [تَجْرِی یعنی السّفینة بِأَعْیُنِنا یعنی بمرأی منّا، و قیل بحفظنا و قیل بأمرنا].

و ابن کثیر شامی در «تفسیر» خود گفته: [و قوله: تَجْرِی بِأَعْیُنِنا أی بأمرنا بمرأی منّا و تحت حفظنا و کلاءتنا].

و پر ظاهرست که هر گاه جریان سفینه نوح علیه السّلام پیش نظر جناب أحدیّت و بحکم او تعالی شانه و زیر حفظ و صیانت آن قادر متعال بود باز چگونه عاقلی می توان گفت که اصحاب این سفینه محتاج بکواکب و نجوم بودند؟! ششم آنکه سفینۀ نوح علیه السّلام چون از عجائب آیات الهیّه بود لهذا خود بوحی ربّانی مشرّف می گشت و با جناب نوح علیه السّلام جابجا کلام می کرد، و در کمال ظهورست که این چنین سفینه را در سیر و طواف احتیاجی بنجوم نمی افتد.

محمّد بن عبد اللّه الکسائی در «قصص الأنبیاء» در قصّه حضرت نوح آورده:

[

قال: و أوحی اللّه إلی السّفینة أن تطوف أقطار الأرض، فعند ذلک أطبق نوح أبوابها و جعل یتلو صحف شیث و إدریس و کانوا لا یعرفون اللّیل و النّهار فی

ص: 167

السّفینة إلاّ بخرزة بیضاء کانت مرکبة فی السفینة إذا نقص ضوءها علموا أنّه لیل و إذا زاد ضوءها علموا أنّه نهار، و کان الدّیک یصقع عند الصّباح فیعلمون أنّه قد طلع الفجر.

قال وهب: إذا صقع الدّیک یقول: سبحان الملک القدّوس سبحان من أذهب اللّیل و جاء بالنّهار، یا نوح: الصّلوة، یرحمک اللّه! قال: و الدّنیا کلّها أطبقت بالماء و لا یری فیها جبل و لا حجر و لا شجر و کان الماء قد علا أعلی الجبال أربعین ذراعا و سارت السّفینة حتّی وقعت ببیت المقدس ثمّ وقفت و قالت: یا نوح! هذا البیت المقدّس الّذی یسکنه الأنبیاء من ولدک علیهم السّلام، ثمّ کرّت راجعة حتّی صارت موضع الکعبة و طافت سبعا و نطقت بالتّلبیة فلبّی نوح و من معه فی السّفینة، و کانت لا تقف فی موضع إلاّ تنادیه و تقول: یا نوح! هذه بقعة کذا و هذا جبل کذا و کذا حتّی طافت بنوح الشّرق و الغرب، ثمّ کرّت راجعة إلی دیار قومه و قالت: یا نوح! یا نبیّ اللّه! أ لا تسمع صلصلة السّلاسل فی أعناق قومک «ممّا خطیئاتهم اغرقوا فادخلوا نارا فلم یجدوا لهم من دون اللّه أنصارا» قال: و لم تزل السّفینة کذا ستّة أشهر أوّلها رجب و آخرها ذی الحجّة].

هفتم آنکه سبب اصلی سیر سفینه حضرت نوح علیه السّلام و نجات از غرق و هلاک ذوات مقدّسۀ اهلبیت عصمت و طهارت علیهم السّلام بودند. و پر ظاهرست که هر گاه برای سفینه نوح علیه السّلام برکات این نفوس عالیه حاصل باشد باز چگونه احتیاجی بسوی نجوم سما برای آن در متخیّله أهل ایمان و أرباب عرفان خواهد گذشت؟! حالا خبری که دلیل این مطلبست و از عجایب آیات الهیّه می باشد و حقیّت مذهب اهل حق از آن کالشّمس فی رابعة النّهار واضح و آشکارست باید شنید، و جلوه ظهور حق بچشم بصیرت عیانا باید دید.

حافظ بارع مورّخ العصر مفید العراق محبّ الدّین ابو عبد اللّه محمّد بن محمود ابن الحسن بن هبة اللّه بن محاسن بن النّجار البغدادی که از أجلّه حفّاظ أعلام و أثبات عظام سنیّه است و جلالت شأن و رفعت مکان او بر ناظر «تذکرة الحفّاظ» ذهبی و «عبر» ذهبی و «دول الاسلام» ذهبی و «فوات الوفیات» صلاح الدّین کتبی و «وافی بالوفیات»

ص: 168

صلاح الدین صفدی و «مرآة الجنان» یافعی و «طبقات شافعیه» تاج الدین سبکی و «طبقات شافعیه» جمال الدین اسنوی و «طبقات شافعیه» تقی الدین اسدی و «مدینة العلوم» ازنیقی و «أبجد العلوم» و «تاج مکلّل» و «إتحاف النّبلاء» مولوی صدیق حسن خان معاصر، ظاهر و باهرست، در «ذیل کتاب تاریخ بغداد» که از مشاهیر کتب و مصنّفات او می باشد - علی ما نقل عنه - در ترجمه حسن بن أحمد المحمدی بسند خود می آرد:

و بحکم آنکه ما هم مظروف آن ظروف ایم و آن لطیف هم مظروف آن ظروفست اتّحاد ظرف بآن لطیف بهم رسانیم و خود را از ثقل گناهان وارهانیم، و آن ظروف لطیفه در هر وقت کمیاب و نادر الوجود می باشند لا جرم در طلب و تفتیش آنها باید شد و بدل و جان در متابعت و محبّت آنها باید کوشید که در دلهای آنها جا پیدا کنیم، و برای این امّت مرحومه آن ظروف لطیفه اهل بیت مصطفوی اند علیهم السّلام که محبّت ایشان و متابعت ایشان موجب آن می گردد که در دلهای آنها این کس را جای پیدا شود و چون آن دلها از نور لطیف حضرت باری جلّ اسمه معمور و مملوّست بسبب مشارکت ظرف و مجاورت مکان آن جناب مناسبتی پیدا آید که در دفع ثقل طبعی گناهان حکم تریاق دارد، و لنعم ما قیل، بیت:

مور بیچاره هوس کرده که در کعبه رسد دست در پای کبوتر زد و ناگاه رسید

و لهذا در حدیث شریف واردست که

«مثل أهل بیتی فیکم مثل سفینة نوح من رکبها نجا و من تخلّف عنها غرق» یعنی مثال اهل بیت من در شما مثال کشتی حضرت نوحست هر که سوار شد در آن کشتی از طوفان نجات یافت و هر کس که پس ماند از آن کشتی غرق طوفان گشت. و وجه تخصیص حضرات اهلبیت علیهم السّلام باین مراتب و فضیلت آنست که کشتی حضرت نوح علیه السّلام صورت کمال عملی آن جناب بود و حضرات اهلبیت (علیه السلام) را نیز حق تعالی صورت کمال عملی جناب خاتم المرسلین (صلی الله علیه و آله) گردانیده بود که عبارت از طریقتست، زیرا که کمال عملی آن جناب بدون مناسبت شخص با آن جناب در قوای روحیّه در عصمت و حفظ و فتوّت و سماحت متصوّر نیست که در کسی جلوه گر شود، و این مناسبت بدون ولادت و علاقه أصلیّت و فرعیّت ممکن الحصول نیست، پس این کمال را با جمیع شعب آن که معدن ولایات مختلفه است درین مجری جاری کردند و از همین ناودان ریختند، و همینست معنی امامت که یکی مر دیگری را ازیشان بآن وصیّ ساخت و همین است سرّ آنکه این بزرگواران مرجع سلاسل اولیای امّت شدند و هر که تمسّک بحبل اللّه می نماید چار و ناچار سند استفاضۀ او باین بزرگواران منتهی می گردد و در کشتی می نشیند، بخلاف کمال علمی آن جناب

ص: 171

که بیشتر در صحابه کرام جلوه گر ماند! زیرا که انطباع آن کمال را صحبت تلمیذ با استاد تا مدّت دراز و تفطّن بمرضیّات او و آموختن آئین در آمد در حلّ مشکلات و استخراج مجهولات ازو ضرورست، و لهذا فرموده اند که

«أصحابی کالنّجوم بأیّهم اقتدیتم اهتدیتم»، و چون قطع دریای حقیقت بدون جناح علمی و جناح عملی ممکن نیست، مرد مسلمان را بهر دو جناح تمسّک ضرور افتاد، چنانچه قطع دریا بدون سواری کشتی و مراعات حال نجوم تا سمت توجّه را از غیر سمت توجّه امتیازی حاصل شود ممکن نیست، و لهذا فرموده اند:«وَ تَعِیَها» یعنی و یاد دارد قصّۀ این کشتی را و کیفیّت نجات از غرق طوفان را که مؤمنین را باین تدبیر حاصل شد «أُذُنٌ واعِیَةٌ» یعنی گوشی که یاددارندۀ این قسم امورست.

در حدیث شریف واردست که چون این آیت نازل شد آن حضرت علیه السّلام حضرت مرتضی علی - کرّم اللّه وجهه - را فرمودند که

«سألت اللّه أن یجعلها اذنک یا علی»

و تخصیص حضرت أمیر المؤمنین باین شرف و مرتبت برای همین نکته است که معنی کشتی بودن اهل بیت بدون توسط حضرت أمیر متصوّر نبود، زیرا که أهل بیت آن حضرت علیه السّلام که قابل امامت این طریق بودند در آن وقت صغیر السّن بودند و تربیت ایشان بدیگری حواله کردن منافی شأن کمال آن حضرت بود، لا جرم قواعد نجات از ثقل گناهان را بحضرت أمیر المؤمنین القا فرمودن و ایشان را امام ساختن و کمال عملی خود را بصورت ایشان مصوّر نمودن ضرور افتاد که ایشان بحکم ابوّت آن کمال را تر و تازه بصاحب زادها رسانند و این سلسله تا قیام قیامت بتوسط ایشان جاری ماند، و لهذا حضرت أمیر المؤمنین را «یعسوب المؤمنین» خطاب داده اند، و معهذا جناب حضرت أمیر بسبب آنکه در کنار آن حضرت علیه السّلام پرورش یافته بودند و علاقۀ دامادی بآنجناب داشتند و از طفلی در هر أمر رفیق و شریک مانده حکم فرزند گرفته بودند، و بسبب قرابت قریبه که داشتند مناسبت کلّی در قوای روحانی با آن جناب ایشان را حاصل بود، پس جناب حضرت أمیر گویا ظلّ و صورت کمال عملی آن جناب بودند که عبارت از ولایت و طریقتست و بدعای آن حضرت علیه السّلام آن استعداد ایشان

ص: 172

تضاعف پذیرفت و بنهایت مرتبۀ کمال رسید، چنانچه آثار آن در ظاهر و باطن اولیاء اللّه از هر طریقه و هر سلسله ظاهر و هویداست و الحمد للّه].

انتهی کلام المخاطب فی تفسیره.

و این کلام خدع انضمام که مشتمل بر حق و باطل و محتوی بر متحلّی و عاطل می باشد موجب تأنیب و تثریب مخاطب لبیب أریبست بوجوه عدیده:

اول آنکه شاه صاحب درین کلام معترف شده اند که نجات از ثقل طبیعی گناهان که مانند آب غرق کننده اند و در قعر هاویه می اندازند بدون آنکه توسّل بکسانی کرده آید که خود را ظرف ألطف اللّطفا ساخته باشند مانند چوب که خود را ظرف هوای لطیف کرده است ممکن نیست.

و این کلام اگر چه در بادی النّظر مقصور بر مدح اهل بیت علیهم السّلامست و مخاطب بآن می خواهد که اهل بیت علیهم السّلام را ذریعه نجات از گناهان قرار دهد، لیکن - من حیث لا یشعر - برای أصحاب موادّ قدح و جرح عظیم فراهم می نماید، زیرا که ازین کلام هر عاقل بخوبی پی می برد به اینکه در أصحاب کسی نبود که خود را ظرف ألطف اللّطفا ساخته باشد و احدی ازیشان مثل چوب هم نبود که خود را ظرف هوای لطیف کرده است! گو، در قرآن مجید خداوند عالم برای جملۀ ازیشان آیۀ «خُشُبٌ مُسَنَّدَةٌ»

نازل فرموده أبواب عذل و عتاب برایشان گشوده! دوم آنکه شاه صاحب درین کلام ارشاد می فرمایند که بهر نوع که ممکن شود خود را در دل آن ظروف لطیفه جا باید داد که برکت آن لطیف که مظروف آن ظروفست شامل حال ما هم بشود.

و این کلام هم برای أصحاب معظمین اهل سنّت أعنی خلفای ثلاثه و أحزابهم سرمایۀ کمال زجر و ملام بهم می رساند، زیرا که ایشان گاهی متوجه نشدند که خود را در دل آن ظروف لطیفه جا دهند، و برکت آن لطیف خبیر را که مظروف آن ظروف است شامل حال خود نمایند، بلکه همیشه در پی کسر آن ظروف لطیفه ماندند و دلهای ایشان را بأقبح وجوه ظلم و اعتدا شکستند، و هلمّ جرّا أتباع و أشیاعشان

ص: 173

قرنا بعد قرن و دهرا بعد دهر پیروی ایشان نموده اند و می نمایند، و مسالک عجیبه و مناهج غریبۀ ایذا و ایلام اهل بیت کرام علیهم آلاف التّحیّة و السّلام بأقدام حیف و اجرام می پیمایند! سوم آنکه شاه صاحب درین کلام گفته اند که بحکم آنکه ما هم مظروف آن ظروف ایم و آن لطیف هم مظروف آن ظروف است اتّحاد ظرف بآن لطیف بهمرسانیم و خود را از ثقل گناهان وارهانیم.

و این کلام اگر چه بظاهر خود خادع قلوب عوامست لیکن نزد محقّقین عرفا مقبول نیست، زیرا که ادّعای اتّحاد ظرفی عصاة مخلوقین با خالق و لو مجازا باشد خالی از جسارت و ترک ادب نیست، آری بزبان ادب ترجمان می توان گفت که به برکت محبّت آن ظروف لطیفه و لطف خبیر لطیف که خالق آن ظروف لطیفه مطهّره است امید باید کرد که ثقل و کثافت ذنوب از ما دوری خواهد گزید و باذن اللّه جای ما در دل ایشان پیدا خواهد گردید، و چنانچه در دل شاهان محبّت شاهنشاه خود با محبّت رعایای خیرخواه خود مجتمع می شود همچنین در قلوب اهل بیت علیهم السّلام محبّت الهیه با محبّت شیعیان خود صورت اجتماع خواهد گرفت، و کفی بذلک عزّا و فخرا.

چهارم آنکه شاه صاحب درین کلام معترف شده اند به اینکه آن ظروف لطیفه در هر وقت کمیاب و نادر الوجود می باشند، و این اعتراف سراسر انصاف اگر بنظر غائر بینی دلیل ظاهر و برهان باهرست بر حقّیّت مذهب شیعه، زیرا که مراد شاه صاحب ازین ظروف لطیفه ذوات قدسیّه حضرات أهل بیت علیهم السّلام می باشد، و بلا ریب کسانی که مصداق أهل بیت علیهم السّلام هستند و در هر وقت کمیاب و نادر الوجود می باشند همان اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السّلام هستند که اهل حقّ بالاتّفاق قائل بعصمت ایشان می باشند و بسیاری از أهل خلاف و شقاق نیز بإلجاء قادر علی الإطلاق معترف بعصمت ایشان شده اند، پس سعی نامشکور شاه صاحب بجواب آیۀ تطهیر و حدیث ثقلین و حدیث سفینه و دیگر مقامات در خصوص تعمیم و تکثیر مصادیق أهل بیت و گمان اینکه اهل حقّ

ص: 174

جمیع أهل بیت را دوست نمی دارند همه باطل و عاطل برآمد، و للّه الحمد علی ظهور الحق الأبلج، و بوار الباطل اللّجلج.

پنجم آنکه شاه صاحب در این کلام گفته اند که لا جرم در طلب و تفتیش آنها باید شد و بدل و جان در متابعت و محبّت آنها باید کوشید که در دلهای آنها جا پیدا کنیم.

و این کلام برای أرباب عقول و أحلام باعث می شود بر آنکه بخطاب شاه صاحب عرض نمایند که: هر گاه جناب شما معترف باین أمر هستید پس باید که بعقد قلب و إطلاق لسان بیزاری نمایید از کسانی که گاهی بقصد حسن اتّباع در طلب و تفتیش آنها نشدند و هرگز بدل و جان در متابعت و محبّت آنها نکوشیدند و أصلا در دلهای آنها جا پیدا نکردند، بلکه همواره طلب و تفتیش نسبت بأهلبیت علیهم السّلام بغرض ارتکاب جرم، ظلم و جور و جبر و قهر و کشف بیت و قصد احراق و هتک ناموس و قتل و حبس و نهب و غارت و غصب حقوق و إظهار عقوق بعمل آوردند، و طرق إبداع أنواع تهجین و تزویل و ایجاد أقسام توهین و تذلیل بأقدام اجرام علی التّسلسل و الدّوام سپردند، و بعوض آنکه بدل و جان در متابعت و محبّت کوشند بهزار دل و جان در بغض و عداوت و محایدت و مجانبت کوشیدند، و أخلاف خلاف بأیدی جنف و اعتساف در ظروف قلوب پر از عناد و انحراف دوشیدند، و بجای آنکه جا در دلها پیدا کنند بکسر أوعیه قلوب پرداختند و صدور را آماجگاه سهام ایذا و ایلام ساختند و در میادین بغی و طغیان و غیّ و عدوان أعلام نصب و خروج بی محابا افراختند و بمحاربۀ اولیاء اللّه جای خود در درک أسفل نار پیدا ساختند، فویل لهم و لأتباعهم الجاحدین للحقّ و المعاندین، و تبّا و سحقا لهم من یومنا هذا إلی یوم الدّین.

ششم آنکه شاه صاحب در این کلام بصراحت معترف شده اند که برای این امّت آن ظروف لطیفه اهل بیت مصطفوی اند علیهم السّلام که محبّت ایشان و متابعت ایشان موجب آن می گردد که در دلهای آنها این کس را جائی پیدا شود، و چون آن دلها از نور لطیف حضرت باری جلّ اسمه معمور و مملوّست بسبب مشارکت ظرف و مجاورت مکان

ص: 175

بآنجناب مناسبتی پیدا آید که در دفع ثقل طبعی گناهان حکم تریاق دارد، و لنعم ما قیل، بیت:

مور بیچاره هوس کرد که در کعبه رسد دست در پای کبوتر زد و ناگاه رسید

و این اعتراف شاه صاحب نزد أهل إنصاف دلیل آنست که اهل بیت علیهم السّلام بلا ریب افضل خلائق و أکرم برایا و شفعاء مذنبین و موصلین متوسّلین إلی قرب رب العالمین هستند، و بعد ازین نزد هر عاقلی واضح و لائح می شود که کلمات باطله و مقالات عاطله شاه صاحب و شاه ولیّ اللّه و دیگر أسلاف ناانصاف شان در باب تقدیم و ترجیح أغیار بر اهل بیت اطهار - علیهم سلام اللّه آناء اللیل و أطراف النّهار - همه ناشی از وساوس خدوع غرور و از قبیل تفضیل ظلمات بر نور می باشد و گونه دین و ایمان ایشان را بناخن کفر و الحاد می خراشد، وَ لا یَحِیقُ الْمَکْرُ السَّیِّئُ إِلاّ بِأَهْلِهِ .

هفتم آنکه شاه صاحب درین کلام بعد احتجاج بحدیث سفینه گفته اند که وجه تخصیص حضرات اهل بیت علیهم السّلام باین مراتب و فضیلت آنست که کشتی حضرت نوح علیه السّلام صورت کمال عملی آن جناب بود و حضرات أهل بیت را نیز حق تعالی صورت کمال عملی جناب خاتم المرسلین گردانیده بود که عبارت از طریقتست.

و این کلام شاه صاحب مصداق

«کلمة حق یراد بها باطل» می باشد، زیرا که بلا شک و ریب حق تعالی حضرات أهل بیت علیهم السّلام را صورت کمال عملی جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم گردانیده بود، لیکن این نفوس قدسیّه نه تنها مظهر کمال عملی آن جناب بودند بلکه کمال علمی و کمال عملی آن جناب هر دو علی وجه الکمال و التّمام از اهل بیت کرام علیه و علیهم آلاف السّلام من الرّب المنعام کالشّمس فی رابعة النّهار واضح و آشکار بود، و این ذوات با برکات مظاهر کامله و مجالی تامّۀ جمله صفات فاضله و ملکات عالیۀ جناب خاتم النّبیین - صلّی اللّه علیه و آله الطیبین المطیّبین - بودند، و نزد محقّقین علما و محقّقین عرفا در بودن این حضرات حکّام شریعت و هداة طریقت و أئمّۀ امّت و حجج بریّت أصلا کلامی نیست، و من أراد التّفصیل فلیراجع «جواهر العقدین» للعلاّمة السّمهودی النبیل و «ذخیرة المآل» للفاضل العجیلی الجلیل، ففیهما من

ص: 176

الکلمات الحقّة ما هو حجّة فی هذا الباب، و فیه تذکرة وَ ذِکْری لِأُولِی الْأَلْبابِ .

هشتم آنکه شاه صاحب درین کلام تصریح فرموده اند که کمال عملی آن جناب بدون مناسبت شخص با آن جناب در قوای روحیّه در عصمت و حفظ و فتوّت و سماحت متصوّر نیست که در کسی جلوه گر شود، و این مناسبت بدون ولادت و علاقه اصلیّت و فرعیّت ممکن الحصول نیست.

و ازین کلام بر اولی الاحلام بکمال ظهور و وضوح واضح و لائح می شود که که کمال عملی جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم الاطیاب و مناسبت با آن جناب در قوای روحیّه و عصمت و حفظ و فتوّت و سماحت و شرف ولادت و علاقه أصلیت و فرعیت همه بحمد اللّه نصیب أهل بیت کرام علیهم السّلام است و بس، و برای أصحاب ممدوحین اهل سنّت خصوصا حضرات ثلاثه حصول این فضائل عالیه و مناقب متعالیه متصوّر و ممکن هم نیست چه جای آنکه محقّق بوده باشد.

و پر ظاهر است که با وجود این گونه نفوس قدسیه که دارای کمال عملی جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بودند و مناسبت با آن جناب در قوای روحیه داشته باشند و عصمت و حفظ و فتوّت و سماحتشان محقّق باشد و شرف ولادت نبویّه بر ایشان حاصل بود و علاقه أصلیت و فرعیّت در میان جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و این ذوات با برکات ثابت گردد، چگونه عقل عاقلی حکم می توان کرد که ایشان را در باب خلافت مهجور و متروک باید داشت و برای خلافت آن جناب فلان و فلان و فلان را که هرگز بگرد کاروان این جامعین فضائل و مناقب نرسیده و أصلا گرد این قباب عزّ و جلال نگردیده اند منصوب ساخته بی حجابانه رایات خلافت و شقاق و أعلام اعتساف و افتراق باید افراشت!!! نهم آنکه شاه صاحب درین کلام معترف شده اند به اینکه کمال عملی جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم را با جمیع شعب آن که معدن ولایات مختلفه است درین مجری یعنی نفوس قدسیه أهل بیت علیهم السّلام جاری کردند و از همین ناودان ریختند و همین است معنی امامت که یکی مر دیگری را ازیشان وصی ساخت.

ص: 177

و این اعتراف اگر چه أفضلیّت اهل بیت علیهم السّلام را کالشّمس فی رابعة النّهار واضح و آشکار می کند و ریشۀ اعتقاد فاسد رجحان أغیار را از بیخ و بن برمی کند، لیکن چون مقصود منکود شاه صاحب از آن إثبات کمال عملی جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم است در أهل بیت علیهم السّلام دون الکمال العلمی، پس بوجوه لا تعدّ و لا تحصی جالب ملام أرباب عقول و احلامست، زیرا که وصول کمال علمی جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بأهلبیت عصمت و طهارت سلام اللّه علیهم أجمعین و أعلمیّت این حضرات از قاطبۀ مخلوقات و تمامی کائنات امریست که نزد اهل ایمان و بصیرت از شدّت وضوح و انجلا محتاج بدلیل و برهان نمانده، و اگر أدلّۀ این مطلب از آیات قرآنیّه و أحادیث نبویّه و قضایای علویّه و وقائع رجوع اصحاب و دیگر براهین مبهرۀ اولی الألباب بیان کرده آید دفاتر کبار هم برای آن وفا نمی کند، و بحمد اللّه بسیاری از أدلّۀ قاطعه و حجج ساطعه این مطلوب و مرام در مجلّد

حدیث «أنا مدینة العلم و علیّ بابها» به نهجی مبیّن و مبرهن شده که أرباب جحود و إنکار را هم جای دم زدن در آن باقی نیست. پس تقصیر شاه صاحب در إثبات کمال علمی اهل بیت علیهم السّلام سوای آنکه کاشف از سوء سریرت و نقص بصیرتشان باشد أصلا نفعی بایشان نمی بخشد، و هرگز بآن پای اعتقاد أرباب صدق و سداد نمی بخشد.

و هر که ادنی تأملی در حقائق نماید بخوبی پی می برد به اینکه اعتراف شاه صاحب در حق اهل بیت علیهم السّلام بامامت ایشان و وصی ساختن یکی مر دیگری را صراحة تأیید مذهب اهل حق می نماید و بصر و بصیرت منصفین را الی أقصی الغایة می افزاید، لیکن حمل آن بر امامت مصطلحۀ أهل تصوّف که مدّ نظر شاه صاحب است هرگز درست نیست و قطع نظر از أدلّه و براهین کثیره که اهل حقّ در مبحث امامت ذکر - می کنند، آنچه نحیف متعلّق بدلالت حدیث ثقلین و حدیث سفینه درین مجلّد بمعرض بیان آورده ام قطعا واضح و لائح می نماید که این هر دو حدیث بوجوه عدیده دلالت بر خلافت و امامت ظاهر حضرات اهل بیت علیهم السّلام دارد، پس سعی نامشکور شاه - صاحب در این جا در ستر حق و کتمان حقیقت محض بی ثمر می باشد.

ص: 178

و علاوه برین بطلان قصر امامت و وصایت أئمّه اطهار - علیهم آلاف السّلام ما اختلف اللّیل و النّهار - بر قطبیت و ارشاد و منبعیّت فیض ولایت، در مجلّد حدیث تشبیه بجواب کلام شاه صاحب بتفصیل تمام مذکور شده، و بدلائل باهره و حجج قاهره ثابت گردیده که این حضرات برای ریاست عباد و حکومت بلاد و خلافت مصطلحه متکلّمین نقّاد و امامت معروفه بین العلماء الامجاد، منصوب من اللّه بودند و در مقامات اظهار حق مسلک هدایت خلق بإظهار زعامت کبری و افتراض طاعت خود در جمیع امور دین و دنیا می پیمودند.

دهم آنکه شاه صاحب درین کلام اعتراف فرموده اند که این بزرگواران یعنی اهل بیت علیهم السّلام مرجع سلاسل اولیای امّت شدند و هر که تمسّک بحبل اللّه می نماید چار و ناچار سند استفاضۀ او باین بزرگواران منتهی می گردد و درین کشتی می نشیند.

و این اعتراف اگر چه ناقض ظهور ظالمین اهل بیت علیهم السّلام و قاصم أصلاب غاصبین حقوق ایشان می باشد، مرغم آناف منکرین و جادع معاطس جاحدین فضل ایشان نیز هست، مگر نمی دانی که ابن تیمیّه حرّانی بلکه والد صوری مخاطب شانی در إنکار این مطلب چها خرافات شنیعه و مزخرفات فظیعه بر زبان آورده طریق إنکار ثابتات و جحود واضحات سپرده اند! و ذلک ظاهر لمن طالع «منهاج السّنّة» و «إزالة الخفا» و «قرّة العینین»، و قد نقلنا بعض عباراتها فی مجلّد حدیث التّشبیه إظهارا لکذب أهل المین.

یازدهم آنکه شاه صاحب درین کلام تغریر انضمام بعد این همه اعترافات مکرّره در حقّ أهل بیت علیهم السّلام آخر بر رو افتاده باظهار انحراف باطنی خود ازین حضرات داد ناصبیّت داده، حیث قال: «بخلاف کمال علمی آن جناب که بیشتر در صحابه کرام جلوه گر ماند زیرا که انطباع آن کمال را صحبت تلمیذ با استاد تا مدّت دراز و تفطّن بمرضیّات او و آموختن آئین در آمد در حلّ مشکلات و استخراج مجهولات ازو ضرور است و لهذا فرموده اند که:

أصحابی کالنّجوم بأیّهم اقتدیتم اهتدیتم» انتهی.

ص: 179

و این ادعای باطل که از شاه صاحب سر بر زده هرگز نزد اصحاب انصاف حظی از واقعیت ندارد، و هر که ادنی مروری و عثوری بر کتب و أسفار محقّقین کبار داشته باشد بیقین می داند که کمال علمی جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله الأطیاب به نهجی که از اهل بیت آن جناب - علیهم آلاف السّلام من ربّ الأرباب - بظهور رسیده هرگز از أصحاب آن جناب ظاهر نگردیده، و کمال علمی أصحابرا با کمالات علمیّه اهل بیت علیهم السّلام نسبت ذرّه بآفتاب و نسبت قطره ببحر محیط حاصل نیست، و چگونه چنین نباشد حال آنکه حضرات اهل بیت علیهم السّلام بنا بر نصوص کثیره جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم أبواب علم آن جناب هستند و جمله أصحاب مأمور شده اند که بنهج سائلین برین أبواب آمده حظّ و نصیب خود ربایند. و از اینجاست که همه ایشان رجوع بجناب أمیر المؤمنین علیه السّلام می نمودند و آن جناب هیچگاه رجوعی بکسی از اصحاب ننموده، و اگر چه شواهد کثیرۀ این مطلب در مجلّدات حدیث مدینة العلم بالتّفصیل بنظرت رسیده باشد لیکن در این جا هم بعض عبارات مذکور می شود.

و انّ رجوع عمر إلیه کرجوع الأئمّة و ولاة العدل إلی علماء الامّة].

و ملا علی قاری در «شرح فقه أکبر» گفته: [و المعضلات الّتی سأله کبار الصّحابة و رجعوا إلی فتواه فیها فضائل کثیرة شهیرة تحقّق

قوله علیه السلام: أنا مدینة العلم و علیّ بابها، و

قوله علیه السّلام: أقضاکم علیّ].

و ملا یعقوب لاهوری در «شرح تهذیب الکلام» گفته: [و کفاک شاهدا علی کونه أعلم أنّ سلاسل العلماء من المفسّرین و أهل العربیّة و غیرهم و العرفاء تنتهی إلیهم و أنّ الحکماء کانوا یعظمونه غایة التّعظیم و أنّ الکبراء من الصّحابة یرجعون إلیه فیما کان یشکل علیهم و هو المجیب عن شبهات الیهود و ظلمات النّصاری کما هو المعروف و المشهور].

و شیخ محمد بن سالم بن أحمد الشّافعی المصری الشّهیر بالحنفی در «حاشیه خود بر جامع صغیر» سیوطی گفته: [

قوله: عیبة علمی، أی وعاء علمی الحافظ له فإنّه باب مدینة العلم و لذا کانت الصّحابة تحتاج إلیه فی فک المشکلات].

و عجیلی در «ذخیرة المآل» گفته: [و لم یکن یسأل منهم واحدا و کلّهم یسأله مسترشدا و ما ذلک إلاّ لخمود نار السّؤال تحت نور الاطلاع].

و از همه بالاتر اینست که نصر اللّه کابلی که خواجه علی الاطلاق شاهصاحب است در «صواقع» بعد ذکر حدیث سفینه کما سمعت سابقا گفته: [و لا شکّ أنّ الفلاح منوط بولائهم و هدیهم و الهلاک بالتّخلّف عنهم، و من ثمّة کان الخلفاء و الصّحابة یرجعون إلی أفضلهم فیما أشکل علیهم من المسائل و ذلک لأنّ ولائهم واجب و هدیهم هدی النّبی صلّی اللّه علیه و سلّم].

و بعد ازین لازمست که شاه صاحب از افراط خجلت سر برندارند و همّت خود بر توبه و انابت از مخالفت خواجه خود برگمارند و بإجهار و إعلان اعتراف نمایند که حدیث سفینه دلیل قاهر و برهان باهرست برین که اهل بیت علیهم السّلام وارث بالاستحقاق کمال علمی جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بودند و بأنوار هدایت و ارشاد خود بصر و بصیرت أهل ایمان می افزودند.

ص: 181

و مخفی نماند که وراثت کاملۀ کمالات علمیّۀ جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم برای اهل بیت عصمت علیهم السّلام علاوه بر آنکه از أحادیث جناب سرور کائنات - علیه و آله افضل التّحیّات و التّسلیمات - و ارشادات خود اهل بیت علیهم السّلام و اعترافات صحابه [1] و أقوال تابعین بنحوی ثابت و محقّقست که أصلا أرباب إمعان و إنصاف را در آن گنجایش شک و شبهه و ارتیاب نیست، بحمد اللّه بسیاری از علمای أعلام و کملای فخام سنیّه در کتب و أسفار دینیه خود قائل و معترف بآن می باشند، و شطری از عبارات أجلّۀ اهل سنّت درین باب در مجلّد دوم حدیث مدینة العلم بتفصیل جمیل مذکور گردید، و من شاء فلیرجع إلیه.

ص: 182

و محل کمال عجبست که شاه صاحب درین کلام جالب ملام چنان در گرداب عصبیّت سر فرو برده اند که برای اثبات جلوه گری کمال علمی جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم در صحابه سه چیز برای ایشان ادّعا نماید:

اول صحبت تلمیذانه با آن جناب تا مدّت دراز.

دوم: تفطّن بمرضیّات آن جناب.

سوم: آموختن آئین درآمد در حلّ مشکلات و استخراج مجهولات، و هرگز خیال نمی کنند که این أوصاف برای اهل بیت علیهم السّلام علی وجه الکمال و التّمام حاصل بود، و سوای دشمن عقل و إنصاف کیست که تحقیق این أوصاف را از نفوس قدسیّه این حضرات سلب کند؟ و ایشان را دارای صفات تلامذه هم نداند؟!.

و هر گاه این أوصاف در اهل بیت علیهم السّلام بأکمل وجوه محقّق باشد چگونه عاقلی تسلیم خواهد کرد که کمال علمی جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بیشتر در صحابه جلوه گر بود؟! حاشا و کلاّ! بلکه هر عاقل بصیر کمالات علمیّه جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلّم را در این نفوس قدسیّه بیشتر و بالاتر از همه خلائق جلوه گر - می بیند، و جامعیّت همین حضرات برای کمالات نبویّه بقلبش می نشیند، زیرا که این حضرات قطعا و یقینا اهل بیت نبوّت و رسالت هستند و بلا شبهه و ارتیاب در زمره أصحاب هم منسلک می باشند.

و از اینجا ظاهر و باهر گردید که سعی نامشکور شاه صاحب در تفریق کمال عملی و کمال علمی جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم هرگز فائده بحالشان نبخشید و آفتاب کمالات نبویّه با جمیع أنوار و أضواء خود از مطالع نفوس قدسیّه اهل بیت علیهم السّلام طلوع نموده بر قلوب موقنین درخشید.

و حیرتم بسوی خود می کشد که چگونه شاه صاحب در مقام تمجید صحابه ذکر صحبت ایشان با آن جناب تا مدّت دراز و تفطّن بمرضیّات آن جناب و آموختن آئین درآمد در حلّ مشکلات و استخراج مجهولات از آن جناب ذکر می فرمایند، و بخیال نمی آرند که بسیاری از صحابه با وصف طول صحبت تفطن بمرضیّات آن جناب بهم

ص: 183

نرسانیدند و از آموختن آئین درآمد در حلّ مشکلات و استخراج مجهولات از آن جناب بمراحل قاصیه دور و بر کنار بودند.

مگر نمی دانی که أبو بکر و عمر و عثمان که نزد شاه صاحب عمده أصحاب هستند در مقامات عدیده متفطّن بمرضیّات آن جناب نشدند بلکه دیده و دانسته خلاف مرضی آن جناب بعمل آوردند و مستوجب قهر و نهر گردیدند، و بلادت و جهالت ایشان از درک مسائل واضحه و معارف لائحه بنحوی واضح و آشکار شد که ضرب المثل گردید و بر صبیان و اطفال بلکه نسوان و ربّات الحجال هم منکشف گشته بحدّ یقین رسید، کما فصّل فی کتاب «تشیید المطاعن» علی وجه یبهر الألباب، و بیّن أیضا فی مجلّد حدیث مدینة العلم من هذا الکتاب.

دوازدهم آنکه شاه صاحب در این کلام خلاعت انضمام برای إثبات مطلوب منکوب خود احتجاج

بحدیث «أصحابی کالنّجوم» نموده خود را عرضۀ ملام أرباب أحلام فرموده اند، حال آنکه در ما سبق دانستی که این حدیث بنابر تحقیق أکابر حفّاظ و أعاظم أیقاظ سنّیّه نهایت مطعون و موهونست، و باطل و موضوع و مکذوب بودن آن بحسب تصریح أعلام أحبار و نقّاد کبار اهل سنّت ثابت و محقّق می باشد، و بسیاری از أدلّۀ و براهین بطلان و هوان آن باعتبار مضمون متن و مؤدّای ألفاظ و کلماتش نیز سابقا مرقوم و مسطور گردیده.

پس احتجاج شاه صاحب باین حدیث موضوع و آن هم بمقابلۀ حدیث سفینه و آن هم برای إثبات این معنی که کمال علمی جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بیشتر در صحابه جلوه گر ماند منظر «ظُلُماتٌ بَعْضُها فَوْقَ بَعْضٍ» در أنظار أهل اعتبار پیش می نماید و برای اولیای شاه صاحب سرمایه تخجیل و تشویر بتکثیر و توفیر خارج از حدّ تقریر و تحریر می افزاید. و اگر چه افادات نقّاد أعلام و جهابذۀ فخام سنیّه متعلّق بقدح و جرح حدیث نجوم بحدّی که در ما مضی بجواب مخاطب فاقد الدّرایة مذکور و مسطور شده ما فوق الکفایة است، لیکن درین مقام نیز بعض عبارات أجلۀ علمای اهل سنّت که بایضاح تمام مبدی فساد و بطلان و وهن و هوان آنست مرقوم می شود.

ص: 184

ابن حزم اندلسی در کتاب «الإحکام فی اصول الأحکام» در باب ذمّ اختلاف

بکار برده و طریق توهین و تهجین آن بلا تردّد و تلعثم بوجوه عدیده سپرده:

اول آنکه: در شأن حدیث نجوم گفته که آن باطل است.

دوم آنکه: در حقّ آن گفته که مکذوب است.

سوم آنکه: افاده نمود که حدیث نجوم از تولید أهل فسق است یعنی أهل فسق و فجور این کذب و زور را ساخته و پرداخته اند.

چهارم آنکه: تصریح نموده به اینکه برای این مطلب وجوه ضروریّه است.

پنجم آنکه: اعتراف نموده به اینکه این حدیث از هیچ طریق صحیح نشده.

ششم آنکه: افاده نموده که جائز نیست که جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم أمر نماید بچیزی که از آن نهی فرموده است. و این افاده دلالت می نماید بر آنکه حدیث نجوم مشتمل بر أمر منهیّ عنه و حرام می باشد.

هفتم آنکه: ابن حزم درین عبارت برای توهین مضمون حدیث نجوم بعض واقعات دالّه برینکه جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله و سلّم تخطیه و تکذیب أصحاب خود فرموده است بمعرض بیان آورده، و درین واقعات واقعه تخطیه أبو بکر و تکذیب عمر نیز مذکور ساخته بإظهار انحطاطشان از مرتبۀ اقتدا کما ینبغی پرداخته.

هشتم آنکه: برای إظهار کمال وهن و هوان مفاد حدیث نجوم افاده نموده که از جمله محال ممتنع که قطعا جائز نیست، این ست که آن جناب أمر نماید باتّباع چیزی که خطا می باشد، پس خواهد بود در این وقت که أمر کرده باشد بخطا.

نهم آنکه: برای إظهار شناعت این مطلب کلمه «تعالی اللّه عن ذلک» بر زبان قلم جاری نموده، و از اینجا ظاهر می گردد که حدیث نجوم دلالت بر چیزی دارد که بساحت علیای جناب أحدیّت نقص را منسوب می نماید و از این جهت ابن حزم بعد ذکر آن جمله «تعالی اللّه عن ذلک» بر زبان قلم جاری می نماید.

دهم آنکه: ابن حزم بقول خود «و حاشاه علیه السّلام من هذه الصّفة» ظاهر نموده که نسبت أمر نمودن جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بخطا أمریست قابل تحاشی. پس واضح و لائح گردید که نسبت حدیث نجوم هم بآنجناب همینجور می باشد.

ص: 186

یازدهم آنکه: ابن حزم بغرض توهین حدیث نجوم باز اعتراف نموده به اینکه جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم خبر داده است به اینکه أصحاب آن جناب خطا نمی کنند.

دوازدهم آنکه: بتصریح صریح افاده نموده که جائز نیست که آن جناب حکم کند ماها را باتّباع کسی که خطا می کند.

أمّا آنچه ابن حزم بعد از این بتقلید ناسدید بعضی أسلاف خود دعوی نموده که کلّ أصحاب در نقل «ثقات» هستند. پس بطلان و هوان آن مفصّلا در ما سبق بنحوی بیان شده که هرگز عاقل منصف را در آن شکّی و ریبی عارض نمی شود.

سیزدهم آنکه: ابن حزم درین عبارت دلیلی عقلی برای ابطال حدیث نجوم ذکر کرده که کمال بعد مستدلّین و محتجّین بحدیث نجوم از ساحت فهم و فراست واضح و لائح می نماید، و خیلی در تخجیل و تشویرشان می افزاید.

توضیح این مطلب آنکه ابن حزم افاده نموده که جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم سخن باطل نمی فرماید، بلکه قول آن جناب حقست و تشبیه مشبّه برای مصیبین بالنّجوم تشبیه فاسد و کذب ظاهرست، زیرا که هر شخص که اراده جهت مطلع ستاره جدی داشته باشد و او قصد کند جهت مطلع ستاره سرطان را هرگز مهتدی نخواهد شد بلکه گمراه خواهد شد بضلال بعید و مخطی خواهد شد بخطاء فاحش و زیانکار خواهد شد بخسران مبین.

و بحمد اللّه از اینجا ظاهر و باهر گردید که حضرات دلدادگان حدیث نجوم که اقتدای هر صحابی را سبب اهتدا دانسته بر قول او عمل می کنند هرگز مهتدی نیستند بلکه گمراه هستند بضلال بعید و مخطی هستند بخطای فاحش و زیانکار هستند بخسران مبین.

چهاردهم آنکه: ابن حزم برین افاده متینه اکتفا نکرده بمزید تصریح گفته که «لیس کلّ النّجوم یهتدی بها فی کلّ طریق، فبطل التشبیه المذکور» یعنی تمام نجوم چنان نیستند که اهتداء بایشان در هر طریق حاصل گردد، پس تشبیه مذکور باطل شد. و این افاده بنحوی که جگر فریفتگان حدیث نجوم را می خراشد

ص: 187

محتاج ببیان نیست.

پانزدهم آنکه: ابن حزم بعد این افادۀ خود در آخر کلام گفته: «و وضح کذب ذلک الحدیث و سقوطه وضوحا ضروریّا» یعنی واضح گردید کذب این حدیث و سقوط آن بوضوحی که بدیهی می باشد.

و از اینجا واضح و لائح می گردد که حضرات محتجّین و مستدلّین بحدیث نجوم چنان بی بصر و بصیرت واقعشده اند که از ادراک ضروریّات و فهم بدیهیّات عاجز و قاصر می باشند، و باحتجاج و استدلال بچنین حدیث مکذوب و ساقط که ضروریّ الهوان و بدیهیّ البطلانست گونه دین و ایمان خود را می خراشند، و لقد حقّ أن یتلی فی هذا المحلّ لأهل المقام الأمین: فَقُطِعَ دابِرُ الْقَوْمِ الَّذِینَ ظَلَمُوا وَ الْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ .

و نیز ابن حزم اندلسی در کتاب «الإحکام فی اصول الأحکام» در باب حقّ بودن قول واحد و بطلان مصیب بودن هر مجتهد گفته: [و احتجّوا بما

روی عن النّبی صلّی اللّه علیه و سلّم

أصحابی کالنّجوم. قال أبو محمّد: و قد تقدّم إبطالنا لهذا الحدیث و بیّنّا أنّه کذب فی باب ذمّ الاختلاف من کتابنا هذا فأغنی عن ترداده].

ازین عبارت ظاهرست که قائلین بمذهب تصویب احتجاج بحدیث نجوم نموده اند و ابن حزم بجوابشان اعتراف ببطلان این حدیث می نماید و صراحة می گوید که متقدّم شده باطل کردن ما این حدیث را و بیان کردیم ما که آن کذب می باشد در باب ذمّ اختلاف ازین کتاب ما، پس بی نیاز کرد آن إبطال و بیان از تکرار آن.

و ازین عبارت مختصره ابن حزم نیز بوجوه عدیده بطلان و کذب این حدیث واضح و لائح می گردد، کما لا یخفی علی النّاظر البصیر.

و نیز ابن حزم اندلسی در کتاب «الإحکام» در باب إبطال تقلید گفته: [و أمّا الرّوایة

«أصحابی کالنّجوم» فروایة ساقطة و هذا حدیث

حدّثنیه أبو العبّاس أحمد بن عمر بن أنس العذریّ، قال: أنا أبو ذرّ عبد بن أحمد بن محمّد الهرویّ الانصاریّ قال:

أنا علیّ بن عمر بن أحمد الدّارقطنیّ، ثنا القاضی أحمد بن کامل خلف، ثنا عبد اللّه ابن روح، ثنا سلاّم بن سلیمان، ثنا الحارث بن غصین عن الاعمش عن أبی سفیان عن

ص: 188

جابر، قال: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: أصحابی کالنّجوم بأیّهم اقتدیتم اهتدیتم. قال أبو محمّد: أبو سفیان ضعیف و الحارث بن غصین هذا هو أبو وهب الثّقفیّ و سلاّم بن سلیمان یروی الاحادیث الموضوعة و هذا منها بلا شک، فهذه روایة ساقطة من طریق ضعف إسنادها. و کتب إلیّ أبو عمر یوسف بن عبد اللّه بن عبد البرّ النّمریّ أنّ هذا الحدیث روی أیضا من طریق عبد الرّحیم بن زید العمی عن أبیه عن سعید بن المسیّب عن ابن عمر، و من طریق حمزة الجزری عن نافع عن ابن عمر، قال: و عبد الرّحیم بن زید و أبوه متروکان و حمزة الجزریّ مجهول. و کتب إلیّ النّمریّ: حدّثنا محمّد بن ابراهیم ابن سعید أنّ أبا عبد بن مفرج حدّثهم قال: ثنا محمّد بن أیّوب الصّموت قال: قال لنا البزّار: و أمّا ما

یروی عن النّبی صلّی اللّه علیه و آله و سلّم «أصحابی کالنّجوم بأیّهم اقتدیتم اهتدیتم»

فهذا الکلام لا یصحّ عن النّبی صلّی اللّه علیه و سلّم. قال أبو محمّد: فقد ظهر أنّ هذه الرّوایة لا تثبت أصلا بل لا شکّ أنّها مکذوبة لأنّ اللّه تعالی یقول فی صفة نبیّه صلّی اللّه علیه و سلّم «وَ ما یَنْطِقُ عَنِ الْهَوی إِنْ هُوَ إِلاّ وَحْیٌ یُوحی» فإذا کان کلامه علیه السّلام فی الشّریعة حقّا کلّه و واجبا فهو من اللّه تعالی بلا شکّ و ما کان من اللّه تعالی فلا اختلاف فیه بقوله تعالی «وَ لَوْ کانَ مِنْ عِنْدِ غَیْرِ اللّهِ لَوَجَدُوا فِیهِ اخْتِلافاً کَثِیراً» و قد نهی تعالی عن التّفرّق و الاختلاف بقوله «وَ لا تَنازَعُوا» فمن المحال أن یأمر رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم باتّباع کلّ قائل من الصّحابة رضی اللّه عنهم و فیهم من یحلّل الشّیء و غیره منهم یحرّمه! و لو کان ذلک لکان بیع الخمر حلالا اقتداء بسمرة بن جندب! و لکان أکل البرد للصّائم حلالا اقتداء بأبی طلحة! و حراما اقتداء بغیره منهم! و لکان ترک الغسل من الاکسال واجبا اقتداء بعلی [1] و عثمان و طلحة و أبی أیّوب و ابیّ بن کعب و حراما اقتداء بعائشة و ابن عمر،

ص: 189

و لکان بیع الثمر قبل ظهور الطیب فیها حلالا اقتداء بعمر حراما اقتداء بغیره منهم! و کلّ هذا مرویّ عندنا بالأسانید الصّحیحة ترکناها خوف التّطویل بها، و قد بیّنا

ص: 190

آنفا إخباره علیه السّلام أبا بکر بأنّه أخطأ، و قد کان الصّحابة یقولون بآرائهم فی عصره علیه السّلام فیبلغه ذلک فیصوّب المصیب و یخطئ المخطئ، فذلک بعد موته علیه السّلام أفشی و أکثر].

ازین عبارت ظاهرست که ابن حزم در باب إبطال تقلید هم بر حدیث نجوم حملات شدیده بوجوه عدیده نموده.

اوّل آنکه: بصراحت اعتراف نموده که روایت

أصحابی کالنّجوم روایت ساقطه است.

دوم آنکه: حدیث نجوم را مسندا روایت کرده و بعد از آن افاده نموده که أبو سفیان که راوی این حدیث از جابرست ضعیف است.

سوم آنکه: در باب حارث بن غصین که راوی این حدیث از أعمشست افاده

ص: 191

نموده که او أبو وهب ثقفیست. و غالبا مقصد ابن حزم ازین توضیح آنست که این راوی درین سند چون باسم مذکور شده است لهذا حالش مشتبه نشود و واضح گردد که او أبو وهب ثقفی مجروح و مقدوحست. و مؤیّد این مطلب آنست که علاّمه ابن عبد البرّ قرطبی در «کتاب العلم» جائی که قدح در حدیث نجوم نموده بعد ذکر این حدیث بسندی که در آن حارث بن غصین واقع ست گفته: [هذا إسناد لا تقوم به حجّة لأنّ الحارث بن غصین مجهول].

چهارم آنکه: در باب سلام بن سلیمان که راوی این حدیث از حارث بن غصین است افاده نموده که او أحادیث موضوعه روایت می کند.

پنجم آنکه: اشاره بحدیث نجوم نموده گفته: «و هذا منها بلا شکّ» یعنی این حدیث از آن موضوعاتست که سلام روایت آن می کند، و پر ظاهرست که برای ابن حزم در اظهار موضوع بودن حدیث نجوم کافی بود که بگوید «هذا منها» لیکن بإلجاء قادر علی الإطلاق کلمه «بلا شکّ» را هم اضافه نموده طریق اظهار کمال قطعیّت به وضع آن پیموده.

ششم آنکه: برین قدر هم اکتفا ننموده بصراحت گفته. «فهذه روایة ساقطة من طریق ضعف إسنادها» یعنی این روایت ساقطه است از راه ضعف اسناد آن.

هفتم آنکه: ابن حزم برای اثبات مزید وهن و هوان حدیث نجوم از ابن عبد - البرّ نمری نقل نموده که این حدیث از طریق عبد الرّحیم بن زید عمی از سعید بن المسیب از ابن عمر و از طریق حمزۀ جزری از نافع از ابن عمر هم مروی شده، لیکن عبد الرّحیم ابن زید و پدرش هر دو متروک هستند و حمزۀ جزری مجهولست.

هشتم آنکه: ابن حزم بواسطۀ ابن عبد البرّ مسندا از حافظ بزّار قدح حدیث نجوم نقل نموده.

نهم آنکه: بعد این همه، ابن حزم باز بر سر قدح و جرح حدیث نجوم رسیده و بصراحت گفته «فقد ظهر أنّ هذه الرّوایة لا تثبت أصلا!» یعنی ظاهر شد که این روایت اصلا ثابت نیست! و پر واضحست که در این جا جمله «و هذه الرّوایة لا تثبت» برای

ص: 192

بیان وهن و هوان حدیث نجوم کفایت می کرد، مگر ابن حزم باضافۀ کلمه «أصلا» نهایت فساد و بطلان آن بمنصّۀ شهود نهاده.

دهم آنکه: بعد ازین کمال ترقی نموده و برای اظهار قطعیّت کذب بودن آن گفته «بل لا شکّ أنّها مکذوبة!» یعنی بلکه شکّ نیست که این روایت مکذوبه است! و بر أهل بصیرت و خبرت واضح و عیانست که بجای جمله «بل هی مکذوبة» جملۀ «بل لا شکّ أنّها مکذوبة» آوردن نهایت جزم ابن حزم را بکذب بودن آن ظاهر و باهر می نماید.

یازدهم آنکه: در مقام توجیه قطعیّت مکذوب بودن حدیث نجوم گفته که بتحقیق که خداوند عالم در صفت نبی خود صلّی اللّه علیه و آله و سلّم می فرماید:«وَ ما یَنْطِقُ عَنِ الْهَوی إِنْ هُوَ إِلاّ وَحْیٌ یُوحی» پس هر گاه کلام آن جناب در شریعت کلام حق و واجب شد پس آن بلا شک از خداست و هر چه از خدا باشد در آن اختلاف نیست بسبب قول خدا «وَ لَوْ کانَ مِنْ عِنْدِ غَیْرِ اللّهِ لَوَجَدُوا فِیهِ اخْتِلافاً کَثِیراً» و بتحقیق که خدای تعالی از تفرق و اختلاف نهی فرموده است بقول خود «وَ لا تَنازَعُوا» ، پس از قبیل محالست که جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله حکم دهد باتّباع هر قائل از صحابه حال آنکه دریشان کسی هست که چیزی را حلال وامی نماید و غیر او ازیشان همان چیز را حرام وامی نماید! و این تقریر ابن حزم بنحوی که استیصال شافه حدیث نجوم می نماید أظهر من الشّمس و أبین من الأمسست.

دوازدهم آنکه: ابن حزم بعد ازین نبذی از فتاوی مختلفه صحابه که در آن اختلاف بیّن در تحلیل و تحریم و وجوب و حرمت واقع شده بمعرض بیان آورده و بغرض تشنیع اتّباع هر یکی را بنا بر حدیث نجوم صحیح وانموده راه اسکات و إفحام مثبتین این حدیث بأقدام إلزام سرمه ریز گلوی خصام پیموده، و اگر چه در مسئله اکسال آنچه نسبت بجناب أمیر المؤمنین علیه السّلام نموده غلط محض و بهتان بحت است [1] لیکن مسائلی که از دیگر صحابه ذکر کرده قابل جحود و إنکار نیست.

ص: 193

سیزدهم آنکه: ابن حزم بغرض توهین حدیث نجوم و إظهار بطلان حکم جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم باتّباع هر قائل از صحابه گفته که ما بیان کردیم سابقا خبر دادن آن جناب أبو بکر را به اینکه او خطا کرده است، و غرض ابن حزم ازین مطلب آنست که هر گاه جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم أبو بکر را بخطاء او خبر داده باشد محالست که بذریعه حدیث نجوم باتّباع او حکم فرماید.

چهاردهم آنکه: ابن حزم اظهار نموده که صحابه در عصر آن جناب بآراء خود کلام می کردند و کلامشان بآن جناب می رسید و آن جناب مصیب را تصویب و مخطی را تخطیه می فرمود، و مقصود ازین کلام آنست که چون جسارت صحابه بر تقوّل بآراء خود در عصر آن جناب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم معلومست و تصویب و تخطئه آن جناب ایشان را نیز متیقّن پس چگونه عاقلی تجویز خواهد کرد که آن جناب حدیث نجوم را بر زبان مبارک آورده باتّباع هر مصیب و مخطی از صحابه أمر فرموده باشد؟! پانزدهم آنکه: ابن حزم در آخر کلام ظاهر نموده که صحابه از تقوّل بآراء خویش با وصف تنبیه جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم باز نیامدند و همواره بر همین وتیره بودند بلکه بعد وفات آن جناب این تقوّلشان أفشی و أکثر گردید، و مقصود ابن حزم ازین إظهار آنست که هر گاه تقوّل صحابه بآراء خود بعد عصر نبوی أفشی و أکثر گردید و برای ایشان مانعی و رادعی که از راه هدایت و ارشاد تنبیه ایشان می فرمود باقی نماند باز چگونه عاقلی اتّباع أقوال مختلفه شان می توان کرد، و بنا بر حدیث نجوم ایشان را با وصف اختلاف شدید قابل تقلید و اتّباع دانسته مطاع و متّبع خود توان ساخت، و لعمری إنّ ابن حزم و إن کان لنصبه و عداوته ملوما مدحورا مستحقّا للرّجوم، لکنّه یستأهل التّرحیب فی إبطاله و إفساده لحدیث النّجوم.

و ابن القیم که از أکابر علمای أعلام سنیّه است بجواب احتجاج بعض مقلّدین بحدیث نجوم وجوه عدیده ذکر کرده و در وجه ثالث بعض اختلافات صحابه را در مقام تعجیز مقلّدین ذکر نموده چنانچه گفته:

[الثّالث انّ هذا یوجب علیکم تقلید من ورث الجدّ مع الإخوة منهم و من

ص: 194

اسقط الاخوة به معا، و تقلید من قال الحرام یمین و من قال هو طلاق، و تقلید من حرّم الجمع بین الاختین بملک الیمین و من أباحه، و تقلید من جوّز للصّائم أکل البرد و من منع منه، و تقلید من قال تعتدّ المتوفی عنها بأقصی الأجلین و من قال بوضع الحمل و تقلید من قال یحرم علی المحرم استدامة الطیب و تقلید من أباحه، و تقلید من جوّز بیع الدّرهم بالدّرهمین و تقلید من حرّمه، و تقلید من أوجب الغسل من الاکسال و تقلید من أسقطه، و تقلید من ورّث ذوی الأرحام و من أسقطهم، و تقلید من رأی التّحریم برضاع الکبیر و من لم یره، و تقلید من منع تیمّم الجنب و من أوجبه، و تقلید من رأی الطلاق الثّلاث واحدا و من رآه ثلاثا، و تقلید من أوجب فسخ الحجّ إلی العمرة و من منع منه، و تقلید من أباح لحوم الحمر الأهلیّة و من منع منها، و تقلید من رأی النّقض بمسّ الذّکر و من لم یره، و تقلید من رأی بیع الأمة طلاقها و من لم یره، و تقلید من وقف المولی عند الأجل و من لم یقفه، و أضعاف ذلک ممّا اختلف فیه أصحاب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم، فان سوّغتم هذا فلا تحتجّوا لقول علی قول و مذهب علی مذهب، بل اجعلوا الرّجل مخیّرا فی الاخذ بأیّ قول شاء من أقوالهم و لا تنکروا علی من خالف مذاهبکم و اتّبع قول أحدهم، و إن لم تسوّغوه فأنتم أوّل مبطل لهذا الحدیث و مخالف له و قائل بضدّ مقتضاه، و هذا ممّا لا انفکاک لکم منه].

و علامۀ سبکی در «إبهاج - شرح منهاج» بعد ذکر

حدیث «علیکم بسنّتی و سنّة الخلفاء الرّاشدین من بعدی»

و حدیث «اقتدوا بالّذین من بعدی أبی بکر و عمر»

گفته: [و اجاب الإمام و غیره عن الخبرین بالمعارضة

بقوله «أصحابی کالنّجوم بأیّهم اقتدیتم اهتدیتم» و هو حدیث ضعیف].

و نیز علامۀ سبکی در «ابهاج - شرح منهاج» بعد ذکر حدیث نجوم گفته:

[و اعلم أنّ هذا الحدیث

رواه ابن منده، أنا أبی الامام أبو عبد اللّه محمّد بن إسحاق بن منده، أنا أبو الحسن عمر بن الحسن بن علی، حدّثنا عبد اللّه بن روح المدائنی، حدّثنا سلام بن سلیمان، حدّثنا الحارث بن غصین عن الأعمش عن أبی سفیان، عن جابر بن عبد اللّه رضی اللّه عنهما، قال: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: مثل أصحابی فی امّتی

ص: 195

مثل النّجوم بأیّهم اقتدیتم اهتدیتم.

و روی نعیم بن حماد الخزاعیّ عن عبد الرّحیم بن زید العمی عن أبیه عن سعید بن المسیّب عن عمر مرفوعا: سألت ربّی فیما اختلف فیه أصحابی من بعدی فأوحی إلیّ: یا محمّد! إنّ أصحابک عندی بمنزلة النّجوم بعضها أضوأ من بعض، فمن أخذ بشیء ممّا هم علیه علی اختلافهم عندی علی هدی! و هذا حدیث قال فیه أحمد: لا یصحّ. ثمّ إنّه منقطع، فانّ ابن المسیّب لم یسمع من عمر شیئا].

و نیز سبکی در «ابهاج - شرح منهاج» گفته: [و احتجّ من قال بأنّ قول الصّحابی حجّة مطلقا بما

روی من قوله صلّی اللّه علیه و آله و سلّم أصحابی کالنّجوم بأیّهم اقتدیتم اهتدیتم،

فدلّ علی أنّ الاقتداء بهم هدی و طلب الهدی واجب و قد سلف فی الاجماع الکلام علی هذا الحدیث].

و أبو اسحاق ابراهیم بن موسی اللّخمی الشاطبی [1] در کتاب «الموافقات فی اصول الاحکام» در مسئله «الشّریعة کلّها ترجع إلی قول واحد» در مقام استدلال مدّعیان اختلاف در شریعت گفته: [و طائفة أیضا رأوا أنّ قول الصّحابی حجّة، فکلّ قول صحابی و إن عارضه قول صحابی آخر کلّ واحد منهما حجّة، و للمکلّف فی کلّ واحد منهما متمسّک و قد نقل هذا المعنی

عن النّبی صلّی اللّه علیه و آله و سلّم حیث قال: أصحابی کالنّجوم بأیّهم اقتدیتم اهتدیتم].

و در مقام جواب از استدلال مدّعیان اختلاف گفته: [و أمّا مسئلة قول الصّحابی فلا دلیل فیه لأمرین أحدهما أنّ ذلک من قبیل الظنیات إن سلّم صحّة الحدیث، علی أنّه مطعون فی سنده و مسئلتنا قطعیّة و لا یعارض الظّنّ القطع].

و ابن امیر الحاج الحلبی در کتاب «التّقریر و التّحبیر» در مقام ردّ استدلال مصوّبه بحدیث نجوم گفته: [علی أنّ الحدیث له طرق بألفاظ مختلفة و لم یصحّ منها شیء علی ما قالوا! و قد أشبعنا القول فیه فی مسئلة «و لا ینعقد بأهل البیت من

ص: 196

مسائل الإجماع [1]].

و محمد بن اسماعیل الأمیر الصّنعانی در رسالۀ «إرشاد النّقاد إلی تیسیر الاجتهاد گفته: [و الخامس من أدلّة المقلّدین: الحدیث المشهور

أصحابی کالنّجوم فبأیّهم اقتدیتم اهتدیتم. و الجواب أنّ الحدیث قد روی عن عمر من طرق لا یصحّ منها شیء.

قال البزّار: و أمّا ما

یروی عن النّبی صلّی اللّه علیه و سلّم «أصحابی کالنّجوم بأیّهم اقتدیتم اهتدیتم»

فهذا الکلام لا یصحّ عن النّبی صلّی اللّه علیه و سلّم].

و عبد العلی بن نظام الدّین الأنصاری در «فواتح الرّحموت - شرح مسلّم الثّبوت» در مسئله «المجتهد بعد اجتهاده ممنوع من التّقلید» گفته: [

قالوا: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و أصحابه و سلّم: أصحابی کالنّجوم فبأیّهم اقتدیتم اهتدیتم. قلنا هذا الحدیث مضعّف].

سیزدهم آنکه: شاه صاحب در این کلام افاده فرموده اند که چون قطع دریای حقیقت بدون جناح علمی و عملی ممکن نیست، مرد مسلمان را بهر دو جناح تمسّک ضرور افتاد.

و این افاده شاه صاحب که برای اظهار کمال عرفان خود بمعرض بیان آورده اند اگر چه ناظر غیر ماهر را در بادی النّظر درست می نماید لیکن خالی از تخدیع و تلمیع نیست، زیرا که مبنای آن بر تفریق مجالی و مظاهر علم و عمل است و أساس آن زعم فاسد ظهور کمال علمی جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم از أصحاب و ظهور کمال عملی آن جناب از اهل بیت علیهم السّلام می باشد. حال آنکه در ما سبق دانستی که بحمد اللّه اهل بیت آن جناب - علیه و علیهم آلاف السّلام من الملک الوهاب - مجمع بحرین علم و عمل نبوی بودند، و کمالات علمیّه و کمالات عملیّه آن جناب همه درین نفوس قدسیّه علی وجه الکمال و التّمام جلوه گر بود، و جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم امّت خود را در

ص: 197

مقامات کثیره و مواقف شهیره مأمور و محکوم نموده است که اتّباع اهل بیت علیهم السّلام که وارث جمیع کمالات نبویّه هستند در علم و عمل هر دو نمایند، و حدیث مدینة العلم و حدیث ثقلین و حدیث سفینه و دیگر أحادیث متکاثره بلکه آیات متوافره قرآن مجید و فرقان حمید که أصحاب ما رضوان اللّه علیهم در کتب کلامیّه خود ذکر کرده اند همه دلالت بر همین مطلب دارد، پس ظاهر گردید که اگر قطع دریای حقیقت بدون جناح علمی و جناح عملی ممکن نیست و مرد مسلمان را بهر دو جناح تمسّک ضرور افتاده است محض اتّباع اهل بیت علیهم السّلام او را برای علم و عمل هر دو یقینا کافی و وافی است و هر که إعراض ازین حضرات ورزیده است او مثل طائر مقصوص الجناحین نه حظی از علم دارد نه عمل، و اللّه العاصم عن الوقوع فی الخطاء و الخطل و هو الموفق للاجتناب عن الزیغ و الزّلل.

چهاردهم آنکه شاه صاحب در این کلام صریح الانثلام در مقام تمثیل فرموده اند که قطع دریا بدون سواری کشتی و مراعات حال نجوم تا سمت توجّه را از غیر سمت توجّه امتیازی حاصل شود ممکن نیست. و بطلان و هوان این ادّعا در ما نحن فیه بأوضح وجوه و أصرح طرق در ما سبق بجواب کلام ملتانی مفصلا مبیّن و مبرهن شده و ثابت و محقّق گشته که بحث و کلام در سفینه نوح هست و آن سفینه خاصّة در سیر و دور خود هرگز محتاج بنجوم نبود و جریان آن بأمر إلهی و وحی ربانی بظهور می پیوست.

و گذشته ازین، سفینه عامّه که مردم دیگر می سازند هم در بسیاری از مواقع محتاج بنجوم نمی گردد، کما فصّل فیما سبق بکمال التّوضیح و التّبیین، و اللّه العاصم عن نزغات المتعوّدین للتّخدیع و التّفتین.

پانزدهم آنکه شاه صاحب در این کلام معترف شده اند که بحسب دعای مستجاب جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم مصداق اذن واعیة گوش حقّ نیوش جناب أمیر - المؤمنین علیه السّلام گردید، و بر هر عاقل ذی شعور - کالصّبح المسفر بالضّیاء و النّور - واضح و لائحست که این معنی دلیل صریح و برهان صحیح أعلمیّت مطلقه جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام می باشد، و بحمد اللّه افادات بسیاری از علمای أعلام سنیّه نیز مشیّد و

ص: 198

مؤکّد این مقصود محمودست.

پس تعجّبست و کمال تعجّب که چسان شاه صاحب با وجود ثبوت أعلمیت مطلقه جناب ولایت مآب از حدیث و کتاب مسلک انحراف از آن می پیمایند و بادّعای این معنی که معاذ اللّه کمال علمی جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بیشتر در صحابه کرام جلوه گر ماند، ترجیح باطل لجلج بر حق ظاهر أبلج نموده در ظلمت غوایت و اعتساف کج روی اختیار می نمایند، و علاوه برین چون أعلمیّت دلیل خلافت است - کما بیّن غیر مرّة - پس چرا اذعان بخلافت بلا فصل جناب أمیر المؤمنین نمی کنند و باعتقاد خلافت فلان و بهمان أساس انصاف بمعاول جور و اعتساف می کنند.

شانزدهم آنکه شاه صاحب در این کلام خدع التیام ادّعا نموده اند که تخصیص حضرت أمیر المؤمنین علیه السّلام باین شرف و مرتبت یعنی مصداق اذن واعیه شدن برای همین نکته ست که معنی کشتی بودن اهل بیت بدون توسط حضرت أمیر المؤمنین علیه السّلام متصوّر نبود.

حال آنکه این ادّعا مسلم نیست و هر که أدنی سیری در حدائق علم و عرفان نموده است بخوبی می داند که چون خداوند عالم جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام را بسبب أعلمیّت کاملۀ آن جناب مصداق «قُلْ کَفی بِاللّهِ شَهِیداً بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْکِتابِ» گردانیده است و جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم آن حضرت را بمرتبۀ باب مدینة العلم رسانیده، إلی غیر ذلک من الایات و الاحادیث الدّالة علی غزارة علمه، لهذا آن جناب مستحقّ کامل بود برای اینکه اذن واعیة گردد، و چون آن جناب سبب نجات کشتی نوح علیه السّلام بود - کما مرّ فی حدیث المسامیر [ص 1081] - و نیز مشبّه بکشتی نوح علیه السّلام بود حسب ارشاد باسداد حضرت خیر العباد - علیه آلاف السّلام إلی یوم المعاد - لهذا ذکر آن جناب علیه السّلام باین وصف جمیل در قرآن مجید بعد بیان حال کشتی نوح علیه السلام أولی و أحری گردید، و بحمد اللّه معنی کشتی بودن أهل بیت علیهم السّلام برای هر یک از أهل بیت عصمت و طهارت علیهم السّلام استقلالا متصوّر بود و هست، و جمله اهل بیت عصمت و طهارت سلام اللّه علیهم أجمعین - سواء کانوا کبارا أم صغارا - در عهد نبوی بمرتبۀ سفینۀ نوح رسیده وسیلۀ نجات امّت گردیده بودند، و ذلک ظاهر کلّ الظّهور

ص: 199

و لکن مَنْ لَمْ یَجْعَلِ اللّهُ لَهُ نُوراً فَما لَهُ مِنْ نُورٍ .

هفدهم آنکه شاه صاحب در این کلام ادّعا نموده اند که اهل بیت جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم که قابل امامت این طریق بودند در وقت آن جناب صغیر السّنّ بودند و تربیت ایشان بدیگری حواله کردن منافی شأن کمال آن حضرت بود، لا جرم قواعد نجات از ثقل گناهان را بحضرت أمیر المؤمنین علیه السّلام القا فرمودن و ایشان را امام ساختن و کمال عملی خود را بصورت ایشان مصوّر نمودن ضرور افتاد که ایشان بحکم ابوّت آن کمال را تر و تازه بصاحبزاده ها رسانند و این سلسله تا قیام قیامت بتوسط ایشان جاری ماند.

و این تقریر پر تزویر اگر چه بظاهر خود خادع عوام می باشد لیکن نزد ناقد بصیر خالی از مکاید و مصائد تفریط و تقصیر نیست زیرا که:

أولا، اهل بیت علیهم السّلام را قابل امامت کبری و خلافت عظمی ندانستن و امامت ایشان را در امامت طریقت منحصر کردن ظلم صریح و جور قبیحست.

ثانیا، حسنین علیهما السّلام را قابل امامت طریقت بالأصالة دانستن و جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام بحسب ضرورت لائق امامت گردانیدن نفاقیست عجیب و شقاقیست غریب که مثل آن از منافقین عهد نبوی هم ظاهر نشده، و لو کانوا سابقی الاقدام فی مضمار معاندة أبی الحسنین علیه السّلام.

ثالثا، حسنین علیهما السّلام را در عهد نبوی بسبب صغر سنّ لائق امامت طریقت ندانستن و خالی از کمال عملی جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم وانمودن، طریق نصب صریح و جهل فضیح پیمودنست.

رابعا، سبطین علیهما السّلام را در عهد نبوی از علم قواعد نجات از ثقل گناهان عاری ظاهر کردن، ناصبیّت بادیه و حروریّت عادیه هست.

خامسا، اعتراف به اینکه تربیت حسنین علیهما السّلام را بدیگری حواله کردن منافی شان کمال آن حضرت بود و با این اعتراف اعتقاد داشتن بآنکه ابو بکر و عمر و عثمان خلفای بر حقّ بودند و معاذ اللّه حسنین علیهما السّلام از رعایایشان - کما هو مقتضی مذهب

ص: 200

أهل السّنّة - غیّ و ضلال ظاهر و آشکارست، زیرا که هر گاه زیر تربیت أغیار ماندن این دو نور نظر جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم منافی شان کمال آن حضرتست زیر امارت و ریاست و حکومت و خلافت أغیار ماندن حسنین علیهما السّلام بهزار اولویّت منافی شان نبوی خواهد بود، فانکشف بحمد اللّه عوار مذهب أهل السنّة و الجماعة، و بان أنّ عقیدة خلافة الثّلاثة خلاعة و أیّة خلاعة.

سادسا، اظهار این معنی که قواعد نجات از ثقل گناهان را بحضرت أمیر المؤمنین علیه السّلام القا فرمودن و ایشان را امام ساختن و کمال عملی خود را بصورت ایشان مصوّر نمودن ضرور افتاد، جالب نهایت تقریع برای شاه صاحب می باشد، زیرا که بر متتبّع أخبار و أحادیث نبویّه واضح و لائحست که جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم محض قواعد نجات از ثقل گناهان را بجناب امیر المؤمنین علیه السّلام القا نفرموده بود، بلکه جمله علوم خود را بآنجناب سپرده بود، چنانچه در مجلّدات حدیث مدینة العلم بتفصیل و تشریح تمام مبیّن شده.

و نیز آن جناب جناب امیر المؤمنین علیه السّلام را محض امام طریقت و ارشاد نساخته بود، بلکه امامت کبری و زعامت عظمی و خلافت ظاهره و باطنه هر دو را تفویض جناب امیر المؤمنین علیه السّلام فرموده بود، و بکرّات و مرّات از ابتدای اوقات بعثت تا آخر أحیان رسالت قولا و فعلا درین باب إتمام حجّت بر امّت نموده بود و نیز محض کمال عملی خود را بصورت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام مصوّر ننموده بود، بلکه آن جناب را مظهر جمله کمالات علمیّه و عملیّه و مرآة تمامی فضائل وهبیّه و اکتسابیّه خود گردانیده بود.

و هر چند شواهد صریحه و براهین صحیحه این مطلب افزون از حدّ و عدّ و حصر و شمارست لیکن آیه «أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَکُمْ»

و حدیث «أنت منّی و أنا منک» أوضح و أصرح أدلّه است درین باب، و اللّه العاصم عن التّبار و التّباب.

سابعا، إظهار این معنی که ضرورت إلقای قواعد نجات از ثقل گناهان بجناب أمیر المؤمنین علیه السّلام و إمام ساختن ایشان و کمال علمی خود را بصورت ایشان مصوّر نمودن این بود که ایشان (یعنی جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام) بحکم ابوّت آن کمال را تر و

ص: 201

تازه بصاحبزاده ها (یعنی حسنین علیهما السلام) برسانند، دلیل جهل شاه صاحب هست از مراتب أهل بیت علیهم السّلام عموما و از منازل جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام و حسنین علیهما السّلام خصوصا. زیرا که بر متتبّع خبیر و ناظر بصیر واضح و لائحست که أئمّه أهل بیت علیهم السّلام و لو صغیر السّنّ باشند دارای جملۀ کمالات علمیّه و عملیّۀ نبویّه بودند و حسنین علیهما السّلام را درین باب امتیاز خاص حاصل بود، و بحمد اللّه تعالی این مطلب را ببراهین قاطعه و أدلّۀ ساطعه والد علاّم - أحلّه اللّه دار السّلام - در «تشیید المطاعن» ببسط تمام مبین و مبرهن فرموده اند، فمن شاء فلیرجع إلیه. و امام ساختن جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام بضرورتی که شاه صاحب در متخیّله خود دارند هرگز صورت نگرفته بلکه امامت آن جناب با وجود حسنین علیهما السّلام بسبب أفضلیت آن جناب است بر حسنین علیهما السّلام بوجوه عدیده، و ازینجاست که آن جناب فرموده است:

«الحسن و الحسین سیّدا شباب أهل الجنّة و أبوهما خیر منهما» و این حدیث را طرق بسیارست، کما لا یخفی علی من راجع کتب القوم، و یکفی للنّاظر البصیر أنّ ابن ماجة الخبیر صاحب کتاب «السّنن» الشّهیر ذکره فی فضل علی بن أبی طالب، علیه آلاف السّلام من الملک القدیر.

و نیز آن جناب در حدیث حظیرۀ بنی النّجار دو بار فرموده:

«هما فاضلان فی الدّنیا و فاضلان فی الآخرة و أبوهما خیر منهما» و این حدیث را علاّمۀ بدخشی در «مفتاح النّجا» از حافظ ابن الاخضر الجنابذی صاحب «معالم العترة» نقل نموده، و بحمد اللّه امامت حسنین علیهما السّلام در عهد نبوی بلا ریب ثابت و محقّق شده بود، و از اینجاست که آن جناب در حقّ این دو بزرگوار فرموده است:

«الحسن و الحسین إمامان قاما أو قعدا» و این حدیث را فاضل معاصر مولوی صدیق حسن خان قنوجی در کتاب «سراج وهّاج» آورده، و نیز آن جناب فرموده است بخطاب جناب إمام حسین علیه السّلام که:

أنت إمام ابن إمام أخو إمام» و این حدیث را بلخی در «ینابیع المودّة» ذکر کرده است.

و نیز امام بودن این دو بزرگوار از أحادیث کثیره که در شأن أئمّه اثنا عشر علیهم السّلام

ص: 202

وارد شده و طرفی از آن در ما سبق مذکور گردیده و آینده هم انشاء اللّه تعالی در محلّ مناسب مسطور می شود بکمال ظهور و نهایت سفور واضح و لائحست، فلا تکن من الذّاهلین و نعوذ باللّه من کید الخادعین الجاهلین.

ثامنا، إظهار این معنی که مقصود جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم از تکمیل جناب أمیر - المؤمنین علیه السّلام بکمال عملی این بود که آن جناب بحکم ابوّت این کمال را بحسنین علیهما السّلام برسانند، بعد غضّ بصر از معروضات سابقه هم درست نمی شود، زیرا که هر عاقل ذی شعور که أدنی بهرۀ از معرفت داشته باشد می داند که بعد فرض ادّعای شاه - صاحب رسانیدن جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام این کمال را بحسنین علیهما السّلام بحکم ابوّت نبود بلکه بحکم نبوّت بود، آن جناب هر آنچه نسبت بحسنین علیهما السّلام می فرمود همه را بحکم نبوی بعمل آورده بود، پس تعلیل رسانیدن این کمال بحکم ابوّت تقصیر صریح و تفریط قبیحست.

تاسعا، إظهار این معنی که مقصود جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم از رسانیدن جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام کمال عملی نبوی را بحسنین علیهما السّلام آن بود که این سلسله تا قیام قیامت بتوسط ایشان جاری ماند، خالی از تقصیر بیّن نیست، زیرا که هرگز مقصود جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم این نبود که محض سلسلۀ کمال عملی آن جناب تا قیام قیامت بتوسط جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام یا بتوسط حسنین علیهما السّلام جاری بماند، بلکه مقصود محمود آن جناب آن بود که سلسلۀ جملۀ کمالات علمیّه و عملیّۀ آن جناب علی وجه الکمال در أهل بیت عصمت و طهارت علیهم السّلام تا قیام قیامت جاری ماند، کما لا یخفی علی من له أدنی بصیرة فی أحادیثه الصّحیحة الدّالة علی وراثتهم الباقیة السّاریة، و یکفی فی هذا الباب التّأمّل فی حدیث الثّقلین و حدیث السّفینة الجاریة.

عاشرا، بعد ذکر صغر سنّ حسنین علیهما السلام و قابل تربیت بودنشان إلقاء قواعد نجات از ثقل گناهان را بجناب أمیر المؤمنین علیه السّلام در مرتبۀ أولی ذکر کردن، و إمام ساختن آن جنابرا در مرتبۀ ثانیه آوردن، و مصوّر کردن کمال عملی را بصورت آن جناب در مرتبۀ ثالثه مذکور ساختن، و رسانیدن جناب أمیر -

ص: 203

المؤمنین علیه السّلام کمال عملی را بحسنین علیهما السّلام بحکم ابوّت در مرتبۀ رابعه گذاشتن، و جریان سلسلۀ کمال عملی را تا قیام قیامت در مرتبۀ خامسه نهادن، همه برای آنست که ناظر غیر ماهر در حق اهل بیت علیهم السّلام مقصّر گشته از حقّ واضح و صدق لایح که امامت مطلقه و خلافت عامّه این حضراتست و حدیث سفینه بکمال ظهور و وضوح بر آن دلالت دارد منصرف الخاطر گردد و آن را بر امامت طریقت و خلافت ولایت بحسب تخدیع و تلمیع شاه صاحب فرود آرد، حال آنکه این کید شاه صاحب پیشرفتنی نیست، وَ لا یَحِیقُ الْمَکْرُ السَّیِّئُ إِلاّ بِأَهْلِهِ .

هجدهم آنکه شاه صاحب در این کلام در مقام تعلیل امام ساختن جناب أمیر - المؤمنین علیه السّلام فرموده اند که لهذا حضرت أمیر المؤمنین علیه السّلام را یعسوب المؤمنین خطاب داده اند. و این اعتراف صریح نزد عاقل خبیر برای بطلان مذهب شاه صاحب و صحّت مذهب اهل حقّ کافی و وافیست، زیرا که هر گاه جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام بنص نبوی مشرّف بخطاب یعسوب المؤمنین مخاطب گردید حقّ حقیق بمرکز خود رسید و خلافت و امامت و امارت و زعامت آن جناب برای جمله مؤمنین کالشّمس فی رابعة النّهار واضح و آشکار آمد، و تقدّم ثلاثه بر آن جناب موجب تباب و تبار گشت، و للّه الحمد علی ذلک.

نوزدهم آنکه شاه صاحب در این کلام اعتراف نموده اند که جناب أمیر المؤمنین علیه السلام بسبب آنکه در کنار آن حضرت صلّی اللّه علیه و آله و سلّم پرورش یافته بودند و علاقۀ دامادی بآن جناب داشتند و از طفلی در هر أمر رفیق و شریک مانده حکم فرزند گرفته بودند.

و این اعتراف اگر چه برای ظهور أفضلیّت تامّه و ثبوت امامت عامّه جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام بحمد اللّه تعالی بأحسن وجوه کفایت می کند، لیکن در تحت آن تخدیعی عجیب پوشیده است و آن این ست که ناظر غیر ماهر جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام را در حکم فرزند جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم دانسته در آیۀ مباهله مصداق «أَنْفُسَنا»

نداند بلکه مصداق «أَبْناءَنا» گرداند! و آنچه شاه صاحب در همین کتاب «تحفه» از راه عدوان در مقام آیۀ مباهله ادّعا کرده اند که حضرت أمیر در «أبناء» داخلست در ذهن او جاگزین شود، و حال آنکه بطلان این معنی بر ناظر افادات علمای أعلام

ص: 204

فریقین واضح و لائحست، و خدع و تزویر شاه صاحب أصلا در قلب ناظر بصیر و متتبّع خبیر گنجایشی پیدا نمی کند، و قد ظهر فساد ما أبدأه المخاطب من اللّغو و الکذاب فی المنهج الأوّل من هذا الکتاب.

بستم آنکه: شاه صاحب درین کلام معترف شده اند به اینکه جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام را بسبب قرابت قریبه که داشتند مناسبت کلّی در قوای روحانی با جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم حاصل بود. و این اعتراف جالب صد ملام برای شاه صاحب و أسلاف ایشان می باشد، زیرا که بعد جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بزرگواری را که دارای قرابت قریبه با آن جناب بوده باشد و مناسبت کلّی در قوای روحانی با آن جناب داشته باشد ترک کردن و برای خلافت أبو بکر را که از شرف قرابت قریبه بفراسخ بعیده أبعد بود و در قوای روحانیّه هیچ مناسبتی بجناب نبوی نداشت اختیار کردن ظلمی است شدید و حیفیست عنید و جوریست مدید و ضلالیست بعید.

بست و یکم: آنکه شاه صاحب در آخر این کلام باز مسلک تخدیع و تزویر پیموده ابدای زیغ ما فی الضمیر خود نموده إظهار کرده اند که جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام گویا ظلّ و صورت کمال عملی جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بودند که عبارت از ولایت و طریقتست.

و این إظهار چنانچه مکرّر دانستی مبنی بر تفریط بادی و تقصیر عادیست، و هر که بهره از إنصاف دارد بلحاظ ادلّه و براهین لا تعدّ و لا تحصی می داند که جناب أمیر - المؤمنین علیه السّلام یقینا نفس جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم الاطیاب بود و ذات والا صفات جناب أمیر کلّ أمیر - علیه آلاف السلام من الملک القدیر - مظهر جمله کمالات علمیّه و عملیه آن جناب گشته آئینه وار صورت جناب بشیر و نذیر و سراج منیر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم را می نمود، و این تجلّی کامل موجب آن گردید که آن جناب بنصّ خدا و نصّ رسول - صلّی اللّه علیه و آله ما هبّ القبول - وصیّ بر حقّ و خلیفه مطلق آن حضرت گشته بر أعلای مناصب و أرفع مراتب که ریاست عامّه دینیّه و دنیویّه خلق خداست رسید، و ذلک ظاهر باهر کالشّمس فی رابعة النّهار و إن عمیت عنه عیون الفاقدین للبصائر و الابصار.

ص: 205

بست و دوم آنکه: شاه صاحب در آخر کلام اعتراف کرده اند که بدعای جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم استعداد جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام تضاعف پذیرفت و بنهایت مرتبۀ کمال رسید.

حال آنکه این اعتراف نیز خالی از تخدیع و تلمیع نیست، زیرا که قصر و حصر استعداد جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام یا کمال موجود ذات آن جناب در ولایت و طریقت، تضجیع جالب التّقریع می باشد، و هر عاقل خبیر و ناظر بصیر که رائحۀ إنصاف بمشامش رسیده باشد متیقّن می شود به اینکه در ذات والا صفات جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام نه تنها استعداد جمله کمالات نبویّه موجود بود بلکه تمامی آن کمالات علی الوجه الاتمّ الاکمل برأی العین مشهود می شد، و اگر از همۀ أدلّه و براهین قطع نظر کنیم آیۀ مباهله و حدیث مدینة العلم برای ثبوت این مطلب کافی و بسندست، و تحقیقات علمای أعلام که مؤیّد بإفادات علمای سنّیّه است در خصوص این دو دلیل قاطع ألسن أرباب إضلال و تضلیل می باشد.

بست و سوم آنکه: شاه صاحب در آخر کلام اعتراف کرده اند که آثار کمال ولایت و طریقت جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام در ظاهر و باطن اولیاء اللّه از هر طریقه و هر سلسله ظاهر و هویداست.

و این اعتراف اگر چه کمر منکرین فضائل علویّه را می شکند و بسیاری از طامات ابن تیمیّه بلکه هفوات والد ماجد شاه صاحب را از بیخ و بن برمیکند، لیکن باز هم خالی از گوشه تفریط نیست، زیرا که آثار کمال علوی نه تنها در ظاهر و باطن اولیاء اللّه أهل دنیا ظاهر و هویداست بلکه آثار کمالات علویّه از ساکنان عالم علوی و زمرۀ ملائکۀ مقرّبین و معاشر أنبیا و مرسلین و أوصیاء رسل و نبیّین صلوات اللّه علیهم أجمعین ظاهر و باهرست. و این معنی بحمد اللّه بتفصیل تمام در مجلّدات حدیث مدینة العلم و حدیث تشبیه و حدیث نور بتفصیل تمام مبیّن و مبرهن گردیده، من شاء فلیرجع إلیها.

بالجمله آنچه شاه صاحب در «تفسیر» خود در خصوص حدیث سفینه جاویده

ص: 206

بودند حقیقتش بنظر بصیرت دیدی و بکنه خدع و تزویر غریزی کما ینبغی رسیدی و دانستی که مقصود منکود شاه صاحب و اولیایشان ازین گونه تفوّهات آنست که أمر امامت مطلقه جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام را که از آیات بسیار و أحادیث بیشمار ثابتست کم وزن و قلیل الأثر وانمایند، و در پرده إظهار محبّت اهل بیت علیهم السّلام وادی پر خار ناصبیّت و حروریّت پیمایند، و لکنّهم فی سوء صنیعهم و ستر شنیعهم قاصرون خاسرون.

یُرِیدُونَ لِیُطْفِؤُا نُورَ اللّهِ بِأَفْواهِهِمْ وَ اللّهُ مُتِمُّ نُورِهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْکافِرُونَ .

نبیط صحابی را بوصف کذّاب ستوده اند.

لم یرو عن النّبی صلّی اللّه علیه و آله و سلّم غیر هذا الحدیث، و روی ابن مندة من طریق وکیع: سمعت سلمة بن نبیط یقول: جدّی من أصحاب النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم. و من طریق عبد الحمید الحمانی عن سلمة، قال کان أبی و جدّی و عمّی من أصحاب النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم. و هکذا أخرجه أحمد فی کتاب الزّهد عن الحمّانی].

و محمد مرتضی الزبیدی در «تاج العروس» گفته: [و شریط - کزبیر - والد نبیط، و هو شریط بن أنس بن مالک بن هلال الأشجعی، صحابیّ و لابنه نبیط صحبة أیضا، و له أحادیث قد جمعت فی کرّاسة لطیفة رویناها عن الشّیوخ بأسانید عالیة، روی عنه ابنه سلمة بن نبیط و حدیثه فی «سنن النّسائیّ»].

و ابن عبد البر قرطبی در «استیعاب» گفته: [نبیط بن شریط بن أنس بن مالک بن هلال الاشجعی، رأی النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و سمع خطبته فی حجّة الوداع و کان ردیف أبیه یومئذ معدود فی أهل الکوفة، روی عنه أبو مالک الاشجعی و نعیم بن أبی هند و هو والد سلمة بن نبیط المحدّث. أخبرنا عبد اللّه بن محمّد، حدّثنا محمّد بن عثمان، حدّثنا إسماعیل بن اسحاق، حدّثنا علیّ بن المدینی، قال: نبیط شریط الأشجعی قد رأی النّبی صلّی اللّه علیه و سلّم و سمع خطبته فی حجّة الوداع و هو أبو سلمة بن نبیط].

و مجد الدین ابن الاثیر الجزری در «جامع الاصول» گفته: [نبیط بن شریط هو أبو سلمة نبیط بن شریط بن أنس بن مالک بن هلال الأشجعی. رأی النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلم و سمع خطبته فی حجّة الوداع و کان ردف أبیه یومئذ، و عداده فی أهل الکوفة و حدیثه عندهم، روی عنه ابنه سلمة و أبو مالک الأشجعیّ و نعیم بن أبی هند. نبیط: بضمّ النّون و فتح الباء الموحّدة و سکون الیاء تحتها نقطتان. و شریط: بفتح الشّین المعجمة و کسر الرّاء. و نعیم بضمّ النّون و فتح العین].

و عز الدین ابن الاثیر الجزری در «اسد الغابة» گفته: [(ب. د. ع) نبیط ابن شریط بن أنس بن مالک بن هلال الأشجعی. یروی عن النّبی صلّی اللّه علیه و سلّم. روی عنه ابنه سلمة.

أخبرنا أبو القاسم یعیش بن علی بإسناده إلی أبی عبد الرّحمن النّسائیّ:

أخبرنا عمرو بن علی، حدّثنا یحیی عن سفیان، عن سلمة بن نبیط، عن أبیه قال:

ص: 209

رأیت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم یخطب علی جمل أحمر بعرفة قبل الصّلوة، خرّجه الثّلاثة].

و ذهبی در «تجرید الصّحابة» گفته: [نبیط بن شریط بن أنس الأشجعی، له أحادیث و عنه ابنه سلمة فی «سنن النّسائیّ». (ب. د. ع).

و نیز ذهبی در «کاشف» گفته: [نبیط بن شریط الأشجعی کوفیّ له صحبة، عنه ابنه سلمة و نعیم بن أبی هند].

و ابن حجر عسقلانی در «إصابه» گفته: [نبیط بن شریط - بالتّصغیر فیهما، لکن فی «جامع الاصول» و «التّقریب» نبیط بالتّصغیر و شریط بالتّکبیر - ابن أنس ابن مالک بن هلال الأشجعی، نزل الکوفة، وقع ذکره فی حدیث والده شریط، و له روایة عن النّبی صلّی اللّه علیه و سلّم و عن سالم بن عبید روی عنه ابن سلمة و نعیم بن أبی هند و أبو مالک الأشجعی. قال ابن أبی حاتم: له صحبة و بقی بعد النّبی صلّی اللّه علیه و سلّم زمانا].

و نیز ابن حجر عسقلانی در «تهذیب» گفته: [(د. تم. س. ق) نبیط بن شریط الأشجعی الکوفی، روی عن النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم و عن سالم بن عبید و أنس بن مالک و عنه ابنه سلمة و نعیم بن أبی هند و أبو مالک الاشجعی، قال ابن أبی حاتم: نبیط بن شریط الأشجعی الکوفی والد سلمة بن نبیط له صحبة و هو نبیط بن جابر من بنی مالک بن النّجّار، زوّجه النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم الفریعة بنت سعد بن زرارة و بقی نبیط بعد النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم زمانا. قال عثمان الدّارمی: سألت ابن معین عن نبیط بن شریط فقال:

هو أبو سلمة ثقة. و کذا قال ابن أبی حاتم، و قد فرّق ابن عبد البرّ فی الصّحابة بین نبیط بن شریط بن أنس بن هلال الأشجعی و بین نبیط بن جابر الأنصاری النّجاری و هو الصواب. قلت: و اعتمد صاحب «الکمال» قول ابن أبی حاتم فقال انّ اسم شریط جابر و هذا لیس بشیء لأنّ الأشجعیّ و النّجّاریّ لا یجتمعان فی نسب واحد. و ممّن فرّق بینهما ابن سعد فذکر نبیط بن جابر فیمن شهد احدا، و أبو القاسم البغویّ فقال فی نبیط بن جابر: لیس له حدیث، و قال فی نبیط بن شریط بعد أن أورد له حدیثه إنّه قال: کنت مع أبی فی حجّة الوداع، الحدیث، لا أعلم له غیر هذا، انتهی. و إنّما قال ابن معین فیه إنّه ثقة لأنّه لیس عنده إلاّ مجرّد الرّؤیة فبنی علی أنّه تابعی، و اللّه

ص: 210

تعالی أعلم].

و نیز ابن حجر عسقلانی در تقریب گفته: [نبیط - بالتّصغیر - ابن شریط - بفتح المعجمة - الأشجعی الکوفی، صحابیّ صغیر یکنی أبا سلمة].

و صفی الدین خزرجی در «مختصر تهذیب» گفته: [نبیط بن شریط - بفتح المعجمة - ابن أنس بن مالک بن هلال الأشجعی، صحابیّ له حدیث، و عنه ابنه سلمة و نعیم بن أبی هند].

و گمانم نیست که أحدی از اهل سنّت بعد ملاحظه این عبارات در صحابیّت شریط و نبیط شک خواهد نمود و در ثقت و عدالت این هر دو صحابی تردّد را بخاطر خود راه داده مسلک ارتیاب در حدیث ایشان خواهد پیمود.

و ملک العلماء شهاب الدّین دولت آبادی در «هدایة السعدا» گفته: [الجلوة الثّلاثون فی عزّتهم بخطاب «أمان الامّة و شفیع القیامة». یکی از عزّت ایشان آنست که مصطفی صلّی اللّه علیه و آله ایشان را أمان و شفیع خواند.

فی «الأربعین»: أولادی أمان لأهل الارض و شفیع یوم القیمة. ترجمه: مصطفی صلّی اللّه علیه و آله فرمود: أولاد من أمانست، تا آنکه در دنیا باشد عذاب و قهر نازل نشود، وَ ما کانَ اللّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِیهِمْ . جزء از وصف کلّ و فرع از حکم أصل خارج نیست. پس معلوم شد هرگز در شاه راه شریعت و نهج طریقت خللی روی ننماید و قواعد و أرکان موصوص و بنیان مرصوص مدروس نگردد و ببرکت آنکه در میان امّت او کتاب آسمانی و تنزیل یزدانی و منشور سبحانی مقتدای باقی و دودمان طاهر و خاندان ظاهر لا یزالی که أمان أهل ایمان بقدم ایشانست و بقاء عالم بطفیل ایشانست، إذا انقرضوا أتی لأهل الأرض ما یوعدون.

کذا فی «شرف النّبوّة».

النّجوم أمان لأهل السّماء و أهل بیتی أمان لأهل الارض فإذا ذهبت النّجوم أتی لأهل السّماء ما یوعدون (و إذا ذهب أهل بیتی أتی لأهل الارض ما یوعدون. صح، ظ). و زاد فی غیره: إذا انقرضوا صبّ اللّه علیهم العذاب صبّا.

حاصله: مصطفی فرمود (صلعم): ستارگان مر آسمان را أمانند، چون ستارگان بریزند کقوله تعالی «وَ إِذَا النُّجُومُ انْکَدَرَتْ» قیامت آید آسمانیان را، و أولاد من أمانند زمینیان را، چون ایشان را بردارند بریزند بر زمینیان عذابی سخت و قیامت شود، و أولاد من در قیامت شفیع باشند. لفظ شفیع در حدیث هر چند مفردست مراد جمعست کقوله تعالی: فَإِنَّ اللّهَ هُوَ مَوْلاهُ وَ جِبْرِیلُ وَ صالِحُ الْمُؤْمِنِینَ . فی «الکشّاف»: ارید به الجمع کقولک: لا یفعل هذا صالح من النّاس، یرید الجنس کقولک: لا یفعله من صلح منهم. و فی «الدّرر» المراد من صالح المؤمنین علیّ بن أبی طالب رض. شفیع بلفظ واحد فرمود تا هر یکی ازیشان صاحب شفاعت باشد، و این نیز صفت خاص رسول اللّه است کقوله تعالی: وَ لَسَوْفَ یُعْطِیکَ رَبُّکَ فَتَرْضی . فی «العمدة»: هو شفاعته لجمیع المؤمنین و

فی «الدّرر»: قال (صلعم): إذا لا أرضی و واحد من امّتی فی النّار. و در «مائة المسائل» مولانا حمید الحق و الدّین می گوید: هر کرا مهمّی پیش آید بوسه بر پای

ص: 212

علوی دهد و یا منشورها بر چشم نهد و بگوید: إلهی بحرمت محمّد و آل او حاجت من برآر! بخدا که برآید، و این تجربه اولی الألبابست تا تو بدانی بقاء تو از طفیل قدم ایشانست، حقّ ایشان گزاری و امیدوار شفاعت ایشان باشی. این أشراف کسانی اند که جبرئیل پدر ایشان حسین را بر آسمان برده و شفیع خود آورده، و قد ذکرناه فی الجلوة الثّالثة من الهدایة الثّامنة، مَنْ عَمِلَ صالِحاً فَلِنَفْسِهِ وَ مَنْ أَساءَ فَعَلَیْها ، عصمنا اللّه من المعترض الزّنیم].

و حافظ سخاوی در «استجلاب ارتقاء الغرف» در باب سادس آن که آن را معنون باین عنوان نموده «باب الأمان ببقائهم و النّجاة فی اقتفاءهم» می فرماید:

[و عن علی بن أبی طالب رضی اللّه عنه، قال: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه: النّجوم أمان لأهل السماء، فاذا ذهب النجوم ذهب أهل السّماء و أهل بیتی أمان لأهل الارض فإذا ذهب أهل بیتی ذهب أهل الارض. أخرجه أحمد فی «المناقب» و ذکره الدّیلمیّ و ابنه معا بلا إسناد].

و سمهودی در «جواهر العقدین» در ذکر خامس قسم ثانی که آن را معنون باین عنوان نموده «الذّکر الخامس: ذکر أنّهم أمان للامّة و أنّهم کسفینة نوح

من رکبها نجا و من تخلّف عنها غرق» گفته:

[و عن علی رضی اللّه عنه، قال: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم

النّجوم أمان لأهل السّماء فإذا ذهب النّجوم ذهب أهل السّماء و أهل بیتی أمان لأهل الأرض فإذا ذهب أهل بیتی ذهب أهل الارض. أخرجه أحمد فی المناقب].

و ابن حجر مکی در «صواعق» در تحت آیۀ سابعه مناقب اهل بیت علیهم السّلام گفته:

[و فی اخری لأحمد: فإذا ذهب النّجوم ذهب أهل السّماء و إذا ذهب أهل بیتی ذهب أهل الأرض].

و نیز ابن حجر در «صواعق» جائی که تلخیص کتاب «مناقب أهل البیت» تصنیف حافظ سخاوی نموده در باب «الأمان ببقائهم» گفته:

[و فی روایة لأحمد و غیره: النّجوم أمان لأهل السّماء فإذا ذهبت النّجوم ذهب أهل السّماء، و أهل بیتی أمان لأهل الارض فإذا ذهب أهل بیتی ذهب أهل الارض].

ص: 213

و شیخ بن عبد اللّه بن شیخ بن عبد اللّه العیدروس الیمنی در «عقد نبوی» گفته:

[و قال الشّریف السّمهودیّ فی معنی

قوله صلّی اللّه علیه و سلّم: النّجوم أمان لأهل السّماء و أهل بیتی أمان لأهل الأرض فاذا هلک أهل بیتی جاء أهل الأرض من الآیات ما کانوا یوعدون.

قال: و یحتمل - و هو الأظهر عندی - أنّ کونهم أمانا للامّة أهل البیت مطلقا و أنّ اللّه لمّا خلق الدّنیا بأسرها من أجل النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم جعل دوامها بدوامه و دوام أهل بیته، فإذا انقضوا طوی بساطها].

و کمال الدین جهرمی در «براهین قاطعه» گفته: [و در یک روایت از أحمد چنین وارد شده که زمانی که نجوم رفت أهل آسمان نیز خواهند رفت و هر گاه که اهل بیت من رفتند أهل أرض نیز خواهند رفت].

و ملا علی قاری در «مرقاة - شرح مشکاة» در ذیل شرح حدیث سفینه گفته:

[و یؤیّده ما

أخرجه أحمد فی المناقب عن علی قال: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم: النّجوم أمان لأهل السّماء فاذا ذهبت النّجوم ذهب أهل السّماء، و أهل بیتی أمان لأهل الارض فاذا ذهب أهل بیتی ذهب أهل الارض].

و أحمد بن فضل مکّی در «وسیلة المآل» گفته: [

عن سیّدنا علی - کرّم اللّه وجهه و رضی اللّه عنه - قال: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم: النّجوم أمان لأهل السّماء و أهل بیتی أمان لأهل الأرض فإذا ذهب أهل بیتی ذهب أهل الأرض. أخرجه أحمد بن حنبل فی المناقب].

و محمد بن أبی بکر الشّلی الحضرمی در کتاب «المشرع الرّوی» گفته:

[و قال صلّی اللّه علیه و سلّم: النجوم أمان لأهل السّماء و أهل بیتی أمان لأهل الارض فاذا هلک أهل بیتی جاء أهل الارض من الآیات ما کانوا یوعدون.

و قال صلّی اللّه علیه و سلّم: النّجوم أمان لأهل السّماء فاذا ذهب النّجوم ذهب أهل السّماء و أهل بیتی أمان لأهل الارض فاذا ذهب أهل بیتی ذهب أهل الأرض].

و محمود شیخانی قادری در «صراط سوی» گفته:

[و عن علی بن أبی طالب رضی اللّه عنه قال: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم: النّجوم أمان لأهل السّماء فإذا ذهب

ص: 214

النّجوم ذهب أهل السّماء و أهل بیتی أمان لأهل الارض فإذا ذهب أهل بیتی ذهب أهل الارض. أخرجه أحمد فی المناقب].

و محمد بن اسماعیل بن صلاح الامیر الصّنعانی در «روضۀ ندیه» گفته:

[و أخرج أحمد فی المناقب من حدیث علی علیه السّلام قال: قال رسول اللّه (صلعم): النّجوم أمان لأهل السماء و أهل بیتی أمان لاهل الارض فإذا ذهب أهل بیتی ذهب أهل الارض].

و محمد بن علی الصبان المصری در «إسعاف الرّاغبین» گفته:

[و فی اخری [1] لأحمد: إذا ذهب النّجوم ذهب أهل السّماء و إذا ذهب أهل بیتی ذهب أهل الارض].

و عجیلی در «ذخیرة المآل» در شرح شعر:

أمان أهل الارض ممّا یوعد مثل النّجوم فی السّماء تقد

گفته: [

و فی روایة: أهل بیتی أمان لأهل الارض فاذا هلک أهل بیتی جاء أهل الارض من الآیات ما یوعدون،

و فی روایة: إذا ذهب النّجوم ذهب أهل السّماء و إذا ذهب أهل بیتی ذهب أهل الارض].

و مولوی ولی اللّه لکهنوی در «مرآة المؤمنین» در تحت آیه خامسۀ فضائل اهلبیت علیهم السّلام بعد نقل بعض أحادیث گفته: [و أیضا:

و أهل بیتی أمان لاهل الارض فاذا هلک أهل بیتی جاء أهل الارض من الآفات (الایات. ظ) ما کانوا یوعدون، و

فی روایة اخری: فاذا ذهب النّجوم ذهب أهل السّماء و إذا ذهب أهل البیت ذهب أهل الأرض].

و احمد بن زینی بن احمد دحلان المکّی الشّافعی در کتاب «الفتح المبین» گفته:

[و فی روایة للإمام أحمد: فإذا ذهبت النّجوم ذهبت السّماء (ذهب أهل السّماء. ظ) و إذا ذهب أهل بیتی ذهب أهل الارض،

و فی روایة: فإذا هلک أهل بیتی جاء أهل الارض من الآیات ما کانوا یوعدون].

و شیخ سلیمان بلخی در «ینابیع المودّة» گفته: [الباب الثالث. فی بیان أنّ دوام الدّنیا بدوام أهل بیته صلی اللّه علیه و علیهم و بیان أنّهم سبب لنزول المطر و النّعمة

ص: 215

و بیان فضائلهم.

أخرج أحمد فی المناقب عن علی کرّم اللّه وجهه، قال: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم:

النّجوم أمان لاهل السّماء فإذا ذهبت النّجوم ذهب أهل السّماء و اهل بیتی أمان لأهل الارض فاذا ذهب أهل بیتی ذهب أهل الارض. أیضا أخرجه ابن أحمد فی «زیادات المسند» و الحموینیّ فی «فرائد السّمطین» عن علی کرّم اللّه وجهه. أیضا

أخرجه الحاکم عن محمّد الباقر عن أبیه عن جدّه عن علیّ رضی اللّه عنهم. و اخرج أحمد عن أنس رضی اللّه عنه قال: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم: النّجوم أمان لأهل السّماء و أهل بیتی أمان لاهل الارض فإذا ذهب أهل بیتی جاء أهل الارض من الآیات ما کانوا یوعدون. و قال احمد: إنّ اللّه خلق الارض من أجل النّبی صلّی اللّه علیه و سلّم فجعل دوامها بدوام أهل بیته و عترته صلّی اللّه علیه و سلّم].

و نیز بلخی در «ینابیع المودّة» در همین باب گفته: [

أخرج الحموینیّ عن ابی سعید الخدری قال: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم: أهل بیتی أمان لاهل الارض کما أنّ النّجوم أمان لاهل السّماء. أیضا اخرجه الحاکم عن قتادة عن عطاء عن ابن عبّاس.

أخرج الحاکم عن جابر بن عبد اللّه و أبی موسی الاشعری و ابن عبّاس رضی اللّه عنهم.

قالوا: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم: النّجوم أمان لاهل السّماء و أهل بیتی امان لاهل الارض فإذا ذهبت النّجوم ذهب أهل السّماء و إذا ذهب اهل بیتی ذهب أهل الارض].

و نیز بلخی در «ینابیع المودّة» در باب سادس و خمسون نقلا عن «ذخائر العقبی» آورده:

[و عن علی مرفوعا: النّجوم أمان لأهل السّماء فإذا ذهبت النّجوم ذهب أهل السّماء، و أهل بیتی لأمان لأهل الأرض، فإذا ذهب أهل بیتی ذهب أهل الأرض.

أخرجه أحمد فی المناقب].

و نیز بلخی در «ینابیع المودّة» در باب تاسع و خمسون در ذیل آیه سابعه نقلا عن «الصّواعق» آورده:

[و فی روایة: و أهل بیتی أمان لأهل الأرض فإذا هلک أهل بیتی جاء أهل الأرض من الآیات ما کانوا یوعدون،

و فی اخری لأحمد: النّجوم أمان لأهل السّماء و أهل بیتی أمان لأهل الارض فإذا ذهب النّجوم ذهب أهل السّماء و إذا ذهب أهل بیتی ذهب أهل الأرض].

ص: 216

و أهل بیتی أمان لامّتی. «ع [1]». عن سلمة بن الاکوع].

و از رمز «ح» که در مقابل این حدیث مرقومست واضح می شود که نزد سیوطی این حدیث حسنست.

و ابن حجر مکی در «صواعق» در فصل أحادیث وارده در شأن اهل بیت علیهم السّلام گفته: [الحدیث الثّانی عشر.

أخرج أبو یعلی عن سلمة بن الاکوع أنّ النّبی صلّی اللّه علیه و سلّم قال: النّجوم أمان لأهل السّماء و أهل بیتی أمان لامّتی].

و ملا علی متقی در «کنز العمّال» گفته:

[النّجوم أمان لأهل السّماء و أهل بیتی أمان لامّتی «ع [2]». عن سلمة بن الاکوع].

نیز ملا علی متقی در «کنز العمّال» گفته:

[النّجوم أمان لاهل السّماء و أهل بیتی أمان لامّتی «ش [3]». و مسدّد و الحکیم. «ع [4] طب [5]». و ابن عساکر عن سلمة بن الاکوع].

و کمال الدین جهرمی در «براهین قاطعه» گفته: [حدیث دوازدهم.

روایت کرد أبو یعلی از سلمة بن الاکوع که پیغمبر صلّی اللّه علیه و سلّم گفت:

«النّجوم أمان لاهل السّماء و أهل بیتی أمان لامّتی». ستارهها أمان و حافظ أهل آسمانند و اهل بیت من أمان و حافظ امّت من اند].

و احمد بن فضل مکی در «وسیلة المآل» گفته:

[و عن إیاس بن سلمة عن أبیه، قال: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم: النّجوم أمان لاهل السّماء و أهل بیتی أمان لامّتی. أخرجه أبو عمرو الغفاری و مسدّد و ابن أبی شیبة و أبو یعلی فی مسانیدهم و الطبرانی].

و علی عزیزی در «سراج منیر - شرح جامع صغیر» گفته:

[النجوم أمان لاهل السماء بالمعنی المقرّر و

أهل بیتی أمان لامّتی أراد بأهلبیته علماءهم و یحتمل الإطلاق لأنّ اللّه تعالی لمّا خلق الدّنیا لأجله جعل دوامها بدوام أهل بیته. «ع [6]». عن سلمة بن

ص: 218

الاکوع و إسناده حسن].

و مرزا محمد معتمد خان بدخشی در «مفتاح النّجا» گفته:

[و أخرج الحفّاظ أبو بکر عبد اللّه بن محمّد بن أبی شیبة العبسی الکوفیّ و أبو الحسن مسدّد بن مسرهد الأسدی البصریّ فی مسندیهما و أبو عبد اللّه محمّد بن علی الحکیم التّرمذیّ فی «نوادر الاصول» و أبو یعلی أحمد بن علی التّمیمی الموصلیّ فی مسنده و الطبرانیّ فی الکبیر و ابن عساکر عن إیاس بن سلمة بن الاکوع عن أبیه (رض) عن النّبیّ (صلی الله علیه و آله) قال: النّجوم أمان لاهل السّماء و أهل بیتی أمان لامّتی].

و محمد صدر عالم دهلوی در «معارج العلی» گفته: [الآیة الرّابعة، قال اللّه تعالی: وَ ما کانَ اللّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِیهِمْ . أشار صلّی اللّه علیه و سلّم إلی وجود ذلک المعنی فی أهل بیته أنّهم أمان لاهل الارض کما کان هو صلّی اللّه علیه و سلّم أمانا لهم. و فی ذلک أحادیث کثیرة، منها ما

أخرج ابن أبی شیبة و مسدّد و أبو یعلی و الطبرانیّ و ابن عساکر عن إیاس بن سلمة ابن الاکوع عن أبیه قال: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم: النّجوم أمان لاهل السّماء و أهل بیتی امان لامّتی].

و محمد بن اسماعیل بن صلاح الامیر الصّنعانی در «روضۀ ندیّه» گفته:

[و اخرج ابو عمرو الطفاری (الغفاری. ظ) عن ایاس بن سلمة (عن ابیه. صح. ظ) قال: قال: النّجوم امان لاهل السّماء و أهل بیتی امان لامّتی].

و عجیلی در «ذخیرة المآل» در شرح شعر:

امان اهل الارض ممّا یوعد مثل النّجوم فی السّماء تقد

گفته: [و فی ذلک احادیث کثیرة، منها:

النّجوم أمان لاهل السّماء و أهل بیتی أمان لامّتی].

و مولوی مبین لکهنوی در «وسیلة النّجاة» گفته:

[و عن «تبویب الجامع الصّغیر» عن ابن عساکر عن علی: النّجوم أمان لاهل السّماء و أهل بیتی أمان لامّتی].

و محمد سالم بن سلام اللّه الدّهلوی البخاری در رساله «اصول الایمان» در فصل پنجم آن بعد نقل حدیثی از کتاب «شرف النّبوّة» أبو سعید گفته: [و نیز آورده:

ص: 219

بدرستی که آن حضرت صلّی اللّه علیه و سلّم آفتاب فضل و کمال بی نقصان اند و اهل بیت آن حضرت «ص» مانند ستارهها در آن، چنانچه وارد شده: فرمود صلّی اللّه علیه و سلّم:

النّجوم امان لاهل السّماء و أهل بیتی امان لامّتی].

و ولی اللّه لکهنوی در «مرآة المؤمنین» گفته: [الآیة الخامسة. قوله تعالی: وَ ما کانَ اللّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِیهِمْ . فی «الصّواعق»: أشار صلّی اللّه علیه و سلّم إلی وجود ذلک المعنی فی أهل بیته فإنّهم امان لأرض (کذا. م) کما کان هو صلّی اللّه علیه و سلّم امانا لهم.

قال صلّی اللّه علیه و سلّم:

النّجوم أمان لأهل السّماء و أهل بیتی أمان لامّتی].

و أحمد بن زینی بن أحمد دحلان مکیّ در «فتح مبین» گفته: [

أخرج أبو - یعلی عن سلمة بن الأکوع رضی اللّه عنه أنّ النّبی صلّی اللّه علیه و سلّم قال: النّجوم أمان لاهل السّماء و اهل بیتی أمان لامّتی من الاختلاف].

و سلیمان بن ابراهیم بلخی در «ینابیع المودّة» در باب ثالث آن گفته: [

أخرج الحموینیّ عن سلمة بن الاکوع عن النّبی صلّی اللّه علیه و سلّم قال: النّجوم أمان لاهل السّماء و أهل بیتی أمان لامّتی].

و نیز سلیمان بلخی در «ینابیع المودّة» در باب ثالث آن گفته: [«و

فی نوادر الاصول» عن سلمة بن الاکوع قال: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم: النّجوم امان لاهل السّماء و أهل بیتی امان لامّتی.

و فی «الصّواعق»: النّجوم أمان لاهل السّماء و أهل بیتی أمان لامّتی. اخرجه جماعة].

و نیز بلخی در «ینابیع المودّة» در باب سادس و خمسون نقلا عن «الجامع الصّغیر» گفته: [

النّجوم أمان لاهل السّماء و أهل بیتی أمان لامّتی. لأبی یعلی عن سلمة بن الاکوع].

گفته: [الآیة السابعة. وَ ما کانَ اللّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِیهِمْ . أشار صلّی اللّه علیه و سلّم إلی وجود ذلک المعنی فی أهل بیته و أنّهم أمان لأهل الارض کما کان صلّی اللّه علیه و سلّم امانا لهم. و فی ذلک احادیث کثیرة منها

«النّجوم امان لاهل السّماء و أهل بیتی أمان لامّتی». أخرجه جماعة].

و نیز شیخ سلیمان بلخی در «ینابیع المودّة» در باب تاسع و خمسون در ضمن احادیث وارده در فضائل اهلبیت سلام اللّه علیهم أجمعین نقلا عن «الصّواعق» می گوید:

[الثّانی عشر.

اخرج ابو یعلی عن سلمة بن الاکوع مرفوعا: النّجوم امان لاهل السماء و اهل بیتی أمان لامّتی].

و نیز شیخ سلیمان بلخی در باب خامس و ستون گفته:

[و فی «نوادر الاصول»:

حدّثنا أبی قال: حدّثنا الحمانیّ، قال: حدّثنا ابن نمیر عن موسی بن عبیدة بن إیاس ابن سلمة بن الأکوع عن ابیه رضی اللّه عنه قال: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم: النّجوم امان لاهل السّماء و أهل بیتی امان لامّتی].

و از آن جمله است حدیث منقول از جابر

«النّجوم امان لاهل السّماء فاذا ذهبت أتاها ما یوعدون و انا أمان لاصحابی ما کنت فإذا ذهبت اتاهم ما یوعدون و أهل بیتی امان لامّتی فإذا ذهب أهل بیتی اتاهم ما یوعدون».

و این حدیث شریف را هم کبرای اهل سنّت نقل کرده اند، چنانچه مرزا محمّد بدخشی در «مفتاح النّجا» گفته:

[و اخرج الحاکم فی «المستدرک» عن جابر بن عبد اللّه (رض) انّ النّبیّ (صلی الله علیه و آله) قال: النّجوم امان لاهل السّماء فإذا ذهبت أتاها ما یوعدون و انا امان لاصحابی ما کنت فإذا ذهبت أتاهم ما یوعدون، و أهل بیتی أمان لامّتی فإذا ذهب أهل بیتی اتاهم ما یوعدون].

و محمد صدر العالم دهلوی در «معارج العلی» در تحت آیۀ رابعه فضائل اهلبیت علیهم السّلام گفته:

[و اخرج الحاکم عن جابر قال: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم: النّجوم امان لاهل السّماء فإذا ذهبت اتاها ما یوعدون، و انا امان لاصحابی ما کنت فإذا ذهبت اتاهم ما یوعدون، و أهل بیتی امان لامّتی فإذا ذهب أهل بیتی اتاهم ما یوعدون].

ص: 221

فإذا خالفتها قبیلة من العرب اختلفوا فصاروا حزب إبلیس].

و مرزا محمد بدخشی در «مفتاح النّجا» گفته:

[و اخرج الحاکم و صحّحه علی شرط الشّیخین عن ابن عبّاس رضی اللّه عنه قال: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم: النّجوم امان لاهل الارض من الغرق و أهل بیتی امان لامّتی من الاختلاف فاذا خالفتها قبیلة اختلفوا فصاروا حزب إبلیس].

و محمد بن علی الصّبّان در «إسعاف الرّاغبین» گفته:

[و فی روایة صحّحها الحاکم علی شرط الشیخین: النّجوم امان لاهل الارض من الغرق و أهل بیتی امان لاهل الارض من الاختلاف، و قد یشیر إلی هذا المعنی قوله تعالی: وَ ما کانَ اللّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِیهِمْ . اقیم اهل بیته مقامه فی الامان لانّهم منه و هو منهم کما ورد فی بعض الطرق].

و مولوی مبین در «وسیلة النجاة» گفته:

[و فی روایة صحّحها الحاکم علی شرط الشّیخین: النّجوم امان لاهل الارض من الغرق و أهل بیتی امان لامّتی من الاختلاف فإذا خالفتها قبیلة من العرب اختلفوا فصاروا حزب إبلیس. هذا فی «الصّواعق»].

و مولوی ولی اللّه لکهنوی در «مرآة المؤمنین» در تحت آیه خامسه فضائل اهلبیت علیهم السّلام گفته:

[و فی روایة: النّجوم امان لاهل الارض من الغرق و أهل بیتی امان لامّتی من الاختلاف فإذا خالفتها قبیلة من العرب اختلفوا فصاروا حزب إبلیس].

و سلیمان بن ابراهیم بلخی در «ینابیع المودّة» در باب پنجاه و نهم در ذیل آیه «وَ ما کانَ اللّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِیهِمْ» از آیات وارده در فضائل اهلبیت سلام اللّه علیهم اجمعین نقلا عن «الصّواعق» گفته:

[و فی روایة صحّحها الحاکم علی شرط الشّیخین: النّجوم امان لاهل السّماء و أهل بیتی امان [1] لاهل الارض من الغرق و أهل بیتی امان لامّتی من الاختلاف فإذا خالفتهم قبیلة من العرب اختلفوا فصاروا حزب إبلیس].

ص: 223

ابن اسماعیل بن حمّاد بن زید بن درهم، قال: حدّثنا عمرو بن مرزوق عن شعبة بن الحجّاج عن الأعمش عن أبی عبد الرّحمن عن انس بن مالک قال: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم:

اطلبوا الشّمس فإذا غابت فاطلبوا القمر فإذا غاب القمر فاطلبوا الزّهرة و إذا غابت الزّهرة فاطلبوا الفرقدین. قلنا: یا رسول اللّه! و من الشّمس؟ قال: أنا. قلنا: و من القمر؟ قال: علیّ. قلنا: فمن الزّهرة؟ قال: فاطمة. قلنا: فمن الفرقدین (الفرقدان ظ)؟ قال: الحسن و الحسین علیهما السّلام].

و نیز این حدیث شریف را محمّد بن خاوند شاه بن محمود الهروی در تاریخ «روضة الصّفا» آورده، چنانچه در جلد سوم آن در حالات جناب امام حسین علیه السّلام گفته:

[جابر بن عبد اللّه روایت کرد که حضرت رسول فرمود که

«اهتدوا بالشّمس فاذا غابت الشّمس فاهتدوا بالقمر و إذا غاب القمر فاهتدوا بالزّهرة، فإذا غابت الزّهرة فاهتدوا بالفرقدین. فقیل: یا رسول اللّه! ما الشّمس و ما القمر و ما الزّهرة و ما الفرقدین (الفرقدان. ظ)؟ فقال: الشّمس أنا و القمر علیّ و الزّهرة فاطمة و الفرقدین (الفرقدان . ظ) الحسن و الحسین».

یعنی راه راست طلبید بنور آفتاب و اگر خورشید غائب گردد بروشنائی ماه طلب هدایت کنید و اگر ماه محجوب شود بزهره طلب راه راست نمائید و اگر زهره مسدود گردد بنور فرقدان طالب طریق مستقیم شوید. پرسیدند که یا رسول اللّه! عبارت از آفتاب کدامست و زهره و فرقدان کیانند؟ فرمود که آفتاب منم و ماه علی است و زهره فاطمه و فرقدان حسن و حسین اند].

و نیز این حدیث شریف را غیاث الدّین بن همام الدّین الحسینی المدعوّ بخواند أمیر در «حبیب السیر» ذکر نموده، چنانچه در ذکر أحادیث و أخبار وارده در شأن جناب امام حسین علیه السّلام آورده: [و از جابر بن عبد اللّه رضی اللّه عنه منقولست که رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم گفت که:

اهتدوا بالشّمس فإذا غابت الشّمس فاهتدوا بالقمر فاذا غاب القمر فاهتدوا بالزّهرة فإذا غابت الزّهرة فاهتدوا بالفرقدین. گفتند: یا رسول اللّه! آفتاب کدامست و ماه کیست و زهره چیست و فرقدان کیانند؟ جواب داد که آفتاب

ص: 225

منم و ماه علی بن أبی طالبست و زهره فاطمه زهراست و فرقدین حسن و حسین اند].

فلأن یکون أولاد نبیّنا - و هو افضل من یعقوب - کالکواکب أولی. حاصله: إمام ضیاء الحقّ و الدّین «رح» گفت: از دلالت آیه معلوم می شود که فرزندان یعقوب کواکب باشند فرزندان رسول ما که او از یعقوب بهتر است بر طریق أولی کواکب باشند، ازینجاست که مصطفی فرمود «صلعم»: چگونه هلاک شود امّت من؟! در اوّل ایشان منم و میانۀ ایشان أولاد منست کواکب دنیا، رجوما للشّیاطین، و حفظا من کلّ شیطان مارد، و

«ما تمسّکتم به لن تضلّوا من بعدی» سرّ این معناست. یعنی هر که بایشان تمسّک کند شیطان و ضلالت از وی دور شود، عصمنا اللّه من المعترض الزّنیم].

و مضمون بلاغت مشحون آن بودن حضرات اهل بیت علیهم السّلام مثل سفینه و مثل نجوم کالشّمس فی رابعة النّهار واضح و آشکار می گرداند.

و مخفی نماند که برای این أحادیث شریفه مؤیّدات عدیده است از ارشادات حضرات اهل بیت علیهم السّلام و آثار صحابه کرام و أقوال علمای أعلام.

الکلام. یعنی نفسه علیه السّلام لأنّه المشار إلیه من العترة و أعلم النّاس بالکتاب].

و نیز در شرح این خطبه گفته: [و اعلم أنّ هذه الخطبة خطب بها أمیر المؤمنین «ع» فی الجمعة الثّالثة من خلافته و کنی فیها عن حال نفسه و أعلمهم فیها أنّهم سیفارقونه و یفقدونه بعد اجتماعهم علیه و طاعتهم لهم (له. ظ. م) و هکذا وقع الأمر].

و نیز در شرح این خطبه گفته: [ثمّ اخبرهم أنّهم یلبثون بعده ما شاء اللّه و لم یحدّ ذلک بوقت معیّن ثمّ یطلع اللّه لهم من یجمعهم و یضمّهم و هو من أهل البیت «ع» و هذه إشارة الی المهدیّ «ع» الّذی یظهر فی آخر الزّمان، عند أصحابنا غیر موجود الآن و سیوجد و عند الامامیّة موجود الآن].

و نیز در شرح این خطبه گفته: [ثمّ ذکر أنّهم کنجوم السّماء کلّما خوی نجم طلع نجم.

«خوی»: مال للمغیب. ثمّ وعدهم بقرب الفرج و قال: إنّ تکامل صنایع اللّه عندکم و رؤیة ما تأملونه أمر قد قرب وقته و کأنّکم به و قد حضر، و کأنّ و هذا علی نمط المواعید الإلهیّة بقیام السّاعة فإنّ الکتب المنزلة کلّها صرحت بقربها و إن کانت بعیدة عندنا لأنّ البعید فی معلوم اللّه قریب و قد قال سبحانه: إِنَّهُمْ یَرَوْنَهُ بَعِیداً وَ نَراهُ قَرِیباً ].

و از آن جمله است فرمودن جناب امیر المؤمنین علیه السّلام در حقّ اهل بیت علیهم السّلام:

«و هم الدّعاة و هم النّجاة و هم أرکان الارض و هم النّجوم بهم یستضاء». و این ارشاد باسداد آن جناب در ضمن کلامی واقعشده که آن را حافظ جلیل أبو سعد عبد الملک بن محمّد النّیسابوری الخرکوشی در کتاب «شرف المصطفی» آورده کما سمعت سابقا. و چون اعادۀ نقل آن کلام بلاغت نظام در این مقام مناسبست لهذا بذکر آن باز مستسعد می شوم.

پس باید دانست که حافظ مذکور در کتاب مزبور علی ما نقل عنه آورده که جناب امیر المؤمنین علیه السّلام قریب بزمان وفات خود بخطاب مسلمین حاضرین ارشاد فرمود:

[و فیکم من یخلف من نبیّکم «ص» ما إن تمسّکتم به لن تضلّوا و هم الدّعاة و هم النّجاة و هم ارکان الارض و هم النّجوم بهم یستضاء من شجرة طاب فرعها و زیتونة طاب (بورک. ظ) أصلها، نبتت فی الحرم و سقیت من کرم، من خیر مستقرّ

ص: 229

إلی خیر مستودع من مبارک إلی مبارک، صفت من الأقذار و الادناس و من قبیح ما نبه شرار النّاس، لها فروع طوال لا تنال، حسرت عن صفاتها الألسن و قصرت عن بلوغها الاعناق، فهم الدّعاة و بهم النّجاة و بالنّاس إلیهم حاجة، فاخلفوا رسول اللّه «ص» بأحسن الخلافة فقد أخبرکم أنّهم و القرآن ثقلان و أنّهما لن یفترقا حتّی یردا علیّ الحوض. فالزموهم تهتدوا و ترشدوا و لا تتفرّقوا عنهم و لا تترکوهم فتفرّقوا و تمزّقوا].

از آن جمله است قول جناب امام زین العابدین علیه السّلام:

«نحن أمان لاهل الارض کما أنّ النّجوم أمان لاهل السّماء»، چنانچه سلیمان بن ابراهیم بلخی در «ینابیع المودّة» در باب ثالث گفته:

[و أخرج الحموینیّ بسنده عن الأعمش عن جعفر الصّادق عن أبیه عن جدّه علی ابن الحسین رضی اللّه عنهم قال: نحن أئمّة المسلمین و حجج اللّه علی العالمین و سادة المؤمنین و قادة الغرّ المحجّلین و موالی المسلمین و نحن أمان لاهل الارض کما أنّ النّجوم امان لاهل السّماء و نحن الّذین بنا تمسک السّماء أن تقع علی الارض إلاّ بإذن اللّه و بنا ینزل الغیث و ینشر الرّحمة و تخرج برکات الارض، و لو لا ما علی الارض منّا لساخت بأهلها. ثمّ قال: و لم تخل الارض منذ خلق اللّه آدم علیه السّلام من حجّة للّه فیها ظاهر مشهور أو غائب مستور و لا تخلو إلی ان تقوم السّاعة من حجّة فیها و لو لا ذلک لم یعبد اللّه.

قال الاعمش: قلت لجعفر الصّادق رضی اللّه عنه: کیف ینتفع النّاس بالحجّة الغائب المستور؟ قال: کما ینتفعون بالشّمس إذا سترها سحاب].

و نیز بلخی در «ینابیع المودّة» در باب تاسع و ثمانون گفته:

[و أخرج الشیخ الحموینیّ فی «فرائد السّمطین» بسنده عن سلیمان الاعمش بن مهران عن جعفر الصادق عن أبیه عن جدّه علی بن الحسین رضی اللّه عنهم، قال: نحن أئمّة المسلمین و حجج اللّه علی العالمین و سادات المؤمنین و قادة الغرّ المحجلین و موالی المسلمین، و نحن أمان لاهل الارض کما أنّ النّجوم أمان لاهل السّماء، و بنا یمسک السّماء أن تقع علی الارض إلاّ بأذنه و بنا ینزل اللّه الغیث و تنشر الرّحمة و تخرج برکات الارض

ص: 230

و لو لا ما علی الارض منّا لساخت بأهلها: ثمّ قال: و لم تخل الارض منذ خلق اللّه آدم علیه السّلام من حجّة للّه فیها إمّا ظاهر مشهور أو غائب مستور و لا تخلو الارض إلی أن تقوم السّاعة من حجّة فیها، و لو لا ذلک لم یعبد اللّه. قال سلیمان: فقلت للصّادق جعفر رضی اللّه عنه: کیف ینتفع النّاس بالحجّة الغائب المستور، قال: کما ینتفعون بالشّمس إذا سترها سحاب].

هذه الآیة؟ قالوا: فی صاحبک الّذی أسلمت علی یدیه! فازداد الاعرابیّ غضبا و ضرب بیده إلی قائمة سیفه و همّ بالقوم. ثمّ إنّه رجع إلی نفسه و کان عاقلا فقال: لا و اللّه لا عجلت علی القوم و أسأل عن هذا الخبر، فإن کان کما یقولون خلعت علیّا و إن کان علی خلاف ما یقولون جالدتهم بالسّیف إلی أن تذهب نفسی. قال: فأتی ابن عبّاس و هو قاعد فی مسجد الکوفة فقال: السّلام علیک یا ابن عبّاس! قال له ابن عبّاس:

و علیک السّلام. قال: ما تقول فی أمیر المؤمنین؟ قال: أیّ الأمراء تعنی یا أعرابی؟ قال: علیّ بن أبی طالب. قال: و کان ابن عبّاس متّکئا فاستوی قاعدا ثمّ قال له:

لقد سألت یا أعرابیّ عن رجل عظیم یحبّ اللّه و رسوله و یحبّه اللّه و رسوله، ذاک و اللّه صالح المؤمنین، و خیر الوصیّین، و قامع الملحلین (الملحدین. ظ) و رکن المسلمین و یعسوب المؤمنین، و نور المهاجرین، و زین المتعبّدین، و رئیس البکّائین، و أصبر الصّابرین، و أفضل القائمین، و سراج الماضین، و أوّل السّابقین من آل یس، المؤیّد بجبرئیل الامین، و المنصور بمیکائیل المتین، و المحفوظ بجند السّماء أجمعین، و المحامی عن حرم المسلمین، و مجاهد أعدائه النّاصبین، و مطفئ نیران الموقدین، و أصدق بلابل النّاطقین، و أفخر من مشی من قریش أجمعین، عین رسول ربّ العالمین و وصیّ نبیّه فی العالمین، و أمینه علی المخلوقین، و قاصم المعتدین، و جراز المارقین و سهم من مرامی اللّه علی المنافقین، و لسان حکم العابدین، ناصر دین اللّه فی ارضه و ولیّ أمر اللّه فی خلقه، و عیبة علمه، و کهف کتبه، سمح سخیّ سند حییّ بهلول بهیّ سنحنح جوهریّ زکیّ رضی مطهّر ابطحیّ باسل جریّ قرم همام صابر صوّام مهذّب مقدام، قاطع الأصلاب، عالی الرّقاب، مفرّق الأحزاب، المنتقم من الجهّال، المبارز للأبطال، الکیّال فی کلّ (مکیال. ظ) الافضال، أضبطهم عنانا، و أثبتهم جنانا، و أمضاهم عزیمة، و أشدّهم شکیمة، و أسدّهم نقیبة، أسد بازل صاعقة مبرقة، یطحنهم فی الحروب إذا ازدلفت الأسنّة و قرنت الأعنّة، طحن الرّحی بسفالها و یذروهم ذرو الریح الهشیم، باسل بازل صندید (شدید. ظ) هزبر ضرغام عازم عزام خطیب حصیف (مصقع. ظ) محجاج مقول ثجّاج، کریم الأصل شریف الفضل نقیّ العشیرة فاضل القبیلة عبل

ص: 232

الذّراع طویل الباع ممدوح فی جمیع الافق (طلق، ذلق. ظ)، أعلم من مضی و أکرم من مشی و أوجب من ولی بعد النّبی المصطفی «ص» لیث الحجاز و کبش العراق، مصادم الابطال و المنتقم من الجهّال، زکی (رکین. ظ) الرّکانة منیع الصّیانة صلب الامانة، من هاشم القمقام ابن عمّ نبیّ الأنام، السیّد الهمام الرّسول الامام مهدی الرّشاد المجانب للفساد الأشعب الحائم (الحاطم. ظ) و البطل المحاجم (المهاجم. ظ) و اللّیث المزاحم، بدریّ احدیّ حنفیّ مکیّ مدنیّ شعشعانیّ روحانیّ نورانیّ، له من الجبال شوامخها و من الهضاب ذراها و فی الوغی لیثها و من العرب سیّدها، اللّیث المقدام و البدر التّمام و الماجد الهمام مبجّل الحرمین و وارث المشعرین و أبو السّبطین الحسن و الحسین من اهل بیت أکرمهم اللّه بشرفه و شرّفهم بکرمه و أعزّهم بهداه و خصّهم لدینه و استودعهم سرّه و استحفظهم علمه، (جعلهم. صح.) عمدا لدینه و شهداء علی خلقه و أوتاد أرضه و نحبی (نجباء. ظ) فی علمه، اختارهم و اصطفاهم و فضّلهم و اجتباهم علما لعباده (و منارا لبلاده. صح. ظ)، أولاهم (و ولاّهم. ظ) علی الصّراط، فهم الأئمّة الدّعاة و السّادة الولاة و القادة الحماة و الخیرة الکرام و القضاة و الحکّام و النجوم و الاعلام و العترة الهادیة و القدوة العالیة و الاسوة الصّافیة، الرّاغب عنهم مارق و اللاّزق بهم لاحق، هم الرّحم الموصولة و الائمّة المتخیّرة و الباب المبتلی به النّاس، من أتاهم نجی و من نأی عنهم هوی، حطة لمن دخلهم و حجّة علی من ترکهم، هم الفلک الجاریة فی اللّجج الغامرة، یفوز من رکبها و یغرق من جانبها، یتصدّع عنهم الأنهار المتشعبة و ینفلق عنهم الأقاویل الکاذبة، هم الحصن الحصین و النّور المبین و هدی لقلوب المهتدین و البحار السّائغة للشّاربین و أمان لمن تبعهم أجمعین. إلی اللّه یدعون و بأمره یعملون و إلی آیاته یرشدون، فیهم توالت رسله و علیهم هبطت ملائکته و إلیهم بعث الرّوح فضلا من ربّه (ربهم. ظ) و رحمة، فضّلهم لذلک و خصّهم و ضربهم مثلا لخلقه و و آتاهم ما لم یؤت أحدا من العالمین من الیمن و البرکة، فروع طیّبة و اصول مبارکة، معدن الرّحمة و ورثة الانبیاء، بقیّة النّقباء و أوصیاء الأوصیاء، منهم الطّیب ذکره المبارک اسمه أحمد الرّضی و رسوله الامّیّ من الشّجرة المبارکة، صحیح الأدیم واضح

ص: 233

البرهان و المبلّغ من بعده ببیان التّأویل و بحکم التّفسیر علیّ بن أبی طالب، علیه من اللّه الصّلوة الرضیّة و الزّکوة السّنیّة، لا یحبّه إلاّ مؤمن تقیّ و لا یبغضه إلاّ منافق شقیّ.

قال: فلمّا سمع الأعرابیّ ذلک ضرب بیده إلی قائمة سیفه و قام مبادرا فضرب ابن عباس یده إلیه و قال: إلی أین یا أعرابی؟ قال: اجالد القوم أو تذهب نفسی! قال ابن عباس: اقعد یا أعرابی! فإنّ لعلی محبّین لو قطعتهم (قطعهم. ظ) إربا إربا ما ازدادوا له إلاّ حبّا، و إنّ لعلی بن أبی طالب مبغضین لو ألعقهم العسل ما ازدادوا له إلاّ بغضا! قال: فقعد الأعرابیّ و خلع علیه ابن عباس حلّتین حمراوین].

و از آن جمله است کلام بلاغت نظام حضرت مقداد علیه آلاف الرحمة من ربّ العباد که در آن وصف اهل بیت علیهم السّلام بنجوم وارد شده. و این کلام حقائق نظام در حقیقت از جملۀ آیات واضحه و بیّنات لائحه حقیّت مذهب اهل حق می باشد و انوار فضائل عترت نبویّه را بر قلوب اهل ایمان و عرفان بأکمل وجوه می پاشد.

أبو بکر أحمد بن عبد العزیز الجوهری در «کتاب السّقیفه» علی ما نقل عنه بسند خود آورده: [

عن المعروف بن سوید، قال: کنت بالمدینة أیّام بویع عثمان فرأیت رجلا فی المسجد جالسا و هو یصفق بإحدی یدیه علی الاخری و النّاس حوله و یقول: وا عجبا من قریش و استیثارهم بهذا الأمر علی أهل هذا البیت! (الذین أنزل اللّه فیهم هذه الآیة: إِنَّما یُرِیدُ اللّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً .

أهل بیت النّبوّة و. صح. ظ) معدن الفضل و نجوم الارض و نور البلاد، و اللّه إنّ فیهم لرجلا ما رأیت بعد رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم أولی منه بالحقّ و لا أقضی بالعدل و لا آمر بالمعروف و لا أنهی عن المنکر. فسألت عنه، فقیل هذا المقداد، فتقدّمت إلیه و قلت: أصلحک اللّه! من الرّجل الّذی تذکر؟ فقال: ابن عمّ نبیّک علیّ بن أبی طالب (علیه السلام). قال: فلبثت ما شاء اللّه. ثمّ إنّی لقیت أبی ذرّ (کذا. م) رحمه اللّه فحدّثته ما قال المقداد فقال: صدق! قلت: فما یمنعکم أن تجعلوا الأمر فیهم؟ قال: أبی ذلک قومهم!. قلت: فما یمنعکم

ص: 234

أن تعینوهم؟ قال: مه! لا تقل هذا، إیّاکم و الفرقة و الاختلاف! قال: فسکتّ عنه.

ثم کان من الامر بعد ما کان].

و جمال الدین محدّث شیرازی در «أربعین» خود گفته:

[و عن المعروف بن سوید، قال: کنت بالمدینة حین بویع عثمان فرأیت رجلا و هو یصفق بإحدی یدیه علی الاخری، فقلت: ما شأنک یا هذا؟ قال: عجبا لقریش و استیثارهم بهذا الامر عن أهل هذا البیت الّذی أنزل اللّه فیهم هذه الآیة: إِنَّما یُرِیدُ اللّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً ، أهل بیت النّبوّة و معدن الفضیلة و نجوم الارض و نور البلاد. و اللّه إنّ فیهم رجلا ما رأیت رجلا بعد محمّد صلّی اللّه علیه و آله أقول بالحق و لا أقضی بالعدل و لا آمر بالمعروف منه. قلت: من أنت؟ یرحمک اللّه! قال: أنا المقداد بن عمرو.

قلت: من هذا الّذی ذکرت؟ قال: ابن عمّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم علیّ بن أبی طالب. قال:

فلبثت ما شاء اللّه ثمّ لقیت أبا ذرّ فحدّثته بما قال المقداد فقال: صدق اخی].

و از آن جمله است کلام هدایت التیام خاصّۀ باری حضرت ابی ذرّ الغفاری که در آن ابواب احقاق حق بکمال إعلان و اجهار گشاده و بإظهار بودن اهل بیت علیهم السّلام مثل نجوم هادیه با ذکر دیگر فضائل و مناقب، داد فصاحت و بلاغت داده، چنانچه علاّمه احمد بن اسحاق بن جعفر بن وهب بن واضح الکاتب العبّاسی المعروف بالیعقوبی در «تاریخ» خود آورده:

[و بلغ عثمان انّ أبا ذرّ یقعد فی مسجد رسول اللّه و یجتمع إلیه النّاس و یحدّث بما فیه الطعن علیه و انّه وقف بباب المسجد فقال: ایّها النّاس! من عرفنی فقد عرفنی و من لم یعرفنی فانا أبو ذرّ الغفاریّ، أنا جندب بن جنادة الرّبذیّ، إنّ اللّه اصطفی آدم و نوحا و آل ابراهیم و آل عمران علی العالمین، ذریّة بعضها من بعض و اللّه سمیع علیم. فهم الصّفوة من نوح و الآل من إبراهیم و السّلالة من إسماعیل و العترة الهادیة من محمّد آیة شرف شریفهم، و استحقّوا الفضل فی قوم هم فینا کالسّماء المرفوعة و کالکعبة المستورة أو کالقبلة المنصوبة أو کالشّمس الضّاحیة او کالقمر السّاری او کالنجوم

ص: 235

الهادیة أو کالشّجرة الزّیتونة، أضاء زیتها و بورک زندها، و محمّد وارث علم آدم و ما فضّلت به النّبیّون، و علیّ بن أبی طالب (علیه السلام) وصیّ محمّد (صلی الله علیه و آله) و وارث علمه. أیّتها الامّة المتحیّرة بعد نبیّها! أما! لو قدّمتم من قدّم اللّه و أخّرتم من أخّر اللّه و أقررتم الولایة و الوراثة فی أهل بیت نبیّکم لأکلتم من فوق رءوسکم و من تحت أقدامکم و لما عال ولیّ اللّه و لا طاش سهم من فرائض اللّه و لا اختلف اثنان فی حکم اللّه إلاّ وجدتم علم ذلک عندهم من کتاب اللّه و سنّة نبیّه. فأمّا إذا فعلتم ما فعلتم فذوقوا و بال أمرکم، و سیعلم الّذین ظلموا أیّ منقلب ینقلبون].

علی ولیّ مثل ستارگان اند، با وجود آفتاب بمه ننگرند و با وجود ماه ستارگان نشمرند]. انتهی.

و ابن الصباغ مالکی در «فصول مهمّه» در ذکر فضائل جناب امام محمّد باقر علیه السّلام آورده: [روی عنه معالم الدّین بقایا الصّحابة رضی اللّه عنهم أجمعین و وجوه التّابعین و سارت بذکر علومه الأخبار و أنشدت فی مدائحه الاشعار، فمن ذلک ما قاله مالک ابن أعین الجهنی من قصیدة یمدحه بها:

إذا طلب النّاس علم القرا ن کانت قریش علیه عیالا

و إن قال ابن ابن بنت النّبی تلقّت یداه فروعا طوالا

نجوم تهلّل للمدلجین جبال تورّث علما جبالا]

و حسین بن علی الکاشفی در «رساله علیّه» گفته: [زبان در صفت آل محمّد بکلال منسوبست و جمال با کمال ایشان از باصرۀ بصیرت ارباب قیل و قال محجوب، چرا که ایشانند که نجوم بروج هدایت اند و بروج نجوم ولایت، سلاطین أقالیم عصمت خواقین مدائن حکمت، شیران بیشۀ فتوّت، فارسان عرصۀ مروّت، مسندنشینان قصر حرمت، سلطان نشانان مصر عزّت، ثمرات شجرۀ کرامت، قطرات رشحات امامت، عالمان أسرار ربّانی، خازنان فیوض سبحانی، مالکان طریق رشاد، سالکان طرق ارشاد، خاصّان بارگاه اله، نائبان محمّد رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم] انتهی.

و نور الدین سمهودی در «جواهر العقدین» در تنبیه اوّل از تنبیهات ذکر خامس گفته: [یحتمل أنّ المراد من أهل البیت الّذین هم أمان الامّة علمائهم الّذین یقتدی بهم کما یهتدی بنجوم السماء، و هم الّذین إذا خلت الأرض منهم جاء أهل الارض من الآیات ما کانوا یوعدون و ذهب اهل الارض، و ذلک عند موت المهدیّ الّذی أخبر صلّی اللّه علیه و سلّم به].

و ابن حجر مکی در «صواعق» در تحت آیۀ سابعه فضائل اهلبیت علیهم السّلام گفته:

[و قال بعضهم: یحتمل أنّ المراد بأهل البیت الّذین هم أمان علماؤهم، لأنّ هم الّذین یهتدی بهم کالنجوم و الّذین إذا فقدوا جاء أهل الارض من الایات ما یوعدون].

ص: 237

و شیخ احمد بن الفضل بن محمّد باکثیر المکیّ الشّافعی در «وسیلة المآل فی عدّ مناقب الآل» گفته: [

و أخرج الدّارقطنیّ فی الفضائل عن معقل بن یسار رضی اللّه عنه، قال: سمعت أبا بکر رضی اللّه عنه یقول: علیّ بن أبی طالب عترة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم، أی الّذین حثّ النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم علی التّمسّک بهم و الأخذ بهدیهم، فإنّهم نجوم الهدی من اقتدی بهم اهتدی، و خصّه أبو بکر بذلک رضی اللّه عنه لأنّه الامام فی هذا الشّأن و باب مدینة العلم و العرفان فهو إمام الائمّة و عالم الامّة].

و محمود بن محمد بن علی شیخانی قادری مدنی در «صراط سویّ» بعد ذکر حدیث أمان بودن اهلبیت علیهم السّلام گفته: [قال شیخنا: المراد من أهل البیت الّذین هم أمان للامّة علمائهم الّذین یهتدی بهم کما یهتدی بنجوم السماء، و هم الّذین إذا خلت الارض منهم جاء أهل الارض من الآیات ما کانوا یوعدون و ذهب أهل الارض، و ذلک عند موت المهدی الّذی أخبر النّبیّ (صلعم) به].

و فاضل شبراوی در کتاب «الإتحاف» گفته: [و قد اکرم اللّه تعالی آل بیت

فی کلّ عصر و مصر، و وجودهم امان من العذاب کالنجوم امان لأهل السّماء، وَ ما کانَ اللّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِیهِمْ ، و هو منهم و هم منه کما ورد].

و نیز عجیلی در «ذخیرة المآل» گفته:

[و لم أحلّ عاطلا عن الحلی فإنّهم رضی اللّه عنهم حلیة الوجود، و لذلک ورد

«أهل بیتی کالنجوم» امان لاهل الارض، و مع کونها امانا فهی زینة و هدایة کما نطق به القرآن و اهل البیت کذلک].

و نیز عجیلی در «ذخیرة المآل» گفته:

[أمان اهل الارض ممّا یوعد مثل النجوم فی السّماء تقد

قال اللّه: وَ ما کانَ اللّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِیهِمْ ، و قد أشار صلّی اللّه علیه و آله و سلّم إلی وجود ذلک المعنی فی أهل بیته و أنّهم أمان اهل الارض من العذاب کما کان (صلعم) أمانا لهم فی حیاته، و فی ذلک أحادیث کثیرة منها:

«النجوم أمان لاهل السّماء و اهل بیتی أمان لامّتی» إلخ].

و نیز عجیلی در «ذخیرة المآل» گفته:

[و حرمة اللّه مصابیح الدّجی أهل المحاریب إذا اللّیل سجی

و ذلک أنّهم احد الحرمات الثّلاث و کالنجوم لاهل الارض، و فی صفات خواصّهم قال الحدّاد:

قوم إذا أرخی الظلام سدوله لم تلفهم رهن الوطا و المضجع]

و نیز عجیلی در «ذخیرة المآل» قصیدۀ از ابن علوان آورده که در آن مذکورست:

[خذها هدیت فإنّها إملاء ممّن له ابدا علیه ولاء

من أنجم نبویّة علویّة سطعت فلیس لنورها إخفاء]

و محمد سالم الدهلوی البخاری در رسالۀ «اصول الإیمان» گفته: [حاصل آنکه در فضل و شرف مراتب و جزئیّت بآنحضرت صلّی اللّه علیه و سلّم مثل این چهار کس یعنی حضرت علی کرّم اللّه وجهۀ و حضرت فاطمة الزّهراء و امام حسن و امام حسین علیهم الصّلوة و السّلام

ص: 239

هیچکس نرسد،

فإنّه شمس فضل هم کواکبهایظهرن انوارها للنّاس فی الظلم

یعنی بدرستی که آن حضرت آفتاب بزرگی اند و ایشان کواکب آن، ظاهر شده انوار ازیشان برای مردمان در تاریکی] انتهی.

و نیز محمد سالم بخاری در رساله «اصول الایمان» بعد نقل حدیثی از کتاب «شرف النبوّة» گفته. [و نیز آورده: بدرستی که آن حضرت صلّی اللّه علیه و سلّم آفتاب فضل و کمال بی نقصان اند و اهلبیت آن حضرت (صلی الله علیه و آله) مانند ستارهها در آن] انتهی.

و شبلنجی در «نور الأبصار» گفته: [و لأبی الحسن بن جبیر، رحمه اللّه:

احبّ النّبیّ المصطفی و ابن عمّه علیّا و سبطیه و فاطمة الزّهراء

هم اهل بیت اذهب اللّه عنهم و أطلعهم افق الهدی أنجما زهرا

موالاتهم فرض علی کلّ مسلم و حبّهم أسنی الذّخائر للاخری]

و فاضل معاصر شیخ حسن عدوی حمزاوی در «مشارق الأنوار» در ذکر فاطمه بنت الحسین علیهما السّلام گفته: [و یعجبنی مدحا فی حضرتها و آل البیت علی العموم الّذین شیّدوا الدّین و صاروا فی الاهتداء بهم کالنجوم: قول الهمام الفاضل الإمام الکامل ولدنا الشّیخ أحمد المالکی لقبا الشّافعی مذهبا الأبیاری بلدا] إلخ.

أحمد بن محمّد بن یزید بن سلیمان، نا عبد الرحمن بن عمران بن أبی لیلی أخو محمّد بن عمران، نا یعقوب بن موسی الهاشمی عن ابن أبی رواد عن إسماعیل بن أمیّة عن عکرمة عن ابن عبّاس، قال: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: من سرّه أن یحیی حیاتی و یموت مماتی و یسکن جنّة عدن غرسها ربّی فلیوال علیّا من بعدی و لیوال ولیّه و لیقتد بالائمّة من بعدی فإنّهم عترتی، خلقوا من طینتی، رزقوا فهما و علما، ویل للمکذّبین لفضلهم من امتی القاطعین فیهم صلتی، لا أنالهم اللّه شفاعتی!].

و نیز أبو نعیم اصفهانی در کتاب «منقبة المطهّرین» علی ما نقل عنه بسند خود آورده:

[عن ابن عبّاس، قال: قال رسول اللّه (صلعم): من سرّه أن یحیی حیاتی و یموت مماتی و یسکن جنّة عدن غرسها ربّی فلیوال علیّا من بعدی و لیوال ولیّه و لیقتد بالأئمّة من بعدی فإنّهم عترتی خلقوا من طینتی رزقوا فهما و علما، ویل للمکذّبین لفضلهم من امّتی القاطعین فیهم صلتی، لا أنالهم اللّه شفاعتی].

و عبد الکریم بن محمد الرّافعی الشّافعی در کتاب «التّدوین» گفته:

[الحسن ابن حمزة العلوی الرّازی أبو طاهر. قدم قزوین و حدّث بها عن سلیمان بن أحمد، روی عنه أبو مضر ربیعة بن علی العجلیّ فقال: ثنا أبو طاهر الحسن بن حمزة العلویّ، قدم علینا قزوین سنة أربع و أربعین و ثلاثمائة، ثنا سلیمان بن أحمد، ثنا عمر بن حفص السّدوسی، ثنا إسحاق بن بشر الکاهلی، ثنا یعقوب بن المغیرة الهاشمی، عن ابن أبی رواد عن اسماعیل بن أمیّة، عن عکرمة، عن ابن عبّاس، قال: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم: من سرّه أن یحیی حیاتی و یموت مماتی و یدخل جنّة عدن فلیوال علیّا من بعدی و لیقتد بأهلبیتی من بعدی فإنّهم عترتی خلقوا من طینتی و رزقوا فهمی و علمی، فویل للمکذبین من امّتی لا أنالهم اللّه شفاعتی].

و حموینی در «فرائد السّمطین» علی ما نقل عنه آورده:

[أخبرنی الخطیب نجم الدّین عبد اللّه بن أبی السّعادات بن منصور بن أبی السّعادات النّاصریّ بقراءتی علیه ببغداد بجامع المنصور، أنبأنا الشّیخ الإمام أحمد بن یعقوب بن یعقوب بن عبد اللّه المارستانیّ سماعا علیه، قال: أنبأنا أبو الفتح محمّد بن عبد الباقی بن أحمد المعروف

ص: 241

بابن البطی إجازة إن لم یکن سماعا، قال: أنبأنا ابو الفضل حمد بن أحمد الأصبهانی قال: أخبرنا أبو نعیم أحمد بن عبد اللّه الحافظ، قال: حدّثنا محمّد بن المظفّر، قال: حدّثنا محمّد بن جعفر بن عبد الرّحیم، حدّثنا أحمد بن محمّد بن یزید بن سلیم، حدّثنا عبد الرّحمن بن عمران بن أبی لیلی أخو محمّد بن عمران، حدّثنا یعقوب بن موسی الهاشمیّ عن ابن أبی رواد عن اسماعیل بن أمیّة عن عکرمة عن ابن عبّاس، قال: قال رسول اللّه (صلی الله علیه و آله):

من سرّه أن یحیی حیاتی و یموت مماتی و یسکن جنّات (عدن. صح. ظ) غرسها ربّی فلیوال علیّا من بعدی و لیوال ولیّه و لیقتد بالأئمّة من بعدی فإنّهم عترتی خلقوا من طینتی و رزقوا فهما و علما، ویل للمکذّبین بفضلهم من امّتی القاطعین فیهم صلتی، لا أنالهم اللّه شفاعتی].

و حافظ محمد بن یوسف کنجی شافعی در «کفایة الطالب» گفته: [الباب السادس و الخمسون: فی تخصیص علی علیه السّلام بکونه إمام الأولیاء.

أخبرنا أبو طالب عبد اللّطیف بن محمّد الجوهریّ و غیره ببغداد، أخبرنا ابو الفتح محمّد بن عبد الباقی، أخبرنا أبو الفضل بن أحمد، حدّثنا أحمد بن عبد اللّه، حدّثنا محمّد بن المظفّر، حدّثنا محمّد بن جعفر ابن عبد الرّحیم، حدّثنا أحمد بن محمّد بن زید بن سلیم، حدّثنا عبد الرّحمن بن عمران بن أبی لیلی أخو محمّد بن عمران، حدّثنا یعقوب بن موسی الهاشمیّ عن أبی رواد عن إسماعیل بن أمیّة عن عکرمة عن ابن عبّاس، قال: قال رسول اللّه (صلی الله علیه و آله): من سرّه أن یحیی حیاتی و یموت مماتی و یسکن جنّة عدن الّتی غرسها ربّی عزّ و جلّ فلیوال علیّا من بعدی و لیوال ولیّه و لیقتد بالأئمّة بعدی فإنّهم عترتی خلقوا من طینتی رزقوا فهما و علما، ویل للمکذّبین بفضلهم من امّتی القاطعین فیهم صلتی لا أنالهم اللّه شفاعتی].

و ملا علی متقی در «کنز العمّال» آورده:

[من سرّه أن یحیی حیاتی و یمیت (یموت. ظ) مماتی و یسکن جنّة عدن غرسها ربّی فلیوال علیّا من بعدی و لیوال ولیّه و لیقتد بأهلبیتی من بعدی فإنّهم عترتی خلقوا من طینتی و رزقوا فهمی و علمی

ص: 242

فویل للمکذّبین بفضلهم من امّتی القاطعین فیهم صلتی، لا أنالهم اللّه شفاعتی. (طب [1]) و الرّافعیّ عن ابن عبّاس].

و عبد الحق دهلوی در «تحقیق الإشارة إلی تعمیم البشارة» گفته:

[من سرّه أن یحیی حیاتی و یموت مماتی و یسکن جنّة عدن غرسها ربّی فلیوال علیّا بعدی و لیوال ولیّه و لیقتد بأهلبیتی من بعدی فإنّهم عترتی خلقوا من طینتی و رزقوا فهمی و علمی، فویل للمکذّبین بفضلهم من امّتی و القاطعین فیهم صلتی، لا أنالهم اللّه شفاعتی.

رواه الطبرانیّ و الرّافعیّ عن ابن عبّاس].

و نیز عبد الحق در «رجال مشکاة» در ذکر أحادیث فضائل أهل بیت علیهم السّلام گفته:

[و قوله «من سرّه أن یحیی حیاتی و یموت مماتی و یسکن جنّة عدن غرسها ربّی فلیوال علیّا من بعدی و لیقتد بأهلبیتی من بعدی، فإنّهم عترتی خلقوا من طینتی و رزقوا فهمی و علمی، فویل للمکذّبین بفضلهم من امّتی القاطعین فیهم صلتی، لا أنالهم اللّه من شفاعتی].

و سلیمان بن ابراهیم بلخی در «ینابیع المودّة» در باب ثالث و أربعون آورده:

[

أخرج أبو نعیم الحافظ و الحموینیّ عن عکرمة عن ابن عبّاس، قال: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم: من سرّه أن یحیی حیاتی و یموت مماتی و یسکن جنّات عدن الّتی غرس فیها قضیبا ربّی فلیوال علیّا و لیوال ولیّه و لیقتد بالأئمّة من ولده من بعده فإنّهم عترتی خلقوا من طینتی و رزقوا فهما و علما، و ویل للمکذّبین بفضلهم من امّتی القاطعین فیهم صلتی، لا أنالهم اللّه شفاعتی].

و نیز در «ینابیع المودّة» نقلا عن شرح «نهج البلاغه» آورده: [الثّانی عشر:

من سرّه أن یحیی حیاتی و یموت مماتی و یسکن جنّة عدن عند شجرة طوبی الّتی غرسها ربّی فلیوال علیّا من بعدی و لیوال ولیّه و لیقتد بالأئمّة من بعدی فإنّهم عترتی خلقوا من طینتی و رزقوا فهما و علما، فویل للمکذّبین من امّتی القاطعین فیهم صلتی، لا أنالهم اللّه شفاعتی. ذکره صاحب «الحلیة» أیضا].

ص: 243

و از جمله شواهد و مؤیدات این حدیث حدیثیست که بعض علمای أعلام أهل سنّت آن را بروایت جناب امام حسین علیه السّلام آورده اند، چنانچه أبو المؤیّد موفق بن أحمد الخوارزمی در کتاب «المناقب» گفته:

[و أخبرنا الإمام الأجلّ أخی شمس الأئمّة أبو الفرج محمّد بن أحمد بن المکیّ، قال: أخبرنا الإمام الزّاهد أبو محمّد إسماعیل ابن علی بن إسماعیل، قال: حدّثنا الإمام السّید الأجلّ المرشد باللّه أبو الحسن یحیی بن الموفق باللّه، قال: أخبرنا أبو طاهر محمّد بن علی بن محمّد بن یوسف الواعظ ابن العلاّف، قال: أخبرنا أبو جعفر محمّد بن أحمد بن محمّد بن حمّاد المعروف بابن سیم، قال: أخبرنا أبو محمّد القاسم بن جعفر بن محمّد بن عبد بن محمّد بن عمر بن علی بن أبی طالب قال: حدّثنی جعفر بن محمّد عن أبیه محمّد بن علی الباقر عن ابیه علی بن الحسین بن علی عن أبیه الحسین الشّهید، قال: سمعت جدّی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله یقول: من أحبّ أن یحیی حیاتی و یموت مماتی و یدخل الجنّة الّتی وعدنی ربی فلیتولّ علیّ بن أبی طالب و ذریّته الطاهرین أئمّة الهدی و مصابیح الدّجی من بعده فإنّهم لن یخرجوکم من باب الهدی إلی باب الضلالة].

و چون این احادیث یسیرۀ جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم را که نسبت بدیگر أحادیث کثیرۀ آن جناب در حق اهل بیت علیهم السّلام مثل قطرۀ از دریا و لمعۀ از بیضا می باشد، بچشم حقیقت بین دیدی و بلوائح عظمت و جلالت و رفعت و نبالت و امامت و خلافت و ریاست و عصمت این حضرات بقدر فهم خود وارسیدی، نهایت بطلان و فساد کلام مخاطب مبطن ضغینه متعلّق بحدیث ثقلین و حدیث سفینه بار دیگر بر تو کالشّمس فی رابعة النّهار واضح و آشکار گردید، و بنای تمسّک شاه صاحب بأحادیث موضوعه أسلاف خود خصوصا استدلالشان

بحدیث «اقتدوا بالّذین من بعدی أبی بکر و عمر»

و احتجاجشان

بحدیث «أصحابی کالنّجوم» بآب رسید.

و هر گاه کلام حقائق نظام ما منتهی باین مقام شد مناسب چنان می نماید که در آخر کلام حدیثی از کتب بعض حفّاظ أعلام سنّیّه نقل نمایم که از جمله دلائل قاطعه باشد برای این معنی که متبعین ثقلین بحمد اللّه شیعیان جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام و قائلین بامامت آن جناب هستند و إنشاء اللّه تعالی روز قیامت همین اشخاص با اختصاص زیر رایت آن جناب بر حوض کوثر وارد خواهند شد، و از جانب جناب احدیّت جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله آثار جلیله کرامت بر ایشان بظهور خواهد رسید، و آن حدیثی است که خاصّۀ باری جناب أبی ذرّ غفاری آن را از جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم روایت فرموده و بتحدیث آن در ایمان أهل یقین و عرفان الی اقصی الغایه افزوده.

حالا آن حدیث جلیل را که از جملۀ حجج و آیات حق و سداد و أعلام و رایات صواب و رشاد می باشد و هر هر جمله اش صحّت مذهب أهل حقّ را کالنّور علی شاهق الطور بوضوح و ظهور رسانیده أضواء صفا و ولا بر قلوب أصفیا و اولیا إلی ما لا نهایة له می پاشد باید شنید، و بکنه افضال ربّ متعال که شامل أحوال مؤمنین نیک مآل در دنیا و آخرتست باید رسید.

حدّثنا عبد الحمید بن عبد الرحمان، حدّثنا محمّد بن عبد اللّه، حدّثنا حسین بن محمّد بن الفرزدق، حدّثنا حسین بن علی بن بزیع، حدّثنا یحیی بن الحسن بن الفرات، حدّثنا أبو عبد الرّحمن المسعودیّ و هو عبد اللّه بن عبد الملک، عن الحرث بن حصیرة عن صخر بن الحکم الفزاری، عن حیّان بن الحرث الأزدی، عن الرّبیع بن جمیل الضّبّی، عن مالک بن ضمرة الدّوسی، عن أبی ذرّ الغفاری (ره) قال: قال رسول اللّه (صلی الله علیه و آله): ترد علی الحوض رایة امیر المؤمنین و إمام الغرّ المحجّلین فأقوم فآخذ بیده فیبیّض وجهه و وجوه أصحابه و أقول: ما خلفتمونی فی الثقلین بعدی؟ فیقولون: تبعنا الاکبر و صدقناه و وازرنا الأصغر و نصرناه و قاتلنا معه. فأقول: ردّوا رواء مرویّین! فیشربون شربة لا یظمئون بعدها، وجه إمامهم کالشّمس الطالعة و وجوههم کالقمر لیلة البدر أو کأضوإ نجم فی السّماء.

و فی هذا الخبر بشارة و نذارة من النّبیّ (صلی الله علیه و آله). أمّا البشارة فلمن آمن باللّه عزّ و جلّ و رسوله و أحبّ أهل بیته. و أمّا النّذارة فلمن کفر باللّه و رسوله و أبغض أهل بیته و قال ما لا یلیق بهم و رأی رأی الخوارج و النّواصب، و هو بشارة لمن أحبّ أهل بیته و أنّه یرد الحوض و یشرب منه فلا یظمأ أبدا، و الظّمأ هو عنوان دوام العطش و حرمان دخول جنّة المأوی. و أمّا الثّقلان فأحدهما کتاب اللّه عزّ و جلّ و الآخر عترة النّبیّ و أهل بیته علیهم السّلام، و هما أجلّ الوسائل و أکرم الشّفعاء عند اللّه عزّ و جلّ].

و بر ناظر بصیر و متتبّع خبیر پوشیده نیست که این حدیث شریف بسیاقی که حافظ کنجی آن را آورده جزویست از حدیث طویل «خمس رایات» که جناب أبی ذرّ غفاری علیه آلاف الرّحمة من اللّه الباری آن را بتمامه و کماله از جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم روایت فرموده، کما لا یخفی علی ناظر الباب التّاسع و الستین بعد المائة من کتاب الیقین، لیکن حافظ کنجی یا کسی دیگر از مشایخ او بکدامی مصلحت سانحه آن را مختصر نموده و این سیاق مختصر نیز برای ظهور حق و زهوق باطل کافی و وافیست. و بعد ملاحظه احادیث سابقه و این حدیث، عاقل لبیب و منصف اریب را شبهه باقی نمی ماند

ص: 246

در این که جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام و دیگر ائمه اهلبیت علیهم السّلام که از ذرّیّت آن جناب می باشند خلفای بر حقّ و واجب الاقتداء و لازم الاتّباع هستند خلافت و امامت و عصمت و کرامتشان محتوم و متیقّنست، و اینکه متبعین ثقلین و راکبین سفینه اهلبیت بجز شیعۀ اثنا عشریّه که قائل بخلافت و امامت ایشان هستند کسی دیگر نیست و حسن عاقبت و خوبی خاتمه مخصوص بایشانست.

و الحمد للّه المفضل المنعام علی هذا الفضل و الانعام و صلّی اللّه علی سیدنا أبی القاسم محمد المعتام و آله البررة الکرام شفعاء یوم الحشر و القیام و کفلاء خیر العاقبة و حسن الختام تمّت کتابة هذا الکتاب المستطاب علی ید افقر عباد اللّه الغنی صفدر حسین الکاظیمنی. عفا عنه ربّه یوم الحساب فی أوسط شهر جمادی الآخرة سنه 1351 هجری و الحمد للّه ربّ الارباب. و صلّی اللّه علی محمّد و آله الأطیاب

ص: 247

پایان طبع 16 ربیع دوم 1382 «مطبعه حبل المتین - اصفهان»

ص: 248

پیشوای روشن ضمیر دل آگاه، رضوان جایگاه، سیّد الفقهاء علی الاطلاق، شرف العترة فی الآفاق، حجّة الاسلام و النّائب المرضیّ عن الامام علیه السّلام، آیة اللّه الحاج آقا حسین الطباطبائی البروجردی، حشره اللّه تعالی مع أجداده الکرام فی دار السلام، که آن مرد بزرگ در آغاز کار از اقدام ما در تجدید طبع این کتاب شریف بسی تشویق و تقدیر و تجلیل فرمود، و هنگامی که مقداری از أجزاء کتاب بزیور طبع آراسته شد و بنظر مبارکش رسید یکصد دوره خریداری فرمود که اسباب ادامه کار فراهم گردید. رحمه اللّه تعالی رحمة واسعة، و أفاض علی تربته المقدّسة شآبیب المغفرة.

سپس درود فراوان نثار روان قدسی آشیان سیّد العلماء العظام و فخر المجتهدین الکرام علم الاعلام و حجّة الاسلام، أورع أهل زمانه و أفقه فقهاء أوانه، آیة اللّه الباهرة، سیّدنا الامام السید عبد الهادی الحسینی الشیرازی النجفی، قدّس اللّه تعالی سرّه و أجزل فی مقرّر رحمته مثوبته و برّه، که آن امام جلیل البرکات و پیشوای ملکوتی صفات نیز بمجرّد اطلاع از امر طبع کتاب شصت دوره ابتیاع فرمود و بر تقویت اساس این بناء خیر افزوده. جزاه اللّه تعالی عن الاسلام و أهله خیر الجزاء.

همچنین فرض ذمّت است که از سائر علماء أعلام و مجتهدین عظام زمامداران بزرگ حوزه های علمی نجف اشرف و قم و اصفهان و دانشمندان دیگر شهرستانها که درین راه صمیمانه یاری فرموده اند سپاس گزاریم و دوام عزّت و توفیقشان را از درگاه حضرت احدیت جلّت عظمته خواستار شویم.

امید که با ادامه کمک و یاری آنان توفیق طبع و نشر سائر مجلّدات این کتاب مبارک نیز نصیب گردد، بمنّه و کرمه.

ص: 250

ص: 251

ص: 252

ص: 253

ص: 254

ص: 255

ص: 256

ص: 257

ص: 258

ص: 259

ص: 260

ص: 261

ص: 262

ص: 263

ص: 264

ص: 265

ص: 266

ص: 267

ص: 268

ص: 269

ص: 270

ص: 271

ص: 272

ص: 273

ص: 274

ص: 275

ص: 276

ص: 277

ص: 278

ص: 279

ص: 280

ص: 281

ص: 282

ص: 283

ص: 284

«ضمائم کتاب»

که عبد العزیز آن را بفارسی ترجمه کرده، لکن ابتداء از ترس نوّاب نجف خان که از امرای زمان در آن سامان و شیعه بوده، بنام مستعار «غلام حلیم» انتشار داد، امّا در چاپهای بعد بنام اصلی وی عبد العزیز منتشر گردید.

سپس در سال 1227 هجری، شخصی بنام غلام محمّد بن محیی الدین اسلمی در شهر «مدراس» هندوستان کتاب «تحفه» را از فارسی بعربی ترجمه کرد، و بسال 1300 محمود شکری آلوسی در بغداد باختصار نسخه عربی آن پرداخت و به «المنحة الإلهیّة، تلخیص ترجمة التّحفة الاثنی عشریّه» نامید و در مقدّمه آن را بسلطان عبد الحمید خان ابن سلطان عبد المجید خان عثمانی تقدیم داشت، و ویرا بألفاظ عجیبه ستود [مانند:

و قدّمته لأعتاب خلیفة اللّه فی أرضه و نائب رسوله - علیه الصلوة و السلام - فی إحیاء سنّته و فرضه!..]، لکن نظر بکمی وسیله طبع و نیز برخی محدودیّتهای سیاسی که در آن وقت از طرف حکومت عثمانی برقرار بود، از چاپ و انتشار آن در کشور عراق جلوگیری شد، آخر الأمر در هندوستان و شهر بمبئی که تحت نفوذ أجانب بوده و نسبت بنشر این گونه کتب مساعی بسیار مبذول می شد، طبع و منتشر گردید! بعدا نیز در حدود ده سال قبل مدیر مجلّه «الأزهر» مصر اقدام بطبع مجدّد همان مختصر نمود، و اخیرا هم در یکی از فهرستهای کتب تازه چاپ لاهور «پاکستان» نام «ترجمه تحفه بزبان اردو» دیده شد که بطبع رسانیده اند! بهر حال کتاب تحفه با تحوّلات و انتشار متعدّد، در ایجاد اختلاف بین مسلمین و تیره ساختن روابط فرق اسلامی نسبت به همدیگر، و بالأخره تحریک حسّ بدبینی و عصبیّت أهل سنّت بر علیه جامعه شیعه بسیار مؤثر بوده و معلوم نیست ازین پس نیز چه عواقب سوئی برای مسلمین خواهد داشت!

ص: 287

باری نسخه یی که از کتاب تحفه در دست ماست، بخط نستعلیق با حواشی فراوان نویسنده طیّ 776 صفحه بقطع وزیری در سال 1271 هجری قمری در دهلی بطبع رسیده، و صفحه اول و عنوان کتاب بدین صورتست:

«قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم: «إذا رأیتم الّذین یسبّون أصحابی فقولوا: لعنة اللّه علی شرّکم!». الحمد للّه و المنّة که این کتاب لطائف مآب نصیحة المؤمنین و فضیحة الشیاطین (!) موسوم به «تحفه اثنا عشریّه» تصنیف عمدة المناظرین زبدة المتکلّمین حافظ غلام حلیم المشتهر بمولوی شاه عبد العزیز محدّث دهلوی، در مطبع حسنی، باهتمام شیخ محمّد حسن در دهلی مطبوع شد، سنه 1271»، و پایان نسخه چنین است: «قد وقع الفراغ من تحریر هذه النّسخة المتبرّکة المسمّی به تحفۀ اثنا عشریّه فی التاریخ الثامن من شهر ذی قعدة المعظم سنه 1271 هجری».

و حافظ العصر سید عبد الحیّ حسنی ادریسی کتانی فاسی در «فهرس الفهارس و الأثبات و معجم المعاجم و المشیخات و المسلسلات 244:2» ذیل عنوان «العجالة النافعة» گوید: «للعلاّمة المحدّث المسند سراج الهند و محدّثه و عالمه الشیخ عبد العزیز بن احمد ولی اللّه الدهلوی الهندی. ولد سنة 1159 و مات سنة 1239 علی ما فی «عون المعبود علی سنن أبی داود» و فی ترجمته من «الیانع الجنی»: اخبرت أنّه توفی سنة 1249. إه. و فی «القول الممجّد علی موطّأ محمّد» علی ما قیل. سنة 1239 إه. أخذ عن أبیه و شملته اجازته و عنایته و أخذ بعده عن جماعة من أصحابه کالشیخ محمّد عاشق الفلتی و الشیخ محمّد أمین الکشمیری الدهلوی، تدارک بهم ما فاته عن أبیه، أروی کلّ ما له عن الشیخ الوالد و غیره عن الشیخ عبد الغنی عن والده الشیخ أبی سعید و الشیخ محمّد اسحاق الدهلوی، کلاهما عنه.» الخ.

عمر رضا کحّاله نیز مجملی از حالات صاحب تحفه را در «معجم المؤلّفین 5:

243» بنقل از پاره یی مآخذ فوق آورده و از جمله مؤلّفاتش کتاب «العبقات، فی بعض مسائل الحکمة الاسلامیّة العالیة» یاد کرده که ظاهرا این مطلب مأخوذ از «تاریخ ادبیات عرب» بروکلمن است و بکتاب مستطاب «عبقات الانوار» اشتباه شده.

در ذیل این مقال، ناگفته نماند که پدر صاحب تحفه نیز از بزرگان اهل سنّت و جماعت است، و مآخذ کثیرۀ شرح حال او در مجلّد أوّل حدیث ثقلین «عبقات الانوار:

750» و نیز در مجلّد أوّل حدیث مدینة العلم و تقریبا از همه جا مبسوطتر در «نزهة الخواطر 398:6-415» تألیف عبد الحی حسنی یاد شده، و در این جا بنقل چند سطری از «تذکره علمای هند: 250-252» ذیلا مبادرت می شود:

«مولانا شاه ولی اللّه دهلوی، نام نامیش و لقب گرامیش ولیّ اللّه بن عبد الرّحیم العمری الحنفی النقشبندی المحدّث الدهلوی، بروز چهارشنبه وقت طلوع آفتاب تاریخ چهارم شوّال سال یازده صد و چهارده هجری متولّد شده، اسم تاریخی وی (عظیم الدین) قرار داده اند، لکن أعدادش یازده صد و پانزده می شوند، به پنج سالگی مکتبنشین شده، بهفت سالگی قرآن شریف ختم نمود». إلخ.

ص: 290

شرح حال ولیّ اللّه در «فهرس الفهارس و الأثبات 436:2-438» نیز مذکور و در پایان آن گفته: «و یکفی فی ترجمة ولی اللّه المذکور أنّ ممّن تخرّج به الحافظ الزّبیدیّ فإنّه أخذ عنه فی الهند قبل رحلته إلی البلاد العربیّة» انتهی.

2 - «صارم الاسلام»، در پاورقی گذشته راجع باین کتاب سخن گفتیم.

3 - «حسام الاسلام و سهام الملام»، در ردّ باب ششم تحفه، چاپ هندوستان، بسال 1215. «ذریعه 7: شماره 47» «نجوم السماء 350:1» «تذکره علمای هند: 61».

4 - «خاتمة الصوارم الإلهیّات»، فی إثبات الإمامة الخاصّه، این کتاب ردّ بر مبحث امامت از باب هفتم «تحفه» می باشد. «ذریعه» «نجوم السماء».

5 - «إحیاء السنّه»، فارسی، در ردّ بر باب هشتم «تحفه»، چاپ هند. آغاز:

[الحمد للّه الّذی أمات البدعة و أحیا السنّة، و صلّی اللّه علی من أتمّ به الحجّة و أکمل المنّة]. «ذریعه 300:1».

6 - «ذو الفقار»، فارسی، در ردّ بر باب دوازدهم «تحفه» و نیز پاسخ از گفته های شاهصاحب در مبحث غیبت امام زمان علیه السّلام از باب هفتم. «الذریعه 10: شماره 250» «کشف الحجب: شماره 1138».

سوم: ردّ میرزا محمّد بن عنایت أحمد خان کشمیری ملقّب به «کامل» متوفای 1235 [1]. کتابش بنام «نزهة الاثنی عشریّه» است و صاحب «کشف الحجب. شماره

ص: 292

3258» پنج مجلّد ازین کتاب را بدین شرح دیده است: مجلّد یکم در نقض باب اوّل تحفه. مجلّد سوم در نقض باب سوم. مجلّد چهارم در نقض باب چهارم.

مجلّد پنجم در نقض باب پنجم. مجلّد نهم در نقض باب نهم [1]. وی کتابی نیز بعنوان «جواب الکید الثامن» در پاسخ اعتراض هشتم صاحب تحفه که در مسئله مسح است تألیف فرموده، و چنانکه در «کشف الحجب: شماره 805» نویسد اول آن چنین است: [راقم گوید: و باللّه التّوفیق، فاضل ناصب بحث مناظره ما سحین و غاسلین را بحکم تعارض دو قرائت متواتره..].

چهارم: ردّ علاّمه بزرگوار سیّد محمّد قلی بن سید محمّد حسین بن سید حامد حسین ابن زین العابدین موسوی نیشابوری، (پدر صاحب عبقات)، متولّد 1188 متوفای نهم محرّم 1260. نام کتابش «الأجناد الاثنا عشریّة المحمدیّة» و مشتمل بر مجلّداتی است که هر یک یا چند جلد آن بنامهای زیر در ردّ یکی از أبواب دوازده گانه «تحفه» نگاشته و چاپ شده است:

1 - «السّیف النّاصری» در ردّ باب أوّل تحفه چاپ هند [2].

2 - «تقلیب المکائد» در ردّ باب دوم تحفه، چاپ هند، «ذریعه 4: شماره 1741».

3 - «برهان السعادة» در ردّ باب هفتم، چاپ هند، «ذریعه 3: شماره 307».

4 - «تشیید المطاعن، لکشف الضغائن [3]» در ردّ باب دهم، دو مجلّد:

ص: 293

اول مشتمل بر چهار جزء و مجموع أجزاء آن در «1910 صفحه»، و دوم در «442 صفحه»، چاپ هند، مطبعه مجمع البحرین، 1283. «ذریعه 4: شماره 958».

5 - «مصارع الأفهام»، در ردّ باب یازدهم، چاپ هند، «کشف الحجب: شماره 2952» «ذریعه 4: شماره 958».

در «نجوم السماء 422:1» کتب مذکوره را بمرحوم سید محمّد قلی نسبت داده، و در شرح حال وی نیز که ازین پس در بخش پنجم خواهد آمد یاد می شود.

پنجم: ردّ علامه متتبّع محقّق سبحان علیخان هندی متوفای چندی پس از 1260.

وی را کتابیست بنام «الوجیزه، فی الاصول» که در آن نخست مقداری پیرامون علم اصول بحث کرده، آنگاه بذکر احادیث دالّه بر امامت امیر المؤمنین علیه السّلام پرداخته سپس بتعرّض و ردّ کلمات صاحب «تحفه» برآمده و نیز مجهولات خلفای سه گانه را بیان کرده است. «کشف الحجب: شماره 3387».

ششم: ردّ محمّد بن سید دلدار علی نقوی نصیرآبادی لکهنوی متوفی 1284، نام کتابش:

1 - «الإمامة»، عربی، در ردّ باب هفتم.

2 - «البوارق الموبقه»، فارسی، نیز در ردّ باب هفتم، چاپ هند، آغاز آن:

[الحمد للّه لإکمال الدین و إتمام النّعمة، و إنقاذ العباد باقتفاء أهل البیت علیهم السّلام عن لجّة الهلکة و النقمة]. «ذریعه 3: شماره 538».

هفتم: ردّ علاّمه سیّد جعفر معروف به أبو علی خان موسوی فارسی دهلوی، معاصر با پدر صاحب عبقات و شاگرد میرزا محمّد کامل صاحب «نزهة الاثنی عشریّه»، تاریخ وفاتش در دست نیست، ویرا در ردّ تحفه چند کتاب بشرح زیرست:

1 - «برهان الصّادقین»، ردّ باب هفتم، «ذریعه 3: شماره 311».

2 - «مهجّة البرهان»، مختصر برهان الصّادقین، «ذریعه 311:3».

3 - «تکسیر الصنمین»، فارسی، ردّ بر باب دهم، «ذریعه 1788:4».

ص: 294

هشتم: ردّ مولوی خیر الدین محمّد اله آبادی هندی، معاصر پدر صاحب عبقات، تاریخ فوتش بدست نیامد، کتابش بنام «هدایة العزیز» فارسی در ردّ باب چهارم.

«کشف الحجب: شماره 3406».

نهم: ردّ سیّد مفتی میر محمّد عباس بن علی اکبر شوشتری متوفای 1306 در لکهنو، کتابش بنام «الجواهر العبقریّه» فارسی در نقض مبحث غیبت از باب هفتم تحفه است، چاپ هند. «ذریعه 5: شماره 1280».

دهم: ردّ آیة اللّه العلاّمه میر سیّد حامد حسین بن سیّد محمّد قلی موسوی نیشابوری متوفای 1306، نام کتابش «عبقات الأنوار» و بشرحی که درین دفتر مذکور می شود در ردّ باب هفتم قسمت آیات و احادیثی که مدارک شیعه در امامتست.

یازدهم: ردّ حجّة الاسلام شیخ مهدی بن شیخ حسین خالصی کاظمی متوفی 1343، کتابش بنام «تصحیف المنحة الإلهیّة، عن النّفثة الشیطانیّه» در ردّ ترجمه تحفه که بقلم محمود آلوسی تلخیص شده، سه مجلد مبسوط. «ذریعه 3: شماره 633».

دوازدهم: ردّ علاّمه بزرگوار و فقیه محقّق نامدار مرحوم آقا میرزا فتح اللّه معروف بشریعت «شیخ الشریعه» اصفهانی، متولد 1266 متوفای 1339، وی نیز کتابی دارد در ردّ ترجمه عربی تحفه «المنحة الإلهیة». «أعیان الشیعة 259:42» و غیره.

سیزدهم: ردّ علاّمه محقّق آیة اللّه سید محمّد امام جمعه سلطان العلماء استاد صاحب عبقات، کتابش بنام «طعن الرماح» در باب فدک و قرطاس است، و درین کتاب راجع بکلمات «تحفه» در باره این دو موضوع بحث فرموده، و صاحب «کشف الحجب:

شماره 2102» گوید کتاب خوبی است که درین دو موضوع مثل آن نوشته نشده است.

- قدّس سرّه - را وادار بتألیف عبقات الأنوار نمود، و در حقیقت عامل بوجود آمدن چنین کتاب گرانبهایی شد، همانا بخشی از باب هفتم آن کتاب بود که عبد العزیز پیرامون مسئله خلافت و موضوع امامت نگاشته، و بطور خلاصه چنین وانمود می کند که عقائد شیعی مذهبان درباره پیشوایی و خلافت بلا فصل علی علیه السّلام و یازده نفر أئمّه بر حق دیگر علیهم السّلام مبنی بر دوازده یا سیزده روایتی است که یک یک آنها را نقل کرده و بالأخره می گوید این احادیث - بجز یکی دو تای آنها - بقیّه از نظر سند ضعیف و از درجه اعتبار ساقط، و جمعا از حیث دلیل بودن بر مدّعای شیعه نارسا و غیر کافی است.

و نیز جمله ای از آیات شریفه قرآنی را که مورد استفاده شیعه بوده نقل و سپس دلالت آن آیات را بر عقیده شیعه تخطئه می نماید.

اینک، شالوده عبقات الأنوار و ترتیب أجزاء و مطالب آن برین منوال است که مؤلّف - قدّس اللّه سرّه - کتاب را بود منهج «بخش» منقسم فرموده:

منهج اول: در تفسیر و تشریح آیاتی که صاحب تحفه بعنوان مدارک و دلائل قرآنی شیعه ذکر نموده، و ازین منهج مع الأسف چیزی بطبع نرسیده است و اطلاع کامل از ترتیب آن نداریم.

منهج دوم: طی شانزده جزء مبسوط، شامل بحث درباره دوازده حدیثی است که عبد العزیز بعنوان دلائل نقلی و روایتی شیعه در أمر خلافت بلا فصل أمیر المؤمنین - صلوات اللّه علیه - مورد بحث و انتقاد قرار داده است، شرح کیفیّت مجلّدات این منهج پس ازین خواهد آمد.

2 - «چگونگی بحث و سبک استدلال». مؤلّف - أعلی اللّه مقامه - هر مجلّد از منهج دوم کتاب را در یک یا دو جزء قرار داده، نخست بحث در سند حدیث و اثبات تواتر و قطعیّ الصدور بودن آن، تنها از طرق عامّه و استناد بمدارک معتبره اهل سنّت از زمان پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و عصر صدور تا زمان مؤلّف، قرن بقرن، و همچنین توثیق و تعدیل هر یک از راویان بلا واسطه حدیث را از قول دیگر صحابه، و هر یک از صحابه و توثیق کنندگان را از قول تابعین، و تابعین و طبقات بعد را از کتب رجال و تراجم و جوامع

ص: 296

حدیثی و مصادر مورد وثوق خود آنها تا بزمان خود، ثابت و مبرهن فرموده است.

آنگاه بتجزیه و تحلیل متن حدیث پرداخته و سپس وجوه استفاده و چگونگی دلالت حدیث را بر وفق نظر شیعه تشریح می کند، و در پایان کلیّه شبهات و اعتراضات وارده از طرف عامّه را یکان یکان نقل و بهمه آنها پاسخ می دهد.

3 - قدرت علمی و سعه اطلاع و احاطه فوق العاده مؤلّف بزرگوار از سراسر مجلّدات این کتاب شریف بخوبی واضح و آشکارست، از باب نمونه کافی است در همین مجلّدات «أجزاء حدیث ثقلین» دقت نمود که یکجا دلالت حدیث ثقلین را بر مطلوب شیعه بشصت و شش وجه بیان فرموده، و در جای دیگر تخطئه یی که ابن جوزی از دلالت حدیث بر مطلوب شیعه نموده بیک صد و شصت و پنج نقض و تالی فاسد جواب داده است! و همچنین در إبطال مدّعای خود شاهصاحب [عترت بمعنی أقارب است، و لازمه اش واجب الاطاعه بودن همه نزدیکان پیغمبرست نه أهل بیت فقط]، پنجاه و یک نقض و اعتراض بر او وارد کرده است.

و هکذا در موارد دیگر در سایر مجلّدات خصوصا مجلّدات حدیث غدیر و حدیث مدینة العلم که در تألیف آنها نیز قدرت قلمی مؤلّف بمنتهای کمال رسیده است. از سوی دیگر، مؤلّف بزرگوار - علیه الرّحمه - در هر مطلب و مبحث که وارد می شود کلیّه جهات و جوانب قابل بحث آن را وجهه نظر ساخته و حق تحقیق و تتبع را نسبت بموضوع مورد بحث بمنتهی درجه أدا فرموده و مطالعه کننده را برای هر گونه تحقیقی پیرامون موضوعاتی که درین کتاب مطرح شده از مراجعه بکتب و مصادر دیگر بی نیاز می کند، خصوصا در مورد تراجم رجال حدیث که شرح حال آنان را نوعا از تمامی کتب تراجم و مواضعی که مورد استفاده واقع می شود بعین ألفاظ نقل فرموده است.

4 - «ترتیب مجلّدات عبقات الانوار».

درباره ترتیب کتاب چون مؤلّف محترم «ذریعه» در حرف عین که هنوز بطبع نرسیده بطور مستوفی تحقیق فرموده اند، لذا مناسب است که عین عبارت کتاب مرقوم

ص: 297

را ذیلا نقل نماییم:

«عبقات الانوار فی مناقب الائمة الاطهار» «فی مجلّدات کبار ضخام، لإثبات امامة سادات الأنام، للسیّد العلاّمة الإمام دافع الشکوک و الأوهام من تأیید الملک العلاّم، الثقة الضابط العین، المیر حامد حسین ابن السّیّد العلاّمة محمّد قلیخان صاحب بن محمّد بن حامد النیشابوری الکنتوری، المتوفی 18 صفر المظفّر سنة 1306.

«هو ردّ علی الباب السّابع من «التحفة الاثنی عشریّة، الّذی هو فی مبحث الامامة و رتّبه علی منهجین:

«المنهج الأوّل. فی إثبات دلالة الآیات القرآنیّة «إنّما ولیّکم اللّه» و «الیوم أکملت» «الّذین یقیمون الصّلوة و یؤتون الزّکوة و هم راکعون» و غیر ذلک، المستدل بها للإمامة. و هو فی مجلّد غیر مطبوع، لکنّه موجود فی مکتبة المصنّف بلکهنو، و فی مکتبة المولوی السّید رجبعلی خان سحبان الزمان فی جکراوان، الّذی کان من تلامیذ المصنّف، عند ولده السّیّد مرتضی، ذکره السّید فدا حسین بن السیّد عابد علی الحسینی الزیدی البنجابی الملتانی المولود حدود سنة 1324.

«و المنهج الثانی. فی إثبات دلالة الاحادیث الاثنی عشر علی الإمامة و الجواب عن اعتراضات صاحب «التحفة» علیها فی اثنی عشر مجلّدا، لکلّ حدیث مجلّد.

«فالمجلد الاول، من المنهج الثانی، فی حدیث الغدیر، و طبع فی جزئین ضخمین، الجزء الاوّل منهما فی ردّ ما أجابه صاحب «التحفة» عن حدیث الغدیر.

طبع سنة [1251.1293 ص]. الجزء الثّانی من المجلّد الاوّل فی ردّ اعتراضات سائر العامّة علی حدیث الغدیر، طبع سنة 1294، أوّله: [الحمد للّه الّذی أکمل لنا الدّین و أتمّ علینا النّعمة]، و فیه ترجمة العلماء الّذین أخرجوا حدیث الغدیر فی کتبهم قرب مائة و خمسین عالما، و ترجمة العلماء الّذین ذکروا مجیء «المولی» بمعنی «الأولی» قرب أربعین عالما و بسط الکلام فی تراجمهم غایة البسط، و له فهرس مبسوط أیضا.

[609 و 399 ص].

ص: 298

«المجلد الثانی، من المنهج الثانی، فی حدیث المنزلة، و هو الحدیث الثانی من الاثنی عشر حدیثا، و فیه الجواب عن اعتراضاتهم علیه، طبع سنة 1295. أوّله [الحمد للّه الّذی جعل الوصیّ من النّبی بمنزلة هارون من موسی]. [977 ص].

«المجلد الثالث، من المنهج الثانی، فی الجواب عن اعتراضاتهم علی الحدیث الثالث، و هو حدیث الولایة «إنّ علیّا منّی و أنا من علی و هو ولیّ کلّ مؤمن من بعدی»، طبع سنة 1303، أوّله: [الحمد للّه الحمید الحکیم].

«المجلد الرابع، من المنهج الثانی، فی الجواب عن اعتراضات صاحب «التحفة» علی الحدیث الرابع، و هو حدیث الطیر، طبع سنة 1306، أوّله: [الحمد للّه الذی أبان أحبّیّة الوصیّ إلیه و إلی النّبی فی قصّة الطیر المشوی]. [مطبعه بستان مرتضوی، لکهنو، 512 و 224 ص] [1].

«المجلد الخامس، فی حدیث المدینة، و هو طبع فی جزئین، أوّلهما فی جواب اعتراضات صاحب «التحفة» علیه، طبع مع فهرس المطالب فی سنة 1317، أوّله: [الحمد للّه الّذی جعل النّبیّ مدینة العلم و علیّا بابها]. و الجزء الثانی فی جواب اعتراضات سائر العامّة، طبع سنة 1327، أوّله: [الحمد للّه الّذی جعل نبیّه للعلم مثل المدینة].

«المجلد السادس، فی حدیث التشبیه «من أراد أن ینظر إلی آدم و نوح فلینظر إلی علی»، طبع سنة 1301، أوّله: [الحمد للّه المتعالی عن التشبیه]. [لکهنو، 456 و 248 ص].

«المجلد السابع، فی حدیث «من ناصب علیّا الخلافة فهو کافر»، لکن ما خرج إلی البیاض، کالثلثة الآتیة.

«المجلد الثامن فی حدیث النّور «کنت أنا و علیّ بن أبی طالب نورا».

طبع سنة 1303، أوّله: [الحمد للّه الّذی خلق النّبیّ و الوصیّ من نور واحد].

ص: 299

[مطبعه مشرق الأنوار، لکهنو، 786 ص].

«المجلد التاسع، حدیث الرّایة یوم خیبر و إعطائها لمن یحبّ اللّه و رسوله.

«المجلد العاشر، حدیث «علیّ مع الحق حیث دار».

«المجلد الحادیعشر، حدیث قتال علی بالتأویل و التّنزیل. لکنّه مع سابقیه ما خرجت إلی البیاض.

«المجلد الثانی عشر، فی الحدیث الثانی عشر، و هو حدیث الثقلین. طبع فی جزئین. أوّلهما فی طرقه و ردّ بعض الاعتراضات، طبع سنة 1314، [لکهنو، 664 ص]، أوّله: [الحمد للّه الّذی دعانا بمنّه الجمیل إلی التّمسّک بالثقلین]، و ثانیهما فی الجواب عن بقیّة الاعتراضات، أوّله: [الحمد للّه الّذی جعلنا من المتمسّکین بالقرآن]، طبع فی سنة [44-]1351، [لکهنو، 891 ص]». پایان کلام ذریعه.

از آنچه گذشت معلوم گردید که این کتاب شریف در دو بخش «منهج» تألیف شده:

بخش یکم: راجع بآیات کریمه قرآنیّه که در شأن أمیر المؤمنین علی علیه السّلام نازل شده و دلالت بر امامت مطلقه آن حضرت دارد. این بخش که در یک مجلّدست هنوز بطبع نرسیده.

بخش دوم: راجع بأحادیث شریفه نبویّه یی که دلالت بر خلافت و امامت آن حضرت دارد، و این بخش در دوازده مجلّدست که مجلّد أوّل آن «غدیر» و مجلّد دوم «مدینة العلم» و مجلّد دوازدهم «ثقلین» هر کدام در دو جزء مستقل بطبع رسیده و بقیّه هر یک در یک جزء است، و از مجموع این أجزاء، مجلّدات چهارگانه اولی در حیات مؤلّف و بقیّه آنچه بطبع رسیده پس از درگذشت او بوده است.

و نیز ناگفته نماند که تنها جزء یکم مجلد أوّل «حدیث غدیر» حدود بیست سال قبل طی 600 صفحه در طهران تجدید چاپ شده، و هر دو جزء مجلد آخر «دوازدهم.

حدیث ثقلین» که اینک تماما در اصفهان تجدید طبع گردیده و برای رعایت تناسب قطع و اندازه در شش مجلد قرار داده شده است.

5 - «کتب متعلق بعبقات الانوار»:

ص: 300

اوّل - تتمیم عبقات. بقلم سیّد ناصر حسین، فرزند مؤلّف.

دوم - تذییل عبقات. بقلم سید ذاکر حسین، فرزند دیگر مؤلّف [1].

سوم - تعریب جلد اول حدیث مدینة العلم. بقلم سید محسن نوّاب فرزند سید أحمد نوّاب لکهنوی، متولّد بسال 1329: «ذریعه 4: شماره 1061».

چهارم - تکمیل جلد هفتم عبقات، چون أصل مجلّد هفتم مسوّده و ناقص بوده، نواده دانشمند مؤلّف سید محمّد سعید بن سید ناصر حسین آن را تکمیل نموده است.

پنجم - تلخیص تمام مجلد دوم و پنجم و ششم و بخشی از یکم و تعریب تمامی این مجلدات بنام «الثمرات» بقلم سید محسن نوّاب مذکور: «ذریعه 5: شماره 42».

آن و قبل از تألیف عبقات نوشته شده و بفرمایش مؤلّف محترم «الذّریعة» بالغ بر ده مجلّد است که دو سه جلد آن در لکهنو بطبع رسیده و بغایت محقّقانه و پر فائده می باشد.

2 - «أسفار الانوار، عن وقایع أفضل الاسفار». شرح مسافرت مؤلّف بمکّه معظّمه و خاطرات زیارت أئمّه عراق علیهم السّلام.

3 - «إفحام المین، فی ردّ إزالة الغین». این کتاب در چند مجلّد، و ردّ بر کتاب «إزالة الغین» مولوی حیدر علی فیض آبادی است.

4 - «ترجمة العشرة الکاملة». بفارسی که اصل نیز از خود ایشانست.

5 - «درّة التحقیق» این کتاب را مؤلّف خود بعنوان یکی از آثار قلمیش در مجلّد مدینة العلم عبقات «117:1» یاد کرده است.

6 - «الشّریعة الغرّاء». در فقه شامل بحث و إثبات مسائل اجماعی از أوّل باب طهارت تا آخر دیات، طبع لکهنو.

7 - «الشعلة الجوّالة». در بحث از احراق مصاحف، چاپ شده و بفارسی نیز ترجمه گردیده است.

8 - «شمع المجالس». شامل یک رشته قصائد عربی و فارسی خود مؤلّف در مراثی حضرت سید الشّهداء علیه السّلام.

9 - «شمع و دمع». مثنوی، این کتاب بزبان اردو ترجمه و چاپ شده است.

10 - «صفحه ألماس». در أحکام غسل ارتماس.

11 - «الطارف». در لغز و معمّاها.

12 - «الظلّ الممدود و الطلح المنضود». مطبوع.

13 - «العشرة الکاملة». شامل بحث و حلّ ده مسئله مشکل، چاپ شده است.

14 - «العضب البتّار». مؤلّف از آن در مجلّد مدینة العلم عبقات یاد فرموده است.

کتب مذکور عموما در «أعیان الشّیعة 373:18» و «نقباء البشر 349:1» و جاهای دیگر یاد شده است.

ص: 303

ناصر حسین... ولد 19 جمادی الثانیة سنة 1284، و توفی سنة 1361 فی لکهنو بالهند.

درس فی النجف ثمّ انتقل إلی مدینة لکهنو، و فیها أقام حتّی وفاته. إمام فی الرجال و الحدیث، واسع التّتبع، کثیر الاطلاع، قویّ الحافظة، لا یکاد یسأله أحد عن مطلب إلاّ و یحیله إلی مظانّه من الکتب مع الاشاره إلی عدد الصفحات، و کان أحد الاساطین و المراجع فی الهند، و له وقار و هیبة فی قلوب العامّة و استبداد فی الرّأی و مواظبة علی العبادات، و هو معروف بالأدب و العربیّة، معدود من أساتذتهما ، و إلیه یرجع فی مشکلاتهما، و خطبه مشتملة علی عبارات جزلة و ألفاظ مستطرفة.

و له شعر جیّد. قرأ علی والده و علی المفتی السید محمّد عباس و یروی عن الأخیر، و یروی عنه جماعة. من مصنّفاته: 1 - «نفحات الأزهار، فی فضائل الائمّة الأطهار». 2 - «کتاب ما ظهر من الفضائل لامیر المؤمنین علیه السّلام یوم خیبر». 3 - «مسند فاطمة بنت الحسین علیه السّلام».

4 - «نفحات الانس» فی وجوب السورة. 5 - «إسباغ النّائل بتحقیق المسائل». 6 - «دیوان الخطب». 7 - «دیوان شعر». 8 - «کتاب المواعظ». 9 - «کتاب الانشاء».

إلی غیر ذلک، مع کونه ظلّ مشتغلا دائما بإتمام کتاب والده عبقات الانوار، و قد برز من تصنیفه له عدّة مجلّدات. و له:

إن کنت من شیعة الهادی أبی حسن حقّا فأعدد لریب الدهر تجنافا

إنّ البلاء نصیب کلّ شیعته فاصبر، و لا تک عند الهمّ منصافا».

دوم سید ذاکر حسین. در «ریحانة الأدب 145:4» نویسد:

«و أمّا سیّد ذاکر حسین، برادر ناصر حسین نیز از علمای هند عصر ما و حواشی بر کتاب عبقات... والد ماجد خود نوشته، و شرحی دیگر بدست نیامد».

و صاحب «نقباء البشر: 714-715» پس از نام و نسبش فرماید: «عالم فاضل و أدیب شاعر. کان من أفاضل اسرته و ادبائها الشعراء، له آثار، منها: «الأدعیة المأثورة» طبع فی الهند و علیه تقریض أخیه العلاّمة السیّد ناصر حسین المتوفی سنة 1361 و تصدیقه باعتبارها کما ذکرناه فی «الذریعة 399:1»، و کان معین أخیه المذکور فی تتمیم مجلّدات «العبقات». و له «دیوان شعر» بالفارسیّة و

ص: 305

العربیّة. و ولده السید ساجد حسین طبیب أدیب أیضا، له دیوان فی المدائح و المراثی بلغة أردو...».

و دانش پهناور و درخشان، و کتاب استقصاء الإفحامش که در دو مجلّد زیور چاپ بخود گرفته از نفایس تآلیف شمرده می شود. در 18 صفر سال 1306 درگذشت و در جوار مرقد شریف مفتی کبیر سید محمّد عباس تستری مدفون گردید [1].

«و بعدها آنچه سید ناصر حسین پسر سید حامد حسین مرحوم گردآوری کرده بود بر آن کتابخانه افزوده شده است، و این سیّد عالیشان از حجج اسلام و آیات عظام، فقیه رجالی محدّث محقق نابغه دهر، از رؤسای نامی مذهبی شناخته می شود، قدمهای برجسته در خدمت مذهب در صفحه تاریخ از خود یادگار گذاشته. از آثار قلمی ایشان کتاب «الأزهار» در امامت و «إثبات حدیث ردّ الشّمس». «دیوان شعر».

«کتابی در خطب و مواعظ». «مسند فاطمه دختر امام شهید سبط». و قسمتی از کتاب کریم والد معظم خود «عبقات الأنوار» را تتمیم نموده، و این کتابخانه بنام ایشان موسوم گردیده. و پس از درگذشت ایشان کتابخانه بفرزندان عالی مقام وی سید محمّد سعید الملة و سیّد محمّد نصیر الملة انتقال یافته، و در تحت نظر این دو بزرگوار اداره می شود، نسخه های پر ارزش و کمیاب در این کتابخانه وجود دارد...».

مؤلّف «أعیان الشیعة 374:18» نیز ذیل عنوان «خزانة کتبه» شرحی در این باره بنقل از مجلّه «العرفان» نگاشته که بجهت اختصار از نقل آن خودداری شد.

در خاتمه این بحث مناسب است شطری از آنچه صاحبان کتب تراجم و رجال در أحوال علاّمه مؤلّف - رضوان اللّه علیه - نگاشته اند برای مزید فائده بنقل آن مبادرت نماییم.

1 - کلام آیة اللّه حاج سید محسن عاملی شامی در «أعیان الشیعة 371:18 - 374»: «السّید الامیر حامد حسین... کان من أکابر المتکلّمین الباحثین عن أسرار الدّیانة و الذّابّین عن بیضة الشّریعة و حوزة الدین الحنیف، علاّمة نحریرا ماهرا

ص: 307

بصناعة الکلام و الجدل، محیطا بالأخبار و الآثار، واسع الاطلاع، کثیر التّتبّع، دائم المطالعة، لم یر مثله فی صناعة الکلام و الاحاطة بالاخبار و الآثار فی عصره، بل و قبل عصره بزمان طویل و بعد عصره حتّی الیوم، و لو قلنا إنّه لم ینبغ مثله فی ذلک بین الامامیّة بعد عصر المفید و المرتضی، لم نکن مبالغین. یعلم ذلک من مطالعة کتابه العبقات، و ساعده علی ذلک ما فی بلاده من حرّیّة الفکر و القول و التّألیف و النّشر، و قد طار صیته فی الشرق و الغرب، و أذعن لفضله عظماء العلماء، و کان جامعا لکثیر من فنون العلم، متکلّما محدّثا رجالیّا أدیبا، قضی عمره فی الدّرس و التصنیف و التألیف و المطالعة، و مکتبته فی لکهنو وحیدة فی کثرة العدد من صنوف الکتب، و لا سیّما کتب غیر الشیعة. و فی «الفوائد الرضویّة» ما تعریبه...».

سپس شطری از مطالب کتاب فوائد الرّضویّة مرحوم محدّث قمی را نقل و پس از آن اساتید صاحب ترجمه را یاد و ذیل عنوان «مؤلّفاته» فرماید:

«1 - عبقات الانوار فی إمامة الأئمّة الاطهار. بالفارسیّة. لم یکتب مثله فی بابه فی السلف و الخلف. و هو فی الردّ علی باب الامامة من «التحفة الاثنی عشریّة» للشاه عبد العزیز الدّهلوی. فإنّ صاحب التحفة أنکر جملة من الاحادیث المثبتة إمامة أمیر المؤمنین علی علیه السّلام، فأثبت المترجم تواتر کلّ واحد من تلک الاحادیث من کتب من تسمّوا بأهل السّنّة، فیورد الخبر و یذکر من رواه من الصّحابة و من رواه عنهم من التابعین، و من رواه عن التابعین من تابعی التابعین، و من أخرجه فی کتابه من المحدّثین، علی ترتیب القرون و الطبقات، و من وثق الرّاوین و المخرجین له، و من وثّق من وثّقهم، و هکذا فی طرز عجیب لم یسبقه إلیه أحد، و یردّ دعاوی صاحب التحفة ببیانات واضحة و براهین قویّة عجیبة. و هذا الکتاب یدلّ علی طول باعه و سعة اطلاعه، و هو فی عدّة مجلّدات، منها مجلد فی حدیث الطیر...

و قد طبعت هذه المجلّدات ببلاد الهند، قرأت نبذا من أحدها فوجدت مادّة غزیرة و بحرا طامیا و علمت منه ما للمؤلّف من طول الباع و سعة الاطلاع، و حبّذا لو ینبری

ص: 308

أحد لتعریبها و طبعها بالعربیّة، و لکنّ الهمم عند العرب خامدة [1]، و قد شارکه فی تألیفه أخوه المتوفی قبله السّید إعجاز حسین صاحب کتاب «کشف الحجب عن أسماء المؤلّفات و الکتب» کما مرّ فی ترجمته.

«2 - استقصاء الإفحام و استیفاء الانتقام فی ردّ منتهی الکلام، و هو بالفارسیّة یدخل تحت عشر مجلّدات طبع بعضها فی ثلاث مجلّدات فی مطبعة مجمع البحرین سنة 1315، و استقصی فیه البحث فی المسألة المشهورة بتحریف الکتاب و فی إثبات وجود المهدی و شرح فیه أحوال کثیر من علماء من تسمّوا بأهل السنّة و تکلّم فی کثیر من رجالهم و فی بعض الاصول الدّینیة و الفروع العملیة المختلف فیها بین علماء الفریقین و أثبت ما هو الحقّ منها».

سپس دیگر مؤلّفات صاحب ترجمه را یاد کرده و ترجمه را بشرحی درباره کتابخانۀ وی پایان داده است.

2 - آیة اللّه حاج شیخ آقا بزرگ طهرانی مقیم نجف أشرف در «نقباء البشر فی القرن الرابع عشر: 347-350» فرماید:

«السیّد الامیر حامد حسین الکنتوری... من أکابر متکلّمی الامامیة و أعاظم علماء الشیعة المتبحّرین فی أولیات هذا القرن. ولد فی لکهنو «1246» و نشأ بها علی أبیه المذکور فی الکرام البررة نشأة طیّبة، و تعلّم المبادئ و قرأ مقدّمات العلوم و أخذ الکلام عن والده الامام السید محمّد قلی، و الفقه و الاصول عن سید العلماء السید حسین بن السید دلدار علی النقوی، و المعقول عن السید مرتضی بن السید محمّد و الادب عن المفتی السید محمّد عباس و غیرهم. و کان کثیر التّتبع واسع الاطلاع و الاحاطة بالآثار و الأخبار و التراث الاسلامی، بلغ فی ذلک مبلغا لم یبلغه أحد من معاصریه و لا المتأخّرین عنه، بل و لا کثیر من أعلام القرون السابقة. أفنی عمره

ص: 309

الشریف فی البحث عن أسرار الدیانة و الذّبّ عن بیضة الاسلام و حوزة الدین الحنیف، و لا أعهد فی القرون المتأخّرة من جاهد جهاده و بذل فی سبیل الحقائق الرّاهنة طارفه و تلاده. و لم تر عین الزمان فی جمیع الأمصار و الاعصار مضاهیا له فی تتبعه و کثرة اطلاعه و دقته و ذکائه و شدّة حفظه و ضبطه.

«قال سیّدنا الحسن الصدر فی «التکملة»: کان من أکابر المتکلّمین و أعلام علماء الدین و أساطین المناظرین المجاهدین. بذل عمره فی نصرة الدین، و حمایة شریعة جدّه سید المرسلین و الأئمّة الهادین، بتحقیقات أنیقة و تدقیقات رشیقة و احتجاجات برهانیّة و إلزامات نبویّة و استدلالات علویّة و نقوض رضویّة، حتّی عاد الباب «کذا» من «التحفة الاثنی عشریّة» خطابات شعریّه و عبارات هندیّه، تضحک منها البریّة، و لا عجب!

فالشبل من ذاک الهزبر و إنّماتلد الاسود الضاریات اسودا

فإنّ والده العلاّمة مؤلّف «تقلیب المکائد» و «تشیید المطاعن»، إلی قوله: و له - قدّس سرّه - کرامات مشهورة و مآثر مأثورة، انتهی.

«و للمترجم خزانة کتب جلیلة وحیدة فی لکهنو بل فی بلاد الهند. و هی إحدی مفاخر العالم الشیعی، جمعت ثلاثین ألف کتاب بین مخطوط و مطبوع من نفائس الکتب و جلائل الآثار و لا سیّما تصانیف أهل السّنة من المتقدّمین و المتأخّرین.

«حدّثنی شیخنا العلاّمة المیرزا حسین النّوریّ أنّ المترجم کتب إلیه من لکهنو یطلب منه إرسال أحد الکتب إلیه. فأجابه الاستاذ بأنّه من العجیب خلوّ مکتبتکم من هذا الکتاب علی عظمها و احتوائها! فأجابه المترجم بأنّ من المتیقّن لدیّ وجود عدّة نسخ من هذا الکتاب فیها و لکنّ التّفتیش عنه و الحصول علیه أمر یحتاج إلی متّسع من الوقت، و الکتاب الّذی ترسله إلیّ یصلنی قبل وقوفی علی الکتاب الّذی هو فی مکتبتی الّتی أسکنها! انتهی.

«فمن هذا یظهر عظم المکتبة و اتّساعها. و حدّثنی بعض فضلاء الهند أنّ أحد أهل الفضل حاول تألیف فهرس لها و فشل فی ذلک، و قد أهدی إلی بعض أجلاّء

ص: 310

الاصدقاء صورة جانب واحد من جوانبها الأربع و هو کتب التفاسیر و قد زرناه فأدهشنا! و بالجملة، فإنّ مکتبة هذا الامام الکبیر من أهمّ خزائن الکتب فی الشرق.

«توفی - رحمه اللّه - فی لکهنو، فی «18 صفر 1306» و دفن بها. و له تصانیف جلیلة نافعة، تموج بمیاه التحقیق و التدقیق، و توقف علی ما لهذا الحبر من المادّة الغزیرة، و تعلم النّاس بأنّه بحر طامی لا ساحل له، أهمّها و أشهرها عبقات الانوار».

سپس شرح مبسوطی پیرامون تألیفات صاحب ترجمه آورده و در پایان فرماید:

«و الامر العجیب أنّه ألّف هذه الکتب النّفائس و الموسوعات الکبار و هو لا یکتب إلاّ بالحبر و القرطاس الاسلامیّین، لکثرة تقواه و تورّعه. و أمر تحرّزه عن صنائع غیر المسلمین مشهور متواتر. و حدّثنی الخلّ الصفیّ الحجّة المغفور له المیرزا محمّد الطهرانی العسکریّ عن السید حسین الیزدی الخطیب الحائری أنّه قال: کنت مسبوقا بأنّ السید حامد حسین لا یطیق سماع المصائب المشجیة الّتی جرت علی جدّه الحسین و أهل بیته علیهم السّلام، و لذا لا تقرأ فی محضره، فاتّفق یوما أنّه دخل الحسینیة فی لکهنو حین قراءتی و لم أشعر به و قرأت بعض المصائب و إذا بالأصوات قد ارتفعت و الکلّ یأمرنی بالتوقف عن القراءة، و بعد حین ظهر لی أنّ السیّد قد غشی علیه.

«هکذا کان المترجم فی أعلی مراتب العلم و العمل و التقوی و الورع، بالاضافة إلی جهاده المتواصل. ترجم مجملا فی «التّجلّیات» [1] بعنوان أنّه من تلامیذ المفتی محمّد عباس، و ذکر أنّه أهل لأن یکتب فی سوانحه العمریّة کتاب مستقلّ، انتهی.

لکنّ المترجم توفی قبل استاذه المذکور بقلیل. و طبعت مراثیه و هی سبعة عشر قصیدة فی «1892 م». و ألحقت فی آخرها قصیدة واحدة فی رثاء استاذه المفتی و اعتذر هناک

ص: 311

بأنّ مراثی المفتی بعد ما جاءت من العراق إلی لکهنو...». انتهی.

3 - مرحوم حاج ملاّ علی خیابانی واعظ تبریزی شرح حال صاحب ترجمه - قدّس اللّه سرّه - را در کتاب «علماء معاصرین: 30-34» از چند موضع نقل فرموده که ذیلا بشطری از آن مبادرت می شود:

«14 - میر حامد حسین هندی - ره - المتوفی أیضا سنه 1306. «مآثر و آثار:

ص 168»: میر حامد حسین لکهنوی، از آیات الهیه و حجج شیعه اثنی عشریّه است.

گذشته از مقام فقاهت، در علم شریف حدیث و احاطۀ تامّ بر أخبار و آثار و معرفت احوال رجال از شعب شیعه و أهل سنّت و جماعت أو لیّن شخص امامیّه است - قولا مطلقا - و در فنّ کلام لا سیّما مبحث امامت - که از صدر اسلام تاکنون ما بین دو فرقه بزرگ از این ملّت میمون معنون گردیده - صاحب مقامی مشهود است و موقفی بین المسلمین مشهور. هر کس کتاب «عبقات الانوار» این بزرگوار دیده باشد می داند که در أبواب مذکور در کتاب مسطور از أوّلین و آخرین أحدی بدان منوال سخن نرانده است و بر آن نمط تصنیف نپرداخته، از أمارات مؤیّد بودن وی من عند اللّه، ظفر یافتن او است بصواقع خواجه نصر اللّه کابلی که شاه صاحب دهلوی تمام آن را انتحال، و از آثار موفق بودن او بدست آوردن کتب و اسباب و اساسات تألیف و جمع است. می گویند در أنواع علوم قرب سی هزار مجلّد ما بین صغیر و کبیر و خطیر و یسیر در کتابخانه عامرۀ این مرتضی العصر نسخه موجود است، و این سخن از واعظی بزرگ نیز شنیدم که در طهران بر فراز منبری مذکور داشت، و اللّه العالم. اگر چه این سید أجلّ و حافظ أکمل از مردم ایران نیست و مقام دودمان کرامت نشان ایشان در لکهنو از ممالک هندوستان می باشد، ولی چون اصلا از نیشابورند پس درین باب می بایستی مذکور شوند. فی التاریخ که سنه 1306 است خبر رسید که بجنّت جاوید خرامید.

قدّس اللّه لطیفه و سرّ روحه الشریفة [1].

ص: 312

«أحسن الودیعة: ج 1 ص 104 [1]: لسان الفقهاء و المجتهدین و ترجمان الحکماء و المتکلّمین و سند المحدّثین، مولانا سید حامد حسین بن مفتی سید محمّد قلی موسوی نیشابوری کنتوری - ره - از أکابر متکلّمین باحثین دیانت و ذابّین بیضه شریعت و حوزه دین حنیف بود، وصیت او در شرق و غرب شایع و بفضلش عجم و عرب معترف گردید. جامع فنون علم واسع الاحاطه کثیر التتبّع دائم المطالعه، محدّث رجالی ادیب أریب. عمر شریف خود را در تصنیف و تألیف صرف کرده، گفته اند که آن قدر با دست راست نوشت که عاجز و آن دست عاطل گشت، پس با دست چپ بنگاشت. و در بلده لکهنو مکتبه بزرگ و بی نظیری داشت از أنواع کتب، و لا سیّما از کتب مخالفین.

بالجمله، آن بزرگوار در دیار هندیّه سیّد المسلمین حقّا و شیخ الاسلام صدقا بود.

و مردم عصرش قاطبة بر علوّ شأن او در دین و سیادت و حسن اعتقاد و کثرت اطلاع و سعه باع و لزوم طریقه سلف معتقد و معترف بودند...».

سپس شرحی نیز راجع بمشایخ و وفات و مدفن صاحب ترجمه از «احسن الودیعه» نقل و جمله ای پیرامون تقریضات عبقات نوشته و هم قسمتی از تقریض مرحوم آیة اللّه میرزای شیرازی - قدّس سرّه - را نقل کرده است، شرحی نیز پیرامون موضوع کتاب عبقات و اجمالی از خصوصیّات أجزاء چاپ شده آن و موضوع کتاب «استقصاء الإفحام» و مختصری از شرح حال اولاد و برادر مؤلّف نگاشته و ترجمه را پایان داده است.

4 - مرحوم محدّث قمی حاج شیخ عباس در «فوائد الرضویّه: 91-92» فرماید:

«حامد حسین بن محمّد قلی الموسوی الکنتوری الهندی. السیّد الاجلّ العلاّمة و الفاضل الورع الفهّامة الفقیه المتکلّم المحقّق و المفسّر المحدّث المدقق حجّة الاسلام

ص: 313

و المسلمین و آیة اللّه فی العالمین و ناشر مذهب آبائه الطاهرین، السیف القاطع و الرکن الدافع، البحر الزاخر و السحاب الماطر، الّذی شهد بکثرة فضله العاکف و البادی و ارتوی من بحار علمه الظمآن و الصادی. أمّا التفسیر فهو بحره المحیط و کشّاف دقایقه بلفظه الفائق علی الوسیط و البسیط. و أمّا الحدیث فالرّحلة فی الروایة و الدرایة إلیه و المعوّل فی حلّ مشکلاته علیه. و أمّا الکلام فلو رآه الأشعریّ لقرّبه و قرّ به، و علم أنّه نصیر الدین ببراهینه و حججه المهذّبة المرتّبة. و أمّا الاصول، فالبرهان لا یقوم عنده بحجّة، و صاحب «المنهاج» لا یهتدی معه إلی محجّة. و أمّا النحو فلو أدرکه الخلیل لاتّخذه خلیلا، أو یونس لأنس بدرسه و شفی منه غلیلا،

هو البحر، لا، بل دون ما علمه البحرهو البدر، لا، بل دون طلعته البدر

هو النجم، لا، بل دونه النجم رتبةهو الدّرّ، لا، بل دون منطقه الدّرّ

هو العالم المشهور فی العصر و الّذیبه بین أرباب النّهی افتخر العصر

هو الکامل الاوصاف فی العلم و التّقیفطاب به فی کلّ ما قطر الذکر

محاسنه جلّت عن الحصر و ازدهیبأوصافه نظم القصائد و النّثر

[1] «و بالجمله وجود آن جناب از آیات الهیّه و حجج شیعه اثنی عشریّه بود، هر کس کتاب مستطاب «عبقات الانوار» که از قلم درربار آن بزرگوار بیرون آمده مطالعه کند می داند که در فن کلام سیّما در مبحث امامت از صدر اسلام تاکنون أحدی بدان منوال سخن نرانده و بر آن نمط تصنیف نپرداخته، و الحق مشاهد و عیان است که این احاطه و اطلاع وسعه نظر و طول باع نیست جز بتأیید و اعانت حضرت إله و توجّه سلطان عصر، روحنا فداه.

«در سالی که با برادر عالم جلیل خویش - که نامش بیاید در ترجمه محمّد قلی والد ماجدشان - از هندوستان بزیارت أعتاب عالیه علیهم السّلام مشرّف گشتند با علمای عظام

ص: 314

ملاقات مختبرانه کردند و از بین ایشان شیخ ما محدّث علیم ثقة الاسلام نوری - نوّر اللّه مرقده - را بحکم هم مشربی پسندیدند و أبواب دوستی ما بین ایشان مفتوح گردید و از آن ببعد یکدیگر را بمکتوب یاد می کردند، تا آنکه در سنه 1306 «ظاهرا» جناب سیّد از دنیا درگذشت و بأجداد طاهرین خود پیوست، رضوان اللّه علیه.

«لکن بمفاد:

زنده است کسی که در دیارش باشد خلفی بیادگارش

جناب میر سیّد ناصر حسین، خلف آن بزرگوار که در جمیع آنچه ذکر شد از علوم و کمالات وارث آن پدر و ثانی آن بحر زخّار،

إنّ السّریّ إذا سری فبنفسهو ابن السّری إذا سری أسراهما

زحمات پدر را نگذاشت هدر رود و مانند پدر ماجد خویش مشغول تتمیم عبقات است و تا بحال چند جلد هم مبیضّة فرموده و طبع شده...».

5 - صاحب «ریحانة الادب 432:2-433» تحت عنوان «صاحب عبقات الأنوار» آرد: «حجّة الاسلام و المسلمین لسان الفقهاء و المجتهدین ترجمان الحکماء و المتکلّمین علاّمة العصر میر حامد حسین موسوی هندی ابن المفتی سیّد محمّد تقی [1] بن محمّد حسین [2] ابن حامد حسین بن زین العابدین. از ثقات و أرکان علمای امامیّه و وجوه و أعیان فقهای اثنی عشریّه و جامع علوم عقلیّه و نقلیّه بلکه وجودش از آیات الهیّه و حجج فرقه محقّه و از مفاخر شیعه بلکه عالم اسلامی بوده، و بالخصوص از وسائل سربلندی این قرن حاضر ما بر قرون دیگر می باشد...» إلخ.

6 - دانشمند بزرگ مرحوم حاج میرزا ابو الفضل کلانتری تهرانی - قدّس سرّه - در حاشیه کتاب نفیس «شفاء الصدور: 99-100» ذیل جمله «السلام علیک یا بن فاطمة

ص: 315

الزهراء» پس از ذکر مجملی از ترجمۀ محبّ الدین طبری فرماید: «و اگر احاطه تفصیلیّه بمدایح او که علماء سنّت اعتماد دارند بخواهی، رجوع کن بکتاب عبقات الأنوار، تصنیف سیّد جلیل محدّث عالم عامل نادرة الفلک و حسنة الهند و مفخرة لکهنو و غرّة العصر، خاتم المتکلّمین، المولوی الأمیر حامد حسین، المعاصر الهندی اللّکهنوی - قدّس سرّه و ضوعف برّه - که عقیده من بنده چنانست که از ابتداء تأسیس علم کلام تا حال تألیف این مختصر، کتابی در مذهب شیعه از جهت اتفاق نقل و کثرت اطلاع بر کلمات أعداء و احاطه بروایات وارده از آنها در باب فضائل تا آنجا که نوشته است مثل این کتاب مبارک تصنیف نشده است. فجزاه اللّه عن آبائه الأماجد خیر جزاء ولد عن والده، و وفق خلفه الصالح لإتمام هذا الخیر النّاجح».

در ذیل این مقال مناسب می نماید که اجمالی از شرح حال والد ماجد صاحب عبقات - رضوان اللّه علیهما - را از چند موضع نقل کنیم.

مؤلّف «ریحانة الأدب 55:4» فرماید: «مفتی. سید محمّد قلی بن محمّد حسین بن حامد حسین بن زین العابدین موسوی معروف به مفتی. از اکابر علمای امامیّه هند که بسیار متتبّع و محقق مدقق و جامع معقول و منقول و متکلّم جدلی حسن المناظرة بوده و در ردّ مخالفین مذهب اهتمام تمام داشته، و از تألیفات او است:

1 - «تطهیر المؤمنین عن نجاسة المشرکین 2 - «تقریب الأفهام فی تفسیر آیات الأحکام» 3 - «التقیّه» 4 - «تکمیل المیزان فی علم الصرف» 5 - «الفتوحات الحیدریّه» 6 - «الکبائر». و در چهارم محرّم هزار و دویست و شصتم هجرت وفات یافت. و شرح حال استادش سید دلدار علی بعنوان «نقوی» خواهد آمد. و پسرش میر حامد حسین نیز بعنوان «صاحب عبقات» نگارش یافته.

«و پسر دیگرش سید اعجاز حسین کنتوری نیز عالمی است متبحّر و در تمامی علوم متداوله بصیر و خبیر و از بزرگان علمای شیعه بوده و علوم متنوّعه را از والد معظم خود فرا گرفته. و از تألیفات او است: 1 - «شذور العقیان فی تراجم الأعیان»

ص: 316

در چند مجلّد 2 - «کشف الحجب و الأستار عن وجه الکتب و الأسفار» که فهرست مصنّفات شیعه است باسلوب «کشف الظنون» و در کلکته چاپ شده است 3 - «القول السدید» و غیر اینها. و وفات او در هفدهم شوّال هزار و دویست و هشتاد و ششم هجری قمری واقع گردید». پایان.

صاحب «أعیان الشیعة 161:46» گوید: «المفتی السیّد محمّد علی قلی [1] ابن السید محمّد حسین بن حامد حسین بن زین العابدین، الموسوی، النیشابوری، الکنتوری الهندی.

«توفی 4 محرّم سنة 1260، و أرّخه المفتی السیّد محمّد عبّاس التّستریّ بقوله:

«لموته هو إقبال یوم عاشوراء».

«کان متکلّما بارعا فی علم المعقول حسن المناظرة جیّد التّحریر واسع التتبّع، تلمذ علی السیّد دلدار علی و اشتغل فی الرّدّ علی المخالفین، فقام به أحسن قیام.

له من المصنّفات:

«1 - تطهیر المؤمنین 2 - تکمیل المیزان فی علم الصرف 3 - أبنیة الأفعال، فی علم الصرف 4 - السیف النّاصری، فی الردّ علی الباب الأوّل من «التحفة» 5 - الأجوبة الفاخرة فی ردّ ما کتبه الفاضل الرشید الدّهلوی، جوابا عن السیف النّاصری 6 - تقلیب المکائد، فی ردّ الباب الثانی من التّحفة 7 - برهان السعادة، فی ردّ السابع منها فی الإمامة 8 - تشیید المطاعن لکشف الضغائن، فی الردّ علی الباب العاشر منها 9 - مصارع الأفهام لقطع الأوهام، ردّ الباب الحادی عشر منها 10 - الفتوحات الحیدریّة فی الردّ علی الصراط المستقیم للشیخ عبد الحی 11 - الشعلة الظفریة 12 - حکم أحادیث الصحیحین 13 - أحکام العدالة العلویّة 14 - تقریب الأفهام، فی تفسیر آیات الأحکام 15 - رسالة فی التقیّة، فارسیّة 16 - رسالة فی الکبائر، فارسیّة.

«و هو والد المیر السیّد حامد حسین الشهیر و أخویه» انتهی.

در مورد برادران مرحوم میر حامد حسین - رضوان اللّه علیه - ناگفته نگذاریم

ص: 317

که یکی از آن دو تن مرحوم سید إعجاز حسین صاحب «کشف الحجب» است که نام او گذشت، برادر دیگر، مرحوم میر غازی حسین است که در کتاب «علماء معاصرین:

34» ذیل شرح حال میر حامد حسین، درباره او گوید:

«برادر مکرّم صاحب ترجمه. «مآثر و آثار: ص 154»: میر غازی حسین لکهنوی. برادر میر حامد حسین است. در علم و عمل و توفیق تصنیف و ترویج مذهب و أمثال ذلک با برادر برابر بود، بچندین سال از این پیش مشار إلیهما معا از هندوستان بزیارت عتبات متعالیات عراق عرب آمده با علماء عظام ملاقاتهای مختبرانه فرمودند، و بموجب مشرب شریف و مذهب لطیف خود از علماء ایران، شریعتمدار حاج میرزا حسین نوری طبرسی را پسندیدند و از آن وقت باز أبواب مکاتبه در ما بین ایشان مفتوح گردید. ولی میر غازی حسین چند سال است که برحمت ایزدی پیوسته. قدّس اللّه لطیفه». پایان.

در این جا باین نکته نیز اشاره کنیم که نام پدر صاحب عبقات همه جا «محمّد قلی» بنظر رسیده، جز این که در یک مورد «کشف الحجب: 594» تنها «محمّد» دیده می شود.

همچنین والد مرحوم سید محمّد قلی در پاره یی مآخذ «محمّد حسین» و در برخی «محمّد»، و جدّش نیز «حامد حسین» و «حامد» بهر دو صورت آمده است.

آنچه در «کشف الحجب» سیّد اعجاز حسین برادر میر حامد حسین - رضوان اللّه علیهما - ضبط شده نیز بهمه صور مذکوره است، چنانکه ذیل شماره 375 گوید: «السید محمّد قلی بن السید محمّد حسین بن سید حامد حسین». و ذیل شماره 2952: «السید محمّد قلی بن محمّد حسین». و ذیل شماره های 202 و 113 و 586: «محمّد قلی بن محمّد بن حامد». و ذیل شماره 594: «محمّد بن محمّد بن حامد».

ص: 318

فی روضات الجنّات - دویست جلد مؤلّفات و مصنّفات دارد. و رسالۀ مذکوره در ضمن کتاب زینة الانشاء در سنه 1303 در هندوستان در بلده لکهنو که محلّ اقامت طایفه شیعه و مرکز علماء امامیّه است در مطبع بستان مرتضوی طبع شده. و چون تقریض مرحوم آیة اللّه حاج شیخ زین العابدین مازندرانی از همه آنها اجمع و أبسط و محتوی بر مقاصد عالیه و فواید سامیه و مطالب مهمّه و مواعظ کامله و بلسان پارسی بود لذا بتمامه در حواشی تتمّه محرّم الحرام از کتاب «وقایع الأیّام» از ص 48 إلی 88 نقل کرده ام».

سپس جمله ای چند از تقریض مرحوم آیة اللّه مجدّد میرزای شیرازی را نقل کرده و گوید:

«مؤلّف گوید: استقصاء تقریض عبقات الأنوار خارج از حیّز تقریر و بیرون از حیطه تحریر است، ولی همین قدر بس که در یکی از تقریضات گوید: در سالی جمع کثیر و جمّ غفیری از تیه ضلالت بشارع هدایت آورده مستبصر و شیعه می نماید، چنانچه از بغداد و مکّه و شام و حلب و خود بلاد هندوستان مسموع شده است که جماعتی بواسطه مطالعه چند جلد کتب مطبوعه ایشان ترک قول «إنّا وجدنا آباءنا علی امّة و إنّا علی آثارهم مقتدون» گفته متأسّی باسوۀ حسنه «و إنّ من شیعته لإبرهیم» گردیده اند».

و آقای خانبابا مشار در کتاب «فهرست کتابهای چاپی فارسی: 977» آرد:

«سواطع الأنوار فی تقریظات عبقات الأنوار: عباس بن أحمد انصاری شیروانی هندی (بازینة الانشاء در یک جلد)، لکهنو، 1303 ق، سنگی».

و در ستون 902 گوید: «زینة الانشاء: عباس بن أحمد انصاری شیروانی هندی رفعت، (با سواطع الأنوار در یک جلد)، لکهنو، 1303 ق.، سنگی».

از آنچه گذشت معلوم گردید که «سواطع الأنوار» بسال 1303 قمری زمان حیات مؤلّف در لکهنو بطبع رسیده، و مؤلّف آن عباس بن أحمد أنصاری شیروانی است که سواطع را ضمیمه تألیف دیگرش «زینة الانشاء» بطبع رسانیده است.

ص: 320

عباس بن أحمد شیروانی گویا همان شیخ محمد عباس متخلص به «رفعت» است که فرزند میرزا احمد شروانی صاحب «حدیقة الأفراح» و «نفحة الیمن» مذکور در ص 1201 بوده و شرح حال هر دو در «مجلّه یادگار. سال 5. شماره 4 و 5. صفحه 142-146» ذکر شده است.

مع الأسف نسخه سواطع الأنوار بدست ما نرسید، لکن کتاب دیگری اینک در اختیار دادیم که بر دو قسمت مرتّب شده و جمعا دارای 124 صفحه بقطع وزیری بخط نسخ و نستعلیق نوشته شده و در پایان آن تاریخ «15-1-1905» میلادی دیده می شود که مطابق است با «9 ذو القعده 1322» قمری هجری، و در صفحه اوّل این عبارت نوشته شده است:

«الحمد للّه که درین زمان برکت اقتران، تحریرات مجتهدین عظام عتبات عالیات و عبارات علمای کرام مملکت ایران - صانها اللّه عن الحدثان - منتخب از رساله شریفه «سواطع الأنوار، فی تقریضات عبقات الأنوار» حسب فرمایش رئیس جلیل مکرّم، امیر نبیل معظم،... السید الهمام و السند القمقام، جناب راجه سید راحت حسین صاحب، تعلقه دار «اکبرپور»، دام اقبالهم العالی... در بلده لکهنو بمطبع «مطلع الأنوار» صورت انطباع گرفت».

و پایان نسخه چنین است: «خاتمة الطبع. الحمد للّه و المنّة... امّا بعد بر أرباب ألباب در حیّز خفا و احتجاب نماند که این مجموعه لطیفه و ملمومه منیفه که منتخب است از «سواطع الأنوار، فی تقریضات عبقات الأنوار» و دارای مکاتیب علمای أعلام و تحریرات مجتهدین فخام عتبات عالیات و ممالک ایران... می باشد، بحسن اهتمام جناب... سیّد مظفّر حسین - لا زال قریر العین - بإضافه تحریرات جدیده و تحبیرات مفیده، بار دوم در مطبع فیض منبع «مطلع الأنوار» واقع لکهنو «نحاس جدید» بطبع رسید...».

این مجموعه چنانکه گفتیم مشتمل بر دو بخشست، نخست تقریضها و نامه ها که در حیات صاحب عبقات رسیده، دوم آنها که بعد از وفات وی نوشته شده است.

ص: 321

تقریضها و نامه های قسمت اوّل از این دانشمندان است:

1 - نامه آیة اللّه آقا شیخ زین العابدین مازندرانی «از ص 2 تا 15» 2 - نقل عباراتی از هفت نامه که همان مجتهد بزرگ بجمعی از بزرگان هند نگاشته و در آنها از مرحوم میر حامد حسین و تألیفات ایشان تجلیل نموده و متمکّنین را تشویق بطبع بقیّه آثار آن مرحوم فرموده است «از ص 16 تا 23» 3 - نامه آیة اللّه آقا میرزا محمّد حسن شیرازی «از ص 23 تا 24» 4 - دو نامه دیگر از مرحوم میرزای شیرازی بصاحب عبقات «ص 24-26» 5 - نامه مرحوم عالم فاضل شیخ محمّد مهدی عبد عبدالرّب آبادی که بعنوان مرحوم حاجی نوری است «ص 26-28» 6 - شرحی از مرحوم میرزای شیرازی در وصف عبقات «ص 28» 7 - تقریض مرحوم حاجی میرزا حسین نوری صاحب مستدرک «ص 28-30» 8 - چند نامه از مرحوم حاجی نوری بصاحب عبقات «ص 30-36» 9 - نامه مشتاقانه عالم جلیل سید حسین طباطبائی واعظ یزدی [1] بصاحب عبقات «ص 37-40» 10 - چهار نامه دیگر از سیّد مذکور که پس از وصول برخی از مجلّدات عبقات بوی نگاشته است «ص 40-44» 11 - تقریظ مرحوم آقا سید محمّد حسین شهرستانی «ص 48-50» 12 - تحریر مرحوم عالم محقّق حاج میرزا ابو الفضل طهرانی صاحب کتاب شفاء الصدور «ص 50-53» 13 - نقل عبارت نامه صدر الافاضل ملاّ محمّد باقر دهدشتی که بمیرزا علی اکبر صاحب مقیم بمبئی نگاشته است «ص 53-54» 14 - نقل عبارت خط حاج ملاّ اسد اللّه خویی از آذربایجان بنام میرزا حسن صاحب «ص 54» 15 - نقل خط آقا حسن کازرونی «ص 54» 16 - نقل تحریر آقا عبد اللّه همدانی «ص 55-56» 17 - نقل خط رئیس المجتهدین آقا سید محمّد شریف خراسانی ملقب بشریف العلماء بنام جناب سید محمّد حائری «ص 56» 18 - نقل عبارت خط عالم فاضل میرزا جواد سبزواری «ص 57» 19 - دو نامه از جناب ملاّ محمّد حسین سهروردی سلطان آبادی مصنّف «بحر محیط» بنام بعض أحباب «ص 57-58» 20 - نامه فقیه نبیه آقا سیّد جعفر [ظاهرا آل بحر العلوم] بصاحب

ص: 322

عبقات «ص 58-59» 21 - نامه حاج سید محمّد باقر «حاجی آقا میر» قزوینی برادر صاحب «ضوابط» بآن مرحوم «ص 59-61» 22 - نامه دیگر از حاجی آقا میر بمرحوم سید ناصر حسین «ص 61-63» 23 - نامه دیگر از همو بعنوان صاحب عبقات «ص 63-65» 24 - نامه آقا سید جعفر بن حاج میرزا علینقی طباطبائی بوی «ص 65-67» 25 - نامه ادیب فاضل میرزا علی اکبر شیرازی بوی «ص 67-68» 26 - تقریظ مرحوم میرزا محمّد بن عبد الوهاب همدانی «ص 68-72» 27 - نامه میرزا محمّد مذکور بعنوان بعض أحباب «ص 72-75» 28 - نامه یی دیگر از همو بعنوان صاحب عبقات «ص 75-76» 29 - نامه دیگر بنام آقا سیّد محمّد «آقا حاذق» «ص 76-77» 30 - نامه جناب ملاّ محمّد علی خراسانی بعنوان بعض أحباب «ص 77-78».

بخش دوم: بعض مکاتیب علمای عراق و ایران که بعد از وفات صاحب عبقات وارد شده:

1 - نامه آیة اللّه آقا میرزا محمّد حسن شیرازی مجدّد المذهب، بنام مرحوم سید ناصر حسین «80-81» 2 - نه نامه از مرحوم حاج میرزا حسین نوری بآن مرحوم «ص 81-94» 3 - هفت نامه از مرحوم آیة اللّه آقای حاج سید اسماعیل صدر بآن مرحوم «ص 94-100» 4 - دو نامه از مرحوم حاج شیخ حسین بن شیخ زین العابدین مازندرانی بآن مرحوم «ص 100-103» 5 - دو نامه از مرحوم حاج شیخ علی بن زین العابدین مازندرانی بآن مرحوم «ص 103-107» 6 - نامه آقا شیخ علی خراسانی مشهدی بآن مرحوم «ص 107-108» 7 - دو نامه از آقا شیخ محمّد باقر «معروف به آقای بهبهانی» ابن حاجی محمّد تقی بن آقا عبد الحسین بن آقا محمّد باقر وحید بهبهانی بآن مرحوم «ص 108-112» 8 - نامه مرحوم آقا سید ریحان اللّه بن آقا سید جعفر کشفی موسوی بآن مرحوم «ص 112-113» 9 - نامه مرحوم حاج شیخ محمّد مهدی عبدالرّب آبادی که بنام بعض مأمورین خود نگاشته است «ص 114-115» 10 - نامه مرحوم آقا میرزا فتح اللّه شیخ الشریعه اصفهانی بآن مرحوم «ص 115-116» 11 -

ص: 323

نامه مرحوم حاج شیخ حسین بن شیخ زین العابدین مازندرانی بنام میرزا محمّد عباس علیخان صاحب «116-118» 12 - نامه مرحوم آقا سید جعفر بن حاج میرزا علینقی طباطبائی بهمان شخص «ص 118-120» 13 - نامه مرحوم آقا سید حسین ابن آقا سید ابراهیم موسوی قزوینی حائری بهمان شخص «ص 120-122» 14 - نامه مرحوم آقا سید ابراهیم بن آقا سید هاشم موسوی قزوینی بشخص مذکور «ص 122-124». پایان اینک چند نامه و تقریض از «منتخب سواطع الانوار» نقل می کنیم:

1 - تقریض مرحوم آیة اللّه آقا میرزا سیّد محمّد حسن مجدّد شیرازی، قدّس سرّه:

«بسم اللّه الرحمن الرحیم. الحمد للّه الّذی أبدع بقدرته علی وفق إرادته فطرة الخلیقة،... أمّا بعد، فلمّا وقفت - بتأیید اللّه تعالی و حسن توفیقه - علی تصانیف ذی الفضل الغزیر، و القدر الخطیر، العالم الخبیر، و الفاضل النّحریر، الفائق التحریر، الرائق التعبیر، العدیم النظیر، المولوی السیّد حامد حسین - أیّده اللّه فی الدارین و طیّب بنشر الفضائل أنفاسه، و أذکی فی ظلمات الجهل من نور العلم نبراسه، رأیت مطالب عالیة تفوق روائح تحقیقها علی الغالیة، عباراتها الوافیة دلیل الخبرة، و إشاراته الشافیة محلّ العبرة، و کیف لا! و هی من عیون الأفکار الصافیة مخرجة، و من خلاصة الإخلاص منتجة، هکذا، هکذا، و إلاّ فلا، لا! العلم نور یقذفه اللّه فی قلب من یشاء من الأخیار. و فی الحقیقة أفتخر کلّ الافتخار و من دوام العزم و کمال الحزم و ثبات القدم و صرف الهمم فی إثبات حقیّة أهل بیت الرسالة بأوضح مقالة أغار. فانّه نعمة عظمی و موهبة کبری. ذلک فضل اللّه یؤتیه من یشاء. أسأل اللّه أن یدیمک لإحیاء الدین، و یقیمک لحفظ شریعة خاتم النّبیّین، صلوات اللّه علیه و آله أجمعین.

فلیس حیاة الدین بالسیف و القنا فأقلام أهل العلم أمضی من السیف

«و الحمد للّه علی أنّ قلمه الشریف ماض نافع و لألسنة أهل الخلاف حسام قاطع.

و تلک نعمة منّ اللّه بها علیه، و موهبة ساقها إلیه. و إنّی و إن کنت أعلم أنّ الباطل فاتح فاه من الحنق، إلاّ أنّ الذوات المقدّسة لا یبالون فی إعلاء کلمة الحق. فأین الخشب

ص: 324

المسنّدة من الجنود المجنّدة؟! و این ظلال الضلالة من البدر الأنور؟! و ظلام الجهالة من الکواکب الأزهر؟! أسأل اللّه ظهور الحقّ علی یدیه و تأییده من لدیه، و أن یجعله موفّقا منصورا مظفّرا مشکورا، جزاه اللّه عن الاسلام خیرا. و الرجاء منه الدعاء مدی الأیّام، لحسن العاقبة و الختام، و السلام علیکم و رحمة اللّه و برکاته. حرّره الأحقر محمد حسن الحسینی. فی ذی الحجّة الحرام سنة 1301 هجری. مهر».

2 - نامه یی دیگر از مرحوم آیة اللّه میرزای شیرازی، رضوان اللّه علیه:

«بسم... بعرض عالی می رساند: رجاء واثق آنکه علی الدوام در تشیید قواعد دین حنیف و تسدید سواعد شرع شریف ببرکات امام عصر ولی زمان - أرواحنا له الفداء - موفق و مسدّد باشید. اگر چه در مقام اظهار تودّد و اتحاد کمتر میسّر شده است بتوانم چنانچه شایسته است برآیم، واحد أحد اقدس - عزّت أسماؤه - گواه است همیشه شکر نعمت وجود شریف را می کنم، و بکتب و مصنّفات رشیقه جنابعالی مستأنسم، و حق زحمات و خدمات آن وجود عزیز را در اسلام نیکو می شناسم، انصاف توان گفت: تاکنون در اسلام در فنّ کلام کتابی به این گونه نافع و تمام تصنیف نشده است، خصوصا کتاب عبقات الانوار که از حسنات این دهر و غنائم این زمان است. بر هر مسلم متدیّن لازم است که در تکمیل عقائد اصلاح مفاسد خود بآن کتاب مبارک رجوع نماید و استفاده نماید، و هر کس بهر نحو تواند در نشر و ترویج آنها باعتقاد أحقر باید سعی و کوشش را فرو گذاشت ندارد، تا چنانچه در نظر است إعلاء کلمه حق و ادحاض باطل شود که خدمتی شایسته تر ازین بطریقه حقّه و فرقه ناجیه کمتر در نظر است. خداوند عالم - جلّ ذکره - ببرکت ائمّه طاهرین توفیق را مستدام بدارد که این زحمت شایان و خدمت نمایان بشایستگی بپایان رسد، و امیدوارم در شرائف اوقاف از دعوات صالحۀ خود فراموشم نفرمایند، و به ارسال مصنّفات و إنفاذ مراسلات مسرور و مأنوسم بدارند که زائد الوصف و فوق العاده بآنها مشتاق و مشعوفم، و همواره مترقب اعلان سلامتی وجود مسعود کثیر الخیر و البرکه و داعی دوام تأیید آن جناب می باشم و توقع دعا دارم. أدام اللّه تعالی مجدکم، و السلام علیکم

ص: 325

و رحمة اللّه و برکاته».

3 - نامه مرحوم شیخ محمّد مهدی عبدالرّب آبادی رئیس هیئت تألیف «نامه دانشوران ناصری» بمرحوم حاجی میرزا حسین نوری صاحب «مستدرک» قدّس سرّهما:

«الا أیّهذا العالم الکامل الّذی علی الرّغم من أنف الحسود یسود

«یازدهم عید سعیدست که در کمال اختصار اظهار حیات و عرض ارادت می شود.

جناب معالی اکتساب آقا شیخ موسی - سلّمه اللّه - دستخط مبارک جناب عالی - دام ظلّه الممدود - و توقیع همایون [1] حضرت مستطاب بقیّة العلماء العظام نائب الامام - علیه الصلوة و السلام - آقای میر حامد حسین - روحی فداه - نمودند، شکر خدا را بجا آوردم که امروز روزگار بوجود مسعود هر دو حسین [2] - أیّدهما اللّه - مفتخر و قرین مباهاتست. حقیقة معجزۀ از معجزات صریحه و آیات صحیحه مذهب حقست که در چنان عصری - که حال آن در باب ضیاع علم معلوم است - أخبار مقدّسه أهل البیت - صلوات اللّه علیهم اجمعین - را این گونه مجدّدها و مروّجها می باشند.

جزاکما اللّه عن آل محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم خیرا.

«اینکه فرمایش و نگارش فرموده اند «خوبست علمای هند را هم بنویسند»، محض شکرانۀ ارجاع این خدمت که باین ذرّه ناقابل فرموده اند، در صورتی که شرح احوال و تراجم مبسوطه علمای خطّه هندیّه را مرحمت فرمایند شرط بندگی در کمال امتنان بعمل خواهد آمد و در همه جا اسم مبارک ایشان را بهر تقریب که پیش بیاید در ضمن تراجم علمای إقلیم هند مخلّد خواهد ساخت. حقیقة - لا علی رسم القباله - تصدیع می کنم که یکی از نعمت های خداوند عالم را بر خلق امروز صحّت

ص: 326

مزاج و شرف وجود حضرت افتخار الشیعة و محیی الشریعه استظهار الاسلام حافظ العصر آقای میر حامد حسین - روحی فداه - را می دانم، و باین مطلب اعتقادی ثابت و قطعی جازم دارم. فإن تسأل عن مذهبی فإنّ هذا مذهبی. خود را قابل ندیدم که مستقیما عریضه بنویسم، سر کار عالی - زید علاه - اظهار بفرمایند که از تراجم أحوال علمای آن قطعه هر چه میسّر بشود إنفاذ فرمایند که حکم مقدّس و اراده علیّه ایشان تنفیذ خواهد شد...».

4 - نامه یی از مرحوم حاجی نوری صاحب مستدرک:

«بعرض مقدّس عالی می رسانم که این بی بضاعت را آن استعداد قابلیّت نیست که بعبارت شافی وفای حق خدمت جنابعالی را در دین بکنم و از جانب معشر مسلمین تشکّر و امتنان نمایم، بهتر آنکه طومار این مطلب را پیچیده و از خداوند عالم مسألت نموده که بعوض همه جزای وافر عطا فرماید، بذکر فرمایشات مرجوعه قناعت شود. جناب مستطاب حجّة الاسلام [1] - دام ظله - بسیار مادح و شاکر و دعاگوی جناب عالی هستند و در محافل اظهار امتنان می کنند».

5 - نامه مرحوم آیة اللّه میرزای مجدّد شیرازی بمرحوم میر سیّد ناصر حسین، قدّس سرّهما:

«بعرض می رساند. انشاء اللّه تعالی پیوسته در حمایت حضرت باری تعالی - جلّت عظمته - از کافّه بلاها محفوظ، و بعین عنایت و ألطاف خاصه حضرت امام عصر - عجّل اللّه تعالی فرجه و صلّی اللّه علیه و علی آبائه الطاهرین - ملحوظ بوده، همواره در تشیید مبانی یقین و نشر و ترویج آثار دین مبین مؤیّد و مسدّد باشید. رقیمه شریفه که با ضمیمه یک مجلّد کتاب حدیث طیر از مجلّدات کتاب مستطاب «عبقات الأنوار» تألیف جناب علاّمه ناقد والد ماجد - أعلی اللّه مقامه و رفع فی الخلد أعلامه - ارسال داشته بودید ملاحظه شد، خداوند عالم - جلّ ثناؤه و عظم آلائه - را بجمیع نعم و آلائی که بأهل اسلام عطا فرموده، خاصة بنعمت بزرگ وجود علمای راشدین،

ص: 327

مانند جناب مولوی مرحوم - طاب ثراه و جعل الجنّة مثواه - که در راه اعلای کلمه دین و الغای کید مضلّین رنجها برده و زحمتها کشیده اند تا بحمد اللّه تعالی بمیامن مساعی جمیله که در مقام رفع شکوک و شبهات شیاطین و نقض و إبرام با معاندین مبذول داشته منهج مستقیم هدایت و سداد برای ضعفای شیعه حق ایضاح فرموده و مبانی محکمه ایمان و ایقان را مشیّد و منضّد گردانیده اند، شکر می کنم و از درگاه ربانی مسئلت می نمایم که درجات آن مرحوم و سائر علمای أعلام - رضوان اللّه علیهم - را مضاعف فرماید، و آن جناب و سائرین را که در مقام نصرت و تقویت دین حقّ بذل جهد و همّت داشته و دارند بر عمر و عزّت و توفیقات خاصه بیفزاید، إنّه قریب مجیب.

معلوم است البته در استخراج سائر مجلّدات این کتاب مستطاب چنانچه شاید و باید اهتمام داشته و دارید. إنشاء اللّه تعالی مؤیّد و مسدّد خواهید بود. پیوسته داعی دوام تأیید و توفیق و تسدید آن جناب - أدام اللّه تعالی مجده - بوده و متوقع دعا می باشم. أطال اللّه بقاءکم و متّع اللّه المسلمین بوجودکم، و السّلام علیکم و رحمة اللّه و برکاته. عبده محمّد حسن الشیرازی».

6 - نامه مرحوم حاجی نوری صاحب مستدرک بآن مرحوم:

«معرض می دارد. امسال بجهت حدوث فتن عظیمه و بلیّه عامّه و مسئله دخانیّه و صرف اوقات در قمع و قلع آن - مضافا إلی سائر الحوادث الشاملة المفرقة للحواس - از فیض مکاتبت محروم و بغایت متحسّر و متأسف و از علائم سوء حظ و خذلان خود دانسته، گاه گاه بدعا و سلام مخصوص در تحت قباب عالیه جبران نموده خود را تسلّی می دادم. مرجوّ از صفای طویّت و طیب طینت که حمل بر غفلت و تطرّق خلل در بنیان اخلاص نشود.

«امسال بجهت درک زیارات مخصوصه در ماه رجب و شعبان کربلای معلّی و نجف اشرف مشرّف شدم، پس از مراجعت، جناب مستطاب آقای حجّة الاسلام [مرحوم میرزای شیرازی] دام ظلّه مذکور داشتند که از جناب عالی خطی و چند جلد کتاب رسیده نزد جناب ایشان. پس از زیارت خط شریف و دیدن کتب معلوم شد تتمّه جلد نور در آنها

ص: 328

نبود، همان پنج جلد طیر و کتاب شریف «کشف الحجب» بود، بسیار ممنون و شرمنده شدم. جعلک اللّه تعالی خلفا صالحا للسالفین الصالحین الّذین أناروا الدین و بذلوا المهج فی ایضاح المنهج. امّا هزار حیف که کتاب شریف «کشف» ناقص و غیر وافی است، و مظنون که مثل موجود را بتوان بر آن افزود. نسأل اللّه تعالی أن یوفقنی لتکمیله، أو یؤیّدکم لاستدراک ما فات منه.

«در دو ماه قبل تقریبا کتاب «مآثر الاثار [کذا]» طبع طهران بجهة ذکر علمای عصر در بعضی از أبواب آن ارسال خدمت شد، انشاء اللّه تعالی رسیده. در هفته گذشته بتوسط مأمورین «بالیوز انگریز» در بغداد خط شریف جدید با خطوط دیگر رسید در وقتی که حسب الأمر جناب مستطاب آقای حجّة الاسلام [مرحوم میرزای شیرازی] مدّ ظلّه مراسله بجناب عالی نوشته شده که حال در جوف است، چون بجهت عارضه کسالتی در مزاج داشتند زیاده از ضعف و نقاهت دائمیّه محال قراءت این خط و نوشتن جواب نشد، و بجهت حدوث مرض عامّ وبا در غالب ایران خصوص در طهران که در ظرف چهل روز تقریبا قریب هشت هزار نفس تلف شد، رشته امور فی الجمله مختلّ و أجزای دولت متفرّق - مکانا و حواسا - لهذا فی الجمله تأمّلی باید کرد که بعد از ارسال، زحمت عبث نشود. خداوند تبارک و تعالی اعانت فرماید که این خدمت بانجام رسد.

«سلام تامّ خدمت جناب مستطاب قدوه اولی الألباب آقا سیّد محمّد حاذق - وقاه اللّه تعالی شرّ البوائق - برسانید، و همچنین خدمت أعزّ أکرم الأخ الأمجد مولانا سیّد ذاکر حسین - أیّده اللّه - سلام برسانید. جعلکم اللّه تعالی فی کنف حمایته و رعایته. حرّره العبد حسین النوری. فی لیلة السابع عشر من ربیع الاوّل سنة 1310».

7 - نامه یی از مرحوم آیة اللّه آقای حاج سیّد اسماعیل صدر عاملی اصفهانی بمرحوم سیّد ناصر حسین:

«أطال اللّه تعالی بقاک و أدام علاک و أسعدک بتقواک و رزقنی لقاک، انشاء اللّه تعالی.

ص: 329

بعرض می رساند: انشاء اللّه تعالی مدام در حفظ حضرت ملک علاّم - عزّ اسمه - مروّج شریعت مطهّره حضرت خیر الأنام - صلی اللّه علیه و آله الکرام - بوده، قاطبه أنام از آثار علمیّه و مقامات عملیّه و رعیّه جناب سامی پیوسته مستفید و مستفیض باشند.

رقیمه شریفه که بیاد آوری داعی مرقوم گردیده بمطالعه آن فائز شده حمد و شکر حضرت ایزد منّان - جلّت نعمائه - را بجا آورد و دعاء خیر که شیوه مخلصان و دعاگویان است نموده در باب اهتمام اتمام کتاب مستطاب مرحوم مبرور رضوان مقام آقای والد - طاب ثراه و جعل الخلد مثواه - [مقصود عبقات الانوارست] مرقوم فرمودید، الحق جناب سامی باید پیروی آثار جلیله علمیّه آن مرحوم که وزان عرش و لوح و قلم و کرسی است فرمایند و ناتمامی کتاب شریفی که رشک عالمین است تمام نمایند. و الحمد للّه علی ذلک کثیرا کثیرا و سبحان اللّه بکرة و أصیلا. استفتاء را امتثالا للأمر آنچه بنظر رسید ثبت نموده در جوف بنظر انور خواهد گذشت...

جناب سیّد بزرگواری که بنام ایشان «بدایة الهدایه» را آوردند و این ضعیف حاشیه نموده شاید سیّد نجم الحسین یا نیاز حسین بوده باشد. و السلام علیکم و رحمة اللّه و برکاته. حرّره الراجی ابن صدر الدین العاملی: عبده اسماعیل الموسوی».

8 - قسمتی از نامه مرحوم شمس العلماء حاج شیخ محمّد مهدی عبدالرّب آبادی که بنام بعض مأمورین خود نگاشته است:

«بسم اللّه و له الحمد... مطلب مهمّ دیگر آنکه به «لکهنو» می توانی رفت یا نه، اگر بتوانی برو، آنجا خانوادۀ است از سادات اولو العزم اولاد علاّمه سیّد محمّد قلیخان - أعلی اللّه مقامه - و فرزندانش سید اعجاز حسین و سید میر حامد حسین، و پسر مرحوم علاّمه میر حامد حسین «سید ناصر حسین» أیّده اللّه تعالی. این خانواده از بیوتات بزرگ أولاد پیغمبر ما صلّی اللّه علیه و آله هستند. خدمتی که ازین خاندان بمذهب جعفری و ملّت حقّه اثنا عشری شده است بعد از سید مرتضی علم الهدی - رضی اللّه عنه - و علاّمه حلّی - علیه الرحمة و الرضوان - و علاّمه مجلسی - أعلی اللّه مقامه - أحدی مثل ایشان باین منصب عالی نائل نگردیده است. اوّلا. خواهش می کنم به نیابت

ص: 330

من قبر منوّر علاّمه میر حامد حسین و پدرش و برادرش را زیارت می کنی، و به نیابت من فاتحه و قرآن بخوان، و از برای من و أولاد من در نزد تربت پاک آن بزرگان دعا بکن و همّت بخواه. ثانیا. اگر بتوانی با جناب مستطاب آقای میر ناصر حسین - سلّمه اللّه تعالی - یک آشنایی پیدا بکن، و شرح أحوال مرحوم والدشان صاحب العبقات را مع العمّ و الجدّ من جمیع الجهات، علی الخصوص تصنیفات و تألیفات و آثار شریفه و تدوینات مقدّسه هر یک را بشرح و بسط مکتوبا تحصیل بکن. اساتید، تلامیذ، نوادر حکایات و تواریخ و سرگذشت هر کدام را بنویسند، که انشاء اللّه تعالی در کتاب «نامه دانشوران [1]» یا رجال کبیری که در نظر است مندرج بکنم. ثالثا. اگر بتوانی فهرست کتابخانه این خانواده را بنویس و برای من هدیّه بکن. رابعا. من از کتاب «حجّة السعادة فی حجّة الشهادة» جلدی از برای مرحوم علاّمه میر حامد حسین در حیات خودشان بتوسط جناب مستطاب علاّمی آقای حاج میرزا حسین نوری فرستادم، بپرسید که آیا می دانند که آن نسخه در حیات آن مرحوم بایشان رسید یا خیر؟ باری، اگر این سفر را بکنی، این أعمال و وصایا را بجای آوری کار بزرگ برای من و خودت کرده ای. الراجی محمد مهدی».

9 - نامه یی از مرحوم آیة اللّه آقا میرزا فتح اللّه شیخ الشریعه «شریعت اصفهانی» بمرحوم میر ناصر حسین:

«بعرض می رساند: امید آنکه ذات با برکات کثیر الخیرات آن جناب که از أعلام بلاد و أدلاّء رشاد مشیّدین طریقه حقّه و افتخار طائفه محقّه و سیف مسلول و عضب مصقول بر أهل ضلال و الحاد و ناکبین از صواب و سداد و راکبین غیّ و فساد است، پیوسته مهبّ شمائل و إقبال و مبسم أزهار آمال، مصون از فتنه عین الکمال، محفوظ بحفظ حضرت ذی الجلال بوده و باشد.

ص: 331

«اگر چه تاکنون بانفاذ خطابی و ارسال کتابی از آنجا، و عرض عریضه و إظهار ذریعه ازین ضعیف اقدامی نشده إلاّ آنکه بصیر ما فی الضمیر و خبیر بنقیر و قطمیر آگاه و گواه است که این داعی دائم وظیفه دعا را مراعی، و در تقدیم بلطیفه ثنا قائم و ساعی بوده، مساعی جمیله جلیله مرحومین مبرورین جدّ أمجد و والد ماجد - قدّس اللّه تربتهما اللّطیفه - در تشیید مذهب جعفری نه بحدّیست که تا دامنه قیامت کسی را از آنها غفلت و نسیانی رو دهد.

«و از قرار مسموع فعلا قائم باین سنّت سنیّه و طریقه أنیقه شخص سرکار هستید معلوم است دعاء امتداد و طول عمر آن جناب تالی فرائض است.

«ضمنا زحمت می دهد که أجزاء رصینه متینه متعلّق بحدیث باب مدینه شرف وصول بخشید، و غایت نشاط و سرور و ابتهاج و حبور روی داد. لا جعله اللّه آخر العهد منّا بمثل هذا الإکرام، و خصّکم بأنواع الفضل و الإنعام. من العاصی الجانی:

فتح اللّه الغروی الاصبهانی، المدعوّ بشیخ الشریعه، عفی اللّه عن جرائمه الفظیعة».

مورّخ 22 محرّم 1321.

ص: 332

شیخ مهدی فقیه ایمانی نویسنده فاضل کتاب «مهدی منتظر علیه السلام»، برای اقدام در تحصیل نسخ و تصحیح و تحشیه و طبع تشکیل گردید.

سپس یکی از مهمترین مجلّدات کتاب که اجزاء حدیث ثقلین بود برای طبع انتخاب و جریان امر توسط «مؤسسه نشر نفائس مخطوطات اصفهان» با نشر اعلانات و قبوض اشتراک باطلاع عموم دانشمندان رسید.

اینک با پشت سر گذاردن نزدیک چهار سال، سپاسگزاریم که این خدمت بخاتمت گرایید و آقایان معظم مفصّلة الأسامی پیوسته در تمامی امور تشریک مساعی نموده، از عهده إنجاز و عدو ایفاء بعهد برآمدند، ضمنا باین مطلب نیز اشاره می شود که «ضمائم کتاب» بقلم آقای فقیه ایمانی و با نظر این ضعیف تهیّه شده، و کلیّه فهرستهای کتاب نیز باهتمام اینجانب تنظیم گردیده است.

در خاتمه، فرض ذمّت است که از دانشمند بزرگوار آقای میرزا محمّد علی معلّم حبیب آبادی سپاسگزاری نمود که ایشان همیشه در تصحیح و مقابله کتاب شرکت نموده و ازین راه کمکهای شایان فرموده اند، أبقاه اللّه تعالی و أیّده بروح منه. و السلام.

بتاریخ 12 جمادی الاولی 1382 برابر 19 مهر ماه 1341 سیّد محمّد علی روضاتی

ص: 335

عبقات فاحت من الهند طیبا عطست منه معطس الحرمین

فأشار الحسین بالحمد منه و دعا شاکرا لحامد حسین

«حجّة الاسلام حاج میرزا سید محمد حسین شهرستانی» «منتخب سواطع. ص 49» بحمد اللّه و المنّة طبع این کتاب شریف در روز پنجشنبه 18 جمادی الاولی 1382 در مطبعه «حبل المتین» اصفهان پایان یافت. از جناب مستطاب آقای سید محمود گلستانیان مدیر محترم مطبعه و آقای حسین ربّانی حروفچین ماهر و سایر کارمندان مطبعه کمال تشکر و امتنان حاصل است.

ص: 336