عبقات الانوار فی امامه الائمه الاطهار - جلد 22

مشخصات کتاب

عنوان و نام پدیدآور:عبقات الانوار فی امامه الائمه الاطهار جلد 22/ تالیف: میر سید حامد حسین موسوی نیشابوری هندی ؛ تحقیق و ترجمه: غلام رضا مولانا البروجردی

مشخصات نشر:قم: موسسه المعارف الاسلامیه، (1404) ق.

مشخصات ظاهری:ج23.

یادداشت:فارسی- عربی.

یادداشت:کتاب حاضر ردیه ای و شرحی است بر کتاب (التحفه الاثنی عشریه) اثر عبدالعزیز بن احمد دهلوی.

موضوع:دهلوی، عبدالعزیزبن احمد، 1159 - 1239ق. . التحفه الاثنی عشریه -- نقد و تفسیرموضوع

احادیث خاص (ثقلین) - امامت - احادیث

دهلوی، عبدالعزیز بن احمد، 1159 - 1239ق. التحفه الاثنی عشریه - نقد و تفسیر

شیعه - دفاعیه ها و ردیه ها

علی بن ابی طالب(ع)، امام اول، 23 قبل از هجرت - 40ق. - اثبات خلافت

موضوع:شیعه -- دفاعیه ها و ردیه ها

موضوع:امامت -- احادیث

فروست:موسسه المعارف الاسلامیه؛176

وضعیت فهرست نویسی:در انتظار فهرستنویسی (اطلاعات ثبت)

شماره کتابشناسی ملی:1286819

ص :1

ادامه دلالت حدیث ثقلین

ادامه جواب مؤلف بحدیث «اقتدوا بالذین من بعدی: أبی بکر و عمر» و اثبات مجعولیت و موضوعیت آن

ادامه وجه 51

شواهد متهم بودن أبو موسی أشعری که مدار حدیث نجوم بر اوست

و نیز طحاوی در «مشکل الآثار» گفته: [حدثنا إبراهیم بن مرزوق حدثنا أبو عاصم عن ابن جریج عن عطاء عن عبید بن عمیر أنّ أبا موسی استأذن علی عمر و کان مشغولا فی بعض الأمر فلمّا فرغ قال: أ لم أسمع صوت عبد اللّه بن قیس، قالوا: رجع، قال: ردّوه! فجاء فقال: کنّا نؤمر بمثل هذا فی الاستیذان ثلاثا، قال: لتأتینی علی هذا ببیّنة أو لأفعلنّ و أفعلنّ، فجاء إلی مجلس الأنصار فأخبرهم فقالوا: لا یقوم معک إلاّ أصغرنا فقام أبو سعید الخدریّ فجاء فقال: نعم! فقال عمر: خفی علیّ هذا من أمر رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و شغلنی التّسویف بالأسواق، قال إبراهیم: وجدت علی ظهر کتابی: و شغلنی شغلی بالأسواق]. و نیز طحاوی در «مشکل الآثار» گفته:

[حدثنا فهد بن سلیمان ثنا أبو غسان مالک بن إسماعیل ثنا عبد السّلام بن حرب عن طلحة بن یحیی القرشی عن أبی بردة عن أبی موسی قال: جئت باب عمر رضی اللّه عنه فقلت: السّلام علیکم، أ یدخل عبد اللّه بن قیس؟ فلم یؤذن، فرجعت فانتبه عمر فقال: علیّ بأبی موسی فأتیت قال: إنّی ذهبت فقلت استأذنت ثلاثا فلم یؤذن لی فرجعت سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم یقول: لیستأذن الرّجل المسلم علی أخیه ثلاثا، فان أذن له، و إلاّ رجع فقال: لتجیئنی علی ما قلت بشاهد أو لینالنّک منّی عقوبة، قال: فخرجت فلقیت ابیّ بن کعب فأخبرته فقال: نعم! فجاء فأخبره، فقال له عمر: یا أبا الطّفیل! سمعت ما قال أبو موسی من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم؟ فقال: نعم! و أعوذ باللّه عزّ و جلّ أن تکون عذابا علی أصحاب محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم. قال: و أعوذ باللّه من ذلک]. و بغوی در «معالم التنزیل» گفته:

[أخبرنا أحمد بن عبد اللّه الصّالحی، أنا: أبو الحسن علیّ بن محمّد بن عبد اللّه بن بشران، أنا إسماعیل بن محمّد الصّفّار، أنا أحمد بن منصور الرّمادی، أنا عبد الرّزّاق، أنا معمر، عن سعید الحریری، عن أبی نضرة، عن أبی سعید الخدری، قال: سلّم عبد اللّه بن قیس علی عمر بن الخطّاب ثلاث مرّات فلم یأذن له فرجع، فأرسل عمر فی أثره فقال: لم رجعت؟ قال: إنّی سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم یقول: إذا سلّم أحدکم ثلاثا فلم یجب فلیرجع،

ص: 2

قال: لتأتینّ علی ما تقول ببیّنة و إلاّ لأفعلنّ بک کذا و کذا، غیر أنّه قد أوعده، قال: فجاء أبو موسی ممتقعا لونه و أنا فی حلقة جالس فقلنا: ما شانک؟ فقال: سلّمت علی عمر، فأخبرنا خبره، فهل سمع منکم من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم؟ قالوا کلّنا قد سمعه. قال: فأرسلوا معه رجلا منهم حتّی أتی عمر فأخبره بذلک. و برهان الدین عبید اللّه بن محمّد الفرغانی العبری در «شرح منهاج بیضاوی» گفته: [قال أبو علی فی بیان اشتراط العدد: إنّ الصّحابة طلبوا العدد فإنّ أبا بکر (رض) لم یقبل خبر مغیرة بن شعبة فی الجدّة حتّی رواه محمد بن مسلمة الانصاری، و لم یعمل عمر (رض) بخبر أبی موسی الاشعری فی الاستیذان حتّی رواه أبو سعید الخدری، و ردّ أبو بکر و عمر خبر عثمان فی ردّ الحکم بن العاص. و أمثال (ذلک. صح. ظ) کثیرة، و طلب العدد منهم فی الرّوایات الکثیرة دلیل اشتراطه. قلنا فی الجواب عنه إنّهم إنّما طلبوا العدد عند التّهمة لا مطلقا، و نحن إنّما ندّعی أنّ خبر العدل الواحد حیث لا تهمة فی روایته مقبول فلا یرد ما ذکرتم من الصّور نقضا]. و ابن حجر عسقلانی در «فتح الباری» گفته: [و احتجّ من ردّ الخبر الواحد: بتوقّفه صلی اللّه علیه و سلّم فی قبول خبر ذی الیدین، و لا حجّة فیه لأنّه عارض علمه و کلّ خبر واحد إذا عارض العلم لم یقبل، و بتوقّف أبی بکر و عمر فی حدیثی المغیرة فی الجدّة و فی میراث الجنین حتّی شهد بهما محمد بن مسلمة، و بتوقّف عمر فی خبر أبی موسی فی الاستیذان حتّی شهد له أبو سعید و بتوقّف عائشة فی خبر ابن عمر فی تعذیب المیّت ببکاء الحیّ، و اجیب بأنّ ذلک إنّما وقع منهم إمّا عند الارتیاب کما فی قصّة أبی موسی فانّه أورد الخبر عند إنکار عمر علیه رجوعه بعد الثّلاث و توعّده فأراد عمر الاستثبات خشیة أن یکون دفع بذلک عن نفسه و قد أوضحت ذلک بدلائله فی کتاب الاستیذان و امّا عند معارضة الدّلیل القطعی کما فی إنکار عائشة حیث استدلّت بقوله تعالی «وَ لا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْری ]. و ملا محب اللّه بهاری در «مسلّم الثّبوت» در مسئلۀ تعبّد بخبر واحد گفته: [و اعترض بأنّه أنکر أبو بکر علی المغیرة خبره حتّی رواه ابن مسلمة و عمر

ص: 3

خبر أبو موسی فی الاستیذان حتّی رواه أبو سعید و علیّ خبر أبی سنان فی المفوّضة و کان یحلف غیر أبی بکر و عائشة خبر ابن عمر فی تعذیب المیّت ببکاء أهله و الجواب إنّما توقّفوا عند الرّیبة، أ لا تری أنّهم عملوا بعد الانضمام و هو من الآحاد بعد]. و چون متهم بودن أبو موسی در نقل حدیث نزد خلیفۀ ثانی بمرتبۀ تحقیق رسیده بود لهذا حضرت ایشان او را مثل أبو هریره از نقل حدیث علی الإطلاق نهی کرده بودند و این نهیشان بحدّی ظهور دارد که در کتب اصولیّه کبار اهل سنّت مذکور گردیده. غزّالی که إمام عالیمقام سنّیّه است در کتاب «مستصفی» در مسئلۀ تعبّد بخبر واحد گفته: [ثمّ اعلم أنّ المخالف فی المسئلة له شبهتان: الشّبهة الاولی قولهم: لا مستند فی إثبات خبر الواحد إلاّ الاجماع، فکیف یدّعی ذلک؟ و ما من أحد من الصّحابة إلاّ و قد ردّ الخبر الواحد، فمن ذلک توقف رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم عن قبول خبر ذی الیدین حیث سلّم عن اثنتین حتّی سأل أبا بکر و عمر رضی اللّه عنهما و شهدا بذلک فصدّقاه ثم قبل و سجد للسّهو، و من ذلک: ردّ أبی بکر- رضی اللّه عنه-خبر المغیرة بن شعبة من میراث الجدّة حتّی أخبره معه محمّد بن مسلمة، و من ذلک: ردّ أبی بکر و عمر خبر عثمان-رضی اللّه عنهم-فیما رواه من استئذانه الرّسول فی الحکم بن أبی العاص و طالباه بمن یشهد معه بذلک. و من ذلک: ما اشتهر من ردّ عمر -رضی اللّه عنه-خبر أبی موسی الاشعری فی الاستیذان حتّی شهد له أبو سعید الخدریّ -رضی اللّه عنه-و من ذلک: ردّ علی رضی اللّه عنه خبر أبی سنان الاشجعی فی قصّة بروع بنت و اشق و قد ظهر منه أنّه کان یحلّف علی الحدیث، و من ذلک: ردّ عائشة -رضی اللّه عنها-خبر ابن عمر فی تعذیب المیّت ببکاء أهله علیه، و ظهر من عمر نهیه لأبی موسی و أبی هریرة عن الحدیث عن الرّسول صلّی اللّه علیه و آله و سلّم! و أمثال ذلک ممّا یکثر، و أکثر هذه الأخبار تدلّ علی مذهب من یشترط عددا فی الرّاوی لا علی مذهب من یشترط التّواتر فإنّهم لم یجتمعوا فینتظروا التّواتر].

قوارح و مطاعن أبو برده پسر أبو موسی أشعری راوی حدیث نجوم

و از جملۀ قوادح این حدیث آنست که راوی آن از أبو موسی الأشعری پسرش أبو برده است، و اقدام او بر عظائم موبقه و جرائم مهلکه أظهر من الشّمس و أبین من الأمس ست، مگر نمی دانی که او در واقعۀ قتل صحابی جلیل حضرت حجر بن عدی-

ص: 4

جعل اللّه له فی أعلی درجات الجنّة خیر مستقرّ و مقیل-بأقبح وجوه غمس ید نموده است، و در باب آن شهید راه خدا شهادت کاذبه داده که هر جمله اش دلیل جسارت عظمی و خسارت کبری برای این شاهد کاذب غادر خائن آثم می باشد! ؟ طبری در «تاریخ» خود در واقعۀ قتل حضرت حجر بن عدی-رضوان اللّه علیه-آورده: [ثمّ بعث زیاد إلی أصحاب حجر حتّی جمع منهم اثنی عشر رجلا فی السّجن، ثمّ إنّه دعا رءوس الأرباع فقال: اشهدوا علی حجر بما رأیتم منه و کان رءوس الأرباع یومئذ عمرو بن حریث علی ربع أهل المدینة، و خالد بن عرفطة علی ربع تمیم، و همدان و قیس بن الولید بن عبد شمس بن المغیرة علی ربع ربیعة و کندة؟ ؟ ، و أبو بردة بن أبی موسی علی مذحج و أسد، فشهد هؤلاء الأربعة أنّ حجرا جمع إلیه الجموع و أظهر شتم الخلیفة و دعا إلی حرب أمیر المؤمنین و زعم أنّ هذا الأمر لا یصلح إلاّ فی آل أبی طالب و وثب بالمصر و أخرج عامل أمیر المؤمنین و أظهر عذر أبی تراب و التّرحّم علیه و البراءة من عدوّه و أهل حربه و ان هؤلاء النّفر الّذین معه هم رءوس أصحابه و علی مثل رأیه و أمره]. و نیز طبری در «تاریخ» خود آورده که شهادت أبو برده درین واقعه برین نسق بوده: [ بسم الله الرحمن الرحیم . هذا ما شهد علیه أبو بردة بن أبی موسی للّه ربّ العالمین: شهد أنّ حجر بن عدیّ خلع الطاعة و فارق الجماعة و لعن الخلیفة و دعا إلی الحرب و الفتنة و جمع إلیه الجموع یدعوهم الی نکث البیعة و خلع أمیر المؤمنین معاویة و کفر باللّه عزّ و جلّ کفرة صلعاء! فقال زیاد: علی مثل هذه الشّهادة فاشهدوا أنا و اللّه لأجهدنّ علی قطع خیط عنق الخائن الأحمق. فشهد رءوس الأرباع علی مثل شهادته و کانوا أربعة. ثمّ إنّ زیادا دعا النّاس فقال: اشهدوا علی مثل شهادة رءوس الأرباع]. و أکبر مطاعن شنیعه و أعظم مشائن فظیعۀ أبو برده آنست که او مثل پدر خود مبغض عادی و شاحن بادی برای جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام بود و با دوستان آن جناب إظهار کمال بغض و عداوت و با دشمنان آن جناب ابدای نهایت خلوص و محبّت

ص: 5

می نمود، و اگر چه این معنی از عبارات ماضیۀ «تاریخ طبری» هم ظاهر و آشکار است و لیکن برای مزید توضیح باید دانست که عبد الحمید هبة اللّه المدائنی المعروف بابن أبی الحدید در «شرح نهج البلاغه» در ذکر مبغضین و منحرفین از جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام آورده: [و من المبغین الغالین: أبو بردة بن أبی موسی الاشعری، یرث البغض له لا عن کلاله! روی عبد الرّحمن بن جندب، قال: قال أبو بردة لزیاد: أشهد أنّ حجر بن عدی قد کفر باللّه کفرة صلعاء! قال عبد الرحمن: إنّما عنی بذلک نسبة إلی علیّ بن أبی طالب لأنّه کان أصلع! قال: و قد روی عبد الرحمن المسعودی عن ابن عیّاش المنتوف، قال: رأیت أبا بردة قال لأبی الغادیة الجهنی قاتل عمار بن یاسر: أ أنت قتلت عمّار بن یاسر؟ قال: نعم! قال: فناولنی یدک! فقبّلها و قال: لا تمسّک النّار أبدا! ! و روی أبو نعیم عن هشام بن المغیرة عن الغضبان بن یزید، قال: رأیت أبا بردة قال لأبی الغادیة قاتل عمّار: مرحبا بأخی! هیهنا! هیهنا! فأجلسه إلی جانبه].

عدم دلالت متن حدیث نجوم بر استقامت أحوال و حسن مآل أصحاب

و محتجب نماند که حدیث أبو موسی قطع نظر از آنکه سندا مقدوح و مجروح می باشد متن آن دلالت بر استقامت أحوال و حسن مآل أصحاب ندارد، بلکه جملۀ «فإذا ذهبت أتی أصحابی ما یوعدون» دلیلست برین که أصحاب جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بعد آن جناب بر حالی که در عهد آن جناب بودند باقی نخواهند ماند و ما بینشان فتنه ها و جنگها واقع خواهد شد و در میان ایشان تغیّر آراء و اختلاف أهواء پیدا خواهد گردید، و ارتداد و اختلاف قلوب و مشاجرات هم بظهور خواهد رسید. و این معنی بحمد اللّه بر ناظر اعترافات علمای أعلام سنّیّه که در شروح «صحیح مسلم» و «مصابیح» و «مشکاة» در خصوص شرح همین حدیث أبو موسی نموده اند ظاهر و باهرست، چنانچه شطری از آن برای إتمام حجّت در این جا ذکر می نمایم. نووی در «منهاج-شرح صحیح مسلم» گفته: [

و قوله صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: «و أنا أمنة

ص: 6

لأصحابی فإذا ذهبت أتی أصحابی ما یوعدون» . أی من الفتن و الحروب و ارتداد من ارتدّ من الأعراب و اختلاف القلوب و نحو ذلک ممّا أنذر به صریحا، و قد وقع کلّ ذلک]. و محمد بن خلفة الوشتانی الابّی در «شرح مسلم» گفته: [

قوله: أتی أصحابی ما یوعدون» -ع (1)-: یعنی من ظهور الفتن و ارتداد من ارتدّ من الاعراب و اختلاف القلوب]. و محمد بن محمد بن یوسف السّنوسی در «شرح صحیح مسلم» گفته:

قوله: «أتی أصحابی ما یوعدون» . أی من الفتن و ارتداد من ارتدّ من الاعراب و اختلاف القلوب]. و فاضل معاصر مولوی صدیق حسن خان قنوجی در «سراج وهّاج، من کشف مطالب صحیح مسلم بن الحجّاج» گفته:

[و یأتی أصحابی بعدی من الفتن و الحروب و ارتداد من ارتدّ من العرب و اختلاف القلوب و نحو ذلک ممّا أنذر به صریحا، و قد وقع کلّ ذلک. انظر المشاجرات الواقعة بینهم و ما هنالک]. و شمس الدین خلخالی در «مفاتیح-شرح مصابیح» گفته:

[و إذا ذهبت أنا أتی أصحابی ما یوعدون» أراد بوعد أصحابه-علیه السّلام-ما وقع بینهم من الفتن]. و طیبی در «کاشف-شرح مشکاة» آورده: [و الاشاره فی الجملة إلی مجیء الشّرّ عند ذهاب أهل الخیر فانّه لمّا کان صلّی اللّه علیه و سلّم بین أظهرهم کان یبیّن ما یختلفون فیه، فلمّا توفی صلّی اللّه علیه و سلّم حالت الآراء و اختلفت الاهواء]. و سید شریف جرجانی در «حاشیۀ مشکاة» گفته:

[قوله: أتی أصحابی ما یوعدون» من الخلل و المخالفات]. و ملا علی قاری در «مرقاة-شرح مشکاة» گفته:

[فإذا ذهبت أنا أتی أصحابی ما یوعدون. أی من الفتن و المخالفات و المحن]. و عبد الحق دهلوی در «لمعات-شرح مشکاة» گفته: [و المراد بما یوعد

ص: 7


1- أی : القاضی عیاض ( 12 )

الاصحاب: الفتن و الحروب و ارتداد الاعراب]. و نیز عبد الحق دهلوی در «اشعّة اللمعات» گفته: [و

«أنا أمنة لاصحابی» و من سبب أمنم برای اصحاب خود،»

فإذا ذهبت أنا أتی أصحابی ما یوعدون» پس وقتی که بروم من از عالم می آید أصحاب مرا چیزی که وعده کرده شده و تقدیر کرده شده است وقوع آن در میان ایشان از فتن و حروب و ارتداد بعض أعراب]. و هر گاه حال مهانت اشتمال أصحاب-حسب مفاد این حدیث-بر چنین منوال باشد آن را برای تأیید حدیث نجوم آوردن و آن را از مفاخر و مناقب صحابه شمردن کمال دانشمندی حضرات اهل سنّت ست نزد هر عاقل بصیر، و لا ینبئک مثل خبیر.

بیان تحریف عظیمی که در حدیث نجوم راه یافته است

و علاوه برین باید دانست که مطالعۀ کتب و أسفار حفّاظ کبار و تفحّص و تفتیش تصانیف أعلام و أحبار سنّیّه واضح و آشکار می گردد که درین حدیث از أهل مکر و ادغال و أصحاب خدع و إضلال تحریفی بس عظیم و تبدیلی نهایت ملیم راه یافته که کمتر کسی پی بآن برده باشد. توضیح و تشریح آن این ست که در آخر این حدیث-کما سمعت و رأیت إلی الآن-واقع شده است که أصحاب جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم أمان هستند برای امّت آن جناب، پس وقتی که بروند أصحاب خواهد آمد امّت را آنچه که وعده کرده می شوند بآن. حال آنکه در حقیقت در آخر این حدیث واقعشده بود که اهل بیت جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و علیهم أمان هستند برای امّت آن جناب، پس وقتی که اهل بیت آن جناب-علیه و علیهم الصّلوة و السّلام-بروند خواهد آمد امّت آن جناب را چیزیکه وعده کرده می شوند بآن. و چون این فضیلت عظمی دلیل کمال علوّ مراتب اهل بیت علیهم السّلام بود لهذا قلوب مبغضین و شانئین این حضرات متحمّل آن نشد و از راه اعتصاب و اغتصاب آن را بسوی أصحاب انقلاب مقلوب ساختند، و اگر چه گمانم این ست که اهل سنّت بر این کلام أحقر الأنام خیلی دمغ و تفت خواهند شد و عجب نیست که بسوی تکذیب و إنکار بالإعلان و الإجهار مسارعت و ابتدار نمایند، لیکن حقیر برای

ص: 8

إثبات این حقیقت از کتب سنّیّه برمی خیزم، و بحمد اللّه سرمه در گلویشان می ریزم و عرض می نمایم که لحظه ای غیظ و غضب را فرو نمایند و بعین تبصّر و استبصار «صحیح حاکم نیسابوری» را ملاحظه فرمایند و نظر کنند که در کتاب معرفة الصّحابۀ آن در ذکر مناقب منکدر بن عبد اللّه مرقومست:

[حدّثنا أبو القاسم عبد الرّحمن بن الحسن القاضی بهمدان من أصل کتابه: ثنا محمد بن المغیرة الیشکریّ ثنا: القاسم بن الحکیم العرقی، ثنا: عبد اللّه بن عمرو بن مرّة، حدّثنی محمد بن سوقة عن محمد بن المنکدر، عن أبیه، عن النّبی صلّی اللّه علیه و آله و سلّم أنّه خرج ذات لیلة و قد أخّر صلاة العشاء حتّی ذهب من اللّیل هنیهة أو ساعة و النّاس ینتظرون فی المسجد، فقال: ما تنتظرون؟ فقالوا ننتظر الصّلوة، فقال: إنّکم لن تزالوا فی صلاة ما انتظرتموها. ثمّ قال: أما إنّها صلاة لم یصلّها أحد ممّن قبلکم من الامم. ثمّ رفع رأسه إلی السّماء فقال: النّجوم أمان لأهل السّماء فان طمست النّجوم أتی السّماء ما یوعدون، و أنا أمان لاصحابی فاذا قبضت أتی أصحابی ما یوعدون، و أهل بیتی أمان لامّتی فاذا ذهب أهل بیتی أتی امّتی ما یوعدون]. و ازینجا واضح و لائح گردید که آوردن لفظ «أصحابی» بجای «أهل بیتی» در آخر این حدیث در دو مقام؛ صنیع شنیع أبو موسی یا کسی دیگر از محرّفین أغمار و مبدّلین أشرارست. و بعد ظهور این تحریف و تصرّف أصلا این حدیث بکار أهل سنّت نمی آید و بجز إثبات ذمّ و قدح أصحاب؛ بابی برایشان نمی گشاید. و إنشاء اللّه تعالی در ما بعد خواهی دانست که بودن حضرات اهل بیت علیهم السّلام مثل نجوم و کواکب در ارشاد و هدایت و أمن از اختلاف و هلاک بصراحت تمام از أحادیث عدیدۀ جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم ظاهر و باهرست، و طرق متکاثره و وجوه متضافرۀ این أحادیث در کتب و أسفار سنّیّه بسیاقات معجبۀ أهل ایمان و اسلام و عناوین منوّرۀ عقول و أحلام متعدّد موجود می باشد، و فی ذلک ما یرغم آناف اولی البغی و العناد، و یوضح للسّالکین محجّة الصّواب و الرّشاد.

ص: 9

«عود علی بدء» و بیان وجوه دیگر عدم دلالت حدیث نجوم بر مقصود مخاطب

«عود علی بدء» و اگر چه بعد این بیان مناعت اقتران حسب افادات أکابر اهل سنّت و أعیانشان؛ فساد و بطلان و وهن و هوان

حدیث «أصحابی کالنّجوم» سندا نهایت واضح و عیان گردیده و در مطاوی عبارات بعض أعلام سنّیّه بعضی از وجوه فساد متن آن نیز بحدّ تبین رسیده، لیکن بغرض مزید إفحام؛ بعض وجوه متینه که متعلّق بمتن آن باشد نیز علی وجه الإجمال باید شنید، و آنچه بنابر ظاهر این حدیث بر مزعوم مخاطب و دیگر دلدادگان أصحاب ضلال متوجّه می شود بنظر عبرت باید دید.

وجه 52 دلالت حدیث نجوم دلالت أمریست باطل

وجه 52آنکه: حدیث نجوم دلالت دارد بر مهتدی بودن جمله أصحاب جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و مهتدی بودن تمامی ایشان أمریست باطل و محال، کما لا یخفی علی من له أدنی حظّ من ممارسة سیرهم و الأحوال، و إن کنت فی ریب من ذلک فارجع إلی کتاب «تشیید المطاعن» المنجی من المهالک پس چگونه عاقلی باور می توان کرد که آن حضرت صلّی اللّه علیه و آله و سلّم در حقّ ایشان این حدیث ارشاد فرموده باشد؟ !

وجه 53 هادی بودن جملۀ اصحاب صریح البطلان می باشد

وجه 53آنکه: این حدیث دلالت می نماید بر هادی بودن جملۀ اصحاب. و در کمال ظهورست که هادی بودن تمامی ایشان از مهتدی بودن تمامیشان زیاده تر واضح الفساد و صریح البطلان می باشد، زیرا که اضلال و اغوای بسیاری ازیشان مثل خلفای ثلاثه و طلحتین و معاویه و عمرو بن العاص و أمثالهم و أحزابهم حسب روایات خود اهل سنّت-کما فصّل فی «تشیید المطاعن» -بالیقین معلوم و متیقّن أهل عقل و دینست. پس بکمال ظهور ظاهر گردید که هرگز این حدیث را جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم در شان ایشان ارشاد نفرموده.

وجه 54قابل اقتدا بودن جملۀ أصحاب واضح الهوان ست

وجه 54آنکه: این حدیث دلالت دارد بر آنکه جملۀ أصحاب جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم برای امّت آن جناب قابل اقتدا بودند. و این أمر هم نزد أصحاب أبصار و أعیان ظاهر البطلان و واضح الهوان ست. و هر گاه حضرات خلفای ثلاثه را که نزد اهل سنّت رأس و رئیس أصحاب بودند بلحاظ مطاعن جسیمه

ص: 10

و مثالب عظیمه شان که در کتب کلامیّۀ اهل حق مبرهن ست صلاحیّت اقتدا نباشد؛ دیگر أتباع و أذنابشان را کی این منصب جلیل حاصل می تواند شد؟ ! پس واضح و لائح گردید که این حدیث هرگز در شان جملۀ أصحاب از مصدر نبوّت صادر نگشته.

وجه 55این مطلب که در صورت اقتدا بهر واحد از أصحاب، مهتدی می توانند شد، أصلا درست نیست

وجه 55آنکه: این حدیث دلالت دارد بر آنکه امّت جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم در صورت اقتدا بهر واحد از أصحاب، مهتدی می توانند شد، و این معنی أصلا درست نیست، زیرا که هر گاه ضلال و إضلال بسیاری از أصحاب و عدم صلاحیّت مقتدا بودن هر یکی ازیشان بلحاظ أدلّۀ قاهره و براهین باهره که در کتب کلامیّۀ اهل حق عموما مشروح و مذکور و بالخصوص در کتاب «تشیید المطاعن» مرقوم و مسطورست ثابت و مبرهن گردید، هرگز عاقلی تسلیم نمی توان کرد که-معاذ اللّه-جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم اهتدا را باقتدای هر یکی از أصحاب منوط و معلّق فرموده باشد.

وجه 56آنکه: ابتلای بسیاری أصحاب بکبائر عظیمه

وجه 56آنکه: ابتلای بسیاری أصحاب بکبائر عظیمه و موبقات جسیمه مثل قتل نفس و ارتکاب زنا و شهادت زور و إتیان أنواع فسق و فجور نه چنانست که بر متتبّع کتب اهل سنّت، خاصّة بعد رهنمائی کتاب مستطاب «تشیید المطاعن» مخفی و محتجب بوده باشد. پس چگونه می توان گفت که- معاذ اللّه-جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله الأطیاب این گونه اشخاص را که معادن قبائح شنیعه و مثالب فظیعه بودند نجوم هدایت فرموده امّت خود را باتّباع و اقتدایشان آماده نموده، و لعمری انّ فی هذه الشّنائع المفضحة و الفضائع المقبحة حججا لا تعدّ و لا تحصی و دلائل لا تحصر و لا تستقصی تدلّ علی بطلان زعم المتمسّکین بحدیث النّجوم و ترمی أبالسة الاستراق بثواقب الرّجوم.

وجه 57بسیاری از آیات کتاب اللّه دلالت واضحه بر سوء حال جمع کثیر از أصحاب

وجه 57آنکه: بسیاری از آیات کتاب اللّه دلالت واضحه بر سوء حال و خسران مآل جمّ غفیر و جمع کثیر از أصحاب جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم دارد، و خاصّة آیات سورۀ أنفال و آیات سورۀ برائت و آیات سورۀ أحزاب و آیات سورۀ جمعه

ص: 11

و آیات سورۀ منافقین درین باب قابل عبرت اولی الأبصار و الألبابست. پس چگونه کسی از عقلاء تجویز خواهد کرد که-معاذ اللّه-جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم تمامی أصحاب خود را قابل اقتدا برای امّت قرار داده قدم در وادی معارضت و مشاقّت با رب الأرباب نهاده باشد؟ ! کلاّ! لا یقدم علی هذا إلاّ سفیه أعفک، یصرف عن الحقّ الحقیق لضلاله و یؤفک.

وجه 58أحادیث کثیره در ذمّ و نکوهش أصحاب

وجه 58آنکه: أحادیث کثیره و أخبار شهیرۀ جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم در ذمّ و نکوهش أصحاب خود که در صحاح و جوامع و مسانید معتبرۀ أهل سنّت مأثور و منقولست، مثل حدیث حوض، و حدیث ارتداد، و

حدیث «لا ترجعوا بعدی کفّارا» ،

و حدیث «الشّرک أخفی فیکم من دبیب النّمل» ،

و حدیث «لا أدری ما تحدثون بعدی» ، و حدیث اتّباع سنن یهود و نصاری، و حدیث تنافس

وحدیث «إنّ من أصحابی من لا یرانی بعدی و لا أراه» ،

و حدیث «إنّ فی أصحابی منافقین» ،

و حدیث «قد کثرت علیّ الکذّابة» ، إلی غیر ذلک من الأحادیث الّتی وردت فی حقّ الصّحابة مجتمعین و فرادی و جاوزت عن حدّ الحصر فلا تحصی حسبا و تعدادا، و یکفیک منها ما ذکر فی کتاب «تشیید المطاعن» للوالد العلاّم- أحلّه اللّه دار السّلام-نزد هر ناظر بصیر و متتبّع خبیر مانع ازینست که-معاذ اللّه- آن جناب جملۀ أصحاب خود را مثل نجوم فرموده طریق تناقض و تضادّ در ارشادات خود پیموده باشد.

وجه 59در کتب کبار سنّیّه بعض أحادیث دلالت بر منع صریح از اقتدای أصحاب دارد

آنکه: در کتب و أسفار أئمّۀ کبار سنّیّه بعض أحادیث چنان موجودست که دلالت واضحه دارد بر منع صریح از اقتدای أصحاب و ظاهر می نماید که مقتدیشان در جهنّم خواهد بود، پس چگونه بعد مطالعۀ آن صاحب عقل می تواند گفت که جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم جملۀ أصحاب خود را مقتدا قرار داده، اهتدا را باقتدای هر واحد ازیشان منوط فرموده-معاذ اللّه-در دهدۀ تهافت و تناکر افتاده باشد. اگر وجود این گونه أحادیث در کتب أهل سنّت باور نداری، پس بشنو که

ص: 12

علاّمۀ عاصمی در «زین الفتی» در مقام حمایت أصحاب جمل گفته: [

و قال علیه السّلام: «إذا ذکر أصحابی فامسکوا» یعنی عن الوقیعة فیهم عن ذکر زلاّتهم و ما کان منهم فی مقاماتهم و أیّ عبد من عباد اللّه لم یزلّ و لو بطرفة فلیحذر العاقل فی هذا الموضع عن الوقیعة فیهم و ذکر زلاّتهم و مساویهم. و

أخبرنی جدّی أحمد بن المهاجر-رحمه اللّه- قال: أخبرنا أبو علی الهروی، قال: أخبرنا المأمون، قال: أخبرنا عطیّه عن ابن المبارک عن ابن لهیعة عن یزید بن أبی حبیب، قال: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه: «یکون من أصحابی أحداث بعدی» یعنی الفتنة الّتی کانت بینهم،

«فیغفرها اللّه لهم لسابقتهم؛ إن اقتدی بهم قوم من بعدهم کبّهم اللّه فی نار جهنّم» . قال ابن لهیعة: هذا رأیی منذ سمعت هذا الحدیث]. و ملا علی متقی در «کنز العمّال» گفته:

[تکون بین أصحابی فتنة یغفرها اللّه لهم لسابقتهم إن اقتدی بهم قوم من بعدهم کبّهم اللّه تعالی فی نار جهنّم» . نعیم عن یزید بن أبی حبیب، مرسلا]. و این حدیث بنحوی که هاتک أستار و کاشف أسرار أهل سنّت ست؛ هر عاقل آن را بخوبی می داند و بادراک این معنی که این حضرات در أحادیث مدح أصحاب هم مضامین قدح آگین می آرند؛ علم الیقین بهم می رساند.

وجه 60 در بیان نا أهلیت بسیاری از صحابه و اعترافات أبو بکر و عمر

اشاره

آنکه: در روایات و أخبار أعلام و أحبار سنّیّه أقوال بسیار و آثار بی انحصار از صحابه منقول ست که در آن خود صحابه بنا اهلیّت خود معترف شده بعد خود از مقام صواب و رشاد و انحطاط خویشتن را از مرتبۀ هدایت عباد، واضح و لائح ساخته اند. و کفایت می کند از جملۀ آن أقوال کثیره قول أبو بکر، «إنّ لی شیطانا

اعترافات أبو بکر و عمر در حق خود

یعترینی!» ، و نیز قول او: «و لست بخیر من أحدکم، فراعونی، فاذا رأیتمونی استقمت فاتّبعونی، و إذا رأیتمونی زغت فقومونی]. و نیز قول او «اطیعونی ما أطعت اللّه فاذا عصیت اللّه فلا طاعة لی علیکم» .

ص: 13

و نیز قول او: «أ فتظنّون أنّی أعمل بسنّة رسول اللّه صلعم إذا لا أقوم بها؟ !» . و نیز قول او در باب کلاله: «أقول فیها برأیی فإن کان صوابا فمن اللّه وحده لا شریک له، و إن کان خطأ فمنّی و من الشیطان، و اللّه منه بریء!» . و نیز کافی و وافیست قول عمر: «یا حذیفة! باللّه أنا من المنافقین!» . و قول او در قضایای عدیده: «لولا علیّ لهلک عمر» . و قول او: «لولاک لافتضحنا!» . و قول او در قضیّۀ مغالات مهر: «امرأة خاصمت عمر فخصمته» . و قول او: امرأة أصابت و رجل أخطأ!» . و قول او: أ لا تعجبون من إمام أخطأ و من امرأة أصابت؟ ! ناضلت إمامکم فنضلته» . و قول او: «تسمعوننی أقول مثل هذا فلا تنکرونه حتی تردّ علیّ امرأة لیست من أعلم النّساء؟ !» . و قول او: «کلّ أحد أفقه منّی!» . و قول او: «کلّ أحد أفقه من عمر!» . و قول او: «کلّ أحد أعلم من عمر!» . و قول او: «کلّ أحد أعلم و أفقه من عمر!» . و قول او: «کلّ أحد أعلم منک حتّی النّساء!» . و قول او: «کلّ النّاس أفقه من عمر حتّی النّساء!» . و قول او: «کلّ النّاس أعلم من عمر حتّی العجائز!» . و قول او: «کلّ النّاس أفقه من عمر حتّی المخدّرات فی الحجال!» . و همه این اقوال در کتب أهل سنّت موجودست، کما لا یخفی علی ناظر «تشیید المطاعن» و غیره. پس چگونه می توان گفت که-معاذ اللّه-جناب رسالت مآب-صلّی اللّه علیه و آله الأطیاب-چنین اشخاص را مشابه و مماثل نجوم فرموده بتجویز اتّباع و

ص: 14

اقتدای هر یکی ازیشان فتح أبواب ضلال و إضلال نموده باشد؟ ! نعوذ باللّه من ذلک و نسئله العصمة عن الوقوع فی المهاوی و المهالک.

نقل شاه صاحب عبارتی از بعض کتب هم خیالان خود

و أعجب عجائب فظیعه و أغرب غرائب شنیعه آنست که شاه صاحب متعلّق بمفاد حدیث نجوم عبارتی بعنوان نقل از بعض کتب هم خیالان خود آورده اند که دلیل کمال سراسیمگی و حیرانی و برهان نهایت عجز و پریشانی این حصرات می باشد، چنانچه در حاشیۀ «تحفه» بعد حدیث نجوم مسطورست: [فإن قلت: اجتهاد بعض الصّحابة خطأ بیقین فکیف و عند الهدایة فی اتّباعهم جمیعا؟ قلنا: محلّ اتّباعهم ما کان غیر منصوص فی الکتاب و السّنّة، و لا شبهة أنّ تیقّن الخطأ إنّما یکون فی المنصوصات و هی لیست محلاّ لاتّباعهم. و الحاصل أنّ اتّباعهم دلیل الهدایة ما لم یظهر خطؤهم بمقتضی الکتاب و السّنّة، فلا اشکال أصلا. «شرح ارشاد» .

بطلان و فساد این گفتار در چند وجه

اشاره

و این عبارت «شرح ارشاد» مظهر کمال مجانبت از رشاد و مثبت غایت انهماک در غوایت و عناد می باشد، و بطلان و فساد و انخرام و انهداد أساس و بنیاد این تقریر سراسر لداد واضح و لائحست بچند وجه:

اول :

هر گاه ثابت شد که اجتهاد بعض صحابه بالیقین خطاست، محال گردید که جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم چنین خطا کاران یقینی را بمنزلۀ نجوم قرار دهند، زیرا که صدور خطا از نجوم سما محالست، و تشبیه خاطئین و ضالّین بنجوم هدی -معاذ اللّه-عین اغواء و إضلال، و حاشا رسول الرّبّ المتعال-علیه و آله آلاف الصّلوة و السّلام بالغدوّ و الآصال-أن یجعل الغواة الضّلاّل کالنّجوم الهادیة فی ظلم اللّیال.

دوم :

هر گاه ثابت شد که بعض صحابه در اجتهاد خود یقینا خطا کرده راه مخالفت با منصوصات قرآن و سنّت سپرده اند، بکمال وضوح مبرهن گشت که در غیر منصوصات خطایایشان أعظم و أکبر و أطمّ و أوفر خواهد بود، پس چگونه عاقلی تجویز خواهد کرد که-معاذ اللّه-جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم در وادی واسع غیر منصوصات که محلّ صدور خطایای هولناک و موضع ظهور جرائم مورثۀ هلاکست امّت خود را مأمور باتّباع چنین خاطئین فرموده-نعوذ باللّه-اقتدایشان

ص: 15

را موجب اهتدا وا نموده، هل هذا إلاّ غوایة ظاهرة و عمایة و جاهرة لا یخفی علی اولی الأنظار الزّاهرة و ذوی الأبصار السّاهرة؟ !

سوم :

یقینا أهل بیت جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم معصوم عن الخطا بودند و آیۀ تطهیر و حدیث ثقلین و دیگر آیات و أحادیث کثیره دلالت بر عصمت شان دارد، پس با وجود این نفوس قدسیّه خطاکاران أصحاب را که بوجه جهل خود در منصوصات کتاب و سنّت خطاها می نمایند بمنزلۀ نجوم قرار دادن و دعوت مردم بسوی اتّباع و اقتدایشان آغاز نهادن کاریست که هرگز از عاقلی صادر نمی تواند شد چه جای جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم که أعقل خلائق و أعلم عالمین أجمعین بود، و در نصیحت امّت و خیر خواهی شان هیچ وقت کوتاهی نمی فرمود.

چهارم :

بلا شبهه در أصحاب جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم أشخاصی موجود بودند که مرتبۀ ایشان تالی مرتبۀ أهل بیت عصمت و طهارت علیهم السّلام بود، مثل جناب سلمان و أبی ذرّ و مقداد و عمّار-علیهم آلاف الرّحمة و الرّضوان من الملک الغفّار؛ پس با وجود چنین أصحاب أطیاب خطاکاران یقینی را که در منصوصات ارتکاب خطایا نمایند و بمقابلۀ نصوص قرآن اجتهاد نموده در إظهار جهالت خود افزایند؛ برای اتّباع امّت نصب نمودن؛ صراحة جور شنیع و ظلم فظیع ست که ساحت علیای جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم از آن قطعا منزّه و مبرّاست، و هر که نسبت این معنی به آن جناب نماید قطعا از حلیۀ عقل و دین عاطل و معرّاست.

پنجم :

أصحاب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بلا شکّ و ارتیاب در مسائل شرعیّه -سواء کانت منصوصة أو غیر منصوصة-اختلاف بی حساب دارند، و این معنی هرگز قابل إنکار نیست، کما لا یخفی علی ناظر رسالة «الإنصاف فی بیان سبب الاختلاف» لوالد مخاطبنا المغرم بالاعتساف. و در کمال ظهورست که خطاکاران یقینی را-که علاوه بر وصمت ارتکاب خطایا باتّباع امم هالکه؛ مرتکب جریمۀ ملیمۀ اختلاف و تشاجر فی الدّین هم بوده باشند-مطاع و متبع امّت قرار دادن و ایشان را بنجوم هدایت تعبیر نمودن

ص: 16

بالغ اقصای مراتب شناعت و فظاعتست و هرگز تجویز صدور آن از جناب خاتم النّبیّین و سیّد المرسلین-صلوات اللّه علیه و آله الأکرمین الأفضلین-در متخیّلۀ أهل ایمان نمی گذرد.

ششم :

بر متتبّع خبیر و ناظر بصیر واضح و آشکارست که در أصحاب جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم باب تخطئه خیلی مفتوح بود و بعضی ازیشان بعض دیگر را در مسائل شرعیّه و أحکام دینیّه مخطی و خاطی قرار داده در تعییر و تأنیب مقابل و مخالف خود می افزود. و پر ظاهرست که زمرۀ که خود مرتکب خطا شوند و أقران و أمثال خود را بلا محابا خطاکار دانند و خطایایشان را بالإعلان و الإجهار بمنصّۀ شهود و إظهار رسانند هرگز اهلیّت آن ندارند که جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم ایشان را نجوم هدایت بفرماید و اهتدا را باقتدایشان منوط نماید، هل هذا إلاّ جور ظاهر قبیح و حیف واضح فضیح؟ ! .

هفتم :

تخطئۀ أصحاب بعضی ازیشان مر بعضی را أمریست که از حدّ اعتدال تجاوز کرده بحدّ تکذیب و تجهیل و تکفیر و تضلیل رسیده است، و ماجرا های این گونه تخطئه در کتب و أسفار مشاهیر کبار سنّیّه مندرج و مرقوم گردیده پس چگونه عاقلی باور می توان کرد که این گونه خاطئین مخطئین را که با وصف ارتکاب خطایای یقینی خود در مقام تخطئۀ مخالف و مقابل خود از تکذیب و تجهیل و تکفیر و تضلیل دریغ نکنند و بنای عدل و إنصاف بمعادل جور و اعتساف بر کنند؛ جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم «نجوم هدی» خواهد فرمود و اهتدا را باقتدایشان معلّق و منوط خواهد نمود؟ ! .

هشتم :

بلا شبهه در أصحاب جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بعض اشخاص بودند که کبار أصحاب آن جناب را تکذیب می نمودند، و آن نفوس قدسیّه را متّهم بکذب نموده راه خطا بأقدام اعتدا می پیمودند، مثل حضرت عمر که جناب عمّار- علیه آلاف الرّضوان من الملک الغفّار را در نقل حدیث تیمّم متّهم کرده و مسلک

ص: 17

تکذیب و تخطئۀ آن صحابی جلیل بیمحابا سپرده، چنانچه در ما سبق تفصیلا دانستی، و بر هر که أدنی بهرۀ از دین داشته باشد واضح و لائحست که هرگز چنین متجاسرین خاسرین را جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم «نجوم هدایت» نخواهد فرمود، و هیچ وقت امّت را بسوی اتّباع ایشان و لو در غیر منصوصات باشد دعوت نخواهد نمود.

نهم :

در أصحاب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم-بلا شبهة-کسانی بودند که استعمال قیاس در دین می نمودند و مسلک اتّباع إبلیس که «أوّل من قاس» بود می پیمودند، و در کمال ظهورست که این چنین أشخاص که با وصف ارتکاب خطای یقینی در منصوصات استعمال قیاس در غیر منصوصات نمایند و مرتکب خطاء بعد الخطا شده بوسعت خطی راه اعتدا پیمایند؛ هرگز سزاوار نیستند که در شمار نجوم هدی آیند و جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم ایشان را مقتدای امّت بفرمایند. ذلِکَ ظَنُّ اَلَّذِینَ لا یوقنون.

دهم :

شکّی نیست در اینکه در زمرۀ اصحاب جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم أشخاصی گذشته اند که از أحکام شرعیّه و مسائل دینیّۀ شریعت؛ جاهل و ذاهل بودند، و وقت نزول نوازل رجوع بدیگران می آوردند، و طریق تکفّف و سؤال از فلان و بهمان می سپردند؛ مثل شیخین و عثمان و دیگر اصحاب جهل و عدوان؛ کما فصّل فی «تشیید المطاعن» و غیره من کتب أصحابنا الأعلام، احلّهم اللّه دار السّلام. و در نهایت ظهورست که هر گاه در صحابه خطا کاران یقینی بودند و دریشان چنین جماعت جهّال هم موجود بود باز چگونه می توان گفت که همۀ صحابه را جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم نجوم هدایت قرار داده-معاذ اللّه-أبواب اتّباع مخطئین و جهّال بر امّت مرحومه خود گشاده؟ ! .

یازدهم :

بلا شک و ارتیاب از أصحاب جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بعض أشخاص در جهالت و نادانی بمرتبۀ رسیده بودند که زنان پرده نشین نیز از ایشان

ص: 18

أفقه و أعلم بودند! مثل حضرت عمر و ظهور خطایای بسیار و جهالت بیشمار از ایشان أمریست که قابل جحود و إنکار نیست، کما لا یخفی علی ناظر «تشیید المطاعن» و غیره من الأسفار. و پر ظاهرست که این چنین أصحاب را هرگز نجوم هدی نتوان گفت، چه جای آنکه جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم ایشان را باین وصف جمیل ستاید، و ایشان را برای امّت در مسائل دینیّه قابل اتّباع وا نمایند.

دوازدهم :

بر أرباب ألباب واضح و لائحست که در زمرۀ أصحاب نبوی بعض مردمان بودند که با وصف جهل و نادانی و عمه و حیرانی خود؛ قضایای مختلفه در یک مسئله می نمودند، و در مسئلۀ واحده بصد قضیّه که مصداق «ینقض بعضها بعضا» بود حکم داده قصب السّبق از ابن هبنّقه می ربودند! مثل حضرت عمر، و لقد ثبت هذا من أسفار کبار السنّیّة و الثّقات، کما فصّله صاحب «تشیید المطاعن» أحلّه اللّه من الفردوس فی أرفع الدّرجات. و پر ظاهرست که هرگز این گونه أشخاص قابلیّت آن ندارند که جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم ایشان را بمنزلۀ نجوم رساند و اتباعشان را-و لو در غیر منصوصات کتاب و سنّت-موجب اهتدا گرداند، و ذلک ظاهر لا سترة فیه، و لا یرتاب فی مثل هذا إلا أعفک سفیه.

سیزدهم :

غباوت و کودنی بعض أصحاب جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بحدّی رسیده بود که مسئلۀ کلاله را نفهمیدند، و با وصف بیان قرآن و تعلیم مکرّر جناب سرور إنس و جانّ-علیه و آله آلاف السّلام من الملک المنّان-بحقیقت آن وا نرسیدند، چنانچه بر ناظر أحادیث و أخبار و روایات و آثار وارده در تفسیر آیات کلاله که طبری و دیگر مفسّرین ذکر کرده اند واضح و لائحست. و از اینجاست که أبو بکر بن أبی قحافه-کما رواه عنه الطبریّ-می گفت: «إنّی قد رأیت فی الکلالة رأیا، فإن کان صوابا فمن اللّه وحده لا شریک له، و إن یکن خطأ فمنّی و الشیطان، و اللّه بری، منه» ! .

ص: 19

و درین باب عجائبی که از عمر بن الخطّاب بظهور رسیده مفصّلا در «تفسیر طبری» منقول گردیده و در «تشیید المطاعن» از کتب دیگر علمای اهل سنّت نیز مذکورست. و از أعجب آن این ست که هر گاه خلافت مآب آیۀ یُبَیِّنُ اَللّهُ لَکُمْ أَنْ تَضِلُّوا را قراءت می نمودند از راه کمال إنصاف اعتراف می کردند که «اللّهمّ من تبیّنت له الکلالة فلم تتبیّن لی!» . و نیز چون جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم در باب مسئلۀ کلاله بخطاب حفصه فرموده بود:

«ما أری أباک یعلمها أبدا» لهذا خلافت مآب از راه عجز بناچاری می فرمودند:

«ما أرانی أعلمها أبدا، و قد قال رسول اللّه (صلی الله علیه و آله) ما قال!» . و عجیب تر آنکه اینهم می گفتند: «ثلث لأن یکون رسول اللّه (صلی الله علیه و آله) بیّنهن لنا أحبّ إلیّ من الدّنیا و ما فیها: الخلافة، و الکلالة، و الرّبا!» . و در کمال انجلاست که این چنین أغبیا را که از فهم منصوصات کتاب و سنّت قاصر باشند چگونه جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم قابل اتّباع امّت در غیر منصوصات قرار خواهد داد؟ و ایشان را-معاذ اللّه-نجوم هدی فرموده در وادی مخالفت صواب خواهد افتاد؟ هل هذا إلاّ کذب و فریة، لا یعتری فی بطلانه و فساده ریب و لا مریة؟ ! ،

چهاردهم :

بلاهت و قلّت فهم صحابه بحدّی رسیده بود که بعضی ازیشان هر ماه را بست و نه روزه وا می نمودند، و این مطلب فاسد را بسوی جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم منسوب می کردند. سیوطی در «عین الإصابة» گفته:

[أخرج أحمد، عن یحیی بن عبد الرّحمن عن ابن عمر، عن النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: الشّهر تسع و عشرون، فذکروا ذلک لعائشة فقال (فقالت. ظ: م) : یرحم اللّه أبا عبد الرّحمن! إنّما قال: الشّهر قد یکون تسعا و عشرین]. و پر ظاهرست که هر گاه حال حضرت ابن عمر بر چنین منوال باشد که از صحابۀ کبار اهل سنّت ست؛ چگونه می توان گفت که جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم

ص: 20

-معاذ اللّه-جملۀ صحابۀ خود را مثل نجوم قرار داده در غیر منصوصات کتاب و سنّت استنباط و اجتهاد ایشان را برای امّت خود بر منصّۀ اعتبار و اعتماد نهاده؟ ! .

پانزدهم :

اشاره

بعضی از صحابۀ کبار نزد اهل سنّت در معاملات بیع و شرا چنان تجاسر و اقدام بر أمر باطل و حرام می نمودند که موجب بطلان حجّ و جهاد ایشان با جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم می شد، و توبه از صنیع شنیع خود بریشان لازم می آمد. و در کمال ظهورست که این چنین أشخاص هرگز نجوم هدایت نمی توانند شد، و جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم در هیچ وقت و هیچ حال ایشان را معوّل و مرجع امّت خود در أحکام شرعیّه نخواهد ساخت. و هر که أدنی بهره از ایمان داشته باشد برای فتاویشان اگر چه در غیر منصوصات کتاب و سنّت باشد هیچ وزنی نخواهد گذاشت. حالا توضیح این اجمال و تصریح این تجاسر خسران مآل از کتب و أسفار أعلام و أحبار سنّیه باید شنید. عبد الرحمن بن القاسم المالکی در کتاب «المدوّنة الکبری» گفته: [و أخبرنی ابن وهب، عن جریر بن حازم، عن أبی إسحاق الهمدانی، عن أمّ یونس (1) أنّ عائشة زوج النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم-قالت لها أمّ محبة(2) أم ولد لزید بن أرقم

ص: 21


1- أم یونس هذه اسمها العالیة بنت أیفع ، قال ابن سعد فی « الطبقات » ما نصه : ( العالیة بنت أیفع بن شراحیل امرأة أبی اسحاق السبیعی ، دخلت علی عائشة و سألتها و سمعت منها . أخبرنا یحیی بن عباد ، حدثنا یونس بن أبی اسحاق ، عن أمه العالیة بنت أیفع بن شراحیل أنها حجت مع أم محبة فدخلتا علی عائشة أم المؤمنین فسلمتا علیها و سألتاها و سمعتا منها . قالت : و رأیت علی عائشة درعا مورزا و خمارا حیشانیا ، فلما أردنا الخروج قالت لهن : « حرام علی امرأة منکن أن تصغی لزوجها » ) 12 ذاکر حسین .
2- قال ابن سعد فی « الطبقات » و هذا لفظه : ( أم محبة . سألت ابن عباس و سمعت منه و روی عنها أبو اسحاق السبیعی ) . 12 . ذاکر حسین .

الأنصاری: یا أمّ المؤمنین! أ تعرفین زید بن أرقم؟ قالت: نعم! قالت: فإنّی بعته عبدا إلی العطاء بثمان مائة، فاحتاج إلی ثمنه فاشتریته منه قبل الأجل بستّمائة. فقالت: بئس ما شریت و بئس ما اشتریت، أبلغی زیدا أنّه قد أبطل جهاده مع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم إن لم یتب. قالت: فقلت: أ فرأیت إن ترکت المائتین و أخذت السّتمائة؟ قالت: فنعم! فَمَنْ جاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهی فَلَهُ ما سَلَفَ . و عبد الرزاق بن همام الصّنعانی در مصنّف خود-علی ما نقل عنه-آورده: [أخبرنا معمر و الثّوریّ، عن أبی إسحاق السّبیعی، عن امرأة دخلت علی عائشة فی نسوة فسألتها امرأة فقالت: یا أمّ المؤمنین! کانت لی جاریة فبعتها من زید بن أرقم بثمان مائة درهم ثمّ ابتعتها منه بستّمائة فنقدته السّتّمائة و کتب علیه ثمان مائة فقالت عائشة: بئس ما اشتریت و ما بئس ما اشتری! أخبری زید بن أرقم أنّه قد أبطل جهاده مع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم إلاّ أن یتوب، فقالت المرأة لعائشة: أ رأیت إن أخذت رأس مالی و رددت إلیه الفضل! فقالت: فَمَنْ جاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهی فَلَهُ ما سَلَفَ . و أحمد بن حنبل الشیبانی در «مسند» خود گفته: [حدّثنا محمّد بن جعفر: حدّثنا شعبة، عن أبی إسحاق، عن امرأة (امرأته. ظ) أنّها دخلت علی عائشة- هی و أمّ ولد زید بن أرقم-فقالت أمّ ولد زید بن أرقم لعائشة: إنّی بعت من زید غلاما بثمان مائة درهم نسیة و اشتریت بستّمائة نقدا، فقالت عائشة: أبلغی زیدا أنّک قد أبطلت جهادک مع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم إلاّ أن تتوب! بئس ما اشتریت و بئس ما شریت!]. و أبو بکر أحمد بن محمد المعروف بالجصّاص الرازی الحنفی در کتاب «أحکام القرآن» در شرح أحکام آیۀ ربا گفته: [و من الرّبا المراد من الآیة: شری ما یباع بأقلّ من ثمنه قبل نقد الثّمن. و الدّلیل علی أنّ ذلک ربا حدیث یونس بن إسحاق (أبی إسحاق. ظ) عن أبیه عن أبی العالیة قال (العالیة، قالت. ظ) : کنت عند عائشة فقالت لها امرأة: إنّی بعت زید بن أرقم جاریة لی إلی عطائه بثمان مائة درهم

ص: 22

و أنّه أراد أن یبیعها فاشتریتها منه بستمائة؛ فقالت: بئسما شریت و بئسما اشتریت أبلغی زید بن أرقم أنّه أبطل جهاده مع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم إن لم یتب! فقالت: یا أمّ المؤمنین؟ أ رأیت إن لم آخذ إلاّ رأس مالی؟ فقالت: ( فَمَنْ جاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهی فَلَهُ ما سَلَفَ وَ أَمْرُهُ إِلَی اَللّهِ ) ، فدلّت تلاوتها لآیة الرّبا عند قولها «أ رأیت إن لم آخذ إلاّ رأس مالی» أنّ ذلک کان عندها من الرّبا، و هذه التّسمیة طریقها التّوقیف]. و أبو زید عبید اللّه بن عمر بن عیسی الدّبوسی الحنفی در کتاب «تأسیس النظر» در مسائل مبحث تقدیم قول صحابی بر قیاس گفته: [و منها إذا اشتری ما باع بأقلّ ممّا باع قبل نقد الثمن لا یجوز، أخذنا بحدیث عائشة-رضی اللّه عنها-و حدیث زید بن أرقم فحکمنا بفساد البیع و ترکنا القیاس، و عند الإمام أبی عبد اللّه الشّافعی: البیع جائز، و أخذ فیه بالقیاس]. و شمس الائمه فخر الاسلام سنّیّه أبو بکر محمّد بن أحمد بن أبی سهل السّرخسی در کتاب «المبسوط» گفته: [و إذا باع رجل شیئا بنقد أو بنسیة فلم یستوف ثمنه حتی اشتراه بمثل ذلک الثّمن أو أکثر منه جاز، و إن اشتراه بأقلّ من ذلک الثّمن لم یجز ذلک فی قول علمائنا-رحمهم اللّه-استحسانا، و فی القیاس یجوز ذلک، و هو قول الشّافعی. لأنّ ملک المشتری قد تأکّد فی المبیع بالقبض فیصحّ بیعه بعد ذلک بأیّ مقدار من الثّمن باعه، کما لو باعه من غیر البائع، أ لا تری أنّه لو وهبه من البائع جاز ذلک، فکذلک إذا باعه منه بثمن یسیر، و لأنّه لو باعه من إنسان آخر ثمّ باعه ذلک الرّجل من البائع الأوّل بأقلّ من الثّمن الأوّل جاز، فکذلک إذا باعه المشتری منه، إلاّ أنّا استحسنّا لحدیث عائشة، رضی اللّه عنها، فإنّ امرأة دخلت علیها و قالت: إنّی بعت من زید بن أرقم جاریة لی بثمان مائة درهم إلی العطاء ثمّ اشتریتها منه بستّمائة درهم قبل محلّ الأجل، فقالت عائشة رضی اللّه عنها: بئسما شریت و بئسما اشتریت، أبلغی زید بن أرقم أنّ اللّه تعالی أبطل حجّه و جهاده مع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم إن لم یتب! فأتاها زید بن أرقم معتذرا، فتلت قوله تعالی:

ص: 23

فَمَنْ جاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهی فَلَهُ ما سَلَفَ . فهذا دلیل علی أنّ فساد هذا العقد کان معروفا بینهم و أنّها سمعته من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم لأنّ أجزیة الجرائم لا تعرف بالرّأی، و قد جعلت جزاءه علی مباشرة هذا العقد بطلان الحجّ و الجهاد، فعرفنا أنّ ذلک کالمسموع من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم، و اعتذار زید رضی اللّه عنه إلیها دلیل علی ذلک، لأنّ فی المجتهدات کان یخالف بعضهم بعضا، و ما کان یعتذر أحدهم إلی صاحبه فیها]. و ملک العلماء علاء الدّین أبو بکر بن مسعود الکاشانی الحنفی در کتاب «بدائع الصّنائع فی ترتیب الشّرائع» در مسئلۀ «شراء ما باع بأقلّ من ثمنه قبل نقد الثّمن» گفته: [و لنا ما روی أنّ امرأة جاءت إلی سیّدتنا عائشة رضی اللّه عنها و قالت: إنّی ابتعت خادما من زید بن أرقم بثمانمائة ثمّ بعتها منه بستّمائة، فقالت سیّدتنا عائشة رضی اللّه عنها: بئسما شریت و بئسما اشتریت؛ أبلغی زیدا أنّ اللّه تعالی قد أبطل جهاده مع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم إن لم یتب. و وجه الاستدلال به من وجهین: أحدهما أنّها ألحقت بزید وعیدا لا یوقف علیه بالرّأی، و هو بطلان الطاعة بما سوی الرّدّة؛ فالظاهر أنّها قالته سماعا من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و لا یلتحق الوعید إلاّ بمباشرة المعصیة؛ فدلّ علی فساد البیع لأنّ البیع الفاسد معصیة. و الثّانی: أنّها رضی اللّه عنها سمّت ذلک بیع سوء و شراء سوء، و الفاسد هو الّذی یوصف بذلک لا الصّحیح]. و برهان الدین علی بن أبی بکر المرغینانی در «هدایه» گفته: [قال: و من اشتری جاریة بألف درهم حالة أو نسیة فقبضها ثمّ باعها من البائع بخمس مائة درهم قبل أن ینقد الثّمن لا یجوز البیع الثّانی، و قال الشّافعیّ: یجوز لأنّ الملک قد تمّ فیها بالقبض فصار البیع من البائع و من غیره سواء، و صار کما لو باع بمثل ثمن الأوّل أو بالزّیادة أو بالعوض. و لنا: قول عائشة (رض) لتلک المرأة و قد باعت بستّمائة بعد ما اشترت بثمان مائة: بئس ما شریت و اشتریت، أبلغی زید بن أرقم أنّ اللّه قد أبطل حجّه و جهاده مع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم إن لم یتب!]. و مجد الدین مبارک بن محمد المعروف بابن الأثیر الجزری الشّافعی در

ص: 24

«جامع الاصول» گفته: [أمّ یونس؛ قالت: جاءت أمّ ولد زید بن أرقم إلی عائشة فقالت: بعت جاریة من زید بثمانمائة درهم إلی العطاء ثمّ اشتریتها منه قبل حلول الأجل بستّمائة، و کنت شرطت علیه أنّک إن بعتها فأنا أشتریها منک، فقالت لها عائشة: بئسما شریت و بئسما اشتریت، أبلغی زید بن أرقم أنّه قد أبطل جهاده مع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم إن لم یتب منه. قالت: فما نصنع؟ فتلت عائشة: فَمَنْ جاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهی فَلَهُ ما سَلَفَ وَ أَمْرُهُ إِلَی اَللّهِ وَ مَنْ عادَ فَیَنْتَقِمُ اَللّهُ مِنْهُ . فلم ینکر أحد علی عائشة و الصّحابة متوفّرون. ذکره رزین و لم أجده]. و مجد الدین أبو البرکات عبد السّلام بن عبد اللّه الحرّانی در کتاب «المنتقی» گفته: [باب أنّ من باع سلعة بنسیة لا یشتریها بأقلّ ممّا باعها. عن أبی إسحاق السّبیعی، عن امرأته أنّها دخلت علی عائشة فدخلت معها أمّ ولد زید بن أرقم، فقالت: یا أمّ المؤمنین؟ إنّی بعت غلاما من زید بن أرقم بثمانمائة درهم نسیة و إنّی ابتعته منه بستّمائة نقدا، فقالت لها عائشة: بئس ما اشتریت و بئسما شریت، إن جهاده مع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم قد بطل إلاّ أن یتوب رواه الدّار قطنیّ]. و أبو المؤید محمّد بن محمود الخوارزمی در «جامع مسانید أبو حنیفه» گفته: [أبو حنیفة، عن أبی إسحاق السبیعی عن امرأة أبی السّفر(1) أنّ امرة قالت لعائشة (رض) : إنّ زید بن أرقم باعنی جاریة بثمان مائة درهم ثمّ استردّها منّی بستمائة درهم، فقالت: أبلغیه عنّی أنّ اللّه أبطل جهاده مع رسول اللّه إن لم یتب]. و أبو البرکات عبد اللّه بن أحمد المعروف بحافظ الدّین النّسفی در «کشف الأسرار-شرح المنار» گفته: [و قد اتّفق عمل أصحابنا بالتّقلید فیما لا یعقل بالقیاس، کما فی أقلّ الحیض؛ أخذا بقول أنس، و شراء ما باع بأقلّ ممّا باع قبل

ص: 25


1- ذکرها ابن سعد فی « الطبقات » و هذا نص کلامه : [ امرأة أبی السفر روت عن عائشة أم المؤمنین ( رض ) . أخبرنا أبو أسامة عن مجالد عن أبی السفر عن امرأته قالت : سألت عائشة عن المشطة فی الرأس للمرأة یکون فیه الخمر فنهتنی أشد النهی ] . ( 12 . ذاکر حسین . )

نقد الثّمن؛ عملا بقول عائشة رضی اللّه عنها فی قصّة زید بن أرقم]. و علاء الدین عبد العزیز بن أحمد البخاری در «کشف الأسرار-شرح اصول بزودی» گفته: [و أفسدوا شراء ما باع بأقلّ ممّا باع، یعنی قبل أخذ الثّمن، مع أنّ القیاس یقتضی جوازه کما قال الشّافعیّ لأنّ الملک فی المبیع قد تمّ بالقبض للمشتری فیجوز بیعه من البائع بما شاء کالبیع من غیره و کالبیع بمثل الثّمن منه عملا بقول عائشة رضی اللّه عنها، و هو ماروت أمّ یونس أنّ امرأة جاءت إلی عائشة رضی اللّه عنها و قالت: إنّی بعت من زید بن أرقم خادما بثمان مائة درهم إلی العطاء فاحتاج إلی ثمنه فاشتریته منه قبل محلّ الأجل بستّمائة، فقالت عائشة رضی اللّه عنها: بئسما شریت و اشتریت، أبلغی زید بن أرقم أنّ اللّه تعالی أبطل جهاده و حجّه مع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم إن لم یتب. فأتاها زید بن أرقم معتذرا، فتلت قوله تعالی: فَمَنْ جاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهی فَلَهُ ما سَلَفَ . فترکنا القیاس به لأنّ القیاس لمّا کان مخالفا لقولها تعیّن جهة السّماع فیه. و الدّلیل علیه أنّها جعلت جزاءه علی مباشرة هذا العقد بطلان الحج و الجهاد، و أجزئة الجرائم لا تعرف بالرّأی، فعلم أنّ ذلک کالمسموع من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم، و اعتذار زید إلیها دلیل علی ذلک أیضا فإنّ بعضهم کان یخالف بعضا فی المجتهدات و ما کان یعتذر إلی صاحبه]. و حسن بن محمد الطیبی در «کاشف-شرح مشکاة» در باب الرّبا در شرح حدیث تمر جنیب گفته: [«مح (1)» : احتجّ أصحابنا بهذا الحدیث أنّ الحیلة الّتی یعملها بعض النّاس توصّلا إلی مقصود الرّبا لیس بحرام، و ذلک أنّ من أراد أن یعطی صاحبه مائة درهم بمائتین فیبیعه بمائتین ثم یشتری منه بمائة،

لأنّه صلی اللّه علیه و علی آله و سلّم قال: بع هذا و اشتر بثمنه من هذا، و هو لیس بحرام عند الشّافعی. و قال مالک و أحمد: هو حرام: أقول: و ینصره ما رواه رزین فی کتابه عن أمّ یونس أنّها قالت: جاءت أمّ ولد زید بن أرقم إلی عائشة رضی اللّه عنها فقالت بعت جاریة من زید بثمانی مائة درهم إلی العطاء ثمّ اشتریتها منه قبل حلول

ص: 26


1- أی : قال محیی الدین النووی فی « شرح مسلم » . ( 12 ) .

الأجل بستّمائة و کنت شرطت علیه أنّک إن بعتها فأنا أشتریها منک، فقالت لها عائشة رضی اللّه عنها: بئس ما شریت و بئسما اشتریت، أبلغی زید بن أرقم أنّه قد أبطل جهاده مع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم إن لم یتب منه. قالت: فما یصنع: قتلت عائشة رضی اللّه عنها: «فَمَنْ جاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهی فَلَهُ ما سَلَفَ وَ أَمْرُهُ إِلَی اَللّهِ» تعالی الآیة. فلم ینکر أحد علی عائشة، و الصّحابة متوفّرون]. و فخر الدین عثمان بن علی الزّیلعی در «تبیین الحقائق-شرح کنز الدّقائق» گفته: [قال: و شراء ما بالأقلّ قبل النّقد، و معناه أنّه لو باع شیئا و قبضه المشتری و لم یقبض البائع الثّمن فاشتراه بأقلّ من الثّمن الأوّل لا یجوز، و قال الشّافعیّ (رح) یجوز، و هو القیاس، لأنّ الملک فیه قد تمّ بالقبض فیجوز بیعه بأیّ قدر کان من الثّمن، کما إذا باعه من غیر البائع أو منه بمثل الثّمن الأوّل أو بأکثر أو بعرض أو بأقلّ بعد النّقد. و لنا: ما روی عن أبی إسحاق السّبیعی، عن امرأة أنّها دخلت علی عائشة (رض) فدخلت معها أمّ ولد زید بن أرقم، فقالت: یا أمّ المؤمنین إنّی بعت غلاما من زید بن أرقم بثمان مائة درهم نسیئة و إنّی ابتعته منه بستّمائة نقدا، فقالت لها عائشة: بئسما شری! إنّ جهاده مع رسول اللّه (صلی الله علیه و آله) قد بطل إلاّ أن یتوب. رواه الدّارقطنیّ، فهذا الوعید دلیل علی أنّ هذا العقد فاسد و هو لا یدرک بالرّأی، فدلّ علی أنّها قالته سماء، و لا یقال: قد روی أنّها قالت: إنّی بعته إلی العطاء، فلعلّها أنکرت علیها لذلک. لأنّا نقول: کانت عائشة (رض) تری البیع إلی العطاء، و لأنّ الثّمن لم یدخل فی ضمان البائع قبل قبضه، فإذا عاد إلیه عین ماله بالصّفة الّتی خرج من ملکه و صار بعض الثّمن قصاصا ببعض بقی له علیه فضل بلا عوض، فکان ذلک ربح ما لم یضمن، و هو حرام بالنّصّ]. و أبو الفداء اسماعیل بن عمر بن کثیر الدّمشقی در «تفسیر» خود گفته: [و قال ابن أبی حاتم: قرأ علی محمد بن عبد اللّه بن عبد الحکم: أخبرنا ابن وهب، أخبرنی جریر بن حازم، عن أبی إسحاق الهمدانی، عن أمّ یونس-یعنی امرأته العالیة بنت أیفع-أنّ عائشة زوج النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم قالت لها أمّ بحنه (محبّة. ظ) :

ص: 27

أمّ ولد زید بن أرقم: یا أمّ المؤمنین: أ تعرفین زید بن أرقم: قالت نعم! قالت: فإنّی بعته عبدا إلی العطاء بثمانمائة فاحتاج إلی ثمنه فاشتریته قبل محلّ الأجل بستّمائة، فقالت: بئسما شریت و بئسما اشتریت، أبلغی زیدا أنّه قد أبطل جهاده مع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم، قد بطل إن لم یتب. قالت: فقلت أ رأیت إن ترکت المائتین و أخذت الستّمائة؟ قالت: نعم! فَمَنْ جاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهی فَلَهُ ما سَلَفَ ، و هذا الأثر مشهور و هو دلیل لمن حرّم مسئلة العینة مع ما جاء فیها من الأحادیث المذکورة المقرّرة فی کتاب الاحکام، و للّه الحمد و المنّة]. و أکمل الدین محمد بن محمود البابرتی در «عنایة» گفته: [و حاصل ذلک أنّ شراء ما باع لا یخلو من أوجه، إمّا أن یکون من المشتری بلا واسطة أو بواسطة شخص آخر، و الثّانی جائز بالاتّفاق مطلقا: أعنی سواء اشتری بالثّمن الأوّل أو بأنقص أو بأکثر أو بالعرض، و الأوّل إمّا أن یکون بأقلّ أو بغیره؛ و الثّانی بأقسامه جائز بالاتّفاق، و الأوّل هو المختلف فیه فالشّافعیّ (ره) جوّزه قیاسا علی الأقسام الباقیة و بما إذا باع من غیر البائع فإنّه جائز أیضا بالاتّفاق، و نحن لم نجوّزه بالأثر و المعقول. أمّا الأثر: فما قال محمد: حدّثنا أبو حنیفة یرفعه إلی عائشة (رض) أنّ امرأة سألتها فقالت: إنّی اشتریت من زید بن أرقم جاریة بثمانیة مائة درهم إلی العطاء ثمّ بعتها منه بستّمائة درهم قبل محلّ الأجل فقالت عائشة (رض) : بئسما شریت و بئسما اشتریت! أبلغی زید بن أرقم أنّ اللّه قد أبطل حجّه و جهاده مع رسول اللّه (صلی الله علیه و آله) إن لم یتب، فأتاها زید بن أرقم معتذرا، فتلت علیه قوله (تعالی) : فَمَنْ جاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهی فَلَهُ ما سَلَفَ . و وجه الاستدلال أنّها جعلت جزاء مباشرة هذا العقد بطلان الحجّ و الجهاد مع رسول اللّه (صلی الله علیه و آله) ، و أجزیة الأفعال لا تعلم بالرّای فکان مسموعا من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم، و العقد الصّحیح لا یجازی بذلک فکان فاسدا، و انّ زیدا اعتذر إلیها، و هو دلیل علی کونه مسموعا لأنّ فی المجتهدات کان بعضهم یخالف بعضا، و ما کان أحدهما یعتذر إلی صاحبه؛ و فیه بحث لجواز أن یقال: إلحاق الوعید لکون البیع إلی العطاء هو أجل مجهول. و الجواب أنّه ثبت

ص: 28

من مذهبها جواز البیع إلی العطاء و هو مذهب علی (رض) فلا یکون کذلک، و لأنّها کرهت العقد الثّانی حیث قالت: بئسما شریت، مع عرائه عن هذا المعنی، فلا یکون لذلک بل لأنّهما تطرّقا به إلی الثّانی. فإن قیل: القبض غیر مذکور فی الحدیث فیمکن أن یکون الوعید للتّصرّف فی المبیع قبل قبضه. اجیب بأنّ تلاوتها آیة الرّبا دلیل علی أنّه للرّبا لا لعدم القبض]. و جلال الدین الخوارزمی الکرمانی در «کفایه» گفته: [و لنا: قول عائشة-رضی اللّه عنها-لتلک المرأة، و هو أنّ امرأة دخلت علی عائشة-رضی اللّه تعالی عنها-و قالت: إنّی اشتریت من زید بن أرقم جاریة إلی العطاء بثمان مائة درهم ثمّ بعتها منه بستّمائة. فقالت عائشة: بئس ما شریت و بئس ما اشتریت! أبلغی زید بن أرقم أنّ اللّه تعالی أبطل حجّه و جهاده مع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم إن لم یتب عن هذا. فأتاها زید بن أرقم معتذرا، فتلت قوله (تعالی) : فَمَنْ جاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهی فَلَهُ ما سَلَفَ . فهذا الوعید الشّدید دلیل علی فساد هذا العقد و إلحاق هذا الوعید لهذا الصّنع لا یهتدی إلیه العقل إذ شیء من المعاصی دون الکفر لا یبطل شیئا من الطّاعات إلاّ أن یثبت شیء من ذلک بالوحی، فدلّ علی أنّها قالته سماعا؛ و اعتذار زید إلیها دلیل علی ذلک؛ لأنّ فی المجتهدات کان یخالف بعضهم بعضا و ما کان یعتذر أحد إلی صاحبه فیها. و لا یقال: إنّما ألحقت الوعید به للأجل إلی العطاء لأنّا نقول: إنّ مذهب عائشة (رض) جواز البیع إلی العطاء و لأنّها قد کرهت العقد الثّانی بقولها: بئس ما شریت. و لیس فیه هذا المعنی و إنّما ذمّت البیع الأوّل و إن کان جائزا عندها، لأنّه صار ذریعة إلی البیع الثّانی الّذی هو موسوم بالفساد، و هذا کما یقول لصاحبه: بئس البیع الّذی أوقعک فی هذا الفساد و إن کان البیع جائزا. فإن قیل: یحتمل أنها ذمّت البیع الأوّل لفساده بجهالة الأجل و أنّها رجعت عن تجویز البیع إلی العطاء و البیع الثّانی لأنّه بیع المبیع قبل القبض إذ القبض لم یذکر فی الحدیث. قلنا: الرّجوع لم یثبت و إنّما ذمّت البیع الثّانی لأجل الرّبا حتّی تلت علیه آیة الرّبا، و لیس فی بیع المبیع قبل القبض الرّبا].

ص: 29

و ابو اسحاق إبراهیم بن موسی اللّخمی الغرناطی الشّهیر بالشّاطبی در کتاب «الموافقات فی اصول الأحکام» گفته: [و الثّانی من الإطلاقین أن یراد بالبطلان عدم ترتّب آثار العمل علیه فی الآخرة و هو الثّواب و یتصوّر ذلک فی العبادات و العادات فتکون العبادة باطلة بالإطلاق الأوّل فلا یترتّب علیها جزاء لأنّها غیر مطابقة لمقتضی الأمر بها، و قد تکون صحیحة بالإطلاق الأوّل و لا یترتّب علیها ثواب أیضا، فالأول کالمتعبّد رئاء النّاس فإنّ تلک العبادة غیر مجرئة و لا یترتّب علیها ثواب. و الثّانی کالمتصدّق بالصّدقة یتبعها بالمنّ و الأذی، و قد قال تعالی: یا أَیُّهَا اَلَّذِینَ آمَنُوا لا تُبْطِلُوا صَدَقاتِکُمْ بِالْمَنِّ وَ اَلْأَذی کَالَّذِی یُنْفِقُ مالَهُ رِئاءَ اَلنّاسِ ، الآیة. و قال: (لَئِنْ أَشْرَکْتَ لَیَحْبَطَنَّ عَمَلُکَ) . و فی الحدیث: «أبلغی زید بن أرقم أنّه قد أبطل جهاده مع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم إن لم یتب، علی تأویل من جعل الإبطال حقیقة]. و نیز در کتاب «الموافقات» گفته: [

و من الأحادیث قوله علیه الصّلوة و السّلام: لا یجمع بین متفرّق و لا یفرّق بین مجتمع خشیة الصّدقة. فهذا نهی عن الاحتیال

فیه جملة من منهیات النبی (صلی الله علیه و آله)

لإسقاط الواجب أو تقلیله. و قال: لا ترتکبوا ما ارتکبت الیهود و النّصاری یستحلّون محارم اللّه بأدنی الحیل.

و قال: من أدخل فرسا بین فرسین و قد أمن أن تسبق فهو قمار.

و قال: قاتل اللّه الیهود! حرّمت علیهم الشّحوم فجمّلوها و باعوها و أکلوا أثمانها : و قال: لیشربنّ ناس من امّتی الخمر یسمّونها بغیر اسمها، یعزف علی رءوسهم بالمعازف و المغنّیات، یخسف اللّه بهم الأرض و یجعل منهم القردة و الخنازیر.

و یروی موقوفا علی ابن عبّاس و مرفوعا: یأتی علی النّاس زمان یستحلّ فیه خمسة أشیاء بخمسة أشیاء: یستحلّون الخمر بأسماء یسمّونها بها. و السّحت بالهدیّة. و القتل بالرّهبة. و الزّنی بالنّکاح. و الرّبا بالبیع، و قال: إذا صنّ النّاس بالدّینار و الدّرهم و تبایعوا بالعینة و اتّبعوا أذناب البقر و ترکوا الجهاد فی سبیل اللّه أنزل اللّه بهم بلاء فلا یرفعه حتّی یراجعوا دینهم.

و قال: لعن اللّه المحلّل و المحلّل له.

و قال: لعن اللّه الرّاشی و المرتشی. و نهی عن هدیّة المدیان، فقال: إذا أقرض أحدکم قرضا فأهدی إلیه أو حمله علی الدّابّة فلا یرکبها و لا یقبلها إلاّ أن یکون

ص: 30

جری بینه و بینه قبل ذلک.

و قال: القاتل لا یرث. و جعل هدایا الامراء غلولا. و نهی عن البیع و السّلف. و قالت عائشة: أبلغی زید بن أرقم أنّه قد أبطل جهاده مع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم إن لم یتب. و الأحادیث فی هذا المعنی کثیرة کلّها دائرة علی أنّ التّحیّل فی قلب الأحکام ظاهرا غیر جائز، و علیه عامّة الامّة من الصّحابة و التّابعین]. و بدر الدین محمود بن أحمد العینی در «شرح هدایه» گفته: [(صلی الله علیه و آله) : و لنا قول عائشة (رض) لتلک المرأة و قد باعت بستّمائة بعد ما اشترت بثمان مائة: بئسما شریت! أبلغی زید بن أرقم أنّ اللّه (تعالی) قد أبطل حجّه و جهاده مع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم إن لم یتب. (ش) : هذا أخرجه عبد الرّزّاق فی مصنّفه: أخبرنا معمر و الثّوریّ عن أبی إسحاق عن امرأة أنّها دخلت علی عائشة فی نسوة فسألت امرأة فقالت: یا أمّ المؤمنین! کانت لی جاریة فبعتها من زید بن أرقم بثمان مائة إلی العطاء ثمّ ابتعتها منه بستّمائة فنقدت له السّتمائة. فقالت عائشة: بئسما شریت و بئسما اشتریت أخبری زید بن أرقم أنّه قد أبطل جهاده مع رسول اللّه (صلی الله علیه و آله) إلاّ أن یتوب. فقالت المرأة لعائشة (رض) : أ رأیت إن أخذت رأس مالی و رددت علیه الفضل؟ فقالت: فَمَنْ جاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهی فَلَهُ ما سَلَفَ . و أخرجه الدّار قطنیّ ثمّ البیهقیّ فی سننیهما عن یونس بن أبی إسحاق الهمدانی عن أمّه العالیة، قالت: کنت قاعدة عند عایشة (رض) فأتتها أمّ محبّة فقالت: إنّی بعت زید بن أرقم جاریة إلی العطاء. فذکرا بنحوه. و قال الدّار قطنیّ: أمّ محبّة و أمّ العالیة مجهولتان لا یحتجّ بهما. (قلت) : بل العالیة امرأة معروفة جلیلة القدر، ذکرها ابن سعد فی «الطبقات» فقال: العالیة بنت أیفع بن شرحبیل. امرأة أبی إسحاق السّبیعی. سمعت من عائشة (رض) . و أمّ محبّة بضم المیم و کسر الحاء. کذا ضبطه الدّار قطنیّ فی کتاب «المؤتلف و المختلف» ، و رواه أبو حنیفه فی مسنده عن أبی إسحاق السّبیعی عن امرأة أبی السّفر أنّ امرأة سألت عن عائشة فقالت: إنّ زید بن أرقم باعنی جاریة بثمان مائة و اشتراها منّی بستّمائة فقالت: أبلغی عنّی زید بن أرقم أنّ اللّه عزّ و جلّ

ص: 31

قد أبطل جهاده إن لم یتب. وجه الاستدلال أنّها جعلت جزاء مباشرة هذا العقد بطلان الحجّ و الجهاد مع رسول اللّه (صلی الله علیه و آله) إن لم یتب، و أجزیة الجرائم لا تعلم بالرّأی فکان مسموعا من رسول اللّه (صلی الله علیه و آله) و العقد الصّحیح لا یجازی بذلک فکان فاسدا و انّ زیدا اعتذر إلیها، و هو دلیل علی کونه مسموعا، و فی المجتهدات کان بعضهم یخالف بعضا و ما کان أحدهما یعتذر إلی صاحبه. فإن قلت: یجوز أن یکون إلحاق الوعید لکون البیع إلی العطاء و هو أجل مجهول. (قلت) : ثبت من مذهب عائشة (رض) جواز البیع إلی العطاء و هو مذهب علی و ابن أبی لیلی و آخرین و لم یکن کذلک. فان قلت: لم کرهت العقد الأوّل مع أنّ الفساد من الثّانی؟ قلت: لأنّها تطرّق به إلی الثّانی، کالسّفر یکون محظورا إذا کان لقطع الطّریق و إن کان السّفر مباحا فی نفسه. فان قلت: القبض غیر مذکور فی الحدیث فیمکن أن یکون الوعید للتّصرف فی المبیع قبل القبض. قلت: تلاوتها آیة الرّبا دلیل علی أنّه للرّبا لا لعدم القبض]. و ابن الهمام السّیواسی در «فتح القدیر» گفته: [و لنا: قول عایشة (رض) إلی آخر ما نقله المصنّف عن عایشة، یفید أنّ المرأة هی الّتی باعت زیدا بعد أن اشترت منه و حصل له الرّبح لأنّ «شریت» معناه «بعت» ، قال (تعالی) : شروه بثمن بخس. أی: باعوه، و هو روایة أبی حنیفة فإنّه روی فی مسنده عن أبی إسحاق السّبیعی عن امرأة أبی السّفر أنّ امرأة قالت لعائشة (رض) إنّ زید بن أرقم باعنی جاریة بثمانمائة درهم ثمّ اشتراها منّی بستّمائة. فقالت: أبلغیه أنّ اللّه أبطل جهاده مع رسول اللّه (صلی الله علیه و آله) إن لم یتب. ففی هذا أنّ الّذی باع زید ثمّ استردّ و حصل الرّبح له، و لکن روایة غیر أبی حنیفه من أئمّة الحدیث عکسه. روی الإمام أحمد ابن حنبل، حدّثنا محمّد بن جعفر؛ حدّثنا شعبة عن أبی إسحاق السّبیعی عن امرأته أنّها دخلت علی عائشة هی و أمّ ولد زید بن أرقم فقالت أمّ ولد زید لعائشة: إنّی بعت من زید غلاما بثمان مائة: درهم نسیة و اشتریته بستّمائة نقدا. فقالت أبلغی زیدا أن قد أبطلت جهادک مع رسول اللّه (صلی الله علیه و آله) إلاّ أن تتوب بئسما شریت و بئسما اشتریت،

ص: 32

و هذا فیه أنّ الّذی حصل له الرّبح هی المرأة. قال ابن عبد الهادی فی «التّنقیح» : هذا إسناد جیّد و إن کان الشّافعیّ قال: لا یثبت مثله عن عائشة. و قول الدّار- قطنیّ فی العالیة «هی مجهولة لا یحتجّ بها» فیه نظر، فقد خالفه غیر واحد، و لولا أنّ عند أمّ المؤمنین علما من رسول اللّه أنّ هذا محرّم لم تستجز أن تقول مثل هذا الکلام بالاجتهاد. و قال غیره: هذا ممّا لا یدرک بالرّأی. و المراد بالعالیة امرأة أبی اسحاق السّبیعی الّتی ذکر أنّها دخلت مع أمّ ولد علی عائشة. قال ابن الجوزی: قالوا إنّ العالیة امرأة مجهولة لا یحتجّ بنقل خبرها. قلنا: هی امرأة جلیلة القدر، ذکرها ابن سعد فی «الطّبقات» فقال: العالیة بنت أنفع بن شراحیل، امرأة أبی إسحاق السّبیعی. سمعت من عائشة. و قولها: بئسما شریت، أی بعت. قال «تعالی» : و شروه بثمن بخس. أی باعوه. و إنّما ذمّت العقد الأوّل لأنّه وسیلة؛ و ذمّت الثانی لأنه مقصود بالفساد. و روی هذا الحدیث علی هذا النّحو عبد الرزّاق، قال: أخبرنا معمر و الثّوریّ عن أبی إسحاق السّبیعی عن امرأة أنّها دخلت علی عائشة فی نسوة فسألتها امرأة فقالت: کانت لی جاریة فبعتها من زید بن أرقم بثمانمائة إلی العطاء ثمّ ابتعتها منه بستّمائه فنقدته ستمائة و کتب لی علیه ثمانمائة. فقالت عائشة: -إلی قولها-إلاّ أن یتوب. و زاد: فقالت المرأة لعائشة: أ رأیت إن أخذت رأس مالی و رددت علیه الفضل؟ فقالت: فَمَنْ جاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهی فَلَهُ ما سَلَفَ . لا یقال: إنّ قول عائشة و ردّها لجهالة الأجل و هو البیع إلی العطاء. فإنّ عائشة کانت تری جواز الأجل إلی العطاء، ذکره فی «الأسرار» و غیره]. و ابن امیر الحاج الحلبی در کتاب «التّقریر و التّحبیر» در مسئله إلحاق قول صحابی بسنّت گفته: [و فساد بیع ما اشتری قبل نقد الثّمن لقول عائشة لأمّ ولد زید بن أرقم-لمّا قالت لها: إنّی بعت من زید غلاما بثمانمائة درهم نسیئة و اشتریته بستّمائة نقدا-: أبلغی زیدا أن قد أبطلت جهادک مع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم الاّ أن تتوب، بئسما اشتریت و بئسما شریت. رواه أحمد. قال ابن عبد الهادی:

ص: 33

إسناده جیّد]. و عبد اللطیف بن عبد العزیز الحنفی المعروف بابن الملک در «شرح منار» گفته: [و کفساد شراء ما باع بأقلّ ممّا باع قبل نقد الثّمن مع أنّ القیاس یقتضی جوازه عملا بقول عائشة رضی اللّه عنها لتلک المرأة القائلة: إنّی بعت خادما من زید بن أرقم بثمان مائة درهم إلی العطاء فاحتاج إلی ثمنه فاشتریته منه بستّمائة، قالت: بئسما شریت و اشتریت، أبلغی زید بن أرقم أنّ اللّه تعالی أبطل حجّه و جهاده مع رسول اللّه علیه السّلام إن لم یتب]. و زین الدین عبد الرّحمن بن أبی بکر المعروف بابن العینی در «شرح منار» گفته: [و شراء ما باع بأقلّ ممّا باع قبل نقد الثّمن أفسدوه بقول عائشة للّتی قالت إنّی بعت من زید بن أرقم خادما بثمانمائة درهم إلی العطاء فاحتاج إلی ثمنه فاشتریته قبل محلّ الأجل بستّمائة: بئسما شریت و اشتریت! أبلغی زید بن أرقم أنّ اللّه أبطل جهاده و حجّه مع رسول اللّه علیه السّلام إن لم یتب]. و جلال الدین سیوطی در تفسیر «درّ منثور» گفته: [و أخرج عبد الرّزّاق و ابن أبی حاتم عن عائشة أنّ امرأة قالت لها: إنّی بعت زید بن أرقم عبدا إلی العطاء بثمانمائة فاحتاج إلی ثمنه فاشتریته قبل محلّ الأجل بستّمائة: فقالت: بئسما شریت و بئسما اشتریت، أبلغی زیدا أنّه قد أبطل جهاده مع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم إن لم یتب. قلت: أ فرأیت إن ترکت المائتین و أخذت الستمائة! فقالت: نعم! فَمَنْ جاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهی فَلَهُ ما سَلَفَ ]. و نیز سیوطی در «عین الإصابه» گفته: [أخرج عبد الرّزّاق فی «المصنّف» و الدّار قطنیّ و البیهقیّ فی سننهما عن أبی إسحاق السّبیعی عن امرأته أنّها دخلت علی عائشة فی نسوة فسألتها امرأة فقالت: یا أمّ المؤمنین! کانت لنا جاریة فبعتها من زید بن أرقم بثمانمائة إلی العطاء ثمّ ابتعتها منه بستّمائة فنقدته السّتّمائة و کتبت علیه ثمانمائة، فقالت عائشة: بئسما اشتریت و بئسما شریت، أبلغی زید بن أرقم أنّه قد أبطل جهاده مع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم إلاّ أن یتوب. فقالت المرأة

ص: 34

لعائشة: أ رأیت إن أخذت رأس مالی و رددت علیه الفضل؟ قالت: فَمَنْ جاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهی فَلَهُ ما سَلَفَ ]. و عبد الرحمن بن علی الشهیر بابن الدیبع الشّیبانی در «تیسیر الوصول» گفته: [و عن أمّ یونس، قالت: جاءت أمّ ولد زید بن أرقم رضی اللّه عنه إلی عایشة رضی اللّه عنها فقالت: بعت جاریة من زید بثمانمائة درهم إلی العطاء ثمّ اشتریتها منه قبل حلول الأجل بستّمائة درهم و کنت شرطت علیه أنّک إن بعتها فأنا أشتریها منک. فقالت عائشة رضی اللّه عنها: بئسما شریت و بئسما اشتریت، أبلغی زید بن أرقم أنّه قد أبطل جهاده مع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم إن لم یتب منه. قالت: فما یصنع؟ قالت عائشة رضی اللّه عنها: فَمَنْ جاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهی فَلَهُ ما سَلَفَ وَ أَمْرُهُ إِلَی اَللّهِ . الآیة. فلم ینکر أحد علی عایشة رضی اللّه عنها؛ و الصّحابة رضی اللّه عنهم متوفّرون]. و زین الدین الشّهیر بابن نجیم المصری در «بحر رائق-شرح کنز الدّقائق» گفته: [قوله: و شراء ما باع بالأقلّ قبل النّقد. أی لم یجز شراء البائع ما باع بأقلّ ممّا باع قبل نقد الثّمن، فهو مرفوع عطفا علی البیع لا أنّه مجرور عطفا علی المجرورات لأنّه لو کان کذلک لصار المعنی لم یجز بیع شراء، و هو فاسد و إنّما منعنا جوازه استدلالا بقول عایشة (رض) لتلک المرأة و قد باعت بستّمائة بعد ما اشترت بثمانمائة: بئسما شریت و اشتریت، أبلغی زید بن أرقم أنّ اللّه (تعالی) أبطل حجّه و جهاده مع رسول اللّه (صلی الله علیه و آله) إن لم یتب]. و ملا علی قاری در «مرقاة-شرح مشکاة» در شرح حدیث تمر جنیب بعد ذکر اختلاف در مسئلۀ احتیال در ربا گفته: [قال الطیبیّ-رحمه اللّه-: و ینصر قول مالک و أحمد ما رواه رزین فی کتابه عن أمّ یونس أنّها قالت: جاءت أمّ ولد لزید بن أرقم إلی عایشة رضی اللّه عنها فقالت: بعت جاریة من زید بثمانمائة درهم إلی العطاء ثمّ اشتریتها قبل حلول الأجل بستّمائة و کنت شرطت علیه أنّک إن بعتها فأنا أشتریها منک. فقالت لها عایشة رضی اللّه عنها: بئس ما شریت

ص: 35

و بئس ما اشتریت أبلغی زید بن أرقم أنّه قد أبطل جهاده مع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم إن لم یتب منه. قالت: فما یصنع؟ قالت: فقالت عایشة: فَمَنْ جاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهی فَلَهُ ما سَلَفَ وَ أَمْرُهُ إِلَی اَللّهِ فلم ینکر أحد علی عائشة؛ و الصّحابة متوفرون. و محمد بن حسن بن أحمد الکواکبی مفتی حلب الشّهباء در کتاب «فوائد سمیّه-شرح فرائد سنیّه» گفته: [و من شری ما باع بالأقلّ من الّذی باع به من قبل

و الثّمن الاوّل ما کان نقد فذا شراؤه یقینا قد فسد

أی: إن اشتری جاریة مثلا بألف درهم حالة أو نسیة فقبضها ثمّ باعها من البائع بخمسمائة قبل أن ینقد الثّمن الأوّل لا یجوز البیع الثّانی لقول عایشة رضی اللّه عنها لتلک المرأة و قد باعت جاریة من زید بن أرقم بثمانمائة إلی العطاء ثمّ ابتاعتها منه بستّمائة و کتبت علیه ثمانمائة: بئسما اشتریت و بئسما اشتری أخبری زید بن أرقم أنّ اللّه تعالی أبطل حجّه و جهاده مع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم إن لم یتب]. و ملا احمد بن أبی سعید بن عبید اللّه الحنفی در «نور الانوار-شرح منار» گفته: [و شراء ما باع بأقلّ ممّا باع قبل نقد الثّمن الأول فإنّ القیاس یقتضی جوازه، و لکنّا قلنا بحرمته جمیعا عملا بقول عائشة رضی اللّه عنها لتلک المرأة و قد باعت بستّمائة بعد ما شرت بثمانمائة من زید بن أرقم: بئسما شریت و اشتریت أبلغی زید بن أرقم بأنّ اللّه تعالی أبطل حجّه و جهاده مع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم إن لم یتب]. و مولوی عبد العلی بن نظام الدّین الأنصاری در «فواتح الرّحموت» در مسئلۀ «تقلید الصّحابی فیما لا یدرک بالرّأی» گفته: [مثال آخر: روی رزین عن أمّ یونس قالت: جاءت أمّ ولد زید بن أرقم إلی أمّ المؤمنین عایشة فقالت: بعت جاریة من زید بثمانمائة درهم إلی العطاء ثمّ اشتریتها قبل حلول الأجل بستّمائة و کنت شرطت علیه إن بعتها فأنا أشتریها منک. فقالت لها عایشة: بئسما شریت و بئسما اشتریت أبلغی زید بن أرقم أنّه قد أبطل جهاده مع رسول اللّه-صلّی اللّه علیه و آله و أصحابه و سلّم-إن لم یتب منه. قالت: فما نصنع؟ قال: قالت عایشة: فَمَنْ جاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهی فَلَهُ ما سَلَفَ وَ أَمْرُهُ إِلَی اَللّهِ وَ مَنْ عادَ فَیَنْتَقِمُ اَللّهُ مِنْهُ . و الحکم ببطلان الجهاد لا یکون بالرّأی فلا بدّ من السّماع]. و مولوی محمد عبد الحلیم بن محمّد أمین اللّه اللکهنوی المعاصر در «قمر الأقمار حاشیة نور الأنوار» گفته: [(قال: و شراء ما باع. إلخ) ، صورته: أن یبیع رجل عرضا من رجل بثمن مؤجّل ثمّ اشتری ذلک البائع من ذلک المشتری بأقلّ من الثّمن الأوّل قبل نقد الثّمن الأوّل، فهذا الشّراء حرام فاسد. و لقائل أن یقول: إنّ هذا المثال لا یصحّ فإنّ فساد هذا البیع ممّا یدرک بالرّأی و القیاس فإنّ البائع الأوّل لمّا اشتری بأقلّ من الثّمن الأوّل قبل نقده حصل المبیع فی ملک البائع الأوّل و هذا القدر الأقلّ سقط من ذمّة المشتری الأوّل و الزّیادة علیه بقی فی ذمّته مع خروج المبیع عن ملکه، فکأن البائع الأوّل حصّل هذا القدر الباقی بلا بدل فاشتبه بالرّبا، و الرّبا و شبهته کلاهما محرّمان، فلذا حکم بفساد هذا العقد. نعم! إنّ وعید بطلان الحجّ و الجهاد لا یحصل بالقیاس فلا بدّ من سماع عائشة رضی اللّه عنها هذا الوعید من النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم. (قوله: یقتضی جوازه) . فإنّ الملک فی البیع الأوّل قد تمّ بقبض المشتری الأوّل و إن لم ینقد الثّمن و هو المجوّز للتّصرّف فینبغی أن یصحّ العقد الثانی کما یصحّ العقد إذا اشتری البائع الأوّل من المشتری الأوّل بمثل الثّمن الأوّل قبل نقد الثّمن الأوّل. (قوله: عملا بقول عائشة رضی اللّه عنها لتلک المرأة الخ) أورده علیّ القاری و فی «الصبح الصّادق» : قالت أمّ المؤمنین عائشة رضی اللّه عنها لأمّ ولد زید بن أرقم حین قالت لها: «إنّی بعت من زید غلاما بثمان مائة درهم نسیة و اشتریته بستّمائة نقدا» : أبلغی زیدا أنّی (أنّک. ظ) قد أبطلت جهادک مع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بئسما اشتریت و بئسما شریت. رواه أحمد. (قوله: و قد باعت) . أی شرت. (قوله: بعد ما شرت) . أی باعت. (قوله: بئسما شریت) . أی بعت. «کذا فی الکفایة» . (قوله: أبلغی زید بن أرقم. إلخ) . فلمّا وصل الخبر إلی زید بن أرقم تاب و فسخ البیع و جاء إلی عائشة رضی اللّه عنها معتذرا].

ص: 36

و قال: القاتل لا یرث. و جعل هدایا الامراء غلولا. و نهی عن البیع و السّلف. و قالت عائشة: أبلغی زید بن أرقم أنّه قد أبطل جهاده مع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم إن لم یتب. و الأحادیث فی هذا المعنی کثیرة کلّها دائرة علی أنّ التّحیّل فی قلب الأحکام ظاهرا غیر جائز، و علیه عامّة الامّة من الصّحابة و التّابعین]. و بدر الدین محمود بن أحمد العینی در «شرح هدایه» گفته: [(صلی الله علیه و آله) : و لنا قول عائشة (رض) لتلک المرأة و قد باعت بستّمائة بعد ما اشترت بثمان مائة: بئسما شریت! أبلغی زید بن أرقم أنّ اللّه (تعالی) قد أبطل حجّه و جهاده مع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم إن لم یتب. (ش) : هذا أخرجه عبد الرّزّاق فی مصنّفه: أخبرنا معمر و الثّوریّ عن أبی إسحاق عن امرأة أنّها دخلت علی عائشة فی نسوة فسألت امرأة فقالت: یا أمّ المؤمنین! کانت لی جاریة فبعتها من زید بن أرقم بثمان مائة إلی العطاء ثمّ ابتعتها منه بستّمائة فنقدت له السّتمائة. فقالت عائشة: بئسما شریت و بئسما اشتریت أخبری زید بن أرقم أنّه قد أبطل جهاده مع رسول اللّه (صلی الله علیه و آله) إلاّ أن یتوب. فقالت المرأة لعائشة (رض) : أ رأیت إن أخذت رأس مالی و رددت علیه الفضل؟ فقالت: فَمَنْ جاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهی فَلَهُ ما سَلَفَ . و أخرجه الدّار قطنیّ ثمّ البیهقیّ فی سننیهما عن یونس بن أبی إسحاق الهمدانی عن أمّه العالیة، قالت: کنت قاعدة عند عایشة (رض) فأتتها أمّ محبّة فقالت: إنّی بعت زید بن أرقم جاریة إلی العطاء. فذکرا بنحوه. و قال الدّار قطنیّ: أمّ محبّة و أمّ العالیة مجهولتان لا یحتجّ بهما. (قلت) : بل العالیة امرأة معروفة جلیلة القدر، ذکرها ابن سعد فی «الطبقات» فقال: العالیة بنت أیفع بن شرحبیل. امرأة أبی إسحاق السّبیعی. سمعت من عائشة (رض) . و أمّ محبّة بضم المیم و کسر الحاء. کذا ضبطه الدّار قطنیّ فی کتاب «المؤتلف و المختلف» ، و رواه أبو حنیفه فی مسنده عن أبی إسحاق السّبیعی عن امرأة أبی السّفر أنّ امرأة سألت عن عائشة فقالت: إنّ زید بن أرقم باعنی جاریة بثمان مائة و اشتراها منّی بستّمائة فقالت: أبلغی عنّی زید بن أرقم أنّ اللّه عزّ و جلّ

ص: 37

داشتند که بیع خمر را مباح و جائز می انگاشتند؛ و باتّباع یهود این سنّت را جاری کرده اگر چه بذروۀ اجتهاد می رسیدند لیکن از بارگاه حضرت خلافت مآب-أعنی عمر بن الخطاب-مستحق لعن ربّ الأرباب می گردیدند. و بر عاقل بصیر واضح و مستنیرست که هرگز جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم این گونه أشخاص ملعونین را مشبه بنجوم هدایت نخواهد فرمود و امّت را در غیر منصوصات کتاب و سنّت احاله بر استنباط و اجتهادشان فرموده در ضلال و إضلال نخواهد افزود. و شواهد این جرأت و جسارت اگر چه بیش از بیشست؛ لیکن درین جا بر بعض عبارات أسفار أحبار سنّیّه اکتفا می رود. شافعی در «مسند» خود گفته:

[أخبرنا سفیان عن عمرو بن دینار عن طاوس عن ابن عباس رضی اللّه عنهما، قال: بلغ عمر بن الخطّاب رضی اللّه عنه أنّ رجلا باع خمرا فقال: قاتل اللّه فلانا! باع الخمر؟ أ ما علم أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم قال: قاتل الیهود! حرمت علیهم الشّحوم فجمّلوها فباعوها]. و ابو بکر بن أبی شیبه بغدادی در مصنّف خود گفته: [حدّثنا هشیم عن مطیع عن الشّعبی عن مسروق، قال: قال عمر: لعن اللّه فلانا فإنّه أوّل من أذن فی بیع الخمر].

مباح دانستن جماعتی از صحابه بیع خمر را و تجاهر سمرة بن جندب بر اقدام باین فعل شنیع

و أحمد بن حنبل در «مسند» خود گفته:

[حدّثنا سفیان عن عمرو عن طاوس عن ابن عبّاس ، ذکر لعمر رضی اللّه عنه أنّ سمرة؛ -و قال مرّة: بلغ عمر أنّ سمرة-، باع خمرا، قال: قاتل اللّه سمرة، إنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم قال: لعن اللّه الیهود حرمت علیهم الشّحوم فجمّلوها فباعوها]. و عبد اللّه بن عبد الرّحمن الدّارمی در «مسند» خود گفته:

[حدّثنا محمّد بن أحمد، ثنا سفیان عن عمرو-یعنی ابن دینار-عن طاوس عن ابن عبّاس قال: بلغ عمر أنّ سمرة باع خمرا فقال: قاتل اللّه سمرة؛ أ ما علم أنّ النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم قال: لعن اللّه الیهود حرمت علیهم الشّحوم فجمّلوها فباعوها. قال سفیان: جمّلوها: أذابوها]. و بخاری در «صحیح» خود در باب «لا یذاب شحم المیتة و لا یباع و دکه»

ص: 38

گفته:

[حدّثنا الحمیدیّ حدّثنا سفیان حدّثنا عمرو بن دینار، قال: أخبرنی طاوس أنّه سمع ابن عبّاس رضی اللّه عنهما یقول: بلغ عمر أنّ فلاتا باع خمرا فقال: قاتل اللّه فلانا! أ لم یعلم أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم قال: قاتل اللّه الیهود! حرّمت علیهم الشّحوم فجمّلوها فباعوها.

حدّثنا عبدان، أخبرنا عبد اللّه أخبرنا یونس عن ابن شهاب، قال: سمعت سعید بن المسیّب عن أبی هریرة رضی اللّه عنه أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم قال: قاتل اللّه الیهود حرمت علیهم الشّحوم فباعوها و أکلوا أثمانها. قال أبو عبد اللّه: قاتلهم اللّه: لعنهم، قتل-لعن-الخرّاصون]. و نیز بخاری در «صحیح» خود در باب «ما ذکر عن بنی إسرائیل» گفته:

[حدّثنا علیّ بن عبد اللّه حدّثنا سفیان عن عمرو عن طاوس عن ابن عبّاس، قال: سمعت عمر رضی اللّه عنه یقول: قاتل اللّه فلانا! أ لم یعلم أنّ النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم قال: لعن اللّه الیهود، حرّمت علیهم الشّحوم فجمّلوها فباعوها. تابعه جابر و أبو هریرة عن النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم]. و مسلم در «صحیح» خود گفته:

[حدّثنا أبو بکر بن أبی شیبة و زهیر بن حرب و إسحاق بن إبراهیم-و اللّفظ لأبی بکر-قالوا: نا: سفیان بن عیینة عن عمرو عن طاوس عن ابن عباس، قال: بلغ عمر أنّ سمرة باع خمرا فقال: قائل اللّه سمرة! أ لم یعلم أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم قال: لعن اللّه الیهود حرّمت علیهم الشّحوم فجمّلوها فباعوها. حدّثنا أمیّة بن بسطام، نا: یزید بن زریع، نا: روح-یعنی ابن القاسم-عن عمرو بن دینار بهذا الإسناد مثله]. و ابن ماجه در «سنن» خود در باب «التّجارة فی الخمر» گفته:

[حدّثنا أبو بکر ابن أبی شیبة، ثنا سفیان عن عمرو بن دینار عن طاوس عن ابن عباس، قال: بلغ عمر أنّ سمرة باع خمرا فقال: قاتل اللّه سمرة! أ لم یعلم أن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم قال: لعن اللّه الیهود، حرّمت علیهم الشّحوم فجمّلوها فباعوها]. و نسائی در «سنن» خود گفته: [«النّهی عن الانتفاع بما حرّم اللّه عزّ و جلّ» .

أخبرنا إسحاق بن إبراهیم، قال: أخبرنا سفیان عن عمرو عن طاوس عن ابن عباس

ص: 39

قال: أبلغ عمر أنّ سمرة باع خمرا، قال: قاتل اللّه سمرة! أ لم یعلم أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم قال: قاتل اللّه الیهود، حرّمت علیم الشّحوم فجمّلوها. قال سفیان: أذابوها]. و غزالی در «إحیاء العلوم» گفته: [و من الوقت الّذی نهی النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم عن الرّبا

فقال: أوّل ربا أضعه ربا العبّاس، ما ترک النّاس بأجمعهم کما لم یترکوا شرب الخمر و سائر المعاصی حتّی روی أنّ بعض أصحاب النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم باع الخمر فقال عمر رضی اللّه عنه: لعن اللّه فلانا، هو أوّل من سنّ بیع الخمر]. و عبد الغنی بن عبد الواحد بن علیّ بن مسرور الجماعیلی المقدسی الحنبلی در «عمدة الأحکام» گفته:

[عن عبد اللّه بن عباس رضی اللّه عنهما قال: بلغ عمر أنّ فلانا باع خمرا فقال: قاتل اللّه فلانا، أ لم یعلم أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم قال: قاتل اللّه الیهود، حرّمت علیهم الشّحوم فجمّلوها فباعوها. جمّلوها: أذابوها]. و ابن الاثیر الجزری در «جامع الاصول» گفته:

[ابن عبّاس، قال: بلغ عمر بن الخطّاب أنّ فلانا باع خمرا فقال: قاتل اللّه فلانا، أ لم یعلم أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم قال: لعن اللّه الیهود، حرّمت علیهم الشّحوم فجمّلوها فباعوها. هذه روایة البخاری و مسلم و أخرجه النّسائیّ، قال: أبلغ عمر أنّ سمرة بن جندب باع خمرا فقال: قاتل اللّه سمرة أ لم یعلم، الحدیث]. و علاء الدین علی بن محمّد بن إبراهیم البغدادی المعروف بالخازن در تفسیر «لباب التّأویل» در تفسیر آیۀ یَسْئَلُونَکَ عَنِ اَلْخَمْرِ گفته: [أجمعت الأمّة علی تحریم بیع الخمر و الانتفاع بها و تحریم ثمنها، و یدلّ علی ذلک ما

روی عن جابر، قال: سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم یقول عام فتح مکّة إنّ اللّه تعالی حرّم بیع الخمر و الانتفاع بها و المیتة و الخنزیر و الأصنام. أخرجاه فی «الصّحیحین» مع زیادة اللفظ (ق) . عن عائشة، قالت: خرج رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فقال: حرّمت التّجارة فی الخمر.

(ق) . عن ابن عبّاس، قال: بلغ عمر بن الخطاب أنّ فلانا باع خمرا فقال: قاتل اللّه فلانا: أ لم یعلم أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم قال: لعن اللّه الیهود، حرّمت علیهم الشّحوم فجمّلوها فباعوها].

ص: 40

و عماد الدین إسماعیل بن أحمد بن سعید بن محمّد بن الأثیر الحلبی الشافعی در «إحکام الأحکام-شرح عمدة الأحکام» در شرح [حدیث «قاتل اللّه فلانا» گفته: [و فلان الذی کنی عنه هو سمرة بن جندب]. و ابن حجر عسقلانی در «تلخیص الخبیر» گفته: حدیث نهی عن بیع العنب من عاصره. أخرجه الطّبرانیّ فی الأوسط عن محمّد بن أحمد بن أبی خیثمة باسناده عن بریدة، مرفوعا: من حبس العنب أیّام القطاف حتّی یبیعه من یهودی أو نصرانی أو ممّن یتّخذه خمرا فقد تقحّم النّار علی بصیرة. و فی «الصّحیحین» : بلغ عمر بن الخطّاب أنّ فلانا-یعنی سمرة بن جندب-باع خمرا فقال: قاتل اللّه فلانا؛ الحدیث و فی الباب الأحادیث الواردة فی لعن بائع الخمر و مبتاعها و حاملها و المحمولة إلیه]. و ملا علی متقی در «کنز العمّال» گفته:

[عن ابن عبّاس، قال: بلغ عمر أنّ سمرة باع خمرا فقال: قاتل للّه سمرة! أ ما علم أن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم قال: قاتل اللّه الیهود حرّم اللّه علیهم الشّحوم فجمّلوها فباعوها. عب (1). حم (2). و الدّارمیّ و العدنیّ. خ (3). م (4). ن (5). حب (6). و ابن الجارود. و ابن جریر. ق (7)]. و نیز ملا علی متقی در «کنز العمّال» گفته: [عن عمر، قال: لعن اللّه فلانا فإنّه أوّل من أذن فی بیع الخمر و إنّ التجارة لا تصحّ فیما لا یحلّ أکله و شربه. ش. ق. أی أخرجه ابن أبی شیبة فی «المصنّف» و البیهقیّ فی «السّنن»]. و شاه ولی اللّه دهلوی در «إزالة الخفا» گفته

[أحمد بن حنبل عن ابن عبّاس:

ص: 41


1- أی أخرجه عبد الرزاق .
2- أی أخرجه أحمد .
3- أی أخرجه البخاری .
4- أی أخرجه مسلم .
5- أی أخرجه النّسائی .
6- أی أخرجه ابن حبان .
7- أی أخرجه البیهقی . ( 12 ) .

ذکر لعمر بن الخطّاب أنّ سمرة باع خمرا قال: قاتل اللّه سمرة إنّ رسول اللّه (صلی الله علیه و آله) قال: لعن اللّه الیهود حرّمت علیهم الشّحوم فجمّلوها فباعوها].

تجاسر سمرة بن جندب بر بیع خمر و خنزیر هر دو!

و تجاسر سمرة بن جندب بر اجتهاد باطل بحدّی رسیده بود که بالآخر در فیء مسلمین ثمن خمر و خنزیر هر دو را مخلوط ساخت و پرده از روی دین و دیانت خود بر انداخت و این معنی چون بر حضرت عمر منکشف گردید کفّ افسوس مالیدند و از صنیع شنیع او زار زار نالیدند، و بلا لحاظ مرتبۀ صحابیّت بتحقیر او پرداختند، و بلعنت مفضحه او را نواختند، چنانچه ملاّ علی متّقی در «کنز العمّال» گفته: [عن ابن عبّاس، قال: رأیت عمر یقلّب کفّه و هو یقول: قاتل اللّه سمرة! عویمل لنا بالعراق خلط فی فیء المسلمین ثمن الخمر و الخنزیر فهی حرام و ثمنها حرام (عب. ق) . أی أخرجه عبد الرّزّاق فی مصنّفه و البیهقی فی سننه]. و در کمال ظهورست که تجاسر سمره بر بیع خمر و خنزیر هر دو و خلط قیمت آن در فیء مسلمین مصداق «ظلمات بعضها فوق بعض» ظاهر می نماید، و سراسر عناد و مخالفت و عین معازّت و مشاقّت جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم می باشد، زیرا که آن جناب حسب روایات حفّاظ اهل سنّت ارشاد فرموده است:

«من باع الخمر فلیشقص الخنازیر» ، چنانچه علاء الدّین علی بن محمد البغدادی المعروف بالخازن در «تفسیر» خود آورده است:

[عن المغیرة بن شعبة قال: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم: من باع الخمر فلیشقص الخنازیر. أخرجه أبو داود.

و قوله: فلیشقص الخنازیر، أی فلیقطعها قطعا قطعا کما تقطع الشّاة للبیع. و المعنی: من استحلّ بیع الخمر فلیستحلّ بیع الخنازیر فإنّهما فی التّحریم سواء]. و این حدیث هاتک أستار بنحوی که شین و شنار و عرّ و عار سمره را فراروی أصحاب أبصار می نهد أظهر من الشّمس فی رابعة النّهار می باشد. و از ملاحظۀ بعض تصانیف أعلام سنّیّه واضح و لائح می شود که فقاهت و اجتهاد سمرة بن جندب در باب خمر بذروۀ ترقّی کرد که او بدرد این أمّ الخبائث در حمّام جسم خود را می مالید و حضرت عمر اقدام او را برین فعل شنیع و عمل فظیع چون خیلی قبیح

ص: 42

و منکر دیدند لهذا بالای منبر علی رءوس الأشهاد بر او لعنت نمودند، چنانچه فقیه جلیل حنفیّه شمس الأئمّة فخر الاسلام أبو بکر محمّد بن أبی سهیل السّرخسی در کتاب «مبسوط» آورده: [و یکره شرب دردیّ الخمر و الانتفاع به لأنّ الدّردی من کلّ شیء بمنزلة صافیه، و الانتفاع بالخمر حرام فکذلک بدردیه. و هذا لأنّ فی الدّردی أجزاء الخمر، و لو وقعت قطرة من خمر فی ماء لم یجز شربه و الانتفاع به فالدّردی أولی. و الّذی روی أنّ سمرة بن جندب رضی اللّه عنه کان یتدلّک بدردی الخمر فی الحمام؛ فقد أنکر علیه عمر رضی اللّه عنه ذلک حتّی لعنه علی المنبر لما بلغه ذلک عنه، و لیس لأحد أن یأخذ بذلک بعد ما أنکره عمر رضی اللّه عنه]. و غالبا سمره در مسئلۀ تدلّک خمر علاوه بر اجتهاد خود اتّباع و تقلید بعض أکابر صحابه که بالاتر ازو در مرتبه صحابیّت و اجتهاد بودند نیز پیش نظر داشت. آیا نمی دانی که خالد بن الولید که أهل سنّت بچه حدّ دلدادۀ أفعال او هستند و بر مساعی موهومۀ او در نشر اسلام افتخارهای بیجا دارند در عشق أمّ الخبائث همین و تیره را پیش گرفته بود و با وصف تنبیه حضرت عمر مرتدع نشد و از راه غلظت و جفا تأویل علیل برای فعل خود ایجاد کرد، تا آنکه حضرت عمر بار دیگر بزجر و توبیخش پرداختند و او را مع أقاربش عرضۀ تأنیب و تشویر ساختند و بنا بر بعض روایات معزولش نموده از مرتبۀ امارت انداختند، چنانچه در «تاریخ طبری» مذکورست: [کتب إلیّ السّریّ عن شعیب عن سیف عن أبی عثمان و أبی حارثة: قالا: فما زال خالد علی قنّسرین حتّی غزا غزوته التی أصاب فیها و قسم فیها ما أصاب لنفسه، کتب إلیّ السّریّ عن شعیب عن سیف عن أبی المجالد مثله. قالوا: و بلغ عمر أنّ خالدا دخل الحمّام فتدلّک بعد النّورة بثخین عصفر معجون بخمر، فکتب إلیه: بلغنی أنّک تدلّکت بخمر و إنّ اللّه قد حرّم ظاهر الخمر و باطنه کما حرّم ظاهر الإثم و باطنه، و قد حرم مسّ الخمر إلاّ أن تغسل کما حرّم شربها: فلا تمسّوها أجسادکم فانّها نجس و إن فعلتم فلا تعودوا. فکتب إلیه خالد: إنّا

ص: 43

قتلناها فعادت غسولا غیر خمر. فکتب إلیه عمر: إنّی أظنّ آل المغیرة قد ابتلوا بالجفاء فلا أماتکم اللّه علیه! فانتهی إلیه ذلک]. و ابن الاثیر الجزری در «تاریخ کامل» در وقائع سنۀ سبع عشره آورده: [و قیل إنّ خالد بن الولید حضر فتح الجزیرة مع عیاض و دخل حمّاما بآمد فأطلی بشیء فیه خمر فعزله عمر]. و نیز ابن الاثیر در «کامل» در وقائع سنۀ سبع عشره آورده: [و دخل خالد الحمّام فتدلّک بغسل (بغسول. ظ) فیه خمر، فکتب إلیه عمر: بلغنی أنّک تدلّکت بخمر و إنّ اللّه قد حرّم ظاهر الخمر و باطنه و مسّه (و باطنها و مسّها. ظ) فلا تمسّوها أجسادکم. فکتب إلیه خالد: إنا فتنناها (قتلناها. ظ) فعادت غسولا غیر خمر. فکتب إلیه عمر: إنّ آل المغیرة ابتلوا بالجفاء فلا أماتکم اللّه علیه]. و ابن خلدون مغربی در «تاریخ» خود آورده: [و قیل إنّ خالدا حضر فتح الجزیرة مع عیاض و دخل الحمّام بآمد فأطلی بشیء فیه خمر]. و نیز ابن خلدون در «تاریخ» خود آورده: [و شاع فی النّاس ما أصاب خالد مع عیاض بن غنم من الأموال فانتجعه رجال منهم الأشعث بن قیس و أجازه بعشرة آلاف و بلغ ذلک عمر مع ما بلغه فی آمد من تدلّکه بالخمر فکتب إلی أبی عبیدة أن یقیمه فی المجلس و ینزع عنه قلنسوته و یعقله بعمامة و یسأله من أین أجاز الأشعث فإن کان من ماله فقد أسرف فاعزله و اضمم إلیک عمله. إلخ].

تقلید معویه سمرة بن جندب را در بیع خمر

و مقام کمال تأسّف و تلهّف اولیای حضرت خلافت مآب این ست که با وصف مکرّر لعن فرمودن ایشان بر سمرة بن جندب در باب بیع خمر و استعمال آن چنان اجتهاد او رواج گرفت که مجتهد أعظم حضرات سنّیّه، أعنی معاویه هم تقلید او اختیار نمود و بلا تأثّم و تحرّج راه بیع خمر علی الإعلان و الإجهار در زمان خلیفۀ ثالث پیمود، و درین خصوص واقعاتی که بمعرض شهود آمد برای أرباب ألباب و أبصار مایۀ حیرت و اعتبارست و از ایمان و عدالت أصحاب موثرین تباب یکسر پرده می اندازد، و بطلان بودنشان نجوم هدایت کالشّمس فی رابعة النّهار

ص: 44

واضح و آشکار می سازد. ابو هلال الحسن بن عبد اللّه العسکری در کتاب «الأوائل» گفته: [أخبرنا أبو القاسم باسناده عن المدائنی عن أبی معشر عن محمّد بن کعب عن بریدة الأسلمی، قال: مرّ بعبادة بن الصّامت عیر تحمل الخمر بالشّام فقال: أ زیت هذا؟ قالوا: بل خمر تباع لمعویة. فأخذ شفرة فشقّ الرّوایا. فشکاه معاویة إلی أبی هریرة، فقال له أبو هریرة: مالک و لمعویة؟ ! له ما تحمل، إنّ اللّه تعالی یقول: تِلْکَ أُمَّةٌ قَدْ خَلَتْ لَها ما کَسَبَتْ وَ لَکُمْ ما کَسَبْتُمْ . فقال: یا أبا هریرة! إنّک لم تکن معنا إذ بایعنا رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم، بایعناه علی السّمع و الطّاعة و الأمر بالمعروف و النّهی عن المنکر و أن نمنعه ممّا نمنع نساءنا و أبناءنا و لنا الجنّة، فمن و فی بها للّه و فی اللّه له، و من نکث فإنّما ینکث علی نفسه. فکتب معاویة إلی عثمان یشکوه، فحمله إلی المدینة فلمّا دخل علیه

قال: سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم یقول: سیلی أمورکم رجال یعرفونکم ما ینکرون و ینکرون علیکم ما تعرفون، فلا طاعة لمن عصی اللّه، و عبادة یشهد أنّ معاویه منهم، فلم یراجعه عثمان].

17-در بیان اینکه جماعتی از أصحاب بی مبالات فتوای بغیر علم میدادند

اشاره

هفدهم آنکه: در أصحاب جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بعض أشخاص چنان بی مبالات بودند که فتوی بغیر علم می دادند، و نهایت صفاقت و رقاعت خود را بر منصّۀ شهود می نهادند، و به سر حدّ زجر و نهر و عذل و ملام أصحاب ألباب و أحلام می رسیدند، و مجبور و ناچار شده مظهر قصور خود از منصب جلیل افتا می گردیدند و در کمال ظهورست که أمثال این مغفلین حائرین و مجهملین بائرین را جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم هرگز نجوم هدایت نخواهد فرمود و امّت خود را خواه در منصوصات کتاب و سنّت باشد یا در غیر منصوصات هرگز بایشان تفویض نخواهد نمود. حالا بعض شواهد این مطلب از کتب أعلام سنّیّه باید دید، و عبرت از گرویدن، حضرات أهل سنّت بچنین صحابۀ تائهین عامهین باید گزید.

ص: 45

اشتباهات و فتاوی غلط أبو موسی أشعری

ملاّ علی متّقی در «کنز العمّال» در کتاب الصّلوة گفته:

[عن عاصم بن ضمرة، قال: جاء نفر إلی أبی موسی الأشعری فسألوه عن الوتر، فقال: لا وتر بعد الأذان. فأتوا علیّا فأخبروه فقال: لقد أغرق فی النزع و أفرط فی الفتیا! الوتر ما بینک و بین صلاة الغداة: متی أوترت فحسن (عب و ابن جریر) (1). ازین عبارت ظاهر و باهر گردید که أبو موسی الأشعری که نزد سنّیّه از کبار أصحاب جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم می باشد و این حضرات چها مبالغه و اغراق در إثبات مناقب و فضائلش دارند در باب نماز وتر اقدام بر فتوای باطله نموده؛ و هر گاه این فتوای او بر جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام معروض شد آن جناب بکلمۀ بلیغۀ

«لقد أغرق فی النّزع و أفرط فی الفتیا» کمال جهالت او را بر أهل عقل و هوش ظاهر فرمودند، و بودن او از جملۀ مرتکبین رمی السّهام فی الظّلام کالصّبح المنیر لکلّ ذی عینین، واضح و آشکار نمودند. و چرا چنین نباشد؟ ! حال آنکه در کتب و أسفار أعلام و أحبار سنّیّه از عمل خود جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم ثابت شده که آن جناب نزد أذان نماز وتر أدا می فرمودند، چنانچه أحمد بن حنبل شیبانی در «مسند» خود گفته:

[ثنا: عبد الرّزّاق أنبأنا إسرائیل عن أبی إسحاق عن الحرث عن علی رضی اللّه عنه، قال: کان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم یوتر عند الأذان و یصلّی رکعتی الفجر عند الإقامة]. و نیز احمد بن حنبل شیبانی در «مسند» خود گفته:

[ثنا أسود، ثنا شریک، عن أبی إسحاق عن عاصم عن علی رضی اللّه عنه أنّ النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم کان یوتر عند الأذان و یصلّی الرّکعتین عند الإقامة]. و از عجائب لیل و نهار این ست که أبو موسی از کمال غفلت و قلّت انتباه خود نوم را ناقض وضو نمی دانست، و درین باب مرتکب مخالفت سنّت وارده مشهوره

ص: 46


1- أی : أخرجه عبد الرزاق الصنعانی فی « المصنف » و ابن جریر الطبری فی « تهذیب الآثار » . ( 12 ) .

یا مخالفت أدلّه ظاهره می شد. چنانچه علاّمه شمس الأئمّۀ سرخسی در «مبسوط» گفته: [و کان أبو موسی الأشعریّ (رض) : یقول لا ینقض الوضوء بالنّوم مضطجعا حتّی یعلم بخروج شیء منه! و کان إذا نام أجلس عنده من یحفظه فإذا انتبه سأله فإن أخبر بظهور شیء منه أعاد الوضوء؟]. و غزالی در «مستصفی» در مسئلۀ «الإجماع من الأکثر لیس بحجّة» گفته: [الدّلیل الثّانی: إجماع الصّحابة علی تجویز الخلاف للآحاد، فکم من مسئلة قد انفرد فیها الآحاد بمذهب کانفراد ابن عبّاس بالعول فإنّه أنکره. فإن قیل: لا، بل أنکروا علی ابن عبّاس القول بتحلیل المتعة و أنّ الرّبا فی النّسیة، و أنکرت عائشة علی ابن أرقم مسئلة العنینة، أنکروا علی أبی موسی الأشعری قوله «النّوم لا ینقض الوضوء» و علی أبی طلحة القول بأنّ أکل البرد لا یفطر! و ذلک لانفرادهم به. قلنا: لا، بل لمخالفتهم السّنّة الواردة فیه المشهورة بینهم أو لمخالفتهم أدلّة ظاهرة قامت عندهم]. و از جمله فتاوای مهملۀ أبو موسی الأشعری که کمال بلادت و بلاهت او را ظاهر و باهر می نماید این ست که او شیر خوردن شوهر کبیر السّنّ را از پستان زوجه مدخولۀ خود موجب تحریم زوجه بر شوهر می دانست! و بلا محابا فتوی باین حکم باطل می داد، چنانچه در «موطّای مالک» مسطورست: [مالک عن یحیی بن سعید أنّ رجلا سأل أبا موسی الأشعری فقال: إنّی مصصت عن امرأتی من ثدیها لبنا فذهب فی بطنی، فقال أبو موسی الأشعریّ: لا أراها إلاّ قد حرمت علیک! فقال عبد اللّه ابن مسعود: انظر ما تفتی به الرجل؟ ! فقال أبو موسی: فما تقول أنت؟ فقال عبد اللّه ابن مسعود: لا رضاعة إلاّ ما کان فی الحولین. فقال أبو موسی: لا تسألونی عن شیء ما کان هذا الحبر بین أظهرکم]. و سرخسی در «مبسوط» آورده: [و روی أنّ أعرابیّا ولدت امرأته و مات الولد فانتفخ ثدیها من اللّبن فجعل یمصّه و یمجّ، فدخل بعض اللّبن فی حلقه فجاء

ص: 47

إلی أبی موسی الأشعری-رضی اللّه عنه-و سأله عن ذلک، فقال: حرمت علیک! فجاء إلی ابن مسعود رضی اللّه عنه و سأله عن ذلک فقال: هی حلال لک فأخبره بفتوی أبی موسی، فقام معه إلی أبی موسی ثمّ أخذ باذنه و هو یقول: أ رضیع فیکم هذا اللّحیانیّ؟ ! فقال أبو موسی رضی اللّه عنه: لا تسألونی عن شیء مادام هذا الحبر بین أظهرکم].

نقل جمله یی از أحادیث در ذم فتوای بغیر علم

و هر گاه این همه دانستی، پس بعضی از أحادیث ذمّ فتوی بغیر علم هم باید شنید، و آنچه بعد ملاحظۀ آن متوجّه بأبو موسی می شود بعقل سلیم باید فهمید. أبو القاسم حسین بن محمّد المعروف بالرّاغب الأصبهانی در کتاب «المحاضرات» زیر عنوان «کراهیّة تولّی الفتیا و الجلوس للنّاس» گفته:

[قال النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: أجرؤکم علی الفتیا أجرؤکم علی النار.

و قال صلّی اللّه علیه و سلّم: من أفتی بغیر علم لعنته ملائکة السّماء و الأرض]. و مجد الدین ابن الأثیر الجزری در «جامع الاصول» گفته:

[إن عمرو بن العاص قال: سمعت رسول اللّه صلعم یقول: إنّ اللّه لا یقبض العلم انتزاعا ینتزعه من النّاس- و فی روایة من العباد- و لکن یقبض العلم بقبض العلماء حتّی إذا لم یبق عالما اتّخذ النّاس رؤساء جهّالا، فسئلوا فأفتوا بغیر علم، فضلّوا و أضلّوا. زاد فی روایة: قال عروة: ثمّ لقیت عبد اللّه بن عمر و علی رأس الحول فسألته فردّ علیّ الحدیث کما حدّث، و قال: سمعت رسول اللّه صلعم یقول أخرجه البخاریّ و مسلم]. و نیز ابن الاثیر الجزری در «جامع الاصول» گفته: [

و أخرجه الترمذیّ مختصرا قال: قال رسول اللّه صلعم: إنّ اللّه لا یقبض العلم انتزاعا ینتزعه من النّاس و لکن یقبض العلماء حتّی إذا لم یترک عالما اتّخذ النّاس رؤساء جهّالا فسئلوا فأفتوا بغیر علم فضلّوا و أضلّوا]. و مجد الدین عبد السّلام بن عبد اللّه الحرّانی در کتاب «المنتقی» گفته: [و

عن أبی هریرة عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم قال: من أفتی بفتیا غیر ثبت فانّما إثمه علی الّذی أفتاه. رواه أحمد و ابن ماجة. و فی لفظ: من أفتی بفتیا بغیر علم کان إثم ذلک علی الّذی أفتاه. رواه أحمد و أبو داود].

ص: 48

و سیوطی در «جمع الجوامع» علی ما نقل عنه گفته:

[من أفتی بغیر علم لعنته ملائکة السّماء و الأرض. ابن عساکر عن علی]. و نیز سیوطی در «جامع صغیر» گفته:

[من أفتی بغیر علم لعنته ملائکة السّماء و الأرض. ابن عساکر عن علی]. و عبد الرحمن بن علی الشّهیر بابن الدّیبع الشّیبانی الیمنی در «تیسیر الوصول» گفته:

عن ابن عمرو بن العاص (رض) قال: قال رسول اللّه صلعم: إنّ اللّه لا یقبض العلم انتزاعا ینتزعه من النّاس، و لکن یقبض العلم بقبض العلماء حتّی إذا لم یبق عالما اتخذ الناس رؤساء جهّالا فسئلوا فأفتوا بغیر علم فضلّوا و أضلّوا. أخرجه الشّیخان و التّرمذیّ]. و مناوی در «تیسیر-شرح جامع صغیر» گفته:

[من أفتی بغیر علم لعنته ملائکة السّماء و الأرض» حیث نسب إلی اللّه أنّ هذا حکمه و هو کاذب. «ابن عساکر عن علی»]. و علی بن أحمد العزیزی در «سراج منیر-شرح جامع صغیر» گفته:

[من أفتی بغیر علم لعنته ملائکة السّماء و الأرض» لکونه أخبر عن حکم اللّه بغیر علم. «ابن عساکر عن علی»]. و قاضی القضاة محمّد بن علیّ الشّوکانی در «نیل الأوطار-شرح منتقی الأخبار گفته: [قوله: من أفتی: بضم الهمزة و کسر المثنّاة مبنی لما لم یسمّ فاعله، فیکون المعنی من أفتاه مفت عن غیر ثبت من الکتاب و السّنّة و الاستدلال کان إثمه علی من أفتاه بغیر الصّواب لا علی المستفتی المقلّد. و قد روی بفتح الهمزة و المثنّاة فیکون المعنی: من أفتی النّاس بغیر علم کان إثمه علی الّذی سوّغ له ذلک و أفتاه بجواز الفتیا من مثله مع جهله و أذن له فی الفتوی و رخّص له فیها].

18-بی اطلاعی و جهالت جمعی از أصحاب أز أحکام واضحۀ حضرت ختمی مرتب

اشاره

هجدهم آنکه: در أصحاب جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم اشخاصی بودند که از احکام واضحۀ آن جناب بی اطّلاع و جاهل، و از قضایای جلیّۀ آن حضرت غافل و ذاهل بودند، و با وصف این معنی اقدام بر حکم می نمودند و راه مخالفت آن جناب

ص: 49

بأقدام تجاسر خاسر می پیمودند و پر ظاهرست که این چنین أشخاص هرگز اهلیّت آن ندارند که بمرتبۀ نجوم هدایت برسند و از جانب آن جناب مطاع و متّبع امّت در غیر منصوصات کتاب و سنّت گردند. و اگر چه تفصیل واقعات جهل این أصحاب تصنیف کتاب کبیر مستقلّ می خواهد لیکن در این جا بر بعض عبارات أعلام سنّیّه اکتفا می نمایم. ابن حزم أندلسی در کتاب «الإحکام فی اصول الأحکام» گفته: [و وجدنا الصّاحب من الصّحابة رضی اللّه عنهم یبلغه الحدیث فیتأوّل فیه تأویلا یخرجه به عن جملة مما جهله الخلفاء و الاصحاب ظاهره و وجدناهم رضی اللّه عنهم یقرّون و یعترفون بأنّهم لم یبلغهم کثیر من السّنن. و هکذا الحدیث المشهور عن أبی هریرة: أنّ إخوانی من المهاجرین کان یشغلهم الصّفق بالأسواق، و إنّ إخوانی من الأنصار کان یشغلهم القیام علی أموالهم، و هکذا قال البراء حدّثنا محمّد بن سعید بن نبات، ثنا: أحمد بن عون، ثنا قاسم بن أصبغ، ثنا محمّد بن عبد السّلام الخشنی، ثنا محمّد بن المثنی العنزی، ثنا أبو أحمد الزّبیری، ثنا سفیان الثّوریّ عن أبی إسحاق السبیعی عن البراء بن عازب، قال ما کلّ ما نحدّثکموه سمعناه من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم، و لکن حدّثنا أصحابنا و کانت تشغلنا رعیة الإبل. و هذا أبو بکر رضی اللّه عنه لم یعرف فرض میراث الجدّة و عرفه محمّد بن مسلمة و المغیرة بن شعبة. و قد سأل أبو بکر رضی اللّه عنه عائشة فی کم کفّن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم؟ . و هذا عمر رضی اللّه عنه یقول فی حدیث الاستئذان: اخفی علیّ هذا من أمر رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم، ألهانی الصّفق فی الأسواق. و قد جهل أیضا أمر إملاص المرأة و عرفه غیره، و غضب علی عیینة بن حصن حتّی ذکّره الحرّ بن قیس بن حصن بقوله تعالی «وَ أَعْرِضْ عَنِ اَلْجاهِلِینَ» . و خفی علیه أمر رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم بإجلاء الیهود و النّصاری من جزیرة العرب إلی آخر خلافته، و خفی علی أبی بکر رضی اللّه عنه قبله أیضا طول مدّة خلافته فلمّا بلغ ذلک عمر أمر بإجلائهم فلم یترک بها منهم أحدا.

ص: 50

و خفی علی عمر أیضا أمره علیه السّلام بترک الإقدام علی الوباء و عرف ذلک عبد- الرحمن بن عوف. و سأل عمر أبا واقد اللّیثیّ عمّا کان یقرأ به رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فی صلاتی الفطر و الأضحی هذا و قد صلاّهما رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم أعواما کثیرة، و لم یدر ما یصنع بالمجوس حتّی ذکّره عبد الرحمن بأمر رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فیهم، و نسی قبوله علیه السّلام الجزیة من مجوس البحرین و هو أمر مشهور. و لعلّه رضی اللّه عنه قد أخذ من ذلک المال حظّا کما أخذ غیره منه. و نسی أمره علیه السّلام بأن یتیمّم الجنب

فقال: لا یتیمّم أبدا و لا یصلّی ما لم یجد الماء و ذکّره بذلک عمّار. و أراد قسمة مال الکعبة حتّی احتجّ علیه ابیّ بن أبی کعب بأنّ النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم لم یفعل ذلک فأمسک. و کان یردّ النّساء اللّواتی حضن و نفرن قبل أن یودّ عن البیت حتّی أخبر بأنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم أذن فی ذلک فأمسک عن ردّهن. و کان یفاضل بین دیات الأصابع حتّی بلغه عن النّبی صلّی اللّه علیه و آله و سلّم أمره بالمساواة بینها فترک قوله و أخذ بالمساواة. و کان یری الدّیة للعصبة فقط حتّی أخبره الضحّاک بن سفیان بأنّ النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم ورّث المرأة من الدّیة، فانصرف عمر إلی ذلک. و نهی عن المغالاة فی مهور النّساء استدلالا بمهور النّبی صلّی اللّه علیه و سلّم حتّی ذکّرته امرأة بقول اللّه عزّ و جلّ «وَ آتَیْتُمْ إِحْداهُنَّ قِنْطاراً» فرجع عن نهیه. و أراد رجم مجنونة حتّی اعلم

بقول رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم «رفع القلم عن ثلاثة» فأمر أن لا ترجم. و أمر برجم مولاة حاطب حتّی ذکّره عثمان بأن الجاهل لا حدّ علیه، فأمسک عن رجمها. و أنکر علی حسّان الإنشاد فی المسجد فأخبر هو و أبو هریرة أنّه قد أنشد فیه

ص: 51

بحضرة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم فسکت عمر]. و نیز در کتاب «الإحکام» گفته: [و قد نهی عمر أن یسمّی بأسماء الانبیاء و هو یری محمّد بن مسلمة یغدو علیه و یروح و هو أحد الصّحابة الجلّة منهم و یری أبا أیّوب الأنصاری و أبا موسی الأشعری و هما لا یعرفان إلاّ بکناهما من الصّحابة، و یری محمد بن أبی بکر الصّدّیق و قد ولد بحضرة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم و فی حجّة الوداع و استفتته أمّه إذ ولدته ما ذا تصنع فی إحرامها و هی نفساء؟ و قد علم یقینا أنّ النّبیّ صلی اللّه علیه و سلّم علم بأسماء من ذکرنا و بکناهم بلا شکّ و أقرّهم علیها و دعاهم بها و لم یغیّر شیئا من ذلک علیه السّلام، فلمّا أخبره طلحة و صهیب عن النّبی صلّی اللّه علیه و سلّم بإباحة ذلک أمسک عن النّهی عنه. و همّ بترک الرّمل فی الحجّ ثمّ ذکر

أنّ النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم فعله فقال: لا یجب لنا أن نترکه. و هذا عثمان رضی اللّه عنه فقد رووا عنه أنّه بعث إلی الفریعة اخت أبی سعید الخدری یسألها عمّا أفتاها به رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم فی أمر عدّتها و أنّه أخذ بذلک. و أمر برجم امرأة قد ولدت لستّة أشهر فذکّره علی بالقرآن و أنّ الحمل قد یکون ستّة أشهر، فرجع عن الأمر برجمها]. و نیز در کتاب «الإحکام» گفته: [و هذه عائشة و أبو هریرة رضی اللّه عنهما خفی علیهما المسح علی الخفّین و علی ابن عمر معهما و علّمه جریر و لم یسلم إلاّ قبل موت النّبی صلّی اللّه علیه و سلّم بأشهر و أقرّت عائشة أنّها لا علم لها به أمرت بسؤال من یرجی عنده علم ذلک و هو علی رضی اللّه عنه. و هذه حفصة أمّ المؤمنین سئلت عن الوطء یجنب فیه الواطی أ فیه غسل أم لا؟ فقالت: لا علم لی و هذا ابن عمر توقّع أن یکون حدث نهی عن النّبی صلّی اللّه علیه و سلّم عن کراء الأرض بعد أزید من أربعین سنة من موت النّبی صلّی اللّه علیه و سلّم فأمسک عنها و أقرّ أنّهم کانوا یکرونها علی عهد أبی بکر و عمر و عثمان و لم یقل إنّه لا یمکن أن یخفی علی هؤلاء ما یعرف رافع و جابر و أبو هریرة و هؤلاء إخواننا یقولون فیما اشتهوا: لو کان هذا حقا ما خفی علی عمر و قد خفی علی زید بن ثابت و

ص: 52

ابن عمر و جمهور أهل المدینة إباحة النّبی صلّی اللّه علیه و سلّم للحائض أن تنفر حتّی أعلمهم بذلک ابن عباس و أمّ سلیم فرجعوا عن قولهم. و خفی علی ابن عمر الإقامة حتّی یدفن المیت حتّی أخبره بذلک أبو هریرة و عائشة فقال: «لقد فرّطنا فی قراریط کثیرة» . و قیل لابن عمر فی اختیاره متعة الحجّ علی الإفراد: إنّک تخالف أباک! فقال: أ کتاب اللّه أحقّ أن یتّبع أم عمر؟ ! روینا ذلک عنه من طریق عبد الرّزّاق عن معمر عن الزّهری عن سالم ابن عمر. و خفی علی عبد اللّه بن عمر الوضوء من مسّ الذّکر حتّی أمرته بذلک عن النبی صلی اللّه علیه و سلّم بسرة بنت صفوان فأخذ بذلک]. و نیز در کتاب «الإحکام» گفته: [و قد تجد الرّجل یحفظ الحدیث و لا یحضره ذکره حتّی یفتی بخلافه و قد یعرض هذا فی آی القرآن. و قد أمر عمر علی المنبر بأن لا یزاد فی مهور النّساء علی عدد ذکره فذکّرته امرأة بقول اللّه تعالی «وَ آتَیْتُمْ إِحْداهُنَّ قِنْطاراً» فترک قوله و قال: کلّ أحد أفقه منک یا عمر! و قال: امرأة أصابت، و أمیر المؤمنین أخطأ! و أمر برجم امرأة ولدت لستّة أشهر فذکّره علیّ بقول اللّه تعالی: وَ حَمْلُهُ وَ فِصالُهُ ثَلاثُونَ شَهْراً ، مع قوله تعالی: وَ اَلْوالِداتُ یُرْضِعْنَ أَوْلادَهُنَّ حَوْلَیْنِ کامِلَیْنِ ، فرجع عن الأمر برجمها. و همّ أن یسطو بعیینة بن حصن إذ قال له: یا عمر! ما تعطینا الجزل و لا تحکم فینا بالعدل! فذکّره الحرّ بن قیس بن حصن بن حذیفة بقول اللّه تعالی: وَ أَعْرِضْ عَنِ اَلْجاهِلِینَ و قال له: یا أمیر المؤمنین! هذا من الجاهلین، فأمسک عمر. و قال یوم مات رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم: و اللّه! ما مات رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم و لا یموت حتّی یکون آخرنا؛ أو کلاما هذا معناه، حتّی قرأت علیه «إِنَّکَ مَیِّتٌ وَ إِنَّهُمْ مَیِّتُونَ» فسقط السّیف من یده و خرّ إلی الأرض و قال: کأنّی و اللّه لم أکن قرأتها قطّ!

ص: 53

فإذا أمکن هذا فی القرآن فهو فی الحدیث أمکن و قد ینساه البتة، و قد لا ینساه بل یذکره و لکن یتأوّل فیه تأویلا فیظنّ فیه خصوصا أو نسخا أو معنی ما. و کلّ هذا لا یجوز اتّباعه إلاّ بنصّ أو إجماع لأنّه رأی من رأی ذلک و لا یحلّ تقلید أحد و لا قبول رأیه. و قد علم کلّ أحد أنّ الصّحابة-رضوان اللّه علیهم-کانوا حوالی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم بالمدینة مجتمعین و کانوا ذوی معایش یطلبونها و فی ضنک من القوت شدید قد جاء ذلک منصوصا و أنّ النّبی صلّی اللّه علیه و سلّم و أبا بکر و عمر أخرجهم الجوع من بیوتهم فکانوا من متحرّف فی الأسواق و من قائم علی نحله، و یحضر علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم فی کل وقت منهم الطّائفة إذا وجدوا أدنی فراغ ممّا هم بسبیله، هذا ما لا یستطیع أحد أن ینکره، و قد ذکر ذلک أبو هریرة فقال: إنّ إخوانی من المهاجرین کان یشغلهم الصفق بالأسواق و إنّ إخوانی من الأنصار کان یشغلهم القیام علی نخلهم و کنت امرأ مسکینا أصحب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم علی ملأ بطنی، و قد أقرّ بذلک عمر فقال: فاتنی مثل هذا من

حدیث رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم؛ ألهانی الصّفق فی الأسواق ذکر ذلک فی حدیث استئذان أبی موسی فکان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم یسئل عن المسألة و یحکم بالحکم و یأمر بالشّیء فیفعل الشّیء فیعیه من حضره و یغیب عمّن غاب عنه، فلمّا مات النّبی صلّی اللّه علیه و سلّم و ولی ابو بکر رضی اللّه عنه فمن حینئذ تفرّق الصّحابة للجهاد إلی مسیلمة و إلی أهل الردّة و إلی الشّام و العراق و بقی بعضهم بالمدینة مع أبی بکر-رضی اللّه عنه-فکان إذا جاءت القضیّة لیس عنده فیها عن النّبیّ صلی اللّه علیه و سلم أمر سأل من بحضرته من الصّحابة عن ذلک فإن وجد عندهم رجع إلیه و إلاّ اجتهد فی الحکم لیس علیه غیر ذلک. فلمّا ولی عمر رضی اللّه عنه فتحت الأمصار و زاد تفرّق الصّحابة فی الأقطار، فکانت الحکومة تنزل فی المدینة أو فی غیرها من البلاد فإن کان عند الصّحابة الحاضرین لها فی ذلک عن النّبی صلّی اللّه علیه و سلّم أثر حکم به و إلاّ اجتهد أمیر تلک المدینة فی ذلک، و قد یکون فی تلک القضیّة حکم عن النّبی صلّی اللّه علیه و سلّم موجود عند صاحب آخر فی بلد آخر و قد حضر المدینیّ ما لم یحصر

ص: 54

المصریّ، و حضر المصریّ ما لم یحضر الشّامیّ، و حضر الشّامیّ ما لم یحضر البصریّ و حضر البصریّ ما لم یحضر الکوفیّ، و حضر الکوفیّ ما لم یحضر المدینیّ؛ کلّ هذا موجود فی الآثار و فی ضرورة العلم بما قدّمنا من مغیب بعضهم عن مجلس النبی صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فی بعض الأوقات و حضور غیره ثمّ مغیب الّذی حضر أمس و حضور الّذی غاب فیدری کلّ واحد منهم ما حضر و یفوته ما غاب عنه، هذا معلوم ببداهة العقل. و قد کان علم التّیمّم عند عمّار و غیره و جهله عمرو ابن مسعود فقال لا یتیمّم الجنب و لو لم یجد الماء شهرین! و کان حکم المسح عند علی و حذیفة رضی اللّه عنهما و غیرهم، و جهلته عائشة و ابن عمر و أبو هریرة و هم مدنیّون. و کان توریث بنت الابن مع البنت عند ابن مسعود؛ و جهله أبو موسی. و کان حکم الاستئذان عند أبی موسی و عند أبی سعید و ابیّ، و جهله عمر و کان حکم إذن الحائض فی أن تنفر قبل أن تطوف عند ابن عبّاس و أمّ سلیم و جهله عمر و زید بن ثابت. و کان حکم تحریم المتعة (1) و الحمر الأهلیّة عند علیّ و غیره، و جهله ابن عبّاس. و کان حکم الصّرف عند عمر و أبی سعید و غیرهما، و جهله طلحة و ابن عباس و ابن عمر. و کان حکم إجلاء أهل الذّمّة من بلاد العرب عند ابن عبّاس و عمر، فنسیه عمر سنین فترکهم حتّی ذکّر فذکر فأجلاهم. و کان علم الکلالة عند بعضهم و لم یعلمه عمر. و کان النّهی عن بیع الخمر عند عمر و جهله سمرة. و کان حکم الجدّة عند المغیرة و محمّد بن مسلمة، و جهله أبو بکر و عمر و کان حکم أخذ الجزیة من المجوس و أن لا یقدم علی بلد فیه الطّاعون عند

ص: 55


1- لا یخفی بطلانه علی ناظر « تشیید المطاعن » ( 12 . ن )

عبد الرحمن بن عوف، و جهله عمر و أبو عبیدة و جمهور الصّحابة رضوان اللّه علیهم. و کان حکم میراث الجدّ عند معقل بن سنان و جهله عمر!]: و ابن القیم در «اعلام الموقعین» گفته. [فهذا الصّدّیق أعلم الامّة به (1) خفی علیه میراث الجدّة حتّی أعلمه به محمد بن مسلمة و المغیرة بن شعبة. و خفی علیه أنّ الشّهید لا دیة له حتّی أعلمه به عمر، فرجع إلی قوله. و خفی علی عمر تیمم الجنب فقال: لو بقی شهرا لم یصلّ حتّی یغتسل.

کتاب آل عمرو بن حزم

و خفی علیه دیة الأصابع فقضی فی الإبهام و الّتی تلیها بخمس و عشرین حتّی اخبر أنّ فی کتاب آل عمرو بن حزم أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم قضی فیها بعشر عشر، فترک قوله و رجع إلیه. و خفی علیه شان الاستیذان حتّی أخبره به أبو موسی و أبو سعید الخدریّ و خفی علیه توریث المرأة من دیة زوجها حتّی کتب إلیه الضّحّاک بن سفیان الکلابیّ-و هو أعرابیّ من أهل البادیة-أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم أمره أن یورث امرأة أشیم الضّبابی من دیة زوجها. و خفی علیه حکم إملاص المرأة حتّی سأل عنه فوجده عند المغیرة بن شعبة. و خفی علیه أمر المجوس فی الجزیة حتّی أخبره عبد الرحمن بن عوف أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم أخذها من مجوس هجر. و خفی علیه سقوط طواف الوداع عن الحائض فکان یردّهنّ حتّی یطهرن ثمّ یطفن حتّی بلغه عن النّبی صلّی اللّه علیه و آله و سلّم خلاف ذلک، فرجع عن قوله. و خفی علیه التّسویة بین دیة الأصابع و کان یفاضل بینها حتّی بلغته السّنّة فی التّسویة، فرجع إلیها. و خفی علیه شان متعة الحجّ و کان ینهی عنها حتّی وقف علی أنّ النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم أمر بها فترک قوله و أمر بها. و خفی علیه جواز التّسمّی بأسماء الأنبیاء فنهی عنه حتّی أخبره طلحة أنّ

ص: 56


1- لا یخفی بطلانه علی ناظر « تشیید المطاعن » ( 12 . ن )

النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم کنّاه أبا محمد فأمسک و لم یتماد علی النّهی، هذا، و أبو موسی و محمد بن مسلمة و أبو أیّوب من أشهر الصّحابة و لکن لم یمرّ بباله رضی اللّه عنه أمر هو بین یدیه حتّی نهی عنه! و کما خفی علیه قوله تعالی «إِنَّکَ مَیِّتٌ وَ إِنَّهُمْ مَیِّتُونَ» و قوله «وَ ما مُحَمَّدٌ إِلاّ رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ اَلرُّسُلُ أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ اِنْقَلَبْتُمْ عَلی أَعْقابِکُمْ» حتّی قال: و اللّه کأنّی ما سمعتها (سمعتهما. ظ) قطّ قبل وقتی هذا! ! ! و کما خفی علیه حکم الزّیادة فی المهر علی مهور أزواج النّبی صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و بناته حتّی ذکّرته تلک المرأة بقوله «وَ آتَیْتُمْ إِحْداهُنَّ قِنْطاراً فَلا تَأْخُذُوا مِنْهُ شَیْئاً» فقال: کلّ أحد أفقه من عمر حتّی النّساء! و کما خفی علیه أمر الجدّ و الکلالة و بعض أبواب الرّبا فتمنّی أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم کان عهد إلیهم فیها عهدا. و کما خفی علیه یوم الحدیبیّة أنّ وعد اللّه لنبیّه و أصحابه بدخول مکّة مطلق لا یتعیّن لذلک العام حتّی بیّنه له النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم. و کما خفی علیه جواز استدامة الطیب للمحرم و تطیّبه بعد النّحر و قبل طواف الإفاضة و قد صحّت السّتّة بذلک. کما خفی علیه أمر القدوم علی محلّ الطاعون و الفرار منه حتّی اخبر

بأنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم قال: إذا سمعتم به بأرض فلا تدخلوها فاذا وقع و أنتم بارض فلا تخرجوا منها فرارا منه، هذا ، و هو أعلم الامّة بعد الصّدّیق علی الإطلاق! ! ! و هو کما قال ابن مسعود: لو وضع علم عمر فی کفّة میزان و جعل علم أهل الأرض فی کفّة لرجّح علم عمر! قال الأعمش فذکرت ذلک لابراهیم النّخعی فقال: و اللّه إنّی لأحسب عمر ذهب بتسعة أعشار العلم! و خفی علی عثمان بن عفان أقلّ مدة الحمل حتّی ذکّره ابن عباس بقوله تعالی: وَ حَمْلُهُ وَ فِصالُهُ ثَلاثُونَ شَهْراً ، مع قوله: وَ اَلْوالِداتُ یُرْضِعْنَ أَوْلادَهُنَّ حَوْلَیْنِ کامِلَیْنِ ، فرجع إلی ذلک.

ص: 57

و خفی علی أبی موسی الأشعری میراث بنت الابن مع البنت السّدس حتّی ذکر له أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم ورّثها ذلک. و خفی علی ابن عبّاس تحریم الحمر الأهلیّة حتّی ذکر له أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم حرّمها یوم خیبر. و خفی علی ابن مسعود حکم المفوّضة و تردّدوا إلیه فیها شهرا فأفتاهم برأیه ثمّ بلغه النّصّ بمثل ما أفتی به. و هذا باب واسع لو تتبعناه لجاء سفرا کبیرا]. و شاه ولی اللّه دهلوی در رسالۀ «إنصاف» گفته: [و کان صلّی اللّه علیه و آله و سلّم یستفتیه النّاس فی الوقائع فیفتیهم، و یرفع إلیه القضایا فیقضی فیها و یری النّاس یفعلون معروفا فیمدحه أو منکرا فینکر علیه، و کلّ ما أفتی به مستفتیا و قضی به فی قضیّة أو أنکره علی فاعله کان فی الاجتماعات، و لذلک کان الشّیخان أبو بکر و عمر إذا لم یکن لهما علم فی المسئلة یسئلان النّاس عن حدیث رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و

قال أبو بکر- رض-: ما سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم قال فیها شیئا یعنی الجدّة، و سأل النّاس فلمّا صلّی الظهر قال: أیّکم سمع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فی الجدّة شیئا؟ فقال المغیرة بن شعبة: أنا! قال: ما ذا؟ قال: أعطاها رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم سدسا. قال: أ یعلم ذلک أحد غیرک؟ فقال محمّد بن مسلمة: صدق. فأعطاها أبو بکر السّدس. و قصّة سؤال عمر النّاس فی الغرّة ثمّ رجوعه إلی خبر مغیرة و سؤاله إیّاهم فی الوباء ثمّ رجوعه إلی خبر عبد الرّحمن بن عوف، و کذا رجوعه فی قصة المجوس إلی خبره. و سرور عبد اللّه بن مسعود بخبر معقل بن یسار لمّا وافق رأیه. و قصّة رجوع أبی موسی عن باب عمر و سؤاله عن الحدیث و شهادة أبی سعید له. و أمثال ذلک کثیرة معلومة مرویّة فی «الصّحیحین» و «السّنن](1)

ص: 58


1- بر مطالعه کننده مخفی نماند که آنچه از جهل حضرات خلفا و صحابهء نجوم ( ! ) در این کتاب نقل شده اندکی از بسیار است ، که آنها را حضرات أهل سنت و جماعت اجازه نقل داده و رضایت بضبط در کتب و آثار داشته اند . و الا به حکم عقل قاطع و شهادت أمثال و نظائر که خود برهانی ساطع است خطای حضرات در تمامی امور غلبه داشته و پیوسته مردم در زحمت و أذیت و گرفتار نتائج سوء غفلت و جهالت رؤساء خود بوده ، و مدام وقایع ناگوار در جمیع أقطار رخ میداده ، مگر آنکه متمسک بذیل باب مدینهء علم نبی ، وصی به حق ، امیر المؤمنین علی بن أبی طالب - سلام اللَّه علیه - میشدند ، و از هلاکت و خسران دنیا و آخرت رهائی مییافتند . البته أمثال آن وقایع شنیعه و اتفاقات عجیبه را هیچگاه مردم جرأت نقلش نداشته و به هیچ روی علماء سنت و رؤساء جماعت اجازهء ثبت و ضبط در کتب و صفحات تاریخ نداده اند . و العلم عند اللَّه تعالی . و شایان توجه اینکه : در هیچ مورد به نظر مطالعه کنندهء این منقولات نمیرسد که یک بار أمیر المؤمنین علی بن ابی طالب هم مرتکب خطا شده و یا گرفتار غفلت و دچار سهو و فراموشی گردیده ، و یا آنکه اظهار جهل و نادانی نسبت بحکمی از احکام الهی کرده باشد .ذلِکَ فَضْلُ اللَّهِ یُؤْتِیهِ مَنْ یَشاءُ *، و لکنمَنْ لَمْ یَجْعَلِ اللَّهُ لَهُ نُوراً فَما لَهُ مِنْ نُورٍ. م .

نوزدهم :

در زمرۀ أصحاب بعضی از جهّال چنان بودند که بر خلاف حکم جناب رسالت مآب صلی اللّه علیه و آله الأطیاب فتوی می دادند و هر گاه کسی ایشان را خبر می داد که این فتوی خلاف حکم نبویست بغایت غضبناک شده بضرب درّه او را أذیّت می دادند. جلال الدین سیوطی در «مفتاح الجنّة» گفته: [

و أخرج البیهقیّ عن هشام ابن یحیی المخزومی أنّ رجلا من ثقیف أتی عمر بن الخطّاب فسأله عن امرأة حاضت و قد کانت زارت البیت: أ لها أن تنفر قبل أن تطهر؟ فقال: لا! فقال له الثّقفیّ: إنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم أفتانی فی مثل هذه المرأة بغیر ما أفتیت! فقام إلیه عمر فضربه بالدّرّة و یقول: لم تستفتونی فی شیء أفتی فیه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم؟ ! و پر ظاهرست که این گونه أصحاب تباب هرگز اهلیّت مشابهت بنجوم هدایت ندارند، و هیچ وقت در منصوصات یا غیر منصوصات مرجع امّت شده رو بصلاح و فلاح نمی آرند.

بستم:

اشاره

در زمرۀ أصحاب بعضی از متجاسرین چنان نامقیّد بودند که در مقام مکالمه و مناظره استعمال ألفاظ موذیۀ مولمه خلاف تهذیب بر زبان آورده

ص: 59

طریق تحمیق و تسفیه طرف مقابل که آن هم از جملۀ صحابه بود پیموده اند. و پر ظاهرست که این گونه أصحاب هرگز اهلیّت مشابهت بنجوم ندارند و در هیچ وقت لائق رجوع امّت-و لو در غیر منصوصات باشد-نیستند. مگر نمی دانی که حضرت خلیفۀ ثانی در واقعۀ تجویز شراب مثلّث چگونه لطف اجتهاد خود را آشکار کردند و با عبادة بن الصامت که جلالت شان او نزد سنّیّه محتاج به بیان نیست چه خشونت آغاز نهادند و چگونه داد غلظت و فظاظت و اتّقاح و خلاعت دادند؟ ! . و چون این واقعه از جملۀ وقائع عجیبه و سوانح غریبه است و علاّمۀ سرخسی که فخر الإسلام و شمس الأئمۀ سنّیه است در ایراد و توضیح آن در «مبسوط» بسط تمام بکار برده و عجائب مضامین متعلّق بآن بمعرض بیان آورده، لهذا بنقل آن درین مقام می پردازم، و بذکر آن أرباب أحلام را از مکنونات مذهب اهل سنّت آگاه می سازم. پس باید دانست که علاّمۀ سرخسی در «مبسوط» در کتاب الأشربه گفته: [و عن محمّد بن الزّبیر-رضی اللّه عنه-قال: استشار النّاس عمر-رضی اللّه عنه-فی

تحلیل عمر شرب نبیذ مثلث را

شراب مرقّق. فقال رجل من النّصاری: إنّا نصنع شرابا فی صومنا. فقال عمر رضی اللّه عنه: ایتنی بشیء منه! قال فأتاه بشیء منه. قال: ما أشبه هذا بطلاء الإبل! کیف تصنعونه؟ قال: نطبخ العصیر حتّی یذهب ثلثاه و یبقی ثلثه، فصبّ علیه عمر رضی اللّه عنه ماء و شرب منه ثمّ ناوله عبادة بن الصّامت رضی اللّه عنه و هو عن یمینه فقال عبادة: ما أری النّار تحلّ شیئا! فقال عمر: یا أحمق! أ لیس یکون خمرا ثمّ یصیر خلاّ فنأکله؟ ! و فی هذا دلیل اباحة شرب المثلّث و إن کان مشتدّا فإنّ عمر رضی اللّه عنه استشارهم فی المشتدّ دون الحلو و هو ممّا یکون ممریا للطّعام مقویّا علی الطّاعة فی لیالی الصّیام. و کان عمر رضی اللّه عنه حسن النّظر للمسلمین و کان أکثر النّاس مشورة فی امور الدّین خصوصا فیما یتّصل بعامّة المسلمین.

ص: 60

و فیه دلیل أنّه لا بأس بإحضار بعض أهل الکتاب مجلس الشّوری فإنّ النّصرانیّ الّذی قال ما قاله قد کان حضر مجلس عمر رضی اللّه عنه للشّوری و لم ینکر علیه. و فیه دلیل أنّ خبر النّصرانیّ لا بأس بأن یعتمد علیه فی المعاملات إذا وقع فی قلب السّامع أنّه صادق فیه، و قد استوصفه عمر-رضی اللّه عنه-فوصفه له و اعتمد خبره حتّی شرب منه. و فیه دلیل أنّ دلالة الإذن من حیث العرف کالتّصریح بالإذن و أنّه لا بأس بتناول طعامهم و شرابهم، فإنّ عمر-رضی اللّه عنه-لم یستأذنه فی الشّرب منه و إنّما کان أمره أن یأتی به لینظروا إلیه ثمّ جوّز الشّرب منه بناء علی الظّاهر. و من یستقصی فی هذا الباب یقول تأویله أنّه أخذه منه جزیة لبیت المال ثمّ شرب منه. و فیه دلیل أنّ المثلّث إن کان غلیظا لا بأس أن یرقّق بالماء ثمّ یشرب منه، کما فعله عمر رضی اللّه عنه. و الأصل فیه ما

روی عن النّبی صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: استسقی العبّاس فی حجّة الوداع فأتاه بشراب فلما قرّبه إلی فیه قطب وجهه ثمّ دعا بماء فصبّه علیه ثمّ شربه،

و قال علیه الصّلوة و السّلام؛ إذا رابکم شیء من هذه الأشربة فاکسروا متونها بالماء. و عن عمر رضی اللّه عنه أنّه أتی بنبیذ الزّبیب فدعا بماء و صبّه علیه ثمّ شرب و قال: إنّ لنبیذ زبیب لطائف غراما. و فی مناولته عبادة بن الصّامت فکان عن یمینه دلیل علی أنّ من یکون من الجانب الأیمن فهو أحق بالتّقدیم، و الأصل فیه ما

روی أنّ النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم أتی بعسّ من لبن فشرب بعضه و کان عن یمینه أعرابی و عن یساره أبو بکر رضی اللّه عنه، فقال للأعرابی: أنت علی یمینی و هذا أبو بکر. فقال الأعرابیّ: ما أنا بالّذی اوثر غیری علی سورک! فتلّه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فی یده. و کان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم یقول: الأیمنون! الأیمنون! و منه قول القائل: ثلاثة یمنة تدور: الکاس و الطست و البخور ثمّ أشکل علی عبادة-رضی اللّه عنه-فقال: ما أری النّار تحلّ شیئا. یعنی: أنّ المشتدّ من هذا الشّراب قبل ان یطبخ بالنّار حرام، فبعد الطبخ کذلک إذ النّار

ص: 61

لا تحلّ الحرام. فقال له عمر رضی اللّه عنه: یا أحمق! أی: یا قلیل النّظر و التّأمّل! أ لیس یکون خمرا ثمّ یکون خلاّ فنأکله. یعنی إنّ صفة الحمریّة تزول بالتخلیل فکذلک صفة الخمریّة بالطبخ حتّی یذهب منه الثّلثان تزول. و معنی هذا الکلام أنّ النّار لا تحلّ و لکن بالطبخ تنعدم صفة الخمریة کالذبح فی الشاة عینه لا یکون محلّلا، و لکنّه منهر للدّم و المحرّم هو الدّم المسفوح فتسییل الدّم المسفوح یکون محلّلا، لانعدام ما لأجله کان محرّما. و بهذا أخذنا و قلنا یجوز التّخلیل لأنّه إتلاف لصفة الخمریّة و إتلاف صفة الخمریّة لا یکون محرّما]. ازین عبارت امور عدیده قابل توجّه أهل نظر ظاهر گردید: اول آنکه: حضرت عمر در باب شراب مرقّق استشاره بمردم نمودند، چون در مجلس شوری مردی از نصاری حاضر بود گفت که ما در صوم خود شرابی می سازیم. حضرت عمر فرمایش نمودند که چیزی از آن بیار! هر گاه او شراب مذکور را در مجلس مقدّس شان حاضر نمود فرمودند که چقدر مشابه است این شراب بطلاء شتران! بعد از آن گفتند که شما نصرانیها این شراب را چه طور تیار می کنید؟ نصرانی گفت که ما عصیر را طبخ می کنیم تا آنکه دو ثلث آن می رود و یک ثلث باقی می ماند. حضرت بر آن شراب قدری آب ریختند و آن را نوش جان فرمودند بعد از آن بقیّۀ آن را بعبادة بن الصّامت که از أجلّۀ أصحاب و نقبای أنصار بود و جانب یمین جلوس داشت عنایت فرمودند، عباده از گرفتن و خوردن آن شراب إنکار کرد و گفت که نمی بینم که آتش چیزی را حلال سازد، و مرادش این بود که چون این شراب قبل از طبخ حرام بود طبخ در آتش آن را حلال نخواهد کرد. حضرت عمر خیلی تفت و دمغ شده باو فرمودند که أی أحمق! آیا نمی شود خمر سرکه پس ما همه آن را می خوریم؟ ! دوم آنکه: سرخسی بعد ذکر این واقعه افاده نموده که درین خبر دلیل إباحت شرب مثلّثست (1) گر چه آن شدید باشد، زیرا که عمر استشاره کرد مردم

ص: 62


1- قال محمد بن اسماعیل بن صلاح الامیر الصنعانی فی رسالة « ارشاد النقاد الی تیسیر الاجتهاد » بعد قدحه فی حدیث « أصحابی کالنجوم » فان صح فالاقتداء غیر التقلید فان الاقتداء فعلک مثل فعل الغیر علی الوجه الذی فعله بالدلیل الذی فعله ، فلذلک قلنا من ابیات :و شتان ما بین المقلد فی الهدی * و من یقتدی فالضد یعرف بالضد فمن قلد النعمان أصبح شاربا * نبیذا و فیه القول للبعض بالحد و من یقتدی أضحی امام معارف * و کان اویسا فی العبادة و الزهد فمقتدیا فی الحق کن لا مقلدا * و خل أخا التقلید فی الاسر بالقدفالمقلد لابی حنیفة و هو المراد بالنعمان یجوز عنده شرب النبیذ و أبو حنیفة لن یشربه فالاقتداء به أن لا یشر به بل المقتدی به یکون اماما فی العلم و الزهد کأبی حنیفة و مثله قول الامام الکبیر محمد بن ابراهیم الوزیر مؤلف « العواصم و القواصم فی الذب عن سنة أبی القاسم » من أبیات :هم قلدوهم فاقتدیت بهم و کم * بین المقلد فی الهدی و المقتدی من قلد النعمان أصبح شاربا * لمثلث رجس خبیث مزید و لو اقتدی بأبی حنیفة لم یکن * الا اماما راکعا فی المسجد( 12 . ن )

را از شراب تند نه شیرین و آن چیزیست که باعث هضم طعام می شود و مقوّی بر طاعت در شبهای صیام می گردد. سو آنکه: سرخسی افاده کرده که درین خبر دلیل این مطلبست که باکی نیست درین که بعض اهل کتاب را در مجلس شوری حاضر کنند زیرا آن نصرانی که گفت آنچه گفت حاضر مجلس عمر برای شوری شده بود و بر حضور او عمر إنکار؟ ؟ نه کرد. چهارم آنکه: سرخسی افاده کرده که درین خبر دلیل این مطلبست که خبر نصرانی در باب معاملات جائز الاعتمادست وقتی که در قلب سامع بیفتد که او در خبر خود صادقست، و بتحقیق که عمر دریافت کرد از مرد نصرانی وصف شراب را پس او بیان نمود برای عمر و عمر بر خبرش اعتماد کرد تا اینکه از آن شراب بخورد

ص: 63

پنجم آنکه: سرخسی افاده کرده که درین خبر دلیلست که دلالت اذن بحیثیّت عرف مثل تصریح باذنست. ششم آنکه: سرخسی ازین خبر استدلال جواز بر تناول طعام و شراب نصاری نموده. هفتم آنکه: سرخسی افاده نموده که عمر از نصرانی استیذان در شرب شراب نه کرد، حال آنکه أوّلا او را أمر کرده بود بآوردن شراب برای اینکه حاضرین بسوی آن نظر کنند بعد از آن خوردن آن را بناء علی الظّاهر جائز نمود. هشتم آنکه: سرخسی از بعض مردم که استقصا درین باب می کنند تأویل این فعل عمر نقل کرده باین عنوان که عمر آن شراب را بطور جزیه برای بیت المال گرفته بود یعنی چون آن شراب جزیه بود و مال بیت المال شد لهذا خوردن عمر آن را جائز گردید. نهم آنکه: سرخسی افاده نموده که درین خبر دلیل ست بر آنکه شراب مثلّث اگر غلیظ باشد حرجی نیست در این که رقیق کرده شود بآب بعد از آن خورده آید چنانکه عمر بعمل آورد! . دهم آنکه: سرخسی برای تأیید فعل عمر عجب جسارت نموده یعنی ادّعا کرده که أصل درین باب یعنی در ترقیق شراب بآب این روایتست که معاذ اللّه! جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم در حجّة الوداع از عبّاس طلب سقایت نمود پس عبّاس نزد آن جناب شرابی حاضر کرد، پس هر گاه آن جناب آن را قریب بدهن خود آورد روی مبارک خود را ترش فرمود بعد از آن آبی طلب کرد و بر آن شراب انداخت بعد از آن، آن را خورد، و بعد از آن ارشاد فرمود که هر گاه در ریب اندازد شما را چیزی ازین شرابها پس کمرهای آن را بشکنید بآب! و این روایت سراپا غوایت که نزد أرباب ایمان کذب بحث و صرف بهتانست أسرار حسن عقیدت سنّیّان را بجناب سرور کائنات-علیه و آله آلاف التّحیّات و التّسلیمات-بخوبی ظاهر می نماید. یازدهم آنکه: سرخسی برای تأیید فعل عمر در شرب شراب مثلّث فعل او

ص: 64

را در شرب نبیذ بمعرض بیان آورده و واضح کرده که نزد عمر نبیند زبیب آوردند پس عمر آبی طلبید و بر آن انداخت و نوشید و گفت که برای نبیذ طائف شدّتیست! دوازدهم آنکه: سرخسی از بخشیدن عمر شراب مثلّث را بعبادة بن الصّامت که در جانب یمین عمر جلوس داشت استدلال نموده به اینکه هر که در جانب أیمن باشد او أحقّ بالتّقدیمست! و بعد از آن افاده نموده که أصل درین باب آنست که جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم شیر را نوشید و بقیّۀ آن را بأعرابی که در یمین آن جناب جلوس داشت داد و بأبو بکر که در جانب چپ حاضر بود نداد. و نیز افاده کرده که آن جناب می فرمود که: ایمنون ایمنونند. یعنی ایشان مقدّم اند بر غیر خود و بعد ازین شعر شاعر که در باب دوران کاس و طست و بخور بسوی یمین نظم کرده استشهاد نمود. سیزدهم آنکه: سرخسی متعلّق بعبادة بن الصّامت افاده نموده که نزد او حلّت شراب مثلّث که حضرت عمر فتوی بآن دادند مشکل شد و گفت که نمی بینم که آتش چیزی را حلال کند، و مقصودش این بود که مشتدّ این شراب قبل از آنکه طبخ بآتش شود حرام بود پس بعد طبخ هم حرام خواهد ماند زیرا که آتش حرام را حلال نمی کند. و ازینجا ظاهر گردید که مذهب عبادة بن الصّامت در باب شراب مثلّث حرمت آنست و او اجتهاد حضرت عمر را که باتّباع نصرانی فرموده بودند باطل می دانست. چهاردهم آنکه: سرخسی جسارت عمر را بخطاب عبادة بن الصّامت و گفتن او: یا أحمق! تأویل نموده و ظاهر کرده که مراد او از أحمق قلیل النّظرست. و این تأویل خبر می دهد از آنکه شناعت و فظاعت قول عمر بحدّی رسیده بود که سرخسی صبر نکرد بر این که آن را بر ظاهر خود واگذارد؛ لیکن هر که از فظاظت عمری خبری دارد او نیک می داند که: لن یصلح العطّار ما أفسده الدّهر. پانزدهم آنکه: سرخسی جواب عمری را که بخطاب عباده از اشکال او داده صحیح دانسته و در توضیح معنی کلام او گفته که مراد حضرت عمر این ست

ص: 65

که صفت خمریّت در شراب مثلّث منعدم می شود بسبب طبخ مثل ذبح که در شاة بذات خود محلّل نمی شود لکن چونکه مخرج خونست و حرام دم مسفوج بود پس روان کردن دم مسفوح محلّل می شود بسبب معدوم شدن چیزی که بسبب آن محرّم بود، و این قیاس فاسد الأساسست زیرا که ذبح محلّلست بسبب نام خدا و محض اخراج دم برای تحلیل کافی نیست، کما لا یخفی علی جمیع أهل الاسلام. و این واقعۀ عجیبه را علمای اصول فقه هم ذکر کرده اند، چنانچه فخر الاسلام علی بن محمد البزدوی در «کتاب الاصول» گفته: [و قد قال عمر-رضی اللّه عنه-لعبادة بن الصّامت حین قال «ما أری النّار تحلّ شیئا» : أ لیس یکون خمرا ثمّ یصیر خلاّ فتأکله؟ !]. و عبد العزیز بن أحمد البخاری در «کشف الأسرار-شرح اصول بزدوی» گفته: [و قد قال عمر لعبادة. عن محمد بن الزّبیر قال استشار النّاس عمر رضی اللّه عنه فی شراب یرزقه فقال رجل من النّصاری: إنّا نصنع شرابا فی صومنا فقال عمر: ائتنی بشیء منه! قال: ما أشبه هذا بطلاء الإبل، کیف تصنعونه؟ قال: نطبخ العصیر حتّی یذهب ثلثاه و یبقی ثلثه. فصبّ عمر رضی اللّه عنه علیه ماء و شرب منه ثمّ ناوله عبادة بن الصّامت و هو عن یمینه فقال عبادة: ما أری النّار تحلّ شیئا! فقال له عمر: یا أحمق! أ لیس یکون خمرا ثمّ یصیر خلاّ ثمّ تأکله؟ و فی هذا دلیل إباحة شرب المثلّث و إن کان مشتدّا، فإنّ عمر رضی اللّه عنه إنّما استشارهم فی المشتدّ، دون الحلو و هو ما یکون ممریا للطّعام مقوّیا علی الطاعة فی لیالی الصّیام. و قد أشکل علی عبادة فقال: ما أری النّار تحلّ شیئا یعنی أنّ المشتدّ من هذا الشّراب قبل أن یطبخ بالنّار حرام فبعد الطّبخ کذلک إذ النّار لا تحلّ الحرام فقال له عمر: یا أحمق! أی: یا قلیل النّظر و التّأمّل؟ أ لیس یکون خمرا ثمّ یکون خلاّ فتأکله. یعنی أنّ صفة الخمریة بالتّخلّل تزول فکذلک صفة الخمریّة بالطّبخ إلی أن ذهب منه الثّلثان تزول. و معنی هذا الکلام أنّ النّار لا تحلّ و لکن بالطبخ تنعدم صفة الخمریّة کالذّبح فی الشّاة عینه لا یکون محلّلا و لکنّه منهر للدّم و المحرّم هو

ص: 66

الدّم المسفوح (فتسییل الدّم المذبوح. صح. ظ) یکون محلّلا لانعدام ما لأجله کان محرّما. کذا فی «المبسوط»].

بیست و یکم:

اشاره

در أصحاب جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بعضی از أهل شقاوت و أرباب بغاوت چنان بودند که مصدر محدثات عجیبه و غریبه می گردیدند، و بر خلاف طریقۀ نبویّه در مسائل شرعیّه احداث بدع نموده بمصداق

«بئس الاسم الفسوق بعد الایمان» بساط ایمان و اسلام را یکسر می نوردیدند، چنانچه محمد معین بن محمد أمین سندی در «دراسات اللّبیب» گفته: [ثمّ إنّ الصّحابة-رضی اللّه تعالی عنهم أجمعین-تمالئوا علی الإنکار علی من رأی رأیا بخلاف الحدیث، و قد کثر ذلک علی معاویة بن أبی سفیان فی محدثاته. فمنها تقبیله للیمانین، أنکر علیه ذلک ابن عبّاس-رض-لخلاف السّنّة. و منها: ترک التّسمیة فی الصّلوة جهر لمّا

اولیات معاویة بن أبی سفیان

قدم المدینة المطهّرة، أنکرت علیه ذلک المهاجرون و الأنصار و قالوا: سرقت التّسمیة یا معاویة! و منها: أنّه نهی النّاس عن متعة الحجّ

فقد روی التّرمذیّ فی جامعه من حدیث ابن عبّاس رضی اللّه تعالی عنه، قال: تمتّع رسول اللّه صلّی اللّه تعالی علیه و سلّم و أبو بکر و عمر و عثمان. و أوّل من نهی عنه معاویة و الجمع بین حدیث ابن عبّاس-رض-هذا و الّتی فیها نهی عمر و عثمان-رض-إمّا رجوعهما بعد القول إلی حلّ ذلک أو بالعکس. و ضبط ابن عبّاس أحد الأمرین فأخبر به. و أمّا کون معاویة أوّل من نهی مع تقدّم النّهی بذلک عن عمر و عثمان-رضی اللّه تعالی عنهما-علی ما وقع فی حدیث الضّحّاک عن عمر-رح- حیث قال لسعد بن أبی وقاص-رض-أنّ عمر بن الخطّاب-رض-قد نهی عن ذلک کما رواه التّرمذیّ فی «الجامع» فباعتبار أنّ نهیهما معناه بیان أنّه غیر مباح، و نهی معاویة منع النّاس جبرا من أن یأتوا به علی مذهب علی-رضی اللّه تعالی عنه- و غیره من الصّحابة، فهو أوّل من نهی بهذا المعنی. و اللّه سبحانه تعالی أعلم. و منها: قوله فی زکاة الفطر: إنّی أری أنّ مدّین من سمراء الشّام یعدل صاعا من تمر. أنکر علیه ذلک أبو سعید الخدریّ-رضی اللّه تعالی عنه-و قال. تلک قیمة معاویة

ص: 67

لا أقبلها و لا أعمل بها، و ذلک لما روی الأئمّة السّتّة عنه: کنّا نخرج-إذ کان فینا رسول اللّه صلّی اللّه تعالی علیه و سلّم-زکاة الفطر عن کلّ صغیر و کبیر حرّ و مملوک صاعا من طعام أو صاعا من أقط أو صاعا من شعیر أو صاعا من تمر أو صاعا من زبیب، فلم نزل نخرجه حتّی قدم معاویة حاجّا أو معتمرا فکلّم النّاس علی المنبر، فکان فیما کلّم به النّاس أن قال: إنّی أری مدّین من سمراء الشام، الحدیث. و فیه قال أبو سعید: أمّا أنا فإنّی لا أزال اخرجه أبدا ما عشت. و لمّا بلغ ابن الزّبیر رأی معاویة قال: بئس الاسم الفسوق بعد الایمان، صدقة الفطر صاع صاع. و أولیاته المحدثة لا تخفی کثرتها علی عاثر علم الحدیث]. و نزد هر عاقلی واضحست که این چنین صحابه هرگز اهلیّت آن ندارند که نجوم هدایت محسوب شوند، و جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم امّت خود را بایشان در هیچ چیزی -و لو أخذ غیر منصوصات کتاب و سنّت باشد-رهنمونی نماید، و ذلک ظاهر کلّ الظّهور، و لکن مَنْ لَمْ یَجْعَلِ اَللّهُ لَهُ نُوراً فَما لَهُ مِنْ نُورٍ .

22-رد کردن بعضی از صحابۀ متجاسرین أحکام جناب رسالت مآب را

بست و دوم آنکه: در زمرۀ أصحاب بعضی از متجاسرین خاسرین چنین باغی و طاغی بودند که دیده و دانسته حکم جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم را ردّ می کردند و بر خلاف آن برأی خود عمل می کردند، و با وصف تنبیه و ایقاظ بعض أعیان صحابه متنبّه و متیقّظ نمی شدند، چنانچه در «موطّای مالک» مسطورست:

[مالک عن زید بن أسلم عن عطاء بن یسار أنّ معاویة بن أبی سفیان باع سقایة من ذهب أو ورق بأکثر من وزنها. فقال له أبو الدّرداء. سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم ینهی عن مثل هذا إلاّ مثلا بمثل، فقال له معاویة: ما أری بمثل هذا بأسا، فقال أبو الدّرداء: من یعذرنی من معاویة؟ أنا أخبره عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و یخبرنی عن رایه! لا اساکنک بأرض أنت بها، ثمّ قدم أبو الدّرداء علی عمر بن الخطاب فذکر له ذلک فکتب عمر بن الخطاب إلی معاویة ألاّ یبیع مثل ذلک إلاّ مثلا بمثل وزنا بوزن]. و در کمال انجلاء و اتّضاحست که هرگز جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم این گونه بغات طغاة را نجوم هدایت قرار نخواهد داد و خواه در منصوصات باشد یا غیر آن

ص: 68

امّت را رهنمای بایشان نموده أبواب انحراف و اعتساف از صوب صواب نخواهد گشاد. و از عجائب صنائع شنیعه این ست که بعض أسلاف سنّیّه این حدیث را بسند مالک روایت می کنند لیکن تتمّۀ خبر را که مشتمل بر تجاسر عظیم معاویه است در شکم فرو می برند و نمی دانند که هر گاه این حدیث در «موطّای مالک» بالتّمام مسرود و موجودست قطع و برید ایشان بکار نمی آید، و مراجعت ناظر بآن در ابدای عوار و إظهار شنار محرّفین أغمار می افزاید. نسائی در «کتاب سنن» خود زیر ترجمۀ(بیع الذّهب بالذّهب) گفته:

[حدّثنا قتیبة عن مالک عن زید بن أسلم عن عطاء بن یسار أنّ معاویة باع سقایة من ذهب أو ورق بأکثر من وزنها فقال أبو الدّرداء: سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم ینهی عن مثل هذا إلاّ مثلا بمثل]. و ابو الولید الباجی در «شرح موطّأ» گفته: [و فیما قاله ابو الدّرداء تصریح بأنّ أخبار الآحاد مقدّمة علی القیاس و الرّأی، و قوله: «لا اساکنک بأرض أنت فیها» مبالغة فی الإنکار علی معاویة و إظهار لهجره و البعد عنه حین لم یأخذ بما نقل إلیه من نهی النّبی صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و یظهر الرّجوع عما خالفه]. و ابن الاثیر الجزری در «جامع الاصول» گفته:

[عطاء بن یسار قال: إنّ معاویة ابن أبی سفیان باع سقایة من ذهب أو ورق بأکثر من وزنها، فقال أبو الدّرداء: سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم ینهی عن مثل هذا الاّ مثلا بمثل، فقال له معاویة: ما أری بمثل هذا بأسا، فقال أبو الدّرداء: من یعذرنی من معاویة؟ أنا أخبره عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و هو یخبرنی برأیه! لا اساکنک بأرض أنت بها. ثمّ قدم أبو الدّرداء علی عمر بن الخطاب فذکر له ذلک، فکتب عمر بن الخطاب إلی معاویة ألاّ یبیع ذلک إلاّ مثلا بمثل وزنا بوزن، أخرجه «الموطّا «و أخرج النّسائیّ منه إلی قوله مثلا بمثل]. و فخر الدین رازی در کتاب «المحصول» در مقام عمل صحابه بر وفق خبر واحد در بیان صور آن گفته:

[یه (1) عن أبی الدرداء (2) سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله

ص: 69


1- أی الخامس عشر ( 12 )
2- حق العبارة فی هذه الروایة أن تکون هکذا : ( لما باع معاویة شیئا من أوانی ذهب أو ورق بأکثر من وزنه قال له أبو الدرداء : سمعت رسول اللَّه صلعم ینهی عنه ) الخ .

ینهی عنه فقال معاویة: لا أری به بأسا، فقال أبو الدّرداء: من معذری عن معاویة اخبره عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و هو یخبرنی عن رأیه! لا أساکنک بأرض أبدا]. و ابو الحسن الآمدی در کتاب «الإحکام فی اصول الأحکام» در مبحث عمل بخبر واحد گفته: [و من ذلک ما

روی أنّه لمّا باع معاویة شیئا من أوانی ذهب و ورق بأکثر من وزنه أنّه قال له أبو الدّرداء: سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم ینهی عن ذلک فقال له معاویة: لا أری بذلک بأسا! فقال أبو الدّرداء: من یعذرنی من معاویة أخبره عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و یخبرنی عن رأیه! لا اساکنک بأرض أبدا]. و جلال الدین سیوطی در «مفتاح الجنّة فی الاحتجاج بالسّنة» گفته: [و

أخرج البیهقیّ عن عطاء بن یسار أن معاویة بن أبی سفیان باع سقایة من ذهب أو ورق بأکثر من وزنها فقال له أبو الدّرداء: سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم نهی عن مثل هذا إلاّ مثلا بمثل. فقال له معاویة: ما أری بأسا! فقال أبو الدّرداء: من یعذرنی من معاویة؟ ! اخبره عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و یخبرنی عن رأیه! لا اساکنک بأرض أنت بها! قال الشّافعیّ: فرأی أبو الدّرداء الحجّة تقوم علی معاویة بخبره، فلمّا لم یر معاویة ذلک فارق أبو الدّرداء الأرض الّتی هو بها إعظاما لأنّه ترک خبر ثقة عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم]. و نیز سیوطی در «تنویر الحوالک-شرح موطّای مالک» در شرح این حدیث آورده: [فقال أبو الدّرداء من یعذرنی من معاویة؟ ! أنا اخبره عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم و یخبرنی عن رأیه، إلی آخره. قال ابن عبد البرّ: کان ذلک منه أنفة من أن یردّ علیه سنّة علمها من سنن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم برأیه و صدور العلماء تضیق عند مثل هذا و هو عندهم عظیم ردّ السّنن بالرّأی، قال: و جائز للمرء أن یهجر من لم یسمع منه و لم یطعه، و لیس هذا من الهجرة المکروهة؛ أ لا تری أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم أمر النّاس ألاّ یکلّموا کعب بن مالک حین تخلّف عن تبوک. قال: و هذا أصل عند العلماء فی مجانبة من ابتدع و هجرته و قطع الکلام عنه، و قد رأی ابن مسعود رجلا یضحک فی جنازة فقال: و اللّه لا اکلّمک

ص: 70

أبدا! انتهی]. و عبد الرحمن بن علی المعروف بابن الدّیبع الشّیبانی در «تیسیر الوصول» گفته: [

و عن عطاء بن یسار أنّ معاویة رضی اللّه عنه باع سقایة من ذهب أو ورق بأکثر من وزنها، فقال له أبو الدّرداء رضی اللّه عنه: سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم ینهی عن مثل هذا إلاّ مثلا بمثل، فقال معاویة: ما أری بهذا بأسا! فقال له أبو الدّرداء رضی اللّه عنه: من یعذرنی من معاویة؟ ! أنا أخبره عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم و هو یخبرنی عن رأیه! لا اساکنک بأرض أنت بها! ثم قدم أبو الدّرداء رضی اللّه عنه علی عمر بن الخطاب رضی اللّه عنه فذکر له ذلک فکتب عمر إلی معاویة أن لا تبع ذلک إلاّ مثلا بمثل وزنا بوزن. أخرجه مالک و النّسائی. السّقایة: إناء یشرب فیه]. و محمد بن محمّد بن سلیمان بن الفاسی الرّودانی المغربی المالکی در کتاب «جمع الفوائد» گفته:

[عطاء بن یسار: إنّ معاویة باع سقایة من ذهب-أو ورق- أکثر من وزنها، فقال أبو الدّرداء: سمعت النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم ینهی عن مثل هذا إلاّ مثلا بمثل. فقال له معاویة: ما أری بمثل هذا بأسا! فقال أبو الدّرداء: من یعذرنی من معاویة؟ ! أنا أخبره عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و هو یخبرنی عن رأیه، لا اساکنک بأرض أنت بها، ثمّ قدم أبو الدّرداء علی عمر فذکر له ذلک فکتب عمر إلی معاویة أن لا یبیع ذلک إلاّ مثلا بمثل وزنا بوزن. للموطّإ و النّسائیّ]. و محمد بن عبد الباقی الزّرقانی در «شرح موطّأ» در شرح این حدیث آورده: [فقال أبو الدّرداء: من یعذرنی، بکسر الذّال المعجمة من معاویة، أی من یلومه علی فعله و لا یلومنی علیه؟ أو من یقوم بعذری إذا جازیته بصنعه و لا یلومنی علی ما أفعله به، أو: من ینصرنی. یقال: عذرته: إذا نصرته. أنا اخبره عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم و یخبرنی عن رأیه. أنف من ردّ السّنّة بالرّأی و صدور العلماء تضیق عن مثل هذا و هو عندهم عظیم ردّ السّنن بالرّأی. لا اساکنک بأرض أنت بها و جائز للمرء أن یهجر من لم یسمع منه و لم یطعه، و لیس هذا من الهجرة المکروهة،

ص: 71

أ لا تری أنّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم أمر النّاس أن لا یکلّموا کعب بن مالک حین تخلّف عن غزوة تبوک، و هذا أصل عند العلماء فی مجانبة من ابتدع و هجرته و قطع الکلام عنه، و قد رأی ابن مسعود رجلا یضحک فی جنازة فقال: و اللّه لا اکلّمک أبدا! قاله أبو عمر. ثمّ قدم أبو الدّرداء من الشّام علی عمر بن الخطّاب المدینة فذکر ذلک له، فکتب عمر ابن الخطّاب إلی معاویة أن لا یبیع ذلک إلاّ مثلا بمثل وزنا بوزن. بیان للمثل: قال أبو عمر: لا أعلم أنّ هذه القصّة عرضت لمعویة مع أبی الدّرداء إلاّ من هذا الوجه و إنّما هی محفوظة لمعاویة مع عبادة بن الصّامت (1) و الطّرق متواترة بذلک عنهما. إه. و الإسناد صحیح و إن لم یرد من وجه آخر فهو من الأفراد الصّحیحة، و الجمع ممکن لأنّه عرض له ذلک مع عبادة و أبی الدّرداء]. و شاه ولی اللّه دهلوی در «کتاب «المسوّی من أحادیث الموطّا» گفته:

[مالک، عن زید بن أسلم عن عطاء بن یسار أنّ معاویة بن أبی سفیان باع سقایة من ذهب أو ورق بأکثر من وزنها فقال له أبو الدّرداء: سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم ینهی عن

ص: 72


1- محمد معین بن محمد أمین السندی در « دراسات اللبیب » در دراسهء ثانیه گفته : ( و منه أیضا حدیث عبادة بن الصامت الانصاری النقیب - صاحب رسول اللَّه صلی اللَّه تعالی علیه و سلم - أنه غزا مع معاویة - رضی اللَّه تعالی عنه - أرض الروم ، فنظر الی الناس و هم یتبایعون کسر الذهب بالدنانیر و کسر الفضة بالدراهم ، فقال : یا أیها الناس ، انکم تأکلون الربا ؛ سمعت رسول اللَّه صلّی اللَّه تعالی علیه و سلم یقول : لا تبتاعوا الذهب بالذهب الا مثلا به مثل لا زیادة بینهما و لا نظرة . فقال له معاویة - رض - : یا أبا الولید ! لا ، و لا أری الربا فی هذا الا ما کان من نظرة . فقال عبادة رضی اللَّه تعالی عنه : أحدثک عن رسول اللَّه صلی اللَّه تعالی علیه و سلم و تحدثنی عن رأیک ؟ ! لئن أخرجنی اللَّه سبحانه لا أساکنک بأرض لک علی فیها امرة فلما قفل لحق بالمدینة فقال له عمر بن الخطاب رضی اللَّه تعالی عنه : ما أقدمک یا أبا الولید ؟ ! فقص علیه القصة و ما قال من مساکنته ، فقال : ارجع « یا أبا الولید الی أرضک ، فقبح اللَّه أرضا لست فیها و أمثالک » ، و کتب الی معاویة ، لا امرة لک علیه و احمل الناس علی ما قال فانه هو الامیر ( 12 . منه ) .

مثل هذا إلاّ مثلا بمثل، فقال له معاویة: ما أری بمثل هذا بأسا، فقال أبو الدّرداء من یعذرنی من معاویة؟ ! أنا اخبره عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و یخبرنی عن رأیه! لا اساکنک بأرض أنت بها! ثمّ قدم أبو الدّرداء علی عمر بن الخطّاب-رض-فذکر له ذلک فکتب عمر بن الخطّاب إلی معاویة بن أبی سفیان ألاّ تبع مثل ذلک إلاّ مثلا بمثل وزنا بوزن. قوله، من یعذرنی أی: من ینصرنی، و العذیر: النّصیر].

23-ارتکاب بعضی از صحابۀ خاسرین جمله یی از مناهی نبویه را

بست و سوم آنکه: در زمرۀ أصحاب بعضی از أهل عدوان و طغیان چنان بودند که با وصف علم بمناهی نبویّه (1) علی الإعلان-ارتکاب آن می نمودند، و بلا تحرّج و تأثّم آن را بعمل آورده راه تجبّر و تکبّر می پیمودند، و بعید بودن این گونه طغاة بغات از مرتبه مرجعیّت امّت در غیر منصوصات أظهر من الشّمس و أبین من الأمس ست، و هرگز کسی که أدنی حظّی از عقل و ایمان دارد ایشان را نجوم هدایت نخواهد گفت، چه جای مرسلی که مصداق «وَ ما یَنْطِقُ عَنِ اَلْهَوی إِنْ هُوَ إِلاّ وَحْیٌ یُوحی» بوده باشد. محمد معین بن محمد أمین سندی در «دراسات اللّبیب» بعد ذکر روایت کردن معاویه حدیث نهی جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم از جلود نمر و استعمال کردن معاویه آن را گفته: [و لیس معاویة ممّن یقال إنّه إذا عمل بخلاف مرویّه دلّ علی النّسخ مع أنّ هذا القول بإطلاقه فی عمل الرّاوی باطل و لو کان کذلک لما أخذ علیه المقدام فی ذلک أخذة رابیة، و لنورد القصّة فی تمام الحدیث، فإنّ فی ذلک عبرة لکلّ

ص: 73


1- تجاسر و تجری معاویة غاویه به حدی رسیده بود که علاوه بر مناهی نبویه بر مناهی الهیه هم بلا تحرج و تأثم اقدام میکرد ، چنانچه مسلم در صحیح خود در حدیث طویل آورده که عبد الرحمن بن عبد رب الکعبة بخطاب عبد اللَّه بن عمرو بن العاص گفت : هذا ابن عمک معاویة یأمرنا أن نأکل اموالنا بیننا بالباطل و نقتل انفسنا و اللَّه یقول :یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَأْکُلُوا أَمْوالَکُمْ بَیْنَکُمْ بِالْباطِلِ إِلَّا أَنْ تَکُونَ تِجارَةً عَنْ تَراضٍ مِنْکُمْ وَ لا تَقْتُلُوا أَنْفُسَکُمْ إِنَّ اللَّهَ کانَ بِکُمْ رَحِیماً. قال فسکت ساعة ثم قال : اطعه فی طاعة اللَّه و اعصه فی معصیة اللَّه . ( 12 ذاکر حسین الموسوی غفر اللَّه له )

محبّ العترة الطّاهرة، إلی کثیر ممّا یستخرج من ذلک الحدیث و سکتنا عنه تأسّیا بالأئمّة الطّاهرة فی السّکوت عن کثیر مثل ذلک! و هو

حدیث خالد، قال: وفد المقدام ابن معدیکرب و عمرو بن الأسود رجل من بنی أسد علی معاویة بن أبی سفیان فقال معاویة: أ ما علمت أنّ الحسن بن علی رضی اللّه تعالی عنهما توفی؟ فترجّع المقدام رضی اللّه تعالی عنه فقال له: یا فلان! أ تعدّها مصیبة؟ ! فقال: لم لا أراها مصیبة و قد وضعه رسول اللّه صلّی اللّه تعالی علیه و سلّم فی حجره فقال: هذا منّی و حسین من علی رضی اللّه تعالی عنهما. قال: فقال الأسدیّ: جمرة أطفاها اللّه تعالی، قال: فقال المقدام-رض-: أمّا أنا فلا أبرح الیوم حتّی أغیظک و أسمعک ما تکره، ثمّ قال: یا معاویة! إن صدقت فصدّقنی و إن کذبت فکذّبنی، قال: أفعل، قال: فأنشدک باللّه: هل سمعت رسول اللّه صلّی اللّه تعالی علیه و سلّم نهی عن لبس المذهّب؟ قال: نعم! قال: فأنشدک باللّه: هل تعلم أنّ رسول اللّه صلّی اللّه تعالی علیه و سلم نهی عن لبس جلود السّباع و الرّکوب علیها؟ قال: نعم! قال: فو اللّه لقد رأیت هذا کلّه فی بیتک یا معاویة! فقال معاویة: قد علمت أنّی لن أنجو منک یا مقدام! قال خالد: فأمر له معاویة بما لم یأمر لصاحبه و فرض لابنه فی المائتین ففرّقها المقدام علی أصحابه و لم یعط الأسدیّ أحدا شیئا ممّا أخذ! فبلغ ذلک معاویة فقال: أمّا المقدام فرجل کریم بسط یده و أمّا الأسدیّ فرجل حسن الإمساک لشیئه]. ازین عبارت ظاهرست که معاویه با وصفی که از زبان معجز بیان جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم شنیده بود که آن جناب نهی فرمود از پوشیدن لباس مذهّب باز هم از پوشیدن آن باز نیامد، و نیز ظاهرست که آن باغی با وصف استماع نهی نو؟ ؟ ی از پوشیدن جلود سباع و سوار شدن بر آن، مرتکب خلاف آن می شد و هیچ باکی ازین جسارت نمی کرد، و مقدام که از صحابۀ کرام است برین عمل قبیح إنکار کرد و معاویة قادر بر هیچ جواب نشد و اعتراف نمود که من بالتّحقیق دانستم که از تو نجات نخواهم یافت! و علاوه برین ازین عبارت فوائد عدیده برای أهل بصیرت ظاهر می گردد:

ص: 74

اول آنکه: محمد معین سندی که از مشاهیر علمای سنّیّه است بکمال انصاف معترف شده که معاویه از آن گروه نیست که اگر بخلاف مرویّ خود عمل کنند این عملشان دلالت بر نسخ آن مروی بکند. دوم آنکه: فاضل سندی در مقام تأیید دعوی خود افاده نموده که اگر معاویه همچنین می بود مقدام-بأخذة رابیه-مؤاخذه اش نمی نمود، و پر ظاهرست که «أخذه رابیه» محاوره ایست قرآنی که در «سورۀ حاقّه» در باب فرعون و مؤتفکات که عاصیان رسول خود بودند وارد شده، و مراد از آن عذاب شدیدست که زائد بر عذاب امم دیگر باشد، چنانچه بر ناظرین تفاسیر (1) واضح و لائحست. و ازینجا متبیّن می گردد که نزد فاضل سندی معاویه مماثل فرعون و قوم لوط بود و مثل ایشان عصیان رسول خود می نمود و مستحقّ عذاب شدید زائد بر عذاب دیگر امم می گردد، و مقدام که از صحابۀ کرامست بمؤاخذه خود بر او عذابی وارد کرد که مصداق «أخذه رابیه» بود، و ذلک ممّا یکشف عن سوء حاله و خسران مآله. سوم آنکه: فاضل سندی افاده نموده که ما حدیث قصّۀ مؤاخذه مقدام را بالتّمام وارد می نمائیم برای اینکه درین حدیث عبرتست برای هر دوست عترت طاهره، و ازین حدیث بسیار چیزهاست که مستخرج می شود و ما از آن سکوت ورزیدیم بتأسّی أئمّه طاهره زیرا که ایشان سکوت کردند از بسیاری از أمثال آن. و ازین

ص: 75


1- فی « تفسیر البغوی » ما نصه :( وَ جاءَ فِرْعَوْنُ وَ مَنْ قَبْلَهُ. قرء بکسر القاف و فتح الباء أی و من معه من جنوده و أتباعه . و قرء بفتح القاف و سکون الباء ، أی و من قبله من الامم الکافرة . و المؤتفکات یعنی قری قوم لوط ، یرید اهل المؤتفکات و قیل یرید الامم الذین ائتفکوا بخطیئتهم ، و هو قوله بالخاطئة أی بالخطیئة و المعصیة و هو شر .فَعَصَوْا رَسُولَ رَبِّهِمْقیل : یعنی موسی بن عمران و قیل لوطا و الاولی أن یقال : المراد بالرسول کلاهما لتقدم ذکر الامتین جمیعافَأَخَذَهُمْ أَخْذَةً رابِیَةً، یعنی نامیة ، و قال ابن عباس : شدیدة و قیل زائدة علی عذاب الامم ) ( 12 . ذاکر حسین الموسوی ، کان اللَّه له ) .

افادۀ فاضل سندی بنحوی که دلتنگی او از صنیع شنیع معاویه و أمثال آن باغی پیدا و آشکار می گردد ناظر بصیر و عاقل خبیر از آن بی خبر نیست. چهارم آنکه: از أصل قصۀ مقدام آنچه مقدمتر واضح می شود این ست که معاویه بخطاب مقدام از راه شماتت گفت که «نمی دانی که حسن بن علی وفات یافت» ، و این کبیرۀ موبقه ایست که او را از قرب اسلام بمراحل شاسعه بعید می گرداند و عداوت دیرینۀ او را با خانوادۀ نبوت بمنصّۀ شهود می رساند. پنجم آنکه: ازین قصّه واضح می گردد که چون مقدام از استماع خبر این حادثۀ عظیمه کلمۀ «إِنّا لِلّهِ وَ إِنّا إِلَیْهِ راجِعُونَ» بر زبان جاری کرد معاویه از راه کمال شماتت گفت که أی مقدام! آیا تو این واقعه را مصیبت شمار می کنی؟ و این کلام عداوت التیام او دلیل بیّن بر بغض اهل بیت علیهم السّلامست و خبث ما فی الضّمیر او را بأبین طرق واضح و ظاهر می کند. ششم آنکه: ازین قصّه آشکارست که مقدام بر رغم أنف معاویۀ طاغیه گفت که چرا من این واقعه را مصیبت ندانم حال آنکه امام حسن علیه السّلام بزرگواری بود که جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم او را در حجر مبارک خود نشانید و فرمود که «این فرزند از منست و حسین از علیست» ، و ازین بیان مقدام و سکوت معاویه واضح است که او بخوبی از جلالت شان جناب إمام حسن علیه السّلام آگاهی داشت و با این همه دست از بغض و عداوت و حسد و شماتت بر نمی داشت. هفتم آنکه: ازین قصّه ظاهرست که أسدی مردود که بر وقت مکالمۀ معاویه و مقدام حاضر و موجود بود برای خوش آمد معاویه گفت که معاذ اللّه! وجود جناب إمام حسن علیه السّلام اخگری بود که خداوند عالم آن را خاموش کرد، و این کلام کفر التیام که بر زبان آن ناری جاری گردید قابل هزار نفرین بود، لیکن معاویه خاموش ماند و أصلا متعرّض باو نشد، و چگونه إنکار بر او می کرد و حال آنکه این کلام باعث کمال خنکی جگر آن ابن آکلة الأکباد گردیده بود. هشتم آنکه: ازین قصّه پیداست که مقدام بخطاب معاویه گفت که من امروز

ص: 76

از جای خود علیحده نمی شوم تا آنکه بغیظ آورم ترا و بشنوانم ترا آنچه تو مکروه می داری. و در کمال ظهورست که اگر مقدام معاویه را از أهل اسلام شمار می کرد هرگز این کلام را نمی گفت زیرا که بنابر افادات أعلام سنّیّه شأن صحابه آن است که سبب غیظ کفّار می شوند نه موجب غیظ مسلمین، کما لا یخفی علی لا حظ کلماتهم فی تفسیر قوله تعالی «لِیَغِیظَ بِهِمُ اَلْکُفّارَ» . نهم آنکه: مقدام بخطاب معاویه مقدّمة للاحتجاج و قطعا للجاج گفت که اگر من راست بگویم پس تصدیق من بکن و اگر دروغ گویم تکذیب من بکن! معاویه گفت که همچنین می کنم. و این کلام مقدام کمال قوّت او را در مقام حجاج و خصام و تبکیت و إفحام معاویه رئیس الطغام ظاهر می کند و واضح می گرداند که مقدام در ترکش خود تیرهای بی پناه داشت که معاویه را مهرب و مناصی از آن نبود. دهم آنکه: ازین قصّه ظاهر شد که معاویه بخوبی می دانست که مقدام از مطاعن و مشاین او آگاهی تمام دارد و او از دست مقدام نجات نخواهد یافت؛ و لهذا بعد آماج شدن خود برای سهام ملام مقدام گفت: قد علمت أنّی لن أنجو منک یا مقدام! و لعمری إنّ فی هذه القصّة العجیبة و الواقعة الغریبة ما یهتک الأستار و یبدی الأسرار و یضطرّ أهل النّظر و الاعتبار إلی تیقّن هلاک المنافقین الأشرار و سقوط أصحاب التّباب و التبار فی مهاوی درکات النّار. و مخفی نماند که قصّۀ وفود مقدام بر معاویه را بعضی از اهل سنّت بغرض تقلیل شناعت بحذف و اسقاط نقل می کنند، لیکن بر أرباب تفحّص و تنقیب این تحریف معیبشان باعث نجات معاویه از دار و گیر أهل اسلام و إیمان نمی گردد، و چیزی که ذکر می کنند آن هم برای ظهور خزی و خسار او کافی و وافیست. و حافظ محمد بن یوسف کنجی در «کفایة الطالب» بسند خود روایت کرده:

[عن خالد بن معدان قال: وفد مقدام بن معدیکرب و عمرو بن الأسود إلی قنسرین فقال معاویة لمقدام: أ علمت أنّ الحسن بن علی توفی؟ فاسترجع مقدام فقال له معاویة: أ تراها مصیبة؟ قال: و لم لا أراها مصیبة و قد وضعه رسول اللّه صلعم

ص: 77

فی حجره و قال: هذا منّی و حسین من علی. قلت: رواه الطبرانیّ فی معجمه الکبیر فی ترجمته]. و ملا علی متقی در «کنز العمّال» در فضائل جناب إمام حسن علیه السّلام آورده:

[مسند حسین بن عوف الخثعمی: وفد المقدام بن معدیکرب و عمرو بن الأسود إلی قنسرین، فقال معاویة للمقدام: أ علمت أنّ الحسن بن علی توفی؟ فاسترجع المقدام! فقال له معاویة: أ تراها مصیبة؟ ! قال: و لم لا أراها مصیبة و قد وضعه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فی حجره فقال: هذا منّی و حسین من علی (طب)].

24-جائز شمردن بعضی از صحابۀ هالکین بیع أصنام را بدست کفار

بست و چهارم آنکه: در زمرۀ أصحاب بعض طواغیت چنان گذشته اند که بیع أصنام را بدست کفّار جائز و مباح انگاشته أعلام مخالفت و مشاقّت خدا و رسول-صلّی اللّه علیه و آله ما هبّ القبول-بالإعلان و الإجهار بر داشته اند. و هر عاقلی بخوبی می داند که این گونه معاندین در هیچ باب اهلیّت رجوع امّت و قابلیّت اتّباع ندارند و هرگز جائز نیست که-معاذ اللّه-جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم ایشان را مثل نجوم بشمارند، اگر در این خصوص خلجانی بخاطر داری بشنو که علاّمۀ سرخسی در «مبسوط» در کتاب الإکراه گفته: [و ذکر عن مسروق، رحمه اللّه، قال: بعث معاویة رضی اللّه عنه بتماثیل من صفر تباع بأرض الهند فمرّ بها علی مسروق، رحمه اللّه، قال: و اللّه لو أنّی أعلم أنّه یقتلنی لغرقتها و لکنّی أخاف أن یعذّبنی فیفتننی، و اللّه لا أدری أیّ الرّجلین معاویة: رجل قد زیّن له سوء عمله أو رجل قد یئس من الآخرة فهو یتمتّع فی الدّنیا؟ ! . و قیل هذه تماثیل کانت اصیبت فی الغنیمة فأمر معاویة رضی اللّه عنه ببیعها بأرض الهند لیتّخذ بها الأسلحة و الکراع للغزاة فیکون دلیلا لأبی حنیفة رحمه اللّه فی جوار بیع الصّنم و الصّلیب ممّن یعبده کما هو طریقة القیاس و قد استعظم ذلک مسروق رحمه اللّه کما هو طریق الاستحسان الّذی ذهب إلیه أبو یوسف و محمد رحمهما اللّه فی کراهة ذلک، و مسروق من علماء التّابعین و کان یزاحم الصّحابة رضی اللّه عنهم فی الفتوی و قد رجع ابن عبّاس إلی قوله فی مسئلة النّذر بذبح الولد، و لکن مع هذا قول معاویة رضی اللّه عنه مقدّم علی قوله، و قد کانوا فی المجتهدات یلحق بعضهم

ص: 78

الوعید بالبعض کما

قال علیّ رضی اللّه عنه: من أراد أن یقتحم جراثیم جهنّم فلیقل فی الجد ، یعنی بقول زید رضی اللّه عنه، و إنّما قلنا هذا لأنّه لا یظنّ بمسروق رحمه اللّه أنّه قال فی معاویة رضی اللّه عنه ما قال عن اعتقاد و قد کان هو من کبار الصّحابة رضی اللّه عنهم و کان کاتب الوحی و کان أمیر المؤمنین و قد أخبره رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بالملک بعده

فقال له علیه السّلام یوما: إذا ملکت امرا متی فأحسن إلیهم. إلاّ أنّ نوبته کانت بعد انتهاء نوبة علی رضی اللّه عنه و مضی مدّة الخلافة فکان مخطئا فی مزاحمة علی رضی اللّه عنه تارکا لما هو واجب علیه من الانقیاد له، لا یجوز أن یقال فیه أکثر من هذا. و یحکی أن أبا بکر محمد بن الفضل رحمه اللّه کان ینال منه فی الابتداء فرأی فی منامه کأنّ شعرة تدلّت من لسانه إلی موضع قدمه فهو یطؤها و یتألّم من ذلک و یقطر الدّم من لسانه، فسأل المعبّر عن ذلک فقال: إنّک تنال من واحد من کبار الصّحابة رضی اللّه عنه فایّاک ثمّ إیّاک. و قد قیل فی تأویل الحدیث أیضا أنّ تلک التّماثیل کانت صغارا لا تبدو للنّاظر من بعد، و لا بأس باتّخاذ مثل ذلک علی ما روی أنّه وجد خاتم دانیال علیه السّلام فی زمن عمر رضی اللّه عنه و کان علیه نقش رجل بین أسدین یلحسانه، و کان علی خاتم أبی هریرة ذبابتان، فعرفنا أنّه لا بأس باتخاذ ما صغر من ذلک، و لکنّ مسروقا رحمه اللّه کان یبالغ فی الاحتیاط. فلا یجوّز اتّخاذ شیء من ذلک و لا بیعه ثمّ کان تغریق ذلک من الأمر بالمعروف عنده و قد ترک ذلک مخافة علی نفسه، و فیه تبیین أنّه لا بأس باستعمال التّقیّة و أنّه یرخّص له فی ترک بعض ما هو فرض عند خوف التّلف علی نفسه. و مقصوده من ایراد الحدیث أن یبیّن أنّ التّعذیب بالسّوط یتحقّق فیه الإکراه کما یتحقّق فی القتل لأنّه قال: لو علمت أنّه یقتلنی لغرقتها و لکن أخاف أن یعذّبنی فیفتننی. فتبیّن بهذا أنّ فتنة السّوط أشدّ من فتنة السّیف]. و ازین عبارت بر ناظر بصیر فوائد عدیده ظاهر و باهر می گردد. اول آنکه: معاویه تماثیل چند که از صفر ساخته شده بود برای بیع بزمین هند فرستاد، و شناعت این فعل بر کافّۀ أهل اسلام أظهر من الشّمسست. دوم آنکه: مسروق که از علمای تابعینست و در زمان صحابه صاحب فتوی

ص: 79

بود این فعل را نهایت شنیع انگاشت و گفت قسم بخدا که اگر من می دانستم که معاویه مرا قتل خواهد کرد من این تماثیل را غرق دریا می نمودم لیکن من می ترسم که معاویه مرا عذاب کند و مفتون نماید. سوم آنکه: مسروق در حقّ معاویه گفت که من نمی دانم که معاویه چه کسیست آیا مردیست که برای او سوء عمل او مزیّن شده یا مردیست که از آخرت نا امید شده پس او متمتّع می شود در دنیا. چهارم آنکه: سرخسی بعد ذکر این واقعه نوشته که گفته شده است که این تماثیل در غنیمت یافته شده بود پس معاویه حکم کرد که آنها بزمین هند بیع کرده شود تا بعوض آن أسلحه و اسپان برای غازیان خریده آید. و این قول را اگر چه سرخسی بغرض تقلیل شناعت فعل معاویه آورده لیکن مشیّد أصل واقعه است، و پر ظاهرست که بیع تماثیل و آن هم برای کفّار هند که از بت پرستان قدیم الأیّام هستند شناعت عظیمه دارد. پنجم آنکه: سرخسی این واقعه را دلیل قرار داده برای أبو حنیفه در باب جواز بیع صنم و صلیب از کسی که عبادت آن می کند، و از اینجا مثمر شدن شجر ملعونۀ اجتهاد معاویه در باب بیع أصنام بر أهل عقل و اسلام بکمال ظهور آشکار می گردد. ششم آنکه: سرخسی قول أبو حنیفه را در باب جواز بیع صنم و صلیب به کسی که عبادت آن بکند مطابق قیاس دانسته، حال آنکه این معنی در حقیقت هادم أساس قیاس و منکّس راس أوّل من قاس است. هفتم آنکه: سرخسی معترف شده که مسروق تابعی فعل معاویه را در بیع تماثیل عظیم دانسته یعنی آن را جرم عظیم شمرده و این أمر مطابق استحسانیست که بسوی آن أبو یوسف و محمد شاگردان أبو حنیفه رفته اند، و ازینجا شناعت و فظاعت اجتهاد معاویه و تقلید أبو حنیفه بکمال وضوح و ظهور واضح و لائح می گردد. هشتم آنکه: سرخسی با وصف اعتراف بجلالت مرتبت مسروق تابعی قول معاویه را در باب جواز بیع تماثیل مقدّم بر قول مسروق می داند، و ذلک ممّا یبشّر

ص: 80

عبدة الأوثان و الأصنام و إن کان یسوء أهل الایمان و الإسلام. نهم آنکه: سرخسی مقرّ شده به اینکه طریقۀ أسلاف اهل سنّت این بوده است که در مسائل اجتهادیّه بعض ایشان ببعض وعید را لاحق می کردند، و برای إثبات این معنی از جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام نقل کرده که آن جناب فرمود که هر که بخواهد که در آید در اصول جهنّم پس قائل شود در مسئله جد، یعنی بقول زید. و مقصود سرخسی ازین کلام این ست که در مقام اختلاف مجتهدات قول بعض أسلاف در بعض که مشتمل بر تهدید و وعید باشد مؤثّر نیست و ایشان بغیر اعتقاد قلبی بر ألسنۀ خود این چنین أقوال وعید اشتمال جاری می کردند، و این تأویل علیل مصداق «تأویل القول بما لا یرضی به قائله» است. دهم آنکه: سرخسی نسبت بمسروق گفته که گمان نمی شود بمسروق که او در حق معاویه آنچه گفته از راه اعتقاد گفته است. و این حسن ظنّ سرخسی نسبت بمسروق هرگز کاری نمی گشاید، زیرا که مسروق علی الإعلان قسم یاد کرده و بعد از آن گفته آنچه گفته. و در کمال ظهورست که أوّل قسم خوردن و آن هم بلفظ «و اللّه» و بعد از آن خلاف اعتقاد قلبی خود کلام کردن و آن هم در باب إنکار منکر و آن هم در باب صحابه کار مسلمی نیست چه جای چنین تابعی جلیل که سرخسی خود مقرّ و معترف جلالت شأن او می باشد. لهذا ظاهر گردید که مسروق باعتقاد قلبی خود گفته آنچه گفته و او در حقیقت معتقد ضلال معاویه غاویه بوده. یازدهم آنکه: سرخسی از کلام صدق التیام مسروق در باب معاویه چنان پریشان شده که بیجا مدحت سرایی معاویۀ غاویه آغاز نهاده بذکر فضائل موضوعه او لب گشاده و علاوه برین بإنشای نثر پریشان که مشتمل بر خواب پریشانست داد عصبیّت قبیحه داده. دوازدهم آنکه: سرخسی از کمال بی حواسی متفوّه شده به این که در تأویل فعل معاویه گفته شده است که این تماثیل خورد بود بحدّی که از دور برای ناظر پیدا نمی شد و اتّخاذ این چنین تماثیل باکی ندارد بنابر آنچه روایت شده که در زمان عمر خاتم دانیال

ص: 81

علیه السّلام یافته شد و بر آن نقش بود تصویر مردی که در میان دو شیر بود و آن هر دو شیر او را لحس می کردند، و بر خاتم أبو هریره تصویر دو مگس بود، پس دانستیم ما که اتّخاذ تصویر صغیر باکی ندارد و مسروق بسبب مبالغه در احتیاط اتّخاذ چیزی از تصاویر و بیع آن را جائز نمی دانست. و این تأویل ضئیل که سخافتش بر أرباب تحقیق پر ظاهرست نه چنانست که بطلان آن بر أدانی متأمّلین مخفی و محتجب باشد، زیرا که اگر حال بر چنین منوال بود درین مسئله مسروق بر محض اظهار رأی خود و إنکار بر فعل معاویه اکتفا می کرد و بجملۀ قسمیّۀ «و اللّه لا أدری أیّ الرّجلین معاویة، إلخ» که هاتک أستار و کاشف أسرار رئیس البغاة و زعیم الطّغاةست متکلّم نمی گردید. سیزدهم آنکه: سرخسی مقرّ شده به اینکه نزد مسروق اگر چه عرق کردن این تماثیل از أمر بالمعروف بود لیکن بوجه خوف بر نفس خود آن را ترک کرد. چهاردهم آنکه: سرخسی معترف شده که درین واقعه تبیین این معنیست که در استعمال تقیّه باکی نیست و اینکه رخصت داده می شود برای مکلّف در ترک بعض آن چیزی که فرضست نزدیک خوف تلف بر نفس خود، و این فائدۀ جلیله است که باید مخالفین اهل حقّ و متشدّقین در حقّ ایشان بملاحظۀ آن سر در گریبان خود اندازند و هرگز گردن کبر و غرور بمقابله شان نیفرازند. پانزدهم آنکه: سرخسی گفته که مقصود مسروق از ایراد حدیث فتنه این ست که بیان نماید که در تازیانه زدن هم إکراه متحقّق می شود، چنانکه در قتل متحقّق می گردد، زیرا که مسروق گفته که اگر من می دانستم که معاویه مرا قتل خواهد کرد من آن تماثیل را غرق می کردم لیکن من خوف می کنم که معاویه مرا عذاب بکند و در فتنه اندازد، پس ظاهر شد که فتنۀ تازیانه از فتنۀ قتل شدیدترست، و ازینجا بر هر صغیر و کبیر و برنا و پیر واضح و لائح گردید که طغیان و عدوان معاویه بر خلق خدا بحدّی رسیده بود که مسروق قتل و تعذیب هر دو را نسبت بخود از وی بعید نمی انگاشت و با وصف تحمّل قتل تحمّل تعذیب او نمی داشت، و فی ذلک عبرة للنّاظرین و دمغ لرأس المحامین عن هؤلاء البغاة الخاسرین.

ص: 82

25-ارتکاب جمعی از صحابۀ هالکین رد بعض نصوص قرآنیه را

بست و پنجم آنکه: در أصحاب جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم جماعتی بودند که از راه کمال تجاسر خاسر مرتکب ردّ بعض نصوص قرآنیّه شده اند، و در کمال ظهورست که با وجود نامسعود این گونه أشخاص متجاسرین خاسرین چگونه می توان گفت که آن جناب جملۀ أصحاب خود را نجوم هدایت قرار داده و در غیر منصوصات کتاب و سنّت رجوع امّت را بایشان بر منصّۀ جواز نهاده؟ ! . مگر نمی دانی که علاّمۀ غزّالی-که حجّة الإسلام سنّیّه ست و جلالت شان او نزد این حضرات بالاتر از آنست که محتاج بإظهار بوده باشد-بإلجاء قادر علی الإطلاق معترف باین معنی گردیده، و باین اعتراف حقّ نصاب هتک حجاب را از روی صنیع شنیع أصحاب بر ستر وجه حقّ و صواب برگزیده، چنانچه در «مستصفی» در مبحث حجّیت خبر واحد گفته: [ثمّ اعلم أنّ المخالف فی المسئلة له شبهتان: الشّبهة الأولی: قولهم لا مستند فی إثبات خبر الواحد إلاّ الإجماع فکیف یدّعی ذلک و ما من أحد من الصّحابة إلاّ و قد ردّ خبر الواحد]، و بعد ازین شطری از واقعات ردّ کردن أصحاب خبر واحد را از جانب مخالف ذکر نموده و در مقام جواب گفته: [لکنّا نقول فی الجواب عمّا سألوا عنه: الّذی رویناه قاطع فی عملهم، و ما ذکرتموه ردّ لأسباب عارضة تقتضی الردّ و لا تدلّ علی بطلان الأصل، کما أنّ ردّهم بعض نصوص القرآن و ترکهم بعض أنواع القیاس و ردّ القاضی بعض أنواع الشّهادات لا یدلّ علی بطلان الأصل].

26-عیوب جمعی از صحابه و مخالفتشان مر کتاب خدا را از زبان عمر

بست و ششم آنکه: حضرت عمر حضرات صحابه را که در عهد حضرت شان بودند بعجائب عیوب و مخازی ستوده مخالفت ایشان را با کتاب خدا بکمال صراحت واضح فرموده، چنانچه ابن حزم أندلسی در کتاب «الإحکام فی اصول الأحکام» گفته: [أخبرنی أحمد بن عمر العذری، ثنا أحمد بن محمّد بن عیسی البلوی غندر، ثنا خلف بن قاسم، ثنا أبو المیمون عبد الرّحمن بن عبد اللّه بن عمر بن راشد البجلی، ثنا أبو زرعة عبد الرحمن بن عمرو النّضری الدّمشقی، ثنا أبو مسهر، ثنا سعید بن عبد العزیز عن إسماعیل بن عبید اللّه، عن السّائب بن یزید بن أخت نمر أنّه سمع عمر بن الخطاب یقول:

ص: 83

إنّ حدیثکم شرّ الحدیث؛ إنّ کلامکم شرّ الکلام، فإنّکم قد حدّثتم النّاس حتّی قیل: «قال فلان و قال فلان!» و یترک کتاب اللّه. من کان منکم قائما فلیقم بکتاب اللّه و إلاّ فلیجلس. فهذا قول عمر لأفضل قرن علی ظهر الأرض، فکیف لو أدرک ما نحن فیه من ترک القرآن و کلام محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و الإقبال علی ما قال مالک و أبو حنیفة و الشّافعیّ؟ ! و حَسْبُنَا اَللّهُ وَ نِعْمَ اَلْوَکِیلُ و إِنّا لِلّهِ وَ إِنّا إِلَیْهِ راجِعُونَ ]. و ابن القیم در «إعلام الموقّعین» گفته: [و قال أبو زرعة عبد الرّحمن بن عمر البصریّ: ثنا أبو مسهر، ثنا سعید بن عبد العزیز، عن إسماعیل بن عبید اللّه، عن السّائب بن یزید بن اخت نمر أنّه سمع عمر بن الخطّاب رضی اللّه عنه یقول: إنّ حدیثکم شرّ الحدیث، إنّ کلامکم شرّ الکلام فإنّکم قد حدّثتم النّاس حتّی قیل: «قال فلان و قال فلان» و یترک کتاب اللّه من کان منکم قائما فلیقم بکتاب اللّه و إلاّ فلیجلس. فهذا قول عمر لأفضل قرن علی وجه الأرض فکیف لو أدرک ما أصبحنا فیه من ترک کتاب اللّه و سنّة رسوله و أقوال الصّحابة لقول فلان و فلان، فاللّه المستعان]. و پر ظاهرست که این چنین اشخاص که حدیث ایشان شرّ حدیث و کلام ایشان شرّ کلام باشد و باعث انتشار أقوال مختلفه در مردم شوند و جرم ترک کتاب خدا عائد بذوات ایشان گردد هرگز أهل آن نیستند که جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم ایشان را نجوم هدایت قرار دهد و بار اطاعتشان در غیر منصوصات برگردن امّت خود نهد! ، و هذا واضح ظاهر أشدّ الوضوح و الظهور، و لکن من لم یجعل اللّه له نورا فما له من نور.

27-بست و هفتم

آنکه: بنابر روایات اهل سنّت ابن عبّاس در بیان حال أصحاب جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم گفته که ایشان همگی سیزده مسئله را از آن حضرت پرسیده بودند و آن همه مسائل در قرآن موجودست. و پر ظاهرست که هر گاه قلّت توجّه أصحاب بسؤال مسائل از جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم که ذریعۀ کبری و وسیلۀ عظمی برای ارتقای علمی ست و مستحسن بودن آن عقلا و نقلا جای کلام نیست باین حدّ رسیده باشد چگونه می توان گفت که هر یکی ازیشان نجم هدایت بود و بمرتبۀ عالیۀ

ص: 84

اجتهاد و ارشاد رسیده در غیر منصوصات کتاب و سنّت راه حقّ و صواب می نمود؟ ! حالا نصوص ألفاظ کلام ابن عبّاس را درین باب باید شنید و عبرت کافی و وافی از أحوال صحابه که در ما حول آن جناب می زیستند باید گزید. ولیّ اللّه دهلوی پدر مخاطب در «رساله إنصاف» می گوید: [عن ابن عبّاس، قال: ما رأیت قوما کانوا خیرا من أصحاب رسول اللّه صلعم ما سألوه إلاّ عن ثلث عشرة مسئلة حتّی قبض، کلّهن فی القرآن، منهنّ: یَسْئَلُونَکَ عَنِ اَلشَّهْرِ اَلْحَرامِ قِتالٍ فِیهِ و یَسْئَلُونَکَ عَنِ اَلْمَحِیضِ، قال: ما کانوا یسئلون إلاّ عمّا ینفعهم]. و تتمّۀ این روایت مشتمل بر أمر عجیب و غریبست و از آن ظاهر می گردد که أصحاب از کمال خوش فهمی همین سیزده مسئله را نافع بحال خود خیال کرده سؤال خویش را مقصور بر آن نمودند و پرسیدن چیزی دیگر از جناب سرور کائنات علیه و آله آلاف الصّلوات و التّسلیمات غیر مفید دانسته راه تجنّب از آن پیمودند! .

28-وجه بست و هشتم

آنکه: غفلت أصحاب از أحوال جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله الأطیاب بحدّی رسیده که ایشان با وصف حضور در حجّة الوداع نمی دانستند که حجّ آن جناب حجّ تمتّع بود یا حجّ قرآن یا حجّ إفراد! چنانچه شاه ولیّ اللّه در «رساله إنصاف» گفته: [و منها اختلاف الوهم فی التعبیر، مثاله أن رسول اللّه صلعم حجّ فرآه النّاس فذهب بعضهم إلی أنّه کان متمتّعا و بعضهم إلی أنّه کان قارنا و بعضهم إلی أنّه کان مفردا]. و پر ظاهرست که این گونه غافلین مغفلین که با وصف همراهی آن جناب در سفر حجّ ندانند که حجّ آن جناب کدام قسم از أقسام حجّ بود و بغیر تحقیق از آن جناب هر یکی بجای خود حجّ آن جناب را یک قسمی از أقسام حجّ قرار دهد هرگز اهلیّت آن ندارند که نجوم هدایت بعد آن جناب باشند و در غیر منصوصات کتاب و سنّت فتاوی خود را برای امّت نبویّه بتراشند.

29-اقدام بعضی از اصحاب بر صدور فتاوی مهلکه

وجه بست و نهم آنکه: جسارت سراسر خسارت بعض أصحاب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بحدّی رسیده بود که در عهد آن جناب اقدام بر فتاوی مهلکه می نمودند و با وصف

ص: 85

ابتلاء بجهل مفرط از رجوع بمدینۀ علم و سؤال حکم مسئله از آن معدن وحی و تنزیل بازمانده راه سبقت بر آن جناب می پیمودند. و چون این تنطّع شنیع و تجاسر فظیعشان بسمع أقدس آن جناب می رسید با وصف رحمة للعالمین بودن دعای بد که مرادف لعنست در حق ایشان می فرمود و بإظهار اقدام ایشان بر قتل نفس سوء حال و خسران مآلشان را بر جمله حاضرین واضح و لائح می نمود. ابن عبد البر القرطبی در «جامع بیان العلم» گفته:

[قرأت علی أبی عبد اللّه محمّد بن عبد اللّه أنّ محمّد بن معاویة القرشیّ أخبرهم، قال: حدّثنا إسحاق بن أبی حسان الأنماطی، قال: حدّثنا هشام بن عمّار، قال حدّثنا عبد الحمید، قال: حدّثنا الأوزاعیّ قال: حدّثنا عطاء بن أبی رباح، قال: قال: سمعت ابن عبّاس یخبر أنّ رجلا أصابه جرح علی عهد رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم ثمّ أصابه احتلام فأمر بالاغتسال فقر فمات، فبلغ ذلک رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فقال: قتلوه قتلهم اللّه! أ لم یکن شفاء العیّ السّؤال؟ ! . و بر هر عاقل ذی شعور کالنّور علی شاهق الطّور واضح و آشکارست که با وجود نامسعود این گونه أصحاب تبار و تباب محالست که جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم جمله أصحاب خود را نجوم هدایت وانماید، و با وصف انسلاک این چنین نفوس منحوسه در سلک صحابیّت، امّت خود را باقتدای ایشان-و لو در غیر منصوصات-هدایت فرماید. وجه سی ام آنکه: حسب روایات اهل سنّت از بعض ارشادات جناب امیر- المؤمنین علیه السّلام واضح و لائح می شود که در أصحاب جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بعض أشخاص بودند که خاتمه شان بر انقلاب و انسلاخ از دین محتوم بود و بودن ایشان از أهل نار حتمیّت و قطعیّت داشت و ایشان هرگز قابلیّت اقتدا و استنان نداشتند، چنانچه ابن عبد البرّ در «جامع بیان العلم» گفته:

[حدّثنا عبد الوارث بن سفیان و یعیش بن سعید، قال: حدّثنا قاسم بن أصبغ قال: حدّثنا بکر بن حمّاد، قال: حدّثنا بشر بن حجر؛ قال: حدّثنا خالد بن عبد اللّه

ص: 86

الواسطیّ، عن عطاء-یعنی ابن السّائب-عن أبی البختری، عن علی، قال: إیّاکم و الاستنان بالرّجال، فإنّ الرّجل یعمل بعمل أهل الجنّة ثمّ ینقلب-لعلم اللّه فیه- فیعمل بعمل أهل النّار فیموت و هو من أهل النّار، و إنّ الرّجل لیعمل بعمل أهل النّار فینقلب-لعلم اللّه-فیعمل بعمل أهل الجنّة، فیموت و هو من أهل الجنّة. فإن کنتم لا بدّ فاعلین فبالأموات لا بالأحیاء]. و ابن القیم در «إعلام الموقعین» گفته: [

و ذکر أبو عمر عن أبی البختری عن علیّ، قال: إیّاکم و الاستنان بالرّجال فإنّ الرّجل یعمل بعمل أهل الجنّة ثمّ ینقلب لعلم اللّه فیه فیعمل بعمل أهل النّار فیموت و هو من أهل النّار، و إنّ الرّجل لیعمل بعمل أهل النّار فینقلب لعلم اللّه فیه فیعمل بعمل أهل الجنّة فیموت و هو من أهل الجنّة فإن کنتم لا بدّ فاعلین فبالأموات لا بالأحیاء!]. و در کمال ظهورست که چنین مرتدّین معتدین که مستوجب دخول نار و و مستحقّ غضب قهّار جبّار باشند هرگز لائق هدایت خلق نمی شوند، و أصلا أهل این معنی نیستند که جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم آنها را نجوم هدی فرماید و ایشان را شایان اتّباع در غیر منصوصات کتاب و سنّت قرار داده درهای هلاک و تباب بروی امّت خود گشاید.

ص: 87

نقل کلمات علمای سنیه در باب حدیث نجوم و رد و ابطال آنها و جواب به مزنی شاگرد شافعی

اشاره

و هر گاه بحمد اللّه المنعام از کلام بر حدیث نجوم سندا و متنا بمقابلۀ مخاطب قمقام فراغ دست داد مناسب چنان می نماید که بعضی از تقوّلات فاسده و تفوّهات کاسدۀ دیگر علمای سنّیه که در باب این حدیث بمعرض إظهار آورده اند بیان نمایم، و ببطلان و فساد آن در تبصیر ناظر خبیر بیفزایم. مزنی که شاگرد رشید شافعیست اگر چه این حدیث را صحیح نمی داند لیکن بر فرض صحّتش می گوید که معنی آن این ست که هر واحد از أصحاب ثقه و مؤتمنست بر آنچه از جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم نقل کرده، چنانچه ابن عبد البرّ النّمری القرطبی در کتاب «جامع بیان العلم» گفته: [قال المزنیّ-رحمه اللّه-فی قول رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم «أصحابی کالنّجوم» قال: إنّ صحّ هذا الخبر فمعناه فیما نقلوا عنه و شهدوا به علیه، فکلّهم ثقة مؤتمن علی ما جاء به. لا یجوز عندی غیر هذا (1). و أمّا ما قالوا فیه برأیهم فلو کان عند أنفسهم کذلک ما خطّأ بعضهم بعضا و لا أنکر بعضهم علی بعض و لا رجع منهم أحد إلی قول صاحبه. فتدبّر]. و این تأویل بلکه تسویل که مزنی مرتکب آن شده باطلست بوجوه عدیده و براهین سدیده:

وجه اول آنکه:

جناب امیر المؤمنین علیه السّلام و حضرت عبّاس هر دو أبو بکر و عمر را در باب نقل

حدیث «لا نورّث ما ترکنا صدقة» و ندادن میراث نبوی -بنابر این حدیث-کاذب و آثم و غادر و خائن می دانستند، کما ورد فی «صحیح مسلم» و غیره من کتب الأحادیث، و لقد مضی إثباته فی مجلّد حدیث مدینة العلم ببیان معجب کالرّوض الأثیث.

ص: 88


1- کلام المزنی هذا بعمومه یبطل جمیع استدلالات المستدلین بحدیث النجوم ، فالعجب کل العجب من بعض الاصولیین لا سیما الشافعیین منهم کیف یحتجون بهذا الحدیث فی المسائل الأصولیة ؟ ! ، و لقد وفق اللَّه بعض اهل الانصاف للرد علیهم أیضا ، کما دریت فیما سبق ، و للّه الحمد علی ذلک ( 12 . ن ) .

پس چگونه می توان گفت که هر واحد از أصحاب ثقه و مؤتمنست در آنچه روایت کرده از جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم؟ ! هل هذا الاّ مصادمة العیان و التفوّه بکلمة ما نزّل اللّه بها من سلطان؟ !

وجه دوم آنکه:

أبو بکر و عمر عثمان را در نقل إجازت ردّ حکم بن أبی العاص بسوی مدینه صادق ندانسته اند و حدیث او را ردّ کرده اند، و این مطلب بحمد اللّه المنعام در کتب أکابر و أعلام اهل سنّت موجودست، کما لا یخفی علی ناظر «المستصفی» للغزّالی و «شرح المنهاج» للعبری، و قد مضت عبارة کلّ واحد من هذین الکتابین. فکیف یمکن أن یقال إنّ الصّحابة بأجمعهم مثل النّجوم و إنّهم برآء من الکذب و المین؟ ! .

وجه سوم آنکه:

حضرت عمر أبو موسی الأشعریّ را در نقل حدیث استیذان متّهم نموده اند و او را از روایت أحادیث علی الإطلاق منع فرموده، کما دریت فیما سبق بالتّفصیل. پس چگونه می توان گفت که جملۀ أصحاب در روایت أحادیث از جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله الأطیاب عدل و ثقة بودند؟ ! .

وجه 4 تا وجه 21 «ص 741» در بیان حال أبو هریره که از معاریف صحابه

است و شواهد عدم اعتماد صحابه و تابعین و علمای سنیه بر روایات او

وجه چهارم آنکه: أبو هریره را که از معروفین صحابه است حضرت عمر تکذیب فرموده اند و او را در نقل أحادیث متّهم دانسته با ضرب درّه طریق إنکار بر او پیموده و از کثرت مفتریات و أکاذیب او بتنک آمده بتهدید شدید او پرداختند و بوعید مبید او را مقروع ساختند، و بلا محابا گفتند که ترک روایت از جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بکن و إلاّ ترا بجبال دوس می رسانم! یعنی از مدینۀ منوّره ترا خارج نموده بوطن أصلی تو که جبال دوسست رسانیده همانجا محبوس می گردانم. و از همین جاست که أبو هریره تا عمر زنده بود قادر نبود برین أمر که «قال رسول اللّه صلعم» بگوید و مسلک روایت از آن جناب بپوید، و بعد مردن عمر اگر چه نامقیّد شده بود ولی بضرب درّه عمری مستوجب سزا بودنش ظاهر می نمود! حالا عباراتی که شاهد این مضامین باشد باید شنید. ابو جعفر محمد بن عبد اللّه الاسکافی در کتاب «التّفضیل» علی ما نقل عنه

ص: 89

ابن أبی الحدید گفته: [و أبو هریرة مدخول عند شیوخنا غیر مرضیّ الرّوایة، ضربه عمر-رض-بالدّرّة و قال له: قد أکثرت الرّوایة و أحر بک أن تکون کاذبا علی رسول اللّه-ص-]. و عبد اللّه بن مسلم بن قتیبة الدّینوری در کتاب «تأویل مختلف الحدیث» گفته: [و أما طعنه (یعنی النظام.12) علی أبی هریرة بتکذیب عمر و عثمان و علی و عائشة له فإنّ أبا هریرة صحب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم نحوا من ثلاث سنین و أکثر الروایة عنه و عمّر بعده نحوا من خمسین سنة و کانت وفاته سنة تسع و خمسین. و فیها توفّیت أمّ سلمة زوج النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم، و توفّیت عائشة رضی اللّه عنه قبلهما بسنة، فلمّا أتی من الرّوایة عنه ما لم یأت بمثله من صحبه من جلّة أصحابه و السّابقین الأوّلین إلیه اتّهموه و أنکروا علیه و قالوا: کیف سمعت هذا وحدک؟ ! و من سمعه معک؟ و کانت عائشة رضی اللّه عنها أشدّهم إنکارا علیه لتطاول الأیّام بها و به. و کان عمر أیضا شدیدا علی من أکثر الرّوایة أو أتی بخبر فی الحکم لا شاهد له علیه، و کان یأمرهم بأن یقلّوا الرّوایة، یرید بذلک أن لا یتّسع النّاس فیها و یدخلها الشّوب و یقع التّدلیس و الکذب من المنافق و الفاجر و الأعرابیّ]. و ابن عبد البر قرطبی در کتاب «جامع بیان العلم» گفته: [و عن أبی هریرة أنّه قال: لقد حدّثتکم بأحادیث لو حدّثت بها زمن عمر بن الخطاب لضربنی عمر بالدّرة!]. و شمس الائمة سرخسی در «کتاب الاصول» علی ما نقل عنه آورده: [و لمّا بلغ عمر أنّ أبا هریرة یروی بعض ما لا یعرف قال: لتکفنّ عن هذا أو لألحقنّک بجبال دوس]. و اسماعیل بن عمر بن کثیر شافعی در «تاریخ» خود در ذکر وفات أبی هریره گفته: [و قال أبو زرعة الدّمشقیّ: حدّثنی محمد بن زرعة الرّمیثی، ثنا مروان ابن محمد، ثنا سعید بن عبد العزیز عن إسماعیل بن عبد اللّه عن سائب بن یزید؛ قال: سمعت عمر بن الخطّاب یقول لأبی هریرة: لتترکنّ الحدیث عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم أو لألحقنّک بأرض دوس. و قال لکعب الأحبار: لتترکنّ الحدیث أو

ص: 90

لألحقنّک بأرض القردة. قال أبو زرعة: سمعت أبا مسهر یذکره عن سعید بن عبد العزیز نحوا منه و لم یسنده]. و ملا علی متقی در «کنز العمّال» در کتاب العلم گفته: [عن السّائب بن یزید قال: قال: سمعت عمر بن الخطاب یقول لأبی هریرة: لتترکنّ الحدیث عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم أو لألحقنّک بأرض دوس. و قال لکعب: لتترکنّ الحدیث أو لألحقنّک بأرض القردة! «کر (أی رواه ابن عساکر)» . ابن کثیر شافعی در «تاریخ» خود در ذکر وفات أبو هریره گفته: [و قال صالح بن أبی الأخضر عن أبی سلمة، سمعت أبا هریرة یقول: ما کنّا نستطیع أن نقول «قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم» حتّی قبض عمر]. و ذهبی در «تذکرة الحفّاظ» در ترجمۀ عمر گفته: [عن أبی سلمة عن أبی هریرة، قلت له: کنت تحدّث فی زمان عمر هکذا؟ فقال: لو کنت احدّث فی زمان عمر مثل ما احدّثکم لضربنی بمخفقته]. و ممانعت عمر أبو هریره را از نقل أحادیث نبویّه بحدّی شائع و ذائع می باشد که إمام عالیمقام سنّیّه أبو حامد غزّالی هم آن را در کتاب «مستصفی» ذکر کرده، چنانچه در ما سبق دانستی. و پر ظاهرست که بعد ادراک این همه مضامین عبرت آگین چگونه عاقلی می توان گفت که جملۀ اصحاب جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم در نقل احادیث ثقات و عدول بودند و همۀ ایشان مثل نجوم سما حقّ هدایت أدا می نمودند. وجه پنجم آنکه أبو هریره را عثمان که خلیفۀ ثالث سنّیانست نیز تکذیب نموده و او را متّهم دانسته و إنکار بر او کرده، چنانچه از عبارت ابن قتیبه که آنفا گذشته دریافتی. و در کمال ظهورست که هر گاه أبو هریره نزد خلیفۀ ثالث این چنین درجۀ سافله داشته باشد چگونه می توان گفت که جملۀ أصحاب جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم در نقل و روایت از آن جناب ثقه و مؤتمن بودند.

ص: 91

وجه ششم آنکه: أبو هریره نزد جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام نیز کاذب مکذّب بود و آن جناب او را در نقل أحادیث نبویّه متّهم می فرمود و طریق إنکار بر او می پیمود و تفرّد او را در سماع منکر دانسته در تفریع او می افزود، کما مضی فی عبارة ابن قتیبه]. و ابو جعفر محمد بن عبد اللّه اسکافی در کتاب «التفضیل» علی ما نقل عنه ابن أبی الحدید گفته: [

و قد روی عن علیّ-رض-أنّه قال: ألا! إنّ أکذب النّاس -أو أکذب الأحیاء-علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: أبو هریرة الدّوسیّ]. و کالشمس فی رابعة النّهار منجلی ست که بعد درک این مطلب أحدی از أهل ایمان متجاسر نمی تواند شد برینکه جملۀ أصحاب جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم را ثقه و مؤتمن بداند و مرکب جهالت در بادیۀ ضلالت بأقبح وجوه بجهاند. وجه هفتم آنکه: أبو هریره را حضرت عائشة مجتهده هم مکذّب و متّهم وا می نمود، و آن علاّمۀ روزگار از همۀ منکرین بر او أشدّ إنکارا می بود و بتطاول أیّام دست از إنکار بر او نمی کشید، و أبو هریره ذائقۀ تقریع و تأنیب او بناچاری می چشید، کما لا یخفی علی من لاحظ عبارة ابن قتیبة الماضیة. و گمانم نیست که معتقدین حضرت عائشه اگر حظّی از صدق عقیدت داشته باشند بعد ازین تأویل بلکه تسویل مزنی را در باب حدیث نجوم قابل وقعت انگارند و جملۀ أصحاب سرور کائنات علیه و آله آلاف التّحیّات و التّسلیمات را از ثقات و عدول بشمارند. و تفصیلات ردّ و إنکار حضرت عائشه بر أبو هریره و واقعات تکذیب و تأنیب و تثریب و ترهیب آن أمّ المؤمنین مر این پسر ناهموار خود را اگر چه بسط عظیم می خواهد، لیکن شطری از آن در مجلّد أوّل حدیث غدیر مذکورست، من شاء فلیرجع إلیه. وجه هشتم آنکه: ابن عمر (1) که نزد أهل سنّت دارای فضائل عظیمه است أبو هریره را در قول او «ولد الزّنا شرّ الثّلثة» تکذیب نموده و بر رغم أنف او افاده

ص: 92


1- مخفی نماند که ابن عمر أبو هریره را در قول او : « ان الوتر لیس بحتم » نیز تکذیب نموده ، چنانچه حافظ أبو عبد اللَّه محمد بن نصر المروزی الفقیه که جلالت شان او نزد سنیه بر ناظر « تذکرة الحفاظ » ذهبی و « طبقات الحفاظ » سیوطی و غیر آن مخفی نیست در کتاب « الانتفاع بجلود المیتة » علی ما نقل عنه گفته : ( حدثنا اسحاق بن راهویه و أحمد بن عمرو ، قالا : حدثنا جریر عن منصور عن حبیب بن أبی ثابت عن طاوس ، قال : کنت جالسا عند ابن عمر فأتاه رجل فقال ! ان أبا هریرة یقول : « ان الوتر لیس بحتم » فخذوا منه و دعوا . فقال ابن عمر : کذب أبو هریرة ، جاء رجل الی رسول اللَّه صلعم فسأله عن صلاة اللیل فقال : مثنی ، مثنی ، فاذا خشیت الصبح فواحدة ) ( 12 ن ) .

نموده که: «ولد الزّنا خیر الثّلاثة» ، و چنانچه ملاّ علی متقی در «کنز العمّال» گفته: [عن میمون بن مران أنّه شهد ابن عمر صلّی علی ولد زناء فقیل له: إنّ أبا هریرة لم یصلّ علیه و قال: هو شرّ الثّلاثة. فقال ابن عمر: هو خیر الثّلاثة. عب (1)]. و در کمال ظهورست که هر گاه أبو هریره نزد ابن عمر در قول خود «ولد الزّنا شرّ الثّلاثة» دروغگو باشد چگونه ادعای این معنی درست خواهد شد که جملۀ أصحاب نبوی در نقل أحادیث از آن جناب ثقه و مؤتمن بودند؟ ! . وجه نهم آنکه: زبیر که نزد حضرات أهل سنّت از عشرۀ مبشّره است و عظمت و جلالت او نزد ایشان معلوم و متیقّن می باشد کذب أبو هریره و آن هم بمشافهۀ خودش بتکرار إظهار نموده. ابن کثیر در «تاریخ» خود در ذکر وفات أبو هریره گفته: [قال ابن خثیمة: ثنا هارون بن معروف، ثنا محمد بن أبی سلمة، ثنا محمد بن إسحاق، عن عمر-أو عثمان- ابن عروة عن أبیه، یعنی عروة بن الزبیر بن العوّام، قال: قال لی أبی الزّبیر: أدننی من هذا! -یعنی أبا هریرة-فإنّه یکثر الحدیث عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم قال: فأدنیته منه، فجعل أبو هریرة یحدّث و جعل الزّبیر یقول: صدق کذب، صدق کذب. قال: قلت: یا أبت! ما قولک: «صدق کذب» ؟ قال: یا بنیّ! أمّا أن یکون سمع هذه الأحادیث من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فلا أشکّ و لکن منها ما وضعه علی مواضعه و منها ما وضعه علی غیر مواضعه. و پر ظاهرست که ارتکاب کذب-و لو بوضع أحادیث در غیر مواضع آن

ص: 93


1- [ 1 ] أی رواه عبد الرزاق .

باشد-مخلّ بوثوق و ائتمانست. پس چگونه می توان گفت که جملۀ أصحاب جناب رسالت مآب در نقل أحادیث نبویّه ثقه و مؤتمن بودند؟ ! هل هذا إلاّ مصادمة العیان؟ ! وجه دهم آنکه: إبراهیم بن یزید التّیمی-که از معاریف تابعین عظام و مشاهیر ایشانست و جلالت شأن و رفعت مکانش بر ناظر «تهذیب الکمال» و «تهذیب التّهذیب» و دیگر کتب رجال واضح و آشکارست-در أبو هریره قدح صریح و جرح فضیح آغاز نهاده بإظهار متروکیّت بسیاری از أحادیث او داد توهین و تهجین او داده، چنانچه أبو جعفر اسکافی در کتاب «التّفضیل» علی ما نقل عنه ابن أبی الحدید گفته: [و روی سفیان الثّوریّ عن منصور عن إبراهیم التّیمی؛ قال: کانوا لا یأخذون عن أبی هریرة إلاّ ما کان من ذکر جنّة أو نار. و روی أبو أسامة عن الأعمش، قال: کان إبراهیم صحیح الحدیث فکنت إذا سمعت من أحد الحدیث أتیته فعرضته علیه، فأتیته یوما بأحادیث من أحادیث أبی صالح عن أبی هریرة، فقال: دعنی من أبی هریرة! إنّهم کانوا یترکون کثیرا من حدیثه]. وجه یازدهم آنکه: إبراهیم بن یزید نخعی که از أجلّۀ أساطین تابعین و أعاظم أئمه معروفینست نیز قدح و جرح أبو هریره بإفادۀ خود محقّق نموده بلا محابا ترک أصحاب خود از حدیث أبو هریره ذکر فرموده و نیز ارشاد کرده که أخذ نمی کردند از هر حدیث أبو هریره. و نیز افاده کرده که می دیدند در أحادیث أبو هریره چیزها، یعنی أحادیث او را معتمد و معتبر نمی دانستند و أخذ نمی کردند از حدیث أبو هریره مگر آن چه می بود از حدیث صفت جنّت یا نار یا حثّ بر عمل صالح یا نهی از چیزی که قرآن آن را آورده باشد. قال ابن کثیر فی «التّاریخ» : [و قال شریک عن مغیرة عن إبراهیم، قال: کان أصحابنا یدعون من حدیث أبی هریرة و روی الأعمش عن إبراهیم، قال: ما کانوا یأخذون من کلّ حدیث أبی هریرة، قال الثّوریّ: عن منصور عن إبراهیم؛ قال: کانوا یرون فی أحادیث أبی هریرة أشیاء و ما کانوا یأخذون من حدیثه إلاّ ما کان

ص: 94

من حدیث صفة جنّة أو نار أو حثّ علی عمل صالح أو نهی عن شیء جاء القرآن به]. و بعد ملاحظۀ افادۀ إبراهیم نخعی در باب قدح أبو هریره کیست که قول مزنی را وقعی خواهد گذاشت؟ ! و جملۀ صحابه را در نقل و روایت از جناب سرور کائنات علیه و آله أفضل التّحیّات ثقه و مؤتمن خواهد انگاشت؟ ! وجه دوازدهم آنکه: بسر بن سعید که از جملۀ مشاهیر تابعینست أبو هریره را در نقل أحادیث مرتکب تخلیط عجیب می دانست؛ و بلا محابا می گفت که أبو هریره حدیث جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم را از کعب و حدیث کعب را از آن جناب روایت می کرد! ابن کثیر در «تاریخ» خود در ذکر وفات أبو هریره گفته: [و قال مسلم بن الحجّاج: ثنا عبد اللّه بن عبد الرّحمن الدّارمی، ثنا مروان الدّمشقیّ عن اللّیث بن سعد، حدّثنی بکیر بن الأشجّ، قال: قال بسر بن سعید: اتّقوا اللّه و تحفّظوا من الحدیث، فو اللّه لقد رأیتنا نجالس أبا هریرة فیحدّث حدیث رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم عن کعب و حدیث کعب عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم. و فی روایة یجعل: ما قاله کعب عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و ما قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم عن کعب. فاتّقوا اللّه و تحفّظوا فی الحدیث]. و هر که أدنی بهرۀ از عقل داشته هرگز چنین مخلّط مختبط را ثقه و مؤتمن در نقل أحادیث نبویّه نخواهد انگاشت. وجه سیزدهم آنکه: شعبة بن الحجّاج که نزد اهل سنّت صاحب مناقب کثیره و مفاخر غزیره است تصریح نموده بآنکه أبو هریره مرتکب تدلیس می شد. ابن کثیر در «تاریخ» خود در ذکر وفات أبو هریره آورده: [سمعت شعبة یقول: أبو هریرة کان یدلّس، أی یروی ما سمعه من کعب و ما سمعه من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و لا یبیّن هذا من هذا. ذکره ابن عساکر. و کان شعبة بهذا یشیر إلی حدیثه

«من أصبح جنبا فلا صیام له» فإنّه لما حوقق قال: أخبرنیه مخبر و لم أسمعه من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم]! و بعد سماع این قول شعبه هر که شعبۀ از عقل دارد هرگز نمی تواند گفت که

ص: 95

جملۀ أصحاب نبوی ثقه و مؤتمن بودند و در نقل أحادیث آن جناب طریق أمانت و دیانت می پیمودند. وجه چهاردهم آنکه: أبو حنیفه نعمان بن ثابت الکوفی که إمام أعظم سنّیّه است و حضرات اهل سنّت طوامیر عریضۀ طویله در مدائح او سیاه کرده اند بصراحت تمام و ایضاح لا کلام نفی عدالت از أبو هریره نموده بخطاب تلمیذ رشید خود که أبو یوسف باشد افاده کرده که تمام صحابه عدول هستند إلاّ أشخاصی چند، و بعد از آن در بیان أسامی آن أشخاص که از دائرۀ عدالت خارج و در زمرۀ مقدوحین مارج هستند «أبو هریره» را شرف تقدیم بخشیده، چنانچه أبو جعفر اسکافی در کتاب «التّفضیل» علی ما نقل عنه ابن أبی الحدید گفته: [و روی أبو یوسف، قال: قلت لأبی حنیفة: یجیء الخبر عن رسول اللّه-ص- یخالف قیاسنا، ما نصنع به؟ قال: إذا جاءت به الرّواة الثّقات عملنا به و ترکنا الرّأی. قلت: ما تقول فی روایة أبی بکر و عمر؟ فقال: ناهیک بها! فقلت: علی و عثمان؟ فقال: کذلک. فلمّا رآنی أعدّ الصحابة قال: الصّحابة کلّهم عدول ما عدا رجالا، ثمّ عدّ منهم أبا هریرة و أنس بن مالک]. و بعد ادراک این تفضیح و تقبیح أبو هریره که از إمام أعظم سنّیّه صادر شده جای آنست که حضرات اهل سنّت عموما و اولیای مزنی خصوصا در ماتم أبو هریره خاکنشین گردند، و از کثرت پریشانی و أقصای حیرانی مرابع و منازل خود را ترک نموده صحراها نوردند! زیرا که هر گاه أبو هریره که انبارهای أحادیث و در جوامع و مسانید سنّیّه موجودست، و بنای مذهب اهل سنّت در أکثر مسائل بر مرویّات او استقرار یافته است از ساحت عدالت بعید گردید دیگر از دیگران چه می پرسی؟ ! . و لعمری! إنّ أبا حنیفة النّعمان، و إن سلک فی تعدیل قاطبة الأصحاب مسلک المجازفة و العدوان، إلاّ أنّه أحسن غایة الإحسان فی استثناء أبی هریرة الخوّان و غیره من اولی البغی و الطغیان.

ص: 96

وجه پانزدهم آنکه إمام أعظم سنّیّه بإفادۀ دیگر خود که مشتمل بر جرح مفسّرست أبو هریره را در روایت أحادیث مطعون وانموده و باین سبب از تقلید او إبا و استنکاف فرموده. و بعد ادراک این معنی یقینا حضرات حنفیّه قول مزنی را در باب ثقه و مؤتمن بودن جمیع أصحاب باطل و ناصواب خواهند انگاشت، و أعلام تهجین و توهین کلام جالب الملام مزنی بلا محابا خواهند افراشت. حالا افادۀ مصرّحۀ مفصّلۀ أبو حنیفه در قدح أبو هریره بگوش هوش باید شنید و سطوح أمر حقّ مثل نور فلق بچشم بصیرت باید دید: محمود بن سلیمان کفوی در «کتائب أعلام الأخیار» نقلا عن الصّدر الشهید آورده: [قال (1) اقلّد جمیع الصّحابة و لا أستجیز خلافهم برأی إلاّ ثلاثة نفر: أنس بن مالک، و أبو هریرة، و سمرة بن جندب. فقیل له فی ذلک. فقال: أمّا أنس فقد بلغنی أنّه اختلط عقله فی آخر عمره و کان یستفتی من علقمة و أنا لا اقلّد علقمة فکیف اقلّد من یستفتی من علقمة؟ ! و أمّا أبو هریرة فکان یروی کلّ ما بلغه و سمع من غیر تأمّل فی المعنی]، الخ. وجه شانزدهم آنکه: محمّد بن الحسن الشّیبانی که تلمیذ خاصّ أبو حنیفه و یکی از صاحبینست-اقتفاء لأثر استاذه-بقدح و جرح أبو هریره گرویده و خبر او را قابل اعتماد و اعتبار ندیده، چنانچه ابن حزم در «محلّی» در مسئلۀ أحقّیّت بائع بمتاع المبتاع إذا أفلس که حنفیّه در آن خلاف کرده اند گفته: [روینا من طریق أبی عبید أنّه ناظر فی هذه المسئلة محمّد بن الحسن، فلم یجد عنده أکثر من أن قال: هذا من حدیث أبی هریرة. قال أبو محمّد: نعم! و اللّه من حدیث أبی هریرة البرّ الصّادق لا من حدیث مثل محمد بن الحسن الذی قیل لعبد اللّه بن المبارک: من أفقه: أبو یوسف أو محمد بن الحسن؟ فقال: قل أیّهما أکذب؟ !]. وجه هفدهم آنکه: عیسی بن أبان البصری القاضی الحنفی که از أعیان أعلام

ص: 97


1- أی أبو حنیفه . ( 12 ) .

سنّیّه و أرکان عظام حنفیّه است و شاگرد رشید محمد بن الحسن می باشد نیز أبو هریره را مقدوح و مجروح ساخته او را قابل تقلید نشناخته. علی بن یحیی الزّندوبستی در کتاب «روضة العلماء» گفته: [قال عیسی بن أبان: اقلّد جمیع الصّحابة إلاّ ثلثة منهم: أبو هریرة و وابصة بن معبد و أبو سنابل ابن بعکک]. وجه هیجدهم آنکه: أبو جعفر محمّد بن عبد اللّه بن محمّد بن عمر البلخی الهندوانی که جلالت شان و عظمت مکان او نزد حنفیّه بالاتر از آنست که بحیطۀ بیان آید، و کافیست برای ثبوت علوّ پایه اش نزد این حضرات که او را أبو حنیفۀ صغیر می گفتند؛ در باب أبو هریره پرده از روی کار بر انداخته در مقام توجیه إعراض أبو حنیفه از قول أبو هریره، مطعون بودنش بصراحت تمام بر ملا ساخته. علامه علی بن یحیی الزّندوبستی در کتاب «روضة العلماء» گفته: [و اختلفوا أنّ تقلید قول الصّحابة یجوز أم لا؟ قال علماؤنا-رحمهم اللّه-فی ظاهر الأصل أنّ أقاویل جمیع الصّحابة حجّة تقبل بغیر معرفة المعنی و یعمل به، حتّی روی عن أبی حنیفة-رضی اللّه تعالی عنه-أنّه سئل فقیل له: إذا قلت قولا و کتاب اللّه یخالف قولک؟ قال اترک قولی بکتاب اللّه. فقیل له: إذا کان قول الصّحابی یخالف قولک؟ قال: اترک قولی بقول الصّحابی. فقیل له: إذا کان قول التّابعی یخالف قولک؟ قال: لا تترک قولی بقوله. قال: إذا کان التّابعیّ رجلا فأنا رجل! ثمّ قال: اترک قولی بجمیع قول الصّحابی (الصّحابة. ظ) إلاّ ثلثة منهم أبو هریرة و أنس بن مالک و سمرة ابن جندب-رضی اللّه تعالی عنهم-قال رحمه اللّه: قال الفقیه أبو جعفر الهندوانیّ رحمه اللّه: إنّما لم یترک قوله بقول هؤلاء الثّلثة لأنّهم مطعونون. أمّا

أبو هریرة فانّه روی عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم أنّه قال: من أصبح جنبا فلا صوم له. قالت عائشة رضی اللّه تعالی عنها: أخطأ أبو هریرة، کان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم یصبح جنبا من غیر احتلام ثمّ یتمّ صومه و ذلک فی رمضان. قال أبو هریرة رضی اللّه تعالی عنه: هی أعلم، کنت سمعته من الفضل بن العباس، و الفضل کان یومئذ میتا، فقد أحال خبره إلی المیت فصار

ص: 98

مطعونا. إلخ]. وجه نوزدهم آنکه: أبو بکر أحمد بن علی الجصّاص الرّازی الحنفی که از أعاظم فقها و أفاخم نبهای سنّیّه است در أبو هریره طعن فضیح و قدح قبیح آغاز نهاده ببیان صنیع شنیعش در روایت حدیث «من أصبح جنبا فلا یصومنّ یومه» داد کمال توهین و تهجین داده، چنانچه در کتاب «أحکام القرآن» گفته:

[قد روی أبو هریرة خبرا عن النّبیّ قال: من أصبح جنبا فلا یصومنّ یومه ذلک، إلاّ أنّه لمّا أخبر بروایة عائشة و أمّ سلمة عن النّبی قال: لا علم لی بهذا، أخبرنی به الفضل بن العبّاس. و هذا ممّا یوهن خبره لأنّه قال: بدیا ما أنا قلت-و ربّ الکعبة-من أصبح جنبا فقد أفطر. محمد (صلی الله علیه و آله) قال ذلک و ربّ الکعبة. و أفتی السّائل عن ذلک بالإفطار فلمّا أخبر بروایة عائشة و أمّ سلمة تبرّء من عهدته و قال: لا علم لی بهذا، إنّما أخبرنی به الفضل. و قد روی عن أبی هریرة الرّجوع عن فتیاه بذلک، حدّثنا عبد الباقی قال: حدّثنا إسماعیل بن الفضل. قال: حدّثنا ابن شبابة أنّ أبا هریرة رجع عن الّذی کان یفتی «من أصبح جنبا لا یصوم]. وجه بستم آنکه: عمر بن عبد العزیز بن عمر البخاری المعروف بالصّدر الشهید که از کبار أئمّه و أعیان فقهای حنفیّه است قدح أبو حنفیه در أبو هریره بنهایت صراحت نقل نموده، برای أرباب عقل و فهم باب نقد عدالت صحابه علی الإعلان گشوده، چنانچه سابقا از عبارت «کتائب أعلام الأخیار» کفوی دانستی. و مخفی نماند که قدح قدمای علمای حنفیّه در أبو هریرة و روایاتش نهایت شائع و ذائع ست و بحدّی رسیده که قابل جحد و إنکار نیست، و کسانی که در حمایت حمای أصحاب و ستر عیوبشان در کشف حجاب سابق الإقدام هستند ایشان نیز بر ذکر آن اقدام می نمایند و بوجه کمال خیره سری و جهالت و افراط حسن ظنّ بصحابۀ مجانبین عدالت؛ راه تشنیع بیجا بر جماعة معترفۀ بالحقّ می پیمایند. ابن حزم در «محلّی» در مسئلۀ خیار می گوید، [امّا احتجاج أبی حنیفة بحدیث المصراة فطامّة من طوامّ الدّهر و هو اوّل مخالف و زار علیه و طاعن فیه

ص: 99

مخالف کلّ ما فیه، فمرّة یجعله ذو التّورّع منهم منسوخا بتحریم الرّبا و کذبوا فی ذلک ما للرّبا هیهنا مدخل، و مرّة یجعلونه کذبا و یعرضون بأبی هریرة رضی اللّه عنه، و اللّه تعالی یجزیهم بذلک فی الدّنیا و الاخری، و هم أهل الکذب لا الفاضل المبرّأ أبو هریرة رضی اللّه عنه و عن جمیع الصّحابة، و کبّ الطاعن علی أحد منهم لوجهه]، انتهی نقلا عن نسخة عتیقة. ازین عبارت واضح است که علاوه بر آنکه حضرت إمام أعظم بر حدیث مصراة که أبو هریرة راوی آنست ازرا فرموده و مخالفت تمام بآن کرده و طعن بر آن نموده و قصب السّبق بر دیگر طاعنین و جاحدین ربوده، حضرات حنفیّه این حدیث را کذب و دروغ می گردانند و تعریض بأبو هریره می کنند یعنی او را کاذب و مفتری و مختلق این حدیث می دانند. و از اینجاست که ابن حزم در پوستین این حضرات فتاده زبان حقائق ترجمان بطعن و تشنیع و تکذیب ایشان گشاده و بتضرّع و زاری از جناب باری خواسته که این أئمّۀ سنّیّه را در دنیا بکمال عیب و فضیحت و عار و شنار رسوا سازد و در آخرت-مکبوبین علی وجوههم و مناحرهم-در جحیم شرر بار اندازد! و از افادات فخر الدین رازی هم ظاهرست که حضرات حنفیّه أبو هریره را بطعن و ملام تناول کرده مجروح و مقدوح ساخته اند، و بتساهل در روایت او را معیوب و مذموم نموده خبر او را ساقط از اعتبار و اعتماد دانسته. قال الرّازیّ فی رسالة «فضائل الشّافعی» : [و أمّا أصحاب الرّأی فإنّ أمرهم فی باب الخبر و القیاس عجیب، فتارة یرجّحون القیاس علی الخبر، و تارة بالعکس. أمّا الأوّل فهو أنّ مذهبنا أنّ التّصریة سبب مثبت للرّدّ، و عندهم لیس کذلک. و دلیلنا: ما

اخرج فی «الصّحیحین» عن أبی هریرة أنّ النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم قال: لا تصروا الإبل و الغنم، فمن ابتاعها فهو یخیر النظرین بعد أن یحلبها ثلثا، إن رضیها أمسکها، و إن سخطها ردّها و ردّ معها صاعا من تمر، و اعلم أنّ الخصوم لمّا لم یجدوا لهذا الخبر تأویلا البتة-بسبب أنّه مفسّر فی

ص: 100

محلّ الخلاف-اضطرّوا إلی أن یطعنوا فی أبی هریرة و قالوا إنّه کان متساهلا فی الرّوایة و ما کان فقیها، و القیاس علی خلاف هذا الخبر لأنّه یقتضی تقدیر خیار العیب بالثّلث و یقتضی تقویم اللّبن بصاع من تمر من غیر زیادة و لا نقصان و یقتضی إثبات عوض فی مقابلة لبن حادث بعد العقد. و هذه الأحکام مخالفة للاصول فوجب ردّ ذلک الخبر لأجل القیاس]، إلخ. و ابن حجر عسقلانی هم طعن حضرات حنفیّه در روایت مصراة بسبب آنکه از روایت أبو هریره است ذکر کرده بمقام جواب بجوش و خروش آمده و خذلان و بدعت و ضلالت این حضرات ثابت فرموده، چنانچه در «فتح الباری» در کتاب البیوع گفته: [قال الحنابلة: و اعتذر الحنفیة عن الأخذ بحدیث المصراة بأعذار، فمنهم من طعن فی الحدیث لکونه من روایة أبی هریرة و لم یکن کابن مسعود و غیره من فقهاء الصحابة فلا یؤخذ بما رواه مخالفا للقیاس الجلیّ. و هو کلام آذی به قائله نفسه، و فی حکایته غنی عن تکلّف الرّد علیه، و قد ترک أبو حنیفة القیاس الجلیّ لروایة أبی هریرة و أمثاله کما فی الوضوء بنبیذ التّمر و من القهقهة فی الصلوة و غیر ذلک. و أظنّ أنّ لهذه النّکتة أورد البخاریّ حدیث ابن مسعود عقب حدیث أبی هریرة إشارة منه إلی أنّ ابن مسعود قد أفتی بوفق حدیث أبی هریرة؛ فلو لا أنّ خبر أبی هریرة فی ذلک ثابت لما خالف ابن مسعود القیاس الجلیّ فی ذلک. و قال ابن السّمعانی فی الاصطلام: التّعرّض إلی جانب الصّحابة علامة علی خذلان فاعله بل هو بدعة و ضلالة و قد اختصّ أبو هریرة بمزید الحفظ لدعاء رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم له، یعنی المتقدّم فی کتاب العلم و فی أوّل البیوع]. و ابن کثیر شامی در «تاریخ» خود بعد ذکر قدح إبراهیم نخعی در أبو هریره گفته: [و قد انتصر ابن عساکر لأبی هریرة و ردّ هذا الّذی قاله إبراهیم النخعیّ و قد قال ما قاله إبراهیم طائفة من الکوفیّین، و الجمهور علی خلافهم، و قد کان أبو هریرة من الصّدق و الحفظ و الدّیانة و العبادة و الزّهادة و العمل الصّالح علی جانب عظیم].

ص: 101

وجه بست و یکم آنکه: أبو جعفر محمد بن عبد اللّه الإسکافی که از علمای أعلام أهل خلاف و در باب أصحاب موثر طریق اعتدال و إنصاف و تارک سبیل جور و اعتسافست، بمقدوح و مجروح بودن أبو هریره جهرا و علانیة إقرار و اعتراف ساخته و به بیان کذب و اختلاق و إظهار شقاق و نفاق او أعلام إنصاف و احقاق بر افراخته. آنفا شنیدی که أبو جعفر اسکافی در کتاب «التفضیل» علی ما نقل عنه ابن أبی الحدید گفته: [و أبو هریرة مدخول عند شیوخنا غیر مرضیّ الرّوایة، ضربه عمر -رض-بالدّرة و قال له: قد أکثرت الرّوایة و أحر بک أن تکون کاذبا علی رسول اللّه-ص-]. و نیز ابو جعفر اسکافی در کتاب «التّفضیل» علی ما نقل عنه ابن أبی الحدید گفته: [إنّ معاویة وضع قوما من الصّحابة و قوما من التّابعین علی روایة أخبار قبیحة فی علی-رض-تقتضی الطّعن فیه و البراءة منه و جعل لهم جعلا یرغب فی مثله، فاختلقوا ما أرضاه، منهم: أبو هریرة و عمرو بن العاص و المغیرة بن شعبة، و من التّابعین-عروة بن الزبیر]. الی ان قال: [و أمّا أبو هریره؛ فروی عنه الحدیث الّذی معناه أنّ علیّا -رض-خطب ابنة أبی جهل فی حیاة رسول اللّه-ص-فأسخطه فخطب علی المنبر و

قال: لا هاء اللّه! لا یجتمع ابنة ولیّ اللّه و ابنة عدوّ اللّه، إنّ فاطمة بضعة منّی یؤذینی ما یؤذیها، فإن کان علیّ یرید ابنة أبی جهل فلیفارق ابنتی و لیفعل ما یرید. أو کلاما هذا معناه، و الحدیث مشهور من روایة الکرابیسی]. و در کمال ظهورست که بعد انهتاک حال خسران مآل أبو هریره و آن هم باین افتضاح و اتّقاح، تفوّه نمی توان کرد که جملۀ أصحاب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم در نقل أحادیث و أخبار از آن جناب ثقه و مؤتمن بودند. و مخفی نماند که باعتراف خود أبو هریره ثابتست که حضرات صحابه و تابعین بر مرویّات او اعتبار و اعتماد نداشتند، بلکه همّت در ردّ و إنکار و تکذیب و تثریب آن مکثار مهذار می گماشتند.

ص: 102

شمس الدین محمد بن مظفر الدّین خلخالی در «مفاتیح-شرح مصابیح» گفته: [قوله: «إنّکم تقولون» الخطاب للصّحابة «أکثر أبو هریرة عن النّبیّ علیه السّلام» أی أکثر الرّوایة عنه علیه السّلام «و اللّه الموعد» أی لقاء اللّه موعدنا، یعنی مرجعنا، یعنی به یوم القیامة فیظهر عنده صدق الصّادق و کذب الکاذب لا محالة، لأن الأسرار تنکشف هنالک]. و ملا علی قاری در «مرقاة شرح مشکاة» گفته: [و عنه: أی عن أبی هریرة، قال: «إنّکم» ، أی معشر التّابعین، و قیل الخطاب مع الصّحابة المتأخّرین، «تقولون: أکثر أبو هریرة» ، أی الرّوایه «عن النّبی صلّی اللّه علیه و آله و سلّم، و اللّه الموعد» ، أی موعدنا فیظهر عنده صدق الصّادق و کذب الکاذب لأنّ الأسرار تنکشف هنالک. و قال الطّیبیّ: أی لقاء اللّه الموعد. و یعنی به یوم القیامة فهو یحاسبنی علی ما أزید و أنقص لا سیّما علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم، و

قد قال: من کذب علیّ متعمّدا فلیتبوّأ مقعده من النّار]. و حمیدی در کتاب «الجمع بین الصّحیحین» در مسند أبو هریره گفته: [السّادس و السّتّون بعد المائة:

عن مالک عن أبی الزّنّاد عن الأعرج عن أبی هریرة أنّ رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم قال: لا یمش أحدکم فی نعل واحدة، لینعلهما جمیعا أو لیخلعها جمیعا.

و فی روایة القعنبیّ: لیحفّهما أو لینعلهما جمیعا،

و أخرجه مسلم من حدیث الأعمش عن أبی رزین، قال: خرج إلینا أبو هریرة فضرب بیده علی جبهته فقال: ألا إنّکم تحدثون أنّی أکذب علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم لتهتدوا و أضلّ، ألا و إنّی أشهد لسمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم یقول: إذا انقطع شسع أحدکم فلا فلا یمش فی الأخری حتّی یصلحها]. و جلال الدین سیوطی در «عین الإصابه» گفته:

[أخرج ابن أبی شیبة عن أبی رزین، قال: خرج إلینا أبو هریرة یضرب بیده علی جبهته ثم قال: إنّکم تحدثون أنّی أکذب علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم، أشهد لسمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم یقول: إذا انقطع شسع أحدکم فلا یمشی فی الاخری حتّی یصلحها]. و أبو جعفر محمد بن عبد اللّه اسکافی در کتاب «التّفضیل» علی ما نقل عنه

ص: 103

ابن أبی الحدید گفته: -

[روی الأعمش، قال: لمّا قدم أبو هریرة العراق مع معاویة عام الجماعة جاء إلی مسجد الکوفة، فلمّا کثر من استقبله من النّاس جثی علی رکبتیه ثمّ ضرب صلعته مرارا و قال: یا أهل العراق! أ أنّی أکذب علی اللّه و علی رسوله و أحرق نفسی بالنّار، و اللّه لقد سمعت رسول اللّه یقول: إنّ لکلّ نبیّ حرما و حرمی المدینة ما بین غیر إلی ثور، فمن أحدث فیها حدثا فعلیه لعنة اللّه و الملائکة و النّاس أجمعین، و أشهد أنّ علیّا أحدث فیها! فلمّا بلغ معاویة قوله أجازه و أکرمه و ولاّه إمارة المدینة]. و ابن أبی الحدید در «شرح نهج البلاغه» بعد نقل این کلام گفته: [قلت: ما بین عیر إلی ثور غلط من الرّاوی لأنّ ثور بمکّة و هو جبل یقال له ثور أطحل و فیه الغار الّذی دخله رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و أبو بکر-رض-؛ و إنّما قیل له ثور أطحل لأنّ أطحل بن عبد مناف بن ودّ بن طابخة بن إلیاس بن مضر بن نزار بن معدّ بن عدنان کان یسکنه، و قیل: سم الجبل أطحل فاضیف ثور إلیه و هو ثور بن عبد مناف، و الصّواب ما بین عیر؟ ؟ إلی احد، فأمّا قول أبی هریرة أنّ علیّا أحدث، فحاش للّه! کان علیّ أتقی للّه من ذلک و لقد نصر عثمان نصرا لو کان المحصور جعفر بن أبی طالب لم یبذله إلاّ مثله]. و شیخ بن عبد اللّه بن شیخ بن عبد اللّه العید روس الیمنی در «عقد نبوی و سرّ مصطفوی» گفته: [

و قال أبو هریرة یوم دفن الحسن بن علی: قاتل اللّه مروان، قال: و اللّه ما کنت لأدع ابن أبی تراب یدفن مع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و قد دفن عثمان بالبقیع، فقلت: یا مروان! اتّق اللّه و لا تقل لعلیّ إلاّ خیرا، فاشهد لسمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم یقول یوم خیبر: لأعطینّ الرّایة رجلا یحبّه اللّه و رسوله لیس بفرّار، و اشهد لسمعت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یقول فی الحسن: اللّهم إنّی احبّه فأحبّه و أحبّ من یحبّه. قال مروان: إنّک و اللّه قد أکثرت علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم الحدیث فلا نسمع منک ما تقول، فهلمّ غیرک یعلم ما تقول. قال: قلت: هذا أبو سعید الخدریّ فقال مروان: لقد صاع حدیث رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم حین لا یرویه إلاّ أنت و

ص: 104

أبو سعید الخدریّ، و اللّه ما أبو سعید الخدریّ یوم مات رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم إلاّ غلام و لقد جئت أنت من جبال دوس قبل وفاة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم بیسیر، فاتّق اللّه یا أبا هریرة! قال: قلت: نعم ما أوصیت به و سکتّ عنه].

وجه 22 تکذیب عمر حدیث ابی بن کعب را

وجه بست و دوم آنکه: حضرت عمر ابیّ بن کعب را که از مشاهیر صحابه است در نقل حدیث از جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم صادق نشمرده بکلام اتّهام انضمام بلکه بدر از دستی بی هنگام قولا و فعلا توهین و تذلیل آن صحابی جلیل بعمل آورده، چنانچه نور الدین علی بن عبد اللّه السّمهودی در کتاب «وفاء الوفا بأخبار دار المصطفی» گفته: [

و قال ابن سعد: أنا یزید بن هارون؛ أنا أبو أمیّة بن یعلی عن سالم أبی النّضر. قال: لمّا کثر المسلمون فی عهد عمر رضی اللّه عنه و ضاق بهم المسجد فاشتری عمر ما حول المسجد من الدّور إلاّ دار العبّاس بن عبد المطلب و حجر امّهات المؤمنین؛ فقال عمر للعباس: یا أبا الفضل! إنّ مسجد المسلمین قد ضاق بهم و قد ابتعت حوله من المنازل نوسّع به علی المسلمین فی مسجدهم إلاّ دارک و حجر امّهات المؤمنین، فأمّا حجر امّهات المؤمنین فلا سبیل إلیها، و أمّا دارک فبعنیها بما شئت من بیت مال المسلمین أوسّع بها فی مسجدهم، فقال العباس: ما کنت لأفعل، قال: فقال له عمر: اختر منّی إحدی ثلاث: إمّا أن تبیعنیها بما شئت من بیت المال؛ و إمّا أن أحظّک حیث شئت من المدینة و أبنیها لک من بیت مال المسلمین، و إمّا أن تصدق بها علی المسلمین فتوسّع فی مسجدهم. فقال: لا و لا واحدة منها! فقال عمر: اجعل بینی و بینک من شئت؛ فقال: ابیّ بن کعب، فانطلقا إلی ابیّ فقصّا علیه القصّة، فقال أبی: إن شئتما حدّثتکما بحدیث سمعته من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم، فقالا: حدّثنا! فقال: سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم یقول: إنّ اللّه أوحی إلی داود أن ابن لی بیتا اذکر فیه فخطّ لی هذه الخطّة خطّة بیت المقدس فإذا تربیعها بزاویة بیت رجل من بنی إسرائیل، فسأله داود، أن یبیعه إیّاها فأبی فحدّث داود نفسه أن یأخذه منه، فاوحی اللّه إلیه أن یا داود! أمرتک أن تبنی لی بیتا اذکر فیه، فأردت أن تدخل فی بیتی الغصب؟ ! و لیس من شانی الغصب و إنّ عقوبتک أن لا تبنیه! قال: یا ربّ! فمن ولدی؟ قال: فمن ولدک. فأخذ عمر بمجامع

ص: 105

ابیّ بن کعب فقال: جئتک بشیء فجئت بما هو أشدّ منه؟ لتخرجنّ ممّا قلت! فجاء یقوده حتّی دخل المسجد فأوقفه علی حلقة من أصحاب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فیهم أبو ذرّ فقال أبیّ: نشدت اللّه رجلا سمع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم یذکر حدیث بیت المقدس حین أمر اللّه داود أن یبنیه إلاّ ذکره! فقال أبو ذرّ: أنا سمعته من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم؛ و قال آخر: أنا سمعته، یعنی من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم. قال: فأرسل ابیّا قال: فأقبل أبیّ علی عمر فقال: یا عمر! أ تتّهمنی علی حدیث رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم؟ ! فقال عمر: و اللّه یا أبا المنذر! ما اتّهمتک علیه و لکن أردت أن یکون الحدیث عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم ظاهرا، قال: و قال عمر للعباس! اذهب فلا أعرض لک فی دارک، فقال العبّاس: أمّا إذا قلت ذلک فإنّی قد تصدّقت بها علی المسلمین اوسّع علیهم فی مسجدهم فأمّا و أنت تخاصمنی فلا، قال: فخطّ له عمر داره الّتی هی الیوم و بناها من بیت مال المسلمین]. ازین عبارت ظاهرست که هر گاه ابیّ بن کعب حدیث بناء بیت المقدس بخطاب عمر بن الخطاب روایت نمود حضرت ایشان او را صادق نه انگاشتند و گریبان او گرفتند و ارشاد کردند که من برای تو چیزی بیان کردم و تو چیزی بیان کردی که أشدّ از آنست! هر آینه که باید که از عهدۀ آنچه گفتی بیرون بیائی؛ و بر همین قدر توهین و تذلیل اکتفا نکردند، بلکه او را کشان کشان بمسجد آوردند و بر حلقۀ أصحاب جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم ایستاده کردند. ابیّ بن کعب حاضرین آن حلقه را قسم داد و گفت که هر شخصی که حدیث بناء بیت المقدس را از جناب نبوی شنیده باشد بیان کند. حضرت أبو ذرّ فرمودند که من شنیده ام، و شخصی دیگر گفت که من شنیده ام، هر گاه حضرت عمر دیدند که این حدیث بروایت دیگر أصحاب مصدّق گردید و دامن ابیّ بن کعب از لوث کذب پاک بر آمد ابیّ بن کعب را از دست خود رها کردند، ابیّ بیچاره بعد خلاصی از ورطۀ هائلۀ مؤاخذه و دار و گیر حضرت خلیفۀ ثانی بخطاب ایشان فرمودند که آیا تو مرا بر حدیث رسول صلّی اللّه علیه و آله و سلّم متّهم می کنی؟ ! حضرت خلیفه بمزید عجز و پریشانی برای رفع خجلت خود عذر بدتر از گناه تراشیدند و از راه جسارت قسم بخدا یاد نموده گفتند که من ترا برین

ص: 106

حدیث متّهم ننمودم بلکه اراده کردم که این حدیث از آن جناب ظاهر گردد. و بر أرباب أحلام نهایت واضحست که این عذر خلیفه هیچ واقعیّتی ندارد و سراسر حیله سازی و سراپا مکر و خدع و زورست، زیرا که اگر مقصود خلیفه همین بود که این حدیث از جناب نبوی ظاهر گردد خود از دیگر أصحاب سؤال می کردند حاجتی بدار و گیر و تفضیح و توهین ابیّ بن کعب و آن هم باین شدّ و مدّ نبود، کما هو ظاهر لا سترة فیه و لا یستریب فی ذلک إلاّ أعفک سفیه.

وجه 23 تا وجه 28 در بیان حال أنس بن مالک

اشاره

وجه بست و سوم آنکه: أنس بن مالک که از مشاهیر صحابه است در واقعۀ حدیث طیر مرتکب کذب صریح گردیده و بکرّات و مرّات واپس کردن از جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام را بکذب و دروغ بجدّ تحقّق و تبیّن رسیده، و ذلک ظاهر کلّ الظهور علی من راجع من کتابنا هذا مجلّد الحدیث المذکور. و پر ظاهرست که چنین کسی را ثقه و مؤتمن در نقل حدیث از جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم دانستن ظلم صریح و حیف فضیحست. وجه بست و چهارم آنکه: بر متتبّع روایات اهل سنّت واضح و لائح ست که أنس بن مالک در واقعۀ استشهاد جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام بحدیث غدیر کتمان بر عدوان ورزیده از أدای شهادت حقّه در حق آن جناب دل دزدیده و بإظهار نسیان مرتکب کذب و بهتان واضح و عیان گردیده و آخر بدعای آن جناب بجزای خود رسیده ذائقۀ عذاب إلهی در دار دنیا چشیده، و لقد ذکرنا شواهد هذه القضیّة فی مجلّد حدیث الغدیر، و هی لا تخفی علی النّاظر البصیر. و دو کمال ظهورست که این چنین کاذب رائغ و مجاهر زائغ را ثقه و مؤتمن گفتن کار عاقلی نیست و موثّق و معدّل چنین معاند جسور و محائد ختور سوای مزنی و أمثال او از مغفّلین دیگر کیست؟ ! وجه بست و پنجم آنکه: أنس بن مالک در أدای شهادت حدیث یوم البساط برای جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام با وصف حکم نبوی تقصیر نموده بکذب و بهتان ادّعای نسیان آن کرده در اشترای عذاب و بیل و استحقاق عذاب بر تنکیل إلی

ص: 107

أقصی الغایات افزوده. و بر هر عاقلی واضح و لائحست که چنین کاذب حیود و میود و مباحت حسود عنود هرگز ثقه و مؤتمن در نقل أحادیث سرور زمن-علیه و آله آلاف السّلام من ربّ المنن-نمی تواند شد. حالا سند این واقعه عجیبه باید دید و حدیث این قضیّه غریبه بإلقای سمع باید شنید.

حدیث بساط و انکار أنس

أسعد بن ابراهیم بن الحسن بن علی الإربلی در «أربعین» خود که آن را از شیخ خود سلطان المحدّثین ابن دحیة الکلبی روایت نموده در حدیث ثالث آورده: [عن سالم بن أبی الجعد، قال: حضرت مجلس أنس بن مالک و هو مکفوف البصر و فیه وضح، فقام إلیه رجل من القوم-و کأنّه کان بینه و بین أنس إحنة-و قال له: یا صاحب رسول اللّه! ما هذه السّمة الّتی أراها بک؟ ! فو الّذی بعث محمّدا نبیّا

لقد حدّثنی أبی عن النّبیّ أنّ اللّه قد بیّن أنّ البرص و الجذام ما یبتلی به مؤمنا و نری بک وضحا. فأطرق أنس بن مالک إلی الأرض و عیناه تذرفان بالدّمع و قال: أمّا الوضح فإنّها من دعوة دعاها أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب-رض-فقام إلیه جماعة فسألوه أن یحدّثهم بالحدیث قال: لمّا انزلت سورة الکهف سأل الصّحابة النّبیّ-ص-أن یریهم أهل الکهف، فوعدهم ذلک، فبینما هو جالس فی بعض الایّام و قد اهدی له بساط من قریة یقال لها هندف من قری الشّام و حضرت الصّحابة و ذکّروه بوعده فقال: احضروا علیّا! فلمّا حضر قال لی: یا أنس! ابسط البساط و أمر أصحابه أن یجلسوا علیه، فلمّا جلسوا رفع یدیه إلی السّماء ساعة و سأل اللّه-تعالی-و أمر علیّا أن یکنف القوم و یسئل اللّه معه کما یسأل أن یبعث له ملائکة أربعة یحملون البساط و علیه الصّحابة لأن ینظروا أهل الکهف، فما کان إلاّ ساعة و ارتفع البساط. قال أنس: و أنا معهم، و سرنا فی الهواء إلی الظّهر، فوقف البساط ثمّ وقعنا علی الأرض فشاهدنا أهل الکهف و کان علی یأمر البساط أن یمضی کما یرید، فکأنّه کان یعرف الکهف و قال:

ص: 108

انزلوا نصلّی فنزلنا و أمّ بنا و صلّینا و تقدّمنا إلیهم فرأینا قوما نیاما ما تضیء وجوههم کالقنادیل و علیهم ثیاب بیض و کلبهم باسط ذراعیه بالوصید، فملأنا منهم رعبا، فتقدّم علیّ بن أبی طالب-رض-فقال: السّلام علیکم! فردّوا علیه السّلام فتقدّمت الجماعة و سلّموا فلم یردّوا علیهم السّلام. فقال لهم علیّ: لم لم تردّوا علی أصحاب رسول اللّه ص؟ فقال أحدهم: سل ابن عمّک و نبیّک. ثمّ قال علی للجماعة خذوا مجالسکم، فلمّا اخذوا قال علی-ض-یا ملائکة اللّه! ارفعوا البساط، فرفع فسرنا فی الهواء ما شاء اللّه ثمّ قال: ضعونا لنصلّی الظهر فإذا بأرض لیس بها یشرب و لا یتوضأ فرکض برجله الأرض فنبع ماء عذب فتوضأنا و صلّینا و شربنا فقال: ستدرکون صلاة العصر مع رسول اللّه صلعم و سار بنا إلی العصر فإذا نحن علی باب مسجد رسول اللّه-ص-فلمّا رآنا هنّأنا بالسّلم و أقبل یحدّثنا کأنّه کان معنا و قال: یا علی! لمّا سلّمت علیهم ردّوا السّلام و سلّم أصحابی فلم یردّوا فسألتهم عن ذلک قالوا: سل ابن عمّک و نبیّک، ثمّ قال رسول اللّه ص: لا یردّون السّلام إلاّ علی نبیّ أو وصی نبی. ثمّ قال: اشهد لعلیّ یا أنس! فلمّا کان یوم السقیفة استشهدنی علیّ و قال: یا أنس! اشهد لی بیوم البساط. قلت. له: إنّی نسیت! قال: فإن کنت کتمتها بعد وصیّة رسول اللّه ص فرماک اللّه ببیاض فی عینک و وجهک و لظی فی جوفک و أعمی بصرک. فبرصت و عمیت. و کان أنس لا یطیق الصّیام فی شهر رمضان و لا فی غیره من حرارة بطنه، و مات بالبصرة و کان یطعم کلّ یوم مسکینا]. و مخفی نماند که کتمان أنس مناقب جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام را و ارتکاب او کذب را درین باب أمریست که أحدی از أهل إنصاف إنکار آن نمی توان کرد، و ازینجاست که ابن أبی الحدید مدائنی در «شرح نهج البلاغه» گفته: [و ذکر جماعة من شیوخنا البغدادیّین أنّ عدّة من الصّحابة و التّابعین و المحدّثین کانوا منحرفین عن علی قائلین فیه السّوء، و منهم من کتم مناقبه و أعان أعداءه میلا مع الدّنیا و ایثارا للعاجلة، فمنهم أنس بن مالک، ناشد علیّ النّاس فی رحبة القصر -أو قال رحبة الجامع-بالکوفة؟ من سمع

رسول اللّه علیه و سلّم یقول «من کنت مولاه» ؟

ص: 109

فقام اثنی عشر رجلا فشهدوا بها و أنس بن مالک فی القوم لم یقم، فقال له: یا أنس! ما یمنعک أن تقوم فتشهد؟ فلقد حضرتها! فقال: یا أمیر المؤمنین! کبرت و نسیت. فقال: اللّهم إن کان کاذبا فارمه بها بیضاء لا تواریها العمامة. قال طلحة بن عمیر: فو اللّه لقد رأیت الوضح به بعد ذلک أبیض بین عینیه. و

روی عثمان بن مطرف أنّ رجلا سأل أنس بن مالک فی آخر عمره عن علی بن أبی طالب فقال: آلیت أن لا أکتم حدیثا سئلت عنه فی علی بعد یوم الرّحبة، ذلک رأس المتّقین یوم القیمة. سمعته و اللّه من نبیّکم]. وجه بست و ششم آنکه: أنس بن مالک را إمام أعظم سنّیّه أعنی أبو حنیفة در افادۀ خود بمخاطبۀ أبو یوسف از دائرۀ عدالت خارج نموده باستثنای او از صحابۀ عدول صراحة باب طعن و قدح درو گشوده، چنانچه سابقا از عبارت کتاب «التفضیل» أبو جعفر اسکافی دریافتی. پس چگونه عاقلی قول مزنی را در باب ثقه و مؤتمن بودن جملۀ صحابه صحیح خواهد انگاشت و بچه طور تأویل او را در باب حدیث نجوم درست دانسته أعلام وقاحت و صفاقت خواهد افراشت؟ ! . وجه بست و هفتم آنکه: أنس بن مالک را إمام أعظم سنّیّه در افادۀ دیگر خود باختلاط عقل در آخر عمر خود مقدوح ساخته بإظهار کمال انحطاط و انخفاض مرتبۀ او پرده از روی کارش انداخته، کما دریت سابقا من إفادة الصّدر الشهید، و رأیته فی عبارة کتاب «الکتائب» للکفوی المفید. و ازینجا نیز بطلان و هوان قول مزنی بر أصحاب أعیان و أبصار واضح و آشکار می گردد. وجه بست و هشتم آنکه: مطعون بودن أنس بن مالک نزد أبو حنیفه از تصریح فقیه أبو جعفر هندوانی نیز واضح و لائحست، چنانچه علاّمه علی بن یحیی الزّندوبستی در کتاب «روضة العلماء» کما علمت سابقا گفته: [و اختلفوا فی أنّ تقلید قول الصّحابة یجوز أم لا! قال علماءنا رحمهم اللّه: فی ظاهر الأصل أنّ أقاویل جمیع

ص: 110

الصّحابة حجّة تقبل بغیر معرفة المعنی و یعمل به، حتّی روی عن أبی حنیفة رضی اللّه تعالی عنه أنّه سئل فقیل له: إذا قلت قولا و کتاب اللّه یخالف قولک؟ قال: اترک قولی بکتاب اللّه. فقیل له: إذا کان قول الصّحابی یخالف قولک؟ قال اترک قولی بقول الصّحابی. فقیل له: إذا کان قول التّابعی یخالف قولک؟ قال: لا تترک قولی بقوله. قال: إذا کان التّابعیّ رجلا فأنا رجل. ثم قال: اترک قولی بجمیع قول الصّحابی (الصّحابة. ظ) إلاّ ثلثة منهم: أبو هریرة و أنس بن مالک و سمرة بن جندب رضی اللّه عنهم. قال رحمه اللّه: قال الفقیه أبو جعفر الهندوانی رحمه اللّه: إنّما لم یترک قوله بقول هولاء الثّلثة لأنّهم مطعونون، إلخ].

وجه 29 در بیان حال زید بن أرقم و کتمان او حدیث غدیر را

وجه بست و نهم آنکه: زید بن أرقم که از معاریف أصحابست در واقعۀ استشهاد جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام کتمان حدیث غدیر نموده خداوند عالم او را بسزای ذهاب بصر معاقب فرموده، و در کمال ظهورست که چنین کاتم محائد و آثم معاند مبتلای وبال و نکال هرگز ثقه و مؤتمن در نقل جمیع أقوال و أفعال رسول ربّ متعال علیه آلاف الصّلوة و السّلام ما اتّصل النهر باللّیال نمی تواند شد. علی بن محمد الجلابی المعروف بابن المغازلی در کتاب «مناقب علی بن أبی طالب» علیه السّلام علی ما نقل عنه گفته:

[أخبرنا أبو الحسین علیّ بن عمر بن عبد اللّه بن شوذب، قال: حدّثنی أحمد بن یحیی بن عبد الحمید، حدّثنی إسرائیل الملائی، عن الحکم بن أبی سلیمان المؤذّن. عن زید بن أرقم؛ قال: نشد علیّ النّاس فی المسجد: أنشد رجلا سمع النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم یقول: من کنت مولاه فعلیّ مولاه، اللّهمّ وال من والاه و عاد من عاداه» ، فکنت أنا فیمن کتم فذهب بصری]. و عبد الرحمن بن أحمد الجامی در «شواهد النّبوّة» در ذکر کرامات جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام گفته: [از آن جمله آنست که روزی بر حاضران مجلس سوگند داد که هر که از رسول صلّی اللّه علیه و آله و سلّم شنیده است که گفته:

«من کنت مولاه فعلیّ مولاه» گواهی دهد، دوازده تن از أنصار حاضر بودند گواهی دادند، یکی دیگر که آن را از رسول صلّی اللّه علیه و آله و سلّم شنیده بود حاضر بود أمّا گواهی نداد. حضرت أمیر کرّم اللّه وجهه

ص: 111

فرمود که: أی فلان تو چرا گواهی ندادی؟ با آنکه تو هم شنیدۀ. گفت: پیر شده ام و فراموش کرده ام! أمیر گفت: که خداوندا! اگر این شخص دروغ می گوید سفیدی بر بشرۀ وی ظاهر گردان که عمامه آن را نه پوشد. راوی گوید که و اللّه من آن شخص را دیدم که سفیدی بر میان دو چشم وی پیدا آمده بود، و از آن جمله آنست که زید ابن أرقم رضی اللّه عنه گفته است که من در همان مجلس یا مثل آن حاضر بودم و من نیز از آن جمله بودم که شنیده بودم أمّا گواهی ندادم و آن را پنهان داشتم، خدای تعالی روشنائی چشم مرا ببرد، و گویند که همیشه بر فوت آن شهادت إظهار ندامت می کرد و از خدای تعالی آمرزش می خواست]. و نور الدین علی بن إبراهیم بن أحمد بن علی الحلبی در «إنسان العیون فی سیرة الأمین المأمون» در ذکر حدیث غدیر گفته:

[و قد جاء أنّ علیا رضی اللّه عنه قام خطیبا فحمد اللّه تعالی و أثنی علیه ثمّ قال: «أنشد اللّه من شهد غدیر خمّ إلاّ قام، و لا یقول رجل یقول: نبّئت؛ أو: بلغنی؛ إلاّ رجل سمعت اذناه و وعی قلبه» فقام سبعة عشر صحابیّا، و فی روایة: ثلثون صحابیّا؛ فقال: هاتوا ما سمعتم! فذکروا الحدیث، و من جملته.

من کنت مولاه فعلیّ مولاه،

و فی روایة: فهذا مولاه

و عن زید بن أرقم رضی اللّه عنه: و کنت ممّن کتم فذهب اللّه ببصری. و کان علیّ کرم اللّه وجهه دعی علی من کتم].

وجه 30 در بیان حال براء بن عازب و تکذیب حدیث غدیر

وجه سی ام آنکه: براء بن عازب که از مشاهیر أصحاب ست در واقعۀ استشهاد جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام بحدیث غدیر مرتکب ستر و کتمان و مظهر عناد و عدوان گردیده و بدعای آن جناب مبتلا بکوری شده سوء عاقبت خود را بچشم خویش دیده. و پر ظاهرست که چنین کسی را ثقه و مؤتمن در نقل جمیع احادیث نبویّه دانستن هرگز کار عاقل بصیر نیست. جمال الدین عطاء اللّه بن فضل اللّه بن عبد الرّحمن الشّیرازی المحدّث در

ص: 112

«أربعین فضائل جناب أمیر المؤمنین» علیه السّلام در ذکر حدیث غدیر گفته: [

و رواه زرّ بن حبیش؛ فقال: خرج علیّ من القصر فاستقبله رکبان متقلّدی السّیوف، علیهم العمائم حدیثی عهد بسفر، فقالوا: السّلام علیک یا أمیر المؤمنین و رحمة اللّه و برکاته؛ السّلام علیک یا مولانا، فقال علیّ بعد ما ردّ السّلام: من ههنا من أصحاب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم، فقام اثنا عشر رجلا منهم خالد بن زید أبو أیّوب الأنصاری و خزیمة بن ثابت ذو الشّهادتین و ثابت بن قیس بن شماس و عمّار بن یاسر و أبو الهیثم بن التّیهان و هاشم بن عتبة بن أبی وقّاص و حبیب بن بدیل بن ورقاء، فشهدوا أنّهم سمعوا رسول اللّه یوم غدیر خمّ یقول: من کنت مولاه فعلیّ مولاه، الحدیث. فقال علیّ لأنس بن مالک و البراء بن عازب: ما منعکما أن تقوما فتشهدا؟ فقد سمعتما کما سمع القوم، فقال: اللّهم إن کانا کتماها معاندة فابلهما. فأما البراء فعمی فکان یسأل عن منزله فیقول: کیف یرشد من أدرکته الدّعوة؟ ! و أمّا أنس فقد برصت قدماه

و قیل: لمّا استشهده علی علیه السّلام قول النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم من کنت مولاه فعلیّ مولاه، اعتذر بالنّسیان، فقال! اللّهم إن کان کاذبا فاضربه ببیاض لا تواریه العمامة، فبرص وجهه فسدل بعد ذلک برقعا علی وجهه].

وجه 31 در بیان حال جریر بن عبد الله الیجلی و تکذیب حدیث غدیر

وجه سی و یکم آنکه: جریر بن عبد اللّه البجلی که از أعیان صحابۀ جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم می باشد در واقعۀ استشهاد جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام بحدیث غدیر طریق کتمان بأقدام عدوان سپرده از عذاب دنیا قبل عذاب آخرت بهرۀ کافی برده، و هرگز عاقلی که او را نصیبی از إیمان حاصل باشد چنین معاند حقود و جاحد حیود را در نقل أحادیث نبویّه بوثوق و ایتمان موصوف نخواهد نمود و باتباع مزنی این گونه أشخاص پر اغتماص را مصداق حدیث نجوم دانسته هرگز در رقاعت خود نخواهد افزود. أحمد بن یحیی بن جابر البلاذری در کتاب «أنساب الأشراف» علی ما نقل عنه گفته: [

قال علی علی المنبر: «أنشد اللّه رجلا سمع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم یقول یوم غدیر خمّ: اللّهم وال من والاه و عاد من عاداه إلاّ قام فشهد» ، و تحت المنبر

ص: 113

أنس بن مالک و البراء بن عازب و جریر بن عبد اللّه البجلیّ، فأعادها فلم یجبه أحد، فقال: اللّهمّ! من کتم هذه الشهادة و هو یعرفها فلا تخرجه من الدنیا حتی تجعل به آیة یعرف بها، قال: فبرص أنس و عمی البراء، و رجع جریر أعرابیّا بعد هجرته فأتی الشّراة فمات فی بیت أمّه].

وجه 32 در بیان حال سمرة بن جندب

وجه سی و دوم آنکه: سمرة بن جندب که از مشاهیر صحابه است بارتکاب کذب صریح روی خود سیاه ساخته و بهتان فضیح بروایت پر غوایت خود که قلم از کتابت آن مرتعش می شود أعلام نصب و خروج بدست دین فروشی و فراموشی یوم الخروج برافراخته، چنانچه ابن أبی الحدید در «شرح نهج البلاغه» گفته: [قال أبو جعفر: و قد روی أن معاویة بذل لسمرة بن جندب مائة ألف درهم حتّی یروی أنّ هذه الآیة نزلت فی علیّ بن أبی طالب «وَ مِنَ اَلنّاسِ مَنْ یُعْجِبُکَ قَوْلُهُ فِی اَلْحَیاةِ اَلدُّنْیا وَ یُشْهِدُ اَللّهَ عَلی ما فِی قَلْبِهِ وَ هُوَ أَلَدُّ اَلْخِصامِ، وَ إِذا تَوَلّی سَعی فِی اَلْأَرْضِ لِیُفْسِدَ فِیها وَ یُهْلِکَ اَلْحَرْثَ وَ اَلنَّسْلَ، وَ اَللّهُ لا یُحِبُّ اَلْفَسادَ» و أنّ الآیة الثّانیة انزلت فی ابن ملجم و هی «وَ مِنَ اَلنّاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ اِبْتِغاءَ مَرْضاتِ اَللّهِ» ، فلم یقبل فبذل له مائتی ألف فلم یقبل، فبذل له ثلاثمائة ألف فلم یقبل، فبذل له أربعمائة ألف فقبل و روی ذلک]. و نیز ابن أبی الحدید در «شرح نهج البلاغه» گفته: [و کان سمرة بن جندب من شرطة زیاد، روی عبد الملک بن حکیم عن الحبیش؛ قال: جاء رجل من أهل خراسان إلی البصرة فترک مالا کان معه فی بیت المال و أخذ براءة ثمّ دخل المسجد فصلّی رکعتین فأخذه سمرة بن جندب و اتّهمه برأی الخوارج فقدّمه فضرب عنقه و هو یومئذ علی شرطة زیاد، فنظروا فیما معه فإذا البراءة بخطّ بیت المال، فقال أبو بکرة: یا سمرة! أ ما سمعت اللّه یقول «قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَکّی وَ ذَکَرَ اِسْمَ رَبِّهِ فَصَلّی» ؟ ! فقال: أخوک أمرنی بذلک! و روی الأعمش عن أبی صالح قال: قیل: قدم رجل من أصحاب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فأتیناه فإذا هو سمرة بن جندب و إذا عند إحدی رجلیه جمر و عند الاخری ثلج. فقلنا: ما هذا؟ فقالوا: به النّقرس، و إذا قوم قد

ص: 114

أتوه فقالوا له: یا سمرة! ما تقول لربک غدا؟ ! یؤتی بالرّجل فیقال لک هو من الخوارج فتأمر بقتله ثمّ یؤتی بآخر فیقال لک لیس الّذی قتلت بخارجی ذاک فتی وجدناه ماضیا فی حاجته فشبه علینا و إنّما الخارجیّ هذا فتأمر بقتل الثّانی! فقال سمرة: و أیّ بأس فی ذلک؟ ! إن کان من أهل الجنّة مضی إلی الجنّة و إن کان من أهل النّار مضی إلی النّار! و

روی واصل مولی ابن عیینة عن جعفر بن محمّد بن علی عن آبائه قال: کان لسمرة بن جندب نخل فی بستان رجل من الأنصار فکان یؤذیه فشکی الأنصاریّ ذلک إلی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم؛ فبعث إلی سمرة فدعاه فقال له: بع نخلک من هذا و خذ ثمنه، قال: لا أفعل! قال: فخذ نخلا مکان نخلک، قال: لا أفعل! قال: فاشتر منه بستانه، قال: لا أفعل! قال: فاترک لی هذا النّخل و لک الجنة، قال: لا أفعل! قال صلّی اللّه علیه و سلّم للأنصاریّ: اذهب فاقطع نخله فإنّه لا حقّ له فیه؛

و روی شریک قال: أخبرنا عبید اللّه بن معد عن حجر بن عدی، قال: قدمت المدینة فجلست إلی أبی هریرة فقال: ممّن أنت؟ قلت: من أهل البصرة قال: فما فعل سمرة بن جندب؟ قلت: هو حیّ، قال: ما أحبّ إلیّ طول حیاة منه، قلت: و لم ذاک؟ قال: إنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم قال لی و له و لحذیفة بن الیمان: آخرکم موتا فی النّار، فسبقنا حذیفه و إنّی الآن أتمنّی أن أسبقه. قال: فبقی سمرة بن جندب حتّی شهد مقتل الحسین بن علی.

و روی أحمد بن بشیر عن مسمر بن کدام؛ قال: کان سمرة أیّام مسیر الحسین إلی الکوفة علی شرطة عبید اللّه بن زیاد و کان یحرّض النّاس علی الخروج إلی الحسین و قتاله]. و در کمال ظهورست که چنین کاذب بی باک و ظالم و سفّاک را هرگز عاقلی ثقه و مؤتمن در نقل از جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم نخواهد انگاشت و کلام سخافت التیام مزنی نزد او هرگز وزنی نخواهد داشت.

وجه 33 سی و سوم

آنکه: سمرة بن جندب را إمام أعظم سنّیّه أعمی أبو حنیفه بنظر مطعونیّت دیده در مقام توهین و تهجین او را در سلک أبو هریرة و أنس بن مالک کشیده، چنانچه سابقا از عبارت «روضة العلماء» و افادۀ فقیه أبو جعفر

ص: 115

هندوانی دانستی. و گمانم نیست که بعد درک این مطلب أحدی از حضرات حنفیّه گرد توثیق این چنین فاسق مهتوک الحال خواهد گردید، و بنا بر کلام مزنی جملۀ أصحاب نبوی را ثقه و مؤتمن دانسته بباطل فضیح و بهت قبیح خواهد گروید.

وجه 34 در بیان حال مغیرة بن شعبه

وجه سی و چهارم آنکه: مغیرة بن شعبه را که از مشاهیر صحابه است أبو بکر در روایت حدیث میراث جدّه متّهم ساخت و روایت او را قبول نکرد تا آنکه محمّد ابن مسلمه أنصاری آن را روایت نمود، کما مرّ فی ما سبق فی عبارة العبری فی «شرح منهاج الاصول» . و پر ظاهرست که بعد اتّهام خلیفۀ أوّل سنّیّان مغیره را، چگونه عاقلی قبول خواهد کرد که جملۀ صحابه در نقل و روایت از جناب نبوی-ص-ثقة و مؤتمن بودند و مثل نجوم راه هدایت برای مردم می پیمودند.

وجه 35 سی و پنجم

آنکه: ایمان فروشی مغیرة بن شعبه بحدّی رسیده بود که بتحریص و ترغیب معاویه و عطا کردن چیزی از مال دنیا در شأن جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام أخبار قبیحه روایت می نمود و در استحقاق عذاب نار و غضب جبّار قهّار برای خود می افزود، کما دریت فیما سبق من عبارة أبی جعفر الإسکافی. و پر ظاهرست که چنین کذّاب أشر را هرگز کسی از عقلا ثقه و مؤتمن نخواهد انگاشت و بتوثیق و تعدیل همچو دشمن أمیر المؤمنین علیه آلاف السّلام من ربّ العالمین رایت انحراف از عقل و دین نخواهد افراشت.

وجه 36 در بیان حال عمرو بن العاص؛ جعل أحادیش

وجه سی و ششم آنکه: عمرو بن العاص که صحابی بودنش نزد حضرات أهل سنّت معلوم و متیقّنست حسب ایمای معاویه بطمع مال آن غاویه در شان والاشان جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام أخبار قبیحه وضع می نمود و برای خوشنودی آن مستحق هاویه مثل کلاب عاویه بسوی جیفۀ دنیا دویده مسلک تباب و تبار می پیمود، کما عرفت سابقا من إفادة أبی جعفر الإسکافی، و در نهایت اتّضاحست که بعد درک این معنی أحدی از أرباب عقل و حیا جملۀ أصحاب نبوی را در نقل أحادیث هرگز

ص: 116

ثقه و مؤتمن نخواهد گفت و بچنین ادّعای باطل دین و ایمان خود را بجاروب کذب و بهتان نخواهد رفت.

وجه 37 سی و هفتم

آنکه: عمرو بن العاص بحدّی متعوّد کذب بود که در خطبۀ خود علی الإعلان ارتکاب کذب و بهتان می نمود، و این معنی بر دیگر صحابه خیلی شاقّ می شد و ایشان بلا محابا بر او إنکار می کردند و کما ینبغی او را مفتضح می ساختند و بتکذیب صریح او را می نواختند؛ چنانچه در «مسند أحمد ابن حنبل» مسطورست: [حدیث شرحبیل بن حسنة عن النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: حدّثنا عبد اللّه حدّثنی أبی، ثنا عبد الصّمد، ثنا همّام؛ قال: ثنا قتادة، عن شهر، عن عبد الرّحمن غنم، قال: لمّا وقع الطاعون بالشّام خطب عمرو بن العاص النّاس فقال: هذا الطاعون رجس فتفرّقوا عنه فی هذه الشّعاب و فی هذه الأودیة؛ فبلغ ذلک شرحبیل بن حسنة قال: فغضب فجاء و هو یجرّ ثوبه معلّق نعله بیده، فقال: صحبت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و عمرو أضلّ من حمار أهله! و لکنّه رحمة ربّکم و دعوة نبیّکم و وفاة الصّالحین قبلکم. حدّثنا عبد اللّه، حدّثنی أبی، ثنا محمّد بن جعفر، ثنا شعبة عن یزید بن خمیر عن شرحبیل بن شفعة، قال: وقع الطاعون فقال عمرو بن العاص: إنّه رجس فتفرّقوا عنه، فبلغ ذلک شرحبیل بن حسنة فقال: لقد صحبت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و عمرو أضلّ من بعیر أهله! إنّه دعوة نبیّکم و رحمة ربّکم و موت الصّالحین قبلکم، فاجتمعوا له و لا تفرّقوا عنه فبلغ ذلک عمرو بن العاص فقال: صدق! . حدّثنا عبد اللّه: حدّثنی أبی، ثنا عفّان، ثنا شعبة، قال یزید بن خمیر: أخبرنی قال: سمعت شرحبیل بن شفعة یحدّث عن عمرو بن العاص أنّ الطاعون وقع فقال عمرو بن العاص: إنّه رجس فتفرّقوا عنه، و قال شرحبیل بن حسنة: إنّی قد صحبت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و عمرو أضلّ من حمل أهله، و ربّما قال شعبة: أضلّ من بعیر أهله و أنّه قال: إنّها رحمة ربّکم و دعوة نبیّکم و موت الصّالحین قبلکم فاجتمعوا و لا تفرّقوا عنه؛ قال: فبلغ عمرو بن العاص فقال: صدق! . حدّثنا عبد اللّه، حدّثنی أبی، ثنا أبو سعید مولی بنی هاشم، ثنا ثابت، ثنا عاصم عن أبی منیب أنّ عمرو بن العاص قال فی الطاعون فی آخر خطبة

ص: 117

خطب النّاس، فقال: إنّ هذا رجس مثل السّیل من ینکبه أخطاه و مثل النّار من ینکبها أخطأته و من أقام أحرقته و آذته، فقال شرحبیل بن حسنة: إنّ هذا رحمة ربّکم و دعوة نبیّکم و قبض الصّالحین قبلکم]. و در «تاریخ صغیر» بخاری منقولست: [حدّثنی داود بن شبیب، قال: حدّثنا همّام: أخبرنا قتادة عن شهر بن حوشب عن عبد الرّحمن بن غنم: وقع الطاعون بالشّام فخطب النّاس عمرو بن العاص فقال: فرّوا فإنّه رجس. فبلغ شرحبیل بن حسنة، فقال: صحبت النّبیّ-صلعم-و عمرو أضلّ من حمار أهله! فبلغ معاذ بن جبل فقال: اللّهمّ أدخل علی آل معاذ، و طعن ابنه عبد الرّحمن فطعن معاذ فبکی یزید بن عمیر أو عمیر بن یزید فقال: إذا متّ فاطلب العلم إلی ابن مسعود و ابن سلام و سلمان و عویمر]. و در «تاریخ طبری» در ضمن خبری مذکورست: [لمّا اشتعل الوجع قام أبو عبیدة فی النّاس خطیبا فقال: أیّها النّاس! إن هذا الوجع رحمة ربّکم و دعوة نبیّکم محمد-صلعم-و موت الصّالحین قبلکم و إنّ أبا عبیده یسئل اللّه أن یقسم له منه حظّه، فطعن فمات و استخلف علی النّاس معاذ بن جبل، قال: فقام خطیبا بعده فقال: أما أیّها النّاس! إنّ هذا الوجع رحمة ربّکم و دعوة نبیّکم و موت الصالحین قبلکم و إنّ معاذا یسئل اللّه أن یقسم لآل معاذ منه حظّهم، فطعن ابنه عبد الرّحمن بن معاذ فمات، ثم قام فدعا به لنفسه فطعن فی راحته فلقد رأیته ینظر إلیها ثمّ یقبل ظهر کفّه ثمّ یقول: ما أحبّ أنّ لی بما فیک شیئا من الدّنیا، فلمّا مات استخلف علی النّاس عمرو بن العاصی، فقام خطیبا فی النّاس فقال أیها الناس! إنّ هذا الوجع إذا وقع فإنّما یشتعل اشتعال النّار فتجبّلوا منه فی الجبال! فقال أبو وائلة؟ ؟ الهذلیّ: کذبت و اللّه لقد صحبت رسول اللّه-صلعم-و أنت شرّ من حماری هذا! قال: و اللّه ما أردّ علیک ما تقول، و ایم اللّه لا نقیم علیه]. و در کمال ظهورست که این چنین متجاسر خاسر هرگز اهلیّت اعتماد ندارد، و کیست که او را در تحدیث و إخبار از رسول مختار صلّی اللّه علیه و آله

ص: 118

الأطهار ثقه و مؤتمن بشمارد؟ !

38 تا وجه 40 در بیان حال معویة بن أبی سفیان و أکاذیب او

وجه سی و هشتم آنکه: معاویۀ مستحقّ هاویه با وصف معدود بودن در صحابۀ کبار نزد سنّیه، أتباع و أشیاع خود را بلا تحرّج بر اشاعت کذب وا می داشت. و احتقاب و تحمّل و زر و وبال این گناه را برایشان خیلی سهل و آسان می انگاشت، چنانچه عبد الرحمن جامی در «شواهد النّبوّة» در ذکر کرامات جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام گفته: [و از آن جمله آنست که روزی معاویه رضی اللّه عنه گفت که چگونه توان کرد که عاقبت کار خود را بدانیم؟ حاضران مجلس گفتند که ما طریق دانستن این را نمی دانیم، گفت من آن را از علی معلوم می توانم کرد که هر چه بر زبان وی گذرد حقّ تواند بود نه باطل، سه تن از معتمدان خود را طلبید و گفت با یکدیگر بروید تا بیک مرحله از کوفه و از آنجا هر یک بعد از دیگری بکوفه درآئید و خبر مرگ مرا بازگویید و لیکن می باید که همه با یکدیگر متّفق باشید در ذکر بیماری و روز مرگ، و ساعت آن، و موضع قبر، و گزارندۀ نماز، و غیر آن، آن سه تن چنانکه معاویه گفته بود روان شدند چون به نزدیک کوفه رسیدند یکی در روز اوّل درآمد، أهل کوفه از وی پرسیدند که از کجا می رسی؟ گفت از شام، گفتند: خبر چیست؟ گفت: معاویه وفات یافت، پیش حضرت علی کرم اللّه وجهه آمدند و آن خبر را باز گفتند، بآن التفات نه نمود. بعد از آن روز دیگر دیگری آمد و وی نیز خبر وفات معاویه با أمیر گفت، وی هیچ نه گفت. روز سوم دیگری آمد و وی نیز موافق ایشان گفت، با امیر رضی اللّه عنه گفتند که این خبر تحقیق شد و بصحّت پیوست، امروز کسی دیگر آمد و موافق آن دو کس پیشین خبر وفات معاویه بازگفت. حضرت أمیر کرم اللّه وجهه فرمود که: کلاّ! وی نمیرد مادام که این-و اشارت بمحاسن خود کرد-ازین-و اشارت بسر خود کرد-و گفت: خضاب کرده نشود و رنگین نگردد و ابن آکلة الأکباد بآن ملاعبه نکند. آن سه تن این خبر را بمعاویه بردند]. و غیاث الدین بن همام الدین الحسینی المدعوّ بخواند أمیر در «حبیب السیر»

ص: 119

گفته: به ثبوت پیوسته که در آن أوان که زمان شهادت حضرت ولایت منقبت نزدیک رسید چندین کرّت بکنایه و تصریح ازین معنی إخبار نمود بلکه پیش از آن أوقات نیز هر گاه تقریبی می شد إظهار آن واقعه می فرمود، چنانچه بعضی از ثقات روات آورده اند که معاویه را نوبتی این دغدغه در خاطر پیدا شد که آیا شاه اولیا پیش از مرگ او بفردوس أعلی خواهد خرامید یا او پیشتر بمقرّ خویش خواهد رسید و درین باب تأمّل نموده دانست که این مشکل را غیر از علی مرتضی کسی حلّ نتواند کرد، آنگاه سه نفر از أعراب را فرمود که متعاقب یکدیگر بکوفه روند و خبر فوت او را بمردم گویند و آنچه در آن باب از جناب ولایت مآب شنوند بگوش او رسانند، و آن سه شخص متوجّه کوفه گشته در وقتی که امیر المؤمنین علی در مسجد کوفه بموعظۀ فرق أنام قیام می نمود یکی از ایشان بدان مجلس درآمد و گفت که أی کوفیان! بشارت باد شما را که معاویه فوت شد؛ یاران از شنیدن این سخن در اهتزاز آمدند أمّا حضرت أمیر-کرّم اللّه وجهه-همچنان بر سر حرف خود بود و پس از لحظه ای دیگری از آن سه عرب بمسجد رسیده همان خبر گفت و فرح أصحاب روی در ازدیاد نهاد و عرب سوّم نیز همان ساعت بدان محفل در آمده گفت معاویه هلک بر ملک اختیار کرد، جوش خروش مجلسیان مضاعف گشت و أمیر نجف مطلقا بدان سخن التفات نفرمود، لا جرم بعضی از حاضران گفتند یا أمیر المؤمنین چرا بر فوت این چنین دشمن قوی إظهار مسرت نمی نمایی و درین باب هیچ نمی فرمایی؟ آن جناب اشارت بلحیه و سر مبارک خود کرده فرمود که معاویه نمیرد تا این را ازین رنگین نه بیند]. و محمد صالح الحسینی التّرمذی در «مناقب مرتضوی» گفته: [منقبت: هم در «شواهد النّبوّة» و «حبیب السّیر» مسطورست که روزی معاویه گفت: چگونه توان دانست که علی بن أبی طالب پیشتر از دنیا رحلت می کند یا من؟ حضّار گفتند: ما نمی دانیم؛ گفت: من این را هم از علی معلوم کنم زیرا که هر چه بر زبانش بگذرد حقّ باشد، پس سه نفر از معتمدان را طلبید گفت با یکدیگر

ص: 120

روید تا یک مرحله و از آنجا هر یک بعد از دیگری بکوفه درآیید و خبر مرگ مرا باز گویید لیکن همه متفق باشید در ذکر بیماری و روز مردن و ساعت آن و موضع قبر و گزارندگان نماز؛ آن سه تن چنانچه معاویه تلقین کرده بود قرار داده روان شدند چون قریب کوفه رسیدند یکی داخل شد أهل کوفه پرسیدند از کجا می رسی؟ گفت: از شام، گفتند خبر چیست؟ گفت معاویه مرد بعضی، مردم بملازمت حضرت أمیر شتافته خبر بازگفتند؛ شاه ولایت پناه أصلا و قطعا التفات ننمود، روز دیگر شخص دوم آمد خبر مردن معاویه گفت، بعضی باز بخدمت أمیر آمده گفتند هم ملتفت نشد؛ روز سوم دیگری آمد موافق آن دو کس خبر گفت مردم گفتند: یا أمیر المؤمنین! این خبر تحقیق شد و بصحّت پیوست، زیرا که امروز دیگری آمد موافق آن دو کس پیشین خبر مردن معاویه گفت، فرمود که شما از مکر و حیلۀ او غافلید، بخدا که وی نمیرد تا محاسن علی بخونش رنگین نشود و ابن آکلة الأکباد بآن ملاعبه نکند، پس آن سه تن این خبر را بمعاویه رسانیدند. گویند از استماع این خبر بغایت خوشوقت شد. مخفی نماند که امیر از آن معاویه را ابن آکلة الأکباد گفت که در جنگ احد مادرش هند جگر سیّد الشّهداء حمزه عمّ مصطفی-ص-را باشتیاق تمام تفحّص نموده خورده بود، چنانچه مولانا سعد الدین تفتازانی گفته: داستان پسر هند مگر نشنیدی؟ که از و و سه تن او به پیمبر چه رسید

پدر او در دندان پیمبر بشکست مادر او جگر عمّ پیمبر بمکید

خود بناحقّ حق داماد پیمبر بگرفت پسر او سر فرزند پیمبر ببرید

بر چنین قوم تو لعنت نکنی شرمت باد لعن اللّه یزیدا و علی قوم یزید]

انتهی. و در کمال ظهورست که این چنین متجاسر خاسر را در نقل أحادیث و أخبار از سرور مختار-علیه و آله الأطهار سلام اللّه و صلاته مدی اختلاف اللیل و النّهار-ثقه و مؤتمن دانستن صراحة باطل و از حلیۀ صحّت عاطل ست

ص: 121

وجه سی و نهم آنکه: معاویه غاویه با وصفی که نزد اهل سنّت از صحابۀ کبارست دیگر أصحاب را که طمع دنیا داشتند بر ارتکاب کذب و بهتان و افترا و عدوان آماده می ساخت و بغرض ذمّ و توهین وصی سیّد الإنس و الجانّ علیه و آله آلاف السّلام من الملک المنّان برای واضعین احادیث قبیحه بذل أموال نموده بتخریب دین و ایمان ایشان می پرداخت؛ چنانچه مکرر از افادۀ أبو جعفر اسکافی دانستی. و أبو الحسن علی بن محمد المدائنی در کتاب «الاحداث» علی ما نقل عنه گفته: [کتب معاویة نسخة واحدة إلی عمّاله بعد عام الجماعة أن «برئت الذّمّة ممّن روی شیئا من فضل أبی تراب و أهل بیته؟ ، فقامت الخطباء فی کلّ کورة و علی کل منبر یلعنون علیّا و یبرءون منه و یقعون فیه و فی أهل بیته، و کان أشدّ النّاس بلاء حینئذ أهل الکوفة لکثیرة من بها من شیعة علی؛ فاستعمل علیه زیاد بن سمیّة و ضمّ إلیه البصرة و کان یتتبّع الشیعة، و هو بهم عارف لأنّه کان منهم أیّام علیّ، فقتلهم تحت کلّ حجر و مدر و أخافهم، و قطع الأیدی و الأرجل و سمل العیون و صلبهم علی جذوع النّخل و طردهم و شردهم عن العراق، فلم یبق بها معروف منهم. و کتب معاویة إلی عمّاله فی جمیع الآفاق أن لا یجیزوا لأحد من شیعة علیّ و أهل بیته شهادة و کتب إلیهم «أن انظروا من قبلکم من شیعة عثمان و محبّیه و أهل بیته و الذین یروون فضائله و مناقبه فادنوا مجالسهم و قرّبوهم و أکرموا لهم و اکتبوا الیّ بکلّ ما یروی کلّ رجل منهم و اسمه و اسم أبیه و عشیرته» ، ففعلوا ذلک حتّی أکثروا فی فضائل عثمان و مناقبه لما کان یبعثه إلیهم معاویة من الصّلات و الکساء و الجبّات و القطائع و یفیضه فی العرب منهم و الموالی، فکثر ذلک فی کل مصر و تنافسوا فی المنازل و الدّنیا فلیس یجیء أحد بخبر مزوّر من النّاس إلاّ صار عاملا من عمّال معاویة، و لا یروی فی عثمان فضیلة أو منقبة إلاّ کتب اسمه و قرّبه و شفّعه، فلبثوا بذلک حینا ثمّ کتب إلی عمّاله أنّ «الحدیث فی عثمان قد کثر و فشا فی کلّ مصر و فی کلّ وجه و ناحیة، فاذا جاءکم کتابی هذا فادعوا النّاس إلی الرّوایة فی فضائل الصّحابة و الخلفاء الأوّلین و لا یترکوا خبرا یرویه أحد من المسلمین فی أبی تراب إلاّ و أتونی بمناقض

ص: 122

له فی الصّحابة فإنّ هذا أحبّ إلیّ و أقرّ لعینی و أدحض لحجّة أبی تراب و شیعته و أشدّ علیهم من مناقب عثمان و فضله» فقرئت کتبه علی النّاس فرویت أخبار کثیرة فی مناقب الصّحابة مفتعلة لا حقیقة لها، و جدّ الناس فی روایة ما یجری هذا المجری حتّی أشادوا بذکر ذلک علی المنابر و ألقی إلی معلّمی الکتابین فعلّموا صبیانهم و غلمانهم من ذلک الکثیر الواسع حتّی رووه و تعلّموه کما یتعلّمون القرآن و حتّی علّموه بناتهم و نسائهم و خدمهم و حشمهم، فلبثوا بذلک ما شاء اللّه؛ ثمّ کتب إلی عمّاله نسخة واحدة إلی جمیع البلدان: «انظروا من قامت علیه البیّنة أنّه یحبّ علیّا و أهل بیته فامحوه عن الدّیوان و اسقطوا عطائه و رزقه» . و شفّع ذلک بنسخة أخری: «من اتهمتموه بموالاة هؤلاء القوم فنکّلوا به و اهدموا داره» . فلم یکن البلاء أشدّ و لا أکثر منه بالعراق و لا سیّما بالکوفة حتی أنّ الرّجل من شیعة علیّ لیأتیه من یثق به فیدخل بیته فیلقی إلیه سرّه و یخاف من خادمه و مملوکه و لا یحدّث حتّی یأخذ علیه الأیمان الغلیظة لیکتمنّ علیه! فظهر حدیث کثیر موضوع بهتان منتشر و مضی علی ذلک الفقهاء و القضاة و الولاة، و کان اعظم النّاس فی ذلک بلیّة القرّاء المراءون و المستضعفون الّذین یظهرون الخشوع و النسک فیفتعلون الأحادیث لیحظوا بذلک عند ولاتهم و یتقرّبوا بمجالستهم و یصیبوا به الأموال و الضّیاع و المنازل حتی انتقلت تلک الأخبار و الأحادیث إلی أیدی الدّیانین الّذین لا یستحلّون الکذب فقبلوها و رووها و هم یظنّون أنّها حقّ و لو علموا أنها باطلة لما رووها و لا تدیّنوا بها، فلم یزل الأمر کذلک حتّی مات الحسن بن علی فازداد البلاء و الفتنة فلم یبق أحد من هذا القبیل إلاّ خائف علی دمه او طرید فی الأرض، ثمّ تفاقم الأمر بعد قتل الحسین، و ولی عبد الملک بن مروان فاشتدّ علی الشّیعة و ولّی علیهم الحجّاج بن یوسف فتقرّب إلیه أهل النّسک و الصّلاح و الدّین ببغض علیّ و موالاة أعدائه و موالاة من یدّعی من النّاس أنّهم أیضا أعداؤه. فأکثروا فی الرّوایة فی فضلهم و سوابقهم و مناقبهم و أکثروا من الغضّ من علیّ و من عیبه و الطعن فیه و الشّنئان له حتّی أنّ إنسانا وقف للحجّاج -و یقال إنّه جدّ الأصمعی عبد الملک بن قریب-فصاح به: أیّها الأمیر! إنّ أهلی

ص: 123

عقّونی فسمّونی علیّا! و إنّی فقیر بائس و أنا إلی صلة الأمیر محتاج! فتضاحک له الحجّاج و قال: للطف ما توسّلت به قد ولّیناک موضع کذا!]. و گمانم نیست که بعد ملاحظۀ این عبارت که کاشف أسرار و هاتک أستار بسیاری از أحادیث و أخبار اهل سنّتست، و کمال خزی و خسار و هلک و تبار کذّابین أشرار و وضّاعین أغمار را بمنصّۀ شهود می رساند؛ عاقلی ادّعا نماید که جملۀ صحابه در نقل أحادیث و أخبار از سرور کائنات علیه و آله آلاف التّحیّات و التّسلیمات ثقه و مؤتمن بودند، لأنّه قد انکشفت سرائر أصحاب الشّمال، فما ذا بعد الحقّ إلاّ الضلال؟ ! وجه چهلم آنکه: معاویة بن أبی سفیان، علیه ما یستحقّه من النّکال و الهوان. با وصف آنکه نزد اهل سنّت از جملۀ صحابۀ مبجّلینست، علاوه بر تحریص دیگران بر کذب، خود هم از ارتکاب کذب و افترا باز نمی ایستاد، و باجترا؛ بر کذب و دروغ بیفروغ داد خلاعت و جلاعت می داد، و برای کاذب بودنش شواهد بسیار و دلائل بیشمارست، در این جا بر بعض عبارات که مشتمل بر مضامین مستطرفه و فوائد شتّی می باشد اکتفا می رود تا بطلان کلام مزنی در باب ثقه و مؤتمن بودن جملۀ أصحاب بر أرباب ألباب واضح و ظاهر گردد. أحمد بن محمّد بن حنبل الشّیبانی در «مسند» خود گفته:

[ثنا عفّان، قال: ثنا همام، قال: ثنا قتادة، عن أبی شیخ الهنائی، قال: کنت فی ملإ من أصحاب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم عند معاویة، فقال معاویة: أنشدکم اللّه أ تعلمون أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم نهی عن لبس الحریر؟ قالوا: اللّهمّ نعم! قال: و أنا أشهد. قال: أنشدکم اللّه تعالی أ تعلمون أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم نهی عن رکوب (جلود. صح. ظ) النّمور؟ قالوا: اللّهمّ نعم! قال و أنا أشهد. قال: أنشدکم اللّه تعالی أ تعلمون أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم نهی عن الشّرب فی آنیة الفضّة؟ قالوا: اللّهم نعم! قال: و أنا أشهد، قال: أنشدکم اللّه تعالی أ تعلمون أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم نهی عن جمع بین حجّ و عمرة؟ قالوا: أمّا هذا فلا! قال: أما إنّها معهنّ].

ص: 124

و نیز احمد در «مسند» خود گفته:

[ثنا عبد الرّزّاق، ثنا معمر، عن قتادة عن أبی شیخ الهنائی أنّ معاویة قال لنفر من أصحاب النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: أ تعلمون أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم نهی عن جلود النّمور أن یرکب علیها؟ قالوا: اللّهم نعم! قال: و تعلمون أنّه نهی عن لباس (لبس. ظ) الذهب إلاّ مقطّعا؟ قالوا: اللّهمّ نعم! قال: و تعلمون أنّه نهی عن الشّرب فی آنیة الذّهب و الفضّة؟ قالوا: اللّهمّ نعم! قال: و تعلمون أنّه نهی عن المتعة؟ -یعنی متعة الحجّ-قالوا: اللّهم لا!]. و نیز احمد در «مسند» خود گفته:

[ثنا محمد بن جعفر، قال: ثنا سعید عن قتادة، عن أبی شیخ الهنائی أنّه شهد معاویة و عنده جمع من أصحاب النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم، فقال لهم معاویة: أ تعلمون أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم نهی عن رکوب جلود النّمور؟ قالوا: نعم! قال أ تعلمون أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم نهی عن لبس الحریر؟ قالوا: اللّهمّ نعم! قال: أ تعلمون أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم نهی أن یشرب فی آنیة الفضّة؟ قالوا: اللّهم نعم! قال: أ تعلمون أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم نهی عن لبس الذّهب إلاّ مقطّعا؟ قالوا: اللّهمّ نعم! قال: أ تعلمون أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم نهی عن جمع بین حجّ و عمرة؟ قالوا: اللّهمّ لا! قال: فو اللّه إنّها لمعهنّ]. و أبو داود سلیمان بن الأشعث السّجستانی در «سنن» خود گفته:

[حدّثنا موسی أبو سلمة، نا: حمّاد، عن قتادة، عن أبی شیخ الهنائی خیوان بن خلدة (خالد ظ) ممّن قرأ علی أبی موسی الأشعری من أهل البصرة أنّ معاویة بن أبی سفین قال لأصحاب النّبی (صلی الله علیه و آله) : هل تعلمون أنّ رسول اللّه (صلی الله علیه و آله) نهی عن کذا و کذا و رکوب جلود النّمور؟ قالوا: نعم! قال: فتعلمون أنّه نهی أن یقرن بین الحجّ و العمرة؟ فقالوا: أمّا هذا فلا! فقال: أما إنّها معهنّ و لکنّکم نسیتم]. و ابو جعفر محمد بن جریر طبری در «تاریخ» خود در ضمن مکاتبات قیس ابن سعد با معاویة آورده: [فلمّا قرأ قیس بن سعد کتاب معاویة و رأی أنّه لا یقبل معه المدافعة و المماطلة أظهر له ذات نفسه فکتب إلیه: بسم الله الرحمن الرحیم . من قیس بن سعد إلی معاویة بن أبی سفیان، أمّا بعد! فإنّ العجب من اغترارک بی و

ص: 125

طمعک فیّ و استسقاطک رأیی! أ تسومنی الخروج من طاعة أولی النّاس بالإمرة و أقولهم للحقّ و أهداهم سبیلا و أقربهم من رسول اللّه صلعم وسیلة؟ ! و تأمرنی بالدّخول فی طاعتک-طاعة أبعد النّاس من هذا الأمر و أقولهم للزّور و أضلّهم سبیلا و أبعدهم من اللّه عزّ و جلّ و رسوله (صلعم) وسیلة-ولد ضالّین مضلّین، طاغوت من طواغیت إبلیس! و أمّا قولک «إنّی مالیء علیک مصر خیلا و رجلا» فو اللّه إن لم أشغلک بنفسک حتّی تکون نفسک أهمّ إلیک، إنّک لذو جدّ، و السّلام. فلمّا بلغ معاویة کتاب قیس أیس منه و ثقل علیه مکانه]. و نیز طبری در «تاریخ» خود آورده: [حدّثنی عبد اللّه بن أحمد المروزیّ، قال: حدّثنی سلیمان، قال: حدّثنی عبد اللّه، عن یونس، عن الزّهری، قال: کانت مصر من حین علیّ علیها قیس بن سعد بن عبادة و کان صاحب رایة الأنصار مع رسول اللّه (صلعم) و کان من ذوی الرّأی و الباس، و کان معاویة بن أبی سفیان و عمرو بن العاص جاهدین علی أن یخرجاه من مصر لیغلبا علیها، فکان قد امتنع فیها بالدّهاء و المکایدة فلم یقدرا علیه و لا علی أن یفتتحا مصر حتّی کاد معاویة قیس بن سعد من قبل علیّ و کان معاویة یحدّث رجالا من ذوی الرّأی من قریش یقول: ما ابتدعت مکایدة قطّ کانت أعجب عندی من مکایدة کدت بها قیسا من قبل علیّ و هو بالعراق حین امتنع منّی قیس قلت لأهل الشّام: لا تسبّوا قیس بن سعد و لا تدعوا إلی غزوه فإنّه لنا شیعة یأتینا کیّس (کتبه و. ظ) نصیحته سرّا، أ لا ترون ما یفعل بإخوانکم الّذین عنده من أهل خربتا؟ یجری علیهم أعطیاتهم و أرزاقهم و یؤمن سربهم و یحسن إلی کلّ راکب قدم علیه منکم لا یستنکرونه فی شیء!]. و نیز طبری در «تاریخ» خود آورده: [و لمّا أیس معاویة من قیس أن یتابعه علی أمره شقّ علیه ذلک لما یعرف من حزمه و بأسه، و أظهر للنّاس قبله أنّ قیس ابن سعد قد تابعکم فادعوا اللّه له؛ و قرأ علیهم کتابه الّذی لان له فیه و قاربه، قال: و اختلق معاویة کتابا من قیس بن سعد فقرأه علی أهل الشّام: « بسم الله الرحمن الرحیم للأمیر معاویة بن أبی سفیان من قیس بن سعد. سلام علیک، فانّی أحمد إلیکم

ص: 126

اللّه الّذی لا إله إلاّ هو، أمّا بعد، فانّی لما نظرت رأیت أنّه لا یسعنی مظاهرة قوم قتلوا إمامهم مسلما محرما برّا تقیّا، فنستغفر اللّه عزّ و جلّ لذنوبنا و نسئله العصمة لدیننا، ألا و إنّی قد ألقیت إلیکم بالسّلم و إنّی أجبتک إلی قتال قتلة عثمان (رض) إمام الهدی المظلوم، فعوّل علیّ فیما أحببت من الأموال و الرّجال اعجّل إلیک و السّلام» . فشاع فی أهل الشّام أنّ قیس بن سعد قد بایع معاویة بن أبی سفیان فسرحت عیون علیّ بن أبی طالب إلیه بذلک فلمّا أتاه ذلک أعظمه و أکبره و تعجّب له]. و ابن الاثیر الجزری در «تاریخ کامل» در بیان مکاتبات قیس و معاویه آورده: [فلمّا قرأ قیس کتابه و رأی أنّه لا یفید معه المدافعة و المماطلة أظهر له ما فی نفسه، فکتب إلیه: أما بعد، فالعجب من اغترارک بی و طمعک فیّ و استسقاطک إیّای! أ تسومنی الخروج عن طاعة أولی النّاس بالامارة و أقولهم بالحق و أهداهم سبیلا و أقربهم من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم وسیلة و تأمرنی بالدّخول فی طاعتک طاعة أبعد النّاس من هذا الأمر و أقولهم بالزّور و أضلّهم سبیلا و أبعدهم من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم وسیلة ولد ضالّین مضلّین طاغوت من طواغیت إبلیس؟ ! و أمّا قولک «إنّی مالیء علیک مصر خیلا و رجالا» فو اللّه إن لم أشغلک بنفسک حتّی تکون أهمّ إلیک أنّک لذو جدّ! و السّلام. فلمّا رأی معاویة کتابه أیس منه و ثقل علیه مکانه و لم تنجع حیلة فیه، فکاده من قبل علیّ، فقال لأهل الشّام: لا تسبّوا لقیس بن سعد و لا تدعوا إلی عزوه فإنّه لنا شیعة، قد تأتینا کتبه و نصیحته سرّا، أ لا ترون ما یفعل بإخوانکم الّذین عنده من أهل خربتا؟ یجری علیهم أعطیاتهم و أرزاقهم، و یحسن إلیهم. و افتعل کتابا عن قیس إلیه بالطلب بدم عثمان و الدّخول معه فی ذلک و قرأ علی أهل الشّام.

فبلغ ذلک علیّا-أبلغه ذلک محمّد بن أبی بکر و محمّد بن جعفر بن أبی طالب و أعلمته عیونه بالشّام فأعظمه و أکبره، فدعا ابنیه و عبد اللّه بن جعفر فأعلمهم ذلک، فقال ابن جعفر: «یا أمیر المؤمنین! دع ما یریبک الی ما لا یریبک، اعزل قیسا عن مصر» ، فقال علیّ: إنّی و اللّه ما اصدّق بهذا عنه]. و جمال الدین أبو المحاسن یوسف بن تغری بردی الأتابکی در کتاب «النّجوم

ص: 127

الزّاهرة فی ملوک مصر و القاهره» در ذکر حکومت قیس بن سعد بر مصر و مکاتبات او با معاویه آورده: [فلمّا قرأ قیس کتابه و رأی أنّه لا یقبل منه المدافعة و المماطلة أظهر له ما فی نفسه و کتب إلیه: أمّا بعد! فالعجب من اغترارک بی یا معاویة و طمعک فیّ! تسومنی الخروج عن طاعة أولی النّاس بالإمرة و أقربهم بالخلافة و أقولهم بالحقّ و أهداهم سبیلا و أقربهم إلی رسوله وسیلة و أوفرهم فضیلة و تأمرنی بالدّخول فی طاعتک طاعة أبعد النّاس من هذا الأمر و أقولهم بالزّور و أضلّهم سبیلا و أبعدهم من اللّه و رسوله وسیلة، ولد ضالّین مضلّین، طاغوت من طواغیت إبلیس! و أمّا قولک معک أعنّة الخیل و أعداد الرّجال لتشتغلنّ بنفسک؛ حتّی العدم! و قال هشام: و لمّا رأی معاویة أنّ قیس بن سعد لا یلین له کاده من قبل علیّ، و کذا روی عبد اللّه بن أحمد بن حنبل بإسناده، و قال هشام بن محمد عن أبی مخنف وجه آخر فی حدیث قیس بن سعد و معاویة، قال: لمّا أیس معاویة من قیس بن سعد شقّ علیه لما یعرف من حزمه و بأسه، فأظهر للنّاس أنّ قیسا قد بایعه، و اختلق معاویة کتابا فقرأه علی أهل الشّام، و فیه: أمّا بعد، لمّا نظرت أنّه لا یسعنی مظاهرة قوم قتلوا إمامهم محرما مسلما برّا تقیّا مستغفرا، و إنّی معکم علی قتله (قتلته. ظ) بما أحببتم من الأموال و الرّجال، متی شئتم عجّلت إلیکم]. و أبو هلال الحسن بن عبد اللّه العسکری در کتاب «الأوائل» گفته: [أخبرنا أبو أحمد عن الجوهری عن أبی زید عن أبی سعید بن عامر عن جویریة بن أسماء، قال: لمّا أراد معاویة البیعة لیزید کتب إلی مروان و هو علی المدینة فقرأ کتابه علی النّاس و قال: إنّ أمیر المؤمنین قد کبرت سنّه و رقّ عظمه و خاف أن یأتیه أمر اللّه فیدع النّاس حیاری کالغنم لا راعی لها! فأحبّ أن یعلم علما و یقیم إماما، فقیل: وفّق اللّه أمیر المؤمنین و سدّده! فلیفعل. فکتب مروان بذلک إلیه فکتب أن «سمّ یزید» فسمّاه، فقال عبد الرحمن بن أبی بکر: کذبت و اللّه و کذب معاویة، لا یکون ذلک أبدا! أشبه الرّوم کلّما مات هرقل قام هرقل! فقال مروان: هذا الّذی قال اللّه فیه «و الّذی قال لوالدیه» الآیة، فأنکرت عائشة علیه، و کتب مروان إلی معاویة بذلک

ص: 128

فاقبل فلمّا دنی من المدینة استقبله أهلها فیهم عبد اللّه بن عمر و عبد اللّه بن الزبیر و الحسین بن علی علیهما السّلام و عبد الرّحمن بن أبی بکر، فلمّا رآهم سبّهم واحدا واحدا و دخل المدینة و خرج هؤلاء الرّهط معتمرین، ثمّ خرج معاویة حاجّا فاستقبلوه فلمّا دخلوا علیه رحّب بهم و ألطفهم ثمّ أرسل إلیهم یوما فقالوا لابن الزّبیر: أنت صاحبه فکلّمه! . فلما دخلوا إلیه دعاهم إلی بیعة یزید، فسکتوا، فقال: أجیبونی! فقال ابن الزّبیر: اختر خصلة من ثلث: إمّا أن تفعل فعل رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فلا تستخلف أو فعل أبی بکر: نظر إلی رجل من أعراض قریش، أو فعل عمر: جعلها شوری فی ستّة. فقال: أ لا تعلمون أنّی کنت عودتکم من نفسی عادة أکره أن أمنعکم إیّاها حتّی ابیّن لکم إنّی کنت أتکلّم بالکلام فتعرضون فیه فتردّون علیّ، و إیّاکم أن تعودوا، فإنّی قائم فقائل مقالا لا یعارضنی فیه أحد منکم إلاّ ضربت عنقه، ثم و کلّ بکلّ رجل رجلین، و قام خطیبا فقال: إنّ عبد اللّه بن عمر و ابن الزّبیر و الحسین بن علی و عبد الرّحمن بن أبی بکر بایعوا فبایعوا! فابتدر النّاس یبایعونه حتّی إذا فرغ رکب نجائبه و مضی إلی الشّام و أقبل النّاس علی هؤلاء یلومونهم، فقالوا: و اللّه ما بایعنا و لکن فعل بنا معاویة ما فعل! هذا معنی الحدیث]. و ذهبی در «تاریخ الاسلام» علی ما نقل عنه آورده: [عن الزّهری، قال لمّا أجمع معاویة علی أن یبایع لیزید ابنه حجّ فقدم مکّة فی نحو من ألف رجل، فلمّا دنا من المدینة خرج ابن الزّبیر و ابن عمر و عبد الرّحمن بن أبی بکر، فلمّا قدم معاویة المدینة صعد المنبر فحمد اللّه و أثنی علیه ثمّ ذکر ابنه یزید فقال: من أحقّ بهذا الأمر منه؟ ! ثمّ ارتحل فقدم مکّة فقضی طوافه و دخل منزله، فبعث إلی ابن عمر فتشهّد و قال: أمّا بعد، یا بن عمر! إنّک کنت تحدّثنی أنّک لا تحبّ مبیت لیلة لیس علیک فیها أمیر و أنا أحذّرک أن تشقّ عصی المسلمین أو تسعی فی فساد ذات بینهم، محمّد ابن عمر اللّه و أثنی علیه ثمّ قال: أمّا بعد، فانّه قد کان قبلک خلفاء لهم أبناء لیس ابنک بخیر من أبنائهم، فلم یروا فی أبنائهم ما رأیت فی ابنک لکنّهم اختاروا للمسلمین حیث علموا الخیار و إنّک تحذّرنی أن أشقّ عصی المسلمین و لم أکن لأفعل

ص: 129

إنّما أنا رجل من المسلمین فإذا اجتمعوا علی أمر فإنّما أنا رجل منهم. فقال: یرحمک اللّه! فخرج ابن عمر ثمّ ارسل إلی ابن أبی بکر فتشهّد ثمّ أخذ فی الکلام فقطع علیه کلامه و قال: إنّک و اللّه لوددت أنّا وکّلناک فی أمر ابنک إلی اللّه و إنّا و اللّه لا نفعل، و اللّه لنردّنّ هذا الأمر شوری فی المسلمین أو لتعرفنها علیک جذعة! ثمّ وثب و مضی. فقال معاویة: اللّهمّ اکفنیه بما شئت! ثمّ قال: علی رسلک أیّها الرّجل! لا تشرفنّ علی أهل الشّام فإنّی أخاف أن یسبقونی بنفسک حتّی اخبر العشیّة أنّک قد بایعت ثمّ کن بعد علی ما بدا لک من أمرک؛ ثمّ ارسل إلی ابن الزّبیر فقال: یا بن الزّبیر! إنّما أنت ثعلب روّاغ، کلّما خرج من جحر دخل آخر و إنّک عمدت إلی هذین الرّجلین فنفخت فی مناخرهما و حملتهما علی غیر رأیهما! فقال ابن الزّبیر إن کنت قد مللت الإمارة فاعزلها و هلمّ ابنک فلنبایعه، أ رأیت إذا بایعنا ابنک معک لأیّکما نسمع و نطیع، لا تجمع البیعة لکما أبدا، ثمّ راح. و صعد معاویة المنبر فحمد اللّه و أثنی علیه ثمّ قال: إنّا وجدنا أحادیث النّاس ذات عوار، زعموا أن ابن عمرو ابن أبی بکر و ابن الزّبیر لن یبایعوا یزید، و قد سمعوا و أطاعوا و بایعوا له، فقال أهل الشّام: و اللّه لا نرضی حتّی یبایعوا علی رءوس الأشهاد و إلاّ ضربنا أعناقهم، فقال: سبحان اللّه! ما أسرع النّاس إلی قریش بالشّرّ، لا اسمع هذه المقالة من أحد منکم بعد الیوم، ثمّ نزل، فقال النّاس: بایع ابن عمرو ابن الزّبیر و ابن أبی بکر و هم یقولون: لا و اللّه!]. و نیز ذهبی در «تاریخ الإسلام» در ضمن روایتی آورده که معاویة بخطاب جناب إمام حسن علیه السّلام و دیگر ممتنعین از بیعت یزید گفت: [قال: أما إنّی أحببت أن أتقدّم إلیکم أنّه قد أعذر من أنذر و أنّه قد کان یقوم القائم منکم إلیّ فیکذبنی علی رءوس النّاس فاحتمل له ذلک و إنّی قائم بمقالة إن صدقت فلی صدقی و إن کذبت فلی کذبی و إنّی اقسم باللّه لئن ردّ علیّ إنسان منکم کلمة فی مقامی هذا لا ترجع إلیه کلمته حتّی یسبق إلی رأسه! فلا یرعین رجل إلاّ علی نفسه! ثمّ دعا صاحب حرسه فقال: أقم علی رأس کلّ رجل من هؤلاء رجلین من حرسک فإن ذهب

ص: 130

رجل یرد علیّ کلمة فی مقامی فلیضربا عنقه! ثمّ خرج و خرجوا معه حتّی رقی المنبر فحمد اللّه و أثنی علیه ثمّ قال: إنّ هؤلاء الرّهط سادة المسلمین و خیارهم لا یستبدّ بأمر دونهم و لا یقضی أمر إلاّ عن مشورتهم، و إنّهم قد رضوا و بایعوا لیزید بن أمیر المؤمنین من بعده؛ فبایعوا بسم اللّه ! قال: فضربوا علی یده بالمبایعة ثمّ جلس علی رواحله و انصرف النّاس فلقوا اولئک النّفر فقالوا: زعمتم و زعمتم فلمّا أرضیتم و جئتم (حبیتم. ظ) فعلتم؟ ! قالوا: إنّا و اللّه ما فعلنا]. و جلال الدین سیوطی در «تاریخ الخلفاء» گفته: [ثمّ حجّ معاویة سنة إحدی و خمسین و أخذ البیعة لابنه، فبعث إلی ابن عمر فتشهّد و قال: أمّا بعد یا ابن عمر! إنّک کنت تحدّثنی انّک لا تحبّ تبیت لیلة سوداء لیس علیک فیها أمیر، و إنّی أحذّرک أن تشقّ عصا المسلمین أو تسعی فی فساد ذات بینهم. فحمد ابن عمر اللّه و أثنی علیه ثمّ قال: أمّا بعد! فإنّه قد کان قبلک خلفاء لهم أبناء لیس ابنک بخیر من أبنائهم، فلم یروا فی أبنائهم ما رأیت فی ابنک، و لکنّهم اختاروا للمسلمین حیث علموا الخیار و إنّک تحذّرنی أن أشقّ عصا المسلمین و لم أکن لأفعل و إنّما أنا رجل من المسلمین فإذا اجتمعوا علی امرء فإنّما أنا رجل منهم. فقال: یرحمک اللّه! فخرج ابن عمر ثمّ أرسل إلی ابن أبی بکر فتشهّد ثمّ أخذ فی الکلام، فقطع علیه کلامه و قال: إنّک لوددت أنّا وکلناک فی أمر ابنک إلی اللّه و إنّا و اللّه لا نفعل و اللّه لنردّنّ هذا الأمر شوری فی المسلمین أو لنفرقنّها علیک جذعة ثمّ وثب و مضی فقال معاویة: اللّهم اکفنیه بما شئت! ثمّ قال: علی رسلک أیّها الرّجل! لا تشرفنّ علی أهل الشّام فإنّی أخاف أن یسبقونی بنفسک حتّی اخبر العشیّة أنّک قد بایعت ثم کن بعد علی ما بدا لک من أمرک ثمّ أرسل إلی ابن الزّبیر فقال: یا بن الزبیر، إنّما أنت ثعلب روّاغ کلّما خرج من جحر دخل فی آخر و إنّک عمدت إلی هذین الرّجلین فنفخت فی مناخرهما و حملتهما علی غیر رأیهما، فقال ابن الزّبیر: إن کنت قد مللت الإمارة فاعتزلها و هلمّ ابنک فلنبایعه! أ رأیت إذا بایعت ابنک معک لأیّکما نسمع و نطیع! ؟ لا تجتمع البیعة لکما أبدا، ثمّ راح فصعد معاویة المنبر فحمد اللّه

ص: 131

و أثنی علیه، ثمّ قال: إنّا وجدنا أحادیث النّاس ذات عوار! زعموا أنّ ابن عمرو ابن أبی بکر و ابن الزّبیر لن یبایعوا یزید و قد سمعوا و أطاعوا له و بایعوا له، فقال أهل الشّام: و اللّه لا نرضی حتّی یبایعوا له علی رءوس الأشهاد و إلاّ ضربنا أعناقهم! فقال: سبحان اللّه! ما أسرع النّاس إلی قریش بالشّرّ! لا أسمع هذه المقالة من أحد منکم بعد الیوم، ثمّ نزل فقال النّاس: بایع ابن عمر و ابن أبی بکر و ابن الزّبیر و هم یقولون: لا و اللّه! فیقول النّاس: بلی! و ارتحل معاویة فلحق بالشّام]. و مرزا محمد معتمد خان بدخشی در «نزل الأبرار» گفته: [و لمّا توفی الحسن ابن علی رضی اللّه عنهما أراد معاویة أن یجعل ابنه یزید ولیّ العهد من بعده، فاستشار أهل الشّام فی ذلک فأجابوه و بایعوه، فحجّ من دمشق و سار إلی المدینة و عرض بیعته علی أهل الحرمین فأنکروا ذلک فوعدهم و أوعدهم فبایعه جمیع من کان بها إلاّ الحسین بن علی و عبد الرّحمن بن أبی بکر و عبد اللّه بن الزّبیر، و قیل: عبد اللّه بن عمر أیضا؛ فأکرمهم و وصلهم و لم یفعلوا، فهدّدهم و أوعدهم و لم یفعلوا، و روی أنّ اهل المدینة لمّا أعرضوا عن بیعة یزید علم معاویة أنّ لهم اسوة بهؤلاء الثّلثة، فبالغ فی إکرام هؤلاء الثّلثة و طلبهم فی خلوة و وصلهم بالأموال، فلم یجیبوا أصلا، و قال عبد الرّحمن بن أبی بکر: اختر فعل النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم أو فعل أبی بکر أو فعل عمر، فالنّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم مات و ترک النّاس فعمدوا إلی أفضل رجل فولّوه الأمر، و أبو بکر عند موته لم یولّ ولده و لا أقاربه بل تفرّس أفضل النّاس فعهد إلیه بالخلافة و هو عمر. و أمّا عمر فنظر فی من یصلح لها فوجد ستة مقاربین فجعل الأمر شوری فیما بینهم فاختاروا منهم واحدا، فافعل أحد هذه الصّور، فسکت ثمّ قال: إنّی متکلّم غدا علی المنبر فلیحذر امرء أن یردّ علیّ مقالتی خشیة أن لا یتمّ قوله حتّی یطیر رأسه! ثمّ إنّه استوی علی المنبر و ذکر من فضل ابنه و شجاعته و أنّ أهل الشّام قد بایعوا له بالعهد، ثمّ قال: و قد بایع له هؤلاء-و أشار إلی الحسین (علیه السلام) و ابن أبی بکر و ابن الزّبیر رضی اللّه عنهم-فما جسروا أن ینطقوا! فبایع أهل الحجاز، فلمّا قاموا قالوا: إنّا لم نبایع! فلم یصدّقهم بعض النّاس، و سار معاویة إلی الشّام من

ص: 132

لیلته، و کان ذلک سنة اثنین و خمسین من الهجرة]. و أبو الحسن علی بن الحسین المسعودی در «مروج الذهب» گفته:

[و حدّث منصور بن وحشی عن أبی الغیاض (الفیّاض. ظ) عبد اللّه بن محمّد الهاشمی عن الولید بن البختری العبسی عن الحرث بن مسمار البهرانی، قال: حبس معاویة صعصعة بن صوحان العبدیّ و عبد اللّه بن الکواء الیشکریّ و رجالا من أصحاب علی (علیه السلام) مع رجال من قریش؛ فدخل علیهم معاویة یوما فقال: نشدتکم باللّه إلاّ ما قلتم حقّا و صدقا! أیّ الخلفاء رأیتمونی؟ فقال ابن الکوّاء: لولا أنّک عزمت علینا ما قلنا لانّک جبّار عنید، لا تراقب اللّه فی قتل الأخیار، و لکنّا نقول: إنّک ما علمنا واسع الدّنیا ضیق الآخرة قریب الثّری بعید المرعی تجعل الظّلمات نورا و النّور ظلمات! فقال معاویة: إنّ اللّه أکرم هذا الأمر بأهل الشّام الذّابّین عن بیضته التّارکین لمحارمه و لم یکونوا کأمثال أهل العراق المنتهکین لمحارم اللّه و المحلّین ما حرّم اللّه و المحرّمین ما أحلّ اللّه! فقال عبد اللّه بن الکوّاء: یا بن أبی سفیان! إنّ لکلّ کلام جوابا و نحن نخاف جبروتک، فإن کنت تطلق ألسنتنا ذببنا عن أهل العراق بألسنة حداد لا یأخذها فی اللّه لومة لائم، و إلاّ فإنّا صابرون حتّی یحکم اللّه و یضعنا علی فرجه. قال: و اللّه لا یطلق لک لسان! ثمّ تکلّم صعصعة فقال: تکلّمت یا بن أبی سفیان فأبلغت و لم تقصر عمّا أردت و لیس الأمر علی ما ذکرت، إنّی یکون الخلیفة من ملک النّاس قهرا و دانهم کبرا و استولی بأسباب الباطل کذبا و مکرا، أما و اللّه مالک فی یوم بدر مضرب و لا مرمی و ما کنت فیه إلاّ کما قال القائل: «لا حلّی و لا سیری» و لقد کنت أنت و أبوک فی العیر و النّفیر ممّن أجلب علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم، و إنّما أنت طلیق ابن طلیق أطلقکما رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فأنّی تصلح الخلافة لطلیق؟ ! فقال معاویه: لولا أنّی أرجع إلی قول أبی طالب حیث یقول: قابلت جهلهم حلما و مغفرة و العفو عن قدرة ضرب من الکرم-لقتلکم!]

و مبالغه معاویۀ غاویه در کذب و بهتان بحدّی رسیده بود که حضرت صدّیق أکبر أعنی جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام او را ملقّب بکذّاب فرمودند، و از

ص: 133

دعوت آن پر تخدیع و تغریر أتباع و أشیاع خود را تخویف و تحذیر فرمودند، چنانچه در «ینابیع المودّة» سلیمان بن إبراهیم بلخی مسطورست، [و

فی «المناقب» عن الحسن بن إبراهیم بن عبد اللّه بن الحسن المثنّی بن الحسن بن علی بن أبی طالب عن آبائه أنّ أمیر المؤمنین علیه السّلام کتب إلی أهل مصر لمّا بعث محمد بن أبی بکر إلیهم کتابا فقال فیه: و إیّاکم دعوة ابن هند الکذّاب، و اعلموا أنّه لا سواء إمام الهدی و إمام الهوی، و وصیّ النّبی و عدوّ النبی!] و از عجائب روزگار آنست که معاویۀ عاویه با وصف ارتکاب کذب و افترا و امتطای صهوۀ بهتان و اجترا بکمال جسارت سراسر خسارت، عظمای أصحاب جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم را تکذیب می نمود و راه توهین و تهجین مرویّات ایشان علانیه می پیمود. مسلم در «صحیح» خود گفته:

[حدّثنا عبید اللّه بن عمر القواریری، نا: حمّاد بن زید عن أیوب عن أبی قلابة: قال کنت بالشّام فی حلقة فیها مسلم بن یسار، فجاء أبو الأشعث، قال: قالوا: أبو الأشعث! أبو الأشعث! فجلس، فقلت له: حدّث أخانا حدیث عبادة بن الصّامت، قال نعم! غزونا غزاة و علی النّاس معاویة، فغنمنا غنائم کثیرة فکان فیما غنمنا آنیة من فضّة، فأمر معاویة رجلا أن یبیعها فی أعطیات النّاس، فتسارع النّاس فی ذلک؛ فبلغ عبادة بن الصّامت فقام فقال: إنّی سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم ینهی عن بیع الذّهب بالذهب و الفضّة بالفضّة و البرّ بالبرّ و الشّعیر بالشّعیر و التّمر بالتّمر و الملح بالملح إلاّ سواء بسواء عینا بعین، فمن زاد أو ازداد فقد أربی. فردّ النّاس ما أخذوا. فبلغ ذلک معاویة فقام خطیبا فقال: ما بال رجال یتحدّثون عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم أحادیث؟ ! قد کنّا نشهده و نصحبه فلم نسمعها منه. فقام عبادة بن الصّامت فأعاد القصّة ثمّ قال: لنحدّثنّ بما سمعنا من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و إن کره معاویة! أو قال: و إن رغم، ما ابالی أن لا أصحبه فی جنده لیلة سوداء! قال حمّاد هذا أو نحوه]. و سائی در «سنن» خود گفته:

[أخبرنا إسماعیل بن مسعود، قال: حدّثنا

ص: 134

بشر بن المفضّل، قال: حدّثنا سلمة بن علقمة عن محمد، قال حدّثنی مسلم بن یسار و عبد اللّه بن عبید، قالا: جمع المنزل بین عبادة بن الصّامت و بین معاویة، فقال عبادة: «نهی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم أن نبیع الذّهب بالذّهب و الورق بالورق و البرّ بالبرّ و الشّعیر بالشّعیر و التّمر بالتّمر-قال أحدهما: و الملح بالملح و لم یقل الآخر-إلاّ سواء بسواء مثلا بمثل-قال أحدهما: من زاد و ازداد فقد أربی-و لم یقل الآخر-و أمر أن نبیع الذّهب بالورق و الورق بالذّهب و البرّ بالشّعیر و الشّعیر بالبرّ یدا بید کیف شئنا» . فبلغ الحدیث معاویة فقام و قال: ما بال رجال یحدّثون أحادیث عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم؟ ! قد صحبناه لم نسمعها منه. فبلغ ذلک عبادة بن الصّامت فقام فأعاد الحدیث فقال: لنحدثنّ بما سمعناه من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و إن رغم معاویة!]. و نیز نسائی در «سنن» خود گفته:

[أخبرنی هارون بن عبد اللّه، قال: حدّثنا أبو أسامة، قال: قال إسماعیل: حدّثنا حکیم بن جابر. «ح» . و أنبأنا یعقوب بن إبراهیم. قال: حدّثنا یحیی عن إسماعیل، قال: حدّثنا حکیم بن جابر عن عبادة بن الصّامت، قال: سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم یقول: الذّهب الکفّة بالکفّة-و لم یذکر یعقوب الکفّة بالکفّة، فقال معاویة: إنّ هذا لا یقول شیئا. قال عبادة: إنّی و اللّه ما ابالی أن لا أکون بأرض یکون بها معاویة! إنّی أشهد أنّی سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم یقول ذلک]. و طحاوی در «معانی الآثار» گفته: [حدّثنا یونس قال أخبرنا ابن وهب، قال أخبرنی ابن لهیعة عن عبد اللّه بن هبیرة السّبائی عن أبی تمیم الجیشانی، قال: اشتری معاویة بن أبی سفیان قلادة فیها تبر و زبرجد و لؤلؤ و یاقوت بستّمائة دینار، فقام عبادة بن الصّامت حین طلع معاویة المنبر أو حین صلّی الظّهر؛ فقال: ألا إن معاویة اشتری الرّبا و أکله! ألا إنّه فی النّار إلی حلقه! فقد یجوز أن یکون تلک القلادة کان فیها من الذّهب أکثر ممّا اشتریت به. فکأنّ من عبادة ما کان لذلک و یجوز أن یکون بیعت بنسیئة فإنّه قد روی عن معاویة أنّه لم یکن یری بذلک بأسا؛ و قد روی فی ذلک و فی السّبب الّذی من أجله عبادة رضی اللّه عنه أنکر علی معاویة

ص: 135

فی ذلک ما أنکر ما

حدّثنا إسماعیل بن یحیی المزنی، قال: ثنا محمد بن إدریس؛ قال: أخبرنا عبد الوهّاب بن عبد المجید؛ عن أیّوب السّختیانی عن أبی قلابة عن أبی الأشعث، قال: کنّا فی غزاة علینا معاویة فأصبنا ذهبا و فضّة، فأمر معاویة رجلا أن یبیعها النّاس فی عطیّاتهم. قال فتنازع (فتسارع. ظ) فیها، فقام عبادة فنهاهم فردّوها، فأتی الرّجل معاویة فشکی إلیه، فقام معاویة خطیبا فقال: ما بال رجال یحدّثون عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم أحادیث یکذبون فیها علیه لم نسمعها؟ ! فقام عبادة فقال: و اللّه لنحدّثن عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و إن کره معاویة! قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: لا تبیعوا الذّهب بالذّهب و لا الفضّة بالفضة و لا البرّ بالبرّ و لا الشّعیر بالشّعیر و لا التّمر بالتّمر و لا الملح بالملح إلاّ سواء بسواء یدا بید عینا بعین] و ابن الاثیر الجزری در «جامع الاصول» گفته [و

فی روایة أبی قلابة، قال: کنت بالشّام فی حلقة فیها مسلم بن یسار؛ فجاء أبو الأشعث فقالوا: أبو الأشعث! أبو الأشعث! فجلس فقلت: حدّث أخانا حدیث عبادة بن الصّامت؛ فقال: نعم! غزونا غزاة و علی النّاس معاویة فغنمنا غنائم کثیرة فکان فیما غنمناه آنیة من فضّة، فأمر معاویة أن یبیعها فی عطیّات النّاس، فتسارع النّاس فی ذلک، فبلغ عبادة بن الصّامت فقام فقال: إنّی سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم ینهی عن بیع الذّهب بالذّهب و الفضّة بالفضّة و البرّ بالبرّ و الشّعیر بالشّعیر و التّمر بالتّمر و الملح بالملح إلاّ سواء بسواء عینا بعین، فمن زاد أو استزاد فقد أربی. فردّ النّاس ما أخذوا، فبلغ ذلک معاویة فقام خطیبا فقال: ألا! ما بال رجال یتحدّثون عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم أحادیث قد کنّا نشهده و نصحبه فلم نسمعها منه؟ ! فقام عبادة بن الصّامت فأعاد القصّة و قال: لنحدثنّ بما سمعنا من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و إن کره معاویة! أو قال: و إن رغم! ما ابالی ألاّ أصحبه فی جنوه (جنده. ظ) لیلة سوداء! هذه روایة مسلم]. و فخر الدین رازی در کتاب «محصول» علی ما نقل عنه گفته: [أبو الأشعث قال: کنّا فی غزاة و علینا معاویة فأصبنا أوانی فضّة و أمر معاویة رجلا یبیعها فی عطیّاتهم، فتسارع النّاس فیها، فقام عبادة بن الصّامت فنهاهم فردّوها، فأتی الرّجل معاویة

ص: 136

فشکی إلیه، فقام معاویة خطیبا فقال: ما بال أقوام یحدّثون عن رسول اللّه صلعم أحادیث یکذبون فیها؟ ! فقام عبادة و قال: و اللّه لنحدّثنّ عن رسول اللّه صلعم و إن کره معاویة.]. و محمد بن خلفة الوشتانی الأبیّ در «شرح مسلم» گفته: [«ط (1)» : و هو یدلّ علی أقلیّة العلماء و أنّ الأکثر الجهل، أ لا تری أنّ معاویة جهل مع صحبته و أنّه من کتّاب الوحی؟ !] و نیز در «شرح مسلم» گفته: [قوله لنحدّثنّ بما سمعنا «ع (2)» فیه قیام العلماء بما أوجب اللّه سبحانه علیهم فی قوله تعالی لَتُبَیِّنُنَّهُ لِلنّاسِ وَ لا تَکْتُمُونَهُ و لیکونوا قَوّامِینَ بِالْقِسْطِ شُهَداءَ لِلّهِ ، و إغلاظه باللّفظ لمعاویة مقابلة لإنکاره ما حدّث به مع تحقّقهم حلم معاویة و صبره، و معنی «رغم» : کره و ذلّ، کأنّه لصق بالرّغام و هو الأرض]. و احمد بن حنبل در مسند معاویه گفته:

[ثنا: بشر بن شعیب بن أبی حمزه، قال: حدّثنی أبی، عن الزّهری، قال: کان محمد بن جبیر بن مطعم یحدّث أنّه بلغ معاویة و هو عنده فی وفد من قریش أنّ عبد اللّه بن عمرو بن العاص یحدّث أنّه سیکون ملک من قحطان، فغضب معاویة فقام فأثنی علی اللّه عزّ و جلّ بما هو أهله، ثمّ قال: أمّا بعد، فإنّه بلغنی أنّ رجالا منکم یحدّثون أحادیث لیست فی کتاب اللّه و لا تؤثر عن رسول صلّی اللّه علیه و آله و سلّم أولئک جهّالکم فإیّاکم و الأمانی الّتی تضلّ أهلها فانّی سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم یقول: إنّ هذا الأمر فی قریش لا ینازعهم أحد إلاّ کبّه اللّه علی وجهه ما أقاموا الدّین]. و بخاری در «صحیح» خود در کتاب المناقب گفته: [باب مناقب قریش:

حدّثنا أبو الیمان، أخبرنا شعیب عن الزّهری، قال: کان محمد بن جبیر بن مطعم یحدّث أنّه بلغ معاویة و هو عنده فی وفد من قریش أنّ عبد اللّه بن عمرو بن العاص یحدّث أنّه سیکون ملک من قحطان، فغضب معاویة فقام فأثنی علی اللّه بما هو أهله ثمّ قال: أمّا بعد! فإنّه بلغنی أنّ رجالا منکم یتحدّثون أحادیث لیست فی

ص: 137


1- أی أبو حنیفه . ( 12 ) .
2- أی قال القاضی عیاض ( 12 ) .

کتاب اللّه و لا تؤثر عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم، فاولئک جهّالکم فإیّاکم و الأمانی الّتی تضلّ أهلها، فإنّی سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم یقول: إنّ هذا الأمر فی قریش لا یعادیهم أحد إلاّ کبّه اللّه علی وجهه ما أقاموا الدّین]. و نیز بخاری در «صحیح» خود در کتاب الأحکام گفته:

[باب «الأمراء من قریش» : حدّثنا أبو الیمان، أخبرنا شعیب عن الزّهری؛ قال: کان محمد بن جبیر ابن مطعم یحدّث أنّه بلغ معاویة و هو عنده فی وفد من قریش أنّ عبد اللّه بن عمرو یحدّث أنّه سیکون ملک من قحطان، فغضب فقام فأثنی علی اللّه بما هو أهله؛ ثمّ قال: أمّا بعد! فإنّه بلغنی أنّ رجالا منکم یحدّثون أحادیث لیست فی کتاب اللّه و لا تؤثر عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم؛ و اولئک جهّالکم فإیّاکم و الأمانی الّتی تضلّ أهلها فإنّی سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم یقول: إنّ هذا الأمر فی قریش لا یعادیهم أحد إلاّ کبّه اللّه علی وجهه ما أقاموا الدّین. تابعه نعیم، عن ابن المبارک، عن معمر، عن الزهری، عن محمد بن جبیر].

وجه 41 چهل و یکم

آنکه: خداوند عالم در کتاب عزیز خود در سورۀ نور ارشاد می فرماید: إِنَّ اَلَّذِینَ جاؤُ بِالْإِفْکِ عُصْبَةٌ مِنْکُمْ لا تَحْسَبُوهُ شَرًّا لَکُمْ بَلْ هُوَ خَیْرٌ لَکُمْ لِکُلِّ اِمْرِئٍ مِنْهُمْ مَا اِکْتَسَبَ مِنَ اَلْإِثْمِ وَ اَلَّذِی تَوَلّی کِبْرَهُ مِنْهُمْ لَهُ عَذابٌ عَظِیمٌ* لَوْ لا إِذْ سَمِعْتُمُوهُ ظَنَّ اَلْمُؤْمِنُونَ وَ اَلْمُؤْمِناتُ بِأَنْفُسِهِمْ خَیْراً وَ قالُوا هذا إِفْکٌ مُبِینٌ* لَوْ لا جاؤُ عَلَیْهِ بِأَرْبَعَةِ شُهَداءَ فَإِذْ لَمْ یَأْتُوا بِالشُّهَداءِ فَأُولئِکَ عِنْدَ اَللّهِ هُمُ اَلْکاذِبُونَ* وَ لَوْ لا فَضْلُ اَللّهِ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَتُهُ فِی اَلدُّنْیا وَ اَلْآخِرَةِ لَمَسَّکُمْ فِیما أَفَضْتُمْ فِیهِ عَذابٌ عَظِیمٌ* إِذْ تَلَقَّوْنَهُ بِأَلْسِنَتِکُمْ وَ تَقُولُونَ بِأَفْواهِکُمْ ما لَیْسَ لَکُمْ بِهِ عِلْمٌ وَ تَحْسَبُونَهُ هَیِّناً وَ هُوَ عِنْدَ اَللّهِ عَظِیمٌ* وَ لَوْ لا إِذْ سَمِعْتُمُوهُ قُلْتُمْ ما یَکُونُ لَنا أَنْ نَتَکَلَّمَ بِهذا سُبْحانَکَ هذا بُهْتانٌ عَظِیمٌ* یَعِظُکُمُ اَللّهُ أَنْ تَعُودُوا لِمِثْلِهِ أَبَداً إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ* وَ یُبَیِّنُ اَللّهُ لَکُمُ اَلْآیاتِ وَ اَللّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ . و ازین آیات بنحوی که ارتکاب جماعتی از أصحاب بهتان عظیم را ظاهر و باهر می شود محتاج به بیان نیست، و از مطالعه کتب معتبره و أسفار معتمدۀ اهل سنّت

ص: 138

أسماء صحابه و صحابیّات که شرکت درین بهتان عظیم کردند بخوبی واضح و آشکار می گردد، و بعد ازین ادّعاء برائت جملۀ أصحاب از کذب و زور و دعوی ثقه و مؤتمن بودن تمامیشان یقینا باطل و هباء منثور می شود، و ذلک ظاهر کلّ الظهور، وَ مَنْ لَمْ یَجْعَلِ اَللّهُ لَهُ نُوراً فَما لَهُ مِنْ نُورٍ .

وجه 42 در بیان حال ولید بن عقبة بن أبی معبط اموی

وجه چهل و دوم آنکه: ولید بن عقبة بن أبی معیط الاموی که برادر مادری عثمان بود و بالاتّفاق نزد اهل سنّت در صحابه معدودست بنصّ قرآنی فاسق بود، چنانچه شأن نزول آیۀ وافی هدایۀ «إِنْ جاءَکُمْ فاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَیَّنُوا» شاهد بر آنست. علامه ابن عبد البرّ القرطبی در «استیعاب» بترجمۀ او گفته: [و لا خلاف بین أهل العلم بتأویل القرآن-فیما علمت-أنّ قوله عزّ و جلّ «إِنْ جاءَکُمْ فاسِقٌ بِنَبَإٍ نزلت فی الولید بن عقبة]. و نیز آیۀ وافی هدایۀ «أَ فَمَنْ کانَ مُؤْمِناً کَمَنْ کانَ فاسِقاً لا یَسْتَوُونَ» شاهد فسق ولیدست، چنانچه علاّمه ابن عبد البرّ در ترجمۀ او گفته: [و من حدیث الحکم عن سعید بن جبیر عن ابن عباس، قال: نزلت فی علیّ بن أبی طالب و الولید بن عقبة فی قصّة ذکرها « أَ فَمَنْ کانَ مُؤْمِناً کَمَنْ کانَ فاسِقاً لا یَسْتَوُونَ ]. و چون علامه محمد بن طلحۀ شافعی در بیان کمال ایمان جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام و إظهار نهایت فسق ولید و نزول آیۀ قرآنیّه درین خصوص کلامی بلیغ بمعرض تسطیر و تحریر آورده و مسلک إنصاف و ترک اعتساف بأقدام اذعان و اعتراف سپرده، لهذا درین مقام بنقل آن کلام می پردازم. علامه مذکور در کتاب «مطالب السّؤال فی مناقب آل الرّسول ص» در فصل سادس باب أوّل در ذکر آیات نازله در شأن علم و فضل جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام گفته: [و من ذلک قوله سبحانه: أَ فَمَنْ کانَ مُؤْمِناً کَمَنْ کانَ فاسِقاً لا یَسْتَوُونَ .

نقل الإمام أبو الحسن علیّ بن أحمد الواحدیّ فی تفسیره و فی تصنیفه الموسوم ب «أسباب النّزول» بسنده یرفعه إلی ابن عبّاس (رض) ، و رواه الإمام أبو إسحاق الثّعلبیّ

ص: 139

أیضا فی تفسیره أنّ هذه الآیة نزلت فی علی (علیه السلام) و الولید بن عقبة بن أبی معیط أخی عثمان لامّه، و ذلک أنّه کان بینهما تنازع فی شیء فقال الولید لعلی (علیه السلام) : اسکت! فإنّک صبیّ و أنا و اللّه أبسط منک لسانا و أحدّ سنانا و أملأ للکتیبة منک. فقال له علیّ: اسکت! فانّک فاسق، فأنزل اللّه سبحانه و تعالی تصدیقا لعلی (علیه السلام) : أَ فَمَنْ کانَ مُؤْمِناً کَمَنْ کانَ فاسِقاً لا یَسْتَوُونَ ، الآیة. یعنی بالمؤمن علیّا و بالفاسق الولید، و کفی بهذه القصّة شهادة من اللّه عزّ و جلّ لعلیّ بکمال فضیلته و إنزاله سبحانه و تعالی قرآنا یتلی إلی الأبد بتصدیق مقالته و وصفه ایّاه بالإیمان الّذی هو عنوان علمه و نتیجة معرفته، و قد ضمّن هذه حسّان بن ثابت شاعر رسول اللّه (صلی الله علیه و آله) أبیاتا من نظمه و جعلها قائمة فی تحسین شعره و تزیینه مقام رقمه، و فی ذلک دلالة واضحة علی کمال درایته و فهمه حیث أودع شعره ما نزل به القرآن من إصابة علیّ و تسدید سهمه، فقال: أنزل اللّه و الکتاب عزیز فی علی و فی الولید قرآنا

فتبوّی الولید من ذاک فسقا و علیّ مبوّء ایمانا

لیس من کان مؤمنا عرف ال لّه کمن کان فاسقا خوّانا

سوف یجزی الولید خزیا و نارا و علیّ لا شک یجزی جنانا

فعلیّ یلقی لدی اللّه عزّا و ولید یلقی هناک هوانا

و فشت هذه الأبیات من قول حسّان و تناقلها سمع عن سمع و لسان عن لسان. و أمّا هذا الولید بن عقبة بن أبی معیط فإنّ جدّه أبا معیط کان أبوه ذکوان یقول إنّه ابن أمیّة بن عبد شمس. و قیل لم یکن ابنه بل کان عبده فاستلحقه فکان ینسب إلی غیر أبیه. ثمّ إنّ الولید هذا أسلم یوم فتح مکّة و لمّا تولّی عثمان الخلافة ولاّه الکوفة إذ کان أخاه لامّه علی ما تقدم؛ فبقی والیا فی الکوفة یشرب الخمر حتّی صلّی الفجر فی مسجدها بالنّاس أربع رکعات و هو لا یعقل! ثم التفت إلیهم و قال: أزیدکم؟ فعلم النّاس أنّه لا یعقل! فقال فیه الحطیئة العبسیّ: شهد الحطیئة یوم یلقی ربه أنّ الولید معاقر الخمر

ص: 140

نادی و قد تمّت صلاتهم: أ أزیدکم ثملا؟ و لا یدری!

قالوا: أبا وهب! و قد علموا: أ قرنت بین الشّفع و الوتر؟ !

حبسوا عنانک إذ جریت، و لو ترکوا عنانک لم تزل تجری!

فاشتهرت قصّته و شهر فسقه و شاع بین النّاس أمره و افتضح بسوء فعله و أنکر النّاس ذلک علیه، فحدّه عثمان و عزله عن الکوفة لذلک ثمّ ولاّه بالرّقة! فانظر إلی الحکمة الإلهیّة الّتی هی سرّ هذه القضیّة، فإنّ علیّا لمّا سمّی الولید فاسقا و أنزل اللّه عزّ و جلّ هذه الآیة و أخبر أن علیّا (علیه السلام) مؤمن و أنّ الولید فاسق أجری قدره و قضاه بما ظهر به فی عالم الشّهادة و الحسّ الجمع لعلی علیه السّلام فی تصدیقه فی قوله للولید بین الخبر و العیان، فأظهر شرب الخمر الّذی هو أجمع أسباب الفسوق و سوء سمعته بین النّاس ثمّ إقامة الحدّ علی رءوس الأشهاد لیتیقّن ذو و الأبصار من المؤمنین و المنافقین وجود صفة الفسق فی الولید کما سمّاه علیّ. ثمّ إذا کانت إحدی الصّفتین المتقابلتین-و هی الفسق-موجودة فی الولید جزما کانت الصّفة القابلة لها و هی الإیمان موجودة لعلیّ جزما، و هذه لطیفة مشیرة برمزها إلی العنایة الرّبّانیة لعلی فتنبّه لها]. و بعد ادراک این معنی چگونه عاقلی اقدام خواهد کرد برینکه جملۀ صحابه را ثقه و مؤتمن بداند و همۀ ایشان را مصداق حدیث نجوم گرداند؟ ! و اگر چه بعد ملاحظۀ این هر دو آیۀ وافی هدایه در فسق ولید شبهۀ باقی نمی ماند، لیکن برای مزید استبصار حالات فسق و فجور و نصب و عدوان او که در کتب معتبره اهل سنّت موجودست دیدنی و شنیدنیست، و یکفیک منها «الاستیعاب» لابن عبد البرّ القرطبی. و از عجائب امور و فظائع دهور آنست که أکابر اهل سنّت با وصف ظهور حال خسران مآل ولید عنید بنصّ «قرآن مجید» از روایت او دست بر نمی دارند و روایت این فاسق فاجر را بکمال خوشدلی در کتب دینیّۀ خود می آرند! چنانچه حدیث او در «سنن» أبو داود که از «صحاح ستّۀ» ایشانست موجود و مسرودست

ص: 141

و ازینجاست که او را أرباب علم رجال در رجال صحاح ذکر می کنند، کما لا یخفی علی ناظر «تهذیب الکمال» للمزیّ و «الکاشف» للذّهبی و «تهذیب التّهذیب» و «تقریب التهذیب» لابن حجر العسقلانی و غیرها من الکتب. ابن حجر عسقلانی در «تهذیب التّهذیب» گفته: [«د» الولید بن عقبة بن أبی معیط بن أبی عمرو بن أمیّة بن عبد شمس بن عبد مناف القرشی، و هو أخو عثمان لامّه. روی عن النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم، و عنه أبو موسی عبد اللّه الهمدانیّ و عامر الشعبیّ و حارثة بن مضرب]. و نیز ابن حجر عسقلانی در «اصابه» در ترجمۀ ولید گفته: [روی عنه حارثة ابن مضرب و الشعبیّ و أبو موسی الهمدانی].

وجه 43 در بیان ارتکاب کذب عمر در عهد نبوی

وجه چهل و سوم آنکه: حضرت عمر در عهد نبوی ارتکاب کذب صریح بمقابلۀ أسماء بنت عمیس نمودند، و أسماء بنت عمیس چون مقال کذب اشتمال ایشان را بخدمت جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم عرض نمود آن جناب بصراحت تمام کذب حضرت عمر (1) به بیان صدق ترجمان خود ظاهر فرمود، چنانچه بخاری در «صحیح» خود در کتاب المغازی در باب غزوۀ خیبر آورده: [

حدّثنی محمّد بن العلاء، قال: حدّثنا أبو أسامة، قال: حدّثنا برید بن عبد اللّه عن أبی بردة عن أبی موسی، قال بلغنا مخرج النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و نحن بالیمن، فخرجنا مهاجرین إلیه أنا و أخوان لی و أنا أصغرهم، أحدهما أبو بردة؛ و الآخر أبو رهم-إمّا قال: بضع، و إمّا قال فی ثلثة و خمسین أو اثنین و خمسین رجلا من قومی-فرکبنا سفینة فألقتنا سفینتنا إلی النّجاشی بالحبشة، فوافقنا جعفر بن أبی طالب فأقمنا معه حتّی قدمنا جمیعا فوافقنا النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم حین افتتح خیبر و کان أناس من النّاس یقولون لنا-یعنی لأهل السّفینة-: سبقناکم بالهجرة. و دخلت أسماء بنت عمیس و هی ممّن قدم معنا

ص: 142


1- قال ابن حزم الاندلسی فی کتاب « الاحکام » فی باب ابطال التقلید ما نصه : ( و قال عمر لاهل هجرة الحبشة : « نحن احق برسول اللَّه صلی اللَّه علیه و سلّم » فکذبه النّبیّ صلی اللَّه علیه و سلّم فی ذلک ) انتهی . ( 12 منه )

علی حفصة زوج النّبی صلّی اللّه علیه و آله و سلّم زائرة و قد کانت هاجرت إلی النّجاشی فیمن هاجر، فدخل عمر علی حفصة-و أسماء عندها-فقال عمر حین رأی أسماء: من هذه؟ قالت: أسماء بنت عمیس، قال عمر الحبشیة هذه البحریّة هذه. قالت أسماء: نعم! قال: سبقناکم بالهجرة فنحن أحقّ برسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم منکم. فغضبت و قالت: کلاّ! و اللّه کنتم مع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم یطعم جائعکم و یعظ جاهلکم و کنّا فی دار-أو فی أرض- البعداء البغضاء بالحبشة، و ذلک فی اللّه و فی رسوله، و ایم اللّه! لا أطعم طعاما و لا أشرب شرابا حتّی أذکر ما قلت لرسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و نحن کنّا نوذی و نخاف، و سأذکر ذلک للنّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و أسأله، و و اللّه لا أکذب و لا أزیغ و لا أزید علیه. فلمّا جاء النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم قالت: یا نبیّ اللّه! إنّ عمر قال کذا و کذا، قال: فما قلت له؟ قالت: قلت له کذا و کذا. قال: لیس بأحقّ بی منکم و له و لأصحابه هجرة واحدة و لکم-أنتم أهل السّفینة-هجرتان. قالت: فلقد رأیت أبا موسی و أصحاب السّفینة یأتونی ارسالا یسئلونی عن هذا الحدیث، ما من الدّنیا شیء هم به أفرح و لا أعظم فی أنفسهم ممّا قال لهم النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم]. و مسلم در «صحیح» خود در کتاب فضائل الصّحابة گفته:

[حدّثنا عبد اللّه ابن براد الأشعریّ و محمّد بن العلاء الهمدانیّ، قالا: نا: أبو أسامة، ثنی: برید عن أبی بردة عن أبی موسی، قال: بلغنا مخرج رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و نحن بالیمن فخرجنا مهاجرین إلیه أنا و أخوان لی أنا أصغرهما، أحدهما أبو بردة و الآخر أبو رهم، إمّا قال: بعضا و إمّا قال: ثلاثة و خمسین، أو اثنین و خمسین رجلا من قومی. قال: فرکبنا سفینة فألقتنا سفینتنا إلی النّجاشیّ بالحبشة، فوافقنا جعفر بن أبی طالب و أصحابه عنده، فقال جعفر: إنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بعثنا ههنا و أمرنا بالإقامة فأقیموا معنا، فأقمنا معه حتّی قدمنا جمیعا، قال: فوافقنا رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم حین افتتح خیبر فأسهم لنا، أو قال: أعطانا منها، و ما قسم لأحد غاب عن فتح خیبر منها شیئا إلاّ لمن شهد معه إلاّ لأصحاب سفینتنا مع جعفر و أصحابه قسم لهم معهم، قال: فکان ناس من النّاس لنا-یعنی لأهل السّفینة: نحن سبقناکم بالهجرة.

ص: 143

قال: فدخلت أسماء بنت عمیس و هی ممّن قدم معنا علی حفصة زوج النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم زائرة، و قد کانت هاجرت إلی النّجاشی فیمن هاجر إلیه، فدخل عمر علی حفصة و أسماء عندها، فقال عمر حین رأی أسماء: من هذه؟ قالت: أسماء بنت عمیس، قال عمر: الحبشیة هذه؟ البحریّة هذه؟ فقالت أسماء: نعم! قال عمر: سبقناکم بالهجرة فنحن أحقّ برسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم منکم! فغضبت و قالت کلمة: کذبت یا عمر! کلاّ و اللّه کنتم مع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم یطعم جائعکم و یعظ جاهلکم و کنّا فی دار-أو فی أرض-البعداء البغضاء فی الحبشة و ذلک فی اللّه و فی رسوله، و ایم اللّه لا أطعم طعاما و لا أشرب شرابا حتّی أذکر ما قلت لرسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و نحن کنّا نوذی و نخاف، و سأذکر ذلک لرسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و أسأله و اللّه لا أکذب و لا أزیغ و لا أزید علی ذلک. قال: فلمّا جاء النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم قالت: یا نبیّ اللّه! إنّ عمر قال کذا و کذا. فقال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: لیس بأحقّ بی منکم، و له و لأصحابه هجرة واحدة و لکم-أنتم أهل السّفینة-هجرتان، قالت: فلقد رأیت أبو موسی و أصحاب السّفینة یأتوننی ارسالا یسألونی عن هذا الحدیث. ما من الدّنیا شیء هم به أفرح و أعظم فی أنفسهم ممّا قال لهم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم. قال أبو بردة: فقالت أسماء: فلقد رأیت أبا موسی و إنّه لیستعید هذا الحدیث منّی]. و هر گاه حال پر اختلال حضرت عمر در عهد نبوی بر چنین منوال باشد چگونه می توان گفت حضرت ایشان بعد وفات نبوی ملتزم صدق بودند و در نقل أخبار و أحادیث از آن جناب راه صواب می پیمودند؟ ! .

وجه 44 چهل و چهارم

آنکه: از تتبّع روایات أسفار کبار اهل سنّت معلوم می شود که با وصف تنبیه جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بر کذب حضرت عمر بمقابلۀ أسماء این دروغشان در آن زمان بحدّی شائع و ذائع گردید که دیگر أصحاب تباب هم بتقلید حضرت عمر بن الخطّاب مرتکب این بهتان و کذّاب می شدند بلکه بمزید تنطّع و تخرّص مهاجرین حبشه را از جملۀ مهاجرین نمی دانستند، و چون این معنی را أسماء بعد شهادت حضرت جعفر طیّار سلام اللّه علیه بخدمت جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم

ص: 144

عرض نمود آن جناب در حق این دروغگویان بصراحت ارشاد فرمود

«کذبوا، لکم الهجرة مرّتین» . و ازینجا حال ضلالت اشتمال أصحاب مرتکبین کذب و بهتان کالشّمس فی رابعة النّهار واضح و عیان می شود، و مزعوم مزنی در باب ثقه و مؤتمن بودن جمله أصحاب بر باد فنا می رود. ملا تقی متقی در «کنز العمّال» گفته:

[عن الشّعبی، قال: لمّا أتی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم قتل جعفر بن أبی طالب ترک رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم امرأته أسماء بنت عمیس حتّی فاضت عبرتها، فذهب بعض حزنها ثمّ أتاها فعزّاها و دعا بنی جعفر فدعا لهم و دعا لعبد اللّه بن جعفر أن یبارک له فی صفقة یده، فکان لا یشتری شیئا إلاّ ربح فیه. فقالت له أسماء: یا رسول اللّه! إنّ هؤلاء یزعمون أنّا لسنا من المهاجرین! فقال: کذبوا، لکم الهجرة مرّتین: هاجرتم إلی النّجاشی و هاجرتم الیّ «ش (1)»].

وجه 45 ارتکاب کذب بعضی از أصحاب در باب بطلان عمل عامر بن أکوع

وجه چهل و پنجم آنکه: بعضی از أصحاب جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم در عهد آن جناب در باب بطلان عمل عامر بن الأکوع ارتکاب کذب صریح نمودند، و آن جناب بصراحت تمام تکذیبشان فرمود پس چگونه عاقلی می توان گفت که جملۀ أصحاب نبوی ثقه و مؤتمن بودند و در نقل أخبار و أحادیث بعد آن جناب راه صدق و صواب می پیمودند؟ ! . حالا بعضی از شواهد این واقعه بالاختصار باید شنید. بخاری در «صحیح» خود در باب غزوۀ خیبر حدیثی از سلمة بن الأکوع آورده که در آن واقعست:

[فلمّا تصافّ القوم کان سیف عامر قصیرا فتناول به ساق یهودیّ لیضربه و یرجع ذباب سیفه فأصاب عین رکبة عامر فمات منه. قال: فلمّا قفلوا قال سلمة: رآنی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم و هو آخذ بیدی. قال مالک: قلت له فداک أبی و أمّی! زعموا أنّ عامرا حبط عمله، قال النّبیّ صلی اللّه علیه و سلّم: کذب من قال، إنّه له لأجرین-و جمع بین إصبعیه-إنّه لجاهد

ص: 145


1- أی : اخرجه ابن أبی شیبة فی « المصنف » . ( 12 ) .

مجاهد قلّ عربیّ مشی بها مثله]. و مسلم در «صحیح» خود در ضمن حدیثی آورده:

[قال فلمّا تصافّ القوم کان سیف عامر فیه قصر فتناول به ساق یهودی لیضربه و یرجع ذباب سیفه فأصاب رکبة عامر فمات منه. قال: فلما قفلوا قال سلمة-و هو آخذ بیدی-قال: فلمّا رآنی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم ساکتا قال: مالک؟ قلت له: فداک أبی و أمّی! زعموا أنّ عامرا حبط عمله، قال: من قاله؟ قلت: فلان و فلان و أسید بن حضیر الأنصاریّ، فقال: کذب من قاله، إنّ له لأجرین-و جمع بین إصبعیه-إنّه لجاهد مجاهد قلّ عربیّ مشی بها مثله]. و نیز مسلم در «صحیح» خود بعد ذکر حدیثی آورده:

[قال ابن شهاب: ثمّ سألت ابنا لسلمة بن الأکوع، فحدّثنی عن أبیه مثل ذلک، غیر أنّه قال حین قلت: إنّ ناسا یهابون الصّلاة علیه، فقال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: کذبوا، مات جاهدا مجاهدا فله أجره مرّتین، و أشار بإصبعیه]. و نیز مسلم در «صحیح» خود در ضمن حدیثی طویل آورده:

[قال سلمة: فخرجت فإذا نفر من أصحاب النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم یقولون: بطل عمل عامر قتل نفسه، قال: فأتیت النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و أنا أبکی، فقلت: یا رسول اللّه! بطل عمل عامر؟ ! قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: من قال ذلک؟ قال: قلت: ناس من أصحابک! قال: کذب من قال ذلک! بل له أجره مرّتین].

وجه 46 چهل و ششم

آنکه: در خطبۀ بلیغۀ جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم که وقت نزول آیۀ إِنَّما وَلِیُّکُمُ اَللّهُ ارشاد فرموده و سیّد شهاب الدّین أحمد آن را در «توضیح الدّلائل علی ترجیح الفضائل» بالتّمام نقل نموده، کما علمت سابقا، واقعست که آن جناب فرمود:

[ اِتَّقُوا اَللّهَ أیّها النّاس حَقَّ تُقاتِهِ، وَ لا تَمُوتُنَّ إِلاّ وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ، و اعلموا أنّ اللّه بکلّ شیء محیط و أنّه سیکون من بعدی أقوام یکذبون علیّ فیقبل منهم، و معاذ اللّه أن أقول علی اللّه إلاّ الحقّ أو أنطق بأمره الاّ الصّدق، و ما آمرکم إلاّ ما أمرنی به، و لا أدعوکم إلاّ إلی اللّه، وَ سَیَعْلَمُ اَلَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ . فقام إلیه عبادة الصّامت فقال: و متی ذاک یا رسول اللّه؟ و من هؤلاء؟ عرّفناهم لنحذرهم. قال: أقوام قد استعدّوا لما من یومهم و سیظهرون لکم إذا بلغت النّفس منّی ههنا-

ص: 146

و أومی صلّی اللّه علیه و بارک و سلّم إلی حلقه-، فقال عبادة: إذا کان ذلک فإلی من یا رسول اللّه؟ فقال صلّی اللّه علیه و بارک و سلّم: علیکم بالسّمع و الطّاعة للسّابقین من عترتی و الآخذین من نبوّتی فإنّهم یصدّونکم عن الغیّ و یدعونکم الی الخیر و هم أهل الحقّ و معادن الصّدق، یحیون فیکم الکتاب و السّنّة و یجنبونکم الإلحاد و البدعة و یقمعون بالحقّ أهل الباطل لا یمیلون مع الجاهل]. و بعد ملاحظۀ این کلام هدایت التیام که از جملۀ شواهد نبوّت و آیات رسالت جناب سرور کائنات علیه و آله آلاف الصّلوات است کیست که کلام مزنی را بگوش استماع و قبول خواهد شنید، و جمله أصحاب را ثقه و مؤتمن دانسته مرتکب مشاقّت و معازّت و مخالفت و معاندت جناب رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم خواهد گردید؟ !

وجه 47 تصریح جناب امیر المؤمنین باجتراء بعض صحابه بر کذب و بهتان

وجه چهل و هفتم آنکه: جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام در کلام بلاغت نظام خود اجتراء بعض صحابه بر کذب و بهتان و تقرّب ایشان بسوی أئمّه ضلالت و دعاة إلی النّار بأفصح بیان واضح و عیان فرموده، و بعد ملاحظۀ این کلام حقائق انضمام چگونه می توان گفت که جملۀ صحابه مثل نجوم بودند و راه صدق در تحدیث از جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم می پیمودند؟ ! علامه سبط ابن الجوزی در «تذکرة خواصّ الامه» گفته:

[و من کلامه فی أحادیث رسول اللّه (صلی الله علیه و آله) و به قال الشّعبیّ: ثنی من سمع علیّا (علیه السلام) و قد سئل عن سبب اختلاف النّاس فی الحدیث فقال (علیه السلام) : النّاس أربعة: منافق مظهر للإیمان مضیّع للإسلام لا یتأثّم و لا یتحرّج، کذب علی رسول اللّه (صلی الله علیه و آله) متعمّدا، فلو علم النّاس لما أخذوا عنه و لکنّهم قالوا: «صاحب رسول اللّه (ص!)» فأخذوا بقوله، و قد أخبر اللّه عن المنافقین بما أخبر، و وصفهم بما وصف، ثمّ إنّهم عاشوا بعده فتقرّبوا إلی أئمّة الضّلالة و الدّعاة إلی النّار بالزّور و البهتان فولّوهم الأعمال و جعلوهم علی رقاب النّاس، فأکلوا بهم الدّنیا و إنّما النّاس تبع للملوک إلاّ من عصمة اللّه عزّ و جلّ، و رجل سمع رسول اللّه (صلی الله علیه و آله) یقول قولا أو رآه یفعل فعلا ثمّ غاب عنه و نسخ ذلک القول و الفعل، فلو علم أنّه نسخ ما حدّث به، و رجل سمع رسول اللّه (صلی الله علیه و آله) یقول قولا فوهم به، فلو علم أنه و هم فیه ما حدّث عنه و لا عمل به، و رجل لم یکذب و لم یغب، حدّث ما سمع

ص: 147

و عمل به (1)، و کلّهم ینزعون إلی غایة و یرجعون إلی نهایة و یسقون من قلیب واحد، و کلامهم أشرق بنور النّبوّة ضیاءه و من الشّجرة المبارکة اقتبست ناره. و هذه روایة الشّعبی،

و فی روایة کمیل بن زیاد و عنه أنّه قال: إنّ فی أیدی النّاس حقّا و باطلا و صدقا و کذبا و ناسخا و منسوخا و عامّا و خاصّا و محکما و متشابها و حفظا و وهما، و قد کذب علی رسول اللّه (صلی الله علیه و آله) فی عهده حتّی قام خطیبا فقال: من کذب علیّ متعمّدا فلیتبوّأ مقعده من النّار، و إنّما یأتیک بالحدیث أربعة رجال لیس لهم خامس، و ذکرهم. قلت: و قد روی عن رسول اللّه (صلی الله علیه و آله) هذا الحدیث-و هو

قوله (صلی الله علیه و آله) : من کذب علیّ متعمّدا فلیتبوّأ مقعده من النّار- مائة و عشرون من الصّحابة ذکرتهم فی کتابی المترجم ب «حق الیقین» . و أمّا طریق علی (علیه السلام)

فأخبرنا غیر واحد عن عبد الأوّل الصّوفیّ، أنبا ابن المظفّر الدّاودیّ، أنبا ابن أعین السّرخسیّ، أنبا الفربریّ، ثنا البخاریّ، ثنا علیّ بن الجعد، ثنا شعبة عن منصور عن ربعی بن حراش قال: سمعت علیّا (علیه السلام) یقول: سمعت النّبیّ (صلی الله علیه و آله) یقول: من کذب علیّ متعمّدا فلیتبوّأ مقعده من النّار، أخرجاه فی «الصّحیحین» و أخرجه أحمد فی «المسند» و الجماعة].

وجه 48 رد نمودن جناب امیر المؤمنین علیه السلام حدیث معقل بن سنان اشجعی

را در باب مفوضه

وجه چهل و هشتم آنکه: جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام که بودن آن جناب با حقّ و بودن حقّ با آن جناب أظهر من الشمس و أبین من الأمس است حدیث معقل بن سنان أشجعی را در باب مفوّضه ردّ نموده و بصراحت تمام معتمد نبودن او در نقل حدیث واضح و آشکار فرموده، پس چگونه می توان گفت که جملۀ صحابه در نقل أحادیث و أخبار از جناب رسول مختار صلوات اللّه علیه و آله ما اختلف اللّیل و النّهار مؤتمن بودند؟ ! أبو الولید سلیمان بن خلف الباجی الأندلسی در کتاب «المنتقی» گفته: [

و روی الثّوریّ عن منصور عن إبراهیم عن علقمة: أتی عبد اللّه بن مسعود یسئل عن رجل تزوّج امرأة و لم یفرض لها و لم یمسّها حتّی مات، فردّهم ثمّ قال أقول فیها برأیی فإن یکن صوابا فمن اللّه و إن یکن خطأ فمنّی: أری لها صداق امرأة

ص: 148


1- ههنا سقط ، فلیکمل . ( 12 . ن ) .

من نسائها لا و کس و لا شطط، علیها العدّة و لها المیراث. فقام معقل بن سنان الأشجعیّ فقال: أشهد لقد قضیت فیها بقضاء رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فی بروع بنت راشق امرأة من بنی رواس،

و قد روی عن علیّ بن أبی طالب رضی اللّه عنه أنّه أخبر بقول عبد اللّه بن مسعود فقال: لا تصدق الأعراب علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم]. و غزالی در «مستصفی» در مسئله خبر واحد گفته: [و أمّا ردّ علی خبر الأشجعی فقد ذکر علّته و قال: کیف نقبل قول أعرابی بوّال علی عقبیه؟ ! بیّن أنّه لم یعرف عدالته و ضبطه و لذلک وصفه بالجفاء و ترک التّنزّه عن البول، کما قال عمر فی فاطمة بنت قیس فی حدیث السّکنی: لا ندع کتاب ربّنا و سنّة نبینا لقول امرأة لا ندری أ صدقت أم کذبت]. و سیف الدین الآمدی در کتاب «الإحکام فی اصول الأحکام» در مسئله مجهول الحال غیر مقبول الرّوایة گفته: [الحجّة الخامسة قالوا: ردّ عمر روایة فاطمة بنت قیس لما کانت مجهولة الحال و علیّ علیه السّلام ردّ قول الأشجعیّ فی المفوّضة و اشتهر ذلک فیما بین الصّحابة و لم ینکره منکر فکان إجماعا. و لقائل أن یقول: أمّا ردّ عمر لخبر فاطمة إنّما کان لأنّه لم یظهر له صدقها و لهذا قال: کیف نقبل قول امرأة لا ندری أ صدقت أم کذبت؛ و ما نحن فیه لیس کذلک، فإنّ من ظهر إسلامه و سلامته من الفسق ظاهرا فاحتمال صدقه لا محالة أظهر من احتمال کذبه. و أمّا ردّ علیّ علیه السّلام لخبر الأشجعی فإنّما کان أیضا لعدم ظهور صدقه عنده، و لهذا وصفه بکونه بوّالا علی عقبیه. أی غیر محترز فی امور دینه]. و عبد العزیز بخاری در «کشف الأسرار» بعد ذکر خبر معقل أشجعی گفته: [و ردّه

علیّ رضی اللّه عنه فقال: ما نصنع بقول أعرابیّ بوّال علی عقبیه! حسبها المیراث]. و نیز عبد العزیز بخاری در «کشف الأسرار» گفته: [

و قوله: «أعرابی بوّال علی عقبه» إشارة إلی أنّه من الّذین غلب فیهم الجهل من أهل البوادی و سکّان الرّمال، إذ من عادتهم الاحتباء فی الجلوس من غیر إزار و البول فی المکان الّذی جلسوا فیه إذا احتاجوا إلیه و عدم المبالاة بإصابته أعقابهم، و ذلک من الجهل و قلّة الاحتیاط].

ص: 149

و نیز عبد العزیز بخاری در «کشف الأسرار» گفته: [و اعلم أنّ خبر المجهول مردود عند الشّافعی-رحمه اللّه-لأنّ الصّحابة-رضی اللّه عنهم-ردّوا أخبار المجاهیل، فإنّ عمر-رضی اللّه عنه-ردّ خبر فاطمة بنت قیس، و علیّ-رضی اللّه عنه-ردّ خبر الأشجعی، و من ردّ خبر المجهول منهم لم ینکر علیه غیره، فکان ذلک بمنزلة الإجماع علی ردّه]. و ابن الهمام حنفی در کتاب «التّحریر» گفته: [و مثلوه (1)بحدیث معقل بن سنان أنّه علیه الصّلوة قضی لبروع بنت واشق بمهر مثل نسائها حین مات عنها هلال بن مره. قبله ابن مسعود و ردّه علیّ]. و ملا علی متقی در «کنز العمّال» گفته:

[عن علیّ أنّه قال فی المتوفّی عنها و لم یفرض لها صداقا: لها المیراث و علیها العدّة و لا صداق لها.

و قال: لا یقبل قول أعرابی من أشجع علی کتاب اللّه. (ص ق) أی أخرجه سعید بن منصور فی سننه و البیهقی فی سننه]. و محب اللّه البهاری در «مسلم الثّبوت» در مسئلۀ «التّعبّد بخبر العدل واقع» بعد ذکر واقعات عمل صحابه بأخبار آحاد گفته: [و اعترض بأنّه أنکر أبو بکر علی المغیرة (2) حتّی رواه ابن مسلمة، و عمر خبر أبی موسی فی الاستیذان حتّی رواه أبو سعید، و علیّ خبر ابن سنان فی المفوّضة]. و در مقام جواب ازین اعتراض گفته: [و الجواب إنّما توقفوا عند الرّیبة].

وجه 49 تکذیب أبی بن کعب و عمر بن الخطاب یکدیگر را

وجه چهل و نهم آنکه: ابیّ بن کعب را که از أجلّۀ أصحاب جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بشمار می رود، حضرت خلیفۀ ثانی در قراءت بعض آیات بصراحت تمام تکذیب کرده و ابیّ بن کعب بمقابلۀ آن حضرت خلافت مآب را تکذیب نموده و در شان رفیع ایشان جملۀ فاضحۀ «أنت أکذب!» که مشتمل بر صیغۀ أفعل التّفضیل است بر زبان خود جاری فرموده؛ و پر ظاهرست که هر گاه أصحاب کبار جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم در باب قرآن مجید که کلام ربّ الأربابست ارتکاب کذب نمایند و بر تکذیب یکدیگر اقدام

ص: 150


1- أی خبر المجهول الذی قبله البعض و رده البعض . ( 12 ) .
2- أی أنکر خبره فی میراث الجدة . ( 12 ) .

نموده در توهین و تهجین خود بیفزایند باز چگونه از أهل عقل قول مزنی را در ثقه و مؤتمن بودن جملۀ أصحاب در نقل أخبار قبول خواهد کرد؟ ! حالا قضیّۀ بدیعۀ مکالمۀ ابیّ بن کعب و عمر بن الخطاب که کاشف حجاب و مبدی عجب عجابست باید شنید، و فراخ چشمی اهل سنّت را در تعدیل و تزکیۀ جملۀ أصحاب بنظر اعتبار باید دید! سیوطی در «درّ منثور» گفته: [و أخرج عبد بن حمید و ابن جریر و ابن عدی عن أبی مجاز أنّ ابیّ بن کعب قرأ «من الّذین استحقّ علیهم الأولیان» ، قال عمر: کذبت! قال: أنت أکذب! فقال رجل: تکذّب أمیر المؤمنین؟ ! قال: أنا أشدّ تعظیما لحقّ أمیر المؤمنین منک، و لکن کذّبته فی تصدیق کتاب اللّه و لم اصدّق أمیر المؤمنین فی تکذیب کتاب اللّه، فقال عمر: صدق!]. و ملا علی متقی در «کنز العمّال» در کتاب الأذکار من قسم الأفعال گفته: [عن أبی مجاز أنّ أبیّ بن کعب قرأ «من الّذین استحقّ علیهم الأولیان» فقال عمر: کذبت! قال: أنت أکذب! فقال رجل: تکذّب أمیر المؤمنین؟ ! قال: أنا أشدّ تعظیما لحقّ أمیر المؤمنین منک، و لکن کذّبته فی تصدیق کتاب اللّه و لم أصدّق أمیر المؤمنین فی تکذیب کتاب اللّه! فقال عمر: صدق! عبد بن حمید و ابن جریر، «عد»].

وجه 50 تکذیب عمر هشام بن حکم را

وجه پنجاهم آنکه: حضرت عمر بن الخطاب هشام بن حکم را که از أجلّۀ أصحابست در باب تعلیم جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم سورۀ فرقان را باو بر وجهی که تلاوت آن می کرد، کاذب دانسته و نهایت تشدّد باو بعمل آورده، حال آنکه آن بیچاره در ادّعای خود کاذب نبود. و در کمال ظهورست که اگر نزد حضرت عمر جملۀ أصحاب معدّل و مزکّی می بودند و صدور کذب از ایشان حائز نبود هرگز خلافت مآب رایت تکذیب مثل این صحابی جلیل نمی افراشت، و کمال بد سلوکی را باور وا نمی داشت. بخاری در «صحیح» خود آورده:

[حدّثنا سعید بن عفیر حدّثنی اللّیث حدّثنی عقیل عن ابن شهاب، قال: حدّثنی عروة بن الزّبیر أنّ المسور بن محزمة و عبد الرّحمن ابن عبد القاری حدّثاه أنّهما سمعا عمر بن الخطاب یقول: سمعت هشام بن حکیم

ص: 151

یقرأ سورة الفرقان فی حیاة رسول اللّه صلّی اللّه علیه، فاستمعت لقراءته فإذا هو یقرأ علی حروف کثیرة لم یقرئنیها رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فکدت اساوره فی الصلوة فتصبّرت حتّی سلّم؛ فلببته بردائه فقلت: من أقرأک هذه السّورة الّتی تقرأ؟ قال: أقرأنیها رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم، فقلت: کذبت فإنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم قد أقرأنیها علی غیر ما قرأت! فانطلقت به أقوده إلی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم، فقلت: إنّی سمعت هذا یقرأ بسورة القرآن علی حروف لم تقرأنیها! فقال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: أرسله! اقرأ یا هشام! فقرأ علیه القراءة الّتی سمعته یقرأ، فقال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: کذلک انزلت. ثمّ قال: اقرأ یا عمر! فقرأت القراءة الّتی أقرأنی، فقال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: کذلک انزلت، إنّ هذا القرآن انزل سبعة أحرف فاقرؤا ما تیسّر منه].

وجه 51 متهم ساختن عمر مغیرة بن شعبه را

وجه پنجاه و یکم: آنکه عمر بن الخطّاب مغیرة بن شعبۀ صحابی را در روایت حدیث دیت إملاص متّهم ساخت، و روایت او را قبول ننمود تا آنکه محمّد ابن مسلمه شهادت بآن داد، و پر ظاهرست که اگر جملۀ أصحاب جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم نزد حضرت عمر در نقل ثقه و مؤتمن می بودند هرگز حضرت عمر مغیرة بن شعبه را در روایت حدیث دیت إملاص متّهم نمی فرمود و بمقابلۀ او نمی گفت «إن کنت صادقا فائت أحدا یعلم ذلک» ، چنانچه ذهبی در «تذکرة الحفّاظ» در ترجمۀ عمر گفته: [

و روی هشام عن أبیه المغیرة بن شعبة أنّ عمر استشارهم فی إملاص المرءة، یعنی السّقط، فقال له المغیرة: قضی فیه رسول اللّه صلعم بغرة، فقال له عمر: إن کنت صادقا فائت أحدا یعلم ذلک. قال: فشهد محمّد بن مسلمة أنّ رسول اللّه صلعم قضی به].

وجه 52 تخویف عمر مردم را در نقل أحادیث نبویه

وجه پنجاه و دوم آنکه: عمر بن الخطاب در زمان حکومت خود مردم را در نقل أحادیث از جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله الأطیاب تخویف کرده بود، و سبب این تخویف اقدام أصحاب بود بر کذب و دروغ. و ازینجاست که معاویه بأتباع خود می گفت که شما همان حدیث را لازم گیرید که در عهد عمر بود پس بتحقیق که او مردم را در بیان حدیث از رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم ترسانیده بود، چنانچه ذهبی در «تذکرة الحفّاظ» در ترجمۀ عمر گفته: [ابن علیّة، عن رجاء بن أبی سلمة، قال: بلغنی أنّ معاویة کان

ص: 152

یقول (1) علیکم من الحدیث بما کان فی عهد عمر فإنّه کان قد أخاف النّاس فی الحدیث عن رسول اللّه صلعم]. و هر گاه حال بر چنین منوال باشد که معاویه با وصف ارتکاب کذب و بهتان و حضّ مردم بر نقل أحادیث موضوعه از جناب سیّد الإنس و الجانّ-علیه و آله سلام اللّه ما کرّ الجدیدان-بسیاری از أحادیث منقولۀ أصحاب را معتمد نداند و صرف أحادیث عهد عمری را قابل أخذ و عمل گرداند چگونه قول مزنی را أحدی از عقلا قابل التفات خواهد دانست؟ !

وجه 53 دستور عمر جماعتی از اصحاب را به اقلا در روایت از نبی (صلی اللّه علیه و آله)

وجه پنجاه و سوم آنکه: چون عمر بن الخطاب جماعتی از أصحاب را بسوی عراق روانه کرد بمشایعت ایشان رفت و ایشان را بإقلال روایت از جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم مأمور کرد، چنانچه ابن عبد البرّ قرطبی در «جامع بیان العلم» گفته: [حدّثنا عبد الرّحمن بن یحیی: قال: حدّثنا عمر بن محمّد، قال: حدّثنا علیّ بن عبد العزیز، قال: حدّثنا سعید بن منصور، قال: حدّثنا خالد بن عبد اللّه عن بیان عن الشعبی عن قرظة ابن کعب، قال: خرجنا فشیّعنا عمر إلی صرار ثمّ دعا بماء فتوضّأ، ثمّ قال لنا: أ تدرون لم خرجت معکم؟ قلنا: أردت أن تشیّعنا و تکرمنا، قال: إنّ مع ذلک الحاجة، خرجت لها، إنّکم تأتون بلدة لأهلها دویّ بالقرآن کدویّ النّحل، فلا تصدّوهم بالأحادیث عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و أنا شریککم. قال قرظة: فما حدّثت بعده حدیثا عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم! و حدّثنا عبد الرحمن بن یحیی، قال: حدّثنا عمر بن محمّد، قال: حدّثنا علیّ بن عبد العزیز، قال: حدّثنا سعید بن منصور، قال: حدّثنا سفیان بن عیینة عن بیان عن الشّعبی عن قرظة أنّ عمر قال له: أقلّوا الرّوایة عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و أنا شریککم. و حدّثنا عبد الرّحمن بن یحیی، قال: حدّثنا علیّ بن محمد، قال: حدّثنا

ص: 153


1- شاه ولی اللَّه دهلوی هم این قول معاویه را در « ازالة الخفاء » ذکر کرده و لیکن قدری تحریف در آن به عمل آورده ، چنانچه در ذکر صحابه که بر شیخین ثنا کرده اند گفته : ( منهم : معاویة بن أبی سفیان القائل « علیکم من الاحادیث ما کان یروی فی زمان عمر فانه کان یخیف الناس فی اللَّه ) ( 12 . صفحهء 221 . نسخهء مطبوعه ) .

أحمد بن داود، قال: حدّثنا سحنون بن سعید، قال ابن وهب، قال: سمعت سفیان بن عیینة یحدّث عن بیان عن عامر الشّعبی عن قرظة بن کعب، و حدّثنا محمّد بن إبراهیم، قال: حدّثنا أحمد بن مطوف؛ قال: حدّثنا سعید بن عثمان و سعید بن حمیر، قال حدّثنا یونس بن عبد الأعلی، قال: حدّثنا سفیان بن بیان عن عامر الشّعبی عن قرظه بن کعب-و لفظهما سواء-قال: خرجنا نرید العراق فمشی معنا عمر إلی صرار فتوضّأ فغسل اثنتین ثمّ قال: أ تدرون لم مشیت معکم؟ قالوا: نعم! نحن أصحاب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم مشیت معنا، فقال: إنّکم تأتون أهل قریة لهم دویّ بالقرآن کدویّ النّحل، فلا تصدّوهم بالأحادیث فتشغلوهم، جوّد و القرآن و أقلّوا الرّوایة عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم! امضوا و أنا شریککم فلمّا قدم قرظة قالوا: حدّثنا! قال: نهانا عمر بن الخطاب] و این کلام حضرت عمر دلیل واضحست برینکه حضرت ایشان ازین جماعت أصحاب خوف کذب بر جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم داشتند، زیرا که ابن عبد البرّ در «جامع بیان العلم» در ضمن کلام برین حدیث گفته: [و هذا یدلّ علی أنّ نهیه عن الإکثار و أمره بالإقلال من الرّوایة عن رسول اللّه صلعم إنّما کان خوف الکذب علی رسول اللّه صلعم و خوفا أن یکونوا مع الإکثار یحدّثون بما لم یتیقّنوا حفظه و لم یعوه، لأنّ ضبط من قلّت روایته أکثر من ضبط المستکثر و هو أبعد من السّهو و الغلط الّذی لا یؤمن مع الإکثار، فلهذا أمرهم عمر من الإقلال من الرّوایة]. و نیز ابن عبد البر در «جامع بیان العلم» در بیان این حدیث گفته: [و لا یخلو الحدیث عن رسول اللّه صلعم من أن یکون خیرا أو شرّا، فإن کان خیرا-و لا شکّ فیه أنّه خیر-فالاکثار من الخیر أفضل، و إن کان شرّا و لا (فلا، ظ) یجوز أن یتوهّم أنّ عمر یوصیهم بالإقلال من الشّرّ، و هذا یدلّک أنّه إنّما أمرهم بذلک خوف مواقعة الکذب علی رسول اللّه صلعم و خوف الاشتغال عن تدبّر السّنن و القرآن لأنّ المکثر لا تکاد تراه إلاّ غیر متدبّر و لا متفقّه]. و هر گاه بدین معنی رسیدی بر تو واضح گشت که مأمون بودن جملۀ أصحاب از ارتکاب کذب بر جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم چیزی است که هرگز بگمان حضرت حضرت عمر نرسیده بود، بلکه سراسر خلاف اعتقاد ایشانست.

ص: 154

پس کمال عجب است از مزنی که چگونه علی الرّغم حضرت عمر ادّعای ثقه و مؤتمن بودن جملۀ صحابه در نقل أحادیث و أخبار می نماید، و در حیرت أرباب خبرت و بصیرت می افزاید.

وجه 54 تکذیب شعبی شخصی از أصحاب پیغمبر را

وجه پنجاه و چهارم آنکه: شعبی که از أجلّۀ تابعینست شخصی از أصحاب را که در باب اطاعت أمرا حدیثی روایت کرده بود-بلا محابا-تکذیب نموده، چنانچه ذهبی در «تذکرة الحفّاظ» در ترجمه شعبی گفته:

[قال الحاکم فی ترجمة الشّعبی، ثنا إبراهیم مضارب القمری، ثنا محمّد بن إسماعیل بن مهران، نا: عبد الواحد بن نجدة الحوطی، نا: بقیّة، نا: سعید بن عبد العزیز، حدّثنی ربیعة بن یزید، قال: قعدت إلی الشعبی بدمشق فی خلافة عبد الملک، فحدّث رجل من الصّحابة عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم أنّه قال: اعبدوا ربّکم و لا تشرکوا به شیئا و أقیموا الصّلوة و آتوا الزّکوة و أطیعوا الامراء فإن کان خیرا فلکم و إن کان شرّا فعلیهم و أنتم منه برآء. فقال له الشّعبیّ: کذبت!] و پر ظاهرست که بعد تکذیب شعبی شخصی از صحابه را و آن هم در خصوص روایت حدیث از جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله الأطیاب ادّعای مزنی در باب ثقه و مؤتمن بودن جملۀ أصحاب در باب نقل و روایت خیلی بیوقعت و ظاهر السّقوط می گردد، و بطلان و هوان آن بأبین وجوه بمنصّۀ شهود می رسد.

وجه 55 تکذیب عوف ابن مالک صحابی جمعی از اصحاب را

وجه پنجاه و پنجم آنکه: عوف بن مالک صحابی جماعتی از أصحاب را که بر مدح و ثنای حضرت عمر بقسم شرعی اقدام کرده بودند صراحة تکذیب نموده، و خود حضرت عمر نیز این جماعة مدّاحین را موصوف بکذب ساخته، در توهین و تهجینشان بلا تحرّج و تأثم افزوده؛ چنانچه عبد الحمید بن أبی الحدید المدائنی البغدادی در «شرح نهج البلاغه» در ذکر سیرت عمر گفته: [حضرت عند عمر قوم من الصّحابة فأثنوا علیه و قالوا: و اللّه ما رأینا یا أمیر المؤمنین رجلا أقضی منک بالقسط و أقول و لا أشدّ علی المنافقین منک! فقال عوف بن مالک: کذبتم و اللّه، أبو بکر بعد رسول اللّه خیر منه، رأینا أبا بکر؛ فقال عمر: صدق عوف و اللّه و کذبتم، لقد کان أبو بکر و اللّه أطیب من ربح

ص: 155

المسک و أنا أضلّ من بعیر أهلی!] و پر ظاهرست که هر گاه حال خسارت مآل جماعة از صحابه باین حدّ رسیده باشد که بقسم شرعی بمواجهۀ حضرت عمر ارتکاب کذب و بهتان نمایند و بتکذیب عوف ابن مالک صحابی و خود حضرت عمر کذب و زورشان بر همگان واضح و عیان گردد، چگونه می توان گفت که جملۀ صحابه در نقل أحادیث و أخبار از جناب رسول مختار-صلّی اللّه علیه و آله و سلّم ما اختلف اللیل و النّهار-ثقه و مؤتمن بودند؟ ! ما هذا إلا التّهجّم علی الباطل اللّجلج، و التّهوّک فی اللّجاج الأعوج!

وجه 56 اقدام عمر بر قسم دروغ و یمین زور

وجه پنجاه و ششم آنکه: حضرت عمر بن الخطاب با این همه جلالت شأن که معتقدینش بآن اذعان دارند، دیده و دانسته بر قسم دروغ و یمین زور اقدام نموده، در ارتکاب این فسق و فجور قصب السّبق از عوامّ کالأنعام ربوده، و در کمال ظهورست که هر گاه حال اقدام أجلّۀ أصحاب بر کذب و زور باین حدّ رسیده باشد چگونه جمله أصحاب را در نقل أحادیث و أخبار ثقه و مؤتمن می توان گفت، اگر چه آن أحادیث و أخبار را بقسم و یمین هم روایت کنند. حالا قصۀ پر غصّۀ قسم دروغ خوردن حضرت ثانی بگوش هوس باید شنید. عبد الحمید بن أبی الحدید المدائنی در «شرح نهج البلاغه» در سیرت عمر آورده: [أتی أعرابیّ عمر فقال: إنّ ناقتی بها نقبا و دبرا فاحملنی! فقال: و اللّه ما ببعیرک نقب و لا دبر! فقال: أقسم باللّه أبو حفص عمر ما مسّها من نقب و لا دبر

فاغفر له اللّهمّ إن کان فجر! فقال عمر: اللّهم اغفر لی! ثمّ دعاه فحمله] و ابن حجر عسقلانی در «إصابه» در قسم ثالث حرف العین گفته: [عبد اللّه بن کیسبة-بفتح الکاف بعدها تحتانیّة ساکنة ثمّ مهملة مفتوحة ثمّ موحّدة-النّهدیّ ذکره المرزبانیّ فی «معجم الشّعراء» و قال: کیسبة أمّه، و یقال اسمه عمرو، و هو القائل لعمر بن الخطاب-و استحمله فلم یحمله-:

ص: 156

أقسم باللّه أبو حفص عمر ما مسّها من نقب و لا دبر

فاغفر له اللّهم إن کان فجر و کان عمر نظر إلی راحلته لما ذکر أنّها رجعت، فقال: و اللّه ما بها من قلبه (علّة. ظ) فردّ علیه، فعلاه بالدّرّة و هرب و هو یقول ذلک، فلمّا سمع عمر آخر قوله حمله و أعطاه، و له قصّة مع أبی موسی فی فتح تستر، و قیل: إنّ کنیته أبو الکیسبة و إنّ عمر سمعه ینشدها فاستحلفه أنّه ما عرف بمکانه فحلف فحمله]. و شیخ عبد القادر بن عمر البغدادی در «خزانة الأدب» در شرح شعر «أقسم باللّه أبو حفص عمر» گفته: [و هو أوّل رجز قاله أعرابیّ لعمر بن الخطّاب رضی اللّه عنه، و سببه ما رواه المحدّثون عن أبی رافع أنّ أعرابیّا أتی عمر فقال: یا أمیر المؤمنین إنّ أهلی بعید و إنّی علی ناقة دبراء نقباء، فاحملنی! فقال عمر: کذبت و اللّه ما بها نقب و لا دبر، فانطلق الأعرابیّ فحلّ ناقته ثم استقبل البطحاء و جعل یقول و هو یمشی خلف ناقته: أقسم باللّه أبو حفص عمر ما إن بها من نقب و لا دبر

اغفر له اللّهمّ ان کان فجر! و یروی «ما مسّها من نقب» ، و عمر بن الخطاب رضی اللّه عنه مقبل من أعلی الوادی، فجعل إذا قال «اغفر له اللّهم إن کان فجر» قال: اللّهمّ صدق حتّی التقیا فأخذ بیده فقال: ضع عن راحلتک فوضع فإذا هی کما قال، فحمله علی بعیر و زوّده و کساه. و روی هذا الأثر بألفاظ مختلفة]. و نیز عبد القادر بن عمر البغدادی در «خزانة الأدب» در شرح این روایت گفته: [و الدّبراء: من دبر ظهر الدّابه من باب فرح: إذا جرح من الرّحل و القتب و أدبرت البعیر تدبره و أدبر الرجل إذ ادبر بعیره فهو مدبر. و النّقباء: من نقب البعیر من باب فرح أیضا: إذا رقّ خفّه و أنقب الرّجل إذا نقب بعیره، و قوله فاحملنی، أی أعطنی حمولة، و هی بالفتح ما یحمل علیه النّاس من الدّوابّ کالرّکوبة. و قوله: أقسم باللّه أبو حفص عمر. أبو حفص فاعل أقسم، بمعنی حلف،

ص: 157

و هو کنیة عمر، و استشهد به ابن هشام فی «شرح الالفیّة» فی جواز تقدیم الکنیة علی الاسم. و قوله: ما إن بها، إن زائدة. و قوله: إن کان فجر. قال الأنباریّ فی الظّاهر الفاجر فی کلام العرب العادل المائل عن الخیر: و إنّما قیل للکذّاب فاجر لأنّه مال عن الصّدق، و أنشد هذا الشّعر، و قوله: ضع عن راحلتک، أی ارفع عنها قتبها].

وجه 57 ارتکاب کذب و عدوان طلحه و زبیر و عبد الله بن الزبیر در واقعۀ

جمل و مقام «حوأب» و داستان کلاب حوأب و اغواء عائشه

وجه پنجاه و هفتم آنکه: طلحه و زبیر و عبد اللّه بن الزّبیر که همه از مشاهیر صحابه هستند در واقعۀ جمل بمقام «حوأب» بر ارتکاب کذب و عدوان و تحریض مردم بر شهادت زور و بهتان بنحوی جسارت و اقدام کرده اند که هرگز مثلش دیده و شنیده نشده، و هر چند این واقعۀ هائله بتفصیل تمام در کتاب «استقصاء الإفحام» مذکور گردیده، لیکن در این جا نیز بعض شواهد آن بالإجمال مذکور می گردد تا بطلان و هو ان کلام مزنی بر أصحاب أبصار و أنظار کالشّمس فی رابعة النّهار واضح و آشکار گردد. أبو محمد عبد اللّه بن مسلم بن قتیبه الدّینوری در کتاب «الإمامة و السّیاسة» در ذکر واقعۀ جمل گفته:

[فلمّا انتهوا إلی ماء الحوأب فی بعض الطّریق و معهم عائشة نبحها کلاب الحوأب، فقالت لمحمد بن طلحة: أیّ ماء هذا؟ قال: هذا ماء الحوأب فقالت: ما أرانی إلاّ راجعة، قال: و لم؟ قالت: سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم یقول لنسائه: کأنّی بإحداکنّ قد نبحها کلاب الحوأب، و إیّاک أن تکونی أنت یا حمیراء! فقال لها محمّد بن طلحة: تقدّمی رحمک اللّه و دعی هذا القول! و أتی عبد اللّه بن الزّبیر فحلف لها باللّه لقد خلفتیه أوّل اللّیل و أتاها بیّنة زور من الأعراب فشهدوا بذلک فزعموا أنها أوّل شهادة زور شهد بها فی الإسلام]. و محمد بن جریر طبری در «تاریخ» خود در ذکر واقعۀ جمل گفته:

[شراء الجمل لعائشة-رضی اللّه عنها-و خبر کلاب الحوأب» : حدّثنی إسماعیل بن موسی الفزاریّ قال: نا: علیّ بن عابس الأزرق، قال: ثنا أبو الخطاب الهجریّ عن صفوان بن قبیصة الأحمسی، قال: حدّثنی العرنی صاحب الجمل، قال: بینما أنا أسیر علی جمل إذ

ص: 158

عرض لی راکب فقال: یا صاحب الجمل، أ تبیع جملک؟ قلت: نعم! قال: بکم؟ قلت: بألف درهم، قال مجنون أنت؟ ! جمل یباع بألف درهم؟ ! قال: قلت: نعم جمل هذا، قال: و ممّ ذلک؟ قلت: ما طلبت علیه أحدا قطّ إلاّ أدرکته و لا طلبنی و أنا علیه أحد قطّ إلاّ فتّه، قال: لو تعلم لمن نریده لأحسنت بیعنا، قال: قلت: و لمن تریده؟ قال: لامّک! قلت: لقد ترکت أمّی فی بیتها قاعدة ما ترید براحا، قال، إنّما اریده لامّ المؤمنین عائشة، قلت: فهو لک، خذه بغیر ثمن! قال: لا و لکن ارجع معنا إلی الرّجل فلنعطک ناقة مهریّة و زادونی أربعمائة أو ستّمائة درهم، فقال لی: یا أخا عرینة! هل لک دلالة بالطریق؟ قال: قلت: نعم! أنا من أدرک (أدلّ. ظ) النّاس، قال: فمر معنا، فسرت معهم فلا أمرّ علی واد و لا ماء إلاّ سألونی عنه حتّی طرقنا ماء الحوأب، قال: فصرخت عائشة بأعلی صوتها، ثمّ ضربت عضد بعیرها فأناخته، ثمّ قالت: أنا و اللّه صاحبة کلاب الحوأب طروقا! ردّونی! تقول ذلک ثلاثا، فأناخت و أناخوا حولها و هم علی ذلک و هی تأبی حتّی کانت السّاعة الّتی أناخوا فیها من الغد، قال: فجاءها ابن الزّبیر فقال: النّجأ! النّجأ! فقد أدرککم و اللّه علیّ بن أبی طالب، قال: فارتحلوا و شتمونی فانصرفت]. و نیز طبری در «تاریخ» خود گفته:

[حدّثنی أحمد بن زهیر، قال: ثنا أبی، قال حدّثنی وهب بن جریر بن حازم، قال: سمعت یونس بن یزید الأیلی، عن الزّهری، قال: بلغنی أنّه لما بلغ طلحة و الزّبیر منزل علیّ بذی قار انصرفوا إلی البصرة فأخذوا علی المنکدر، فسمعت عائشة-رضی اللّه عنها! نباح الکلاب فقالت: أیّ ماء هذا؟ فقالوا: الحوأب! فقالت: إِنّا لِلّهِ وَ إِنّا إِلَیْهِ راجِعُونَ ! إنّی لهیه! قد سمعت رسول اللّه (صلعم) یقول-و عنده نساؤه-: لیت شعری أیّتکنّ تنبحها کلاب الحوأب؟ ! فأرادت الرّجوع فأتاها عبد اللّه بن الزّبیر فزعم أنّه قد کذب من قال إنّ هذا الحوأب؛ و لم یزل حتّی مضت]. و علی بن الحسین المسعودی در «مروج الذّهب» در ذکر واقعۀ جمل گفته: [و سار القوم نحو البصرة فی ستّمائة راکب فالتهوا فی اللّیل إلی ماء لبنی کلاب یعرف بالحوأب، علیه ناس من بنی کلاب، فعوت کلابهم علی الرّکب، فقالت عائشة:

ص: 159

ردّونی إلی حرم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم، لا حاجة لی فی المسیر، فقال ابن الزّبیر: باللّه ما هذا الحوأب و لقد غلط فیما أخبرک به! و کان طلحة فی ساقة النّاس فلحقها فأقسم أنّ ذلک لیس بالحوأب، و شهد معهما خمسون رجلا ممّن کان معهم، فکان ذلک أوّل شهادة زور اقیمت فی الإسلام]. و أبو سعید عبد الکریم بن محمّد بن المظفر بن المنصور السّمعانی المروزی الفقیه الشافعی در کتاب «الأنساب» گفته: [الحوأبی: بفتح الحاء المهملة و سکون الواو و الهمزة و فی آخرها الباء الموحّدة: هذه النّسبة إلی حوأب-علی وزن فوعل- هذه النّسبة إلی ماء یقال له الحوأب فی طریق البصرة إذا خرجت من مکّة إلیها، قال ابن الکلبی: هی الحوأب بنت کلب بن وبرة، و إلیها ینسب ماء الحوأب،

ورد فی حدیث عصام بن قدامة و عن عکرمة عن ابن عباس رضی اللّه عنهما أنّ النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم قال لنسائه: لیت شعری أیّتکنّ صاحبة الجمل الأدیب-و قیل الأحمر-تنبحها کلاب الحوأب!

و روی إسماعیل بن خالد کذلک عن قیس بن أبی حازم عن عائشة رضی اللّه عنها أنّها مرّت بماء فنبحها کلاب الحوأب، فسألت عن الماء. فقالوا: هذا ماء الحوب، و القصّة فی ذلک أنّ طلحة و الزّبیر بعد قتل عثمان و بیعة علی خرجا إلی مکّة و کانت عائشة رضی اللّه عنهم حاجّة تلک السّنة بسبب اجتماع أهل الفساد و العبث من البلاد بالمدینة لقتل عثمان رضی اللّه عنه، فخرجت عائشة رضی اللّه عنها هاربة من الفتنة، فلمّا لحقها طلحة و الزّبیر حملاها الی البصرة فی طلب دم عثمان من علیّ رضی اللّه عنهم، و کان ابن الزّبیر عبد اللّه بن اختها أسماء ذات النّطاقین: فلمّا وصلت عائشة رضی اللّه عنها معهم إلی هذا الماء نبحت الکلاب علیها، فسألت عن الماء و اسمه، فقیل لها «الحوأب» فتذکّرت قول النّبی صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: «أیّتکنّ تنبح علیها کلاب الحوأب؟ !» فتوقّفت علی الرّجوع، فدخل علیها ابن اختها ابن الزّبیر و قال: لیس هذا ماء الحوأب، حتّی قیل إنّه حلف علی ذلک و کفّر عن یمینه! و اللّه أعلم، و یمّمت عائشة رضی اللّه عنها إلی البصرة و کانت وقعة الجمل المعروفة]. و یاقوت حموی در «معجم البلدان» در ذکر حوأب گفته: [و قال أبو

ص: 160

منصور: «الحوأب» موضع بئر نبحت کلابه علی عائشة أمّ المؤمنین عند مقبلها إلی البصرة، ثمّ أنشد: ما هی إلاّ شربة بالحوءب فصعدی من بعدها أو صوّبی

و فی الحدیث أنّ عائشة لمّا أرادت المضیّ إلی البصرة فی وقعة الجمل مرّت بهذا الموضع فسمعت نباح الکلاب، فقالت: ما هذا الموضع؟ فقیل لها: هذا موضع یقال له الحوأب فقالت: إنّا للّه! ما أرانی إلاّ صاحبة القصّة! فقیل لها: و أیّ قصّة قالت: سمعت رسول اللّه صلعم یقول و عنده نساءه: لیت شعری أیّتکنّ تنبحها کلاب الحوأب سائرة إلی المشرق فی کتیبة، و همّت بالرّجوع فغالطوها و حلفوا لها أنّه لیس بالحؤب]. و عز الدین علی بن محمد بن محمد الجزری المعروف بابن الأثیر در «تاریخ کامل» در ذکر واقعۀ جمل گفته:

قال العرنیّ: بینما أنا أسیر علی جمل إذ عرض لی راکب فقال: أ تبیع جملک؟ فقلت: نعم! قال: بکم؟ قلت: بألف درهم، قال أ مجنون أنت؟ ! قلت: و لم؟ و اللّه ما طلبت علیه أحدا إلاّ أدرکته و لا طلبنی و أنا علیه أحد إلاّ فته، قال: لو تعلم لمن نریده، إنّما نریده لام المؤمنین عائشة. فقلت: خذه بغیر ثمن، قال: بل ترجع معنا إلی الرّحل فنعطیک ناقة و دراهم، قال: فرجعت معه فأعطونی ناقة مهریة و أربعمائة درهم أو ستّمائة و قالوا لی: یا أخا عرینة! هل لک دلالة بالطّریق؟ قلت: أنا من أدلّ النّاس، قالوا: فسر معنا، فسرت معهم فلا أمرّ علی واد إلاّ سألونی عنه حتّی طرقنا الحوأب و هو ماء فنبحتنا کلابه، فقالوا أیّ ماء هذا؟ فقلت: هذا ماء الحوب، فصرخت عائشة بأعلی صوتها و قالت: إِنّا لِلّهِ وَ إِنّا إِلَیْهِ راجِعُونَ ، إنّی لهیه! سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم یقول و عنده نساؤه: لیت شعری أیّتکنّ تنبحها کلاب الحوأب، ثم ضربت عضد بعیرها فأناخته و قالت: ردّونی! أنا و اللّه صاحبة ماء الحوأب، فأناخوا حولها یوما و لیلة، فقال لها عبد اللّه بن الزّبیر: أنّه کذب و لم یزل بها و هی تمتنع، فقال لها: النّجاء! النّجاء! قد أدرککم علیّ بن أبی طالب! فارتحلوا نحو البصرة].

ص: 161

و أبو المظفر یوسف بن قزغلی المعروف بسبط ابن الجوزی در «تذکرۀ خواصّ الامّه» گفته: [ذکر ابن جریر فی تاریخه أنّ عائشة اشترت الجمل من رجل من عرینة بستّمائة درهم و ناقة، قال ابن جریر فی تاریخه: إنّ عائشة اشترت الجمل من رجل من عرینة بستّمائة درهم ناقة. قال ابن جریر فی تاریخه إنّ عائشة لمّا اشترته فمرّت علی ماء یقال له الحوأب، فنبحتها کلابه فقالت: ما هذا المکان؟ فقال لها سائق الجمل العرنیّ: هذا الحوأب، فاسترجعت و صرخت بأعلی صوتها ثمّ ضربت عضد بعیرها فأناخته ثمّ قالت: أنا و اللّه صاحبة الحوأب، ردّونی إلی حرم اللّه و رسوله! قالتها ثلاثا.

قال ابن سعد فیما حکاه عن هشام بن محمد الکلبی: استرجعت و ذکرت قول رسول اللّه: کیف بک إذا نبحتک کلاب الحوأب! فقال طلحة و الزّبیر: ما هذا الحوأب و قد غلط العرنیّ ثمّ أحضر خمسین رجلا فشهدوا معهما علی ذلک و حلفوا. قال الشّعبیّ: فهی أوّل شهادة زور اقیمت فی الاسلام. و

قال ابن جریر فی تاریخه: لمّا سمعت عائشة کلاب الحوأب قالت: إِنّا لِلّهِ وَ إِنّا إِلَیْهِ راجِعُونَ إنّی لهیه، قد سمعت رسول اللّه (صلی الله علیه و آله) یقول لنسائه: أیّتکنّ تنبحها کلاب الحوأب، و أرادت الرّجوع، فمنعها الزّبیر]. و عبد الحمید بن هبة اللّه المدائنی المعروف بابن أبی الحدید در «شرح نهج البلاغه» گفته: [

و روی الکلبیّ عن أبی صالح عن ابن عبّاس، و روی جریر بن یزید عن عامر الشعبی، و روی محمّد بن اسحاق عن حبیب بن عمیر، قالوا جمیعا: لمّا خرجت عائشة و طلحة و الزّبیر من مکّة إلی البصرة طرقت ماء الحوأب، و هو ماء لبنی عامر بن صعصعة، فنبحتهم کلاب فنفرت صعاب إبلهم، فقال قائل منهم: لعن اللّه الحوأب فما أکثر کلابها! فلمّا سمعت عائشة ذکر الحوأب قالت: أ هذا ماء الحوأب؟ قالوا نعم! فقالت: ردّونی! ردّونی! فسألوها ما شانها ما بدا لها؟ فقالت: إنّی سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم یقول: کأنی بکلاب ماء یدعی الحوأب قد نبحت بعض نسائی، ثمّ قال: إیّاک یا حمیراء أن تکونیها! فقال لها الزّبیر: مهلا، یرحمک اللّه، فإنا قد جزنا ماء الحوأب بفراسخ کثیرة! فقالت: أ عندک من یشهد بأنّ هذه الکلاب النّابحة لیست علی ماء الحوأب؟ فلفّق لها الزّبیر و طلحة خمسین أعرابیا جعلا لهم جعلا، فحلفوا لها و

ص: 162

شهدوا أنّ هذا الماء لیس ماء الحوأب، فکانت هذه أوّل شهادة زور فی الإسلام، فسارت عائشة لوجهها!]. و أبو الفداء إسماعیل بن علی الایّوبی در کتاب «المختصر فی تاریخ البشر» در حوادث سنۀ ستّ و ثلاثین گفته: [ذکر مسیر عائشة و طلحة و الزّبیر إلی البصرة: و لمّا بلغ عائشة قتل عثمان أعظمت ذلک و دعت إلی الطّلب بدمه و ساعدها علی ذلک طلحة و الزّبیر و عبد اللّه بن عامر و جماعة من بنی أمیّة و جمعوا جمعا عظیما و اتّفق رأیها علی المضیّ إلی البصرة للاستیلاء علیها و قالوا: معاویة بالشّام قد کفانا أمرها، و کان عبد اللّه بن عمر قد قدم من المدینة فدعوه إلی المسیر معهم فامتنع و ساروا و أعطی یعلی بن منیة عائشة الجمل المسمّی بعسکر، اشتراه بمائة دینار، و قیل بثمانین دینارا،

فرکبته و ضربوا فی طریقهم مکانا یقال له «الحوأب» فنبحتهم کلابه؛ فقالت عائشة: أیّ ماء هو هذا؟ فقیل: هذا ماء الحوأب، فصرخت عائشة بأعلی صوتها و قالت: إِنّا لِلّهِ وَ إِنّا إِلَیْهِ راجِعُونَ ، سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم یقول، و عنده نساءه: لیت شعری أیّتکنّ ینبحها کلاب الحوأب؟ ! ثمّ ضربت عضد بعیرها فأناخته و قالت: ردّونی، أنا و اللّه صاحبة ماء الحوأب! فأناخوا یوما و لیلة، و قال لها عبد اللّه بن الزّبیر: إنّه کذب، یعنی لیس هذا ماء الحوأب، و لم یزل بها و هی تمنع فقال لها: النّجا! النّجا! فقد أدرککم علیّ بن أبی طالب، فارتحلوا نحو البصرة! فاستولوا علیها بعد قتال مع عثمان بن حنیف فقتل من أصحاب عثمان بن حنیف أربعون رجلا و أمسک عثمان بن حنیف فنتفت لحیته و حواجبه و سجن ثمّ أطلقته]. و زین الدین عمر بن مظفر بن عمر بن محمّد بن أبی الفوارس الوردی المعرّی الشافعی در «تتمّة المختصر فی أخبار البشر» گفته: [و طلب بدم عثمان عائشة و طلحة و الزبیر و عبد اللّه بن عامر و جماعة من بنی أمیّة و ساروا فی جمع عظیم للاستیلاء علی البصرة و اکتفوا بمعاویة فی أمر الشّام، و أبی عبد اللّه بن عمر عن المسیر معهم و أعطی یعلی بن منیة عائشة الجمل المسمّی بعسکر اشتراه بمائة دینار. و قیل بثمانین؛

فرکبته و مرّوا بمکان اسمه «الحوأب» فنبحتهم کلابه فقالت عائشة: أیّ ماء هذا؟ قیل: هذا ماء الحوأب، فصرخت و قالت: إِنّا لِلّهِ وَ إِنّا إِلَیْهِ راجِعُونَ ؛ سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم یقول و عنده نساؤه: لیت شعری أیّتکنّ ینبحها کلاب الحوأب؟ ! ثم ضربت عضد بعیرها فأناخته و قالت: ردّونی! فأناخوا یوما و لیلة و قال لها عبد اللّه بن الزّبیر إنّه کذب، یعنی لیس هذا ماء الحوأب و لم یزل بها و هی تمتنع فقال: النّجا! النّجا! فقد أدرککم علیّ بن أبی طالب؛ فارتحلوا نحو البصرة و استولوا علیها بعد قتال مع عثمان بن حنیف و قتل من أصحاب عثمان بن حنیف أربعون رجلا و أمسک فنتفت لحیته و حاجباه و سجن ثمّ اطلق]. و ابن خلدون مغربی در «تاریخ» خود در ذکر واقعۀ جمل گفته، [و أرکب یعلی بن منیة عائشة جملا اسمه «عسکر» اشتراه بمائة دینار، و قیل بثمانین، و قیل بل کان لرجل من عرینة، عرض لهم بالطّریق علی جمل فاستبدلوا به جمل عائشة علی أن جمله بألف فزادوه أربعمائة درهم و سألوه عن دلالة الطریق فدلّهم

ص: 163

فرکبته و مرّوا بمکان اسمه «الحوأب» فنبحتهم کلابه فقالت عائشة: أیّ ماء هذا؟ قیل: هذا ماء الحوأب، فصرخت و قالت: إِنّا لِلّهِ وَ إِنّا إِلَیْهِ راجِعُونَ ؛ سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم یقول و عنده نساؤه: لیت شعری أیّتکنّ ینبحها کلاب الحوأب؟ ! ثم ضربت عضد بعیرها فأناخته و قالت: ردّونی! فأناخوا یوما و لیلة و قال لها عبد اللّه بن الزّبیر إنّه کذب، یعنی لیس هذا ماء الحوأب و لم یزل بها و هی تمتنع فقال: النّجا! النّجا! فقد أدرککم علیّ بن أبی طالب؛ فارتحلوا نحو البصرة و استولوا علیها بعد قتال مع عثمان بن حنیف و قتل من أصحاب عثمان بن حنیف أربعون رجلا و أمسک فنتفت لحیته و حاجباه و سجن ثمّ اطلق]. و ابن خلدون مغربی در «تاریخ» خود در ذکر واقعۀ جمل گفته، [و أرکب یعلی بن منیة عائشة جملا اسمه «عسکر» اشتراه بمائة دینار، و قیل بثمانین، و قیل بل کان لرجل من عرینة، عرض لهم بالطّریق علی جمل فاستبدلوا به جمل عائشة علی أن جمله بألف فزادوه أربعمائة درهم و سألوه عن دلالة الطریق فدلّهم

و مرّ بهم علی ماء الحوأب فنبحتهم کلابه و سألوه عن الماء فعرّفهم باسمه. فقالت عائشة: ردّونی! سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم یقول و عنده نساءه: لیت شعری: أیّتکنّ تنبحها کلاب الحوأب ثمّ ضربت عضد بعیرها فأناخته و أقامت بهم یوما و لیلة، إلی أن قیل: النّجا! النّجا قد أدرککم علی، فارتحلوا نحو البصرة]. و محب الدین أبو الولید محمّد بن محمّد بن الشحنة الحلبی الحنفی در کتاب «روض المناضر فی علم الاوائل و الأواخر» در وقایع سنۀ ستّ و ثلاثین گفته: [و لمّا وصل عبد اللّه إلی الیمن خرج الّذی کان بها من قبل عثمان، و هو یعلی بن منیة بها من الأموال إلی مکّة و صار مع عائشة و طلحة و الزّبیر؛ و جمعوا جمعا عظیما و قصدوا البصرة؛ و لم یوافقهم عبد اللّه بن عمر؛ و أعطی یعلی بن منیة لعائشة رضی اللّه عنهما جملا کان اشتراه بمائة دینار اسمه عسکر، و قیل بثمانین؛ و

رکبته و مرّوا بمکان اسمه الحوأب؛ فنبحتهم کلابه، فقالت عائشة: أیّ ماء هذا؟ فقیل لها: هذا ماء الحوأب فصرخت و قالت: إِنّا لِلّهِ وَ إِنّا إِلَیْهِ راجِعُونَ ، سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم یقول و عنده نساؤه: لیت شعری أیّتکنّ تنبحها کلاب الحوأب! ثمّ ضربت عضد بعیرها فأناخته

ص: 164

و قالت: ردّونی! فأقاموا یوما و لیلة فقال لها عبد اللّه بن الزّبیر: إنّه کذب. لیس هذا ماء الحوأب و لم یزل بها و هی تمتنع، فقال: النّجا! النّجا! فقد أدرککم علی! فارتحلوا فوصلوا البصرة و استنزلوا (و استولوا. ظ) علیها بعد قتال عظیم مع عثمان بن حنیف؛ و قتل من أصحاب عثمان بن حنیف أربعون رجلا؛ و أمرت عائشة بنتف لحیته و حواجبه و سحبنته ثمّ أطلقته]. و محمد بن خاوند شاه بن محمود هروی در «روضة الصّفا» در ذکر واقعۀ جمل آورده: [بعد از طیّ مراحل و قطع منازل بآب حوأب رسیدند، کلاب آن موضع به هیأت اجتماعی بر روی شتر عائشة که یعلی بن أمیّة آن را بدویست دینار خریده بود و برسم تحفه باو داده بانک کردند؛ عائشه پرسید که نام این آب چیست؟ دلیل لشگر گفت که آب حوأب می گویند؛ عائشه ببانک بلند گفت: إِنّا لِلّهِ وَ إِنّا إِلَیْهِ راجِعُونَ ؛ مرا بازگردانید که من از رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم شنیدم که بأزواج خود خطاب فرمود در زمانی که با هم نشسته بودیم که: کدام یک از شماست خداوند شتر تیز رفتار که سگان حوأب بر روی وی بانک زنند و حال آنکه او در میان فئه باغیه باشد؟ ! طلحه و زبیر و عبد اللّه گفتند که این آب حوأب نیست و دلیل دروغ می گوید و پنجاه کس را فرمودند تا گواهی برین نهج دادند]. و نیز در «روضة الصّفا» در ذکر همین واقعه آورده: [عاقبت أرباب مکر و حیله بسمع عائشه رسانیدند که عبد اللّه زبیر بی زاد و راحله بجانب بصره رفت، اگر بتدارک مهمّ وی نپردازی غالبا در راه هلاک خواهد شد، و چون عائشه با او محبّتی مفرط داشت ناچار با مخالفان امام زمان موافقت نموده عزیمت بصره نمود، چون بحوأب رسید نباح سگان که در آن حوالی بودند شنید، استرجاع کرده گفت: أی طلحه! ترا بخدا سوگند می دهم که مرا بحرم باز گردان! طلحه از موجب آن استفسار نمود عائشه از فرمودۀ حضرت مقدّس نبوی چنانچه سمت گذارش یافت خبر داد؛ عبد اللّه زبیر جمعی از أعراب را بعطایای مخصوص محظوظ نمود تا نزد عائشه گواهی دادند که این موضع دیگرست نه حوأب! نقلست که أوّل شهادت زور که در اسلام واقع شد این

ص: 165

گواهی بود، عائشه را خاطر بر سخن دوم ایشان قرار نمی گرفت تا عبد اللّه زبیر که ساقۀ لشگر متعلق باو بود از عقب تاخته خود را در میان سپاه افگند و آوازه در انداخت که اینک علی بن أبی طالب رسید! عائشه از بیم آفت و تطرّق مخافت مراجعت نتوانست نمود، چون عائشه دلیل را طلب نمود تا از حقیقت حال بار دیگر استطلاع کند طلحه معروض داشت که دلیل از انفعال آنکه راه غلط کرده است باز گشته! نقل است که چون دلیل سپاه بإشارت طلحه و زبیر معاودت نموده عازم مدینه شد در راه او را بأمیر المؤمنین علی ملاقات واقع شده از وی پرسید که از کجا می آئی و از سپاه عائشه چه خبر داری؟ گفت که ایشان بجانب بصره رفتند و دلیل حضرت أمیر را از نباح کلاب حوأب و عزیمت مراجعت عائشه و شهادت زور أعراب بیدیانت إعلام نمود]. و غیاث الدین بن همام الدّین الحسینی المدعوّ بخواند أمیر در «حبیب السّیر» در ذکر واقعۀ جمل گفته: [و در «مقصد أقصی» و بعضی دیگر از کتب علما بأقلام بلاغت انتما مرقوم گشته که در آن أیّام که عائشه رضی اللّه عنها خاطر بسفر بصره قرار داد روزی بخانۀ أمّ سلمه رفته گفت که أهل فساد فتنۀ عظیم انگیخته خون عثمان را بغیر حق ریختند و اکنون طلحه و زبیر جهت طلب خون آن خلیفۀ مظلوم متوجّه عراق عرب شده اند و جهت إصلاح أحوال امّت و استحکام قواعد مبانی ملّت من نیز با ایشان مرافقت می نمایم، امید آنکه تو نیز درین سفر با ما موافقت فرمایی و أبواب مخالفت نگشائی. أمّ سلمه رضی اللّه عنها از شنیدن این سخنان مضطرب گشته گفت: أی عائشه! ما که علو شأن و سموّ مکان علی بن أبی طالب را بتحقیق می دانیم و قربت قرابت و خصوصیتش را نسبت بحضرت رسالت علیه السّلام و التحیه معلوم داریم بکدام تأویل با او در مقام خلاف آئیم و حال آنکه تو دیروز عثمان را بکفر نسبت کرده مردم را بر قتل او تحریض می نمودی و امروز می گوئی که من طلب خون او می نمایم! ترا بخدای تعالی سوگند می دهم که از رسول صلّی اللّه علیه و آله و سلّم نشنیدی که فرمود: اندکی از ایام و لیالی نخواهد گذشت که سگان آبی که در

ص: 166

عراق آن را «حوأب» گویند بر یکی از زنان من بانک کنند و آن زوجۀ من در میان فئۀ باعیه باشد و از استماع این مقال من بمرتبۀ متغیّر شدم که انائی که در دست داشتم بر زمین افتاد و رسول صلّی اللّه علیه و آله و سلّم التفات فرمود و گفت: چه می شود ترا أی أمّ سلمه؟ گفتم یا رسول اللّه! با وجود شنیدن این حدیث چگونه تغیّر بحال من راه نیابد؟ ! آن حضرت متبسّم گشته و نظر همایون بجانب تو افگنده گفت: گمان می برم که آن زن تو باشی یا حمیرا! و بروایتی: یا حمراء الشّفتین! عائشه رضی اللّه عنها گفت: بلی چنین بود که بر زبان آوردی و من فسخ این عزیمت کردم که هیچ نعمتی بهتر از کنج سلامت نیست. و چون عبد اللّه بن زبیر که خواهرزادۀ عائشه بود و أمّ المؤمنین او را بغایت دوست می داشت ازین قیل و قال خبر یافت نزد عائشه رضی اللّه عنها رفته گفت اگر تو درین سفر با ما همراه نیایی من خود را هلاک می سازم یا سر و پا برهنه رو در صحرا و بیابان می نهم! و چندان مکر و حیله بتقدیم رسانید که دیگر عائشۀ صدّیقه عزم جزم کرده بمرافقت مخالفان مرتضی متوجّه بصره شد و بعد از طیّ منازل بموضع حوأب رسید و نباح کلاب آن نواحی بشنید از دلیل پرسید که این آب را چه نامست؟ جواب داد: حوأب! أمّ المؤمنین زبان بکلمۀ استرجاع گشاده طلحه را گفت: ترا بخدا سوگند می دهم که مرا بحرم برگردانی و طلحه از سبب مراجعت سؤال کرد و عائشه رضی اللّه عنها حدیث مذکور را تقریر فرمود، طلحه گفت که دلیل غلط بعرض رسانیده این آب حوأب نیست. و عبد اللّه بن زبیر جمعی از أعراب را مبلغی گرانمند رشوت داد تا نزد أمّ المؤمنین عائشه رضی اللّه عنها أداء شهادت نمودند که این موضع دیگر است و حوأب نیست! و أوّل گواهی دروغ که در اسلام واقع شد این شهادت بود]. و جمال الدّین عطاء اللّه بن فضل اللّه الشّیرازی در «روضة الأحباب» در ذکر واقعۀ جمل گفته: [پس عائشه در هودج نشسته و هودج را بر شتر عسکر نام که یعلی بن منیه (امیّه. خ.) پیشکش کرده بود بسته بودند پیش پیش لشگر می رفت تا رسیدند قریب بطلوع صباح بر سر چشمۀ آبی که آن را حوأب می گفتند،

ص: 167

چون شتر عائشه در گزر آمد سگان آن موضع جمع گشته مانند حباب بر سر آن آب بجوش و خروش آمدند و نباح و صیاح در آن صباح آغاز کردند، عائشه شنید که شخصی از دیگری می پرسید یا آنکه خود پرسید این چه آبست؟ مسئول گفت: این آب حوأبست، عائشه گفت: باز گردانید مرا! از وی پرسیدند که این برگشتن را سبب چیست و مانع تو از رفتن باین راه کیست؟ جواب سائل چنین گفت که: من شنیده ام از رسول صلعم که می فرمود: گوییا می بینم زنی از زنان خود را که سگان حوأب برو بانک کنند، أی حمیرا! ترسان باش از خدای از آنکه آن زن تو باشی! مانع از رفتن باین راه این حدیث مسموع و تهدید و وعیدی که از مضمون آن معلوم می شود باعث بر داعیۀ رجوعست. پس در آن منزل فرود آمدند و چون آفتاب بر آمد عبد اللّه بن زبیر پنجاه مرد از سکّان آن موضع آورد تا نزد عائشه گواهی دادند که این آب حوأب نیست و لشگر از آب حوأب در أوّل شب بگذشت! و گویند این گواهی أوّل شهادت زوری بود که در اسلام بوقوع پیوست، و آتش اضطراب عائشه در مراجعت از آن طریق بگواهی آن فریق فرو نه نشست و همچنان در صدد رجوع بود و جزع و اضطراب می نمود تا عبد اللّه بن زبیر از اخریات لشکر آواز در انداخت که علیّ بن أبی طالب با لشگری کثیر از عقب رسید، خوف بر عائشه استیلا یافت و روی از طریق مراجعت بر تافت و دلیل را طلبید که از و استفساری نماید، طلحه گفت دلیل از شرمندگی خطای راه و غلطی که در تسمیۀ این آب کرده بود فرار نمود!]. و مرزا محمد بدخشی در کتاب «مفتاح النّجا» در ذکر واقعۀ جمل گفته: [

و أخرج البزّار و أبو نعیم عن ابن عبّاس (رض) أنّ النّبیّ-ص-قال لأزواجه: أیّتکنّ صاحبة الجمل الأحمر؟ ! تخرج حتّی تنبحها کلاب الحوأب، یقتل حولها قتلی کثیرة ثمّ تنجو بعد ما کادت.

و أخرج أحمد و الحاکم عن عائشة -رض-قالت: قال النّبیّ: کیف بإحداکنّ إذا نبحتها کلاب الحوأب؟ ! أقول: وصول عائشة فی مسیرها إلی البصرة بموضع الحوأب و استماع نباح الکلاب و عزمها

ص: 168

بالرّجوع و مجیء عبد اللّه بن الزّبیر بشهود الزّور علی أنّه لیس بحوأب فاطلبها فی کتب التاریخ].

وجه 58 افتراء پردازی زوجۀ رفاعۀ صحابی در حضور پیغمبر اکرم

وجه پنجاه و هشتم آنکه: زوجۀ رفاعۀ صحابی که قطعا از صحابیّات است بر شوهر دیگر خود عبد الرّحمن بن الزّبیر بحضور جناب سرور کائنات علیه و آله آلاف الصّلوة و التّسلیمات ارتکاب کذب صریح نموده، و هر گاه حال بر چنین منوال باشد چگونه قول مزنی را در تعدیل و توثیق جمله صحابه کسی از عقلا قابل اعتنا خواهد دانست؟ ! . حالا قصۀ افترا پردازی این صحابیّۀ جلیله که خالی از لطائف عدید نیست بگوش هوش باید شنید: بخاری در «صحیح» خود در کتاب اللّباس در باب ثیاب خضر گفته:

[حدّثنا محمّد بن بشّار، حدّثنا عبد الوهّاب، أخبرنا أیّوب عن عکرمة أنّ رفاعة طلّق امرأته فتزوّجها عبد الرّحمن بن الزّبیر القرظی، قالت (1) عائشة و علیها خمار أخضر فشکت إلیها و أرتها خضرة بجلدها، فلمّا جاء رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و النّساء ینصر بعضهنّ بعضا، قالت عائشة: ما رأیت مثل ما یلقی المؤمنات لجلدها أشدّ خضرة من ثوبها قال: و سمع أنّها قد أتت رسول اللّه-صلّی اللّه علیه و سلّم-فجاء و معه ابنان له من عیرها، قالت: و اللّه ما لی إلیه من ذنب إلاّ أنّ ما معه لیس بأغنی عنّی من هذه، و أخذت هدبة من ثوبها فقال: کذبت و اللّه یا رسول اللّه! إنّی لأنفضها نفض الأدیم و لکنّها ناشز ترید رفاعة! فقال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: فإن کان ذلک لم تحلی له أو لم تصلحی له حتّی یذوق من عسیلتک، قال: و أبصر معه ابنین، فقال: بنوک هؤلاء؟ قال: نعم! قال: هذا الذی تزعمین ما تزعمین، فو اللّه لهم أشبه به من الغراب

ص: 169


1- هکذا فی جمیع نسخ البخاری ، و الصحیح ( فأنت ) بدل ( قالت ) کما لا یخفی علی من له ذوق سلیم فی العربیة و نظر ثاقب فی السیاق ، و لقد أبدع بعض شراح البخاری فی هذا المقام فأتی فی تأویل هذا الکلام بما لا یرتضیه أحد من أولی الأحلام ، و اللَّه العاصم . ( 12 . ن ) .

بالغراب!]. و بغوی در «معالم التنزیل» در تفسیر آیۀ «فَإِنْ طَلَّقَها فَلا تَحِلُّ لَهُ مِنْ بَعْدُ حَتّی تَنْکِحَ زَوْجاً غَیْرَهُ» در ذکر قصّۀ امرأۀ رفاعه گفته: [

و روی أنّها لبثت ما شاء اللّه ثمّ رجعت إلی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم، فقالت: إنّ زوجی قد مسّنی، فقال لها النّبی صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: کذبت بقولک الأوّل فلن اصدّقک فی الآخر، فلبثت حتّی قبض النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فأتت أبا بکر رضی اللّه عنه فقالت: یا خلیفة رسول اللّه! صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: أرجع إلی زوجی الأوّل؟ فإنّ زوجی الآخر قد مسّنی و طلّقنی، فقال لها أبو بکر: قد شهدت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم حین أتیته و قال لک: ما قال فلا ترجعی إلیه، فلمّا قبض أبو بکر رضی اللّه عنه أتت عمر رضی اللّه عنه و قالت له مثل ذلک، فقال لها عمر رضی اللّه عنه: لا ترجعی إلیه لئن رجعت إلیه لأرجمنّک!]. و جار اللّه زمخشری در «کشّاف» در تفسیر آیۀ فَإِنْ طَلَّقَها فَلا تَحِلُّ لَهُ مِنْ بَعْدُ حَتّی تَنْکِحَ زَوْجاً غَیْرَهُ بعد ذکر حدیث عائشة در باب امرأۀ رفاعه گفته: [

و روی أنّها لبثت ما شاء اللّه ثمّ رجعت فقالت إنّه کان قد مسّنی فقال: کذبت فی قولک الأوّل فلن اصدّقک فی الآخر، فلبثت حتّی قبض رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم فأتت أبا بکر رضی اللّه عنه فقالت: أ ارجع إلی زوجی الأوّل؟ فقال: قد عهدت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم حین قال لک ما قال، فلا ترجعی إلیه. فلمّا قبض أبو بکر رضی اللّه عنه قالت مثله لعمر رضی اللّه عنه، فقال: إن أتیتنی بعد مرّتک هذه لأرجمنّک! فمعها]. و فخر الدین رازی در تفسیر «مفاتیح الغیب» در تفسیر آیۀ فَإِنْ طَلَّقَها فَلا تَحِلُّ لَهُ مِنْ بَعْدُ حَتّی تَنْکِحَ زَوْجاً غَیْرَهُ گفته: [و أمّا الخبر المشهور فی السّنّة فما

روی أنّ تمیمة بنت عبد الرّحمن القرظی کانت تحت رفاعة بن وهب بن عتیک القرظی ابن عمها فطلّقها ثلاثا فتزوّجت بعبد الرّحمن بن الزّبیر القرظی، فأتت النبیّ صلّی اللّه علیه و سلم و قالت: کنت تحت رفاعة فطلّقنی فبت طلاقی فتزوّجت بعده عبد الرّحمن بن الزّبیر و إنّ ما معه مثل هدبة الثّوب و إنّه طلّقنی قبل أن یمسّنی، أ فأرجع إلی ابن عمّی؟

ص: 170

فتبسّم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم فقال: أ تریدین أن ترجعی إلی رفاعه! ؟ حتّی لا تذوقی عسیلته و یذوق عسیلتک! و المراد بالعسیلة الجماع، شبّه اللّذّة فیه بالعسل،

فلبثت ما شاء اللّه ثمّ عادت إلی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم و قالت: إنّ زوجی مسّنی، فکذّبها رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم و قال: کذبت فی الأوّل فلن اصدّقک فی الآخر! فلبثت حتّی قبض رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فأتت أبا بکر فاستأذنت فقال: لا ترجعی إلیه فلبثت حتّی مضی لسبیله فأتت عمر فاستأذنت فقال: لئن رجعت إلیه لأرجمنّک]. و خازن بغدادی در تفسیر «لباب التّأویل» در تفسیر آیۀ مذکوره گفته: [

و روی أنّها لبثت ما شاء اللّه ثمّ رجعت إلی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بقولک فقالت: إنّ زوجی قد مسّنی، فقال لها النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: کذبت بقولک الأوّل فلن اصدّقک فی الآخر، فلبثت حتّی قبض رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فأتت أبا بکر فقالت: یا خلیفة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم! أرجع إلی زوجی الأوّل؟ فإنّ زوجی الآخر قد مسّنی و طلّقنی، فقال لها أبو بکر: قد شهدت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم حین أتیته و قال لک ما قال فلا ترجعی إلیه، فلما قبض أبو بکر أتت عمر و قالت له مثل ما قالت لأبی بکر، فقال لها: لئن رجعت إلیه لأرجمنّک]. و ابن حجر عسقلانی در کتاب «الکاف الشّاف فی تخریج أحادیث الکشّاف» گفته:

[قوله: و روی أنّها (1) لبثت بعد ذلک ما شاء اللّه ثمّ رجعت فقالت إنّه کان قد مسّنی فقال لها: کذبت فی قولک الأوّل فلن اصدّقک فی الآخر، فلبثت حتّی قبض النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فأتت أبا بکر فقال: أرجع إلی زوجی الأوّل، الحدیث. قال عبد الرّزّاق: أخبرنا ابن جریج عن ابن شهاب عن عروة عن عائشة، فذکر الحدیث و فیه: فقعدت ما شاء اللّه ثم جاءته فأخبرته أن قد مسّها فمنعها أن ترجع إلی زوجها الأوّل و قال: اللّهمّ إن کان هذا ایجابها أن تحلّها لرفاعة فلا تتمّ لها نکاحه مرّة اخری، ثمّ أتت أبا بکر و عمر فی خلافتهما فمنعاها]. و سیوطی در تفسیر «درّ منثور» گفته [و

أخرج ابن المنذر عن مقاتل بن

ص: 171


1- أی امرأة رفاعة ( 12 ) .

حیّان، قال: نزلت هذه الآیة فی عائشة بنت عبد الرّحمن بن عتیک النّصری، کانت عند رفاعة بن وهب بن عتیک و هو ابن عمّها فطلّقها طلاقا بائنا فتزوّجت بعده عبد الرّحمن ابن الزّبیر القرظیّ فطلّقها فأتت النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم فقالت إنّه طلّقنی قبل أن یمسّنی، أ فأرجع إلی الأوّل؟ قال: لا حتّی یمسّ، فلبثت ما شاء اللّه ثمّ أتت النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم فقالت له: إنّه قد مسّنی، فقال؛ کذبت بقولک الأوّل فلم اصدّقک بالآخر فلبثت حتّی قبض النّبیّ صلی اللّه علیه و سلم فأتت أبا بکر فقالت: أرجع إلی الأوّل؟ فإنّ الآخر قد مسّنی، فقال أبو بکر شهدت النّبیّ صلی اللّه علیه و سلّم قال لک ما قال، لا ترجعی إلیه. فلمّا مات أبو بکر أتت عمر فقال لها: لئن أتیتنی بعد هذه المرّة لأرجمنّک! فمنعها، و کان نزل فیها «فإن طلّقها فلا تحلّ له من بعد حتّی تنکح زوجا غیره» فیجا معها «فإن طلّقها» بعد ما جامعها «فلا جناح علیهما أن یتراجعا]. و خطیب شربینی در تفسیر «سراج منیر» در تفسیر آیۀ مذکوره در ذکر قصّۀ امرأۀ رفاعه گفته: [

و روی أنّها لبثت ما شاء اللّه ثمّ رجعت إلی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم و قالت: إنّ زوجی قد مسّنی، فقال لها النبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم: کذبت فی قولک الأوّل فلن اصدّق (اصدّقک. ظ) فی الآخر، فلبثت حتّی قبض رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم فأتت أبا بکر فقالت: یا خلیفة رسول اللّه! صلّی اللّه علیه و سلم أرجع إلی زوجی الأوّل؟ فإنّ زوجی الآخر مسّنی و طلّقنی، فقال لها أبو بکر: قد شهدت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم حین أتیته و قال لک ما قال، فلا ترجعی إلیه، فلمّا قبض أبو بکر أتت عمر و قالت له مثل ذلک، فقال لها عمر: لئن رجعت إلیه لأرجمنّک!]

وجه 59 افترا پردازی غمیصاء صحابیه در حضور آنسرور

وجه پنجاه و نهم آنکه: غمیصاء-یا رمیصاء-صحابیّه نیز برای تذلیل شوهر ثانی خود مسلک اتّهام پر اجترام پیموده بحضور جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم جسارت بر کذب و افترا نموده، چنانچه نسائی در «سنن» خود در باب إحلال المطلّقة ثلاثا گفته: [

أخبرنا علیّ بن حجر، قال: أخبرنا هشیم، قال: أخبرنا یحیی عن أبی إسحاق عن سلیمان بن یسار عن عبد اللّه (عبید اللّه. ظ) بن عبّاس أنّ الغمیصا-أو الرّمیصا-

ص: 172

أتت النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم تشتکی زوجها أنّه لا یصل إلیها، فلم تلبث أن جاء زوجها فقال: یا رسول اللّه! هی کاذبة و هو یصل إلیها و لکنّها ترید أن ترجع إلی زوجها الأوّل، فقال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم: لیس ذلک لها حتّی تذوق عسیلته]. و ابن جریر طبری در «تفسیر» خود گفته:

[حدّثنی یعقوب بن إبراهیم و یعقوب بن ماهان، قال: ثنا هشیم، قال: أنا: یحیی بن أبی إسحاق، عن سلیمان بن یسار عن عبید اللّه عن ابن عباس (عبید اللّه بن عبّاس. ظ) أنّ الغمیصاء-أو الرّمیصاء-جاءت الی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم تشکو زوجها و تزعم أنّه لا یصل إلیها، قال: فما کان إلاّ یسیرا حتّی جاء زوجها فزعم أنّها کاذبة و لکنّها ترید أن نرجع إلی زوجها الأوّل، فقال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: لیس لک حتّی یذوق عسیلتک رجل عیره]. و ابن حجر عسقلانی در «فتح الباری» در کتاب الطّلاق در باب «إذا طلّقها ثلاثا ثمّ تزوّجت بعد العدّة زوجا غیره فلم یمسّها» در شرح حدیث امرأة رفاعه گفته: [و قد وقع لامرأة اخری قریب من قصّتها،

فأخرج النّسائیّ من طریق سلیمان بن یسار عن عبید اللّه بن العباس-أی ابن عبد المطلب- أنّ الغمیصاء أو الرّمیصاء أنت النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم تشکوا من زوجها أنّه لا یصل إلیها، فلم یلبث أن جاء فقال إنّها کاذبة و لکنّها ترید أن ترجع إلی زوجها الأوّل. فقال: لیس ذلک لها حتّی تذوق عسیلته، و رجاله ثقات لکن اختلف فیه علی سلیمان بن یسار و وقع عند شیخنا فی «شرح التّرمذی» عبد اللّه بن عبّاس مکبّرا و تعقّب علی بن عساکر و المزّی أنّهما لم یذکرا هذا الحدیث فی الاطراف و لا تعقّب علیهما فإنّهما ذکراه فی مسند عبید اللّه بالتّصغیر، و هو الصّواب. و قد اختلف فی سماعه من النّبی صلّی اللّه علیه و آله و سلّم إلاّ أنّه ولد فی عصره فذکر لذلک فی الصّحابة، و اسم زوج الغمیصا هذه عمرو بن حزم. أخرجه الطبرانیّ و أبو مسلم الکعبیّ و أبو نعیم فی الصّحابة من طریق حماد بن سلمة عن هشام بن عروة عن أبیه عن عائشة أنّ عمرو ابن حزم طلّق الغمیصاء فتزوجها رجل قبل أن یمسّها فأرادت أن ترجع إلی زوجها الأوّل، الحدیث، و لم أعرف اسم زوجها الثّانی].

وجه 60 تکذیب خلیفۀ ثانی فاطمۀ بنت قیس صحابیه را ورد حدیث او

وجه شصتم آنکه: حضرت عمر بر فاطمۀ بنت قیس که از جملۀ جلائل

ص: 173

صحابیّاتست (1) تجویز کذب نموده و خبر او را در باب نفی سکنی و نفقه برای بائن ردّ فرموده اند. و پر ظاهرست که بعد اتّهام حضرت خلافت مآب این چنین صحابیه را کیست که قول مزنی را در تصدیق و توثیق جملۀ صحابه قابل اعتناء خواهد دانست؟ ! (2). طحاوی در «معانی الآثار» در کتاب الطلاق گفته: [و احتجّوا فی دفع حدیث فاطمة بنت قیس بما أخبرنا أبو بکرة،

قال: ثنا: أبو أحمد محمّد بن عبد اللّه بن الزبیر، قال: ثنا عمّار بن رزیق عن أبی إسحاق، قال: کنت عند الأسود بن یزید فی المسجد الأعظم و معنا الشّعبیّ فذکروا المطلّقة ثلاثا فقال الشعبیّ: حدّثتنی فاطمة بنت قیس أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم قال لها: لا سکنی لک و لا نفقة، قال: فرماه الأسود بحصاة قال: ویلک! أ تحدّث بمثل هذا؟ ! قد رفع ذلک إلی عمر بن الخطاب فقال: لسنا بتارکی کتاب ربّنا و سنّة نبینا صلّی اللّه علیه و سلّم بقول امرأة لا ندری لعلها کذبت، قال اللّه تعالی: لا تُخْرِجُوهُنَّ مِنْ بُیُوتِهِنَّ وَ لا یَخْرُجْنَ ، الآیة]. و أبو بکر جصاص رازی در کتاب «أحکام القرآن» گفته: [

و روی عمّار بن رزیق عن أبی إسحاق، قال: کنت عند الأسود بن یزید فی المسجد، فقال الشّعبیّ: حدّثنی فاطمة بنت قیس أنّ النّبیّ صلعم قال لها: لا سکنی لک و لا نفقة، فرماه الأسود

ص: 174


1- قال ابن عبد البر فی « الاستیعاب » فی ترجمة فاطمة بنت قیس ( و کانت من المهاجرات الاول و کانت ذا جمال و عقل و کمال و فی بیتها اجتمع أصحاب الشوری عند مقتل عمر بن الخطاب ( رض ) و خطبوا خطبهم المأثورة ، قال الزبیر : و کانت امرأة نجودا و النجود النبیلة ( انتهی ) . و قال ابن حجر فی « تقریب التهذیب » : ( فاطمة بنت قیس بن خالد الفهریة ، اخت الضحاک : صحابیة مشهورة ، و کانت من المهاجرات الاول ) ( 12 . ن ) .
2- احمد بن محمد بن حنبل الشیبانی در مسند خود گفته : ( ثنا اسود بن عامر ، قال : ثنا الحسن ؛ یعنی ابن صالح ، عن السدی عن البهی عن فاطمة بنت قیس عن النبی صلی اللَّه علیه و سلم انه لم یجعل لها سکنی و لا نفقة ، قال حسن : قال السدی : فذکرت ذلک لابراهیم و الشعبی فقالا : قال عمر : لا تصدق فاطمة ، لها السکنی و النفقة ) .

بحصی، ثم قال: ویلک أ تحدّث بمثل هذا؟ قد رفع ذلک إلی عمر فقال: لسنا بتارکی کتاب ربّنا و سنّة نبیّنا بقول امرأة لا ندری لعلّها کذبت، قال اللّه تعالی: لا تُخْرِجُوهُنَّ مِنْ بُیُوتِهِنَّ ]. و فخر الاسلام علی بن محمّد بن حسن البزودی در «کتاب الاصول» گفته: [و مثال المستنکر مثل

حدیث فاطمة بنت قیس أنّ النّبیّ علیه السّلام لم یجعل لها نفقة و لا سکنی فقد ردّه عمر رضی اللّه عنه فقال: لا ندع کتاب ربّنا و لا سنّة نبینا صلّی اللّه علیه و سلّم بقول امرأة لا ندری أ صدقت أم کذبت، أ حفظت أم نسیت. قال عیسی بن أبان فیه: أراد بالکتاب و السّنة القیاس، و قد ردّه غیره من الصّحابة أیضا]. و شمس الدین سرخسی در «مبسوط» بعد ذکر مذهب منکرین نفقۀ بائن گفته: [و استدلوا

بحدیث فاطمة بنت قیس (رض) قالت: طلّقنی زوجی ثلاثا، فلم یجعل لی رسول اللّه صلعم نفقة و لا سکنی، إلاّ أنّ فی صحّة هذا الحدیث کلاما، فإنّه روی أنّ زوج فاطمة أسامة بن زید (رض) کان إذا سمع منها هذا الحدیث رماها بکل شیء فی یده. و عن عائشة (ض) قالت: تلک المرأة فتنت العالم بروایتها هذا الحدیث. و قال عمر بن الخطاب (رض) : لا ندع کتاب ربّنا و لا سنّة بنبیّنا صلعم بقول امرأة لا ندری أ صدقت أم کذبت، حفظت أم نسیت!

سمعت رسول اللّه صلعم یقول للمطلّقة الثّلاث النّفقة و السّکنی ما دامت فی العدّة]. و غزالی در «مستصفی» در مسئلۀ تعبّد بخبر واحد، کما سمعت سابقا، گفته: [و أمّا ردّ علیّ خبر الأشجعی فقد ذکر علّته و قال: کیف نقبل قول أعرابیّ بوّال علی عقبیه؟ ! بیّن أنّه لم یعرف عدالته و ضبطه، و لذلک وصفه بالجفاء و ترک التّنزّه عن البول، کما قال عمر فی فاطمة بنت قیس فی حدیث السّکنی: لا ندع کتاب ربّنا و سنّة نبیّنا لقول امرأة لا ندری أ صدقت أم کذبت]. و نیز غزالی در «مستصفی» در مسئلۀ عدالت مجهول گفته: [الخامس أنّ مستندنا فی خبر الواحد عمل الصّحابة، و هم قد ردّوا خبر المجهول، فردّ عمر رضی اللّه عنه خبر فاطمة بنت قیس و قال: کیف نقبل قول امرأة لا ندری صدقت أم کذبت]. و علاء الدین أبو بکر الکاسانی الحنفی در «بدائع الصّنائع» گفته: [و أمّا

ص: 175

حدیث فاطمة بنت قیس فقد ردّه عمر (رض) : فإنّه

روی أنّها لمّا روت أنّ رسول اللّه صلعم لم یجعل لها سکنی و لا نفقة، قال عمر (رض) لا ندع کتاب ربّنا و لا سنّة نبیّنا بقول امرأة لا ندری أ صدقت أم کذبت]. و برهان الدین علی بن عبد الجلیل المرغینانی در «هدایه» گفته: ش[و حدیث فاطمة بنت قیس ردّه عمر رضی اللّه عنه فإنّه قال: لا ندع کتاب ربّنا و سنّة نبیّنا بقول امرأة لا ندری صدقت أم کذبت، حفظت أم نسیت، سمعت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یقول للمطلّقة الثلاث النّفقه و السّکنی مادامت فی العدّة. و ردّ أیضا زید بن ثابت و أسامة ابن زید و جابر و عائشة رضی اللّه عنهم]. و سیف الدین آمدی در کتاب «الإحکام» در روایت مجهول الحال گفته: [الحجّة الخامسة. قالوا: ردّ عمر روایة فاطمة بنت قیس لما کانت مجهولة الحال]. و نیز در آن گفته: [و لقائل أن یقول: أمّا ردّ عمر لخبر فاطمة إنّما کان لأنّه لم یظهر له صدقها، و لهذا قال: کیف نقبل قول امرأة لا ندری أ صدقت أم کذبت؟ !] و نیز سیف الدین آمدی در کتاب «الإحکام» در مسئله تخصیص عموم «قرآن» بخبر واحد آورده: [قولهم إنّ الصّحابة أجمعوا علی ذلک إن لم یصحّ فلیس بحجّة، و إن صحّ فالتّخصیص بإجماعهم علیه لا بخبر الواحد، کیف و إنّه لا إجماع علی ذلک، و یدلّ علیه ما

روی عن عمر بن الخطّاب أنّه کذّب فاطمة بنت قیس فیما روته عن النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم أنّه لم یجعل لها سکنی و لا نفقة لما کان ذلک مخصّصا لعموم قوله تعالی: أَسْکِنُوهُنَّ مِنْ حَیْثُ سَکَنْتُمْ مِنْ وُجْدِکُمْ » و قال: کیف نترک کتاب ربّنا و سنّة نبینا بقول امرأة]. و نیز در کتاب «الإحکام» آورده: [و أمّا ما ذکروه من تکذیب عمر لفاطمة بنت قیس فلم یکن ذلک لأنّ خبر الواحد فی تخصیص العموم مردود عنده بل لتردّده فی صدقها، و لهذا قال: کیف نترک کتاب ربّنا و سنّة نبیّنا بقول امرأة لا ندری أ صدقت أم کذبت، و لو کان خبر الواحد فی ذلک مردودا مطلقا لما احتاج إلی

ص: 176

هذا التّعلیل]. و عبد العزیز بخاری در «کشف الأسرار» در باب معرفت أحکام العموم گفته: [قوله: (العامّ الّذی لم یثبت خصوصه) یعنی العامّ من الکتاب و السّنّة المتواترة لا یحتمل الخصوص، أی لا یجوز تخصیصه بخبر الواحد و القیاس لأنّهما ظنّیّان فلا یجوز تخصیص القطعی بهما لأنّ التّخصیص بطریق المعارضة و الظّنّیّ لا یعارض القطعی هذا، أی ما ذکرنا من عدم جواز التّخصیص بهما هو المشهور من مذهب علمائنا و نقل ذلک عن أبی بکر الجصّاص و عیسی بن أبان؛ و هو قول أکثر أصحاب أبی حنیفة و هو قول بعض أصحاب الشّافعی أیضا، و هو قول أبی بکر و عمر و عبد اللّه بن عبّاس و عائشة رضی اللّه عنهم، فإنّ أبا بکر جمع الصّحابة و أمرهم أن یردّوا کلّ حدیث مخالف للکتاب، و عمر رضی اللّه عنه ردّ حدیث فاطمة بنت قیس فی المبتوتة أنّها لا تستحقّ النّفقة، و قال: لا نترک کتاب اللّه بقول امرأة لا ندری أ صدقت أم کذبت و ردّت عائشة رضی اللّه عنها حدیث تعذیب المیت ببکاء أهله؛ و تلت قوله سبحانه «وَ لا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْری» أورد هذا کلّه الجصّاص و ذکره أبو الیسر فی اصوله]. و نیز عبد العزیز بخاری در «کشف الأسرار» در باب تقسیم الرّاوی در ذکر حدیث فاطمه بنت قیس گفته: [و أمّا متن الحدیث فقد روی عن عمر رضی اللّه عنه أنّه قال حین روی له هذا الحدیث: لا ندع کتاب ربّنا و لا سنّة نبیّنا بقول امرأة لا ندری أ صدقت أم کذبت أ حفظت أم نسیت، فهذا عمر رضی اللّه عنه طعن مقبول فإنّه أخبر أنّها متّهمة بالکذب و الغفلة و النّسیان، ثمّ أخبر أنّه ورد مخالفا للکتاب و السّنّة]. و نیز عبد العزیز بخاری در «کشف الأسرار» در باب بیان قسم الانقطاع گفته: [و الدّلیل علی عدم الجواز (1) أنّ عمرو عائشة و أسامة رضی اللّه عنهم ردّوا خبر فاطمة بنت قیس و لم یخصّوا به قوله تعالی «أَسْکِنُوهُنَّ مِنْ حَیْثُ سَکَنْتُمْ مِنْ وُجْدِکُمْ» حتّی قال عمر رضی اللّه عنه: لا ندع کتاب ربّنا و سنّة نبیّنا بقول امرأة لا ندری

ص: 177


1- أی عدم جواز تخصیص عموم الکتاب بالخبر الشاذ ( 12 )

صدقت أم کذبت حفظت أم نسیت]. و شاه ولی اللّه دهلوی در رساله «الإنصاف فی بیان سبب الاختلاف» در ذکر وجوه اجتهاد صحابه گفته: [و ثالثها أن یبلغه الحدیث و لکن لا علی الوجه الّذی یقع به غالب الظّنّ فلم یترک اجتهاده بل طعن فی الحدیث، مثاله: ما

رواه أصحاب الاصول من أنّ فاطمة بنت قیس شهدت عند عمر بن الخطاب-رض-بأنّها کانت مطلّقة الثّلاث فلم یجعل لها رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم نفقة و لا سکنی، فردّ شهادتها و قال: لا نترک کتاب اللّه بقول امرأة لا ندری أ صدقت أم کذبت، لها النفقة و السّکنی! و قالت عائشة-رض-لفاطمة: أ لا تتّقی اللّه؟ ! فی قولها: لا سکنی و لا نفقة]. و عبد العلی بن نظام الدّین الأنصاری در «فواتح الرّحموت» در مسئلۀ تخصیص کتاب بخبر واحد گفته: [و استدلّ أوّلا ردّ) أمیر المؤمنین (عمر) رضی اللّه عنه (حدیث فاطمة بنت قیس أنّه لم یجعل لها سکنی و لا نفقة) فی «صحیح مسلم» عن الشّعبی، قال: دخلت علی فاطمة بنت قیس فسألتها عن قضاء رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم، فقالت: طلّقها زوجها البتّة، قالت: فخاصمته إلی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فی السّکنی و النفقة، قالت: فلم یجعل لی سکنی و لا نفقة و أمرنی أن أعتدّ فی بیت ابن أمّ مکتوم؛ و

فی راویه اخری فیه عنه: قالت: قال: لیس نفقة و لا سکنی و إنّما ردّها أمیر المؤمنین (لما کان مخصّصا لقوله تعالی (أَسْکِنُوهُنَّ) من حیث سکنتم (فقال) أمیر المؤمنین: (کیف نترک کتاب ربّنا و سنّة نبیّنا) صلاة اللّه و سلامه علیه و آله و أصحابه (بقول امرأة) ؛ و هذا الاستدلال یتوقّف علی حجّیّة قول الصّحابی إلاّ أن یثبت الإجماع علی الرّدّ بهذا النّمط (و أجیب: إنّما ردّه) أمیر المؤمنین (لتردّده فی صدقها، و لذلک زاد: لا ندری أ صدقت أم کذبت)

فی «صحیح مسلم» عن أبی إسحاق، قال: کنت مع الأسود بن یزید جالسا فی المسجد الأعظم و معه الشّعبیّ فحدّث الشّعبیّ بحدیث فاطمة بنت قیس أنّ رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله و أصحابه و سلّم لم یجعل لها سکنی و لا نفقة، ثمّ أخذ الأسود کفّا من حصی فحصبه به فقال: ویلک! تحدّث بمثل هذا! و قال عمر: لا نترک کتاب اللّه و سنّة نبیّنا صلّی اللّه علیه و آله و أصحابه و سلّم لقول امرأة لا ندری لعلّها

ص: 178

حفظت أو نسیت لها السّکنی و النّفقة، قال اللّه تعالی: «لا تُخْرِجُوهُنَّ مِنْ بُیُوتِهِنَّ وَ لا یَخْرُجْنَ إِلاّ أَنْ یَأْتِینَ بِفاحِشَةٍ مُبَیِّنَةٍ» ؛ و فیه أیضا قول عروة أنّ عائشة أنکرت ذلک علی فاطمة؛ و هذا الخبر کان مشکوک الصّحّة عند أمیر المؤمنین، و الخبر المشکوک الصّحة للرّیبة فی صدق الرّاوی غیر حجّة فضلا عن التّخصیص به، و لا یلزم منه انتفاء التخصیص بالخبر الصّحیح]. و مخفی نماند که علاوه بر حضرت عمر دیگر أصحاب نیز بر فاطمۀ بنت قیس إنکار کرده اند و حدیث او را ردّ نموده کمال بی اعتباری او را در نقل و روایت واضح و آشکار ساخته اند، چنانچه در بعض عبارات سابقه دیدی. و أحمد بن محمد بن حنبل الشیبانی در «مسند» خود گفته: [ثنا: روح، قال: ثنا ابن جریج، قال: أخبرنی ابن شهاب عن أبی سلمة بن عبد الرّحمن أنّ فاطمة بنت قیس أخبرته أنّها کانت تحت أبی عمرو بن حفص بن المغیرة فطلّقها آخر ثلاث تطلیقات فزعمت أنّها جاءت إلی النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فاستفتته فی خروجها من بیتها فأمرها أن تنقل إلی بیت ابن أمّ مکتوم الأعمی فأبی مروان إلاّ یتّهم حدیث فاطمة فی خروج المطلّقة من بیتها و زعم عروة، قال: قال فأنکرت ذلک عائشة علی فاطمة]. و طحاوی در «معانی الآثار» بعد ذکر روایات إنکار عمر حدیث فاطمه بنت قیس را گفته: [قالوا: فهذا عمر رضی اللّه تعالی عنه قد أنکر حدیث فاطمة هذا و لم یقبله، و قد أنکره علیها أیضا أسامة بن زید.

حدّثنا ربیع المؤذّن، قال: ثنا شعیب بن اللّیث عن جعفر بن ربیعه عن عبد الرّحمن بن هرمز عن أبی سلمة بن عبد الرّحمن. قال: کانت فاطمة بنت قیس تحدّث عن رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم أنّه قال لها: اعتدی فی بیت ابن أمّ مکتوم. و کان محمّد بن أسامة بن زید یقول: کان أسامة إذا ذکرت فاطمة من ذلک شیئا رماها بما کان فی یده! قال أبو جعفر: فهذا أسامة ابن زید قد أنکر من ذلک أیضا ما أنکره عمر رضی اللّه عنه، و قد أنکرت ذلک أیضا عائشة رضی اللّه تعالی عنها. حدّثنا یونس، قال: ثنا أنس بن عیاض عن یحیی بن سعید، قال: سمعت القاسم بن محمّد و سلیمان بن یسار یذکران أنّ یحیی بن سعید بن العاص

ص: 179

طلّق بنت عبد الرّحمن بن الحکم فانتقلها عبد الرّحمن بن الحکم فأرسلت عائشة إلی مروان و هو أمیر المدینة أن: اتّق اللّه و اردد المرأة إلی بیتها. فقال مروان فی حدیث سلیمان: أنّ عبد الرّحمن غلبنی و قال فی حدیث القاسم: أ ما بلغک حدیث فاطمة بنت قیس؟ فقالت عائشة: لا یضرّک أن لا تذکر حدیث فاطمة بنت قیس. فقال مروان: إن کان بک الشّرّ فحسبک ما بین هذین من الشّرّ. حدّثنا یونس، قال: أخبرنا ابن وهب أنّ مالکا أخبره عن یحیی بن سعید، فذکر بإسناده مثله.

حدّثنا ابن مرزوق، قال: أخبرنا بشر بن عمر، قال: ثنا شعبة، قال: ثنا عبد الرّحمن بن القاسم، عن أبیه، قال: قالت عائشة: ما لفاطمة من خیر فی أن تذکر هذا الحدیث. یعنی قولها «لا نفقة و لا سکنی» ، فهذه عائشة رضی اللّه عنها لم تر العمل بحدیث فاطمة أیضا]. و نیز طحاوی در «معانی الآثار» گفته: [

و قد حدّثنا نصر بن مرزوق و ابن أبی داود، قالا: ثنا عبد اللّه بن صالح، قال: ثنی اللّیث، قال: ثنی عقیل عن ابن شهاب قال: ثنی أبو سلمة بن عبد الرّحمن أن فاطمة بنت قیس أخبرته أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم قال: اعتدی فی بیت ابن أمّ مکتوم، فأنکر النّاس علیها ما کانت تحدّث به من خروجها قبل أن تحل. فهذا أبو سلمة یخبر أیضا أنّ النّاس قد کانوا أنکروا ذلک علی فاطمة و فیهم أصحاب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و من لحق بهم من التّابعین، فقد أنکر عمرو أسامة و سعید بن المسیّب مع من سمّینا معهم فی حدیث فاطمة بنت قیس هذا و لم یعملوا به، و ذلک من عمر بن الخطاب رضی اللّه عنهم بحضرة أصحاب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم لم ینکره علیه منهم منکر، فدلّ ترکهم النّکیر فی ذلک علیه أنّ مذهبهم فیه کمذهبه]. و أبو بکر جصاص رازی در «أحکام القرآن» در ذکر حدیث فاطمة بنت قیس گفته: [و هذا حدیث قد ظهر من السّلف النّکیر علی راویه، و من شرط قبول أخبار الآحاد تعرّیها من نکیر السّلف، أنکره عمر بن الخطّاب علی فاطمة بنت قیس فی الحدیث الأوّل الّذی قدّمناه، و روی القاسم بن محمّد أنّ مروان ذکر لعائشة حدیث فاطمة بنت قیس فقالت: لا یضرّک أن لا تذکر حدیث فاطمة بنت قیس و قالت فی بعضه: ما

ص: 180

لفاطمة خیر فی أن تذکر هذا الحدیث. یعنی قولها لا سکنی لک و لا نفقة. و قال ابن المسیّب: تلک امرأة فتنت النّاس، استطالت علی أحمائها بلسانها، فأمرت بالانتقال و قال أبو سلمة: أنکر النّاس علیها ما کانت تحدّث به. و

روی الأعرج عن أبی سلمة أنّ فاطمة کانت تحدّث عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم أنّه قال لها: اعتدی فی بیت ابن أمّ مکتوم، قال: و کان محمّد بن أسامة یقول: کان أسامة إذا ذکرت فاطمة من ذلک شیئا رماها بما کان فی یده! فلم یکن ینکر علیها هذا النّکیر إلاّ و قد علم بطلان ما روته]. و عبد العزیز بخاری در «کشف الأسرار» باب تقسیم الرّاوی در ذکر حدیث فاطمه بنت قیس گفته: [

و عن عائشة رضی اللّه عنها أنّها قالت: ما لفاطمة؟ أ لا تتّقی اللّه! تعنی فی قولها «لا سکنی و لا نفقة» و کانت تقول: تلک: امرأة فتنت العالم. و عن أسامة بن زید زوجها أنّها إذا ذکرت من ذلک شیئا رماها بکلّ شیء تناله یده. و قال أبو سلمة بن عبد الرّحمن: أنکر النّاس علی فاطمة ما کانت تحدّث به من خروجها قبل أن تحلّ. و عن أبی إسحاق، قال: کنت جالسا مع الأسود فی المسجد الأعظم و معنا الشّعبیّ فحدّث الشّعبیّ بحدیث فاطمة، فأخذ الأسود کفّا من حصباء فقال: ویلک! تحدّث بمثل هذا؟ ! و ردّه إبراهیم النّخعیّ و الثّوریّ و مروان بن الحکم و هو أمیر بالمدینة. و ردّ عمر رضی اللّه عنه کان بحضرة أصحاب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم و رضی عنهم و لم ینکر ذلک علیه أحد، فدلّ ترکهم النّکیر علی أنّ مذهبهم فیه کمذهبه]. و زیلعی در «شرح کنز الدّقائق» کما سمعت سابقا گفته: [و حدیث فاطمة لا یجوز الاحتجاج به لوجوه أحدها أن کبار الصّحابة أنکروا علیها کعمر-علی ما تقدّم-و ابن مسعود و زید بن ثابت و أسامة بن زید و عائشة حتّی قالت لفاطمة فیما رواه البخاریّ: أ لا تتّقی اللّه! و روی أنّها قالت لها: لا خیر لک فیه! و مثل هذا الکلام لا یقال إلاّ لمن ارتکب بدعة محرّمة]. و عینی در «شرح کنز الدّقائق» -کما سمعت سابقا-گفته [و حدیث فاطمة

ص: 181

لا یجوز الاحتجاج به من وجوه: الأوّل: أنّ کبار الصّحابة رضی اللّه عنهم أنکروا کعمرو ابن مسعود و زید بن ثابت و أسامة بن زید و عائشة رضی اللّه عنهم حتّی قالت لفاطمة فیما رواه البخاریّ: أ لا تتّقی اللّه! و روی أنّها قالت لها: لا خیر لک فیه، و مثل هذا الکلام لا یقال إلاّ لمن ارتکب بدعة محرّمة]. و ابن الهمام السیواسی در «فتح القدیر» در ذکر حدیث فاطمة بنت قیس گفته: [و ممّن ردّ الحدیث زید بن ثابت و مروان بن الحکم و من التّابعین مع ابن المسیّب شریح و الشّعبیّ و الحسن بن حیّ و الأسود بن یزید و ممّن بعدهم الثّوریّ و أحمد بن حنبل و خلق کثیر ممّن تبعهم].

وجه 61 تکذیب صحابه و تابعین بمره بنت صفوان صحابیه را ورد حدیث او

وجه شصت و یکم آنکه: بسیاری از صحابه و تابعین بسره بنت صفوان صحابیّه را که از مهاجرات صحابیّاتست (1) در روایت مسّ ذکر متّهم بکذب ساخته اند، و بعضی ازیشان بکمال تهجین و توهینش پرداخته؛ پس چگونه می توان گفت که قول مزنی در باب توثیق جملۀ صحابه قابل توجّه اولی الأبصار می باشد. أبو جعفر طحاوی در «معانی الآثار» گفته: [باب مسّ الفرج هل یجب فیه، الوضوء أم لا؟

حدّثنا أبو بکرة، قال: ثنا: الحسین بن مهدی، قال: ثنا عبد الرّزّاق، قال: أنا: معمر عن الزّهری عن عروة أنّه تذاکر هو و مروان الوضوء من مسّ الفرج، فقال مروان: حدّثنی بسرة بنت صفوان أنّها سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم یأمر بالوضوء من مسّ الفرج فکأنّ عروة لم یرفع بحدیثها راسا فأرسل مروان إلیها شرطیّا فرجع فأخبرهم أنّها قالت: سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم یأمر بالوضوء من مسّ الفرج، فذهب قوم إلی هذا الأثر و أوجبوا الوضوء من مسّ الفرج، و خالفهم فی ذلک آخرون فقالوا: لا وضوء فیه و احتجّوا فی ذلک علی أهل المقالة الأولی فقالوا: فی حدیثکم هذا أنّ عروة لم یرفع بحدیث بسرة رأسا فإن کان ذلک لأنّها عنده فی حال من لا یؤخذ ذلک عنها ففی تضعیف من هو أقلّ من عروة بسرة ما یسقط به حدیثها، و قد تابعه

ص: 182


1- قال ابن حجر فی « الاصابة » فی ترجمة بسرة ( قال الشافعی : لها سابقة قدیمة و هجرة ، قال ابن حبان : کانت من المهاجرات ) ( 12 . ن )

علی ذلک غیره. حدّثنا یونس، قال: أخبرنا ابن وهب، قال: أخبرنی زید (ابن زید ظ) عن ربیعة أنّه قال: لو وضعت یدی فی دم او حیضة ما نقض وضوئی، فمسّ الذّکر أیسر أم الدّم أم الحیضة؟ قال: و کان ربیعة یقول لهم: و یحکم! مثل هذا یأخذ به أحد و یعمل بحدیث بسرة؟ ! و اللّه لو أنّ بسرة شهدت علی هذه النّعل لما اجزت شهادتها إنّما قوام الدّین الصّلوة و إنّما قوام الصّلوة الطّهور، فلم یکن فی صحابة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم من یقیم هذا الدّین إلاّ بسرة؟ ! قال ابن زید: علی هذا أدرکنا مشیختنا، ما منهم واحد یری فی مسّ الذّکر وضوء]. و عبد العزیز بخاری در «کشف الأسرار» در باب تقسیم الرّاوی گفته: و کذلک حدیث بسرة أی و کحدیث فاطمة فی المبتوتة حدیث بسرة بنت صفوان الّذی تمسّک به الشّافعیّ فی أنّ مسّ فرج نفسه أو غیره بباطن الکفّ بلا حائل حدّث من هذا القسم و هو المستنکر فإنّ عمرو علیّا و ابن مسعود و ابن عبّاس و عمارا و أبا الدّرداء و سعد بن أبی وقّاص و عمران بن الحصین رضی اللّه عنهم لم یعملوا به حتّی

قال علیّ رضی اللّه عنه: لا ابالی أ مسسته أم أرنبة أنفی، و کذا نقل عن جماعة من الصّحابة و قال بعضهم: إن کان نجسا فاقطعه! و تذاکر عروة و مروان الوضوء من مسّ الفرج

فقال مروان: حدّثتنی بسرة بنت صفوان أنّها سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم یأمر بالوضوء من مسّ الفرج فلم یرفع عروة بحدیثها رأسا! و روی ابن زید عن ربیعة أنّه کان یقول: هل یأخذ بحدیث بسرة أحد و اللّه لو أنّ بسرة شهدت علی هذه النّعل لما أجزت شهادتها! إنّما قوام الدّین الصّلوة و إنّما قوام الصّلوة الطّهور، فلم یکن فی صحابة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم من یقیم هذا الدّین إلاّ بسرة! قال ابن زید: علی هذا أدرکنا مشایخنا ما منهم أحد یری فی مسّ الذکر وضوء. و عن یحیی بن معین أنّه قال: ثلثة من الأخبار لا صحّ عن رسول اللّه علیه السّلام، منها: خبر مسّ الذکر، و وقعت هذه المسئلة فی زمن عبد الملک بن مروان فشاور الصّحابة فأجمع من بقی منهم علی أنّه لا وضوء فیه و قالوا: لا ندع کتاب ربّنا و سنّة نبیّنا بقول امرأة لا ندری أ صدقت أم کذبت یعنون بسرة بنت صفوان].

ص: 183

و عینی در «شرح هدایه» در کتاب الطّهارة در ذکر حدیث بسره آورده: [و قال إبراهیم الحربیّ: حدیث بسرة یرویه شرطیّ عن شرطیّ، و کان ربیعة یقول: و یحکم! بمثل هذا یأخذ أحد و یعمل به؟ ! لو شهدت بسرة علی هذا (هذه. ظ) النّعل ما قبلت شهادتها، إنّما قوام الدّین الصّلوة و الصّلوة بالطّهور، فلم یکن فی أصحاب رسول اللّه صلعم من یقیم هذا الدّین إلاّ بسرة؟ !]. و نیز عینی در «شرح هدایه» در کتاب الطّهارة در ذکر حدیث بسره آورده: [و روی عن عمر (رض) : لا ندع کتاب ربّنا و سنّة نبینا لحدیث امرأة لا ندری أ صدقت أم کذبت، أ حفظت أم نسیت. و یروی أنّ الأسود بن زید (یزید ظ) أخذ کفّا من حصی و حسب به الشّعبیّ و قال: ویحک! تحدّث بمثل هذا؟ !]. (1)

وجه 62 ارتکاب کذب جماعتی از صحابیات در حضور سرور کائنات

وجه شصت و دوم آنکه: جماعتی از صحابیّات در واقعۀ زفاف عائشه بخطاب جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله الأطیاب ارتکاب کذب صریح نمودند و بوجه اقدام بر این جسارت قبیحه مورد عتاب آن عالی قباب گردیده در خزی و خسار خود افزودند. أحمد بن محمد بن حنبل الشّیبانی در «مسند» خود گفته:

[ثنا: عبد الرّزّاق أنا سفیان عن ابن أبی الحسین عن شهر بن حوشب عن أسماء بنت یزید، قالت: کنّا فیمن جهّز عائشة و زفّها، قالت: فعرض علینا النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلم لبنا، فقلنا: لا نریده، فقال النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم: لا تجمعن جوعا و کذبا!] و نیز احمد بن حنبل در «مسند» خود گفته:

[ثنا وکیع عن سفیان عن ابن أبی حسین عن شهر عن أسماء، قالت: أتانا النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم فأتی بلبن. فقال أ تشربین؟ قلن (قلنا. ظ) : لا نشتهیه! فقال: لا تجمعن کذبا و جوعا!] و ابن قتیبه دینوری در کتاب «عیون الأخبار» گفته:

[عن أسماء بنت رفید،

ص: 184


1- قول عمر و هکذا قول الاسود قد ذکرهما غیر واحد من أعلام السنیة فی حدیث فاطمة بنت قیس فی المبتوتة کما سمعت سابقا ، فذکر العینی ایاهما فی حدیث بسرة من الاوهام ، و اللَّه اعلم ( 12 . ن ) .

قالت: دخلنا علی النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم فاتی بطعام فعرض علینا فقلنا: لا نشتهیه فقال: لا تجمعن کذبا و جوعا!]. و علامه ابن الأثیر الجزری در «اسد الغابه» در ترجمۀ أسماء مقینۀ عائشه گفته:

[روی الولید بن مسلم عن الأوزاعی عن یحیی بن أبی کثیر عن کلاب بن تلاد عن أسماء -مقیّنة عائشة-قالت: لمّا أقعدنا عائشة لنخلّیها برسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم إذ جاءنا رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم فقرّب إلینا لبنا و تمرا فقال: کلن و اشربن: فقلنا: یا رسول اللّه! إنّا صوّم: فقال: کلن و اشربن و لا تجمعن جوعا و کذبا! قالت: فأکلنا و شربنا. أخرجه أبو موسی. و ذهبی در «تجرید الصّحابة» گفته: [

أسماء مقینة عائشة قال یحیی بن أبی کثیر عن کلاب عن أسماء-مقیّنه عائشة-قالت: لمّا أقعدنا عائشة لنخلّیها برسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم قرّب إلینا لبنا و تمرا و قال: کلن و لا تجمعن کذبا و جوعا (1). و ابن حجر عسقلانی در «فتح الباری» در شرح «باب الدّعاء للنّساء اللاتی یهدین العروس و للعروس» گفته: [و قوله فی حدیث الباب: فاذا نسوة من الأنصار، سمّی منهنّ أسماء بنت یزید بن السّکن الأنصاریّة، فقد أخرج جعفر المستغفریّ من طریق یحیی بن أبی کثیر عن کلاب بن تلاد عن تلاد عن أسماء-مقیّنة عائشة-قالت: لمّا أقعدنا عائشة لنخلّیها علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم جاءنا فقرّب إلینا تمرا و لبنا؛ الحدیث. و أخرج أحمد و الطّبرانیّ هذه القصّة من حدیث أسماء بنت یزید بن السّکن، و وقع من روایة للطبرانی أسماء بنت عمیس، و لا یصحّ لأنها حینئذ کانت مع زوجها جعفر بن أبی طالب بالحبشة. و المقیّنة-بقاف و نون-الّتی تزیّن العروس عند دخولها علی زوجها]. و بعد ادراک این جسارت سراسر خسارت صحابیّات در عهد نبوی چگونه می توان گفت که جملۀ أصحاب و صحابیّات در همه حال پابند صدق مقال بودند و طریق أمانت و دیانت در نقل أقوال نبویّه و بیان ارشادات مصطفویّه می پیمودند؟ !

ص: 185


1- أی رواه ابو موسی ( 12 ) .

وجه 63 ارتکاب کذب عائشه و حفصه در ادعاء افضلیت از صفیه

وجه شصت و سوم آنکه: عائشه و حفصه در ادّعای افضلیّت خود از صفیّه ارتکاب کذب فاحش نمودند، و چون جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم مطلع بر مقال کذب اشتمال ایشان گردید بطلان آن را بأوضح بیان ظاهر و مبرهن فرمود. و در کمال ظهورست که هر گاه جسارت سراسر خسارت این دو صحابیّۀ جلیله در عهد نبوی باین مرتبه رسیده باشد چگونه منصفی بعد جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم ایشان را ثقه و مؤتمن خواهد دانست و ادّعای مزنی را در صدق جملۀ صحابه و صحابیّات مقرون بصواب خواهد دید؟ ! حاکم نیسابوری در کتاب «المستدرک علی الصّحیحین» گفته:

[أخبرنا دعلج ابن أحمد السّجزیّ، ثنا عبد العزیز بن معاویة البصریّ: ثنا: شاذ بن فیاض أبو عبیدة؛ ثنا هاشم بن سعید عن کنانة عن صفیّة رضی اللّه عنها، قالت: دخل علیّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و أنا أبکی، فقال: یا بنت حیی! ما یبکیک؟ ! قلت: بلغت أنّ حفصة و عائشة ینالان منّی و یقولان: نحن خیر منها، نحن بنات عمّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و أزواجه. قال: ألا قلت: کیف تکونون (تکونان. ظ) خیرا منّی و أبی هارون و عمّی موسی و زوجی محمّد (صلی الله علیه و آله) !]. و ابن عبد البر قرطبی در کتاب «استیعاب» گفته [و

یروی أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم دخل علی صفیّة و هی تبکی، فقال لها: ما یبکیک؟ قالت: بلغنی أنّ عائشة و حفصة تنالان منّی و تقولان «نحن خیر من صفیّة، نحن بنات عمّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم و أزواجه!» ، قال: ألا قلت لهنّ: کیف تکنّ خیرا منّی و أبی هارون و عمّی موسی و زوجی محمّد (صلی الله علیه و آله)]. و ابن الأثیر جزری در «اسد الغابه» گفته

[أخبرنا غیر واحد باسنادهم عن أبی عیسی، قال: حدّثنا قتیبة: أخبرنا أبو عوانة عن قتادة و عبد العزیز بن صهیب عن أنس أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم أعتق صفیّة و جعل عتقها صداقها ،

قال: و أخبرنا محمّد بن عیسی: أخبرنا بندار بن عبد الصّمد، أخبرنا هاشم بن سعید الکوفیّ: أخبرنا کنانة: حدّثتنا صفیّة بنت حیی، قالت: دخل علیّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم و قد

ص: 186

بلغنی عن حفصة و عائشة کلام فذکرت ذلک لرسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم فقال: ألا قلت: و کیف تکونان خیرا منّی و زوجی محمّد (صلی الله علیه و آله) و أبی هارون و عمّی موسی؟ ! و کان بلغها أنّهما قالتا: نحن أکرم علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم منها، نحن أزواج رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم و بنات عمّه]. و ابن حجر عسقلانی در «إصابه» گفته: [

و أخرج التّرمذیّ من طریق کنانة مولی صفیّة أنّها حدّثته، قالت: دخل علیّ النّبی صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و قد بلغنی عن عائشة و حفصة کلام فذکرت له ذلک فقال: ألا قلت: و کیف تکونان خیرا منّی و زوجی محمّد و أبی هارون و عمّی موسی؟ ! و کان بلغها أنّهما قالتا: نحن أکرم علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم منها، نحن أزواجه و بنات عمّه].

وجه 64 تواطی عائشه و حفصه بر ارتکاب کذب و بهتان در قصۀ عسل

وجه شصت و چهارم آنکه: عائشه و حفصه در قصّه «عسل» تواطی بر ارتکاب کذب صریح و بهتان قبیح نموده طریق دروغ و افترا را بر جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم در حیات آن جناب بأقبح عناوین پیموده اند! و هر گاه پردۀ این دو مستوره در خصوص کذب و افترا چنین فاش گردیده باشد پس چگونه عاقلی قبول خواهد کرد که جملۀ صحابه و صحابیّات التزام صدق داشتند، و کذب و دروغ را بر آن جناب ممنوع و محظور می انگاشتند؟ ! بخاری در «صحیح» خود در کتاب التّفسیر گفته:

[حدّثنا إبراهیم بن موسی: أخبرنا هشام بن یوسف عن ابن جریج عن عطاء عن عبید بن عمیر عن عائشة رضی اللّه عنها، قالت: کان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم یشرب عسلا عند زینب ابنة جحش و یمکث عندها، فتواطأت أنا و حفصة أنّ أیّتنا دخل علیها فلتقل له «أکلت-مغافیر، إنّی أجد منک ریح مغافیر!» قال: لا و لکنّی کنت أشرب عسلا عند زینب بنت جحش فلن أعود له و قد حلفت، و لا تخبری بذلک أحدا]. و نیز بخاری در «صحیح» خود در کتاب الطلاق گفته:

[حدّثنی الحسن بن محمد بن الصّباح: حدّثنا حجّاج بن جریج، قال: زعم عطاء أنّه سمع عبید بن عمیر یقول: سمعت عائشة رضی اللّه عنها أنّ النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم کان یمکث عند زینب ابنه جحش

ص: 187

و یشرب عندها عسلا، فتواصیت أنا و حفصة أنّ أیّتنا دخل علیها النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فلتقل: إنّی لأجد منک ریح مغافیر! أکلت مغافیر؟ فدخل علی إحداهما فقالت له ذلک: لا، بل شربت عسلا عند زینب بنت جحش و لن أعود له، فنزلت «یا أَیُّهَا اَلنَّبِیُّ لِمَ تُحَرِّمُ ما أَحَلَّ اَللّهُ لَکَ» إلی «إِنْ تَتُوبا إِلَی اَللّهِ» لعائشة و حفصة «وَ إِذْ أَسَرَّ اَلنَّبِیُّ إِلی بَعْضِ أَزْواجِهِ حَدِیثاً» لقوله: بل شربت عسلا.] و نیز بخاری در کتاب الایمان و النّذور گفته:

[حدّثنا الحسن بن محمّد: حدّثنا الحجاج بن محمد عن ابن جریج، قال: زعم عطاء أنّه سمع عبید بن عمر یقول: سمعت عائشة تزعم أنّ النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم کان یمکث عند زینب بنت جحش و یشرب عندها، فتواصیت أنا و حفصة أنّ أیّتنا دخل علیها النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فلتقل: إنّی أجد منک ریح مغافیر، أکلت مغافیر! فدخل علی إحداهما فقالت ذلک له، فقال: لا بل شربت عسلا عند زینب بنت جحش و لن أعود له، فنزلت: «یا أَیُّهَا اَلنَّبِیُّ لِمَ تُحَرِّمُ ما أَحَلَّ اَللّهُ لَکَ» أن تتوبا إلی اللّه لعائشة و حفصه «وَ إِذْ أَسَرَّ اَلنَّبِیُّ إِلی بَعْضِ أَزْواجِهِ حَدِیثاً» لقوله: بل شربت عسلا. و قال لی إبراهیم بن موسی عن هشام: و لن أعود له و قد حلفت فلا تخبری بذلک أحدا]. و مسلم در «صحیح» خود در کتاب الطّلاق گفته: [

و حدّثنی محمد بن حاتم: ثنا حجّاج بن محمد: أخبرنا ابن جریج أخبرنی عطاء أنّه سمع عبید بن عمیر یخبر أنّه سمع عائشة تخبر أنّ النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم کان یمکث عند زینب بنت جحش فیشرب عندها عسلا، قالت: فتواطأت أنا و حفصة أنّ أیّتنا ما دخل علیه النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فلتقل: إنّی أجد منک ریح مغافیر، فدخل علی إحداهما فقالت ذلک له، فقال: بل شربت عسلا عند زینب بنت جحش و لن أعود له! فنزل: «لِمَ تُحَرِّمُ ما أَحَلَّ اَللّهُ لَکَ» إلی قوله «إِنْ تَتُوبا» لعائشة و حفصة «وَ إِذْ أَسَرَّ اَلنَّبِیُّ إِلی بَعْضِ أَزْواجِهِ حَدِیثاً» لقوله بل شربت عسلا]. و جلال الدین سیوطی در «درّ منثور» گفته:

[أخرج ابن سعد و عبد بن حمید و البخاریّ و ابن المنذر و ابن مردویه عن عائشة أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم کان یمکث

ص: 188

عند زینب بنت جحش و یشرب عندها عسلا، فتواصیت أنا و حفصة أنّ أیّتنا دخل علیها النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فلتقل: إنّی أجد منک ریح مغافیر؛ أکلت مغافیر! فدخل علی إحداهما فقالت ذلک له فقال: لا، بل شربت عسلا عند زینب بنت جحش و لن أعود، فنزلت «یا أَیُّهَا اَلنَّبِیُّ لِمَ تُحَرِّمُ ما أَحَلَّ اَللّهُ لَکَ» إلی «إِنْ تَتُوبا إِلَی اَللّهِ» لعائشة و حفصة «وَ إِذْ أَسَرَّ اَلنَّبِیُّ إِلی بَعْضِ أَزْواجِهِ حَدِیثاً» لقوله: بل شربت عسلا!]. و جمال الدین محدّث شیرازی در «روضة الأحباب» در ذکر أقوال متعلّقۀ بهجرت جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم از أزواج خود گفته: [دوم آنکه عکه عسل برای زینب بنت جحش بهدیّه آورده بودند و وی برای آن سرور نگاه داشته بود، چه عسل را دوست می داشت، و چون حضرت بنزد او می رفت شربت عسل برای وی می کرد و بنا بر آنکه عسل دیر آب می شود زیاده بر معهود در خانۀ او توقّفی واقع می شد. عائشه گوید: من و حفصه با هم موافقت نموده با یکدیگر گفتیم که حضرت بر هر کدام از ما که در آید باید که بگوید: از تو بوی مغافیر می شنویم مگر مغافیر خوردۀ؟ ، و مغافیر جمع مغفورست، و مغفور صمغ درخت عرفط است که رائحۀ کریهه دارد، و حال آنکه حضرت از چیزهایی که بوی بد داشت محترز می بود چه با ملائکه در گفت و شنید بود و ایشان از روائح خبیثه متأذی می شوند همچنان که بنی آدم متأذّی می شوند، القصّه، حضرت بر یکی از ایشان در آمد، وی آن سخن را چنانچه مقرّر بود گفت، حضرت فرمود: مغافیر نخورده ام بلکه شربت عسل آشامیده ام پیش زینب بنت جحش. آن زن گفت: «جرست نحلة العرفط» یعنی چریده است زنبور این عسل در درخت عرفط! فرمود چون چنین است دیگر هرگز از آن عسل شربت نیاشامم. و روایتی آنکه فرمود: سوگند خوردم که از آن عسل دیگر هرگز نیاشامم؛ و لکن این سخن را با هیچکس مگوی، آن زن قبول نمود فأمّا وفاء بقول خویش نکرده بآن دیگری گفت؛ جبرئیل آمد و آیت آورد: یا أَیُّهَا اَلنَّبِیُّ لِمَ تُحَرِّمُ ما أَحَلَّ اَللّهُ لَکَ تَبْتَغِی مَرْضاتَ أَزْواجِکَ وَ اَللّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ قَدْ فَرَضَ اَللّهُ لَکُمْ تَحِلَّةَ أَیْمانِکُمْ وَ اَللّهُ مَوْلاکُمْ وَ هُوَ اَلْعَلِیمُ اَلْحَکِیمُ وَ إِذْ أَسَرَّ اَلنَّبِیُّ إِلی بَعْضِ أَزْواجِهِ حَدِیثاً فَلَمّا نَبَّأَتْ بِهِ وَ أَظْهَرَهُ اَللّهُ عَلَیْهِ عَرَّفَ بَعْضَهُ وَ أَعْرَضَ عَنْ بَعْضٍ فَلَمّا نَبَّأَها بِهِ قالَتْ مَنْ أَنْبَأَکَ هذا قالَ نَبَّأَنِیَ اَلْعَلِیمُ اَلْخَبِیرُ تا اینجا که «إِنْ تَتُوبا إِلَی اَللّهِ فَقَدْ صَغَتْ قُلُوبُکُما» الآیة. پس حضرت بدین سبب سوگند یاد کرد که یک ماه از زنان عزلت گیرد، و أحادیث صحیحه در کتب معتبره دالّست بر صحّت این قول.

ص: 189

[أخرج ابن سعد و عبد بن حمید و البخاریّ و ابن المنذر و ابن مردویه عن عائشة أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم کان یمکث فقد علی رسول اللّه صلعم مسلما، فقال: یا رسول اللّه! أ لا أزوّجک أجمل أیّم فی العرب کانت تحت ابن عمّ لها فتوفی عنها فتأیّمت و قد رغبت فیک و خطبت إلیک فتزوّجها رسول اللّه صلعم علی اثنتی عشرة أوقیة و نش (1)، فقال: یا رسول اللّه! لا تقصر بها فی المهر، فقال رسول اللّه: ما أصدقت أحدا من نسائی فوق هذا و لا أصدق أحدا من بناتی فوق هذا، فقال النّعمان: ففیک الأسی، قال: فابعث یا رسول اللّه إلی أهلک من یحملهم إلیک فأنا خارج مع رسولک فمرسل أهلک معه، فبعث رسول اللّه معه أبا أسید السّاعدیّ فلمّا قد ما علیها جلست فی بیتها و أذنت له أن یدخل فقال أبو أسید: إنّ نساء رسول اللّه لا یراهنّ أحد من الرّجال، فقال أبو أسید: و ذلک بعد أن نزل الحجاب. فأرسلت إلیه فیسّرنی لأمری قال: حجاب بینک و بین من تکلّمین من الرّجال إلاّ ذا محرم منک، ففعلت. قال أبو أسید: فأقمت ثلثة أیّام ثمّ تحمّلت معی علی جمل ظعینة فی محفّة فأقبلت بها حتّی قدمت المدینة فأنزلتها فی بنی ساعدة، فدخل علیها نساء الحیّ-فرحّبن بها و سهلن و خرجن من عندها فذکرن من جمالها و شاع بالمدینة قدومها. قال أبو أسید: و وجّهت إلی النّبیّ صلعم و هو فی بنی عمرو بن عوف فأخبرته و دخل علیها داخل من النّساء فدابن (فدببن. ظ) لها لما بلغهن من جمالها، و کانت من أجمل النّساء، فقالت: إنّک من الملوک فان کنت تریدین أن تحظی عند رسول اللّه صلعم. فإذا جاءک فاستعیذی منه فإنّک تحظین عنده و یرعب فیک]. و نیز محمد بن سعد بصری در «طبقات» گفته:

[أخبرنا محمد بن عمر، حدّثنی عبد اللّه بن جعفر عن عمرو بن صالح عن سعید بن عبد الرحمن بن أبزی، قال: الجونیّة استعاذت من رسول اللّه صلعم و قیل لها: هو أحظی لک عنده و لم تستعذ منه امرأة غیرها و إنّما خدعت لما رأی من جمالها و هیئتها، و لقد ذکر لرسول اللّه من حملها علی ما قالت لرسول اللّه، فقال رسول اللّه: إنّهنّ صواحب یوسف و کیدهنّ عظیم! قال: و هی أسماء بنت النّعمان بن أبی الجون]. و نیز محمد بن سعد بصری در «طبقات» گفته:

[أخبرنا هشام بن محمّد بن السّائب

ص: 190


1- نصف الأوقیة . کذا فی « لسان العرب » . ( 12 . نصیر ) .

عن أبیه عن أبی صالح عن ابن عبّاس، قال: تزوّج رسول اللّه صلعم أسماء بنت النّعمان و کانت من أجمل أهل زمانها و أشبّه (أشبّهم. ظ) قال: فلمّا جعل رسول اللّه (صلی الله علیه و آله) یتزوّج الغرائب قالت عائشة: قد وضع یده فی الغرائب! یوشکن أن یصرفن وجهه عنّا! و کان خطبها حین وفدت کندة علیه إلی أبیها، فلمّا رآها نساء النّبیّ صلعم حسدنها فقلن لها: إن أردت أن تحظی عنده فتعوّذی باللّه منه إذا دخل علیک! فلما دخل و ألقی السّتر مدّ یده إلیها فقالت: أعوذ باللّه منک. فقال: أمن عائذ اللّه، الحقی بأهلک! أخبرنا هشام بن محمد، حدّثنی ابن الغسیل عن حمزة بن أبی أسید السّاعدی عن أبیه-و کان بدریّا-قال: تزوّج رسول اللّه أسماء بنت النّعمان الجونیّة فأرسلنی فجئت بها فقالت حفصة لعائشة-أو عائشة لحفصة-. اخضبیها أنت و أنا أمشطها، ففعلنا ثمّ قالت لها إحداهما: إنّ النّبیّ صلعم یعجبه من المرأة إذا دخلت علیه أن تقول. «أعوذ باللّه منک» ، فلمّا دخلت علیه و أغلق الباب و أرخی السّتر مدّ یده إلیها فقالت أعوذ باللّه منک! فقال بکمه علی وجهه فاستتر به و قال «عذت معاذا» ثلاث مرّات قال أبو أسید: ثمّ خرج علیّ فقال: یا أبا أسید! الحقها بأهلها و متّعها برازقیّتین، یعنی کرباستین، فکانت تقول ادعونی الشّقیّة]. و نیز محمد بن سعد در «طبقات» گفته:

[أخبرنا محمّد بن عمر، حدّثنی سلیمان بن الحارث عن عبّاس بن سهل، قال: سمعت أبا أسید السّاعدیّ یقول: لمّا طلمت بها علی الصّرم تصایحوا و قالوا: إنّک لغیر مبارکه ما دهاک! فقالت خدعت فقیل لی کیت و کیت للّذی قیل لها، فقال أهلها: لقد جعلتینا فی العرب شهرة! فبادرت أبا أسید السّاعدی فقالت: قد کان ما کان فالّذی أصنع ما هو؟ فقال: أقیمی فی بیتک و احتجبی إلاّ من ذی محرم و لا یطمع فیک طامع بعد رسول اللّه فإنّک من أمّهات المؤمنین، فأقامت لا یطمع فیها طامع و لا نری إلاّ لذی محرم حتّی توفیت فی خلافة عثمان بن عفّان عند أهلها بنجد. أخبرنا هشام بن محمّد بن السّائب ، حدّثنی زهیر بن معاویة الجعفی أنّها ماتت کمدا!]. و محمد بن جریر طبری در کتاب «ذیل المذیّل» در ذکر أزواج جناب

ص: 191

رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم گفته: [

و أسماء ابنة النّعمان بن أبی الجون الاسود بن الحارث بن شراحیل بن الجون آکل المرار؛ الکندی. قال ابن عمر: ثنا: محمد بن یعقوب بن عتبة عن عبد الواحد بن أبی عون الدّوسی، قال: قدم النّعمان بن أبی الجون الکندیّ، و کان ینزل و بنو أبیه نجدا ممّا یلی الشّربة؛ فقدم علی رسول اللّه صلعم مسلما فقال: یا رسول اللّه! أ لا أزوّجک أجمل أیّم فی العرب؟ کانت تحت ابن عمّ لها فتوفی عنها فتأیّمت و قد رغبت فیک و حطت (خطبت ظ) إلیک. فتزوّجها رسول اللّه صلعم علی اثنتی عشرة أوقیة و نشّ، فقال: یا رسول اللّه! لا تقصر بها فی المهر! فقال رسول اللّه صلعم: ما أصدقت من نسائی فوق هذا و لا أصدق أحدا من بناتی فوق هذا. فقال النعمان: ففیک الأسی! قال: فابعث یا رسول اللّه إلی أهلک من یحملهم إلیک فإنّی خارج مع رسولک فنرسل أهلک معه، فبعث رسول اللّه صلعم معه أبا أسید السّاعدیّ فلمّا قدما علیها جلست فی بیتها فأذنت له أن یدخل، فقال أبو أسید: إنّ نساء رسول اللّه صلعم لا یراهنّ الرّجال، قال أبو أسید: و ذلک بعد أن نزل الحجاب. فأرسلت إلیه فیسّر لی لامری، قال: حجاب بینک و بین تکلّمین من الرّجال إلاّ ذا محرم منک، ففعلت، فقال أبو أسید: فأقمت ثلثة أیّام ثمّ تحمّلت معی علی جمل ظعینة فی محفة و أقبلت بها حتّی قدمت المدینة فأنزلتها فی نبی ساعدة، فدخل علیها نساء الحیّ فرحّبن بها و سهّلن و خرجن من عندها فذکرنا جمالها فشاع بالمدینة قدومها، قال أبو أسید السّاعدیّ: و وجّهت إلی النّبیّ صلعم و هو فی بنی عمرو بن عوف فأخبرته و دخل علیها داخل من النّساء قد بین (فدببن. ظ) لها لما بلغهن من جمالها و کانت من أجمل النّساء، فقالت: إنّک من الملوک فإن کنت تریدین أن تحظی عند رسول اللّه صلعم فاستعیذی عنه فإنّک تحظین عنده و یرغب فیک!]. و نیز طبری در کتاب مذکور گفته: [

و ذکر هشام بن محمّد أن ابن الغسیل حدّثه عن حمزة بن أبی أسید السّاعدی عن أبیه، و کان بدریّا، قال: تزوّج رسول اللّه صلعم أسماء ابنة النّعمان الجونیّة و أرسلنی فجئت بها فقالت حفصة لعائشة أو عائشة لحفصة: اخضبیها أنت و أنا امشّطها، ففعلتا، ثمّ قالت لها إحداهما: أنّ النّبیّ یعجبه

ص: 192

من المرأة إذا ادخلت علیه أن تقول: أعوذ باللّه منک! فلمّا دخلت علیه و أغلق الباب و أرخی السّتر مدّ یده إلیها فقالت: أعوذ باللّه منک! فقال بکمه علی وجهه فاستتر به و قال: عذت معاذا! ، ثلث مرّات. قال أبو أسید: ثم خرج علیّ و قال: یا أبا أسید! الحقها بأهلها و متّعها برازقیتین، یعنی کرباسین، فکانت تقول: ادعونی الشّقیّة! قال هشام: و حدّثنی زهیر بن معاویة الجعفی أنّها ماتت کمدا! قال ابن عمر: فحدّثنی سلیمان بن الحارث عن عباس بن سهل، قال: سمعت أبا أسید السّاعدیّ یقول: لمّا طلعت بها علی الصّرم تصایحوا و قالوا: إنّک لغیر مبارکة ما دهاک؟ ! فقالت: خدعت، فقیل لی کیت و کیت للّذی قیل لها: فقال أهلها: لقد جعلتنا فی العرب شهرة! فنادت أبا أسید فقالت: قد کان ما کان فالّذی أصنع ما هو؟ قال: أقیمی فی بیتک فاحتجبی إلاّ من ذی محرم. و لا یطمع فیک طامع بعد رسول اللّه صلعم فإنّک من امّهات المؤمنین. فأقامت لا یطمع فیها طامع و لا یراها إلاّ ذو محرم حتّی توفیت فی خلافة عثمان بن عفّان عند أهلها بنجد و ذکر هشام بن محمد الکلبیّ أنّ زهیر بن معاویة الجعفیّ حدّثه أنّها ماتت کمدا!]. و نیز طبری در کتاب مذکور گفته: [و قال آخرون: بل کانت أجمل النّساء، فخاف نساؤه أن تغلبهنّ علیه فقلن لها: إنّا نری إذا دنا منک أن تقولی: أعوذ باللّه منک! فلمّا دنا منها قالت: إنّی أعوذ بالرّحمان منک إن کنت تقیّا! فقال: قد عذت بمعاذ و إنّ عائذ اللّه عزّ و جلّ أهل أن یجار، و قد أعاذک اللّه منّی، فطلّقها و و أمر السّاقط ابن عمرو الأنصاریّ فجهزها ثم سرحها إلی أهلها فکانت تسمّی نفسها «الشّقیّة»]. و حاکم نیسابوری در «مستدرک علی الصّحیحین» در کتاب معرفة الصّحابة در ذکر قصّۀ کندیّه شقیّه گفته:

[حدّثنا بشرح هذه القصّة أبو عبد اللّه الأنصاری، ثنا الحسن بن الجهم، ثنا الحسین بن الفرج، ثنا محمّد بن عمر، ثنا محمّد بن یعقوب بن عتبة عن عبد الواحد ابن أبی عون الدّوسی، قال: قدم النّعمان بن أبی جون الکندیّ، و کان ینزل و بنو أبیه نجدا ممّا یلی الشّربة، فقدم علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم مسلما فقال: یا رسول اللّه!

ص: 193

أ لا ازوّجک أجمل أیّم فی العرب؟ کانت تحت ابن عمّ لها فتوفی عنها فتأیّمت و قد رغبت فیک و خطبت إلیک، فتزوّجها رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم علی اثنتی عشرة أوقیة و نشّ، فقال: یا رسول اللّه! لا تقصر بها فی المهر! فقال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: ما أصدقت أحدا من نسائی فوق هذا و لا أصدق أحدا من بناتی فوق هذا، فقال النّعمان بن أبی جون: ففیک الأسی، فقال: فابعث یا رسول اللّه إلی أهلک من یحملهم إلیک فإنّی خارج مع رسولک فمرسل أهلک معه، فبعث رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم أبا أسید السّاعدیّ فلمّا قدما علیها جلست فی بیتها و أذنت له أن یدخل فقال أبو أسید: إنّ نساء رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم لا یراهنّ الرّجال؛ قال أبو أسید: و ذلک بعد أن نزل الحجاب، فأرسلت إلیه: فیسّر لی أمری، قال: حجاب بینک و بین من تکلّمین من الرّجال إلاّ ذا محرم منک، ففعلت: فقال: أبو أسید: فأقمت ثلاثة أیّام ثمّ تحمّلت مع الظعینة علی جمل فی محفّة فأقبلت بها حتّی قدمت المدینة فأنزلتها فی بنی ساعدة فدخل علیها نساء الحیّ فرحبن بها و سهّلن و خرجن من عندها فذکرن جمالها و شاع ذلک بالمدینة و تحدّثوا بقدومها. قال أبو أسید السّاعدیّ: و رجعت إلی النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و هو فی عمرو بن عوف فأخبرته و دخل علیها داخل من النساء لمّا بلغهنّ من جمالها-و کانت من أجمل النساء-فقالت: إنّک من الملوک فإن کنت تریدین أن تحظی عند رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فاستعیذی منه فإنّک تحظین عنده و یرغب فیک!]. و نیز حاکم در «مستدرک» گفته:

[قال: و ذکر هشام بن محمّد أنّ ابن الغسیل حدّثه عن حمزة بن أبی أسید السّاعدی عن أبیه و کان بدریّا، قال: تزوّج رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم أسماء بنت النّعمان الجونیّة فأرسلنی فجئت بها فقالت حفصة لعائشة: اخضبیها أنت و أنا امشّطها، ففعلتا ثمّ قالت إحداهما: إنّ النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم یعجبه من المرأة إذا دخلت علیه أن تقول: أعوذ باللّه منک! فلمّا دخلت علیه و أغلق الباب و أرخی السّتر مدّ یده إلیها فقالت: أعوذ باللّه منک! فقال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بکمّه علی وجهه فاستتر به: عذت بمعاذ! ثلاث مرّات، قال أبو أسید: ثمّ خرج إلیّ فقال: یا أبا أسید! الحقها بأهلها و متّعها برازقیّین-یعنی کرباسین-فکانت تقول: ادعونی «الشّقیة» . قال ابن عمر: قال هشام بن محمّد: فحدّثنی زهیر بن معاویة الجعفیّ أنّها ماتت کمدا].

ص: 194

و أبو عمرو قرطبی در «استیعاب» در ترجمۀ أسماء بنت النّعمان گفته:

[و قال آخرون: و کانت أسماء بنت النّعمان الکندیّة من أجمل النّساء. فخاف نساؤه أن تغلبهنّ علیه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فقلن لها: إنّه یحبّ إذا دنا منک أن تقولی له: أعوذ باللّه منک! فلمّا دنی منها قالت: إنّی أعوذ باللّه منک! فقال: قد عذت بمعاذ! فطلّقها ثم سرحها إلی قومها و کانت تسمّی نفسها «الشّقیّة» .

و قال الجرجانیّ النّسّابة صاحب کتاب «المونق» : أسماء بنت النّعمان الکندیّة هی الّتی قال لها نساء النّبی صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: إن أردت أن تحظی عنده فتعوّذی باللّه منه! فلمّا دخل علیها قالت أعوذ باللّه منک! فصرف وجهه عنها و قال: الحقی بأهلک! فخلف علیها المهاجر بن أبی أمیّة المخزومیّ ثمّ خلف علیها قیس ابن مکشوح المرادیّ] و ابن الاثیر جزری در «اسد الغابه» در ترجمۀ أسماء بنت النّعمان نقلا عن صاحب «الاستیعاب» گفته:

[قال: و زعم بعضهم أنّها قالت: أعوذ باللّه منک! قال: قد عذت بمعاذ و قد أعاذک اللّه منّی، فطلّقها. قال: و هذا باطل إنّما قالت هذا له امرأة من بلعنبر من سبی ذات الشّقوق کانت جمیلة فخاف نساؤه أن تغلبهنّ علی النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فقلن لها: إنّه یعجبه أن یقال له: نعوذ باللّه منک! و ذکر نحو ما تقدّم فی فراقها، قال: و قال أبو عبیدة: کلتاهما عاذتا باللّه منه! و

قال عبد اللّه بن محمّد بن عقیل: و نکح رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم امرأة من کندة-و هی الشّقیّة-فسألت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم أن یردّها إلی أهلها ففعل و ردّها مع أبی أسید السّاعدی، و کانت تقول عن نفسها «الشّقیّة» ؛ و قیل: إنّ الّتی قال لها نساء النّبی صلّی اللّه علیه و آله و سلّم لتعوذ باللّه منه هی الکندیّة، ففارقها فتزوّجها المهاجرین أبی أمیّة المخزومیّ ثمّ خلف علیها قیس بن مکشوح المرادی، قال: و قال آخرون: الّتی تعوّذت باللّه منه امرأة من سبی بلعنبر؛ و ذکر فی قول أزواج النّبی صلّی اللّه علیه و آله و سلّم لها نحو ما تقدّم]. و ابن حجر عسقلانی در «إصابه» گفته: [النّعمان بن أبی الجون و هو الأسود ابن شراحیل بن حجر بن معاویة الکندی،

ذکره الطبریّ عن الواقدی و قال: قدم علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم مسلما و قال: أزوّجک أجمل أیّم فی العرب؟ یرید أخته أسماء، و ساق الحدیث فی تزویجها ثمّ فراقها و أخرج قصّة الحاکم من طریق الواقدی عن محمّد بن

ص: 195

یعقوب بن عتبة عن عبد الواحد بن أبی عوف، قال: قدم النّعمان بن أبی الجون، فذکره و زاد: و کان ینزل هو و أبوه ممّا یلی الشّرفة؛ قال: و کانت أسماء تحت ابن عمّ لها هلک عنها؛ و قد رغبت فیک و خطبت إلیک، قال: فتزوّجها علی اثنتی عشرة أوقیة و نشّ، فقال: یا رسول اللّه! لا تقصر بها فی المهر، فقال: ما أصدقت أحدا من نسائی و لا بناتی فوق هذا، فقال النعمان: فیک الاسوة یا رسول اللّه فابعث إلی أهلک، فبعث معه أبا أسید السّاعدیّ، فلمّا قدم علیها جلست فی بیتها فأدنت له أن یدخل، فقال أبو أسید: إنّ نساء النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم لا یراهنّ أحد من الرّجال، فقالت: ارشدنی، قال: لا تکلّمی أحدا من الرّجال إلاّ ذا محرم منک، قال أبو أسید: فتحمّلت معی فی محفّة فقدمت بها المدینة فأنزلتها فی بنی ساعدة فدخل علیها نساء الحیّ فرحبن بها، و کانت من أجمل النّساء، فدخل علیها داخل من النّساء فقالت لها: إنّک من الملوک، و إن کنت تریدین أن تحظی عند رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم فاستعیذی منه! الحدیث]. و نیز ابن حجر عسقلانی در «إصابه» در ترجمۀ أسماء بنت النّعمان-نقلا عن صاحب «الاستیعاب» -گفته: [و قال آخرون: کانت أسماء بنت النّعمان الکندیّة من أجمل النّساء فخاف نساؤه أن تغلبهنّ علیه فقلن لها إنّه یحبّ إذا دنا منک أن تقولی: أعوذ باللّه منک. ففعلت و کانت تسمّی نفسها «شقیّة» و زاد الجرجانیّ: فخلف علیها المهاجر بن أبی أمیّة المخزومی ثم قیس بن مکشوح المرادی]. و نیز ابن حجر در «إصابه» در ترجمة أسماء بنت النّعمان گفته: [و نسبها محمّد بن حبیب فی فصل النّساء اللاتی لم یدخل بهنّ صلّی اللّه علیه و سلم مثل القول الثانی المذکور أوّلا و قال: کانت من أجمل النساء و أشبّهن، ذکر قصة النساء معها و فراقها و أنّ المهاجر تزوّجها ثمّ قیس بن مکشوح. ثمّ قال: و الجونیّة امرأة من کندة أیضا أحضرها أبو أسید السّاعدیّ فتولّت عائشة و حفصة أمرها فقالت لها إحداهما: إنّه یعجبه إذا دخلت علیه المرأة أن تقول: أعوذ باللّه منک! القصّة]. و نیز ابن حجر در «إصابة» در ترجمۀ أسماء بنت النّعمان گفته:

[و أخرج ابن

ص: 196

سعد عن هشام بن محمد و هو ابن الکلبی عن ابن الغسیل الّذی أخرجه البخاریّ و زاد فیه: فقالت حفصة لعائشة أو عائشة لحفصة: خضبیها و أنا أمشطها ففعلت ثمّ قالت لها إحداهما: إنّه یعجبه من المرأة إذا دخلت علیه أن تقول أعوذ باللّه منک! فلمّا دخلت علیه و أغلق الباب و أرخی السّتر مدّ یده إلیها، فقالت: أعوذ باللّه منک! فقال بکمّه علی وجهه و قال: عذت معاذا! ثلاث مرّات ثمّ خرج علیّ فقال: یا أبا أسید! ألحقها بأهلها و متّعها برازقیّتین. یعنی کرباسین. فکانت تقول: ادعونی الشّقیّة]. و نیز ابن حجر در «إصابه» در ترجمۀ أسماء بنت النعمان گفته: [و من طریق عباس بن سهل عن أبی أسید، قال: لمّا طلعت بها علی قومها تصایحوا و قالوا: إنّک لغیر صالحة! لقد جعلتنا فی العرب شهرة فما دهاک؟ ! قالت: خدعت! فقالت لأبی أسید: ما أصنع؟ قال: أقیمی فی بیتک و احتجبی إلاّ من ذی رحم محرم و لا یطمع فیک أحد، فأقامت کذلک حتّی توفیت فی خلافة عثمان و

عن ابن الکلبی عن أبیه عن أبی صالح عن ابن عبّاس: تزوّج رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم أسماء بنت النعمان و کانت من أجمل أهل زمانها و اشبه (أشبّهم. ظ) فقالت عائشة: قد وضع یده فی الغرائب! یوشک أن یصرفن وجهه عنّا! و کان خطبها حین وفد أبوها علیه فی وفد کندة، فلمّا رآه نساءه حسدنها فقلن لها: إن أردت أن تحظی عنده، القصّة] و نیز ابن حجر عسقلانی در «فتح الباری» در کتاب الطّلاق در شرح حدیث عائشة «إنّ ابنة الجون لمّا أدخلت» الحدیث، گفته [و الصّحیح أنّ الّتی استعاذت منه هی الجونیة، و روی ابن سعد من طریق سعید بن عبد الرّحمن بن أبزی، قال: لم تستعذ منه امرأة غیرها. (قلت) : و هو الّذی یغلب علی الظّنّ لأنّ ذلک إنّما وقع للمستعیذة بالخدیعة المذکورة فیبعد أن تخدع اخری بعدها بمثل ما خدعت به بعد شیوع الخبر بذلک. قال ابن عبد البرّ: أجمعوا علی أنّ النّبیّ صلی اللّه علیه و سلم تزوّج الجونیّة، و اختلفوا فی سبب فراقه،

فقال قتادة: لما دخل علیها دعاها فقالت: تعال أنت، فطلّقها. و قیل: و کان بها وضح کالعامریّة،

قال: و زعم بعضهم أنّها قالت: أعوذ باللّه منک، فقال: قد عذت بمعاذ! و قد أعاذک اللّه منّی، فطلّقها. قال:

ص: 197

و هذا باطل إنّما قال له هذا امرأة من بنی العنبر، و کانت جمیلة فخاف نساؤه أن تغلبهنّ علیه فقلن لها: إنّه یعجبه أن یقال له: نعوذ باللّه منک! ففعلت فطلّقها. کذا قال و ما أدری لم حکم ببطلان ذلک مع کثرة الرّوایات الواردة فیه و ثبوته فی حدیث عائشة فی «صحیح البخاری» و سیأتی مزید لذلک فی الحدیث الّذی بعده]. و نیز ابن حجر عسقلانی در «فتح الباری» در کتاب الطّلاق در شرح حدیث أبو أسید متعلّق بجونیّة گفته: [ثمّ

أخرج من طریق اخری عن عمر بن الحکم عن أبی أسید، قال: بعثنی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم إلی الجونیّة فحملتها حتّی نزلت بها فی أطم بنی ساعدة ثمّ جئت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فأخبرته فخرج یمشی علی رجلیه حتّی جاءها، الحدیث.

و من طریق سعید بن عبد الرّحمن بن أبزی، قال: اسم الجونیّة أسماء بنت النّعمان بن أبی الجون. قیل لها: استعیذی منه، فإنّه أحظی لک عنده، و خدعت لما رئی من جمالها و ذکر لرسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم من حملها علی ما قالت، فقال: إنّهنّ صواحب یوسف و کیدهنّ]. و نیز در «فتح الباری» گفته:

[و فی روایة لابن سعد: فدخل علیها داخل من النّساء و کانت من أجمل النساء فقالت: إنّک من الملوک فإن کنت تریدین أن تحظی عند رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فإذا جاءک فاستعیذی منه! و وقع عنده عن هشام بن محمّد عن عبد الرحمن بن الغسیل باسناد حدیث الباب أنّ عائشة و حفصة دخلتا علیها أوّل ما قدمت فمشطتاها و خضبتاها و قالت لها إحداهما: إنّ النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلم یعجبه من المرأة إذا دخل علیها أن تقول: أعوذ باللّه منک]. و نیز در «فتح الباری» گفته:

[و وقع فی روایة لابن سعد عن أبی أسید، قال: فأمرنی فرددتها إلی قومها.

و فی اخری له: فلمّا وصلت بها تصایحوا و قالوا: إنّک لغیر مبارکة، فما دهاک؟ ! قالت: خدعت. قال: فتوفیّت فی خلافة عثمان.

قال: و حدّثنی هشام بن محمّد عن أبی خیثمة زهیر بن معاویة أنّها ماتت کمدا]. و عینی در «عمدة القاری» در کتاب الطلاق در شرح حدیث عائشة گفته:

ص: 198

[و قال ابن عبد البرّ: أجمعوا علی أنّه تزوّج أسماء بنت النّعمان بن أبی الجون بن شراحیل، و قیل: أسماء بنت الأسود بن الحارث بن النّعمان الکندیّة، و اختلفوا فی فراقها فقیل:

لمّا دخلت علیه دعاها فقالت: تعال أنت! و أبت أن تجیء، و زعم بعضهم أنّها استعاذت منه فطلّقها. و قیل: بل کان بها وضح کوضح العامریّة، ففعل بها کفعله بها. و قیل: المستعیذة امرأة من بلعنبر من سبی ذات الشّقوق-بضمّ الشّین المعجمة و بالقافین أولهما مضمومة-و هی اسم منزل بطریق مکّة، و کانت جمیلة فخافت نساء، أن تغلبهنّ علیه فقلن لها: إنّه یعجبه أن تقولی: أعوذ باللّه منک]. و نیز عینی در «عمدة القاری» در شرح حدیث أبی أسید گفته: [قوله: فقالت: أعوذ باللّه منک.

روی ابن سعد عن هشام بن محمّد عن عبد الرّحمن بن الغسیل باسناد حدیث الباب أنّ عائشة و حفصة رضی اللّه تعالی عنهما دخلتا علیها أوّل ما قدمت فمشطتاها و خضبتاها و قالت لها إحداهما: إنّ النّبیّ صلی اللّه علیه و سلم یعجبه من المرأة إذا دخل علیها أن تقول: أعوذ باللّه منک]. و قسطلانی در «إرشاد السّاری» در شرح حدیث أبی أسید گفته:

[و عند ابن سعد: قال أبو أسید: فأمرنی فرددتها إلی قومها:

و فی اخری له: فلمّا وصلت بها تصایحوا و قالوا: إنّک لغیر مبارکة! فما دهاک؟ ! قالت: خدعت!

قال: و حدّثنی هشام بن محمّد عن أبی خیثمة زهیر بن معاویة أنّها ماتت کمدا].

وجه 66 کذب عائشه در واقعه خطبه فرمودن جناب رسالت مآب زنی

را از قبیله کلب

وجه شصت و ششم آنکه: حضرت عائشة در واقعۀ خطبه فرمودن جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم زنی را از قبیلۀ کلب، ارتکاب کذب صریح نموده و آن حضرت او را برین صنیع شنیع بنهایت تفضیح و تقبیح آگاه فرمود. علامه ابن قتیبه دینوری در کتاب «عیون الأخبار» در جزء عاشر آن گفته: [

عن عائشة رضی اللّه عنها، قالت: خطب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم امرأة من کلب فبعثنی أنظر إلیها فقال لی: کیف رأیت؟ فقلت: ما رأیت طائلا! فقال: لقد رأیت خالا بخدّها اقشعرّ کلّ شعرة منک علی حدة! فقالت ما دونک سرّ!] و أبو بکر احمد بن علی الخطیب البغدادی در «تاریخ» خود در ترجمۀ محمّد بن

ص: 199

أحمد أبو بکر المؤدب گفته:

[أخبرنا أبو نعیم الحافظ، قال: نبّأنا محمّد بن یحیی بن فیّاض الزّمانیّ، قال: حدّثنی أبی یحیی بن فیّاض، قال: نبّأنا سفیان، قال: حدّثنی جابر عن ابن ثابت عن عائشة أنّ النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم ارسلها إلی امرأة فقالت: ما رأیت طائلا! فقال: لقد رایت خالا بخدّها اقشعرّت (منه) ذؤابتک! فقالت: ما دونک سرّ! و من یستطیع أن یکتمک؟ !]. و علامه ابن القیم الحنبلی در کتاب «أخبار النّساء» گفته:

[و یروی أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم خطب امرأة من کلب فبعث عائشة رضی اللّه عنها تنظر إلیها فقال لها: کیف رأیتها؟ قالت: ما رأیت طائلا! قال: لقد رأیت طائلا، و لقد رأیت حالا تجدیتها (خالا بخدّیها. ظ) حتّی اقشعرّت کلّ شعرة فیک. فقالت: ما دونک ستر یا رسول اللّه!]. و در کمال ظهورست که ارتکاب این کذب و بهتان، عدالت مستوره و مفروضۀ حضرت عائشة را بر باد فنا می دهد، و کمال خلاعت و جلاعت آن مخدّره را فراروی أرباب إنصاف می نهد. پس چگونه بعد ازین می توان گفت که جملۀ أصحاب و صحابیّات جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله الأطیاب در نقل أحادیث از آن جناب ثقه و مؤتمن بودند و مثل نجوم در دلالت علی الحقّ التزام صدق می فرمودند؟ !

وجه 67 ارتکاب کذب عائشه در مدح و اطرای زید بن حارثه

وجه شصت و هفتم آنکه: حضرت عائشة از راه عداوت جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام و نفی استحقاق خلافت از آن جناب در مدح و اطرای زید بن حارثه ارتکاب کذب و بهتان صریح و امتطای صهوۀ إثم و عدوان فضیح نموده، چنانچه أحمد بن محمّد ابن حنبل شیبانی در «مسند» خود گفته:

[ثنا: محمّد ابن عبید، قال: ثنا وائل، قال: سمعت البهیّ یحدّث أنّ عائشة قالت: ما بعث رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم زید بن حارثة فی جیش قطّ إلاّ مره علیهم و إن بقی بعده استخلفه!]. و پر ظاهرست که این کلام ضلالت التیام عائشة نزد کافۀ أهل اسلام باطل

ص: 200

و عاطلست، و اگر وجوه بطلان و هوان آن مسرود و منضود شود برای آن دفتر طولانی هم کفایت نمی کند، و هر که أدنی بهرۀ از عقل و نقل داشته باشد بالیقین می داند که زید بن حارثه بوجه غیر قرشی بودن و نیز بوجه مفضول بودن-إلی غیر ذلک من الموانع القطعیة الکثیرة التی لا تحصی-هرگز قابلیّت آن نداشت که جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم او را خلیفه نمایند، پس ادّعای این معنی که: اگر زید بن حارثه بعد آن جناب باقی می ماند آن جناب استخلاف او بعمل می آوردند کلام باطلست که جرأت و جسارت عائشة را بر ارتکاب کذب و بهتان نهایت واضح و عیان می نماید، و فی ذلک دمغ لرأس مدّعی براءة جمیع الأصحاب عن اللغو و الکذاب.

وجه 68 ارتکاب کذب دیگر عائشه در انکار وصی بودن جناب امیر المؤمنین

وجه شصت و هشتم آنکه: عائشة در إنکار وصیّ بودن جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام مرتکب کذب صریح گردیده در جحود أمر ثابت و محقّق بر سر کمال عناد رسیده، چنانچه أحمد بن محمّد بن حنبل شیبانی در «مسند» خود در مسند عائشة گفته:

[ثنا: إسماعیل عن ابن عون عن إبراهیم عن الأسود، قال: ذکروا عند عائشة أنّ علیّا کان وصیّا، فقالت: متی أوصی إلیه؟ فقد کنت مسندته إلی صدری، أو قالت: فی حجری، فدعا بالطّست، فلقد انحنت فی حجری و ما شعرت أنّه مات، فمتی أوصی إلیه؟ ! و کذب عائشة درین کلام جالب ملام عائشة أظهر من الشّمس و أبین من الأمسست، و اگر دلائل مفصّلۀ بطلان و فساد آن رقم نمایم باید که مجلّد ضخیم درین خصوص إفراد کنم، لیکن در این جا اکتفا بر کلام مختصر فضل بن روزبهان خنجی شیرازی می نمایم تا کذب و دروغ عائشه در إنکار وصایت جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام بحسب افادۀ چنین مکابر متعصّب و مجادل متصلّب بر همگنان واضح و آشکار گردد. پس باید دانست که ابن روزبهان در «کتاب الباطل» خود بجواب علاّمۀ حلّی علیه الرّحمه جائی که آن جناب در «نهج الحقّ» استدلال بعلم جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام نموده می گوید: [أقول: ما ذکره المصنّف من علم أمیر المؤمنین (علیه السلام) فلا شکّ فی أنّه من علماء الامّة و النّاس محتاجون إلیه فیه، کیف لا و هو وصیّ النّبی

ص: 201

صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فی إبلاغ العلم و بدائع حقائق المعارف، فلا نزاع فیه لأحد]. و هر گاه کذب و دروغ عائشة در إنکار وصایت حضرت أبو الأئمّة الأطهار علیه و علیهم آلاف السّلام من اللّه الملک الغفار کالشّمس فی رابعة النّهار واضح و آشکار گردید، بلا ریب و اشتباه عیان گشت که ادّعای مزنی در ثقه و مؤتمن بودن جملۀ أصحاب در نقل روایات و أخبار از جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله الأطیاب أمری است باطل و سراسر از حلیه صحّت و صواب عاطل. و از عجائب آیات علوّ حقّ این ست که خود عائشة در بعض أحادیث اعتراف نموده که جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم در حالی وفات یافت که جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام را زیر ثوب مبارک خود داخل کرده بود و جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام آن حضرت صلّی اللّه علیه و آله و سلّم را در بر خود گرفته بود. و این معنی چنانچه بر هر ذی شعور واضحست مضمونی را که عائشه در حدیث سابق برای إظهار اختصاص خود و نفی وصایت جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام ادّعا کرده کذب ظاهر و بهتان باهر می گرداند. حالا شاهد آنچه حقیر بمعرض بیان آوردم باید شنید و سطوع أمر حقّ بچشم حقیقت بین باید دید. حافظ جلیل محمّد بن یوسف الکنجی الشّافعی در «کفایة الطالب فی مناقب علیّ ابن أبی طالب» گفته:

[أخبرنا أبو محمّد عبد العزیز بن محمّد بن الحسن الصّالحیّ: أخبرنا الحافظ أبو القاسم الدّمشقی، أخبرنا أبو غالب بن البنّاء، أخبرنا أبو الغنائم ابن المأمون، أخبرنا إمام أهل الحدیث أبو الحسن الدّار قطنیّ، أخبرنا أبو القاسم الحسن بن محمّد بن بشر البجلیّ، حدّثنا علیّ بن الحسین بن عبد کعب، حدّثنا إسماعیل ابن ریّان، حدّثنا عبد اللّه بن مسلّم الملائی عن أبیه عن إبراهیم عن علقمة و الأسود عن عائشة، قالت: قال رسول اللّه و هو فی بیتها لمّا حضره الموت: ادعوا لی حبیبی؛ فدعوت له أبا بکر فنظر إلیه ثمّ وضع رأسه (علیه السلام) ثمّ قال: ادعوا لی حبیبی، فدعوت له عمر فلمّا نظر إلیه وضع رأسه ثمّ قال: ادعوا لی حبیبی، فقلت: ویلکم! ادعوا له

ص: 202

علیّا؛ فو اللّه ما یرید غیره، فلما رآه فرّج الثّوب الّذی کان علیه ثمّ أدخله فیه فلم یزل محتضنه حتّی قبض و یده علیه].

وجه 69 اخفای عائشه نام حضرت امیر المؤمنین را در نقل واقعۀ مرض

حضرت رسالت

وجه شصت و نهم آنکه: عائشه در بیان حدیث بر آمدن جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم در حالت مرض خود بحالت اعتماد بر دو کس راه خیانت صریحه پیموده نام جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام را مخفی نموده، و این اخفای نام آن إمام عالی مقام علیه آلاف الصّلوة و السّلام حسب تصریح ابن عبّاس بوجه بغض و عداوت او بود، چنانچه أحمد بن محمّد بن حنبل الشّیبانی در «مسند» خود گفته:

[ثنا: عبد الأعلی عن معمر عن الزّهری عن عبید اللّه بن عبد اللّه عن عائشة، قالت: لمّا مرض رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم فی بیت میمونة فأستأذن نساءه أن یمرض فی بیتی فأذن له فخرج رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم معتمدا علی العبّاس و علی رجل آخر و رجلاه تخطّان فی الارض، و قال عبید اللّه: فقال ابن عبّاس: أ تدری من ذلک الرجل؟ هو علیّ بن أبی طالب، و لکن عائشة لا تطیب له نفسا!] و نیز أحمد بن محمد بن حنبل الشّیبانی در «مسند» خود گفته:

[ثنا سفیان عن الزّهری عن عبید اللّه عن عائشة، قال سفیان سمعت منه حدیثا طویلا لیس أحفظه من أوّله إلاّ قلیلا: دخلنا علی عائشة فقلنا: یا أمّ المؤمنین! أخبرینا عن مرض رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم، قالت: اشتکی فجعل ینفث فجعلنا نشبه نفثه نفث آکل الزّبیب و کان یدور علی نسائه فلمّا اشتکی شکواه استأذنهنّ أن یکون فی بیت عائشة و یدرن علیه فاذن له، فدخل رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بین رجلین متّکئا علیهما أحدهما عبّاس و رجلاه تخطان فی الأرض، قال ابن عبّاس: أ فما أخبرتک من الآخر؟ قال: لا! قال: هو علیّ]. و بخاری در «صحیح» خود گفته:

[حدّثنا إبراهیم بن موسی، قال: أخبرنا هشام بن یوسف عن معمر عن الزّهری قال: أخبرنی عبید اللّه بن عبد اللّه، قال: قالت عائشة: لمّا ثقل النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و اشتدّ وجعه استأذن أزواجه أن یمرض فی بیتی فأذن له فخرج بین رجلین تخطّ رجلاه الأرض و کان بین العبّاس و بین رجل آخر. قال

ص: 203

عبید اللّه: فذکرت ذلک لابن عباس ما قالت عائشة، فقال لی: و هل تدری من الرّجل الّذی لم تسمّ عائشة؟ قلت: لا! قال: هو علیّ بن أبی طالب]. و مسلّم در «صحیح» خود گفته:

[حدّثنا محمد بن رافع و عبد بن حمید، و اللّفظ لابن رافع؛ قالا: حدّثنا عبد الرّزّاق: أخبرنا معمر، قال: قال الزهریّ: و أخبرنی عبید اللّه بن عبد اللّه بن عتبة أنّ عائشة أخبرته قالت: أوّل ما اشتکی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم فی بیت میمونة فاستأذن أزواجه أن یمرض فی بیتها و أذن له قالت: فخرج و یدله علی الفضل بن عباس و یدله علی رجل آخر و هو یخطّ برجلیه فی الأرض، فقال عبید اللّه: فحدّثت به ابن عباس فقال: أ تدری من الرّجل الّذی لم تسمّ عائشة؟ هو: علیّ!

حدثنی عبد الملک بن شعیب بن اللّیث: حدّثنی أبی عن جدّی، قال: حدّثنی عقیل بن خالد، قال: قال ابن شهاب: أخبرنی عبید اللّه بن عبد اللّه ابن عتبة بن مسعود أنّ عائشة-زوج النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم-قالت: لما ثقل رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم و اشتدّ به وجعه استأذن أزواجه أن یمرض فی بیتی فأذن له فخرج بین رجلین تخطّ رجلاه فی الأرض بین عبّاس بن عبد المطلب و بین رجل آخر، قال عبید اللّه: فأخبرت عبد اللّه بالّذی قالت عائشة فقال لی عبد اللّه ابن عباس: هل تدری من الرّجل الآخر الّذی لم تسمّ عائشة؟ قال: قلت: لا! قال ابن عبّاس: هو علی!]. و ابن حجر عسقلانی در «فتح الباری» گفته. [قوله: «قال: هو علیّ بن أبی طالب» زاد الإسماعیلیّ من روایة عبد الرّزّاق عن معمر: و لکن عائشة لا تطیب نفسا له بخیر! و لابن إسحاق فی المغازی عن الزّهری: و لکنّها لا تقدر علی أن تذکره بخیر! و لم یقف الکرمانیّ علی هذه الزّیادة فعبّر عنها بعبارة شنیعة، و فی هذا ردّ علی من تنطّع فقال لا یجوز أن یظنّ ذلک بعائشة، و ردّ علی من زعم أنّها أبهمت الثّانی لکونه لم یتعیّن فی جمیع المسافة إذ کان تارة یتوکّأ علی الفضل و تارة علی أسامة و تارة علی علیّ، و فی جمیع ذلک الرّجل الآخر هو العبّاس و اختصّ بذلک إکراما له، و هذا توهّم ممّن قاله، و الواقع خلافه لأنّ ابن عبّاس فی جمیع الرّوایات الصحیحة جازم بأنّ المبهم علی، فهو المعتمد، و اللّه أعلم].

ص: 204

و عینی در «عمدة القاری» گفته: [و قلت: و فی روایة الإسماعیلی من روایة عبد الرّزاق عن معمر: و لکنّ عائشة لا تطیب نفسا له بخیر. و فی روایة ابن إسحاق فی المغازی عن الزّهری: و لکنّها لا تقدر علی أن تذکره بخیر]. و قسطلانی در «إرشاد السّاری» گفته: [زاد الاسماعیلیّ من روایة عبد الرّزّاق عن معمر: و لکنّ عائشة لا تطیب نفسا له بخیر. و لابن إسحاق فی المغازی عن الزّهری: لا تقدر أن تذکره بخیر!]. و هر گاه حال خیانت عائشة در نقل أحادیث نبویّه باین حدّ رسیده باشد که بسبب عداوت با جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام نام مبارک آن جناب بر زبان نیاورد، و نفس پر حسد و شرّ او بذکر خیر آن جناب خوش نشود، و از افراط بغض قدرت نداشته باشد بر آنکه آن جناب را به نیکویی یاد نماید، چگونه می توان گفت که جملۀ أصحاب و صحابیّات ثقه و مؤتمن بودند و در نقل أحادیث و اخبار طریق أمانت و دیانت می پیمودند؟ !

وجه 70 متهم بودن عائشه در باب بنی هاشم بر حسب اعتراف زهری

وجه هفتادم آنکه: زهری که از مشاهیر علمای متقدّمین سنّیّه است با وصف انحراف خود از اهل بیت علیهم السّلام حضرت عائشة را در باب بنی هاشم متّهم دانسته دو حدیث او را که از راه جسارت سراسر خسارت در باب ذمّ جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام و عبّاس وضع نموده بود قابل روایت ندانسته، چنانچه أبو جعفر اسکافی در کتاب «التفضیل» علی ما نقل عنه ابن أبی الحدید گفته: [

روی الزّهریّ عن عروة بن الزّبیر، حدّثه قال: حدّثتنی عائشة، قالت: کنت عند رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم إذ أقبل العبّاس و علیّ فقال: یا عائشة! إنّ هذین یموتا علی غیر ملّتی، أو قال: دینی!

و روی عبد الرّزّاق عن معمر؛ قال: کان عند الزّهری حدیثان عن عروة عن عائشة فی علی (علیه السلام) فسألته عنهما یوما فقال: ما صنع بهما و بحدیثهما؟ ! اللّه أعلم بهما إنّی لأتّهمهما فی بنی هاشم! قال: فأمّا الحدیث الأوّل فقد ذکرناه، و أمّا الحدیث الثانی فهو أنّ عروة زعم أنّ عائشة حدّثته، قالت: کنت عند النّبی (صلی الله علیه و آله) إذ أقبل العبّاس و علیّ فقال: یا عائشة! إن سرّک أن تنظری إلی رجلین من أهل النّار فانظری إلی هذین! قد طلعا، فنظرت فإذا العبّاس

ص: 205

و علیّ بن أبی طالب!]. و هر گاه حال خسارت مآل أمّ المؤمنین در افترا و افتعال باین حدّ مهلک رسیده باشد چگونه عاقلی ادّعا می کند که جملۀ أصحاب در نقل أحادیث از جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم ثقه و مؤتمن بودند؟ !

قدح حسن بصری و شافعی در معاویه و سه تن دیگر

و چون سلسلۀ وجوه إثبات کاذب و مفتری بودن بسیاری از صحابه و صحابیّات نامتناهیست، ناچار آن را قطع نموده بر ذکر افادۀ جلیلۀ شافعی که استاد والا نژاد مزنیست اکتفا می نمایم، و در اسکات و إفحام و اعنات و إلزام مزنی غیر مبین الخصام بحسب افادۀ خاصّۀ مقتدا و إمام او می افزایم. پس باید دانست که علامه أبو الفداء إسماعیل بن علی الأیّوبی در کتاب «المختصر فی أخبار البشر» در وقائع سنۀ خمس و أربعین گفته: [قال القاضی جمال الدّین ابن واصل: و روی ابن الجوزی باسناده عن الحسن البصری أنّه قال: أربع خصال کنّ فی معاویة لو لم یکن فیه إلاّ واحدة لکانت موبقة، و هی أخذه الخلافة بالسّیف من غیر مشاورة و فی النّاس بقایا الصّحابة و ذوو الفضیلة، و استخلافه ابنه یزید و کان سکّیرا خمّیرا یلبس الحریر و یضرب بالطّنابیر، و ادّعاؤه زیادا و

قد قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم: الولد للفراش و للعاهر الحجر، و قتله حجر بن عدی و أصحابه، فیا ویلا له من حجر و أصحاب حجر! و روی عن الشّافعی رحمة اللّه علیه أنّه أسرّ إلی الرّبیع لا یقبل شهادة أربعة من الصّحابة و هم معاویة و عمرو بن العاص و المغیرة و زیاد]. ازین عبارت سراسر بشارت علاوه بر قدح کردن حسن بصری در معاویه بخصال چهارگانه که هر واحد از آن موبق و مهلک اوست واضح و لائح می شود که شافعی به شاگرد رشید خود که ربیع باشد بطور راز القا فرمود که شهادت چار کس از صحابه مقبول نیست و آن چار یار معاویة و عمرو بن العاص و مغیره و زیاد هستند؛ و هر گاه حال افتضاح چندین صحابۀ أعلام نزد شافعی باین حدّ رسیده باشد چگونه می توان گفت که نزد شافعی جملۀ صحابه در نقل أحادیث و أخبار از جناب رسول

ص: 206

مختار صلّی اللّه علیه و آله الأطهار ثقه و مؤتمن بودند و مماثل و مشابه نجوم گشته راه هدایت بدیگران می نمودند. و هر گاه بطلان و هو ان مزعوم مزنی بحسب افادۀ متینۀ أستاد کامل الاعتماد او ظاهر و با هر گردید مصداق «أطف المصباح فقد طلع الصّباح» بحدّ انجلاء و اتّضاح رسید.

نقل کلام ابن عبد البرقرطبی در کتاب «جامع بیان العلم» دربارۀ حدیث نجوم و

افادۀ حافظ ابو بکر بزار قدح و جرح در حدیث نجوم را

و ابن عبد البر القرطبی که از معاریف علمای متحرّین سنّیّه است با وصف آنکه قائل و معترف بمقدوح و مجروح بودن حدیث نجومست و در کتاب «جامع بیان العلم» بوجوه عدیده و هن و هوان آن را ظاهر و باهر ساخته کما، عرفته فیما سبق لیکن با این همه در حمل این حدیث بر محمل تقلید عجب کلام غیر سدید بمعرض بیان آورده؛ توضیح این اجمال آنکه ابن عبد البرّ در کتاب مذکور از حافظ أبو بکر بزّار کلامی مبسوط که مشتمل بر قدح مفصّل و جرح مکمّل حدیث نجومست نقل نموده، و چون حافظ بزّار در کلام مذکور بعد قدح سند حدیث نجوم متعلّق بمتن آن این افاده فرموده: [و الکلام أیضا منکر عن النّبی (صلی الله علیه و آله) و

قد روی عن النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم بإسناد صحیح: علیکم بسنّتی و سنّة الخلفاء الرّاشدین المهدیین بعدی، فعضوا علیها بالنّواجذ. و هذا الکلام یعارض حدیث عبد الرحیم لو ثبت فکیف و لم یثبت و النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم لا یبیح الاختلاف بعده من أصحابه]؛ لهذا ابن عبد البرّ از راه کمال انخداع و اغترار متعلّق بجزو آخر این افادۀ متینۀ بزّار گفته: [و لیس کلام البزّار تصحیح علی کلّ حال لأنّ الاقتداء بأصحاب النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم منفردین إنّما هو لمن جهل ما یسئل عنه، و من کانت هذه حاله فالتّقلید لازم له و لم یأمر أصحابه أن یقتدی بعضهم ببعض إذا تأوّلوا تأویلا سائغا جائزا ممکنا فی الاصول، و إنّما کلّ واحد منهم «نجم» ، جائز أن یقتدی به العامیّ الجاهل بمعنی ما یحتاج إلیه من دینه، و کذلک سائر العلماء من العامّة، و اللّه أعلم].

ص: 207

و ازینجا بر تو واضح گردید که بزّار در خاتمۀ کلام خود بر عدم ثبوت حدیث نجوم دلیلی نهایت مستحکم آورده و افاده نموده که این حدیث مبیح اختلافست و جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم هرگز مباح نمی فرماید که أصحاب آن جناب بعد آن جناب اختلاف کنند. و ابن عبد البرّ برین استدلال مبرم بزّار اعتراضی که کرده منشای آن عدم فهم مقصود و مرام بزّارست، زیرا که صورت استدلال بزّار چنانچه هر صاحب ادراک و شعور پی بآن می برد بالتّوضیح اینست که از حدیث نجوم ظاهر و آشکار می گردد که اختلاف أصحاب در أحکام شرعیّه همه بر حقّ و صوابست و مردم از هر صحابی که أخذ دین نمایند مهتدی خواهند شد. و ازینجاست که در بعض طرق حدیث نجوم بصراحت واردست که:

[سألت ربّی فیما تختلف فیه أصحابی من بعدی فأوحی إلیّ: یا محمّد! إنّ أصحابک عندی بمنزلة النّجوم فی السّماء، بعضها أضوأ من بعض! فمن أخذ بشیء ممّا هم علیه من اختلافهم فهو عندی علی هدیّ؛ کما نقله السّیوطیّ فی «الجامع الصّغیر»]. و در بعض طرق دیگر واردست:

[إنّ أصحابی بمنزله النّجوم فی السّماء فبأیّها أخذتم اهتدیتم، و اختلاف أصحابی لکم رحمة؛ کما ذکره السّیوطیّ فی «الجامع الصّغیر» أیضا]. و این امر بلا ریب و بلا اشتباه إباحت واضحۀ اختلاف در شرع و تسویغ صریح تفرّق در دین می باشد؛ و بطلان آن از سنّت محقّقۀ متواترۀ آن جناب معلوم أرباب حلومست؛ زیرا که آن حضرت صلّی اللّه علیه و آله و سلّم همیشه اختلاف را مذموم و قبیح وا می نمود و أصحاب خود را از آن بتأکید أکید منع شدید می فرمود و آن را سبب هلاک أمم سابقه ظاهر ساخته در ردع و قدحشان دقیقۀ فرو گذاشت نمی کرد، کما لا یخفی علی من مرّ علی أحادیثه الثّابتة فی الصّحاح و الجوامع و المسانید. پس چگونه باور می توان کرد که آن حضرت بر خلاف سنّت دائمه و طریقۀ مستمرّۀ خود در حالت حیات بذریعۀ حدیث نجوم تجویز اختلاف و تفرّق بعد وفات خود فرموده باشد؟ ! اینست اصل استدلال بزّار که آن را-روما للاختصار-بجملۀ

ص: 208

موجزۀ خود «و النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم لا یبیح الاختلاف بعده من أصحابه» بر أولی الأبصار واضح و آشکار نموده؛ و تقریری که ابن عبد البرّ بجواب آن سراییده هرگز وهن باستدلال مبرم بزّار نمی رساند؛ زیرا که اگر بنا بر فرمایش ابن عبد البرّ تسلیم هم شود که حکم اقتدا درین حدیث متوجّه بجهّال امّتست و بعض أصحاب باقتدای بعض مأمور نیستند، باز هم اشکال شدید إباحت اختلاف بر طرف نمی گردد؛ زیرا که حدیث نجوم صراحة دلالت دارد بر آنکه جمیع أصحاب قابل اقتدا هستند و اختلافشان مانع از اقتدایشان نیست، و با وصف اختلاف هر واحد ازیشان قابل اقتدا می باشد، و اقتدای هر واحد موجب اهتدای امّتست، و این أمر بلا شبهه إباحت اختلاف و تجویز تفرّق در دین می نماید، چه هر گاه این حدیث را أصحاب خواهند شنید اختلاف را قادح ندانسته آن را مباح خواهند دانست، بلکه از حالت موجودۀ اختلاف خود باختلاف شدید و أشدّ ترقّی خواهند کرد، و امّتیان که مخاطب درین حدیث هستند از هر کس و ناکس أصحاب مسائل دینیّه را گرفته مختلف خواهند شد و خویشتن را به سبب اتّباع أصحاب مهتدی خواهند دانست! . بالجمله، هر گاه ازین حدیث ثابت شد که مقلّدین امّت مأمورند باقتدای أصحاب و أصحاب ما بین خود مختلف اند بأشدّ اختلاف، بلا شبهه ثابت گردید که اختلاف أصحاب در مسائل دینیّه و أحکام شرعیّه أوّلا؛ و اختلاف مقلّدین در أحکام شرع و دین بأخذ از أصحاب مختلفین متعادین ثانیا جائز و سائغ و مباح می باشد؛ و هذا هو الإشکال الشّدید الّذی لا یری وجه الانحلال و الإعضال العتید الّذی یقود الحافظ البزّار إلی الإعراض عن الباطل و المحال. و باید دانست که آیات و أحادیث در ذمّ اختلاف افزون از حدّ شمار و حساب و بیرون از حدّ حصر و احصا در دفتر و کتابست، و مادرین مقام بحمد اللّه المنعام این مطلب و مرام را به اختصار و ایجاز تمام از افادۀ خود ابن عبد البرّ ثابت می نمائیم. ابن عبد البر در همین کتاب «جامع بیان العلم» گفته: [و قد ذکر المزنیّ

ص: 209

رحمه اللّه فی هذا حججا أنا أذکرها هنا انشاء اللّه. (قال المزنیّ) : قال اللّه تبارک و تعالی: وَ لَوْ کانَ مِنْ عِنْدِ غَیْرِ اَللّهِ لَوَجَدُوا فِیهِ اِخْتِلافاً کَثِیراً . فذمّ الاختلاف و قال: وَ لا تَکُونُوا کَالَّذِینَ تَفَرَّقُوا وَ اِخْتَلَفُوا ، الآیة. و قال: فَإِنْ تَنازَعْتُمْ فِی شَیْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَی اَللّهِ وَ اَلرَّسُولِ إِنْ کُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَ اَلْیَوْمِ اَلْآخِرِ ذلِکَ خَیْرٌ وَ أَحْسَنُ تَأْوِیلاً . و عن مجاهد و عطاء و غیرهما فی تأویل ذلک قال: إلی الکتاب و السّنة. (قال المزنیّ) : فذمّ اللّه الاختلاف و أمر بالرّجوع إلی الکتاب و السّنة، فلو کان الاختلاف من دینه ما ذمّه، و لو کان التّنازع من حکمه ما أمرهم بالرّجوع عنده إلی الکتاب و السّنة. (قال) : و

روی عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم أنّه قال: احذروا زلّة العالم! و عن عمر و معاذ و سلمان مثل ذلک فی التخویف من زلّة العالم: (قال) : و قد اختلف أصحاب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فخطّأ بعضهم بعضا و نظر بعضهم فی أقاویل بعض و تعقّبها، و لو کان قولهم کلّه صوابا عندهم لما فعلوا ذلک. و قد جاء عن ابن مسعود فی غیر مسئلة أنّه قال: أقول فیها برأیی فإن یک صوابا فمن اللّه و إن یک خطأ فمنّی و أستغفر اللّه. و غضب عمر بن الخطّاب من اختلاف ابیّ بن کعب و ابن مسعود فی الصّلاة فی الثّوب الواحد إذ قال ابیّ: إنّ الصّلاة فی الثّواب الواحد حسن جمیل، و قال ابن مسعود: إنّما کان ذلک و الثّیاب قلیلة، فخرج عمر مغضبا فقال: اختلف رجلان من أصحاب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم ممّن ینظر إلیه و یؤخذ عنه و قد صدق ابی و لم یأل ابن مسعود، و لکنّی لا أسمع أحدا یختلف فیه بعد مقامی هذا إلاّ فعلت به کذا و کذا! و عن عمر فی المرأة الّتی غاب عنها زوجها و بلغه أنّه یتحدّث عندها فبعث إلیها یعظها و یذکّرها و یوعّدها إن عادت، فمخضت فولدت غلاما فصوّت ثمّ مات. فشاور أصحابه فقالوا: و اللّه ما نری علیک شیئا، ما أردت بهذا إلاّ الخیر-و علیّ حاضر-فقال له: ما تری یا أبا حسن؟ فقال: قد قال هؤلاء فإن یک هذا جهد رأیهم فقد قضوا ما علیهم و إن کانوا قاربوک فقد غشّوک، و أمّا الإثم فأرجو أن یضعه اللّه عنک بنیّتک و ما یعلم منک، و أمّا الغلام فقد و اللّه غرمت؛ فقال له: أنت بلغ و اللّه صدقتنی أقسمت لا تجلس حتّی تقسمها علی بنی أبیک (أبی ظ) حدّثنا سعید بن نصر قال حدّثنا قاسم بن أصبغ قال: حدّثنا ابن وضاح قال:

ص: 210

حدّثنا موسی بن معاویة قال: حدّثنا عبد الرّحمن بن مهدی قال: حدّثنا خالد بن یزید قال: حدّثنی أبو جعفر عن الرّبیع بن أنس عن أبی العالیة فی قوله «شَرَعَ لَکُمْ مِنَ اَلدِّینِ ما وَصّی بِهِ نُوحاً وَ اَلَّذِی أَوْحَیْنا إِلَیْکَ وَ ما وَصَّیْنا بِهِ إِبْراهِیمَ وَ مُوسی وَ عِیسی أَنْ أَقِیمُوا اَلدِّینَ وَ لا تَتَفَرَّقُوا فِیهِ» قال: إقامة الدّین إخلاصه، وَ لا تَتَفَرَّقُوا فِیهِ ، یقول لا تتعادوا علیه و کونوا علیه إخوانا. قال: ثمّ ذکر بنی إسرائیل و حذّرهم أن یأخذوا بسنّتهم فقال: «وَ ما تَفَرَّقُوا إِلاّ مِنْ بَعْدِ ما جاءَهُمُ اَلْعِلْمُ بَغْیاً بَیْنَهُمْ» . فقال أبو العالیة: بغیا علی الدّنیا و ملکها و زخرفها و زینتها و سلطانها «إِنَّ اَلَّذِینَ أُورِثُوا اَلْکِتابَ مِنْ بَعْدِهِمْ لَفِی شَکٍّ مِنْهُ مُرِیبٍ» قال: من هذا الإخلاص]. و بطلان حق بودن جمیع أقوال صحابه بحدّی واضح و ظاهرست که خود ابن عبد البرّ بآن اعتراف نموده، و ازینجا بطلان حدیث نجوم و حقّ بودن افادۀ بزار در باب قدح آن بکمال تحقّق می رسد. ابن عبد البر در «جامع بیان العلم» گفته: [أخبرنی قاسم بن محمّد قال: حدّثنا خالد بن سعد قال: حدّثنا محمّد بن وطیس قال: حدّثنا محمّد بن عبد اللّه بن عبد الحکم قال: سمعت أشهب یقول: سئل مالک عن اختلاف أصحاب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فقال: خطأ و صواب فانظر فی ذلک. و ذکر یحیی بن إبراهیم بن مزین قال: حدّثنی أصبغ قال: قال ابن القاسم: سمعت مالکا و اللّیث یقولان فی اختلاف أصحاب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: لیس کما قال ناس فیه توسعة، لیس کذلک إنّما هو خطأ و صواب. قال یحیی: و بلغنی أنّ اللّیث بن سعد قال: إذا جاء الاختلاف أخذنا فیه بالأحوط: حدّثنا عبد الرّحمن ابن یحیی قال: حدّثنا أحمد بن سعید حدّثنا محمّد بن زیّان قال: حدّثنا الحارث بن مسکین عن ابن القاسم عن مالک أنّه قال فی اختلاف أصحاب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: مخطئ و مصیب فعلیک بالاجتهاد. أخبرنی خلف بن القاسم، قال: حدّثنی أبو إسحاق بن شعبان قال: أخبرنی محمّد بن أحمد عن یوسف بن عمرو عن ابن وهب، قال: قال لی مالک: یا عبد اللّه! أدّ ما سمعت و حسبک و لا تحمل لأحد علی ظهرک و اعلم أنّما هو خطأ و صواب فانظر لنفسک فإنّه کان یقال: أخسر النّاس من باع آخرته بدنیاه و أخسر منه

ص: 211

من باع آخرته بدنیا غیره! و ذکر إسماعیل بن إسحاق فی کتابه «المبسوط» عن أبی ثابت قال: سمعت ابن القاسم یقول: سمعت مالکا و اللّیث بن سعد یقولان فی اختلاف أصحاب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم، و ذلک أنّ أناسا یقولون «فیه توسعة» فقالا: لیس کذلک إنّما هو خطأ و صواب. قال إسماعیل القاضی: إنّما التّوسعة فی اختلاف أصحاب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم توسعة فی اجتهاد الرأی، فأمّا أن تکون توسعة لأن یقول الإنسان بقول واحد منهم من غیر أن یکون الحقّ عنده فیه، فلا. و لکن اختلافهم یدلّ علی أنهم اجتهدوا فاختلفوا. (قال ابو عمر) : کلام إسماعیل هذا حسن جدّا، و فی سماع أشهب: سئل مالک عمّن أخذ بحدیث حدّثه ثقة عن أصحاب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم أ تراه من ذلک فی سعة؟ فقال لا و اللّه حتّی یصیب الحقّ و ما الحقّ إلاّ واحد، قولان مختلفان یکونان صوابین جمیعا؟ ! ما الحقّ و الصّواب إلاّ واحد]. و نیز ابن عبد البر در «جامع بیان العلم» گفته: [و کذلک اختلاف أصحاب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و التّابعین و من بعدهم من المخالفین و ما ردّ فیه بعضهم علی بعض لا یکاد یحیط به کتاب فضلا عن أن یجمع فی باب! و فیما ذکرنا منه دلیل علی ما عنه سکتنا. و فی رجوع أصحاب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بعضهم إلی بعض دلیل واضح علی أنّ اختلافهم عندهم خطأ و صواب، و لو لا ذلک کان یقول کلّ واحد منهم: «جائز ما قلت أنت، و جائز ما قلت أنا، و کلانا (1) نجم یهتدی به، فلا علینا شیء من اختلافنا» ! . (قال أبو عمر) : و الصّواب ممّا اختلف فیه و تدافع وجه واحد، و لو کان الصّواب فی وجهین متدافعین ما خطأ السّلف بعضهم بعضا فی اجتهادهم و قضائهم و فتواهم؛ و النّظر یأبی أن یکون الشّیء و ضدّه صوابا؛ و لقد أحسن القائل: إثبات ضدّین معا فی حال أقبح ما یأتی من المحال!

رجوع أکابر الصحابة عن عقائدهم

و من تدبّر رجوع عمر إلی قول معاذ فی المرأة الحامل و قوله «لو لا معاذ هلک عمر!» علم صحّة ما قلنا،

ص: 212


1- فیه ایماء لطیف إلی بطلان کون الصحابة المتخلفین بمنزلة النجوم ( 12 ن ) .

و کذلک رجع عثمان فی مثلها إلی قول علیّ، و روی أنّه رجع فی مثلها إلی قول ابن عبّاس، و روی أنّ عمر إنّما رجع فیها إلی قول علیّ، و لیس کذلک، إنّما رجع عمر إلی قول معاذ فی الّتی أراد رجمها حاملا فقال له معاذ: لیس لک علی ما فی بطنها سبیل، و رجع إلی قول علیّ فی الّتی وضعت لستّة أشهر، و

روی قتادة عن ابن أبی حرب (عن. ظ) ابن أبی الأسود عن أبیه أنّه رفع إلی عمر امرأة ولدت لستّة أشهر، فهمّ عمر برجمها فقال له علیّ: لیس ذلک لک، قال اللّه تبارک و تعالی: وَ اَلْوالِداتُ یُرْضِعْنَ أَوْلادَهُنَّ حَوْلَیْنِ کامِلَیْنِ ، و قال: و حمله و فصاله ثلثون شهرا. لا رجم علیها. فخلّی عمر عنها فولدت مرّة اخری لذلک الحدّ! (1) ذکره عفّان عن یزید بن زریع عن سعید بن أبی عروبة عن قتادة، و رجع عثمان عن حجبه الأخ بالجدّ إلی قول علیّ، و رجع عمر و ابن مسعود عن مقاسمة الجدّ إلی السّدس إلی قول زید فی المقاسمة إلی الثّلث، و رجع علیّ عن موافقة عمر فی عتق امّهات الأولاد، و قال له عبیدة السّلمانیّ: رأیک مع عمر أحبّ إلیّ من رأیک وحدک! و تمادی علیّ علی ذلک فأرقّهنّ، و رجع ابن عمر إلی قول ابن عبّاس فیمن توالی علیه رمضانان، و قال عمر بن الخطاب رضی اللّه عنه: ردّوا الجهالات إلی السّنّة، و فی کتاب عمر إلی أبی موسی الأشعریّ: لا یمنعنک قضاء قضیّة بالأمس راجعت فیه نفسک و هدیت فیه لرشدک أن ترجع فیه إلی الحقّ فإنّ الحقّ قدیم و الرّجوع إلی الحقّ أولی من التّمادی فی الباطل، و روی عن مطرف بن الشّخیر أنّه قال: لو کانت الأهواء کلّها واحدا لقال القائل: لعلّ الحقّ فیه! فلمّا تشعبّت و تفرّقت عرف کلّ ذی عقل أنّ الحقّ لا یتفرّق. و عن مجاهد: «وَ لا یَزالُونَ مُخْتَلِفِینَ» قال: أهل الباطل

ص: 213


1- أی ستة أشهر . ( 12 ) .

«إِلاّ مَنْ رَحِمَ رَبُّکَ» قال: أهل الحقّ لیس بینهم اختلاف. و قال أشهب: سمعت مالکا یقول: ما الحقّ إلا واحد، قولان مختلفان لا یکونان صوابا جمعیا، ما الحقّ و الصّواب إلاّ واحد. قال أشهب: و به یقول اللّیث]. و حیرتم بسوی خود می کشد که چگونه ابن عبد البرّ حدیث نجوم را محمول می کند برینکه عامی جاهل را جائزست که تقلید و اقتدای هر واحد از صحابه بکند حال آنکه در ما سبق بوجوه موفوره دانستی که هرگز جملۀ صحابه اهلیّت اجتهاد نداشتند، و فضائحی که متعلّق بجهل و خطاء و افتاء بغیر علم از کبار این جماعة بظهور آمده یقینا ایشان را از ساحت علیای اجتهاد بمراحل قاصیه دور می گرداند! و هر گاه این حضرات أهل اجتهاد نباشند چگونه عوامّ و جهّال را جائز خواهد بود که تقلید ایشان نمایند و باتّباع ایشان راه تبار و تباب پیمایند؟ ! و عنقریب بجواب مزنی بوجوه کثیره دریافتی که بسیاری از صحابه ارتکاب کذب و بهتان می فرمودند، و بلا محابا راه افترا و اختلاق می پیمودند. پس چگونه عاقلی تقلید این گونه اشخاص را و لو برای عوامّ و جهّال باشد جائز دانسته اکتساب و احتقاب إثم و عدوان بیحساب خواهد کرد؟ ! هل هذا إلاّ خلاعة ظاهرة واضحة و شناعة باریة لائحة؟ ! و هر گاه ابن همه دانستی بر تو ظاهر و باهر گردید که بحمد اللّه المنعام آنچه درین مقام از قدح و جرح حدیث نجوم و إبطال و اخمال معانی و محامل آن -علی رغم آناف الخصوم-بمعرض بیان رسیده، و دلائل قاطعه و براهین ساطعه که درین مبحث مبیّن و مبرهن گردیده برای هر کلامی که حضرات سنّیّه متعلق بتأیید و توجیه این حدیث گفته باشند مبطل و موهن و ماحی و عافیست، و برای قلع و قمع جملۀ شبهات ایشان که بمقابلۀ أهل حق القا کنند یا آنکه بهر تسکین أهل مذهب خود نسج آن نمایند کافل و ضامن و کافی و وافی است، و اللّه ولیّ التّوفیق.

ص: 214

قوله:

و اگر این حدیث دلالت بر امامت عترت نماید، حدیث مروی از حضرت

أمیر (علیه السلام) که نزد شیعه متواترست

«انما الشوری للمهاجرین و الانصار»

چگونه درست شود؟)

وجوه جواب احتجاج مخاطب بکلام

اشاره

انما الشوری للمهاجرین و الانصار

اقول: این کلام جالب ملام مرد و دست بوجوه عدیده: اول آنکه: دلالت حدیث ثقلین بر امامت عترت طاهره که مراد ازیشان أئمّۀ اثنا عشر علیهم السّلام می باشند بدلائل قاطعه و براهین ساطعه در ما سبق ببیان کافی و شافی بحمد اللّه تعالی بنحوی مبیّن و مبرهن گردیده که ناظر بصیر بعد ملاحظۀ آن ارتیابی درین باب ندارد، و جنود أدلّۀ باهره، و جیوش براهین قاهرۀ آن بیان نیّر البرهان دمار از روزگار منکرین و جاهدین بر می آرد! پس تشکیک رکیک مخاطب درین خصوص سراسر باطل و مضمحلّ، و تضجیع فظیع او درین باب نهایت کاسد و منخزلست. دوم آنکه: تعبیر مخاطب پر تعزیر از کلام

«إنّما الشّوری للمهاجرین و الأنصار» بحدیث مروی از حضرت أمیر (علیه السلام) تخدیع شنیع ست، زیرا که این کلام از آن جناب در بعض کتب تواریخ و سیر منقول گردیده و آن هم در ضمن نامۀ که بنام معاویه است بر سبیل إلزام واقع شده، پس آن را حدیث مروی از آن جناب (علیه السلام) وا نمودن سراسر مسلک تعمیس و تلبیس پیمودن است! . سوم آنکه: ادّعای مخاطب اینکه این کلام نزد شیعه حدیث متواتر است از تعبیر سراسر تزویر مذکور بالا أشنع و أفظ می باشد، و هرگز مطابق واقع نیست؛

ص: 215

و من ادّعی ذلک فعلیه أن یأتی بدلیل و لیس له إلی آخر الدّهر من سبیل! چهارم آنکه: این کلام را منافی دلالت حدیث ثقلین بر امامت اهل بیت علیهم السّلام دانستن هرگز درست نیست، زیرا که بر أصحاب فهم مستقیم و عقل سلیم بعد تسلیم معنی این کلام با ملاحظۀ حدیث ثقلین چنین خواهد بود که چون حملۀ مهاجرین و أنصار مأمور باتّباع ثقلین هستند لهذا اگر باتّباع ثقلین بعد المشوره بر شخصی اجتماع کنند امامتش صحیح خواهد شد، و پر ظاهرست که این إجماع جز آنکه بر یکی از أهل بیت علیهم السّلام واقع شود صورت نخواهد گرفت، زیرا که باتّباع ثقلین غیر اهل بیت علیهم السّلام را إمام خواندن محالست، و انتهای مشورت مهاجرین و أنصار در باب امامت بسوی غیر این نفوس قدسیّه عین غیّ و ضلال، و الحمد للّه المتعال حیث اتّضح الحقّ بمنّه و الإفضال. پنجم آنکه: این کلام بعد تسلیم أهل أحلام هرگز منافی مفاد حدیث ثقلین نیست، زیرا که اگر حقیقة جمیع مهاجرین و أنصار بر چیزی إجماع نمایند آن چیز مجمع علیه حضرات أهل بیت علیهم السّلام می شود، چه این ذوات مقدّسه در زمرۀ مهاجرین داخل و دائرۀ إجماع جمیع مهاجرین و أنصار این نفوس قدسیّه را هم شاملست، کیف لا و هم سادات المهاجرین و الأنصار عند کلّ ذی دین من اولی الألباب و الأبصار؟ ! . پس تمسّک بچنین إجماع عین تمسّک بأهلبیت علیهم السّلامست که در حدیث ثقلین مأمور به شده، و چون عدم افتراق اهل بیت علیهم السّلام از کتاب مبین ظاهر و مستبینست؛ پس این تمسّک عین تمسّک بقرآن مجید هم خواهد بود، و لکن مثل هذا الإجماع، لا یحصل إلاّ لأهل التّمسّک و الاتّباع؛ لا لاهل الزّیغ و الابتداع، و اولی البغی و الانخلاع. ششم آنکه: این کلام سراسر إفحام را موافق مطلوب خود دانستن ناشی از رقاعت و مخبر از خلاعت مخاطبست، زیرا که این کلام بهر نحو که باشد دلالت دارد بر لزوم مشورت از جمیع مهاجرین و أنصار، و پر ظاهرست که در باب خلافت

ص: 216

أبو بکر مشورت از جمیع مهاجرین و أنصار هرگز واقع نشد، بلکه بنابر تصریح عمر بن الخطاب-کما فی «صحیح البخاری» و غیره-بیعت او «بیعت فلته» بود که خداوند عالم از شرّ آن وقایت فرمود! و هر که مرتکب بیعت بغیر مشورۀ مسلمین گردد مستوجب قتلست، هم آن بیعت کننده و هم آن کسانی که باو چنین بیعت کنند. پس مخاطب که ذکر این کلام درین مقام نموده کالباحث عن خنفه بظلفه، و الجادع مارن أنفه بکفه می باشد. حالیا عبارت «صحیح بخاری» و بعض عبارات دیگر که دلالت بر فلته بودن بیعت أبو بکر دارد باید شنید، و مضامین بدائع آگین آن را که کاشف أسرار و هاتک أستارست بنظر اعتبار و استبصار باید دید.

روایات «فلته» بودن بیعت با أبو بکر

بخاری در «صحیح» خود گفته:

[حدّثنا عبد العزیز بن عبد اللّه حدّثنی ابراهیم ابن سعد عن صالح عن ابن شهاب عن عبید اللّه بن عبد اللّه بن عتبة بن مسعود عن ابن عبّاس؛ قال: کنت اقرئ رجالا من المهاجرین منهم عبد الرّحمن بن عوف، فبینما أنا فی منزله بمنی و هو عند عمر بن الخطاب فی آخر حجّة حجّها إذ رجع إلی عبد الرحمن فقال لو رأیت رجلا أتی أمیر المؤمنین الیوم فقال: یا أمیر المؤمنین! هل لک فی فلان یقول لی قد مات عمر لقد بایعت فلانا فو اللّه ما کانت بیعة أبی بکر إلاّ فلتة فتمّت! فغضب عمر ثمّ قال إنّی إنشاء اللّه لقائم العشیّة فی النّاس فمحذّرهم هؤلاء الّذین یریدون أن یغصبوهم امورهم. قال عبد الرّحمن: فقلت یا أمیر المؤمنین! لا تفعل فإنّ الموسم یجمع رعاء النّاس و غوغاءهم فإنّهم هم الّذین یغلبون علی قربک حین تقوم فی النّاس و أنا أخشی أن تقوم فتقول مقالة یطیرها عنک کلّ مطیر و أن لا یعوها و أن لا یضعوها علی مواضعها، فأمهل حتّی تقدم المدینة فإنّها دار الهجرة و السّنة فتخلص بأهل الفقه و أشراف النّاس فتقول ما قلت متمکّنا فیعا أهل العلم مقالتک و یضعونها علی مواضعها. فقال عمر: أما و اللّه إنشاء اللّه لأقومنّ بذلک أوّل مقام أقومه بالمدینة، قال ابن عبّاس: فقدمنا المدینة فی عقب ذی الحجّة فلمّا کان یوم الجمعة عجلنا الرّواح حین زاغت الشّمس حتّی أجد سعید بن

ص: 217

زید بن عمرو بن نفیل جالسا إلی رکن المنبر فجلست حوله تمسّ رکبتی رکبته فلم أنشب أن خرج عمر بن الخطاب فلمّا رأیته مقبلا قلت لسعید بن زید بن عمرو بن نفیل: لیقولن العشیّة مقالة لم یقلها منذ استخلف قطّ قبله، فأنکر علیّ و قال: ما عسیت أن یقول ما لم یقل قبله! فجلس عمر علی المنبر فلمّا سکت المؤذّنون قام فأثنی علی اللّه بما هو أهله ثمّ قال: أما بعد، فإنّی قائل لکم مقالة قد قدّر لی أن أقولها؛ لا أدری لعلّها بین یدی اجلی، فمن عقلها و وعاها فلیحدّث بها حیث انتهت به راحلته، و من خشی أن لا یعقلها فلا احلّ لأحد أن یکذب علیّ. إنّ اللّه بعث محمّدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بالحقّ و أنزل علیه الکتاب، فکان ممّا أنزل اللّه آیة الرّجم، فقرأناها و عقلناها و وعیناها، فلذا رجم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و رجمنا بعده، فأخشی إن طال بالنّاس زمان أن یقول قائل «و اللّه ما نجد آیة الرّجم فی کتاب اللّه!» فیضلّوا بترک فضیلة أنزلها اللّه، و الرّجم فی کتاب اللّه حقّ علی من زنی إذا احصن من الرّجال و النّساء إذا قامت البینة أو کان الحبل أو الاعتراف. ثمّ إنّا کنّا نقرأ فیما نقرأ من کتاب اللّه أن لا ترغبوا عن آبائکم فانّه کفر أن ترغبوا عن آبائکم أو أن کفرا بکم أن ترغبوا عن آبائکم الإثم، انّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم قال: لا تطرونی کما اطری عیسی بن مریم و قولوا: عبد اللّه و رسوله. ثمّ إنّه بلغنی أنّ قائلا منکم یقول: و اللّه لو مات عمر بایعت فلانا! فلا یغترنّ امرؤ أن یقول إنّما کانت بیعة أبی بکر فلتة و تمّت، ألا و إنّها کانت کذلک و لکن اللّه وقی شرها! و لیس منکم من تقطع الأعناق إلیه مثل أبی بکر، من بایع رجلا من غیر مشورة من المسلمین فلا یبایع هو و لا الّذی بایعه تغرّة أن یفتلا، و إنّه قد کان من خبرنا حین توفی اللّه نبیه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم أنّ الأنصار خالفونا و اجتمعوا بأسرهم فی سقیفة بنی ساعدة؛ و خالف عنّا علیّ و الزّبیر و من معهما، و اجتمع المهاجرون إلی أبی بکر، فقلت لأبی بکر: یا أبا بکر! انطلق بنا إلی إخواننا هؤلاء من الأنصار، فانطلقنا نریدهم فلمّا دنونا منهم لقینا رجلان صالحان فذکر ما تمامی علیه القوم، فقال: أین تریدون یا معشر المهاجرین؟ فقلنا نرید إخواننا هؤلاء من الأنصار، فقالا: لا علیکم أن لا تقربوهم، اقضوا أمرکم، فقلت: و اللّه لنأتینّهم! فانطلقنا حتّی-اتیناهم فی سقیفة بنی ساعدة فإذا رجل مزمل

ص: 218

بین ظهرانیهم، فقلت: من هذا؟ قالوا: هذا سعد بن عبادة، فقلت: ما له؟ قالوا یوعک فلما جلسنا قلیلا تشهّد خطیبهم فأثنی علی اللّه. بما هو أهله ثمّ قال، أمّا بعد، فنحن أنصار اللّه و کتیبة الإسلام و أنتم معشر المهاجرین رهط و قد دفت دافة من قومکم فإذا هم یریدون أن یختزلونا من أصلنا و أن یحصنونا من الأمر، فلمّا سکت أردت أن أتکلّم و کنت زورت مقالة أعجبتنی ارید أن اقدّمها بین یدی أبی بکر، و کنت اداری منه بعض الحدّ، فلمّا أردت أن أتکلّم قال أبو بکر: علی رسلک! فکرهت أن أغضبه فتکلّم أبو بکر فکان هو أحلم منّی و أوقر، و اللّه ما ترک من کلمة أعجبتنی فی تزویری إلاّ قال بدیهة مثلها أو أفضل حتّی سکت! فقال: ما ذکرتم فیکم من خیر فانتم له أهل و لن یعرف هذا الأمر إلاّ لهذا الحی من قریش هم أوسط العرب نسبا و دارا، و قد رضیت لکم أحد هذین الرّجلین، فبایعوا أیّهما شئتم، فأخذ بیدی و بید أبی عبیدة بن الجرّاح-و هو جالس بیننا-فلم أکره ممّا قال غیرها، کان و اللّه إن أقدم فتضرب عنقی لا یقربنی ذلک من إثم أحبّ إلیّ من أن أتامرّ علی قوم فیهم أبو بکر! اللّهمّ إلاّ أن تسوّل لی نفسی عند الموت شیئا لا أجده الآن! فقال قائل من الأنصار! أنا جذیلها المحکّک و عذیقها المرجّب؛ منا أمیر و منکم أمیر یا معشر قریش! فکثر اللّغط و ارتفعت الأصوات حتّی فرقت من الاختلاف؛ فقلت: ابسط یدک یا أبا بکر! فبسط یده فبایعته و بایعه المهاجرون ثمّ بایعته الأنصار، و نزونا علی سعد بن عبادة فقال قائل منهم: قتلتم سعد بن عبادة فقلت: قتل اللّه سعد بن عبادة! قال عمر: و إنّا و اللّه ما وجدنا فیما حضر من أمر أقوی من مبایعة أبی بکر، خشینا إن فارقنا القوم و لم تکن بیعة أن یبایعوا رجلا منهم بعدنا فإمّا بایعناهم علی ما لا نرضی و إمّا نخالفهم، فیکون فساد؛ فمن بایع رجلا علی غیر مشورة من المسلمین فلا یبایع هو و لا الّذی بایعه تغرّه أن یقتلا]. و ابن هشام در «سیرت» گفته:

[قال ابن اسحاق: و کان من حدیث السقیفة حین اجتمعت بها الأنصار أنّ عبد اللّه بن أبی بکر حدّثنی عن ابن شهاب الزّهری عن عبد اللّه بن عبد اللّه بن عتبة بن مسعود عن عبد اللّه بن عبّاس، قال أخبرنی عبد الرّحمن بن عوف، قال: و کنت فی منزله بمنی

ص: 219

أنتظره و هو عند عمر فی آخر حجّة حجّها عمر؛ قال: فرجع عبد الرحمن بن عوف من عند عمر فوجدنی فی منزلة بمنی أنتظره و کنت أقرؤه القرآن، قال ابن عبّاس: فقال لی عبد الرّحمن بن عوف: لو رأیت رجلا أتی أمیر المؤمنین فقال: یا أمیر المؤمنین! هل لک فی فلان یقول: و اللّه لو قد مات عمر بن الخطاب لقد بایعت فلانا و اللّه ما کانت بیعة أبی بکر إلاّ فلتة فتمّت قال: فغضب عمر فقال: إنّی إنشاء اللّه لقائم العشیّة فی النّاس فمحذّرهم هؤلاء الّذین یریدون أن یغصبوهم أمرهم، قال عبد الرّحمن فقلت: یا أمیر المؤمنین! لا تفعل، فإنّ الموسم یجمع رعاع النّاس و غوغاءهم و إنّهم هم الّذین یغلبون علی قربک حین تقوم فی النّاس و إنّی أخشی أن تقوم فتقول مقالة یطیر بها اولئک عنک کلّ مطیر و لا یعوها و لا یضعوها علی مواضعها، فامهل حتّی تقدم المدینة فإنّها دار السّنّة و تخلص بأهل الفقه و أشراف النّاس فتقول ما قلت بالمدینة متمکّنا فیعا أهل الفقه مقالتک و یضعوها علی مواضعها، قال: فقال عمر: أما و اللّه إنشاء اللّه لأقومنّ بذلک أوّل مقام أقومه بالمدینة. قال ابن عبّاس: فقدمنا المدینة فی عقب ذی الحجّة، فلمّا کان یوم الجمعه عجلت الرّواح حین زالت الشّمس فأجد سعید بن زید ابن عمرو بن نفیل جالسا إلی رکن المنبر فجلست حذوه تمسّ رکبتی رکبته فلم أنشب أن خرج عمر بن الخطاب، فلمّا رأیته مقبلا قلت لسعید بن زید: لیقولنّ العشیّة علی هذا المنبر مقاله لم یقلها منذ استخلف! قال: فأنکر علیّ سعید بن زید ذلک و قال: ما عسی أن یقول ممّا لم یقل قبله! فجلس عمر علی المنبر فلمّا سکت المؤذّن قام فأنثی علی اللّه بما هو أهله ثمّ قال: أما بعد! فإنّی قائل لکم مقالة قد قدر لی أن أقولها و لا أدری لعلّها بین یدی أجلی، فمن عقلها و وعاها فلیأخذ بها حیث انتهت به راحلته، و من خشی أن لا یعیها فلا یحلّ لأحد أن یکذب علیّ. إن اللّه بعث محمّدا و أنزل علیه الکتاب فکان ممّا أنزل علیه آیة الرّجم فقرأناها و علمناها و وعیناها، و رجم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و رجمنا بعده فأخشی إن طال بالنّاس زمان أن یقول قائل: و اللّه ما نجد الرّجم فی کتاب اللّه فیضلوا بترک فریضة أنزلها اللّه و إنّ الرّجم فی کتاب اللّه حقّ علی من زنی إذا أحصن من الرّجال و النّساء إذا قامت

ص: 220

البیّنة أو کان الحبل أو الاعتراف ثمّ إنّا قد کنّا نقرأ فیما نقرأ من کتاب اللّه، لا ترغبوا عن آبائکم. فإنّه کفر بکم أو کفر بکم أن ترغبوا عن آبائکم إلاّ أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم قال: لا تطرونی کما اطری عیسی بن مریم و قولوا عبد اللّه و رسوله. ثمّ إنّه قد بلغنی أنّ فلانا قال: و اللّه لو قد مات عمر بن الخطاب لقد بایعت فلانا فلا یغرّنّ امرأ أن یقول إنّ بیعة أبی بکر کانت فلتة فتمّت! و انها قد کانت کذلک إلاّ أنّ اللّه قد وقی شرّها، و لیس فیکم من تنقطع الأعناق إلیه مثل أبی بکر، فمن بایع رجلا عن غیر مشورة من المسلمین فإنّه لا بیعة له هو و لا الّذی بایعه تغرّة أن یقتلا إنّه کان من خبرنا حین توفی اللّه نبیّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم أنّ الأنصار خالفونا فاجتمعوا بأشرافهم (بأسرهم. ظ) فی سقیفة بنی ساعدة، و تخلّف عنا علیّ ابن أبی طالب و الزّبیر بن العوّام و من معهما. و اجتمع المهاجرون إلی أبی بکر فقلت لأبی بکر: انطلق بنا إلی إخواننا هؤلاء من الأنصار، فانطلقنا نؤمّهم حتّی لقینا منهم رجلان صالحان فذکرا لنا ما تمالأ علیه القوم و قالا: أین تریدون؟ یا معشر المهاجرین! قلنا: نرید إخواننا هؤلاء من الأنصار؛ قالا: فلا علیکم أن لا تقربوهم یا معشر المهاجرین! اقضوا أمرکم! قال: قلت: و اللّه لنأتینّهم فانطلقنا حتّی أتیناهم فی سقیفة بنی ساعدة فإذا بین ظهرانیهم رجل مزمل فقلت: من هذا؟ فقالوا: سعد بن عبادة، فقلت: ماله؟ فقالوا: وجع؛ فلمّا جلسنا تشهّد خطیبهم فأثنی علی اللّه بما هو له أهل ثمّ قال: أمّا بعد؛ فنحن أنصار اللّه و کتیبة الإسلام و أنتم یا معشر المهاجرین رهط منّا و قد دفت دافة من قومکم، قال: و إذا هم یریدون أن یجتازونا (یختزلونا. ظ) من أصلنا و یغتصبونا الأمر فلمّا سکت أردت أن أتکلّم و قد زوّرت فی نفسی مقالة قد أعجبتنی ارید أن أقدّمها بین یدی أبی بکر و کنت اداری منه بعض الحدّ؛ فقال أبو بکر علی رسلک یا عمر! فکرهت أن أغضبه؛ فتکلّم و هو کان أعلم (أحلم ظ) منّی و أوقر فو اللّه ما ترک من کلمة أعجبتنی من تزویری إلاّ قالها فی بدیهة أو مثلها أو أفضل حتّی سکت قال: أمّا ما ذکرتم فیکم من خیر فأنتم له أهل و لن تعرف العرب هذا لأمر إلاّ لهذا الحیّ من قریش هم أوسط العرب نسبا و دارا و قد رضیت لکم أحد هذین الرّجلین فبایعوا أیّهما شئتم، و أخذ بیدی و بید أبی عبیدة بن الجرّاح و هو

ص: 221

جالس بیننا و لم أکره شیئا ممّا قال غیرها؛ کان: و اللّه إن أقدم فتضرب عنقی لا یقربنی ذلک إلی إثم أحبّ إلی أن أتأمرّ علی قوم فیهم أبو بکر. قال: فقال قائل من الأنصار، أنا جذیلها المحکّک و عذیقها المرجّب، منّا أمیر و منکم أمیر یا معشر قریش! قال: فکثر اللّغط و ارتفعت الأصواب حتّی تخوّفت الاختلاف. فقلت: ابسط یدک یا أبا بکر! فبسط یده فبایعته ثمّ بایعه المهاجرون ثمّ بایعه الأنصار و نزونا علی سعد بن عبادة فقال قائل منهم: قتلتم سعد بن عبادة! قال: فقلت: قتل اللّه سعد بن عبادة!] و أحمد بن اسحاق بن جعفر بن وهب بن واضح الکاتب العباسی المعروف بالیعقوبی در «تاریخ» خود گفته:

[و استأذن قوم من قریش عمر فی الخروج للجهاد، فقال: قد تقدّم لکم مع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم قال: إنّی آخذ بحلاقیم قریش علی أفواه هذه الحرّة، لا تخرجوا فتسلّلوا بالنّاس یمینا و شمالا، قال عبد الرّحمن بن عوف: فقلت: نعم یا أمیر المؤمنین! و لم تمنعنا من الجهاد؟ فقال: لئن أسکت عنک فلا أجیبک خیر لک من أن اجیبک، ثمّ اندفع یحدّث عن أبی بکر حتّی قال: کانت بیعة أبی بکر فلتة وقی اللّه شرّها فمن عاد بمثلها فاقتلوه]. و محمد بن جریر طبری در «تاریخ» خود گفته:

[حدّثنی علیّ بن مسلّم، قال: ثنا: عبّاد بن عبّاد، قال: ثنا: عبّاد بن راشد قال: حدّثنا عن الزّهری عن عبید اللّه ابن عتبة عن ابن عبّاس، قال: کنت اقری عبد الرّحمن بن عوف القرآن، قال: فحجّ عمر و حججنا معه، قال: فإنّی لفی منزل بمنی إذ جاءنی عبد الرّحمن بن عوف، فقال: شهدت أمیر المؤمنین الیوم و قام إلیه رجل فقال: إنّی سمعت فلانا یقول: لو قد مات أمیر المؤمنین لقد بایعت فلانا، قال: فقال أمیر المؤمنین: إنّی لقائم العشیّة فی النّاس فمحذّرهم هؤلاء الرّهط الّذین یریدون أن یغصبوا النّاس أمرهم، قال: فقلت: یا أمیر المؤمنین! إنّ الموسم یجمح رعاع النّاس و غوغاءهم و إنّهم الّذین یغلبون علی مجلسک و إنّی لخائف إن قلت الیوم مقالة ألاّ یعوها و لا یحفظوها و لا یضعوها علی مواضعها و أن یطیروا بها کلّ مطیر و لکن امهل حتّی تقدم المدینة تقدم دار الهجرة و السّنّة و تخلص بأصحاب رسول اللّه من المهاجرین و الأنصار فتقول ما قلت متمکّنا فیعوا

ص: 222

مقالتک و یضعوها علی مواضعها، فقال: و اللّه لأقومنّ بها فی أوّل مقام أقومه بالمدینة قال: فلمّا قدمنا المدینه و جاء یوم الجمعة هجرت للحدیث الّذی حدّثنیه عبد الرّحمن فوجدت سعید بن زید قد سبقنی بالتّهجیر، فجلست إلی جنبه عند المنبر رکبتی إلی رکبته فلمّا زالت الشّمس لم یلبث عمر أن خرج فقلت لسعید و هو مقبل لیقولنّ أمیر المؤمنین الیوم علی هذا المنبر مقالة لم یقل قبله، فغضب و قال: أیّ مقالة یقول لم یقل قبله! ؟ فلمّا جلس عمر علی المنبر أذّن المؤذّن فلمّا قضی المؤذّن أذانه قام عمر فحمد اللّه و أثنی علیه و قال: أمّا بعد، فإنّی ارید أن أقول مقالة قد قدر أن أقولها من وعاها و عقلها و حفظها فلیحدّث بها حیث تنتهی به راحلته و من لم یعها فإنّی لا أحلّ لأحد أن یکذب علیّ إنّ اللّه عزّ و جلّ بعث محمّدا بالحقّ و أنزل علیه الکتاب و کان فیما أنزل علیه آیة الرّجم، فرجم رسول اللّه و رجمنا بعده، و إنّی قد خشیت أن یطول بالنّاس زمان فیقول قائل: و اللّه ما نجد الرّجم فی کتاب اللّه فیضلّوا بترک فریضة أنزلها اللّه و قد کنّا نقول (نقرء. ظ) : لا ترغبوا عن آبائکم فإنّه کفر بکم أن ترغبوا عن آبائکم ثمّ إنّه بلغنی أنّ قائلا منکم یقول: لو قد مات أمیر المؤمنین بایعت فلانا فلا یغرّنّ أمرا أن یقول إنّ بیعة أبی بکر کانت فلتة، فقد کانت کذلک غیر أنّ اللّه وقی شرّها و لیس منکم من تقطع إلیه الأعناق مثل أبی بکر و انّه کان من خبرنا حین توفی اللّه نبیّک صلعم أنّ علیّا و الزّبیر و من معهما تخلّفوا عنّا فی بیت فاطمة و تخلّفت عنّا الأنصار، بأسرها و اجتمع المهاجرون إلی أبی بکر، فقلت لأبی بکر: انطلق بنا إلی إخواننا هؤلاء من الأنصار، فانطلقنا نؤمّهم فلقینا رجلان صالحان قد شهدا بدرا فقالا: أین تریدون یا معشر المهاجرین؟ فقلنا نرید إخواننا هؤلاء من الأنصار، قالا: فارجعوا فاقضوا أمرکم بینکم فقلنا: و اللّه لنأتینّهم: قال: فأتیناهم و هم مجتمعون فی سقیفة بنی ساعدة. قال: و إذا بین أظهرهم رجل مزمّل، قال: قلت: من هذا؟ قالوا: سعد بن عبادة، فقلت: ما شانه؟ قالوا: وجع، فقام رجل منهم فحمد اللّه و قال: أمّا بعد، فنحن الأنصار و کتیبة الإسلام و أنتم یا معشر قریش رهط نبیّنا و قد دفت إلینا من قومکم دافة، قال: فلمّا رأیتهم یریدون أن یختزلونا من أصلنا و یغصبونا الأمر، و قد کنت زوّرت فی نفسی مقالة

ص: 223

اقدّمها بین یدی أبی بکر و قد کنت اداری منه بعض الحدّ و کان هو أوقر منّی و أحلم؛ فلمّا اردت ان أتکلم قال علی رسلک فکرهت ان اعصیه فقام فحمد اللّه و اثنی علیه فما ترک شیئا کنت زوّرت فی نفسی أن أتکلّم به لو تکلّمت إلاّ قد جاء به أو بأحسن منه و قال: أمّا بعد، یا معشر الأنصار! فإنّکم لا تذکرون منکم فضلا إلاّ و أنتم له أهل و إنّ العرب لا تعرف هذا الأمر إلاّ لهذا الحیّ من قریش و هم أوسط دارا و نسبا و لکن قد رضیت لکم أحد هذین الرّجلین فبایعوا أیّهما شئتم، فأخذ بیدی و بید أبی عبیدة بن الجرّاح و إنّی و اللّه ما کرهت من کلامه شیئا غیر هذه الکلمة إن کنت لاقدم فیضرب عنقی فیما لا یقرّ بنی إلی إثم أحبّ إلیّ من أن أومر علی قوم فیهم أبو بکر، فلمّا قضی أبو بکر کلامه قام منهم رجل فقال: أنا جذیلها المحکّک و عذیقها المرجّب؟ منّا أمیر و منکم أمیر یا معشر قریش! قال: فارتفعت الأصوات و کثر اللّغط، فلمّا أشفقت الاختلاف قلت لأبی بکر: ابسط یدک أبایعک! فبسط یده فبایعته و بایعه المهاجرون و بایعه الأنصار، ثمّ نزونا علی سعد حتّی قال قائلهم: قتلتم سعد بن عبادة، فقلت: قتل اللّه سعدا! و إنّا و اللّه ما وجدنا امرا هو أقوی من مبایعة أبی بکر، خشینا إن فارقنا القوم و لم تکن بیعة أن یحدثوا بعدنا بیعة، فإمّا أن نتابعهم علی ما لا نرضی أو نخالفهم فیکون فساد]. و نیز محمد بن جریر طبری در «تاریخ» خود گفته: [ثنا عبید اللّه بن سعید،

قال: ثنا عمّی؛ قال: نا: سیف بن عمر عن سهل و أبی عثمان عن الضّحّاک بن خلیفة، قال: لمّا قام الحبّاب ابن المنذر انتضی سیفه و قال: أنا جذیلها المحکّک و عذیقها المرجّب؛ أنا أبو شبل فی عرینة الأسد یعزی إلی الأسد!» فحامله عمر فضرب یده فندر السّیف فأخذه ثم وثب علی سعد و وثبوا علی سعد و تتابع القوم علی البیعة و بایع (تمانع. ظ) سعد؛ و کانت فلتة کفلتات الجاهلیّة قام أبو بکر دونها؛ و قال قائل حین وطئ سعد: قتلتم سعدا! فقال عمر: قتله اللّه إنّه منافق و اعترض عمر بالسّیف صخرة فقطعه]. و ابو حاتم محمد بن حبان التّمیمی البستی در «کتاب الثّقات» گفته:

[أخبرنا

ص: 224

محمّد بن الحسن بن قتیبة النّحمی بعسقلان، ثنا: محمّد بن المتوکّل، ثنا: عبد الرّزّاق أنا: معمر عن الزّهری عن عبید اللّه بن عبد اللّه بن عتبة عن ابن عبّاس، قال: کنت عند عبد الرّحمن ابن عوف فی خلافة عمر بن الخطاب؛ فلمّا کان فی آخر حجّة حجّها عمر أتانی عبد الرحمن بن عوف فی منزلی عشاء، فقال: لو شهدت أمیر المؤمنین! الیوم و جاءه رجل و قال: یا أمیر المؤمنین! إنّی سمعت فلانا یقول: لو قد مات أمیر المؤمنین لبایعت فلانا! فقال عمر: انّی لقائم العشیّة فی النّاس و محذّرهم -هؤلاء الرّهط الّذین یریدون أن یغتصبوا المسلمین أمرهم-فقلت: یا أمیر المؤمنین إنّ الموسم یجمع رعاع النّاس و غوغاهم و إنّهم الّذین یغلبون علی مجلسک و إنّی أخشی أن تقول فیهم الیوم مقالة لا یعونها و لا یضعونها مواضعها و أن یطیروا بها کلّ مطیر، و لکن امهل یا أمیر المؤمنین حتّی تقدم المدینة فإنّها دار السّنة و دار الهجرة فتخلص بالمهاجرین و الأنصار و تقول ما قلت متمکّنا فیعوا مقالتک و یضعونها مواضعها. قال عمر: أما و اللّه لأقومنّ به فی أوّل مقام أقومه بالمدینة. قال ابن عبّاس: فلمّا قدمنا المدینة و جاء یوم الجمعة هجرت لما حدّثنی عبد الرحمن بن عوف، فوجدت سعید بن زید بن نفیل قد سبقنی بالتّهجّر جالسا إلی جنب المنبر، فجلست إلی جنبه تمسّ رکبتی رکبته فلمّا زالت الشّمس خرج علینا عمر فقلت و هو مقبل: أما و اللّه لیقولنّ الیوم أمیر المؤمنین علی هذا المنبر مقالة لم یقل قبله! قال: فغضب سعید ابن زید فقال: و أیّ مقالة یقول لم یقل قبله؟ فلمّا ارتقی عمر المنبر أخذ المؤذّن فی أذانه فلمّا فرغ من أذانه قام عمر فحمد اللّه و أثنی علیه بما هو أهله ثمّ قال أمّا بعد، فإنّی ارید أن أقول مقالة قد قدّر لی أن أقولها، فمن وعاها فلیحدّث بها حیث تنتهی به راحلته، و من خشی أن لا یعیها فإنّی لا احلّ لأحد أن یکذب علیّ إنّ اللّه بعث محمّدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و أنزل علیه الکتاب، فکان مما أنزل علیه آیة الرّجم، فرجم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و رجمنا بعده، و إنّی خائف أن یطول بالنّاس زمان فیقول قائل: ما نجد الرّجم فی کتاب اللّه! فیضلّوا بترک فریضة أنزلها اللّه، ألا و إنّ الرّجم علی من أحصن إذا زنا و قامت علیه البیّنة أو کان الحمل أو الاعتراف. ثمّ إنّا قد کنّا نقرأ و « لا ترغبوا

ص: 225

عن آباءکم» ثمّ إنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم قال: «لا تطرونی کما أطرت النّصاری عیسی بن مریم فإنّما أنا عبد فقولوا: عبد اللّه و رسوله» ثمّ إنّه بلغنی أنّ فلانا منکم یقول: لو قد مات أمیر المؤمنین لقد بایعت فلانا، فلا یغرنّ امرأ أن یقول: إنّ بیعة أبی بکر کانت فلتة، فقد کانت کذلک إلاّ أنّ اللّه وقی شرّها و دفع عن الإسلام و المسلمین ضرّها و لیس فیکم من تقطع إلیه الأعناق مثل أبی بکر و إنّه کان من خبرنا حین توفی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم أنّ علیّا و الزّبیر و من تبعهما تخلّفوا عنّا فی بیت فاطمة، و تخلّفت عنّا الأنصار فی سقیفة بنی ساعدة؛ و اجتمع المهاجرون إلی أبی بکر فقلت: یا أبا بکر! انطلق بنا إلی إخواننا من الأنصار، فانطلقنا نؤمّهم فلقینا رجلین صالحین من الأنصار شهدا بدرا فقالا: أین تریدون یا معشر المهاجرین؟ قلنا: نرید إخواننا هؤلاء الأنصار، قالا: فارجعوا فامضوا أمرکم بینکم: فقلت: و اللّه لنأتینّهم فأتیناهم فإذا هم مجتمعون فی سقیفة بنی ساعدة بین أظهرهم رجل مزمّل قلت: من هذا؟ قالوا: سعد بن عبادة؛ قال: قلت: ما شأنه؟ قالوا: وجع، فقام خطیب الأنصار فحمد اللّه و أثنی علیه بما هو أهله، ثم قال: أما بعد! فنحن الأنصار و کتیبة الاسلام و أنتم یا معشر قریش رهط منّا و قد دفت إلینا دأفة منکم و إذا هم یریدون أن یختزلون أصلنا و یختصّوا بأمر دوننا و قد کنت زوّرت فی نفسی مقالة أرید أن أقوم بها بین یدی أبی بکر و کنت اداری من أبی بکر بعض الحدّ، و کان أوقر منّی و أحلم، فلمّا أردت الکلام قال: علی رسلک؟ فکرهت أن أغضبه؛ فحمد اللّه أبو بکر و أثنی علیه، و و اللّه ما ترک کلمة قد کنت زوّرتها إلاّ جاء بها أو أحسن منها فی بدیهته، ثمّ قال: أمّا بعد! و أمّا ما ذکرتم فیکم من خیر یا معشر الأنصار فأنتم له أهل و لن تعرف العرب هذا الأمر إلاّ لهذا الحیّ من قریش، هم أوسط العرب دارا و نسبا، و لقد رضیت لکم أحد هذین الرّجلین فبایعوا أیّهما شئتم و أخذ بیدی و ید أبی عبیدة بن الجرّاح، فو اللّه ما کرهت ممّا قال شیئا غیر هذه الکلمة، کنت لان أقدم فتضرب عنقی لا یقرّ بنی ذلک إلیّ إثم أحبّ إلیّ من أن أقدم علی قوم فیهم أبو بکر! فلمّا قضی أبو بکر مقالته فقام رجل من الأنصار فقال: أنا جذیلها المحکّک و عذیقها المرجّب منّا أمیر و منکم أمیر یا معشر قریش، و إلاّ أجلنا الحرب فیما بیننا

ص: 226

و بینکم جذعة! قال معمر: فقال قتادة: قال عمر: فإنّه لا یصلح سیفان فی غمد و لکن منّا الامراء و منکم الوزراء! قال معمر عن الزهری فی حدیثه فارتفعت الأصوات بیننا و کثر اللّغط حتّی أشفقت الاختلاف، فقلت: یا أبا بکر! ابسط یدک أبایعک! فبسط یده فبایعته و بایعه المهاجرون و بایعه الأنصار. قال: و نزونا علی سعد بن عبادة حتّی قال قائل: قتلتم سعدا قال: قلت: قتل اللّه سعدا و إنّا و اللّه ما رأینا فیما حضرنا أمرا کان أقوی من مبایعة أبی بکر، خشینا إن فارقنا القوم أن یحدثوا بعدنا بیعة فإمّا أن نبایعهم علی ما لا نرضی و إمّا أن نخالفهم فیکون فساد فلا یغرّن امرأ یقول: کانت بیعة أبی بکر فلتة و قد کانت کذلک إلاّ أنّ اللّه وقی شرّها! و لیس فیکم من یقطع إلیه الأعناق مثل أبی بکر، فمن بایع رجلا من غیر مشورة من المسلمین فإنّه لا یبایع إلاّ هو و لا الّذی بایعه بعده. قال الزّهریّ و أخبرنی عروة أنّ الرّجلین الّذین لقیاهم من الأنصار عویم بن ساعدة و معن بن عدی؛ و الّذی قال «أنا جذیلها المحکّک و عذیقها المرجّب» خبّاب بن المنذر]. و شهرستانی در کتاب «الملل و النّحل» گفته: [الخلاف الخامس فی الإمامة و أعظم خلاف بین الامّة خلاف الامامة إذ ما سلّ سیف فی الإسلام علی قاعدة دینیّة مثل ما سلّ علی الإمامة فی کلّ زمان! و قد سهّل اللّه تعالی ذلک فی الصّدر الأوّل فاختلف المهاجرون و الأنصار فیها و قالت الأنصار: منّا أمیر و منکم أمیر؛ و اتّفقوا علی رئیسهم سعد بن عبادة الأنصاریّ فاستدرکه أبو بکر و عمر فی الحال بأن حضرا سقیفة بنی ساعدة و قال عمر: کنت أزوّر فی نفسی کلاما فی الطریق فلمّا وصلنا إلی السّقیفة أردت أن أتکلّم فقال أبو بکر: مه یا عمر! فحمد اللّه و أثنی علیه و ذکر ما کنت أقدّره فی نفسی کأنّه یخبر عن غیب! فقبل أن یشتغل الأنصار بالکلام مددت یدی إلیه فبایعته و بایعه النّاس و سکنت النّائرة: إلاّ أنّ بیعة أبی بکر کانت فلتة وقی اللّه شرّها، فمن عاد إلی مثلها فاقتلوه. فأیّما رجل بایع رجلا من غیر مشورة من المسلمین فإنّهما تغرّة أن یقتلا، و إنّما سکنت الأنصار عن دعواهم

لروایة أبی بکر عن النّبی صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: الأئمّة من قریش! و هذه البیعة هی الّتی جرت فی السّقیفة. ثمّ لما عاد إلی المسجد انثال النّاس علیه و بایعوه عن رغبة سوی جماعة من

ص: 227

بنی هاشم و أبی سفیان من بنی أمیّة و أمیر المؤمنین علی کرم اللّه وجهه کان مشغولا بما أمره النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم من تجهیزه و دفنه و ملازمة قبره من غیر منازعة و لا مدافعة]. و سیوطی در «تاریخ الخلفاء» گفته:

[روی الشّیخان أنّ عمر بن الخطاب (رض) خطب النّاس مرجعه من الحجّ فقال فی خطبته قد بلغنی أنّ فلانا منکم یقول: لو مات عمر بایعت فلانا فلا یغترنّ امرأ أن یقول أنّ بیعة أبی بکر کانت فلتة، ألا و إنّها کذلک إلاّ أنّ اللّه وقی شرّها، و لیس فیکم الیوم من قطع إلیه الأعناق مثل أبی بکر، و إنّه کان من خیرنا حین توفی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم أنّ علیّا و الزّبیر و من معهما تخلّفوا فی بیت فاطمة و تخلّفت الأنصار عنّا بأجمعها فی سقیفة بنی ساعدة و اجتمع المهاجرون إلی أبی بکر فقلت له: یا أبا بکر! انطلق بنا إلی إخواننا من الأنصار، فانطلقنا نؤمهم حتّی لقینا رجلان صالحان فذکرا لنا الّذی صنع القوم فقال: أین تریدون یا معشر المهاجرین؟ قلت: نرید إخواننا من الأنصار فقالا علیکم أن لا تقربوهم و اقضوا أمرکم یا معشر المهاجرین فقلت: و اللّه لنأتینّهم، فانطلقنا حتّی جئناهم فی سقیفة بنی ساعدة فإذا هم مجتمعون و إذا بین ظهرانیهم رجل مزمل فقلت: من هذا؟ قالوا ابن عبادة، فقلت: ماله؟ قالوا: وجع، فلمّا جلسنا قام خطیبهم فأثنی علی اللّه بما هو أهله و قال: أمّا بعد؛ فنحن أنصار اللّه و کتیبة الإسلام و أنتم یا معشر المهاجرین رهط منّا و قد دفت دافه منکم تریدون أن تختزلونا من أصلنا و تحصنوننا من الأمر! فلمّا سکت أردت أن أتکلّم، و قد کنت زوّرت مقالة أعجبتنی أردت أن أقولها بین یدی أبی بکر، و قد کنت اداری منه بعض الحدّ، و هو کان أحلم منّی و أوقر؛ فقال أبو بکر: علی رسلک! فکرهت أن أغضبه و کان أعلم منّی؛ و اللّه ما ترک من کلمة أعجبتنی فی تزویری إلاّ قالها فی بداهته و أفضل حتّی سکت، فقال: أما بعد! فما ذکرتم من خیر فأنتم أهله و لم تعرف العرب هذا الأمر إلاّ لهذا الحیّ من قریش، هم أوسط العرب نسبا و دارا و قد رضیت لکم أحد هذین الرّجلین أیّهما شئتم، فأخذ بیدی و بید أبی عبیدة بن الجرّاح، فلم أکره ممّا قال غیرها و کان و اللّه أن أقدم فتضرب عنقی لا یقربنی ذلک من إثم أحبّ إلیّ من أن أتأمرّ علی قوم فیهم أبو بکر! فقال قائل

ص: 228

من الأنصار: أنا جذیلها المحکّک و عذیقها المرجّب، منّا أمیر و منکم أمیر یا معشر قریش! و کثر اللّغط و ارتفعت الأصوات حتّی خشیت الاختلاف فقلت ابسط یدک یا أبا بکر! فبسط یده فبایعته و بایعه المهاجرون ثمّ بایعه الأنصار، أما و اللّه ما وجدنا فیما حضرنا أمرا هو أوفق من مبایعة أبی بکر، خشینا إن فارقنا القوم و لم تکن بیعة أن یحدثوا بعدنا بیعة فإمّا أن نتابعهم علی ما لا نرضی و إمّا أن نخالفهم فیکون فیه فساد].

صحیح البخاری و صحیح مسلّم اصح الکتب بعد القرآن بالاجماع

و ابن حجر مکی در «صواعق» گفته: [روی الشّیخان البخاریّ و مسلّم فی صحیحیهما اللّذین هما أصحّ الکتب بعد القرآن بإجماع من یعتدّ به أنّ عمر رضی اللّه عنه خطب الناس مرجعه من الحجّ فقال فی خطبته: قد بلغنی أنّ فلانا منکم یقول: لو مات عمر بایعت فلانا! فلا یغترن (یغرّنّ. ظ) امرأ أن یقول إنّ بیعة أبی بکر کانت فلتة، ألا و إنّها کذلک إلاّ أنّ اللّه وقی شرّها، و لیس فیکم الیوم من تقطع إلیه الأعناق مثل أبی بکر، و إنّه کان من خبرنا حین توفی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم أنّ علیّا و الزّبیر و من معهما تخلّفوا فی بیت فاطمة و تخلّفت الأنصار عنّا بأجمعها فی سقیفة بنی ساعدة، و اجتمع المهاجرون إلی أبی بکر فقلت له: یا أبا بکر! انطلق بنا إلی إخواننا من الأنصار، فانطلقنا نؤمّهم-أی نقصدهم-حتّی لقینا رجلان صالحان فذکر لنا الّذی صنع القوم، قالا أین تریدون یا معشر المهاجرین؟ فقلنا: نرید إخواننا من الأنصار فقالا: لا علیکم أن تقربوهم و اقضوا أمرکم یا معشر المهاجرین! فقلت: و اللّه لنأتینّهم، فانطلقنا حتّی جئنا هم فی سقیفة بنی ساعدة فإذا هم مجتمعون فإذا بین ظهرانیهم رجل مزمل فقلت: من هذا؟ قالوا: سعد بن عبادة، فقلت: ما له؟ قالوا: وجع، فلمّا جلسنا قام خطیبهم فأثنی علی اللّه بما هو أهله و قال: أما بعد، فنحن أنصار اللّه و کتیبة الإسلام و أنتم یا معشر المهاجرین رهط منّا و قد دفت دافة منکم، أی دبّ قوم منکم بالاستعلاء و التّرفع علینا تریدون أن تخزلونا من أصلنا و تحضنونا من الأمر أی تنحونا عنه و تستبدّون به دوننا فلمّا سکت أردت أن أتکلّم

ص: 229

و قد کنت زوّرت مقالة أعجبتنی أردت أن أقولها بین یدی أبی بکر، و قد کنت اداری منه بعض الحدّ و هو کان أحلم منّی و أوقر. فقال أبو بکر: علی رسلک! فکرهت أن أغضبه و کان أعلم منّی و اللّه ما ترک من کلمة أعجبتنی فی تزویری إلاّ قالها فی بدیهة و أفضل حتّی سکت؛ فقال، أمّا بعد، فما ذکرتم من خیر فأنتم أهله و لم تعرف العرب هذا الأمر إلاّ لهذا الحیّ من قریش، هم أوسط العرب نسبا و دارا و قد رضیت لکم أحد هذین الرّجلین أیّهما شئتم، و أخذ بیدی و بید أبی عبیدة بن الجراح فلم اکره ما قال غیرها و لان و اللّه أن أقدم فتضرب عنقی لا یقربنی ذلک من إثم أحبّ الیّ من أن أتأمر علی قوم فیهم أبو بکر! فقال قائل من الأنصار-أی هو الحباب بمهملة مضمومة فموحّدة-ابن المنذر: أنا جذیلها المحکّک و عذیقها المرجّب أی أنا یشتفی برأیی و تدبیری و أمنع بجلدتی و لحمتی کلّ نائبة تنوبهم، دلّ علی ذلک ما فی کلامه من الاستعارة بالکنایة المخیّل لها بذکر ما یلائم المشبّه به؛ إذ موضوع الجذیل المحکّک-و هو بجیم فمعجمة-تصغیر جذل عود ینصب فی العطن لتحتک به الإبل الجرباء، و التّصغیر للتعظیم، و العذق بفتح العین النّخلة بجملها، فاستعارة لما ذکرناه، و المرجب بالجیم؛ و غلط من قال بالحاء، من قولهم، نخلة رجبة، و ترجیبها ضمّ أعذاقها إلی سعفاتها و شدّها بالخوض لئلا ینفّضها الرّیح أو یصل إلیها أکل. منّا أمیر و منکم أمیر، یا معشر قریش! و کثر اللّغط و ارتفعت الأصوات حتّی خشیت الاختلاف فقلت: ابسط یدک یا أبا بکر! فبسط یده فبایعته و بایعه المهاجرون ثمّ بایعه الأنصار أما و اللّه ما وجدنا فیما حضرنا أمرا هو أوفق من مبایعة أبی بکر خشینا إن فارقنا القوم و لم تکن بیعة أن یحدثوا بعدنا بیعة فإمّا أن نبایعهم علی ما لا نرضی و إمّا أن نخالفهم فیکون فیه فساد] و نیز ابن حجر مکّی در «صواعق» گفته: [و لا یقدح فی حکایة الإجماع تأخّر علی و الزّبیر و العبّاس و طلحة مدّة لامور منها أنّهم رأوا أنّ الأمر تمّ بمن تیسّر حضوره حینئذ من أهل الحلّ و العقد، و منها أنّهم لمّا جاؤا و بایعوا اعتذروا کما مرّ عن الأوّلین من طرق بأنّهم أخّروا عن المشورة مع أنّ لهم فیها حقا لا للقدح فی

ص: 230

خلافة الصّدّیق، هذا مع الاحتیاج فی هذا الأمر لخطره إلی الشّوری التّامّة و لهذا مرّ عن عمر بسند صحیح أنّ تلک البیعة کانت فلتة و لکن وقی اللّه شرّها!]. هفتم آنکه: جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام که بودن حقّ با آن جناب و بودن آن جناب با حقّ از نصّ نبوی محققست وقوع بیعت أبو بکر را در حالت غیبت مشیرین می دانست و باین سبب فساد و بطلان آن را بر أرباب ألباب و أذهان و أصحاب اسلام و ایمان ظاهر و عیان می فرمود، و شاهد این مطلب أشعار بلاغت شعار آن جنابست که جناب سیّد رضی علیه الرحمة آن را در «نهج البلاغه» ذکر فرموده است، و ابن أبی الحدید آن را در «شرح نهج البلاغه» تسلیم نموده، بتوضیح و تأیید و تشریح و تسدید آن در إظهار حقّ افزوده، و در مقام جواب از مضمون حقائق مشحون آن بوجه ناچاری مسلک تضجیع جالب التّقریع پیموده. جناب سیّد رضی (رحمه اللّه) در «نهج البلاغه» می فرماید:

[و قال علیه السّلام: وا عجبا! أ تکون الخلافة بالصّحابة و لا تکون بالصّحابة و القرابة!

و روی له علیه السّلام شعر فی هذا المعنی: فإن کنت بالشّوری ملکت امورهم فکیف بهذا و المشیرون غیّب!

و إن کنت بالقربی حججت خصومهم فغیرک أولی بالنّبیّ و أقرب]

و ابن أبی الحدید در «شرح نهج البلاغه» گفته: [حدیثه علیه السّلام فی النّثر و النّظم المذکورین مع أبی بکر و عمر، أمّا النّثر فإلی عمر توجیهه لأنّ أبا بکر لمّا قال لعمر: امدد یدک!

قال له عمر: أنت صاحب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله فی المواطن کلّها شدّتها و رخائها فامدد أنت یدک! فقال علیّ علیه السّلام: إذا احتججت لاستحقاقه الأمر بصحبته إیّاه فی المواطن فهلاّ سلمت الأمر إلی من قد شرکه فی ذلک و زاد علیه بالقرابة؟ ! و أمّا النظم فموجّه إلی أبی بکر لأنّ أبا بکر حاج الأنصار فی السّقیفة فقال: نحن عشیرة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و بیضته الّتی تفقأت عنه، فلمّا بویع احتجّ علی النّاس ببیعته و أنّها صدرت عن أهل الحلّ و العقد، فقال علیّ علیه السّلام: أما احتجاجک علی الأنصار بأنّک من بیضة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و من قومه فغیرک أقرب

ص: 231

نسبا منک إلیه، و أمّا احتجاجک بالاختیار و رضاء الجماعة بک فقد کان قوم من جملة الصّحابة غائبین لم یحضروا العقد فکیف یثبت؟ ! و أعلم أنّ الکلام فی هذا بتضمّنه کتب أصحابنا فی الإمامة و لهم عن هذا القول أجوبة لیس هذا موضع ذکرها]. انتهی. و لتعم ما قال بعض علمائنا الأعلام بعد نقل هذا الکلام: أقول: لا یخفی علیک أنّ هذا تدلیس محض إذ لیس لهذا الاحتجاج جواب أصلا و لو کان له جواب مقرونا بالصّواب لما ترکه البتة، إذ لا عطر بعد عروس! . هفتم آنکه: ذکر این کلام برای مخاطب متبوع الأغثام خیلی مضرّت عظمی دارد؛ بلکه مصیبت کبری بر سر آدمی آرد. بیانش آنکه: دلالت این کلام بر وجوب و لزوم مشورت از جمیع مهاجرین و أنصار واضح و آشکار است و حضرت خالفۀ أوّل وقت استخلاف ثانی شانی هرگز مشورت با جملۀ مهاجرین و أنصار نفرمودند، بلکه با وصف مخالفت أجلّۀ أصحاب جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله الأطیاب و اجماعشان بر ترک و هجر عمر بن الخطاب آن فظّ غلیظ القلب را بر امّت مرحومه مسلّط نمودند؛ و آن قدر در حمایت عمری گرم جوشیدند و بحدّی در تسلیط آن جغطری سلیط کوشیدند که کبار أصحاب نبوی را عرضۀ تأنیب و تشویر و تثریب و تعییر ساختند؛ و أعلام کمال تشنیع و توهین و تقریع و تهجین أکابر أصحاب خیر الأنام علیه و آله آلاف الصّلوة و السّلام بأیدی عذل و ملام بر افراختند! . اگر باور نداری شطری از روایات و أخبار علمای أخبار سنّیّه که درین باب آورده اند برای تو ذکر می نمایم و در عبرت أصحاب خبرت بوجه أحسن می افزایم.

داستان استخلاف أبو بکر عمر بن خطاب را و اعترض مردم بعمل او و وصیت

أبو بکر بعمر و نقل اقوال و روایات جمیع اهل سیر و تواریخ و غیر هم در موضوع

استخلاف

قاضی أبو یوسف یعقوب بن إبراهیم در کتاب «الخراج» گفته: [حدّثنی إسماعیل ابن أبی خالد عن زبید بن الحارث أو ابن (عن أبی. خ. ل.) سابط؛ قال: لما حضرت الوفاة أبا بکر-رض-أرسل إلی عمر یستخلفه فقال النّاس: أ تستخلف علینا

ص: 232

فظّا غلیظا لو قد ملکنا کان أفظّ و أغلظ؟ ! فما ذا تقول أنّک إذا لقیته و قد استخلفت علینا عمر؟ قال: أ تخوّفوننی ربی؟ ! أقول اللّهم أمرت خیر أهلک]. و نیز أبو یوسف در کتاب «الخراج» وصیّتی از أبو بکر بسوی عمر نقل کرده که در آن واقع ست: [و إنّ أوّل ما احذّرک یا عمر نفسک أنّ لکلّ نفس شهوة فاذا اعطیتها تمادت فی غیرها و احذّرک هؤلاء من أصحاب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم الّذین قد انتفخت أجوافهم و طمحت أبصارهم و أحب کلّ امرئ منهم لنفسه و انّ لهم لحیرة عند ذلّة واحد منهم؛ فإیّاک أن تکونه! و اعلم أنّهم لن یزالوا عنک خائفین ما خفت اللّه و لک مستقیمین ما استقامت طریقتک. هذه وصیّتی و أقرأ علیک السّلام]. و محمد بن سعد البصری در کتاب «الطبقات» در ترجمۀ أبی بکر در قصّۀ استخلاف أبی بکر عمر را آورده: [و سمع بعض أصحاب النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بدخول عبد الرحمن و عثمان علی أبی بکر و خلوتهما به فدخلوا علی أبی بکر فقال قائل منهم: ما أنت قائل لربّک إذا سئلک عن استخلافک لعمر علینا و قد تری غلظته]إلخ. و نیز محمد بن سعد البصری در کتاب «الطبقات» در ترجمۀ عمر آورده: [أخبرنا سعید بن عامر، نا: صالح بن رستم عن ابن أبی ملیکة عن عائشة قالت: لمّا ثقل أبی دخل علیه فلان و فلان فقالوا: یا خلیفة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم ما ذا تقول لربّک إذا قدمت علیه غدا و قد استخلفت علینا ابن الخطاب؟ فقال: اجلسونی! أبا للّه ترهبونی؟ ! أقول: استخلفت علیهم خیرهم؛ أخبرنا الضّحّاک بن مخلد أبو عاصم النّبیل، أنا: عبید اللّه بن أبی زیاد عن یوسف بن ماهک عن عائشة قالت: لمّا حضرت أبا بکر الوفاة استخلفت عمر فدخل علیه علیّ و طلحة فقال: من استخلفت؟ قال: عمر! قالا: فما ذا أنت قائل لربک؟ قال: أ باللّه تفرقانی؟ ! لأنا أعلم باللّه و بعمر منکما! أقول: استخلفت علیهم خیر أهلک]. و أبو بکر عبد اللّه بن محمّد العبسی المعروف بابن أبی شیبه در مصنّف خود گفته: [حدّثنا وکیع و ابن إدریس عن إسماعیل بن أبی خالد عن زبید الحرث أنّ أبا بکر حین حضره الموت أرسل إلی عمر یستخلفه فقال النّاس: تستخلف علینا فظّا غلیظا!

ص: 233

و لقد قد ولینا کان أفظّ و أغلظ؛ فما تقول لربک إذا لقیته و قد استخلفت علینا عمر]إلخ. و عبد اللّه بن مسلّم بن قتیبة الدّینوری در کتاب «الإمامة و السّیاسة» گفته: [مرض أبی بکر الصّدّیق و استخلافه عمر رضی اللّه عنهما. قال: ثمّ إنّ أبا بکر عمل سنتین و شهورا ثمّ مرض مرضه الّذی مات فیه، فدخل علیه ناس من أصحاب النّبی صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فیهم عبد الرّحمن بن عوف فقال له: کیف أصبحت یا خلیفة رسول اللّه! فإنّی أرجو أن تکون باریا، قال: أ تری ذلک؟ قال: نعم! قال أبو بکر: و اللّه إنّی لشدید الوجع و لما القی و انکم یا معشر المهاجرین أشدّ علیّ من وجعی، انّی ولّیت أمرکم خیرکم فی نفسی، فکلّکم ورم أنفه من ذلک أراده أن یکون هذا لأمر له و ذلک لما رأیتم الدّنیا قد أقبلت و ستقبل حتّی تتّخذون نضائد الحریر و الدّیباج و حتّی یألم أحدکم الاضطجاع علی حسک السّعدان و اللّه لان یقدم أحدکم فتضرب عنقه فی غیر حدّ خیر له من أن یخوض غمرات الدّنیا قال له عبد الرّحمن بن عرف: خفّض علیک من هذا یرحمک فإنّ هذا یفیضک علی ما بک، و إنّما النّاس رجلان: رجل رضی ما صنعت فرأیه کرأیک، و رجل کره ما صنعت فأشار علیک برأیه ما رأینا من صاحبک الّذی ولّیت إلاّ خیرا و ما زلت صالحا مصلحا و لا أراک تأسی علی شیء من الدّنیا فاتک، قال: أجل! و اللّه ما آسی إلاّ علی ثلاث فعلتهنّ لیتنی لم أفعلهنّ و کنت ترکتهنّ و ثلاث ترکتهنّ لیتنی فعلتهنّ و ثلاث لیتنی سألت رسول اللّه عنهنّ. فأمّا اللاتی فعلتهنّ لیتنی لم أفعلهنّ: فلیتنی کنت ترکت بیت فاطمة و إن کان أعلن علیّ بالحرب! و لیتنی یوم سقیفة بنی ساعدة أنی کنت ضربت علی أحد یدی الرّجلین أبی عبیدة أو عمر فکان هو الأمیر و کنت أنا الوزیر! و لیتنی حین أتیت بالفجاءة السّلمی قتلته سریحا أو أطلقته نجیحا و لم أکن أحرقته بالنّار! و أمّا اللاتی ترکتهنّ و لیتنی کنت فعلتهنّ: حین أوتیت بالأشعث بن قیس أسیرا أنّی کنت قتلته و لم أستحیه فإنّی سمعت منه و اراه لا یری غیّا و لا شرّا إلاّ أعان علیه! و لیتنی حین بعثت خالد بن الولید إلی الشّام أنّی کنت بعثت عمر بن الخطاب إلی العراق فأکون قد

ص: 234

بسط یدی جمیعا فی سبیل اللّه! و أمّا اللاتی کنت أودّ إنّی کنت سألت رسول اللّه عنهنّ: فلیتنی کنت سألته لمن هذا الأمر من بعده فلا ینازعه فیه احد! و لیتنی کنت سألته هل للأنصار فیها من حق! و لیتنی کنت سألته عن میراث بنت الأخ و العمّة فإنّ فی نفسی من ذلک شیئا! ثمّ دخل علیه ناس من أصحاب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فقالوا: یا خلیفة رسول اللّه! أ لا ندعو لک طبیبا ینظر إلیک؟ فقال: قد نظر إلیّ! قالوا: فما ذا قال؟ فقال: إنّی فعّال لما ارید! قال لهم انظروا ما ذا أنفقت من بیت مال المسلمین فنظروا فاذا هو ثمانیه آلاف درهم فأوصی أهله أن یؤدّوها إلی الخلیفة بعده. قال: ثمّ دعا عثمان بن عفّان فقال: اکتب عهدی! فکتب عثمان و أملی علیه: بسم الله الرحمن الرحیم هذا ما عهد به أبو بکر بن أبی قحافه عند آخر عهده بالدّنیا خارجا عنها و أوّل عهده بالآخرة داخلا فیها: إنّی استخلف علیکم عمر بن الخطاب فإن برّ و عدل فذلک ظنّی به و رجای فیه، و إن بدّل و غیّر فالخیر أردت و لا أعلم الغیب وَ سَیَعْلَمُ اَلَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ !» ثمّ ختم الکتاب و رفعه و دخل علیه المهاجرون حین بلغهم أنّه یستخلف عمر فقالوا: نراک مستخلفا علینا عمر و قد عرفته و بوائقه إلینا و أنت بین أظهرنا! فکیف إذا ولّیت عنا و أنت لاق اللّه فسائلک فما ذا أنت قائل؟ ! فقال أبو بکر: و اللّه إن سألنی اللّه لأقولنّ استخلفت علیهم خیرهم فی نفسی! قال: ثمّ أمر أن یجتمع له النّاس فاجتمعوا فقال: أیّها النّاس! إنّه قد حضرنی من قضاء اللّه فما ترون و انّه لا بدّ لکم من رجل یلی أمرکم و یصلّی بکم و یقاتل عدوّکم و یقسّم بینکم فیئکم فإن شئتم اجتمعتم فایتمرتم ثمّ ولّیتم علیکم من أردتم و إن شئتم اجتهدت لکم رأیی و و اللّه الّذی لا إله إلاّ هو لا آلوکم و نفسی خیرا. قال: فبکی النّاس و قالوا: یا خلیفة رسول اللّه؟ أنت خیرنا و أعلمنا فاختر لنا! فقال سأجتهد لکم رأیی و أختار لکم خیرکم إنشاء اللّه. قال: فخرجوا من عنده ثمّ أرسل إلی عمر فقال: یا عمر! أحبّک محبّ و أبغضک مبغض و قدیما تحبّ الخیر و تبغض الشرّ فقال عمر: لا حجة لی بها! فقال أبو بکر لکن بها إلیک حاجة و اللّه ما حبوتک بها و لکن حبوتها بک! ثمّ قال: خذ الکتاب و اخرج به إلی النّاس و أخبرهم أنّه عهدی و سلهم عن سمعهم و طاعتهم. فخرج عمر بالکتاب إلی النّاس و أعلمهم فقالوا: سمعا و طاعة

ص: 235

فقال له رجل: ما فی الکتاب یا أبا حفص! ؟ فقال: لا أدری و لکنّی أوّل من سمع و أطاع، فقال: له الرّجل: لکنّی و اللّه أدری ما فیه: أمّرته عام أوّل و أمّرک هو العام!] و احمد بن اسحاق بن جعفر بن وهب بن واضح الکاتب العبّاسی المعروف بالیعقوبی در «تاریخ» خود گفته: [و اعتلّ أبو بکر فی جمادی الآخره سنة 13 فلمّا اشتدّت به العلّة عهد إلی عمر بن الخطاب فأمر عثمان أن یکتب عهده و کتب: بسم الله الرحمن الرحیم هذا ما عهد أبو بکر خلیفة رسول اللّه إلی المؤمنین و المسلمین سلام علیکم فإنّی أحمد إلیکم اللّه أمّا بعد، فإنّی قد استعملت علیکم عمر بن الخطاب فاسمعوا و أطیعوا و إنّی ما الوتکم نصحا و السّلام. و قال لعمر بن الخطاب: یا عمر! احبّک محبّ و أبغضک مبغض فلئن أبغض الحقّ فلقدیما ما، و لئن استمرّ فی الباطل فلربما. و دخل عبد الرّحمن بن عوف فی مرضه الّذی توفی فیه فقال: کیف أصبحت یا خلیفة رسول اللّه؟ ! فقال أصبحت مولیا و قد زدتمونی علی ما بی! إن رأیتمونی استعملت رجلا منکم فکلّکم قد أصبح و أرم انفه و کلّ یطلبها لنفسه! فقال عبد الرّحمن: و اللّه ما أعلم صاحبک إلاّ صالحا مصلحا فلا تأس علی الدّنیا. قال: ما آسی إلاّ علی ثلث خصال صنعتها لیتنی لم أکن صنعتها و ثلث لم أصنعها لیتنی کنت صنعتها و ثلث لیتنی کنت سألت رسول اللّه عنها فأما الثّلث الّتی صنعتها: فلیت أنّی لم أکن تقلّدت هذا الأمر و قدّمت عمر بین یدیّ فکنت وزیرا خیرا منّی أمیرا! و لیتنی لم افتّش بیت فاطمة بنت رسول اللّه و أدخلته الرّجال و لو کان أغلق علی حرب! و لیتنی لم احرق الفجاءة السّلمی إمّا أن أکون قتلته سریحا أو أطلقته نجیحا! و الثّلث الّتی لیت أنّی کنت فعلتها: فلیتنی قدّمت الأشعث بن قیس فضربت عنقه فإنّه مخیّل إلیّ أنّه لا یری شیئا من الشّرّ إلا أعان علیه! و لیت أنّی بعثت أبا عبیدة إلی المغرب و عمر إلی أرض المشرق فأکون قدّمت یدیّ فی سبیل اللّه! و لیت أنّی ما بعثت خالد بن الولید إلی بزاخة و لکن خرجت فکنت ردءا له فی سبیل اللّه! و الثلث الّتی وددت أنی سألت رسول اللّه عنهن فلمن هذا الأمر فلا ننازعه فیه، و هل للأنصار فیه من شیء، و عن العمّة و الخالة أ یورثان (أ یرثان. ظ) أو لا یرثان و أنّی ما أصبت من دنیاکم بشیء و لقد

ص: 236

أقمت نفسی فی مال اللّه و فیء المسلمین مقام الوصیّ فی مال الیتیم إن استغنی تعفّف و إن افتقر أکل بالمعروف و إن والی الأمر بعدی عمر بن الخطاب و انّی استسلفت من بیت المال مالا فإذا متّ فلیبیع (فلیبع، ظ) حائطی فی موضع کذا و لیردّ إلی بیت المال. و أوصی أبو بکر بغسله أسماء بنت عمیس امرأته فغسلته و دفن لیلا و ورثه أبو قحافه السّدس. و کان الغالب علی أبی بکر عمر بن الخطاب. و کانت وفاته یوم الثّلثاء لثمان لیال بقین من جمادی الآخرة و من شهور العجم فی «آب» و قیل للیلتین بقیتا منه سنة 13، و صلّی علیه عمر بن الخطاب، و دفن فی البیت الّذی فیه قبر رسول اللّه، و کان له یوم توفی ثلث و ستّون سنة]. و محمد بن جریر طبری در «تاریخ» خود گفته: [و عقد أبو بکر فی مرضته الّتی توفی فیها لعمر بن الخطاب عقد الخلافة من بعده و ذکر أنّه لمّا أراد العقد له دعا عبد الرّحمن بن عوف فیما ذکر ابن سعد عن الواقدی عن ابن أبی سبرة عن عبد المجید ابن سهیل عن أبی سلمة بن عبد الرّحمن؛ قال: لمّا نزل بأبی بکر-ره-الوفاة دعا عبد الرّحمن بن عوف فقال: أخبرنی عن عمر! فقال: یا خلیفة رسول اللّه! هو و اللّه أفضل من رأیک فیه من رجل و لکن فیه غلظة. فقال أبو بکر: ذلک لأنّه یرانی رقیقا و لو أفضی الأمر إلیه لترک کثیرا مما هو علیه، و یا أبا محمّد! قدر مقته فرأتنی إذا غضبت علی الرّجل فی الشیء أرانی الرّضی عنه و إذا لنت له أرانی الشّدّة علیه! لا تذکر یا أبا محمّد ممّا قلت لک شیئا. قال: نعم! ثم دعا عثمان بن عفّان فقال: یا أبا عبد اللّه! أخبرنی عن عمر، قال: أنت أخبر به، فقال أبو بکر علیّ ذاک، یا أبا عبد اللّه! قال اللّهمّ علمی به أنّ سریرته خیر من علانیته و أن لیس فینا مثله! قال أبو بکر -ره-: رحمک اللّه یا أبا عبد اللّه! لا تذکر ممّا ذکرت لک شیئا قال: أفعل. فقال له أبو بکر: لو ترکته ما عدوتک! و ما أدری لعلّه تارکه، و الخیرة له ألاّ یلی من امورکم شیئا، و لوددت أنّی کنت خلوا من امورکم و أنّی کنت فیمن مضی من سلفکم، یا أبا عبد اللّه! لا تذکرن ممّا قلت لک من أمر عمر و لا ممّا دعوتک له شیئا! ثنا: ابن حمید، قال: ثنا یحیی بن واضح، قال: ثنا یونس بن عمرو عن أبی السّفر؛ قال:

ص: 237

أشرف أبو بکر علی الناس من کنیفه و أسماء ابنة عمیس ممسکته موشومة الیدین و هو یقول: أ ترضون بمن استخلف علیکم فإنّی و اللّه ما ألوت من جهد الرّأی و لا ولّیت ذا قرابة و إنّی قد استخلفت عمر ابن الخطاب فاسمعوا له و أطیعوا! فقالوا: سمعنا و أطعنا! حدّثنی عثمان بن یحیی عن عثمان القرقسانی قال: ثنا سفیان بن عیینة عن إسماعیل عن قیس، قال رأیت عمر بن الخطاب و هو یجلس و النّاس معه، و بیده جریدة و هو یقول: أیّها النّاس! اسمعوا و أطیعوا قول خلیفة رسول اللّه صلعم، إنّه یقول: إنّی لم آلکم نصحا، قال: و معه مولی لأبی بکر یقال له: شدید؛ معه الصّحیفة الّتی فیها استخلاف عمر قال أبو جعفر: و قال الواقدی: حدّثنی إبراهیم بن أبی النّصر عن محمّد بن إبراهیم بن الحارث، قال: دعا أبو بکر عثمان خالیا له: اکتب « بسم الله الرحمن الرحیم ، هذا ما عهد أبو بکر بن أبی قحافة إلی المسلمین: أمّا بعد» قال ثمّ اغمی علیه فذهب عنه فکتب عثمان: أمّا بعد، فإنّی قد استخلفت علیکم عمر بن الخطاب و لم آلکم خیرا. ثمّ أفاق أبو بکر: فقال: اقرأ علیّ فقرأ علیه فکبّر أبو بکر و قال: أراک خفت أن یختلف النّاس إن اقتلتت نفسی فی غشیتی! قال: نعم! جزاک اللّه خیرا عن الإسلام و أهله و أقرّها أبو بکر-رضی اللّه عنه-من هذا الموضع. ثنا: یونس بن عبد الأعلی، قال: ثنا یحیی بن عبد اللّه بن بکیر، قال: ثنا اللّیث بن سعد، قال: ثنا علوان عن صالح بن کیسان عن عمر بن عبد الرّحمن بن عوف عن أبیه أنّه دخل علی أبی بکر الصّدیق-رض-فی مرضه الّذی توفی فیه؛ فأصابه مهتما فقال له عبد الرّحمن: أصبحت و الحمد للّه بارئا؛ فقال أبو بکر-رضی اللّه عنه: أ تراه؟ قال: نعم! قال: إنّی ولّیت أمرکم خیرکم فی نفسی، فکلّکم ورم أنفه من ذلک یرید أن یکون الأمر له دونه و رأیتم الدّنیا قد أقبلت و لما تقبل و هی مقبلة حتّی تتّخذوا ستور الحریر و نضائد الدّیباج و تألّموا الاضطجاع علی الصّوف الاذری کما یا لم أحدکم أن ینام علی حسبک، و اللّه لان یقدم أحدکم فنضرب عنقه فی غیر حدّ خیر له من أن یخوض فی غمرة الدّنیا و انتم أول ضال بالناس غدا فتصدّونهم عن الطّریق یمینا و شمالا! یا هادی الطریق إنّما هو الفجر أو البحر. فقلت، له خفّض علیک رحمک اللّه، فإنّ

ص: 238

هذا یهیضک فی أمرک إنّما النّاس فی أمرک بین رجلین: إمّا رجل رأی ما رأیت فهو معک؛ و إمّا رجل، خالفک فهو مشیر علیک و صاحبک کما تحبّ و لا نعلمک أردت إلاّ خیرا و لم تزل صالحا مصلحا و إنّک لا تأسی علی شیء من الدّنیا قال أبو بکر: -رضی اللّه عنه-أجل! إنّی لا آسی علی شیء من الدّنیا إلاّ علی ثلث فعلتهنّ وددت أنّی ترکتهنّ و ثلث ترکتهنّ وددت أنّی فعلتهنّ و ثلث وددت أنی سألت عنهن رسول اللّه صلعم. فأمّا الثلث اللاتی وددت أنّی ترکتهنّ فوددت أنّی لم أکشف بیت فاطمة عن شیء و إن کانوا قد علقوا علی الحرب، و وددت أنّی لم أکن حرقت الفجاءة السّلمی و أنّی کنت قتلته سریحا، او خلّیته نجیحا، و وددت أنّی یوم سقیفة بنی ساعدة کنت قذفت الأمر فی عنق أحد الرّجلین-یرید عمر و أبا عبیدة-فکان أحدهما أمیرا و کنت وزیرا. و أمّا اللاتی ترکتهنّ فوددت أنّی یوم أتیت بالأشعث بن قیس أسیرا کنت ضربت عنقه فإنّه یخیّل إلیّ أنّه لا یری شرّا إلاّ أعان علیه! و وددت أنّی سیّرت خالد بن الولید إلی أهل الرّدّة کنت أقمت بذی القصّة، فإن ظفر المسلمون ظفر و او إن هزموا کنت بصدد لقاء أو مدد، و وددت أنّی کنت إذ وجّهت خالد بن الولید إلی الشّام کنت وجّهت عمر بن الخطاب إلی العراق فکنت قد بسطت یدی کلتیهما فی سبیل اللّه و مدّ یدیه! و وددت أنّی کنت سألت رسول اللّه صلعم لمن هذا الامر فلا ینازعه أحد! و وددت أنی کنت سألته هل للأنصار فی هذا الأمر نصیب؟ و وددت أنّی کنت سألته عن میراث ابنة الأخ و العمّة فإنّ فی نفسی منها شیئا. قال لی یونس: قال لنا یحیی ثمّ قدم علینا علوان بعد وفاة اللّیث فسألته عن هذا الحدیث فحدّثنی به کما حدّثنی اللّیث ابن سعد حرفا حرفا. و أخبرنی أنّه هو حدّث به اللّیث بن سعد و سألته عن اسم أبیه و أخبرنی أنّه علوان بن داود. و حدّثنی محمّد بن إسماعیل المرادیّ؛ قال: ثنا عبد اللّه بن صالح المصریّ قال: حدّثنی اللّیث عن علوان بن صالح عن صالح بن کیسان عن حمید بن عبد الرّحمن بن عوف أنّ أبا بکر الصّدّیق-رضی اللّه عنه-قال؛ ثمّ ذکر نحوه و لم یقل فیه «عن ابیه»]. و أبو عمر أحمد بن عبد ربه القرطبی در کتاب «العقد» گفته: [قال أبو صالح:

ص: 239

أخبرنا محمّد بن وضّاح، قال: حدّثنی محمّد بن زمج بن مهاجر النجیبی، قال: حدّثنی اللّیث بن سعد عن علوان عن صالح بن کیسان عن حمید بن عبد الرّحمن بن عوف عن أبیه أنّه دخل علی أبی بکر رضی اللّه عنه فی مرضه الّذی توفی فیه فأصابه مفیقا فقال: أصبحت بحمد اللّه بارئا، قال أبو بکر: ابرأه اللّه (أ تراه برءا؟ . ظ) قال: نعم! قال: أما إنی علی ذلک لشدید الوجع، و لما لقیت منکم یا معشر المهاجرین أشدّ علیّ من وجعی أنی ولّیت أمرکم خیرکم فی نفسی فکلّکم ورم من ذلک أنفه! یرید أن یکون له الأمر، و رأیتم الدّنیا مقبلة و لما تقبل و هی مقبلة حتّی تتّخذوا ستور الحریر و نضائد الدّیباج و تألمون الاضطجاع علی الصّوف الأزری کما یألم أحدکم الاضطجاع علی شوک السّعدان! و اللّه لأن یقدم أحدکم فتضرب عنقه فی غیر حدّ خیر له من أن یخوض فی غمرة الدّنیا، الا و انکم اول ضال بالناس غدا فتصدّونهم عن الطّریق یمینا و شمالا! یا هادی الطّریق، إنّما هو الفجر و البحر، قال: فقلت له خفّض علیک یرحمک اللّه! فإنّ هذا یهیضک علی ما بک، إنّما النّاس فی أمرک بین رجلین: إمّا رجل رأی ما رأیت فهو معک، و إمّا رجل خالفک فهو یشیر علیک برأیه؛ و صاحبک کما تحبّ و لا نعلمک أردت إلاّ الخیر و لم تزل صالحا مصلحا مع أنّک لا تأسی علی شیء من الدّنیا. فقال أجل! إنّی لا آسی علی شیء من الدّنیا إلاّ علی ثلاث فعلتهنّ و وددت أنّی ترکتهنّ و ثلاث ترکتهنّ و وددت أنّی فعلتهنّ و ثلاث وددت أنّی سألت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم عنهنّ فأمّا الثلاث الّتی فعلتهنّ و وددت أنّی ترکتهنّ: فوددت أنّی لم أکشف بیت فاطمة عن شیء و إن کانوا أغلقوه علی الحرب! و وددت أنّی لم أکن حرقت النحام (الفجاءة. ظ) السّلمی و أنّی قتلته شدیخا أو خلیته نجیحا! و وددت أنّی یوم سقیفة بنی ساعدة قدمت (قلدت. ظ) الأمر فی عنق أحد الرّجلین، فکان أحدهما أمیر أو کنت له وزیرا. یعنی بالرّجلین عمر ابن الخطاب و أبا عبیدة بن الجراح و أمّا الثّلاث الّتی ترکتهنّ و وددت أنّی فعلتهنّ: فوددت أنّی یوم أتیت الأشعث بن قیس أسیرا ضربت عنقه فإنّه یخیّل إلیّ أنّه لا یری شرّا إلاّ أعان علیه! و وددت أنّی یوم سیّرت خالد بن الولید إلی اهل الرّدّة أقمت بذی القصّة فإن ظفر المسلمون ظفروا و إن انهزموا کنت بصدد لقاء أو مدد! و وددت أنّی وجّهت

ص: 240

خالد بن الولید إلی الشّام و وجّهت عمر بن الخطاب إلی العراق فأکون قد بسطتّ یدیّ کلتیهما فی سبیل اللّه! و أمّا الثّلاث الّتی وددت أنّی اسأل رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم عنهنّ فإنّی وددت أنّی سألته لمن هذا الأمر من بعده؟ فلا ینازعه أحد! و أنّی سألته هل للأنصار فی هذا الأمر نصیب؟ فلا یظلموا نصیبهم منه! و وددت أنّی سألته عن بنت الأخ و العمّة فإنّ فی نفسی منهما شیئا]. و ابو بکر باقلانی در کتاب «إعجاز القرآن» گفته: [و فی حدیث عبد الرّحمن ابن عوف رحمة اللّه علیه، قال: دخلت علی أبی بکر الصّدّیق رضی اللّه عنه فی علّته الّتی مات فیها، فقلت: أراک بارئا یا خلیفة رسول اللّه (صلی الله علیه و آله) ! فقال: أمّا إنّی علی ذلک لشدید الوجع، و ما لقیت منکم یا معشر المهاجرین أشدّ علیّ من وجعی! إنّی ولّیت امورکم خیرکم فی نفسی فکلّکم ورم أنفه أن یکون له الأمر من دونه! و اللّه لتتخذنّ نضائد الدّیباج و ستور الحریر و لتألمنّ النّوم علی الصّوف الأذربی کما یألم أحدکم النّوم علی حسک السّعدان. و الذی نفسی بیده لأن یقدم أحدکم فتضرب رقبته فی غیر حدّ خیر له من أن یخوض غمرات الدّنیا یا هادی الطریق جرت إنّما هو و اللّه الفجر أو البحر. قال: فقلت: خفّض علیک یا خلیفة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم! فإنّ هذا یهیضک إلی ما بک فو اللّه ما زلت صالحا مصلحا لا تأسی علی شیء فاتک من أمر الدّنیا و لقد تخلّیت بالأمر وحدک فما رأیت إلاّ خیرا]. و زمخشری در کتاب «فائق» در لغت باری گفته: [أبو بکر الصّدّیق رضی اللّه عنه دخل علیه عبد الرّحمن بن عوف فی علّته الّتی مات فیها فقال: أراک بارئا یا خلیفة رسول اللّه! فقال أما إنّی علی ذلک لشدید الوجع و لما لقیت منکم یا معشر المهاجرین أشد علیّ من وجعی! ولّیت امورکم خیرکم فی نفسی، فکلّکم ورم أنفه أن یکون له الأمر من دونه، و اللّه و اللّه لتتّخذنّ نضائد الدّیباج و ستور الحریر و لتألمنّ النّوم علی الصّوف الأذربی کما یألم أحدکم النّوم علی حسک السّعدان! و الّذی نفسی بیده لأن یقدم أحدکم فتضرب عنقه فی غیر حدّ خیر له من أن یخوض غمرات الدّنیا یا هادی الطّریق جرت إنّما هو الفجر أو البحر. و روی البحر، قال له

ص: 241

عبد الرّحمن: خفّض علیک یا خلیفة رسول اللّه! فإنّ هذا یهیضک إلی ما بک. و روی أنّ فلانا دخل علیه فنال من عمر و قال: لو استخلفت فلانا؟ ! فقال أبو بکر رضی اللّه عنه لو فعلت ذلک لجعلت أنفک فی قفاک و لما أخذت من أهلک حقّا! و دخل علیه بعض المهاجرین و هو یشتکی فی مرضه فقال له: أ تستخلف علینا عمر و قد عتا علینا و لا سلطان له و لو ملکنا کان أعتی و أعتی فکیف تقول للّه إذا لقیته؟ ! فقال أبو بکر: أجلسونی! فأجلسوه فقال: أبا للّه تفرقنی فإنّی أقول له إذا لقیته: استعملت علیهم خیر أهلک! (بریء) من المرض و برأ فهو بارئ و معناه مزایلة المرض و التّباعد منه. و منه بریء من کذا براءة. ورم الأنف کنایة عن افراط الغیظ لأنّه یردف الاغتیاظ الشّدید أن یتورم أنف المغتاظ و ینتفخ منخراه، قال: و لا یهاج إذا ما أنفه ورما

النّضائد: الوسائد و الفرش و نحوها مما ینضد، الواحدة نضیدة. الأذربیّ منسوب إلی أذربیجان و روی الأذری. البجر الأمر العظیم. و المعنی: إن انتظرت حتّی یضیء لک الفجر أبصرت الطریق و إن خبطت الظلماء أفضت بک إلی المکروه، و قال المبرّد فیمن رواه البحر ضرب ذلک مثلا لغمرات الدّنیا و تحییرها أهلها. خفّض علیک أی أبق علی نفسک و هوّن الخطب علیها. بیض کسر العظم المجبور ثانیة، و المعنی أنّه ینکّسک إلی مرضک. جعل الأنف فی القفا عبارة عن غایة الإعراض عن الشیء و نکس الرأس عنه لأنّ قصاری ذلک أن یقبل بأنفه علی ما وراءه فکأنّه جعل أنفه فی قفاه، و منه قولهم للمنهزم عیناه فی قفاه لنظره إلی ما وراءه دائبا فرقا من الطلب. و المراد لأفرطت فی الإعراض عن الحقّ؛ أو لجعلت دیدنک الإقبال بوجهک إلی من ورائک من أقاربک مختصّا لهم ببرّک و مؤثرا إیّاهم علی غیرهم. تفرقنی: تخوفنی اهلک، کان یقال لقریش «أهل اللّه» تفخیما لشأنهم، و کذلک کلّ ما یضاف إلی اسم اللّه کبیت اللّه و کقولهم: للّه أنت، و کقول امرء القیس: فللّه عینا من رأی من تفرّق أشتّ و أنأی من فراق المحصّب

و نیز زمخشری در کتاب «أساس البلاغة» در لغت ورم گفته: [و من المجاز: ورم

ص: 242

أنفه إذا غضب. و فی حدیث أبی بکر رضی اللّه عنه. کلّکم ورم أنفه أن یکون له الأمر من دونه]. و ابن اثیر جزری در لغت ورم گفته: [و منه حدیث أبی بکر: ولّیت امورکم خیرکم فکلّکم ورم أنفه علی أن یکون له من دونه. أی امتلاء و انتفخ من ذلک غضبا؛ و خصّ الأنف بالذّکر لأنّه موضع الأنفة و الکبر کما یقال: شمخ بأنفه، و منه قول الشّاعر: «و لا یهاج إذا ما أنفه ورما]. و محب الدین طبری در «ریاض نضره» گفته: [و عن محمّد بن سعد باسناده أنّ جماعة من الصّحابة دخلوا علی أبی بکر لمّا عزم علی استخلاف عمر فقال له قائلون منهم: ما أنت قائل لربّک إذا سألک عن استخلاف عمر علینا و قد تری غلظته فقال أبو بکر: اجلسونی! أبا للّه تخوّفونی! ؟ خاب من تزوّد من أمرکم بظلم أقول اللّهمّ إنّی استخلفت علیهم خیر أهلک أبلغ عنّی ما قلت لک من ورائک ثمّ اضطجع]إلخ. و نیز در «ریاض نضره» گفته: [و عن عائشة، قالت: دخل ناس علی أبی بکر فقالوا: تولّی علینا عمر و أنت ذاهب إلی ربک فما ذا تقول له؟ قال: اجلسونی! اجلسونی! أقول: ولّیت علیهم خیرهم. خرّجه أبو معاویة.] و محمد بن مکرم الانصاری الافریقی المصری در «لسان العرب» در لغت ورم گفته [ورم أنفه، أی غضب، و منه قول الشّاعر: «و لا یهاج إذا ما أنفه ورما» و فی حدیث أبی بکر-رض-: ولّیت امورکم خیرکم، فکلّکم ورم أنفه علی أن یکون له الأمر من دونه، أی امتلاء و انتفخ من ذلک غضبا و خصّ الأنف بالذّکر لأنّه موضع الأنفة و الکبر کما یقال شمح بأنفه]. و ابن تیمیه در «منهاج السّنة» گفته: [و لو قالت الأنصار علیّ هو أحق بها من سعد و من أبی بکر ما أمکن اولئک النّفر من المهاجرین أن یدافعوهم، و قام أکثر النّاس مع علیّ لا سیما و کان جمهور الّذین فی قلوبهم مرض یبغضون عمر لشدّته علیهم و بغض الکفّار و المنافقین لعمر أعظم من بعضهم لعلّی بما لا نسبة بینهما بل لم یعرف أنّ علیّا کان یبغضه الکفّار و المنافقین (المنافقون. ظ) إلاّ کما یبغضون أمثاله، بخلاف عمر فإنّه کان شدیدا علیهم، و کان من القیاس أن ینفروا عن جهة فیها عمر، و لهذا

ص: 243

لمّا استخلفه أبو بکر کره خلافته طائفة حتّی قال له طلحة: ما ذا تقول لربّک إذا ولّیت علینا فظّا غلیظا؟ ! فقال: أ باللّه تخوّفونی؟ ! أقول ولّیت علیهم خیر أهلک!] و ابن حجر مکی در «صواعق» در ذکر استخلاف أبو بکر عمر را آورده: [و دخل علیه بعض الصّحابة فقال له قائل منهم: ما أنت قائل لربک إذا سألک عن تولیة عمرو قد تری غلظته؟ ! فقال أبو بکر: باللّه تخوّفنی؟ ! أقول اللّهمّ إنّی استخلفت علیهم خیر أهلک، أبلغ عنّی ما قلت من ورائک]. و ملا علی متقی در «کنز العمّال» در کتاب الخلافة در ذکر خلافت عمر در ضمن خبری آورده: [و سمع بعض أصحاب النّبی صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بدخول عبد الرّحمن و عثمان علی أبی بکر و خلوتهما به فدخلوا علی أبی بکر فقال له قائل منهم: ما أنت قائل لربّک إذا سألک عن استخلافک عمر علینا و قد تری غلظته؟ ! فقال أبو بکر: اجلسونی أبا للّه تخوفونی؟ ! خاب من تزوّد من أمرکم بظلم، أقول اللّهمّ استخلفت علیهم خیر أهلک، ابلغ عنّی ما قلت لک من ورائک؛ ثمّ اضطجع]. و نیز ملا علی متقی در «کنز العمّال» در ذکر خلافت عمر گفته: [عن عائشة قالت؛ لمّا حضر أبا بکر الوفاة فاستخلف عمر فدخل علیه علی و طلحة فقالا: من استخلفت؟ قال: عمر! قالا: فما ذا أنت قائل لربّک؟ ! قال: أ باللّه تفرقانی؟ ! لأنا أعلم باللّه و بعمر منکما! اقول: استخلفت علیهم خیر أهلک. (ابن سعد) . عن زید (زبید. ظ) بن الحارث أنّ أبا بکر حین حضره الموت أرسل إلی عمر یستخلفه فقال النّاس: تستخلف علینا عمر فظّا غلیظا فلو قد ولینا کان أفظّ و أغلظ؛ فما تقول لربک إذا لقیته و قد استخلفت علینا عمر؟ ! فقال أبو بکر: أ بربّی تخوّفونی؟ ! اللّهمّ استخلفت علیهم خیر أهلک. (ش) . و رواه ابن جریر عن أسماء بنت عمیس و عن عثمان بن عبید اللّه بن (عن. ظ) عبد اللّه بن عمر بن الخطاب قال: لمّا حضرت أبا بکر الصّدّیق الوفاة دعا عثمان بن عفّان فأملی علیه عهده ثمّ اغمی علی أبی بکر قبل أن یملی أحدا؟ فکتب عثمان عمر بن الخطّاب فأفاق أبو بکر فقال لعثمان: کتبت أحدا؟ فقال: ظنتک لما بک و خشیت الفرقة فکتبت عمر بن الخطاب، فقال: یرحمک اللّه!

ص: 244

أما لو کتبت نفسک لکنت لها أهلا، فدخل علیه طلحة بن عبید اللّه و قال: أنا رسول من ورائی إلیک یقولون: قد علمت غلظة عمر علینا فی حیاتک فکیف بعد وفاتک إذا افضیت إلیه امورنا و اللّه سائلک عنه فانظر ما أنت قائل: فقال: أجلسونی أبا للّه تخوّفونی! ؟ قد خاب امرؤ ظنّ من أمرکم و هما إذا سألنی اللّه قلت استخلفت علی أهلک خیرهم لهم فابلغهم هذا عنّی. ( اللاّلکائی]. و نیز ملا علی متقی در «کنز العمال» در کتاب الفضائل در فضائل أبو بکر گفته: [عن عبد الرّحمن بن عوف. قال: دخلت علی أبی بکر فی مرضه الّذی توفی فیه فقال: جعلت لکم عهدا من بعدی و اخترت لکم خیرکم فی نفسی فکلّکم ورم لذلک أنفه رجاء أن یکون الأمر له و رأیت الدّنیا قد أقبلت و لما تقبل و هی جائیة و ستتخذون (ستنجدون. ظ) بیوتکم بستور الحریر و نضائد الدّیباج و تألمون ضجائع الصّوف الأذربی، کأنّ أحدکم علی حسک السّعدان؛ و و اللّه لان یقدم أحدکم فیضرب عنقه فی غیر حدّ خیر له من أن یسبح فی غمرة الدّنیا «عق، طب، حل (1)»]. و نیز در «کنز العمّال» در فضائل أبی بکر گفته: [عن عائشة قالت، لمّا ثقل أبی دخل علیه فلان و فلان فقالوا: یا خلیفة رسول اللّه! ما ذا تقول لربک غدا إذا قدمت علیه و قد استخلفت علینا ابن الخطاب؟ ! فقال: أبا للّه ترهبونی أقول استخلفت علیهم خیرهم. ابن سعد. ق.] و محمد طاهر فتنی در «مجمع البحار» در لغت ورم گفته: [منه (2) «ح» أبی بکر ولّیت امورکم خیرکم فکلّکم ورم أنفه علی أن یکون له الأمر من دونه! أی امتلأ و انتفخ من ذلک غضبا و خصّ الانف لأنّه موضع الانفة و الکبر]. و ابراهیم ابن عبد اللّه الوصابی الیمنی الشّافعی در کتاب «الاکتفاء فی فضل الاربعة الخلفاء» در ضمن روایتی که مشتمل بر حال استخلاف أبو بکر عمر را می باشد آورده: [و سمع بعض أصحاب النّبی (صلی الله علیه و آله) بدخول عبد الرّحمن و عثمان علی

ص: 245


1- أی أخرجه العقیلی و الطبرانی و أبو نعیم 12
2- أی فی « النهایة » . ( 12 )

أبی بکر و خلوتهما به فدخلوا علی أبی بکر فقالوا له: ما أنت قائل لربّک إذا سألک عن استخلافک عمر علینا و قد تری غلظته؟ ! فقال أبو بکر: اجلسونی! أبا للّه تخوّفونی؟ ! خاب من تزوّد من أمرکم بظلم، أقول: اللّهمّ استخلفت علیهم خیر أهلک، ابلغ عنّی ما قلت لک من ورائک، ثمّ اضطجع]. و نیز وصابی در کتاب «الاکتفاء» گفته: [و عن عثمان بن عبد اللّه بن الخطاب -رض-(و عن عثمان بن عبید اللّه عن عبد اللّه بن عمر بن الخطاب. ظ) قال: لمّا حضرت أبا بکر الصّدّیق الوفاة دعا؟ ؟ عثمان بن عفّان فأملی علیه عهده ثمّ اغمی علی أبی بکر قبل أن یسمی أحدا، فکتب عثمان عمر بن الخطاب فأفاق أبو بکر فقال لعثمان: کتبت أحدا؟ فقال: ظنتک لما بک فخشیت الفرقة فکتبت عمر بن الخطاب، فقال: یرحمک اللّه، أما و اللّه لو کتبت نفسک کنت لها أهلا! فدخل علیه طلحة بن عبد اللّه فقال: أنا رسول من ورائی إلیک یقولون: قد علمت غلظة عمر علینا فی حیاتک فکیف بعد وفاتک إذا أفضت إلیه امورنا؟ ! و اللّه سائلک عنه فلینظر (فانظر. ظ) ما أنت قائل له؟ قال: اجلسونی! باللّه تخوّفونی؟ قد خاب امرأ یظنّ من أمرکم و هما؛ إذا سألنی اللّه قلت استخلفت علی أهلک خیرهم لهم، فابلغهم هذا عنّی، أخرجه اللالکائی فی السّنّة]. و نیز وصابی در کتاب «الاکتفاء» گفته: [و عن زید (زبید. ظ) بن حارث -رض-أنّ أبا بکر حین حضره الموت أرسل إلی عمر یستخلفه فقال النّاس: تستخلف علینا فظا غلیظا و لو قد ولّینا کان أفظّ و أغلظ، فما تقول لربک إذا لقیته و قد استخلفت علینا عمر؟ ! قال أبو بکر: أ بربّی تخوّفونی؟ ! أقول: اللّهمّ استخلفت علیهم خیر أهلک أخرجه عبد الرّحمن (1) بن سعد فی «الطبقات» و أخرجه ابن جریر فی «تهذیب» الآثار» عن أسماء بنت عمیس]. و نیز وصابی در کتاب «الاکتفاء» گفته: [و عن عائشة-رض-قالت: لمّا حضرت أبا بکر الوفاة استخلف عمر فدخل علیه علیّ و طلحة فقالا: من استخلفت؟ فقال: عمر!

ص: 246


1- الصحیح فی اسمه : محمد بن سعد . ( 12 . ن )

قالا. ما ذا أنت قائل لربک! ؟ فقال: أ باللّه تفرقانی؟ ! أنا أعلم باللّه و بعمر منکما! أقول: استخلفت علیهم خیر أهلک. اخرجه عبد الرحمن بن سعد فی طبقاته]. و حسین بن احمد دیاربکری در «تاریخ خمیس» در قصّۀ استخلاف أبو بکر عمر را آورده: [فقال له طلحة و الزّبیر: ما کنت قائلا لربک إذا ما ولّیته مع غلظته، و فی روایة: قال طلحة: أ تولّی علینا فظّا غلیظا؟ ! ما تقول لربک إذا لقیته؛ إلخ]. و کمال الدین بن فخر الدین جهرمی در «براهین قاطعه» گفته: [نقلست که یکی از صحابه نزد أبو بکر رضی اللّه عنه رفته گفت: جواب خدای تعالی چه خواهی گفت که عمر را بر ما خلیفه می سازی و حال آنکه شدّت و غلظت او را می دانی؟ ! أبو بکر رضی اللّه عنه گفت: خواهم گفت: بار خدایا! بهترین أهل ترا، یعنی بهترین مهاجر أهل بیت اللّه بریشان خلیفه ساختم! و این سخن از من برسان بکسانی که اینجا حاضر نیستند]. و ولی اللّه دهلوی در «إزالة الخفا» در مقصد أوّل فصل چهارم گفته: [أما إثبات صدیق رضی اللّه عنه خلافت حضرت فاروق را بأفضلیّت او:

فقد أخرج التّرمذیّ عن جابر بن عبد اللّه قال: قال عمر لأبی بکر: یا خیر النّاس بعد رسول اللّه! صلّی اللّه علیه و آله و سلّم، فقال أبو بکر: أمّا إنّک إن قلت ذاک فلقد سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم یقول: ما طلعت الشّمس علی رجل خیر من عمر! و أخرج أبو بکر ابن أبی شیبة عن زبید بن الحارث أنّ أبا بکر حین حضره الموت أرسل إلی عمر یستخلفه فقال النّاس: تستخلف علینا فظّا غلیظا و لو قد ولّینا کان أفظّ و أغلظ، فما تقول لربک إذا لقیته و قد استخلفت علینا عمر؟ ! قال أبو بکر: أ بربّی تخوّفوننی، أقول اللّهمّ استخلفت علیهم خیر خلقک، الحدیث] و نیز ولی اللّه در «إزالة الخفا» در مقصد دوم در مآثر أبو بکر در ذکر استخلاف أبو بکر عمر را گفته: [و عن قیس بن أبی حازم قال: رأیت عمر بن الخطاب و بیده عسیب نخل و هو یجلس النّاس و یقول استمعوا ما یقول خلیفة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم، قال فجاء مولی لأبی بکر یقال له شدید بصحیفة فقرءها علی النّاس فقال: یقول أبو بکر

ص: 247

اسمعوا و أطیعوا لمن فی هذه الصحیفة فو اللّه ما ألوتکم، قال قیس: فرأیت عمر بن الخطاب بعد ذلک علی المنبر! رواه ابن أبی شیبة. و عن زبید بن الحارث أنّ أبا بکر حین حضره الموت أرسل إلی عمر یستخلفه فقال النّاس: أ تستخلف علینا فظّا غلیظا و قد ولینا کان أفظّ و أغلظ فما تقول لربک إذا لقیته و قد استخلفت علینا عمر! قال أبو بکر: أ بربّی تخوّفوننی؟ ! اقول اللّهمّ استخلفت علیهم خیر خلقک، إلخ]. و نیز ولی اللّه در «إزالة الخفا» در همین مقام گفته: [و عن أسماء بنت عمیس أنّه قال له: یا بن الخطاب! إنّی إنّما استخلفک نظرا لما خلفت ورائی و قد صحبت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فرأیت من آثرته أنفسنا علی نفسه و أهلنا علی أهله حتّی أن کنّا لنظلّ نهدی إلی أهله من فضول ما یأتینا عنه و قد صحبتنی فرأیتنی إنّما اتّبعت سبیل من کان قبلی، و اللّه ما نمت فحلمت و لا توهّمت فسهوت، و إنّی لعلی السّبیل ما زغت، و إنّ أوّل ما احذّرک یا عمر نفسک، إنّ لکل نفس شهوة فإذا أعطیتها تمادت فی غیرها؛ و احذّرک هؤلاء النّفر من أصحاب محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم الّذین قد انتفخت أجوافهم و طمحت أبصارهم و أحبّ کلّ امرء منهم لنفسه و إنّ لهم لحیرة عند زلّة واحد منهم؛ فإیّاک أن تکون! و اعلم أنّهم لم یزالوا منک خائفین ما خفت اللّه؛ لک مستقیمین ما استقامت طریقتک، و أقرأ علیک السّلام. أخرجه أبو یوسف]. و نیز ولی اللّه دهلوی در «إزالة الخفا» در حالات موت أبی بکر گفته: [آخر حال حضرت عثمان را که در زمان خلافت صدّیق کاتب وی بود طلبید و فرمود بنویس: «هذا ما عهد أبو بکر بن أبی قحافه إلی المسلمین: أمّا بعد، فإنّی قد استخلفت علیکم» ، این سخن بگفت و بیهوش شد، پس عثمان آنچه أبو بکر گفته بود بقلم آورد و از پیش خود نوشت که «عمر بن الخطاب» ، چه از أبو بکر قبل ازین همین معنی معلوم کرده بود بعد از آنکه أبو بکر از بیهوشی بإفاقت آمد با عثمان گفت چه نوشته ای، عثمان آنچه نوشته بود بر وی خواند تا بذکر عمر رسید که از پیش خود نوشته بود أبو بکر گفت: أی عثمان! خدا ترا از اسلام جزای خیر دهاد، و آنگاه فرمود که

ص: 248

بنویسد: «فاستمعوا له و أطیعوا له فإن عدل فذلک ظنّی و علمی فیه؛ و إن جار فلکلّ امرء ما اکتسب، و الخیر أردت و لا أعلم الغیب وَ سَیَعْلَمُ اَلَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ ، و السّلام علیکم و رحمة اللّه و برکاته]. و نیز ولی اللّه در «قرّة العینین» گفته: [نوع سوم: صدّیق در وقت استخلاف فاروق أفضلیّت فاروق بیان کرد و ردّی و إنکاری پیش نیامد، از حدیث زبید بن الحارث: إنّ أبا بکر حین حصره الموت أرسل إلی عمر یستخلفه، فقال النّاس: تستخلف علینا فظّا غلیظا و لو قد ولّینا کان أفظّ و أغلظ! فما تقول لربّک إذا لقیته و قد استخلفت علینا عمر؟ ! قال أبو بکر: أ بربی تخوّفوننی؟ ! أقول اللّهمّ استخلفت علیهم خیر خلقک! ثمّ أرسل إلی عمر فقال إنّی موصیک بوصیة، الحدیث، أخرجه ابن شیبة (ابن أبی شیبة. ظ]. و محب الدین أبو الفیض محمّد مرتضی الزّبیدی در «تاج العروس فی شرح القاموس» گفته: [و من المجاز: ورم أنفه، أی عضب؛ و منه قوله: «و لا یهاج إذا ما أنفه ورم (ورما. ظ)» و فی حدیث. أبی بکر رضی اللّه عنه: ولّیت امورکم خیرکم فکلّکم ورم أنفه علی أن یکون له الأمر دونه، أی انتفخ و امتلاء غضبا من ذلک، و خصّ الأنف بالذّکر لأنّه موضع الأنفة و الکبر کما یقال: شمخ بأنفه].

اعتقاد جماعتی از اصحاب دربارۀ خطا بودن خلیفه شدن ابو بکر و همچین

خلیفه کردن او عمر را

نهم آنکه: جماعتی از أصحاب جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم که از جملۀ ایشان جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام نیز بود معتقد بودند که خلیفه شدن أبو بکر و خلیفه کردن او عمر را بعد خود هر دو أمر ناجائز بوده و وقوع این دو أمر بغیر مشوره و مؤامره بظهور پیوسته در انضجار کبار أصحاب رسالت مآب صلّی اله علیه و آله الأطیاب افزوده، و شاهد این مطلب خبریست که مغیرة بن شعبه دوست جانی حضرت ثانی آن را روایت نموده؛ و چون این خبر مشتمل بر فوائد عدیده و مضامین مفیده است-پرده از روی کار بسیاری از أسرار می اندازد و سرائر دشمنان أهل بیت علیهم السّلام را بر اولی الأبصار واضح و آشکار می سازد، و لهذا بتوجّه تامّ آن را باید شنید و بنظر عبرت آن را باید دید.

ص: 249

أبو عمر أحمد بن محمد بن عبد ربّه قرطبی در کتاب «العقد الفرید» گفته: [و قال المغیرة بن شعبة: إنّی لعند عمر بن الخطاب لیس عنده أحد غیری إذ أتاه آت فقال: هل لک یا أمیر المؤمنین فی نفر من أصحاب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم یزعمون أنّ الّذی فعل أبو بکر فی نفسه و فیک لم یکن له و انّه کان بغیر مشورة و لا مؤامرة و قالوا: تعالوا نتعاهد أن لا نعود إلی مثلها. قال عمر: و أین هم؟ قال: فی دار طلحة، فخرج نحوهم و خرجت معه و ما أعلمه یبصرنی من شدّة الغضب! فلمّا رأوه کرهوه و ظنّوا الّذی جاء له، فوقف علیهم و قال: أنتم القائلون ما قلتم و اللّه لا تتحابّوا حتّی یتحابّ الأربعة: الإنسان و الشّیطان یغویه و هو یلعنه و النّار و الماء یطفئها و هی تحرقه! و لم یأن لکم بعد و قد آن میعاد کم میعاد المسیح متی هو خارج! قال: فتفرّقوا فسلک کلّ واحد منهم طریقا. قال المغیرة: قال: لی أدرک ابن أبی طالب فاحبسه علی! فقلت: لا تفعل أمیر المؤمنین فو اللّه ما عدوت أبغضهم، فقال: أدرکه و إلاّ قلت لک یا بن الدّبّاغة! قال: فأدرکته فقلت له: قف مکانک لامامک و احلم فإنّه سلطان و یندم و تندم! قال: فأقبل عمر فقال: و اللّه ما خرج هذا لأمر إلاّ من تحت یدک! قال علیّ: اتّق أن لا تکون الّذی نطیعک فنفتنک! قال: و تحبّ أن تکون هو؟ قال: لا؛ و لکنّنا نذکرک الّذی نسیت، فالتفت إلیّ عمر فقال: انصرف فقد سمعت منّا عند الغضب ما کفاک فتنحیّت قریبا و ما وقفت إلاّ خشیة أن یکون بینهما شیء فأکون قریبا فتکلّما کلاما غیر غضبانین و لا راضیین ثمّ رأیتهما یضحکان و تفرّقا، و جاءنی عمر فمشیت معه و قلت: یغفر اللّه لک أ غضبت؟ قال: فأشار إلی علیّ و قال: أما و اللّه لولا دعابة فیه ما شککت فی ولایته و إن نزلت علی رغم أنف قریش!].

داستان خلافت عثمان خلیفه ثالث و کیفیت قتل عمر و وصیت او و مکر

عبد الرحمن بن عوف و وقایع مهمه دیگر، که از متون این روایات مطالب

متفرقه مهمه کثیره مستفاد میشود دهم آنکه: ذکر مخاطب غافل از انجام این کلام را بوجه آخر هم نهایت ضرر باو می رساند، بلکه سیلاب فنا بأساس خلافت خلیفۀ ثالثشان می دواند! توضیحش آنکه: دلالت این کلام بر لزوم مشورت از جملۀ مهاجرین و أنصار کالشّمس فی رابعة النّهار است، و پر ظاهرست که حضرت عثمان هرگز بمشورۀ جمله مهاجرین و أنصار خلیفه نشدند، زیرا که حضرت خلیفۀ ثانی بعد مطعون شدنشان

ص: 250

بخنجر فیروز هر گاه خود را بجانب مقرّ خود سفری یافتند و بمصداق «فرّ من المطر و وقف تحت المیزاب» از تعیین خلیفه و استخلاف إبا و استنکاف نموده بسوی بنای مجلس شوری شتافتند جمیع أنصار را از شرکت آن محروم ساختند و أرکان آن را در شش نفر از مهاجرین منحصر نموده أعلام استبداد و استیثار مهاجرین بمقابلۀ أنصار برافراختند؛ و چون منصوب شدن عثمان بن عفّان و مظلوم شدن جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام پیش نهاد خاطر ناصبیّت مقاطر داشتند زمام اختیار مجلس شوری را بلا خشیت و خوف بعبد الرحمن بن عوف وا گذاشتند، چنانچه باین حیلۀ رذیله شان خلافت عثمان بمحض بیعت یک نفر که همان عبد الرّحمن باشد بمنصّۀ شهود جلوه گر گردید، و دستبرد ظلم و استبدادشان بساط عدل و إنصاف را درین باب إلی آخر الدّهر نوردید! و هذا کله ظاهر لاولی الأرباب و الأحلام، لا سیّما ناظر کتاب «تشیید المطاعن» للوالد العلاّم، أحلّه اللّه دار السّلام، و جعل له فی أعلی علیّین أرفع محلّ و مقام. و اگر چه برای تصدیق ما ذکر مطالعۀ همان کتاب مستطاب بهترست زیرا که علاوه بر آنچه حقیر عرض نمودم دیگر مطالب و مضامین متعلّق بواقعۀ شوری در کتاب مذکور به نهجی مرقوم و مسطور شده که بلا ریب و استنکار هاتک حجب و أستار و کاشف رموز و أسرار زعماء کبار أهل سنّت می باشد و بخوبی خاک مذلّت و صغار بر رءوس أهل جحد و إنکار می پاشد، و لیکن نحیف نیز در این جا بعنوان اختصار بعض روایات و أخبار سنّیّه متعلّق بواقعۀ شوری ذکر می نمایم تا حقیقت حال شورای باطله با وصف تلمیع و تسویل أسلاف نا إنصاف إجمالا واضح و لائح شود و صورت شوهای مشورت عاطله با وجود تخدیع و تضلیل أهل جور و اعتساف درین واقعه بی نقاب گردد. محمد بن سعد البصری در کتاب «الطبقات» در ترجمۀ عمر گفته: [أخبرنا عفّان بن مسلم، نا: حمّاد بن سلمه عن علی بن زید بن جدعان عن أبی رافع أنّ عمر بن الخطاب کان مستندا إلی ابن عبّاس و عنده ابن عمر و سعید بن زید فقال: اعلموا أنّی لم أقل فی الکلالة شیئا و لم أستخلف بعدی أحدا و إنّه من أدرک وفاتی

ص: 251

من سبی العرب فهو حرّ من مال اللّه. قال سعید بن زید، إنّک لو أشرت برجل من المسلمین ائتمنک النّاس. فقال عمر: قد رأیت من أصحابی حرصا سیئا، و إنّی جاعل هذا لأمر إلی هؤلاء النّفر السّتّة الّذین مات رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و هو عنهم راض! ثمّ قال: لو أدرکنی أحد رجلین فجعلت هذا الأمر إلیه لو ثقت به سالم مولی أبی حذیفة و أبی عبیدة بن الجرّاح. أخبرنا وکیع بن الجراح عن الأعمش عن ابراهیم قال: قال عمر: من استخلف لو کان ابو عبیدة فقال له رجل: یا أمیر المؤمنین! فأین أنت من عبد اللّه ابن عمر؟ فقال: قاتلک اللّه و اللّه ما أردت اللّه بهذا استخلف رجلا لم یحسن أن یطلق امرأته؟ !]. و نیز محمد بن سعد البصری در کتاب «الطّبقات» در ضمن روایتی طولانی که از عمرو بن میمون منقولست آورده: [ثمّ قال: ادعوا لی علیّا و عثمان و طلحة و الزّبیر و عبد الرّحمن بن عوف و سعدا فلم یکلّم أحدا منهم غیر علی و عثمان فقال یا علی! لعل هؤلاء القوم یعرفون لک قرابتک من النّبی صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و صهرک و ما آتاک اللّه من الفقه و العلم، فإن ولّیت هذا الأمر فاتّق اللّه فیه! ثمّ دعا عثمان فقال: یا عثمان! لعلّ هؤلاء القوم یعرفون لک صهرک من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و سنّک و شرفک، فإن ولّیت هذا الأمر فاتّق اللّه و لا تحملنّ بنی أبی معیط علی رقاب النّاس ثمّ قال: ادعوا لی صهیبا فدعی فقال: صلّ بالنّاس ثلاثا و لیخل هولاء القوم فی بیت فاذا اجتمعوا علی رجل فمن خالفهم فاضربوا رأسه، فلمّا خرجوا من عند عمر قال عمر: لو ولوها الاجلح (1) سلک بهم الطریق فقال له ابن عمر: فما یمنعک یا أمیر المؤمنین؟ ! قال أکره أن أتحمّلها حیّا و میّتا. و نیز محمد بن سعد البصری در «طبقات» در ضمن خبری که از سمّاک روایت نموده آورده: [و قال للأنصار: أدخلوهم بیتا ثلاثة أیّام فإن استقاموا و إلاّ فادخلوا علیهم فاضربوا أعناقهم!] و نیز محمد بن سعد بصری در «طبقات» گفته: [أخبرنا محمّد بن عمر: حدّثنی محمّد بن موسی عن إسحاق بن عبد اللّه بن أبی طلحة عن أنس ابن مالک، قال: أرسل

ص: 252


1- یعنی علیّا علیه السلام

عمر بن الخطاب إلی أبی طلحة الأنصاری قبل أن یموت بساعة فقال: یا أبا طلحة! کن فی خمسین من قومک من الأنصار مع هؤلاء النّفر من أصحاب الشّوری فإنّهم فیما أحسب سیجتمعون فی بیت أحدهم فقم علی ذلک الباب بأصحابک فلا تترک أحدا یدخل علیهم و لا تترکهم یمضی الیوم الثّالث حتّی یؤمروا أحدهم، اللّهمّ أنت خلیفتی علیهم]. و نیز محمد ابن سعد بصری در «طبقات» در ضمن روایتی طولانی که از عمرو بن میمون منقولست آورده:

[و قالوا له حین حضره الموت: استخلف! فقال: لا أجد أحدا أحقّ بهذا الأمر من هؤلاء النّفر الّذین توفی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و هو عنهم راض فأیّهم استخلف فهو الخلیفة، فسمّی علیّا (علیه السلام) و عثمان و طلحة و الزّبیر و عبد الرّحمن و سعدا، فإن أصابت سعدا فذاک، و إلاّ فأیهم التخلف فلیستعن به فإنّی لم أعزله عن عجز و لا خیانة، قال: و جعل عبد اللّه معهم یشاورونه و لیس له من الأمر شیء؛ قال: فلمّا اجتمعوا قال عبد الرّحمن: اجعلوا أمرکم إلی ثلثة نفر منکم، فجعل الزّبیر أمره إلی علی و جعل طلحة أمره إلی عثمان، و جعل سعد أمره إلی عبد الرّحمن، فأتمروا اولئک الثّلثة حین جعل الأمر إلیهم فقال عبد الرّحمن: أیّکم یبرأ من الأمر و یجعل إلیّ و لکم اللّه علیّ الا آلوکم عن أفضلکم و خیرکم للمسلمین؛ فأسکت الشّیخان علی و عثمان فقال عبد الرّحمن: تجعلانه إلیّ و أنا أخرج منها! فو اللّه لا آلوکم عن أفضلکم و خیرکم للمسلمین، قالوا: نعم! فخلا بعلی (علیه السلام) فقال: إنّ لک من القرابة من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و القدم و اللّه علیک لئن استخلفت لتعدلنّ و لئن استخلف عثمان لتسمعنّ و لتطیعنّ فقال: نعم! قال: و خلا بعثمان فقال مثل ذلک، قال: فقال عثمان: نعم! قال: فقال ابسط یدک یا عثمان! فبسط یده فبایعه!]. و أبو بکر عبد اللّه ابن محمد العبسی المعروف بابن أبی شیبه در مصنّف خود در ضمن حدیث مقتل عمر که از عمرو بن میمون منقولست آورده:

فقالوا له حین حضره الموت: استخلف! فقال: لا أجد أحدا أحقّ بهذا الأمر من هؤلاء النّفر الّذین توفی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و هو عنهم راض فأیّهم استخلفوا فهو الخلیفة بعدی فسمّی

ص: 253

علیّا و عثمان و طلحة و الزّبیر و عبد الرّحمن بن عوف و سعدا، فإن أصابت سعدا فذلک و إلاّ فأیّهم استخلف فلیستعن به فإنّی لم أنزعه عن عجز و لا خیانة؛ قال: و جعل عبد اللّه بن عمر یشاور معهم و لیس له من الأمر شیء، قال: فلمّا اجتمعوا قال عبد الرّحمن بن عوف: اجعلوا أمرکم یشاورونه ثلثة نفر، قال: فجعل الزّبیر أمره إلی علیّ و جعل طلحة أمره إلی عثمان و جعل سعد أمره إلی عبد الرحمن؛ قال: فأتمروا اولئک الثّلاثة حین جعل الأمر إلیهم، قال: فقال عبد الرّحمن، أیّکم یتبرّأ من الأمر و یجعل الأمر إلیّ و لکم اللّه علیّ أن لا آلو عن أفضلکم و خیرکم للمسلمین؟ قالوا: نعم! فخلا بعلی فقال: إنّ لک من القرابة من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و القدم ولی اللّه علیک لئن استخلفت لتعدلنّ و لئن استخلف عثمان لتسمعنّ و لتطیعنّ، قال: فقال: نعم! قال: و خلا بعثمان فقال مثل ذلک، فقال له عثمان: نعم! ثمّ قال: یا عثمان ابسط یدک! فبسط یده و بایعه علیّ و النّاس]. و نیز ابن أبی شیبه در مصنّف خود گفته:

[حدّثنا وکیع عن إسرائیل عن أبی إسحاق عن عمرو بن میمون الأودی أنّ عمرو بن الخطّاب لمّا حضر قال: ادعوا إلیّ علیّا و طلحة و الزّبیر و عثمان و عبد الرّحمن بن عوف و سعدا، قال: فلم یکلّم أحدا منهم إلاّ علیّا و عثمان فقال: یا علی! لعلّ هؤلاء القوم یعرفون لک قرابتک و ما آتاک اللّه من العلم و الفقه، فاتّق اللّه و إن ولیت هذا الأمر فلا ترفعنّ بنی فلان علی رقاب النّاس! و قال لعثمان یا عثمان: إنّ هؤلاء القوم لعلّهم یعرفون لک صهرک من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و سنّک و شرّفک، فإن أنت ولیت هذا الأمر فاتّق اللّه و لا ترفع بنی فلان علی رقاب النّاس! فقال: ادعوا لی صهیبا فقال صلّ بالنّاس ثلاثا و لیجتمع هؤلاء الرّهط فلیخلوا فإن أجمعوا علی رجل فاضربوا رأس من خالفهم]. و بخاری در «صحیح» خود در حدیث مقتل عمر از عمرو بن میمون آورده:

[فقالوا: أوص یا أمیر المؤمنین! استخلف! قال: ما أجد أحقّ بهذا الأمر من هؤلاء النّفر أو الرّهط الّذین توفی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و هو عنهم راض، فسمّی علیّا و عثمان و الزّبیر و طلحة و سعدا و عبد الرّحمن، و قال: یشهدکم عبد اللّه بن عمر،

ص: 254

و لیس له من الأمر شیء کهیئة التّعزیة له، فإن أصابت الامرة سعدا فهو ذاک و إلاّ فلیستعن به أیّکم ما أمر فإنّی لم أعزله عن عجز و لا خیانة]. و نیز بخاری در «صحیح» خود در ضمن همین حدیث آورده:

[فلمّا فرغ من دفنه اجتمع هؤلاء الرّهط فقال عبد الرّحمن: اجعلوا أمرکم إلی ثلثة منکم فقال الزّبیر: قد جعلت أمری الی علی، فقال طلحة: قد جعلت أمری إلی عثمان؛ و قال سعد: قد جعلت أمری إلی عبد الرّحمن بن عوف؛ فقال عبد الرّحمن: أیّکما تبرأ من هذا الأمر فنجعله إلیه و اللّه علیه و الإسلام لینظرنّ أفضلهم فی نفسه فأسکت الشّیخان، فقال عبد الرّحمن: أ فتجعلونه إلیّ و اللّه علیّ أن لا آلو عن أفضلکم، قالا: نعم! فأخذ بید أحدهما فقال: لک قرابة من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و القدم فی الإسلام ما قد علمت فاللّه علیک لئن أمرتک لتعدلنّ و لئن أمرت عثمان لتسمعنّ و لتطیعنّ، ثمّ خلا بالآخر فقال له مثل ذلک، فلمّا أخذ المیثاق قال: ارفع یدک یا عثمان! فبایعه و بایع له علیّ و ولج أهل الدّار فبایعوه]. و أحمد بن اسحاق بن جعفر بن وهب بن واضح الکاتب العبّاسی المعروف بالیعقوبی در «تاریخ» خود گفته: [و صیّر الأمر شوری بین ستّة نفر من أصحاب رسول اللّه علیّ ابن أبی طالب و عثمان بن عفّان و عبد الرّحمن بن عوف و الزّبیر بن العوّام و طلحة ابن عبد اللّه و سعد بن أبی وقّاص و قال: أخرجت سعید بن زید لقرابته منّی فقیل له فی ابنه عبد اللّه بن عمر، قال: حسب آل الخطاب ما تحمّلوا منها، ان عبد اللّه لم یحسن یطلق امرأته؛ و أمر صهیبا أن یصلّی بالنّاس حتّی یتراضوا من السّتّة بواحد و استعمل أبا طلحة زید بن سهل الأنصاریّ و قال إن رضی أربعة و خالف اثنان فاضرب عنق الاثنین! و إن رضی ثلثة و خالف ثلثة فاضرب أعناق الثّلثة الّذین لیس فیهم عبد الرّحمن! و إن جازت الثلثة الأیّام و لم یتراضوا بأحد فاضرب أعناقهم جمیعا! و کانت الشّوری بقیّة ذی الحجّة سنة 23 و صهیب یصلّی بالنّاس و هو الّذی صلّی علی عمر، و کان أبو طلحة یدخل رأسه إلیهم و یقول: العجل! العجل! فقد قرب الوقت و انقضت المدّة]. و نیز یعقوبی در «تاریخ» خود گفته:

[و کان عبد الرّحمن بن عوف الزّهریّ

ص: 255

لمّا توفی عمرو اجتمعوا للشّوری و سألهم أن یخرج نفسه منها علی أن یختار منهم رجلا ففعلوا ذلک فأقام ثلثة أیّام و خلّی بعلیّ بن أبی طالب فقال: لنا اللّه علیک إن ولیت هذا الأمر أن تسیر فینا بکتاب اللّه و سنّة نبیّه و سیرة أبی بکر و عمر، فقال: أسیر فیکم بکتاب اللّه و سنّة نبیّه ما استطعت فخلا بعثمان فقال له: لنا اللّه علیک إن ولیت هذا الأمر أن تسیر فینا بکتاب اللّه و سنّة نبیّه و سیرة أبی بکر و عمر، فقال: لکم أن أسیر فیکم بکتاب اللّه و سنّة نبیّه و سیرة أبی بکر و عمر، ثمّ خلی بعلی فقال له مثل مقالته الأولی فأجابه مثل الجواب الأوّل؛ ثمّ خلی بعثمان فقال له مثل المقالة الاولی فأجابه مثل ما کان أجابه، ثمّ خلی بعلیّ فقال له مثل المقالة الأولی فقال: إنّ کتاب اللّه و سنة نبیّه لا یحتاج معهما إلی إجّیری أحد، أنت مجتهدان تزوی هذا الأمر عنّی! فخلا بعثمان فأعاد علیه القول فأجابه بذلک الجواب و صفق علی یده و خرج عثمان و النّاس یهنّئونه]. و نیز یعقوبی در «تاریخ» خود گفته، [و مال قوم مع علیّ بن أبی طالب و تحاملوا فی القول علی عثمان، فروی بعضهم قال: دخلت مسجد رسول اللّه فرأیت رجلا جاثیا علی رکبتیه یتلهّف تلهّف من کأنّ الدّنیا کانت له فسلبها و هو یقول: وا عجبا لقریش و دفعهم هذا الأمر علی (عن. ظ) أهل بیت نبیّهم و فیهم أوّل المؤمنین و ابن عمّ رسول اللّه، أعلم النّاس و أفقههم فی دین اللّه و أعظمهم غناء فی الإسلام و أبصرهم بالطریق و أهداهم للصّراط المستقیم، و اللّه لقد رووها عن الهادی المهتدی الطاهر النّقی، و ما أرادوا إصلاحا للأمّة و لا صوابا فی المذهب و لکنّهم آثروا الدّنیا علی الآخرة، فبعدا و سحقا للقوم الظّالمین! فدنوت منه فقلت: من أنت؟ یرحمک اللّه! و من هذا الرّجل؟ فقال: أنا المقداد بن عمرو و هذا الرّجل علیّ ابن أبی طالب، قال: فقلت: أ لا تقوم بهذا الأمر فأعینک علیه؟ فقال: یا بن أخی! إنّ هذا الأمر لا یجزی فیه الرّجل و لا الرّجلان ثمّ خرجت فلقیت أبا ذرّ فذکرت له ذلک فقال: صدق أخی المقداد]. و نیز یعقوبی در تاریخ خود گفته: [و روی أنّ عثمان اعتلّ علّة اشتدّت به فدعا حمران ابن ابان و کتب عهدا لمن بعده و ترک موضع الاسم ثمّ کتب بیده عبد الرّحمن بن عوف و ربطه و بعث به إلی أمّ حبیبة بنت أبی سفیان فقرأه حمران

ص: 256

فی الطریق فأتی عبد الرّحمن فأخبره، فقال عبد الرّحمن و غضب غضب شدیدا: استعمله علانیة و یستعملنی سرّا! و نمی الخبر و انتشر بذلک فی المدینة و غضب بنو أمیة؛ فدعا عثمان بحمران مولاه فضربه مائة سوط و سیّره إلی البصرة فکان سبب العداوة بینه و بین عبد الرحمن ابن عوف و وجّه إلیه عبد الرحمن بن عوف بابنه فقال له: قل له: و اللّه لقد بایعتک و إنّ فیّ ثلث خصال أفضّلک بهنّ: إنّی حضرت بدرا و لم تحضرها؛ و حضرت بیعة الرّضوان و لم تحضرها، و ثبتّ یوم احد و انهزمت! فلمّا أدّی ابنه الرّسالة إلی عثمان قال له قل له: أما غیبتی عن بدر فإنّی أقمت علی بنت رسول اللّه (صلی الله علیه و آله) فضرب لی رسول اللّه (صلی الله علیه و آله) سهمی و أجری؛ و أمّا بیعة الرّضوان فقد صفق لی رسول اللّه (صلی الله علیه و آله) بیمینه علی شماله فشمال رسول اللّه (صلی الله علیه و آله) خیر من أیمانکم؛ و أمّا یوم أحد فقد کان ما ذکرت إلاّ أنّ اللّه قد عفا عنی و لقد فعلنا أفعالا لا ندری أ غفرها اللّه أم لا؟ !]. و أبو جعفر محمد بن جریر طبری در «تاریخ» خود گفته: [حدّثنی سلمة بن جنادة، قال: ثنا سلیمان بن عبد العزیز بن أبی ثابت بن عبد العزیز بن عمر بن عبد الرحمن بن عوف، قال: ثنا أبی عن عبد اللّه بن جعفر عن أبیه عن المسور بن مخرمة، و کانت أمّه عاتکة بنت عوف، قال: خرج عمر بن الخطاب یوما یطوف فی السّوق فلقیه أبو لؤلؤ غلام المغیرة بن شعبة و کان نصرانیّا فقال: یا أمیر المؤمنین! اعدنی علی المغیرة بن شعبة فإنّ علیّ خراجا کثیرا؛ قال: و کم خراجک؟ قال: در همان فی کلّ یوم، قال: و أیش صناعتک؟ قال: نجّار نقّاش حدّاد قال: فما أری خراجک بکثیر علی ما تصنع من الأعمال، قد بلغنی أنّک تقول: لو أردت أن أعمل رحی تطحن بالرّیح فعلت، قال: نعم! قال: فاعمل لی رحیّ؛ قال: لئن سلمت لأعملنّ لک رحیّ یتحدّث بها من فی المشرق و المغرب، ثمّ انصرف عنه، فقال عمر-رضی اللّه عنه-: لقد توعّدنی العبد آنفا! قال: ثمّ انصرف عسر إلی منزله فلمّا کان من الغد جاءه کعب الأحبار فقال له: یا أمیر المؤمنین! اعهد فإنّک میّت فی ثلثة أیّام؛ قال: و ما یدریک؟ قال: أجده فی کتاب اللّه عزّ و جلّ التّوراة؛ قال عمر: اللّه! انّک لتجد عمر بن الخطاب فی التوریة؟ ! قال: اللّهمّ لا و لکنّی أجد

ص: 257

صفتک و حلیتک و أنّه قد فنی أجلک؛ قال: و عمر لا یحسّ وجعا و لا ألما؛ فلمّا کان من الغد جاءه کعب فقال: یا أمیر المؤمنین! ذهب یوم و بقی یومان؛ قال: ثمّ جاءه من غد الغد فقال: ذهب یومان و بقی یوم و لیلة و هی لک إلی صبیحتها؛ قال: فلمّا کان الصّبح خرج عمر إلی الصّلوة و کان یوکّل بالصّفوف رجالا فإذا استوت جاء هو فکبّر: قال: و دخل أبو لؤلؤة فی النّاس و فی یده خنجر له رأسان نصابه فی وسطه فضرب عمر ستّ ضربات إحداهن تحت سرّته و هی الّتی قتلته و قتل معه کلیب بن أبی البکیر اللّیثی و کان خلفه؛ فلمّا وجد عمر حرّ السّلاح سقط و قال: أ فی النّاس عبد الرّحمن بن عوف؟ قالوا: نعم یا أمیر المؤمنین، هو ذا؛ قال: تقدّم فصلّ بالنّاس، قال: فصلّی عبد الرحمن بن عوف و عمر طریح، ثمّ احتمل فأدخل داره فدعا عبد الرّحمن ابن عوف فقال: إنّی ارید أن أعهد إلیک؛ فقال: یا أمیر المؤمنین! نعم؛ إن أشرت إلیّ قبلت منک، قال: و ما ترید؟ قال: أنشدک اللّه أ تشیر علیّ بذلک؟ قال: اللّهم لا! قال: و اللّه لا أدخل فیه أبدا، قال: فهب لی صمتا حتّی أعهد إلی النّفر الّذین توفی رسول اللّه (صلعم) و هو عنهم راض، ادع لی علیّا و عثمان و الزّبیر و سعدا؛ قال: و انتظروا أخاکم طلحة ثلثا فإن جاء و إلاّ فاقضوا أمرکم؛ أنشدک اللّه یا علی إن ولیت من امور النّاس شیئا أن تحمل بنی هاشم علی رقاب النّاس؛ أنشدک اللّه یا عثمان إن ولیت من امور الناس شیئا أن تحمل بنی أبی معیط علی رقاب النّاس؛ أنشدک اللّه یا سعد إن ولیت من امور النّاس شیئا أن تحمل أقاربک علی رقاب النّاس، قوموا فتشاوروا ثمّ اقضوا أمرکم و لیصلّ بالنّاس صهیب. ثمّ دعا أبا طلحة الأنصاریّ فقال: قم علی بابهم فلا تدع أحدا یدخل إلیهم و أوصی الخلیفة من بعدی بالأنصار الّذین تبوّؤوا الدّار و الإیمان أن یحسن إلی محسنهم و أن یعفو عن مسیئهم و أوصی الخلیفة من بعدی بالعرب فإنّها مادّة الإسلام أن یؤخذ من صدقاتهم حقّها فتوضع فی فقرائهم، و أوصی الخلیفة من بعدی بذمّة رسول اللّه (صلعم) أن یوفی لهم بعهدهم، اللّهم هل بلغت! ترکت الخلیفة من بعدی علی أنقی من الرّاحة، یا عبد اللّه بن عمر! اخرج فانظر من قتلنی، فقال: یا أمیر المؤمنین! قتلک أبو لؤلؤة غلام المغیرة بن شعبة، قال: الحمد للّه

ص: 258

الّذی لم یجعل منیتی بید رجل سجد للّه سجدة واحدة! یا عبد اللّه بن عمر! اذهب إلی عائشة فسلها أن تأذن لی أن أدفن مع النبی (صلعم) و أبی بکر، یا عبد اللّه بن عمران اختلف القوم فکن مع الاکثر و ان کانوا ثلثة و ثلثة فاتبع الحزب الذی فیه عبد الرّحمن. یا عبد اللّه ائذن للناس. قال فجعل یدخل علیه المهاجرون و الانصار فیسلمون علیه و یقول لهم عن ملا منکم کان هذا فیقولون معاذ اللّه. قال و دخل فی الناس کعب فلما نظر إلیه عمر أنشأ یقول: فأوعدنی کعب ثلثا أعدّها و لا شک ان القول ما قال لی کعب

و ما بی حذار الموت انی لمیّت و لکن حذار الذنب یتبعه الذنب

قال: فقیل له یا أمیر المؤمنین لو دعوت الطبیب؟ قال فدعی طبیب من بنی الحارث ابن کعب فسقاه نبیذا فخرج النبیذ مشکلا، قال فاسقوه لبنا قال فخرج اللبن ابیض فقیل له یا أمیر المؤمنین اعهد! قال: قد فرغت، قال ثمّ توفی لیلة الأربعاء لثلاث لیال بقین من ذی الحجّة سنه 23 قال فخرجوا به بکرة یوم الأربعاء فدفن فی بیت عائشة مع النّبی (صلعم) و أبی بکر، قال و تقدم صهیب فصلّی علیه و تقدم قبل ذلک رجلان من أصحاب رسول اللّه صلعم علی و عثمان، قال فتقدم واحد من عند رأسه و الآخر من عند رجلیه فقال عبد الرّحمن: لا آله الا اللّه ما أحرصکما علی الامرة! أ ما علمتما أن أمیر المؤمنین قال: لیصل بالنّاس صهیب! ؟ فتقدم صهیب؟ ! فصلّی علیه قال: و نزل فی قبره الخمسة]. و نیز طبری در «تاریخ» خود در ضمن خبری طویل از عمرو بن میمون آورده [ثمّ راحوا فقالوا: یا أمیر المؤمنین! لو عهدت عهدا، فقال: قد کنت أجمعت بعد مقالتی لکم أن أنظر فأولّی رجلا امرکم هو أحراکم أن یحملکم علی الحقّ، و أشار الی علی و رهقتنی غشیة فرأیت رجلا دخل جنّة قد غرسها فجعل یقطف کل غضّة و یانعة فیضمّه إلیه و یصیره تحته، فعلمت أنّ اللّه غالب أمره و متوف عمر فما ارید أن أتحمّلها حیّا و میتا علیکم هؤلاء الرّهط الّذین

قال رسول اللّه صلعم إنّهم من أهل الجنّة سعید بن زید بن عمرو بن نفیل منهم و لست مدخله و لکنّ السّتّة علیّ و عثمان ابنا عبد مناف و عبد الرّحمن و سعد خلاّ رسول اللّه صلعم و الزّبیر بن العوّام حواری رسول اللّه صلعم و ابن عمّته و طلحة الخیر بن عبید اللّه، فلیختاروا منهم رجلا].

ص: 259

و نیز طبری در ضمن خبر مذکور آورده: [و قال لأبی طلحة الأنصاری: یا أبا طلحة! إنّ اللّه عزّ و جلّ طالما أعزّ الإسلام بکم؛ فاختر خمسین رجلا من الأنصار فاستحثّ هؤلاء الرّهط حتّی یختاروا رجلا منهم، و قال للمقداد بن الأسود: إذا وضعتمونی فی حفرتی فاجمع هؤلاء الرّهط فی بیت حتّی یختاروا رجلا منهم، و قال لصهیب: صلّ بالنّاس ثلثة أیّام و أدخل علیّا و عثمان و الزّبیر و سعدا و عبد الرّحمن ابن عوف و طلحة إن قدم و أحضر عبد اللّه بن عمر و لا شیء له من الأمر و قم علی رءوسهم فإن اجتمع خمسة و رضوا رجلا و أبی واحد فأشدخ رأسه أو اضرب رأسه بالسّیف! و إن اتّفق أربعة فرضوا رجلا منهم و أبی اثنان فاضرب رءوسهما. فإن رضی ثلاثه رجلا منهم و الثّلثة رجلا منهم فحکّموا عبد اللّه بن عمر فأیّ الفریقین حکم له فلیختاروا رجلا منهم فإن لم یرضوا بحکم عبد اللّه بن عمر فکونوا مع الذین فیهم عبد الرّحمن بن عوف و اقتلوا الباقین إن رغبوا عمّا اجتمع علیه النّاس فخرجوا فقال علیّ لقوم کانوا معه من بنی هاشم: ان اطیع فیکم قومکم لم تؤمروا أبدا، و تلقّاه العبّاس، فقال: عدلت عنّا! فقال: و ما علمک؟ قال: قرن بی عثمان و قال کونوا مع الأکثر فإن رضی رجلان رجلا و رجلان رجلا فکونوا مع الّذین فیهم عبد الرّحمن ابن عوف فسعد لا یخالف ابن عمّه عبد الرّحمن و عبد الرّحمن صهر عثمان لا یختلفون فیولّیها عبد الرّحمن عثمان أو یولیها عثمان عبد الرّحمن فلو کان الآخران معی لم ینفعانی بله انی لا أرجو إلاّ أحدهما]. و نیز طبری در ضمن خبر مذکور آورده:

[فلقی علیّ سعدا فقال: اتّقوا اللّه الّذی تساءلون به و الأرحام إنّ اللّه کان علیکم رقیبا، أسألک برحم ابنی هذا من رسول اللّه صلعم و برحم عمّی حمزة منک أن لا تکون مع عبد الرّحمن لعثمان ظهیرا علیّ فإنّی ادلی بما لا یدلی به عثمان]. و نیز طبری در ضمن خبر مذکور آورده:

[و دعا علیّا فقال: علیک عهد اللّه و میثاقه لتعملنّ بکتاب اللّه و سنّة رسوله و سیرة الخلیفتین من بعده، قال: أرجو أن أفعل و أعمل بمبلغ علمی و طاقتی، و دعا عثمان فقال له بمثل ما قال لعلی، قال: نعم، فبایعه

ص: 260

فقال علیّ: حبوته حبو دهر! لیس هذا أوّل یوم تظاهرتم فیه علینا، فصبر جمیل و اللّه المستعان علی ما تصفون، و اللّه ما ولّیت عثمان إلاّ لیردّ الأمر إلیک و اللّه کلّ یوم هو فی شان]. و نیز طبری در ضمن خبر مذکور آورده

[فقال المقداد: ما رأیت مثل ما اوتی إلی أهل هذا البیت بعد نبیّهم إنّی لأعجب من قریش أنّهم ترکوا رجلا ما أقول إنّ أحدا أعلم و لا أقضی منه بالعدل؛ أما و اللّه لو أجد علیه أعوانا، فقال عبد الرّحمن: یا مقداد! اتّق اللّه فإنّی خائف علیک الفتنة، فقال رجل للمقداد: رحمک اللّه من أهل هذا البیت و من هذا الرّجل؟ قال: أهل البیت بنو عبد المطلب و الرّجل علیّ أبی طالب، فقال علی: ان الناس ینظرون الی قریش و قریش تنظر إلی بینها فتقول إن ولی علیکم بنو هاشم لم تخرج منهم أبدا و ما کانت فی غیرهم من قریش تداولتموها بینکم]. و أبو عمر أحمد بن محمد بن عبد ربّه القرطبی در کتاب «العقد الفرید» در بیان قصّۀ شوری آورده:

[یونس بن الحسن و هشام بن عروة عن أبیه قال: لمّا طعن عمر بن الخطاب قیل له: یا أمیر المؤمنین! لو استخلفت؟ قال: إن ترکتکم فقد ترککم من هو خیر منّی و إن استخلفت فقد استخلف علیکم من هو خیر منّی، و لو کان أبو عبیدة بن الجراح حیّا لاستخلفته، فإن سألنی ربی قلت: سمعت نبیّک یقول إنّه أمین هذه الامّة، و لو کان سالم مولی أبی حذیفة حیّا لاستخلفته فإن سألنی ربی قلت: سمعت نبیّک یقول: إنّه أمین هذه الامّة، و لو کان سالم مولی أبی حذیفة حیّا لاستخلفته، فان سألنی ربی قلت: سمعت نبیّک یقول: إنّ سالما لیحبّ اللّه حبّا لو لم یخفه ما عصاه قیل له: فلو أنّک عهدت إلی عبد اللّه فإنّه له أهل فی دینه و فضله و قدیم اسلامه، قال: بحسب آل الخطاب أن یحاسب منهم رجل واحد عن امّة محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم؛ و لوددت أنّی نجوت من هذا الأمر کفافا لا لی و لا علیّ، ثمّ راحوا فقالوا: یا أمیر المؤمنین! لو عهدت؟ فقال: قد کنت أجمعت بعد مقالتی لکم أن اولّی رجلا أمرکم أرجو أن یحملکم علی الحقّ و أشار إلی علیّ، ثمّ رأیت أن لا أتحمّلها حیّا و لا میتا، فعلیکم بهؤلاء الرّهط الّذین قال فیهم النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم إنّهم من أهل الجنّة منهم سعید بن زید بن عمرو بن نفیل و لست مدخله فیهم و لکنّ السّتة علیّ و عثمان

ص: 261

ابنا عبد مناف و سعد و عبد الرّحمن بن عوف خال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و الزّبیر حواری رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و ابن عمّته و طلحة الخیر، فلیختاره! منهم رجلا فإذا ولّوکم والیا فأحسنوا موازرته. فقال العباس لعلی: لا تدخل معهم! قال: أکره الخلاف، قال إذا تری ما تکره! فلما أصبح عمر دعا علیّا و عثمان و سعدا و الزّبیر و عبد الرّحمن ثمّ قال: إنّی نظرت فوجدتکم رؤساء النّاس و قادتهم و لا یکون هذا الأمر إلاّ فیکم و إنّی لا أخاف النّاس علیکم و لکنّی أخافکم علی النّاس و قد قبض رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و هو عنکم راض فاجتمعوا إلی حجرة عائشة بإذنها لتشاوروا و اختاروا منکم رجلا و لیصلّ بالنّاس صهیب ثلاثة أیّام و لا یأتی الیوم الرّابع إلاّ و علیکم أمیر منکم و یحضرکم عبد اللّه مشیرا و لا شیء له من الأمر و طلحة شریککم فی الأمر فإن قدم فی الثّلثة أیّام فأحضروه أمرکم و إن مضت الثّلاثة أیّام قبل قدومه فامضوا أمرکم، و من لی بطلحة؟ فقال سعد: أنا لک به إنشاء اللّه. ثمّ قال لأبی طلحة الأنصاریّ: یا أبا طلحة! إنّ اللّه قد أعزّ بکم الإسلام فاختر خمسین رجلا من الأنصار کونوا مع هؤلاء الرّهط حتّی یختاروا رجلا منهم، و قال للمقداد بن الأسود الکندیّ إذا وضعتمونی فی حفرتی فاجمع هؤلاء الرّهط حتّی یختاروا رجلا منهم، و قال لصهیب: صلّ بالنّاس ثلثة أیّام و ادخل علیّا و عثمان و الزّبیر و سعدا و عبد الرّحمن و طلحة إن حضر، و أحضر عبد اللّه بن عمر و لیس له فی الأمر شیء و قم علی رءوسهم فإن اجتمع خمسة علی رأی واحد و أبی واحد فاشدخ رأسه بالسّیف! و إن اجتمع أربعة فرضوا و أبی الاثنان فاضرب رأسیهما؛ فإن رضی ثلاثة رجلا و ثلاثة رجلا فحکّموا عبد اللّه بن عمر فإن لم یرضوا بعبد اللّه فکونوا مع الّذین فیهم عبد الرحمن بن عوف و اقتلوا الباقین إن رغبوا عمّا اجتمع علیه النّاس و خرجوا، فقال علیّ لقوم معه من بنی هاشم: إن أطیع فیکم قومکم فلن یؤمروکم أبدا، و تلقاه العباس فقال له: عدلت عنّا! قال له: و ما أعلمک؟ قال: قرن بی عثمان ثمّ قال: إن رضی رجلان رجلا و رجلان رجلا فکونوا مع الّذین فیهم عبد الرّحمن بن عوف، فلو کان الآخران معی ما نفعانی، فقال العبّاس: لم: أدفعک فی شیء إلاّ رجعت إلیّ متأخّرا بما أکره أشرت علیک عند وفاة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم

ص: 262

فی هذا الأمر فأبیت و أشرت علیک بعد وفاة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم أن تعاجل الأمر فأبیت و أشرت علیک حین سمّاک عمر فی الشّوری أن لا تدخل معهم فأبیت، فاحفظ عنّی واحدة: کلّما عرض علیک القوم فأمسک إلی أن یولّوک و احذر هذا الرّهط فإنّهم لا یبرحون یدفعوننا عن هذا الأمر حتّی یقوم لنا فیه غیرنا؛ فلما مات عمر و أخرجت جنازته تصدّی علی و عثمان أیّهما یصلّی علیه فقال عبد الرّحمن: کلاکما یحبّ الأمر! لستما من هذا فی شیء! هذا صهیب استخلفه عمر یصلّی بالنّاس ثلاثا حتّی یجتمع النّاس علی إمام، فصلّی علیه صهیب فلمّا دفن عمر جمع المقداد بن الأسود أهل الشّوری فی بیت عائشة بإذنها و هم خمسة معهم ابن عمر و طلحة غائب و أمروا أبا فروة فحجبهم و جاء عمرو بن العاص و المغیرة بن شعبة فجلسا بالباب فحصبهما سعد و أقامهما و قال: ترید أن تفولا «حضرنا و کنّا فی الشّوری» ، فتنافس القوم فی الأمر و کثر بینهما الکلام کلّ یری أنّه أحقّ بالأمر، فقال أبو طلحة: لا تتدافعوا فإنّی أخاف أن تناقضوها، لا و الّذی ذهب بنفس محمّد لا أزیدکم علی الأیّام الثّلاثة الّتی أمر بها عمر أو أجلس فی بیتی، فقال عبد الرّحمن: أیّکم یخرج منها نفسه و یتقلّدها علی أن ولیها أفضلکم؟ فلم یجبه أحد، قال: فأنا أتخلع منها، قال عثمان: أنا أوّل من رضی فإنّی سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم یقول: عبد الرّحمن أمین فی السّماء أمین فی الأرض، فقال القوم: رضینا و علیّ ساکت، فقال: ما تقول یا أبا الحسن! قال: اعطنی موثقا لتوثرنّ الحقّ و لا تتبع الهوی و لا تخصّ ذا رحم و لا تألوا لامّة نصحا، قال: اعطونی مواثیقکم علی أن تکونوا معی علی من نکل و أن ترضوا بما أخذت لکم، فتوثّق بعضهم من بعض و جعلوها إلی عبد الرحمن فخلا بعلی فقال: انک أحق بالامر لقرابتک و سابقتک و حسن أثرک و لم تبعد فمن أحقّ بها بعدک من هؤلاء؟ ! قال عثمان: ثمّ خلا بعثمان فسأله من مثل ذلک فقال علی ثمّ خلا بسعد فقال علی ثمّ خلا بالزّبیر فقال عثمان. فقال عمّار بن یاسر لعبد الرحمن: إن أردت أن لا یختلف علیک اثنان فولّ علیّا، و قال ابن أبی سرح: إن أردت أن لا یختلف علیک قرشیّ فولّ عثمان، و قال عبد الرحمن: و اللّه ما خلعت نفسی و أنا أری فیه خیرا لأنّی علمت أنّه لا یلی بعد أبی بکر و عمر أحد یرضی النّاس أمره.

ص: 263

فلما أحدث عثمان ما أحدث من تولیة الأحداث من أهل بیته و تقدیم قرابته قیل لعبد الرّحمن: هذا کلّه فعلک! قال: لم أظنّ هذا به و لکن للّه علیّ أن لا اکلّمه أبدا! فمات عبد الرّحمن و هو مهاجر لعثمان و دخل علیه عثمان عائدا فتحوّل عنه إلی الحائط و لم یکلّمه]. و نیز ابن عبد ربه قرطبی در «عقد فرید» گفته:

[ابو الحسن: قال: لمّا خاف علیّ بن أبی طالب عبد الرّحمن بن عوف و الزّبیر و سعدا أن یکونوا مع عثمان لقی سعدا و معه الحسن و الحسین، فقال له: اتقوا اللّه الّذی تساءلون به و الأرحام إنّ اللّه کان علیکم رقیبا، اسألک برحم ابنیّ هذین من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و برحم عمّی حمزة منک أن لا تکون مع عبد الرّحمن ظهیرا علیّ لعثمان فإنّی أدلی بما لا یدلی به عثمان، ثمّ دار عبد الرّحمن لیالیه تلک علی مشایخ قریش یشاورهم فکلّهم یشیر بعثمان حتّی إذا کان فی اللیلة التی استکمل فی صبیحتها الأجل أتی منزل المسور بن مخرمة بعد هجعة من اللّیل فأیقظه فقال: ألا أراک نائما و لم أذق فی هذه اللّیالی نوما! فانطلق فادع لی الزّبیر و سعدا فدعا بهما فبدأ بالزّبیر فی مؤخّر المسجد فقال: خلّ بنی عبد مناف لهذا الأمر، فقال: نصیبی لعلی؛ فقال لسعد: أنا و أنت کالآلة فاجعل نصیبک لی فاختار، قال: أما ان اخترت نفسک فنعم، و أمّا ان اخترت عثمان فعلیّ أحبّ إلی منه، قال: یا أبا إسحاق إنّی قد خلعت نفسی منها علی أن أختار و لو لم أفعل و جعل إلیّ الخیار ما أردتها، انی رأیت کأنی فی روضة خضراء کثیرة العشب فدخل فحل لم أر مثله فحلا أکرم منه فمرّ کأنّه سهم لا یلتفت إلی شیء مما فی الرّوضة حتّی قطعها و دخل بعیر تناوة فاتبع أثره حتّی خرج إلیه من الرّوضة ثمّ دخل فحل عبقریّ یجرّ خطامه یلتفت یمینا و شمالا و یمضی قصد الأوّلین؛ ثمّ خرج من الرّوضة. ثمّ دخل بعیر رابع فرتع فی الروضة؛ و لا و اللّه لا أکون البعیر الرّابع! و لا یقوم بعد أبی بکر و عمر أحد فیرضی النّاس عنه! ثمّ أرسل المسور إلی علیّ فناجاه طویلا و هو لا یشکّ أنّه صاحب الأمر، ثمّ أرسل المسور إلی عثمان فناجاه طویلا حتّی فرّق بینهما أذان الصّبح؛ فلمّا صلّوا الصّبح جمع إلیه الرّهط و بعث إلی من حضره من المهاجرین و الأنصار و إلی امراء الأجناد حتّی ارتجّ المسجد بأهله فقال: أیّها النّاس

ص: 264

إنّ النّاس قد أحبّوا أن تلحق أهل الأمصار بأمصارهم و قد علموا من أمیرهم، فقال عمار بن یاسر: إن أردت أن لا یختلف المسلمون فبایع علیّا، فقال المقداد بن الأسود: صدق عمّار؛ إن بایعت علیّا قلنا: سمعنا و أطعنا. قال ابن أبی سرح: إن أردت أن لا تختلف قریش فبایع عثمان إن بایعت عثمان سمعنا و أطعنا، فشتم عمّار ابن أبی سرح و قال: متی کنت تنصح المسلمین! فتکلّم بنو هاشم و بنو أمیّة فقال عمّار: أیّها النّاس! إنّ اللّه أکرمنا بنبیّنا و أعزّنا بدینه فأنّی تصرفون هذا الأمر عن بیت نبیّکم؟ ! فقال له رجل من بنی مخزوم: لقد عدوت طورک یا بن سمیّة! و ما أنت و تأمیر قریش لأنفسها! فقال سعد بن أبی وقّاص: افرغ قبل أن یفتتن النّاس فلا تجعلن أیّها الرّهط علی أنفسکم سبیلا و دعا علیّا فقال: علیک عهد اللّه و میثاقه لتعملنّ بکتاب اللّه و سنّة نبیه و سیرة الخلیفة (الخلینتین. ظ) من بعده. قال أعمل بمبلغ علمی و طاقتی، ثمّ دعا عثمان فقال: علیک عهد اللّه و میثاقه لتعملنّ بکتاب اللّه و سنّة نبیه و سیرة الخلیفتین من بعده؟ فقال نعم! فبایعه، فقال علیّ: حبوته محاباة لیس ذا بأول یوم تظاهرتم فیه علینا! أما و اللّه ما و لیت عثمان إلاّ لیردّ الأمر إلیک، و اللّه کلّ یوم هو فی شأن؛ فقال عبد الرّحمن: یا علی! لا تجعل علی نفسک سبیلا، فإنّی قد نظرت و شاورت النّاس فإذا هم لا یعدلون بعثمان أحدا، فخرج علی و هو یقول: سیبلغ الکتاب أجله. قال المقداد: أما و اللّه لقد ترکته من الّذین یقضون بالحقّ و به یعدلون فقال: یا مقداد! و اللّه لقد اجتهدت للمسلمین، قال: لئن کنت أردت بذلک اللّه فأثابک اللّه ثواب المحسنین ثمّ قال المقداد: ما رأیت مثل ما اوتی أهل هذا البیت بعد نبیّهم (إنّی لأعجب من قریش أنّهم ترکوا رجلا ما أقول إنّ أحدا أعلم. صح. «هکذا فی تاریخ الطبری» و لا أقضی منه بالعدل و لا أعرف بالحقّ، أما و اللّه لو أجد أعوانا. قال له عبد الرّحمن: یا مقداد! اتّق اللّه، فإنّی أخشی علیک الفتنة، قال: و قدم طلحة فی الیوم الّذی بویع فیه عثمان فقیل له: إنّ النّاس قد بایعوا عثمان فقال: أ کلّ قریش رضوا به؟ قالوا: نعم و أتی عثمان؛ فقال له عثمان: أنت علی رأس أمرک. قال طلحة: فإن أبیت أ تردّها؟ قال: نعم! قال: أ کلّ النّاس بایعوک؟ ! قال: نعم! قال قد رضیت، لا أرغب عمّا

ص: 265

اجتمعت النّاس علیه و بایعه، و قال المغیرة بن شعبة لعبد الرّحمن: یا أبا محمّد! قد أعدت إذ بایعت عثمان و لو بایعت غیره ما رضیناه؛ قال: کذبت یا أعور! لو بایعت غیره لبایعته و قلت هذه المقالة]. و نیز ابن عبد ربه در «عقد فرید» گفته: [فلمّا أحدث عثمان ما أحدث من تأمیر الأحداث من أهل بیته علی الجلّة من أصحاب محمّد قیل لعبد الرّحمن: هذا عملک! قال: ما ظننت هذا! ثمّ مضی و دخل علیه و عاتبه و قال: إنّما قدّمتک علی أن تسیر فینا بسیرة أبی بکر و عمر فخالفتهما و حابیت أهل بیتک و أوطأتهم رقاب المسلمین! فقال: إن عمر کان یقطع قرابته فی اللّه، و أنا أصل قرابتی فی اللّه! قال عبد الرّحمن: للّه علیّ أن لا اکلّمک أبدا! فلم یکلّمه أبدا حتّی مات و دخل به عثمان عائدا له فی مرضه فتحوّل عنه إلی الحائط و لم یکلّمه]. و ابن الاثیر جزری در «کامل» گفته: [قال المسور بن مخرمة: خرج عمر بن الخطاب یطوف یوما فی السّوق، فلقیه أبو لؤلؤ غلام المغیرة بن شعبة، و کان نصرانیّا فقال: یا أمیر المؤمنین! أعدنی علی المغیرة بن شعبة فإنّ علیّ خراجا کثیرا، قال: و کم خراجک؟ قال: در همان کلّ یوم، قال: و أیش صناعتک؟ قال: نجّار، نقاش، حدّاد. قال: فما أری خراجک کثیرا علی ما تصنع من الأعمال! قد بلغنی أنّک تقول: لو أردت أن أصنع رحی تطحن بالرّیح لفعلت؟ ! قال: نعم! قال: فاعمل لی رحی، قال: لئن سلمت لأعملنّ لک رحی یتحدّث بها من المشرق و المغرب! ثمّ انصرف عنه. فقال عمر: لقد أوعدنی العبد الآن، ثمّ انصرف عمر إلی منزله، فلمّا کان الغد جاءه کعب الأحبار فقال له یا أمیر المؤمنین! اعهد فإنّک میّت فی ثلث لیال: قال: و ما یدریک؟ قال: أجده فی کتاب التوریة، قال عمر: أ تجد عمر بن الخطاب فی التوریة؟ قال: اللّهمّ لا؛ و لکنّی أجد حلیتک و صفتک و أنّک قد فنی أجلک؛ قال: و عمر لا یحسّ وجعا، فلمّا کان الغد جاءه کعب فقال: بقی یومان، فلمّا کان الغد جاءه کعب فقال: مضی یومان و بقی یوم، فلمّا أصبح خرج عمر إلی الصّلوة و کان یوکّل بالصّفوف رجالا فإذا استوت کبّر و دخل أبو لؤلؤة فی النّاس و بیده

ص: 266

خنجر له رأسان نصابه فی وسطه فضرب عمر ستّ ضربات إحداهن تحت سرّته و هی الّتی قتلته و قتل معه کلیب بن أبی بکیر اللّیثی و هو حلیفه (خلفه. ظ) و قتل جماعة غیره، فلمّا وجد عمر حرّ السّلاح سقط و أمر عبد الرّحمن بن عوف فصلّی بالنّاس و عمر طریح فاحتمل فأدخل بیته و دعا عبد الرّحمن فقال له: إنّی ارید أن أعهد إلیک، قال: أ تشیر علیّ بذلک؟ ! قال: اللّهمّ لا! قال: و اللّه لا أدخل فیه أبدا! قال: فهبنی صمتا حتّی أعهد إلی النّفر الذین توفی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و هو عنهم راض ثمّ دعا علیّا و عثمان و الزّبیر و سعدا فقال: انتظروا أخاکم طلحة ثلاثا فإن جاء و إلاّ فاقضوا أمرکم؛ أنشدک اللّه یا علیّ إن ولیت من امور النّاس شیئا أن تحمل بنی هاشم علی رقاب النّاس؛ أنشدک اللّه یا عثمان إن ولیت من امور النّاس شیئا أن أن تحمل بنی معیط علی رقاب النّاس، أنشدک اللّه یا سعد إن ولیت من أمور النّاس شیئا أن تحمل أقاربک علی رقاب النّاس، قوموا أمرکم فتشاوروا ثمّ اقضوا و لیصلّ بالنّاس صهیب ثمّ دعا أبا طلحة الأنصاریّ فقال: قم علی بابهم فلا تدع أحدا یدخل إلیهم، و أوصی الخلیفة من بعدی بالأنصار الّذین تبوّؤا الدّار و الإیمان أن یحسن إلی محسنهم و یعفو عن مسیئهم، و أوصی الخلیفة بالعرب فإنّهم مادّة الإسلام أن یؤخذ من صدقاتهم حقّها فتوضع فی فقرائهم، و اوصی الخلیفة بذمّة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم أن یوفی لهم بعدهم؛ اللّهم هل بلّغت! لقد ترکت الخلیفة من بعدی علی أبقی من الرّاحة، یا عبد اللّه بن عمر! اخرج فانظر من قتلنی، قال: یا أمیر المؤمنین قتلک أبو لؤلؤة غلام المغیرة بن شعبة، قال: الحمد للّه الّذی لم یجعل منیتی بید رجل سجد للّه سجدة واحدة، یا عبد اللّه بن عمر! اذهب إلی عائشة فسلها أن تأذن لی أن ادفن مع النّبی صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و أبی بکر، یا عبد اللّه! إن اختلف القوم فکن مع الأکثر فإن تساووا فکن مع الحزب الّذی فیه عبد الرّحمن بن عوف، یا عبد اللّه ائذن للنّاس؛ فجعل یدخل علیه المهاجرون و الأنصار فیسلّمون علیه و یقول لهم: أ هذا عن ملأ منکم؟ ! فیقولون: معاذ اللّه: قال: و دخل کعب الأحبار مع النّاس فلمّا رآه عمر قال: توعّدنی کعب ثلاثا أعدّها و لا شکّ أنّ القول ما قال لی کعب

ص: 267

و ما بی حذار الموت إنّی لمیّت و لکن حذار الذّنب یتبعه الذّنب

و دخل علیه علیّ یعود فقعد عند رأسه و جاء ابن عبّاس فأثنی علیه فقال له عمر: أنت لی بهذا یا بن عبّاس! فأومأ إلی (إلیه. ظ) علی أن قل: نعم! فقال ابن عباس: نعم! فقال عمر: لا تغرنی أنت و أصحابک! ثمّ قال: یا عبد اللّه! خذ رأسی عن الوسادة فضعه فی التّراب لعلّ اللّه جلّ ذکره ینظر إلیّ فیرحمنی، و اللّه لو أنّ لی ما طلعت علیه الشّمس لافتدیت به من هول المطّلع، و دعی له طبیب من بنی الحرث بن کعب فسقاه نبیذا فخرج غیر متغیر فسقاه لبنا فخرج کذلک أیضا، فقال له: اعهد یا أمیر المؤمنین! قال: قد فرغت]. و نیز ابن الاثیر الجزری در کامل در بیان قصّۀ شوری گفته: [و قال لأبی طلحة الأنصاری: یا أبا طلحة! إنّ اللّه طالما أعزّ بکم الإسلام فاختر خمسین رجلا من الأنصار فاستحثّ هؤلاء الرّهط حتّی یختاروا رجلا منهم، و قال للمقداد بن الأسود: إذا وضعتمونی فی حفرتی فاجمع هؤلاء الرّهط فی بیت حتی یختاروا رجلا، و قال لصهیب: صلّ بالنّاس ثلاثة أیّام و أدخل هؤلاء الرّهط بیتا و قم علی رءوسهم فإن اجتمع خمسة و أبی واحد فأشدخ رأسه بالسیف و ان اتفق أربعة و أبی اثنان فاضرب رءوسهما، و إن رضی ثلاثة رجلا و ثلاثة رجلا فحکّموا عبد اللّه بن عمر، فان لم یرضوا بحکم عبد اللّه بن عمر فکونوا مع الذین فیهم عبد الرّحمن بن عوف و اقتلوا الباقین إن رعبوا عمّا اجتمع فیه الناس، فخرجوا فقال علیّ لقوم معه من بنی هاشم: ان اطیع فیکم قومکم لم تؤمروا أبدا و تلقّاه عمّه العبّاس فقال: عدلت عنّا! فقال و ما علمک؟ ! قال: قرن بی عثمان و قال کونوا مع الأکثر فإن رضی رجلان رجلا و رجلان و رجلا فکونوا مع الّذین فیهم عبد الرّحمن، فسعد لا یخالف ابن عمّه و عبد الرّحمن صهر عثمان لا یختلفون فیولّیها أحدهما الآخر، فلو کان الآخران معی لم ینفعانی]. و نیز ابن الاثیر در «کامل» در واقعۀ شوری گفته:

[و دعا علیّا و قال: علیک عهد اللّه و میثاقه لتعملنّ بکتاب اللّه و سنّة رسوله و سیرة الخلیفتین من بعده، قال: أرجو أن أفعل فأعمل بمبلغ علمی و طاقتی، و دعا عثمان فقال له مثل ما قال لعلی

ص: 268

فقال نعم، نعمل، فرفع رأسه إلی سقف المسجد و یده فی ید عثمان، فقال: اللّهم اسمع و اشهد! اللّهمّ إنّی قد جعلت ما فی رقبتی من ذلک فی رقبة عثمان فبایعه! فقال علیّ لیس هذا أوّل یوم تظاهرتم فیه علینا، فصبر جمیل و اللّه المستعان علی ما تصفون. و اللّه ما ولّیت عثمان إلاّ لیردّ الأمر إلیک؛ و اللّه کلّ یوم فی شأن، فقال عبد الرّحمن: یا علی! لا تجعل علی نفسک حجّة و سبیلا؛ فخرج علیّ و هو یقول: سیبلغ الکتاب أجله، فقال المقداد: یا عبد الرحمن! أما و اللّه لقد ترکته و إنّه من الّذین یقضون بالحقّ و به یعدلون، فقال: یا مقداد! و اللّه لقد اجتهدت للمسلمین. قال: إن کنت أردت اللّه فأثابک اللّه ثواب المحسنین، فقال المقداد: ما رأیت مثل ما أتی إلی أهل هذا البیت بعد نبیّهم؛ إنّی لأعجب من قریش انّهم ترکوا رجلا ما أقول و لا أعلم أن رجلا أقضی بالعدل و لا أعلم منه، أما و اللّه لو أجد أعوانا علیه! فقال عبد الرّحمن: یا مقداد! اتّق اللّه، فإنّی خائف علیک الفتنة؛ فقال رجل للمقداد: رحمک اللّه من أهل هذا البیت و من هذا الرّجل؟ قال: أهل البیت بنو عبد المطّلب و الرّجل علیّ بن أبی طالب. فقال علی: إنّ النّاس ینظرون إلی قریش و قریش تنظر بینها فتقول: إن ولی علیکم بنو هاشم لم تخرج منهم أبدا و ما کانت فی غیرهم تتداولوها بینکم]. و أبو الفداء إسماعیل بن علی الأیّوبی در تاریخ «مختصر فی أخبار البشر» گفته:

[ثمّ دخلت سنة أربع و عشرین فیها عقب موت عمر اجتمع أهل الشّوری و هم علیّ و عثمان و عبد الرّحمن بن عوف و سعد بن أبی وقّاص و عبد اللّه بن عمر رضی اللّه عنهم، و کان قد شرط عمر أن یکون ابنه عبد اللّه شریکا فی الرأی و لا یکون له حظّ فی الخلافة، و طال الأمر بینهم و کان قد جعل لهم عمر مدّة ثلاثة أیّام و قال: لا یمضی الیوم الرّابع إلاّ و لکم أمیر، و إن اختلفتم فکونوا مع الّذی معه عبد الرّحمن، فمضی علیّ إلی العبّاس رضی اللّه عنهما و قال له: عدل عنّا لأنّ سعدا لا یخالف عبد الرّحمن لأنه ابن عمّه و عبد الرّحمن صهر عثمان، فلا یختلفون فیولّیها أحدهم الآخر، فقال العبّاس: لم أدفعک عن شیء إلاّ رجعت إلیّ مستأخرا، أشرت علیک قبل وفاة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم أن تسأله فیمن یجعل هذا الأمر فأبیت؛ و أشرت علیک حین سمّاک عمر فی الشّوری أن لا تدخل فیهم

ص: 269

فأبیت؛ و هذا الرّهط لا یبرحون یدفعوننا عن هذا الأمر حتّی یقوم له غیرنا، و ایم اللّه لا یناله إلاّ بشر لا ینفع معه خیر. ثمّ جمع عبد الرّحمن النّاس بعد أن أخرج نفسه عن الخلافة فدعا علیّا فقال: علیک عهد اللّه و میثاقه لتعلمنّ بکتاب اللّه و سنّة رسوله و سیرة الخلیفتین من بعده، فقال: أرجو أن أفعل و أعمل مبلغ علمی و طاقتی، و دعا بعثمان و قال له مثل ما قال لعلی (فقال: نعم. صح. ظ) فرفع عبد الرّحمن رأسه إلی سقف المسجد و یده فی ید عثمان و قال: اللّهمّ اسمع و اشهد؛ اللّهمّ إنّی جعلت ما فی رقبتی من ذلک فی رقبة عثمان و بایعه. فقال علی: لیس هذا أوّل یوم تظاهرتم علینا فیه، فصبر جمیل و اللّه المستعان علی ما تصفون، و اللّه ما ولیت عثمان إلاّ لیردّ الأمر إلیک؛ و اللّه کلّ یوم هو فی شأن! فقال عبد الرّحمن: یا علیّ: لا تجعل علی نفسک حجّة و سبیلا؛ فخرج علیّ و هو یقول: سیبلغ الکتاب أجله، فقال المقداد بن الأسود لعبد الرحمن: و اللّه لقد ترکته-یعنی علیّا-و إنّه من الّذین یقضون بالحقّ و به یعدلون. فقال: یا مقداد! لقد أجهدت (اجتهدت: ظ) للمسلمین، فقال المقداد: إنّی لأعجب من قریش انّهم ترکوا رجلا ما أقول و لا أعلم أنّ رجلا أقضی بالحقّ و لا أعلم منه، فقال عبد الرّحمن: یا مقداد اتّق اللّه فإنّی أخاف علیک الفتنة. ثمّ لما أحدث عثمان رضی اللّه عنه ما أحدث من تولیة الأمصار للأحداث من أقاربه روی أنّه قیل لعبد الرحمن بن عوف: هذا کلّه فعلک! فقال: لم أظنّ هذا به لکنّ للّه علیّ أن لا اکلّمه أبدا، و مات عبد الرحمن و هو مهاجر لعثمان رضی اللّه عنهما و دخل علیه عثمان عائدا فی مرضه فتحوّل الی الحائط و لم یکلّمه]. و ابن الوردی در «تتمّة المختصر» در حال موت عمر گفته: [و عهد بالخلافة إلی النّفر الّذین مات رسول اللّه (صلعم) و هو عنهم راض، و هم: علیّ و عثمان و طلحة و الزّبیر و سعد بعد أن عرضها علی عبد الرحمن بن عوف فأبی]. و ملا علی متقی در «کنز العمّال» در ضمن خبر طویل از عمرو بن میمون آورده:

[فقالوا له حین حضره الموت: استخلف! فقال: لا أجد أحدا أحقّ بهذا الأمر من هؤلاء النّفر الّذین توفی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و هو عنهم راض، فأیّهم استخلفوا فهو الخلیفة بعدی

ص: 270

فسمّی علیّا و عثمان و طلحة و الزّبیر و عبد الرّحمن بن عوف و سعدا، فإن أصابت الإمرة سعدا فذلک و إلاّ فأیّهم استخلف فلیستعن به فإنّی لم أنزعه عن عجز و لا خیانة و جعل عبد اللّه یشاور معهم و لیس له من الأمر شیء، فلمّا اجتمعوا قال عبد الرّحمن بن عوف: اجعلوا أمرکم إلی ثلثة نفر، فجعل الزّبیر أمره إلی علیّ و جعل طلحة أمره إلی عثمان و جعل سعد أمره إلی عبد الرّحمن و أتمروا اولئک الثّلثة حین جعل الأمر لهم فقال عبد الرّحمن: أیّکم یتبرّأ من الأمر و یجعل الأمر إلیّ و لکم اللّه علیّ أن لا آلو عن أفضلکم و أخیرکم للمسلمین، قالوا: نعم! فخلا بعلی فقال: إنّ لک من القرابة من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و التّقدّم و اللّه علیک لئن استخلفت لتعدلنّ و لئن استخلفت عثمان لتسمعنّ و لتطیعنّ قال: نعم! و خلا بعثمان فقال له مثل ذلک، فقال عثمان: نعم! ثمّ قال لعثمان: ابسط یدک یا عثمان! فبسط یده فبایعه و بایعه علیّ و النّاس. (ابن سعد و أبو عبید فی الأموال ش. خ. ن. حب ق ط]. و نیز در «کنز العمّال» آورده:

[عن عمرو بن میمون الأودی أنّ عمر بن الخطاب لمّا حضر قال: ادعوا لی علیّا و طلحة و الزّبیر و عثمان و عبد الرّحمن بن عوف و سعدا، فلم یکلّم أحدا منهم إلاّ علیّا و عثمان، فقال لعلی: یا علی! هؤلاء النّفر یعرفون لک قرابتک من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و ما آتاک اللّه من العلم و الفقه، فاتّق اللّه إن ولیت هذا الأمر، فلا ترفعنّ بنی فلان علی رقاب النّاس، و قال لعثمان: یا عثمان! هؤلاء القوم یعرفون لک صهرک من رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم و سنّک و شرفک فإن أنت ولیت هذا الأمر فاتّق اللّه و لا ترفع بنی فلان علی رقاب النّاس، و قال: ادعوا لی صهیبا فقال: صلّ بالنّاس ثلاثا و لیجتمع هؤلاء الرّهط فلیختلوا فی بیت فإن اجتمعوا علی رجل فاضربوا رأس من خالفهم. (ابن سعد. ش]. و نیز در «کنز العمّال» آورده: [عن أبی جعفر، قال: قال عمر بن الخطاب لأصحاب الشّوری: تشاوروا فی أمرکم، فإن کان اثنان و اثنان و اثنان فارجعوا فی الشّوری و إن کان أربعة و اثنان فخذوا صنف الأکثر. (ابن سعد) عن أسلم عن عمر، قال: و إن اجتمع رأی ثلثة و ثلثة فاتبعوا صنف عبد الرّحمن بن عوف و اسمعوا و أطیعوا.

ص: 271

(ابن سعد) عن عبد الرّحمن بن سعید بن یربوع أنّ عمر حین طعن قال: لیصلّ لکم صهیب ثلاثا و تشاوروا فی أمرکم و الأمر إلی هؤلاء السّتّة فمن یعل (نفل. ظ) أمرکم فاضربوا عنقه، یعنی من خالفکم. (ابن سعد) عن أنس بن مالک؛ قال: أرسل عمر بن الخطّاب إلی أبی طلحة قبل أن یموت بساعة فقال: یا أبا طلحة! کن فی خمسین من قومک من الأنصار مع هؤلاء النّفر أصحاب الشّوری فإنّهم فیما أحسب سیجتمعون فی بیت أحدهم، فقم علی ذلک الباب بأصحابک فلا تترک أحدا یدخل علیهم و لا تترکهم یمضی الیوم الثّالث حتّی یؤمروا أحدهم، اللّهمّ! أنت خلیفتی فیهم. (ابن سعد) عن ابن عمر، قال: قال عمر لأصحاب الشّوری. للّه درّهم لو ولّوها الاصیلع کیف یحملهم علی الحقّ و إن حمل علی عنقه بالسّیف، فقلت: تعلم ذلک منه و لا تولّیه؟ ! قال: إن أستخلف فقد استخلف من هو خیر منّی و إن أترک فقد ترک من هو خیر منّی. (ک)]. و نیز در «کنز العمّال» آورده: [عن محمّد بن جبیر عن أبیه أن عمر قال: إن ضرب عبد الرّحمن بن عوف إحدی یدیه علی الاخری فبایعوه. (کر) . عن أسلم أنّ عمر بن الخطاب قال: بایعوا لمن بایع له عبد الرّحمن ابن عوف، فمن أبی فاضربوا عنقه (کر) . تم طبعه فی 25 محرم 1381

ص: 272

درباره مركز

بسمه تعالی
جَاهِدُواْ بِأَمْوَالِكُمْ وَأَنفُسِكُمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ
با اموال و جان های خود، در راه خدا جهاد نمایید، این برای شما بهتر است اگر بدانید.
(توبه : 41)
چند سالی است كه مركز تحقيقات رايانه‌ای قائمیه موفق به توليد نرم‌افزارهای تلفن همراه، كتاب‌خانه‌های ديجيتالی و عرضه آن به صورت رایگان شده است. اين مركز كاملا مردمی بوده و با هدايا و نذورات و موقوفات و تخصيص سهم مبارك امام عليه السلام پشتيباني مي‌شود. براي خدمت رسانی بيشتر شما هم می توانيد در هر كجا كه هستيد به جمع افراد خیرانديش مركز بپيونديد.
آیا می‌دانید هر پولی لایق خرج شدن در راه اهلبیت علیهم السلام نیست؟
و هر شخصی این توفیق را نخواهد داشت؟
به شما تبریک میگوییم.
شماره کارت :
6104-3388-0008-7732
شماره حساب بانک ملت :
9586839652
شماره حساب شبا :
IR390120020000009586839652
به نام : ( موسسه تحقیقات رایانه ای قائمیه)
مبالغ هدیه خود را واریز نمایید.
آدرس دفتر مرکزی:
اصفهان -خیابان عبدالرزاق - بازارچه حاج محمد جعفر آباده ای - کوچه شهید محمد حسن توکلی -پلاک 129/34- طبقه اول
وب سایت: www.ghbook.ir
ایمیل: Info@ghbook.ir
تلفن دفتر مرکزی: 03134490125
دفتر تهران: 88318722 ـ 021
بازرگانی و فروش: 09132000109
امور کاربران: 09132000109