وجه هیجدهم آنکه: این حدیث دلیل ضلال مبین عمرو بن العاص نیز هست زیرا که او گاهی اهتدا بهدای حضرت عمّار رضوان اللّه علیه اختیار ننمود؛ و همواره مسلک مجانبت با آن حضرت می پیمود تا آنکه در زمان خلافت جناب أمیر المؤمنین علیه السلام و وقوع محاربات بغات طغاة با آن جناب مخالفت عمرو عاص با هدای حضرت عمّار و دخول او در فئۀ باغیۀ داعیۀ إلی النّار و عدم اهتدا و ازدجار بمواعظ و زواجر آن زبدۀ أخیار بلکه اشتراک و استبشار او در قتل آن قدوۀ أبرار کالشّمس فی رابعة النّهار واضح و آشکار گردید، و بجای اقتدا و اهتدا؛ ظلم و اعتدای او بر آن مصاحب خاصّ رسول مختار صلّی اللّه علیه و آله الأطهار بنهایت ظهور رسید. و این معنی اگر چه بر أرباب خبرت در حیّز خفا و احتجاب نیست و از بعض عبارات سابقه که در باب معاویه گذشته نیز واضح و لائح شده، لیکن شطری از عبارات علمای أعلام سنّیّه که کاشف از حال پر اختلال عمرو بن العاص درین باب خاصّ می باشد باید شنید.

محمد بن سعد بصری المعروف بکاتب الواقدی در کتاب «الطّبقات» در ترجمۀ حضرت عمّار آورده: [

أخبرنا خالد بن مخلد، قال سلیمان بن بلال: قال:

حدّثنی جعفر بن محمّد، قال: سمعت رجلا من الأنصار یحدّث عن هنیء مولی عمر بن الخطّاب، قال: کنت أوّل شیء مع معاویه علی علیّ فکان أصحاب معاویة یقولون:

لا و اللّه! لا نقتل عمّارا أبدا، إن قتلناه فنحن کما یقولون. فلمّا کان یوم صفّین ذهبت أنظر فی القتلی فإذا عمّار بن یاسر مقتول! فقال هنیء: فجئت إلی عمرو بن العاص و هو علی سریره فقلت: أبا عبد اللّه! قال: ما تشاء؟ قلت: أنظر اکلّمک! فقام إلیّ فقلت: عمّار یاسر ما سمعت فیه؟ فقال: قال رسول اللّه صلعم: تقتله الفئة الباغیة.

فقلت: هو ذا و اللّه مقتول! فقال: هذا باطل. فقلت: بصر عینی به مقتول! قال:

فانطلق فأرنیه، فذهبت به فأوقفته علیه فساعة رآه انتقع لونه ثمّ أعرض فی شقّ و قال:

إنّما قتله الّذی خرج به!].

و نیز در کتاب «الطّبقات» آورده: [أخبرنا أبو داود الطّیالسیّ، قال: أنا:

شعبة، قال: أنبأنا عمرو بن مرّة، قال: سمعت عبد اللّه بن سلمة یقول: رأیت عمّار بن یاسر

ص: 2

یوم صفّین شیخا آدم فی یده الحربة و إنّها لترعد فنظر إلی عمرو بن العاص و معه الرّایة فقال: إنّ هذه رایة قد قاتلت بها (أهلها. ظ) مع رسول اللّه صلعم ثلاث مرّات و هذه الرّابعة! و اللّه لو ضربونا حتّی یبلغونا سعفات هجرت لعرفت أنّ مصلحتنا (مسلحتنا. ظ) علی الحقّ و أنّهم علی الضّلالة].

و نیز در کتاب «الطبقات» آورده: [أخبرنا محمّد بن عمر، حدّثنی من سمع سلمة بن کهیل یخبر عن أبی صادق، عن ربیعة بن ناجد، قال: سمعت عمّار بن یاسر و هو بصفّین یقول: الجنّة تحت البارقة و الظمآن یرد الماء و الماء مورود، الیوم ألقی الأحبّة محمّدا و حزبه، لقد قاتلت صاحب هذه الرّایة ثلثا مع رسول اللّه صلعم و هذه الرّابعة کإحداهنّ].

و نیز در کتاب «الطبقات» آورده: [

أخبرنا محمّد بن عمر، حدّثنی عبد اللّه بن الحارث بن الفضیل، عن أبیه، عن عمارة بن خزیمة بن ثابت قال: شهد خزیمة بن ثابت الجمل و هو لا یسلّ سیفا و شهد صفّین و قال: أنا لا أصل (أسلّ. ظ) أبدا حتّی یقتل عمّار! فانظر من یقتله فإنّی سمعت رسول اللّه صلعم یقول: تقتله الفئة الباغیة. قال:

فلمّا قتل عمّار بن یاسر قال خزیمة: قد بانت لی الضّلالة و اقترب فقاتل حتّی قتل، و کان الّذی قتل عمّار بن یاسر أبو غادیة المزنی طعنه برمح فسقط، و کان یومئذ یقاتل فی محفّة فقتل یومئذ و هو ابن أربع و تسعین سنة، فلمّا وقع أکبّ علیه رجل آخر فاجتزّ رأسه فأقبلا یختصمان فیه کلاهما یقول: أنا قتلته! فقال عمرو بن العاص: و اللّه إن تختصمان إلاّ فی النّار! فسمعها منه معاویة فلمّا انصرف الرّجلان قال معاویة لعمرو بن العاص:

ما رأیت مثل ما صنعت! قوم بذلوا أنفسهم دوننا تقول لهما: إنّکما تختصمان فی النّار! فقال عمرو: هو و اللّه ذاک، و اللّه إنّک لتعلمه، و لوددت أنّی متّ قبل هذه بعشرین سنة].

و نیز در کتاب «الطّبقات» آورده: [

ص: 3

فرجة بین الرّبئتین و بین السّاقین، قال: فحملت علیه فطعنته فی رکبته، قال: فوقع فقتلته. فقیل: قتلت عمّار بن یاسر و أخبر عمرو بن العاص فقال: سمعت رسول اللّه صلعم یقول: إنّ قاتله فی النّار؟! فقیل لعمرو بن العاص: هو ذا أنت تقاتله! فقال إنّما قال: قاتله و سالبه].

و نیز در کتاب «الطّبقات» آورده: [

أخبرنا معاذ بن معاذ، قال: نا: ابن عون، عن الحسن، قال: قال عمرو بن العاص: إنّی لأرجو ألاّ یکون رسول اللّه صلعم مات یوم مات و هو یحبّ رجلا فیدخله اللّه النّار. قال: فقالوا: قد کنّا نراه یحبّک و کان یستعملک، قال: فقال: اللّه أعلم أحبّنی أم تألّفنی و لکنّا کنّا نراه یحبّ رجلا، قالوا: فمن ذلک الرّجل؟ قال: عمّار بن یاسر! قالوا: فذاک قتیلکم یوم صفّین!، قال: قد و اللّه قتلناه!

أخبرنا یزید بن هارون و موسی بن إسماعیل. قال: نا: جریر بن حازم، قال: نا الحسن، قال: قیل لعمرو بن العاص: قد کان رسول اللّه یحبّک و یستعملک، قال: قد کان و اللّه یفعل فلا أدری أحبّ أم تألّف یتألّفنی، و لکنّی أشهد علی رجلین توفی رسول اللّه صلعم و هو یحبّهما: عبد اللّه بن مسعود و عمّار بن یاسر، قالوا:

فذاک و اللّه قتیلکم یوم صفّین! قال: صدقتم و اللّه لقد قتلناه!].

و أحمد بن محمد بن خلیل الشیبانی در «مسند» خود گفته: [

ثنا: محمّد بن جعفر، قال: ثنا حجّاج، قال شعبة: أنا عمرو بن دینار، عن رجل من أهل مصر یحدّث

أنّ عمرو بن العاص أهدی إلی ناس هدایا ففضّل عمّار بن یاسر فقیل له، فقال: سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله: تقتله الفئة الباغیة].

و نیز احمد در «مسند» خود گفته: [

ثنا عفّان، قال: ثنا حمّاد بن سلمة، قال أنا أبو حفص و کلثوم بن جبر، عن أبی غادیة، قال: قتل عمّار بن یاسر فأخبر عمرو بن العاص، قال (فقال. ظ): سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله یقول: إنّ قاتله و سالبه فی النّار، فقیل لعمرو: فانّک هو ذا تقاتله! قال: إنّما قال: قاتله و سالبه].

و نیز احمد در «مسند» خود گفته: [ثنا أسود بن عامر، قال: ثنا جریر، یعنی ابن حازم، قال: سمعت الحسن قال: قال رجل لعمرو بن العاص: أ رأیت رجلا مات

ص: 4

رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم و هو یحبه أ لیس رجلا صالحا؟ قال: بلی! قال: قد مات رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و هو یحبّک و قد استعملک! فقال: قد استعملنی فو اللّه ما أدری أ حبّا کان لی منه أو استعانة بی و لکن سأحدّثک برجلین مات رسول اللّه و هو یحبّهما:

عبد اللّه بن مسعود و عمّار بن یاسر [1].] و نیز أحمد در «مسند» خود گفته: [ثنا: علیّ بن إسحاق، قال: أنا عبد اللّه، یعنی ابن المبارک، قال: أنا ابن لهیعة، قال: حدّثنی یزید بن أبی حبیب أنّ عبد الرّحمن بن شماسة حدّثه، قال: حضرت عمرو بن العاص الوفاة بکی فقال له ابنه عبد اللّه: لم تبکی؟ أ جزعا علی الموت؟! فقال: لا و اللّه و لکن ممّا بعد! فقال له: قد کنت علی خیر، فجعل یذکّره صحبة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، و فتوحه الشّام، فقال عمرو: ترکت أفضل من ذلک کلّه: شهادة أن لا إله إلاّ اللّه، إنّی کنت علی ثلثة أطباق لیس فیها طبق إلاّ قد عرفت نفسی فیه: کنت أوّل شیء کافرا فکنت أشدّ النّاس علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله، فلو متّ حینئذ وجبت لی النّار، فلمّا بایعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله کنت أشدّ الناس حیاء منه فما ملأت عینی من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و لا راجعنه فیما أرید حتّی لحق باللّه عزّ و جلّ حیاء منه، فلو متّ یومئذ قال النّاس:

هنیئا لعمرو! أسلم و کان علی خیر، فمات فرجی له الجنّة، ثمّ تلبّست بعد ذلک بالسّلطان و أشیاء فلا أدری علیّ أم لی، فإذا متّ فلا تبکین علیّ و لا تتّبعنی مادحا و لا نارا و شدّوا علی إزاری فإنّی مخاصم و سنّوا علیّ التّراب سنّا فإنّ جنبی الأیمن لیس أحقّ بالتّراب من جنبی الأیسر و لا تجعلنّ فی قبری خشبة و لا حجرا، فإذا واریتمونی فاقعدوا عندی قدر نحر جزور و تقطیعها أستأنس بکم].

و نیز احمد در «مسند» خود گفته [ثنا: عفان، ثنا الأسود بن شیبان، قال:

ثنا أبو نوفل بن أبی عقرب، قال: جزع عمرو بن العاص عند الموت جزعا شدیدا، فلمّا

ص: 5

رأی ذلک ابنه عبد اللّه بن عمرو قال: یا أبا عبد اللّه! ما هذا الجزع؟ و

قد کان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله یدنیک و یستعملک! قال: أی بنیّ! قد کان ذلک و سأخبرک عن ذلک: إنّی و اللّه ما أدری أ حبّا ذلک کان أم تألّفا یتألّفنی، و لکن أشهد علی رجلین أنّه قد فارق الدّنیا و هو یحبّهما: ابن سمیّة و ابن أمّ عبد، فلمّا حدّثه وضع یده موضع الغلال من ذقنه و قال: اللّهمّ أمرتنا فترکنا و نهیتنا فرکبنا و لا یسعنا إلاّ مغفرتک! و کانت تلک هجیراه حتّی مات].

و أبو جعفر محمد بن جریر الطبری در «تاریخ» خود آورده: [و خرج الیوم الثّالث عمّار بن یاسر و خرج إلیه عمرو بن العاص فاقتتل النّاس کأشدّ القتال و أخذ عمّار یقول: یا أهل العراق! أ تریدون أن تنظروا إلی من عادی اللّه و رسوله و جاهدهما و بغی علی المسلمین و ظاهر المشرکین، فلمّا رأی اللّه عزّ و جل یعزّ دینه و یظهر رسوله أتی النّبیّ صلعم فأسلم و هو فیما یری راهب غیر راغب، ثمّ قبض اللّه عزّ و جلّ رسوله صلعم فو اللّه إن زال بعده معروفا بعداوة المسلم و هوادة المجرم فاثبتوا له و قاتلوه فإنّه یطفی نور اللّه و یظاهر أعداء اللّه عزّ و جلّ، فکان مع عمّار زیاد بن النّصر علی الخیل فأمره أن یحمل فی الخیل فحمل و قاتله النّاس و صبروا له و شدّ عمّار فی الرّجال فأزال عمرو بن العاص عن موقفه].

و نیز طبری در «تاریخ» خود گفته: [حدّثنی محمّد عن خلف، قال: ثنا منصور ابن أبی نویرة، عن أبی مخنف، و حدّثت عن هشام بن الکلبی عن أبی مخنف، قال:

حدّثنی مالک بن أعین الجهنی، عن زید بن وهب الجهنی أنّ عمّار بن یاسر (رح) قال یومئذ: أین من یبتغی رضوان اللّه علیه و لا یؤب إلی مال و لا ولد؟ فأتته عصابة من النّاس فقال: أیّها النّاس! اقصدوا بنا نحو هؤلاء الّذین یبغون دم ابن عفّان و یزعمون أنّه قتل مظلوما، و اللّه ما طلبتهم بدمه و لکنّ القوم ذاقوا الدّنیا فاستحبّوها و استمرءوها و علموا أنّ الحقّ إذا لزمهم حال بینهم و بین ما یتمرّغون فیه من دنیاهم، و لم یکن لقوم سابقة فی الإسلام یستحقّون بها طاعة النّاس و الولایة علیهم، فخدعوا أتباعهم أن قالوا: إمامنا قتل مظلوما! لیکونوا بذلک جبابرة ملوکا، و تلک مکیدة بلغوا بها

ص: 6

ما ترون و لو لا هی ما تبعهم من النّاس رجلان. اللّهمّ! إن تنصرنا فطالما نصرت و إن تجعل لهم الأمر فادّخر لهم بما أحدثوا فی عبادک العذاب الألیم! ثمّ مضی و مضت تلک العصابة الّتی أجابته حتّی دنا من عمرو فقال: یا عمرو! بعت دینک بمصر؟! تبّا لک تبّا، طال ما بغیت فی الإسلام عوجا!، و قال لعبید اللّه بن عمر بن الخطّاب:

صرعک اللّه! بعت دینک من عدوّ الاسلام و ابن عدوّه؟! قال: لا، و لکن أطلب بدم عثمان بن عفّان (رض) قال له: أشهد علی علمی فیک أنّک لا تطلب بشیء من فعلک وجه اللّه عزّ و جلّ، إن لم تقتل الیوم تمت غدا فانظر إذا أعطی النّاس علی قدر نیّاتهم ما نیّتک؟! حدّثنی موسی بن عبد الرّحمن المسروقی، قال: نا: عبید بن الصّبّاح، عن عطاء بن مسلم، عن الأعمش، عن أبی عبد الرّحمن السّلمی، قال: سمعت عمّار بن یاسر بصفّین و هو یقول لعمرو بن العاص: لقد قاتلت صاحب هذه الرّایة ثلثا مع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و هذه الرّابعة ما هی بأبرّ و لا أتقی 1].

و أبو الحسن علی بن الحسین المسعودی در «مروج الذّهب» در ذکر معاویه گفته: [و بلغ من أحکامه للسّیاسة و إتقانه لها و اجتذابه قلوب خواصّه و عوامّه أنّ رجلا من أهل الکوفة دخل علی بعیر له إلی دمشق فی حال منصرفه عن صفّین فتعلّق به رجل من دمشق، فقال: هذه ناقتی أخذت منّی بصفّین! فارتفع أمرهما إلی معاویة و أقام الدّمشقیّ خمسین رجلا بیّنة یشهدون أنّها ناقته، فقضی معاویة علی الکوفیّ و أمره بتسلیم البعیر إلیه، فقال الکوفی: أصلحک اللّه! إنّه جمل و لیس بناقة! فقال معاویة: هذا حکم قد مضی، و دسّ إلی الکوفی بعد تفرّقهم فأحضره و سأله عن ثمن بعیره فدفع إلیه ضعفه و برّه و أحسن إلیه و قال له: أبلغ علیّا أنّی أقاتله بمائة ألف ما فیهم من یفرّق بین النّاقة و الجمل! و لقد بلغ من أمرهم فی طاعتهم له أنّه صلّی بهم عند مسیرهم إلی صفّین الجمعة فی یوم الأربعاء! و أعاروه رءوسهم عند القتال و حملوه بها و رکنوا إلی قول عمرو بن العاص أنّ علیّا هو الّذی قتل عمّار بن یاسر حین أخرجه لنصرته ثمّ ارتقی بهم الأمر فی طاعته إلی أن جعلوا لعن علیّ (علیه السلام) سنّة ینشأ علیها الصّغیر و یهلک علیها الکبیر!].

ص: 7

و أبو عبد اللّه محمد بن عبد اللّه الحاکم النّیسابوری در کتاب «المستدرک علی الصّحیحین» در ترجمۀ حضرت عمّار علیه الرّحمة و الرّضوان در ضمن روایتی آورده:

[و کان الّذی قتل عمّارا أبو غادیة المزنی، طعنه بالرّمح فسقط و کان یومئذ یقاتل و هو ابن أربع و تسعین، فلمّا وقع أکبّ علیه رجل آخر فاجتزّ رأسه فأقبلا یختصمان کلاهما یقول: أنا قتلته! فقال عمرو بن العاص: و اللّه إن یختصمان إلاّ فی النّار! فسمعها منه معاویة فلمّا انصرف الرّجلان قال معاویة لعمرو بن العاص: ما رأیت مثل ما صنعت! قوم بذلوا أنفسهم دوننا تقول لهم: إنّکما تختصمان فی النّار؟! فقال عمرو:

هو و اللّه ذلک و اللّه إنّک لتعلم و لوددت أنّی متّ قبل هذا بعشرین سنة].

و نیز در «مستدرک علی الصّحیحین» در ترجمۀ حضرت عمّار یاسر رضوان اللّه علیه گفته: [

حدّثنا أبو عبد اللّه محمّد بن یعقوب الحافظ، ثنا: یحیی بن محمّد بن یحیی، ثنا عبد الرّحمن بن المبارک، ثنا المعتمر بن سلیمان، عن أبیه، عن مجاهد، عن عبد اللّه ابن عمرو أنّ رجلین أتیا عمرو بن العاص یختصمان فی دم عمّار بن یاسر و سلبه فقال عمرو: خلّیا عنه! فإنّی سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله یقول: اللّهمّ أولعت قریش بعمّار: إنّ قاتل عمّار و سالبه فی النّار. و تفرّد به عبد الرّحمن بن المبارک و هو ثقة مأمون عن معتمر عن أبیه، فإن کان محفوظا فإنّه صحیح علی شرط الشّیخین و لم یخرجاه، و إنّما رواه النّاس عن معتمر عن لیث عن مجاهد].

و ابن الاثیر الجزری در تاریخ «کامل» گفته: [

و قد کان ذو الکلاع سمع عمرو بن العاص یقول: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله لعمّار بن یاسر: تقتلک الفئة الباغیة، و آخر شربة تشربها ضیاح من لبن، فکان ذو الکلاع یقول لعمرو: ما هذا ویحک یا عمرو؟! فیقول عمرو: إنّه سیرجع إلینا، فقتل ذو الکلاع قبل عمّار مع معاویة و أصیب عمّار بعده مع علیّ فقال عمرو لمعاویة: ما أدری بقتل أیّهما أنا أشدّ فرحا؟! بقتل عمّار أو بقتل ذی الکلاع؟ و اللّه لو بقی ذو الکلاع بعد قتل عمّار لمال بعامّة أهل الشّام إلی علیّ. فأتی جماعة إلی معاویة کلّهم یقول: أنا قتلت عمّارا فیقول عمرو: و ما سمعته یقول؟ فیخلطون، فأتاه ابن حوی فقال: أنا قتلته و سمعته یقول: الیوم ألقی الأحبّة محمّدا

ص: 8

و حزبه. فقال عمرو: أنت صاحبه، ثمّ قال: رویدا، و اللّه ما ظفرت یداک و لقد أسخطت ربّک].

و نیز ابن الاثیر الجزری در «أسد الغابة» گفته: [و قد اختلف فی قاتله فقیل:

قتله أبو الغادیة المزنی، و قیل: الجهنیّ طعنه فسقط فلمّا وقع أکبّ علیه آخر فاجتزّ رأسه فأقبلا یختصمان کلّ منهما یقول: أنا قتلته، فقال عمرو بن العاص: و اللّه إن یختصمان إلاّ فی النّار، و اللّه لوددت أنّی متّ قبل هذا الیوم بعشرین سنة. و قیل:

حمل علیه عقبة بن عامر الجهنی و عمرو بن الحارث الخولانی و شریک بن سلمة المرادی فقتلوه، و کان قتله فی ربیع الأوّل أو الآخر من سنة سبع و ثلاثین، و دفنه علیّ فی ثیابه و لم یغسّله].

و محمد بن طلحه نصیبی شافعی در «مطالب السّئول» گفته: [و روی صاحب کتاب «صفوة الصّفوة» بسنده أنّ عبد اللّه بن سلمة قال: سمعت عمّارا یوم صفّین و هو شیخ فی یده الحربة و قد نظر إلی عمرو بن العاص معه الرّایة فی فئة معاویة، یقول: إنّ هذه الرّایة قد قاتلتها مع رسول اللّه (صلی الله علیه و آله) ثلاث مرّات و هذه الرّابعة، و اللّه لو ضربونا حتّی بلغوا سعفات هجر لعرفت أنّا علی الحقّ و أنّهم علی الضّلالة].

و سبط ابن الجوزی در «تذکره خواصّ الأمّة» گفته: [و لمّا کان الیوم الثّالث من سفر خرج عمرو فخرج إلیه عمّار و قال: أیّها النّاس! أ تریدون أن تنظروا إلی عدوّ اللّه و رسوله و من بغی علی المسلمین و ظاهر أعداء اللّه تعالی أعداء الدّین فلمّا رأی اللّه تعالی قد أظهر دینه و أعزّ رسوله دخل فی الإسلام رهبة غیر رغبة و لمّا قبض اللّه تعالی رسوله ما زال معروفا بعداوة المسلمین، فقاتلوه فإنّه ممّن یجتهد فی إطفاء نور اللّه تعالی و مظاهرة أعدائه، فهو هذا!، یشیر إلی عمرو، فولّی عمرو راجعا].

و نیز در «تذکرۀ خواصّ الامّة» گفته: [و قال ابن سعد فی «الطّبقات»:

کان عمّار یحمل و یقول: و اللّه لو ضربونا حتّی یبلغونا سعفات هجر لعلمنا أنّنا علی حقّ و هم علی باطل، ثمّ قال: الیوم ألقی الأحبّة محمّدا و حزبه. ثمّ حمل علی عمرو بن العاص و قال: ویحک یا عمرو! بعت دینک بمصر؟ تبّا لک طالما بغیت فی

ص: 9

الإسلام عوجا و اللّه ما قصدک و قصد عدوّ اللّه بالتّعلّل بدم عثمان إلاّ الدّنیا].

و ابن خلدون مغربی در «تاریخ» خود آورده: [ثمّ خرج عمّار بن یاسر و قال: اللّهمّ إنّی لا أعمل الیوم عملا أرضی من جهاد هؤلاء الفاسقین، ثمّ نادی: من سعی فی رضوان ربه فلا یرجع إلی مال و لا ولد، فأتاه عصابة فقال: اقصدوا بنا هؤلاء الّذین یطلبون بدم عثمان یخادعون بذلک عمّا فی نفوسهم من الباطل، ثمّ مضی فلا یمرّ بواد من صفّین إلاّ اتّبعه من هناک من الصّحابة، ثمّ جاء إلی هاشم بن عتبة و کان صاحب الرّایة فأنهضه حتّی دنا من عمرو بن العاص و قال: یا عمرو! بعت دینک بمصر؟ تبّا لک! فقال: إنّما أطلب دم عثمان. فقال: أشهد أنّک لا تطلب وجه اللّه فی کلام کثیر من أمثال ذلک، و

أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله قال فی عمّار: تقتله الفئة الباغیة،

و لمّا قتل عمّار حمل علی و حمل معه ربیعة و مضر و همدان حملة منکرة فلم یبق لأهل الشّام صفّ إلاّ انتقض حتّی بلغوا معاویة فناداه علیّ: علام یقتل النّاس بیننا؟ هلمّ احاکمک إلی اللّه فأیّنا قتل صاحبه استقام له الأمر، فقال له عمرو: أنصفک، فقال له معاویة: لکنّک ما أنصفت].

و ملا علی متقی در «کنز العمّال» در کتاب الفضائل من قسم الأقوال گفته:

[اللّهمّ أولعت (قریش. صح. ظ) بعمّار، قاتل عمّار و سالبه فی النّار. ک، عن عمرو ابن العاص].

و نیز علی متقی در «کنز العمّال» گفته:

[تقتلک الفئة الباغیة و آخر زادک من الدّنیا ضیح من لبن. تمام و ابن عساکر عن عبد اللّه بن کعب بن مالک، عن أبیه و ابن عساکر، عن عمرو بن العاص].

و نیز علی متقی در «کنز العمّال» آورده:

[قاتل ابن سمیّة فی النّار. کر، عن عمرو بن العاص].

و نیز علی متقی در «کنز العمّال» آورده:

[ویح ابن سمیّة، تقتله الفئة الباغیة. ع. ر. ک، عن حذیفة و ابن مسعود معا. ع، عن أبی هریرة. ابن عساکر، عن أمّ سلمة، الخطیب، عن عمرو بن العاص].

ص: 10

و نیز علی متقی در «کنز العمّال» گفته:

[یدخل سالبک و قاتلک النّار، قاله لعمّار. تمام و ابن عساکر، عن عمرو بن العاص].

و نیز ملا علی متقی در «کنز العمّال» در کتاب الفضائل در قسم الأفعال گفته:

[عن حوشب الفزاری، قال: قال عمرو بن العاص یوم قتل عمّار بن یاسر: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله یدخل سالبک و قاتلک النّار. کر! عن عمرو بن العاص أنّه قیل له: قتل عمّار بن یاسر، فقال: سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله یقول: إنّ سالبه و قاتله فی النّار! فقیل لعمرو: هو ذا أنت تقاتله! فقال إنّما قال: قاتله و سالبه. کر.].

و نیز علی متقی در «کنز العمّال» آورده:

[عن عبد اللّه بن الحارث بن نوفل قال: رجعت مع معاویة من صفّین فسمعت عبد اللّه بن عمرو یقول: یا أبت! أ ما سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله؟ یقول لعمّار حین کان یبنی المسجد: إنّک لحریص علی الأجر و إنّک من أهل الجنّة و لتقتلک الفئة الباغیة. قال: بلی، قد سمعته! ع. کر.].

و کمال غی و ضلال عمرو بن العاص در خصوص واقعۀ هائلۀ شهادت حضرت عمّار علیه آلاف الرّحمة و الرّضوان من الملک الغفّار بنا بر أقوال خودش از بعض عباراتی که در وجه آینده مذکور می شود نیز ظاهر و باهر می گردد! فترصدّ لذلک، و استعصم باللّه عن نزغات کلّ جاحد متهالک.

می کنم و اصول و أعراق باطل لجلج و غیّ أسمج بتیشۀ حقّ أبلج و صواب أروج بر می کنم.

محمد بن سعد البصری المعروف بکاتب الواقدی در کتاب «الطّبقات» در ترجمۀ حضرت عمّار می آرد:

[أخبرنا محمّد بن عمر، حدّثنی عبد اللّه بن الحارث بن الفضیل، عن أبیه، عن عمارة بن خزیمة بن ثابت، قال: شهد خزیمة بن ثابت الجمل و هو لا یسلّ سیفا و شهد صفّین و قال: أنا لا أصلّ (أسلّ. ظ) أبدا حتّی یقتل عمّار فانظر من یقتله، فإنّی سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله یقول: تقتله الفئة الباغیة. قال: فلمّا قتل عمّار ابن یاسر قال خزیمة: قد بانت لی الضّلالة و اقترب، فقاتل حتّی قتل. و کان الّذی قتل عمّار بن یاسر أبو غادیة المزنی طعنه برمح فسقط و کان یومئذ یقاتل فی محفّة فقتل یومئذ و هو ابن أربع و تسعین سنة، فلمّا وقع أکبّ علیه رجل آخر فاجتزّ رأسه فأقبلا یختصمان فیه کلاهما یقول: أنا قتلته، فقال عمرو بن العاص: و اللّه إن یختصمان إلاّ فی النّار! فسمعها منه معاویة فلمّا انصرف الرّجلان قال معاویة لعمرو بن العاص: ما رأیت مثل ما صنعت! قوم بذلوا أنفسهم دوننا تقول لهما: إنّکما تختصمان فی النّار؟! فقال عمرو: هو و اللّه ذاک و اللّه إنّک لتعلمه، و لوددت أنّی متّ قبل هذه بعشرین سنة!].

و نیز در «طبقات» می آرد: [

أخبرنا عفّان بن مسلم و مسلم بن إبراهیم و موسی ابن إسماعیل، قالوا: نا: ربیعة بن کلثوم بن جبر، قال: حدّثنی أبی قال: کنت بواسط القصب عند عبد الأعلی بن عبد اللّه بن عامر فقال الآذن: هذا أبو غادیة الجهنی، فقال عبد الأعلی: أدخلوه! فدخل علیه مقطعات له فإذا رجل طوال ضرب من الرّجال کأنّه لیس من هذه الامّة فلمّا أن قعد قال: بایعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله. قلت: بیمینک؟ قال:

ص: 12

علیه أعوانا لوطئته حتّی أقتله. قال: قلت: اللّهمّ إنّک إن تشأ تمکنّی من عمّار! فلمّا کان یوم صفّین أقبل یسنّن أوّل الکتیبة راجلا حتّی إذا کان بین الصّفّین فأبصر رجل عورة فطعنه فی رکبته بالرّمح فعثر فانکشف المغفر عنه فضربته فإذا رأس عمّار! قال:

فلم أر رجلا أبین ضلالة عندی منه أنّه سمع من النّبی صلّی اللّه علیه و آله ما سمع ثمّ قتل عمّارا! قال:

و استسقی أبو غادیة فأتی بماء فی زجاج فأبی أن یشرب فیها، فأتی بماء فی قدح فشرب، فقال رجل علی رأس الأمیر قائم بالنّبطیّة: اوی ید کفتا (بد گفتار. ظ)! یتورّع عن الشّراب فی زجاج و لم یتورّع عن قتل عمّار! أخبرنا عفّان بن مسلم قال: نا:

حمّاد بن سلمة، قال: نا: أبو حفص و کلثوم بن جبر، عن أبی غادیة قال: سمعت عمّار بن یاسر یقع فی عثمان یشتمه بالمدینة، قال: فتوعّدته بالقتل، قلت: لئن أمکننی اللّه منک لأفعلنّ! فلمّا کان یوم صفّین جعل عمّار یحمل علی النّاس فقیل: هذا عمّار! فرأیت فرجة بین الرّئتین و بین السّاقین، قال: فحملت علیه فطعنته فی رکبته، قال: فوقع فقتلته فقیل: قتلت عمّار بن یاسر!

و أخبر عمرو بن العاص فقال: سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم یقول: إنّ قاتله و سالبه فی النّار، فقیل لعمرو بن العاص: هو ذا أنت تقاتله! فقال:

إنّما قال: قاتله و سالبه. أخبرنا محمّد بن عمر و غیره، قالوا: لمّا استلحم القتال بصفّین و کادوا یتفانون قال معاویة: هذا یوم تفانی فیه العرب إلاّ أن تدرکهم فیه خفّة العبد یعنی عمّار بن یاسر. قال: و کان القتال الشّدید ثلاثة أیّام و لیالیهنّ آخرهنّ لیلة الهریر، فلمّا کان الیوم الثّالث قال عمّار لهاشم بن عتبة بن أبی وقّاص و معه اللّواء یومئذ:

ص: 13

و أثخنه الحمیریّ، و نادی: من یبارز؟ فبرزت إلیه فاختلفنا ضربتین و قد کانت یده ضعفت فانتحی علیه بضربة اخری فسقط فضربته بسیفی حتّی برد، قال: و نادی النّاس: قتلت أبا الیقظان، قتلک اللّه! فقلت: اذهب إلیک فو اللّه ما ابالی من کنت و باللّه ما أعرفه یومئذ، فقال له محمّد بن المنتشر: یا أبا الغادیة! خصمک یوم القیمة مازندر! یعنی ضخما، قال:

فضحک، و کان أبو الغادیة شیخا کبیرا جسیما أدلم،

قال: و قال علیّ حین قتل عمّار:

إن امرء من المسلمین لم یعظم علیه قتل ابن یاسر و تدخل به علیه المصیبة الموجعة لغیر رشید، رحم اللّه عمّارا یوم أسلم و رحم اللّه عمّارا یوم قتل و رحم اللّه عمّارا یوم یبعث حیّا. لقد رأیت عمّارا و ما یذکر من أصحاب رسول اللّه صلعم أربعة إلاّ کان رابعا و لا خمسة إلاّ کان خامسا، و ما کان أحد من قدماء أصحاب رسول اللّه یشکّ أنّ عمّارا قد وجبت له الجنّة فی غیر موطن و لا اثنین. فهنیئا لعمّار بالجنّة. و لقد قیل: إنّ عمّارا مع الحقّ و الحقّ معه یدور عمّار مع الحقّ أینما دار، و قاتل عمّار فی النّار].

و محمد بن اسماعیل بخاری صاحب «الجامع الصّحیح» در «تاریخ صغیر» خود آورده: [

حدّثنی حرمی بن حفص، ثنا: مرثد بن عامر، سمعت کلثوم بن جبر یقول: کنت بواسط عند عمرو بن سعید فجاء آذن فقال: قاتل عمّار بالباب، فاذا هو طویل فقال: أدرکت النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم و أنا أنفع أهلی و أردّ علیهم الغنم، فذکر له عمّار فقال: کنّا نعدّه حنانا حتّی سمعته یقع فی عثمان فاستقبلنی یوم صفّین فقتلته. حدّثنی محمّد، ثنا ابن أبی عدی عن ابن عون، عن کلثوم بن جبر: کنّا بواسط عند عبد الأعلی بن عبد اللّه بن عامر فاستسقی أبو غادیة، و قصّ الحدیث. اسم أبی غادیة المزنی: یسار بن سبع].

و یعقوب بن شیبة السّدوسی البصری در «مسند» خود در مسند حضرت عمّار علی ما نقل عنه گفته: [

حدّثنا مسلم بن إبراهیم، حدّثنا ربیعة بن کلثوم بن جبر، حدّثنا أبی قال: کنت بواسط القصب عند عبد الأعلی بن عبد اللّه بن عامر فقال الآذن:

ص: 14

و أموالکم علیکم حرام (و ساق الحدیث إلی أن قال): و کنّا نعدّ عمّار بن یاسر فینا حنانا فو اللّه إنّی لفی مسجد قباء إذ هو یقول: إنّ نعثلا فعل کذا، یعنی عثمان، قال:

فو اللّه لو وجدت علیه أعوانا لوطئته حتّی أقتله! فلمّا کان یوم صفّین أقبل یمشی أوّل الکتیبة راجلا حتّی کان بین الصّفّین طعن رجل فی رکبته بالرّمح و عثر فانکفأ المغفر فضربته فإذا رأسه! قال: فکانوا یتعجّبون منه أنّه سمع «دماءکم و أموالکم حرام» ثمّ یقتل عمّارا].

و عبد اللّه بن مسلم بن قتیبة الدّینوری در کتاب «المعارف» در ترجمۀ حضرت عمّار آورده: [و شهد عمّار صفّین مع علیّ بن أبی طالب رضی اللّه عنه، فقتل و دفن هناک و صلّی علیه علی و لم یغسله. و عمّار ممّن شهد بدرا و سائر المشاهد مع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم

حدّثنی الزّیادیّ قال: حدّثنی عبد الوارث بن سعید قال: حدّثنا زمعة (ربیعة. ظ) ابن کلثوم بن جبر قال: حدّثنی أبی قال حدّثنی أبو الغادیة قال: سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم یقول:

ألا! لا ترجعوا بعدی کفّارا یضرب بعضکم رقاب بعض، فإنّ الحقّ یومئذ لمع عمّار.

قال أبو الغادیة: و سمعت عمّارا یذکر عثمان فی المسجد، قال: و کان یدعی فینا حنانا، و یقول: إنّ نعثلا هذا یفعل و یفعل، یعیبه، فلو وجدت ثلاثة أعوان یومئذ لوطئته حتّی أقتله! فبینا أنا یوم صفّین إذ أنا به أوّل الکتیبة راجلا فطعنته فی رکبته فانکشف المغفر عن رأسه فضربت رأسه فإذا رأس عمّار قد ندر! قال ابی: فما رأیت شیخا أضلّ منه! یروی أنّه سمع النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم یقول ما قال ثمّ ضرب عنق عمّار!].

و أبو جعفر محمد بن جریر طبری در کتاب «ذیل المذیّل» در ترجمۀ حضرت عمّار در ضمن روایتی آورده: [و کان الّذی قتل عمّار بن یاسر أبو غادیة المزنی، طعنه برمح فسقط و کان یومئذ یقاتل فی محفّة فقتل یومئذ و هو ابن أربع و تسعین فلمّا وقع أکبّ علیه رجل آخر فاجتزّ رأسه فأقبلا یختصمان فیه کلاهما یقول: أنا قتلته! فقال عمرو بن العاص: و اللّه إن یختصمان إلاّ فی النّار! فسمعها منه معاویة، فلمّا انصرف الرّجلان قال معاویة لعمرو: ما رأیت مثل ما صنعت! قوم بذلوا أنفسهم دوننا تقول لهما: إنّکما تختصمان فی النّار؟! فقال عمرو: و اللّه ذاک، و اللّه إنّک لتعلمه، و لوددت أنّی متّ قبل هذا بعشرین سنة!]

ص: 15

و نیز طبری در کتاب مذکور در ترجمۀ حضرت عمّار در ضمن روایتی آورده:

[و حمل علی عمّار حوی السّکسکیّ و أبو غادیة المزنی فقتلاه، فقیل لأبی غادیة: کیف قتلته؟ قال: لمّا دلف إلینا فی کتیبته و دلفنا إلیه نادی: هل من مبارز؟ فبرز إلیه رجل من السّکاسک فاضطربا بسیفیهما فقتل عمّار السّکسکیّ ثمّ نادی: هل من مبارز؟ فبرز إلیه رجل من حمیر فاضطربا بسیفیهما فقتل عمّار الحمیریّ و أثخنه الحمیریّ و نادی من یبارز، فبرزت فاختلفنا ضربتین و قد کان یده ضعفت فانتحی علیه بضربة اخری فسقط فضربته بسیفی حتّی برد. قال: و نادی النّاس: قتلت أبا الیقظان قتلک اللّه! فقلت:

أذهب إلیک فو اللّه ما ابالی من کنت و باله (باللّه. ظ) ما أعرفه یومئذ. فقال له محمّد بن المنتشر: یا أبا الغادیة! خصمک یوم القیامة مازندر، یعنی ضخما. قال: فضحک!].

و أبو الحسن علی بن الحسین المسعودی در «مروج الذّهب» در ذکر واقعۀ صفّین آورده: [و قال عمّار بن یاسر: إنّی لأری وجوه قوم لا یزالون یقاتلون حتّی یرتاب المبطلون، و اللّه لو هزمونا حتّی یبلغوا بنا سعفات هجر لکنّا علی الحقّ و کانوا علی الباطل. و تقدّم عمّار فقاتل ثمّ رجع إلی موضعه فاستسقی فأتته امرأة من نساء بنی شیبان من مصافّهم بعسّ فیه لبن فدفعته إلیه، فقال: اللّه أکبر! اللّه أکبر! الیوم ألقی الأحبّة تحت الأسنّة، صدق الصّادق و بذلک خبر النّاطق و هو الیوم الّذی وعدت فیه، ثمّ قال:

أیّها النّاس! هل من رائح إلی اللّه تحت العوالی؟ و الّذی نفسی بیده لنقاتلنّکم علی تأویله کما قاتلنا کم علی تنزیله! و تقدّم و هو یقول:

نحن ضربنا کم علی تنزیله فالیوم نضربکم علی تأویله

ضربا یزیل الهام عن مقیله و یذهل الخلیل عن خلیله

أو یرجع الحقّ إلی سبیله فتوسّط القوم و اشتبکت علیه الأسنّة فقتله أبو الغادیة العاملی و أبو حواء السّکسکیّ و اختلفا فی سلبه فاحتکما إلی عبد اللّه بن عمرو بن العاص فقال لهما:

ص: 16

تسعون سنة، و قبره بصفّین، و صلّی علیه علیّ علیه السلام و لم یغسله و کان یغیّر شیبه].

و أبو عبد اللّه محمد بن عبد اللّه الحاکم النّیسابوری در «مستدرک» گفته: [حدّثنا أبو جعفر محمّد بن صالح بن هانی، ثنا السّری بن خزیمة، ثنا مسلم بن إبراهیم، ثنا ربیعة ابن کلثوم، حدّثنی أبی، قال: کنت بواسط القصب فی منزل عبد الأعلی بن عبد اللّه بن عامر، قال الآذن: هذا ابو غادیة الجهنی یستأذن، فقال عبد الأعلی بن عبد اللّه: أدخلوه! فدخل و علیه مقطعات فإذا رجل طوال ضرب من الرّجال کأنّه لیس من هذه الأمّة! فلمّا قعد قال: کنّا نعدّ عمّار بن یاسر من خیارنا، قال: فو اللّه، إنّی لفی مسجد قبا إذا یقول و ذکر کلمة: لو وجدت علیه أعوانا لوطئته حتّی أقتله. قال: فلمّا کان یوم صفّین أقبل یمشی أوّل الکتیبة راجلا حتّی کان بین الصّفّین طعنه رجل بالرّمح فانکفی المغفر عنه فأضربه فإذا رأس عمّار بن یاسر، قال: یقول مولی لنا: لم أر رجلا أبین ضلالة منه!].

و أبو عمر یوسف بن عبد اللّه القرطبی المعروف بابن عبد البرّ در «استیعاب» در ترجمۀ حضرت عمّار گفته: [و روی الشعبیّ عن الأحنف بن قیس فی خبر صفّین قال:

ثمّ حمل عمّار فحمل علیه ابن جزء السّکسکیّ و أبو الغادیة الفزاریّ، فأمّا أبو الغادیة فطعنه، و أمّا ابن جزء فاجتزّ رأسه، و ذکر تمام الحدیث و قد ذکرته فیما خرّجت من طرق

حدیث عمّار: تقتلک الفئة الباغیة].

و نیز ابن عبد البر در «استیعاب» گفته: [أبو الغادیة الجهنی، و جهنیة فی قضاعة اختلف فی اسمه فقیل: یسار بن سبع، و قیل: یسار بن أزهر، و قیل: اسمه مسلم، سکن الشّام و نزل واسط یعدّ فی الشّامیّین أدرک النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم و هو غلام.

روی عنه أنّه قال: أدرکت النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم و أنا أیفع أردّ علی أهلی الغنم، و له سماع من النّبی صلّی اللّه علیه و سلّم قوله صلّی اللّه علیه و سلّم: لا ترجعوا بعدی کفارا یضرب بعضکم رقاب بعض، و کان محبّا فی عثمان و هو قاتل عمّار بن یاسر رحمة اللّه علیه، و کان إذا استأذن علی معاویة و غیره یقول: قاتل عمّار بالباب و کان یصف قتله له إذا سئل عنه لا یبالیه و فی قصّته عجب عند أهل العلم، روی عن النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم ما ذکرنا أنّه سمعه منه ثمّ قتل عمّارا رضی اللّه عنه! و روی عنه کلثوم بن جبر].

ص: 17

و عبد الرحمن بن عبد اللّه السهیلی در کتاب «الرّوض الأنف» در ذکر عمرة القضاء بعد ذکر رجز عبد اللّه بن رواحه گفته: [و هذان البیتان الآخران هما لعمّار بن یاسر کما قال ابن هشام قالهما یوم صفّین و هو الیوم الّذی قتل فیه عمّار، قتله ابو الغادیة الفزاری و ابن جزء اشترکا فی قتله] و ابن الاثیر الجزری در «اسد الغابة» گفته: [أبو الغادیة الجهنی. بایع النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم و جهینة بن زید قبیلة من قضاعة، اختلف فی اسمه فقیل: بشار بن ازیهر، و قیل: اسمه مسلم، سکن الشّام یعدّ فی الشّامیّین و انتقل إلی واسط، قال أبو عمر:

أدرک النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم و هو غلام،

روی عنه أنّه قال: أدرکت النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم و أنا أیفع أردّ علی أهلی الغنم. أخبرنا عبد الوهّاب بن هبة اللّه باسناده عن عبد اللّه بن أحمد، حدّثنی أبی أخبرنا عبد الصّمد بن عبد الوارث، أخبرنا ربیعة بن کلثوم، عن أبیه، عن أبی غادیة قال: خطبنا رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم غداة العقبة فقال: إنّ دماءکم و أموالکم حرام کحرمته یومکم هذا فی بلدکم هذا فی شهرکم هذا. ألا! هل بلّغت؟ قالوا: نعم! و کان من شیعة عثمان رضی اللّه عنه و هو قاتل عمّار بن یاسر و کان إذا استأذن علی معاویة و غیره یقول:

قاتل عمّار بالباب و کان یصف قتله لعمّار إذا سئل عنه کأنّه لا یبالی به! و فی قصّته عجب عند أهل العلم،

روی عن النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم النّهی عن القتل ثمّ یقتل مثل عمّار! نسأل اللّه السّلامة. روی ابن أبی الدّنیا عن محمّد بن أبی معشر، عن أبیه قال: بینا الحجّاج جالسا إذ أقبل رجل مقارب الخطو فلمّا رآه الحجّاج قال: مرحبا بأبی غادیة و أجلسه علی سریره و قال: أنت قتلت ابن سمیّة؟ قال: نعم! قال: کیف صنعت؟ قال: صنعت کذا حتّی قتلته. فقال الحجّاج لأهل الشّام: من سرّه أن ینظر إلی رجل عظیم الباع یوم القیامة فلینظر إلی هذا! ثمّ ساره أبو غادیة یسأله شیئا فأبی علیه و قال أبو غادیة: نوطئ لهم الدّنیا ثمّ نسألهم فلا یعطوننا و یزعم أنّی عظیم الباع یوم القیامة! أجل! و اللّه إنّ من ضرسه مثل احد و فخذه مثل ورقان و مجلسه مثل ما بین المدینة و الرّبذه لعظیم الباع یوم القیامة! و اللّه لو أنّ عمّارا قتله أهل الأرض لدخول النّار. و قیل: إنّ الّذی قتل عمّارا غیره، و هذا أشهر. أخرجه الثّلاثة].

ص: 18

و نیز ابن الاثیر الجزری در «تاریخ کامل» آورده: [إنّ أبا غادیة قتل عمّارا و عاش إلی زمن الحجّاج و دخل علیه فأکرمه الحجّاج و قال له: أنت قتلت ابن سمیّة؟ یعنی عمّارا. قال: نعم! فقال من: سرّه أن ینظر إلی عظیم الباع یوم القیامة فلینظر إلی هذا الّذی قتل ابن سمیّة! ثمّ سأله أبو الغادیة حاجته فلم یجبه إلیها فقال: نوطئ لهم الدّنیا و لا یعطوننا منها و یزعم أنّی عظیم الباع یوم القیامة!. قال الحجّاج: أجل! و اللّه، من کان ضرسه مثل احد و فخذه مثل جبل ورقان و مجلسه مثل المدینة و الرّبذه لعظیم الباع یوم القیامة! و اللّه لو أنّ عمّارا قتله أهل الأرض کلّهم لدخلوا کلّهم النّار].

و سبط ابن الجوزی در «تذکرۀ خواصّ الأمّة» گفته: [و قال الواقدی: لمّا طعن أبو الغادیة عمّارا بالرّمح و سقط أکبّ علیه آخر فاجتزّ رأسه، ثمّ أقبل إلی معاویة یختصمان فیه کلّ منهما یقول: أنا قتلته، فقال لهما عمرو: و اللّه إن تختصمان إلاّ فی النّار! فقال معاویة: ما صنعت؟! قوم بذلوا نفوسهم دوننا تقول لهم هذا؟! فقال عمرو: هو و اللّه کذلک و أنت تعلمه و إنّی و اللّه وددت أنّی متّ قبل هذا الیوم بعشرین سنة، قال ابن سعد: قتل عمّار و هو ابن سبع و سبعین سنة، و قال: لمّا قتل عمّار عطش قاتله فاستسقی ماء فأتی بقدح من زجاج فامتنع من الشّرب منه! و غیر ابن سعد یقول: اتی بقدح من فضّة. فقال بعض أصحابه: انظروا إلی هذا الاحمق! یمتنع من الشّرب فی هذا الإناء و ینسی أنّه قتل عمّارا و

قد قال رسول اللّه: تقتلک الفئة الباغیة].

و ملا علی متقی در «کنز العمّال» گفته: [أیضا -

عن زید بن وهب، قال: کان عمّار بن یاسر قد ولع بقریش و ولعت به فغدوا علیه فضربوه فجلس فی بیته فجاء عثمان ابن عفّان یعوده فخرج عثمان و صعد المنبر فقال: سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم یقول: تقتلک الفئة الباغیة، قاتل عمّار فی النّار (حل. کر)].

و نیز ملا علی متقی در «کنز العمّال» آورده: [

عن عبد اللّه بن عمر قال: سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم یقول لعمّار: تقتلک الفئة الباغیة، بشّر قاتل عمّار بالنّار (ع. کر)].

أی أخرجه أبو یعلی و ابن عساکر.

و نیز علی متقی در «کنز العمّال» آورده: [

ص: 19

عمر و غیره قالوا: قال علیّ حین قتل عمّار: إن امرء من المسلمین لم یعظم علیه قتل ابن یاسر و یدخل علیه المصیبة الموجبة، لغیر رشید، رحم اللّه عمّارا یوم أسلم، و رحم اللّه عمّارا یوم قتل، و رحم اللّه عمّارا یوم یبعث حیّا، لقد رأیت عمّارا و ما یذکر من اصحاب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم أربعة إلا کان رابعا و لا خمسة إلا کان خامسا و ما کان أحد من قدماء اصحاب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم یشکّ أنّ عمّارا قد وجبت له الجنّة فی غیر موطن و لا أشدّ تهنیا (و لا اثنین، فهنیئا. ظ) لعمّار بالجنّة و لقد قیل: أنّ عمّارا مع الحقّ و الحقّ معه، یدور عمّار مع الحقّ أینما دار و قاتل عمّار فی النّار (کر)].

و ملا علی قاری در «شرح شفا» در ذکر حضرت عمّار گفته: [قتل بصفّین مع علیّ عن ثلاث و تسعین من عمره و

قد قال صلّی اللّه تعالی علیه و سلّم له: تقتلک الفئة الباغیة. و قتله أبو الغادیة و اسمه یسار بن سبع، سکن الشّام و نزل واسط و عداده فی الشّامیّین أدرک النّبیّ صلّی اللّه تعالی علیه و سلّم و هو غلام و سمع منه

قوله: لا ترجعوا بعدی کفّارا یضرب بعضکم رقاب بعض! و کان محبّا لعثمان رضی اللّه تعالی عنه و کان إذا استأذن معاویة یقول: قاتل عمّار بالباب، اخرج له احمد فی «المسند»].

و نور الدین حلبی در «إنسان العیون» گفته: [

و عن أبی العالیة [1]: سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم یقول: قاتل عمّار فی النّار، و من العجب انّ أبا العالیة هذا هو القاتل لعمّار یوم صفّین فکان أبو العالیة مع معاویة و کان عمّار مع علیّ].

و شیخ عبد الحق دهلوی در «تحقیق الإشارة إلی تعمیم البشارة» گفته: [و

عن علیّ رضی اللّه عنه أنّه قال لمّا قتل عمّار: إن امرء من المسلمین لم یعظم علیه قتل ابن یاسر و یدخل علیه المصیبة لغیر رشید. رحم اللّه عمّارا یوم أسلم و رحم اللّه عمّارا یوم قتل و رحم اللّه عمّارا یوم یبعث حیّا، لقد رأیت عمّارا و ما یذکر من أصحاب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم أربعة إلاّ کان رابعا و لا خمسة إلا کان خامسا و ما کان أحد من قدماء أصحاب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم یشکّ أنّ عمّارا قد وجبت له الجنّة فی غیر موطن و لا أشدّ تهنیا (و لا اثنین، فهنیئا. ظ) لعمّار بالجنّة و لقد قیل إنّ عمّارا مع الحقّ و الحقّ معه، یدور عمّار مع الحقّ أینما دار، و قاتل عمّار فی النّار. رواه ابن عساکر فی تاریخه].

ص: 20

و نیز شیخ عبد الحقّ دهلوی در «رجال مشکاة» در ترجمۀ عمّار گفته: [و مناقبه کثیرة، و فی الحدیث: عمّار خلط اللّه الإیمان ما بین قرنه إلی قدمه و خلط الإیمان بلحمه و دمه، یزول مع الحقّ حیث زال و لیس ینبغی للنّار أن یأکل منه شیئا. رواه ابن عساکر عن علیّ. قاتل عمّار و سالبه فی النّار. کم من ذی طمرین لا یؤبه به لو أقسم علی اللّه لأبره منهم عمّار بن یاسر. ابن سمیّة ما عرض علیه أمران قطّ إلاّ أخذ أرشدهما.

إذا اختلف النّاس کان ابن سمیّة مع الحقّ.

ویح عمّار، یقتله الفئة الباغیة، یدعوهم إلی الجنّة و یدعونه إلی النّار.

و فی روایة: و ذلک فعل الأشقیاء الأشرار.

و فی روایة: دأب الأشقیاء الفجّار. و لهذا الحدیث طرق متعدّدة متکثّرة یبلغ حدّ التّواتر معنی بلا شبهة].

عز الدین ابن الاثیر الجزری در کتاب «أسد الغابة» بترجمۀ ابن مسعود آورده:

[أخبرنا أبو البرکات الحسن بن محمّد بن الحسن بن هبة اللّه الدّمشقی، أخبرنا أبو العشائر محمّد بن خلیل بن فارس القیسی، أخبرنا أبو القاسم علیّ بن محمّد بن علیّ المصیصی، أخبرنا أبو محمّد عبد الرّحمن بن عثمان بن القاسم بن أبی نصر، أخبرنا أبو الحسن خیثمة بن سلیمان ابن حیدرة الأطرابلسیّ، حدّثنا أبو عبیدة السّری بن یحیی بالکوفة، حدّثنا قبیصة بن عقبة، حدّثنا سفیان الثّوری، عن عبد الملک بن عمیر، عن مولی لربعی، عن ربعی، عن حذیفة، قال: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم: و تمسّکوا بعهد ابن أمّ عبد. و قد رواه سلمة بن کهیل عن أبی الزّعراء عن ابن مسعود].

و این سند چنانچه می بینی مشتمل است بر «قبیصة بن عقبة» و او را ابن معین که از اکابر نقّاد و أعلام أطواد سنیّه است بجرح و قدح نواخته.

است زیرا که در آن «أبو الزّعراء» واقع شده و او در روایت خود مطعون و موهون می باشد.

اول آنکه: این حدیث بلا ریب از آحادست و حدیث ثقلین از متواترات می باشد و معارضۀ متواترات با آحاد خارج از طریق إنصاف و سدادست.

دوم آنکه: این حدیث از متفرّدات اهل سنّت است و أهل حقّ آن را هرگز قبول ندارند، پس ذکر آن در مناظره و محاجّۀ با ایشان علاوه بر آنکه خلاف مواعید عرقوبیّۀ شاه صاحب است، بلا اشکال از دائرۀ إنصاف خارج و متمسّک بآن در مقابله شان یقینا بر وتیرۀ اعتساف دارج خواهد بود.

سوم آنکه: این حدیث حدیثی است که بخاری و مسلم از ذکر آن إعراض ورزیدۀ و عنقریب ما تنبیه نموده ایم که عدم ذکر شیخین حدیثی را نزد أجلّۀ اهل سنّت موجب ظهور وهن و هوان آن می باشد، و جمعی از متعصّبین سنّیّه حدیث غدیر را که کمتر حدیثی مثل آن در تواتر و کثرت طرق خواهد بود بهمین سبب که بخاری و مسلم آن را ذکر نکرده اند قبول نمی کنند، پس بنا بر این حدیث «رضیت لکم» بهزار اولویّت صلاحیّت احتجاج و استدلال نخواهد داشت و هر که أدنی حظّی از إنصاف داشته باشد اهل حقّ را در عدم قبول آن مصیب و محقّ خواهد انگاشت.

چهارم آنکه: قطع نظر از بخاری و مسلم، أبو داود و ابن ماجه و ترمذی و نسائی هم این حدیث را ذکر نکرده اند، و پر ظاهر است که هر گاه إعراض بخاری و مسلم نزد جماعتی از سنّیّه دلیل وهن و هوان حدیثی باشد إعراض أصحاب صحاح ستّه جمیعا از حدیثی بأولیّت تامّه نزد آن جماعت، دلیل قدح و جرح حدیث معرض عنه خواهد بود. و ازین جا پی توان برد که حدیث «رضیت لکم» بچه مرتبۀ وهن و اصل است و مخاطب را از احتجاج و استدلال بآن سوای خسران چه حاصل! پنجم آنکه: اگر بالفرض، این حدیث را تسلیم هم نمائیم معارضۀ آن بحدیث ثقلین؛ ضلال بعید و بغایت ناسدید است زیرا که دلالت حدیث ثقلین بر خلاف و امامت و عصمت و طهارت و أعلمیّت و أفضلیّت اهلبیت علیهم السّلام بوجوه موفوره و عناوین غیر محصوره در ما سبق مفصّلا مبرهن و مبیّن شده؛ و این حدیث بر فرض ثبوتش چنان محدود المراد واقع شده که اصلا دلیل عالم و مقتدا بودن ابن مسعود هم نیست، فضلا عن الدّلالة

ص: 24

علی حصول واحد من المزایا المذکورة له. بلکه اگر شأن صدور این حدیث را احدی از ارباب خبرت بیند بیقین می داند که دلالت آن جز برین نیست که جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله الأطیاب برای مخاطبین اصحاب آنچه مرضیّ خدا و رسول او باشد پسند نموده.

توضیح این اجمال آنست که حاکم نیسابوری این حدیث را در «مستدرک» باین نهج روایت نموده:

[أخبرنا ابو الفضل الحسن بن یعقوب بن یوسف العدل، ثنا محمّد بن عبد الوهّاب العبدی، انبأ جعفر بن عون، أنبا المسعودیّ، عن جعفر بن عمرو بن حریث، عن ابیه قال: قال النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم لعبد اللّه بن مسعود: اقرء! قال: أقرأ و علیک انزل؟ قال:

إنّی أحبّ ان أسمعه من غیری. قال: فافتتح سورة النّساء حتّی بلغ «إِذا جِئْنا مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ بِشَهِیدٍ وَ جِئْنا بِکَ عَلی هؤُلاءِ شَهِیداً» فاستعبر رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم و کفّ عبد اللّه. فقال له رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم: تکلّم! فحمد اللّه فی اوّل کلامه و اثنی علی اللّه و صلّی علی النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم و شهد شهادة الحقّ و قال: رضینا باللّه ربّا و بالإسلام دینا و رضیت لکم ما رضی اللّه و رسوله. فقال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم رضیت لکم ما رضی لکم ابن أمّ عبد. هذا حدیث صحیح الاسناد و لم یخرجاه].

ازین روایت ظاهرست که جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و سلّم روزی بعبد اللّه بن مسعود حکم فرمود که چیزی از قرآن بخواند عبد اللّه بن مسعود در مقام عذر عرض نمود که آیا مناسب است که من قرآن بر تو بخوانم حال آنکه قرآن بر جناب تو نازل شده؟! آن حضرت در مقام بیان مصلحت این حکم ارشاد فرمودند که: من می خواهم که قرآن را از غیر خود بشنوم. پس ابن مسعود قرائت سورۀ نساء شروع کرد تا اینکه رسید بقول خداوند عالم «فَکَیْفَ إِذا جِئْنا مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ بِشَهِیدٍ وَ جِئْنا بِکَ عَلی هؤُلاءِ شَهِیداً» باستماع این کلام عبرت انضمام چشم مبارک آن حضرت اشک آلود گردید و عبد اللّه بن مسعود از مشاهدۀ این حال از قرائت باز ماند. آن حضرت باو ارشاد فرمودند که: کلام بکن! و مقصود آن جناب کلام کردن بر نهج خطابت بود. ابن مسعود امتثالا للأمر العالی زبان بحمد و ثنای إلهی گشاد و درود بر آن جناب فرستاد و شهادت حقّ بداد و گفت «رضینا باللّه ربّا و بالإسلام دینا و رضیت لکم ما رضی اللّه و رسوله» یعنی راضی شدیم ما بخدا از روی پروردگار، و بإسلام از روی

ص: 25

دین، و پسند کردم برای شما آنچه خدا و رسول او پسند کند. چون این کلام ابن مسعود صحیح و مشتمل بر نصیحت بود آن حضرت نیز در مقام تأیید آن ارشاد فرمودند:

«رضیت لکم ما رضی لکم ابن أمّ عبد» یعنی: پسند کردم برای شما آنچه پسند کرد برای شما ابن أمّ عبد.

مقصود این ست که: پسندیدۀ خدا و رسول را که ابن مسعود برای شما پسندیده من هم پسند می کنم.

پس کالشمس فی رابعة النّهار واضح و آشکار گردید که مراد از قول آن جناب

«رضیت لکم ما رضی لکم ابن أمّ عبد» همین است که «رضیت لکم ما رضی اللّه و رسوله» یعنی: پسند کردم برای شما آنچه پسند کرد خدا و رسول.

بالجمله، این روایت، شأن صدور این کلام را بنهایت ظهور واضح می گرداند و بإثبات می رساند که همین قول عبد اللّه بن مسعود «رضیت لکم ما رضی اللّه و رسوله» مرضیّ آن جناب بودند نه آنکه هر آنچه ابن مسعود در زمان آینده برای مخاطبین پسند کند مرضیّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بوده باشد.

تفتی و لست بأمیر؟! ولّ حارها من تولّی قارها!].

و نیز شاه ولی اللّه در «قرّة العینین» در ضمن شواهد تربیت کردن شیخین صحابه و سائر امّت را بر منهاج تربیت آن حضرت صلّی اللّه علیه و آله و سلّم گفته: [عن محمّد بن سیرین، قال: قال عمر لابن مسعود: أ لم أنبأ، أو: انبئت؛ أنّک تفتی و لست بأمیر؟! ولّ حارها من تولّی قارها. أخرجه الدّارمی].

و پر ظاهرست که این صنیع شنیع خلیفۀ ثانی صراحة خلاف

حدیث «تمسّکوا بعهد ابن أمّ عبد» و أمثال آن می باشد. پس حضرات اهل سنّت را لازم که یا این چنین احادیث را باطل دانسته دست از آن بردارند و یا حضرت خلیفه ثانی را دیده و دانسته مرتکب عصیان رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بشمارند! و بالاتر ازین آنست که حضرت خلیفۀ ثانی ابن مسعود را در بیان احادیث رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم متّهم دانسته از تحدیث منع می نمود و بحبس این صحابی جلیل با دیگر صحابۀ کبار در مدینه و منعشان از خروج بسوی دیگر بلاد و أمصار؛ ظلم و جور خود را إلی اقصی الغایة می افزود.

محمد بن سعد البصری المعروف بکاتب الواقدی در کتاب «طبقات» در ذکر من کان یفتی بالمدینة گفته: [أخبرنا حجّاج بن محمّد، عن شعبة، عن سعد بن إبراهیم، عن أبیه قال: قال عمر بن الخطّاب لعبد اللّه بن مسعود و لأبی الدّرداء و لأبی ذر: ما هذا الحدیث عن رسول اللّه (صلی الله علیه و آله)؟ قال: أحسبه، قال: و لم یدعهم یخرجون من المدینة حتّی مات].

و أبو عبد اللّه محمد بن عبد اللّه الحاکم النّیسابوریّ در کتاب «المستدرک علی الصّحیحین» گفته: [حدّثنا أبو بکر محمّد بن أحمد بن بالویه، ثنا محمّد بن غالب، ثنا عفّان ثنا شعبة. و أخبرنی أحمد بن یعقوب الثّقفی، ثنا محمّد بن أیّوب، أنبا أبو عمر الحوصی، ثنا شعبة، عن سعد بن إبراهیم، عن أبیه أنّ عمر بن الخطّاب قال لابن مسعود و لأبی الدّرداء و لأبی ذرّ: ما هذا الحدیث عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم؟! و أحسبه حبسهم بالمدینة حتّی أصیب].

و ذهبی در «تذکرة الحفّاظ» در ترجمۀ عمر گفته: [معن بن عیسی: أنا: مالک عن عبد اللّه بن إدریس، عن شعبة، عن سعید بن إبراهیم، عن أبیه أنّ عمر حبس ثلاثة:

ص: 27

ابن مسعود و أبا الدّرداء و أبا مسعود الأنصاریّ، فقال: قد أکثرتم الحدیث عن رسول اللّه صلعم].

و ازینجا نیز بر حضرات اهل سنّت واجب می آید که یا

حدیث «تمسّکوا بعهد ابن أمّ عبد» و یا مماثله را کذب و باطل گویند و باقتدای خلیفه ثانی راه اتّهام ابن مسعود در بیان أحادیث نبویّه پویند، و یا خلیفۀ ثانی را بسبب اتّهام این صحابی جلیل و دیگر أصحاب با تبجیل و ارتکاب حبس بیجا نسبت باین حضرات مراجیح و بهالیل، مرتکب ظلم عظیم و جور بدانند و باعتراف مخالفت صریحۀ خلیفۀ ثانی با ارشاد رسول ربّانی علیه و آله آلاف السّلام ما تلیت السّبع المثانی تبدیع تضلیل آن ظالم جانی و توهین و تذلیل آن معادی شانی را بمنصّۀ شهود رسانند، و لنا فی کلّ واحد من الشّقّین فوز و فتح و نصر و ظفر، و لهم فی کلا الأمرین ذلّ و کسر و نتن و دفر.

و از همه عجیب تر آنست که این حضرات وقت ذکر فضائل ابن مسعود هرگز التفاتی نمی فرمایند به اینکه حضرت خلیفۀ ثالث و أتباعشان با این چه سلوک نموده اند و تا کجا بر ارشادات جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم در حقّ او عمل فرموده، اگر ناظر غیر ماهر را در این باب شکّ یا ارتیاب دامنگیر شود و بلحاظ صحابه پرستی حضرات سنّیه درین خصوص راه حسن ظنّ برود، اینک شواهد چند که هاتک حجاب و کاشف جلباب و رافع نقاب و قاطع أصلاب سنّیّه می باشد می بیند و برهنمائی رأی صائب و عقل دائب و فهم ثاقب و فکر ناقب؛ حقّ صریح و صدق نصیح را بر باطل فضیح و کذب قبیح برگزیند.

أحمد بن أبی یعقوب بن جعفر بن وهب بن واضح الکاتب العبّاسی المعروف بالیعقوبی در «تاریخ» خود گفته: [و جمع عثمان القرآن و ألّفه و صیّر الطّوال مع الطّوال و القصار مع القصار من السّور و کتب فی جمع المصاحف من الآفاق حتّی جمعت ثمّ سلقها بالماء الحارّ و الخلّ و قیل: أحرقها؛ فلم یبق مصحف إلاّ فعل به ذلک خلا مصحف ابن مسعود و کان ابن مسعود بالکوفة فامتنع أن یدفع مصحفه إلی عبد اللّه بن عامر و کتب إلیه عثمان أن: أشخصه إن لم یکن (أنّه لم یأل. ظ) هذا الدّین خبالا و هذه الأمّة فسادا! فدخل المسجد و عثمان یخطب فقال: إنّه قد قدمت علیکم دابة سوء، و کلّم ابن مسعود بکلام غلیظ فأمر به عثمان فجرّ برجله حتّی کسر له ضلعان فتکلّمت عائشة و قالت قولا

ص: 28

کثیرا؛ و بعث بها [1] إلی الأمصار و بعث بمصحف إلی الشّام و مصحف إلی البحرین و مصحف إلی الیمن و مصحف إلی الجزیرة، و أمر النّاس أن یقرءوا علی نسخة واحدة، و کان سبب ذلک أنّه بلغه أنّ النّاس یقولون: قرآن آل فلان، فأراد أن یکون نسخة واحدة. و قیل:

إنّ ابن مسعود کان کتب بذلک إلیه فلمّا بلغه أنّه یحرّف المصاحف قال: لم أرد هذا، و قیل: کتب إلیه بذلک حذیفة بن الیمان. و اعتلّ ابن مسعود فأتاه عثمان یعوده فقال له:

ما کلام بلغنی عنک؟ قال: ذکرت الّذی فعلته بی إنّک أمرت بی فوطئ جوفی فلم أعقل صلاة الظّهر و لا العصر و منعتنی عطائی، قال: فانّی اقیّدک من نفسی فافعل بی مثل الّذی فعل بک. قال: ما کنت بالّذی أفتح القصاص علی الخلفاء. قال: فهذا عطاؤک فخذه! قال: منعتنیه و أنا محتاج إلیه و تعطینیه و أنا غنیّ عنه! لا حاجة لی به! فانصرف فأقام ابن مسعود مغاضبا لعثمان حتی توفی و صلّی علیه عمّار بن یاسر و کان عثمان غائبا فستر أمره فلمّا انصرف رأی عثمان القبر فقال: قبر من هذا؟ فقیل: قبر عبد اللّه بن مسعود، قال: فکیف دفن قبل أن أعلم؟! فقالوا: ولی أمره عمّار بن یاسر و ذکر أنّه أوصی ألاّ یخبره به، و لم یلبث إلاّ یسیرا حتّی مات المقداد فصلّی علیه عمّار و کان أوصی إلیه و لم یؤذن عثمان به، فاشتدّ غضب عثمان علی عمّار و قال: ویلی علی ابن السّوداء! أما لقد کنت به علیما!].

و أبو الحسن علی بن الحسین المسعودی در «مروج الذّهب» گفته: [و فی سنة خمس و ثلثین - کثر الطّعن علی عثمان رضی اللّه عنه و ظهر علیه النّکیر لأشیاء ذکروها من فعله، منها: ما کان بینه و بین عبد اللّه بن مسعود و انحراف هذیل عن عثمان من أجله].

و أبو محمد عبد اللّه بن مسلم بن قتیبة الدّینوری در کتاب «المعارف» زیر عنوان «خلافة عثمان بن عفّان» گفته: [و کان ممّا نقموا علی عثمان: أنه آوی الحکم بن أبی العاص و أعطاه مائة ألف درهم و قد سیّره رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم ثمّ لم یؤده ابو بکر و لا عمر.

قالوا: و تصدّق رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم بمهزول موضع سوق المدینة علی المسلمین فأقطعه عثمان الحرث بن الحکم أخا مروان. و أقطع فدک مروان و هی صدقة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم. و افتتح

ص: 29

إفریقیه فأخذ الخمس فوهبه کلّه لمروان فقال عبد الرّحمن بن حنبل الجمحی، و کان عثمان سیّره:

أحلف باللّه ربّ الأنام ما ترک اللّه شیئا سدی

و لکن خلقت لنا فتنة لکی نبتلی بک أو تبتلی

فانّ الأمینین قد بیّنا منار الطّریق علیه الهدی

فما أخذا درهما غیلة و ما جعلا درهما فی الهوی

و أعطیت مروان خمس العباد فهیهات شاوک ممّن سعی! و طالب (طلب. ظ) إلیه عبد اللّه بن خالد بن اسید صلة فأعطاه أربعمائة ألف درهم من بیت المال المسلمین فقال عبد اللّه بن مسعود فی ذلک، فضربه إلی أن دقّ له ضلعین! و سیر أبا ذر إلی الرّبذه. و سیر عامر بن عبد القیس من البصرة إلی الشّام].

و أبو جعفر محمد بن جریر طبری در «تاریخ» خود در واقع سنۀ ستّ و عشرین آورده: [و کتب إلیّ السّری، عن شعیب، عن سیف، عن عمرو، عن الشّعبی قال: کان اوّل ما نزع به بین أهل الکوفة، و هو اوّل مصر نزع الشّیطان بینهم فی الإسلام، أنّ سعد بن أبی وقّاص استقرض من عبد اللّه بن مسعود من بیت المال مالا فأقرضه فلمّا تقاضاه لم یتیسّر علیه فارتفع بینهما الکلام حتّی استعان عبد اللّه بأناس من النّاس علی استخراج المال و استعان سعد بأناس من النّاس علی استنظاره فافترقوا و بعضهم یلوم بعضا، یلوم هؤلاء سعدا و یلوم هؤلاء عبد اللّه! کتب إلیّ السّری، عن شعیب، عن سیف، عن إسماعیل بن أبی خالد، عن قیس بن أبی حازم، قال: کنت جالسا عند سعد و عنده ابن اخیه هاشم بن عتبة فأتی ابن مسعود سعدا فقال له: إنّ المال الّذی قبلک فقال له سعد: ما أراک إلاّ ستلقی شرّا! هل أنت إلاّ ابن مسعود عبد من هذیل؟! فقال: أجل! و اللّه إنّی لابن مسعود و إنّک لابن حمینة! فقال هاشم: أجل و اللّه إنّکما لصاحبا رسول اللّه صلعم ینظر إلیکما فطرح سعد عودا کان فی یده و کان رجلا فیه حدّة و رفع یدیه و قال: اللّهمّ ربّ السّموات و الأرض! فقال عبد اللّه: ویلک قل خیرا و لا تلعن! فقال سعد عند ذلک: أما و اللّه لولا

ص: 30

اتّقاء اللّه لدعوت علیک دعوة لا تخطئک! فولّی عبد اللّه سریعا حتّی خرج، و کتب إلیّ السّری عن شعیب، عن سیف، عن القاسم بن الولید، عن المسیّب، عن عبد خیر، عن عبد اللّه بن عکی، قال: لمّا وقع بین ابن مسعود و سعد الکلام فی قرض أقرضه عبد اللّه إیّاه فلم یتیسّر علی سعد قضاءه، غضب علیهما عثمان و انتزعها من سعد و عزله و غضب علی عبد اللّه و أقرّه و استعمل الولید بن عقبة و کان عاملا لعمر علی ربیعة بالجزیرة، فقدم الکوفة فلم یتّخذ لداره بابا حتّی خرج من الکوفة. و کتب إلیّ السّری، عن شعیب عن سیف، عن محمّد و طلحة قالا: لمّا بلغ عثمان الّذی کان بین عبد اللّه و سعد فیما کان غضب علیهما و همّ بهما ثمّ ترک ذلک و عزل سعدا و أخذ ما علیه و أقرّ عبد اللّه و تقدّم إلیه و أمر مکان سعد الولید بن عقبة و کان علی عرب الجزیرة عاملا لعمر بن الخطّاب، فقدم الولید فی السّنة الثّانیة من إمارة عثمان، و قد کان سعد عمل علیها سنة و بعض أخری].

و نیز طبری در «تاریخ» خود در وقایع سنۀ ثلثین گفته: [کتب إلیّ السّری، عن شعیب، عن سیف، عن محمّد و طلحة قالا: لمّا بلغ عثمان الّذی کان بین عبد اللّه و سعد غضب علیهما و همّ بهما ثمّ ترک ذلک و عزل سعدا و أخذ ما علیه و أقرّ عبد اللّه و تقدّم إلیه و أمر مکان سعد الولید بن عقبة و کان علی عرب الجزیرة عاملا لعمر بن الخطّاب فقدم الولید فی السّنة الثانیة من إمارة عثمان، و قد کان سعد عمل علیها سنة و بعض اخری].

و نیز طبری در «تاریخ» خود در وقایع سنۀ ثلثین گفته: [کتب إلیّ السّری عن شعیب، عن سیف، عن الغصن (العیص. ظ) بن القاسم، عن عمرو بن عبد اللّه قال:

جاء جندب و رهط معه إلی ابن مسعود فقالوا: الولید یعتکف علی الخمر! و أذاعوا ذلک حتّی طرح علی ألسن النّاس، فقال ابن مسعود: من استتر عنّا بشیء لم نتتبّع عورته و لم نهتک ستره. فأرسل إلی ابن مسعود فأتاه فعاتبه فی ذلک و قال: أ یرضی من مثلک بأن یجیب قوما موتورین بما أجبت؟! علی أیّ شیء استتر به؟! إنّما یقال هذا للمریب فتلاحیا و افترقا علی تغاضب لم یکن بینهما أکثر من ذلک].

و أبو عمر أحمد بن محمد بن عبد ربه القرطبی در کتاب «العقد الفرید» در ذکر مقتل عثمان در روایتی که از سعد بن المسیّب منقولست آورده: [و من قبل ذلک

ص: 31

کانت من عثمان هنات إلی عبد اللّه بن مسعود و أبی ذرّ و عمّار بن یاسر، فکانت هذیل و بنو زهرة فی قلوبهم ما فیها لابن مسعود، و کانت بنو غفار و أحلافها و من غضب لأبی ذرّ فی قلوبهم ما فیها، و کانت بنو مخزوم قد حنقت علی عثمان بحال عمّار بن یاسر].

و نیز درین روایت آورده: [فلم یبق أحد فی المدینة إلاّ حنق علی عثمان و ازداد من کان منهم غاضبا لابن مسعود و أبی ذرّ و عمّار بن یاسر].

و نیز ابن عبد ربه القرطبی در کتاب «العقد الفرید» زیر عنوان «ما نقم النّاس علی عثمان آورده: [و من حدیث ابن أبی قتیبة، عن الأعمش، عن عبد اللّه بن سنان، قال: خرج علینا ابن مسعود و نحن فی المسجد و کان علی بیت مال الکوفة و علی الکوفة الولید بن عقبة بن أبی معیط فقال: یا أهل الکوفة! فقدت من بیت ما لکم اللّیلة مائة ألف لم یأتنی بها کتاب من أمیر المؤمنین و لم یکتب لی بها براءة قال: فکتب الولید بن عقبة إلی عثمان فی ذلک فنزعه عن بیت المال!].

و أبو هلال حسن بن عبد اللّه العسکری در کتاب «الأوائل» در ذکر اموری که باعث مخالفت أصحاب با عثمان شده گفته: [و أمر ابن مسعود: أخبرنا أبو القاسم باسناده عن المدائنی، عن بشر بن عاصم، عن الأعمش، عن عبد اللّه بن سنان: خرج علینا عبد اللّه بن مسعود فقال: فقدت من بیت ما لکم مالا لم یکتب به براءة و لم یأتی به (و لم یأتنی به کتاب. ظ). فکتب الولید بن عقبة إلی عثمان یشکوه، فعزله عن بیت المال. قال: فبینا الولید یخطب نهض عبد اللّه فصلّی فقال الولید: أتاک فی هذا أمر أمیر المؤمنین أم ابتدعت؟ قال: لم یأتنی فیه أمر و ما ابتدعت و لکن أبی اللّه أن ننتظرک بصلاتنا و أنت تلعب! فکتب عثمان فی حمله إلی المدینة فخرج فقال عثمان: تأتیکم دویبة لا تسلح علی شیء فیأکل منه أحد إلاّ مات. فلمّا قدم عاتبه و حرّمه عطاءه ثلث سنین، فلمّا حضرته الوفاة حمله إلیه فقال: حرمتنیه حین ینفعنی و تعطینیه حین لا ینفعنی؟! و ردّه و أوصی إلی الزّبیر ان یصلّی علیه، فلمّا مات صلّی علیه الزّبیر، فعاتبه عثمان و قال: لهممت أن أنبشه و اصلّی! فقال الزّبیر: لو رمت ذلک لحیل بینک و بینه! فوقف علی قبره و ترحّم علیه و حمل عطاءه إلی ولده، فقال الزّبیر:

ص: 32

لا ألفینّک بعد الیوم (الموت. ظ) تندبنی و فی حیاتی ما زوّدتنی زادی!].

و فخر الدین محمد بن عمر الرازی در «نهایة العقول» در جواب مطاعن عثمان گفته: [قوله: سادسا - ضرب ابن مسعود و عمّارا و سیّر أبا ذر رضی اللّه عنهم إلی الرّبذة قلنا: کما فعل ذلک فقد قیل عن هؤلاء أنّهم أقدموا علی أفعال استوجبوا ذلک].

و عز الدین علی بن محمد الشیبانی المعروف بابن الأثیر الجزری در «کامل» در وقائع سنۀ ستّ و عشرین آورده: [و فی هذه السّنة - عزل عثمان بن عفّان سعد بن أبی وقّاص عن الکوفة فی قول بعضهم و استعمل الولید بن عقبة بن أبی معیط، و اسم أبی معیط ابان بن أبی عمرو و اسمه ذکوان بن أمیّة بن عبد شمس، و هو أخو عثمان لأمّه، أمّهما أروی بنت کریز، و أمّها البیضاء بنت عبد المطلب. و سبب ذلک أنّ سعدا اقترض من عبد اللّه بن مسعود من بیت المال قرضا فلمّا تقاضاه ابن مسعود لم یتیسّر له قضاءه فارتفع بینهما الکلام، فقال له سعد: ما أراک إلاّ ستلقی شرّا! هل أنت إلاّ ابن مسعود عبد من هذیل؟! فقال: أجل و اللّه إنّی لابن مسعود و إنّک لابن حمینة! و کان هاشم بن عتبة بن أبی وقّاص حاضرا فقال: إنّکما لصاحبا رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله سلّم ینظر إلیکما! فرفع سعد یده لیدعوا علی ابن مسعود و کان فیه حدّة فقال: اللّهمّ ربّ السّموات و الأرض! فقال ابن مسعود: ویلک قل خیرا و لا تلعن! فقال سعد عند ذلک:

أما و اللّه لو لا اتّقاء اللّه لدعوت علیک دعوة لا تخطئک! فولّی عبد اللّه سریعا حتّی خرج.

ثمّ استعان عبد اللّه باناس علی استخراج المال و استعان سعد باناس علی أنظاره فافترقوا و بعضهم یلوم بعضا، یلوم هؤلاء سعدا و هؤلاء عبد اللّه، فکان ذلک أوّل ما نزغ به بین أهل الکوفة و أول مصر نزغ الشیطان بین أهله الکوفة، و بلغ الخبر عثمان فغضب علیهما فعزل سعدا و أقرّ عبد اللّه و استعمل الولید بن عقبة بن أبی معیط مکان سعد و کان علی عرب الجزیرة عاملا لعمر بن الخطّاب و عثمان بن عفّان بعده فقدم الکوفة والیا علیها و أقام علیها خمس سنین و هو من أحبّ النّاس إلی أهلها، فلمّا قدم قال له سعد: أ کست بعدنا أم حمقنا بعدک؟! فقال: لا تجزعنّ یا أبا إسحاق! کلّ ذلک لم یکن و إنّما هو الملک یتغدّاه قوم و یتعشّاه آخرون! فقال سعد: أراکم جعلتم

ص: 33

ها ملکا! و قال له ابن مسعود: ما أدری أ صلحت بعدنا أم فسد النّاس].

و نیز ابن الاثیر الجزری در «اسد الغابة» در ترجمۀ ابن مسعود آورده: [

و قال سلمة بن تمام: لقی رجل ابن مسعود فقال: لا تعدم حالما مذکرا رأیتک البارحة و رأیت النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم علی منبر مرتفع و أنت دونه و هو یقول: یا ابن مسعود! هلمّ إلیّ فلقد جفیت بعدی، فقال: اللّه! لأنت رأیت هذا؟ قال: نعم! قال: فعزمت أن تخرج من المدینة حتّی تصلّی علیّ، فما لبث أیّاما حتّی مات. و قال أبو طیبة: مرض عبد اللّه فعاده عثمان بن عفّان فقال: ما تشتکی؟ قال: ذنوبی! قال: فما تشتهی؟ قال: رحمة ربّی! قال: أ لا آمر لک بطبیب؟ قال: الطبیب أمرضنی! قال: أ لا آمر لک بعطاء؟ قال: لا حاجة لی فیه! قال: یکون لبناتک، قال: أ تخشی علی بناتی الفقر؟! إنّی أمرت بناتی أن یقر أن کلّ لیلة سورة الواقعة، إنّی سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم یقول: من قرأ الواقعة کلّ لیلة لم تصبه فاقة أبدا. و إنّما قال له عثمان: أ لا آمر لک بعطائک؟ لأنّه کان قد حبسه عنه سنتین فلمّا توفی [1] أرسله إلی الزّبیر فدفعه إلی ورثته. و قیل [2]: بل کان عبد اللّه ترک العطاء استغناء عنه و فعل غیره کذلک]. و سیف آمدی در «أبکار الأبکار» در جواب مطاعن عثمان گفته: [قولهم: إنّه ضرب ابن مسعود حتّی کسر ضلعیه. قلنا: إن صحّ

ص: 34

ضربه له فقد قیل إنّه لمّا أراد عثمان أن یجمع النّاس علی مصحفه لاختلافهم بینهم فی کتاب اللّه طلب مصحفه منه فأبی ذلک فما کان فیه من الزّیادة و النّقصان فأدّبه علی ذلک].

و ابراهیم بن عبد المنعم الهمدانی المعروف ابن أبی الدم در «تاریخ مظفّری» علی ما نقل عنه گفته: [و دخلت سنة خمس و ثلثین. فیها اضطربت الأمصار علی عثمان و کاتبوه من الآفاق بعزله و قتله و جرت امور نقموها علیه، منها ما تقدّم ذکره و منها: نفیه أبا ذر إلی الرّبذة و ضربه عمّار بن یاسر و شتمه [1] ابن مسعود].

و محب الدین أحمد بن عبد اللّه الطّبری در «ریاض نضره» در مقتل عثمان روایتی از سعید بن المسیّب آورده که در آن مذکورست: [و کان من قبل ذلک من عثمان هنات إلی عبد اللّه بن مسعود و أبی ذرّ و عمّار بن یاسر و کانت هذیل و بنو زهرة فی قلوبهم ما فیها لأجل عبد اللّه بن مسعود و کانت بنو غفار و أحلافها و من غضب لأبی ذرّ فی قلوبهم ما فیها و کانت بنو مخزوم حنقت علی عثمان لأجل عمّار بن یاسر].

و نیز درین روایت مذکورست: [فلم یبق أحد من أهل المدینة إلاّ حنق علی عثمان و زاد ذلک غضب من غضب لأجل ابن مسعود و أبی ذر و عمّار].

و نیز محب الدین طبری در «ریاض نضره» در مقام جواب از مطاعن عثمان گفته:

[و أمّا القضیّة الثالثة و هو ما ادّعوه من حبس عطاء ابن مسعود فکان ذلک فی مقابلة ما بلغه عنه و لم تزل الأئمّة علی مثل ذلک و کلّ منهما مجتهد، فإمّا مصیبان أو مخطئ و مصیب و لم یکن قصد عثمان حرمانه البتّة و إنّما التّأخیر إلی غایة اقتضی نظره التّأخیر إلیها أدبا، فلمّا قضی علیه إمّا مع بلوغ حصول تلک الغایة أو دونها وصل به ورثته و لعلّه کان أنفع لهم].

ص: 35

و نیز محب طبری در «ریاض نضره» در مقام جواب از مطاعن عثمان گفته: [و أمّا القضیّة العاشرة، و هو ما رووه ممّا جری علی عبد اللّه بن مسعود من عثمان و أمره غلامه بضربه، إلی آخر ما قرّروه، فکلّه بهتان [2] و اختلاق لا یصحّ منه شیء و هؤلاء الجهلة لا یتحامون الکذب فیما یرونه موافقا لأغراضهم إذ لا دیانة تردّهم عن ذلک! ثمّ نقول: علی تقدیر صحّة صدور ذلک من الغلام فیکون قد فعله من نفسه غضبا لمولاه، قال (فانّ. ظ) ابن مسعود کان یجیبه عثمان بالکلام و یلقاه بما یکرهه و لو صحّ ذلک عنه لکان محمولا علی الأدب فإنّ منصب الخلافة لا یحتمل ذلک و یصنع (یضع. ظ) ذلک منه بین العامّة، و لیس هذا بأعظم من ضرب عمر سعد بن أبی وقّاص بالدّرّة علی رأسه حین لم یقم له و قال له: إنّک لم تهب الخلافة فأردت أن تعرف أنّ الخلافة لا تهابک! و لم یغیّر ذلک سعدا و لا رآه عیبا. و کذلک ضربه لابیّ بن کعب حین رآه یمشی و خلفه قوم فعلاه بالدّرّة و قال: إنّ هذا مذلّة للتّابع و فتنة للمتبوع و لم یطعن ابیّ بذلک علی عمر بل رآه أدبا منه نفعه اللّه به، و لم یزل دأب الخلفاء و الأمراء تأدیب من رأوا منه الخلاف علی أنّه قد روی أنّ عثمان اعتذر لابن مسعود و أتاه فی منزله حین بلغه مرضه و سأله أن یستغفر له و قال: یا أبا عبد الرّحمن! هذا عطاؤک فخذه! قال له ابن مسعود: و ما أتیتنی به إذ کان ینفعنی و جئتنی به عند الموت؟! لا أقبله! فمضی عثمان إلی أمّ حبیبة و سألها أن تطلب إلی ابن مسعود لیرضی عنه فکلّمته أمّ حبیبة ثمّ أتاه عثمان فقال له:

یا أبا عبد اللّه! أ لا تقول کما قال یوسف لإخوته:«لا تَثْرِیبَ عَلَیْکُمُ الْیَوْمَ یَغْفِرُ اللّهُ لَکُمْ» ؟ فلم یکلّمه ابن مسعود! و إذا ثبت هذا فقد فعل عثمان ما هو الممکن فی حقّه و اللاّئق بمنصبه أوّلا و آخرا، و لو فرض خطاؤه فقد أظهر التّوبة و التمس الاستغفار و اعتذر بالذّنب لمن لم یقبله حینئذ فإنّ اللّه أخبر أنّه یقبل التّوبة عن عباده، و فی ذلک حثّهم علی

ص: 36

الاقتداء به، علی أنّه قد نقل [1] أنّ ابن مسعود رضی عنه و استغفر له. قال سلمة بن سعید: دخلت علی ابن مسعود فی مرضه الّذی توفی فیه و عنده قوم یذکرون عثمان فقال لهم: مهلا! فإنّکم إن قتلتموه لا تصیبون مثله. و أمّا عزله عن الکوفة و إشخاصه إلی المدینة و هجره له و جفاؤه إیّاه؛ فلم تزل هذه شیمة الخلفاء قبله و بعده علی ما تقدّم تحریره، و لیس هجره إیّاه بأعظم من هجر علیّ أخاه عقیل بن أبی طالب و أبا أیّوب الأنصاری حین فارقاه بعد انصرافه من صفین و ذهبا إلی معاویة، و لم یوجب ذلک طعنا علیه و لا عیبا فیه. و قد روی أنّ أعرابیّا من همدان دخل المسجد فرأی ابن مسعود و حذیفة و أبا موسی الأشعریّ یذکرون عثمان طاعنین علیه، فقال لهم: أنشد کم اللّه! لو أنّ عثمان ردّکم إلی أعمالکم و ردّ إلیکم عطایاکم أ کنتم ترضون؟ قالوا: اللّهمّ نعم! فقال الهمدانی:

اتّقوا اللّه یا أصحاب محمّد و لا تطعنوا علی أئمّتکم! و فی هذا بیان أنّ من طعن علی عثمان إنّما کان لعزله إیّاه و تولیته غیره و قطع عطائه، و ذلک سائغ للإمام إذا أدّی اجتهاده إلیه].

و نیز محب طبری در «ریاض نضره» در مقام جواب از مطاعن عثمان گفته: [الخامسة عشر - و هی احراق مصحف ابن مسعود، فلیس ذلک ممّا یعتذر عنه، بل هو من أکبر المصالح فإنّه لو بقی فی أیدی النّاس أدّی ذلک إلی فتنة کبیرة فی الدّین لکثرة ما فیه من الشّذوذ المنکرة عند أهل العلم بالقرآن و بحذف المعوّذتین من مصحفه مع الشّهرة عند الصّحابة أنّهما فی (من. ظ) القرآن، و قال عثمان لمّا عوتب فی ذلک: خشیت الفتنة فی القرآن! و کان الاختلاف بینهم واقع (واقعا ظ) حتّی کان الرّجل یقول لصاحبه:

قرآنی خیر من قرآنک!. فقال له حذیفة: أدرک النّاس! فجمع النّاس علی مصحف واحد لتزول الفتنة فی القرآن، و کان الّذی اجتمعوا علیه مصحف عثمان. ثمّ یقال لأهل البدع و الأهواء: إن لم یکن مصحف عثمان حقّا فلم رضی علیّ و أهل الشّام بالتّحکیم إلیه حین رفع أهل الشّام المصاحف؟! فکانت مکتوبة علی نسخة مصحف عثمان].

و حسین بن محمد الدیاربکری در «تاریخ خمیس» در ذکر مقتل عثمان در

ص: 37

ضمن روایت سعید بن المسیّب آورده: [و کان من قبل ذلک من عثمان هنات إلی عبد اللّه بن مسعود و أبی ذرّ و عمّار بن یاسر، و کانت هذیل و بنو زهرة فی قلوبهم ما فیها لأجل عبد اللّه بن مسعود و کانت بنو غفار و أحلافها و من غضب لأبی ذر فی قلوبهم ما فیها و کانت بنو مخزوم حنقت علی عثمان لأجل عمّار بن یاسر].

و نیز درین روایت آورده: [فلم یبق أحد من أهل المدینة إلاّ حنق علی عثمان و زاد ذلک من غضب من غضب لأجل ابن مسعود و أبی ذرّ و عمّار].

و نیز دیاربکری در «خمیس» در مقام جواب از حبس عثمان عطاء ابن مسعود را گفته: [أما ما ادّعوه من حبس عطاء ابن مسعود فکان ذلک فی مقابلة ما بلغه عنه و لم تزل الأئمّة علی مثل ذلک و کلّ منهما مجتهد فإمّا مصیبان أو مخطئ و مصیب، و لم یکن قصد عثمان حرمانه البتّة و أمّا التّأخیر إلی غایة اقتضی نظر التّأخیر إلیها أدبا فلمّا قضی علّته إمّا مع حصول تلک الغایة أو دونها وصل به ورثته و لعلّه کان أنفع لهم].

و نیز دیاربکری در «خمیس» در مقام جواب از ضرب عثمان ابن مسعود را گفته:

[أمّا ما رووه ممّا جری علی عبد اللّه بن مسعود من عثمان و أمره غلامه بضربه إلی آخر ما قرّروه، فکلّه بهتان و اختلاق لا یصحّ منه شیء، و هؤلاء الجهلة لا یتحامون الکذب فیما یروونه موافقا لأغراضهم إذ لا دیانة (لهم. صح. ظ) تردهم لذلک (عن ذلک. ظ)!.

ثمّ نقول علی تقدیر صحّة ذلک من الغلام: فیکون قد فعله من نفسه غضبا لمولاه فإنّ ابن مسعود کان یحبّه عثمان بالکلام و یلقاه بما یکرهه و لو صحّ ذلک عنه لکان محمولا علی الأدب فانّ منصب الخلافة لا یحتمل ذلک و یضع ذلک منه بین العامّة و لیس هذا بأعظم من ضرب عمر سعد بن أبی وقّاص بالدّرّة علی رأسه حین لم یقم له و قال له: إنّک لم تهب الخلافة فأردت أن تعرف أنّ الخلافة لا تهابک! و لم یغیّر ذلک سعدا و لا رآه عیبا، و کذلک ضربه لابیّ بن کعب حین رآه یمشی و خلفه قوم، فعلاه بالدّرّة و قال: إنّ هذا مذلّة للتّابع و فتنة للمتبوع و لم یطعن ابیّ بذلک علی عمر، بل رآه أدبا منه نفعه اللّه به و لم یزل دأب الخلفاء و الامراء تأدیب من رأوا منه الخلاف، علی أنّه قد روی أنّ عثمان اعتذر لابن مسعود و أتاه فی منزله حین بلغه مرضه و سأله أن یستغفر له و قال:

ص: 38

یا أبا عبد الرّحمن! هذا عطاؤک فخذه! فقال له ابن مسعود: ما أتیتنی به إذ کان ینفعنی و جئتنی به عند الموت؟! لا أقبله! فمضی عثمان إلی أمّ حبیبة فسألها أن تطلب من ابن مسعود لیرضی عنه، فکلّمته أمّ حبیبة ثمّ أتاه عثمان فقال: یا أبا عبد الرّحمن! أ لا تقول کما قال یوسف لإخوته:«لا تَثْرِیبَ عَلَیْکُمُ الْیَوْمَ یَغْفِرُ اللّهُ لَکُمْ» ؟ فلم یتکلّم ابن مسعود، و إذا ثبت هذا فقد فعل عثمان ما هو الممکن من حقّه اللاّئق بمنصبه أوّلا و آخرا، و لو فرض خطاؤه فقد أظهر التّوبة و التمس الاستغفار و اعتذر بالذّنب لمن لم یقبله حینئذ فإنّ اللّه أخبر أنّه یقبل التّوبة عن عباده، و فی ذلک حثّهم علی الاقتداء به. علی أنّه قد نقل أنّ ابن مسعود رضی عنه و استغفر له. قال سلمة بن سعید: دخلت علی ابن مسعود فی مرضه الّذی توفی فیه و عنده قوم یذکرون عثمان فقال لهم: مهلا! فإنّکم إن قتلتموه لا تصیبون مثله. و أمّا عزله عن الکوفة و إشخاصه إلی المدینة و هجره له و جفاؤه إیّاه فلم تزل هذه شیمة الخلفاء قبله و بعده علی ما تقدّم تحریره، و لیس هجره إیّاه أعظم من هجر علیّ أخاه عقیل بن أبی طالب و أبا أیّوب الأنصاری حین فارقاه بعد انصرافه من صفّین و ذهبا إلی معاویة و لم یوجب ذلک طعنا علیه و لا عیبا فیه. و قد روی أنّ أعرابیّا من همدان دخل المسجد فرأی ابن مسعود و حذیفة و أبا موسی یذکرون عثمان طاعنین علیه فقال:

أنشدکم اللّه! لو أنّ عثمان ردّکم إلی أعمالکم و ردّ إلیکم عطایاکم أ کنتم ترضون؟ قالوا: اللّهمّ نعم! فقال الهمدانیّ: اتّقوا اللّه یا أصحاب محمّد! و لا تطعنوا علی أئمّتکم.

و فی هذا بیان أنّ من طعن علی عثمان إنّما کان لعزله إیّاه و تولیة غیره و قطع عطایاه، و ذلک سائغ للإمام إذا أدّی اجتهاده إلیه].

و نیز دیاربکری در «خمیس» در مقام جواب از مطاعن عثمان آورده: [الخامس عشر - قالوا: إنّ عثمان أحرق مصحف ابن مسعود و مصحف ابیّ و جمع النّاس علی مصحف زید بن ثابت و لمّا بلغ ابن مسعود أنّه أحرق مصحفه و کان له نسخة عند أصحابه بالکوفة أمرهم بحفظها و قال لهم: قرأت سبعین سورة و إنّ زید بن ثابت لصبیّ من الصّبیان. جوابه: أمّا احراق مصحف ابن مسعود فلیس ذلک ممّا یغتفر (یعتذر. ظ) عنه، بل هو من أکبر المصالح فإنّه لو بقی فی أیدی النّاس أدّی ذلک إلی فتنة کبیرة

ص: 39

فی الدّین لکثره ما فیه من الشّذوذ المنکرة عند أهل العلم بالقرآن و لحذفه المعوّذتین من مصحفه مع الشّهرة عند الصحابة أنّهما من القرآن. قال عثمان لمّا عوتب فی ذلک:

خشیت الفتنة فی القرآن! و کان الاختلاف بینهم واقعا حتّی کان الرّجل یقول لصاحبه:

قراءتی خیر من قراءتک، فقال له حذیفة: أدرک النّاس! فجمع النّاس علی مصحف واحد لتزول الفتنة فی القرآن و کان الّذی اجتمعوا علیه مصحف عثمان. ثمّ یقال لأهل الأهواء و البدعة: إن لم یکن مصحف عثمان حقّا فلم رضی علیّ و أهل الشّام بالتّحکّم (بالتّحاکم. ظ) إلیه حین رفع أهل الشام المصاحف و کانت مکتوبة علی نسخة مصحف عثمان].

و جلال الدین سیوطی در «تاریخ الخلفاء» در ذکر مقتل عثمان در ضمن روایت سعید بن المسیّب آورده: [و قد کان قبل ذلک من عثمان هناة (هنات. ظ) إلی عبد اللّه ابن مسعود و أبی ذرّ و عمّار بن یاسر، فکانت بنو هذیل و بنو زهرة فی قلوبهم ما فیها لحال ابن مسعود، و کانت بنو غفار و أحلافها و من غضب لأبی ذرّ فی قلوبهم ما فیها، و کانت بنو مخزوم قد حنقت علی عثمان لحال عمّار بن یاسر].

و نیز در ضمن این روایت آورده: [فلم یبق أحد من أهل المدینة إلاّ حنق علی عثمان و زاد ذلک من کان غضب لابن مسعود و أبی ذرّ و عمّار بن یاسر حنقا و غیظا].

و ابن حجر مکی در «صواعق» در مقام جواب عزل عثمان أکابر صحابه را گفته:

[و أمّا ابن مسعود فکان ینقم علی عثمان کثیرا فظهرت له المصلحة فی عزله].

و نیز ابن حجر در «صواعق» در ذکر مطاعن عثمان و جواب از آن گفته: [و منها:

أنّه حبس عطاء ابن مسعود، و ابیّ بن کعب، و نفی أبا ذر إلی الرّبذة، و أشخص عبادة بن الصّامت من الشام إلی المدینة لمّا اشتکاه معاویة، و هجر ابن مسعود، و قال لابن عوف:

إنّک منافق!، و ضرب عمّار بن یاسر، و انتهک حرمة کعب بن عبده فضربه عشرین سوطا و نفاه إلی بعض الجبال، و کذلک حرمة الأشتر النّخعی. و جواب ذلک أنّ حبسه لعطاء ابن مسعود و هجره له فلمّا بلغه عنه ممّا یوجب ذلک لا سیّما و کلّ منهما مجتهد؛ فلا یعترض بما فعله أحدهما مع الآخر، نعم! زعم أنّ عثمان أمر بضربه باطل و لو فرضت صحّته لم یکن بأعظم من ضرب عمر لسعد بن أبی وقّاص بالدّرّة علی رأسه حیث لم یقم

ص: 40

له! و قال له: إنّک لم تهب الخلافة فأردت أن تعرف أنّ الخلافة لا تهابک و لم یتغیّر سعد من ذلک، فابن مسعود أولی لأنّه کان یجیب عثمان بما لا یبقی له حرمة و لا ابّهة أصلا! بل رأی عمر ابیّا یمشی و خلفه جماعة فعلاه بالدّرّة و قال: إنّ هذا فتنة لک و لهم، فلم یتغیّر ابیّ، علی أنّ عثمان جاء لابن مسعود و بالغ فی استرضائه فقیل: قبله و استغفر له، و قیل: لا].

و نیز ابن حجر مکی در «صواعق» در ذکر مقتل عثمان در ضمن روایت سعید بن المسیّب آورده: [و قد کان قبل ذلک من عثمان هناة (هنات. ظ) إلی عبد اللّه بن مسعود و أبی ذرّ و عمّار بن یاسر فکانت بنو هذیل و بنو زهرة فی قلوبهم ما فیها لحال ابن مسعود و کانت بنو غفار و أحلافها و من غضب لأبی ذرّ فی قلوبهم ما فیها و کانت بنو مخزوم قد حنقت علی عثمان لحال عمّار بن یاسر].

و نیز ابن حجر در ضمن این روایت آورده: [فلم یبق أحد من أهل المدینة إلاّ حنق علی عثمان و زاد ذلک من کان غضب لابن مسعود و أبی ذرّ و عمّار حنقا و غیظا].

و جمال الدین محدث شیرازی در «روضة الأحباب» در حال قتل عثمان از سعید بن المسیّب آورده: [و قبل ازین واقعه از أمیر المؤمنین عثمان نسبت بعبد اللّه بن مسعود و أبو ذر غفاری و عمّار بن یاسر رضی اللّه عنهم امور غیر مناسبه واقع شده بود و قلوب قبیلۀ هذیل و بنی زهره از جهت ابن مسعود و دلهای بنی مخزوم از قبل عمّار بن یاسر و أفئدۀ بنی غفار و حلفاء ایشان برای أبو ذر با عثمان صاف نبود].

و نیز در «روضة الأحباب» در حال قتل عثمان آورده: [القصّة، در میان أهل اسلام آن أمر شائع و ذائع گشت و هیچ احدی از أهل مدینه نبود إلاّ آنکه در آن مهمّ عثمان را عیب و طعن نمود، و این خبر چون بمفتّنان بصره و کوفه رسید بمدینه معاودت کردند و قبائل بنو زهره و بنو مخزوم و هذیل که برای عبد اللّه بن مسعود و عمّار بن یاسر و أبو ذر غفاری رضی اللّه عنهم از عثمان رنجیده خاطر بودند در معادات افزودند].

و ملا محسن کشمیری در رسالۀ «نجاة المؤمنین» در ذکر مطاعن عثمان گفته:

[و منها: أنّه وقع منه امور منکرة فی حقّ الصّحابة: فضرب ابن مسعود حتّی کسر

ص: 41

ضلعین من أضلاعه، و أحرق مصحفه، و ضرب عمّارا حتّی أصابه فتق، و ضرب أبا ذرّ، و نفاه إلی الرّبذة. و الجواب أنّ ضرب ابن مسعود کان لأنّه طلب عثمان رضی اللّه عنه مصحفه حین أراد أن یجمع النّاس علی مصحف واحد بترتیب واحد بین السّور لئلاّ یختلف فیه کاختلاف الیهود و النّصاری فی کتابهم فأبی و لم یتّفق مع أجلّة الصّحابة فأدّبه عثمان لینقاد علی هذا الأمر الجلیل الشّأن العظیم البرهان الکثیر النّفع لأهل الإیمان، فهل فیه إلاّ کمال عثمان رضی اللّه عنه؟ و جزاه اللّه علی ذلک الإحسان إذ لا یلیق بکتاب اللّه تعالی ما یلیق بکتاب سیبویه و أمثاله من الاختلاف فإنّ مفاسده أکثر من أن تحصی و لم ینصب الإمام إلاّ لأمثال هذه الأمور، و حرق المصحف لیقلع مادّة الفتنة و الاختلاف لا وزر فیه مع أنّه أدرج فیه دعاء القنوت أیضا و أسقط عنه المعوّذتین و الفاتحة و بالغ فی أنّها لیست من القرآن مع أنّ الفاتحة أمّه [1] ثمّ قبول أکابر الصّحابة من أهل الشّوری و اقتداء علیّ به فی الصّلوات و أخذه العطاء منه دلیل لصحّة فعله هذا].

و شاه ولی اللّه پدر مخاطب در «إزالة الخفا» در ذکر مطاعن عثمان گفته: [و از آن جمله آنکه در حقّ جماعة از کبار مهاجران و أنصار مثل أبو ذر غفاری و عبد اللّه بن مسعود، هتک حرمت نمود. و جواب شافی آنست: اگر آدمی را دیدۀ بینا و دل دانا باشد بالقطع ادراک کند که حضرت ذی النّورین هیچ ازین زواجر و تهدیدات بعمل نیاورد إلاّ بنا بر رعایت مصلحت جمهور أمّت و إصلاح امور ملت، أبو ذر را بجهت آنکه رخنه در قواعد مقرّره شرع نه افتد. و عبد اللّه بن مسعود را برای آنکه تا در اجتماع ناس بر مصحف شیخین خللی نشود از جاهای خویش اشخاص نمود. عمار بن یاسر را بر خشونتی که با خلیفه می کرد زجر فرمود. از آنچه می بایست درین باب از بسیار بأندکی اکتفا نمود].

و خود مخاطب در همین کتاب «تحفة» در باب مطاعن گفته: [و آنچه در وجه ناخوشی عبد اللّه بن مسعود ذکر کرده اند نیز غلط و افتراست و در کتب صحیحه از آن اثری نیست، صحیح این قدر هست که چون عثمان اختلاف مردم در قراءت قرآن بحدّی مشاهده نمود که أکثر عوامّ ألفاظ غیر منزله می خواندند و باختلاف قراءت بهانه می جستند

ص: 42

بمشورة حذیفة بن الیمان و دیگر أجلاّی صحابه که حضرت أمیر هم از آن جمله بود، خواست تا همۀ طوائف عرب و عجم بر یک مصحف جمع شوند و از آن تخلّف نورزند و این عزم را بفعل آورد، عبد اللّه بن مسعود و ابیّ بن کعب که بعض قراءات شاذّه در مصحفهای خود نوشته بودند حال آنکه بعض عبارات أدعیه قنوت بودند و بعضی عبارات تفاسیر که جناب پیغمبر (صلی الله علیه و آله) در وقت تلاوت قرآن بیان معانی آن می فرمودند، و از موقوف کردن مصاحف خود إبا ورزیدند و در إبقاء مصاحف ایشان فتنۀ عظیم در دین پیدا می شد که در نفس قرآن اختلاف واقع بود و رفته رفته منجرّ بقبائح بسیار می شد، در گرفتن مصاحف غلامان عثمان (رض) البتّه با ابن مسعود خشونت نمودند و ضرب و صدمه هم باو رسید بی آنکه عثمان (رض) ایشان را باین أمر أمر کرده باشد، و ابیّ بن کعب مصحف خود را بی مزاحمت حواله نمود با وی پرخاشی بمیان نیامده و کدورتی نمانده و معهذا عثمان بهر چه ممکن بود استرضاء ابن مسعود خواست و عذرها کرد، اگر ابن مسعود قبول نکند ملامت بر ابن مسعود خواهد بود نه بر عثمان، و چون ابن مسعود مریض شد عثمان بخانۀ او آمد و استغفار ازو درخواست و عطاء او را نیز آورد، ابن مسعود گفت: عطاء ترا نمی گیرم چون من محتاج بودم نرسانیدی و حال آنکه از جهان مستغنی شدم و سفر آخرت می نمایم بمن می دهی؟! عثمان (رض) گفت که بدختران خود بده! ابن مسعود گفت: دختران خود را بخواندن سورۀ واقعه در هر شب فرموده ام و از جناب پیغمبر (صلی الله علیه و آله) شنیده ام که هر که سورۀ واقعه هر شب بخواند بفاقه مبتلا نه گردد. عثمان (رض) برخاسته نزد أمّ حبیبه زوجۀ مطهّره رسول (صلی الله علیه و آله) رفت و از او استدعا نمود که ابن مسعود را از من راضی گردان! أمّ حبیبه ابن مسعود را مراتب بسیار گفته فرستاد باز عثمان نزد ابن مسعود رفت و گفت که أی عبد اللّه! چرا تو هم مثل یوسف پیغمبر به برادران خود نمی گویی که:«لا تَثْرِیبَ عَلَیْکُمُ الْیَوْمَ یَغْفِرُ اللّهُ لَکُمْ وَ هُوَ أَرْحَمُ الرّاحِمِینَ» . ابن مسعود سکوت کرد و جواب نداد، پس از طرف عثمان (رض) در استرضا و استعفا قصوری واقع نشد و أقصی الغایه در این مقدّمه کوشید و بریء الذّمّة شد].

و أحمد زینی المشهور بدحلان الشّافعی مفتی الشّافعیّة بمکّة در «فتح مبین»

ص: 43

در ذکر مطاعن عثمان گفته: [و من تلک الشّبه الّتی ألقوها إلی ضعفاء الایمان: ما وقع بین عثمان و عبد اللّه بن مسعود رضی اللّه عنهما، و ذلک أنّ عثمان رضی اللّه عنه لمّا جمع القرآن و کتب المصاحف و أثبت فیها ما تواتر من القرآن جمع المصاحف الّتی فیها شواذّ القراءات المخالفة للمتواترة فأحرقها، منها مصحف عبد اللّه بن مسعود و ابی بن کعب. فغضب لذلک عبد اللّه بن مسعود رضی اللّه عنه و وقع بینه و بین عثمان رضی اللّه عنه کلام أوجب المهاجرة بینهما و کان کلّ منهما مجتهدا مأجورا فی قوله لا لوم علی واحد منهما و الرّافضة یبالغون فی حکایة هذه القصّة و یقولون إنّ عثمان رضی اللّه عنه أمر غلاما له أسود فدفع ابن مسعود و أخرجه من المسجد و رمی به إلی الأرض و ضربه، إلی غیر ذلک ممّا ذکروه، فکلّه بهتان و اختلاق لا یصحّ شیء منه، و هؤلاء الجهلة لا یتحامون الکتاب فیما یروونه موافقة لأغراضهم، إذ لا دیانة لهم تردّهم عن ذلک. قال أهل السّنّة: و علی تقدیر صحّة صدق شیء من ذلک من الغلام؛ یکون فعله من نفسه غضبا لمولاه فإنّ عبد اللّه بن مسعود رضی اللّه عنه کان یغلّظ فی الکلام علی عثمان رضی اللّه عنه و یلقاه بما یکره و عثمان رضی اللّه عنه کان یصبر علی ذلک، و علی تقدیر أنّ ذلک صدر من الغلام بأمر من عثمان رضی اللّه عنه یکون محمولا علی التّأدیب فإنّ منصب الخلافة لا یحتمل علی ذلک لما فیه من تضییع الهیبة بین الخاصّ و العامّ، و لم یزل دأب الخلفاء و الامراء یؤدّبون من رأوا منه الخلاف. قالوا:

إنّ عثمان رضی اللّه عنه حبس عطاء ابن مسعود خمس سنین، فعلی تقدیر صحّة ذلک یحمل أیضا علی التّأدیب و لم یقصد عثمان رضی اللّه عنه حرمانه البتّة و إنّما أخّره إلی غایة اقتضی نظره التّأخیر إلیها أدبا، ثمّ لمّا توفی ابن مسعود دفع ذلک لورثته].

مخفی نماند که ازین عبارات واضحة الدّلالة؛ ظلم و جور عثمان و أتباع عثمان بر عبد اللّه بن مسعود بوجوه عدیده ظاهر و آشکارست، و آنچه اولیای عثمان در بعض عبارات مذکوره کلمات سخافت سمات برای حمایت عثمان آورده اند بطلان و هوان آن نزد ناظر «تشیید المطاعن» والد ماجد علاّم، أحلّه اللّه دار السّلام، مفصّلا ثابت و محقّق می شود، و عبارات دیگر که در این جا مذکور شده خود ناظر بصیر را بر حقیقت حال مطّلع می گرداند، و وهن نسج عنکبوتی اولیای عثمان را بمنصّۀ شهود می رساند.

ص: 44

أنّ الحدیث الّذی فیه ذکر معاذ و زید بعضهم یضعّفه و بعضهم یحسّنه].

و پر ظاهر است که قول مضعّفین سنّیّه برای ردّ و قدح این حدیث، دلیل بس متین و برهان بغایت رزین ست که بآن ارغام انوف جاحدین و قطع ألسن معاندین بوجه أحسن صورت می گیرد. أمّا قول ابن تیمیّه که بعض اهل سنّت تحسین آن می نمایند پس ضرری بأهل حقّ و یقین نمی رساند، زیرا که عنقریب متعقّب بودن آن حسب افادۀ علاّمۀ ابن عبد الهادی خواهی شنید.

ششم آنکه: حدیث أعلمیّت معاذ را اگر چه بعضی از علمای سنّیّه جسارة تحسین بلکه تصحیح نموده اند، لیکن علاّمۀ ابن عبد الهادی در «تذکرۀ» خود تعقّب ایشان کرده در صدد ردّ و إبطال کلام و مقالشان بر آمده، و ازینجا ثابت و واضح و آشکار می گردد که تحسین و تصحیح این حدیث بحدّی باطل و قبیحست که محقّقین و منصفین سنّیّه؛ خود در ردّ و إبطال آن سعی جمیل می فرمایند و بإظهار حقیقت حال وهن و انخزال آن در توهین باطل لجلج و تهجین فاسد أسمج می افزایند.

هفتم آنکه: علاّمه ابن عبد الهادی در «تذکره» خود از راه کمال إنصاف، اعتراف نموده که در متن این حدیث نکارت است. و بعد اعتراف این محقّق با مهارت در باب متن این حدیث بنکارت، اقدام مخاطب بی بصارت بر احتجاج باین کذب سراسر خسارت خصوصا بمقابلۀ حدیث ثقلین نهایت جرأت و جسارت بلکه منتهای خلاعت و دعارت می باشد.

هشتم آنکه: علاّمه ابن عبد الهادی در «تذکرۀ» خود افاده نموده که شیخ او این حدیث را تضعیف نموده، و پر ظاهر است که بعد تضعیف شیخ ابن عبد الهادی احتجاج مخاطب باغی و عادی باین حدیث فاسد المبادی عین ظلم بادی ست.

نهم آنکه: علاّمه ابن عبد الهادی در «تذکره» خود افاده نموده که شیخ ابن عبد الهادی از تضعیف این حدیث سخیف، ترقّی کرده موضوع بودن آن را ترجیح داده، و لعمری أنّ احتجاج المخاطب بهذا الحدیث الموضوع و تمسّکه بهذا الخبر المصنوع ولوع بالباطل و أیّ ولوع، و نزوع إلی الغیّ و أیّ نزوع.

دهم آنکه: علاّمه شمس الدّین ذهبی که خود مخاطب؛ بکلام او در جواب حدیث طیر متمسّک شده، حدیث أعلمیّت معاذ را از أحادیث مقدوحه و روایات مجروحه

ص: 46

وانموده بذکر آن در کتاب «میزان» در ترجمۀ سلام بن سلم متروک مهتوک؛ إظهار کمال وهن و هوان آن فرموده، کما ستقف علیه إنشاء اللّه عنقریب.

احصای آن شود.

بخاری در «کتاب الضّعفاء و المتروکین» گفته: [محمّد بن عبد الرّحمان البیلمانی، عن أبیه، منکر الحدیث، کان الحمیدیّ یتکلّم فیه].

و نسائی در «کتاب الضّعفاء و المتروکین» گفته: [محمّد بن عبد الرّحمن البیلمانی، عن أبیه، منکر الحدیث] [1].

و محمد بن طاهر بن أحمد مقدسی در کتاب «تذکرة الموضوعات» جابجا محمّد بن عبد الرّحمان البیلمانی را بقدح و جرح یاد فرموده بذکر طعن و وهن أو أحادیث عدیده را موضوع وانموده چنانچه در کتاب مذکور گفته:

[إذا کان آخر الزّمان و اختلف الأهواء فعلیکم بدین البادیة و النّساء. فیه: محمّد بن عبد الرّحمان البیلمانی.

قال ابن معین: لیس بشیء].

و نیز در کتاب مذکور گفته: [

إذا لقیت الحاجّ فسلّم علیه و صافحه و مره أن یستغفر لک. فیه: محمّد بن عبد الرّحمن البیلمانی و هو لا شیء فی الحدیث].

و نیز در کتاب مذکور گفته: [

إن أحببت أن تکون من القانتین فلا تعرفنّ من عن یمینک. فیه: محمّد بن عبد الرّحمن البیلمانی و هو لا شیء فی الحدیث].

و نیز در کتاب مذکور گفته: [

إنّ المؤمن یعمل الطّاعات لحفظه اللّه فی سبع قرون من ذرّیّته. فیه: محمّد بن عبد الرّحمان البیلمانی، لا شیء فی الحدیث].

و نیز در کتاب مذکور گفته:

[أیّ النّاس أجوع؟ قال: الّذی لا یشبع من العلم. فیه: محمّد بن عبد الرّحمان البیلمانی و هو لا شیء فی الحدیث].

و نیز در کتاب مذکور گفته:

[علیکم بدین العجائز. لیس له أصل من روایة صحیحة و لا سقیمة إلاّ لمحمّد بن عبد الرّحمان البیلمانی بغیر هذه العبارة، له نسخة، کان یتّهم].

ص: 48

و نیز در کتاب مذکور گفته: [من أفطر یوما من رمضان. فیه: أبو المطوس، یروی عن أبیه ما لا یتابع علیه. و فیه: محمّد بن عبد الرّحمن البیلمانی، لا شیء].

و نیز در کتاب مذکور گفته:

[من صام صبیحة یوم الفطر فإنّما صام الدّهر.

فیه محمّد بن عبد الرّحمن البیلمانی، لیس بشیء فی الحدیث].

و نیز در کتاب مذکور گفته:

[من صام یوم الجمعة کتب اللّه له عشرة أیّام. فیه:

محمّد بن عبد الرّحمان البیلمانی، لیس بشیء فی الحدیث].

و نیز در کتاب مذکور گفته:

[من کان یؤمن باللّه و الیوم الآخر فلا یعقد علی مائدة یشرب علیها الخمر. فیه: محمّد بن عبد الرّحمان البیلمانی، لا شیء].

و نیز در کتاب مذکور گفته:

[ولد الزّنا لا یرث و لا یورث. فیه محمّد بن عبد الرّحمن البیلمانی، لا شیء، یروی نسخة عن أبیه عن ابن عمر، موضوعة].

و نیز در کتاب مذکور گفته:

[لا صلاة لیل فی لیل و لا نهار فی نهار و لکنّ التّضییع فیما بین ذلک. فیه محمّد بن عبد الرّحمان البیلمانی، لا شیء].

و نیز در کتاب مذکور گفته:

[لا شفعة لصغیر و لا لغائب و إذا سبق الشّریک شریکه بالشّفعة فلا شفعة و الشّفعة کحلّ العقال. فیه: محمّد بن عبد الرّحمان البیلمانی، و هو لا شیء].

و نیز در کتاب مذکور گفته:

[لا یزال أربعون یحفظ اللّه بهم الأرض کلّما مات واحد أبدل. فیه: محمّد بن عبد الرّحمان البیلمانی، لیس بشیء].

و أبو الفرج عبد الرحمن بن علیّ بن محمّد المعروف بابن الجوزی در کتاب «الموضوعات» مکرّر قدح محمّد بن عبد الرّحمن البیلمانی بمعرض إثبات آورده طریق طعن در أحادیث مرویّۀ او بکمال إعلان و اجهار سپرده، چنانچه در کتاب «الموضوعات» که نسخۀ عتیقۀ آن بحمد اللّه پیش نظر قاصرست گفته: [باب ما یصنع عند حدوث الاختلاف.

أنبأنا ابن خیرون، عن الجوهری، عن الدّار قطنی، عن أبی حاتم، قال:

ثنا: محمّد بن یعقوب بن إسحاق الخطیب، قال: ثنا: عبد اللّه بن محمّد الحارثی، قال: ثنا:

ص: 49

و علی آله و سلّم: إذا کان آخر الزّمان و اختلف الأهواء فعلیکم بدین أهل البادیة،

و فی روایة: بدین أهل البادیة و النّساء. قال المصنّف: هذا حدیث لا یصحّ عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و علی آله و سلّم. قال یحیی بن معین: محمّد بن الحارث و محمّد بن عبد الرّحمان لیسا بشیء. قال أبو حاتم: حدّث محمّد بن عبد الرّحمان عن أبیه بنسخة شبیه بمائتی حدیث کلّها موضوعة لا یحلّ الاحتجاج به و لا ذکره فی الکتب إلاّ تعجّبا].

و نیز ابن الجوزی در کتاب «الموضوعات» گفته: [باب فضل جدّة.

أنبا محمّد بن عبد الملک، قال: أنبا إسماعیل بن مسعدة، قال: أنبا حمزة قال: قال: أنبا أبو أحمد بن عدی قال: حدّثنا محمّد بن إبراهیم الدّبیلی قال: ثنا عبد الحمید بن صبیح قال: ثنا صالح بن عبد الجبّار قال: ثنا محمّد بن عبد الرّحمن البیلمانی، عن أبیه، عن ابن عمر قال: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و علی آله و سلّم: یأتی علی النّاس زمان یکون أفضل الرّباط رباط جدّة.

حدیث آخر فی ذلک: أنبأنا محمّد بن أبی طاهر، عن الجوهری، عن الدّار قطنی، عن أبی حاتم البستی، قال: ثنا محمّد بن المسیّب، قال: ثنا إسماعیل بن مالک، قال: ثنا الحجّاج بن خالد، قال: ثنا عبد الملک بن هارون بن عنترة، عن أبیه، عن جدّه، عن علیّ، قال: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و علی آله و سلّم: أربعة أبواب من أبواب الجنّة مفتّحة فی الدّنیا أوّلهنّ اسکندریّة و عسقلان و قزوین، و فضل جدّة علی هؤلاء کفضل بیت اللّه الحرام علی سائر البیوت. قال المصنّف: هذان حدیثان لا صحّة لهما. أمّا الأوّل ففیه: محمّد بن عبد الرّحمن، قال یحیی: لیس بشیء، و قال ابن حبّان: حدّث عن أبیه نسخة شبیها بمائتی حدیث کلّها موضوعة لا یحلّ الاحتجاج به. و أمّا الثانی، فقال یحیی عبد الملک بن مروان: کذّاب، و قال السّعدی: دجّال کذّاب، و قال ابن حبّان: یضع الحدیث].

و ذهبی در «میزان الاعتدال» گفته: [ه. ق. محمّد بن عبد الرّحمان بن البیلمانی، عن أبیه: ضعّفوه، و قال البخاریّ و أبو حاتم: منکر الحدیث، و قال الدّارقطنیّ و غیره:

ضعیف، و قال ابن حبّان: حدّث عن أبیه بنسخة شبیها (شبیه. ظ) بمائتی حدیث کلّها موضوعة. صالح بن عبد الحمید الحضرمی: ثنا ابن البیلمانی، عن أبیه، عن ابن عمر مرفوعا: من مسح الرّکن فکأنّما وضعها فی کفّ الرّحمن عزّ و جلّ.

ص: 50

محمّد بن یعقوب الخطیب بالأهواز، ثنا عبید بن محمّد الحارثی، ثنا محمّد بن الحارث الحارثی ثنا محمّد بن عبد الرّحمن بن البیلمانی مولی ابن عمر، عن أبیه، عن ابن عمر مرفوعا:

إذ اختلف الأهواء فعلیکم بدین أهل البادیة. و به: ولد الزّنا لا یرث و لا یورث. و به:

من صام یوم الجمعة کتب اللّه له عشرة أیّام غرّا زهرا لا یشاکلهنّ أیّام الدّنیا. و به: من صام صبیحة یوم الفطر فکأنّما صام الدّهر. و به: إنّ الّذی یعلم (یعمل. ظ) الطّاعات یحفظه اللّه فی سبع قرون من ذرّیّته. و به: إذا لقیت الحاجّ فصافحه و مره أن یستغفر لک فإنّه مغفور له. و به: لا زال (لا یزال. ظ) أربعون یحفظ اللّه بهم الأرض.

محمّد بن أبی بکر المقدسی: ثنا محمّد بن الحارث، عن ابن البیلمانی، عن أبیه، عن ابن عمر مرفوعا: لا شفعة لصغیر و لا لغائب و الشّفعة کحلّ العقال. قال ابن عدی: کلّ ما یرویه ابن البیلمانی البلاء فیه منه! و محمّد بن الحارث ضعیف أیضا].

و نیز ذهبی در «مغنی» گفته: [محمّد بن عبد الرّحمن بن البیلمانی عن أبیه.

ضعّفوه، و قال ابن حبّان: روی عن أبیه نسخة موضوعة].

و حافظ زین الدین عبد الرحیم بن الحسین العراقی در کتاب «المغنی عن حمل الأسفار فی الأسفار» گفته:

[حدیث «علیکم بدین العجائز». قال ابن طاهر فی کتاب «التّذکرة»: هذا اللّفظ تداوله العامّة و لم أقف له علی أصل یرجع إلیه من روایة صحیحة و لا سقیمة حتّی رأیت

حدیثا لمحمّد بن عبد الرّحمن بن البیلمانی عن ابن عمر عن النّبیّ صلعم: إذا کان فی آخر الزّمان و اختلف الأهواء فعلیکم بدین أهل البادیة و النساء. و ابن البیلمانی له عن أبیه عن ابن عمر نسخة کان یتّهم بوضعها، انتهی. و هذا اللّفظ عن هذا الوجه رواه «حب [1]» فی الضّعفاء فی ترجمة ابن البیلمانی، و اللّه أعلم].

و علی بن أبی بکر بن سلیمان الهیتمی در «مجمع الزّوائد» در باب صلاة الخوف بعد نقل حدیثی از ابن عمر گفته: [رواه البزّار، و فیه: محمّد بن عبد الرّحمان البیلمانی و هو ضعیف جدّا].

و ابراهیم بن محمّد بن خلیل الحلبی المعروف بسبط ابن العجمی در کتاب

ص: 51

«کشف الحثیث عمّن رمی بوضع الحدیث» گفته: [محمّد بن عبد الرّحمن بن البیلمانی، عن أبیه. ضعّفه غیر واحد، و قال «خ [1]» و أبو حاتم: منکر الحدیث. و قال ابن حبّان:

حدّث عن أبیه بنسخة شبیها (شبیه. ظ) بمائتی حدیث کلّها موضوعة. و قد ذکر الذّهبی عدّة أحادیث فی میزانه و فی آخرها: قال ابن عدیّ: کلّ ما یرویه ابن البیلمانی فالبلاء منه.

و محمّد بن الحرث أیضا ضعیف، انتهی. یعنی راوی غالب الأحادیث الّتی ذکرها، و اللّه أعلم. و فی «ثقات ابن حبّان» فی ترجمة أبیه: یضع علی أبیه العجائب].

و ابن حجر عسقلانی در «تلخیص الخبیر» در ذکر حدیث عثمان در باب مسح رأس ثلثا گفته: [و رواه الدّار قطنیّ من طریق ابن البیلمانی عن أبیه عن عثمان. و ابن البیلمانی ضعیف جدّا و أبوه ضعیف أیضا].

و نیز ابن حجر عسقلانی در «تلخیص الخبیر» در ذکر

حدیث «لا صلاة بعد الفجر إلاّ رکعتا الفجر» گفته: [و رواه ابن عدی فی ترجمة محمّد بن الحارث من روایته عن محمّد ابن عبد الرّحمن البیلمانی عن أبیه عن ابن عمر. و المحمّدان ضعیفان].

و نیز ابن حجر عسقلانی در «تلخیص الخبیر» در ذکر حدیث علائق مروی از ابن عبّاس گفته: [و إسناده ضعیف جدّا فإنّه من روایة محمّد بن عبد الرّحمن البیلمانی، عن أبیه عنه].

و نیز ابن حجر عسقلانی در «تهذیب التّهذیب» گفته: [محمّد بن عبد الرّحمان البیلمانی الکوفی النّحوی مولی آل عمر روی عن أبیه و عن خال أبیه و لم یسمه، روی عنه سعید بن بشیر البخاری و عبد اللّه بن عبّاس بن الرّبیع الحارثیّ و محمّد بن الحارث بن زیاد الحارثیّ و محمّد بن کثیر العبدیّ و أبو سلمة موسی بن إسماعیل و غیرهم. قال عثمان الرّومیّ عن ابن معین: لیس بشیء، و قال البخاریّ و أبو حاتم و النّسائی: منکر الحدیث، و قال البخاریّ: کان الحمیدیّ یتکلّم فیه و یضعّفه، و قال أبو حاتم أیضا: مضطرب الحدیث، و قال ابن عدی: کلّ ما یرویه ابن البیلمانی فالبلاء فیه منه! و إذا روی عنه محمّد بن الحارث فهما ضعیفان. قلت: و قال ابن حبّان: حدّث عنه ابنه (عن أبیه. ظ) نسخة

ص: 52

شبیها بمائتی حدیث کلّها موضوعة لا یجوز الاحتجاج به! و لا ذکره إلاّ علی وجه التّعجّب، و قال السّاجیّ: منکر الحدیث، و قال العقیلیّ روی عنه صالح بن عبد الجبّار و محمّد بن الحارث مناکیر، و قال الحاکم: روی عن أبیه عن ابن عمر المعضلات].

و نیز ابن عسقلانی در «لسان المیزان» گفته: [محمّد بن عبد الرّحمن ابن البیلمانی العدوی، مولاهم، عن أبیه، و عنه محمّد بن کثیر العبدیّ. قال البخاریّ: منکر الحدیث].

و نیز ابن حجر عسقلانی در «تقریب» گفته: [محمّد بن عبد الرّحمان بن البیلمانی - بفتح الموحّدة و اللاّم بینهما تحتانیّة ساکنة - ضعیف و قد اتّهمه ابن عدیّ و ابن حبّان.

من السّابعة].

و کمال الدین محمد بن عبد الواحد السّیواسی المعروف بابن الهمام در «فتح القدیر» در مسئلۀ تقدیر مهر گفته: [و حدیث العلائق: معلول بمحمّد بن عبد الرّحمان ابن البیلمانی. قال ابن القطّان: قال البخاریّ: منکر الحدیث].

و شمس الدین محمد بن عبد الرّحمان سخاوی در «مقاصد حسنه» گفته:

[حدیث «علیکم بدین العجائز» لا أصل له بهذا اللّفظ و لکنّ عند الدّیلمی من حدیث محمّد بن عبد الرّحمان بن البیلمانی عن أبیه عن ابن عمر مرفوعا: إذا کان فی آخر الزّمان و اختلف الأهواء فعلیکم بدین أهل البادیة و النّساء. و ابن البیلمانی ضعیف جدّا، قال ابن حبّان: حدّث عن أبیه بنسخة شبیها (شبیه. ظ) بمائتی حدیث کلّها موضوعة لا یجوز الاحتجاج به! و لا ذکره إلاّ علی وجه التّعجّب].

و صفی الدین أحمد بن عبد اللّه الخزرجی در «مختصر تذهیب التّهذیب» گفته:

[(د. ق.) - محمّد بن عبد الرّحمن بن البیلمانی العدوی مولاهم، عن أبیه، و عنه محمّد بن کثیر العبدی. قال البخاری: منکر الحدیث].

و رحمة اللّه بن عبد اللّه السندی در «مختصر تنزیه الشّریعة» گفته: [محمّد بن عبد الرّحمن البیلمانی، روی عن أبیه نسخة کلّها موضوعة].

و ملا علی قاری در «رسالۀ موضوعات» نقلا عن ابن القیّم گفته: [و من ذلک

ص: 53

یوم صبیحة یوم الفطر فکأنّما صام الدّهر. و هذا حدیث باطل موضوع علی رسول اللّه علیه السّلام، و ابن البیلمانی یروی المناکیر. قال البخاریّ و أبو حاتم الرّازیّ و النّسائیّ: هو منکر الحدیث، و قال یحیی بن معین: لیس بشیء و قال الدّار قطنیّ و الحمیدیّ: ضعیف، و قال ابن حبّان: حدّث عن أبیه بنسخة (شبیه بمائتی حدیث. ظ) سرد فیها ثمانین حدیثا کلّها موضوعة لا یجوز الاحتجاج به، و لا ذکره إلاّ علی وجه التّعجّب به].

حافظ جلیل أبو الحسن علی بن عمر الدّار قطنی در کتاب «المجتنی» که نسخۀ عتیقۀ آن بخطّ عرب پیش نظر قاصر حاضرست در مقام قدح و جرح حدیث قتل مسلم بمعاهد که عبد الرّحمن بن البیلمانی آن را روایت کرده گفته: [و ابن البیلمانی ضعیف لا یقوم به حجّة إذا وصل الحدیث فکیف بما یرسله، و اللّه أعلم].

و أبو عبد اللّه الحاکم النیسابوریّ در «مستدرک» در کتاب التّفسیر بعد ذکر حدیثی که در سند آن ابن البیلمانی واقع است گفته: [و الشّیخان لم یحتجّا بابن البیلمانی].

و ذهبی در «میزان الاعتدال» گفته: [عبد الرّحمان بن البیلمانی، من مشاهیر التّابعین، یروی عن ابن عمر، لیّنه أبو حاتم، و قال الدّار قطنیّ: ضعیف لا یقوم به حجّة].

و نیز ذهبی در «مغنی» گفته: [عبد الرّحمن بن البیلمانی، تابعیّ مشهور، قال أبو حاتم: لیّن الحدیث، و ذکره ابن حبّان فی «الثّقات»، و قال الدّار قطنیّ: ضعیف].

و نیز ذهبی در «کاشف» گفته: [عبد الرّحمن بن البیلمانی، عن ابن عبّاس و ابن عمر، و عنه ابنه محمّد و ربیعة و ابن إسحاق، قال أبو حاتم: لیّن، و ذکره ابن حبّان فی ثقاته، و کان من فحول الشّعراء].

و نیز ذهبی در «تلخیص المستدرک» در کتاب الأحکام بعد ذکر حدیث سرّق گفته: [و عبد الرّحمان بن البیلمانی، لیّن و لم یحتجّ به البخاریّ].

و نیز در «تلخیص المستدرک» در کتاب الفتن بعد ذکر حدیث ابن عمر متعلّق بدابّة الأرض گفته: [قلت: ابن البیلمانی ضعیف].

و ابن حجر عسقلانی در «تهذیب التهذیب» بترجمۀ أو گفته: [قال أبو حاتم:

لیّن، و قال ابن سعد: هو من أخماس عمر بن الخطّاب، و قال عبد المنعم ابن إدریس:

هو من الأبناء الّذین کانوا بالیمن و کان ینزل بحرّان، و قیل: کان شاعرا مجیدا وفد علی الولید فأجزل له الحباء، و توفی فی ولایته له عند التّرمذی فی طواف الوداع، و عند النّسائیّ حدیث عمر بن عنبسة فی قصّة إسلامه و غیر ذلک، و قرنه ابن ماجة و ذکره ابن حبّان فی «الثّقات». قلت: و قال: مات فی ولایة الولید بن عبد الملک، لا یجوز أن یعتبر بحدیثه إذا کان من روایة ابنه محمّد، لأنّ ابنه یضع علی أبیه العجائب، و قال الدّار قطنیّ: ضعیف

ص: 55

لا یقوم به حجّة، و قال الأزدیّ: منکر الحدیث روی عن ابن عمر بواطیل، و قال صالح جزرة: حدیثه منکر و لا نعرف أنّه سمع أحدا من الصّحابة إلاّ من سرّق. قلت: فعلی مطلق هذا یکون حدیثه عن الصّحابة المسمّین مرسلا عند صالح].

و نیز ابن حجر عسقلانی در «تقریب» گفته: [عبد الرّحمن بن البیلمانی، مولی عمر، مدنیّ نزل حرّان، ضعیف، من الثّالثة].

و صفی الدین الخزرجی در «مختصر تذهیب التّهذیب» گفته: [عبد الرّحمن ابن البیلمانی - بفتح الموحّدة ثمّ تحتانیّة ساکنة و فتح اللام - مولی عمر، عن ابن عبّاس و عمر بن عنبسة، و عنه ابنه محمّد و زید بن سلم. قال أبو حاتم: لیّن، و وثّقه ابن حبّان و قال الحافظ عبد العظیم: لا یحتجّ به].

و علامه ابن امیر الحاج در کتاب «التّقریر و التّحبیر» در مسئلۀ نفی مساوات مؤمن و کافر گفته: [ثمّ فی الآثار ما یؤیّده، أی قول الحنفیّة، منها: حدیث عبد الرّحمن ابن البیلمانی - بالباء الموحّدة و اللاّم المفتوحتین بینهما یاء تحتانیّة - من مشاهیر التّابعین، روی عن ابن عمر، لیّنه أبو حاتم و ذکره ابن حبّان فی «الثقات»، و قال الدّار قطنیّ:

ضعیف لا تقوم به حجّة، قال: قتل صلّی اللّه علیه و سلّم مسلما بمعاهد، الحدیث، یعنی

قوله: و قال أنا أحقّ من وفی بذمّته، رواه أبو حنیفة و أبو داود فی مراسیله و عبد الرّزّاق، و أخرجه الدّارقطنیّ عن ابن البیلمانی، عن ابن عمر مرفوعا، و أعلّه، و استیفاء الکلام فیه له موضع غیر هذا].

و ملا علی متقی در «کنز العمّال» گفته: [

عن ابن عمر، قال: سئل النّبی صلعم:

ما الّذی یجوز فی الرّضاع من الشّهود؟ قال: رجل و امرأة. (عب. ش.)، و فیه ابن البیلمانی، ضعیف].

و عبد الرؤوف بن تاج العارفین المناوی در «فیض القدیر» در شرح

حدیث «أجوع النّاس طالب علم» گفته: [و ابن البیلمانی ضعّفه الدّار قطنیّ و غیره].

و شوکانی در «نیل الأوطار» در ذکر حدیث قتل مسلم بمعاهد گفته: [و اجیب عنه بأنّه مرسل و لا تثبت بمثله حجّة، و بأنّ ابن البیلمانیّ المذکور ضعیف لا تقوم به

ص: 56

حجّة إذا وصل الحدیث فکیف إذا أرسله، کما قال الدّار قطنیّ.

و محمد مرتضی الزبیدی در «تاج العروس» در لغت «بلم» گفته: [و عبد الرّحمن ابن أبی یزید البیلمانی مولی عمر بن الخطّاب رضی اللّه عنه، تابعیّ روی عن ابن عبّاس و ابن عمر و نافع و ابن جبیر، و عنه ابنه محمّد و ربیعة الرّأی و ابن إسحاق. قال أبو حاتم:

لیّن، و ذکره ابن حبّان فی «الثقات»، کان من فحول الشّعراء].

هذا وضوئی و وضوء الأنبیاء قبلی. فقال أبی: عبد الرّحیم بن زید متروک الحدیث، و زید العمی ضعیف الحدیث و لا یصحّ هذا الحدیث عن النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم. و سئل أبو زرعة عن هذا الحدیث فقال: هو عندی حدیث واه، و معاویة بن قرّة لم یلحق ابن عمر. قلت لأبی:

فإنّ الرّبیع بن سلیمان حدّثنا هذا الحدیث عن أسد بن موسی، عن سلام بن سلیم، عن زید بن أسلم، عن معاویة بن قرّة، عن ابن عمر، عن النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم. فقال: سلام هو سلام الطّویل و هو متروک الحدیث، و زید هو زید العمی و هو ضعیف الحدیث].

و ابن الجوزی در کتاب «الموضوعات» بعد ذکر أحادیث احتجام یوم الثّلثاء گفته: [هذه أحادیث لیس فیها صحیح، أمّا الأوّل ففیه أبو هرمز، قال یحیی: لیس بشیء کذّاب، و قال النّسائیّ: لیس بثقة، و قال الدّار قطنیّ: متروک، و الثّانی و الثّالث فیهما زید العمی. قال ابن حبّان: یروی أشیاء موضوعة لا أصل لها حتّی یسبق إلی القلب أنّه المتعمّد لها].

و ذهبی در «میزان الاعتدال» گفته: [زید بن الحواری العمی أبو الحواری البصری، قاضی هراة، عن أنس و سعید بن المسیّب و طائفة، و عنه ابناه عبد الرّحیم و عبد الرّحمن و شعبة و هشیم، قال ابن معین: صالح، و قال مرّة: لا شیء، و قال مرّة:

ضعیف یکتب حدیثه، قال أبو حاتم: ضعیف یکتب حدیثه، و قال الدّار قطنیّ: صالح و ضعّفه النّسائیّ، و قال ابن عدیّ: لعلّ شعبة لم یرو عن أضعف منه، و قال السّعدی:

متماسک و من مناکیره:

قیس بن الرّبیع، عن حبیب بن أبی ثابت، عن أیّوب بن موسی، عن زید بن الحواری، عن أنس مرفوعا: یوشک الفالج أن یفشو فی النّاس حتّی یتمنّوا الطّاعون مکانه.

سلام الطّویل، عن زید العمی، عن قتادة، عن أنس مرفوعا: یکره للمؤذّن أن یکون إماما، فهذا لعلّ البلاء فیه من سلام.

عن زید العمی، عن معاویة بن قرّة، عن معقل بن یسار مرفوعا: من احتجم یوم الثّلاثا لسبع عشرة من الشّهر کان دواء للسّنة.

ص: 58

اختلافهم فهو عندی علی هدی. فهذا باطل. و عبد الرّحیم ترکوه، و نعیم صاحب مناکیر].

فیه، و هو عندی لا یجوز الاحتجاج بخبره و لا أکتبه إلاّ للاعتبار، و هو الّذی

روی عن أنس مرفوعا: من احتجم یوم الثلثاء لسبع عشر مضین من الشّهر کان دواء سنة].

و نیز ابن حجر در «تقریب» گفته: [زید بن الحواری أبو الحواری العمیّ البصری، قاضی هراة، یقال: اسم أبیه مرّة، ضعیف، من الخامسة].

و ضعیف بودن زید عمی از «تلخیص الخبیر» ابن حجر عسقلانی نیز واضح و لائح است، کما ستسمع فیما بعد إنشاء اللّه تعالی.

و محمد طاهر گجراتی در «قانون الموضوعات» گفته: [زید العمیّ لیس بشیء.

«ج [1]» متروک. «غ [2]» زید بن الحواری العمیّ أبو الحواری البصری قاضیها.

ضعّفه النّسائیّ و ابن عدی، و قیل: صالح، و قیل: ضعیف یکتب حدیثه.

و شیخ رحمة اللّه السندی در «مختصر تنزیه الشّریعة» گفته: [زید بن الحواری العمیّ، یروی أشیاء موضوعة لا أصل لها حتّی یسبق إلی القلب أنّه المتعمّد لها].

و الحدیث منکر، و سلام متروک الحدیث].

و أبو نعیم اصفهانی در «حلیة الاولیاء» در ترجمه شعبی بعد روایت حدیث شفاعت ملائکه گفته: [و الحمل فیه علی سلام فإنّه متروک باتّفاق].

و ابن الجوزی در «کتاب الموضوعات» در ضمن قدح حدیث طویل در فضل مؤذّنین گفته: [و فیه سلام الطّویل، قال یحیی: لیس بشیء لا یکتب حدیثه. و قال البخاریّ: ترکوه. و قال النّسائیّ و الدّارقطنیّ: متروک. و قال ابن حبّان: یروی عن الثقات الموضوعات کأنّه کان المتعمّد لها].

و نیز ابن الجوزی در «کتاب الموضوعات» بعد ذکر حدیثی در باب زکاة الفطر گفته: [قال المصنّف: هذه الزّیادة و هی ذکر الیهودی و النّصرانیّ موضوعة علی رسول اللّه انفرد بها سلام الطّویل. قال یحیی: لا یکتب حدیثه، و قال النّسائیّ: متروک.

و قال ابن حبّان: کان یروی عن الثقات الموضوعات کأنه کان المتعمّد لها].

و نیز ابن الجوزی در «کتاب الموضوعات» بعد ذکر حدیثی در فضل یوم أوّل ماه رمضان گفته: [هذا حدیث لا یصحّ. قال یحیی: سلاّم لیس بشیء. و قال البخاریّ و النّسائیّ و الدّار قطنیّ: متروک].

و نیز ابن الجوزی در «کتاب الموضوعات» در قدح أحادیث احتجام یوم الثلثاء گفته: [و فی الحدیث الثانی أیضا سلاّم. قال یحیی: لیس بشیء. و قال البخاری: متروک].

و ذهبی در «میزان» گفته: [سلام بن سلم، و یقال: ابن سلیم التّمیمی السّعدی الخراسانی ثمّ المدائنی الطّویل. روی عن زید العمی و منصور بن زاذان و حمید و البصریین. قال «خ [1]»: سلام بن مسلم السّعدی الطّویل. عن زید العمیّ، ترکوه. و قال أحمد بن أبی مریم: سألت ابن معین عن سلام بن سلم التّمیمی فقال:

ضعیف لا یکتب حدیثه. و روی ابن الدّورقی عن یحیی سلام الطّویل لیس بشیء. و روی عبّاس عن یحیی: سلام التّمیمیّ لیس بشیء. و قال أحمد: سلام الطّویل منکر الحدیث، و قال «س [2]»: سلام بن سلم متروک. و قال أبو زرعة: ضعیف.

ص: 61

ثنا: سلام الطویل، عن زید العمی، عن معاویة بن قرّة، عن ابن عمر بحدیث الوضوء مرّة و مرّتین و ثلاثا، تابعه فیه عبد الرّحیم بن زید العمی. شبابة، ثنا سلام عن زید، عن معاویة بن قرّة، عن أنس، عن النّبی صلّی اللّه علیه و سلّم فی المسح علی الخفّین ثلاثة أیّام و لیالیهنّ للمسافر و یوما و لیلة للمقیم. و به عن زید العمی عن أبی الصّدیق النّاجی عن أبی سعید عن النّبی صلّی اللّه علیه و سلّم مثله. أحمد بن یونس، ثنا سلام، ثنا زید العمی، عن أبی الصّدیق النّاجی، عن أبی سعید مرفوعا: أرحم هذه الامّة بها أبو بکر، و أقواهم فی دین اللّه عمر، و أفرضهم زید، و أقضاهم علیّ، و أصدقهم حیاء عثمان و أمین الأمّة أبو عبیدة بن الجرّاح، و أقرأهم ابیّ، و أبو هریرة وعاء من العلم، و عند سلمان علم لا یدرک، و معاذ أعلمهم بحلال اللّه و حرامه، و ما أظلّت الخضراء و لا أقلّت الغبراء و البطحاء من ذی لهجة أصدق من أبی ذرّ. و قد ساق ابن عدی له جملة و قال: لا یتابع علی شیء منها. منها له

عن زید العمی، عن قتادة، عن أنس مرفوعا:

کره للمؤذّن أن یکون إماما. قال ابن عدی: لعلّ البلاء فیه منه أو من زید. قیل:

توفی فی حدود سنة سبع و سبعین و مائة].

و نیز ذهبی در «میزان» در ترجمۀ زید عمّی گفته:

[سلام الطّویل، عن زید العمی، عن قتادة، عن أنس مرفوعا: یکره للمؤذّن أن یکون إماما. فهذا لعلّ البلاء فیه من سلاّم].

و نیز ذهبی در «مغنی» گفته: [سلام بن سلم، و قیل ابن سلیم المدائنی السّعدی الخراسانیّ الأصل الطّویل، عن زید العمی و حمید الطّویل و منصور بن زاذان، متروک و قال أبو زرعة: ضعیف].

و نیز ذهبی در «کاشف» گفته: [سلام بن سلم التّمیمیّ المدائنیّ الطّویل، و قیل ابن سلیم، عن زید العمی و منصور بن زاذان، و عنه قبیصة و خلف بن هشام و أبو الرّبیع الزّهرانی. قال البخاریّ: ترکوه].

و علاء الدین علی بن عثمان المعروف بابن التّرکمانی در کتاب «الجوهر النّقی فی الرّد علی البیهقی» گفته: [باب فضل التّکرار فی الوضوء. ذکر (أی البیهقی)

ص: 62

فیه حدیث معاویة بن قرّة، عن ابن عمر: هذا وضوئی و وضوء الأنبیاء قبلی. قلت: فی سنده سلام الطّویل، سکت عنه [1] و قال فی باب وقت الحجامة: سلام بن سلم الطّویل متروک].

و علی بن أبی بکر بن سلیمان الهیتمی در «مجمع الزّوائد» در باب الاستنجاء بعد ذکر حدیثی از «معجم أوسط» طبرانی گفته: [و فیه سلام الطویل، و قد أجمعوا علی ضعفه].

و سبط ابن العجمی الحلبی در کتاب «الکشف الحثیث عمّن رمی بوضع الحدیث» گفته: [سلام بن سلم، و یقال ابن سلیم التّمیمی السّعدی الطّویل. جرحه جماعة.

قال ابن الجوزی فی «الموضوعات»: یروی عن الثقات الموضوعات کأنّه المتعمّد لها! ذکره فی فضل المؤذّنین و فی موضع آخر فی الزّکاة و نقل هذا الکلام عن ابن حبّان، و اللّه أعلم].

و ابن حجر عسقلانی در «تهذیب التهذیب» بترجمۀ او گفته: [قال أحمد: روی أحادیث منکرة، و قال ابن أبی مریم عن ابن معین: له أحادیث منکرة، و قال الدّوریّ و غیره عن ابن معین: لیس بشیء، و قال ابن المدینی: ضعیف، و قال ابن عمّار: لیس بحجّة، و قال الجوزجانیّ: لیس بثقة، و قال البخاریّ: ترکوه، و قال مرّة: یتکلّمون فیه، و قال أبو حاتم: ضعیف الحدیث ترکوه، و قال أبو زرعة: ضعیف، و قال النّسائیّ:

متروک، و قال مرّة: لیس بثقة و لا یکتب حدیثه، قال ابن خراش: کذّاب، و قال مرّة:

متروک، و قال أبو القسم البغویّ: ضعیف الحدیث جدّا، و روی ابن عدیّ أحادیث و قال:

لا یتابع علی شیء منها و أخرج له الحدیث الّذی أخرجه ابن ماجة و لیس له عنده غیره و هو حدیث أنس: وقت للنّفساء. قلت: و منها

زید العمی، عن قتادة، عن أنس مرفوعا:

کره للمؤذّن أن یکون إماما، قال ابن عدی: لعلّ البلاء فیه منه أو من زید، و قال ابن حبّان: روی عن الثّقات الموضوعات کأنّه کان المتعمّد لها و هو الّذی

روی عن حمید عن أنس أنّ النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم وقّت للنّفساء أربعین یوما، و قال العجلیّ: ضعیف، و قال السّاجیّ: عنده مناکیر، و قال الحکم: روی أحادیث موضوعة، و قال أبو نعیم فی

ص: 63

«الحلیة» فی ترجمة الشّعبی: سلام بن سلیم الخراسانی متروک باتّفاق. قرأت بخطّ الذّهبی: قیل: إنّه مات فی حدود سنّة 177 سبع و سبعین و مائة].

و نیز ابن حجر عسقلانی در «تقریب» گفته: [سلاّم - بتشدید اللاّم - ابن سلیم أو سلم أبو سلیمان و یقال له الطّویل المدائنی متروک من السّابعة، مات سنة سبع و سبعین].

و نیز ابن حجر عسقلانی در «تلخیص الخبیر» در ذکر حدیث ابن عمر در باب وضو گفته: [و قال ابن أبی حاتم: قلت لأبی زرعة: حدّثنا الرّبیع بن سلیمان، ثنا أسد بن موسی عن سلام بن سلیم، عن زید بن أسلم، عن معاویة بن قرّة، عن ابن عمر، فقال:

سلام هو سلام الطّویل و هو متروک، و زید هو العمی و هو متروک أیضا].

و نیز ابن حجر عسقلانی در «تلخیص الخبیر» بعد ذکر حدیثی در باب نفساء گفته: [و قال النّوویّ: قول جماعة من مصنّفی الفقهاء أنّ هذا الحدیث ضعیف مردود علیهم و له شاهد

أخرجه ابن ماجة من طریق سلام عن حمید عن أنس أنّ رسول اللّه صلعم وقّت للنّفساء أربعین یوما إلاّ أن تری الطّهر قبل ذلک، قال: لم یروه عن حمید غیر سلام و هو ضعیف].

و نیز ابن حجر عسقلانی در «تلخیص الخبیر» بعد ذکر حدیثی در باب أذان گفته: [

و قد روی ابن عدی عن أنس مرفوعا: یکره للإمام أن یکون مؤذّنا، قال ابن عدی: منکر و البلاء فیه من سلام الطّویل أو زید العمی].

و نیز ابن حجر عسقلانی در «تلخیص الخبیر» در ذکر

حدیث «أفرضکم زید»

گفته: [و عن أبی سعید رواه قاسم بن أصبغ عن أبی خثیمة و العقیلی فی الضّعفاء، عن علی بن عبد العزیز، کلاهما عن أحمد بن یونس، عن سلام، عن زید العمی، عن أبی الصّدیق، عنه [1] و زید و سلام ضعیفان].

و صفی الدین الخزرجی در «مختصر تذهیب التّهذیب» گفته: [(ق). سلام ابن سلیم التّمیمیّ السّعدی، أبو سلیمان المدائنی الطّویل، عن زید العمیّ فأکثر و حمید الطّویل، و عنه أبو الربیع الزّهرانی و علیّ بن الجعد. قال أبو زرعة: ضعیف. قال البغویّ:

ص: 64

توفی قریبا من سنة سبع و سبعین و مائة].

و شیخ رحمة اللّه سندی در «مختصر تنزیه الشّریعة» گفته: [سلام الطّویل یروی الموضوعات کأنّه المتعمّد لها].

و محمد بن طاهر فتنی در «قانون الموضوعات» گفته: [سلام الطّویل، یروی عن الثقات الموضوعات کأنّه المتعمّد لها].

و أبو الفیض محمد مرتضی الزبیدی در «تاج العروس» گفته: [سلام بن سلم، و قیل: ابن سالم، و قیل: ابن سلیمان أبو العبّاس المدائنی السّعدی التّمیمی عن زید العمیّ و منصور بن زاذان، و عنه خلف بن هشام، قال البخاریّ: ترکوه].

و قاضی القضاة محمّد بن علی الشّوکانی در «نیل الأوطار» بعد ذکر حدیث أمّ سلمة در باب نفساء گفته: [قال النّوویّ: قول جماعة من مصنّفی الفقهاء أنّ هذا الحدیث ضعیف، مردود علیهم، و له شاهد

أخرجه ابن ماجة من طریق سلام عن حمید عن أنس

أنّ رسول اللّه صلعم وقّت للنّفساء أربعین یوما إلاّ أن تری الطّهر قبل ذلک. قال: لم یروه عن حمید غیر سلاّم و هو ضعیف، کذّبه ابن معین و غیره من الأئمّة].

و عبد الوهاب بن محمد غوث المدارسی در «کشف الأحوال فی نقد الرجال» گفته: [سلام بن سلم، و قیل: ابن سلیمان، و قیل ابن سالم أبو العبّاس التّمیمیّ الطّویل من أهل خراسان، سکن المدائن، متروک یروی عن الثّقات الموضوعات کأنّه المتعمّد لها، سمع عبّاد بن کثیر و أبا بشر و فضیل بن مرزوق و زید العمیّ و زیاد بن میمون و غیرهم. روی عنه الحکم بن مروان السّلمیّ و یزید بن محمّد بن عبد الصّمد و سلیمان بن مهران و هاشم بن القاسم و قبیصة و زهیر بن عبّاد و غیرهم فی الصّلوة و الصّدقة و الصّیام و المرض و البعث].

سیزدهم آنکه: علامۀ مناوی در «تیسیر - شرح جامع صغیر» نیز حدیث أعلمیّت معاذ را بقدح و جرح نواخته، چنانچه بعد ذکر آن می گوید: [حل [1]. عن أبی سعید، و إسناده ضعیف].

ص: 65

و بحمد اللّه تعالی این جملۀ متینه و افادۀ رزینه برای تضعیف و توهین این حدیث مهین نزد محقّقین منقدین کافی و وافیست.

چهاردهم آنکه: علامه علیّ بن أحمد بن محمّد بن إبراهیم العزیزی نیز حدیث أعلمیّت معاذ را تضعیف و توهین نموده، باعتراف ضعف اسنادش باب قدح و جرح آن بر ناقدین ممیّزین گشوده، چنانچه در «سراج منیر - شرح جامع صغیر» در شرح حدیث مذکور گفته: [حل [1]. عن أبی سعید، و إسناده ضعیف].

من أحسن النّاس وجها و أحسنهم خلقا و أسمحهم کفّا، فأدّان دینا کثیرا فلزمه غرماؤه حتّی تغیّب منهم أیّاما فی بیته حتّی استأدی غرماؤه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم، فأرسل رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم إلی معاذ یدعوه فجاء و معه غرماؤه فقالوا: یا رسول اللّه! صلّی اللّه علیه و سلّم خذ لنا حقّنا منه! فقال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم: رحم اللّه من تصدّق علیه. قال: فتصدّق علیه ناس و أبی آخرون و قالوا: یا رسول اللّه خذلنا حقّنا منه! فقال رسول اللّه: اصبر لهم یا معاذ! قال: فخلعه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم من ماله فدفعه إلی غرمائه فاقتسموه بینهم فأصابهم خمسة أسباع حقوقهم.

قالوا: یا رسول اللّه! بعد لنا! قال لهم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم: خلّوا عنه فلیس لکم إلیه سبیل! فانصرف معاذ إلی بنی سلمة فقال له قائل: یا أبا عبد الرّحمن! لو سألت رسول اللّه فقد أصبحت الیوم معدما. قال ما کنت لأسأله. قال: فمکث یوما ثمّ دعاه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم فبعثه إلی الیمن و قال: لعلّ اللّه یجبرک و یؤدی عنک دینک. قال: فخرج معاذ إلی الیمن فلم یزل بها حتّی توفی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم فوافی السنة الّتی حجّ فیها عمر بن الخطّاب استعمله أبو بکر علی الحجّ فالتقیا یوم التّرویة بمنی فاعتنقا و عزی کلّ واحد منهما صاحبه برسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم ثمّ أخلدا إلی الأرض یتحدّثان، فرأی عمر عند معاذ غلمانا فقال: ما هؤلاء؟ یا أبا عبد الرّحمن! قال: أصبتهم فی وجهی هذا. فقال عمر: من أیّ وجه؟ قال: أهدوا إلیّ و اکرمت بهم. فقال: أذکرهم لأبی بکر. فقال معاذ: ما ذکری هذا لأبی بکر، و نام معاذ فرأی فی النّوم کأنّه علی شفیر النّار و عمر آخذ بحجزته من ورائه یمنعه أن یقع فی النّار ففزع معاذ فقال: هذا ما أمرنی به عمر. فقدم معاذ فذکرهم لأبی بکر، فسوّغه أبو بکر ذلک و قضی بقیّة غرمائه و قال: إنّی سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم یقول: لعلّ اللّه یجبرک].

و شاه ولی اللّه والد مخاطب در «إزالة الخفا» گفته:

[عن عبد اللّه بن مسعود (رض) قال: لمّا قبض النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم و استخلفوا أبا بکر (رض) و کان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم بعث معاذا إلی الیمن فاستعمل أبو بکر عمر علی الموسم فلقی معاذا بمکّة و معه رقیق، فقال: ما هؤلاء؟ فقال:

ص: 67

بحجزتی، و ما أرانی إلاّ مطیعک. قال: فأتی بهم أبا بکر (رض) فقال: هؤلاء أهدوا لی و هؤلاء لک. قال: فإنّا سلّمنا لک هدیّتک. فخرج معاذ إلی الصّلوة فإذا هم یصلّون خلفه. فقال معاذ: لمن تصلّون؟ قالوا: للّه عزّ و جلّ. قال: فأنتم له، فأعتقهم. أخرجه الحاکم].

و نیز شاه ولی اللّه در «قرّة العینین» گفته:

[الحاکم، عن عبد اللّه بن مسعود، قال: لمّا قبض النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم و استخلفوا أبا بکر رضی اللّه عنه، و کان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم بعث معاذا إلی الیمن و استعمل أبو بکر عمر رضی اللّه عنه، علی الموسم، فلقی معاذا بمکّة و معه رقیق فقال: ما هؤلاء؟ فقال: هؤلاء اهدوا لی و هؤلاء لأبی بکر. فقال له عمر: إنّی أری لک أن تأتی بهم أبا بکر، فأبی فلقیه من الغد فقال: یا بن الخطّاب! لقد رأیتنی البارحة و أنا أنزو إلی النّار و أنت آخذ بحجزتی! و ما أرانی إلاّ مطیعک. قال: فأتی بهم أبو بکر فقال: هؤلاء اهدوا لی و هؤلاء لک! قال: فإنّا سلّمنا لک هدیتک. فخرج معاذ إلی الصّلوة فإذا هم یصلّون خلفه. فقال معاذ: لمن تصلّون؟ قالوا: للّه عزّ و جلّ. قال: فأنتم له، فأعتقهم].

ازین روایات بعد جمع، واضح می شود که هر گاه معاذ از یمن مراجعت نمود و در مکّه با عمر بن الخطّاب ملاقی شد، عمر دید که با معاذ جماعتی از عبید و غلمان است و چون در باب ایشان از معاذ سؤال کرد که اینها را از کجا یافتی؟ معاذ گفت: اینها را مردم بسوی من هدیّه کرده اند. عمر باو گفت: اطاعت من بکن و اینها را بسوی أبو بکر بفرست که اگر او اینها را برای تو پاکیزه گرداند پس ایشان ملک تو خواهند بود. معاذ از نهایت جهالت، مشورت خلیفۀ ثانی را قبول نکرد و گفت که من اطاعت تو درین باب نخواهم کرد، این چیزیست که بسوی من هدیّه کرده شده پس چرا آن را بسوی أبی بکر بفرستم، لیکن چون شب شد و معاذ بخواب رفت دید که او بسوی نار کشیده می شود و عمر کمر او را گرفته است و از افتادن در نار مانع می شود. معاذ از این خواب خوفناک شد و گفت که این همان چیزیست که مرا عمر بآن أمر کرده بود، پس صبح آن شب معاذ نزد عمر آمد و گفت که من نمی بینم خود را مگر مطیع تو، بتحقیق که من در خواب چنین و چنان دیدم، و باو حال منام خود مفصّلا بیان کرد و بعد از آن

ص: 68

نزد خلیفۀ أوّل رسید و بر او عبید و غلمان خود را پیش کرد و خلیفه از راه عنایت آن عبید را باو بخشید.

و این قصۀ عجیبه و واقعۀ غریبه بوضوح تمام بر جهل تامّ معاذ از حلال و حرام دلالت دارد، و ظاهر می نماید که او در جمع أموال خیلی بی اعتدال بود و هرگز خیال حرام و حلال نمی کرد، بلکه بر استحلال غیر طیّب اصرار مورث و بال می نمود. و پر ظاهرست که هر گاه حال پر اختلال معاذ بن جبل باین حدّ رسیده باشد دیگر او را عالم بحلال و حرام شریعت حضرت خیر الأنام علیه و آله آلاف الصّلوة و السّلام دانستن ظلم عظیم و جور فخیمست، چه جای آنکه، العیاذ باللّه، حدیث موضوع أعلمیّت در حقّ او ثابت بدانند و آن را بمقابله حدیث ثقلین ذکر نموده خلاعت و رقاعت را بدرجۀ قصوی برسانند، فإنّه من الشّناعة و الفظاعة بمکان أیّ مکان، و اللّه العاصم عن التّردّی فی هوة الصّغار و الهوان.

و مخفی نماند که بعضی از اسلاف نا إنصاف سنّیّه برای حمایت معاذ ملیم و تبریۀ او ازین جرم عظیم، افترای بس جسیم بر جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم تراشیده، گونه دین و إیمان خود بناخن جسارت سراسر خراشیده اند، و ما بحمد اللّه الجلیل بتفصیل جمیل در مجلّد حدیث مدینه العلم بجواب کلام عاصمی آن را کما ینبغی باطل و مضمحل ساخته، بهتک ستر و ابدای سرّ آن علی وجه الکمال پرداخته ایم، فراجعه إن شئت.

و لو ترکوا لأحد من أجل أحد لترکوا معاذا من أجل رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم. فباع النّبی صلّی اللّه علیه و سلّم ما له کلّه فی دینه حتّی قام معاذ بغیر شیء حتّی إذا کان عام فتح مکّة بعثه النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم إلی طائفة من الیمن لیجبره، فمکث معاذ بالیمن أمیرا و کان أوّل من اتّجر فی مال اللّه هو، فمکث حتّی قبض رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم فلمّا قدم قال عمر لأبی بکر رضی اللّه عنهما: أرسل إلی هذا الرّسل فدع له یعیشه و خذ سائره منه. فقال أبو بکر: إنّما بعثه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم لیجبره و لست بآخذ منه شیئا إلاّ إن یعطینی. فانطلق عمر إلیه إذ لم یطعه أبو بکر، فذکر ذلک لمعاذ فقال معاذ: إنّما أرسلنی النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم لیجبرنی و لست بفاعل، ثمّ لقی معاذ عمر فقال: قد أطعتک و أنا فاعل ما أمرتنی به، إنّی رأیت فی المنام أنّی فی حومة ماء قد خشیت الغرق فخلّصتنی منه یا عمر! فأتی معاذ أبا بکر فذکر ذلک له و حلف أن لا یکتمه شیئا. فقال أبو بکر رضی اللّه عنه: لا آخذ منک شیئا قد وهبته، فقال:

هذا حین حلّ و طاب، و خرج معاذ عند ذلک إلی الشّام].

و ملا علی متقی در «کنز العمّال» در کتاب الخلافة آورده:

[أخبرنا معمر، عن الزّهری، عن کعب بن عبد الرّحمن بن کعب بن مالک، عن أبیه، قال: کان معاذ بن جبل رجلا سمحا شابّا جمیلا من أفضل شباب قومه و کان لا یمسک شیئا، فلم یزل یدان حتّی أغلق ماله کلّه من الدّین. فأتی النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم یطلب له أن یسئل له غرمائه أن یصغوا له، فأبوا. فلو ترکوا لأحد من أجل أحد ترکوا للنّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم. فباع النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم کلّ ماله فی دینه حتّی قام معاذ بغیر شیء حتّی إذا کان عام فتح مکّة بعثه النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم علی طائفة من الیمن أمیرا لیجبره، فمکث معاذ بالیمن أمیرا، و کان أوّل من اتّجر فی مال اللّه هو، و مکث حتّی أصاب و حتّی قبض النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم. فلمّا قدم قال عمر لأبی بکر:

ص: 70

فذکر ذلک له و حلف له أنّه لم یکتمه شیئا حتّی بیّن له سوطه؛ فقال أبو بکر: و اللّه لا آخذه منک قد وهبته لک. فقال عمر: هذا حین طاب و حلّ. فخرج معاذ عند ذلک إلی الشّام.

قال معمر: فأخبرنی رجل من قریش قال: سمعت الزّهریّ یقول: لمّا باع النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم مال معاذ أوقفه للنّاس فقال: من باع هذا شیئا فهو باطل.«عب» و ابن راهویه].

ازین عبارات ظاهرست که معاذ بن جبل از راه جهل و نادانی مالی را که هنگام اقامت در یمن بذریعۀ تجارت در مال اللّه حاصل کرده بود نیز مثل غلمان و عبید مال خود می فهمید و بدفع آن و دست برداری از آن راضی نمی گردید و درین باب نیز هر چند حضرت عمر او را افهام و تفهیم بلیغ نمودند، لیکن آن خیره سر نصیحت ایشان را قابل قبول ندانسته پس پشت خود انداخت و در استحلال آن مال، إرسال جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و سلّم او را بسوی یمن برای جبر حال دستاویز خود ساخت، آخر نوبت بجای رسید که در عالم رؤیا خویشتن را مشرف بر غرق یافت و بناچاری بسوی استحلال آن از خلیفۀ أوّل بشتافت. و این واقعه نیز مثل واقعۀ سابقه دلالت بر کمال جهل معاذ از حلال و حرام و تجاسر و اقدام او بر أخذ مال خالق أنام دارد، و متاع کاسد بائر آن تاجر حائر را توده توده پیش ناظرین ماهرین می آرد. و ازین مقام بوضوح تمام بر ناظرین کرام ثابت و محقّق می شود که نه تنها حدیث أعلمیّت معاذ بحلال و حرام؛ موضوع و مفتری است، بلکه دیگر أحادیث و آثار و واقعات نیز که حضرات اهل سنّت از راه کمال جسارت برای إثبات علم معاذ در کتب خود می آرند از جملۀ موضوعات شنیعه و مختلقات فظیعه است.

ناقدیهم بالجرح و القدح موهونون و بالکذب و الفریة مطعونون فالتّمسّک بها جریرة و أیّة جریرة، و مع قطع النّظر عن ذلک و صرف اللّحظ عن مثالب رواتها الملقین أنفسهم فی المهالک؛ لا تخرج عن کونها من متفرّدات السّنّیّة، فلا یحتجّ بها علی أهل الحقّ إلاّ من نفلت منه السّریرة، و لعمری أنّ معارضة حدیث الثقلین الّذی تواتر عند الفریقین بأمثال هذه الأکاذیب الّتی اختلقها اولو الإفک و المین، و تفرّد بها الموسومون بالشّنار و الشّین لا تروج إلاّ علی ذوی الأعین الضّریرة، و لقد أتینا بحمد اللّه المنّان، علی کلّ ما تمسّک به المخاطب المهان، من الموضوعات الواضحة الوضع و البطلان، و المصوغات الفاضحة لأهل البغض و الشّنئان، و أبطلنا منها کلّ طویلة و قصیرة، و سنأتی علی ما یتفوّه به من الزّور و البهتان فی مدح أصحاب البغی و العدوان، و نرسل علیه حاصب الدّلیل و البرهان و ندمدم علیه بما یعنّ لنا من الحجّة و السّلطان و ذلک بعون اللّه الّذی أحصی من المجرمین کلّ صغیرة و کبیرة.

را بکار برند هرگز إثبات صحّت این حدیث نمی توانند کرد، فضلا عن التّواتر. و هر چند برای ناظر بصیر احالۀ بهمان مجلّد کافی و وافی بود، لیکن در این جا هم بعون اللّه الودود بغرض إفحام و إلزام مخاطب حیود میود؛ تبیین وهن و هوان و فساد و بطلان حدیث اقتدا می نمایم، و بوجوه عدیده در تخجیل و تشویر مدّعی شهرت و تواتر آن می افزایم.

من مشاهیر العلماء المذکورین الموصوفین بالفضل و الحفظ و الرّحلة، و لقی العلماء، و سمع محمّد بن عبد اللّه الأنصاریّ و أبا زید النّحویّ و عبید اللّه بن موسی و هوذة بن خلیفة و أبا مسهر الدّمشقی و عثمان بن الهیثم المؤذّن و سعید بن أبی مریم المصری و أبا الیمن الحمصیّ و أمثالهم. و کان أوّل کتبه الحدیث فی سنة تسع و مائتین. روی عنه الأعلام الأئمّة، مثل: یونس بن عبد الأعلی و الرّبیع بن سلیمان المصریّان، و هما أکبر منه سنّا و أقدم سماعا، و أبو زرعة الرّازیّ و الدّمشقیّ و محمّد بن عوف الحمصیّ، و هؤلاء من أقرانه، و عالم لا یحصون. و ذکر أبو حاتم و قال: أوّل سنة خرجت فی طلب الحدیث أقمت سنین أحصیت ما مشیت علی قدمی زیادة علی ألف فرسخ لم افک احصی حتّی لمّا زاد علی ألف فرسخ ترکته! و قال أبو حاتم: قلت علی باب أبی الولید الطّیالسی:

من أغرب علیّ حدیثا غریبا مسندا صحیحا لم أسمع به فله علیّ درهم یتصدّق به. و قد حضر علی باب أبی الولید خلق أبو زرعة فمن دونه، و إنّما کان مرادی أن یلقی علیّ ما لم أسمع به لیقولوا هو عند فلان فأذهب فأسمع، و کان مرادی أن أستخرج منهم ما لیس عندی. فما تهیّأ لأحد منهم أن یغرب علیّ حدیثا. و کان أحمد بن سلمة یقول: ما رأیت بعد إسحاق، یعنی ابن راهویه، و محمّد بن یحیی أحفظ للحدیث و لا أعلم بمعانیه من أبی حاتم محمّد بن إدریس. قال أبو حاتم: قال لی هشام بن عمار یوما: أیّ شیء تحفظ من الأذواء؟ قلت له: ذو الأصابع، و ذو الجوشن، و ذو الزّوائد، و ذو الیدین، و ذو اللّحیة الکلابی؛ و عددت له ستّة، فضحک و قال: حفظنا نحن ثلثة و زدت أنت ثلثة.

مات أبو حاتم بالرّی فی شعبان سنة سبع و سبعین و مائتین].

و أبو الحسن علی بن محمد المعروف بابن الأثیر در «تاریخ کامل» در وقائع سنة 277 سبع و سبعین و مائتین گفته: [و فیها - توفی أبو حاتم الرّازی، و اسمه محمّد بن إدریس بن منذر و هو من أقران البخاری و مسلم].

و شمس الدین محمّد بن أحمد الذّهبی در «سیر النّبلا» گفته [أبو حاتم الرّازیّ و ابنه محمّد بن إدریس بن المنذر بن داود بن مهران الإمام الحافظ النّاقد شیخ المحدّثین الحنظلی الغطفانی، من تمیم بن حنظلة بن یربوع، و قیل: عرف بالحنظلی لأنّه کان

ص: 74

سکن فی درب حنظلة بمدینة الرّی. کان من بحور العلم، طوف البلاد و برع فی المتن و الإسناد و جمع و صنّف و جرح و عدّل و صحّح و علّل. مولده سنة خمس و تسعین و مائة و أوّل کتابته للحدیث کان فی سنة تسع و مائتین و هو من نظراء البخاری و من طبقته و لکنّه عمّر بعده أزید من عشرین سنة. سمع عبید اللّه و محمّد بن موسی و محمّد بن عبد اللّه الأنصاری و الأصمعی و قبیصة و أبا نعیم و عفّان و عثمان بن الهیثم المؤذّن و أبا مسهر الغسّانی و أبا الیمان و سعید بن أبی مریم و زهیر بن عباد و یحیی بن بکیر و أبا الولید و آدم بن أبی إیاس و ثابت بن محمّد الزّاهد و أبا زید الأنصاریّ النّحویّ و عبید اللّه بن صالح العجلیّ و عبد اللّه بن صالح الکاتب و أبا الجماهر محمّد بن عثمان و هوذة بن خلیفة و یحیی الوحاظیّ و أبا توبة الحلبیّ و خلقا کثیرا، و تنزّل إلی بندار و أبی حفص الفلاّس و الرّبیع المرادی ثمّ إلی ابن واره و محمّد بن عوف، و یتعذّر استقصاء سائر مشایخه، فقد قال الخلیلیّ:

قال لی أبو حاتم اللّبان الحافظ: قد جمعت من روی عنه أبو حاتم الرّازیّ فبلغوا قریبا من ثلاثة آلاف. حدّث عنه ولده الحافظ الإمام أبو محمّد عبد الرّحمن بن أبی حاتم و یونس ابن عبد الأعلی و الرّبیع بن سلیمان المؤذّن شیخاه و أبو زرعة الرّازیّ رفیقه و قرابته و أبو زرعة الدّمشقیّ و إبراهیم الحربیّ و أحمد الرّمادیّ و موسی بن إسحاق الأنصاریّ و أبو بکر بن أبی الدّنیا و أبو عبد اللّه البخاریّ، فیما قیل، و أبو داود و أبو عبد الرّحمن النّسائیّ فی سننهما و ابن صاعد و أبو عوانة الإسفرائنیّ و حاجب بن دکین و محمّد بن إبراهیم الکنانیّ و زکریّا بن أحمد البلخیّ و القاضی المحاملی و محمّد بن مخلد بن إبراهیم العطّار و أبو الحسن علیّ بن إبراهیم القطّان و أبو عمر و محمّد بن أحمد بن حکیم و سلیمان بن یزید الفامی و القاسم بن صفوان و أبو بشر الدّولابیّ و أبو حامد بن حنویه و خلق کثیر. و قد حدّث فی رحلاته بأماکن و ارتحل بابنه و لقی به أصحاب ابن عیینة و وکیع].

و نیز ذهبی در «سیر النّبلاء» در ترجمۀ أبو حاتم گفته: [أنبا علیّ بن طلحة، ثنا صالح، قال عبد الرّحمن بن أبی حاتم: سمعت موسی بن إسحاق القاضی یقول: ما رأیت أحفظ من والدک، و کان قد لقی أبا بکر بن أبی شیبة و ابن نمیر و یحیی الحمانیّ، قال الخطیب: کان أبو حاتم أحد الأئمّة الحفّاظ الأثبات، أوّل سماعه سنة تسع و مائتین.

ص: 75

قال أبو الشّیخ الحافظ: حکی لنا عبد اللّه بن محمّد بن یعقوب: سمعت أبا حاتم یقول:

نحن من أهل أصبهان من قریة جزّ. و کان أهلها کانوا یقدمون علینا فی حیاة أبی ثمّ انقطعوا عنّا.

قال الخلیلی: کان أبو حاتم عالما باختلاف الصّحابة وقفه التّابعین و من بعدهم. سمعت جدّی و جماعة سمعوا علیّ بن إبراهیم القطّان یقول: ما رأیت مثل أبی حاتم. فقلنا له:

قد رأیت الحربیّ و إسماعیل القاضی. قال: ما رأیت أجلع من أبی حاتم. و لا أفضل منه.

علیّ بن إبراهیم الرّازیّ: أنبا أحمد بن علی الرّقّام: سمعت الحسن بن الحسین الدّارستنی قال: سمعت أبا حاتم یقول: قال لی أبو زرعة: ما رأیت أحرص علی الحدیث منک! فقلت له: إنّ عبد الرّحمن ابنی لحریص. فقال: من أشبه أباه فما ظلم! قال الرّقّام: فسألت عبد الرّحمن عن اتّفاق کثرة السّماع له و سؤالاته لأبیه. فقال: ربّما کان یأکل و أقرأ علیه، و یمشی و أقرأ علیه، و یدخل الخلاء و أقرأ علیه، و یدخل البیت فی طلب شیء و أقرأ علیه! قال أحمد بن السّلمة النّیسابوریّ: ما رأیت بعد إسحاق و محمّد بن یحیی أحفظ للحدیث من أبی حاتم الرّازی و لا أعلم بمعانیه. قال ابن عدی: سمعت القاسم بن صفوان: سمعت أبا حاتم یقول: أورع من رأیت أربعة: آدم و أحمد بن حنبل و ثابت بن محمّد الزّاهد و أبو زرعة الرّازی. قال القاسم: فذکرته لعثمان بن خرّزاد، فقال: أنا أقول:

أحفظ من رأیت أربعة: محمّد بن المنهال الضّریر و إبراهیم بن عرعرة و أبو زرعة و أبو حاتم.

قال ابن أبی حاتم: سمعت یونس بن عبد الأعلی یقول: أبو زرعة و أبو حاتم إماما خراسان و دعا لهما و قال: بقاؤهما صلاح للمسلمین. و قال محمّد بن الحسین بن مکرم: سمعت حجّاج بن الشّاعر و ذکرت له أبا زرعة و ابن وارة و أبا جعفر الدّارمیّ. فقال: ما بالمشرق أنبل من أبی حاتم. ابن أبی حاتم: سمعت أبی: قال لی هشام بن عمّار: أیّ شیء تحفظ من الأذواء؟ قلت: ذو الأصابع و ذو الجوشن و ذو الزّوائد و ذو الیدین و ذو اللّحیة الکلابی، و عددت له ستّة، فضحک و قال: حفظنا نحن ثلاثة و زدت أنت ثلاثة.

قال الحافظ عبد الرّحمن بن خراش: کان أبو حاتم من أهل الأمانة و المعرفة. و قال هبة اللّه اللالکائی: کان أبو حاتم إماما حافظا متقنا. و ذکره اللالکائی فی شیوخ البخاری.

و قال النّسائیّ: ثقة. قال ابن أبی حاتم: سمعت أبی یقول: جری بینی و بین أبی زرعة

ص: 76

یوما تمیز الحدیث و معرفته، فجعل یذکر أحادیث و عللها، و کذلک کنت أذکر خطأ أحادیث و خطأ عللها و خطأ الشّیوخ. فقال لی: یا أبا حاتم! قل من یفهم هذا؟ ما أعزّ هذا إذا رفعت هذا من واحد و اثنین! فما قلّ من یحسن هذا! و ربّما أشکّ فی شیء أو یتخالجنی فی حدیث فأری أن ألتقی معک و لا أجد من یشفینی. قال أبی: و کذلک کان أمری].

و نیز ذهبی در «سیر النّبلاء» در ترجمۀ أبو حاتم گفته: [و قال ابن أبی حاتم فی أوّل کتاب «الجرح و التّعدیل» له: سمعت أبی یقول: جاءنی رجل من أهل جلّة اصحاب الرّأی من اهل الفهم منهم و معه دفتر، فعرضه علیّ فقلت فی بعض: هذا حدیث خطأ قد دخل لصاحبه حدیث فی حدیث، و هذا باطل و هذا منکر، و سائر ذلک صحاح.

فقال: من أین علمت أنّ ذاک خطأ و ذاک باطل و ذلک کذب؟ أ أخبرک راوی هذا الکتاب بأنّی غلطت أو بأنّی کذبت فی حدیث کذا؟ قلت: لا! ما أدری هذا من راویه غیر أنّی أعلم أنّ هذا خطاء و أنّ هذا باطل. فقال: تدّعی الغیب؟! قلت: ما هذا ادّعاء غیب.

قال: فما الدّلیل علی ما قلت؟ قلت: سل عمّا قلت من یحسن مثل ما احسن، فإن اتّفقنا علمت أنّا لم نجازف. قال: و یقول ابو زرعة کقولک؟ قلت: نعم! قال: هذا عجب! قال: فکتب فی کاغذ ألفاظی فی تلک الأحادیث فقال: ما قلت: انّه کذب، قال ابو زرعة:

هو باطل. قلت: الکذب و الباطل واحد. قال: و ما قلت إنّه منکر، قال هو منکر کما قلت. و ما قلت إنّه صحیح قال هو صحیح. ثمّ قال: ما أعجب هذا! تتّفقان من غیر مواطاة فیما بینکما! قلت: نعتد ذلک علمت أنّا لم نجازف و أنّا قلنا بعلم و معرفة قد اوتیناه. و للدّلیل علی صحّة ما نقوله أنّ دینارا بهرجا یحمل إلی النّاقد فیقول:

هذا بهرج. فان قیل: اخبرک الّذی بهرجه؟ قال: لا! و إن قیل: فمن أین قلت؟ قال:

علما رزقته. و کذلک نحن رزقنا معرفة ذلک. و کذلک إذا حمل إلی جوهریّ فصّ یاقوت و فصّ زجاج، یعرف ذا من ذا و یقول کذلک، و کذلک نحن رزقنا علما لا یتهیّأ له أن نخبر کیف علمنا بأنّ هذا کذب و هذا منکر و نعلم صحّة الحدیث بعدالة ناقلیه و أن یکون کلاما یصلح أن یکون کلام النّبوّة و نعرف سقمه و إنکاره فنردّ من لم تصحّ

ص: 77

عدالته. قال: و سمعت أبی یقول: قلت علی باب أبی الولید الطّیالسی: من اغرب علیّ حدیثا صحیحا فله علیّ درهم یتصدّق به، و کان ثمّ خلق: ابو زرعة فمن دونه.

و إنّما کان مرادی أن یلقی علیّ ما لم اسمع به فیقولون: هو عند فلان، فأذهب و أسمعه، فلم یتهیّأ لأحد أن یغرب علیّ حدیثا. و سمعت أبی یقول: کان محمّد بن یزید الأسفاطی قد ولع بالتّفسیر و بحفظه فقال یوما: ما تحفظون فی قوله تعالی «فَنَقَّبُوا فِی الْبِلادِ» ؟. فبقی اصحاب الحدیث ینظر بعضهم إلی بعض. فقلت: أنبا ابو صالح، عن معاویة بن صالح، عن علی بن أبی طلحة، عن ابن عبّاس قال: ضربوا فی البلاد. سمعت أبی یقول: قدم محمّد بن یحیی النّیسابوریّ الرّیّ فألقیت علیه ثلثة عشر حدیثا من حدیث الزّهری فلم یعرف منها إلاّ ثلثة أحادیث، و سائر ذلک لم یکن عنده و لم یعرفها].

و نیز ذهبی در «سیر النّبلاء» در ترجمۀ أبو حاتم گفته: [مات الحافظ أبو حاتم فی شعبان سنة سبع و سبعین و مائتین، و قیل: عاش ثلثا و ثمانین سنة و لأبی محمّد الأیادی الشّاعر مرثیة طویلة فی ابی حاتم رواها عنه ابن أبی حاتم، أوّلها:

أ نفسی! ما لک لا تجزعینا؟ و عینی! ما لک لا تدمعینا؟

أ لم تسمعی بکسوف العلو م فی شهر شعبان محقا مدینا

أ لم تسمعی خبر المرتضی أبی حاتم أعلم العالمینا].

و نیز ذهبی در «تذکرة الحفّاظ» گفته: [أبو حاتم الرّازیّ الإمام الحافظ الکبیر، محمّد بن إدریس بن المنذر الحنظلیّ، أحد الأعلام. ولد سنة خمس و تسعین و مائة. قال: کتبت الحدیث سنة تسع و مائتین. قلت: رحل و هو أمرد فسمع عبید اللّه ابن موسی و محمّد بن عبد اللّه الأنصاریّ و الأصمعیّ و أبا نعیم و هوذة بن خلیفة و عفّان و ابا مسهر و امما سواهم، و بقی فی الرّحلة زمامنا فقال: أوّل ما رحلت أقمت سبع سنین احصیت ما مشیت علی قدمی زیادة علی الف فرسخ ثمّ ترکت العدد، و خرجت من البحرین إلی مصر ماشیا ثمّ إلی الرّملة ماشیا ثمّ إلی طرسوس ولی عشرون سنة. قلت:

الحق عبید اللّه فأتیته قبل موته بشهرین. قال: و کتبت عن النّفیلی نحو اربعة عشر ألفا و سمع منّی محمّد بن مصفّی أحادیث، قلت: و حدّث عنه یونس بن عبد الأعلی و محمّد بن

ص: 78

عون الطّاعی و ابو داود و النّسائیّ و ابو عوانة الإسفرائنیّ و ابو الحسن علیّ بن إبراهیم القطّان و أبو عمرو احمد بن محمّد بن حکیم و عبد الرّحمن بن حمدان الجلاّب و عبد المؤمن ابن خلف النّسفی و خلق کثیر. قال موسی بن إسحاق الأنصاریّ القاضی: ما رأیت احفظ من أبی حاتم، و قال محمّد بن سلمة الحافظ: ما رأیت بعد محمّد بن یحیی أحفظ للحدیث و لا أعلم بمعانیه من أبی حاتم، و قال النّسائیّ: ثقة، و قال ابن أبی حاتم: سمعت أبی یقول: قلت علی باب أبی الولید الطّیالسی: من أغرب علیّ حدیثا صحیحا فله درهم، و کان ثمّ خلق، ابو زرعة فمن دونه: و إنّما کان مرادی أن یلقی علیّ ما لم اسمع به لأذهب به إلی راویه فأسمعه، فلم یتهیّأ لأحد أن یغرب علیّ] إلخ.

و نیز ذهبی در «عبر فی خبر من غبر» در وقائع سنة 277 سبع و سبعین و مائتین گفته: [فیها - توفی حافظ المشرق أبو حاتم محمّد بن إدریس الحنظلیّ الرّازیّ فی شعبان و هو فی عشر التّسعین، و کان بارع الحفظ، واسع الرّحلة، من اوعیة العلم، سمع محمّد بن عبد اللّه الأنصاریّ و أبا مسهر و خلقا لا یحصون، و کان جاریا فی مضمار البخاریّ و أبی زرعة الرّازی].

و نیز ذهبی در «دول الإسلام» گفته: [و فی سنة سبع - أی سبع و سبعین و مائتین - مات حافظ زمانه ابو حاتم محمّد بن إدریس الحنظلیّ الرّازیّ فی شعبان و هو فی عشر التّسعین، و کان جاریا فی مضمار أبی زرعة و البخاری].

و نیز ذهبی در «کاشف» گفته: [محمّد بن إدریس بن المنذر بن أبی حاتم الرّازیّ الحافظ، عن عبد اللّه بن موسی الأنصاری و خلائق، و عنه «د. س» و ولده و المحاملیّ و خلق. قال موسی بن إسحاق الأنصاریّ: ما رایت احفظ منه. و قال احمد بن سلمة:

ما رایت بعد ابن راهویه و الذّهلی احفظ للحدیث و لا اعلم بمعانیه من ابی حاتم، مات فی شعبان سنة 277].

و عبد الوهاب بن علی السبکی در «طبقات شافعیّه» گفته: [محمّد بن إدریس بن المنذر بن داود بن مهران الغطفانیّ الحنظلیّ ابو حاتم الرّازیّ احد الأئمّة الأعلام، ولد سنة خمس و تسعین و مائة، سمع عبید اللّه بن موسی و ابا نعیم و طبقتهما بالکوفة و محمّد بن

ص: 79

عبد اللّه الأنصاریّ و الأصمعیّ و طبقتهما بالبصرة و عفّان و هوذة بن خلیفة و طبقتهما ببغداد، و ابا مسهر و ابا الجماهر محمّد بن عثمان و طبقتهما بدمشق، و ابا الیمان و یحیی الوحاظیّ و طبقتهما بحمص، و سعید بن ابی مریم و طبقته بمصر، و خلقا بالنّواحی و الثّغور، و تردّد فی الرّحلة زمانا، قال ابنه: سمت أبی یقول: اوّل سنة خرجت فی طلب الحدیث أقمت سبع سنین أحصیت ما مشیت علی قدمیّ زیادة علی الف فرسخ، ثمّ ترکت العدد بعد ذلک، و خرجت من البحرین إلی مصر ماشیا، ثمّ إلی الرّملة، ثمّ إلی دمشق، ثمّ إلی أنطاکیّة، ثمّ إلی طرسوس، ثمّ رجعت إلی حمص، ثمّ منها إلی الرّقة، ثمّ رکبت إلی العراق، کلّ هذا و أنا ابن عشرین سنة. حدّث عنه من شیوخه:

الصّفار و یونس بن عبد الأعلی و عبده بن سلیمان المروزیّ و الرّبیع بن سلیمان المرادیّ.

و من أقرانه: ابو زرعة الرّازیّ و الدّمشقیّ. و من اصحاب السّنن: أبو داود و النّسائیّ، و قیل: إنّ البخاریّ و ابن ماجة رویا عنه، و لم یثبت ذلک. و روی عنه أیضا ابو بکر ابن أبی الدّنیا و ابن صاعد و ابو عوانة و القاضی المحاملیّ و ابو الحسن علیّ بن إبراهیم القطّان صاحب ابن ماجة و خلق کثیر. قال عبد الرّحمن بن أبی حاتم: قال موسی بن إسحاق القاضی: ما رأیت أحفظ من ذلک. و قال أحمد بن سلمة الحافظ: ما رأیت بعد إسحاق بن راهویه و محمّد بن یحیی أحفظ للحدیث من أبی حاتم و لا اعلم بمعانیه. و قال ابن أبی حاتم: سمعت یونس بن عبد الأعلی یقول: ابو زرعة و ابو حاتم إماما خراسان بقاؤهما صلاح للمسلمین. و قال ابن أبی حاتم: سمعت أبی یقول: قلت علی باب أبی الولید الطّیالسی: من أغرب علیّ حدیثا صحیحا فله درهم. و کان ثمّ خلق:

ابو زرعة فمن دونه، و إنّما کان مرادی أن یلقی علیّ ما لم اسمع به فیقولون هو عند فلان، فأذهب و أسمعه، فلم یتهیّأ لأحد ان یغرب علیّ حدیثا. و سمعت أبی یقول:

کان محمّد بن یزید الأسقاطیّ قد ولع بالتّفسیر و بحفظه، فقال یوما: ما تحفظون فی قوله تعالی «فَنَقَّبُوا فِی الْبِلادِ» ؟ فسکتوا، فقلت: ثنا ابو صالح عن معاویة بن صالح عن علیّ بن أبی طلحة عن ابن عبّاس، قال: ضربوا فی البلاد. و سمعت أبی یقول: قدم محمّد بن یحیی النّیسابوریّ الرّی فألقیت علیه ثلثة عشر حدیثا من حدیث الزّهری، فلم

ص: 80

یعرف منها إلاّ ثلثة أحادیث، قال شیخنا الذّهبیّ: إنّما ألقی علیه من حدیث الزّهری لأنّ محمّدا کان إلیه المنتهی فی معرفة حدیث الزّهری، قد جمعه و صنّفه و تتبّعه حتّی کان یقال له «الزّهری»].

إلی أن قال السّبکیّ: [و قال أبو محمّد الأیادی یرثی أبا حاتم من قصیدة:

أ نفسی! ما لک لا تجزعینا؟! * و عینی! ما لک لا تدمعینا؟!

أ لم تسمعی بکسوف العلوم فی شهر شعبان محقا مدینا

أ لم تسمعی خبر المرتضیأبی حاتم أعلم العالمینا

توفی أبو حاتم الرّازی فی شعبان سنة سبع و سبعین و مائتین، و له اثنتان و ثمانون سنة].

و أبو محمد عبد اللّه بن أسعد یمنی یافعی در «مرآة الجنان» گفته: [سنة سبع و سبعین و مائتین: فیها - توفی حافظ المشرق أبو حاتم محمّد بن إدریس الحنظلیّ الرّازیّ فی شعبان، و کان بارع الحفظ واسع الرّحلة، من أوعیة العلم جاریا فی مضمار البخاری و أبی زرعة الرّازی].

و ابن حجر عسقلانی در «تقریب التّهذیب» گفته: [محمّد بن إدریس بن المنذر الحنظلی أبو حاتم الرّازیّ أحد الحفّاظ، من الحادیة عشر، مات سنة سبع و سبعین].

و جلال الدین عبد الرحمن بن أبی بکر السّیوطی در «طبقات الحفّاظ» گفته:

[أبو حاتم محمّد بن إدریس بن المنذر بن داود الحنظلی الرّازی أحد الأئمّة الحفّاظ، روی عن أحمد و آدم بن أبی إیاس و أبی خیثمة و قتیبة و خلق، و عنه أبو داود و النّسائیّ و ابن ماجة و آخرون. قال الخطیب: کان احد الأئمّة الحفّاظ الأثبات مشهور بالعلم مذکورا بالفضل، وثّقه النّسائی و غیره، و قال ابن یونس: قدم مصر قدیما و کتب بها و کتب عنه، مات بالرّی سنة خمس، و قیل سنة سبع و سبعین و مائتین].

لب بقدح و جرح آن گشوده بإظهار مطعونیّت بعض روات آن در تهجین و توهین آن افزوده، چنانچه در جامع خود می گوید:

[حدّثنا إبراهیم بن إسماعیل بن یحیی بن سلمة ابن کهیل، ثنی أبی، عن أبیه سلمة بن کهیل، عن أبی الزّعراء، عن ابن مسعود، قال:

قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم: اقتدوا بالّذین من بعدی من أصحابی: أبی بکر و عمر، و اهتدوا بهدی عمّار، و تمسّکوا بعهد ابن مسعود. هذا حدیث غریب من هذا الوجه من حدیث ابن مسعود لا نعرفه إلاّ من حدیث یحیی بن سلمة بن کهیل، و یحیی بن سلمة یضعف فی الحدیث و أبو الزّعراء اسمه عبد اللّه بن هانی، و أبو الزّعراء الّذی روی عنه شعبة و الثّوریّ و ابن عیینة اسمه عمرو بن عمرو و هو ابن أخی أبی الأحوص صاحب ابن مسعود].

ازین عبارت ظاهرست که أولا، ترمذی این حدیث را بروایت ابن مسعود غریب می داند. ثانیا، افاده می نماید که ما نمی شناسیم آن را از حدیث یحیی بن سلمة ابن کهیل. ثالثا، بتصریح می گوید که یحیی بن سلمه تضعیف کرده می شود در حدیث.

رابعا، بلحاظ این معنی که حقیقت حال أبو الزّعراء راوی این حدیث بر ناظر غیر ماهر مشتبه نشود افاده می کند که أبو الزّعرائی که در سند این حدیث واقعست نام او عبد اللّه بن هانیست و أبو الزّعرائی که از و شعبه و ثوری و ابن عیینة روایت می کنند نام او عمرو بن عمروست، و اگر چه ترمذی در قدح این حدیث اکتفا بر همین قدر نموده لیکن ما بعون اللّه المنعام می گوئیم که رجال سند این حدیث تماما مقدوح و مجروح می باشند.

برای آن منخدع غریر نموده، و عقیلی با عقل و شعور حائز عثور موفور بإرشاد کلمۀ بلیغۀ «لم یکن إبراهیم هذا بقیّم الحدیث» إثبات کمال قصور و فتور آن مغرور نموده، و نیز برای توهین او قصّۀ ادغال و ادخال او حدیثی را در حدیثی دیگر ذکر فرموده، و ابن حبّان اگر چه او را در ثقات وارد کرده مگر اینهم ارشاد کرده که در روایت او از پدرش بعض مناکیرست.

و در کمال ظهورست که حدیثی که ما در صدد قدح او هستیم از همین قبیل می باشد. زیرا که إبراهیم آن را از پدر خود إسماعیل روایت کرده پس در مطعون و منکر بودن آن امترا و ارتیاب نیست.

ذهبی در «میزان الاعتدال» گفته: [إبراهیم بن إسماعیل بن یحیی بن سلمة بن کهیل. لیّنه أبو زرعة و ترکه أبو حاتم، یروی عن أبیه، تأخّر].

و نیز ذهبی در «مغنی» گفته: [إبراهیم بن إسماعیل بن یحیی بن سلمة بن کهیل، غمزه أبو زرعة و ترکه أبو حاتم].

و ابن حجر عسقلانی در «تهذیب التّهذیب» گفته: [إبراهیم بن إسماعیل بن یحیی بن سلمة بن کهیل الحضرمی أبو إسحاق الکوفی، عن أبیه و أبی نعیم، و عنه التّرمذیّ و ابنه سلمة بن إبراهیم و ابن صاعد و یعقوب بن سفیان و ابن واره و السّراج و غیرهم.

قال ابن أبی حاتم: کتب أبی حدیثه و لم یأته و لم یذهب بی إلیه و لم یسمع منه زهادة فیه: و سألت أبا زرعة عنه فقال: یذکر عنه أنّه کان یحدّث بأحادیث عن أبیه ثمّ ترک أباه فجعلها عن عمّه لأنّ عمّه أجلی عند النّاس، و قال العقیلیّ عن مطین: کان ابن نمیر لا یرضاه و یضعّفه، و قال: روی أحادیث مناکیر. قال العقیلیّ: و لم یکن إبراهیم هذا بقیّم الحدیث. قال مطین: مات سنة 258. قلت: و بقیّة کلام العقیلی:

روی عن أبیه، عن جدّه عن سلمة، عن إبراهیم، عن علقمة، عن ابن مسعود: کنّا مع النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم فی غزوة خیبر و کان إذا أراد أن یتبرّز تباعد، الحدیث. و فیه قصّة الشّاتین و نبع الماء و قصّة الإداوة و قصّة الجمل مطوّلا. قال العقیلی: أمّا قصّة الإداوة و الطّهور فجاء عن ابن مسعود من غیر وجه، و أمّا ما عدا ذلک فجاء عن غیر ابن مسعود فأدخل حدیثا فی

ص: 83

حدیث و روی عنه ابن خزیمة فی صحیحه، و ذکره ابن حبّان فی الثّقات فقال: فی روایته عن أبیه بعض المناکیر].

و صفی الدین أحمد بن عبد اللّه الخزرجی در «مختصر تذهیب تهذیب الکمال» گفته: [إبراهیم بن إسماعیل بن یحیی بن سلمة بن کهیل الحضرمی أبو إسحاق الکوفی، عن أبیه و أبی نعیم، و عنه التّرمذیّ، اتّهمه أبو زرعة. قال مطین: مات سنة ثمان و خمسین و مائتین].

گاهی «ضعیف الحدیث» گفته. و بخاری گفته که در حدیث او مناکیرست. و نیز بخاری در «تاریخ أوسط» خود او را «منکر الحدیث» گفته، و أبو حاتم رازی گفته که او منکر الحدیث است و قوی نیست. و نسائی گفته که ثقه نیست. و نیز نسائی گفته که او متروک است، و عباس گفته که او چیزی نیست و حدیث او نوشته نمی شود. و ابن حبّان اگر چه او را در ثقات ذکر نموده لیکن با این همه افاده کرده که در حدیث پسرش از وی مناکیرست.

و پر ظاهرست که حدیث اقتدا را از یحیی بن سلمه پسرش إسماعیل بن یحیی روایت کرده، پس در مقدوح بودن آن حسب افادۀ ابن حبّان شکّی نمی باشد. و از عجائب آنست که ابن حبّان یحیی بن سلمه را در «کتاب الضّعفا» هم ذکر کرده و در حق او گفته که او منکر الحدیث است جدّا و باو احتجاج کرده نمی شود، و ابن نمیر گفته که او از آن کسان نیست که حدیثشان نوشته شود. و دارقطنی گفته که او متروکست.

و نیز دارقطنی گفته که او ضعیف است. و عجلی گفته که او ضعیف الحدیث می باشد.

و ابن سعد گفته که او ضعیف بوده جدّا، و یعقوب بن سفیان او را در باب کسانی که إعراض کرده می شود از روایت شان آورده و افاده نموده که من از أصحاب خود می شنیدم که تضعیف او می کردند، و آجرّی از أبو داود نقل کرده که او چیزی نیست.

حالا عباراتی که کاشف ازین اقوال أئمه رجالست باید شنید.

بخاری در «تاریخ صغیر» گفته: [قال أبو نعیم: مات سلمة بن کهیل آخر إحدی و عشرین یوم عاشورا. قال أبو عبد اللّه: هو الخضرمی أبو یحیی الکوفیّ والد محمّد و یحیی، أمّا یحیی فمنکر الحدیث].

و نیز بخاری در «کتاب الضّعفاء» گفته: [یحیی بن سلمة بن کهیل، عن أبیه، فی حدیثه مناکیر].

و نسائی در «کتاب الضّعفاء و المتروکین» گفته: [یحیی بن سلمة بن کهیل، متروک الحدیث، کوفیّ].

عبد الغنی مقدسی در «کمال» گفته: [یحیی بن سلمة بن کهیل الحضرمی الکوفی أبو جعفر، عن أبیه و بیان بن بشر و جماعة، و عنه ابنه إسماعیل و قبیصة بن عقبة و

ص: 85

یحیی الحمانی و أبو غسّان النهدی و أسید بن زید الحمّال و محمّد بن عبد الواهب الحارثی و آخرون. ضعّفه ابن معین. و قال أبو حاتم: لیس بالقویّ. و قال البخاریّ: فی حدیثه مناکیر و قال النّسائیّ: لیس بثقة. و قال التّرمذیّ: ضعیف. و أمّا ابن حبّان فذکره فی «الثّقات» قال مطین: مات سنة اثنتین و سبعین و مائة].

و ذهبی در «کاشف» گفته: [یحیی بن سلمة بن کهیل، عن أبیه و بیان بن بشر، و عنه قبیصة و یحیی الحمانی، ضعیف، مات سنة 172].

و در حاشیه «کاشف» مذکورست: [قال یحیی: لیس بشیء، و قال مرّة: ضعیف الحدیث. و قال «خ»: فی حدیثه مناکیر. و قال «س»: لیس بثقة. و ذکره ابن حبّان فی الثقات. و قال أبو حاتم: منکر الحدیث لیس بالقویّ].

و نیز ذهبی در «میزان الاعتدال» گفته: [یحیی بن سلمة بن کهیل، عن أبیه، قال أبو حاتم و غیره: منکر الحدیث، و قال النّسائیّ: متروک. و قال عبّاس: لیس بشیء، لا یکتب حدیثه].

و ابن حجر عسقلانی در «تهذیب التّهذیب» گفته: [یحیی بن سلمة بن کهیل الحضرمی أبو جعفر الکوفی، روی عن أبیه و إسماعیل بن أبی خالد و بیان بن بشر و عاصم بن بهدلة و عمّار الدّهنی و یزید بن أبی زیاد، و عنه ابنه إسماعیل و عبد اللّه بن نمیر و بکر بن بکّار و أبو سعید مولی بنی هاشم و موسی بن داود الضّبی و عبد اللّه بن صالح العجلی و أبو غسّان النّهدیّ و یحیی بن عبد الحمید الحمانیّ و آخرون. قال الدوری عن ابن معین: ضعیف الحدیث، و قال مضر بن محمّد عن ابن معین: لیس بشیء. و قال أبو حاتم منکر الحدیث لیس بالقویّ. و قال البخاریّ: فی حدیثه مناکیر. و قال التّرمذیّ:

یضعّف فی الحدیث. و قال النّسائیّ: لیس بثقة. و ذکره ابن حبّان فی «الثقات» و قال:

فی حدیث ابنه عنه مناکیر، مات سنة تسع و سبعین و مائة. و قال مطین: مات سنة اثنتین و سبعین، قلت: و ذکره ابن حبّان ایضا فی الضّعفاء فقال: منکر الحدیث جدّا لا یحتجّ به. و قال النّسائی فی الکنی: متروک الحدیث و قال ابن نمیر: لیس ممّن یکتب حدیثه. و قال الدّار قطنی: متروک. و قال مرّة: ضعیف. و قال العجلی، ضعیف

ص: 86

الحدیث و کان یغلو فی التّشیّع. و قال ابن سعد: کان ضعیفا جدّا. و قال البخاریّ فی الأوسط منکر الحدیث، و ذکره یعقوب بن سفیان فی باب من یرغب عن الرّوایة عنهم: و کنت أسمع أصحابنا یضعّفونه. و قال الآجریّ عن أبی داود: لیس بشیء].

و صفی الدین خزرجی در «مختصر تذهیب التّهذیب» گفته: [یحیی بن سلمة ابن کهیل، عن أبیه. و عنه ابنه إسماعیل ضعّفه ابن معین. قال مطین: مات سنة اثنتین و تسعین و مائة].

و سجاح می افزایند.

و أعجب از آن این ست که شاه صاحب در صدر همین باب أعنی باب هفتم «تحفه» در مقام نفی خلافت از معاویه و مروانیّه و عباسیّه بحدیث مروی بزّار تمسّک نموده اند او را بعمدۀ محدّثین اهل سنّت وصف فرموده، ولی در این مقام از افادۀ آن عمدۀ محدّثین عظام در باب عدم صحّت حدیث اقتدا إعراض و استنکاف آغاز می نهند، و بر خلاف و شقاق چنین ناقد جلیل و جهبذ نبیل فرقۀ خود اقدام نموده بدعوای باطلۀ شهرت و تواتر حدیث اقتدا داد ظلم و اعتدا می دهند. هل هذا إلاّ صنیع أهل الخلاعة و الدّعارة؟! و اللّه العاصم عن زیع اولی الغوایة و الغمارة.

و هر چند در إثبات جلالت و عظمت أبو بکر بزّار همین معنی کافیست که مخاطب ما او را عمدۀ محدثین اهل سنّت می فرماید و بروایات او بمقابلۀ اهل حقّ تمسّک و تشبّث نموده مقام منیع و محل رفیع او را بأولیای خود می نماید، لیکن ما بعضی از کلمات علمای رجال و عارفین أحوال اهل سنّت در حقّ او نقل نموده مزید إحکام و إبرام مقصود و مرام خود می نماییم.

حافظ ابو نعیم أحمد بن عبد اللّه اصفهانی در کتاب «تاریخ اصبهان» که نسخۀ عتیقۀ آن در کتب خانۀ حرم محترم مدینۀ منوّره بنظر نحیف رسیده گفته: [أحمد بن عمر بن عبد الخالق البصری أبو بکر البزّار الحافظ، قدم أصبهان مرّتین].

جلال الدین سیوطی در «طبقات» گفته: [البزّار - الحافظ العلاّمة الشهیر أبو بکر أحمد بن هارون (عمر. ظ) بن عبد الخالق البصریّ، صاحب «المسند الکبیر المعلّل» رحل بآخر عمره إلی أصبهان و الشّام، نشر (فنشر. ظ) علمه، مات بالرّملة سنة 292].

«المنح» من طریق ابن عتاب، عن أبیه، عن القاضی أبی أیّوب بن خلف بن عمرون، عن محمّد بن أحمد بن مفرج. «ح» من طریق الصیّرفی، عن أبی محمّد عبد اللّه بن محمّد بن إسماعیل عن أبی عمرو الطلمنکی، عن ابن مفرج، عن أبی الحسن الصّموت، عن البزّار].

الحافظ أبو الحسن بن سهل القطّان: أبو جعفر ثقة جلیل القدر عالم بالحدیث مقدّم فی الحفظ توفی سنة اثنتین و عشرین و ثلاثمائة].

و نیز ذهبی در «عبر» در وقائع سنة اثنتین و عشرین و ثلاثمائة گفته: [العقیلی - أبو جعفر محمّد بن عمرو الحافظ صاحب «الجرح و التّعدیل» عداده فی أهل الحجاز، روی عن إسحاق الدّیریّ و أبی إسماعیل التّرمذیّ و خلق. توفی بمکّة فی ربیع الأوّل].

و جلال الدین سیوطی در «طبقات الحفّاظ» گفته: [العقیلی - الحافظ الإمام أبو جعفر محمّد بن عمرو بن موسی بن حمّاد بن صاعد، صاحب «کتاب الضّعفاء» جلیل القدر، عظیم الخطر، کثیر التّصانیف، مقدّم فی الحفظ، عالم بالحدیث، ثقة، قال مسلمة بن القاسم: کلّ ما أتاه من المحدّثین قال: اقرأ من کتابک و لا تخرج أصله. فتکلّمنا فی ذلک و قلنا: إمّا أن یکون أحفظ النّاس أو أکذب النّاس. فاتّفقنا علی أن نکتب أحادیث عنه روایة و نزید فیها و ننقص، فأتیناه نمتحنه فقال لی: اقرأ! فقرأتها فلمّا أتیت بالزّیادة و النّقص فطن لذلک فأخذ منّی الکتاب و أخذ القلم فأصلحها من حفظه. فانصرفنا و قد طابت أنفسنا و قد علمنا أنّه أحفظ النّاس. مات سنة 322].

بطلان واصل و در أسفل طبقات و درکات هوان داخل خواهد بود.

بالجملة بر أرباب نظر و أصحاب بصر واضح و آشکارست که حال حدیث اقتدا بعد قدح نقّاش مثل نقش بر آب است، و نمایش این خبر مثل لمع سراب!

«أمیر المؤمنین فی الحدیث» می گویند، و باین تلقیب غاصبانه إظهار نهایت نصب و عدوان و بغی و طغیان خود با أبی الأئمّة الأطهار - سلام اللّه علیه ما اختلف اللّیل و النّهار - می پویند، کما لا یخفی علی ناظر کتاب «تذکرة الحفّاظ» للذّهبی و غیره.

پس کمال عجب ست که شاه صاحب بحکم أمیر المؤمنین أهل مذهب خود در باب قدح و جرح حدیث اقتدا اعتنائی نمی سازند و بادّعای شهرت باطل و تواتر آن غلغله بغاوت و حروریّت در أسماع أهل عالم می اندازند!.

اقتدا بازمانده و با آنکه ذکرش بمیان آورده لیکن بتصریح صریح آن را غیر قابل احتجاج وانموده.

فائده ثانیه آنکه: بصراحت ثابت می شود که اگر ابن حزم تدلیس را جائز می دانست البتّه احتجاج بحدیث اقتدا می کرد.

و ازینجا محقق و مبرهن می گردد که مخاطب و دیگر کبار اهل سنت که حدیث اقتدا را دست آویز خود ساخته اند و بر آن نازشهای بیجا دارند بنای کارشان از سر تا پا بر تدلیس و تلبیس و تدسیس و تعمیس ست!.

فائده ثالثه آنکه: از آن بکمال ظهور متّضح می شود که حدیث اقتدا صحیح نیست و بعد تنصیص و تصریح ابن حزم بعدم صحّت این حدیث، عمارت تدلیس و تلبیس مخاطب و دیگر أسلاف او بخاک برابر می شود، و بنای تخدیع و تلمیع شان جمیعا بآب می رسد.

فائده رابعه آنکه: از آن نهایت وضوح متبیّن می شود که ابن حزم حدیث اقتدا را بحدّی ساقط عن الاعتبار می داند که از احتجاج بآن پناه خدا می جوید و راه کمال تفضیح و تقبیح او می پوید. و چرا چنین نباشد حال آنکه نزد ابن حزم بنای احتجاج بآن بر تلبیس است، و تلبیس کار إبلیس است، و اللّه العاصم عن وساوسه و نزغاته.

و ازین جا بخوبی پی توان برد که مخاطب و دیگر حضرات اهل سنّت که بر حدیث افتدا بار بار می نازند و نقد جانهای شیرین خود برین تعوّق إبلیس می بازند، بچه حدّ راه اتّباع إبلیس می روند، و چه قدر مصدر أفعال قابل استعاذه می شوند! [1].

ص: 93

و مخفی نماند که قدح و جرح ابن حزم در حدیث اقتدا و نفی صحّت از آن از «فیض القدیر» مناوی نیز واضح و آشکارست، کما سمعته فیما سبق، فلا تغفل عنه.

و بر أصحاب تتبع و اختبار واضح و آشکارست که ابن حزم از حفّاظ کبار و نقّاد أحبار سنّیّه می باشد، و مآثر سنیّه و مفاخر بهیّۀ او نزد این حضرات بیش از آنست که بمعرض بیان آید، لیکن درین مقام اختصارا بر بعض عبارات اکتفا می رود.

و عبد الکریم بن محمد السمعانی در کتاب «الأنساب» در نسبت یزیدی گفته:

[و أمّا أبو محمّد علیّ بن أحمد بن سعید الأندلسیّ الحافظ المعروف بابن حزم، و قیل له الیزیدیّ لأنّ جدّه الأعلی کان من موالی یزید بن أبی سفیان.

و أبو محمّد کان من أفضل أهل عصره بالأندلس و بلاد المغرب، له التّصانیف و الکتب المفیدة، و کان حافظا فی الحدیث و کان یمیل إلی مذهب أصحاب الظّواهر علی ما سمعت. سمع جماعة کثیرة من أهل الأندلس و وقع حدیثه و تصانیفه بالعراق و خراسان بسبب أبی عبد اللّه محمّد بن أبی نصر الحمیدی

ص: 94

الحافظ، فإنّه حدّث عنه و بلّغها منه. و کانت وفاته قبل سنة خمسین و اربعمائة، إنشاء اللّه، و اللّه أعلم].

و ذهبی در «عبر - فی خبر من غبر» در وقایع سنه ستّ و خمسین و أربعمائة گفته:

[و أبو محمّد بن حزم العلاّمة علیّ بن احمد بن سعید بن حزم بن غالب بن صالح الامویّ، مولاهم الفارسیّ الأصل الأندلسیّ القرطبیّ الظاهریّ صاحب المصنفات مات مشردا عن بلده من قبل الدولة ببادیة بقریة له لیومین بقیا من شعبان عن اثنین و سبعین سنة روی عن أبی عمرو بن الجسور و یحیی بن مسعود و خلق. و أوّل سماعه سنة تسع و تسعین و ثلاثمائة و کان إلیه المنتهی فی الذّکاء و حدّة الذّهن و سعة العلم بالکتاب و السّنّة و المذاهب و الملل و النّحل و العربیّة و الأدب و المنطق و الشّعر مع الصّدق و الأمانة و الدّیانة و الحشمة و السّؤدد و الرّیاسة و الثّروة و کثرة الکتب. قال الغزّالیّ: وجدت فی أسماء اللّه تعالی کتابا لأبی محمّد بن حزم یدلّ علی عظم حفظه و سیلان ذهنه. و قال صاعد فی تاریخه:

کان ابن حزم أجمع أهل الاندلس قاطبة لعلوم الإسلام و أوسعهم معرفة مع توسّعه فی علم اللّسان و البلاغة و الشّعر و السّیر و الأخبار. أخبرنی ابنه الفضل أنّه اجتمع عنده بخط أبیه من تالیفه نحو أربعمائة مجلّد].

و نیز ذهبی در «دول الإسلام» در وقایع سنۀ مذکوره گفته: [و فیها - مات عالم الأندلس أبو محمّد علیّ بن أحمد بن سعید بن حزم القرطبیّ الفقیه الظاهریّ، صاحب التّصانیف، و له اثنان و سبعون سنة].

و جلال الدین سیوطی در «طبقات الحفّاظ» گفته: [ابن حزم - الإمام العلاّمه الحافظ الفقیه أبو محمّد علیّ بن احمد بن سعید بن حزم بن غالب بن صالح بن خلف الفارسیّ الأصل التّرمذیّ الأمویّ، مولاهم، القرطبیّ الظاهریّ. کان أوّلا شافعیّا ثمّ تحوّل ظاهریّا، و کان صاحب فنون و ورع و زهد، و إلیه المنتهی فی الذّکاء و الحفظ و وسعة الدّائرة فی العلوم، اجمع أهل الأندلس قاطبة لعلوم الإسلام و أوسعهم معرفة مع توسّعه فی علوم اللّسان و البلاغة و الشّعر و السّیر و الأخبار، له: «المجلّی» علی مذهبه و اجتهاده.

و شرحه «المحلّی». و «الملل و النّحل». و «الإیصال فی فقه الحدیث، و غیر ذلک. آخر

ص: 95

من روی عنه بالإجازة: أبو الحسن شریح بن محمّد. مات فی جمادی الأولی سنة سبع و خمسین و اربعمائة].

و مرزا محمد بدخشانی در «تراجم الحفّاظ» گفته: [علیّ بن أحمد بن سعید الأندلسیّ القرطبیّ أبو محمّد المعروف بابن حزم، أحد الأئمّة من أصحاب الظّواهر، ذکره فی نسبة الیزیدیّ، و قال: بفتح الیاء المنقوطة من تحتها باثنتین و الزّای المکسورة بین الیائین و فی آخرها الدّال المهملة. هذه النّسبة إلی یزید و هو اسم رجل فی أجداد المنتسب إلیه، ثمّ ذکر جماعة من المشهورین بهذه النّسبة. إلی أن قال: و أمّا أبو محمّد علیّ بن أحمد بن سعید الأندلسیّ الحافظ المعروف بابن حزم، و قیل له الیزیدیّ لأنّ جدّه الأعلی کان من موالی یزید بن أبی سفیان، و أبو محمّد کان من أفضل أهل عصره بالأندلس و بلاد المغرب، له التّصانیف و الکتب المفیده، و کان حافظا للحدیث، و کان یمیل إلی مذهب أصحاب الظّواهر علی ما سمعت، سمع جماعة کثیرة من أهل الأندلس و وقع حدیثه و تصانیفه بالعراق و خراسان بسبب أبی عبد اللّه محمّد بن أبی نصر الحمیدیّ الحافظ، فإنّه حدّث عنه و بلّغها منه. و کانت وفاته قبل سنة خمسین و اربعمائه إنشاء اللّه، انتهی. قلت:

و التّحقیق أنّ وفاته کانت بعد سنة خمسین و أربعمائه، فالأکثر علی أنّها کانت سنة ستّ و خمسین، و قال بعضهم: سنة سبع. و خمسین، و کانت ولادته سنة اربع و ثمانین و ثلاثمائة، و قد روی عن أبی عمر الطّلمنکی و أبی عمر بن عبد البرّ و أبی عمر بن الجسور و أبی العلاء صاعد بن یسار الرّبعیّ و یحیی بن مسعود بن وجه الحیّة و یونس بن عبد اللّه بن مغیث و محمّد ابن سعید بن سنان و غیرهم، و روی عنه ابنه الفضل و أبو عبد اللّه الحمیدیّ و خلق، و ذکره الذّهبیّ و ابن ناصر الدّین فی «طبقات الحفّاظ»].

و مولوی صدیق حسن خان معاصر در «إتحاف النّبلاء» گفته: [أبو محمّد علیّ بن أحمد بن سعید بن حزم بن غالب بن صالح بن خلف بن معدان بن سفیان مولای یزید بن أبی سفیان الأموی، أول کسی که از أجدادش مسلمان شد یزید جدّ اوست، أصلش از فارس بوده، جدّ او خلف أوّل کسی ست که از آبای او بأندلس در آمده، مولدش به قرطبه از بلاد أندلس است یوم الأربعا قبل طلوع شمس سلخ شهر رمضان سنة أربع و ثمانین

ص: 96

و ثلث مائة درجانب شرقی از آن، عالم بعلوم حدیث وفقه آن و حافظ مستنبط أحکام از کتاب و سنّت بود، از مذهب شافعی انتقال بسوی مذهب أهل ظاهر کرد، متفنّن بود در علوم جمّۀ کثیره، عامل بود بعلم خود، زاهد در دنیا با وجود ریاستی که او را و پدر او را پیش از وی در وزارت و تدبیر ملک بود متواضع صاحب فضائل بسیار و توالیف کثیره است در علوم حدیث. و از مصنّفات و مسندات شیء کثیر جمع کرده و مساعدت بسیار نموده در فقه حدیث کتابی نوشته مسمی به «ایصال إلی فهم الخصال الجامعة لجمل شرائع الإسلام فی الواجب و الحلال و الحرام و السّنة و الإجماع» در وی أقوال صحابه و تابعین و من بعدهم من أئمة المسلمین رضی اللّه عنهم در مسائل فقه آورده و حجّت هر طائفه و ما لها و ما علیها بیان نموده و این کتابی کلانست، و له کتاب «الإحکام لاصول الأحکام» فی غایة التقصی و ایراد الحجج و کتاب «الفصل فی الملل و الأهواء و النّحل» و «کتاب فی الإجماع و مسائله» علی أبواب الفقه و «کتاب فی مراتب العلوم» و کیفیّة طلبها و تعلّق بعضها ببعض و «کتاب إظهار تبدیل الیهود و النّصاری للتوراة و الانجیل و بیان تناقض ما بأیدیهم من ذلک مما لا یحتمل التّأویل» و هذا معنی لم یسبق إلیه و کتاب «التّقریب بحدّ المنطق» و المدخل إلیه بألفاظ العامیة (العامّة. ظ) و الأمثلة الفقهیّة فإنه سلک فی بیانه و إزالة سوء الظّنّ عنه و تکذیب المخرقین (الممخرقین. ظ) به طریقة لم یسلکها أحد قبله، و کان شیخه فی المنطق محمّد بن الحسن المذحجیّ القرطبیّ المعروف بابن الکنانی. و وی ادیب شاعر طبیب بود در طبّ رساله ها دارد در أدب هم نوشته و بعد چهار صد سال از هجرت مرده، ذکر ذلک ابن ماکولا فی کتاب «الإکمال» فی باب الکنانی (الکنی. ظ) نقلا عن الحافظ أبی عبید اللّه الحمیدی، و او را کتابی صغیرست مسمّی «نقط العروس» در وی هر غریبه و نادره آورده و خیلی مفید است، ابن بشکوال در حقّ وی گفته: أبو محمّد أجمع أهل أندلس بود قاطبة برای علوم أهل اسلام و أوسع ایشان در معرفت با توسّع او در علم لسان و وفور حظّ از بلاغت و شعر و معرفت بسیر و أخبار پسرش أبو رافع الفضل گفته که نزدش از خطّ پدرش از تآلیف او چهار صد مجلّد است مشتمل بر هشتاد هزار ورقه تقریبا، و حمیدی گفته: [ما رأینا مثله فیما

ص: 97

اجتمع له من الذّکاء و سرعة الحفظ و کرم النّفس و التّدیّن، و ما رأیت من یقول الشعر علی البدیهة أسرع منه، ثمّ قال: أنشدنی لنفسه، نظم:

لئن أصبحت مرتحلا بجسمی فروحی عندکم أبدا مقیم

و لکن للعیان لطیف معنی له سأل المعاینة الکلیم

و له أیضا:

و ذی عذل فیمن سبانی حسنه یطیل ملامی فی الهوی و یقول

أ فی حسن وجه لاح لم تر غیره و لم تدر کیف الجسم أنت قتیل؟!

فقلت له: أسرفت فی اللّوم ظالما و عندی ردّ لو أردت طویل

أ لم تر أنّی ظاهریّ و أنّنی علی ما بدا حتّی یقوم دلیل؟!

و روی له الحافظ الحمیدیّ أیضا:

أقمنا ساعة ثمّ ارتحلنا و ما یغنی المشوق وقوف ساعه

کأنّ الشّمل لم یک ذا اجتماع إذا ما شتّت البین اجتماعه!

میان او و میان أبو الولید سلیمان الباجی مناظرات و ماجریات بود که شرحش درازست، و بود کثیر الوقوع در علمای متقدّمین، نزدیک نیست که هیچ یکی از زبانش سالم ماند، ازین جهت دلها از وی گریخت و هدف فقهای وقت شد و بر بغض او میل کردند و قول او را ردّ نمودند، و إجماع کردند بر تضلیلش، و تشنیع نمودند بر وی، و تحذیر کردند سلاطین را از فتنۀ او، و نهی نمودند عوام را از نزدیک شدن بوی و أخذ کردن از وی، لهذا ملوک او را دور انداختند و از بلاد بدر کردند تا آنکه در بادیۀ لبله رسیده آخر نهار أحد در شعبان سنه خمس و خمسین و أربعمائه برحمت حقّ پیوست، و گویند در منت لیشم که قریۀ او بود بمرد، و ولادتش در شهر رمضان بعد طلوع فجر و قبل طلوع شمس یوم الأربعا سنه أربع و ثمانین و ثلاثمائة بوده. قاله ابن صاعد. أبو العباس ابن عریف گفته: کان لسان ابن حزم و سیف الحجّاج بن یوسف الثقفی شقیقین! و این بجهت کثرت وقوع او در أئمّه گفت. انتهی کلام ابن خلکان. گویم: چون این همه

ص: 98

وقوع او از جهت تصلّب او در اتّباع و اجتناب از ابتداع بود و أکثر أئمّه را مقلّد محض یافته و حامی أحبار و رهبان خود دیده و رفض سنن صحیحه و نبذ کتاب اللّه و تمسّک بفروع مجتهد فیها مشاهده نموده، زبان را در ذمّ ایشان مطلق ساخته، اگر نیّت صالحه همراه دارد إنشاء اللّه تعالی ضرری از آن بسوی وی عائد نخواهد شد، و لهذا شیخ اکبر در باب ثالث و عشرین و مائتین از «فتوحات مکیّه» گفته: غایة الوصلة أن یکون الشّیء عین ما ظهر و لا یعرف أنّه هو، کما رأیت النبی صلّی اللّه علیه و سلّم فی المنام و قد عانق أبا محمّد بن حزم المحدّث، فغاب الواحد فی الآخر فلم نر إلاّ واحدا و هو رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم!!! فهذه غایة الوصلة و هو المعبّر عنه بالاتّحاد، انتهی بلفظه. و لنعم ما قیل، نظم:

توهّم واشینا بلیل مزارنا فهمّ لیسعی بیننا بالتّباعد

فعانقته حتّی اتّحدنا تعانقا فلمّا أتانا ما رأی غیر واحد

و یقرب من ذلک ما قیل بالفارسیّة، شعر:

جذبۀ وصل بحدّیست میان من و تو که رقیب آمد و پرسید نشان من و تو

رزقنا اللّه تعالی من هذا الاتّحاد نصیبا فی الدّنیا و الآخرة. وفات والد ابن حزم که وزیر دولت عامریّه بود و از أهل علم و أدب و خیر و بلاغت در سنه اثنتین و أربع مائة اتّفاق افتاده، پسرش ابن حزم گوید: أنشدنی والدی الوزیر فی بعض وصایاه:

إذا شئت أن تحیی غنیّا فلا تکن علی حالة إلاّ رضیت بدونها

ابن حزم را پسری بود فاضل که او را أبو رافع الفضل می گفتند، در خدمت معتمد ابن عبّاد صاحب اشبیلیّه و غیرها من بلاد أندلس می ماند در وقعه زلاقه با مخدوم خود معتمد مذکور روز جمعه منتصف رجب سنه تسع و سبعین و اربع مائة کشته شد. «لبله» بفتح لامین: بلده ایست بأندلس. و منت لیشم: قریۀ از أعمال لبله است که ملک ابن حزم مذکور بود و بسوی او تردّد آمد و شد داشت، رحمه اللّه تعالی].

«شرح منهاج بیضاوی» که نسخۀ عتیقۀ آن بخطّ عرب پیش فقیر حاضرست می گوید:

[و قیل: إجماع الشّیخین حجّة،

لقوله صلّی اللّه علیه و سلّم: اقتدوا بالّذین من بعدی: أبی بکر و عمر.

فالرّسول أمرنا بالاقتداء بهما و الأمر للوجوب، و «ح» یکون مخالفتهما حراما، و لا نعنی بحجّیّة إجماعهما سوی ذلک. و الجواب أن الحدیث موضوع لما بیّنا فی «شرح الطّوالع»، و لو سلّم صحّته فمعارض

بقوله صلّی اللّه علیه و سلّم: أصحابی کالنّجوم بأیّهم اقتدیتم اهتدیتم. فإنّه یدلّ علی وجوب متابعة کلّ منهم، لکنّها لیست بواجب إجماعا].

ازین عبارت سراسر بشارت در کمال وضوح و ظهورست که علاّمه عبری عظیم العبور کثیر العثور برای کسر ظهور أرباب شرّ و شور و درء نحور أصحاب تلفیق و زور، تصریح صریح بوضع این کذب سراسر موضوع و مهجور و تنصیص صحیح بر افتعال این بهت مصنوع و منجور می نماید، و از غایت إنصاف و نهایت اتّصاف بمتارکت اعتساف، مردودیّت و مطرودیّت و موهونیّت و مطعونیّت و مقدوحیّت و مجروحیّت این فریۀ شنیعه و کذبۀ فظیعه، بنهایت صراحت جاگزین خاطر مستفیدین می فرماید، فجزاه اللّه عنّا و عن جمیع المسلمین خیر الجزاء، حیث أوصل إلی أسفل الدّرکات هذا الکذب و الافتراء.

و جلالت شان و رفعت مکان علاّمه عبری نزد علمای رجال و ناقدین با کمال بیش از آنست که استیعابا بمعرض تحریر آید، لهذا نبذی از عبارات ایشان، مع توضیح و بیان، درین جا مذکور می گردد.

شیخ جمال الدین عبد الرحیم بن الحسن بن علی الأسنوی الشّافعی در «طبقات الشّافعیّة» گفته: [الشّریف برهان الدّین عبید اللّه الهاشمی الحسینی المعروف بالعبری - بعین مکسورة ثمّ باء موحّدة ساکنة - کان أحد الأعلام فی علم الکلام و المعقولات، ذا حظّ وافر من باقی العلوم، و له التّصانیف المشهورة، منها شرح کتاب (کتب. ظ) البیضاوی و هی «الغایة القصوی» فی الفقه و «المنهاج» و «المصباح» و «الطوالع». سکن السّلطانیّة ثمّ ارتحل إلی التّبریز و توفی بها فی ثالث عشر رجب سنة ثلث و أربعین و سبعمائة].

ازین عبارت ظاهرست که عبری یکی از أعلام در علم کلام و معقولات و صاحب

ص: 100

حظّ وافر در باقی علوم بوده و تصانیف او مشهور است و ابن حجر عسقلانی در «درر کامنه فی أعیان المائة الثّامنه» گفته [عبید اللّه ابن محمّد الهاشمیّ الحسینیّ الفریابیّ (الفرغانیّ. ظ) المعروف بالعبریّ - بکسر المهملة و سکون الموحّدة - کان عارفا بالأصلین و شرح مصنّفات القاضی ناصر الدّین البیضاویّ «المنهاج» و «المطالع» و «الغایة القصوی» فی الفقه و «المصباح» و سکن السّلطانیّة ثمّ تبریز، و ولی قضاءها، ذکره الأسنویّ فی «طبقات الشّافعیّة» و یقال إنّه کان یقری المذهبین و کان أولا حنفیّا، و ذکره الذّهبیّ فی «المشتبه» فی العبری، فقال: عالم کبیر فی وقتنا و تصانیفه سائرة. و مات فی شهر رجب سنة 743. قلت: رأیت بخطّ بعض فضلاء العجم أنّه مات فی غرّة ذی الحجّة منها و هو أثبت، و وصفه فقال: هو الشّریف المرتضی قاضی القضاة، کان مطاعا عند السّلاطین، مشهورا فی الآفاق، مشارا إلیه فی جمیع الفنون، ملاذ الضّعفاء کثیر التّواضع و الإنصاف، و مال فی أواخر عمره إلی الاشتغال فی العلوم الدّینیّة و شرح کتاب «المصابیح» فی المسجد الجامع بحضرة الخاصّ و العامّ بعبارات عذبة فصیحة قریبة من الأفهام، و کانت وفاته بتبریز، - و فیها کان الغلاء

نزدیک سلاطین و مشهور در آفاق و مشار إلیه در جمیع فنون و ملاذ ضعفا و کثیر التّواضع و الإنصاف بوده و در آخر عمر خود بسوی اشتغال در امور دینیّه مائل گردیده و شرح کتاب «مصابیح» در مسجد جامع بحضرت خاصّ و عام بعبارات عذبه فصیحه قریبه من الأفهام نموده.

و أبو محمد عبد اللّه بن أسعد الیافعی در «مرآة الجنان» گفته: [سنة ثلث و أربعین و سبعمائة. فیما توفی الإمام العلاّمة قاضی القضاة عبید اللّه بن محمّد العبریّ الفرغانیّ الحنفیّ البارع العلاّمة المناظر، یضرب بذکائه و مناظرته المثل. کان إماما بارعا متفنّنا تخرّج به الأصحاب، یعرف المذهبین الحنفیّ و الشّافعیّ و أقرأهما و صنّف فیهما. و أمّا الاصول و المعقول فتفرّد فیهما بالإمامة، و له تصانیف منها: «شرح الغایة» فی الفقه فی مذهب الشّافعی و «شرح الطّوالع» و «شرح المصباح» و «شرح المنهاج» للبیضاوی و غیر ذلک من التّصانیف و الأمالی و التّعالیق، و ولی (قضاء. صح. ظ) تبریز و أعمالها إلی أن توفی، و کان استاذ الاستاذین فی وقته].

ازین عبارت می توان فهمید که عبری إمام علاّمه و قاضی القضاة فاضل بارع و علاّمه مناظر بوده و بذکا و مناظرۀ او مثل می زدند و او مقتدای کامل بوده و علمای فرقۀ سنّیّه با آن استاد ماهر فاضل متخرّج گردیدند یعنی از عدّ دخول در زمرۀ طلاّب بحدّ استقلال و کمال رسیدند، و کتب مذهب حنفیّه و شافعیّه را درس داده بتصنیف أسفار در هر دو مذهب منّت بر أهل آن نهاده و در اصول و معقول بإمامت متفرّد گشته و در وقت خود استاذ أساتذه بوده.

و تقی الدین أبو بکر بن أحمد بن قاضی شهبة الأسدی در «طبقات شافعیّه» گفته: [عبید اللّه بن محمّد الشّریف برهان الدّین الحسینی الفرغانیّ المعروف بالعبری قاضی تبریز، کان جامعا لعلوم شتّی من الأصلین و المعقولات، و له تصانیف مشهورة، و سکن السّلطانیّة مدّة ثمّ انتقل إلی تبریز و شرح کتاب (کتب. ظ) البیضاوی: «المنهاج» و «الغایة القصوی» و «المصباح» و «المطالع» ذکره الأسنویّ فی طبقاته لکن قال الحافظ ابن العراقی فی «ذیل العبر»: کان حنفیّا یقری مذهب أبی حنیفة و الشّافعی و

ص: 102

صنّف فیهما، و قال الذّهبی فی «مشتبه النّسبة»: العبریّ - عالم کبیر فی وقتنا، ترفی بتبریز فی رجب سنة ثلث و أربعین و سبع مائة. و العبریّ - بکسر العین المهملة و سکون الباء الموحّدة - لا أدری إلی ما ذا]، ازین عبارت توان دانست که علامۀ عبری جامع علوم متفرّقه و حائز فنون متعدّده بوده و برای او تصانیف مشهوره است و او کتب بیضاوی را شرح نموده و بسبب کمال مهارت درس در مذهب أبو حنیفه و مذهب شافعی می داد و مصنّف تصانیف درین هر دو مذهب بود، و علاّمه ذهبی در کتاب «مشتبه النّسبة» افاده کرده که او عالم کبیر است در وقت ما، و ناهیک به إثباتا لجلیل الثّناء.

و محمد بن محمد بن عبد الرحمن القاهری الشافعی المعروف بابن إمام الکاملیّه در «شرح منهاج» که نسخۀ آن مزیّنه بخط او پیش نظر فقیر حاضرست گفته: [و اصول هذا الکتاب الّذی جمعته و أصّلته منها کتب الأئمّة الأعلام الشّیخ جمال الدّین الأسنوی و العبری و الحلوائی و القاضی عضد الدّین فی «شرح مختصر ابن الحاجب» و الشّیخ سعد الدین و الشّیخ سیف الدّین الأبهری و الشّیخ ولیّ الدّین العراقیّ فی «شرح جمع الجوامع» و الشّیخ بدر الدین الزّرکشی فی «تخریج أحادیث المنهاج و المختصر» و غیر ذلک، رضی اللّه عنهم أجمعین و عنّا بهم فی الدّنیا و الآخرة، آمین، و الحمد للّه ربّ العالمین].

ازین عبارت ظاهرست که علاّمه عبری از أئمه أعلام و از أمثال أسنوی و حلوائی و قاضی عضد الدّین و شیخ سعد الدّین و شیخ سیف الدّین أبهری و شیخ ولیّ الدّین عراقی و شیخ بدر الدّین زرکشی بوده، و ابن الامام بالکاملیّه بسبب کمال حسن اعتقاد رضای ربّ عباد را برای خود بسبب عبری والا نژاد و دیگر محقّقین نقّاد طالب و باین طلب بسوی إثبات کمال جلالت و ارتفاع برای عبری عظیم الاطلاع مائل و راغب می باشد.

و قاضی محمد بن علی بن محمد الشّوکانیّ الصّنعانی در کتاب «البدر الطالع بمحاسن من بعد القرن التّاسع» گفته [السّیّد عبید اللّه بن محمّد الهاشمی الحسینی الملقّب بالعبری - بکسر المهمله و سکون الموحّدة - ذکره الذهبیّ فی

ص: 103

«المشتبه» فقال: عالم کبیر فی وقتنا و تصانیفه سائرة. و قال الأسنویّ فی «طبقات الشّافعیّة»: کان أوّلا حنفیّا ثمّ صار شافعیّا و کان یقری المذهبین. و وصفه بعض أهل بلاده فقال: کان قاضی القضاة (مطاعا. صح. ظ) عند السّلاطین مشهورا فی الآفاق مشارا إلیه فی جمیع الفنون ملاذا للضعفاء کثیر التواضع و الإنصاف و مال فی أواخر عمره إلی الاشتغال بالعلوم الدّینیّة، و له من المصنّفات عدّة، منها شروح مصنّفات القاضی البیضاوی «المنهاج» و «المطالع» و «الغایة» و «المصباح» و «شرح المصابیح»، و سکن السّلطانیّة ثمّ تبریز و ولی قضاءها، و عباراته فصیحة قریبة إلی الأفهام، و کانت وفاته بتبریز فی شهر رجب سنة 743 فی العام الّذی حصل فیه الغلاء المفرط بخراسان و العراق و فارس و أذربیجان و دیار بکر حتّی جاوز الوصف و أکل الأب ابنه و الابن أباه و بیعت لحوم الآدمیین فی الأسواق جهرا، و دام ذلک ستّة أشهر، کذا فی «الدّرر» لابن حجر حاکیا عن بعض فضلاء العجم و ازین عبارت مفاخر زاهره و مآثر باهرۀ عبری بهمان عنوان ظاهر می گردد که در «درر کامنه» ابن حجر بمنصّۀ شهود رسیده، کما لا یخفی علی اولی الأفهام السّدیدة.

الدّار قطنیّ: متروک. قال الخطیب: مات فی رجب سنة خمس و سبعین و مائتین و حمل فی تابوت إلی البصرة و بنیت علیه قبّة و کان یحفظ علما کثیرا و یخضب بالحنّاء و یقتات بالباقلاء صرفا. قال ابن عدیّ: أمره بین، حدّثنا أبو جعفر القاضی بالبصرة، قال: حدّثنا أحمد بن محمّد، حدّثنا شیبان، أنبأنا الرّبیع بن بدر عن أبی هارون عن أبی سعید قال: من قبّل غلاما بشهوة لعنه اللّه، فإن عانقه ضرب بسیاط من نار، فإن فسق به دخل النّار. و من مصائبه

قال: حدّثنا محمّد بن عبد اللّه العمریّ حدثنا مالک عن نافع عن ابن عمر، قال: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: اقتدوا بالّذین من بعدی أبی بکر و عمر،

فهذا ملصق بمالک، و قال أبو بکر النّقّاش: و هو واه، قال أبو جعفر بن الشّعیری: لما حدّث غلام خلیل عن بکر بن عیسی عن أبی عوانة قلت له: یا أبا عبد اللّه! ما هذا الرّجل؟ هذا حدّث عنه أحمد بن حنبل و هو قدیم لم تدرکه. ففکر فی هذا فقلت: لعلّه آخر اسمه ذلک؟ فسکت، فلمّا کان من الغد قال لی: یا أبا جعفر! علمت أنّی نظرت البارحة فیمن سمعت علیه بالبصرة ممّن یقال له «بکر بن عیسی» فوجدتهم ستّین رجلا] و نیز ذهبی در «میزان الاعتدال» گفته: [محمّد بن عبد اللّه بن عمر بن القاسم ابن عبد اللّه بن عبید اللّه بن عاصم بن عمر بن الخطّاب العدویّ العمریّ، ذکره العقیلیّ و قال: لا یصحّ حدیثه و لا یعرف بنقل الحدیث. حدّثنا أحمد بن الخلیل، حدّثنا إبراهیم ابن محمد الحلبیّ حدّثنی محمّد بن عبد اللّه بن عمر بن القاسم، أنا مالک، عن نافع، عن ابن عمر - مرفوعا -: اقتدوا بالّذین من بعدی، فهذا لا أصل له من حدیث مالک بل هو معروف من حدیث حذیفة بن الیمان، و قال الدّار قطنیّ البصریّ: هذا یحدّث عن مالک بأباطیل، و قال ابن مندة: له مناکیر] از این عبارات عدیده که مشتمل بر افادات سدیده است بر ناظر خبیر و نقّاد بصیر کمال وهن و هوان حدیث اقتدا و بودن آن از موضوعات و مصنوعات أهل جور و اعتدا واضح و لائحست.

و مخفی نماند که شمس الدّین ذهبی در کتاب «تلخیص المستدرک» نیز بقدح و جرح حدیث اقتدا قلوب أصحاب حیف و اعتدا خراشیده، بتصریح واهی بودن سند

ص: 105

حدیث ابن مسعود جدّا نمک بر جراحات مستدلّین و محتجّین بآن پاشیده، چنانچه در «تلخیص المستدرک» علی ما نقل عنه مذکورست:

[عن یحیی بن سلمة بن کهیل، عن أبیه، عن أبی الزّعراء، عن ابن مسعود مرفوعا: اقتدوا بالّذین من بعدی: أبی بکر و عمر، و اهتدوا بهدی عمّار، و تمسّکوا بعهد ابن مسعود. قلت: سنده واه جدّا].

و علامۀ مناوی در «فیض القدیر» در شرح حدیث اقتدا که از ابن مسعود منقولست گفته: [و رواه «ک - (أی الحاکم)» عن ابن مسعود باللّفظ المذکور، قال الذّهبیّ: و سنده واه جدّا].

رضی اللّه عنه، قال: من قبّل غلاما بشهوة لعنه اللّه، فان عانقه ضرب بسیاط من نار، فإن فسق به دخل النّار، و من مصائبه

قال: حدّثنا محمد بن عبد اللّه العمریّ، ثنا مالک، عن نافع، عن ابن عمر رضی اللّه عنهما، قال: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: اقتدوا بالّذین من بعدی: أبی بکر و عمر، فهذا ملصق بمالک. و قال أبو بکر النّقّاش: و هو واه. قال أبو جعفر ابن الشّعیری: لمّا حدّث غلام خلیل عن بکر بن عیسی عن أبی عوانه قلت له: یا أبا عبد اللّه! ما هذا الرّجل؟ هذا حدّث عنه أحمد بن حنبل و هو قدیم لم تدرکه، ففکر فی هذا ثمّ خفته فقلت: لعلّه آخر باسمه؟! فسکت، فلمّا کان من الغد قال لی:

یا أبا جعفر! علمت أنّی نظرت البارحة فیمن سمعت علیه بالبصرة ممّن یقال له «بکر ابن عیسی» فوجدتهم ستّین رجلا، انتهی. و قال الحاکم: سمعت الشّیخ أبا بکر بن إسحاق یقول: أحمد بن محمّد بن غالب ممّن لا أشکّ فی کذبه، و قال ابو احمد الحاکم:

أحادیثه کثیرة لا تحصی کثرة و هو بیّن الأمر فی الضّعف، و قال أبو داود: قد عرض علیّ من حدیثه فنظرت فی أربعمائة حدیث أسانیدها و متونها کذب کلّها، روی عن جماعة من الثّقات أحادیث موضوعة علی ما ذکره لنا القاضی أحمد بن کامل من زهده و ورعه، و نعوذ باللّه من ورع یقیم صاحبه ذلک المقام. و قال ابن حبّان: کان یتقشّف و لم یکن الحدیث من شانه کان یحدّث فی کلّ ما یسئل أتوه بصحیفة البخاریّ عن ابن أبی اویس عن أخیه عن سلیمان بن بلال و هی ثمانون حدیثا فحدث بها کلّها عن ابن أبی أویس و لم یسمع منها شیئا. قال: و سمعت أحمد بن عمرو بن جابر بالرّملة یقول: کنت عند اسماعیل بن إسحاق القاضی فدخل علیه غلام خلیل، فقال له فی خلال ما کان یحدّثه: تذکر أیّها القاضی حیث کنّا بالمدینة سنة أربع و عشرین و مائتین نکتب؟ قال: فالتفت إلینا إسماعیل و قال: قلیلا یکذّب، ما کنت فی تلک السّنة بها!] و نیز ابن حجر عسقلانی در «لسان المیزان» گفته: [سالم، أبو العلاء، مولی إبراهیم الطائی، ما حدّث عنه سوی عبد الصّمد التّنوری، انتهی. و ذکره العقیلیّ

فقال المرادیّ روی عن عمرو بن هرم عن ربعی عن أبی عبد اللّه رجل من أصحاب حذیفة رضی اللّه عنه: اقتدوا بالّذین من بعدی، الحدیث. و فیه قصّة ذکر (ذکرت. ظ)

ص: 107

للاختلاف علی ربعی فیه، و ضعّفه ابن الجارود، و ذکره ابن حبّان فی «الثّقات» و قال:

یروی عن عمرو بن هرم].

و نیز ابن حجر عسقلانی در «لسان المیزان» گفته: [محمّد بن عبد اللّه بن عمر ابن القاسم بن عبد اللّه بن عبید اللّه بن عاصم بن عمر بن الخطّاب العدویّ العمریّ، ذکره العقیلیّ فقال: لا یصحّ حدیثه و لا یعرف بنقل الحدیث.

حدّثنا أحمد بن خلیل، قال:

ثنا إبراهیم بن محمد الحلبیّ، حدّثنی محمد بن عبد اللّه بن عمر بن القاسم، أنا مالک عن نافع، عن ابن عمر رضی اللّه عنهما مرفوعا: اقتدوا بالّذین من بعدی أبی بکر و عمر

فهذا لا أصل له من حدیث مالک، بل هو معروف من حدیث حذیفة بن الیمان. و قال الدّار قطنیّ العمریّ: هذا یحدّث عن مالک بأباطیل، و قال ابن مندة: له مناکیر، انتهی، و قال العقیلیّ بعد تخریجه: هذا حدیث منکر لا أصل له، و أخرجه الدّار قطنیّ من روایة أحمد الخلیلیّ الضمریّ بسنده و ساق بسند کذلک ثمّ قال: لا یثبت، و العمریّ هذا ضعیف، ثمّ أخرجه عن أبی العبّاس بن عقدة عن یونس بن سابق، ثنا محمد بن خالد العمریّ، ثنا مالک به، و قال: کذا قال محمد بن خالد العمریّ و أشار إلی أنّه واحد اختلف فی اسم أبیه، و یحتمل أن یکون آخر. و سیأتی القول فی یونس ابن سابق شیخ ابن عقدة، و أخرج له الدّار قطنیّ أیضا من طریق عبد العزیز بن محمّد بن عبد اللّه بن عبید بن عقیل عنه عن مالک بهذا السّند حدیثا فی الغدوّ إلی العید ماشیا و الرّجوع راکبا، و کان إذا أراد الغدوّ جلس فی المسجد فجاء من شاء اللّه من أصحابه حتّی إذا طلعت الشّمس خرج یکبّر و یکبّر من معه تکبیرا لیس بالعال الحدیث. و قال محمد بن عبد اللّه العمریّ: هذا منکر الحدیث یحدّث عن مالک بأباطیل].

و از این عبارات سدیده و افادات مجیده بنحوی که هتک أستار و ابدای عوار حدیث اقتدا را بحدّ تحقّق می رسد و بطوری که کذب و زور روات آن بمرتبۀ عالیه انجلا و ظهور متبیّن می گردد محتاج بإظهار نیست

جملۀ موضوعات طریق کمال استهجان آن پیموده، چنانچه در کتاب مذکور گفته:

[من موضوعات أحمد الجرجانی: «من قال: القرآن مخلوق فهو کافر»، «الایمان یزید و ینقص»، «لیس الخبر کالمعاینة»، «البادنجان شفاء من کل داء»، «ردّ دانق، من حرام أفضل عند اللّه من سبعین حجّة مبرورة» موضوع. «اقتدوا باللّذین من بعدی أبی بکر و عمر» باطل. «إن اللّه یتجلّی للخلائق یوم القیامة عامّة و یتجلّی لأبی بکر خاصّة» باطل!].

«بالجمله» بعد این بیان نیّر البرهان، کالشّمس فی رابعة النّهار، واضح آشکار گردید که حدیث اقتدا بنحوی باطل و فاسد و بائر و کاسدست که مثل و نظیر آن در أکاذیب واضحۀ وضّاعین و أباطیل فاضحۀ صنّاعین بمشکل بهم خواهد رسید و کمتر مشابه و مضاهی آن در أسمار قصّاص و افسانه های أهل اختلاق و اختراص مشهود خواهد گردید، و چرا چنین نباشد حال آنکه أکابر نقّاد و اجلّۀ أهل انتقاد سنّیّه - کما علمت - اعتراف بوهن و هوان آن دارند، و بلا محابا مسلک إبطال و منهج اخمال آن بأقدام إنصاف می سپارند.

پس کمال عجب است که چگونه شاه صاحب با وجود این همه اعترافات صریحه و انتقادات صحیحۀ علمای أعلام و محقّقین عظام خود متعلّق باین حدیث مجعول و خبر مفتول، تعامی صریح اختیار می نمایند، و بادّعای شهرت و تواتر آن قصب السّبق از مسیلمه و سجاح می ربایند! و از جملۀ طرائف مبدعه این ست که شاه صاحب بر ذکر حدیث اقتدا در متن کتاب خود قناعت نفرموده بایراد آن در حاشیۀ کتاب نیز مسلک جسارت سراسر خسارت پیموده اند، چنانچه در حاشیۀ حدیث اقتدا می نویسند:

[قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم

اقتدوا بالّذین من بعدی أبی بکر و عمر فإنّهما حبل اللّه الممدود، من تمسّک بهما فقد تمسّک بالعروة الوثقی لا انفصام لها. أخرجه الطبرانیّ عن أبی الدّرداء، و له طرق أخری، انتهی].

باطل و فاسد و بهرج و کاسد می باشد - کما لا یخفی علی من أمعن النّظر فی مجلّد حدیث الطّیر، و قد ظهر آنفا فی هذا المقام أیضا بحمد اللّه المفیض للخیر - لیکن بالخصوص طریق أبی الدّرداء که شاه صاحب آن را علق نفیس پنداشته و تمرة الغرب انگاشته اند حسب افادات عالیۀ خود ایشان نهایت مطعون و موهون، و متمسّک بآن بنابر تحقیقات غالیۀ حضرت ایشان إلی أقصی الغایة خاسر و مغبونست، بچند وجه:

أول آنکه معلوم نیست که طبرانی این حدیث را بکدام سند روایت کرده، و تا وقتی که سند برای حدیث پیدا نشود آن حدیث حسب افادۀ شاه صاحب نزد اهل سنّت شتر بی مهارست که أصلا گوش بآن نمی کنند، چنانچه شاه صاحب در همین کتاب «تحفه» بجواب طعن دوّم از مطاعن أبی بکر در باب جملۀ لعن جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بر متخلّف از جیش اسامه می فرمایند: [و بعضی فارسی نویسان که خود را از محدّثین اهل سنّت شمرده اند و در سیر خود این جمله را آورده برای إلزام اهل سنّت کفایت نمی کند، زیرا که اعتبار حدیث نزد اهل سنّت بیافتن حدیث در کتب مسندۀ محدّثین است مع الحکم بالصّحّة، و حدیث بی سند نزد ایشان شتر بی مهارست که اصلا گوش بآن نمی کنند] انتهی.

پس ظاهر شد که این حدیث تا وقتی که سند آن ظاهر نشود مثل شتر بی مهار است و اهل سنّت أصلا گوش بآن نمی کنند.

دوم آنکه اگر سند این حدیث ظاهر هم شود چون شاه صاحب افاده کرده اند که اعتبار حدیث نزد اهل سنّت بیافتن آن در کتب مسندۀ محدّثین ست مع الحکم بالصّحّة و این حدیث هرگز محکوم بصحّت نیست، پس نزد أرباب أبصار از حیّز اعتماد و اعتبار دور و بر کنار باشد.

سوم آنکه شاه صاحب در همین کتاب باب امامت «تحفه» بجواب حدیث تشبیه می فرمایند: [و قاعدۀ مقرّرۀ اهل سنّت است که حدیثی را که بعض أئمّه فن حدیث در کتابی روایت کنند و صحّت ما فی الکتاب را التزام نکرده باشند، مثل بخاری و مسلم و بقیّۀ أصحاب «صحاح» و بصحّت آن حدیث بالخصوص صاحب آن کتاب یا غیر او از

ص: 110

محدّثین ثقات تصریح نکرده باشد؛ قابل احتجاج نیست] انتهی.

و ظاهرست که حدیث اقتدا را بروایت أبی الدّرداء هر چند طبرانی در «معجم کبیر» خود وارد کرده - کما فی «کنز العمّال» - لکن طبرانی در «معجم کبیر» صحت ما فی الکتاب را مثل بخاری و مسلم و بقیّۀ أرباب «صحاح» التزام نکرده، و نه طبرانی یا غیر او از محدّثین ثقات بصحّت آن تصریح نموده؛ بلکه هیچ کسی ثقه یا غیر ثقه از محدّثین باشد یا از غیر ایشان لب باین ادّعای باطل نگشوده، پس متحقّق شد که این حدیث بأولویّت تمام حسب افاده مخاطب قمقام قابل احتجاج نیست چهارم آنکه شاه صاحب در «رسالۀ أصول حدیث» در ذکر طبقۀ ثالثۀ أحادیث نقلا عن والده تصانیف طبرانی را از جملۀ آن کتب شمار فرموده که مصنّفین آنها التزام صحّت ننموده اند و آن کتب در شهرت و قبول در مرتبۀ أولی و ثانیه نرسیده اند و در آن کتب أحادیث صحیح و حسن و ضعیف بلکه متّهم بالوضع نیز یافته می شود و رجال آن کتب بعضی موصوف بعدالت اند و بعضی مستور و بعضی مجهول و أکثر أحادیث آن معمول به نزد فقها نشده اند، بلکه إجماع بر خلاف آنها منعقد گشته، پس هر گاه حسب افادۀ شاه صاحب، حال تصانیف طبرانی برین منوال باشد نزد اولیای - شان محض وجود حدیث أبو دردا در آن کی دلیل اعتبار و اعتماد و مجوّز تمسّک و استناد خواهد بود؟! بهر حال کمال عجب است از مخاطب محتال که با این همه کیاست و فراست که مایۀ نازش معتقدین و سبب افتخار مقلّدین حضرتش می باشد چرا از افادات متینه و تحقیقات رزینۀ خود که حدیث اقتدا را از طریق أبو الدّرداء با خاک سیاه برابر می سازد، غفلت ورزیده همین طریق را از جملۀ طرق موهونه و وجوه مطعونۀ این حدیث برگزیده بذکر آن بالاختصاص گلگونه بی شرمی و عازه بی آزرمی بر رخسار خود مالیده بادّعای این معنی که «آن را طرق دیگرست» اولیای أوغاد و أتباع أنکاد خود را بر مخالفت حقّ آغالیده، و ندانسته که این طریق قطع نظر از آنکه أوهن طرق و أسخف وجوه حدیث اقتدا می باشد آثار وضع و اختلاق از متن و سیاق آن توده توده می بارد و جملۀ

ص: 111

جملات و کلّ کلمات آن ناظر ماهر را بخنده سرشار می آرد، مگر نه می بینی که واضع مدحور و مفتری مغرور در سوق این سیاق واضح الشّقاق رسن کذب و زور را که آن سرش بدست خدوع غرورست تاب داده بعدول و نکول از حقّ مقبول بسوی باطل مزدور مصداق مثل «أنکص من تلمیذ الحبّال» گشته بپای خود در چاه غیّ و ضلال افتاده و در بافتن و تافتن این خبر مفتول جسارت خود را بر افتعال و افترا بغایت قصوی رسانیده بذکر حبل ممدود و عروة وثقی در مدح صنمی قریش بدر از نفسی تمام بودن خود از وابستگان حبل شیطان رجیم و منسلکان سلسلۀ نار جحیم بر همگنان واضح و لائح گردانیده، و لقد صار هذا المأفون ضحکة عند اولی الأحلام لکذبه و جهله، و لا یحیق المکر السّیّئ إلاّ بأهله! و هیچ می دانی که باعث شاه صاحب بر ذکر این سیاق واضح الشّقاق چیست؟ همانا چون واضح مردود و مختلق مطرود در آن شیخین را «حبل اللّه الممدود» ساخته و بوضع بودن متمسّک ایشان متمسک بالعروة الوثقی الّتی لاَ انْفِصامَ لَها أعلام جلاعت و خلاعت بدست تقوّل و افترا افراخته؛ لذلک شاه صاحب دل دادۀ این کذب و زور فریفتۀ این باطل مهجور گشته بجان خود آن را خریدند و در معارضۀ حدیث ثقلین این کذب و مین سراسر شین را ذکر نموده پا بر مصحف کشیدند، غافل ازین که اگر ناقدین أهل حقّ آن را خواهند دید لابدّ هتک ستر این عجوزۀ شوها و ابدای عوار این عضیهۀ سودا را بإفادات خودشان خواهند ساخت، و پرده از روی کار واضع ناهنجار و مستدلّ بادی الشّنار بدست خود و بدست ایشان خواهند انداخت، و لقد آن یقرأ و یتلی فی حقّ مخاطبنا المغرم بهذا اللّغو و الکذاب: و جادلوا بالباطل لیدحضوا به الحقّ فأحذتهم فکیف کان عقاب!.

و از صنائع شنیعه و بدائع فظیعۀ شاه صاحب این ست که ایشان در صدد حمایت حمای حدیث اقتداء و پیروی آثار أصحاب حیف و اعتدا بر آمده بعض عبارات متکلّمین أهل مذهب خود نیز متعلّق باین خبر نقل نموده اند که بر وجه أتمّ و أکمل کاشف از قلّت حیای أسلاف نا إنصاف ایشان و کثرت وقاحت خود ایشان می باشد، چنانچه در

ص: 112

حاشیۀ حدیث اقتدا تحریر می نمایند: [قالت الشّیعة: هذا خبر واحد فلا یجوز التّمسّک به فیما یطلب فیه الیقین. قلنا: لیس أقلّ من خبر الطّیر و لا من خبر المنزلة، و هم یدّعون فیما یوافق مذهبهم التّواتر و فیما یخالفه الآحاد تحکّما، فلا یکون هذا الادّعاء مقبولا - 12 - «شرح مواقف»].

و چون شاه صاحب در نقل این عبارت از «شرح مواقف» فی الجمله تصرّفی فرموده اند، لهذا ما أوّلا این عبارت را بنصوص ألفاظها از «شرح مواقف» نقل می نمایم و بعد از آن بنقض و ردّش بإجمال جمیل بدون الإطناب و التّفصیل در تبکیت و إلزام و تسکیت و إفحام معاندین خصام و مباهتین أغثام می افزایم.

پس باید دانست که جائی که صاحب «مواقف» و شارح آن حسب زعم خود معارضۀ نصوص امامت جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام بنصوص دالّۀ بر امامت أبی بکر نموده اند در «شرح مواقف» این عبارت مذکورست: [السّادس -

قوله علیه السّلام: اقتدوا بالّذین من بعدی: ابی بکر و عمر. أقلّ مراتب الأمر الجواز. قالت الشّیعة: هذا خبر واحد فلا یجوز أن یتمسّک به فیما یطلب فیه الیقین. قلنا: لیس أقلّ من خبر الطّیر الّذی یعوّلون به علی الأفضلیّة، کما سیأتی انشاء اللّه تعالی، و لا من خبر المنزلة الّذی مرّ، و هم یدّعون فیما یوافق مذهبهم التّواتر، و فیما یخالفه الآحاد تحکّما، فلا یکون ذلک الادّعاء مقبولا].

بطلان و هوان این خبر موضوع بحدّی رسیده که اجلّۀ حفّاظ و أفاخم أیقاظ و أعاظم محقّقین و أکابر منقّدین اهل سنّت؛ خود معترف و مقرّ بآن می باشند و بقدح و جرح این حدیث مفتعل؛ خاک مذلّت و صغار بر متمسّکین آن می پاشند، پس چگونه ممکن ست که اهل حقّ از إثبات موضوعیّتش خاموش بمانند و در جواب متمسّکین بآن مطعونیّت آن را بحدّ إیضاح نرسانند؟! بالجمله أصل جواب شیعه از حدیث اقتدا قدح و جرح در آنست، و اگر کسی در مقام جواب از آن خبر واحد بودن آن را ذکر کرده مقصود او علی سبیل التّنزّل و التّسلیم؛ إلزام و إفحام سنیّه است، زیرا که این حدیث نزد مثبتین آن هم از حدّ خبر واحد بودن تجاوز نمی کند، کما ستعرف عن قریب إنشاء اللّه تعالی.

وجه دوم آنکه ادّعای این معنی که حدیث اقتدا کمتر از حدیث طیر نیست دعوائیست که فساد و بطلان آن نزد ناظر بصیر کالصّبح المنیر منجلی و مستنیرست، و ما بحمد اللّه تعالی در مجلّد حدیث طیر آنچه در خصوص إثبات این حدیث شریف بیان کرده ایم ناظر ماهر از آن وجوه لا تعدّ و لا تحصی که از مئین قطعا متجاوز باشد برای إبطال این دعوی فاسده و مقالۀ کاسده؛ بهم می رساند و نشترهای خونین برگ جان صاحب «مواقف» و شارح آن می خلاند، و هر که محض فوائد عشرۀ صدر مجلّد مذکور را دیده باشد بقطع و یقین می داند که تجاسر خاسر صاحب «مواقف» و شارح آن در دعوای تسویۀ حدیث اقتدا با حدیث طیر آفتی ست که سیلاب فنا بأساس إنصافشان می دواند.

وجه سوم آنکه ادّعای این معنی که خبر اقتدا از خبر منزلت کمتر نیست از دعوی سابقه هم أوهی و أفسد و أوهن و أکسد می باشد، زیرا که بحمد اللّه تعالی در مجلّد حدیث منزلت اتفاق أئمّۀ حدیث بر صحّت آن و کثیر الطّرق و متواتر و قطعی الصّدور بودن آن حسب تصریحات أعاظم محدّثین و أفاخم منقّدین اهل سنّت بنحوی بیان کرده ایم که اگر متعصّبین سنّیه هزار بار آتش حسد و عناد افروزند و مدّة العمر دماغ خود سوزند؛ هرگز نمی توانند که حرفی درست بمقابلۀ آن بر زبان آرند، جز آنکه راه اعتراف بتواتر و قطعیّت آن سپارند. و هر که در مجلّد مذکور نظری کند

ص: 114

بوجوه موفوره و براهین غیر محصوره؛ فساد این دعوی باطلۀ صاحب «مواقف» و شارح آن بر او کالشّمس فی رابعة النّهار واضح و آشکار می گردد، و کذب ایشان در تسویۀ حدیث اقتدا با حدیث منزلت نزد او بلا ریب و استنکار بحدّ تحقّق بی استتار می رسد.

وجه چهارم آنکه ادّعای این معنی که اهل حقّ در آنچه موافق مذهب خود باشد ادّعای تواتر می کنند و در باب مخالف مذهب خویش ادّعای آحاد بودن تحکّما می نمایند حرفیست باطل که فساد و بطلان آن بر تمامی أصحاب أبصار واضح و عیانست، زیرا که بحمد اللّه تعالی بر ناظر تصانیف علمای أعلام ما عموما، و بر بینندۀ مؤلّفات این قاصر خصوصا روشن و مبرهن گردیده که هر خبری که أصحاب ما رضوان اللّه علیهم أجمعین مدّعی تواتر آن شده اند؛ مثل حدیث غدیر و حدیث منزلت و غیر آن بلا شبهه تواتر آن حسب افادات أجلّه و أعلام مخالفین؛ ثابت و محقّق است، و هیچ خبری از أخبار سنّیّه که در مقابله و معارضۀ دلائل و براهین اهل حقّ آورده اند بأدنی درجات ثبوت هم نمی رسد چه جای تواتر و قطعیّت. پس نسبت تحکّم بأهل حقّ درین باب بلا ریب مصادمت بداهت و مکابرۀ با حقیقت و واقعیّت می باشد.

آری، عادت متعصّبین و مجادلین اهل سنّت جاری شده به اینکه آنچه موافق مذهب خود باشد آن را متواتر نامند و از راه کمال بی شرمی و نهایت بی آزرمی حجج قطعیّه و براهین متواترۀ اهل حقّ را آحاد گویند، بلکه از غایت تعصّب و رقاعت راه قدح و جرح در آن پویند، و لقد تحقّق و تبیّن فی مجلّدات کتابنا هذا، لا سیّما هذا المجلّد، أعنی مجلّد حدیث الثّقلین ما یدلّ علی هذا المرام الواضح لکلّ ذی عینین.

وجه پنجم آنکه دعوی این معنی که ادّعای خبر واحد بودن حدیث اقتدا مقبول نیست؛ مکابرۀ صریحه و مباهتۀ فضیحه است، زیرا که در ما سبق دانستی که در حقیقت جواب شیعه از حدیث اقتدا قدح و جرح و إثبات موضوعیّت و مصنوعیّت آنست، و کسی که از ایشان حرف خبر واحد بودنش بر زبان آورده علی سبیل التّنزّل می باشد و مقصود از آن إلزام و إفحام اهل سنّت است، زیرا که علمای سنّیّه در خصوص حدیث اقتدا بر دو قسم منقسم می باشند:

ص: 115

قسم أول: علمائی هستند که از افاداتشان وهن و هوان و فساد و بطلان این خبر مشبه السّمر برمی آید.

و قسمی دیگر هستند که اگر چه معترف بموضوعیّت و مصنوعیّت آن نمی شوند، لیکن بلا شبهه این حدیث نزدشان از دائرۀ خبر واحد بودن بیرون نیست، و هر چند بعد إثبات مقدوحیّت حدیث اقتدا و إظهار کمال وهن و هوان این کذب پر اعتدا حسب افادات علمای محقّقین و تصریحات کملای منقّدین سنیّه حاجتی نبود که خبر واحد بودن این حدیث رثیث از زبان مخالفین ثابت نمایم، لیکن برای إظهار کذب صاحب «مواقف» و شارح آن و رغم أنف شاه صاحب بعض عبارات علمای أعلام سنّیّه که در آن اعتراف بخبر واحد بودن این حدیث غثیث نموده اند مذکور می نمایم، تا بر ناظرین أولی الأبصار واضح و آشکار گردد که کسانی که این حدیث باطل را بسبب محبّت شیخین صراحة کذب و مین نمی گویند ایشان هم بادّعای تواترش راه وقاحت و صفاقت و سبیل جلاعت و رقاعت نمی پویند، و چون از حقیقت حال این خبر باطل و محال آگاه می باشند بإقرار بودنش از أخبار آحاد خاک طرد و إبعاد بر سر معاند پر لداد می پاشند. و نیز ظاهر گردد که هر گاه أکابر اهل سنّت معترف بخبر واحد بودن حدیث اقتدا هستند اگر کسی از اهل حقّ إلزاما حرف خبر واحد بودن آن بزبان آرد چگونه در حقّ او می توان گفت که «فلا یکون ذلک الادّعاء مقبولا»، و لقد صدق اللّه العلیّ العظیم حیث یقول:

وَ لا تَقْفُ ما لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ کُلُّ أُولئِکَ کانَ عَنْهُ مَسْؤُلاً .

حالا شطری از عبارات مشار إلیها باید شنید، و بظهور سخافت و رکاکت استدلال شاه صاحب بعبارت «شرح مواقف» بهرۀ وافی از عبرت باید گزید.

أبو الحسن علی بن أبی علیّ الآمدی در کتاب «أبکار الأفکار» در مقام جواب از مطاعن عمر گفته: [و قد ورد فی حقّه من النّصوص و الأخبار ما یدرأ عنه ما قیل من التّرهّات، و هی و إن کانت أخبار آحاد غیر أنّ مجموعها ینزل منزلة التّواتر، فمن ذلک

قوله علیه السّلام: إنّ فی امتی لمحدّثین و إنّ عمر منهم.

و قوله علیه السّلام: اقتدوا باللّذین من بعدی: أبی بکر و عمر] إلخ.

ص: 116

و علامۀ ابن الهمام السیواسی الحنفی که شیخ الإسلام سنّیّه است در کتاب «التّحریر» در مبحث إجماع بعد ذکر حدیث اقتدا و

حدیث «علیکم بسنّتی و سنّة الخلفاء الرّاشدین» گفته: [اجیب: یفید ان أهلیّة الاقتداء لا منع الاجتهاد، و علیه [1] أنّ ذلک مع ایجابه؛ إلاّ أن یدفع بأنّه آحاد].

و علامه ابن أمیر الحاج در کتاب «التّقریر و التّحبیر» در مبحث إجماع بعد ذکر حدیث اقتدا و

حدیث «علیکم بسنّتی و سنّة الخلفاء الرّاشدین» گفته: [اجیب: یفیدان» أی هذان الحدیثان «أهلیّة الاقتداء» أی أهلیّة الشّیخین و الأربعة لاتّباع المقلّدین لهم «لا منع الاجتهاد» لغیرهم من المجتهدین، فیکون قولهم حجّة علی غیرهم من المجتهدین الّذی هو محلّ النزاع «و علیه [2]» أی هذا الجواب أن یقال: «انّ ذلک» أی الاقتداء فیهما «مع ایجابه» أی الاقتداء، فکلّ منهما حینئذ مفید حجیّة قولهما و قولهم علی کلّ مجتهد سواهم الّذی هو المطلوب «إلاّ أن یدفع بأنّه» أی کلاّ منهما آحاد فلا یثبت به القطع بکون إجماعهما أو إجماعهم حجّة قطعیّة، لأنّ الظّنّیّ لا یفید القطع].

و نیز ابن امیر الحاج در کتاب «التّقریر و التّحبیر» گفته: [«و الحقّ أنّ مقتضاه» أی دلیل کلّ من القول بحجیّة إجماع الأربعة و الشّیخین «الحجیّة الظّنیّة» أمّا الحجیة فالطّلب الجازم للاتّباع لهم و لهما، و أمّا الظّنّیّة فلأنّه خبر واحد].

و ملا نظام الدین سهالوی «در صبح صادق - شرح منار» در مبحث إجماع بعد ذکر حدیث اقتدا و

حدیث «علیکم بسنّتی و سنّة الخلفاء الرّاشدین» گفته: [و الجواب أنّهما من أخبار الآحاد فلا یثبت به حجّیّة الإجماع القطعیّ الحجیّة].

و نیز در «صبح صادق» در مقام جواب ازین دو حدیث گفته: [و یمکن أن یجاب أیضا بأنّهما من الآحاد و أدلّتنا الدّالّة علی حجیّة الإجماع معمّمة و هی قطعیّة فلا تعاضها (یعارضانها. ظ)].

و مولوی عبد العلی «در فواتح الرحموت - شرح مسلم الثبوت» در مبحث إجماع بعد ذکر این دو حدیث گفته: [و قد یجاب بأنّ الحدیثین من أخبار الآحاد فلا یفیدان

ص: 117

القطع فلا یکون اتّفاقهم إجماعا. و ردّ بأنّ مقصودهم حجّیّة هذین الاتّفاقین و لو ظنّا حتّی یقدّم علی القیاس و أقوال صاحبیّین آخرین، و فیه تأمّل].

و از عجائب آنست که إمام اهل سنّت فخر رازی در «نهایة العقول» جائی که از قبول أحادیث دالّۀ بر خلافت جناب أمیر علیه السّلام سر تافته چارۀ جز اعتراف بخبر واحد بودن حدیث اقتدا و أمثال آن نیافته، چنانچه گفته: [الطّریقة الخامسة لهم: التّمسّک بأخبار آحاد رووها، منها

قوله علیه السّلام: سلّموا علی علیّ بإمرة المؤمنین. و منها

قوله علیه السّلام:

إنّه سیّد المسلمین و إمام المتّقین و قائد الغرّ المحجّلین.

و قال علیه السّلام: هذا ولیّ کلّ مؤمن و مؤمنة: و

قال علیه السّلام لعلیّ: أنت أخی و وصیّی و خلیفتی من بعدی و قاضی دینی.

و الاعتراض أنّها بأسرها معارضة بما

روی عن النّبی صلعم أنّه قال: ائتونی بدواة و قلم أکتب لأبی بکر کتابا لا یختلف علیه اثنان، ثم قال: یأبی اللّه و المسلمون إلاّ أبا بکر،

و أیضا عیّنه للإمامة فی الصّلوة و ما عزله عنها، فوجب أن یبقی إماما علی الصّلوة، و کلّ من أثبت إمامته فی الصّلوة بعد الرّسول أثبت إمامته مطلقا، فوجب القول بإمامته.

و روی عن أنس (رض) أنّ النّبیّ صلعم أمره عند إقبال أبی بکر أن یبشّره بالجنّة و بالخلافة بعده. و بما

روی جبیر بن مطعم رضی اللّه عنه إنّ امرأة أتت النّبیّ علیه السّلام و کلّمته فی شیء فأمرها أن ترجع إلیه، فقالت: یا رسول اللّه! أ رأیت إن رجعت فلم أجدک؟ - تعنی الموت - فقال (علیه السلام): إن لم تجدینی فأتی أبا بکر، و بما

روی أنه علیه السّلام قال: اقتدوا بالّذین من بعدی: أبی بکر و عمر. و الکلام فی صحّة هذه الأحادیث من الجانبین و فی دلالتها علی المطلوب طویل، و لکنّها عن إفادة الیقین بمعزل لکونها من أخبار الآحاد عند التّحقیق و إن کان کلّ واحد من الفریقین یدّعی فی خبره کونه متواترا و یطعن فیما یرویه مخالفه].

و از این کلام إمام المحقّقین و فخر المتکلّمین ایشان بغایت صراحت واضح می شود که اگر چه حضرات اهل سنّت از راه جفا کیشی و نا عاقبت اندیشی بحدیث اقتدا و دیگر أخبار موضوعۀ أهل جور و اعتدا دست انداخته اند و آن را در مقام جواب استدلال اهل حقّ از افراط نادانی سپر خود ساخته، لیکن بتصریح جنابش هیچ یکی از آن متواتر نیست

ص: 118

بلکه همه آن از افادۀ یقین دور و بر کنارست. پس ادّعای تواتر حدیث اقتدا که از شاه صاحب سرزده و نیز کلام صاحب «مواقف» و شارح آن که شاه صاحب بآن تمسّک نموده ؛ چنان دعوی باطلست که کلام إمام قمقامشان و آن هم بمقابلۀ اهل حقّ تکذیب آن می نماید و ردّ آن می کند، وَ کَفَی اللّهُ الْمُؤْمِنِینَ الْقِتالَ .

و چون بحمد اللّه ما تواتر حدیث ثقلین را در ما سبق بأبلغ وجوه و أکمل طرق بإثبات رسانیده ایم اگر این حدیث موضوع را مثل شریک باری بفرض محال تسلیم هم کنیم که بطریقی درست نزد اهل سنّت مروی شده باز هم صلاحیّت معارضۀ با حدیث ثقلین نزد خود اهل سنّت نخواهد داشت، و للّه الحمد علی انقطاع حبل الضّلال، و انکشاف خدع الجهّال.

ثقلین سنجیده شود، و در تمامی موضوعات أهل مذهبش أصلا کلمۀ نیست که بگرد کاروان

«و إنّهما لن یفترقا حتّی یردا علیّ الحوض» برسد.

بالجمله حرف لزوم امامت حمیرا و جناب عمّار و ابن مسعود و معاذ بن جبل و ابو بکر و عمر بنابر أخباری که شاه صاحب از انبان أسلاف خود بر آورده اند؛ حرفیست نهایت باطل و واهی، و کلامی است بغایت مورث خسار و تباهی که وجوه بطلان و فساد و انخرام و انهداد آن در حیطۀ حصر و حساب نمی آید، و در ما سبق آنچه مذکور شده برای اعتبار اولی الأبصار کفایت می نماید.

أحمد: حدیث لا یصحّ].

و ملا نظام الدین سهالوی در «صبح صادق - شرح منار» در ذکر این حدیث گفته: [قال ابن حزم فی رسالته الکبری: مکذوب موضوع باطل، و به قال أحمد و البزّار].

و مولوی عبد العلی الشّهیر ببحر العلوم در «فواتح الرّحموت - شرح مسلم الثّبوت» در ذکر این حدیث گفته: [قال ابن حزم فی رسالته الکبری: مکذوب موضوع باطل، و به قال أحمد و البزّار].

و جلالتشان و رفعت مکان أحمد بن حنبل شیبانی در تنقید أحادیث و أخبار و تحقیق روایات و آثار نزد حضرات اهل سنّت أظهر من الشّمس و أبین من الأمس ست، و در بعض مجلّدات سابقه ترجمۀ او به بسط تمام از کتب أکابر أعلام سنّیّه بمعرض إثبات رسیده و بودن او قائم مقام أنبیا علیهم السّلام و بهتر از أبو بکر در قیام بنصرت اسلام نزد ایشان واضح و لائح گردیده، فلیکن منک علی ذکر.

ترجمۀ اسماعیل بن یحیی المزنی صاحب الشافعی الدّقیقة، و هو إمام الشّافعیّین و أعرفهم بطرقه و فتاویه و ما ینقله عنه، صنّف کتبا کثیرة فی مذهب الإمام الشّافعیّ، منها «الجامع الکبیر» و «الجامع الصغیر» و «مختصر المختصر» و «المنثور» و «المسائل المعتبرة» و «الترغیب فی العلم» و کتاب «الوثائق» و غیر ذلک. و قال الشّافعیّ رضی اللّه عنه فی حقّه: المزنیّ ناصر مذهبی. و کان إذا فرغ من مسئلة و أودعها مختصره قام إلی المحراب و صلّی رکعتین شکر اللّه تعالی. و قال أبو العبّاس أحمد بن سریج: یخرج «مختصر المزنی» من الدّنیا عذراء لم تفتضّ! و هو أصل الکتب المصنّفة فی مذهب الشّافعی رضی اللّه عنه. و علی مثاله رتّبوا و لکلامه فسّروا و شرحوا، و لمّا ولی القاضی بکّار بن قتیبة - الآتی ذکره إنشاء اللّه تعالی - القضاء بمصر و جاءها من بغداد - و کان حنفیّ المذهب - توقّع الاجتماع بالمزنی مدّة فلم یتّفق له فاجتمعا یوما فی صلاة جنازة فقال القاضی بکّار لأحد أصحابه: سل المزنیّ شیئا حتّی أسمع کلامه. فقال له ذلک الشّخص: یا أبا إبراهیم! قد جاء فی الأحادیث تحریم النّبیذ و جاء تحلیله أیضا فلم قدّمتم التّحریم علی التّحلیل؟ فقال المزنیّ: لم یذهب

و فضل ثقة فی الحدیث لا یختلف فیه حاذق من أهل الفقه، و کان أحد الزّهّاد فی الدّنیا، و کان من خیر خلق اللّه عزّ و جلّ. و مناقبه کثیرة و توفی لستّ بقین من شهر رمضان سنة أربع و ستّین و مائتین بمصر، و دفن بالقرب من تربة الإمام الشّافعی رضی اللّه عنه بالقرافة الصّغری بسفح المعظّم، رحمه اللّه تعالی، و زرت قبره هناک، و ذکر ابن زولاق فی تاریخه الصّغیر أنه عاش تسعا و ثمانین سنة و صلّی علیه الرّبیع بن سلیمان المؤذّن المرادیّ. و المزنی - بضمّ المیم و فتح الزّای و بعدها نون - هذه النّسبة إلی مزنیة بنت کلب و هی قبیلة کبیرة مشهورة].

و ذهبی در کتاب «العبر» در وقائع سنه أربع و ستّین و مائتین گفته: [و فیها المزنیّ الفقیه أبو إبراهیم إسماعیل بن یحیی بن إسماعیل المصریّ صاحب الشّافعیّ، فی ربیع الأوّل، و هو فی عشر التّسعین. قال الشّافعیّ فی صفته: المزنیّ ناصر مذهبی.

و کان زاهدا عابدا یغسّل الموتی حسبة، صنّف «الجامع الکبیر» و «الجامع الصّغیر» و تفقّه علیه خلق].

و عبد اللّه بن أسعد الیافعی در «مرآة الجنان» در وقائع سنه مذکوره گفته:

[و فیها - الفقیه الإمام أبو إبراهیم إسماعیل بن یحیی المزنی المصریّ الشّافعیّ، و کان زاهدا عابدا مجتهدا محجاجا غوّاصا علی المعانی الدّقیقة، اشتغل علیه خلق کثیر، و قال الشّافعیّ فی صفته: المزنی ناصر مذهبی - و هو إمام الشّافعیّین و أعرفهم بطریق الشّافعیّ و فتاویه و ما ینقله عنه. صنّف کتبا کثیرة منها «الجامع الکبیر» و «الجامع الصّغیر» و «مختصر المختصر» و «المنشور» و «المسائل المعتبرة» و «التّرغیب فی العلم» و کتاب «الوثائق» و غیر ذلک، و کان إذا فرغ من مسئلة و أودعها مختصره قام إلی المحراب و صلّی رکعتین شکرا للّه تعالی. و قال أبو العبّاس بن سریج: یخرج «مختصر المزنی» من الدّنیا عذراء لم تفتضّ و هو أصل الکتب المصنّفة فی مذهب الشّافعی، و علی مثاله رتّبوا و بکلامه فسّروا و شرحوا، و لمّا ولی القضاء بکّار بن قتیبة بمصر و جاءها من بغداد - و کان حنفیّ المذهب - یتوقّع الاجتماع بالمزنیّ مدّة فلم یتّفق، فاجتمعا یوما فی صلاة جنازة فقال القاضی بکار لبعض أصحابه: سل المزنیّ شیئا حتّی

ص: 123

أسمع کلامه. فقال له ذلک الشّخص: یا أبا إبراهیم! قد جاء فی الحدیث تحریم النّبیذ و جاء تحلیله، فلم قدّمتم التّحریم علی التّحلیل؟ فقال المزنیّ: لم یذهب أحد من العلماء إلی أنّ النّبیذ کان حراما فی الجاهلیّة ثمّ حلّل و وقع الاتّفاق علی أنّه کان حلالا، فهذا یعضد صحّة الأحادیث بالتّحریم، و استحسن ذلک منه، و قیل: و هذا من الأدلّة القاطعة، و کان فی غایة من الورع و بلغ من احتیاطه أنّه کان یشرب فی جمیع فصول السّنة من کوز نحاس، فقیل له فی ذلک، فقال: بلغنی أنّهم یستعملون السّرجین فی الکیزان، و النّار لا تطهّر ذلک. و قیل إنّه کان إذا فاتته الصّلوة فی جماعة صلّی منفردا خمسا و عشرین صلاة استدرکا لفضیلة الجماعة مستندا فی ذلک إلی

قوله صلّی اللّه علیه و سلّم:

صلاة الجماعة أفضل من صلاة أحدکم وحده بخمس و عشرین درجة. و کان من الزّهد علی طریقة صعبة شدیدة، و کان مجاب الدّعوة، و لم یکن أحد من أصحاب الشّافعیّ یحدّث نفسه بالتّقدّم علیه فی شیء من الأشیاء، و هو الّذی تولّی غسل الشّافعیّ و، قیل:

کان معه أیضا الرّبیع. و مناقبه کثیرة. و المزنیّ: نسبة إلی مزنیة بنت کلب، و وفاته لستّ بقین من رمضان، و دفن بالقرب من تربة الشّافعیّ و بالقرافة الصّغری.

رحمة اللّه علیهما].

و عبد الوهاب بن علیّ السّبکی در «طبقات شافعیّة» گفته: [إسماعیل بن یحیی بن إسماعیل بن عمرو بن إسحاق الإمام الجلیل أبو إبراهیم و المزنیّ ناصر المذهب و بدر سمائه، ولد سنة خمس و سبعین و مائة و حدث عن الشّافعیّ و نعیم بن حمّاد و غیرهما، روی عنه ابن خزیمة و الطّحاویّ و زکریّا السّاجیّ و ابن جوصا و ابن أبی حاتم و غیرهم، و کان جبل علم مناظرا محجاجا، قال الشّافعیّ رضی اللّه عنه فی وصفه: لو ناظر الشّیطان لغلبه! و کان زاهدا ورعا متقلّلا من الدّنیا مجاب الدّعوة، و کان إذا فاتته صلاة فی جماعة صلاّها خمسا و عشرین مرّة، و یغسّل الموتی تعبّدا و احتسابا و یقول: أفعله لیرقّ قلبی. قال أبو الفوارس السّندیّ: کان المزنیّ و الرّبیع رضیعین، و قال أبو إسحاق الشّیرازیّ: کان زاهدا عالما مجتهدا مناظرا محجاجا غوّاصا علی المعانی الدّقیقة، صنّف کتبا کثیرة: «الجامع الکبیر» و «الجامع الصغیر» و

ص: 124

«المختصر» و «المنثور» و «المسائل المعتبرة» و «التّرغیب فی العلم» و کتاب «الوثائق» و کتاب «العقارب» و کتاب «نهایة الاختصار». قال الشّافعیّ: المزنیّ ناصر مذهبی. و قال الرّبیع بن سلیمان: دخلنا علی الشّافعی رضی اللّه عنه عند وفاته أنا و البویطی و المزنیّ و محمّد بن عبد اللّه بن عبد الحکم، قال: فنظر إلینا الشّافعیّ ساعة فأطال ثمّ التفت إلینا فقال: أمّا أنت یا أبا یعقوب! فستموت فی حدیدک. و أمّا أنت یا مزنیّ! فسیکون لک بمصر هنات و هنات و لتدرکنّ زمانا تکون أقیس أهل ذلک الزّمان. و أمّا أنت یا محمّد! فسترجع إلی مذهب أبیک. و أمّا أنت یا ربیع! فأنت أنفعهم لی فی نشر الکتب، قم یا أبا یعقوب فتسلم الحلقة. قال الرّبیع: کما قال. (قلت): و ذکروا أنّ المزنیّ کان إذا فرغ من مسئلة فی «المختصر» صلّی رکعتین. و قال عمرو بن عثمان المکیّ: ما رأیت أحدا من المتعبّدین - فی کثرة من لقیت منهم - أشدّ اجتهادا من المزنیّ و لا أدوم علی العبادة منه، و ما رأیت أحدا أشدّ تعظیما للعلم و أهله منه، و کان من أشدّ النّاس تضییقا علی نفسه فی الورع و أوسعه فی ذلک علی النّاس، و کان یقول: أنا خلق من أخلاق الشّافعیّ، و قال أبو عاصم: لم یتوضّأ المزنیّ من حباب ابن طولون و لم یشرب من کیزانه، قال: لأنّه جعل فیه سرجین، و النّار لا تطهّر. و قیل إنّ بکّار بن قتیبة لمّا قدم مصر علی قاضیها و هو حنفیّ فاجتمع بالمزنی مرّة فسأله رجل من أصحاب بکّار فقال: قد جاء فی الأحادیث تحریم النّبیذ و تحلیله، فلم قدّمتم التّحریم علی التّحلیل؟ فقال المزنیّ: لم یذهب أحد إلی تحریم النّبیذ فی الجاهلیّة ثمّ تحلیله لنا، و وقع الاتّفاق علی أنّه کان حلالا فحرّم، هذا یعضد أحادیث التّحریم، فاستحسن بکّار ذلک منه. أخذ عن المزنیّ خلائق من علماء خراسان و العراق و الشّام، و توفی لستّ بقین من شهر رمضان سنة أربع و ستین و مائتین].

و تقی الدین أبو بکر بن أحمد الأسدی در «طبقات شافعیّه» گفته: [إسماعیل ابن یحیی بن إسماعیل بن عمرو بن إسحاق أبو إبراهیم المزنیّ المصریّ الفقیه الإمام صاحب التّصانیف، أخذ عن الشّافعیّ و کان یقول: أنا خلق من أخلاق الشّافعیّ، ذکره الشّیخ أبو إسحاق أوّل أصحاب الشّافعیّ و قال: کان زاهدا عالما مجتهدا مناظرا

ص: 125

محجاجا غوّاصا علی المعانی الدّقیقة. صنّف کتبا کثیرة. قال الشّافعیّ: المزنیّ ناصر مذهبی، ولد سنة خمس و سبعین و مائة و توفی فی رمضان، و قیل فی ربیع الأوّل سنة أربع و ستّین و مائتین، و کان مجاب الدّعوة].

و جلال الدین سیوطی در «حسن المحاضره» گفته: [المزنی: أبو إبراهیم إسماعیل بن یحیی بن إسماعیل بن عمرو بن إسحاق الإمام الجلیل ناصر المذهب. قال فیه الشّافعیّ: لو ناظر الشّیطان لغلبه! و کان إماما ورعا زاهدا مجاب الدّعوة متقلّلا من الدّنیا، قال الرّافعیّ: المزنیّ صاحب مذهب مستقلّ، قال الأسنویّ: صنّف کتبا منها: «المبسوط» و «المختصر» و «المنشور» و «المسائل المعتبرة» و «التّرغیب فی العلم» و کتاب «الوثائق» و «العقارب»، سمّی بذلک لصعوبته و صنّف کتابا مفردا علی مذهبه لا علی مذهب الشّافعی. کذا ذکره البندنیجیّ فی تعلیقه. و کان إذا فاتته صلاة الجمعة صلاّها خمسا و عشرین مرّة، و کان یغسّل الموتی تعبّدا و احتسابا و یقول: أفعله لیرقّ قلبی، و کان جبل علم مناظرا محجاجا، ولد سنة خمس و سبعین و مائة، و توفی لست بقین من رمضان سنة أربع و ستّین و مائتین، و دفن قریبا من قبر الشّافعی].

عبد الرّحیم بن زید العمیّ عن أبیه عن سعید بن المسیّب عن ابن عمر عن النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم و ربما رواه عبد الرّحیم عن أبیه عن ابن عمر، و إنّما أتی ضعف هذا الحدیث من قبل عبد الرّحیم بن زید لأنّ أهل العلم قد سکتوا عن الرّوایة لحدیثه، و الکلام أیضا منکر عن النّبی صلّی اللّه علیه و سلّم، و

قد روی عن النّبی صلّی اللّه علیه و سلّم باسناد صحیح: علیکم بسنّتی و سنّة الخلفاء الرّاشدین المهدیّین بعدی، فعضّوا علیها بالنّواجذ. و هذا الکلام یعارض حدیث عبد الرّحیم لو ثبت، فکیف و لم یثبت. و النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم لا یبیح الاختلاف بعده من أصحابه، و اللّه أعلم. هذا آخر کلام البزّار].

و بر ناظرین این کلام بزار واضح و آشکارست که او در حدیث نجوم بوجوه عدیده قدح و جرح نموده، و قد مرّ فی الجزء الثانی من مجلّد حدیث مدینة العلم بیانها بالتّفصیل و التّعدید، فراجعه إن شئت مزید العلم بعون اللّه و التّأیید.

و قدح نمودن بزار در حدیث نجوم از رسالۀ «إبطال رأی و قیاس» تصنیف ابن حزم و «منهاج السّنّة» ابن تیمیّه و تفسیر «بحر محیط» أبو حیّان و تفسیر «نهر مادّ» أبو حیّان و تفسیر «درّ لقیط» تاج الدّین أحمد القیسی المعروف بابن مکتوم و «أعلام الموقعین» ابن القیّم و «تخریج أحادیث منهاج» تصنیف أبو الفضل العراقی و «تلخیص الخبیر» و «تخریج أحادیث مختصر» ابن الحاجب تصنیف ابن حجر عسقلانی و کتاب «التّقریر و التّحبیر» ابن أمیر الحاجّ الحلبی و «شرح علی قاری بر شفای قاضی عیاض» و «فیض القدیر» عبد الرّؤوف مناوی و «صبح صادق» ملاّ نظام الدّین سهالوی و «فواتح الرّحموت» مولوی عبد العلی، نیز واضح و لائح است].

و محامد جلیله و مآثر جمیلۀ ابن عدی حسب افادات سنّیه اگر چه بیش از بیش است، لیکن درین مقام شطری از آن باید شنید.

سبع و سبعین و مائتین، و سمع سنة تسعین، و ارتحل أوّلا سنة سبع و تسعین و سمع بهلول بین إسحاق الأنباریّ و محمّد بن عثمان بن أبی سوید و محمّد بن یحیی المروزیّ و عبد الرّحمن بن القسم أبا الرّوّاس الدّمشقیّ و أنس بن السّلم و أبا خلیفة الجمحیّ و الحسن بن سفیان و أبا عبد الرّحمن النسائیّ و عمران بن مجاشع و عبدان الأهوازیّ و أبا یعلی الموصلیّ و الحسن بن محمّد المدنیّ - صاحب یحیی بن بکیر - و الحسن بن الفرج الغزیّ و خلائق. و عنه: أبو العبّاس بن عندة شیخه و أبو سعید المالینیّ و الحسن بن رامین و محمّد بن عبد الله بن عبدکویه و حمزة بن یوسف السّهمیّ و أبو الحسین أحمد بن العالی و آخرون. و هو المصنف فی الکلام علی الرّجال عارفا بالعلل. قال أبو القسم بن عساکر: کان ثقة علی لحن فیه. قال السّهمیّ: سألت الدّار قطنیّ أن یصنف کتابا فی الضّعفاء، فقال: أ لیس عندک کتاب ابن عدیّ؟ فقلت: بلی! قال: فیه کفایة، لا یزاد علیه. قلت: و قد صنف ابن عدیّ علی أبواب «مختصر المزنی» کتابا سمّاه «الانتصار»، قال حمزة السّهمیّ: کان حافظا متقنا لم یکن فی زمانه أحد مثله، تفرّد بروایة أحادیث وهب منها لابنیه عدیّ و أبی زرعة و تفرّدا بها عنه. قال الخلیلیّ:

کان عدیم النظیر حفظا و جلالة، سألت عبد اللّه بن محمّد الحافظ (أیّهما أحفظ: ابن عدی أو ابن قانع؟ صح. ظ) فقال: زرّ قمیص ابن عدی أحفظ من عبد الباقی بن قانع! قال الخلیلیّ: و سمعت أحمد بن أبی مسلم الحافظ یقول: لم أر أحدا مثل أبی أحمد بن عدی و کیف فوقه فی الحفظ، و کان أحمد قد لقی الطّبرانیّ و أبا أحمد الحاکم و قد قال لی: کان حفظ هؤلاء تکلّفا و حفظ ابن عدیّ طبعا. زاد معجمه علی ألف شیخ].

الی أن قال الذهبیّ: [قال أبو الولید الباجیّ: ابن عدیّ حافظ لا بأس به.

قال حمزة بن یوسف: توفی أبو أحمد فی جمادی الآخرة سنة خمس و ستین، و صلّی علیه الإمام أبو بکر الإسماعیلیّ].

و نیز ذهبی در کتاب «العبر» در وقائع سنه خمس و ستّین و ثلاثمائة گفته [و فیها - ابن عدیّ الحافظ الکبیر أبو أحمد عبد اللّه بن عدیّ بن عبد اللّه بن محمّد بن القطّان الجرجانیّ مصنّف «الکامل فی الجرح» و له ثمان و ثمانون سنة، کتب الکثیر سنة

ص: 129

تسعین و مائتین و رحل فی سنة سبع و تسعین و سمع أبا خلیفة و عبد الرّحمن بن الرّوّاس و بهلول بن إسحاق و طبقته. قال ابن عساکر: کان ثقة علی لحن فیه. و قال حمزة السّهمیّ:

کان حافظا متقنا لم یکن فی زمانه مثله، توفی فی جمادی الآخرة].

و یافعی در «مرآة الجنان» در وقائع سنه مذکوره گفته: [و فیها - الحافظ الکبیر أبو أحمد عبد اللّه بن محمّد المعروف بابن القطّان الجرجانیّ مصنّف «الکامل فی الجرح»].

و سیوطی در «طبقات الحفّاظ» گفته: [ابن عدیّ: الإمام الحافظ الکبیر أبو أحمد عبد اللّه بن عدیّ بن عبد اللّه بن المبارک الجرجانیّ و یعرف أیضا بابن القطّان صاحب «الکامل فی الجرح و التّعدیل» أحد الأعلام، ولد سنة 277 و سمع سنة 290.

روی عن محمّد بن عثمان و النّسائیّ و أبی یعلی. و عنه ابن عقدة - و هو شیخه - و حمزة السّهمیّ و هو عارف بالعلل منصف فی الکلام علی الرّجال، لم یکن فی زمانه مثله.

قال الخلیلیّ: کان عدیم النّظیر حفظا و جلالة مات فی جمادی الآخرة سنة 365].

من عبارات «البحر المحیط» لأبی حیّان الغرناطی و «النّهر المادّ من البحر» له و «الدّرّ اللّقیط» لابن مکتوم القیسی.

قدح بیهقی در آن بی شرمی و بیحیائی خود را واضح و عیان ساختن و بارتکاب خیانت صریحه فی النّقل أعلام جلاعت و خلاعت افراختن ست، سبحان اللّه! بیچاره بیهقی از راه کمال إنصاف، اعتراف می نماید که أسانید حدیث نجوم ضعیف است و هیچ اسنادی درین حدیث ثابت نگردیده، و شاهصاحب أصلا التفاتی بکلام او نمی نمایند و بمجرّد روایت او این حدیث را بروایت ابن عباس تمسک نموده، قصب السّبق از ملحدی که بکلمۀ «لا تقربوا الصلوة» احتجاج کرده بود می ربایند، و بحمد اللّه تعالی قدح و جرح بیهقی در حدیث نجوم و تضعیف جمله أسانید آن از کتاب «تخریج احادیث الکشّاف» تصنیف ابن حجر عسقلانی نیز واضح و لائح می شود کما ستعرف فیما بعد بعون اللّه تعالی.

بابن عبد البرّ النّمریّ القرطبیّ در کتاب «جامع بیان العلم» بقدح و جرح حدیث نجوم کما ینبغی برخاسته، کلام خود را در إظهار مطعونیت و إبراز موهونیت این حدیث بدلائل ساطعه و براهین قاطعه آراسته، چنانچه در کتاب مذکور گفته:

[قال المزنیّ رحمه اللّه فی قول رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم «أصحابی کالنجوم» قال: إن صحّ هذا الخبر فمعناه فیما نقلوا عنه و شهدوا به علیه، فکلّهم ثقه مؤتمن علی ما جاء به، لا یجوز عندی غیر هذا. و أمّا ما قالوا فیه برأیهم فلو کان عند أنفسهم کذلک ما خطّأ بعضهم بعضا و لا أنکر بعضهم علی بعض و لا رجع منهم أحد إلی قول صاحبه، فتدبّر. و عن محمّد بن أیّوب الرّقی قال:

قال لنا أبو بکر أحمد بن عمرو بن عبد الخالق البزّار: سألتهم (سألتم. ظ) عمّا یروی عن النبی صلّی اللّه علیه و سلّم ممّا فی أیدی العامّة

یروونه عن النبی صلّی اللّه علیه و سلّم أنّه قال: «مثل اصحابی کمثل النّجوم» أو:

«أصحابی کالنجوم فبأیها اقتدوا اهتدوا». قالوا (قال: و. ظ) هذا الکلام لا یصحّ عن النبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم، رواه عبد الرحیم بن زید العمّی عن أبیه عن سعید بن المسیب عن ابن عمر عن النبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم، و ربما رواه عبد الرحیم بن زید العمّی عن أبیه عن ابن عمر، و إنمّا أتی ضعف هذا الحدیث من قبل عبد الرّحیم بن زید لأنّ أهل العلم قد سکتوا عن الرّوایة لحدیثه، و الکلام ایضا منکر عن النبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم، و

قد روی عن النبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم باسناد صحیح: «علیکم بسنّتی و سنّة الخلفاء الرّاشدین المهدیّین بعدی فعضّوا علیها بالنّواجذ» و هذا الکلام یعارض حدیث عبد الرّحیم لو ثبت، فکیف و لم یثبت! و النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم لا یبیح الاختلاف بعده من أصحابه، و اللّه اعلم. هذا آخر کلام البزّار.

قال أبو عمر: قد روی أبو شهاب الحنّاط عن حمزة الجزری عن نافع عن ابن عمر قال: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم: إنّما أصحابی مثل النّجوم فأیّهم أخذتم بقوله اهتدیتم، و هذا إسناد لا یصحّ و لا یرویه عن نافع من یحتجّ به، و لیس کلام البزّار بصحیح علی کلّ حال لأنّ الاقتداء بأصحاب النّبی صلّی اللّه علیه و سلّم منفردین إنّما هو لمن جهل ما یسئل عنه، و من کانت هذه حاله فالتّقلید لازم له و لم یأمر أصحابه أن یقتدی بعضهم ببعض إذا تأوّلوا تأویلا سائغا جائزا ممکنا فی الاصول، و إنّما کلّ واحد منهم نجم جائز أن یقتدی به العامیّ الجاهل، بمعنی ما یحتاج إلیه من دینه، و کذلک سائر العلماء من العامّة، و اللّه

ص: 134

أعلم. و قد روی فی هذا الحدیث إسناد غیر ما ذکر

البزّار عن سلام بن سلیم، قال:

حدثنا الحارث بن غصین عن الأعمش عن أبی سفیان عن جابر قال: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم

أصحابی کالنّجوم بأیهم اقتدیتم اهتدیتم. قال أبو عمر: هذا إسناد لا تقوم به حجة لأنّ الحارث بن غصین مجهول].

و فوائد سدیده و عوائد مفیدۀ این کلام تحقیق انضمام ابن عبد البرّ مع تنقید بعض أقوال او در جزء ثانی مجلّد حدیث مدینة العلم بتفصیل جمیل مذکور شده، فعلیک بمراجعتها حتّی تستفید نهایة وهن هذا الحدیث بمطالعتها.

المعروف بابن الجوزی، حدیث نجوم را بقدح و جرح صریح نواخته بتصریح عدم صحّت آن و مجروح بودن یک راوی و کذّاب بودن راوی دیگرش رایت تفضیح و تقبیح بر افراخته، چنانچه در کتاب «العلل المتناهیة» گفته: [

روی نعیم بن حماد قال: نا عبد الرّحیم بن زید العمّی عن أبیه عن سعید بن المسیّب عن عمر بن الخطاب قال: قال رسول اللّه (صلی الله علیه و آله): سألت ربّی فیما یختلف فیه أصحابی من بعدی فأوحی إلیّ: یا محمّد! إنّ أصحابک عندی بمنزلة النّجوم فی السّماء بعضها أضوأ من بعض، فمن أخذ بشیء ممّا هم علیه من اختلافهم فهو علی هدی. قال المؤلف: و هذا لا یصحّ، نعیم مجروح، و قال یحیی بن معین: عبد الرّحیم کذّاب]،

و از این عبارت ابن تیمیّه وجوه عدیده که مظهر وهن و هوان حدیث نجوم می باشد در مجلّد حدیث مدینة العلم، بتفصیل جمیل مبیّن شده، فراجعها إن شئت، و اللّه الهادی.

البخاریّ: هو متروک، رواه أیضا حمزة الجزریّ؛ و حمزة هذا ساقط متروک].

و این کلام بلاغت نظام علاّمه أبو حیّان بچند وجه دلالت بر مقدوحیّت و مطعونیّت حدیث نجوم دارد.

أوّل آنکه: علاّمۀ أبو حیّان بعد نقل کلام زمخشری که مشتمل بر حدیث نجوم است بصراحت تمام افاده نموده که هرگز جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم این کلام را نفرموده.

دوّم آنکه: بتصریح گفته که این حدیث موضوعست.

سوّم آنکه: بتوضیح تمام گفته که این حدیث بهیچ وجه از رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم صحیح نیست.

چهارم آنکه: از رسالۀ «إبطال رأی و قیاس» تصنیف حافظ ابن حزم بنصّ کلام او نقل کرده که این حدیث مکذوبست.

پنجم آنکه: از ابن حزم نقل کرده که این حدیث موضوع است.

ششم آنکه: از ابن حزم نقل کرده که این حدیث باطل است.

هفتم آنکه: از ابن حزم نقل کرده که این حدیث هرگز صحیح نشده.

هشتم آنکه: بواسطۀ ابن حزم از بزّار نقل کرده که این حدیث را عامّه روایت می کنند.

نهم آنکه: از بزّار نقل نموده که این کلام از جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم صحیح نشده.

دهم آنکه: از بزّار نقل آورده که ضعف این حدیث از جانب عبد الرّحیم آمده، یعنی این حدیث بسبب روایت کردن عبد الرّحیم ضعیف می باشد.

یازدهم آنکه: از بزّار نقل نموده که أهل علم از روایت حدیث عبد الرّحیم باز مانده اند.

دوازدهم آنکه: از بزّار نقل کرده که این کلام یعنی

«أصحابی کالنّجوم بأیّهم اقتدیتم اهتدیتم» منکرست از جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم.

سیزدهم آنکه: از بزّار نقل نموده که این کلام ثابت نیست.

چهاردهم آنکه: از بزّار نقل کرده که جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم مباح نمی فرماید که أصحاب آن جناب بعد آن جناب اختلاف نمایند، و این حدیث دلیل عقلیست بر وضع

ص: 138

حدیث نجوم، و قد مرّ بیانه فی مجلّد حدیث مدینة العلم عند ذکر فوائد کلام ابن عبد البرّ فی کتاب «جامع بیان العلم»، فراجعه فإنّه مفید جدّا.

پانزدهم آنکه: در حقّ عبد الرّحیم بن زید که راوی این حدیث است از ابن معین نقل کرده که او کذّاب است.

شانزدهم آنکه: در حقّ عبد الرّحیم از ابن معین نقل نموده که او خبیث است.

هفدهم آنکه: در حقّ عبد الرّحیم مذکور از ابن معین آورده که او چیزی نیست.

هیجدهم آنکه: از بخاری در حقّ عبد الرّحیم نقل کرده که او متروکست.

نوزدهم آنکه: از راه کمال تحقیق افاده نموده که این حدیث را حمزۀ جزری نیز روایت کرده، و حمزه ساقط است.

بستم آنکه: در حقّ حمزه بعد وصف او بساقط؛ متروک بودن او هم مصرّح نموده.

و هذه الوجوه العشرون کلّ واحد منها یرغم أنف الشّامس الحرون، و یستأصل شافة المعاند المرون، و یظهر أنّ المختلقین للکذب قد غرّهم فی دینهم ما کانوا یفترون!

و التّعلیل و التّقلید؛ ما نصّه: و هذا خبر مکذوب موضوع باطل لم یصحّ قطّ، و ذکر باسناده إلی البزّار صاحب المسند، قال: سألتم عمّا روی عن النّبی صلّی اللّه علیه و سلّم ممّا فی أیدی العامّة ترویه

عن النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم أنّه قال: إنّما مثل أصحابی کمثل النّجوم، أو

کالنّجوم، بأیّها اقتدوا اهتدوا. فهذا کلام لم یصحّ عن النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم، رواه عبد الرّحیم بن زید العمیّ عن أبیه عن سعید بن المسیّب عن ابن عمر عن النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم، و لم یثبت، و النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم لا یبیح الاختلاف بعده من أصحابه. هذا نصّ کلام البزّار. قال ابن معین: عبد الرّحیم بن زید کذّاب خبیث لیس بشیء. و قال البخاریّ: هو متروک، و رواه أیضا حمزة الجزریّ، و حمزة هذا ساقط متروک].

و این کلام أبو حیان هم بوجوه عدیدۀ مذکورۀ سابقه دلیل وهن و هوان و فساد و بطلان حدیث نجوم می باشد، فتنبّه لذلک، و اللّه الهادی إلی أقوم المسالک.

و نهایت علو شأن و غایت رفعت مکان علاّمه أبو حیّان نزد أکابر و أعیان سنّیّه محتاج ببیان نیست.

لم أر فی أشیاخی أکثر اشتغالا منه لأنّی لم أره إلاّ یسمع أو یشتغل أو یکتب و لم أره علی غیر ذلک، و له إقبال علی الطّلبة الأزکیاء و عنده تعظیم لهم، نظم و نثر و له الموشّحات البدیعة، و هو ثبت فیما ینقله محرّر لما یقوله عارف باللّغة ضابط لألفاظها و أمّا النّحو و التّصریف فهو إمام الدّنیا فیهما لم یذکر معه فی أقطار الأرض غیره فی العربیّة، و له الید الطّولی فی التّفسیر و الحدیث و الشّروط و الفروع و تراجم النّاس و طبقاتهم و تواریخهم و حوادثهم خصوصا المغاربة و تقیید أسمائهم علی ما یتلفّظون به من إمالة و ترخیم و ترقیق و تفخیم لأنّهم مجاور و بلاد الفرنج و أسماؤهم قرینة و ألقابهم کذلک، کلّ ذلک قد جوّده و قیّده و حرّره، و الشّیخ شمس الدّین الذّهبی له سؤالات سأله عنها فیما یتعلّق بالمغاربة و أجاب عنها، و له التّصانیف الّتی سارت و طارت و انتشرت و ما انتثرت و قرئت و درست و نسخت و ما نسخت، أخملت کتب الأقدمین و ألهت المقیمین بمصره و القادمین، و قرأ النّاس علیه و صاروا أئمّة و أشیاخا فی حیاته، و هو الّذی جسّر النّاس علی مصنّفات الشّیخ جمال الدّین ابن مالک رحمه اللّه و رغّبهم فی قراءتها و شرح لهم غامضها و خاض بهم لججها و فتح لهم مقفلها، و کان یقول عن «مقدّمة ابن الحاجب» رحمه اللّه تعالی: هذه نحو الفقهاء! و التزم أن لا یقری أحدا إلاّ أن کان فی «کتاب سیبویه» أو فی «التّسهیل» لابن مالک أو فی تصانیفه. و لمّا قدم البلاد لازم الشّیخ بهاء الدّین ابن النّحاس رحمه اللّه کثیرا و أخذ عنه کتب الأدب و هو شیخ حسن العمّة ملیح الوجه ظاهر اللّون مشربا حمرة منوّر الشّیبة کبیر اللّحیة مسترسل الشّعر فیها لم تکن کثّة، عبارته فصیحة بلغة الأندلس یعقد القاف قریبا من الکاف علی أنّه ینطق بها فی القرآن فصیحة، و سمعته یقول: ما فی هذه البلاد من یعقد حرف القاف، و کان له خصوصیّة بالأمیر سیف الدّین أرغون الدّوادار النّاصری نائب السّلطان بالممالک الإسلامیة ینبسط معه و یبیت عنده، و لما توفّیت ابنته نضار طلع إلی السّلطان الملک النّاصر و سأل منه أن یدفنها فی بیتها داخل القاهرة و أذن له فی ذلک و سیأتی ذکرها إنشاء اللّه تعالی، و کان أوّلا یری رأی الظّاهریّة ثمّ إنّه تمذهب للشّافعی رضی اللّه عنه و تولّی تدریس التّفسیر بالقبّة المنصوریّة و الإقراء بالجامع الأقمر، و قرأت علیه «الأسفار السّتّة»

ص: 141

و «المقامات الحریریّة» و حضرها جماعة من أفاضل الدّیار المصریّة و سمعوها بقراءتی علیه، و کان بیده نسخة صحیحة یثق بها و بید الجماعة قریب من اثنی عشرة نسخة و إحداهنّ بخطّ الحریریّ، و وقع منه و من الجماعة فی أثناء القراءة فوائد و مباحث عدیدة، و قال: لم أر بعد ابن دقیق العید أفصح من قراءته، و لمّا وصلت إلی المقامة الّتی أورد الحریریّ فیها الأحاجی قال: ما أعرف مفهوم الأحجیة المصطلح علیها بین أهل الأدب، فأخذت فی إیضاح ذلک و ضرب الأمثلة له، فقال: لا تتعب معی! فإنّی تعبت مع نفسی فی معرفة ذلک کثیرا و ما أفاد و لا ظهر لی، و هذا فی غایة الإنصاف منه و العدالة لاعترافه لی فی ذلک الجمع و هم یسمعون کلامه بمثل ذلک، و قرأت علیه أیضا «سقط الزّند» لأبی العلاء، و قرأت علیه بعض «الحماسة» لأبی تمام الطّائی و «مقصورة ابن درید» و غیر ذلک، و سمعت من لفظه کتاب «تلخیص العبارات بلطیف الإشارات» فی القراءات السّبع لابن ثلیمة [1]، و سمعت علیه کتاب «الفصیح» لثعلب بقراءة القاضی شهاب الدّین ابن فضال اللّه بالقاهرة و سمعت من لفظه خطبة کتابه المسمّی ب «ارتشاف الضّرب من لسان العرب» و انتقیت دیوانه و کتبته و سمعته منه و سمعت من لفظه ما اخترته من کتاب «مجانی الهصر» و غیر ذلک].

إلی أن قال الصّفدیّ بعد ذکر طرف من نظمه: [و کتبت له أستدعی إجازته بما صورته: المسئول من إحسان سیّدنا الشّیخ الإمام العالم العامل العلاّمة لسان الأرب ترجمان الأدب جامع الفضائل عمدة وسائل السّائل حجّة المقلّدین زین المقلّدین قطب المولّین (المتأهّلین. ظ) أفضل الآخرین وارث علوم الأوّلین صاحب الید الطّولی فی کلّ مقام ضیّق، و التّصانیف الّتی تأخذ بمجامع القلوب فکلّ ذی لبّ إلیها شیّق، و المباحث الّتی أنارت الأدلّة الرّاجحة من مکامن أماکنها، و قنصت أوابدها الجامحة من بواطن مواطنها، کشّاف معضلات الأوائل، سبّاق غایات قصر عن شادها سبحان وائل فارع هضبات البلاغة فی اجتلاء اجتلابها، و هی فی مرقی مرقدها، سالب تیجان الفصاحة

ص: 142

فی اقتضاء اقتضابها من فرق فرفدها، حتّی أبرز کلامه جنان فضل جنان من بعده عن الدّخول إلیها جبان، و أتی ببراهین وجوه خودها لم تطمثهنّ إنس و لا جانّ، و أبدع خمائل نظم و نثر لا تصل إلی أفنان فنونها ید جان، أثیر الدّین أبی حیّان.

لا زال میت العلم یحییه و لا عجب لذلک من أبی حیّان

حتّی تنال بنو العلوم مرامهم و یحلّهم دار المنی بأمان

إجازة کاتب هذه الأحرف ما رواه - فسح اللّه فی مدّته - من المسانید و المصنّفات و السّنن و المجامیع الحدیثیّة و التّصانیف الأدبیّة نظما و نثرا، إلی غیر ذلک من أصناف العلوم علی اختلاف أوضاعها و تباین أجناسها و أنواعها ممّا تلقّاه ببلاد الأندلس و إفریقیّة و الإسکندریّة و الدّیار المصریّة و البلاد الحجازیّة و غیرها من البلدان بقراءة أو سماع أو مناولة أو إجازة خاصّة أو عامّة کیف ما تأدّی ذلک إلیه و إجازة ماله، أدام اللّه إفادته من التّصانیف فی تفسیر القرآن العظیم و العلوم الحدیثیّة و الأدبیّة و غیرها و ما له من نظم و نثر إجازة خاصّة و أن یثبت بخطّه تصانیفه إلی حین هذا التّاریخ و أن یجیزه إجازة عامّة لما یتجدّد له من بعد ذلک علی رأی من یراه و یجوزه منعما متفضّلا إنشاء اللّه تعالی. فکتب الجواب بما صورته: أعزّک اللّه! ظننت بالإنسان جمیلا فعالیت و أبدیت من الإحسان جزیلا و ما بالیت، وصفت من هو القتام یظنّه النّاظر سماء و السّراب یحسبه الظّمآن ماء، یا ابن الکرام! - و أنت أبصر من یشیم - أ مع الرّوض النّضیر ترعی الهشیم؟! أ ما أغنتک فواضلک و فضائلک و معارفک و عوارفک عن نغبة من دأماء و تربة من یهماء؟! لقد تبلّجت المهارق من نور صفحاتک، و تأرّجت الأکوان من أریج نفحاتک و لأنت أعرف بمن یقصد للدّرایة، و أنفذ بمن یعتمد علیه فی الرّوایة، لکنّک أردت أن تکسو من مطارفک و تتفضّل بتألّدک و طارفک، و تجلو الخامل فی منصّة النّباهة و تنقذه من لکن الفهامة فتشیّد له ذکرا و تعلی له قدرا، و لم یمکنه إلاّ إسعافک فیما طلبت، و إجابتک فیما إلیه ندبت، فإنّ المالک لا یعصی و المتفضّل المحسن لا یقصی، و قد أجزت لک أیّدک اللّه جمیع ما رویته عن أشیاخی بجزیرة الأندلس و بلاد إفریقیّة و دیار مصر و الحجاز و غیر ذلک بقراءة و سماع و مناولة و إجازة بمشافهة و کتابة و وجادة و جمیع ما

ص: 143

اجیز لی أن أرویه بالشّام و العراق و غیر ذلک، و جمیع ما صنّفته و اخترته و جمعته و أنشأته نثرا و نظما و جمیع ما سألت فی هذا الاستدعاء. فمن مرویّاتی: الکتاب العزیز قرأته بقراءات السّبعة علی جماعة من أعلاهم الشّیخ المستند المعمّر فخر الدّین أبو الظّاهر إسماعیل بن هبة اللّه ابن علیّ بن هبة اللّه المصریّ ابن الملیحی آخر من روی القرآن بالتّلاوة عن أبی الجود و «الکتب السّتّة» و «الموطّأ» و «مسند عبد» و «مسند الدّارمی» و «مسند الشّافعی» و «مسند الطّیالسی» و «المعجم الکبیر» للطبرانی و «المعجم الصّغیر» له و «سنن الدّار قطنی» و غیر ذلک. و أما الأجزاء فکثیرة جدّا، و من کتب النّحو و الأدب فأروی بالقراءة «کتاب سیبویه» و «الایضاح» و «التّکملة» و «المفصّل» و «جمل الزّجاجی» و غیر ذلک و «الأسفار السّتّة» و «الحماسة» و «دیوان حبیب» و «دیوان المتنبّی» و «دیوان المعرّی». و أمّا شیوخی الّذین رویت عنهم بالسّماع أو القراءة فهم کثیر، و أذکر الآن جملة من عوالیهم.

و ذکر بعد ذلک ابو حیّان أسماء جمع کثیر من شیوخه ثمّ قال: و جملة الّذین سمعت منهم نحو من أربعمائة شخص و خمسین، و أمّا الّذین أجازونی فعالم کثیر جدّا من أهل غرناطة و مالقة و سبتة و دیار إفریقیّة و دیار مصر و الحجاز و العراق و الشّام.

و أمّا ما صنّفته، فمن ذلک: «البحر المحیط» فی تفسیر القرآن العظیم. «إتحاف الاریب بما فی القرآن من الغریب». کتاب «الأسفار الملخّص من کتاب الصّفّار» شرحا لکتاب سیبویه. کتاب «التجرید لأحکام سیبویه». کتاب «التّذییل و التّکمیل فی شرح التسهیل».

کتاب «التّنخیل الملخّص من شرح التّسهیل». کتاب «التّذکرة» کتاب «المبدع» فی - التصریف. کتاب «الموفور». کتاب «التقریر». کتاب «التّدریب». کتاب «غایة الإحسان».

کتاب «النّکت الحسان». کتاب «الشّذا فی مسالة کذا». کتاب «الفضل فی احکام الفصل».

کتاب «اللّمحة». کتاب «الشّذرة». کتاب «الارتضاء فی الفرق بین الضّاد و الظّاء». کتاب «عقد اللئالی». کتاب «نکت الأمالی». کتاب «النّافع فی قراءة نافع». «الأثیر فی قراءة ابن کثیر». «المورد الغمر فی قراءة ابن عمر». و «الرّوض الباسم فی قراءة عاصم».

«المزن الهامر فی قراءة ابن عامر». «الرّمزة فی قراءة حمزه». «تقریب النائی فی قراءة

ص: 144

الکسائی». «غایة المطلوب فی قراءة یعقوب». «المطلوب فی قراءة یعقوب». قصیدة «النّیّر الجلیّ فی قراءة زید بن علی». «الوهاج فی اختصار المنهاج». «الأنور الأجلی فی اختصار المحلّی». «الحلل الحالیة فی اسانید القرآن العالیة». کتاب «الاعلام بأرکان الإسلام». «نثر الزّهر و نظم الزّهر». «قطر الحبی فی جواب أسئلة الذّهبی». فهرست مسموعاتی. «نوافث السّحر فی دمائث الشّعر». «تحفة النّدس فی نحاة الأندلس».

«الأبیات الوافیه فی علم القافیة». «جزء فی الحدیث». «مشیخة ابن أبی المنصور» کتاب «الإدراک للسان الأتراک». «زهو الملک فی نحو التّرک». «نفحة المسک فی سیرة الترک». کتاب «الأفعال فی لسان التّرک». «منطق الخرس فی لسان الفرس». و مما لم یکمل تصنیفه: کتاب «مسلک الرّشد فی تحریر مسائل ابن رشد». کتاب «منهج السّالک فی الکلام علی ألفیّة ابن مالک». «نهایة الاعراب فی علمی التّصریف و الإعراب».

«رجز مجانی الهصر فی آداب و تواریخ أهل العصر». «خلاصة التّبیان فی علمی البدیع و البیان» رجز «نور الغبش فی لسان الحبش». «المحبور فی لسان الیحمور».

قاله و کتبه أبو حیّان محمّد بن یوسف بن علیّ بن یوسف بن حیّان، و مولدی بغرناطة فی اخریات شوّال سنة أربع و خمسین و ستّمائة].

و محمد بن شاکر بن احمد الکتبی در «فوات الوفیات» گفته: [محمد بن یوسف علیّ بن یوسف بن حیّان الشّیخ الإمام الحافظ العلاّمة فرید العصر و شیخ الزّمان و إمام النّحاة أثیر الدّین أبو حیّان الغرناطی، قرأ القرآن بالرّوایات و سمع الحدیث ببلاد الأندلس و جزیرة إفریقیّة و ثغر الإسکندریّة و بلاد مصر و الحجاز، و حصّل الإجازات من الشّام و العراق و غیر ذلک و اجتهد و طلب و حصّل و کتب، و له إقبال علی الطلبة الأذکیاء و عنده تعظیم لهم، نظم و نثر، و له الموشّحات البدیعة و هو ثبت فیما ینقله محرّر لما یقوله عارف باللّغة ضابط لألفاظها. و أمّا النّحو و التّصریف فهو إمام الدّنیا فیهما و له الید الطولی فی التّفسیر و الحدیث و الشّروط و - الفروع و تراجم النّاس و طبقاتهم و تواریخهم و حوادثهم و تقیید أسمائهم خصوصا المغاربة علی ما یتلفّظون به من إمالة و ترخیم و ترقیق و تفخیم، و هو الّذی جسّر النّاس علی

ص: 145

مصنّفات جمال الدّین بن مالک و رغّبهم فی قراءتها و شرح لهم غامضها و خاض بهم لججها و فتح لهم مقفلها و التزم أن لا یقری أحدا إلاّ أن کان فی «کتاب سیبویه» أو فی «تسهیل ابن مالک» أو فی مصنفاته، و لمّا قدم من البلاد لازم الشیخ بهاء الدّین بن النّحاس، رحمه اللّه تعالی و أخذ عنه کتب الأدب، و کان حسن العمة ملیح الوجه ظاهر اللّون مشربا بحمرة منوّر الشّیب. مولده بغرناطة فی شهور سنة أربع و خمسین و ستّمائة و توفی بالدّیار المصریّة فی أوائل سنة خمس و أربعین و سبعمائة، رحمه اللّه تعالی].

إلی أن قال الکتبیّ بعد ذکر شیء من نظمه:

[و مدحه محیی الدّین بن عبد الظّاهر بقوله:

قد قیل لمّا أن سمعت مباحثا فی الذّات قرّرها أجلّ مفید

هذا أبو حیّان، قلت صدقتم و بررتم؛ هذا هو التّوحیدی

و أمّا ما صنّفه فهو «البحر المحیط» فی تفسیر القرآن العظیم». «إتحاف الأریب بما فی القرآن من الغریب» کتاب «الأسفار الملخّص من کتاب الصّفار». «شرح کتاب سیبویه». کتاب «التجرید لأحکام سیبویه». کتاب «التّذییل و التّکمیل فی شرح التّسهیل». کتاب «التسجیل (التنخیل. ظ) من شرح التسهیل». کتاب «التذکرة».

کتاب «المبدع» فی التّصریف. کتاب «الموفور». کتاب «التقریب». کتاب «التّدریب».

کتاب «غایة الإحسان». کتاب «النّکت الحسان». کتاب «الشّفاء (الشّذا. ظ) فی مسئلة کذا». کتاب «الفضل فی أحکام الفصل». کتاب «اللّمحة». کتاب «الشّذور».

کتاب «الارتضاء فی الفرق بین الضّاد و الظّاء». کتاب «عقد اللئالی». کتاب «نکت الأمالی». کتاب «النافع فی قراءة نافع». «الأثیر فی قراءة ابن کثیر». «الورد (المورد. ظ) الغمر فی قراءة أبی عمرو». «الرّوض الباسم فی قراءة عاصم». «المزن الغامر (الهامر. ظ) فی قراءة أبی عامر». «الرّمزة فی قراءة حمزة». «النائی (تقریب النّائی. ظ) فی قراءة الکسائی». «النّثر (النیّر. ظ) الجلیّ فی قراءة زید بن علی». «الوهّاج فی اختصار المنهاج». «النور الأجلی فی اختصار المحلیّ». «الحلل الحالیة فی أسانید القرآن العالیة». «الإعلام بأرکان الإسلام». «نثر الدّرر و نظم الزّهر». «قطر الحبی فی جواب

ص: 146

أسئلة الذّهبی». «نوافث السّحر فی دمائث الشّعر». «تحفة النّدس فی نحاة الأندلس» «الأبیات الوافیة فی علم القافیة». «مشیخة ابن أبی المنصور». «الإدراک للسان الأتراک» «زهو الملک فی نحو التّرک». «نفحة المسک فی سیرة التّرک». «الأفعال فی لسان التّرک» «منطق الخرس فی لسان الفرس». و ممّا لم یکمل تصنیفه: کتاب «مسلک الرّشد فی تجرید مسائل نهایة ابن رشد». «منهج السّالک فی الکلام علی ألفیّة ابن مالک». «نهایة الإعراب فی علم التّصریف و الإعراب» رجز «مجانی القصر (الهصر. ظ) فی شعراء العصر». «المحبور فی لسان الیحمور». رحمه اللّه].

و تاج الدین عبد الوهاب بن علی السبکی در «طبقات شافعیّه» گفته: [محمّد بن یوسف بن علیّ بن یوسف بن حیّان النّفری الأندلسیّ الجیّانی الأصل الغرناطیّ المولد و المنشأ المصریّ الدّار، شیخنا و استاذنا أبو حیّان شیخ النّحاة العلم الفرد و البحر الّذی لم یعرف الجزر بل المدّ، سیبویه الزّمان و المبرّد إذا حمی الوطیس بتشاجر الأقران، و إمام النّحو الّذی لقاصده منه ما یشاء، و لسان العرب الّذی بکلّ سمع لدیه الإصغاء، کعبة علم تحجّ و لا تحجّ و یقصد من کلّ فج، تضرب إلیه الإبل آباطها، و قفل علیه کلّ طائفة سفرا لا یعرف الأبارق البید بساطها، و کان عذبا منهلا و سیلا یسبق ارتداد الطّرف و إن جاء منهملا، فعمّ المسیر إلیه الغدوّ و الرّواح و یتنافس علی أرج ثنائه مسلک اللّیل و کافور النّهار، و لقد کان أرقّ من النّسیم نفسا، و أعذب ممّا فی الکؤس لعسا، طلعت شمسه من مغربها و اقتعد مصر فکان نهایة مطلبها، و جلس بها فما طاف علی مثله سورها و لا طار إلاّ إلیه من طلبة العلم قشاعمها و نسورها، و ازدهت به و لا أراد هاءها بالنّیل و قد رواها و افتخرت به حتّی لقد لعبت بأغصان البان مهاب صباها. مولده بمطخشارش - و هی مدینة مسورة من أعمال غرناطة - فی اخریات شوّال سنة أربع و خمسین و ستّمائة و نشأ بغرناطة و قرأ بها القراءات و النّحو و اللّغة و جال فی بلاد المغرب، ثمّ قدم مصر قبل سنة ثمانین و ستّمائة و سمع الکثیر بغرناطة: الاستاذ أبا جعفر بن الزّبیر و أبا بشیر و أبا جعفر بن الطّباع و أبا علیّ بن أبی الأحوص و غیرهم، و بمالقة: أبا عبد اللّه محمد بن عبّاس القرطبیّ؛ و ببجایة: أبا عبد اللّه محمد بن صالح الکنانیّ، و بتونس: أبا محمد عبد اللّه بن

ص: 147

هارون و غیره. و بالإسکندریة: عبد الوهّاب بن حسن بن الفرات. و بمکّة أبا الحسن علیّ بن صالح الحسینیّ. و بمصر عبد العزیز الحرّانیّ و ابن خطیب المزة و غازی الحلاّوی و خلقا، لازم الحافظ أبا محمد الدّمیاطیّ و انتقی علی بعض شیوخه و خرّج و شغل النّاس بالنّحو و القراءات، سمع علیه الجمّ الغفیر و أخذ عنه غالب مشیختنا، منهم الشّیخ الإمام الوالد، و ناهیک بها لأبی حیّان منقبة و کان یعظّم کثیرا، و تصانیفه مشحونة بالنّقل عنه، و لمّا توجهنا من دمشق إلی القاهرة فی سنة اثنین و أربعین و سبعمائة ثمّ أمرنا السّلطان بالعود إلی الشام لانقضاء ما کنّا توجّهنا لأجله استمهله الوالد أیّاما لأجلی فمکث حتّی أکملت علی أبی حیّان ما کنت أقرؤه علیه و قال لی: یا بنیّ! هو غنیمة و لعلّک لا تجده فی سفرة اخری، و کان کذلک، و کان الشّیخ أبو حیان إماما منتفعا به، اتّفق أهل العصر علی تقدیمه و إمامته و نشأت أولادهم علی حفظ مختصراته و آباؤهم علی النّظر فی مبسوطاته و ضربت الأمثال باسمه مع صدق اللّهجة و کثرة الإتقان و التّحرّی، و سدّد طرفا صالحا من الفقه، و اختصر «منهاج النّوویّ» و صنّف التّصانیف السائرة: «البحر المحیط فی التّفسیر». و «شرح التّسهیل» و «الارتشاف» و «تجرید أحکام سیبویه» و «التذکرة» و «الغایة» و «التقریب» و «المبدع» و «اللّمحة» و غیر ذلک، و له فی القراءات «عقد اللئالی» و له نظم کثیر و موشّحاته أجود من شعره.

توفی عشیّ یوم السّبت الثّامن و العشرین من صفر سنة خمس و أربعین و سبعمائة بمنزله بظاهر القاهرة و دفن بمقابر الصّوفیّة].

و جمال الدین اسنوی در «طبقات شافعیّه» گفته: [شیخنا أثیر الدّین أبو حیّان محمّد بن یوسف علیّ بن حیّان الأندلسی إمام زمانه فی علم النّحو و صاحب التّصانیف المشهورة فیه و فی التّفسیر شرقا و غربا و التّلامیذ المنتشرة، کان ایضا إماما فی اللّغة عارفا بالقراءات السّبع و الحدیث شاعرا مجیدا، و کان صاحب اللّهجة کثیر الإتقان و التّحری ملازما علی الاشتغال و الإشغال إلی آخر وقت کثیر الاستحضار، و اشتغل بالفروع اشتغالا قلیلا و اختصر کتاب «المنهاج» للنّووی، لکنّه کان یمیل إلی مذهب أهل الظّاهر و یصرّح به أحیانا، ولد بغرناطة فی أوائل شوّال سنة أربع و خمسین و

ص: 148

ستّمائة و سمع بها و بمصر من جماعة کثیرة و أخذ النحو عن أبی جعفر بن الزّبیر خاتمة نحاة العرب و شیئا قلیلا عن جماعة من مشایخ أبی جعفر المذکور الآخذین علی (عن. ظ) أبی علیّ الشّلوبین، ثمّ قدم إلی الدّیار المصریّة و قرأ «کتاب سیبویه» علی الشّیخ بهاء الدّین ابن النّحاس الحلبیّ، و سمع من جماعات کثیرة، انتصب للإشغال و التّصنیف و تصدّر بجامع الأقمر و تولّی تدریس التّفسیر بجامع طولون و بالقبّة المذکورة (المنصوریّة. ظ) و أضرّ قبل موته بقلیل. و توفی عشیّة یوم السّبت السّابع و العشرین من صفر سنة خمس و أربعین و سبعمائة بمنزله خارج باب البحر، و دفن من الغد خارج باب النّصر بتربة الصّوفیّة و أنا کثیر الزّیارة له لأنّه مجاور بقبر والدتی و أخیها، رحمهما اللّه تعالی، و لقبر والدی أیضا، سمعت علیه کثیرا من تصانیفه و بحثت علیه «التّسهیل» و کتب لی: بحث علیّ الشّیخ فلان، إلی آخر النّسبة. ثمّ قال: لم اشیّخ أحدا فی سنّک، و من شعره ما أنشدنا:

عداتی لهم فضل علیّ و منّة فلا أذهب الرّحمن عنّی الأعادیا

هم بحثوا عن زلّتی فاجتنبتها و هم نافسونی فاجتلبت المعالیا]

و شمس الدین محمد بن محمد الجزری در «طبقات القرّاء» گفته: [محمّد بن یوسف بن علیّ بن حیّان أثیر الدّین أبو حیّان الأندلسی الغرناطی الإمام الحافظ الأستاذ شیخ العربیّة و الأدب و القراءات مع العدالة و الثّقة ولد فی العشر الأخیر من شوّال سنة أربع و خمسین و ستّمائة بغرناطة و أوّل قراءته سنة سبعین و ستّمائة].

إلی أن قال الجزری: [قال الذّهبیّ: و مع براعته الکاملة فی العربیّة له ید طولی فی الفقه و الآثار و القراءات و اللّغات و له مصنّفات فی القراءات و التّحقیق و هو فخر أهل مصر فی وقتنا فی العلم، تخرّج به عند أئمّة. قلت: نظم القراءات السّبع فی قصیدة لامیّة خالیة من الرّموز، و جعل علیها نکتا مفیدة و نظم قراءة یعقوب کذلک و شرح شرحا جلیلا و ألّف کتاب «ارتشاف الضّرب من لسان العرب» و شرح نحو نصف «ألفیة ابن مالک» فی مجلّدین، و له التّفسیر الّذی لم یسبق إلی مثله سمّاه «البحر المحیط» فی عشر مجلّدات کبار و اختصره فی ثلاث مجلّدات سمّاه «النّهر» و نظمه فی غایة الحسن

ص: 149

مع الدّین و الخیر و الثّقة و الأمانة، توفی سنة خمس و أربعین و سبعمائة بالقاهرة و دفن بمقبرة الصّوفیة].

و تقی الدین أبو بکر الاسدی در «طبقات شافعیّة» گفته: [محمّد بن یوسف بن علیّ ابن حیّان بن یوسف الشّیخ الإمام العلاّمة الحافظ المفسّر النّحویّ اللّغوی فرید الدّهر و شیخ النحاة فی عصره و إمام المفسّرین فی وقته و صاحب التّصانیف المشهورة الّتی سارت شرقا و غربا أثیر الدّین أبو حیّان الأندلسیّ الجیّانی - بالجیم - الغرناطی ثمّ المصریّ، ولد بغرناطة، و قیل فی سنة اثنین و خمسین و ستّمائة، و قیل: فی شوّال سنة أربع و خمسین، و شرع فی طلب العلم سنة سبعة و أخذ علم العربیّة ببلده عن جماعة أشهرهم: أبو جعفر بن الزّبیر، و عنه أخذ علم الحدیث بالمغرب و قرأ علیه و علی غیره بالرّوایات و أخذ شیئا قلیلا عن مشایخ شیخه أبی جعفر المذکور الآخذین عن أبی علیّ الشّلوبین، ثمّ قدم القاهرة سنة تسع - بتقدیم التّاء - و سبعین فأدرک أبا الطاهر إسماعیل بن هبة اللّه الملیّ و هو آخر من قرأ علی أبی الجود فقرأ علیه و قرأ العربیّة علی الشّیخین رضی الدّین القسطنینی و بهاء الدّین ابن النّحاس و قرأ علیه «کتاب سیبویه» و أخذ علم الأصول عن الأصفهانی و علم الحدیث عن الدّمیاطیّ و غیره و سمع الکثیر من نحو أربعمائة شیخ، و اجازه خلق ینوفون علی ألف و خمسمائة نفر و قد ذکر ذلک فی کتاب سمّاه «التّبیان فیمن روی عنه أبو حیّان» و کان ظاهریّا فانتمی إلی الشّافعیّة و اختصر «منهاج النّووی» و قصد الامراء الغربیّة بعد موت ابن - النّحاس سنة ثمان و تسعین و صار شیخ النّحویّین من ذلک الوقت إلی حین وفاته و قرأ النّاس علیه طبقة بعد طبقة حتّی ألحق الأصاغر بالأکابر و صنّف التّصانیف المشهورة الکثیرة، ذکر بعض الحفّاظ أنّها تزید علی خمسین مصنّفا، منها:

«البحر المحیط» فی التّفسیر و «النّهر من البحر» و «شرح التّسهیل» فی ستّ مجلّدات و کتاب «وشف (ارتشاف. ظ) الضّرب» فی النّحو لیس له نظیر فی ثلث مجلّدات و کتاب «التّذکرة» فی النّحو فی ثلث مجلّدات و «غایة الاحسان» مقدّمة فی النّحو و کتاب «النّکت الحسان شرح غایه الإحسان» و له «دیوان شعر» و حدّث و سمع منه

ص: 150

الأئمّة العلماء الحفّاظ و غیرهم و أضرّ قبل موته بقلیل، و ترجمته طویلة مشهورة.

قال الصّلاح الصّفدیّ: و هو الّذی جسّر النّاس علی قراءة کتب ابن مالک و رغّبهم فیها و شرح لهم غامضها و کان یقول عن مقدّمة ابن الحاجب: هذه نحو الفقهاء. توفی بالقاهرة فی صفر سنة خمس و أربعین و سبعمائة و دفن بمقبرة الصّوفیّة و قد ذکر صاحبه الکمال الأدفویّ فی کتابه «البدر السّافر» له ترجمة طویلة نحو کراس و سرد أسماء جماعة من مشایخه و ذکر عدد تصانیفه و قال إنّه قرأ الفقه علی مذهب الشّافعیّ علی الشّیخ علم الدّین ابن بنت العراقی بحث علیه «المحرّر» للرافعی و مختصرة «المنهاج» للنّووی و حفظ «المنهاج» إلاّ یسیرا، و عدّ من تصانیفه «الوهاج» اختصر فیه «المنهاج» فی الفقه و کان یمیل إلی مذهب أهل الظّاهر المیل الظّاهر و کان سیّئ الظّن بالنّاس کافّة].

و ابن حجر عسقلانی در «درر کامنه» گفته: [محمّد بن یوسف بن علی بن یوسف ابن حیّان الغرناطی أثیر الدّین أبو حیّان الأندلسی الجیانی، ولد فی آخر شوّال سنة أربع و خمسین و ستمائة و قرأ القرآن علی الخطیب عبد الحقّ بن علی إفرادا و جمعا ثمّ علی الخطیب أبی جعفر بن الطبّاع، ثمّ علی الحافظ أبی علی ابن أبی الأحوص بمالقة، و سمع الکثیر ببلاد الأندلس و إفریقیّة، ثمّ قدم الإسکندریة فقرأ القراءات علی عبد البصیر بن علیّ المریوطی، و بمصر علی أبی الطّاهر إسماعیل بن هبة اللّه الملیحی خاتمة أصحاب أبی الجود، و لازم بها الشّیخ بهاء الدّین بن النّحاس فسمع علیه کثیرا من کتب الأدب و من عوالی أشیاخه علی ما کتب بخطّه أبو علیّ بن أبی الأحوص و محمّد بن یحیی بن عبد الرّحمن بن ربیع و الوجیه بن الدّهان و القطب القسطلانیّ و ابن الانماطی و العزّا الحرّانی و أبو محمد بن هارون و محمّد بن عبد اللّه بن النزو ابن خطیب المزّة و غازی الحلاوی و مونسة بنت العادل و شامیة بنت البکری، قال: و عدة من أخذت عنه أربعمائة و خمسون شخصا، و أمّا من أجازنی فکثیر جدّا، و سمع أیضا من عبد الوهّاب بن الغرمات و عبد اللّه بن أحمد بن فارس. قال الصّفدیّ: لم أره قطّ إلاّ یسمع أو یشغل أو یکتب أو ینظر فی کتاب و لم أره علی غیر ذلک، و کان له إقبال علی أذکیاء الطلبة یعظّمهم و ینوّه بقدرهم، و کان کثیر النّظم من الأشعار و الموشّحات

ص: 151

و کان ثبتا فیما ینقله عارفا باللغة، و أمّا النّحو و التّصریف فهو الإمام المطلق فیهما خدم هذا الفنّ أکثر عمره حتّی صار لا یذکر أحد فی أقطار الأرض فیهما غیره، و له الید الطولی فی التفسیر و الحدیث و تراجم النّاس و معرفة طبقاتهم و خصوصا المغاربة، و له التّصانیف الّتی سارت فی آفاق الأرض و اشتهرت فی حیاته و أقرأ النّاس قدیما و حدیثا حتّی ألحق الصّغار بالکبار و صارت تلامذته أئمة و أشیاخا فی حیاته و هو الّذی جسّر النّاس علی قراءة کتب ابن مالک و رغّبهم فیها و شرح لهم غامضها و کان یقول عن مقدّمة ابن الحاجب: هذه نحو الفقهاء. و التزم أن لا یقری أحد إلاّ فی «کتاب سیبویه» أو فی «التّسهیل» لابن مالک أو فی مصنفاته. و قال ابن الخطیب: کان سبب رحلته عن غرناطة أنّه حمله حدّة الشّبیة علی التّعرّض للاستاد أبی جعفر ابن الطّباع و قد وقعت بینه و بین استاذه أبی جعفر بن الزّبیر وحشة فنال منه و تصدّی للتّألیف فی الرّد علیه و تکذیب روایته فرفع أمره للسّلطان بغرناطة فانتصر له و أمر بإحضاره و تنکیله فاختفی ثمّ جاز البحر مختفیا و لحق المشرق و تکرّرت رحلته إلی أن دخل بالدّیار المصریّة. قال: و شعره کثیر بحیث یوسف بإجادة و ضدّها، و قدم أبو حیّان سنة تسع و سبعین فأدرک أبا الطّاهر الملیحیّ و کان آخر من قرأ علی أبی الجود فقرأ علیه و حضر مجلس الشیخ شمس الدّین الأصبهانیّ، و کان ظاهریّا و انتمی إلی الشّافعیّة و اختصر «المنهاج» و کان أبو البقاء یقول: إنه لم یزول ظاهریا. قلت: کان أبو حیّان یقول محال أن یرجع عن مذهب الظّاهر من علق بذهنه. ذکر مصنّفاته منقولة من خطّه:

«البحر المحیط» فی التفسیر الکبیر «غریب القرآن» مجلّد «الأسفار الملخّص من کتاب الصّفار» «شرح التّسهیل» «التّذکرة» «الموفور» «التّذکیر» «المبدع» «التّقریب» «التّدریب» «غایة الإحسان» «النّکت الحسان» «الشّذا فی مسئلة کذا» «اللّمحة» «الشّذرة» «الارتضاء» «عقد اللّآلی - نکت الأمالی» «النّافع» «المورد الغمر» «الرّوض الباسم» «المزن الهامر» «تقریب النّائی» «غایة المطلوب» «النّیّر الجلی» «الوهّاج فی اختصار المنهاج» «النّور الأجلی فی اختصار المحلّی» «الحلل الحالیة» «الأعلام» «نثر الزّهر و نظم الزّهر» «قطر الحبی» «الفهرست» «نوافث السّحر» «مجانی الهصر» «تحفة النّدس

ص: 152

فی نحاة الأندلس» «الأبیات الوافیة فی القافیة» «الإدراک للسان الأتراک» «زهو الملک فی نحو التّرک» «الأفعال فی لسان التّرک» «منطق الخرس بلسان الفرس» «نور الغبش فی لسان الحبش» «المحبور فی لسان الیحمور» «مسلک الرّشد» «منهج السالک» «نهایة الإعراب» «خلاصة التّبیان» و بعضها لم یکمل].

إلی أن قال ابن حجر بعد ذکر نبذة من أشعاره: [و قال الکمال فی ترجمته:

شیخ الدّهر و عالمه، و محیی الفنّ الأوّل بعد ما درست معالمه و بحر اللّسان العربیّ فلا یقاربه أحد فیه و لا یقاومه. و ذکر أنّه لازمه من سنة ثمانی عشرة إلی أن مات، و ذکر جملة کثیرة من شیوخه و أنّه بحث فی «المحرّر» للرّافعی علی العلم العراقی و حفظ «المنهاج» و اختصره و اختصر «المحلّی» لابن حزم و ذکر تصانیفه و ذکر أنّه کان صدوقا حجّة سالم العقیدة من البدع الفلسفیّة و الاعتزال و التّجسیم و جری علی مذهب الأدب فی المیل إلی محاسن الشّباب و مال إلی مذهب أهل الظّاهر و إلی محبّة علی ابن أبی طالب و التّجافی عن (عمن. ظ) قاتله و کان یتأوّل

قوله: لا یحبّک إلاّ مؤمن و لا یبغضک إلاّ منافق، و کان کثیر الخشوع یبکی عند قراءة القرآن و عند الأبیات الغزلیّة. قال: و امتدحه الأعیان، منهم ابن عبد الظاهر و شافع و الصّدر ابن الوکیل و أشرف بن الوحید و النّجم الطّونی و أبو الحسین الجزّار و الشّهاب الفرازی و إسحاق بن المنی التّرکی و المحیر القوصی و ابن الخیمی، انتهی. و وقفت علی کتاب له سمّاه «النظار (النّضار. ظ) فی الملاءة عن نضار» بخطّه فی مجلّدة ضخیمة ذکر فیه أوّلیّته و ابتداء أمره و صفة رحلته و تراجم الکثیر من أشیاخه و أحواله إلی أن استطرد إلی أشیاء کثیرة تشتمل علی فنون غزیرة قد لخّصتهما فی «التذکرة». و ممّا ذکره فیه فی نسبة النفزی قال: هی نسبة إلی نفزة قبیلة من البربر، و البربر فیما یزعمون من ولد بربر ابن قیس بن عیلان بن مضر، و هم قبائل ریاثه و هوارة و منهاجة و نفزة و کدامة و لوامة و صرامة و سامة و حرامة و کانوا کلّهم بفلسطین مع جالوت فلمّا قتل تفرّقوا و قصد أکثرهم الجبال فی البوس (السّوس. ظ) و غیرها، قال: و غرناطة قاعدة ببلاد الأندلس و تشبه دمشق فی کثرة الفواکه و هی إسلامیّة؛ قال: و کان أبی من جیان - بالجیم - فکان

ص: 153

یقال لابی حیّان: الجیّانی، بالجیم - و المهملة، و یقال إنّه ضعف مرّة فعاده جماعة منهم ابن دانیال المقدّم ذکره فأنشد قصیدة من مطوّلاته فلمّا فرغ قال ابن دانیال:

یا جماعة؛ ابشّرکم أنّ الشّیخ عوفی و غدا یدخل الحمّام. فسألوه عن ذلک فقال: لم تبق عندی (عنده. ظ) فضلة إلاّ استفرغتها (استفرها. ظ)! و قال الصّفدیّ: کان شیخا طوالا حسن النّعمة ملیح الوجه ظاهر اللّون مشربا بحمرة منوّر الشّیبة کثیر اللّحیة مسترسل الشّعر فیها لم تکن کثّة، و عبارته فصیحة بلغة الأندلس یعقد القاف قریبا من الکاف لکنّه لا ینطق بها فی القرآن إلاّ فصیحة متقنة، و قد مدحه جماعة عن الأدباء البلغاء و أخذ عنه کبار المشایخ ممّن مات فی حیاته أو بعده بقلیل لأنّه عمر طویلا، و کان اختصّ بأرغون النّائب و سار یبیت عنده بالقلعة و لمّا ماتت بنته نضار سأل من السّلطان النّاصر أن یأذن له أن یدفنها فی قبّة بالأشرقیّة فأذن له، و کان ظاهریّ المذهب فلمّا قدم القاهرة و رأی مذهب الظّاهریّ مهجورا فیها تمذهب للشّافعیّ و قرأ علی العلم العراقی فی «المحرّر» و فی «المنهاج» ثمّ درس المنهاج فحفظه إلاّ یسیرا منها.

قلت: و نسخه بخطّه و رأیته ثمّ اختصره و قرأ شیئا من أصول الفقه علی أبی جعفر بن الزّبیر فی «الإشارة» للباجی و من «المستصفی» و قرأ فی اصول الدّین علی ابن الزّبیر أیضا و قرأ شیئا فی المنطق علی بدر الدّین محمّد بن السّلطان و قرأ علیه من «الإرشاد» للعبیدی فی الخلاف و برع فی النّحو إلی أن صار لا یعرف إلاّ به و کان عریّا من الفلسفة بریّا من الاعتزال و التّجسیم متمسّکا بطریقة السّلف و کان یعظّم ابن تیمیّة و مدحه بقصیدة ثمّ انحرف عنه و ذکره فی تفسیره بکلّ سوء و نسبه إلی التّجسیم، فقیل إنّ سبب ذلک أنّه بحث معه فی العربیّة فأساء ابن تیمیّة علی سیبویه فساء ذلک أبا حیّان و انحرف عنه، و قیل:

بل وقف له علی کتاب «العرش» فاعتقد أنّه مجسّم، و أکثر من سماع الحدیث حتّی بلغت عدّة شیوخه أربعمائة و أجاز له جمع جمّ و قد جمعهم فی کتاب «البیان من شیوخ أبی حیّان» فبلغه (فبلغوا. ظ) ألفا و خمسمائة و تصانیفه تزید علی الخمسین. و قال جعفر الأدفویّ: جری علی طریق کثیر من أئمة النّحاة فی حبّ علیّ حتّی قال مرّة لبدر الدّین بن جماعة:

ص: 154

إلاّ منافق»، هل صدق فی هذه الرّوایة؟ فقال له ابن جماعة: نعم! فقال: فالّذین قاتلوا و سلّوا السّیف فی وجهه کانوا یحبّونه أو یبغضونه؟! و قال الادفویّ أیضا: کان الشّیخ سیّئ الظّنّ بالنّاس کافّة، و تعقّبه الصّفدیّ بأنّه لم یسمع منه فی حقّ أحد من الأحیاء و الأموات إلاّ خیرا. قال و بلغنی أنّه کان یحطّ علی ابن دقیق العید لکن لم أسمع منه فی ذلک شیئا و سمعت منه التّفسیر (التّنفیر. ظ) عن الّذین ینسبون إلی الصّلاح حتّی قلت له یوما: یا سیّدی! فما تقول فی الشّیخ أبی مدین؟ قال: رجل مسلم دیّن و إلاّ ما کان یطیر فی الهواء و لا یصلی الخمس بمکّة کما یدّعی فیه هؤلاء الجهلة. قال: و کان فیه خشوع یبکی إذا سمع القرآن و یجری دمعه إذا سمع الأشعار الغزلیّة، و کان یقول: یؤثّر فی من الاشعار ما کان غزلا أو حماسة لا أشعار الکرم فإنّها لا تؤثّر فی. قال: و کان یفتخر بالبخل کما یفتخر النّاس بالکرم و یقول: أوصیک فاحفظ دراهمک و دع یقال: «بخیل» و لا تحتاج إلی الأرذال! قال: و کان یلومنی علی بذل الدّارهم فی شراء الکتب و یقول: إذا أردت کتابا استعرته من کتب الاوقاف و قضیت حاجتی و إذا احتجت إلی درهم لم أجد من یعیرنی إیّاه، و کان یقول: یکفی الفقیر فی مصر کلّ یوم اربعة أفلس: یشتری لأجله بانیة بفلس و اخری للبکرة و بفلس زیت و بفلس ماء. و قال الذّهبیّ فی «المعجم الختص» أبو حیّان ذو الفنون حجّة العرب و عالم الدّیار المصریّة، له عمل جیّد فی هذا الشّأن و کثرة طلب. و قال الأسنویّ: کان إمام زمانه فی علم النّحو إماما فی اللغة و عارفا بالقرآن و الحدیث شاعرا مجیدا صادق اللهجة کثیر الإتقان و الاستحضار شافعیّا لکنّه یمیل إلی الظاهر و یصرّح به أحیانا و أضرّ قبل موته بقلیل. قلت: حدّثنا عنه جماعة من شیوخنا منهم: حفیده أبو حیّان محمّد بن حیّان بن أبی حیّان و الشّیخ أبو إسحاق التّنوخیّ و شیخ الإسلام سراج الدّین البلقینی، و مات بمنزله خارج باب البحر فی ثامن عشر صفر سنة خمس و أربعین و سبعمائة].

و جلال الدین سیوطی در «بغیة الوعاة» گفته: [محمّد بن یوسف بن علیّ بن یوسف بن حیّان الإمام أثیر الدّین أبو حیّان الأندلسیّ الغرناطیّ النّفریّ - نسبة إلی نفزة، قبیلة من البربر - نحویّ عصره و لغویّه و مفسّره و محدّثه و مقرئه و مورّخه و

ص: 155

أدیبه، ولد بمطخشارش مدینة من حضرة غرناطة فی آخر شوّال سنة أربع و خمسین و ستّمائة و أخذ القراءات عن أبی جعفر بن الطّباع و العربیّة عن أبی الحسن الآبذی و أبی جعفر بن الزّبیر و ابن أبی الأحوص و ابن الصّائغ و أبی جعفر اللّبلی، و بمصر عن البهاء بن النّحاس و جماعة، و تقدّم فی النّحو و أقرأ فی حیاة شیوخه بالمغرب و سمع الحدیث بالأندلس و إفریقیّة و الإسکندریّة و مصر و الحجاز من نحو أربعمائة و خمسین شیخا منهم أبو الحسین بن ربیع و ابن أبی الأحوص و الرّضیّ الشّاطبی و القطب القسطلانی و العزّ الحرّانی، و أجاز له خلق من المغرب و المشرق منهم الشّرق الدّمیاطیّ و التّقیّ بن دقیق العید و التّقیّ بن رزین و أبو الیمن بن عساکر و أکبّ علی طلب الحدیث و نقله و برع فیه و فی التّفسیر و العربیّة و القراءات و الأدب و التّاریخ و اشتهر اسمه و طار صیته و أخذ عنه أکابر عصره و تقدّموا فی حیاته کالشّیخ تقیّ الدّین السّبکی و ولدیه و الجمال الأسنوی و ابن قاسم و ابن عقیل و السّمین و ناظر الجیش و السّفاقسی و ابن مکتوم و خلائق. قال الصّفدیّ: لم أره قطّ إلاّ یسمع او یشتغل أو یکتب أو ینظر فی کتاب، و کان ثبتا فیما ینقله عارفا باللّغة، و أمّا النّحو و التّصریف فهو الإمام المطلق فیهما، خدم هذا الفنّ أکثر عمره حتّی صار لا یدرکه أحد فی أقطار الأرض فیهما غیره، و له الید الطّولی فی التّفسیر و الحدیث و تراجم النّاس و معرفة طبقاتهم خصوصا المغاربة و أقرأ النّاس قدیما و حدیثا و ألحق الصّغار بالکبار و صارت تلامذته أئمّة و أشیاخا فی حیاته و التزم أن لا یقری أحدا إلاّ فی کتاب سیبویه أو التّسهیل أو مصنّفاته، و کان سبب رحلته عن غرناطة أنّه حملته حدّة الشّبیبة علی التّعرّض للاستاذ أبی جعفر بن الطّبّاع و قد وقعت بینه و بین استاذه أبی جعفر بن الزّبیر واقعة فنال منه و تصدّی لتألیف فی الرّدّ علیه و تکذیب روایته، فرفع أمره إلی السّلطان فأمر بإحضاره و تنکیله فاختفی ثمّ رکب البحر و لحق بالمشرق. قلت: و رأیت فی کتابه «النّضار» الّذی ألّفه فی ذکر مبدأه و اشتغاله و شیوخه و رحلته أنّ ممّا قوّی عزمه علی الرّحلة عن غرناطة أنّ بعض العلماء بالمنطق و الفلسفة و الرّیاضی و الطّبیعیّ قال للسّلطان: إنّی قد کبرت و أخاف أن أموت فأری أن ترتّب لی طلبة أعلّمهم هذه المعلوم لینفعوا السّلطان من

ص: 156

بعدی. قال أبو حیّان: فاشیر إلیّ أن أکون من اولئک و یرتّب لی راتب جیّد و کسا و حسان فتمنعت و رحلت مخافة أن اکره علی ذلک. قال الصّفدیّ: و قرأ علی العلم العراقی و حضر مجلس الأصبهانی و تمذهب للشّافعیّ، و کان أبو البقاء یقول: إنّه لم یزل ظاهریّا. قال ابن حجر: کان أبو حیّان یقول: محال أن یرجع عن مذهب الظّاهر من علق بذهنه. قال الأدفویّ: و کان یفخر بالبخل کما یفخر النّاس بالکرم! و کان ثبتا صدوقا حجة سالم العقیدة من البدع الفلسفیّة و الاعتزال و التّجسیم و مال إلی مذهب أهل الظّاهر و إلی محبّة علیّ بن أبی طالب کثیر الخشوع و البکاء عند قراءة القرآن و کان شیخا طوالا حسن العمّة ملیح الوجه ظاهر اللّون مشربا بحمرة منوّر الشّیبة کبیر اللّحیة مسترسل الشّعر و کان یعظّم ابن تیمیّة ثمّ وقع بینه و بینه مسألة نقل فیها أبو حیّان شیئا عن سیبویه فقال ابن تیمیّة: و سیبویه کان بنی النّحو لقد أخطأ سیبویه فی ثلاثین موضعا من کتابه. فأعرض عنه و رماه فی تفسیره «النّهر» بکلّ سوء.

قال الصّفدیّ: و کان له إقبال علی الطّلبة الأذکیاء و عنده تعظیم لهم و هو الّذی جسر النّاس علی مصنّفات ابن مالک و رغّبهم فی قراءتها و شرح لهم غامضها و خاض بهم لججها و کان یقول عن مقدّمة ابن الحاجب: هذه نحو الفقهاء. تولّی تدریس التّفسیر بالمنصوریّة و الإقراء بجامع الأقمر، و کانت عبارته فصیحة لکنّه فی غیر القرآن یعقد القاف قریبا من الکاف، و له من التّصانیف: البحر المحیط فی التّفسیر. النّهر، مختصره إتحاف الأریب بما فی القرآن من الغریب. التّذییل و التّکمیل فی شرح التّسهیل، مطوّل. الارتشاف. مختصره، مجلّدان. و لم یؤلّف فی العربیّة أعظم من هذین الکتابین و لا أجمع و لا أحصی للخلاف و الأقوال و علیها اعتمدت فی کتابی «جوامع الجوامع» نفع اللّه تعالی به. التّنخیل. الملخّص من شرح التّسهیل للمصنّف و ابنه بدر الدّین.

الأسفار، الملخّص من شرح سیبویه للصّفّار. التّجرید لأحکام کتاب سیبویه. و التّذکرة فی العربیّة، أربع مجلّدات کبار وقفت علیها و انتقیت منها کثیرا. التّقریب. مختصر المغرب.

التّدریب فی شرحه. المبدع فی التّصریف. غایة الإحسان فی النّحو. شرح الشّذا فی مسئلة کذا. اللّمحة الشّذرة، کلا هما فی النّحو. الارتضاء فی الضّاد و الظّاء. عقد اللّآلی فی

ص: 157

القراءات علی وزن الشّاطبیّة و قافیتها. الحلل الحالیة فی أسانید القرآن العالیّة. نحاة الأندلس. الأبیات الوافیة فی علم القافیة. منطق الخرس فی لسان الفرس. الإدراک للسان الأتراک. زهو الملک فی نحو التّرک. الوهاج فی اختصار المنهاج للنّووی. و غیر ذلک.

و ممّا لم یکمل: شرح الألفیّة. نهایة الأعراب فی التّصریف و الإعراب. أرجوزة خلاصة التّبیان فی المعانی و البیان. أرجوزة نور الغبش فی لسان الحبش. مجانی الهصر فی تواریخ أهل العصر. و من شعره:

عدای لهم فضل علیّ و منّة فلا أذهب الرّحمن عنّی الأعادیا

هموا بحثوا عن زلّتی فاجتنبتها و هم نافسونی فاکتسبت المعالیا

و منه:

سبق الدّمع بالمسیر المطایا إذ نوی من أحبّ عنّی نقله

و أجاد السّطور فی صفحة الخدّ و لم یجد و هو ابن مقلة

و منه:

رائض حبی عارض قد بدا یا حسنه من عارض رائض

فظنّ قوم أنّ قلبی سلا و الأصل أن لا یعتد بالعارض

مات فی ثامن عشرین صفر سنة خمس و أربعین و سبعمائة ورثاه الصّفدیّ بقوله:

مات أثیر الدّین شیخ الوری فاستعبر البارق و استعبرا

و رقّ من حسن نسیم الصّبا و اعتلّ فی الأسحار لمّا سرا

و صادحات الأیک فی نوحها رثته فی السّجع علی حرف را

یا عین! جودی بالدّموع الّتی یروی بها ما ضمّه من ثری

و اجری دما فالخطب فی شانه قد اقتضی أکثر ممّا جری

مات إمام کان فی علمه یری إماما و الوری من وراء

أمسی منادی للیلی مفردا فضمّه القبر علی ما تری

یا أسفا کان هدی ظاهرا فعاد فی تربته مضمرا

و کان جمع الفضل فی عصره صحّ فلمّا أن قضی کسرا

ص: 158

و عرف الفضل به برهة و الآن لمّا أن مضی نکرا

و کان ممنوعا من الصّرف لا یطرق من وافاه خطب عرا

لا أفعل التّفضیل ما بینه و بین ما أعرفه فی الوری

لا بدل عن نعمته بالتّقی ففعله کان له مصدرا

لم یدغم فی اللّحد إلاّ و قد فکّ من الصّبر وثیق العری

بکی له زید و عمرو فمن أمثلة النّحو و ممّن قرأ

ما أعقد «التّسهیل» من بعده فکم له من عسرة یسّرا

و جسّر النّاس علی خوضه ان کان فی النّحو قد استبحرا

من بعده قد حال تمییزه و حظّه قد رجع القهقری

شارک من ساواه فی فنّه و کم له فنّ به استأثرا

دأب بنی الآداب أن یغسلوا مدمعهم فیه بقایا الکری

و النّحو قد صار الرّدی نحوه و الصّرف للتّصریف قد غیّرا

و اللّغة الفصحی غدت بعده یلغی الّذی فی ضبطها فسّرا

تفسیره البحر المحیط الّذی یهدی إلی وارده الجوهرا

فوائد من فضله جمّة علیه فیها یعقد الخنصرا

و کان ثبتا نقله حجّة مثل ضیاء الصّبح ان أسفرا

و رحلة فی سنة المصطفی أصدق من تسمع أن یخبرا

له أسانید الّتی قد علت فاستسفلت عنها سوامی الذّرا

ساوی بها الاحفاد أجدادهم فاعجب لها من فاته من طرا

و شاعرا فی نظمه مفلقا کم حرّر اللّفظ و کم حبّرا

له معان کلّما خطّها تستر ما یرقم فی تسترا

أفدیه من ماض لامر الرّدی مستقبلا من ربّه بالقری

ما بات فی أبیض أجفانه إلاّ و أضحی سندسا أخضرا

تصافح الحور له راحة کم تعبت فی کلّ ما سطّرا

ص: 159

إن مات فالذّکر له خالد یحیی به من قبل أن ینشرا

جاد ثری واراه غیث إذا مساه بالسّقیا له بکرا

و خصّه من ربّه رحمة تورده فی حشره الکوثرا].

و محمد بن علی شوکانی صنعانی در «بدر طالع» گفته: [محمّد بن یوسف بن علیّ بن یوسف الغرناطی أثیر الدّین أبو حیّان الأندلسی الإمام الکبیر فی العربیّة و التّفسیر ولد آخر شوّال سنة 654 و تلی بالقراءات إفرادا و جمعا علی مشایخ الأندلس و سمع الکثیر بها و بإفریقیّة ثمّ قدم الإسکندریّة و مصر و لازم ابن النّحاس، و من مشایخه الوجیه ابن البرهان و القطب القسطلانی و ابن الانماطی و غیرهم حتّی قال إنّ عدّة من أخذ عند أربعمائة و خمسون شخصا، و أمّا من أجازه فکثیر جدّا، و تبحّر فی اللّغة و العربیّة و التّفسیر و فاق الاقران و تفرّد بذلک فی جمیع أقطار الدّنیا و لم یکن بعصره من یماثله. قال الصّفدیّ: لم أره قطّ إلاّ یسمع أو یشغل أو یکتب أو ینظر فی کتاب، و لم أره علی غیر ذلک و کان له إقبال علی أذکیاء الطّلبة یعظّمهم و ینوّه بقدرهم، و کان کثیر النّظم ثبتا فیما ینقله عارفا باللغة و أمّا النّحو و التّصریف فهو الإمام المطلق فیهما، خدم هذا الفنّ أکثر عمره حتّی صار لا یذکر أحد فی أقطار الارض فیهما غیره و له الید الطّولی فی التّفسیر و الحدیث و تراجم النّاس و معرفة طبقاتهم خصوصا المغاربة، و له التّصانیف الّتی سارت فی آفاق الأرض و اشتهرت فی حیاته و أخذ النّاس عنه طبقة بعد طبقة حتّی صار تلامذته أئمّة و أشیاخا فی حیاته و هو الّذی رغب النّاس إلی قراءة کتب ابن مالک و شرح لهم غامضها و کان یقول: إنّ «مقدّمة ابن الحاجب» نحو الفقهاء. و ألزم نفسه أن لا یقری أحدا إلاّ فی کتاب سیبویه أو فی التّسهیل او فی مصنّفاته، و کان هذا دأبه فی آخر أیّامه. و من مصنّفاته: البحر المحیط فی التّفسیر. و غریب القرآن فی مجلّد. و الأسفار الملخّص من کتاب الصّفّار. و شرح التّسهیل. و التّذکرة. و الموفور.

و التّذکیر. و المبدع. و التّقریب و التّدریب. و غایة الإحسان بالنّکت الحسان.

و الشّذا فی مسئلة کذا. و اللّمحة. و الشّذرة. و الارتضاء و عقد اللئالی و نکت الأمالی.

و النّافع. و المورد الغمر. و الرّوض الباسم. و المزن الهامر. و الرّمزة. و غایة المطلوب.

ص: 160

و النّیّر الجلیّ. و الوهّاج، مختصر المنهاج. و الأمر (النّور. ظ) الأجلی فی اختصار المحلّی. و الاعلام. نوافث السّحر. و تحفة النّدس فی نحاة الأندلس. الإدراک للسان الأتراک. منطق الخرس بلسان الفرس. نور الغبش فی لسان الحبش. و مسلک الرّشد.

و منهج السّالک. و نهایة الإعراب. و خلاصة التّبیان. و غیر ذلک ممّا حکاه ابن حجر فی «الدّرر» منقولا من خطّ صاحب التّرجمة، و ممّا لم یذکره: النّهر المادّ فی التّفسیر و هو مختصر البحر المحیط المتقدّم ذکره. قال ابن الخطیب: کان سبب رحلته عن غرناطة أنّها حملته حدّة الشّباب علی التّعرّض للاستاذ أبی جعفر بن الطّباع و قد وقعت بینه و بین استاذه أبی جعفر بن الزّبیر وحشة فنال منه و تصدّی للتّألیف فی الرّدّ علیه فرفع أمره إلی السّلطان بغرناطة فانتصر له و أمر بإحضار صاحب التّرجمة و تنکیله فاختفی ثمّ لحق بالمشرق و حضر مجلس الشّیخ شمس الدّین الأصبهانی و کان ظاهریّا و بعد ذلک انتمی إلی الشّافعی و کان أبو البقاء یقول إنّه لم یزل ظاهریّا. قال ابن حجر: کان أبو حیّان یقول: محال أن یرجع عن مذهب الظّاهر من علق بذهنه، انتهی. و لقد صدق فی مقاله فمذهب الظّاهر هو أوّل القدر آخر العمل عبد من منح الإنصاف و لم یرد علی فطرته ما یغیّرها عن أصلها و لیس هو مذهب داود الظّاهریّ و أتباعه فقط بل هو مذهب أکابر العلماء المقیّدین بنصوص الشّرع من عصر الصّحابة إلی الآن، و داود واحد منهم و إنما اشتهر عنه الجمود فی مسائل وقف فیها علی الظاهر حیث لا ینبغی الوقوف و أهمل من أنواع القیاس ما لا ینبغی لمنصف إهماله. و بالجملة، فمذهب الظاهر هو العمل بظاهر الکتاب و السّنّة بجمیع الدّلالات و طرح التّعویل علی محض الرّأی الّذی لا یرجع إلیهما بوجه من وجوه الدّلالة. و أنت إذا أمعنت النظر فی مقالات أکابر المجتهدین المشتغلین بالأدلّة وجدتها مذهب الظّاهر بعینه، بل إذا رزقت الإنصاف و عرفت العلوم الاجتهادیّة کما ینبغی و نظرت فی علوم الکتاب و السّنّة حقّ النّظر کنت ظاهریّا أی عاملا بظاهر الشّرع منسوبا إلیه لا إلی داود الظّاهریّ فإنّ نسبتک و نسبته إلی الظّاهر متّفقة و هذه النّسبة هی مساویة للنّسبة إلی الإیمان و الإسلام و إلی خاتم الرّسل علیه أفضل

ص: 161

الصّلوة و التّسلیم. و إلی مذهب الظّاهر بالمعنی الّذی أوضحناه أشار ابن حزم بقوله:

و ما أنّا إلاّ ظاهریّ و إنّنی علی ما بدا حتّی یقوم دلیل

و تصانیف صاحب التّرجمة تزید (علی. ظ) الخمسین، و منها منظومة فی القراءات علی وزن الشّاطبیّة بغیر رموز و فیها فوائد و لکنّها لم ترزق حظّ الشّاطبیّة. و کان عریّا من الفلسفة و الاعتزال و التّنجیم علی نمط السّلف الصّالح، کثیر الخشوع و التّلاوة و العبادة مائلا إلی محبّة أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب کرّم اللّه وجهه متجافیا عن

و کان مولده سنة 652 و له الید الطولی فی التفسیر و الحدیث و تراجم النّاس و طبقاتهم، و له التّصانیف الّتی سارت و طارت و انتشرت و ما انتثرت و قرئت و دریت و نسخت و ما نسخت، أخملت کتب المتقدّمین، و قرأ النّاس علیه و صاروا أئمّة و أشیاخا فی حیاته و کان حسن العمة ملیح الوجه ظاهر اللّون مشرب الحمرة منوّر الشّیبة کبیر اللّحیة مسترسل الشّعر و کان فیه خشوع یبکی إذا سمع القرآن و یجری دمعه عند سماع الاشعار الغزلیّة. قال الادفویّ: قال لی: إذا قرأت أشعار العشق أمیل إلیها و کان أوّلا یری رأی الظّاهریّة ثمّ إنّه تمذهب للشّافعیّ و کان أوّلا یعتقد فی الشّیخ ابن تیمیّة و امتدحه بقصیدة ثمّ إنّه انحرف عنه لمّا وقف علی کتاب العرش له. قلت: و لیس الأمر کذلک قال فی «البدر الطالع»: و کان ظاهریّا و بعد ذلک انتهی (انتمی. ظ) إلی الشّافعی و کان أبو البقاء یقول إنّه لم یزل ظاهریّا، قال ابن حجر: کان أبو حیّان یقول: أنّی یرجع عن مذهب الظاهر من علق بذهنه؟!، انتهی. و لقد صدق فی مقاله فمذهب الظّاهر هو أوّل الفکر و آخر العمل عند منح الإنصاف و لم یرد علی فطرته ما یغیّرها عند أهلها (عن أصلها. ظ) و لیس هو مذهب داود الظّاهری، و أتباعه فقط بل هو مذهب أکابر العلماء المقیّدین بنصوص الشّرع من عصر الصّحابة إلی الآن و داود واحد منهم و إنّما اشتهر عنه الجمود فی مسائل وقف فیها علی الظّاهر حیث لا ینبغی الوقوف و أهمل من أنواع القیاس ما لا ینبغی لمنصف إهماله. و بالجملة: فمذهب الظّاهر هو العمل بظاهر الکتاب و السّنّة بجمیع الدّلالات و طرح التّعویل علی محض الرّأی الّذی لا یرجع إلیهما بوجه من وجوه الدّلالة. و أنت إذا أمعنت النّظر فی مقالات أکابر المجتهدین المشتغلین بالأدلّة وجدتها مذهب الظاهر بعینه، بل إذا رزقت الإنصاف و عرفت العلوم الاجتهادیّة کما ینبغی و نظرت فی علوم الکتاب و السّنّة حقّ النّظر کنت ظاهریّا أی عاملا بظاهر الشّرع منسوبا إلیه لا إلی داود الظاهریّ فإن نسبتک و نسبته إلی الظاهر متّفقة و هذه النّسبة هی مساویة للنّسبة إلی الإیمان و الإسلام و إلی خاتم الرّسل علیه أفضل الصّلوة و التّسلیم، و إلی مذهب الظاهر بالمعنی الّذی أشار إلیه ابن حزم بقوله:

و ما أنا إلاّ ظاهریّ و إنّنی علی ما بدا حتّی یقوم دلیل

ص: 163

انتهی. قال الصّلاح الکتبیّ: الشّیخ الامام الحافظ العلاّمة فرید العصر و شیخ الزّمان و إمام النّحاة أثیر الدّین أبو حیّان قرأ القرآن بالرّوایات و سمع ببلاد الأندلس و جزیرة إفریقیّة و ثغر الإسکندریّة و بلاد مصر و الحجاز و حصّل الإجازات من الشّام و غیر ذلک و طلب و حصل و کتب و اجتهد. و له أشعار رائقة و أبیات فائقه أورد جملة منها فی «الفوات» و کذا ذکره المقریّ فی «نفح الطّیب» و نبذة من أشعاره الرّائقة، و قد مدحه کثیر من الشّعراء و الکبار و الفضلاء و ذکر أشعارهم فی مدائحه، و قال: الإمام العلاّمة لسان العرب و ترجمان الأدب جامع الفضائل، عمدة وسائل السّائل، حجّة المقلّدین زین المجتهدین أفضل الآخرین وارث علوم الأوّلین].

و نیز فاضل معاصر مذکور در «إتحاف النّبلا» گفته: [محمّد بن یوسف علی بن یوسف بن حیّان الشّیخ الإمام الحافظ العلاّمة فرید العصر و شیخ الزّمان و إمام النّحاة أثیر الدّین أبو حیّان الغرناطی، قرآن کریم را بروایات خوانده و حدیث ببلاد أندلس و جزیرۀ إفریقیّة و ثغر اسکندریّة و ببلاد مصر و حجاز شنیده و إجازات از شام و عراق و غیر ذلک حاصل ساخته و در طلب اجتهاد نموده و تحصیل و کتابت کرده بر طلبۀ أذکیا خیلی توجّه می فرمود و تعظیم ایشان می کرد، صاحب نظم و نثرست، موشّحات بعیده (عدیده. ظ) دارد و در نقل خود ثبت و در قول خود محرّرست، عارف بلغت و ضابط ألفاظ او، و أمّا صرف و نحو پس در آن إمام دنیاست و در تفسیر و حدیث ید طولی داشته و در شروط و فروع و تراجم و طبقات و تواریخ و حوادث و تقیید اسمای ناس خصوصا مغاربه موافق تلفّظ شان از اماله و ترخیم و ترقیق و تفخیم دستگاه قوی داشته، حسن العمه ملیح الوجه ظاهر اللّون مشرب بحمرة منور الشّیب بود. مولد او غرناطه در شهور سنه أربع و خمسین و ستّمائه بوده. أبی الحسن ایدی (آمدی. ظ) و ابن الصّائغ و خلقی بسیار شیوخ اویند، و در مصر از بهاء بن نحاس گرفته، و در نحو بحیات شیوخ خود مقدّم و مشتهر گردیده و آوازه او ببلاد دور دست رسیده أکابر عصر از وی گرفته اند، کتب مشهوره تألیف اوست، مات فی صفر سنة خمس و أربعین و سبعمائة بالدّیار المصریّة و رثاه الصّلاح الصّفدیّ بقوله:

ص: 164

مات أثیر الدّین شیخ الوری فاستعبر البارق و استعبرا

و رقّ من حسن نسیم الصّبا و اعتلّ فی الأسحار لمّا سری

و صادحات الایک فی نوحها رثته فی السّجع علی حرف را

یا عین! جودی بالدّموع الّتی یروی بها ما ضمّه من ثری

و اجری دما، فالخطب فی شانه قد اقتضی أکثر ممّا جری

مات إمام کان فی علمه یری إماما و الوری من ورا

أمسی منادی للبلاد مفردا فضمّه القبر علی ما تری

یا أسفا! کان هدی ظاهرا فعاد فی تربته مضمرا

و کان جمع الفضل فی عصره صحّ فلمّا أن قضی کسّرا

إلی قوله، نظم:

إن مات فالذّکر له خالد یحیی به من قبل أن ینشرا

جاد ثری واراه غیث إذا مسّاه بالسّقیا له بکّرا

و خصّه من ربّه رحمة تورده فی حشره الکوثرا

و هی طویلة ذکره (ذکرها. ظ) السّیوطیّ فی «حسن المحاضره» بتمامها].

حدّثنا ابن طلاّب، أنبأنا ابن جمیع الغسّانی، حدّثنا عمر بن موسی بن هارون بالمصیصة، حدّثنا جعفر بن عبد الواحد، قال: قال لنا صفوان بن هبیرة و محمّد بن بکر البرسانی عن ابن جریح عن عطاء عن ابن عبّاس: ولد النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم مسرورا مختونا. و هذا آفته جعفر.

قال الخطیب: عزله المستعین عن القضاء و نفاه إلی بصرة لأمر بلغه، و مات سنة ثمان و خمسین و مائتین، و قال أبو حاتم: وصل جعفر بن عبد الواحد بن جعفر بن سلیمان بن علی حدیثا للقعنبیّ فزاد فیه «عن أنس» فدعا علیه القعنبیّ فافتضح. قال أبو زرعة:

أخاف أن یکون دعوة الشّیخ الصّالح أدرکته. و من بلایاه:

عن وهب بن جریر عن أبیه عن الأعمش عن أبی صالح عن أبی هریرة عن النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم «أصحابی کالنّجوم من اقتدی بشیء منها اهتدی»].

و نیز ذهبی در «میزان» گفته: [حمزة بن أبی حمزة الجزری النّصیبیّ عن ابن أبی ملیکة و مکحول و طائفة و عنه علیّ بن ثابت و شبابة و جماعة. قال ابن معین: لا یساوی فلسا. و قال «خ»: منکر الحدیث. قال الدّار قطنیّ: متروک. قال ابن عدی:

عامّة مرویّاته موضوعة. قلت: له فی «جامع التّرمذی» تربوا الکتاب.

علیّ بن ثابت عن أبی حمزة (حمزة. ظ) النّصیبیّ عن أبی الزّبیر عن جابر مرفوعا: من نسی أن یسمّی علی طعامه فلیقرأ إذا فرغ «قُلْ هُوَ اللّهُ أَحَدٌ» .

ابن حبّان: حدّثنا الحسن بن سفیان، أنبأنا سوید، أنبأنا حفص بن مسیرة، حدّثنا حمزة بن أبی حمزة عن عطاء عن ابن عمر أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم صلّی علی مقبرة فقیل: یا رسول اللّه! أیّ مقبرة هذه؟ قال: مقبرة بأرض العد و یقال لها «عسقلان» یفتحها ناس من أمّتی یبعث اللّه منها سبعین ألف شهید لیشفع الرّجل منهم فی مثل ربیعة و مضر، و عروس الجنّة عسقلان.

ثعبان (عثمان. ظ) عن حمزة عن نافع عن ابن عمر حدیث «اصحابی کالنّجوم فبأیّهم أخذتم بقوله اهتدیتم» رواه عبد بن حمید فی مسنده.

عثمان بن عبد الرّحمن عن حمزة عن نافع عن ابن عمر

نهی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم عن قتل الخفّاش و الخطّاب فإنّهما کان یطفیان النّار عن بیت المقدس حین احترق.

ص: 166

فشره الأعلی. أخرجه «خ» فی الضعفاء].

و نیز ذهبی در «میزان» گفته: [زید بن الحواری العمیّ أبو الحواری البصریّ قاضی هراة، عن أنس و سعید بن المسیّب و طائفة، و عنه ابناه عبد الرّحیم و عبد الرّحمن و شعبة هشیم. قال ابن معین: صالح، و قال مرّة: لا شیء، و قال مرّة: ضعیف یکتب حدیثه، و قال الدّار قطنیّ: صالح، و ضعّفه النّسائیّ، و قال أبو حاتم: ضعیف یکتب حدیثه، و قال ابن عدیّ:

لعلّ شعبة لم یرو عن أضعف منه، و قال السّعدیّ: متماسک، و من مناکیره:

قیس ابن الرّبیع عن حبیب ابن ثابت عن أیّوب بن موسی عن زید بن الحواری عن أنس مرفوعا:

یوشک الفالج أن یفشو فی النّاس حتّی یتمنّوا الطاعون مکانه. سلام الطّویل:

عن زید العمی عن قتادة عن أنس مرفوعا: یکره المؤذّن أن یکون إماما. فهذا لعلّ البلاء فیه من سلام.

سلام عن زید العمی عن معاویة بن قرة عن معقل بن یسار مرفوعا: من احتجم یوم الثّلاثاء لسبع عشرة من الشّهر کان دواء للسّنة.

نعیم بن حمّاد: حدّثنا عبد الرّحیم بن زید العمی عن أبیه عن سعید بن المسیّب عن عمر مرفوعا: سألت ربّی فیما اختلف فیه أصحابی من بعدی فأوحی اللّه إلیّ: یا محمّد! إنّ أصحابک عندی بمنزلة النّجوم بعضهم (بعضها. ظ) أضوأ من بعض، فمن أخذ بشیء ممّا هم علیه من اختلافهم فهو عندی علی هدی، فهذا باطل، و عبد الرّحیم ترکوه، و نعیم صاحب مناکیر].

و نیز ذهبی در «میزان» گفته: [عبد الرّحیم بن زید بن الحواری العمی، عن أبیه و غیره، قال البخاری: ترکوه، و قال یحیی: کذّاب. و قال مرّة: لیس بشیء، و قال الجوزجانیّ: غیر ثقة. و قال أبو حاتم: ترک حدیثه. و قال أبو زرعة: واه. و قال أبو داود: ضعیف. أبو عمار الحسین بن حریث: حدّثنا عبد الرّحیم بن زید العمیّ: حدّثنی أبی عن أنس مرفوعا: کفی بالمرء سعادة أن یوثق به فی اللّه. و علق له البخاریّ فی الضّعفاء من

حدیث محمّد بن یعلی الهروی، حدّثنا عبد الرّحیم بن زید العمی: حدّثنی أبی عن أنس مرفوعا: أیسر ما یؤجر المؤمن أن یکون فی یده عشرة دراهم فیجدها تسعة فیحزن ثمّ یعدّها فیجدها عشرة فتکتب لحزنه ذلک حسنة لا تقوم لها الأرض.

ص: 167

الحدیث. قلت: مات سنة أربع و ثمانین و مائة].

واضح و غیر مکتومست. سابقا در جزء ثانی مجلّد حدیث غدیر مناقب شامخه و مراقب باذخه او از کتاب «وافی بالوفیات» صلاح الدّین خلیل أیبک الصّفدی و «طبقات القرّاء» محمّد بن محمّد الجزری و «حسن المحاضره» سیوطی و «بغیة الوعاة» سیوطی شنیدی، و در این جا نیز بعض عبارات کاشفه از أحوال فخامت اشتمال او مذکور می گردد،

و من شعره:

نفضت یدی من الدّنیا فلم أضرع لمخلوق لعلمی أنّ رزقی لا یجاوزنی لمرزوق

و له:

ما علی المهذّب عار أن غدا خاملا و ذو الجهل سامی

فاللّباب الشهیّ بالقشر خاف و مصون الثّمار تحت الکمام

و کتب عنه سعید الدّهلی أشیاء منها قوله:

تغافلت إذ سبّنی حاسد و کنت ملیّا بإرغامه

و ما بی من غفلة إنّما أردت زیادة آثامه

مات فی الطاعون العامّ فی شهر رمضان سنة 749.

بزّار را که بصراحت نافی صحّت این حدیث از جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم می باشد نقل نموده تار و پود این حدیث را بأنامل تحقیق این ناقد جلیل و جهبذ نبیل یکسر فرسوده و ذلک ممّا یدمغ به رأس کلّ متمسّک جاهل و یرغم به أنف کلّ متشبّث ذاهل.

سوم آنکه افاده نموده که ابن عدیّ آن را در «کامل» از روایت حمزة بن أبی حمزۀ نصیبی روایت کرده و إسناد آن ضعیف ست بوجه حمزه پس بتحقیق که او متّهم بکذب شده.

چهارم آنکه از بیهقی نقل کرده که او در کتاب «مدخل» در حق حدیث نجوم افاده نموده که متن آن مشهورست و أسانید آن ضعیفه است و درین حدیث هیچ اسنادی ثابت نیست.

پنجم آنکه از حافظ بن حزم نقل کرده که او این حدیث را مکذوب و موضوع و باطل گفته. و این وجوه مفیده که بعضی از آن مشتمل بر وجوه عدیده است برای تبکیت و إلزام و تسکیت و إفحام متمسّکین بحدیث نجوم کار شهب رجوم می نماید و أبواب طعن و ملام بر وجوه ایشان بأقبح وجوه می گشاید.

از دار قطنی نقل نموده که جعفر بن عبد الواحد وضع حدیث می نمود.

سوم آنکه از ابن عدی در حقّ جعفر بن عبد الواحد نقل کرده که او متّهم بوضع حدیث بود.

چهارم آنکه از ابن عدی نقل کرده که حدیث نجوم صحیح نیست.

و فی هذه الفوائد و الوجوه ما تسودّ به وجوه و تبیضّ به وجوه

ابن زید العمیّ عن أبیه عن سعید بن المسیّب عن عمرو عبد الرّحیم کذّاب، و من حدیث أنس أیضا و إسناده واه، و رواه القضاعیّ فی «مسند الشّهاب» له من الأعمش عن أبی صالح عن أبی هریرة و فی إسناده جعفر بن عبد الواحد الهاشمیّ و هو کذّاب.

و رواه أبو ذرّ الهرویّ فی «کتاب السّنّة» من حدیث مندل عن جویبر عن الضّحّاک بن مزاحم منقطعا و هو فی غایة الضّعف. قال أبو بکر البزّاز: هذا الکلام لم یصحّ عن النّبیّ صلی اللّه علیه و سلّم. و قال ابن حزم: هذا خبر مکذوب موضوع باطل. و قال البیهقیّ فی «الاعتقاد» عقب حدیث أبی موسی الأشعری الّذی

أخرجه مسلم بلفظ «النّجوم أمنة أهل السّماء فإذا ذهبت النّجوم أتی أهل السّماء ما یوعدون»

و «أصحابی أمنة لأمّتی فإذا ذهب أصحابی أتی امّتی ما یوعدون»، قال البیهقیّ: روی فی حدیث موصول بإسناد غیر قویّ، یعنی حدیث عبد الرّحیم العمیّ، و فی حدیث منقطع، یعنی

حدیث الضّحّاک بن مزاحم «مثل أصحابی کمثل النّجوم فی السّماء من أخذ بنجم منها اهتدی»

قال والدیّ: رویناه هیهنا من الحدیث الصّحیح یؤدّی بعض معناه. قلت: صدق البیهقی هو یؤدّی صحّة التّشبیه للصّحابة بالنّجوم خاصّة، أمّا فی الاقتداء فلا یظهر فی حدیث أبی موسی، نعم! یمکن أن یتلمح ذلک من معنی الاهتداء بالنّجوم، و ظاهر الحدیث إنّما هو إشارة إلی الفتن الحادثة بعد انقراض عصر الصّحابة من طمس السّنن و ظهور البدع و فشو الفجور فی أقطار الأرض، فاللّه المستعان].

و ازین عبارت بر أرباب بصارت کمال اهتمام ابن حجر در باب قدح و جرح این حدیث بچند وجه بظهور می رسد.

أول آنکه مروی بودن آن را از حدیث ابن عمر بطریق حمزۀ نصیبی نقل کرده و بعد از آن افاده نموده که حمزه ضعیف است جدّا.

دوم آنکه مروی بودن آن را از حدیث جابر بطریق جمیل ظاهر نموده و بعد از آن بر غیر معروف بودن جمیل نصّ کرده.

سوم آنکه افاده نموده که این حدیث از مالک و همچنین از کسانی که فوق مالک أصلی ندارد.

ص: 174

چهارم آنکه افاده نموده که این حدیث را بزّار از روایت عبد الرّحیم بن زید از پدر او از سعید بن المسیّب از عمر روایت نموده و عبد الرّحیم کذّابست.

پنجم آنکه افاده نموده که این حدیث اگر چه از أنس نیز مروی ست لیکن إسناد آن واهی ست.

ششم آنکه مرویّ بودن این حدیث بروایت أبو هریره ظاهر کرده و بعد از آن افاده نموده که در إسناد آن جعفر بن عبد الواحد هاشمیست و او کذّابست.

هفتم آنکه مرویّ بودن آن از حدیث مندل از جویبر از ضحّاک بن مزاحم منقطعا ذکر نموده و در حقّ آن افاده کرده که این مرویّ در غایت ضعفست.

هشتم آنکه از حافظ بزّار نقل کرده که این کلام، یعنی حدیث نجوم، از جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم صحیح نشده.

نهم آنکه از ابن حزم نقل نموده که این خبر مکذوب و موضوع و باطلست.

دهم آنکه از کتاب «الاعتقاد» بیهقی نیز مقدوح و مجروح بودن حدیث نجوم بروایت عبد الرّحیم عمّی و بروایت ضحّاک بن مزاحم نقل کرده.

و تِلْکَ عَشَرَةٌ کامِلَةٌ سیئت بها وجوه ناصبة عاملة.

بالوضع. و رواه القضاعیّ فی «مسند الشّهاب» من حدیث أبی هریره، و فیه جعفر بن عبد الواحد الهاشمیّ و قد کذّبوه. و رواه ابن طاهر من روایة بشر بن الحسین عن الزّبیر بن عدی عن أنس، و بشر کان متّهما أیضا. و أخرجه البیهقیّ فی «المدخل» من روایة جویبر عن الضّحّاک عن ابن عبّاس، و جویبر متروک. و من روایة جویبر أیضا عن جواب بن عبید اللّه مرفوعا و هو مرسل. قال البیهقیّ: هذا المتن مشهور و أسانیده کلّها ضعیفة. و

روی فی «المدخل» أیضا عن عمر: سألت ربّی فیما یختلف فیه أصحابی من بعدی فأوحی إلیّ: یا محمّد! أصحابک عندی بمنزلة النّجوم فی السّماء بعضها أضوأ من بعض، فمن أخذ بشیء ممّا هم علیه من اختلافهم فهو عندی علی هدی، و فی إسناده عبد الرّحیم بن زید العمّیّ و هو متروک].

هاشمی واقع ست و علمای رجال او را تکذیب کرده اند.

پنجم آنکه: ابن حجر درین عبارت آورده که حدیث نجوم را ابن طاهر از بشر بن حسین از زبیر بن عدی از أنس روایت کرده و بشر متّهم بود.

ششم آنکه: ابن حجر درین عبارت تصریح نموده که حدیث نجوم را بیهقی در کتاب «مدخل» بروایت جویبر از ضحّاک از ابن عبّاس اخراج نموده و جویبر متروک است، و نیز بیهقی آن را بروایت جویبر از جواب بن عبد اللّه مرفوعا آورده و این سند مرسلست.

هفتم آنکه: ابن حجر درین عبارت بصراحت تمام ذکر کرده که بیهقی با وصف روایت کردن خود حدیث نجوم را در «مدخل» اعتراف نموده که أسانید آن کلا ضعیف است.

هشتم آنکه: ابن حجر درین عبارت افاده نموده که بیهقی در «مدخل» حدیث نجوم را از عمر هم روایت کرده و در إسناد آن عبد الرّحیم بن زید عمّی واقع شده و او متروکست.

و این افادات ثمانیۀ ابن حجر اگر چه هر واحد برای تخجیل مخاطب نبیل کفایت می کند، لیکن افادۀ ششم و هفتم ابن حجر اساس احتجاج او را بحدیث نجوم یکسر می کند، زیرا که بنای تمسّک مخاطب بحدیث نجوم بر روایت ابن عبّاسست که بیهقی آن را در کتاب «مدخل» آورده، حال آنکه وهن و هوان و فساد و بطلان آن چنان واضح و عیانست که خود بیهقی قوّت کتمان آن نداشته بلا محابا با قدح و جرح آن علم تحقیق بر افراشته، بلکه بمزید إنصاف اعتراف بضعف جمله أسانید آن نموده راه کمال توهین و تهجین پیموده، پس اینک اولیای شاهصاحب را لازمست که دست از تمسّک بحدیث نجوم بشویند و بتقلید و اتّباع مخاطب مخدوم الفحول طریق مظلم تدلیس و تعمیس در آن هرگز نپویند، و اگر آبی در دیده دارند احتجاج مخاطب را بحدیث نجوم خصوصا بروایت بیهقی جرم قبیح مذموم و خطای فضیح مشوم شمارند و همّت بر ستر و کتمان آن گمارند و گاهی ذکر آن بر زبان نیارند.

ص: 177

و مخفی نماند که کلام ابن حجر در «تخریج أحادیث کشّاف» در باب قدح و جرح حدیث نجوم اگر چه کافی و شافیست لیکن متعلّق بآن تنبیه بر بعض امور تتمیما للافاده مناسب می نماید.

که ثقه نیست، و بخاری گفته که سلام را علما ترک کرده اند، و بخاری بار دیگر گفته که در سلام علما کلام می کنند، و أبو حاتم گفته که او ضعیف الحدیثست و علما او را ترک کرده اند، و أبو زرعه گفته که او ضعیفست، و نسائی گفته که متروک است، و نسائی بار دیگر گفته که ثقه نیست و حدیثش نوشته نمی شود، و ابن خراش گفته که کذّاب است، و ابن خراش بار دیگر گفته که متروکست، أبو القاسم بغوی گفته که او ضعیف الحدیثست جدّا، و ابن عدی أحادیث عدیدۀ او را نقل کرده و گفته که او متابعت کرده نمی شود بر چیزی از آن، و نیز عدی در حدیث نفساء و حدیث مؤذن که هر دو را سلام روایت کرده قدح نموده، و ابن حبّان گفته که سلام از ثقات موضوعات را نقل می کند؛ گویا تعمّدا آن را وضع ساخته! و بعد از آن روایت کردن سلام حدیث نفساء را ذکر کرده، و عجلی گفته که سلام ضعیفست، و ساجی گفته که نزد او مناکیرست، و حکم گفته که سلام أحادیث موضوعه روایت نموده، أبو نعیم گفته که سلام متروکست باتّفاق علما.

و نسائی در کتاب «الضّعفاء» گفته: [حمزة النّصیبیّ. متروک الحدیث].

و ابن الجوزی در کتاب «الموضوعات» در قدح

حدیث «الشّعر فی الأنف أمان من الجذام» که از جابر منقولست گفته: [و فی طریقه الثّانی حمزة النّصیبیّ، قال یحیی: لیس بشیء. و قال ابن عدیّ: یضع الحدیث].

و نیز ابن الجوزی در کتاب «الموضوعات» در قدح حدیث فضل عسقلان که از ابن عمر منقولست گفته: [و فی الطّریق الثّانی حمزة بن أبی حمزة. قال أحمد بن حنبل: هو مطروح الحدیث. و قال یحیی: لیس بشیء لیس یساوی فلسا. و قال النّسائیّ و الدّار قطنیّ: هو متروک الحدیث. و قال ابن عدی: یضع الحدیث. و قال ابن حبّان:

ینفرد عن الثّقات بالموضوعات لا یحلّ الرّوایة عنه].

و نیز ابن الجوزی در کتاب «الموضوعات» در قدح

حدیث «من نسی أن یسمّی علی طعامه فلیقرأ قل هو اللّه أحد إذا فرغ» گفته: [هذا حدیث موضوع و المتّهم به حمزة، و هو حمزة بن أبی حمزة الجعفی النّصیبیّ، و قال أحمد: هو مطروح الحدیث، و قال یحیی: لیس بشیء لا یساوی فلسا، و قال ابن عدیّ: یضع الحدیث، و قال ابن حبّان: لا یحلّ الرّوایة عنه، و قال الدّار قطنیّ: متروک].

و أبو حیان غرناطی در تفسیر «بحر محیط» در مقام قدح حدیث نجوم گفته:

[و رواه أیضا حمزة الجزریّ و حمزة هذا ساقط متروک].

و ذهبی در «میزان» در ترجمۀ حمزۀ جزری گفته: [قال ابن معین: لا یساوی فلسا، و قال «خ [1]»: منکر الحدیث، و قال الدّار قطنیّ: متروک، و قال ابن عدیّ:

عامّة مرویّاته موضوعة].

و نیز ذهبی در «کاشف» گفته: [حمزة بن أبی حمزة میمون الجزری النّصیبیّ عن ابن أبی ملیکة و مکحول، و عنه بکر بن مضر و شبابة تر کوه].

و نیز ذهبی در «مغنی» گفته: [حمزة بن أبی حمزة عن عطاء متّهم واه].

و نیز ذهبی در «تلخیص المستدرک» بعد ذکر

ص: 180

حرّ» که از حمزۀ جزری مرویست گفته: [حمزة هو النّصیبیّ، قال ابن عدیّ: یضع الحدیث].

و برهان الدین سبط ابن العجمی الحلبی در کتاب «الکشف الحثیث عمّن روی بوضع الحدیث» گفته: [حمزة بن أبی حمزة الجزریّ النّصیبیّ، ذکره الذّهبیّ فی «المیزان» و لم یصرّح فیه بأنّه وضّاع لکن قال عن ابن عدیّ. عامّة ما یرویه موضوع و قد صرّح فی «تلخیص المستدرک» فی الحدود فی

حدیث «من مثّل بعبده فهو حرّ» ثمّ قال: فیه حمزة النّصیبیّ، قال ابن عدیّ: یضع الحدیث، انتهی. و کذا نقل ابن الجوزی عن ابن عدی].

و خود ابن حجر عسقلانی در «تهذیب التّهذیب» گفته: [حمزة بن أبی حمزة میمون الجعفی الجزری النّصیبیّ، روی عن عمرو بن دینار و أبی الزّبیر و ابن أبی ملیکة و زید بن رفیع و مکحول و غیرهم، و عنه حمزة الزّیات و بکر بن مضر و شبابة سوار و یحیی بن أیّوب المصریّ و أبو شباب الحنّاط و محمد بن الفضل بن عطیّة و غیرهم. قال محمّد بن عوف عن أحمد: مطروح الحدیث. و قال ابن أبی خیثمة عن ابن معین: لیس حدیثه بشیء، و قال الدّوریّ عن یحیی: لا یساوی فلسا، و قال البخاریّ و أبو حاتم منکر الحدیث، و قال التّرمذیّ: ضعیف فی الحدیث، و قال النّسائیّ و الدّار قطنیّ:

متروک الحدیث، و قال ابن عدیّ: عامّة ما یرویه مناکیر موضوعة و البلاء منه، و قال ابن حبّان: ینفرد عن الثّقات بالموضوعات حتّی کأنّه المعتمد (المتعمّد. ظ) لها و لا تحلّ الرّوایة عنه، له فی التّرمذی حدیث واحد فی تتریب الکتاب و هو غیر منسوب عنده و قال باثره: حمزة هو ابن عمرو النّصیبیّ، قال المزّیّ: لا نعلم أحدا قال فیه حمزة ابن عمرو إلاّ التّرمذیّ و کأنّه اشتبه علیه بحماد بن عمرو النّصیبیّ و قد ذکره العقیلیّ فقال: حمزة بن أبی حمزة النّصیبیّ و هو حمزة بن میمون ثمّ ساق له الحدیث الّذی أخرجه التّرمذیّ قلت و قال أبو حاتم أیضا و أبو زرعة: ضعیف الحدیث، زاد أبو حاتم:

أضعف من حمزة بن نجیح، و قال الآجری عن أبی داود: لیس بشیء، و قال الحاکم:

یروی أحادیث موضوعة، و قال ابن عدیّ أیضا: یضع الحدیث و أورد له البخاریّ و ابن حبّان من موضوعاته حدیث «عسقلان أحد العروسین» و

ص: 181

علی طعامه فلیقرأ إذا فرغ «قُلْ هُوَ اللّهُ أَحَدٌ»

و حدیث «لا تخلّلوا بالقصب فإنّه یورث الآکلة» و غیر ذلک].

و نیز خود ابن حجر در «تلخیص الخبیر» در مقام قدح

حدیث «دم الشّاة البیضاء عند اللّه أزکی من دم السّوداوین» گفته: [و فیه حمزة النّصیبیّ، قیل: کان یضع الحدیث].

و ملا علی متقی در «کنز العمّال» بعد ذکر

حدیث «استوصوا بالمعزی خیرا»

گفته: [قال عد [1]: فیه حمزة النّصیبیّ کذّاب].

و صفی الدین الخزرجی در «مختصر التّذهیب» گفته: [حمزة بن أبی حمزة میمون الجعفی الجزریّ النّصیبیّ عن نافع و عنه بکر بن مضر، قال البخاریّ: منکر الحدیث له عنده (عند التّرمذی. ظ) فرد حدیث].

و محمد بن طاهر الفتنی در «قانون الموضوعات» گفته: [حمزة بن أبی حمزة الجعفی یضع حمزة النّصیبیّ یضع، و مرّة قال: حدیثه موضوع. قلت: روی له التّرمذیّ].

و شوکانی در «نیل الأوطار» در ذکر حدیث نهی قتل خطاف گفته: [و قال البیهقی:

روی فیه حدیث مسند، و فیه حمزة النّصیبیّ و کان یرمی بالوضع].

و عبد الوهاب مدراسی در «کشف الأحوال فی نقد الرّجال» گفته: [حمزة بن أبی حمزة الجعفی النّصیبیّ، یضع، روی له التّرمذیّ سمع أبا الزّبیر و عطاء، روی عنه علیّ بن ثابت و حفص بن میسرة فی المبتدأ و مناقب البلدان و الأطعمة].

یشکر الإنعام بعد ذکر حدیثی گفته: [هذا حدیث لا یصحّ عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم أمّا الطّریق الأوّل ففیه جعفر بن عبد الواحد، قال الدّار قطنی: کذّاب یضع الحدیث].

و سابقا شنیدی که ذهبی در «میزان» از دار قطنی نقل نموده که جعفر وضع حدیث می کرد و از أبو زرعه آورده که جعفر احادیثی روایت کرده است که از أصل ندارد و از ابن عدی نقل نموده که جعفر سرقة حدیث می کند، و از ثقات مناکیر را می آرد، و نیز از ابن عدی نقل کرده که او از جعفر حدیث تفسیر «وَ إِذَا النُّفُوسُ زُوِّجَتْ» آورده و إبطال آن کرده، و نیز از ابن غدی نقل کرده که او از جعفر أحادیث عدیده نقل کرده و گفته که آن همه بواطیل هست و بعضی از آن سرقة است از قومی، و نیز بعد نقل حدیثی از جعفر متعلّق بمولد نبی صلّی اللّه علیه و آله و سلّم گفته که آفت این حدیث جعفرست، یعنی این حدیث را جعفر ساخته و پرداخته است. و از خطیب نقل کرده که مستعین عبّاسی او را از منصب قضا معزول نمود و بسوی بصره او را بیرون کرد بسبب أمری که او را رسیده بود، و از أبو حاتم نقل کرده که جعفر در روایت حدیثی از قعنبی زیادتی بعمل آورده که بسبب آن قعنبی بر او بد دعا کرد، پس جعفر مفتضح شد، و از أبو زرعه نقل نموده که من خوف می کنم که دعوت شیخ صالح یعنی قعنبی او را دریافته باشد، و در آخر کلام ذهبی حدیث نجوم بروایت جعفر ذکر نموده و بدون آن از بلایای جعفر ظاهر فرموده، و کفا بذلک خزیا و خسارا و هلکا و بوارا.

و نیز ذهبی در «مغنی» گفته: [جعفر بن عبد الواحد الهاشمی القاضی، متروک].

و سبط ابن العجمی الحلبی در کتاب «الکشف الحثیث عمّن رمی بوضع الحدیث» گفته: [جعفر بن عبد الواحد الهاشمی القاضی، قال الدّار قطنیّ یضع الحدیث ساق له ابن عدی أحادیث و قال: کلّها بواطیل و بعضها سرقة من قوم، انتهی، و نقل ابن الجوزیّ عن ابن عدی أنّه متّهم بوضع الحدیث، ذکر ذلک فی غیر مکان من الموضوعات].

و خود ابن حجر عسقلانی در «لسان المیزان» در ترجمه جعفر بن عبد الواحد بعد نقل عبارت ذهبی گفته: [و قال سعید بن عمرو البرذعیّ: ذاکرت أبا زرعة

ص: 183

بأحادیث سمعتها من جعفر بن عبد الواحد فأنکرها و قال: لا أصل لها، و قال فی بعضها إنّها باطلة، ثمّ استرجع و قال: لقد کنت أراه و أشتهی أن اکلّمه لما کان علیه من السّکینة و هو عبّاسی یصلح للخلافة و یرجع إلی حفظ و فقه و قد خرج إلی مثل هذا نسأل اللّه تعالی العافیة].

و سیوطی در «لآلی مصنوعة» بعد نقل حدیثی از جعفر بن عبد الواحد گفته:

[قال ابن حبّان: لا أصل له و جعفر متّهم بالوضع].

و محمد بن طاهر فتنی در «قانون الموضوعات» گفته: [جعفر بن عبد الواحد کذّاب یضع الحدیث، و فی «خ [1]» و «ذ [2]»: جعفر بن عبد الواحد الهاشمی، یسرق الأحادیث و یأتی بالمناکیر عن الثّقات، و قال الدّار قطنیّ: کان یضع].

و عبد الوهاب مدراسی در «کشف الأحوال» گفته: [جعفر بن عبد الواحد الهاشمی القاضی، کذاب یضع، سمع سعید بن أسلم و محمد بن مسلمة و أبا عتاب الدّلاّل و غیرهم، روی عنه محمّد بن محمّد بن سلیمان و ابن حبّان و أحمد بن هارون و ابن عدیّ و غیرهم فی مناقب سائر الصّحابة و الصّلوة و الذّکر، و فی الذّیل فی البعث].

إبراهیم: حدّثنا بشر عن الزّبیر عن أنس أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم کان یحمد اللّه بین کلّ لقمتین. قال ابن عدی: الزّبیر ثقة و بشر ضعیف أحادیثه سوی نسخة حجّاج عنه مستقیمة قلت: و

فی نسخة حجّاج عنه حدیث «لیس أحد أحقّ بالجدة من حامل القرآن لعزّة القرآن فی جوفه».

و فیها: «ویل للتّاجر یحلف بالنّهار و یحاسب نفسه باللّیل، ویل للصّائغ من غد و بعد غد»، و قال ابن أبی داود محمّد بن عامر بن إبراهیم عن أبیه عن بشر عن الزّبیر عن أنس، فذکر حدیث جدة حامل القرآن.

أخبرنا ابو الحسین الیونینیّ و علیّ بن عثمان، قالا: حدّثنا أحمد بن محمّد، أنا أحمد بن محمّد الحافظ؛ حدّثنا القاسم ابن الفضل، حدّثنا عثمان بن أحمد البرجیّ حدّثنا محمّد بن عمر بن حفص حدّثنا الحجاج ابن یوسف حدّثنا بشر بن الحسین عن الزّبیر بن عدی عن أنس: قال: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم:

لو لا أن السّؤال یکذبون لما أفلح من ردّهم. قال ابن حبّان: یروی بشر بن الحسین عن الزّبیر نسخة موضوعة شبیها بمائة و خمسین حدیثا].

و نیز ذهبی در «مغنی» گفته: [بشر بن الحسن (الحسین. ظ) الأصبهانی راوی نسخة الزّبیر بن عدی. قال الدّار قطنیّ: متروک، و قال أبو حاتم: یکذب علیّ الزّبیر].

و زین الدین العراقی در «تخریج إحیاء العلوم» در قدح

حدیث «إنّ التّواضع لا یزید العبد إلاّ رفعة» گفته: [و فیه بشر بن الحسن و هو ضعیف جدا].

و علی بن أبی بکر بن سلیمان الهیثمی در «مجمع الزّوائد» در باب خصال الایمان بعد ذکر حدیث مروی از أنس گفته: [و فیه بشر بن الحسین، و هو کذّاب] و خود ابن حجر عسقلانی در «لسان المیزان» در ترجمه بشر بعد ذکر عبارت «میزان» گفته: [و قال ابن حبّان فی «الثّقات» فی ترجمة الزّبیر بن عدی: بشر بن الحسین کأنّ الأرض أخرجت له أفلاذ کبدها فی حدیثه! لا ینظر فی شیء رواه عن الزّبیر إلاّ علی جهة التّعجّب! و قال أبو نعیم: جاء إلی أبی داود الطّیالسی فقال: حدّثنی الزّبیر بن عدی، فکذّبه أبو داود و قال: ما نعرف للزّبیر بن عدی عن أنس رضی اللّه عنه الاّ حدیثا واحدا. قال أبو نعیم: روی بعد المائتین، و قال أبو حاتم لمّا قیل له: إنّ ببغداد قوما یحدّثون عن محمد بن زیاد عن بشر بن الحسین عن الزّبیر بن عدی عن أنس رضی اللّه

ص: 185

عنه نحو عشرین حدیثا؛ فقال: هی أحادیث موضوعة لیس للزّبیر عن أنس إلاّ أربعة أحادیث، و قال العقیلیّ: روی حجّاج بن یوسف عنه عن الزّبیر عن أنس، فذکر حدیث الجدة و

حدیث «لو لا أنّ السّؤال»

و حدیث «ویل للتاجر» ثمّ قال: و له غیر حدیث من هذا النّحو مناکیر، و قال الدّار قطنیّ: یروی عن الزّبیر بواطیل و الزّبیر ثقة و النّسخة موضوعة، و قال أبو أحمد الحاکم: لیس حدیثه بالقائم، و قال ابن الجارود: ضعیف].

و محمد بن طاهر فتنی در «قانون الموضوعات» گفته: [بشر بن الحسین الأصفهانی متروک یروی عن الزّبیر بن عدی بواطیل. قال ابن حبّان: روی عن الزّبیر نسخة موضوعة قدر مائة و خمسین حدیثا].

و شیخ رحمة اللّه سندی در «مختصر تنزیه الشّریعة» گفته: [بشر بن الحسین الأصفهانی، له نسخة باطلة عن أنس نحوا من مائة و خمسین حدیثا].

و عبد الوهاب مدراسی در «کشف الأحوال» گفته: [بشر بن الحسین الأصفهانی الهلالیّ، قال البخاریّ: فیه نظر، و قال فی موضع: متروک، و یروی عن الزّبیر بواطیل قال أبو حاتم: بشر بن الحسین یکذب علی الزّبیر؛ و قال ابن حبّان: یروی بشر عن الزّبیر نسخة موضوعة شبیها بمائة و خمسین حدیثا، و قال أبو نعیم: جاء رجل إلی (جاء [1] إلی. ظ) أبی داود الطّیالسی فقال: حدثنی الزّبیر بن عدی عن أنس، فکذّبه أبو داود، و قال: لا نعرف للزّبیر بن عدی عن أنس إلاّ حدیثا واحدا، و قال الدّار قطنیّ: بشر یروی عن الزّبیر بواطیل و الزّبیر ثقة و النّسخة موضوعة سمع الزّبیر بن عدیّ؛ روی عنه حجّاج ابن یوسف بن قتیبة فی الصّدقة و النّکاح و الأدب و فی الذّیل فی فضائل القرآن و المعاملات].

واقع ست سکوت ورزیده حال آنکه ضحّاک هم نزد کبار سنّیّه مطعون و موهون می باشد کما یظهر قریبا بعون اللّه من إفادات أهل التّنقیر و التّنقیب، و قد ذکر شطرا منها ابن حجر بنفسه فی کتاب «التّهذیب»

آنکه آینده - انشا اللّه تعالی - از افادۀ حافظ سخاوی خواهی دانست که راوی این خبر از جویبر سلیمان بن أبی کریمه است، و نیز خواهی شنید که سلیمان مطعون أکابر أعیان و مجروح أجلّه أرکان می باشد، و خود ابن حجر در «لسان المیزان» مخازی و مساوی او بتفصیل آورده.

العمی. قال یحیی: لیس بشیء هو و أبوه، و قال مرّة: عبد الرّحیم کذّاب خبیث. و قال النّسائیّ: متروک الحدیث. و قال ابن عدی: هذا حدیث منکر لا أعرفه إلاّ من هذه الطّریق، و کلّ أحادیث عبد الرّحیم لا یتابعه الثّقات علیها].

و نیز ابن الجوزی در «علل متناهیه» بعد نقل حدیث نجوم در مقام قدح و جرح روات آن گفته: [و قال یحیی بن معین: عبد الرّحیم کذّاب].

و أبو حیان غرناطی در تفسیر «بحر محیط» بعد نقل قدح حدیث نجوم از حافظ بزّار گفته: [قال ابن معین: عبد الرّحیم بن زید کذّاب خبیث لیس بشیء، و قال البخاریّ: هو متروک].

و ذهبی در «میزان الاعتدال» در ترجمۀ زید عمی بعد نقل حدیث نجوم به سندی که مشتمل بر عبد الرّحیم بن زید عمی ست گفته: [فهذا باطل و عبد الرّحیم ترکوه].

و نیز ذهبی در «میزان الاعتدال» در ترجمۀ عبد الرّحیم بن زید عمی گفته:

[قال البخاریّ: ترکوه، و قال یحیی: کذّاب، و قال مرّة: لیس بشیء، و قال الجوزجانیّ:

غیر ثقة، و قال أبو حاتم: ترک حدیثه، و قال أبو زرعة: واه، و قال أبو داود: ضعیف].

و نیز ذهبی در «میزان الاعتدال» در ترجمۀ عبد الرّحیم بن زید عمی حدیث نجوم را بروایت او ذکر نموده و بر أهل عقل ظاهر ساخته که این حدیث از موضوعات اوست.

و نیز ذهبی در «مغنی» گفته: [عبد الرّحیم بن زید بن الحواری العمی، عن أبیه. قال البخاریّ: ترکوه].

و نیز ذهبی در «کاشف» گفته: [عبد الرّحیم بن زید العمی عن أبیه و عنه سوید و الحسن بن قزعة ترکوه، مات سنة 184].

و ابن مکتوم قیسی حنفی در کتاب «درّ لقیط» از أبو حیّان غرناطی نقل کرده که او در مقام قدح و جرح حدیث نجوم گفته: [قال ابن معین: عبد الرّحیم بن زید کذّاب خبیث لیس بشیء. و قال البخاریّ: هو متروک].

و خود ابن حجر در «تهذیب» در ترجمۀ عبد الرّحیم عمّی گفته: [و قال الدّوری عن ابن معین: لیس بشیء، و قال الجوزجانیّ: غیر ثقة، و قال أبو زرعة: واه ضعیف

ص: 189

الحدیث، و قال أبو حاتم: یترک حدیثه منکر الحدیث کان یفسد أباه یحدّث عنه بالطّامات، و قال البخاریّ: ترکوه، و قال أبو داود: ضعیف، و قال النّسائیّ: متروک الحدیث، و قال مرّة: لیس بثقة و لا مأمون و لا یکتب حدیثه، و قال ابن عدی: یروی عن أبیه عن شقیق عن عبد اللّه غیر حدیث منکر و له أحادیث لا یتابعه علیها الثّقات، و قال أبو بکر بن أبی عاصم: مات سنة أربع و ثمانین و مائة. قلت: و قال العقیلیّ: قال ابن معین: کذّاب خبیث، و قال عبد اللّه بن علی بن المدینی عن أبیه: ضعیف، و قال السّاجیّ:

عنده مناکیر].

و نیز ابن حجر در «تقریب» گفته: [عبد الرّحیم بن زید بن الحواری العمی - بفتح المهملة و تشدید المیم - البصری أبو زید، کذّبه ابن معین، من الثّامنة، مات سنة أربع و ثمانین].

و نیز ابن حجر - کما علمت آنفا - در «تلخیص الخبیر» در قدح حدیث نجوم گفته: [و ذکره البزّار من روایة عبد الرّحیم بن زید العمی عن أبیه عن سعید بن المسیّب عن عمرو عبد الرّحیم، کذّاب].

و نیز ابن حجر عسقلانی در «تلخیص الخبیر» بعد ذکر حدیثی از ابن عمر در باب وضو گفته: [و مداره علی عبد الرّحیم بن زید العمیّ عن أبیه و قد اختلف علیه فیه و هو متروک و أبوه ضعیف].

و ملا علی متقی در «کنز العمّال» در کتاب الفضائل بعد ذکر

حدیث «من صبر علی حرّ مکّة، إلخ» گفته: [و فیه عبد الرّحیم بن زید العمی متروک عن أبیه و لیس بالقوی].

و نیز در «کنز العمّال» در کتاب الفضائل بعد ذکر حدیثی در باب ادراک شهر رمضان بمکّة گفته: [هب [1] عن ابن عبّاس و قال: تفرّد به عبد الرّحیم بن زید العمی و لیس بالقویّ].

و صفی الدین خزرجی در «مختصر التّذهیب» گفته: [عبد الرّحیم بن زید العمی عن أبیه و عنه مرحوم العطّار، قال البخاریّ: ترکوه].

ص: 190

و قاضی القضاة محمّد بن علی الشّوکانی در «فوائد مجموعة فی الأحادیث الموضوعة» در

حدیث «من مشی فی حاجة أخیه المسلم» گفته: [و فی إسناده عبد الرّحیم بن زید العمی عن أبیه، و لیس بشیء].

و عبد الوهاب مدراسی در «کشف الأحوال» گفته: [عبد الرّحیم بن زید بن الحواری العمی البصری، لیس بشیء، و قال فی موضع: کذّاب سمع أباه روی عنه محمّد بن یحیی البصری و عبد اللّه بن عمران و عیسی بن زیاد و بشر بن عمارة فی الصّدقة و الحج و النّکاح].

کتاب «التّقریر و التّحبیر فی شرح التّحریر» بقدح و جرح حدیث نجوم داد تحقیق داده نهایت وهن و هوان آن را بر منصّه شهود نهاده، چنانچه در کتاب مذکور در مبحث إجماع بجواب

حدیث اقتدا و حدیث علیکم بسنّتی و سنّة الخلفاء الرّاشدین گفته: [«و بمعارضته» أیّ: و أجیب أیضا بمعارضة کلّ منهما

«بأصحابی کالنّجوم بأیّهم اقتدیتم اهتدیتم و خذوا شطر دینکم عن الحمیراء» أی عائشة و إن خالف قول الشّیخین أو الأربعة «إلاّ أنّ الأوّل» أی

أصحابی کالنّجوم بأیّهم اقتدیتم اهتدیتم «لم یعرف» بناء علی قول ابن حزم فی رسالته الکبری: مکذوب موضوع باطل، و إلاّ فله طرق من روایة عمر و ابنه و جابر و ابن عبّاس و أنس بألفاظ مختلفة أقربها إلی اللّفظ المذکور ما أخرج ابن عدی فی «الکامل» و ابن عبد البرّ فی کتاب «بیان العلم»

عن ابن عمر قال: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: مثل أصحابی مثل النّجوم یهتدی بها فبأیّهم أخذتم بقوله اهتدیتم، و ما

أخرج الدّار قطنیّ و ابن عبد البرّ عن جابر قال: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم: مثل أصحابی فی أمّتی مثل النّجوم فبأیّهم اقتدیتم اهتدیتم- نعم، لم یصحّ منها شیء، و من ثمّة قال أحمد: حدیث لا یصحّ، و البزّار: لا یصحّ هذا الکلام عن النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم، إلاّ أنّ البیهقیّ قال فی کتاب «الاعتقاد»:

رویناه فی حدیث موصول باسناد غیر قویّ، و فی حدیث آخر منقطع، و الحدیث الصّحیح یؤدّی بعض معناه و هو

حدیث أبی موسی المرفوع: النّجوم أمنة للسّماء فإذا ذهبت النّجوم أتی السّماء ما توعدون، و أنا أمنة لأصحابی فإذا ذهبت أتی أصحابی ما یوعدون، و أصحابی أمنة لامّتی فإذا ذهب أصحابی أتی امّتی ما یوعدون، رواه مسلم].

و ازین عبارت کمال اهتمام ابن أمیر الحاج بقدح و جرح این حدیث خداج واضح و لائحست.

أول آنکه در باب حدیث نجوم از ابن حزم نقل کرده که این حدیث مکذوب و موضوع و باطلست.

دوم آنکه بعد ذکر مروی بودن این حدیث از چند طریق افاده نموده که هیچ یک از آن صحیح نیست.

سوم آنکه از أحمد بن حنبل نقل کرده که او بتصریح فرموده که این حدیث

ص: 192

صحیح نیست.

چهارم آنکه از حافظ بزّار نقل کرده که او گفته که این کلام یعنی حدیث نجوم از جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم صحیح نشده پنجم آنکه از بیهقی نقل نموده که او در کتاب «الاعتقاد» گفته که حدیث نجوم در حدیث موصول بسند غیر قویّ و در حدیث دیگر منقطع مروی می باشد.

و فی هذه الوجوه الخمسة ما یقطع جوار المعاند و همسه، و یعجّل للمبطل دفنه و رمسه و یضیق علی الملحد ثراه و رمسه.

و ابن أمیر الحاج از أکابر علمای أعلام و أجلّۀ نبهای فخام نزد سنّیّه است.

سخاوی در «ضوء لامع» گفته: [محمّد بن محمّد بن محمّد بن حسن بن علی بن سلیمان بن عمر بن محمّد الشّمس الحلبی الحنفی الماضی أبوه و جدّه، و یعرف بابن أمیر الحاجّ و بابن

الرّیاسة و الفخر].

و نیز سخاوی در «ضوء لامع» گفته: [و حجّ غیر مرّة، منها فی موسم سنة سبع و سبعین و جاور بمکّة الّتی تلیها و أقرأ هناک یسیرا و أفتی ثمّ سافر منها إلی بیت المقدس فأقام به نحو شهرین، و ما سلم من معاند فی کلیهما! بحیث رجع عمّا کان أضمره من الإقامة بأحدهما و رأی أنّ رعایة جانبه فی بلده أکثر فعاد إلیها و لم یلبث أن مات فی لیلة الجمعة تاسع عشری رجب سنة تسع و سبعین بعد تعلّله زیادة علی خمسین یوما و ماتت أمّ أولاده قبله بأربعین یوما و کانت جنازته مشهودة، رحمه اللّه و إیّانا].

و سمع علیهما و علی غیرهما من شیوخ بلده و القادمین إلیها و دخل الشّام فی توجّهه للحجّ فسمع بها علی ابن ناصر الدّین و ابن الطّحان و ابن الفخر المصری و عائشة ابنة ابن الشّرایحی و لم یکثر بل جلّ سماعة علی أبیه، و أجاز له جماعة باستدعاء صاحبنا ابن فهد و تعانی فی ابتدائه فنون الأدب فبرع فیها و جمع فیها تصانیف نظما و نثرا ثمّ أذهبها حسب ما أخبرنی به عن آخرها، و من ذلک: «عروس الأفراح فیما یقال فی الرّاح» و «عقد الدّرر و اللئال فیما یقال للسّلسال و ستر الحال فیما قیل فی الخال و الهلال» «المستنیر فی العذار المستدیر» و «البدر إذ استتار فیما قیل فی العذار»، و کذا تعانی الشّروط و مهر فیها أیضا بحیث کتب التّوقیع بباب ابن خطیب النّاصریّة ثمّ أعرض عنها أیضا و لزم الاعتناء بالحدیث و الفقه و أفرد مبهمات البخاری و کذا إعرابه بل جمع علیه تعلیقا لطیفا لخّصه من الکرمانی و البرماوی و شیخنا و آخر أخصر منه، و له: «التّوضیح للأوهام الواقعة فی الصّحیح» و «مبهمات مسلم» أیضا و «قرّة العین فی فضل الشّیخین و الصّهرین و السّبطین» و «شرح الشّفاء و المصابیح» و لکنّه لم یکمل و «الذّیل علی تاریخ ابن خطیب النّاصریّة» و غیر ذلک. و أدمن قراءة «الصّحیحین» و «الشّفاء» خصوصا بعد وفاة والده و صار متقدّما فی لغاتها و مبهماتها و ضبط رجالها لا یشذّ عنه من ذلک إلاّ النّادر، و لمّا کان شیخنا بحلب لازمة و اغتبط شیخنا به و أحبّه لذکائه و خفّة روحه حتّی أنّه کتب عنه من نظمه:

لک طرف أحور حوی رقی غنج نعاس و قدّ قد ألقنا أهیف نظر میاس

ریقتک ماء الحیاء یا عاطر الأنفاس عذارک الخضر یا زینی و أنت الیاس

و صدّر شیخی (شیخنا. ظ) کتابته لذلک بقوله: و کان قد ولع بنظم الموالیا، و وصفه بالإمام موفّق الدّین، و مرّة بالفاضل البارع المحدّث الأصیل الباهر الّذی ضاهی کنیّه فی صدق اللّهجة، الماهر الّذی ناجی سمیّه ففداه بالمهجة، الأخیر الّذی فاق الأوّل فی البصارة و النّضارة و البهجة، أمتع اللّه المسلمین ببقائه. و أذن له فی تدریس الحدیث و إفادته فی حیاة والده و راسله بذلک بعد وفاته فقال: و ما التمسه أبقاه اللّه تعالی و أدام النّفع به کما نفع بأبیه و بلّغه من خیری الدّنیا و الآخرة ممّا یرتجیه من الإذن له بالتّدریس فی الحدیث النّبویّ، فقد حصلت بغیته و حقّقت طلبته و أذنت له أن یقری علوم

ص: 195

الحدیث ممّا عرفه و درّبه من «شرح الألفیّة» لشیخنا حافظ الوقت أبی الفضل و ممّا تلقّفه من فوائد والده الحافظ برهان الدّین تغمّده اللّه تعالی برحمته و من غیر ذلک ممّا حصّله بالمطالعة و استفاده بالمراجعة و کذا غیر الشّرح المذکور من سائر علوم الحدیث و أن یدرّس فی معانی الحدیث فی کلّ کتاب قرئ لدیه و یفید ما یعلمه من ذلک إذا قرأه هو أو سمع علیه، و أسأله أن لا ینسانی من صالح دعواته فی مجالس الحدیث النّبویّ. إلی آخر کلامه.

و قد لقیته بحلب و سمع بقراءتی و سمعت بقراءته بل کتبت عنه من نظمه سوی ما تقدّم ما أثبته فی موضع آخر، و زاد اغتباطه بن و بالغ فی الإطراء لفظا و خطّا بل کانت کتبه بعد ذلک ترد علیّ بالاستمرار علی المحبّة و فی بعضها الوصف بشیخنا.

و کان خیّرا شهما مبجّلا فی ناحیته منعزلا عن بنی الدّنیا قانعا بالیسیر محبّا للانجماع کثیر التّواضع و الاستیناس بالغرباء و الإکرام لهم شدید التّخیّل طارحا للتّکلّف ذا فضیلة تامّة و ذکاء مفرط و استحضار جیّد خصوصا لمحافیظه و حرص علی صون کتب والده قلّ أن یمکّن أحدا منها بل حسم المادّة فی ذلک عن کلّ أحد حتّی لا یتوهّم بعض أهل بلده اختصاصه بذلک و ربّما أراها بعض من یثق به بحضرته و مسّه مزید الأذی من بعض طلبة والده و صرّح فیه بما لا یلیق و لم یرع حقّ أبیه و لکن لم یؤثّر ذلک فی وجاهته. قال البقاعیّ: و له حافظة عظیمة و ملکة فی تنمیق الکلام و تأدیته علی الوجه المستظرف قویّة مع جوده الذّهن و سرعة الجواب و القدرة علی استخراج ما فی ضمیره یذاکر بکثیر من المبهمات و غریب الحدیث، قال: و بیننا مودّة و صداقة، و قد تولّع بنظم الفنون حتّی برع فی الموالیا و أنشدنی نظمه کثیرا، و ساق منه شیئا. و وصفه فی موضع آخر بالأدیب البارع المفنّن و قد تصدّی للتّحدیث و الإقراء و انتفع به جماعة من أهل بلده و القادمین علیها بل و کتب مع القدماء فی الاستدعاءات من حیاة أبیه - و هلّم جرّا -، و ترجمه ابن فهد و غیره من أصحابنا و کذا وصفه ابن أبی غدیبة فی أبیه بالإمام العلاّمة و سمّی بعض تصانیفه. مات فی یوم الخمیس حادی عشری ذی القعدة سنة أربع و ثمانین بعد أن اختلط یسیرا و حجب عن النّاس و دفن عند أبیه. قال البقاعیّ:

ص: 196

إنّه مرض فی آخر سنة اثنتی و ثمانین ثمّ عوفی من المرض و حصل له اختلاط و فقد بصره و استمرّ به ذلک إلی أثناء سنة أربع و ثمانین ثمّ عوفی منه و رجع إلیه بصره ثمّ مات.

قلت: و لم یخلف بعده هناک مثله، رحمه اللّه و إیّانا].

که هر دو متعلّق بهمین حدیث است - کما عرفته من «تلخیص الخبیر» للحافظ ابن حجر العسقلانی - نظری نمی افکنند، و ثالثا بکلام جرح انضمام علاّمۀ سخاوی در روایت ابن عبّاس بالخصوص توجّهی نمی نمایند و بکمال خوشدلی آن را بمقابله اهل حق ذکر می کنند و بمحض روایت کردن بیهقی این حدیث را در «مدخل» می خواهند که جهّال و عوام را گول زنند، غافل از اینکه اگر ناظرین کتب و أسفار و متأمّلین افادات أعلام و أحبارشان حقیقت حال این روایت را خواهند دریافت لا محاله بسوی تندید و تعبیر و تأنیب و تشویر آن مصدر تخدیع و تغریر خواهند شتافت و هرگز دنبال شاهصاحب را بغیر تعقّب و تعاقب نخواهند گذاشت و بکشف أسرار و هتک أستار این کذب بادی العوار ظاهر الشّنار بنصوص محقّقین کبار و افادات منقّدین أحبار، أعلام تحقیق و تدقیق خواهند افراشت.

و هر چند آنچه علامه سخاوی در قدح و جرح رواة این خبر مشبه السّمر إجمالا ذکر نموده برای ناظرین ماهرین کافی و وافیست، لیکن مناسب آنست که نحیف درین مقام شطری از أقوال أئمّۀ عظام و أجلّۀ فخام سنّیّه متعلّق برواة این حدیث رثیث بتفصیل جمیل ذکر نمایم.

پس باید دانست که جمله رواة مذکورین در سند بیهقی مقدوح و مجروح می باشند.

* أما سلیمان بن أبی کریمه، پس خیلی مطعون و موهون می باشد.

ابن أبی حاتم رازی در کتاب «العلل» بعد ذکر

حدیث «اعظم نساء امّتی برکة أصبحهن وجها و أقلهن مهرا» گفته: [قال أبی: هذا حدیث باطل، - و ابن أبی کریمة ضعیف الحدیث].

و ابن الجوزی در «موضوعات» بعد ذکر أحادیث ذمّ مرجئه گفته: [هذه الأحادیث موضوعات علی رسول اللّه. أمّا الأول ففیه سلیمان بن أبی کریمة و أحمد بن إبراهیم. قال ابن عدی: یرویان المناکیر].

و ذهبی در «میزان الاعتدال» گفته: [سلیمان بن أبی کریمه شامیّ، عن هشام ابن عروة و هشام بن حسان و أبی قرّة و خالد بن میمون، و عنه صدقة بن عبد اللّه و

ص: 198

عمرو بن هاشم البیروتی و محمّد بن مخلد الرّعینیّ، ضعّفه أبو حاتم، و قال ابن عدی: عامّة أحادیثه مناکیر، و لم أر للمتقدّمین فیه کلاما.

عمرو بن هاشم: حدّثنا سلیمان بن أبی کریمة عن هشام بن حسان عن الحسن عن امّة عن أمّ سلمة: قلت: یا رسول اللّه! «أخبرنی عن قوله «حور عین» قال: بیض ضخام العیون» لا یعرف الاّ بهذا السّند.

عمرو بن هاشم: حدّثنا سلیمان بن أبی کریمة حدّثنی خالد بن میمون الخراسانی عن الضّحّاک عن ابن عباس أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم قال: لکلّ امّة یهود، و یهود امّتی المرجئة].

و نیز ذهبی در کتاب «المغنی فی الضعفاء» گفته: [سلیمان بن أبی کریمة، عن هشام بن عروة، لیّن، صاحب مناکیر].

و ابن حجر عسقلانی در «لسان المیزان» گفته: [سلیمان بن أبی کریمة شامیّ، عن هشام بن عروة و هشام و بن حسان و أبی قرّة و خالد بن میمون، و عنه صدقة ابن عبد اللّه و عمرو بن هاشم البیروتیّ و محمّد بن مخلد الرّعینیّ، ضعّفه أبو حاتم. و قال ابن عدی: عامّة أحادیثه مناکیر، و لم أر للمتقدّمین فیه کلاما.

عمرو بن هاشم: حدثنا سلیمان بن أبی کریمة، حدّثنی خالد بن میمون الخراسانی عن الضّحّاک عن ابن عباس رضی اللّه عنهما أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم قال: لکلّ امّة یهود و یهود امّتی المرجئة.

عمرو بن هاشم: حدثنا سلیمان بن أبی کریمة عن هشام بن حسّان عن الحسن عن أمّه عن أم سلمة رضی اللّه عنها: قلت: یا رسول اللّه! أخبرنی عن قوله تعالی «بِحُورٍ عِینٍ»

قال: «بیض ضخام العیون»، لا یعرف إلا بهذا السّند، انتهی. و قال العقیلیّ بعد أن أورد له هذا الحدیث: «لا یتابع علیه و لا یعرف إلاّ به». و قال فی أوّل ترجمته: یحدّث بمناکیر و له ذکر فی ترجمة بکر بن عبد العزیز].

و نیز ابن حجر در «لسان المیزان» گفته:

[بکر بن عبد العزیز بن إسماعیل بن عبد اللّه بن أبی المهاجر، روی عن عمّه عبد الغفّار بن إسماعیل و سلیمان بن أبی کریمة، روی عنه عبد الرّحمن بن یحیی بن إسماعیل بن أبی المهاجر و العبّاس بن عبد الرّحمن بن الولید بن نجیح الدّمشقی، له عن سلیمان عن حبّان مولی أبی الدّرداء عن أبی الدّرداء مرفوعا: «إذا فاخرت ففاخر بقریش» الحدیث، رواه البزّار فی مسنده، و قال العبّاس:

ص: 199

لیس به بأس، و بکر لیس معروفا بالنّقل و إن کان معروفا بالنّسب، و کذلک سلیمان ابن أبی کریمة قال: و لم نحفظه إلاّ من هذا الوجه فأخرجناه و بیّنا علّته].

و سیوطی در «جمع الجوامع» سلیمان بن أبی کریمه را تضعیف نموده، و ملا علی متقی در «کنز العمّال» و منتخب آن نیز افادۀ سیوطی متعلّق بتضعیف او بلا ردّ و نکیر ذکر کرده کما ستسمع عنقریب إنشاء اللّه تعالی.

و محمد بن طاهر بن علی فتنی در «قانون الموضوعات» گفته: [سلیمان بن أبی کریمة ضعیف].

و عبد الوهاب بن محمّد غوث المدراسی المعاصر در «کشف الأحوال فی نقد الرّجال» گفته: [سلیمان بن أبی کریمة الشامی ضعیف قال ابن عدیّ: عامّة أحادیثه مناکیر، سمع خالد بن میمون و ابن جریج، روی عنه عمرو بن هاشم البیروتی فی السّنة و البعث].

أما جویبر بن سعید، پس مغموز و مهموزست بقدح و جرح شدید، بخاری در کتاب «الضّعفاء» گفته [جویبر بن سعید البلخی، عن الضّحّاک، قال علی عن یحیی: کنت أعرف جویبرا بحدیثین، ثمّ أخرج هذه الأحادیث بعد فضعّف].

و نیز بخاری در «تاریخ صغیر» خود گفته: [حدّثنی علی: قال یحیی: کنت أعرف جویبرا بحدیثین، ثمّ أخرج هذه الأحادیث بعد فضعّف، و هو ابن سعید البلخی].

و نسائی در کتاب «الضّعفاء» گفته: [جویبر بن سعید الخراسانی متروک الحدیث].

و ابن الجوزی در کتاب «الموضوعات» در باب «تحذیر من بلغ الأربعین» گفته: [و أمّا جویبر فأجمعوا علی ترکه، قال أحمد: لا یشتغل بحدیثه].

و نیز ابن الجوزی در کتاب «الموضوعات» بعد ذکر حدیث اکتحال یوم عاشوراء گفته: [قال الحاکم: أنا أبرأ إلی اللّه من عهدة جویبر، قال: و الاکتحال یوم عاشوراء لم یرو عن رسول اللّه فیه أثر و هو بدعة ابتدعها قتلة الحسین (علیه السلام)، قال أحمد: لا یشتغل بحدیث جویبر، و قال یحیی: لیس بشیء، و قال النّسائیّ و الدّار قطنیّ: متروک].

و نیز ابن الجوزی در کتاب «الموضوعات» در باب التّزویج بالحرائر گفته:

ص: 200

[أمّا حدیث علیّ ففیه جویبر، قال أحمد بن حنبل: لا یشتغل بحدیثه، و قال یحیی:

لیس بشیء، و فیه عمرو بن جمیع، قال یحیی: کذاب خبیث، و قال ابن عدی: کان یتّهم بالوضع، و قال النّسائیّ و الدّار قطنیّ: هو و جویبر متروکان].

و ابن الجوزی در کتاب «الموضوعات» در دیگر مقامات نیز قدح جویبر ذکر نموده، کما ستعرف عنقریب «إن شاء الله تعالی» فیما نذکره من العبارات فی قدح الضّحّاک].

و ذهبی در «میزان الاعتدال گفته: [جویبر بن سعید أبو القاسم الأزدی البلخی المفسّر صاحب الضّحّاک، قال ابن معین: لیس بشیء، و قال الجوزجانی: لا یشتغل به، و قال النّسائیّ و الدّار قطنیّ و غیرهما: متروک الحدیث. قلت: له عن أنس شیء روی عنه حمّاد ابن زید و ابن المبارک و یزید بن هارون و طائفة.

أبو مالک، عن جویبر عن الضّحّاک عن ابن عبّاس مرفوعا قال: تجب الصّلاة علی الغلام إذا عقل و الصّوم إذا أطاق.

و یروی عن جویبر عن الضّحّاک عن ابن عبّاس حدیث من اکتحل بالإثمد یوم عاشورا لم یرمد أبدا. قال أبو قدامة السّرخسی: قال یحیی القطّان: تساهلوا فی أخذ التّفسیر عن قوم لا یوثّقونهم فی الحدیث، ثمّ ذکر لیث ابن ابی سلیم و جویبرا و الضّحّاک و محمّد بن السّائب و قال: هؤلاء لا یحمد حدیثهم و یکتب التّفسیر عنهم].

و نیز ذهبی در «مغنی» گفته: [جویبر بن سعید البلخی المفسّر، قال الدّارقطنیّ و غیره: متروک].

و نیز ذهبی در «کاشف» گفته: [جویبر بن سعید البلخی عن أنس و الضّحّاک، و عنه ابن المبارک و یزید بن هارون ترکوه].

و ابن حجر عسقلانی در «تهذیب التّهذیب» بترجمه جویبر گفته: [قال عمرو ابن علی: ما کان یحیی و لا عبد الرّحمن یحدّثان عنه، و کذا قال أبو موسی، و قال أبو طالب عن أحمد: ما کان عن الضّحّاک فهو أیسر و ما کان یسند عن النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم فهو منکم، و قال عبد اللّه بن أحمد عن أبیه: کان وکیع إذا أتی علی حدیث جویبر قال: «سفیان عن رجل»، لا یسمّیه استضعافا له و قال الدّوریّ و غیره عن ابن معین: لیس بشیء، و زاد الدّوریّ: ضعیف ما أقربه من جابر الجعفی و عبیدة الضّبیّ، و قال عبد اللّه بن علی بن

ص: 201

المدینی: سألته - یعنی أباه - عن جویبر فضعّفه جدّا، قال: و سمعت أبی یقول: جویبر أکثر علی الضّحّاک، روی عنه أشیاء مناکیر، و ذکره یعقوب بن سفیان فی باب من یرغب عن الرّوایة عنهم، و قال الاجریّ عن أبی داود: جویبر علی ضعفه؛ و قال النّسائیّ و علیّ بن الجنید و الدّار قطنی: متروک، و قال النّسائیّ فی موضع آخر: لیس بثقة، و و قال ابن عدی: و الضّعف علی حدیثه و روایاته بیّن قلت: و قال أبو قدامة السّرخسی:

قال یحیی القطان: تساهلوا فی أخذ التّفسیر عن قوم لا یوثّقونهم فی الحدیث، ثمّ ذکر الضّحّاک و جویبرا و محمّد بن السّائب و قال: هؤلاء لا یحمل حدیثهم و یکتب التّفسیر عنهم و قال أحمد بن سیّار المروزی: جویبر بن سعید کان من أهل بلخ و هو صاحب الضّحّاک و له روایة و معرفة بأیام النّاس و حاله حسن فی التّفسیر و هو لیّن فی الروایة، و قال ابن حبّان: یروی عن الضّحّاک أشیاء مقلوبة؛ و قال الحاکم أبو أحمد: ذاهب الحدیث و قال الحاکم أبو عبد اللّه: أنا أبرأ إلی اللّه من عهدته؛ و ذکره البخاری فی «التّاریخ الأوسط» فی فصل من مات بین الأربعین الی الخمسین و مائة].

و نیز ابن حجر عسقلانی در «تلخیص الخبیر» در قدح

حدیث «لا طلاق إلاّ بعد نکاح» بعد ذکر بعض روایات آن گفته: [و قال البیهقیّ فی «الخلافیات»: قال البخاریّ:

أصحّ شیء فیه و أشهره: حدیث عمرو بن شعیب و حدیث الزّهری عن عروة عن عائشة و عن علی، و مداره علی جویبر عن الضّحّاک عن النّزال بن سبرة عن علی، و جویبر متروک].

و متروک بودن جویبر در ضمن قدح این حدیث در «سبل السّلام» محمّد بن إسماعیل الأمیر الصّنعانی و «نیل الأوطار» قاضی القضاة محمّد بن علی الشّوکانی نیز مذکورست.

و صفی الدین خزرجی در «مختصر التذهیب» گفته: [جویبر بن سعید الأزدی أبو القاسم البلخی، قیل اسمه جابر، عن أنس و أبی صبیح، و عنه الثّوریّ و حماد بن زید قال ابن معین: ضعیف مات بعد الأربعین و مائة].

و سیوطی در «جمع الجوامع» بعد ذکر حدیث «عشرة من أخلاق قوم لوط» علی ما نقل عنه گفته: [الدّیلمیّ من طریق إبراهیم الطیّان عن الحسین بن القاسم الزّاهد عن إسماعیل بن أبی زیاد الشّاشی عن جویبر عن الضّحّاک عن ابن عباس.

ص: 202

و الطیّان و الثّلاثة فوقه کذّابون].

و همین عبارت در «کنز العمّال» ملا علی متقی نیز مذکورست. و سیوطی در «جمع الجوامع» و علی متقی در «کنز العمّال» و «منتخب کنز العمّال» ضعیف بودن جویبر بصراحت تمام در قدح خود حدیث نجوم واضح و ظاهر نموده اند، کما ستعرف عنقریب انشاء اللّه تعالی.

و محمد بن طاهر فتنی در «قانون الموضوعات» گفته: [«ل [1]»: جویبر ضعیف. «ج [2]»: کذّاب، و مرّة قال: متروک بمرّة یروی عن مثل الضّحّاک، و مرّة قال: هالک].

و قاضی القضاة محمّد بن علی الشّوکانی در «نیل الأوطار» در باب اقتداء المتوضّی بالمتیمّم در ذکر حدیث براء گفته: [و فی إسناده جویبر بن سعید و هو متروک].

و نیز شوکانی در «نیل الأوطار» گفته: [و عن ابن عبّاس عند الدّار قطنی و البیهقی مرفوعا: و لا یقتل حرّ بعبد، و فیه جویبر و غیره عن المتروکین].

و عبد الوهاب بن محمّد غوث المدراسی المعاصر در «کشف الأحوال» گفته:

[جویبر بن سعید أبو القاسم الأزدی الخراسانی متروک بمرّة، و قال فی کتاب المبتدأ:

هالک، و قال فی موضع تألف سمع الضّحّاک روی عنه محمّد بن عبد اللّه الفلسطینی و سفیان و سلام بن یزید و عمرو بن جمیع و بحر السّقاء و محمّد بن الصّلت و إسماعیل بن أبی زیاد و غیرهم فی الایمان و المبتدأ و فضائل القرآن و الصّیام و الجهاد و النکاح و فی الذّیل فی العلم و الجامع].

* أما ضحاک، پس بقدح جرح أئمّۀ فنّ رجال بادی الانتهاک و عدم سماع او از ابن عبّاس معلوم و متیقّن أصحاب ادراک ست.

ابن الجوزی در کتاب «الموضوعات» در باب تحذیر من بلغ الأربعین گفته:

[أمّا الضّحّاک فقال شعبة: لا یحدّث عنه، و ینکر أن یکون لقی ابن عبّاس، و قال یحیی بن سعید: هو عندنا ضعیف].

ص: 203

و نیز ابن الجوزی در کتاب «الموضوعات» در باب عوذة الأسیر بعد ذکر حدیثی گفته: [هذا حدیث موضوع و الضّحّاک ضعیف و لم یسمع من ابن عبّاس، و جویبر لیس بشیء و قد ذکرنا عن أحمد أنّه قال لا یشتغل بحدیث جویبر].

و نیز ابن الجوزی در کتاب «الموضوعات» در باب کراهیة الطّلاق بعد ذکر حدیثی گفته: [هذا حدیث لا یصحّ، و فیه آفات الضّحّاک مجروح، و جویبر لیس بشیء قال النّسائیّ و الدّار قطنی: جویبر و عمرو بن جمیع متروکان].

و ذهبی در «میزان الاعتدال» بترجمه او گفته: [قال یحیی القطّان: کان شعبة ینکر أن یکون الضّحّاک لقی ابن عبّاس قطّ، و قال الطّیالسیّ: حدّثنا شعبة: سمعت عبد الملک بن میسرة یقول: الضّحّاک لم یلق ابن عبّاس، إنّما لقی سعید بن جبیر بالرّی فأخذ عنه التّفسیر، سلم بن قتیبة: حدّثنا شعبة، قال: قلت لمشاش: سمع الضّحّاک من ابن عبّاس؟ قال: ما رآه قطّ! و قال یحیی بن سعید: الضّحّاک ضعیف عندنا].

و نیز ذهبی در «میزان» بترجمه او گفته: [قال ابن عدی: الضّحّاک بن مزاحم إنّما عرف بالتّفسیر فأمّا روایاته عن ابن عبّاس و أبی هریرة و جمیع من روی عنه ففی ذلک کلّه نظر].

و نیز ذهبی در «مغنی» بترجمه ضحّاک گفته: [ضعّفه یحیی القطان و شعبة أیضا].

و نیز ذهبی در «کاشف» بترجمه ضحّاک گفته: [و قال شعبة: کان عندنا ضعیفا] و علاء الدین علی بن عثمان الماردینی الشهیر بابن التّرکمانی در کتاب «الجوهر النّقی» در باب المحرم یموت گفته: [الضّحّاک هو ابن مزاحم، لم یلق ابن عبّاس و فی کتاب ابن الجوزی: کان شعبة لا یحدّث عنه و ینکر أن یکون لقی ابن عبّاس، و قال یحیی بن سعید: هو عندنا ضعیف].

و نیز ابن الترکمانی در کتاب «الجوهر النّقی» در باب أجل العنّین گفته:

[و الضّحّاک هو ابن مزاحم متکلّم فیه].

و ابن حجر عسقلانی در «تهذیب التّهذیب» بترجمه ضحّاک گفته: [و قال أبو قتیبة عن شعبة: قلت لمشاش: الضّحّاک سمع من ابن عبّاس؟ قال: ما رآه قطّ! و قال

ص: 204

سلم بن قتیبة: أبو داود عن شعبة حدّثنی عبد الملک بن میسرة، قال: الضّحّاک لم یلق ابن عبّاس إنمّا لقی سعید بن جبیر بالرّیّ و أخذ عنه التّفسیر، و قال أبو أسامة عن المعلّی عن شعبة عن عبد الملک: قلت للضّحّاک: سمعت من ابن عبّاس؟ قال: لا! قلت فهذا الّذی تحدثه عمّن أخذته؟ قال عن ذا و عن ذا! و قال ابن المدینی عن یحیی بر سعید: کان شعبة لا یحدّث عن الضّحّاک بن مزاحم و کان ینکر أن یکون لقی ابن عبّاس قطّ، و قال علی عن یحیی بن سعید: کان الضّحّاک عندنا ضعیفا، و قال البخاری:

حدّثنا أبو نعیم، حدّثنا سفیان عن حکیم ابن الدّیلم عن الضّحّاک - یعنی ابن مزاحم - قال: سمعت ابن عمر یقول: ما ظهرت کفّ فیها خاتم من حدید. و قال: لا أعلم أحدا قال: سمعت ابن عمر إلا أبو نعیم، و قال أبو جناب الکلبیّ عن الضّحّاک: جاورت ابن عبّاس سبع سنین، و ذکره ابن حبّان فی «الثّقات» و قال: لقی جماعة من التّابعین و لم یشافه أحدا من الصّحابة و من زعم أنّه لقی ابن عبّاس فقد و هم و کان معلّم کتّاب و روایة أبی إسحاق عن الضّحّاک، قلت: لابن عبّاس و هم من شریک، و قال ابن عدی: عرف بالتّفسیر و أمّا روایته عن ابن عبّاس و أبی هریرة و جمیع من روی عنه ففی ذلک کلّه نظر و إنّما اشتهر بالتّفسیر].

و سیوطی در «لآلی مصنوعه» بعد ذکر حدیثی از ضحّاک از عباس در شأن نزول آیه «وَ مَنْ یَتَّقِ اللّهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً» نقلا عن ابن الجوزی گفته: [الضّحّاک ضعیف و لم یسمع من ابن عبّاس].

و محمد بن طاهر فتنی در «قانون الموضوعات» گفته: [«ل [1]» الضّحّاک عن ابن عباس: ضعیف مجروح و لم یسمع عن ابن عبّاس].

و عبد الوهاب بن محمّد غوث المدراسی المعاصر در «کشف الأحوال فی نقد الرّجال» گفته: [الضّحّاک بن مزاحم ضعیف کان شعبة لا یحدّث عنه و ینکر أن یکون لقی ابن عبّاس].

و بالجملة، ازین بیان نیّر البرهان واضح و عیان گشت که حدیث نجوم مروی

ص: 205

از ابن عبّاس که بیهقی آن را در «مدخل» بسند خود روایت کرده و شاهصاحب آن را دستاویز خود بمقابله حدیث ثقلین می سازند علاوه بر آنکه خود بیهقی آن را ضعیف و غیر ثابت می داند، و علاّمۀ سخاوی هتک ستر و ابدای سرّ آن نموده بقعر بطلان و هوان می رساند، بسندی مروی گشته که با وصف انقطاع آن را سلسلۀ کذب نامیدن زیبا و مناسب و اجتناب و احتراز از آن نمودن فرض و واجبست، نه آنکه شاهصاحب و اولیای شان آن را حجّت خود دانند و بمقابله اهل حقّ و آن هم بجواب حدیث ثقلین متمسّک خود گردانند، و لکن إذا لم تستحی فاصنع ما شئت!].

و مخفی نماند که چون سیاق حدیث نجوم مروی از ابن عبّاس که بیهقی آن را در «مدخل» بسند مجروح سابق الذّکر روایت کرده مشتمل بر جملۀ و

«اختلاف أصحابی لکم رحمة» نیز می باشد، لهذا علاوه بر حافظ سخاوی دیگر علمای أعلام و محقّقین فخام سنیّه نیز در مقام قدح و جرح حدیث

اختلاف امّتی رحمة سند مذکور بیهقی را مقدوح و مجروح وا می نمایند و باظهار حقیقت حال پر اختلال آن در إثبات مزید انخزال و اضمحلال آن می افزایند، و ناظر بصیر و ممعن خبیر بأدنی التفات و أیسر توجّه از کلماتشان بکمال وهن و انثلام و انقطاع و انخرام سند بیهقی در باب حدیث نجوم پی می برد از عذل ملام مخاطب قمقام که دلدادۀ حدیث نجومست و بر اخراج بیهقی آن را فریفته گردیده از مجروح و مقدوح بودن سندش تجاهل صریح و تغافل فضیح ورزیده است، هرگز نمی گذرد.

علامۀ زین الدین عراقی در «تخریج أحادیث المنهاج» گفته: [

حدیث اختلاف امّتی رحمة، البیهقی فی «المدخل» من حدیث ابن عبّاس بلفظ أصحابی و رواه آدم ابن أبی إیاس فی کتاب العلم و الحلم بلفظ

اختلاف أصحابی لامّتی رحمة، و هو مرسل ضعیف ذکره البیهقیّ فی رسالته «الأشعریة» بهذا اللّفظ بغیر إسناد].

و نیز عراقی در کتاب «المغنی عن حمل الأسفار الکبار فی الأسفار» گفته:

[

حدیث اختلاف امّتی رحمة: ذکره البیهقی فی رسالته «الأشعریّة» تعلیقا و أسنده فی «المدخل» من حدیث ابن عبّاس بلفظ اختلاف أصحابی لکم رحمة و إسناده ضعیف].

ص: 206

و محمد بن محمد بن عبد الرحمن الشافعی المعروف بابن الإمام بالکاملیّة در «شرح منهاج» گفته: [الوجه «الخامس» لهم [1] «أنّه» أی العمل بالقیاس «یؤدّی إلی الخلاف و المنازعة» بین المجتهدین للاستقراء لأنّه تابع للامارات و هی مختلفة فکیف یجوز العمل به «و قد قال تعالی: وَ لا تَنازَعُوا فَتَفْشَلُوا » فوجب أن یکون ممنوعا «قلنا: الآیة» إنما وردت «فی الآراء و الحروب» لقرینة قوله: فَتَفْشَلُوا وَ تَذْهَبَ رِیحُکُمْ ، فأمّا التّنازع فی الأحکام فجائز

«لقوله علیه الصّلوة و السّلام: اختلاف امّتی رحمة» قال الخطابی و البیهقی: روی عن النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم، و هو یدل علی أنّ له أصلا، قال الشّیخ زین الدّین العراقی: و أسنده [2] فی «المدخل» من

حدیث ابن عبّاس بلفظ «اختلاف أصحابی لکم رحمة» و إسناده ضعیف].

و محمد بن طاهر فتنی در «تذکرة الموضوعات» گفته: [فی «المقاصد»:

اختلاف امّتی رحمة،

للبیهقی عن الضّحّاک عن ابن عباس رفعه فی حدیث طویل بلفظ «و اختلاف أصحابی لکم رحمة «و کذا للطبرانی و الدّیلمی و الضّحّاک عن ابن عبّاس منقطع، و قال العراقیّ: مرسل ضعیف].

و علامۀ مناوی در «فیض القدیر - شرح جامع صغیر» در شرح

حدیث اختلاف امّتی رحمة گفته: [و أسنده البیهقیّ فی «المدخل» و کذا

الدّیلمی فی «مسند الفردوس» کلاهما من حدیث ابن عبّاس مرفوعا بلفظ «اختلاف أصحابی رحمة و اختلاف الصّحابة فی حکم اختلاف الأمّة» کما مرّ، لکنّ هذا الحدیث قال الحافظ العراقیّ: سنده ضعیف].

و علی عزیزی در «سراج منیر - شرح جامع صغیر» در شرح حدیث

اختلاف امّتی رحمة در شرح قول سیوطی «و لعلّه خرّج فی بعض کتب الحفّاظ الّتی لم تصل إلینا» گفته: [و الأمر کذلک فقد أسنده البیهقیّ فی «المدخل» و کذا الدّیلمیّ فی «الفردوس» من حدیث ابن عباس لکن بلفظ

اختلاف أصحابی رحمة. قال الشّیخ [3]: حدیث ضعیف].

ص: 207

و از اینجا بر تو واضح و لائح گردید که سند بیهقی در کتاب «المدخل» در باب حدیث نجوم نه تنها نزد بیهقی ضعیف و مهتوک الحالست، بلکه بسیاری از نقّاد کبار و صیارفۀ أحادیث و أخبار مثل حافظ زین الدّین عراقی و علامۀ سخاوی و محمّد بن طاهر فتنی و علاّمۀ مناوی و شیخ محمّد حجازی الشّعرانی و شیخ علی عزیزی بالخصوص وهن و هوان آن را ظاهر می نمایند و در سرمایۀ تخجیل مخاطب نبیل بإفادات خود فوق الوصف می افزایند.

سنة تسع و ثلاثین و أخذ فی بعضها عن ابن الهمام و العزّ عبد السّلام البغدادی و العلاء القلقشندی و القایانی و شیخنا، و کان ممّا أخذه عن الأوّلین طائفة من «مختصر ابن الحاجب» الأصلی و عن الثّالث من أوّل «شرح ألفیّة العراقی» إلی المعلّل مع سماع قطعة من أوّل «شرح المنهاج» الفرعی، و عن الرّابع فی الأصلین و الفقه و غیرهما و مدحه بقصیدة جیّدة، و عن الخامس «شرح النّخبة» له و غیره من فنون الحدیث و لازمه فی أشیاء روایة و درایة سماعا و قراءة فی آخرین بالقاهرة و ببلده ممّن أخذ عنهم العلم حتّی تمیّز و أذن له کلّهم أو جلّهم فی الإقراء و عظّمه جدّا، منهم: ابن الهمام و عبد السّلام و شیخنا حیث قال إنّه شارک فی المباحث الدّالّة علی الاستعداد و تأهّل ان یفتی بما یعلمه و یتحقّقه من مذهب الإمام الشّافعی من أراد و یفید فی العلوم الحدیثیّة ما یستفاد من المتن و الإسناد علما بأهلیّته لذلک و تولّجه فی مضایق تلک المسالک].

و نیز سخاوی در «ضوء لامع» گفته: [و حجّ و جاور فی سنة ثلاث و خمسین و سمع علی الشّرف أبی الفتح المراغی و النّقیّ ابن فهد و البرهان الزّفری و أبی البقاء ابن الضّیاء بمکّة و علی المحبّ المطری و أبی محمّد عبد اللّه بن محمّد الشّشتری سمع علیها بعض «الشّفاء» بالمدینة و أجاز له باستدعائه و استدعاء غیره جماعة، ترجم له البقاعی أکثرهم و وصفه بالذّهن الثّاقب و الحافظة الضّابطة و القریحة الوقّادة و الفکر القویم و النّظر المستقیم و سرعة الفهم و بدیع الانتقال و کمال المروّة مع عقل وافر و أدب ظاهر و خفّة روح و مجد علی سمته یلوح و إنّه شدید الانقباض عن النّاس غیر أصحابه قال: و هو الآن صدیقی و بیننا من المودّة ما یقصر الوصف فیه].

و نیز سخاوی در «ضوء لامع» گفته: [و قد صحبته قدیما و سمعت بقراءته علی شیخنا فی «اسباب النّزول» له و فی غیره و سمع هو بقراءتی علیه و علی غیره کالکمال ابن البارزی أشیاء ثمّ تکرّر اجتماعنا خصوصا فی بلده و سمع معی أشیاء هناک أثبت لی بعضها بخطّه و بالغ فی الوصف بل حضر عندی بعض الختوم و قال: إنّ اللاّئق بکم الجلوس بجامع الحاکم أو نحوه إشارة لضیق المکان و کثرة الجماعة و قرّض لأخی بعض تصانیفه و کتبت عنه فی بلده من نظمه، و ورد علینا القاهرة مرارا قبل و بعد

ص: 209

و آخرها فی سنة ستّ و سبعین و أقرأ الطلبة فی «شرح جمع الجوامع» للمحلّی و غیره، و نافره غیر واحد منهم بحیث کاد أن یمتنع من الإقراء لتحریفهم تقریره و عدم إدراکهم لمقاصده].

و نیز سخاوی در «ضوء لامع» گفته: [و درّس و أفتی و حدّث و نظم و نثر و صنّف، و کان ممّا صنّفه «حاشیة علی شرح جمع الجوامع» للمحلّی استمدّ فیها من شرحه للشّهاب الکورانی و تبعه فی تعسّفه غالبا و أخری علی «تفسیر البیضاوی» لکنّها لم تکمل، و شرحا علی «الإرشاد» لابن المقری و «فصول ابن الهائم» و «الزّبد» لابن رسلان و «مختصر التّنبیه» لابن النّقیب و «الشّفاء» لعیاض و لم یکملا، و لم أحمد کتابته فی مسئلة الغزالی انتصارا للبقاعی و لم یلبث ان أمره السّلطان بالرّجوع لبلده و عیّنه لمشیخة مدرسته هناک بعد موت الشّهاب العمیری و عزّ ذلک علیه کثیرا و علی کثیرین و أکثر من الانجماع و تقلّل من الدّخول فی الأمور و مع ذلک فلا یخلو من متعرّض یحسده أو معرض لا یودّه، و بالجملة فهو علاّمة متین التّحقیق حسن الفکر و التّأمّل فیما ینظره و یقرب عهده به و کتابه أمتن من تقریره و رویّته أحسن من بدیهته مع وضائته و تأنّیه و ضبطه و قلّة کلامه و عدم ذکره للناس].

و جار اللّه بن فهد المکی در «ذیل ضوء لامع» که بر حاشیه نسخه حاضرۀ «ضوء لامع» بخط خود جار اللّه مرقومست گفته: [أقول: و عاش أربع سنین بعد شیخنا المؤلّف و ذکره مورّخ دمشق شیخنا محیی الدّین النّعیمی فی عنوانه و قال: شیخ الإسلام کمال الدّین محمّد بن أبی شریف المریّ - بالمهملة - القدسی الشّافعی، میلاده یوم السّبت خامس ذی الحجّة سنة اثنتین و عشرین و ثمانی مائة، و توفی بالقدس فی یوم الخمیس خامس عشری جمادی الاولی سنة ستّ و تسعمائة عن أخوین أحدهما العلاّمة برهان الدّین و کان جلیلا بمصر و الآخر جلال الدّین عنده و بالقدس و خلّف دنیا طائلة، أخذ العلم عن جماعة منهم العلاّمة ابن الهائم (العمام. ظ) و صنّف کتبا منها «شرح الإرشاد» لابن المقری الیمنی، رحمه اللّه].

و قاضی مجیر الدین أبو الیمن عبد الرّحمن العلیمی الحنبلی که از تلامذۀ ابن

ص: 210

أبی شریف ست در کتاب «الأنس جلیل بتاریخ القدس و الخلیل» ترجمۀ حافله برای او ذکر کرده قدری از آن نیز باید شنید.

قاضی مجیر الدّین حنبلی در کتاب «أنس جلیل» گفته: [هو شیخ الإسلام، ملک العلماء الأعلام، حافظ العصر و الزّمان، برکة الأمّة، علاّمة الأئمّة، کمال الدّین، أبو المعالی محمّد بن الأمیر ناصر الدّین محمّد بن أبی بکر بن علی بن أبی شریف المقدسی الشّافعی شیخنا الإمام الحبر الهمام العالم العلاّمة الرّحلة القدوة المجتهد العمدة سبط قاضی القضاة شهاب الدّین أبی العبّاس أحمد العمری المالکی المشهور بابن عوجان، مولده فی لیلة یسفر صباحها عن یوم السّبت خامس شهر ذی الحجّة سنة اثنین و عشرین و ثمانمائة بمدینة القدس و نشأ بها فی عفّة و صیانة و تقوی و دیانة لم یعلم له صبوة و لا ارتکاب محظور، و حفظ القرآن العظیم و «الشّاطبیّة» و «المنهاج» للنووی و عرضهما علی قاضی القضاة شیخ الإسلام محبّ الدّین بن نصر اللّه الجبیلی و قاضی القضاة سعد الدّین الدّری الحنفی و شیخ الإسلام عزّ الدین المقدسی فی سنة تسع و ثلاثین و ثمانمائة، ثم حفظ «ألفیّة ابن مالک» و «ألفیّة الحدیث» و قرأ القرآن بالرّوایات علی الشّیخ أبی القاسم النّویری و سمع علیه و قرأ فی العربیّة و اصول الفقه و المنطق و اصطلاح الحدیث و التّصریف و العروض و القافیة و أذن له فی التّدریس فیها سنة أربع و أربعین و ثمانمائة و تفقّه بالشّیخ زین الدین ماهر و الشّیخ عماد الدّین بن شرف و حضر عند الشّیخ شهاب الدّین بن أرسلان و الشّیخ عزّ الدّین المقدسی و اشتغل فی العلوم، و رحل الی القاهرة فی سنة أربع و أربعین و أخذ عن علماء الإسلام منهم شیخ الإسلام ابن حجر و کتب له إجازة و وصفه بالفاضل البارع الأوحد و قال: شارک فی المباحث الدّالّة علی الاستعداد و تأهل لأن یفتی بما یعلمه و یتحقّقه من مذهب الإمام الشّافعی من أراد و یفید العلوم الحدیثیّة ممّا یستفاد من المتن و الإسناد علما بأهلیّته لذلک و تولجه فی مضایق تلک المسالک، انتهی. و أخذ عن غیر واحد من العلماء کالشّیخ کمال الدّین بن الهمام و قاضی القضاة شمس الدّین القایاتی و المقری البغدادی و غیرهم و جدّ و أب و لازم الاشتغال و الإشغال إلی أن برع و تمیّز و أشیر إلیه فی حیاة شیخه الزّینی ماهر، و کان یرشد الطلبة للقراءة علیه حین ترک

ص: 211

هو الإقراء و کذلک المستفتین و درس و أفتی من سنة ستّ و اربعین و ثمانمائة و نظم و أنشأ و سمع الحدیث علی شیخ الإسلام ابن حجر و الشّیخ زین الدّین الزّرکشی الحنبلی و الشّیخ عزّ الدّین بن الفرات و غیرهم من المشایخ الأعیان و تردّد إلی القاهرة مرّات و حجّ منها فی وسط السّنة صحبة القاضی عبد الباسط رئیس المملکة فی سنة ثلاث و خمسین و ثمانمائة فسمع الحدیث بالمدینة الشّریفة علی المحبّ الطبری و غیره و بمکّة المشّرفة علی أبی الفتح المراغی و غیره و لم یزل حاله فی ازدیاد و علمه فی اجتهاد فصار نادرة وقته و اعجوبة زمانه إماما فی العلوم محقّقا لما ینقله و صار قدوة بیت المقدس و مفنیه و عین أعیان المعیدین بالمدرسة الصّلاحیّة].

و نیز مجیر الدین حنبلی در «انس جلیل» گفته: [ثمّ فی سنة إحدی و ثمانین توجّه شیخ الإسلام إلی القاهرة المحروسة و استوطنها و تردّد إلیه الطلبة و الفضلاء و اشتغلوا علیه فی العلوم و انتفعوا به و عظمت هیبته و ارتفعت کلمته عند السّلطان و أرکان الدّولة و فی شوّال سنة و ثمانین حضر إلی القدس الشّریف زائرا ثمّ توجّه إلی القاهرة فی جمادی الآخرة سنة تسع و ثمانین کما تقدّم ذکر ذلک، و لما وقع ما تقدّم ذکره من هدم المدرسة الأشرفیّة القدیمة و بناء المدرسة المستجدّة المنسوبة لملک العصر مولانا السّلطان الملک الأشرف و انتهت عمارتها و قدّر اللّه تعالی وفاة الشّیخ شهاب الدّین العمیری قبل تقریر أمرها و ترتیب وظائفها کما تقدّم ذکره برز أمر السّلطان باستقرار شیخ الإسلام الکمال فیها و طلبه إلی حضرته و شافهه بالولایة و سأله فی القبول فأجاب لذلک و ألبسه کاملیّة بسمور و حضر إلی القدس الشّریف هو و من معه من أرکان الدّولة الشّریفة و باشرها کما تقدّم ذکره فی حوادث سنة تسعین و ثمانمائة، و حصل للمدرسة المشار إلیها و للأرض المقدسة بل و لسائر مملکة الإسلام الجمال و الهیبة و الوقار بقدومه و انتظم أمر الفقهاء و حکّام الشّریعة المطهّرة بوجوده و برکة علومه و نشر العلم و أمر بالمعروف و نهی عن المنکر و ازداد شانه عظیما و علت کلمته و نفذت أوامره عند السّلطان فمن دونه و برزت إلیه المراسیم الشّریفة فی کلّ وقت بما یحدّث من الوقائع و النّظر فی أحوال الرّعیّة، و ترجم فیها بالجناب العالی شیخ الإسلام، و وقع له ما لم یقع

ص: 212

لغیره ممّن تقدّمه من العلماء و الأکابر و بقی صدر المجالس و طراز المحافل المرجع فی القول إلیه و التعویل فی الامور کلّها علیه و قلّده أهل المذاهب کلّها و قبلت فتواه علی مذهبه و مذهب غیره و وردت الفتاوی إلیه من مصر و الشّام و حلب و غیرها و بعد صیته و انتشرت مصنّفاته فی سائر الأقطار و صار حجّة بین الأنام فی سائر ممالک الاسلام].

و نیز مجیر الدین حنبلی در «أنس جلیل» گفته: [و أمّا سمته و هیبته فمن العجائب فی الأبّهة و النّورانیة، رؤیته تذکر السّلف الصّالح و من رآه علم أنّه من العلماء العاملین برؤیة شکله و إن لم یکن یعرفه، و أمّا خطه و عبارته فی الفتوی فنهایة فی الحسن، و بالجملة فمحاسنه أکثر من أن تحصر و أشهر من أن تذکر و هو أعظم من أن ینبّه مثلی علی فضله و لو ذکرت حقّه فی التّرجمة لطال الفصل فانّ مناقبه و ذکر مشایخه یحتمل الإفراد بالتّألیف و المراد هنا الاختصار. و من تصانیفه: «الاسعاد بشرح الإرشاد» فی الفقه و «الدّررا اللّوامع بتحریر جمع الجوامع» فی الاصول و «الفرائد فی حلّ شرح العقائد» و «المسامرة بشرح المسایرة» و کتب قطعة علی «تفسیر البیضاوی» و قطعة علی «شرح المنهاج» و قطعة علی «صفوة الزّبد» للشّیخ شهاب الدّین بن أرسلان و غیر ذلک، و قد عرضت علیه فی حیاة الوالد رحمه اللّه قطعة من کتاب «المقنع» فی الفقه علی مذهب الإمام أحمد رضی اللّه عنه ثمّ عرضت علیه مرّة ثانیة ما حفظت بعد العرض الأوّل و أجازنی فی شهور سنة ثلاث و سبعین و ثمانمائة و حضرت بعض مجالسه من الدّروس و الإملاء بالمدرسة الصّلاحیّة و حضرت کثیرا من مجالسه بالمسجد الأقصی الشّریف قبل رحلته إلی القاهرة المحروسة و بعد قدومه إلی بیت المقدس و حصلت الإجازة منه غیر مرّة خاصّة و عامّة و من إنشاده فی بیت المقدس بعد غیبة عنه مدّة طویلة:

أحیّی بقاع القدس ما هبّت الصّبا فتلک رباع الإنس فی زمن الصّبا

و ما زلت من شوقی إلیها مواصلا سلامی علی تلک المعاهد و الرّبی

و قد سمعتها من لفظه بدرب القدس الشّریف حین عوده من غزّة المحروسة فی شهر ذی القعدة الحرام سنة تسعمائة و أجازنی بروایتها عنه، و أعزّ اللّه به الدّین و أدام بقاءه للمسلمین].

ص: 213

و شوکانی در «بدر طالع» گفته: [محمّد بن محمّد بن أبی بکر بن علی بن مسعود ابن رضوان الکمال المرّی - بالمهملة - القدسی الشّافعی المعروف بابن أبی شریف ولد لیلة السّت خامس ذی الحجّة سنة 822 بیت المقدس و نشأ به فی کنف أبیه فحفظ عدّة مختصرات و تلی بالسّبع ما عدا حمزة و الکسائی علی النّویری، و عنه أخذ علم الاصول و الحدیث و الصّرف و العروض و القافیة و المنطق و غیرها من العلوم و الزم السّراج الرّومی فی المنطق و المعانی و البیان و الشّهاب بن أرسلان و ارتحل إلی القارة فأخذ عن ابن الهمام و ابن حجر برع فی العلوم و عرف بالذّکاء و ثقوب الذّهن و حسن التّصوّر و سرعة الفهم و تصدّی للتّدریس و اجتمع علیه جماعة لقراءة «شرح جمع الجوامع» للمحلّی و نافره جماعة منهم لعدم فهمهم لتدقیقه و تحقیقه و تحریره و تقریره، و له تصانیف منها «حاشیة جمع الجوامع» للمحلّی استمدّ فیها من «شرح جمع الجوامع» للشّهاب الکورانی و له حاشیة اخری علی «تفسیر البیضاوی» و لم تکمل و «شرح علی الارشاد» لابن المقری و «شرح علی فصول ابن الهمام» و علی «الزّبد» لابن أرسلان و علی «مختصر التّنبیه» لابن النّقیب و علی «الشّفاء» للعیاض، و اکثر الانجماع، و توفی بالقدس یوم الخمیس الخامس و العشرین من جمادی الأولی سنة 906].

فی الإبانة و ابن عساکر عن عمر] انتهی نقلا عن نسخة طبعت بمصر فی سنة ستّ و ثمانین و مائتین بعد الألف.

سألت ربّی، الحدیث، إلی قول (قوله. ظ) اهتدیتم. و کتب بعده: أخرجه، فهو من الأحادیث الّتی ذکرها رزین فی «تجرید الأصول» و لم یقف علیها ابن الأثیر فی الاصول المذکورة و ذکره صاحب «المشکوة» و قال: أخرجه زرین].

ازین عبارت بر ارباب خبرت و بصارت فوائد عدیده و عوائد سدیده ظاهر و باهر می شود:

اول آنکه واضح می گردد که جلال الدّین سیوطی اخراج حدیث نجوم را بسوی ابن ماجه نسبت نموده و این حدیث در «سنن ابن ماجه» با وصف بحث یافته نمی شود.

دوم آنکه از آن ثابت می شود که ابن حجر عسقلانی در «تخریج أحادیث رافعی» کلام طولانی برین حدیث نموده و ذکر کرده که این حدیث ضعیف واهیست.

سوم آنکه آنکه محقّق می گردد که ابن حجر عسقلانی در کتاب مذکور از ابن حزم نقل کرده که این حدیث موضوع و باطلست.

چهارم آنکه واضح می شود که ابن السّبکی در «شرح مختصر ابن الحاجب» برین حدیث کلام کرده و نسبت آن بسوی ابن ماجه ننموده.

پنجم آنکه ظاهر می گردد که ابن الأثیر الجزری این حدیث را در «جامع الاصول» بروایت سعید بن المسیّب از عمر بن الخطاب آورده و بعد آن محض لفظ «أخرجه» نوشته و نام مخرج ذکر نکرده، پس این حدیث از جمله آن أحادیثست که رزین آن را در «تجرید الاصول ذکر کرده و ابن الأثیر در اصول مذکور بر آن واقف نشده، و ازین جاست که صاحب «مشکاة» آن را نقل کرده و نسبت آن بهیچ أصلی از اصول ستّه نتوانسته ناچار اکتفا بر نسبت اخراج آن بسوی زرین نموده.

جابر و قال: هذا إسناد لا تقوم به حجّة و رواه عبد بن حمید فی مسنده عن ابن عمر رضی اللّه تعالی عنهما. قال البزّار: منکر لا یصحّ و رواه ابن عدی فی «الکامل» باسناده عن نافع عن ابن عمر بلفظ «فأیّهم أخذتم بقوله» بدل «اقتدیتم» و إسناده ضعیف و رواه البیهقیّ فی «المدخل» من حدیث عمر و من حدیث ابن عبّاس بنحوه و من وجه آخر مرسلا، و قال: متنه مشهور و أسانیده ضعیفة، قال الحلبیّ: و کان ینبغی للقاضی أن لا یذکره بصیغة جزم لما عرف عند أهل الصّناعة و قد سبق له مثله مرارا. أقول:

یحتمل أنّه ثبت باسناد عنده أو حمل کثرة الطرق علی ترقّیه من الضّعیف إلی الحسن بناء علی حسن ظنّه مع أنّ الحدیث الضّعیف یعمل به فی فضائل الأعمال، و اللّه أعلم بحقیقة الأحوال].

و ازین عبارت بر أصحاب کمال و مهارت فوائد متعدّده و عوائد متبدّده واضح و لائح ست.

أول آنکه ثابت می شود که سند حدیث نجوم مروی از جابر بحدّی مقدوحست که حافظ ابن عبد البرّ در باب آن تصریح نمود که هیچ حجّتی بآن قائم نمی تواند شد.

دوم آنکه واضح می گردد که حدیث نجوم مروی از ابن عمر حدیثیست که حافظ بزّار در باب آن تصریح نموده که آن منکرست و صحیح نیست.

سوم آنکه محقّق می شود که ابن عدی در کامل حدیث نجوم را از ابن عمر روایت کرده و سند آن ضعیفست.

چهارم آنکه ظاهر می گردد که حدیث نجوم را بیهقی در کتاب «مدخل» بروایت عمرو بروایت ابن عبّاس و از وجه دیگر نقل کرده و بعد از آن افاده نموده که متن این حدیث مشهور است و أسانید آن ضعیفه است.

پنجم آنکه متبیّن می شود که حلبی سارح «شفا» بر مصنّف «شفا» در خصوص ذکر این حدیث إیراد و اعتراض کرده و گفته که سزاوار بود برای قاضی عیاض که این حدیث را بصیغۀ جزم ذکر ننماید زیرا که حال این حدیث نزد أهل صناعت معروفست، یعنی این حدیث نزد ماهرین علم حدیث مقدوح و مجروح می باشد و برای قاضی عیاض

ص: 218

مثل این صنیع چند بار گذشته است یعنی او بارها أحادیث مقدوحه را بصیغۀ جزم ذکر کرده.

أما آنچه علی قاری خواسته که قاضی عیاض را از إیراد و اعتراض حلبی سبک دوش کند و گفته که محتملست که این حدیث نزد قاضی عیاض ثابت شده باشد باسنادی یا اینکه حمل کرده باشد کثرت طرق آن را بر ترقّی کردن آن از ضعیف بسوی حسن بنا بر حسن ظنّ خود با اینکه حدیث ضعیف عمل کرده می شود بآن در فضائل أعمال پس این تقریر سراسر تزویر علی قاری باطل و مضمحلّ ست بچند وجه:

أول آنکه هر گاه أکابر محدّثین متقدّمین و متأخّرین سنّیّه را با وصف بحث و فحص تامّ سندی مثبت برای این حدیث پیدا نشده باشد احتمال حصول آن برای قاضی عیاض احتمالی ست بس بعید و بغایت ناسدید و چگونه کسی إصغا باین احتمال می توان کرد و حال آنکه اگر قاضی عیاض را چنین سند نصیب می شد لا بدّ آن سند را درین مقام ابتهاجا ذکر می نمود و بحصول آن در افتخار خود می افزود نه آنکه آن را در زاویۀ کتمان و اخفا می انداخت و خویشتن را بذکر این حدیث بصیغۀ جزم عرضۀ طعن و تشنیع و دار و گیر منقّدین نحاریر می ساخت.

دوم آنکه در ما سبق بتفصیل دانستی که أحمد بن حنبل که از أرکان أربعۀ اهل سنّت ست و جلالت شان و رفعت مکان او نزد سنّیّه محتاج ببیان نیست، حدیث نجوم را غیر صحیح بلکه موضوع گفته، و مزنی شاگرد رشید شافعی نیز این حدیث را صحیح ندانسته، و حافظ أبو بکر بزّار در قدح و جرح این حدیث سندا و متنا سعی مشکور بعمل آورده، و حافظ ابن عدی نیز در آن قدح نموده و آن را غیر صحیح دانسته، و حافظ دارقطنی هم آن را مجروح ساخته، و حافظ ابن حزم آن را مکذوب و موضوع و باطل گفته و فرموده که هرگز صحیح نشده، و حافظ أبو بکر بیهقی افاده نموده که أسانید آن ضعیفه است و هیچ اسنادی درین باب ثابت نشده، و حافظ المغرب علاّمه ابن عبد البرّ قدح آن از مزنی و حافظ أبو بکر بزّار نقل کرده و خود هم بعض طرق آن ذکر نموده و آن را مقدوح و مجروح ساخته.

و این همه حفّاظ أعلام و نقّاد فخام قبل از قاضی عیاض گذشته اند و اگر

ص: 219

قاضی بر افادات همه شان مطلع نشده باشد لابدّست که از تحقیقات بعض ایشان ضرور آگاه خواهد بود، و بعد چنین اطلاع اگر او را در خصوص حدیث نجوم سندی مثبت بدست می آمد لازم بود که برای افادۀ مستفیدین آن را ذکر نماید و طعن طاعنین را ازین حدیث بذکر آن سند دفع فرماید نه آنکه یکسر از ذکر آن إعراض کند و بذکر أصل حدیث بلا سند و آن هم بصیغۀ جزم بنای احتیاط و حزم بر کند.

سوم آنکه اگر این حدیث سندی مثبت می داشت و بوجه من الوجوه قاضی عیاض از ذکر آن قاصر مانده بود لابدّ شرّاح کتاب «شفا» و مخرجین أحادیث کتاب مذکور که از علمای أعلام و نبهای فخام نزد سنّیّه اند و قبل از علی قاری گذشته ذکر آن می کردند و منّت عظمی بر قاضی عیاض می نهادند و گلوی او را از دار و گیر منقّدین نحاریر خلاص می دادند، حال آنکه هیچ أحدی ازیشان برین مطلب قادر نشد بلکه بر عکس آن إیراد و اعتراض نمودن علمای أعلام مثل حافظ زین الدّین عراقی و أبو ذر حلبی بر قاضی عیاض درین باب بابت و محقّقست، و آنفا از عبارت «مرقاة» علی قاری دانستی که سیوطی در «تخریج أحادیث شفا» از راه جسارت این حدیث را بابن ماجه نسبت داده و در سنن او أثری از آن نیست، و ذلک أدلّ دلیل علی خیبة المسعی فی هذا الباب، کما لا یخفی علی اولی الحلوم و الألباب.

چهارم آنکه حرف کثرت طرق حدیث نجوم که علی قاری بر زبان آورده حرفیست بسیار سخیف، زیرا که بر ناظر افادات نقّاد کبار و حفّاظ أحبار که سابقا گذشته ظاهر و باهرست که این حدیث هرگز طرق کثیره ندارد و بعض طرقی که بآن مروی شده جهابذۀ أخبار و صیارفۀ آثار بقدر إمکان خود در هر طریق قدح و جرح نموده اند و بکمال إیضاح و إفصاح مطاعن و مثالب رواة آن بیان فرموده و أحدی ازیشان طرق این حدیث را موجب ترقی آن بسوی درجۀ حسن ندانسته، پس چگونه قاضی عیاض را جائز شد که با وصف دیدن افادات ایشان و ادراک قدح و جرحشان حسن ظنّ باین حدیث نماید و در إثبات رقاعت و صفاقت خود افزاید، هل هذا إلاّ ظنّ فاسد و وهم کاسد؟!

ص: 220

پنجم آنکه ادّعای علی قاری که در فضائل أعمال بحدیث ضعیف عمل کرده می شود دعوایست که بعد تسلیم هم مطلوب او را ثابت نمی کند زیرا که:

أولا این حدیث ضعیف نیست بلکه مکذوب و موضوع و باطلست و أحادیث موضوعه در هیچ مقامی قابل عمل نیست.

و ثانیا درین حدیث فضیلت عملی از أعمال خیر مذکور نیست تا گنجایش این ادّعا باشد بلکه مفاد آن اهتدای امّت باقتدای هر واحد از صحابه ست که أمریست بس عظیم و خطبیست بس فخیم و هرگز چنین حدیث ضئیل در مثل این مقصد جلیل قابل قبول أرباب حلوم و عقول نیست.

و ثالثا اگر ازین همه در گذر نمائیم و فرض کنیم که قاضی عیاض را ذکر این حدیث در فضائل صحابه بوجه آنکه حدیث ضعیف در فضائل معمول به می شود جائز بود لیکن باز هم أصل ایراد و اعتراض بر قاضی عیاض که ذکر آن بصیغۀ جزمست علی حاله باقی می ماند، و این حقّه بازی و حیله سازی علی قاری گردن قاضی ماضی را از نیر تأنیب و تعییر نمی رهاند، و آینده إنشاء اللّه تعالی از کلام خفاجی در «نسیم الرّیاض» و کلام شوکانی در «ارشاد الفحول» مزید بطلان و کمال هوان و نهایت خواری و زاری این تخدیع و تضلیل و تلمیع و تسویل علی قاری بمنصّۀ شهود خواهد رسید، فکن من المنتظرین و المتربّصین و استعذ باللّه من کید المدغلین المتلصّصین.

قال ابن الجوزی: لا یصحّ، و الذّهبیّ: باطل].

فیها بالضّعیف].

ازین عبارت واضح و آشکار می گردد که علاّمۀ خفاجی در ابدای وهن و هوان و فساد و بطلان حدیث نجوم بچند وجه اهتمام نموده:

أول آنکه ظاهر کرده که أسانید تمامی طرق این حدیث ضعیفست.

دوم آنکه مصرّح ساخته که ابن حزم بموضوع بودن این حدیث جزم نموده.

سوم آنکه از حافظ عراقی نقل کرده که مصنّف یعنی صاحب «شفا» را سزاوار بود که بصیغه جزم آن را وارد ننماید.

چهارم آنکه کلام بعض اشخاص را که مشتمل بر دفع ایراد حافظ عراقی بر مصنّف «شفا» ست؟؟؟؟ ردّ نموده و واضح ساخته که دفع ایراد حافظ عراقی باین تقریر که مصنّف «شفا» حدیث نجوم را در فضل صحابه ذکر کرده و علما مستقرّ شده اند بر جواز عمل بحدیث ضعیف در فضائل أعمال فضلا عن فضائل الرّجال هیچ وجهی ندارد زیرا که در حدیث نجوم حکم عملست بفعل و قول صحابه و این از قبیل فضائل نیست که در آن عمل بحدیث ضعیف جائز باشد.

و متانت و رزانت این تقریر خفاجی بر أهل نظر پوشیده نیست، و بعد ملاحظه آن بر محلّ بودن ایراد حافظ عراقی بر همگنان ظاهر و باهر می گردد.

لیکن عجبست که خفاجی بعد ازین خود حرکت مذبوحی نموده و خواسته که قاضی عیاض را از مؤاخذه و کشاکش ایراد حافظ عراقی وارهاند و او را ازین ورطه مهلکه بساحل نجات برساند، چنانچه گفته: [فلو قال إنّه بمعنی الحدیث الّذی قبله و هو حدیث صحیح یعمل به و لذا ساقه بعده کالمتابعة له و لذا جزم به، کان أقوی و أحسن] یعنی اگر کسی که در صدد حمایت قاضی عیاض و دفع ایراد حافظ عراقی ازو بر آمده است می گفت که حدیث نجوم بمعنی حدیث ما قبل یعنی حدیث اقتدا بشیخینست و آن حدیث صحیحست که عمل کرده می شود بآن و بهمین سبب قاضی عیاض آن را یعنی حدیث نجوم را بعد آن یعنی حدیث اقتدا مثل متابعت آن آورده و بهمین و وجه جزم بآن نموده این کلام حامی قاضین عیاض اقوی و احسن می بود، انتهی حاصل کلام الخفاجی.

ص: 223

و پر ظاهرست که این تقریر سراسر تزویر که خفاجی برای حمایت حمای قاضی عیاض نسج نموده أوهن من بیت العنکبوت و أرقّ من ورق التّوت می باشد، زیرا که هر عاقل بصیر و متأمّل خبیر نیکو می داند که:

اولا حدیث اقتدا حدیث دیگرست و حدیث نجوم حدیث دیگر، حدیث أوّل مخصوص برای شیخین وضع شده و حدیث دیگر برای جمله صحابه موضوع گردیده، و ازینجاست که بسیاری از علمای اصولیّین اهل سنّت حدیث نجوم را معارض حدیث اقتدا می دانند، کما لا یخفی علی من لاحظ «إحکام الأحکام» للآمدی و «مختصر الاصول» لابن الحاجب و شرحه لعضد الدّین الإیجی و «حاشیة التّفتازانی» علی هذا الشّرح و «شرح المنهاج» لعبید اللّه بن محمّد الفرغانی المعروف بالعبری و «معراج الوصول» للعلاّمة مجد الدّین الایکی و «التّحریر» لابن الهمام السّیواسی و کتاب «التّقریر و التّحبیر» لابن أمیر الحاجّ الحلبی و «التّیسیر» لمحمد أمین المعروف بأمیر بادشاه البخاری و «مسلّم الثّبوت» لمحبّ اللّه البهاری و «الصّبح الصّادق» لملا نظام الدّین السّهالوی و «فواتح الرّحموت» لعبد العلی اللکهنوی و «شرح المسلّم» للمولوی ولی اللّه اللکهنوی.

پس حدیثی را که معارض حدیث دیگر باشد هم معنی آن وانمودن صراحة طریق جمع بین الضّدّین پیمودنست.

ثانیا ادّعای این معنی که حدیث اقتدا حدیث صحیح و معمول به می باشد هرگز درست نیست، و بحمد اللّه تعالی در مجلّد حدیث طیر و نیز در همین مجلّد عنقریب بتفصیل تمام موضوع و مصنوع بودن آن مبیّن و مبرهن گردیده، و کمال فساد و بطلان آن حسب اعترافات أکابر أعلام و محقّقین فخام سنّیّه بحدّ ثبوت رسیده و بعد ملاحظه آن هیچ عاقلی اقدام بر تصحیح آن نخواهد کرد.

ثالثا ادّعای این معنی که قاضی عیاض حدیث نجوم را بعد حدیث اقتدا مثل متابعت برای آن آورده حرفیست نهایت نامربوط زیرا که بر ناظر افادات علمای علم درایت مثل علاّمه ابن الصّلاح و علاّمۀ نووی و زین الدّین العراقی و غیر ایشان واضح و لائح است که متابعت در حدیث واحد بتعدّد رواة متحقّق می شود و شاهد حدیث دیگرست

ص: 224

که بمعنی حدیث أوّل باشد، و پر ظاهرست که حدیث اقتدا و حدیث نجوم یک حدیث نیست. و نیز واضح و آشکار است که حدیث نجوم بمعنی حدیث اقتدا هم نیست بلکه معارض آنست، پس در این جا نه متابعت متحقّق می شود و نه صورت شاهد نمایان می گردد و هر گاه حال بر چنین منوال باشد قول خفاجی «و لذا ساقه بعده کالمتابعة له» چگونه حظّی از صحّت خواهد داشت؟!.

رابعا بر ناظر افادات علمای علم درایت این هم ظاهر و باهرست که در متابعات و شواهد روایات وضّاعین و کذّابین بکار نمی آید، و غایة ما فی الباب آنست که روایات بعض ضعفاء مخصوصین درین باب قابل ذکر باشد، و چون در ما سبق مکرّرا واضح و آشکار گردیده است که حدیث نجوم موضوع و مکذوب و باطلست و موضوع بودن آن را خود خفاجی از ابن حزم نقل کرده و رواة آن - کما علمت سابقا - از جمله وضّاعین أنکاس و صنّاعین أرجاس هستند، لهذا این حدیث را از قبیل متابعات انگاشتن کمال ذهول و غفول خود را فرا روی أهل حلوم و عقول واداشتن است.

خامسا اگر فرض کرده شود که حدیث نجوم بمعنی حدیث اقتداست و صحّت حدیث اقتدا هم بفرض محال مسلم داشته آید و سیاق قاضی عیاض آن را مثل متابعت هم روا باشد، باز هم جزم قاضی عیاض بحدیث نجوم درست نمی شود، و بعد طی این مراحل هم دست خفاجی بدامن مقصود نمی رسد زیرا که درین صورت می بایست که قاضی عیاض حدیث اقتدا را بصیغه جزم ذکر نماید و حدیث نجوم را بصیغه تضعیف وارد سازد، چه بنا بر مزعوم باطل خفاجی حدیث اقتدا حدیث صحیحست و حدیث نجوم هرگز صحیح نیست، حال آنکه قاضی چنین نکرده بلکه حدیث اقتدا را باسناد خود روایت کرده و حدیث نجوم را بلا ذکر سند بصیغه جزم ذکر نموده، و پر ظاهرست که حدیث صحیح را بغیر حتم نقل کردن و حدیث غیر صحیح را حتما و جزما ذکر نمودن نهایت شنیع و فظیع ست و هرگز سمتی از جواز ندارد.

و بالجمله محلّ کمال عجبست که چرا قاضی عیاض حدیث اقتدا را که نزد خفاجی حدیث صحیحست بصیغۀ جزم وارد ننموده بلکه آن را بسند خود اگر چه آن

ص: 225

سند مقدوح و مجروحست روایت کرده و حدیث نجوم را که هرگز نزد خفاجی صحیح نیست بلکه بنا بر افاده خودش جملۀ أسانید آن ضعیفه است و ابن حزم آن را بالجزم موضوع گفته، قاضی بقلب موضوع و عکس مشروع آن را بصیغه حتم و جزم وارد نموده در إثبات رقاعت و صفاقت خود نزد اولی الأحلام إلی أقصی الغایه افزوده.

و ازینجا ثابت و متحقّق گردید که آنچه خفاجی در حمایت حمای قاضی عیاض نسج عنکبوتی نموده هرگز أقوی و أحسن نیست بلکه أوهی و أوهنست و وهن و هوان آن بر أصحاب أبصار و أعیان واضح و عیان می باشد و خاک مذلّت و صغار برؤوس تابع و متبوع می پاشد، فلا تکن فی هذا الباب من الغافلین، فلقد رددنا قول الخفاجی أسفل سافلین.

ازین عبارت واضحست که علاّمه محمّد معین سندی حدیث نجوم را صراحة موضوع می گوید و بمقابله حدیث ثقلین آن را مردود ساخته راه إنصاف می پوید، و هر گاه حال این حدیث بر چنین منوال باشد که منصفین علمای اهل سنّت خود آن را بمقابله حدیث ثقلین مردود نمایند و بقطع و یقین آن را موضوع وانموده در إظهار فساد آن افزایند، أحدی از أهل إنصاف احتجاج مخاطب ما را باین حدیث موضوع و خبر مصنوع و آن هم در معارضۀ حدیث ثقلین و آن هم بمقابله اهل حق که مصداق «ظُلُماتٌ بَعْضُها فَوْقَ بَعْضٍ» می باشد، جائز نخواهد انگاشت، و هرگز حضرتش را در تمسّک باین کذب صریح و افک فضیح معذور نخواهد داشت.

عشیرة القاضی ملقّبة به ملک (بالملک. ظ). و القاضی هو بحر من العلوم و بدر بین النّجوم، جاب دیار الفورب فی عنفوان الشّباب و قرع فی طلب العلم کثیرا من الأبواب و أخذ أوائل الکتب الدّرسیّة من مواضع شتّی ثمّ انقطع برمّته إلی حوزة درس المولوی قطب الدّین الشّمس آبادی و بدلالة هذا القطب قطع مسافة الاغتراب و انتهی إلی أقصی حدود الاکتساب و بعد ما تحلّی بالفضائل و برع فی الأماثل قصد الدّیار الجنوبیّة من الهند المعبّر عنها بالدّکن و لازم السّلطان عالمگیر فولاّه قضاء لکهنو من بلاد الفورب و بعد عدّة سنین عزل عنه و قصد الدّکن مرّة ثانیة و قلّده سلطان عالمگیر قضاء - حیدرآباد و هی دار الخلافة للدّیار الشّرقیّة من الدّکن ثمّ غضب علیه السّلطان بعلّة و عزله عن القضاء و بعد أیّام عفی عنه بشفاعة الشّفعاء و أمره بتعلیم ابن ابنه السّلطان رفیع القدر بن السّلطان محمّد معظم بن السّلطان عالمگیر و فوّض عالمگیر فی آخر عمره حکومة کابل إلی ابنه محمّد معظم المذکور الملقّب بشاه عالم، فسافر شاه عالم و ابنه السّلطان رفیع القدر من الدّکن إلی کابل و انسلک القاضی أیضا صحبة السّلطان رفیع القدر بعلاقة التّعلیم حتّی دخلوا کابل و بعد ما أقاموا بها مدّة یسیرة توفی السّلطان عالمگیر فی الدّکن سنة ثمانیة عشرة و مائة و ألف و انتهض شاه عالم من کابل إلی الدّیار الهندیّة و أعطی القاضی منصبا جلیلا و ولاّه صدارة ممالک الهند کلّها و لقّبه بفاضل خان سنة تسعة عشر و مائة و ألف و فی هذه السّنة أغار علیه هادم اللّذّات و أذاقه علاقم الحسرات.

و من مصنّفاته: «سلّم العلوم» فی المنطق و «مسلم الثّبوت» فی أصول الفقه و تاریخ تألیفه هذا الاسم و «الجوهر الفرد» و هی رسالة فی مسئلة الجزء الّذی لا یتجزّی و التّصانیف الثّلاثة مقبولة متداولة فی مدارس العلماء].

و مولوی صدیق حسن خان معاصر در «أبجد العلوم» گفته: [القاضی محبّ اللّه البهاری نسبة إلی بهار - بکسر الموحّدة - بلدة عظیمة فی شرقی پورب، تعرف فی القدیم بالصّوبة ثمّ اطلق ذلک علی بسنه، و البلدتان متّصلتان. ولد القاضی بموضع کرا من توابع محبّ علی فور و هی معمورة فی مضافات بهار و عشیرة القاضی تعرف بملک، و القاضی جاب دیار پورب و أخذ أوائل الکتب الدّرسیّة من مواضع شتّی ثمّ انقطع برمّته

ص: 228

إلی حوزة درس القطب الشّمس آبادی فصار بحرا من العلوم و بدرا بین النّجوم، و رحل إلی الدّکن و لازم السّلطان عالم گیر فولاه قضاء لکهنؤ ثمّ بعد مدّة قضاء حیدرآباد و هی دار الإمارة للدّیار الشّرقیّة من دکن ثمّ عزله ثمّ أمره بتعلیم ابن ابنه رفیع القدر بن محمّد معظم، ثمّ لمّا فوّض عالم گیر فی آخر عمره حکومة کابل إلی ابنه محمّد معظم الملقّب بشاه عالم و سافر هو مع ابنه رفیع القدر من الدّکن إلی کابل صحبه القاضی، و لمّا توفی عالم گیر فی الدّکن سنّة 1118 و انتهض شاه عالم من کابل إلی الدّیار الهندیّة أعطی القاضی منصبا جلیلا و ولاّه صدارة ممالک الهند کلّها و لقّبه بفاضل خان سنة 1119 فتوفی فی هذه السّنة. و من مؤلّفاته: «سلّم العلوم» فی المنطق و «مسلّم الثّبوت» فی اصول الفقه و «الجوهر الفرد» فی مسئلة الجزء الّذی لا یتجزّی، و هذه الثّلثة مقبولة متداولة فی مدارس العلماء].

در «فواتح الرّحموت - شرح مسلم الثّبوت» قدح و جرح حدیث نجوم بأوضح بیان مصرّح ساخته بإبدای کمال وهن و هوان و فساد و بطلان آن حسب تصریحات أعیان و أرکان مذهب خود پرداخته، چنانچه در کتاب مذکور در مبحث إجماع شیخین و خلفای أربعة گفته: [و أمّا المعارضة

بأصحابی کالنّجوم فبأیّهم اقتدیتم اهتدیتم، رواه ابن عدی و ابن عبد البرّ، و خذوا شطر دینکم من الحمیراء، أی أمّ المؤمنین عائشة الصّدیقة، کما فی «المختصر» فتدفع بأنّهما ضعیفان لا یصلحان للعمل فضلا عن معارضة الصّحاح أمّا الحدیث الأوّل فلم یعرف، قال ابن حزم فی رسالته الکبری: مکذوب موضوع باطل، و به قال أحمد و البزّار. و أمّا الحدیث الثّانی فقال الذّهبیّ: هو من الأحادیث الواهیة الّتی لا یعرف لها إسناد. قال السّبکیّ و الحافظ أبو الحجّاج: کلّ حدیث فیه لفظ الحمیراء لا أصل له إلاّ حدیث واحد فی النّسائیّ. کذا فی «التّیسیر»].

و مخفی نماند که این کلام بحر العلوم سنّیّه که در قدح و جرح حدیث نجوم مسرود ساخته برای دیگر کلمات او که متعلّق بتأیید این حدیث قبل ازین کلام در بعض مواضع کتاب خود ذکر کرده است ماحی و عافی می باشد و خاک مذلّت و هوان بر سر محتجّین باین حدیث موضوع بأخسّ وجوه می پاشد، فتنّبه لذلک و لا تغترّ بما یورطک فی المهالک.

و ازین عبارت ظاهر و باهرست که علاّمۀ شوکانی در اماطت شوکت حدیث نجوم و إظهار موهونیّت آن بر أرباب عقول و حلوم افادۀ فوائد عدیده و افاضۀ عوائد سدیده نموده.

أول آنکه مصرّح نموده که درین حدیث مقال معروفست، و ازینجا واضح و آشکار می گردد که کلام منقّدین و محقّقین در قدح و جرح این حدیث نزد علما معروف و مشهورست و مخفی و مستور نیست.

دوم آنکه افاده کرده که راوی این حدیث عبد الرّحیم بن زید عمی از پدر خود می باشد و این هر دو نفر خیلی ضعیف هستند.

سوم آنکه برای إظهار مزید قدح عبد الرّحیم از ابن معین نقل کرده که عبد الرّحیم کذّابست.

چهارم آنکه برای إثبات همین مطلب از بخاری نقل نموده که عبد الرّحیم متروکست.

پنجم آنکه برای همین غرض افاده کرده که أبو حاتم هم عبد الرحیم را متروک گفته:

ششم آنکه مصرّح نموده که برای حدیث نجوم طریق دیگرست که در آن طریق حمزۀ نصیبی واقع شده و او خیلی ضعیفست.

هفتم آنکه برای إثبات مزید مقدوحیّت حمزة نصیبی از بخاری نقل کرده که او منکر الحدیث.

هشتم آنکه برای همین مقصد از ابن معین نقل نموده که حمزۀ نصیبی برابر یک پول هم نیست، و بدتر ازین چه توهین و تهجین خواهد بود؟! نهم آنکه بهمین غرض از ابن عدی نقل آورده که عامۀ مرویات حمزه موضوعه می باشد.

دهم آنکه افاده نموده که حدیث نجوم از طریق جمیل بن زید نیز منقولست و او مجهولست، و تِلْکَ عَشَرَةٌ کامِلَةٌ فیها لأهل الکذب و الزّور مخاز عامّة شاملة.

ایضاح و افصاح پیش روی أرباب نظر نهاده در إبانت مقدوحیّت و موهونیّت و مجروحیّت و مطعونیّت آن داد نهایت إنصاف داده، چنانچه گفته: [و أمّا ما تمسّک بعض القائلین بحجیّة قول الصّحابی عمّا (بما. ظ)

روی عنه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم أنّه قال: أصحابی کالنّجوم بأیّهم اقتدیتم اهتدیتم، فهذا ممّا لم یثبت قط، و الکلام فیه معروف عند أهل هذا الشّأن بحیث لا یصحّ العمل بمثله فی أدنی حکم من أحکام الشّرع فکیف مثل هذا الأمر العظیم و الخطب الجلیل].

ازین عبارت سراسر بشارت پیدا و هویداست که علاّمۀ شوکانی بمقابلۀ کسی که تمسّک بحدیث نجوم نموده اولا افاده می فرماید که این حدیث از جملۀ آن أحادیث ست که هرگز ثابت نشده، و فیه من التّأکید الأکید ما لا یخفی علی أهل البصر الحدید، ثانیا تصریح نموده که کلام درین حدیث معروفست نزد أهل این شان، یعنی علمای علم حدیث قدح و جرح این حدیث را بخوبی می دانند و آن را هرگز بمنصّۀ صحّت و ثبوت نمی نشانند، ثالثا افاده کرده که وهن این حدیث بحدّی رسیده است که عمل بمثل آن در أدنی حکمی از أحکام شرع صحیح نیست چه جائی که در مثل این أمر عظیم و خطب جلیل یعنی حجّیّت قول صحابی، و فی هذه الوجوه الثّلاثة ما یکشف عن سوء حال المحتجّین بهذا الکذب البادی الغثاثة.

ازین عبارت پر مهارت واضح و آشکار است که علاّمۀ شوکانی إبانت و إظهار عیب و عوار حدیث نجوم بچند وجه فرموده:

اول آنکه: افاده کرده که أئمۀ جرح و تعدیل تصریح نموده اند به اینکه هیچ طریقی از طرق حدیث نجوم صحیح نیست.

دوم آنکه: از أئمّۀ جرح و تعدیل نقل نموده که این حدیث از جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلم ثابت نشده سوم آنکه: ظاهر کرده که حفّاظ علم حدیث برین حدیث کلام کرده اند ببیانی که شافی و کافیست.

چهارم آنکه: افاده نموده که هر که بخواهد که از طرق این حدیث و از تضعیف آن طرق بحث نماید پس این معنی ممکن ست بنظر کردن در کتابی از کتب این شان.

پنجم آنکه: در آخر کلام اعتراف سراسر إنصاف نموده که باین حدیث حجّتی قائم نمی شود، و فی هذه الوجوه الخمسة ما یقطع جوار المعاند و همسه.

قال السّبکیّ عن شیخه: کلّ حدیث فیه لفظ الحمیراء لا أصل له إلاّ حدیثا واحدا فی النّساء (النّسائیّ. ظ) کذا فی «التقریر»، انتهت [1]: اعلم أنّ الحدیث الأوّل و إن روی فی المعتبرات عن عمر و ابنه و جابر و ابن عبّاس و أنس بألفاظ مختلفه أقربها إلی اللّفظ المذکور ما

أخرج ابن عدی فی «الکامل» و ابن عبد البرّ فی کتاب «بیان العلم» عن ابن عمر قال: قال رسول اللّه صلعم: مثل أصحابی مثل النّجوم یهتدی بها فأیّهم اخذتم بقوله اهتدیتم. و لکن لم یصح منها شیء، قاله أحمد و البزّار. قال ابن حازم (حزم. ظ) فی رسالته الکبری: مکذوب موضوع باطل. نعم، الحدیث الصّحیح یؤدّی بعض معناه و هو

حدیث أبی موسی المرفوع: النّجوم أمنة السّماء فاذا ذهبت النّجوم أتی أهل السّماء ما یوعدون و أنا أمنة لأصحابی فإذا ذهبت أتی أصحابی ما یوعدون و أصحابی أمنة لامّتی فإذا ذهب أصحابی أتی امّتی ما یوعدون. کذا نقل فی «التّیسیر» عن «التّقریر»، و قال:

الحدیث الثّانی ذکر فیه أنّ الحافظ عماد الدّین بن کثیر سأل الحافظین المزّیّ و الذّهبیّ عنه فلم یعرفاه، و نقل عن کثیر من الحفّاظ مثله، و قال الذّهبیّ: هو من الأحادیث الواهیة الّتی لا یعرف لها إسناد، و قال السّبکیّ و الحافظ أبو الحجّاج المزّیّ. کلّ حدیث فیه لفظ الحمیراء لا أصل له إلاّ حدیثا واحدا فی النّساء (النّسائیّ. ظ)، فلا یصلحان معارضین للاوّلین].

و مولوی ولیّ اللّه لکهنوی از جمله علمای کبار و کملای أحبار نزد سنیّه این دیارست. بعضی از مفاخر و مآثر او باید شنید.

خود مولوی ولیّ اللّه در «أغصان أربعه» در ذکر أولاد مولوی حبیب اللّه والد خود گفته: [اکبر آنها در سنّ: راقم حروفست، مختصرات در خدمت والد ماجد تحصیل

و مکروهات بسیار دیده أمّا حفظ و حمایت إلهی را غالب بر همه چیزها یافته از ابتدای جوانی بفقدان فرزند گرفته خاطر شدم پس از آنکه فرزند (فرزندان. ظ) بوجود آمدند بموت آنها رنجیدم، اکنون که عمرم از شصت سال درگذشت دو فرزند و یک دختر خدای تعالی عنایت فرموده، او سبحانه تعالی آنها را در مهد حمایت خود داشته پرورش نماید و بعمر طبعی رساند و علم و فضل نصیب گرداند إنّه علی کل شیء قدیر].

و مولوی محمد إنعام اللّه پسر ولی اللّه مذکور در ضمیمۀ أغصان أربعه در ذکر والد خود گفته: [ذات با برکات جنابشان جامع علوم معقول و منقول و حاوی فروع و اصول صاحب تصانیف کثیرة بود چنانچه «شرح مسلّم الثّبوت» مسمّی به «نفائس الملکوت» و تفسیر «معدن الجواهر» بکمال شرح و بسط و «حاشیۀ هدایة الفقه» بر عبادات و معاملات و «حاشیه بر حاشیۀ کمالیه - شرح عقائد جلالی» و «حاشیه زوائد ثلثة» و «حاشیه صدرا» و «شرح غایة العلوم» و «معارج العلوم» و «تذکرة المیزان» و «تکمله شرح سلّم» مولوی عبد الحقّ قدّس سره و «تکمله شرح سلّم» ملاّ حسن مغفور و «رسالۀ تشکیک» و «کشف الأسرار فی خصائص سیّد الأبرار» و «مرآة المؤمنین و تنبیه الغافلین فی مناقب آل سیّد المرسلین» و «آداب السلاطین» و «عمدة الوسائل» و رساله هذا موسوم به «أغصان أربعه» و تصانیف خودش یادگار در عالم دارد. المختصر، جمله عمر عزیز خویش بتصانیف و درس طلبه علم بسر برده و از علم او عالمی فیض یاب گردید، شاگردانش نامی و گرامی و از علمای متبحر شمرده می شوند، و در نظر أرباب و حاکمان «اوده» معزّز و ممتاز ماند و بر مناصب جلیله فائز گشته محسود گشت، بعمر هشتاد و هشت سال در ماه صفر بتاریخ دهم کلمه گویان بجوار رحمت ایزد منّان طرح اقامت فکند، سنین وفاتش [1] از تاریخی که حکیم ظهیر الدّین جواد فتحپوری گفته مؤید (هویدا. ظ) می گردد

ص: 235

رکن دین مولوی ولیّ اللّه آن بفضل و کمال علم اکمل

دعوتی را بجان اجابت کرد که شنیده است از زبان أجل

بتفرّد که در صفاتش بود از عطای خدای عزّ و جل

می توان گفت سال تاریخش بی تکلّف بری ز نقص و خلل

کز وفاتش شدند بی سر و پا ورع و شرع و فضل و علم و عمل

انتهی ما فی الضّمیمة، و لا یخفی ما فی هذا النّظم من المبالغة الذمیمه

سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم یقول: إذا استأذن المستأذن فلم یؤذن له فلیرجع. فقال: لتأتینی بمن یعلم هنا (هذا. ظ) أو لأفعلنّ بک و لأفعلنّ! قال أبو سعید: جاءنی الأشعریّ یرعد قد اصفرّ لون وجهه فقام علی حلقة من أصحاب النّبی صلّی اللّه علیه و سلّم فقال: أنشد اللّه رجلا علم من هذا علما إلاّ قام به فانّی قد خفت هذا الرّجل علی نفسی! فقلت أنا معک فقال آخر: و أنا معک، فسری عنه].

و أحمد بن محمد بن حنبل الشّیبانی در «مسند» خود گفته:

[ثنا سفیان، ثنا یزید بن خصیفة عن بسر بن سعید عن أبی سعید الخدری، قال: کنت فی حلقة من حلق الأنصار فجاءنا أبو موسی کأنّه مذعور فقال: إنّ عمر أمرنی أن آتیه فأتیته فاستأذنت ثلاثا فلم یؤذن فرجعت، و قد قال ذلک رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم: من استأذن ثلاثا و لم یؤذن له فلیرجع. فقال: لتجیئنّ ببیّنة علی الّذی تقول و إلاّ أوجعتک. قال أبو سعید: فأتانا أبو موسی مذعورا - أو قال: فزعا - فقال: أستشهدکم، فقال أبیّ بن کعب: لا یقوم معک إلاّ أصغر القوم. قال أبو سعید: و کنت أصغرهم فقمت معه و شهدت أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم قال: من استأذن ثلاثا و لم یؤذن له فلیرجع].

و نیز أحمد در «مسند» خود گفته:

[ثنا یزید: أنبأنا داود عن أبی نضرة عن أبی سعید الخدری، قال: استأذن أبو موسی علی عمر ثلاثا فلم یؤذن له فرجع فلقیه عمر فقال: ما شأنک رجعت؟ قال: سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم یقول: من استأذن ثلاثا فلم یؤذن له فلیرجع، قال: لتأتین علی هذا ببیّنة أو لأفعلنّ و لأفعلنّ. فأتی مجلس قومه فناشدهم اللّه عزّ و جل، فقلت: أنا معک فشهدوا له بذلک فخلّی سبیلهم].

و نیز أحمد در «مسند» خود گفته:

[ثنا زید بن هارون قال: أنا داود عن أبی نضرة عن أبی سعید الخدری قال: استأذن أبو موسی علی عمر (رض) ثلاثا فلم یؤذن له فرجع فلقیه عمر (رض) فقال: ما شأنک رجعت؟ قال: سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم یقول:

من استأذن ثلاثا و لم یؤذن له فلیرجع. فقال: لتأتینّ علی هذه ببیّنة أو لأفعلنّ و لأفعلنّ.

فأتی مجلس قومه فنا شدهم اللّه تعالی، فقلت: أنا معک، فشهدوا له فخلّی سبیله].

و أبو محمد عبد اللّه بن عبد الرّحمن الدّارمی السّمرقندی در «مسند» خود

ص: 238

گفته:

[أخبرنا أبو النّعمان ثنا یزید بن زریع ثنا داود عن أبی نضرة عن أبی سعید الخدری

أنّ أبا موسی الأشعری استأذن علی عمر ثلث مرّات فلم یؤذن له فرجع فقال: ما رجعک؟ قال: سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم یقول: إذا استأذن المستأذن ثلث مرّات فان أذن له و إلاّ فیرجع، فقال: لتأتینّ بمن یشهد معک أو لأفعلنّ و لأفعلنّ. قال أبو سعید: و أتانا و أنا فی قوم من أصحاب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم فی المسجد و هو فزع من وعید عمر إیّاه فقام علینا فقال: أنشد اللّه منکم رجلا سمع ذلک من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم إلاّ شهد لی به، قال: فرفعت رأسی فقلت: أخبره أنّی معک علی هذا، و قال ذاک آخرون فسری عن أبی موسی].

و بخاری در صحیح خود گفته:

[حدّثنا محمد بن سلام: أخبرنا مخلد بن یزید أخبرنا ابن جریج قال: أخبرنی عطاء عن عبید بن عمیر أن أبا موسی الأشعری استأذن علی عمر بن الخطاب فلم یؤذن و کأنّه کان مشغولا فرجع أبو موسی ففرغ عمر فقال:

أ لم أسمع صوت عبد اللّه بن قیس، ائذنوا له، قیل: قد رجع فدعاه فقال: کنّا نؤمر بذلک فقال تأتینی علی ذلک بالبیّنة فانطلق إلی مجلس الأنصار فسألهم فقالوا: لا یشهد لک علی هذا إلاّ أصغرنا أبو سعید الخدری، فذهب بأبی سعید الخدری فقال عمر: اخفی هذا علیّ من أمر رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم؛ ألهانی الصّفق بالأسواق. یعنی الخروج إلی التّجارة].

و نیز بخاری در «صحیح» خود گفته:

[حدّثنا علیّ بن عبد اللّه حدثنا سفیان حدّثنا یزید بن خصیفة عن بسر بن سعید عن أبی سعید الخدری قال: کنت فی مجلس من مجالس الأنصار إذ جاء أبو موسی کأنّه مذعور فقال: استأذنت علی عمر ثلاثا فلم یؤذن لی فرجعت فقال: ما منعک؟ قلت استأذنت ثلاثا فلم یؤذن لی فرجعت و قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم: إذا استأذن أحدکم ثلاثا فلم یؤذن له فلیرجع، فقال: لتقیمنّ علیه بیّنة أ منکم أحد سمعه من النّبی صلّی اللّه علیه و سلّم؟ فقال ابیّ بن کعب و اللّه لا یقوم معک إلاّ اصغر القوم، فکنت أصغر القوم، فقمت معه فأخبرت عمر أنّ النّبی صلّی اللّه علیه و سلّم قال ذلک. و قال ابن المبارک: أخبرنی ابن عیینة حدّثنی یزید عن بسر بن سعید قال:

سمعت أبا سعید بهذا. قال أبو عبد اللّه: أراد عمر التّثبّت لا أن لا یجیز خبر الواحد.

و نیز بخاری در صحیح خود گفته:

ص: 239

حدّثنی عطاء عن عبید بن عمیر قال: استأذن أبو موسی علی عمر فکأنّه وجده مشغولا فرجع فقال عمر: أ لم أسمع صوت عبد اللّه بن قیس ائذنوا له، فدعی له فقال: ما حملک علی ما صنعت؟ فقال: إنّا کنّا نؤمر بهذا. قال: فأتنی علی هذا بیّنة أو لأفعلنّ بک.

فانطلق إلی مجلس من الأنصار فقالوا: لا یشهد إلاّ أصاغرنا (أصغرنا. ظ) فقام أبو سعید الخدری فقال: قد کنّا نؤمر بهذا، فقال عمر: خفی علیّ هذا من أمر النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم، ألهانی الصّفق بالأسواق].

و مسلم در صحیح خود گفته:

[حدّثنی أبو الطاهر أخبرنی عبد اللّه بن وهب، ثنی عمرو بن الحرث عن بکیر بن الأشجع أنّ بسر بن سعید حدّثه أنّه سمع أبا سعید الخدریّ یقول: کنّا فی مجلس عند ابیّ بن کعب فأتی أبو موسی الأشعریّ مغضبا حتّی وقف فقال: أنشدکم اللّه هل سمع أحد منکم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم یقول: الاستیذان ثلاث فإن أذن لک و إلاّ فارجع، قال أبیّ: و ما ذلک؟ قال: استأذنت علی عمر بن الخطاب أمس ثلاث مرّات فلم یؤذن لی فرجعت ثمّ جئته الیوم فدخلت علیه فأخبرته إنّی جئت أمس فسلّمت ثلاثا ثمّ انصرفت. قال: قد سمعناک و نحن حینئذ علی شغل فلو ما استأذنت حتّی یؤذن لک؟! قال: استأذنت کما سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم، قال: فو اللّه لأوجعنّ ظهرک و بطنک او لتأتینّ بمن یشهد لک علی هذا، فقال أبیّ بن کعب: فو اللّه لا یقوم معک إلاّ أحدثنا سنّا، قم یا أبا سعید! فقمت حتّی أتیت عمر فقلت: قد سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم یقول هذا].

ببیّنة و إلاّ فعلت و فعلت!، فذهب أبو موسی. قال عمر: إن وجد بیّنة تجدوه عند المنبر عشیّة و إن لم یجد بیّنة فلم تجدوه، فلمّا أن جاء بالعشی وجدوه قال: یا أبا موسی! ما تقول؟ أ قد وجدت؟ قال: نعم! ابیّ بن کعب، قال. عدل، قال: یا أبا الطفیل! ما یقول هذا؟ قال: سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم یقول ذلک یا بن الخطاب! فلا تکوننّ عذابا علی أصحاب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم! قال: سبحان اللّه! إنّما سمعت شیئا فأحببت أن أتثّبت!].

و أبو جعفر أحمد بن محمّد بن سلامة الطحاوی در کتاب «مشکل الآثار» گفته:

[حدّثنا یونس بن عبد الأعلی. ثنا عبد اللّه بن وهب أخبرنی عمرو بن الحارث عن بکیر بن الأشجّ أنّ بسر بن سعید حدّثه أنّه سمع أبا سعید الخدریّ یقول: کنّا فی مجلس عند أبیّ بن کعب فجاء أبو موسی الأشعریّ مغضبا حتّی وقف فقال: أنشد کم اللّه! هل سمع منکم أحد رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم یقول: الاستیذان ثلاث فان أذن لک فادخل و إلاّ فارجع؟ فقال ابیّ: و ما ذاک؟ فقال: استأذنت علی عمر بن الخطاب أمس ثلاث مرّات فلم یؤذن لی فرجعت ثمّ جئته الیوم فدخلت علیه فأخبرته أنّی جئته أمس فسلّمت ثلاثا ثمّ انصرفت، فقال: قد سمعنا و نحن حینئذ علی شغل فلو ما استأذنت حتّی یؤذن لک؟ قال: استأذنت کما سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم یقول، فقال: و اللّه لأضربنّ بطنک و ظهرک أو لتأتینّی بمن یشهد لک علی هذا! فقال ابیّ بن کعب: فو اللّه لا یقوم معک أحد إلاّ أحدثنا سنّا الّذی بجنبک، قم یا أبا سعید! فقمت حتّی أتیت عمر فقلت: قد سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم یقول هذا].

ص: 241