بسم اللّه الرّحمن الرّحیم الحمد للّه الّذی جعلنا من المتمسّکین بالقرآن المجید و العترة الطّاهرة،و أیّدنا لدمغ رءوس أهل الباطل بالدّلائل المفحمة و الحجج القاهرة.و الصّلوة و السّلام علی سیّدنا أبی القاسم محمد المبعوث بالآیات الواضحة،و البیّنات الظّاهرة،و المرسل بالمعاجز المعجبة و الخرائج الباهرة،و علی آله الطّیّبین الطّاهرین المنوّهین المشبّهین بالنّجوم الزّاهرة الهادین المهدیّین الرّاشدین المرشدین لأهل الرّقیع و السّاهرة.

أما بعد،فهذا هو الجزء الثّانی من المجلّد الثّانی عشر من مجلّدات المنهج الثّانی لکتابی المسمّی ب«عبقات الانوار فی امامة الائمة الاطهار»قد نقضت فیه کلام«صاحب التحفة»الّذی لفّقه لإنکار دلالة حدیث الثقلین علی الامامة،و بیّنت فیه سقم کلماته و فساد جملاته اللاّتی تفوّه بها لجحد حقوق أهل الزّعامة،و اللّه ولّی التّوفیق بالنّصرة و الکرامة و من عنده الثّبات علی الحقّ و الاستقامة.و ها أنا أقول و بحول اللّه و قوّته أسطو و أصول:

هر گاه بحمد اللّه از إفحام و إلزام معاندین منکرین حدیث ثقلین فراغ دست داد، و کمال تواتر و قطعیّت آن بر منصّۀ شهود پا نهاد؛مناسب آمد که بنقض کلام مهانت انضمام مخاطب جملة جملة توجّه نمایم و بجواب هفوات آن مجادل بدیع السّمات پرداخته،حظّ وافی از احقاق حقّ نصیح و اخمال باطل فضیح ربایم.

ص: 2

دریت فیما سبق.

و از آن جمله است:جناب امام حسن بن علی علیه السّلام.و روایت آن جناب را سلیمان بن ابراهیم البلخی القندوزی در«ینابیع المودّة»آورده،کما مضی فیما سبق.

و از آن جمله است:حضرت سلمان،و روایت آن جناب را سلیمان بن ابراهیم البلخی در«ینابیع المودّة»إثبات نموده.

و از آن جمله است:حضرت ابو ذر الغفاری علیه رضوان المنعم الباری.و روایت آن جناب را محمّد بن عیسی بن سورة التّرمذی(سنۀ 279).و أبو العبّاس أحمد بن محمّد بن سعید الکوفی (سنۀ 332)،و أبو محمّد أحمد بن محمّد بن علی العاصمی،و إسماعیل بن عمر بن کثیر الدمشقی (سنۀ 774)،و محمّد بن عبد الرّحمن السّخاوی(سنۀ 902)،و نور الدّین علیّ بن عبد اللّه السّمهودی(سنۀ 911)،و أحمد بن الفضل بن محمّد باکثیر المکّی(سنۀ 1047) و سلیمان بن ابراهیم البلخی؛در کتب خویش اخراج و ادراج نموده اند،کما سبق فیما سلف.

و از آن جمله است:حضرت ابن عباس.و روایت آن بزرگوار را سلیمان بن ابراهیم القندوزی در«ینابیع المودّة»ثابت نموده.

و از آن جمله است:أبو سعید الخدری.و حدیث ایشان را حفّاظ کرام و نقّاد أعلام سنّیّه روایت کرده اند؛مثل:عبد الملک بن أبی سلیمان العرزمی(سنۀ 145) و سلیمان بن مهران الأعمش(سنۀ 148)،و محمّد بن إسحاق بن یسار المدنی(سنۀ 151)،و عبد الرّحمن بن عبد اللّه المسعودی(سنۀ 160)،محمّد بن طلحة بن مصرف الیامی(سنۀ 167)،و عبد اللّه بن نمیر الهمدانی(سنۀ 199)،و عبد الملک بن عمرو العقدی(سنۀ 204)،و محمّد بن سعد بن منیع الزهری(سنۀ 130)،و أحمد بن محمّد بن حنبل الشّیبانی(سنۀ 441)،و عبّاد بن یعقوب الرواجنی(سنۀ 150)،و محمّد بن أحمد بن أبی العوّام الرّیاحی(سنۀ 276)،و محمّد بن عیسی بن سورة الترمذی(سنۀ 279)، و عبد اللّه بن أحمد بن حنبل الشیبانی(سنۀ 290)،و أبو یعلی أحمد بن علی بن المثنّی التمیمی(سنۀ 207)،و أبو جعفر محمّد بن جریر الطّبری(سنۀ 310)،و أبو القاسم

ص: 4

عبد اللّه بن محمّد البغوی(سنۀ 317)،و أبو العباس أحمد بن محمّد بن سعید الکوفی(سنۀ 333) و أبو القاسم سلیمان بن أحمد الطّبرانی(سنۀ 360)،و أبو طاهر محمّد بن عبد الرحمن المخلص الذّهبی(سنۀ 393)،و أبو إسحاق أحمد بن محمّد إبراهیم الثّعلبی(سنۀ 427)،و أبو نعیم أحمد بن عبد اللّه الاصفهانی(سنۀ 430)،و أبو غالب محمّد بن أحمد بن سهل النّحوی(سنۀ 463) و أبو عمر یوسف بن عبد اللّه النّمری(سنۀ 463)،و أبو محمّد الحسن بن احمد بن موسی الغندجانی (سنۀ 467)،و أبو الحسن علی بن محمّد بن الطیب الجلابی(سنۀ 483)،و أبو المظفر منصور بن محمّد السّمعانی(سنۀ 489)،و أبو البرکات عبد الوهّاب بن المبارک الأنماطی (سنۀ 538)،و فخر الدّین محمّد بن عمر الرّازی(سنۀ 606)،و أبو محمّد عبد العزیز بن مسعود الجنابذی المعروف بابن الأخضر(سنۀ 611)،و أبو الفتح محمّد بن محمّد الأبیوردی (سنۀ 667)،و أحمد بن عبد اللّه الطبری(سنۀ 694)،و الحسن بن محمّد الحسینی القمّی المعروف بالنّظام الأعرج،و ابراهیم بن محمّد الحموئی(سنۀ 722)،و أبو الحجاج یوسف بن عبد الرّحمن المزّی(سنۀ 742)،و محمّد بن یوسف الزّرندی(سنة بضع و خمسین و سبع مائة)،و إسماعیل بن عمر بن کثیر الدّمشقی(سنۀ 774)،و سیّد علی بن شهاب الدّین الهمدانی(سنۀ 786)،و شمس الدّین محمّد بن عبد الرّحمن السّخاوی (سنۀ 902)،و جلال الدّین عبد الرحمن بن کمال الدّین السّیوطی(سنۀ 911)، و نور الدین علی بن عبد اللّه السّمهودی(سنۀ 911)،و شهاب الدّین أحمد بن محمّد القسطلانی(سنۀ 923)،و عبد الوهّاب بن محمّد البخاری(سنۀ 932)،و علی بن سلطان محمّد الهروی المعروف بالقاری(سنۀ 1014)،و احمد بن الفضل بن محمّد باکثیر المکّی (سنۀ 1047)،و محمود بن محمّد بن علی الشّیخانی القادری،و محمّد بن عبد الباقی الزّرقانی المالکی(سنۀ 1122)،و میرزا محمّد بن معتمد خان الحارثی البدخشی،و محمّد بن اسماعیل الیمانی الصّنعانی(سنۀ 1182)،و شیخ سلیمان بن ابراهیم البلخی القندوزی.

و قد سبقت روایات هؤلاء فیما مضی.

و از آن جمله است:جابر بن عبد اللّه الانصاری؛و حدیث ایشان را نیز أجلّۀ حفّاظ و أکابر أیقاظ روایت و إثبات کرده اند؛مثل:أبو بکر عبد اللّه بن محمّد العبسی

ص: 5

المعروف بابن أبی شیبة(سنۀ 235)،و نصر بن عبد الرّحمن الکوفی الوشّاء(سنه 248)،و محمّد بن عیسی بن سورة التّرمذی(سنۀ 279)،و محمّد بن علی الحکیم التّرمذی(سنۀ 285)،و أبو عبد الرحمن أحمد بن شعیب النّسائیّ(1)،و أبو العباس أحمد بن محمّد سعید الکوفی المعروف بابن عقدة(سنۀ 332)،و محمّد بن سلیمان بن داود البغدادی،و أبو بکر أحمد بن علی بن ثابت الخطیب البغدادی(سنۀ 463)، و أبو بکر الحسین بن مسعود الفرّاء البغوی(سنۀ 516)،و مبارک بن محمّد الجزری المعروف بابن الأثیر(سنۀ 606)،و محمّد بن عبد اللّه الخطیب التّبریزی،و أبو الحجّاج یوسف بن عبد الرحمن المزّی(سنۀ 742)،و الحسن بن محمّد الطّیبی(سنۀ 743)، و محمّد بن المظفّر الخلخالی(سنۀ 745)،و محمّد بن یوسف الزّرندی(سنة بضع و 750)، و إسماعیل بن عمر بن کثیر الدّمشقی(سنۀ 745)،و محمّد بن محمّد بن محمود الحافظی البخاری(سنۀ 822):و شهاب الدین بن شمس الدین الدولت آبادی(سنۀ 849)،و شمس الدین محمّد بن عبد الرحمن السخاوی(سنۀ 902)،و جلال الدین عبد الرحمن ابن کمال الدین السّیوطی(سنۀ 911)،و نور الدین علی بن عبد اللّه السّمهودی(سنۀ 911)،و علی بن سلطان محمّد الهروی المعروف بالقاری(سنۀ 1014)،و أحمد بن الفضل بن محمّد باکثیر المکّی(سنۀ 1047)،و شهاب الدین أحمد بن محمّد الخفاجی (سنۀ 1069)،و حسام الدین بن محمّد بایزید السّهار نفوری،و مرزا محمّد بن معتمد خان الحارثی البدخشی،و محمّد مبین بن محبّ اللّه اللکهنوی(1225)،و میرزا حسن علی محدث لکهنوی،و شیخ سلیمان بن إبراهیم البلخی،و مولوی صدیق حسن خان معاصر.و قد رأیت فیما سبق نصوص هؤلاء القوم.

و از آن جمله است:أبو الهیثم التیهان؛و روایت ایشان را أبو العباس أحمد بن محمّد بن سعید الکوفی،و محمّد بن عبد الرحمن السخاوی،و نور الدین علی بن عبد اللّه

ص: 6

السمهودی،و أحمد بن الفضل بن محمّد بن باکثیر المکّی،و سلیمان بن ابراهیم البلخی؛اخراج و إثبات نموده اند،کما عرفت سابقا.

و از آن جمله است:أبو رافع،مولی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم؛و حدیث او را نیز همین علماء ذکر کرده اند،کما دریت فیما سبق.

و از آن جمله است:حذیفة بن الیمان؛و روایت ایشان را شیخ سلیمان بن إبراهیم البلخی القندوزی در«ینابیع المودّة»ذکر نموده.

و از آن جمله است:حذیفة بن أسید الغفاری؛و حدیث ایشان را أکابر ثقات و أعاظم أثبات مثل:نصر بن علی الجهضمی(سنۀ 250)،و محمّد بن عیسی بن سورة التّرمذی(سنۀ 279)،و محمّد بن علی الحکیم التّرمذی(سنۀ 285)،و أبو العباس أحمد بن محمّد بن سعید الکوفی(سنۀ 332)،و أبو القاسم سلیمان بن أحمد الطّبرانی (سنۀ 360)،و أبو نعیم أحمد بن عبد اللّه الاصفهانی(سنۀ 430)،و أبو القاسم علی ابن الحسن الدمشقی المعروف بابن عساکر(سنۀ 571)،و محمّد بن عمر الاصفهانی المعروف بأبی موسی المدینی(سنۀ 581)،و أبو الفتوح أسعد بن محمود العجلی(سنۀ 600)،و علی بن محمّد الجزری المعروف بابن الأثیر(سنۀ 630)،و ضیاء الدّین محمّد بن عبد الواحد المقدّسی(سنۀ 643)،و إبراهیم بن محمّد بن المؤیّد الحموی(سنۀ 722)،و إسماعیل بن عمر بن کثیر الدمشقی(سنۀ 774)،و محمّد بن محمّد بن المحمود الحافظ البخاری(سنۀ 822)،و محمّد بن عبد الرّحمن السّخاوی(سنۀ 902)،و نور الدین علی بن عبد اللّه السّمهودی(سنۀ 911)،و عطاء اللّه بن فضل اللّه الشّیرازی (سنۀ 1000)،و أحمد بن الفضل بن محمّد باکثیر المکّی(سنۀ 1047)،و محمود بن محمّد بن علی الشّیخانی القادری،و میرزا محمّد بن معتمد خان البدخشی،و محمّد صدر عالم، و سلیمان بن إبراهیم البلخی؛إثبات و اخراج کرده اند،کما ثبت فیما مضی.

و از آن جمله است:خزیمة بن ثابت ذو الشهادتین و حدیث ایشان را أبو العبّاس أحمد بن محمّد بن سعید الکوفی المعروف بابن عقده(سنۀ 333)،و شمس الدین محمّد بن عبد الرّحمن السّخاوی(سنۀ 902)،و نور الدین علی بن عبد اللّه السّمهودی

ص: 7

(سنۀ 911)،و أحمد بن الفضل بن محمّد باکثیر المکّی(سنۀ 1047)،و سلیمان ابن إبراهیم البلخی؛آورده اند،کما دریت سابقا.

و از آن جمله است:زید بن ثابت؛و حدیث او را رکین بن الربیع بن عمیلة الفزاری(سنۀ 131)،و محمّد بن إسحاق بن یسار المدنی(سنۀ 151)،و شریک بن عبد اللّه القاضی(سنۀ 177)،و أبو أحمد محمّد بن عبد اللّه الزّبیری(سنۀ 203)،و أسود ابن عامر بن بن شاذان الشّامی(سنۀ 208)،و أحمد بن محمّد بن حنبل الشّیبانی(سنۀ 241)،و أبو محمّد عبد بن حمید الکشی(سنۀ 249)،و أحمد بن عمرو بن أبی عاصم النّبیل الشّیبانی(سنۀ 287)،و عبد اللّه بن أحمد بن حنبل الشیبانی(سنۀ 290)، و أبو جعفر محمّد بن جریر بن یزید الطّبری(سنۀ 310)،و أبو بکر محمّد بن القاسم المعروف بابن الأنباری(سنۀ 328)،و أبو القاسم سلیمان بن أحمد الطّبرانی(سنۀ 360) ،و أبو منصور محمّد بن أحمد بن طلحة الأزهری(سنۀ 370)،و أبو عبد اللّه محمّد بن یوسف الگنجی الشّافعی(سنۀ 658)،و علی بن أبی بکر بن سلیمان الهیتمی(سنۀ 807)، و شمس الدین محمّد بن عبد الرّحمن السّخاوی(سنۀ 902)،و جلال الدین عبد الرحمن ابن کمال الدین السّیوطی(سنۀ 911)،و نور الدّین علی بن عبد اللّه السّمهودی(سنۀ 911)،و علی بن سلطان محمّد الهروی المعروف بالقاری(سنۀ 1014)،و عبد الرؤوف ابن تاج العارفین المناوی(سنۀ 1031)،و أحمد بن الفضل بن محمّد باکثیر المکّی (سنۀ 1047)،و محمود بن محمّد بن علی الشّیخانی القادری،و علی بن أحمد بن محمّد بن ابراهیم العزیزی(سنۀ 1070)،و مرزا محمّد بن معتمد خان الحارثی البدخشی، و سلیمان بن ابراهیم البلخی القندوزی،و حسن الزمان المعاصر؛روایت نموده اند،کما تحقّق فیما مضی.

و از آن جمله است:ابو هریره؛و روایت او را أبو بکر أحمد بن عمر بن عبد الخالق البزّاز(سنۀ 292)،و محمّد بن عبد الرّحمن السّخاوی(سنۀ 902)، و جلال الدین عبد الرحمن السّیوطی(سنۀ 911)،و نور الدین علی بن عبد اللّه السمهودی (سنۀ 911)،و أحمد بن الفضل بن محمّد باکثیر المکّی(سنۀ 1047)،و محمود بن

ص: 8

محمّد بن علی الشّیخانی القادری؛آورده اند،کما سلف.

و از آن جمله است:عبد اللّه بن حنطب؛و حدیث او را أبو القاسم سلیمان بن أحمد الطّبرانی(سنۀ 360)،و أبو الحسن علی بن محمّد الجزری المعروف بابن الأثیر (سنۀ 630)،و جلال الدین عبد الرحمن بن کمال الدین السّیوطی(سنۀ 911)، روایت کرده اند،کما مضی.

و از آن جمله است:جبیر بن مطعم؛و حدیث او را أبو نعیم أحمد بن عبد اللّه الاصفهانی(سنۀ 430)،و سیّد علی بن شهاب الدین الهمدانی(سنۀ 786)،و شیخ سلیمان بن ابراهیم البلخی؛روایت کرده اند؛کما سبق.

و از آن جمله است:براء بن عازب؛و حدیث او را حافظ جلیل أبو نعیم أحمد بن عبد اللّه الاصفهانی اخراج نموده،کما علمت سابقا.

و از آن جمله است:أنس بن مالک؛و حدیث او را نیز أبو نعیم أحمد بن عبد اللّه الاصفهانی روایت نموده،کما مضی سابقا.

و از آن جمله است:طلحة بن عبید اللّه التیمی؛و حدیث او را سلیمان بن إبراهیم البلخی القندوزی در«ینابیع المودّة»ثابت نموده،کما دریت فیما سبق.

و از آن جمله است:عبد الرحمن بن عوف؛و حدیث او را نیز سلیمان بن ابراهیم البلخی القندوزی در«ینابیع المودّة»إثبات نموده،کما عرفت سابقا.

و از آن جمله است:سعد بن بن أبی وقاص،و حدیث او را نیز سلیمان بن إبراهیم البلخی القندوزی در«ینابیع المودّة»إثبات نموده،کما سلف.

و از آن جمله است:عمرو بن العاص؛و حدیث او را أبو المؤیّد موفّق بن أحمد المکّی المعروف بأخطب خوارزم در«کتاب المناقب»آورده،کما عرفت فیما مضی.

و از آن جمله است:سهل بن سعد الانصاری؛و حدیث او را أبو العبّاس أحمد ابن محمّد بن سعید الکوفی،و شمس الدین محمّد بن عبد الرحمن السّخاوی،و نور الدین علی بن عبد اللّه السّمهودی،و أحمد بن الفضل بن محمّد باکثیر المکّی،و سلیمان بن إبراهیم البلخی آورده اند،کما دریت فیما سلف.

ص: 9

و از آن جمله است:عدی بن حاتم.و حدیث او را نیز همین أعلام سنّیه روایت کرده اند،کما عرفت سابقا.

و از آن جمله است:عقبة بن عامر.و حدیث او را نیز همین علمای سنّیه ذکر نموده اند.

و از آن جمله است:أبو أیوب الانصاری.و مخرج حدیث او نیز همین أخبار أهل سنّت می باشند،کما دریت فیما سبق.

و از آن جمله است:أبو شریح خزاعی.و حدیث او را نیز همین اجلّۀ سنّیه آورده اند،کما مضی.

و از آن جمله است:أبو قدامة الانصاری.و حدیث او را نیز همین أخبار أهل سنّت روایت کرده اند،کما دریت سابقا.

و از آن جمله است:أبو لیلی الانصاری.و حدیث او را نیز همین أکابر سنّیه روایت نموده اند،کما سبق فیما سلف.

و از آن جمله است:ضمیرة الاسلمی.و حدیث او را همین أفاخم أهل سنّت اخراج کرده اند،کما ظهر سابقا.

و از آن جمله است:عامر بن لیلی بن ضمره.و حدیث او را أبو العبّاس أحمد ابن محمّد بن سعید الکوفی،و محمّد بن عمر بن أحمد بن عمر الاصبهانی المعروف بأبی موسی المدینی،و أبو الفتوح أسعد بن محمود بن خلف العجلی الاصفهانی،و أبو الحسن علی بن محمّد المعروف بابن الأثیر الجزری،و أبو الفضل أحمد بن علی المعروف بابن حجر العسقلانی و شمس الدین محمّد بن عبد الرحمن السّخاوی،و نور الدین علی بن عبد اللّه السّمهودی، و احمد بن الفضل بن محمّد باکثیر المکی،و سلیمان بن إبراهیم البلخی القندوزی؛روایت کرده اند.

و علاوه بر صحابه،از صحابیات نیز روایت این حدیث رسیده،و جمعی از أجلۀ أعلام و أماثل فخام سنیه باخراج و ادراج آن در کتب دینیه خود بهره ور گردیده.

ص: 10

پس از آن جمله است:معصومۀ کبری جناب فاطمة الزهراء علیهما السّلام.و حدیث آن جناب را شیخ سلیمان بن إبراهیم البلخی القندوزی در«ینابیع المودّة»آورده.

و از آن جمله است:جناب أم سلمه رضوان اللّه علیها.و حدیث آن مخدّره را أبو العبّاس أحمد بن محمّد بن سعید الکوفی،و أبو الحسن علی بن عمر بن أحمد الدارقطنی، و شمس الدین محمّد بن عبد الرحمن السخاوی،و نور الدین علی بن عبد اللّه السّمهودی،و احمد بن الفضل بن محمّد بن کثیر المکی،و محمود بن محمّد بن علی الشیخانی القادری روایت کرده اند.

و از آن جمله است:حضرت أم هانی خواهر محترمه جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام،و حدیث آن جناب را أبو العبّاس أحمد بن محمّد بن سعید الکوفی،و شمس الدین محمّد بن عبد الرحمن السّخاوی،و نور الدین علی بن عبد اللّه السّمهودی،و أحمد بن الفضل بن محمّد باکثیر المکّی آورده اند.

و ازین بیان واضح البرهان بر تو واضح و عیان گردید که رواة این حدیث شریف از صحابه و صحابیّات سی و چهار نفر هستند.پس مثل این حدیث منیف را که از چندین صحابه کرام مروی و مأثور و منقول و مذکور می شود،صرف روایت زید بن أرقم وانمودن؛چقدر خون(خوب)انصاف فرمودن است!.

و متوهم نشود که شاید آوردن شاه صاحب این حدیث را بروایت زید بن أرقم بنا بر آن است که أهل حق در معرض احتجاج این حدیث شریف را بروایت زید بن أرقم آورده و طریق إلزام خصام بهمین روایت سپرده اند؛زیرا که بر أدنی متتبّع کتب أهل حق واضح و لائح است که ایشان این حدیث شریف را در مقام احتجاج بر أهل خلاف و نقل از کتب و أسفار این جماعت پر اعتساف نیز بطرق متنوّعه و أسانید متعدده ذکر فرموده اند و هرگز بر نقل روایت زید بن أرقم اکتفا ننموده؛ کما لا یخفی علی من لاحظ کتاب«العمدة»لابن بطریق،رحمه اللّه،و کتاب«غایة المرام»للسیّد هاشم البحرانی،روّح اللّه روحه.

و مخفی نماند که کثرت طرق این حدیث شریف و مروی بودن آن از صحابۀ کثیرین بحدّی رسیده که أکابر علمای مخالفین؛خود اعتراف بآن دارند و عبارات

ص: 11

شتّی برای اظهار این مطلب جمیل بر ألسنۀ أقلام خود می آرند.

ترمذی در«صحیح»خود،بعد روایت این حدیث شریف از جابر بن عبد اللّه أنصاری؛گفته:[و فی الباب،عن أبی ذرّ و أبی سعید و زید بن ارقم و حذیفة بن أسید].

و شمس الدین سخاوی در«استجلاب ارتقاء الغرف»بعد ذکر طرق عدیدۀ این حدیث شریف بروایت أبو سعید خدری و زید بن أرقم گفته:[و فی الباب،عن جابر و حذیفة بن اسید و خزیمة بن ثابت و سهل بن سعد و ضمیرة و عامر بن لیلی و عبد الرحمن ابن عوف و عبد اللّه بن عبّاس و عبد اللّه بن عمر و عدیّ بن حاتم و عقبة بن عامر و علی بن أبی طالب و أبی ذرّ و أبی رافع و أبی شریح الخزاعی و أبی قدامة الأنصاری و أبی هریرة و أبی الهیثم بن التیهان و رجال من قریش و أمّ سلمه و أمّ هانی ابنة أبی طالب الصحّابیّة رضوان اللّه علیهم].و بعد ازین بتفصیل روایات این اصحاب را ذکر کرده،کما رأیته فی الجزء الأوّل من هذا المجلّد.

و نور الدین السمهودی در«جواهر العقدین»بعد نقل طرق عدیدۀ این حدیث و ذکر بعض مؤیّدات آن گفته:[و فی الباب،عن زیادة علی عشرین من الصحابة، رضوان اللّه علیهم].و بعد این کلام بتفصیل روایات صحابۀ مشار إلیهم آورده،کما مرّ فیما سبق.

و ابن حجر مکی با آن همه تعصّب و تشدّد خود در«صواعق محرقه»در فصل آیات واردۀ در شأن اهل بیت علیهم السلام در تحت آیۀ [قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ ] بعد ذکر طرق عدیدۀ این حدیث شریف گفته:[ثمّ اعلم أنّ لحدیث التّمسّک بذلک طرقا کثیرة وردت عن نیّف و عشرین صحابیّا،و مرّ له طرق مبسوطة فی حادی عشر الشّبه.و فی بعض تلک الطّرق أنّه قال ذلک بحجّة الوداع بعرفة.و فی أخری أنّه قاله بالمدینة فی مرضه،و قد امتلأت الحجرة من أصحابه.و فی أخری أنّه قال ذلک بغدیر خمّ.و فی أخری أنّه قال لمّا قام خطیبا بعد انصرافه من الطّائف،کما مرّ.و لا تنافی إذ لا مانع من أنّه کرّر علیهم ذلک فی تلک المواطن و غیرهما اهتماما بشأن الکتاب العزیز و العترة الطّاهرة].

ص: 12

و نیز ابن حجر در«صواعق»در تتمّۀ کتاب که در آن تلخیص کتاب«مناقب أهل البیت-للسّخاوی»بعمل آورده،بعد ذکر طرق عدیدۀ حدیث ثقلین گفته:[و لهذا الحدیث طرق کثیرة عن بضع و عشرین صحابیّا لا حاجة لنا ببسطها].

و أبو عبد اللّه محمّد بن عبد اللّه المعروف بالحاکم النیسابوریّ در کتاب «المستدرک علی الصّحیحین»گفته:

[حدّثنا:ابو الحسین محمّد بن أحمد بن تمیم الحنظلی ببغداد.ثنا:أبو قلابة عبد الملک بن محمّد الرقاشی.ثنا:یحیی بن حمّاد و حدّثنی أبو بکر محمّد بن أحمد بن بالویه و أبو بکر أحمد بن جعفر البزّار؟؟؟قالا:ثنا:عبد اللّه بن أحمد بن حنبل حدّثنی أبی.ثنا:یحیی بن حماد،و ثنا:أبو نصر أحمد بن سهل النقیه ببخاری.ثنا:صالح بن محمّد الحافظ البغدادی.ثنا:خلف بن سالم المخرمی ثنا.

یحیی بن حماد،ثنا:أبو عوانة،عن سلیمان الأعمش.قال:ثنا:حبیب بن أبی ثابت،عن أبی الطّفیل عن زید بن أرقم،رضی اللّه عنه.قال: لما رجع رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم من حجّة الوداع و نزل غدیر خمّ؛أمر بدوحات،فقممن.قال:کأنی قد دعیت فأجبت!إنّی ترکت فیکم الثقلین؛أحدهما أکبر من الآخر:کتاب اللّه تعالی و عترتی.فانظروا کیف تخلفونی فیهما.فانّهما لن یتفرّقا حتی یردا علیّ الحوض.ثم قال:اللّه عزّ و جلّ مولای و أنا ولیّ کلّ مؤمن.ثم أخذ بید علی،رضی اللّه عنه،فقال:من کنت ولیّه فهذا ولیّه.اللّهمّ وال من والاه،و عاد من عاداه. و ذکر الحدیث بطوله.هذا حدیث صحیح علی شرط الشیخین،و لم یخرجاه بطوله].

و این سیاق را باختلاف بعض الفاظ،طبرانی نیز روایت نموده،چنانچه ملاّ علی متّقی در«کنز العمّال»در کتاب الایمان گفته:

«کأنّی قد دعیت فأجبت! إنّی تارک فیکم الثّقلین؛أحدهما أکبر من الآخر:کتاب اللّه و عترتی أهل بیتی، فانظروا کیف تخلفونی فیهما،فانهما لن یتفرقا حتّی یردا علیّ الحوص،إنّ اللّه مولای، و أنا ولیّ کلّ مؤمن.من کنت مولاه فعلیّ مولاه.اللّهم وال من والاه و عاد من عاداه: [طب.ک.عن أبی الطّفیل عن زید بن أرقم].

و محمد صدر عالم در«معارج العلی»گفته:

[أخرج الطّبرانی و الحاکم، عن أبی الطّفیل،عن زید بن أرقم.قال:قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله و سلم: کأنّی قد دعیت فأجبت؛و إنّی تارک فیکم الثّقلین؛أحدهما أکبر من الآخر:کتاب اللّه و عترتی اهل بیتی.فانظروا کیف تخلفونی فیهما،فانّهما لن یتفرّقا حتّی یردا علیّ

ص: 14

الحوض.اللّه مولای،و أنا ولیّ کلّ مؤمن.من کنت مولاه فعلیّ مولاه.اللّهمّ وال من والاه و عاد من عاداه].

و از آن جمله است:سیاقی که حاکم نیسابوری آن را بروایت سلمة بن کهیل، از أبو الطّفیل،از زید بن أرقم آورده،چنانچه در«مستدرک علی الصّحیحین»بعد عبارت سابقه گفته:[شاهده

حدیث سلمة بن کهیل،عن أبی الطّفیل أیضا صحیح علی شرطهما حدّثناه:أبو بکر بن إسحاق،و دعلج بن أحمد السّجزی.قالا:أنبا محمّد بن أیّوب.ثنا:

الأرزق بن علی.ثنا:حسّان بن ابراهیم الکرمانی.ثنا:محمّد بن سلمة بن کهیل،عن أبیه،عن أبی الطّفیل عامر بن واثلة؛انّه سمع زید بن أرقم،رضی اللّه عنه،قال: نزل رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم بین مکّة و المدینة عند سمرات خمس دوحات عظام، فکنس النّاس ما تحت السّمرات،ثمّ راح رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم عشیّة فصلی ثمّ قام خطیبا،فحمد اللّه و أثنی علیه و ذکّر و وعظ.فقال ما شاء اللّه أن یقول:ثم قال:

أیّها النّاس!إنّی تارک فیکم أمرین لن تضلّوا إن اتّبعتموها،و هما:کتاب اللّه و أهل بیتی عترتی!ثم قال:أ تعلمون أنّی أولی بالمؤمنین من أنفسهم؟ثلاث مرّات.قالوا نعم!فقال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم:من کنت مولاه فعلیّ مولاه. و حدیث بریدة الأسلمی صحیح علی شرط الشیخین].

و از آن جمله است:سیاقی که علامه أبو الحسن علی بن محمّد بن الطّیب الجلابی المعروف بابن المغازلی آن را روایت نموده،چنانچه در«کتاب المناقب»علی ما نقل عنه آورده:

[أخبرنا أبو یعلی علی بن أبی عبد اللّه بن العلاّف البزّاز اذنا.قال:

أخبرنی عبد السّلام بن عبد الملک بن حبیب البزّار.قال:أخبرنی عبد اللّه بن محمّد بن عثمان.

قال حدّثنی محمّد بن بکر بن عبدالرزّاق.حدّثنی أبو حاتم مغیرة بن محمّد بن المهلّبی.قال:

حدّثنی مسلم بن ابراهیم.قال:حدّثنی نوح بن قیس الجذامی(الحدائی عمدة.م).

حدّثنی الولید بن صالح،عن ابن امرأة زید بن أرقم(عن زید بن أرقم.ظ).قال:

أقبل نبیّ اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم من مکّة فی حجة الوداع حتّی نزل بغدیر الجحفة بین مکّة و المدینة.فأمر بالدوحات،فقم ما تحتهنّ من شوک،ثمّ نادی الصّلوة جامعة

ص: 15

فخرجنا إلی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم فی یوم شدید الحرّ؛إنّ منّا لمن یضع رداءه علی رأسه و بعضه تحت قدمیه من شدّة الحرّ،حتّی انتهینا إلی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم.فصلّی بنا الظّهر،ثمّ انصرف إلینا فقال:الحمد للّه،نحمده و نستعینه و نؤمن به و نتوکّل علیه،و نعوذ باللّه من شرور انفسنا و من سیّئات أعمالنا،الّذی لا هادی لمن اضلّ و لا مضلّ لمن هدی،و أشهد أن لا إله إلاّ اللّه،و أنّ محمّدا عبده و رسوله.

اما بعد،أیّها النّاس!فانّه لم یکن لنبیّ من العمر إلاّ نصف ما عمر من قبله،و إنّ عیسی بن مریم لبث فی قومه أربعین سنة،و إنّی قد أشرعت فی العشرین،ألا و إنّی یوشک أن أفارقکم؛ألا و إنّی مسئول و أنتم مسئولون!فهل بلّغتکم؟!فما ذا أنتم قائلون؟ فقام من کلّ ناحیة من القوم مجیب یقولون:نشهد أنّک عبد اللّه و رسوله،فقد بلّغت رسالته و جاهدت فی سبیله و صدعت بأمره و عبدته حتّی أتاک الیقین.فجزاک اللّه عنّا خیر ما جازی نبیّا عن أمّة.فقال:أ لستم تشهدون أن لا إله الاّ اللّه وحده لا شریک له و أنّ محمّدا عبده و رسوله،و أنّ الجنّة حقّ،و النّار حقّ،و تؤمنون بالکتاب کلّه؟! قالوا.بلی!(قال:عمده.م)أشهد أن قد صدقتکم و صدّقتمونی؛ألا و إلیّ فرطکم و إنّکم تبعی و توشکون أن تردوا علیّ الحوض،أسألکم حین تلقونی عن ثقلیّ کیف خلفتمونی فیهما.(قال:عمده.م)فاعتلّ(فأعضل.ظ)علینا؛ما ندری ما الثّقلان؟ حتّی قام رجل من المهاجرین،فقال:بأبی أنت و أمّی یا نبیّ اللّه،ما الثّقلان؟قال:

الاکبر منهما:کتاب اللّه؛سبب طرفه(طرف:عمده.م)بید اللّه تعالی و طرف بأیدیکم، فتمسّکوا به و لا تولّوا(تزلوا.ظ)و الأصغر منهما:عترتی.من استقبل قبلتی و أجاب دعوتی(فلیستوص بهم خیرا.ظ)؛فلا تقتلوهم،و لا تعدوهم،و لا تقصروا عنهم.

فانّی قد سئلت لهم(لهما.ظ)اللّطیف الخبیر،فأعطانی أن(أنّهما یردا علیّ الحوض کهاتین.و أشار بالمسبحتین؛ثم قال.ظ)(1) ناصرهما لی ناصر،و خاذلهما لیخاذل و ولیّهما لی ولی،و عدوّهما لی عدوّ.ألا!فانّها لن تهلک أمّة قبلکم حتّی تدین بأهوائها

ص: 16

و تظاهر علی نبوّتها(نبیّها.ظ)،و تقتل من قام بالقسط.

ثمّ أخذ بید علیّ بن أبی طالب رضی اللّه عنه فرفعها و قال:من کنت مولاه فهذا مولاه،و من کنت ولیّه فهذا ولیّه.اللّهم وال من والاه و عاد من عاداه.و قالها ثلثا.

آخر الخطبة](1).

و سید محمد بن اسماعیل الأمیر الیمانی الصّنعانی نیز این سیاق را بتمامه از کتاب«محاسن الأزهار»حسام الدین أبی عبد اللّه حمید بن أحمد المحلّی نقل کرده، چنانچه در«روضۀ ندیّه»در ذکر طرق حدیث غدیر گفته:[و ذکر الخطبة بطولها الفقیه العلامة حمید المحلّی فی«محاسن الأزهار»فی شرح قول الامام المنصور باللّه:

أیّهما نصّ بها أجملا له علی المکّیّ و الیثربیّ

بسنده إلی زید بن أرقم.قال: اقبل نبیّ اللّه صلی اللّه علیه و سلّم فی حجّة الوداع حتّی نزل بغدیر الجحفة بین مکّة و المدینة.فأمر بالدوحات فقم ما تحتهنّ من شوک.ثمّ نادی الصّلوة جامعة.فخرجنا إلی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم فی یوم شدید الحرّ، إنّ منّا من یضع بعض ردائه علی رأسه و بعضه علی قدمه من شدة الرّمضاء،حتّی أتینا إلی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم،فصلّی بنا الظّهر،ثم انصرف إلینا فقال:الحمد للّه نحمده و نستعینه و نؤمن به و نتوکّل علیه،و نعوذ باللّه من شرور أنفسنا و من سیّئات أعمالنا الّذی لا هادی لمن أضلّ و لا مضلّ لمن هدی،و أشهد أن لا إله إلاّ اللّه،و أن محمّدا عبده و رسوله.اما بعد؛أیّها النّاس!فانّه لم یکن لنبیّ من العمر إلاّ النّصف من عمر الّذی قبله،و إن عیسی بن مریم لبث فی قومه أربعین سنة،و إنّی قد اشرعت فی العشرین،ألا و إنّی یوشک أن أفارقکم؛ألا و إنّی مسئول و أنتم مسئولون؛فهل بلّغتکم؟فما ذا أنتم قائلون؟فقام من کلّ ناحیة من القوم مجیب،یقولون:نشهد انّک عبد اللّه و رسوله،قد بلّغت رسالته و جاهدت فی سبیله و صدعت بأمره و عبدته حتّی أتاک الیقین.جزاک اللّه عنّا خیرا ما جزی نبیّا عن أمّته.فقال:أ لستم تشهدون أن

ص: 17

لا إله إلاّ اللّه،و أنّ محمّدا عبده و رسوله،و أنّ الجنّة حقّ و النّار حقّ،و تؤمنون بالکتاب کلّه؟قالوا:بلی.قال:فانّی أشهد أن قد صدقتکم و صدقتمونی.ألا و إنّی فرطکم و انتم تبعی،توشکون ان تردوا علیّ الحوض،فأسألکم حین تلقونی عن ثقلیّ کیف خلفتمونی فیهما؟.قال أفاعیل(فأعضل.ظ)علینا ما ندری ما الثّقلین(الثّقلان.ظ)حتّی قام رجل من المهاجرین،قال(فقال.ظ):بأبی و أمی أنت یا رسول اللّه!و ما الثّقلان؟ قال:الاکبر منهما:کتاب اللّه،سبب طرف بید اللّه و طرف بأیدیکم،تمسّکوا به و لا تضلّوا(تزلّوا.ظ).و الاصغر منهما:عترتی؛من استقبل قبلتی و أجاب دعوتی.فلا تقتلوهم و لا تقهروهم و لا تقصروا عنهم،فانّی قد سألت لهم اللّطیف الخبیر،فأعطانی أن یردا علی الحوض کهاتین،و أشار بالمسبحتین؛و ناصرهما لی ناصر،و خاذلهما لی خاذل، و ولیّهما لی ولیّ،و عدّوهما لی عدوّ،ألا!فانّها لن تهلک أمّة قبلکم حتّی تدین باهوائها و تظاهر علی نبوتها(نبیّها.ظ)،و تقتل من قام بالقسط.ثمّ أخذ بید علیّ بن أبی طالب،رضی اللّه عنه،و رفعها و قال:من کنت مولاه فهذا مولاه،و من کنت ولیّه فهذا ولیّه.اللّهم وال من والاه،و عاد من عاداه].

و این سیاق را باختصار 1-جمال الدّین زرندی،و 2-نور الدین سمهودی، و 3-أحمد بن الفضل بن محمّد باکثیر مکّی،و 4-محمود قادری نیز در کتب خود آورده اند.

جمال الدین زرندی در«نظم درر السّمطین»گفته:

[روی زید بن أرقم، رضی اللّه عنه،قال: أقبل رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم یوم حجّة الوداع،فقال:إنّی فرطکم علی الحوض،و إنّکم تبعی،و إنّکم توشکون أن تردوا علیّ الحوض فأسألکم عن ثقلیّ کیف خلفتمونی فیهما؟.فقام رجل من المهاجرین،فقال:ما الثّقلان؟قال:

الاکبر منهما:کتاب اللّه،سبب طرفه بید اللّه،و سبب طرفه بأیدیکم فتمسّکوا به.و الاصغر عترتی،فمن استقبل قبلتی و أجاب دعوتی فلیستوص بهم خیرا. أو کما

قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم: فلا تقتلوهم و لا تقهروهم و لا تقصروا عنهم.إنّی قد سألت لهم اللّطیف الخبیر فأعطانی أن یردا علیّ الحوض کتین،أو قال:کهاتین،و أشار بالمسبحتین

ص: 18

ناصرهما لی ناصر،و خاذلهما لی خاذل،و ولیّهما لی ولیّ،و عدّوهما لی عدوّ].

و نور الدین سمهودی در«جواهر العقدین»در ذکر طریق این حدیث گفته:

[روی الحافظ جمال الدین محمّد بن یوسف الزرندی المدنی فی کتابه«نظم درر السّمطین» حدیث زید من غیر إسناد و لا عزو؟؟؟؛و لفظه:روی زید بن أرقم،قال: أقبل رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم یوم حجّة الوداع،فقال:إنّی فرطکم علی الحوض،و إنّکم تبعی و إنّکم توشکون أن تردوا علیّ الحوض فأسئلکم عن ثقلیّ کیف خلفتمونی فیهما؟ فقام رجل من المهاجرین،فقال:ما الثّقلان؟قال الاکبر منهما:کتاب اللّه سبب طرفه بید اللّه،و سبب طرفه بأیدیکم،فتمسّکوا به و الاصغر:عترتی،فمن استقبل قبلتی و أجاب دعوتی فلیستوص بهم خیرا. أو کما

قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم: فلا تقتلوهم و لا تقهروهم و لا تقصروا عنهم،و إنّی قد سألت لهم اللّطیف الخبیر فأعطانی أن یردوا (یردا.ظ)علیّ الحوض کتین، أو قال کهاتین،فأشار بالمسبحتین.ناصرهما لی ناصر و خاذلهما لی خاذل،و ولیّهما لی ولیّ:و عدوّهما لی عدوّ].

و أحمد بن الفضل بن محمد باکثیر المکی در«وسیلة المآل»گفته:[

و روی الحافظ جمال الدین محمّد بن یوسف الزرندی فی کتابه«نظم درر السّمطین»عن زید بن أرقم،رضی اللّه عنه،قال: أقبل رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم یوم حجّة الوداع،فقال:

إنّی فرطکم علی الحوض،و إنّکم تبعی و إنّکم توشکون أن تردوا علیّ الحوض فأسئلکم عن ثقلیّ کیف خلفتمونی فیهما؟.فقام رجل من المهاجرین فقال:ما الثّقلان؟ قال:الاکبر منهما:کتاب اللّه،سبب طرفه بید اللّه و طرفه بأیدیکم فتمسّکوا به.و الاصغر عترتی فمن استقبل قبلتی و أجاب دعوتی فلیستوص بهم خیرا،فلا تقتلوهم و لا تقهروهم و لا تقصروا عنهم،و إنّی سألت لهم اللّطیف الخبیر أن یردوا(یردا.ظ)علیّ الحوض کتین،أو کهاتین،و أشار بالمسبحتین.ناصرهما لی ناصر،و خاذلهما لی خاذل،و ولیّهما لی ولیّ،و عدوّهما لی عدوّ].

و محمود قادری در«صراط سویّ»گفته:[

و فی روایة زید بن أرقم أیضا:

قال: أقبل رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم یوم حجّة الوداع،فقال:إنّی فرطکم علی الحوض

ص: 19

و أنتم تبعی و إنّکم توشکون أن تردوا علیّ الحوض فأسئلکم عن ثقلیّ کیف خلفتمونی فیهما؟.فقام رجل من المهاجرین،فقال:ما الثّقلان؟قال:الاکبر منهما:کتاب اللّه سبب طرفه بید اللّه و سبب طرفه بأیدیکم فتمسّکوا به.و الاصغر عترتی،فمن استقبل قبلتی و أجاب دعوتی فلیستوص بهم خیرا. أو کما

قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم:

فلا تقتلوهم و لا تقهروهم و لا تقصروا عنهم و إنّی قد سألت لهم اللّطیف الخبیر فأعطانی أن یردا علیّ الحوض کتین، أو قال: کهاتین،و أشار بالمسبحتین،ناصرهما لی ناصر، و خاذلهما لی خاذل،و ولیّهما لی ولیّ،و عدوّهما لی عدوّ].

قد حان الذّهب و الفضة.فانظروا کیف تخلفونی فی الثقلین!.قیل:و ما الثّقلان یا رسول اللّه؟ قال:الاکبر کتاب اللّه،سبب طرفه بید اللّه و طرفه بأیدیکم،فتمسّکوا به لن تزلّوا و لا تضلّوا.

و الاصغر عترتی،و إنّهما لن یتفرّقا حتّی یردا علیّ الحوض،و سألت لهما ذاک ربّی.

فلا تقدموهما فتهلکوا،و لا تعلّموهما فانّهما أعلم منکم. طب،عن زید بن أرقم].

و مرزا محمد بدخشانی در«مفتاح النّجا»در ذکر حدیث ثقلین گفته:[

و أخرجه الطّبرانی فی الکبیر عنه(1)مطولا بلفظ: إنّی لکم فرط،و إنّکم واردون علیّ الحوض،عرضه ما بین صنعاء إلی بصری،فیه عدد الکواکب من قد حان الذّهب و الفضة.

فانظروا کیف تخلفونی فی الثقلین!.قیل:و ما الثّقلان یا رسول اللّه؟قال:الاکبر کتاب اللّه،سبب طرفه بید اللّه و طرفه بأیدیکم،فتمسّکوا به لن تزلّوا و لا تضلّوا.و الاصغر عترتی،و إنّهما لن یتفرّقا حتّی یردا علیّ الحوض،و سألت لهما ذلک ربّی،فلا تقدموهما فتهلکوا،و لا تعلّموهم فانّهم أعلم منکم].

و از آن جمله است:سیاق دیگر که قریب بهمین است و مشتمل بر بعض زیادات حسنه می باشد،و آن را نیز طبرانی آورده،چنانچه ملاّ علی متقی در«کنز العمّال» در کتاب الایمان گفته:

إنّی لا أجد لنبیّ إلاّ نصف عمر الّذی کان قبله،و إنّی أوشک أن أدعی فأجیب،فما أنتم قائلون؟.قالوا:نصحت.قال:أ لیس تشهدون أن لا إله إلاّ اللّه،و أنّ محمّدا عبده و رسوله،و أنّ الجنّة حق،و أنّ النّار حقّ،و أنّ البعث بعد الموت حق؟.قالوا:نشهد.قال:و أنا أشهد معکم.أ لا هل تسمعون؟فانّی فرطکم علی الحوض و أنتم واردون علیّ الحوض و إنّ عرضه أبعد ما بین صنعاء و بصری،فیه أقداح عدد النّجوم من فضّة،فانظروا کیف تخلفونی فی الثّقلین!.قالوا:و ما الثّقلان یا رسول اللّه؟قال:

کتاب اللّه؛طرفه بید اللّه و طرفه بأیدیکم،فاستمسکوا به و لا تضلّوا،و الآخر عترتی،و إنّ اللّطیف الخبیر نبّأنی أنّهما لن یتفرّقا حتّی یردا علیّ الحوض فسألت ذلک لهما ربّی،فلا تقدموهما فتهلکوا،و لا تقصروا عنهما فتهلکوا،و لا تعلّموهم،فانّهم أعلم منکم.من کنت أولی به من نفسه فعلیّ ولیّه؛اللّهمّ وال من والاه،و عاد من عاداه. طب

ص: 21

عن أبی الطّفیل،عن زید بن أرقم].

و از آن جمله است:سیاقی که أبو نعیم أصفهانی آن را در کتاب«منقبة المطهّرین» آورده،و هذه ألفاظه علی ما نقل:

[عن زید بن أرقم،قال: خرجنا مع رسول اللّه حجّاجا، حتّی إذا کنّا بالجحفة بغدیر خمّ؛صلّی الظّهر،ثمّ قام خطیبا فقال:یا أیّها النّاس هل تسمعون؟إنّی رسول اللّه إلیکم،إنّی أوشک أن أدعی،إنّی مسئول،و إنّکم مسئولون،إنّی مسئول هل بلّغتکم؟و أنتم مسئولون:هل بلّغتم؟فما ذا أنتم قائلون؟.

قال:قلنا یا رسول اللّه!بلّغت و جهدت.قال:اللّهم اشهد و أنا من الشّاهدین:ألا هل تسمعون أنّی رسول اللّه إلیکم؟إنّی مخلف فیکم الثّقلین،فانظروا کیف تخلفونی فیهما.قال:قلنا:یا رسول اللّه!و ما الثّقلان؟قال:الثّقل الاکبر کتاب اللّه،سبب طرفه بید اللّه و طرفه بأیدیکم،فتمسّکوا به لن تهلکوا و(لن؟)تضلّوا.و الآخر عترتی، فانهما لن یتفرّقا حتّی یردا علیّ الحوض].

ممدود من السّماء إلی الارض،و عترتی أهل بیتی،و لن یتفرّقا حتّی یردا علیّ الحوض.

فانظروا کیف تخلفونی فیهما!. قال:هذا حدیث حسن غریب].

و از آن جمله است:سیاقی که در آن جملۀ شریفۀ:

«إنّی تارک فیکم خلیفتین» وارد شده و آن را طبرانی روایت نموده،چنانچه ملاّ علی متّقی در«کنز العمّال» در کتاب الایمان گفته:

[إنّی تارک فیکم خلیفتین:کتاب اللّه حبل ممدود ما بین السّماء و الارض و عترتی أهل بیتی،و إنّهما لن یتفرّقا حتّی یردا علیّ الحوض. حم.طب.ص عن زید بن ثابت.طب عن زید بن أرقم].

و از آن جمله است:سیاق دیلمی که در«فردوس الاخبار»آورده،چنانچه گفته:

[زید بن أرقم: إنّی تارک فیکم الثّقلین:کتاب اللّه فیکم،منه حبل من اتّبعه کان علی الهدی،و من ترک کان علی الضّلالة،و أهل بیتی.أذکرکم اللّه فی أهل بیتی،و لن یتفرّقا حتّی یردا علیّ الحوض.یعنی:الاخذ بهما ثقیل].

و محمّد بن بکار بن ریّان الهاشمی(سنه 238)و إسحاق بن راهویه الحنظلی(سنه 238) و وهبان بن بقیّة الواسطی(سنه 239)و أحمد بن محمّد بن حنبل الشّیبانی(سنه 241) و محمّد بن المثنّی العنزی(سنه 252)و عبد اللّه بن عبد الرحمن الدارمی(سنه 255)و علی ابن المنذر الکوفی(سنه 256)و مسلم بن الحجّاج القشیری(سنه 261)و محمّد بن یزید بن ماجة القزوینی(سنه 273)و سلیمان بن الاشعث السّجستانی(سنه 275)و عبد الملک بن محمّد الرقاشی البصری(سنه 276)و محمّد بن عیسی بن سورة الترمذی(سنه 279)و عبد اللّه بن أحمد بن حنبل الشیبانی(سنه 290)و أبو نصر أحمد بن سهل القبانی (سنه 292)و أبو عبد الرحمن أحمد بن شعیب النّسائیّ(سنه 303)و أبو جعفر محمّد بن جریر الطّبری(سنه 310)و أبو بکر محمّد بن إسحاق بن خزیمة النّیسابوری(سنه 311) و أبو بکر محمّد بن محمّد بن سلیمان الباغندی(سنه 312)و أبو عوانه یعقوب بن إسحاق الاسفرائنی (سنه 316)و أبو بکر محمّد بن قاسم المعروف بابن الانباری(سنه 328)و أبو محمّد دعلج ابن أحمد السّجزی(سنه 351)و سلیمان بن أحمد الطبرانی(سنه 360)و ابو بکر أحمد بن جعفر قطیعی(سنه 368)و محمّد بن المظفّر البغدادی(سنه 379)و أبو عبد اللّه محمّد بن عبد اللّه الحاکم النّیسابوری(سنه 405)و أبو نعیم أحمد بن عبد اللّه الاصفهانی (سنه 430)و أبو بکر أحمد بن الحسین البیهقی(سنه 458)و أبو الحسن علی بن محمّد ابن الطیّب الجلابی(سنه 483)و أبو عبد اللّه محمّد بن فتوح الازدی الحمیدی(سنه 488) و أبو علی إسماعیل بن أحمد البیهقی(سنه 507)و أبو شجاع شیرویه بن شهردار الدیلمی(سنه 509)و أبو محمّد الحسین بن مسعود الفرّاء البغوی(سنه 516)و أبو الحسین رزین بن معاویة العبدری(سنه 535)و أبو محمّد أحمد بن محمّد بن علی العاصمی،و أبو المؤیّد موفّق بن أحمد الخوارزمی(سنه 568)و أبو القاسم علی بن الحسن المعروف بابن عساکر(سنه 571)و سراج الدین علی بن عثمان الاوشی الفرغانی،و مبارک بن محمّد الجزری المعروف بابن الاثیر(سنه 606)و علی بن محمّد الجزری المعروف بابن الاثیر(سنه 630)و محمّد ابن محمود البغدادی المعروف بابن النّجّار(سنه 643)و حسن بن محمّد الصغانی(سنه 650)و محمّد بن طلحة القرشی النصیبی(سنه 652)و یوسف بن قزغلی سبط ابن الجوزی

ص: 24

(سنه 654)و محمّد بن یوسف الکنجی(سنه 658)و یحیی بن شرف النّووی(سنه 676) و أحمد بن عبد اللّه الطّبری(سنه 694)و إبراهیم بن محمّد الحموی(سنه 722)و علی بن محمّد بن إبراهیم البغدادی المعروف بالخازن(سنه 741)و فخر الدین الهانسوی،و محمّد بن عبد اللّه الخطیب التّبریزی،و یوسف بن عبد الرحمن المزّی(سنه 742)و حسن ابن محمّد الطّیّبی(سنه 743)و محمّد بن المظفّر الخلخالی(سنه 745)و محمّد بن أحمد الذهبی(سنه 748)و محمّد بن یوسف الزرندی(سنه 750)و محمّد بن مسعود الکازرونی(سنه 757)و إسماعیل بن عمر الدمشقی المعروف بابن کثیر(سنه 774)و حمید بن أحمد المحلّی و محمّد بن محمّد بن محمود الحافظی البخاری(سنه 822)و شهاب الدین بن شمس الدّین الدّولتابادی-«کذا»-(سنه 849)و نور الدّین علی بن محمّد المکّی المالکی (سنه 855)و شمس الدین محمّد بن عبد الرحمن السّخاوی(سنه 902)و جلال الدین سیوطی(سنه 911)و نور الدین علی بن عبد اللّه السّمهودی(سنه 911)و شهاب الدین أحمد بن محمّد القسطلانی(سنه 923)و شمس الدّین محمّد العلقمی(سنه 949)و عبد الوهّاب ابن محمّد البخاری(سنه 932)و محمّد بن أحمد الشّربینی الخطیب،و أحمد بن محمّد بن علی ابن حجر الهیثمی(سنه 973)و علی بن حسام الدین القادری الشهیر بالمتّقی(سنه 975)و عباس بن معین الدّین الشّهیر بمرزا مخدوم الجرجانی(سنه 988)و کمال الدّین بن فخر الدّین الجهرمی،و علی بن سلطان محمّد القاری الهروی(سنه 1014) و عبد الرؤوف بن تاج العارفین المناوی(سنه 1031)و أحمد بن الفضل بن محمّد باکثیر المکّی (سنه 1047)و محمود بن محمّد بن علی الشّیخانی القادری،و شیخ عبد الحقّ دهلوی (سنه 1052)و شهاب الدین أحمد بن محمّد الخفاجی(سنه 1069)و نور الدین علی بن أحمد بن محمّد بن إبراهیم العزیزی(سنه 1070)و محمّد بن عبد الباقی الزرقانی(سنه 1022)و حسام الدین بن محمّد بایزید السّهار نفوری،و مرزا محمّد بن معتمد خان الحارثی البدخشی،و محمّد صدر عالم،و ولی اللّه بن عبد الرحیم الدهلویّ(سنه 1062)و محمّد بن اسماعیل الیمانی الصّنعانی(سنه 1182)و محمّد بن علی الصّبّان المصری،و أحمد بن عبد القادر العجیلی و محمّد مبین بن محبّ اللّه لکهنوی(سنه 1225)و مرزا حسن علی محدّث لکهنوی،

ص: 25

و ولیّ اللّه بن حبیب اللّه لکهنوی(سنه 1270)و محمّد رشید الدین خان دهلوی،و شیخ حسن عدوی حمزاوی معاصر،و شیخ سلیمان بن ابراهیم البلخی المعاصر،و صدیق حسن خان المعاصر؛که سابقا در جزء أول این مجلد منقول و موجود و مذکور و مسرودست بنظر تعمّق ببین تا دریابی که این أکابر أعلام و أفاخم عظام سنّیّه حدیث ثقلین را از زید بن أرقم بألفاظ مختلفة و سیاقات شتّی آورده اند.

لیکن سیاق مخاطب که بنظم خاصّ او در اینجا سمت ذکر یافته مطابقت بهیچ یک از آن ندارد،و عنوان ذکر مخاطب این حدیث را بروایت زید بن أرقم ماورای همۀ آن عناوین است؛و ذلک من بدائع الدّهور و عجائب الامور.

صاحب زعامت کبری و امامت عظمی باشد و نائل بمرتبۀ خلافت و وصایت آن جناب گردد،و هذا ظاهر کلّ الظّهور،و لکن مَنْ لَمْ یَجْعَلِ اللّهُ لَهُ نُوراً فَما لَهُ مِنْ نُورٍ .

و اگر چه دلالت این حدیث بر وجوب اتّباع اهل بیت علیهم السلام أظهر من الشمس و أبین من الأمس است،لیکن مناسب آنست که إتماما للحجّة در این جا بعض کلمات علمای أعلام سنّیّه نیز متعلّق باین معنی ذکر نمایم.

پس باید دانست که طیبی در«کاشف،شرح مشکاة»در شرح حدیث ثقلین گفته:[و معنی التّمسّک بالقرآن:العمل بما فیه،و هو الایتمار بأوامره و الانتهاء عن نواهیه و التمسّک بالعترة محبّتهم و الاهتداء بهدیهم و سیرتهم].

و سعد الدین تفتازانی در«شرح مقاصد در ذکر معنی حدیث ثقلین گفته:[أ لا تری أنّه علیه الصلوة و السلام قرنهم بکتاب اللّه تعالی فی کون التّمسّک بهما منقذا عن الضّلالة، و لا معنی للتّمسّک بالکتاب إلاّ الاخذ بما فیه من العلم و الهدایة؛فکذا فی العترة].

و شهاب الدین دولت آبادی در«هدایة السّعدا»در شرح معانی حدیث ثقلین گفته:[و المأمور بمتابعته لا یصیر تبعا،و المندوب إلی إمامته لا یصیر مأموما.کل علم و کلّ قول دلّ علی مخالفة النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم زندقة و شیطنة].

و حسین بن علی الکاشفی صاحب«تفسیر حسینی»در«رسالۀ علیّه فی الاحادیث النّبویّة»در شرح حدیث ثقلین بعد بیان معنی جملۀ

«أذکرکم اللّه فی أهل بیتی» گفته:[و در تکرار این سخن سه بار دلیلی واضح قائم می شود در تعظیم اهل بیت و محبّت و متابعت ایشان].

و نور الدین سمهودی در«جواهر العقدین»در تنبیه اوّل از تنبیهاتی که بعد سیاق طرق حدیث ثقلین ذکر نموده گفته:[و الحاصل أنّه لمّا کان کلّ من القرآن العظیم و العترة الطّاهر معدنا للعلوم اللّدنیّة و الاسرار و الحکم النّفیسة الشّرعیة و کنوز دقائقها و استخراج حقائقها أطلق صلّی اللّه علیه و سلّم علیهما الثّقلین و یرشد لذلک حثّه فی بعض الطّرق السّالفة علی الاقتداء و التّمسّک و التّعلّم من أهل بیته].

و فضل اللّه بن روزبهان خنجی شیرازی در«شرح رساله اعتقادیۀ»خود،

ص: 27

علی ما نقل عنه گفته:[قوله:اعتقاد کنیم که آل حضرت پیغمبر صلّی اللّه علیه و سلّم واجب التعظیم و لازم الاقتداءاند.أقول:امّا تعظیم آل پیغمبر صلّی اللّه علیه و سلّم؛اعتقاد آنست که فرضست،بنا بر أحادیث صحیحه که درین باب وارد شده،از آن جمله آنکه در حجّة الوداع در خطبۀ پیغمبر صلّی اللّه علیه و سلّم فرموده:

یا ایّها النّاس!إنّی تارک فیکم الثّقلین:کتاب اللّه و عترتی أهل بیتی،ما إن تمسّکتم بهما لن تضلّوا بعدی.

الی آخره.و در حدیث دیگر فرموده:

أذکرکم اللّه فی أهل بیتی؛ و این کلمه را به سه نوبت تکرار فرمودند.ازینجا مستفاد شد که تعظیم و محبّت ایشان واجب باشد و رعایت حقوق ایشان لازم.و نیز چون فرموده اند که:اگر بر اهل بیت دست زنند هرگز گمراه نگردند،پس أمر فرمودند باقتدای ایشان]انتهی.

و ابن حجر مکی در«صواعق»بعد ذکر حدیث ثقلین گفته:[تنبیه:سمّی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم القرآن و عترته،و هی بالمثنّاة الفوقیّة:الأهل و النّسل و الرّهط الادنون؛ثقلین،لأنّ الثقل کلّ نفیس خطیر مصون.و هذان کذلک إذ کلّ منهما معدن للعلوم اللّدنیّة و الاسرار و الحکم العلیّة و الاحکام الشّرعیّة و لذا حثّ صلّی اللّه علیه و سلّم علی الاقتداء و التّمسّک بهم و التّعلّم منهم]إلخ.

و کمال الدین جهرمی در«براهین قاطعه-ترجمۀ صواعق»گفته:[تنبیه:بدانکه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم قرآن و عترت خود را که بمعنی أهل و نسل و رهط است ثقل خواند،زیرا که ثقل هر چیزی نفیس عظیم الشّأن محفوظ است،و قرآن و عترت طاهره این حال دارند زیرا که هر یک از ایشان معدن علوم دینی و منبع أسرار حکمت عملی و أحکام شرعیّه اند،و بنا بر این ترغیب فرمود باقتدا و تمسّک بایشان و تعلّم ازیشان و گفت:

الحمد للّه الّذی جعل الحکمة فینا أهل البیت. و بعضی گفته اند که:

ایشان را ثقلین خواند بواسطه ثقل وجوب رعایت حقوق ایشان.باز بدانکه:کسانی که ترغیب باقتداء و تمسّک بایشان واقع شده از اهل بیت نیستند مگر آنها که عالم و عارف اند بکتاب اللّه و سنّت پیغمبر صلوات اللّه علیه و همین جماعت مخصوصه اند که تا وقت ورود بر حوض از کتاب اللّه مفارقت نمی کنند]انتهی.

ص: 28

و ملا علی قاری«در شرح شفا»گفته:[فالتّمسّک بالقرآن:التعلّق بأمره و نهیه و اعتقاد جمیع ما فیه و حقّیته.و التّمسک بعترته:محبتهم و متابعة سیرتهم].

و مناوی در«فیض القدیر-شرح جامع صغیر»بشرح این حدیث شریف گفته:[یعنی:إن ائتمرتم بأوامر کتابه و انتهیتم بنواهیه و اهتدیتم بهدی عترتی و اقتدیتم بسیرتهم؛اهتدیتم فلم تضلّوا].

و نیز مناوی در«تیسیر شرح جامع صغیر»بشرح این حدیث گفته:[یعنی:

إن عملتم بالقرآن و اهتدیتم بهدی عترتی العلماء؛لم تضلّوا].

و شهاب الدین خفاجی در«نسیم الریاض»در شرح حدیث ثقلین گفته:

[فانظروا کیف تخلفونی فیهما. أی:بعد وفاتی انظروا عملکم بکتاب اللّه و اتّباعکم لأهل بیتی و رعایتهم و برّهم بعدی.فانّ ما یسرّهم یسرّنی،و ما یسوءهم یسوءنی].

و علی عزیزی در«سراج منیر بشرح جامع صغیر»در شرح این حدیث شریف گفته:

[إنّی تارک فیکم خلیفتین:کتاب اللّه ،بالنّصب؛بدلا أو عطف بیانه.حبل، بالرفع؛خبر محذوف،أی:هو حبل ممدود.ما،زائدة،بین السّماء و الارض.و عترتی،عطف علی کتاب اللّه.أهل بیتی،یحتمل رفعه و نصبه،أی:أعنی أوهم.و المراد منهم العلماء منهم،أی:احثّکم علی اتّباعهما لا تخالفوهما]الخ.

و محمد زرقانی در«شرح مواهب لدنیّه»در شرح این حدیث شریف گفته:

[یعنی إن ائتمرتم بأوامر کتاب اللّه و انتهیتم بنواهیه و اهتدیتم بهدی عترتی و اقتدیتم بسیرتهم؛اهتدیتم فلم تضلّوا].

و نیز زرقانی در«شرح مواهب»گفته:[و أکّد تلک الوصیّة و قوّاها

بقوله:

فانظروا بما ذا تخلفونی فیهما بعد وفاتی؛هل تتّبعونهما فتسرّونی،أو لا فتسیئونی].

و نیز زرقانی در«شرح مواهب»گفته:[فالوصیّة ببرّ آل البیت علی الاطلاق و أمّا الاقتداء فانما یکون بالعلماء العاملین منهم إذ هم الّذین لا یفارقون القرآن].

و مرزا محمد بن معتمد خان بدخشی در«مفتاح النجا»گفته:[اقول:سمّی القرآن و عترته الثقلین لأنّ الثقل کلّ نفیس خطیر مصون،و هذان کذلک؛إذ کلّ

ص: 29

منهما معدن للعلوم الدینیّة و الاسرار و الحکم العلیّة و الاحکام الشّرعیّة،و لذا حثّ صلّی اللّه علیه و سلّم علی الاقتداء و التّمسّک بهما].

و مولوی ولی اللّه لکهنوی در«مرآة المؤمنین»بعد ذکر حدیث ثقلین گفته:

[و شاید که وجه تسمیه کتاب اللّه و عترت طاهره رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم بثقلین آنکه:ثقل بفتح ثاء مثلّثه در لغت شیء نفیس و مطهّر و محفوظ را می گویند،و بلا شبهه هر دو مصون و مطهّر و محفوظ و نفیس اند.زیرا که معدن علوم دینیّه و مخزن اسرار حکمیّه و علمیّه و شرعیّه هستند،و همین موجب حث رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم مردمان را باقتدا و تمسّک و تعلّم ازیشانست]انتهی.

و علی بن سلیمان الدمنتی البجمعوی المغربی المالکی الشاذلی المعاصر در «نفع قوت المغتذی»در شرح حدیث ثقلین گفته:[ما إن تمسّکتم به و بما قبله أخذتم بدل تمسّکتم.قال الطّیّبی:ما،موصولة؛و الجملة الشّرطیّة صلتها.أی:إن عملتم بما فیه ائتمارا بأوامره و انتهاء عن نواهیه و أحببتم عترتی و اهتدیتم بهداهم و سیرتهم فیه إشارة أنّهما کتوأمین خلیفتین عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم].

و مولوی حسن الزمان معاصر در«قول مستحسن»در سیاق طرق حدیث غدیر گفته:

[و للحکیم التّرمذی فی«نوادر الاصول»و الطّبرانی فی الکبیر عن أبی الطّفیل عن حذیفة بن بن أسید رضی اللّه عنهما أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم خطب بغدیر خمّ تحت شجرات فقال:یا أیّها النّاس!إنّی قد نبّأنی اللّطیف الخبیر أنّه لم یعمّر نبیّ إلا نصف عمر الّذی یلیه من قبله و إنّی قد یوشک أن أدعی فأجیب و إنّی مسئول و إنّکم مسئول فما ذا أنتم قائلون؟قالوا:نشهد إنک قد بلّغت و جهدت و نصحت،فجزاک اللّه خیرا.فقال:

أ لیس تشهدون أن لا إله الاّ اللّه و أنّ محمّدا عبده و رسوله و أنّ جنّته حقّ و ناره حقّ و أنّ الموت حقّ و أنّ البعث حقّ بعد الموت و أنّ السّاعة آتیة لا ریب فیها و أنّ اللّه یبعث من فی القبور.قالوا:بلی!نشهد بذلک.فقال:اللّهمّ اشهد.ثم قال:یا أیها الناس! إنّ اللّه مولای و أنا مولی المؤمنین و أنا أولی بهم من أنفسهم،فمن کنت مولاه فهذا مولاه،یعنی علیّا؛اللّهمّ وال من والاه و عاد من عاداه.ثمّ قال:یا ایها الناس!إنی

ص: 30

فرطکم و أنّکم واردون علیّ الحوض،حوض أعرض ممّا بین بصری إلی صنعاء فیه عدد النجوم قد حان من فضة،و إنی سائلکم حین تردون علیّ عن الثّقلین:فانظروا کیف تخلفونی فیهما.الثقل الاکبر:کتاب اللّه عزّ و جلّ،سبب طرفه بید اللّه و طرفه بأیدیکم فاستمسکوا به لا تضلّوا و لا تبدلوا،و عترتی أهل بیتی فانه قد نبّأنی اللّطیف الخبیر إنّهما لن ینقضیا حتّی یردا علیّ الحوض؛ و فیه الحثّ علی متابعة الثّقلین بعد حدیث الموالاة.و کذا

فی روایة ابن راهویه و ابن جریر و ابن أبی عاصم و المحاملی و الطحاوی بأسانید صحیحة،و للنّسائی فی الکبری«و الخصائص»و ابن حبّان و الحاکم فی صحیحهما عن أبی عوانة،و لعبد اللّه عن شریک،کلاهما عن الاعمش،ثنا:حبیب بن أبی ثابت،عن أبی الطّفیل،عن زید بن أرقم.قال: لمّا رجع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم عن حجّة الوداع و نزل غدیر خمّ. فذکروا الحدیث فی الحثّ علی متابعة الثّقلین، إلی قوله:

ثم قال: إنّ اللّه مولای و أنا ولیّ کلّ مؤمن.ثم اخذ بید علیّ فقال:من کنت ولیّه فهذا ولیّه؛اللّهمّ وال من والاه و عاد من عاداه. و لفظ عبد اللّه مولاه، و هذا أیضا حدیث کوفی؛قال الحاکم:صحیح علی شرط الشیخین و لم یخرجاه].

و نیر مولوی حسن الزمان معاصر در«قول مستحسن»در ذکر مؤیّدات و شواهد نزول آیۀ تطهیر در شأن خمسۀ نجبا علیهم السّلام گفته:و ممّا یشهد لذلک أیضا خبر سعد،الصّحیح:

اللّهمّ هؤلاء أهل بیتی، فی قصّة المباهلة.و فی«الصواعق»:قال فی «الکشّاف»:لا دلیل اقوی من هذا علی فضل أصحاب الکساء،لانّها لمّا نزلت دعاهم النّبی صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فاحتضن الحسین و أخذ بید الحسین و مشت فاطمة خلفه و علیّ خلفها فعلم أنّهم المرادون بالآیة؛انتهی.و

خبر جابر و أبی سعید الصّحیح فی الحثّ علی متابعة الثّقلین فی خطبة یوم عرفة فی حجّة الوداع: و عترتی أهل بیتی،

و خبر زید بن أرقم و زید بن ثابت الصحیح فی الحثّ علیهما بغدیر خمّ: و أهل بیتی؛

و فی روایة: عترتی أهل بیتی،

و خبر أنس لاحمد و غیره کان إذا خرج إلی صلاة الفجر یقول:الصّلوة،الصّلوة یا أهل البیت، أَنَّما یُرِیدُ اللّهُ .الآیة.

و نیز مولوی حسن الزمان معاصر در«قول مستحسن»در ذکر عمامه بستن

ص: 31

جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و سلّم بر سر جناب امیر المؤمنین علیه السّلام روز غدیر خمّ گفته:[و لا یخفی أنّ ذلک کان بعد أن أمر فنودی فی القافلة:الصّلوة جامعة،و کان ینادی بذلک فی غیر الصّلوة المکتوبة فاجتمع المهاجرون و الانصار،کما فی روایة الطّبرانی و غیره و ناس من جهینة و مزینة و غفار،کما فی روایة النّسائیّ و غیره فخطب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم و ذکّر و أشهد و استشهد فولّی علیّا المرتضی کرّم اللّه وجهه علی الباطن آخذا یده مستشهدا للصّحابة مبالغة فی إعلام العامة،و دعا دعاء الموالاة و المعاداة،و وصّی الامّة بمتابعة الثّقلین:کتاب اللّه الاکبر و العترة اهل بیت النّبوّة الاطهر؛و منهم سیّدنا علیّ المرتضی.فقول من قال:إنّ إلباس الخرقة بهذه الهیئة الّتی یعتمدها الصوفیة من الاجتماع لها و الاعتداد بها لیس بمرفوع،مدفوع؛فانّه مقطوع الوقوع فی السّنّة السّنیّة].

و اگر چه دلالت این حدیث شریف بر وجوب پیروی اهل بیت علیهم السّلام مثل وجوب پیروی قرآن مجید بر ناظر عبارات علمای أعلام سنّیّه که آنفا گذشته پوشیده نیست،لیکن در این جا بعض عبارات دیگر آورده بر تبصیر ناظر خبیر می افزایم:

محمد معین بن محمد أمین السندی در کتاب«دراسات اللبیب»بعد ذکر حدیث ثقلین از«صحیح ترمذی»گفته:[فنظرنا فاذا هو مصرّح بالتّمسّک بهم و بأنّ تباعهم کتباع القرآن علی الحقّ الواضح،و بأنّ ذلک أمر متحتّم من اللّه تعالی لهم،و لا یطرأ علیهم فی ذلک ما یخالفه حتّی الورود علی الحوض،و إذا فیه حثّ بالتّمسّک فیهما بعد الحثّ علی وجه أبلغ؛و هو

قوله: فانظروا کیف تخلفونی فیهما!. فقلنا حدیث مسلم حدیث صحیح ظاهر فی معنی فسّره علی ذلک المعنی حدیث حسن آخر،فثبت معناه نصّا من النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم فآمنّا به فی نظائره من صحاح الاحادیث، و الحمد للّه رب العالمین].

و مولوی محمد مبین لکهنوی در«وسیلة المآل»بعد ذکر حدیث ثقلین در مقام ترجمه آن و ذکر معانی آن گفته:[یاد می دهانم خدا را در حقّ اهل بیت خود، و سه مرتبه این کلمه فرمود،یعنی:از خدا بترسید و حقوق ایشان نگاهدارید و طاعت و محبّت ایشان را شعار و دثار خود سازید،چنانچه امتثال بأحکام کتاب اللّه از فرضست،همچنین اطاعت و انقیاد أوامر اهل بیت بجوارح و أرکان و محبّت و عقیدت و رسوخیّت بایشان بقلب و جنان واجب و فرضست].

و فاضل رشید در«ایضاح لطافة المقال»گفته:[آیا عاقلی تجویز می کند که اهل سنّت با وجود اینکه متشبّث بثقلین اند و بحکم

حدیث: إنّی تارک فیکم الثقلین؛ تمسّک را بعترت طاهره مثل تمسّک بقرآن لازم می دانند]إلخ.

این نفوس قدسیّه می باشد،و طریق این حدیث شریف که مشتمل بر لفظ تمسّک است بالاتر از آنست که احصای آن توان کرد؛شطری از آن در ضمن تخریجات حفّاظ ثقات و أیقاظ أثبات سنّیّه در ما سبق بمعرض بیان آمده،و بحمد اللّه شاه صاحب نیز با آن همه تعصبات شنیعه خود اعتراف دارند به اینکه این حدیث شریف دلیل وجوب تمسّک بأهلبیت علیهم السّلام می باشد،کما لا یخفی علی ناظر کلماته فی هذا الکتاب و اللّه الواقی عن التّبار و التّباب.

اما اینکه لفظ تمسّک درین حدیث شریف مفید معنی اتّباع می باشد،پس بحمد اللّه از افادۀ محققین کبار و مدققین أحبار سنّیّه واضح و آشکار است؛شطری از عبارات علمای أعلام سنّیّه متعلّق بمعنی تمسّک در وجه اول گذشته و بعضی از عبارات در اینجا نیز مذکور می شود.

ملا علی قاری در«مرقاة-شرح مشکاة»در شرح حدیث ثقلین گفته:

[قال ابن الملک:التّمسّک بالکتاب:العمل بما فیه،و هو الایتمار بأوامر اللّه و الانتهاء بنواهیه.و معنی التّمسّک بالعترة محبّتهم و الاهتداء بهدیهم و سیرتهم.زاد السیّد جمال الدّین:إذا لم یکن مخالفا للدّین.قلت:فی إطلاقه صلّی اللّه علیه و سلّم إشعار بأنّ من یکون من عترته فی الحقیقة لا یکون هدیه و سیرته إلاّ مطابقا للشریعة و الطریقة].

و عبد الرؤوف مناوی در«فیض القدیر-شرح جامع صغیر»بشرح حدیث ثقلین گفته:[قال الحکیم:حضّ علی التمسّک بهم لأنّ الامر لهم معاینة فهم أبعد من المحنة،و هذا عامّ،أرید به خاصّ،و هم العلماء العاملون منهم،فخرج الجاهل و الفاسق،و هم لم یعروا عن شهوات الآدمیّین و لا عصموا عصمة النّبیّین،و کما أنّ کتاب اللّه منه ناسخ و منسوخ؛فارتفع الحکم بالمنسوخ،هکذا ارتفعت القدوة بغیر علمائهم الصّلحاء]إلخ.

و نیز مناوی در«فیض القدیر»در شرح جملۀ:

لن یفترقا حتّی یردا علیّ الحوض ،گفته:[و فی هذا مع

قوله أوّلا: إنّی تارک فیکم؛ تلویح بل تصریح بأنهما

ص: 34

کتوأمین خلفهما و وصّی أمّته بحسن معاملتهما و إیثار حقّهما علی أنفسهما(أنفسهم.ظ) و الاستمساک بهما فی الدّین.أمّا الکتاب؛فلانّه معدن العلوم الدّینیّة و الحکم الشرعیّة و کنوز الحقائق و خفایا الدّقائق.و أمّا العترة؛فلانّ العنصر إذا طاب أعان علی فهم الدّین،فطیب العنصر یؤدّی إلی حسن الاخلاق،و محاسنها تؤدّی إلی صفاء القلب و نزاهته و طهارته.قال الحکیم:و المراد بعترته هنا:العلماء العاملون منهم،إذ هم الّذین لا یفارقون القرآن].

و محمد بن عبد الباقی زرقانی در«شرح مواهب لدنیّه»در شرح حدیث ثقلین گفته:[قال الحکیم:حض علی التّمسّک بهم،لأنّ الامر لهم معانیة فهم أبعد عن المحنة و هذا عامّ أرید به خاصّ،و هم العلماء العاملون منهم،فخرج الجاهل و الفاسق،و هم بشر لم یعروا عن شهوات الآدمیّین و لا عصموا عصمة النّبیّین،و کما أنّ کتاب اللّه منه ناسخ و منسوخ؛فارتفع الحکم بالمنسوخ.کذلک ارتفعت القدوة بغیر علمائهم العظماء]الخ.

و نیز محمد بن عبد الباقی زرقانی در«شرح مواهب لدنیّه»بشرح جملۀ

لن یفترقا حتّی یردا علیّ الحوض، گفته:[و لا یعارضه رفع القرآن من المصاحف و الصّدور قرب السّاعة لبقاء موجبه و هو الاسلام،فیبقی ببقائه أحکام القرآن لطلبهما من المکلّفین حتّی تقوم السّاعة،و لکون أهل بیته العالمین العاملین تبقی ببقائه،فکان القرآن باق.و فی هذا مع قوله أوّلا:

إنّی تارک فیکم ؛تلویح بل تصریح بأنّهما کتوأمین خلفهما و وصیّ أمّته بحسن معاملتهما و إیثار حقّهما علی أنفسهما(أنفسهم ظ)و التّمسک بهما فی الدّین.أمّا الکتاب فلانّه معدن للعلوم الدّینیّة و الاسرار و الحکم الشّرعیّة و کنوز الحقائق و خفایا الدّقائق.و أمّا العترة،فلانّ العنصر إذا طاب أعان علی فهم الدّین فطیب العنصر یؤدّی إلی حسن الاخلاق،و محاسنها تؤدّی إلی صفاء القلب و نزاهته و طهارته.و أکّد تلک الوصیّة و قواها

بقوله: فانظروا بما تخلفونی فیهما بعد وفاتی هل تتّبعونهما فتسرّونی أو لا فتسیئونی].

و حسام الدین سهارنپوری در«مرافض»در شرح حدیث ثقلین گفته عبد الملک (ابن الملک ظ)گفته که:تمسّک بکتاب اللّه عبارتست از عمل بموجب أحکام او

ص: 35

و تمسّک بعترت کنایتست از محبّت و محافظت حرمت ایشان و اهتدا بهدی و سیرتشان.

و سیّد جلال الدّین(جمال الدّین ظ)رحمه اللّه درین جا قید کرده که:اگر هدی و سیرتشان مخالف دین و شریعت نبود،و همانا که مراد عبد الملک(ابن الملک ظ) را نیز همین خواهد بود،نه مطلق؛چه در بعض أفراد مطلق عدم ضلالت متحقّق نمی شود.ملاّ علی قاری گفته که:در إطلاق آن حضرت صلّی اللّه علیه و سلّم اشعارست بآنکه عترت در حقیقت کسیست که سیرت او مخالفت شریعت نبود]انتهی.

و از آنجا که دلالت حدیث ثقلین بوجه أمر جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم أمّت خود را بتمسّک و تشبّث بأهل بیت علیهم السّلام بر نائب پیغمبر ص بودن این حضرات قابل إنکار نبود،لهذا بعض علمای کبار سنّیّه هم بانطاق قادر علی الاطلاق اعتراف بآن نموده اند.

ثناء اللّه پانی پتی در خاتمۀ«سیف مسلول»بعد إثبات امامت أئمّۀ اثنی عشر علیهم السّلام بذریعۀ کشف و إلهام گفته:[و استنباط این مدّعا از کتاب اللّه و از حدیث سرور پیغمبران صلّی اللّه علیه و علیهم و سلّم نیز می توانیم کرد.قال اللّه تعالی: قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی .یعنی:سؤال نمی کنم از شما هیچ أجرت و نمی خواهم، لیکن می خواهم از شما دوستی أقربای من.وجه استنباط آنست که:أنبیای سابق لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِنْ أَجْرِیَ إِلاّ عَلَی اللّه گفته اند؛أصلا أجرت بر فریضۀ تبلیغ رسالت درخواست نکرده اند،و چه احتمال درخواست أجرت بود پیغمبر ما را صلّی اللّه علیه و سلّم حقّ تعالی بتغیّر(بتغییر ظ)اسلوب کلام أمر فرموده حکمت در آن آنست که شرایع أنبیاء سابق بعد وفات آنها منسوخ می شد و این شریعت مؤیّد است پس امّتان را باید که بعد رحلت پیغمبر بنائب پیغمبر رجوع آرند، لهذا آن سرور علیه السّلام برای شفقت بر أمّت خود رهنمونی کرده بمحبّت آل خود و اشارت فرمود بتشبّث دامان پاک آنها که وارثان پیغمبر و دروازه علوم وی اند.

و لهذا

قال علیه السّلام: ترکت فیکم الثقلین:کتاب اللّه و عترتی.الحدیث. یعنی:گذاشتم در شما دو وسیلۀ محکم:قرآن مجید و آل خود را.و

قال علیه السّلام: أنا مدینة العلم و

ص: 36

علیّ بابها. من شهر علمم و علیّ دروازۀ آن شهر است].

حدیث ثقلین گفته:

[قوله صلّی اللّه علیه و سلّم: و أنا تارک فیکم الثّقلین،فذکر کتاب اللّه و أهل بیته. قال العلماء:سمّیا ثقلین لعظمهما و کبیر(کبر.ظ)شأنهما.و قیل:

لثقل العمل بهما].

و محمد بن مکرم الانصاری در«لسان العرب»گفته:[التهذیب:و

روی عن النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم أنّه قال فی آخر عمره: إنّی تارک فیکم الثّقلین:

کتاب اللّه و عترتی. فجعلهما کتاب اللّه عزّ و جلّ و عترته،و قد تقدّم ذکر العترة.و قال ثعلب:سمّیا ثقلین لان الاخذ بهما ثقیل و العمل بهما ثقیل].

و حسن بن محمد الطیبی در«کاشف-شرح مشکاة»گفته:[و قیل:سمّاهما ثقلین لأنّ الاخذ بهما و العمل بهما ثقیل.و قیل فی تفسیر قوله تعالی: إِنّا سَنُلْقِی عَلَیْکَ قَوْلاً ثَقِیلاً ،أی أوامر اللّه و نواهیه لأنّه(لانّها.ظ)لا تؤدّی الاّ بتکلیف(بتکلّف ظ)ما یثقل].

و محمد بن مظفر خلخالی در«مفاتیح-شرح مصابیح»گفته:[الثّقلین.

قال فی«شرح السّنّة»:قیل:سمّاهما ثقلین لأنّ الاخذ بهما و العمل بهما ثقیل،لأنّ الکتاب عظیم القدر و العمل بمقتضاه ثقیل،و کذا محافظة أهل بیته و احترامهم و انقیادکم لهم إذا کانوا خلفاء بعدی].

و محمد بن یوسف زرندی در«نظم درر السّمطین»گفته:

[قوله صلّی اللّه علیه و سلّم: و أنا تارک فیکم ثقلین. سمّاهما ثقلین لأنّ الاخذ بهما و العمل بهما و المحافظة علی رعایتهما ثقیل].

و مسعود بن عمر تفتازانی در«شرح مقاصد»گفته:أ لا تری أنّه صلّی اللّه علیه و سلّم قرنهم بکتاب اللّه تعالی فی کون التّمسّک بهما منقذا عن الضلالة،و لا معنی للتمسّک بالکتاب إلا الاخذ بما فیه من العلم و الهدایة،فکذا فی العترة].

و سید شریف جرجانی در حاشیۀ خود بر«مشکاة»گفته:[قوله:الثّقلین.

الثقل:المتاع المحمول علی الدّابّة و الانس و الجنّ.سمّیا(بالثّقلین.ظ)لانّهما ثقلا الارض،و سمّی الکتاب و أهل البیت لأنّ اتّباعهما ثقیل].

ص: 38

و ابو عبداللّه محمد بن خلفة الوشتانی الابّی المالکی در«اکمال إکمال المعلم» در شرح حدیث ثقلین گفته:

[قوله: و أنا تارک فیکم ثقلین. م(1) قال ثعلب:سمّاهما ثقلین،لأنّ العمل و الاخذ بهما ثقیل.

و شهاب الدین دولت آبادی در«هدایة السعدا»در شرح حدیث ثقلین گفته:

[قوله:الثّقلین.فی«تاج الاسامی»:الثقل:رخت و بار مسافر،تقول العرب لکلّ شیء عزیز نفیس مصون:ثقل.الثقلان.پری و آدمی.و

فی الحدیث: إنّی تارک فیکم الثّقلین:کتاب اللّه و عترتی. إنّما سمیّا بذلک لان الاخذ و العمل بهما ثقیل].

و ابو عبد اللّه محمد بن محمد یوسف الستوسی در«مکمل اکمال الاکمال» در شرح حدیث ثقلین گفته:

[قوله: و أنا تارک فیکم ثقلین. م(2) قال ثعلب:

سمّاهما ثقلین،لأنّ العمل و الاخذ بهما ثقیل].

و شمس الدین سخاوی در«استجلاب ارتقاء الغرف»بعد ذکر حدیث ثقلین گفته:[و قد أشرت إلی شیء من فوائد هذا الحدیث.فالثّقلان و هما کما تقدم کتاب اللّه و العترة الطیّبة،إنّما سمّاهما بذلک إعظاما لقدرهما و تفخیما لشأنهما.فانّه یقال لکلّ شیء خطیر نفیس:ثقل.و أیضا:فلانّ الاخذ بهما و العمل بهما ثقیل،و منه قوله تعالی: سَنُلْقِی عَلَیْکَ قَوْلاً ثَقِیلاً ؛أی له وزن و قدر.أو لأنّه لا یؤدّی إلاّ بتکلیف ما یثقل.و کذا قیل للجنّ و الانس:الثّقلان،لکونهما قطان الارض و فضّلا بالتّمییز علی سائر الحیوان].

و سیوطی در«در نثیر-مختصر نهایۀ ابن أثیر»در لغت ثقل گفته:

[إنّی تارک فیکم الثّقلین:کتاب اللّه و عترتی. سمّاهما ثقلین لعظم قدرهما.و یقال لکلّ نفیس خطیر:ثقل أو لأنّ الاخذ بهما و العمل ثقیل].

و نور الدین سمهودی در«جواهر العقدین»بعد ذکر حدیث ثقلین در ذکر معانی ثقلین گفته:[و قیل سمّاهما ثقلین،لأنّ الاخذ بهما و العمل بما یتلقّی عنهما و المحافظة علی رعایتهما و القیام بواجب حرمتهما ثقیل.قیل:و منه قوله تعالی: سَنُلْقِی عَلَیْکَ قَوْلاً ثَقِیلاً ،

ص: 39

لأنّ أوامر اللّه و فرائضه و نواهیه ما تؤدّی إلاّ بتکلیف ما یثقل.و قیل ثقیلا له وزن و قدر خطیر.و هذا راجع إلی الاوّل و علیه المعوّل].

و شمس الدین علقمی در«کوکب منیر»گفته:[قال النووی:قال العلماء:

سمّیا ثقلین لعظمهما و کبر شأنهما.و قیل:لثقل العمل].

و ابن حجر مکی در«صواعق»گفته[تنبیه:سمّی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم القرآن و عترته،و هی بالمثناة الفوقیة الاهل و النّصل و الرّهط الادنون؛ثقلین.لأنّ الثّقل کلّ نفیس خطیر مصون،و هذان کذلک؛إذ کلّ منهما معدن للعلوم اللّدنیّة و الاسرار و الحکم العلیّة و الاحکام الشّرعیة و لذا حثّ صلّی اللّه علیه و سلّم علی الاقتداء و التّمسّک بهم و التّعلّم منهم.و

قال: الحمد للّه(الّذی.ظ م)جعل فینا الحکمة أهل البیت.

و قیل سمّیا ثقلین لثقل وجوب رعایة حقوقهما].

و نیز در«صواعق»گفته:[و سمّاهما ثقلین إعظاما لقدرهما.إذ یقال لکلّ خطیر شریف:ثقل.أو لأنّ العمل بما أوجب اللّه من حقوقهما ثقیل جدا.و منه قوله تعالی سَنُلْقِی عَلَیْکَ قَوْلاً ثَقِیلاً ،أی له وزن و قدر لأنّه لا یؤدّی إلاّ بتکلیف ما یثقل.و سمّی الانس و الجن ثقلین لاختصاصهما بکونهما قطان الارض و بکونهما فضلا بالتّمییز علی سائر الحیوان].

و محمد طاهر فتنی در«مجمع البحار»در لغت ثقل گفته:

[فیه: إنّی تارک فیکم الثّقلین:کتاب اللّه و عترتی. سمّیا به لأنّ الاخذ بهما و العمل بهما ثقیل].

و مرزا مخدوم شریفی در«نواقض»بعد ذکر حدیث ثقلین گفته:

[قوله صلّی اللّه علیه و سلّم: و أنا تارک فیکم ثقلین. سمّاهما ثقلین لأنّ الاخذ بهما و العمل بهما و المحافظة علی رعایتهما ثقیل].

و جهرمی در«براهین قاطعه»بعد ذکر حدیث ثقلین گفته:[و بعضی گفته که ایشان را ثقلین خواند بواسطۀ ثقل وجوب رعایت حقوق ایشان].

و ملا علی قاری در«شرح شفا»در شرح قول ماتن:و أوصی بالثّقلین بعده؛ گفته:[و أوصی بالثّقلین بعده:کتاب اللّه تعالی،بالجرّ بدل ممّا قبله،و یجوز

ص: 40

رفعه و نصبه،و عترته،بکسر أوّله أی أقاربه و أهل بیته،و سمّیا بالثقلین إما لثقلهما علی نفوس کارهیهما أو لکثرة حقوقهما فهما شاقّان أو لعظم قدرهما أو لشدّة الاخذ بهما أو لثقلهما فی المیزان من قبل ما أمر به فیهما أو لأنّ عمارة الدّین بهما کما عمرت الدّنیا بالانس و الجنّ المسمّیین بالثّقلین فی قوله:تعالی سَنَفْرُغُ لَکُمْ أَیُّهَ الثَّقَلانِ ].

و نیز ملا علی قاری در«مرقاة-شرح مشکاة»در شرح حدیث ثقلین گفته:

[و أنّا تارک فیکم الثّقلین. بفتحتین،أی الامرین العظیمین.سمّی کتاب اللّه و أهل بیته بهما لعظم قدرهما و لأنّ العمل بهما ثقیل علی تابعهما.قال صاحب«الفائق»:الثقل المتاع المجعول علی الدّابّة،و إنّما قیل للجنّ و الانس:الثقلان لانّهما ثقال الارض فکأنّهما ثقلاها و قد شبّه بهما الکتاب و العترة فی أنّ الدّین یستصلح بهما و یعمر کما عمرت الدّنیا بالثقلین.و فی«شرح السنة»:سمّاهما ثقلین لأنّ الاخذ و العمل بهما ثقیل و قیل فی تفسیر قوله تعالی: إِنّا سَنُلْقِی عَلَیْکَ قَوْلاً ثَقِیلاً ،أی أوامر اللّه و نواهیه لأنّه لا یؤدّی(تؤدّی.ظ)إلاّ بتکلیف ما یثقل.و قیل قولا ثقیلا،أی له وزن و سمّی الجنّ و الانس ثقلین،لانّهما فضلا بالتّمییز علی سائر الحیوان و کلّ شیء له وزن و قدر متنافس(یتنافس.ظ)فیه فهو ثقل].

و مناوی در«تیسیر-شرح جامع صغیر»در شرح ثقلین بشرح جمله:

و انا تارک فیکم ثقلین ،گفته:[و أثر التّعبیر به لأنّ الاخذ بما یتلقّی عنهما و المحافظة علی رعایتهما و القیام بواجب حرمتهما ثقیل].

و شیخ عبد الحق دهلوی در«لمعات»در شرح حدیث ثقلین گفته:[و قیل:

سمّیا بهما لأنّ الاخذ بهما و العمل بهما ثقیل].

و نیز شیخ عبد الحق دهلوی در«أشعّة اللّمعات»گفته:[و بعضی گفته اند که کتاب اللّه و اهل بیت را بآن جهت ثقل گفته اند که أخذ و اتّباع آن ثقیل است که هر کس بار آن نتواند برداشت].

و شهاب الدین خفاجی در«نسیم الرّیاض»در شرح لفظ ثقلین گفته:[و الثّقلین تثنیة ثقل و هو ما یثقل من الثقل ضدّ الخفّة،و هما الانس و الجنّ،فسمّاهما ثقلین

ص: 41

تعظیما لأنهما و إنّ عمارة الدّین بهما کما تعمر الدّنیا بالانس و الجنّ و لرجحان قدرهما لأنّ الرّجحان فی المیزان بثقل ما فیها أو لأنّه یثقل رعایة حقوقهما].

و علی عزیزی در«سراج منیر-شرح جامع صغیر»در شرح حدیث ثقلین گفته:[و أثر التّعبیر به(1) لأنّ الاخذ بما یتلقّی عنهما و المحافظة علی رعایتهما و القیام بواجب حرمتهما ثقیل].

و محمد بن عبد الباقی زرقانی در«شرح مواهب لدنیّة»در شرح حدیث ثقلین گفته:سمّی به لعظم شأنهما و شرفهما و قیل:لثقل العمل بهما].

و نیز زرقانی در«شرح مواهب لدنیّه»گفته[و فی«المعلم»للمازری قال ثعلب:سمّی ثقلین لأنّ العمل و الاخذ بهما ثقیل].

و محمد بن مرتضی الواسطی در«تاج العروس»در ذکر حدیث ثقلین گفته:

[و قال ثعلب:سمّاهما ثقلین لأنّ الاخذ بهما و العمل بهما ثقیل].

و أحمد بن عبد القادر العجیلی در«ذخیرة المآل»گفته:[قال علمائنا رحمهم اللّه:إنّما سمّی رسول اللّه(صلی الله علیه و آله)القرآن و العترة الثّقلین،لأنّ الثّقل کلّ نفیس خطیر مصون،و هما کذلک معدن الاسرار و الحکم و الاحکام.و قیل:سمّی الثقلین لثقل وجوب رعایة حقوقهما].

و ولی اللّه بن حبیب اللّه الانصاری در«مرآة المؤمنین»در ذکر معانی ثقلین آورده:[گفته اند که نامیده شده اند اهل بیت و کتاب اللّه بثقلین برای ثقل رعایت حقوق ایشان].

و مولوی صدیق حسن خان معاصر در«سراج وهّاج»گفته:[قال أهل العلم:سمیا ثقلین لعظمهما و کبر شأنهما.و قیل لثقل العمل بهما].

لفظ مبارک آن جناب صلوات اللّه علیه و آله را ابن أبی شیبه در«مصنّف»و خطیب بغدادی در کتاب«المتّفق و المفترق»روایت کرده اند،چنانچه مرزا محمّد بدخشانی در«مفتاح النجا»در ذکر طرق حدیث ثقلین آورده:[أو

أخرجه ابن أبی شیبه و الخطیب فی«المتّفق و المفترق»عنه(1) بلفظ إنّی ترکت فیکم ما لن تضلّوا بعدی إن اعتصمتم به:کتاب اللّه و عترتی أهل بیتی].

و در کمال ظهورست که لفظ اعتصام مرادف لفظ تمسّک می باشد،پس بلا شبهه درین حدیث شریف مثل لفظ تمسّک مفید معنی اتّباع و اقتدا خواهد بود.

أمّا اینکه لفظ اعتصام مرادف لفظ تمسّک است پس اگر چه محل ریب نیست لیکن بعضی شواهد آن إتماما للحجّة از کلام مفسّرین و لغویّین و دیگر علمای اهل سنّت باید شنید.

ابو جعفر محمد بن جریر طبری در تفسیر خود بتفسیر آیه:« وَ مَنْ یَعْتَصِمْ بِاللّهِ فَقَدْ هُدِیَ إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ »گفته:[و أمّا قوله: وَ مَنْ یَعْتَصِمْ بِاللّهِ فَقَدْ هُدِیَ إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ ،فانّه یعنی:و من یتعلق بأسباب اللّه و یتمسّک بدینه و طاعته فقد هدی.یقول:فقد وفق لطریق واضح و محجّة مستقیمة غیر معوّجة فیستقیم به إلی رضی اللّه و إلی النّجاة من عذاب اللّه و الفوز بجنته].

و نیز طبری در تفسیر آیۀ:« وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمِیعاً »گفته:[یعنی بذلک جلّ ثنائه:و تعلّقوا بأسباب اللّه جمیعا،یرید بذلک تعالی ذکره:و تمسّکوا بدین اللّه الّذی أمرکم به و عهده الّذی عهده إلیکم فی کتابه إلیکم من الالفة و الاجتماع علی کلمة الحقّ و التّسلیم لامر اللّه].

و ثعلبی در تفسیر خود بتفسیر آیه« وَ مَنْ یَعْتَصِمْ بِاللّهِ »گفته:[ وَ مَنْ یَعْتَصِمْ بِاللّهِ ،أی یمتنع باللّه و یتمسّک بدینه و طاعته،فقد هدی إلی صراط مستقیم،طریق واضح].

و نیز ثعلبی در تفسیر خود بتفسیر آیۀ« وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ »گفته:[و اختلفوا

ص: 43

فی الحبل المعنی بهذه الآیة.فقال ابن عباس:تمسّکوا بدین اللّه].

و ابو الحسن علی بن احمد الواحدی در تفسیر آیۀ« وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمِیعاً » گفته:[ وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمِیعاً أی تمسّکوا بدین اللّه].

و بغوی در«معالم التنزیل»در تفسیر آیۀ« وَ مَنْ یَعْتَصِمْ بِاللّهِ »گفته:[قوله تعالی: وَ مَنْ یَعْتَصِمْ بِاللّهِ ،أی یمتنع باللّه و یتمسّک بدینه و طاعته:فقد هدی إلی صراط مستقیم،طریق واضح].

و نیز بغوی در«معالم التنزیل»در تفسیر آیۀ« وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ »گفته:

[و اختلفوا فی معناه(1) ههنا.قال ابن عباس:معناه تمسّکوا بدین اللّه].

و ابو نصر احمد بن الحسن بن احمد الدرواجکی المعروف بالزاهد در تفسیر خود که معروف ب«تفسیر زاهدی»است گفته:[قوله عز و جل: وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمِیعاً ،الآیة.قال ابن مسعود رضی اللّه عنه:حبل اللّه:القرآن.أی تمسّکوا به].

و نیز در تفسیر مذکور گفته:[ثم الاعتصام بکتاب اللّه أن یجعل القرآن معیارا و الدّین و العمل دینارا،فما وافق کتاب اللّه تعالی أخذه و ما خالف کتاب اللّه ترکه ینجو].

و فخر رازی در«تفسیر کبیر»در تفسیر آیه« وَ مَنْ یَعْتَصِمْ بِاللّهِ »گفته:

[ثمّ قال: وَ مَنْ یَعْتَصِمْ بِاللّهِ فَقَدْ هُدِیَ إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ .و المقصود أنّه سبحانه لمّا ذکر الوعید أردفه بهذا الوعد.و المعنی و من تمسّک بدین اللّه،و یجوز أن یکون حثا لهم علی الالتجاء إلیه فی دفع شرور الکفّار.و الاعتصام فی اللّغة الاستمساک بالشیء، و أصله من العصمة،و العصمة:المنع فی کلام العرب،و العاصم:المانع،و اعتصم فلان بالشیء:تمسّک به فی منع نفسه من الوقوع فی آفة.و منه قوله تعالی: وَ لَقَدْ راوَدْتُهُ عَنْ نَفْسِهِ فَاسْتَعْصَمَ ].

و نیز فخر رازی در«تفسیر کبیر»در تفسیر آیۀ« وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ »گفته:

[اعلم أنّه تعالی لمّا حذّر المؤمنین من إضلال الکفّار و من تلبیساتهم فی الآیة الأولی، أمر المؤمنین فی هذه الآیات بمجامع الطّاعات و معاقد الخیرات،فامرهم أوّلا بتقوی اللّه

ص: 44

و هو قوله:اتّقوا اللّه،و ثانیا بالاعتصام بحبل اللّه،و هو قوله: وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ ،و ثالثا بتذکّر نعم اللّه،و هو قوله: وَ اذْکُرُوا نِعْمَةَ اللّهِ عَلَیْکُمْ .و السّبب فی هذا الترتیب أنّ فعل الانسان لا بدّ و أن یکون معلّلا إمّا بالرّهبة و إما بالرّغبة.و الرّهبة مقدّمة علی الرّغبة لأنّ دفع الضّرر مقدّم علی جلب النّفع،فقوله تعالی: اِتَّقُوا اللّهَ حَقَّ تُقاتِهِ ، إشارة إلی التخویف من عقاب اللّه،ثم جعله سببا للامر بالتّمسّک بدین اللّه و الاعتصام بحبل اللّه،ثم أردفه بالرّغبة،و هی قوله: وَ اذْکُرُوا نِعْمَةَ اللّهِ عَلَیْکُمْ ].

و نیز فخر رازی در تفسیر همین آیه گفته:[ثم قال تعالی: وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمِیعاً .و اعلم أنّه تعالی لمّا أمرهم بالاتّقاء عن المحظورات أمرهم بالتّمسّک و بالاعتصام بما هو کالاصل لجمیع الخیرات و الطّاعات و هو الاعتصام بحبل اللّه.و اعلم أنّ کلّ من یمشی علی طریق دقیق یخاف أن یزلق رجله فاذا تمسّک بحبل مشدود الطّرفین نجا من ذلک الطّریق و أمن من الخوف.و لا شکّ أنّ طریق الحقّ طریق دقیق و قد زلق رجل أکثر الخلق عنه فمن اعتصم بدلائل اللّه و ببیّناته فانّه یأمن من ذلک الخوف،فکان المراد من الحبل ههنا کلّ شیء یمکن التّوصّل به إلی الحقّ فی طریق الدّین و هو أنواع کثیرة،فذکر کلّ واحد من المفسّرین واحدا من تلک الاشیاء فقال ابن عباس:المراد بالحبل ههنا العهد المذکور فی قوله تعالی: وَ أَوْفُوا بِعَهْدِی أُوفِ بِعَهْدِکُمْ .و قال:إلاّ بحبل من اللّه و حبل من النّاس،أی بعهد.و إنّما سمّی العهد حبلا لأنّه یزیل عنه الخوف من الذّهاب إلی أیّ موضع شاء فکان کالحبل الّذی من تمسّک به زال عنه الخوف.و قیل إنّه القرآن.

روی عن علیّ رضی اللّه عنه عن النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم أنّه قال: أما إنّها ستکون فتنة!قیل:فما المخرج منها؟ قال:کتاب اللّه،فیه نبأ ما قبلکم و خبر ما بعدکم و حکم ما بینکم و حبل اللّه المتین و

روی ابن مسعود عن النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم أنّه قال: هذا القرآن حبل اللّه.

و روی أبو سعید الخدری عن النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم أنّه قال: إنّی تارک فیکم الثّقلین:

کتاب اللّه و عترتی(1) حبل ممدود من السّماء إلی الارض،و عترتی أهل بیتی. و قیل:

ص: 45

إنّه دین اللّه.و قیل:طاعة اللّه،و قیل:هو إخلاص التّوبة.و قیل إنّه الجماعة،لأنّه تعالی ذکر عقیب ذلک:و لا تفرّقوا.و هذه الاقوال کلّها متقاربة.و التّحقیق ما ذکرنا أنّه لمّا کان النّازل فی البئر یعتصم بالحبل تحرزا من السّقوط فیها و کان کتاب اللّه و عهده و دینه و طاعته و الموافقة لجماعة المؤمنین حرزا لصاحبه من السّقوط فی قعر جهنّم جعل ذلک حبلا للّه و أمر بالاعتصام به].

و بیضاوی در تفسیر«أنوار التّنزیل»گفته:[ وَ مَنْ یَعْتَصِمْ بِاللّهِ ،و من یتمسّک بدینه أو یلتجی إلیه فی مجامع أموره،فقد هدی إلی صراط مستقیم،فقد اهتدی لا محالة].

و نیز بیضاوی در«انوار التّنزیل»گفته:[ وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ ،بدینه الاسلام أو بکتابه،

لقوله علیه السّلام: القرآن حبل اللّه المتین استعار له الحبل من حیث إنّ التّمسّک به سبب للنجاة من الرّدی،کما أنّ التّمسّک بالحبل سبب للسّلامة من التردّی].

و نظام الدین اعرج نیسابوری در«غرائب القرآن»گفته:[ وَ مَنْ یَعْتَصِمْ بِاللّهِ ، یتمسّک بدینه أو یلتجی إلیه فی دفع الکفّار،فقد هدی إلی صراط مستقیم و الاعتصام الاستمساک بالشیء فی منع نفسه من الوقوع فی آفة].

و نیز در«غرائب القرآن»گفته:[ثمّ إنّه تعالی أمرهم بما هو کالاصل لجمیع الخیرات و إصلاح المعاش و المعاد،و هو الاجتماع علی التّمسّک بدین اللّه و اتّفاق الآراء علی إعلاء کلمته،فقال: وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمِیعاً ]إلخ.

و علاء الدین علی بن محمّد بن إبراهیم البغدادی المعروف بالخازن در تفسیر «لباب التّأویل»گفته:[و من یعتصم باللّه،أی یمتنع باللّه و یتمسک بدینه و طاعته و أصل العصمة الامتناع من الوقوع فی آفة،و فیه حثّ لهم فی الالتجاء إلی اللّه تعالی فی دفع شرّ الکفّار عنهم،فقد هدی إلی صراط مستقیم،أی إلی طریق واضح،و هو طریق الحقّ المؤدّی الی الجنّة].

و نیز علاء الدین المعروف بالخازن در تفسیر«لباب التّأویل»گفته:[قوله عزّ و جل: وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمِیعاً ،أی تمسّکوا بحبل اللّه.و قیل:حبل اللّه هو

ص: 46

السّبب الّذی یوصل إلیه،فعلی هذا اختلفوا فی معنی الآیة.فقال ابن عباس:معناه:

تمسّکوا بدین اللّه لأنّه سبب یوصل إلیه.و قیل حبل اللّه القرآن لأنّه أیضا سبب یوصل إلیه.و

فی إفراد مسلم من حدیث زید بن أرقم أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم قال:

ألا و إنّی تارک فیکم ثقلین،أحدهما:کتاب اللّه هو حبل اللّه من اتّبعه کان علی الهدی، و من ترکه کان علی ضلالة.الحدیث].

و أثیر الدین ابو عبد اللّه محمّد بن علی بن یوسف بن حیّان الاندلسی الغرناطی الجیانی الشهیر بأبی حیّان در تفسیر آیۀ« وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمِیعاً »گفته:

[ وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمِیعاً ،أی استمسکوا و تحصّنوا و حبل اللّه:العهد،أو القرآن أو الدّین،أو الطّاعة أو إخلاص التّوحید.أو الاسلام،أقوال السّلف یقرب بعضها من بعض و

روی أبو سعید الخدری أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم قال: کتاب اللّه هو حبل اللّه الممدود من السّماء إلی الارض.

و روی عنه صلّی اللّه علیه و سلّم أنّه قال: القرآن حبل اللّه المتین و لا تنقضی عجائبه و لا یخلق علی کثرة الرّد.من قال به صدق،و من عمل به رشد،و من اعتصم به هدی إلی صراط مستقیم.

و سیوطی در«تفسیر جلالین»گفته:[ وَ مَنْ یَعْتَصِمْ ،یتمسّک باللّه،فقد هدی الی صراط مستقیم].

و نیز در«جلالین»گفته:[ وَ اعْتَصِمُوا ،تمسّکوا باللّه، بِحَبْلِ اللّهِ ،أی دینه] و محمد الشربینی الخطیب در تفسیر«سراج منیر»گفته:[ وَ مَنْ یَعْتَصِمْ بِاللّهِ ، أی و من یتمسّک بدینه أو یلتجی إلیه فی مجامع أموره،فقد هدی،أی فقد حصل له الهدی لا محاله،کما تقول إذا جئت فلانا فقد أفلحت کان الهدی قد حصل،فهو یخبر عنه حاصلا.و معنی التّوقع فی قد ظاهر لأنّ المعتصم باللّه متوقّع للهدی کما أنّ قاصد الکریم متوقّع للفلاح عنده.إلی صراط،أی طریق مستقیم أی واضح].

و نیز شربینی در«سراج منیر»گفته:[ وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ .أی بدینه و هو دین الاسلام استعار له الحبل من حیث أنّ التّمسّک به سبب للنّجاة من الرّدی،کما أنّ التّمسّک بالحبل سبب للسّلامة من التّردّی،أو بکتابه و هو القرآن

لقوله صلّی اللّه

ص: 47

علیه و سلّم: القرآن حبل اللّه المتین لا تنقضی عجائبه و لا یخلق کثرة الرّد.من قال به صدق،و من عمل به رشد،و من اعتصم به هدی الی صراط مستقیم].

و مولوی صدیق حسن خان معاصر در تفسیر«فتح البیان»گفته:[ثمّ أرشدهم إلی الاعتصام باللّه لیحصل لهم بذلک الهدایة إلی الصّراط المستقیم الّذی هو الاسلام،فقال: وَ مَنْ یَعْتَصِمْ بِاللّهِ ،أی یمتنع باللّه و یستمسک بدینه و طاعته.و قیل:

بالقرآن،و أصل العصمة الامتناع من الوقوع فی آفة.یقال اعتصم به و استعصم و تمسّک و استمسک إذا امتنع به من غیره].

و نیر در«فتح البیان»به تفسیر آیۀ،« وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمِیعاً »گفته:[ وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمِیعاً .الحبل لفظ مشترک و أصله فی اللغة السّبب الذی یتوصل به إلی البغیة و هو إمّا تمثیل أو استعارة مصرّحة أصلیّة تحقیقیّة.أمرهم سبحانه أن یجتمعوا علی التّمسّک بدین الاسلام أو بالقرآن].

و راغب اصفهانی در«مفردات»گفته:[العصم:الامساک،و الاعتصام:الاستمساک،].

و نیز راغب اصفهانی در«مفردات»گفته:[و الاعتصام:التّمسّک بالشیء قال: وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ و من یعتصم باللّه و استعصم استمسک].

و محمد الجزری المعروف بابن الاثیر در«نهایة»در لغت عصم گفته:

[الاعتصام:الامتساک بالشیء،افتعال منه].

و محمد بن مکرم المعروف بابن منظور الافریقی در«لسان العرب»گفته:

[و الاعتصام:الامتساک بالشّیء،افتعال منه].

و نیز در آن گفته:[و قوله: وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ .أی تمسّکوا بعهد اللّه.و کذلک فی قوله: وَ مَنْ یَعْتَصِمْ بِاللّهِ .أی من یتمسّک بحبله و عهده].

و جلال الدین سیوطی در«درّ نثیر»گفته:[الاعتصام:الامتساک بالشّیء].

و محمد طاهر فتنی در«مجمع البحار»گفته:[الاعتصام:الامتساک بالشّیء].

و نیز در آن گفته:[و حینئذ ان تعتصموا أی تمسّکوا بعهده باتّباع کتابه، و لا تفرّقوا عن لزوم الجماعة].

ص: 48

و محمد مرتضی الزبیدی در«تاج العروس»گفته:[و قال الراغب:الاعتصام الاستمساک بالشیء.و منه قوله تعالی: وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمِیعاً ؛أی تمسّکوا بعهد اللّه. وَ مَنْ یَعْتَصِمْ بِاللّهِ فَقَدْ هُدِیَ إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ .أی من یتمسّک بحبله و عهده].

و مخفی نماند که چنانچه وجوب اعتصام بأهلبیت علیهم السلام از کلام سرور أنام علیه و آله الصّلوة و السّلام در خصوص حدیث ثقلین واضح و آشکار است،همچنان لزوم اعتصام باین حضرات از کلام ایزد منعام در قرآن مجید و فرقان حمید نیز ثابت و محقّق است،زیرا که در آیۀ وافیة الهدایه« وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمِیعاً »تفسیری که از جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و اهل بیت آن جناب علیهم السّلام منقول شده همین است که مراد از حبل اللّه نفوس قدسیّه اهل بیت جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم می باشد،چنانچه علامه ثعلبی در تفسیر خود در تفسیر آیۀ مذکوره گفته:

[أخبرنی عبد اللّه بن محمّد بن عبد اللّه،نا:محمّد بن عثمان،نا:محمّد بن الحسین بن صالح.أنا:علی بن العبّاس المقانعی، نا جعفر بن محمّد بن حسین،نا:حسن بن حسین،نا:یحیی بن علی الربعی،عن أبان بن تغلب،عن جعفر بن محمّد؛قال: نحن حبل اللّه الّذی قال: وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمِیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا ]، و أبو نعیم اصفهانی در کتاب«ما نزل من القرآن فی علی علیه السّلام»علی ما نقل عنه گفته:

[حدّثنا محمّد بن عمر بن سالم.قال:حدّثنا أحمد بن زیاد بن عجلان.قال:

حدّثنا جعفر بن علی بن نجیح.قال:حدّثنا حسن بن حسین العرنی.قال:حدّثنا أبو حفص الصّائغ.قال:سمعت جعفر بن محمّد،یقول فی قوله عزّ و جل: وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمِیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا ؛قال:نحن حبل اللّه].

و عز الدین عبد الرزاق بن رزق اللّه الرسعنی الحنبلی المحدّث المفسّر نیز تفسیر این آیۀ وافیة الهدایة بهمین نهج نموده،چنانچه علامه علی بن عیسی الاربلی در «کشف الغمّة»فرموده:[قوله تعالی: وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمِیعاً .قال العزّ المحدّث:

حبل اللّه علیّ و أهل بیته علیهم السّلام].

و نور الدین سمهودی در«جواهر العقدین»در تنبیه ثالث ذکر رابع بعد

ص: 49

ذکر طرق حدیث ثقلین گفته:[

و أخرج الثّعلبی فی تفسیر قوله تعالی: وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمِیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا ،عن جعفر بن محمّد رحمهما اللّه.قال: نحن حبل اللّه الّذی قال اللّه: وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمِیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا ].

و نیز نور الدین سمهودی در«جواهر العقدین»در تنبیه ثانی ذکر خامس بعد ذکر طرق حدیث سفینه گفته:[و سبق آخر الثّالث من تنبیهات الذّکر قبله

قول جعفر الصادق: نحن حبل اللّه الّذین قال اللّه: وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمِیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا ].

و ابن حجر مکی در«صواعق»در فصل اوّل باب حادی عشر که مشتمل بر ذکر آیات فضائل اهل بیت علیهم السّلام است گفته:[الآیة الخامسة:قوله تعالی: وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمِیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا .

أخرج الثعلبی فی تفسیرها عن جعفر الصّادق رضی اللّه عنه أنّه قال: نحن حبل اللّه الّذی قال اللّه: وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمِیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا ].

و محمود شیخانی قادری در«صراط سوی»بعد ذکر طرق حدیث ثقلین گفته:

[و کان جعفر بن محمّد یقول فی تفسیر قوله تعالی: وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمِیعاً نحن حبل اللّه ف اِعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمِیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا ].

و مرزا محمد بدخشی در«مفتاح النّجا فی مناقب آل العبا»گفته:[

و أخرج العلاّمه أبو إسحاق أحمد بن محمّد بن إبراهیم الثّعلبی المفسّر النیسابوریّ فی تفسیره، عن جعفر بن محمّد الصادق،رضی اللّه عنه،أنّه قال: نحن حبل اللّه الّذی قال اللّه تعالی:

وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمِیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا ].

و محمد بن علی الصبان المصری در«إسعاف الراغبین»در باب فضائل اهل بیت علیهم السّلام گفته:[

و أخرج الثعلبی فی تفسیر قوله تعالی: وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمِیعاً .عن جعفر الصادق أنّه قال:نحن حبل اللّه].

و مولوی محمد مبین لکهنوی در«وسیلة النجاة»گفته:[

و أخرج الثعلبی فی تفسیر قوله تعالی: وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمِیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا .عن جعفر الصادق أنّه قال: نحن حبل اللّه الّذی قال اللّه تعالی: وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمِیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا ].

و مولوی ولی اللّه لکهنوی در«مرآة المؤمنین»گفته:الآیة التّاسعة:

ص: 50

قوله تعالی: وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمِیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا .فی«الصواعق»:و

أخرج فی تفسیر ها عن جعفر الصادق علیه السّلام: نحن حبل اللّه الّذی قال اللّه: وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمِیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا ].

و شیخ سلیمان بن ابراهیم بلخی در«ینابیع المودّة»گفته:[تفسیر وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمِیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا .

أخرج الثّعلبی بسنده عن أبان بن تغلب،عن جعفر الصّادق،رضی اللّه عنه،قال: نحن حبل اللّه الّذی قال اللّه عزّ و جل: وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمِیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا أیضا:

أخرج صاحب«کتاب المناقب»عن سعید بن جبیر،عن ابن عبّاس،رضی اللّه عنهما قال: کنّا عند النبی صلّی اللّه علیه و سلّم إذا جاء أعرابی فقال:یا رسول اللّه! سمعتک تقول: وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ ،فما حبل اللّه الذی نعتصم به؟فضرب النّبی صلّی اللّه علیه و سلّم یده فی ید علی،و قال:تمسّکوا بهذا هو حبل اللّه المتین].

و نیز بلخی در«ینابیع المودّة»نقلا عن«الصّواعق»گفته:[الآیة الخامسة:

وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمِیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا .

أخرج الثّعلبی فی تفسیر هذه الآیة عن جعفر الصّادق رضی اللّه عنه،أنّه قال: نحن حبل اللّه الّذی قال اللّه تبارک و تعالی: وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمِیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا ].

و از آیات واضحۀ قدرت الهی آنست که محمّد بن إدریس شافعی که یکی از أئمه أربعۀ اهل سنّت می باشد حبل اللّه را بولاء اهل بیت علیهم السّلام تفسیر نموده،و این تفسیر را بلا اخفاء و اسرار بلکه باعلان و اجهار در إشعار آبدار خود نظم فرموده و در کمال ظهور است که این تفسیر شافعی تأیید صریح تفسیر جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و تفسیر اهل بیت آن جناب علیهم الصلوة و السلام می نماید،و بلا ریب و نکیر بر بصیرت ناظر بصیر می افزاید.

أحمد بن عبد القادر عجیلی در«ذخیرة المآل»جائی که شهادات أئمه أربعۀ خود در حقّ اهل بیت علیهم السّلام نقل کرده می آرد:[و أمّا شهادة الائمّة الاربعة،فمن کلام الامام الشافعی:

و لمّا رأیت النّاس قد ذهبت بهم مذاهبهم فی أبحر الغیّ و الجهل

ص: 51

رکبت علی اسم اللّه فی سفن النّجا و هم اهل بیت المصطفی خاتم الرّسل

و أمسکت حبل اللّه و هو ولاءهم کما قد أمرنا بالتّمسّک بالحبل

إذا افترقت فی الدّین سبعون فرقة و نیفا علی ما جاء فی واضح النّقل

و لم یک ناج منهم غیر فرقة فقل لی بها یا ذا الرجاحة و العقل

أ فی الفرقة الهلاّک آل محمّد؟ أم الفرقة اللاتی نجت منهم؟قل لی!

فان قلت:فی النّاجین فالقول واحد و إن قلت فی الهلاّک حفت عن العدل

إذا کان مولی القوم منهم فإنّنی رضیت بهم لا زال فی ظلّهم ظلّی

رضیت علیّا لی إماما و نسله و أنت من الباقین فی أوسع الحلّ

فهذه شهادة الشافعی کما تسمع مصرّحة برکوب تلک السفینة النّاجیة و تمسّکه بذلک الحبل و انّهم فی الفرقة الناجیة،و من حکم علیهم با لهلاک فقد حاف عن العدل، و رضاه بامامة آل فاطمة و تحلیل آل هند و آل مرجانة و أشباههم،فأین المقلّدون؟!(رض) و أمره رضی اللّه عنه فی محبّتهم ظاهر،حتی أنّه نسب إلی التّشیّع المذموم.أمّا التّشیّع الحقیقی فهو الامام المقدّم فیه].

و از جملۀ دلائل علو حق آنست که بعضی از مفسّرین سنّیّه در تفسیر آیۀ:

وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمِیعاً ؛حبل اللّه بودن عترت جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم مستند بحدیث ثقلین ساخته اند،و این حدیث شریف را بسیاقی آورده اند که صراحة دلالت بر حبل بودن این حضرات علیهم السلام دارد.

سید محمد طالقانی خلیفۀ سید علی همدانی در رساله«قیافه نامه»علی ما نقل عنه مجد الدین البدخشانی فی کتاب«جامع السّلاسل»بترجمة السید علی الهمدانی در مقام تفسیر آیۀ حبل اللّه گفته:[و بعضی فرموده اند که حبل اللّه عترت حضرت رسول اللّه است،کما

قال علیه السّلام: إنّی تارک فیکم الثّقلین:کلام اللّه و عترتی،ألا فتمسّکوا بهما فانّهما حبلان لا ینقطعان إلی یوم القیمة یعنی:در میان شما دو چیز می گزارم یکی کتاب خدا،و یکی فرزندان خویش،و آگاه باشید و چنگ در آن هر دو زنید، بدرستی که آن دو ریسمانیست که منقطع نشوند تا روز قیامت]انتهی.

ص: 52

و بدر الدین محمود ابن أحمد الرومی در«تاج الدرّة-شرح قصیده برده» در شرح شعر:

دعا إلی اللّه فالمتمسّکون به مستمسکون بحبل غیر منقصم

کتاب اللّه و عترت جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم را که أهل عصمت و طهارتند سبب متّصل إلی رضوان اللّه قرار داده و بذکر حدیث ثقلین درین مقام حقّ را بمنصّه شهود نهاده،کما ستعرف عنقریب إنشاء اللّه تعالی.

و از آنجا که اتّحاد مفاد حدیث ثقلین با مضمون هدایت مشحون آیه: وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ .قابل ریب و اشتباه نبود،ناچار علمای کبار اهل سنّت هر دو را در مقام إثبات وجوب تمسّک بأهلبیت علیهم السّلام یکجا ذکر می نمایند.آنفا دانستی که نور الدین سمهودی تفسیر این آیۀ وافیة الهدایه را بعد ذکر طرق حدیث ثقلین در تنبیه ثالث آورده.

و أحمد بن عبد القادر عجیلی نیز این دو ارشاد هدایت بنیاد را یکجا مذکور ساخته باظهار اتّحاد مقصود و مراد علی الوجه البلیغ پرداخته،چنانچه در «ذخیرة المآل گفته:[و الزم بحبل اللّه ثم اعتصم*قال اللّه تعالی: وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمِیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا .و

قال صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: إنّی تارک فیکم الثقلین ما إن تمسّکتم بهما لن تضلّوا بعدی،أحدهما أعظم من الآخر:کتاب اللّه حبل ممدود من السّماء إلی الارض و عترتی أهل بیتی.إنّ اللّطیف الخبیر أخبرنی أنّهما لن یفترقا حتّی یردا علیّ الحوض، فانظروا کیف تخلفونی فیهما. و سیأتی تحقیق ذلک و نیز در«ذخیرة المآل»گفته:

و اعتصموا بالحبل لا تفرّقوا یا أیّها النّاس جمیعا و اتّقوا

قال تعالی: وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمِیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا .و

فی الحدیث: إنّی تارک فیکم ما إن تمسّکتم به لن تضلّوا بعدی. و المراد وجوب الاعتصام بأقوالهم و أفعالهم و أحوالهم].

شریف وجوب اتّباع اهل بیت علیهم السّلام را بقول خود:

إنّی ترکت فیکم ما إن أخذتم به لن تضلّوا:کتاب اللّه و عترتی أهل بیتی ،نیز ثابت و محقق فرموده.و این حدیث شریف را بسیاقی که مشتمل بر لفظ أخذ باشد بسیاری از علمای أعلام و حفاظ فخام سنّیّه روایت کرده اند و در کتب و أسفار دینیّه خود مذکور ساخته اند.

مثل محمّد بن سعد البصری در«کتاب الطبقات»و ابن راهویه حنظلی در«مسند» و احمد بن حنبل الشیبانی در«مسند»و أبو عیسی الترمذی در«صحیح»و أبو عبد اللّه الحکیم الترمذی در«نوادر الاصول»و ابن أبی عاصم در«کتاب السّنّة»و أحمد بن شعیب النسائی در«صحیح»و أبو یعلی التّمیمی در«مسند»و محمّد بن جریر طبری در کتاب«تهذیب الآثار»و أبو عبد اللّه المحاملی در«کتاب الامالی»و سلیمان بن أحمد طبرانی در«معجم کبیر»و أبو إسحاق ثعلبی در«تفسیر»و محیی السّنّة بغوی در «مصابیح»و قاضی عیاض الیحصبی در کتاب«الشفاء»و مجد الدّین ابن الأثیر جزری در «جامع الأصول»و ولیّ الدّین الخطیب التبریزی در«مشکاة المصابیح»و أبو الحجاج المزّی در«تحفة الاشراف بمعرفة الأطراف»و شمس الدین خلخالی در«مفاتیح-شرح مصابیح»و جمال الدین زرندی در«نظم درر السمطین»و ابن کثیر دمشقی در«تفسیر» و سعد الدّین تفتازانی در«شرح مقاصد»و خواجه پارسا در«فصل الخطاب»و شهاب الدّین دولت آبادی در«هدایة السعدا»و شمس الدّین السخاوی در«استجلاب ارتقاء الغرف» و جلال الدّین سیوطی در«إحیاء المیت بفضائل أهل البیت»و نیز در«اساس فی مناقب بنی العباس»و نیز در تفسیر«درّ منثور»و نیز در«جمع الجوامع»و نور الدّین سمهودی در«جواهر العقدین»و عبد الوهاب بن محمّد البخاری در«تفسیر أنوری»و ملا علی متّقی «در کنز العمّال»و ملاّ علی قاری در«شرح شفای قاضی عیاض»و«مرقاة-شرح مشکاة»و أحمد بن الفضل بن محمّد باکثیر المکی در«وسیلة المآل»و سید محمود قادری شیخانی در«صراط سوی»و شهاب الدّین أحمد خفاجی در«نسیم الریاض»و حسام الدّین»سهارنپوری در«مرافض»و مرزا محمّد بدخشانی در«مفتاح النجا»و مولوی مبین لکهنوی در«وسیلة النجاة»و مرزا حسن علی محدث لکهنوی در«تفریح الأحباب»

ص: 54

و مولوی رشید الدین خان دهلوی در رسالۀ«حق مبین»و سلیمان بن إبراهیم بلخی در«ینابیع المودّة»و مولوی صدیق حسن خان معاصر در«سراج وهّاج».

و عباراتی که دلالت بر تخریج این أعلام می نماید أکثر آن سابقا گذشته،و بعض عبارات ه در ما سبق مذکور نشده در این جا مسطور می گردد.

ملا علی متّقی در«کنز العمّال»در کتاب الایمان گفته[الباب الثّانی،

فی الاعتصام بالکتاب و السنّة: یا أیّها الناس إنی ترکت فیکم ما إن أخذتم به لن تضلّوا:

کتاب اللّه و عترتی أهل بیتی ن(1)

عن جابر: أیّها النّاس قد ترکت فیکم ما إن أخذتم به لن تضلّوا:کتاب اللّه و عترتی أهل بیتی-ت(2) عن جابر.

و نیز ملا علی متقی در کتاب مذکور در باب مسطور گفته:

[عن محمّد بن عمر بن علی،عن أبیه،عن علی بن أبی طالب،أنّ النبی صلّی اللّه علیه و آله و سلّم قال: إنّی ترکت فیکم ما إن أخذتم به لن تضلّوا:کتاب اللّه سبب بید اللّه و سبب بأیدیکم،و أهل بیتی- ابن جریر، و صحّحه.

و نیز ملا علی متقی در کتاب مذکور در باب مزبور گفته:

[عن أبی سعید، قال:قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: أیّها النّاس!إنّی تارک فیکم أمرین إن أخذتم بهمالم (لن.ظ)تضلّوا بعدی أبدا و أحدهما أفضل من الآخر:کتاب اللّه هو حبل اللّه الممدود من السماء إلی الارض،و أهل بیتی عترتی.ألا!و إنّهما لن یتفرقا حتّی یردا علیّ الحوض- ابن جریر].

و دلالت لفظ أخذ درین حدیث شریف بر اتّباع و اقتدا و بودن آن بمعنی تمسّک نیز واضح و عیانست.شطری از افادات أکابر اهل سنّت در این باب نیز باید شنید.

ملا علی قاری در«مرقاة-شرح مشکاة»گفته:الفصل الثانی.

عن جابر، قال: رأیت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم فی حجّته،أی حجة الوداع،یوم عرفة و هو علی ناقته القصواء بفتح القاف ممدودا و یقصر.قیل:سمّیت قصواء لا لانّها مجدوعة الاذن،

ص: 55

بل لأنّ القصوی لقب-لها-یخطب-حال-

فسمعته یقول:یا أیّها الناس!إنّی ترکت فیکم ما-موصولة صلتها إن أخذتم به-أی تمسّکتم به علما و عملا-لن تضلّوا بعده- أی:بعد أخذ ذلک الشّیء-کتاب اللّه-بالنصب بیان ما فی ما إن أخذتم به أو بدل أو بتقدیر أعنی،و فی نسخة بالرفع أی:

کتاب اللّه-و عترتی فی محل نصب أو رفع.و

قوله: أهل بیتی، معرب من وجهین].

و نیز ملا علی قاری در شرح همین حدیث گفته:[و المراد بالاخذ بهم التمسّک بمحبّتهم و محافظة حرمتهم و العمل بروایتهم و الاعتماد علی مقالتهم].و شهاب الدین خفاجی«در نسیم الریاض شرح شفای قاضی غیاض»:[

و قال صلّی اللّه علیه و سلّم فی حدیث رواه الترمذی عن زید بن أرقم و جابر،و حسّنه: إنّی تارک فیکم، إشارة إلی قرب أجله صلّی اللّه تعالی علیه و سلّم و أنّه وصیّة لامّته،

ما إن اخذتم به ،أی تمسّکتم و عملتم به و اتّبعتموه]الخ.

و چون دلالت حدیث ثقلین که در«صحیح مسلم»از زید بن أرقم منقول است نیز بر أخذ بأهلبیت علیهم السّلام مثل أخذ بقرآن محلّ ارتیاب ألباب نبود،لهذا فاضل معاصر مولوی صدیق حسن خان قنوجی در«سراج وهّاج»در شرح حدیث مذکور اعتراف بوجوب أخذ بأهلبیت علیهم السّلام نموده و آن را مثل أخذ بقرآن واجب دانسته،چنانچه گفته:[و مسئلة تحریم الزکاة علی أهل البیت لها موضع غیر هذا الموضع،و المقصود هنا بیان فضیلتهم،و أنّهم قسیم کتاب اللّه فی التعظیم و الاکرام و فی التسمیة بالثّقل،و أنّه لا بدّ من الاخذ بهما فانّهما لا یفترقان حتّی یردا علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم الحوض].

و محمد معین سندی نیز حدیث زید بن أرقم را دلیل أخذ بمذهب اهل بیت علیهم السّلام دانسته چنانچه در«دراسات اللبیب»در بیان معانی حدیث ثقلین که در «صحیح مسلم»از زین بن أرقم مذکور است گفته:[فحملنا

قوله: أذکرکم اللّه.

علی مبالغة التثلیث فیه علی التّذکیر بالتّمسّک بهم و الرّدع عن عدم الاعتداد بأقوالهم و أعمالهم و أحوالهم و فیتاهم و عدم الاخذ بمذهبهم].

ص: 56

و ابن حجر مکی در«صواعق محرقه»در ذکر آیات فضائل اهل بیت علیهم السلام تحت آیه: وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ گفته:[

و فی روایة صحیحة: إنّی تارک فیکم أمرین لن تضلّوا إن اتّبعتموهما،و هما:کتاب اللّه و أهل بیتی].

و جهرمی در«براهین قاطعه-ترجمۀ صواعق محرقه»در تحت آیه مذکوره گفته:[و در روایت صحیحه وارد شده که فرمود:من در میان شما دو أمر می گذارم اگر متابعت آن دو أمر کنید گمراه نخواهید شد،و آن دو أمر یکی کتاب اللّه است و دیگری اهل بیت و عترت من].

و شاه ولی اللّه دهلوی والد ماجد مخاطب در«إزالة الخفا»در ذکر طرق حدیث ثقلین گفته:[

و أخرج الحاکم من طریق سلمة بن کهیل عن أبیه عن أبی الطّفیل أنّه سمع زید بن أرقم یقول: نزل رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم بین مکّة و المدینة عند سمرات خمس دوحات عظام،فکنس النّاس ما تحت السمرات ثمّ راح رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم عشیّة فصلّی ثم قام خطیبا فحمد اللّه و أثنی علیه و ذکّر و وعظ،فقال ما شاء اللّه أن یقول،ثم قال:یا أیّها النّاس!إنّی تارک فیکم أمرین لن تضلّوا إن اتّبعتموهما و هما:کتاب اللّه و أهل بیتی عترتی.ثم قال:أ تعلمون أنّی أولی بالمؤمنین من أنفسهم؟ ثلث مرّات،قالوا:نعم!فقال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم:من کنت مولاه فعلی مولاه].

و شیخ سلیمان بلخی در«ینابیع المودّة»نقلا عن«المناقب»گفته:[

و عن أبی ذر رضی اللّه عنه،قال:قال علی علیه السّلام لطلحة و عبدالرحمن بن عوف و سعد بن أبی وقاص:هل تعلمون أن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم قال:إنّی تارک فیکم الثّقلین کتاب اللّه و عترتی أهل بیتی و أنّهما لن یفترقا حتّی یردا علیّ الحوض و إنّکم لن تضلّوا إن اتّبعتم و استمسکتم بهما؟قالوا:نعم].

و نیز سلیمان بلخی در«ینابیع المودّة»نقلا عن«جواهر العقدین»در در ذکر طرق حاکم نیسابوری که بآن حدیث ثقلین را روایت نموده گفته:[

و لفظ الطریق الثانی:قال: أیّها النّاس!إنّی تارک فیکم أمرین لم تضلّوا إن اتّبعتموهما،

ص: 58

و هما:کتاب اللّه و أهل بیتی عترتی].

و نیز سلیمان بلخی در«ینابیع المودّة»نقلا عن الصواعق گفته:[

و فی روایة صحیحة: إنّی تارک فیکم أمرین لن تضلّوا إن اتّبعتموهما،و هما:کتاب اللّه و عترتی أهل بیتی].

و عدم الاخذ بمذهبهم].

و مولوی محمد مبین لکهنوی در«وسیلة المآل»بعد ذکر حدیث ثقلین در مقام ترجمۀ آن و ذکر معانی آن گفته:[یاد می دهانم خدا را در حق اهل بیت خود، و سه مرتبه این کلمه فرمود.یعنی:از خدا بترسید و حقوق ایشان نگاهدارید و طاعت و محبّت ایشان را شعار و دثار خود سازید،چنانچه امتثال بأحکام کتاب اللّه از فرض است همچنین اطاعت و انقیاد أوامر اهل بیت بجوارح و أرکان و محبّت و عقیدت و مودّت و رسوخیّت بایشان بقلب و جنان واجب و فرض است].

جمله گفته:[و فی هذا مع

قوله أوّلا: إنّی تارک فیکم ،تلویح بل تصریح بأنّهما کتوأمین خلفهما و وصّی أمّته بحسن معاملتهما و إیثار حقّهما علی أنفسهما(أنفسهم .ظ)و التّمسّک بهما فی الدّین.أمّا الکتاب،فلانّه معدن العلوم الدّینیّة و الأسرار و الحکم الشّرعیة و کنوز الحقائق و خفایا الدقائق.و أمّا العترة،فلانّ العنصر إذا طاب أعان علی فهم الدّین فطیب العنصر یؤدّی إلی حسن الاخلاق،و محاسنها تؤدّی إلی صفاء القلب و نزاهته و طهارته].

و مولوی محمد مبین لکهنوی در«وسیلة النّجاة»در ذکر معانی حدیث ثقلین گفته:[و از زید بن ثابت مرویست:

و إنّهما لن یتفرّقا حتّی یردا علیّ الحوض.

یعنی:کتاب خدا و آل عبا جدا از هم نخواهند شد تا که خواهند آمد نزد من بر حوض کوثر،از مطیعان و متخلّفان خود خبر خواهند داد].

حدیث ثقلین گفته:

[فانظروا کیف تخلفونی فیهما. أی بعد وفاتی انظروا عملکم بکتاب اللّه و اتّباعکم لأهل بیتی و رعایتهم و برّهم بعدی فانّ ما یسّرهم یسّرنی و ما یسؤهم یسوءنی].

و محمد بن عبد الباقی زرقانی در«شرح مواهب لدنیّه»در شرح حدیث ثقلین گفته:[و أکّد تلک الوصیّة و قوّاها

بقوله: فانظروا بما ذا تخلفونی فیهما بعد وفاتی،هل تتّبعونهما فتسرّونی أو لا فتسیئونی].

و حسام الدین محمد بایزید سهارنپوری در«مرافض»در بیان مناقب اهل بیت علیهم السّلام جائی که حدیث ثقلین را از«صحیح ترمذی»بروایت زید بن أرقم آورده،در ترجمۀ آن گفته:[پس نظر کنید و تأمل نمائید که چگونه خلیفه شوید مرا در کتاب و عترت،یعنی چگونه معامله کنید و تمسّک گیرید باینها بعد از من].

و محمد معین سندی در«دراسات اللّبیب بعد ذکر حدیث ثقلین از«صحیح ترمذی»گفته:[فنظرنا فاذا هو مصرّح بالتّمسّک بهم و بأنّ تباعهم کتباع القرآن علی الحقّ الواضح،و بأنّ ذلک أمر متحتّم من اللّه تعالی لهم و لا یطرأ علیهم فی ذلک ما یخالفه حتّی الورود علی الحوض و إذا فیه حثّ بالتّمسّک بهما بعد حث علی وجه أبلغ و هو

قوله: فانظروا کیف تخلفونی فیهما].

از عقلاء مسلمین نمی تواند که بر آن تجاسر و اقدام نماید إلاّ بعد خلعه ربقة الحیاء و العقل و الاسلام و تورّطه فی ورطة الجعل و الدحر و الملام.

حدیث ثقلین را بعد حدیث سفینه و حدیث باب حطّه در یک موقف و آن هم بعد أخذ حلقه باب کعبه،دلالت بر کمال اهمیّت این أحادیث شریفه دارد و نزد أرباب عرفان و أصحاب إیقان دلیل کافی و برهان وافی است بر اینکه مقصود و مرام سرور أنام علیه و آله آلاف التّحیّة و السّلام ازین حدیث شریف مثل حدیث سفینه و حدیث باب حطّه دعوت أهل اسلام است بسوی اذعان و انقیاد تامّ برای اهل بیت علیهم السّلام و إظهار افتراس طاعت این سادات کرام بر قاطبۀ خلائق و أنام،و هذا هو المطلوب و المقصود، و اللّه ولیّ التوفیق لقمع رأس کل معاند جحود.

و مخفی نماند که اگر چه حدیث ثقلین دلالت بر وجوب اتّباع و اقتدا و تمسّک و اقتفای جمله اهل بیت عصمت و طهارت سلام اللّه علیهم أجمعین دارد،لیکن أحقیّت و تقدم و امتیاز و اختصاص جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام درین باب از جملۀ أئمۀ أطهار أطیاب علیهم آلاف السّلام من الملک الوهّاب أظهر من الشمس و أبین من الامس است و ازینجا است که علمای سنّیّه نیز اعتراف باین مطلب دارند و در مقام إبرام و إحکام آن شواهد عدیده و حجج سدیده می آرند.

علامه نور الدین سمهودی در«جواهر العقدین»در ضمن تنبیهاتی که بعد ذکر طرق حدیث ثقلین آورده می گوید:[رابعها:هذا الحث شامل للتّمسّک بمن سلف من أئمّة أهل البیت و العترة الطّاهرة و الاخذ بهدیهم و أحق من تمسّک به منهم إمامهم و عالمهم علیّ بن أبی طالب رضی اللّه عنه فی فضله و علمه و دقائق مستنبطاته و فهمه و حسن شیمه و رسوخ قدمه،و یشیر إلی هذا ما

أخرجه الدّار قطنی فی الفضائل، عن معقل بن یسار.قال:سمعت أبا بکر رضی اللّه عنهما یقول: علی بن أبی طالب رضی اللّه عنه عترة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم، أی الّذین حثّ علی التّمسّک بهم،فخصّه أبو بکر رضی اللّه عنه بذلک لما أشرنا إلیه،و لهذا خصّه صلّی اللّه علیه و سلّم من بینهم یوم غدیر خمّ بما سبق من

قوله: من کنت مولاه فعلیّ مولاه،اللّهم وال من والاه و عاد من عاداه و هذا حدیث صحیح لا مریة فیه].

و ابن حجر مکی در«صواعق»در ضمن تنبیهی که بعد ذکر حدیث ثقلین و

ص: 64

مؤیّدات آن آورده می گوید:[ثمّ أحقّ من یتمسّک به منهم إمامهم و عالمهم علی ابن أبی طالب کرّم اللّه وجهه لما قدّمناه من مزید علمه و دقائق مستنبطاته،و من ثمّ قال أبو بکر:علیّ عترة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم أی الّذین حثّ علی التمسّک بهم فخصّه لما قلنا و لذلک خصّه صلّی اللّه علیه و سلّم بما مرّ یوم غدیر خم].

و أحمد بن الفضل بن محمّد باکثیر المکّی در«وسیلة المآل»نیز مثل أین کلام حقائق نظام بلکه بهتر از آن آورده.

و أحمد بن عبد القادر عجیلی در«ذخیرة المآل»از«صواعق»ابن حجر مکّی مضمون أحقیّت علوی باختصار در دو مقام نقل کرده،کما سیأتی فیما بعد انشاء اللّه تعالی.

و هر گاه ثابت شد که جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام از جملۀ اهل بیت عصمت و طهارت سلام اللّه علیهم أجمعین أحقّ بالتّمسّک است و آن جناب امام این حضرات و عالم این حضرات می باشد و فضل و علم آن جناب و فهم و حسن شیم و رسوخ قدم آن جناب معلوم و متیقّن هست و بهمین سبب أبو بکر در قول خود:علیّ بن أبی طالب عترة رسول اللّه ص،تخصیص نموده و ظاهر کرده که مقصود خاصّ جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم از عترتی که حثّ و ترغیب مردم بر تمسّک ایشان فرموده ذات والا صفات جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام می باشد،و بهمین سبب جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام را بحدیث غدیر مخصوص فرموده است.

پس بلا شبهه واضح و لائح گشت که حدیث ثقلین دلیل صریح و برهان صحیح خلافت بلا فصل آن جنابست،و الحمد للّه علی ذلک،و هو العاصم و المنجی من التورّط فی المهالک.

و بحمد اللّه تعالی أحقّیّت جناب امیر المؤمنین علیه السّلام بتمسّک و اعتصام و تفرّد و توحّد آن جناب درین باب باختصاص و امتیاز تامّ حسب قول و فعل جناب سرور أنام صلّی اللّه علیه و آله الکرام از طرق و سیاقات عدیده خود حدیث ثقلین ظاهر و باهرست کبدر التّمام،و سیأتی مزید توضیح لهذا،المطلب و المرام فیما سیأتی من

ص: 65

الکلام،و علیک أن تراجع خاصّة سیاق حدیث أمّ سلمة الّذی ذکرت فیها ما سمعت من النّبی علیه و آله آلاف التّحیّة و السّلام فی مرضه الّذی قبض فیه إلی الرّبّ المنعام، و قد ذکر هذا السّیاق السّمهودی و غیره من الاعلام.

و از جملۀ دلائل این معنی آنست که جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام بحدیث ثقلین در واقعۀ شوری احتجاج و استدلال فرموده کما ستسمع فیما بعد إنشاء اللّه تعالی،و لولا تقدّمه علیه السّلام فی هذا الباب بالفضل المزید لأنکر علیه من أهل الشّوری کلّ جاحد مرید.

و خصوصیت جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام بمزایای مذکوره در حدیث ثقلین نزد محدّثین حفّاظ و مسندین أیقاظ سنّیّه نیز محقّق و مبرهن و متیقّن است،و ازینجا است که مسلم صاحب«صحیح»این حدیث شریف را در باب فضائل جناب امیر المؤمنین علیه السّلام اخراج نموده و آن را در میان حدیث خیبر و حدیث تسمیة بأبو تراب درج کرده کما لا یخفی علی من راجع کتابه.و محیی الدین نووی در«تهذیب الأسماء و اللّغات» این حدیث را در ترجمۀ جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام آورده و آن را در میان حدیث شأن نزول آیه مباهله و

حدیث من کنت مولاه فعلی مولاه، جا داده.

و سعید الدین فرقانی در«شرح فارسی قصیده تائیّه»ابن الفارض در شرح شعر:

و أوضح بالتأویل ما کان مشکلا علیّ بعلم ناله بالوصیّة

این حدیث را برای إثبات وراثت علمی جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام و وصیّت نبوی برای آن جناب ذکر نموده و آن را مماثل حدیث منزلت و حدیث مدینة العلم دانسته،کما علمته فیما سبق.و بنا بر این ذکر حدیث ثقلین در أدلّۀ امامت أبو الائمه علیه و علیهم آلاف السّلام هرگز قابل استنکار نیست،کما لا یخفی علی أولی الابصار.

و اللّه الصّائن عن الوقوع فی مهاوی الزّلل و العثار.

عقیده أهل إیمان ازین فرمان واجب الاذعان بدائرۀ نصف النّهار رسیده نور حقّ بر هر صغیر و کبیر می باشد،همچنین این حدیث شریف دلیل واضح امامت إمام دوازدهم علیه السّلام و حجت قائمه وجود و بقای آن إمام عصر عجل اللّه ظهوره نیز هست،زیرا که این حدیث شریف بلا شبهه دلالت بر مرافقت و ملازمت کتاب و عترت تا بقیام قیامت و ورود علی الحوض دارد،پس چنانچه قرآن مجید تا بیوم آخر باقیست،همچنین از عترت معصومه جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم کسی که إمام زمان و حجّت وقت و مستأهل تمسّک و اقتدا و اقتفا برای أمت بوده باشد بقاء او لازم و متحتّم است.و بحمد اللّه تعالی أحقّیّت این معنی از افادات علمای أعلام سنّیّه هم واضح و لائح می گردد.

شهاب الدین دولت آبادی در«هدایة السعدا»بعد ذکر حدیث ثقلین گفته:

[پس بدین حدیث ثابت شد که بقاء ایشان تا قیام قیامت باشد و ازیشان راه نمایان بحقّ اند متمسّک ایشان هرگز گمراه نگردد]انتهی.

و نور الدین سمهودی در«جواهر العقدین»در ذکر تنبیهات متعلّقه بحدیث ثقلین آورده:[ثالثها:أنّ ذلک یفهم وجود من یکون أهلا للتّمسّک به من أهل البیت و العترة الطّاهرة فی کلّ زمان وجدوا فیه إلی قیام السّاعة حتی یتوجّه الحث المذکور إلی التمسّک به کما أنّ الکتاب العزیز کذلک و لهذا کانوا کما سیأتی أمانا لاهل الارض فاذا ذهبوا ذهب أهل الارض].

و ابن حجر مکی در«صواعق»در ذکر تنبیه متعلّق بحدیث ثقلین گفته:[و فی أحادیث الحث علی التّمسّک بأهل البیت إشارة إلی عدم انقطاع مستأهل منهم للتّمسّک به إلی یوم القیمة کما أنّ الکتاب العزیز کذلک و لهذا کانوا أمانا لاهل الارض کما یأتی،و یشهد لذلک الخبر السّابق:

فی کلّ خلف من أمّتی عدول من أهل بیتی، إلی آخره].

و کمال الدین بن فخر الدّین جهرمی در«براهین قاطعه»گفته:[و در احادیث ترغیب بتمسّک بأهل بیت اشارتست بآنکه همیشه کسی که اهلیّت آن دارد که باو متمسّک شوند از اهل بیت(علیه السلام)هست و منقطع نمی شود تا روز قیامت همچنان که قرآن

ص: 67

انقطاع نمی یابد،و ازین جهت است که ایشان أمان أهل زمین اند،چنانچه خواهد آمد،و

حدیث سابق: فی کلّ خلف من أمّتی عدول من أهل بیتی(إلی آخره) برین معنی شاهد است].

و علامه عبد الرؤوف مناوی در«فیض القدیر»گفته:[تنبیه:قال الشّریف السّمهودی:هذا الخبر یفهم منه وجود من یکون أهلا للتّمسک من أهل البیت و العترة الطّاهرة فی کلّ زمان إلی قیام الساعة حتّی یتوجّه الحث المذکور الی التّمسّک به،کما أنّ الکتاب کذلک،فلذلک کانوا أمانا لاهل الارض،فاذا ذهبوا ذهب أهل الارض].

و علامه زرقانی در«شرح مواهب لدنیّه»گفته:قال الشریف السّمهودی:

هذا الخبر یفهم(منه.ظ)وجود من یکون أهلا للتّمسّک به من عترته فی کل زمن إلی قیام الساعة،حتی یتوجّه الحث المذکور علی التّمسّک به کما أن الکتاب کذلک فلذا کانوا أمانا لاهل الارض فاذا ذهبوا ذهب أهل الارض].

و علامۀ عجیلی در«ذخیرة المآل»گفته:[

و فی حدیث «إنّی تارک فیکم» حثّ علی التّمسّک بالکتاب و السّنّة و العلماء بهما من أهل البیت.و یستفاد من ذلک بقاء الامور الثلاثة إلی قیام السّاعة].

و نیز عجیلی در«ذخیرة المآل»گفته:[و هم الحافظون لکتاب اللّه و سنّة رسوله،لا یفارقونهما إلی یوم القیمة لأنّه لا بدّ من قیام(قائم.ظ)للّه بحجة منهم و وراثة نبوّته و خلافة رسوله،فمنهم الظاهر و منهم المختفی حتّی یکون خاتمتهم فی الوراثة المهدی،و لهذا یتقدّم علی عیسی بن مریم،و تقدّم أنّ قطب الأولیاء الّذی به صلاح العالم لا یکون إلا منهم].

و نیز عجیلی در«ذخیرة المآل»گفته:[و محصّله ما تقدم فی محصّل حدیث السفینة من الحثّ علی إعظامهم و التعلّق بحبلهم و حبّهم و علمهم و الاخذ بهدی علمائهم و محاسن أخلاقهم شکرا لنعمة مشرّفهم صلوات اللّه علیه و علیهم،و یستفاد من ذلک بقاء الکتاب و السنّة و العترة إلی یوم القیامة].

و مولوی حسن زمان معاصر در«قول مستحسن»گفته:[قال الشریف:

ص: 68

هذا الخبر یفهم وجود من یکون أهلا للتّمسک من أهل البیت و العترة الطّاهرة فی کلّ زمن إلی قیام السّاعة حتّی یتوجّه الحث المذکور إلی التّمسّک به،کما أنّ الکتاب کذلک فلذلک کانوا أمانا لأهل الأرض،فاذا ذهبوا ذهب أهل الأرض (انتهی بلفظه الشریف).و

عن أبی الزّعراء:قال کان علی بن أبی طالب یقول: إنّی و أطایب أرومتی و أبرار عترتی أحلم النّاس صغارا و أعلم الناس کبارا.بنا ینفی اللّه الکذب،و بنا یغفر اللّه أنیاب الذئب(الدهر.ظ)الکلب،و بنا یفکّ اللّه عنوتکم و ینزع رقّ أعناقکم، و بنا یفتح اللّه و یختم. أخرجه الحافظ عبد الغنی بن سعید فی«ایضاح الاشکال» .و

عن علی أنّه قال للنّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: منّا آل محمد المهدی أم من غیرنا یا رسول اللّه؟قال:بل منّا،بنا یختم اللّه کما بنا فتح و بنا یستنقذون من الفتنة کما أنقذوا من الشّرک، و بنا یؤلّف اللّه بین قلوبهم بعد عداوة الفتنة کما ألّف بین قلوبهم بعد عداوة الشّرک و بنا یصبحون بعد عداوة الفتنة إخوانا کما أصبحوا بعد عداوة الشّرک إخوانا فی دینهم.قال علی:مؤمنون أم کافرون؟قال:مفتون و کافر! أخرجه نعیم بن حمّاد فی«الفتن»و الطّبرانی فی«الاوسط»و أبو نعیم فی«کتاب المهدی»و الخطیب فی «التلخیص»].

و بحمد اللّه بقای حجت خدا از اهل بیت جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم تا بقیامت و عدم خلوّ أرض از چنین حجّت از خطبۀ بلیغۀ جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم که در آن حدیث ثقلین را بعنوان خاص ذکر فرموده،و آینده إنشاء اللّه تعالی این خطبه بروایت جناب إمام حسن علیه السّلام از کتاب«ینابیع المودّة»منقول خواهد شد،نیز واضح و ظاهر است بکمال وضوح و ظهور،و لکن مَنْ لَمْ یَجْعَلِ اللّهُ لَهُ نُوراً فَما لَهُ مِنْ نُورٍ .

حیود میود را وزنی نهاده راه ضلال و إضلال خواهد پیمود؟!.

حالا شطری از عبارات علمای أحبار و نبهای کبار اهل سنّت که حدیث ثقلین را دالّ بر وجوب محبّت اهل بیت علیهم السّلام می دانند باید شنید.

حسن بن محمد الطیبی در«کاشف-شرح مشکاة»در شرح حدیث ثقلین گفته:[و لعلّ السرّ فی هذه الوصیّة و الاقتران بالقرآن إیجاب محبتهم لقوله تعالی:

قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی ،فانّه تعالی جعل شکر إنعامه و إحسانه بالقرآن منوطا بمحبّتهم علی سبیل الحصر،و کانّه صلّی اللّه علیه و سلّم یوصی الأمّة بقیام الشّکر و قید تلک النعمة به و یحذّرهم عن الکفران،فمن قام بالوصیّة و شکر تلک الصنیعة بحسن الخلافة بینهما لن یتفرّقا فلا یفارقانه فی مواطن القیمة و مشاهدها حتی یردا علی الحوض فیشکرا صنیعه عند رسول اللّه علیه و سلّم،فحینئذ هو بنفسه یکافیه و اللّه یجازیه الجزاء الاوفی،و من أضاع الوصیّة و کفر النّعمة فحکمه بالعکس].

و ملک العلماء شهاب الدّین بن شمس الدّین دولت آبادی در«هدایة السعدا»در بیان معانی حدیث ثقلین گفته:

[قوله: خذوا بکتاب اللّه و استمسکوا به. یعنی:

ثابت و محکم باشید در دوستی قرآن و فرزندان من از آنکه حبّ قرآن علامت حبّ خدا،و حبّ أولاد من علامت حبّ منست.و فی کتاب«الشفاء»:حب القرآن علامة حبّ اللّه].

و نیز ملک العلماء در«هدایة السعدا»در بیان معانی حدیث ثقلین گفته:[و فی«النکات»

فی الحدیث: أنشدکم اللّه فی أهل بیتی. أی:أذکرکم اللّه ما وعدتمونی فی إکرام و حبّ أهل بیتی،لأنّه شرط الایمان.یعنی:سوگند خدا می دهم شما را در چنگ زدن اهل بیت من و در رعایت و حرمت ایشان،و سوگند أشدّ تأکیدست و سخت ترین اهتمام است،مؤمن مخلص سوگند و تأکید رسول قبول کند،کافر ملحد منکر شود.یعنی دیگر یاد می دهانم عهدی و وعدۀ که در دوستی فرزندان من کرده اید،زیرا چه حبّ أولاد رسول شرط ایمانست،پس یاد می دهانم آن شرط را لأنّه مذکور و سابق من الایمان].

ص: 70

و نیز ملک العلماء در«هدایة السّعداء»گفته:

[فی«المصابیح»: إنّی تارک فیکم ما إن تمسّکتم به لن تضلّوا،کتاب اللّه و عترتی أهل بیتی. حاصله:(کتاب خدا و ،صح.ظ)فرزندان خود را در شما می گذارم،شرط ایمان آنست اگر بگیرید او را بحرمت و رعایت هرگز گمراه بعد من نگردید.و این دلیل است که محبت ایشان شرط ایمان است].

و شمس الدین سخاوی در«استجلاب ارتقاء الغرف»بعد ذکر طرق حدیث ثقلین گفته:[و ناهیک بهذا الحدیث العظیم فخرا لاهل بیت النبی صلّی اللّه علیه و سلّم.لأنّ

قوله صلّی اللّه علیه و سلّم: انظروا کیف تخلفونی.

و أوصیکم بعترتی خیرا.و أذکرکم اللّه فی أهل بیتی، علی اختلاف الالفاظ فی الرّوایات الّتی أوردتها یتضمّن الحثّ علی المودّة لهم و الاحسان إلیهم و المحافظة بهم و احترامهم و إکرامهم و تأدیة حقوقهم الواجبة و المستحبّة.فانّهم من ذرّیّة طاهرة من أشرف بیت وجد علی وجه الارض فخرا و حسبا و نسبا].

و حسین بن علی الکاشفی در«رسالۀ علیه فی الاحادیث النبویّة»در بیان معانی حدیث ثقلین گفته:[و در تکرار این سخن(1) سه بار،دلیل واضح قائم می شود در(بر.ظ)تعظیم اهل بیت و محبّت و متابعت ایشان].

و سیوطی در تفسیر«درّ منثور»در تفسیر آیۀ مودّت این حدیث شریف را آورده،چنانچه گفته:

[أخرج الترمذی و حسّنه و ابن الانباری فی«المصاحف»عن زید بن أرقم رضی اللّه عنه أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم،قال: إنّی تارک فیکم ما إن تمسّکتم به لن تضلّوا بعدی.أحدهما أعظم من الآخر:کتاب اللّه حبل ممدود من السّماء إلی الارض،و عترتی أهل بیتی،و لن یتفرّقا حتّی یردا علیّ الحوض.فانظروا کیف تخلفونی فیهما].

و فضل بن روزبهان خنجی شیرازی در«شرح رسالۀ اعتقادیّه»خود بعد ذکر حدیث ثقلین،علی ما نقل عنه گفته:[ازینجا مستفاد شد که تعظیم و محبّت

ص: 71

ایشان واجب باشد و رعایت حقوق ایشان لازم].

و عبد الوهاب بن محمّد بن رفیع الدین البخاری نیز در«تفسیر أنوری»این حدیث شریف را در تفسیر آیۀ مودّت ذکر نموده،حیث قال:[

و عن أبی سعید الخدری رضی اللّه عنه،قال: خطب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم،فقال:أیّها النّاس! إنّی ترکت فیکم الثّقلین،خلیفتین إن أخذتم بهما لن تضلّوا بعدی،أحدهما أکبر من الآخر:کتاب اللّه حبل ممدود من السّماء الی الارض،و عترتی و هم أهل بیتی،لن یفترقا حتّی یردا علیّ الحوض. أورده الثّعلبی.و ذکر الامام أحمد بن حنبل فی مسنده بمعناه].

و محمد بن احمد الشربینی الخطیب نیز حدیث ثقلین را در تفسیر آیۀ مودّت آورده،چنانچه در«سراج منیر»بتفسیر آیه مذکوره گفته:[

و روی زید بن أرقم عن النّبی صلّی اللّه علیه و سلّم انّه قال: إنّی تارک فیکم کتاب اللّه و أهل بیتی، أذکر اللّه فی أهل بیتی قیل لزید بن أرقم:فمن أهل بیتی(أهل بیته.ظ)؟فقال:هم آل علی و آل عقیل و آل جعفر و آل عباس].

و ابن حجر مکی در«صواعق محرقه»در تتمّۀ کتاب بعد ذکر بعض طرق حدیث ثقلین گفته:[و فی هذه الاحادیث لا سیّما

قوله صلّی اللّه علیه و سلّم: انظروا کیف تخلفونی فیهما،و أوصیکم بعترتی خیرا،و أذکر اللّه فی أهل بیتی، الحثّ الأکید علی مودّتهم.و فی هذا(1) الاحسان إلیهم و احترامهم و إکرامهم و تأدیة حقوقهم الواجبة و المندوبة کیف لا و هم أشرف بیت وجد علی وجه الارض فخرا و حسبا و نسبا].

و بدر الدین محمود بن أحمد الرّومی در«تاج الدرة-شرح قصیده برده»در شرح شعر:

دعا إلی اللّه فالمستمسکون به مستمسکون بحبل غیر منفصم

گفته المعنی:یقول ذلک الحبیب هو الّذی دعا أهل التّکلیف قاطبة من جنّ و إنس و عرب و عجم فی زمانه و بعده إلی یوم القیمة إلی دین اللّه و ما فیه رضاه أو ترجی شفاعته

ص: 72

داعیا إلی اللّه باذنه،فالمعتصمون بدینه و المجیبون لدعوته اعتصام حقّ و إجابة صدق معتصمون بسبب من اللّه تعالی متّصل إلی رضوانه الاکبر من غیر أن یطرأ علیه انفصام أصلا،و ذلک السبب لیس إلاّ کتاب اللّه تعالی و عترة نبیّه من أهل العصمة و الطّهارة الواجب علی غیرهم مودّتهم بعد معرفتهم إیمانا بقوله تعالی: قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی ،و تصدیقا

لقوله صلّی اللّه علیه و سلّم: ترکت فیکم الثقلین کتاب اللّه و عترتی،

و فی روایة: ترکت فیکم ما إن تمسّکتم به لن تضلوا بعدی کتاب اللّه و عترتی لن یفترقا حتّی یردا علیّ الحوض و هذا نصّ فی المقصود].

و ملا علی قاری در«شرح شفای قاضی عیاض»بشرح حدیث ثقلین گفته:

[فالتمسّک بالقرآن التعلّق بأمره و نهیه و اعتقاد جمیع ما فیه و حقیّته،و التمسّک بعترته محبّتهم و متابعة سیرتهم].

و نیز ملا علی قاری در«مرقاة-شرح مشکاة»در شرح حدیث ثقلین گفته:[ثمّ قال،أی النّبیّ علیه السّلام:

و أهل بیتی، أی و ثانیهما أهل بیتی،

أذکرکم اللّه، بکسر الکاف المشدّدة،أی أحذرکموه فی أهل بیتی،وضع الظّاهر موضع المضمر اهتماما بأنهم و إشعارا بالعلّة،و المعنی:أنبّهکم حق(لحقّ ظ)اللّه فی محافظتهم و مراعاتهم و احترامهم و اکرامهم و محبّتهم و مودّتهم].

و نیز در«مرقاة»بشرح این حدیث شریف گفته:[و المراد بالاخذ بهم التمسّک بمحبّتهم و محافظة حرمتهم و العمل بروایتهم و الاعتماد علی مقالتهم].

و نیز در«مرقاة»بشرح این حدیث شریف گفته:[قال ابن الملک:التمسّک بالکتاب العمل بما فیه و هو الایتمار بأوامر اللّه و الانتهاء بنواهیه.و معنی التمسّک بالعترة محبّتهم و الاهتداء بهدیهم و سیرتهم].

و نیز در«مرقاة»بشرح این حدیث شریف نقلا عن الطیّبی گفته:[و لعلّ السّرّ فی هذه التوصیه و اقتران العترة بالقرآن ایجاب محبّتهم و هو لائح من معنی قوله تعالی: قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی ،فانّه تعالی جعل شکر إنعامه و إحسانه بالقرآن منوطا بمحبّتهم علی سبیل الحصر،فکأنّه صلّی اللّه علیه و

ص: 73

سلّم یوصی الامة بقیام الشّکر و قید تلک النّعمة به و یحذّرهم عن الکفران،فمن أقام بالوصیّة و شکر تلک الصّنیعة بحسن الخلافة فیهما،لن یفترقا فلا یفارقانه فی مواطن القیمة و مشاهدها حتّی یردا الحوض فیشکرا صنیعه عند رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم،فحینئذ هو بنفسه یکافیه و اللّه تعالی یجازیه بالجزاء الأوفی،و من أضاع الوصیّة و کفر النعمة فحکمه علی العکس].

و عبد الرؤوف بن تاج العارفین المناوی در«فیض القدیر-شرح جامع صغیر» بشرح حدیث إنی تارک فیکم خلیفتین گفته:[قال القرطبی و غیره:هذه الوصیّة و هذا التأکید العظیم یقتضی وجوب احترام آله و أبرارهم و توقیرهم و محبّتهم وجوب الفروض المؤکّدة الّتی لا عذر لأحد فی التخلّف عنها،و هذا مع ما علم من خصوصیّتهم بالنّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم و ما لهم من حرمته فانّهم أصوله الّتی نشأ عنها و فروعه الّتی نشئوا بها(عنه ظ)کما

قال: فاطمة بضعة منّی، و مع ذلک فقابل بنو أمیة عظیم هذه الحقوق بالمخالفة و العقوق فسفکوا من أهل البیت دمائهم و سبوا نسائهم و أسروا صغارهم و خرّبوا دیارهم و جحدوا شرفهم و فضلهم و استباحوا سبّهم و لعنهم و خالفوا المصطفی (صلی الله علیه و آله)فی وصیّته و قابلوه بنقیض مقصوده و أمنیّته،فوا خجلهم إذا وقفوا بین یدیه و یا فضیحتهم یوم یعرضون علیه].

و ملا یعقوب بنبانی لاهوری در«رسالۀ عقائد»خود گفته:[ثم إنّ محبّة النّبیّ علیه السّلام توجب محبّة الآل و الاصحاب لقرب منزلة أهل البیت و قرابتهم بالنبّی علیه السّلام حتّی قرنوا معه علیه السّلام فی الصّلوة،و قال اللّه تعالی: قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی ،و

قوله علیه السّلام: أنا تارک فیکم الثقلین:کتاب اللّه و أهل بیتی].

و شیخ عبد الحق دهلوی در«أشعة اللّمعات»در شرح حدیث ثقلین بشرح جمله

أذکرکم اللّه فی أهل بیتی گفته:[مکرّر فرمود این کلمه را برای مبالغه و تأکید،و معنی اهل بیت معلوم شد و حمل این بر جمیع آن معانی درست است خصوصا بر معنی أخیر که محبّت و تعظیم ایشان رعایت حقوق و آداب ایشان أقدم و أهمّ و أتمّ است].

ص: 74

و محمد بن عبد الباقی زرقانی در«شرح مواهب لدنیّه»بشرح حدیث ثقلین گفته:[قال القرطبی:و هذه الوصیّة و هذا التّأکید العظیم یقتضی وجوب احترام آله و برّهم و توقیرهم و محبّتهم وجوب الفرائض الّتی لا عذر لأحد فی التخلّف عنها، هذا مع ما علم من خصوصیتهم به صلّی اللّه علیه و سلّم و بأنّهم جزء منه،کما

قال:

فاطمة بضعة منّی، و مع ذلک فقابل بنو أمیّة عظیم هذه الحقوق بالمخالفة و العقوق، فسفکوا من أهل البیت دماءهم و سبوا نسائهم و أسروا صغارهم و خربوا دیارهم و جحدوا شرفهم و فضلهم و استباحوا سبّهم و لعنهم،فخالفوا وصیّته صلّی اللّه علیه و سلّم و قابلوه بنقیض قصده.فوا خجلتهم إذا وقفوا بین یدیه،و یا فضیحتهم یوم یعرضون علیه.انتهی].

و حسام الدین سهارنپوری در«مرافض»در شرح حدیث ثقلین که از جابر مرویست گفته:[عبد الملک(ابن الملک.ظ)گفته که:تمسّک بکتاب اللّه عبارتست از عمل بموجب أحکام او،و تمسّک بعترت کنایت است از محبّت و محافظت حرمت ایشان و اهتدا بهدی و سیرتشان].

و مرزا محمد بدخشی در مقدّمۀ کتاب«نزل الابرار بما صحّ من مناقب أهل البیت الاطهار»گفته:[ثمّ اعلم أنّ محبّتهم واجبة و بغضهم حرام علی کلّ مؤمن و مؤمنة،بدلیل قوله تعالی: قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی و من یقترف حسنة نزد له فیها حسنا.و

أخرج مسلم عن زید بن أرقم،قال: قام رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم یوما فینا خطیبا بماء یدعی خما بین مکة و المدینة.فحمد اللّه و أثنی علیه و وعظ و ذکر،ثمّ قال:أمّا بعد،ألا أیّها النّاس!إنّما أنا بشر یوشک ان یأتینی رسول ربّی فأجیب،و أنا تارک فیکم الثّقلین أولهما کتاب اللّه فیه الهدی و النّور،فخذوا بکتاب اللّه و استمسکوا به.فحثّ علی کتاب اللّه و رغّب فیه.ثمّ قال:و أهل بیتی أذکرکم اللّه فی أهل بیتی،أذکرکم اللّه فی أهل بیتی،أذکّرکم اللّه فی أهل بیتی.

و أخرج الحاکم عنه و الطّبرانی فی الکبیر عنه و عن زید بن ثابت رضی اللّه عنهما أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم قال: إنّی تارک فیکم الثّقلین من بعدی:کتاب اللّه و عترتی،

ص: 75

و إنّهما لن یتفرّقا حتّی یردا علی الحوض].

و شاه ولی اللّه دهلوی در«قرة العینین»در ذکر مآثر جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام گفته:[و از آن جمله است قول آن حضرت صلّی اللّه علیه و سلّم در غدیر خمّ:

کانّی قد دعیت فأجبت،و إنّی قد ترکت فیکم الثّقلین أحدهما أکبر من الآخر:کتاب اللّه و عترتی،فانظروا کیف تخلفونی فیهما فانّهما لن یتفرقا حتّی یردا علی الحوض.

ثم قال:إنّ اللّه عزّ و جلّ مولای و أنا ولیّ کلّ مؤمن.ثمّ أخذ بید علی،فقال:

من کنت ولیّه فهذا ولیّه.اللّهمّ وال من والاه و عاد من عاداه. و معنی این حدیث وجوب محبت اهل بیت است و اعتقاد فضائل ایشان و تعظیم تبجیل ایشان].

و احمد بن عبد القادر عجیلی در«ذخیرة المآل»بعد ذکر حدیث سفینه گفته:[و محصّل حدیث السّفینة:

و إنّی تارک فیکم، الحثّ علی التعلّق بحبلهم و حبّهم و علمهم و الاخذ بهدی علمائهم و محاسن أخلاقهم و شیمهم]إلخ.

و نیز در«ذخیرة المآل»بعد ذکر حدیث ثقلین گفته:[و محصّله:ما تقدّم فی محصّل حدیث السفینة من الحثّ علی اعظامهم و التّعلّق بحبلهم و حبّهم و علمهم و الاخذ بهدی علمائهم و محاسن أخلاقهم]إلخ.

و مولوی محمد مبین لکهنوی در«وسیلة النجاة»بعد ذکر شأن نزول آیۀ مودّت و ذکر طرق حدیث ثقلین در مقام ترجمه و بیان معانی این حدیث شریف گفته:

[بعد از آن فرمود:دوّم از آن دو چیز نفیس عظیم اهل بیت من اند،یاد می دهانم خدا را در حقّ اهل بیت خود،و سه مرتبه این کلمه فرمود.یعنی:از خدا بترسید و حقوق ایشان نگاهدارید و طاعت و محبّت ایشان را شعار و دثار خود سازید،چنانچه امتثال بأحکام کتاب اللّه از فرض است همچنین اطاعت و انقیاد أوامر اهل بیت بجوارح و أرکان و محبّت و عقیدت و مودّت و رسوخیّت بایشان بقلب و جنان واجب و فرض است].

و ثناء اللّه پانی پتی در خاتمۀ«سیف مسلول»بعد بیان معنی امامت اهل بیت علیهم السّلام بکشف و إلهام گفته:[و استنباط این مدّعا از کتاب اللّه و از حدیث سرور پیغمبران صلّی اللّه علیه و علیهم و سلّم نیز می توانیم کرد.قال اللّه تعالی: قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی .یعنی:سؤال نمی کنم از شما هیچ أجرت و نمی خواهم،لیکن می خواهم از شما دوستی أقربای من.وجه استنباط آنست که أنبیاء سابق لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِنْ أَجْرِیَ إِلاّ عَلَی اللّه گفته اند،أصلا أجرت بر فریضه تبلیغ رسالت در خواست نکرده،و چه احتمال در خواست اجر بود پیغمبر ما را صلّی اللّه علیه و سلّم حق تعالی بتغییر أسلوب کلام أمر فرموده.حکمت در آن آنست که شرائع أنبیاء سابق بعد وفات آنها منسوخ می شد و این شریعت مؤبّد است پس أمّتیان را باید که بعد رحلت پیغمبر بنائب پیغمبر رجوع آرند،لهذا آن سرور علیه السّلام برای شفقت بر أمّت خود رهنموی کرده بمحبّت آل خود و اشاره فرمود به تشبّث دامان پاک آنها که وارثان پیغمبر و دروازۀ علوم وی اند،و لهذا قال علیه السّلام:

ص: 76

و ثناء اللّه پانی پتی در خاتمۀ«سیف مسلول»بعد بیان معنی امامت اهل بیت علیهم السّلام بکشف و إلهام گفته:[و استنباط این مدّعا از کتاب اللّه و از حدیث سرور پیغمبران صلّی اللّه علیه و علیهم و سلّم نیز می توانیم کرد.قال اللّه تعالی: قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی .یعنی:سؤال نمی کنم از شما هیچ أجرت و نمی خواهم،لیکن می خواهم از شما دوستی أقربای من.وجه استنباط آنست که أنبیاء سابق لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِنْ أَجْرِیَ إِلاّ عَلَی اللّه گفته اند،أصلا أجرت بر فریضه تبلیغ رسالت در خواست نکرده،و چه احتمال در خواست اجر بود پیغمبر ما را صلّی اللّه علیه و سلّم حق تعالی بتغییر أسلوب کلام أمر فرموده.حکمت در آن آنست که شرائع أنبیاء سابق بعد وفات آنها منسوخ می شد و این شریعت مؤبّد است پس أمّتیان را باید که بعد رحلت پیغمبر بنائب پیغمبر رجوع آرند،لهذا آن سرور علیه السّلام برای شفقت بر أمّت خود رهنموی کرده بمحبّت آل خود و اشاره فرمود به تشبّث دامان پاک آنها که وارثان پیغمبر و دروازۀ علوم وی اند،و لهذا قال علیه السّلام:

ترکت فیکم الثّقلین کتاب اللّه و عترتی،الحدیث.یعنی گذاشتم در شما دو وسیلۀ محکم قرآن مجید و آل خود را].

و محمد اکرام الدین بن محمّد نظام الدّین بن محبّ الحق دهلوی در رسالۀ «سعادة الکونین»گفته:[و قاضی شهاب الدّین دولت آبادی در رسالۀ«مناقب السّادات» در باب محبّت و مودّت اهل بیت آورده:بدانکه محبّت أولاد رسول صلعم از قرآن و حدیث ثابت است چنانکه فرمود او سبحانه تعالی: قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی .ترجمه اش این ست که:بگو أی محمّد نمی خواهم مزد را از شما مگر محبّت قرابتیان خود.و در«کشاف»آورده که چون آیه نازل شد صحابه عرض نمودند که یا رسول اللّه!قرابتیان تو کدام اند که دوستی شان بر ما فرض شد؟فرمود که:آن علی و فاطمه و هر دو پسرانشان اند.الی ان قال بعد ذکر شطر من الاحادیث:

در«مشارق»و«مصابیح»و غیره آورده که آن حضرت(علیه السلام)فرمود:در میان شما دو چیز می گذارم کتاب خدا و عترت خود پس اگر شما باین هر دو دست زنید گمراه بعد از من نشوید].

و فاضل رشید در رسالۀ«حق مبین»عبارت سابقۀ«قرة العینین»شاه ولی اللّه را که مظهر دلالت حدیث ثقلین بر وجوب محبّت اهل بیت می باشد استنادا نقل نموده،کما

ص: 77

عرفت سابقا.

و نیز فاضل رشید در«ایضاح»گفته:[آیا عاقلی تجویز می کند که اهل سنّت با وجود اینکه متشبّث بثقلین اند و بحکم

حدیث إنّی تارک فیکم الثّقلین، تمسّک را بعترت طاهره مثل تمسّک بقرلان لازم می دانند،و حکم بوجوب محبّت اهل بیت أطهار مثل محبّت سرور أبرار می نمایند،با وجود روایت نمودن ایشان أخبار و أحادیث فضائل حسنین(علیه السلام)را که بدرجۀ تواتر معنوی رسیده اند،بلا ضرورت داعیه بل با وجود ورود أحادیث حرمت بغض ایشان اعتقاد مضمون روایت وجوب حبّ این حضرات نداشته باشند؟!] و شیخ حسن حمزاوی معاصر در«مشارق الأنوار»گفته:[اعلم وفّقنا اللّه و إیّاک لخدمة أهل بیته صلّی اللّه علیه و سلّم أن اللّه قد أمرنا علی لسان نبیّه بالمودّة لأهل بیته بقوله: قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی. و من أفراد المودّة و الصّلة زیارتهم مقدّما لهم علی غیرهم متوسّلا بهم إلی شفاعة جدّهم.

قال المحقق ابن حجر:أخرج الدیلمی مرفوعا: من أراد التّوسّل و أن یکون له عندی ید أشفع له بها یوم القیمة فلیصل أهل بیتی و یدخل السّرور علیهم.

قال:و أخرج الامام أحمد فی مسنده عنه صلّی اللّه علیه و سلّم: إنّی أوشک أن أدعی فأجیب و إنّی تارک فیکم الثّقلین:کتاب اللّه عزّ و جل حبل ممدود من السّماء إلی الأرض و عترتی أهل بیتی،و إنّ اللّطیف أخبرنی أنّهما لن یتفرّقا حتّی یردا علیّ الحوض:فانظروا بما ذا تخلفونی فیهما].

و از جمله دلائل باهرة اتّحاد مضمون حدیث ثقلین با آیۀ مودّت این ست که بعض علمای سنّیّه حدیثی از خود جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم آورده اند که آن حضرت در آن آیۀ مودّت و حدیث ثقلین را در باب اهل بیت علیهم السّلام یکجا ذکر فرموده.

ملک العلماء شهاب الدّین بن شمس الدّین دولت آبادی در«هدایة السعدا»گفته:

[در جامع نصرت می گوید:چون مصطفی صلّی اللّه علیه و سلّم از مکّه بعد حجة الوداع بمدینه در آمد فاطمه را در کنار گرفت و گفت:فرزندم!أجل من بقریب رسیده، فاطمه بیهوش گشت بعد ساعتی بهوش باز آمد و گفت:أی بابای مهربان من نیکو

ص: 78

می دانی که دختر بی مادر شکسته دل باشد و تو از مادر مشفق تر بوده و فرزندان مرا زیاده از تو کسی مشفق و مربّی نبوده،حال من و حال فرزندان من چه باشد؟گفت:

أی فاطمه کسی که در حق فرزندان او

إلا المودّة فی القربی،و إنّی سائلکم غدا باشد و محبوب و محفوظ و عزیز و نفیس باشند،

إنّی تارک فیکم الثقلین و با قرآن یکجا مذکور،

و لن یتفرّقا حتّی یردا علی الحوض ،مادر این چنین فرزندان غم فرزند چرا خورد؟!]الخ.

الطبری:إنّ الملا أخرج فی سیرته حدیث إنّ اللّه جعل أجری علیکم المودّة فی القربی، و إنّی سائلکم غدا عنهم. قلت:و تسمیة ذلک أجرا مجازیة إذا النّفع فیه لیس راجعا إلیه صلّی اللّه علیه و سلّم بل یرجع إلی من سلک طریق مودّة أقاربه صلّی اللّه علیه و سلّم من المخاطبین.و

قوله: و إنّی سائلکم غدا عنهم ،تقدّم شاهده فی الذّکر الرّابع(1) و سبق فی رابع تنبیهاته قول الحافظ جمال الدّین الزرندی عقب

حدیث: من کنت مولاه فعلی مولاه. قال الامام الواحدی:هذه الولایة الّتی أثبتها النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم مسئول عنها یوم القیمة.و

روی فی قوله تعالی: وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ .أی عن ولایة علی و اهل البیت لأنّ اللّه أمر نبیّه صلّی اللّه علیه و سلّم أن یعرّف الخلق أنّه لا یسألهم علی تبلیغ الرّساله أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی ،و المعنی أنّهم یسألون هل والوهم حق الموالاة کما أوصاهم النّبی صلّی اللّه علیه و سلّم أم أضاعوها و أهملوها فتکون علیهم المطالبة و التّبعة.انتهی.و یشهد لذلک ما أخرجه ابن(أبو.ظ)المؤیّد فی«کتاب المناقب» فیما نقله أبو الحسن علی السّفاقسی ثمّ المکّی فی«الفصول المهمّة»

عن أبی برزة رضی اللّه عنه.قال:قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم، و نحن جلوس ذات یوم:و الّذی نفسی بیده لا تزول قدم عن قدم یوم القیمة حتّی یسأل اللّه تعالی الرّجل عن أربع:عن عمره فیما أفناه؟و عن جسده فیما أبلاه؟و عن ماله ممّ کسبه؟و فیما أنفقه؟و عن حبّنا أهل البیت.فقال له عمر رضی اللّه عنه:یا نبیّ اللّه!ما آیة حبّکم؟فوضع

ص: 80

یده علی رأس علیّ و هو جالس إلی جنبه،و قال:آیة حبّی حبّ هذا من بعدی].

و ابن حجر مکی در«صواعق»گفته:[الآیة الرّابعة:قوله تعالی: وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ .

أخرج الدّیلمی عن أبی سعید الخدری أنّ النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم.

قال: وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ عن ولایة علی. و کان هذا هو مراد الواحدی بقوله:

روی فی قوله تعالی: وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ ،أی عن ولایة علی و أهل البیت ،لأنّ اللّه أمر نبیّه صلّی اللّه علیه و سلّم أن یعرّف الخلق أنّه لا یسألهم عن تبلیغ الرسالة أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی ،و المعنی أنّهم یسألون هل والوهم حقّ الموالاة کما أوصاهم النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم أم أضاعوها و أهملوها؟فتکون علیهم المطالبة و التّبعة.انتهی.و أشار بقوله:کما أوصاهم النّبی صلّی اللّه علیه و سلّم إلی الاحادیث الواردة فی ذلک و هی کثیرة و سیأتی منها جملة فی الفصل الثانی.و من ذلک:

حدیث مسلم عن زید بن أرقم،قال:

قام فینا رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم خطیبا فحمد اللّه و أثنی علیه،ثمّ قال:أمّا بعد أیّها النّاس! إنّما أنا بشر مثلکم یوشک أن یأتینی رسول ربّی عزّ و جلّ فأجیبه،و إنّی تارک فیکم الثّقلین أوّلهما کتاب اللّه عزّ و جلّ فیه الهدی و النّور،فتمسکوا بکتاب اللّه عزّ و جلّ و خذوا به، و حثّ فیه و رغّب فیه،ثمّ قال:و أهل بیتی،أذکّرکم اللّه عزّ و جلّ فی أهل بیتی،ثلاث مرّات].

و شیخ محمود شیخانی قادری در«صراط سوی»گفته:(قال الامام الواحدی:هذه الولایة الّتی أثبتها النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم مسئولون عنها یوم القیمة

وروی فی قوله تعالی: وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ ،أی عن ولایة علیّ و أهل البیت لأنّ اللّه تعالی أمر نبیّه صلّی اللّه علیه و سلّم أن یعرّف الخلق أن لا یسألهم علی تبلیغ الرّسالة إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی .و المعنی:أنّهم یسألون هل والوهم حقّ الموالاة کما أوصاهم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم أم أضاعوها و أهملوها؟فیکون علیهم المطالبة و التّبعة، انتهی.قلت:و

أخرج الدّیلمی عن أبی سعید الخدری رضی اللّه عنه مرفوعا فی معنی قوله:وقفوهم.الآیة.أی: وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ عن ولایة علی بن أبی طالب. و یشهد لهذا المعنی ما تقدّم من

قول النّبیّ(صلی الله علیه و آله)فی بعض الطّرق المقدّمة: و اللّه سائلکم کیف خلفتمونی فی کتابه و أهل بیتی].

ص: 81

و نیز محمود شیخانی قادری در رسالۀ«تحفة المحبّین لآل طه و یس»بعد ذکر آیۀ مودّت گفته:[قال الواحدی:و هذه المودّة مسئول عنها یوم القیمة،و ذلک لقوله تعالی: وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ ،أی عن محبّة النّبیّ(صلی الله علیه و آله)و أهل بیته.و المعنی کما قال الواحد:أنّهم یسألون أنّهم أحبّهوهم و والوهم حقّ الموالاة أم أضاعوهم و قاتلوهم و أهملوهم؟فیصدق علیهم قوله تعالی: فَهَلْ عَسَیْتُمْ إِنْ تَوَلَّیْتُمْ أَنْ تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ وَ تُقَطِّعُوا أَرْحامَکُمْ أُولئِکَ الَّذِینَ لَعَنَهُمُ اللّهُ فَأَصَمَّهُمْ ،الآیة.و

أخرج الدّیلمی عن أبی سعید الخدری مرفوعا فی معنی قوله تعالی: وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ عن ولایة علی و أهل البیت.

و فی حدیث: و اللّه سائلکم کیف خلفتمونی فی کتابه و أهل بیتی].

و مولوی محمد مبین لکهنوی در«وسیلة النجاة»گفته:[و آیۀ کریمۀ وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ ،دالّ است برین که در روز حشر از همه بشر سؤال خواهد شد که در حقّ أمیر المؤمنین علی بن أبی طالب صلوات اللّه علی نبیّنا و علیه،و أهل بیت خیر البشر چه سلوک کردید و حقوق موالات ایشان کما حقّه بجا آوردید یا نه؟و آنچه رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم در ادای حقوق و اطاعت و انقیاد أوامر ایشان فرموده آن را سمعا و طاعة امتثال کردید یا تخلّف نمودید؟پس کسانی که مطابق فرموده رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم محبّت آل سیّد الوری نمودند بروضه رضوان و حور و قصور جنان فائز خواهند شد،و هر که نعوذ باللّه انحرافی از ایشان ورزید بعذاب نیران گرفتار خواهد گردید.و ازینجاست که روایت کرد مسلم از زید بن أرقم که ایستاده شد رسول خدا صلّی اللّه علیه و سلّم روزی در میان ما در حالی که خطبه بخواند بموضعی که آنجا آبی بود خوانده می شود آن موضع بخم بضم خاء معجمه و تشدید میم،یعنی در غدیر خم که در میان مکّه و مدینه بود،پس شکر و ثنا بجناب جلّ و علا کما هو أحری بجا آورد،و نصیحت و پند بمردمان کما هو ألیق و أولی بود داد.بعد از آن فرمود:أمّا بعد حمد و ثنا بدانید و آگاه باشید أی مردمان!بدرستی که من بشرم،قریبست که بیاید مرا فرستادۀ پروردگار من و قبول کنم او را.مراد ملک الموت است،یعنی:ملک الموت بیاید و من ازین عالم انتقال نمایم،لهذا بشما وعظ می کنم

ص: 82

و می گویم که،می گذارم در میان شما دو چیز نفیس عظیم،أول آن قرآن شریف که کتاب خداست و در آن نور و هدی است،پس بگیرید و عمل کنید بأوامر و نواهی آن و چنگ زنید بوی،و تحریص فرمود بر کتاب اللّه و ترغیب نمود باستمساک وی.بعد از آن فرمود:دوم از آن دو چیز نفیس عظیم اهل بیت من اند.یاد می دهانم خدا را در حقّ اهل بیت خود،و سه مرتبه این کلمه فرمود.یعنی از خدا بترسید و حقوق ایشان نگاهدارید و طاعت و محبّت ایشان را شعار و دثار خود سازید چنانچه امتثال بأحکام کتاب اللّه از فرضست همچنین اطاعت و انقیاد أوامر اهل بیت بجوارح و أرکان و محبّت و عقیدت و مودّت و رسوخیّت بایشان بقلب و جنان واجب و فرض است].

و مولوی ولی اللّه لکهنوی در«مرآة المؤمنین»گفته:الآیة السّادسة، قوله تعالی: وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ .روایت کرده است واحدی که معنی آیه مسئولون عن ولایة علی و أهل البیت است،زیرا که خدای تعالی أمر فرمود نبیّ خود را صلّی اللّه علیه و سلّم آنکه آگاه سازد خلق را بدین که سئوال نمی کند رسول خدا صلّی اللّه علیه و سلّم ایشان را از(بر.ظ)تبلیغ رسالت أجری مگر مودّة در قربی*و موالاة با ایشان حقّ موالاة چنانچه وصیّت کرد ایشان را نبیّ خدا صلّی اللّه علیه و سلّم آیا عمل می کند وصیّت را یا ترک می کند آن را؟*(و مراد این ست که ایشان سئوال کرده خواهند شد که آیا موالاة کردند با ایشان حقّ موالات،چنانچه وصیّت کرد بایشان نبیّ خدا صلّی اللّه علیه و سلّم یا ضائع و ترک کردند آن را؟*ظ)،فیکون علیهم المطالبة و التّبعة.و درین باب أحادیث بسیار وارد شده اند.

أخرج مسلم عن زید بن أرقم،قال: قام فینا رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم خطیبا،فحمد اللّه و أثنی علیه.

قال:أمّا بعد،أیّها النّاس!إنّما أنا بشر مثلکم یوشک أن یأتینی رسول ربّی فأجیبه و إنّی تارک فیکم الثّقلین أوّلهما کتاب اللّه فیه الهدی و النّور،فتمسّکوا بکتاب اللّه عزّ و جلّ و خذوا به،و حثّ فیه و رغب فیه،ثم قال:و أهل بیتی،أذکرکم اللّه عزّ و جلّ فی أهل بیتی،ثلث مرّات.إلخ].

تمام و توضیح مثبت مرام حکم بتمسّک و اقتدا و أمر باتّباع و اقتفای اهل بیت علیهم السّلام داده و پیروی این حضرات مقدّسه و قبول أحکام این نفوس قدسیّه را واجب و متحتّم و فرض و لازم گردانیده،و در کمال ظهورست که جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم أمّت خود را حکم باقتدای کسی که ازو خطا و خطل سرزند و ارتکاب مخالفت کتاب و سنّت کند نمی تواند فرمود.زیرا که این معنی علاوه بر آنکه مخالف عقل و نقل است خلاف لطف و شفقت و رحمت و رأفت بر أمّت نیز می باشد.پس ثابت شد که حضرات اهل بیت علیه السّلام که درین حدیث شریف حکم تمسّک بایشان شده بلا شبهه و ریب معصوم بودند و هرگز خطا و خطل و عثار و زلل بریشان جائز نبود،و ازیشان گاهی مخالفت قرآن و سنّت متصوّر نمی شد،و بهمین سبب آن حضرت صلّی اللّه علیه و آله و سلّم أمّت خود را بایشان حواله فرمود و بأمر اتّباع ایشان أبواب إحسان و مرحمت بگشود، و هر گاه عصمت این حضرات بمنصّۀ شهود رسید در امامت و خلافت ایشان هر شبهه که باشد باطل و هباء منثورا گردید.و بعد ازین چگونه می توان گفت که این حدیث شریف با مدّعای اهل حق مساسی ندارد؟هل هذا إلاّ ستر الشمس بالرّاح و إیثار کمال الجلع و الإتقاح؟! و گو این تقریر با وصفی که متانت و رزانت آن در کمال ظهورست و هرگز منصفی لبیب دست ردّ بر آن نتوانست گذاشت و هرگز متدیّنی همّت قیل و قال در آن نتوانست گماشت،لیکن چون حضرات اهل سنّت از عقل و إنصاف و تدیّن بمراحل دور افتاده اند و هرگز در وقت جواب کلام أهل حقّ التزام یکی از آن بر خود لازم نمی بینند،لهذا ناچار تصحیح و تصدیق این دلیل از کلام إمام المتکلّمین ایشان که فخر رازی باشد بر آرم و مهر سکوت بر ألسنۀ مکابرین گذارم.پس مخفی نماند که او تصریح کرده به اینکه هر که حق تعالی حکم کرده باشد حتما و جزما برای اطاعت او ضرور است که او معصوم باشد،چنانچه در«تفسیر کبیر»در تفسیر آیه« أَطِیعُوا اللّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ »گفته:[إنّ اللّه تعالی أمر بطاعة اولی الامر علی سبیل الجزم فی هذه الآیة و من أمر اللّه تعالی بطاعته علی الجزم و القطع لا بدّ أن یکون

ص: 84

معصوما عن الخطاء إذ لو لم یکن معصوما من الخطاء لکان بتقدیر إقدامه علی الخطاء یکون قد أمر اللّه تعالی بمتابعته،فیکون ذلک أمرا بفعل ذلک الخطاء،و الخطاء لکونه خطاء یکون منهیّا عنه،فهذا یفضی إلی اجتماع الامر و النّبی فی الفعل الواحد بالاعتبار الواحد و إنّه محال.فثبت أنّ اللّه أمر بطاعة أولی الامر علی سبیل الجزم،و ثبت أنّ کلّ من أمر اللّه تعالی بطاعته علی سبیل الجزم وجب أن یکون معصوما عن الخطاء،فثبت قطعا أنّ أولی الامر المذکور فی هذه الآیة لا بدّ و أن یکون معصوما].

و ازین کلام رازی قطعا ثابت است که هر کسی که حق تعالی بطاعت او بر سبیل جزم و قطع حکم نماید ضرور است که او معصوم باشد،و چون قطعا ثابت شده که جناب رسالت مآب(صلی الله علیه و آله)باطاعت اهل بیت قطعا و جزما حکم فرموده،پس ضرورست که این حضرات هم معصوم باشند حکم خدا و حکم رسول یکیست،تفریق در میان آن برآوردن کار أهل اسلام نیست.علاوه بر آن آیه «وَ ما یَنْطِقُ عَنِ الْهَوی إِنْ هُوَ إِلاّ وَحْیٌ یُوحی» دلالت دارد بر آنکه جمیع ارشادات آن حضرت صادر از وحی بوده، و شبهات رکیکۀ مخاطب درین آیه وافیة الهدایه که بر خلاف افادات أئمّۀ أعلام و علمای کرام خود رغما لآنافهم بر آورده و بغرض حمایت خلیفۀ ثانی در کسر شأن رسول ربّانی علیه و آله آلاف السّلام ما تلیت السّبع المثانی قصب السّبق از هر أبتر شانی برده،رد آن بروجه مبسوط در مصنّفات أهل حقّ خصوصا«تشیید المطاعن» والد ماجد قدس اللّه نفسه مذکور است.

پس بلا شبهه أمر جناب رسالت مآب باطاعت اهل بیت علیهم السلام حتما و جزما که در حدیث ثقلین وارد است بعینه حکم خدای تعالی باشد باطاعت آن حضرات،و چون باعتراف رازی واضح شد که حق تعالی حتما و جزما باطاعت غیر معصوم حکم نمی کند و بطاعت هر کسی که حتما و جزما حکم فرماید او معصوم می باشد،پس بکمال وضوح و ظهور ثابت گردید که اهل بیت(علیه السلام)معصوم بودند.و قطع نظر ازین اگر فرض هم کنیم که العیاذ باللّه این حکم جناب رسالت مآب(صلی الله علیه و آله)عین حکم خدا نبود،باز هم چون این قدر که مسلّم شده که أحکام جناب رسالت مآب(صلی الله علیه و آله)واجب التّسلیم است و احتمال

ص: 85

خطر را در آن گنجایش نیست،پس بهر تقریری که از حکم إلهی باطاعت حتمی و جزمی أحدی عصمت او ثابت خواهد شد بهمان تقریر عصمت اهل بیت علیهم السلام از حکم جناب رسالت مآب(صلی الله علیه و آله)ثابت خواهیم کرد،حذو القذة بالقذة.و بحمد اللّه بودن أمر جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم درین حدیث شریف عین أمر ربّانی بحدّی واضح و لائح است که منصفین علمای اهل سنّت بلا تأمّل معترف بآن می شوند،کما ستعرفه عنقریب إنشاء اللّه تعالی من عبارة«دراسات اللبیب»للفاضل السندی الأریب.

حدیث ثقلین این مطلب را بعنوان حسن أداء نموده،چنانچه می فرماید:[فانتظرنا لفظا فی هذا الحدیث یفسّر حدیث مسلم علی ما فهمنا فاذا الترمذی أخرج و قال:حسن غریب

أنّه صلّی اللّه علیه و سلّم قال: إنّی تارک فیکم ما إن تمسّکتم به لن تضلوا بعدی،أحدهما أعظم من الآخر.کتاب اللّه عزّ و جل حبل ممدود من السّماء إلی الارض و عترتی أهل بیتی و لن یفترقا حتّی یردا علیّ الحوض فانظروا کیف تخلفونی فیهما.

فنظرنا فاذا هو مصرّح بالتّمسّک بهم و بأن تباعهم کتباع القرآن علی الحق الواضح و بأنّ ذلک أمر متحتّم من اللّه تعالی لهم و لا یطرأ علیهم فی ذلک ما یخالفه حتّی الورود علی الحوض،و إذا فیه حث بالتّمسّک بعد حثّ علی وجه أبلغ،و هو

قوله: فانظروا کیف تخلفونی فیهما ،فقلنا حدیث مسلم حدیث صحیح ظاهر فی معنی فسّره علی ذلک المعنی حدیث حسن آخر،فثبت معناه نصا من النّبی صلّی اللّه علیه و سلّم فآمنّا به فی نظائره من صحاح الأحادیث و الحمد للّه ربّ العالمین].

راکب خسران شده و ادبار را ردیف خود گردانیده،و این افادۀ بلیغه او که در ما سبق بنصوص ألفاظه گذشته و آینده نیز بگوشت إنشاء اللّه تعالی می خورد،دلیل واضح و برهان لائح معصومیّت حضرات اهل بیت علیهم السّلام می باشد،پس هر که از دلالت این حدیث بر مطلوب اهل حق مثل شاهصاحب إبا و إنکار نماید بلا شبهه گونۀ دین و ایمان خود می خراشد! و جلال الدین سیوطی که از علمای أعلام و حفّاظ فخام سنیّه است در صدر رسالۀ«اساس»گفته:[الحمد للّه الّذی وعد هذه الأمّة المحمّدیّة بالعصمة من الضلالة ما إن تمسّکت بکتابه و عترة نبیّه،و خصّ آل البیت النّبوی من المناقب الشّریفة ما قامت علیه الأحادیث الصّحیحة بساطع البرهان و جلیّه].و این عبارت نیز چنانچه می بینی برای منکر عصمت اهل بیت علیهم السّلام بلحاظ تقریر سابق فی الکلام،دامغ رأس است و هادم أساس،و اللّه العاصم عن وسواس الخنّاس اَلَّذِی یُوَسْوِسُ فِی صُدُورِ النّاسِ مِنَ الْجِنَّةِ وَ النّاسِ .

هرگز قابلیّت خلافت برایشان حاصل نبود خصوصا با وجود اهل بیت عصمت و طهارت سلام اللّه علیهم أجمعین،هذا هو المدّعی الحقّ الّذی لا ینکر،و من استراب فیه فهو الجحود الأنکر.

و بحمد اللّه دلالت جملۀ عدم افتراق بر عصمت اهل بیت علیهم السّلام از افادات علمای أعلام سنّیه نیز واضح و لائح است.

علامه محمد معین بن محمّد أمین سندی در«دراسات اللّبیب»در ذکر حدیث ثقلین آنچه گفته و عنقریب ما آن را ذکر کردیم شاهد صادق برین مطلب است.

و نیز علامه محمّد معین سندی در«دراسات اللّبیب»در ذکر حدیث ثقلین بعد کلام سابق گفته:[و معهذا لم نأل جهدا فی طلب الطّرق الاخری تزید الصّحّة علی الصّحة و یزید(یؤید.ظ)بعضها بعضا،فوجدنا

أخرج أحمد فی مسنده،و لفظه: إنّی أوشک أن أدعی فأجیب،و إنّی تارک فیکم الثقلین کتاب اللّه عزّ و جلّ حبل ممدود من السّماء إلی الارض و عترتی أهل بیتی،و إنّ اللّطیف الخبیر أخبرنی أنّهما لن یفترقا حتّی یردا علیّ الحوض،فانظرونی بما تخلفونی فیهما. و سنده لا بأس به فازددنا منه أن کلّ إخباراته صلّی اللّه تعالی علیه و سلّم و إن کان وحیا من اللّه سبحانه و لکن هذا وحی أظهره به و أسنده إلی اللّه سبحانه،

فقال: أخبرنی اللّطیف الخبیر ،و فیه من تأکّد إخبار کونهم علی الحقّ کالقرآن و صونهم أبدا عن الخطاء کالوحی المنزل ما لا یخفی علی الخبیر.و فیه أنّ

قوله صلّی اللّه تعالی علیه و سلّم أنّهما لن یفترقا إلخ، لیس بدعاء مجرد علی بعد أن یکون مرادا بل هو إخبار من اللّه سبحانه و تعالی،و أنّ

قوله فی بعض الرّوایات: إنّی سألت لهما ذلک، دعاء مجاب متحتّم باخبار اللّطیف تعالی،و من تجلّی الفاظ(ألحاظ.ظ)لطفه أن سری روح القدس الحقّ فی علومهم کسرایته فی القرآن أو سری سرّ الاتّحاد بین مدارکهم و بین القرآن فنیطت به أشدّ نیاط لن یفترقا بسببه أبدا.و إلی ذلک التلویح باختیار اللّطیف هیهنا من بین أسماء اللّه تعالی و عدم الافتراق هذا بینهما إنّما هو فی الحکم فلا یحکمون بحکم لا یحکم به الکتاب و السنة فی هذا الحدیث داخل فی الکتاب علی ما صرّحوا به].

ص: 89

أیّها النّاس!یوشک أن أقبض قبضا سریعا فینطلق بی،و قد قدّمت إلیکم القول معذرة إلیکم،ألا!إنّی مخلف فیکم کتاب ربّی عزّ و جلّ و عترتی أهل بیتی.ثمّ أخذ بید علیّ فرفعها فقال:هذا علیّ مع القرآن و القرآن مع علی لا یفترقان حتّی یردا علیّ الحوض فأسئلهما ما خلفت فیهما].

و أحمد بن الفضل محمّد باکثیر المکی در«وسیلة المآل»در سیاق طرق حدیث ثقلین بعد ذکر روایت أم سلمه رضی اللّه عنها گفته:[

و أخرجه محمّد بن جعفر البزاز (الرّزّاز.ظ)عنها(1) بلفظ:سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم فی مرضه الّذی قبض فیه و قد امتلأت الحجرة من أصحابه،قال:أیّها النّاس!یوشک أن أقبض قبضا سریعا فینطلق بی و قد قدّمت القول معذرة إلیکم،ألا إنّی مخلف فیکم کتاب اللّه عز و جلّ و عترتی أهل بیتی.ثمّ أخذ بید علی(علیه السلام)فقال:هذا علی مع القرآن و القرآن مع علیّ لا یفترقان حتّی یردا علیّ الحوض فأسألهما عمّا خلفت فیهما. أخرجه الدّار قطنی].

و محمود بن محمد بن علی الشیخانی القادری در«صراط سوی»در ضمن روایات حدیث ثقلین بعد ذکر روایتی از جناب أمّ سلمه رضی اللّه عنها گفته:[

و أخرج محمّد بن جعفر الرّزاز بلفظ: سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم فی مرضه الّذی قبض فیه،یقول و قد امتلأت الحجرة من أصحابه:أیّها النّاس!یوشک أن أقبض قبضا سریعا فینطلق بی و قد قدّمت إلیکم القول معذرة إلیکم،ألا!إنّی مخلف فیکم کتاب ربّی عزّ و جلّ و عترتی أهل بیتی.ثمّ أخذ بید علیّ فرفعها فقال:هذا علیّ مع القرآن و القرآن مع علیّ لا یفترقان حتّی یردا علیّ الحوض فأسألهما ما خلفت فیهما].

و شیخ سلیمان بن إبراهیم المعروف بخواجه کلان الحسینی البلخی القندوزی در«ینابیع المودّة»گفته:[

و أخرج ابن عقدة(2) من طریق عروة بن خارجة عن فاطمة الزهراء رضی اللّه عنها،قالت:سمعت أبی صلّی اللّه علیه و سلم فی مرضه الّذی قبض فیه

ص: 91

یقول و قد امتلأت الحجرة من أصحابه:أیّها النّاس!یوشک أن أقبض قبضا سریعا و قد قدّمت إلیکم القول معذرة إلیکم.ألا!إنّی مخلف فیکم کتاب ربّی.عزّ و جلّ و عترتی أهل بیتی.ثمّ أخذ بید علیّ فقال:هذا علیّ مع القرآن و القرآن مع علیّ لا یفترقان حتّی یردا علیّ الحوض فأسئلکم ما تخلفونی فیهما].

و درین سیاق مبهر الاتّساق علاوه بر آنچه ما ذکر کردیم از أقوال و أفعال جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم چند أمر دیگرست که عاقل بصیر و فطن نحریر بأن بر مطلوب و مقصود حضرت ختمی مرتبت صلوات اللّه علیه و آله و سلّم در باب جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام بخوبی پی می برد و راه إیقان و إیمان بأقدام تصدیق و اذعان می سپرد،و لا ینبّئک مثل خبیر.

خواندند و من اجابت نمودم،بدانید که من در میان شما دو أمر عظیم می گذارم و یکی از دیگری بزرگتر است:قرآن و اهل بیت من.به بینید و احتیاط کنید بعد از من که بآن دو أمر چگونه سلوک خواهید نمود؟و رعایت حقوق آنها بچه کیفیّت خواهید کرد؟و آن دو أمر از یکدیگر هرگز جدا نخواهند شد تا در لب حوض کوثر بمن رسند.آنگاه فرمود:بدرستی که خدای تعالی مولای من است و من مولای جمیع مؤمنانم.بعد از آن دست علی(علیه السلام)را بگرفت،و فرمود:

من کنت مولاه فعلیّ مولاه اللّهم وال من والاه،و عاد من عاداه،و اخذل من خذله،و انصر من نصره،و أدر الحقّ معه حیث کان].

و نور الدین علی بن إبراهیم الحلبی الشافعی در«إنسان العیون فی سیرة الامین و المأمون»در ذکر واقعۀ غدیر گفته:[ثمّ حضّ علی التمسّک بکتاب اللّه و وصّی بأهلبیته، أی:

فقال: إنّی تارک فیکم الثقلین کتاب اللّه و عترتی أهل بیتی و لن یفترقا حتّی یردا علیّ الحوض.

و قال فی حقّ علیّ کرّم اللّه وجهه،لمّا کرّر علیهم «أ لست أولی بکم من أنفسکم»ثلثا و هم یجیبونه صلّی اللّه علیه و سلّم بالتّصدیق و الاعتراف،و رفع صلّی اللّه علیه و سلّم ید علیّ کرّم اللّه وجهه و قال:من کنت مولاه فعلیّ مولاه:اللّهم وال من والاه،و عاد من عاداه،و أحبّ من أحبّه،و أبغض من أبغضه،و انصر من نصره،و اخذل من خذله،و أدر الحقّ معه حیث دار].

و این سیاق کامل الاشراق را شیخ عبد الحقّ دهلوی در«مدارج النبوّة»و عبد الرّحمان چشتی در«مرآة الأسرار»نیز آورده اند،کما لا یخفی علی من راجع الکتابین.

و از آنجا که دلالت حدیث ثقلین و دلالت

حدیث «أدر الحقّ معه حیث دار» بر مطلوب و مرام اهل حقّ کرام که عصمت حضرات اهل بیت علیهم السّلام عموما و عصمت جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام خصوصا می باشد،هرگز محلّ کلام نبود،لهذا علامۀ عجیلی شافعی این هر دو حدیث را شاهد حجیّت أقوال جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام قرار داده:چنانچه در«ذخیرة المآل»گفته:

ص: 93

و ذکره عبادة و نظره و حجّة أقواله و خبره

أخرج السّیوطی رحمه اللّه،فی الکبیر:[عن عائشه رضی اللّه عنها أنّه قال صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: ذکر علیّ عبادة.

و عن ابن مسعود: النّظر إلی علیّ عبادة. و أمّا الاحتجاج بقوله فلأنّه المراد بالعترة علی ما ذهب إلیه أبو بکر الصّدّیق فی

حدیث إنّی تارک فیکم الثقلین،

و لحدیث اللّهمّ أدر الحقّ معه حیث دار.

و أخرج السّیوطی فی الکبیر قوله صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: أنا و هذا حجّة علی أمّتی یوم القیمة.یعنی علیّ بن أبی طالب، و هذا فی الدّنیا الحجة و المحجّة].

و خاذلهما لی خاذل،و ولیّهما لی ولی،و عدوهما لی عدوّ، و هذا یقتضی(یقضی.ظ م)بأنّهم قائلون بالصّدق و قائمون بالحقّ لأنّه قد جعل ناصرهما،یعنی الکتاب و العترة،ناصرا له علیه السّلام،و خاذلهما خاذلا له،و نصرته(صلعم)واجبة و خذلانه حرام عند جمیع أهل الاسلام،کذلک یکون حال العترة الکرام علیهم السّلام.و هذا یوجب أنّهم لا یتّفقون علی ضلال و لا یدینون بخطاء،إذ لو جاز ذلک علیهم حتّی یعمّهم کان نصرهم حراما و خذلانهم فرضا،و هذا لا یجوز لأنّ خبره فیهم عامّ یتناول جمیع أحوالهم و لا یدلّ علی التّخصیص،و زاده بیانا و أردفه برهانا

بقوله: و ولیّهما لی ولی،و عدوهما لی عدوّ.

و هذا یقتضی کونهم علی الصّواب و أنّهم ملازمون للکتاب حتّی لا یحکمون بخلافه.

و فیه أجلی دلالة علی أنّ إجماعهم حجّة یجب الرّجوع إلیها حیث جمع الرّسول(صلعم) بینهم و بین الکتاب.و فیه أوفی عبرة لمعتبر فی عطب معاویة و یزید و أتباعهم و أشیاعهم من سائر النّواصب الّذین جهدوا فی عداوة العترة النّبویة و السّلالة العلویّة].

ازین عبارت بکمال وضوح ظاهرست که قول جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم:

ناصرهما لی ناصر،و خاذلهما لی خاذل،و ولیّهما لی ولیّ،و عدوّهما لی عدو، مقتضی این معنی است که اهل بیت علیهم السّلام قائل بصدق و قائم(بحق.ظ م)هستند، زیرا که آن جناب ناصر کتاب و عترت را ناصر خود،و تارک ایشان را تارک خود گردانیده، و نصرت آن جناب واجب است و خذلان آن جناب حرام است نزد جمیع أهل اسلام، پس همچنین خواهد بود حال عترت کرام علیهم السّلام.و این معنی موجب آنست که این حضرات بر ضلات متّفق نمی شوند و بخطا اعتقاد نمی کنند،زیرا که اگر خطا برایشان عموما جائز شود نصرت ایشان حرام و خذلان ایشان فرض می گردد،و این امر جائز نیست زیرا که خبر آن جناب در حقّ ایشان عامّ است و شامل می باشد جمیع أحوال ایشان را و هیچ دلیلی بر تخصیص دلالت نمی کند،و جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم کلام خود را در باب نصرت و خذلان قرآن و اهل بیت علیهم السّلام زیادت بیان بخشیده و برهان را ردیف آن ساخته بقول خود:و

ولیّهما لی ولیّ و عدوّهما لی عدوّ.

و این کلام مقتضی بودن ایشان بر صوابست و اینکه هستند ایشان ملازمین کتاب تا

ص: 95

اینکه حکم نمی کنند بخلاف کتاب.و درین مطلب أجلای دلالت است بر اینکه إجماع ایشان حجّتی است که رجوع بآن واجب می باشد زیرا که آن حضرت صلّی اللّه علیه و آله و سلّم جمع فرموده است در میان ایشان و در میان کتاب،و درین کلام تمام تر عبرتست برای عبرت گیرنده در هلاک شدن معاویه و یزید و أتباع و أشیاع ایشان از سائر نواصب که کوشش کرده اند در عداوت عترت نبویه و سلاله علویّه.انتهی محصل کلام الحمید المحلیّ.

و هر گاه باین توضیح و تشریح عصمت أهل بیت علیهم السّلام از کلام حقّ انضمام حضرت سرور أنام علیه و آله آلاف سلام الملک المنعام ثابت و محقّق گشت، باز در ثبوت خلافت و امامت این حضرات چه جای شکّ و ارتیاب است،و اللّه ولیّ التوفیق فی کلّ باب.

فوعدنی أن یوردهما علیّ الحوض،و عرضه ما بین بصری و صنعاء،و أباریقه کعدد نجوم السّماء،فلا تسبقوا أهل بیتی فتفرّقوا و لا تخلفوا عنهم فتضلّوا و لا تعلّموهم فهم أعلم فإنّهم لن یخرجوکم من باب هدی و لن یدخلوکم فی باب ضلالة،أحلم النّاس کبارا و أعلمهم صغارا].

تمسّک بهم سلک،و من حاد عنهم هلک.ألا!و إنّ العترة الهادیة الطّیّبین دعاة الدّین و أئمّة المتّقین و سادة المسلمین و قادة المؤمنین و أمناء ربّ العالمین علی البریّة أجمعین، الّذین فرّقوا بین الشّک و الیقین و جاؤا بالحقّ المبین].

گفته:[ثمّ الّذین وقع الحثّ علیهم منهم إنّما هم العارفون بکتاب اللّه و سنّة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم،إذ هم الّذین لا یفارقون الکتاب علی(إلی.ظ)الحوض،و یؤیده

قوله: لا تعلّموهم فانّهم أعلم منکم،و تمیّزوا بذلک عن بقیّة العلماء لأنّ اللّه أذهب عنهم الرّجس و طهّرهم تطهیرا،و شرّفهم بالکرامات الباهرة و المزایا المتکاثرة،و العلم عند اللّه العزیز العلاّم].

و عجیلی در«ذخیرة المآل»بعد ذکر حدیث ثقلین گفته:[و الّذین وقع الحثّ علیهم إنّما هم العارفون منهم بالکتاب و السنّة،إذ هم الّذین لا یفارقون الکتاب إلی ورود الحوض،و یؤیده

حدیث «تعلّموا منهم و لا تعلّموهم فانّهم أعلم منکم» ،و تمیّزوا بذلک عن بقیّة العلماء لأنّ اللّه أذهب عنهم الرّجس و طهّرهم تطهیرا و شرّفهم بالکرامات الباهرات و المزایا المتکاثرات].

تمسّک کنید بدیشان هرگز گمراه نشوید،و اگر بگذارید ایشان را بی راه و هلاک گردید.و این حدیث دلیل است که ایشان چون با قرآن جمع باشند ایمان ایشان در حالت نزع زائل نشود]انتهی.

و در کمال ظهور است که هر گاه جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بعد وفات خود جماعتی را گذاشته باشد که بنصّ آن جناب اقتران ایشان با کتاب اللّه منصوص بود، و بدین وجه ایمان ایشان در هر حال مصون و محفوظ بوده باشد و هیچوقت حتّی در حال نزاع زائل نشود،چگونه أمّت را جائز خواهد که ایشان را در باب امامت و خلافت قبول نکنند،و دیگران را که هرگز این شرف جمیل را دارا نیستند و و ایمان ایشان فی وقت من الاوقات هم بمعرض ثبوت نرسیده بلکه شواهد کفر و نفاق ایشان مرّة بعد مرّة و کرّة غبّ کرّة منجلی گردیده إمام و پیشوای خود سازند!هذا ما لا یجوّزه ذو عقل و دین،و إن ارتکبه شرذمة من المعاندین الرّادّین.

ازین عبارت ظاهر است که چون هر واحد از قرآن و عترت طاهره علیهم السّلام معدن علوم لدنیّة و أسرار و حکم نفیسه شرعیّه و خزانه های دقائق و محلّ استخراج حقائق آن علوم و أسرار و حکم بودند،لهذا آن حضرت صلّی اللّه علیه و آله و سلّم برین دو چیز إطلاق ثقلین نمود،و در کمال ظهور است که هر گاه حضرات اهل بیت علیهم السّلام مثل قرآن معدن علوم لدنیّه و أسرار و حکم نفیسه شرعیّه باشند و خزانه های دقائق و محلّ استخراج حقائق آن علوم و أسرار و حکم باشند لابدّ است که از غیر خود أعلم و أکمل بوده باشند:و هذا هو المطلوب.

و ابن حجر مکی نیز در بیان وجه تسمیه کتاب و عترت بثقلین،مسلک و طریق سمهودی پیموده عبارتی که قریب بعبارت اوست نسج نموده،چنانچه در«صواعق» بعد ذکر حدیث ثقلین گفته:[سمّی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم القرآن و عترته، و هی بالمثنّاة الفوقیّة الاهل و النّسل و الرّهط الادنون،ثقلین،لأنّ الثّقل کلّ نفیس خطیر مصون،و هذان کذلک،إذ کلّ منهما معدن للعلوم اللّدنیّة و الاسرار و الحکم العلیّة و الاحکام الشّرعیة،و لذا حثّ صلّی اللّه علیه و سلّم علی الاقتداء و التّمسّک بهم و التّعلّم منهم،و

قال: الحمد للّه الّذی جعل فینا الحکمة أهل البیت. و قیل:سمّیا ثقلین لثقل وجوب رعایة حقوقهما].

و مولوی ولی اللّه بن حبیب اللّه لکهنوی نیز درین باب اقتفای أثر ابن حجر نموده بتغییر یسیر این معنی را بزبان فارسی ذکر فرموده،چنانچه در«مرآة المؤمنین»بعد ذکر حدیث ثقلین گفته:[و شاید که وجه تسمیة کتاب اللّه و عترت طاهرۀ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم بالثّقلین از آنکه ثقل بفتح ثاء مثلثة در لغت شیء نفیس و مطهّر و محفوظ را می گویند،و بلا شبهه هر دو مصون و مطهر و محفوظ و نفیس اند،زیرا که معدن علوم دینیّه و مخزن أسرار حکمیّه و عملیّة و شرعیّة هستند،و همین موجب حثّ رسول خدا صلّی اللّه علیه و سلّم مردمان را باقتدا و تمسّک و تعلّم ازیشانست.

قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم، الحمد للّه الّذی جعل فینا الحکمة أهل البیت و بعض(بعضی.ظ)گفته اند که نامیده اند اهل بیت و کتاب اللّه بثقلین برای ثقل

ص: 101

رعایت حقوق ایشان].

الثّقل المتاع المجعول(المحمول.ظ)علی الدّابّة،و إنّما قیل للجنّ و الانس الثقلان لانّهما ثقال(قطان.ظ)الارض فکانّهما ثقلاها،و قد شبّه بهما الکتاب و العترة فی أنّ الدّین یستصلح بهما و یعمر کما عمرت الدّنیا بالثّقلین].

و شیخ عبد الحق دهلوی در«لمعات-شرح مشکاة»گفته:[و یقال للجنّ و الانس الثقلان لانّهما یسکنان الارض و تعمر بهما فکأنّهما ثقلاها،و بهذا الاعتبار أیضا سمیا(سمّی.ظ)الکتاب و العترة ثقلین لأنّه یستصلح بهما الدّین و یعمر کما عمرت الدّنیا بالثّقلین].

و شهاب الدین احمد بن محمّد بن عمر الخفاجی در«نسیم الریاض-شرح شفای قاضی عیاض»گفته:[و الثقلین تثنیة ثقل،و هو ما یثقل من الثّقل ضدّ الخفّة،و هما الانس و الجنّ،فسمّاهما ثقلین تعظیما لشأنهما،و إن عمارة الدّین بهما کما تعمر الدّنیا بالانس و الجنّ].

أمّت خود را محکوم نموده به اینکه أخذ علم از اهل بیت علیهم السّلام نمایند،و پر ظاهر است که این معنی مستلزم أعلمیّت این حضرات می باشد،زیرا که اگر معاذ اللّه در أصحاب جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم کسی می بود که أعلم از حضرات أهل بیت بوده باشد می بایست که همان کس در این حدیث مأخذ علم قرار داده شود،چه ارجاع مردم بسوی غیر أعلم با وصف أعلم ترجیح مرجوح و ظلم مقبوح و اغراء بالجهل و خسف علی الذّل می باشد که احدی از أرباب عقول و أحلام ارتکاب آن نمی تواند کرد،چه جای حضرت خیر الانام علیه و آله أفضل الصّلوة السّلام.و چون أعلمیت حضرات اهل بیت علیهم السّلام از این مقام بر أصحاب أفهام ظاهر و آشکار گردید،در خلافت و امامت این حضرات ریبی نماند،و ذلک لأنّ الاعلم أحقّ بالخلافة و الامامة و لا تعد و عنه إلی عیره الرّیاسة و الزّعامة.

و هر چند دلالت این حدیث شریف بر أخذ علم و تعلّم از اهل بیت علیهم السّلام أوضح و أصرح از آنست که محتاج باستشهاد بوده باشد،لیکن بنا بر إفحام خصام شطری از کلمات علمای أعلام سنّیّه متعلّق بآن باید شنید.

علامه تفتازانی در«شرح مقاصد»گفته:[فان قیل:قال اللّه تعالی: إِنَّما یُرِیدُ اللّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً .و

قال النّبی صلّی اللّه علیه و سلّم: انّی ترکت فیکم ما إن أخذتم به لن تضلّوا،کتاب اللّه تعالی و عترتی أهل بیتی.

و قال علیه الصّلوة و السّلام: إنّی تارک فیکم الثّقلین کتاب اللّه فیه الهدی و النّور،فخذوا بکتاب اللّه و استمسکوا به و أهل بیتی،أذکرکم اللّه فی أهل بیتی،أذکرکم اللّه فی أهل بیتی، أذکرکم اللّه فی أهل بیتی. و مثل هذا یشعر بفضلهم علی العالم و غیره.قلنا:لاتّصافهم بالعلم و التقوی مع شرف النّسب.أ لا تری أنّه علیه الصّلوة و السّلام قرنهم بکتاب اللّه تعالی فی کون التّمسّک بهما منقذا عن الضّلالة،و لا معنی للتمسّک بالکتاب إلاّ الاخذ بما فیه من العلم و الهدایة،فکذا فی العترة و لهذا

قال النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم: من أبطأ به عمله لم یسرع به نسبه].

و علامه محمد معین بن محمّد أمین سندی در«دراسات اللّبیب»در بیان حدیث

ص: 104

ثقلین گفته:[فظاهر الحثّ بالتّمسّک بهم التّمسّک بأخذ الاحکام الالهیّة منهم دلیله قرانهم فی ذلک بکتاب اللّه و الاخبار بترتّب عدم الضّلال علیه کما بالتّمسّک بالکتاب].

و احمد بن عبد القادر العجیلی در«ذخیرة المآل»گفته:[و محصّل

حدیث السّفینة: و إنّی تارک فیکم، الحثّ علی التّعلّق بحبلهم و حبّهم و علمهم و الاخذ بهدی علمائهم و محاسن أخلاقهم و شیمهم.فمن أخذ بذلک نجا من ظلمات المخالفة و أدّی شکر النّعمة و من تخلّف عنهم غرق فی بحار الکفر و تیار الطّغیان فاستوجب النّیران،فقد ورد أنّ بغضهم یوجب دخول النّار و کلّ عمل بدون ولائهم غیر مقبول و کلّ مسلم عن حبّهم مسئول،و اذاهم علی کاهل الصّبر محمول].

و نیز در«ذخیرة المآل»بعد ذکر حدیث ثقلین گفته:[و محصّله ما تقدّم فی محصّل حدیث السّفینة من الحثّ علی إعظامهم و التّعلّق بحبلهم و حبّهم و علمهم و الاخذ بهدی علمائهم و محاسن أخلاقهم شکرا لنعمة مشرّفهم صلوات اللّه علیه و علیهم].

و نیز در«ذخیرة المآل»گفته:

تعلّموا منهم و قدّموهم تجاوزوا عنهم و عظّموهم

أمّا التعلّم منهم فقد صحّ أنّهم معادن الحکمة،و صحّ فی

حدیث الثّقلین: فلا تقدّموهما فتهلکوا و لا تعلّموهما فانّهما أعلم منکم].

و عبارات سمهودی و ابن حجر مکّی و ولیّ اللّه لکهنوی که عنقریب در وجه بیست و ششم گذشته نیز مصرّح است به اینکه جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم در حدیث ثقلین مردم را حثّ و ترغیب فرموده بر اقتدا و تمسّک و تعلّم از اهل بیت علیهم السّلام، فراجعها إن شئت.

جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام می باشد بنهج میراث،پس بحمد اللّه از افادۀ أکامل أرباب عرفان و أکابر أصحاب ذوق و وجدان سنّیّة واضح و عیانست.

سعید الدین محمد بن أحمد فرقانی در«شرح فارسی قصیدۀ تائیۀ فارضیّه» بشرح شعر:

و أوضح بالتّأویل ما کان مشکلا علیّ بعلم ناله بالوصیة

علی ما نقل عنه گفته:[پیدا و روشن کرد علی بتأویل آنچه مشکل بود،و پوشیده بود از معنی و مراد قرآن و حدیث بر غیر او از صحابه خصوصا عمر،چنانچه در آن معرض گفته است:لولا علیّ لهلک عمر.با آنکه بیان تفسیر این مشکلات را متعرّض گشته بود بعلمی که بوی میراث رسیده بود از مصطفی(صلی الله علیه و آله)بوصیتی که از جهت وی فرموده بود:

إنّی تارک فیکم الثّقلین کتاب اللّه و عترتی أهل بیتی،أذکّرکم اللّه فی أهل بیتی، سه بار.و باز فرموده:

أنت منّی بمنزلة هارون من موسی غیر أنّه لا نبیّ بعدی. و بآنچه گفت:

أنا مدینة العلم و علیّ بابها] انتهی.

امامت این حضرات می باشد،زیرا که نصوص آیات قرآن مجید و نصوص احادیث رسول ربّ مجید صلوات علیه و آله ما سجع الحمام بالتّغرید،دلالت واضحه دارد بر آنکه متأهل خلافت و امامت همانست که أعلم أمّت بوده باشد و تأمیر عالم بر أعلم نهایت قبیح و شنیع است،چه جای آنکه جاهل أجهل بر عالم أعلم تأمر و ترائس نماید،و باین سبقت و تقدّم در ضلال و تهجّم خود بیفزاید!.

الکتاب إلی الحوض،و یؤیده الخبر السّابق:

و لا تعلّموهم فانّهم أعلم منکم.و تمیّزوا بذلک عن بقیّة العلماء لأنّ اللّه أذهب عنهم الرّجس و طهّرهم تطهیرا،و شرّفهم بالکرامات الباهرة و المزایا المتکاثرة، و قد مرّ بعضها و سیأتی الخبر الّذی فی قریش:

و تعلّموا منهم فانّهم أعلم منکم. فاذا ثبت هذا العموم قریش فأهل البیت أولی منهم بذلک لأنّهم امتازوا عنهم بخصوصیّات لا یشارکهم فیها بقیّة قریش].

و جهرمی در«براهین قاطعه»گفته:[باز بدانکه کسانی که ترغیب باقتدا و تمسّک بایشان واقع شده از اهل بیت نیستند مگر آنها که عالم و عارف اند بکتاب اللّه و سنّت پیغمبر صلوات اللّه علیه،و همین جماعت مخصوصه اند که تا وقت ورود بر حوض از کتاب اللّه مفارقت نمی کنند،و حدیث سابق که فرمود:

لا تعلّموهم فانّهم أعلم منکم، مؤید این قول است،و باین صفت از بقیّة علما ممتازاند زیرا که خدای تبارک و تعالی رجس و گناه ازیشان برداشته است و پاکیزه ساخته است ایشان را و تشریف داده است بکرامات باهره و مزایای متکاثره،چنانچه بعضی از آنها مذکور شد،و بعد ازین حدیثی در شأن قریش خواهد آمد که پیغمبر صلوات اللّه علیه فرمود:

تعلّموا منهم فانّهم أعلم منکم :از قریش علم فرا گیرید که ایشان أعلم اند از شما، و هر گاه که این عموم أعلمیّت از برای قریش ثابت شد،پس اهل بیت نبوّت بثبوت أعلمیّت أولی و أنسب اند از قریش،زیرا که أهل بیت بخصوصیّات کثیره ممتازاند از بقیّه قریش که هیچکدام از ایشان در آن با اهل بیت شریک نیستند].

و ملا علی قاری در«مرقاة-شرح مشکاة»بعد نقل کلام طیّبی در معنی حدیث ثقلین گفته:[و أقول:الأظهر هو أنّ أهل البیت غالبا یکونون أعرف بصاحب البیت و أحواله،فالمراد بهم أهل العلم منهم المطّلعون علی سیرته الواقفون علی طریقته العارفون بحکمه و حکمته،و بهذا یصلح أن یکونوا مقابلا لکتاب اللّه سبحانه، کما قال: وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ .و یؤیّده ما

أخرجه أحمد فی«المناقب»عن حمید بن عبد اللّه بن زید أنّ النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم ذکر عنده قضاء قضی به علیّ ابن أبی طالب فأعجبه و قال:الحمد للّه الّذی جعل فینا الحکمة أهل البیت.

و أخرج

ص: 109

ابن أبی الدّنیا فی«کتاب الیقین»عن محمّد بن مسعر الیربوعی،قال:قال علیّ للحسن: کم بین الایمان و الیقین؟:قال:أربع أصابع قال:بیّن.قال:الیقین ما رأته عینیک،و الایمان ما سمعته أذنک و صدقت به.قال:أشهد أنّک ممّن أنت منه،ذریة بعضها من بعض.

و فارق الزّهریّ(و قارف الزهری ذنبا.ظ)فهام علی وجهه.فقال زین العابدین:

قنوطک من رحمة اللّه الّتی وسعت کلّ شیء أعظم علیک من ذنبک!فقال الزّهری:اللّه أعلم حیث یجعل رسالته،فرجع إلی أهله و ماله].

و عبارت مولوی ولیّ اللّه لکهنوی و عبارت علامه عجیلی که در وجه بیست و چهارم گذشته،و همچنین عبارت علامه عجیلی که در وجه بیست و نهم مرقوم شده نیز مظهر دلالت حدیث ثقلین بر أعلمیّت اهل بیت علیهم السّلام می باشد،فلا تغفل

إیمان بناخن کفر و الحاد می خراشند!.

و بحمد اللّه تعالی دلالت مقارنت حضرات اهل بیت علیهم السّلام با قرآن مجید بر کمال فضل و جلالت و شرف و نبالت این حضرات از افادات علمای أعلام و محققین فخام سنّیه نیز ظاهر و باهر است.

علامه تفتازانی در«مقاصد»که متن«شرح مقاصد»است گفته:[و فضل العترة الطاهرة بکونهم أعلام الهدایة و أشیاع الرّسالة علی ما یشیر إلیه ضمّهم إلی کتاب اللّه فی إنقاذ المتمسّک بهما عن الضلالة].

و ملک العلماء شهاب الدّین بن شمس الدّین دولت آبادی در«هدایة السّعداء»در شرح حدیث ثقلین گفته:

[قوله: فیکم الثقلین،

و قوله: إن تمسّکتم بهما ،و

قوله:

لن یتفرّقا حتّی یردا ،و

قوله: کیف تخلفونی فیهما ،در جمیع ضمائر مذکوره قرآن و فرزندان را رسول جمع کرد تا اشارت باشد که تعظیم مجموع،یعنی قرآن و فرزندان برابر است،و هیچ کسی از گویندگان،نؤمن ببعض و نکفر ببعض نباشد.

اگر از یکی منکر شوی و بر یکی إیمان آری إیمان نباشد،و اگر هر دو بمرتبۀ تعظیم برابر نبودندی جمع ضمیر جائز نشدی.بئس الخطیب أنت.قاله لمن قال فی الخطبة:من أطاع اللّه و رسوله فقد رشد و من یعصهما فقد غوی.

قوله: کتاب اللّه و عترتی ذکر بالعطف.قال الشیخ الامام عبد القاهر الجرجانی:العطف هو الجمع بین الشّیئین فی العطف(الحکم.ظ)و الاصل فیه الواو و هو لمطلق الجمع عندنا،أی الجمع بین- المعطوف و العطف فی الحکم الّذی هو الاثبات أو النّفی،و علیه عامّة أهل اللّغة و أئمّة الفتوی].انتهی ما أردنا نقله من کلام الدّولتابادی،و فیه کمال الرّغم لآناف الأعادی! و از عجائب آیات ظهور امر حق این ست که ملک العلماء دولت آبادی در«هدایة السّعدا»حدیثی از جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم نقل کرده که در آن حدیث،خود آن جناب مذکور بودن اهل بیت علیهم السّلام را با قرآن یکجا در حدیث ثقلین ذکر فرموده و آن را در مقام إثبات کمال شرف این حضرات بمنزلۀ دلیل وانموده چنانچه

ص: 111

در«هدایة السّعدا»کما سمعت سابقا گفته:[در«جامع نصرت»می گوید:چون مصطفی صلّی اللّه علیه و آله و سلّم از مکّه در حجّة الوداع بمدینه در آمد،فاطمه را در کنار گرفت و گفت:فرزندم!أجل من بقریب رسیده.فاطمه بیهوش گشت،بعد ساعتی بهوش باز آمد و گفت:أی بابای مهربان من!نیکو می دانی که دختر بی مادر شکسته دل باشد تو از مادر مشفق تر بوده و فرزندان مرا از تو بهتر کسی مشفق و مربّی نبوده،حال من و حال فرزندان من چه باشد؟گفت:أی فاطمه!در حق فرزندانی که إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی ،

و إنّی سائلکم غدا در شأنشان باشد،و محبوب و محفوظ و عزیز و نفیس باشند بنصّ

إنّی تارک فیکم الثّقلین، و با قرآن یکجا مذکور،

و لن یتفرّقا حتّی یردا علیّ الحوض در حقشان وارد است:مادر این چنین فرزندان غم فرزند چرا خورد؟]الخ.

و سید محمد بخاری در«تذکرة الابرار»در خطبه مقالۀ أولی گفته:[الحمد للّه الّذی شرف السّادات بخطاب: إِنَّما یُرِیدُ اللّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً .و أنزل فی حقّهم لتعظیم قدرهم، لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی .و الصلوة و السّلام علی النّبیّ الامّی الّذی ذکر أولاده لعلوّهم فی الشأن مساویا بالقرآن،حیث

قال إنّی تارک فیکم الثّقلین کتاب اللّه و عترتی،فان تمسّکتم بهما لن تضلّوا بعدی] الخ.

در«تهذیب اللّغة»علی ما نقل عنه،در بیان معانی حدیث ثقلین گفته:[قال(1) و أصل الثقل أنّ العرب تقول لکلّ شیء نفیس خطیر مصون:ثقل.فسمّاهما ثقلین إعظاما لقدرهما و تفخیما لشأنهما،و أصله فی بیض النعام المصون.و قال ثعلبة بن صعیر المازنی یذکر الظّلیم و النّعامة:

فتذکرا ثقلا رثیدا بعد ما ألقت ذکاء یمینها فی کافر

و یقال للسیّد العزیز:ثقل،من هذا.و سمّی اللّه تعالی الجنّ و الانس الثقلین.سمّیا ثقلین لتفضیل اللّه تعالی إیّاهما علی سائر الحیوان المخلوق فی الارض بالتّمییز و العقل الّذی خصّا به].

و أبو إسحاق أحمد بن محمّد بن ابراهیم الثّعلبی در کتاب«الکشف و البیان»بتفسیر آیۀ سَنَفْرُغُ لَکُمْ أَیُّهَ الثَّقَلانِ گفته:[و قال بعض أهل المعانی:کلّ شیء له قدر و وزن ینافس فیه فهو:ثقل،و منه قیل لبیض النّعامة:ثقل،لأنّ واجده و صائده یفرح إذا ظفر به،قال الشاعر:

فتذکرا ثقلا رثیدا بعد ما ألقت ذکاء یمینها فی کافر

و قال النّبی صلّی اللّه علیه و سلّم: انّی تارک فیکم الثّقلین،کتاب اللّه و عترتی.فجعلهما ثقلین إعظاما لقدرهما].

و ابو محمد حسین بن مسعود الفرّاء البغوی در«معالم التّنزیل»در تفسیر آیۀ سَنَفْرُغُ لَکُمْ أَیُّهَ الثَّقَلانِ ،گفته:[و قال أهل المعانی:کلّ شیء له قدر و وزن ینافس فیه فهو ثقل.

قال النبی صلّی اللّه علیه و سلّم: إنی تارک فیکم الثّقلین،کتاب اللّه و عترتی.فجعلهما ثقلین إعظاما لقدرهما].

و مجد الدین ابن الاثیر الجزری در«نهایة اللّغة»در لغت ثقل گفته:[و یقال لکلّ خطیر نفیس:ثقل.فسمّا هما ثقلین إعظاما لقدرهما و تفخیما لشأنهما].

و نیز ابن الاثیر در«جامع الأصول»در شرح غریب فضل أهل البیت گفته:

[قیل العرب تقول لکل خطیر نفیس:ثقل.فجعلهما ثقلین إعظاما لقدرهما و تفخیما لشأنهما].

و سبط ابن الجوزی در«تذکرة خواصّ الأمّة»،بعد ذکر بعض طرق

ص: 113

حدیث ثقلین گفته:[و الثقلان:الخطیران العظیمان].

و محمد بن یوسف الکنجی در«کفایة الطّالب»بعد ذکر حدیثی که در آن ذکر ثقلین وارد است گفته:[و أمّا الثّقلان فأحدهما کتاب اللّه عزّ و جلّ،و الآخر عترة النّبیّ و أهل بیتی علیهم السّلام،و هما أجلّ الوسائل و أکرم الشفعاء عند اللّه عزّ و جلّ].

و محیی الدین یحیی بن شرف النّووی در«منهاج-شرح صحیح مسلم»در شرح حدیث ثقلین گفته:[

قوله صلّی اللّه علیه و سلّم: و أنا تارک فیکم الثقلین(ثقلین.ظ) فذکر کتاب اللّه و أهل بیته.قال العلماء:سمّیا ثقلین لعظمها و کبیر(کبر.ظ)شأنهما.

و قیل:لثقل العمل بهما].

و محمد بن مکرم الأنصاری در«لسان العرب»در لغت ثقل نقلا عن«التّهذیب» للازهری گفته:[قال(1) :و أصل الثّقل أنّ العرب تقول لکلّ شیء نفیس خطیر مصون:ثقل،فسمّاهما ثقلین إعظاما لقدرهما و تفخیما لشأنهما،و أصله فی بیض النّعام المصون.و قال ثعلبة بن صعیر المازنی یذکر الظلیم و النّعامة:

فتذاکرا ثقلا رثیدا بعد ما ألقت ذکاء یمینها فی کافر

و یقال للسّیّد العزیز:ثقل من هذا،و سمّی اللّه تعالی الجنّ و الانس الثّقلین.

سمّیا ثقلین لتفضیل اللّه تعالی إیّاهما علی سائر الحیوان المخلوق فی الارض بالتّمییز و العقل الّذی خصّا به].

و أبو العباس أحمد بن محمّد قمولی در«تکمله تفسیر مفاتیح الغیب»بتفسیر آیۀ سَنَفْرُغُ لَکُمْ أَیُّهَ الثَّقَلانِ ،گفته:[و الثّقل:الامر العظیم.

قال علیه السّلام: إنّی تارک فیکم الثّقلین].

و علاء الدین علی بن محمّد بن إبراهیم البغدادی المعروف بالخازن در«لباب التّأویل» بتفسیر آیۀ: سَنَفْرُغُ لَکُمْ أَیُّهَ الثَّقَلانِ ،گفته:[و قیل:کلّ شیء له قدر و وزن ینافس فیه فهو ثقل.و منه

قول النّبی صلّی اللّه علیه و سلّم: إنّی تارک فیکم الثّقلین، کتاب اللّه و عترتی،فجعلهما ثقلین إعظاما لقدرهما].

ص: 114

و حسن بن محمد الطیبی در«کاشف-شرح مشکاة»در شرح حدیث ثقلین گفته:[و سمی الجنّ و الانس ثقلین لانّهما فضلا بالتّمییز علی سائر الحیوان،و کلّ شیء له وزن و قدر یتنافس فیه فهو ثقل].

و أبو حیان أندلسی در«بحر محیط»بتفسیر آیۀ: سَنَفْرُغُ لَکُمْ أَیُّهَ الثَّقَلانِ ، گفته:[و الثقل الامر العظیم.و

فی الحدیث: إنّی تارک فیکم الثّقلین،کتاب اللّه و عترتی.

سمّیا بذلک لعظمهما و شرفهما].

و محمد بن یوسف زرندی در«نظم درر السّمطین»بعد ذکر حدیث ثقلین گفته:

[و قد جعلهما ثقلین لأنّ کلّ نفیس و خطیر ثقل.و منه:الثّقلان الانس و الجنّ، لانّهما فضّلا بالتّمییز و العقل علی سائر الحیوان،و کلّ شیء له وزن و قدر یتنافس فیه فهو ثقل،و سمّاهما بذلک إعظاما لقدرهما].

و محمد بن یعقوب فیروزآبادی در«قاموس»گفته:[الثقل،محرّکة:متاع المسافر و حشمه و کلّ شیء نفیس مصون.و منه

الحدیث: إنّی تارک فیکم الثقلین کتاب اللّه و عترتی].

و محمد بن خلفة الوشتانی الابی در«إکمال إکمال المعلم»در حدیث ثقلین گفته:

[و العرب تقول لکلّ شیء نفیس:ثقل،فجعلهما ثقلین لعظمهما].

و شهاب الدین دولت آبادی در«هدایة السّعدا»در شرح حدیث ثقلین گفته:

[و فی«الدّرر»:فی سورة الرّحمن و فی العلمی ذکر أبو عمرو أنّ أصل کلمة ثقل من النّفاسة لا من الثقل و الثّقل بیض النعام لسوائه(لاستوائه.ظ)و بقائه فسمّاهما ثقلین إعظاما لقدرهما و تفخیما لشأنهما،کذا فی«النّهایة»،و فی«الصّحاح»:الثّقل،بالتحریک متاع المسافر و حشمه.و فی«النّکات»الثقل اسم لشیء یثقل،و سمّی الثقل لأنّ العرب یسمّی العظیم ثقلا و ثقیلا.قال مجاهد:الثّقل و الثّقیل واحد یذکران فی التّعظیم.کذا فی الزّاهدی عند قوله تعالی: قَوْلاً ثَقِیلاً .در قول ثقیل قولهاست،أوّل آنکه:

قول شریف است،و عرب را عادت است چیزی که بفضل و شرف یاد کنند آن را بثقل و رجحان و وزن وصف کنند و گویند:هذا أرجح من ذلک،و هذا الکلام له وزن

ص: 115

أی قدر،و کان المراد منه أشرف منه و أحسن.یعنی ما بتو وحی کنیم قرآنی شریف و بزرگوار.دوم آنکه:قولا ثقیلا فی الثّواب کما قال:کلمتان ثقیلتان فی المیزان و خفیفتان فی اللّسان.سوّم آنکه:قولا ثقیلا فی العمل و حفظ حدوده و أحکامه لا فی القراءة،و هذا کمن قال لآخر:ارفع هذا العدل علی السّطح،فقال:یثقل علی السّامع هذا الکلام لأنّ عین الکلام لیس بثقیل و لکنّ العمل ثقیل،چون بر موحّدان و متدیّنان عمل ایشان ثقیل باشد.

و محمد بن محمد بن یوسف السنوسی در«مکمّل إکمال الاکمال»در شرح حدیث ثقلین گفته:[و العرب تقول لکلّ شیء نفیس:ثقل،فجعلتهما ثقلین لعظمها].

و شمس الدین سخاوی در«استجلاب ارتقاء الغرف»بعد ذکر طرق حدیث ثقلین گفته:[و قد أشرت إلی شیء من فوائد هذا الحدیث،فالثّقلان و هما کما تقدّم کتاب اللّه و العترة الطیّبة إنّما سمّاهما بذلک إعظاما لقدرهما و تفخیما لشأنهما فانّه یقال لکلّ شیء خطیر نفیس:ثقل.و أیضا فلانّ الاخذ بهما و العمل بهما ثقیل،و منه قوله تعالی: سَنُلْقِی عَلَیْکَ قَوْلاً ثَقِیلاً ،أی له وزن و قدر.أو لأنّه لا یؤدّی إلاّ بتکلیف ما یثقل.

و کذا قیل للجنّ و الانس:الثقلان لکونهما قطّان الارض و فضلا بالتمییز علی سائر الحیوان].

و حسین بن علی الکاشفی در«رسالۀ علیّه»گفته:

[قال رسول اللّه صلعم:

إنّی تارک فیکم الثّقلین،کتاب اللّه فیه الهدی و النّور،فخذوا بکتاب اللّه و استمسکوا به و أهل بیتی،أذکرکم اللّه فی أهل بیتی. یعنی می گذارم در میان شما دو چیز بزرگ]إلخ.

و نیز حسین کاشفی در«مواهب علیّه»که معروفست بتفسیر حسینی بتفسیر آیه: سَنَفْرُغُ لَکُمْ أَیُّهَ الثَّقَلانِ ،گفته:[عرب آنچه بزرگ قدر و قیمتی بود آن را ثقل گویند،

إنّی تارک فیکم الثقلین].

و جلال الدین سیوطی در«درّ نثیر-مختصر نهایة ابن أثیر»در لغت ثقل گفته:[

إنّی تارک فیکم الثّقلین کتاب اللّه و عترتی.سمّاهما ثقلین لعظم قدرهما، و یقال لکلّ نفیس خطیر:ثقل].

و نیز سیوطی در«مجاز الفرسان إلی مجاز القرآن»گفته:[و قد یکون ثقل

ص: 116

المعانی مجازا عن شرفها و علوّ قدرها،و منه قوله تعالی: إِنّا سَنُلْقِی عَلَیْکَ قَوْلاً ثَقِیلاً .

قیل:شاقّا العمل به،و قیل:نفیسا لا نظیر له لیس بخفیف و لا سفساف.و

قال علیه الصلوة و السّلام: خلفت فیکم الثّقلین،کتاب اللّه و أهل بیتی.تجوّز بثقلهما عن عظم قدرهما].

و نور الدین علی بن عبد اللّه السّمهودی در«جواهر العقدین»بعد ذکر حدیث ثقلین گفته:[قلت:و هنا تنبیهات:أحدها

قوله فی حدیث مسلم و غیره: و أنا تارک فیکم ثقلین ،أی کتاب اللّه و العترة الطاهرة کما سبق،سمّاهما ثقلین لعظمهما و کبر شأنهما کما قاله النّووی،إنّ الثّقل محرّکا یطلق لغة کما فی«القاموس»علی متاع المسافر و کلّ شیء نفیس مصون.قال:و منه

الحدیث: إنّی تارک فیکم الثقلین،کتاب اللّه و عترتی، و الثّقلان الانس و الجنّ،و الاثقال کنوز الارض،و موتاها،انتهی.و قال غیره:

کلّ خطر(خطیر.ظ)نفیس ثقل،و منه الثقلان الانس و الجانّ لانّهما فضّلا بالتّمییز و العقل علی سائر الحیوان و هما قطّان الارض و سکّانها].

و شهاب الدین قسطلانی در«مواهب لدنیّه گفته:[و الثقل محرّکة کما فی «القاموس»:کلّ شیء نفیس مصون.قال:و منه

الحدیث: إنّی تارک فیکم الثّقلین کتاب اللّه و عترتی].

و شمس الدین علقمی در«کوکب منیر-شرح جامع صغیر»گفته:[

قوله و أنا تارک فیکم الثّقلین،فذکر کتاب اللّه و أهل بیته. قال النّووی:قال العلماء:سمّیا ثقلین لعظمهما و کبر شأنهما].

و محمد بن أحمد المعروف بالخطیب الشّربینی در تفسیر«سراج منیر»«گفته:

[و الثقل العظیم الشریف.

قال صلّی اللّه علیه و سلّم: إنّی تارک فیکم الثقلین کتاب اللّه عز و جلّ و عترتی].

و ابن حجر مکّی در«صواعق محرقه»بعد ذکر حدیث ثقلین گفته:[سمّی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم القرآن و عترته،و هی بالمثّناة الفوقیة الاهل و النّسل و الرّهط الأدنون:ثقلین،لأنّ الثّقل کلّ نفیس خطیر مصون،و هذان کذلک إذ کلّ منهما معدن للعلوم الدّینیّة و الاسرار و الحکم العلیّة و الاحکام الشرعیة].

ص: 117

و نیز ابن حجر مکی در«صواعق»بعد ذکر حدیث ثقلین گفته:[و سمّاهما ثقلین إعظاما لقدرهما،إذ یقال لکلّ خطیر شریف:ثقل،أو لأنّ العمل بما أوجب اللّه من حقوقهما ثقیل جدّا،و منه قوله تعالی: إِنّا سَنُلْقِی عَلَیْکَ قَوْلاً ثَقِیلاً ،أی له وزن و قدر لأنّه لا یؤدّی إلاّ بتکلیف ما یثقل،و سمّی الانس و الجنّ ثقلین لاختصاصهما بکونهما قطّان الارض و بکونهما فضّلا بالتّمییز علی سائر الحیوان].

و محمد طاهر فتنی در«مجمع البحار»گفته:[

فیه: إنّی تارک فیکم الثّقلین کتاب اللّه و عترتی. سمّیا به لأنّ الاخذ بهما و العمل بهما ثقیل.و یقال لکلّ خطیر نفیس:ثقل،فسمّاهما به إعظاما لقدرهما و تفخیما لشأنهما].

و مرزا مخدوم شریفی در«نواقض»بعد ذکر حدیث ثقلین گفته:[

قوله صلّی اللّه علیه و سلّم: و أنا تارک فیکم الثقلین ،سمّاهما ثقلین لأنّ الاخذ بهما و العمل بهما و المحافظة علی رعایتهما ثقیل.و قیل:سمّاهما ثقلین لأنّه کلّ نفیس و خطیر ثقل.

و منه:الثّقلان الانس و الجنّ،لأنّهما فضّلا بالتّمییز علی سائر الحیوانات.و کلّ شیء له وزن و قدر یتنافس فیه فهو ثقل.و سمّاهما بذلک إعظاما لقدرهما].

و کمال الدین جهرمی در«براهین قاطعه»در ترجمه حدیث ثقلین گفته:

[بتحقیق که من در میان شما می گذارم ثقلین.یعنی:دو چیز نفیس عظیم در میان شما می گذارم].

و نیز جهرمی در«براهین قاطعه»گفته:[تنبیه:بدانکه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم قرآن و عترت خود را که بمعنی أهل و نسل و رهط است ثقلین خواند،زیرا که ثقل هر چیزی نفیس عظیم الشأن محفوظ است و قرآن و عترت طاهره این حال دارند،زیرا که هر یک از ایشان معدن علوم دینی و منبع أسرار و حکمت عملی و أحکام شرعیّه اند].

و جمال الدین محدث در«روضة الاحباب»در ترجمۀ حدیث ثقلین گفته:

[بدانید که من در میان شما دو أمر عظیم می گذارم].

و ملا علی قاری در«شرح شفاء»در شرح قول ماتن:و أوصی بالثّقلین بعده، گفته:[و سمّیا بالثّقلین إما لثقلهما علی نفوس کارهیهما،أو لکثرة حقوقهما،فهما

ص: 118

شاقّان،أو لعظم قدرهما].

و نیز ملا علی قاری در«مرقاة-شرح مشکاة»در شرح حدیث ثقلین گفته:

[و أنا تارک فیکم الثّقلین. بفتحتین،أی الامرین العظیمین،سمّی کتاب اللّه و أهل بیته بهما لعظم قدرهما و لأنّ العمل بهما ثقیل علی تابعهما].

و مناوی در«فیض القدیر-شرح جامع صغیر»در شرح حدیث ثقلین گفته:

[

و أنا تارک فیکم ثقلین. سمّیا بهما لعظم شأنهما و شرفهما].

و نیز مناوی در«تیسیر-شرح جامع صغیر»گفته:[

و أنا تارک فیکم ثقلین. سمّیا به لعظمهما و شرفهما].

و شیخانی قادری در«صراط سویّ»بعد ذکر روایات حدیث ثقلین گفته:

[و معنی الثّقلین فی الاحادیث المذکورة:العظیم و کبیر الشّأن،کما قاله النّووی.

و فی«القاموس»:یطلق الثّقل علی متاع المسافر،و کلّ شیء نفیس مصون،و الثّقلان الانس و الجنّ لتفضیلهما عن(علی.ظ)غیرهما بالتّمییز و العقل.و الاثقال:کنوز الأرض و موتاها].

و شیخ عبد الحق دهلوی در«مدارج النبوّة»در ترجمه حدیث ثقلین گفته:

[بدانید که من در میان شما دو أمر عظیم می گذارم].

و نیز عبد الحق دهلوی در«لمعات-شرح مشکاة»در شرح حدیث ثقلین گفته:

[

قوله: إنّی تارک فیکم الثّقلین. الثّقل بکسر المثلّثة و فتح القاف ضدّ الخفة.

و الثقل(1) بالضم و بفتحتین:متاع المسافر و حشمه و کلّ شیء نفیس مصون.و منه

الحدیث: إنّی تارک فیکم الثّقلین کتاب اللّه و عترتی، کذا فی«القاموس».و قیل:

سمّیا بهما لأنّ الاخذ بهما و العمل بهما ثقیل.و یقال للجنّ و الانس:الثقلان،لانّهما یسکنان الارض و تعمر بهما فکانّما ثقلاها،و بهذا الاعتبار أیضا سمّی الکتاب و العترة ثقلین،لأنّه یستصلح بهما الدّین و یعمر کما عمرت الدّنیا بالثّقلین.و قیل:وجه تسمیة الجنّ و الانس بالثّقلین أیضا باعتبار نفاستهما و قدرهما و لفضل تمیّزهما علی

ص: 119

سائر الحیوان،فتدبر].

و شهاب الدین خفاجی در«نسیم الرّیاض»در شرح

حدیث «أوصیکم بکتاب اللّه و عترتی» گفته:[و هذا حدیث صحیح رواه مسلم فی خطبة خطبها صلّی اللّه علیه و سلّم و سمّاهما فیه ثقلین،کما یأتی تعظیما لشأنهما،

فقال: إنّی تارک فیکم الثّقلین کتاب اللّه و عترتی لن یفترقا حتی یردا علیّ الحوض].

و نیز خفاجی در«نسیم الرّیاض»در شرح قول قاضی عیاض:و أوصی بالثّقلین بعده،گفته:[فسمّاهما ثقلین تعظیما لشأنهما و إنّ عمارة الدّین بهما کما تعمر الدّنیا بالانس و الجنّ و لرجحان قدرهما،لأنّ الرّجحان فی المیزان بثقل ما فیها،أو لأنّه یثقل رعایة حقوقهما].

و علی عزیزی در«سراج منیر-شرح جامع صغیر»در شرح ثقلین گفته:

[

و أنا تارک فیکم ثقلین. سمّیا ثقلین لعظمهما و شرفهما و کبر شأنهما].

و محمد بن عبد الباقی زرقانی در«شرح مواهب لدنیّه»در شرح حدیث ثقلین گفته:[و

أنا تارک فیکم ثقلین، بفتحتین و دون ال کما فی مسلم.سمّیا به لعظم شأنهما و شرفهما].

و نیز زرقانی در«شرح مواهب لدنیّه»گفته:[و الثّقل،محرکة أی بفتح المثلّثة و القاف کما فی«القاموس»:کلّ شیء نفیس مصون.قال:و منه

الحدیث إنّی تارک فیکم الثّقلین کتاب اللّه و عترتی. فسمّاهما ثقلین لنفاستهما.و فی«المعلم» للمازری:قال ثعلب:سمّاهما ثقلین لأنّ العمل و الاخذ بهما ثقلین،و العرب تقوله (تقول.ظ)لکلّ شیء،نفیس ثقل،فسمّاهما ثقلین لعظمهما]انتهی.

و حسام الدین سهارنپوری در«مرافض»در ترجمۀ حدیث ثقلین گفته:[و من گذارنده ام در میان شما دو متاع نفیس را].

و نیز سهارنپوری در«مرافض»در ترجمه حدیث ثقلین نقلا عن«المدارج» و«روضة الاحباب»گفته:[من می گذارم در میان شما دو أمر عظیم].

و مرزا محمد بدخشانی در«مفتاح النجا»بعد ذکر حدیث ثقلین گفته:[أقول:

ص: 120

سمّی القرآن و عترته الثقلین،لان الثّقل کل نفیس خطیر مصون،و هذان کذلک إذ کلّ منهما معدن العلوم الدّینیّة و الاسرار و الحکم العلیّة و الاحکام الشرعیة،و لذا حثّ صلّی اللّه علیه و سلّم علی الاقتداء و التّمسّک بهم].

و ملا معین بن محمد امین در«دراسات اللّبیب»در ذکر حدیث ثقلین گفته:

[فنظرنا فیه فوجدنا(فوجدناه.ظ)یعبر عن القرآن و أهل البیت بالثقلین و هو کلّ نفیس خطیر مصون،ففهمنا نفاسة أهل البیت و خطر و صونه(و خطرهم و صونهم.ظ) من قبیل کلّ تلک الاوصاف الّتی للقرآن للجمع بینهما].

و محمد بن علی الصبان المصری در«إسعاف الرّاغبین»بعد ذکر حدیث ثقلین گفته:[و الثقل محرّک کما فی«القاموس»و هو کلّ شیء نفیس مصون].

و محمد مرتضی الواسطی الزبیدی الحنفی در«تاج العروس»گفته:

[و الثقل،محرّکة:متاع المسافر و حشمه،و الجمع:أثقال،و کلّ شیء خطیر نفیس مصون له قدر و وزن ثقل عند العرب.و منه قیل لبیض النعام:ثقل،لأنّ آخذه یفرح به و هو قوت،و کذلک

الحدیث: إنّی تارک فیکم الثقلین کتاب اللّه و عترتی، جعلهما ثقلین إعظاما لقدرهما و تفخیما لهما.و قال ثعلب:سمّاهما ثقلین لأنّه الاخذ بهما و العمل بهما ثقیل].

و أحمد بن عبد القادر العجیلی در«ذخیرة المآل»گفته:[قال علمائنا، رحمهم اللّه:إنّما سمّی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم القرآن و العترة الثقلین.لأنّ الثقل کلّ نفیس خطیر،و هما کذلک معدن الاسرار و الحکم و الاحکام.و قیل:سمّیا ثقلین لثقل وجوب رعایة حقوقهما].

و مولوی محمد مبین أنصاری در«وسیلة النجاة»در ترجمۀ حدیث ثقلین گفته:[می گذارم در میان شما دو چیز نفیس عظیم،أول آن قرآن شریف که کتاب خداست و در آن نور و هدی است،پس بگیرید و عمل کنید بأوامر و نواهی آن و چنگل زنید بوی،و تحریص فرمود بر کتاب اللّه و ترغیب نمود باستمساک وی.بعد از آن فرمود:دوّم از آن دو چیز نفیس عظیم اهل بیت من اند]

ص: 121

و عبد الرحیم بن عبد الکریم صفی پوری در«منتهی الارب»گفته:[ثقل محرّکه:رخت مسافر و حشم وی.أثقال:جمع.و هر چیز نفیس و محفوظ.و منه

الحدیث إنّی تارک فیکم الثّقلین کتاب اللّه و عترتی].

و ولی اللّه بن حبیب اللّه أنصاری در«مرآة المؤمنین»بعد ذکر حدیث ثقلین گفته:[و شاید که وجه تسمّیه کتاب اللّه و عترت طاهره رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم بالثّقلین از آنکه ثقلین بفتح ثاء مثلّثة در لغت شیء نفیس و مطهّر و محفوظ را می گویند و بلا شبهه هر دو مصون و مطهّر و محفوظ و نفیس اند،زیرا که معدن علوم دینیّه و مخزن أسرار حکمیّه و عملیّه و شرعیّه هستند].

و مولوی صدیق حسن خان معاصر در«سراج وهّاج»در شرح حدیث ثقلین گفته:[قال أهل العلم:سمّیا ثقلین لعظمهما و کبر شأنهما.و قیل لثقل العمل بهما].

و أبین من الامس است،لیکن اگر جاحدی عنید و مشککی مرید درین خصوص قیل و قال نماید،بحمد اللّه المتعال برای إفحام و اذلال او نصوص علمای أعلام سنّیه که در وجوه سابقه و لاحقه مکرّر مذکور شده کافی و وافیست.

برای تأبیدست.یعنی جدا نشوند این هر دو از تعظیم و فضل و شرف در دنیا و عقبی.

حتّی یردا علیّ الحوض :هرگز جدا نشود تعظیم قرآن و فرزندان رسول اللّه تا آنکه بیایند بر حوض کوثر].

و نیز ملک العلماء دولت آبادی در«هدایة السعدا»گفته:[

و فی«المصابیح» و«المشکوة»عن زید بن أرقم.قال: قام رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم،و قال:إنّی تارک فیکم ما إن تمسّکتم به لن تضلّوا من بعدی.أحدهما أعظم من الآخر،کتاب اللّه حبل ممدود من السماء إلی الارض و عترتی أهل بیتی،و لن یتفرّقا حتّی یردا علیّ الحوض فانظروا کیف تخلفونی فیهما. ترجمه:زید بن أرقم گوید:بایستاد مصطفی صلعم، و در آن حال ایستاده گفت:بدرستی که من گذارنده ام در شما چیزی را که اگر بگیرید آن را هرگز گمراه و بی راه نشوید بعد من.یکی از ایشان بهترست از دیگری،و آن دو چیز آنست یکی کتاب خداست که رسنی است که درازی او از آسمان سوی زمین.دوم فرزندان من،و قرآن و فرزندان از روی شرف و فضل هرگز پراکنده و جدا نشوند]إلخ.

و پر ظاهر است که این شرف و فضل که اهل بیت علیهم السّلام بآن مقارن قرآن شده اند و بسبب آن هرگز جدا نخواهند شد و ملک العلماء اعتراف بآن نموده، شرف و فضل جزئی نیست بلکه شرف و فضل کلی است که بالای هر شرف و فضل می باشد.پس لابدّ أفضلیت اهل بیت علیهم السّلام بمنصّه ظهور خواهد رسید،و أفضلیّت دلیل قاطع خلافتست،کما مرّ غیر مرّة.

و توضیح آن کرده و بعضی از ایشان تلویح و تلمیح بآن نموده اند لهذا پارۀ از افادات ایشان که قابل استماع و اعتبار أولی الاسماع و الابصارست باید شنید،و بعد ادراک أفضلیّت اهل بیت علیهم السّلام ازین افادات و تحقیقات بامامت ایشان که حقّ حقیق و صدق أنیقست باید گروید.

و شهاب الدین دولت آبادی در«هدایة السّعدا»در شرح حدیث ثقلین گفته:

[قوله:قام.از آنکه او از ایستاده أشهرست و أبلغ،و غرض مصطفی(صلی الله علیه و آله)در قیام تعلیم إکرام و تعظیم ایشان بود.قوله یخطب:تا بدانی هر که را در خطبه مصطفی (صلی الله علیه و آله)ذکر کند و در خطبه خواندن بایستد معظّم و مکرّم باشد.قوله:فحمد اللّه و أثنی علیه.تا معلوم شود که قرآن و فرزندان عظیم القدراند و تمسّک بدیشان أمری عظیم است].

و نیز شهاب الدین دولت آبادی در«هدایة السّعدا»در شرح حدیث ثقلین گفته:

[قوله: أذکّرکم اللّه. بدانکه ذکر را از باب تفعیل فرمود از بهر بزرگی دادن ایشان.

فی«تاج المصادر»:فی الحدیث: فذکّروه. أی:فأجلّوه،لأنّ فی تذکیر الشّیء إجلاله.و الاجلال:بزرگ داشتن].

و حسین بن علی الکاشفی در«رسالۀ علیّه»در شرح حدیث ثقلین گفته:[دوم اهل بیت من،بیاد می دهم شما را حضرت خداوند تعالی را و گواه می گیرم در نیکو داشت اهل بیت من.و در تکرار این سخن سه بار دلیلی واضح قائم می شود در تعظیم اهل بیت و محبّت و متابعت ایشان].

و نور الدین سمهودی در«جواهر العقدین»بعد ذکر طرق حدیث ثقلین در شمار تنبیهات عدیده که متعلّق باین حدیث شریف آورده،گفته:[خامسها:قد تضمّنت الاحادیث المتقدّمة الحثّ البلیغ علی التّمسّک بأهل البیت النّبوی و حفظهم و احترامهم و الوصیّة بهم،لقیامه صلّی اللّه علیه و سلّم بذلک خطیبا یوم غدیر خمّ،کما فی أکثر الرّوایات المتقدّمة،مع ذکره لذلک فی خطبته یوم عرفة علی ناقته،کما فی روایة التّرمذی عن جابر،و فی خطبته لمّا قام خطیبا بعد انصرافه من حصار الطائف

ص: 125

کما فی روایة عبد الرحمن بن عوف رضی اللّه عنه،و فی مرضه الّذی قبض فیه و قد امتلأت الحجرة من أصحابه،کما سبق فی روایة لامّ سلمة،بل سبق قول ابن عمر رضی اللّه عنهما،آخر ما تکلّم به رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم:

اخلفونی فی أهل بیتی، مع

قوله صلّی اللّه علیه و سلّم: انظروا کیف تخلفونی فیهما،

و قوله: -ألا و إنّی سائلکم کیف خلفتمونی فی کتابه و أهل بیتی،

و قوله: ناصرهما لی ناصر و خاذلهما لی خاذل و أوصیکم بعترتی خیرا،و أذکّرکم اللّه فی أهل بیتی، علی اختلاف الالفاظ فی الرّوایات المتقدّمة،مع

قوله فی روایة عبد اللّه بن زید،عن أبیه: فمن لم یخلفنی فیهم بتر عمره و ورد علیّ یوم القیمة مسودّا وجهه.

و فی الحدیث الآخر: فانّی أخاصمکم عنهم غدا و من أکن خصیمه أخصمه و من أخصمه دخل النّار.

و فی الآخر: من حفظنی فی أهل بیتی فقد اتّخذ عند اللّه عهدا، مع ما اشتملت علیه ألفاظ الاحادیث المتقدّمة علی اختلاف طرقها،و ما سبق فی ما أوصی به أمّته و أهل بیته.فأی حث أبلغ من هذا و أکد منه؟فجزی اللّه تعالی نبیّه صلّی اللّه علیه و سلّم و علی آله عن أمّته و أهل بیته أفضل ما جزی أحدا من أنبیائه و رسله علیهم الصلوة و السلام].

و فضل بن روزبهان شیرازی در«شرح رسالۀ اعتقادیۀ»خود علی ما نقل عنه گفته:[قوله:اعتقاد کنیم که آل حضرت پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم واجب التعظیم و لازم الاقتداء .أقول:أمّا تعظیم آل پیغمبر صلّی اللّه علیه و سلّم اعتقاد آنست که فرضست بنابر أحادیث صحیحه که در این باب وارد شده.از آن جمله:آنکه در حجّة الوداع در خطبه پیغمبر صلّی اللّه علیه و سلّم فرموده:

یا أیّها النّاس!إنّی تارک فیکم الثّقلین کتاب اللّه و عترتی أهل بیتی ما إن تمسّکتم بهما لن تضلّوا بعدی(إلی آخره). و در حدیث دیگر فرموده:

أذکّرکم اللّه فی أهل بیتی ،و این کلمه را به سه نوبت تکرار فرمودند.

ازینجا مستفاد شد که تعظیم و محبّت ایشان واجب باشد،و رعایت حقوق ایشان لازم].

و کمال الدین جهرمی در«براهین قاطعه»در ترجمه حدیث ثقلین که از طبرانی و غیره بسند صحیح«نقل نموده گفته:

[أیّها النّاس! من سبقت خواهم گرفت بر شما در ورود حوض،و شما و ورود خواهید نمود بر من و حاضر خواهید شد در حوض

ص: 126

و عرض حوض من زیاده خواهد بود ما بین بصری و صنعاء،و در آن حوض بعد دستاره ها قدحها از نقره خواهد بود،و زمانی که بر من وارد شوید در حوض سؤال خواهم کرد شما را از ثقلین.پس نظر کنید که بعد از من در شأن این هر دو و تعظیم آن چه نوع سلوک خواهید کرد؟و ثقل أکبر کتاب اللّه است و آن وسیلتی و حبلی است که یک طرف آن بید قدرت اللّه تعالی است و طرفی دیگر بدست های شماست،آن را نگاهدارید و تمسّک جویید بآن تا آنکه گمراه نشوید،و هیچ چیزی را بآن بدل مکنید،و یکی دیگر عترت طاهره و اهل بیت منست،بتحقیق که خبر داد مرا خدای تعالی که عالم بخفیّات و جلیّات أمورست بآنکه کتاب اللّه و اهل بیت انقضا نمی یابند و از هم جدا نمی شوند،یعنی زائل نمی شود حکم تعظیم و تمسّک بایشان هر دو مادامی که دنیا باقیست تا آنکه حاضر شوند نزد من در حوض].

و نیز جهرمی در«براهین قاطعه»در ترجمه حدیث ثقلین که ترمذی آن را روایت نموده،گفته:[رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم گفت:بتحقیق که می گذارم در میان شما دو چیز که اگر بآن متمسّک شوید بعد از من گمراه نخواهید شد،یکی ازین دو أعظمست از دیگری،یکی کتاب خدای عزّ و جلّ،حبلی است که از آسمان تا زمین کشیده است،و دیگری عترت و اهل بیت من،حکم ایشان از یکدیگر جدا نخواهد بود تا وقتی که وارد شوند بر من در حوض.پس نظر کنید که بعد از من در تعظیم و تکریم ایشان چگونه عمل می کنید!].

و ملا علی قاری در«شرح شفا»در شرح حدیث زید بن أرقم گفته:

[أنشدکم اللّه بفتح الهمزة و بضمّ الشین،

أهل بیتی ،بالنّصب علی نزع الخافض،و

فی نسخة طبق روایة أخری: فی أهل بیتی. أی أسألکم اللّه فی حق أهل بیتی بالاحسان إلیهم و الشّفقة علیهم.أو:أقسم علیکم باللّه أن تراعونی فی أهل بیتی،ثلاثا.أی:قالها ثلاث مرّات مبالغة فی الحثّ علی احترامهم].

و نیز علی قاری در«شرح مشکاة»در شرح حدیث زید بن أرقم گفته:[ثمّ قال، أی النّبی علیه السّلام.

و أهل بیتی: أی و ثانیهما أهل بیتی.

أذکّرکم اللّه بکسر الکاف المشدّدة أی أحذرکموه فی أهل بیتی،وضع الظّاهر موضع المضمر اهتماما بشأنهم و إشعارا بالعلة

ص: 127

و المعنی:أنبّهکم حقّ(لحقّ.ظ)اللّه فی محافظتهم و مراعاتهم و احترامهم و إکرامهم و محبّتهم و مودّتهم.و قال الطّیبی أحذّرکم اللّه فی شأن أهل بیتی و أقول لکم:اتّقوا اللّه و لا تؤذوهم و احفظوهم،فالتّذکیر بمعنی الوعظ یدلّ علیه.قوله:وعظ و ذکّر.قلت:

و قد تقدّم التّغایر بینهما و الحمل علی التّأسیس أولی].

و نیز علی قاری در«شرح مشکاة»بعد نقل کلامی از طیّبی،کما سمعت سابقا گفته:[و أقول:الاظهر هو أنّ أهل البیت غالبا یکونون أعرف بصاحب البیت و أحواله فالمراد بهم أهل العلم منهم المطّلعون علی سیرته الواقفون علی طریقته العارفون بحکمه و حکمته،و بهذا یصلح أن یکونوا مقابلا لکتاب اللّه سبحانه،کما قال: وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ .و یؤیّده ما

أخرجه أحمد فی«المناقب»عن حمید بن عبد اللّه بن زید أنّ النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم ذکر عنده قضاء قضی به علیّ بن أبی طالب فأعجبه،و قال:الحمد للّه الّذی جعل فینا الحکمة أهل البیت،

و أخرج ابن أبی الدّنیا فی«کتاب الیقین»عن محمّد بن مسعر الیربوعی.قال:قال علیّ للحسن: کم بین الایمان و الیقین؟قال:أربع أصابع.قال:بیّن!قال:الیقین ما رأته عینیک(عیناک.ظ)، و الایمان ما سمعته أذنک و صدقت به.قال:أشهد أنّک ممّن أنت منه،ذریّة بعضها من بعض.و فارق الزّهری(و قارف الزّهری ذنبا.ظ)فهام علی وجهه.فقال زین العابدین:

قنوطک من رحمة اللّه الّتی وسعت کلّ شیء أعظم علیک من ذنبک!فقال الزّهری:

اللّه أعلم حیث یجعل رسالته!،فرجع إلی أهله و ماله].

و عبد الرؤوف مناوی در«فیض القدیر»بشرح حدیث ثقلین که از زید بن أرقم منقولست گفته:

[أذکّرکم اللّه فی أهل بیتی، أی فی الوصیّة بهم و احترامهم،و کرّره ثلاثا للتّأکید.قال الفخر الرّازی:جعل اللّه تعالی أهل بیته مساوین له فی خمسة أشیاء:فی المحبّة و تحریم الصّدقة و الطّهارة و السّلام و الصّلوة،و لم یقع ذلک لغیرهم].

و نیز مناوی در«فیض القدیر»در شرح این حدیث که از زید ثابت مرویست گفته:[قال القرطبی و غیره:هذه الوصیّة و هذا التأکید العظیم یقتضی وجوب احترام

ص: 128

آله و أبرارهم(برّهم.ظ)و توقیرهم و محبّتهم وجوب الفروض المؤکدة الّتی لا عذر لاحد فی التّخلف عنها.و هذا مع ما علم من خصوصیّتهم بالنّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم و ما لهم من حرمته فانّهم اصوله الّتی نشأ عنها و فروعه الّتی نشئوا،کما

قال(صلی الله علیه و آله):

فاطمة بضعة منّی .و مع ذلک فقابل بنو أمیّة عظیم هذه الحقوق بالمخالفة و العقوق، فسفکوا من أهل البیت دمائهم،و سبوا نسائهم،و أسروا صغارهم،و خرّبوا دیارهم،و جحدوا شرفهم و فضلهم،و استباحوا سبّهم و لعنهم،و خالفوا المصطفی فی وصیّته و قابلوه بنقیض مقصوده و امنیّته،فوا خجلهم إذا وقفوا بین یدیه،و یا فضیحتهم یوم یعرضون علیه!].

و عبد الحق دهلوی در«لمعات»شرح حدیث زید بن أرقم که ترمذی آن را در«صحیح»خود روایت کرده،گفته:[

و قوله: لن یتفرّقا، أی لا یفارقان فی مواطن القیمة و مشاهدها حتّی یردا علیّ،بتشدید الیاء و الحوض منصوب مفعول یردا.

یعنی:فیشکرانکم(فیشکران.ظ)صنیعکم عندی].

و نیز عبد الحق دهلوی در«أشعة اللّمعات»در شرح حدیث«صحیح مسلم» گفته:[ثم

قال: و أهل بیتی. پستر گفت آن حضرت:دوّم اهل بیت من.

أذکّرکم اللّه فی أهل بیتی. یاد می دهانم شما را خدا را و می ترسانم از عقاب او بر تقصیر کردن شما در حق اینها.أذکّرکم اللّه فی أهل بیتی.مکرّر فرمود این کلمه را برای مبالغه و تأکید،و معنی اهل بیت معلوم شد،حمل این بر جمیع آن معانی درست است، خصوصا بر معنی أخیر که محبّت و تعظیم و رعایت حقوق و آداب ایشان أقدم و أهمّ و أتمّ است و ظاهر چنان می نماید].

و شهاب الدین خفاجی در«نسیم الرّیاض»در شرح حدیث زید بن أرقم گفته:[

أنشدکم اللّه، أی أسألکم باللّه و أقسم علیکم به.یقال:أنشدک اللّه و باللّه.أی أذکّرک به،ثمّ استعمل فی القسم و صار حقیقة فیه،و لیس السؤال بمراد هنا بل المراد حقیقته و تقدّم فیه کلام.و أهل بیتی،معطوف علی اللّه،أی و أذکّرکم أهل بیتی فلا تنسوا حقوقهم و رعایتهم،فانّ رعایتهم رعایة لی].

ص: 129

و علی عزیزی در«سراج منیر»در شرح حدیث زید بن أرقم گفته:[

أذکرکم اللّه فی أهل بیتی،أذکرکم اللّه فی أهل بیتی، أی:فی احترامهم،و إکرامهم و القیام بحقهم.و کرّره للتأکید].

و محمد بن عبد الباقی زرقانی در«شرح مواهب لدنیه»در شرح جملۀ

«أذکرکم اللّه فی أهل بیتی» گفته:[و کرّره ثلاثا للتّأکید.قال الفخر الرّازی:جعل اللّه أهل بیته مشارکین له فی خمسة أشیاء،فی المحبة،و تحریم الصّدقة،و الطّهارة، و السّلام و الصّلوة،و لم یقع ذلک لغیرهم].

و نیز زرقانی در«شرح مواهب لدنیّه»در شرح حدیث ثقلین که از أبو سعید خدری منقول است گفته:[

و ان اللطیف المنعم علیکم بهذه النّعمة الخبیر،فیه تحذیر عن مخالفتهما أخبرنی أنهما لم و فی روایة لن یفترقا أی یستمرّا ملازمین حتی یردا علی الحوض یوم القیمة. زاد فی روایة: کهاتین،و أشار باصبعیه].

و نیز زرقانی در«شرح مواهب»در شرح جمله

«فانظروا بما ذا تخلفونی فیهما» گفته:[قال القرطبی:و هذه الوصیّة و هذا التّأکید العظیم یقتضی وجوب احترام آله و برّهم و توقیرهم و محبّتهم وجوب الفرائض الّتی لا عذر لاحد فی التخلّف عنها.هذا مع ما علم من خصوصیّتهم به صلّی اللّه علیه و سلّم و بأنّهم جزء منه،کما

قال: فاطمة بضعة منّی. و مع ذلک فقابل بنو أمیّة عظیم هذه الحقوق بالمخالفة و العقوق فسفکوا من أهل البیت دمائهم،و سبوا نسائهم،و أسروا صغارهم،و خرّبوا دیارهم،و جحدوا شرفهم و فضلهم،و استباحوا سبّهم و لعنهم.فخالفوا وصیّته صلّی اللّه علیه و سلّم و قابلوه بنقیض قصده،فوا خجلتهم إذا وقفوا بین یدیه،و یا فضیحتهم یوم یعرضون علیه!انتهی].

و حسام الدین سهارنپوری در«مرافض»در ترجمۀ حدیث ثقلین که مسلم آن را در«صحیح»خود روایت نموده گفته:[دوّم اهل بیت من اند،بیاد می دهم شما را خدا را،و می ترسانم از عقاب او بر تقصیر کردن شما در حقّ ایشان و ایذا دادن شما ایشان را،و این کلمه را جهت مبالغه و تاکید مکرّر فرمودند].

ص: 130

و محمد بن اسماعیل بن صلاح الامیر در«روضۀ ندیّه»بعد ذکر ذکر حدیث طولانی زید بن أرقم گفته:[و تکلّم الفقیه الحمید علی معاینة و أطال،و لننقل بعض ذلک.قال رحمه اللّه:منها فضل العترة علیهم السّلام و وجوب رعایة حقهم،حیث جعلهم أحد الثّقلین الّذین یسأل عنهما،و أخبر بأنّه سأل اللّطیف الخبیر،و قال:فأعطانی، یعنی استجاب له دعائه فیهم]إلخ.

و أحمد بن عبد القادر عجیلی در«ذخیرة المآل»گفته:

[أوصی بهم أبوهم و أکّدا و حثّ فی حفظهم و شدّدا

و منه

قوله: أذکّرکم اللّه فی أهل بیتی،أذکّرکم اللّه فی أهل بیتی،أذکّرکم اللّه فی أهل بیتی. و فی روایة: استوصوا بأهلبیتی خیرا،فانّی أخاصمکم غدا و من أکن خصمه أخصمه،و من أخصمه دخل النّار].

و نیز در«ذخیرة المآل»در شرح شعر:«و قد ترکت الثقلین فیکم-إلخ» گفته:[

و قوله: نبّأنی اللّطیف الخبیر أنّهما لن یفترقا حتّی یردا علیّ الحوض، فثبت لهم بذلک النّجاة و جعلهم وصلة إلیها فتمّ التّمسّک المذکور].

و نیز در«ذخیرة المآل»در شرح شعر:ذکرتکم ربّی بأهل البیت-إلخ» گفته:[هکذا رواه زید بن أرقم رضی اللّه عنه فی سیاق

حدیث «إنّی تارک فیکم»ثمّ قال:أذکّرکم اللّه فی أهل بیتی،ثلاثا. و فی ذلک شدّة الاعتناء بهم و الاهتمام بأمرهم و التحذیر من جفوتهم ما لا یخفی،و ما یذکّر إلاّ اولو الالباب].

و نیز در«ذخیرة المآل»در شرح شعر:

و إن حملت مصحفا فلا تقم لأحد من الوری إلاّ لهم

گفته:[لأنّه یستحبّ القیام للمصحف الکریم،و قد کان صلّی اللّه علیه و سلّم یقوم لفاطمة رضی اللّه عنها إذا قدمت علیه و یقبّل یدها و یجلسها فی مجلسه.و من الآداب المستحسنة الشرعیّة أنّ من کان المصحف الکریم بین یدیه و فی حجره لا یقوم لاحد و لو کان والدا أو عالما لشرف المصحف.أمّا أولاد النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم فانّه یقوم لهم و المصحف بین یدیه حالة القیام أدبا للثّقلین معا لانّهما لا یفترقان إلی ورود الحوض

ص: 131

فمن فرّق بینهما بهواه و عقله فرّق اللّه شمله فی الدّنیا و الآخرة.أمّا إذا کان ترک القیام للشّریف یؤذیه و ینکسر به خاطره،فالّذی ینشرح له صدری أنّ القیام و الحالة هذه واجب].

و نیز در«ذخیرة المآل»در شرح شعر:

و سوف نلقاه غدا و نسأل کیف فعلنا بعده؟یعدل(فیعدل.ظ)

گفته:و قد مرّ

فی حدیث خمّ أنّه قال صلّی اللّه علیه و سلّم: أیّها النّاس!إنّی فرطکم و إنّکم واردون علیّ الحوض. حوض أعرض ما بین بصری،و صنعاء!فیه عدد النّجوم قدحان من فضّة،

و إنّی سائلکم حین تردون عن الثّقلین،فانظروا کیف تخلفونی فیهما،کتاب اللّه و عترتی أهل بیتی. فاستعد(فأعدّ.ظ)لهذا السّؤال جوابا سدیدا فی زمن الامکان،فانّ محلّ السؤال أضیق مکان!و اللّه المستعان.و نسأله کما شرح صدورنا لمحبّتهم أجمعین أن یرزقنا حسن الخلافة فیهم حتّی نرد علیه صلّی اللّه علیه و سلّم و علیهم أجمعین].

و مولوی محمد مبین بن محبّ اللّه لکهنوی در«وسیلة النجاة»گفته:[و آیۀ کریمۀ« وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ »دالّ است بر اینکه در روز حشر از همۀ بشر سئوال خواهد شد که در حقّ أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب صلوات اللّه علی نبیّنا و علیه و اهل بیت خیر البشر چه سلوک کردید؟و حقوق موالات ایشان کما حقّه بجا آوردید یا نه؟و آنچه رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم در أدای حقوق و اطاعت و انقیاد أوامر ایشان فرموده آن را سمعا و طاعة امتثال کردید یا تخلّف نمودید؟پس کسانی که مطابق فرموده رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلّم محبّت آل سیّد الوری نمودند و فرمودۀ ایشان بدل و جان قبول کردند بروضۀ رضوان و حور و قصور جنان فائز خواهند شد،و هر که نعوذ باللّه انحرافی از ایشان ورزید بعذاب نیران گرفتار خواهد گردید.و ازینجاست که روایت کرد مسلم از زید بن أرقم که:ایستاده شد رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم روزی در میان ما در حالی که خطبه می خواند بموضعی که آنجا آبی بود،خوانده می شود آن موضع به خمّ،بضمّ خاء معجمه و تشدید میم،یعنی در غدیر خم میان مکّه و مدینه بود،

ص: 132

شکر و ثنا بجناب جلّ و علا کما هو أحری بجا آورد،و نصیحت و پند بمردمان کما هو ألیق و أولی بود داد،و بعد از آن فرمود:أمّا بعد حمد و ثنا،بدانید و آگاه باشید أی مردمان!بدرستی که من بشرم قریبست که بیاید مرا فرستادۀ پروردگار من و قبول کنم او را.مراد ملک الموت است.یعنی ملک الموت بیاید و من ازین عالم انتقال نمایم،لهذا بشما وعظ می کنم و می گویم که می گذارم میان شما دو چیز نفیس و عظیم.أوّل قرآن شریف که کتاب خداست و در آن نور و هدی است،پس بگیرید و عمل کنید بأوامر و نواهی آن و چنگال زنید بوی،و تحریص فرمود بر کتاب اللّه و ترغیب نمود باستمساک وی،بعد آن فرمود:دوّم از آن دو چیز نفیس عظیم اهل بیت من اند،یاد می دهانم خدا را در حق اهل بیت خود،و سه مرتبه این کلمه فرمود.یعنی از خدا بترسید و حقوق ایشان نگاهدارید و طاعت و محبّت ایشان را شعار و دثار خود سازید،چنانچه امتثال بأحکام کتاب اللّه فرض است همچنین اطاعت و انقیاد أوامر اهل بیت(علیه السلام)بجوارح و أرکان و محبّت و عقیدت و مودّت و رسوخیّت بایشان بقلب و جنان واجب و فرض است.و از زید بن ثابت مرویست:و إنّهما لن یفترقا حتّی یردا علیّ الحوض.یعنی کتاب و آل عبا جدا از هم نخواهند شد تا که خواهند آمد نزد من بر حوض کوثر،از مطیعان و متخلّفان خود خبر خواهند داد].

و مولوی صدیق حسن خان معاصر در«سراج وهّاج»در شرح حدیث ثقلین گفته:[و سیاق هذا الحدیث کسیاق الوصیّة،و الاخذ بکتاب اللّه أن یتلوه آناء اللّیل و النّهار و یعمل بما فیه من الحلال و الحرام و غیرهما ممّا اشتمل علیه و لا یتّخذه مهجورا.

و الذّکری فی أهل البیت أن یعرف فضلهم و یخدمهم بما یصل إلیه یده و یجتنب أذاهم و حطّهم و یقتدی بهم فیما یوافق الکتاب و السنّة و یوقرهم و یعزّزهم لا سیّما العلماء الصّلحاء منهم فانّهم بضعة الرّسول و مضغة البتول و أحبّاء اللّه و أبناء رسوله صلّی اللّه علیه و آله و سلّم].

و نیز فاضل معاصر در«سراج وهّاج»گفته:[و المقصود هنا بیان فضیلتهم و أنّهم قسیم کتاب اللّه فی التّعظیم و الاکرام و فی التسمیة بالثّقل و أنّه لا بدّ من الاخذ بهما فانّهما لا یفترقان حتّی یردا علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم الحوض].

ص: 133

خلفهما و وصّی أمّته بحسن معاملتهما و إیثار حقّهما علی أنفسهما(أنفسهم.ظ) و الاستمساک بهما فی الدّین].

و محمد بن عبد الباقی زرقانی در«شرح مواهب لدنیّه»بشرح حدیث ثقلین که مرویّ از أبو سعید خدریست بعد شرح جملۀ

«و إنّ اللّطیف الخبیر أخبرنی أنّهما لم یفترقا حتّی یردا علیّ الحوض،» گفته:[و فی هذا مع قوله أوّلا:

إنّی تارک فیکم، تلویح بل تصریح بأنّهما کتوأمین خلفهما و وصّی أمّته بحسن معاملتهما و إیثار حقّهما علی أنفسهما(أنفسهم.ظ)و التّمسّک بهما فی الدّین].

عترته(صلی الله علیه و آله)و ورثته یقومون مقامه بحسب الظّاهر أیضا،و لهذا

قال:(صلی الله علیه و آله) إنّی تارک فیکم الثّقلین ما إن تمسّکتم بهما لن تضلّوا،کتاب اللّه و عترتی].

و نور الدین سمهودی در«جواهر العقدین»در ذکر امور عظیمه که از آیه تطهیر ظاهر شده گفته:[حادی عشرها:أنّ جمعهم معه صلّی اللّه علیه و سلّم فی هذا التّطهیر الکامل و ما نشأ عنه من الصلوة علیه و علیهم و نحو ذلک،مقتض لالحاقهم بنفسه الشّریفة کما یشیر إلیه

قوله: اللّهم إنّهم منّی و أنا منهم، فلذا

قال فی بعض الطّرق المتقدّمة: أنا حرب لمن حاربهم و سلم لمن سالمهم و عدوّ لمن عاداهم. و قال فی بعض الطّرق الآتیة فی العاشر(1):

ألا من آذی قرابتی فقد آذانی،و من آذانی فقد آذی اللّه تعالی. فأقامهم فی ذلک مقام نفسه،و کذا فی المحبّة کما سیأتی أیضا من

قوله فی بعض الطّرق: و الّذی نفسی بیده!لا یؤمن عبد حتّی یحبّنی و لا یحبّنی حتّی یحبّ ذویّ. و کذلک

قوله: إنّی تارک فیکم ما إن تمسّکتم به لن تضلّوا، کتاب اللّه و عترتی. و کذا

قوله فی الحدیث الآتی: و إنّی تارک فیکم الثّقلین،الحدیث.

و کذا ألحقوا به فی قصّة المباهلة المشار إلیها بقوله تعالی: فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَکُمْ ،الآیة.فغدا صلّی اللّه علیه و سلّم محتضنا الحسین،آخذا بید الحسن،و فاطمة تمشی خلفه،و علیّ خلفها،و هؤلاء هم أهل الکساء،فهم المراد من الآیتین].

و ابن حجر مکی در«صواعق»در بیان آیه تطهیر می گوید:[و حکمة ختم الآیة بتطهیر المبالغة فی وصولهم لاعلاه و فی رفع التّجوز عنه،ثمّ تنوینه تنوین التّعظیم و التّکثیر و الاعجاب المفید إلی أنّه(لأنّه.ظ)لیس من جنس ما یتعارف و یؤلّف.

ثمّ أکّد صلّی اللّه علیه و سلّم ذلک کلّه بتکریر طلب ما فی الآیة لهم

بقوله: اللّهمّ هؤلاء أهل بیتی، إلی آخر ما مرّ.و بادخاله نفسه معهم فی العدّ لتعود علیهم برکة اندراجهم فی سلکه،بل فی روایة أنّه اندرج معهم جبرئیل و میکائیل،اشاره إلی علی قدرهم و أکّده أیضا بطلب الصّلاة علیهم

بقوله: فاجعل صلاتک، إلی آخر ما مرّ.و أکّده أیضا بقوله.أنا حرب لمن حاربهم،إلی آخر ما مرّ أیضا.و

فی روایة أنّه قال بعد

ص: 136

بعد ذلک: ألا من آذی قرابتی فقد آذانی،و من آذانی فقد آذی اللّه تعالی. و فی أخری:

و الّذی نفسی بیده لا یؤمن عبد بی حتّی یحبّنی و لا یحبّنی حتّی یحبّ ذویّ،فأقامهم مقام نفسه. و من ثمّ صحّ

أنّه صلّی اللّه علیه و سلّم قال: إنّی تارک فیکم ما إن تمسّکتم به لن تضلّوا،کتاب اللّه و عترتی. و ألحقوا به أیضا فی قصّة المباهلة فی آیة «فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَکُمْ» الآیة.فغدا صلّی اللّه علیه و سلّم محتضنا الحسن (الحسین.ظ)آخذا بید الحسین(الحسن.ظ).و فاطمة تمشی خلفه،و علیّ خلفها.

و هؤلاء هم أهل الکساء،فهم المراد فی آیة المباهلة].

و جهرمی در«براهین قاطعه»گفته:[و حکمت در ختم آیت بتطهیر مبالغه است در رسیدن اهل بیت بمرتبۀ أعلی بأن تطهیر،و در رفع تجوّز نیز،و تنوین از برای تعظیم و تنکیر(تکثیر.ظ)و إعجاب است و افادۀ این معنی می کند که این تطهیر از جنس متعارف و مؤلف(مألوف.ظ)میان مردم نیست.باز رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم طلب آنچه در آیتست مؤکّد و مکرّر ساخت بقول خود:

اللّهمّ هؤلاء أهل بیتی، تا آخر حدیث،و نفس خود را تحت عبا و در عدد داخل است(کرد.ظ)تا برکت اندراج آن حضرت با ایشان عائد گردد،بلکه در روایتی دیگر چنین وارد شده که جبرئیل و میکائیل را با اهل بیت مندرج ساخت تا اشارت باشد بعلوّ قدر ایشان، و أیضا مؤکّد ساخت بطلب صلوات بر ایشان بقول خود:

فاجعل صلواتک ،تا آخر حدیث،و

بقول: أنا حرب لمن حاربهم، تا آخر حدیث.و در روایتی دیگر وارد شده که بعد از آن فرمود:

ألا!من آذی قرابتی فقد آذانی،و من آذانی فقد آذی اللّه تعالی. آگاه باشید!که هر که رنجانید قرابت مرا بتحقیق مرا رنجانیده،و هر کس که مرا رنجانید خدای تعالی را رنجانیده.و در روایتی دیگر آنکه فرمود:

و الّذی نفسی بیده لا یؤمن عبد حتّی یحبّنی،و لا یحبّنی حتّی یحبّ ذویّ. بآن خدای که نفس من بید قدرت اوست که مؤمن نیست هیچ بنده تا آنکه مرا دوست دارد،و دوست ندارد مرا تا آنکه دوست دارد ذوی القربی و اهل بیت مرا.پس ایشان را قائم مقام نفس خود ساخت،و ازین جهت است که بصحّت رسیده از رسول اللّه

ص: 137

صلّی اللّه علیه و سلّم که فرمود:

إنّی تارک فیکم ما إن تمسّکتم به لن تضلّوا،کتاب اللّه و عترتی. بدرستی که من می گذارم در میان شما چیزی که اگر دست بآن زنید گمراه نخواهید شد،و آن چیز قرآنست و اهل بیت من.و در قصّۀ مباهله در آیت «فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا» الآیة،که رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم حسن(حسین.ظ) را در بر گرفت و دست حسین(حسن.ظ)را گرفته و فاطمه از عقب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم می آمد و علی از عقب فاطمه رضی اللّه عنهم می آمد،مراد این جماعت از أهل عبا].

و محمود قادری شیخانی در«صراط سویّ»گفته:[و کفی بأهلبیته شرفا حیث عدّ النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم نفسه الشریف(الشریفة.ظ)منهم

بقوله: اللّهمّ إنّهم منّی و أنا منهم.

و بقوله: أنا حرب لمن حاربهم و سلم لمن سالمهم و عدوّ لمن عاداهم.

و بقوله: ألا!من آذی قرابتی فقد آذانی،و من آذانی فقد آذی!اللّه

و بقوله: و الّذی نفسی بیده لا یؤمن عبد حتّی یحبّنی،و لا یحبّنی حتّی یحبّ ذوی.

و بقوله: أنا تارک فیکم ما إن تمسّکتم به لن تضلّوا،کتاب اللّه و عترتی.

و بقوله:

إنّی تارک فیکم الثّقلین، و سیأتی تمام الحدیث.و بالحاقه أهل الکساء فی المباهلة إلی نفسه لمّا نزل قوله تعالی: نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَکُمْ ،الآیة،

فغدا صلّی اللّه علیه و سلّم محتضنا الحسین،أخذ بید الحسن،و فاطمة تمشی خلفه،و علیّ خلفها،فقال:هؤلاء أهلی].

و عجیلی در«ذخیرة المآل»گفته:[و إذا صحّ و ثبت أنّ النّبیّ(صلی الله علیه و آله)أفضل من آیاته و منها القرآن دخل فی ذلک الآل الکرام الّذین اصطفاهم اللّه و خصّهم بالولادة (بالولایة.ظ)و الوراثة لمقامه الابراهیمی فقد ألحقوا بنفسه الشّریفة فی أمور کثیرة کما یشیر إلیه

قوله: اللّهم إنّهم منّی و أنا منهم ،و ذلک من قبیل الاخبار.

و قوله أنا حرب لمن حاربهم و سلم لمن سالمهم.

و قوله: ألا!من آذی قرابتی فقد آذانی.

و قوله فی المحبّة: و الّذی نفسی بیده لا یؤمن عبد حتّی یحبّنی،و لا یحبّنی حتّی یحبّ ذویّ

و قوله: إنّی تارک فیکم. و قصة المباهلة و دخولهم معه فی قصّة الکساء و دعائه لما تضمّنته الآیة بأن یجعل اللّه صلاته و رحمته و برکاته و مغفرته و

ص: 138

رضوانه علیه و علیهم،و طلب ذلک له و لهم من تعظیم قدرهم حیث ساوی بین نفسه و بینهم.و

قوله: فاطمة بضعة منّی. قال البیهقی:الحدیث یدلّ علی أنّ من سبّها فقد کفر،و من صلّی علیها فقد صلّی علی أبیها.و لیستنبط من ذلک أنّ أولادها مثلها لانّهم بضعة منها،و

قوله: علیّ منّی و أنا من علی،

و قوله: علی بمنزلتی من ربّی.

و قوله:

من أبغض علیّا فقد أبغضنی،و من فارق علیّا فقد فارقنی،إنّ علیّا منّی و أنا منه، خلق من طینتی و خلقت من طینة إبراهیم،و أنا أفضل من إبراهیم،ذرّیة بعضها من بعض،و اللّه سمیع علیم.

و قوله: الحسن منّی و الحسین من علیّ. و الدلائل النّقلیّة فی التحاقهم بنفسه الشریفة کثیرة،و الدّلیل العقلی ما سیأتی أنّ فکّ الفرع من أصله هو فکّ الشیء من أصله،و هو محال غیر ممکن باعتبار أنّ هذا الفرع إنّما هو الشخص المعمول من مادّة و ذلک الاصل و نتیجته المتولّدة منه،و عنه سیأتی تحقیق ذلک إنشاء اللّه تعالی،و الاعادة تظهر الافادة و هذا الاتّصال علی الاطلاق مختصّ بالعترة الشریفة لحدیث

«کل نسب و سبب منقطع یوم القیمة» کما سیأتی].

صلّی اللّه علیه و سلّم أنّ مکّة لا تغزی بعد العام الّذی غزاها و أنّه لا یقتل قرشی بعد عامه هذا صبرا لأنّه لا یکفر أهلها فیغزون لا یکفر قرشی بعد ذلک العام الّذی أباح دماء أهلها القرشیین.

فمن أنزل الحرم هذه المنازل کان به.ملعونا و العترة هم أهل البیت الّذین علی دینه و التّمسّک بهدیه.

روی أنّه خطب بماء یدعی خم(خمّا.ظ)بین مکّة و المدینة فحمد اللّه و أثنی علیه،ثم قال:أما بعد،أیّها النّاس!إنّما أنتظر أن یأتینی رسول ربّی عز و جلّ فأجیب،و إنّی تارک فیکم الثقلین کتاب اللّه فیه الهدی و النّور،فاستمسکوا بکتاب اللّه عزّ و جلّ و خذوا به.ثم قال:و أهل بیتی أذکّرکم اللّه عزّ و جلّ فی أهل بیتی فمن أخرج عترته من المکان الّذی جعلهم اللّه به علی لسان نبیّه فجعلهم کسواهم ممّن لیس من أهل بیته و عترته،کان ملعونا.و الباقی ظاهر].

ازین عبارت ظاهرست که صاحب«معتصر»در شرح جملۀ

«و المستحل من عترتی ما حرّم اللّه عزّ و جلّ» اولا بیان معنی عترت کرده و افاده فرموده:که ایشان أهل بیت جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم هستند که بر دین آن جناب می باشند و تمسّک بسیرت آن حضرت می نمایند.و ثانیا بذکر حدیث ثقلین تأیید و تشیید این مطلب نموده،و ثالثا تصریح کرده که هر که عترت آن جناب را خارج کند از مکانی که خداوند عالم ایشان را در آن مکان قرار داده بر زبان نبیّ خود پس بگرداند ایشان را مثل دیگر اشخاصی که نیستند از أهل بیت و عترت آن جناب،او ملعون خواهد بود،و درین تصریح صریح دلالت واضحه است بر اینکه حدیث ثقلین دلیل أفضلیّت اهل بیت علیهم السّلام بر ماسوای ایشان است،و مراد جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم در حدیث ستۀ ملعونین از کسی که استحلال ما حرّم اللّه در حقّ عترت آن جناب نماید همان کس است که بمخالفت حدیث ثقلین أهل بیت علیهم السّلام را در مکان رفیع أفضلیّت قرار نمی دهد و ایشان را از آن مکان رفیع خارج نموده و با دیگران مساوی الاقدام گردانیده بار لعنت خدا و لعنت رسول برگردن خود می نهد،پس اینجا قدری بنظر عبرت باید دید و خسران و ملعونیّت کسانی که قائل بأفضلیّت اهل بیت علیهم السّلام از دیگران نیستند و در حدیث ثقلین

ص: 140

و دلالت آن بر أفضلیّت أهل بیت رسول الثّقلین صلوات اللّه علیه و علیهم مدی اختلاف الملوین أنواع شکوک و شبهات دارند بمیزان عقل باید سنجید،و پر ظاهر است که هر گاه این حدیث شریف دلیل أفضلیّت حضرات اهل بیت علیهم السّلام باشد،و کسی که منکر أفضلیّت این حضرات شود و ایشان را با دیگران برابر گرداند ملعون خدا و رسول گردد.و باز چگونه می توان گفت که این حدیث با مدّعای اهل حق مساسی ندارد؟!،زیرا که أفضلیّت حضرات اهل بیت علیهم السّلام بلا شبهه مستلزم امامت ایشانست،و همین است عین مدّعای اهل حق کرام،و الحمد للّه المنعام علی إرغام أنف ألدّ الخصام بظهور أفضلیّة اهل بیت خیر الانام،علیه و علیهم آلاف التّحیّة و السّلام،و ثبوت ملعونیّة الاعداء الطغام علیهم لعائن اللّه و الرّسول تتری ما همر غمام.

مجاهد.قال:قیل لابن عبّاس:ما تقول فی علیّ بن أبی طالب؟.فقال:ذکرت و اللّه أحد الثّقلین،سبق بالشّهادتین،و صلّی القبلتین،و بایع البیعتین،و أعطی السّیفین،و هو أبو السّبطین الحسن و الحسین،و ردّت علیه الشّمس مرّتین بعد ما غابت عن القبلتین، و جرّد السیف تارتین،و هو صاحب الکرّتین،فمثله فی الأمّة مثل ذی القرنین،ذاک مولای و مولاک علیّ بن أبی طالب علیه السّلام!].

شیخ سلیمان بن ابراهیم بلخی در«ینابیع المودّة»در باب سابع و أربعون آورده:[أخرج موفّق بن أحمد الخوارزمی بسنده عن مجاهد،قال:قیل لابن عبّاس ما تقول فی شأن علیّ بن أبی طالب؟.فقال:و اللّه هو أحد الثّقلین سبق بالشّهادتین،و صلّی القبلتین،و بایع البیعتین،و هو أبو السّبطین الحسن و الحسین،و ردّت علیه الشّمس مرّتین،فمثله فی الامة مثل ذی القرنین،و هو مولای و مولی الثّقلین].

عاصم و المحاملی فی أمالیه و صحّح].

و از آن جمله است:روایت حذیفة بن اسید الغفاری،چنانچه ملاّ علی متقی در«کنز العمّال»گفته:

[یا أیّها النّاس!إنّی قد نبّأنی اللّطیف الخبیر أنّه لن یعمّر نبیّ إلاّ نصف عمر الّذی یلیه من قبله،و إنّی قد یوشک أن أدعی فأجیب،و إنّی مسئول و إنّکم مسئولون،فما ذا أنتم قائلون؟قالوا:نشهد أنّک قد بلّغت و جاهدت و نصحت.قال:أ لیس تشهدون أن لا إله إلاّ اللّه،و أنّ محمّدا عبده و رسوله،و أنّ جنته حقّ و ناره حقّ،و أنّ الموت حقّ،و أنّ البعث حقّ بعد الموت،و أنّ السّاعة آتیة لا ریب فیها،و أنّ اللّه یبعث من فی القبور،قالوا:بلی!نشهد بذلک.قال:اللّهمّ اشهد!ثم قال:یا أیّها النّاس!إنّ اللّه مولای،و أنا مولی المؤمنین أولی بهم من انفسهم فمن کنت مولاه فهذا مولاه،یعنی علیّا،اللّهمّ وال من والاه،و عاد من عاداه، یا أیّها النّاس!إنّی فرطکم و إنّکم واردون علیّ الحوض،أعرض ممّا بین بصری إلی صنعاء،فیه عدد النّجوم قدحان من فضة،و إنّی سائلکم حین تردون علیّ عن الثّقلین،فانظروا کیف تخلفونی فیهما!الثّقل الاکبر کتاب اللّه عزّ و جلّ سبب طرفه بید اللّه و طرفه بأیدیکم،فاستمسکوا به لا تضلّوا و لا تبدّلوا،و عترتی أهل بیتی،فانّه قد نبّأنی اللّطیف الخبیر أنّهما لن ینقضیا حتّی یردا علی الحوض. الحکیم،«طب» عن أبی الطّفیل،عن حذیفة بن أسید].

و این روایت را ابن کثیر شامی در تاریخ خود،و سخاوی در«استجلاب ارتقاء الغرف»،و نور الدّین سمهودی در«جواهر العقدین»و جمال الدّین محدّث شیرازی در«أربعین فضائل جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام»،و أحمد بن الفضل المکّی در«وسیلۀ المآل»،و محمود قادری در«صراط سوی»نیز آورده اند.

و از عجائب آنکه متعصّب شدید و جاحد عنید ابن حجر مکّی در«صواعق» نیز این روایت را از طبرانی و غیره نقل نموده و بتصحیح سند آن راه اعتراف بأمر حقّ پیموده،و سهارنپوری هم در«مرافض»این روایت را از طبرانی و غیر أو مع تصحیح السّند آورده طریق إثبات آن بأقدام اذعان سپرده،و مرزا محمّد بدخشانی نیز

ص: 143

در«مفتاح النّجا»این حدیث را از«معجم کبیر»طبرانی با تصحیح سند آن نقل کرده،و نیز مرزا محمّد بدخشانی این حدیث را بروایت حکیم ترمذی و طبرانی در کتاب«نزل الابرار بما صحّ من مناقب أهل البیت الاطهار»آورده،و محمّد صدر عالم نیز از حکیم ترمذی و طبرانی این حدیث شریف را نقل نموده و تصحیح سند آن هم فرموده،و عجیلی نیز در«ذخیرة المآل»این حدیث را از طبرانی در ذکر حدیث غدیر آورده،و مولوی ولی اللّه لکهنوی هم در«مرآة المؤمنین»این حدیث را از طبرانی بواسطۀ«صواعق»ابن حجر نقل کرده و تصحیح سند آن نموده،و شیخ سلیمان بلخی در«ینابیع المودّة»نقلا عن«جواهر العقدین»این حدیث را از«معجم کبیر»طبرانی و«مختاره»ضیاء مقدسی آورده،و مولوی حسن الزمان معاصر در «قول مستحسن»در ذکر طرق حدیث غدیر این حدیث را از«نوادر الاصول»حکیم ترمذی و«معجم کبیر»طبرانی ذکر نموده،بعد از آن گفته:[و فیه الحثّ علی متابعة الثّقلین بعد حدیث الموالاة،و کذا فی روایة ابن راهویه و ابن جریر و ابن أبی عاصم و المحاملی و الطحاوی بأسانید صحیحة].

و از آن جمله است:روایت عامر بن لیلی بن ضمره و حذیفة بن أسید،چنانچه نور الدّین سمهودی«در جواهر العقدین»گفته:

[عن عامر بن لیلی بن ضمره،و حذیفة ابن أسید(1)،رضی اللّه عنهما.قالا: لمّا صدر رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم من حجّة الوداع و لم یحج غیرها أقبل حتّی إذا کان بالجحفة نهی عن سمرات بالبطحاء متقاربات لا تنزلوا تحتهنّ،حتی إذا نزل القوم و أخذوا منازلهم سواهن أرسل إلیهنّ فقمّ ما تحتهنّ،و شذّبن عن رءوس القوم حتی إذا نودی للصلوة غدا إلیهنّ فصلّی تحتهنّ ثمّ انصرف إلی النّاس،و ذلک یوم غدیر خمّ.و خم من الجحفة و له بها مسجد معروف فقال:أیّها النّاس!إنّه قد نبّأنی اللّطیف الخبیر أنّه لن یعمّر نبیّ إلاّ نصف عمر الّذی یلیه من قبله،و إنّی لأظنّ أن أدعی فأجیب،و إنّی مسئول و أنتم مسئولون، هل بلّغت؟فما أنتم قائلون؟قالوا:نقول:قد بلّغت و جهدت و نصحت،فجزاک اللّه

ص: 144

خیرا.قال:أ لستم تشهدون أن لا إله إلاّ اللّه،و أنّ محمّدا عبده و رسوله،و أنّ جنته حقّ،و أنّ ناره حقّ،و البعث بعد الموت حق؟قالوا:بلی نشهد!قال:اللّهم اشهد.

ثم قال:أیّها النّاس!أ لا تسمعون؟!ألا!فانّ اللّه مولای،و أنّا أولی بکم من أنفسکم ألا!و من کنت مولاه فهذا مولاه،و أخذ بید علیّ فرفعها حتّی عرفه القوم أجمعون.

ثم قال:اللّهمّ وال من والاه و عاد من عاداه.ثم قال:أیّها النّاس!إنّی فرطکم و أنتم واردون علیّ الحوض أعرض ممّا بین بصری و صنعاء فیه عدد نجوم السّماء قدحان من فضّة.ألا!و إنّی سائلکم حین تردون علیّ عن الثّقلین فانظروا کیف تخلفونی فیهما حین تلقونی!قالوا:و ما الثّقلان یا رسول اللّه؟قال:الثّقل الاکبر کتاب اللّه سبب طرفه بید اللّه و طرفه بأیدیکم فاستمسکوا به لا تضلّوا و لا تبدّلوا.ألا!و عترتی،فانّی قد نبّأنی اللّطیف الخبیر أن لا یتفرّقا حتی یلقیانی،و سألت اللّه ربّی لهم ذلک فأعطانی فلا تسبقوهم فتهلکوا،و لا تعلّموهم فهم أعلم منکم. أخرجه ابن عقدة فی الموالاة من طریق عبد اللّه بن سنان،عن أبی الطّفیل عنهما به.و من طریق ابن عقده،أورده أبو موسی المدینی فی الصّحابة،و قال:إنّه غریب جدّا،و الحافظ أبو الفتوح العجلی فی کتابه«الموجز»فی فضائل الخلفاء].

و این حدیث را ابن الاثیر الجزری(1)در«أسد الغابة»و ابن حجر عسقلانی در«إصابه»و سخاوی در«استجلاب ارتقاء الغرف»و أحمد بن الفضل المکی در «وسیلة المآل»نیز آورده اند.

و از آن جمله است:روایتی که از خزیمة بن ثابت،و سهل بن سعد،و عدیّ بن حاتم،و عقبة بن عامر،و أبو أیّوب أنصاری و أبو سعید خدری،و أبو شریح خزاعی،و أبو قدامۀ انصاری،و أبو یعلی،و أبو الهیثم بن التیهان و دیگر اصحاب مروی شده،چنانچه سخاوی در«استجلاب ارتقاء الغرف»در ذکر طریق حدیث ثقلین آورده و اما

حدیث خزیمة،فهو عند ابن عقدة من طریق محمّد بن کثیر عن فطر و أبی

ص: 145

الجارود،کلاهما عن أبی الطفیل ،أنّ علیّا رضی اللّه عنه قام فحمد اللّه و أثنی علیه، ثم قال:أنشد اللّه من شهد یوم غدیر خمّ الاّ قام،و لا یقوم رجل یقول:نبّیت،أو:بلغنی، إلاّ رجل سمعت أذناه و وعاه قلبه.فقام سبعة عشر رجلا منهم:خزیمه بن ثابت،و سهیل بن سعد،و عدیّ بن حاتم،و عقبة بن عامر،و أبو أیّوب الانصاری،و أبو سعید الخدری،و أبو شریح الخزاعی،و أبو قدامة الانصاری،و أبو لیلی،و ابو الهیثم بن التّیهان و رجال من قریش.قال علیّ رضی اللّه عنه و عنهم:هاتوا ما سمعتم!فقالوا:

نشهد أنّا أقبلنا مع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم من حجّة الوداع،حتّی إذا کان الظّهر خرج رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم فأمر بشجرات فشذّ بن و ألقی علیهن ثوب.ثمّ نادی بالصّلاة فخرجنا فصلّینا.ثمّ قام فحمد اللّه و أثنی علیه.ثم قال:أیّها النّاس!ما أنتم قائلون؟قالوا:قد بلّغت.قال:اللّهمّ اشهد،ثلاث مرّات.قال:إنّی أوشک أن ادعی فأجیب،و إنّی مسئول و أنتم مسئولون.ثمّ قال:ألا!إنّ أموالکم و دماءکم حرام کحرمة یومکم هذا و حرمة شهرکم هذا،أوصیکم بالنّساء،أوصیکم بالجار،أوصیکم بالممالیک،أوصیکم بالعدل و الاحسان.ثم قال:أیّها النّاس!إنّی تارک فیکم الثقلین کتاب اللّه و عترتی أهل بیتی:فانّهما لن یتفرّقا حتّی یردا علیّ الحوض.نبّأنی بذلک اللّطیف الخبیر، و ذکر الحدیث فی قوله صلّی اللّه علیه و سلّم: من کنت مولاه فعلیّ مولاه.فقال علی رضی اللّه عنه:صدقتم و أنا علی ذلک من الشّاهدین].

و این روایت را ابن الاثیر جزری(1) در«أسد الغابه»و ابن حجر عسقلانی در «إصابه»و نور الدّین سمهودی در«جواهر العقدین»و أحمد بن الفضل بن محمّد باکثیر المکّی در«وسیلة المآل»و محمود قادری در«صراط سوی»و شیخ سلیمان بلخی در «ینابیع المودّة»هم آورده اند.

و از آن جمله است:روایت أمّ سلمه رضی اللّه عنها،چنانچه سخاوی در«استجلاب ارتقاء الغرف»گفته:[و أمّا

حدیث أمّ سلمة،فحدیثها عند ابن عقدة من حدیث

ص: 146

هارون بن خارجة عن فاطمة ابنة علی عن أمّ سلمة رضی اللّه عنها.قالت: أخذ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم بید علی رضی اللّه عنه بغدیر خمّ فرفعها حتّی رأینا بیاض إبطه، فقال:من کنت مولاه،الحدیث.

و فیه قال: یا أیّها النّاس!إنّی مخلف فیکم الثّقلین کتاب اللّه و عترتی و لن یتفرّقا حتّی یردا علیّ الحوض].

و این حدیث را سمهودی در«جواهر العقدین»و أحمد بن الفضل بن محمّد باکثیر در «وسیلة المآل»و سلیمان بلخی در«ینابیع المودّة»نیز آورده اند.

و از آن جمله است:روایتی که از جابر بن عبد اللّه انصاری وارد شده،چنانچه سلیمان بلخی در«ینابیع المودّة»در ذکر طرق حدیث ثقلین گفته:

[

أخرج ابن عقدة عن جابر بن عبد اللّه.قال: کنا مع النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم فی حجّة الوداع،فلمّا رجع إلی الجحفة نزل ثمّ خطب النّاس،فقال:أیّها النّاس!إنّی مسئول و أنتم مسئولون،فما أنتم قائلون؟قالوا نشهد أنّک بلّغت و نصحت و أدّیت.

قال،إنّی لکم فرط و أنتم واردون علیّ الحوض،و إنّی مخلف فیکم الثّقلین إن تمسّکتم بهما لن تضلّوا کتاب اللّه و عترتی أهل بیتی،و إنّهما لن یفترقا حتّی یردا علیّ الحوض.ثمّ قال:أ لستم تعلمون أنی أولی بکم من أنفسکم؟قالوا بلی! فقال آخذا بید علیّ:من کنت مولاه فعلیّ مولاه.ثمّ قال:اللّهمّ وال من والاه و عاد من عاداه].

و از آن جمله است:روایتی که از زید بن أرقم وارد شده،چنانچه حاکم در «مستدرک علی الصّحیحین»بسند خود آورده:[

عن أبی الطّفیل عامر بن واثلة أنّه سمع زید بن أرقم رضی اللّه عنه.قال: نزل رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم بین مکّة و و المدینة عند سمرات خمس دوحات عظام،فکنس النّاس ما تحت السّمرات،ثمّ راح رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم عشیّة فصلّی،ثمّ قام خطیبا فحمد اللّه و أثنی علیه و ذکّر و وعظ،فقال ما شاء اللّه أن یقول،ثم قال:أیّها النّاس!إنّی تارک فیکم أمرین لن تضلّوا إن اتّبعتموهما و هما کتاب اللّه و أهل بیتی عترتی.ثم قال:

أ تعلمون أنّی أولی بالمؤمنین من أنفسهم؟ثلاث مرّات.قالوا:نعم؟فقال رسول اللّه

ص: 147

صلّی اللّه علیه و سلّم:من کنت مولاه فعلیّ مولاه].

و این روایت را از«مستدرک حاکم»،سیوطی هم در«جمع الجوامع»باختصار آورده،چنانچه گفته:[

أیّها النّاس!إنّی تارک فیکم أمرین لن تضلّوا إن اتّبعتموهما کتاب اللّه و أهل بیتی عترتی.تعلمون أنّی أولی بالمؤمنین من أنفسهم،فمن کنت مولاه فعلی مولاه.ک(1)، عن زید بن أرقم].

و از آن جمله است:روایتی دیگر از زید بن أرقم که آن را طبرانی و حاکم روایت کرده اند،چنانچه ملا علی متّقی در«کنز العمّال»آورده:[

کأنّی قد دعیت فأجبت!إنّی تارک فیکم الثّقلین أحدهما أکبر من الآخر،کتاب اللّه و عترتی أهل بیتی فانظروا کیف تخلفونی فیهما،فإنّهما لن یتفرقا حتّی یردا علیّ الحوض،إنّ اللّه مولای و أنا ولیّ کلّ مؤمن،من کنت مولاه فعلیّ مولاه،اللّهمّ وال من والاه و عاد من عاداه.طب.ک(2) عن أبی الطفیل عن زید بن أرقم].

و این حدیث شریف را بهمین سیاق از طبرانی و حاکم،بسیاری از علمای سنّیّه در کتب خود نقل کرده اند،کما دریت فیما سبق.

و از آن جمله است:روایتی دیگر از زید بن أرقم،چنانچه علاّمه ابن المغازلی در کتاب«المناقب»علی ما نقل عنه بسند خود آورده:[

عن زید بن أرقم قال: أقبل نبیّ اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم فی مکّة فی حجة الوداع حتّی نزل بغدیر الجحفة بین مکّة و المدینة،فأمر بدوحات فقم ما تحتهنّ من شوک،ثمّ نادی الصّلوة جامعة، فخرجنا إلی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم فی یوم شدید الحرّ،إنّ منّا لمن یضع رداءه علی رأسه و بعضه تحت قدمیه من شدّة الحرّ حتّی انتهینا إلی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم فصلّی بنا الظّهر ثمّ انصرف إلینا فقال.الحمد للّه نحمده و نستعینه و نؤمن به و نتوکّل علیه،و نعوذ باللّه من شرور أنفسنا و من سیّئات أعمالنا،الّذی لا هادی لمن أضلّ و لا مضلّ لمن هدی،و أشهد أن لا إله إلاّ اللّه و أنّ محمّدا عبده و رسوله.

ص: 148

أمّا بعد،أیها النّاس!فإنّه لم یکن لنبیّ من العمر إلاّ نصف ما عمر من قبله،و إنّ عیسی بن مریم لبث فی قومه أربعین سنة،و إنّی قد أشرعت فی العشرین،ألا و إنّی یوشک أن أفارقکم.ألا و إنّی مسئول و أنتم مسئولون،فهل بلّغتکم؟فما ذا أنتم قائلون؟فقام من کلّ ناحیة من القوم مجیب یقولون:نشهد:أنّک عبد اللّه و رسوله،و قد بلّغت رسالته و جاهدت فی سبیله و صدعت بأمره و عبدته حتّی أتاک الیقین،جزاک اللّه عنّا خیر ما جازی نبیّا عن أمّته.فقال:أ لستم تشهدون أن لا إله إلا اللّه وحده لا شریک له و أنّ محمّدا عبده و رسوله،و أنّ الجنّة حقّ و النّار حقّ،و تؤمنون بالکتاب کلّه؟قالوا:بلی!قال:أشهد أن قد صدقتکم و صدقتمونی.ألا و إنّی فرطکم و إنّکم تبعی،و توشکون أن تردون علیّ الحوض و أسألکم حین تلقونی عن ثقلی کیف خلفتمونی فیهما.قال:فاعتل(فأعضل.ظ)علینا ما ندری ما الثّقلان؟حتّی قام رجل من المهاجرین فقال:بأبی أنت و أمّی یا نبیّ اللّه!ما الثقلان؟قال:الاکبر منهما کتاب اللّه سبب طرف بید اللّه تعالی و طرف بأیدیکم فتمسّکوا به و لا تولّوا(تزلّوا.ظ)و لا تضلّوا.و الاصغر منهما عترتی،من استقبل قبلتی و أجاب دعوتی(فلیستوص بهم خیرا.صح.ظ)فلا تقتلوهم و لا تعدوهم و لا تقصروا عنهم،فإنّی قد سألت لهم(لهما.ظ)اللّطیف الخبیر فأعطانی أن یردا علیّ الحوض کهاتین،و أشار بالمسبّحتین.ناصرهما لی ناصر و خاذلهما لی خاذل،و ولیّهما لی ولیّ،و عدوّهما لی عدوّ.ألا!فإنّها(و إنّها.ظ)لم تهلک أمّة قبلکم حتّی تدین باهوائها و تظاهر علی نبوتها(نبیّها.ظ)و تقتل من قام بالقسط،ثمّ أخذ بید علی بن أبی طالب رضی اللّه عنه فرفعها و قال:من کنت مولاه فهذا مولاه و من کنت ولیّه فهذا ولیّه،اللّهم وال من والاه و عاد من عاداه،و قالها ثلثا.آخر الخطبة].

و این روایت را بالتّمام علامه محمّد بن إسماعیل بن صلاح الامیر الصّنعانی نیز در«روضه ندیّه»آورده،کما سمعت سابقا.

و از آن جمله است:روایتی که ابن الصباغ مالکی آن را در«فصول مهمه» از زهری آورده،چنانچه گفته:و

روی التّرمذی أیضا عن زید بن أرقم رضی اللّه عنه.

ص: 149

قال:قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم: من کنت مولاه. هذا اللّفظ بمجرّده رواه التّرمذی و لم یزد علیه،و زاد غیره و هو الزّهری ذکر الیوم و الزمان و المکان،قال:لمّا حجّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم حجّة الوداع و عاد قاصدا المدینة قام بغدیر خمّ،و هو ماء بین مکة و المدینة،و ذلک فی الیوم الثّامن عشر من ذی الحجة الحرام وقت الهاجرة، و قال:أیّها الناس!إنّی مسئول و أنتم مسئولون،هل بلّغت و نصحت؟قالوا:نشهد أنّک قد بلّغت و نصحت.ثم قال:و أنا أشهد أنی قد بلّغت و نصحت.ثم قال:أیّها النّاس!أ لیس تشهدون أن لا إله الاّ اللّه و أنّی رسول اللّه؟قالوا:نشهد أن لا اله إلا اللّه و إنّک رسول اللّه.قال:و أنا أشهد مثل ما شهدتم.ثمّ قال صلّی اللّه علیه و سلّم:

أیّها النّاس!قد خلفت فیکم ما أن تمسّکتم به لن تصلّوا بعدی،کتاب اللّه و أهل بیتی ألا!و إنّ اللّطیف الخبیر أخبرنی أنّهما لن یفترقا حتّی یردا علیّ الحوض،وسعة حوضی ما بین بصری و صنعاء،عدد آنیته عدد النّجوم،إنّ اللّه مسائلکم(سائلکم.ظ)کیف خلفتمونی فی کتابه و فی أهل بیتی.ثمّ قال صلّی اللّه علیه و سلّم:أیّها النّاس!من أولی النّاس بالمؤمنین؟قالوا:اللّه و رسوله أولی بالمؤمنین:یقول ذلک ثلاث مرّات ثمّ قال فی الرّابعة و أخذ بید علی رضی اللّه عنه:من کنت مولاه فعلی مولاه،اللّهم وال من والاه و عاد من عاداه،یقولها ثلاث مرّات.ألا!فلیبلغ الشاهد الغائب].

و از آن جمله است:روایتی که أحمد بن أبی یعقوب بن جعفر الیعقوبی در تاریخ خود آورده،چنانچه در ذکر حجّة الوداع گفته،

[و خرج لیلا منصرفا إلی المدینة،فصار إلی موضع بالقرب من الجحفة یقال له غدیر خمّ،لثمانی عشرة لیلة خلت من ذی الحجّة،و قام خطیبا و أخذ بید علی بن أبی طالب،فقال:أ لست أولی بالمؤمنین من أنفسهم؟قالوا:بلی یا رسول اللّه!قال:فمن کنت مولاه فعلی مولاه، اللّهم وال من والاه و عاد من عاداه.ثم قال:أیّها النّاس!إنّی فرطکم و أنتم واردی علی الحوض،و إنی سائلکم حین تردون علیّ عن الثّقلین،فانظروا کیف تخلفونی فیهما؟،و قالوا:و ما الثّقلان یا رسول اللّه؟قال:الثقل الاکبر کتاب اللّه سبب طرفه بید اللّه و طرف بأیدیکم،فاستمسکوا به و لا تضلّوا و لا تبدلوا و عترتی أهل بیتی].

ص: 150

و از آن جمله است:روایتی که جمال الدین محدّث در«روضة الاحباب»آن را آورده،چنانچه در ذکر حجّة الوداع گفته:[و در أثناء مراجعت چون بمنزل غدیر خمّ که از نواحی جحفه است رسید نماز پیشین را در أوّل وقت گذارد و بعد از آن رو بروی یاران بکرد و فرمود:

أ لست أولی بالمؤمنین من أنفسهم؟ یعنی:آیا نیستم أولی بمؤمنین از نفسهای ایشان؟و روایتی آنکه فرمود:گوییا مرا بعالم بقا خواندند و من اجابت نمودم،بدانید که من در میان شما دو أمر عظیم می گذارم،و یکی از دیگری بزرگتر است:قرآن و أهل البیت من،ببینید و احتیاط کنید که بعد از من با آن دو أمر چگونه سلوک خواهید نمود؟و رعایت حقوق آنها بچه کیفیّت خواهید کرد؟ و آن دو أمر از یکدیگر هرگز جدا نخواهند شد تا در لب حوض کوثر بمن رسند.

آنگاه فرمود:بدرستی که خداوند تعالی مولای من است،و من مولای جمیع مؤمنانم.بعد از آن دست علی را بگرفت و فرمود:

من کنت مولاه فعلیّ مولاه، اللّهمّ وال من والاه و عاد من عاداه،و اخذل من خذله،و انصر من نصره،و أدر الحقّ معه حیث کان].

و این روایت را نور الدین حلبی در«إنسان العیون»و شیخ عبد الحق دهلوی در«مدارج النّبوة»و عبد الرحمن چشتی در«مرآة الاسرار»و حسام الدین سهارنپوری در«مرافض»نیز ذکر نموده اند.

مخفی نماند که مناسبت حدیث ثقلین با حدیث غدیر بحدّی ثابت و مبرهنست که علمای أعلام سنّیّه طوعا و کرها بآن اعتراف می نمایند،بلکه در مقام إثبات خصوصیّت جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام بمزید اهلیّت تمسّک،حدیث غدیر را بمعرض احتجاج آورده اذعان و إیقان أرباب أبصار و أعیان می افزایند.

نور الدین سمهودی در«جواهر العقدین»کما سمعت سابقا در شمار تنبیهاتی که بعد سیاق طرق حدیث ثقلین ذکر نموده گفته:[رابعها:هذا الحثّ شامل للتمسّک بمن سلف من أئمّة أهل البیت و العترة الطّاهرة و الاخذ بهدیهم،و أحقّ من تمسّک به منهم إمامهم و عالمهم علی بن أبی طالب رضی اللّه عنه،فی فضله و علمه و دقائق

ص: 151

مستنبطاته و فهمه و حسن شیمه و رسوخ قدمه،و یشیر إلی هذا ما

أخرجه الدّار قطنی فی الفضائل عن معقل بن یسار.قال:سمعت أبا بکر رضی اللّه عنهما یقول: علیّ بن أبی طالب رضی اللّه عنه عترة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم ،أی الّذین حثّ علی التّمسّک بهم فخصّه أبو بکر رضی اللّه عنه بذلک لما أشرنا إلیه و لهذا خصّه صلّی اللّه علیه و سلّم من بینهم یوم غدیر خمّ بما سبق من

قوله: من کنت مولاه فعلی مولاه.اللّهمّ وال من والاه و عاد من عاداه ،و هذا حدیث صحیح لا مریة فیه].

و ابن حجر مکی در«صواعق»بعد ذکر حدیث ثقلین گفته:[و فی أحادیث الحثّ علی التّمسّک بأهل البیت إشارة إلی عدم انقطاع متأهل منهم للتّمسّک به إلی یوم القیمة،کما أنّ الکتاب العزیز کذلک،و لهذا کانوا أمانا لاهل الارض کما یأتی.و یشهد لذلک الخبر السّابق:

فی کل خلف من أمّتی عدول من أهل بیتی إلی آخره. ثمّ أحقّ من یتمسّک به منهم إمامهم و عالمهم علیّ بن أبی طالب کرّم اللّه وجهه لما قدّمناه من مزید علمه و دقائق مستنبطاته،و من ثمّ قال أبو بکر:علیّ عترة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم:أی الّذین حثّ علی التّمسّک بهم،فخصّه لما قلنا،و لذلک خصّه صلّی اللّه علیه و سلّم بما مرّ یوم غدیر خمّ].

و احمد بن الفضل بن محمّد باکثیر المکّی در«وسیلة المآل»در ذکر حدیث غدیر گفته:ش[و أخرج الدّارقطنی فی الفضائل عن معقل بن یسار رضی اللّه عنه.قال:

سمعت أبا بکر رضی اللّه عنه یقول:علی بن أبی طالب عترة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم أی الّذین حثّ النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم علی التّمسّک بهم و الاخذ بهدیهم،فإنّهم نجوم الهدی من اقتدی بهم اهتدی،و خصّه ابو بکر بذلک رضی اللّه عنه لأنّه الامام فی هذا الشأن و باب مدینة العلم و العرفان فهو إمام الأئمّة و عالم الأمّة،و کأنه أخذ ذلک ذلک من تخصیصه صلّی اللّه علیه و سلّم له من بینهم یوم غدیر خمّ بما سبق،و هذا حدیث صحیح لا مریة فیه و لا شکّ ینافیه،و روی عن الجمّ الغفیر من الصّحابة و شاع و اشتهر و ناهیک بمجمع حجّة الوداع].

و أحمد بن عبد القادر العجیلی در«ذخیرة المآل»در شرح شعر:

ص: 152

و إنّی لغفّار لمن تاب و من قد اهتدی إلی و لا أبی الحسن

گفته:[و لذلک قال الشّیخ ابن حجر فی صواعقه فی حدیث التّمسّک:أحقّ من یتمسّک به منهم علیّ بن أبی طالب کرّم اللّه وجهه،و من ثمّ قال أبو بکر:علیّ عترة رسول اللّه،أی الّذین حثّ علی التّمسّک بهم،و لذلک خصّه بما قاله یوم الغدیر].

مقصد و مراد سلوک طریقه ایست مرضیّه.حالا بعض شواهد این مطلب باید شنید.

نور الدین سمهودی در«جواهر العقدین»در ذکر آیۀ مودّت و إثبات نزول آن در وجوب مودّت اهل بیت علیهم السّلام گفته:[و قد یستشهد له بما أخرجه الثّعلبی فی تفسیره من طریق السّدی عن أبی مالک عن ابن عباس،قال:«و من یقترف حسنة نزد له فیها حسنا»قال:المودّة لآل محمّد علیه و علیهم الصّلوة و السّلام، و أخرجه الفقیه أبو الحسن ابن المغازلی عن السّدّی و وجه الاستشهاد أنّ هذه الآیة بأثر قوله «قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی» فتفسیر الثّانیة بذلک یفهم أنّ ما قبلها کذلک من أجل التّناسب بل هو مقتضی ما جزم به الثّعلبی و البغوی بنقله عن ابن عبّاس فی تفسیر قوله بأثر ذلک «أَمْ یَقُولُونَ افْتَری عَلَی اللّهِ کَذِباً» إلی قوله «وَ هُوَ الَّذِی یَقْبَلُ التَّوْبَةَ» .فقال:قالا ابن عبّاس:لمّا نزل قوله تعالی «قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً» الآیة،قال.قوم فی نفوسهم:ما یرید إلاّ أن یحثّنا علی أقاربه من بعده! فأخبر جبرئیل النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم أنّهم اتّهموه،فأنزل «أَمْ یَقُولُونَ افْتَری عَلَی اللّهِ کَذِباً «الآیة،فقال القوم:یا رسول اللّه!نشهد أنّک صادق،فنزل «وَ هُوَ الَّذِی یَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبادِهِ» .قلت:و هذا التّناسب هو الّذی حمل السّدیّ علی أنّه قال:

إنّ اللّه غفور لذنوب آل محمّد شکور لحسناتهم.نقله عنه القرطبی و غیره،و کلّه جار علی ما سبق فی قوله تعالی: إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی ].

و ثعلبی در تفسیر خود در تفسیر آیۀ« وَ لَقَدْ آتَیْناکَ سَبْعاً مِنَ الْمَثانِی وَ الْقُرْآنَ الْعَظِیمَ »از بعض مفسّرین أسلاف خود کلامی نقل کرده که مبنای استدلال در آن بر قضیّه تناسب است،چنانچه در ذکر وجوه تسمیۀ فاتحة الکتاب بسبع مثانی گفته:

و قال الحسین(1) بن الفضل و غیره:لانّها نزلت مرّتین کلّ مرّة معها سبعون ألف ملک،مرّة بمکّة من أوائل ما نزل من القرآن و مرّة بالمدینة،و السّبب فیه أنّ سبع قوافل وافت من بصری و أذرعات لیهود بنی قریظة و النّظیر فی یوم واحد و فیها أنواع

ص: 154

من البزّ و أفاویه الطّیب و الجواهر و أمتعة البحر،فقال المسلمون:لو کانت هذه الأموال لتقوّینا بها و لأنفقناها فی سبیل اللّه،فأنزل اللّه عزّ و جلّ هذه الآیة و قال:لقد أعطیناکم سبع آیات هی خیر لکم من هذه السّبع قوافل،و دلیل هذا التأویل قوله عزّ و جلّ عقیبها: «لا تَمُدَّنَّ عَیْنَیْکَ» الآیة].

ازین عبارت ظاهرست که حسین بن فضل و دیگر مفسّرین در وجه تسمیۀ فاتحة الکتاب بسبع مثانی بیان نموده اند که چون این سوره دو مرتبه نازل شد،یک بار در مکّه و یک بار در مدینه،لهذا آن را خداوند عالم بمثانی تعبیر فرمود،و سبب نزول آن در مدینه چنین ذکر کرده اند که بای یهود بنی قریظه و بنی نضیر هفت قافله از مقام بصری و أذرعات در یک روز وارد شد و در آن قافلها أنواع جام ها و اقسام خوشبوها و جواهر و أمتعه بحر بود،پس مسلمین گفتند:اگر این همه أموال برای ما می بود ما قوّت حاصل می کردیم بآن و خرج می کردیم آن را در راه خدا پس خداوند عالم نازل فرمود این آیه را و فرمود که ما شما را هفت آیت بخشیدیم که آن هفت آیه بهترست برای شما ازین هفت قافله.و بعد ذکر این قصّه مفسّرین مذکورین افاده کرده اند که دلیل این تأویل قول خداوند عالمست که در عقب این آیه فرموده:

«لا تَمُدَّنَّ عَیْنَیْکَ إِلی ما مَتَّعْنا بِهِ أَزْواجاً مِنْهُمْ» مراد آنست که چون در آیۀ ما بعد خداوند عالم جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم را منع فرموده ازین که آن جناب نظر نماید بسوی چیزی که خداوند عالم آن را بأصناف کفّار از قبیل مال و متاع دنیا عطا نموده لهذا بحسب قضیّه مناسبت بین الآیات باید که سبب نزول آیه ما قبل هم قصّه ورود قوافل که مشتمل بر تمنّای مسلمین أموال آن قوافل را و منع خداوند عالم مسلمین را ازین تمنّا و تسلیت بعطای سبع مثانی است قرار داده آید.

و افراط أهل سنّت در تفسیر آیات بقضیّۀ تناسب بجایی رسیده که عاقل بصیر را در بعض موارد بچار موجۀ حیرت می اندازد و کمال خلاعت و جلالت این حضرات را در کتمان حقّ أبلج و نصرت باطل لجلج واضح و عیان می سازد!مگر نمی بینی که نظام نیسابوری أعرج در تفسیر«غرائب القرآن»أولا آیۀ «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا مَنْ یَرْتَدَّ مِنْکُمْ عَنْ دِینِهِ فَسَوْفَ یَأْتِی اللّهُ بِقَوْمٍ یُحِبُّهُمْ وَ یُحِبُّونَهُ» الآیة را که بلا شبهه در شأن والا شأن جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام نازلست کما علمت فی المنهج الاوّل باتّباع فخر رازی بکمال گاوتازی در حقّ ابو بکر فرود آورده و باین تفسیر سفاهت تخمیر خود راه پا مالی بسیاری از نصوص أحادیث نبویّه و أقوال أسلاف خود سپرده،من بعد بر آیۀ وافی هدایۀ «إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ» نیز دست تصرّف دراز نموده و از نهایت رقاعت خواسته که بقضیّۀ مناسبت این آیه را نیز در حقّ أبو بکر فرود آرد،و همّت قالصه خود بر مباهته و لداد و مخاصمه و عناد بر گمارد!اگر باور نمی کنی قدری از عبارت«غرائب القرآن»که در تفسیر آیۀ «إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ» واقع شده ببین، و هی هذه:[استدلّت الشّیعة بها علی أنّ الامام بعد رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم هو علی بن أبی طالب لأنّ الولیّ هو الوالی المتصرّف فی أمور الامّة و أنّه علیّ بروایة أبی ذر و غیره.و أجیب بالمنع من أنّ الولیّ ههنا هو المتصرّف،بل المراد به النّاصر و المحبّ،لأنّ الولایة المنهیّ عنها فیما قبل هذه الآیة و فیما بعدها هو بهذا المعنی فکذا الولایة المأمور بها.و أیضا أنّ علیّا لم یکن نافذ التّصرّف حال نزول الآیة و إنّها تقتضی ظاهرا أن یکون الولایة حاصلة له فی الحال.و أیضا إطلاق لفظ الجمع علی الواحد لأجل التّعظیم مجاز،و الأصل فی الاطلاق الحقیقة،فالمراد بالّذین آمنوا عامة المؤمنین و أنّ بعضهم یجب أن یکون ناصرا لبعض،کقوله «وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ» و أیضا الآیة المتقدّمة نزلت فی أبی بکر کما مرّ من أنّه هو الّذی حارب المرتدّین،فالمناسب أن یکون هذه أیضا فیه].

ص: 155

و افراط أهل سنّت در تفسیر آیات بقضیّۀ تناسب بجایی رسیده که عاقل بصیر را در بعض موارد بچار موجۀ حیرت می اندازد و کمال خلاعت و جلالت این حضرات را در کتمان حقّ أبلج و نصرت باطل لجلج واضح و عیان می سازد!مگر نمی بینی که نظام نیسابوری أعرج در تفسیر«غرائب القرآن»أولا آیۀ «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا مَنْ یَرْتَدَّ مِنْکُمْ عَنْ دِینِهِ فَسَوْفَ یَأْتِی اللّهُ بِقَوْمٍ یُحِبُّهُمْ وَ یُحِبُّونَهُ» الآیة را که بلا شبهه در شأن والا شأن جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام نازلست کما علمت فی المنهج الاوّل باتّباع فخر رازی بکمال گاوتازی در حقّ ابو بکر فرود آورده و باین تفسیر سفاهت تخمیر خود راه پا مالی بسیاری از نصوص أحادیث نبویّه و أقوال أسلاف خود سپرده،من بعد بر آیۀ وافی هدایۀ «إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ» نیز دست تصرّف دراز نموده و از نهایت رقاعت خواسته که بقضیّۀ مناسبت این آیه را نیز در حقّ أبو بکر فرود آرد،و همّت قالصه خود بر مباهته و لداد و مخاصمه و عناد بر گمارد!اگر باور نمی کنی قدری از عبارت«غرائب القرآن»که در تفسیر آیۀ «إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ» واقع شده ببین، و هی هذه:[استدلّت الشّیعة بها علی أنّ الامام بعد رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم هو علی بن أبی طالب لأنّ الولیّ هو الوالی المتصرّف فی أمور الامّة و أنّه علیّ بروایة أبی ذر و غیره.و أجیب بالمنع من أنّ الولیّ ههنا هو المتصرّف،بل المراد به النّاصر و المحبّ،لأنّ الولایة المنهیّ عنها فیما قبل هذه الآیة و فیما بعدها هو بهذا المعنی فکذا الولایة المأمور بها.و أیضا أنّ علیّا لم یکن نافذ التّصرّف حال نزول الآیة و إنّها تقتضی ظاهرا أن یکون الولایة حاصلة له فی الحال.و أیضا إطلاق لفظ الجمع علی الواحد لأجل التّعظیم مجاز،و الأصل فی الاطلاق الحقیقة،فالمراد بالّذین آمنوا عامة المؤمنین و أنّ بعضهم یجب أن یکون ناصرا لبعض،کقوله «وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ» و أیضا الآیة المتقدّمة نزلت فی أبی بکر کما مرّ من أنّه هو الّذی حارب المرتدّین،فالمناسب أن یکون هذه أیضا فیه].

و شاه ولی اللّه دهلوی والد حقیقی مخاطب که تعصّب و عناد و تمرّد و لداد از أساتذۀ حروریّۀ أنکاد،و سرکردگان نواصب أوغاد بشمار می رود باضلال رازی و نیسابوری همین مسلک مظلم را پیموده و جابجا بزعم باطل،نازل بودن آیۀ «مَنْ یَرْتَدَّ مِنْکُمْ عَنْ دِینِهِ فَسَوْفَ یَأْتِی اللّهُ بِقَوْمٍ یُحِبُّهُمْ وَ یُحِبُّونَهُ» در حقّ أبو بکر،آیۀ «إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ» را نیز در حقّ أبو بکر وانموده،چنانچه در«إزالة الخفا»در فصل سوّم مقصد أوّل جائی که برأی باطل خود تفسیر آیۀ «مَنْ یَرْتَدَّ مِنْکُمْ عَنْ دِینِهِ»

ص: 156

و آیۀ «إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ» را یکجا مذکور ساخته،می گوید:[قوله تعالی: إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ .إنّما در کلام عرب برای دلیل جملۀ سابقه و تحقیق و تثبیت او می آید یعنی:أی مسلمانان!از ارتداد عرب و جموع مجتمعۀ ایشان چرا می ترسید؟!جز این نیست که کار ساز و ناصر و یاری دهندۀ شما در حقیقت خداست که می ریزد إلهام خیر و می نماید تدبیر أمور،و رسول او که سر رشته ترغیب بر جهاد در عالم آورده اوست و برای أمّت خود بدعای خیر دستگیر ایشان است.و در ظاهر محققین أهل ایمان که باقامۀ صلاة و إیتاء زکاة بوصف خشوع و نیایش متّصف اند،تحمّل داعیه الهیّه کنند و خدای تعالی بر دست ایشان کارهای نیک در عالم سرانجام فرماید،و سبب نزول و ما صدق این آیه صدّیق أکبر است!لفظ آمنوا عامست شامل همه محققین و دخول سبب قطعی و بجهت این عموم جابر بن عبد اللّه گفته است:نزلت فی عبد اللّه بن سلام لمّا هجره قومه من الیهود.

أخرج البغوی عن أبی جعفر محمّد بن علی الباقر: «إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا» نزلت فی المؤمنین.فقیل له:إنّها نزلت فی علیّ؟ فقال:هو من المؤمنین ،نه چنانکه شیعه گمان کرده اند و قصّۀ مصنوعه روایت می کنند و راکعون را حال از یؤتون الزّکوة می گیرند و بر برتافتن انگشتری بجانب فقیری در حالت رکوع فرود می آرند،و سیاق و سباق آیه را بر هم زنند،خدای تعالی أعضای ایشان را از هم جدا سازد چنانکه ایشان آیات متّسقه بعضها ببعض را از هم جدا گیرند].

و نیز در«إزالة الخفا»در همین مقام گفته:[و نیز باید دانست که إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ هر چند لفظ عامّ است أمّا مورد نصّ صدّیق أکبرست،و دخول مورد نصّ در عام قطعی است،پس صدّیق أکبر ولیّ مسلمانان و کار ساز ایشانست و همین است معنی خلافت راشده،و صدّیق أکبر متّصف باقامۀ صلاة و إیتاء زکاة است با وصف خشوع یا با وصف إکثار نوافل صلاة!و این معنی یکی از لوازم خلافت خاصّه است].

و نیز در«إزالة الخفا»در فصل هفتم مقصد أوّل جائی که از استدلال اهل حق بآیۀ «إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ» بزعم فاسد خود جواب داده گفته:[قوله: إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ ،إلخ.سیاق آیه ذکر مرتدّین است و

ص: 157

جهاد با ایشان،و این معنی باتّفاق مفسّرین در حقّ صدّیق أکبرست.قاله قتادة و الضحّاک و الحسن البصری.و حوادثی که در عالم پیدا شد أدلّ دلیل است بر آن،از میان مورّخین کیست که یاد دارد که کسی در این مدد متطاوله بوصف جمع رجال نصب قتال با مرتدّین نموده باشد سوای صدّیق أکبر؟!و لفظ انما در کلام عرب برای دلیل جمله سابقه در تحقیق و تثبیت آن می آید،یعنی:أی مسلمانان!از ارتداد عرب و جموع متجمعۀ ایشان چرا می ترسید؟!غیر از این نیست که کار ساز شما در حقیقت خداست،إلهام می کند و تدبیر أمور بآن إلهام می فرماید و رسول او سررشته ترغیب بر جهاد او در عالم آورده است و بدعای خیر دستگیر أمّت خود است.و در ظاهر محقّقین أهل إیمان که باقامت صلاة و إیتاء زکاة بوصف نیایش و خشوع متّصفند و اهلیّت تحمّل داعیۀ الهیّه دارند و خدای تعالی بر دست ایشان إتمام إصلاح عالم می فرماید،پس إِنَّما وَلِیُّکُمُ بشهادة سیاق و سباق نازل است در باب صدّیق أکبر و تعریضست باو و متابعان او،و اگر بعموم صفت متمسّک شویم جمیع محقّقین را شامل است،و لهذا

قال أبو جعفر محمّد بن علی الباقر حین قیل له:إنّها نزلت فی علی.

قال:هو من المؤمنین، أخرجه البغوی. و قال جابر بن عبد اللّه:نزلت فی عبد اللّه بن سلام لمّا هجره قومه.حالا زیغ این مبتدعان را تماشا کن که این سیاق و سباق را گذاشته در پی ترویج هوای باطل خود افتاده اند!].

و نیز در«إزالة الخفا»در فصل ششم مقصد اوّل گفته:[قال اللّه تعالی: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا مَنْ یَرْتَدَّ مِنْکُمْ عَنْ دِینِهِ فَسَوْفَ یَأْتِی اللّهُ بِقَوْمٍ یُحِبُّهُمْ وَ یُحِبُّونَهُ أَذِلَّةٍ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ أَعِزَّةٍ عَلَی الْکافِرِینَ یُجاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللّهِ وَ لا یَخافُونَ لَوْمَةَ لائِمٍ ذلِکَ فَضْلُ اللّهِ یُؤْتِیهِ مَنْ یَشاءُ وَ اللّهُ واسِعٌ عَلِیمٌ إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ راکِعُونَ وَ مَنْ یَتَوَلَّ اللّهَ وَ رَسُولَهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا فَإِنَّ حِزْبَ اللّهِ هُمُ الْغالِبُونَ» فقیر گوید عفی عنه:این آیات أوّل دلیل است بر خلافت خاصۀ أبو بکر صدّیق و بر فضائل و مناقب او و تابعان او بوجهی که جاهل آن معذور نباشد و منکر آن منقطع الحجة باشد در اسلام.تفصیل این اجمال آنکه:خدای تعالی

ص: 158

درین آیات خبر داد که جماعة از متکلّمین بکلمۀ اسلام مرتدّ خواهند شد،و وعده فرمود که جماعة از محبّین و محبوبین و کذا و کذا خواهم آورد،و معنی آوردن آنست که از میان قبائل عرب گروه گروه بر آمده بمحض توفیق إلهی مجتمع شوند،و برابر مرتدّین داد قتال دهند،و این وعده بهیأتها و صورتها در زمان صدّیق أکبر واقع شد و گروه گروه از قبائل عرب بر آمده زیر رایت حضرت صدیق جمع شدند و بأمر او مقاتله نمودند تا آنکه نائره فتنه فرونشست و عالم بشکل أوّل بازگشت و بعد از آن حادثه إلی یومنا هذا که مدد متطاوله گذشته باین صفت قتال مرتدّین واقع نشد.پس صدّیق أکبر و أتباع او باین فضائل عظیمه که در اسلام فضیلتی بالاتر از آن نمی باشد متّصف بودند،و همینست معنی خلافت خاصّه و هو المقصود]انتهی.

و فساد و بطلان و وهن و هوان این هفوات سخیفه بحمد اللّه تعالی از آنچه در منهج أوّل در مجلّد آیۀ «إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ» بشرطی که قسطی از حیا داشته باشند.

و از جملۀ عجائب آنست که شاه ولیّ اللّه دهلوی در«إزالة الخفا»بجواب استدلال اهل حقّ بحدیث غدیر بر امامت جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام چنان غریق بحر تعصّب شده که در منع بودن لفظ مولی بمعنی أولی و ادّعای بودن آن بمعنی محبوب دست تمسّک بأحادیث وارده در قرب زمان صدور حدیث غدیر زده و چون آن را بخیال فاسد خود مطابق مطلوب خود دانسته لهذا خواسته که حدیث غدیر را نیز همرنگ آن گرداند،و هر گاه حال بر چنین منوال باشد أهل حقّ را بالاولی استحقاق حاصل می شود که بعد إثبات دلالت حدیث غدیر بر امامت جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام که بحمد اللّه بأدلّه قاهره و براهین باهره بعمل آورده اند،محض ورود حدیث ثقلین را با حدیث غدیر در یک مورد،دلیل دلالت آن بر امامت و خلافت حضرت أمیر کلّ أمیر علیه سلام الملک القدیر گردانند،و باین احتجاج و استدلال که بوجوه عدیده أولی و أکمل از احتجاج مزعومی شاه ولی اللّه می باشد دمغ رأس مخاطب نافی مساس بمنصۀ شهود رسانند.

حالا عبارت شاه ولی اللّه باید شنید و بهرۀ وافی از اعتبار و استبصار باید

ص: 159

شاه مذکور در«إزالة الخفا»بعد ذکر حدیث غدیر می گوید:[تعنّت شیعه را تماشا کن!چون درین حدیث هم جای ناخن زدن را ندیدند گفتند بمعنی أولی است،و أولی بتصرف در حقّ تمام أمّت می گیریم و أولی بتصرّف در حقّ جمیع أمّت إمام است.پس مرتضی امامست.گوییم مولی بمعنی محبوبست از جهت قرینۀ أسباب متقدّمه و از جهت احادیثی که قریب بمضمون این حدیث و نزدیک بزمان او وارد شده اند]انتهی ما أردنا نقله فی هذه المقام من کلام هذا النّاصب الجالب للملام.

و نیز در«مسند»گفته:[

حدّثنا أبو أحمد الزّبیری.ثنا:شریک،عن الرّکین عن القاسم بن حسان،عن زید بن ثابت،قال:قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم: إنّی تارک فیکم خلیفتین:کتاب اللّه و عترتی أهل بیتی،و إنّهما لن یتفرّقا حتّی یردا علیّ الحوض جمیعا].

و أبو اسحاق أحمد بن محمّد بن إبراهیم الثّعلبی در تفسیر خود که مسمّی به «الکشف و البیان عن تفسیر القرآن»می باشد در تفسیر آیۀ «وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمِیعاً» گفته:[

حدّثنا الحسن بن محمّد بن حبیب المفسّر.قال:وجدت فی کتاب جدّی بخطّه نا:أحمد بن الاحجم القاضی المرندی.نا:الفضل بن موسی الشّیبانی.أنا:

عبد الملک بن أبی سلیمان،عن عطیّة العوفی،عن أبی سعید الخدری،قال:قال:

سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم یقول: یا أیّها النّاس!إنّی قد ترکت فیکم خلیفتین»إن أخذتم بهما لن تضلّوا بعدی،أحدهما أکبر من الآخر:کتاب اللّه حبل ممدود من السّماء إلی الارض و عترتی أهل بیتی.ألا!و إنّهما لن یتفرّقا علیّ الحوض].

و ابو عبد اللّه محمد بن مسلم بن أبی الفوارس الرّازی در صدر«أربعین فضائل جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام»گفته:

[فنرجو من اللّه أن یحشرنا فی زمرة نبیّه و عترته و یرزقنا رؤیتهم و شفاعتهم بفضله و سعة رحمته الّذین أذهب اللّه عنهم الرّجس و طهّرهم تطهیرا.

و قال النّبی: إنّی تارک فیکم کتاب اللّه و عترتی أهل بیتی فهما خلیفتای بعدی أحدهما أکبر من الآخر سبب موصول من السّماء إلی الارض،فان استمسکتم بهما لن تضلّوا فانّهما لن یفترقا حتّی یردا علیّ الحوض یوم القیمة]الخ.

و صدر الدین ابراهیم بن محمّد الحموئی در کتاب«فرائد السمطین»علی ما نقل عنه آورده:[

عن زید بن ثابت،قال:قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: إنّی تارک فیکم الثقلین:

کتاب اللّه عزّ و جلّ و عترتی أهل بیتی،ألا!و هما الخلیفتان من بعدی،و لن یفترقا حتّی یردا علیّ الحوض].

و نور الدین أبی بکر بن سلیمان الهیتمی القاهری الشافعی در کتاب«مجمع الزّوائد»گفته:[

عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم،قال: إنّی ترکت فیکم خلیفتین:

ص: 161

کتاب اللّه و أهل بیتی و إنّهما لن یتفرّقا حتّی یردا علیّ الحوض. رواه الطبرانی فی الکبیر و رجاله ثقات].

و شمس الدین سخاوی در«استجلاب ارتقاء الغرف»در ذکر طریق حدیث ثقلین گفته:[و أمّا

حدیث زید،فرواه أحمد فی مسنده،و لفظه:قال:قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم: إنّی تارک فیکم خلیفتین:کتاب اللّه عزّ و جلّ حبل ممدود ما بین- السّماء و الارض،و عترتی أهل بیتی،و إنّهما لن یتفرّقا حتّی یردا علیّ الحوض].

و جلال الدین سیوطی در«إحیاء المیت بفضائل أهل البیت»گفته:[الحدیث السّادس و الخمسون:

أخرج أحمد و الطّبرانی عن زید بن ثابت،قال:قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم: إنّی تارک فیکم خلیفتین:کتاب اللّه حبل ممدود ما بین السّماء و الارض،و عترتی أهل بیتی و إنّهما لن یتفرّقا حتّی یردا علیّ الحوض].

و نیز سیوطی در کتاب«البدور السافرة عن أمور الآخرة»گفته:[

أخرج ابن أبی عاصم فی السّنة عن زید بن ثابت،قال:قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم: إنّی تارک فیکم الثّقلین الخلیفتین من بعدی کتاب اللّه و عترتی،فإنّهما لن یفترقا حتّی یردا علیّ الحوض].

و نیز سیوطی در«درّ منثور»بتفسیر آیۀ« وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمِیعاً »گفته:

[

و أخرج أحمد عن زید بن ثابت،قال:قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم: إنّی تارک فیکم خلیفتین کتاب اللّه عزّ و جلّ حبل ممدود ما بین السّماء و الارض و عترتی أهل بیتی و إنّهما لن یتفرّقا حتّی یردا علیّ الحوض].

و نیز سیوطی در«جامع صغیر»گفته:

[إنّی تارک فیکم خلیفتین کتاب اللّه حبل ممدود ما بین السّماء و الارض و عترتی أهل بیتی،و إنّهما لن یتفرّقا حتّی یردا علیّ الحوض. حم.طب،عن زید بن ثابت].

و نور الدین سمهودی در«جواهر العقدین»در ذکر طرق حدیث ثقلین گفته:

[

و عن زید بن ثابت،قال:قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم: إنّی تارک فیکم خلیفتین کتاب اللّه عزّ و جلّ حبل ممدود ما بین السّماء و الارض،أو ما بین السّماء إلی الارض و

ص: 162

عترتی أهل بیتی و إنّهما لن یتفرقا حتّی یردا علیّ الحوض. أخرجه أحمد فی مسنده، و عبد بن حمید بسند جیّد،و لفظه: إنّی تارک فیکم ما إن تمسّکتم به لن تضلّوا، کتاب اللّه و عترتی أهل بیتی،الحدیث.

و أخرجه الطّبرانی فی الکبیر برجال ثقات،و لفظه: إنّی تارک فیکم خلیفتین کتاب اللّه و أهل بیتی و إنّهما لن یفترقا حتّی یردا علیّ الحوض.صح].

و عبد الوهاب بن محمّد بن رفیع الدّین البخاری در«تفسیر أنوری»بتفسیر آیه مودّت در ذکر فضائل اهلبیت علیهم السّلام گفته:[

و عن أبی سید الخدری رضی اللّه عنه،قال: خطب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم،فقال:أیّها النّاس!إنّی ترکت فیکم الثّقلین خلیفتین إن أخذتم بهما لن تضلّوا بعدی،أحدهما أکبر من الآخر:کتاب اللّه حبل ممدود من السّماء إلی الارض و عترتی،و هم أهل بیتی لن یفترقا حتّی یردا علیّ الحوض أورده الثّعلبی،و ذکر الامام أحمد بن حنبل فی مسنده بمعناه].

و ملا علی متقی در«کنز العمّال»گفته:

[إنّی تارک فیکم خلیفتین کتاب اللّه حبل ممدود ما بین السّماء و الارض و عترتی أهل بیتی،و إنّهما لن یتفرّقا حتّی یردا علیّ الحوض. حم.طب عن زید بن ثابت].

و نیز ملا علی متقی در«کنز العمّال»گفته:

[إنّی تارک فیکم خلیفتین، کتاب اللّه حبل ممدود ما بین السّماء و الارض و عترتی أهل بیتی،و إنّهما لن یتفرّقا حتّی یردا علیّ الحوض. حم.طب.ض،عن زید بن ثابت.طب عن زید بن أرقم].

و نیز ملا علی متقی در«کنز العمّال»گفته:

[عن زید بن ثابت عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم أنّه قال: قد ترکت فیکم خلیفتین:کتاب اللّه و أهل بیتی،یردان علیّ الحوض جمیعا. ابن جریر].

و ملا علی قاری در«مرقاة-شرح مشکاة»در ذکر حدیث ثقلین گفته:[و

رواه أحمد و الطبرانی عن زید بن ثابت،و لفظه: إنّی تارک فیکم خلیفتین کتاب اللّه حبل ممدود ما بین السّماء و الارض و عترتی أهل بیتی،و إنّهما لن یفترقا حتّی یردا علیّ الحوض].

ص: 163

و عبد الرؤوف مناوی در«فیض القدیر-شرح جامع صغیر»گفته:

[إنّی تارک فیکم خلیفتین کتاب اللّه حبل ممدود ما بین السّماء و الارض و عترتی أهل بیتی،تفصیل بعد اجمال بدلا أو بیانا،و هم أصحاب الکساء الّذین أذهب اللّه عنهم الرّجس و طهّرهم تطهیرا].

و نیز در«فیض القدیر»در شرح همین حدیث گفته:[و إنّهما،و الحال إنّهما،و

فی روایة إنّ اللّطیف الخبیر نبّأنی بهما(أنّهما.ظ)لن یفترقا ،أی الکتاب و العترة، أی یستمرّان متلازمین

حتّی یردا علیّ الحوض ،أی الکوثر یوم القیمة.

زاد فی روایة:

کهاتین،و أشار باصبعیه. و فی هذا مع

قوله: ألا!و إنّی تارک فیکم ،تلویح بل تصریح بأنّهما کتوأمین خلفهما و وصّی أمّته بحسن معاملتهما و إیثار حقّهما علی أنفسهما(أنفسهم.ظ)و الاستمساک بهما فی الدّین].

و نیز در«فیض القدیر»در شرح همین حدیث گفته:[تنبیه.قال الشّریف السّمهودی:هذا الخبر یفهم منه وجود من یکون أهلا للتّمسّک من أهل البیت و العترة الطّاهرة فی کلّ زمان إلی قیام السّاعة حتّی یتوجّه الحثّ المذکور إلی التّمسّک به،کما أنّ الکتاب کذلک فلذلک کانوا أمانا لأهل الأرض،فاذا ذهبوا ذهب أهل الأرض حم.طب.و الضّیاء فی«المختاره»عن زید بن ثابت،قال الهیثمی:رجاله موثّقون، و رواه أیضا أبو یعلی بسند لا بأس به،و الحافظ عبد العزیز بن الاخضر،و زاد أنّه قال(قاله.ظ)فی حجة الوداع،و وهم من زعم ضعفه کابن الجوزی.قال السمهودی:

و فی الباب ما یزید علی عشرین من الصّحابة.انتهی].

و نیز مناوی در«تیسیر-شرح جامع صغیر»گفته:

[انی تارک فیکم بعد موتی خلیفتین. زاد فی روایة: أحدهما أکبر من الآخر:کتاب اللّه القرآن حبل أی هو حبل ممدود ما زائدة بین السماء و الارض.قیل:أراد به عهده،و قیل:السّبب الموصل لرضاه،و عترتی بمثنّاة فوقیّة،أهل بیتی تفصیل بعد اجمال بدلا او بیانا،و هم أصحاب الکساء.یعنی:إن عملتم بالقرآن و اهتدیتم بهدی عترتی العلماء لم تضلّوا،

و انّهما لن یفترقا أی الکتاب و العترة

حتی یردا علی الحوض الکوثر یوم القیمة]إلخ.

ص: 164

و أحمد بن فضل بن محمّد باکثیر المکّی در«وسیلة المآل»در ذکر طرق حدیث ثقلین گفته:[

و عن زید بن ثابت رضی اللّه عنه،قال:قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم: إنّی تارک فیکم خلیفتین کتاب اللّه عزّ و جلّ حبل ممدود ما بین السّماء و الأرض و عترتی أهل بیتی و إنّهما لن یفترقا حتّی یردا علیّ الحوض. أخرجه أحمد فی مسنده و أخرجه عبد بن حمید بسند جیّد و لفظه: إنّی تارک فیکم ما إن تمسّکتم به لن تضلّوا کتاب اللّه و عترتی أهل بیتی و إنّهما لن یفترقا حتّی یردا علیّ الحوض.

و أخرجه الطّبرانی فی الکبیر و لفظه: إنّی تارک فیکم خلیفتین کتاب اللّه تعالی و أهل بیتی و إنّهما لن یفترقا حتّی یردا علیّ الحوض].

و محمود شیخانی قادری در«صراط سوی»در ذکر طرق حدیث ثقلین گفته:[

و عن زید بن ثابت،قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم: إنّی تارک فیکم خلیفتین کتاب اللّه عزّ و جلّ حبل ممدود ما بین السّماء و الارض،أو:ما بین السماء إلی الارض و عترتی أهل بیتی و إنّهما لن یفترقا حتّی یردا علیّ الحوض. أخرجه أحمد فی مسنده] .

و علی عزیزی در«سراج منیر-شرح جامع صغیر»گفته:

[إنّی تارک فیکم خلیفتین کتاب اللّه بالنّصب بدلا أو عطف بیانه حبل بالرفع خبر عن محذوف أی هو حبل ممدود ما زائدة بین السّماء و الارض و عترتی عطف علی کتاب اللّه أهل بیتی یحتمل رفعه و نصبه،أی أعنی أو هم،و المراد العلماء منهم،أی أحثّکم علی اتّباعهما لا تخالفوهما و انّهما أی الکتاب و العترة

لن یتفرّقا حتّی یردا علیّ الحوض یحتمل أنّ المراد العلماء منهم یستمرّون آمرین بما فی الکتاب إلی قیام السّاعة، و اللّه أعلم بمراد نبیّه.حم.طب عن زید بن ثابت].

و محمد بن عبد الباقی زرقانی در«شرح مواهب لدنیّه»گفته:[

و أخرج أحمد عن أبی سعید الخدری معنی حدیث زید بن أرقم السّابق قریبا مرفوعا بلفظ:

إنّی أوشک أن أدعی إلی لقاء ربّی فأجیب،و إنّی تارک فیکم بعد وفاتی الثّقلین. الرّوایة:

ثقلین بدون ال،و فی روایة:خلیفتین.زاد فی أخری:أحدهما أعظم من الآخر]إلخ.

و مرزا محمد بن معتمد خان بدخشی در«مفتاح النّجا»در ذکر طرق

ص: 165

حدیث ثقلین گفته:[

و فی روایة أخری للطّبرانی:عن زید بن ثابت،بلفظ: إنّی تارک فیکم خلیفتین کتاب اللّه حبل ممدود ما بین السّماء و الارض و عترتی أهل بیتی،و إنّهما لن یتفرّقا حتّی یردا علیّ الحوض].

و محمد مرتضی الواسطی الزبیدی در«شرح إحیاء العلوم»در ذکر أحادیث متعلّقه بحوض گفته:[و أمّا

حدیث زید بن ثابت رضی اللّه عنه فرواه ابن أبی عاصم فی کتاب السّنة و أبو بکر بن أبی شبة و الطّبرانی فی کتاب السنّة من طریق القاسم ابن حیّان(حسّان.ظ)عن زید بن ثابت،رفعه: إنّی تارک فیکم الخلیفتین من بعدی کتاب اللّه و عترتی أهل بیتی و إنّهما لن یتفرّقا حتّی یردا علیّ الحوض].

و شیخ سلیمان بلخی در«ینابیع المودّة»گفته:[

عن زید بن ثابت،قال:

قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم: إنّی تارک فیکم خلیفتین کتاب اللّه عزّ و جلّ حبل ممدود من السّماء إلی الارض و عترتی أهل بیتی و إنّهما لن یفترقا حتّی یردا علیّ الحوض].

و نیز در«ینابیع المودّة»گفته:[

و أخرج الطّبرانی فی الکبیر برجال ثقات، و لفظه: إنّی تارک فیکم خلیفتین کتاب اللّه و أهل بیتی و إنّهما لن یفترقا حتّی یردا علیّ الحوض].

و نیز در«ینابیع المودّة»نقلا عن«جامع الصّغیر»للسّیوطی گفته:[

إنّی تارک فیکم خلیفتین کتاب اللّه حبل ممدود ما بین السماء و الارض و عترتی و أهل بیتی و إنّهما لن یفترقا حتّی یردا علیّ الحوض، لأحمد و الطّبرانی فی الکبیر،عن زید بن ثابت].

و نیز در«ینابیع المودّة»نقلا عن کتاب«السّبعین فی فضائل أمیر المؤمنین» گفته:[الحدیث الثّامن و السّتون-

عن أبی سعید الخدری،قال: خطب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم،فقال:یا أیّها النّاس!إنّی ترکت فیکم الثّقلین خلیفتی إن أخذتم بهما لن تضلّوا بعدی،أحدهما اکبر من الآخر کتاب اللّه حبل ممدود من السّماء إلی الارض و عترتی و هم أهل بیتی لن یفترقا حتّی یردا علیّ الحوض. أورده الثعلبی،و ذکر الامام أحمد بن حنبل فی مسنده بمعناه].

و مولوی حسن الزمان معاصر در«قول مستحسن»گفته:[و قد قال المناوی

ص: 166

فی«شرح الجامع الصّغیر»

فی حدیث إنّی تارک فیکم خلیفتین کتاب اللّه حبل ممدود ما بین السّماء و الارض و عترتی أهل بیتی و إنّهما لن یفترقا حتّی یردا علیّ الحوض.

رواه أحمد و الطّبرانی و الضیاء فی«المختارة»عن زید بن ثابت.قال الهیتمی:رجاله موثّقون.و رواه أیضا أبو یعلی بسند لا بأس به،و الحافظ عبد العزیز بن الاخضر،و زاد کونه فی حجّة الوداع و وهم من زعم وضعه کابن الجوزی.قال السّمهودی:و فی الباب ما یزید علی عشرین من الصّحابة].

و از آنجا که دلالت لفظ خلیفتین در قول آن جناب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم

«إنّی تارک فیکم خلیفتین» بر خلافت أهل بیت علیهم السّلام در کمال وضوح و ظهور بود،بعضی از منصفین اهل سنّت اخفای آن نتوانستند،لیکن با بدای بعض احتمالات بعیده،نور ایقان خود را بظلمت شبهۀ ناسدیده کاستند!و معذلک بر ناظر بصیر حقّ واضح منیر از کلام و تقریر ایشان ظاهر و مستنیرست.

رضی الدین بن محمّد بن علی بن حیدر الحسینی در کتاب«تنضید العقود السّنیّة بتمهید الدّولة الحسنیّه»در ترجمۀ أحمد أفندی الشّهیر بمنجّم باشی گفته:[قلت:

و قد رأیت له رحمه اللّه تعلیقة علی الحدیث الشّریف،و هو

قوله صلّی اللّه علیه و سلّم:

إنّی تارک فیکم خلیفتین کتاب اللّه تعالی حبل ممدود بین السّماء و الأرض و عترتی أهل بیتی ما إن تمسّکتم به لن تضلّوا،و إنّهما لن یفترقا حتّی یردا علیّ الحوض، الحدیث.و

فی بعض الرّوایات زیادة: فاعرفوا(فانظروا.ظ)کیف تخلفونی فیهما.

قال رحمه اللّه تعالی و قد نقلها سیّدی الوالد دام فضله من خطّه رحمه اللّه،و من خطّه نقلت:لا یخفی أنّ فی هذا الحدیث الشّریف مواضع ینبغی للنّاظر المتبصّر أن یقف فیها حتّی یقف علی ما فیها من النّکات و المزایا،اولها:تصدیر الکلام بالجملة الاسمیّة المؤکدة بکلمة إنّ.ثانیها:وجه نصب الخلیفتین و عدم الاکتفاء بواحد منهما.ثالثها:أنّ الظّاهر من خلافة الکتاب أن یکون فی إفادة الأحکام الشّرعیّة الاعتقادیّة و العملیّة و سائر ضرورات الدّین،و أمّا خلافة العترة ففیها احتمال أمور.منها:کونها فی بیان ما خفی من أحکام الکتاب و توضیح مشکلاته.و منها:أن یکون فی إجراء

ص: 167

الاحکام بین الأمّة.و منها:تعلیم الأخلاق المحمّدیة و الصفات الأحمدیّة بطریق الحال لا المقال و علی سبیل الاراءة دون الرّوایة.و منها:الوقوف علی أسرار النّبوّة و باطن الشّریعة.و منها:المحبة الخالصة الّتی تجب علی کلّ مؤمن لأنّ أصل الایمان إنّما یحصل بتصدیق النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم فی جمیع ما جاء به،و کمال الدّین إنّما یحصل بالمحبّة الخالصة فی حقّه کما نطق به فی بعض الأحادیث الشّریفة، فتکون المحبّة لتلک الخلیفة عین المحبة فی حقّه علیه الصّلوة و السّلام.رابعها:

تشبیه کتاب اللّه تعالی بالحبل ثمّ وصفه بکونه ممدودا بین السّماء و الارض.خامسها:

تأکید العترة بأهل البیت.سادسها:تعلیق النّجاة عن الضلال بالتّمسّک بهما جمیعا.و هذا یشعر بأنّ کلّ واحد من الخلیفتین فی أمر غیر ما استخلف فیه الآخر و إلاّ قیل بأیّهما أو بأحدهما.سابعها:تعقیب هذا الکلام بعد تمامه(بقوله.ظ)و

إنّهما لن یفترقا ،إلخ:و وجه ارتباطه بما سبق.ثامنها:إتیانه بجملة اسمیّة مؤکدة بانّ،خبرها جملة فعلیّة منفیّة بأداة دالّة علی تأکید النّفی.تاسعها:تخصیص الحوض بالذکر من بین سائر المواضع.عاشرها:ما وقع فی الزّیادة المرویّة من

قوله: فاعرفوا (فانظروا.ظ) الظّاهر منه أن یکون للتّنبیه،فعلی أیّ شیء نبّه؟و ما قصد بقوله:کیف تخلفونی فیهما؟الحادی عشر:أنّ العترة إن أرید بها معناها الحقیقی علی ما یقتضیه التأکید بأهلبیتی،کان الحدیث نصّا فی خلافة أهل البیت،و هذا خلاف ما علیه أهل السّنّة، و إن أرید بها المعنی المجازی کان التّأکید لغوا بالنّظر إلی ما هو الأغلب فی التأکید إذا الغالب فیه دفع توهّم المجازی،و کلامه علیه الصّلوة و السّلام مبرّء عن الاشتمال علی اللّغو.الثانی عشر:أنّ الحدیث الشریف یدلّ بطریق المفهوم علی و عید عظیم و هو أنّ من لم یتمسّک بشیء من الخلیفتین أو تمسّک بأحدهما و لم یتمسّک بالآخر یقع فی الضّلال و لا ینجو منه مع خفاء ما هو المراد من الخلیفة الثّانی،إذ لو لم یکن فیه خفاء لم یقع الخلاف بأنّ المراد من العترة هل هو المعنی الحقیقی؟کما یقتضیه التأکید،أو المعنی؟المجازی کما یقتضیه ما اتّفق علیه أهل السّنة،و اللّه تعالی أعلم.

رحم اللّه من یکشف القناع و یرفع الحجاب عن وجوه هذه النّکات الجلیّة و یزیل

ص: 168

ظلمة الشّبهة بالتّنویر و التّوضیح،و من اللّه التّوفیق للتحقیق.انتهت الرّسالة المشار إلیها و هی تدلّ علی تمکّن عظیم فی علم العربیّة و غیره،رحمه اللّه تعالی].

أعلم،لن یخرجوکم من باب هدی و لن یدخلوکم فی باب ضلالة،أحلم النّاس کبارا و أعلمهم صغارا].

و ابو عبد اللّه محمد بن مسلم بن أبی الفوارس الرّازی در صدر«أربعین فضائل جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام»گفته:[فنرجو من اللّه أن یحشرنا فی زمرة نبیّه و عترته و یرزقنا رؤیتهم و شفاعتهم بفضله وسعة رحمته،الّذین أذهب اللّه عنهم الرّجس و طهّرهم تطهیرا.و

قال النّبی،صلّی اللّه علیه و سلّم(فیهم.ظ)، إنّی تارک فیکم کتاب اللّه و عترتی أهل بیتی،فهما خلیفتان بعدی،أحدهما أکبر من الآخر سبب موصول من السّماء إلی الارض،فان استمسکتم بهما لن تضلّوا،فانّهما لن یفترقا حتّی یردا علیّ الحوض یوم القیمة،فلا تسبقوا أهل بیتی بالقول فتهلکوا و لا تقصّروا عنهم فتذهبوا،إلخ].

و محمد بن یوسف الاندلسی الغرناطی المعروف بأبی حیّان در تفسیر«بحر محیط»گفته:[

و روی عنه صلّی اللّه علیه و سلّم أنّه قال فی آخر خطبة خطبها و هو مریض:

أیّها النّاس!إنّی تارک فیکم الثقلین،إنّهما إن تمسّکتم بهما.صح.ظ)لن تعمی أبصارکم و لن تضلّ قلوبکم و لن تزلّ أقدامکم و لن تقصر أیدیکم:کتاب اللّه سبب بینکم و بینه طرفه بیده و طرفه بأیدیکم،فاعملوا بمحکمه و آمنوا بمتشابهه و أحلّوا حلاله و حرّموا حرامه.ألا!و أهل بیتی و عترتی و هم الثقل الآخر،فلا تسبقوهم فتهلکوا].

و حافظ شمس الدین سخاوی در کتاب«استجلاب ارتقاء الغرف»در ذکر طرق حدیث ثقلین گفته:[

و أخرجه الطّبرانی أیضا من حدیث حکیم بن جبیر، عن أبی الطّفیل،عن زید،و فیه من الزّیادة عقب قوله «و إنّهما لن یتفرّقا حتّی یردا علیّ الحوض»:سألت ربّی ذلک لهما فلا تقدّموهما فتهلکوا و لا تقصروا عنهما فتهلکوا و لا تعلّموهم فانّهم أعلم منکم].

و نیز سخاوی در سیاق طرق این حدیث گفته:[و أمّا

حدیث عامر فأخرجه ابن عقدة فی«الموالاة»من طریق عبد اللّه بن سنان عن أبی الطّفیل عن عامر بن لیلی بن ضمرة و حذیفة بن أسید رضی اللّه عنهما.قالا: لمّا صدر رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم من حجّة الوداع،و لم یحجّ غیرها،حتّی إذا کان بالجحفة نهی عن سمرات بالبطحاء متقاربات لا تنزلوا تحتهن،حتّی إذا نزل القوم و أخذوا منازلهم سواهنّ أرسل إلیهنّ

ص: 170

فقم ما تحتهنّ و شذّبن علی(عن ظ)رءوس القوم حتّی إذا نودی للصّلوة غدا إلیهنّ فصلّی تحتهنّ ثمّ انصرف علیّ(إلی.ظ)الناس،و ذلک یوم غدیر خمّ.و خمّ من الجحفة و له بها مسجد معروف.فقال:أیّها النّاس!إنّه قد نبّأنی اللّطیف الخبیر أنّه لن یعمر نبیّ إلاّ نصف عمر الّذی یلیه من قبله، و ذکر الحدیث،و القصد منه

قوله صلّی اللّه علیه و سلّم أیّها النّاس!أنا فرطکم و إنّکم واردون علیّ الحوض أعرض ممّا بین بصری،و صنعاء فیه عدد النّجوم قد حان من فضة،ألا!و إنّی سائلکم حین تردون علیّ عن الثقلین،فانظروا کیف تخلفونی فیهما حین تلقونی!قالوا:و ما الثّقلان یا رسول اللّه؟قال:الثّقل الاکبر کتاب اللّه سبب طرف(طرفه.ظ)بید اللّه و طرف بأیدیکم فاستمسکوا به لا تضلّوا و لا تبدلوا،ألا!و عترتی،قد نبّأنی اللّطیف الخبیر ألاّ یتفرّقا حتّی یلقیانی،و سألت ربّی لهم ذلک فأعطانی،فلا تسبقوهم فتهلکوا و لا تعلّموهم فهم أعلم منکم. و من طریق ابن عقدة أورده أبو موسی المدینی فی ذیله فی الصّحابة،و قال:إنّه عزیز جدّا].

و جلال الدین سیوطی در«إنافه-فی رتبة الخلافه»گفته:[

و أخرج الطّبرانی عن عبد اللّه بن حنطب،قال: خطبنا رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم،فقال:أ لست أولی بکم من أنفسکم؟.قالوا:بلی یا رسول اللّه!قال:فإنّی سائلکم عن اثنین:عن القرآن و عن عترتی.ألا!لا تقدّموا فتضلّوا و لا تخلفوا عنها(عنهما.ظ)فتهلکوا].

و نیز سیوطی در«درّ منثور»در تفسیر آیۀ« وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمِیعاً »گفته:

[

و أخرج الطّبرانی عن زید بن أرقم،قال:قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم: إنی لکم فرط و إنکم واردون علیّ الحوض،فانظروا کیف تخلفونی فی الثّقلین.قیل:و ما الثّقلان یا رسول اللّه؟قال:الاکبر کتاب اللّه عزّ و جلّ سبب طرفه بید اللّه و طرفه بأیدیکم فتمسّکوا به لن تزلّوا و لا تضلّوا،و الاصغر عترتی،و إنّهما لن یتفرّقا حتی یردا علیّ الحوض،و سألت لهما ذاک ربّی فلا تقدّموهما لتهلکوا(فتهلکوا.ظ)و لا تعلّموهما فانّهما أعلم منکم].

و نور الدین سمهودی در«جواهر العقدین»در ذکر طرق حدیث ثقلین گفته:[

و أخرجه الطّبرانی و زاد فیه عقب قوله: إنّهما لن یفترقا حتی یردا علیّ

ص: 171

الحوض سألت ربّی ذلک لهما فلا تقدّموهما فتهلکوا و لا تقصروا عنهما فتهلکوا و لا تعلّموهم فانّهم أعلم منکم].

و نیز سمهودی در«جواهر العقدین»در طرق این حدیث شریف سیاق طولانی منقول از عامر بن لیلی و حذیفة بن أسید آورده که در آخر آن در حقّ اهل بیت علیهم السّلام واردست:

«فلا تسبقوهم فتهلکوا و لا تعلّموهم فهم أعلم منکم» و بعد ذکر این سیاق افاده نموده که ابن عقده آن را در«کتاب الموالاة»اخراج نموده و أبو موسی المدینی آن را در«کتاب الصّحابة»و حافظ أبو الفتوح العجلی آن را در«کتاب موجز»خود در فضائل خلفا وارد کرده.

و نیز نور الدین سمهودی در«جواهر العقدین»بعد ذکر طرق حدیث ثقلین در شمار تنبیهات متعلّقۀ باین حدیث شریف گفته:[ثانیها:الّذین وقع الحثّ علی التّمسّک بهم من أهل البیت النّبوی و العترة الطّاهرة هم العلماء بکتاب اللّه عزّ و جلّ إذ لا یحثّ صلّی اللّه علیه و سلّم علی التّمسّک بغیر هم،و هم الّذین لا یقع بینهم و بین الکتاب افتراق حتّی یردا الحوض.و لهذا قال:لا تقدّموهما فتهلکوا و لا تقصروا عنهما فتهلکوا.و

قال فی الطّریق الاخری فی عترتی(عترته.ظ):لا تسبقوهم فتهلکوا و لا تعلّموهم فهم أعلم منکم].

و ابن حجر مکی در«صواعق»در ذکر طرق حدیث ثقلین گفته:[

و فی روایة صحیحة: إنّی تارک فیکم أمرین لن تضلّوا إن اتّبعتموها و هما کتاب اللّه و أهل بیتی عترتی. زاد الطّبرانی: إنّی سألت ذلک لهما فلا تقدّموهما فتهلکوا و لا تقصروا عنهما فتهلکوا و لا تعلّموهم فانّهم أعلم منکم].

و نیز ابن حجر مکی در«صواعق»در ذکر طرق حدیث ثقلین گفته:[

و فی روایة صحیحة: کأنّی قد دعیت فأجبت و إنّی قد ترکت فیکم الثّقلین أحدهما أکبر من الآخر کتاب اللّه عزّ و جلّ و عترتی،أی بالمثنّاة،فانظروا کیف تخلفونی فیهما فانّهما لن یتفرّقا حتّی یردا علیّ الحوض. و فی روایة: و إنّهما لن یتفرّقا حتّی یردا علیّ الحوض،سألت ربّی ذلک لهما فلا تتقدّموهما فتهلکوا و لا تقتصروا

ص: 172

عنهما فتهلکوا و لا تعلّموهم فانّهم أعلم منکم].

و ملا علی متقی در«کنز العمّال»در کتاب الایمان و الاسلام گفته:

[إنّی لکم فرط و إنّکم واردون علیّ الحوض عرضه ما بین صنعاء إلی بصری فیه عدد الکواکب من قدحان الذّهب و الفضّة فانظروا کیف تخلفونی فی الثّقلین.قیل:و ما الثّقلان یا رسول اللّه؟.قال:الاکبر کتاب اللّه سبب طرفه بید اللّه و طرفه بأیدیکم فتمسّکوا به لن تزلّوا و لا تضلّوا،و الاصغر عترتی و إنّهما لن یتفرّقا حتّی یردا علیّ الحوض، و سألت لهما ذلک ربّی و لا(فلا.ظ)تقدّموهما فتهلکوا و لا تعلّموهما فانّهما أعلم منکم. طب.عن زید بن أرقم].

و نیز ملا علی متقی در«کنز العمّال»گفته:[انّی لا أجد لنبیّ إلاّ نصف عمر الّذی کان قبله،و إنّی اوشک أن أدّعی فاجیب فما أنتم قائلون؟قالوا:نصحت! قال:أ لیس تشهدون أن لا إله إلاّ اللّه و أنّ محمدا عبده و رسوله و أنّ الجنّة حقّ و أنّ النّار حقّ و أنّ البعث بعد الموت حقّ؟قالوا:نشهد!قال و أنا أشهد معکم ألا!هل تسمعون؟

فانّی فرطکم علی الحوض و أنتم واردون علیّ الحوض و أنّ عرضه أبعد ممّا بین صنعاء و بصری فیه أقداح عدد النّجوم من فضّة،فانظروا کیف تخلفونی فی الثّقلین!قالوا:و ما الثّقلان؟یا رسول اللّه!قال:کتاب اللّه طرفه بید اللّه و طرفه بأیدیکم فاستمسکوا به و لا تضلّوا و الآخر عترتی و إنّ اللّطیف الخبیر نبّأنی أنّهما لن یتفرّقا حتّی یردا علیّ الحوض فسألت(و سألت.ظ)ذلک لهما ربّی فلا تقدّموهما فتهلکوا و لا تقصروا عنهما فتهلکوا و لا تعلّموهم فانّهم أعلم منکم،من کنت أولی به من نفسه فعلیّ ولیّه.اللّهمّ وال من والاه و عاد من عاداه. طب،عن أبی الطّفیل عن زید بن أرقم.

و جهرمی در«براهین قاطعه ترجمۀ صواعق»در ذکر حدیث ثقلین گفته:

[و در روایت صحیحه وارد شده که فرمود:من در میان شما دو أمر می گزارم اگر متابعت آن دو أمر کنید گمراه نخواهید شد،و آن دو أمر یکی کتاب اللّه است و دیگری اهل بیت و عترت من،و طبرانی زیاده کرد آنکه گفت:بتحقیق که من سؤال

ص: 173

کردم این را برای ایشان،پس باید سبقت نگیرید،بر أحکام قرآن و بر علماء اهل بیت و ترک نکنید ایشان را که در هلاکت نیفتید و تعلیم ایشان نکنید چرا که ایشان أعلم اند از شما بکتاب و سنّت].

و أحمد بن فضل بن محمّد باکثیر المکّی در«وسیلة المآل»در ذکر طرق حدیث ثقلین گفته:[

و أخرجه الطّبرانی أیضا عن حکیم بن جبیر عن أبی الطّفیل عن زید ابن أرقم،و فیه من الزّیادة عقب قوله: إنّهما لن یفترقا حتّی یردا علیّ الحوض رسالت ربّی ذلک لهما فلا تتقدّموهما فتهلکوا و لا تقصروا عنهما فتهلکوا و لا تعلّموهم فانهم أعلم منکم].

و نیز أحمد مکی در«وسیلة المآل»سیاق طویل حدیث ثقلین که بروایت عامر بن لیلی و حذیفة بن أسید منقولست و مشتمل بر قول آن جناب

«فلا تسبقوهم فتهلکوا و لا تعلّموهم فهم أعلم منکم» می باشد آورده و مثل سمهودی آن را از «کتاب الموالاة»ابن عقده و«کتاب الصّحابة»أبو موسی المدینی و کتاب«فضائل الخلفاء»حافظ أبو الفتوح عجلی نقل کرده.

و محمود شیخانی قادری بعد ذکر حدیث ثقلین از«مستدرک»حاکم گفته:

[

و فی لفظ آخر علی شرطهما: إنّی تارک فیکم الثّقلین کتاب اللّه و أهل بیتی و إنّهما لن یفترقا حتّی یردا علیّ الحوض. و زاد فیه عقب قوله: حتّی یردا علیّ الحوض:

سألت ربّی ذلک لهما فلا تقصروا عنهما فتهلکوا و لا تقدّموهما فتهلکوا و لا تعلّموهم فإنّهم أعلم منکم].

و مرزا محمد بن معتمد خان بدخشی در«مفتاح النّجا»در ذکر حدیث ثقلین گفته:[

و أخرجه الطّبرانی فی الکبیر عنه مطوّلا بلفظ: إنّی لکم فرط و إنّکم واردون علیّ الحوض عرضه ما بین صنعاء إلی بصری،فیه عدد الکواکب من قدحان الذّهب و الفضّة،فانظروا کیف تخلفونی فی الثّقلین.قیل:و ما الثّقلان یا رسول اللّه؟ قال:الاکبر کتاب اللّه سبب طرفه بید اللّه و طرفه بأیدیکم فتمسّکوا به لن تضلّوا.و لا تزلّوا و الاصغر عترتی،و إنّهما لن یتفرّقا حتّی یردا علیّ الحوض.و سألت لهما ذلک ربّی،

ص: 174

فلا تقدّموهما فتهلکوا و لا تعلّموهما فانّهما أعلم منکم].

و احمد بن عبد القادر العجیلی در«ذخیرة المآل»گفته:«و صحّ

فی حدیث الثّقلین: فلا تقدّموهما فتهلکوا و لا تعلّموهم فانّهم أعلم منکم].

و شیخ سلیمان بلخی در«ینابیع المودّة»در ذکر حدیث ثقلین گفته:[و

أخرجه الطّبرانی و زاد: سئلت ربّی لهما فأعطانی،فلا تقدّموهما فتهلکوا و لا تقصروا عنهما فتهلکوا و لا تعلّموهم فانّهم أعلم منکم].

و نیز شیخ سلیمان بلخی در«ینابیع المودّة»گفته:[

و أخرج ابن عقدة فی الموالاة عن عامر بن لیلی بن ضمرة و حذیفة بن أسید.قالا:قال النّبی صلّی اللّه علیه و سلّم: أیّها النّاس!إنّ اللّه مولای و أنا أولی بکم من أنفسکم،ألا!و من کنت مولاه فهذا مولاه،و أخذ بید علیّ فرفعها حتّی عرفه القوم أجمعون.ثمّ قال:اللّهمّ وال من والاه و عاد من عاداه.ثمّ قال:و إنّی سائلکم حین تردون علیّ الحوض عن الثّقلین، فانظروا کیف تخلفونی فیهما.قالوا:و ما الثّقلان؟قال:الثقل الاکبر کتاب اللّه سبب طرفه بید اللّه و طرفه بأیدیکم،و الاصغر عترتی،و قد نبّأنی اللّطیف الخبیر أن لا یفترقا حتّی یلقیانی،سئلت ربّی لهم ذلک فأعطانی،فلا تسبقوهم فتهلکوا و لا تعلّموهم فانّهم أعلم منکم. أیضا:أخرجه ابن عقدة من طریق عبد اللّه بن سنان،عن أبی الطفیل عن عامر و حذیفة بن أسید نحوه].

و نیز در«ینابیع المودّة»نقلا عن«الصّواعق»گفته:[

و فی روایة صحیحة: إنّی تارک فیکم أمرین لن تضلّوا إن اتّبعتموهما،و هما کتاب اللّه و عترتی أهل بیتی، و زاد الطّبرانی: [إنّی سألت ذلک لهما،فلا تقدّموهم فتهلکوا،و لا تقصروا عنهم فتهلکوا و لا تعلّموهم فانّهم أعلم منکم].

بر تقدّم اهل بیت علیهم السّلام بر غیر خود در خلافت و دیگر وظائف دینیّه دارد،و بعد ملاحظۀ آن إنشاء اللّه تعالی مصداق«أطف المصباح فقد طلع الصّباح»بظهور خواهد رسید، فانتظره بعون اللّه الحمید المجید.

و از جمله آیات علو حق این ست که فخر رازی در«نهایة العقول»حدیث قدّموا قریشا و لا تقدّموها را که از متفرّدات مرویّات أهل نحله اش می باشد دلیل شرطیّت قرشیّت در إمام شمرده،چنانچه در کتاب مذکور گفته:[و هنا صفة تاسعة و هی کونه،أی کون الامام،قرشیّا،و هی عندنا و عند أبی علی و أبی هاشم معتبرة]و در مقام بیان دلیل گفته:[دلیلنا:الاجماع و السّنّة].و بعد ذکر إجماع گفته:[و أمّا السّنّة فما رواه أبو بکر و کثیر من أکابر الصّحابة عنده علیه السّلام

أنّه قال:

الائمّة من قریش، و یدّعی هنا أنّ الالف و اللام،للاستغراق فیکون معنی الحدیث أنّ کلّ الائمّة من قریش و سواء کان المراد منه الامر أو الخبر فانّه یمنع من کون الامام غیر قرشی ترکنا العمل باللّفظ إلاّ فی الامام الاعظم،فبقی الحدیث حجة فیه.و

قال علیه السّلام الولاة من قریش ما أطاعوا اللّه و استقاموا لأمره.

و قال أیضا: قدّموا قریشا و لا تقدّموها].

و پر ظاهر است که هر گاه حدیث

«قدّموا قریشا و لا تقدّموها» بحالت کذائی دلیل قرشی بودن إمام باشد،این همه أقوال صحیحه و ارشادات صریحه و جملات نصیحه و کلمات فصیحه جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم متعلّق بنهی سبقت و تقدّم بر اهل بیت علیهم السّلام که در طرق حدیث ثقلین وارد شده بالا ولی بلکه بهزار اولویّت دلیل لزوم و وجوب بودن إمام از اهل بیت کرام علیهم آلاف التّحیة و السّلام خواهد بود، و الحمد للّه الودود علی دمغ رأس المعاند الجحود

أمن العثار و ربح.الیسار.و من صدف عنهما فقد أساء الاختیار و رکب الخسار و ارتدف الادبار،أولئک الّذین اشتروا الضّلالة بالهدی فما ربحت تجارتهم و ما کانوا مهتدین].

ازین عبارت بکمال صراحت ظاهرست که جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم وقتی که وفات فرمود ثقلین را که کتاب خدا و عترت آن جناب هستند در أمّت خود استخلاف نمود،و این هر دو مانع هستند ازین که أقدام أمّت بلغزد و عقول ایشان گمراه گردد و قلوب ایشان مریض شود و شکوک ایشان را عارض آید،پس هر که باین دو چیز تمسّک نمود پس راه صواب پیموده و از لغزش بی خوفست و غنا را استفاده کرده،و هر که ازین دو چیز اعراض نموده پس بتحقیق که سوء اختیار کرده و زیان کاری را مرتکب شده و ادبار را ردیف خود ساخته،و اینها کسانی هستند که خریده اند گمراهی را بعوض هدایت پس سود نه بخشید تجارتشان و ایشان از هدایت یافتگان نشدند!.

و ازینجا بحمد اللّه تعالی بنهایت وضوح ثابت و محقّق گردید که حدیث ثقلین بلا شبهه دلالت صریحه بر استخلاف عترت طاهره دارد و دمار از روزگار أرباب سوء اختیار که أغیار را خلیفه ساختند بر می آرد،و نفی تعلّق آن با مسئلۀ خلافت که شاه صاحب و أتباعشان از قلّت حیاء اقدام بر آن نموده اند جحود صریح و انکار فضیحست،و لقد صدق فیهم و فی أسلافهم الّذین أساء و الاختیار و رکبوا الخسار و ارتدفوا الادبار و أصبحوا بتقدیم الاغیار ظالمین معتدین،قوله تعالی: أُولئِکَ الَّذِینَ اشْتَرَوُا الضَّلالَةَ بِالْهُدی فَما رَبِحَتْ تِجارَتُهُمْ وَ ما کانُوا مُهْتَدِینَ !

آنست که کتاب عظیم القدر می باشد و عمل بمقتضای آن گرانست و همچنین محافظت اهل بیت علیهم السّلام و احترام ایشان و اطاعت نمودن شما مر ایشان را وقتی که ایشان بعد من خلیفه شوند گران خواهد بود،و در کمال ظهورست که هر گاه حضرت ختمی مرتبت صلوات اللّه علیه و آله درین حدیث خلافت اهل بیت علیهم السّلام بحدّی ملحوظ نظر أنور داشته باشد که در تعبیر بلفظ ثقلین هم رعایت آن نماید و أمّت را آگاه کند که اهل بیت علیهم السّلام بعد من خلفا خواهند شد و بر شما محافظت و احترام و انقیادشان ثقلین خواهد شد،چگونه مسلمی بلکه عاقلی می تواند گفت که این حدیث شریف با مدّعای أهل حقّ مساسی ندارد؟!هل هذا إلاّ جحود فاضح و حیود واضح؟!.

صواب،إنکار دلالت حدیث ثقلین بر خلافت و امامت أهل بیت علیهم السّلام مکابرۀ صریحه و مباهتۀ فضیحه است که أصلا از عاقلی سر نمی زند،و جز آنکه أرعن أعفک مصدر آن شود کسی دیگر ارتکاب آن نمی کند!.

جناب أمّت خود را دعوت بسوی امامت اهل بیت خود سلام اللّه علیهم أجمعین نموده، لهذا آن حضرات مأموم أمّت نمی شوند،و بعد ازین چگونه عاقلی می تواند گفت که حدیث ثقلین معاذ اللّه با مدّعای اهل حقّ مساسی ندارد؟ و از جمله لطائف آنست که دولت آبادی درین عبارت سراسر بشارت،مضمون حدیث حوض هم گنجانیده بکمال لطافت تارکین تمسّک بثقلین را مصداق حدیث حوض گردانیده و بجملۀ بلیغۀ[کلّ علم و کلّ قول دلّ علی مخالفة النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم فهو زندقة و شیطنة]نهایت سوء حال و خسران مآل أصحاب سقیفه باثبات رسانیده،غاصبین خلافت را که تراؤس و تأمّر و تقدّم و تصدّر بر اهل بیت علیهم السّلام بترک تمسّک ثقلین اختیار نمودند بأسفل درک نشانیده!

که از جملۀ ایشان قابل حکومت باشد بر غیر او،بلکه قول:آن جناب درین حدیث شریف

«لا تقدّموهما فتهلکوا و لا تقصروا عنهما فتهلکوا و لا تعلّموهم فانّهم أعلم منکم» اشاره است بسوی احادیث حصر خلافت در قریش و وجوب اطاعتشان در أمری که خالی از معصیت بوده باشد.پس مقام کمال عجبست که چگونه شاه صاحب با این همه تصریح علاّمۀ سخاوی،حدیث ثقلین را متعلّق بأمر خلافت نمی دانند؟!و بادّعای این که این حدیث شریف با مدّعای أهل حقّ مساسی ندارد مکابره و جحود را بأعلای مراتب آن می رسانند!.

و باید دانست که آنچه سخاوی در آخر کلام ادّعا نموده که قول آن جناب

«لا تقدّموهما فتهلکوا،إلخ» إشارة است بسوی أحادیث حصر خلافت در قریش، کلامیست خارج از دائرۀ إنصاف،زیرا که هر عاقل که أدنی بهره از إنصاف داشته باشد می داند که جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم درین حدیث شریف ذکر اهل بیت خود می فرمایند نه ذکر قریش،و هرگز مسلمی قائل نشده به اینکه مراد آن جناب درین حدیث از اهل بیت خود تمامی قریش هستند،پس چگونه می توان گفت که درین ارشاد باسداد اشاره مذکوره خواهد بود؟!آری ارشاد فرمودن آن جناب این کلام بلاغت نظام را در این حدیث شریف در حقیقت تصریح است بحصر خلافت و امامت در اهل بیت خود (سلام اللّه علیهم)کما نبّهنا علیه.و نیز دلالت دارد بر آنکه اگر بالفرض حدیث «الائمّة من قریش»صحیح باشد مراد از آن أئمّۀ اهل بیت علیهم السّلام خواهند بود که سادات قریش هستند لا غیرهم.

و نسبا،و لا سیّما إذا کانوا متبعین للسّنّة النّبویّة کما کان علیه سلفهم کالعبّاس و بنیه و علی و أهل بیته و عقیل و بنیه و بنی جعفر،و

فی قوله صلّی اللّه علیه و سلّم: لا تقدّموهما فتهلکوا و لا تقصروا عنهما فتهلکوا و لا تعلّموهم فإنّهم أعلم منکم، دلیل علی أنّ من تأهّل منهم للمراتب العلیّة و الوظائف الدّینیّة کان مقدّما علی غیره،و یدل له التّصریح بذلک فی کلّ قریش کما مرّ فی الأحادیث الواردة فیهم،و إذا ثبت هذا لجملة قریش فأهل البیت النّبویّ الّذین هم غرّة فضلهم و محتد فخرهم و السّبب فی تمیّزهم علی غیرهم بذلک أحری و أحقّ و أولی].

از این عبارت ظاهرست که در قول جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم

«لا تقدّموهما فتهلکوا و لا تقصروا عنهما فتهلکوا،و لا تعلّموهم فانّهم أعلم منکم» دلیلست بر اینکه از اهل بیت علیهم السّلام هر که متأهّل مراتب علیّه و وظائف دینیّه باشد مقدّم خواهد بود بر غیر خود،و در کمال ظهورست که خلافت و امامت از مراتب علیّه و وظائف دینیّه می باشد پس تقدّم جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام و دیگر اهل بیت علیهم السّلام درین مرتبه عالیه و وظیفۀ دینیّه حسب ارشاد باسداد حضرت خیر العباد علیه و آله آلاف الصّلوة و السّلام إلی یوم المعاد ثابت و محقّق خواهد بود،و بعد ازین هر قدر اظهار تعجّب بر جحود و إنکار شاه صاحب از دلالت حدیث ثقلین بر امامت جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام کرده آید بجاست،و هر گونه عذل و ملامی که برین صنیع شنیع تجویز کرده آید رواست!أما آنچه ابن حجر متعلّق بقریش گفته،پس آنچه حقّ حقیقست درین مقام از کلام سابق ما ظاهر و باهر گردیده،و بحمد اللّه خود ابن حجر درین کلام أفضلیّت اهل بیت علیهم السّلام بر سائر قریش بالجاء قادر علی الاطلاق ذکر نموده،و کفی بذلک دلیلا علی إمامتهم الباهرة و خلافتهم الظّاهرة.

یوشک أن یأتی رسول ربّی فأجیبه،و انّی تارک فیکم الثّقلین کتاب اللّه فیه الهدی و النّور فتمسّکوا به و أهل بیتی. و فیه ما ذکره المصنّف رحمه اللّه من تفسیره لأهل بیته بما ذکر و هو الّذی فهم عنه صلّی اللّه تعالی علیه و سلّم هنا،لأنّه علم بالوحی ما یکون بعده فی أمر الخلافة و الفتن،فلذا خصّهم و حرّض علی رعایتهم کما اقتضاه المقام].

ازین عبارت در کمال ظهورست که جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم چون بوحی إلهی معلوم نمود آنچه واقع شدنی بود بعد آن جناب در أمر خلافت و فتن،لهذا اهل بیت علیهم السّلام را مخصوص فرمود،و ترغیب کرد أمّت خود را بر رعایت حال ایشان، و بعد از این افادۀ رشیقۀ علاّمه خفاجی کیست که حدیث ثقلین را متعلّق بخلافت و امامت نداند؟و باتّباع شاهصاحب در انکار و جحود،مباهتۀ خود را بأعلای مدارج رساند؟!و لعمری إنّ کلام الخفاجی هذا قد نضا عن وجه الحقّ النّقاب و ألقی عنه کلّ ستر و حجاب،و فیه کفایة و معتبر لأولی الألباب،و اللّه الهادی إلی لقم الصّدق و الصّواب.

لحفظ الکتاب و السّنّة لا یفارقون ذلک إلی ورود الحوض].

ازین عبارت ظاهرست که نزد عجیلی محصّل حدیث ثقلین مثل محصّل حدیث سفینه این ست که آن جناب حثّ و ترغیب فرمود بر اعظام اهل بیت علیهم السلام و تعلّق بحبل و محبّت و علم ایشان و أخذ بسیرت علماء ایشان و محاسن أخلاق ایشان برای شکر نعمت رسولی که ایشان را باین شرف نواخته.و مستفاد می شود ازین حدیث بقای کتاب و سنّت و عترت تا بروز قیامت،و کسانی که حث بریشان واقع شده جز این نیست که ایشان همان اشخاص هستند که عارف بکتاب و سنّت هستند،زیرا که همان أشخاص مفارق نمی شوند از کتاب تا بورود حوض.و مؤیّد این مطلبست

حدیث «تعلّموا منهم و لا تعلّموهم فانّهم أعلم منکم» و متمیّز شده اند این اشخاص باین حکم از بقیّه علما برای اینکه خداوند عالم ازیشان رجس را دور گذاشته،و پاک داشته ایشان را چنانکه حقّ پاک داشتن بود،و مشرّف نموده است ایشان را بکرامات باهرات و مزایای متکاثرات،و این تمیز ایشان از دیگران در خلافت ظاهره و وراثت مقام ابراهیم محمّدیست،و خلافت باطنه مختصّ بایشانست،و قطب اولیا نمی شود مگر از ایشان در هر زمان و هر مکان.و مراد عجیلی از خلافت خلافت عضوض نیست زیرا که ایشان از آن به غایت بعد بعید هستند،بلکه مراد خلافت اصطفائیّة است برای حفظ کتاب و سنّت،و ایشان مفارقت کتاب نمی نمایند تا بورود حوض.و هر گاه بتصریح عجیلی اهل بیت علیهم السّلام حسب مفاد حدیث ثقلین در خلافت ظاهره از سائر مردم متمیّز باشند و خلافت باطنه مختصّ بایشان باشد،هرگز عاقلی شکّ نخواهد کرد که کلام مخاطب قمقام در نفی تعلّق این حدیث شریف با مدّعای أهل حقّ کلامیست باطل،و از حلیۀ صحّت عاطل!،أمّا آنچه عجیلی در این کلام گفته[و أمّا الجاهلون منهم فطریقتهم التّعلّم و السّؤال کغیرهم]پس مبنی بر تجاهل صریح و تغافل فضیحست،زیرا که هرگز در اهل بیت علیهم السّلام که مورد حدیث سفینه و حدیث ثقلین هستند احدی جاهل نبود،همانا چون عجیلی کلام بعض أسلاف خود که مبنی بر توسیع دائرۀ اهل بیتست در نظر دارد،لهذا بتقلید ناسدید

ص: 184

ایشان همّت قالصۀ خود را بر چنین استدراک بیجا برمی گمارد!و لقد وقفت من غیر ارتیاب و لا نکیر علی ما هو الحقّ الصّریح فی معنی أهل البیت فی مجلّد آیة التّطهیر و ستقف فی هذا المجلّد أیضا علی ذلک بالتّثنیة و التّکریر،و اللّه ولیّ التّوفیق و هو العلیّ القدیر.

مواقف به نهجی ارشاد فرموده که در بودن آن بیّنۀ واضحۀ خلافت و امامت حضرات اهل بیت علیهم السّلام و حجّت لائحه بر حجّیّت این حجج اللّه علی الأنام صلوات اللّه علیهم مدی اللّیالی و الأیّام هرگز عاقل لبیب و فطن أریب را شبهه پیرامون خاطر نمی آید و حقّ عزیز المثار و صدق مشرق المنار از آن کالشمس فی رابعة النّهار پیدا و آشکار می نماید.

شیخ بلخی در«ینابیع المودّة»گفته:[

و فی«المناقب»عن عبد اللّه بن الحسن المثنّی ابن الحسن المجتبی ابن علیّ المرتضی علیهم السّلام،عن ابیه،عن جدّه الحسن السّبط قال: خطب جدّی صلّی اللّه علیه و آله و سلّم یوما فقال بعد ما حمد اللّه و أثنی علیه:

معاشر النّاس!إنّی أدعی فأجیب،و إنّی تارک فیکم الثّقلین کتاب اللّه و عترتی أهل بیتی إن تمسّکتم بهما لن تضلّوا،و إنّهما لن یفترقا حتّی یردا علیّ الحوض،فتعلّموا منهم و لا تعلّموهم فإنّهم أعلم منکم،و لا تخلوا الأرض منهم و لو خلت لانساخت بأهلها! ثم قال:اللّهم إنّک لا تخلی الأرض من حجّة علی خلقک لئلاّ تبطل حجّتک و لا تضلّ أولیاؤک بعد إذ هدیتهم،أولئک الأقلّون عددا و الأعظمون قدرا عند اللّه عزّ و جلّ،و لقد دعوت اللّه تبارک و تعالی أن یجعل العلم و الحکمة فی عقبی و عقب عقبی و فی زرعی و زرع زرعی إلی یوم القیمة،فاستجیب لی].

ازین روایت سراپا هدایت واضحست که جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بعد افاده فرمودن حدیث ثقلین و نصّ بر عدم افتراقشان تا بورود حوض،در ذیل این حدیث أمور چند ارشاد فرموده که هر واحد دلیل ظاهر و برهان باهر خلافت و امامت حضرات أهل بیت علیهم السّلام می باشد.

أول آنکه:أمت خود را حکم تعلّم ازیشان داده،و ظاهرست که این حکم دلیل أعلمیّت ایشانست،چه اگر غیر ایشان أعلم می بود البتّه آن جناب صلّی اللّه علیه و آله الأطیاب آن غیر را برای أخذ علم معیّن می نمودند.و با وجود او حکم تعلّم از اهل بیت خود نمی فرمودند،و مکرر گذشته که أعلمیّت دلیل امامتست.

دوم آنکه:درین حدیث شریف آن حضرت أمّت خود را منع کرده اند از

ص: 186

تعلیم اهل بیت علیهم السّلام،و پر ظاهرست که جواز این معنی بدون أعلمیّت اهل بیت علیهم السّلام و نفی أعلمیّت غیر ایشان بلکه بدون عصمت مطلقۀ أهل بیت علیهم السّلام از خطا و نسیان صورت نمی بندد،زیرا که اگر معاذ اللّه غیر ایشان أعلم باشد یا از ایشان نعوذ باللّه خطائی سر زند تعلیم و تنبیه دیگران ایشان را واجب و لازم خواهد بود،و دلالت أعلمیّت و عصمت بر امامت أظهر من الشّمس و أبین من الأمس است.

سوم آنکه:آن جناب درین حدیث منیف تصریح صریح فرموده اند به اینکه حضرات أهل بیت از شما أعلم هستند،و بعد ازین در أعلمیّت این حضرات شک نمودن مثل شکست در اصل نبوّت آن جناب،بلکه بنا بر نصّ قرآن مجید أعنی «وَ ما یَنْطِقُ عَنِ الْهَوی إِنْ هُوَ إِلاّ وَحْیٌ یُوحی» شکست در وحی ربّ الارباب،و هو قائد إلی أردی التّبار و التّباب بلا شکّ و لا ارتیاب.

چهارم آنکه:آن جناب درین حدیث شریف افاده فرموده که:زمین ازیشان خالی نمی شود،و اگر خالی شود بأهل خود فرو خواهد نشست،و این معنی بلا شبهه دلیل قائم مقامی این حضراتست برای جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم زیرا که چنانچه وجود ذی جود آن جناب باعث أمن و أمان أرض و أهل أرض بود،همچنین وجود مسعود این حضراتست،و این معنی بدو اعتبار دلیل خلافتست،یکی بعنوان قائم مقامی حضرت ختمی مرتبت صلّی اللّه علیه و آله و سلّم،و دیگری باعتبار أفضلیّت از تمامی أهل أرض.

پنجم آنکه:آن حضرت درین حدیث اینهم ارشاد فرموده که:بار إلها!تو زمین را خالی نمی گذاری از حجّت بر خلق خود تا که باطل نشود حجّت تو و گمراه نشوند اولیاء تو بعد از آنکه تو ایشان را هدایت کرده.و پر ظاهرست که این ارشاد باسداد دلیل قاطعست بر سه مطلب بزرگ،نخستین آنکه:حضرات اهل بیت علیهم السّلام حجج منصوبین من اللّه هستند بر خلق خدا.دومین آنکه:این حضرات سبب ثبات حجّت حقّ و عدم بطلان آن هستند و اگر وجود مسعود ایشان نباشد حجّت حقّ باطل می گردد.سومین آنکه:

این حضرات وجه بقای هدایت اولیای خدا می باشند و اگر ذوات قدسیّه ایشان نباشد اولیای خدا بعد هدایت خدا هم گمراه خواهند شد،و تلک مراتب علیا لاتصل إلیها العقول

ص: 187

و الأفهام،و تعثر دون أدناها الألباب و الأحلام.

ششم آنکه:آن حضرت صلوات اللّه علیه و آله در باب اهل بیت خود علیهم السلام ارشاد فرموده که ایشان عددا أقلّ هستند و قدرا پیش خدا أعظم می باشند،و این معنی دلیل صریح أفضلیّت این حضراتست.

هفتم آنکه:آن جناب علیه و آله آلاف السّلام و التّحیّة درین حدیث شریف افاده فرموده که من بدرگاه خدا دعا کرده ام که علم و حکمت را در عقب من و عقب عقب من و در کشت من و کشت کشت من تا بروز قیامت قرار دهد،و خداوند عالم این دعای مرا مستجاب هم فرموده است.و بعد ملاحظۀ این مطلب در أعلمیّت حضرات أئمّۀ اثنی عشر سلام اللّه علیهم أجمعین که بمفاد این ارشاد هدایت بنیاد یکی بعد دیگری وارث علم و حکمت مانده اند و استجابت دعای آن جناب را بأقوال و أفعال خود علی رغم آناف الاعادی و الخصوم ثابت ساخته اند،هیچ عاقلی را تردّدی عارض نمی شود،و أصلا در حقّیّت عقیده أهل حقّ که متعلّق باین حضرات و بقای سلسلۀ مبارکۀ ایشان تا بقیام قیامتست شبهۀ بخاطر نمی خلد،و در کمال ظهورست که هر گاه حدیث ثقلین این همه گلهای رنگارنگ از ریاض امامت و خلافت حضرات اهل بیت علیهم السّلام در دامن خود داشته باشد باز آن را از مقصود و مرام أهل حقّ کرام اجنبی وانمودن و راه نفی مساس آن با مدّعای ایشان پیمودن که از مخاطب خلیع العذار گسسته مهار سرزده،جز تمامی و نصب و عناد بر چه محمول می توان کرد؟!و اللّه العاصم عن سوء المآل و ما ذا بعد الحقّ إلاّ الضّلال؟!

با آن همه طول باع و وسعت اطّلاعشان در علم حدیث که اولیایشان بهزار زبان مدّعی آن می باشند،این حدیث شریف را از مقام خلافت و امامت اجنبی بدانند،و بنفی مساس آن باین مدّعا مباهته را إلی أقصی الغایة برسانند؟!حالا روایاتی که مخبر از استشهاد جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام بحدیث ثقلین بر أهل شوری می باشد باید شنید.

أبو الحسن علی بن محمّد بن الطیّب الجلاّبی المعروف بابن المغازلی در کتاب «المناقب»گفته:

[أخبرنا أبو طاهر محمّد بن علیّ بن محمّد البیّع البغدادی،أنا:أبو العباس أحمد بن محمّد بن سعید المعروف بابن عقدة الحافظ.نا:جعفر بن محمّد بن سعید الأحمسی.

نا:نصر و هو ابن مزاحم.نا:الحکم بن مسکین.نا:أبو الجارود بن طارق،عن عامر بن واثلة،و أبو ساسان و أبو حمزة،عن أبی اسحاق السّبیعی،عن عامر بن واثلة.

قال: کنت مع علیّ فی البیت یوم الشّوری،فسمعت علیّا یقول لهم:

لأحتجنّ علیکم بما لا یستطیع عربیّکم و لا عجمیّکم بغیر ذلک!ثمّ قال:أنشدکم باللّه أیّها النّفر جمیعا!أ فیکم أحد وحّد اللّه قبلی؟قالوا:اللّهم لا!قال:فأنشدکم باللّه هل فیکم أحد له أخ مثل أخی جعفر الطّیّار فی الجنّة مع الملائکة غیری؟قالوا:

اللّهمّ لا!قال:فأنشدکم باللّه هل فیکم أحد له زوجة مثل زوجتی فاطمة بنت محمّد؟ قالوا:اللّهمّ لا!قال:فأنشدکم باللّه هل فیکم أحد له سبطان مثل سبطی الحسن و الحسین سیّدی شباب أهل الجنّة غیری؟قالوا:اللّهم لا!قال:فأنشدکم باللّه هل منکم أحد ناجی رسول اللّه عشر مرّات،فقدّم بین یدی نجواه صدقة قبلی؟قالوا:

اللّهم لا!قال:فأنشدکم باللّه هل فیکم أحد قال له رسول اللّه صلعم من کنت مولاه فعلیّ مولاه،اللّهمّ وال من والاه و عاد من عاداه،لیبلغ الشّاهد منکم الغائب، غیری؟قالوا:اللّهمّ لا!قال:فأنشدکم باللّه هل فیکم أحد قال(له.صح.ظ)رسول اللّه ص اللّهم ائتنی بأحبّ الخلق إلیک و إلیّ و أشدّهم حبّا لک و حبّا لی،یأکل معی من هذا الطّائر،فأتاه فأکل معه،غیری؟قالوا:اللّهم لا!قال:فأنشدکم باللّه هل فیکم أحد قال له رسول اللّه ص:لاعطین الرّایة رجلا یحبّ اللّه و رسوله و یحبّه اللّه و رسوله،لا یرجع حتّی یفتح اللّه علی یدیه إذا رجع منهزما،غیری؟قالوا:

ص: 189

اللّهمّ لا!قال:فأنشدکم باللّه هل فیکم أحد قال(فیه.صح.ظ)رسول اللّه صلعم لبنی لهیعة:أو لأبعثنّ إلیکم رجلا کنفسی،طاعته کطاعتی و معصیته کمعصیتی، یعضدکم بالسّیف،غیری؟قالوا:اللّهمّ لا!قال:فأنشدکم باللّه هل فیکم أحد قال (فیه.صح.ظ)رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم:کذب من زعم أنّه یحبّنی و یبغض هذا،غیری؟قالوا:اللّهمّ لا!قال:فأنشدکم باللّه هل فیکم أحد سلّم علیه فی ساعة واحدة ثلاثة آلاف من الملائکة فیهم جبرئیل و میکائیل و إسرافیل حیث جئت بالماء إلی رسول اللّه صلعم من القلیب غیری؟قالوا:اللّهمّ لا!قال:فأنشدکم باللّه هل فیکم أحد قال له جبرئیل:هذه هی المواساة،فقال رسول اللّه:إنّه منّی و أنا منه،فقال جبرئیل:و أنا منکما:غیری؟قالوا:اللّهم لا!.قال:فأنشدکم باللّه هل فیکم أحد نودی به من السّماء:لا سیف إلاّ ذو الفقار و لا فتی إلاّ علی؟قالوا:اللّهمّ لا!قال:فأنشدکم باللّه هل فیکم أحد قال له رسول اللّه صلعم:إنّی قاتلت علی تنزیل القرآن و تقاتل أنت یا علیّ علی تأویل القرآن،غیری؟قالوا:اللّهمّ لا!قال:فأنشدکم باللّه هل فیکم أحد ردّت علیه الشّمس حتّی صلّی العصر فی وقته،غیری؟قالوا:اللّهمّ لا!قال:فأنشدکم باللّه هل فیکم أحد أمره رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم بأن یأخذ«براءة»من أبی بکر،فقال له أبو بکر أ نزل فیّ شیء؟فقال له:إنّه لا یؤدّی عنّی إلاّ علیّ،غیری؟قالوا:اللّهمّ لا!قال:

فأنشدکم باللّه هل فیکم أحد قال له رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم:أنت منّی بمنزلة هارون من موسی إلاّ أنّه لا نبیّ بعدی،غیری؟قالوا:اللّهمّ لا!قال:فأنشدکم باللّه هل فیکم أحد قال له رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم:لا یحبّک إلاّ مؤمن و لا یبغضک إلاّ کافر،غیری؟قالوا:اللّهمّ لا!قال:فأنشدکم باللّه أ تعلمون أنّه أمر بسدّ أبوابکم و فتح بابی،فقلتم فی ذلک،فقال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم:ما أنا سددت أبوابکم و لا أنا فتحت بابه،بل اللّه سد أبوابکم و فتح بابه،غیری؟قالوا:اللّهمّ لا!قال:

فأنشدکم باللّه أ تعلمون أنّه ناجانی یوم الطّائف دون الناس،فأطال ذلک،فقلتم:

ناجاه دوننا!فقال:ما أنا انتجیته،بل اللّه انتجاه،غیری؟قالوا:اللّهمّ نعم!قال:

فأنشدکم باللّه أ تعلمون أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم قال:إنّی تارک فیکم الثّقلین

ص: 190

کتاب اللّه و عترتی لن تضلّوا ما استمسکتم بهما و لن یفترقا حتّی یردا علیّ الحوض؟ قالوا:اللّهمّ نعم!قال:فأنشدکم باللّه هل فیکم أحد وقی رسول اللّه بنفسه من المشرکین فاضطجع مضجعه،غیری؟قالوا:اللّهمّ لا!قال:فأنشدکم باللّه هل فیکم أحد بارز عمرو بن عبدودّ حیث دعاکم إلی البراز؟قالوا:اللّهمّ لا!قال:فأنشدکم باللّه هل فیکم أحد أنزل اللّه فیه آیة التّطهیر،حیث یقول: إِنَّما یُرِیدُ اللّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً ،غیری؟قالوا:اللّهمّ لا!قال:فأنشدکم باللّه هل فیکم أحد قال له رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم:أنت سیّد العرب،غیری؟قالوا:

اللّهمّ لا!قال:فأنشدکم باللّه هل فیکم أحد قال له رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم ما سألت اللّه شیئا إلاّ سألت لک مثله،غیری؟قالوا:اللّهمّ لا!].

و شیخ سلیمان بن أحمد بلخی در«ینابیع المودّة»آورده:[

و عن أبی ذرّ رضی اللّه عنه قال:قال علیّ علیه السّلام لطلحة و عبد الرّحمن بن عوف و سعید(سعد.ظ)بن أبی وقّاص: هل تعلمون أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم قال:إنّی تارک فیکم الثّقلین کتاب اللّه و عترتی أهل بیتی و إنّهما لن یفترقا حتّی یردا علیّ الحوض و إنّکم لن تضلّوا إن اتّبعتم و استمسکتم بهما؟قالوا:نعم!.].

فقال:یا معشر قریش و الأنصار!أسألکم ممّن أعطاکم اللّه هذا الفضل أ بأنفسکم أو بغیرکم؟قالوا:أعطانا اللّه و منّ علینا بمحمّد صلّی اللّه علیه و سلّم.قال:أ لستم تعلمون أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم.قال:إنّی و أهل بیتی کنّا نورا یسعی بین یدی اللّه تعالی قبل أن یخلق اللّه عزّ و جلّ آدم بأربعة عشر ألف سنة،فلمّا خلق اللّه آدم علیه السّلام وضع ذلک النّور فی صلبه و أهبطه إلی الأرض ثمّ حمله فی السّفینة فی صلب نوح علیه السّلام ثمّ قذف به فی النّار فی صلب إبراهیم علیه السّلام،ثمّ لم یزل اللّه عزّ و جلّ ینقلنا من الأصلاب الکریمة إلی الأرحام الطّاهرة من الآباء و الأمّهات لم یکن واحد منّا علی سفاح قطّ.

فقال:و أهل السّابقه اهل بدر و أحد:نعم!قد سمعناه.

ثم قال:أنشدکم اللّه أ تعلمون أنّ اللّه عزّ و جلّ فضّل فی کتابه السّابق علی- المسبوق فی غیر آیة،و لم یسبقنی أحد من الأمّة فی الإسلام؟قالوا:نعم!قال:

فأنشدکم اللّه أ تعلمون حیث نزلت« وَ السّابِقُونَ السّابِقُونَ أُولئِکَ الْمُقَرَّبُونَ »سئل عنها رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم،فقال:أنزلها اللّه عزّ و جلّ فی الأنبیاء،و أوصیائهم، فأنا أفضل أنبیاء اللّه و رسوله و علیّ وصیّیی أفضل الأوصیاء؟قالوا:نعم!قال:أنشدکم اللّه أ تعلمون حیث نزلت« یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ »و حیث نزلت« إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ راکِعُونَ »و حیث نزلت« لَمْ یَتَّخِذُوا مِنْ دُونِ اللّهِ وَ لا رَسُولِهِ وَ لاَ الْمُؤْمِنِینَ وَلِیجَةً »أمر اللّه نبیّه أن یعلّمهم ولاة أمرهم و أن یفسّر لهم من الولایة کما فسّر لهم من صلاتهم و زکاتهم و حجّهم،فنصبنی للنّاس بغدیر خمّ،فقال:

أیّها النّاس!إنّ اللّه جلّ جلاله أرسلنی برسالة ضاق بها صدری و ظننت أنّ النّاس یکذّبنی(یکذّبوننی.ظ)فأوعدنی ربّی.ثمّ قال:أ تعلمون أنّ اللّه عزّ و جلّ مولای و أنا مولی المؤمنین و أنا أولی بهم من أنفسهم؟!قالوا:بلی یا رسول اللّه!فقال آخذا بیدی:من کنت مولاه فعلیّ مولاه،اللّهمّ وال من والاه و عاد من عاداه.فقام سلمان و قال:یا رسول اللّه!ولایة علیّ ما ذا؟قال:ولاؤه کولای،من کنت أولی به من نفسه فعلیّ أولی به من نفسه،فنزلت: «اَلْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی وَ رَضِیتُ لَکُمُ الْإِسْلامَ دِیناً» فقال صلّی اللّه علیه و سلّم:اللّه أکبر باکمال الدّین و إتمام النّعمة و رضاء ربّی برسالتی و ولایة علیّ بعدی!قالوا:یا رسول اللّه! هذه الآیات فی علیّ خاصّة؟قال:بلی!فیه و فی أوصیائی إلی یوم القیمة.قالوا:

ص: 192

أیّها النّاس!إنّ اللّه جلّ جلاله أرسلنی برسالة ضاق بها صدری و ظننت أنّ النّاس یکذّبنی(یکذّبوننی.ظ)فأوعدنی ربّی.ثمّ قال:أ تعلمون أنّ اللّه عزّ و جلّ مولای و أنا مولی المؤمنین و أنا أولی بهم من أنفسهم؟!قالوا:بلی یا رسول اللّه!فقال آخذا بیدی:من کنت مولاه فعلیّ مولاه،اللّهمّ وال من والاه و عاد من عاداه.فقام سلمان و قال:یا رسول اللّه!ولایة علیّ ما ذا؟قال:ولاؤه کولای،من کنت أولی به من نفسه فعلیّ أولی به من نفسه،فنزلت: «اَلْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی وَ رَضِیتُ لَکُمُ الْإِسْلامَ دِیناً» فقال صلّی اللّه علیه و سلّم:اللّه أکبر باکمال الدّین و إتمام النّعمة و رضاء ربّی برسالتی و ولایة علیّ بعدی!قالوا:یا رسول اللّه! هذه الآیات فی علیّ خاصّة؟قال:بلی!فیه و فی أوصیائی إلی یوم القیمة.قالوا:

بیّنهم لنا!قال:علیّ أخی و وارثی و وصیّیی و ولیّ کل مؤمن بعدی.ثمّ ابنی- الحسن،ثمّ الحسین،ثمّ التّسعة من ولد الحسین،القرآن معهم و هم مع القرآن لا یفارقونه و لا یفارقهم حتّی یردوا علیّ الحوض.

قال بعضهم:قد سمعنا ذلک و شهدنا،و قال بعضهم:قد حفظنا جلّ ما قلت و لم نحفظ کلّه،و هؤلاء الّذین حفظوا أخیارنا و أفاضلنا.

ثم قال:أ تعلمون أنّ اللّه أنزل« إِنَّما یُرِیدُ اللّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً »فجمعنی و فاطمة و ابنیّ حسنا و حسینا ثمّ ألقی علینا کساء و قال:اللّهم هؤلاء أهل بیتی لحمهم لحمی یؤلمنی ما یؤلمهم و یجرحنی ما یجرحهم، فاذهب عنهم الرّجس و طهّرهم تطهیرا.فقالت أمّ سلمة:و أنا یا رسول اللّه!فقال:أنت إلی خیر.فقالوا:نشهد أنّ أمّ سلمة حدّثتنا بذلک.ثمّ قال أنشدکم اللّه أ تعلمون أنّ اللّه أنزل« یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللّهَ وَ کُونُوا مَعَ الصّادِقِینَ »فقال سلیمان:

یا رسول اللّه!هذه عامّة أم خاصّة؟قال:أمّا المأمورون فعامّة المؤمنین،و أمّا الصّادقون فخاصّة أخی علیّ و أوصیائی من بعده إلی یوم القیمة.قالوا:نعم!فقال:

أنشدکم اللّه أ تعلمون أنّی قلت لرسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم فی غزاة تبوک:خلفتنی علی النّساء و الصّبیان؟!فقال:إنّ المدینة لا تصلح إلیّ بی أو بک،و أنت منّی بمنزلة هارون من موسی إلاّ أنّه لا نبیّ بعدی؟قالوا:نعم!قال:أنشدکم اللّه أ تعلمون أنّ اللّه أنزل فی سورة الحجّ« یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا ارْکَعُوا وَ اسْجُدُوا وَ اعْبُدُوا رَبَّکُمْ وَ افْعَلُوا الْخَیْرَ »إلی آخر السّورة،فقام سلمان فقال:یا رسول اللّه!من هؤلاء الّذین أنت علیهم شهید و هم شهداء علی النّاس الّذین اجتباهم اللّه و لم یجعل علیهم فی الدّین من حرج ملّة إبراهیم!قال:عنّی بذلک ثلاثة عشر رجلا خاصّة.قال سلمان:

بیّنهم لنا یا رسول اللّه!قال:أنا و أخی علیّ و أحد عشر من ولدی؟قالوا:نعم!.

ص: 193

قال:أنشدکم اللّه أ تعلمون أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم قال فی خطبته فی مواضع متعدّدة و فی آخر خطبة لم یخطب بعدها:أیّها النّاس!إنّی تارک فیکم الثّقلین کتاب اللّه و عترتی أهل بیتی فتمسّکوا بهما لن تضلّوا،فانّ اللّطیف الخبیر أخبرنی و عهد إلیّ أنّهما لن یفترقا حتّی یردا علیّ الحوض؟فقال کلّهم:نشهد أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم قال ذلک].

إلیه:إنّی ترکت فیکم أمرین لن تضلّوا بعدی إن تمسّکتم بهما کتاب اللّه عزّ و جلّ و عترتی أهل بیتی،فإنّ اللّطیف الخبیر قد عهد إلیّ أنّهما لن یفترقا حتّی یردا علیّ الحوض کهاتین،و جمح مسبّحتیه،و لا أقول کهاتین و جمع مسبّحته و الوسطی:

فتمسّکوا بهما و لا تقدّموهم فتضلّوا].

حاصل این روایت سراپا هدایت آنست که مردی حاضر خدمت با برکت جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام گردید و از آن جناب پرسید که آگاه فرما مرا از کمتر چیزی که بآن بنده ئی مؤمن می شود..از کمتر چیزی که بآن بنده ئی کافر می شود..از کمتر چیزی که بآن بنده ئی گمراه می شود..،هر گاه جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام این سؤال از آن مرد شنید ارشاد فرمود که بتحقیق که تو سؤال کردی پس بفهم جواب را،و من بعد ارشاد نمود که:کمتر چیزی که مرد بآن مؤمن می شود این ست که خدای تعالی او را معرفت خود عطا فرماید،پس إقرار کند آن بنده برای خدا بطاعت، و معرفت نبیّ خود کرامت کند،پس إقرار کند آن بنده برای آن حضرت صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بطاعت،و عنایت فرماید بآن بنده معرفت إمام او را که حجّت خدا در زمین او و شاهد خدا بر خلق اوست،پس إقرار کند آن بنده برای آن إمام بطاعت.راوی خبر می گوید که:من عرض کردم بآنحضرت که آیا آن بنده بمجرّد معرفت خدا و رسول و إمام،مؤمن می شود اگر چه دیگر چیزها را جاهل باشد،آن حضرت فرمود که:بلی مگر بشرط آنکه بوقت أمر اطاعت کند و بوقت نهی بازماند.بعد از آن ارشاد فرمود که کمتر چیزی که بآن بنده ئی کافر می شود این ست که چیزی را که خدا از آن نهی فرموده گمان کند که مأمور به از جانب خداست و این مطلب را دین خود قرار دهد که بر آن دوستی نماید با دیگران و گمان کند که او عبادت خدا می کند که او را بآن چیز حکم کرده است حال آنکه او عبادت نمی کند مگر شیطان را.و کمتر چیزی که بآن بنده ئی گمراه می شود این ست که نشناسد آن حجّت خدا و شاهد خدا را بر عباد او که خداوند عالم حکم کرده است بندگان خود را بطاعت آن حجّت و فرض کرده است ولایت او را.

ص: 195

راوی خبر می گوید که:من عرض کردم یا أمیر المؤمنین بیان بفرما برای من این حجج خدا را.آن حضرت فرمود که این حجج خدا همان أشخاص هستند که خداوند عالم ایشان را قرین کرده است بنفس خود و بنبیّ خود،پس فرموده است:

« یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ ».پس عرض کردم من:فدایت شوم!واضح نما برای من این أشخاص را.پس آن حضرت فرمود که این أشخاص همان کسان هستند که جناب رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم در حقّ ایشان بمقامات عدیده و در آخر خطبۀ خود روز رحلت ارشاد فرمود:

إنّی ترکت أمرین لن تضلّوا بعدی إن تمسّکتم بهما کتاب اللّه و عترتی أهل بیتی. یعنی:من گذاشته ام در شما دو چیز که اگر بآن دو چیز تمسّک نمائید هرگز گمراه نخواهید شد،و آن دو چیز کتاب خدا و عترت من اهل بیت من هستند،پس بتحقیق که لطیف خبیر خبر داده است مرا که این دو چیز هرگز از هم جدا نمی شوند تا اینکه وارد شوند بر من در مقام حوض کوثر مثل این دو انگشت من،و اشاره فرمود بجمع هر دو انگشت شهادت خود نه مثل این دو انگشت،و اشاره فرمود بجمع انگشت شهادت و انگشت وسطی خود.بعد از آن فرمود که:پس بنمائید باین هر دو چیز و هرگز مقدّم نشوید بر اهل بیت من که گمراه خواهید شد،انتهی الحاصل.

و از این خبر هدایت أثر فوائد عدیده و عوائد سدیده که هر یک از آن مشیّد مبانی ایمان و موطّد أساس عرفانست مثل مهر تابان روشن و نمایان می گردد.

اول آنکه:از آن ظاهر می گردد که معرفت أئمّه علیهم السّلام از أرکان ایمانست.

دوم آنکه:از آن واضح می شود که هر که أئمّه علیهم السّلام را مثل معرفت خدا و رسول نشناسد او گمراه است.سوم آنکه:از آن عیان می شود که أئمّه علیهم- السّلام حجج خدا در زمین خدا و شهداء خدا بر خلق خدا می باشند.چهارم آنکه:

ثابت می گردد که خداوند عالم ایشان را در آیۀ« أَطِیعُوا اللّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ »بنفس خود و بنبیّ خود قرین فرموده و مراد او از أولی الأمر ایشانند لا غیر.پنجم آنکه:از آن محقق می گردد که أولی الأمر که در قرآن مسطورند

ص: 196

و اهل بیت که در حدیث ثقلین مذکور هستند متّحد می باشند،و جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام در مقام إیضاح و تصریح مصادیق أولی الأمر حدیث ثقلین را ذکر فرموده،و ارشاد فرمودن جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم آن را در مواضع عدیده و در آخر خطبۀ خود روز وفات خود مذکور ساخته و آن را بسیاقی پرداخته که در حثّ بر تمسّک بکتاب و عترت و إثبات عدم افتراق تا بحوض کوثر قولا و فعلا أبلغ و أسبغ می باشد، پس بعد ادراک این همه چگونه متدیّنی می توان گفت که حدیث ثقلین مساسی بمدّعای اهل حق ندارد و آن را تعلّقی بمسألۀ امامت و خلافت نیست؟هل هذا إلاّ معاندة الحقّ و الیقین و مضادّة الصّواب و الدّین و مشاقّة الرّسول الأمین و اتّباع غیر سبیل المؤمنین و مخالفة سیّد الوصیّین علیهما و آلهما سلام اللّه فی کل آن و حین؟!

عدوّ مبین](1).

ازین کلام بلاغت نظام ظاهر و باهرست که جناب إمام حسن علیه السّلام فرمود که:مائیم گروه خدا که غالب هستند و مائیم عترت رسول او که قریب تر می باشند و مائیم اهل بیت او که پاکیزه اند و مائیم یکی از ثقلین که خلیفه کرده ایشان را جدّ بزرگوار من در أمّت خود و مائیم ثانی کتاب خدا که دروست تفصیل هر شیء و نمی آید بسوی او باطل از پیش و نه از پس.پس اعتماد بر ماست در تفسیر قرآن و ما تأویل آن را بگمان دریافت نکرده ایم بلکه حقائق آن را بیقین دانسته ایم پس اطاعت ما کنید زیرا که طاعت ما فرضست و بطاعت خدا و طاعت رسول مقرون می باشد،چنانچه خدا فرموده است:« یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ فَإِنْ تَنازَعْتُمْ فِی شَیْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَی اللّهِ وَ الرَّسُولِ ».و نیز فرموده است:« وَ لَوْ رَدُّوهُ إِلَی الرَّسُولِ وَ إِلی أُولِی الْأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِینَ یَسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ »،و بپرهیزید از گوش نهادن بسوی آواز شیطان پس بتحقیق که او برای شما دشمن آشکارست.

ص: 198

و درین ارشاد با سداد فرزند حضرت خیر عباد صلوات اللّه علیه و آله إلی یوم المعاد برهانی چند بر أحقّیّت خود بخلافت آورده که هر یکی از آن دامغ رءوس أهل عنادست.

أول آنکه:در حقّ خود ارشاد کرده که:مائیم گروه خدا که غالب هستند و درین کلام بلاغت نظام اشاره فرموده بنزول آیۀ« وَ مَنْ یَتَوَلَّ اللّهَ وَ رَسُولَهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا فَإِنَّ حِزْبَ اللّهِ هُمُ الْغالِبُونَ »در شأن اهل بیت علیهم السّلام،و این خود دلیل أکرمیّت و أفضلیّت و امامت این حضراتست بوجوه متعدّده.

دوم آنکه:ارشاد فرموده که:مائیم عترت رسول خدا که قریب هستند، و درین ارشاد با سداد إثبات أفضلیّت خودست بر سائر عباد و ایما می باشد بسوی جمله أحادیث و أخبار سرور کائنات که در فضل عترت وارد شده.

سوم آنکه:افاده فرموده که:مائیم اهل بیت آن جناب که پاکیزه هستند،و درین ارشاد کرامت بنیاد علاوه بر أحادیث فضل اهل بیت علیهم السّلام ایمای لطیفست بسوی نزول آیۀ تطهیر در شأن رفیع ایشان،و دلالت آیۀ تطهیر بر عصمت و امامت این حضرات در وضوح بحدّی رسیده که آفتاب هم مقابل آن نمی تواند شد.

چهارم آنکه:خود را أحد الثّقلین فرموده،و ارشاد نموده که مائیم یکی از آن دو ثقل که خلیفه کرده آن هر دو را جدّ بزرگوار من در أمّت خود،و این احتجاج سویّ المنهاج خود بندای جهوری جار می زند که حدیث ثقلین دلیل خلافت و امامت این حضرات می باشد.

پنجم آنکه:افاده نموده که:مائیم ثانی کتاب خدا که دروست تفصیل هر شیء و نمی آید بسوی او باطل از پیش و نه از پس،و درین کلام هدایت التیام هم اشاره بأعلمیّت خودست و هم بعصمت خود،زیرا که هر گاه در کتاب خدا تفصیل هر شیء مندرج باشد و حضرات اهل بیت علیهم السّلام ثانی آن کتاب باشند لابدّ آگاه خواهند بود از تفصیل هر شیء،و کسی که از کتاب خدا تفصیل هر شیء بداند لابدّ او أعلمست از غیر خود،و همچنین هر گاه کتاب خدا از باطل مصون و محروس بوده باشد ثانی

ص: 199

آن کتاب که حضرات اهل بیت علیهم السّلام هستند بلا شبهه معصوم بعصمت کبری خواهند بود.

ششم آنکه:بعنوان نتیجه ثانی کتاب خدا بودن افاده فرموده که پس اعتماد در تفسیر کتاب بر ماست،و این کلام بلاغت نظام هم دلیل أعلمیّت این حضراتست و هم برهان مطاع و مقتدا إمام و پیشوا بودن این نفوس قدسیّه،زیرا که اگر معاذ اللّه غیر ایشان أعلم فرض کرده آید لابدّ اعتماد در تفسیر کتاب خدا بر او خواهد بود نه بر این حضرات،لقبح الاعتماد علی غیر الأعلم مع وجود الأعلم.و باین سبب که أمّت را احتیاج بتفسیر کتاب خدا یقینی می باشد و اعتماد در تفسیر آن بر این نفوس قدسیّه است پس أمّت را لازم خواهد بود که رجوع بایشان نماید و با دیگری کار نداشته باشد،و هذا هو المطلوب.و ازینجا بحال خسران مآل کسانی که رجوع در تفسیر کتاب خدا بأهلبیت علیهم السّلام نمی نمایند بلکه معاندین و مضادّینشان را مرجع و ملاذ خود می گردانند بخوبی پی توان برد،و اللّه الهادی.

هفتم آنکه:ارشاد فرموده است که:ما تأویل کتاب را بظنّ و تخمین نه دریافته ایم، بلکه حقائق آن را بیقین دانسته ایم،و درین ارشاد با سداد تعریض بلیغست بجهل أغیار رقاعت شعار و تصریح صریح بأفضلیّت و أعلمیّت مطلقۀ این حضراتست از تمامی مردم،زیرا که حقائق کتاب خدا را بیقین دانستن کار شخصیست که وارث علم رسول صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بود یا ملهم من عند اللّه باشد.

هشتم آنکه:ارشاد فرموده که ما را اطاعت کنید زیرا که طاعت ما فرض است و بطاعت خدا و رسول مقرون می باشد،و این ارشاد بچند وجه دلیل واضح امامت و افتراض طاعت حضرات أهل بیت علیهم السّلام می باشد بلا شکّ و لا ارتیاب کما لا یخفی علی أولی الألباب.

نهم آنکه:برای إثبات مدّعای خود آیۀ وافی هدایۀ« یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ »را تلاوت فرموده،و ازینجا بکمال ظهور واضح می شود که این آیه وافی هدایه بلا شبهه در شأن اهل بیت علیهم السّلام نازل شده و هفواتی که مفسّرین و متکلّمین اهل سنّت در صرف آن ازین نفوس قدسیّه

ص: 200

می آرند همه باطل و سرابست،و خانۀ تأویلات معاندین اهل بیت علیهم السّلام یکسر منهدم و خراب،و اللّه العاصم عن التّبار و التّباب.

دهم آنکه:برای احقاق مرام خود آیۀ وافی هدایۀ« وَ لَوْ رَدُّوهُ إِلَی الرَّسُولِ وَ إِلی أُولِی الْأَمْرِ مِنْهُمْ »را نیز قرائت فرموده،و ازینجا بنهایت انجلا لائح می گردد که درین آیه هم مثل آیه سابقه مراد خدا از أولی الأمر حضرات اهل بیت علیهم السّلام هستند،و این آیه مثل آن آیه در حقّ این ذوات مقدّسه نازلست و حکم ردّ مثل حکم اطاعت خدا و رسول و أولی الأمر همه را شامل، تِلْکَ عَشَرَةٌ کامِلَةٌ .

منّی،فأبی من جدّی و جدّی من اللّه.

و قال له جدّی صلّی اللّه علیه و آله و سلّم حین قضی بینه و بین أخیه جعفر و مولاه زید بن حارثة فی ابنة عمّه حمزة:أما أنت یا علی فمنّی و أنا منک و أنت ولیّ کلّ مؤمن و مؤمنة بعدی.

فلم یزل أبی وقی جدّی صلّی اللّه علیه و سلّم بنفسه و فی کلّ موطن یقدّمه جدّی صلّی اللّه علیه و آله و لکلّ شدّة یرسله ثقة منه و طمأنینة إلیه.

و قال اللّه جلّ شأنه: وَ السّابِقُونَ السّابِقُونَ أُولئِکَ الْمُقَرَّبُونَ .فکان أبی سابق السّابقین و أقرب المقرّبین إلی اللّه و إلی رسوله،و ذلک أنّه لم یسبقه إلی الایمان أحد غیر خدیجة سلام اللّه علیها،فکما أنّ اللّه عزّ و جلّ فضل السّابقین علی المتأخّرین فضلّ سابق السّابقین.

و قد قال اللّه عزّ و جلّ: أَ جَعَلْتُمْ سِقایَةَ الْحاجِّ وَ عِمارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ کَمَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ جاهَدَ فِی سَبِیلِ اللّهِ .نزلت هذه الآیة فی أبی.

و کان حمزة و جعفر قتلا شهیدین فی قتلی کثیرة من الصّحابة،فجعل اللّه حمزة سیّد الشّهداء من بینهم و جعل لجعفر جناحین یطیر بهما فی الجنة مع الملائکة کیف یشاء من بینهم،و ذلک لقرابتهما من جدّی صلّی اللّه علیه و آله.

و صلّی جدّی علی عمّه حمزة سبعین صلاة من بین الشهداء یوم أحد.

و کذلک جعل اللّه تعالی لنساء نبیّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم المحسنة منهنّ أجرین و للمسیئة منهنّ وزرین ضعفین لمکانهنّ من جدّی صلّی اللّه علیه و آله و سلّم.

و جعل اللّه الصّلوة فی مسجد نبیّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بألف صلاة من بین سائر المساجد إلاّ المسجد الحرام لمکان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم.

فلمّا نزل یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلِیماً ،قالوا:یا رسول اللّه! کیف نصلّی علیک؟فقال:قولوا:اللّهمّ صلّ علی محمّد و آل محمّد.فحقّ علی کلّ مسلم أن یصلّی علینا مع الصّلوة علی جدّی صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فریضة واجبة.

و أحلّ اللّه خمس الغنیمة لرسوله و أوجبه فی کتابه و أوجب لنا من ذلک ما

ص: 202

أوجب له و حرّم علیه الصّدقة و حرّمها علینا،فللّه الحمد نزّهنا ممّا نزّهه و طیّب لنا ما طیّب له کرامة أکرمنا اللّه بها و فضیلة فضّلنا علی سائر عباده.

و قال تعالی لجدّی صلّی اللّه علیه و آله و سلّم حین جحده کفرة أهل الکتاب و حاجّوه: فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَکُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَکُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَکُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللّهِ عَلَی الْکاذِبِینَ .فأخرج جدّی صلّی اللّه علیه و آله و سلّم معه من الأنفس أبی و من البنین أنا و أخی الحسین و من النّساء أمّی فاطمة،فنحن أهله و لحمه و دمه و نفسه و نحن منه و هو منّا.

و قد قال اللّه تبارک و تعالی: إِنَّما یُرِیدُ اللّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً .فلمّا نزلت هذه جمعنا جدّی صلّی اللّه علیه و آله و سلّم إیّای و أخی و أمّی و أبی و نفسه فی کساء خیبری فی حجرة أمّ سلمة رضی اللّه عنها فقال:اللّهمّ هؤلاء أهل بیتی و خاصّتی أذهب عنهم الرّجس و طهّرهم تطهیرا.فقالت أمّ سلمة:أنا أدخل معهم یا رسول اللّه؟فقال لها:قفی مکانک یرحمک اللّه!أنت علی خیر و أنّها خاصّة لی و لهم.

و لمّا نزلت: وَ أْمُرْ أَهْلَکَ بِالصَّلاةِ وَ اصْطَبِرْ عَلَیْها (کان.ظ)یأتینا جدّی صلّی اللّه علیه و آله و سلّم کلّ یوم عند طلوع الفجر یقول:الصّلاة یا أهل البیت!یرحمکم اللّه، إِنَّما یُرِیدُ اللّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً .

و أمر بسدّ الأبواب فی مسجده غیر بابنا،فکلّموه فی ذلک فقال:إنّی لم أسدّ أبوابکم و لم أفتح باب علیّ من تلقاء نفسی و لکن أتّبع ما أوحی إلیّ إنّ اللّه أمرنی بسدّ أبوابکم و فتح باب علی.

و قد سمعت هذه الأمّة جدّی صلّی اللّه علیه و آله و سلّم یقول:ما ولّت أمّة أمرها رجلا و فیهم من هو أعلم منه إلاّ لم یزل یذهب أمرهم سفالا حتّی یرجعوا إلی ما ترکوه! و سمعوه صلّی اللّه علیه و سلّم یقول لأبی:أنت منّی بمنزلة هارون من موسی إلاّ أنّه لا نبیّ بعدی.

و قد رأوه و سمعوه صلّی اللّه علیه و آله حین أخذ بید أبی بغدیر خمّ و قال لهم:

من کنت مولاه فعلیّ مولاه،اللّهمّ وال من والاه و عاد من عاداه.ثمّ أمرهم أن یبلغ الشّاهد منهم الغائب.

ص: 203

ثمّ قال الحسن بن علیّ سلام اللّه علیهما:أیّها النّاس!إنّکم لو التمستم ما بین جابلقا و جابرصا رجلا جدّه نبیّ و أبوه وصیّه لم تجدوا غیری و غیر أخی،فاتّقوا اللّه و لا تضلّوا.أیّها النّاس!لو أذکر الذی أعطانا اللّه تبارک و تعالی و خصّصنا به من الفضائل فی کتابه و علی لسان نبیّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم لم أحصه،و أنا ابن البشیر و أنا ابن النّذیر، و أنا ابن السّراج المنیر الّذی جعله رحمة للعالمین.و أقسم باللّه!لو تمسّکت الأمّة بالثّقلین لأعطتهم السّماء قطرها و الأرض برکتها و لأکلوا نعمتها خضراء من فوقهم و من تحت أرجلهم من غیر اختلاف بینهم إلی یوم القیمة.قال اللّه عزّ و جلّ: وَ لَوْ أَنَّهُمْ أَقامُوا التَّوْراةَ وَ الْإِنْجِیلَ وَ ما أُنْزِلَ إِلَیْهِمْ مِنْ رَبِّهِمْ لَأَکَلُوا مِنْ فَوْقِهِمْ وَ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ ، الآیة.و قال عزّ و جلّ: وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُری آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَیْهِمْ بَرَکاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ وَ لکِنْ کَذَّبُوا فَأَخَذْناهُمْ بِما کانُوا یَکْسِبُونَ .نحن أولی النّاس بالنّاس فی کتاب اللّه و علی لسان نبیّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم.أیها النّاس!اسمعوا و عووا و اتّقوا اللّه و راجعوا إلیه،هیهات منکم الرّجعة إلی الحقّ و قد صارعکم النّکوص و خامرکم الطغیان و الجحود!أ نلزمکموها و أنتم لها کارهون؟!و السّلام علی من اتّبع الهدی.

فالتفت معاویة إلی عمرو و قال:هذا رأیک؟!ثم قال للحسن:حسبک یا أبا محمد!. و فی روایة أنّه قال: نحن حزب اللّه المفلحون و عترة رسوله المطهّرون و أهل بیته الطیّبون الطّاهرون و أحد الثّقلین الّذین خلفهما رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فیکم،فطاعتنا مقرونة بطاعة اللّه قال اللّه عزّ و جلّ: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ فَإِنْ تَنازَعْتُمْ فِی شَیْءٍ،فَرُدُّوهُ إِلَی اللّهِ وَ الرَّسُولِ .و إنّ معاویة دعانا إلی أمر لیس فیه عزّ و لا نصفة،فإن وافقتم رددناه علیه و خاصمناه إلی اللّه تعالی بظبی السّیوف،و إن أبیتم قبلناه.فناداه النّاس من کلّ جانب:البقیة!]

جریر بن عبد اللّه البجلی و غیرهما قبل مسیره إلی صفّین و کتب إلیه مرّة بعد أخری یحتج علیه ببیعة أهل الحرمین له و سوابقه فی الإسلام لئلاّ یکون بین أهل العراق و أهل الشّام محاربة،و معاویة یعتلّ بدم عثمان و یستغوی بذلک جهّال أهل الشّام و أجلاف العرب و یستمیل طلبة الدّنیا بالأموال و الولایات،و کان یشاور فی أثناء ذلک ثقاته و أهل مودته و عشیرته فی قتال علی علیه السّلام،فقال له أخوه عتبة:هذا أمر عظیم لا یتمّ إلاّ بعمرو بن العاص فانّه قریع زمانه فی الدهاء و المکر،یخدع و لا یخدع و قلوب أهل الشّام مائلة إلیه.فقال معاویة:صدقت و لکنّه یحبّ علیّا فأخاف أن لا یجیبنی.

فقال:اخدعه بالأموال و مصر!فکتب إلیه معاویة:

«من معاویة بن أبی سفیان؛خلیفة عثمان بن عفّان إمام المسلمین و خلیفة رسول ربّ العالمین ذی النّورین ختن المصطفی علی ابنتیه و صاحب جیش العسرة و بئر رومة المعدوم النّاصر الکثیر الخاذل المحصور فی منزله المقتول عطشا و ظلما فی محرابه المعذّب بأسیاف الفسقة،الی عمرو بن العاص صاحب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم و ثقته و أمیر عسکره بذات السّلاسل المعظّم رأیه المفخّم تدبیره.أما بعد!فلن یخفی علیک احتراق قلوب المؤمنین و ما أصیبوا به من الفجیعة بقتل عثمان و ما ارتکب به جاره حسدا او بغیا بامتناعه من نصرته و خذلانه إیّاه و إشلائه الغاغة علیه حتّی قتلوه فی محرابه،فیا لها من مصیبة عمّت جمیع المسلمین و فرضت علیهم طلب دمه من قتلته!و أنا أدعوک إلی الحظّ الأجزل من الثّواب و النّصیب الأوفر من حسن المآب بقتال من آوی قتلة عثمان (رضی اللّه عنه.ظ)و أحلّه جنّة المأوی».

فکتب إلیه عمرو:«من عمرو بن العاص صاحب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم، الی معاویة بن أبی سفیان.اما بعد!فقد وصل کتابک فقرأته و فهمته،فأمّا ما دعوتنی إلیه من خلع ربقة الاسلام من عنقی و التّهوّر فی الضّلالة معک و إعانتی إیّاک علی الباطل و اختراط السّیف علی وجه علیّ بن أبی طالب علیه السّلام و هو أخو رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم و وصیّه و وارثه و قاضی دینه و منجز وعده و زوج ابنته سیّدة نساء أهل الجنّة و أبو السّبطین الحسن و الحسین سیّدی شباب أهل الجنّة.و أمّا ما قلت:فإنّک(من أنک.ظ)خلیفة

ص: 206

عثمان،فقد صدقت و لکن تبیّن الیوم عز لک عن خلافته و قد بویع لغیره و زالت خلافتک.

و أمّا ما عظّمتنی و نسبتنی إلیه من صحبة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم و أنّی صاحب جیشه،فلا أغترّ بالتّزکیة و لا أمیل بها عن الملّة.و أمّا ما نسبت أبا الحسن أخا رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم و وصیّه إلی الحسد و البغی علی عثمان و سمّیت الصّحابة فسقة،و زعمت أنّه أشلاهم علی قتله،فهذا غوایة.

و یحک یا معاویة!أ ما علمت أنّ أبا حسن بذل نفسه بین یدی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم و بات علی فراشه،و هو صاحب السّبق إلی الإسلام و الهجرة،و قد قال فیه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم:هو منّی و أنا منه،و هو منّی بمنزلة هارون من موسی إلاّ أنّه لا نبیّ بعدی،و قد قال فیه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم یوم غدیر خم:ألا من کنت مولاه فعلیّ مولاه،اللّهمّ وال من والاه و عاد من عاداه و انصر من نصره و اخذل من خذله،و هو الذی قال فیه علیه السّلام یوم خیبر:لأعطینّ الرّایة غدا رجلا یحبّ اللّه و رسوله و یحبّه اللّه و رسوله،و هو الذی قال فیه علیه السّلام یوم الطیر:اللّهمّ ائتنی بأحبّ خلقک إلیک،فلمّا دخل علیه قال:و إلیّ و إلیّ،و قد قال فیه یوم النّضیر:علیّ إمام البررة و قاتل الفجرة منصور من نصره مخذول من خذله،و قد قال فیه:علی ولیّکم من بعدی، و أکّد القول علیک و علیّ و علی جمیع المسلمین و قال:إنّی مخلف فیکم الثّقلین کتاب اللّه عزّ و جلّ و عترتی،و قد قال:أنا مدینة العلم و علیّ بابها.

و قد علمت یا معاویة!ما أنزل اللّه تعالی من الآیات المتلوّات فی فضائله الّتی لا یشرک فیها أحد،کقوله تعالی: یُوفُونَ بِالنَّذْرِ . إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ راکِعُونَ .أ فمن کان علی بیّنة من ربّه و یتلوه.شاهد منه.رجال صدقوا ما عاهدوا اللّه علیه.و قال اللّه تعالی لرسوله علیه السّلام:

قل لا أسئلکم علیه أجرا إلاّ المودّة فی القربی و قد قال له رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم:

أ ما ترضی أن یکون سلمک سلمی و حربک حربی و تکون أخی و ولیّی فی الدنیا و الآخرة؟!یا أبا الحسن!من أحبّک فقد أحبّنی و من أبغضک فقد أبغضنی و من أحبّک أدخله اللّه الجنّة و من أبغضک أدخله النّار.

ص: 207

و کتابک یا معاویة!الّذی کتبت و هذا جوابه لیس مما ینخدع به من له عقل أو دین و السّلام»].

و بحمد اللّه المنعام کتب أهل حقّ کرام خصوصا«تشیید المطاعن»والد ماجد علاّم أحلّه اللّه دار السّلام متکفّل مزید إیضاح آن گردیده،و همچنین حدیث منزلت بلا شبهه دلیل باهر و برهان قاهر امامت و خلافت جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام می باشد، کما بیّناه بحمد اللّه الودود فی المجلّد المعقود لهذا الحدیث المشیّد للمقصود المدمّر علی نزغات الجاحد الحقود.

و همین جور فضیلت أمیر نشدن کسی بر جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام و أمیر شدن أمرا بر غیر آن جناب حجّت قاطعه و بیّنۀ ساطعۀ امارت و خلافت آن جناب و مأموریت ثلثۀ خسارت مآب می باشد.پس لابدّ است که حدیث ثقلین نیز بر سیاق همین فضائل عالیه و مناقب متعالیه نزد هر عاقل ماهر دلیل زاهر و برهان باهر امامت و خلافت جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام خواهد بود،و هرگز ناقد بصیر و متأمل خبیر بعد ملاحظۀ کلام حسن بصری که حدیث ثقلین را در سلک أدلّۀ امامت و براهین خلافت جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام منظّم نموده مسلک إنکار و جحود نخواهد پیمود.

عائد بأهل سنّت می شود نمی باید که موافق روایات اهل سنّت باشد و إلاّ هر یک را از طرفین تهمت تعصّب و عناد لاحق هست و با یکدیگر اعتماد و وثوق غیر واقع]انتهی.

و ازین عبارت،بنحوی که التزام مخاطب قمقام در مقام إلزام أهل حقّ کرام بروایات ایشان واضح می شود در کمال ظهورست،لیکن نمی دانم که چرا مخاطب، وفا باین التزام نمی فرماید و جابجا متمسّک بروایات خود شده بمقابلۀ اهل حقّ راه اخلاف و اخفار می پیماید؟!

اهل سنّت را حاجت إثبات این مطلب از أقوال عترت مرتفع شد،لیکن بنابر التزام این رساله،از کتب امامیّه نیز چیزی منقول شود]انتهی.

و این کلام جالب الملام مخاطب مخدوم العوام که صدر آن مشتمل بر کذب و ارتکاب خلاف دأب مناظره است از ذیل خود ظاهر می نماید که مخاطب در هر مبحث کتاب خود التزام نقل از کتب امامیّه دارد،و این معنی در حقیقت فطن لبیب را بچار موجّه حیرت می اندازد و با تعجبّ بالای تعجّب دوچار می سازد!،چه مخاطب عظیم الاخفار،در مقامات بسیار نکث عهد و اخلاف وعد خود نموده أحادیث أهل نحلۀ خود را بمقابلۀ اهل حقّ پیش نموده،چنانچه در همین جا در معارضۀ حدیث ثقلین،

حدیث «علیکم بسنّتی و سنّة الخلفاء» را پیش نموده،پس این معارضه حسب کلام خودش که مثبت التزام نقل از کتب اهل حقّ کرامست ارتکاب أمر قبیح و إیثار باطل فضیح باشد!.

خود آن را إعاده و تکرار نموده،بکمال وضوح و ظهور ثابت می نماید که ذکر او

حدیث «علیکم بسنّتی» را بمقابلۀ حدیث ثقلین،معارضۀ قبیحۀ واهیۀ و مجادلۀ فضیحۀ جالبة الدّاهیه می باشد!.

تلمیذ رشید او نیز مستقیم و سدید نیست.رشید الدین خان دهلوی در«شوکت عمریّه»می گوید:[اگر چه أئمّۀ أطهار علیهم السّلام بحکم احادیثی که صاحب رساله ذکر کرده و دیگر أحادیث شائعۀ مستفیضه،مستند أمّت اند،و أخبار آن أخیار،مفاتیح مغلقات و مصابیح ظلمات و مصادر حکمت و مظاهر شریعتست،لیکن کلام در طریق وصول أخبار آن أخیارست و بسا أوقات روات یک فرقه نزد أهل آن مأمون و نزد غیر آن مطعون می باشد،لهذا هر فرقه روایات مرویّه را در طریق خود مسلّم می دارد و أخبار مرویه را در فرقۀ مخالف خود مقدوح می انگارد]انتهی.

ازین عبارت بکمال وضوح واضحست که هر فرقۀ أخبار مرویّۀ در فرقۀ مخالف خود مقدوح می انگارد،و پر ظاهر است که هر گاه هر فرقه أخبار فرقۀ مخالف خود را مقدوح می داند،لابدّست که شیعه هم أخبار فریق مخالف خود را مقدوح خواهند دانست،خصوصا أخباری را که اهل سنّت برای ترویج مقاصد باطلۀ خود آورده باشند که آن أخبار بأولویت تمام نزدشان مقدوح و مجروح،و متمسّک بآن نزد ایشان بأقصی الغایه مطعون و مقبوح خواهد بود،و چون این خبر که شاهصاحب بمقابلۀ اهل حقّ آورده اند از همین قبیل می باشد،لهذا ظاهر گردید که این خبر نزد اهل حقّ نهایت مقدوح و مطعون و مجروح و موهونست و کسی که احتجاج بآن در مقابلۀ اهل حقّ نماید خاسر و مغبون.

پس کمال عجبست که چرا شاهصاحب از أمری که بر تلمیذ رشیدشان واضح و آشکار است تمامی صریح ورزیده بارتکاب خلاف آن مرتکب حیف و عدوان گردیده؟!هل هذا إلاّ صنیع الخدوع الغرور؟! وَ مَنْ لَمْ یَجْعَلِ اللّهُ لَهُ نُوراً فَما لَهُ مِنْ نُورٍ !

است،بمقابله اهل حقّ آرد و همّت را بر تخدیع عوام کالأنعام بذکر این خبر موهون کالثّمام برگمارد؟!.

ضلالة،فمن أدرک ذلک منکم فعلیه بسنّتی و سنّة الخلفاء الرّاشدین المهدیین،عضوا علیها بالنواجذ. هذا حدیث حسن صحیح قد روی ثور بن یزید عن خالد بن معدان، عن عبد الرحمن بن عمر و السلمی،عن العرباض بن ساریة عن النّبی صلّی اللّه علیه و سلّم نحو هذا،حدّثنا بذلک الحسن بن علی الخلاّل و غیر واحد،قالوا:نا:أبو عاصم عن ثور بن یزید،عن خالد بن معدان،عن عبد الرّحمن بن عمرو السّلمی،عن العرباض ابن ساریة،عن النّبی صلّی اللّه علیه و سلّم نحوه.و العرباض بن ساریة یکنی أبا نجیح،و قد روی هذا الحدیث عن حجر بن حجر عن عرباض بن ساریة عن النّبی صلّی اللّه علیه و سلّم نحوه].

و ابن ماجه در سنن خود گفته:[باب اتّباع سنّة الخلفاء الرّاشدین المهدیّین.

حدثنا عبد اللّه بن أحمد بن بشر بن ذکوان الدّمشقی.ثنا:الولید بن مسلم.ثنا:عبد اللّه بن العلاء،یعنی ابن زبر(1) حدّثنی یحیی بن أبی المطاع.قال سمعت العرباض بن ساریة یقول: قام فینا رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم ذات یوم فوعظنا موعظة بلیغة و جلت منها القلوب و ذرفت منها العیون فقیل:یا رسول اللّه!وعظتنا موعظة مودّع فاعهد إلینا بعهد،فقال:علیکم بتقوی اللّه و السّمع و الطاعة و إن عبدا حبشیا و سترون من بعدی اختلافا شدیدا فعلیکم بسنّتی و سنّة الخلفاء الرّاشدین المهدیّین و عضّوا علیها بالنّواجذ و إیّاکم و الأمور المحدثات فإنّ کلّ بدعة ضلالة.

حدثنا،إسماعیل بن بشر بن منصور و إسحاق بن إبراهیم السّواق.قال:ثنا:عبد الرّحمن ابن مهدی،عن معاویة صالح،عن ضمرة بن حبیب،عن عبد الرّحمن بن عمرو السّلمی أنّه سمع العرباض بن ساریة یقول: وعظنا رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم موعظة ذرفت منها العیون و وجلت منها القلوب،فقلنا:یا رسول اللّه!إنّ هذه لموعظة مودّع فما ذا تعهد إلینا؟قال:قد ترکتکم علی البیضاء لیلها کنهارها،لا یزیغ عنها بعدی إلاّ هالک، من یعش منکم فیری اختلافا کثیرا فعلیکم بما عرفتم من سنّتی و سنّة الخلفاء الرّاشدین المهدیّین،عضّوا علیها بالنّواجذ،و علیکم بالطّاعة و إن عبدا حبشیا فإنّما

ص: 215

المؤمن کالجمل الأنف حیث ما قیّد انقاد !

حدثنا یحیی بن حکیم،ثنا:عبد الملک ابن الصباح المسمعی.ثنا:ثور بن یزید،عن خالد بن معدان،عن عبد الرّحمن بن عمرو عن العرباض بن ساریة.قال: صلّی بنا رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم صلاة الصبح، ثم أقبل علینا بوجهه فوعظنا موعظة بلیغة.فذکر نحوه].

و هر که کلمات و أقوال علمای رجال را تتبع نموده باشد بر او در کمال ظهورست که أکثر رجال این أسانید بقوادح و معایب و مطاعن و مثالب موسوم و مرجوم می باشند.

ابن نافع،حدّثنا إسماعیل بن عیّاش،عن ضمضم بن زرعة،عن شریح بن عبد:قال:

کان عتبة یقول:عرباض خیر منّی،و عرباض یقول:عتبة خیر منّی سبقنی إلی النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم بسنة].

و ابن حجر در«تهذیب التهذیب»آورده:[قال ضمضم بن زرعة،عن شریح ابن عبید کان عتبة بن عبد،یقول:عرباض خیر منّی،و کان عرباض یقول:عتبة خیر منّی سبقنی إلی النّبی صلّی اللّه علیه و سلّم بسنة].

و نیز ابن حجر در«إصابه»گفته:[و روی أحمد من طریق شریح بن عبید قال:کان عتبة بن عبد یقول:عرباض خیر منّی و کان عرباض یقول:عتبة خیر منّی سبقنی إلی النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بسنة،و

رواه الطّبرانی من هذا الوجه و زاد: و کان النبی صلّی اللّه علیه و آله و سلّم إذا أتاه الرّجل و له اسم لا یحبّه حوّله].

و پر ظاهرست که اگر قول أوّل عرباض«أنا ربع الإسلام»صحیح باشد،چون بنا بر قول دیگرش عتبة بن عبد بر او بیک سال سابق الإسلامست،لهذا عتبة بن عبد را ثلث اسلام باید گفت،و علاوه بر آنکه أحادیث و أخبار بیشمار مکذّب این معنی است،کسی عتبة بن عبد را ثلث اسلام نگفته و خود او هم اجتراء برین دعوی فاسده ننموده،پس قول عرباض«أنا ربع الإسلام»ازین جهت هم غلط محض باشد.

و از جملۀ براهین کذب عرباض در ادّعای بودنش ربع اسلام این ست که عتبة بن عبد در قصّۀ اسلام خود می گوید که من با هفت نفر از بنی سلیم حاضر خدمت نبوی شدیم و أکبر ما عرباض بن ساریه بود،پس با آن حضرت جمیعا بیعت نمودیم و ازینجا کاذب بودن عرباض در قول خود:أنا ربع الإسلام،و نیز کاذب بودنش در قول.او عتبة«خیر منّی سبقنی إلی النّبی صلعم بسنة»بکمال ظهور و انجلا واضح و لائح می شود.

ابن الاثیر الجزری در«أسد الغابه»در ترجمۀ عتبة بن عبد آورده:[

روی إسماعیل بن عیاض،عن ضمضم بن زرعه،عن شریح بن عبید،قال:قال عتبة بن عبد السّلمی:

کان النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم إذا أتاه الرّجل و له الاسم لا یحبّه حوّله،و لقد أتیناه و إنّا لسبعة

ص: 217

من بنی سلیم أکبرنا العرباض بن ساریة فبایعناه جمیعا].

غیر متّهم فیما روی و حدّث من خبر فی الدّین].

و آنچه عیسی بن یونس در آخر کلام خود ادّعا نموده که خالد غیر متّهم بود در آنچه روایت و حدیث می کرد از خبر در دین،پس ادّعای باطل و تقوّل شنیعست، چه ظالمی که رأس و رئیس شرطۀ یزید لعین بوده باشد یقینا زندیق ملعون خواهد بود، پس چگونه او را در خبر دین معتمد می توان گفت؟!هل هذا إلاّ خلاعة ظاهرة تنادی علی ضلال صاحبها فی الدّنیا و الآخرة؟!.

و قال ابو مسهر عن عبد اللّه بن سالم:أدرکت أهل حمص و قد أخرجوا ثور و أحرقوا داره لکلامه فی القدر].

و ابن حجر عسقلانی در«تهذیب»آورده:[و قال أبو مسهر عن عبد اللّه بن سالم:

أدرکت أهل حمص و قد أخرجوا ثور بن یزید و أحرقوا داره لکلامه فی القدر.و قال ابن معین:کان مکحول قدریّا ثمّ رجع،و ثور بن یزید قدری].

و بدر الدین محمود بن أحمد عینی در«عمدة القاری-شرح صحیح بخاری»در شرح حدیث

«ما أکل أحد طعاما قطّ خیرا من أن یأکل من عمل یده» در ذکر رجال این حدیث گفته:[الثّالث:ثور-بالثّاء المثلّثة-ابن یزید من الزّیادة،الکلاعی،بفتح الکاف و تخفیف اللاّم و بالعین المهملة،الشّامی الحمصی الحافظ.کان قدریّا فأخرج من حمص و أحرقوا داره بها فارتحل إلی بیت المقدّس و مات به سنة خمسین و مائة].

و صفی الدین أحمد بن عبد اللّه خزرجی در«مختصر تذهیب تهذیب الکمال»بترجمۀ ثور آورده:[قال أحمد:کان یری القدر،تکلّم فیه جماعة بسبب ذلک،و لم یکن فیه شیء سوی القدریة].

از آن جمله آنکه:مالک که از أئمّۀ أربعۀ سنّیّه است ثور را،بحدّی مذموم و مطعون می دانست که از مجالست با او مردم را نهی می کرد،چنانچه ابن حجر در «تهذیب»بترجمۀ ثور آورده:[قدم المدینة فنهی مالک عن مجالسته و لیس لمالک عنه روایة لا فی«الموطّأ»و لا فی الکتب الستّة و لا فی«غرائب مالک«للدّار قطنی،فما أدری أین وقعت روایته عنه مع ذمّه له].

از آن جمله آن که:اوزاعی که إمام مشهور از أئمّۀ سنّیّة است در ثور قدح و جرح می کرد و روایت حدیث را ازو بد می داند بلکه هجو او می نمود.

ذهبی در«میزان الاعتدال»بترجمۀ ثور آورده:[قال الولید:قلت للأوزاعی:

حدّثنا ثور بن،یزید:فقال لی فعلتها!و قال سلمة بن المعیار کان الاوزاعی سیئ القول فی ثور و ابن إسحاق و زرعة بن إبراهیم].و ابن حجر در«تهذیب»بترجمۀ او گفته:[و قال أبو مسهر و غیره:کان الأوزاعی یتکلّم فیه و یهجوه].

ص: 220

و از آن جمله آن که:عبد اللّه بن المبارک که إمام معروف و مشهور سنّیه می باشد طالب علم دین را تحذیر و تنفیر از ثور می کرد و او را از جمله آن اشخاص که فاسد المذهب بودند معدود می نمود.ابن حجر در«تهذیب»آورده:[قال نعیم بن حماد:

قال عبد اللّه بن المبارک:

أیّها الطّالب علما ائت حمّاد بن زید فاطلبنّ العلم منه ثمّ قیّده بقید

لا کثور و کجهم و کعمرو بن عبید! و از آن جمله آن که:یحیی القطّان که از أکابر أعیان سنّیه است ثور را در روایت از کسی که أصغر از او باشد معتمد نمی دانست و روایتش را نمی نوشت.ابن حجر در«تهذیب»آورده:[و قال عبد اللّه بن أحمد عن أبیه عن یحیی القطّان:ثور إذا حدّثنی عن رجل لا أعرفه قلت:أنت أکبر أم هذا؟فإذا قال:هو أکبر منّی،کتبته،و إذا قال:

هو أصغر منّی،لم أکتبه].

عن الزّهری و عنه عن یحیی و غیرک یدخل بین الأوزاعی و بین نافع عبد اللّه بن عامر الأسلمی،و بینه و بین الزّهری قرّة فما یحملک علی هذا؟.قال أنبأنا(أنبل.ظ) الأوزاعی انّه یروی عن مثل هؤلاء.قلت:فإذا روی الأوزاعی عن هؤلاء و هم ضعفاء مناکیر فأسقطتهم و صیّرتها من روایة الأوزاعی عن الاثبات ضعف الأوزاعی،فلم یلتفت إلی(قولی.ظ)].

و ابن حجر عسقلانی در«تهذیب التّهذیب»بترجمۀ او گفته:[و قال الإسماعیلی:أخبرت عن عبد اللّه بن أحمد عن أبیه،قال:کان الولید رفاعا،و قال المروزی أحمد:کان الولید کثیر الخطاء،و قال حنبل عن ابن معین:سمعت أبا مسهر یقول کان:الولید ممّن یأخذ عن ابن السّفر حدیث الأوزاعی و کان أبو السّفر کذّابا و قال مؤمّل بن إهاب عن أبی مسهر کان الولید بن مسلم یحدّث حدیث الأوزاعی عن الکذّابین ثمّ یدلّسها عنهم،و قال صالح بن محمّد:سمعت الهیثم بن خارجة،یقول:

قلت للولید:قد أفسدت حدیث الأوزاعی!،قال:کیف؟قلت:تروی عن الأوزاعی عن نافع و عن الأوزاعی عن الزّهری و یحیی بن سعید،و غیرک یدخل بین الأوزاعی و بین نافع عبد اللّه بن عامر،و بینه و بین الزّهری إبراهیم بن مرّة و قرة و غیرهما،فما یحملک علی هذا؟ قال:أنبل الأوزاعی عن هؤلاء.قلت:فإذا روی الاوزاعی عن هؤلاء و هؤلاء و هم ضعفاء أحادیث مناکیر فأسقطتهم أنت و صیّرتها من روایة الأوزاعی عن الثّقات ضعف الأوزاعی.

قال:فلم یلتفت إلی قولی.و قال الدّارقطنی:کان الولید یرسل،یروی عن الأوزاعی أحادیث عند الأوزاعی عن شیوخ ضعفاء عن شیوخ قد أدرکهم الاوزاعی فیسقط أسماء الضّعفاء و یجعلها عن الأوراعی عن نافع و عن عطاء].

و نیز ابن حجر در«تهذیب»بترجمۀ او آورده:[و قال الآجرّی:سألت أبا داود عن صدقة بن خالد،فقال:هو أثبت من الولید،الولید روی عن مالک عشرة أحادیث لیس لها أصل،منها أربعة عن نافع و قد تقدّم هذا فی الأصل فی ترجمة صدقة بن خالد،و قال مهنّا:سألت أحمد عن ولید،فقال:اختلطت علیه أحادیث ما سمع و ما لم یسمع،و کانت له منکرات منها:حدیث عمرو بن العاص:لا تلبسوا علینا دیننا،و لم یثبت شیء صحّ فی

ص: 222

هذا عن النبی صلّی اللّه علیه و سلّم،و قال عبد اللّه بن أحمد:سئل عنه أبی فقال:

کان رفاعا].

و نیز ابن حجر در«تهذیب»در ترجمۀ صدقة بن خالد نقلا عن أبی داود آورده:

[روی الولید عن مالک عشرة أحادیث لیس لها أصل،منها عن نافع أربعة].

و هو من أقرانه و معاویة بن صالح و غیرهم].

و صفی الدین خزرجی در«مختصر تذهیب تهذیب الکمال»گفته[بحیر بکسر المهملة،ابن سعید السّحولی أبو خالد الحمصی،عن خالد بن معدان و مکحول و عنه معاویة بن صالح و إسماعیل بن عیّاش].

واقع شده،پس نهایت مطعون و مذموم و مقدوح و ملومست،و علاوه بر حمصی بودنش که أکبر قبائح و أعظم مطاعنست،علمای رجال دیگر معایب و مثالب برای او ثابت می نمایند.

ابن الجوزی در کتاب«الموضوعات»در قدح

حدیث «من مات و هو یقول:

القرآن مخلوق،لقی اللّه یوم القیامة و وجهه إلی قفاه» گفته:[و قد ذکرنا أنّ بقیّة کان یروی عن المجهولین و الضعفاء و ربّما أسقط ذکرهم و ذکر من رووا له عنه].

و نیز ابن الجوزی در کتاب«الموضوعات»در قدح حدیث«نعمت الانسان» گفته:[و قال ابن:حبّان لا یحتجّ ببقیّة].و نیز ابن الجوزی در کتاب«الموضوعات» در قدح

حدیث «من تعلّم العلم و هو شابّ کان بمنزلة رسم فی حجر» گفته:[و بقیّة مدلّس یروی عن الضّعفاء،و أصحابه یسوّون حدیثه و یحذفون الضّعفاء منه].

و ذهبی در«میزان»در ترجمه او گفته:[و قال غیر واحد:کان مدلّسا، کلوا بثلاث فانها سنة،و لا تأکلوا بخمس فانها أکلة الاعراب.

قال أبی:هذه الثلاث الاحادیث موضوعة لا اصل لها،و کان بقیة یدلس،فظن هؤلاء أنّه یقول فی کل حدیث:حدثنا،و لم یفتقدوا الخبر منه).

و نیز در کتاب العلل مذکورست:سألت أبی عن حدیث

رواه محمد بن المصطفی عن بقیة عن ابن جریح عن عطاء عن أبی الدرداء،قال: رآنی النبی صلّی اللّه علیه و سلّم و أنا أمشی أمام أبی بکر فقال:لم تمشی أمام من هو خیر منک؟!ان أبا بکر خیر من طلعت علیه الشمس أو غربت! قال أبی:هذا حدیث موضوع،سمع بقیة هذا الحدیث من هشام الرازی عن محمد بن الفضل عن ابن جریح،فترک الاثنین من الوسط.قال أبی:محمد بن الفضل ابن عطیة متروک الحدیث).

و مدلس بودن بقیة حسب اعتراف زین الدین العراقی نیز ثابت و محقق است،چنانچه حافظ مذکور در کتاب«تخریج احیاء العلوم»گفته:

(حدیث ابن عمر: «این اللّه؟قال:

فی قلوب عباده المؤمنین» لم أجده بهذا اللفظ،و للطبرانی من

حدیث أبی عتبة الخولانی یرفعه الی النبی صلّی اللّه علیه و سلّم قال: ان للّه آنیة من أهل الارض،و آنیة ربکم قلوب عباده الصالحین،الحدیث. فیه بقیة بن الولید و هو مدلس لکنه صرح فیه بالتحدیث).

بقیه پاورقی در صحفة بعد

ص: 225

فاذا قال:«عن»فلیس بحجّة!قال ابن حبّان:سمع من شعبة و مالک و غیرهما أحادیث مستقیمة ثمّ سمع من أقوام کذّابین عن شعبة و مالک،فروی عن الثّقات بالتّدلیس ما أخذ عن الضّعفاء.و قال أبو حاتم:لا یحتجّ به.و قال أبو مسهر:أحادیث بقیّة لیست نقیّة، فکن منها علی تقیّة!قال حیوة بن شریح:سمعت بقیّة یقول:لمّا قرأت علی شعبة أحادیث بحیر بن سعد قال:یا بایحمد!لو لم أسمعها منک لطرت!و قال أبو إسحاق الجوزجانی:

رحم اللّه بقیّة!ما کان یبالی إذا وجد خرافة عمّن یأخذه،فإن حدّث عن الثّقات فلا بأس به].

و نیز ذهبی در«میزان»گفته:[و قال أبو التقیّ الیزنی:من قال إنّ بقیّة قال:

حدّثنا،فقد کذب،ما قال قطّ إلاّ«حدّثنی فلان»و قال الحجّاج بن الشّاعر،سئل ابن عیینة عن حدیث من هذه الملح،فقال:أنا:أبو العجب.أنا:بقیّة بن الولید.و قال ابن

ص: 226

خزیمة:لا أحتجّ ببقیّة.حدّثنا أحمد بن الحسن التّرمذی،سمعت أحمد بن حنبل، یقول:توهّمت أنّ بقیّة لا یحدّث المناکیر إلاّ عن المجاهیل،فإذا هو یحدّث المناکیر عن المشاهیر فعلمت من أین أتی!].

و نیز ذهبی در«میزان»نقلا عن ابن حبّان آورده:[حدّثنا سلیمان بن محمد الخزاعی بدمشق،حدّثنا هشام بن خالد،حدّثنا بقیّة،عن ابن جریح،عن عطاء،عن ابن عباس مرفوعا:من أدمن علی حاجبیه بالمشط عوفی من الوباء.و هذا من نسخة کتبناها بهذا الاسناد کلّها موضوعة یشبه أن یکون بقیّة سمعه من إنسان واه عن ابن جریح فدلّس عنه و التزق به].

و نیز ذهبی در«میزان»آورده:[و ذکر العقیلی:حدّثنا محمد بن سعید، حدّثنا عبد الرّحمن بن حکم،عن وکیع،قال:ما سمعت أحدا أجرا علی أن یقول:

قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم،من بقیّة].

و نیز ذهبی در«میزان»آورده:[و قال مسلم:حدّثنا ابن راهویه،سمعت بعض أصحاب عبد اللّه،قال:قال ابن المبارک:نعم الرّجل بقیّة،لولا أنّه یکنّی الأسامی و یسمّی الکنی!کان دهرا یحدّثنا عن أبی سعید الوحاظیّ،فنظرنا فإذا هو عبد القدّوس! و قال أبو داود:أنبأنا أحمد،قال:روی بقیّة عن عبد اللّه مناکیر].

و نیز ذهبی در«میزان»آورده:[و روی عبّاس عن ابن معین،قال:إذا لم یسمّ بقیّة شیخه و کنّاه فاعلم أنّه لا یساوی شیئا].

و نیز ذهبی در«میزان»آورده:[قال یعقوب الفسوی:و بقیّة یذکر بحفظ إلاّ أنّه یشتهی الملح و الطرائف من الأحادیث،فیروی عن الضّعفاء].

و نیز ذهبی در«میزان»آورده:[عمرو بن سنان:حدّثنا عبد الوهاب ابن الضّحاک،قال:قال لی بقیّة،شعبة یا أبا یحمد!نحن أبصر بالحدیث و أعلم به منکم!قلت:

تقول ذا یا أبا بسطام؟!قال:نعم!قلت فما تقول فی رجل ضرب علی أنفه فذهب شمه فتفکّر فیها و جعل ینظر فقال إیش تقول یا أبا یحمد؟قلت:أنبأنا ابن ذی جمانة قال کان مشایخنا یقولون:یجعل فی أنفه الخردل فإن حرّکه علمنا أنّه کاذب و إن

ص: 227

لم یحرّکه فقد صدق!و بقیّة ذو غرائب و عجائب و مناکیر،قال عبد الحقّ فی غیر حدیث بقیّة لا یحتج به،و روی له أیضا أحادیث و سکت عن تلیینها،و قال أبو الحسن ابن القطان:بقیّة یدلّس عن الضّعفاء و یستبیح ذلک،و هذا إن صحّ مفسد لعدالته قلت:

نعم و اللّه صحّ هذا عنه أنّه فعله،و صحّ عن الولید بن مسلم بل و عن جماعة کبار فعله و هذه بلیّة منهم و لکنّهم فعلوا ذلک باجتهاد و ما جوّزوا علی ذلک الشّخص الّذی یسقطون ذکره بالتّدلیس أنّه تعمّد الکذب.هذا أمثل ما یعتذر به عنهم].

و عذری که ذهبی در آخر کلام خود ذکر کرده وهن و سخافتش پر ظاهرست،زیرا که اگر بقیّه و أمثال او خوفی از خدا بلکه شرمی از خلق می داشتند صاف صاف وقت تحدیث نام آن شخص ضعیف را ذکر می کردند و إظهار می نمودند که بنابر اجتهاد ما این شخص اگر چه ضعیفست لیکن تعمّد کذب درین حدیث نکرده است نه آنکه یکسر نام آن شخص ضعیف را از اسناد براندازند و ناظر غیر ماهر را بتدلیس خود غریق ورطۀ ضلالت سازند! و فیروزآبادی در«قاموس»در لغت بقی گفته:[و بقیة محدّث ضعیف].

و ابن حجر عسقلانی در«تهذیب»بترجمۀ او آورده:[قال یحیی بن معین:

کان یحدّث عن الضعفاء بمائة حدیث قبل أن یحدّث عن الثّقات!].و نیز در«تهذیب» آورده:[و قال أبو حاتم:یکتب حدیثه و لا یحتجّ به و هو أحبّ إلیّ من إسماعیل بن عیّاش].و نیز در«تهذیب»آورده:[و قال أبو مسهر الغسّانی:بقیة لیست أحادیثه نقیّة فکن منها علی تقیّة!].و نیز در«تهذیب»آورده:[و قال حیوة:سمعت بقیة یقول:لما قرأت علی شعبة أحادیث بحیر بن سعید،قال لی:یا أبا یحمد!لو لم أسمع هذا منک نظرت(لطرت.ظ).و قال أبو داود:سمعت أحمد یقول:روی بقیّة عن عبید اللّه بن عمر مناکیر].و نیز در«تهذیب»آورده:[قال ابن خزیمة:

لا أحتجّ ببقیّة،حدّثنی أحمد بن الحسن التّرمذی،سمعت أحمد بن حنبل یقول:توهّمت أنّ بقیّة لا یحدّث المناکیر إلاّ عن المجاهیل،فإذا هو یحدّث المناکیر عن المشاهیر، فعلمت من أین أتی!.قلت:أتی من التّدلیس!].و نیز در«تهذیب»آورده:

ص: 228

[و أورد ابن حبّان له عن ابن جریح عن عطاء عن ابن عبّاس أحادیث،منها:تربوا الکتاب، و منها:من أدمن علی حاجبیه بالمشط عوفی من الوباء،و منها:إذا جامع أحدکم فلا ینظر إلی فرجها فإنّ ذلک یورث العمی،و قال:هذه من نسخة موضوعة کتبناها یشبه أن یکون بقیّة سمعها من إنسان ضعیف عن ابن جریح فدلّس عنه فالتزق ذلک به].

و نیز در«تهذیب»آورده:[و قال الجوزقانی.إذا تفرّد بالروایة فغیر محتجّ به لکثرة وهمه،مع أن مسلما و جماعة من الأئمّة قد أخرجوا عنه اعتبارا و استشهادا لا أنّهم جعلوا تفرّده أصلا].

و نیز در«تهذیب»آورده:[و قال البیهقی فی الخلافیّات:أجمعوا علی أنّ بقیّة لیس بحجّة،و قال عبد الحقّ فی«الاحکام»فی غیر ما حدیث بقیّة لا یحتجّ به.و قال ابن القطّان.بقیّة یدلّس عن الضعفاء و یستبیح ذلک،و هذا إن صحّ مفسد لعدالته].

و نیز ابن حجر در کتاب«تقریب التّهذیب»گفته.[بقیّة بن الولید بن صاعد بن کعب الکلاعی،أبو یحمد بضمّ التّحتانیّة و سکون المهملة و کسر المیم،صدوق کثیر التّدلیس عن الضعفاء من الثّامنة.مات سنة سبع و سبعین].

و عبد الرؤوف بن تاج العارفین المناوی در«فیض القدیر-شرح جامع صغیر» در ذیل

حدیث «أ تحبّ أن یلین قلبک» گفته:[قال المنذری:رواه الطبرانی من روایة بقیة،و فیه راو لم یسمّ.قال الهیثمی تبعا لشیخه الزّین العراقی:و فی إسناده من لم یسمّ،و بقیّة مدلّس].

و محمد مرتضی الحسینی الواسطی الزّبیدی در کتاب«تاج العروس-فی شرح القاموس»در لغت(بقی)گفته:[و بقیّة بن الولید محدّث ضعیف یروی عن الکذّابین و یدلّسهم قاله الذّهبی فی«المیزان»و قال فی ذیله:هو صدوق فی نفسه حافظ،لکنّه یروی

ص: 229

عمّن دبّ و درج فکثرت المناکیر و العجائب فی حدیثه.قال ابن خزیمة:لا أحتجّ ببقیّة:و قال أحمد:له مناکیر عن الثّقات.و قال ابن عدی:لبقیّة أحادیث صالحة و یخالف الثّقات و إذا روی عن غیر الشّامیّین خلط کما یفعل إسماعیل بن عیّاش].

این ست که در عهد ظلمۀ بنی أمیّه،مؤذّن مسجد جامع دمشق بوده،چنانچه در «تهذیب»ابن حجر عسقلانی نقلا عن ابن حبّان مذکورست:[مات سنة ثلاثین و مائة، و کان مؤذّن المسجد الجامع بدمشق].

کرده بود!و بحدّی راه خلاعت و جلاعت با ایشان می پیمود که ایشان ملاهی و ملاعب را نزد او می فرستادند و او تحاشی از قبول آن نمی کرد،و بهمین سبب موسی ابن سلمه ترکش نمود و کتابت حدیث ازو نفرمود! ابن حجر عسقلانی در«تهذیب»می آرد:[معاویة بن صالح بن حدیر بن سعید بن سعد بن فهر الحضرمی أبو عمرو،و قیل:أبو عبد الرّحمن الحمصی،أحد الأعلام و قاضی الأندلس].و نیز در«تهذیب»در ترجمۀ او آورده:[و قال محمّد بن عوف عن یزید بن عبد ربّه:خرج من حمص سنة خمس و عشرین و مائة فسار إلی الغرب فولی قضاءهم]و نیز در«تهذیب»بترجمۀ او گفته:[و قال ابن یونس:قدم مصر سنة خمس و عشرین ثمّ دخل الأندلس،فلمّا ملک عبد الرّحمن بن معاویة الأندلس اتّصل به فأرسله إلی الشّام فی بعض أمره،فلما رجع إلیه ولاّه قضاء الجماعة بالأندلس و توفّی سنة ثمان و خمسین و مائة و قال سعید بن أبی مریم:سمعت خالی موسی بن سلمة،یقول:أتیت معاویة بن صالح لأکتب عنه فرأیت عنده أراه قال الملاهی فقال:

ما هذا؟قال:شیء یهدیه إلیّ صاحب الأندلس.قال:فترکته و لم أکتب عنه].

و نیز ابن حجر عسقلانی در«تقریب»بترجمه او گفته:[معاویة بن صالح بن حدیر بالمهملة مصغّرا الحضرمی أبو عمرو أبو عبد الرحمن الحمصی قاضی الاندلس،صدوق له أوهام،مات سنة ثمان و خمسین،و قیل:بعد السّبعین].

واقع شده،پس او هم خالی از قدح نیست و متّهم بسرقت حدیث می باشد! ذهبی در«میزان الاعتدال»آورده:[عبد الملک بن الصّباح الصّنعانی عن مالک، متّهم بسرقة الحدیث.قاله الخلیل وحده،و هذا هو عبد الملک المسمعی].

علی بن محمّد بن عبد الملک الفاسی المشهور بابن القطان بفتح قاف و تشدید طا.حافظ علاّمه است أبصر مردم بود بصناعت حدیث و أحفظ ایشان برای رجال حدیث و أشد الاعتناء بروایت آن،تدریس و تحدیث کرد و تألیف نمود،ازوست کتاب«الوهم و الإیهام»و آن را بر«أحکام کبیر»عبد الحقّ وضع کرده،دلالت دارد بر مزید حفظ و قوّت فهم وی،و لکن تعنّت کرد در احوال رجال،وفاتش در سنۀ ثمان و عشرین و ستّ مائه بوده،هکذا فی«سبیل السّلام شرح بلوغ المرام»].

گفت که مقصود جناب نبوی علیه و آله آلاف الصلوة و السلام از خلفا در این حدیث،أئمه اهل بیت سلام اللّه علیهم أجمعین هستند.و این قول را تأیید می کند چند دلیل صریح که هر یکی از آن برای أهل إنصاف و تارکین جدل و اعتساف نور مبین و ضیاء مستبین است.

دلیل أول آنکه:جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و سلّم در حدیث«اثنا عشر خلیفه» بر أئمّۀ اهل بیت علیهم السّلام إطلاق خلفا فرموده،و اگر چه ایراد طرق این حدیث از کتب اهل سنّت،و إثبات مراد بودن أئمّۀ معصومین علیهم السّلام از آن و جواب از هفوات و طامات و تأویلات و تسویلات اهل سنّت در آن موکول بر مجلّد خاصّ این حدیث می باشد، لیکن روما للاختصار در این جا بر کلام بعض أعلام سنّیّه که داد حق گویی و إنصاف جویی در باب این حدیث شریف داده اند اکتفا می نمایم.

شیخ سلیمان بلخی در«ینابیع المودّة»در باب سابع و سبعون که معقود برای تحقیق همین حدیثست گفته:[قال بعض المحقّقین:إنّ الأحادیث الدّالّة علی کون الخلفاء بعده صلّی اللّه علیه و سلّم اثنا عشر قد اشتهرت من طرق کثیرة،فبشرح الزّمان و تعریف الکون و المکان علم أنّ مراد رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم من حدیثه هذا الأئمّة الاثنا عشر من أهل بیته و عترته،إذ لا یمکن أن یحمل هذا الحدیث علی الخلفاء بعده من أصحابه لقلّتهم عن اثنی عشر،و لا یمکن أن یحمل علی الملوک الأمویّة لزیادتهم علی اثنی عشر و لظلمهم الفاحش إلاّ عمر بن عبد العزیز،و لکونهم غیر بنی هاشم،لأنّ

النّبی صلّی اللّه علیه و سلّم قال: «کلّهم من بنی هاشم» فی روایة عبد الملک عن جابر و إخفاء صوته صلّی اللّه علیه و سلّم فی هذا القول یرجّح هذه الروایة لأنهم لا یحسنون خلافة بنی هاشم و لا یمکن أن یحمل علی الملوک العبّاسیّة لزیادتهم علی العدد المذکور و لقلّة رعایتهم لآیة:« قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی »و حدیث الکساء، فلا بدّ من أن یحمل هذا الحدیث علی الأئمّة الاثنا(الاثنی.ظ)عشر من أهل بیته و عترته صلّی اللّه علیه و سلّم،لأنّهم کانوا أعلم أهل زمانهم و أجلّهم و أورعهم و أتقاهم و أعلاهم نسبا و أفضلهم حسبا و أکرمهم عند اللّه،و کانت علومهم عن آبائهم متّصلة بجدّهم

ص: 236

صلّی اللّه علیه و سلّم بالوراثة و اللّدنیّة،کذا عرفهم أهل العلم و التّحقیق و أهل الکشف و التّوفیق،و یؤیّد هذا المعنی،أی أنّ مراد النّبی صلّی اللّه علیه و سلّم الأئمّة الاثنا عشر من أهل بیته،و یشهده و یرجّحه حدیث الثّقلین و الأحادیث المتکثّرة المذکورة فی هذا الکتاب و غیرها.و أمّا

قوله صلّی اللّه علیه و سلّم «کلّهم تجتمع علیه الأمّة» فی روایة عن جابر بن سمرة،فمراده صلّی اللّه علیه و سلّم أنّ الأمة تجتمع علی الإقرار بإمامة کلّهم وقت ظهور قائمهم المهدی رضی اللّه عنهم].

*دلیل ثانی آنکه:جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم در حدیثی که آن را جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام از آن جناب روایت فرموده اند أئمّۀ اهل بیت علیهم السّلام را بخلفاء خود تعبیر فرموده.

سید علی بن شهاب الدین همدانی در کتاب«المودّة فی القربی»در مودّة عاشره که آن را معنون باین عنوان نموده:«المودّة العاشرة فی عدد الأئمّة و أنّ المهدیّ منهم»می آرد:

[عن علیّ علیه السّلام،قال:قال رسول اللّه ص: من أحبّ أن یرکب سفینة النّجاة و یستمسک بالعروة الوثقی و یعتصم،بحبل اللّه المتین فلیوال علیّا بعدی و یعاد عدوّه و لیأتمّ بالأئمّة الهداة من ولده،فإنّهم خلفائی و أوصیائی و حجج اللّه علی خلقه بعدی و سادة أمّتی و قادة الأتقیاء إلی الجنّة،حزبهم حزبی و حزبی حزب اللّه و حزب اعدائهم حزب الشّیطان].

و شیخ سلیمان بن إبراهیم بلخی در«ینابیع المودّة»در باب سادس و خمسون نقلا عن مودّة القربی گفته:

[علیّ علیه السّلام-رفعه: من أحبّ أن یرکب سفینة النّجاة و یستمسک بالعروة الوثقی و یعتصم بحبل اللّه المتین فلیوال علیا بعدی و لیعاد عدوّه،و لیأتمّ بالأئمّة الهداة من ولده فإنّهم خلفائی و أوصیائی و حجج اللّه علی خلقه بعدی و سادات أمّتی و قادات الأتقیاء إلی الجنّة حزبهم حزبی و حزبی حزب اللّه و حزب اعدائهم حزب الشّیطان].

و نیز شیخ سلیمان بن ابراهیم بلخی در«ینابیع المودّة»در باب سابع و سبعون که معقود برای تحقیق

حدیث «یکون بعدی اثنا عشر خلیفة» است،نقلا

ص: 237

عن«مودّة القربی»گفته:[

و عن علیّ کرّم اللّه وجهه،قال:قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم:

من أحبّ أن یرکب سفینة النّجاة و یستمسک بالعروة الوثقی و یعتصم بحبل اللّه المتین فلیوال علیّا و لیعاد عدوّه،و لیأتمّ بالأئمّة الهداة من ولده فإنّهم خلفائی و أوصیائی و حجج اللّه علی خلقه من بعدی و سادات أمّتی و قواد(قادة.ظ)الأتقیاء إلی الجنّة حزبهم حزبی و حزبی حزب اللّه،و حزب أعدائهم حزب الشّیطان].

*دلیل ثالث آنکه جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم در حدیثی که ابن عبّاس آن را از آن جناب روایت کرده،أئمّۀ اثنا عشر علیهم السّلام را بخلفاء خود معبّر فرموده،چنانچه صدر الدین ابراهیم بن محمد بن المؤید بن حمویه الحموئی در کتاب«فرائد السّمطین فی فضائل المرتضی و البتول و السّبطین»علی ما نقل عنه بسند خود آورده:

[عن سعید ابن جبیر،عن عبد اللّه بن عبّاس،قال:قال رسول اللّه صلعم: إنّ خلفائی و أوصیائی و حجج اللّه علی الخلق بعدی الاثنی عشر(اثنا عشر.ظ)أوّلهم أخی و آخرهم ولدی قیل:یا رسول اللّه!و من أخوک؟قال:علی بن أبی طالب.قیل:فمن ولدک؟قال:المهدی الّذی یملؤها قسطا و عدلا کما ملئت جورا و ظلما،و الّذی بعثنی بالحقّ بشیرا لو لم یبق من الدّنیا إلاّ یوم واحد لطوّل اللّه ذلک الیوم حتّی یخرج فیه ولدی المهدی، ینزل روح اللّه عیسی بن مریم فیصلّی خلفه و تشرق الأرض بنور ربّها و یبلغ سلطانه المشرق و المغرب].

و عطاء اللّه بن فضل اللّه الشیرازی المعروف بجمال الدین المحدّث در«روضة الأحباب»در ذکر إمام ثانی عشر علیه السّلام در بیان احادیثی که دلالت بر ظهور آن جناب دارد،آورده:[و از عبد اللّه بن عبّاس رضی اللّه عنه روایتست که رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم فرمود که:خلفا و أوصیاء من و حجج ایزد تعالی بر خلق بعد از من دوازده خواهند بود،

أوّلهم أخی و آخرهم ولدی. گفتند:یا رسول اللّه کیست برادر تو؟ فرمود که:علی بن أبی طالب.گفتند:کیست پسر تو؟

قال: المهدی الّذی یملؤها قسطا و عدلا:کما ملئت جورا و ظلما،و الّذی،بعثنی بالحقّ بشیرا لو لم یبق،من الدّنیا إلاّ یوم واحد لطول اللّه ذلک الیوم حتّی یخرج ولدی المهدی فینزل روح اللّه عیسی

ص: 238

ابن مریم فیصلّی خلفه و تشرق الأرض بنور ربّها و یبلغ سلطانه المشرق و المغرب].

و شیخ سلیمان بلخی در«ینابیع المودّة»در باب ثامن و سبعون گفته:

[

و فی هذا الکتاب(یعنی«فرائد السّمطین»):عن سعید بن جبیر،عن ابن عباس، قال:قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: إنّ خلفائی و أوصیائی و حجج اللّه علی الخلق بعدی لاثنا عشر أوّلهم علیّ و آخرهم ولدی المهدی فینزل روح اللّه عیسی بن مریم فیصلّی خلف المهدی و تشرق الأرض بنور ربّها و یبلغ سلطانه المشرق و المغرب].

*دلیل رابع آنکه جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم در حدیثی که جابر بن عبد اللّه أنصاری آن را از آن جناب روایت نموده أئمّۀ اثنا عشر علیهم السّلام را بخلفای خویش تعبیر فرموده،چنانچه عطاء اللّه بن فضل اللّه الشّیرازی المعروف بجمال الدّین المحدّث در«روضة الأحباب»در ذکر إمام ثانی عشر علیه السّلام در بیان أحادیث و أخباری که دلالت بر ظهور آن جناب دارد آورده:

[از جابر بن یزید الجعفی مرویست که گفت:شنیدم از جابر بن عبد اللّه الأنصاری رضی اللّه عنه که می گفت که:چون ایزد تعالی نازل گردانید بر پیغمبر خود این آیه که« یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ » گفتم:یا رسول اللّه!می شناسیم ما خدا و رسول او را،پس کیستند أصحاب أمر که خدای تعالی اطاعت ایشان را قرین ساخته است بطاعت تو؟پس گفت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم:

هم خلفائی من بعدی یا جابر و أئمّة الهدی بعدی،أوّلهم علیّ بن أبی طالب ثمّ الحسن،ثمّ الحسین،ثمّ علی بن الحسین،ثمّ محمّد بن علی المعروف فی التّوراة بالباقر،و ستدرکه یا جابر،فإذا لقیته فاقرأه منّی السّلام،ثمّ الصّادق جعفر بن محمّد ثمّ موسی بن جعفر ثمّ علی بن موسی،ثمّ محمّد بن علی،ثمّ علیّ بن محمّد،ثمّ الحسن بن علی،ثمّ سمّیی و کنیّی حجّة اللّه فی أرضه و بقیّته فی عباده محمّد بن الحسن بن علی،ذلک الّذی یفتح اللّه عزّ و جلّ علی یدیه مشارق الأرض و مغاربها،و ذلک الّذی یغیب عن شیعته و أولیائه غیبة لا یثبت فیها علی القول بإمامته إلاّ من امتحن اللّه قلبه للإیمان. جابر گوید:

گفتم یا رسول اللّه!آیا در غیبت إمام،شیعه انتفاع یابند؟

فقال: إی و الّذی بعثنی

ص: 239

بالنّبوّة لیستضیئون بنوره و ینتفعون بولایته فی غیبته کانتفاع النّاس بالشّمس و إن علاها سحاب. أی جابر!این از أسرار مکنونه إلهی است،پس پنهان دار آن را مگر از کسی که أهل آن باشد].

*دلیل خامس آنکه جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم در حدیث دیگر از که از جابر منقول است أئمّۀ اهل بیت علیهم السّلام را بخلفاء خود تعبیر نموده،و این معنی برهان قاطع و سلطان ساطعست بر اینکه اگر

حدیث «علیکم بسنّتی و سنّة الخلفاء الرّاشدین» را صحیح بدانیم،مراد نبوی ازین خلفا همین حضرات أئمّۀ اهل بیت علیهم السّلام خواهند بود لا غیر،و فی هذا دمغ لرأس أهل الشّرّ و شدّ لظهر أهل الخیر.

حالا حدیث مشار إلیه را که مشتمل بر فضل عظیم جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام بلکه تمامی أئمّه کرام علیهم صلوات الرّب المنعامست باید شنید،و علوّ کلمۀ حقّ را بچشم حقیقت بین باید دید.

حافظ جلیل و جهبذ نبیل أبو منصور شهردار بن شیرویه الدّیلمی در کتاب «مسند الفردوس»علی ما نقل عنه آورده:

[عن جابر رضی اللّه عنه،قال:قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم: مکتوب علی الجنّة:لا إله إلا اللّه،محمّد رسول اللّه،علیّ أخوه ولی اللّه أخذت ولایته علی الذّرّ قبل خلق السّموات و الأرض بألفی عام،فمن سرّه أن یلقی اللّه و هو عنه راض فلیتولّ علیّا و عترته فإنّهم أولیائی و نجبایی و أحبّائی و خلفائی].

*دلیل سادس آنکه جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم حضرات أئمّۀ إحدی عشر علیهم السّلام را که از نسل جناب سیّده سلام اللّه علیها بوجود آمده اند بخلفا معبّر فرموده،و این معنی هم بحمد اللّه الودود برای إثبات مطلوب و مقصود و دمغ رأس جاحد عنود کافی و وافیست.

شیخ الاسلام عزّ الدّین عبد العزیز بن عبد السّلام بن أبی القاسم السّلمی الدّمشقی الشّافعی که از أجلّۀ أعلام و أئمّۀ فخام نزد سنّیّه است و مفاخر و مآثر او نزد این حضرات بر ناظر«عبر»ذهبی«و مرآة الجنان»یافعی و«طبقات شافعیّۀ»سبکی و«طبقات شافعیّۀ»أسنوی و«طبقات شافعیّۀ»أسدی و«حسن المحاضرۀ»سیوطی

ص: 240

و غیر آن ظاهر و باهرست،در«رسالۀ مدح خلفا»علی ما نقل عنها در ضمن حدیث طویل آورده:

[فلمّا حملت خدیجة رضی اللّه عنها بفاطمة کانت فاطمة تحدّثها من بطنها و تونسها فی وحدتها،و کانت تکتم ذلک عن رسول اللّه صلعم،فدخل النّبی صلعم یوما فسمع خدیجة رضی اللّه عنها تحدّث فاطمة،فقال لها یا:خدیجة!لمن تحدّثین؟قالت أحدّث الجنین الّذی فی بطنی فإنّه یحدّثنی و یؤنسنی.قال:یا خدیجة!أبشری فإنّها أنثی و إنّها النّسلة الطّاهرة المیمونة،فإنّ اللّه تعالی قد جعلها من نسلی و سیجعل من نسلها خلفاء فی أرضه بعد انقضاء وحیه].

*دلیل سابع آنکه جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام نیز أئمّۀ اثنا عشر علیهم السّلام را خلفای جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فرموده،و این معنی را بخطاب یهودی هارونی بنحوی افاده نموده که او نیز معترف بأمر حق گردید و از بادیۀ کفر و ضلال خارج شده بمنزل مقصود اسلام و إیمان رسید،چنانچه صدر الدّین إبراهیم بن محمّد الجوینی الحموئی در«فرائد السّمطین»علی ما نقل عنه در ضمن حدیث طولانی آورده:

[قال(1) فأخبر عن الثّلث الأخر:أخبرنی عن محمّد صلعم کم بعده من إمام عدل؟و فی أیّ جنّة یکون؟و من یساکنه معه فی جنّته؟فقال:یا هارونی!إنّ لمحمّد صلعم من الخلفاء اثنی عشر إماما عدلا لا یضرّ من خذلهم و لا یستوحشون بخلاف من خالفهم فإنّهم أرسب فی الدّین من الجبال الرّواسی فی الأرض و مسکن محمّد صلعم فی جنّته(جنّة عدن.ظ)مع أولئک الاثنی عشر إماما العدل(الأئمّة العدول.ظ) قال:صدقت و اللّه الّذی لا إله إلاّ هو إنّی لأجدها فی کتب(کتاب.ظ)أبی هارون کتبه بیده و أملاه موسی.قال:فأخبرنی عن الواحدة أخبرنی عن وصیّ محمّد صلعم کم یعیش من بعده؟ و هل یموت أو یقتل؟قال:یا هارونی!یعیش بعده ثلثین سنة ثم یضرب ضربة هنا یعنی قرنة،فتخضب هذه من هذا،فصاح الهارونیّ و قطع تسبیحه(کستیجه.ظ)و هو یقول:أشهد أن لا إله إلاّ اللّه وحده لا شریک له و أشهد أن محمدا عبده و رسوله و أنّک وصیّه،ینبغی أن تفوق و لا تفاق،و أن تعظم و لا تستضعف.ثمّ مضی به علیّ إلی منزله فعلّمه معالم الدّین].

ص: 241

دلیل ثامن آنکه جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام در کلام بلاغت نظام خود که به خطاب صحابی جلیل خویش کمیل بن زیاد نخعی ارشاد نموده،أئمّۀ اهل بیت علیهم السّلام را بخلفاء اللّه معبّر فرموده،و این کلام إعجاز اعلام آن جناب را کبار علمای اهل سنّت در کتب و أسفار خود آورده اند.

حافظ أبو نعیم احمد بن عبد اللّه الأصفهانی در«حلیة الأولیاء»در ترجمۀ جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام گفته:

[حدّثنا حبیب بن الحسن.نا:موسی بن إسحاق، و نا:سلیمان بن أحمد.نا:محمّد بن الحسن الخثعمی.نا:إسماعیل بن موسی الفزاری قالا:حدّثنا عاصم بن حمید الخیّاط(الحنّاط.ظ)نا:ثابت بن أبی صفیّة أبو حمزة الثّمالی،عن عبد الرحمن بن جندب،عن کمیل بن زیاد.قال: أخذ علیّ بن أبی طالب بیدی فأخرجنی إلی ناحیة الجبانة،فلمّا أصحرنا جلس ثم تنفّس،ثم قال:یا کمیل ابن زیاد!القلوب أوعیة فخیرها أوعاها،احفظ ما أقول لک!النّاس ثلثة:فعالم ربّانی و متعلّم علی سبیل نجاة،و همج رعاع أتباع کلّ ناعق،یمیلون مع کلّ ریح،لم یستضیئوا بنور العلم و لم یلجئوا إلی رکن وثیق.العلم خیر من المال،العلم یحرسک و أنت تحرس المال.العلم یزکوا علی العمل و المال ینقصه النفقة،و محبة العالم دین یدان بها العلم.یکسب العالم الطّاعة فی حیاته و جمیل الأحدوثة بعد موته و صنیعة المال تزول بزواله،مات خزّان الأموال و هم أحیاء و العلماء باقون ما بقی الدّهر أعیانهم مفقودة و أمثالهم فی القلوب موجودة.هاه!إنّ هیهنا،و أشار بیده إلی صدره، علما لو أصبت له حملة!بلی أصبت لقنا غیر مأمون علیه یستعمل آلة الدّین للدّنیا یستظهر بحجج اللّه علی کتابه و بنعمه علی عباده،أو منقاد الأهل الحقّ لا بصیرة له فی احیائه،یقتدح الشّک فی قلبه بأوّل عارض من شبهة و لا ذا و لا ذاک،أو منهوما باللّذات سلس القیاد للشّهوات،أو مغری بجمع الأموال و الادّخار و لیسا من رعاة الدّین،أقرب شبها بهما الأنعام السّائمة،کذلک یموت العلم بموت حاملیه.اللّهم بلی!لن تخلو الأرض من قائم للّه بحجّة لکی لا یبطل حجج اللّه و بیّناته،أولئک هم الأقلّون عددا الأعظمون عند اللّه قدرا،بهم یدفع اللّه عن حججه حتّی یؤدّوها إلی نظرائهم و یزرعوها

ص: 242

فی قلوب أشباههم،هجم بهم العلم علی حقیقة الأمر فاستلانوا ما استوعر منه المترفون و انسوا بما استوحش منه الجاهلون،صحبوا الدّنیا بأبدان أرواحها معلّقة بالمنظر الأعلی،أولئک خلفاء اللّه فی بلاده و دعاته إلی دینه.هاه!هاه!شوقا إلی رؤیتهم فأستغفر اللّه لی و لک،إذا شئت فقم!].

و علامه أبو المؤید موفّق بن أحمد الخوارزمی المعروف بأخطب خوارزم در کتاب«المناقب»در فصل رابع و عشرون که آن را معنون باین عنوان نموده:

«الفصل الرّابع و العشرون فی بیان شیء من جوامع کلمه و بوالغ حکمه»بعد ذکر بعض أحادیث به سندی که منتهی می شود بسوی أحمد بن الحسین البیهقی گفته:[و بهذا الإسناد

عن أحمد بن الحسین هذا،قال:أخبرنا أبو عبد اللّه الحافظ،قال:حدّثنی بکیر بن محمّد بن سهل بن الحدّاد الصّوفی بمکّة.قال البیهقی:و أخبرنا أبو طاهر الحسین ابن علی بن الحسن بن محمّد بن سلمة الهمدانی بها،قال:حدّثنا موسی بن إسحاق الأنصاری قال:حدّثنا أبو نعیم ضرار بن صرد،قال:حدّثنا عاصم بن حمید الحنّاط،عن أبی حمزة الثّمالی،عن عبد الرحمن بن جندب الفزاری،عن کمیل بن زیاد النخعی، قال: أخذ بیدی علیّ علیه السّلام فأخرجنی إلی ناحیة الجبانة،فلما أصحر جلس ثمّ تنفّس، ثم قال:یا کمیل بن زیاد!احفظ ما أقول لک:القلوب أوعیة خیرها أوعاها،النّاس ثلثة:فعالم ربّانی،و متعلّم علی سبیل نجاة،و همج رعاع أتباع کلّ ناعق یمیلون مع کلّ ریح لم یستضیئوا بنور العالم و لم یلجئوا إلی رکن وثیق،العلم خیر من المال، العلم یحرسک و أنت تحرس المال،و العلم یزکوا علی العمل و المال ینقصه النفقة،محبّة العلم دین یدان یکتسب به الطّاعة فی حیاته. و فی روایة عبد اللّه: صحبة العالم دین یدان بها باکتساب الطّاعة فی حیاته و جمیل الأحدوثة بعد موته،و العلم حاکم و المال محکوم علیه،و ضیعة المال تزول بزواله. و فی روایة أبی عبد اللّه: یفنی المال بزوال صاحبه،مات خزّان الأموال و هم أحیاء،و العلماء باقون ما بقی الدّهر أعیانهم مفقودة و أمثالهم فی القلوب موجودة.ها!إنّ هیهنا،و أومأ بیده إلی صدره، علما لو أصبت له حملة،بلی أصبت لقنا غیر مأمون علیه یستعمل آلة الدّین للدّنیا و

ص: 243

یستظهر بنعم اللّه علی عباده و بحججه علی کتابه،أو منقاد لأهل الحقّ لا بصیرة له فی احیائه،ینقدح الشّکّ فی قلبه بأوّل شبهة لا ذا و ذاک،أو منهوما باللّذة .و

فی روایة أبی عبد اللّه: بالدّنیا سلس القیاد للشّهوات،أو مغترّا بجمع الأموال و الادّخار،لیسا من رعاة الدّین أقرب شبها،بهما الأنعام السّائمة،کذلک یموت العلم بموت حاملیه.

اللّهمّ بلی!لا تخلوا الأرض من قائم بحجّة کیلا یبطل حجج اللّه و بیّناته،أولئک الأقلّون عددا الأعظمون عند اللّه قدرا،بهم یدفع اللّه عن حججه حتّی یؤدّوها إلی نظرائهم و یزرعوها فی قلوب أشباههم،هجم بهم العلم علی حقیقة الأمر فاستلانوا ما استوعر منه المترفون و انسوا بما استوحش منه الجاهلون،صحبوا الدّنیا بأبدان أرواحها معلّقة بالمحلّ الأعلی أولئک خلفاء اللّه فی عباده و الدّعاة إلی دینه،هاه!هاه!شوقا إلیهم،و استغفر اللّه لی و لک إذا شئت فقم!].

و علامه شمس الدین أبو المظفّر یوسف بن قزغلی البغدادی الحنفی المعروف بسبط ابن الجوزی در«تذکرة خواص الأمّة»گفته:[

ذکر وصیّته لکمیل بن زیاد.أنا:

عبد الوهّاب بن علی الصوفی.أنبا:علی بن محمّد بن عمرو.أنبا:رزق اللّه.أنبا:عبد الوهاب.

أنبا:أحمد بن علی بن الباذام.أنبا حبیب بن الحسین الفزّار أنبا:موسی بن إسحاق الأنصاری.حدّثنا ضرار بن صرد.ثنا:عصام بن حمید.ثنا:أبو حمزة الثّمالی،عن عبد الرّحمن بن محمّد،عن کمیل بن زیاد،قال: أخذ بیدی أمیر المؤمنین علی(علیه السلام) فأخرجنی إلی ناحیة الجبانة:فلمّا أصحرنا جلس فتنفّس الصّعداء،ثم قال:یا کمیل ابن زیاد!إنّ هذه القلوب أوعیة فخیرها أوعاها احفظ ما أقول لک:النّاس ثلثة:عالم ربّانی،و متعلّم علی سبیل نجاة،و همج رعاع أتباع کلّ ناعق یمیلون مع کلّ ریح لم یستضیئوا بنور العلم و لم یلجئوا إلی رکن وثیق،یا کمیل!العلم خیر من المال العلم یحرسک و أنت تحرس المال.العلم یزکوا علی النّفقة و المال یزول،محبّة العالم دین یدان به یکسبه الطّاعة فی حیاته و جمیل الأحدوثة بعد مماته،المال تنقصه النفقة و العلم یزکوا علی الإنفاق،العلم حاکم و المال محکوم علیه،یا کمیل!مات خزّان المال و هم أحیاء و العلماء باقون ما بقی الدّهر،أعیانهم مفقودة و أمثالهم فی القلوب موجودة

ص: 244

ثم قال:آه إن!ههنا لعلوما جمّة لو أصبت لها حملة،و أشار بیده إلی صدره،ثم قال اللّهم بلی!قد أصبت أمینا غیر مأمون علیه یستعمل آلة الدّین بالدّنیا یستظهر بنعم اللّه علی عباده و بحججه علی کتابه،أو منقادا لأهل الحقّ ینقدح الشّکّ فی قلبه بأوّل عارض من شبهة،لا ذا و لا ذاک!أو منهوما باللّذّات سلس القیاد للشّهوات،أو مغریّ بجمع الأموال و الادّخار،لیسا من الدّین فی شیء،أقرب شبها بالبهائم السّائمة،کذلک یموت العلم بموت العلماء حاملیه.اللّهم بلی!لن تخلو الأرض من قائم للّه بحجّته لکیلا تبطل حجج اللّه علی عباده،أولئک هم الأقلّون عددا الأعلون عند اللّه قدرا،بهم یحفظ اللّه دینه حتّی یؤدّونه إلی نظرائهم و یزرعونه فی قلوبهم. و فی روایة: فی قلوب أشباههم،بهم یحفظ اللّه حججه،هجم بهم العلم علی الحقیقة فاستلانوا ما استوعره المترفون و أنسوا بما استوحش منه الجاهلون،صحبوا الدّنیا بأبدان أرواحها معلّقة بالمحلّ الأعلی،اولئک خلفاء اللّه فی أرضه و دعاته إلی دینه،آه!ثمّ آه!وا شوقاه إلی رؤیتهم!و أستغفر اللّه لی و لک،إذا شئت فقم!].

و شمس الدین ذهبی در«تذکرة الحفّاظ»بترجمۀ جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام گفته:

[قرأت علی أبی الفضل بن عساکر،عن عبد المعزّ بن محمّد.أنا:تمیم بن أبی سعید المقری.أنا:أبو سعید محمّد بن عبد الرّحمن سنة تسع و أربعین و أربعمائة.

أنا:محمّد بن محمّد الحافظ.أنا:أبو جعفر محمّد بن الحسین الخثعمی بالکوفة.أنا:إسماعیل ابن موسی الفزاری.أنا:عاصم بن الحمید الحنّاط،أو رجل عنه.قال:ثنا:ثابت بن أبی صفیّة أبو حمزة الثّمالی،عن عبد الرحمن بن جندب،عن کمیل بن زیاد النّخعی قال: أخذ علی رضی اللّه عنه بیدی فأخرجنی إلی ناحیة الجبّانة،فلما أصحرنا جلس ثمّ تنفّس فقال:یا کمیل!القلوب أوعیة فخیرها أوعاها،احفظ ما أقول لک:النّاس ثلاثة،فعالم ربّانی،و عالم متعلّم علی سبیل نجاة،و همج رعاع أتباع کلّ ناعق یمیلون مع کلّ ریح لم یستضیئوا بنور العلم و لم یلجئوا إلی رکن وثیق،العلم خیر من المال،العلم یحرسک و أنت تحرس المال،العلم یزکو علی العمل المال ینقصه النّفقة،و صحبة العالم دین یدان بها باکتساب الطّاعة فی حیاته و جمیل الأحدوثۀ

ص: 245

بعد موته و صنیعة المال تزول بزوال صاحبه.مات خزّان الأموال و هم أحیاء،و العلماء باقون ما بقی الدّهر،أعیانهم مفقودة و أمثالهم فی القلوب موجودة.ها!إنّ هیهنا،و أشار بیده رضی اللّه عنه إلی صدره،علما لو أصبت له حملة،بلی!أصبت لقنا غیر مأمون علیه،یستعمل آلة الدّین للدّنیا یستظهر بحجج اللّه علی کتابه و بنعمه علی عباده،أو منقادا لأهل الحق لا بصیرة له فی حیاته،یقتدح الشّکّ فی قلبه بأوّل عارض من شبهة،اللّهم لا ذا و لا ذاک!او منهوما باللّذة سلس القیاد للشّهوات،أو مغری بجمع الأموال و الادّخار لیسا من رعاة الدّین،أقرب شبها بهما الأنعام السّائمة،کذلک یموت العلم بموت حاملیه.

ثم قال:اللّهمّ بلی!لن تخلو الأرض من قائم للّه بحجّته لئلا تبطل حجج اللّه و بیّناته، أولئک الأقلّون عددا الأعظمون عند اللّه قدرا،بهم یدفع اللّه عن حججه حتّی یؤدّوها إلی نظرائهم و یزرعوها فی قلوب أشباههم،هجم بهم العلم علی حقیقة الأمر،تلک أبدان أرواحها معلقة بالمحلّ الأعلی،أولئک،خلفاء اللّه فی بلاده و الدّعاة إلی دینه.هاه!هاه! شوقا إلی رؤیتهم،و أستغفر اللّه لی و لک،إذا شئت فقم!].

و ملا علی متقی در«کنز العمّال»گفته:[

عن کمیل بن زیاد،قال: أخذ بیدی علیّ بن أبی طالب فأخرجنی إلی ناحیة الجبّانة،فلمّا أصحر تنفس،ثم قال:یا کمیل!إنّ هذه القلوب أوعیة فخیرها أوعاها،احفظ عنّی ما أقول لک:النّاس ثلاثة:

عالم ربّانی،و متعلّم علی سبیل نجاة،و همج رعاع أتباع کلّ ناعق یمیلون مع کلّ ریح لم یستضیئوا بنور العلم و لم یلجئوا إلی رکن وثیق.یا کمیل!العلم خیر من المال،العلم یحرسک و أنت تحرس المال و العلم یزکو علی الإنفاق و المال تنقصه النّفقة.یا کمیل!محبّة العلم دین یدان به،یکسب العالم الطاعة لربه فی حیاته و جمیل الأحدوثة بعد وفاته،و نفقة المال تزول بزواله و العلم حاکم و المال محکوم علیه.یا کمیل!مات خزّان المال و هم أحیاء و العلماء باقون ما بقی الدّهر،أعیانهم مفقودة و أمثالهم فی القلوب موجودة،إنّ هیهنا لعلما،و أشار إلی صدره،لو أصبت له حملة!ثم قال:اللّهمّ بلی أصبت لقنا غیر مأمون یستعمل آلة الدّین فی الدّنیا و یستظهر بحجج اللّه علی أولیائه و بنعمه علی کتابه،أو منقادا لحملة الحقّ لا بصیرة له فی إحیائه،

ص: 246

ینقدح الزّیغ فی قلبه بأوّل عارض من شبهة،اللّهم لا ذا و لا ذاک!أو منهوما باللّذّات سلس القیاد للشّهوات،أو مغرما بالجمع و الادّخار و لیسا من رعاة الدّین أقرب شبهات بالأنعام السّائمة،کذلک یموت العلم بموت حملته.ثم قال:اللّهم بلی!لا تخلوا الأرض من قائم للّه بحجّته إمّا ظاهر مشهور،و إمّا خائف مغمور لئلاّ تبطل حجج اللّه و بیّناته و کم و أین أولئک؟،أولئک هم الأقلّون عددا الأعظمون قدرا،بهم یحفظ اللّه حججه حتّی یودّعوها نظرائهم و یزرعوها فی قلوب أشباههم،هجم بهم العلم علی حقیقة الأمر فباشروا أرواح الیقین،و استسهلوا ما استوعره المترفون و أنسوا بما استوحش منه الجاهلون،و صحبوا الدنیا بأبدان أرواحها معلّقة بالمحلّ الأعلی:یا کمیل!أولئک خلفاء اللّه فی أرضه و الدّعاة إلی دینه،هاه!شوقا إلی رؤیتهم،أستغفر اللّه لی و لک.

ابن الانباری فی المصاحف،و المرحبی فی العالم،و نصر فی الحجّة.حل.کر].

*دلیل تاسع آنکه جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم در حدیثی که از أبو سعید خدری مرویست أئمّۀ اهل بیت علیهم السّلام را بأئمّۀ راشدین تعبیر فرموده،و این معنی هم کاشف از آنست که مراد از خلفای راشدین در حدیث مبحوث عنه أئمۀ اهل بیت علیهم السّلام می باشند،لا غیر.حالا ألفاظ و کلمات حدیث أبو سعید خدری باید شنید و ظهور أمر حقّ بچشم حقیقت بین باید دید.

أبو منصور شهردار بن شیرویه الدیلمی در«مسند الفردوس»علی ما نقل عنه آورده:

[عن أبی سعید الخدری،قال: صلّی بنا رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم الصّلوة الأولی،ثمّ أقبل بوجهه الکریم علینا فقال:یا معاشر أصحابی!إنّ مثل أهل بیتی فیکم مثل سفینة نوح و باب حطّة فی بنی اسرائیل،فتمسّکوا بأهلبیتی بعدی الأئمّة الرّاشدین من ذرّیّتی،فإنّکم لن تضلّوا أبدا.فقیل:یا رسول اللّه!کم الأئمّة بعدک؟قال:اثنا عشر من أهل بیتی،أو قال:من عترتی].

*دلیل عاشر آنکه جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم در خطبۀ خاصّۀ خود که برای إظهار فضل اهل بیت علیهم السلام ارشاد فرموده،أئمّۀ اهل بیت علیهم السّلام را بأئمّۀ مهدیّه معبّر نموده،پس اگر آن جناب بالفرض حدیث

«علیکم بسنّتی و سنّة الخلفاء

ص: 247

الرّاشدین المهدیّین» ارشاد کرده است،بلا ریب مراد آن جناب از خلفای راشدین مهدیّین همین نفوس مقدّسه خواهد بود که ایشان را در خطبۀ بلیغه بأئمّه مهدیّه تعبیر فرموده.اینک آن خطبۀ موجزه که در بلاغت و فصاحت مثل آیت و معجزه است و هر جمله اش بر حقیّت مذهب اهل حقّ دلیل قاطع و برهان ساطع می باشد،از کتب أکابر اهل سنّت نقل می نمایم،و در تنویر بصر و بصیرت ناظر خبیر می افزایم.

أبو نعیم أحمد بن عبد اللّه الاصفهانی در کتاب«منقبة المطهّرین»علی ما نقل عنه بسند خود از جابر بن عبد اللّه أنصاری روایت نموده:

[قال: خرج علینا رسول اللّه صلعم یوما و معه علی و الحسن و الحسین علیهم السّلام،فخطبنا فقال:أیّها النّاس!إنّ هؤلاء أهل بیت نبیّکم قد شرّفهم اللّه بکرامته و استحفظهم سرّه و استودعهم علمه،عماد الدّین شهداء علی أمّته،برأهم قبل خلقه إذ هم أظلّة تحت عرشه،نجباء فی علمه و ارتضاهم و اصطفاهم فجعلهم علماء و فقهاء لعباده و دلّهم علی صراطه،فهم الأئمّة المهدیّة و القادة الدّاعیة و الأئمّة الوسطی و الرّحم الموصولة،هم الکهف الحصین للمؤمنین و نور أبصار المهتدین و عصمة لمن لجأ إلیهم و نجاة لمن احترز بهم،یغتبط من والاهم، و یهلک من عادهم،و یفوز من تمسّک بهم الرّاغب عنهم مارق من الدّین،و المقصّر عنهم زاهق،و الأزق(اللازم.ظ)بهم لاحق،فهم الباب المبتلی بهم،من أتاهم نجی و من أباهم هوی،هم حطّة لمن دخله و حجّة اللّه علی من جهله،إلی اللّه یدعون و بأمر اللّه یعملون، و بآیاته یرشدون،فیهم نزلت الرّسالة و علیهم هبطت ملائکة الرّحمة و إلیهم بعث الرّوح الامین تفضّلا من اللّه و رحمة،و آتاهم ما لم یؤت أحدا من العالمین،فعندهم بحمد اللّه ما یلتمس و یحتاج من العلم و الهدی فی الدّین،و هم النّور من الضلالة عند دخول الظّلم،و هم الفروع الطّیّبة من الشجرة المبارکة،و هم معدن العلم و أهل بیت الرّحمة و موضع الرّسالة و مختلف الملائکة الّذین أذهب اللّه عنهم الرّجس أهل البیت و طهّرهم تطهیرا].

و أبو الفتح محمد بن علی بن ابراهیم النّظری در کتاب«الخصائص العلویة» بسند خود آورده:[

عن أبی جعفر،عن أبیه،عن جابر بن عبد اللّه الانصاری،قال:

ص: 248

خرج علینا رسول اللّه یوما و معه علی و الحسن و الحسین،فخطب ثمّ قال:ایها الناس! إنّ هؤلاء أهل بیت نبیّکم قد شرّفهم اللّه بکرامته و استحفظهم سرّه و استودعهم علمه، عماد الدّین،شهداء علی أمّته،برأهم قبل خلقه،إذ هم أظلّة تحت عرشه،نجباء فی علمه،اختارهم فارتضاهم و اصطفاهم فجعلهم علماء فقهاء لعباده،فهم الائمّة المهدیّة و القادة الباعثة(الدّاعیة.ظ)و الأمّة الوسطی و الرّحمة الموصولة،هم الکهف الحصین للمؤمنین و نور أبصار المهتدین و عصمة لمن لجأ إلیهم و نجاة لمن احترز بهم یغتبط من والاهم و یهلک من عاداهم و یفوز من تمسّک بهم،الرّاغب عنهم مارق،و المقصّر عنهم زاهق،و للاّزم بهم لاحق،فهم الباب المبتلی به،من أتاهم نجا،و من أباهم هوی هم حطة لمن دخله،و حجة اللّه علی من جهله،إلی اللّه یدعون و بأمر اللّه یعملون و بآیاته یرشدون،فیهم نزلت الرّسالة و علیهم هبطت ملائکة الرّحمة و إلیهم بعث الرّوح الامین تفضّلا من اللّه و رحمة،و آتاهم ما لم یؤت أحدا من العالمین و عندهم بحمد اللّه ما یلتمس و یحتاج من العلم و الهدی فی الدّین و هم النّور فی الضّلالة عند دخول الظّلمة، و هم الفروع الطّیبة من الشّجرة المبارکة،و هم معدن العلم و أهل بیت الرّحمة و موضع الرّسالة و مختلف الملائکة،هم الّذین أذهب اللّه عنه الرّجس و طهّرهم تطهیرا].

دلیل حادی عشر آنکه جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و سلّم الاطیاب در خطبۀ بلیغۀ خود که آن را بعد نزول آیه «إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ» بغرض هدایت أصحاب ارشاد فرموده و در ضمن آن جا بجا بر طمامت أئمّه اهل بیت علیهم السّلام تنصیصات صریحه و تصریحات نصیحه نموده در حقّ ایشان می فرماید:

[هؤلاء الهداة المهتدون و الائمّة الرّاشدون] و نیز می فرماید:

[هم الائمّة الهادیة] و نیز می فرماید:

[فهم کلمة التّقوی و وسیلة الهدی] ،پس اگر بالفرض حدیث پیش کرده مخاطب را صحیح هم تسلیم کنیم بمفاد«الحدیث یفسّر بعضه بعضا»مقصود آن حضرت در حدیث مذکور از خلفای راشدین مهدیین همین حضرات قدسی صفات خواهند بود،و لو رغم بذلک أنف الجاحد العنود! اینک آن خطبۀ بلیغه را که از هر لفظ آن آیات علوّ حق پیدا و آشکار و

ص: 249

از هر کلمه اش بیّنات سموّ صدق کالشمس فی رابعة النّهارست باید شنید و بهرۀ وافی از عرفان مراتب عالیۀ أمناء رحمان علیهم السّلام ما کرّ الجدیدان باید گزید.

شهاب أحمد سبط قطب الدّین ایجی در«توضیح الدّلائل علی ترجیح الفضائل» گفته:[و لصدر هذه القصة خطبة بلیغة باحثة علی خطبة موالاتهم فات عنّی إسنادها، و هی هذه الخطبة الّتی خطبها رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و بارک و سلّم حین «إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا»

فقال: الحمد للّه علی آلائه فی نفسی و بلائه فی عترتی و أهل بیتی،أستعینه علی نکبات الدّنیا و موبقات الآخرة،و أشهد أن لا إله إلاّ اللّه الواحد الاحد الفرد الصّمد،لم یتّخذ صاحبة و لا ولدا و لا شریکا و لا عمدا، و إنّی عبد من عبیده أرسلنی برسالته إلی جمیع خلقه لیهلک من هلک عن بیّنة و یحیی من حیّ عن بیّنة،و اصطفانی علی العالمین من الاولین و الآخرین،و أعطانی مفاتیح خزائنه،و کدّ علیّ بعزائمه و استودعنی سرّه،و أمدّنی فأبصرت له،فأنا الفاتح و أنا الخاتم،و لا قوة إلاّ باللّه.اتّقوا اللّه أیها النّاس حقّ تقاته!و لا تموتنّ إلاّ و أنتم مسلمون،و اعلموا أنّ اللّه بکلّ شیء محیط،و أنّه سیکون من بعدی أقوام یکذبون علیّ فیقبل منهم،و معاذ اللّه أن أقول علی اللّه إلاّ الحقّ أو أنطق بأمره إلا الصّدق،و ما آمرکم إلاّ ما أمرنی به و لا أدعوکم إلا إلی اللّه، وَ سَیَعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ .

فقام إلیه عبادة بن الصّامت فقال:و متی ذاک یا رسول اللّه؟و من هؤلاء؟عرّفناهم لنذرهم.قال:أقوام قد استعدّوا لنا من یومهم و سیظهرون لکم إذا بلغت النّفس منّی هیهنا،و أومأ صلّی اللّه علیه و بارک و سلّم إلی حلقه،فقال عبادة:إذا کان ذلک فالی.من یا رسول اللّه؟فقال صلّی اللّه علیه و بارک و سلّم:علیکم بالسّمع و الطّاعة للسّابقین من عترتی و الآخذین من نبوّتی فانّهم یصدّونکم عن الغیّ و یدعونکم إلی الخیر،و هم أهل الحقّ و معادن الصّدق،یحیون فیکم الکتاب و السنّة و یجنبونکم الالحاد و البدعة و یقمعون بالحقّ أهل الباطل،لا یمیلون مع الجاهل.أیها النّاس! إنّ اللّه خلقنی و خلق أهل بیتی من طینة لم یخلق منها غیرها،کنّا أوّل من ابتدأ من

ص: 250

خلقه،فلمّا خلقنا نوّر بنورنا کلّ ظلمة و أحیا(1)بنا کلّ طینة،ثم قال صلّی اللّه علیه و سلّم:هؤلاء خیار أمّتی و حملة علمی و خزانة سرّی و سادة أهل الارض الدّاعون إلی الحقّ المخبرون بالصّدق غیر شاکّین و لا مرتابین و لا ناکصین و لا ناکثین، هؤلاء الهداة المهتدون و الائمّة الرّاشدون،المهتدی من جائنی بطاعتهم و ولایتهم، و الضّالّ من عدل منهم و جائنی بعداوتهم.حبّهم إیمان و بغضهم نفاق،هم الأئمّة الهادیة و عری الاحکام الواثقة،بهم یتمّ الاعمال الصّالحة،و هم وصیّة اللّه فی الأوّلین و الآخرین و الارحام الّتی أقسمکم اللّه بها،إذ یقول:و اتّقوا اللّه الّذی تساءلون به و الارحام إنّ اللّه کان علیکم رقیبا.ثمّ ندبکم إلی حبّهم فقال: قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی .هم الّذین أذهب اللّه عنهم الرّجس و طهرّهم من النجس،الصّادقون إذا نطقوا، العالمون إذا سئلوا،الحافظون لما استودعوا،جمعت فیهما الخلال العشر لم تجمع إلا فی عترتی و أهل بیتی:الحلم،و العلم،و النّبوّة،و النّبل،و السّماحة،و الشّجاعة، و الصّدق،و الطّهارة،و العفاف،و الحکم،فهم کلمة التقوی و وسیلة الهدی و الحجّة العظمی و العروة الوثقی.هم أولیاؤکم عن قول ربّکم و عن قول ربّی،ما أمرتکم إلا بما أمرنی به ربّی.ألا!من کنت مولاه فعلیّ مولاه،اللّهمّ وال من والاه و عاد من عاداه،و انصر من نصره،و اخذل من خذله.أوحی إلی ربّی فیه ثلثا:

أنه سیّد المسلمین،و إمام الخیرة المتّقین،و قائد الغرّ المحجّلین،و قد بلّغت عن ربی ما أمرت،و أستودعهم اللّه فیکم،و أستغفر اللّه لی و لکم].

و دلالت کلمات بدیعه و جملات منیعۀ این خطبۀ بلیغه بر امامت جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام و دیگر أئمۀ کرام سلام اللّه علیهم ما کرّ اللّیالی و الایّام در مجلّد حدیث غدیر بتفصیل تمام مبیّن و مبرهن شده،من شاء فلیرجع إلیه.

*دلیل ثانی عشر آنکه جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم در ذیل حدیث ثقلین، کما یظهر من بعض طرقه المبسوطة،قسط وافی و شطر کافی از فضائل أئمّه اهل بیت علیهم السّلام بیان نموده،و در ضمن کلام بلاغت انضمام خود در شان والا شان ایشان ارشاد فرموده:

[ألا!و إنّهم أهل الولایة الدّالّون علی طرق الهدایة] ،و نیز در حق

ص: 251

ایشان تصریح کرده که

[ألا!و إنّ العترة الهادیة الطّیّبین دعاة الدّین و أئمّة المتّقین]، و این معنی چنانچه بر ناظر بصیر واضح و مستنیرست دلیل روشنست بر اینکه در صورت صحّت حدیث معهود،مطلوب و مقصود صاحب مقام محمود علیه و آله آلاف الصّلوة و السّلام من الرّبّ الودود از خلفای راشدین مهدیّین همین أئمّه طاهرین سلام اللّه علیهم أجمعین خواهند بود.

اینک سیاق مبسوط حدیث ثقلین که مشتمل بر نصوص عدیدۀ خلافت و امامت این حضرات است و از شواهد جلیّۀ علو حق و سموّ صدق می باشد باید شنید.

محمد بن مسلم بن أبی الفوارس الرّازی در صدر کتاب«الاربعین فی مناقب أمیر المؤمنین»گفته:[فنرجو من اللّه أن یحشرنا فی زمرة نبیّه و عترته علیهم السّلام و یرزقنا رؤیتهم و شفاعتهم بفضله و سعة رحمته،صلوات اللّه علیهم الّذین أذهب اللّه عنهم الرجس و طهّرهم تطهیرا.و

قال النّبی صلعم: إنّی تارک فیکم کتاب اللّه و عترتی أهل بیتی، فهما خلیفتای بعدی،أحدهما أکبر من الآخر سبب موصول من السّماء إلی الارض، فإن استمسکتم بهما لن تضلّوا،فانّهما لن یفترقا حتّی یردا علیّ الحوض یوم القیمة، فلا تسبقوا أهل بیتی بالقول فتهلکوا و لا تقصروا عنهم فتذهبوا،فإنّ مثلهم فیکم کمثل سفینة نوح،من رکبها نجا و من تخلّف عنها هلک،و مثلهم فیکم کمثل باب حطّة فی بنی إسرائیل،من دخله غفر اللّه له.ألا!و إنّ أهل بیتی أمان لأمّتی،فإذا ذهب أهل بیتی جاء أمّتی ما یوعدون.ألا!و إنّ اللّه عصمهم من الضّلالة،و طهرّهم من الفواحش، و اصطفاهم علی العالمین.ألا!و إنّ اللّه أوجب محبّتهم و أمر بمودّتهم.ألا!و إنّهم الشّهداء علی العباد فی الدّنیا و یوم المعاد.ألا!و إنّهم أهل الولایة الدّالّون علی طرق الهدایة.

ألا!و إنّ اللّه فرض لهم الطّاعة علی الفرق و الجماعة،فمن تمسّک بهم سلک،و من حاد عنهم هلک.ألا!و إنّ العترة الهادیة الطّیّبین دعاة الدّین و أئمّة المتّقین و سادة المسلمین و قادة المؤمنین و أمناء ربّ العالمین علی البریّة أجمعین الّذین فرّقوا بین الشّک و الیقین و جاؤا بالحقّ المبین].

*دلیل ثالث عشر آنکه جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم أئمّۀ اهل بیت علیهم السّلام

ص: 252

را بأئمّة هداة تعبیر نموده،و حکم ایتمام بایشان داده،کما رأیته فی حدیث علیّ علیه السّلام المنقول فی الدّلیل الثّانی.و ازینجا بر ناظر بصیر واضح و مستنیر می شود که در حدیث مبحوث عنه بر فرض صحّتش مراد از خلفای راشدین مهدیّین همین نفوس قدسیّه می تواند شد نه کسی دیگر،و هذا ظاهر لا سترة علیه،و لا یحید عنه إلاّ من استهواه الغرور فانضوی إلیه.

و از جمله مؤیدات این حدیث شریف آنست که جناب امام محمد باقر علیه السّلام که جلالت شأن آن جناب متّفق علیه أهل اسلامست،در کلام بلاغت انضمام خود که هر جملۀ آن برای هدایت ناظر بصیر کار بدر منیر می نماید می فرماید:

[نحن الأئمّة الهداة و الدّعاة إلی اللّه،و نحن مصابیح الدّجی و منار الهدی] چنانچه سلیمان بن ابراهیم بلخی در«ینابیع المودّة»در باب ثالث گفته:[

أخرج الحموینی فی«فرائد السّمطین»بسنده عن أبی بصیر عن خیثمة الجعفی،قال:سمعت أبا جعفر محمّد الباقر رضی اللّه عنه یقول: نحن جنب اللّه و صفوته و خیرته،و نحن مستودع مواریث الأنبیاء و نحن أمناء اللّه عزّ و جلّ،و نحن حجّة(حجج.ظ)اللّه و أرکان الإیمان و دعائم الإسلام، و نحن من رحمة اللّه علی خلقه،و بنا یفتح و بنا یختم،و نحن الأئمّة الهداة و الدّعاة إلی اللّه،و نحن مصابیح الدّجی و منار الهدی،و نحن العلم المرفوع للحق،من تمسّک بنا لحق،و من تأخّر عنها غرق،و نحن قادة الغرّ المحجّلین،و نحن الطّریق الواضح و الصّراط المستقیم إلی اللّه،و نحن من نعمة اللّه عزّ و جلّ علی خلقه،و نحن معدن النّبوة و موضع الرّسالة و مختلف الملائکة،و نحن المنهاج و السّراج لمن استضاء بنا،و نحن السّبیل لمن اقتدی بنا،و نحن الأئمّة الهداة إلی الجنّة و عری الإسلام،و نحن الجسور و القناطر،من مضی علیها لحق،و من تخلّف عنها محق،و نحن السّنام الأعظم،و بنا ینزّل اللّه عزّ و جلّ الرّحمة علی عباده،و بنا یسقون الغیث،و بنا یصرف عنکم العذاب،فمن عرفنا و نصرنا و عرف حقّنا و یأخذ(أخذ.ظ)بأمرنا فهو منّا و إلینا].

*دلیل رابع عشر آنکه جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم أئمّۀ اهل بیت علیهم السّلام را

ص: 253

بأئمّة الهدی نیز وصف نموده،کما دریته فی الدّلیل الرّابع من حدیث جابر المنقول عن«روضة الأحباب»پس در

حدیث «علیکم بسنّتی و سنّة الخلفاء الرّاشدین المهدیّین» نیز بر فرض صحّت آن همین حضرات،مقصود و مراد حضرت خیر العباد صلوات اللّه و سلامه علیه إلی یوم التناد خواهند بود.

و مخفی نماند که شیخ سلیمان بلخی نیز در«ینابیع المودّة»حدیث جابر را باختلاف بعض ألفاظ و جملات نقل کرده و در آخر آن زیادت حسنه آورده که برای إثبات بودن أئمّۀ هداة از اهل بیت علیهم السّلام کافی و وافیست،حیث

قال:[قال جابر الجعفی: إنّ جابر بن عبد اللّه الأنصاری دخل علی علی بن الحسین سلام اللّه علیهم(علیهما ظ) إذ خرج محمّد بن علی(1) من عند نسائه،فقال له جابر:یا مولای!إنّ جدّک رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم قال لی:إذا لقیته فاقرأه،منّی السّلام!و قد أخبرنی أنّکم الأئمّة الهداة من أهل بیته من بعده،أحکم الناس صغارا و أعلمهم کبارا،و قال:لا تعلّموهم فإنّهم أعلم منکم.قال الباقر:و لقد أوتیت الحکم صبیّا ذلک بفضل اللّه و رحمته علینا أهل البیت].

*دلیل خامس عشر آنکه جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم در حدیث جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام نیز أئمه اهل بیت علیهم السّلام را بأئمّة الهدی تعبیر فرموده و در حق ایشان

«فهولاء مصابیح الدّجی و أئمّة الهدی و أعلام التّقی» ارشاد نموده،پس اگر حدیث مبحوث عنه را محکوم بصحّت هم دانیم،البتّه مراد حضرت خیر العباد از خلفای راشدین مهدیّین،همین ذوات مقدّسه خواهد بود.

حالا ألفاظ مبارکۀ حدیث مشار إلیه که منوّر قلوب و مفرّج کروب است باید شنید.

محمد بن مسلم بن أبی الفوارس الرّازی در کتاب«الأربعین فی مناقب أمیر المؤمنین»آورده:[

عن أبی حفص أحمد بن نافع البصری،قال:حدّثنی أبی و کان خادما للامام أبی الحسن علیّ بن موسی الرّضا علیه السّلام،قال:حدثنی الرّضا،قال:

ص: 254

حدّثنی أبی العبد الصّالح موسی بن جعفر،قال:حدّثنی أبی جعفر الصّادق،قال:

حدّثنی أبی باقر علیم الأنبیاء محمّد بن علی،قال:حدّثنی أبی سیّد العابدین علی بن الحسین،قال:حدّثنی أبی سید الشهداء الحسین بن علی:قال:حدّثنی أبی سیّد الأوصیاء علی بن أبی طالب صلوات اللّه علیه،أنّه قال:قال أخی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: من أحبّ أن یلقی اللّه عزّ و جلّ و هو مقبل علیه غیر معرض فلیتوکل.و من سرّه أن یلقی اللّه عزّ و جلّ و هو راض عنه فلیتولّ ابنک الحسن.و من أحبّ أن یلقی اللّه عزّ و جلّ و لا خوف علیه فلیتولّ ابنک الحسین.و من أحبّ أن یلقی اللّه و قد تمحّص عنه ذنوبه فلیتولّ علی بن الحسین فانّه کما قال اللّه: سِیماهُمْ فِی وُجُوهِهِمْ مِنْ أَثَرِ السُّجُودِ .

و من أحبّ أن یلقی اللّه عزّ و جلّ و هو قریر العین فلیتولّ محمّد بن علی.و من أحبّ أن یلقی اللّه فیعطیه کتابه بیمینه فلیتولّ جعفر بن محمّد الصّادق.و من أحبّ أن یلقی اللّه طاهرا مطهرا فلیتولّ موسی بن جعفر الکاظم.و من أحبّ أن یلقی اللّه و هو ضاحک فلیتولّ علی بن موسی الرّضا.و من أحبّ أن یلقی اللّه و قد رفعت درجاته و بدّلت سیّئاته حسنات فلیتولّ ابنه محمّدا.و من احبّ أن یلقی اللّه عزّ و جلّ فیحاسبه حسابا یسیرا و یدخله جنّة عرضها السّموات و الأرض أعدّت للمتّقین فلیتولّ ابنه علیّا.

و من أحبّ أن یلقی اللّه عزّ و جلّ و هو من الفائزین فلیتولّ ابنه الحسن العسکری و من أحبّ أن یلقی اللّه عزّ و جلّ و قد کمل إیمانه و حسن إسلامه فلیتولّ ابنه المنتظر محمّدا صاحب الزّمان المهدی،فهولاء مصابیح الدّجی و أئمّة الهدی و أعلام التقی فمن أحبّهم و تولاّهم کنت ضامنا له علی اللّه الجنّة].

*دلیل سادس عشر آنکه جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم در حدیث جناب إمام حسین علیه السّلام نیز أئمّۀ اهل بیت را معبّر بأئمّۀ هدی فرموده و ارشاد نموده که ایشان مردم را هرگز از باب هدایت بسوی باب ضلالت خارج نخواهند فرمود.پس این ارشاد هدایت بنیاد نیز کاشفست از آنکه اگر آن جناب

حدیث «علیکم بسنّتی و سنّة الخلفاء الرّاشدین المهدیین» فرموده است،یقینا مراد آن جناب از خلفای راشدین مهدیّین همین أئمۀ هدی هستند.

ص: 255

أبو المؤید موفق بن أحمد المکی المعروف بأخطب خوارزم در کتاب «المناقب»گفته:[

و أخبرنا الإمام الأجلّ أخی شمس الأئمّة ابو الفرج محمّد بن أحمد المکّی،قال:أخبرنا الإمام الزّاهد أبو محمّد اسماعیل بن علیّ بن إسماعیل،قال:

حدّثنا الإمام السّیّد الأجلّ المرشد باللّه أبو الحسن یحیی بن الموفق باللّه،قال:

أخبرنا أبو طاهر محمّد بن علی بن محمّد بن یوسف الواعظ ابن العلاّف،قال:أخبرنا أبو- جعفر محمّد بن أحمد بن محمّد بن حمّاد المعروف بابن سیم،قال:أخبرنا أبو محمّد القاسم بن جعفر بن محمّد بن عبد اللّه بن محمّد بن عمر بن علی بن أبی طالب،قال:حدّثنی جعفر بن محمّد عن أبیه محمّد بن علی الباقر،عن أبیه علی بن الحسین بن علی،عن أبیه الحسین الشهید،قال:

سمعت جدّی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم یقول: من أحبّ أن یحیی حیاتی و یموت مماتی و و یدخل الجنّة الّتی وعدنی ربّی فلیتولّ علی بن أبی طالب و ذرّیّته الطّاهرین أئمّة الهدی و مصابیح الدّجی من بعده فإنّهم لن یخرجوکم من باب الهدی إلی باب الضّلالة].

و سلیمان بن ابراهیم البلخی در«ینابیع المودّة»در باب ثالث و أربعون آورده:[

أخرج موفّق الخوارزمی عن أبی محمّد القاسم بن جعفر بن محمّد بن عبد اللّه بن محمّد بن عمر بن علی بن أبی طالب،قال:حدّثنی جعفر الصّادق عن أبیه عن جدّه عن الحسین رضی اللّه عنهم،قال سمعت جدّی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم یقول: من أحبّ أن یحیی حیاتی و یموت مماتی و یدخل الجنّة الّتی وعدنی ربّی فلیتولّ علیّا و ذریّته الطّاهرین أئمّة الهدی و مصابیح الدّجی من بعده فانهم لن یخرجوکم من باب الهدی إلی باب الضّلالة].

و نیز بلخی در«ینابیع المودّة»گفته:[

أخرج موفّق بن احمد عن الباقر عن أبیه عن جدّه الحسین رضی اللّه عنهم،قال:سمعت جدّی صلّی اللّه علیه و سلّم یقول: من أحبّ أن یحیی حیاتی و یموت مماتی و یدخل الجنّة عدن الّتی وعدنی ربّی و غرس فیها قضیبا بیده و نفخ فیها من روحه،فلیوال علیّا و ذرّیّته الطاهرین ائمّة الهدی و مصابیح الدجی من بعده،فانّهم لن یخرجوکم من باب الهدی إلی باب الرّدی].

ص: 256

و از جملۀ مؤیدات احادیث نبویه که در آن آن جناب ائمّۀ اهلبیت علیهم السلام را بأئمّۀ هدی معبّر فرموده،خطبۀ بلیغۀ إمام بحقّ ناطق جناب إمام جعفر صادق علیه السّلام است که در ضمن آن واقع شده:

[إنّ اللّه أوضح بأئمّة الهدی من اهل بیت نبیّه صلّی اللّه علیه و آله دینه]. و از آنجا که این خطبۀ بلیغۀ موضح سبیل حقّ و منوّر منار صدق می باشد بنقل آن إتمام مرام و إفحام خصام می نمایم.

پس باید دانست که سلیمان بن إبراهیم بلخی در باب ثالث«ینابیع المودّة» گفته:[

و فی«المناقب»: خطب الامام جعفر الصّادق رضی اللّه عنه،فقال:إنّ اللّه أوضح بأئمّة الهدی من اهل بیت نبیّه صلّی اللّه علیه و آله دینه و أبلج بهم باطن ینابیع علمه،فمن عرف من الأمّة واجب حق إمامه وجد حلاوة إیمانه و علم فضل طلاوة إسلامه لأنّ اللّه نصب الامام علما لخلقه و حجّة علی أهل أرضه،ألبسه تاج الوقار و غشّاه نور الجبّار، یمدّه بسبب من السّماء لا ینقطع موادّه و لا ینال ما عند اللّه إلاّ بجهة أسبابه و لا یقبل اللّه معرفة العباد إلاّ بمعرفة الامام،فهو عالم بما یرد علیه من ملتبسات الوحی و معمّیات السّنن و مشتبهات الفتن،فلم یزل اللّه تبارک و تعالی یختارهم لخلقه من ولد الحسین من عقب کلّ إمام یصطفیهم لذلک،و کلّ ما مضی منهم إمام نصب اللّه لخلقه من عقبه إماما علما بیّنا و منارا نیّرا أئمّة من اللّه یهدون بالحقّ و به یعدلون،و خیرة من ذرّیّة آدم و نوح و إبراهیم و إسماعیل علیهم السّلام و صفوة من عترة محمّد صلّی اللّه علیه و آله اصطنعهم اللّه فی عالم الذّرّ قبل خلق جسمهم عن یمین عرشه فحبوا بالحکمة فی علم الغیب عنده و جعلهم اللّه حیاة الانام و دعائم الاسلام].

*دلیل سابع عشر آنکه جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله در حدیث ابن عباس حضرات اهلبیت علیهم السّلام را برای أمّت موجب أمن و أمان از اختلاف قرار داده و ارشاد فرموده که هر قبیلۀ از عرب که مخالفت ایشان نمایند مختلف خواهند شد و گروه إبلیس خواهند گردید.

و ازینجا بنهایت ظهور متّضح می گردد که در

حدیث «علیکم بسنّتی و سنّة الخلفاء الرّاشدین المهدیّین» بر فرض صحّتش مراد از خلفاء،أئمّۀ اهل بیت

ص: 257

علیهم السّلام هستند،زیرا که در صدر حدیث مذکور واقع شده است که این حدیث را جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله برای نجات از گرداب اختلاف ارشاد فرموده است پس لابدّ مراد آن جناب از خلفا همان ذوات قدسیّه أئمّه اهل بیت علیهم السّلام خواهند بود که بنصّ نبوی موجب أمن و أمان از اختلاف هستند و مخالفت ایشان موجب اختلاف و صیرورت از حزب إبلیس است.

حالا حدیث ابن عباس که رافع التباس و مانع از انتکاس است باید شنید.

شمس الدین سخاوی در«استجلاب ارتقاء الغرف»بحبّ أقرباء الرّسول ذوی الشّرف»در باب الأمان ببقائهم و النّجاة فم اقتفائهم گفته:[

و عن قتادة،عن عطا عن ابن عبّاس رضی اللّه عنهما،قال:قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم: النجوم أمان لأهل الارض من الغرق،و أهل بیتی أمان لأمّتی من الاختلاف،فاذا خالفتها قبیلة من العرب اختلفوا فصاروا حزب إبلیس. أخرجه الحاکم و قال:صحیح الاسناد،و لم یخرجاه].

و نور الدین سمهودی در«جواهر العقدین»در ذکر خامس گفته:[

و عن قتادة عن عطا عن ابن عباس رضی اللّه عنهما قال:قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم: النّجوم أمان لأهل الارض من الغرق،و أهل بیتی أمان لأمّتی من الاختلاف،فاذا خالفتها قبیلة من العرب اختلفوا فصاروا حزب إبلیس. أخرجه الحاکم و قال:صحیح الاسناد و لم یخرجاه].

و جلال الدین سیوطی در کتاب«الخصائص الکبری»گفته:[

و أخرج الحاکم عن ابن عباس،قال:قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم: النّجوم أمان لأهل الارض من الغرق،و أهل بیتی أمان لأمّتی من الاختلاف،فاذا خالفتها قبیلة اختلفوا فصاروا حزب إبلیس. و أخرجه أبو یعلی و ابن أبی شیبة من حدیث سلمة بن الأکوع].

و ابن حجر مکی در«صواعق»در ذیل آیۀ سابعۀ مناقب اهل بیت علیهم السّلام گفته:

[

و فی روایة صحّحها الحاکم علی شرط الشّیخین: النّجوم أمان لأهل الأرض من الغرق، و أهل بیتی أمان لأمّتی من الاختلاف،فاذا خالفتها قبیلة من العرب اختلفوا فصاروا حزب إبلیس].

ص: 258

و نیز ابن حجر مکی در«صواعق»جائی که تلخیص کتاب«مناقب أهل البیت» تصنیف حافظ سخاوی نموده در باب الأمان ببقائهم گفته:[و صحّ:

النّجوم أمان لأهل الأرض من الغرق،و أهل بیتی أمان لأمّتی من الاختلاف، أی المؤدّی لاستیصال الامّة.فاذا خالفتها قبیلة من العرب اختلفوا فصاروا حزب إبلیس].

و محمود بن محمد شیخانی قادری در«صراط سوی»آورده:[

و عن ابن عبّاس أنّ النّبی صلّی اللّه علیه و سلّم قال: النجوم أمان لأهل الأرض من الغرق،و أهل بیتی أمان من الاختلاف،فاذا خالفتها قبیلة من العرب اختلفوا فصاروا حزب إبلیس. أخرجه الحاکم و قال:صحیح الاسناد].

و محمد صدر العالم در کتاب«معارج العلی فی مناقب المرتضی»گفته:

[

و أخرج الحاکم و صحّحه علی شرط الشیخین عن ابن عبّاس،قال:قال رسول اللّه صلعم: النّجوم أمان لأهل الأرض من الغرق،و أهل بیتی أمان لأمّتی من الاختلاف، فاذا خالفتها قبیلة اختلفوا فصاروا حزب إبلیس].

و شیخ الاسلام عبد اللّه بن محمّد بن عامر الشّبراوی در کتاب«الاتحاف بحبّ الأشراف»گفته:[

و فی روایة: النّجوم أمان لأهل الأرض من الغرق،و أهل بیتی أمان لأهل الأرض من الاختلاف].

و شیخ حسن حمزاوی در«مشارق الأنوار»در فصل خامس باب ثالث گفته:

[

قال المحقّق ابن حجر:أخرج الدّیلمی مرفوعا: من أراد التّوسّل و أن یکون له عندی ید أشفع له بها یوم القیمة فلیصل أهل بیتی و یدخل السّرور علیهم.

قال:و أخرج الامام أحمد فی مسنده عنه صلّی اللّه علیه و سلّم: إنّی أوشک أن أدعی فاجیب،و إنّی تارک فیکم الثّقلین کتاب اللّه عزّ و جلّ حبل ممدود من السّماء إلی الارض و عترتی أهل بیتی،و إنّ اللّطیف أخبرنی أنّهما لن یتفرّقا حتی یردا علیّ الحوض فانظروا بما ذا تخلفونی فیهما.

و فی روایة: إنّما أهل بیتی فیکم کمثل سفینة نوح،من رکب فیها نجا و من تخلّف عنها غرق.

قال:و فی روایة صحّحها الحاکم علی شرط الشّیخین:

النّجوم أمان لأهل الأرض من الغرق و أهل بیتی أمان لأمّتی من الاختلاف،فاذا خالفتها

ص: 259

قبیلة من العرب اختلفوا فصاروا حزب إبلیس.انتهی].

و سلیمان بن ابراهیم بلخی در«ینابیع المودّة»در باب تاسع و خمسون نقلا عن«الصّواعق»آورده:[

و فی روایة صحّحها الحاکم علی شرط الشّیخین: النّجوم أمان لأهل السّماء و أهل بیتی أمان لأمّتی من الاختلاف،فاذا خالفتهم قبیلة من العرب اختلفوا فصاروا حزب إبلیس].

*دلیل ثامن عشر آنکه:جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم در حدیث جابر در حق اهل بیت علیهم السّلام ارشاد فرموده:

[اللّهمّ إنّهم أهلی و القوام لدینی و المحیون لسنّتی] و ازینجا بکمال ظهور ظاهر شد که اگر ما حدیث مبحوث عنه را که

«علیکم بسنّتی و سنّة الخلفاء الرّاشدین» است صحیح هم بدانیم،لابدّست که مراد از آن خلفا همین حضرات أئمّه اهل بیت که محیین سنّت نبویّة هستند خواهند بود.اینک حدیث مذکور را بألفاظ و جملات خود که بلا ریب و اشتباه ممیت بدعت و محیی سنّت است باید شنید.

محمد بن مسلم بن أبی الفوارس الرّازی در«أربعین فی مناقب أمیر المؤمنین علیه السّلام»بسند خود آورده:

[عن جابر بن عبد اللّه الأنصاری أنّه قال: کان رسول اللّه صلعم جالسا فی مسجده،إذا أقبل علیّ بن أبی طالب،و الحسن عن یمینه،و الحسین عن شماله،فقام النّبیّ صلعم و قبّل علیّا و أکرمه و قبّل الحسن و أجلسه علی فخذه الأیمن و قبّل الحسین و أجلسه علی فخذه الأیسر،ثمّ جعل یقبّلهما و یرشف ثنایاهما و هو یقول:بأبی أنتما و بأبی أبوکما،و بأبی أمّکما،ثمّ قال:أیّها النّاس!إنّ اللّه عزّ و جلّ یباهی بهما و بأبیهما و أمّهما و بالأبرار من أولادهما الملئکة فی کل یوم مرارا و مثلهم مثل التابوت فی بنی إسرائیل.اللّهم من أطاعنی فیهم و حفظ وصیّتی بهم فاجعله معی فی درجتی.اللّهم و من عصانی فیهم فأحرمه روحک و ریحانک و رحمتک و جنّتک.اللّهمّ إنّهم أهلی و القوام لدینی و المحیون لسنّتی التّالون لکتاب اللّه، طاعتهم طاعتی و معصیتهم معصیتی].

دلالت بر امامت کند لازم آید که جمیع أقارب آن حضرت أئمّه باشند واجب الاطاعه علی الخصوص مثل عبد اللّه بن عباس و محمّد بن الحنفیه و زید بن علی و حسن مثنّی و إسحاق ابن جعفر الصّادق و أمثال ایشان از اهل بیت].

[و قال الأزهری رحمه اللّه:و

فی حدیث زید بن ثابت،قال:قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم: إنّی تارک فیکم الثّقلین خلفی کتاب اللّه و عترتی فانّهما لن یتفرّقا حتّی یردا علیّ الحوض. و قال:قال محمّد بن اسحاق:و هذا حدیث صحیح و رفعه.نحوه:

زید بن أرقم و أبو سعید الخدری،و فی بعضها: إنّی تارک فیکم الثّقلین کتاب اللّه و عترتی أهل بیتی. فجعل العترة أهل البیت.و قال أبو عبید و غیره:عترة الرّجل و اسرته و فصیلته:رهطه الأدنون.ابن الأثیر:عترة الرّجل أخصّ أقاربه.و قال ابن الأعرابی العترة:ولد الرّجل و ذریّته و عقبه من صلبه.قال:فعترة النّبی صلّی اللّه علیه و سلّم ولد فاطمة البتول علیها السّلام].

و مجد الدین محمد بن یعقوب فیروزآبادی در«قاموس محیط»گفته:

[و العترة بالکسر:قلادة تعجن بالمسک و الأفاویه،و نسل الرّجل رهطه و عشیرته الأدنون ممّن مضی و غبر].

و جلال الدین عبد الرحمن بن أبی بکر سیوطی در«درّ نثیر»گفته:[عترة الرّجل أخصّ أقاربه].

و محمد مرتضی بن السید محمد الواسطی الزّبیدی در«تاج العروس» گفته:[و قال أبو عبید و غیره:عترة الرّجل و أسرته و فصیلته:رهطه الأدنون.و قال ابن الاثیر:عترة الرّجل أخصّ أقاربه.و قال ابن الأعرابی:عترة الرّجل ولده و ذرّیّته و عقبه من صلبه،قال:فعترة النّبی صلّی اللّه علیه و سلّم:ولد فاطمة البتول علیها السّلام].

دوم آنکه جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم درین حدیث شریف،عترت خود را قرین قرآن مجید نموده،و این معنی کما دریت سابقا دلیل عصمت عترتست،پس لا بدّ می شود که مراد آن جناب از لفظ عترت همان أخص أقارب بوده باشند که معصوم هستند و عصمت در أقارب نبوی برای غیر أئمّۀ اثنی عشر علیهم السّلام و جناب فاطمۀ زهراء سلام اللّه علیها مفقود است بالاجماع،پس چگونه می توان گفت که غیر ایشان مقصود و مراد حضرت خیر العباد علیه و آله آلاف الصلوات إلی یوم المعاد است؟!

ص: 262

سوم آنکه جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم درین حدیث شریف عدم افتراق عترت خود از قرآن،مصرّح و محقّق فرموده،و این معنی هم دلیل عصمت عترتست،کما أثبتناه سابقا،پس چگونه می توان گفت که درین حدیث،مراد از عترت جمیع أقارب آن سرور هستند،هل هذا إلاّ فهم فاسد و زعم کاسد؟! چهارم آنکه جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم درین حدیث شریف امّت خود را مأمور بتمسّک عترت نموده و بر أمّتیان تمسّک بالعترة را مثل تمسّک بالقرآن فرض فرموده،و هذا أیضا حجّة ظاهرة و بیّنة باهرة علی عصمة العترة الطاهرة فکیف یدخل معهم الفاقدون لهذه المزیّة الظاهرة؟!.

پنجم آنکه جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم درین حدیث شریف تمسّک بالعترة را مثل تمسّک بالقرآن مانع از ضلال وانموده در إثبات عصمت این حضرات از خطا و خطل و ضلال و زلل در قول و عمل طریق بلاغت بأبلغ وجوه پیموده،و پر ظاهرست که أحدی از أقارب آن حضرت صلّی اللّه علیه و آله و سلّم جز ائمّۀ اثنی عشر سلام اللّه علیهم اجمعین و جناب فاطمه زهراء سلام اللّه علیها فائز باین مرتبۀ رفیعه عصمت نبود،پس چگونه دخول جمیع أقارب در این حدیث شریف سمتی از جواز خواهد داشت؟و لعمری إنّ هذا الأمر قد بلغ إلی أعلی مکان من الوضوح و الظّهور و هو للمخاطب و اولیائه من دوامغ الرّؤوس و قواصم الظّهور.

ششم آنکه جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم درین حدیث شریف عترت خود را مثل قرآن مجید جامع جمیع علوم دینیّه و حاوی تمام احکام شرعیّه قرار داده،چنانچه این معنی بحمد اللّه تعالی در ما سبق حسب اعترافات کبار علمای سنیۀ مبیّن و مبرهن شده، و در کمال ظهور است که جز ائمۀ اثنی عشر علیهم السّلام و جناب سیّده علیها السّلام أحدی از أقارب آن حضرت صلّی اللّه علیه و سلّم دارای این فضل جلیل و محرز این شرف جمیل نیست، پس چگونه کسی از ارباب عقل و دیانت می توان گفت که:مراد و مقصود صاحب مقام محمود،علیه و آله آلاف السّلام من الرّب الودود،از عترت خود تمامی أقاربست؟!

ص: 263

هفتم آنکه جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم در حدیث ثقلین اکتفا بر لفظ عترتی نفرموده تا برای تزویر شاهصاحب فی الجمله گنجایشی پیدا شود،بلکه آن جناب بعد لفظ عترتی لفظ أهل بیتی نیز ارشاد فرموده،چنانچه از ملاحظۀ طرق کثیرۀ این حدیث که در ما سبق مذکور شده واضح و عیانست،و این ارشاد باسداد بلا شبهة حاسم موادّ مراد لدادست،و بنهایت وضوح از آن واضح می گردد که مراد از عترت درین حدیث جمیع أقارب آن جناب نیستند بلکه مقصود از عترت اهل بیت آن جناب هستند اهل بیت آن جناب همان بزرگواران می باشند که هنگام نزول آیۀ تطهیر و دیگر مواقع پر تنویر از قول و فعل جناب بشیر و نذیر علیه و علیهم آلاف السّلام من الملک القدیر تعیین و تقریر ایشان بمنصّۀ شهود رسیده،پس بعد ظهور این معنی ادّعای شاهصاحب مغلطه و سفسطۀ بیش نیست،و منخدع نمی شود بآن مگر أرعن غریر!و لا ینبّئک مثل خبیر!.

هشتم آنکه جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم در این حدیث شریف در حق ثقلین،ارشاد فرموده:[ناصرهما لی ناصر و خاذلهما لی خاذل و ولیّهما لی ولیّ و عدوّهما لی عدوّ]کما نقلناه فیما مضی عن کتب القوم.و این کلام بلاغت نظام دلالت واضحه بر عصمت عترت و اهلبیت آن حضرت صلوات اللّه علیه و آله دارد،کما أثبتناه سابقا باعتراف أکابر السّنّیّه.و چون عصمت در مذکّرین أقارب نبوی برای غیر أئمّۀ اثنی عشر علیهم السّلام هرگز ثابت بلکه متوهّم هم نیست.پس،زعم شاهصاحب که مراد از عترت جمیع أقارب آن حضرت صلوات اللّه علیه و آله هستند أصلا حظّی از صحّت نخواهد داشت و کسی از ذوی الالباب آن را قابل توجّه و اعتنا نخواهد انگاشت.

نهم آنکه جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم درین حدیث شریف در حق عترت و اهل بیت خود ارشاد فرموده:

[و إنّهم لن یخرجوکم من باب هدی و لم یدخلوکم فی باب ضلالة] و این ارشاد باسداد سرور عباد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم إلی یوم المعاد دلیل ظاهر و برهان قاهر است بر عصمت عترت طاهره علیهم من اللّه آلاف التّحیّات ما بقیت السّاهره،و چون عصمت در ذکور أقارب حضرت ختمی مرتبت علیه و آله صلوات اللّه ما طلعت الشّمس

ص: 264

و غربت،مخصوصست بأئمّۀ اثنا عشر سلام اللّه علیهم أجمعین و أحدی از أمّت قائل بعصمت غیر ایشان نیست،پس سوای این حضرات کسی مراد از عترت و اهل بیت نمی تواند شد.

دهم آنکه جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم درین حدیث شریف بتصریح صریح و تنصیص نصیح أعلمیت عترت و اهل بیت خود علیهم السّلام بأبلغ وجوه و أوضح طرق واضح و عیان نموده،چنانچه ارشاد فرموده:

[لا تعلّموهم فانّهم أعلم منکم] کما رأیته فی غیر واحد من طرق هذا الحدیث.و پر ظاهرست که مرتبۀ جلیلۀ أعلمیت بجز أقارب مخصوصین کسی را حاصل نبود و أحدی از عقلا این منصب عالی را برای تمامی أقارب آن جناب ادّعا نمی تواند نمود.پس چگونه کلام سخافت نظام شاهصاحب در باب تعمیم معنای عترت قابل قبول أرباب أحلام و عقول خواهد شد؟! یازدهم آنکه جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم درین حدیث شریف در مقام إثبات أعلمیت عترت و اهل بیت خود سلام اللّه علیهم أجمعین اینهم ارشاد فرموده که:

[أحلم النّاس کبارا و أعلمهم صغارا] کما رواه الحافظ أبو نعیم الاصفهانی فی کتابه«منقبة المطهّرین» ،و در کمال ظهورست که ثبوت أعلمیّت برای تمامی أقارب آن جناب وجهی از صحّت و واقعیّت ندارد.پس لابدّست که مراد سرور کائنات علیه و آله آلاف الصّلوات و التسلیمات در این حدیث از عترت أقارب مخصوصین باشند که دارای این مرتبۀ علیا بوده اند و بکرّات و مرّات أعلمیّتشان بمنصّۀ شهود رسیده،و ازینجا واضح شد که تعمیم أقارب در حدیث ثقلین از صواب بمراحل قاصیه دورست،و کلام شاه صاحب درین باب تفوّه باطل و مهجور.

دوازدهم آنکه جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم در بعض موارد حدیث ثقلین را به نهجی ارشاد نموده که هر جمله اش شاهد اختصاص آن بأئمّۀ طیّبین طاهرین سلام اللّه علیهم أجمعین می باشد،و بعد ملاحظه آن أحدی از أرباب سداد متفوّه نمی شود باین که مراد سرور عباد علیه و آله آلاف السّلام إلی یوم المعاد در حدیث ثقلین از عترت جمیع أقارب آن حضرتست،و علیک أن تراجع ما نقلناه قریبا عن صدر کتاب«الاربعین»

ص: 265

لمحمد بن مسلم بن أبی الفوارس الرّازی.

سیزدهم آنکه اختصاص حدیث ثقلین بأئمّه اثنی عشر علیهم السّلام أمریست که از ارشاد فیض بنیاد جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بعد سؤال بعض صحابه بحدّ صراحت تمام و وضوح لا کلام رسیده و أمر حقّ درین باب بنصّ و تصریح آن جناب أظهر من الشّمس و أبین من الأمس گردیده،چنانچه حافظ صدر الدین أبو المجامع إبراهیم بن محمّد بن المؤیّد الحموئی در کتاب«فرائد السّمطین»علی ما نقل عنه در ضمن حدیث مناشده از جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام آورده:

[قال: أنشدکم باللّه!أ تعلمون أنّ رسول اللّه(صلی الله علیه و آله) قام خطیبا لم یخطب بعد ذلک،فقال:یا أیّها النّاس!إنّی تارک فیکم کتاب اللّه و عترتی أهل بیتی فتمسّکوا بهما لن تضلّوا،فانّ اللّطیف الخبیر أخبرنی و عهد إلیّ إنّهما لن یفترقا حتی یردا علیّ الحوض.فقام عمر بن الخطاب شبه المغضب،فقال:یا رسول اللّه! أ کلّ أهل بیتک؟فقال لا و لکن أوصیائی منهم،اوّلهم أخی و وزیری و وارثی و خلیفتی فی امّتی و ولیّ کلّ مؤمن بعدی،هو أوّلهم،ثمّ ابنی(الحسن،ثم ابنی:ظ.م)الحسین ثم تسعة من ولد الحسین واحد بعد واحد حتی یردوا علیّ الحوض،شهداء اللّه فی أرضه و حججه علی خلقه و خزّان علمه و معادن حکمته.من أطاعهم فقد أطاع اللّه و من عصاهم فقد عصی اللّه.فقالوا کلّهم:نشهد أنّ رسول اللّه(صلی الله علیه و آله)قال ذلک].

و بعد ملاحظۀ این کلام هدایت التیام،مصداق«اطف المصباح فقد طلع الصّباح»متّضح و منجلی می شود،و شبهۀ تعمیم مصداق عترت یا أهل بیت کالهباء المنثور بر باد فنا می رود.

چهاردهم آنکه اختصاص حدیث ثقلین بأهلبیت عصمت و طهارت علیهم السّلام أمریست که از کلام بلاغت نظام جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام نیز واضح و لائحست،چنانچه أبو سعد عبد الملک بن محمد النیسابوریّ الخرکوشی در کتاب«شرف المصطفی» علی ما نقل عنه آورده که جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام قریب بزمان وفات خود بخطاب مسلمین حاضرین ارشاد فرمود:

[و فیکم من یخلف من نبیّکم(صلی الله علیه و آله)ما إن تمسّکتم به لن تضلّوا،و هم الدّعاة،و هم النّجاة،و هم أرکان الأرض،و هم النّجوم،بهم یستضاء

ص: 266

من شجرة طاب فرعها و زیتونة طاب(بورک.ظ)أصلها،نبتت فی الحرم و سقیت من کرم،من خیر مستقرّ إلی خیر مستودع،من مبارک الی مبارک،صفت من الأقذار و الادناس و من قبیح ما نبت،شرار النّاس.لها فروع طوال لا تنال،حسرت عن صفاتها الألسن و قصرت عن بلوغها الاعناق،فهم الدّعاة و بهم النّجاة،و بالناس إلیهم حاجة.فاخلفوا رسول اللّه(صلی الله علیه و آله)بأحسن الخلافة فقد أخبرکم أنهم و القرآن الثّقلان،و انهما لن یفترقا حتّی یردا علی الحوض،فالزموهم تهتدوا و ترشدوا و لا تتفرّقوا عنهم و لا تترکوهم فتفرّقوا و تمرّقوا].

پانزدهم آنکه اختصاص حدیث ثقلین بعترت طاهرۀ مطهره جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم دون جمیع الاقارب چنان محتوم و مقطوعست که حضرت إمام حسن علیه السّلام آن را در خطبۀ خود علی رءوس الاشهاد رغما لآناف الأعداء و حزب الحسّاد بکمال إفصاح و إیضاح واضح و عیان فرموده،پس چگونه کسی از اهل ایمان و اصحاب عرفان می توان گفت که مراد جناب خاتم الأنبیاء علیه و آله آلاف الصّلوة و السّلام من ربّ السّماء،در این حدیث شریف معاذ اللّه جمیع أقارب آن جناب می باشد؟!و خطبۀ مشار إلیها اگر چه در ما سبق منقول شده،لیکن در این جا نیز بحسب ضرورت وارد کرده می شود تا ناظر بصیر،بلا کلفت،بمضامین حقایق آگین آن رسیده،مستفیض و مستفید گردد.

علامه شمس الدین أبو المظفر یوسف البغدادی المعروف بسبط ابن الجوزی در«تذکره خواص الأمّة»در ذکر واقعۀ صلح جناب إمام حسن علیه السّلام با معاویه گفته:

[ثمّ سار معاویة فدخل الکوفة فأشار علیه عمرو بن العاص(أن یامر الحسن.ظ) أن یخطب لیظهر عیّه،فقال له:قم فاخطب!فقام و خطب فقال:أیّها النّاس!إن اللّه هداکم بأوّلنا و حقن دماءکم بآخرنا،و نحن اهل بیت نبیّکم أذهب اللّه عنّا الرّجس و طهرنا تطهیرا،و إنّ لهذا الامر مدّة،و الدّنیا دول،و قد قال اللّه تعالی لنبیّه: وَ إِنْ أَدْرِی لَعَلَّهُ فِتْنَةٌ لَکُمْ وَ مَتاعٌ إِلی حِینٍ !فضج النّاس بالبکاء،فالتفت معاویة إلی عمرو و قال:

هذا رأیک؟!ثمّ قال للحسن:حسبک یا أبا محمّد! و فی روایة أنّه قال: نحن حزب

ص: 267

اللّه المفلحون و عترة رسوله المطهّرون و أهل بیته الطّیّبون الطّاهرون و أحد الثقلین الّذین خلّفهما رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فیکم فطاعتنا مقرونة بطاعة اللّه،فإن تنازعتم فی شیء فردّوه إلی اللّه و الرّسول،و إنّ معاویة دعانا إلی أمر لیس فیه عزّ و لا نصفة،فان وافقتم رددناه علیه و خاصمناه إلی اللّه تعالی بطی السّیوف و إن أبیتم قبلناه،فناداه النّاس من کل جانب:البقیّة!البقیّة!].

شانزدهم آنکه اختصاص حدیث ثقلین بأئمّۀ اهل بیت علیهم السّلام بحدّی واضح و لائحست که بعض علمای أعلام و نبهای فخام سنّیّۀ اعتراف و اذعان بآن دارند و بتوضیح و تصریح آن همّت خود بر می گمارند.

حکیم ترمذی که انهماک او در تعصّب و تصلّب أظهر من الشّمس و أبین من الامس است،و کمتر حرف حق بر زبان او جاری می شود،در کتاب«نوادر الأصول»که نسخۀ عتیقه آن پیش نظر قاصر حاضرست در اصل خمسون بعد روایت این حدیث در مقام بیان معنای آن گفته:

[فقول رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم: لن یتفرّقا حتّی یردا علیّ الحوض،

و قوله: ما إن أخذتم به لن تضلّوا،واقع علی الائمّة منهم السّادة لا علی غیرهم].

و این افاده سدیده و مقالۀ مفیده حکیم ترمذی بنحوی که قلع و قمع شبهۀ واهیۀ شاهصاحب می نماید بر أرباب نظر و اعتبار و أصحاب أحلام و أبصار در معرض خفا و استتار نیست.

هفدهم آنکه اختصاص حدیث ثقلین بأئمّه اثنا عشر سلام اللّه علیهم اجمعین بحدّی ظاهر و باهر است که علاّمه شمس الدین أبو المظفر یوسف البغدادی المعروف بسبط ابن الجوزی در«تذکرة خواص الأمّة»إثبات آن بعنوان خاص نموده و باظهار حق و صواب درین باب طریق ادحاض باطل پیموده،چنانچه در کتاب مذکور گفته:

[الباب الثّانی عشر-فی ذکر الائمّة علیهم السّلام.

قال أحمد فی الفضائل:

ثنا:أسود بن عامر.ثنا:إسرائیل،عن عثمان بن المغیرة،عن علی بن ربیعة.قال:

ص: 268

لقیت زید بن أرقم فقلت:له:هل سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم یقول: ترکت فیکم الثّقلین واحد منهما أکبر من الآخر؟قال:نعم!سمعته یقول:ترکت فیکم الثّقلین کتاب اللّه حبل ممدود بین السّماء و الارض و عترتی أهل بیتی،ألا!إنّهما لن یفترقا حتّی یردا علیّ الحوض،ألا!فانظروا کیف تخلفونی فیهما].

ازین عبارت در کمال ظهورست که علامه سبط ابن الجوزی در کتاب خود بابی خاصّ برای ذکر أئمه علیهم السّلام معقود نموده و ابتدای آن بهمین حدیث فرموده،و ذلک ممّا یرغم أنف الجاحد العنید و یذیقه العذاب الألیم و النّکال الشدید].

هیجدهم آنکه اختصاص حدیث ثقلین بأهلبیت عصمت و طهارت چنان أمر محقّق و مصدّقست که علامه محمد بن یوسف الکنجی الشّافعی در«کفایة الطالب» اعتراف بآن نموده و باحتجاج و استدلال مبهر أهل کمال إثبات و احقاق این مطلب فرموده چنانچه در کتاب مذکور گفته:[الباب الأوّل-فی بیان صحّة خطبته(صلی الله علیه و آله) بماء یدعی خمّا.

أخبرنا محمّد بن عبد اللّه بن محمّد بن أبی الفضل بمکّة حرسها اللّه،و أبو محمّد الحسن بن سالم بن علی بن سلام بقراءتی علیه بین قبر النّبی(صلی الله علیه و آله)و منبره و الحافظ محمّد بن أبی جعفر القرطبی بمدینة بصری،و إبراهیم بن برکات الخشوعی بجامع دمشق و محمّد بن محمود بن الحسن الحافظ المعروف بابن النّجار بمدینة السّلام.قال ابن النجار:

أخبرنا ابن أبی المفضّل،أخبرنا أبو الحسن المؤیّد بن محمّد بن علی الطوسی.و قال ابن سلام و القرطبی:أخبرنا محمّد بن علی بن صدقة الحرّانی.و قال الخشوعی:أخبرنا علی ابن الحسن بن هبة اللّه المعروف بابن عساکر مورّخ الشّام.قالوا:أخبرنا الامام أبو- عبد اللّه محمّد بن الفضل الفراوی،أخبرنا أبو الحسن عبد الغافر بن محمّد الفارسی،أخبرنا محمّد بن عیسی بن عمرویه الجلودی،أخبرنا إبراهیم بن محمّد بن سفیان،أخبرنا الامام الحافظ أبو الحسن مسلم بن الحجّاج القشیری النیسابوریّ،حدّثنی زهیر بن حرب و شجاع بن مخلّد،جمیعا عن ابن علیه،قال زهیر:حدّثنا إسماعیل بن ابراهیم،حدّثنی أبو حیّان.قال:حدّثنی یزید بن حیّان،قال: انطلقت أنا و حصین بن سیره و عمرو بن مسلم إلی یزید بن أرقم،فلما جلسنا إلیه قال له حصین:لقد لقیت یا زید خیرا کثیرا

ص: 269

رأیت رسول اللّه(صلی الله علیه و آله)و سمعت حدیثه و غزوت معه و صلّیت خلفه،لقد لقیت یا زید خیرا کثیرا،حدّثنا یا زید ما سمعت من رسول اللّه(صلی الله علیه و آله)قال:یا بن اخی!و للّه لقد کبرت سنّی و قدم عهدی و نسیت بعض الّذی کنت اعی من رسول اللّه(صلی الله علیه و آله)فما حدّثتکموه فاقبلوا و مالا فلا تکلّفونیه.ثمّ قال:قام رسول اللّه(صلی الله علیه و آله)یوما فینا خطیبا بماء یدعی خمّا بین مکّة و المدینة،فحمد اللّه و أثنی علیه و وعظ و ذکّر،ثمّ قال:أمّا بعد،ألا أیّها النّاس! فانّما أنا بشر یوشک أن یأتینی رسول ربّی فأجیب،و أنا تارک فیکم الثّقلین کتاب اللّه فیه هدی و نور،فخذوا بکتاب اللّه و استمسکوا به.فحثّ علی کتاب اللّه و رغّب فیه،ثمّ قال:و أهل بیتی،أذکّرکم اللّه فی أهل بیتی.فقال حصین:و من أهل بیته؟قال:

أهل بیته من حرم الصدقة بعده و هم آل علی و آل عقیل و آل جعفر و آل عباس. أخرجه مسلم فی صحیحه کما أخرجناه و رواه أبو داود و ابن ماجة القزوینی فی کتابیهما. قلت:

إنّ تفسیر زید أهل البیت غیر مرضیّ لانه قال:أهل البیت من حرّم الصّدقة و هم لا ینحصرون فی المذکورین،فانّ بنی المطّلب یشارکونهم فی الحرمان و لأنّ آل الرّجل غیره علی الصّحیح،فعلی قول زید یخرج أمیر المؤمنین(علیه السلام)عن أن یکون من أهل البیت،بل الصّحیح أنّ أهل البیت:علی و فاطمة و الحسنان علیهم السّلام کما

رواه مسلم باسناده عن عائشة أنّ رسول اللّه(صلی الله علیه و آله)خرج ذات غداة و علیه مرط مرحل من شعر أسود فجاء الحسن بن علی(علیه السلام)فادخله،ثمّ جاء الحسین(علیه السلام)فأدخله،ثمّ جاء فاطمة(علیه السلام)فأدخلها،ثمّ جاء علی(علیه السلام)فأدخله،ثمّ قال: إِنَّما یُرِیدُ اللّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً ،هذا دلیل علی أنّ أهل البیت هم الّذین ناداهم اللّه بقوله:أهل البیت،و أدخلهم الرّسول فی المرط.و أیضا روی مسلم باسناده أنّه لمّا نزلت آیة المباهلة دعا رسول اللّه(صلی الله علیه و آله)علیّا و فاطمة و حسنا و حسینا علیهم السّلام و قال:اللّهمّ هؤلاء أهل بیتی].

ازین عبارت ظاهر است که علاّمه کنجی در باب اول کتاب خود اوّلا حدیث ثقلین را بسند خود از زید بن أرقم روایت کرده و چون این روایت مشتمل است بر اینکه زید بن أرقم اهل بیت آن حضرت صلّی اللّه علیه و آله و سلّم را بآل علی و آل عقیل و آل جعفر

ص: 270

و آل عبّاس مفسّر نموده و این تفسیر پر تغریر موجب انخداع ناظر غیر بصیرست لهذا علاّمه مذکور إحقاقا للحقّ الصّریح و إثباتا للحقّ النّصیح بلا مهابات صراحة آن را ناپسندیده گفته و در ردّ و إبطال آن در و غرر بمثقب بیان سفته،من بعد بادلّه سابغه و براهین دامغه،اهل بیت بودن جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام و جناب سیّده سلام اللّه علیها و حصرات حسنین علیه السّلام باثبات رسانیده زعم باطل و قول عاطل زید بن أرقم راهبا منثورا گردانیده! و ازینجا فساد و بطلان و صغار و هوان کلام مردود شاهصاحب بعنوانی که بر منصّه شهود می رسد خودبخود بر أهل نظر کالشّمس فی رابعة النّهار واضح و آشکارست.

نوزدهم آنکه تعلّق حدیث ثقلین بأقارب مخصوصین جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم دون جمیع الأقارب أمریست که محقّقین عظام و منقّدین فخام اهل سنّت اعتراف و إقرار بآن نموده و درین باب طریق إنصاف بحسب توفیق خود پیموده اند،پس چگونه بمقابلۀ ایشان قول شاهصاحب قابل التفات و احتفال أصحاب علم و کمال خواهد بود؟!.علامه سعید الدین محمد بن مسعود الکازرونی در کتاب«المنتقی» گفته:[و من طعن فی نسب شخص من أولاد فاطمة رضی اللّه عنها بأن قال:أفنی الحجاج ابن یوسف ذرّیّتها و لم یبق أحد منها و لیس فی الدّنیا أحد یصحّ نسبه إلیها،فقد ظلم و کذب و أساء،فان تعمّد ذلک بعد ما نشأ فی بلاد علماء الدّین کاد یکون کافرا لأنّه یخالف ما قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم علی ما

ثبت فی التّرمذی عن زید بن أرقم أنّه قال:قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم: إنّی تارک فیکم ما إن تمسّکتم به لن تضلّوا بعدی أحدهما أعظم من الآخر کتاب اللّه حبل ممدود من السّماء إلی الأرض و عترتی أهل بیتی و لن یتفرّقا حتی یردا علیّ الحوض فانظروا کیف تخلفونی فیهما. و قد تقدّم فی حدیث المباهلة

قوله صلّی اللّه علیه و سلّم: اللّهم هؤلاء أهل بیتی قال مؤلّف هذا الکتاب سعید بن مسعود الکازرونی،جعله اللّه ممّن دخل فی العلم من طریق الباب حتّی یفوز بالسّداد و الصّواب:فما دام القرآن باقیا فأولاد فاطمة باقون،لظاهر الحدیث الصّحیح].

ص: 271

ازین عبارت ظاهرست که علامۀ کازرونی حدیث ثقلین را در زمان خود بأولاد جناب فاطمه سلام اللّه علیها متعلّق می داند و بقای ایشان را تا بقای قرآن حسب این حدیث شریف واضح می گرداند و چون در تأیید حدیث ثقلین حدیث مباهله را ذکر نموده لهذا بلا شبهه مقصود و مرادش از أولاد جناب سیّده سلام اللّه علیها که تا بقای قرآن باقی هستند همان نفوس قدسیّه خواهند بود که دارای مرتبۀ عصمت و طهارت و ولایت و امامت هستند و در صفات فاضله و سمات کامله مماثل و مشاکل اهل بیت موجودین در وقت مباهله می باشند،و ذلک ممّا یقصم ظهر المخاطب الحیود و المیود و یجعل ما لفّقه و زوّقه من أوهن الخدع و الکیود].

بیستم آنکه ملک العلماء شهاب الدین بن شمس الدّین الزاولی الدّولتابادی حدیث ثقلین را مختصّ بأولاد جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم وا نموده جا بجا در توضیح و تشریح آن تعبیر بقرآن و فرزندان فرموده و در بیان معانی عترت و اهل بیت هم همین مسلک را سپرده و باظهار قائم مقامی ایشان برای جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بحسب ارشاد با سداد آن سرور عباد در مضمار ارغام جاحد عنید قصب السّبق ازهر مشارک شدید خود برده،و این معنی برای إبطال گمان فاسد و زعم کاسد شاهصاحب که:حدیث ثقلین بجمیع أقارب نبوی متعلّق می باشد،کافی و وافیست،و کلام ملک العلماء در باب حدیث ثقلین اگر چه در مجلّد أوّل بالتّمام مذکور شده لیکن در این مقام نیز بعض کلمات او انتخابا ذکر می نمایم تا آنچه گزارش شده مطابقتش با واقع بر هر ناظر ظاهر و باهر گردد.

پس مخفی نماند که ملک العلماء در«هدایة السّعدا»بعد نقل نمودن حدیث ثقلین از کتب عدیده بیان حاصل آن کرده و در ضمن آن گفته:[حضرت رسالت صلعم چون از حجة الوداع بازگشت یعنی چون مصطفی صلعم در حجّ حاجیان را وداع کرد و فرمود:سلام من بر کسی که درین مقام بیاید،در حاجیان نوحه و غلغله شد و خلق را هر چند باز می گردانید نایستاده تا خمّ که منزلست رسیده، پس مصطفی صلعم فرمود که پالانهای اشتران أنبار کنند و بطریق منبر سازند،پس

ص: 272

مصطفی صلعم برآمد،یاران گفتند:یا رسول اللّه!قائم مقام بجای تو کرا بینیم؟ فرمود:قرآن و فرزندان من بجای من بعد من ببینید،و اگر چنگ برین هر دو زنید بعد من هرگز گمراه نگردید.پس بدین حدیث ثابت شد که بقاء ایشان تا قیام قیامت باشد و ازیشان راه نمایان بحق اند]انتهی.

ازین عبارت سراپا بشارت مخصوص بودن مصادیق حدیث ثقلین أظهر من الشّمس است و دلالت آن بر خلافت و عصمت آن حضرات أبین من الأمس.

و نیز ملک العلماء در«هدایة السّعدا»گفته:[قوله:فحمد اللّه و أثنی علیه، تا معلوم شود که قرآن و فرزندان عظیم القدرند و تمسّک بدیشان أمری عظیمست،

لقوله علیه السّلام: کلّ أمر ذی بال لم یبدئ بحمد اللّه فهو أبتر].

و نیز ملک العلماء در«هدایة السّعدا»گفته:[پس هر که یکی ازین هر دو ترک دهد یا قرآن را یا فرزندان رسول را یا تمسک نکند هدایت نیابد و گمراه تواند خواند].

و نیز ملک العلماء در«هدایة السّعدا»گفته:[یعنی هر که بعد من تمسّک بقرآن و اولاد من کند هرگز گمراه نشود،

حسبکم کتاب اللّه و عترتی، بعد رسول بسند هست تمسک بکتاب و فرزندان رسول که تا دین سلامت ماند از هلاکی،أمّت را پناهی بسندست کتاب خدا و فرزندان رسول،و لهذا مصطفی فرموده:چگونه هلاک شود أمّتی که اوّل او من باشم و میانۀ او اولاد من باشد و آخر او عیسی باشد].

و نیز ملک العلماء در«هدایة السّعدا»گفته:[در جمیع ضمائر مذکوره قرآن و فرزندان رسول جمع کرد تا اشارت باشد که تعظیم مجموع یعنی قرآن و فرزندان برابرست].

و نیز ملک العلماء در«هدایة السّعدا»گفته:[یعنی ثابت و محکم باشید در دوستی قرآن و فرزندان من از آن که حبّ قرآن علامت حبّ خداست و حبّ اولاد من علامت حبّ منست].

و نیز ملک العلماء در«هدایة السّعدا»گفته:[قوله:عترتی.فی«الصّحاح»

ص: 273

عترة الرّجل:نسله و فی«تاج الاسلامی»العترة:فرزندان و فرزندان فرزندان.

قوله:أهل بیتی،«فی النکات»:أهل بیت الرّجل:ولده و ولد ولده].

و نیز ملک العلماء در«هدایة السّعدا»گفته:[یعنی یاد می دهانم شما را خدای در دوستی فرزندان خود،و یاد می دهانم شما را خدای در دوستی فرزندان خود تا فراموش نکنید].

و نیز ملک العلماء در«هدایة السّعدا»گفته:[یعنی پس عبرت گیرید و اندیشه کنید که بعد من با قرآن و فرزندان من چگونه خواهید بود].

و نیز ملک العلماء در«هدایة السّعدا»گفته:[

و فی کتاب«الشّفاء»: اوصیکم بکتاب اللّه و عترتی، یعنی:وصیّت می کنم شما را بتمسّک کتاب خدا و فرزندان اگر چنگ در زنید بدین هر دو بعد از من هرگز گمراه و تباه نشوید.و

فی«بحر الأنساب»:

قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم: حسبکم کتاب اللّه و عترتی ،یعنی:بسنده و کافیست شما را از برای هدایت چنگ در زدن کتاب خدا و فرزندان من].

و نیز ملک العلماء در«هدایة السّعدا»گفته:[یعنی:دیگر یاد می دهانم عهدی و وعدۀ که در دوستی فرزندان من کرده اید،زیرا چه حبّ اولاد رسول شرط ایمان است،پس یاد می دهانم آن شرط را].

و نیز ملک العلماء در«هدایة السّعدا»گفته:[یعنی دوستی قرآن و فرزندان من اگر بگیرید هرگز بعد من بیراه و تباه نشوید.و

فی کتاب«الشّفاء»: المتمسّک بسنّتی عند فساد أمّتی له أجر مائة شهید. یعنی آن روز که مردمان بفساد مشغول شوند هر که چنگ در زند در سنّت من مر او را ثواب صد شهید باشد،و آن سنّت دوستی قرآن و فرزندان رسول است که مردمان امروز بسبب فساد زمانه و دورود یار آخرین آن را ترک داده،در دریای شقاوت غرق شده،عصمنا اللّه من المعترض الزّنیم].

و نیز ملک العلماء در«هدایة السّعداء»گفته:[عزیز من!دوستی و تمسّک بأولاد رسول بفعل و قول مصطفی و بنصوص ثابتست].

ص: 274

و نیز ملک العلماء در«هدایة السّعدا»گفته:[پس هر که تمسّک بقرآن و أولاد رسول نکند اگر چه ظاهر خود را مؤمن گوید إیمان او سودمند نباشد و فردا سیاه رو گردد].

و نیز ملک العلماء در«هدایة السّعدا»گفته:[مصطفی فرمود صلعم در

حدیث سابق: و لن یتفرّقا حتّی یردا علیّ الحوض. یعنی:قرآن و فرزندان من یکجا بر حوض حاضر شوند تا شاهد باشند که دوست ایشان که بوده،که دشمن بوده،و بعد من فرمان تمسّک من که بجا آورده و که ترک داده؟و من بر حوض ایستاده باشم می بینم هر که خواهد آمد بر من با دوستی جملۀ قرآن و فرزندان من،و هر که بایشان تمسّک نکرده و خلاف أمر من کرده بخدا که او را فرشتگان برانند راندنی غضب،چنانچه اشتر و اسب یله را برانند از حوض.پس من ندا کنم:بیارید این از أمّت منست و از آن منست.فرمان آید:أی محمّد!تو نمی دانی بعد تو ایشان با قرآن و فرزندان تو خلاف فرمان تو کرده اند و بجای ودّ و مودّت،بغض و عداوت کرده اند!پس بگویم من:أی فرشتگان!از من این مرد را دورتر برید!].

و نیز ملک العلماء در«هدایة السّعدا»گفته:[پس هر که با قرآن و فرزندان رسول تمسّک ندارد اگر چه علم اولین و آخرین بخواند چون کتابیست و اگر زهد کند مانند راهبست.و فردای قیامت او را برو اندازند در دوزخ].

و نیز ملک العلماء در«هدایة السّعدا»گفته:[

«فی المصابیح»: انّی تارک فیکم ما إن تمسّکتم به من بعدی لن تضلّوا:کتاب اللّه و عترتی أهل بیتی. حاصله:

فرزندان خود را در شما می گذارم،شرط ایمان آنست که اگر بگیرید ایشان را بحرمت و رعایت هرگز گمراه بعد من نگردید،و این دلیل است که محبّت ایشان شرط ایمانست].

و نیز ملک العلماء در«هدایة السّعدا»بعد نقل حدیث ثقلین از«مصابیح» و«مشکاة»بروایت زید بن أرقم گفته:[ترجمه:زید بن أرقم گوید:بایستاد مصطفی صلعم و در آن حال ایستاده گفت:بدرستی که من گذارنده ام در شما چیزیرا که اگر

ص: 275

بگیرید آن را هرگز گمراه و بیراه نشوید بعد من،یکی از یشان بهترست از دیگری و آن دو چیز آنست یکی کتاب خداست که رسنی است که درازی او از آسمان سوی زمین است.دوم فرزندان من،و قرآن و فرزندان از روی شرف و فضل هرگز پراکنده و جدا نشوند همیشه جمع باشند تا آنکه حاضر شوند بر حوض کوثر،پس نیکو اندیشه کنید چگونه با ایشان خواهید بود،یعنی اگر تمسّک کنید بدیشان هرگز گمراه نشوید و اگر بگذارید ایشان را بیراه و هلاک گردید.و این حدیث دلیلیست که ایشان چون با قرآن جمع باشند ایمان ایشان در حالت نزع زائل نشود].

و نیز ملک العلماء در«هدایة السّعدا»بعد نقل حدیث ثقلین از«مصابیح» بروایت جابر گفته:[حاصله:مصطفی فرمود صلعم:هر که خود را در دامن فرزندان من بر بندد و بدوستی ایشان چنگ زند که اگر فرزندان مرا دست گیرید و چنگ در دامن ایشان زنید هرگز بعد من گمراه و بیراه نگردید].

و محتجب نماند که ملک العلماء دولت آبادی در«مناقب السّادات»نیز مثل «هدایة السّعداء»حدیث ثقلین را مکرّر ذکر نموده و در توضیح آن مرّة بعد اخری ثقلین را بقرآن و فرزندان تعبیر و تفسیر فرموده،چنانچه در«مناقب السّادات» بعد نقل این حدیث شریف از«مشارق»و«مصابیح»و«شرف النّبوّة»و«درر» و«تاج الأسامی»و غیره در بیان حاصل آن گفته:[مصطفی را قرآن و فرزندان عزیز و نفیس بودند بامّت سپرد و فرمود:اگر چنگ زنید بدرستی بایشان بعد من هرگز گمراه نگردید.] و نیز ملک العلماء در«مناقب السّادات»بعد نقل حدیث ثقلین از«مصابیح»و «مشکاة»بروایت زید بن أرقم گفته:[ترجمه:مصطفی فرمود صلّی اللّه علیه و سلّم:بدرستی که می گذارم من در شما دو چیزی را که اگر دست گیرید او را گمراه نشوید بعد من یکی بزرگترست از دیگری،کتاب خدای تعالی رسنی است دراز از آسمان.دوم فرزندان من هرگز جدا نشوند این هر دو یکی از دیگری تا آنکه فرود آیند بر حوض کوثر،پس اندیشه کنید که چگونه از پس من دریشان خواهید

ص: 276

بود،یعنی در رعایت و محبّت ایشان].

و نیز در«مناقب السّادات»در ترجمۀ این حدیث شریف گفته:[لن یتفرّقا، لن للتّأکید،یعنی هرگز فرزندان من از قرآن جدا و بیزار نشوند و هرگز از ایشان قرآن بیزار نشود].

بیست و یکم آنکه حسین بن علی الکاشفی که از مشاهیر علمای سنّیّه است حدیث ثقلین را متعلّق بجناب أمیر المؤمنین علیه السّلام و جناب فاطمه سلام اللّه علیها و حضرات حسنین علیهما السّلام وا نموده بتصریح این مطلب که اهل بیت همین حضرات هستند ارغام أنف جاهد عنیف فرموده،پس چگونه زعم فاسد شاهصاحب در باب تعمیم مصادیق حدیث ثقلین حظّی از صحّت خواهد داشت؟و از أرباب عقل کیست که ادعای باطل ایشان را برای لمحه ای صحیح خواهد انگاشت؟ حالا عبارت کاشفی که کاشف حقّ حقیقست باید شنید.پس مخفی نماند که او در«رسالۀ علیّه فی الاحادیث النّبویّة»گفته:[در فضیلت اهل بیت کرام که أئمّه دین و مقتدایان علم و یقین اند.

قال رسول اللّه صلعم: إنّی تارک فیکم الثّقلین کتاب اللّه فیه الهدی و النّور،فخذوا بکتاب اللّه و استمسکوا به،و أهل بیتی،أذکرکم اللّه فی أهل بیتی(قالها ثلثا.صح.ظ) یعنی:می گذارم در میان شما دو چیز بزرگ یکی از آن کتاب اللّه که در اوست راه راست مر مؤمنان را و از اوست روشنی دل عارفان را، پس فرا گیرید آن را و چنگ در آن زنید و بدان متمسّک گردید که حبل اللّه المتین است، وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمِیعاً .هر که چنگ در آن زند بمراد برسد که: لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ .

از چاه تنک این جهان در حبل قرآن چنگ زن وانگه برآ کز بهر تست این حبل در چاه آمده

دوم:اهل بیت من،بیاد می دهم شما را حضرت خداوند تعالی و گواه می گیرم در نیکو داشت اهل بیت من،و در تکرار این سخن سه بار،دلیلی واضح قائم می شود در تعظیم اهل بیت و محبّت و متابعت ایشان.و اهل بیت رسول اللّه صلعم علی و فاطمه و

ص: 277

حسن و حسین اند،رضوان اللّه تعالی علیهم أجمعین،بدلیل این حدیث که در«صحیحین» واردست که:آنگاه که این آیه فرود آمد که« نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَکُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَکُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَکُمْ »حضرت رسالت پناه صلعم علی و فاطمه و حسن و حسین را بخواند و گفت:

اللّهمّ هؤلاء أهل بیتی.

بیست و دوم آنکه نور الدّین علی بن عبد اللّه السّمهودی در«جواهر العقدین» این حدیث شریف را مخصوص وانموده به علمای اهل بیت علیهم السّلام که در میان ایشان و کتاب خدا افتراق نباشد درین باب تقریری فرموده که بأحسن وجوه حاسم شبهۀ تعمیم أقارب می باشد و خاک مذلّت و هوان بر رأس هر جاهد عنید می پاشد، چنانچه در کتاب مذکور در ضمن تنبیهاتی که بعد نقل طرق حدیث ثقلین ذکر کرده می گوید:

[ثانیها-الّذین وقع الحثّ علی التّمسّک بهم من أهل البیت النّبوی و العترة الطّاهرة هم العلماء بکتاب اللّه عزّ و جلّ،إذ لا یحثّ صلّی اللّه علیه و سلّم علی التّمسّک بغیرهم،و هم الّذین لا یقع بینهم و بین الکتاب افتراق حتّی یردا الحوض،و لهذا

قال:

لا تقدّموهما فتهلکوا و لا تقصروا عنهما فتهلکوا.

و قال فی الطّریق الأخری فی عترته:

لا تسبقوهم فتهلکوا و لا تعلّموهم فهم أعلم منکم. و اختصوا بمزید الحثّ عن غیرهم من العلماء لما تضمّنته الأحادیث المتقدّمة و

لحدیث أحمد: ذکر عند النبی صلّی اللّه علیه و سلّم قضاء قضی به علیّ رضی اللّه عنه فأعجب النّبی صلّی اللّه علیه و سلّم و قال:الحمد للّه الّذی جعل الحکمة فینا أهل البیت].

بیست و سوم آنکه نیز سمهودی در«جواهر العقدین»در ذکر تنبیهات متعلّقۀ بحدیث ثقلین گفته:[ثالثها-أنّ ذلک یفهم وجود من یکون أهلا للتّمسّک به من أهل البیت و العترة الطّاهرة فی کل زمان وجدوا فیه إلی قیام السّاعة،حتّی یتوجّه الحثّ المذکور إلی التّمسّک به،کما أنّ الکتاب العزیز کذلک،و لهذا کانوا کما سیأتی أمانا لأهل الأرض،و إذا ذهبوا ذهب أهل الأرض.و

أخرج أبو الحسن بن المغازلی من طریق موسی بن القاسم عن علی بن جعفر: سألت الحسن عن قول اللّه تعالی

ص: 278

«کَمِشْکاةٍ فِیها مِصْباحٌ» قال:المشکوة:فاطمة،و الشّجرة المبارکة:إبراهیم، لا شَرْقِیَّةٍ وَ لا غَرْبِیَّةٍ :لا یهودیّة و لا نصرانیّة، یَکادُ زَیْتُها یُضِیءُ وَ لَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نارٌ نُورٌ عَلی نُورٍ .قال:منها إمام بعد إمام،یهدی اللّه لنوره من یشاء،و قوله:منها إمام بعد إمام،یعنی أئمّة یقتدی بهم فی الدین و یتمسّک بهم فیه و یرجع إلیهم].

درین عبارت علاّمۀ سمهودی بکمال صراحت افاده نموده که از حدیث ثقلین فهمیده می شود وجود کسی که أهل تمسّک باشد از أهل بیت نبوی و عترت طاهره در هر زمان تا بقیام قیامت تا که حثّ مذکور فی الحدیث بآن متوجّه شود،چنانکه کتاب عزیز نیز چنین است،یعنی بقای قرآن هم برای تمسّک تا بقیامت لازم می باشد،و بهمین سبب این حضرات یعنی نفوس قدسیّه اهل بیت علیهم السّلام که در هر زمان أهل تمسّک هستند أمان می باشند برای أهل أرض،پس هر گاه مفقود شوند ایشان مفقود می گردند أهل أرض.و بعد ازین افادۀ سراسر إجادۀ علاّمۀ سمهودی برای مزید إثبات و احقاق و تأکید و إیثاق آن حدیثی مشتمل بر تفسیر آیۀ نور نقل کرده که در صدر آن تفسیر مشکاة بجناب فاطمۀ زهراء سلام اللّه علیها مذکورست،و در ذیل آن تفسیر نور علی نور باین جمله واقع شده:منها إمام بعد إمام.و سمهودی مذکور بعد ذکر این تفسیر مأثور در توضیح این جملۀ پر نور افاده نموده که مراد از منها إمام بعد إمام أئمّه هستند که اقتدا کرده می شود بایشان در دین و تمسّک کرده می آید بایشان در آن و رجوع واقع می شود بسویشان.و ازین تقریر پر تنویر علاّمۀ سمهودی به نهجی که مطلوب أهل حقّ کرام ثابت و محقّق،و زعم فاسد و قول کاسد شاهصاحب باطل می شود،کفلق الصّبح عند الإسفار واضح و آشکارست،و اللّه ولی التوفیق لأهل الأبصار.

بیست و چهارم آنکه نیز سمهودی در«جواهر العقدین»برای تأیید افادۀ سابقۀ خود آورده:[

و قد أخرج الحافظ عبد العزیز بن الأخضر من طریق أبی الطفیل عامر بن واثلة،قال: کان علی بن الحسین بن علی(رض)إذا تلی هذه الآیة: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللّهَ وَ کُونُوا مَعَ الصّادِقِینَ ،یقول،اللّهم!فارفعنی فی أعلی درجات

ص: 279

هذه النّدبة،و أعنّی بعزم هذه الارادة،و هب لی حسن المستعتب من نفسی،و خذ لی منها حتّی تتجرّد خواطر الدّنیا عن قلبی من مزید خشیتی منک،و ارزقنی قلبا و لسانا یتجاریان ذمّ الدّنیا و حسن التّجافی عنها حتّی لا أقول إلاّ صدقت،و أرنی مصادیق إجابتک بحسن توفیقک حتّی أکون فی کلّ حال حیث أردت. و ذکر بقیّة ما کان یقوله ممّا یشتمل علی وصف المحن و ما انتحلته طوائف من هذه الأمّة بعد مفارقتها لأئمّة الدّین و الشّجرة النّبویّة،الی ان قال:و ذهب آخرون إلی التّقصیر فی أمرنا و احتجّوا بمتشابه القرآن فتأوّلوا بآرائهم و اتّهموا مأثور الخبر،إلی أن قال:فالی من یفزع خلف هذه الأمّة و قد درست أعلام الملّة و دانت الامة بالفرقة و الاختلاف یکفر بعضهم بعضا و اللّه(تعالی)یقول: وَ لا تَکُونُوا کَالَّذِینَ تَفَرَّقُوا وَ اخْتَلَفُوا مِنْ بَعْدِ ما جاءَهُمُ الْبَیِّناتُ .فمن الموثوق به علی إبلاغ الحجّة و تأویل الحکمة إلاّ أهل الکتاب و أبناء أئمّة الهدی و مصابیح الدّجی الّذین احتج اللّه بهم علی عباده و لم یدع الخلق سدی من غیر حجة،هل تعرفونهم أو تجدونهم إلاّ من فروع الشّجرة المبارکة و بقایا الصّفوة الّذین أذهب اللّه عنهم الرّجس و طهّرهم و برّأهم من الآفات و افترض مودّتهم فی الکتاب.

هم العروة الوثقی و هم معدن التّقی و خیر حبال العالمین وثیقها

و أخرج الثّعلبی فی تفسیر قوله(تعالی):« وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمِیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا » عن جعفر بن محمّد رحمهما اللّه،قال:نحن حبل اللّه الّذی قال اللّه: وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمِیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا .

و أخرج أبو الحسن ابن المغازلی عن أبی جعفر،هو الباقر،فی قوله(تعالی): « أَمْ یَحْسُدُونَ النّاسَ عَلی ما آتاهُمُ اللّهُ مِنْ فَضْلِهِ »قال:نحن النّاس و اللّه!].

ازین عبارت ظاهرست که علامۀ سمهودی در مقام تأیید افادۀ سابقۀ خود متعلّق بحدیث ثقلین که مثبت بقای امامی از اهل بیت علیهم السّلام در هر زمانست کلام بلاغت نظام جناب إمام زین العابدین علیه السّلام را که بعد تلاوت آیۀ« کُونُوا مَعَ الصّادِقِینَ »بر زبان مبارک خود جاری می فرمود آورده،و این کلام هدایت انضمام نحوی که بر عصمت و طهارت أئمّۀ اهل بیت علیهم السّلام و حجج اللّه بودن ایشان بر

ص: 280

خلق و دیگر فضائل عظیمه و مناقب جسیمه شان دلالت دارد،أظهر من الشّمس و أبین من الامس است.و هر گاه این کلام هدایت التیام مؤیّد افادۀ مذکوره باشد باز چگونه می توان گفت که مقصود و مراد در حدیث ثقلین از عترت،جمیع أقارب جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم هستند؟!.

و نیز ازین عبارت ظاهرست که علامه سمهودی برای تأیید افادۀ سابقه خود کلام هدایت انضمام جناب إمام جعفر صادق علیه السّلام در تفسیر آیۀ« وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ »آورده،و این کلام ارشاد انضمام دلیل صریح انحصار حبل اللّه بودن در حضرات أئمّۀ اهل بیت علیهم السّلام می باشد و واجب التّمسّک بودن ایشان را برای تمامی أهل اسلام بوجه أکمل ثابت و محقّق می گرداند.پس چگونه أحدی از عقلا بعد ازین تجویز خواهد کرد که در حدیث ثقلین مصداق عترتی جمیع أقارب نبوی هستند؟!.

و نیز ازین عبارت آشکارست که علامۀ سمهودی در مقام تأیید افادۀ سابقۀ خود ارشاد باسداد جناب إمام محمّد باقر علیه السّلام در تفسیر آیۀ« أَمْ یَحْسُدُونَ النّاسَ عَلی ما آتاهُمُ اللّهُ مِنْ فَضْلِهِ »که مثبت أفضلیّت حضرات أئمّۀ اهل بیت علیهم السّلام بر قاطبه خلائق می باشد آورده،و در کمال ظهورست که بعد ازین عاقلی که بهرۀ از ایمان داشته باشد هرگز تجویز نخواهد کرد که در حدیث ثقلین مراد و مقصود جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم از عترت جملۀ أقارب آن حضرت می باشند.فانّ هذا من أبین المحال، و هم یجادلون فی اللّه و هو شدید المحال.

بیست و پنجم آنکه نیز سمهودی در«جواهر العقدین»در ذکر تنبیهات متعلقه بحدیث ثقلین گفته:[رابعها-هذا الحثّ شامل للتّمسّک بمن سلف من أئمّة أهل البیت و العترة الطّاهرة و الاخذ بهدیهم،و أحقّ من تمسّک به منهم إمامهم و عالمهم علیّ بن أبی طالب رضی اللّه عنه فی فضله و علمه و دقائق مستنبطاته و فهمه و حسن شیمه و رسوخ قدمه.و یشیر إلی هذا ما أخرجه الدّار قطنی فی«الفضائل»عن معقل ابن یسار:قال سمعت أبا بکر رضی اللّه عنهما یقول:علیّ بن أبی طالب رضی اللّه عنه عترة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم أی الّذین حثّ علی التّمسّک بهم،فخصّه أبو بکر رضی اللّه

ص: 281

عنه بذلک لما أشرنا إلیه،و لهذا خصّه صلّی اللّه علیه و سلّم من بینهم یوم غدیر خم بما سبق من

قوله: من کنت مولاه فعلیّ مولاه،اللّهمّ وال من والاه و عاد من عاداه و هذا حدیث صحیح لا مریة فیه.و

فی روایة عقب قوله «و عاد من عاداه»:و أحبّ من أحبّه و أبغض من أبغضه و انصر من نصره و اخذل من خذله. أخرج هذه الروایة البزّار برجال الصّحیح غیر فطر بن خلیفة و هو ثقة.و فی روایة أخرجه الدّار قطنی عن سعد بن أبی وقاص رضی اللّه عنه:فقال أبو بکر و عمر رضی اللّه عنهما:أمسیت یا بن أبی طالب مولی کلّ مؤمن و مؤمنة!و أخرج أیضا عن سالم بن أبی الجعد قال لعمر رضی اللّه عنه:إنّک تصنع بعلیّ شیئا لا تصنع بأحد من أصحاب النّبی صلّی اللّه علیه و سلّم!قال:إنّه مولای.

قال الحافظ ابن حجر:حدیث من کنت مولاه فعلی مولاه، أخرجه التّرمذی و النّسائیّ و هو کثیر الطّرق جدّا،و قد استوعبها ابن عقدة فی کتاب مفرد و کثیر من أسانیدها صحاح و حسان.

و روی الامام الثعلبی فی تفسیره أنّ سفیان بن عیینة رحمه اللّه سئل عن قول اللّه عزّ و جلّ: «سَأَلَ سائِلٌ بِعَذابٍ واقِعٍ» :فیمن نزلت؟فقال للسّائل:سألتنی عن مسئلة ما سألنی عنها أحد قبلک! حدّثنی أبی عن جعفر بن محمّد عن آبائه علیهم السّلام أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم لمّا کان بغدیر خمّ نادی النّاس فاجتمعوا فأخذ بید علی رضی اللّه عنه و قال:من کنت مولاه فعلیّ مولاه.فشاع ذلک و طار فی البلاد، فبلغ ذلک الحارث بن النّعمان الفهری فأتی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم علی ناقة له فنزل بالأبطح عن ناقته و أناخها و قال:یا محمّد!أمرتنا أن نشهد أن لا إله إلاّ اللّه و أنّک رسول اللّه فقبلناه منک،و أمرتنا أن نصلّی خمسا فقبلناه منک،و أمرتنا بالزّکاة فقبلنا.و أمرتنا أن نصوم فقبلنا،و أمرتنا بالحجّ فقبلنا،ثمّ لم ترض بهذا حتّی رفعت بضبعی علیّ تفضّله علینا و قلت:من کنت مولاه فعلیّ مولاه!فهذا شیء منک أم من اللّه عزّ و جلّ؟فقال النّبی صلّی اللّه علیه و سلّم:و الّذی لا إله إلاّ هو إنّ هذا من اللّه عزّ و جلّ فولّی الحارث و هو یرید راحلته و هو یقول:اللّهم إن کان ما یقوله محمّد حقّا فأمطر علینا حجارة من السّماء أو ائتنا بعذاب ألیم!فما وصل إلی راحلته حتّی رماه

ص: 282

اللّه بحجر فسقط علی هامته و خرج من دبره فقتله،فأنزل اللّه تعالی: سَأَلَ سائِلٌ بِعَذابٍ واقِعٍ لِلْکافِرینَ لَیْسَ لَهُ دافِعٌ ].

ازین عبارت سراسر بشارت ظاهر و باهرست که علاّمۀ سمهودی حکم تمسّک را که در حدیث ثقلین وارد است بأئمّه اهل بیت علیهم السّلام مخصوص می داند،و بالخصوص أحقّیّت جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام را در این باب بأحسن وجوه و أبلغ طرق واضح و لائح می گرداند،و در إثبات این مطلب بحدیث جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم

«من کنت مولاه فعلیّ مولاه» استشهاد می نماید.و نیز بأقوال أبو بکر و عمر تشبّث نموده در إبرام و توطید آن می افزاید،و کلّ ذلک یستأصل شافة المخاطب فی زعمه التعمیم و یوضح اختصاص حدیث الثّقلین بالأئمّة اللّهامیم علیهم آلاف الصّلوات و التّحیّة و التّسلیم من الرّب الرّحیم السّمیع العلیم.

بیست و ششم آنکه ابن حجر مکّی در صواعق بعد ذکر بعض روایات حدیث ثقلین گفته:و الحاصل أنّ الحثّ وقع علی التّمسّک بالکتاب و بالسّنّة و بالعلماء بهما من أهل البیت،و یستفاد من مجموع ذلک بقاء الأمور الثّلثة إلی قیام السّاعة].

ازین عبارت ظاهرست که ابن حجر با آن همه عصبیّت و عناد خود حدیث ثقلین را مخصوص بعلماء اهل بیت علیهم السّلام می داند و إبقای ایشان تا قیام قیامت بلا تحرّج مصرّح می گرداند.پس زعم مخاطب که در این حدیث مقصود از عترت جمیع اقارب نبوی هستند،بلا ریب باطل گردید و حقّ حقیق و صدق أنیق برای أصحاب تحقیق و ارباب تحدیق بحدّ تبیّن عام و تحقّق تامّ رسید،و للّه الحمد علی ذلک.

بیست و هفتم آنکه ابن حجر مکّی در«صواعق»بعد ذکر حدیث ثقلین و آوردن بعض شواهد و مؤیّدات آن گفته:[تنبیه-سمّی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم القرآن و عترته،و هی بالمثنّاة الفوقیّة الأهل و النّسل و الرهط الأدنون ثقلین لأنّ الثّقل کلّ نفیس خطیر مصون،و هذان کذلک إذ کلّ منهما معدن العلوم اللّدنیّة و الأسرار و الحکم العلیّة و الأحکام الشّرعیّة،و لذا حثّ صلّی اللّه علیه و سلّم علی الاقتداء و التّمسّک بهم و التّعلّم منهم و

قال: الحمد للّه الّذی جعل فینا الحکمة

ص: 283

أهل البیت. و قیل:سمّی ثقلین لثقل وجوب رعایة حقوقهما.ثمّ الّذین وقع الحثّ علیهم منهم إنّما هم العارفون بکتاب اللّه و سنّة رسوله إذ هم الّذین لا یفارقون الکتاب إلی الحوض،و یؤیّده الخبر السّابق:

و لا تعلّموهم فانّهم أعلم منکم. و تمیّزوا بذلک عن بقیة العلماء لأنّ اللّه أذهب عنهم الرّجس و طهّرهم تطهیرا و شرّفهم بالکرامات الباهرة و المزایا المتکاثرة و قد مرّ بعضها و سیأتی الخبر الّذی فی قریش:

و تعلّموا منهم فانّهم أعلم منکم. فاذا ثبت هذا لعموم قریش،فأهل البیت أولی منهم بذلک لانّهم امتازوا عنهم بخصوصیّات لا یشارکهم فیها بقیّة قریش و فی أحادیث الحثّ علی التّمسّک بأهل البیت إشارة إلی عدم انقطاع متأهّل منهم للتمسّک إلی یوم القیمة کما أنّ الکتاب العزیز کذلک،و لهذا کانوا أمانا لأهل الأرض کما یأتی،و یشهد لذلک الخبر السّابق:

فی کلّ خلف من أمّتی عدول من أهل بیتی،الی آخره. ثمّ أحقّ من یتمسّک به منهم إمامهم و عالمهم علی بن أبی طالب کرّم اللّه وجهه لما قدّمناه من مزید علمه و دقائق مستنبطاته،و من ثمّ قال أبو بکر:علیّ عترة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم،أی الّذین حثّ علی التّمسک بهم فخصّه لما قلناه و لذلک خصّه صلّی اللّه علیه و سلّم بما مرّ یوم غدیر خم].

و این عبارت که مقتبس از افادات علامۀ سمهودیست بوجوه عدیده دلالت دارد بر اینکه حدیث ثقلین بلا اشکال و بلا ارتیاب بأهلبیت عصمت و طهارت سلام اللّه علیهم اجمعین مخصوص می باشد،و هرگز تمام أقارب نبوی از آن مراد نیستند.

پس محل کمال تعجّب است که چگونه شاهصاحب از افادات ابن حجر در«صواعق» که خیلی کتاب معروف و مشهور می باشد إعراض و اغماض نموده راه تعمیم در مصادیق حدیث ثقلین پیموده،در إظهار عصبیّت و عناد خود افزوده آفتاب بی سحاب را بگل اندوده اند! بیست و هشتم آنکه شرف الدّین حسن طیبی که إمام مشهور اهل سنّت است در بیان معنی تمسّک بقرآن و عترت افادۀ نموده که دلیل صریح اختصاص این حدیث شریفست ببعض أقارب نبوی دون الکلّ،و بعد أدنی تأمل در آن هرگز عاقلی راضی نمی شود به اینکه مزعوم فاسد شاهصاحب را در باب تعلّق این حدیث بجمیع

ص: 284

أقارب برای ساعتی قبول نماید،و در إظهار رقاعت خود بیفزاید.

طیبی مذکور در«کاشف-شرح مشکاة»در شرح حدیث ثانی فصل ثانی باب مناقب اهل بیت علیهم السّلام گفته:[و معنی التّمسّک بالقرآن العمل بما فیه و هو الایتمار بأوامره و الانتهاء عن نواهیه،و التّمسّک بالعترة محبّتهم و الاهتداء بهدیهم و سیرتهم].

ازین عبارت ظاهرست که نزد طیبی معنای تمسّک بعترت محبّت ایشان و اهتدا بهدی و سیرتشان می باشد،و در کمال ظهورست نزد قاطبۀ أهل اسلام که أقارب نبوی بالتّمام دارای این شرف عالیمقام نبودند که هدایشان قابل اتّباع و اقتدا و سیرتشان مورث تبصّر و اهتداء باشد،بلکه از جملۀ أقارب نبوی همان أشخاص أهل این مطلب هستند که واصل بمرتبۀ عصمت و طهارت می باشند و بهدای مستقیم و سیرت حقۀ خود بر قلوب مسترشدین نور حقیقت می پاشند.

بیست و نهم آنکه بدر الدّین محمود بن أحمد الرّومی در«تاج الدّرّة-شرح قصیده برده»در شرح شعر:

دعا إلی اللّه فالمستمسکون به مستمسکون بحبل غیر منفصم

بکمال بلاغت و إفصاح و نهایت صراحت و إیضاح افاده نموده که سبب متّصل برضوان خدای أکبر که بر او أصلا انفصام طاری نمی شود کتاب خدا و عترت جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم است که از أهل عصمت و طهارت می باشند.و بعد این افادۀ سراسر إجاده،حدیث ثقلین را ذکر فرموده و آن را در مقصود خود نصّ وا نموده،و پر ظاهرست که بعد تصریح صریح و اعتراف بحقّ نصیح،چگونه کسی از عقلا قول شاهصاحب را در باب تعمیم مصادیق عترت بسمع إصغا خواهد شنید،و بچه دلیل آن را قابل قبول أصحاب أحلام و عقول خواهد دید؟!زیرا که بر عوام أهل اسلام فضلا عن العلماء الأعلام واضح و آشکارست که جملۀ أقارب نبوی هرگز موصوف بعصمت و طهارت نبودند و گاهی بله و صبیان هم نسبت بایشان این زعم باطل را در گوشۀ خاطر خود جاگزین ننموده اند،و جز این نیست که أصحاب عصمت و طهارت،أقارب مخصوصین سرور کائنات علیه و آله آلاف الصّلوات و التحیات هستند که بارها بأقوال و أفعال آن جناب

ص: 285

تعیین و تبیینشان بمنصّۀ شهود رسیده است و بکّرات و مرّات أنوار أسماء و أشخاصشان بنصوص کلمات نبویّه و خصوص تعریفات مصطفویّه بأسماع و أبصار أهل ایمان جلوه گر گردیده.

حالیا عبارت موعوده«تاج الدّره»که فی الحقیقة مثل ضیاء الغرّه است باید دید،و هی هذه:[المعنی،یقول ذلک الحبیب هو الّذی دعا أهل التّکلیف قاطبة من جنّ و إنس و عرب و عجم فی زمانه و بعده إلی یوم القیمة إلی دین اللّه و ما فیه رضاه إذ ترجی شفاعته داعیا إلی اللّه باذنه،فالمعتصمون بدینه و المجیبون لدعوته اعتصام حقّ و إجابة صدق معتصمون بسبب من اللّه تعالی متّصل إلی رضوانه الأکبر من غیر أن یطرأ علیه انفصام أصلا،و ذلک السّبب لیس إلاّ کتاب اللّه تعالی و عترة نبیّه من أهل العصمة و الطّهارة الواجب علی غیرهم مودّتهم بعد معرفتهم إیمانا بقوله تعالی:

قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی ،و تصدیقا

لقوله صلّی اللّه علیه و سلّم:

ترکت فیکم الثّقلین کتاب اللّه و عترتی،

و فی روایة: ترکت فیکم ما إن تمسّکتم به لن تضلّوا بعدی کتاب اللّه و عترتی لن یفترقا حتّی یردا علی الحوض. و هذا نصّ فی المقصود،فمن تمسّک بکتاب اللّه تمسّک بهم و من عدل عنهم عدل عن کتاب اللّه من حیث لا یدری و هو یقول:آمنت باللّه و بکلّ ما ثبت مجیء رسول اللّه(صلی الله علیه و آله)به من عند اللّه فَلا وَ رَبِّکَ لا یُؤْمِنُونَ حَتّی یُحَکِّمُوکَ فِیما شَجَرَ بَیْنَهُمْ ثُمَّ لا یَجِدُوا فِی أَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمّا قَضَیْتَ وَ یُسَلِّمُوا تَسْلِیماً .هذا هو الإیمان الکامل.و عن أمیر المؤمنین و إمام المسلمین علیّ رضی اللّه تعالی عنه:الإیمان عشرة أجزاء،لسلمان منها تسعة أجزاء،و للمقداد ثمانیة.إلی آخر الکلام].

سی أم آنکه ملاّ علی قاری در«شرح شفای قاضی عیاض»بشرح حدیث ثقلین گفته:[ثمّ المراد بعترته أخصّ قرابته.و قیل:المراد علماء أمّته،فالتّمسّک بالقرآن التّعلّق بأمره و نهیه و اعتقاد جمیع ما فیه و حقیّته،و التّمسّک بعترته محبّتهم و متابعة سیرتهم].

ازین عبارت ظاهرست که مراد جناب سرور عباد صلوات اللّه علیه و آله إلی یوم المعاد در حدیث ثقلین از عترت أخصّ أقارب آن جناب هستند،و پر ظاهرست که هر گاه بنصّ علی قاری،مراد آن حضرت از عترت أخصّ أقارب خود بوده باشد،بلا ریب

ص: 286

دعوای شاه صاحب در باب تعمیم أقارب باطل و از حلیۀ صحّت عاطل خواهد شد.

کما لا یخفی علی کلّ ذی عین.

و نیز چون علی قاری درین عبارت تصریح نموده که مراد از تمسّک بعترت محبّتشان و متابعت سیرتشان هست،پس ازین روهم شبهۀ تعمیم أقارب درین حدیث هباء منثورا می گردد،زیرا که جملۀ أقارب نبوی هرگز متأهل محبّت و متابعت سیرت نبودند،پس عاقل بصیر و ناقد خبیر را لازمست که از جملۀ أقارب نبوی همان أشخاص را مصداق عترت در حدیث ثقلین بداند که بسبب عصمت و طهارت محبّت و متابعت سیرتشان بی نقص و بی عیب بلکه موجب رضای عالم شهادت و غیب است.

اما آنچه علی قاری درین عبارت آورده:[و قیل:علماء أمّته]،پس چون قول مجهول القائل است،و دلائل بیشمار و أقوال علمای کبار مبطل و موهن آنست، لهذا قابل التفات أرباب أبصار و أصحاب أنظار نیست،و کافی است برای بطلان آن همین قدر که اگر مراد جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم در حدیث ثقلین از عترت،علمای أمّت عموما می بود هرگز علمای أعلام و محقّقین عظام سنّیّه این حدیث را در فضائل اهل بیت علیهم السّلام مذکور نمی ساختند و باظهار اختصاص این حدیث شریف بآن نفوس قدسیّه،سیوف مسلوله بر رءوس أعدایشان نمی آختند،و هذا ظاهر کلّ الظهور و لکنّ الخدوع الغرور یستولی علی أولیائه بکلّ کذب و زور،و اَللّهُ وَلِیُّ الَّذِینَ آمَنُوا یُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَی النُّورِ .

سی و یکم آنکه ملاّ علی قاری در«مرقاة-شرح مشکاة»بشرح حدیث ثقلین که از جابر منقولست گفته:[قال ابن الملک(1):التّمسّک بالکتاب العمل بما فیه و هو الایتمار بأوامره و الانتهاء بنواهیه،و معنی التّمسّک بالعترة محبّتهم و الاهتداء

ص: 287

بهدیهم و سیرتهم.زاد السّیّد جمال الدّین:إذا لم یکن مخالفا للدّین.قلت:فی إطلاقه صلّی اللّه علیه و سلّم إشعار بأنّ من یکون عترته فی الحقیقة لا یکون هدیه و سیرته إلاّ مطابقا للشّریعة و الطّریقة].

ازین عبارت ظاهرست که نزد ابن الملک،مقصود جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم در حدیث ثقلین از تمسّک بعترت آنست که محبّتشان اختیار کنند و بهدی و سیرتشان اهتداء حاصل نمایند.و پر ظاهرست که چون جملۀ أقارب نبوی هرگز هدی و سیرتشان لائق اهتداء نبود پس لا محاله مقصود محمود آن جناب از عترت أخصّ أقارب خواهد بود که آنها بوجه عصمت و طهارت خود برای خلق خدا مطاع و مقتدا می باشند و اتّباع و اقتدایشان بلا تجاوز و اعتدا مورث نجات و اهتداست.و چون جمال الدّین پی بعصمت این نفوس قدسیّه نبرده بود لهذا در اهتدا بهدی و سیرتشان قید[إذا لم یکن مخالفا للدّین]افزود.و علی قاری بتوفیق خالق باری پرده از بطلان و هوان این قید مستهجن و مهان برانداخت،و بتصریح صریح ظاهر ساخت که در إطلاق آن جناب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم اشاره است به اینکه هر که از عترت آن حضرت صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فی الحقیقة خواهد بود ضرورست که سیرت او مطابق شریعت و طریقت باشد،و فی هذا الکلام الصّمیم دلیل قاطع علی بطلان التّعمیم،و اللّه یهدی من یشاء إلی صراط مستقیم.

سی و دوم آنکه نیز علی قاری در«مرقاة-شرح مشکاة»بشرح حدیث ثقلین که از زید بن أرقم منقولست بعد نقل کلامی از طیبی گفته:[و أقول:الأظهر هو أنّ أهل البیت غالبا یکونون أعرف بصاحب البیت و أحواله،فالمراد بهم أهل العلم منهم المطّلعون علی سیرته الواقفون علی طریقته العارفون بحکمه و حکمته و بهذا یصلح أن یکونوا مقابلا لکتاب اللّه سبحانه کما قال: وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ .و یؤیّده ما

أخرجه أحمد فی«المناقب»عن حمید بن عبد اللّه بن زید أنّ النّبی صلّی اللّه علیه و سلّم ذکر عنده قضاء قضی به علی بن أبی طالب فأعجبه و قال:

الحمد للّه الّذی جعل فینا الحکمة أهل البیت.

و أخرج ابن أبی الدّنیا فی«کتاب الیقین»عن محمّد بن مسعر الیربوعی،قال:قال علیّ للحسن: کم بین الایمان و الیقین؟قال:

ص: 288

أربع أصابع.قال:بیّن!قال:الیقین ما رأته عینک،و الإیمان ما سمعته أذنک و صدّقت به.قال:أشهد أنّک ممّن أنت منه،ذریّة بعضها من بعض.و قارف الزهری(ذنبا.ظ) فهام علی وجهه،فقال له زین العابدین:قنوطک من رحمة اللّه الّتی وسعت کلّ شیء أعظم علیک من ذنبک.فقال الزّهری:اللّه أعلم حیث یجعل رسالته،فرجع إلی أهله و ماله].

ازین عبارت بکمال وضوح ظاهرست که علی قاری حدیث ثقلین را از جمله أقارب نبوی متعلّق بحضراتی می داند که أهل علم هستند و بر سیرت جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم مطّلع می باشند و از طریقت آن حضرت آگاهی دارند و بحکم و حکمت آن جناب عارفند،و بهمین سبب درست می شود این مطلب که این حضرات مقابل کتاب خدا بشوند، و این افادۀ علی قاری بنحوی که مفید تخصیص و مبطل تعمیمست هر ناظر بصیر بآن پی میبرد.و نیز ازین عبارت ظاهرست که علی قاری برای تشیید و تأیید افادۀ خود أوّلا آیۀ وافیة الهدایۀ «وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ» آورده و من بعد حدیث حکم فرمودن جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام در قضیّه و پسندیدن جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم آن را و فرمودن کلمۀ بلیغۀ«الحمد للّه الّذی جعل الحکمة فینا أهل البیت»ذکر کرده و بعد از این خبر کرامت أثر،مکالمۀ جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام با جناب إمام حسن علیه السّلام در باب إیمان و یقین و فرمودن آن جناب بخطاب فرزند ارجمند خود:

أشهد أنّک ممّن أنت منه ذریّة بعضها من بعض ،نقل نموده و پستر از آن قضیۀ عجیبۀ هیمان زهری مهان،بسبب مقارفت عصیان و هدایت فرمودن جناب إمام زین العابدین علیه السّلام او را بتذکیر رحمت خدای منّان و گفتن زهری: اَللّهُ أَعْلَمُ حَیْثُ یَجْعَلُ رِسالَتَهُ ، مذکور ساخته.

و این صنیع منیع علی قاری نزد منصف خبیر شاهد آنست که او حدیث ثقلین را مختصّ بحضرات أئمّۀ اهل بیت علیهم السّلام می داند و بذکر اخبار و آثاری که دلالت بر علوّ مقام ایشان در علم و حکمت و ارشاد و هدایتست،حقّ حقیق را بر منصّۀ اعتراف می نشاند،و هذا ممّا یستأصل شافة التعمیم الذمیم و یرسل علی زعم المخاطب الرّیح العقیم.

ص: 289

سی و سوم آنکه عبد الرّؤوف مناوی در«فیض القدیر-شرح جامع صغیر»در شرح حدیث ثقلین که بروایت زید بن أرقم منقولست گفته:[و أهل بیتی،أی و ثانیهما أهل بیتی و هم من حرمت علیهم الصّدقة من أقربائه.قال الحکیم:حضّ علی التّمسّک بهم لأنّ الأمر لهم معاینة فهم أبعد من المحنة،و هذا عامّ أرید به خاصّ و هم العلماء العاملون منهم].

ازین عبارت در کمال ظهورست که مناوی در شرح این حدیث شریف اوّلا اگر چه بتقلید ناسدید زید بن أرقم تفسیر اهل بیت بأقارب محرومین عن الصّدقة می نماید لیکن ثانیا رو براه صواب آورده از عارف کبیر و عالم نحریر خود حکیم ترمذی نقل می کند که در أمر بتمسّک تمامی أقارب نبوی مقصود نیستند،بلکه مراد،همان حضرات هستند که علمای عاملین باشند!و این افادۀ حکیم ترمذی که مناوی آن را استجادة و اعتمادا نقل نموده بحمد اللّه تعالی برای إبطال ادّعای تعمیم ذمیم،کافی و وافیست و این قدر اعتراف هم آثار تعصّب مخاطب ملیم را ماحی و عافی!.

سی و چهارم آنکه نیز مناوی در«فیض القدیر»بشرح این حدیث شریف که بروایت زید بن ثابت منقولست گفته:[قال الحکیم:و المراد بعترته هنا العلماء العاملون منهم إذ هم الّذین لا یفارقون القرآن].

ازین عبارت واضح است که نزد حکیم ترمذی مراد جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم درین مقام از عترت خود،علماء عاملینشان هستند زیرا که همان بزرگواران کسانی می باشند که از قرآن مفارقت نمی کنند،و این توجیه وجیه حقّ أبلج را از باطل لجلج بوجه أحسن تمییز می دهد،و این تنبیه نبیه،بطلان زعم تعمیم أقارب را بعنوان أبین فراروی أصحاب عقل و إنصاف می نهد.

سی و پنجم آنکه نیز مناوی در«فیض القدیر»بشرح حدیث ثقلین منقول از زید بن ثابت گفته:[

و عترتی أهل بیتی، تفصیل بعد اجمال بدلا أو بیانا،و هم أصحاب الکساء الّذین أذهب اللّه عنهم الرّجس و طهّرهم تطهیرا].

و نیز مناوی در«تیسیر-بشرح جامع صغیر»بشرح حدیث مذکور گفته:

ص: 290

[و عترتی بمثنّاة فوقیّة أهل بیتی تفصیل بعد اجمال بدلا أو بیانا،و هم أصحاب الکساء].

ازین دو عبارت کفلق الصّبح روشن است که نزد مناوی در این حدیث شریف جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم أهل بیتی را بعد عترتی بعنوان تفصیل بعد الإجمال ذکر فرموده است،و باعتبار ترکیب نحوی،لفظ أهل بیتی برای لفظ عترتی یا بدلست یا بیان و اینکه اهل بیت جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم أصحاب کساء هستند که خداوند عالم ازیشان رجس را دور داشته است و ایشان را مطهّر ساخته است بتطهیر کامل،و بعد این تصریح صریح و توضیح نصیح مناوی،کیست که در اختصاص حدیث ثقلین بأهلبیت عصمت و طهارت ریبی داشته باشد،و بزعم باطل تعمیم ذمیم،گونه دین و ایمان خود را خراشد؟! سی و ششم آنکه نیز مناوی«در فیض القدیر»بشرح حدیث ثقلین که از زید بن ثابت منقولست گفته:[تنبیه-قال الشّریف السّمهودی:هذا الخبر یفهم منه وجود من یکون أهلا للتّمسّک من أهل البیت و العترة الطّاهرة فی کلّ زمان إلی قیام السّاعة حتّی یتوجّه الحث المذکور إلی التّمسّک به،کما أنّ الکتاب کذلک فلذلک کانوا أمانا لأهل الأرض فاذا ذهب أهل الأرض].

ازین عبارت چنانچه می بینی کالشّمس فی رابعة النّهار واضح و آشکارست که مناوی از سمهودی نقل می نماید که از حدیث ثقلین مفهوم می شود که در هر زمانی تا قیام قیامت کسی که أهل تمسّک باشد از اهل بیت و عترت طاهره موجود خواهد ماند.

و این افادۀ سراسر إجاده کما نبّهنا علیه سابقا دلیل واضح تخصیص خاصّ و مبطل زعم تعمیم ظاهر الانتقاص می باشد،و شبهۀ مراد بودن جملۀ أقارب را از بیخ و بن می تراشد.

سی و هفتم آنکه شیخ عبد الحقّ دهلوی در«لمعات-شرح مشکاة» در شرح حدیث ثقلین که از جابر منقولست گفته:[

قوله: کتاب اللّه بالنّصب بدل من ما و عترتی عطف علیه أهل بیتی بیان لعترتی.عترة الرّجل نسله و رهطه و عشیرته الادنون ممّن مضی و غبر،و بیّنه صلّی اللّه علیه و سلّم بأهلبیتی تشریفا و تکریما لهم بکونهم أهل بیته و مخالطین و مقتبسین من أنواره فائزین بأسراره،و الظّاهر أنّ المراد بأهل البیت

ص: 291

هیهنا أخصّ من أولاد الجدّ القریب و هم بنو هاشم بل أولاده و ذریته و العترة أعم من ذلک فافهم].

ازین عبارت ظاهرست که عبد الحقّ دهلوی در شرح حدیث ثقلین واضح نموده که قول جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم أهل بیتی بیانست برای قول آن جناب:و عترتی،و بعد ازین عبد الحقّ در معنای عترت ذکر کرده که عترت بمعنی أولاد و قریب ترین أقاربست،و من بعد افاده نموده که تبیین جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم عترت را بأهلبیت خود برای تشریف و تکریم ایشانست تا ظاهر شود که این حضرات اهل بیت آن جناب هستند و مخالطت بآن جناب دارند و از أنوار آن جناب اقتباس می نمایند و بأسرار آن جناب فائزند،و پستر از آن معترف شده به اینکه ظاهر این ست که مراد بأهلبیت در این جا آن حضرات هستند که از أولاد جدّ قریب نبوی که بنی هاشم می باشند خاصّ تر هستند، یعنی مراد از اهل بیت کلّ بنی هاشم نیستند بلکه مقصود از اهل بیت أولاد و ذریّت آن جناب هستند و عترت ازین معنی عام ترست.

و ازین افادات عبد الحقّ بحمد اللّه بکمال انجلا و سفور واضح و لائح می گردد که اولا تمامی أقارب نبوی در معنای عترت داخل نیستند بلکه عترت بمعنای نسل و قریب ترین أقاربست.و ثانیا مقصود جناب نبوی از عترت هم تمامی عترت آن جناب نیست،بلکه مراد اهل بیت آن جناب هستند.و ثالثا از اهل بیت هم مراد تمامی بنی هاشم نیستند بلکه أولاد و ذریّت آن جناب مقصود می باشند.و رابعا مراد آن حضرت از اهل بیت خود همان حضرات هستند که مخالطت بآنجناب داشتند و مقتبس أنوار آن جناب و فائز بأسرار آن جناب بودند،و فی هذا من التخصیص بعد التخصیص ما لا یخفی علی ذی فهم رصیص.

سی و هشتم آنکه عبد الحقّ دهلوی در«أشعّة اللّمعات-شرح مشکاة»در شرح حدیث ثقلین منقول از جابر گفته:

[فسمعته یقول: یا ایها الناس!انی ترکت فیکم ما ان أخذتم به لن تضلوا ،پس شنیدم آن حضرت را که می گفت آگاه باشید أی مردمان بدرستی من گذاشته ام در شما چیزی را که اگر بگیرید آن را و عمل کنید بآن هرگز گمراه نمی شوید

کتاب اللّه و عترتی ،کتاب خدا را و أهل

ص: 292

بیت خود را و عترت قوم و خویشان و نزدیکان مرد و اهل بیت وی.تفسیر کرد آن را بقول خود و أهل بیتی.بجهت اشارت کردن بآنکه مراد اینجا از عترت أخصّ از قوم و أقرباست که أولاد جدّ قریب باشند،یعنی أولاد و ذرّیت وی صلّی اللّه علیه و آله و سلّم]انتهی.

و این عبارت عبد الحق هم بحمد اللّه تعالی برای إبطال تعمیم ذمیم و إثبات تخصیص صمیم کفایت می کند و ریشۀ شبهۀ مخاطب را علی وجه الاستیصال می کند.

سی و نهم آنکه محمود قادری شیخانی در«صراط سوی»بعد ذکر حدیث ثقلین بروایات عدیده و سیاقات سدیده گفته:[و معنی الثّقلین فی الاحادیث المذکورة:

العظیم و کبیر الشّأن کما قاله النووی.و فی«القاموس»:یطلق الثّقل علی متاع المسافر و کلّ شیء نفیس مصون،و الثّقلان الانس و الجنّ لتفضیلهما علی غیرهما بالتمییز و العقل،و الاثقال کنوز الارض و موتاها.و لا خفاء فی أنّ أهل البیت النّبویّ من خلاصة قریش،و قد تقدّم:

یا أیّها النّاس!لا تقدّموا قریشا فتهلکوا و لا تخلّفوا عنها فتضلّوا الحدیث. و سیأتی أنّ أهل البیت النّبوی أمان لأهل الأرض فإذا ذهبوا ذهب اهل الأرض.و کان الحسن یفسّر المشکاة بفاطمة الزّهراء،و الشجرة المبارکة بابراهیم،و یفسّر لا شَرْقِیَّةٍ وَ لا غَرْبِیَّةٍ أی لا یهودیّة و لا نصرانیّة،و یفسّر قول: یَکادُ زَیْتُها یُضِیءُ وَ لَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نارٌ نُورٌ عَلی نُورٍ بامام بعد طمام و عالم عامل بعد عالم عامل من الائمّة التی یقتدی بهم فی الدّین و یتمسّک بهم فیه و یرجع إلیهم،و یفسّر قوله: یَهْدِی اللّهُ لِنُورِهِ مَنْ یَشاءُ ،بیهدی اللّه لولایتها من یشاء،و اللّه أعلم بهذا التّأویل.قلت:و فی تفسیری ما تغنیک عن تأویل هذه الآیة و تفسیرها فراجعه إن شئت.و

عن أبی الطّفیل عامر بن واثلة: و کان علی بن الحسین بن علیّ إذا تلا قوله تعالی« یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللّهَ وَ کُونُوا مَعَ الصّادِقِینَ »یقول:اللّهم ارفعنی فی اعلی درجات هذه النّدبة،و أعنّی بعزم الإرادة،و هب لی حسن المستعتب من نفسی،و خذ لی منها حتّی یتجرّد خواطر الدّنیا عن قلبی من مزید خشیتی منک،و ارزقنی قلبا و لسانا یتجاریان ذمّ الدّنیا و حسن التّجافی عنها حتّی لا أقول إلاّ صدقت،و أرنی مصادیق إجابتک بحسن توفیقک حتّی أکون فی کلّ حال حیث أردت.و أعلم أنّ أهل البیت همّ الذّرّیّة الطّیّبة و

ص: 293

فروع الشّجرة المبارکة و بقایا الصّفوة الّذین أذهب اللّه عنهم الرّجس و طهّرهم تطهیرا و برّأهم من الآفات و افترض مودّتهم فی الکتاب و السنّة و هم العروة الوثقی و هم معدن التّقی*و خیر حبال العالمین وثیقها.

و کان جعفر بن محمد.یقول فی تفسیر قوله تعالی « وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمِیعاً »:نحن جبل اللّه ف اِعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمِیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا ،و

کان محمّد الباقر(علیه السلام)یقول فی قوله تعالی« أَمْ یَحْسُدُونَ النّاسَ عَلی ما آتاهُمُ اللّهُ مِنْ فَضْلِهِ »:نحن النّاس و اللّه!قلت:و هم النّاس حقّا،و أعداؤهم النّسناس حقا حقا. و عن معقل بن یسار:سمعت أبا بکر یقول:علیّ ابن أبی طالب عترة رسول اللّه،أی الّذی حثّ علی التّمسّک بهم].

ازین عبارت ظاهرست که قادری بعد بیان معنی ثقلین برای تأیید حدیث ثقلین تفسیر آیۀ «نُورٌ عَلی نُورٍ» و کلام هدایت انضمام جناب إمام زین العابدین علیه السّلام متعلّق بآیۀ« کُونُوا مَعَ الصّادِقِینَ »و تفسیر آیۀ« وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمِیعاً »از جناب إمام جعفر صادق علیه السّلام و تفسیر آیۀ« أَمْ یَحْسُدُونَ النّاسَ عَلی ما آتاهُمُ اللّهُ مِنْ فَضْلِهِ »!از جناب إمام محمد باقر علیه السّلام نقل نموده و بعد این همه قول أبو بکر«علیّ بن أبی طالب عترة رسول اللّه صلعم»ذکر کرده،و بر ناظر ممعن درین عبارت بوجوه سافرة الانوار بلا ریب و استنکار واضح و آشکار می گردد که نزد قادری این حدیث شریف مختصّ بأئمّۀ اهل بیت عصمت و طهارت سلام اللّه علیهم أجمعین می باشد،و هرگز بجملۀ أقارب نبوی تعلّق ندارد،و ذلک أوضح من أن ینبّه علیه و لکنّ جحود المخاطب قد قادنا إلیه.

چهلم آنکه محمّد بن عبد الباقی زرقانی در«شرح مواهب لدنیّه»در شرح حدیث ثقلین منقول از زید بن أرقم گفته:[قال الحکیم الترمذی:حضّ علی التّمسّک بهم لأنّ الامر لهم معاینة،فهم أبعد عن المحنة،و هذا عامّ أرید به خاصّ،و هم العلماء العاملون منهم].

و این کلام حکیم ترمذی که زرقانی آن را نقل نموده دلالت صریحه دارد بر اینکه حدیث ثقلین بتمامی أقارب نبوی متعلّق نیست،بلکه مراد جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم حضرات مخصوصین هستند که علمای عاملین می باشند،و هذا الکلام و إن کان فیه نوع من التقصیر و التّبتیر لکنّه کاف فی إرغام المخاطب اللهج بالتغریر و التزویر.

ص: 294

چهل و یکم آنکه نیز زرقانی در«شرح مواهب لدنیّه»در شرح حدیث ثقلین منقول از أبو سعید خدری گفته:[

و عترتی أهل بیتی تفصیل بعد اجمال بدل أو بیان یعنی:ان ائتمرتم بأوامر کتاب اللّه و انتهیتم بنواهیه و اهتدیتم بهدی عترتی و اقتدیتم بسیرتهم اهتدیتم فلم تضلوا].

و این عبارت چنانچه می بینی دلیل صریحست بر اینکه مراد از عترت همان حضرات هستند که اهتدا بهداشان و اقتدا بسیرتشان موجب هدایت و مانع ضلالتست،و پر ظاهرست که این شرف بجز اهل بیت عصمت و طهارت سلام اللّه علیهم اجمعین دیگر أقارب را غیر حاصلست و أحدی سوای ایشان باین مرتبۀ رفیعه غیر واصل.پس تعمیم در مصادیق عترت هرگز در این حدیث صحیح نمی شود و هیچ عاقلی در این راه کج که مخاطب رفته است نمی رود.

چهل و دوم آنکه نیز زرقانی در«شرح مواهب لدنیّه»در شرح حدیث ثقلین منقول از أبی سعید خدری گفته:[قال الشریف السمهودی:هذا الخبر یفهم وجود من یکون أهلا للتمسک به من عترته فی کل زمن الی قیام الساعة حتی یتوجه الحث المذکور علی التمسک به کما أن الکتاب کذلک فلذا کانوا أمانا لاهل الارض).

و این عبارت کما نبّهنا علیه سابقا دلیل واضح بر تخصیص سلیم و برهان لائح بر فساد تعمیم ذمیم می باشد و خاک مذلّت و هوان بر رءوس منکرین وجود حجّت خدا درین زمان بخوبی می پاشد.

چهل و سوم آنکه حسام الدّین سهارنپوری در«مرافض»بعد ذکر حدیث ثقلین که از جابر منقولست گفته:[(ابن.ظ)عبد الملک گفته که:تمسک بکتاب اللّه عبارتست از عمل بموجب أحکام او،و تمسک بعترت او کنایتست از محبت و محافظت حرمت ایشان و اهتدا بهدی و سیرتشان.و سید جلال(جمال.ظ)الدین رحمه اللّه در اینجا قید کرده که:اگر هدی و سیرتشان مخالف دین و شریعت نبود،همانا که مراد عبد الملک را نیز همین خواهد بود نه مطلق چه در بعض افراد مطلق عدم ضلالت متحقق نمی شود.ملا علی قاری گفته که در اطلاق آن حضرت صلّی اللّه علیه و سلّم اشعار است بآنکه عترت در حقیقت کسی است که سیرت او مخالف شریعت نبود.انتهی].

و بحمد اللّه تعالی این عبارتهم مثل عبارت«مرقاة-شرح مشکاة»که سابقا گذشته عاقل خبیر را بسوی تخصیص مصادیق عترت می کشاند و شبهۀ تعمیم را که مخاطب ملیم در پی آن گشته بلا ریب بآب می رساند.

چهل و چهارم آنکه عبد اللّه بن محمّد بن عامر الشّبراوی الشّافعی حدیث ثقلین را بکمال إیضاح متعلّق بمخصوصین أقارب وانموده در اعتراف بأمر حق و صواب مسلک

ص: 295

إنصاف پیموده،چنانچه در کتاب«الإتحاف بحبّ الاشراف»بعد نقل حدیث ثقلین از مسلم و ترمذی و حاکم گفته:[قال ابن حجر فی«الصواعق»:سمی النبی صلّی اللّه علیه و سلّم القرآن و العترة ثقلین،لان الثقل کل نفیس خطیر مضنون به،و هذان کذلک إذ کل منهما معدن للعلوم الدینیه و الاسرار الجلیة(العلیة.ظ)الشرعیة،و لهذا حث علی الاقتداء و التمسک بهما.و قیل:سمی ثقلین لثقل وجوب رعایة حقوقهما ثم الذی وقع علیهم الحث منهم انما هم العارفون بکتاب اللّه و المستمسکون بسنة رسوله إذ هم الذین لا یفارقون الکتاب الی الحوض و ما أحقهم بقول من قال:

هم القوم ان قالوا أصابوا و ان دعوا أجابوا و ان أعطوا أطابوا و أجزلوا

هم یمنعون الجار حتی کأنما لجارهم فوق السماکین منزل)

چهل و پنجم آنکه محمّد معین بن محمّد أمین سندی در کتاب«دراسات اللبیب فی الاسوة الحسنة بالحبیب»حدیث ثقلین را متعلّق بائمّۀ اثنا عشر سلام اللّه علیهم أجمعین وانموده باثبات این مرام،راه ارغام خصام بأقدام تشیید و إبرام پیموده،و تمام کلام حقایق التیام او درین باب اگر چه در ما سبق منقول شده است لیکن در در این جا بعض أجزای کلام او نقل می نمایم تا بر ناظر بصیر،اختصاص این حدیث منیر بأهلبیت عصمت و تطهیر علیهم آلاف السّلام من الملک القدیر واضح و آشکار شود، و بطلان زعم فاسد و ظنّ کاسد مخاطب که مراد از عترت در این حدیث شریف جملۀ أقارب نبوی هستند بحدّ اتّضاح تام و تبیّن عام برسد.

پس باید دانست که محمد معین سندی در«دراسات اللّبیب»در ضمن کلام بر حدیث ثقلین گفته:[و لما کان هذا بطریق دلالة النص انتظرنا نصا فیهم یدلنا علی امامتهم فی العلم،فوجدنا

قوله صلّی اللّه تعالی علیه و سلّم: «الحمد للّه الذی جعل فینا الحکمة أهل البیت» فعلمنا أنهم الحکماء العارفون العلماء الوارثون الذین وقع الحث علی التمسک (بهم.ظ)فی دین اللّه تعالی و أخذ العلوم عنهم،و أیدنا فی ذلک ما

أخرج الثعلبی فی تفسیر قوله «وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمِیعاً» عن جعفر الصادق(رض)قال: نحن حبل اللّه الذی قال اللّه تعالی: وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمِیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا ، انتهی.و کیف لا و هم أحد الثقلین،فکما أن القرآن حبل اللّه الممدود من السّماء فکذلک أهل هذا البیت المقدس صلوات اللّه تعالی و تسلیماته علیهم أجمعین،و قد قال قائلهم علیه السّلام مخبرا عن نفسه القدسی و سائر رهطه المطهرین:

و فینا کتاب اللّه أنزل صادقا و فینا الهدی و الوحی و الخیر یذکر

و مما نزل فیهم من الکتاب الآیة المتقدمة و قد ذکر جملة ما نزلت فیهم من الایات الشیخ أبو الفضل(أبو العباس.ظ)ابن حجر فی«الصواعق»فلیطلب منه.و کذلک أیدنا

ص: 296

فیه ما ثبت عن سید الساجدین علیه و علی آبائه و أبنائه التسلیمات النامیات المبارکات و التحیات الطیبات الزاکیات أنه کان إذا تلی قوله تعالی «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللّهَ وَ کُونُوا مَعَ الصّادِقِینَ» یقرأ دعاء طویلا یشتمل علی طلب اللحوق بدرجة الصادقین و الدرجات العلیة و علی وصف المحن و ما انتحلته المبتدعة المفارقون لائمة الدین و الشجرة النبویة،ثم یقول:و ذهب آخرون الی التقصیر فی أمرنا و احتجوا بمتشابه القرآن فتأولوا بآرائهم و اتهموا مأثور الخبر،الی أن قال:فالی من یفزع خلف هذه الامة و قد درست أعلام الملة و دانت الامة بالفرقة و الاختلاف،یکفر بعضهم بعضا و اللّه تعالی یقول:

وَ لا تَکُونُوا کَالَّذِینَ تَفَرَّقُوا وَ اخْتَلَفُوا مِنْ بَعْدِ ما جاءَهُمُ الْبَیِّناتُ .فمن الموثوق به علی ابلاغ الحجة و تأویل الحکم الا أهل الکتاب و أبناء أئمّة الهدی و مصابیح الدجی الذین احتج اللّه تعالی بهم علی عباده و لم یدع الخلق سدی من غیر حجة؟هل تعرفونهم إلا من فروع الشجرة المبارکة و بقایا الصفوة الذین أذهب اللّه عنهم الرجس و طهرهم و برأهم من الآفات و افترض مودتهم فی الکتاب؟!انتهی(ما.ظ)ذکره ابن حجر فی«الصواعق».

فعلمنا من کلام الائمة علیهم رضوان اللّه معنی التمسک بهم بما لا ریبة فیه إلا لمن ارتابت قلوبهم فهم فی ریبهم یترددون) و نیز در«دراسات اللبیب»در ضمن کلام بر حدیث ثقلین آورده:

(و هذا التحقیق فی تفسیر أهل البیت بالحدیث الصحیح یعین المراد منهم فی آیة التطهیر مع نصوص کثیرة من الاحادیث الصحاح المنادیة علی أن المراد منهم الخمسة الطاهرة رضوان اللّه تعالی علیهم أجمعین،و لنا وریقات فی تحقیق ذلک مجلد فی دفترنا یجب علی طالب الحق الرجوع إلیه،و لما وجدنا هذا فی«صحیح مسلم»علمنا أنهم أبناؤه صلّی اللّه علیه و سلّم،فاذا انضم الی ذلک ما ورد من الاخبار فی الأئمة الاثنی عشر،مما بسطنا أکثرها فی المقامات الاربعة من کتابنا المسمی،«مواهب سید البشر فی حدیث أئمّة الاثنی عشر»بالترتیب بسطناها،و ما اجتمع علیه السلف و الخلف من غزارة علوم هذا العدد المبارک و خرقهم العوائد و ما اختصوا به من المزایا الباهرة من بین سائر الرجال الابطال من هذه الفئة الفائقة علی معاصریها فی کل عصر،یتیقن بأنهم الاولی بصدق أحادیث التمسک علیهم من غیرهم).

و نیز در«دراسات اللبیب»در ضمن کلام بر حدیث ثقلین گفته:

(و إذ قد ثبت صحة هذا الحدیث و ما مر علیک مما ینوط به لفظا و معنی و دلالة و انضمت إلیه آیة التطهیر بتفسیرها التی یدل علیها الصحیحة،فلا وجه لان یمتری من له أدنی انصاف فی أن من صدق علیهم هذا الحدیث و الآیة من غیر شائبة و هم الائمة الاثنی عشر من أهل البیت و سیدۀ نساء العالمین بضعة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم أم الأئمّة الزهراء الطاهرة،علی أبیها و علیها الصلوة و السلام،لا شائبة فی کونهم معصومین کالمهدیّ منهم علیه السّلام بما یخصّه من حدیث قفاء(قفو.ظ)الاثر و عدم الخطاء علی ما تمسک به الشیخ الاکبر(رض)بالمعنی الذی بیناه سؤالا و جوابا فیما تقدم،بل هذا الحدیث أوثق عروة من حیث الصحة بالسند القوی من ذلک الحدیث و الکشف یؤید ما شاء اللّه سبحانه أن یؤیده).

ص: 297

چهل و ششم آنکه أحمد بن عبد القادر العجیلی در«ذخیرة المآل»در بیان محصّل حدیث ثقلین آورده:و محصّله ما تقدّم فی محصّل حدیث السّفینة من الحثّ علی إعظامهم و التعلّق بحبلهم و حبّهم و علمهم و الأخذ بهدی علمائهم و محاسن أخلاقهم شکر النعمة مشرّفهم صلوات اللّه علیه و علیهم،و یستفاد من ذلک بقاء الکتاب و السّنة و العترة إلی یوم القیمة،و الّذی(و الذین ظ)وقع الحثّ علیهم إنّما هم العارفون منهم بالکتاب و السّنة،إذ هم لا یفارقون الکتاب إلی ورود الحوض،و یؤیّده

حدیث «تعلّموا منهم و لا تعلّموهم فانّهم أعلم منکم» و تمیّزوا بذلک عن بقیّة العلماء لأنّ اللّه أذهب عنهم الرّجس و طهرّهم تطهیرا و شرّفهم بالکرامات الباهرات و المزایا المتکاثرات].

و این عبارت بنحوی که نافی تعمیم أقارب و مفید تخصیص بأصحاب عصمت و طهارت می باشد در کمال ظهورست،پس چگونه کسی از أصحاب أفهام و أرباب أحلام قول مخاطب فاسد المرام قبول خواهد نمود؟!و کی أحدی از ذوی العقول با وصف این توضیح و تصریح،راه ذهول و غفول خواهد پیمود؟! چهل و هفتم آنکه مولوی محمد مبین لکهنوی در«وسیلة النجاة»بعد ایراد حدیث ثقلین در مقام توضیح و تشریح آن گفته:[و از زید بن ثابت مرویست:

و إنهما لن یتفرّقا حتّی یردا علیّ الحوض. یعنی کتاب خدا و آل عبا از هم جدا نخواهند شد تا که خواهند آمد نزد من بر حوض کوثر و از مطیعان و متخلّفان خود خبر خواهند داد]انتهی.

ازین عبارت سراسر بشارت واضح و لائحست که مولوی مبین لکهنوی حدیث ثقلین را متعلّق بآل عبا می داند و بنهایت صراحت،اعتراف باین معنی نموده زعم تعمیم أقارب نبوی را هباء منثورا می گرداند.

چهل و هشتم آنکه ثناء اللّه پانی پتی در خاتمۀ«سیف مسلول»جائی که إثبات امامت ائمۀ اثنا عشر علیهم السلام بر مذاق خود نموده می گوید:[و این مدّعا بکشف و إلهام ثابت شده و استنباط این مدّعا از کتاب اللّه از حدیث سرور پیغمبران صلّی اللّه علیه و سلّم نیز می توانیم کرد.قال اللّه تعالی: قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی یعنی:سؤال نمی کنم از شما هیچ أجرت و نمی خواهم،لیکن می خواهم از شما دوستی

ص: 298

أقربای من وجه استنباط آنست که أنبیاء سابق «لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِنْ أَجْرِیَ إِلاّ عَلَی اللّه»گفته اند،أصلا اجرت بر فریضۀ تبلیغ رسالت درخواست نکرده اند.و چه احتمال درخواست اجرت بود پیغمبر ما را صلّی اللّه علیه و سلّم،حق تعالی بتغییر اسلوب کلام أمر فرموده،حکمت در آن آنست که شرایع أنبیاء سابق بعد وفات آنها منسوخ می شد و این شریعت مؤبده است،پس أمّتان را باید که بعد رحلت پیغمبر بنایب پیغمبر رجوع آرند،لهذا آن سرور علیه السلام برای شفقت بر أمّت خود رهنمونی کرد بمحبّت آل خود و اشارت فرموده بتشبّث دامان پاک آنها که وارثان پیغمبر و دروازۀ علوم ویند،و لهذا

قال علیه السّلام: ترکت فیکم الثقلین کتاب اللّه و عترتی،الحدیث. یعنی:گذاشتم در شما دو وسیلۀ محکم:قرآن مجید و آل خود را]انتهی.

و این کلام ثناء اللّه بنحوی که مفید اختصاص حدیث ثقلین بنائبان جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله الاطیاب و مبطل زعم تعلّق آن بجملۀ أقارب آن جناب می باشد محتاج ببیان نیست،و لعمری إنّ هذا الکلام من أوضح الدّلائل و الاعلام علی حقّیة أئمّة أهل البیت علیهم السلام،و صدوره من مثل هذا المتعصّب الهائم فی مهامه الملام من آیات اللّه الملک العلاّم،و اللّه یهدی من یشاء الی دار السلام.

چهل و نهم آنکه ولی اللّه لکهنوی در«مرآة المؤمنین»بعد ذکر حدیث ثقلین و بیان وجه تسمیۀ کتاب و عترت بثقلین گفته:[ثمّ الّذین وقع الحثّ علیهم منهم (منه.ظ)إنما هم العارفون بکتاب اللّه و سنّة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم،إذ هم الّذین لا یفارقون الکتاب علی(إلی.ظ)الحوض،و یؤیّده

قوله: «لا تعلّموهم فانّهم أعلم منکم» و تمیّزوا بذلک عن بقیّة العلماء لأنّ اللّه أذهب عنهم الرّجس و طهّرهم تطهیرا،و شرّفهم بالکرامات الباهرة و المزایا المتکاثرة،و العلم عند اللّه العزیز العلاّم].

و ابن عبارت ولیّ اللّه بلا ریب و اشتباه نزد ناظرین حقیقت آگاه،مثبت اختصاص حدیث ثقلین بحضراتیست که عارف کتاب و سنّت هستند،و تا بحوض کوثر مفارقت از کتاب نخواهند کرد،و أعلم از تمامی أمت جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم می باشند،و از دیگر علما متمیّز هستند،و خداوند عالم اذهاب رجس از ایشان نموده

ص: 299

است و بتطهیر کامل ایشان را مطهر فرموده و بکرامات باهره و مزایای متکاثره مشرّف ساخته،و بعد ادراک این مطلب کیست که تمامی أقارب نبوی را مصداق این حدیث شریف گرداند،و رقاعت و خلاعت خود را بأقصی الغایه برساند؟!.

پنجاهم آنکه شیخ سلیمان بن ابراهیم القندوزی البلخی در«ینابیع المودّة» حدیث ثقلین را متعلّق بأئمۀ اثنا عشر علیهم السّلام وانموده،بکمال صراحت مسلک إنصاف بأقدام ترک اعتساف پیموده،چنانچه در باب سابع و سبعون کتاب مذکور در تحقیق حدیث اثنا عشر خلیفه،کما علمت سابقا گفته:[قال بعض المحقّقین:إنّ الأحادیث الدّالّة علی کون الخلفاء بعده صلّی اللّه علیه و آله و سلّم اثنا عشر قد اشتهرت من طرق کثیرة،فبشرح الزمان و تعریف الکون و المکان علم أنّ مراد رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم من حدیثه هذا الائمّة الاثنا عشر من أهل بیته و عترته،إذ لا یمکن أن یحمل هذا الحدیث علی الخلفاء بعده من أصحابه لقلّتهم عن اثنی عشر،و لا یمکن أن یحمله علی الملوک الأمویّة لزیادتهم علی اثنی عشر و لظلمهم الفاحش إلاّ عمر بن عبد العزیز،و لکونهم غیر بنی هاشم لأنّ

النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم قال: «کلهم من بنی هاشم» فی روایة عبد الملک عن جابر،و إخفاء صوته صلّی اللّه علیه و سلّم فی هذا القول یرجّح هذه الروایة لأنّهم لا یحسنون خلافة بنی هاشم،و لا یمکن أن یحمله علی الملوک العبّاسیة لزیادتهم علی العدد المذکور و لقلّة رعایتهم لآیة «قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی» و حدیث الکساء،فلا بدّ من أن یحمل هذا الحدیث علی الائمّة الاثنا عشر(الاثنی عشر.ظ)من أهل بیته و عترته صلّی اللّه علیه و سلّم لأنهم کانوا أعلم اهل زمانهم و أجلّهم و أورعهم و اتقاهم و أعلاهم نسبا و أفضلهم حسبا و أکرمهم عند اللّه و کان(کانت.ظ)علومهم عن آبائهم متصلا(متصلة.ظ)بجدّهم صلّی اللّه علیه و سلّم بالوراثة و اللّدنیة،کذا عرفهم أهل العلم و التحقیق و أهل الکشف و التوفیق،و یؤید هذا المعنی أی أنّ مراد النّبی صلّی اللّه علیه و سلّم الائمة الاثنا عشر من أهل بیته و یشهده و یرجّحه حدیث الثقلین و الاحادیث المتکثرة المذکورة فی هذا الکتاب و غیرها.و أمّا

قوله صلّی اللّه علیه و سلّم: [کلّهم تجتمع علیه الأمّة» فی روایة عن جابر بن سمرة،فمراده صلّی اللّه علیه و سلّم أنّ الأمّة تجتمع علی الاقرار بامامة کلهم وقت ظهور قائمهم المهدی رضی اللّه عنهم].

ص: 300

و بعد ملاحظه این کلام نصفت انضمام،أحدی از أرباب أحلام و أصحاب أفهام مدّعی نمی تواند شد که مراد جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم از عترت در حدیث ثقلین،جملۀ أقارب آن جناب هستند،ما هذا إلاّ ظنّ الذین لا یؤمنون،و کذلک یطبع اللّه علی قلوب الّذین لا یعلمون!.

پنجاه و یکم آنکه مولوی حسن الزّمان معاصر در«قول مستحسن»بعد کلامی گفته:[هذا،و قد قال المناوی فی«شرح الجامع الصّغیر»

فی حدیث «إنی تارک فیکم خلیفتین کتاب اللّه حبل ممدود ما بین السّماء و الارض و عترتی أهل بیتی و إنّهما لن یفترقا (یتفرّقا.ظ)حتّی یردا علیّ الحوض»: رواه أحمد و الطّبرانی و الضیاء فی«المختارة»عن زید بن ثابت. قال الهیتمی:رجاله موثقون،و رواه أیضا أبو یعلی بسند لا بأس به و الحافظ عبد العزیز بن الأخضر،و زاد کونه فی حجّة الوداع،و وهم من زعم وضعه کابن الجوزی.

قال السّمهودی:و فی الباب ما یزید علی عشرین من الصحابة.«تنبیه»قال الشریف:

هذا الخبر یفهم وجود من یکون أهلا-للتمسّک من اهل البیت و العترة الطاهرة فی کل زمن إلی قیام الساعة حتّی یتوجّه الحثّ المذکور إلی التمسّک به،کما أنّ الکتاب کذلک فلذلک کانوا أمانا لأهل الأرض فاذا ذهبوا ذهب أهل الأرض.انتهی بلفظه الشریف].

از این عبارت ظاهرست که مولوی حسن الزّمان بتوسّط مناوی از سمهودی نقل می نماید که از حدیث ثقلین مفهوم می شود بقای شخصی که أهل تمسّک بوده باشد از اهل بیت و عترت طاهره تا بقیام قیامت تا که متوجّه شود حثّ مذکور بسوی تمسک بآن شخص،چنانچه کتاب خدا هم بهمین طور تا قیامت باقی خواهد بود،پس بهمین سبب حضرات اهل بیت أمان شدند برای أهل زمین،پس وقتی که این حضرات از جهان رفتند أهل زمین هم باقی نخواهند ماند،و در ما سبق بکرّات و مرّات ما بیان نموده ایم که این کلام حقیقت انضمام دلیل واضح و برهان لائح بر آنست که مصادیق حدیث ثقلین بالخصوص حضرات أئمه اهل بیت علیهم السلام هستند لا غیر،و فیه ما یقود العاقل إلی الهدی و الرّشد و الخیر،و ینقذه عن التّورّط فی العمی و الغیّ و الضّیر،و یقدعه عن العوج و الضلال فی السّیر.

ص: 301

بالجمله،ازین بیان مناعت اقتران که مشتمل بر وجوه عدیده و براهین سدیده است بر تو واضح و لائح گردید که هرگز در حدیث ثقلین،مراد جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله الاطیاب جمیع أقارب آن جناب نیستند،بلکه مراد أخص أقارب آن حضرت هستند که اهل بیت عصمت و طهارت می باشند، و ازینجاست که منصفین اهل سنّت این حدیث شریف را متعلّق بأئمّۀ اثنی عشر سلام اللّه علیهم اجمعین می دانند،و این مطلب را باعترافات صریحه و افادات نصیحه باثبات می رسانند.پس تفوّه مخاطب به اینکه اگر این حدیث دلالت بر امامت کند لازم آید که جمیع أقارب آن حضرت أئمّه باشند واجب الاطاعه،شبهۀ باطله و وسوسۀ عاطله بر آمد.

أما آنچه مخاطب فاسد المرام در کلام جالب ملام خود أسماء و أعلام بعضی از بنی هاشم مثل عبد اللّه بن عباس و غیره بر زبان آورده و بمزید تنطّع،بغرض إظهار خصوصیت ایشان را از اهلبیت شمرده،پس وجوه بطلان آن لا تعدّ و لا تحصی است،کما لا یخفی علی من راجع من کتابنا هذا مجلّد آیة التّطهیر و لاحظه بعین العاقل البصیر.

و علاوه برین آنچه مادرین مقام از وجوه کاملة الابرام ذکر کرده ایم بسیاری از آن قطعا و یقینا أشخاص مذکورین را از دخول در حریم مقدّس حدیث ثقلین باز می دارد و عدم استیهال ایشان را برای اقتران بقرآن فراروی أصحاب ایمان و عرفان می آرد،و یکفی منها فقدان العصمة فیهم باتّفاق أهل الاسلام،کما هو ظاهر عند أصحاب الابصار و الاحلام.

و از جملۀ طرایف ترهات و بدائع طامات آنست که شاهصاحب در حاشیه این مقام در باب تعیین مراد از عترت و تمسّک بایشان تقریری غریب و تزویری عجیب بمعرض إظهار و إبراز آورده اند که عاقل لبیب و فطن أریب از آن بکمال مباهته و مکابرۀ حضرات اهل سنّت پی می برد،و تعامی صریح و تغافل فضیحشان را از حق ظاهر و صواب باهر برأی العین می نگرد،چنانچه می نویسند:[و الحاصل أنّ المراد بالعترة إمّا جمیع أهل بیت السّکنی أو جمیع بنی هاشم أو جمیع أولاد فاطمة،و علی کل تقدیر فالتمسّک المأمور به إما بکلّ منهم أو بکلّهم أو بالبعض المبهم أو بالبعض المعیّن،و الشّقوق کلّها باطلة.

أمّا الاوّل فلأنه یستلزم التمسّک بالنقیضین فی الواقع لاختلاف العترة فیما بینهم فی أصول

ص: 302

الدّین کما مرّ مفصلا،و علی الثّانی یلغو الکلام لأن التمسّک بما أجمع علیه کلّهم بحیث لا یشذّ عنه فرقة،لا یجدی نفعا إذا البحث فی المسائل الخلافیة،و علی الثّالث یلزم تصویب الطّرفین المتخالفین و یلزم علی الامامیّة تصویب الزیدیّة و الکیسانیّة و بالعکس،و علی الرّابع یلزم التجهیل و التّلبیس،إذا البعض المراد غیر مذکور فی الکلام فیفضی إلی النزاع کما هو الواقع].

و این تقریر پر تزویر خواه از خود شاهصاحب باشد یا کسی از أسلافشان بهر حال قول بیحاصل و کلام لا طائل و تشقیق فاسد و تنقیق کاسدست،و بطلان آن بر ناظر بصیر و ماهر خبیر،بوجوه متکاثرۀ موفوره و دلائل متضافری غیر محصوره که حقیر در بیان خود سابقا و لاحقا بجواب کلمات شاهصاحب رقم کرده ام،نهایت واضح و آشکارست،زیرا که هر گاه بحمد اللّه ببراهین صریحه آیات فرقان مبین و شواهد صحیحۀ ارشادات جناب خاتم المرسلین صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و باعترافات خاصّۀ علمای محقّقین و بإذعانات ناصّۀ کملای منقّدین سنّیه،ثابت و محقّق گردید که حدیث ثقلین در حقّ اهل بیت عصمت و طهارت که أئمّۀ اثنا عشر علیهم السلام می باشند وارد شده.پس این همه کاو کاو کلکل فائده بحال مجادلین نمی بخشد،و باین تشقیق عاری از تحقیق پای أحدی از أولی الأبصار در مقام نقد و اعتبار نمی بخشد،و اگر چه بعد این توضیح و تصریح حاجتی نبود بآنکه این کلام فاسد النّظام را جملة جملة ردّ نمایم،لیکن إتماما للحجّة و ایضاحا للمحجّه نقض و رضّ آن علی الوجه المذکور نیز مرقوم و مسطور می گردد پس باید دانست که ابن تقریر سراپا تزویر باطل و از حلیه صحت عطالست.

اما آنچه گفته:[و الحاصل أنّ المراد بالعترة إمّا جمیع أهل بیت السّکنی أو جمیع بنی هاشم أو جمیع أولاد فاطمه].

پس تشقیق واضح البطلانست،زیرا که أوّلا مصداق حدیث ثقلین هرگز جمیع اهل بیت سکنی نمی توانند شد،چه در بیت سکنی بلا شبهه زنانی چند هستند که از سرحدّ عصمت بمراحل قاصیه دور افتاده اند،و بسیاری از آیات قرآن مجید در ذمّ و نکوهش ایشان نازل شده و مخالفت ایشان با أوامر ربّانیّه و أحکام فرقانیّه اظهر من الشّمس و أبین من الأمس می باشد،و مطاعنشان از شمار و حساب افزون و از دائرۀ

ص: 303

تعدید و تحدید بیرونست.پس چگونه عاقلی ایشان را قرین قرآن مجید و رفیق فرقان حمید قرار می توان داد؟!او نیز در بیت سکنی عبید و جواری و خدّام هستند که هرگز حظّی از عصمت ندارند چه جای آنکه بمرتبه آقایان خود برسند،پس تعدیدشان از عترت،هیچ شخصی که حواسّ سلیمه داشته باشد نخواهد کرد،و چگونه کسی ادّعای آن می توان کرد،حال آنکه این معنی با قطع نظر از ما ذکر بحیثیّت لفظیّت و معنویّت نیز درست نمی گردد،و هیچ کسی و لو از أشدّ متعنّتین و متشدّقین باشد لغة معنای عترت را باین وسعت قرار نداده است،و من ادّعی فعلیه البیان و لیس له إلی ذلک سبیل إلی آخر الزّمان! و ثانیا مراد بودن جمیع بنی هاشم از عترت در حدیث ثقلین،فاسد محض و باطل صرفست،چه معصوم بودن تمام بنی هاشم قول أحدی از أهل اسلام نیست،و معصوم بودن أهل بیت مذکورین در حدیث ثقلین بدلائل ساطعه و براهین قاطعه در ما سبق مبرهن و مبیّن شده است،و بحمد اللّه اعترافات عدیده و اذعانات سدیدۀ أکابر اهل سنّت متعلّق باین مطلب که شطری از آن در بیان فقیر سابقا گذشته،حاسم این احتمال و قاطع قیل و قال می باشد،فلیکن منک علی ذکر.

و ثالثا مراد بودن جمیع أولاد جناب سیّده سلام اللّه علیها در حدیث ثقلین نیز درست نمی تواند شد،چه سوای حسنین علیهما السلام و بقیّۀ أئمّۀ اثنا عشر سلام اللّه علیهم اجمعین کسی دیگر از أولاد آن معصومه بدرجه عصمت فائز نیست و بسبب مقارنت عترت با قرآن در حدیث ثقلین مصداق عترت مذکوره بجز اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السّلام أحدی نمی تواند شد،و علاوه برین در بسیاری از طرق حدیث ثقلین أعلمیّت عترت و اهل بیت علیهم السّلام منصوص و مبیّن شده است و اعلمیّت مخصوص بأئمّه اثنا عشر علیهم السّلام می باشد،دون غیرهم من الخلائق کما لا یخفی علی الواصلین إلی الحقائق پس چگونه متأمّل خبیر و ناظر بصیر بعد ادراک این معنی در حدیث ثقلین،جملۀ أولاد جناب سیّده سلام اللّه علیها را داخل خواهد ساخت؟!و قطع نظر ازین مطلب وجوه عدیدۀ دیگر که در ما سبق در ردّ شبّه تعمیم،مذکور شده مانع این احتمال

ص: 304

و مبطل این کلام و مقالست.

اما آنچه گفته:(و علی کلّ تقدیر فالتّمسّک المأموریة إمّا بکلّ منهم أو بکلّهم أو بالبعض المبهم أو بالبعض المعیّن،و الشقوق کلّها باطلة].

پس در حقیقت این کلام فاسد النظام از مغلطه بیش نیست،زیرا که هر گاه بدلائل باهره و حجج قاهره ثابت و محقّق گشت که مراد از عترت در حدیث ثقلین،اهل بیت عصمت و طهارت أعنی أئمّه اثنا عشر سلام اللّه علیهم اجمعین هستند پس مجال و مساعی برای این تشقیق بی تحقیق باقی نماند و تعیّن تبیّن مقصود و مراد که بلحاظ أدلّه ساطعه و براهین قاطعه کالشمس فی رابعة النّهار واضح و اشکارست،بنای جمله شبهات مشکّکین و اغلوطات منکرین را درین باب بآب رساند و بعد تحقیق مراد بودن أئمّۀ اثنی عشر علیهم السّلام این هم روشن و مبرهن گردید که تمسّک مأمور به بهر واحد ازیشان و قول بجمیع ایشان أمر واحدست زیرا که بوجه عصمت کاملۀ محتومه قول هر واحد از یشان و قول جمیع ایشان اتحاد کامل دارد و مثل آیات قرآن مجید و فرقان حمید همه حقّ و صواب و عین هدی و شاد بی شک و ارتیاب می باشد،و درین ذوات قدسیۀ لاهوتیّه و نفوس عالیۀ ملکوتیّه تشقیق رکیک و تردید سخیف«بعض مبهم»و«بعض معیّن»را گنجایشی نیست.

اما آنچه گفته:[أمّا الاوّل فلأنّه یستلزم التمسّک بالنّقضین فی الواقع لاختلاف العترة فیما بینهم فی أصول الدّین کما مرّ مفصّلا].پس باطل محض و فاسد صرفست زیرا که مرة بعد أولی و کرّة بعد أخری دانستی که مراد از عترت در حدیث ثقلین حضرات أئمّة اثنی عشر سلام اللّه علیهم اجمعین هستند لا غیر و در میان ایشان بحمد اللّه أصلا اختلافی نیست نه در أصول دین و نه در فروع،و عصمت مطلقه ایشان در أقوال و أفعال بلا ریب و استنکار واضح و آشکارست،و قد اعترف بذلک غیر واحد من أکابر السنّیّة،و لقد حقّقه بالبراهین الباهرة السنیّة العلاّمة الجلیل محمد معین بن محمد أمین السّندی النّبیل فی کتابه«دراسات اللبیب فی الأسوة الحسنة بالحبیب»ببیان یرغم أنف کلّ جاحد و یجدع معطس کلّ معاند.پس زبان قلم را باستلزام تمسّک بالنقیضین فرسودن و ادّعای اختلاف عترت در میان خودها و آنم در اصول دین نمودن همه باطل و عاطل بلکه هباء

ص: 305

منثورا و کأن لم یکن شیئا مذکورا گردید،و للّه الحمد علی تباب الجاحد العنید.

اما آنچه گفته:[و علی الثانی یلغو الکلام لأنّ التمسّک بما أجمع علیه کلّهم بحیث لا یشذّ عنه فرقة لا یجدی نفعا إذ البحث فی المسائل الخلافیّه پس در بطلان و فساد آن عاقل را شکّی و ریبی دامنگیر نمی شود زیرا که هر گاه مراد و مقصود صاحب مقام محمود علیه و آله آلاف السّلام من الرّبّ الودود از عترت،واضح و آشکار گردید و تفسیر آن بأهل بیت عصمت و طهارت که أئمّۀ اثنی عشر سلام اللّه علیهم هستند از نصوص کلمات طیّبات آن جناب صلّی اللّه علیه و سلّم الأطیاب و خصوص اعترافات أکابر و أعلام سنّیّه بثبوت رسید،نفی فائده از تمسّک بمجمع علیه عترت،مکابرۀ واضحه گشت،زیرا که در صورت مراد بودن أئمّۀ اثنی عشر علیهم السّلام از عترت،قول هر واحد ازیشان حجت قطیعه است چه جای قولی که مجمع علیه جمیع حضرات أئمّه علیهم السّلام بوده باشد،و این تفرقه عند الامعان مبنی بر ورود آثار و أخبار از بعض أئمّه علیهم السّلام یا کلّ أئمّه علیهم السّلام است،و إلا در حقیقت قول هر واحد کاشف از قول جمعیت،لعدم الاختلاف بینهم فی باب من الأبواب و اتفاقهم جمیعا علی الحقّ و الصّدق و الهدی و الصواب،و نیز در صورت مذکوره ادّعای این معنی که بحث در مسائل خلافیّه است مباهتۀ لائحه گردید،چه در میان أئمّۀ اثنی عشر علیهم السّلام هیچ مسئلۀ مختلف فیها نیست،چه جای آنکه مسائل خلافیّه در میان نفوس قدسیّه شان وجود داشته باشد.

بالجمله ازین جا ثابت و متحقق گردید که صاحب تقریر بر شقّ ثانی گفتگوئی که کرده کلامیست لغو و مقالیست مهمل که هرگز حظّی از صحت و استقامت ندارد چه جای آنکه معاذ اللّه بآن کلام حقائق التیام جناب سرور أنام صلوات اللّه علیه و آله الکرام لغو گردد،حاشا و کلاّ!و لکنّ المعاندین یجرّون الی أنفسهم مصابا و کلاّ.

و هر چند فقدان اختلاف در اهلبیت عصمت و طهارت سلام اللّه علیهم و بودن مذهب بعض ایشان عین مذهب کلّ ایشان أمریست که ناظر بصیر و محقق خبیر در آن شبهۀ ندارد،لیکن در این جا بغرض إفحام خصام،بعض شواهد آن از کتب اهل سنّت نقل می نمایم تا حقّ و صواب بر جمیع ناظرین ظاهر و مستبین گردد.

علامه محمد معین بن محمد أمین سندی در«دراسات اللبیب»در ذکر نافین قیاس

ص: 306

گفته:[و للکلّ قدوة حسنة بالائمّة الاثنی عشر من أهل البیت و تابعیهم،حیث کانوا لا یرون القیاس،و ثبت ذلک من بعضهم بروایة الثقة العدل الشیخ قطب الوقت عبد الوهّاب الشّعرانی فی«اللّواقح»حیث

روی عن الامام جعفر الصادق رضی اللّه تعالی عنه أنه قال لأبی حنیفة(رح):

بلغنی أنک تقیس،لا تقس!فان أول من قاس إبلیس! ،و مذهب بعضهم مذهب الکلّ کما لا یخفی علی من أحاط ببعض خصائص أحوالهم].

و نیز علامه محمد معین سندی در«دراسات اللبیب»در مسئلة جمع بین الصلّوتین گفته:[و ممن لم یحمل جواز الجمع فی الحضر علی أدنی حاجة و اتخذه مذهبا من غیر عذر رأسا الإمام الحق الصدق الصدیق الصادق رضی اللّه تعالی عنه،و مذهب واحد منهم مذهب باقیهم کما قال أبوه محمد،باقر حقائق الوجود کلّه،علی ما نقله ابن الهمام فی«فتح القدیر»لمّا سئل فی مسئلة:هل یوافقه فیه علیّ بن أبی طالب رضی اللّه تعالی عنه؟:لا یصدر أهل بیته إلاّ عن رأیه.و لو فرضنا وجود إجماع علی خلاف هذا الحدیث،و قد عرفت بطلانه فلا إجماع بمخالفة أهل البیت بل الحقّ عندنا أنّ ما أجمع علیه اهل البیت و اهل المدینة المشرّفة فعلیه الاعتماد و یحذر(یحضر.ظ)ترکه].

اما آنچه گفته:[و علی الثّالث یلزم تصویب الطّرفین المتخالفین و یلزم علی الإمامیّة تصویب الزیدیة و الکیسانیة و بالعکس]پس بطلان و هوان آن بر أصحاب أبصار و أعیان،نهایت واضح و عیانست زیرا که سابقا بدلائل واضحه و براهین لائحه مکرّر مقرّر شده که مراد جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم در حدیث ثقلین از عترت و اهلبیت،أئمّۀ اثنی عشر علیهم السّلام می باشند،و همۀ ایشان بحمد اللّه بأسمائهم و أعیانهم حتّی عند المخالفین معیّن و معلوم هستند،و هرگز در حدیث ثقلین مراد از عترت،بعض مبهم نیست تا توهّم تصویب طرفین متخالفین را در دماغ عاقلی گنجایشی بوده باشد،یا آنکه تصویب زیدیّه و کیسانیه بر امامیّه و بالعکس لازم افتد،و لعمری إنّ ما أبداه المشقّق فی هذا الشقّ المشقوق من تأیید الزیدیّة و الکیسانیّة،لمن الخدع الابلیسیّة و المکائد الشیطانیّة،فلقد قعد بهم الباطل المولج فی الوساوس الظّلمانیّة و أرادهم العمی القائد إلی المهالک النّیرانیّة أن یقابلوا الامامیّة المؤیّدة بالتّأییدات الرّبانیّة أو یقاولوا الفرقة الحقّة المنصورة بالألطاف الصمدانیّة.

ص: 307

اما آنچه گفته:[و علی الرابع یلزم التجهیل و التلبیس،إذ البعض المراد غیر مذکور فی الکلام فیفضی إلی النّزاع کما هو الواقع]پس بطلانش بحدّی ظاهر و باهرست که محتاج ببیان و أقامت برهان نیست،زیرا که بتکرار و اکثار بمعرض إثبات و إظهار رسیده که در حدیث ثقلین،مقصود جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم از عترت و اهل بیت،حضرات ائمّۀ معصومین اثنی عشر سلام اللّه علیهم اجمعین می باشند،و دلائل قاطعه و براهین ساطعۀ این مطلب مرّة بعد مرّة در ما سبق گذشته است،و بالخصوص نصّ نبوی که صدر الدّین حموئی در«فرائد السمطین»آورده و در آن تصریح واقع شده که مراد از اهلبیت در حدیث ثقلین ائمّۀ اثنی عشر سلام اللّه علیهم السّلام هستند،بنحوی حاسم قیل و قال می باشد که جای دم زدن باقی نمی ماند،و کلام متانت نظام علاّمه محمد معین سندی در «دراسات اللّبیب»متعلّق بمراد بودن ائمّه اثنی عشر سلام اللّه علیهم اجمعین از حدیث ثقلین و معصوم بودن ایشان در أقوال و أفعال و عدم مفارقتشان از قرآن حمید و احتوایشان بر دیگر مزایای عالیه و خصائص متعالیه،سابقا بتفصیل جمیل مذکور گردیده،پس چگونه کسی از أهل عقل می توان گفت که مقصود و مراد سرور عباد صلوات اللّه علیه و آله إلی یوم المعاد از عترت در کلام آن جناب مذکور نیست،و معاذ اللّه تجهیل و تلبیس بر آن معدن تطهیر و تقدیس لازم می آید؟! باقی ماند وقوع نزاع ما بین أمّت در تعیین مراد جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم از عترت،پس چون منشأ آن زیغ قلوب منکرین و جاحدینست لهذا وزر و وبال آن بر فرق ضالّۀ أمّتست که دیده و دانسته از حدیث ثقلین إعراض ورزیدند،و با وصف دیدن و شنیدن أفعال و أقوال صریحه آن جناب متعلّق بتعیین أهل بیت عصمت و طهارت سلام اللّه علیهم أجمعین از راه واضح حقّ إعراض نموده طریق مظلم باطل را برگزیدند!و أمّا جنابه المطهّر من عند اللّه،فحاشا أن یلزمه و صمة التّجهیل و التّلبیس،إذ لیس فی کلامه الحقّ الصریح شیء من التّضلیل و التّعمیس.

و مخفی نماند که بعضی از متعصّبین اهل سنّت و وضّاعین ایشان چون جلالت شأن و رفعت مکان عترت طاهره در أحادیث کثیره متواتره خصوصا حدیث ثقلین

ص: 308

مشاهده نمودند خواستند که أبو بکر را هم داخل عترت آن حضرت صلّی اللّه علیه و آله و سلّم نمایند،و بنا بر این وضع کردند که ابو بکر در روز سقیفه ادّعا نمود که:نحن عترة رسول اللّه(صلی الله علیه و آله).حال آنکه عینی و أثری ازین ادّعای بکری در أخبار معتبرۀ سقیفه پیدا نیست،و تا بحال سندی و لو مظلم هم باشد برای آن یافته نمی شود،و من ادّعی فعلیه الإثبات بقول الأثبات الثّقات،و شتّان ما بینهما و هیهات!،و اگر بالفرض این ادّعای أبو بکر از روی نقل بمعرض ثبوت هم رسد،هرگز نزد عاقل بصیر و ناقد خبیر لفظ عترت در آن بر معنای معروف مشهور که أولاد و أخصّ أقاربیست محمول نخواهد شد،بلکه معنای آن بلده و بیضه قرار خواهد یافت،و ازینجاست که بعض علمای أعلام و لغویّین فخام اهل سنّت بکمال صراحت اعتراف باین مطلب نموده در تمییز حقّ از باطل و افراز محلّی از عاطل راه إنصاف پیموده اند.

محمد بن عبد الواحد بن أبی هاشم،أبو عمر الزّاهد المطرّز اللغوی(1) در کتاب«الیواقیت»علی ما نقل عنه گفته:[حدّثنی ابو العباس ثعلب(2) قال:حدّثنی ابن الأعرابی(3) قال:العترة قطاع المسک الکبار فی النّافجه،و تصغیرها عتیرة،و العترة الرّیقة العذبة و تصغیرها عتیرة،و العترة شجرة تنبت علی باب وجار الضّببّ،و أحسبه أراد:وجار الضّبع،لأنّ الّذی للضب هو مکو و جحر و للضّبع وجار،ثم قال:و إذا خرجت الضّبّ من وجارها تمرّغت علی تلک الشّجرة و هی لذلک لا تنمو و لا تکبر و العرب تضرب مثلا للذلیل و الذّلة،فتقول:أذلّ من عترة الضّبّ.قال:و تصغیرها عتیرة،و العترة،ولد الرّجل و ذرّیته .

ص: 309

من صلبه و لذلک سمّیت ذریّة محمد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم من علیّ و فاطمة:عترة محمد علیهم السلام.قال ثعلب:فقلت لابن الاعرابی:فما معنی قول أبی بکر فی السقیفة[نحن عترة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم]؟قال:أراد بذلک بلدته و بیضته،و عترة محمد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم لا محالة ولد فاطمة علیها السّلام و الدّلیل علی ذلک ردّ أبی بکر و إنفاذ علیّ علیه السّلام بسورة براءة،و

قوله صلّی اللّه علیه و آله و سلّم:أمرت ان لا یبلّغها عنّی إلا أنا أو رجل منّی ،و أخذها منه و دفعها إلی من کان منه.فلو کان أبو بکر من العترة نسبا دون تفسیر ابن الأعرابی أنّه أراد البلدة،لکان محالا أخذ سورة براءة و دفعها إلی علی علیه السّلام].

و ازین تقریر پر تاثیر بنحوی که بطلان بودن ابو بکر جهول از عترت رسول صلّی اللّه علیه و آله و سلّم ماهبّ القبول،واضح و آشکار می شود،نزد أصحاب أبصار و أعیان محتاج بشرح و بیان نیست.

و از عجائب آثار علو حق این ست که محض نبودن أبو بکر از عترت سرور کائنات علیه و آله آلاف التّحیّات مفاد کلام علمای أعلام سنّیّه نیست،بلکه أجلّه و أکابر این حضرات در کتب دینیّه خود بودن جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام عترت جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بالتخصیص و آن هم بتنصیص خود أبو بکر،ثابت و محقّق می نمایند و در ضمن توضیح و تشریح معانی حدیث ثقلین،این اعتراف او را ذکر نموده تبصیر ناظر خبیر می افزایند.

نور الدین سمهودی در«جواهر العقدین»کما سمعت سابقا در تعداد تنبیهاتی که بعد سیاق طرق حدیث ثقلین آورده می گوید:[رابعها هذا الحثّ شامل للتّمسّک بمن سلف من ائمّة اهل البیت و العترة الطاهرة و الأخذ بهدیهم و أحقّ من تمسّک به منهم إمامهم و عالمهم علی بن أبی طالب رضی اللّه عنه فی فضله و علمه و دقائق مستنبطاته و فهمه و حسن شیمه و رسوخ قدمه،و یشیر إلی هذا ما أخرجه الدّار قطنی فی«الفضائل»عن معقل بن یسار،قال:سمعت أبا بکر رضی اللّه عنهما یقول:علی بن أبی طالب رضی اللّه عنه عترة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم،أی الّذین حثّ علی التّمسّک بهم،فخصّه ابو بکر رضی اللّه عنه بذلک کما أشرنا إلیه].

و ابن حجر مکی در«صواعق»بعد ذکر حدیث ثقلین گفته:[ثمّ أحقّ من یتمسّک

ص: 310

به منهم إمامهم و عالمهم علیّ بن أبی طالب کرّم اللّه وجهه لما قدّمناه من مزید علمه و دقائق مستنبطاته،و من ثمّ قال ابو بکر:علیّ عترة رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم أی الّذین حثّ علی التّمسّک بهم،فخصّه لما قلناه].

و محمود شیخانی قادری در«صراط سویّ»بعد نقل روایات حدیث ثقلین و مؤیّدات آن گفته:[و عن معقل بن یسار:سمعت أبا بکر یقول:علیّ بن أبی طالب عترة رسول اللّه صلعم،أی الّذی حثّ علی التّمسّک بهم(به.ظ)].

و أحمد بن عبد القادر عجیلی در«ذخیرة المآل»در شرح شعر الزم بحبل

اللّه ثمّ اعتصم

بعد ذکر حدیث ثقلین گفته:[قال الشیخ ابن حجر فی صواعقه:ثمّ أحقّ من یتمسّک به منهم الإمام علیّ بن أبی طالب(رض)لما قدّمناه من مزید علمه و دقائق مستنبطاته،و من ثمّ قال أبو بکر:علیّ عترة رسول اللّه(صلی الله علیه و آله)أی الّذی حثّ علی التّمسّک به].

و عاشق علیخان دهلوی در«ذخیرة العقبی»گفته:[و کلمات و معاملات خلفاء راشدین رضوان اللّه علیهم أجمعین و أکابران أمّت در حقّ اهل بیت با طهارت که دالّ برین مطلب باشد حدّی ندارد،لیکن بقدر مساعدت وقت نمونه از خرواری ثبت می افتد از آن جمله است که:صاحب«صواعق»در مبحث آیت رابعه از فضائل اهل بیت می فرماید:

قال أبو بکر:علیّ عترة رسول اللّه علیه الصلوة و السّلام،الّذی حثّ علی التّمسّک بهم،فخصه لما قلناه،و لذلک خصّه صلّی اللّه علیه و سلّم بما مرّ یوم غدیر خمّ].

بالجمله بودن جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام أفضل عترت جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و داخل نبودن أبو بکر در عترت آن حضرت علیه و آله آلاف السّلام،کالشّمس فی رابعة النّهار واضح و آشکارست،و این معنی بسیاری از مساعی غیر مشکورۀ شاهصاحب و أسلافشان را بر باد فنا می دهد،و حقّ صریح را روبروی اهل عرفان آئینه وار می نهد.

متواتر بین الفریقین است از صنائع شنیعۀ شاه مفرد و بدائع فظیعۀ مخاطب أوحد می باشد، و هر که أدنی تتبّعی و أیسر تبصّری داشته باشد بالیقین می داند که این حدیث هرگز صحیح نیست و ادّعای صحّت آن کم از ادّعای صحّت افتراءات و أکاذیب ملاحده و زنادقه بر جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم نمی باشد،عجبست از مخاطب که با وصف معدود بودنش در محدّثین سنّیّه،و آن همه دعاوی طویله و عریضۀ اولیاء او در خصوص مهارت و تبحرش در علوم حدیث و خدمت این فنّ شریف،چنین هفوات باطله و ترّهات عاطله می سراید، و زبان خود را بأمثال این أکاذیب فاحشه و افتراءات موحشه می آلاید،و از خدا شرمی و از خلائق آزرمی نمی دارد،و همّت خود را تماما بر تمسّک بأباطیل و تعلّق بأضالیل بر می گمارد!و با وصف آنکه در صدر این کتاب خود و در دیگر جاها ادّعا کرده که درین کتاب،أعنی«تحفه»التزام کرده است که در التزاماتی که عائد بشیعه می شود غیر از کتب معتبره شان منقول عنه نباشد،باز این حدیث موضوع را که اصلا أثری از آن در کتب شیعه نیست و نزد اهل سنّت هم مقدوح و مجروح و مطعون و موهون می باشد بمقابلۀ حدیث ثقلین که صحّت و تواتر آن کالشّمس فی رابعة النّهار واضح و آشکارست آورده،طریق مباهتۀ واضحه و مکابرۀ لائحه بأقدام جسارت سراسر خسارت سپرده! بالجمله ادّعای مخاطب مشهور،متعلّق باین کذب و زور،مطرود و مدحورست بچند وجه:

اول آنکه:جمال الدین ابو الحجاج یوسف بن عبد الرحمن المزّی که از جهابذۀ أعلام و أساتذه عظام سنّیّه است این خبر منحوت منجور و این حدیث مصروم مبتور را نشناخته و باظهار جهل خود از آن،أعلام تفضیح آن افراخته،چنانچه در کتاب «التّقریر و التحبیر»علاّمه ابن أمیر الحاجّ الحلبی در مقام قدح و جرح این حدیث مذکور است:[و ذکر الحافظ عماد الدین بن کثیر أنّه سأل الحافظین المزّی و الذّهبی عنه،فلم یعرفاه].

و در«مقاصد حسنۀ»سخاوی نیز این عبارت بهمین ألفاظ موجودست،و غیر معروف بودن این حدیث نزد حافظ مزّی از ملاحظۀ«درر منتثرة»جلال الدّین سیوطی

ص: 312

و«تمییز الطّیب من الخبیث»عبد الرحمن شیبانی و«تذکرة الموضوعات»و«مجمع البحار» محمد طاهر فتنی و رسالۀ«موضوعات کبری»و«مرقاة-شرح مشکاة»از علی قاری و «شرح مواهب لدنیّه»از محمد بن عبد الباقی زرقانی و«صبح صادق»نظام الدّین سهالوی و«فوائد مجموعۀ»شوکانی نیز واضح و آشکار است.

و در کمال ظهورست که مجرّد غیر معروف بودن این حدیث نزد حافظ مزّی برای دمغ رأس مخاطب طفیف المراس کافی و وافیست،و بعد عرفان این معنی دعوای باطلۀ صحّت آن که از شاهصاحب سرزده مثل رسم دارس عافی!.

دوم آنکه:حافظ مزّی در باب این خبر بتصریح صریح،افاده نموده که:من واقف نشدم برای آن بر سندی تا این دم،چنانچه در کتاب«التقریر و التحبیر»علاّمه ابن امیر الحاج در مقام قدح و جرح این حدیث مرقومست:[قال الشیخ سراج الدّین بن الملقن:و قال الحافظ جمال الدّین المزّی:لم اقف له علی سند إلی الآن.

و در رسالۀ«درر منتثره»علاّمه سیوطی نیز این کلام حافظ مزّی مذکورست و پر ظاهرست که هر گاه مثل حافظ مزّی برسند این حدیث واقف نشده باشد چگونه دعوای شاهصاحب در تصحیح آن حظّی از صحّت خواهد داشت،و کی عاقلی برای آن وزنی خواهد گذاشت؟! سوم آنکه:حافظ مزّی افاده نموده که هر حدیثی که در آن لفظ حمیرا باشد بی أصلست،سوای یک حدیث که در نسائی وارد شده،چنانچه در کتاب«التّقریر و التّحبیر»علامه ابن امیر الحاج در مقام قدح و حرج این حدیث مسطورست:[بل قال تاج الدّین السّبکی:و کان شیخنا الحافظ ابو الحجاج المزّی یقول:کلّ حدیث فیه لفظ الحمیراء لا أصل له إلاّ حدیثا واحدا فی النّسائی]و این افادۀ حافظ مزّی برای قدح و جرح این حدیث بی أصل،أمضی من السّیف و أحدّ من النصل می باشد،و خاک مذلّت و هوان بر سر مخاطب مهان بأقبح وجوه می باشد! چهارم آنکه:حافظ شمس الدّین ذهبی که از معاریف نقّاد و مشاهیر أطواد سنّیّه است و خود مخاطب او را إمام اهل حدیث می داند این حدیث مفتعل و زور منتحل

ص: 313

را نشناخته بابراز جهل خود از حال آن آن را مهتوک السّتر ساخته،چنانچه در«مقاصد حسنه»سخاوی در بیان قدح و جرح این حدیث مذکور است:[و ذکر الحافظ عماد الدین بن کثیر انّه سأل الحافظین المزّی و الذّهبی عنه فلم یعرفاه] و این عبارت بهمین الفاظ در کتاب«التقریر و التحبیر»علامه ابن امیر الحاج نیز مسطورست،کما سبق آنفا.و غیر معروف بودن این حدیث نزد حافظ ذهبی از «تمییز الطیّب من الخبیث»تصنیف عبد الرحمن شیبانی و«تذکرة الموضوعات»و«مجمع البحار»محمد طاهر فتنی و رسالۀ«موضوعات کبری»و«مرقاة-شرح مشکاة»تصنیف علی قاری و«شرح مواهب لدنیّه»زرقانی و«صبح صادق»مولوی نظام الدّین سهالوی و «فوائد مجموعه»شوکانی نیز ظاهر و باهرست،کما ستعرف عن قریب إنشاء اللّه تعالی.

پنجم آنکه علامۀ ذهبی علاوه بر نشناختن این حدیث بنصّ صریح افاده نموده که این حدیث از جملۀ آن احادیث واهیه است که برای آن اسنادی معروف نیست،چنانچه علامه ابن امیر الحاج در کتاب«التقریر و التحبیر»در مقام قدح این حدیث نقلا عن ابن الملقن آورده:[و قال الذّهبی:هو من الأحادیث الّتی لا یعرف لها إسناد].

و سیوطی در«موضوعات کبری»تصنیف علی قاری و«صبح صادق»مولوی نظام الدّین و«فواتح الرّحموت»مولوی عبد العلی نیز این افادۀ ذهبی مذکورست،و این افادۀ سراسر إجاده عند الامعان بدو عنوان،توهین و تهجین این حدیث واضح البطلان می نماید.

عنوان اول:بودن این حدیثست از أحادیث واهیه و عنوان دوم:بودن این حدیثست از جملۀ آن احادیث واهیه که هیچ اسنادی برای آن شناخته نمی شود،و در کمال ظهورست که مجرّد بودن حدیثی از أحادیث واهیه برای هتک ستر و کشف سرّ آن کفایت می کند اگر چه آن حدیث سندی هم داشته باشد،چه جای آنکه از جملۀ آن احادیث واهیه باشد که هیچ سندی برای آن معروف نشود!فانّ هذا مما یوصله إلی أخفض درکات الوهن و الهوان کمالا یخفی علی أصحاب الألباب و الأعیان.

ص: 314

ششم آنکه علاّمه شمس الدین محمد بن أبی بکر الدّمشقی الحنبلی المعروف بابن قیّم الجوزیّه در إظهار وضع و بطلان و وهن و هوان این کذب مبتذل و مهان و بهتان روشن و عیان اعتراف بحقّ نموده زنک شبهه از خواطر أولی الألباب کما ینبغی زدوده،چنانچه در جواب سؤال سائل:«هل یمکن معرفة الحدیث الموضوع بضابط من غیر أن ینظر فی سنده؟»در ذکر أمور کلیّه که بآن موضوع بودن حدیث شناخته می شود،علی ما نقل عنه گفته:[فصل-و منها أن یکون الحدیث باطلا فی نفسه فیدلّ بطلانه علی أنّه لیس من کلامه علیه السّلام

کحدیث «المجرّة الّتی فی السماء من عرق الأفعاء الّتی تحت العرش»

و حدیث «إذا غضب الرّب أنزل الوحی بالفارسیّة و إذا رضی أنزله بالعربیّة»

و حدیث «ستّ خصال تورث النسیان:سؤر الفار و إلقاء القمّل فی النّار و البول فی الماء الراکد و مضغ العلک و أکل التّفاح الحامض»

و حدیث «الحجامة علی القفا تورث النّسیان»

و حدیث «یا حمیراء،علی لا تغتسلی بالماء المشمّس فانّه یورث البرص» ،و کلّ حدیث فیه یا حمیراء و ذکر الحمیراء،فهو کذب مختلق،و کذا

«یا حمیراء! لا تأکلی الطین فانه یورث کذا و کذا»

و حدیث «خذوا شطر دینکم عن الحمیراء».

از مطالعۀ این عبارت لطیفه و ملاحظۀ این افاده منیفه واضح و لائح می گردد که أولا علامه ابن القیّم بافادۀ که در صدر کلام خود ذکر نموده واضح فرموده که این حدیث فی نفسه باطلست،و بطلان آن دلیل بر آنست که آن از کلام جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم نیست.ثانیا بتصریح این معنی که هر حدیثی که در آن یا حمیراء یا ذکر حمیراء واقع شده پس ان حدیث کذب مختلقست،دروغ بودن آن مصرّح نموده.ثالثا بعد تصریح مذکور این حدیث را بالخصوص صراحة در شمار موضوعات ذکر ساخته، و این افادات ثلاثه بنحوی که مبطل مزعوم مخاطب ملوم می باشد در کمال وضوح و ظهورست،و لکن من لم یجعل اللّه له نورا فما له من نور!.

هفتم آنکه تاج الدّین عبد الوهاب بن علی السّبکی که از أجلۀ أعلام و أکابر عظام سنّیّه است نیز این حدیث را مقدوح و مجروح وانموده،بذکر افادۀ کلّیۀ حافظ مزّی راه استیصال این کذب باطل و محال پیموده،چنانچه در کتاب«التّحریر و التّحبیر»

ص: 315

علاّمه ابن أمیر الحاجّ در مقام قدح این حدیث کما سمعت آنفا مذکور است:[بل قال تاج الدّین السّبکی:و کان شیخنا الحافظ أبو الحجّاج المزی یقول:کلّ حدیث فیه لفظ الحمیراء لا أصل له إلا حدیثا واحدا فی النّسائی].

و از مطالعه«صبح صادق»مولوی نظام الدّین سهالوی و«فواتح الرّحموت» مولوی عبد العلی واضح و لائح می شود که علاّمه تاج الدّین سبکی خود هم باین کلّیّۀ مزّیّه قائلست،کما ستعرف فیما بعد إنشاء اللّه تعالی.و این کلّیّه از دلائل جلیّه و براهین علیّه بر کذب و زور بودن این بلیّه می باشد،و خاک مذلّت و هوان بر سر متمسّک باین بهتان بی أصل می باشد.

هشتم آنکه أبو الفداء إسماعیل بن عمر القرشی المعروف بابن کثیر که از أئمّۀ حفّاظ و أثبات أیقاظ سنّیّه است،وادی قدح و جرح این حدیث بأقدام تحقیق و تنفید سپرده بذکر حال فظاعت اشتمال آن در کتاب«تخریج أحادیث مختصر ابن الحاجب» قصب السّبق از دیگر أصحاب تخریج برده،چنانچه سیوطی در رسالۀ«درر منتثره»در ذکر قدح این حدیث گفته:[و قال الحافظ عماد الدّین بن کثیر فی«تخرج أحادیث مختصر ابن الحاجب»:هو حدیث غریب جدّا بل هو حدیث منکر سألت عنه شیخنا الحافظ أبا الحجّاج المزّی فلم یعرفه.قال:و لم أقف له علی سند إلی الآن.و قال شیخنا الذّهبی:هو من الأحادیث الواهیة الّتی لا یعرف لها إسناد،انتهی].

ازین عبارت ظاهرست که حافظ ابن کثیر در باب این خبر پر تزویر افاده نموده که آن حدیث غریبست جدّا،بلکه آن حدیث منکر است،و من از شیخ خود حافظ أبو الحجّاج مزی سؤال کردم پس نشناخت آن را و گفت من واقف نشدم بر سندی برای آن،و شیخ ما ذهبی گفته که آن از احادیث واهیه است که برای آن اسنادی معروف نیست.

و ازین افاده سدیده بوجوه عدیده قدح و جرح این حدیث بظهور می رسد و نهایت جسارت مخاطب کثیر العثار در ادّعای باطل صحّت آن بر أرباب أبصار واضح و آشکار می گردد.

نهم آنکه علاّمه سراج الدّین عمر بن علی بن الملقن الشّافعی که محقّق

ص: 316

نقّاد و خبیر وقّاد سنّیّه است بر سر قدح و جرح این حدیث رسیده در إظهار حال پر اختلال آن متمسّک بقول حافظ جمال الدّین مزّی و افادۀ علاّمه شمس الدّین ذهبی گردیده،چنانچه در کتاب«التّقریر و التّحبیر»علاّمه ابن أمیر الحاج در مقام ردّ این حدیث مذکورست:[قال الشیخ سراج الدّین بن الملقن:و قال الحافظ جمال الدّین المزّی:لم أقف له علی سند إلی الآن،و قال الذّهبی:هو من الأحادیث الواهیة الّتی لا یعرف لها إسناد].

دهم آنکه علاّمه أحمد بن علی بن محمد الکنانی العسقلانی المعروف بابن حجر در إظهار بی أصل بودن این خبر موضوع و حدیث مصنوع سعی مشکور بعمل آورده قدم راسخ بکمال مبالغه در عرصۀ توهین و تهجین آن فشرده،چنانچه علاّمه ابن أمیر الحاج در کتاب«التّقریر و التّحبیر»در مقام قدح و جرح این حدیث می گوید:

[و أمّا الثانی فقد قال شیخنا الحافظ(1):لا أعرف له إسنادا و لا رأیته فی شیء من کتب الحدیث إلا فی«النّهایة»لابن الأثیر،ذکره فی مادة ح م ر،و لم یذکر من خرّجه،و رأیته أیضا فی کتاب«الفردوس»لکن بغیر لفظه،ذکره من حدیث أنس بغیر إسناد أیضا،و لفظه:

«خذوا ثلث دینکم من بیت الحمیراء»، و بیّض له صاحب«مسند الفردوس» فلم یخرج له إسنادا و ذکر،الحافظ عماد الدّین بن کثیر أنّه سأل الحافظین المزّی و الذّهبی عنه فلم یعرفاه،انتهی.

ازین عبارت ظاهرست که ابن حجر عسقلانی در خصوص این حدیث تصریح نموده که من برای او اسنادی نمی شناسم و ندیده ام آن را در چیزی از کتب حدیث مگر در«نهایۀ»ابن اثیر دیده ام که آن را در ماده(حمر)ذکر کرده لکن مذکور نساخته که کدام کس آن را تخریج کرده و لفظ آن

«خذوا ثلث دینکم من بیت الحمیراء» می باشد،و صاحب«مسند الفردوس»برای این حدیث بیاض گذاشته و اسنادی بر آن اخراج نکرده،و حافظ عماد الدّین بن کثیر ذکر نموده که من حال این حدیث را از حافظ مزّی و حافظ ذهبی سؤال کردم پس هر دو نشناختند آن را.

ص: 317

و این کلام ابن حجر شیخ الاسلام که مشتمل بر تحقیق أنیق خود و دیگر محقّقین أعلام می باشد حال وهن و هوان و وضع و بطلان این حدیث را مثل روز روشن واضح و مبرهن می نماید.

و مخفی نماند که این کلام تحقیق انضمام ابن حجر در کتاب«تخریج أحادیث مختصر ابن الحاجب»واقع شده،کما سیظهر عن قریب إنشاء اللّه تعالی من تصریح السّخاوی فی«المقاصد الحسنه».و قدح نمودن ابن حجر عسقلانی در این حدیث از کتاب «تمییز الطّیب من الخبیث»تصنیف عبد الرحمن شیبانی و«تذکرة الموضوعات»و«مجمع البحار»محمد طاهر فتنی و رساله«موضوعات کبری»و«مرقاة»تصنیف علی قاری و «شرح مواهب»تصنیف زرقانی و«فوائد مجموعۀ»شوکانی نیز ظاهر و باهرست.

و غیر صحیح بودن این حدیث مفتعل،از افادۀ علاّمۀ عسقلانی در«فتح الباری» نیز واضح و لائح می شود،زیرا که علاّمه مذکور در کتاب مسطور در شرح باب الحراب و الدّرق یوم العید گفته:[

و فی روایة النّسائیّ من طریق أبی سلمة عنها(1):دخل الحبشة یلعبون فقال لی النّبی صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: «یا حمیراء!أ تحبّین أن تنظری إلیهم؟ فقلت:نعم!» إسناده صحیح و لم أر فی حدیث صحیح ذکر الحمیراء إلاّ فی هذا].

از این عبارت ظاهرست که علاّمه ابن حجر افاده می نماید که من ذکر حمیرا را در حدیث صحیح ندیده ام بجز این حدیث،أعنی حدیث لعب حبشه،و دعوت جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم عائشه را بسوی دیدن ایشان.و در کمال ظهورست که عموم کلام ابن حجر

حدیث «خذوا شطر دینکم عن هذه الحمیراء» را شاملست،و این حدیث موضوع،بلا ریب درین عموم صروم حسوم داخل،پس آن هم حسب افادۀ این علاّمه غیر صحیح خواهد بود،و فیه أیضا کفایة لتشویر المخاطب العنود حیث ادّعی صحّة هذا الکذب المردود،فأتی بهفوة هی الطّامة الکبری عند النّقّاد النّاقدین للنّقود و الرّدود،و أبدی ترهة هی الخطیئة العظمی لدی الحفّاظ الحافظین للثّغور و الحدود! یازدهم آنکه:علاّمۀ ابن أمیر الحاج الحلبی الحنفی در کتاب«التقریر و الحبیر»

ص: 318

بکمال إشباع و تکثیر قدح و جدح این حدیث پر تزویر،تحریر و تسطیر نموده و افادات علمای أعلام و منقّدین عظام خود مثل علاّمۀ ابن حجر عسقلانی و حافظ عماد الدّین بن کثیر و حافظ مزّی و حافظ ذهبی و شیخ سراج الدّین بن الملقن و تاج الدّین سبکی در باب مطعونیّت و موهونیّت این خبر بی أثر نقل فرموده،کما لا یخفی علی ناظر عبارات کتاب«التّقریر و التّحبیر»،و قد نقلناها فیما سبق من الوجوه إرغاما لأنف المخاطب الکثیر التّغریر.

دوازدهم آنکه محقّق نحریر سنّیّه محمد أمین المعروف بأمیر پادشاه البخاری نزیل مکّة المکرّمة در«تیسیر-شرح تحریر»قدح و جرح این حدیث پر تزویر از أکابر نحاریر خود منقول ساخته،باظهار وهن و هوان و وضع و بطلان آن پرداخته، کما سیظهر عن قریب إنشاء اللّه من عبارة«فواتح الرّحموت».

سیزدهم آنکه علاّمه شمس الدّین سخاوی در«مقاصد حسنه»قوادح عظیمه و فضائح جسیمۀ این کذب واضح و بهتان لائح از أعلام محقّقین و أرکان منقّدین خود نقل نموده،کما ینبغی هتک ستر و کشف حجاب و بأحسن وجوه میط قناع و رفع نقاب فرموده،چنانچه در کتاب مذکور گفته:[

حدیث «خذوا شطر دینکم عن الحمیراء».

قال شیخنا فی«تخریج ابن الحاجب»من إملائه:لا أعرف له إسنادا و لا رأیته فی شیء من کتب الحدیث إلاّ فی«النهایة»لابن الأثیر،ذکره فی مادة ح م ر و لم یذکر من خرّجه،و رأیته أیضا فی کتاب«الفردوس»لکن بغیر لفظه،و ذکره من

حدیث أنس بغیر إسناد أیضا و لفظه: خذوا ثلث دینکم من بیت الحمیراء ،و بیّض له صاحب«مسند الفردوس»فلم یخرج له إسنادا،و ذکر الحافظ عماد الدّین بن کثیر أنّه سأل الحافظین المزّی و الذّهبی عنه فلم یعرفاه].

چهاردهم آنکه علاّمه جلال الدّین سیوطی در رساله«درر منتثره»قدح و جرح این حدیث بکمال صراحت ظاهر ساخته،پرده از روی کار این خبر بی أثر انداخته، چنانچه در رسالۀ مذکوره گفته:[

حدیث «خذوا شطر دینکم عن الحمیراء» لم أقف علیه.

و قال الحافظ عماد الدّین بن کثیر فی«تخریج أحادیث مختصر ابن الحاجب»:هو حدیث غریب

ص: 319

جدّا بل هو حدیث منکر،سألت عنه شیخنا الحافظ أبا الحجّاج المزّی فلم یعرفه،قال:

و لم أقف له علی سند إلی الآن.و قال شیخنا الذّهبی:هو من الأحادیث الواهیة الّتی لا یعرف لها إسناد،انتهی.لکن فی«الفردوس»من

حدیث أنس: خذوا ثلث دینکم من بیت عائشة ،و لم یذکر له إسنادا.

ازین عبارت بر ناظر خبیر ظاهرست که سیوطی نقلا عن الزّرکشی(1) بعد ذکر این افتعال صریح الانحلال،نصّ نموده که من بر آن واقف نشدم،یعنی در کتب و أسفار ائمّۀ کبار آن را نیافته ام،و من بعد از کتاب«تخریج احادیث مختصر ابن الحاجب» ابن کثیر نقل نموده که خود ابن کثیر این حدیث را أولا غریب جدّا گفته،و بعد ازین بعنوان ترقّی،افاده نموده که:این حدیث منکرست و من از شیخ خود حافظ أبو الحجّاج مزّی حال این حدیث پرسیدم پس نشناخت آن را و گفت من واقف نشدم برسند آن إلی الآن،و شیخ من ذهبی گفته که این حدیث از أحادیث واهیه است که اسنادی برای آن شناخته نمی شود.و بعد نقل این افادات کثیره از ابن کثیر افاده نموده که:این حدیث در«فردوس»از حدیث أنس باین الفاظ مذکورست که:خذوا ثلث دینکم من بیت عائشة،و لیکن صاحب«فردوس»اسنادی برای آن ذکر ننموده.

و پر ظاهرست که آنچه سیوطی در حقّ این خبر مشبه السّمر ذکر کرده برای اولیای مخاطب مورث کمال اغتمام و انضجار،و برای أرباب أبصار موجب نهایت فرح و استبشارست.

پانزدهم آنکه عبد الرحمن بن علی الشّیبانی در کتاب«تمییز الطّیّب من الخبیث»قدح و جرح این حدیث از أکابر منقّدین و اجلّۀ محقّقین أهل مذهبش نقل نموده سبیل و طریق إظهار این معنی که این حدیث حدیث خبیث است بأقدام تمییز و

ص: 320

تفریق پیموده،چنانچه گفته:[

حدیث «خذوا شطر دینکم عن الحمیراء» یعنی عائشة رضی اللّه عنها.قال ابن حجر:لا أعرف له إسنادا و لا رأیته فی شیء من کتب الحدیث إلاّ فی «النهایة»لابن الاثیر،ذکره فی مادّة ح م ر،و لم یذکر من خرّجه،و ذکر الحافظ عماد الدّین بن کثیر أنّه سأل المزّی و الذّهبی عنه فلم یعرفاه].

شانزدهم آنکه محمد طاهر فتنی در«تذکرة الموضوعات»این حدیث را مذکور ساخته و بنقل أقوال قدح اشتمال از علمای با کمال خود کما ینبغی بتوهینش پرداخته چنانچه در کتاب مذکور نقلا عن کتاب«المقاصد الحسنه»للسّخاوی گفته:

[

«خذوا شطر دینکم عن الحمیراء» قال:شیخنا:لا أعرف له إسنادا و لا رأیته فی شیء من الکتب إلاّ فی«نهایة»ابن الأثیر و إلاّ فی«الفردوس»بغیر إسناد،و لفظه:

«خذوا ثلث دینکم من بیت الحمیراء» و سئل المزّی و الذّهبی فلم یعرفاه].

هفدهم آنکه محمد طاهر فتنی در«مجمع البحار»نیز این حدیث را در ضمن احادیث موضوعه آورده مسلک إثبات وضح و بطلان و وهن و هوان آن بنقل أقوال أئمّه متبحرین در علم حدیث و رجال سپرده،چنانچه در خاتمه کتاب مذکور گفته:فیه(1)

«خذوا شطر دینکم عن الحمیراء» قال شیخنا:لا أعرف له إسنادا و لا رأیته فی شیء من کتب الحدیث إلاّ فی«النهایة»و إلاّ فی«الفردوس»بغیر إسناد،بلفظ

«خذوا ثلث دینکم من بیت الحمیراء» و سئل المزّی و الذّهبی فلم یعرفاه].

هیجدهم آنکه ملاّ علی قاری در رسالۀ«موضوعات کبری»مجروح و مقدوح بودن این حدیث ببسط جمیل و تفصیل پر تکمیل واضح و لائح نموده و بنقل افادات منقّدین بهالیل و محقّقین مقاویل متعلّق باین طرفة الأباطیل و اعجوبة المجاهیل در توهین و تهجین آن إلی أقصی المراتب افزوده،حیث قال:[

حدیث «خذوا شطر دینکم عن الحمیراء» و هی عائشة و تصغر الحمراء بمعنی البیضاء علی ما فی«النهایة»،و الشّطر النّصف.

قال العسقلانی:لا أعرف له إسنادا و لا رأیته فی شیء من کتب الحدیث إلاّ فی«النهایة» لابن الأثیر و لم یذکر من خرّجه،و ذکر الحافظ عماد الدّین ابن کثیر أنّه سأل المزیّ

ص: 321

و الذّهبی فلم یعرفاه،و ذکره فی«الفردوس»بغیر إسناد و بغیر هذا اللّفظ،و لفظه:

«خذوا ثلث دینکم من بیت الحمیراء» و بیّض له صاحب«مسند الفردوس»و لم یخرج له إسنادا،کذا ذکره السّخاوی.و قال السّیوطی:لم أقف علیه،و قال الحافظ عماد الدین ابن کثیر فی«تخریج أحادیث مختصر ابن الحاجب»:غریب جدّا بل هو حدیث منکر سألت عنه شیخنا الحافظ المزیّ فلم یعرفه،و قال:لم أقف له علی سند إلی الآن،و قال شیخنا الذّهبی:هو من الاحادیث الواهیة الّتی لا یعرف له(لها.ظ)إسناد،انتهی.

لکن فی«الفردوس»من

حدیث أنس: «خذوا ثلث دینکم من بیت عائشة» و لم یذکر له إسنادا.قلت:لکن معناه صحیح فانّ عندها من شطر الدّین استنادا(شطر من الدّین اسنادا.ظ)یقتضی اعتمادا،و قد اشتهر أیضا

حدیث «کلّمینی یا حمیراء!» لکن لیس له أصل عند العلماء].

أما آنچه علی قاری در آخر کلام مدّعی صحّت معنای این حدیث شده، پس وهن و هوان آن پر ظاهرست،زیرا که بودن شطر دین نزد عائشه بحیثیّت إسناد هرگز درست نیست و هر که کتاب«تشیید المطاعن»را دیده باشد بخوبی می داند که نزد عائشه أصلا دین نبود فضلا از آنکه شطر دین بوده باشد!و عداوت و بغض او با جناب امیر المؤمنین علیه السّلام و افترا و کذب او بر جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم هرگز مساغی برای اعتماد بر او نگذاشته!پس سعی نامشکور قاری عاری درین مقام أصلا فائدۀ بحال پر اختلال او نمی بخشد،کما هو ظاهر علی أولی الأحلام و الألباب و إن خفی علی أولیاء هاتکة الحجاب! نوزدهم آنکه ملاّ علی قاری در صدر رساله«موضوعات کبری»گفته:[و لمّا رأیت جماعة من الحفّاظ للسّنّة جمعوا الأحادیث المشتهرة علی الألسنة و بیّنوا الصّحیح و الحسن و الضّعیف و میّزوا الموقوف و المرفوع و الموضوع بالمقاصد الحسنة سنح بالبال الفاتر اختصار تلک الدّفاتر بالاقتصار علی ما قیل فیه أنّه لا أصل له أو موضوع بأصله لیکون سببا للضّبط علی أحسن مصنوع فی فصله،فانّ الاحادیث الثّابتة لا تحدّ و لا تحصی و لا یمکن أنّ جمعها یستقصی.ثمّ ما اختلفوا فی أنّه موضوع ترکت

ص: 322

ذکره للحقیر من الخطر لاحتمال أن یکون موضوعا من طریق و صحیحا من وجه آخرا.

ازین عبارت ظاهر است که علی قاری درین رساله خود اکتفا بر موضوعاتی نموده که متّفق علیه می باشد و از آن احادیث که در موضوع بودن آن اختلافست اجتناب و احتیاط کرده،و چون علی قاری درین رساله

حدیث «خذوا شطر دینکم عن الحمیراء» را وارد نموده است،پس ظاهر و منکشف شد که موضوع بودن این حدیث متّفق علیه علمای منقّدینست و أحدی از علما در موضوع بودن او اختلاف نکرده،پس محل کمال تعجّب است که چگونه شاه صاحب بچنین حدیث موضوع که اصلا در موضوع بودنش اختلاف نیست تمسّک و احتجاج می فرمایند؟و گذشته ازین بکمال جرأت و جسارت آن را حدیث صحیح وا می نمایند!هل هذا إلا صنیع اهل الخلاعة و الدّعارة!و ما ذلک إلاّ عمل أولی السّفاهة و الغمارة! بیستم آنکه علی قاری در رساله«موضوعات صغری»نیز این خبر مشبه السّمر را مقدوح و مجروح نموده باختصار تمام اجتثاث أصل این نابت أضعف من الثّمام فرموده،چنانچه در رسالۀ مذکوره گفته:[

حدیث «خذوا شطر دینکم عن الحمیراء» لا یعرف له أصل].

بیست و یکم آنکه علی قاری در«مرقاة-شرح مشکاة»نیز وهن هوان این خبر مهان واضح و آشکار ساخته بنقل افادات علمای کبار و منقّدین أخبار،أعلام تفضیح و تقبیح تامّ افراخته،چنانچه در کتاب مذکور گفته:[و أمّا

حدیث «خذوا شطر دینکم عن الحمیراء» یعنی عائشة،فقال الحافظ ابن حجر العسقلانی:لا أعرف له إسنادا و لا روایة (رأیته.ظ)فی شیء من کتب الحدیث إلا فی«النّهایة»لابن الأثیر و لم یذکر من خرّجه،و ذکر الحافظ عماد الدّین بن کثیر أنّه سأل المزّی و الذّهبی عنه فلم یعرفاه و قال السّخاوی:ذکره فی«الفردوس»بغیر إسناد و بغیر هذا اللّفظ،و لفظه:

«خذوا ثلث دینکم من بیت الحمیراء»، و بیّض له صاحب«مسند الفردوس»،و لم یخرج له إسنادا،و قال السّیوطی:لم أقف علیه.

بیست و دوم آنکه قاضی محبّ اللّه بن عبد الشّکور البهاری که از أجلّۀ علمای

ص: 323

مشاهیر و أکابر نبهای نحاریر سنّیّۀ بلاد هندیّه است این خبر بی أثر را مثل حدیث نجوم بکمال صراحت تضعیف فرموده و آن را از مقام معارضه و استدلال ساقط و هابط وانموده،چنانچه در کتاب«مسلم الثّبوت»در مبحث إجماع،جائی که عدم انعقاد إجماع بشیخین و خلفاء أربعه ذکر نموده می گوید:[و أمّا المعارضة بأصحابی کالنّجوم و

«خذوا شطر دینکم عن الحمیراء» کما فی«المختصر»فتدفع بأنّهما ضعیفان].

بیست و سوم آنکه،محمد بن عبد الباقی زرقانی در«شرح مواهب لدنیّه» زرقانی کشف حال این خبر بیّن الاختلال نموده این کذب و زور واضح البطلان و الاضمحلال را با تأمل تحقیق فرسوده،حیث قال:[و أمّا

حدیث «خذوا شطر دینکم عن هذه الحمیراء» المذکور فی«النّهایة»بلا عزو،و

حدیث «خذوا ثلث دینکم من بیت الحمیراء» المذکور فی«الفردوس»بلا إسناد،و بیّض ولده لسنده،فذکر الحافظ ابن کثیر أنّه سأل عنه المزّی و الذّهبی فلا(فلم.ظ)یعرفاه،و کذا قال الحافظ(1) فی«تخریج ابن الحاجب»:لا أعرف له سندا.

بیست و چهارم آنکه ملاّ نظام الدّین سهالوی که از معاریف علمای این دیار و مشاهیر نبهای این أمصارست،در إبطال و اخمال این کذب و زور کوشیده،أمر حقّ را بتعصّب أعوج و تشدّد أسمج نپوشیده،چنانچه در«صبح صادق-شرح منار»بعد ذکر احتجاج بعض أصولیّین بحدیث«اقتدوا»و حدیث

«علیکم بسنّتی» گفته:[و أجیب أیضا بأنّهما معارضان

بقوله(صلی الله علیه و آله): «أصحابی کالنّجوم بأیّهم اقتدیتم اهتدیتم» و

قوله: «خذوا شطر دینکم عن الحمیراء» فتقاعد الاحتجاج.و أجیب بأنّ الحدیث الأوّل و إن روی عن المعتبرات لم یعرف،قال ابن حزم فی رسالته الکبری:

مکذوب موضوع باطل،و به قال أحمد و البزّاز.و أمّا الحدیث الثّانی فهو أیضا لم یعرف کما عن المزّی و الذّهبی و غیرهما،و قال الذّهبی:هو من الاحادیث الواهیة الّتی لا یعرف لها إسناد،و قال السّبکی،و الحافظ أبو الحجّاج:کلّ حدیث فیه لفظ الحمیراء لا أصل له إلاّ حدیثا واحدا فی النساء(النّسائیّ.ظ)هکذا قال فی بعض

ص: 324

شروح«التّحریر»].

بیست و پنجم آنکه عبد العلی بن نظام الدّین سهالوی که نزد سنیّۀ این أصقاع و حنفیّۀ این بقاع ببحر العلوم مشهور گردیده با وصف تعصّب شدید و تعنّت عتید خود اعتراف بأمر حقّ ساخته،أعلام توهین و تهجین این کذب باطل و زور عاطل بکمال اجهار افراخته،چنانچه در«فواتح الرّحموت-شرح مسلم الثّبوت»گفته:

[و أمّا المعارضة بأصحابی کالنّجوم فبأیّهم اقتدیتم اهتدیتم، رواه ابن عدی و ابن عبد البرّ

و«خذوا شطر دینکم عن الحمیراء» أی أمّ المؤمنین عائشة الصّدّیقة،کما فی«المختصر» فتدفع بأنّهما ضعیفان لا یصلحان للعمل فضلا عن معارضة الصّحاح.أمّا الحدیث الأوّل فلم یعرف،قال ابن حزم فی رسالته الکبری:مکذوب موضوع باطل،و به قال أحمد و البزّاز.و أمّا الحدیث الثّانی فقال الذهبی:هو من الأحادیث الواهیة الّتی لا یعرف له إسناد.قال السّبکی و الحافظ أبو الحجّاج:کل حدیث فیه لفظ الحمیراء لا أصل له إلا حدیث واحد فی النّسائیّ،کذا فی«التّیسیر»].

بیست و ششم آنکه علاّمۀ شوکانی در«فوائد مجموعة فی الأحادیث الموضوعه» این حدیث را درج نموده،وادی توهین و تهجین آن بنقل افادات أئمّۀ عالیدرجات خود پیموده،چنانچه در کتاب مذکور گفته:[

حدیث «خذوا شطر دینکم من الحمیراء» قال ابن حجر:لا أعرف له إسنادا و لا رأیته فی شیء من کتب الحدیث إلاّ فی«نهایة ابن الأثیر»و إلاّ فی«الفردوس»بغیر إسناد،و سئل المزّی و الذّهبی فلم یعرفاه،کذا فی«المقاصد»].

بیست و هفتم آنکه عبد الحقّ بن فضل اللّه المحمّدی الهندی نیز این حدیث را موضوع و مصنوع وانموده باظهار بودن آن بی إسناد و واهی،أبواب فساد و تباهی برای متمسّکین بآن گشوده،چنانچه در«تذکرة الموضوعات»گفته:[

«خذوا شطر دینکم عن الحمیراء» لا إسناد له و هو واه].

بیست و هشتم آنکه نیز عبد الحقّ محمّدی هندی در کتاب«زبدة المقاصد فی تجرید الزّوائد»این خبر مفتعل و زور منتحل را باختصار تمام مطعون نموده بتصریح

ص: 325

این معنی که این حدیث غیر معروفست در وهن و هوان آن افزوده،چنانچه در کتاب مذکور گفته:[

«خذوا شطر دینکم عن الحمیراء» لا یعرف].

بیست و نهم آنکه خود مخاطب در همین کتاب«تحفه»در باب امامت بجواب حدیث تشبیه گفته:[و قاعدۀ مقرّرۀ اهل سنّت است که حدیثی را که بعض از أئمّۀ فنّ حدیث در کتابی روایت کنند و صحّت ما فی الکتاب را التزام نکرده باشند مثل بخاری و مسلم و بقیّه أصحاب صحاح و بصحّت آن بالخصوص صاحب کتاب یا غیر او از محدّثین ثقات تصریح نکرده باشد،قابل احتجاج نیست].انتهی.

و پر ظاهرست که حدیث

«خذوا شطر دینکم عن هذه الحمیراء» حدیثی است که کسی از ملتزمین صحّت مثل بخاری و مسلم و بقیّۀ أصحاب صحاح آن را روایت نکرده و أحدی از محدّثین خواه از ثقات باشد یا غیر ثقات تصریح بصحّت آن ننموده بلکه بسیاری از محدّثین ثقات و جمعی از حفّاظ أثبات سنّیه تصریح بمقدوح و مجروح و موضوع و مصنوع بودن آن فرموده اند،پس بهزار اولویّت این حدیث حسب قاعده مقرّرۀ اهل سنّت قابل احتجاج نخواهد بود.و اعجباه!که شاه صاحب چنان در گرداب تغافل و ورطۀ تجاهل سر فرو برده اند که بمقابلۀ مثل حدیث ثقلین که متواتر عند الفریقین است حدیثی را که از حشیش هم بدتر است متشبّث و متمسّک خود قرار می دهند و قاعدۀ مقرّرۀ اهل سنّت را که خود آن را بمقابلۀ اهل حقّ ذکر فرموده اند فراموش نموده،بمزید اختلال حواسّ مدّعی صحّت این کذب بی أساس شده،نهایت بی قاعدگی و بیحواسّی خود فرا روی أکیاس حقائق شناس می نهند!.

سی ام آنکه نیز مخاطب در همین کتاب«تحفه»در باب مطاعن بجواب طعن تخلّف أبو بکر از جیش أسامه در باب جملۀ که در آن لعنت فرمودن جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بر متخلّفین از جیش أسامه مذکور است گفته:[بعضی فارسی نویسان که خود را از محدّثین اهل سنّت شمرده اند و در سیر خود این جمله آورده برای إلزام اهل سنّت کفایت نمی کند،زیرا که اعتبار حدیث نزد اهل سنّت بیافتن حدیث در کتب مسندی محدّثین است مع الحکم بالصّحة،و حدیث بی سند نزد ایشان شتر

ص: 326

بی مهارست که أصلا گوش بآن نمی نهند]انتهی.

ازین عبارت بکمال صراحت ظاهرست که حسب افادۀ شاه صاحب اعتبار حدیث نزد اهل سنّت بیافتن حدیث در کتب مسندۀ محدّثین است مع الحکم بالصحّة و حدیث بی سند نزد ایشان شتر بی مهارست که أصلا گوش بآن نمی نهند،و چون بحمد اللّه از نصوص أکابر أعلام و أجلّۀ فخام سنّیه بیقین دانستی که حدیث

«خذوا شطر دینکم عن الحمیراء» أصلا سندی ندارد،پس بلا ریب،بی اعتبار بلکه شتر بی مهار و غیر لائق إصغای أولی الأسماع و الأبصار خواهد بود.

سبحان اللّه!مقام کمال تعجب و حیرتست که شاهصاحب با وصف این افادۀ،خود چرا در وادی تجاهل و تغافل خلیع العذار و گسسته مهار دویده،برای إثبات فضیلت حضرت حمیراء راکبة الجمل،حدیثی را که نزد اهل سنّت شتر بی مهارست برگزیده،و از غایت وقاحت و بی شرمی و نهایت صفاقت و بی آزرمی آن را بمقابلۀ اهل حقّ بجواب حدیث ثقلین وارد ساخته بلکه بادّعای باطل،صحّت این کذب سقیم و انتاج این شکل عقیم،أعلام جسارت سراسر خسارت افراخته،و لقد حقّ أن یقال لهذا المفتون بالهوی المختبل:ما هکذا تورد یا سعد الابل!

مثل حدیث ثقلین نخواهد بود،زیرا که حدیث ثقلین،کما علمت سابقا متواتر و متّفق علیه فریقین و قطعیّ الصّدورست و سی و چهار نفر از صحابه و صحابیّات آن را روایت کرده اند و أسانید و طرق آن لا تعدّ و لا تحصی می باشد،پس بمقابلۀ آن ذکر این حدیث که دارای یکی از آن مراتب نیست هرگز سمتی از جواز ندارد.

أمیر المؤمنین علیه السّلام إلی أقصی الغایة افزوده،و هر چند شواهد این معنی از حدّ حصر افزون و از حیطۀ حساب بیرونست،لیکن برای مزید اطمینان أهل حقّ و إیقان و قطع دابر أهل ارتیاب و عدوان،نبذی از آن در این جا مذکور می شود.

أبو بکر محمد بن الحسین الآجری(1) که از أکابر حفّاظ أعلام سنّیّه است است در کتاب«الشّریعه»علی ما نقل عنه بسند خود آورده:[

عن علقمة بن قیس و الأسود بن یزید،قالا: أتینا أبا أیوب الأنصاری فقلنا:إنّ اللّه تبارک و تعالی أکرمک بمحمّد صلعم إذ اوحی إلی راحلته فبرکت علی بابک،فکان رسول اللّه صلعم ضیفا لک، فضیلة فضّلک اللّه عزّ و جلّ بها،ثمّ خرجت تقاتل مع علیّ بن أبی طالب؟!قال:

مرحبا بکما و أهلا!إنّنی أقسم لکما باللّه لقد کان رسول اللّه صلعم فی هذا البیت الّذی أنتما فیه و ما فی البیت غیر رسول اللّه صلعم و علیّ جالس علی(عن.ظ)یمینه و أنا قائم بین یدیه إذ حرّک الباب،فقال رسول اللّه صلعم:یا أنس!انظر من فی الباب؟، فخرج و نظر و رجع،قال:هذا عمّار بن یاسر.قال أبو أیوب:فسمعت رسول اللّه صلعم یقول:یا أنس!افتح لعمّار الطّیب المطیّب.ففتح أنس الباب فدخل عمّار فسلّم علی رسول اللّه صلعم فردّ علیه السّلام و رحّب به و قال:یا عمّار!إنّه سیکون فی أمّتی بعدی هنات و اختلاف حتّی یختلف السّیف بینهم حتّی یقتل بعضهم بعضا و یتبرّأ بعضهم من بعض،فاذا رأیت ذلک فعلیک بهذا الّذی عن یمینی،یعنی علیّا،و ان سلک کلّهم وادیا و سلک علیّ وادیا فاسلک وادی علیّ و خلّ النّاس طرّا.یا عمّار!انّ علیّا لا یزیلک عن هدی.یا عمّار!انّ طاعة علیّ من طاعتی و طاعتی من طاعة اللّه عزّ و جلّ].

و أبو بکر أحمد بن علی بن ثابت الخطیب البغدادی در«تاریخ بغداد»علی ما نقل عنه بسند خود آورده:

[إنّ علقمة و الأسود أتیا أبا أیّوب الأنصاری عند منصرفه من صفّین فقالا له:یا أبا أیّوب!إنّ اللّه أکرمک بنزول محمّد صلعم فی بیتک و بمجیء ناقته تفضّلا من اللّه تعالی و إکراما لک حتّی أناخت ببابک دون النّاس جمیعا ثمّ

ص: 329

جئت بسیفک علی عاتقک تضرب أهل لا إله إلاّ اللّه!فقال:یا هذا!إنّ الرّائد لا یکذب أهله،إنّ رسول اللّه صلعم أمرنا بقتال ثلاثة مع علیّ رضی اللّه عنه:بقتال النّاکثین و القاسطین و المارقین،فأمّا النّاکثون فقد قاتلناهم و هم أهل الجمل و طلحة و الزّبیر.

و أمّا القاسطون و هذا منصرفنا عنهم،یعنی معاویة و عمرو بن العاص.و أمّا المارقون منهم أهل الطّرفاوات و أهل السّقیفات و أهل النّخیلات و أهل النّهروان،و اللّه ما أدری أین هم و لکن لا بدّ من قتالهم إنشاء اللّه تعالی.ثمّ قال:سمعت رسول اللّه صلعم یقول لعمّار:

تقتلک الفئة الباغیة و أنت إذ ذلک مع الحقّ و الحقّ معک،یا عمّار!إن رأیت علیّا قد سلک وادیا و سلک النّاس کلّهم وادیا فاسلک مع علیّ فانّه لن یدلیک فی ردی و لن یخرجک من هدی.یا عمّار!من تقلّد سیفا و أعان به علیّا رضی اللّه عنه علی عدوّ قلّده اللّه یوم القیمة وشاحین من درّ،و من تقلّد سیفا أعان به عدوّ علیّ رضی اللّه عنه قلّده یوم القیامة وشاحین من نار.قلنا:یا هذا!حسبک رحمک اللّه،حسبک رحمک اللّه! و أبو شجاع شیرویه بن شهردار دیلمی در«فردوس الأخبار»گفته:

[أبو أیّوب:

یا عمّار!إن رأیت علیّا قد سلک وادیا و سلک النّاس وادیا غیره فاسلک مع علیّ ودع النّاس،إنّه لن یدلّک علی الرّدی و لن یخرجک عن الهدی.

و أبو المؤید موفق بن احمد الخوارزمی در کتاب«المناقب»در فصل ثامن گفته:

[

و أخبرنی شهردار هذا إجازة،قال:أخبرنا أبو الفتح عبدوس بن عبد اللّه بن عبدوس الهمدانی کتابة،قال الشیخ:حدّثنی أبو منصور محمّد بن عیسی بن عبد العزیز،قال:

حدّثنا الحافظ ابو الحسن علیّ بن مهدی الدّار قطنی،قال:حدّثنا احمد بن محمّد بن أبی بکر،قال:حدّثنا أحمد بن عبد اللّه بن یزید السّمسار،قال:حدّثنی یعلی بن عبد الرّحمن،قال:حدّثنی شریک،عن سلیمان الأعمش،عن إبراهیم،عن علقمة و الأسود،قالا:سمعنا أبا أیّوب الأنصاری،یقول:قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله لعمّار بن یاسر: یقتلک الفئة الباغیة،و أنت مع الحقّ و الحقّ معک،یا عمّار!إذا رأیت علیّا سلک وادیا،و سلک النّاس وادیا غیره فاسلک مع علیّ و دع النّاس،إنّه لن یدلیک فی الرّدی و لن یخرجک من الهدی،یا عمّار!إنّه من تقلّد سیفا أعان به علیّا

ص: 330

علی عدوّه قلّده اللّه تعالی یوم القیمة وشاحا من درّ،و من تقلّد سیفا أعان به عدوّ علیّ قلّده اللّه تعالی یوم القیمة وشاحا من نار.قال:قلنا:حسبک].

و نیز أبو المؤید الخوارزمی در کتاب«المناقب»در فصل سادس عشر گفته:

[

روی السیّد أبو طالب باسناده عن علقمة و الأسود،قالا: أتینا أبا أیّوب الأنصاری فقلنا:یا أبا أیّوب!إنّ اللّه أکرمک بنبیّه إذا أوحی إلی راحلته فبرکت علی بابک و کان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم ضیفا لک فضیلة فضّلک اللّه بها،فأخبرنا عن مخرجک مع علیّ بن أبی طالب.قال أبو أیّوب:فانّی أقسم بکما لقد کان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و علیّ جالس عن یمینه و أنا جالس عن یساره و أنس بن مالک قائم بین یدیه إذ تحرّک الباب فقال صلّی اللّه علیه و آله و سلّم:

انظر من بالباب.فخرج أنس و نظر فقال:هذا عمّار بن یاسر.فقال صلّی اللّه علیه و آله و سلّم:افتح لعمّار الطیّب المطیّب.ففتح أنس و دخل عمّار فسلّم علی النّبی علیه السّلام.فرحب، ثمّ قال لعمّار:إنّه سیکون فی أمّتی من بعدی هنات یختلف السّیف فیما بینهم حتّی یقتل بعضهم بعضا و حتّی یبرأ بعضهم من بعض،فاذا رأیت ذلک فعلیک بهذا الأصلع الّذی عن یمینی علیّ بن أبی طالب،و إن سلک النّاس کلّهم وادیا و سلک علیّ وادیا فاسلک وادی علیّ و خلّ عن النّاس،إنّ علیّا لا یردّک عن هدی و لا یدلّک علی ردی، یا عمّار!طاعة علیّ طاعتی و طاعتی طاعة اللّه. قال رض(1):یقال:فیه هنات و هنوات وهنیات:خصال سوء.قال لبید:إنّ البری من الهنات سعید].

و صدر الدین أبو المجامع إبراهیم بن محمد بن المؤیّد الحموئی در کتاب «فرائد السّمطین»علی ما نقل عنه گفته:

[کتب إلیّ الشّیخ عزّ الدین أحمد بن إبراهیم أن أبا طالب عبد الرّحمن الهاشمی نقیب العبّاسیّین بواسط أخبره إجازة عن شاذان القمی بقراءة عن محمد بن عبد العزیز،عن محمّد بن أحمد بن علیّ،قال:

أخبرنا القاضی أبو سهل عبد اللّه بن محمّد بن عمر بن عزیزه بقراءتی علیه،قال:نبّأنا محمّد بن احمد بن عبد اللّه بن هارون،قال:نبّأنا احمد بن موسی الحافظ.قال:

نبّأنا علی بن إبراهیم بن حمّاد،قال:نبّأنا الأعمش،عن إبراهیم،عن علقمة و الأسود

ص: 331

قال: أتینا أبا أیّوب الأنصاری فقلنا له:یا أبا أیّوب!إنّ اللّه تعالی أکرمک بنبیّه صلّی اللّه علیه و آله فکان ضیفا لک فضله(فضیلة.ظ)من اللّه فضلک(بها.ظ) أخبرنا بمخرجک مع علیّ تقاتل أهل إلا له إلاّ اللّه!فقال أبو أیّوب:أقسم لکما باللّه لقد کان رسول اللّه معی فی هذا البیت الّذی أنتما فیه معی،و ما فی البیت غیر رسول اللّه(صلی الله علیه و آله)و علیّ جالس عن یمینه و أنا جالس عن یساره و أنس قائم بین یدیه، إذ حرّک الباب فقال رسول اللّه(صلی الله علیه و آله):افتح لعمّار الطیّب المطیّب،ففتح أنس الباب و دخل عمّار فسلّم علی رسول اللّه(صلی الله علیه و آله):فرحّب به،ثمّ قال لعمّار:إنّه سیکون بعدی فی أمّتی هنات حتّی یختلف السّیف فیما بینهم و حتّی یقتل بعضهم بعضا و حتّی یبرأ بعضهم من بعض،فاذا رأیت ذلک فعلیک بهذا الأصلع عن یمینی،یعنی:علیّ بن أبی طالب،فان سلک النّاس کلّهم وادیا و سلک علیّ وادیا فاسلک وادی علیّ و خلّ عن النّاس.یا عمّار!انّ علیّا لا یردّک عن هدی و لا یدخلک علی ردی،یا عمّار!طاعة علیّ طاعتی و طاعتی طاعة اللّه عزّ و جلّ].

و سید علی بن شهاب الدین الهمدانی در کتاب«المودّة فی القربی»گفته:

[

و عن علقمة بن قیس و الأسود بن یزید،قالا: أتینا أبا أیّوب الأنصاری،فقلنا:یا أبا أیّوب!إنّ اللّه تعالی أکرمک بنبیّک إذ أوحی إلی راحلته فبرکت علی بابک، فکان رسول اللّه صلعم ضیفا لک فضیلة فضّلک بها،أخبرنا بمخرجک مع علیّ(علیه السلام)تقاتل أهل لا إله إلاّ اللّه!فقال أبو أیّوب:فانّی أقسم لکما باللّه تعالی لقد کان رسول اللّه صلعم معی فی هذا البیت الّذی أنتما فیه معی،و ما فی البیت غیر رسول اللّه صلعم و علی جالس عن یمینه و أنا جالس عن یساره و أنس قائم بین یدیه إذ حرّک الباب فقال رسول اللّه صلعم:

انظر الی الباب من بالباب؟،فخرج أنس فقال:یا رسول اللّه!هذا عمّار.قال رسول اللّه صلعم:افتح لعمّار الطّیب المطیّب!ففتح أنس الباب فدخل عمّار علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلم:قال:یا عمّار!سیکون فی أمّتی فتن و هنات حتّی یختلف السّیف فیما بینهم و حتّی یقتل بعضهم بعضا،فاذا رأیت ذلک فعلیک بهذا الأصلع الجالس عن یمینی،یعنی:علیا بن أبی طالب،إن سلک النّاس کلّهم وادیا و سلک علیّ وادیا

ص: 332

فأسلک وادی علیّ و خلّ عن النّاس.یا عمّار!لا یردّک عن هدی و لا یدخلک علی ردی،یا عمّار!طاعة علیّ طاعتی و طاعتی طاعة اللّه].

و ملا علی متقی در«کنز العمّال»گفته:

[یا عمّار!إن رأیت علیّا قد سلک وادیا و سلک النّاس وادیا غیره فاسلک مع علیّ ودع النّاس،إنّه لن یدلّک علی ردی و لن یخرجک من الهدی. الدّیلمی عن عمّار بن یاسر و عن أبی أیّوب].

و مرزا محمد معتمد خان بدخشی در«مفتاح النّجا»گفته:[

و أخرج الدّیلمی عن عمّار بن یاسر و ابی أیّوب رضی اللّه عنهما انّ النّبیّ صلعم،قال لعمّار:

یا عمّار!إن رأیت علیّا قد سلک وادیا و سلک النّاس وادیا غیره فاسلک مع علیّ ودع النّاس،إنّه(لن.ظ)یدلّک علی ردی و لن یخرجک من الهدی].

و شیخ سلیمان بن ابراهیم بلخی در«ینابیع المودة»در باب ثالث و اربعون گفته:

[أخرج الحموینی بسنده عن الأعمش عن إبراهیم النّخعی عن علقمة و الأسود قالا: أتینا أبا أیّوب الانصاری فقلنا:یا أبا أیّوب!إنّ اللّه أکرمک بنبیّه صلّی اللّه علیه و سلّم و جعله ضیفا لک من فضله،أخبرنا بمخرجک مع علیّ فقاتل (تقاتل.ظ)أهل لا إله إلاّ اللّه؟!فقال أبو أیّوب:أقسم لکما باللّه لقد کان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم معی فی هذا البیت الّذی أنتما فیه.معی،و علیّ جالس عن یمینه و أنا عن یساره و أنس بین یدیه و ما فی البیت غیرنا إذ حرّک الباب.فقال لأنس:افتح لعمّار!ففتح الباب و دخل عمّار فسلّم علی النبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم،فردّ علیه السّلام و رحّب به،ثمّ قال:یا عمّار!ستکون بعدی فی أمّتی هنات حتّی یختلف السّیف فیما بینهم و حتّی یقتل بعضهم بعضا و حتّی یتبرّأ بعضهم من بعض،فاذا رأیت ذلک فعلیک بهذا الأصلع عن یمینی،یعنی علیا.فان سلک النّاس کلّهم وادیا و سلک علیّ وادیا فاسلک وادی علی و خلّ عن النّاس.یا عمّار!إنّ علیّا لا یردّک عن هدی و لا یدخلک علی ردی،یا عمّار! طاعة علیّ طاعتی و طاعتی طاعة اللّه جلّ شأنه].

و نیز بلخی در«ینابیع المودّة»در باب سادس و خمسون نقلا عن«مودّة القربی» للهمدانی آورده:[

و عن علقمة بن قیس و الأسود بن یزید،قالا: أتینا أبا أیّوب الأنصاری

ص: 333

فقلنا:یا أبا أیّوب!إنّ اللّه تعالی أکرمک بنبیّک إذ أوحی إلی راحلته فرکب(فبرکت علی.ظ)إلی بابک فکان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم ضیفا لک فضیلة فضلک بها،أخبرنا بمخرجک مع علی علیه السّلام تقاتل أهل لا إله الا اللّه!فقال أبو أیّوب:فانی أقسم لکما باللّه تعالی لقد کان النبی صلّی اللّه علیه و سلّم معی فی هذا البیت الّذی أنتما فیه معی،و ما فی البیت غیر رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم و علیّ جالس عن یمینه و أنس قائم بین یدیه إذ حرّک الباب فقال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم:انظر إلی الباب من بالباب فخرج أنس فقال:

یا رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم!هذا عمّار:فقال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم:افتح لعمّار الطّیّب المطیّب ففتح أنس الباب فدخل عمّار علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم.قال:یا عمّار!ستکون فی أمتی هنات حتّی یختلف السّیف فیما بینهم و حتّی یقتل بعضهم بعضا،فاذا رأیت ذلک فعلیک بهذا الأصلع عن یمینی،یعنی علیا ابن أبی طالب،إن سلک النّاس کلهم وادیا و سلک علیّ وادیا فاسلک وادی علی و خلّ عن النّاس.یا عمّار!علیّ لا یردّک عن هدی و لا یدلّک علی ردی.یا عمّار!طاعة علیّ طاعتی و طاعتی طاعة اللّه].

و ملا علی متقی در«کنز العمّال»در فضائل حضرت عمّار از قسم أفعال آورده:

[عن حذیفة،انّه قیل له:إنّ عثمان قد قتل فما تأمرنا،قال:الزموا عمّارا.قیل:إنّ عمّارا لا یفارق علیا!قال:إنّ الحسد هو أهلک للجسد،و إنّما ینفّرکم من عمّار قربه من علیّ فو اللّه لعلیّ أفضل من عمّار أبعد ما بین التّراب و السّحاب!و إنّ عمّارا من الأخیار(کر)].

و شیخ عبد الحق دهلوی در رجال«مشکاة»در ترجمه حضرت عمّار گفته:

[و عن حذیفة إنّه قال فی أیّام قتل عثمان:أکرموا(الزموا.ظ)عمّارا.فقالوا:إنّ عمّارا لا یفارق علیا!قال:إنّ الحسد هو أهلک للجسد،و إنّما ینفّرکم من عمّار قربه من علیّ،فو اللّه لعلیّ أفضل من عمّار أبعد ما بین التّراب و السّحاب،و إنّ عمّارا من الأخیار ذکر هذه الأحادیث السّیوطی فی«جمع الجوامع»و لها طرق عدیدة کثیرة].

و شیخ سلیمان بن ابراهیم بلخی قندوزی در«ینابیع المودّة»در باب ثالث و اربعون گفته:و فی«جمع الفوائد»:حذیفة-قال له بنو عبس:إنّ امیر المؤمنین عثمان قد قتل فما تأمرنا؟قال:آمرکم أن تلزموا عمّارا.قالوا:إنّ عمّارا لا یفارق علیا!

ص: 334

قال حذیفة:إنّ الحسد هو أهلک الجسد،و إنّما ینفّرکم من عمّار قربه من علیّ فو اللّه لعلیّ أفضل من عمّار بعد ما بین التّراب و السّحاب،و إنّ عمّارا لمن الأخیار-للکبیر.

گفته:[لمّا قبض اللّه نبیّه قال عمر بن الخطاب رضی اللّه عنه:من قال إنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم مات علوت رأسه بسیفی هذا،و إنّما ارتفع إلی السّماء!فقرأ أبو بکر:

«وَ ما مُحَمَّدٌ إِلاّ رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلی أَعْقابِکُمْ» .

فرجع القوم إلی قوله و بادروا سقیفة بنی ساعدة فبایع عمر أبا بکر رضی اللّه عنهما و انثال النّاس علیه یبایعونه فی العشر الأوسط من ربیع الأول سنة إحدی عشرة خلا جماعة من بنی هاشم و الزّبیر و عتبة بن ابی لهب و خالد بن سعید بن العاص و المقدم بن عمرو و سلمان الفارسی و أبی ذرّ و عمّار بن یاسر و البراء بن عازب و ابیّ بن کعب،و مالوا مع علیّ بن أبی طالب و قال فی ذلک عتبة بن أبی لهب:

ما کنت أحسب أنّ الأمر منصرف عن هاشم ثمّ منهم عن أبی حسن!

عن اوّل النّاس إیمانا و سابقة و اعلم النّاس بالقرآن و السّنن

و آخر النّاس عهدا بالنّبیّ و من جبریل عون له فی الغسل و الکفن

من فیه ما فیهم لا یمترون به و لیس فی القوم ما فیه من الحسن!

و کذلک تخلّف عن بیعة أبی بکر أبو سفیان من بنی أمیّة) و زین الدین عمر بن مظفّر بن عمر بن محمد بن أبی الفوارس الوردی المعرّی الشّافعی در«تتمّة المختصر فی أخبار البشر»گفته:[و لمّا قبض اللّه نبیّه صلّی اللّه علیه و سلم قال عمر:من قال إن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم مات،علوت رأسه بسیفی هذا و إنّما ارتفع إلی السّماء!فقرأ أبو بکر:« وَ ما مُحَمَّدٌ إِلاّ رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلی أَعْقابِکُمْ »!فرجع القوم إلی قوله و بادروا سقیفة بنی ساعدة فبایع عمر أبا بکر و انثال النّاس یبایعونه فی العشر الأوسط من ربیع الأوّل سنة إحدی عشرة خلا جماعة من بنی هاشم و الزّبیر و عتبة بن أبی لهب و خالد بن سعید بن العاصی و المقداد بن عمرو و سلمان الفارسی و أبی ذرّ و عمّار بن یاسر و البراء بن عازب و ابیّ بن کعب و أبو سفیان من بنی أمیّة.و مالوا مع علیّ رضی اللّه عنهم،و قال ذلک عتبة ابن أبی لهب:

ما کنت أحسب أنّ الأمر منصرف عن هاشم ثمّ منهم عن أبی حسن!

ص: 336

عن أوّل النّاس إیمانا و سابقة و أعلم النّاس بالقرآن و السّنن

و آخر النّاس عهدا بالنّبیّ و من جبریل عون له فی الغسل و الکفن

من فیه ما فیهم لا یمترون به و لیس فی القوم ما فیه من الحسن!

فحدّثته فضحک و قال:کان الصّعید الطّیب کافیک و ضرب بکفّیه الأرض ثمّ نفخ فیهما ثمّ مسح بهما وجهه و بعض ذراعیه.قال:اتّق اللّه یا عمّار!قال:یا امیر المؤمنین إن شئت لم أذکره ما عشت،أو ما حییت!قال:کلاّ و اللّه،و لکن نولّیک من ذلک ما تولّیت!].

و مسلم بن الحجاج القشیری در«صحیح»خود گفته:

[حدّثنی عبد اللّه بن هاشم بن حیّان العبدی.ثنا:یحیی بن سعید القطّان،عن شعبة،قال:حدّثنی الحکم.عن ذرّ،عن سعید بن عبد الرّحمن بن أبزی،عن أبیه أنّ رجلا اتی عمر فقال:

إنی اجنبت فلم اجد ماء.فقال:لا تصلّ!فقال عمّار:اما تذکر یا امیر المؤمنین! إذ أنا و انت فی سریّة فأجنبنا فلم نجد ماء،فأمّا انت فلم تصلّ و امّا انا فتمعّکت فی التّراب و صلّیت.فقال النّبی صلّی اللّه علیه و سلّم:إنّما کان یکفیک ان تضرب بیدیک الأرض ثمّ تنفخ ثمّ تمسح بهما وجهک و کفیک.فقال عمر:اتق اللّه یا عمّار! قال:إن شئت لم احدّث به. قال الحکم:و حدّثنیه ابن عبد الرّحمن بن ابزی عن ابیه مثل حدیث ذرّ،قال:و حدّثنی سلمة عن ذرّ فی هذا الاسناد الّذی ذکر الحکم، قال:فقال عمر: نولّیک ما تولّیت! و أبو داود سلیمان بن اشعث السّجستانی در«سنن»خود گفته:

[حدثنا محمد ابن کثیر العبدی.نا:سفیان،عن سلمة بن کهیل،عن أبی مالک،عن عبد الرّحمن بن أبزی قال: کنت عند عمر فجاءه رجل فقال:إنّا نکون بالمکان الشّهر أو الشّهرین.قال عمر:أمّا أنا فلم أکن أصلّی حتّی أجد الماء.قال:فقال عمّار:یا امیر المؤمنین!أمّا تذکر إذ کنت أنا و أنت فی الابل فأصابتنا جنابة،فأمّا أنا فتمعکت فأتینا النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم فذکرت ذلک له فقال:إنما کان یکفیک أن تقول هکذا و ضرب بیدیه إلی الأرض ثم نفحهما ثم مسّ بهما وجهه و یدیه إلی نصف الذّراع؟فقال عمر:

یا عمّار اتّق اللّه!فقال:یا أمیر المؤمنین إن شئت و اللّه لم أذکره ابدا!فقال عمر:کلاّ لنولّینک من ذلک ما تولّیت!].

و أبو عبد الرحمن أحمد بن شعیب النّسائیّ در«سنن»خود گفته:

[أخبرنا

ص: 338

محمد بن بشّار،قال:حدّثنا محمد.قال:حدثنا شعبة،عن سلمة،عن ذرّ،عن ابن عبد الرّحمن ابن أبزی،عن أبیه أنّ رجلا أتی عمر فقال إنّی أجنبت فلم أجد الماء.قال عمر:لا تصلّ! فقال عمّار بن یاسر:یا امیر المؤمنین!أ ما تذکر إذ أنا و أنت فی سریة فأجنبنا فلم نجد الماء،فأمّا أنت فلم تصلّ!و أمّا أنا فتمعّکت فی التّراب فصلّیت فأتینا النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم فذکرنا ذلک له فقال:إنّما کان یکفیک،فضرب النّبی صلّی اللّه علیه و سلّم یدیه إلی الأرض ثمّ نفح فیهما ثمّ مسح بهما وجهه و کفیه.و سلمة شکّ لا یدری فیه إلی المرفقین أو الکفّین،فقال عمر:نولّیک ما تولّیت!] و نیز نسائی در«سنن»خود گفته:[

أخبرنا محمد بن بشّار،قال:حدّثنا عبد الرّحمن.قال:حدّثنا سفیان عن سلمة عن أبی مالک و عن عبد اللّه بن عبد الرّحمن بن أبزی عن عبد الرّحمن بن أبزی،قال: کنّا عند عمر فأتاه رجل فقال:یا أمیر المؤمنین! ربما نمکث الشّهر و الشّهرین و لا نجد الماء.فقال عمر:أمّا أنا فاذا لم أجد الماء لم أکن لاصلّی حتّی أجد الماء.فقال عمّار بن یاسر:أ تذکر یا امیر المؤمنین حیث کنت بمکان کذا و کذا و نحن نرعی الابل فتعلم أنّا أجنبنا؟قال:نعم!أمّا أنا فتمرّغت فی التّراب فأتینا النّبی صلّی اللّه علیه و سلّم فضحک فقال:إن کان الصّعید لکافیک!و ضرب بکفّیه إلی الأرض ثمّ نفخ فیهما ثمّ مسح وجهه و بعض ذراعه.فقال:اتّق اللّه یا عمّار!فقال:یا أمیر المؤمنین إن شئت لم أذکره!قال:لا،و لکن نولّیک من ذلک ما تولّیت!].

و نیز نسائی در«سنن»خود آورده:[

أخبرنا إسماعیل بن مسعود،أنبأنا خالد،أنبأنا شعبة،عن الحکم،سمعت ذرّا یحدّث عن ابن أبزی،عن أبیه،قال:

و قد سمعه الحکم من ابن عبد الرّحمن،قال: أجنب رجل فأتی عمر رضی اللّه عنه فقال:

إنّی أجنبت فلم أجد ماء.قال:لا تصلّ!قال له عمّار:أ ما تذکر أنّا کنّا فی سریة فأجنبنا:فأمّا أنت فلم تصلّ و أمّا أنا فانّی تمعّکت فی التّراب فصلّیت ثمّ أتیت النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم فذکرت ذلک له فقال.إنّما کان یکفیک.و ضرب شعبة بکفه ضربة و نفخ فیها ثم ذلک إحداهما بالأخری ثمّ مسح بهما وجهه.فقال له عمر:شیئا لا أدری

ص: 339

ما هو؟فقال:إن شئت لاحدّثته و ذکر شیئا فی هذا الاسناد عن أبی مالک،و زاد سلمة:

قال:بل نولّیک من ذلک ما تولّیت].

و نیز نسائی در«سنن»خود آورده.

[أخبرنا عبد اللّه بن محمد بن تمیم،قال:

حدّثنا حجّاج،قال:حدّثنا شعبة،عن الحکم و سلمة،عن ذرّ،عن ابن عبد الرّحمن بن أبزی،عن أبیه أنّ رجلا جاء إلی عمر رضی اللّه عنه فقال:إنّی أجنبت فلم أجد الماء فقال عمر:لا تصلّ!فقال عمّار:أ ما تذکر یا أمیر المؤمنین إذ أنا و أنت فی سریّة فأجنبنا فلم نجد ماء،فأمّا أنت فلم تصلّ و أمّا أنا فتمعّکت فی التّراب ثمّ صلّیت فلمّا أتینا رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم ذکرت ذلک له:فقال:إنّما یکفیک و ضرب النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم یدیه إلی الأرض ثمّ نفخ فیهما فمسح بهما وجهه و کفّیه.شکّ سلمة و قال:

لا أدری فیه:إلی المرفقین أو إلی الکفّین،قال عمر:نولّیک من ذلک ما تولّیت!].

و أبو جعفر محمد بن جریر طبری در«تفسیر»خود گفته:

[حدّثنا ابن بشّار قال:ثنا:عبد الرّحمن.قال:ثنا:سفیان،عن سلمة،عن أبی مالک و عن عبد اللّه بن عبد الرّحمن بن أبزی(عن أبیه.ظ)قال: کنا عند عمر بن الخطّاب رضی اللّه عنه فأتاه رجل فقال:

یا أمیر المؤمنین!إنّا نمکث الشّهر و الشّهرین لا نجد الماء.فقال عمر:أمّا أنا فلو لم أجد الماء لم أکن لأصلّی حتّی أجد الماء.قال عمّار بن یاسر:أ تذکر یا أمیر المؤمنین! حیث کنت بمکان کذا و کذا و نحن نرعی الابل،فتعلم أنّا أجنبنا؟قال:نعم!قال:

أمّا أنا فتمرّغت فی التّراب فأتینا النبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم،قال:إن کان الصّعید لکافیک و ضرب بکفّیه الأرض ثمّ نفخ فیهما ثمّ مسح وجهه و بعض ذراعیه،فقال:

اتّق اللّه یا عمّار!فقال:یا أمیر المؤمنین إن شئت لم أذکره!فقال:لا و لکن نولّیک من ذلک ما تولّیت!].

و مجد الدین ابن الأثیر الجزری در«جامع الأصول»گفته:

[عبد الرّحمن ابن أبزی: أنّ رجلا أتی(عمر.ظ.م)فقال:إنّی أجنبت و لم أجد ماء فقال عمار:ما تذکر یا أمیر المؤمنین!إذ أنا و أنت فی سریّة فأصابتنا جنابة فلم نجد ماء،فأمّا أنت فلم تصلّ و أمّا أنا فتمعّکت فی التّراب و صلّیت فقال رسول اللّه صلّی اللّه علیه

ص: 340

و سلّم:إنّما یکفیک أن تضرب بیدک الأرض ثمّ تنفخ ثمّ تمسح بهما وجهک و کفّیک.

فقال عمر:اتّق اللّه یا عمّار!فقال:إن شئت لم أحدّث به!فقال عمر:

نولّیک ما تولّیت!].

و نیز در«جامع الأصول»گفته:[

و أخرج النّسائیّ الروایة الأولی و فیها:

فقال إنّما کان یکفیک،و ضرب النّبی صلّی اللّه علیه و سلّم یدیه إلی الأرض ثمّ نفخ فیهما ثمّ مسح بهما وجهه و کفّیه.و سلمة شکّ لا یدری فیه إلی المرفقین أو الکفّین، فقال:نولّیک ما تولّیت!]:

و محمود بن أحمد العینی در«عمدة القاری»گفته:[

و روی أبو داود من حدیث عبد الرّحمن بن أبزی،قال: کنت عند عمر رضی اللّه تعالی عنه فجاءه رجل فقال:

إنّا نکون بالمکان الشّهر أو الشّهرین؟فقال عمر:أمّا أنا فلم أکن أصلّی حتّی أجد الماء.قال:فقال عمّار:یا أمیر المؤمنین!أ ما تذکر إذ کنت أنا و أنت فی الابل فأصابتنا جنابة:فأمّا أنا فتمعّکت فأتینا النّبیّ صلّی اللّه تعالی علیه و سلّم فذکرت ذلک له فقال:إنما کان یکفیک أن تقول هکذا،و ضرب بیدیه إلی الأرض ثمّ نفخهما ثمّ مسح بهما وجهه و یدیه إلی نصف الذراع.فقال عمر:یا عمّار اتّق اللّه!فقال:یا أمیر المؤمنین إن شئت و اللّه لم أذکره أبدا!فقال عمر:کلاّ و اللّه لنولّیک ما تولّیت!].

و عبد الرحمن بن علی الشیبانی الیمنی در«تیسیر الوصول إلی جامع الأصول» گفته:[

و عن عبد الرّحمن بن أبزی أنّ رجلا أتی عمر رضی اللّه عنه فقال:إنّی أجنبت و لم أجد ماء.فقال له:لا تصلّ!فقال عمّار:أ ما تذکر یا أمیر المؤمنین!إذ أنا و أنت فی سریة فأصابتنا جنابة فلم نجد الماء،فأمّا أنت فلم تصلّ و أمّا أنا فتمعّکت فی التّراب و صلّیت.فقال صلّی اللّه علیه و سلّم:إنّما کان یکفیک أن تضرب بیدیک فی الأرض ثمّ تنفخ ثمّ تمسح بهما وجهک و کفّیک.فقال عمر:اتّق اللّه یا عمّار!فقال:إن شئت لم أحدّث به!فقال نولّیک ما تولّیت! أخرجه الخمسة إلاّ التّرمذی و هذا الفظ الشّیخین].

ازین روایات سدیده و عبارات مفیده فوائد عتیده و عوائد عدیده واضح و لایح می گردد.

ص: 341

*اول آنکه:از آن ثابت می شود که خلیفۀ ثانی از راه إباء و استکبار و ازدراء و احتقار بحدیث حضرت عمّار التفات و اعتنائی نکرد،و این معنی صراحة منافی اهتدا بهدای آن جناب است،کما لا یخفی علی اولی الألباب.

*دوم آنکه:از آن بظهور می رسد که عمر در حدیث عمّار طعن و قدح نموده در إظهار ضلال و اعتدای خود افزوده،و ذلک دلیل علی تقحّمه فی أدهی المهالک و سلوکه من العمی أوحش المسالک.و هر چند در طعن عمر نسبت بحدیث عمّار خفائی نیست،لیکن برای قطع ألسن مجادلین می گویم که بحمد اللّه شاه ولی اللّه والد ماجد مخاطب بکمال صراحت اعتراف کرده به اینکه عمر در حدیث عمّار طعن نموده و آن را قبول نساخته و نزد او این حدیث حجّت نبوده،چنانچه در رساله«إنصاف فی بیان سبب الاختلاف»در بیان ضروب اختلاف صحابه گفته:[منها:أنّ صحابیّا سمع حکما فی قضیّة أو فتوی و لم یسمعه الآخر فاجتهد برأیه فی ذلک،و هذا علی وجوه(إلی أن قال بعد ذکر وجهین):و ثالثها:أن یبلغه الحدیث و لکن لا علی الوجه الّذی یقع به غالب الظّنّ فلم یترک اجتهاده بل طعن فی الحدیث.مثاله:ما

رواه أصحاب الأصول من أنّ فاطمة بنت قیس شهدت عند عمر بن الخطّاب بأنّها کانت مطلّقة الثلاث فلم یجعل لها رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم نفقة و لا سکنی فردّ شهادتها و قال:لا نترک کتاب اللّه بقول امرأة لا ندری أ صدقت أم کذبت،لها النفقة و السکنی!و قالت عائشة رضی اللّه عنها لفاطمة:أ لا تتّقی اللّه! یعنی فی قولها لا سکنی و لا نفقة.و مثال آخر:

روی الشّیخان أنّه کان من مذهب عمر بن الخطّاب أنّ التیمّم لا یجزی الجنب الّذی لا یجد ماء،فروی عنده عمّار أنّه کان مع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم فی سفر فأصابته جنابة و لم یجد ماء فتمعّک فی التّراب فذکر ذلک لرسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم فقال رسول اللّه(صلی الله علیه و آله):إنّما کان یکفیک أن تفعل هکذا و ضرب بیدیه الأرض فمسح بهما وجهه و یدیه،فلم یقبل عمر و لم ینهض عنده حجّة لقادح خفیّ رآه فیه حتی استفاض الحدیث فی الطبقة الثانیة من طرق کثیرة و اضمحلّ و هم القادح فأخذوا به].

ازین عبارت ظاهرست که نزد شاه ولی اللّه یک قسم اختلاف بین الأصحاب

ص: 342

این ست که یکی از صحابه حکمی در قضیه یا فتوائی بشنود و دیگری آن را نشنود،پس آنکه نشنیده است درین باب برأی خود اجتهاد کند،و اینهم بر چند وجه است،و وجه سوم آن این ست که بشخص صحابی حدیث صحابی دیگر برسد لیکن نه بر وجهی که ظنّ غالب بآن حاصل شود پس ترک نکند اجتهاد خود را بلکه در آن حدیث طعن نماید.

و بعد ازین ولی اللّه در مقام تمثیل طعن در حدیث،اوّلا حدیث فاطمه بنت قیس و شهادتش پیش عمر و ردّ کردنش شهادت او را ذکر نموده،من بعد بطور مثال دیگر روایت کردن حضرت عمّار حدیث تیمّم را نزد عمر مذکور ساخته،و بعد آن بصراحت گفته که عمر قبول نکرد حدیث عمّار را و حدیث عمّار نزد او حجت نشد.و لنعم ما أفاد الوالد العلام أحلّه دار السّلام فی کتابه«تشیید المطاعن»حیث قال فی هذا المقام إفحاما للخصام:

[عدم قبول عمر حدیث حضرت عمّار را و حجّت ندانستن آن،ردّ صریح بر شریعت است،چه عمّار صحابی ثقه و عادل جلیل المرتبه است،عدم قبول روایت او و حجّت ندانستن آن یعنی چه؟!و اگر حدیث عمار حجّت نیست و إنکار آن موجب طعن و ملام نیست إنکار احادیث دگر صحابه چرا محل طعن باشد؟!زیرا که عمّار از أجلّه و أکابر و أعاظم صحابه است و مدائح جلیله و مناقب جمیلۀ او بالخصوص هم بحدّی واردست که در حقّ بسیاری از أجلّۀ صحابه واقع نیست.هر گاه إنکار حدیث مثل این صحابی و ردّ و إبطالش جائز شد إبطال و ردّ أحادیث دگر صحابه بس سهل و آسانست.بغایت عجیب است که حضرات اهل سنّت عدم قبول آن أحادیث که روات اهل سنّت بعوام صحابه نسبت داده اند بلکه از آن صحابه نقل کرده اند که صدور شنائع عظیمه ازیشان حسب روایات خود اهل سنّت ثابت است،چندان فضیع و شنیع شمارند که منکرین آن را قادح در اسلام و نبوّت دانند!حال آنکه قادحین این روایات خود آن صحابه را مقبول و ممدوح ندانند چه جا روایت آن،و منکر روایت عمّار را مورد هیچ طعن و تشنیع نپندارند،بلکه إمام أعظم و مقتدای افخم انگارند، ببین تفاوت ره از کجاست تا بکجا!

ص: 343

علامه فضل اللّه توربشتی شارح«مصابیح»در کتاب«المعتمد فی المعتقد»گفته:

[زنادقه می خواستند که دینی در شریعت پیدا کنند و أساس آن بر قدح نهادند در خلافت ابو بکر،چه آن مفضی می شود بطعن در جملۀ صحابه و طعن در ایشان مفضی می شود بطعن در دین زیرا که قرآن و حدیث و احکامی که از آن مستفادست از صحابه بما رسیده است و چون حال ایشان بر وجهی اعتقاد کنند که آن مبتدعان می گویند بر نقل ایشان هیچ اعتماد نماند،پس شریعت ثابت نشود،نعوذ باللّه من الضّلال.اکنون بباید دانستن که محافظت بر این مسئله بر مصداق اهل سنّت و جماعت،محافظت است بر جملۀ ابواب شریعت و تهاون بدان إضاعت جمله شریعت،و اللّه ناصر و ولیّ دینه،انتهی].

ازین عبارت ظاهرست که طعن در اتباع أبی بکر مفضی است بطعن در دین و عدم قبول روایات ایشان عین زندقة و قدح دین و إضاعت شریعت است.پس طعن خلافت مآب در روایت عمّار که نهایت جلیل القدر و عظیم الشأن که حسب روایات اهل سنّت هم مثل عمّار در صحابه جز معدودی قلیل وجود ندارد،مفضی بزندقه و إضاعت شریعت و تهاون دین و طعن آن خواهد بود،و ادعای این معنی که عدم قبول عمر حدیث عمّار را باین جهت بوده که او در آن قادحی خفی را دیده مقدوح هست به اینکه در چنین حدیث صحیح و ثابت که صحابی عادل و جلیل و ثقة و ممدوح از زبان جناب رسالت مآب صلّی اللّه علیه و آله و سلّم روایت کند با وصفی که دین و ایمان سنّیۀ وابسته بروایات صحابه باشد و أصل الأصول ایشان أعنی امامت بکری بعنایت صحابه ثابت گردد که اگر قبول صحابه بر هم خورد سقف إجماع سقیفی از پا در آید،ادّعای قادح نمودن و باز از إظهار آن دم بخود کشیدن خرافت محض و اختلال عقل است!و إلاّ ملاحده و کفار را مژده باد که اوشان هم آیات و أحادیث را بادّعای قادح خفی ردّ و إبطال خواهند کرده از بیان آن إعراض.بالجمله این همه حسن ظن حضرات اهل سنّت است که زحمت اختراع تکلّفات بارده برای إصلاح ما لا یصلح می کشند و دانشمندی و دیانت خود ظاهر می سازند،و إلاّ بدیهی است که إنکار و ردّ چنین حدیث حضرت عمّار وجهی جز عناد و لداد و عدم اعتنا بأحکام رب العباد نداشت.سبحان اللّه!اهل سنّت خبر مکذوب و موضوع

«نحن معاشر الأنبیاء لا نرث و لا

ص: 344

نورّث» را واجب القبول و الاذعان پندارند،بلکه حجّت و دلیل بر أهل حقّ گردانند حال آنکه هرگز نزد اهل حقّ ناقل آن بمرتبۀ أدنی مراتب أهل اسلام و إیمان هم نمی رسد و قوادح جلیّه در آن ظاهر و مدّعین قدح بیان آن هم بأوضح تفصیل می کنند و خبر عمّار را بر عمر حجّت ندانند،حال آنکه بالاجماع حضرت عمّار مقبول و ممدوح بوده و قدحی که ادعایش کرده اند از تبیین آن عاجزاند.و حسب افادۀ خود مخاطب در طعن دوازدهم از مطاعن أبی بکر روایت أبو هریره و أبو دردا و مثل ایشان برابر آیت است در قطعیّت و خبرشان مفید یقین است،پس خبر حضرت عمّار که بلا شبهه افضل از أبو هریره و أبو درداست نظر بفضائل و محامد خاصّۀ او و أقلّ أمر آنست که کمتر از ایشان نیست نیز مفید یقین و برابر آیت در قطعیّت باشد،پس إنکار آن مثل إنکار قرآن و إنکار قطعی باشد،و از تصریح خود شاه ولی اللّه که چون در طبقۀ ثانیه حدیث مستفیض شد از طرق کثیره و هم قادح مضمحلّ گردید،ثابت شد که ادّعای قادح در این حدیث مضمحلّ و باطل از حلیۀ صحّت عاطل بوده،و اهل سنّت گمان عمر را واهی و لا طائل دانسته دست از اتّباعش برداشتند،و للّه الحمد علی ذلک حمدا جمیلا]انتهی ما أردنا نقله عن«تشیید المطاعن».

*سوم آنکه:ازین أحادیث ثابت و محقّق می شود که عمر بلا تحرّج و تأثم تکذیب حضرت عمّار در حدیث تیمّم نموده راه کمال جلاعت و خلاعت بأقدام توهّم و تهجّم پیموده از مرکز اهتدا بهدای حضرت عمار بمراحل دورتر افتاده،داد نهایت جور و اعتدا بر آن ولیّ خدا داده،و اگر چه دلالت این احادیث بر اینکه عمر حضرت عمّار علیه رضوان اللّه الغفّار را تکذیب می کرد نه چنانست که مخفی بر أرباب فهم بوده باشد،لیکن ما بحمد اللّه این مطلب را باعتراف کبار علمای سنّیّه باثبات می رسانیم و سنان جان ستان در قلوب أعدای اسلام و إیمان می خلانیم!.

ملا نظام الدین سهالوی در«صبح صادق-شرح منار»در مبحث إنکار مروی عنه از روایت خود می آرد:[و احتجّ النّافون

بقول عمّار لعمر:أ تذکر یا أمیر المؤمنین إذ أنا و أنت فی سریة فأجنبنا فلم نجد الماء؟فأمّا أنت فلم تصلّ و أمّا أنا فتمعّکت و صلّیت

ص: 345

فقال علیه و آله السّلام:إنّما یکفیک ضربتان.فلم یقبله عمر! رواه البخاری و أبو داود ،و وجه الاستدلال دلالة النّصّ و إلغاء الفارق.و الجواب أنّ عمر کان مکذّبا لا شاکّا کما یلوح من بعض الرّوایات فلیس فیما نحن فیه،إذ عند عمّار تلک الواقعة واقعة بلا شائبة ریبة فلا تقعد عن الحجّیة،فافهم!].

و مولوی عبد العلی بن ملا نظام الدّین در«فواتح الرّحموت-شرح مسلم الثبوت»در مسئلۀ مذکوره می آرد:[(المانع)للحجّیّة استدلّ بما

روی مسلم أنّ رجلا أتی عمر فقال:إنّی أجنبت فلم أجد ماء.فقال:لا تصلّ.(فقال عمّار لعمر رضی اللّه عنه:أ ما تذکر یا أمیر المؤمنین إذ أنا و أنت فی سریة فاجنبنا فلم نجد الماء،فأمّا أنت فلم تصلّ و أما أنا فتمعکت)أی تقلّبت فی الارض بحیث أصاب التّراب جمیع البدن(فصلّیت فقال)النّبیّ(صلّی اللّه علیه)و آله و أصحابه(و سلّم:إنّما یکفیک)أن تمسح بیدیک الارض ثمّ تنفخ ثمّ تمسح بهما وجهک.

و قد وقع فی«سنن أبی داود» إنّما یکفیک(ضربتان. فلم یذکر)أمیر المؤمنین(عمر فما رجع)عمر رضی اللّه عنه(عن مذهبه)فانّه لا یری التیمّم للجنب.و فی روایة مسلم:فقال عمر:

اتّق اللّه یا عمّار!و أنت لا یذهب علیک أنّ أمیر المؤمنین عمر أنکر إنکار التکذیب لا إنکار السّکوت فلیس هذا من الباب فی شیء].

و در نهایت انجلاست که تکذیب آحاد مؤمنین صادقین موجب کمال عذل و ملام أصحاب عقول و أحلامست چه،جای تکذیب مثل این صحابی جلیل الشّأن که برای بیان مراتب عظمت و جلالت و صدق و عدالت اوجز لسان معصومین سلام اللّه علیهم أجمعین زبان أحدی کفایت نمی کند،پس محلّ کمال عجبست که چرا عمر با آن همه بعد خود از ساحت علم و عرفان و سقوط خویش در وهده جهل و عدوان،مرتکب تکذیب حضرت عمّار گردیده بایذا و ایلام آن مصاحب خاصّ حضرت خیر الانام علیه و آله آلاف الصّلوة و السّلام پا بر مصحف کشیده،و لکنّه قد تعوّد ارتکاب أمثال هذه العظائم و جری علی دیدنه فی احتقاب أشباه تلک الجرائم! *چهارم آنکه ازین أخبار بتحقیق می رسد که عمر بعد روایت کردن حضرت

ص: 346

عمّار حدیث تیمّم را بخطاب آن جناب گفت:اتّق اللّه یا عمّار!و این کلام دلالت صریحه بر ذمّ و توهین و إنکار و تهجین حضرت عمّار و روایت آن جناب دارد،زیرا که حسب تصریح علمای سنّیّه مثل این کلام گفته نمی شود مگر برای کسی که ارتکاب بدعت محرّمه کند.

عثمان بن علی زیلعی در«شرح کنز الدّقائق»در مقام ردّ حدیث فاطمه بنت قیس متضمّن عدم وجوب نفقه و سکنی برای مطلّقه باینه گفته:[و حدیث فاطمه لا یجوز الاحتجاج به لوجوه،أحدها:أنّ کبار الصّحابة أنکروا علیها کعمر،علی ما تقدّم و ابن مسعود و زید بن ثابت و أسامة بن زید و عائشة رضوان اللّه علیهم حتّی قالت لفاطمة فیما رواه البخاری:أ لا تتقی اللّه؟!و روی أنّها قالت لها:لا خیر لک فیه و مثل هذا الکلام لا یقال إلاّ لمن ارتکب بدعة محرّمة].

و محمود بن محمد عینی در«شرح کنز الدّقائق»در ردّ حدیث فاطمۀ بنت قیس گفته:[و حدیث فاطمه لا یجوز الاحتجاج به لوجوه،الأوّل:أنّ کبار الصّحابة رضی اللّه عنهم أنکروا علیها کعمرو ابن مسعود و زید بن ثابت و أسامة بن زید و عائشة رضی اللّه عنهم حتّی قالت لفاطمة فیما رواه البخاری:أ لا تتّقی اللّه؟!و روی أنّها قالت:لا خیر لک فیه.و مثل هذا الکلام لا یقال إلاّ لمن ارتکب بدعة محرّمة].

و در کمال ظهورست که گمان ارتکاب کردن حضرت عمّار علیه آلاف الرّضوان من الملک الغفّار بدعت محرّمه را جرأت عظیمه و جسارت ملیمه است که بجز عمر أحدی از أهل إیمان و کسی از أصحاب إیقان اقدام بر آن نخواهد کرد،و هر که این زعم فاسد و رجم کاسد نسبت بآن حضرت داشته باشد که او را مهتدی بهدای آن جناب می توان انگاشت؟و چگونه مثل این جور و اعتداء و ظلم و جفارا از آن ظلوم و جهول و معارض حکم خدا و رسول می توان برداشت؟! *پنجم آنکه ازین روایات مستبین است که عمر بن الخطّاب بخطاب حضرت عمّار بکلمۀ شنیعه«نولّیک ما تولّیت»متفوّه گردید بر سر ایذا و ایلام آن قدوّه أصحاب أحلام بأقبح وجوه رسیده،زیرا که این کلمۀ عوراء آن أعسر أعور،دلالت

ص: 347

دارد بر آنکه حضرت عمّار بوجه روایت حدیث تیمّم نزد او نعوذ باللّه مصداق آیۀ «وَ مَنْ یُشاقِقِ الرَّسُولَ مِنْ بَعْدِ ما تَبَیَّنَ لَهُ الْهُدی وَ یَتَّبِعْ غَیْرَ سَبِیلِ الْمُؤْمِنِینَ نُوَلِّهِ ما تَوَلّی وَ نُصْلِهِ جَهَنَّمَ وَ ساءَتْ مَصِیراً» می شود و جرأت و جسارتیست که حدّ و پایانی ندارد و طعن و تشنیعی است که غیّ و ضلال مصدرش را فرا روی أهل اسلام بمنصّۀ شهود می گذارد،سبحان اللّه!کار اهل سنّت بس عجیب و غریبست که اگر از زبان أهل حقّ تعریضی بأصحاب شمال می شنوند بغایت تفت و دمغ شده از جا می روند و متاع صبر و قرار را بآتش سبّ و شتم می سوزند و زمین تعصّب و تصلّب را بآسمان حیف و ظلم می دوزند!و لیکن از راه جهل یا تجاهل بنظر نمی آرند که خلیفۀ ثانیشان بجای اقتفا و اهتداء،چه جور و اعتدا نسبت بحضرت عمّار،علیه رضوان الملک الغفّار بعمل آورده و چگونه سبیل تکفیر و تضلیل و تحقیر و تذلیل این صحابی جلیل بأقدام اجتراء ضئیل سپرده،شعر شعور دینی را بحالقۀ مستأصله سترده،قصب السّبق در میدان ضلالت و غوایت از خدوع غرور برده.

و از جمله دلائل واضحۀ عدم اهتدای عمر بهدای حضرت عمّار بلکه ارتکاب عظیم جور و اعتدا بر آن خاصّۀ کردگار آنست که او حضرت عمّار را خود بلا اقتراح آن جناب حاکم کوفه نمود و بغیر تقصیر و تفریط بلا وجه،آن صحابی جلیل را معزول ساخته راه اسائت و تحقیر آن جناب پیمود،و طرفه تر اینکه بعد عزل که بلا تردّد و اشکال طلاق رجال محسوب می شود بطور سخریّه و استهزا از آن جناب پرسید که آیا عزل ترا رنجانید؟و آن جناب در جواب این کلام سخافت انضمام ابن خطّاب بأبلغ خطاب ارشاد کرد که:قسم بخدا عامل کردن و عزل نمودن تو هر دو مرا رنج رسانید!و این معنی بنحوی که وخامت عاقبت و سوء خاتمت عمر را پیش نظر أرباب بصر می نهد محتاج ببیان نیست.

محمد بن سعد البصری المعروف بکاتب الواقدی در«طبقات»در ترجمۀ عمّار آورده:أخبرنا عفّان بن مسلم،قال:نا:خالد بن عبد اللّه،قال:نا:داود،عن عامر،قال:قال عمر لعمّار:أساءک عزلنا إیّاک؟قال:لئن قلت ذلک لقد ساءنی

ص: 348

حین استعملتنی و ساءنی حین عزلتنی!].

و ابن الأثیر الجزری در«أسد الغابه»بترجمۀ عمار گفته:[و لمّا عزله عمر قال له:أ ساءک العزل؟قال:و اللّه لقد ساءتنی الولایة و ساءنی العزل!].

و ملا علی متقی در«کنز العمّال»آورده:[عن عامر الشّعبی،قال:قال عمر لعمّار:أساءک عزلنا إیّاک قال:لئن قلت ذاک لقد ساءنی حین استعملتنی و ساءنی حین عزلتنی!(ابن سعد.کر)].

و بعد ملاحظۀ این عبارات أحدی از أرباب إنصاف و اعتبار در دشمنی و عداوت عمر با حضرت عمّار شکّی و ریب نخواهد ورزید و حال ایذا و احتقار و استهزا و استسخار او را با چنین صحابی جلیل حضرت سیّد الابرار علیه و آله سلام اللّه ما اختلف اللّیل و النّهار بعین بصیرت دیدۀ دل از نفرین برو نخواهد ورزید.

إذ صلّی بهم الصّبح و هو أمیر علیها سکران أربع رکعات،ثم قال لهم:إن شئتم أن أزید کم صلاة زدتکم!و تعطیله إقامة الحدّ علیه و ت.خیره ذلک عنه و ترکه المهاجرین و الانصار لا یستعملهم علی شیء و لا یستشیرهم و استغنی برأیه عن رأیهم و ما کان من الحمی الّذی حمی حول المدینة،و ما کان من إدراره القطائع و الارزاق و الاعطیات علی أقوام بالمدینة لیست لهم صحبة من النّبی علیه السّلام ثم لا یغزون و لا یذبّون،و ما کان من مجاوزته الخیزران إلی السّوط و أنّه أوّل من ضرب بالسّیاط ظهور النّاس و إنّما کان ضرب الخلیفتین قبله بالدّرّة و الخیزران.ثم تعاهد القوم لیدفعنّ الکتاب فی ید عثمان،و کان ممّن حضر الکتاب عمّار بن یاسر و المقداد بن الاسود و کانوا عشرة فلمّا خرجوا بالکتاب لیدفعوه إلی عثمان و الکتاب فی ید عمار جعلوا یتسلّلون عن عمّار حتّی بقی وحده،فمضی حتّی جاء دار عثمان فاستأذن علیه فأذن له فی یوم شات فدخل علیه و عنده مروان بن الحکم و أهله من بنی أمیّة،فدفع إلیه الکتاب فقرأه فقال له:أنت کتبت هذا الکتاب؟قال:نعم،قال:و من کان معک؟قال:کان معی نفر تفرّقوا فرقا منک.قال:و من هم؟قال:لا أخبرک بهم.قال:فلم اجترأت علیّ من بینهم؟فقال مروان:یا أمیر المؤمنین!إنّ هذا العبد الأسود(یعنی عمّارا) قد جرّأ علیک النّاس و إنّک إن قتلته نکلت به من ورائه.قال عثمان:اضربوه فضربوه و ضربه عثمان معهم حتّی فتقوا بطنه فغشی علیه فجرّوه حتّی طرحوه علی باب الدّار فأمرت به أمّ سلمة زوج النّبی علیه السّلام فأدخل منزلها و غضب فیه بنو المغیرة و کان حلیفهم،فلمّا خرج عثمان لصلاة الظّهر عرض له هشام بن الولید بن المغیرة فقال:أما و اللّه لئن مات عمّار من ضربه هذا لأقتلنّ به رجلا عظیما من بنی أمیّة! فقال عثمان:لست هناک!].

و احمد بن أبی یعقوب بن جعفر بن وهب بن واضح الکاتب العبّاسی المعروف بالیعقوبی در«تاریخ»خود گفته:[فأقام ابن مسعود مغاضبا لعثمان حتّی توفّی و صلّی علیه عمّار بن یاسر و کان غائبا فستر أمره فلما انصرف رأی القبر فقال:قبر من هذا؟فقیل:قبر عبد اللّه بن مسعود.قال:فکیف دفن قبل أن أعلم؟!فقالوا:ولی

ص: 350

أمره عمّار بن یاسر و ذکر أنّه أوصی أن لا یخبر به و لم یلبث إلاّ یسیرا حتّی مات المقداد فصلّی علیه عمّار و کان أوصی إلیه و لم یؤذن عثمان به.فاشتدّ غضب عثمان علی عمّار و قال:و یلی علی بن السّوداء!أما لقد کنت به علیما].

و محمد بن جریر الطبری در«تاریخ»خود در ضمن روایتی طولانی که مشتمل بر ذکر رفتن إمام حسن علیه السّلام و حضرت عمّار بسوی کوفه است آورده:[فأقبلا (1) حتّی دخلا المسجد فکان أوّل من أتاهما مسروق بن الأجذع فسلّم علیهما و أقبل علی عمّار فقال:یا أبا الیقظان!علی ما قتلتم عثمان(رض)؟قال علی شتم أعراضنا و ضرب أبشارنا.فقال:و اللّه ما عاقبتم بمثل ما عوقبتم به،و لئن صبرتم لکان خیرا للصّابرین].

و ابو عمر احمد بن محمد بن عبد ربّه القرطبی در کتاب«العقد الفرید»گفته:

[و من حدیث الأعمش،یرویه أبو بکر بن أبی شیبة،قال:کتب أصحاب عثمان عیبه و ما ینقم النّاس علیه فی صحیفه فقالوا:من یذهب بها إلیه؟قال عمّار:أنا!فذهب بها إلیه فلمّا قرأها قال:أرغم اللّه أنفک!قال:و بأنف أبی بکر و عمر!قال:فقام إلیه فوطئه حتّی غشی علیه ثمّ ندم عثمان و بعث إلیه طلحة و الزّبیر یقولان اختر إحدی ثلاث:إمّا أن تعفو و إمّا أن تأخذ الأرش و إمّا أن تقتصّ فقال:و اللّه لا قبلت واحدة منها حتّی ألقی اللّه!قال أبو بکر:فذکرت هذا الحدیث للحسن بن صالح فقال:ما کان علی عثمان أکثر ممّا صنع!].

و ابو الحسن علی بن حسین المسعودی در«مروج الذّهب»گفته:[و فی سنة خمس و ثلاثین کثر الطّعن علی عثمان رضی اللّه عنه و ظهر علیه النّکیر لأشیاء ذکروها من فعله،منها:ما کان بینه و بین عبد اللّه بن مسعود و انحراف هذیل عن عثمان من أجله.و من ذلک:ما نال عمّار بن یاسر من الفتن و الضّرب و انحراف بنی مخزوم عن عثمان من أجله]إلخ.

و حافظ المغرب أبو عمر یوسف بن عبد اللّه المعروف بابن عبد البرّ القرطبی

ص: 351

المالکی در«استیعاب»در ترجمۀ عمّار گفته:[و للحلف و الولاء الّذین بین بنی مخزوم و بین عمّار و أبیه یاسر کان اجتماع بنی مخزوم إلی عثمان حین نال من عمّار غلمان عثمان ما نالوا من الضّرب حتّی انتفق له فتق فی بطنه و رغموا و کسروا ضلعا من أضلاعه فاجتمعت بنو مخزوم و قالوا:و اللّه لئن مات لا قتلنا به أحدا غیر عثمان!].

و مجد الدین مبارک بن محمد الجزری المعروف بابن الأثیر در«نهایه» در لغت صبر گفته:[ه.و منه:حدیث عثمان حین ضرب عمّار رضی اللّه عنهما فلمّا عوتب قال:هذه یدی لعمّار فلیصطبر].

و عز الدین علی بن محمد الجزری المعروف بابن الأثیر در«تاریخ کامل» در ضمن واقعۀ رفتن جناب إمام حسن علیه السّلام و حضرت عمّار بسوی کوفه گفته:فأقبلا حتّی دخلا المسجد و کان أوّل من أتاهما المسروق بن أجدع فسلّم علیهما و أقبل علی عمّار فقال:یا أبا الیقظان!علام قتلتم عثمان؟قال:علی شتم أعراضنا و ضرب أبشارنا.قال:فو اللّه ما عاقبتم بمثل ما عوقبتم به،و لئن صبرتم لکان خیرا للصّابرین].

و جمال الدین محمد بن مکرم المعروف بابن منظور الإفریقی در«لسان العرب»در لغت صبر گفته:[و فی حدیث عمّار حین ضربه عثمان فلمّا عوتب فی ضربه إیّاه قال:هذه یدی لعمّار فلیصطبر.معناه:فلیقتصّ].

و جلال الدین عبد الرحمن بن أبی بکر سیوطی در رسالۀ«تأخیر الظّلامة إلی یوم القیامة»گفته:[قال ابن عساکر:أخبرنا أبو عبد اللّه الحسین بن نصیر بن محمّد ابن خمیس فی کتابه،حدّثنا القاضی أبو نصر محمّد بن علی،حدّثنا أبو الفتح أحمد بن عبید اللّه،حدّثنا أبو القاسم نصر بن أحمد بن محمّد الخلیل المرجی،حدّثنا أبو یعلی أحمد بن علی بن المثنّی،حدّثنا عبد اللّه بن بکار،حدثنی القاسم بن الفضل.عن عمر بن مرّة،عن سالم بن أبی الجعد.قال:ذکر عثمان بنی أمیّة فقال:و اللّه لو أنّ مفاتیح الجنّة بیدی لأعطیتها بنی أمیة حتّی یدخلوا الجنّة من عند آخرهم و لأستعملنّهم

ص: 352

علی رغم من رغم!فقال عمّار بن یاسر:فانّ ذلک یرغم بأنفی!قال:أرغم اللّه بأنفک! قال:بأنف أبی بکر و عمر!فغضب فقام إلیه فوطئه برجله فأجفله النّاس عنه،فبعث الی طلحة و الزّبیر فقال:ائتیا هذا الرّجل فخیّراه بین ثلث،بین أن یقتصّ أو یأخذ أرشا او یعفو و قال:لا و اللّه لا أقبل منهنّ واحدة حتّی ألقی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم فأشکو إلیه! قال ابن أبی شیبة فی«المصنّف»:عن سالم بن أبی الجعد،قال:کتب اصحاب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم عیب عثمان فقالوا:من یذهب به إلیه،فقال عمّار:أنا أذهب به إلیه،فذهب به إلیه فقرأه فلمّا قرأ قال:أرغم اللّه بأنفک!فقال عمّار:و أنف فلان و فلان،فقام إلیه فوطئه حتّی غشی علیه.ثمّ بعث إلیه الزّبیر و طلحة فقال له:اختر إحدی ثلاث:إمّا أن تعفو و إمّا أن تأخذ العرش و إمّا أن تقتصّ.فقال عمّار:لا أقبل منهنّ شیئا حتّی ألقی اللّه!].

و محمد طاهر گجراتی در«مجمع البحار»در لغت صبر گفته:[و منه«ح»(1) ضرب عثمان عمّارا فعوتب فقال:هذه یدی لعمّار فلیصطبر].

ملا محسن کشمیری در«نجاة المؤمنین»در مقام جواب از مطاعن عثمان گفته:[و أمّا ضربه عمّارا فلأنّه کان إذا دخل علیه أساء الأدب و أغلظ له فی القول بما لا یجوز الاجتراء به علی الأئمّة مع وقوع الإجلال من أکابر الصّحابة و أهل البیت و للإمام التّأدیب علیه و إن أفضی ذلک إلی الهلاک].

و محمد مرتضی الزبیدی در«تاج العروس-شرح قاموس»در لغت صبر آورده:[و الاصطبار:الاقتصاص،و فی حدیث عمّار حین ضربه عثمان:فلمّا عوتب فی ضربه ایّاه قال:هذه یدی لعمّار فلیصطبر.معناه:فلیقتصّ].

و هر گاه بمدلول این عبارات وا رسیدی و سوء صنیع عثمان با حضرت عمّار دیدی،قدری از أحادیث و أخبار که در ذمّ دشمنی و تحقیر و اسائت أدب حضرت عمّار از جناب رسول مختار علیه و آله سلام اللّه مدی اللّیل و النّهار و النهار وارد شده باید شنید،تا نهایت خسران و بوار و تباب و تبار عثمان و دیگر دشمنان حضرت

ص: 353

عمّار بخوبی واضح و آشکار گردد.

ابن عبد البر القرطبی در کتاب«استیعاب»در ترجمۀ حضرت عمّار آورده:

[و من

حدیث خالد بن الولید:أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم قال: من أبغض عمّارا أبغضه اللّه تعالی. قال خالد:فما زلت أحبّه من یومئذ].

و ابن الأثیر الجزری در«أسد الغابه»بترجمۀ حضرت عمّار بسند أحمد ابن حنبل آورده:[

عن علقمة،عن خالد بن الولید،قال: کان بینی و بین عمّار کلام فأغلظت له فی القول فانطلق عمّار یشکونی إلی النّبی صلّی اللّه علیه و سلّم،فجاء خالد و هو یشکوه إلی النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم،قال:فجعل یغلظ له و لا یزیده إلاّ غلظة و النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم ساکت لا یتکلّم،فبکی عمّار فقال:یا رسول اللّه! أ لا تراه؟!فرفع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم رأسه و قال:من عادی عمّارا عاداه اللّه،و من أبغض عمّارا أبغضه اللّه! قال خالد:فخرجت فما کان شیء أحبّ إلیّ من رضی عمّار فلقیته فرضی].

و ولی الدین الخطیب التبریزی در«مشکاة المصابیح»آورده:[

و عن خالد بن الولید،قال: کان بینی و بین عمّار بن یاسر کلام فأغلظت له فی القول فانطلق عمّار یشکونی إلی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم،فجاء خالد و هو یشکو إلی النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم،قال:فجعل یغلظ له و لا یزیده إلاّ غلظة و النّبی صلّی اللّه علیه و سلّم ساکت لا یتکلّم،فبکی عمّار و قال:یا رسول اللّه!أ لا تراه؟! فرفع النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم رأسه و قال:من عادی عمّارا عاداه اللّه،و من أبغض عمّارا أبغضه اللّه! قال خالد:فخرجت فما کان شیء أحبّ إلیّ من رضی عمّار، فلقیته بما رضی فرضی].

و ابن حجر عسقلانی در«إصابه»بترجمۀ حضرت عمّار آورده:[

عن خالد ابن ولید،قال: کان بینی و بین عمّار کلام فأغلظت له فشکانی إلی النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فجاء خالد فرفع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم رأسه فقال:من عادی عمّارا عاداه اللّه و من أبغض عمارا أبغضه اللّه].

ص: 354

و یحیی بن أبی بکر العامری الیمانی در«ریاض مستطابه»بترجمۀ حضرت عمّار آورده:[شهد عمّار جمیع المشاهد مع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و کان مخصوصا منه بالبشارة و التّرحیب و البشاشة و التّطییب،و أخبر أنّه أحد الأربعة الّذین تشتاق إلیهم الجنّة.

قال له: مرحبا بالطّیّب المطیّب ،و أخبر أنّه ما خیّر بین أمرین إلا اختار أیسرهما(أرشدهما.ظ)و

قال: عمّار جلدة ما بین عینی و أنفی.

و قال: اهتدوا بهدی عمار.

و قال: من عادی عمّارا عاداه اللّه،و من أبغض عمّارا أبغضه اللّه].

و ملا علی متقی در«کنز العمّال»آورده:

[من عادی عمّارا عاداه اللّه و من أبغض عمّارا أبغضه اللّه.حم.ن.حب.ک عن خالد بن الولید].

و نیز در«کنز العمّال»آورده:

[کف یا خالد عن عمّار،فإنّه من یبغض عمّارا یبغضه اللّه،و من یلعن عمّارا یلعنه اللّه. ابن عساکر،عن ابن عبّاس، من یحقر عمّارا یحقره اللّه،و من یسبّ عمّارا یسبّه اللّه،و من یبغض عمّارا یبغضه اللّه. ع و ابن قانع.طب.ض

عن خالد بن الولید. یا خالد!لا تسبّ عمّارا إنّه من یعادی عمارا یعادیه اللّه،و من یبغض عمارا یبغضه اللّه،و من یسبّ عمارا یسبّه اللّه،و من یسفه عمارا یسفهه اللّه،و من یحقر عمّارا یحقّره اللّه. ظ و سمویه طب.ک عن خالد بن الولید].

و نیز علی متقی در«کنز العمّال»آورده:[

عن خالد بن الولید أنّه أتی النّبی صلّی اللّه علیه و سلّم فقال:یا رسول اللّه!لو لا أنت ما سبّنی ابن سمیة!فقال:

مهلا یا خالد!من سبّ عمّارا سبّه اللّه،و من حقّر عمّارا حقّره اللّه،و من سفّه عمارا سفّهه اللّه(ابن النجار)].

و نیز علی متقی در«کنز العمّال»آورده:[

عن خالد بن الولید،قال: ما عملت عملا أخوف عندی أن یدخلنی النّار من شأن عمار!قیل:و ما هو؟قال:بعثنی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم فی ناس من أصحابه إلی حیّ من العرب فأصبتهم و فیهم أهل بیت مسلمون،فکلّمنی عمار فی أناس من أصحابه،فقال:أرسلهم،فقلت:لا حتّی آتی بهم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم،فإن شاء أرسلهم و إن شاء صنع فیهم ما أراد فدخلت علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم و استأذن عمار فدخل فقال:یا رسول اللّه

ص: 355

أ لم تر خالد بن الولید فعل و فعل؟!فقال خالد:أما و اللّه لو لا مجلسک ما سبّنی ابن سمیة!فقال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم:أخرج(1) یا عمار!فخرج و هو یبکی.فقال:ما نصرنی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم علی خالد!فقال لی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم:أ لا أحببت الرّجل؟فقلت:یا رسول اللّه!ما منعنی منه إلاّ محقرة له.فقال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم:من یحقّر عمارا یحقره اللّه،و من یسبّ عمارا یسبّه اللّه،و من یبغض عمارا یبغضه اللّه.فخرجت فاتبعته فکلّمته حتّی استغفر لی ع.کر.أیضا: بعثنی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم فی سریّة فأصبنا أهل بیت کانوا و حدّوا،فقال عمار:قد احتجز هؤلاء منّا بتوحیدهم.فلم ألتفت إلی قول عمار، فقال:أما لأخبرنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم.فلمّا قدمنا علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم شکانی إلیه،فلمّا رأی أنّ النّبی صلّی اللّه علیه و سلّم لا یقتصّ منّی أدبر و عیناه تدمعان،فردّه النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم فقال:یا خالد!لا تسبّ عمّارا فإنّه من سبّ عمّارا سبّه اللّه،و من یبغض عمّارا أبغضه اللّه،و من سفّه عمّارا سفّهه اللّه.فقلت:استغفر لی یا رسول اللّه،فو اللّه ما منعنی أن اجیبه إلاّ تسفهی إیّاه!قال خالد:فما من ذنوبی منّی أخوف عندی من تسفهی عمّارا! (ن،طب،ک)].

و نور الدین علی بن ابراهیم الحلبی الشّافعی در«إنسان العیون»گفته:

[

و فی الحدیث: من عادی عمارا عاداه اللّه،و من أبغض عمارا أبغضه اللّه.عمار یزول مع الحقّ حیث یزول،خلط الایمان بلحمه و دمه.عمّار ما عرض علیه أمران إلاّ اختار الأرشد منهما.

و جاء أنّ عمّارا دخل علی النّبی صلعم فقال:مرحبا بالطّیّب المطیّب!إنّ عمّار بن یاسر حشی ما بین أخمص قدمیه إلی شحمة أذنه إیمانا.

و فی روایة إنّ عمّارا ملئ إیمانا من قرنه إلی قدمه و اختلط الایمان بلحمه و دمه.

و تخاصم عمار مع خالد بن الولید فی سریّة کان فیها خالد أمیرا فلمّا جاءا إلیه صلعم استبّا عنده،

ص: 356

فقال خالد:یا رسول اللّه،أ یسرّک أن هذا العبد الأجدع یشتمنی؟!فقال رسول اللّه صلعم:یا خالد!لا تسبّ عمارا فانّ من سبّ عمارا فقد سبّ اللّه،و من أبغض عمارا أبغضه اللّه،و من لعن عمارا لعنه اللّه.ثمّ إنّ عمارا قام مغضبا فقام خالد فتبعه حتّی أخذ بثوبه و اعتذر إلیه فرضی عنه].

و شیخ عبد الحق دهلوی در«أسماء رجال مشکاة»بترجمۀ حضرت عمار در ذکر مناقب آن جناب گفته:

[یا خالد!لا تسبّ عمارا إنّه من یعادی عمارا یعادیه اللّه،و من یبغض عمارا یبغضه اللّه،و من یسبّ عمارا یسبّه اللّه أو من یسفّه عمارا یسفّهه اللّه، و من یحقّر عمّارا یحقّره اللّه.قال له حین کان بین خالد و عمار کلام،و ذلک أن خالدا قال:بعثنی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم فی سریّة فأصبناهم و کان فیهم أهل بیت وحدوا،فقال عمار:قد احتجز هؤلاء منّا بتوحیدهم.فلم ألتفت إلی قول عمار،فقال:

أما لأخبرنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم،فلمّا قدمنا علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم شکانی إلیه فقال:أ لم تر إلی خالد بن الولید فعل و فعل؟!فقلت:أما و اللّه لولا مجلسک ما سبّنی ابن سمیّة!فقال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم:اخرج یا عمار! فخرج و هو یبکی لما رأی أنّ النّبی صلّی اللّه علیه و سلّم لا یقتصّ منّی،و قال:ما نصرنی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم علی خالد!فقال لی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم:أ لا أحببت الرّجل؟!فقلت:یا رسول اللّه!ما منعنی منه إلاّ محقرة له ،و

فی روایة: ما منعنی أن أحببته إلاّ تسفهی إیاه!فقال:لا تسبّ عمارا،الحدیث.

قال: و لمّا خرج عمار اتّبعته فکلّمته حتّی استغفر لی،و کان خالد یقول:ما من ذنوبی شیء أخوف عندی من تسفهی عمارا،

و فی روایة: ما عملت عملا أخوف عندی أن یدخلنی النّار إلاّ ما کان من شأن عمار!].

أبو جعفر محمد بن جریر طبری در«تاریخ»خود در قصّۀ شوری آورده:

[فلمّا صلّوا الصّبح جمع الرّهط و بعث إلی من حضره من المهاجرین و أهل السّابقة و الفضل من الأنصار و إلی امراء الاجناد،فاجتمعوا حتّی التجّ المسجد بأهله فقال:

أیّها النّاس!إنّ النّاس قد أحبّوا أن یلحق أهل الامصار بأمصارهم و قد علموا من أمیرهم.

فقال سعید بن زید:إنّا نراک لها أهلا!فقال:أشیروا علیّ بغیر هذا!فقال عمّار:

إن أردت أن لا یختلف المسلمون فبایع علیّا!فقال المقداد بن الاسود:صدق عمّار،إن بایعت علیّا قلنا:سمعنا و أطعنا!قال ابن أبی سرح:إن أردت أن لا تختلف قریش فبایع عثمان!فقال عبد اللّه بن بلی ربیعة:صدقت،إن بایعت عثمان قلنا:سمعنا و أطعنا! فشتم عمّار ابن أبی سرح و قال:متی کنت تنصح المسلمین؟!فتکلّم بنو هاشم و بنو أمیّة،فقال عمّار:أیّها النّاس!إنّ اللّه عزّ و جلّ أکرمنا بنبیّه و أعزّنا بدینه،فأنّی تصرفون هذا الامر عن اهل بیت نبیّکم؟!].

و أبو عمر أحمد بن محمد بن عبدربه القرطبی در کتاب«العقد الفرید»در قصّه شوری آورده:[فقال عمّار بن یاسر لعبد الرّحمن:إن أردت أن لا یختلف علیک اثنان فولّ علیّا.و قال ابن أبی سرح:إن أردت أن لا یختلف علیک قرشیّ فولّ عثمان].

و نیز در کتاب«العقد الفرید»در قصّۀ شوری آورده:[فلمّا صلّوا الصّبح جمع إلیه الرّهط و بعث إلی من حضره من المهاجرین و الأنصار و إلی امراء الاجناد حتّی ارتجّ المسجد بأهله،فقال:أیّها النّاس!إنّ النّاس قد أحبّوا أن تلحق أهل الأمصار بأمصارهم و قد علموا من أمیرهم.فقال عمّار بن یاسر:إن أردت أن لا یختلف المسلمون فبایع علیّا!فقال المقداد بن الاسود:صدق عمّار.إن بایعت علیّا قلنا:

سمعنا و أطعنا!قال ابن أبی سرح:إن أردت أن لا تختلف قریش فبایع عثمان،إن بایعت عثمان سمعنا و أطعنا!فشتم عمّار:ابن أبی سرح و قال:متی کنت تنصح المسلمین؟!فتکلّم بنو هاشم و بنو أمیّة فقال عمّارا:أیّها الناس!إنّ اللّه أکرمنا بنبیّنا و أعزّنا بدینه فأنّی تصرفون هذا الامر عن بیت نبیّکم؟!].

ص: 358

و أبو الحسن علی بن محمد الجزری المعروف بابن الاثیر در«تاریخ کامل» در قصّۀ شوری آورده:[فلمّا صلّوا الصّبح جمع الرّهط و بعث إلی من حضره من المهاجرین و أهل السّابقة و الفضل من الأنصار و إلی امراء الاجناد،فاجتمعوا حتّی التحم المسجد بأهله فقال:أیّها النّاس!إنّ النّاس قد أجمعوا أن یرجع أهل الامصار إلی أمصارهم فأشیروا علیّ.فقال عمّار:إن أردت أن لا یختلف المسلمون فبایع علیّا!فقال المقداد ابن الاسود:صدق عمّار،إن بایعت علیّا قلنا:سمعنا و أطعنا!و قال ابن أبی سرح:

إن أردت أن لا تختلف قریش فبایع عثمان!فقال عبد اللّه بن أبی ربیعة:صدقت، إن بایعت عثمان قلنا:سمعنا و أطعنا!فتبسّم ابن أبی سرح،فقال عمّار:متی کنت تنصح المسلمین؟!فتکلّم بنو هاشم و بنو أمیّة،فقال عمّار:أیّها النّاس!إنّ اللّه أکرمنا بنبیّه و أعزّنا بدینه،فأنّی تصرفون هذا الامر عن أهل بیت نبیّکم؟!].

ابن أبی وقاص لعمّار بن یاسر:لقد کنت عندنا من أفاضل أصحاب محمّد(صلی الله علیه و آله)حتّی لم یبق من عمرک إلاّ ظمء الحمار،فعلت و فعلت یعرض له بقتل عثمان قال عمّار:أیّ شیء أحبّ إلیک:

مودّة علی دخل أو هجر جمیل؟قال:هجر جمیل!قال:فللّه علیّ أن لا أکلّمک أبدا!]، و جلال الدین سیوطی در تذکرة خود که نام آن«فلک مشحون»است در جزء سادس و عشرین علی ما نقل عنه گفته:[أسماء المتهاجرین:سعد بن أبی وقاص کان مهاجرا لعمّار بن یاسر حتّی مات،قال:له أیّما أحبّ إلیک:مودّة علی دغل (دخل.ظ)أو مصارمة جمیلة؟قال:مصارمة جمیلة!قال:علیّ للّه أن لا أکلّمک أبدا!.عائشة-کانت مهاجرة لحفصة،رضی اللّه عنهما.عثمان بن عفّان-کان مهاجرا لعبد الرّحمن بن عوف.و کان طاووس مهاجر الوهب بن منبّه حتّی ماتا.و جری بین الحسن و ابن سیرین شیء فمات الحسن و لم یشهد ابن سیرین جنازته.و سعید بن المسیّب هجر أباه حتّی مات.و کان الثّوری یتعلّم من ابن أبی لیلی فمات ابن أبی لیلی و لم یشهد الثّوری جنازته.هذا ما ذکره ابن قتیبة فی«المعارف»](1).

و بطعن و تشنیع بر آن خاصۀ خدا سبیل غیّ و اعتدا برگزید.

عبد اللّه بن مسلم بن قتیبة الدّینوری در کتاب«الامامة و السّیاسة»گفته:[

قال:

ثمّ دخل المغیرة بن شعبة فقال له علیّ:هل لک یا مغیرة فی اللّه؟قال:فأین هو یا أمیر المؤمنین؟قال:تأخذ سیفک فتدخل معنا فی هذا الامر فتدرک من سبقک و تسبق من معک فانّی أری أمورا لا بدّ للسّیوف أن تشحذ لها و تقطف الرّؤوس بها.فقال المغیرة:فانّی و اللّه یا أمیر المؤمنین ما رأیت قاتل عثمان مصیبا و لا قتله صوابا و إنّها لمظلمة تتلوها ظلمات!فأرید یا أمیر المؤمنین إن أذنت لی أن أضع سیفی و أنا فی بیتی حتّی تنجلی الظلمة و یطلع قبرها فنسری مبصرین نقفو آثار المهتدین و نتقی سبیل الجائرین.قال علیّ:قد أذنت لک فکن من أمرک علی ما بدا لک.فقام عمّار فقال:معاذ اللّه یا مغیرة تقعد أعمی بعد أن کنت بصیرا!یغلبک من غلبته و یسبقک من سبقته،انظر ما تری و ما تفعل،و أمّا أنا فلا أکون إلاّ فی الرّعیل الاوّل!فقال له المغیرة:یا أبا الیقظان إیّاک أن تکون کقاطع السّلسلة فرّ من الضّحل فوقع فی الرّمضاء فقال علیّ لعمّار:دعه فانّه لن یأخذ من الآخرة إلاّ ما خالطته الدّنیا!أما و اللّه یا مغیرة!إنّها للوثبة المؤدیة تودی من قام فیها إلی الجنّة و لها أختان(1) بعدها فاذا غشیتاک فنم فی بیتک!فقال المغیرة:أنت و اللّه یا أمیر المؤمنین أعلم منّی و لئن لم أقاتل معک لا أعین علیک،فان یکن ما فعلت صوابا فایّاه أردت و إن خطأ فمنه نجوت ولی ذنوب کثیرة لا قبل لی بها إلاّ الاستغفار منها!].

اختیار ساختند،و با وصف هدایت و ارشاد آن مصاحب خاصّ حضرت خیر العباد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم إلی یوم التّناد بسوی مسلک سداد و رشاد،لواء خصومت و عناد و رایت مرا و لداد افراختند،و با وصف افهام و تفهیم حضرت عمّار علیه آلاف الرّضوان من الملک الغفار راه تقاعد ملیم پیمودند،و از مساعدت و اتّباع وصیّ حضرت خیر الانام صلّی اللّه علیه و آله الکرام تخلّف ورزیده بأقوال ضلالت اشتمال خود،معاندت حقّ صریح و صواب نصیح نمودند.

عبید اللّه بن مسلم بن قتیبة الدینوری در کتاب«الامامة و السّیاسة» گفته:[

اعتزال عبد اللّه بن عمرو سعد بن أبی وقاص و محمد بن مسلمة عن مشاهد علی و حروبه-قال: و ذکروا أنّ عمار بن یاسر قام إلی علی فقال:یا أمیر المؤمنین ائذن لی آتی عبد اللّه بن عمر فأکلّمه لعلّه یخفّ معنا فی هذا الأمر.فقال علی:نعم.فأتاه فقال له:یا أبا عبد الرّحمن إنّه قد بایع علیّا المهاجرون و الأنصار و من إن فضّلناه علیک لم یسخطک و إن فضّلناک علیه لم یرضک،و قد أنکرت السّیف فی أهل الصّلوة و قد علمت أنّ علی القاتل القتل و علی المحصن الرّجم،و هذا یقتل بالسّیف و هذا یقتل بالحجارة،و انّ علیا لم یقتل أحدا من أهل الصّلوة فیلزم حکم القاتل،فقال ابن عمر:

یا أبا الیقظان!إنّ أبی جمع أهل الشوری الّذین قبض رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم و هو عنهم راض فکان أحقّهم بها علی غیر أنّه جاء معه أمر فیه السّیف و لا أعرفه و لکن و اللّه ما أحبّ أنّ لی الدّنیا و ما علیها و إنّی أظهرت،أو أضمرت عداوة علی!قال:فانصرف عنه فأخبر علیا بقوله،فقال:لو أتیت محمّد بن مسلمة الأنصاری،فأتاه عمار فقال له محمّد:مرحبا بک یا أبا الیقظان علی فرقة ما بینی و بینک!و اللّه لو لا ما فی یدی من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم لبایعت علیّا و لو أنّ الناس کلّهم علیه لکنت معه و لکنّه یا عمّار کان من النّبی أمر ذهب فیه الرّأی.فقال عمار:کیف؟قال:قال رسول اللّه:إذا رأیت المسلمین یقتتلون،أو إذا رأیت أهل الصّلاة.فقال عمار:فان کان قال لک:إذا رأیت المسلمین،فو اللّه لا تری مسلمین یقتتلان بسیفهما ابدا،و إن کان قال لک:أهل الصّلاة،فمن سمع هذا معک؟إنّما أنت أحد الشّاهدین،فترید من رسول اللّه قولا

ص: 362

بعد قوله یوم حجة الوداع:دماؤکم و أموالکم علیکم حرام إلاّ بحدث.فتقول:یا محمّد لا تقاتل المحدثین.قال:حسبک یا أبا الیقظان!،قال:ثمّ أتی سعد بن أبی وقّاص فکلّمه فأظهر سعد الکلام القبیح فانصرف عمّار إلی علی فقال له علی:دع هؤلاء الرهط،أما ابن عمر فضعیف،و أما سعد فحسود،و ذنبی إلی محمّد بن مسلمة أنّی قتلت قاتل أخیه یوم خیبر مرحب الیهودی!]

و أثنی علیه،ثم قال:أیّها النّاس!إنّ أبا موسی ینهاکم عن الشّخوص إلی هاتین الجماعتین و لعمری ما صدق فیما قال و ما رضی اللّه من عباده بما ذکر،قال اللّه عزّ و جلّ: «وَ إِنْ طائِفَتانِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَیْنَهُما فَإِنْ بَغَتْ إِحْداهُما عَلَی الْأُخْری فَقاتِلُوا الَّتِی تَبْغِی حَتّی تَفِیءَ إِلی أَمْرِ اللّهِ فَإِنْ فاءَتْ فَأَصْلِحُوا بَیْنَهُما بِالْعَدْلِ وَ أَقْسِطُوا» .و قال:

«وَ قاتِلُوهُمْ حَتّی لا تَکُونَ فِتْنَةٌ وَ یَکُونَ الدِّینُ کُلُّهُ لِلّهِ» ،فلم یرض من عباده بما ذکر أبو موسی من أن یجلسوا فی بیوتهم و یخلّوا بین الناس فیسفک بعضهم دماء بعض فسیروا معنا إلی هاتین الجماعتین و اسمعوا من حججهم و انظروا من أولی بالنّصرة فاتّبعوه،فان أصلح اللّه أمرهم رجعتم مأجورین و قد قضیتم حقّ اللّه،و إن بغی بعضهم علی بعض نظرتم إلی الفئة الباغیة فقاتلتموها حتّی تفیء إلی أمر اللّه کما أمرکم اللّه و افترض علیکم، ثم قعد].

و ابو جعفر محمد بن جریر طبری در«تاریخ»خود در ذکر واقعۀ تشریف بردن جناب إمام حسن علیه السّلام و حضرت عمّار بسوی کوفه می آرد:[فخرج أبو موسی فلقی الحسن فضمّه إلیه و أقبل علی عمّار فقال:یا ابا الیقظان،أ عدوت فیمن عدا علی أمیر المؤمنین فأحللت نفسک مع الفجّار؟!فقال:لم أفعل و لم یسؤنی!].

و ابن الاثیر الجزری در«تاریخ کامل»در ذکر واقعۀ مذکوره آورده:

[فخرج أبو موسی فلقی الحسن فضمّه إلیه و أقبل علی عمّار فقال:یا أبا یقظان! أ عدوت علی أمیر المؤمنین فیمن عدا فأحللت نفسک مع الفجّار؟!فقال:لم أفعل و لم یسؤنی!].

و ابن خلدون مغربی در«تاریخ»خود آورده،[و خرج أبو موسی فلقی الحسن بن علی فضمّه إلیه و قال لعمّار:یا أبا یقظان!أ عدوت علی أمیر المؤمنین فیمن عدا و أحللت نفسک مع الفجّار؟!فقال:لم أفعل].

و این عبارت به نهجی که پرده دین و ایمان أبو موسی را فاش می کند خود واضح و آشکارست،و نهایت شقاوت و خسران مآل او از مطاوی آن بوجوه عدیده بر أولی الابصار کالشّمس فی رابعة النّهار و کمال مخالفت و معاندت أبو موسی باهدای

ص: 364

حضرت عمّار علیه رضوان الملک الغفّار علاوه بر کتب سابقه از دیگر أسفار أحبار و مصنّفات کبار أهل سنّت نیز واضح و لائح است.

بخاری در«صحیح»خود در کتاب الفتن گفته:[حدثنا بدل بن المحبر، حدثنا شعبة،أخبرنی عمرو،سمعت أبا وائل،یقول:دخل أبو موسی و أبو مسعود علی عمّار حیث بعثه علیّ إلی أهل الکوفة یستنفرهم،فقالا:ما رأیناک أتیت أمرا أکره عندنا من إسراعک فی هذا الامر منذ أسلمت!فقال عمّار:ما رأیت منکما منذ أسلمتما أمرا أکره عندی من إبطائکما عن هذا الامر،و کساهما حلّة حلّة ثمّ راحوا إلی المسجد].

و أبو عبد اللّه الحاکم النیسابوریّ در کتاب«المستدرک علی الصّحیحین» در مناقب جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام گفته:[أخبرنا عبد الرّحمن بن الحسن القاضی بهمدان،ثنا إبراهیم بن الحسین،ثنا آدم بن إدریس بن أبی إیاس،ثنا:شعبة،عن عمرو بن مرّة،عن أبی وائل.قال:دخل أبو موسی الاشعری و أبو مسعود البدری علی عمّار و هو یستنفر النّاس،فقال له:ما رأینا منک أمرا منذ أسلمت أکره عندنا من إسراعک فی هذا الامر!فقال عمّار:ما رأیت منکما منذ أسلمتما أمرا أکره عندی من:

إبطائکما عن هذا الامر!قال:فکساهما عمّار حلّة حلّة و خرجا إلی الصّلاة یوم الجمعة].

و مجد الدین ابن الأثیر الجزری در«جامع الأصول»در وقعۀ جمل آورده:

[شقیق،قال:دخل أبو موسی و أبو مسعود علی عمّار حیث أتی الکوفة یستنفر النّاس فقالا:ما رأینا منک أمرا منذ أسلمتما أکره عندنا من إسراعک فی هذا الامر!فقال:

ما رأیت منکما أمرا منذ أسلمتما أکره عندی من إبطائکما عن هذا الامر!قال:ثم کساهما حلّة].

و شمس الدین ابو المظفر یوسف بن قزغلی المعروف بسبط ابن الجوزی در «تذکرۀ خواصّ الامه»گفته:[و فی البخاری أیضا:عن أبی وائل،قال:لمّا قدم عمّار الکوفة یستنفر النّاس دخل علیه أبو مسعود الانصاری و أبو موسی الاشعری،فقالا:

ما رأینا منک أمرا منذ أسلمت أکره عندنا من إسراعک فی هذا الامر!فقال لهما:

ص: 365

ما رأیت منکما أمرا منذ اسلمتما أکره عندی من إبطائکما عن هذا الامر].

و مولوی عبد العلی بن ملاّ نظام الدّین سهالوی در«فواتح الرّحموت»گفته:

[و عن أبی وائل،قال:دخل أبو موسی و أبو مسعود علی عمّار حین بعثه علی إلی أهل الکوفة یستنفرهم،فقالا:ما رأیناک أتیت أمرا أکره عندنا من إسراعک فی هذا الامر منذ أسلمت! فقال عمّار لهما مثله.رواه البخاری].

گفته:[و فی أخری:قال:کنت جالسا مع أبی موسی و أبی مسعود و عمّار، فقال أبو مسعود:ما من أصحابک من أحد إلاّ لو شئت لقلت فیه لغیرک.و ما رأیت منک شیئا منذ صحبت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم أعیب عندی من استسراعک فی هذا الامر! فقال عمّار:یا أبا مسعود!و ما رأیت منک و لا من صاحبک هذا شیئا منذ صحبت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم أعیب عندی من إبطائکما فی هذا الامر!فقال أبو مسعود و کان موسرا:یا غلام!هات حلّتین فأعطی إحداهما أبا موسی و الاخری عمّارا و قال:

روحا فیهما إلی الجمعة.أخرجه البخاری].

و عبد الرحمن بن علی الیمنی الشیبانی(1) در«تیسیر الوصول إلی جامع الأصول»گفته:[و عن شقیق،قال:کنت جالسا مع أبی موسی الاشعری و أبی مسعود و عمّار رضی اللّه عنهم،فقال أبو مسعود لعمّار:ما من أصحابک من أحد إلاّ لو شئت لقلت فیه غیرک،و ما رأیت منک منذ صحبت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم أعیب عندی من استسراعک فی هذا الامر!فقال عمّار:یا أبا مسعود!ما رأیت منک و لا من صاحبک هذا شیئا منذ صحبتما رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم أعیب عندی من إبطائکما فی هذا الامر فقال أبو مسعود،و کان موسرا:یا غلام!هات حلّتین فأعطی إحداهما أبا موسی و الاخری عمّارا و قال:روحا فیهما إلی الجمعة،أخرجه البخاری].

و مخفی نماند که چون واقعه طعن و تشنیع أبو موسی و أبو مسعود بر حضرت عمّار علیه رضوان الملک الغفّار نهایت منکر و شنیع و بغایت قبیح و فظیع بود،لهذا عبد اللّه بن أسعد یافعی که از أجلّۀ علمای أعلام سنّیّه است بلحاظ پرده پوشی اصحاب،مصلحت در ذکر آن بکمال اجمال و اخلال دیده و از تصریح اسم أبو موسی و أبو مسعود هم بوجه بودن آن خلاف مطلوب و مقصود دل دزدیده،چنانچه در تاریخ خود که مسمّی به«مرآة الجنان»می باشد در وقایع سنه سبع و ثمانین در ذکر حضرت عمّار گفته:[و عاتبه رجلان جلیلان ممّن توقّف عن القتال لمّا التقی الفریقان

ص: 367

فی کلام معناه:ما رأینا منک قطّ شیئا نکرهه سوی إسراعک فی هذا الامر،یعنی فی القتال مع علی أو نحو ذلک من المقال].

و ازینجا و أمثال آن دستکاری حضرات اهل سنّت در إصلاح معایب أصحاب از مکمن سرّ بیرون می آید بسوی عالم جهر،و لن یصلح العطّار ما أفسده الدّهر!

قد أتوک فلقیت عمّارا فقلت له فقال لی.فقال الزّبیر:إنّه لیس فیهم.فقال:بلی و اللّه إنّه لفیهم.قال:و اللّه ما جعله اللّه فیهم!فقال:و اللّه لقد جعله اللّه فیهم.قال:و اللّه ما جعله اللّه فیهم!فلما رأی الرّجل یحالفه قال لبعض أهله:ارکب فانظر أحقّ ما یقول؟ فرکب معه فانطلقا و أنا أنظر إلیهما حتّی وقفا فی جانب الخیل قلیلا ثمّ رجعا إلینا فقال الزّبیر لصاحبه:ما عندک؟قال:صدق الرّجل!قال الزّبیر یا جدع أنفاه!أو:یا قطع ظهراه!قال محمّد بن عمارة:قال عبید اللّه:قال فضیل:لا أدری أیّهما قال،ثمّ أخذه أفکل(1) فجعل السّلاح ینقض.فقال:فقال جون:ثکلتنی أمّی!هذا الّذی کنت ارید أن أموت معه أو أعیش معه،و الّذی نفسی بیده ما أخذ هذا ما أری إلا لشیء قد سمعه أو رآه من رسول اللّه صلعم.فلمّا تشاغل النّاس انصرف فجلس علی دابّته ثمّ ذهب،فانصرف جون فجلس علی دابّته فلحق بالاحنف ثمّ جاء فارسان حتّی أتیا الاحنف و أصحابه فنزلا فأتیا فأکبّا علیه فناجیاه ساعة ثمّ انصرفا،ثمّ جاء عمرو بن جرموز إلی الحنف فقال:أدرکته فی وادی السّباع فقتلته،فکان یقول:و الّذی نفسی بیده إنّ صاحب الزّبیر الاحنف!].

أبو الحسن علی بن الحسین المسعودی در«مروج الذّهب»در ذکر جمل گفته:[ثمّ قام عمّار بن یاسر بین الصّفّین فقال:أیّها النّاس!ما أنصفتم نبیّکم حیث کشفتم عتقاء تلک الخدور و أبرزتم عقیلته للسّیوف و عائشة علی جمل فی هودج من رفوف الخشب قد ألبسوه المسوح و جلود البقر و جعلوا دونه اللّبود،قد غشی علی ذلک بالدّروع.

فدنا عمّار من موضعها فنادی الی ما ذا تدعین؟قالت:إلی الطلب بدم عثمان!فقال:

قتل اللّه فی هذا الیوم الباغی و الطّالب بغیر الحقّ.ثمّ قال:أیّها النّاس!إنّکم لتعلمون أیّنا الممالی فی قتل عثمان،ثمّ أنشأ یقول،و قد رشقوه بالنبل:

فمنک البکاء و منک العویل و منک الرّیاح و منک المطر

و أنت أمرت بقتل الامام و قاتله عندنا من أمر

و تواتر علیه الرّمی و اتّصل فحرّک فرسه و زال عن موضعه،فقال:ما ذا تنتظر یا أمیر المؤمنین و لیس لک عند القوم إلاّ الحرب!].

و ابو جعفر محمد بن جریر طبری در«تاریخ»خود گفته:[کتب إلیّ السّری عن شعیب،عن سیف،عن محمّد و طلحة،قالا:أمر علی نفرا بحمل الهودج من بین القتلی

ص: 370

و قد کان القعقاع و زفر بن الحارث أنزلاه عن ظهر البعیر فوضعاه إلی جنب البعیر،فأقبل محمّد بن أبی بکر إلیه و معه نفر فأدخل یده فیه،فقالت:من هذا؟قال:أخوک البرّ! قالت:عقوق!قال عمّار بن یاسر:کیف رأیت ضرب بنیک الیوم یا أمّه!قالت:من أنت؟قال:أنا ابنک البارّ عمّار!قالت:لست لک بأمّ!قال:بلی و إن کرهت.

قالت:فخرتم إن ظفرتم و أتیتم مثل ما نقمتم،هیهات و اللّه لن یظفر من کان هذا دابه!]

عن العوّام بن حوشب،قال:حدّثنی أسود بن مسعود،عن حنظلة بن خویلد العنزی قال: بینا نحن عند معاویة إذ جاءه رجلان یختصمان فی رأس عمار،یقول کلّ واحد منهما:أنا قتلته!فقال عبد اللّه بن عمرو:لیطب به أحدکما نفسا لصاحبه فانّی سمعت رسول اللّه صلعم یقول:تقتله الفئة الباغیة!قال:فقال معاویة:أ لا تغنی عنّا مجنونک یا عمرو!فما بالک معنا؟!قال:إنّ أبی شکانی إلی رسول اللّه صلعم فقال:أطع أباک حیّا و لا تعصه،فأنا معکم و لست أقاتل].

و نیز محمد بن سعد بصری در کتاب«الطبقات»گفته:[

أخبرنا محمّد بن عمر، حدّثنی عبد بن الحارث بن الفضیل،عن أبیه،عن عمارة بن خزیمة بن ثابت،قال:

شهد خزیمة بن ثابت الجمل و هو لا یسلّ سیفا و شهد صفّین و قال:أنا لا أسلّ ابدا حتّی یقتل عمّار!فانظر من یقتله فانّی سمعت رسول اللّه صلعم یقول:تقتله الفئة الباغیة قال:فلمّا قتل عمار بن یاسر قال خزیمة:قد بانت لی الضّلالة و اقترب،فقاتل حتّی قتل،و کان الّذی قتل عمّار بن یاسر ابو غادیة المزنی طعنه بر مح فسقط و کان یومئذ یقاتل فی محفّة فقتل یومئذ و هو ابن اربع و تسعین سنة،فلمّا وقع أکبّ علیه رجل آخر فاجتزّ رأسه فأقبلا یختصمان فیه کلاهما یقول:أنا قتلته،فقال عمرو بن العاص:و اللّه إن یختصمان إلاّ فی النّار،فسمعها منه معاویة،فلما انصرف الرّجلان قال معاویة لعمرو بن العاص:ما رأیت مثل ما صنعت!قوم بذلوا أنفسهم دوننا تقول لهما:إنّکما تختصمان فی النّار!فقال عمرو:هو و اللّه ذاک،و اللّه إنّک لتعلمه،و لوددت أنّی متّ قبل هذه بعشرین سنة!].

و أبو بکر عبد اللّه بن محمد بن أبی شیبة العبسی در مصنّف خود گفته:

[

حدّثنا یزید بن هارون،قال:أخبرنا العوّام بن حوشب،قال:حدّثنی أسود بن مسعود،عن حنظلة بن خویلد العنزی،قال: إنّی لجالس عند معاویة إذ أتاه رجلان یختصمان فی رأس عمّار،کلّ واحد منهما یقول:أنا قتلته!قال عبد اللّه بن عمرو:

لیطب به أحد کما نفسا لصاحبه،فانّی سمعت رسول اللّه صلعم یقول:تقتله الفئة الباغیة فقال معاویة:أ لا تغنی عن مجنونک یا عمرو!فما بالک معنا؟قال:إنّی معکم و لست اقاتل،إنّ أبیّ شکانی إلی رسول اللّه صلعم فقال صلعم:أطع أباک مادام حیّا و لا تعصه،

ص: 372

فأنا معکم و لست اقاتل].

و احمد بن محمد بن حنبل الشیبانی در«مسند»خود در مسند عبد اللّه بن عمرو ابن العاص گفته:

[حدّثنا أبو معاویة،ثنا:الأعمش،عن عبد الرّحمن بن زیاد،عن عبد اللّه بن الحارث،قال:إنّی لأسیر مع معاویة فی منصرفه من صفّین بینه و بین عمرو بن العاص،قال:

فقال عبد اللّه بن عمرو بن العاص:یا أبت!سمعت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم یقول لعمّار:ویحک یا بن سمیّة!تقتلک الفئة الباغیة قال:فقال عمرو لمعاویة:أ لا تسمع ما یقول هذا؟ فقال معاویة:لا تزال تأتینا بهنة!أ نحن قتلناه؟!إنّما قتله الّذین جاءوا به. حدّثنا أبو نعیم،عن سفیان،عن الأعمش،عن عبد الرّحمن بن أبی زیاد مثله أو نحوه].

و نیز احمد بن حنبل در«مسند»خود در مسند عبد اللّه بن عمرو بن العاص گفته:[

حدّثنا یزید.أنا:العوّام،حدّثنی أسود بن مسعود،عن حنظلة بن خویلد العنبری،قال: بینما أنا عند معاویة إذ جاءه رجلان یختصمان فی رأس عمار،یقول کلّ منهما:أنا قتلته!فقال عبد اللّه بن عمرو:لیطب به أحد کما نفسا لصاحبه فانّی سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم یقول:تقتله الفئة الباغیة.قال معاویة:فما بالک معنا؟قال:إنّ أبی شکانی إلی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم فقال:أطع أباک مادام حیّا و لا تعصه!فأنا معکم و لست أقاتل].

و نیز احمد بن حنبل در«مسند»خود در مسند عبد اللّه بن عمرو بن العاص گفته:[

حدّثنا الفضل بن دکین،ثنا:سفیان،عن الأعمش،عن عبد الرّحمن بن أبی زیاد،عن عبد اللّه بن الحارث،قال: إنّی لا سایر عبد اللّه بن عمرو بن العاص و معاویة فقال عبد اللّه بن عمرو لعمرو:سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم یقول:تقتله الفئة الباغیة،یعنی عمارا.فقال عمرو لمعاویة:اسمع ما یقول هذا!فحدّثه،فقال:أ نحن قتلناه؟إنّما قتله من جاء به. حدّثنا أبو معاویة،ثنا:الاعمش،عن عبد الرّحمن بن أبی زیاد،فذکر نحوه].

و نیز أحمد بن حنبل:در«مسند»خود در مسند عبد اللّه بن عمرو بن العاص گفته:

[حدّثنا أسود بن عامر:ثنا یزید بن هارون،أنا:العوام:حدّثنی أسود بن

ص: 373

مسعود،عن حنظلة بن خویلد العنبری،قال: بینما أنا عند معاویة إذ جاءه رجلان یختصمان فی رأس عمّار،یقول کلّ واحد منهما:أنا قتلته!فقال عبد اللّه:لیطب به أحد کما نفسا لصاحبه فانّی سمعت،یعنی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم یقول:تقتله الفئة الباغیة.فقال معاویة أ لا تغنی عنّا مجنونک یا عمرو!فما بالک معنا؟!قال:

إنّ أبی شکانی إلی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم فقال لی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم أطع أباک مادام حیّا و لا تعصه.فأنا معکم و لست أقاتل].

و نیز أحمد بن حنبل در«مسند»خود در مسند عمرو بن العاص گفته:

[ثنا عبد الرّزاق:قال.ثنا:معمّر،عن طاووس،عن أبی بکر بن محمّد بن عمرو بن حزم، عن ابیه،قال. لمّا قتل عمّار بن یاسر دخل عمرو بن حزم علی عمرو بن العاص فقال قتل عمّار و قد قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم:تقتله الفئة الباغیة.فقام عمرو بن العاص فزعا یرجع حتّی دخل علی معاویة،فقال له معاویة:ما شأنک؟قال:قتل عمّار!فقال معاویة:قد قتل عمّار فما ذا؟قال عمرو:سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم یقول:

تقتله الفئة الباغیة.فقال له معاویة:دحضت فی بولک؟أو نحن قتلناه؟!إنّما قتله علیّ و أصحابه جاءوا به حتّی ألقوه بین رماحنا،أو قال:بین سیوفنا].

و ابو عبد الرحمن أحمد بن شعیب النّسائیّ در کتاب«الخصائص»در مقام سیاق طرق حدیث فئة باغیه گفته:[

أنبأنا أحمد بن سلیمان،قال،ثنا:یزید،قال:أنبأنا العوّام،عن الاسود بن مسعود،عن حنظلة بن خویلد،قال: کنت عند معاویة فأتاه رجلان یختصمان فی رأس عمّار یقول کلّ واحد منهما:أنا قتلته!فقال عبد اللّه بن عمرو:

لیطب به نفسا أحد کما لصاحبه فانّی سمعت رسول اللّه صلعم یقول:تقتلک الفئة الباغیة

قال أبو عبد الرّحمن:خالف شعبة فقال:عن العوام،عن رجل،عن حنظلة بن سوید، أخبرنا محمّد بن المثنّی،حدّثنا محمّد،اخبرنا شعبة،عن العوام بن حوشب،عن رجل من بنی شیبان،عن حنظلة بن سوید،قال: جیء برأس عمّار فقال عبد اللّه بن عمرو:

سمعت رسول اللّه صلعم یقول:تقتلک الفئة الباغیة.

أخبرنی محمّد بن قدامة،قال:ثنا:

جریر،عن الأعمش،عن عبد الرّحمن،عن عبد اللّه بن عمرو،قال:سمعت رسول اللّه

ص: 374

صلعم یقول: یقتل عمّارا الفئة الباغیة،

قال:أبو عبد الرّحمن:خالفه أبو معاویة فرواه عن الأعمش،عن عبد الرّحمن بن أبی زیاد،عن عبد اللّه بن الحارث،أخبرنا عبد اللّه بن محمّد،قال أبو معاویة:حدّثنا الأعمش،عن عبد الرّحمن بن أبی زیاد،و أخبرنا عمرو بن منصور الشّیبانی،أخبرنا أبو نعیم،عن سفیان،عن الأعمش،عن عبد الرّحمن بن أبی زیاد،عن عبد اللّه بن الحارث،قال: إنّی لا سایر عبد اللّه بن عمرو بن العاص و معاویة فقال عبد اللّه بن عمرو:سمعت رسول اللّه صلعم یقول:عمّار تقتله الفئة الباغیة.قال عمرو:یا معاویة اسمع ما یقول هذا!فجذبه فقال:نحن قتلناه؟إنّما قتله من جاء به،لا تزال داحضا فی بولک!].

و عبد اللّه بن مسلم بن قتیبة الدّینوری در کتاب«الامامة و السّیاسة»گفته:

[ثم حمل عمّار و أصحابه فالتقی علیه رجلان فقتلاه و أقبلا برأسه إلی معاویة یتنازعان فیه کلّ یقول:أنا قتله.فقال لهما عمرو بن العاص:و اللّه إن تنازعان إلا فی النّار،

سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم یقول: تقتل عمّار الفئة الباغیة. فقال معاویة قبّحک اللّه من شیخ!فما تزال تتزلّق فی بولک!أو نحن قتلناه؟إنّما قتله الّذین جاءوا به.ثمّ التفت إلی أهل الشام فقال:إنّما نحن الفئة الباغیة الّتی تبغی دم عثمان!].

و أبو جعفر محمد بن جریر طبری در«تاریخ»خود در ضمن روایتی طولانی که مشتمل بر رفتن فرستادگان جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام بسوی معاویه است آورده:[و تکلّم یزید بن قیس،فقال:إنّا لم نأتک إلاّ لنبلّغک ما بعثنا به إلیک و لنؤدّی عنک ما سمعنا منک، و نحن علی ذلک لن ندع أن ننصح لک و أن نذکر ما ظننّا أنّ لنا علیک به حجّة،و انّک راجع به إلی الالفة و الجماعة،و إنّ صاحبنا من قد عرفت و عرف المسلمون فضله و لا أظنّه یخفی علیک أنّ أهل الدین و الفضل لن یعدلوا بعلیّ و لن یمثّلوا بینک و بینه فاتّق اللّه یا معاویة و لا تخالف علیّا فإنّا و اللّه ما رأینا رجلا قطّ أعمل بالتّقوی و لا أزهد فی الدّنیا و لا أجمع لخصال الخیر کلّها منه.فحمد اللّه معاویة و أثنی علیه،ثم قال:

أمّا بعد!فإنّکم دعوتم إلی الطاعة و الجماعة،فأمّا الجماعة الّتی دعوتم إلیها فنعما هی، و أمّا الطّاعة لصاحبکم فإنّا لا نراها،إنّ صاحبکم قتل خلیفتنا و فرّق جماعتنا و آوی

ص: 375

ثارنا و قتلتنا و صاحبکم یزعم أنّه لم یقتله فنحن لا نردّ ذلک علیه،أ رأیتم قتلة صاحبنا؟ أ لستم تعلمون أنّهم أصحاب صاحبکم فلیدفعهم إلینا فلنقتلهم به.ثم نحن نجیبکم إلی الطّاعة و الجماعة.فقال له شبث:أ یسرّک یا معاویة أنّک أمکنت من عمّار تقتله؟ فقال معاویة:و ما یمنعنی من ذلک و اللّه لو أمکنت من ابن سمیّة ما قتلته بعثمان رض و لکن کنت قاتله بناتل مولی عثمان!فقال له شبث:و إله الارض و إله السّماء ما عدلت معتدلا،لا و الّذی لا إله إلا هو لا تصل إلی عمّار حتّی تندر الهام عن کواهل الأقوام و تضیق الأرض الفضاء علیک برحبها!فقال له معاویة:إنّه لو قد کان ذلک کانت الأرض علیک أضیق].

و نیز محمد بن جریر طبری در«تاریخ»خود در ضمن روایتی طولانی که از أبو عبد الرحمن سلمی در بیان مقتل حضرت عمّار منقولست آورده:

[فلمّا کان اللّیل قلت لأدخلنّ إلیهم حتّی أعلم هل بلغ منهم قتل عمار ما بلغ منّا؟و کنّا إذا توادعنا من القتال تحدّثوا إلینا و تحدّثنا إلیهم.فرکبت فرسی و قد هدأت الزّجل ثمّ دخلت فإذا أنا بأربعة یتسایرون:معاویة و أبو الأعور السّلمی و عمرو بن العاص و عبد اللّه بن عمرو و هو خیر الأربعة،فأدخلت فرسی،بینهم مخافه أن یفوتنی ما یقول أحد الشّقین.فقال عبد اللّه لأبیه:یا أبت!قتلتم هذا الرّجل فی یومکم هذا؟و قد قال فیه رسول اللّه صلعم ما قال.قال:و ما قال؟قال:أ لم تکن معنا و نحن نبنی المسجد و النّاس ینقلون حجرا حجرا و لبنة لبنة و عمّار ینقل حجرین حجرین و لبنتین لبنتین، فغشی علیه فأتاه رسول اللّه صلعم فجعل یمسح التّراب عن وجهه و یقول:و یحک یا بن سمیة!النّاس ینقلون حجرا حجرا و لبنة لبنة و أنت تنقل حجرین حجرین و لبنتین لبنتین رغبة منک فی الأجر،و أنت و یحک مع ذلک تقتلک الفئة الباغیة!فدفع عمرو صدر فرسه ثم جذب معاویة إلیه فقال:یا معاویة!أ ما تسمع ما یقول عبد اللّه؟قال:

و ما یقول؟فأخبره الخبر،فقال معاویة:إنّک شیخ أخرق و لا تزال تحدّث بالحدیث و أنت تدحض فی بولک!أو نحن قتلنا عمّارا؟!إنّما قتل عمّارا من جاء به.فخرج النّاس من فساطیطهم و أخبیتهم یقولون:إنّما قتل عمارا من جاء به،فلا أدری من کان

ص: 376

أعجب هو أهم].

و أبو عمر أحمد بن محمد بن عبد ربه القرطبی در کتاب«العقد الفرید» گفته:[مقتل عمار بن یاسر-العتبی،قال:لمّا التقی النّاس بصفّین نظر معاویه إلی هاشم بن عتبة الّذی یقال له المرقال

لقول النّبی صلّی اللّه علیه و سلّم: أرقل یا میمون! و کان أعور و الرّایة بیده و هو یقول:أعور یبغی نفسه محلاّ قد عالج الحیاة حتّی ملاّ لا بدّ أن یفلّ أو یفلاّ

فقال معاویة لعمرو بن العاص:یا عمرو!هذا المرقال و اللّه لئن زحف بالرّایة زحفا إنّه لیوم أهل الشّام الأطول و لکنّی أری ابن السّوداء إلی جنبه،یعنی عمّارا و فیه عجلة فی الحرب و أرجو أن تقدّمه إلی الهلکة،و جعل عمّار یقول:یا عتبة تقدّم! فیقول:یا أبا الیقظان!أنا أعلم بالحرب منک،دعنی أزحف بالرّایة زحفا!فلمّا أضجره و تقدّم أرسل معاویة خیلا فاختطفوا عمّارا فکان یسمّی أهل الشّام قتل عمّار «فتح الفتوح»].

و نیز در کتاب«العقد الفرید»گفته:[

ابو ذر،عن محمد بن یحیی،عن محمد بن عبد الرّحمن،عن أبیه،عن جدّته أمّ سلمة زوج النّبی صلّی اللّه علیه و سلّم، قالت: لمّا بنی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم مسجده بالمدینة أمر باللّبن یضرب و ما یحتاج إلیه،ثم قام رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم فوضع رداءه،فلمّا رأی ذلک المهاجرون و الأنصار وضعوا أردیتهم و أکسیتهم یرتجزون و یقولون و یعملون:

لئن قعدنا و النّبی یعمل ذاک إذا لعمل مضلّل

قالت:و کان عثمان بن عفّان رجلا نظیفا متنظفا فکان یحمل اللّبنة و یجافی بها عن ثوبه فإذا وضعه نفض کفّیه و نظر إلی ثوبه فإذا أصابه شیء من التّراب نفضه!فنظر إلیه علیّ رضی اللّه عنه فأنشد:

لا یستوی من یعمر المساجدا یدأب فیها راکعا و ساجدا

و قائما طورا و طورا قاعدا و من یری عن التّراب حائدا

فسمعها عمّار بن یاسر فجعل یرتجز بها و هو لا یدری من یعنی،فسمعه عثمان

ص: 377

فقال:یا بن سمیّة!ما أعرفنی بمن تعرّض؟و معه جریدة،فقال:لتکفّنّ أو لأعترضن بها وجهک!فسمعه النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم و هو جالس فی ظلّ حائط،فقال:عمّار جلدة ما بین عینی و أنفی،فمن بلغ ذلک منه فقد بلغ منّی،و أشار بیده فوضعها بین عینیه،فکفّ النّاس عن ذلک و قالوا لعمّار:إنّ رسول اللّه ص قد غضب فیک و نخاف أن ینزل فینا قرآن!فقال:أنا أرضیه کما غضب،فأقبل علیه فقال:یا رسول اللّه!ما لی و لأصحابک؟قال:و ما لک و لهم؟قال یریدون قتلی یحملون لبنة و یحملون علیّ لبنتین،فأخذ به و طاف به فی المسجد و جعل یمسح وجهه من التّراب و یقول:یا بن سمیّة! لا یقتلک أصحابی و لکن تقتلک الفئة الباغیة.فلما قتل بصفّین و روی هذا الحدیث عبد اللّه بن عمرو بن العاص،قال معاویة:هم قتلوه لأنّهم أخرجوه إلی القتل.فلمّا بلغ ذلک علیّا قال:و نحن قتلنا أیضا حمزة لأنّا أخرجناه!].

و أبو عبد اللّه محمد بن عبد اللّه الحاکم النیسابوریّ در«مستدرک علی الصّحیحین»در ترجمۀ حضرت عمّار گفته:[

أخبرنی أبو عبد اللّه محمد بن عبد اللّه الصّنعانی.ثنا:إسحاق بن إبراهیم بن عباد.أنبا:عبد الرّزاق،عن معمر، عن ابن طاووس،عن أبی بکر بن محمد بن عمرو بن حزم،عن أبیه،أخبره قال:

لمّا قتل عمّار بن یاسر دخل عمرو بن حزم علی عمرو بن العاص فقال:قتل عمّار و قد سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم یقول:یقتله الفئة الباغیة.فقام عمرو فزعا حتّی دخل علی معاویة فقال له معاویة:ما شأنک؟فقال:قتل عمّار بن یاسر!فقال:

قتل عمّار فما ذا؟فقال عمرو:سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم یقول:یقتله الفئة الباغیة.فقال له معاویة:أ نحن قتلناه؟إنّما قتله علیّ و أصحابه جاءوا به حتّی ألقوه بین رماحنا،أو قال:سیوفنا صحیح علی شرطهما و لم یخرجاه بهذه السیاقة.

أخبرنا أبو زکریّا العنبری ثنا:محمد بن عبد السّلام.ثنا:اسحاق ثنا.عطاء بن مسلم الحلبی،قال:سمعت الأعمش یقول:قال أبو عبد الرّحمن السّلمی: شهدنا صفّین فکنّا إذا توادعنا دخل هؤلاء فی عسکر هؤلاء و هولاء فی عسکر هؤلاء،أ فرأیت أربعة یسیرون معاویة بن أبی سفیان و أبو الأعور السّلمی و عمرو بن العاص و ابنه،

ص: 378

فسمعت عبد اللّه بن عمرو یقول لأبیه عمرو:و قد قتلنا هذا الرّجل و قد قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم فیه ما قال:قال.أیّ الرّجل؟قال عمّار بن یاسر،أ ما تذکر یوم بنی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم المسجد فکنّا نحمل لبنة لبنة و عمّار یحمل لبنتین لبنتین،فمرّ علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم فقال:أ تحمل لبنتین لبنتین و أنت ترحض؟!أما إنّک ستقتلک الفئة الباغیة و أنت من أهل الجنّة.فدخل عمر و علی معاویة فقال:قتلنا هذا الرّجل و قد قال فیه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم ما قال.

فقال:اسکت فو اللّه ما تزل تدحض فی بولک!أ نحن قتلناه؟!إنّما قتله علیّ و اصحابه جاءوا به حتّی ألقوه بیننا!].

و أبو المؤید موفق بن احمد الخوارزمی در کتاب«المناقب»در فصل قتال أهل الشّام آورده:[و کان الّذین قلت عمّارا أبو غادیة المزنی طعنه برمح فسقط و کان یومئذ یقاتل و هو ابن أربع و تسعین،فلمّا وقع أکبّ علیه رجل آخر فاجتزّ رأسه فأقبلا یختصمان کلاهما یقول:أنا قتلته!فقال عمرو بن العاص:و اللّه إن یختصمان إلاّ فی النّار،فسمعها معاویة فلمّا انصرف الرّجلان قال معاویة لعمرو:ما رأیت مثل ما صنعت!قوم بذلوا أنفسهم دوننا تقول لهما:إنّکما تختصان فی النّار؟!فقال عمرو هو و اللّه ذلک إنک لتعلمه و لوددت أنّی مت قبل هذا بعشرین سنة].

و نیز در کتاب«المناقب»در همین فصل آورده.[فی الیوم السّادس و العشرین من حروب صفّین قتل أبو الیقظان عمّار بن یاسر و أبو الهیثم بن التّیهان نقیب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم و رضی عنهما.روی أنّ الحرث بن باقور أخا ذی الکلاع برز إلی عمار و ضربه عمّار فصرعه و کان من برز إلیه قتله فینشد:

نحن ضربنا کم علی تنزیله و الیوم نضربکم علی تأویله

ضربا یزیل الهام عن مقیله و یذهل الخلیل عن خلیله

أو یرجع الحق إلی سبیله! و استسقی عمّار فأتی بلبن فی قدح فلمّا رآه کبّر ثم شربه و

قال:إنّ النّبی صلّی اللّه علیه و آله و سلّم قال لی: آخر زادک من الدّنیا ضیاح من لبن،و یقتلک الفئة الباغیة! فهذا آخر

ص: 379

أیّامی من الدّنیا ثم حمل و أحاط به أهل الشّام و اعترضه أبو الغادیة الفزاری و ابن جوفی السکسکی،فأمّا أبو الغادیة فطعنه و أمّا ابن جوفی فاجتزّ رأسه الشریف و

قد کان ذو الکلاع سمع عمرو بن العاص یقول:قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم لعمّار بن یاسر:

یا بن سمیة!تقتلک الفئة الباغیة.قال ذو الکلاع،و تحت أمره ستّون ألفا من الفرسان یقول لعمرو بن العاص:و یحک أ نحن الفئة الباغیة؟!و کان فی شکّ من ذلک،فیقول عمرو:إنّه سیرجع إلینا،و اتّفق أنّه أصیب ذو الکلاع یوم أصیب عمّار،فقال عمرو:

لو بقی ذو الکلاع لمال بعامّة قومه و لأفسد علینا جندنا،و قتل أبو الهیثم و جماعة من أصحاب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فلمّا رأی ذلک عبد اللّه بن عمرو بن العاص قال لأبیه:أشهد لسمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم،یقول لعمّار:تقتلک الفئة الباغیة فقال عمرو لمعاویة:صدق رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم،أ نحن قتلنا عمارا؟!إنّما قتله الّذی جاء به فألقاه تحت رماحنا و سیوفنا!و فرح بقتل عمّار أهل الشام،و قال معاویة:قتلنا عبد اللّه بن بدیل و هاشم بن عتبة و عمّار بن یاسر،فاسترجع النّعمان ابن بشیر و قال:و اللّه إنّا کنا نعبد اللاّت و العزّی،و عمّار یعبد اللّه و لقد عذّبه المشرکون بالرّمضاء و غیرها من ألوان العذاب،فکان یوحّد اللّه و یصبر علی ذلک، و قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم:صبرا آل یاسر!موعدکم الجنّة.و قال له:

إنّ عمّارا یدعو النّاس إلی الجنّة و یدعونه إلی النّار.و قال ابن جوفی من أهل الشّام:أنا قتلت عمّارا.فقال عمرو بن العاص:ما ذا قال حین ضربته؟قال:قال الیوم ألقی الأحبّة محمّدا و حزبه.فقال عمرو:صدقت،أنت صاحبه و اللّه ما ظفرت یداک و قد أسخطت ربک!و عن السّدی،عن یعقوب بن أسباط،قال احتجّ رجلان بصفّین فی سلب عمّار و فی قتله،فأتیا عبد اللّه بن عمرو بن العاص یتحاکمان إلیه،فقال:ویحکما أخرجا عنّی فإنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم قال:أولعت قریش بعمّار،عمّار یدعوهم إلی الجنّة و یدعونه إلی النّار،قاتله و سالبه فی النار].

و سهیلی در کتاب«الرّوض الأنف»گفته:[

و فی«جامع معمّر بن راشد» أنّ عمّارا کان ینقل فی بنیان المسجد لبنتین،لبنة عنه و لبنة عن رسول اللّه صلّی اللّه

ص: 380

علیه و سلّم و النّاس ینقلون لبنة واحدة فقال له النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم:للنّاس أجر و لک أجران،و آخر زادک من الدّنیا شربة لبن،و تقتلک الفئة الباغیة!فلمّا قتل یوم صفّین دخل عمرو علی معاویة فزعا فقال:قتل عمّار!فقال معاویة فما ذا؟ فقال عمرو:سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم یقول:تقتلک الفئة الباغیة!فقال:

دحضت فی بولک،أ نحن قتلناه؟!إنّما قتله من أخرجه].

و ابن الأثیر الجزری در«تاریخ کامل»در قصّۀ رفتن فرستادگان جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام بسوی معاویه آورده:[و قال یزید بن قیس:إنّا لم نأت إلاّ لنبلّغک ما أرسلنا به إلیک و نؤدّی عنک ما سمعنا منک،و لن ندع إن ننصح و أن نذکر ما یکون به الحجّة علیک و یرجع إلی الألفة و الجماعة،إنّ صاحبنا من عرف المسلمون فضله و لا یخفی علیک،فاتّق اللّه یا معاویة و لا تخالفه!فإنّا و اللّه ما رأینا فی النّاس رجلا قطّ أعمل بالتّقوی و لا أزهد فی الدّنیا و لا أجمع لخصال الخیر کلّها منه.فحمد اللّه معاویة ثمّ قال:أمّا بعد،فإنّکم دعوتم إلی الطّاعة و الجماعة،فأمّا الجماعة الّتی دعوتم إلیها فنعما هی،و أمّا الطّاعة لصاحبکم فإنّا لا نراها،لأنّ صاحبکم قتل خلیفتنا و فرّق جماعتنا و آوی ثارنا،و صاحبکم یزعم أنّه لم یقتله،فنحن لا نردّ علیه ذلک فلیدفع إلینا قتلة عثمان لنقتلهم و نحن نجیبکم إلی الطّاعة و الجماعة!فقال شبث بن ربعی:

أ یسرّک یا معاویة أن تقتل عمّارا؟!فقال:و ما یمنعنی من ذلک و اللّه لو تمکّنت من ابن سمیّة لقتله بمولی عثمان!فقال شبث:و الّذی لا إله غیره لا تصل إلی ذلک حتّی تندر الهام عن الکواهل و تضیق الأرض و الفضاء علیک!فقال معاویة:لو کان ذلک لکانت علیک أضیق!و تفرّق القوم عن معاویة].

و نیز ابن الأثیر الجزری در«تاریخ کامل»در ذکر مقتل عمّار علیه الرحمة آورده:[و خرج عمّار بن یاسر علی النّاس فقال:اللّهمّ إنّک تعلم أنّی لو أعلم أنّ رضاک فی أن أقذف بنفسی فی هذا البحر لفعلته!اللّهمّ إنّک تعلم أنّی لو أعلم أنّ رضاک فی أن أضع ظبة سیفی فی بطنی ثمّ أنحنی علیه حتّی تخرج من ظهری لفعلته!و إنّی لا أعلم الیوم عملا هو أرضی لک من جهاد هؤلاء الفاسقین،و لو أعلم عملا هو

ص: 381

أرضی لک منه لفعلته،و اللّه إنّی لأری قوما لیضربنّکم ضربا یرتاب منه المبطلون، و ایم اللّه لو ضربونا حتّی یبلغوا بنا سعفات هجر،لعلمت أنّا علی الحقّ و أنّهم علی الباطل ثمّ قال:من یبتغی رضوان اللّه ربّه و لا یرجع إلی مال و لا ولد؟!فأتاه عصابة فقال:

اقصدوا بنا هؤلاء القوم الذین یطلبون دم عثمان،و اللّه ما أرادوا الطلب بدمه و و لکنّهم ذاقوا الدّنیا و استحبّوها و علموا أنّ الحقّ إذا لزمهم حال بینهم و بین ما یتمرّغون فیه منها،و لم یکن لهم سابقة یستحقّون بها طاعة النّاس و الولایة علیهم،فخدعوا أتباعهم و قالوا:إما منا قتل مظلوما،لیکونوا بذلک جبابرة ملوکا فبلغوا ما ترون،فلو لا هذا ما تبعهم من الناس رجلان.اللّهمّ إن تنصرنا فطالما نصرت و إن تجعل لهم الأمر فادّخر لهم بما أحدثوا فی عبادک العذاب الألیم!ثمّ مضی و معه تلک العصابة،فکان لا یمرّ بواد من أودیة صفّین إلاّ تبعه من کان هناک من أصحاب النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم،ثمّ جاء إلی هاشم بن عتبة بن أبی وقّاص،و هو المرقال و کان صاحب رایة علیّ و کان أعور،فقال:یا هاشم: أعورا وجینا لا خیر فی أعور

لا یغشی الباس ارکب یا هاشم!

فرکب و مضی معه و هو یقول:

أعور یبغی أهله محلاّ قد عالج الحیاة حتّی ملاّ

لا بدّ أن یفلّ أو یفلاّ یتلّهم بذی الکعوب تلاّ

و عمّار یقول:تقدّم یا هاشم!الجنّة تحت ضلال السّیوف و الموت تحت أطراف الأسل،و قد فتحت أبواب السّماء و تزّیّنت الحور العین،الیوم ألقی الأحبّة محمّدا و حزبه،و تقدّم حتّی دنا من عمرو بن العاص،فقال له:یا عمرو،بعت دینک بمصر؟! تبّا لک!فقال له:لا و لکن أطلب بدم عمان!فقال أنا أشهد علی علمی فیک أنّک لا تطلب بشیء من فعلک وجه اللّه و أنّک إن لم تقتل الیوم تمت غدا فانظر إذا أعطی النّاس علی قدر نیّاتهم ما نیّتک؟لقد قاتلت صاحب هذه الرّایة ثلاثا مع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم و هذه الرّابعة ما هی بأبرّوا أتقی!ثمّ قاتل عمّار و لم یرجع و قتل].

و نیز در«تاریخ کامل»در ذکر این واقعۀ هائله مذکورست:[

و قال

ص: 382

عبد الرحمن السّلمی: لما قتل عمّار دخلت عسکر معاویة لأنظر هل بلغ منهم قتل عمّار ما بلغ منّا و کنّا إذا ترکنا القتال تحدّثوا إلینا و تحدّثنا إلیهم،فإذا معاویة و عمرو و أبو الأعور و عبد اللّه بن عمرو یتسایرون،فأدخلت فرسی بینهم لئلاّ یفوتنی ما یقولون.فقال عبد اللّه لأبیه:یا أبة!قتلتم هذا الرجل فی یومکم هذا و قد قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم ما قال!قال:و ما قال؟قال:أ لم یکن المسلمون ینقلون فی بناء مسجد النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم لبنة لبنة و عمّار لبنتین لبنتین فغشی علیه فأتاه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم فجعل یمسح التّراب عن وجهه و یقول:و یحک یا بن سمیّة!النّاس ینقلون لبنة لبنة و أنت تنقل لبنتین لبنتین رغبة فی الأجر و أنت مع ذلک تقتلک الفئة الباغیة؟!فقال عمرو لمعویة:أ ما تسمع ما یقول؟قال:

و ما یقول؟فأخبره فقال معاویة:أ نحن قتلناه؟!إنّما قتله من جاء به!فخرج النّاس من فساطیطهم و أخبیتهم یقولون:إنّما قتل عمّارا من جاء به،فلا أدری من کان أعجب أ هو أم هم؟!].

و محیی الدین بن عربی الأندلسی در«تفسیر»خود گفته:[«و إن طائفتان من المؤمنین»إلی آخره،الاقتتال لا یکون إلاّ للمیل إلی الدّنیا و الرّکون إلی الهوی و الانجذاب إلی الجهة السّفلیة و التوجّه إلی المطالب الجزئیّة،و الإصلاح إنّما یکون من لزوم العدالة فی النّفس الّتی هی ظلّ المحبّة الّتی هی ظلّ الوحدة،فلذلک أمر المؤمنون الموحّدون بالإصلاح بینهما علی تقدیر بغیهما و القتال مع الباغیة علی تقدیر بغی إحداهما حتّی ترجع لکون الباغیة مضادّة للحقّ دافعة له،کما خرج عمّار رضی اللّه عنه مع کبره و شیخوخته فی قتال أصحاب معاویة لیعلم بذلک أنّهم الفئة الباغیة].

و سبط ابن الجوزی در«تذکرۀ خواصّ الأمّة»گفته:[

و حکی ابن سعد فی«الطبقات»عن عبد اللّه بن عمرو بن العاص أنّه قال لأبیه: قتلتم عمّارا و قد سمعت رسول اللّه(صلی الله علیه و آله)یقول له:تقتلک الفئة الباغیة!؟فسمعه معاویة فقال:لانّک شیخ أخرق ما تزال تأتینا بهنة تدحض بها فی بولک!أ نحن قتلناه؟!إنّما قتله الّذی

ص: 383

أخرجه.

و فی روایة: فبلغ ذلک علیّا فقال:و نحن قتلنا حمزة لأنّا أخرجناه إلی أحد. و ذکر ابن سعد أیضا أنّ ذا الکلاع لمّا بلغه هذا قال لعمرو:نحن الفئة الباغیة و همّ بالرّجوع إلی عسکر علیّ و کان تحت یده ستّون ألفا فقتل ذو الکلاع،فقال معاویة:

لو بقی ذو الکلاع لأفسد علینا جندنا بمیله إلی ابن أبی طالب!] و نیز سبط ابن الجوزی در«تذکرۀ خواصّ الأمّة»گفته:[و قال الواقدی:

لمّا طعن أبو الغادیة عمارا بالرّمح و سقط،أکبّ علیه آخر فاجتزّ رأسه ثمّ أقبلا إلی معاویة یختصمان فیه،کلّ منهما یقول:أنا قتلته!فقال لهما عمرو:و اللّه إن تختصمان إلاّ فی النّار!فقال معاویة:ما صنعت؟قوم بذلوا نفوسهم دوننا تقول لهم هذا؟! فقال عمرو:هو و اللّه کذلک و أنت تعلمه،و إنّی و اللّه وددت أنّی مت قبل هذا الیوم بعشرین سنة!].

و ابن حجر عسقلانی در«فتح الباری»گفته:[فائدة-

روی حدیث «تقتل عمّارا الفئة الباغیة» جماعة من الصّحابة منهم قتادة(أبو قتادة.ظ)بن النعمان کما تقدّم،و أمّ سلمة عند مسلم،و أبو هریرة عند التّرمذی،و عبد اللّه بن عمرو بن العاص عند النّسائی،و عثمان بن عفّان و حذیفة و أبو أیّوب و أبو رافع و خزیمة بن ثابت و معاویة و عمرو بن العاص و أبو الیسر و عمّار نفسه،و کلّها عند الطبرانی و غیره، و غالب طرقها صحیحة أو حسنة.و فیه عن جماعة آخرین یطول عدّهم و فی هذا الحدیث علم من أعلام النّبوة و فضیلة ظاهرة لعلیّ و لعمّار و ردّ علی النّواصب الزّاعمین أنّ علیّا لم یکن مصیبا فی حروبه].

و بدر الدین عینی در«عمدة القاری»در شرح حدیث«إذا تواجه المسلمان بسیفهما فکلاهما من أهل النّار»گفته:[و قال الکرمانی:علی رضی اللّه عنه و معاویة کلاهما کانا مجتهدین،غایة ما فی الباب أن معاویة کان مخاطئا فی اجتهاده و له أجر واحد و کان لعلی رضی اللّه تعالی عنه أجران.قلت:المراد(فالمراد.ظ)بما فی الحدیث المتواجهان بالدلیل.من الاجتهاد و نحوه،انتهی.قلت:کیف یقال کان معاویة مخطئا فی اجتهاده،فما کان الدّلیل فی اجتهاده و قد بلغه الحدیث الّذی

قال

ص: 384

صلّی اللّه تعالی علیه و سلّم: ویح ابن سمیّة تقتله الفئة الباغیة! و ابن سمیة هو عمّار ابن یاسر،و قد قتله فئة معاویة،أ فلا یرضی معاویه سواء بسواء حتی یکون له أجر واحد].

و محمد بن خلفة الوشتانی الابی در«شرح صحیح مسلم»در شرح حدیث قتل عمّار گفته:[و الحدیث حجّة بیّنة للقول بأن الحقّ مع علیّ و حزبه و إنّما عذر الآخرون بالاجتهاد،و أصل البغی الحسد،ثمّ استعمل فی الظلم،و علی هذا حمل الحدیث عبد اللّه بن عمرو العاص یوم قتل عمّار،و غیره تأوّله فتأوّله معاویة و کان أوّلا یقول:إنّما قتله من أخرجه لینفی عن نفسه صفة البغی ثمّ رجع فتأوّله علی الطّلب و قال:نحن الفئة الباغیة،أی الطّالبة لدم عثمان،من البغاء بضم الباء و المدّ و هو الطلب.قلت:البغی عرفا الخروج عن طاعة الإمام مغالبة له،و لا یخفی علیک بعد التّأویلین أو خطؤهما،فأمّا الأول فواضح و کذا الثّانی لأنّ ترک علی القصاص من قتلة عثمان للّذین قاموا یطلبه و رأوه مستندا فی اجتهاد هم لیس لأنّه ترکه جملة واحدة و إنّما ترکه لما تقدم،و فیه أنّ عدم القصاص منکر قاموا بتغییره و القیام بتغییر المنکر إنّما هو ما لم یؤدّ إلی مفسدة أشدّ.و أیضا المجتهد إنّما یحسن به الظّنّ إذا لم یبیّن مستند اجتهاده،أمّا إذا بیّنه فکان خطأ فکیف و للّه درّ الشیخ حیث کان یقول الصّحبة حصنت علی من حارب علیّا!].

و أبو عبد اللّه محمد بن محمد بن یوسف السنوسی در«شرح صحیح مسلم»در شرح حدیث قتل عمّار گفته:[و الحدیث حجّة بیّنة للقول بأنّ الحقّ مع علیّ و حزبه و إنّما عذر الآخرون بالاجتهاد،و أصل البغی الحسد ثمّ استعمل فی الظّلم،و غیّر تأویله معاویة رضی اللّه عنه فکان یقول:إنّما قتله من أخرجه لینفی عن نفسه صفة البغی،ثمّ رجع فتأوّله علی الطّلب و قال:نحن الفئة الباغیة،أی الطّالبة لدم عثمان، من البغاء بضمّ الباء و المدّ و هو المطلب.(ب«(1)»):البغی عرفا الخروج عن طاعة الإمام مغالبة له،و لا یخفی بعد التّأویلین أو خطؤهما،و للّه درّ الشیخ حیث کان یقول:الصّحبة

ص: 385

حصنت علی من حارب علیّا رضی اللّه عنه].

و عماد الدین یحیی بن أبی بکر العامری در«ریاض مستطابه»در ترجمۀ حضرت عمّار گفته:[قتل رضی اللّه عنه بصفّین سنة سبع و ثلثین عن ثلث و خمسین سنة و کان من أصحاب علیّ و قتله أصحاب معاویة و بقتله استدلّ أهل السّنّة علی تصحیح جانب علیّ لأنّ

النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم کان قد قال له: ویح ابن سمیّة!تقتلک الفئة الباغیة.و قال:ویح عمّار یدعوهم إلی الجنّة و یدعونه إلی النّار.و قال قبل أن یقتل:ائتونی بشربة لبن فإنّی سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم یقول:

آخر شربة تشربها من الدّنیا شربة لبن.و کان آدم طوالا لا یغیّر شیبه،رضی اللّه عنه و رحمه].

و نور الدین سمهودی در«وفاء الوفاء»گفته:[

و أسند(1) ایضا أنّ علیّ بن أبی طالب کان یرتجز و هو یعمل فیه و یقول:

لا یستوی من یعمر المساجدا یدأب فیها قائما و قاعدا

و من یری عن الغبار حائدا

و أسند هو أیضا و یحیی من طریقه و المجد و لم یخرجه عن أم سلمة رضی اللّه عنها،قالت: بنی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم مسجده فقرّب اللّبن و ما یحتاجون إلیه،فقام رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم فوضع رداءه،فلمّا رأی ذلک المهاجرون الأوّلون و الأنصار ألقوا أردیتهم و أکسیتهم و جعلوا یرتجزون و یعملون و یقولون:

لئن قعدنا و النّبیّ یعمل البیت، و کان عثمان بن عفّان رضی اللّه عنه رجلا نظیفا متنظّفا و کان یحمل اللّبنة فیجافی بها عن ثوبه،فإذا وضعها نقض کمّه و نظر إلی ثوبه فإن أصابه شیء من التّراب نفضه،فنظر إلیه علیّ بن أبی طالب فأنشأ یقول:

لا یستوی من یعمر المساجدا الأبیات المتقدّمة،فسمعها،عمّار بن یاسر فجعل یرتجز بها و هو لا یدری من یعنی بها

ص: 386

فمرّ بعثمان فقال:یا ابن سمیّة!ما أعرفنی بمن تعرّض و معه جریدة،فقال:لتکفّن أو لاعترضنّ بها وجهک!فسمعه النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم و هو جالس فی ظلّ بیتی، تعنی أمّ سلمه. و فی کتاب یحیی:فی ظلّ بیته، فغضب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم ثمّ قال:إنّ عمّار بن یاسر جلدة،ما بین عینی و أنفی فاذا بلغ ذلک من المرء فقد بلغ و وضع یده بین عینیه،فکفّ النّاس عن ذلک ثمّ قالوا العمّار:إنّ النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم قد غضب فیک و نخاف أن ینزل فینا القرآن!فقال:أنا أرضیه کما غضب،فقال:یا رسول اللّه!ما لی و لأصحابک؟قال:مالک و ما لهم؟قال:یریدون قتلی یحملون لبنة لبنة و یحملون علیّ اللّبنتین و الثّلاث.فأخذ بیده فطاف به فی المسجد و جعل یمسح وفرته بیده من التّراب و یقول:یا ابن سمیة!لا یقتلک أصحابی و لکن تقتلک الفئة الباغیة و قد ذکر ابن إسحاق القصة بنحوه کما فی«تهذیب»ابن هشام،قال: و سألت غیر واحد من أهل العلم بالشّعر عن هذا الرّجز فقالوا:بلغنا أنّ علیّ بن أبی طالب ارتجز به، فلا ندری أ هو قائله أم غیره،و إنّما قال ذلک علیّ رضی اللّه عنه مطائبة و مباسطة کما هو عادة الجماعة،إذا اجتمعوا علی عمل و لیس ذلک طعنا.

و أخرج ابن أبی شیبة من مرسل أبی جعفر الخطمی،قال: کان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم یبنی المسجد و عبد اللّه ابن رواحة یقول:أفلح من یعالج المساجدا.

فیقولها رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم فیقول ابن رواحة:یتلو القرآن قائما و قاعدا، فیقولها رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم.

و فی«الصّحیح»فی ذکر بناء المسجد:

و کنّا نحمل لبنة لبنة و عمّار لبنتین لبنتین،فرآه النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم فجعل ینفض التّراب عنه و یقول:ویح عمّار!تقتله الفئة الباغیة یدعوهم إلی الجنة و یدعونه إلی النّار،و قال:یقول عمّار:أعوذ باللّه من الفتن.و أسند ابن زبالة و یحیی،عن مجاهد،قال:رآهم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم و هم یحملون الحجارة علی عمّار و هو یبنی المسجد فقال:ما لهم و لعمّار،یدعوهم إلی الجنّة و یدعونه إلی النّار و ذلک فعل الأشقیاء الأشرار!

و أسند الثّانی أیضا عن أمّ سلمة،قالت:

کان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم و أصحابه یبنون المسجد فجعل أصحاب النّبیّ

ص: 387

صلّی اللّه علیه و سلّم یحمل کلّ رجل منهم لبنة لبنة و عمّار بن یاسر لبنتین،لبنة عنه و لبنة عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم فقام إلیه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم فمسح ظهره و قال:یا ابن سمیّة!لک أجران و للنّاس أجر،و آخر زادک من الدّنیا شربة من لبن و تقتلک الفئة الباغیة.

و فی«الرّوض»للسّهیلی أنّ معمّر بن راشد روی ذلک فی جامعه بزیادة فی آخره و هی: فلمّا قتل یوم صفّین دخل عمرو علی معاویة رضی اللّه عنهما فزعا فقال!قتل عمّار!فقال معاویة:فما ذا؟فقال عمرو:سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم یقول:تقتله الفئة الباغیة.فقال معاویة:دحضت فی بولک، أ نحن قتلناه!إنّما قتله من أخرجه.

و روی البیهقی فی«الدّلائل»عن عبد الرحمن(أبی عبد الرّحمن.ظ)السّلمی أنّه سمع عبد اللّه بن عمرو بن العاص یقول لأبیه عمرو:قد قتلنا هذا الرجل و قد قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم فیه ما قال.قال:أیّ رجل؟ قال:عمّار بن یاسر،أ ما تذکر یوم بنی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم المسجد،فکنّا نحمل لبنة لبنة و عمّار یحمل لبنتین لبنتین،فمرّ علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم فقال:تحمل لبنتین و أنت ترحض!أما إنّک ستقتلک الفئة الباغیة و أنت من أهل الجنّة.فدخل عمرو علی معاویة فقال:قتلنا هذا الرّجل و قد قال فیه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم ما قال.فقال:اسکت،فو اللّه ما تزال تدحض فی بولک!أ نحن قتلناه؟!إنّما قتله علیّ و أصحابه جاؤوا به حتّی ألقوه بیننا. قلت:و هو یقتضی أنّ هذا القول لعمّار کان فی البناء الثّانی للمسجد لأنّ اسلام عمرو کان فی الخامسة کما سبق].

و نیز سمهودی در«خلاصة الوفاء»گفته:[

و لأحمد عن أبی هریرة: کانوا یحملون اللّبن إلی بناء المسجد و رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم معهم،ثمّ قال:فاستقبلت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم و هو عارض لبنة علی بطنه فظننت أنّها ثقلت علیه فقلت:

ناولنیها یا رسول اللّه!فقال:خذ غیرها یا أبا هریرة،فانه لا عیش الا عیش الآخرة. و هذا فی البناء الثانی لأنّ اسلام أبی هریرة متأخّر،و کذا ما

فی«الصّصح»فی ذکر بناء المسجد: کنّا نحمل لبنة لبنة و عمّار لبنتین لبنتین،فرآه النّبیّ صلّی اللّه علیه

ص: 388

و سلّم فجعل ینفض التّراب و یقول:ویح عمّار تقتله الفئة الباغیة،یدعوهم إلی الجنّة و یدعونه إلی النّار، لأنّ البیهقی روی فی«الدّلائل»عن أبی عبد الرّحمن السّلمی أنّه سمع عبد اللّه بن عمرو بن العاص یقول لأبیه عمرو: قد قتلنا هذا الرّجل و قد قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم فیه ما قال!قال:أیّ رجل؟قال:قال:عمّار بن یاسر، أ ما تذکره یوم بنی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم المسجد؟فکنّا نحمل لبنة لبنة و عمّار یحمل لبنتین لبنتین،فمرّ علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم،و ذکر نحو روایة الصّحیح،ثمّ قال:فدخل عمرو علی معاویة فقال:قتلنا هذا الرجل و قد قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم ما قال!فقال:اسکت،فو اللّه ما تزال تدحض فی بولک!أ نحن قتلناه؟إنّما قتله علیّ و أصحابه جاءوا به حتّی ألقوه بیننا. و اسلام عمرو رضی اللّه عنه کان فی السنّة الخامسة فلم یحضر إلاّ البناء الثّانی].

و ملا علی متقی در«کنز العمّال»گفته:[

عن خالد بن الولید عن ابنة هشام بن الولید بن المغیرة و کانت تمرّض عمّارا قالت: جاء معاویة إلی عمّار یعوده فلمّا خرج من عنده قال:اللّهم لا تجعل منیّته بأیدینا،فانّی سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم یقول:تقتل عمّارا الفئة الباغیة(ع.کر)].

و ملا علی قاری در«شرح فقه أکبر»در ذکر خلافت جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام گفته:[و ممّا یدلّ علی صحّة خلافته دون خلافة غیره

الحدیث المشهور «الخلافة بعدی ثلثون سنة ثمّ یصیر ملکا عضوضا» و قد استشهد علی(رض)علی رأس ثلاثین سنة عن وفاة رسول اللّه صلعم.و ممّا یدل علی صحّة اجتهاده و خطأ معاویة فی مراده ما صحّ عنه صلعم فی حقّ عمّار بن یاسر:تقتلک الفئة الباغیة.و أما ما نقل أنّ معاویة أو أحدا من أشیاعه قال:ما قتله إلاّ علیّ(رض)حیث حمله علی المقاتلة فروی عن علیّ کرّم اللّه وجهه أنّه قال فی المقابلة:فیلزم أنّ النّبیّ صلعم قتل عمّه حمزة!فتبیّن أنّ معاویة و من بعده لم یکونوا خلفاء بل ملوکا و أمراء].

و نیز ملا علی قاری در«شرح شفا»فصل أخبار بالغیوب گفته:[

و إنّ عمّارا و هو ابن یاسر تقتله الفئة الباغیة. رواه الشّیخان،و لفظ مسلم:قال النّبیّ

ص: 389

صلّی اللّه تعالی علیه و سلّم لعمّار: تقتلک الفئة الباغیة.و زاد:و قاتله فی النّار.فقتله، أی عمّار،أصحاب معاویة،أی بصفّین،و دفنه علیّ رضی اللّه تعالی عنه فی ثیابه و قد نیّف علی سبعین سنة،فکانوا هم البغاة علی علیّ بدلالة هذا الحدیث و نحوه،

وقد ورد: إذا اختلف النّاس کان ابن سمیّة مع الحقّ،و قد کان مع علی رضی اللّه تعالی عنهما، و أمّا تأویل معاویة أو بن العاص بأنّ الباغی علیّ و هو قتله حیث حمله علی ما أدّی إلی قتله،فجوابه ما نقل عن علیّ کرّم اللّه وجهه أنّه یلزم منه أنّ النّبیّ صلّی اللّه تعالی علیه و سلّم قاتل حمزة عمّه.و الحاصل أنّه لا یعدل عن حقیقة العبارة إلی مجاز الإشارة إلاّ بدلیل ظاهر من عقل أو نقل یصرفه عن ظاهره،نعم،غایة العذر عنهم أنّهم اجتهدوا و أخطئوا،فالمراد بالباغیة الخارجة المتجاوزة،لا الطّالبة کما ظنّه بعض الطّائفة].

و نیز ملا علی قاری در«مرقاة-شرح مشکاة»گفته:[(و عن أبی قتادة) صحابی مشهور(أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم قال لعمّار)أی ابن یاسر(حین یحفر الخندق)حکایة حال ماضیة(فجعل یمسح رأسه)أی رأس عمّار عن الغبار ترحما علیه من الأغیار(و یقول:بؤس)بضمّ موحّدة و سکون همز،و یبدل،و بفتح السّین مضافا إلی(ابن سمیّة)و هی بضم السّین و فتح المیم و تشدید التّحتیة أمّ عمّار و هی قد أسلمت بمکّة و عذّبت لترجع عن دینها فلم ترجع و طعنها أبو جهل فماتت،ذکره ابن الملک،و قال غیره:کانت أمّه ابنة أبی حذیفة المخزومی زوّجها یاسرا و کان حلیفه فولدت له عمّارا فأعتقه أبو حذیفة.أی:یا شدة عمّار احضری فهذا أوانک،و اتّسع فی حذف حرف النّداء من أسماء الأجناس و إنّما یحذف من أسماء الأعلام،و روی بوس بالرّفع علی ما فی بعض النسخ،أی:علیک بؤس أو یصیبک بوس، و علی هذا ابن سمیّة منادی مضاف،أی:یا ابن سمیّة!و قال شارح«المغنی»:

یا شدّة ما یلقاه ابن سمیّة من الفئة الباغیة،نادی بؤسه و أراد نداءه و خاطبه بقوله:

(تقتلک الفئة الباغیة) أی الجماعة الخارجة علی إمام الوقت و خلیفة،الزّمان.قال الطّیبی:ترحم علیه بسبب الشّدّة الّتی یقع فیها عمّار من قبل الفئة الباغیة یرید به

ص: 390

معاویة و قومه فانّه قتل یوم صفّین.و قال ابن الملک:اعلم أنّ عمّارا قتله معاویة و فئته فکانوا طاغین باغین بهذا الحدیث لأنّ عمّار کان فی عسکر علی و هو المستحقّ للإمامة فامتنعوا عن بیعته.و حکی أنّ معاویة کان یؤوّل معنی الحدیث و یقول:

نحن فئة باغیة طالبة لدم عثمان،و هذا کما تری تحریف إذ معنی طلب الدّم غیر مناسب هنا لأنّه صلّی اللّه علیه و سلّم ذکر الحدیث فی إظهار فضیلة عمار و ذمّ قاتله لأنّه جاء فی طریق:ویح!قلت:ویح،کلمة تقال لمن وقع فی هلکة لا یستحقّها فیترحّم علیه و یرثی له،بخلاف ویل،فإنها کلمة عقوبة تقال للّذی یستحقّها و لا یترحّم علیه، هذا و

فی«الجامع الصّغیر»بروایة الإمام أحمد البخاری عن أبی سعید مرفوعا:

ویح عمّار تقتله الفئة الباغیة،یدعوهم إلی الجنة و یدعونه إلی النّار. و هذا کالنّصّ الصّریح فی المعنی الصّحیح المتبادر من البغی المطلق فی الکتاب،کما فی قوله تعالی:

وَ یَنْهی عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ وَ الْبَغْیِ ،و قوله سبحانه: فَإِنْ بَغَتْ إِحْداهُما عَلَی الْأُخْری .

فإطلاق اللّفظ الشّرعی علی إرادة المعنی اللّغوی عدول عن العدل و میل إلی الظّلم الّذی هو وضع الشیء فی غیر موضعه.و الحاصل أنّ البغی بحسب المعنی الشّرعی و الاطلاق العرفی خصّ عموم معنی الطّلب اللّغوی إلی طلب الشّرّ الخاصّ بالخروج المنهیّ،فلا یصحّ أن یراد به طلب دم خلیفة الزّمان و هو عثمان رضی اللّه عنه.و قد حکی عن معاویة تأویل أقبح من هذا حیث قال:إنّما قتله علیّ و فئة حیث حمله علی القتال و صار سببا لقتله فی المآل،فقیل له فی الجواب:فإذن قاتل حمزة هو النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم،حیث کان باعثا له علی ذلک و اللّه سبحانه و تعالی،حیث أمر المؤمنین بقتال المشرکین.و الحاصل أنّ هذا الحدیث فیه معجزات ثلث:إحداها أنّه سیقتل،و ثانیها أنّه مظلوم،و ثالثها أنّ قاتله باغ من البغاة،و الکلّ صدق و حقّ.ثم رأیت الشّیخ أکمل الدّین قال:الظّاهر أنّ هذا أی التّأویل السابق عن معاویة و ما حکی عنه أیضا من أنّه«قتله من أخرجه للقتل و حرّضه علیه»کلّ منهما افتراء علیه!أمّا الاوّل فتحریف للحدیث،و أمّا الثّانی فلأنّه ما أخرجه أحد بل هو خرج بنفسه و ماله مجاهدا فی سبیل اللّه قاصد إلاّ قامة الفرض،و إنّما کان

ص: 391

کلّ منهما افتراء علی معاویة لأنّه رضی اللّه عنه أعقل من أن یقع فی شیء ظاهر الفساد علی الخاصّ و العامّ.قلت:فاذا کان الواجب علیه أن یرجع عن بغیه بإطاعته الخلیفة و یترک المخالفة و طلب الخلافة المنیفة،فتبیّن بهذا أنّه کان فی الباطن باغیا و فی الظاهر متستّرا بدم عثمان مراعیا مرائیا،فجاء هذا الحدیث علیه ناعیا،و عن عمله ناهیا،لکن کان ذلک فی الکتاب مسطورا،فصار عنده کلّ من القرآن و الحدیث مهجورا!فرحم اللّه من أنصف و لم یتعصّب و لم یتعسّف و تولّی الاقتصاد فی الاعتقاد لئلاّ یقع فی جانبی سبیل الرّشاد من الرّفض و النّصب بأن:یحبّ جمیع الآل و الصّحب.

(رواه مسلم)].

و نور الدین حلبی در«إنسان العیون»گفته:

[و لمّا قتل عمّار دخل عمرو بن العاص علی معاویة فزعا و قال:قتل عمّار!فقال معاویة:قتل عمار فما ذا؟ قال عمرو:سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم یقول:تقتل عمّارا الفئة الباغیة.

فقال له معاویة:دحضت،أی زلقت فی بولک!أ نحن قتلناه؟إنّما قتله من أخرجه.

و فی روایة قال له: اسکت فو اللّه ما تزال تدحض، أی تزلق فی بولک،إنّما قتله علیّ و أصحابه جاؤوا به حتّی ألقوه بیننا.و

ذکر أنّ علیّا رضی اللّه تعالی عنه لمّا احتجّ علی معاویة رضی اللّه تعالی عنه بهذا الحدیث و لم یسع معاویة إنکاره قال:إنما قتله من أخرجه من داره،یعنی بذلک علیّا.فقال علی رضی اللّه تعالی عنه:فرسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم إذن قتل حمزة حین أخرجه].

و نیز نور الدین حلبی در«إنسان العیون»گفته:[و کان ذو الکلاع رضی اللّه تعالی عنه مع معاویة و قال له یوما و لعمرو بن العاص:کیف نقاتل علیّا و عمّار بن یاسر؟!فقالا له:إنّ عمارا یعود إلینا و یقتل معنا.فقتل ذو الکلاع قبل قتل عمّار،و لمّا قتل عمّار قال معاویة:لو کان ذو الکلاع حیّا لمال بنصف النّاس إلی علی،أی لأنّ ذا الکلاع ذووه أربعة آلاف اهل بیت،و قیل:عشرة آلاف].

و عبد الحق دهلوی در«أشعة اللّمعات»گفته:[و عن أبی قتادة أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم قال لعمّار حین یحفر الخندق فجعل یمسح رأسه و یقول.

ص: 392

روایتست از أبی قتاده که از مشاهیر صحابه است که آن حضرت گفت مر عمّار بن یاسر را در هنگامی که می کند آن حضرت با عمّار خندق را،پس شروع کرد آن حضرت که مسح می کند سر عمّار را و پاک می کند گرد از سر وی و می گوید:بؤس ابن سمیة! أی شدّت و مشقّت و محنت پسر سمیّه،بضمّ سین مهمله و فتح میم و تشدید تحتانیّه نام مادر عمارست که مسلمان شد بمکّه و عذاب کرده شد در دین خدا و بیرون نیامده از آن تا آنکه خنجر زد أبو جهل لعین در فرج وی و بکشت او را!پس آن حضرت سختی و محنت عمّار(رض)را یاد می کند و ندا می کند آن را،و در حقیقت مراد ندای عمّارست،و لهذا فرمود:

تقتلک الفئة الباغیة: می کشد ترا گروهی که بغی می کنند و بیرون می آیند از اطاعت إمام بر حقّ.مراد باین فئة معاویه و قوم اوست زیرا که شهادت عمّار در حرب صفّین است و عمّار با أمیر المؤمنین علی بود،و وی از دلائل حقانیّت علی است در آن قضیّه،چنانکه آورده اند که عمرو بن العاص نزد معاویه آمد و گفت که:عجب کاری مشکل پیش آمد که عمّار بن یاسر بر دست ما کشته شد.معاویه گفت:مشکل چیست؟گفت من شنیدم که آن حضرت بعمّار گفت:

تقتلک الفئة الباغیة. معاویه گفت که عمار را ما نکشته ایم،علی کشت که او را بجنگ آورد.

و در بعضی أخبار آورده اند که معاویه بعمرو بن العاص گفت:تو عجب مردی بوده در کمیز خود می لغزی،و اللّه اعلم.و این حدیث را طرق کثیره و بالغ بمرتبۀ شهرت و تواترست،چنانکه در رسالۀ«تعمیم البشارة»ذکر کرده ایم و معجزه درین جا إخبار بغیب است که از قتل عمّار بر وجه مخصوص خبر داد.رواه مسلم].

و شهاب الدین خفاجی در«نسیم الرّیاض»گفته:[و ممّا أخبر به صلّی اللّه تعالی علیه و سلّم من المغیّبات أن عمّار بن یاسر الصّحابیّ المشهور لقتله الفئة الباغیة من البغی و هو الخروج بغیر حقّ علی الامام.و

لفظ مسلم:قال النّبی صلّی اللّه علیه و سلّم لعمّار: تقتلک الفئة الباغیة.

و روی: و قاتله فی النّار. فقتله أصحاب معاویة و کان هو مع علیّ بصفّین و هو صریح فی أنّ الخلیفة بحقّ هو علیّ رضی اللّه عنه و أنّ معاویة مخطئ فی اجتهاده کما

فی حدیث «إذا اختلف النّاس کان ابن سمیّة مع الحقّ»

ص: 393

و ابن سمیة هو عمّار رضی اللّه تعالی عنه کان مع علیّ،و هذا هو الّذی ندین اللّه به، و هو أنّ علیّا کرّم اللّه وجهه علی الحقّ،و مجتهد،مصیب فی عدم تسلیم قتله عثمان، و معاویة رضی اللّه تعالی عنه مجتهد مخطئ،فدع القیل و القال فما ذا بعد الحقّ إلاّ الضّلال؟!و قد تأوّل معاویة حدیث عمّار لما لم یجد مجالا لإنکاره فقال:إنّما قتله من أخرجه،و لذا

قال علی کرّم اللّه وجهه لمّا بلغه قوله: فرسول اللّه صلّی اللّه تعالی علیه و سلّم قتل حمزة رضی اللّه تعالی عنه لمّا.أخرجه لاحد،کما نقله ابن دحیة رحمة اللّه تعالی،و قتل عمّار بصفّین و هو ابن سبعین سنة قتله ابن العمادیة (أبو الغادیة.ظ)و اجتز رأسه ابن جزء و دفنه علیّ رضی اللّه تعالی عنه].

و حسین بن محمد الدیاربکری در«تاریخ خمیس»گفته:و فی«عقائد الشیخ أبی اسحاق الفیروزآبادی»و«خلاصة الوفاء»أنّ عمرو بن العاص کان وزیر معاویة فلمّا قتل عمّار بن یاسر أمسک عن القتال و تابعه علی ذلک خلق کثیر فقال له معاویة:لم لا تقاتل؟قال:قتلنا هذا الرّجل و

قد سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم یقول: تقتله الفئة الباغیة،فدلّ علی أنا نحن بغا.قال له معاویة:اسکت فو اللّه ما تزال تدحض فی بولک!أ نحن قتلناه؟إنّما قتله علیّ و أصحابه جاءوا به حتّی ألقوه ببیننا.

و فی روایة قال: قتله من أرسله إلینا یقاتلنا و دفعنا عن أنفسنا فقتل.

فبلغ ذلک علیّا فقال:إن کنت أنا قتلته فالنّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم قتل حمزة حین أرسله إلی قتال الکفّار].

و محمد بن عبد الباقی الزرقانی در«شرح مواهب لدنیّه»در بحث

حدیث «ویح عمار تقتله الفئة الباغیة» گفته:و هذا الحدیث متواتر،قال القرطبی:

و لمّا لم یقدر معاویة علی إنکاره قال:إنما قتله من أخرجه فأجلبه علیّ بأنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم إذا قتل حمزة حین أخرجه.قال ابن دحیة:و هذا من الإلزام المفحم الّذی لا جواب عنه،و حجّة لا اعتراض علیها.قال القرطبی:فرجع معاویة و تأوّله علی الطّلب و قال:نحن الفئة الباغیة،أی الطّالبة لدم عثمان،من البغاء بضمّ الباء و المدّ و هو الطّلب.قال الأبیّ:البغی عرفا الخروج عن طاعة الإمام