عبقات الانوار فی امامه الائمه الاطهار - جلد19

حدیث ثقلین را،پس در«شرح فارسی قصیده تائیّه»ابن الفارض بشرح شعر:

و أوضح بالتّأویل ما کان مشکلا علیّ بعلم ناله بالوصیّة

علی ما نقل عنه گفته:[پیدا و روشن کرد علی بتأویل آنچه مشکل بود و پوشیده بود از معنی و مراد قرآن و حدیث بر غیر او از صحابه خصوصا عمر،چنانچه در آن معرض گفته است:لو لا علی لهلک عمر!با آنکه بیان تفسیر این مشکلات را متعرّض گشته بود بعلمی که بوی میراث رسیده بود از مصطفی بوصیّتی که از جهت وی فرموده بود:

إنّی تارک فیکم الثّقلین کتاب اللّه و عترتی أهل بیتی،أذکّرکم اللّه فی أهل بیتی ،

ص: 2

سه باره و باز فرموده:

أنت منّی بمنزلة هارون من موسی غیر أنّه لا نبیّ بعدی، و بآنچه گفت:

أنا مدینة العلم و علی بابها ]انتهی کلام الفرغانی.

و محامد مبهره و معالی مزهرۀ علاّمۀ فرغانی بر ناظر«عبر فی خبر من غبر» ذهبی و«نفحات الأنس»عبد الرّحمن جامی و«کتائب أعلام الأخیار من فقهاء مذهب النّعمان المختار»محمود بن سلیمان الکفوی و«کشف الظنون»مصطفی بن عبد اللّه القسطنطینی و غیر آن واضح و آشکارست.و قد سبق بعون اللّه المنیل فی مجلّد حدیث مدینة العلم بیانها بالتّفصیل.

در اینجا اکتفا بر عبارت«نفحات الانس»عبد الرحمن جامی می رود، و هی هذه:[و شیخ سعید الدین الفرغانی،رحمه اللّه تعالی،وی از أکمل أرباب ترجمه سعید الدین فرغانی عرفان و أکابر أصحاب ذوق و وجدان بوده است،هیچ کس مسائل علم حقیقت را چنان مضبوط و مربوط بیان نکرده است که وی در دیباجۀ«شرح قصیده تائیه»فارضیّه بیان کرده است أوّلا آن را بعبارت فارسی شرح کرده بود و بر شیخ خود شیخ صدر الدین قونوی قدّس سرّه عرض فرموده و شیخ آن را استحسان بسیار کرده و درین باب چیزی نوشته و شیخ سعید آن نوشته را بعینه بر سبیل تبرّک و تیمّن در دیباجۀ شرح فارسی خود درج کرده است،و ثانیا از برای تعمیم و تتمیم فائده آن را بعبارت عربی نقل کرده و فوائد دیگر بر آن مزید ساخت،جزاه اللّه عن الطّالبین خیر الجزاء.و ویرا تصنیف دیگرست مسمّی به«مناهج العباد إلی المعاد»در میان مذاهب أئمه أربعه رضوان اللّه علیهم أجمعین در مسائل عبادات و بعضی معاملات که سالکان این طریق را از آن چاره نیست و در بیان آداب طریقت که بعد از تصحیح أحکام شریعت سلوک راه حقیقت بی آن میسّر نیست،و الحق آن کتابیست بس مفید که ما لا بدّ هر طالب و مرید است.إلخ.

فهذا الفرغانی شیخهم السّعید المسعود،و حبرهم الحمید المحمود،قد أثبت هذا الخبر النّافح کالأزهار و الورود،العاطر کالقتار السّاطع من العود،فالعجب کلّ العجب من الجاحد العنود،و المنکر الکنود،کیف لا یزعه وازع عن الانکار و الجحود

ص: 3

و لا یصرفه صارف عن البغی و المرود،و اللّه العاصم عن شرّ کلّ معاند حسود لدود، و هو الواقی عن زیغ کلّ حیود میود.

مات فی شعبان سنة إحدی عشرة و سبعمائة،خدم فی الإنشاء بمصر ثمّ ولی نظر طرابلس، کتب عنه الشّیخ شمس الدّین.أخبرنی الشّیخ الأثیر الدّین من لفظه قال:ولد المذکور یوم الإثنین الثّانی و العشرین من المحرّم سنة ثلاثین و سبعمائة و هو کاتب الإنشاء الشّریف،و اختصر کتبا و کان کثیر النّسخ ذا خطّ حسن و له أدب و نظم و نثر،إلخ].

و محمد بن شاکر بن أحمد الکتبی در«فوات الوفیات»گفته:[محمّد بن مکرّم-بتشدید الرّاء-ابن علیّ ابن أحمد الأنصاری الرّویفعی ثمّ المصریّ.

القاضی جمال الدّین بن مکرّم،من ولد رویفع بن ثابت الأنصاری،ولد سنة ثلاثین و ستّمائة و کان فاضلا و عنده تشیّع بلا رفض،مات فی شعبان سنة إحدی عشرة و سبعمائة خدم فی الإنشاء بمصر ثمّ ولی نظر طرابلس،و کان کثیر الخطّ،اختصر کتبا کثیرة و له النّظم و النّثر،فمن شعره رحمه اللّه:

ضع کتابی إذا أتاک إلی الأر ض ثمّ قلّبه(فی صح ظ)یدیک لماما

فعلی ختمه و فی جانبیه قبل قد وضعتهنّ توأما

کان قصدی بها مباشرة الأر ض و کفّیک بالتّثامی إذا ما

و قال أیضا رحمه اللّه تعالی:

النّاس قد أثموا فینا بظنّهم و صدّقوا بالّذی أدری و تدرینا

ما ذا یضرّک فی تصدیق قولهم؟ بأن تحقّق ما فینا یظنّونا!

حملی و حملک ذنبا واحدا ثقة بالعفو أجمل من إثم الوری فینا!

و قال أیضا رحمه اللّه تعالی:

توهّم فینا النّاس أمرا و صمّت علی ذاک منهم أنفس و قلوب

و ظنوا و بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ و کلّهم لاقواله فینا علیه ذنوب

تعالی تحقّق ظنهم لنریحهم من الإثم فینا مرّة و نتوب

أخذه من قول القائل حیث یقول:

قم بنا تفدیک نفسی نجعل الشکّ یقینا

ص: 5

فإلی کم؟یا حبیبی!*یأثم القائل فینا و أخذ هذا من قول الأوّل:

لا أنس،لا أنس قولها بمنی: و یحک إنّ الوشاة قد علموا

و نمّ واش بنا فقلت لها: هل لک یا هند و الّذی زعموا؟!:

قالت:لما ذا تری؟فقلت لها: کیلا تضیع الظّنون و التّهم!

و من شعر ابن المکرم،رحمه اللّه تعالی:

باللّه إن جزت بوادی الأراک و قبّلت أغصانه الخضر فاک

ابعث إلی المملوک من بعضه فإنّی و اللّه ما لی سواک!].

و ابن حجر عسقلانی در کتاب«درر کامنه فی أعیان المائة الثامنه»علی ما نقل عنه گفته:[محمّد بن مکرّم بن علیّ بن أحمد الأنصاری الإفریقی ثمّ المصری جمال الدّین أبو الفضل،کان ینسب إلی رویفع بن ثابت الأنصاری،ولد سنة 630 فی المحرّم و سمع من ابن المقیر و مرتضی بن حاتم و عبد الرّحیم بن الطفیل و یوسف بن المخیلی و غیرهم،و عمّر و کبر و حدّث فأکثروا عنه،و کان مغریّ باختصار کتب الأدب المطوّلة،اختصر«الأغانی»و«العقد»و«الذخیرة»و«نشوان المحاضرة»و «مفردات ابن البیطار»و التّواریخ الکبار،و کان لا یملّ من ذلک.قال الصّفدیّ:

لا أعرف فی الأدب و غیره کتابا مطوّلا إلاّ و قد اختصره!قال:أخبرنی ولده قطب الدّین أنّه ترک بخطّه خمسمائة مجلّدة!و یقال إنّ الکتب الّتی علّقها بخطّه من مختصراته خمسمائة مجلّدة!(قلت):و جمع فی اللّغة کتابا سمّاه«لسان العرب»جمع فیه بین «التّهذیب»و«المحکم»و«الصّحاح»و«الجمهرة»و«النّهایة»و«حاشیة الصّحاح»جوّده ما شاء و رتّبه ترتیب«الصّحاح»و هو کبیر.و خدم فی دیوان الانشاء طول عمره و ولی قضاء طرابلس،و کان عنده تشیّع بلا رفض.قال أبو حیّان:

أنشدنی لنفسه:

ضع کتابی إذا أتاک إلی الأر ض و قلّبه فی یدیک لما ما

فعلی ختمه و فی جا نبیه قبل قد وضعتهنّ توأما

ص: 6

قال:و أنشدنی لنفسه:

النّاس قد أثموا فینا بظنّهم و صدّقوا بالّذی أدری و تدرینا

ما ذا یضرّک فی تصدیق قولهم؟ بأن تحقّق ما فینا یظنّونا!

حملی و حملک ذنبا واحدا ثقة بالعفو أجمل من إثم الوری فینا!

قال الصفدیّ:هو معنی مطروق للقدماء لکن زاد فیه زیادة و هی قوله:«ثقة بالعفو»من أحسن متمّمات البلاغة.و ذکر ابن فضل اللّه أنّه عمی فی آخر عمره،و کان صاحب نکت و نوادر و هو القائل:

باللّه إن جزت بوادی الأراک و قبّلت عیدانه الخضر فاک

فابعث إلی عبدک من بعضه فإنّی و اللّه ما لی سواک!

و مات فی شعبان سنة 711].

و جلال الدین سیوطی در«بغیة الوعاة فی طبقات اللّغویین و النّحاة»گفته:

[محمّد بن مکرّم بن علی،و قیل:رضوان بن أحمد بن أبی القاسم بن ختنة(حنفیة.ظ) ابن منظور الأنصاری الإفریقی المصری،جمال الدّین أبو الفضل،صاحب«لسان العرب»فی اللّغة الّذی جمع فیه بین«التّهذیب»و«المحکم»و«الصّحاح»و حواشیه و «الجمهرة»و«النّهایة»ولد فی المحرّم سنة ثلاثین و ستّمائة و سمع من ابن المغیر (المقیّر.ظ)و غیره و جمع و عمّر و حدّث و اختصر کثیرا من کتب الأدب المطوّلة کالأغانی و«العقد»و«الذّخیرة»و«مفردات ابن البیطار»و یقال:إنّ مختصراته خمسمائة مجلّد،و خدم فی دیوان الإنشاء مدّة عمره و ولی قضاء طرابلس و کان رئیسا فاضلا فی الأدب ملیح الإنشاء،روی عنه السّبکیّ و الذّهبیّ و قال:تفرّد بالعوالی و کان عارفا بالنّحو و اللّغة و التّاریخ و الکتابة و اختصر«تاریخ دمشق»فی نحو ربعه، و عنده تشیّع بلا رفض،مات فی شعبان سنة إحدی عشرة و سبعمائة،و من نظمه:

باللّه إن جزت بوادی الأراک و قبّلت عیدانه الخضر فاک

ابعث إلی عبدک من بعضها فإنّنی و اللّه ما لی سواک].

و مولوی صدیق حسن خان معاصر در«أبجد العلوم»گفته:[محمّد بن مکرّم

ص: 7

ابن علی و قیل:رضوان بن أحمد بن أبی القاسم بن حقیة بن منظور الأنصاری الإفریقی المصری جمال الدّین أبو الفضل صاحب کتاب«لسان العرب»فی اللّغة الّذی جمع فیه بین«التّهذیب»و«المحکم»و«الصّحاح»و حواشیه و«الجمهرة»و«النّهایة» ولد فی محرّم سنة 630 و سمع من أبی المعز(ابن المقیّر.ظ)و غیره و جمع و عمّر و حدّث و اختصر کثیرا من کتب الأدب المطوّلة کالأغانی و«العقد»و«الذّخیرة»و«مفردات ابن البیطار»یقال:إنّ مختصراته خمسمائة مجلّد و خدم فی دیوان الإنشاء مدّة عمره و ولی قضاء طرابلس و کان صدرا رئیسا فاضلا فی الأدب ملیح الإنشاء،روی عنه السّبکیّ و الذّهبیّ،تفرّد بالعوالی،و کان عارفا بالنّحو و اللّغة و التّاریخ و الکتابة،و اختصر «تاریخ دمشق»فی نحو ربعه،و عنده تشیّع بلا رفض،مات فی شعبان سنة إحدی عشر و سبعمائة].

و أحمد فارس أفندی معاصر در کتاب«حاسوس علی القاموس»گفته:

[جمال الدّین محمّد بن جلال الدّین مکرّم بن نجیب الدّین أبی الحسن الأنصاری الخزرجی الإفریقی نزیل مصر،ولد فی المحرّم سنة 690 و سمع من ابن المقیر و غیره و روی عنه السّبکیّ و الذّهبیّ و توفی سنة 771،کذا فی«تاج العروس»] انتهی.

فهذا بارعهم العظیم الذرب،و ماهرهم الطّریر الذّرب،جمال الدّین الافریقی،صاحب«لسان العرب»الّذی بذّ فی مساجلة الأقران فملأ الدّلو إلی عقد الکرب،قد روی هذا الحدیث المنجح لذوی الإذعان کلّ وطر و أرب،الجالب لاولی الإیقان کلّ فرح و طرب،المنقع غلّة الصّدیان کالنّمیر السّرب،المالی من آمال أهل العرفان کلّ قدح و غرب،الحالی فی مذاق أصحاب الإیمان کالشّهد و الضّرب فالصّادف عنه عاد و ساع فی الذّلّ و التّرب،و الآنف منه باغ وداع بالویل و الحرب و الملط له معتقب للشّین و الشّنار و العاب و الجرب،و المببط إیّاه محتقب للخسار و البوار یوم لا ینفع فیه السّدم و الفرار و الندم و الهرب.

ص: 8

(الکوفی.ظ)و سعید بن مسروق،عن یزید بن حیّان قال: دخلنا علی زید بن أرقم فقال:خطبنا رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم فقال:ألا!ما(قد.ظ)ترکت فیکم الثّقلین أحدهما کتاب اللّه عزّ و جلّ من تبعه کان علی الهدی و من ترکه کان علی الضّلالة ثمّ أهل بیتی اذکّرکم اللّه فی أهل بیتی،ثلث مرّات.قلنا:من أهل بیته؟نساؤه؟قال:

لا،أهل بیته عصبته الّذین حرموا الصّدقة بعده:آل علی و آل العبّاس و آل جعفر و آل عقیل].

و نیز در«فرائد السّمطین»علی ما نقل عنه گفته:

[أخبرتنا الشّیخة الصّالحة زینب بنت القاضی عماد الدّین أبی صالح نصر بن عبد الرّزّاق بن الشّیخ قطب وقته عبد القادر سماعا علیها بمدینة السّلام بغداد عصر یوم الجمعة السّادس و العشر بن من صفر سنة اثنتین و سبعین و ستّمائة،قیل لها:أخبرک الشّیخ أبو الحسن علیّ بن محمّد بن علیّ بن السّقاء قراءة علیه و أنت تسمعین فی خامس رجب سنة سبع عشرة و ستّمائة بالمدرسة القادریّة؟قالت نعم!قال:أنبأنا أبو القاسم سعید بن أحمد بن البناء و أبو محمّد بن المبارک بن أحمد بن برکة الکندی فی جمادی الأولی سنة اثنتین و أربعین و خمسمائة، قال:أنبأنا أبو نصر محمّد بن الرّیسی قال:أنبأنا أبو طاهر محمّد بن عبد الرّحمان بن عبّاس ابن المخلص،قال:أنبأنا أبو القاسم عبد اللّه بن محمّد بن عبد العزیز اللّغوی،أنبأنا بشر ابن الولید الکندی،أنبأنا محمّد بن طلحة،عن الأعمش،عن عطیّة،عن أبی سعید الخدری،عن النّبیّ صلی اللّه علیه و سلّم قال: إنّی أوشک أن أدعی فأجیب و إنّی تارک فیکم الثّقلین کتاب اللّه عزّ و جلّ حبل ممدود من السّماء إلی الأرض و عترتی أهل بیتی و إنّ اللّطیف الخبیر أخبرنی أنّهما لن یفترقا حتّی یردا علیّ الحوض فانظروا ما تخلفونی فیهما].

و نیز در«فرائد السّمطین»علی ما نقل عنه گفته:

[أخبرنا العدل الصّالح رشید الدّین محمّد بن أبی القاسم بن عمران المقری البغدادی بقراءتی علیه بها،قال:

أنبأنا الأمیر السّیّد أبو محمّد الحسن بن علیّ بن المرتضی الحسنی إجازة،أنبأنا الحافظ أبو الفضل محمّد بن ناصر السّلامی إجازة.«ح».و أخبرنی العدل أبو طالب علیّ بن

ص: 10

الحرب إذنا،قال:انبأنا عبد الوهّاب بن علیّ بن علیّ إجازة و أنبأنا شیخ الإسلام جمال السّنّة معین الدّین أبو عبد اللّه محمّد بن حمّویه الحمّوئی إجازة قال:أنبأنا القاضی أبو محمّد عبد الملک بن کعب،قال:أنبأنا أبو العبّاس عطاء بن أحمد بن إدریس و أبو زکریّا الحسین بن زکریّا بن معاذ التّرمذی،قال:أنبأنا الشّیخ أبو عبد اللّه محمّد بن علی الحکیم التّرمذی،قال:أنبأنا الشّیخ نصر(بن علی.صح.ظ)قال:أنبأنا زید بن الحسن،قال:

أنبأنا معروف بن خرّبوذ المکّی،عن أبی الطّفیل عامر بن واثلة،عن حذیفة بن أسید الغفاری،قال: لمّا صدر رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم من حجّة الوداع خطب قال:أیّها النّاس! إنّه قد نبّأنی اللّطیف الخبیر أنّه لم یعمر نبیّ إلاّ مثل نصف عمر الّذی یلیه من قبل و إنّی أظنّ أنّی موشک أن أدعی فأجیب و إنّی فرطکم علی الحوض و إنّی سائلکم حین تردون علیّ عن الثّقلین فانظروا کیف تخلفونی فیهما،الثّقل الأکبر کتاب اللّه طرف بید اللّه و طرف بأیدیکم فاستمسکوا و لا تضلّوا و لا تبدّلوا و عترتی أهل بیتی،فإنّی قد نبّأنی اللّطیف الخبیر أنّهما لن یفترقا حتّی یردا علیّ الحوض].

و صدر الدین حموئی از أعاظم صدور أثبات و أفاخم رءوس ثقات سنّیّه می باشد.بعضی از فضائل سنّیّه و محامد بهیّۀ او بر ناظر«معجم مختص»و«تذکرة الحفّاظ»و«عبر فی خبر من غبر»ذهبی و «طبقات شافعیّه»جمال الدّین أسنوی و«نظم درر السّمطین» محمّد بن یوسف زرندی و«توضیح الدّلائل»شهاب الدّین أحمد و«جواهر العقدین»نور الدّین سمهودی،واضح و آشکار است.

فهذا صدر الدّین الحموئی أحد الأعیان الصّدور،الموصوفین بالإمامة علی ألسنة الجمهور،قد روی هذا الحدیث المعروف المشهور،و آثر ذاک الخبر المرویّ المأثور عن النّبیّ الأمین المأمون المحبور،علیه و آله آلاف السلام من الملک الغفور،فأورده فی کتابه بطرق عدیدة ذات ضوء و نور،و أسانید سدیدة مسفرة کالصّبح حین الجشور،فالحمد للّه علی تحقّق الحقّ بأبین ما یکون من الوضوح و الظهور و تألّق الصّواب بألمع ما یری من السّطوع و السّفور،و اللّه ولی التّوفیق فی کلّ الامور،و هو الموزّع

ص: 11

المرشد فی الورود و الصّدور.

و الشرقیّة و الغربیّة،و ولی نیابة الحکم بالقاهرة و جسة مصر مع الوجه القبلی و درس بالفخریّة بالقاهرة و بالفائزیّة بمصر،شرح«الوسیط»شرحا مطوّلا أقرب تناولا من المطلب و أکثر فروعا و إن کان کثیر الاستمداد منه،قال الأسنویّ:لا أعلم کتابا فی المذهب أکثر مسائل منه و سمّاه«البحر المحیط فی شرح الوسیط»ثمّ لخّص أحکامه خاصّة کتلخیص الروضة من الرّافعی سمّاه«جواهر البحر»و«شرح مقدّمة ابن الحاجب فی النّحو»شرحا مطوّلا و«شرح الأسماء الحسنی»فی مجلّد و کمّل تفسیر الإمام فخر الدّین.قال السّبکیّ فی«الطبقات الکبری»:کان من الفقهاء المشهورین و الصّلحاء المتورّعین،یحکی أنّ لسانه کان لا یفتر عن قول «لا إِلهَ إِلاَّ اللّهُ» و لم یبرح یفتی و یدرّس و یصنّف و یکتب،و کان الشّیخ صدر الدین ابن الوکیل یقول فیما نقل لنا عنه:لیس بمصر أفقه من القمولی.و قال الکمال جعفر الأدفویّ:قال لی:أربعین سنة أحکم؛ما وقع لی حکم خطأ و لا مکتوب فیه خلل منبّی!و کان مع جلالته فی الفقه عارفا بالنّحو و التّفسیر،مات فی رجب سنه سبع،بتقدیم السّین،و عشرین و سبعمائه عن ثمانین سنة و دفن بالقرّافة.و قمولا:قریة بالبرّ الغربی من الأعمال القوصیّة قریبة من قوص].

و ابن حجر عسقلانی در«درر کامنه فی أعیان المائة الثامنه»گفته:[أحمد بن محمّد بن أبی الحرم مکّی،نجم الدّین المخزومی القمولی تفقّه و تمهّر و ناب فی الحکم بمصر و ولی الحسبة و درّس بالفخریّة و کان قبل ذلک قد ولی قضاء قوص ثم إخمیم ثم اسیوط و المنیة و الشّرقیّة و الغربیّة.قال الکمال جعفر:قال لی:أربعین سنة أحکم ما وقع لی حکم خطأ و لا مکتوب فیه خلل معی،و له«شرح الوسیط»فی نحو أربعین مجلّدة،و جرّد نقوله فسّماها«جواهر البحر»،و شرح مقدّمة ابن الحاجب،و شرح الأسماء الحسنی و أکمل تفسیر الإمام فخر الدّین،و کان ابن الوکیل یقول:ما فی مصر أفقه منه،مات فی رجب سنة 727 و هو من أبناء الثّمانین].

و جلال الدین سیوطی در«بغیة الوعاة فی طبقات اللّغویین و النّحاة»گفته:

[أحمد بن محمّد بن مکّی بن یاسین بن الشّیخ نجم الدّین القمولی.قال الأدفوی:کان من الفقهاء الأفاضل و العلماء المتقدّمین و الصّلحاء المتورّعین،اشتغل بقوص و القاهرة

ص: 13

و قرأ الاصول و النّحو و سمع من البدر بن جماعة و صنّف«البحر المحیط»و«شرح الأسماء الحسنی».ولی الحکم بقمولا و اخمیم و اسیوط و غیرها و الحسبة بمصر،و ناب فی الحکم بها و درّس بالفخریّة،مولده سنة ثمان و خمسین و ستّمائة و مات یوم الأحد ثامن رجب سنة سبع و عشرین و سبعمائة].

و نیز جلال الدین سیوطی در«حسن المحاضره فی أخبار مصر و القاهره» در(ذکر من کان بمصر من الفقهاء الشّافعیّة)گفته:[القمولی-نجم الدّین أبو العباس أحمد بن محمّد بن أبی الحرم مکّی.کان إماما فی الفقه عارفا بالأصول و العربیّة صالحا متواضعا،صنّف«البحر المحیط فی شرح الوسیط»و لخّصه کالرّوضة فی کتاب سمّاه «الجواهر»و له«شرح کافیة ابن الحاجب»و«شرح أسماء الحسنی»ولی حسبة مصر،مات فی رجب سنه سبع و عشرین و سبعمائة].

و شمس الدین محمد بن احمد الدّاودی المالکیّ در«طبقات المفسّرین» گفته:[أحمد بن محمّد بن مکّی بن یاسین المخزومی الشیخ العلاّمة نجم الدّین أبو العباس القمولی المصری الشّافعی.اشتغل إلی أن برع و درّس و أفتی و صنّف و ولی قضاء قوص ثم إخمیم ثم اسیوط و المنیة و الشرقیّة و الغربیّة ثمّ ولی نیابة الحکم بالقاهرة و حسبة مصر مع الوجه القبلی و درّس بالفخریّة بالقاهرة و الفائزیّة بمصر و شرح الوسیط شرحا مطوّلا أقرب تناولا من«المطلب»و أکثر فروعا و إن کان کثیر الاستمداد منه.قال الاسنویّ:لا أعلم کتابا فی المذهب أکثر مسائل منه سمّاه البحر المحیط فی شرح الوسیط ثمّ لخص أحکامه خاصّة کتلخیص الرّوضة من الرّافعی سمّاه جواهر البحر،و شرح کافیة ابن الحاجب فی النّحو شرحا مطوّلا،و شرح الأسماء الحسنی فی مجلّد،و کمّل تفسیر الإمام فخر الدّین.قال السّبکیّ فی«طبقات الکبری»:کان من الفقهاء المشهورین و الصّلحاء المتورّعین،یحکی أنّ لسانه کان لا یفتر عن قول«لا إله إلا اللّه»و لم یبرح یفتی و یدرّس و یصنّف و یکتب،و کان الشّیخ صدر الدین بن الوکیل فیما نقل لنا عنه یقول:لیس بمصر أفقه من القمولی،و قال جعفر الأدفویّ:قال لی:أربعین سنة أحکم؛ما وقع لی حکم خطأ و لا مکتوب فیه خلل!و کان مع جلالته فی الفقه عارفا بالنّحو

ص: 14

و التّفسیر،مولده سنة ثلاث و خمسین و ستّمائة و مات یوم الأحد ثامن رجب سنة سبع و عشرین و سبعمائة عن ثمانین سنة و دفن بالقرّافة.و قمولا:بفتح القاف و ضمّ المیم و اسکان الواو؛بلدة من البرّ الغربی من الأعمال القوصیّة قریبة من قوص،ذکره ابن قاضی شبهه ثمّ شیخنا فی«طبقات النّحاة»]انتهی.

فهذا القمولی نجمهم السّاطع الزّهور،و علمهم اللاّمع السّفور،قد أورد هذا الحدیث الزّاهر النّور،الباهر الظّهور،فی کتابه المعروف المشهور،فلا ینحرف عن قبوله إلاّ من فتلته فاتلات الغرور،و عمیت علیه مشتبهات الأمور،فهو لزیغه عن الصّدق و الصّواب محصور،و عن الرّشد و الهدی مهجور،و لعمهه فی الضّلال و العمی مغمور،و لعتهه فی الغیّ و الرّدی مثبور.

اللّه فی أهل بیتی،أذکّرکم اللّه فی أهل بیتی.فقال له حصین:من أهل بیته یا زید؟أ لیس نساؤه من أهل بیته؟قال:نساؤه من أهل بیته و لکنّ أهل بیته من حرمت علیه الصّدقة بعده.قال:و من هم؟قال:هم آل علی و آل عقیل و آل جعفر و آل عباس].

و نیز در تفسیر آیه «سَنَفْرُغُ لَکُمْ أَیُّهَ الثَّقَلانِ» گفته:[و أراد بالثّقلین الإنس و الجنّ،سمّیا ثقلین لأنّهما ثقلا علی الأرض أحیاء و أمواتا،و قیل:کلّ شیء له قدر و وزن ینافس فیه فهو ثقل.و منه

قول النّبیّ صلی اللّه علیه و آله: إنّی تارک فیکم الثّقلین کتاب اللّه و عترتی،فجعلهما ثقلین إعظاما لقدرهما].

و علامه علاء الدین خازن از أکابر مشاهیر و أئمّۀ نحاریر سنّیّه می باشد.

ابن حجر عسقلانی در«درر کامنه فی أعیان المائة الثامنه»گفته:[علیّ بن محمّد بن إبراهیم بن عمر بن خلیل الشّیحی-بمعجمة مکسورة بعدها مثناة من تحت ساکنة ثم حاء مهملة-نسبة إلی شیحة من عمل حلب، البغدادی الصّوفی علاء الدّین خازن الکتب بالسّمساطیة.

ترجمۀ علاء الدین خازن بغدادی مفسر ولد سنة ثمان و سبعین و ستّمائة ببغداد و سمع بها من ابن الدّوالیبی،و قدم دمشق و سمع من القاسم بن مظفّر و وزیرة بنت عمر،و اشتغل کثیرا و جمع تفسیرا کبیرا سمّاه«لباب.(صح.ظ.)التّأویل لمعالم التنزیل»و«شرح العمدة»و هو الّذی صنّف«مقبول المنقول»فی عشر مجلّدات جمع فیه بین مسند الشافعی و أحمد و السّتة و«الموطّا»و الدّار قطنی،فصارت عشرة کتب و رتّبها علی الأبواب و جمع سیرة نبویّة مطوّلة و کان حسن التّحبب و البشر و التّودّد،و قال ابن رافع:مات فی آخر شهر رجب،أو مستهلّ شعبان سنة إحدی و أربعین و سبعمائة بحلب].

یکی از مآثر عالیه و مفاخر غالیۀ خازن،بودنش از جملۀ شیوخ آن مشایخ سبعۀ شاه ولی اللّه است که حضرتش باتّصال سند خود بایشان حمد إلهی فرموده و ایشان را مشایخ جلّۀ کرام و أئمّۀ قادۀ أعلام و از جملۀ مشهورین در حرمین محترمین و مجمع علی فضلهم من بین الخافقین؛وانموده،و تفسیرش که مسمّی به«لباب التّأویل»

ص: 16

است نیز نهایت شائع و مشهور و در مرویّات و مجازات محدّثین أعاظم و مسندین أفاخم مسطور و مذکورست.

شیخ تاج الدین دهّان مکّی در«کفایة المتطلّع»که در آن مرویّات شیخ خود حسن بن علی العجیمی ذکر کرده گفته:[التّفسیر-للإمام علاء الدّین علی ابن محمّد بن إبراهیم الخازن،رحمه اللّه تعالی.سند روایت تفسیر خازن أخبر به عن النّور علی بن محمّد الأجهوری،عن العلامة برهان الدّین إبراهیم بن عبد الرحمن العلقمی،عن الحافظ جلال الدین عبد الرّحمن بن أبی بکر السّیوطی،عن مسند الدّنیا محمّد بن مقبل الحلبی إجازة عن محمّد بن علی الحراوی،عن الحافظ عبد المؤمن بن خلف الدّمیاطی،عن مؤلّفه الإمام علاء الدّین علیّ بن محمّد بن ابراهیم بن الخازن،فذکره].

و مصطفی بن عبد اللّه القسطنطینی در«کشف الظنون»گفته:[لباب-فی معانی التنزیل-فی ثلاث مجلّدات،للشّیخ علاء الدّین علی بن محمّد بن إبراهیم البغدادی الصّوفی المعروف بالخازن،فرغ من تألیفه یوم الأربعاء العاشر من رمضان سنة 725 خمس و عشرین و سبعمائة.أوّله:الحمد للّه الّذی خلق الأشیاء فقدّرها،إلخ.ذکر فیه أنّ«معالم التّنزیل»للبغوی موصوف بالأوصاف المحمودة لکنّه طویل فانتخبه و ضمّ إلیه فوائد لخّصها من کتب التّفاسیر بحذف الأسانید،و جعل علامة للصّحیحین و ذکر أسامی غیرهما و عرّض(تعرّض.ظ)فیه بشرح غریب الحدیث و ما یتعلّق به].

و أحمد بن عبد القادر العجیلی در«ذخیرة المآل»گفته:[قال الإمام ابن الخازن(الخازن.ظ)رحمه اللّه فی تفسیره علی قوله تعالی وَ أَنْذِرْ عَشِیرَتَکَ الْأَقْرَبِینَ :

روی عن محمّد بن إسحاق بسند(بسنده.ظ)عن علیّ رضی اللّه عنه قال: لمّا نزلت هذه الآیة علی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم و «أَنْذِرْ عَشِیرَتَکَ الْأَقْرَبِینَ» دعانی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم فقال:یا علی! إنّ اللّه أمرنی أن أنذر عشیرتی الأقربین،إلخ].

و سید مؤمن بن حسن مؤمن شبلنجی در«نور الأبصار»گفته:[و یشهد للقول بأنّهم علیّ و فاطمة و الحسن و الحسین ما وقع منه صلی اللّه علیه و سلم حین أراد المباهلة هو و وفد

ص: 17

نجران کما ذکره المفسرون فی تفسیر آیة المباهلة و هی قوله تعالی «فَمَنْ حَاجَّکَ فِیهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَکُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَکُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَکُمْ» قیل:أراد بالأبناء الحسن و الحسین و بالنّساء فاطمة و بالنّفس نفسه صلی اللّه علیه و سلّم و علیّا رضی اللّه عنه.کذا فی تفسیر الخازن]انتهی.

فهذا علاء الدین الخازن،مفسّرهم الرّازن الوازن،قد روی هذا الحدیث الواقی الصّائن،عن الوقوع من مهاوی الردی الحائن،فالمذعن له مقبل علی الهدی راکن، و المصدّق به مطمئنّ إلی الصّواب ساکن،و المرتاب فیه حارد للغل مبطن کامن،و المنحاز عنه حائد خامل الذّکر خامن.

الوثائق،و اللّه مجازیه بسوء عمله فهو لعذابه ذائق؛یوم یحشر کل نفس معها شهید و سائق.

فهذا ولی الدین الخطیب صاحب«المشکوة»،صفوة علمائهم السّعاة الحماة،قد روی هذا الحدیث المقبول عند النّقدة البرعة الرّعاة،المرضیّ للجهابذة الأساتذة الأساة فلا یشیح بوجهه إلاّ جاحد سلک مسلک النّاکبین الغواة،و رکب قدّة النّاکثین الطّغاة،و مال إلی القاسطین البغاة،و عدل إلی المارقین الشّراة، و جنح إلی الضّاغنین العداة،و رکن إلی الشّاحنین الرّداة،و ترک الرّاشدین الهداة، و فارق الدّالّین الدّعاة،و اللّه مجازیه علی سوء صنیعه یوم یحشر النّاس حفاة عراة،و یساقون إلی موقفهم مشاة کباة.

ابن أبی ثابت،عن أبی الطفیل،عن زید أرقم به أتمّ من الأوّل: لمّا رجع و نزل غدیر خمّ.الحدیث].

و نیز در مسند زید بن أرقم گفته:

[یزید بن حیّان التّیمی الکوفی عمّ أبی حیان التّیمی عن زید بن أرقم،حدیث م س:انطلقت أنا و حصین بن سبرة و و عمرو بن مسلم إلی زید بن أرقم قال له حصین:یا زید!لقد رأیت خیرا کثیرا:

رأیت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم، الحدیث بطوله.و فیه: إنّی تارک فیکم الثّقلین. م فی الفضائل:عن زهیر بن حرب و شجاع بن مخلد،کلاهما عن اسماعیل بن علیّة و عن أبی بکر بن أبی شیبة،عن محمّد بن فضیل و عن إسحاق بن إبراهیم،عن جریر، ثلاثتهم عن أبی حیّان التّیمی و عن محمّد بن بکّار،عن حسّان بن إبراهیم عن سعید ابن مسروق،کلاهما عنه به.س فی المناقب،عن زکریّا بن یحیی السّجزی، عن إسحاق بن إبراهیم،به].

و در مسند أبو سعید خدری تحت عنوان[سلیمان بن مهران الأعمش، عن عطیّة،عن أبی سعید]گفته:

[حدیث ت: إنّی تارک فیکم ما إن تمسّکتم به لن تضلّوا بعدی، الحدیث فی ترجمة حبیب بن أبی ثابت،عن زید بن أرقم].

و أبو الحجاج مزی از أکابر حفّاظ ماهرین و أجلّۀ أیقاظ بارعین و أعلام دین و أرکان یقین متسنّنین بوده،نبذی از مفاخر عالیة المقدار و مآثر غالیة الأسعار او نزد أئمّۀ قوم بر ناظر«تذکرة الحفّاظ»و«معجم مختصّ»و«تذهیب التّذهیب» ذهبی و«تتمّة المختصر»زین الدّین ابن الوردی و«طبقات شافعیّه»تاج الدّین سبکی و«طبقات شافعیّه»جمال الدین أسنوی و«طبقات شافعیّه»تقی الدّین أسدی و«نجوم زاهره»جمال الدّین یوسف بن تغری بردی الظّاهری و درر«کامنه فی أعیان المائة الثّامنه»ابن حجر عسقلانی و«روض المناظر قاضی أبو الولید بن شحنه و«طبقات الحفّاظ»جلال الدّین سیوطی و«بدر طالع بمحاسن من بعد القرن السّابع» محمّد بن علی الشّوکانی؛واضح و لائح ست.

در این جا اکتفا بر عبارت«بدر طالع»می رود.

ص: 21

قال الشوکانی فیه:[یوسف بن الزّکی عبد الرّحمن بن یوسف بن عبد الملک ابن یوسف بن علی بن أبی الزّاهر الحلبی الأصل المزّی أبو الحجّاج جمال الدّین ترجمه حافظ أبو الحجاج مزی حلبی الإمام الکبیر الحافظ صاحب التّصانیف،ولد فی ربیع الآخر سنة 654 و طلب بنفسه فأکثر عن أحمد بن أبی الخیر و مسلم ابن علان و الفخر بن البخاری و نحوهم من أصحاب ابن طبرزد و الکندی و سمع الکتب الطوّال و الأجزاء،و مشایخه نحو الألف،و من مشایخه النّوویّ بالشّام و الحرمین و مصر و حلب و الإسکندریة و غیرها،و أتقن اللّغة و التّصریف و تبحّر فی الحدیث و درّس بمدارس منها:دار الحدیث الأشرفیّة،و لمّا ولی تدریسها قال ابن تیمیّة:لم یلها من حین بنیت إلی الآن أحقّ بشرط الواقف منه.قال الذّهبیّ:

ما رأیت أحدا فی هذا الشّأن أحفظ منه،و اوذی مرّة بسبب ابن تیمیّة لأنّها لمّا وقعت له المناظرة مع الشّافعیّة و بحث معه الصّفی الهندی و ابن الزّملکانی کما تقدّمت الإشارة إلی ذلک شرع صاحب التّرجمة یقرئ کتاب«خلق أفعال العباد»للبخاری قاصدا بذلک الرّدّ علی المخالفین لابن تیمیّة،فغضب الفقهاء و قالوا:نحن المقصودون بهذا، فبلغ ذلک القاضی الشّافعیّ یومئذ فأمر بسجنه فتوجّه ابن تیمیّة و أخرجه من السّجن بیده فغضب النّائب فاعید ثمّ اخرج عنه فأمر النّائب أن ینادی بأنّ من تکلّم فی العقائد یقتل!و من مصنّفاته:«تهذیب الکمال»اشتهر فی زمانه و حدّث به خمس مرّات و کتاب«الأطراف»و هو کتاب مفید جدّا و قد أخذ عنه الأکابر و ترجموا له و عظّموه جدّا،قال ابن سیّد النّاس فی ترجمته:إنّه أحفظ النّاس للتّراجم و أعلمهم بالرواة من أعارب و أعاجم،و أطال الثّناء علیه و وصفه بأوصاف ضخمة و قال:إنّه فی اللّغة إمام و له فی الفرائض معرفة و إلمام،و قال الصّفدیّ:سمعنا«صحیح مسلم»علی السّیّد المنبجی و هو حاضر فکان یردّ علی القاری فیقول القاری:ما عندی إلاّ ما قرأت فیوافق المزیّ بعض من حضر ممّن بیده نسخة إما بأن یوجد فیها کما قال أو یوجد مظنّنا علیه أو فی الحاشیة لما ذکر ذلک منه.قلت له:ما النّسخة الصّحیحة إلاّ أنت قال:و لم أر بعد أبی حیّان مثله فی العربیّة خصوصا التّصریف و لم یکن مع توسّعه

ص: 22

فی معرفة الرّجال یستحضر تراجم غیر المحدّثین لا من الملوک و لا من الوزراء و القضاة و الأدباء.و قال الذّهبیّ:کان خاتمة الحفّاظ و ناقد الأسانید و الألفاظ و هو صاحب معضلاتنا و مرجع مشکلاتنا،قال:و فیه حیاء و کرم و سکینة و احتمال و قناعة و ترک التجمّل و الجماع عن النّاس،و مات یوم السّبت ثانی عشر صفر سنة 744(1)]انتهی.

فهذا أبو الحجاج المزی حافظهم الکبیر الجلیل الأجلّ،و بارعهم النّبیل العظیم المحلّ،قد روی هذا الحدیث الضّارب السّائر فی الآفاق سیر المثل،المستعذب المستحلی فی الأذواق کمشتار العسل،فساق من الصّحاح طرق عدیدة مبرّات عن النّقص و الخلل،و جمع منها سیاقات منقعة للأوام بالعلّ بعد النّهل،فیا للّه و للجاحد القمی الذّلیل الأذلّ،و المنکر الغویّ الضّلیل الأضلّ،کیف جار عن الحقّ و عدل،و نکص عن سنن الصّواب و نکل،فآثر لرینه ظاهر الخطاء و الخطل،و قاد لحینه نفسه إلی فاحش الزّیغ و الزّلل،و أوضع لغیّه فی مهامه العدوان من غیر مهل،و أوغل عتهه فی سباسب الشّنئان کالهمل.

فی أهل بیتی. أی أحذّرکم اللّه فی شأن أهل بیتی و أقول لکم:لا تؤذوهم فاحفظوهم (و احفظوهم.ظ)،و التّذکیر بمعنی الوعظ یدلّ علیه قوله:و وعظ و ذکّر].

و نیز«در کاشف»گفته:[الفصل الثّانی-الأول:جابر(1) -قوله:و عترتی أهل بیتی.عترة الرّجل:أهل بیته و رهطه الأدنون،و لاستعمالهم العترة علی أنحاء کثیرة بیّنها رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم لیعلم أنّه أراد بذلک نسله و عصابته الأدنین و أزواجه.

الثانی:زید(2)-قوله:ما إن تمسّکتم به.ما الموصولة و الجملة الشرطیّة صلتها و إمساک الشّیء التعلّق به و حفظه.قال تعالی: وَ یُمْسِکُ السَّماءَ أَنْ تَقَعَ عَلَی الْأَرْضِ ،و استمسک الشّیء إذا تحرّی الإمساک به،و لهذا لمّا ذکر التّمسک عقّبه بالمتمسّک به صریحا و هو الحبل فی

قوله کتاب اللّه حبل ممدود من السّماء إلی الأرض» و فیه تلویح إلی معنی قوله تعالی «وَ لَوْ شِئْنا لَرَفَعْناهُ بِها وَ لکِنَّهُ أَخْلَدَ إِلَی الْأَرْضِ وَ اتَّبَعَ هَواهُ» کان النّاس واقعین فی مهواة طبیعتهم مشتغلین بشهواتها و إنّ اللّه تعالی یرید بلطفهم(بلطفه.ظ)رفعهم فیدنی حبل القرآن إلیهم لیخلّصهم من تلک الورطة،فمن تمسّک به نجا و من أخلد إلی الأرض هلک،و معنی التّمسّک بالقرآن العمل بما فیه و هو الایتمار بأوامره و الانتهاء عن نواهیه،و التّمسّک بالعترة محبّتهم و الاهتداء بهدیهم و سیرتهم.و

قوله: إنّی تارک فیهم(فیکم.ظ) إشارة إلی أنّهما بمنزلة التّوأمین الخلفین عن رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم و أنّه صلی اللّه علیه و آله یوصی الامّة بحسن المعاشرة معهما و إیثار حقّهما علی أنفسهم،کما یوصی الأب المشفق لأولاده،و یعضده الحدیث السّابق فی الفصل الأوّل:

أذکّرکم اللّه فی أهل بیتی کما یقول الأب المشفق:اللّه!اللّه!فی حقّ أولادی، و معنی کون أحدهما أعظم من الآخر أنّ القرآن مؤساة للعترة و علیهم الاقتداء به و هم أولی النّاس بالعمل بما فیه و لعلّ السرّ فی هذه الوصیّة و الاقتران بالقرآن إیجاب محبّتهم لقوله تعالی «قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی» فإنّه تعالی جعل شکر إنعامه و إحسانه بالقرآن منوطا بمحبّتهم علی سبیل الحصر،و کأنّه صلی اللّه علیه و سلّم یوصی الامّة بقیام الشّکر و قیّد تلک

ص: 24

النّعمة به و یحذّرهم عن الکفران،فمن قام بالوصیّة و شکر تلک الصّنیعة بحسن الخلافة بینهما لن یتفرّقا فلا یفارقانه فی مواطن القیمة و مشاهدها حتّی یردا الحوض فیشکرا صنیعه عند رسول اللّه«فح»هو بنفسه یکافیه و اللّه یجازیه الجزاء الأوفی.و من أضاع الوصیّة و کفر النّعمة فحکمه بالعکس.و علی هذا التّأویل حسن موقع

قوله: انظروا کیف تخلفونی فیهما. و النّظر بمعنی التّأمّل و التّفکّر،أی تفکّروا و استعملوا الرّویة فی استخلافی إیّاکم هل تکونون خلف صدق أو خلف سوء؟.و ان استغربت قولی«لا یفارقانه من مواقف الحشر حتّی یردا علی الحوض»تمسّکت بما

ورد عن رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم «اقرءوا الزّهراوین- إلی قوله: یحاجّان عن صاحبهما، و إن استبعدت قولی أنشدت لک قول الأعشی:

فبت بمقرورین یصطلیانها و بات علی النّار النّدی و المحلّق

رضیعی لبان ثدی أمّ تقاسما یا سحم داج عوض لا نتفرّق

أغرب الأعشی حیث جعل الممدوح یعنی المحلّق أحد نوع الجود لکثرة صدوره عنه کما أضیف حاتم إلیه فی قولک:حاتم الجود،ثمّ جعلهما أخری(ابنی صح.ظ)أمّ واحدة راضعین ثدیها و ما اکتفی بذلک بل ذکر أنّهما یحالفان علی أن لا یتفرّقا أبدا].

و کمال رفعت مرتبت و جلالت منزلت و عظمت شان و سموّ مکان طیبی طیب النّجار نهایت واضح و آشکارست.ابن حجر عسقلانی در«درر کامنه»گفته:[الحسین بن محمّد بن عبد اللّه الطیبی الإمام المشهور صاحب«شرح المشکاة»و غیره.قرأت بخطّ بعض الفضلاء:کان ذا ثروة من الإرث و التّجارة فلم یزل ینفق ذلک فی وجوه الخیرات إلی أن کان فی آخر عمره فقیرا.قال:و کان کریما،متواضعا،حسن المعتقد،شدید الرّدّ علی الفلاسفة و المبتدعة،مظهر فضائحهم مع استیلائهم فی بلاد المسلمین حینئذ،شدید الحبّ للّه و لرسوله،کثیر الحیاء،ملازما لاشغال الطلبة فی العلوم الإسلامیّة بغیر طمع، بل یجدیهم و یعینهم،و یعیر الکتب النفسیة لأهل بلده و غیرهم من أهل البلدان من یعرف و من لا یعرف،محبّا لمن عرف منه تعظیم الشّریعة،مقبلا علی نشر العلم،

ص: 25

آیة فی استخراج الدّقائق من القرآن و السّنن.شرح«الکشّاف»شرحا کبیرا و أجاب عمّا خالف مذهب السّنة أحسن جواب یعرف فضله من طالعه،و صنّف فی المعانی و البیان«التّبیان»و شرحه،و أمر بعض تلامذته باختصار«المصابیح»علی طریقة نهجها له و سمّاه«المشکاة»و شرحها هو شرحا حافلا،ثمّ شرع فی جمع کتاب فی التّفسیر و عقد مجلسا عظیما لقراءة«کتاب البخاری»فکان یشغل فی التفسیر من بکرة إلی الظّهر و من ثمّ إلی العصر لإسماع البخاری إلی أن کان یوم مات فرغ من وظیفة التّفسیر، و توجّه إلی مجلس الحدیث فدخل مسجدا عند بیته فصلّی النّافلة قاعدا و جلس ینتظر الإقامة للفریضة فقضی نحبه متوجّها إلی القبلة،و ذلک یوم الثّلاثا ثالث عشری شعبان سنة 743].

و علامه جلال الدین سیوطی در«بغیة الوعاة فی طبقات اللّغویین و النّحاة» گفته:[الحسن بن محمّد بن عبد اللّه الطّیبی-بکسر الطاء-الامام المشهور العلاّمة فی المعقول و العربیّة و المعانی و البیان،قال ابن حجر:کان آیة فی استخراج الدّقائق من القرآن و السّنن،مقبلا علی نشر العلم،متواضعا،حسن المعتقد،شدید الرّدّ علی الفلاسفة و المبتدعة،مظهرا فضائحهم مع استیلائهم حینئذ،شدید الحبّ للّه و لرسوله، کثیر الحیاء،ملازما لاشتغال الطّلبة فی العلوم الإسلامیّة من غیر طمع بل یخدمهم و یعینهم و یعیر الکتب النّفیسة لأهل بلده و غیرهم من یعرف و من لا یعرف،محبّا لمن عرف منه تعظیم الشّریعة،و کان ذا ثروة من الإرث و التّجارة فلم یزل ینفقه فی وجوه الخیرات حتّی صار فی آخر عمره فقیرا،صنّف«شرح الکشّاف»،«التّفسیر»،«التّبیان فی المعانی و البیان»،شرحه،«شرح المشکاة».و کان یشغل فی التفسیر من بکرة إلی الظّهر و من ثم إلی العصر فی الحدیث إلی یوم مات فإنّه لمّا فرغ من وظیفة التّفسیر توجّه إلی مجلس الحدیث فصلّی النافلة و جلس ینتظر الإقامة للفریضة فقضی نحبه متوجّها إلی القبلة،و ذلک یوم الثّلاثا ثالث عشری شعبان سنة ثلاث و أربعین و سبعمائة.قلت:ذکر فی شرحه علی«الکشّاف»أنّه أخذ عن أبی حفص السّهروردی و أنّه قبیل الشّروع فی هذا الشّرح رأی النبیّ صلی اللّه علیه و سلّم فی النّوم و قد ناوله قدحا من

ص: 26

اللّبن فشرب منه].

و شمس الدین محمد بن علی بن احمد الداودی المالکی در«طبقات المفسّرین»گفته:[الحسن بن محمّد بن عبد اللّه شرف الدین الطّیبی-بکسر الطّاء- الإمام المشهور العلاّمة فی المعقول و العربیّة و المعانی و البیان.قال الحافظ ابن حجر:

کان آیة فی استخراج الدّقائق من القرآن و السّنن مقبلا علی نشر العلم متواضعا حسن المعتقد شدید الرّدّ علی الفلاسفة و المبتدعة مظهرا فضائحهم شدید الحبّ للّه و رسوله کثیر الحیاء ملازما لإشغال الطّلبة فی العلوم الإسلامیّة بغیر طمع،بل یجدیهم و یعینهم و یعیر الکتب النّفیسة لأهل بلده و غیرهم من یعرف و من لا یعرف محبّا لمن عرف منه تعظیم الشّریعة،و کان ذا ثروة من الإرث و التّجارة فلم یزل ینفقه فی وجوه الخیرات حتّی صار فی آخر عمره فقیرا،و ضعف بصره فی آخر عمره،شرح الکشّاف شرحا کبیرا و أجاب عمّا خالف فیه أهل السّنّة بأحسن جواب،و صنّف فی المعانی و البیان کتابا سمّاه التّبیان و شرحه،و صنّف تفسیرا للقرآن،و شرح مشکاة المصابیح،و عقد مجلسا لقراءة صحیح البخاری،و کان یشغل فی التّفسیر من الشّروق إلی الزّوال و من ثمّ إلی العصر فی البخاری إلی یوم مات فإنّه فرغ من وظیفة التّفسیر و توجّه إلی مجلس الحدیث فصلّی النّافلة و جلس ینتظر الإقامة للفریضة فقضی نحبه متوجّها إلی القبلة و ذلک یوم الثلّثاء ثالث عشری شعبان سنة ثلاث و أربعین و سبعمائة، و ذکر فی شرحه علی الکشّاف أنّه أخذ عن أبی حفص السّهروردی و أنّه قبیل هذا الشّرح رأی النّبیّ صلی اللّه علیه و سلّم فی النّوم و قد ناوله قدحا من اللّبن فشرب منه.ذکره شیخنا فی«طبقات النحاة»].

و محمد بن علی الشوکانی در«بدر طالع بمحاسن من بعد القرن السّابع» گفته:[الحسین بن محمّد بن عبد اللّه الطّیبی الامام المشهور صاحب شرح المشکاة و حاشیة الکشاف و غیرهما،و کان فی مبادی عمره صاحب ثروة کبیرة فلم یزل ینفق ذلک فی وجوه الخیرات إلی أن کان فی آخر عمره فقیرا و کان کریما متواضعا حسن المعتقد شدید الرّدّ علی الفلاسفة و المبتدعة مظهر فضائحهم مع استیلائهم علی بلاد المسلمین

ص: 27

فی عصره شدید المحبّة للّه و رسوله کثیر الحیاء ملازما للجمعة و الجماعة ملازما لتدریس الطّلبة فی العلوم الاسلامیة،و عنده کتب نفیسه یبذلها للطّلبة و لغیرهم من أهل بلده بل بسائر البلدان من یعرفه و من لا یعرفه.(له.صح.ظ)إقبال علی استخراج الدّقائق من الکتاب و السّنّة و حاشیته علی الکشّاف هی أنفس حواشیه علی الإطلاق مع ما فیها من الکلام علی الأحادیث فی بعض الحالات إذ اقتضی الحال ذلک علی طریقة المحدّثین ممّا یدل علی ارتفاع طبقته فی علمی المعقول و المنقول،و له کتاب فی المعانی و البیان سمّاه التّبیان و شرحه و أمر بعض تلامذته باختصاره ثمّ شرع فی جمع کتاب فی التّفسیر و عقد مجلسا عظیما لقراءة کتاب البخاری فکان یقرأ فی التّفسیر من بکرة إلی ظهر و من ثمّ إلی العصر لإسماع البخاری إلی أن کان یوم وفاته فرغ عن قراءة التّفسیر و توجّه إلی مجلس الحدیث فدخل مسجدا عند بیته فصلّی النّافلة قاعدا و جلس ینتظر الإقامة للفریضة فقضی نحبه متوجّها إلی القبلة فی یوم ثلاثا(الثلاثا:ظ)ثالث عشر(عشری ظ) شعبان سنة 743].

و مولوی صدیق حسن خان معاصر در«تاج مکلّل»گفته:[حسین بن محمّد بن عبد اللّه الطیبی صاحب شرح المشکوة،إمام مشهور و عالم مبرور،کان فی مبادی عمره صاحب ثروة عظیمة بذل المال فی وجوه الخیرات حتّی صار فقیرا فی آخر عمره، قال فی«البدر الطّالع»:کان حسن المعتقد شدید الرّدّ علی الفلاسفة و المبتدعة مظهرا فضائحهم مع استیلائهم علی بلاد المسلمین فی عصره شدید المحبّة للّه و رسوله کثیر الحیاء ملازما للجمعة و الجماعة ملازما لتدریس الطّلبة فی العلوم الإسلامیّة، له إقبال علی استخراج الدّقائق من الکتاب و السّنّة،و حاشیته علی الکشاف هی أنفس حواشیه علی الاطلاق مع ما فیها من الکلام علی الأحادیث فی بعض الحالات إذا اقتضی الحال ذلک علی طریقة المحدّثین ممّا یدلّ علی ارتفاع طبقته فی علمی المعقول و المنقول شرع فی جمع کتاب فی التفسیر و عقد مجلسا عظیما لقراءة کتاب البخاری فکان یقرأ فی التّفسیر من بکرة إلی ظهر و من ثمّ إلی العصر لإسماع البخاری إلی أن کان یوم وفاته،فرغ عن قراءة التّفسیر و توجّه إلی مجلس الحدیث فدخل مسجدا عند بیته

ص: 28

فصلّی النّافلة قاعدا و جلس ینتظر الإقامة للفریضة فقضی نحبه متوجّها إلی القبلة فی شعبان سنة 743 رحمه اللّه]انتهی.

فهذا الطیبی عمدة أعلامهم الأحبار؛و أسوة أجلّتهم الکبار،الذّاکی عرف مفاخره فی الأکناف و الأقطار،المتضوّع نشر مآثره فی البلدان و الأمصار،قد أثبت هذا الحدیث الطّیب المزری أریجه یفوح الأزهار،الزّاری عبقه علی نفح الأنوار، و أردفه ببیان ساطع القتار،و عقبه بشرح یحکی الغادة المعطار،فلا یحجم عنه بالتّنحّی و الازورار،و لا یصدف عنه بالتّمعّر و النّفار؛إلاّ من ألف لخیله أم دفار،فهو بأوساخها متسخ و فی حبّها غار.

ترجمه شمس الدین خلخالی شارح مصابیح ذا تصانیف کثیرة مشهورة منها:شرح المصابیح،و مختصر ابن حاجب(الحاجب.ظ)و المفتاح،و التّلخیص فی علم البیان، و صنّف أیضا فی المنطق.توفی بأرّان سنة خمس و أربعین و سبعمائة تقریبا.و الخلخال-بخائین معجمتین مفتوحتین فی آخره لام-قریة من نواحی السّلطانیّة.و أرّان-بهمزة مفتوحة وراء مهملة مشدّدة و بالنّون-و کان ولده أیضا فاضلا].

و تقی الدین أبو بکر أسدی در«طبقات الشافعیه»گفته:[محمّد بن مظفّر الدّین العلاّمة شمس الدّین الخلخالی،و یعرف أیضا بالخطیبی،ذکره الأسنوی فی طبقاته و قال:کان إماما فی العلوم العقلیّة و النقلیّة،ذا تصانیف کثیرة مشهورة منها شرح المصابیح و مختصر ابن الحاجب و المفتاح و التلخیص فی علم البیان و صنّف أیضا فی المنطق.توفی بأران-بهمزة مفتوحة وراء مهملة مشدّدة و نون-سنة خمس و أربعین و سبعمائة تقریبا.و الخلخالی،منسوب إلی الخلخال-بخائین معجمتین مفتوحتین فی آخره لام قریة من نواحی السّلطانیة].

و علامه جلال الدین سیوطی در«بغیة الوعاة فی طبقات اللغویین و النحاة» گفته:[محمّد بن مظفر(المظفر.خ.ظ)الخطیب(الخطیبی.ظ)الخلخالی شمس الدّین کان إماما فی العلوم العقلیّة و النقلیة و له التصانیف المشهورة کشرح المصابیح و شرح المختصر و شرح المفتاح و شرح التّلخیص و له مصنّف فی المنطق؛مات سنة خمس و أربعین و سبعمائة].

و ازنیقی در«مدینة العلوم»در ذکر کتاب«مفتاح»سکّاکی گفته:[و شرح القسم الثالث من المفتاح و ذکر فیه العلوم الثّلثة المختصّة بعلم البلاغة جماعة کثیرة منهم:ناصر الدّین التّرمذیّ و الخلخالی و عماد الدین الکاشی و لم أقف علی ترجمتهم إلاّ أنّ الخلخالیّ هو محمّد بن المظفر الخطیبیّ الخلخالی شمس الدّین،کان إماما فی العلوم العقلیّة و النقلیّة(صنّف.ظ)من التّصانیف المشهورة کشرح المصابیح و شرح المختصر و شرح المفتاح و شرح التّلخیص،مات سنة خمس و أربعین و سبعمائة]انتهی.

ص: 30

فهذا شمس الدین الخلخالی،کابرهم المحرز للمفاخر و المعالی،و سابقهم الشاف علی الأکابر و الأعالی،الجامع للفنون البارعة فی العصور الخوالی،قد أثبت هذا الخبر المزهر المشرق المنیر المتلالی،المزری بکلماته المتّسقة علی عقود الجواهر و أسلاک اللآلی،السّائغ الهنی لأهل الإیقان کالنّمیر العذب و الضّرب الحالی،المرّ الممقر لأهل العدوان مثل طعم القواضب و العوالی،فلا ینحرف عنه إلاّ الحاقد الشّاحن الضّاغن القالی،و لا یجحده إلاّ الحائد الکاشح الخاتل الصّالی،و لا یعاند فیه إلاّ من لیس یحتفل بخلع ربقة الإیمان و لا یبالی،و لا ینابذ فیه إلاّ من منی باتّباع خطوات الشّیطان فهو یحبّه و یوالی.

و«حبیب السیر»غیاث الدین المدعوّ بخواند امیر و«مدینة العلوم»فاضل ازنیقی و «صواقع»خواجه نصر اللّه کابلی و«بستان المحدّثین»و همین کتاب«تحفه»خود شاه صاحب و«معرکة الآراء»مولوی سلامة اللّه معاصر و«منتهی الکلام»مولوی حیدر علی معاصر و«إتحاف النّبلاء»و«أبجد العلوم»و«تاج مکلّل»مولوی صدیق حسن خان معاصر و غیر آن،واضح و عیان ست،در این جا بعض عبارات نظر باختصار آورده می شود.

محمد بن علی الشوکانی در«بدر طالع بمحاسن من بعد القرآن السابع» گفته:[محمّد بن أحمد بن عثمان بن قایماز بن عبد اللّه شمس الدین الذّهبی،الحافظ ترجمۀ شمس الدین ذهبی صاحب میزان الاعتدال الکبیر المورّخ،صاحب التّصانیف السّائرة فی الأقطار، ولد ثالث شهر ربیع الآخر سنة 673 و أجاز له فی سنة مولده جماعة بعنایة أخیه من الرّضاع و طلب بنفسه بعد سنة 690 فأکثر عن ابن عساکر و طبقته،ثمّ رحل إلی القاهرة و أخذ عن الدّمیاطی و ابن الصّواف و غیرهما و خرج لنفسه ثلاثین بلدانیّة و مهر فی فنّ الحدیث و جمع فیه المجامیع المفیدة الکثیرة.قال ابن حجر:حتّی کان أکثر أهل عصره تصنیفا و جمع«تاریخ الإسلام» فأربی فیه علی من تقدّمه بتحریر أخبار المحدّثین خصوصا،انتهی أی باعتبار تحریر أخبار غیرهم فإنّ غیره أبسط منه و اختصر منه مختصرات کثیرة منها«النّبلاء»و«العبر»و«تلخیص التّاریخ»و«طبقات الحفّاظ»و«طبقات القرّاء»و لعلّ تاریخ الإسلام فی زیادة علی عشرین مجلّدا وقفت منه علی أجزاء و«النّبلاء»فی نحو العشرین مجلّدا وقفت منه علی أجزاء و هو مختصر من«تاریخ الإسلام»باعتبار أنّ الأصل لمن نبل و لمن لم ینبل فی الغالب و«النّبلاء لیس«إلاّ لمن نبل لکنّه أطال تراجم النّبلاء فیه بما لم یکن فی«تاریخ الإسلام».

و من مصنّفاته«المیزان»فی نقد الرّجال جعله مختصّا بالضّعفاء الّذین قد تکلّم فیهم متکلّم و إن کانوا غیر ضعفاء فی الواقع و لهذا ذکر فیه مثل ابن معین و علیّ بن المدینی باعتبار أنّه قد تکلّم فیهما متکلّم و هو کتاب مفید فی ثلاث مجلّدات کبار،و له کتاب «الکاشف»المعروف و«مختصر سنن البیهقی الکبری»و«مختصر تهذیب الکمال»

ص: 32

لشیخه المزّی و خرّج لنفسه المعجم الکبیر و الصّغیر و المختصّ بالمحدّثین فذکر فیه غالب الطلبة من أهل ذلک العصر و عاش الکثیر منهم بعده إلی نحو أربعین سنة و خرّج لغیره من شیوخه و أقرانه و تلامذته و جمیع مصنّفاته مقبولة مرغوب فیها،رحل إلیه النّاس لأجلها و أخذوها عنه و تداولوها و قرءوها و کتبوها فی حیاته و طارت فی جمیع بقاع الأرض و له فیها تعبیرات رائقة و ألفاظ رشیقة غالبا لم یسلک فیها مسلکه أهل عصره و لا من قبلهم و لا من بعدهم.و بالجملة،فالنّاس فی التّاریخ من أهل عصره فمن بعدهم عیال علیه و لم یجمع أحد فی هذا الفنّ کجمعه و لا حرّره کتحریره.قال البدر النّابلسی فی مشیخته:کان علاّمة زمانه فی الرّجال و أحوالهم حدید الفهم ثاقب الذّهن، و شهرته تغنی عن الإطناب فیه]انتهی ما أردنا نقله من«البدر الطالع».

و مولوی صدیق حسن خان معاصر در«تاج مکلّل»گفته محمّد بن أحمد بن عثمان بن قائماز الذهبی الحافظ الکبیر ولد سنة 673،قال فی«البدر الطّالع»:

و أجاز له فی سنة مولده جماعة بعنایة أخیه من الرّضاع أخذ عن الدّمیاطی و ابن الصّواف و مهر فی فنّ الحدیث و جمع فیه المجامیع المفیدة الکثیرة قال ابن حجر حتّی کان أکثر أهل عصره تصنیفا و جمع«تاریخ الإسلام»فأربی فیه علی من تقدّمه بتحریر أخبار المحدّثین خصوصا،انتهی.و لعلّ تاریخ الإسلام فی زیادة علی عشرین مجلّدا وقفت منه علی أجزاء،و له المیزان فی نقد الرجال جعله مختصّا بالضّعفاء الّذین قد تکلّم فیهم متکلّم و إن کانوا غیر ضعفاء فی الواقع و لهذا ذکر فیه مثل ابن معین و علیّ بن المدینی باعتبار أنّه قد تکلّم فیهما متکلّم و هو کتاب مفید و جمیع مصنّفاته مقبولة مرغوب فیها رحل إلیه النّاس لأجلها و أخذوها عنه و تداولوها و قرءوها و کتبوها فی حیاته و طارت فی جمیع بقاع الأرض و له فیها تعبیرات رائقة و ألفاظ رشیقة غالبا لم یسلک فیها مسلک(مسلکه.ظ)أهل عصره و لا من قبلهم و لا من بعدهم]الی أن نقل المعاصر:

[قال الصّفدی:لم یکن عنده جمود المحدّثین بل کان ففیه النّفس له دربة بأقوال النّاس،مات رحمه اللّه تعالی فی سنة 748.قال الصّلاح الکتبیّ:أتقن الحدیث و رجاله و نظر علله و أحواله و عرف تراجم النّاس و أبان الإبهام فی تواریخهم و الإلباس،

ص: 33

جمع الکثیر و نفع الجمّ الغفیر و أکثر من التّصنیف و وقر(کفی.ظ)بالاختصار معرفة (مؤنة.ظ)التّطویل فی التّألیف.وقف ابن الزّملکانی علی«تاریخ الإسلام»و قال:هذا کتاب جلیل،و من شعره:

إذا قرء الحدیث علیّ شخص و أخلی موضعا لوفاة مثلی

فما جازی باحسان لأنّی أرید حیاته و یرید قتلی!

و قال أیضا:العلم:قال اللّه،قال رسوله إن صحّ،و الإجماع،فاجهد فیه

و حذار من نصب الخلاف جهالة بین الرّسول و بین رأی فقیه]انتهی.

و نیز مولوی صدیق حسن خان معاصر در«إتحاف النّبلاء»گفته:[محمّد ابن أحمد بن عثمان بن قائماز،الشیخ الإمام العلاّمة شمس الدّین أبو عبد اللّه الذّهبی، حافظ لا یجاری.و لاحظ الابیاری(لا یباری ظ).متقن بود در حدیث و رجال آن و ناظر بود در علل و أحوال آن،عارف بود بتراجم ناس و إبانت ایهام در تواریخ ایشان،بسیار جمع کرده و بسیار کسان را نفع بخشیده و در تصنیف اکثار فرموده و مطوّلات را در تألیف مختصر ساخته.شیخ کمال الدّین بن الزّملکانی چون بر تاریخ کبیر او که مسمّاست بتاریخ الإسلام جزء بعد جزء واقف شده گفته:این کتاب جلیل القدر است و آن دربست مجلّد بود،و کتاب تاریخ البلاد(النبلاء.ظ)نیز بست مجلدست؛و از تصانیف اوست «الدّول الإسلامیه»و«طبقات القرّاء»و«طبقات الحفّاظ»دو مجلّد و«میزان الاعتدال»سه مجلّد و المثبت(المشتبه.ظ)فی الاسماء و الأنساب یک مجلد و بناء الرجال(الدجال.ظ)یک مجلد و تهذیب(تذهیب.ظ)التهذیب یک مجلّد(سه مجلّد.ظ)و اختصار سنن بیهقی پنج مجلّد و«تنقیح أحادیث التّعلیق»لابن جوزی «و المستحلی اختصار المحلی»و المقتنی فی(الکنی و.صح.ظ)المغنی فی الضعفاء و«اختصار مستدرک»للحاکم دو مجلّد و«اختصار تاریخ ابن عساکر»ده مجلّد و«اختصار تاریخ خطیب» دو مجلد و«توقیف أهل التوفیق علی مناقب الصّدّیق»یک مجلّد و«نعم السّمر فی سیرة عمر»یک مجلّد و«التّبیان فی مناقب عثمان»یک مجلد و«فتح الطالب(المطالب.ظ) فی أخبار علیّ بن أبی طالب»یک(مجلد.صح.ظ)،«معجم أشیاخ»و در آن یک هزار و سه صد

ص: 34

کس را ذکر نموده،و اختصار کتاب الجهاد لابن عساکر یک مجلد،«ما بعد الموت» یک مجلّد،«هالة البدر فی عدد أهل بدر»و او راست«تراجم الأعیان»برای هر یکی مصنّفی قائم الذّات نوشته مثل أئمه أربعه و کسی که جاری مجرای ایشانست و لیکن همه را در«تاریخ العلماء و النبلاء»داخل نموده.مولد وی بماه ربیع الاول سنه ثلاث و سبعین و ستّ مائة بود از أشعار اوست:قطعه، إذا قرء الحدیث علیّ شخص فأخلی موضعا لوفاة مثلی

فما جازی بإحسان لأنّی أرید حیاته و یرید قتلی

و قال أیضا:قطعه، العلم:قال اللّه،قال رسوله إن صحّ و الإجماع فاجهد فیه

و حذار من نصب الخلاف جهالة بین الرّسول و بین رأی فقیه

توفی سنة ثمان و أربعین و سبعمائة]انتهی.

فهذا الذهبی عمدة أحبار هم النّقّاد،و أسوة کبارهم الأمجاد،قد سمح باظهار الحقّ الصّریح و جاد،و أربی علی ذوی شاکلته بهذا التّبیین و زاد،فلا یصرف الوجه بعد تصریح الذّهبیّ البارع الخبیر النّقّاد،بصحّة هذا الخبر اللاّمع المزهر المتشعشع الوقّاد؛إلاّ من ذهب عریضا فی تیهاء العصبیّة و العناد،و أوغل سادرا فی غلواء التّمرّد و اللّداد،فأسعر من أضغانه نارا عظیمة الاحتدام و الاحتداد،و أجری من عدوانه نکباء مهولة الاقتلاع و الاشتداد،و الحمد للّه المتفضّل الواقی عن زیغه بعظیم الإسعاد و الإنجاد،و هو الموضح طریق الرّشد و الصّواب لمن رام السّلوک و زاد.

قال: أحبّوا اللّه لما یغذوکم من نعمه و أحبّونی لحبّ اللّه و أحبّوا أهل بیتی لحبّی.

و عن عبد الرحمن بن عوف رضی اللّه عنه قال:قال النّبیّ صلی اللّه علیه و سلّم: أوصیکم بعترتی خیرا و إنّ موعدکم الحوض.

و عن زید بن أرقم رضی اللّه عنه قال:قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم:

إنّی تارک فیکم ما إن تمسّکتم به لن تضلّوا بعدی أحدهما أعظم من الآخر کتاب اللّه حبل ممدود من السّماء إلی الأرض و عترتی أهل بیتی و لن یتفرّقا حتّی یردا علیّ الحوض فانظرونی(فانظروا.ظ)کیف تخلفونی فیهما.

و ورد عن عبد اللّه بن زید عن أبیه أنّ النبیّ صلی اللّه علیه و سلّم قال: من أحبّ أن ینسأ له فی أجله و أن یمتّع بما خوّله اللّه فلیخلفنی فی أهلی خلافة حسنة،فمن لم یخلفنی فیهم بتک عمره و ورد علیّ یوم القیمة مسودّا وجهه.

و فی روایة عن زید بن أرقم أنّ رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم قام خطیبا بماء یدعی(خمّا.ظ) بین مکّة و المدینة فحمد اللّه و أثنی علیه و وعظ و ذکّر ثم قال:أمّا بعد،أیّها النّاس! إنّما أنا بشر یوشک أن یأتینی رسول ربّی فأجیب و أنا تارک فیکم ثقلین أوّلهما کتاب اللّه فیه الهدی و النّور،فخذوا بکتاب اللّه و استمسکوا به و أهل بیتی،أذکّرکم اللّه فی أهل بیتی،أذکّرکم اللّه فی أهل بیتی،أذکّرکم اللّه فی أهل بیتی.

و فی روایة: کتاب اللّه هو حبل اللّه من اتّبعه کان علی الهدی و من ترکه کان علی الضّلالة.

قوله صلی اللّه علیه و سلّم: و أنا تارک فیکم ثقلین ،سمّاهما ثقلین لأنّ الاخذ بهما و العمل بهما و المحافظة علی رعایتهما ثقیل و قد جعلهما ثقلین لأنّ کلّ نفیس و خطیر ثقل.و منه الثّقلان الإنس و الجنّ لأنّهما فضّلا بالتّمییز و الجعل(و العقل.ظ)علی سائر الحیوان،کلّ شیء له وزن و قدر یتنافس فیه فهو ثقل و سمّاهما بذلک إعظاما لقدرهما،و فسّروا قوله تعالی «إِنّا سَنُلْقِی عَلَیْکَ قَوْلاً ثَقِیلاً» أنّ أوامر اللّه تعالی و فرائضه و نواهیه لا یؤدّی إلاّ بتکلف ما یثقل.و قیل:

أی له وزن قال زید بن الأرقم(أرقم.ظ)رضی اللّه عنه:أهل بیته أصله و عصبته الّذین حرموا الصّدقة بعده آل علیّ و آل عقیل و آل جعفر و آل عباس.و

عن أبی سعید الخدری رضی اللّه عنه قال:سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم یقول: یا أیّها النّاس!إنّی ترکت فیکم ما(إن.صح.ظ)أخذتم به لن تضلّوا بعدی أحدهما أکبر من الآخر کتاب اللّه (حبل.صح.ظ)ممدود بین السّماء و الأرض و عترتی أهل بیتی،ألا و إنّهما لن یفترقا حتّی

ص: 36

یردا علیّ الحوض. غریب.و

عن جابر رضی اللّه عنه قال: رأیت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم فی حجّته یوم عرفة و هو علی ناقته القصواء یخطب فسمعته یقول:یا أیها النّاس! إنّی ترکت فیکم ما إن أخذتم به لن تضلّوا کتاب اللّه و عترتی أهل بیتی].

و نیز زرندی در«نظم درر السّمطین»بعد ایراد بعض أحادیث گفته:

[روی زید بن أرقم رضی اللّه عنه قال: أقبل رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم یوم حجّة الوداع فقال:إنّی فرطکم علی الحوض و إنّکم تبعی و إنّکم توشکون أن تردوا علیّ الحوض؛فأسألکم عن ثقلیّ کیف خلفتمونی فیهما.فقام رجل من المهاجرین فقال:ما الثّقلان؟قال:الأکبر منهما کتاب اللّه سبب طرفه بید اللّه و سبب طرفه بأیدیکم فتمسّکوا به و الأصغر عترتی،فمن استقبل قبلتی و أجاب دعوتی فلیستوص بهم خیرا، أو کما

قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم: فلا تقتلوهم و لا تقهروهم و لا تقصروا عنهم إنّی قد سألت لهم اللّطیف الخبیر فأعطانی أن یردوا علیّ الحوض کتین، أو قال:

کهاتین،و أشار بالمسبحتین،ناصرهما لی ناصر و خاذلهما لی خاذل و ولیّهما لی ولیّ و عدوّهما لی عدوّ].

و نور الدین سمهودی در«جواهر العقدین»در ذکر طریق این حدیث گفته:

[روی الحافظ جمال الدّین محمّد بن یوسف الزّرندی المدنی فی کتابه«نظم درر السّمطین» حدیث زید من غیر إسناد و لا غرو؛و لفظه:

روی زید بن أرقم قال: أقبل رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم یوم حجّة الوداع فقال:إنّی فرطکم علی الحوض و إنّکم تبعی و إنّکم توشکون أن تردوا علیّ الحوض فأسئلکم عن ثقلیّ کیف خلفتمونی فیهما.

فقام رجل من المهاجرین فقال:ما الثّقلان؟قال:الأکبر منهما کتاب اللّه سبب طرفه بید اللّه و سبب طرفه بأیدیکم فتمسّکوا به و الأصغر عترتی فمن استقبل قبلتی و أجاب دعوتی فلیستوص بهم خیرا، أو کما

قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم: فلا تقتلوهم و لا تقهروهم و لا تقصروا عنهم و إنّی قد سألت لهم اللّطیف الخبیر فأعطانی أن یردوا علیّ الحوض کتین،أو قال:کهاتین،فأشار بالمسبّحتین،ناصرهما لی ناصر و خاذلهما لی خاذل و ولیّهما لی ولیّ و عدوّهما لی عدوّ. و قال الحافظ جمال الدین المذکور:و

ورد

ص: 37

عن عبد اللّه بن زید عن أبیه أنّ النبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم قال: من أحبّ أن ینسأ له فی أجله و أن یمتّع بما خوّله اللّه فلیخلفنی فی أهلی خلافة حسنة،فمن لم یخلفنی فیهم بتر عمره و ورد علیّ یوم القیامة مسودّا وجهه]انتهی.

و شطری از مآثر زاهره و مفاخر باهرۀ حافظ زرندی و نبذی از عظمت شان و رفعت مکان او بر متتبع«کواکب دراری-شرح صحیح بخاری»تصنیف شمس الدین محمّد بن یوسف بن علی الکرمانی و«مشیخۀ جنید بلیانی»تخریج شمس الدین جزری مأخذ ترجمه جمال الدین زرندی و«درر کامنه فی أعیان المائة الثامنه»ابن حجر عسقلانی و«توضیح الدّلائل»سیّد شهاب الدین أحمد و«فصول مهمّه» ابن الصّبّاغ مالکی و«جواهر العقدین»نور الدین سمهودی و«سبل الهدی و الرّشاد»محمّد بن یوسف الشّامی و«وسیلة المآل»أحمد بن الفضل ابن محمّد باکثیر المکّی و«مفتاح النّجاء»مرزا محمّد بن معتمد خان بدخشی و«ذخیرة المآل»أحمد بن عبد القادر العجیلی و«منتهی المقال»مفتی صدر الدین خان دهلوی و«معرکة الآراء»مولوی سلامة اللّه بدایونی و«منتهی الکلام»مولوی حیدر علی فیض آبادی معاصر؛واضح و لائحست.

فهذا الزرندی حافظهم الحجّة المقبول بین الحجج،الّذی رقی لنبله إلی شامخات المعالی و عرج،قد سلک سبیل الإذعان و نهج،و مشی فی طریق الإنصاف و درج،حیث روی هذا الحدیث المطفی من شبهات أهل العدوان ثائر القتام و الرّهج، المبیخ من نزغات ذوی الشّنئان لاهب الضّرام و الوهج،فلا ینحرف عنه غبّ هذا إلاّ من فی صدره حرج،و لا ینخزل عنه اثر ذلک إلاّ من فی طبعه عوج، و لا یمتری فیه إلاّ من التطم فیه الضّلال و اعتلج،و لا یرتاب فیه إلاّ من اقتطعه الغیّ و اختلج.

آن بخطّ عرب؛پیش نظر قاصر حاضرست(1) گفته:[و من توقیره صلّی اللّه علیه و سلّم برّه و برّ آله و ذرّیّته و امّهات المؤمنین

قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم: أنشدکم اللّه فی أهل بیتی،ثلاثا،قال الرّاوی:قلنا لزید:من أهل بیته؟قال:آل علیّ و آل جعفر و آل عقیل و آل العباس.

و قال صلّی اللّه علیه و سلّم: إنّی تارک فیکم ما إن أخذتم به لن تضلّوا کتاب اللّه و عترتی أهل بیتی فانظروا کیف تخلفونی فیهما].

و نیز در کتاب«المنتقی»گفته:[و من طعن فی نسب شخص من أولاد فاطمة رضی اللّه عنها بأن قال:أفنی الحجّاج بن یوسف ذرّیّتها و لم یبق أحد منهم و لیس فی الدّنیا أحد یصحّ نسبه إلیها؛فقد ظلم و کذب و أساء،فان تعمّد ذلک بعد ما نشأ فی بلاد علماء الدّین کاد یکون کافرا لأنّه یخالف ما قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم علی ما

ثبت فی التّرمذی عن زید بن أرقم أنّه قال:قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم: إنّی تارک فیکم ما ان تمسّکتم به لن تضلّوا بعدی أحدهما أعظم من الآخر کتاب اللّه حبل ممدود من السّماء إلی الأرض و عترتی أهل بیتی و لن یتفرّقا حتّی یردا علیّ الحوض فانظروا کیف تخلفونی فیهما و قد تقدّم فی حدیث المباهلة

ص: 39

قوله صلّی اللّه علیه و سلم: اللّهمّ هولاء أهل بیتی. قال مؤلّف هذا الکتاب سعید ابن مسعود الکازرونی؛جعله اللّه ممّن دخل فی العلم من طریق الباب حتّی یفوز بالسّداد و الصّواب:فما دام القرآن باقیا فأولاد فاطمة باقون،لظاهر الحدیث الصحیح).

و سعید الدین کازرونی از أکابر علماء مشاهیر و أجلّۀ کملاء نحاریر و أعاظم محدّثین محققین و أفاخم مسندین منقدین سنّیّه می باشد.

محمد بن أحمد بن محمد السمرقندی در صدر«ترجمه منتقی»گفته:[مؤلّف کتاب:مولانا و سیّدنا أستاد المحدّثین قدوة العلماء المتّقین اسوة المفسّرین رافع أعلام ترجمۀ سعید الدین کازرونی صاحب منتقی الشّریعة و سالک مسالک الحقیقة مفسّر الأحادیث النّبویّة و مستخرج الأخبار المصطفویّه،الشّیخ العالم العارف الزّاهد سعید الملّة و الحقّ و الدین،محمّد بن مسعود بن محمّد ابن مسعود الکازرونی،أسکنه اللّه تعالی بحبوحة الجنان و أفاض علیه سجال الرّحمة و الرّضوان گوید:حق تعالی مرا توفیق بخشید تا در فضائل قدسیّه و أحادیث نبویّه پوئیدم و در حالت صغر سنّ بشرف صحبت علما مشرّف گشتم و چند کتاب تألیف کردم از آن جمله:

«شرح مشارق الأنوار»و کتاب«شفاء الصّدور»و«مسلسلات»و دیگر مختصرات و در استکشاف معانی آن أحادیث کوشش بلیغ نمودم،بعد از آن بر کتب موالید بگذشتم و أکثر آن از غثّ و سمین کلام خالی نبود،در خاطر آمد که کتاب میلادی تألیف کند که صادق ترین میلادها باشد و کتاب و سنّت بر آن ناطق و أخبار منقوله و آثار معقوله بر آن شاهد تا وسیله باشد مرا بدخول جنّت و حصول رحمت،پس عزم جزم کردم و بعد از استخاره؛خزائن کتب نبوی و أخبار مصطفوی را جمع کردم و از آن دریای بی پایان این درر شاهوار بیرون آوردم و بترتیب هر یکی بجای خود منظوم کرده متفرّقات آن جمع کردم تا قوت روح و قوّت جان طالبان دین گردد،و مجموع کتاب از مبدء نور نبوت آن حضرت تا زمان ولادت آن حضرت علیه الصلوة و السّلام و آنچه در مدّت عمر بر آن حضرت گشته(گذشته.ظ)تا زمان نبوت و ظهور حال او در رسالت

ص: 40

تا زمان هجرت و آنچه در شهور و سنین گذشته تا زمان وفات آن حضرت علیه و آله الصلوة و السّلام مرتب بیان کرده تا أحوال در سیرت سنیّه محمّدیّه ظاهر گردد و حقّ روشن گردد و باطل مضمحلّ شود.و این کتاب بزبان عربی بود و فرزند عزیز و خلف صدق او سلالة العلماء المتورّعین،سلیل العرفاء المحقّقین،کاشف قناع الحقیقه،سالک مناهج الطریقة،اسوة المحدّثین-و قدوة المفسرین،برهان الفقهاء،سلطان الادباء شیخ الإسلام و المسلمین،عفیف الملة و الدین محمّد،علیه الرّحمة و الغفران جهت آنکه خلائق محظوظ گردند و این خیر عام شود و آن را بلفظ فارسی ترجمان کرد،و این صوفی مسکین محمّد بن أحمد بن محمّد الصّوفی السّمرقندی چند نوبت بعربی و فارسی از زبان مولانا مرحوم سعید قدس اللّه روحه شنیده]إلی آخره.

و ابن حجر عسقلانی در«درر کامنه فی أعیان المائة الثامنه»گفته:[محمّد بن مسعود بن محمّد بن خواجه إمام مسعود بن محمّد بن علی بن أحمد بن عمر بن إسماعیل بن الشیخ أبی علی الدّقّاق البلیانی الکازرونی،ذکره ابن الجزری فی«مشیخة الجنید البلیانی»].إلی أن قال:[ثم قال:(1) کان سعید الدّین محدّثا فاضلا سمع الکثیر و أجاز له المزّی صاحب(ظ)«تهذیب الکمال»و جماعة و خرّج المسلسل و ألّف«المولد النّبویّ»فأجاد،و مات فی اواخر جمادی الآخرة سنة 758].

و محیی الدین محمد بن الخطیب القاسم در حاشیۀ«روض الاخیار- المنتخب من ربیع الأبرار»در حاشیۀ قول«أرسل الزّهریّ إلی مصر فقیل:لا ندخل مصر ففیها طاعون.فقال:إنّما خلقنا لطعن أو طاعون!أی للشّهادة»گفته:[نقله(2) الشّیخ أبو سعید محمّد بن أحمد بن عمر بن محمّد الکازرونی ثم البلیانی فی«شرح المشارق» کان شیخا محدّثا فی وقته کتب إجازة بعض تلامذته سنة ثمان و ثلثین و ثمانمائة(سبعمائة .ظ)بهراة،و روی عنه الشّیوخ،منهم:الشّیخ شمس الدّین محمّد بن محمّد بن محمّد الجزری

ص: 41

الشّافعیّ،و کان الجزریّ شیخ المحدّثین فی أوانه و إمام القرّاء فی زمانه و أجازه(1) و ألبسه الخرقة فی دار السّنّة الّتی بناها بشیراز یوم الجمعة بعد الصّلوة فی الثانی عشر من جمادی الآخرة سنة تسع عشرة و ثمانمائة و أجاز له إلباس الخرقة و روایة ما یجوز لنفسه روایته بعد.و البلیان-بفتح الباء الموحّدة و الیاء المثنّاة التّحتانیّة بعد اللاّم و بالنون-اسم بلد.و الجزریّ-بالفتحتین-نسبة إلی الجزیرة اسم بلدة فی شمال الموصل یحیط به الدّجلة].

و علامه تاج الدین الدهان المکی در کتاب«کفایة المتطلّع»که در آن مرویّات شیخ خود حسن بن علی العجیمی وارده کرده می فرماید:[کتاب«شرح المشارق»للشّیخ سعد(سعید.ظ)الدّین محمّد بن مسعود الکازرونی رحمه اللّه تعالی، أخبر به عن الخطیب علی بن أبی البقاء العمری المکّی،عن المعمّر محمّد حجازی الشعرانی، عن عز(العزّ.ظ)العلاّمة محمّد ارکماس،عن الحافظ عمر بن الحافظ تقی الدّین بن فهد، عن والده الحافظ تقی الدّین محمّد بن فهد و الإمام عفیف الدّین عبد اللّه بن شرف عبد الرّحیم،کلاهما عن والد الثّانی الإمام شرف الدین أبی السّعادات عبد الرّحیم بن عبد الکریم الجرهی،عن والد المؤلّف الإمام سعد(سعید.ظ)الدّین محمّد بن مسعود الکازرونی، فذکره]انتهی.

فهذا الکازرونی شیخهم السّعید الأسعد،و محدّثهم المسند الأسند،و کابرهم الفذّ المفرد،و بارعهم الواحد الأوحد،قد روی هذا الحدیث الجیّد الأجود،الواجب إذعانه علی کلّ أحمر و أسود،و أثبته بالحتم إرغاما لمن کذّب و فنّد،و صحّحه بالجزم تبکیتا لمن مال إلی الجحود و أخلد،فواها لمن حضّض علیه المهتدین و أرشد،و سحقا لمن

ص: 42

نکب عنه المقبلین و زهد.

و نیز ابن کثیر در تفسیر خود بذیل تفسیر آیۀ مودّت گفته:[

و قد ثبت فی الصّحیح أنّ رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم قال فی خطبته بغدیر خمّ: إنّی تارک فیکم الثّقلین کتاب اللّه و عترتی و إنّهما لن یفترقا حتّی یردا علیّ الحوض]. و نیز در آن بذیل تفسیر آیۀ مذکوره گفته:[

و قال الإمام أحمد رحمه اللّه:حدّثنا إسماعیل بن إبراهیم،عن أبی حیان التّیمی، حدّثنی یزید بن حیّان قال: انطلقت أنا و حصین بن میسرة(سبرة.ظ)و عمر(عمرو.ظ) ابن مسلم إلی زید بن أرقم رضی اللّه عنه فلمّا جلسنا إلیه قال له حصین:لقد لقیت یا زید خیرا کثیرا،رأیت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم و سمعت حدیثه و غزوت معه،و صلّیت معه،لقد رأیت یا زید خیرا کثیرا حدّثنا یا زید ما سمعت من رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم؟فقال:یا بن أخی! و اللّه لقد کبر سنّی و قدم عهدی و نسیت بعض الّذی کنت أعی من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم فما حدّثتکم فاقبلوه و ما لا فلا تکلّفونیه.ثم قال رضی اللّه عنه:قام رسول اللّه یوما خطیبا فینا بماء یدعی خمّا بین مکّة و المدینة،فحمد اللّه تعالی و أثنی علیه و ذکّر و وعظ ثمّ قال صلی اللّه علیه و سلّم:أمّا بعد،ألا أیّها النّاس!إنّما أنا بشر یوشک أن یأتینی رسول ربی فأجیب و إنّی تارک فیکم الثّقلین أوّلهما کتاب اللّه تعالی فیه الهدی و النّور فخذوا بکتاب اللّه و استمسکوا به.فحثّ علی کتاب اللّه و رغّب فیه و قال صلی اللّه علیه و سلّم:و أهل بیتی،أذکّرکم اللّه فی أهل بیتی،أذکّرکم اللّه فی أهل بیتی فقال له حصین:و من أهل بیته؟أ لیس نساؤه من أهل بیته؟قال:إنّ نساؤه من أهل بیته و لکنّ أهل بیته من حرم علیه الصّدقة بعده.قال و من هم؟قال:هم آل علی و آل عقیل و آل جعفر و آل العبّاس رضی اللّه عنهم.قال:أ کلّ هؤلاء حرم علیه الصّدقة؟قال:نعم! و هکذا رواه مسلم فی الفضائل و النّسائیّ من طرق عن یزید بن حبّان به.و قال أبو عیسی التّرمذیّ:

حدّثنا علیّ بن المنذر الکوفیّ،حدّثنا محمّد بن فصیل،حدّثنا الأعمش،عن عطیّة، عن أبی سعید و الأعمش عن حبیب عن أبی ثابت،(حبیب بن أبی ثابت.ظ)عن زید بن أرقم رضی اللّه عنه،قال:قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم: إنّی تارک فیکم ما إن تمسّکتم به لن تضلّوا بعدی أحدهما أعظم من الآخر کتاب اللّه حبل ممدود من السّماء إلی الأرض و الآخر عترتی أهل بیتی و لن یفترقا حتّی یردا علیّ الحوض فانظروا کیف تخلفونی

ص: 44

فیهما. تفرّد بروایته التّرمذیّ ثم قال:هذا حدیث حسن غریب و

قال التّرمذی أیضا حدّثنا نصر بن عبد الرّحمن الکوفیّ،حدّثنا زید بن الحسن،عن جعفر بن محمّد،عن أبیه،عن جابر بن عبد اللّه رضی اللّه عنهما قال رأیت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم فی حجّته یوم عرفة و هو علی ناقته القصواء یخطب فسمعته یقول:أیها النّاس!إنّی ترکت فیکم ما إن أخذتم به لن تضلّوا کتاب اللّه و عترتی أهل بیتی. تفرّد به الترمذیّ أیضا و قال حسن غریب و فی الباب:عن أبی ذر و أبی سعید و زید بن أرقم و حذیفة بن أسید رضی اللّه عنهم].

و سابقا در روایت ابن عساکر واضح و آشکار شد که ابن کثیر این حدیث شریف را در تاریخ خود نیز روایت نموده و در سیاق طرق حدیث غدیر آن را بروایت حذیفة بن أسید الغفاری آورده.

و محامد عظیمه و مدائح فخیمۀ ابن کثیر بر ناظر بصیر و متتبّع خبیر کتب أئمۀ نحاریر سنّیّه،مثل«معجم مختصّ»ذهبی و«درر کامنه»ابن حجر عسقلانی مآخذ ترجمۀ ابن کثیر دمشقی و«طبقات شافعیّه»تقی الدّین أسدی و«طبقات الحفّاظ» جلال الدّین سیوطی«و طبقات المفسّرین»شمس الدّین محمّد بن علی بن أحمد الدّاودی المالکی و«مدینة العلوم»فاضل ازنیقی و«أبجد العلوم»مولوی صدیق حسن خان معاصر؛هویدا و آشکارست در این جا روما للاختصار از بعضی عبارات اقتصار می رود.

شمس الدین الداودی المالکی در«طبقات المفسّرین»گفته:[إسماعیل ابن عمر بن کثیر بن ضوء بن کثیر بن ضوء بن درح،الحافظ عماد الدّین أبو الفداء ابن الخطیب شهاب الدین أبو حفص العرمینی البصری الدّمشقی الشافعی،مولده بقریة شرقی بصری من أعمال دمشق سنة إحدی و سبعمائة،کان قدوة العلماء و الحفّاظ و عمدة أهل المعانی و الألفاظ،تفقّه علی الشّیخین برهان الدّین الفزاری و کمال الدین بن قاضی شهبه ثمّ صاهر الحافظ أبا الحجّاج المزّی و لازمه و أخذ عنه و أقبل علی علم الحدیث و أخذ الکبیر عن ابن تیمیّة و قرأ الأصول علی الأصفهانی

ص: 45

و سمع الکثیر و أقبل علی حفظ المتون و معرفة الأسانید و العلل و الرّجال و التّخاریج حتّی برع فی ذلک و هو شابّ،و صنّف فی صغره کتاب«الأحکام»علی الأبواب و التّفسیر و التّاریخ المسمّی«بالبدایة و النهایة»و«التّفسیر»و کتابا فی جمع المسانید العشرة و اختصر«تهذیب الکمال»و أصناف إلیه ما تأخّر فی«المیزان» سمّاه«المکیل»و«طبقات الشّافعیّة»و«مناقب الإمام الشّافعی»و خرّج الأحادیث الواقعة فی«مختصر ابن الحاجب»و سیرة صغیرة و شرع فی أحکام کبیرة حافلة کتب منها مجلّدات إلی الحجّ و شرح قطعة من البخاری و قطعة من«التّنبیه» و ولی مشیخة أمّ الصّالح بعد موت الذّهبیّ و بعد موت السّبکی مشیخة دار الحدیث الأشرفیّة مدّة یسیرة ثمّ أخذت منه.و ذکره شیخه الذّهبیّ فی«المعجم المختصّ» و قال:فقیه مفنّن و محدّث متقن و مفسّر.و قال تلمیذه الحافظ شهاب الدین بن حجر:کان أحفظ من أدرکناه لمتون الحدیث و أعرفهم بتخریجها و رجالها و صحیحها و سقیمها و کان أقرانه و شیوخه یعترفون له بذلک و کان یستحضر أشیاء کثیرة من الفقه و التاریخ قلیل النّسیان و کان فقیها جیّد الفهم صحیح الذّهن و یحفظ«التّنبیه»إلی آخر وقت و یشارک فی العربیّة مشارکة جیّدة و ینظم الشّعر و ما أعرف أنّی اجتمعت علیه مع کثرة تردّدی إلیه إلاّ و استفدت منه.و قال غیره:و کانت له خصوصیّة بالشّیخ تقی الدّین بن تیمیّة و مناضلة عنه و اتّباع له فی کثیرة من آرائه و کان یفتی برأیه فی مسئلة الطّلاق و امتحن بسبب ذلک و أوذی،مات فی یوم الخمیس السّادس و العشرین من شعبان سنة أربع و سبعین و سبعمائة و دفن بمقبرة الصّوفیة عند شیخه ابن تیمیّة قال فی«أنباء الغمر»:و هو القائل:

تمرّ بنا الأیام تتری و إنّما نساق إلی الآجال و العین تنظر

فلا عائد ذاک الشّباب الّذی مضی و لا زائل هذا المشیب المکدّر

ذکره ابن قاضی شهبة و شیخنا فی«طبقات الحفّاظ»].

و مولوی صدیق حسن خان معاصر در«أبجد العلوم»گفته:[أبو الفداء إسماعیل بن عمر بن کثیر القرشی البصری ثمّ الدّمشقی الفقیه الشّافعی الحافظ

ص: 46

عماد الدّین ابن الخطیب شهاب الدّین المعروف بالحافظ ابن کثیر،ولد سنة سبعمائة و قدم دمشق و له نحو سبع سنین مع أخیه بعد موت أبیه و حفظ«التّنبیه» و«مختصر ابن الحاجب»و تفقّه بالبرهان الفراری و الکمال ابن شهبة ثم صاهر المزّیّ و صحب شیخ الإسلام ابن تیمیّة و مدحه فی کتابه«الباعث الحثیث»أحسن مدح و قرأ فی الاصول علی الأصبهانیّ و کان کثیر الاستحضار و قلیل النّسیان جیّد الفهم مشارکا فی العربیّة ینظم نظما وسطا قال ابن حجی(حجر.ظ):ما اجتمعت به قطّ إلاّ استفدت منه و قد لازمته ستّ سنین،و ذکره الذّهبیّ فی معجمه المختصّ فقال:الإمام المحدّث المفتی البارع،و وصفه بحفظه المتون،و سمع من ابن عساکر و غیره،و لازم الحافظ المزّیّ و تزوّج بابنته و سمع علیه أکثر تصانیفه و أخذ عن الشّیخ تقی الدّین ابن تیمیّة فأکثر عنه و صنّف التّصانیف الکثیرة فی التّفسیر و التّاریخ و الأحکام.و قال ابن حبیب فیه:إمام ذوی التسبیح و التّهلیل و زعیم أرباب التّأویل،سمع و جمع و صنّف و أطرب الأسماع بأقواله و شنف و حدّث و أفاد و طارت أوراق فتاواه إلی البلاد و اشتهر بالضّبط و التّحریر و انتهت إلیه ریاسة العلم فی التّاریخ و الحدیث و التّفسیر،مات بدمشق خامس عشر شعبان و قد أجاز لمن أدرکه حیّا و هو القائل:

تمرّ بنا الأیّام تتری و إنّما نساق إلی الآجال و العین تنظر!

و لا عائد ذاک الشّباب الّذی مضی و لا زائل هذا المشیب المکدّر!

و لو قال:فلا عائد صفوا الشّباب،لکان أصنع]انتهی.

فهذا حافظهم البارع المعروف بابن کثیر،المحرز،عندهم للفضل الجمّ الدّثر الکثیر،قد روی هذا الحدیث الاثیل الأثیر،المزری بسناعته المبهرة علی الدر النثیر،فلا یجحده إلاّ معاند للفتنة مثیر،و لا ینکره إلاّ حائد فاضح العثیر،و لا یرتاب فیه إلاّ حائر لا یدری التّذویب من التّخثیر،و لا یمتری فیه إلاّ بائر لا یمیز بین التّخشین و التّوثیر.

الخدری رضی اللّه عنه قال:قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم: إنّی تارک فیکم الثقلین کتاب اللّه حبل ممدود من السّماء إلی الأرض و أهل بیتی. و یروی: عترتی لم(و لن.ظ)یفترقا حتی یردا علیّ الحوض].

و نیز در آن گفته:[

و عن جبیر بن مطعم رضی اللّه عنه قال.قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم:

أ لست بولیّکم؟قالوا:بلی!یا رسول اللّه!قال:إنّی أوشک أن ادعی فأجیب و إنّی تارک فیکم الثّقلین کتاب اللّه ربّنا(ربّی.ظ)و عترتی أهل بیتی فانظروا کیف تحفظونی فیهما].

و سید علی همدانی از أعاظم علمای أعلام و أفاخم اولیای عظام اهل سنت بوده،شطری از محاسن مبهره و محامد مزهره و مناقب معجبه و مفاخر مطربۀ او بر ناظر«خلاصة المناقب»نور الدّین جعفر بدخشانی و«نفحات الانس»عبد الرّحمن جامی و«کتائب أعلام الأخبار»کفوی و«جامع السّلاسل»مجد الدّین بدخشانی و «توضیح الدّلائل»سیّد شهاب الدین أحمد و«فواتح»حسین بن معین الدّین میبندی و«سمط مجید»شیخ أحمد قشاشی و رساله«انتباه»شاه ولی اللّه والد ماجد مخاطب و«إیضاح لطافة المقال»فاضل رشید تلمیذ مخاطب وحید و غیر آن واضح و لائح است.

فهذا عارفهم الهمدانی و عالمهم الرّبّانی،و سالکهم الوحدانی،و فذّهم الفردانی،المعروف لدی القاصی و الدّانی،علی بن شهاب الدّین الهمدانی،قد روی هذا الحدیث المضیء بالنّور الشّعشانی،المؤتلق بالضّیاء النّورانی،فلا ینکل عن إذعانه إلاّ-المسرف الجانی،و لا یحجم عن قبوله إلاّ الضّاغن الشّانی،و لا یرتاب فیه إلاّ من سار فی طلب الحق سیر القاصر الوانی،و لا یمتری فیه إلاّ من بقی فی ید الباطل کالأسیر العانی.

آنکه حبل اللّه تعالی کبریاؤه(باشد.صح.ظ) وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمِیعاً .أمر فرموده یعنی:همه چنگ در حبل اللّه زنید،أصحّ أقاویل معتبر چهارست:بعضی فرموده اند که حبل اللّه علمای شریعت اند که بیان معانی قرآن فرمایند و عالمیان را بسبب قرآن راه نمایند،و بعضی فرموده اند که حبل اللّه مشایخ طریقت اند چون بحقیقت علماء ربّانی طائفۀ توانند بود که علم با عمل دارند،و

الشّیخ فی قومه کالنّبیّ فی أمّته، در أحادیث نبی واردست.و بعضی فرموده اند که حبل اللّه عترت حضرت رسول اللّه است، کما

قال علیه السلام: إنّی تارک فیکم الثّقلین کلام اللّه(کتاب.ظ)و عترتی،ألا فتمسّکوا بهما فإنهما حبلان لا ینقطعان إلی یوم القیامة .یعنی:در میان شما دو چیز می گزارم یکی کتاب خدا و یکی فرزندان خویش و آگاه باشید و چنگ در آن هر دو زنید بدرستی که آن دو ریسمانیست که منقطع نشوند تا روز قیامت چون أصحّ أقاویل أهل تفسیر و تأویل در حبل اللّه چهار است و آن چهار معنی در ذات شریف حضرت علی ثانی موجود بود بی اشتباه آن حضرت حبل اللّه باشد]انتهی.

و محتجب نماند که سیّد محمّد طالقانی از أجلّۀ عرفای کرام و أماثل اولیای والا مقام سنّیّه است.

مجد الدین بدخشانی در«جامع السّلاسل»بترجمۀ سیّد علی همدانی تصریح نموده که سیّد محمّد طالقانی از أعاظم خلفای اوست،و نیز مجد الدین بدخشانی در«جامع السّلاسل»ترجمۀ مستقله برای او نوشته،چنانچه در کتاب مذکور گفته:

[میر سیّد محمّد طالقانی قدس سرّه.وی نبیره سیّد محمود برادر بزرک میر سیّد علی همدانی ست.ساداتی که تا حال بر روضه مقدسه علی ثانی مجاورند و نذر و فتوح می ستانند و خود را بفرزندی امیر کبیر سید علی همدانی قدس سره نسبت می دهند از فرزندان أمیر سید محموداند،قدس أسرارهم،و إلاّ از أمیر کبیر بعد از وی فرزندی نمانده است و در هیچ نسخه مذکور نیست خدمت امیر سید محمّد خلیفه سوم علی ثانی است عالم بوده است بعلم ظاهر و باطن گویند:چون وقت بر علی ثانی تنک شد تربیت او را بخواجه بزرک خواجه اسحاق ختلانی سپردند مرتبه کمال از آنجا حاصل کرد،خوابگاه

ص: 49

وی نیز در ختلان قریب أمیر کبیر علی ثانیست.

فهذا الطالقانی المطلق عن الطّالبین نیل الحقائق أسار التّقیید و التّعقیل، المنقب للزّائدین شرح الدّقائق مشار التّمییز و التّزییل،قد أثبت هذا الحدیث العظیم التّنویل،و حقّق هذا الخبر الفخیم التّأثیل،فلا یتجرّح عن التّعریج علیه إلاّ الجاحد الغویّ الضّلیل،و لا ینکب عن التّعویل علیه إلاّ الحائد القمی الضّئیل، و اللّه العاصم بلطفه الجمیل،عن تخدیعه و التّغویل،و هو الواقی بمنّه الجزیل عن تلمیعه و التّسویل.

شمس الدین محمد بن علی بن أحمد الداودی المالکی در«طبقات المفسّرین»گفته:[مسعود بن عمر بن عبد اللّه الشیخ سعد الدّین التّفتازانی الإمام ترجمه سعد الدین تفتازانی العلاّمة،عالم بالنّحو و التّصریف و المعانی و البیان و الأصلین و المنطق و غیرها،شافعیّ،قال الحافظ ابن حجر:

ولد سنة ثنتی عشرة و سبعمائة و أخذ عن القطب و العضد و تقدّم فی الفنون و اشتهر ذکره و طار صیته و انتفع النّاس بتصانیفه،و له«شرح العضد» شرح التّلخیص»مطوّل و آخر مختصر«شرح القسم الثالث من المفتاح»«التلویح علی التنقیح»فی اصول الفقه«شرح العقائد»«شرح المقاصد»و«المقاصد»فی الکلام «المنطق»«شرح تصریف العزّی»«الإرشاد»فی النحو«حاشیة علی الکشاف»لم تتمّ،و غیر ذلک و کان فی لسانه لکنة و انتهت إلیه معرفة العلوم بالمشرق،مات بسمرقند سنة إحدی و تسعین و سبعمائة،ذکره شیخنا فی«الطبقات»].

و محمد بن علی الشوکانی در«بدر طالع»گفته:[مسعود بن عمر التفتازانی الإمام الکبیر صاحب التّصانیف المشهورة المعروف سعد الدین،ولد بتفتازان فی صفر سنة 722 و أخذ عن أکابر أهل العلم فی عصره کالعضد و طبقته و فاق فی النّحو و الصّرف و المنطق و المعانی و البیان و الأصول و التّفسیر و الکلام و کثیر من العلوم و طار صیته و اشتهر ذکره و رحل إلیه الطّلبة و شرع فی التّصنیف و هو فی ستّ عشر سنة فصنّف «الزّنجانیة»و فرغ منها فی شعبان سنة 738 بکلسان و«من شرح العقائد»فی شعبان سنة 768 و من«حاشیة العضد»فی ذی الحجّة سنة 770 و من رسالة«الإرشاد»سنة 774 کلّها بخوارزم و من«المقاصد»و شرحه فی ذی القعدة سنة 784 بسمرقند و من«تهذیب الکمال»(الکلام.ظ.م)فی رجب منها و من«شرح المفتاح»فی شوال سنة 789 بسمرقند و شرع فی«فتاوی الحنفیة»یوم الأحد التاسع من ذی القعدة سنة 769 و بهراة فی تألیف«مفتاح الفقه»سنة 772 و فی«شرح تلخیص المفتاح»سنة 786 کلیهما بسرخس و فی«حاشیة الکشّاف»فی ثامن ربیع الآخر سنة 789 بظاهر سمرقند، و هکذا ذکر تاریخ ما فرغ منه من مؤلّفاته و ما شرع فیه و لم یکمل ملاّزاده،و قال

ص: 51

فی أوّل التّرجمة ما لفظة:أستاذ العلماء المتأخرین و سیّد الفضلاء المتقدّمین مولانا سعد الملّة و الدّین،معدّل میزان المعقول و المنقول،منقّح أغصان الفروع و الاصول أبی سعید مسعود بن القاضی الإمام فخر الملّة و الدّین عمر بن المولی الأعظم سلطان العارفین الغازی التفتازانی.ثمّ ذکر ما قدّمنا من تاریخ مولده و ما بعده ثمّ قال:و توفی یوم الإثنین الثّانی و العشرین من محرّم سنة 792 بسمرقند و نقل إلی سرخس و دفن بها یوم الأربعاء التّاسع من جمادی الأولی،ثمّ قال ملاّزاده الجامع لهذه الترجمة و اسمه موسی بن محمّد بن محمود:إنّه أخذ عن عبد الکریم بن عبد الغنی و هو عن المولی حیدر و هو عن المولی سعد الملّة،یعنی صاحب التّرجمة،و أورد لصاحب التّرجمة من الشّعر قوله:

فرّق فرق الدرس و حصّل مالا فالعمر مضی و لم تنل آمالا

لا ینفعک القیاس و العکس و لا افعنلل یفعنلل افعنلالا

و أورد له أیضا قوله:

طویت باحراز العلوم و نیلها رداء شبابی و الجنون فنون!

و حین تعاطیت الفنون و نیلها تبیّن لی أنّ الفنون جنون!

قلت:و لم یذکر فی هذه الترجمة جمیع مصنّفات صاحبها بل أهمل«التّلویح» و هو من أجلّ مصنّفاته،و أهمل منها«شرح الرّسالة الشّمسیّة»و هو أیضا من أجلّها.

و بالجملة،فصاحب التّرجمة متفّرد بعلومه فی القرن الثّامن لم یکن فی أهله نظیر فیها و له من الحظّ و الشّهرة و الصّیت فی أهل عصره فمن بعدهم ما لا یلحق به فیه غیره، و مصنّفاته قد طارت فی حیاته إلی جمیع البلدان فتنافس النّاس فی تحصیلها و مع هذا فلم یذکره ابن حجر«فی الدّرر الکامنة فی أهل المائة الثّامنة»مع أنه یتعرّض لذکره فی بعض تراجم شیوخه أو تلامذته و تارة یذکر شیئا من مصنّفاته عند ترجمة من درس فیها أو طلبها،فإهمال ترجمته من العجائب المفصحة عن نقص البشر.و کان صاحب التّرجمة قد اتّصل بالسّلطان الکبیر الطّاغیة الشّهیر تیمور لنک المتقدّم ذکره و جرت بینه و بین السّیّد الشّریف الجرجانی المتقدّم ذکره مناظرة فی مجلس السّلطان

ص: 52

المذکور فی مسئلة کون إرادة الانتقام سببا للغضب أو الغضب سببا لارادة الانتقام؟فصاحب التّرجمة یقول بالأوّل و الشّریف یقول بالثّانی.قال الشّیخ منصور الکازرونی:و الحقّ فی جانب الشّریف،و جرت أیضا بینهما المناظرة المشهورة فی قوله تعالی خَتَمَ اللّهُ عَلی قُلُوبِهِمْ وَ عَلی سَمْعِهِمْ وَ عَلی أَبْصارِهِمْ غِشاوَةٌ .و یقال إنّه حکم بأنّ الحقّ فی ذلک مع الشّریف فاغتم صاحب التّرجمة و مات کمدا،و اللّه أعلم].

و نیز مولوی صدیق حسن خان معاصر در«أبجد العلوم»گفته:[مسعود ابن القاضی عمر بن برهان الدّین فخر الدّین الشّهیر بسعد الدّین التّفتازانی الإمام العلاّمة عالم بالنّحو و التّصریف و المعانی و البیان و الأصلین و المنطق و غیرها،شافعیّ،قال ابن حجر الحافظ:ولد سنة 712 و أخذ عن القطب و العضد و تقدّم فی الفنون و اشتهر ذکره و طار صیته و انتفع النّاس بتصانیفه،و له شرح العضدی و شرح التلخیص مطوّل و آخر مختصر،و شرح القسم الثالث من المفتاح،و له التّلویح شرح التوضیح و شرح العقائد النّفسیة و شرح الشّمسیّة فی المنطق و شرح تصریف الزّنجانی و الإرشاد فی النحو و تهذیب المنطق و الکلام و حاشیة الکشّاف و لم یتمّ و غیر ذلک،و تصانیفه کثیرة،و کان فی لسانه لکنة و انتهت إلیه معرفة العلوم بالمشرق،مات بسمرقند سنة 791 ذکره فتح اللّه الشّروانی فی أوائل شرحه للإرشاد و قال:لقد زرت مرقده المقدّس بسرخس فوجدت مکتوبا علی صندوق مرقده من جانب القدم:ولد فی صفر سنة 722 و توفی سنة 792 بسمرقند و نقل إلی سرخس،انتهی.ثمّ ذکّر تاریخ تألیف سائر مؤلفاته رحمه اللّه تعالی].

و مولوی صدیق حسن خان معاصر در«تاج مکلّل»گفته:[مسعود بن عمر التفتازانی الإمام الکبیر المعروف بسعد الدّین،ولد فی سنة 722 و أخذ عن أکابر أهل العلم فی عصره کالعضد و طبقته و فاق فی کثیر من العلوم و طار صیته و اشتهر ذکره و رحل إلیه الطّلبة،و شرع فی التّصنیف و هو فی ستّة عشر سنة،و توفی سنة 792،و من شعره:

طویت باحراز العلوم و نیلها رداء شبابی و الجنون فنون

ص: 53

و حین تعاطیت الفنون و نیلها تبیّن لی أنّ الفنون جنون!

تصانیفه کثیرة شهیرة متداولة بین أهل العلم کالمطوّل و المختصر و غیرهما،و قال الشّوکانیّ:و بالجملة،فصاحب التّرجمة متفرد بعلومه فی القرن الثّامن لم یکن له فی أهله نظیر فیها و مصنّفاته قد طارت فی حیاته إلی جمیع البلدان و تنافس النّاس فی تحصیلها و مع هذا لم یذکره ابن حجر فی«الدّرر الکامنة فی أهل المائة الثامنة» مع أنّه یتعرّض لذکره فی بعض تراجم شیوخه أو تلامذته و تارة یذکر شیئا من مصنّفاته عند ترجمة من درس فیها أو طلبها،فإهمال ترجمته من العجائب المفصحة عن نقص البشر.قال:و کان صاحب الترجمة قد اتّصل بالسّلطان الکبیر الطّاغیة الشّهیر تیمور لنک و جرت بینه و بین السّیّد الشّریف الجرجانی مناظرة فی مجلس السّلطان فی مسئلة کون إرادة الانتقام سببا للغضب أو الغضب سببا لإرادة الانتقام،فصاحب التّرجمة یقول بالأوّل و الشّریف یقول بالثّانی.قال الشّیخ منصور الکازرونی:و الحقّ فی جانب الشّریف،و جرت أیضا بینهما المناظرة المشهورة فی قوله تعالی«ختم اللّه علی قلوبهم و علی سمعهم و علی أبصارهم غشاوة»و یقال إنّه حکم بأنّ الحقّ فی ذلک مع الشّریف فاغتمّ صاحب التّرجمة و مات کمدا،و اللّه أعلم]انتهی.

فهذا التفتازانی حبرهم النحریر العلاّم؛و إمامهم الکبیر العلم بین الأعلام قد أثبت هذا الحدیث المشتهر فی الأنام،المعروف لعظیم شهرته لدی کلّ خاصّ و عامّ، ببیان أبرم معاقده کلّ الإبرام،و کلام أحکم دعائمه أتمّ الإحکام،فلا یماری فی تثبّته من طلب الهدی و رام،و لا یرتاب فی تحقّقه من أبصر برق الصّدق و شام، و لا یجحده إلاّ من تاه فی بوادی العمه و هام،و لا ینکره إلاّ من جال فی فیافی العته و حام.

الأزهار»فی شرح قول الإمام المنصور باللّه:

أیّهما نصّ بها أجملا له علی المکّیّ و الیثربی

بسنده إلی زید بن أرقم،قال: أقبل نبیّ اللّه صلی اللّه علیه و سلّم فی حجّة الوداع حتّی نزل بغدیر الجحفة بین مکّة و المدینة فأمر بالدّوحات فقمّ ما تحتهنّ من شوک ثمّ نادی الصّلوة جامعة فخرجنا إلی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم فی یوم شدید الحرّ إنّ منّا من یضع بعض ردائه علی رأسه و بعضه علی قدمه من شدّة الرّمضاء حتّی أتینا إلی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم فصلّی بنا الظّهر ثمّ انصرف إلینا فقال:الحمد للّه نحمده و نستعینه و نؤمن به و نتوکّل علیه و نعوذ باللّه من شرور أنفسنا و من سیّئات أعمالنا،الّذی لا هادی لمن أضلّ و لا مضلّ لمن هدی و أشهد أن لا إله إلاّ اللّه و أنّ محمّدا عبده و رسوله.أما بعد،أیّها النّاس! فإنّه لم یکن لنبیّ من العمر إلاّ النّصف من عمر الّذی قبله و إنّ عیسی بن مریم لبث فی قومه أربعین سنة و إنّی قد أشرعت فی العشرین،ألا و إنّی یوشک أن أفارقکم، ألا،و إنّی مسئول و أنتم مسئولون!فهل بلّغتکم؟فما ذا أنتم قائلون؟فقام من کلّ ناحیة من القوم مجیب یقولون:نشهد أنّک عبد اللّه و رسوله قد بلّغت رسالته و جاهدت فی سبیله و صدعت بأمره و عبدته حتّی أتاک الیقین،جزاک اللّه عنّا خیرا ما جزی نبیّا عن أمّته،فقال:أ لستم تشهدون أن لا إله إلاّ اللّه و أنّ محمّدا عبده و رسوله و أنّ الجنة حقّ و النّار حقّ و تؤمنون بالکتاب کلّه؟قالوا:بلی!قال:فإنّی أشهد أن قد صدقتکم و صدقتمونی،ألا و إنّی فرطکم و أنتم تبعی توشکون أن تردوا علیّ الحوض فأسألکم حین تلقونی عن ثقلیّ کیف خلفتمونی فیهما،قال:فأعیل(فأعضل.ظ)علینا ما ندری ما الثّقلین(الثّقلان.ظ)حتّی قام رجل من المهاجرین قال:بأبی و أمّی أنت یا رسول اللّه! و ما الثّقلان؟قال:الأکبر منهما کتاب اللّه سبب طرف بید اللّه و طرف بأیدیکم تمسّکوا به و لا تولّوا(تزلّوا.ظ)و لا تضلّوا و الأصغر منهما عترتی.من استقبل قبلتی و أجاب دعوتی فلا تقتلوهم و لا تقهروهم و لا تقصروا عنهم فإنّی قد سألت لهم اللّطیف الخبیر فأعطانی،و ناصرهما لی ناصر و خاذلهما لی خاذل و ولیّهما لی ولیّ و عدوّهما لی عدوّ.

ألا فإنّها لن تهلک أمّة قبلکم حتّی تدین بأهوائها و تظاهر علی نبوتها(نبیّها.ظ)و تقتل

ص: 55

من قام بالقسط.ثمّ أخذ بید علیّ بن أبی طالب رضی اللّه عنه و رفعها و قال:من کنت مولاه فهذا مولاه و من کنت ولیّه.فهذا ولیّه اللّهمّ وال من والاه و عاد من عاداه].

و حمید محلی از أکابر فقهای معروفین و أعاظم نبهای مشهورین نزد أعلام سنّیّه می باشد.

علامه محمد بن اسماعیل الأمیر جابجا بإفادات او استناد می نماید و به تبجیل و تعظیم تمام ذکرش می فرماید،از مفتح همین عبارت دریافتی که حضرتش او را بفقیه

و سلّم فبات تلک اللّیلة و به من الغمّ غیر قلیل،فلمّا أصبح خرج إلی النّاس و معه الرّایة فقال:لاعطینّ الرّایة الیوم رجلا یحبّ اللّه و رسوله و یحبّه اللّه و رسوله، غیر فرّار]إلخ.

و نیز در روضه ندیه گفته:[

و ذکر الفتیه العلاّمة حمید رحمه اللّه فی«المحاسن» بسنده إلی الثّعلبی بسنده إلی العبابة بن الربعی قال: بینا عبد اللّه بن عبّاس جالس علی شفیر زمزم یقول:قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم،إذ جاء رجل معتمّ بعمامة فجعل ابن عبّاس لا یقول:قال رسول اللّه إلاّ و قال الرّجل قال رسول اللّه]إلخ.

و نیز در«روضه ندیه»بعد نقل نزول آیۀ «أَ فَمَنْ کانَ مُؤْمِناً کَمَنْ کانَ فاسِقاً لا یَسْتَوُونَ» گفته:[قلت:و قد أشار الإمام المنصور باللّه إلی هذا بقوله:

و من سماه اللّه فی ذکره آل مؤمن و الزّاری علیه الشقی

قال الفقیه العلاّمه حمید فی شرحه بعد تفکیک ألفاظ البیت باسناده إلی ابن عبّاس رضی اللّه عنه ما لفظه: إنّ الولید بن عقبة قال لعلی بن أبی طالب:أنا أبسط منک لسانا و أحدّ منک سنانا و أملأ للکتیبة منک،فقال علیّ:اسکت یا فاسق!فنزل القرآن «أَ فَمَنْ کانَ مُؤْمِناً کَمَنْ کانَ فاسِقاً لا یَسْتَوُونَ] إلخ.

و نیز در«روضۀ ندیه»گفته:[قال الفقیه العلاّمة حمید بن أحمد:السّبط الرّهط و القبیلة،قاله فی شرح قول الإمام المنصور باللّه:

من نجل السّبطین بین لنا عمّی و محمود السّجایا أبی

و نیز در«روضه ندیه»گفته:[و إلی هذه الدّرجة العلّیة یشیر الإمام المنصور باللّه بقوله:

و من لواء الحمد فی کفّه أخفّ من معضدة المختلی

المختلی:بالخاء المعجمة من«اختلاء الشّجر:قطعها و المعضدة:الآلة الّتی تعضد بها الشّجر،أی یقطع،

راکب غیرنا،و نحن أربعة،فقام إلیه رجل من الأنصار فقال:فداک أبی و أمّی:

أنت و من یا رسول اللّه؟قال:أنا علی دابّة اللّه البراق،و أخی صالح علی ناقة اللّه الّتی عقرت و عمّی حمزة علی ناقتی العضباء، و أخی علیّ علی ناقة من نوق الجنّة بیده لواء الحمد واقف بین یدی العرش ینادی:لا إله إلاّ اللّه محمّد رسول اللّه.فینادی الآدمیّون:ما هذا إلاّ ملک مقرّب أو نبیّ مرسل أو حامل عرش ربّ العالمین.قال:فیجیبهم ملک من بطنان العرش:معاشر الآدمیّین!ما هذا ملکا مقربا و لا نبیّا مرسلا و لا حامل العرش،هذا الصّدیق الأکبر،هذا علیّ بن أبی طالب].

علاوه برین حمید محلّی در عداد مشایخ إجازۀ علاّمه قاضی محمّد بن علی بن محمّد الشّوکانی داخل ست،و کتاب او«محاسن الأزهار»در مرویّات علاّمۀ مذکور شامل،چنانچه حضرتش در«إتحاف الأکابر باسناد الدّفاتر»که در آن مرویّات خود را ذکر نموده می فرماید:[«محاسن الأزهار»لحمید الشّهید أرویها بالإسناد المتقدّم فی الدّیباج إلی الدّاوری عن القاسم بن أحمد بن حمید عن المؤلّف]انتهی.

فهذا فقیههم الحمید الجلیل الأجلّ،المحلی الحالّ لجلالته عظیم المحلّ، قد روی هذا الحدیث الصّحیح البری عن العلل،و أثبت هذا الخبر العریّ عن کلّ سقم و خلل،فلا یصدف عن الإذعان له إلا من ضلّ و أضلّ،و لا ینحرف عن الإیقان به إلاّ من زلّ و أزلّ،و لا یمتری فیه إلاّ من رکب لزیغه متن العثار و الزلل،و لا یرتاب فیه إلاّ من ألف لغیّه و هن الخطاء و الخطل.

لا بأس به و الحافظ عبد العزیز بن الأخضر و زاد أنّه قال فی حجّة الوداع،و وهم من زعم ضعفه کابن الجوزی.قال السمهودیّ:و فی الباب ما یزید علی عشرین من الصّحابة انتهی].

و علامه هیتمی از أکابر محدّثین أعلام و أساطین منقّدین فخام سنّیّه می باشد.

شمس الدین سخاوی در«ضوء لامع لأهل القرن التّاسع»آورده:[علی بن أبی بکر بن سلیمان بن أبی بکر بن عمر بن صالح نور الدین أبو الحسن الهیتمی ترجمة هیتمی صاحب«مجمع الزوائد»القاهری الشافعی الحافظ و یعرف بالهیتمی.کان أبوه صاحب حانوت بالصّحراء فولد له هذا فی رجب سنة خمس و ثلاثین و سبعمائة و نشأ فقرا القرآن ثمّ صحب الزّین العراقیّ و هو بالغ و لم یفارقه سفرا و حضرا حتّی مات بحیث حجّ معه جمیع حجّاته و رحل معه سائر رحلاته و رافقه فی جمیع مسموعه(مسموعاته.ظ)بمصر و القاهرة و الحرمین و بیت المقدس و دمشق و بعلبک و حلب و حماة و حمص و طرابلس و غیرها و ربّما سمع الزّین بقراءته و لم ینفرد عنه الزّین بغیر ابن البابا و التّقی السّبکی و ابن شاهد الجیش کما أنّ صاحب التّرجمة لم ینفرد عنه بغیر«صحیح مسلم»علی ابن عبد الهادی، و ممّن سمع علیه سوی ابن عبد الهادی:المیدومی و محمّد بن إسماعیل بن الملوک و محمّد ابن عبد اللّه النعمانی و أحمد بن الرّصدی و ابن القطروانی و العرضی و مظفّر الدّین محمّد بن محمّد بن یحیی العطّار و ابن الخبّاز و ابن الحموی و ابن قیّم الضّبابیّة و أحمد بن عبد الرحمن المرداوی.فممّا سمعه علی المظفّر«صحیح البخاری»و علی ابن الخباز «صحیح مسلم»و علیه و علی العرضی«مسند أحمد»و علی العرضی و المیدومی«سنن أبی داود»و علی المیدومی و ابن الخباز«جزء ابن عرفة»و هو مکثر سماعا و شیوخا و لم یکن الزّین یعتمد فی شیء من أموره إلاّ علیه حتّی إنّه أرسله مع ولده الولی لمّا ارتحل بنفسه إلی دمشق و زوّجه ابنته خدیجة و رزق منها عدّة أولاد،و کتب الکثیر من تصانیف الشّیخ بل قرأ علیه أکثرها و تخرّج به فی الحدیث بل درّ به فی إفراد زوائد کتب کالمعاجم الثّلاثة للطّبرانی و المسانید لأحمد و البزّار و أبی یعلی علی الکتب السّتّة و ابتدأ أوّلا بزوائد أحمد فجاء فی مجلّدین و کلّ واحد من الخمسة الباقیة فی تصنیف

ص: 59

مستقلّ إلاّ الطّبرانی الأوسط و الصّغیر فهما فی تصنیف،ثمّ جمع الجمیع فی کتاب واحد محذوف الأسانید سمّاه«مجمع الزّوائد»،و کذا أفرد زوائد«صحیح ابن حبّان»علی الصّحیحین و رتّب أحادیث«الحلیة»لأبی نعیم علی الأبواب و مات عنه مسوّدة،فبیّضه و أکمله شخینا فی مجلّدین و أحادیث الغیلانیّات و الخلعیّات و فوائد تمام و الإفراد للدّار قطنی أیضا علی الأبواب فی مجلّدین،و رتّب کلا من«ثقات ابن حبّان»و«ثقات العجلی»علی الحروف و أعانه بکتبه ثمّ بالمرور علیها و تحریرها و عمل خطبها و نحو ذلک و عادت برکة الزّین علیه فی ذلک و فی غیره کما أنّ الزّین استروح بعد بما عمله سیّما المجمع و کان عجبا فی الدّین و التّقوی و الزّهد و الإقبال علی العلم و العبادة و الأوراد و خدمة الشّیخ و عدم مخالطة الناس فی شیء من الأمور و المحبّة فی الحدیث و أهله،و حدّث بالکثیر رفیقا للزّین بل قلّ أن حدّث الزّین بشیء إلاّ و هو معه،و کذلک قلّ أن حدّث هو بمفرده لکنّهم بعد وفاة الشیخ أکثروا عنه و مع ذلک فلم یغیّر حاله و لا تصدّر و لا تمشّخ،و کان مع کونه شریکا للشّیخ یکتب عنه الأمالی بحیث کتب عنه جمیعها و ربّما استملی علیه و یحدّث بذلک عن الشّیخ لا عن نفسه إلاّ لمن یضایقه.و لم یزل علی طریقته حتی مات فی لیلة الثّلاثا تاسع عشری رمضان سنة سبع بالقاهرة و دفن من الغد خارج باب البرقیة منها،رحمه اللّه و إیّانا،و قد ترجمه ابن خطیب النّاصریة فی حلب(فی«ذیل تاریخ حلب»ظ)و التقی الفاسی فی«ذیل التّقیید»و شیخنا فی معجمه و إنبائه و مشیخة البرهان الحلبی و الغرس خلیل الأقفهسی فی معجم ابن ظهیرة و التقی بن فهد فی معجمه و ذیل الحفاظ و خلق کالمقریزی فی عقوده.قال شیخنا فی معجمه:و کان خیرا ساکنا لینا سلیم الفطرة شدید الإنکار للمنکر کثیر الاحتمال لشیخنا و لأولاده محبّا فی الحدیث و أهله.

ثمّ أشار لما سمعه منه و قرأه علیه و أنّه قرأ علیه إلی إیتاء الحجّ من«مجمع الزّوائد» سوی المجلس الأوّل منه و مواضع یسیرة من انبائه و من أوّل زوائد مسند أحمد إلی قدر الرّبع منه قال:و کان یودّنی کثیرا و یعیننی عند الشیخ و بلغه أنّنی تتبّعت أوهامه فی«مجمع الزّوائد»فعاتبنی فترکت ذلک إلی الآن و استمرّ علی المحبّة

ص: 60

و المودّة،قال:و کان کثیر الاستحضار للمتون یسرع الجواب بحضرة الشّیخ فیعجب الشّیخ و قد عاشرتهما مدّة فلم أرهما یترکان قیام اللّیل و رأیت من خدمته لشیخنا و تأدّبه معه من غیر تکلّف لذلک ما لم أره لغیره و لا أظنّ أحدا یقوی علیه.و قال فی إنبائه:إنّه صار کثیر الاستحضار للمتون جدّا لکثرة الممارسة و کان هیّنا لیّنا دیّنا خیّرا محبّا فی أهل الخیر لا یسأم و لا یضجر من خدمة الشّیخ و کتابة الحدیث سلیم الفطرة کثیر الخیر و الاحتمال للأذی خصوصا من جماعة الشّیخ،و قد شهد لی بالتّقدّم فی الفنّ،جزاه اللّه عنّی خیرا.قال:و کنت قد تتبّعت أوهامه فی کتابه «المجمع»فبلغنی أنّ ذلک شقّ علیه فترکته رعایة له.قلت:و کان مشقّته لکونه لم یعلمه هو بل أعلم غیره و إلاّ فصلاحه ینبو عن مطلق المشقّة،أو لکونها غیر ضروریّة بحیث ساغ لشیخنا الإعراض عنها،و

الأعمال بالنّیّات .و قال البرهان الحلبیّ:إنّه کان من محاسن القاهرة و من أهل الخیر،غالب نهاره فی اشتغال و کتابة مع ملازمة خدمة الشّیخ فی أمر وضوئه و ثیابه،و لا یخاطبه إلاّ بسیّدی،حتی کان فی أمر خدمته کالعبد مع محبّته للطّلبة و الغرباء و أهل الخیر و کثرة الاستحضار جدّا،و قال التّقیّ الفاسیّ:کان کثیر الحفظ للمتون و الآثار صالحا خیرا.و قال الأقفهسیّ:کان إماما عالما حافظا زاهدا متواضعا متودّدا إلی النّاس ذا عبادة و تقشّف و ورع،انتهی.و الثّناء علی دینه و زهده و ورعه و نحو ذلک کثیر جدّا بل هو فی ذلک کلمة اتّفاق،و أمّا فی الحدیث فالحقّ ما قاله شیخنا أنّه کان یدری منه فنّا واحدا،یعنی الّذی درّ به فیه شیخهما العراقی قال:و قد کان من لا یدری یظنّ لسرعة جوابه بحضرة الشّیخ أنّه أحفظ،و لیس کذلک بل الحفظ المعرفة، رحمه اللّه و إیّانا].

و جلال الدین سیوطی در«طبقات الحفّاظ»گفته:[الهیتمی.الحافظ نور الدّین أبو الحسن علیّ بن أبی بکر بن سلیمان بن عمر بن صالح،رفیق الحافظ أبی الفضل العراقی؛ولد سنة 735 و رافق العراقیّ فی السّماع فسمع جمیع ما سمعه و کان ملازما له مبالغا فی خدمته و کان یحفظ کثیرا من متون الأحادیث فکان

ص: 61

إذا سئل العراقیّ عن حدیث بادر إلی إیراده فیظنّ من حضر أنّه أحفظ منه،و لیس کذلک إنّما الحفظ المعرفة،و کان العراقیّ یحبّه کثیرا و برشده إلی التّصنیف و یؤلّف له الخطب للکتب،جمع زوائد«مسند أحمد»علی الکتب السّتّة ثمّ مسند البزّار ثمّ أبی یعلی ثمّ معجم الطبرانی الکبیر ثمّ الأوسط و الصّغیر،ثمّ جمع السّتّة فی کتابه محذوفة الأسانید و تکلّم علی کلّ حدیث عقبه،و له«زوائد الحلیة»و «زوائد صحیح ابن حبّان»علی الصّحیحین و غیر ذلک.قال الحافظ ابن حجر:

کان خیّرا ساکنا صیّنا لیّنا سلیم الفطرة شدید الإنکار للمنکر لا یترک قیام اللّیل،مات فی تاسع عشری رمضان سنة 807].

و نیز علامه جلال الدین سیوطی در«حسن المحاضره فی أخبار مصر و القاهره» در«ذکر من کان بمصر من حفاظ الحدیث و نقّاده»گفته:[الهیتمی.الحافظ نور الدّین أبو الحسن علیّ بن أبی بکر بن سلیمان رفیق أبی الفضل العراقی،ولد سنة خمس و ثلاثین و سبعمائة و رافق العراقیّ فی السّماع و لازمه و ألّف و جمع،مات فی تاسع عشر(عشری.ظ) رمضان سنة سبع و ثمان مائة].

و محمد بن علی الشوکانی الصنعانی در«بدر طالع بمحاسن من بعد قرن السّابع»گفته:[علیّ بن أبی بکر بن سلیمان بن أبی بکر بن عمر بن صالح الهیتمی الشّافعی الحافظ،ولد فی رجب سنة 735 بالقاهرة و نشأ بها فقرأ القرآن ثمّ صحب الزّین العراقیّ و لم یفارقه سفرا و حضرا حتّی مات و رافقه فی جمیع مسموعاته بمصر و القاهرة و الحرمین و بیت المقدس و دمشق و بعلبک و حماة و حلب و حمص و طرابلس و غیرها، و لم ینفرد أحدهما عن الآخر إلاّ بمسموعات و مشایخ قلیل و صاحب التّرجمة مکثر سماعا و شیوخا و لم یکن الزّین یعتمد فی شیء من أموره إلاّ علیه و زوّجه ابنته و رزق منها اولادا عدة،و کتب الکثیر من تصانیف الزّین و قرأ علیه أکثرها و تخرّج به و دربة فی أفراد زوائد کتب کالمعاجم الثّلاثة للطّبرانی و المسانید لأحمد و البزّار و أبی یعلی علی الکتب الستّة و ابتدأ أوّلا بزوائد أحمد فجاء فی مجلّدین و کلّ واحد من الخمسة الباقیة فی تصنیف مستقلّ إلاّ الطّبرانی الأوسط و الصّغیر فهما فی تصنیف

ص: 62

ثمّ جمع الجمیع فی کتاب واحد محذوف الأسانید سمّاه«مجمع الزوائد»و کذا أفرد زوائد صحیح ابن حبّان علی الصّحیحین و رتّب أحادیث الحلیة لأبی نعیم علی الأبواب و مات عنه مسوّدة فبیّضه و أکمله ابن حجر فی مجلّدین و أحادیث الغیلانیّات و الخلعیّات و فوائد تمام و الأفراد للدّار قطنی أیضا علی الأبواب فی مجلّدین،و رتّب کلا من«ثقات ابن حبّان»و«ثقات العجلی»علی الحروف و أعانه بکتبه ثمّ بالمرور علیها و تحریرها و عمل خطبها و نحو ذلک و عادت برکة الزّین علیه فی ذلک و فی غیره،و کان عجیبا فی الدّین و التّقوی و الزّهد و الإقبال علی العلم و العبادة و خدمة الزّین و عدم مخالطة النّاس فی شیء من الأمور و المحبّة للحدیث و أهله، و حدّث بالکثیر رفیقا للزّین و بعد موت الزّین أخذ عنه النّاس و أکثروا و مع ذلک فلم یغیّر حاله و لا تصدّر و لا تشیّخ و لم یزل علی طریقه حتّی مات فی لیلة الثّلاثا تاسع و عشرین رمضان سنة 807.قال ابن حجر إنّه تتبّع أوهامه فی«مجمع الزّوائد»فبلغه فعاتبه فترک التّتبّع.قال:و کان کثیر الاستحضار للمتون یسرع الجواب بحضرة الزّین فیعجب الزّین ذلک،قال:و کان من لا یدری یظنّ لسرعة جوابه بحضرة الزّین أنّه أحفظ منه و لیس کذلک بل الحفظ المعرفة].

و مولوی صدیق حسن خان معاصر در«إتحاف النّبلا»گفته:[الهیتمی.

الحافظ نور الدین أبو الحسن علیّ بن أبی بکر بن سلیمان،رفیق أبی الفضل العراقی، در سنۀ خمس و ثلاثین و سبع مائة متولّد شده،در سماع رفیق عراقی بود،ألّف و جمع،و مات سنة سبع و ثمان مائة]انتهی.

فهذا الهیتمی حافظهم البارع النّبیل،و ناقدهم الماهر الجلیل،الخبیر بمسالک الجرح و التّعدیل،البصیر بمدارک التّصحیح و التّعلیل،قد روی هذا الحدیث الموثّل کلّ التّأثیل،و وثّق رجاله إکمالا للتشیید و التّأصیل،فطاحت و الحمد للّه شبهات المتمسّکین بالأعالیل،و انزاحت نزغات المنهمکین فی الأضالیل،و ظهر أنّ ریبهم محض تخدیع و تضلیل،و وضح أنّ جحدهم صرد تلمیع و تسویل.

ص: 63

و باهر گشت،خلقی کثیر از وی أخذ و استفاده نمود.منهم الإمام الصّفدیّ و البهاء بن عقیل و الجمال الأسنوی و ابن هشام،بعده داخل قاهره شد و از تقی سبکی و ولدش تاج الدّین و قاضی عزّ الدّین بن جماعة و غیرهم أخذ نمود و در بلاد شرقیّه شامیّه جولان کرده در روم و هندوستان داخل شد و بدهلی رسید.در«قاموس»از بلاد هند،دهلی و قنوج را ذکر کرده است بس،و جمعی را از فضلا ملاقات کرد،أشیای کثیره ازیشان تلمّذا تحمّل کرد،مشیخۀ او که بتخریج جمال بن موسی المراکشی ست در آن از مرویّاتش«کتب ستّه»و صحاح و«سنن بیهقی»و«مسند امام أحمد»و «صحیح ابن حبّان»و«صحیح ابن خزیمه»و مصنّف ابن أبی شیبه و غیر ذلک شمرده و گفته که قراءت ان بر جمّ غفیر از مشایخ نموده است،بعده در ماه رمضان سنۀ ستّ و تسعین و سبعمائة در زبید داخل شد بعد وفات قاضی القضاة جمال ریمی شارح«تنبیه»ملک اشرف إسماعیل در تلقّی او بإکرام و اعظام مبالغه بجا آورد و هزار دینار صرف نمود جز هزار دینار که صاحب عدن در تجهیزش داده بود مدتی در آنجا در کنف رعایت و حمایتش بر نشر علوم مقیم ماند و انتفاع بسیاری از وی بخلق حاصل شد،قضای تمام ممالک محروسۀ یمن بوی تعلّق داشت،طلبۀ علم از هر سو قصد او نمودند و بسوی وی رحلتها فرمودند،سلطان هم بر وی قراءت کرد و دختر خود را که زائد الجمال بود بملاحظه کمال او تزوّج وی داد و باین جهت رفعت و ثروت او متزاید گشت وی کتابی تصنیف کرده در أطباق پیش سلطان فرستاد، سلطان آن طبقها را پر زر کرده واپس نمود،بست سال که بقیّۀ أیّام خلافت ملک أشرف و ولد او ناصر بود در زبید گذرانید و درین أثنا بارها بمکّۀ معظّمه قدوم آورد و در مدینه منوّره و طائف مجاورت کرد،مآثر حسنه از وی درین جاها یادگار ماند،انتساب خود بسوی مکّه دوست داشتی و بخط خود نوشتی:«الملتجی إلی حرم اللّه تعالی»و در هیچ بلده داخل نشد مگر والی و حاکم آنجا لوازم قدرشناسیس مودّی ساخت و در تعظیم و تکریمش مبالغه نمود،مثل ملک منصور صاحب تبریز و سلطان بایزید خان بن عثمان متولّی روم و پاشای مصر و ابن إدریس صاحب بغداد

ص: 65

و أمیر تیمور ملک هند و هیر هم،کتابهای بسیار اقتنا کرده بود تا آنکه از وی نقل کرده اند که گفت:کتب پنجاه هزار مثقال زر خرید کرده ام،و در سفر از آن أحمال اجمال همراه داشت و هر روز در منزل در آن نظر می کرد.تصانیفش بسیارست، منها:«بصائر ذوی التّمییز فی لطائف الکتاب الغریز»دو مجلّد.و«تنویر القیاس (المقیاس.ظ)فی تفسیر ابن عباس»چهار مجلّد.و«فائحة الإهاب بتفسیر فاتحة الکتاب» مجلد ضخیم.و«الدّرّ النّظیم المرشد إلی فضائل القرآن العظیم»و«حاصل الخلاص فی فضائل سورة الإخلاص»و«شرح خطبة الکشّاف»و«شوارق الأسرار العلیّة- شرح مشارق الأنوار النّبویّة»چهار مجلّد و«شرح بخاری»ربع آن دربست مجلّد.

و«الإسعاد بالإصعاد إلی درجة الجهاد(الاجتهاد.ظ)»سه مجلّد.و«النّفحة العنبریّة فی مولد خیر البریّه».و«الصلوة(الصلات.ظ)و البشر فی الصّلوة علی خیر البشر».و«الوصل و المنی فی فضل منی».و«المغانم المطابه فی معالم طابه»و«مهیّج الغرام إلی البلد الحرام» و«إفادة الجحون لزیارة الجحون»و آن را در یک شب تألیف نموده.و«أحاسن اللّطائف فی محاسن الطّائف»و«فصل الدّرّ من الخرزه فی فضل السّلامة علی الخبزه»و این نام دو قریه است در طائف.و«روضة النّاظر فی ترجمة شیخ عبد القادر».و«المرقاة الوفیّة فی طبقات الحنفیّة»و«البلغة فی تراجم أئمة النّحاة و اللّغة»و«الفضل الوفی فی العدل الأشرفی»و«نزهة الاذهان فی تاریخ أصبهان»یک مجلّد.و«تعیین الغرفات المعین علی عین عرفات»و«منیة السیول(السّئول.ظ)فی دعوات الرّسول»و«التّباریح فی فوائد متعلقة بأحادیث المصابیح».و«تسهیل طرق الوصول إلی الأحادیث الزّائدة علی جامع الاصول»و الدّرّ الغالی فی الأحادیث العوالی»و«سفر السّعادة»و«المتّفق وصفا و المختلف وضعا»و«اللاّمع المعجب العجاب(الجامع.صح.ظ)بین المحکم و العباب و زیادات امتلأ بها الوطاب»تمام او در یکصد مجلّد تقدیر کرده بود هر مجلد از آن برابر صحاح جوهری می شد پنج مجلد از آن کامل کرد.و«القاموس المحیط و القابوس الوسیط»و«مقصود ذوی الألباب فی علم الاعراب»یک مجلّد و«تخبیر الموشین فیما یقال

ص: 66

بالسّین و الشین»و روی أوهام مجمل ابن فارس را در یک هزار موضع تتبّع کرده.

و«المثلّث الکبیر»در پنج مجلّد و«الرّوض المسلوف فیما له اسمان إلی الالوف»و«تحفة القماعیل فیمن یسمّی من الملائکة و النّاس بإسمعیل»و«أسماء الشّرّاح فی أسماء النّکاح» و«الجلیس الأنیس فی أسماء الخندریس»یک مجلّد و«أنوار الغیث فی أسماء اللّیث»و «ترقیق العسل فی تصفیق العسل»و«زاد المعاد فی وزن بانت سعاد»و شرح او یک مجلّد و«النّخب الظّرائف فی النّکت الشّرائف»إلی غیر ذلک.تقی کرمانی گفته:در زمان خود عدیم النّظیر بود در نظم و نثر و فارسی و عربی،جولان بلاد کرده و با مشایخ بسیار مجتمع شده و در بلدۀ دهلک مدّتی مانده و سلطان آن جا تعظیم او بسیار می کرد، ده سال مجاور مکّه معظّمه ماند و بتصنیف«قاموس»در چند مجلّد پرداخت،والد من فرمایش اختصار کرد پس در مجلّدی آن را مختصر نمود،در وی فوائد عظیمه و اعتراضات بر جوهریست،سفر هند کرده و با تمر لنک فراهم شده وی بسیار تعظیم کرد و یک لک درهم باو داد.سیوطی در«بغیة الوعاة فی ترجمة(طبقات.ظ)اللّغویین و النّحاة»ذکر او کرده و گفته:در بلاد روم از وی امتحانا پرسیدند که معنی این قول علی کرّم اللّه وجهه چیست:

«ألصق أنفک(روانفک ظ)بالجبوب و خذ المسطر بشناطرک(بشناترک.ظ)و اجعل جمجمتک إلی قیهلی حتّی لا أنغی نغیة إلاّ أودعتها جمانة(حماطة.ظ)جلجلائک!» وی علی البدیهه در جواب گفت:ألزق عضرتک(عضرطک .ظ)بالصّلة و خذ المزبر بأشاجعک و اجعل خندوریتک(خندورتیک.ظ)إلی ثعبانی حتّی لا أنبس نبسة إلاّ أوعیتها حیة(حبّة.ظ)نیاطک!».حاضرین جلسه ازین جواب که أصعب از سؤال ست ببحر تعجّب فرو رفتند.خزرجی در«تاریخ یمن»نقل کرده که وی همیشه در ازدیاد بود از علوّ جاه و مکانت و نفوذ شفاعات و أوامر بر قضات و ولات أمصار تا آنکه در سنه تسع و تسعین و سبعمائة قصد وصول بمکّه معظّمه کرد و بسلطان نوشت:

«ممّا ینهیه إلی العلوم الشّریفة ضعف العبد و رقّة جسمه و دقّة بنیته و علوّ سنّه و قد آل أمره إلی أن صار کالمسافر الّذی تحزّم و انتعل،إذ وهن العظم منّی و الرّأس اشتعل و تضعضع السّنّ و تقعقع الشّنّ فما هو إلاّ عظام فی جراب و بنیان قد أشرف علی الخراب،

ص: 67

و قد ناهز العمر الّذی یسمّیه العرب دقاقة الرّقاب،و قد مرّ علی المسامع الشّریفة غیر مرّة فی«صحیح البخاری»

قول سیّدنا رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم: إذا بلغ المرء ستّین سنة فقد أعذر اللّه إلیه. فکیف من ینیف علی السّبعین و أشرف علی الثّمانین،و لا یجمل بالمؤمن أن تمضی علیه أربع سنین و لا یتجدّد له شوق إلی بیت رب العالمین و زیارة سیّد المرسلین،و قد ثبت فی الحدیث النّبویّ ذلک،و العبد له ستّ سنین ناء عن تلک المسالک و قد غلب علیه الشّوق حتّی جلّ عمرو عن الطوق،و من أقصی امنیّته أن یجدّد العهد بتلک المعاهد و یفوز مرّة أخری بتلک المشاهد،و سؤاله من المراحم العلیّة الصّدقة علیه فی هذا العام قیل اشتداد الحرّ و غلبة الأوام فإنّ الفصل أطیب و الرّیح أزیب.و أیضا کان من عادة الخلفاء سلفا و خلفا أنّهم کانوا یردّدون البرید لتبلیغ سلامهم بحضرة سیّد المرسلین صلوات اللّه و سلامه علیه إلی یوم الدّین فاجعلنی یا مولای،جعلنی اللّه فداک!ذلک البرید فلا أتمنّی شیئا سواه و لا ازید(ارید.ظ).قطعه:

شوقی إلی الکعبة الغراقد ازدادا فاستعمل القلص الوخادة الزّادا

و استأذن الملک المنعام زید علی و استودع اللّه أصحابا و أولادا

چون این کتاب بسلطان رسید بر طرواش(طرازش.ظ)نوشت:إنّ هذا شیء لا ینطق به لسانی و لا یجری به قلمی،فقد کانت الیمن عمیاء و استنارت فکیف یمکن أن تتقدّم و أنت تعلم أنّ اللّه تعالی قد أحیا بک أ کان(ما کان.ظ)میتا من العلم،فباللّه علیک إلاّ ما وهبتنا بقیّة هذا العمر،و اللّه یا مجد الدّین؛یمینا بارّة،إنّی أری فراق الدّنیا و نعیمها و لا فراقک أنت الیمن و أهله!انتهی.فاسی گفته:او را شعر جیّد و نثر أعلی ست، کثیر الاستحضار بود برای مستحسنات شعر و حکایات و خطّی جیّد با سرعت می نگاشت حافظه اش بسیار بود می گفت:گاهی خواب نکردم تا آنکه دو صد سطر یاد ننمودم، و او را خانه بود بمکّه معظّمه بر جبل صفا که اشرف ملک یمن بطور مدرسه برای او در آنجا بنا کرده بود و در آن خانه صاحبۀ وی می ماند و برای او مدرّسین و طلبه مقرّر بودند و همچنین در مدینه منوّره خانه داشت و خانهای او در منی و جزران هم بود،و بستانی در طائف،وی آخر کسی ست که مرد از رؤسای علم آنانکه منفرد بود

ص: 68

هر یک از آنها بفنّی و علمی و کمالی،و فائق بود در آن بر أقران و معاصرین خود، وفاتش در زبید شب بستم شوّال سنه سبع عشرة و ثمان مائة اتّفاق افتاده در حالی که متمتّع بود بسمع و بصر و حواسّ خود و تجاوز کرده بود از نود سال و مدفون گشت در تربت شیخ إسماعیل جبرتی.فیروزآباد-بکسر فا و سکون یاء و ضمّ را-بلده ایست در فارس،ذکره السّمعانیّ فی«الأنساب».و غیر او گفته:بفتح فاست،کذا فی«الدّرر الکامنة»للحافظ ابن حجر العسقلانی و«الضّوء اللاّمع»للحافظ السّخاوی،رحمه اللّه تعالی]انتهی.

فهذا العلامة الفیروزآبادی صاحب القاموس،حبرهم المحرز للمجد المنیع المحروس،الّذی دان لفضله منهم کلّ رائس و مرءوس،و أذعن لنبله منهم کل سائس و مسوس،قد روی هذا الحدیث المحبوب المأنوس،المنضر من ریاض الهدی و الرّشاد کلّ نابت و مغروس،فلا یرتاب فیه إلاّ الأخلف الأفین المغموس،و لا یشکّ فیه إلاّ الأتعش المشوم المنحوس،و لا یماری فیه إلاّ من تعامی عن المشاهد المعائن المرئیّ المحسوس،و لا یراوغ عنه إلاّ من عضّه من الحجاج ناب ضروس،و لا یجحده إلاّ من شخصه معکوس،و جسمه مرکوس،و حظه منحوس،و جدّه متعوس،و لا ینکره إلاّ من قلبه منکوس،و عقله مألوس،و فهمه مطموس، و رأیه مدروس.

قال:حدّثنا زید بن الحسن،قال:حدّثنا معروف بن خرّبوذ المکّی،عن أبی الطّفیل عامر بن واثلة،عن حذیفة بن أسید الغفاری،رضی اللّه عنه،قال: لمّا صدر رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم من حجّة الوداع خطب فقال:یا أیّها النّاس!إنّه قد نبّأنی اللّطیف الخبیر أنّه لم یعمر نبیّ إلاّ مثل نصف عمر الّذی یلیه من قبل و إنّی أظنّ أن یوشک أن ادعی فاجیب، و إنّی فرطکم علی الحوض،و إنّی سائلکم حین تردون علیّ عن الثّقلین فانظروا کیف تخلفونی فیهما،الثّقل الأکبر کتاب اللّه عزّ و جلّ سبب طرفه بید اللّه سبحانه و طرفه بأیدیکم فاستمسکوا و لا تضلّوا و تبدّلوا و عترتی أهل بیتی فإنّی قد نبّأنی اللّطیف الخبیر أنّهما لن یتفرّقا حتّی یردا علیّ الحوض].

و نیز در«فصل الخطاب»نقلا عن«جامع الاصول»گفته:[

و قال زید بن أرقم رضی اللّه عنه: قام رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم یوما فینا خطیبا بماء یدعی خمّا بین مکّة و المدینة،فحمد اللّه عزّ و جلّ و أثنی علیه و وعظ و ذکّر ثمّ قال:أمّا بعد،ألا أیّها النّاس! إنّما أنا بشر یوشک أن یأتینی رسول ربّی فأجیب و إنّی تارک فیکم ثقلین أوّلهما کتاب اللّه عزّ و جلّ فیه الهدی و النّور،فخذوا بکتاب اللّه و استمسکوا به.فحثّ علی کتاب اللّه و رغّب فیه ثم قال صلی اللّه علیه و سلّم:و أهل بیتی،اذکّرکم اللّه فی أهل بیتی اذکّرکم اللّه فی أهل بیتی،أخرجه مسلم رحمه اللّه تعالی.قال زید رضی اللّه عنه:أهل بیته صلی اللّه علیه و سلّم من حرم الصّدقة بعده آل علیّ و آل عقیل و آل جعفر و آل عبّاس رضی اللّه عنهم.قیل لزید:أ لیس نساؤه من أهل بیته؟قال:نساؤه من أهل بیته و لکن أهل بیته أصله و عصبته الّذین حرموا الصّدقة بعده. کذا أخرجه مسلم رحمه اللّه].

و خواجۀ پارسا از معاریف عرفای موحّدین و مشاهیر کملای منقّدین سنّیّه بوده،در صدر نسخۀ حاضره از«أربعین رتنیه»تخریج همین خواجۀ پارسا مذکورست:[قال الشّیخ الإمام،محیی اللّیالی،منوّر الأیّام،بقیّة الحفّاظ مدائح و ترجمه خواجه محمد پارسا صاحب فصل الخطاب المحدّثین،سالک الطّریقة المثلی داعی الخلق إلی حقیقة الکلمة العلیاء،إمام الزّمان،محرم أسرار القرآن، إلی آخر ألقابه و الالقاب تقع دون جنابه،بل تتحلّی به

ص: 70

جلال الحقّ و الدّین،أبو الفتح محمّد بن محمّد بن محمود الحافظی البخاری السّرغی،جزاه اللّه عنّا و عن سائر المسلمین خیر جزائه،و لا حرّمنا من لقائه:هذه أربعون حدیثا کاملة لمحاسن الأعمال و الأخلاق شاملة،انتخبت من المنتخبات من الأحادیث الرّتنیّات]إلخ.

و عبد الرحمن جامی در«نفحات الانس»گفته:(1) [حضرت خواجه محمّد پارسا،قدس سرّه.نام ایشان محمّد بن محمّد بن محمود الحافظ البخاریست،قدّس اللّه سرّه،ایشان نیز از کبار أصحاب خواجه بزرک اند،قدس اللّه سرّه،و حضرت خواجه بزرک در حقّ ایشان فرموده اند و بحضور أصحاب خود با ایشان خطاب کرده اند که حقّی و إمامتی که از خلفاء خواجگان قدس اللّه تعالی أسرارهم باین ضعیف رسیده است و آنچه درین راه کسب کرده است آن امانت بشما سپردیم چنانچه برادر دینی مولانا عارف سپرده قبول می باید کرد و آن أمانت را بخلق حقّ سبحانه تعالی می باید رسانید.ایشان تواضع نمودند و قبول کردند و در مرض أخیر در غیبت ایشان در حضور

ص: 71

أصحاب و أحباب در حقّ ایشان فرموده اند:مقصود از ظهور ما وجود اوست،او را بهر دو طریق جذبه و سلوک تربیت کرده ام،اگر مشغول می شود جهانی ازو منوّر می شود! و در محلّی دیگر صفت برخ بنظر موهبت او را کرامت کردند و قصّه برخ رضی اللّه عنه در کتاب«قوت القلوب»مذکورست.و در محلّی دیگر بنظر موهبت او را نفس بخشیدند تا هر چه گوید آن شود و در محلّی فرمودند:هر چه او می گوید حق تعالی آن می کند بحکم حدیث صحیح

«إنّ من عباد اللّه من لو أقسم علی اللّه لأبرّه» می گویم بگو او نمی گوید.و در محلّی دیگر او را تلقین ذکر خفیه فرموده اند و او را إجازت دادند بعمل بر موجب آنچه داند از دقائق و حقائق آداب طریقت و تعلیم آن.إلی غیر ذلک من التّشریفات الّتی لا تعدّ و لا تحصی.و چون در محرّم سنه اثنین و عشرین و ثمان مائة به نیّت طواف بیت الحرام و زیارت نبی علیه الصّلوة و السّلام از بخارا بیرون آمدند و از راه نسف بچغانیان و ترند و بلخ و هراة بقصد دریافت مزارات متبرّکه روان شدند و همه جا سادات و مشایخ و علماء مقدم شریف ایشان را مغتنم شمردند.

و باکرام و اعزاز تمام تلقّی نمودند؛بخاطر می آید که چون از ولایت جام می گذشتند و بقیاس چنان می نماید که در أواخر جمادی الاولی یا أوائل جمادی الاخری بوده باشد از سال مذکور؛پدر این فقیر با جمعی کثیر از نیازمندان و مخلصان بقصد زیارت ایشان بیرون آمده بودند و هنوز عمر من پنج سال تمام نه شده بود یکی از متعلّقان را گفت که مرا بر دوش گرفته پیش محفّۀ محفوف بأنوار ایشان داشت،التفات نمودند و یک سیر نبات کرمانی عنایت فرمودند و تا امروز از آن شصت و دو سال ست هنوز صفای طلعت منوّر ایشان در چشم منست و لذّت دیدار مبارک ایشان در دل من،و همانا که رابطه اخلاص و اعتقاد و ارادت و محبّتی که این فقیر را نسبت بخاندان خواجگان قدس اللّه تعالی أرواحهم واقع است ببرکت نظر ایشان بوده باشد،و امیدوارم که بیمن همین رابطه در زمره محبّان و مخلصان ایشان محشور گردم،بمنّه وجوده.

و چون به نیشاپور رسیدند بواسطه حرارت هوا و خوف راه در میان أصحاب سخن می گذشته است و فی الجمله فتوری بعزیمتها راه یافته بوده است و دیوان مولانا جلال الدین

ص: 72

را قدّس اللّه سرّه بفال گشاده اند این أبیات بر آمده:

روید أی عاشقان حق باقبال أبد ملحق روان باشید همچون مه بسوی برج مسعودی

مبارک بادتان این ره بتوفیق و أمان اللّه بهر جای بهر شهری بهر دشتی که پیمودی از آنجا این مکتوب ببخاری فرستاده اند:باسمه سبحانه،نوشته شد این مکتوب در روزی که بیرون آمده بود از نیشابور حمیّت و سائر بلاد المسلمین عن الإفادات و المخافات و آن روز یازدهم بود از جمادی الاخری سنه اثنین و عشرین و ثمان مائة در حال صحّت و سلامت و رفاهیت و وثوق تمام بفضل و کرم إلهی جلّ ذکره و قوت قلب و قوّت یقین بفیض و فضل نامتناهی بحکم اشارت و بشارت

«کان رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم یتفأل و لا یتطیّر»

و قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم: لم یبق بعدی من النّبوّة إلاّ المبشّرات یراها المؤمن أو تری له. و هذا حدیث متّفق علی صحّته.شعر:

یا نبیّ الهدی حدیثک عونی اعتصامی ببابک و التجائی

و چون در کنف صحت و عافیت و سلامت و رفاهیت بمکّة محترمه رسیده اند و أرکان حجّ تمام گزارده اند ایشان را مرضی عارض شده است چنانکه در طواف وداع در عماری کرده اند و از آنجا متوجّه مدینه شده اند و در راه أصحاب را طلبیده و املا فرموده اند« بسم الله الرحمن الرحیم .جائنی سیّد الطائفة الجنید قدس اللّه تعالی سرّه فی ضحوة یوم السّبت التّاسع عشر من ذی الحجّة سنة اثنتین و عشرین و ثمان مائة،عند انصرافنا من مکة المبارکة،زادها اللّه تعالی تکریما و برکات،و نحن نسیر مع الرّکب و أنا بین النّوم و الیقظة فقال رحمه اللّه تعالی فی زیارته و بشارته:القصد مقبول.فحفظت هذه الکلمة و سررت بها ثمّ استیقظت من الحالة الواقعة بین النّوم و الیقظة،و الحمد للّه علی ذلک»و بعد از آن کلمات دیگر هم بعبارت عربی املا فرموده اند که ترجمۀ جملۀ آن این می شود که این کلمۀ واحد که از سیّد الطائفه قدس سرّه واقع شد کلمه ایست جامعه تامّه و بشارتی ست شامله عامّه ما را و أولاد

ص: 73

ما را و أصحاب و أحباب حاضر و غائب ما را،زیرا که قصد مادرین مشاعر عظام و أدعیه که کرده شد بهر موقف و مقام مصالح دینی و دنیوی همه آن بود،و آن قصد بمقتضای این بشارت مقرون بقبول شده،و الحمد للّه سبحانه حمدا طیّبا مبارکا یوافی نعمه و یکافی مزیده.و روز چهار شنبه بست و سوم ذی الحجّه بمدینه رسیده اند و از حضرت رسالت صلی اللّه علیه و سلّم بشارت ها یافته و آن مسوّدۀ املا را طلبیدند تا بر آن زیادت کنند، چون مطالعه کرده اند فرموده اند که همین هاست و زیادت ننوشته اند در روز پنجشنبه بجوار رحمت حقّ پیوسته اند.مولانا شمس الدّین فناری رومی و أهل مدینه و قافله بر ایشان نماز گزارده اند و شب جمعه در آن منزل مبارک نزول فرموده اند در جوار قبّه شریف أمیر المؤمنین عبّاس رضی اللّه عنه دفن کرده اند و خدمت شیخ زین الدّین الخوافی رحمه اللّه تعالی از مصر سنک سفید تراشیده آورده است و لوح قبر ایشان ساخته و بآن از سائر قبور ممتازست.یکی از ثقات که از مخصوصان ولد بزرگوار ایشان خواجه برهان الدّین أبو نصر پارسا رحمه اللّه تعالی بوده است چنین گفته است که خدمت برهان الدّین أبو نصر چنین فرموده اند که در آن وقت که خدمت والد من فوت می شدند بر بالین ایشان حاضر نبودم چون حاضر شدم روی مبارک ایشان را گشادم تا نظری کنم چشم بگشادند و تبسّم نمودند،قلق و اضطراب من زیادت شد بپایان پای ایشان آمدم و روی خود بر کف پای ایشان نهادم پای خود را بالا کشیدند چون خبر ایشان که در مدینه رسول صلی اللّه علیه و سلّم نقل کردند ببعضی از أکابر عجم رسید این عبارت فرمودند که:همانجا بازید که از آنجا نازید!یکی از مریدان و معتقدان حضرت خواجه گوید که چون حضرت خواجه قدّس سره عزیمت حجاز می کردند در وقت وداع گفتم:خواجه شما رفتید!فرمودند که رفتیم و رفتیم،و از أنفاس متبرّکه ایشانست که بیکی از أصحاب نوشته بودند که خاطر این فقیر دائما نگران أحوال ظاهری و باطنی شما می باشد و علی الدّوام به نسبت آن برادر منتظر نظرات بی علّت الهی می بود.سیّد الطائفه جنید قدس اللّه تعالی روحه فرموده است:إن بدت عین من الکرام ألحقت اللاّحقین بالسّابقین.و با این همه أصل معتبرست نزد کبراء دین

ص: 74

قدس اللّه تعالی أرواحهم أجمعین آنکه کوشش را مگذار و بخشش را چشم می دار حضرت خواجه ما را قدّس اللّه تعالی سرّه سؤال کردند که طریقت بچه توان دریافت؟ فرمودند که بتشرّع،و دیگر بعد المحافظة علی الأمر الوسط فی الطعام لا فوق الشّبع و لا الجوع المفرط،در تقلیل منام:علی طریق اعتدال المزاج کوشیدن علی الخصوص إحیاء بین العشائین و قبل الصّبح بحیث لا یطّلع علیه أحد،بتوجّه در خود رفتن و نفی خواطر علی الخصوص خاطر تمنّی به نسبت حال و ماضی و استقبال نیک مؤثّرست فی رفع الحجب عن القلب،و دیگر:إذا سکت اللّسان عن فضول الکلام نطق القلب مع اللّه سبحانه،و إذا نطق اللّسان سکت القلب،و الصّمت علی قسمین صمت باللّسان و صمت بالقلب عن خواطر الأکوان،فمن صمت لسانه و لم یصمت قلبه خفّ وزره،و من صمت لسانه و قلبه ظهر له سرّه و تجلّی له ربّه عزّ و جلّ،و من لم یصمت بلسانه و لا بقلبه کان مملکته للشیطان و سخرة له.أعاذنا اللّه من ذلک،و من صمت قلبه و لم یصمت بلسانه فهو ناطق بلسان الحکمة ساکت عن فضول الکلام،رزقنا اللّه تعالی ذلک بفضله و کرمه].

و ملا حسین بن علی الکاشفی در«رشحات»گفته:[خواجه محمّد پارسا، قدس اللّه تعالی سرّه.ایشان خلیفۀ دوّم حضرت خواجه اند،أعلم و أورع زمان و تذکرۀ خاندان خواجگان قدس اللّه تعالی أرواحهم بوده اند در مبادی أحوال که حضرت خواجه محمّد پارسا آغاز ملازمت حضرت خواجه کرده اند روزی در أثناء مجاهدات و ریاضات بدر خانه حضرت خواجه آمده بودند و بیرون در منتظر ایستاده، اتفاقا کنیزکی از خادمان حضرت خواجه از بیرون در آمده حضرت خواجه از وی پرسیده اند که بر بیرون کیست؟وی گفت:جوانی است پارسا که بر در منتظر ایستاده حضرت خواجه بیرون آمده اند و خواجه محمّد را دیده فرموده اند که:شما پارسا بوده اید؟از آن روز باز که این لفظ بر زبان مبارک ایشان گذشته در ألسنه و أفواه افتاده و خدمت خواجه محمّد باین لقب مشهور شده اند،خدمت خواجه محمّد قدس سره در نوبت ثانی که حضرت خواجه بهاء الدین قدّس سرّه بسفر حجاز رفته اند در

ص: 75

ملازمت بوده اند می فرمودند که حضرت خواجه بزرک در بادیۀ حجاز مخلص را بمراقبه أمر فرمودند و بمحافظت صورت ایشان در خزینه خیال نیز امر کردند و فرمودند که طریق او جذبه است و صفت او میان جمال و جلال ست و تلقین ذکر نیز فرمودند و کیفیّات را حواله بعلم او کردند و آن مخلص را علی الدّوام تمسّک بصفت لطف إلهی و دید فضل و قطع نظر از جزای عمل أمر می فرمودند و بآنکه از قول و فعل آنچه می گذرد آن را در دریای نیستی می باید انداختن و سر رشته و ندید قصور را نیک نگاهداشتن.و هم حضرت خواجه در حقّ آن مخلص فرمودند که او مرادست گاهی بامراد بصفت مریدی بجهت تربیت او معامله می کنند و در مبادی که آن مخلص را بسخن أمر کردند روزی در راهی آن مخلص در پیش ایشان می رفت ایشان در وی نظر کردند و روی بأصحاب آوردند و فرمودند که حاضران مجلس او هر فردی به نسبت حال خود از وی سخن خواهند شنید و در بعضی محلّها آن مخلص را بنظر موهبت نفس بخشیدند تا بهر که گوید مؤثر افتد و هر چه گوید آن شود.و در محلّی دیگر فرمودند که هر چه او می گوید حقّ سبحانه آن می کند می گویم بگوی او نمی گوید و در محلّی دیگر آن مخلص را صفت برخ أسود بنظر موهبت کرامت کردند،و برخ أسود بندۀ درم خریده سیاه چرده بوده است که در زمان موسی علیه السلام بر درگاه حق سبحانه و تعالی درجه مقبولی و محبوبی داشته است،گفته اند که برخ در بنی اسرائیل قرینه(قرین.ظ)اویس قرنی بوده است در میان این امّت.حضرت ایشان می فرموده اند که جماعتی از کبرای متقدّمین که بیواسطۀ زبان أمور حقیقت از یکدیگر به مجالست معلوم می کرده اند ایشان را«برخیان»می گفته اند،و جمعی که بعد از ظهور دین محمّدی صلی اللّه علیه و سلم برین وصف اند ایشان را«اویسیان»می گویند.و هم خدمت خواجه محمّد پارسا قدس سرّه فرموده اند که در راه حجاز در مرضی که حضرت خواجه بزرک را واقع شده بود وصایا فرمودند و در آن أثنا آن مخلص را بحضور أصحاب خطاب کردند و فرمودند:حقّی و أمانتی که از خلفای خاندان خواجگان قدس اللّه تعالی أرواحهم باین ضعیف رسیده است و آنچه درین راه کسب کرده است آن أمانت

ص: 76

را بشما سپردیم،چنانچه برادر دینی مولانا عارف علیه الرّحمه سپرده بودند قبول می باید کرد و آن أمانت را بخلق خدای می باید رسانیدن،آن مخلص تواضع کرد و قبول نمود و چون از سفر حجاز مراجعت نمودند بر سر جمع در حضور أصحاب آن مخلص را نظر موهبت فرمودند و مکرّر گفتند که آنچه داشتیم بتمام ربودی!و بعد از آن بآن مخلص روز بروز نظر عنایت زیاده می فرمودند؛و وقتی دیگر فرموده که آنچه مولانا عارف در حقّ او گفت ما نیز همان می گوئیم و بر آنیم،أمّا ظهور آن موقوف اختیار ما نیست،یعنی چون ما سفر آخرت اختیار کنیم آن معنی بظهور خواهد آمد،و در آخر حیات می فرموده اند نسبت معنی باطنی که گفته بودیم و اشارت کرده هر آئینه ظهور خواهد کرد و أما خرسنگی بر سر راه است تا آن برخیزد.و هم حضرت خواجه محمّد پارسا قدس سرّه فرمودند که حضرت خواجه بزرک در آخر حیات در غیبت آن مخلص در حقّ آن مخلص فرموده اند که هرگز از وی نرنجیده ایم از هر کسی سبب رنجش در وجود آمده است و از وی نی،اگر نقاری در میان بوده باشد آن از طرف من بوده است که بنابر حکمتی و مصلحتی عارض؛چند روز باطن خود را از وی باز گرفته باشم،اکنون باطن من با وی بتمامی راست ست و من بر همان قولم که در حقّ او در راه حجاز در حضور أصحاب گفته ام و اکنون نیز اگر او حاضر بودی زیاده از آن در حقّ او گفتمی،و نظر بسیار در آن حال إظهار فرمودند و بسیار یاد کردند،و الحمد للّه علی ذلک،بیت:

بدین امیدهای شاخ در شاخ کرمهای تو ما را کرد گستاخ

و فرموده اند که حضرت خواجه بزرک در مرضی اخیر در غیبت آن مخلص در حضور أصحاب و أحباب در حقّ وی فرموده اند که مقصود از وجود ما ظهور اوست، و او را بهر دو طریق جذبه و سلوک تربیت کرده ایم،اگر مشغول می شود جهانی از و منوّر می گردد.و حضرت ایشان می فرمودند که این نقل را برینوجه نیز شنیده ام که حضرت خواجه بزرک در حقّ خواجه محمّد پارسا قدّس سرّهما فرموده اند که مقصود از وجود ما ظهور محمّدست؛می فرمودند که این عبارت متضمّن ایهامی است.خدمت

ص: 77

خواجه محمّد پارسا قدّس سرّه در مرض أخیر موت حضرت خواجه بزرک قدس اللّه تعالی سره را ملازمت بسیار می کرده اند و بامداد و شبانگاه بخدمت می رسیده،روزی ألطاف بسیار نموده اند دو فرموده که شما را این مقدار ملازمت حاجت نیست روزی بعضی از أحفاد حضرت خواجه محمّد پارسا قدّس اللّه تعالی سرّه در محلّه خواجه کفشیر در سمرقند بملازمت حضرت ایشان آمده بودند آن حضرت نسبت بایشان التفات بسیار فرمودند و در تعظیم و توقیر ایشان افزودند و در أثنای صحبت گفتند که عزیزی حضرت خواجه بهاء الدین را قدّس سرّه بعد از انتقال ایشان بخواب دیده و از ایشان پرسیده که چه عمل کنیم تا نجات یابیم؟فرموده اند:بآن عمل مشغول باشید که در نفس اخیر مشغول می باید بود.یعنی چگونه در نفس أخیر بهمگی خود بجناب حقّ سبحانه حاضر و آگاه می باید بود همیشه همچنان باشید.بعد از آن فرمودند که خدمت خواجه محمّد پارسا قدّس اللّه سرّه جدّ بزرگوار شما بر وجهی بوده اند که روزی حضرت خواجه بهاء الدّین قدّس اللّه تعالی روحه بکنار حوض باغ مزار آمده بوده اند دیده اند که ایشان پایها در آب نهاده اند و بمراقبه مشغول اند و از خود غائب،حضرت خواجه فی الحال فوطه بسته اند و بآب درآمده روی مبارک خود را بر پشت پای ایشان نهاده فرموده اند:إلهی بحرمت این پایها که بر بهاء الدین رحمت کن!حضرت ایشان بعد ازین سخن فرمودند:من نمی دانم که حضرت خواجه محمّد پارسا قدس اللّه تعالی روحه غیر از آن عمل که در نفس أخیر می باید کرد چه عمل می کرده باشند که باین درجه رسیده اند؟! من خوارق عاداته،قدس اللّه سرّه:اگر چه مرتبۀ حضرت خواجه محمّد پارسا قدس اللّه تعالی سرّه از آن زیاده است که ایشان را بخرق عادت ستانید یا ازیشان کرامتی باز نمایند،أمّا چون دو سه نقلی از عدول و ثقات این سلسله شریفه استماع افتاده بود بایراد آن گستاخی نموده،بعضی مخادیم می فرمودند که حضرت خواجه محمّد پارسا قدّس اللّه تعالی سرّه آثار تصرّفات خود را همیشه بواجبی می پوشیده اند و در ستر و اخفاء آن کما ینبغی می کوشیده اند،لیکن یک بار بحسب ضرورت شمّۀ إظهار

ص: 78

کرده اند بواسطه آنکه از اخفاء آن اهانتی بمشایخ سلسلۀ سند حدیث ایشان می رسیده و صورت این واقعه بر سبیل اجمال آنست که قدوة المحدّثین شیخ شمس الدّین محمّد بن محمّد بن محمّد الجزری علیه الرّحمه در زمان مرزا الغ بیگ بسمرقند آمده بوده اند و بتحقیق و تصحیح سند محدّثان ماوراء النّهر مشغولی کرده بعضی از أرباب حسد و غرض بایشان عرض کرده اند که خدمت خواجه محمّد پارسا در بخارا أحادیث بسیار نقل می کنند و صحّت سند ایشان معلوم نیست؛اگر حضرت شیخ آن را تحقیقی فرمایند دور نباشد شیخ در مقام تحقیق آن شده اند و مرزا الغ بیگ را بر آن داشته تا قاصدی به بخارا فرستاده اند و از حضرت خواجه التماس آمدن کرده،پس شیخ با خواجه عصام الدّین که شیخ الإسلام سمرقند بوده و جمیع أعاظم دانشمندان وقت مجمعی ساخته اند و مجلسی بغایت عالی مرتّب شده است و حضرت خواجه بآن مجلس حاضر شده اند،شیخ در آن مجلس ازیشان التماس نموده اند تا حدیثی باسناد خود روایت کرده اند،شیخ فرموده اند که در صحت این حدیث هیچ سخن نیست امّا این إسناد نزد من ثابت نشده.ازین سخن حسودان خوش دل شده اند و بیکدگر خبث عین کرده؛حضرت خواجه همان حدیث را از طریق دیگر إسناد گفته اند،شیخ در آن إسناد نیز همان سخن فرموده اند،حضرت خواجه دریافته اند که هر إسناد را که بیان کنند مسموع نخواهد افتاد لحظه ای مراقب شده اند و سکوت کرده بعد از آن روی بشیخ آورده اند و فرموده که خدمت شما فلان مسند را از کتب أهل حدیث مسلّم می دارید و أسانید آن را معتبر می شمارید؟شیخ فرمودند که آری أسانید آن همه معتبر و معتمدست و در آن هیچ کس از محقّقان فنّ حدیث شبهه و دغدغه ندارد اگر أسانید خدمت شما از آن مسند باشد ما را در آن سخن نیست،پس حضرت خواجۀ روی بحضرت خواجه عصام الدّین کرده اند و فرموده که در کتاب خانه خدمت شما در فلان طاق در زیر فلان و فلان کتاب این مسند که نام بردیم قطعش این و جلدش چنین نهاده است و در آن مسند بعد از چند ورق در فلان صفحه این حدیث با این أسانید که بیان کردیم بتفصیل مذکور و مسطورست،عنایت کرده شاگردی را از خدام فرستید

ص: 79

تا آن روز آن را حاضر گرداند،خواجه عصام الدّین متردّد بوده اند در آن که این مسند در آنجا هست یا نی و أهل مجلس ازین سخن بغایت متعجّب و متأمّل و متفکّر شده اند چه بر همکنان ظاهر بوده است که حضرت خواجه هرگز بکتاب خانۀ خواجه عصام الدّین نرسیده بوده اند،پس خواجه کسی را از ملازمان خاصّه بتعجیل تمام فرستاده تا آن نشانها را ملاحظه کرده اگر یابد بیارد.آن کس رفته و مسند را بهمان صفت که نشان داده بوده اند باز یافته و بمجلس آورده و آن حدیث در همان صفحه که اشارت کرده بوده اند بآن طرق إسناد بی تفاوت مسطور بوده،خروش از آن مجلس برخاسته و شیخ با سائر علماء؛عظیم حیرت زده شده اند،و تحیّر و تعجّب خواجه عصام الدّین از دیگران زیاده بوده زیرا که وی بیقین نمی دانسته که این مسند در کتابخانه اوست،و چون این قصّه بعرض میرزا الغ بیگ رسیده وی نیز از طلبیدن حضرت خواجه تشویر و انفعال یافته و این تصرّف که از حضرت خواجه در آن مجلس واقع شده سبب مزید شهرت ایشان گشته و أعیان و أکابر زمان را بایشان عقیدۀ دیگر پیدا شده.مولانا عبد الرحیم نیستانی رحمه اللّه تعالی که ملازم حضرت خواجه و برادر رضاعی و هم سبق خواجه برهان الدّین أبو نصر قدّس سرّه بوده چنین فرموده است که در آن تاریخ که میرزا خلیل پسر میرزا میرانشاه که فرزند امیر تیمورست در سمرقند پادشاه بود و میرزا شاهرخ در خراسان می بود،حضرت خواجه گاه گاه بجهت کفایت مهمّات مسلمانان رقعه بمیرزا شاهرخ می نوشتند میرزا خلیل را از آن ناخوش می آمده است،آخر بسعایت أهل حسد بغایت متأثّر و متغیّر شده است چنانچه کسی را ببخاری پیش ایشان فرستاده که عنایت کرده شما را بجانب دشت قفچاق می باید رفت شاید که جمعی آنجا ببرکت قدوم شما شرف اسلام یابند.حضرت خواجه فرموده اند خوش باشد أوّل مزارات را طواف کنیم بعد از آن رویم و فی الحال اسپ طپیدند،مولانا عبد الرحیم گفته است که من اسپ ایشان را زین کردم و پیش آوردم فی الفور سوار شدند و با جمعی از خادمان در ملازمت ایشان روان شدیم،أوّل بقصر عارفان رفتند بمزار حضرت خواجه بزرک قدّس سرّه چون

ص: 80

از مزار بیرون آمدند آثار هیبت و عظمت از بشرۀ مبارک ایشان ظاهر بود از آنجا به سوخاری رفتند و زمانی بر سر قبر سیّد أمیر گلال علیه الرحمة توقّف نمودند و چون از مزار ایشان بیرون آمدند تازیانه بر اسپ زدند و بر بالای پشته راندند و روی بجانب خراسان کرده این بیت را خواندند،بیت:

همه را زیر و زبر کن نه زبرمان و نه زیر تا بدانند که امروز درین میدان کیست

و از آنجا باز ببخاری آمدند همان لحظه نشان میرزا شاهرخ برای میرزا خلیل در رسید مضمون آنکه اینک رسیدیم باید که جای جنگ مقرّر سازد.حضرت خواجه فرمودند تا آن نشان را در مسجد جامع بر بالای منبر خواندند پس بسمرقند پیش میرزا خلیل فرستادند و مرزا شاهرخ از عقب آن نشان در رسید و میرزا خلیل را بقتل رسانید.در«نفحات الانس»مذکورست که یکی از مریدان و معتقدان حضرت خواجه نقل کرده است که چون حضرت خواجه در نوبت أخیر عزیمت سفر حجاز می کرده اند در وقت وداع گفتم خواجه شما رفتید؟فرمودند که رفتیم و رفتیم! آن بود که در آن سفر وفات یافتند.خدمت خواجه أبو نصر پارسا قدّس سرّه در سفر حجاز همراه والد بزرگوار خود بوده اند می فرموده اند که در آن وقت که خدمت والد من بر سر بالین ایشان حاضر نبودم چون حاضر شدم روی مبارک ایشان را گشادم تا نظری کنم چشم مبارک بگشادند و تبسّم نمودند قلق و اضطراب در من زیاده شده بپایان پای ایشان آمدم و روی خود را بر کف پای ایشان نهادم پای خود را بالا کشیدند.پوشیده نماند که حضرت خواجه دو کرّت بسفر مبارک حجاز رفته اند کرّت أولی در ملازمت خواجه بزرگ بوده اند،و آن سفر دوم حضرت خواجه بزرگ بوده ست،و کرّت ثانیه در ماه محرّم الحرام سنۀ اثنین و عشرین و ثمان مائة بوده که به نیّت طواف بیت اللّه الحرام و زیارت نبی علیه و آله الصلوة و السّلام از بخارا بیرون آمدند و از راه نشف بچغانیان و ترمذ و بلخ و هراة بقصد دریافت مزارات متبرکه روان شدند و همه جا سادات و مشایخ و علما مقدم شریف ایشان را مغتنم

ص: 81

شمردند و باعزاز و إکرام تلقّی نمودند و چون به نیشابور رسیده اند بسبب حرارت هوا و خوف راه،میان أصحاب سخن می گذشته است و فی الجمله فتوری بعزیمتها راه یافته بوده است،دیوان مولانا جلال الدین رومی را قدّس سرّه بتفألّ گشاده اند این أبیات برآمده که:

روید أی عاشقان حقّ باقبال ابد ملحق روان باشید همچون مه بسوی برج مسعودی

مبارک بادتان این ره بتوفیق و أمان اللّه بهر شهر و بهر جای بهر دشتی که پیمودی

و از نیشابور یازدهم جمادی الاخرای این سال متوجه جانب حجاز شده اند و چون در کنف صحّت و عافیت بمکّۀ محترمه رسیده اند و أرکان حجّ تمام گزارده ایشان را مرضی عارض شده است چنانچه طواف وداع در عماری کرده اند و از آنجا متوجّه مدینۀ طیّبه شده اند و اشارات و بشارات یافته و روز چارشنبه بست دوم بمدینه رسیده و از حضرت رسالت صلی اللّه علیه و سلّم نوازشها یافته اند و در روز پنجشنبه بجوار رحمت حقّ پیوسته اند،و مولانا شمس الدین محمّد فناری رومی و أهل مدینه و قافله بر ایشان نماز گزارده اند و شب جمعه در آن منزل مبارک نزول فرموده اند و در جوار قبّه شریفه أمیر المؤمنین عبّاس رضی اللّه تعالی عنه مدفون شده اند،و خدمت شیخ زین الدّین الخوافی از مصر سنگی سفید تراشیده آورده اند و لوح قبر مبارک ایشان ساخته و بآن از سائر قبور ممتازست،گویند که سنّ مبارک ایشان هفتاد و سه سال بوده است کما بیش،و بعضی از أفاضل در تاریخ وفات ایشان گفته اند،قطعه:(1) محمّد حافظی إمام فاخره من کان یسمع قول الحقّ من فیه

إذا سألت لتاریخ فوته منه فقال فصل خطابی إشارة فیه]انتهی.

و غیاث الدین بن همام الدین المدعوّ بخواند أمیر در«حبیب السّیر فی أخبار أفراد البشر»گفته:[خواجه محمّد پارسا،ولد محمّد بن محمود الحافظی البخاری بود و در سلک أعاظم أصحاب خواجه بهاء الدّین نقشبند انتظام داشت و خواجه از أولاد عبد اللّه بن جعفر طیار بود رضی اللّه عنهما،در ماه محرّم سنه 822 متوجّه گزاردن

ص: 82

حجّ اسلام و طواف روضه منوّره خیر الأنام علیه الصّلوة و السّلام گشته از آب آمویه عبور فرمود و در آن سفر بهر شهر و قصبه که رسید سادات و علما و أفاضل مقدم او را باعزاز و إکرام تمام تلقّی نمودند و خواجه محمّد بعد از وصول بمکّه مبارکه و فراغ از مناسک حجّ بمرض صعب مبتلا شد چنانکه نتوانست که بی آنکه در عماری نشیند طواف وداع بجای آورد در غایت ضعف و ناتوانی بجانب مدینه طیّبه در حرکت آمده در أثناء راه روزی أصحاب را طلبیده و یکی از ایشان را فرموده تا این کلمات را قلمی گرداند که:« بسم الله الرحمن الرحیم .جاءنی سیّد الطائفة الجنید قدّس اللّه سرّه فی ضحوة یوم السّبت التاسع عشر من ذی الحجّة سنة اثنی(اثنتین.ظ)و عشرین و ثمانمائة عند انصرافنا من مکّة المبارکة زادها اللّه تعالی تکریما،و نحن نسیر مع الرّکب و أنا بین النّوم و الیقظة فقال لی زیارة و بشارة«القصد مقبول»فحفظت هذه الکلمة و سررت بها ثم استیقظت من الحالة و الواقعة بین النّوم و الیقظة، و الحمد للّه علی ذلک».و آن جناب در روز چهارشنبه(بست و سوم.صح.ظ)ماه مذکور بمدینه رسیده روز پنجشنبه وفات یافت و مولانا شمس الدّین فناری و أهل قافله بر وی نماز گزارده در شب جمعه در جوار مزار بزرگوار عباس رضی اللّه عنه جسدش را بخاک سپردند.از مؤلفات خواجه محمد پارسا یکی کتاب فصل الخطابست مکتوب گشته،علماء شیعه آن کتاب را منظور نظر التفات نکرده اند، و بعضی از فضلا لفظ«فصل خطابی»را جهت تاریخ وفاتش شمرده اند]انتهی.

و مجد الدین علی بن ظهیر الدین بدخشانی در«جامع السّلاسل»گفته:

[خواجه محمّد پارسا،قدّس اللّه سرّه.ایشان خلیفۀ دوم حضرت خواجه بهاء الدّین نقشبند قدّس اللّه سرّه اند،و تذکرۀ خاندان خواجگان اند قدّس اللّه تعالی أرواحهم در مبادی أحوال چون بملاقات حضرت خواجه بزرک آمدند بدر خانه خواجه ایستادند درین أثنا اتفاقا کنیزکی از خادمان حضرت خواجه از بیرون در درآمده،خواجه از وی پرسیدند که بیرون در کیست؟وی گفته:جوانیست پارسا که بر در منتظر ایستاده حضرت خواجه بیرون آمده خواجه محمّد را دیده فرمودند که شما پارسا بوده

ص: 83

اید،از آن روز باز که این لفظ که بر زبان مبارک ایشان گذشته در أفواه افتاده و خدمت خواجه محمّد باین لقب مشهور شدند.خدمت خواجه محمّد پارسا قدّس سرّه می آرند که در راه حجاز در مرضی که حضرت خواجه را واقع شده بود وصایا فرمودند و در آن أثنا این مخلص را بحضور أصحاب خطاب کردند و فرمودند که حقّی و أمانتی که از خلفاء خاندان خواجگان قدّس سرّه باین ضعیف رسیده است و آنچه درین راه کسب کرده است آن أمانت را بشما سپردیم،چنانکه به برادر دینی مولانا عارف علیه الرّحمة نیز سپردند،قبول می باید کردن و آن أمانت بخلق خدا می باید رسانیدن.این مخلص تواضع کرد و قبول نمود،چون از سفر حجاز مراجعت کردند باز مکرّر فرمودند:آنچه داشتم بتمام ربودی!و نیز فرموده اند که در مرض آخر در غیبت این مخلص در حضور أصحاب فرمودند که مقصود از وجود ما ظهور اوست! او را بهر دو طریق جذبه و سلوک تربیت کرده ایم،اگر مشغول می شود جهانی ازو منوّر می گردد،ویرا أفضلیّت بسیارست،چون متوجّه سفر حجاز شدند و در کنف صحّت و عافیت بمکّۀ محترمه رسیدند و أرکان حجّ تمام گزارده،ایشان را مرضی عارض شده است،چنانچه طواف وداع در عماری کردند و از آنجا متوجّه مدینه شدند و از آنجا اشارات و بشارات یافته در روز پنجشنبه به سنۀ اثنین و عشرین و ثمان مائة بجوار رحمت حقّ پیوسته اند،و در جوار قبر شریف أمیر المؤمنین عبّاس رضی اللّه تعالی عنه مدفون گشته].

و کفوی در«کتائب أعلام الأخیار»گفته:[محمّد بن محمّد بن محمود الحافظی البخاری المعروف بخواجه محمّد پارسا،أعزّ خلفاء الشّیخ الکبیر خواجه بهاء الدّین نقشبند،قدّس اللّه أرواحهما.کان من نسل حافظ الدّین الکبیر تلمیذ شمس الأئمّة الکردری.قد نصّ علیه فی ذکر محمود الانجیر معنوی(الماضی.ظ)فی قلب الکتیبة الحادیة عشر،ولد فی سنة ستّ و خمسین و سبعمائة و قرأ العلوم علی علماء عصره و کان قد بهر علی أقرانه فی دهره و حصّل الفروع و الاصول و برع فی المعقول و المنقول، و کان شابّا قد أخذ الفقه عن قدوة و بقیّة أعلام الهدی الشّیخ العارف الرّبّانی ابو الطاهر

ص: 84

محمّد بن الحسن بن علی الطاهر و وقع منه الإجازة فی أواخر شعبان سنة ستّ و سبعین و سبعمائة فی بخارا،و روی عن خواجه محمّد پارسا أنّه قال:أجازنی بقیّة أعلام الهدی أبو الطاهر أنّی أروی عنه ما قرأت علیه و ما سمعت من الفروع و الاصول و أدرّس ما أمررته(و أحرزته.صح.ظ)من المعقول و المنقول علی الشّرط المشروط عند النّقلة و الرّواة،و قد أکملت فی تلک السّنة عشرین و ذلک فی أواخر شعبان سنة ستّ و سبعین و سبعمائة،و أخذ أبو الطاهر عن الشّیخ الإمام مولانا صدر الشّریعة عبید اللّه البرهانی المحبوبی و وقع الإجازة منه فی ذی القعدة سنة خمس و أربعین و سبعمائة و هو أخذ عن جدّه تاج الدّین محمود بن صدر الشّریعة أحمد بن جمال الدین عبید اللّه المحبوبی عن أبیه أحمد،عن أبیه جمال الدّین،عن الشّیخ الإمام المفتی إمام زاده صاحب الشّرعة،عن حماد (العماد.ظ)الزّرنجری،عن أبیه شمس الأئمّة الزّرنجری،عن شمس الأئمّة السّرخسی، عن شمس الأئمّة الحلوائی،عن أبی علی النّسفی،عن الشّیخ الإمام أبی بکر محمّد بن أبی الفضل،عن عبد اللّه السّدمونی،عن أبی عبد اللّه،عن أبی حفص الکبیر،عن أبیه عن محمّد،عن أبی حنیفة،رح أجمعین.و أخذ الفروع و الاصول عنه المولی العالم الکامل إلیاس بن یحیی بن حمزة الرّومی و أجازه ببخاری یوم الجمعة الحادی و العشرین من شعبان سنة إحدی و عشرین و ثمان مائة و أخذ عنه أیضا ولده المولی العارف الرّبّانی حافظ الدّین محمّد بن محمّد بن محمّد بن محمود الحافظی البخاری الشّهیر بخواجه أبو نصر پارسا]انتهی.

فهذا محمد الحافظی حافظهم المعظّم المبجّل،و جهبذهم المفخّم المجلّل، قد روی هذا الحدیث المرصّص الموثل،المؤسّس المأصل،فوا عجبا للجاحد المبدع المضلّل،و الحائد المرسل الممهّل،کیف ألقی بیدیه فی التّباب الوحیّ المعجّل، و عرّض نفسه للعذاب الوبیل المؤجّل.

عدیده و طرق سدیده آورد بإیضاحات وافیه و تصریحات شافیه راه احقاق و إثبات آن بقدم إنصاف و ترک عصبیّت و اعتساف سپرده،چنانچه در هدایۀ رابعۀ کتاب مذکور گفته:[الجلوة الاولی:فیما جاء بتمسّکهم.فی«کشف المحجوب»:کتب الحسن البصری إلی أمیر المؤمنین حسن بن علیّ رضی اللّه عنهما مکتوبا السّلام علیک یا بن رسول اللّه و رحمة اللّه و برکاته.و بعد،فأنتم معاشر بنی هاشم الفلک الجاریة فی اللّجج أی البحر و مصابیح الدّجی و أعلام الهدی و الأئمّة القدوة(القادة:ظ)الّذین من تبعهم نجا کسفینة نوح المشحونة الّتی یؤل إلیها المؤمنون و ینجو فیها المتمسّکون فأنتم ذریّة بعضها من بعض،بعلم اللّه علمتم و لهو الشّاهد علیکم و أنتم شهداء علی النّاس،أنتم شهداء علی النّاس،أنتم شهداء علی النّاس.و فی«دستور الحقائق»للإمام فخر الحقّ و الدّین الهانسوی«رح»:

روی عن زید بن أرقم قال: لمّا رجع رسول اللّه(صلی الله علیه و آله) عن حجّة الوداع و نزل عند غدیر خمّ و هو اسم موضع بین مکّة و المدینة فأمر أن یجمع رحال الإبل فجعلها ذلک المنبر(فجعلها کالمنبر.ظ)فصعد علیها و قال:إنّی تارک فیکم الثّقلین کتاب اللّه و عترتی إن تمسّکتم بهما لن تضلّوا من بعدی. و فیه أیضا: من أراد أن یتمسّک بالحبل المتین فلیحبّ علیّا و ذرّیّته، و فی«المشارق»فی باب«أما» و«المصابیح»:عن زید بن أرقم قال: قام رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم(فینا خطیبا.ظ)بماء یسمّی خمّا بین مکّة و المدینة،فحمد اللّه و أثنی علیه و وعظ و ذکّر ثمّ قال:أمّا بعد،یا أیّها النّاس (إنّما.صح.ظ)أنا بشر مثلکم یوشک أن یأتینی رسول ربّی و أنا اجیب(فاجیب ظ) و إنّی تارک فیکم الثّقلین کتاب اللّه فیه الهدی و النّور،خذوا(فخذوا.ظ)بکتاب اللّه و استمسکوا به و أهل بیتی،اذکّرکم اللّه فی أهل بیتی،اذکّرکم اللّه فی أهل بیتی.

و فی «العمدة»و«الدرر»و«تاج الأسامی»: إنّی تارک فیکم الثّقلین کتاب اللّه و عترتی و لن تضلّوا أبدا إن تمسّکتم بهما.

و فی«الأربعین فی(عن.ظ)الأربعین»و کتاب «الشّفاء»و«نصاب الأخبار»و«المصابیح»و«مشکاة الأنوار»و«النّسائیّة»:

أنا محمّد بن المثنّی،قال:نبّأ یحیی(بن حمّاد،قال:نا أبو عوانة،عن سلیمان،قال:

ثنا حبیب.صح.ظ)بن أبی ثابت،عن أبی الطّفیل،عن زید بن أرقم،قال: لمّا

ص: 86

رجع رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم عن حجّة الوداع و نزل عند غدیر خمّ أمر بدوحات فقممن و قال:

(ثم قال.ظ)إنّی دعیت فأجبت و إنّی تارک فیکم الثّقلین أحدهما أعظم من الآخر و أکبر کتاب اللّه حبل ممدود من السّماء إلی الأرض و عترتی أهل بیتی و لن یتفرّقا حتّی یردا علی الحوض فانظروا کیف تخلفونی فیهما.

و فی«المصابیح»عن (فی.ظ)الحسان،عن جابر(رض)قال: رأیت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم علی النّاقة القصواء یخطب فسمعت یقول:یا أیّها النّاس!إنّی ترکت فیکم ما إن أخذتم به لن تضلّوا کتاب اللّه و عترتی.

حاصل الأحادیث:حضرت رسالت صلعم چون از حجّة الوداع بازگشت یعنی چون مصطفی صلعم در حجّ حاجیان را وداع کرد و فرمود:سلام من بر کسی که در این مقام بباید.در حاجیان نوحه و غلغله شد و خلق را هر چند باز می گردانید نه ایستاده تا خم که منزلست رسیده،پس مصطفی صلی اللّه علیه و سلّم فرمود که پالانهای اشتران انبار کنند و بطریق منبر سازند،پس مصطفی صلی اللّه علیه و سلّم برآمد،یاران گفتند:یا رسول اللّه!قائم مقام بجای تو کرا ببینیم؟فرمود:قرآن و فرزندان من بجای من بعد من به بینید، و اگر چنگ برین هر دو زنید بعد من هرگز گمراه نگردید،پس بدینحدیث ثابت شد که بقاء ایشان تا قیام قیامت باشد و ازیشان راه نمایان بحقّ اند،متمسّک ایشان هرگز گمراه نگردد.

قوله:لمّا رجع.

وقت مراجعت از حجّة الوداع از آن نصیحت کرد که دلها وقت مراجعت وداع نرم و از شوق فرقت گریان بود تا در حال أثر کند و از دل نرود،و در«شرح سنّت» می گوید:بعد ورود این حدیث مصطفی صلی اللّه علیه و سلّم دو ماه و ده روز در صدر حیات بود.

قوله:نزل غدیر خمّ چون در موضع غدیر خم آمد این نصیحت کرد تا هر که از حاجیان در آن موضوع تا قیامت(1) آیند این نصیحت از سر تازه شود و یاد دارند.

ص: 87

قوله:أمر أن یجمع رحال الإبل.

فرمود تا پالانهای اشتران جمع کنند تا هر یکی از صحابه بشنود و مجموع علیه (مجمع علیه.ظ)شود،کسی را بعد،خلاف و اختلاف نباشد،لأنّه أمر عظیم للهدایة.و در«شرح سنّت»می گوید:در صحّت این حدیث،محدّثان سلف و خلف متّفق اند.

قوله:قام.

از آنکه آواز ایستادۀ أشهرست و أبلغ.و غرض مصطفی در قیام تعلیل إکرام و تعظیم ایشان بود.

قوله:یخطب(خطیبا.ظ).

تا بدانی هر که را در خطبه مصطفی ذکر کند در خواندن خطبه بایستد معظّم و مکرّم باشد.

قوله:فحمد اللّه و أثنی علیه.

تا معلوم شود قرآن و فرزندان عظیم القدراند و تمسّک بدیشان أمری عظیمست،

ص: 88

لقوله علیه السّلام:کلّ أمر ذی بال لم یبدئ بحمد اللّه فهو أبتر.

قوله:ذکر.و خدا را بسیار یاد کرده(یاد دهانید.ظ)تا دلها نرم بلرزند و بامید نزدیک شوند.

قوله:و وعظ.پند داد و دلها نرم گردانید زیرا چه چون تخم در زمین بریزی أول نرم کنی آنگاه آن تخم میوه دهد.

قوله:أما بعد.

أمّا کلمة فیها معنی الشّرط و فائدته فی الکلام أن یعطیه فصل(فصلا.ظ) و قیل:أول من تکلم بهذه الکلمة و فصل بها بین کلامین داود علیه السّلام،و(هی.صح.ظ) المراد بفصل الخطاب فی قوله تعالی: وَ آتَیْناهُ الْحِکْمَةَ وَ فَصْلَ الْخِطابِ .و أمّا علی وجهین:

أمّا للاستیناف و إمّا للتّفصیل،و هی کلمة موضوعة موضع جملة شرطیّة محذوفة للإیجاز،فلذا عملت فی الظرف الزّمانیّ خاصة لنیابتها عنها.

قوله:یا أیّها النّاس! بدانکه یا حرف نداست،فإذا لم یکن فی أوّل الاسم الألف و اللاّم نودی به مفردا:یا رجل!یا آدم!و إذا کان فی أوّل الاسم الألف و اللاّم یکون نداء:یا أیّها! و هذا إذا کان اسما یکون عند اسقاط الألف و اللاّم عنه نکرة کالرّجل فنحوه فأمّا إذا کان اسم علم لا یقال:یا أیّها زید!یا،نداء،أیّ،اسم المنادی،ها،کلمة تنبیه المخاطب،النّاس،اسم عامّ یتناول جمیع بنی آدم العاقل و غیر العاقل الحاضر و الغائب الصّغیر و الکبیر إلاّ أنّ المراد ههنا العاقلون البالغون مبلغ الخطاب دون المجانین و الاطفال.

قوله:(انما.صح.ظ)أنا بشر.

تا کسی إنکار نیارد از أولاد او از آنکه بشر را ولد باشد،و نیز کسی نگوید که ملک بود،و نیز ثالث ثلث نگوید.

قوله: یوشک أن یأتینی رسول ربی.

می شتابد اینکه بیاید بر من مهتر عزرائیل علیه السّلام و من اجابت کرده ام(کنم.ظ).

قوله: و إنّی ترکت و تارک.

ص: 89

و حال این ست که من می گذارم در شما متروکۀ یادگار تا از دیدن آن مرا یاد آرید.و این همه در جلوه تاسعه از هدایت حادی عشره(حادیة عشر.ظ)بیان منشور گفتم.تارک،از آن گفت زیرا چه رسم پدرانست که چون موت بنزدیک رسد متروکه بفرزندان سپارند.امّتی أبنائی فأنا أبوهم.هر آینه بامّت سپرد.فیکم.بدانکه إنّی تارک لکم و لأجلکم،نگفت تا امّت مقام و محلّ قرآن و سادات را باشد و در بلیّات و ناکامی ایشان أمّت سپر باشد،چنانچه کیسه مال را سپر بلاست،در«جامع نصرت»می گوید:چون مصطفی صلی اللّه علیه و سلّم از مکّه در حجّة الوداع بمدینه درآمد فاطمه را در کنار گرفت و گفت:فرزندم!أجل من بقریب رسیده.فاطمه بیهوش گشت ساعتی بهوش باز آمد،أی بابای مهربان من!نیکو می دانی که دختر بی مادر شکسته دل باشد و تو از مادر مشفق بوده و فرزندان مرا از تو کسی مشفق و مربّی نبوده،حال من و حال فرزند من چه باشد؟گفت:ای فاطمه در حق فرزندان کسی که «إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی» ،و

«إنّی سائلکم غدا» ،و محبوب و محفوظ و عزیز و نفیس باشد

«إنّی تارک فیکم الثّقلین» و با قرآن یکجا مذکور

«و لن یتفرّقا حتّی یردا علیّ الحوض» ست،تا در این چنین فرزندان غم فرزند چرا خورد؟گفت:أی پدر! فرزندان مرا بخلیفۀ خود بسپار!پس مصطفی صلی اللّه علیه و سلّم چشم پر آب کرد و فرمود:

اللّه خلیفتی من بعدی. قرآن را وتر او امّت را بدو سپرده سپرده ام.باز گفت:أی بابا!مرا برادر نگذاشتی که فرزندان مرا جای و مقام برایشان بودی و مرا معین و پشتوان شدی!یعنی شرط پدر آنست که گوید دختر و فرزندان او محبوب من اند،إنّ أبرّ البرّ أن یصل الرّجل إلی أهل ودّ أبیه.دختر و فرزندان او را به پسر خود می سپارند و می گویند در حق دختر من و فرزندان او أضعاف شفقت فرمای.صلة الرحم تزید فی العمر و المال.پس مصطفی فرمود:أی فاطمه!دختران دیگر را برادران معدود و فرزندان ایشان را نیایگان مخصوص باشند.پس مصطفی صلی اللّه علیه و سلّم رو بسوی یاران کرد و گفت:

امّتی أبنائی،أنا أبوهم .برادران و پشتوان تو ایشانند و فرزندان ترا جای و محلّ بناء ایشان اند و فرزندان ترا مکان و مقام تا قیامت در ایشانست.

ص: 90

پس فرمود:

إنّی تارک فیکم الثّقلین إن تمسّکتم بهما لن تضلّوا من بعدی. شرط هدایت آنست که اگر تمسّک کنید بدین هر دو هرگز گمراه نگردید،پس هر که یکی ازین هر دو ترک دهد یا قرآن را یا فرزندان رسول را یا تمسّک نکند هدایت نیابد و گمراه تواند خواند(أبد باشد.ظ).

قوله: من بعدی و ما تمسّکتم به لن تضلّوا أبدا.

یعنی هر که بعد من تمسّک بقرآن و أولاد من کند هرگز گمراه نشود حسبکم کتاب اللّه و عترتی.بعد رسول بسند هست تمسّک بکتاب و فرزندان رسول که تا دین سلامت ماند از هلاکی امت را پناهی بسند است کتاب خدا و فرزندان رسول و لهذا مصطفی فرموده:چگونه هلاک شود امّتی که أوّل او من باشم و میانه او اولاد من باشد و آخر او عیسی باشد.و قد ذکرناه فی الجلوة العاشرة من الهدایة الثّالثة.

قوله:الثّقلین.

فی«تاج الأسامی»:الثّقل،رخت و بار مسافر.یقول العرب لکلّ شیء عزیز نفیس مصون:ثقل.الثّقلان:پری و آدمی.و

فی الحدیث: إنّی تارک فیکم الثقلین کتاب اللّه و عترتی، إنّما سمّیا بذلک لأنّ الأخذ و العمل بهما ثقیل.و فی«الدّرر» فی سورة الرّحمن:و فی العلمی:ذکر أبو عمرو أنّ أصل کلمة ثقل من النفاسة لا من الثّقل،و الثّقل بیض النّعام لسوائه و بقائه،فسمّاهما ثقلین إعظاما لقدرهما و تفخیما لشأنهما.کذا فی«النّهایة»و فی«الصّحاح»:الثّقل،بالتّحریک:متاع المسافر و حشمه.و فی«النکات»:الثّقل اسم لشیء یثقل،و سمّی الثّقل لأنّ العرب یسمّی العظیم ثقلا و ثقیلا.قال مجاهد:الثّقل و الثّقیل واحد یذکران فی التّعظیم کذا فی«الزّاهدی»عند قوله تعالی «قَوْلاً ثَقِیلاً» :در قول ثقیل قولهاست.أوّل آنکه:

قول شریف است و عرب را عادتست چیزی که بفضل و شرف یاد کنند آن را بثقل و رجحان و وزن وصف کنند و گویند:هذا أرجح من ذلک،و هذا الکلام له وزن، أی قدر،و کان المراد منه أشرف منه و أحسن.یعنی ما بتو وحی کنیم قرآنی شریف و بزرگوار دوم آنکه: قَوْلاً ثَقِیلاً فی الثّواب،کما قال:کلمتان ثقیلتان فی المیزان

ص: 91

و خفیفتان فی اللّسان.سوم آنکه: قَوْلاً ثَقِیلاً فی العمل و حفظ حدوده و أحکامه لا فی القراءة،و هذا کمن قال لآخر:ارفع هذا العدل علی السّطح(فقال.صح.ظ):یثقل علی السّامع هذا الکلام لأنّ عین الکلام لیس بثقیل و لکنّ العمل ثقیل.چون بر موحّدان و متدیّنان عمل ایشان ثقیل باشد،علی الکفرین غیر یسیر،و

فی الحدیث: إنّ هذا القرآن صعب مستصعب علی من کرهه.

و قال: تقشعرّ منه جلود الّذین یخشون ربّهم. یعنی موی از اندام می خیزد و پوست می لرزد کسانی را که می ترسند از پروردگار خویش.

قوله: فیکم الثّقلین.

و قوله:فیکم.و

قوله: إن تمسّکتم بهما.

و قوله: و لن یتفرّقا حتّی یردا.

و قوله: کیف تخلفونی فیهما. در جمیع ضمائر مذکوره قرآن و فرزندان رسول جمع کرد تا اشارت باشد که تعظیم مجموع یعنی قرآن و فرزندان برابرست و هیچکسی از گویندگان نؤمن ببعض و نکفر ببعض نباشد،اگر از یکی منکر شوی و بر یکی ایمان آری ایمان نباشد،و اگر هر دو بمرتبۀ تعظیم برابر نبودندی جمع ضمیر جایز نشدی.کذا فی«المشارق»بئس الخطیب أنت.

قاله لمن قال فی الخطبة: من أطاع اللّه و رسوله فقد رشد و من یعصهما فقد غوی.

قوله: کتاب اللّه و عترتی.

ذکر بالعطف.قال الشّیخ الإمام عبد القاهر الجرجانی:العطف هو الجمع بین الشّیئین فی العطف(الحکم.ظ)و الأصل فیه الواو هو لمطلق الجمع عندنا، أی الجمع بین المعطوف و العطف فی الحکم الّذی هو الإثبات أو النّفی،و علیه عامّة أهل اللّغة و أئمّة الفتوی.

قوله: خذوا بکتاب اللّه و استمسکوا به.

یعنی:ثابت و محکم باشید در دوستی قرآن و فرزندان من از آنکه حبّ قرآن علامت حبّ خداست و حبّ أولاد من علامت حبّ من است.و فی کتاب«الشفاء»:حبّ القرآن علامة حبّ اللّه.

ص: 92

قوله:عترتی فی«الصّحاح»:عترة الرّجل نسله.و فی«تاج الأسامی»:

العترة فرزندان و فرزندان فرزندان.

قوله:أهل بیتی.

فی«النّکات»:اهل بیت الرّجل:ولده و ولد ولده.کذا ذکرناه فی الجلوة السّادسة عشر من الهدایة الحادیة عشر.

قوله: اذکّرکم اللّه.

بدانکه ذکر را از باب تفعیل فرمود از بهر بزرگی دادن ایشان.فی«تاج المصادر»:فی الحدیث:فذکروه،أی فاجّلوه لأنّ فی ذکر الشّیء إجلاله.الإجلال بزرگ داشتن یعنی:می دارم شما را در دوستی فرزندان خود و یاد می دهانم شما را خدای در دوستی فرزندان خود تا فراموش نکنید،لأنّ النّسیان مرکب للإنسان لقوله عزّ و جلّ: وَ لَقَدْ عَهِدْنا إِلی آدَمَ مِنْ قَبْلُ فَنَسِیَ .تا در مال و أسباب فریفته نگردید و در فرح نشوید و این نصیحت مرا فراموش نکنید که قوم پیشین را چه رسید، فَلَمّا نَسُوا ما ذُکِّرُوا بِهِ فَتَحْنا عَلَیْهِمْ أَبْوابَ کُلِّ شَیْءٍ حَتّی إِذا فَرِحُوا بِما أُوتُوا أَخَذْناهُمْ بَغْتَةً فَإِذا هُمْ مُبْلِسُونَ .و مصطفی صلی اللّه علیه و سلّم سه بار بتکرار فرمود:

اذکّرکم اللّه فی أهل بیتی، تا دلهای مؤمنان گشاده گردد از آنکه مؤمن کسی است چون بر وی ذکر خدا کنند دل او گشاده گردد از آن فرمود:

اذکّرکم اللّه. إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ إِذا ذُکِرَ اللّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَ إِذا تُلِیَتْ عَلَیْهِمْ آیاتُهُ زادَتْهُمْ إِیماناً وَ عَلی رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ .و سه کرّت بتأکید از آن فرمود تا فراموش نکنند و فردا از گویندگان یَقُولُ الَّذِینَ نَسُوهُ مِنْ قَبْلُ قَدْ جاءَتْ رُسُلُ رَبِّنا بِالْحَقِّ فَهَلْ لَنا مِنْ شُفَعاءَ فَیَشْفَعُوا لَنا أَوْ نُرَدُّ فَنَعْمَلَ غَیْرَ الَّذِی کُنّا نَعْمَلُ (نباشند.صح.ظ).یعنی آن قوم بگویند تحقیق آمدند بر ما پیغمبران پروردگار ما بحقّ است کسی که امروز شفاعت ما کند آن روز فراموش کردیم یا باز گرداند ما را در دنیا تا ما عمل صالح کنیم.

قوله:لن یتفرّقا.

در محل لَنْ تَرانِی .لن برای تأکیدست و لن اینجا برای تأبیدست.یعنی جدا

ص: 93

نشود این هر دو از تعظیم و فضل و شرف در دنیا و عقبی.

حتّی یردا علیّ الحوض، هرگز جدا نشود تعظیم قرآن و فرزندان رسول اللّه تا آنکه بیایند بر حوض کوثر.ذکر کوثر کرد تا یاد آرند که از آنکه همه را ورود بر کوثر باشد،مؤمن از مشرک و موحّد از ملحد و موافق از منافق آنجا جدا گردد،چنانچه از حدیث کتاب«الشّفاء»در جلوۀ ثانیه تحت این جلوه در مذمّت من لا یتمسّکهم(لا یتمسّک بهم.ظ)تمام حدیث آوردیم یعنی:بر حوض کوثر هر که محبّ خاندانست آمدن دهند و منافق را از دور برانند.

قوله: فانظروا کیف تخلفونی فیهما.

فی«تاج المصادر»:النّظر بمعنی الاعتبار و التّأمل،کقوله تعالی:انظر کیف فضّلنا.و الخلف و الخلافة:بجای کسی که از تو بوده ایستادن،و الخلف:از پی کسی در کسی در آمدن و خلف بودن.یعنی:پس عبرت گیرید و اندیشه کنید که بعد من با قرآن و فرزندان من چگونه خواهید بود. ثُمَّ جَعَلْناکُمْ خَلائِفَ فِی الْأَرْضِ مِنْ بَعْدِهِمْ لِنَنْظُرَ کَیْفَ تَعْمَلُونَ .هر آینه خداوند می بیند آنچه با ایشان خواهید کرد،خلف بد مباشید تا فردا نگویم شما را:

بئسما خلفتمونی من بعدی. إلیه همه را هدایت روزی فرما!و

فی کتاب«الشّفاء»: اوصیکم بکتاب اللّه و عترتی. یعنی وصیّت می کنم شما را بتمسّک کتاب خدا و فرزندان من،اگر چنگ در زنید بدین هر دو بعد از من هرگز گمراه و تباه نشوید.و

فی«بحر الأنساب»:قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم: حسبکم کتاب اللّه و عترتی. یعنی بسنده و کافیست شما را از برای هدایت و چنگ در زدن کتاب خدا و فرزندان من.و

فی کتاب«الشّفاء»:أخبرنا الشّیخ محمّد بن أحمد العدل من کتابه و کتبت من أصله،حدّثنا أبو الحسن المقری الفرغانی،حدّثنی أمّ القاسم بنت الشّیخ أبی بکر الخفاف،قالت:حدّثنی أبی،قال:حدّثنا حاتم،و هو ابن عقیل،ثنا یحیی، و هو ابن اسماعیل،ثنا یحیی،هو الحمانی،ثنا وکیع،عن ابیه،عن سعید بن مسروق، عن یزید بن حیّان،عن زید بن أرقم قال:قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم: أنشدکم اللّه فی أهل بیتی أنشدکم اللّه فی أهل بیتی،أنشدکم اللّه فی أهل بیتی. و فی«تاج المصادر»:نشد من

ص: 94

باب نصر،سوگند دادن.و فی«المغرب»من قال:أنشد من باب أکرم فقد أخطأ، و نشدک اللّه بمعنی نشدتک اللّه أنشدک عهدک و وعدک،أی أذکرک ما عاهدتنی به و وعدتنی و فی«الصّحاح»:نشدت فلانا أنشده نشدا:إذا قلت له:نشدتک اللّه أی سالتک باللّه کأنک ذکرته(إیاه،فنشد أی تذکر.صح.ظ).و فی«النکات»:

فی الحدیث:

أنشدکم اللّه فی أهل بیتی أی أذکّرکم اللّه ما وعدتمونی فی إکرام و حبّ أهل بیتی لأنّه شرط الإیمان.یعنی سوگند خدا می دهم شما را در چنگ زدن بأهلبیت من و در رعایت و حرمت ایشان.و سوگند أشدّ تأکید و سختترین اهتمامست.مؤمن مخلص سوگند و تأکید رسول قبول کند کافر ملحد،منکر شود.یعنی دیگر یاد می دهانم عهدی و وعده که در دوستی فرزندان من کرده اید زیرا چه حبّ أولاد رسول شرط ایمانست،پس یاد می دهانم آن شرط را،لأنّه مذکور و سابق من الإیمان.و فی «شرف النبوّة»و«المشکوة»:

روی أحمد عن أبی ذرّ رأیته قال آخذا بباب الکعبة سمعت النبیّ یقول: مثل أولادی(أهل بیتی.ظ)فیکم کمثل سفینة نوح،فمن رکبها نجی و من زاغ عنها هلک. ترجمه:و مصطفی صلی اللّه علیه و سلّم فرمود و در آن حال در کعبه گرفته بود گفت:مانند أولاد من در شما همچو کشتی نوح ست پس هر که چنگ در زد در آن نجات یافت و هر که گذاشت در ضلالت هلاک شد و این فرمان در وقت صحابه شده بود از آنکه مصطفی می دانست که در آخر الزمان طول مدّت شود از غیبت مصطفی صلعم، ظَهَرَ الْفَسادُ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ .فساد القلوب علی قدر فساد الزّمان.

خیر القرون قرنی ثم من یلیه ثم من یلیه ثمّ یفشو الکذب.آن روز دریای فساد زمانه در موج آید،و من کان فی البحر لا ینجو إلاّ بالسّفینة.و بیان این حدیث در جلوۀ أولی از هدایت ثانیه گفته شد،و آن روز دین غریب و ایمان أسیر و نیکبخت نادر و دیندار کم باشد،هر کسی بکسی پناهد شما راه راست بگیرید. قُلْ هذِهِ سَبِیلِی أَدْعُوا إِلَی اللّهِ(عَلی بَصِیرَةٍ .صح.ظ) أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِی .یعنی دوستی قرآن و فرزندان من اگر بگیرید هرگز بعد من بی راه و تباه نشوید.و

فی کتاب«الشّفاء»: المتمسّک بسنّتی عند فساد امّتی له أجر مائة شهید. یعنی آن روز که مردمان بفساد مشغول

ص: 95

شوند هر که چنگ در زند در سنّت من مر او را ثواب صد شهید باشد و آن سنّت دوستی قرآن و فرزندان رسول ست که مردمان امروز بسبب فساد زمانه و دور و دیار آخرین آن را ترک داده و در دریای شقاوت غرق شده.عصمنا اللّه من المعترض الزّنیم.

الجلوة الثانیة:فی مذمّة من لا یتمسّکهم(لا یتمسّک بهم.ظ)قال اللّه تعالی:

فَلْیَحْذَرِ الَّذِینَ یُخالِفُونَ عَنْ أَمْرِهِ أَنْ تُصِیبَهُمْ فِتْنَةٌ أَوْ یُصِیبَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ .

و قال: وَ مَنْ یُشاقِقِ الرَّسُولَ مِنْ بَعْدِ ما تَبَیَّنَ لَهُ الْهُدی وَ یَتَّبِعْ غَیْرَ سَبِیلِ الْمُؤْمِنِینَ .عزیز من!دوستی و تمسّک بأولاد رسول بفعل و قول مصطفی و بنصوص ثابت است.پس هر که بجا نیارد و منکر گردد از قومی باشد، مَنْ یَقُولُ آمَنّا بِاللّهِ وَ بِالْیَوْمِ الْآخِرِ وَ ما هُمْ بِمُؤْمِنِینَ .قال اللّه تعالی: وَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا .فی«الزّاهدی»:عن ابن مسعود أنّه عموم(عام.ظ)فی کلّ ما أمرهم النّبی و نهیهم عنه.پس هر که تمسک بقرآن و اولاد رسول نکند اگر چه ظاهر خود را مؤمن گوید ایمان او سودمند نباشد و فردا سیاه رو گردد.و

فی کتاب«الشّفاء»: فلیذادنّ عن حوضی رجال کما یذاد البعیر الضّالّ فأنادیهم:ألا هلمّ!ألا هلمّ!فیقال:إنّهم بدّلوا بعدک!فأقول:فسحقا(سحقا.ظ)فسحقا فسحقا!

و فی«الکشّاف»: إنّی علی الحوض أنظر من یرد علی منکم و اللّه لیقطعن دونی،أی لیطردنّ طرد غضب دونی،أی أدنی مقام منّی رجال فلأقولنّ:ربّ منّی أو من امتی! فیقول:إنّک لا تدری ما أحدثوا بعدک،ما زالوا یرجعون علی أعقابهم! حاصله:

مصطفی فرمود صلعم در حدیث سابق:

و لن یتفرّقا حتّی یردا علیّ الحوض. یعنی قرآن و فرزندان من یکجا بر حوض حاضر شوند تا شاهد باشند که دوست ایشان که بوده که دشمن بوده و بعد من فرمان تمسّک من که بجا آورده و که ترک داده و من بر حوض ایستاده باشم می بینم هر که خواهد آمد بر من،با دوستی جمله قرآن و فرزندان من و هر که بایشان تمسّک نکرده،خلاف أمر من کرده،بخدا که او را فرشتگان برانند راندنی غضب چنانچه اشتر و اسپ یله را برانند از حوض،پس من ندا کنم:

ص: 96

بیارید این از امّت من ست و از آن من ست!فرمان آید:أی محمّد!تو نمی دانی بعد تو ایشان با قرآن و فرزندان تو خلاف فرمان تو کرده اند،و بجای ودّ و مودّت، بغض و عداوت کرده اند.پس بگویم من:أی فرشتگان از من این مرد را دورتر برید،و المأمور بمتابعته لا یصیر تبعا و المندوب إلی إمامته لا یصیر مأموما،کلّ علم و کلّ قول دلّ علی مخالفة النبیّ صلی اللّه علیه و سلّم فهو زندقة و شیطنة.پس هر که با قرآن و فرزندان رسول تمسّک ندارد اگر چه علم أوّلین و آخرین بخواند چون کتابی ست و اگر زهد کند مانند راهب ست،و فردای قیامت او را برو اندازند در دوزخ.کذا فی«دستور الحقایق»و«الأربعین فی(عن.ظ)الأربعین».

فی«الزّاهدی»:فی «مجمع الأخبار» عند قوله تعالی: فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَکُمْ ؛أنّ اللّه تعالی خلق الأنبیاء من أشجار شتّی و خلقنی و علیّا من شجرة واحدة،أنا أصلها، و علیّ فرعها،و الحسنان ثمارها،و أولادهما أغصانها،و شیعتهم أوراقها.فمن تعلّق بغصن من أغصانها نجا و من زاغ عنها هوی و غوی،و لو کان عبدا عبد اللّه تعالی بین الصّفا و المروة ألف عام ثم ألف عام حتّی یصیر کالشّنّ البالی لم یدرک محبّتنا فأکبه اللّه علی منخریه!ثمّ تلا هذه الآیة: قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی حاصله:مصطفی فرموده صلعم:خداوند تعالی مرا و علی را از یک درخت آفریده

«من کنت مولاه فعلی مولاه» شاهد این مقاله است؛من أصلم و علی فرع ست،لا جرم بیعت ایمان أصل باشد و بیعت توبه فرع و فرزندان من میوۀ آن درخت اند،هر که تمسّک کند و چنگ محکم بشاخ آن درخت زند نجات یابد،و هر که بلخشید فرود افتاد و بی راه شد اگر چه باشد بندۀ که پرستیده ست خدای را هزار اندر هزار سال در میان صفا و مروه تا آنکه شده چون مشک خشک کهنه؛در نیافته است دوستی ما را، وَ ما کانَ صَلاتُهُمْ عِنْدَ الْبَیْتِ إِلاّ مُکاءً وَ تَصْدِیَةً ،آن نماز نیست آوازیست که از میان دو لب چون آواز سر نای بیرون می آرد و دستک می زند و چون فردا برخیزد بر روی اندازد خداوند تعالی او را در دوزخ بر هر دو پرۀ بینی.عزیز من!هشیار باش شیطان رهزن ترا ره می زند و از سادات کم اعتقاد می کند،باید که اعتقاد بر قرآن

ص: 97

و سادات محکم کن

«حسبکم کتاب اللّه و عترتی» امیدی واثق ست،و ازینجا إمام شعبی وزیر عبد الملک مروان گفت:هر که أولاد رسول را بیازارد و نماز گزارد بمنزل کسی باشد که قرآن زیر پای نهد و کفش پیغمبر بر سر اندازد و بت در بغل و سر در سجده،آن نماز سود این قوم نباشد،یقولون آمَنّا بِاللّهِ وَ بِالْیَوْمِ الْآخِرِ وَ ما هُمْ بِمُؤْمِنِینَ یُخادِعُونَ اللّهَ وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ ما یَخْدَعُونَ (إلاّ أنفسهم.صح.ظ) بدین دعوی دروغ خود را در دنیا مسلمان گویانند و از تیغ می رهانند.عصمنا اللّه من المعترض الزّنیم].

و نیز ملک العلماء در«هدایة السّعداء»در جلوۀ ثالثۀ هدایۀ ثانیه گفته:

[فی«المصابیح»: إنّی تارک فیکم ما إن تمسّکتم به من بعدی لن تضلّوا کتاب اللّه و عترتی أهل بیتی. حاصله:فرزندان خود را در شما می گذارم،شرط إیمان آنست اگر بگیرید او را بحرمت و رعایت هرگز گمراه بعد من نگردید.و این دلیلست که محبت ایشان شرط ایمانست].

و نیز ملک العلماء در«هدایة السّعداء»در جلوۀ خامسۀ هدایۀ ثانیه گفته:

[

و فی«المصابیح»و«المشکوة»:عن زید بن أرقم،قال: قام رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم قال(فقال.ظ):إنّی تارک فیکم ما إن تمسّکتم به لن تضلّوا من بعدی أحدهما أعظم من الآخر کتاب اللّه حبل ممدود من السّماء إلی الأرض و عترتی أهل بیتی.

و لن یتفرّقا حتّی یردا علیّ الحوض فانظروا کیف تخلونی فیهما. ترجمه:زید بن أرقم گوید:بایستاد مصطفی صلعم و در آن حال ایستاده گفت:بدرستی که من گذارنده ام در شما چیزیرا که اگر بگیرید آن را هرگز گمراه و بی راه نشوید بعد من،یکی از ایشان بهترست از دیگری و آن دو چیز آنست یکی کتاب خداست که رسنی ست که درازی او از آسمان سوی زمین.دوم فرزندان من،و قرآن و فرزندان از روی شرف و فضل هرگز پراکنده و جدا نشوند،همیشه جمع باشند تا آنکه حاضر شوند بر حوض کوثر،پس نیکو اندیشه کنید چگونه با ایشان خواهید بود،یعنی اگر تمسّک کنید بدیشان هرگز گمراه نشوید،و اگر بگذارید ایشان را بی راه

ص: 98

و هلاک گردید.و این حدیث دلیلست که ایشان چون با قرآن جمع باشند ایمان ایشان در حالت نزع زائل نشود].

و نیز ملک العلماء در«هدایة السّعداء»در جلوۀ سادسۀ هدایۀ رابعه عشر گفته:

[فی«المصابیح»:عن(فی.ظ)الحسان:عن جابر رضی اللّه عنه قال: رأیت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم علی ناقته القصواء فسمعته یقول:یا أیّها النّاس!إنّی ترکت فیکم ما إن أخذتم به لن تضلّوا کتاب اللّه و عترتی أهل بیتی.

و فی«شرف النّبوة»و «المشکوة»: مثل أولادی(أهل بیتی.ظ)فیکم کمثل سفینة نوح فمن رکبها نجی و من ترکها هلک. حاصله:مصطفی فرمود صلعم:هر که خود را در دامن فرزندان من بربندد و بدوستی ایشان چنگ در زند که اگر فرزندان مرا دوست گیرید و چنگ در دامن ایشان زنید هرگز بعد من گمراه و بی راه نگردید.

من اقتدی به فهو مهتد و من انتصره فهو منصور و من خالفه فقد اتّبع غیر سبیل المؤمنین،ولاّه اللّه ما تولّی و أصلاه جهنّم و ساءت مصیرا. و ازین جاست که مرید از آن سیّد بهتر و فاضلترست از مرید غیر سیّد،چنانچه تمام این أحادیث در فصول وصیّت و نقل(بدو ثقل.ظ)در خامسه(1) از هدایه(هدایات.ظ)گفته آمد].

و نیز ملک العلماء در«مناقب السّادات»گفته:[الحدیث الثالث-

فی «المشارق»و«المصابیح»و«شرف النبوّة»و«الدّرر»و«تاج الأسامی»و غیر ذلک: إنّی تارک فیکم الثّقلین کتاب اللّه و عترتی فإن تمسّکتم بهما لن تضلّوا من بعدی. حاصل:مصطفی صلعم فرمود:بدرستی و راستی که من می گذارم در شما دو چیز عزیز و نفیس و محفوظ،از آنکه مصطفی پدر امّتانست،

کقوله: امّتی أبنائی، و شرط پدرانست که وقت رحلت بفرزند نصیحت و وصیّت کنند و آنچه عزیز و نفیس باشد بفرزندان سپارند،مصطفی را قرآن و فرزندان عزیز و نفیس بودند با امّت سپرد و فرمود:اگر چنگ زنید بدرستی بایشان بعد من هرگز گمراه نگردید.

ص: 99

و در«شرح سنن(سنّت.ظ)»می گویند:در صحّت حدیث،محدّثان خلف و سلف متّفق اند].

و نیز ملک العلماء در«مناقب السّادات»گفته:[الحدیث الثالث-

فی «المصابیح»و«المشکوة»:عن زید بن أرقم،قال:قام رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم و قال:

إنّی تارک فیکم الثّقلین ما إن تمسّکتم به لن تضلّوا من بعدی أحدهما أعظم من الآخر کتاب اللّه حبل ممدود من السّماء و عترتی أهل بیتی و لن یتفرّقا حتّی یردا علیّ الحوض،فانظروا کیف تخلفونی فیهما]. ترجمه:مصطفی فرمود صلی اللّه علیه و سلّم:بدرستی که می گذارم من در شما دو چیزی را که اگر دست گیرید او را گمراه نشوید بعد من، یکی بزرگتر است از دیگری:کتاب خدای تعالی رسنیست دراز از آسمان.دوم فرزندان من،هرگز جدا نشوند این هر دو یکی از دیگری تا آنکه فرود آیند بر حوض کوثر،پس اندیشه کنید که چگونه از پس من در ایشان خواهید بود،یعنی در رعایت و محبّت ایشان.

قوله:قام.

زیرا که آواز ایستاده بلندترست،و هو الاشتهار.إنّی تارک،از آن گفت که چون امّت بمنزلۀ پسرانند و رسم پدران آنست که وقت رحلت؛متروکه و آنچه عزیزتر و نفیستر باشد بفرزندان سپارند و بحفظ آن وصیّت کنند.فیکم،للظرف، تا ایشان را در امّت مقام و جاه باشد.ما إن،إبهام،و هو الاهتمام،إن شرطیّة،هدایت آنست که دوست دارید ایشان را.لن یتفرّقا،لن للتّأکید،یعنی هرگز فرزندان من از قرآن جدا و بیزار نشوند و هرگز از ایشان قرآن بیزار نشود زوال تصدیق نباشد]انتهی.

و کمال جلالت مرتبت و سمو منزلت ملک العلماء دولت آبادی و نهایت تمهّر و تبحّر او در علوم دینیّه و معارف یقینیّه بر ناظر«أخبار الأخیار»شیخ عبد الحق دهلوی و«تفسیر شاهی»محمّد محبوب عالم و«مقدّمۀ سنیّه»شاه ولی اللّه والد ماجد مخاطب و«کشف الظّنون»مصطفی بن عبد اللّه القسطنطینی و«مرافض»حسام-

ص: 100

الدّین سهارنپوری و«سبحة المرجان»و«تسلیة الفؤاد»غلام علی آزاد بلگرامی و «إیضاح لطافة المقال»و«غرّة الرّاشدین»فاضل رشید و«إزالة الغین»مولوی حیدر علی معاصر و«أبجد العلوم»مولوی صدیق حسن خان معاصر؛واضح و آشکارست.در این جا اکتفا بر بعض عبارات می رود.

شیخ عبد الحق دهلوی در«أخبار الأخیار»گفته:[قاضی شهاب الدّین دولت آبادی.شهرت أوصافش مغنیست از شرح آن،اگر چه در زمان او دانشمندان بوده اند که استادان و شریکان او بوده،أمّا شهرت و قبول که حقّ تعالی او را عطا کرد هیچکس را از أهل زمان او نکرد.از تصنیفات او یکی«حواشی کافیه»است که در لطافت و متانت بیعدیل واقع شده و هم در حیات او مشهور عالم گشته،و«ارشاد» در نحو که در وی تمثیل در ضمن تعبیر التزام نموده و ترتیب جدید اختیار فرموده است،نیز متنی ست متین و بی نظیر و قرین و«بدیع البیان»نیز متنیست در علم بلاغت، در آنجا مقیّد بسجع شده است.و«بحر موّاج»تفسیر قرآن شریف کرده بعبارت فارسی،در وی بیان ترکیب و معنی فصل و وصل داده است و در آنجا نیز از برای سجع تکلّفی کرده است،قابل اختصار و تنقیح و تهذیب ست.و بر«أصول بزدوی»تا بحث أمر نیز شرحی نوشته،و کتب و رسائل دیگر نیز دارد فارسی و عربی.و رسالۀ دارد در تقسیم علوم.و در صنائع نیز رساله فارسی دارد.و سلیقه شعر نیز دارد،و این قطعۀ او که بیکی از ملوک در باب طلب جاریه نوشته است مشهورست:

این نفس خاکسار که آتش سزای اوست پر باد گشت لائق بی آب کردنست!

یک کس چنان فرست که پا بر سرم نهد ریزد همه منّی و تکبّر که در من ست!

وفات او در سنه ثمان(1) و أربعین و ثمان مائة و قبر او در شهر جونپورست.قاضی شهاب الدّین رسالۀ دارد مسمّی به«مناقب السّادات»در آنجا داد عقیدت و محبّت

ص: 101

بأهل بیت نبوّت سلام اللّه علیهم أجمعین داده،سرمایۀ سعادت و موجب نجات وی در آخرت آن خواهد بود،إنشاء اللّه تعالی.باعث تصنیف آن رساله را چنان گویند که در زمان او سیّدی بود که او را سید أجمل می گفتند،از أکابر وقت بود و لیکن جمال نسبش از حلیۀ علم و فضل عاطل بود،غالبا قاضی را با وی در بعضی محافل ملوک در تقدیم و تأخیر مجلس نزاعی شده بود،در أوّل قائل شد بأفضلیت عالم و تقدیم او بر علوی عامی،بعد از آن بتسویۀ عالم غیر علوی با علوی غیر عالم و درین باب رسالۀ نوشت و گفت:عالمیّت ما مشخّص و متیقّن است و علویّت شما مشکوک،پس ما را تقدیم و ترجیح بر شما ثابت باشد!استاد قاضی شهاب الدّین را این معنی از وی ناخوش آمد و مزاج حالش از وی منحرف گشت،قاضی ازین معنی برگشت و در مناقب سادات و أفضلیّت ایشان رسالۀ نوشت و از آنچه گذشته بود اعتذار نمود.و بعضی گویند که حضرت سرور کائنات را علیه أفضل الصّلوات و أکمل التّحیّات بخواب دید که او را از این معنی تنبیه می فرماید و بر استرضاء سیّد أجمل مذکور تحریص می نماید،قاضی پیش سیّد رفت و توبه کرد و رساله نوشت،و اللّه أعلم]انتهی.

فهذا شهاب الدین الدولت آبادی ملک علمائهم العظماء الاحبار،و قدوة ائمتهم القدماء الکبار،قد روی هذا الحدیث العزیز المثار،و أثبت هذا الخبر العظیم الآثار،نقلا عن کتب أسلافه و الأسفار،فأورده بالتثنیة و التّکرار،و التّوفیر و الاکثار، و الإعلان و الإجهار،و الإیضاح و الإسفار،فی کلا سفریه الموصوفین بالاستناد و الاعتبار، و أعقبه بتبیینات ذاکیة ساطعة کالقتار،و أردفه بتوضیحات نافحة فائحة کأریج الأزهار، فالعجب کلّ العجب من الجاحد الغرّار،الممنو بالاغترار،المستهتر بالاجترار،الخائض فی غمار الانغمار،کیف لا یزع نفسه بالتحرّج و الازدجار،عن الاقتحام فی بوادی التّبار، و الوقوع فی مهاوی البوار،و السّلوک فی شرک الرّدی و الدّمار.

التّرمذیّ أیضا عن زید بن أرقم رضی اللّه عنه،قال:قال رسول اللّه: صلی اللّه علیه و سلّم:من کنت مولاه فعلیّ مولاه. هذا اللّفظ بمجرّده رواه التّرمذیّ و لم یزد علیه،و زاد غیره و هو الزّهریّ ذکر الیوم و الزّمان و المکان؛قال: لمّا حجّ رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم:حجّة الوداع و عاد قاصدا المدینة قام بغدیر خمّ و هو ماء بین مکّة و المدینة،و ذلک فی الیوم الثّامن عشر من ذی الحجّة الحرام وقت الهاجرة،و قال:أیّها النّاس!إنی مسئول و أنتم مسئولون،هل بلّغت و نصحت؟قالوا:نشهد أنّک قد بلّغت و نصحت،ثمّ قال:و أنا أشهد أنّی قد بلّغت و نصحت،ثمّ قال:أیّها النّاس!أ لیس تشهدون أن لا إله إلاّ اللّه و أنّی رسول اللّه؟قالوا:نشهد أن لا إله إلاّ اللّه و أنّک رسول اللّه.قال:و أنا أشهد مثل ما شهدتم،ثمّ قال صلی اللّه علیه و سلّم:أیّها النّاس!قد خلّفت فیکم ما إن تمسّکتم به لن تضلّوا بعدی کتاب اللّه و أهل بیتی،ألا!و إنّ اللّطیف الخبیر أخبرنی أنّهما لن یفترقا حتّی یردا علیّ الحوض وسعة حوضی ما بین بصری و صنعاء،عدد آنیته عدد النّجوم إنّ اللّه مسائلکم (سائلکم.ظ)کیف خلفتمونی فی کتابه و فی أهل بیتی،ثمّ قال صلی اللّه علیه و سلّم:أیّها النّاس! من أولی النّاس بالمؤمنین؟قالوا:اللّه و رسوله أولی بالمؤمنین.یقول ذلک ثلث مرّات.ثمّ قال فی الرّابعة و أخذ بید علی رضی اللّه عنه:من کنت مولاه فعلی مولاه،اللّهم وال من والاه و عاد من عاداه،یقولها ثلث مرّات،ألا!فلیبلّغ الشّاهد الغائب].

و علامه ابن الصباغ از مشاهیر علمای عظام و معاریف کملای فخام سنّیّه است،نبذی از آثار بعد صیت و اشتهار،و تحقّق وثاقت و اعتبار،و علوّ مرتبت و عظمت مآخذ ترجمۀ ابن صباغ مالکی مقدار،و سموّ منزلت و رفعت فخار او بر ناظر«إتحاف الوری بأخبار أمّ القری»تصنیف نجم الدین عمر بن فهد مکّی و«ضوء لامع لأهل القرن التّاسع»تصنیف شمس الدّین محمّد بن عبد الرّحمن سخاوی و«جواهر العقدین»نور الدین علی بن عبد اللّه سمهودی و«إنسان العیون»نور الدّین علی بن ابراهیم حلبی و«صراط سوی» محمود بن محمّد بن علی شیخانی و«نزهة المجالس»عبد الرّحمن بن عبد السّلام الصّفوری

ص: 103

و«ریاض زاهره»عبد اللّه بن محمّد مطیری و«تفسیر شاهی»محمّد محبوب عالم و «سعادة الکونین»إکرام الدّین بن نظام الدّین دهلوی و«إسعاف الرّاغبین»شیخ محمّد بن علی صبّان مصری و«ذخیرة المآل»أحمد بن عبد القادر عجیلی و«إیضاح لطافة المقال»فاضل رشید و«مشارق الأنوار»شیخ حسن عدوی حمزاوی معاصر و «نور الأبصار»سیّد مؤمن بن حسن مؤمن شبلنجی معاصر؛در حیّز خفا و استتار نیست.

فهذا علامتهم الجلیل ابن الصباغ،قد روی هذا الحدیث المسبغ أتمّ الإسباغ الّذی فیه أوفی مقنع و بلاغ،لکلّ رائد للحقّ و باغ،فلا ینکبّ عن الهدی إلاّ حارد طاغ،و لا یعرض عن الصّواب إلاّ مارد باغ،و لا یألف الباطل إلاّ من جار عن القصد و زاغ،و لا یؤثر الغیّ إلاّ من حاد عن الرّشد و زاغ.

إلی الأرض و عترتی أهل بیتی و لن یتفرّقا حتّی یردا علیّ الحوض فانظروا کیف تخلفونی فیهما. أخرجه التّرمذیّ فی جامعه و قال:حسن غریب،انتهی.و حدیث أبی سعید عند أحمد فی مسنده من حدیث الأعمش و کذا من حدیث أبی إسرائیل الملائی إسماعیل بن خلیفة و عبد الملک بن أبی سلیمان،و رواه الطبرانی فی الأوسط من حدیث کثیر النّواء،أربعتهم عن عطیّة،و رواه أبو یعلی و آخرون،و تعجّبت من ایراد ابن الجوزی له فی«العلل المتناهیة»بل أعجب من ذلک قوله:إنّه حدیث لا یصحّ! مع ما سیأتی من طرقه الّتی بعضها فی صحیح مسلم،فقد أخرج فی صحیحه حدیث زید من طریق سعید بن مسروق و أبی حیّان یحیی بن سعید بن حیّان،کلاهما و اللّفظ للثّانی عن یزید بن حیّان عمّ ثانیهما،

عن زید بن أرقم رضی اللّه عنه،قال: قام فینا رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم خطیبا بماء یدعی خمّا بین مکّة و المدینه فحمد اللّه و أثنی علیه و وعظ ثمّ ذکّر ثمّ قال:أمّا بعد،أیّها النّاس!فإنّما أنا بشر یوشک أن یأتی رسول ربّی فأجیب و إنّی تارک فیکم ثقلین اوّلهما کتاب اللّه فیه الهدی و النّور فخذوا بکتاب اللّه و استمسکوا.فحثّ علی کتاب اللّه و رغّب فیه ثمّ قال:و أهل بیتی،اذکّرکم اللّه فی أهل بیتی،ثلثا.فقیل،لزید:من أهل بیته؟أ لیس نساؤه من أهل بیته؟قال:

نساؤه أهل بیته و لکنّ أهل بیته من حرم الصّدقة بعده.قیل:و من هم؟قال:هم آل علی و آل عقیل و آل جعفر و آل عبّاس رضی اللّه عنهم.قیل:کلّ هؤلاء حرم الصّدقة؟قال:نعم! و فی لفظ: قیل لزید رضی اللّه عنه:من أهل بیته؟نساؤه؟فقال:لا ایم اللّه!إنّ المرأة تکون مع الرّجل العصر من الدّهر ثمّ یطلّقها فترجع إلی أمّها. و فی روایة غیره: إلی أبیها و أمّها.

أهل بیته أصله و عصبته الّذین حرموا الصّدقة بعده. أخرجه مسلم أیضا و کذا النّسائی باللّفظ الأوّل و أحمد و الدّارمیّ فی مسندیهما و ابن خزیمة فی صحیحه و آخرون کلّهم من حدیث أبی حیّان التّمیمی(التیمی.ظ)یحیی بن سعید بن حیّان،عن یزید ابن حیّان.و أخرجه الحاکم فی«المستدرک»من حدیث الأعمش،عن حبیب بن أبی ثابت،عن أبی الطّفیل عامر بن واثلة،عن زید بن أرقم رضی اللّه عنه،و لفظه: لمّا رجع رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم من حجّة الوداع و نزل غدیر خمّ مرّ(امر.خ.ظ)بدوحات فقمت

ص: 105

ثمّ قام فقال:کأنّی قد دعیت فأجبت إنّی قد ترکت فیکم الثّقلین أحدهما أکبر من الآخر کتاب اللّه عزّ و جلّ و عترتی فانظرونی کیف تخلفونی فیهما فإنّهما لن یتفرّقا حتّی یردا علیّ الحوض،ثمّ قال:إنّ اللّه عز و جلّ مولای و أنا ولیّ کلّ مؤمن و مؤمنة ،و

من حدیث سلمة بن کهیل:عن أبیه عن أبی الطّفیل أیضا بلفظ: نزل رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم بین مکّة و المدینه عند سمرات خمس دوحات عظام،فکنس النّاس ما تحت السّمرات ثمّ راح رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم عشیّة فصلّی ثمّ قام خطیبا فحمد اللّه تعالی عزّ و جلّ و أثنی علیه و ذکّر و وعظ فقال ما شاء اللّه أن یقول ثمّ قال:أیّها النّاس!إنّی تارک فیکم أمرین لن تضلّوا إن اتّبعتموها(اتّبعتموهما.ظ)و هما کتاب اللّه و أهل بیتی عترتی.

و حدیث أبی الضحی مسلم بن صبیح عن زید بن أرقم(رض)مقتصرا علی قوله:

إنّی تارک فیکم الثّقلین کتاب اللّه و أهل بیتی و إنّهما لن یتفرّقا حتّی یردا علیّ الحوض.

و قال عقب کلّ طرق من الثّلاثة:إنّه صحیح علی شرط الشّیخین و لم یخرجاه.و کذا أخرجه من طریق یحیی بن جعدة عن زید بن أرقم و وافقه علی تخریج هذه الطریق الطّبرانی فی الکبیر و فیها وصف ذلک الیوم بأنّه ما أتی علینا یوم کان أشدّ حرّا منه.و

أخرجه الطبرانیّ أیضا من حدیث حکیم بن جبیر عن أبی الطفیل عن زید،و فیه من الزّیادة عقب قوله و إنّهما لن یتفرّقا حتّی یردا علیّ الحوض:سألت ربّی ذلک لهما،فلا تقدّموهما فتهلکوا و لا تقصروا عنهما فتهلکوا و لا تعلّموهم فإنهم أعلم منکم. و فی الباب:عن جابر،و حذیفة ابن أسید،و خزیمة بن ثابت،و سهل بن سعد،و ضمیرة،و عامر بن لیلی، و عبد الرّحمن بن عوف،و عبد اللّه بن عبّاس،و عبد اللّه بن عمر،و عدیّ بن حاتم، و عقبة بن عامر،و علیّ بن أبی طالب،و أبی ذر،و أبی رافع،و أبی الشّریح الخزاعی، و أبی قدامة الأنصاری؛و أبی هریرة و أبی الهیثم بن التیهان و رجال من قریش و أمّ سلمة و أمّ هانی ابنة أبی طالب الصحابیّة،رضوان اللّه علیهم.

أما

حدیث جابر،فرواه الترمذی فی جامعه من طریق زید بن الحسن الأنماطی عن جعفر بن محمّد بن علیّ بن الحسین،عن أبیه.عن جابر بن عبد اللّه رضی اللّه عنهما؛قال: رأیت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم یوم عرفة و هو علی ناقته القصوی یخطب فسمعته یقول:یا أیّها النّاس!

ص: 106

إنّی قد ترکت فیکم ما إن أخذتم به لن تضلّوا کتاب اللّه و عترتی أهل بیتی. و قال الترمذیّ بعده إنّه حسن غریب.و

رواه أبو العبّاس بن عقدة فی الولایة من طریق یونس بن عبد اللّه بن أبی فروة،عن أبی جعفر محمّد بن علی،عن جابر رضی اللّه عنه، قال: کنّا مع رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم فی حجّة الوداع فلمّا رجع الجحفة أمر بشجرات فقمّ ما تحتهنّ ثمّ خطب النّاس فقال:أمّا بعد،أیّها النّاس!فإنّی لأرانی یوشک أن أدعی فاجیب و إنّی مسئول و أنتم مسئولون فما أنتم قائلون؟قالوا:نشهد أنّک بلّغت الرّسالة و نصحت و أدّیت،قال:إنّی لکم فرط و أنتم واردون علیّ الحوض و إنّی مخلف فیکم الثّقلین کتاب اللّه.

و أمّا

حدیث حذیفة ابن أسید الغفاری،فرواه الطبرانیّ فی معجمه الکبیر من طریق سلمة بن کهیل،عن أبی الطفیل،عنه و زید بن أرقم رضی اللّه عنهما قال:

لمّا صدر رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم من حجّة الوداع نهی أصحابه عن شجرات بالبطحاء متقاربات أن ینزلوا تحتهنّ ثم بعث إلیهنّ فقمّ ما تحتهنّ من الشّوک و عمد فصلّی تحتهنّ ثمّ قام فقال:یا أیّها الناس!إنّی قد نبّأنی اللّطیف الخبیر أنّه لم یعمّر نبیّ إلاّ نصف عمر الّذی یلیه من قبله،و إنّی لأظنّ أن یوشک أن ادعی فاجیب و إنّی مسئول و إنّکم مسئولون.فما ذا أنتم قائلون؟قالوا نشهد نشد أنّک قد بلّغت و جهدت و نصحت فجزاک اللّه خیرا.فقال:أ لیس تشهدون أن لا إله إلاّ اللّه و أنّ محمّدا عبده و رسوله و أنّ جنّته حقّ و ناره حقّ و أنّ الموت حقّ و أنّ البعث حقّ بعد الموت و أنّ السّاعة آتیة لا ریب فیها و أنّ اللّه یبعث من فی القبور؟قالوا:بلی!نشهد بذلک.قال:اللّهم اشهد!ثمّ قال:یا أیّها النّاس! إنّ اللّه مولای و أنا مولی المؤمنین و أنا أولی بهم من أنفسهم فمن کنت مولاه فهذا مولاه، یعنی علیّا،اللّهمّ وال من والاه و عاد من عاداه،ثمّ قال:یا أیّها النّاس!إنّی فرطکم و إنّکم واردون علیّ الحوض حوض عرضه ما بین بصری إلی صنعاء،فیه عدد النجوم قد حان من فضّة و إنّی سائلکم حین تردون علیّ عن الثّقلین فانظرونی کیف تخلفونی فیهما الثّقل الأکبر کتاب اللّه عزّ و جلّ سبب طرفه بید اللّه و طرفه بأیدیکم فاستمسکوا به لا تضلّوا و لا تبدّلوا و عترتی أهل بیتی فإنّه قد نبّأنی اللّطیف الخبیر أنّهما لن

ص: 107

ینقضیا حتّی یردا علیّ الحوض.و من هذا الوجه أورده الضّیاء فی«المختارة» و رواه أبو نعیم فی«الحلیة»و غیره من حدیث زید بن الحسن الأنماطی عن معروف بن خرّبوذ عن أبی الطّفیل عن حذیفة وحده به.

و أما

حدیث خزیمة،فهو عند ابن عقدة من طریق محمّد بن کثیر،عن فطر و أبی الجارود،کلاهما عن أبی الطّفیل أنّ علیّا رضی اللّه عنه قام فحمد اللّه و أثنی علیه ثمّ قال:أنشد اللّه من شهد یوم غدیر خمّ إلاّ قام،و لا یقوم رجل یقول:نبیت أو بلغنی إلاّ رجل سمعت اذناه و وعاه قلبه.فقام سبعة عشر رجلا منهم خزیمة بن ثابت و سهل بن سعد و عدی بن حاتم و عقبة بن عامر و أبو أیّوب الأنصاریّ و أبو سعید الخدریّ و أبو شریح الخزاعیّ و أبو قدامة الأنصاری و أبو لیلی و أبو الهیثم بن التّیهان و رجال من قریش.

قال علیّ رضی اللّه عنه و عنهم:هاتوا ما سمعتم!فقالوا:نشهد أنّا أقبلنا مع رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم من حجّة الوداع حتی إذا کان الظهر خرج رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم فأمر بشجرات فشد بن و القی علیهنّ ثوب ثمّ،نادی بالصّلاة فخرجنا و صلّینا،ثمّ قام فحمد اللّه و أثنی علیه ثمّ قال:أیّها الناس!ما أنتم قائلون؟قالوا:قد بلّغت،قال:اللّهمّ اشهد،ثلاث مرّات، قال:إنّی أوشک أن أدعی فاجیب و إنّی مسئول و أنتم مسئولون،ثم قال:ألا إنّ أموالکم و دماءکم حرام کحرمة یومکم هذا و حرمة شهرکم هذا.اوصیکم بالنّساء،اوصیکم بالجار،اوصیکم بالممالیک،اوصیکم بالعدل و الإحسان.ثمّ قال:أیّها النّاس!إنّی تارک فیکم الثّقلین کتاب اللّه و عترتی أهل بیتی فإنّهما لن یتفرّقا حتّی یردا علیّ الحوض نبّأنی بذلک اللّطیف الخبیر، و ذکر الحدیث فی قوله صلی اللّه علیه و سلّم من کنت مولاه فعلی مولاه.فقال علیّ رضی اللّه عنه:صدقتم و أنا علی ذلک من الشّاهدین.

و أما

حدیث زید،فرواه أحمد فی مسنده و لفظه:قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم:

إنّی تارک فیکم خلیفتین کتاب اللّه عزّ و جلّ حبل ممدود ما بین السّماء إلی الأرض و عترتی أهل بیتی و إنّهما لن یتفرّقا حتّی یردا علیّ الحوض.

و أما حدیث سهل فقد تقدّم مع خزیمة.

و اما

حدیث ضمیرة الاسلمی،فهو فی«الموالاة»من حدیث إبراهیم بن

ص: 108

محمّد الأسلمی،عن حسین بن عبد اللّه بن ضمیرة،عن أبیه،عن جده رضی اللّه عنه قال: لمّا انصرف رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم من حجّة الوداع أمر بشجرات فقممن بوادی خمّ و هجر فخطب النّاس فقال:أمّا بعد،أیّها النّاس!فإنّی مقبوض اوشک أن ادعی فاجیب فما أنتم قائلون؟ قالوا:نشهد أنّک قد بلّغت و نصحت و أدّیت،قال:إنّی تارک فیکم ما إن تمسّکتم به لن تضلّوا کتاب اللّه و عترتی أهل بیتی ألا و انّهما لن یتفرّقا حتّی یردا علیّ الحوض فانظروا کیف تخلفونی فیهما.

و أما

حدیث عامر،فأخرجه ابن عقدة فی«الموالاة»من طریق عبد اللّه بن سنان،عن أبی الطفیل،عن عامر بن لیلی بن ضمرة و حذیفة بن أسید رضی اللّه عنهما، قالا: لمّا صدر رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم من حجّة الوداع و لم یحجّ غیرها حتّی إذا کان بالجحفة نهی عن سمرات بالبطحاء متقاربات:لا تنزلوا تحتهنّ حتّی إذا نزل القوم و أخذوا منازلهم سواهن أرسل إلیهن فقمّ ما تحتهنّ و شذّبن علی(عن.ظ)رؤس القوم حتّی إذا نودی للصلوة غدا إلیهنّ فصلّی تحتهنّ ثمّ انصرف النّاس و ذلک یوم غدیر خمّ و خمّ من الجحفة و له بها مسجد معروف.فقال:أیّها النّاس!إنّه قد نبّأنی اللطیف الخبیر أنّه لن یعمر نبیّ إلاّ نصف عمر الّذی یلیه من قبله.و ذکر الحدیث،و القصد منه قوله صلّی اللّه علیه و سلّم:أیّها النّاس!أنا فرطکم و إنّکم واردون علیّ الحوض أعرض ممّا بین بصری و صنعاء فیه عدد النّجوم قد حان من فضّة،ألا!و إنّی سائلکم حین تردون علیّ عن الثّقلین فانظروا کیف تخلفونی فیهما حین تلقونی.قالوا:و ما الثّقلان؟یا رسول اللّه!قال:

الثّقل الأکبر کتاب اللّه سبب طرف(طرفه.ظ)بید اللّه و طرف بأیدیکم فاستمسکوا به لا تضلّوا و لا تبدّلوا،ألا!و عترتی،قد نبّأنی اللّطیف الخبیر ألا یتفرّقا حتّی یلقیانی و سألت ربّی لهم ذلک فأعطانی فلا تسبقوهم فتهلکوا و لا تعلّموهم فهم أعلم منکم. و من طریق ابن عقدة أورده أبو موسی المدینی فی ذیله فی الصّحابة و قال إنّه عزیز جدّا.

و أما

حدیث عبد الرحمن بن عوف،فهو عند ابن أبی شیبة و عند أبی یعلی فی مسندیهما.و کذا أخرجه البزّار فی مسنده أیضا و لفظه: لمّا فتح رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم مکّة انصرف إلی الطّائف فحاصرها سبع عشرة أو تسع عشرة ثمّ قام رسول اللّه خطیبا

ص: 109

فحمد اللّه و أثنی علیه ثمّ قال:اوصیکم بعترتی خیرا و إنّ موعدکم الحوض،و الّذی نفسی بیده لتقیمنّ الصّلوة و تؤتنّ الزّکوة أو لأبعثنّ إلیکم رجلا منّی،أو کنفسی،یضرب أعناقکم!ثم أخذ بید علیّ رضی اللّه عنه فقال:هذا!.

و أما حدیث ابن عباس،فأشار إلیه الدّیلمیّ فی مسنده.

و أما

حدیث ابن عمر،فهو فی«المعجم الأوسط»للطبرانی بلفظ: آخر ما تکلّم به رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم:اخلفونی فی أهل بیتی.

و أما حدیث عدی بن حاتم و عقبة بن عامر،فقد تقدّم حدیثهما فی خزیمة.

و أما

حدیث علی،فهو عند إسحاق بن راهویه فی مسنده من طریق کثیر بن زید،عن محمّد بن عمر بن علی بن أبی طالب،عن أبیه،عن جدّه علی رضی اللّه عنه أنّ النّبیّ صلی اللّه علیه و سلّم قال: ترکت فیکم ما إن أخذتم به لن تضلّوا کتاب اللّه سببه بیده و سببه بأیدیکم و أهل بیتی، و کذا رواه الدّولابیّ فی«الذّرّیّة الطّاهرة»

و رواه الجعابیّ من حدیث عبد اللّه بن موسی،عن أبیه عن عبد اللّه بن حسن،عن أبیه،عن جدّه،عن علیّ رضی اللّه عنه أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم قال: إنّی مخلف فیکم ما إن تمسّکتم به لن تضلّوا:کتاب اللّه عزّ و جلّ طرفه بید اللّه و طرفه بأیدیکم،و عترتی أهل بیتی و لن یتفرّقا حتّی یردا علیّ الحوض، و رواه البزّار و لفظه: إنّی مقبوض و إنّی قد ترکت فیکم الثّقلین کتاب اللّه و عترتی أهل بیتی و إنکم لن تضلّوا بعدهما و إنّه لن تقوم السّاعة حتّی یبتغی أصحاب رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم کما تبتغی الضّالّة فلا توجد.

و أما

حدیث أبی ذر،فأشار إلیه التّرمذیّ فی جامعه و أخرجه ابن عقدة من حدیث سعد بن طریف عن الأصبغ بن نباتة عن أبی ذرّ رضی اللّه عنه أنّه أخذ بحلقة باب الکعبة فقال:سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم یقول:إنّی تارک فیکم الثّقلین کتاب اللّه و عترتی فإنّهما لن یتفرّقا حتّی یردا علیّ الحوض فانظرونی کیف تخلفونی فیهما.

و أما

حدیث أبی رافع،فهو عند ابن عقدة أیضا من طریق محمّد بن عبید اللّه بن

ص: 110

أبی رافع،عن أبیه،عن جدّه أبی رافع مولی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم رضی اللّه عنه(قال.صح.ظ) لمّا نزل رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم غدیر خمّ مصدره من حجّة الوداع قام خطیبا بالنّاس بالهاجرة فقال:أیّها النّاس،و ذکر الحدیث و لفظه:إنّی ترکت فیکم الثقلین الثّقل الأکبر و الثّقل الأصغر فأمّا الثّقل الأکبر فبید اللّه طرفه و الطّرف الآخر بأیدیکم و هو کتاب اللّه إن تمسّکتم به لن تضلّوا و لن تذلّوا أبدا و أمّا الثّقل الأصغر فعترتی أهل بیتی إنّ اللّه هو الخبیر أخبرنی أنّهما لن یتفرّقا حتّی یردا علیّ الحوض و سألته ذلک لهما و الحوض عرضه ما بین بصری و صنعاء،فیه من الآنیة عدد الکواکب و اللّه سائلکم کیف خلفتمونی فی کتابه و أهل بیتی؛الحدیث.

و أما حدیث أبی شریح و أبی قدامة،فقد تقدّما فی خزیمة.

و أما

حدیث أبی هریرة،فهو عند البزّار فی مسنده بلفظ:قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم إنّی قانت فیکم اثنین لن تضلّوا بعدهما کتاب اللّه و نسبی و لن یتفرّقا حتّی یردا علیّ الحوض.

و اما حدیث الهیثم و رجال من قریش،فقد تقدّموا فی خزیمة.

و اما

حدیث أم سلمة.فحدیثها عند ابن عقدة من حدیث هارون بن خارجة، عن فاطمة ابنة علی،عن أمّ سلمة رضی اللّه عنها قالت: أخذ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم بید علیّ رضی اللّه عنه بغدیر خمّ فرفعها حتّی رأینا بیاض إبطه فقال:من کنت مولاه،الحدیث.و فیه:قال:یا أیّها النّاس!إنّی مخلف فیکم الثّقلین کتاب اللّه و عترتی و لن یتفرّقا حتّی یردا علیّ الحوض و اما

حدیث أم هانی،فحدیثها عنده أیضا من حدیث عمر بن سعید بن (عن.ظ)عمر بن جعدة بن هبیرة،عن أبیه أنّه سمعها تقول: رجع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم من حجّته حتّی إذا کان بغدیر خم أمر بدوحات فقممن ثمّ قام خطیبا بالهاجرة فقال:أمّا بعد،أیّها النّاس!فإنّی موشک أن أدعی فأجیب و قد ترکت فیکم ما لن تضلّوا بعده أبدا کتاب اللّه طرف بید اللّه و طرف بأیدیکم و عترتی أهل بیتی،ألا إنّهما لن یتفرّقا حتّی یردا علیّ الحوض].

ص: 111

و علامه سخاوی از أکابر ثقات حفّاظ و أجلّۀ أثبات أیقاظ و أفاخم نقّاد ماهرین و أعاظم جهابذه سابرین نزد سنّیّه بوده،محامد زاخرۀ غزیره و مفاخر وافرۀ کثیرۀ او بنابر افادات قوم بالاتر از آنست که احصا آن توان کرد،نبذی از آن در مجلّد حدیث مدینة العلم از«شرح شمائل»فضل اللّه بن روزبهان الشّیرازی و«عجالة الرّاکب و بغیة الطالب»عبد الغفار بن إبراهیم العدثانی و«نور سافر فی أخبار القرن العاشر»شیخ عبد القادر بن عبد اللّه بن شیخ العیدروس الیمنی و«بدر طالع بمحاسن من بعد القرن السّابع»محمّد بن علی الشوکانی؛دانستی.و چون خود سخاوی در«ضوء لامع لأهل القرن التّاسع»ترجمۀ خود را بشرح و بسط تمام آورده،مناسب چنان می نماید که در این جا بر نقل آن اکتفا رود،و إتماما للمرام تتمّۀ ترجمه اش از«ذیل ضوء لامع» تصنیف جار اللّه بن فهد مکّی نیز بآن ضمّ کرده شود.

پس باید دانست که سخاوی در ضوء لامع گفته:[محمّد بن عبد الرّحمن بن محمّد بن أبی بکر بن عثمان بن محمّد الملقّب شمس الدّین أبو الخیر و أبو عبد اللّه بن الزّین أو الجلال أبی الفضل و أبی محمّد،السّخاویّ الأصل القاهری الشّافعی،المصنّف،الماضی أبوه و جدّه،و یعرف بالسّخاوی و ربّما یقال:ابن البارد،شهرة لجدّه بین أناس مخصوصین و لذا لم یشتهر بها أبوه بین الجمهور و لا هو،بل یکرهها کابن علیّة و ابن الملقن فی الکراهة و لا یذکره بها إلاّ من یحتقره.ولد فی ربیع الأوّل سنة إحدی و ثلثین و ثمانی(ثمان.ظ) مائة بحارة بهاء الدین علو الدّرب المجاور لمدرسة شیخ الإسلام البلقینی محل أبیه و جدّه ثمّ تحوّل منه حین دخل فی الرّابعة مع أبویه لملک اشتراه أبوه مجاورا لسکن شیخه ابن حجر،و أدخله أبوه المکتب بالقرب من المیدان عند المؤدّب الشرف عیسی بن أحمد المقسی النّاسخ،فأقام عنده یسیرا جدّا ثمّ نقله لزوج أخته الفقیه الصّالح البدر حسین بن أحمد الأزهری أحد أصحاب العارف باللّه یوسف الصّفی فقرأ عنده القرآن و صلّی به للناس التّراویح فی رمضان بزاویة لأبی أمّه الشّیخ شمس الدّین العدوی المالکی،ثمّ توجّه به أبوه لفقیهه المجاور لسکنه الشّیخ المفید النّفّاع القدوة الشّمس محمّد ابن أحمد النّحریری الضّریر مؤدب البرهان ابن خضر و الجلال بن الملقن

ص: 112

و ابن أسد و غیرهم من الأئمّة و أحد من علّق شیخه فی تذکرته من نوادره و سمع منه الطّلبة و الفضلاء و یعرف بالسّعودی،و ذلک حین انقطاعه بمنزله لضعفه فجوّده علیه و انتفع به فی آداب التّجوید و غیرها و علّق عنه فوائد و نوادر و قرأ علیه حدیثا و التحق فی قراءته علیه بشیوخه،و تلاه فی غضون ذلک مرارا علی مؤدّبه بعد زوج عمّته الفقیه الشّمس محمّد بن عمر الطبّاخ أبوه أحد قرّاء السبع هو و حفظ عنده بعض«عمدة الأحکام» ثمّ انتقل بإشارة السّعودی المذکور للعلاّمة الشّهاب ابن أسد و أکمل عنده حفظها مع حفظ«التّنبیه»کتاب عمّه و«المنهاج الأصلی»و«ألفیة ابن مالک»و«النّخبة» و تلی علیه لأبی عمرو ثمّ لابن کثیر و سمع علیه غیرهما من الرّوایات إفرادا و جمعا و و تدرّب به فی المطالعة و القراءة و صار یشارک غالب من یتردّد إلیه للتفهّم فی الفقه و العربیة و القراءات و غیرها و کلّما انتهی حفظه لکتاب عرضه علی شیوخ عصره.و کان من جملة من عرض علیه ممّن لم یأخذ عنه بعد:المحبّ بن نصر اللّه البغدادی الحنبلیّ و الشّمس بن عمّار المالکی و النّور التّلوانی و الجمال عبد اللّه الزّیتونی و کذا الزّین عبادة ظنّا فقد اجتمع به و بالشّمس البساطی مع جدّه ثمّ.حفظ بعد«ألفیة العراقی» و«شرح النّخبة»و غالب«الشّاطبیة»و بعض«جامع المختصرات»و«مقدمة السّاوی»فی العروض و غیر ذلک ممّا لم یکمله.و قرأ بعض القرآن علی النّور البلبیسی إمام الأزهر و الزّین عبد الغنی الهیثمی لابن کثیر ظنّا،و سمع الکثیر من الجمع للسّبع و للعشر علی الزّین رضوان العقبی و البعض من ذلک علی الشّهاب السّکندری و غیره، بل سمع الفاتحة والی المفلحون للسّبع علی شیخه بقراءة ابن أسد و جعفر السّنهوری و غیرهما من أئمّة القرّاء،و لزم الاستاد الفرید البرهان ابن خضر أحد أصحاب عمّه و والده حتّی أملی علیه عدّة کراریس من مقدّمته فی العربیّة مفیدة و قرأ علیه غالب «شرح الألفیّة»لابن عقیل،و سمع الکثیر من توضیحها لابن هشام و غیره من کتب الفنّ و غیره.و کذا قرأ علی أوحد النّحاة الشّهاب أبی العبّاس الحناوی مقدمته المسمّاة«بالدّرّة المضیّة»و کتبها له بخطّه إکراما لجدّه و تدرّب بهما فی الإعراب حیث أعرب علی الأوّل من الاعلی إلی النّاس و علی الثانی مواضع من«صحیح البخاری»

ص: 113

و أخذ العربیّة أیضا عن الشّهاب الابدی المغربیّ و الجمال ابن هشام الحنبلی حفید سیبویه وقته الشّهیر و غیرهما.و قرأ«التّنبیه»تقسیما علی ابن خضر و السّید البدر النّسّابة و بعضه علی الشّمس الشّنشی و حضر تقسیمه مرارا عند غیر هؤلاء،بل حضر عند الشّمس الونائی تلک الدّروس الطّنّانة الّتی أقرأها فی الرّوضة و لم یسمع الفقه من أفصح منه و لا أجمع و الیسیر جدّا عند الفایاتی و کذا أخذ الیسیر من الفقه عن العلم صالح البلقینی.

و من جملة ذلک فی«الرّوضة»و«المنهاج»و بعض«التّدریب»لوالده و التّکملة الّتی له.و سمع دروسا من«شرح الحاوی»لابن الملقن علی شیخه،و کذا من التّفسیر و العروض.و حضر تقسیم«البهجة»بتمامه عند الشّرف المناوی و تقسیم«المهذّب» أو غالبه عند الزّین البوتنجی و تردّد إلیه فی الفرائض و غیرها بل أخذ طرفا من الفرائض و الحساب و المیقات و غیرها عن الشّهاب ابن المجدی،و قرأ الأصول علی الکمال ابن إمام الکاملیّة،قرء علیه غالب شرحه الصّغیر علی البیضاوی،و سمع علیه غیر ذلک من فقه و غیره.و قرأ علی غیره فی متن البیضاوی و حضر کثیرا من دروس التّقیّ الشّمّنی فی الأصلین و المعانی و البیان و التفسیر.و علیه قرأ شرحه نظم والده للنخبة مع شرح أبیه لها،بل أخذ عن العزّ عبد السّلام البغدادی فی العربیّة و الصّرف و المنطق و غیرها،و کذا أخذ دروسا کثیرة عن الأمین الأقصرائی و کثیرا من التّفسیر و غیره عن السّعد بن الدّیری و من«شرح ألفیة العراقی»عن الزین السّند بیسی،بل قرأ الشّرح بتمامه علی الزّین قاسم الحنفی،و أخذ قطعة من«القاموس»فی اللّغة تحریرا و إتقانا مع المحبّ ابن الشّحنة،و کتب یسیرا علی شیخ الکتاب الزّین عبد الرّحمن ابن الصّائغ ثمّ ترک لما رأی عنده من کثرة اللّغط و لزم الشّمس الطبندائی الحنفی إمام مجلس التّدرسیة فیها أیّاما.و لبس الخرقة مع التّلقین من المحیوی حفید الکمال یوسف العجمی و أبی محمّد مدین الاشمونی و أبی الفتح الفوی و عمر التّنیسی؛فی آخرین فی هذه العلوم و غیرها،کابن الهمام و أبی القسم النویری و العلاء القلقشندی و الجلال المحلّی و المحبّ الأقصرای.و ممّا حضره عنده التصوّف و اجتمع بأبی عبد اللّه الغمری و غیره من الأکابر.و أذن له غیر واحد منهم و من غیرهم بالإفتاء و التّدریس و الاملاء

ص: 114

بل کان الکثیر منهم یرسل له بالفتاوی او یسأله شفاها و ربّما أخذ بعضهم عنه.و قبل ذلک کلّه سمع مع والده لیلا الکثیر من الحدیث علی شیخه إمام الأئمّة الشّهاب ابن حجر،فکان أول ما وقف علیه من ذلک فی سنة ثمان و ثلاثین و أوقع اللّه فی قلبه محبّته فلازم مجلسه و عادت علیه برکته فی هذا الشّأن الّذی باد جماله و حاد عن السّنن المعتبر عمّاله فأقبل علیه بکلیّته إقبالا یزید علی الوصف بحیث تقلّل ممّا عداه لقول الحافظ الخطیب أنّه علم لا یعلّق إلاّ بمن قصّر نفسه علیه و لم یضمّ غیره من الفنون إلیه

و جملة؛و فی بعضه ما سمعه أکثر من مرّة.و قرأ بنفسه منها النّخبة و شرحها و«الأربعین المتبائنة»و الخصال المکفّرة»و«القول المسدّد»و«بلوغ المرام»و العشرة العشاریّات و المائة و الملحق بها لشیخه التّنوخی و الکلام علی حدیث أمّ رافع و ملخّص ما یقال فی الصّباح و المساء و دیوان خطبه و دیوان شعره و أشیاء یطول إیرادها.

و سمع بسؤاله له من لفظه أشیاء کالعشرة العشاریات و مسلسلات الإبراهیمی خارجا عمّا کتبه عنه و فی الإملاء مع الجماعة منّ سنة ستّ و أربعین و إلی أن مات.و أذن له فی الإقراء و الإفادة و التّصنیف و صلّی به امام التراویح فی بعض لیالی رمضان و تدرّب فی طریق القوم و معرفة العالی و النّازل و الکشف عن التّراجم و المتون و سائر الاصطلاح و غیر ذلک.و کذا تدرّب فی الطّلب بمستملیه مفید القاهرة الزین رضوان العقبی و أکثر من ملازمته قراءة و سماعا و بصاحبه النّجم عمر بن فهد الهاشمی و انتفع بإرشاد کلّ منهم و اجزائه و إفادته،بل کتب شیخه من أجله إلی دمیاط لمن عنده «المعجم الصّغیر»للطبرانی بإرساله إلیه حتّی قرأه علیه لکون نسخته قد انمحی الکثیر منها و ما علم أنّه فی أوقاف سعید السّعداء إلاّ بعد.و لم ینفک عن ملازمته و لا عدل عنه بملازمة غیره من علماء الفنون خوفا علی فقده و لا ارتحل إلی الأماکن النّائیة،بل و لا حجّ إلاّ بعد وفاته لکنّه حمل عن شیوخ مصر و الواردین إلیها کثیرا من دواوین الحدیث و أجزائه بقراءته و قراءة غیره فی الأوقات الّتی لا تعارض أوقاته علیه غالبا سیّما حین اشتغاله بالقضاء و توابعه حتّی صار أکثر أهل العصر مسموعا و أوسعهم روایة.

و من محاسن من أخذ عنه من عنده الصّلاح ابن أبی عمرو ابن أمیلة و ابن النجم و ابن الهبل و الشمس ابن المحبّ و الفخر ابن یسارة و ابن الخوجی و المنیحی و الزّیتاوی و البیانی و السّوقی و الطبقة،ثمّ من عنده القاضی العزّ بن جماعة و التّاج السّبکی و أخوه البهاء و الجمال الأسنائی و الشّهاب الأذرعی و الکرمانی و الصّلاح الصّفدی و القیراطی و الحراوی ثمّ الحسین التّکریتی و الامیوطی و الباجی و أبو البقاء السّبکی و النّشاوری و ابن الذّهبی و ابن العلائی و الآمدی و النّجم!بن الکشک و أبو الیمن ابن

ص: 116

الکویک و ابن الخشّاب و ابن حاتم و الملیحی و ابن رزین و البدر ابن الصّاحب ثمّ السّراج الهندی و أکمل الدّین البلقینی و ابن الملقّن و العراقی و الهیثمی و الأنباسی و البرهان ابن فرحون،و هکذا حتّی سمع من أصحاب أبی الطّاهر ابن الکویک و العزّ بن جماعة.و ابن خیر،ثمّ من أصحاب الولی العراقی و الفوی و ابن الجزری ثمّ من یلیهم،و قمش و أخذ عمّن دبّ و درج،و کتب العالی و النّازل حتّی بلغت عدّة من أخذ عنه بمصر و القاهرة و ضواحیها کأنبائه و الجیزة و علو الأهرام و الجامع العمری و سریاقوس و الخانقاه و بلبیس و سفط الحناء و منیة الرّدینی و غیرها زیادة علی أربعمائة نفس،کلّ ذلک و شیخه یمدّه بالأجزاء و الکتب و الفوائد الّتی لا تنحصر.و ربّما نبهه علی عوالی لبعض شیوخ العصر و یحضّه علی قراءتها.و شکی إلیه ضیق عطن بعضهم، فکاتبه یستعطفه علیه و یرغّبه فی الجلوس معه لیقرأ ما أحبّه.

و بمد وفاة شیخه سافر لدمیاط فسمع بها من بعض المسندین و کتب عن نفر من المتأدبین ثم توجّه فی البحر لقضاء فریضة الحجّ و صحب(صحبت ظ)والدته معه فلقی بالطّور و الینبوع و جدّة غیر واحد أخذ عنهم و وصل لمکّة أوائل شعبان فأقام بها إلی أن حجّ و قرأ بها من الکتب الکبار و الأجزاء القصار ما لم تهیّأ لغیره من الغرباء حتّی قرأ داخل البیت المعظّم و بالحجر و علوّ غار ثور و جبل حرا و بکثیر من المشاهد المأثورة بمکّة و ظاهرها کالجعرانة و منی و مسجد الخیف علی خلق کأبی الفتح المراغی و البرهان الزّمزمی و التقی بن فهد و الزّین الامیوطی و الشّهاب الشّوابطی و أبی السّعادات و ابن ظهیرة و أبی حامد بن الضّیاء و زیادة علی ثلاثین نفسا،فمنهم من یروی عن البهاء ابن خلیل و الکرمانی و الأذرعی و النّشاوری و الجمال الامیوطی و ابن أبی المجد و التّنوخی و ابن صدیق و العراقی و الهیثمی و الأنباسی و المجدین اللّغوی و إسماعیل الحنفی و من لا أحصره سوی من أجاز له فیها و هم أضعاف ذلک،و أعانه علیه صاحبه النّجم ابن فهد بکتبه و فوائده و نفسه و دلالته علی الشّیوخ و کذا بکتب والده ثمّ انفصل عنها و هو متعلّق الأصل بها.

و قرأ فی رجوعه بالمدینة الشّریفة تجاه الحجرة النّویّة علی البدر عبد اللّه بن

ص: 117

فرحون و غیره من أماکنها علی الشّهاب أحمد بن النّور المحلّی و أبی الفرح المراغی فی آخرین،ثم ینبوع(بالینبوع.ظ)أیضا،و عقبة ایلة،و قبل ذلک برابغ و خلیص و رجع للقراءة هذه فأقام بها ملازما السّماع و القراءة و التخریج،و الاستفادة من الشیوخ و الأقران غیر مشتغل بما یعطله عن مزید الاستفادة إلی أن توجه لمنوف العلیاء فسمع بها قلیلا و أخذ بفیشا الصّغری عن بعض أهلها ثمّ عاد لوطنه فارتحل إلی الثّغر السّکندری و أخذ عن جمع من المسندین و الشّعراء بها،و بامّ دینار،و دسوق،و فوه،و رشید، و المحلّة،و سمنود،و منیة عساس،و منیة نابت،و المنصورة،و فار شکور،و دنجیة، و الطویلة،و مسجد الخضر.و دخل دمیاط فسمع بها،و حصّل فی هذه الرّحلة أشیاء جلیلة من الکتب و الأجزاء و الفوائد عن نحو خمسین نفسا؛فیهم من یروی عن ابن الشیخة و التّنوخی و الصّلاح الزّفتاوی و المطرّز و عبد اللّه بن أبی بکر الدمامینی و البلقینی و ابن الملقّن و العراقی و الهیتمی و الکمال الدمیری و الجلاوی و السّویداوی و الجمال الرّشیدی و أبی بکر بن إبراهیم بن العزّ و ابن صدیق و ابن اقبرس و ناصر الدّین ابن الفرات و النجم البالسی و التاج بن موسی السّکندری و الزّین الفیشی المرجانی و ناصر الدّین ابن الموفّق و ابن الخرّاط و الهزبر و الشّرف ابن الکویک.

ثمّ ارتحل إلی حلب و سمع فی توجّهه إلیها بسریاقوس،و الخانقاه،و یلبس، و قطیا:و غزة،و المجدل،و الرّملة،و بیت المقدس،و الخلیل،و نابلس،و دمشق، و صالحیتها،و الزّبدانی،و بعلبک،و حمص،و حماة،و سرمین،و حلب،و جیرین، ثمّ بالمعرة،و طرابلس،و برزة،و کفر بطنا،و المزّة و داریا،و صالحیّة مصر،و الخطارة و غیرها شیئا کثیرا من قریب مائة نفس و فیهم من أصحاب الصّلاح بن أبی عمر و ابن أمیلة و ابن الهبل و الزّین عبد الرّحمن بن الأستاذ و أبی عبد اللّه محمّد بن عمر بن قاضی شهبة و یحیی بن یوسف الرّحبی و الحافظ أبی بکر ابن المحب و ناصر الدّین ابن داود و أبی الهول الجزری و أبی العبّاس أحمد بن العماد ابن العزّ المقدسی و ابن عوض و الشّهاب المرداوی و أبی الفرج ابن ناصر الصّاحبة و الکمال ابن النّحاس و محمّد بن الرّشید عبد الرّحمن بن أبی عمر و الشّرف أبی بکر الحرّانی و الشّهاب أبی العبّاس بن

ص: 118

مرجل و فرج السّر فی فمن بعدهم.و استمدّ فی بیت المقدس من أجزاء التّقی أبی بکر القلقشندی و کتبه و إرشاده،فقد کان ذا انسة بالفنّ.و فی الشّام من أجزاء الضّیائیة و غیرها بمعاونة الإمام التّقی ابن قندس و البرهان القادری و آخرین.ثمّ فی حلب کمحدّثها و ابن حافظها أبی ذرّ الحلبیّ فأعاره و أرشده و طاف معه علی من بقی عندهم و ساعده غیره بتجهیز ساع بإحضار سنن الدّار قطنی من دمشق حتّی أخذها عن بعض من یرویها بحلب و أجاز له خلق باستدعائه و استدعاء غیره من جهات شتّی من لم یتیسّر له لقیهم أو لقیهم و لکن لم یسمع منهم بل کان و هو صغیر قبل ان یتمیّز ألهم اللّه سبحانه بفضله بعض أهل الحدیث استجازة جماعة من محاسن الشّیوخ له تبعا لأبیه فیهم من یروی عن المیدومی و ابن الخباز و الخلاطی و ابن القیم و ابن الملوک و العزّ محمّد بن إسماعیل الحموی و أبی الحرم القلانسی و ابن نباتة و ناصر الدّین الفارقی و الکمال ابن حبیب و الظّهیر ابن العجمی و التّقیّ السّبکی و الصّلاح العلائی و ابن رافع و مغلطائی و النّسائی و ابن هشام و أبی عبد اللّه بن جابر و رفیقه أبی جعفر الرّعینی المعروفین بالأعمی و البصیر و شبههم،بل من یروی بالسّماع عن من حدّث عنه بالإجازة کالزّیتاوی و ابن أمیلة و الصّلاح ابن أبی عمر العماد محمّد بن موسی الشّیرجی و العزّ محمّد بن أبی بکر السّوقی و أبی عبد اللّه البیانی و الشّهاب ابن النّجم و أبی علیّ بن الهبل و زینب ابنة قاسم و غیرهم.

و کذا دخل فی استدعاء صاحبه النجم ابن فهد الهاشمی،بل و کثیر من استدعات (استدعاءات.ظ)شیخه الزّین رضوان و غیره إمّا لکونه من أبناء صوفیّة الخانقاه التّدرسیّة او نحو ذلک ممّا هو أخصّ من العامة بل تکاد أن یکون خاصّة کما ألهم اللّه المحبّ ابن نصر اللّه حین عرضه علیه کتابه الإجازة مع کونه إنما کتب له بالهامش و کونه لم یکتب بها لکلّ من أبیه و عمّه مع کتابته لهما نحو ورقة.

و لهذا کلّه زاد عدد من أخذ عنه الأعلی و الدّون و المساوی حتی الشعراء و نحو هم علی ألف و مائتین.و الأماکن الّتی تحمّل فیها من البلاد و القری علی الثّمانین.

ص: 119

و«الشفاء»لعیاض و«المغازی»لموسی بن عقبة و«السیرة النبویّة»لابن هشام و لابن سیّد الناس و«بشری اللّبیب»له و«فضل الصّلوة علی النبیّ»صلی اللّه علیه و سلم لإسماعیل القاضی و لابن أبی عاصم و لابن فارس و للنمیری و«حیاة الأنبیاء فی قبورهم»و«فضائل الأوقات» و«الأدب المفرد»ثلاثتها للبیهقی،و کذا للبخاری«الأدب المفرد»،و فی معناهما «مکارم الأخلاق»للطبرانی،و کذا للخرائطی مع تساویها له،و کالتوکّل و«ذمّ الغیبة»و الشکر و الصّمت و الفرج و الیقین و غیرها من تصانیف أبی بکر بن أبی الدّنیا و کبر الوالدین و القراءة خلف الإمام و رفع الیدین فی الصّلوة ثانیها للبخاری و البسملة لأبی عمر بن عبد البرّ و العلم للمرهبی و لابی خیثمة زهیر بن حرب و الطهارة و«فضائل القرآن»و«الأموال»ثلاثتها لأبی عبید،و الایمان لابن مندة و لأبی بکر بن أبی شیبة و«ذمّ الکلام»للهروی،و الأشربة الصّغیر و البیوع و الورع ثلاثتها لأحمد،و کالجامع لأخلاق الرّاوی و«آداب السامع»للخطیب،و«المحدّث الفاصل بین الرّاوی و الواعی»للرامهرمزی،و«علوم الحدیث»لابن الصّلاح،و من قبله للحاکم و «شرف أصحاب الحدیث»و«روایة الآباء عن الأبناء»و«اقتضاء العلم العمل»و الزّهد و«الطفیلیّین»خمستها للخطیب،و فی مسموعاته أیضا«الزّهد»لابن المبارک کالدّعوات للمحاملی و للطبرانی و هو أجمع کتاب فیها،و«عمل الیوم و اللّیلة»لابن السنی و«فضل عشر ذی الحجّة»للطبرانی و لأبی إسحاق الغازی،و کذا فی مسموعاته من التصانیف فی فضل رجب و شعبان و رمضان جملة،و«اختلاف الحدیث»و«الرّسالة» کلاهما للشافعی و«عوارف المعارف»للسهروردی و«بدایة الهدایة»للغزّالی و«صفة التصوّف»لابن طاهر.

ثانیها:ما رتب علی المسانید کمسند أحمد و هو أجمع مسند سمعه و أبی داود الطّیالسی و أبی محمّد عبد بن حمید و أبی عبد اللّه العدنی و أبی بکر الحمیدی و مسدّد و أبی یعلی الموصلی.و لیس فی واحد منها ما هو مرتّب علی حروف المعجم،نعم ما رتّب فیه علی الحروف من المسانید مع تقییده بالمحتجّ به«المختارة»للضّیاء المقدسی و لکن لم تکمل تصنیفا و لا استوفی الموجود سماعا و«المعجم الکبیر»للطبرانی

ص: 121

و هو مع کونه یلی«مسند أحمد»فی الکبیر أکثرها فوائد.و«المعجم»لابن قانع و الأحادیث فیه قلیلة،و نحوه«الاستیعاب»لابن عبد البرّ إذ لیس القصد فیه إلاّ تراجم الصّحابة و أخبارهم،و قریب منه فی کون موضوعه التّراجم و لکن لم یقتصر فیه علی الصّحابة مع الاستکثار فیه من الحدیث،و نحوه«حلیة الأولیاء»لأبی نعیم،و کذا مما یذکر فیه أحوال الصّوفیّة الأعلام«الرّسالة القشیریّة»و قد یقتصر علی صحابی واحد کمسند عمر للنجّاد و سعد للدورقی کما أنّه یقتصر علی الفضائل خاصّة کفضائل الصّحابة المطّراد و وکیع،و نحوه«الذرّیّة الطّاهرة»للدولابی.و قد یکون فی مطلق التراجم لکن لأهل بلد مخصوص کأصبهان لأبی نعیم و بغداد للخطیب،و عنده بالسّماع منهما جملة.و قد یکون فی فضائل البلدان کفتوح مصر لابن عبد الحکم و«فضائل الشّام»للرّبعی.

ثالثها:ما هو علی الأوامر و النّواهی،و هو«صحیح أبی حاتم بن حبّان» المسمّی بالتّقاسیم و الأنواع،و الکشف منه عسیر علی من لم یتقن مراده.

رابعها:ما هو علی الحروف فی أوّل کلمات الأحادیث،و هو«مسند الشّهاب القضاعی».

خامسها:ما هو فی الأحادیث الطّوال خاصّة،و هو«الطوالات»للطّبرانی و لابن عساکر کتاب«الأربعین».

سادسها:ما یقتصر فیه علی أربعین حدیثا فقط و تتنوّع أنواعا کالأربعین الإلهیّة لابن المفضل و کالأربعین المسلسلات له،و کالأربعین فی التصوّف لأبی عبد الرحمن السّلمی؛إلی غیرها کالاحکام و«قضاء الحوائج»و ما لا تقید فیه کأربعی الآجریّ و الحاکم و هی شیء کثیر،و قد لا یقتصر علی الأربعین کالثّمانین للآجریّ و المائة لغیره.

سابعها:ما هو علی الشّیوخ للمصنّف کالمعجم الأوسط و الصّغیر کلاهما للطبرانی،و«معجم الإسماعیلی»و ابن جمیع و نحوها کالمشیخات الّتی منها«مشیخة ابن شاذان الکبری و الصغری»و«مشیخة الفسوی»،و بعضها مرتّب علی حروف

ص: 122

المعجم،و منه ما لم یرتّب،و نحو هذا جمع ما عند الحافظ أبی بکر ابن المقری و کذا الحارثی و غیرهما ممّا هو مسموع عنده ممّا عندهم من حدیث الإمام أبی حنیفة و ترتیبه علی شیوخه و یسمّی کلّ واحد منهما«مسند أبی حنیفة».

ثامنها:ما هو علی الرّواة عن إمام کبیر عمّن یجمع حدیثه کالرّواة عن مالک للخطیب و من روی عن مالک من شیوخه لابن مخلد.

تاسعها:ما یقتصر فیه علی الأفراد و الغرائب کالأفراد لابن شاهین و للدّار- قطنی و هی فی مائة جزء،سمع منها الکثیر،و منه الغرائب عن مالک و غیره من المکثرین.

عاشرها:مالا تقیّد فیه بشیء ممّا ذکر،بل یشتمل علی أحادیث نثریّة من العوالی و غیرها،و هو علی قسمین،أوّلهما:ما کلّ تخریج منه فی مجلّد و نحوه کالثّقفیّات و الجعدیّات و الجنائیّات و الخلعیّات و السّمعونیّات و الغیلانیّات و القطعیّات و المحاملیّات و المخلصیّات و فوائد تمام و فوائد سمّویه و جملة،و نحوهما المجالسة للدّینوری و ما هو دون ذلک کجزء أبی الجهم و الأنصاری و ابن عرفة و سفین و ما یزید علی ألف جزء.

حادی عشرها:ما لا إسناد فیه بل اقتصر فیه علی المتون مع الحکم علیها و بیان جملة من أحکامها کالاذکار«و التّبیان»و«الرّیاض»و غیرها من تصانیف النّووی و غیره،إلی غیرها من المسموعات الّتی لا تقیّد فیها بالحدیث کالشّاطبیّة و«الرّائیة فی علم القراءة و الرّسم»و«الألفیّة فی علمی النّحو و الصّرف»و«جمع الجوامع فی الأصلین و التصوّف و النسبة»و«المنهاج»و«بهجة الحاوی»فی الفقه و«تلخیص المفتاح»فی المعانی و البیان و«قصیدة بانت سعاد»و«البردة»و«الهمزیّة».

و لیس ما ذکر بآخر التّنبیه کما أنّه لیس المراد بما ذکر فی الأنواع الحصر،إذ لو سرد کلّ نوع منه لطال ذکره و عسر الآن حصره،بل لو سرد مسموعه و مقروّه علی شیخه فقط لکان شیئا عجبا و علی ما عنده من المروی ما بینه و بین الرّسول صلی اللّه علیه و سلّم بالسّند المتماسک فیه عشرة أنفس و لیس ما عنده من ذلک بالکثیر و أکثر منه و أصحّ ما بین

ص: 123

شیوخه و بین النّبیّ صلی اللّه علیه و سلّم فیه العدد المذکور و اتّصلت له الکتب السّتّة و کذا حدیث کلّ من الشّافعی و أحمد و الدّارمی و عبد بثمانیة وسائط بل و فی بعض الکتب السّتّة کأبی داود من طریق ابن داسه و أبواب من النّسائی ما هو بسبعة بتقدیم المهملة و اتّصل له حدیث مالک و أبی حنیفة بتسعة بتقدیم المثناة.

و لمّا ولد له ولده أحمد جدّد العزم لأجله حیث قرء له علی بقایا المسندین شیئا کثیرا جدّا فی أسرع وقت.و انتفع بذلک الخاصّ و العامّ و الکبیر و الصغیر و انتشرت الأسانید المحرّرة و الأسمعة الصّحیحة و المرویّات المعتبرة و تنبیه النّاس لإحیاء هذه السّنّة بعد أن کادت تنقطع فلزموه اشدّ ملازمة و صار من یأنف الاستفادة منه من المهملین یتسوّر علی خطّه فیستفید منه و ما یدری أنّ الاعتماد علی الصّحف فقط فی ذلک فیه خلل کبیر،و لعمری ان المرء لا ینبل حتی یأخذ عمن فوقه و مثله و دونه، علی أنّ الأساطین من علماء المذاهب و محقّقیهم من الشّیوخ و أماثل الأقران البعید غرضهم عن المقاصد الفاسدة غیر متوقّفین عن مسألته فیما بعرض لهم من الحدیث و متعلقاته مرّة بالکتابة الّتی ضبطها بخطوطهم عنده،و مرّة باللّفظ،و مرّة بارسال السّائل لهم نفسه و بغیر هذا ممّا یستهجن إیراد مثله مع کونه أفرد أسمائهم فی محلّ آخر و طال ما کان التّقیّ الشمنیّ یحضّ أماثل جماعته کالنجمی(کالنجم.ظ)ابن حجی علی ملازمته و یقول:متی تسمح الزّمان بقراءته!بل حضّه علی عقد مجلس الإملاء غیر مرّة و لذا لمّا صارت مجالس الحدیث آنسة عامرة منضبطة و رأی إقبالهم علی هذا الشّأن؛و للّه الحمد؛امتثل إشارته بالإملاء فأملی بمنزله یسیرا ثمّ تحوّل سعید السّعداء و غیرها متقیّدا بالحوادث و الأوقات حتّی أکمل تسعة و خمسین مجلسا.

ثمّ توجّه هو و عیاله و أکبر أخویه و والداه للحجّ فی سنة سبعین فحجّوا و جاوروا و حدّث هناک بأشیاء من تصانیفه و غیرها و أقرأ«ألفیّة الحدیث»تقسیما و غالب شرحها لناظمها و«النّخبة»و شرحها،و أملی مجالس،کلّ ذلک بالمسجد الحرام و توجّه لزیارة ابن عبّاس رضی اللّه عنهما بالطائف رفیقا لصاحبه النّجم ابن فهد،فسمع

ص: 124

منه هناک بعض الأجزاء.

و لمّا رجع إلی القاهرة شرع فی إملاء تکملة تخریج شیخه للأذکار إلی أن تمّ.

ثمّ أملی تخریج أربعیّ النّووی،ثمّ غیرها ممّا تقید فیه بحیث بلغت مجالس الإملاء ستّمائة مجالس فأکثر.و ممّن حضر إملاءه ممّن شهد إملاء شیخه:النّجم،ابن فهد و الشّمس الامشاطی و الجمال ابن السّابق،و ممّن حضر إملاء شیخه و الولی العراقی:البهاء العلقمی و ممّن حضر إملاهما و الزّین العراقی:الشّهاب الحجازی و الجلال الفمصی و الشّهاب الشّاوی.

و کذا حجّ فی سنة خمس و ثمانین و جاور سنة ستّ ثمّ سنة سبع و أقام منها ثلاثة أشهر بالمدینة النبویّة ثمّ فی سنة اثنتین و تسعین و جاور سنة ثلث ثمّ سنة أربع ثمّ فی سنة ستّ و تسعین و جاور إلی أثناء سنة ثمان،فتوجّه إلی المدینة النّویّة فأقام بها أشهرا و صام رمضان بها ثمّ عاد فی شوّالها إلی مکّة و هو الآن فی جمادی الثّانی من الّتی تلیها بها ختم له بخیر و حمل النّاس من أهلهما و القادمین علیهما عنه الکثیر جدّا روایة و درایة و حصّلوا من تصانیفه جملة و سئل فی الإملاء هناک فما وافق.

نعم،أملی بالمدینة النّبویّة شیئا لاناس مخصوصین ثمّ لمّا عاد للقاهرة من المجاورة الّتی قبل هذه تزاید انجماعه عن النّاس و امتنع من الإملاء لمزاحمة من لا یحسن فیها و عدم التّمیز من جلّ النّاس أو کلّهم بین العلمین و راسل من لامه علی ترک الاملاء بما نصّه أنّه ترک ذلک عند العلم بإغفال النّاس لهذا الشّأن،بحیث استوی عندهم ما یشتمل علی مقدّمات التّصحیح و غیره من جمع الطّرق الّتی یتبین بها انتفاء الشّذوذ و العلّة أو وجودهما مع ما یورد بالسّند مجرّدا عن ذلک،و کذا ما یکون متّصلا بالسّماع مع غیره،و کذا العالی و النّازل و التّقید بکتاب و نحوه مع ما لا تقید فیه؛إلی غیرهما ممّا ینافی القصد بالإملاء و ینادی الذّاکر له العامل به علی الخالی منه بالجهل،کما أنّه التزم ترک الإفتاء مع الإلحاح علیه فیه حین حالة الافتاء فی زمن شمس الدین السخاوی تزاحم الصّغار علی ذلک،و استوی الماء و الخشبة،سیّما و إنّما یعمل بالأغراض،بل صار یکتب علی الاستدعاءات و فی عرض الأنباء من هو فی عداد من یلتمس له ذلک حین

ص: 125

التّقید بالمراتب و الأعمال بالبیّنات و قد سبقه للاعتذار بنحو ذلک شیخ شیوخه الزّین العراقی و کفی به قدوة،بل و أفحش من إغفالهم النّظر فی هذا و أشدّ فی الجهالة

ابن مزهر فهرستا و کذا لحفید سیّدی یوسف العجمی و لتغری بردی القادری و للشّمس الامشاطی معجما،و کذا لابن السّیّد عفیف الدّین بسؤال الکثیر منهم فی ذلک و توسّلهم بما تقتضی الموافقة و لنفسه الأحادیث المتبائنة المتون و الاسانید بشروط کثیرة لم یسبق لمجموعها بلغت أحادیثها نحو السّتّین و هی فی مجلّد کبیر استفتحه بمن سبقه لذلک من الأئمّة و الحفّاظ.و«الأحادیث البلدانیّات»فی مجلد ترجم فیه الأماکن مع ترتیبها علی حروف المعجم مخرجا فی کلّ مکان حدیثا او شعرا أو حکایة عن واحد من أهلها و الواردین علیها مستفتحة بمن سبقه أیضا لذلک و إن لم یر من تقدّمه لمجموع ما جمعه فیها أیضا و هی ثمانون و«الأحادیث المسلسلات»و هی مائة استفتحها أیضا بمن سبقه لجمع المسلسلات مع انفراده بما اجتمع فیها و سمّاها«الجواهر المکلّلة فی الأخبار المسلسلة».و تراجم من أخذ عنه علی حروف المعجم فی ثلاث مجلّدات سمّاه«بغیة الرّاوی بمن أخذ عنه السّخاوی»و عزمه انتقاءه و اختصاره لنقص الهمم.

و«فهرست مرویّاته»و هو إن بیّض یکون فی أزید من ثلاثة أسفار ضخمة،شرع فی اختصاره و تلخیصه بحیث یکون علی الثّلث منه لنقص الهمم أیضا.و«و عشاریّات الشّیوخ» مع ما وقع من العشاریّات فی عدة کراریس.و«الرّحلة السّکندریّة»و تراجمها و کذا«الرحلة الحلبیة»مع تراجمها أیضا.و«الرّحلة المکیة».و«الثّبت المصری»فی ثلاث مجلّدات.

و«التّذکرة»فی مجلّدات.و«تخریج أربعی النّووی»فی مجلّد لطیف.و تکملة تخریج شیخنا للاذکار و یسمّی«القول البارّ»و«تخریج أحادیث العادلین»لأبی نعیم و«أربعی الصّوفیة»للسّلمی و«الغنیة»المنسوبة للشّیخ عبد القادر و یسمّی«البغیة» کتب منه الیسیر.و تخریج طرق«إنّ اللّه لا یقبض العلم انتزاعا»عمله تجربة للخاطر فی یوم و إن سبق لجمعه فیما لم یقف علیه،و«التحفة المنیفة»فیما وقع له من حدیث الإمام أبی حنیفة.و«الأمالی المطلقة».و مما صنفه فی علوم هذا الشّأن:«فتح المغیث»بشرح ألفیّة الحدیث و هو مع اختصاره فی مجلّد ضخم و سبک المتن فیه علی وجه بدیع،لا یعلم فی هذا الفنّ أجمع منه و لا أکثر تحقیقا لمن تدبّره و توضیح لها حاذی به المتن بدون إفصاح فی المسوّدة.و«الغایة»فی شرح منظومة ابن الجزری

ص: 127

الهدایة فی مجلّد لطیف.و«الایضاح فی شرح نظم العراقی للاقتراح فی مجلد لطیف أیضا.و النّکت علی الألفیة و شرحها بیّض منه نحو ربعة فی مجلّد و«شرح التّقریب» للنّووی فی مجلّد متقن.«بلوغ الأمل بتلخیص کتاب الدار قطنی فی العلل»کتب منه الرّبع مع زوائد مفیدة.«تکملة تلخیص شیخنا للمتّفق و المفترق».و منه فی الشروح:

«تکملة شرح الترمذی للعراقی»کتب منه أکثر من مجلّدین فی عدّة أوراق من المتن و حاشیة فی أماکن من شرح البخاری لشیخه و غیره من تصانیفه.و«شرح الشّمائل النّبویّة»للتّرمذی و یسمّی«أقرب الوسائل»کتب منه نحو مجلّد.و«القول المفید فی إیضاح شرح العمدة»لابن دقیق العید،کتب منه الیسیر من أوّله.«شرح ألفیّة السّیرة»للعراقی فی المسوّدة ثمّ عدم.و«الجمع بین شرحی الألفیة»لابن المصنّف و ابن عقیل و توضیحها کتب من الیسیر.

و منه فی التاریخ:التّعریف به و تشعّب مقاصده و سببه بل اسمه«الإعلان بالتّوبیخ لمن ذمّ التّواریخ».«التّبر المسبوک»فی الذّیل علی تاریخ المقریزی «السّلوک»یشتمل علی الحوادث و الوفیات من سنة خمس و أربعین و إلی الآن فی نحو أربعة أسفار.و«الضّوء اللاّمع لأهل القرن التّاسع»و هو هذا الکتاب یکون ستّ مجلّدات.و«الذّیل علی قضاة مصر»لشیخه فی مجلّد و یسمّی«الذّیل المثناة» و«الذّیل علی طبقات القراء»لابن الجزری فی مجلّد.و«الذیل علی دول الإسلام» للذّهبی نافع جدّا.و الوفیات فی القرنین الثّامن و التّاسع علی السنین فی مجلّدات و اسمه«الشّافی من الألم فی وفیات الامم».و معجم من أخذ عنه و إن کان هو بعض أفراد هذا الکتاب.و«التّحصیل و البیان فی قصّة السّیّد سلمان»و«المنهل العذب الرّوی فی ترجمة قطب الأولیاء النّووی».و«الاهتمام بترجمة النّحوی الجمال ابن هشام».و«القول المبین فی ترجمة القاضی عضد الدّین».و«الجواهر و الدّرر فی ترجمة شیخه شیخ الإسلام ابن حجر»فی مجلّد ضخم و ربّما یکتب فی مجلّدین و«الاهتمام بترجمة الکمال ابن الهمام»و ترجمة نفسه إجابة لمن سأله فیها.و کذا.

افرد من اثنی علیه من الشّیوخ و الأقران فمن دونهم و ما علمه ممّا صدر عنه من

ص: 128

السّجع و«تاریخ المدنیین»فی نحو مجلدین فی المسوّدة.و«التّاریخ المحیط» و هو فی نحو ثلاثمائة رزمة علی حروف المعجم لا یعلم من سبقه إلیه.و تجرید حواشی شیخه علی«الطبقات الوسطی»لابن السّبکی و تقفیص قطعة من«طبقات الحنفیّة» کان وقع الشّروع فیه لسائل.و«طبقات المالکیّة»فی أربعة أسفار تقریبا بیّض منه المجلّد الأوّل فی ترجمة الامام و الآخذین عنه.و«ترتیب طبقات المالکیّة» لابن فرحون و«تجرید ما فی المدارک»للقاضی عیاض ممّا لم یذکره ابن فرحون إجابة لسائل فیه و فی الّذی قبله،تقفیص ما اشتمل علیه«الشّفاء»من الرّجال و نحوهم و«القول المنبی فی ذمّ ابن عربی»فی مجلّد حافل و محصّله فی کراسة اسمها«الکفایة فی طریق الهدایة»نافعة جدّا.«تجرید أسماء الآخذین عن ابن عربی».و«أحسن المساعی فی إیضاح حوادث البقاعی»و الفرجة بکائنة الکاملیّة الّتی لیس فیها للمعارض حجّة و«دفع التلبیس و رفع التّنجیس عن الذّیل الطاهر النفیس».و«تلخیص تاریخ الیمن»و کذا«طبقات القرّاء»لابن الجزری و«منتقی تاریخ مکّة»للفاسی.«عمدة الأصحاب فی معرفة الألقاب«ترتیب شیوخ الطبرانی».(ترتیب شیوخ أبی الیمن الکندی).(ترتیب شیوخ جماعة من شیوخ الشّیوخ)و نحوهم.و منه فی ختم کلّ من الصّحیحین و أبی داود و التّرمذی و النّسائی و ابن ماجة و البیهقی و(الشّفاء)و(سیرة ابن هشام)و(سیرة ابن سیّد النّاس)و(التّذکرة)للقرطبی،و اسم الأوّل(عمدة القاری و السّامع فی ختم الصّحیح الجامع)،و الثانی(غنیة المحتاج فی ختم صحیح مسلم بن الحجاج)،و الثالث(بذل المجهود فی ختم السّنن لأبی داود)،و الرّابع(اللّفظ النّافع فی ختم کتاب التّرمذی الجامع)،و الخامس(القول المعتبر فی ختم النّسائی روایة ابن الأحمر)،بل له فیه مصنّف آخر حافل سمّاه(بغیة الرّاغب المتمنّی فی ختم سنن النّسائی روایة ابن السّنی)، و السّادس(عجالة الضّرورة و الحاجة عند ختم السّنن لابن ماجة)،و السّابع(القول المرتقی فی ختم دلائل النّبوّة للبیهقی)،و الثّامن(الانتهاض فی ختم الشّفاء لعیاض)، بل له مصنّف آخر حافل اسمه(الرّیاض)،و التّاسع(الإلمام فی ختم السّیرة النّبویّة لابن هشام)،و العاشر(دفع الإلباس فی ختم سیرة ابن سیّد الناس)،و الحادی عشر

ص: 129

«الجوهرة المزهرة فی ختم التّذکرة».

و منه فی ابواب و مسائل:«القول البدیع فی الصلوة علی الحبیب الشّفیع» «الفوائد الجلیّة فی الأسماء النّبویّة»لم تبیّض.«الصّلوة علی النبیّ صلی اللّه علیه و سلّم بعد موته».«موالی النبیّ صلی اللّه علیه و سلّم.«المقاصد الحسنة فی بیان کثیر من الأحادیث المشتهرة علی الألسنة».«الابتهاج بأذکار المسافر الحاج».«القول النّافع فی بناء المساجد و الجوامع»و ربّما سمّی«تحریک الغنی الواجد لبناء الجوامع و المساجد».و «الاحتفال بجمع أولی الظّلال».«الإیضاح و التّبیین فی مسئلة التّلقین»«ارتیاح الأکباد بأرباح فقد الأولاد»قرّة العین بالثّواب الحاصل للمیت و للأبوین»«البستان فی مسئلة الاختتان».«القول التّامّ فی فضل الرّمی بالسّهام»«استجلاب ارتقاء الغرف بحب أقرباء الرسول و ذوی الشرف».«عمدة النّاس-أو-الإیناس بمناقب العباس».«رجحان الکفّة فی بیان أهل الصّفّة».«الفخر العلوی فی مولد النّبویّ».«عمدة المحتجّ فی حکم الشّطرنج».«التماس السّعد فی الوفاء بالوعد».

«الأصل الأصیل فی تحریم النّقل من التوریة و الإنجیل».«القول المألوف فی الرّدّ علی منکر المعروف».«الأحادیث الصّالحة فی المصافحة».«القول الأتمّ فی الاسم الأعظم».«السّرّ المکتوم فی الفرق بین المالین المحمود و المذموم».«القول المعهود فیما علی أهل الذّمّة من العهود».«الکلام علی حدیث الخاتم».«الکلام علی قصّ الظفر» «الکلام علی المیزان»«القناعة ممّا تحسن الاحاطة به من أشراط السّاعة».«تحریر المقال فی الکلام علی

حدیث کلّ أمر ذی بال ».«القول المتین فی تحسین الظّنّ بالمخلوقین».

«الکلام علی قول:لا تکن حلویّا فتسترط».«الکلام علی کل الصّید فی جوف الفراء».

«الکلام علی

حدیث إنّ اللّه یکره الجر السّمین ».«الکلام علی

حدیث المنبت لا أرضا قطع و لا ظهرا أبقی ».«الکلام علی حدیث تنزل الرّحمات علی البیت المعظم».

«الإیضاح المرشد من الغیّ فی الکلام علی

حدیث حبّب من دنیاکم إلیّ ».«المستجاب دعاؤهم».«تحدید الذّکر فی سجود الشّکر».«نظم اللئال فی حدیث الأبدال».

«انتقاد مدّعی الاجتهاد».«الأسئلة الدمیاطیة».«الاتّعاظ بالجواب عن مسائل

ص: 130

بعض الوعّاظ».«تحریر الجواب عن مسئلة ضرب الدّواب».«الامتنان بالحرس من دفع الافتتان بالفرس».«المقاصد المبارکة فی إیضاح الفرق الهالکة»بل استقرّ اسمه «رفع القلق و الأرق بجمع المبتدعین من الفرق».«بذل الهمّة فی أحادیث الرّحمة».

«السّیر القویّ فی الطّب النّبویّ»شرع فیه».«رفع الشکوک فی مفاخر الملوک».

«الإیثار بنبذة من حقوق الجار».«الکنز المدّخر فی فتاوی شیخه ابن حجر»،قفص منه الکثیر.«الرأی المصیب فی المرور علی التّرغیب»،کتب منه الیسیر.«الحثّ علی تعلّم النّحو»الأجوبة العلیّة عن المسائل النّثریة»یکون فی مجلّدین.«الاحتفال بالأجوبة عن مائة سؤال).«التّوجّه للرّب بدعوات الکرب».«ما فی البخاری من الأذکار».«الإرشاد و الموعظة لزاعم رؤیة النبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم بعد موته فی الیقظة».

و منه:«جامع الأمّهات و المسانید»،إجابة لسائل فیه،کتب منه مجلّدا و لو تمّ لکان فی مائة مجلّد فأزید.«جمع الکتب السّتّة»بتمییز أسانیدها و ألفاظها، کتب منه أیضا مجلّدا فأکثر.و ترتیب کلّ من فوائد تمام،و الحنائیات،و الخلعیّات و کلّ من مسند الحمیدی،و الطیالسی،و العدنی،و أبی یعلی علی المسانید بطریق مشیخة الزّین المراغی،و عدّة أجزاء علی المسانید أیضا.و کذا ترتیب الغیلانیات،و فوائد تمام علی الابواب کتب منه قطعة قبل العلم بسبق الهیتمی له.تجرید ما وقع فی کتب الرجال سیّما المختصّة بالضّعفاء من الأحادیث و ترتیبها علی المسانید، کتب منه جملة.

و من الحنفیة:العینیّ و ابن الدّیریّ.و الشّمنیّ.و الأقصرای.و الکافیاجی.

و الزّین قاسم.و أبو الوقت المرشدیّ المکّی.

و من المالکیة:البدر ابن النّینسی قاضی مصر.و ابن المخلطة قاضی اسکندریّة و الحسام ابن جریر قاضی مصر أیضا.و من الحنابلة:العزّ الکنانی.و أفرد مجموع ذلک و نحوه فی تألیف کما سلف،اجتمع فیه منهم نحو المائتین أجلّهم شیخه،فقرّص له علی غیر واحد من تصانیفه.

عمدة الحفّاظ و خاتمتهم،من بقاؤه نعمة یجب الاعتراف بقدرها و منّة لا یقام بشکرها و هو حجّة لا یسع الخصم لها الجهود،و آیة تشهد بأنّه إمام الوجود،و کلامه غیر محتاج إلی شهود،و هو و اللّه بقیّة من رأیت من المشایخ و أنا و جمیع طلبة الحدیث بالبلاد الشّامیّة و البلاد المصریة و سائر بلاد الإسلام،عیال علیه،و اللّه ما أعلم فی الوجود له نظیرا.

و الحافظ الرحلة الزّین قاسم الحنفی،و من بعض کتابته الوصف بالواصل إلی دقائق(دقیق.ظ)هذا الفن و جلیله و المرویّ فیه من الصّدی جمع غلیله:

تلقّف العلم من أفواه مشیخة نصّوا الحدیث بلامین و لا کذب

فما دفاتره إلا خواطره یملیک منها بلا ریب و لا نصب

و هو الّذی لم یزل قائما من السّنة بأعبائها،ناصبا نفسه لنشرها و أدائها، محقّقا لفنونها و مضمون عیونها مع قلّة المعین و النّاصر و المجاری له فی هذا العلم و المذاکر،لا یفتر عن ذلک طرفة عین و لا یشغل نفسه بغیبة و لا مین.

و العلامة الموفق أبو ذر ابن البرهان الحلبی الحافظ.فوصف بمولانا و شیخنا العلاّمة الحافظ الأوحد.قدم علینا حلب فأفاد و أجاد،کان اللّه له.بل صرّح بما هو أعلی منه.

و البرهان البقاعی و کان عجبا فی التّناقض حین الغضب و الرّضا،فقال:إنّ ممّن ضرب فی الحدیث بأوفر نصیب و أوفی سهم مصیب المحدّث البارع الأوحد المفید الحافظ الأمجد،إلی آخر کلامه.و قال مرّة:إذا وافقنی فلان لا یضرّنی من خالفنی فی ثناء کثیر.ذکر فی التّألیف المشار إلیه.و قدم هؤلاء لاشتغالهم بالحدیث أکثر.

و ممّن أثنی من الحفّاظ المحدّثین:الزّین رضوان المستملی،و کذا التّقیّ القلقشندیّ.و العز الحنبلی،و منه الوصف بالإمام العلاّمة الحافظ الأستاذ الحجّة المتقن المحقّق شیخ السّنّة حافظ الامّة إمام العصر أوحد الدّهر مفتی المسلمین محیی سنّة سید الأوّلین(و الآخرین.ظ)،أبقاه اللّه للمعارف علما و لمعالم العلم

ص: 133

إماما مقدّما و أحیا بحیاته الشّریفة مآثر شیخه شیخ الإسلام و جعله،خلفا عن السّلف الأئمّة الأعلام،و یحرسه من حوادث الزّمان و غدره،و یأمنه من کید العدوّ و مکره برسوله محمّد صلی اللّه علیه و سلم.

و المفوه البلیغ البرهان الباعونی شیخ أهل الأدب،فکان ممّا قال:الشّیخ الإمام الحائز لأنواع الفضل علی التّمام الحافظ الحدیث النبیّ علیه أفضل الصّلاة و السّلام، أمتع اللّه بحیاته و أعاد علی المسلمین من برکاته.هو الآن من الأفراد فی علم الحدیث الّذی اشتهر فیه فضله و لیس بعد شیخ الإسلام ابن حجر فیه مثله،و قد حصل الاجتماع بخدمته و الفوز ببرکته و الاقتباس من فوائده و الاستمتاع بفرائده.

و قاضی القضاة العلم البلقینی،فمن وصفه قوله:الشّیخ الفاضل العلاّمة الحافظ،جمع فأوعی،و اهتّم بهذا الفنّ و لم یزل له یرعی،و صرّح غیر مرّة بالانفراد.

و قریبه اللؤلؤی قاضی الشّام،و کان ممّا کتبه فی أثناء مدح لغیره من أقربائه خصوصا:واسطة عقدها،من انعقد الإجماع علی أنّه أمسی کالجوهر الفرد و أصبح فی وجه الدّهر کالغرّة حتّی صارت الدّرر مع جواهره کالذّرّة بل جواد جوده شهد له جریانه بالسّبق فی میدان الفرسان و حکم له بأنّه هو الفرع الّذی فاق أصله البدیع بالمعانی و لا حاجة للبیان،أضاء هذا الشّمس فاختفت منه الکواکب الدّراری،کیف لا و قد جاءه الفیض بفتح الباری،فهو نخبة القمر(العصر.ظ)و الدّهر و عین القلادة فی طبقة الجود لأنّه عین السّخاء و زیادة،فبدایته لها النّهایة و منهاجه أوضح الطّرق إلی الغایة،و هو الخادم للسّنّة الشّریفة،و الحاوی لمحاسن الاصطلاح و النّکت المنیفة،فبهجته زهت بروضها و روضته زهت ببهجتها،إلی آخر کلامه.

و قریبه الآخر البدری،قاضی مصر،فکان ممّا کتبه فی أثناء کلام:و کیف لا و امامة مؤلّفه فی فنون الحدیث النّبویّ لا تنکر،و تقدّمه فیه لیس بشاذّ و لا منکر، بل هو باستفاضته أشهر من أن یقال و یذکر،و حفظه للرّجال و طبقاتهم و مراتبهم سما فیه علی أهل عصره،و تصانیفه إلیها النّهایة فی الشّهادة له بمزید علوّه و فخره و استحضاره

ص: 134

للأسانید و المتون من امّهات الکتب لا یدرک.قرار بحره و معرفته بمظانّ ما یلتمس منه فی جمیع فنونه و إبراز المخدّرات من مخبئات عیونه،یقصر عن بیان الأمر فیه المقال و لا یحصر ذلک المثال،فقد حاز قصب السّبق فی مزماره(مضماره.ظ)و میّز صعاب القشر من لبابه بجودة قریحته و بنات أفکاره بحیث صار هو الکعبة و الحجّة فی زمانه،و شهد له الحفّاظ بالتّقدّم علی الشّیوخ فضلا عن أقرانه.

و فقیه المذهب الشّرف المناوی،و ممّا کتبه أنّه لما أشرف علم الحدیث علی الاندراس من التّدریس حتی لم یبق منه إلاّ الأثر،و الانفصال من التألیف حتی لم یبق منه إلاّ الخبر؛انتدب لذلک الأخ فی اللّه تعالی الإمام العالم العلاّمة و الحافظ النّاسک الألمعیّ الفهامة،الحجّة فی السّنن علی أهل زمانه و المشمّر فی ذلک عن ساعد الاجتهاد فی سرّه و إعلانه،فجدّ بجدّ فی حفظ السّنة حتی هجر الوسن و هاجر بعزم فیها حتی طلّق الوطن،و أروی العطاش من عذب بحر السّنة حتی ضرب الناس بعطن.

و حافظ المذهب السراج العبادیّ،فقال:هو الّذی انعقد علی تفرّده بالحدیث النّبویّ الإجماع،و إنه فی کثرة اطلاعه و تحقیقه لفنونه بلغ مالا یستطاع، و دوّنت تصانیفه و اشتهرت،و ثبتت سیادته فی هذا الفنّ النفیس و تقرّرت،و لم یخالف أحد من العقلاء فی جلالته و وفور ثقته و دیانته و أمانته،بل صرّحوا بأجمعهم بأنه هو المرجوع إلیه فی التعدیل و التجریح و التحسین و التصحیح بعد شیخه شیخ مشایخ [الإسلام ابن حجر حامل رایة العلوم و الأثر،تغمّده اللّه بالرّحمة و الرّضوان و أسکنه فسیح الجنان،و اللّه أسأل و له الفضل و المنة أن یحفظ ببقائه هذه السّنة و یزیده علوّا و رفعة و سموا،و یتمّ علیه بمزید الافضال النعم،و یبقیه لإرشاد المبتدعین،فهدایة رجل واحد خیر من حمر النعم،و ینفع ببرکته و محبّته،آمین.

و العلامة فرید الادباء الشهاب الحجازی،فکان مما قاله:الإمام العلاّمة حافظ عصره و مسند شامه و مصره،هو بحر طاب موردا و سیّد صار لطالبی اتّصال متون الحدیث علی الحالین سندا،بل هو لعمری عین فی الأثر،و ما رآه أحد ممّن سمع

ص: 135

به إلاّ قال:قد وافق الخبر الخبر،لقد أجاد النّقل من کلامی اللّه و رسوله القدیم و الحدیث،و سارت لفضله الرّکبان و بالغت بالسیر الحثیث،فلو رآه صاحب «الجامع الصّحیح»رفع مناره و قدّمه للإمامة،و قال:هذا مسلّم علی الحقیقة،و زاد تعظیمه و إکرامه،و لو أدرکه الحافظ الذّهبیّ لم یتکلّم معه إلاّ بالمیزان،أو البرهان القیراطی لرجّح ما قاله و علم أنّ بلدته قیراط بالنّسبة عند تحریر الأوزان،و لو لحقه المزیّ ولیّ هربا بعد ما لمّ أطرافه،أو عاینه صاحب الذّیل ملأ ردنه من هذه الفوائد الّتی لیس له بها طوق و طلب إسعافه!نعم هو المأمول فی الشدّة و الرّخاء و الملیّ من الفوائد و السّخی بها،و لا بدع إذ هو من أهل سخا.

و الاستاذ شیخ الفنون فی وقته التّقی الحصنیّ الشافعیّ،فقال:إنّه أصبح به رباع السّنّة المصطفویّة معمورة الأکناف و العرصات،و ریاض الملّة الحنیفیّة ممطورة الأکمام و الزّهرات،قد صعد ذری الحقائق بأقدام الأفکار،و نوّر غیاهب الشکوک بأنوار الآثار،قارع عن الدّین فکشف عنه القوارع و الکروب،و سارع إلی الیقین فصرف عنه العوادی و الخطوب،و إذا قرع سمعک ما لم تسمع به فی الأوّلین فلا تسرع وقف وقفة المتأمّلین و قل للمعاند:فأت بمثله إن کنت من الصّادقین،فاللّه تعالی یغمده بجزیل برّه فی سائر أوقاته و یعصمه بالسّداد فی حرکاته و سکناته و یبوّئه من الفردوس الأعلی أعلی درجاته بمحمد و آله و أصحابه و أزواجه و ذرّیّاته.

و أوحد أهل الادب الشّهاب ابن صالح،فقال فی کلام له:هو الحافظ الّذی تمکّن من الحدیث درایة و روایة،فاطّلع و روی و تضلّع و ارتوی و أعان نفسه نفسه حیث طال فطاب علی غوص ذلک البحر و لنعم المعین،و أمدّه مدّ یده بالجوهر الثمین فحبّذا ابن معین جمع ما تفرّق من فنون الاصطلاح فحکی ابن الصّلاح،بل أربی بنخبة الفکر فی مصطلح أهل الأثر،بل جلی کعبة فضل لو حجّها أبو شیخه تهیّب النّطق حتی قیل إذا حجره الی(انه حجر.ظ)فکأنّی عنیته بقولی فی شیخه شیخ الحدیث قدیما إذ نثرت علیه عقد مدحی نظیما:

و قد حفظ اللّه الحدیث بحفظه فلا ضائع إلاّ شذی منه طیّب

ص: 136

و ما زال بملاء(یملی.ظ)الطرس من بحر صدره لآلی إذ یملی علینا و یکتب

جعل اللّه تعالی مصربه موطنا لهذا العلم حتّی تضاهی بغداد دار السّلام و أثابه فی الاخری جنّة النّعیم دار السلام و رفع بها درجاته عدد ما کتب و سیکتب فی الصّحف المکرّمة من الصّلاة علی الحبیب الشّفیع،و السّلام.

و الامام المحب ابن القطان،فمن قوله:یا له من ندی ندیم یجود علی السّائل بالعلوم الّتی یبخل بمثلها ابن العدیم،لو رآه الخطیب أو ابنه لضربا بالسّیف منبر تاریخهما إعراضا،و لسکتا عن کشف حال الرّجال أعراقا و أعراضا،جاب البلاد و جال،و اقتحم المهامه و لم یخف الأوجال،و جدّ فی الرّحلة آخذا من تقلّباتها بالدّین المتین ماشیا فی جنباتها عند ما سمع قوله: فَلَوْ لا نَفَرَ مِنْ کُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طائِفَةٌ لِیَتَفَقَّهُوا فِی الدِّینِ. مقبلا تارة باقباله و متّصلا تارة بجهته،مغرا بحمالها حال اتّصاله واطیا بعزمه فروج الثّری راغبا فی قول القائل عند الصّباح یحمد القوم السّری،مستولدا من جنّات جنان فوائد الموائد جنینا شاربا من ماء حبات هبات هباته،کیما یجیء معینا.دخل دمشق الشام دار ابن عامر فأحیا الذّکر بعد أن أمات ذکر ابن عساکر لما قدم من حلب أغنی باطّلاعه عن مطالعة الدّرّ المحتلب،فللّه درّه من حافظ رقی بسعیه و طوافه بزماننا هذا أسنی المراقی،و أبان بمرامز إشاراته ما طواه بعد النّشر الحافظ ابن العراقی.

و قال ابن أخیه البدر عقب دعاء شیخهما بقوله الّذی سلف:و اللّه المسئول أن یعینه علی الوصول إلی الحصول حتّی یتعجّب السّابق من اللاحق؛ما نصّه:و قد استجاب اللّه دعوته و حقّق رجاءه و بغیته إذ تصانیفه و تعالیقه شاهدة لذلک و مبرهنة لما هنا لک،فکم من مشکل غامض بیّنه و مقفّل أوضح الأمر فیه و أعلنه،و معلول کشف القناع عن علّته و حقّق ما لعلّه خفی عن أهل صنعته،و هو الآن کما سبقنی إلیه الأعیان حافظ الوقت و محدّث الزّمان و إن رغمت أنوف بعض الحسّاد ذلک،فضوء شمسه تقتبس منه القاطن و السّالک،و من جدّ وجد،و من قنع و اعتزل ففی ازدیاد من المعارف لم یزل،و من للتّواضع سلک فجدیر بأنّ للقلوب ملک،و من ترفّع

ص: 137

بالجهل هلک،و اللّه أسأل أن یزیده من فضله و أن یدیم حیاته لإحیاء هذا الشّأن و نقله.

و هؤلاء شافعیون.

و العلامة المصنف البدر العینی قال،عن بعض التّصانیف:إنّه حوی فوائد کثیرة و زوائد غزیرة و أبرز مخدّرات المعانی بموضحات البیان حتّی جعل ما خفی کالعیان،فدلّ علی أنّ منشأه(منشأه.ظ)ممّن یخوض فی بحار العلوم و یستخرج من دررها المنثور و المنظوم و ممّن له ید طولی فی بدائع التّراکیب و تصرّفات بلیغة فی صنائع التّراتیب.زاده اللّه تعالی فضلا یفوق به علی أنظاره و تسمو به فی سماء قریحته قوّة أفکاره إنّه علی ذلک قدیر و بالإجابة جدیر.

و فقیه المذاهب سعد الدّین ابن الدّیری،فوصف بالشّیخ الإمام الفاضل المحدّث الحافظ المتقن،و قرّض بعض التّصانیف.

و التقی الشمنی،و آخر ما کتب الوصف بالشّیخ الإمام العلاّمة الثّقة الفهّامة الحجّة مفتی المسلمین إمام المحدّثین حافظ العصر شیخ السنّة النّبویّة و محرّرها و حامل رایة فنونها و مقرّرها،من صار الاعتماد علیه و المرجوع فی کشف المعضلات إلیه،أمتع اللّه بفوائده و أجراه علی جمیل عوائده.

و الامینی الاقصرائی و مما کتبه أخیرا قوله له متمثّلا:

إذا قالت حذام فصدّقوها فإنّ القول ما قالت حذام

و کیف لا؟!و مؤلّفه سیّدنا و مولانا الشّیخ الإمام العالم العلاّمة الحبر الفهّامة الثّقة الحجّة المتقن المحجّة حافظ الوقت و شیخ السّنّة و نادرة الوقت الّذی حقّق الفنون و فنّه الشّیخی العاملی الشّمسی،فهو المرجوع إلیه و المعتمد و المعوّل علیه فی فنون الحدیث بأسرها و القائم بالذّبّ عنها و نشرها بعد شیخه شیخ مشایخ الإسلام خاتمة المجتهدین الأعلام الکنانی العسقلانی،تغمّده اللّه برحمته و أسکنه فسیح جنّته،و اللّه أرجو أن یؤیّده بمعونته،و یکافیه بمؤنته،و یکفیه شماتة الأعداء و الحاسدین و یمدّ فی حیاته لنفع المسلمین.

و ابن اخته المحبی،فوصف بسیّدنا و مولانا و أولانا العالم العلاّمة و البحر

ص: 138

(الحبر.ظ)الفهّامة المحدّث البارع الحافظ المتقن الضّابط.

و المحیوی الکافیاجی،و منه الوصف بالإمام الهمام زین الکرام فخر الأنام الصّالح الزاهد العارف العالم العلاّمة النّسّابة العمدة الرّحلة وارث علوم الأنبیاء و المرسلین الموصوف بالمعارف القدسیّة المشهور بالکمالات السّنیّة الإنسیّة الفرد الفرید الوحید المشهود له بأنّه إمام جلیل،أحفظ زمانه فی المعقول و المنقول بالاتّفاق،المقدّم علی الکلّ بالاستحقاق فی جمیع البلدان و الآفاق،أحسن اللّه تعالی إلیه و نفعنا به و برکات علومه و المسلمین،آمین آمین الف آمین یا ربّ العالمین.

و الرضی ابو حامد ابن الضیاء،و ممّا کتبه الوصف بالإمام العالم المفید الأوحد الفرید قدوة المحدّثین و عمدة العلماء العاملین،نفع اللّه به و أعاد من برکته و وصل الخیر بسببه.و قال:قدم بیت اللّه المحرّم و جاور لدی بیت اللّه المعظّم و تجرّد للعبادة مجتهدا،او واصل ذلک بالفحص عن رواة الحدیث بها مستعدّا تکمیلا لمراده و تحصیلا لمفاده،فأفاد و استفاد و اشتغل و أشغل و رام الإحاطة بالتّحصیل،فحصّل.

و کلهم حنفیون.

و المحیوی الانصاری المکی،فوصف بسیّدنا الإمام العالم العلامة المحدّث حافظ الوقت بدیع الزّمان و علاّمة علماء هذا الشّأن،أبقاه اللّه تعالی علی ممرّ الدّهور و الأزمان.

و الشمسی القرافی سبط ابن أبی جمرة،فقال:الشّیخ الإمام المحدّث الکامل الحافظ المتقن الباحث فی هذا الفنّ عن حقائقه المبلغ فی طلب التّصحیح غایة دقائقه،أفاض اللّه علینا من برکاته و علومه و أدام نعمه علیه فی حرکاته و سکونه.

و البدری ابن المخلطة،فقال:هو الإمام المنفرد فی عصره المجتهد فی إقامة الصّلوة فی مصره،فقسما لو رفعت إلی الحاکم قصّته لقبل منه القول،و أوجب له الجائزة ذات الطّول،و حکم علی من نازعه بالتّسلیم و مناولة الکتاب بالیمین،و أنّه إن شافه النّاس بحدیثه فیوثق به و لا یمین،و لو تصفّحه الذّهبیّ لنقطه بذهبه،أو رآه البیهقیّ لرفعه مع شعبه،و لو سمع به القصریّ لأمر بالوقوف علی أبوابه بل بالتّوسّد بأعتابه.

ص: 139

هذا،و إنّی وجدت القول ذا سعة غیر أنّ عبارتی قاصرة،و الفکرة منّی مقصورة فاترة، و الثلاثة مالکیون.

بل سمع منه بعض تصانیفه من شیوخه الزّین البوتنجی و استجازه لنفسه و للقاضی الحسام ابن جریر و أشار لهذا بقوله:فاستجزته منه لأرویه عنه بسند صحیح و تناولت من یده بقلب منشرح و أمل فسیح.و کذا سمع منه بعضها إمام الکاملیّة مع مناولة جمیعه مقرونة بالإجازة.و المحبّ ابن الشّحنة،و اشتدّ غرامه بها و تکرّر سؤاله فی بعضها بخطه و بلفظه و کتب الشّرف أبو الفتح المراغیّ،و کان فی التّحرّی و الیبس و الورع بمکان،بخطّه ما نصّه:و کاتبه یسئل سیّدی الحافظ-أمدّه اللّه تعالی و عمره-أن یجیز لولد عبده فلان.بل سمع منه جمیع القول البدیع منها شیخ المذهب الشّرف المناوی،و أحد أئمة الحنفیّة البدر ابن عبید اللّه،و صالح الامراء و أوحدهم یشبک المؤیّدی الفقیه.و قرأ علیه بعضه و تناول سائره منه التّقی الجراعی الدّمشقی الحنبلی.

و حدّث به عنه الشّهاب ابن یونس المغربی،و الفخر عثمان الدّیمی،و الشّرف عبد الحقّ السّنباطی و هو بخصوصه ممّن سمعه منه ثمّ قرأه بالرّوضة الشّریفة عند الحجرة النّبویّة.

و کذا قرأه قبله فیها النّجم ابن یعقوب المدنی،و خیر الدّین ابن القصبی المالکیّان، و أبو الفتح ابن اسماعیل الأزهری الشّافعی حسب ما أخبره به کلّ منهم.و بالغ الجلال المحلّی فی الثناء علیه و التّنویه به حتّی قال له:قد عزمت علی إشهاره و إظهاره.

و کذا أثنی علی غیره من التّصانیف،و تکرّر ثناؤه فی الغیبة کما أخبره به الشّمس الجوجری و السّیّد السّمهودی و غیرهما.و اختصر التقی الشّمّنی بعضها،و أکثر عالم الحنابلة الغرّ الکنانی من مطالعتها و الانتقاء منها،و ربّما صرّح بذلک فی بعضه و قال فی بعضها:إن یکن التّصانیف هکذا و إلاّ فلا فائدة.و کتب الأکابر بعضها بخطوطهم کالعزّ السّنباطی و الشّمس ابن قمر،و البرهان القادری أحد الأولیاء و الشّمس ابن العماد،و الأستاد عبد المعطی المغربی نزیل مکّة،و النّجم ابن قاضی عجلون.

و قابل معه بعضها،و السّیّد السّمهودی و سمع بعضها،و البرهان البقاعی و نقل منها فی مجامیعه.و تناقلها الناس إلی کثیر من البلدان و القری و لم یعدم من یأخذ

ص: 140

منه المصنّف بکماله سلخا و مسخا و ینسبه لنفسه من غیر عزو،بل و منهم من ینتقد و الأعمال بالنّیّات،و اللّه یعلم المفسد من المصلح.

و لقب(و لقبه.ظ)بمشیخة الاسلام المحیویّ الکافیاجیّ مشافهة غیر مرّة، و الشّمس ابن الحمصی عالم غزة مراسلة،و الزینی زکریا الأنصاریّ فی غیر موضع، و الجمال ابن ظهیرة،و البدریّ المسعدی،و المحیوی المکّی الحنبلیان و آخرون من الأئمة الأحیاء و الأموات.

علی السّخاوی دون حفظ الّذی سما* بوقتی هذا رتبة ابن علیّ

له من لجین الطّرس نقد دوینه* مناقشه النّقّاش و الذّهبیّ

بدا بسما العرفان شمس معارف* و یوم بیان کالرّضی العلویّ

و قال ایضا:

و غیر عجیب من محبّ بدیهة* سخا بالمعانی فی مدیح سخاوی

روی عطشا بالعلم عند روایة* فأکرم بریّ من روایة راوی

و قال أیضا:

بلیغ إذا ما راح یتلو روایة* یشنّف آذانا و یشرح خاطرا

یقرّ له عند القراءة خصمه* فأکرم بمولی یبهج الخصم إن قرا

و الملیحی قال من قصیدة:

أولاک فضلا فی حدیث نبیّه* تبدی جمیل الوصف من أنبائه

تملی ارتجالا فیه وصف رجاله* و تذیع ما قد شاع من أسمائه

یا شمس دین اللّه!حسبک ما تجد* من خیر خلق اللّه عند لقائه

فضلا یجیزک و هو أکرم سیّد* أغنی الوری بنوا له و سخائه

و الفضل فضلک فی الحدیث و غیره* عجز المفید الوصف عن إحصائه

و الحجازی قال من أبیات:

أعنی الإمام العالم العلاّمة* و المسند الحدّث الفهّامة

الحافظ المفوّه السّخاوی* بعلم کلّ عالم و راوی

و المنصوری أثبت فی الجمع المشار إلیه.و ابن صالح تقدّم مع نثره.

و الجدیدی قال فی أبیات:

وافی جوابک فاستنار ظلام* و غدت بدور الافق و هی تمام

یا کاتبا کبت العدی لما کبت* من خلفه فی شوطها الأقلام

صلّی ورائک فی الحدیث جماعة* ممّن یعانیه و أنت إمام

أهدت لنا طرسا سطور بیانه* روض و مغناه البدیع حمام

ص: 142

و کأنّما تلک الحروف جواهر* فیما تأنّق جهده النّظام

لا!بل کؤوس مدامة من فوقها* قد ذرّ من مسک المدام ختام

لا بدع أن مالت بعطفی نشوة* فمن الکلام إذا اعتبرت مدام

و ابن الحمصی قال:

یا خادما أخبار أشرف مرسل* و سخا،فنسبته إلیه سخاوی

و حوی السّیاسة و الرّیاسة ناهجا* منهاج حبر للمکارم حاوی

و قال أیضا:

أحببتکم من قبل رؤیاکم* لحسن وصف عنکم فی الوری

و هکذا الجنّة محبوبة* لأهلها من قبل أن تنظرا

و السخاوی قال فی قصیدة طویلة قیلت(قرئت.ظ)بحضرة کلّ منهما فی الرّوضة النبویة:

و فی فضائله القول البدیع فکم* أبدی بدیعا لأرباب الحجی حسنا

فکم فوائد فیها للوری جمت* من دعوة و صلاة أذهبا الحزنا

فاسمعه فی الرّوضة الزّهرا تنل رشدا* بحضرة المصطفی تظفر بکلّ منا

فکل أقواله کم فرّجت کربا* و کم بها خائف من بأسه أمنا

جمع الإمام السخاوی الشّافعی فلقد* أجاد فی جمعه إذ فارق الوسنا

العالم الحافظ المحمود سیرته* أضحی بضبط علی الأخبار مؤتمنا

یقرأ و یقرئ ما یقریه یوضحه* للطالبین فما فی العصر عنه غنا

یروی الأحادیث و الآثار متّصلا* عن الأسانید لا ریبا و لا وهنا

و القادری،و قوله فی الجمع المشار إلیه.و ابن ایوب،و قد غاب الآن عنه نظمه.و الطویلی فقال:

بهذا العید قد جئنا نهنّی* إمام العصر شیخ النّاس طرّا

أطال اللّه عمرک فی ازدیاد* من الخیرات فی الدّنیا و أخری

و المحلی،و قد غاب الآن عنه نظمه.و الزین الاشلیمی،فقال:

ص: 143

یا سیّدا أضحی فرید زمانه* و دلیل ما قد قلته الإجماع

عندی حدیث مسند و مسلسل* یرویه ذو الاتقان لا الوضّاع

ما فی الزّمان سواک یلفی عالما* صحّت بذاک إجازة و سماع

الخیر فیک تواترت أخباره* و هو الصّحیح و لیس فیه نزاع

یا من إذا ما قد أتاه ممرض* یشکو یزول الضّرّ و الأوجاع

فی أبیات،و قد یکون فیما طوی ما هو أبدع و أبلغ مما أثبت و لکنّ إنّما اقتصر علی هؤلاء لما سبق.و قال له الشّمیل الفالانی مخاطبا له:

یا حافظا سنّة المختار من مضرّ* و باذلا جهده فی خدمة الأثر

و من سما و علا فی کلّ مکرمة* حتّی استکان له من کان ذا بصر

إنّی أقول لمن أضحی بشانئکم* أقصر عن الطعن و اسمع قول مختبر

قد تنکر العین ضوء الشّمس من رمد* و ینکر الفم طعم الماء من ضرر

ما زال ذو الجهل یبغی النقص من حسد* لذی الفضائل إذ فاتته فی العمر

فاصفح بفضلک عنه و اجتهد فلقد* حباک ربّک علما صادق الخبر

و اقتفی أثره بعض الآخذین عنهما فقال:

یا عالما علی الحدیث قد جذا* و ما حیا بحفظه ضرم الجذی

و باذلا للسعی فیه جهده* و راکبا لأجله شطّ الشّذی

لا ینثنی عن حبّکم إلاّ فتی* معاندا أو حاسد من هذا

إنّی أقول للعداة:إنّه* لقد سمی علی العدی مستحوذا

لعمرک(1) ما بدا نسب المعلّی* إلی کرم و فی الدّنیا کریم

و لکن البلاد إذا اقشعرّت* وضوّح نبتها رعی الهشیم

و استقرّ فی تدریس الحدیث بدار الحدیث الکاملیّة عقب موت الکمال و لکن تعصب مع أولاده من یحسب أنّه یحسن صنعا،و کانت کوائن اشیر إلیها فی الفرجة ثمّ رغب الابن عنها لعبد القادر بن النّقیب و کذا استقرّ فی تدریس الحدیث بالضّر غتمشیة

ص: 144

عقب الأمین الاقصر أی و ناب قبل ذلک فی تدریس الحدیث بالظّاهریّة القدیمة بتعیینه و سؤاله،ثمّ فی تدریس الحدیث بالبرقوقیة عقب موت البهاء المشهدیّ،و قرّره المقرّ الزّینی ابن مزهر فی الإملاء بمدرسته الّتی أنشأها فاستعفی من ذلک لالتزامه ترکه کما قدّمه و کذا قرّره المناویّ فی تدریس الحدیث بالفاضلیّة لظنّه أنّه وظیفة فیها کما أنّه سأل شیخه بعد موت شیخه البرهان ابن خضر فی تدریس الحدیث بالمنکوتمریّة، فأجابه بأنّه لم یکن معه،إنّما کان معه الفقه،و قد أخذه تقیّ الدّین القلقشندی،بل عیّنه الأمیر یشبک الفقیه الدّوادار حین غیبته بمکّة لمشیخة الحدیث بالمنکوتمریة عقب التّقیّ المذکور،فلا زال به صهره حتّی أخذها لنفسه.و کذا ذکر فی غیبته التّالیة لها لقراءة الحدیث بمجلس السّلطان بعد إمامه،و ما کان یفعل لأن الدّوادار المشار إلیه سأله فی المبیت عند الطّاهر خشقدم لیلتین فی الاسبوع لیقرأ له نخبا من التّاریخ،کما کان العینیّ یفعل،فبالغ فی التّنصّل،کما تنصّل منه حین التماس الدّوادار یشبک من مهدی له عند نفسه و من مطلق التّردّ دلتمربغا المستقرّ بعد فی السّلطنة و فی الحضور عند بردبک و الشهاب ابن العینی و غیرهما.

نعم،طلبه الطاهر نفسه فی مرض موته،فقرأ عنده الشّفا فی لیلة بعض ذلک بحضرته، و فی غیبته الّتی بعدها لمشیخة سعید السّعداء بعد الکورانی.و عرض علیک الأتابک شناها قضاء مصر،فاعتذر له،فسأله فی تعیین من یرضاه فقال له:لا أنسب من السّیوطی قاضیکم،إلی غیر هذا ممّا یرجو به الخیر،مع أنّ ماله من الجهات لا یسمن و لا یغنی من جوع،و للّه درّ صاحب«لامیّة العجم»حیث قال:

تقدّمتنی أناس کان شوطهم وراء خطوی إذا أمشی علی مهل

هذا جزاء امرء أقرانه درجوا من قبله فتمنی فسحة الأجل

فإن علانی من دونی فلا عجب لی أسوة بانحطاط الشّمس عن زحل

فاصبر لها غیر محتال و لا ضجر فی حادث الدّهر ما یغنی عن الحیل

أعدی عدوّک أدنی من وثقت به فحاذر النّاس و اصحبهم علی دخل

فإنّما رجل الدّنیا و واحدها من لا یعوّل فی الدّنیا علی رجل

ص: 145

و حسنک ظنّک بالأیّام معجزة فظنّ سوء و کن منها علی وجل

و قال القاضی عبد الوهاب المالکیّ:

متی یصل العطاش إلی ارتواء إذا استقت البحار من الرّکایا

و من یحمی الأصاغر عن مراد و قد جلس الأکابر فی الزّوایا

فإنّ ترفّع الوصغاء یوما علی الرّفعاء من إحدی البلایا

إذا استوت الأسافل و الأعالی فقد طابت منادمة المنایا

و قد قال أحمد بن یحیی ثعلب النحوی فیما روینا عنه:دخلت علی أحمد ابن حنبل فسمعته یقول:

إذا ما خلوت الدّهر یوما فلا تقل خلوت،و لکن قل علیّ رقیب

إذا ما مضی القرن الّذی أنت فیهم و خلّفت فی قرن فأنت غریب

فلا تک مغرورا تعلّل بالمنی فعلّک مدعوّ غدا فتجیب

أ لم تر أنّ الدّهر أسرع ذاهب و أنّ غدا للنّاظرین قریب

و ما أحسن قول الحافظ الزکی عبد العظیم المنذری،رحمه اللّه:

اعمل لنفسک صالحا لا تحتفل بظهور قیل فی الأنام و قال

فالخلق لا یرجی اجتماع قلوبهم لا بدّ من مثن علیک و قال

هذا کلّه،و هو عارف بنفسه معترف بالتقصیر فی یومه و أمسه،خبیر بعیوبه الّتی لا یطّلع علیها مستغفر ممّا لعلّه یبدو منها،لکنّه أکثر الهذیان طمعا فی صفح الإخوان مع کونه فی أکثره ناقلا و اعتقاد أنّه فضل ممّن کان له قائلا،و اللّه یسأل أن یجعله کما یظنّون و أن یغفر له ما لا یعلمون،و للّه درّ القائل:

لئن کان هذا الدّمع یجری صبابة علی غیر لیلی فهود مع مضیّع

و قول غیره:

سهر العیون لغیر وجهک باطل و بکاؤهن لغیر فضلک ضائع].

و جار اللّه بن فهد مکی در«ذیل ضوء لامع»بعد عبارت مذکوره گفته:

[انتهی کلام المؤلّف رحمه اللّه.و یقول بعده تلمیذه جار اللّه بن فهد المکیّ:إنّ

ص: 146

شیخنا صاحب الترجمة حقیق لما ذکره لنفسه من الأوصاف الحسنة،و لقد و اللّه العظیم لم أر فی الحفّاظ المتأخّرین مثله،و یعلم ذلک کلّ من اطّلع علی مؤلّفاته او شاهده و هو عارف بفنّه منصف فی تراجمه،و رحم اللّه جدّی حیث قال فی ترجمته:

إنّه انفرد بفنّه و طار اسمه فی الآفاق به و کثرت مصنّفاته فیه و فی غیره،و کثیر منها طار شرقا و غربا شاما و یمنا،و لا أعلم الآن من یعرف علوم الحدیث مثله و لا أکثر تصنیفا و لا أحسن،و لذلک أخذها عنه علماء الآفاق من المشایخ و الطلبة و الرّفاق، و له الید الطولی الی المعرفة بالعلل و أسماء الرّجال و أحوال الرّواة و الجرح و التّعدیل، و إلیه یشار فی ذلک،و لهذا قال بعض العلماء:لم یأت بعد الحافظ الذّهبی مثله یسلک هذه المسالک.أقول:و لقد مات فنّ الحدیث من بعده و أسف النّاس علی فقده و لم یخلّف بعده مثله.

للرّاغب إلی الصّدق و اللاّوی،فأورده بسیاقات مبهرة المطاوی و أسانید معجبة هی نزهة السّامع و الرّاوی،و رمی کلّ متعرّض له بالشّهاب المتوقّد الهاوی،و وسم کلّ مرتاب فیه بالمیسم الملتهب الکاوی،و صیّر کلام الطّاعن القادح کالهشیم الذّاوی، و جعل مقال الجاحد الفاضح کالصّریم الخاوی،فلا ینکره بعد إلاّ التّائه السّادر الحائر الغاوی،و لا یجحده الآن إلاّ العامة النّاکر المناکر المعاوی،و اللّه الواقی بمنّه عن الصرعة فی المهاوی،و هو الصّائن بلطفه عن الضّلال فی المغاوی.

و نیز کاشفی در«مواهب علیه»که معروف به«تفسیر حسینی»ست بتفسیر آیۀ «سَنَفْرُغُ لَکُمْ أَیُّهَ الثَّقَلانِ» گفته:[عرب آنچه بزرک قدر و قیمتی بود آن را «ثقل»گویند.

إنّی تارک فیکم الثّقلین ]انتهی.

و ملا حسین کاشفی از أکابر علمای نحاریر و أعاظم نبهای مشاهیر سنّیّه است،و تفسیرش نزد این حضرات از جملۀ تفاسیر مشهوره معتمده و أسفار معتبرۀ مستنده می باشد.

حسام الدین بن بایزید سهارنپوری در صدر کتاب«مرافض»گفته:«و هنگام تسوید،کتب معتبره مانند بیضاوی و«معالم»و«مدارک»و«کشّاف»و«جامع البیان» اثبات اعتبار تفسیر ملا حسین کاشفی و«تفسیر نظام نیشاپوری»و حسینی و زاهدی و«مشکاة» و شرح ملا علی قاری و شرحین شیخ عبد الحق دهلوی و«صحیح البخاری»و«تیسیر القاری»و«صحیح مسلم» و«صواعق محرقه»و«بستان»أبی اللّیث و«شمائل ترمذی»و«سفر السّعادة»و و شرح آن و«سنن الهدی»و«شفاء»قاضی عیاض و«شرح مواقف»و«شرح طوالع الأنوار»و«شرح تجرید»و«شرح عقائد»و«تکمیل الایمان»و رساله قطب ربانی حضرت شیخ أحمد سرهندی قدّس اللّه سره و«نواقص الرّوافض مرزا مخدوم و«مرقّق القلوب»و تحقیق و حسامی و فتاوای عالمگیری و«برهان شرح مواهب رحمان(الرحمن.ظ«و«هدایه»و«کفایه»شعبی و«معدن الحقائق شرح کنز الدقائق»و«جذب القلوب إلی دیار المحبوب»و«مدارج النبوّة»و«معارج النبوّة»و«روضة الأحباب»و«ترجمه مستقصی»و«حبیب السیر»و رساله«مناقب خلفاء»و«مناقب مرتضوی»و«حیاة الحیوان»و«ترجمه قطب شاهی»و«أصول کلینی»و بعضی رسائل دیگر رفضه،مطمع(مطمح.ظ)نظر تفحص داشته أحادیث و أخبار و أقوال علماء أخیار و تحقیق مذاهب و اختلاف و أحوال بزرگان و قصص أسلاف که درین رساله منقول شده همه را از کتب مذکوره نقل کرده]انتهی.

و بعد ازین سهارنپوری در«مرافض»از«تفسیر حسینی»جابجا نقل آورده

ص: 149

و مکرّر تصریح باعتبار آن نموده،من شاء فلیرجع إلیه.

و شیخ أحمد بن أبی سعید بن عبد اللّه بن عبد الرزاق الحنفی الصالحی که معروفست به ملاجیون و فضائل جلیله و مناقب جمیله او از«سبحة المرجان»غلام علی آزاد بلگرامی ظاهرست،در«تفسیر آیات أحکام»که مشهورست بتفسیر أحمدی گفته:[و قد کنت قدیما أسمع من أفواه الرّجال الکرام أنّ الإمام الغزّالی الّذی هو من أجلّة علماء الإسلام قد جمع آیات الأحکام بحسب الطّاقة و الإمکان حتّی بلغت خمسمائة بلا زیادة و لا نقصان و کنت علی ذلک برهة من الزّمان و مدّة من الأکوان، حتّی وقفت علی کتب الأصول للعلماء الفحول ذکروا فیها تلک القصّة البدیعة و أوردوا هناک هاتا الحکایة العجیبة،فلما زدت ایمانا و کملت إیقانا طفقت أتفحّص تلک الآیات أتجسّسها فی العقدة(العقدات.ظ)و القیامات،فلم أجد علیها ظفرا و لم أقف منها أثرا (علی أثر ظ)فامرت بلسان الإلهام لا کوهم من الأوهام أن استنبطها بعون اللّه تعالی و توفیقه و استخرجها بهدایة طریقه.فأخذت أجمع الآیات الّتی استنبطت عنها الأحکام الفقهیّة و القواعد الأصولیّة و المسّائل الکلامیّة بالتّرتیب القرآنیة(القرآنی.ظ)ثم فسّرتها بأحسن وجه من التّفسیر،و شرحتها بأکمل جهة من التّحریر،آخذا من الکتب المتداولة لفحول العلماء،و الزّبر المتعاورة بین الأئمّة و الصّلحاء،و ما ذلک من فنّ و شعب بل من فنون مختلفة و شعب کثیرة،فمن کتب التّفاسیر:«أنوار التّنزیل»و «مدارک التّأویل»و کذا الکتاب الجلیل الشّأن باهر(الباهر.ظ)البرهان الموسوم «بالإتقان فی علوم القرآن»و تفسیر الشّیخ الرّئیس الولیّ المعروف بظهیر الشّریعة الغوری،و تفسیر الشیخ الکبیر العلی الحسین الواعظ الکاشفی،و تفسیر الشیخ الأجلّ الزّاهد الفهّامة و کذا الثّقة المعروف بجار اللّه العلامة،الخ].ازین عبارت ظاهرست که ملاّ جیون أوّلا ذکر کرده که آیات مذکوره این تفسیر را تفسیر کرده بأحسن وجه از تفسیر و شرح نموده باکمل جهت از تحریر و أخذ نموده آن را از کتب متداوله برای فحول علما و زبر متعاوره در میان أئمه و صلحا و از جمله آن تفسیر حسین واعظ کاشفی را شمرده و خود او را بشیخ کبیر علی وصف نموده.

ص: 150

و مولوی تراب علی در آخر کتاب«التّدقیقات الرّاسخات فی شرح التحقیقات الشامخات-الملقب بسبیل النجاح الی تحصیل الفلاح»گفته:[مخفی مباد که روایات این شرح از صحف موثوقه و زبر أنیقه،مانند«تفسیر کبیر»و «تفسیر مدارک»و حسینی و نیشابوری و«معالم التّنزیل»تصنیف إمام بغوی و«تفسیر أحمدی»و«موضح القرآن»و«فتح الرّحمن»و«تفسیر بیضاوی»و«مشکاة المصابیح» إلی أن قال بعد ذکر کتب آخر:استخراج نموده بقلم حواله نمودیم انتهی].

ازین عبارت ظاهرست که«تفسیر حسینی»از صحف موثوقه و زبر أنیقه است که مولوی مذکور از آن روایات شرح خود أخذ نموده و اعتماد بر آن فرموده.

و مصطفی بن عبد اللّه القسطنطینی در«کشف الظنون»گفته:[تفسیر حسین ابن علی الکاشفی الواعظ المتوفی فی حدود سنة 900 تسعمائة.و هو تفسیر فارسیّ متداول فی مجلّد سمّاه بالمواهب العلیّة،کما ذکره ولده فی بعض کتبه.و ترجمته بالترکیّة لأبی الفضل محمّد بن البدلیسی المتوفی سنة 982 اثنتین و ثمانین و تسعمائة.و له «جواهر التّفسیر»للزّهراوین،یأتی فی الجیم].

و نیز در«کشف الظنون»گفته:[تفسیر الزهراوین-یعنی البقرة و آل عمران.و صنّف فیه حسین الواعظ بالفارسیّة و سماه«جواهر التّفسیر»].

و نیز در«کشف الظنون»گفته:[جواهر التّفسیر لتحفة الأمیر.فارسیّ لمولانا حسین بن علی الکاشفی الواعظ المتوفی سنة ستّ 906 و تسعمائة.ألّفه لأمیر علی شیر،و هو تفسیر الزّهراوین فی مجلّد ضخم،أورد فی أوّله العلوم المتعلّقة بالتّفسیر،و هی اثنان و عشرون فنّا فی أربعة فصول،و ذکر التّفسیر و التّأویل و نحو ذلک].

و محمد محبوب عالم در«تفسیر شاهی»که جلالت مرتبت آن از کلام مخاطب وحید و تلمیذ رشیدش واضح و آشکار است،جابجا از«تفسیر حسینی»نقلها آورده طریق اکثار و توفیر منقولات از آن سپرده،چنانچه در تفسیر آیۀ «أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللّهِ کُفْراً وَ أَحَلُّوا قَوْمَهُمْ دارَ الْبَوارِ جَهَنَّمَ یَصْلَوْنَها وَ بِئْسَ الْقَرارُ»

ص: 151

گفته:[در«تفسیر حسینی»می آرد از مرتضی کرّم اللّه وجهه و فاروق رضی اللّه تعالی عنه منقولست که مراد ازین قوم ده قبیله اند که فاجرترین قبائل قریش بودند،یعنی بنی مغیره و بنی امیّه که نعمت حق تغییر کردند].

و نیز در«تفسیر شاهی»مسطور است:[و در«تفسیر حسینی»آورده:

ثعلبی از ابن عبّاس رضی اللّه تعالی عنهما نقل می کند که مرتضی علی کرّم اللّه تعالی وجهه فتنها را می شناخت از «حم- عسق» ].

و نیز در«تفسیر شاهی»مذکور است:[در«تفسیر حسینی»می گوید:از حسین بن علی بن أبی طالب رضی اللّه تعالی عنهما نقل می کند:کافران را دو تمنای عجبست:یکی در دنیا که می گوید نعیم بهشت مرا خواهد بود و یکی در عقبی که خواهد گفت:

یا لَیْتَنِی کُنْتُ تُراباً ،و هیچکدام ازین دو متمنّی وجود نخواهد گرفت].

و نیز در«تفسیر شاهی»در تفسیر آیۀ «وَ ما أَصابَکُمْ مِنْ مُصِیبَةٍ فَبِما کَسَبَتْ أَیْدِیکُمْ وَ یَعْفُوا عَنْ کَثِیرٍ» مسطورست:[و در«تفسیر حسینی»آورده که مرتضی علی کرّم اللّه تعالی وجهه فرموده که امیدوارترین آیتی که خدای تعالی بر پیغمبر صلی اللّه علیه و آله و سلّم فرستاد آن این ست،زیرا که خبر داد که بسبب بعضی گناه مصیبت می رسانم و از بسیاری عفو می کنم و وی از آن کریم ترست که گناهی که یک بار عفو کرد دیگر بار عقوبت کند بر آن در عقبی]انتهی.

و علاوه برین خود شاه صاحب در همین کتاب«تحفه»،«تفسیر حسینی»را در جملۀ کتب مذهب خود ذکر نموده و روایت آن را قابل تسلیم و تأویل ظاهر نموده، چنانچه در جواب طعن یازدهم از مطاعن أبو بکر گفته:[تفصیل این مقدّمه آنکه روایات اهل سنّت در این قصّه مختلف اند،أکثر روایات باین مضمون آمده اند که أبو بکر(رض)را برای امارت حجّ منصوب کرده روانه کرده بودند نه برای رسانیدن برائت،و حضرت أمیر را بعد از روانه شدن أبو بکر(رض)چون سورۀ برائت نازل شد و نقض عهد مشرکان در آن سوره فرود آمد از عقب فرستادند تا تبلیغ این أحکام تازه نماید.

پس در این صورت عزل أبو بکر(رض)أصلا واقع نشد بلکه این هر دو کس برای دو أمر

ص: 152

مختلف منصوب شدند،پس درین روایات خود جای تمسّک شیعه نماند که مدار آن بر عزل أبو بکرست و چون نصب نبود عزل چرا واقع شود.و در«بیضاوی»و«مدارک» و«زاهدی»و«تفسیر نظام نیشاپوری»و«جذب القلوب»و«شروح مشکاة»همین روایت را اختیار نموده اند،و همین ست أرجح نزد أهل حدیث.و از«معالم»و «حسینی»و«معارج»و«روضة الأحباب»و«حبیب السّیر»و«مدارج»چنان ظاهر می شود که أوّل آن حضرت أبو بکر صدیق را بقراءت این سوره أمر نموده بودند بعد از آن علی مرتضی را در این کار نامزد فرمودند..و این دو احتمال دارد:یکی آنکه أبو بکر صدیق(رض)را ازین خدمت عزل کرده علی مرتضی را منصوب فرمودند بجای او.

دوّم آنکه:علی مرتضی را شریک أبو بکر کردند تا این هر دو باین خدمت قیام نمایند،چنانچه روایات«روضة الأحباب»و بخاری و مسلم و دیگر جمیع محدّثین همین احتمال دوّم را قوّت می بخشد].

فهذا الکاشفی عمدة مفسّریهم الأعیان،المعروفین بجلالة الخطر و عظم الشّأن، قد کشف و أبان،فی تفسیره المشهور من سالف الزّمان،عن هذا الحدیث النّیّر البرهان،الظّاهر السّلطان،فلا یصدف عن الحقّ بعد ما ظهر و استبان،و غبّ ما تلألأ علی الابصار و الأعیان،إلاّ الجاحد المتعامی المهان،و المعاند المباهت المنغمر فی الشّحناء و الشّنئان،و اللّه ولیّ التّوفیق لتلقّی الصّدق بالإذعان،و الرّکون إلی الصّواب بالإیقان.

[الحدیث الخامس- أخرج مسلم و التّرمذیّ و النّسائیّ عن زید بن أرقم قال:قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم: أذکّرکم اللّه فی أهل بیتی. الحدیث السّادس-

أخرج التّرمذیّ و حسّنه و الحاکم عن زید بن أرقم،قال:قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم: إنّی تارک فیکم ما إن تمسّکتم به لن تضلّوا بعدی،کتاب اللّه و عترتی أهل بیتی و لن یتفرّقا حتّی یردا علیّ الحوض،فانظروا کیف تخلفونی فیهما. الحدیث السّابع-

أخرج عبد ابن حمید فی مسنده عن زید بن ثابت قال:قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم: إنّی تارک فیکم الثّقلین ما إن تمسّکتم به لن تضلّوا کتاب اللّه و عترتی أهل بیتی و إنّهما لن یتفرّقا حتّی یردا علیّ الحوض. الحدیث الثامن-

أخرج أحمد و أبو یعلی عن أبی سعید الخدری أنّ رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم قال: إنی أوشک أن ادعی فأجیب و إنّی تارک فیکم الثّقلین کتاب اللّه و عترتی أهل بیتی و إنّ اللّطیف الخبیر خبرنی أنّهما لن یتفرّقا حتّی یردا علیّ الحوض فانظروا کیف تخلفونی فیهما].

و نیز در«احیاء المیت»گفته:[الحدیث الثانی و العشرون-

أخرج البزّار عن أبی هریرة،قال قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم: إنّی قد خلّفت فیکم اثنین لن تضلّوا بعدهما کتاب اللّه و نسبی و لن یتفرّقا حتّی یردا علیّ الحوض. الحدیث الثّالث و العشرون-

أخرج البزّار عن علیّ.قال:قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم: إنّی مقبوض و إنّی قد ترکت فیکم الثّقلین کتاب اللّه تعالی و أهل بیتی و إنّکم لن تضلّوا بعدهما].

و نیز در«احیاء المیت»گفته:[الحدیث الأربعون-

أخرج التّرمذیّ و حسّنه،عن جابر،قال:قال:قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم: أیّها النّاس!إنّی ترکت فیکم ما إن أخذتم به لن تضلّوا کتاب اللّه و عترتی أهل بیتی].

و نیز در«احیاء المیت»گفته:[الحدیث الثّالث و الأربعون-

أخرج الطّبرانیّ عن المطّلب بن عبد اللّه بن حنطب عن أبیه،قال: خطبنا رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم بالجحفة فقال:أ لست أولی بکم من أنفسکم؟قالوا:بلی یا رسول اللّه!قال:فإنّی سائلکم عن اثنین:عن القرآن و عن عترتی].

و نیز در«احیاء المیت»گفته:[الحدیث الخامس و الخمسون-

أخرج

ص: 154

الباوردیّ عن أبی سعید،قال:قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم إنّی تارک فیکم الثقلین ما إن تمسّکتم به لن تضلّوا کتاب اللّه سبب طرفه بید اللّه و طرفه بأیدیکم و عترتی أهل بیتی و إنّهما لن یتفرّقا حتّی یردا علیّ الحوض. الحدیث السادس و الخمسون-

أخرج أحمد و الطبرانیّ عن زید بن ثابت قال:قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم: إنّی تارک فیکم خلیفتین کتاب اللّه حبل ممدود ما بین السّماء و الأرض و عترتی أهل بیتی و إنّهما لن یتفرّقا حتّی یردا علیّ الحوض].

و نیز سیوطی در«نهایة الإفضال فی تشریف الآل»گفته:[الحدیث التاسع

عن زید بن أرقم أنّ رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم قال: اذکّرکم اللّه فی أهل بیتی، أخرجه مسلم و غیره. الحدیث العاشر-و

عنه إنّ رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم قال: إنّی تارک فیکم ما إن تمسّکتم به لن تضلّوا بعدی أحدهما أعظم من الآخر کتاب اللّه حبل ممدد من السّماء إلی الأرض و عترتی أهل بیتی و لن یتفرّقا حتّی یردا علیّ الحوض،فانظروا کیف تخلفونی فیهما.

أخرجه التّرمذیّ و حسّنه].

و نیز سیوطی در«أساس فی مناقب بنی العبّاس»گفته:[

عن زید بن أرقم،قال:

قام رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم یوما خطیبا فحمد اللّه و أثنی علیه و وعظ و ذکّر ثم قال:أمّا بعد، أیّها النّاس!فإنما أنا بشر یوشک أن یأتی رسول ربّی فأجیب و أنا تارک فیکم الثّقلین أوّلهما کتاب اللّه فیه الهدی و النّور،فخذوا بکتاب اللّه و استمسکوا به.فحثّ علی کتاب اللّه و رغّب فیه ثم قال:و أهل بیتی،اذکّرکم اللّه فی أهل بیتی.فقیل لزید ابن أرقم:و من أهل بیته؟ألسن نساؤه من أهل بیته؟قال:نساؤه من أهل بیته و لکنّ أهل بیته من حرم الصّدقة بعده علیهم.قیل:و من هم؟:قال هم آل علی و آل عقیل و آل جعفر و آل العباس. رواه مسلم فی صحیحه،

و النّسائیّ عن زید بن أرقم،قال:قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم: إنّی تارک فیکم ما إن تمسّکتم به لن تضلّوا بعدی أحدهما أعظم من الآخر کتاب اللّه حبل ممدود من السّماء إلی الأرض و عترتی أهل بیتی و لن یتفرّقا حتّی یردا علیّ الحوض،فانظروا کیف تخلفونی فیهما. رواه التّرمذیّ و قال:

حدیث حسن،و الحاکم فی«المستدرک» و قال:صحیح علی شرط البخاری.و

ص: 155

مسلم عن جابر بن عبد اللّه قال: رأیت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم فی حجّته یوم عرفة و هو علی ناقته العضباء یخطب فسمعته یقول:یا أیّها النّاس!إنی ترکت فیکم ما إن أخذتم به لن تضلوا کتاب اللّه و عترتی أهل بیتی. رواه التّرمذی و قال:حدیث حسن].

و نیز سیوطی در أول«أساس»گفته:[الحمد للّه الّذی وعد هذه الامّة المحمدیّة بالعصمة من الضّلالة ما إن تمسّکت بکتابه و عترة نبیّه و خصّ آل البیت النّبویّ من المناقب الشّریفة ما قامت علیه الأحادیث الصّحیحة لساطع البرهان وجلیّه]الخ.

و نیز سیوطی در«إنافه فی رتبة الخلافة»گفته:[

و أخرج الطبرانیّ عن عبد اللّه بن حنطب قال: خطبنا رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم فقال:أ لست أولی بکم من أنفسکم؟ قالوا:بلی یا رسول اللّه!قال:فإنّی سائلکم عن اثنین عن القرآن و عن عترتی،ألا! لا تقدّموا فتضلوا و لا تخلّفوا عنها(عنهما ظ)فتهلکوا].

و نیز سیوطی در«بدور سافره عن امور الآخره»گفته:

[أخرج ابن أبی عاصم فی السّنة عن زید بن ثابت قال:قال:رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم إنّی تارک فیکم الثّقلین الخلیفتین من بعدی:کتاب اللّه و عترتی،فإنّهما لن یفترقا حتّی یردا علیّ الحوض].

و نیز سیوطی در تفسیر«درّ منثور»بتفسیر آیۀ «وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمِیعاً» گفته:[

و أخرج أحمد عن زید بن ثابت قال:قال رسول اللّه:صلی اللّه علیه و سلّم إنّی تارک فیکم خلیفتین کتاب اللّه عز و جلّ حبل ممدود ما بین السّماء و الأرض و عترتی أهل بیتی و إنّهما لن یتفرّقا حتّی یردا علیّ الحوض.

و أخرج الطبرانیّ عن زید بن أرقم قال:

قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم: إنّی لکم فرط و إنّکم واردون علیّ الحوض فانظروا کیف تخلفونی فی الثّقلین.قیل:و ما الثّقلان؟یا رسول اللّه!قال:الأکبر کتاب اللّه عزّ و جلّ سبب طرفه بید اللّه و طرفه بأیدیکم فتمسّکوا به لن تزلّوا و لا تضلّوا و الأصغر عترتی و إنّهما لن یتفرّقا حتّی یردا علیّ الحوض و سألت لهما ذاک ربّی،فلا تقدّموهما فتهلکوا و لا تعلّموهما فإنّهما أعلم منکم.

و أخرج ابن سعد و أحمد و الطّبرانیّ

ص: 156

عن أبی سعید الخدری قال:قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم: أیّها النّاس! إنّی تارک فیکم ما إن أخذتم به لن تضلّوا بعدی أمرین أحدهما أکبر من الآخر کتاب اللّه حبل ممدود ما بین السّماء و الأرض و عترتی أهل بیتی و إنّهما لن یتفرّقا حتّی یردا علیّ الحوض.

و نیز در تفسیر«درّ منثور»در تفسیر آیۀ «قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی» گفته:

[أخرج التّرمذی و حسّنه و ابن الأنباریّ فی«المصاحف» عن زید بن أرقم رضی اللّه عنه أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم قال: إنّی تارک فیکم ما إن تمسّکتم به لن تضلّوا بعدی أحدهما أعظم من الآخر کتاب اللّه حبل ممدود من السّماء إلی الأرض و عترتی أهل بیتی و لن یتفرّقا حتّی یردا علیّ الحوض فانظروا کیف تخلفونی فیهما].

و نیز سیوطی در«جامع صغیر»گفته:

[أمّا بعد،ألا أیّها النّاس!فإنّما أنا بشر یوشک أن یأتی رسول ربّی فاجیب و أنا تارک فیکم ثقلین أوّلهما کتاب اللّه فیه الهدی و النّور،من استمسک به و أخذ به کان علی الهدی،و من أخطأه ضلّ،فخذوا بکتاب اللّه تعالی و استمسکوا به و أهل بیتی،اذکّرکم اللّه فی أهل بیتی،اذکّرکم اللّه فی أهل بیتی،(اذکّرکم اللّه فی أهل بیتی صح.ظ). حم.و عبد بن حمید.م.عن زید بن أرقم].

و نیز سیوطی در«جامع صغیر»گفته:

[إنّی تارک فیکم خلیفتین کتاب اللّه حبل ممدود ما بین السّماء و الأرض و عترتی أهل بیتی و إنّهما لن یتفرّقا حتّی یردا علیّ الحوض. جم.طب.عن زید بن ثابت].

و نیز سیوطی در«خصائص کبری»گفته:

[أخرج التّرمذیّ و حسّنه، و الحاکم و صحّحه؛عن زید بن أرقم أنّ النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم قال: إنّی تارک فیکم الثّقلین کتاب اللّه و أهل بیتی].

و نیز سیوطی در«درّ نثیر-مختصر نهایۀ ابن أثیر»در لغت ثقل گفته:

[إنّی تارک فیکم الثّقلین کتاب اللّه و عترتی سمّاهما ثقلین لعظم قدرهما و یقال لکلّ نفیس خطیر:ثقل.أو لأنّ الأخذ بهما و العمل ثقیل]

ص: 157

و محامد وفیره و مدائح غزیره و مفاخر کثیره و مآثر أثیرۀ علامه جلال الدّین سیوطی که أکابر منقّدین و أعاظم محقّقین سنّیّه برای او ثابت می نمایند بالاتر از آنست که استیفای آن توان کرد؛شطری از آن بر ناظر«لواقح الأنوار»عبد الوهّاب بن أحمد شعرانی،و«نور سافر»عبد القادر بن شیخ بن عبد اللّه العیدروس الیمنی،و«سبل الهدی و الرّشاد»محمّد بن یوسف الشّامی،و«مقالید الأسانید»أبو مهدی ثعالبی،و «سمط مجید»شیخ أحمد قشاشی،و«رسالۀ أسانید»شیخ أحمد بن محمّد نخلی،و «فتح المتعال»أبو العبّاس أحمد بن محمّد المقری،و«فیض القدیر»عبد الرّؤوف بن تاج العارفین المناوی،و«کفایة المتطلّع»تاج الدّین دهّان مکّی،و«در رسنیّه»محمّد بن علی بن منصور شنوانی،و رسالۀ«إرشاد إلی مهمّات الإسناد»و«انتباه فی سلاسل اولیاء اللّه»شاه ولی اللّه و«بدر طالع»محمّد بن علی شوکانی،و«بستان المحدّثین»، و«رسالۀ أصول حدیث»خود مخاطب،و«قول مستحسن»مولوی حسن زمان معاصر،و«تاج مکلّل»،و«إتحاف النّبلاء»مولوی صدیق حسن خان معاصر،ظاهر و باهرست.

در این جا بر ترجمه او که در«حسن المحاضره فی أخبار مصر و القاهره» تصنیف خودش در«ذکر من کان بمصر من الأئمّة المجتهدین»مذکورست اکتفا ترجمۀ جلال الدین سیوطی می رود،و هی هذه:[ترجمة مؤلّف هذا الکتاب عبد الرّحمن بن الکمالی أبی بکر بن محمّد بن سابق الدّین ابن الفخر عثمان بن ناظر الدّین محمّد بن سیف الدّین خضر بن نجم الدّین أبی الصّلاح أیّوب بن ناصر الدّین محمّد بن الشّیخ همام الدّین الهمام الخضیری الاسیوطی.و إنّما ذکرت ترجمتی فی هذا الکتاب اقتداء بالمحدّثین قبلی،فقلّ أن ألّف أحد منهم تاریخا إلاّ و ذکر ترجمته فیه.و ممّن وقع له ذلک الإمام عبد الغافر الفارسیّ فی«تاریخ نیسابور» و یاقوت الحمویّ فی«معجم الأدباء»،و لسان الدّین بن الخطیب فی«تاریخ غرناطة» و الحافظ تقیّ الدّین الفاسیّ فی«تاریخ مکّة»،و الحافظ أبو الفضل بن حجر فی «قضاة مصر»،و أبو شامة فی«الرّوضین(الروضتین.ظ)و هو أورعهم و أزهدهم.

ص: 158

فأقول:أمّا جدّی الأعلی همام الدّین فکان من أهل الحقیقة.و من مشایخ الطّریق و سیأتی ذکره فی قسم الصّوفیّة و من دونه کانوا من أهل الوجاجة(الوجاهة ظ)و الرّیاسة، منهم من ولی الحکم ببلده،و منهم من ولی الحسبة بها،و منهم من کان تاجرا فی صحبة الأمیر شیخون و بنی مدرسة باسیوط و وقف علیها أوقافا،و منهم من کان متموّلا، و لا أعرف منهم من خدم العلم حقّ الخدمة إلاّ والدیّ،و سیأتی ذکره فی قسم الفقهاء الشّافعیة.و أمّا نسبتنا بالخضیری،فلا اعلم ما تکون إلیه هذه النسبة إلاّ الخضیریة محلّة ببغداد،و قد حدثنی من أثق به أنّه سمع والدی رحمه اللّه تعالی یذکر أنّ جدّه الأعلی کان أعجمیّا أو من الشّرق،فالظّاهر أنّ النّسبة إلی المحلّة المذکورة.و کان مولدی بعد المغرب لیلة الأحد مستهلّ رجب سنة تسع و اربعین و ثمانمائة،و حملت فی حیاة أبی إلی الشّیخ محمّد المجذوب رجل کان من کبار الأولیاء بجوار المشهد النّفیسی فبرک علیّ و نشأت یتیما،فحفظت القرآن ولی دون ثمان سنین،ثمّ حفظت«العمدة» و«منهاج الفقه و الاصول»و«ألفیة ابن مالک»،و شرعت فی الاشتغال بالعلم من مستهلّ سنة أربع و ستّین،فأخذت الفقه و النّحو عن جماعة من الشّیوخ و أخذت الفرائض عن العلاّمة فرضیّ زمانه الشّیخ شهاب الدّین الشّارمساحی الّذی کان یقال إنّه بلغ السّنّ العالیة و جاوز المائة بکثیر،و اللّه أعلم بذلک.قرأت علیه فی شرحه علی«المجموع» و اجزت بتدریس العربیّة فی مستهلّ سنة ستّ و ستّین و قد ألّفت فی هذه السّنة فکان أوّل شیء ألّفته«شرح الاستعاذة و البسملة»و أوقفت علیه شیخنا شیخ الإسلام علم الدّین البلقینی فکتب علیه تقریظا،و لازمته فی الفقه إلی أن مات،فلازمت ولده فقرأت علیه من أوّل«التّدریب»لوالده إلی الوکالة،و سمعت علیه من أوّل«الحاوی الصّغیر» إلی العدد،و من أوّل«المنهاج»إلی الزّکوة،و من أوّل«التّنبیه»إلی قریب من باب الزّکوة و قطعة من«الرّوضة»من باب القضاء،و قطعة من«تکملة شرح المنهاج» للزرکشی،و من«احیاء الموت»إلی الوصایا أو نحوها.و أجازنی بالتّدریس و الإفتاء من سنة ستّ و سبعین،و حضر تصدیری،فلمّا توفی سنة ثمان و سبعین لزمت شیخ الإسلام شرف الدّین المناویّ،فقرأت علیه قطعة من«المنهاج»و سمعته علیه فی

ص: 159

التّقسیم إلاّ مجالس فأتتنی،و سمعت دروسا من«شرح البهجة»و من حاشیة علیها و من«تفسیر البیضاوی».

و لزمت فی الحدیث و العربیّة شیخنا الإمام العلاّمة تقی الدّین الشّبلی الحنفی فواظبته أربع سنین،و کتب لی تقریضا علی«شرح ألفیّة ابن مالک»و علی«جمع الجوامع»فی العربیّة تألیفی و شهد لی غیر مرّة بالتّقدّم فی العلوم بلسانه و بنانه،و رجع إلی قولی مجرّدا فی حدیث،فإنّه أورد فی حاشیته علی«الشّفاء»حدیث أبی الحمراء فی الإسراء و عزاه إلی تخریج ابن ماجة،فاحتجت إلی ایراده بسنده فکشفت ابن ماجة فی مظنّته فلم أجده فمررت علی الکتاب کلّه فلم أجده،فاتّهمت نظری فمررت مرّة ثانیة فلم أجده.فعدت ثالثة فلم أجده،و رأیته فی«معجم الصّحابة»لابن قانع.

فجئت إلی الشّیخ فأخبرته،فبمجرّد ما سمع منّی ذلک أخذ نسخته و أخذ القلم فضرب علی لفظ ابن ماجة و ألحق ابن قانع فی الحاشیة فأعظمت ذلک،وهبته لعظم منزلة الشیخ فی قلبی و احتقاری فی نفسی،فقلت:أ لا تصبرون؟لعلّکم تراجعون! فقال:لا إنّما قلّدت فی قولی«ابن ماجة»البرهان الحلبیّ.و لم أنفک عن الشّیخ إلی أن مات.

و لزمت شیخنا العلاّمة استاذ الوجود محیی الدّین الکافیجی أربع عشرة سنة، فأخذت عنه الفنون من التّفسیر و الاصول و العربیة و المعانی و غیر ذلک،و کتب لی إجازة عظیمة،و حضرت عند الشّیخ سیف الدّین الحنفی دروسا عدیدة فی«الکشّاف»و «التّوضیح»و حاشیته علیه و«تلخیص المفتاح»و«العضد».

و شرعت فی التّصنیف فی سنة ستّ و ستین و بلغت مؤلّفاتی إلی الآن ثلاثمائة کتاب سوی ما غسلته و رجعت عنه.

و سافرت بحمد اللّه تعالی إلی بلاد الشّام و الحجاز و الیمن و الهند و المغرب و التّکرور،و لما حججت شربت من ماء زمزم لامور.منها:أن أصل فی الفقه إلی رتبة الشّیخ سراج الدّین البلقینی،و فی الحدیث إلی رتبة الحافظ ابن حجر.

و أفتیت من مستهلّ سنة إحدی و سبعین،و عقدت إملاء الحدیث من مستهلّ سنة

ص: 160

اثنین و سبعین،و رزقت التّبحّر فی سبعة علوم:التّفسیر،و الحدیث،و الفقه،و النّحو، و المعانی،و البیان،و البدیع علی طریقة العرب و البلغاء لا علی طریق العجم و أهل الفلسفة.و الّذی أعتقده أنّ الّذی و صلت إلیه من هذه العلوم السّتّة سوی الفقه و النّقول الّتی اطّلعت علیها فیها،لم یصل إلیه و لا وقف علیه أحد من أشیاخی فضلا عمّن هو دونهم.و أمّا الفقه،فلا أقول ذلک فیه،بل شیخی فیه أوسع نظرا و أطول باعا.و دون هذه السّبعة فی المعرفة أصول الفقه و الجدل و التّصریف و دونها الإنشاء و التّرسّل و الفرائض،و دونها القراءات و لم آخذها عن شیخ،و دونها الطبّ.و أمّا علم الحساب فهو أعسر شیء علیّ و أبعده عن ذهنی،و إذا نظرت فی مسئلة تتعلّق به فکأنّما أحاول جبلا أحمله!و قد کملت عندی الآن آلات الجهاد بحمد اللّه تعالی،أقول ذلک تحدّثا بنعمة اللّه تعالی لا فخرا،و أیّ شیء فی الدّنیا حتّی یطلب تحصیلها فی الفخر و قد أزف الرّحیل و بدا الشّیب و ذهب أطیب العمر،و لو شئت أن أکتب فی کلّ مسئلة مصنّفا بأقوالها و أدلّتها النّقلیّة و القیاسیّة و مدارکها و نقوضها و أجوبتها و الموازیة (الموازنة.ظ)بین اختلاف المذاهب فیها؛لقدرت علی ذلک من فضل اللّه تعالی لا بحولی و لا بقوّتی،فلا حول و لا قوّة إلاّ باللّه،ما شاء اللّه لا قوّة إلاّ باللّه.

و قد کنت فی مبادی الطلب قرأت شیئا فی علم المنطق ثم ألقی اللّه کراهته فی قلبی، و سمعت انّ ابن الصّلاح أفتی بتحریمه فترکته لذلک فعوضنی اللّه تعالی عنه علم الحدیث الّذی هو أشرف العلوم.

و أمّا مشایخی فی الرّوایة سماعا و إجازة فکثیر أوردتهم فی المعجم الّذی الّذی جمعتهم فیه و عدّتهم نحو مائة و خمسین،و لم أکثر من سماع الرّوایة لاشتغالی بما هو أهمّ و هو قراءة الدّرایة.

و هذه أسماء مصنفاتی لتستفاد:فن التفسیر و تعلقاته و القراءات:الإتقان فی علوم القرآن.الدّرّ المنثور فی تفسیر المأثور.ترجمان القرآن فی التّفسیر.المسند.

أسرار التّنزیل،یسمیّ قطف الأزهار فی کشف الأسرار.لباب النّقول فی أسباب النّزول.مفحمات الأقران فی مبهمات القرآن.المهذّب فیما وقع فی القرآن من

ص: 161

المعرب.الإکلیل فی استنباط التّنزیل.تکملة تفسیر الشّیخ جلال الدّین المحلّی.

التبحیر(التحبیر.ظ)فی علوم التفسیر.حاشیة علی تفسیر البیضاوی.تناسق الدّرر فی تناسب السّور.مراصد المطالع فی تناسب المقاطع و المطالع.مجمع البحرین و مطلع البدرین فی التفسیر.مفاتح الغیب فی التفسیر.الأزهار الفائحة علی الفاتحة.شرح الاستعاذة و البسملة.الکلام علی أوّل الفتح،و هو تصدیر ألقیه لمّا باشرت التّدریس بجامع شیخون بحضرة شیخنا البلقینی.شرح الشّاطبیّة.الألفیة فی القراءة العشر.

خمائل الزّهر فی فضائل السّور.فتح الجلیل للعبد الذّلیل،فی الأنواع البدیعیّة المستخرجة من قوله تعالی:اللّه ولیّ الّذین آمنوا،الآیة،و عدّتها مائة و عشرون نوعا.القول الفصیح فی تعیین الذّبیح.الید البسطی فی الصّلاة الوسطی.معترک الأقران فی مشترک القرآن.

فن الحدیث و تعلقاته:کشف المغطّی فی شرح الموطّا.إسعاف المبطّأ برجال الموطّأ.التوشیح علی الجامع الصّحیح.الدّیباج علی صحیح مسلم بن الحجاج.

مرقاة الصّعود علی سنن أبی داود.قوت المغتذی علی جامع التّرمذی.زهر الربی علی المجتبی.مصباح الزجاجة إلی شرح ابن ماجة.تدریب الراوی فی شرح تقریب النّواوی.شرح ألفیّة العراقی.الالفیة،تسمّی نظم الدّرر فی علم الأثر.شرحها،یسمی قطر الدّرر.التهذیب(التذنیب.ظ)فی الزّوائد علی التّقریب.عین الإصابة فی معرفة الصّحابة.کشف التّلبیس عن قلب أهل التدلیس.توضیح المدرک فی تصحیح المستدرک.اللئالی المصنوعة فی الأحادیث الموضوعة.النّکت البدیعات علی الموضوعات.الدلیل علی القول المسند.القول الحسن فی الذّبّ عن السّنن.لبّ اللّباب فی تحریر الأنساب.تقریب الغریب المدرج الی المدرج.تذکرة المؤتسی بمن حدّث و نسی.تحفة النّابه بتلخیص المتشابه.الرّوض المکلّل و الورد المعلّل فی المصطلح.منتهی الآمال فی شرح حدیث إنّما الأعمال.المعجزات و الخصائص النّبویّة.شرح الصّدور بشرح حال الموتی فی القبور.البدور السّافرة عن امور الآخرة.

ما رواه الواعون فی أخبار الطّاعون.فضل موت الأولاد.خصائص یوم الجمعة.منهاج

ص: 162

السّنّة و مفتاح الجنّة.تمهید الفرش فی الخصال الموجبة لظلّ العرش.بروغ الهلال فی الخصال الموجبة للظّلال.مفتاح الجنّة فی الاعتصام بالسّنّة.مطلع البدرین فیمن یؤتی أجرین.سهام الإصابة فی الدّعوات المجابة.الکلم الطّیّب و القول المختار فی المأثور من الدّعوات و الأذکار.إذکار الأذکار.الطّبّ النّبویّ.کشف الصّلصلة عن وصف الزّلزلة.الفوائد الکامنة فی إیمان السّیّدة آمنة،و یسمّی أیضا:التّعظیم و المنّة فی أنّ أبوی النّبیّ صلی اللّه علیه و سلّم فی الجنّة.المسلسلات الکبری.جیاد المسلسلات.أبواب السّعادة فی أسباب الشّهادة.أخبار الملائکة.الثّغور الباسمة فی مناقب السّیّدة آمنة (فاطمة.ظ)مناهج الصّفا فی تخریج أحادیث الشّفاء.الأساس فی مناقب بنی العبّاس.

درّ السّحابة فیمن دخل مصر من الصّحابة.زوائد شعب الإیمان للبیهقی.لمّ الأطراف و ضمّ الأتراف.أطراف الأشراف بالإشراف علی الأطراف.جامع المسانید.الفوائد المتکاثرة فی الأخبار المتواترة.الأزهار المتناثرة فی الأخبار المتواترة.تخریج أحادیث الدّرّة الفاخرة.تخریج أحادیث الکفایة،یسمّی تجربة:العنایة.الحصر و الإشاعة لأشراط السّاعة.الدّرر المنتثرة فی الأحادیث المشتهرة.زوائد الرّجال علی تهذیب الکمال.

الدّرّ المنظم فی الاسم المعظم.جزء فی الصّلاة علی النبیّ صلی اللّه علیه و سلّم.من عاش من الصّحابة مائة و عشرین جزء فی أسماء المدلّسین.اللمع فی أسماء من وضع.الأربعون المتبائنة.

درر البحار فی الأحادیث القصار.الرّیاضة الأنیقة فی شرح أسماء خیر الخلیقة.المرقاة العلیّة فی شرح الأسماء النّبویّة الآیة الکبری فی شرح قصّة الإسری.أربعون حدیثا من روایة مالک عن نافع عن ابن عمر.فهرست المرویّات.بغیة الرّائد فی الذیل علی مجمع الزّوائد.أزهار الآکام فی أخبار الأحکام.الهیبة السّنیة فی الهیئة التنیه.تخریج أحادیث شرح العقائد.فضل الجلد الکلام علی حدیث ابن عباس:حفظ اللّه یحفظک.اربعون حدیثا فی فضل الجهاد.هو تصدیر لقیته لمّا ولّیت درس الحدیث بالشّیخونیة.أربعون حدیثا فی رفع الیدین بالدعاء.التّعریف بآداب التّألیف.العشاریّات.القول الأشبه فی حدیث من عرف نفسه فقد عرف ربّه.کشف النّقاب عن الألقاب.نشر العبیر فی تخریج أحادیث الشرح الکبیر.من وافقت کنیته کنیة زوجته من الصّحابة.ذمّ زیارة الامراء.زوائد نوادر الأصول

ص: 163

للحکیم التّرمذی.فنّ الفقه و تعلّقاته.الأزهار الفضّة فی حواشی الرّوضة.الحواشی الصّغری.مختصر الرّوضة،یسمّی القنیة مختصر التّنبیه یسمّی الوافی فی شرح التّنبیه الأشباه و النّظائر.اللّوامع و البوارق فی الجوامع و الفوارق نظم الرّوضة،یسمّی الخلاصة.

شرحه،یسمّی رفع الخصاصة.الورقات.المقدمة.شرح الروض.حاشیة علی القطعة.

للأسنوی العذب السلسل فی تصحیح الخلاف المرسل.جمع الجوامع.الینبوع فیما زاد علی الرّوضة من الفروع.مختصر الخادم یسمی تحصین الخادم.تشنیف الأسماع بمسائل الإجماع.شرح التّدریب.الکافی.زوائد المهذّب علی الوافی.الجامع فی الفرائض شرح الراجیة فی الفرائض.مختصر الأحکام السّلطانیة للماوردی.الأجزاء المفردة فی مسائل مخصوصه علی ترتیب الأبواب الظّفر بقلم أظفر الاقتناص ناص فی السمئة النماص المستظرفة فی أحکام دخول الحشفة السّلالة فی تحقیق المقر و الاستحالة الرّوض الأریض فی طهر المحیض بذل العسجد لسؤال المسجد الجواب الجزم عن حدیث التّکبیر.جزم القلادة(الفذاذة.ظ)فی تحقیق محلّ الاستعاذة.میزان المعدلة فی شان البسملة.جزء فی صلاة الضحی.المصابیح فی صلاة التّراویح.بسط الکفّ فی إتمام الصّفّ.اللّمعة فی تحقیق الرکعة لإتمام الجمعة.وصول الأمانی باصول التّهانی.بلغة المحتاج فی مناسک الحاجّ السّلاف فی التفصیل بین الصّلوة و الطواف.شدّ الأثواب فی سدّ الأبواب فی المسجد النّبویّ.قطع المجادلة عند تغییر المعاملة.إزالة الوهن عن مسئلة الرّهن.بذل الهمة فی طلب براءة الذّمة.الإنصاف فی تمییز الأوقاف.انموذج اللّبیب فی الخصائص الحبیب.الزّهر الباسم فیما یزوج فیه الحاکم.القول المضیء فی الخبث فی المضی.

القول المشرق فی تحریم الاشتغال بالمنطق.فصل الکلام فی ذمّ الکلام.جزیل المواهب فی اختلاف المذاهب.تقریر الإسناد فی تیسیر الاجتهاد.رفع منار الدّین و هدم بناء المفسدین.تنزیه الأنبیاء عن تسفیه الأغبیاء.ذمّ القضاء.فضل الکلام فی حکم السّلام نتیجة الفکر فی الجهر بالذّکر.طیّ اللّسان عن ذمّ الطیلسان.تنویر الحلک فی إمکان رؤیة النّبیّ و الملک.آداب الفتیا إلقام الحجر لمن زکّی سبّاب أبی بکر و عمر الجواب الحاتم عن سؤال الخاتم الحجج.المینة فی التّفضّل بین مکّة و المدینة.فتح المغالق من أنت

ص: 164

قالق(طالق.ظ).فصل الخطاب فی قتل الکلاب.سیف النّظار فی الفرق بین الثّبوت و التّکرار.فنّ العربیّة و تعلّقاته شرح ألفیّة ابن مالک،یسمّی البهجة المضیئة(المرضیّة.ظ) فی شرح الألفیّة.الفریدة فی النّحو و التّصریف و الخطّ.النّکت علی الألفیّة و الکافیة و الشّافیه و الشّذور و النّزهة.الفتح القریب علی مغنی اللّبیب.شرح شواهد المغنی جمع الجوامع.شرحه یسمّی همع الهوامع.شرح الملحة.مختصر الملحة.مختصر الألفیة.دقائقها الأخبار المرویّة فی سبب وضع العربیّة.المصاعد العلیّة القواعد النحویة.الاقتراح فی أصول النّحو وجد له.رفع السّنّة فی نصب الزّنة.الشّمعة المضیّة.شرح کافیة ابن مالک.درّة التاج فی إعراب مشکل المنهاج.مسئلة ضربی زیدا قائما.السّلسلة الموشّحة الشّهد.شذی العرف فی إثبات المعنی للحرف.التّوشیح علی التّوضیح.السّیف الصّقیل فی حواشی ابن عقیل.حاشیة علی الشّرح الشّذوذ.شرح القصیدة الکافیة.فی التّصریف قطر الندا فی ورد الهمزة للنّداء.شرح تصریف العری(العزّی.ظ).شرح ضروریّ التصریف لابن مالک.تعریف الأعجم بحروف المعجم.نکت علی شرح الشّواهد للعینی.

فجر الثّمد فی إعراب أکمل الحمد الزند الوری فی الجواب عن السؤال السّکندری.

فنّ الاصول و البیان و التّصوّف شرح لمعة الإشراق فی الاشتقاق.الکوکب السّاطع فی نجم جمع الجوامع.شرحه.شرح الکوکب الوقاد فی الاعتقاد.نکت علی التّلخیص، یسمّی الإفصاح.عقود الجمان فی المعافی و البیان.شرحه.شرح أبیات تلخیص المفتاح.مختصره نکت علی حاشیة الطول المقیری(للمقیری.ظ)رحمه اللّه تعالی حاشیة علی المختصر البدیعیة.تأیید الحقیقة.العلیّة تشیید الطریقة الشّاذلیّة.تشیید الأرکان فی لیس فی الإمکان أبدع مما کان.درج المعالی فی نصرة الغزالی علی المنکر المتغالی.الخبر الدّال علی وجود القطب و الاوتاد و النّجباء و الأبدال.مختصر الإحیاء.المعانی.الدقیقة فی إدراک الحقیقة.النّقایة فی أربعة عشر علما.شرحها.شوارد الفوائد.قلائد الفرائد.نظم التذکرة، و یسمّی الفلک المشحون.

فن التاریخ و الادب:تاریخ الصحابة،و قد مرّ ذکره.طبقات الحفّاظ طبقات النّحاة الکبری و الوسطی و الصّغری.طبقات المفسّرین.طبقات الاصولیّین،طبقات الکتّاب

ص: 165

حلیة الأولیاء.طبقات شعراء العرب.تاریخ الخلفاء.تاریخ مصر هذا.تاریخ اسیوط.معجم شیوخی الکبیر،یسمّی.حاطب لیل و جارف سیل.المعجم الصّغیر یسمّی المنتقی.ترجمة النووی.ترجمة البلقینی الملتقط من الدّرر الکامنة.

تاریخ العمر،و هو ذیل علی ابناء الغمر.رفع الناس عن بنی العبّاس.النفحة المسکیة و التحفة المکّیّة علی نمط عنوان الشرف درر الکلم و غرر الحکم دیوان خطب دیوان.

شعر.المقامات.الرّحلة الفیّومیة.الرحلة المکّیّة.الرّحلة الدّمیاطیّة.الوسائل إلی معرفة الأوائل مختصر معجم البلدان.لیاقوت.الشماریخ فی علم التاریخ.الجمانة.رسالة فی تفسیر الألفاظ المتداولة.مقاطع الحجاز.نور الحدیقة من نظم(فی نظمی.ظ)القول المجمل فی الرّد علی المهمل.المنی فی الکنی.فضل الشتاء.مختصر تهذیب الاسماء للنووی الأجوبة الزّکیّة(الذکیّه.ظ)عن الالغاز المسکیّه.رفع شان الحبشان.أحاسن الاقتباس فی محاسن الاقتباس.تحفة المذاکر فی المنتقی من تاریخ ابن عساکر.

شرح بانت سعاد.تحفة الظرفاء بأسماء الخلفاء قصیدة.رائیة مختصر شفاء العلیل فی ذم الصّاحب و الخلیل]انتهی.

فهذا السیوطی قدوة أعلامهم الأحبار،و عمدة حفّاظهم الکبار،الّذی لا یشقّ له عندهم غبار،و لا یلحق له فی هذا الشّأن فیما لدیهم أثار،قد روی هذا الحدیث المشرق المنار،المعوز المثار،السّافر الازدهار،البالغ الاشتهار،فأورده فی مصنّفاته الغالیة الأسعار،و أدرجه فی مؤلّفاته العالیة الأخطار،مثبتا طرقه السّاطعة الأنوار و سیاقاته الطّافحة الغزار،بالتوفیر و الإکثار،و التکثیر و الإغزار،فصرم بتحدیثه أوداج الجحود و الإنکار،و قضب بتثبیته أسباب الارتیاب و الاستنکار،و أمرّ علی أعناق الجاحدین صارما مشحوذ الغرار،و انحی علی طلاهم بقاضب بتّاک و بتّار،و اللّه الصّائن عن الرکون إلی طعن الطاعن المهذار،و هو الواقی عن الجنوح إلی زیغ الزّائغ الفاضح العثار.

و النّسب العلی»که نسخ عدیدۀ آن از نظر قاصر گذشته و دو نسخۀ آن بحمد اللّه الودود در حین تحریر حاضر و موجودست؛طرق عدیدۀ این حدیث را آورده و بإفراد ذکر خاصّ برای إثبات این حدیث شریف و ذکر مؤیّدات آن،طریق نقد و تحقیق سپرده،حیث قال:[الذّکر الرّابع.ذکر حثّه صلی اللّه علیه و سلّم الامّة علی التّمسّک بعده بکتاب ربّهم و اهل بیت نبیّهم و أن یخلفوه فیهما بخیر و سؤاله صلی اللّه علیه و سلّم من یرد علیه الحوض عنهما و سؤال ربّه عزّ و جلّ الامّة کیف خلفوا نبیّهم صلّی اللّه علیه و سلّم فیهما،و وصیّته صلّی اللّه علیه و سلّم بأهلبیته،و أنّ للّه تعالی أوصاه بهم و

قوله: استوصوا بأهلبیتی خیرا فإنّی اخاصمکم عنهم غدا و من أکن خصیمه أخصمه و من أخصمه دخل النّار ،و حثّه صلّی اللّه علیه و سلّم علی حفظهم و التّجاوز عن مسیئهم.

عن زید بن أرقم رضی اللّه عنه،قال:قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلم: إنّی تارک فیکم ما إن تمسّکتم به لن تضلّوا بعدی أحدهما أعظم من الآخر کتاب اللّه حبل ممدود من السّماء إلی الأرض و عترتی أهل بیتی و لن یفترقا حتّی یردا علیّ الحوض فانظروا بما تخلفونی(تخلفوننی.ظ)فیهما.

أخرجه التّرمذیّ فی جامعه و قال:حسن غریب.و أخرج أحمد معناه فی مسنده عن أبی سعید الخدری،و لفظه أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم قال: إنّی أوشک أن أدعی فأجیب و إنّی تارک فیکم الثّقلین کتاب اللّه حبل ممدود من السّماء إلی الأرض و عترتی أهل بیتی و إنّ اللّطیف(الخبیر.صح.ظ)أخبرنی أنّهما لن یفترقا حتّی یردا علیّ الحوض فانظروا بم تخلفونی(تخلفوننی.ظ)فیهما. و أخرجه أیضا الطبرانیّ فی الأوسط و أبو یعلی و غیرهما،و سنده لا بأس به.و أخرجه الحافظ أبو محمّد عبد العزیز ابن الأخضر فی«معالم العترة النّبویّة»و فیه أنّ النّبیّ صلی اللّه علیه و سلم قال ذلک فی حجّة الوداع و زاد مثله،یعنی کتاب اللّه کمثل سفینة نوح علیه السّلام من رکبها نجی،و مثلهم،یعنی أهل بیته،کمثل باب حطّة،من دخله غفرت له الذّنوب.

و من العجیب ذکر ابن الجوزی له فی«العلل المتناهیه»فإیّاک أن تغترّ به، و کأنّه لم یستحضره حینئذ إلاّ من تلک الطّرق الواهیة،و لم یذکر بقیّة طرقه،بل

فی «صحیح مسلم»و غیره عن زید بن أرقم قال: قام فینا رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم

ص: 167

خطیبا بماء یدعی خمّا بین مکّه و المدینة فحمد اللّه و أثنی علیه و وعظ و ذکّر ثم قال:

أمّا بعد،ألا أیّها النّاس!إنّما أنا بشر یوشک أن یأتی رسول ربّی فاجیب و إنّی تارک فیکم ثقلین أوّلها کتاب اللّه فیه الهدی و النّور فخذوا بکتاب اللّه و استمسکوا به.فحثّ علی کتاب اللّه و رغّب فیه ثم قال:و أهل بیتی،اذکّرکم اللّه فی أهل بیتی، اذکّرکم اللّه فی أهل بیتی،اذکّرکم اللّه فی أهل بیتی.فقیل لزید:من أهل بیته؟أ لیس نساؤه من أهل بیته؟قال:بلی!إنّ نساءه من أهل بیته و لکن أهل بیته من حرم الصّدقة بعده.

قیل:بلی و من هم؟قال:هم آل علی و آل عقیل و آل جعفر و آل عبّاس رضی اللّه عنهم.

قیل:کلّ هؤلاء حرم الصّدقة؟قال:نعم! أخرجه مسلم فی صحیحه من طرق و لفظه فی أحدها: قلنا،أی لزید رضی اللّه عنهم:من أهل بیته؟نساؤه؟فقال:لا،ایم اللّه! إنّ المرأة تکون مع الرّجل العصر من الدّهر ثمّ یطلّقها فترجع إلی أبیها و قومها.أهل بیته أهله و عصبته الّذین حرموا الصّدقة بعده.

و أخرجه الحاکم فی«المستدرک»من ثلاث طرق و قال فی کلّ منها إنّه صحیح علی شرط الشّیخین و لم یخرجاه.و لفظ الطریق الاولی: لما رجع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم من حجّة الوداع و نزل غدیر خمّ أمر بدوحات فقمّت ثمّ قام فقال:

کأنّی قد دعیت فأجبت إنّی قد ترکت فیکم الثّقلین أحدهما أکبر من الآخر کتاب اللّه عزّ و جلّ و عترتی فانظروا کیف تخلفونی فیهما،فإنّهما لن یفترقا حتّی یردا علیّ الحوض.ثمّ قال:إنّ اللّه عزّ و جلّ مولای و أنا ولیّ کلّ مؤمن. و لفظ الطریق الثانیة:

نزل رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم بین مکّة و المدینة سمرات خمس دوحات عظام،فکنس النّاس ما تحت السّمرات،ثمّ راح رسول اللّه عشیّة فصلّی ثم قام خطیبا فحمد اللّه عزّ و جلّ و أثنی علیه و ذکّر و وعظ فقال ما شاء اللّه أن یقول ثم قال:أیّها النّاس!إنّی تارک فیکم أمرین لن تضلّوا إن اتّبعتموهما و هما کتاب اللّه و أهل بیتی و عترتی. و لفظ الطریق الثالثة:

إنّی تارک فیکم الثّقلین کتاب اللّه و أهل بیتی و إنّهما لن یتفرّقا حتّی یردا علیّ الحوض.

و أخرجه الطبرانیّ و زاد فیه عقب قوله «إنّهما لن یفترقا حتی یردا علیّ الحوض»:

سألت ربّی ذلک لهما،فلا تقدّموهما فتهلکوا و لا تقصروا عنهما فتهلکوا و لا تعلّموهم

ص: 168

فإنّهم أعلم منکم.

و روی الحافظ جمال الدّین محمّد بن یوسف الزّرندیّ المدنیّ فی کتابه«نظم درر السّمطین حدیث زید من غیر إسناد و لا عزو،و لفظه:روی زید بن أرقم قال:

أقبل رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم یوم حجّة الوداع فقال:إنّی فرطکم علی الحوض و إنّکم تبعی و إنّکم توشکون أن تردوا علیّ الحوض فأسألکم عن ثقلیّ کیف خلفتمونی فیهما.

فقام رجل من المهاجرین فقال:ما الثّقلان؟قال:الأکبر منهما کتاب اللّه سبب طرفه بید اللّه و سبب طرفه(و طرفه.ن)بأیدیکم،فتمسّکوا به و الأصغر عترتی،فمن استقبل قبلتی و أجاب دعوتی فلیستوص بهم خیرا،أو کما قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم:

فلا تقتلوهم و لا تقهروهم و لا تقصروا عنهم و إنّی قد سألت لهم اللّطیف الخبیر فأعطانی أن یردا علیّ الحوض کتین،أو قال:کهاتین،و أشار بالمسبّحتین.ناصرهما لی ناصر و خاذلهما لی خاذل و ولیّهما لی ولیّ و عدوّهما لی عدوّ].

و نیز سمهودی در«جواهر العقدین»بعد ذکر بعض مؤیّدات این حدیث شریف گفته:[

و فی الباب،عن زیادة علی عشرین من الصّحابة،رضوان اللّه علیهم.فعن جابر ابن عبد اللّه رضی اللّه عنهما قال: رأیت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم یوم عرفة و هو علی ناقته القصوی یخطب،فسمعته یقول:یا أیها الناس!إنیّ قد ترکت فیکم ما إن أخذتم به لن تضلّوا کتاب اللّه و عترتی أهل بیتی. أخرجه الترمذیّ و قال:حسن غریب.و ابن عقدة فی الموالاة إلاّ أنه قال: کنا مع رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم فی حجّة الوداع فلمّا رجع الی الجحفة أمر بشجرات فقمّ ما تحتهن،ثمّ خطب النّاس فقال:أما بعد،أیّها النّاس!فإنی لا أرانی إلاّ موشکا أن أدعی فأجیب و انّی مسئول و أنتم مسئولون،فما أنتم قائلون!قالوا:

نشهد أنّک بلّغت و نصحت و أدّیت.قال:إنّی لکم فرط و أنتم واردون علیّ الحوض و إنّی مخلف فیکم الثّقلین.الحدیث.

و عن حذیفة بن أسید الغفاری رضی اللّه عنه،أو زید بن أرقم رضی اللّه عنه قال: لمّا صدر رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم من حجّة الوداع نهی أصحابه عن شجرات بالبطحاء متقاربات أن ینزلوا تحتهنّ،ثمّ بعث إلیهنّ فقمّ ما تحتهنّ من الشّوک و عمد إلیهنّ

ص: 169

فصلّی تحتهنّ ثمّ،قام فقال:یا أیّها النّاس!إنّی قد نبّأنی اللّطیف الخبیر أنّه لن یعمر نبیّ إلاّ نصف عمر الّذی یلیه من قبله و إنی لأظنّ أن یوشک أن أدعی فأجیب و إنّی مسئول و إنکم مسئولون،فما أنتم قائلون؟قالوا:نشهد أنّک قد بلّغت و جهدت و نصحت،فجزاک اللّه خیرا.فقال:أ لیس تشهدون أن لا إله إلاّ اللّه و أن محمّدا عبده و رسوله و أنّ جنّته حقّ و ناره حقّ و أنّ الموت حقّ و أنّ البعث حقّ بعد الموت و أنّ السّاعة آتیة لا ریب فیها و أنّ اللّه یبعث من فی القبور؟قالوا:بلی!نشهد بذلک.قال:اللّهمّ اشهد!ثمّ قال:یا أیّها النّاس!إنّ اللّه مولای و أنا مولی المؤمنین و أنا أولی بهم من أنفسهم،فمن کنت مولاه فهذا مولاه یعنی علیّا،اللّهمّ وال من والاه و عاد من عاداه، ثم قال:یا أیّها النّاس!إنی فرطکم و أنتم واردون علیّ الحوض،حوض أعرض ما بین بصری إلی صنعاء فیه عدد النّجوم قدحان من فضّة و إنّی سائلکم حین تردون علیّ عن الثّقلین فانظروا کیف تخلفونی فیهما الثّقل الأکبر کتاب اللّه عزّ و جلّ سبب طرفه بید اللّه و طرفه بأیدیکم فاستمسکوا به و لا تضلّوا و لا تبدّلوا و عترتی أهل بیتی فإنّه قد نبّأنی اللّطیف الخبیر أنّهما لن ینقضیا حتّی یردا علی الحوض. أخرجه الطبرانیّ فی الکبیر و الضّیاء فی«المختارة»من طریق سلمة بن کهیل عن أبی الطّفیل،و هما من رجال الصّحیح،عنه بالشّکّ فی صحابیه و أخرجه أبو نعیم فی«الحلیة»و غیره من حدیث زید بن الحسن الأنماطی و قد حسّنه التّرمذی و ضعّفه غیره عن معروف بن خرّبوذ عن أبی الطّفیل،و هما من رجال الصّحیح،عن حذیفة وحده من غیر شکّ به.

و عن أبی الطفیل أنّ علیّا(رض)قام فحمد اللّه و أثنی علیه ثمّ قال:أنشد اللّه من شهد یوم غدیر خمّ إلاّ قام،و لا یقوم رجل یقول:نبّئت،أو:بلغنی؛إلاّ رجل سمعت أذناه و وعاه قلبه.فقام سبعة عشر رجلا منهم خزیمة بن ثابت و سهل بن سعد و عدیّ ابن حاتم و عقبة بن عامر و أبو أیّوب الأنصاری و أبو سعید الخدری و أبو شریح الخزاعی و أبو قدامة الأنصاری و أبو لیلی و أبو الهیثم بن التّیهان و رجال من قریش.فقال علیّ رضی اللّه عنه و عنهم:هاتوا ما سمعتم!فقالوا:نشهد أنّا أقبلنا مع رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم من حجّة الوداع حتّی إذا کان الظّهر خرج رسول اللّه صلّی اللّه علیه

ص: 170

و سلّم فأمر بشجرات فشذ بن و ألقی علیهن ثوب ثمّ نادی بالصّلاة،فخرجنا فصلّینا ثمّ قام فحمد اللّه و أثنی علیه ثم قال:أیّها الناس!ما أنتم قائلون؟قالوا:قد بلّغت.قال اللّهمّ اشهد!ثلاث مرّات(ثم صح ظ)قال:إنی اوشک أن ادعی فأجیب و إنی مسئول و أنتم مسئولون ثم قال:ألا إنّ دماؤکم و أموالکم حرام کحرمة یومکم هذا و حرمة شهرکم هذا،اوصیکم بالنساء،اوصیکم بالجار،اوصیکم بالممالیک،اوصیکم بالعدل و الإحسان،ثم قال:أیها الناس!إنی تارک فیکم الثّقلین کتاب اللّه و عترتی أهل بیتی فإنّهما لن یفترقا حتی یردا علیّ الحوض،نبّأنی بذلک العلیم الخبیر،و ذکر حدیث فی قوله صلی اللّه علیه و سلّم:من کنت مولاه فعلیّ مولاه.فقال علیّ:صدقتم و أنا علی ذلک من الشّاهدین. اخرجه ابن عقدة من طریق محمّد بن کثیر عن فطر و أبی الجارود کلیهما عن أبی الطّفیل.

و عن زید بن ثابت،قال:قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم: إنّی تارک فیکم خلیفتین کتاب اللّه عزّ و جلّ حبل ممدود ما بین السماء و الأرض،أو ما بین السّماء إلی الأرض و عترتی أهل بیتی و إنّهما لن یفترقا حتی یردا علی الحوض. أخرجه أحمد فی مسنده و عبد بن حمید بسند جیّد،و لفظه: إنی تارک فیکم ما إن تمسکتم به لن تضلّوا کتاب اللّه و عترتی أهل بیتی،الحدیث.

و أخرجه الطبرانیّ فی الکبیر برجال ثقات و لفظه: إنّی تارک فیکم خلیفتین کتاب اللّه و أهل بیتی و إنّهما لن یفترقا حتّی یردا علیّ الحوض.

و عن حمزة(ضمیرة.ظ)الأسلمی رضی اللّه عنه قال: لمّا انصرف رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم من حجّة الوداع أمر بشجرات فقممن بوادی خمّ و هجر،فخطب الناس فقال:

أمّا بعد،أیّها النّاس فإنّی مقبوض اوشک أن ادعی فاجیب فما أنتم قائلون؟قالوا:

نشهد أنّک قد بلّغت و نصحت و أدّیت،قال:إنّی تارک فیکم ما إن تمسّکتم به لن تضلّوا کتاب اللّه و عترتی أهل بیتی ألا!و إنهما لن یتفرّقا حتّی یردا علیّ الحوض فانظروا کیف تخلفونی فیهما. اخرجه ابن عقدة فی الموالاة.

و عن عامر بن لیلی بن ضمرة و حذیفة بن أسید رضی اللّه عنهما قال: لمّا صدر

ص: 171

رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم من حجّة الوداع،و لم یحجّ غیرها،أقبل حتّی إذا کان بالجحفة نهی عن سمرات بالبطحاء متقاربات:لا تنزلوا تحتهنّ،حتّی إذا نزل القوم و أخذوا منازلهم سواهنّ أرسل إلیهنّ فقمّ ما تحتهنّ و شذّبن عن رءوس القوم حتّی إذا نودی للصّلاة غدا إلیهنّ فصلّی تحتهنّ،ثم انصرف إلی النّاس،و ذلک یوم غدیر خم،و خمّ من الجحفة،و له بها مسجد معروف،فقال:أیّها النّاس!إنّه قد نبّأنی اللّطیف الخبیر أنّه لن یعمر نبیّ إلاّ نصف عمر الّذی یلیه من قبله و إنّی لأظنّ أن ادعی فأجیب و إنّی مسئول و أنتم مسئولون،هل بلّغت؟فما أنتم قائلون؟قالوا:نقول:قد بلّغت و جهدت و نصحت،فجزاک اللّه خیرا،قال:أ لستم تشهدون أن لا إله إلاّ اللّه و أنّ محمّدا عبده و رسوله و أنّ جنّته حقّ و أنّ ناره حقّ و البعث بعد الموت حقّ.قالوا:بلی،نشهد! قال:اللّهمّ اشهد!ثمّ قال:أیّها النّاس!أ لا تسمعون؟ألا فإنّ اللّه مولای و أنا أولی بکم من أنفسکم،ألا!و من کنت مولاه فهذا مولاه،و أخذ بید علیّ فرفعها حتّی عرفه القوم أجمعون،ثمّ قال:اللّهم وال من والاه و عاد من عاداه،ثمّ قال:

أیّها النّاس!إنی فرطکم و أنتم واردون علیّ الحوض،أعرض ممّا بین بصری و صنعاء، فیه عدد نجوم السّماء قد حان من فضّة،ألا و إنی سائلکم حین تردون علیّ عن الثّقلین فانظروا کیف تخلفونی فیهما حین تلقونی،قالوا:و ما الثّقلان؟یا رسول اللّه!قال:الثّقل الأکبر کتاب اللّه سبب طرفه بید اللّه و طرف بأیدیکم فاستمسکوا به لا تضلّوا و لا تبدلوا، ألا و عترتی فإنّی قد نبّأنی اللّطیف الخبیر أن لا یتفرّقا حتّی یلقیانی،و سألت اللّه ربّی لهم ذلک فأعطانی،فلا تسبقوهم فتهلکوا و لا تعلّموهم فهم أعلم منکم. أخرجه ابن عقدة فی الموالاة من طریق عبد اللّه بن سنان عن أبی الطفیل عنهما به.

و من طریق ابن عقدة أورده أبو موسی المدینیّ فی الصّحابة و قال:إنّه غریب جدّا، و الحافظ أبو الفتوح العجلیّ فی کتابه«الموجز فی فضائل الخلفاء»].

و نیز در«جواهر العقدین»بعد ذکر بعض مؤیّدات این حدیث شریف گفته:

[

و عن علیّ رضی اللّه عنه أنّ النّبیّ صلی اللّه علیه و سلّم قال: ترکت فیکم ما إن أخذتم به لن تضلّوا کتاب اللّه سببه بیده و سببه بأیدیکم و أهل بیتی. أخرجه إسحاق بن راهویه فی مسنده

ص: 172

من طریق کثیر بن زید،عن محمّد بن عمر بن علیّ بن أبی طالب،عن أبیه،عن جدّه علیّ به،و هو سند جیّد.و کذا رواه الدّولابیّ فی«الذّریّة الطّاهرة»و رواه الجعابیّ فی الطالبیّین من حدیث عبد اللّه ابن موسی،عن أبیه عبد اللّه بن حسن،عن أبیه عن جدّه،عن علی رضی اللّه عنه،و لفظه:أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم:قال: إنّی مخلّف فیکم ما إن تمسّکتم به لن تضلّوا کتاب اللّه عزّ و جلّ طرفه بید اللّه و طرفه بأیدیکم و عترتی أهل بیتی و لن یتفرّقا حتّی یردا علیّ الحوض. و رواه البزّار و لفظه: إنی مقبوض و إنّی قد ترکت فیکم الثّقلین یعنی کتاب اللّه،و عترتی أهل بیتی و إنّکم لن تضلّوا بعدهما و إنّه لن تقوم السّاعة حتّی یبتغی أصحاب رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم کما تبغی الضّالّة،فلا توجد.

و عن أبی ذر(رض) أنّه اخذ بحلقة باب الکعبة فقال:إنی سمعت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم یقول:إنّی تارک فیکم الثّقلین کتاب اللّه و عترتی أهل بیتی و إنّهما لن یتفرّقا حتّی یردا علیّ الحوض،فانظروا کیف تخلفونی فیهما. أشار إلیه التّرمذی فی جامعه و أخرجه ابن عقدة من حدیث سعد بن طریف عن الأصبغ بن نباتة عنه و عن أبی رافع مولی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم قال: لمّا نزل رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم و رضی عنه عند غدیر خم مصدره من حجّة الوداع قام خطیبا بالناس بالهاجرة فقال:أیّها الناس إنّی ترکت فیکم الثّقلین الثّقل الأکبر و الثقل الأصغر فأما الثقل الأکبر فبید اللّه طرفه و الطرف الآخر بأیدیکم و هو کتاب اللّه فإن تمسّکتم به فلن تضلّوا و لن تذلّوا(تزلّوا.ظ)أبدا،و أمّا الثّقل الأصغر فعترتی أهل بیتی إنّ اللّه هو الخبیر أخبرنی أنّهما لن یتفرّقا حتّی یردا علیّ الحوض و سألته ذلک لهما،و الحوض عرضه ما بین بصری و صنعاء،فیه من الآنیة عدد الکواکب و اللّه سائلکم کیف خلفتمونی فی کتابه و أهل بیتی،الحدیث. اخرجه ابن عقدة من طریق محمّد بن عبد اللّه بن أبی رافع عن ابیه عن جدّه به.

و عن أبی هریرة رضی اللّه عنه،قال:قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم: انی خلّفت فیکم اثنتین لن تضلّوا بعدهما أبدا،کتاب اللّه و نسبی و لن یتفرّقا حتّی یردا علیّ الحوض.

اخرجه البزّار فی مسنده.

و عن أمّ هانی رضی اللّه عنها؛قالت: رجع رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم من حجّته حتی إذا کان

ص: 173

بغدیر خمّ أمر بدوحات فقممن،ثمّ قام خطیبا بالهاجرة فقال:أمّا بعد،أیّها النّاس! فإنّه یوشک أن أدعی فأجیب و قد ترکت فیکم ما لن تضلّوا بعده أبدا کتاب اللّه طرف بید اللّه و طرف بأیدیکم و عترتی أهل بیتی،اذکّرکم اللّه فی أهل بیتی،ألا إنّهما لن یفترقا حتّی یردا علیّ الحوض، أخرجه ابن عقدة من حدیث عمرو بن سعید بن عمرو بن جعدة بن هبیرة عن أبیه،عن أبیه(جدّه ظ)أنه سمعها تقول به.

و عن أمّ سلمة رضی اللّه عنها قالت: أخذ رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم بید علیّ رضی اللّه عنه بغدیر خمّ فرفعه حتّی رأینا بیاض إبطه فقال:من کنت مولاه فعلیّ مولاه، الحدیث. و فیه: ثمّ قال:یا أیّها النّاس!إنّی مخلّف فیکم الثّقلین کتاب اللّه و عترتی و لن یتفرّقا حتّی یردا علیّ الحوض. أخرجه ابن عقدة من حدیث عروة بن خارجة، عن فاطمه ابنة علی،عنها به.و أخرجه جعفر بن محمّد الرزّاز عنها بلفظ: سمعت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم فی مرضه الذی قبض فیه یقول،و قد امتلأت الحجرة من أصحابه:أیها النّاس! یوشک أن أقبض قبضا سریعا فینطلق بی و قد قدّمت إلیکم القول معذرة إلیکم،ألا إنّی مخلّف فیکم کتاب ربّی عز و جلّ و عترتی،أهل بیتی.ثمّ أخذ بید علیّ فرفعها فقال:هذا علیّ مع القرآن و القرآن مع علیّ لا یفترقان حتّی یردا علیّ الحوض فأسألهما ما خلّفت فیهما].

و علامه سمهودی از أکابر محقّقین أعلام و أماثل منقّدین عالیمقام نزد سنیه می باشد.نبذی از محامد وافره و محاسن کاثره و معالی باهره و مدائح زاهرۀ او از «ضوء لامع»شمس الدّین سخاوی و ذیل آن از جار اللّه محمّد بن عبد العزیز بن فهد مکی و«عجالة الراکب و بلغة الطالب»عبد الغفار بن ابراهیم العکی العدثانی و«نور سافر فی أخبار القرن العاشر»عبد القادر بن شیخ بن عبد اللّه العیدروس الیمنی و«سبل الهدی و الرّشاد»محمّد بن یوسف شامی و«وسیلة المآل»أحمد بن الفضل بن محمّد با کثیر المکّیّ و«صراط سوی»محمّد بن محمّد بن علی الشّیخانی القادری»و«جذب القلوب»شیخ عبد الحقّ الدّهلوی و«بلغة المسیر»إبراهیم بن حسن الکردی و«کفایة المتطلّع»تاج الدّین الدّهّان المکّی و«تنضید العقود السّنیّة»رضی الدّین محمّد بن علی الشّامی و«نواقض»و«إشاعه»محمّد

ص: 174

ابن عبد الرّسول البرزنجی و«مفتاح النّجاء»مرزا محمّد بن معتمد خان البدخشی و«بدر طالع» محمّد بن علی الشّوکانی و«ذخیرة المآل»أحمد بن عبد القادر العجیلی و«إیضاح لطافة المقال» فاضل رشید و«إزالة الغین»حیدر علی معاصر؛بر متتبّع خبیر واضح و مستنیرست.در این جا اکتفاء بر عبارت«ضوء لامع»و ذیل آن می رود.

سخاوی در«ضوء لامع»گفته:[علیّ بن عبد اللّه بن أحمد بن أبی الحسن علی بن عیسی بن محمّد بن عیسی نور الدّین أبو الحسن بن الجمال الحسنی السّمهودی القاهری الشّافعی،نزیل الحرمین و الماضی أبوه و جدّه یعرف بالشّریف السّمهودی.ولد فی صفر سنة أربع و أربعین و ثمان مائة بسمهود و نشأ بها فحفظ القرآن و«المنهاج»و لازم والده حتّی قرأه علیه بحثا مع شرحه للمحلّی و«شرح البهجة»لکنّ النّصف الثّانی منه سماعا و«جمع الجوامع»و غالب«ألفیّة ابن مالک»بل سمع علیه جلّ البخاریّ و«مختصر مسلم»للمنذری و غیر ذلک.و قدم القاهرة معه و بمفرده غیر مرّة أوّلها سنة ثمان و خمسین و لازم أوّلا الشّمس الجوجری فی الفقه و أصوله و العربیّة،و کان مما قرأ علیه جمیع «التّوضیح»لابن هشام و«الخزرجیّة»مع الحواشی الابشیطیّة و شرحه للشّذور و الرّبع الأول من«شرح البهجة»للولیّ و شرح شیخه المحلّی«المنهاج»قراءة لأکثره و سماعا لسائره مع سماع غالب شرح شیخه أیضا لجمع الجوامع،بل قرأ بعضهما علی مؤلّفهما مع سماع دروس من الروضة علیه بالمؤیّدیة.

و أکثر من ملازمة المناوی،و کان ممّا أخذه عنه تقسیم«المنهاج»مرّتین بفوت مجلس او مجلسین فی کلّ منهما لکنّه تلفّق له منهما معا و«التّنبیه»و«الحاوی»و «البهجة»بفوت یسیر فی کلّ منهما،و جانبا من«شرح البهجة»و من«شرح جمع الجوامع» کلاهما لشیخه و قطعة من حاشیته علی أوّلهما،و ممّا کتبه علی«مختصر المزنی»فی درس الشّافعی و علی«المنهاج»فی درس الصّالحیّة و ممّا قرأه علیه بحثا قطعة من«شرح ألفیّة العراقی»و من«بستان العارفین»للنّووی.و بجامع عمرو جمیع«الرّسالة» للقشیری،و سمع علیه«المسلسل»بشرطه،و البخاری مرارا بأفوات،و قطعة

ص: 175

من مسلم و من«مختصر جامع الأصول»للبارزی،و من آخر«تفسیر البیضاوی».

و ألبسه خرقة التّصوّف و قرأ علی النّجم ابن قاضی عجلون بعض تصحیحه للمنهاج و علی الشّمس البامی قطعة من«شرح البهجة»مع حضور تقاسیمه فی«المنهاج» و علی الزّین زکریا«شرح المنهاج الأصلی»للأسنائی و غالب شرحه علی«منظومة ابن الهائم»فی الفرائض.و علی الشمس الشروانی«شرح عقائد النّسفی»للتفتازانی،بل سمعه علیه ثانیة و غالب«شرح الطوالع»للأصفهانی.و سمع علیه الإلهیّات بحثا بمکّة و قطعة من«الکشّاف»و غالب مختصر سعد الدین علی«التلخیص»و شیئا من «المطوّل»و من العضد شرح ابن الحاجب و من«شرح المنهاج الأصلی»للسّیّد العبری و غیر ذلک.

و حضر عند العلم البلقینی من دروسه فی قطعة الأسنائی و عند الکمال إمام الکاملیّة دروسا و ألبسه الخرقة و لقّنه الذّکر و قرأ«عمدة الأحکام»بحثا علی السّعد ابن الدّیری و أذن له فی التّدریس هو و البامیّ و الجوجریّ،و فیه و فی الإفتاء الشّهاب الشّارمساحیّ بعد امتحانه له فی مسائل و مذاکرته معه،و فیهما ایضا زکریّا، و کذا المحلیّ و المناویّ،و عظم اختصاصه بهما،و تزاید مع ثانیهما بحیث خطبه لتزویج سبطته،و قرّره معیدا فی الحدیث بجامع طولون،و فی الفقه بالصّالحیّة و أسکنه قاعة القضاء بها و عرض علیه النّیابة فأبی،ثمّ فوّض إلیه عند رجوعه مرّة إلی بلده مع القضاء حیث حلّ النّظر فی أمر نوّاب الصّعید و صرف غیر المتأهّل منهم فما عمل بجمیعه.

ثمّ إنّه استوطن القاهرة مع توجّهه لزیارة أهله أحیانا إلی أن توجّه للحجّ و معه والدته فی ذی القعدة سنة سبعین فی البحر و کاد أن یدرک الحجّ فلم یمکن،و جاور سنة إحدی بکمالها و کنت هناک فکثر اجتماعنا،و کتب بخطه مصنّفی«الابتهاج» و سمعه منّی،و کذا سمع منّی غیره من تصانیفی،و کان علی خیر کبیر و فارقته بملّة بعد أن حججنا.ثم توجه منها إلی طیبة فقطنها من سنة ثلاث و سبعین و لازم و هو فیها الشّهاب الأبشیطیّ و حضر دروسه فی«المنهاج»و غیره و سمع علیه جانبا من«تفسیر

ص: 176

البیضاوی»و من«شرح البهجة»للولیّ و بحث علیه«توضیح»ابن هشام.بل قرأ علیه من تصانیفه شرحه لخطبة«المنهاج»و حاشیته علی«الخزرجیة»،و أذن له فی التّدریس و أکثر من السماع هناک علی أبی الفرج المراغی،بل قرأ علی العفیف عبد اللّه ابن القاضی ناصر الدّین ابن صالح أشیاء بالأجائز.و ألبسه خرقة التّصوّف بلباسه من عمر الأعرابی.

و کذا کان سمع بمکّة علی کمالیّة ابنة محمّد بن أبی بکر المرجانی و شقیقها الکمال أبی الفضل محمّد و النجم عمر بن فهد،فی آخرین.و بالقاهرة علی من سوی من تقدّم ختم البخاری مع ثلاثیّاته بقراءة الدّیمی علی من اجتمع من الشّیوخ بالکاملیّة.بل قرأ علی النّجم عبد الرّزّاق فی منیة ابن خصیب شیئا من«الموطّأ»و من«الشّفاء»،و أجاز له جماعة و لم یکثر من ذلک.

و صاهر فی المدینة النّویّة بیت الزّرندی،فتزوّج أخت محمّد بن عمر بن المحبّ و لها محرمیّة بالنّجم ابن یعقوب ابن أخی زوجها،ثمّ فارقها و تزوّج أخت الشّیخ محمّد المراغی ابنة شیخه أبی الفرج و فارقها بعد مدّة بعد موت أخیها و انتفع به جماعة من الطلبة فی الحرمین،و صنّف فی مسئلة فرش البسط المنقوشة ردّا علی من نازعه و قرضه له أئمّة القاهرة،و کذا عمل للمدینة النّبویّة تاریخا تعب فیه،قرّضه له کاتبه و البرهان ابن ظهیرة و قرئ علیه بعضه بمکّة،و کذا ألّف غیر ما ذکر و من ذلک«حاشیة علی الإیضاح النّووی»فی المناسک،و التمس من صاحبنا النّجم بن فهد تخریج شیء ممّا تقدّم سماعه له ففعل و عظّمه فی الخطبة و زاد،و مات قبل إکماله فبیّضه ولده متمّما لما أمکنه فیه.

بسعایته بسدّ السّرداب المواجه للحجرة الشریفة و المتوصّل منه الدّور العسّ، لما کان یحصل فیه من الفساد مع معاکسة ابن الزّمن له فیه،و کانت المصلحة فی سدّه.

و شهد موت ابن العماد،ثمّ سافر لزیارة أمّه،فما کان بأسرع من موتها بعد لقائه لها.ثمّ توجّه فزار بیت المقدس،و عاد إلی القاهرة،ثمّ إلی المدینة،ثمّ إلی مکّة،فحجّ،ثمّ رجع إلی المدینة مستوطنا مقتصرا علی إماء و ابتنی له بیتا و لقیته فی کلا الحرمین غیر مرّة و غبطته علی استیطانه المدینة و صار شیخها قلّ أن لا یکون أحد من أهلها لم یقرأ علیه،و استقربه الأشرف بعنایة البدری أبی البقاء فی النّظر علی المجمع لمدرسته و ما به من الکتب الّتی أوقفها فیه و صار المتکلّم فی مصارف المدرسة المزهریّة فیها مع الصّرف له من الصّدقات الرّومیّة کالقضاة،و ذلک مائة دینار،و ربّما تنقص، و ما اضیف إلیه من التدریس ممّا وقفه ملک الرّوم و انقیاد الأمیر داود بن عمر له فی صدقاته لأهل الحرمین حین حجّ و بعده،بل اشتری من أجله کتبا وقفها،و کذا انقاد له ابن جبر و غیره فی أشباه هذا لما تقرّر عندهم من علمه و تدیّنه،و مع ذلک فهو یتکسّب بالبیع و الشّراء بنفسه و بمندوبه،و ربّما عامل الشّریف أمیر المدینة.

و بالجملة،فهو إنسان فاضل مفنّن متمیّز فی الفقه و الأصلین،مدیم للعمل و الجمع و التّألیف،متوجّه للعبادة و للمباحثة و المناظرة،قویّ الجلادة علی ذلک،طلق العبارة فیه،مغرم به مع قوّة نفس و تکلّف خصوصا فی مناقشات لشیخنا فی الحدیث و نحوه.

و ربّما أدّاه البحث إلی مخاشنة مع المبحوث معه و قد ینتهی فی ذلک لما لا یلیق بجلالته و یتجرّأ علیه من لم یرتق لوجاهته،و لو أعرض عن هذا کلّه لکان مجمعا علیه.و علی کل حال فهو و زید هناک فی مجموعه و لأهل المدینة به جمال.و الکمال للّه.و لا زالت کتبه ترد علیّ بالسّلام و طیب الکلام و فی ترجمته من«تاریخ المدینة»و«التاریخ الکبیر» و«المعجم»زیادة علی ما هنا من نظم و غیره.و ممّا کتبته عنه من نظمه:

ألا إنّ دیوان الصّبابة قد صبا بما صبّ من حسن الصّناعة إذ سبا

نفوسا سکاری من رحیق شرابه و ألحاظ صبّ من صبابته صبا].

و جار اللّه بن فهد هاشمی مکی در«ذیل ضوء لامع گفته»:[أقول:

ص: 178

و بعد المؤلّف عاش نحو عشر سنین و صار مجمعا علیه فیما یقوله و یؤلّفه و اجتمعت به رفقة والدی فی عام تسع و تسعمائة بالمدینة،و سمعت علیه تاریخه«الوفا»و فتاواه المجموعة و غیرهما من کتب الحدیث،و أجاز لی روایتها فاغتبطت بها ثمّ عدت لبلدی فبلغنی أنه مرض بحمی قویّة یومین و أسکت فی ثانیهما،و مات فی الثّالث یوم الخمیس ثامن عشری ذی القعدة عام إحدی عشرة و تسعمائة،و صلّی علیه بالرّوضة عصر یومه و وقف بجنازته إمام حجرة جدّیه و دفن بالبقیع خلف قبة الإمام مالک رضی اللّه عنه و رحمهما و لم یخلف بالمدینه مثله]انتهی.

فهذا السمهودی علاّمتهم البارع فی النّقد و التحقیق،و حجّتهم السّابق فی السّبر و التّدقیق،قد روی هذا الحدیث السّافر الأنیق،الزّاهر الرّشیق المؤتلق البریق،الملتمع الشریق،فأورده بطرق عدیدة مونقة کلّ التأنیق،و ساقه بسیاقات سدیدة منسّقة کلّ التّنسیق،فیا له من متبحّر أجری للنّاهل العطشان أنهرا ذوات تدفیق،و أعظم به من متهمّر أنار علی الهائم الحیران شرکا ذوات تطریق،فطوبی لمن نهج منهج الإیقان بالإمعان و التّحدیق،و سلک مسلک الإدغان بمساعدة التّوفیق و آثر من الرشد واضح الجدد و لا حب الطریق،و جانب فیه مشی الأخرق و سار سیر الرّفیق، و الویل لمن هاجر من الإدلاء کلّ حازم أفیق،و نابذ من الهداة کلّ حادب شفیق،و اختار من العمی کلّ فجّ عمیق،و آثر من الرّدی کلّ مرمی سحیق.

و این کلمه را به سه نوبت تکرار فرمودند.ازینجا مستفاد شد که تعظیم و محبّت ایشان واجب باشد و رعایت حقوق ایشان لازم.و نیز چون فرموده اند که اگر بر أهل بیت دست زنند هرگز گمراه نگردند،پس أمر فرمودند باقتدای ایشان و مراد از اهل بیت کسانی اند که صدقه بر ایشان حرام باشد]انتهی.

و نهایت جلالت مرتبت و غایت نبالت منزلت ابن روزبهان،نزد أجلّه و أعیان سنّیّه بر ناظر«ضوء لامع»شمس الدّین سخاوی و«إیضاح»و«غرّة الرّاشدین» فاضل رشید و«منتهی الکلام»مولوی حیدر علی معاصر؛واضح و ظاهرست، و قد سبق بیان ذلک فی مجلّد حدیث الطّیر بالتّفصیل،بحمد اللّه المنعم المفضل المنعم المنیل.

فهذا فضلهم الفاضل،و کابرهم المناضل،و بارعهم المحنّک البازل،و جذیلهم المحکّک الجازل،قد روی هذا الحدیث الحابس علی الهدی و الآزل،و أثبته بالبیان الخارم للزّیغ و الخازل،فمن آل إلی الصّواب فهو الطّافر الباذل،و من مال إلی التّباب فهو الخاسر الخاذل،و اللّه ولیّ التّوفیق فی کلّ سهل و عاضل،و هو المیسّر للغلاب علی کلّ مناضل ناضل.

«القاموس»:کلّ شیء نفیس مصون.قال:و منه الحدیث«إنّی تارک فیکم الثّقلین کتاب اللّه و عترتی»و هو بکسر المهملة و سکون المثنّاة الفوقیّة.و الأخذ بهذا الحدیث أحری].

و نیز در«مواهب لدنیّه»گفته:[

و أخرج أحمد عن أبی سعید معنی حدیث زید بن أرقم السّابق مرفوعا بلفظ «إنّی اوشک أن ادعی و أجیب،و إنّی تارک فیکم الثّقلین کتاب اللّه و عترتی أهل بیتی و إنّ اللّطیف الخبیر أخبرنی أنّهما لن یفترقا حتّی یردا علیّ الحوض،فانظروا ما تخلفونی فیهما». و عترة الرّجل،کما قاله الجوهریّ:أهله و نسله و رهطه الأدنون،أی الأقارب].

و علامه قسطلانی از أجلّۀ علمای مشاهیر،و أماثل کملای نحاریر نزد سنّیّه بوده،محامد مبهرۀ و محاسن مزهرۀ او بر متتبّع«ضوء لامع»شمس الدّین سخاوی و ذیل آن از جار اللّه بن عبد العزیز بن فهد هاشمی و«منن کبری»و«لواقح الأنوار» عبد الوهّاب بن أحمد بن علی الشّعرانی و«نور سافر»عبد القادر بن شیخ بن عبد اللّه العیدروس الیمنی و«مقالید الأسانید»أبو مهدی عیسی بن محمّد الثّعالبی و«سمط مجید»شیخ أحمد بن محمّد قشاشی و«کفایة المتطلّع»تاج الدین الدّهّان المکّی و «بدر طالع»محمّد بن علی الشّوکانی الصّنعانی و«بستان المحدّثین»خود شاه صاحب و«إتحاف النّبلاء»مولوی صدیق حسن خان؛معاصر ظاهر و باهرست.بنابر اختصار،در این جا بر بعض عبارات اقتصار می شود.

محمد بن علی بن محمد الشوکانی الصّنعانی در«بدر طالع»گفته:[أحمد ابن محمّد بن أبی بکر بن عبد الملک بن الزّین أحمد بن الجمال محمّد بن الصّفی محمّد بن المجد الحسین بن التّاج علی القسطلانی الأصل المصریّ الشّافعیّ،و یعرف بالقسطلانی، ولد لثانی عشر ذی القعدة سنة 851 بمصر،و نشأ بها فحفظ القرآن و«الشّاطبیّتین»و نصف الطیّبة الجزریّة»و«الوردیّة»فی النّحو و تلی السّبع علی السّراج عمر بن قاسم الأنصاری الشّناوی و بالثّلاث إلی:و «قالَ الَّذِینَ لا یَرْجُونَ لِقاءَنَا» علی الزّین عبد الغنیّ الهیثمی،و بالسّبع ثمّ بالعشر فی ختمتین علی الشّهاب بن أسد،و أخذ القرآن(القراءات.ظ)

ص: 181

من جماعة أیضا.و أخذ الفقه علی الفخر المقسمی تقسیما و الشّهاب العبادی،و قرأ ربع العبادات من«المنهاج»و من البیع و غیره من«البهجة»علی الشّمس البامی، و قطعة من«الحاوی»علی البرهان،و من أوّل«حاشیة الجلال البکری علی المنهاج» إلی أثناء النّکاح بفوات فی أثنائها علی مؤلّفها.و سمع مواضع من«شرح الألفیّة»و سمع علی الملتوتی و الرّضی الأوجاقی و السّخاوی.و قرأ«صحیح البخاری»بتمامه فی خمسة مجالس علی الشّاوی.و قرأ فی الفنون علی جماعة.ثمّ حجّ غیر مرّة،و جاور سنة أربع و ثمانین ثمّ جاور مجاورة اخری فی سنة أربع و تسعین،و سمع بها عن جماعة، و جلس للوعظ بالجامع العمری،و کان یجتمع عنده جمّ،ثمّ جلس بمصر شاهدا رفیقا لبعض الفضلاء و بعده تجمّع و کتب بخطّه لنفسه و لغیره أشیاء،بل جمع فی القراءات «العقود السّنیّة فی شرح المقدّمة الجزریّة»فی التّجوید و«الکنز فی وقف حمزة و هشام علی الهمز»و«شرحا علی الشّاطبیة»وصل فیه إلی الإدغام الصّغیر و زاد فیه زیادات ابن الجزری مع فوائد غریبة لا توجد فی شرح غیره.و کتب علی«الطّیبة» قطعة مزجا و علی«البردة»مزجا أیضا سمّاه«مشارق الأنوار المضیئة فی مدح خیر البریّة» و«تحفة السّامع و القاری بختم صحیح البخاری».

و من مؤلّفاته المشهورة شرح البخاری المسمّی«إرشاد السّاری علی صحیح البخاری»فی أربع مجلّدات،و«شرح صحیح مسلم»مثله و لم یکمل،و«المواهب اللّدنیّة بالمنح المحمدیّة»و کان متعفّفا جیّد القراءة للقرآن و الحدیث و الخطابة، شجیّ الصّوت،مشارکا فی الفضائل،متواضعا متودّدا،لطیف العشرة،سریع الحرکة مع کثرة أسقامه.و اشتهر بالصّلاح و التّعفّف علی طریق أهل الفلاح.

قال الشّیخ جار اللّه بن فهد:و لمّا اجتمعت به فی الرّحلة الاولی أجازنی بمؤلّفاته و مرویّاته،و فی الرّحلة الثّانیة عظّمنی و اعترف لی بمعرفة فنّی و تأدب معی و لم یجلس علی مرتبته بحضرتی،فاللّه یزید فی إکرامه و یبلغه غایة مرامه.

قال:ثمّ بلغنی فی رحلته إلی الشّام أنّه مات فی لیلة الجمعة سابع المحرّم سنه 923،و صلّی علیه بعد الجمعة بالجامع الأزهر،و دفن بالمدرسة جوار منزله

ص: 182

تغمّده اللّه برحمته].

فهذا القسطلانی نابههم الفائز الجلیل المکانة،و ناقدهم المتّصف بعظیم الرّزانة،قد روی هذا الحدیث الشّریف الّذی أظهر اللّه سلطانه،و آثر هذا الخبر الّذی أنار برهانه،فواها لمن دری شانه،و طوبی لمن عرف مکانه،و سقیا لمن أسّس بنیانه،و رعیا لمن رصّص أرکانه،و الویل لمن أنطق فیه بالباطل لسانه،و عقد علی الدّخل فیه جنانه،فأثار من الصّدر أضغانه،و أسعر من الحقد نیرانه.

قال العلماء:سمیّا ثقلین لعظمهما و کبر شأنهما،و قیل:لثقل العمل بهما.

قوله:«و لکنّ أهل بیته من حرم الصّدقة».قال النّوویّ:و هو بضمّ الحاء و تخفیف الرّاء،و المراد بالصّدقة الزّکاة و هی حرام علی بنی هاشم و بنی المطّلب،و قال مالک:بنو هاشم فقط،و قیل:بنی قصی،و قیل:قریش کلّه.قوله:و من أهل بیته یا زید؟ أ لیس نساؤه من أهل بیته؟(قال:نساءه من أهل بیته.صح.ظ)و لکنّ أهل بیته من حرم الصّدقة بعده قال؟و من هم؟قال:آل علیّ و آل عقیل،إلی آخره.و فی روایة اخری لمسلم أیضا بعد الرّوایة الاولی فقلنا:من أهل بیته؟نساؤه؟قال:لا،و ایم اللّه!إنّ المرأة تکون مع الرّجل العصر من الدّهر ثمّ یطلّقها فترجع إلی أهالیها(أبیها.ظ)و قومها.أهل بیته أصله و عصبته الّذین حرموا الصّدقة بعده.قال النّوویّ:فی هذه الرّوایة دلیل علی إبطال قول من قال قریش کلّها فقد کان فی نسائه قرشیّات و هنّ عائشة و حفصة و أمّ سلمة و سودة و أمّ حبیبة.و امّا قوله فی الرّوایة الأولی:نسائه من أهل بیته،و قوله فی الرّوایة الثّانیة لا فهاتان ظاهرهما التّناقض.قال النّوویّ:و المعروف فی معظم الروایات فی غیر مسلم أنّه قال:نساؤه لیس(لسن.ظ)من أهل بیته،فتناول الرّوایة الاولی علی أنّ المراد أنهنّ من أهل بیته الّذین یساکنونه و یعولهم و أمر باحترامهم و إکرامهم و سمّاهم ثقلا و وعظ فی حقوقهم فنساؤه یدخلن فی هذا کلّه و لا یدخلن فیمن حرم الصّدقة،و قد أشار إلی هذا فی الرّوایة الأولی بقوله:نساؤه من أهل بیته و لکنّ أهل بیته من حرم الصّدقة فاتّفقت الرّوایات،و اللّه أعلم].

و شمس علقی از معاریف علماء عظام و مشاهیر نبهای فخام سنّیّه است.

شهاب الدین أحمد خفاجی در«ریحانة الألبّاء»گفته:[و من بیوت العلم بالقاهرة:العلاقمة.فمنهم:شیخنا العلاّمة إبراهیم العلقمیّ و أخوه شمس الملّة و الدّین.

أمّا الشّمس صاحب«الکوکب المنیر فی شرح جامع الصّغیر»فشیخ الحدیث فی القدیم و الحدیث،لم تزل سحب إفاداته فی ریاض الفضل ذوارف حتّی صار و هو العلم المفرد من أعرف المعارف،فهو هضبة مجد و فی التّقی جوهر فرد،قد تحلّی بخدمة الجلال السیوطی کمالا،و رقی إلی سماء المعالی فازداد جمالا].

ص: 184

و شیخ أحمد بن محمد المقری در«فتح المتعال فی مدح النّعال»گفته.

[و قد سلم ما ذکره(1) رحمه اللّه من ذلک الشّیخ الإمام الحافظ العلقمی فی حاشیته علی«الجامع الصّغیر فی أحادیث البشیر النّذیر»إذ قال:

ورد أنّ طول نعل رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم شبر و إصبعان و عرضهما ممّا یلی الکعبین سبع أصابع و بطن القدم خمسة و فوقها ست و رأسها محدّد و عرض ما بین القبالین إصبعان،انتهی و هو عین ما فی«الألفیة» لأنّه رحمه اللّه أتی بمثل ما فی الألفیة و سلمه و ناهیک به].

و مصطفی بن عبد اللّه القسطنطینی در«کشف الظنون»در ذکر شروح «جامع صغیر»گفته:[منها-شرح الشیخ شمس الدین محمّد بن العلقمی الشّافعی تلمیذ المصنّف،المتوفی سنه 929 تسع و عشرین و تسعمائة.و هو شرح بالقول فی مجلّدین و سمّاه«الکوکب المنیر»لکنّه ترک أحادیث بلا شرح لکونها غیر محتاجة إلیه.

قال:حیث أقول:شیخنا،فمرادی المصنّف.و حیث أقول:فی الحدیث:علامة الصّحة أو الحسن،فمن تصحیح المؤلّف برمز صورته«صح»أو«ح»بخطّه.و حیث أقول:و کتبا، فالمراد بهما السّیّد الشّریف یوسف الأرسونی و ابن مغلطائی(مغلتای.ظ)انتهی.

فهذا العلقمی کابرهم المفخّم،و ماجدهم المعظّم،و بارعهم المکرّم،و سابقهم المقدّم،قد أثبت هذا الحدیث الشریف المسدّد المقوم،المزوی بسنائه علی الدّرّ المنظّم،فلقم المنکر بن بالحجر و ألقم،و جرع الجاحدین أمرّ من طعم العلقم،فلا ینحرف عن لقم الحقّ إلاّ من ألف الغیّ فکسر دینه و ثلم،و لا ینقصف فی مجهلة الباطل إلاّ من ترک الصّدق فمشی بآذان النّعام المصلم.

و هم أهل بیتی لن یفترقا حتّی یردا علیّ الحوض. أورده الثعلبیّ و ذکر الإمام أحمد بن حنبل فی مسنده بمعناه].

و عبد الوهاب بخاری از أکابر علمای عظام و أجلّۀ عرفای فخام سنّیّه بوده، شطری از محامد مبهرۀ أحلام و نبذی از مفاخر مطربۀ أعلام او شیخ عبد الحق دهلوی در«أخبار الأخیار»و سید محمّد بخاری در«تذکرة الأبرار»آورده،بنابر ایجاز و اختصار بعضی از آن از«تذکرة الأبرار»منقول می شود.

سید محمد بخاری در صدر«تذکرة الأبرار»گفته:[این وامانده از مطالب و مقاصد که بکرم إلهی و فیض نامتناهی از أصل فطرت و أیّام صبا إلی یومنا هذا بمحبّت و مودّت اهل بیت کرام و سادات عظام مجبول و مفطورست خواست که بحکم«من أحبّ شیئا أکثر ذکره»بمناقب و مفاخر و محامد و مآثر این گروه با شکوه،رطب اللّسان باشد،و چون نهایت غلامی و اعتقاد بحضرت عالیۀ متعالیه،تاج الأولیاء العارفین، سیّد الأتقیاء و الواصلین،وارث علوم الأنبیاء و المرسلین،ناظم امور المؤمنین،بحر العلوم و الحقائق،مستخرج الحکم بالدّقائق،جامع جوامع الکمالات،محیی مراسم الخیرات معدن أنوار التّوفیق،مخزن أسرار التحقیق،المخصوص بعون اللّه الباری،قطب الأقطاب حاجی عبد الوهاب بخاری قدس سرّه دارد؛بخاطر شکسته ریخت که أحوال خلف و سلف حضرت ایشان نگارد]إلخ.

و نیز سید محمد بخاری در مقالۀ أولی از«تذکرة الأبرار»گفته:[ذکر زبدة الأقطاب حاجی عبد الوهّاب.ولادت با سعادت آن حضرت در سال هشتصد و شصت و نه هجریّه که شمار«یا خیر اولیا»موافق آنست بوده،آیات عظمت و أمارات جلالت از جبین نورآگین ایشان چون آفتاب تابان می تافت،قبولی عظیم و تصرّفی قویم داشتند،و علماء وقت و طلبۀ روزگار را بجناب آن حضرت بازگشت می بود،و سیّد الطرفین بودند].

إلی أن قال بعد ذکر نسبه و بیان سلسلة خرقته و خلافته[از مبدء حال تا منتهای کمال صحبت با مشایخ کبار بوده و همیشه در افاده و استفاده می بودند تا بنهایت کمال

ص: 186

و تکمیل رسیده بهدایت و ارشاد مشغول گشتند،روزی در ملتان در مجلس وعظ پیر خود شیخ صدر الدّین نشسته بودند ازو شنیدند که دو نعمت عظمی در دنیا موجودست که (بهترین.صح.ظ)جمیع نعمتهاست،یکی:تلاوت قرآن مجید که حق تعالی بیواسته بدان متکلم ست و مردم آن را در نمی یابند.دوم:طواف حرمین شریفین که وجود مبارک مصطفی صلعم در آن أمکنۀ شریفه بصفت حیات موجودست و خلق از آن غافل است.شنیدن این سخن همان بود و اختیار سفر حجاز همان هر چند اهلیّت ایشان که صبیّه شیخ صدر الدّین بوده هم در آن أیّام در عقد نکاح ایشان آمده منع نمود فائده نداد والدۀ ماجدۀ وی نیز از شیخ التماس کرد که هنوز از کدخدائی ایشان بیش از چهار ماه نشده است و عزم سفر دور دراز دارند،اگر ازین عزیمت بازآیند بعد از چند گاه دیگر روند مناسب می نماید.شیخ فرمود:معاذ اللّه!من ایشان را برای دختر خود از راه حقّ باز دارم،پس براه خشکی شرف زیارت پیغمبر صلعم دریافته بوطن أصلی مراجعت نموده بدیپالپور رسیدند شیخ را درنیافتند که از عالم رحلت فرموده بود و سفر آخرت گزیده بسیار غمگین شدند،شبی در واقعه دیدند که شیخ می فرماید که:ای فرزند!بدهلی رو آنجا وطن گیر که مرشد ظاهری و پیر صحبت تو آنجاست!ترا ازو نعمتها خواهد رسید!بحکم این اشارت بدهلی آمده سلطان سکندر لوی را نسبت بایشان اخلاص درست پدید آمد شرائط تکریم و تعظیم بجا آورد و از آداب نیازمندی دقیقۀ نامرعی نمی داشت].

إلی أن قال بعد ذکر طرف من أحواله:[ایشان را بار دیگر از دهلی قصد زیارت حرمین دریافت نموده،شیخ محمّد مشایخ را بجای خود نشانده متوجّه أماکن شریفه شدند و بار دیگر باین سعادت رسیده بحکم بشارت نبوی صلعم بدهلی بازگشتند،این بار ایشان را در مدینه اختیار وطن دامنگیر شده بود،روزی از روضۀ آن سرور صلعم آوازی شنیدند که:«یا ولدی!رح إلی الهند و سلّم ابنیک!».و هم درین بار، بالهامات ربّانی و بشارات نبوی صلعم مشرّف گشتند،یکی بتزویج فاطمه بنت عبد اللّه که از سلطانزاده های روم بود ترک سلطنت خود نموده در مدینه سکونت داشت و

ص: 187

بدولت درویشی قناعت کرده نفائس عمر را در آن مکان شریف در صحبت درویشان و خدمت ایشان بسر می برد،ویرا نیز در آن معامله صورت ایشان نموده بودند و بشارت داده که صبیّۀ خود را در عقد مناکحت ایشان درآورده.دوم:بقدوم ولدین صالحین و تسمیۀ یکی بمزّمل و دیگری بمدثّر با آنکه،شاه حلال شیرازی و شیخ محمّد حسن خیالی را در مکّه مکرّمه می بودند با خود بدهلی برند و این هر دو عزیز را اگر چه مرید جای دیگر بودند نسبت محبّت و اخلاص بایشان بود و از ایشان بهرۀ تمام و نصیب تام داشتند.و ایشان را در علم حال و مقام تصوّف و حدیث و تفسیر مصنّفات بسیارست،از آن جمله:«تفسیر أنوری»ست که معانی أکثر آیات قرآنی را بنعت رسول صلعم و ذکر وی ارجاع نموده اند و بسیاری از دقائق عشق و أسرار محبّت در آنجا درج کرده،لختی در بیان آنکه حقیقت مشاهده در بیان نیاید و در گفتگو نمی گنجد می نویسد.«یا هذا!إنّی کنت لیلة فی خدمة مرشدی رئیس عقلاء المجانین عبد اللّه بن یوسف الفرشی و کان یعلّمنی ممّا علّمه اللّه.فلمّا انتهی إلی کیفیة المشاهدة قال:إنّ هذا العلم لا یدخل فی تقریر،و المرید إذا حصّل و استرشد یرشد.و قال ذلک لأنّ للقلوب فی کونها وعاء لأحوال متفاوتة لا یوجد قلبان متّفقان فی وجدان ثمرات الأحوال أصلا،فکلّ قلب له لذّة غیر لذة قلب غیره».آغاز این تفسیر در سنه نهصد و پانزدهم سال هجری أوائل ربیع الثانی بود و تمامی آن در همان سال هفدهم شهر شوال، فکان بین الشّروع و الإتمام ستّة أشهر و عدد من الأیام،و رساله ایست در شمائل نبی و قصائد عربی در لغت وی صلعم از شیخ عبد العزیز قدّس سرّه که از عزیزان سلسلۀ چشت بود و عوارف را پیش ایشان سند کرد.نقلست که در أیّام تحریر«تفسیر أنوری»از جمیع لباس الشأن و از قلم و کاغذ و سیاهی بوی مشک می آمد و أکثر آن را در حالت استغراق نوشته اند و خدمت مخدومی عبد الحقّ در«تاریخ دهلی»هم از شیخ عبد العزیز نقل می کند که روزی در خدمت ایشان سبق می خواندم،درین أثنا متوجّه مرقد شریف شاه شدند،چون نزدیک روضه شریفه

ص: 188

او رسیدند مرا بیرون در نشانده و خود درون در آمده مشغول مراقبه گشتند،دیر شد که بر نیامد نظر درون انداختم دیدم که صورتی جمیل از قبر برآمده ست و ایشان تملّقات غریبه و تعشّقات عجیبه دارند!از صورت این معامله بی اختیار صیحه زدم که باعث احتجاب آن صورت شد!ایشان برخاستند و دست مرا گرفتند و گفتند بیایید میان،شیخ عبد العزیز برخیزید بخانه رویم هوای بارانست مبادا کتابها که بیرون خانه داشته آمده ام تر شوند.نقلست که ایشان را مرتبه ثانی از مکّه بدهلی اتّفاق مراجعت افتاد،در أثناء راه عمّان را طوفانی عظیم و شورشی سخت پیدا شد و نزدیک آمد که کشتی غرق شود،مردانی که بارها سفر دریا دیده بودند بر خود بلرزیدند و دست از جان شسته از حیات نومید گشتند،ایشان در آن حال بتلاوت مشغول بودند غباری بر دل ایشان ننشست و گرد فتوری بر دامن ایشان راه نیافت.أهل کشتی التماس دعا کردند،فرمود:من از حضرت رسالت پناه صلعم أمانت سلام بدو فرزند دارم و بقدوم دو فرزند صالح مبشّرم و هنوز أمانت سلام بآن دو فرزند نرسانیدم و آن دو فرزند دیگر بوجود نیامده اند سلامت خواهم رفت و کشتی را آسیب نخواهد رسید.زمانی نگذشت که طوفان فرو نشست و کشتی بسلامت ماند!].

إلی أن قال بعد نقل شطر من خوارقه:[وفات ایشان در سال نهصد و سی و دو که عدد«شیخ حاجی»موافق آنست واقع شد و همان روز که پادشاه بابر بدهلی درآمد، و کان یوم الاستفتاح جمعة کان أو سبتا،مزار ایشان در جوار مقبرۀ متبرّکۀ شاه عبد اللّه قرشی ست،عمر شریف ایشان شصت و سه سال بود].

فهذا عبد الوهاب البخاری بارعهم النّحریر،و عارفهم الخبیر،المفسّر عندهم للکتاب العزیز أحسن تفسیر،الموشی کلامه بأزین توشیة و تحبیر،المخصوص لدیهم بالکرامة الباهرة أوان التّحریر و التّسطیر،المعطّر علی ما یقولون بأکمل التّعبیق و التّعطیر،قد روی هذا الحدیث المشرق المنیر المزهر المستنیر،فأورده فی تفسیر آیة المودّة،إرشادا للنّاظر البصیر،و عزّی تخریجه إلی جهبذیه إفحاما لکلّ مستریب منبر بالنّکیر،فلا یصدف عن الإیقان به إلاّ الجاحد الغریر،و لا ینکبّ

ص: 189

عن الإذعان له إلاّ المنکر الضّریر،و اللّه الواقی عن زیغه القائد إلی السّعیر؛و هو الصّائن بلطفه عن الصّغو إلیه فی هذا التغریر.

زید بن أرقم عن النبیّ صلی اللّه علیه و سلّم أنّه قال: إنّی تارک فیکم کتاب اللّه و أهل بیتی،أذکّرکم اللّه فی أهل بیتی،قیل لزید بن أرقم؟فمن أهل بیتی(بیته.ظ)فقال:هم آل علیّ و آل عقیل و آل جعفر و آل عباس].

و نیز در«سراج منیر»بتفسیر آیۀ «سَنَفْرُغُ لَکُمْ أَیُّهَ الثَّقَلانِ» گفته:

[و الثّقل،العظیم الشّریف؛

قال صلی اللّه علیه و سلّم: إنّی تارک فیکم ثقلین کتاب اللّه عزّ و جلّ و عترتی]انتهی.

فهذا الشربینی الخطیب،قد أثبت هذا الحدیث الطّیب المطیب،اللاّحب الملحب للصّدق علی کلّ بعید و قریب،المرشد الموصل إلی الصّواب کلّ نازح عن الحقّ غریب،فلا یعافه إلاّ من أشرب فی قلبه حبّ الباطل المشنوء المعیب،و لا ینحرف عنه إلاّ من أجری إلی الضّلال فهو ینحوه بالرّکض الوعیب،و اللّه الکاشف بفضله من العمی کلّ حالک غریب،و هو المانع بکرمه عن الرّکون إلی دیدن ذوی التّخسیر و التّتبیب.

فمن کنت مولاه فهذا مولاه،یعنی علیّا،اللّهمّ وال من والاه و عاد من عاداه،ثمّ قال:یا أیّها النّاس!إنّی فرطکم و إنّکم واردون علیّ الحوض أعرض ممّا بین بصری إلی صنعاء،فیه عدد النّجوم قد حان من فضّة و إنّی سائلکم حوض حین تردون علیّ عن الثّقلین فانظروا کیف تخلفونی فیهما.الثّقل الأکبر کتاب اللّه عزّ و جلّ سبب طرفه بید اللّه و طرفه بأیدیکم فاستمسکوا به لا تضلّوا و لا تبدّلوا و عترتی أهل بیتی فإنّه قد نبّأنی اللّطیف الخبیر أنّهما لن ینقضیا حتّی یردا علیّ الحوض].

و نیز ابن حجر در«صواعق»در فصل آیات وارده در شأن أهل بیت علیهم السلام در آخر بیان آیۀ تطهیر گفته:[ثمّ أکّد صلی اللّه علیه و سلّم ذلک کلّه بتکریر طلب ما فی الآیة لهم

بقوله: اللّهمّ هؤلاء أهل بیتی، إلی آخر ما مرّ،و بإدخاله نفسه معهم فی العدّ لتعود علیهم برکة اندراجهم فی سلکه،بل

فی روایة أنّه اندرج معهم جبرئیل و میکائیل إشارة إلی علیّ قدرهم و أکّده أیضا بطلب الصّلوة علیهم

بقوله: فاجعل صلواتک، إلی آخر ما مرّ، و أکده أیضا

بقوله: إنا حرب لمن حاربهم، إلی آخر ما مرّ أیضا.و

فی روایة أنّه قال بعد ذلک: ألا!من آذی قرابتی فقد آذانی و من آذانی فقد آذی اللّه تعالی.

و فی أخری:

و الّذی نفسی بیده لا یؤمن عبد بی حتّی یحبّنی و لا یحبّنی حتّی یحبّ ذویّ.فأقامهم مقام نفسه ،و من ثمّ صحّ

أنّه صلی اللّه علیه و سلّم قال: إنّی تارک فیکم ما إن تمسّکتم به لن تضلّوا کتاب اللّه و عترتی].

و نیز ابن حجر در«صواعق»در فصل مذکور گفته:[الآیة الرّابعة:قوله تعالی: وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ .

أخرج الدّیلمیّ عن أبی سعید الخدری أنّ النّبیّ صلی اللّه علیه و سلّم قال: وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ عن ولایة علیّ. و کان هذا هو مراد الواحدی بقوله:

روی فی قوله تعالی «وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ» عن ولایة علی و أهل البیت، لأنّ اللّه أمر نبیّه صلی اللّه علیه و سلّم أن یعرّف الخلق أنّه لا یسألهم علی تبلیغ الرّسالة أجرا إلاّ المودّة فی القربی.و المعنی أنّهم یسئلون:هل والوهم حقّ الموالاة کما أوصاهم النبیّ صلی اللّه علیه و سلّم أم أضاعوها و أهملوها؟ فتکون علیهم المطالبة و التّبعة،انتهی.و أشار بقوله:کما أوصاهم النبیّ صلی اللّه علیه و سلّم إلی الأحادیث الواردة فی ذلک،و هی کثیرة و سیأتی منها جملة فی الفصل الثانی.

ص: 192

و من ذلک

حدیث مسلم عن زید بن أرقم قال: قام رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم خطیبا،فحمد اللّه و أثنی علیه ثمّ قال:أمّا بعد،یا أیّها النّاس!إنّما أنا بشر مثلکم یوشک أن یأتینی رسول ربّی عزّ و جلّ فأجیبه و إنّی تارک فیکم الثّقلین أوّلهما کتاب اللّه عزّ و جلّ فیه الهدی و النّور فتمسّکوا بکتاب اللّه عزّ و جلّ و خذوا به.و حثّ فیه و رغّب فیه،ثمّ قال:و أهل بیتی،اذکّرکم اللّه عزّ و جلّ فی أهل بیتی،ثلث مرّات.فقیل لزید:من أهل بیته؟أ لیس نساؤه من أهل بیته قال:بلی إنّ نساؤه من أهل بیته و لکنّ أهل بیته من حرم علیهم الصّدقة بعده قال:و من هم؟قال:هم آل علیّ و آل جعفر و آل عقیل و آل عبّاس.قال:کلّ هؤلاء حرم علیهم الصّدقة؟قال:نعم!

و أخرج التّرمذیّ و قال:حسن غریب إنّه صلی اللّه علیه و سلّم قال: إنّی تارک فیکم ما إن تمسّکتم به لن تضلّوا بعدی؛أحدهما أعظم من الآخر کتاب اللّه عزّ و جلّ حبل ممدود من السّماء إلی الأرض و عترتی أهل بیتی و لن یفترقا حتّی یردا علیّ الحوض فانظروا کیف تخلفونی فیهما.

و أخرجه أحمد فی مسنده بمعناه؛و لفظه: إنّی اوشک أن ادعی فاجیب و إنّی تارک فیکم الثّقلین کتاب اللّه حبل ممدود من السّماء إلی الأرض و عترتی أهل بیتی و إنّ اللّطیف الخبیر أخبرنی أنّهما لن یفترقا حتّی یردا علیّ الحوض فانظروا بم تخلفونی فیهما. و سنده لا بأس به.و

فی روایة أنّ ذلک کان فی حجّة الوداع، و فی اخری مثله؛ یعنی کتاب اللّه کسفینة نوح من رکب فیها نجا و مثلهم؛أی اهل بیته؛کمثل باب حطّة من دخله غفرت له الذّنوب. و ذکر ابن الجوزیّ لذلک فی«علل المتناهیة»وهم او غفلة عن استحضار بقیّة طرقه؛بل

فی مسلم عن زید بن ارقم انّه صلّی اللّه علیه و سلّم قال ذلک یوم غدیر خم و هو ماء بالجحفة کما مرّ؛و زاد: اذکّرکم اللّه فی أهل بیتی. قلنا لزید:من اهل بیته؟ نساؤه؟قال لا،ایم اللّه!إنّ المرأة تکون مع الرجل العصر من الدّهر ثمّ یطلّقها فترجع إلی أبیها و قومها اهل بیته اهله(اصله.ظ)و عصبته الّذین حرموا الصّدقة بعده.و

فی روایة صحیحة: إنّی تارک فیکم امرین لن تضلّوا ان اتّبعتموهما؛و هما کتاب اللّه،و أهل بیتی عترتی، زاد الطبرانیّ: إنّی سألت ذلک لهما؛فلا تقدّموهما فتهلکوا و لا تقصروا عنهما فتهلکوا و لا تعلّموهم فإنّهم أعلم منکم.

و فی روایة: کتاب اللّه و سنّتی؛ و هی المراد من الأحادیث المقتصرة علی الکتاب لأنّ السّنّة مبیّنة له فأغنی ذکره عن ذکرها.

ص: 193

فالحاصل أنّ الحثّ وقع علی التّمسّک بالکتاب و بالسّنة و بالعلماء بهما من أهل البیت و یستفاد من مجموع ذلک بقاء الامور الثّلثة إلی قیام السّاعة.

ثم اعلم أنّ لحدیث التّمسّک بذلک طرقا کثیرة وردت عن نیّف و عشرین صحابیّا.

و مرّ له طرق مبسوطة فی حادی عشر الشّبه،و فی بعض تلک الطّرق أنّه قال ذلک بحجّة الوداع بعرفة.و فی اخری أنّه قاله بالمدینة فی مرضه و قد امتلأت الحجرة بأصحابه.و فی اخری أنّه قال ذلک بغدیر خم و فی اخری أنّه(قاله.صح.ظ)لمّا قام خطیبا بعد انصرافه من الطّائف کما مرّ،و لا تنافی،إذ لا مانع من أنه کرر علیهم ذلک فی تلک المواطن.

و غیرهما اهتماما بشأن الکتاب العزیز و العترة الطاهرة.

و فی روایة عند الطبرانی عن ابن عمر أنّ آخر ما تکلّم به النّبیّ صلی اللّه علیه و سلّم:اخلفونی فی أهل بیتی.

و فی اخری عند الطبرانی و أبی الشّیخ أنّ للّه عزّ و جلّ ثلث حرمات فمن حفظهنّ حفظ اللّه دینه و دنیاه،و من لم یحفظهنّ لم یحفظ اللّه دنیاه و لا آخرته.قلت:

ما هنّ؟قال حرمة الإسلام و حرمتی و حرمة رحمی. و فی روایة للبخاری عن الصّدیق من قوله: یا أیّها النّاس!ارقبوا محمّدا صلی اللّه علیه و سلّم فی أهل بیته. أی احفظوه فیهم فلا تؤذوهم.

و أخرج ابن سعد(أبو سعید ظ)و الملاّ فی سیرته أنّه صلی اللّه علیه و سلّم قال: استوصوا بأهل بیتی خیرا فإنی اخاصمکم عنهم غدا و من أکن خصمه أخصمه و من أخصمه دخل النّار.

و أنّه قال: من حفظنی فی أهل بیتی فقد اتّخذ عند اللّه عهدا.

و أخرج الأوّل: أنا و أهل بیتی شجرة فی الجنّة و أغصانها فی الدّنیا،فمن شاء اتّخذ إلی ربّه سبیلا. و الثانی:حدیث.

فی کلّ خلف امّتی عدول من أهل بیتی ینفون عن هذا الدّین تحریف الضّالین و انتحال المبطلین و تأویل الجاهلین.ألا!و إنّ أئمتکم وفدکم إلی اللّه عزّ و جلّ فانظروا من توفدون.

و أخرج أحمد خبر «الحمد للّه الّذی جعل فینا الحکمة أهل البیت»

و فی خبر حسن: ألا!إنّ عیبتی و کرشی أهل بیتی و الأنصار فاقبلوا من محسنهم و تجاوزوا عن مسیئهم.

«تنبیه»:سمّی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم القرآن و عترته-و هی بالمثنّاة الفوقیّة:الأهل و النّسل و الرّهط الأدنون-ثقلین،لأنّ الثّقل کلّ نفیس خطیر مصون،و هذان

ص: 194

کذلک إذ کلّ منهما معدن للعلوم اللّدنیّة و الأسرار و الحکم العلیّة و الأحکام الشّرعیّة و لذا حثّ صلی اللّه علیه و سلّم علی الاقتداء و التّمسّک بهم و التّعلّم منهم،و

قال: الحمد للّه الّذی جعل فینا الحکمة أهل البیت. و قیل:سمیّا ثقلین لثقل وجوب رعایة حقوقهما.ثمّ الّذین وقع الحثّ علیهم منهم إنّما هم العارفون بکتاب اللّه و سنّة رسوله،إذ هم الّذین لا یفارقون الکتاب إلی الحوض.و یؤیّده

الخبر السّابق: و لا تعلّموهم فإنّهم أعلم منکم.

و تمیّزوا بذلک عن بقیّة العلماء لأنّ اللّه اذهب عنهم الرّجس و طهرّهم تطهیرا،و شرّفهم بالکرامات الباهرة و المزایا المتکاثرة،و قد مرّ بعضها.و سیأتی الخبر الّذی فی قریش:

و تعلّموا منهم فإنّهم أعلم منکم. فإذا ثبت هذا العموم القریش فأهل البیت أولی منهم لانّهم امتازوا عنهم بخصوصیّات لا یشارکهم فیها بقیّة قریش.

و فی أحادیث الحثّ علی التّمسّک بأهل البیت إشارة إلی عدم انقطاع متأهّل منهم للتمسّک به إلی یوم القیامة،کما أنّ الکتاب العزیز کذلک،و لهذا کانوا أمانا لأهل الأرض کما یأتی.و یشهد لذلک الخبر السّابق

«فی کلّ خلف من امّتی عدول من أهل بیتی» إلی آخره.ثمّ أحقّ من أن یتمسّک به منهم إمامهم و عالمهم علیّ بن أبی طالب کرّم اللّه وجهه،لما قدّمناه من مزید علمه و دقائق مستنبطاته،و من ثمّ قال أبو بکر:

علیّ عترة رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم.أی الّذین حثّ علی التّمسّک بهم.فخصّه لما قلنا و کذلک (لما قلناه و لذلک خ.ل.)خصّه صلّی اللّه علیه و سلّم بما مرّ یوم غدیر خمّ.و المراد بالعیبة و الکرش فی الخبر السّابق آنفا أنّهم موضع سرّه و أمانته و معادن نفائس معارفه(فی غیبته.صح.ظ)و حضرته،إذ کلّ من العیبة و الکرش مستودع لما یخفی علیه ممّا به القوام و الصّلاح لأنّ الاول لما یحرز فیه نفائس الأمتعة،و الثّانی مستقرّ الغذاء الّذی به النّموّ و قوام البنیة.و قیل:هما مثلان لاختصاصهم باموره الظّاهرة و الباطنة،إذ مظروف الکرش باطن و العیبة ظاهر و علی کلّ فهذا غایة فی التعطّف علیهم و الوصیّة بهم.

و معنی

«و تجاوزا عن مسیئهم» أی فی غیر الحدود و حقوق الآدمیّین.و هذا أیضا محمل لخبر الصحیحین(الخبر الصحیح.خ.ل):أقیلوا ذوی الهیئات عثراتهم و من ثمّ

ورد فی روایة: إلاّ الحدود و فسّرهم الشّافعیّ بأنّهم الّذین لا یعرفون الشرّ. و یقرب منه قول غیره

ص: 195

هم اصحاب الصّغائر دون الکبائر.و قیل:من إذا أذنب و تاب].

و نیز ابن حجر در«صواعق»در تتمه کتاب که در آن تلخیص کتاب«مناقب اهل البیت»للحافظ السّخاوی بعمل آورده گفته:[و قد جاءت الوصیّة الصّریحة بهم فی عدّة احادیث.منها:

حدیث إنّی تارک فیکم ما إن تمسّکتم به لن تضلّوا بعدی الثّقلین احدهما اعظم من الآخر کتاب اللّه حبل ممدود من السّماء إلی الأرض و عترتی أهل بیتی و لن یتفرّقا حتّی یردا علیّ الحوض،فانظروا کیف تخلفونی فیهما. قال التّرمذیّ:حسن غریب،و اخرجه آخرون.

و لم یصب ابن الجوزی فی ایراده فی«العلل المتناهیة»،کیف و

فی«صحیح مسلم»و غیره فی خطبته قرب رابغ مرجعه من حجّة الوداع قبل وفاته بنحو شهر(شهرین.خ.ل) إنّی تارک فیکم الثّقلین اوّلهما کتاب اللّه فیه الهدی و النّور،ثم قال:و أهل بیتی،اذکّرکم اللّه فی أهل بیتی،اذکّرکم اللّه فی أهل بیتی،اذکّرکم اللّه فی أهل بیتی،ثلاثا ،فقیل لزید بن أرقم راویه:من اهل بیته؟أ لیس نساؤه من اهل بیته؟قال:نساؤه من اهل بیته و لکن اهل بیته من حرم الصّدقة بعده قیل:و من هم؟قال:هم آل علیّ و آل عقیل و آل جعفر و آل العبّاس رضی اللّه عنهم.قیل:کلّ هؤلاء حرم الصّدقة؟قال:نعم!و

فی روایة صحیحة: کأنّی قد دعیت فاجبت إنّی قد ترکت فیکم الثّقلین احدهما أکد(اکبر ظ)من الآخر کتاب اللّه عز و جل و عترتی،أی بالمثنّاة،فانظروا کیف تخلفونی فیهما فإنّهما لن یتفرقا حتی یردا علیّ الحوض، و فی روایة: إنّهما لن یتفرّقا حتّی یردا علیّ الحوض،سألت ربّی ذلک لهما،فلا تتقدّموهما(تقدّموهما.خ ل)فتهلکوا و لا تقصروا عنهما فتهلکوا و لا تعلّموهم فإنّهم أعلم منکم. و لهذا الحدیث طرق کثیرة عن بضع و عشرین صحابیّا لا حاجة لنا ببسطها.و

فی روایة: آخر ما تکلّم به النّبیّ صلی اللّه علیه و سلم:اخلفونی فی أهلی ،و سمّاهما ثقلین إعظاما لقدرهما إذ یقال لکلّ خطیر شریف«ثقل»أو لأنّ العمل بما أوجب اللّه من حقوقهما ثقیل جدا.و منه قوله تعالی: إِنّا سَنُلْقِی عَلَیْکَ قَوْلاً ثَقِیلاً.

أی له وزن و قدر لأنه لا یؤدّی إلاّ بتکلیف ما یثقل.و سمّی الإنس و الجنّ ثقلین لاختصاصهما بکونهما(بأنهما.خ.ل)قطّان الأرض و بکونهما فضّلا بالتّمییز علی سائر

ص: 196

الحیوان.و فی هذه الأحادیث سیّما

قوله صلی اللّه علیه و سلم «انظروا کیف تخلفونی فیهما» و

«اوصیکم بعترتی خیرا»

و«اذکّرکم اللّه فی أهل بیتی» الحثّ الأکید علی مودّتهم و مزید الإحسان إلیهم و احترامهم و اکرامهم و تأدیة حقوقهم الواجبة و المندوبة، کیف و هم أشرف بیت وجد علی وجه الأرض فخرا و حسبا و نسبا و لا سیّما إذا کانوا متبعین للسّنة النّبویّة کما کان علیه سلفهم کالعبّاس و بنیه و علیّ و أهل بیته و عقیل و بنیه و بنی جعفر.و

فی قوله صلّی اللّه علیه و سلّم: لا تقدّموهما فتهلکوا و لا تقصروا عنهما فتهلکوا و لا تعلّموهم فإنّهم أعلم منکم ،دلیل علی أنّ من تأهّل منهم للمراتب العلیّة و الوظائف الدّینیّة کان مقدّما علی غیره،و یدلّ له التّصریح بذلک فی کلّ قریش کما مرّ فی الأحادیث الواردة فیهم.و إذا ثبت هذا لجملة قریش فأهل بیت النّبویّ الّذین هم غرّة فضلهم و محتد فخر و هم السّبب فی تمیّزهم علی غیرهم،بذلک أحری و أحقّ و أولی].

و نیز ابن حجر مکی در«منح مکّیّة-شرح قصیدۀ همزیّه»بشرح شعر:

آل بیت النّبیّ إنّ فؤادی لیس یسلیه عنکم التّأساء

گفته:[

و فی الحدیث أیضا: إنّی تارک فیکم ما ان تمسّکتم به لن تضلّوا بعدی کتاب اللّه و عترتی، فلیتأمّل کونه قرنهم بالقرآن فی أنّ التّمسّک بهما یمنع الضّلال و یوجب الکمال].

و مفاخر زاخره و مآثر کاثره ابن حجر مکّیّ بر متتبّع«لواقع الأنوار» عبد الوهّاب بن أحمد بن علیّ الشّعرانی و«ریحانة الألبّاء»شهاب الدّین أحمد ابن محمّد بن عمر خفاجی و«نور سافر عن أخبار القرن العاشر»شیخ عبد القادر بن شیخ بن عبد اللّه العیدروس الیمنی و«تحفه بهیّه فی طبقات الحنفیّة»عبد اللّه بن حجازی الشّیر بالشّرقاوی و«براهین قاطعه»کمال الدّین جهرمی و«شرح شمائل ترمذی»حاجی محمّد بلخی خلیفه سیّد علی همدانی و«ما ثبت بالسّنّة»شیخ عبد الحقّ و«مرقاة-شرح مشکاة» ملاّ علی قاری و«نوافض الرّوافض»سیّد محمّد بن عبد الرّسول برزنجی و«ذخیرة المآل» أحمد بن عبد القادر عجیلی و«کفایة المتطلّع»تاج الدّین بن أحمد دهان مکّی و«إمداد-

ص: 197

بمعرفة علوّ الإسناد»سالم بن عبد اللّه بن سالم البصری و«در رسنیّه-فیما علا من الأسانید الشّنوانیّه»محمّد بن علی بن منصور الشّنوانی و«ثبت»عبد الرحمن بن محمّد ابن عبد الرحمن الکزبری الدّمشقی و رسالۀ«اصول حدیث»خود مخاطب و«إیضاح لطافة المقال»فاضل رشید و«إزالة الغین»مولوی حیدر علی معاصر و غیر آن ظاهر و باهرست.

اینجا اکتفا بر عبارت«لواقح الأنوار»می رود،و هی هذه:[و منهم:الشّیخ الإمام العلاّمة المحقّق الصّالح الورع الزاهد الخاشع النّاسک الشّیخ شهاب الدّین ابن حجر نزیل الحرم المکّیّ رضی اللّه عنه.أخذ العلم عن مشایخ الإسلام بمصر و أجازوه بالفتوی و التّدریس و أفتی بجامع الأزهر و الحجاز و انتفع به خلائق،و هو أحد شهودی علی شیخی الشّیخ محمّد الشّناوی فی إذنه لی بتربیة المریدین و تلقینهم الذّکر صحبته رضی اللّه عنه نحو أربعین سنة،فما رأیت علیه شیئا یشینه فی دینه و ما رأیته قطّ أعرض عن الاشتغال بالعلم و العمل،صنّف رضی اللّه عنه عدّة کتب نافعة محرّرة فی الفقه و الاصول و المعقولات و اختصر کتاب«الرّوض»لابن المقری و شرحه شرحا عظیما فیه من الفوائد ما لم یوجد فی کتب شیخ الإسلام زکریّا و لا غیره حتّی غار منه بعض الحسدة فسرقه و رماه فی الماء کما قیل فاستأنف الشّرح ثانیا و کمّل،و«شرح الإرشاد»شرحین عظیمین و انتفع به خلائق فی مصر و الحجاز و الیمن و غیر ذلک،و هو مفتی الحجاز الآن یصدرون کلّهم عن قوله،و له أعمال عظیمة فی اللّیل لا یکاد یطّلع علیها إلاّ من خلی من الحسد؛من صغره إلی الآن لم یزاحم علی شیء من امور الدّنیا و لا یتردّد إلی أحد من الولاة إلاّ لضرورة،فأسئل اللّه تعالی أن یزیده من فضله و ینفعنا ببرکاته فی الدّنیا و الآخرة،آمین،]انتهی.

فهذا ابن حجر المکی علاّمتهم الجامع بین الفقه و الحدیث،و قدوتهم المتقن الممعن فی السّماع و الضّبط و التّحدیث،قد أثبت هذا الخبر المزری لنضارته علی کلّ ناضر غضّ أثیث،و صحّح هذا الحدیث الحاثّ لإنارته.علی الرّشاد کلّ التّحثیث، فلا ینکب عنه إلاّ من أوغل فی تیهاء الضّلال فهو یقطعها بالسّیر الحثیث،و لا یطعن فیه

ص: 198

فیه إلاّ من أبصر نار الفتنة فهو یوقدها بأشد التّأریث،و لا یرتاب فیه إلاّ من عمی علیه المخرج فهو شدید التخلیط عظیم التّشعیث،و لا یمتری فیه إلاّ من خفی علیه المنهج فهو کثیر التخبیط عجیب التعبیث.

و«إزالة الغین»مولوی حیدر علی معاصر و«أبجد العلوم»و«إتحاف النّبلاء»مولوی صدیق حسن خان معاصر؛واضح و لائحست.در این جا بلحاظ اختصار بر بعضی از عبارات اکتفا می رود.

فاضل معاصر در«أبجد العلوم»گفته:[الشّیخ علی المتّقی بن حسام الدّین عبد الملک بن قاضی خان القادری الشّاذلی المدنی الچشتی.أصله من جونفور و مولده برهانفور من بلاد الدّکن.تلمذ علی الشّیخ حسام الدّین الملتانی و غیره من العلماء ترجمه ملا علی متقی مؤلف کنز العمال ثمّ سافر فی سنة 953 إلی الحرمین الشّریفین و صحب الشّیخ أبا الحسن و تلمذ علیه،یقول الکبری(و کان البکریّ یقول.ظ):للسّیوطی منّة علی العالمین،و للمتّقی منّة علیه.اشتغل بالتّدریس و التّألیف،و رتّب«جمع الجوامع»للسّیوطی علی أبواب الفقه،تزید مؤلّفاته علی المائة،و کان الشّیخ ابن حجر المکّی الفقیه الشّافعی صاحب «الصّواعق المحرقة»استاذه،و فی الآخر تلمذ علیه و لبس الخرقة منه.توفی-رح- فی سنة 975،تاریخ وفاته:قضی نحبه.ذکر له الشّیخ عبد الحقّ الدّهلویّ ترجمة حافلة فی المقصد الأوّل من کتابه«زاد المتّقین فی سلوک طریق الیقین»و اثنی علیه کثیرا و حرّر أحواله الشّریفة فی أبواب خمسة بإیضاح تامّ.و للشّیخ عبد الوهّاب المتّقی کتاب سمّاه«إتحاف التّقی فی فضل الشّیخ علی المتّقی»أبان فیه عن فضائله الکثیرة و هو حقیق بذلک،و قد وقفت علی توالیفه فوجدتها نافعة مفیدة ممتعة تامّة]انتهی.

فهذا علی المتقی حبرهم المعروف بالاتّقاء،و علمهم المنصوب للاقتفاء، الّذی أشار باتباعه(1)فیما یرونه الرّسول صلّی اللّه علیه و آله أهل الاصطفاء،و نصّ فیما یزعمونه علی کونه أفضل أهل زمانه من غیر ستر و لا خفاء،قد روی هذا الحدیث الباهر بالاعتلاء،السّافر للاجتلاء،فلا یحید عنه إلاّ الجاحد العظیم الجفاء،و لا یمیل عنه إلاّ الحائد التارک للوفاء،و اللّه الهادی بمنّه للانتهاء إلی النّهج السّواء،و هو الموزع الوازع بلطفه عن الاعتداء بالاهتداء.

ص: 200

یزیل تلک البدعة.فلمّا استولی السّلطان أکبر و الی دهلی فی سنة 980 علی کجرات و اجتمع بالشّیخ ربط العمامة بیده علی رأس الشّیخ و قال:علی ذمّة معدلتی نصرة الدّین و کسر الفرقة المبتدعین وفق إرادتک.و کان قد فوّض حکومة کجرات إلی أخیه الرّضاعی میرزا عزیز کوکه الملقب بالخان المعظّم فأعان الشّیخ،و أزال رسوم البدعة مهما أمکن ثمّ عزل الخان الأعظم و نصب مکانه عبد الرحیم خان خانان و کان شیعیّا فاعتضد به المهدویّة و خرجوا من الزّوایا و رموا السّهام علی الخبایا فحلّ الشّیخ العمامة عن رأسه و انطلق إلی أکبر بادشاه و کان فی مستقرّ الخلافة أکره،فتبعه جمع من المهدویة سرّا و هجموا علیه فی حوالی اجین و قتلوه سنة 986 فاستشهد و نقل جسده إلی فتن و دفن فی مقابر أسلافه.و کان صدّیقیّ النّسب من جهة أمّه،و أصله من البواهیر و أسلافهم جدیدو الإسلام.و بیوهار فی الهندیة التّجارة و بوهرة التّاجر،و قد ذکر الشّیخ عبد الحقّ الدّهلوی ترجمته فی«أخبار الأخیار»و ذکرتها أنا فی«إتحاف النّبلاء»و أیضا أفردت ترجمتها فی رسالة مستقلّة ألحقتها فی أوائل«مجمع البحار».قال الشّیخ عبد الوهاب المتّقی:رأیت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و اله و سلّم فی الرّؤیا:فقلت:من أفضل النّاس فی هذا الزّمان؟یا رسول اللّه!فقال:شیخک ثمّ محمّد طاهر.و یا لها من رؤیا تفضّل علی الیقظة.

و کتابه«مجمع البحار»قد طبع بالهند لهذا العهد و اشتهر اشتهار الشّمس فی رابعة النّهار،و هو کتاب جمع فیه کلّ غریب الحدیث و ما ألّف فیه فجاء کالشّرح للصّحاح السّتّة،فإن لم یکن عند أحد شرح لکتاب من الامّهات السّتّ فهذا الکتاب یکفیه لحلّ المعانی و کشف المبانی،و هو کتاب متفق علی قبوله متداول بین أهل العلم منذ ظهر فی الوجود،و باللّه التّوفیق]انتهی.

فهذا محمد طاهر عالمهم المعروف المشهور،و کابرهم الممدوح بألسن الأعیان الصّدور قد أثبت هذا الحدیث المأثور،فی کتابه المقبول بین الجمهور،فلا ینحرف عن منهج الصّواب و هو ساطع النّور،إلاّ من تاه من الغیّ فی طخیاء الدّیجور،و لا یترک شرک الهدی و قد بان من السّفور،إلاّ من ألف الباطل فهو فی الضّلال مغمور.

ص: 202

شرقی القرابة و الصّحبة و هو مذیّل بتحقیق رشیق.الثانی فی الرّوایات الصّحیحة الدّالة علی فضل المذکورین فکلّ.ما ورد فی فضل شخص واحد(شخصین او زید.ظ)فهو ذکر فی هذا الفصل إلاّ ما ورد فی فضل الحسنین فإنّه ذکر فی الفصل الثّانی لأنّهما من غایة الاتّحاد بمنزلة شخص واحد،و لئلا یکون بین فضل أبیهما و امّهما فصل کثیر].

و مرزا مخدوم از مشاهیر علمای متکلّمین و معاریف کبرای معظّمین سنّیه است و نهایت جلالت شان و علوّ مکان او نزد این حضرات بر ناظر«نواقض»محمّد بن عبد الرسول البرزنجی المدنی و«مرافض»حسام الدّین سهارنپوری و«کشف الظنون» مصطفی بن عبد اللّه القسطنطینی و«إیضاح»فاضل رشید و«إزالة الغین»مولوی حیدر علی معاصر؛واضح و آشکارست.

فهذا متکلّمهم المبجّل عند صدورهم و القروم،عبّاس الشّهیر بمرزا مخدوم، قد روی هذا الحدیث الزّاری بحسن سیاقه علی العقد المنظوم،و أورده بطرق عدیدة رائقة لأهل الحلوم،و ذکره فی الفرع الملتزم فیه إیراد الأحادیث الصّحیحة عن السّیّد الأبطحی المعصوم،علیه و آله آلاف السّلام من الملک الحیّ القیوم،فرغمت و الحمد للّه آناف المنکرین الخصوم،و علت کلمة المقبلین المذعنین أهل الفهوم،فیا للّه و للجاحد المشنوء الملوم،المولع المنهوم،بالعناد المذموم،و اللّداد المشوم،کیف یؤثر البوار المحتوم، و یرکب متن الخسار إلی یوم الوقت المعلوم.

أخذ بید علیّ رضی اللّه عنه،ثمّ قال:هو هذا، و فی روایة أنّه صلی اللّه علیه و سلم قال فی مرض موته:أیّها الناس!یوشک أن أقبض قبضا سریعا فینطلق بی و قد قدّمت إلیکم القول معذرة إلیکم ألا!إنّی مخلّف فیکم کتاب ربّی عزّ و جلّ و عترتی أهل بیتی.ثمّ أخذ بید علیّ فرفعها فقال:هذا علیّ مع القرآن و القرآن مع علیّ،لا یفترقان حتّی یردا علیّ الحوض،فأسئلهما ما خلفت فیهما].

و مستتر نماند که علاّمه عیدروس از أکابر صدور أعیان رءوس سنیّه می باشد، و مفاخر مزهره و مآثر مبهره او و کمال جلالت و اشتهار و نهایت عظمت مقدار کتابش بر ناظر «نور سافر عن أخبار القرن العاشر»عبد القادر بن شیخ بن عبد اللّه العیدروس الیمنی و«صراط سوی»محمود بن محمّد بن علی الشّیخانی القادری و«تفسیر شاهی»محمّد محبوب عالم؛واضح و روشنست.

فهذا العیدروس الیمنی علمهم المفرد،و عالمهم الأوحد قد روی هذا الحدیث الهادی إلی النّهج الأقوم الأقصد،الدّالّ علی اللّقم الأسدّ الأرشد فلا یشکّک فی تحقّقه إلاّ الأنکس الأنکد،و لا یرتاب فی تثبّتنه إلاّ الأفیل الأفند،و لا یطعن فیه إلاّ من قعد لأهل الإیمان بکلّ مرصد،و لا یقدح فیه إلاّ من تبوّء لنفسه من البوار شرّ مقعد.

و نصحت،فجزاک اللّه خیرا.فقال:أ لیس تشهدون أن لا إله إلاّ اللّه و أنّ محمّدا عبده و رسوله و أنّ جنّته حقّ و ناره حقّ و أنّ الموت حقّ و أنّ البعث حقّ و أنّ السّاعة آتیة لا ریب فیها و أنّ اللّه یبعث من فی القبور؟قالوا:بلی نشهد بذلک.قال:اللّهمّ اشهد!ثمّ قال:

یا أیّها النّاس!إنّ اللّه مولای و أنا مولی المؤمنین و أنا أولی بهم من أنفسهم،فمن کنت مولاه فهذا مولاه،یعنی علیّا.اللّهم وال من والاه و عاد من عاداه،ثمّ قال:یا أیّها النّاس!إنّی فرطکم و إنّکم واردون علیّ الحوض،حوض أعرض ممّا بین بصری إلی صنعاء،فیه عدد النّجوم قد حان من فضّة و إنّی سائلکم حین تردون علیّ عن الثّقلین فانظروا کیف تخلفونی فیهما،الثّقل الأکبر کتاب اللّه عزّ و جلّ طرفه بید اللّه و طرفه بأیدیکم فاستمسکوا به لا تضلّوا و لا تبدّلوا و عترتی أهل بیتی فإنّه نبّأنی اللّطیف الخبیر أنّهما لن ینقضیا حتّی یردا علیّ الحوض. أی مردمان!بتحقیق که خبر داد مرا خدائی که عالم بخفیّات و جلیّات امورست آنکه عمر هر پیغمبری نصف عمر آن پیغمبریست که قبل از وی بوده بی واسطه،و من چنان گمان می برم که نزدیک بآن رسیده است که خوانده شوم پس داعی را اجابت کنم،بتحقیق من سؤال کرده خواهم شد از شما و شما نیز مسئول خواهید شد از من و بعد از سؤال از شما در جواب چه خواهید گفت؟ آنگاه أصحاب رضی اللّه عنهم گفتند:أدای شهادت خواهیم نمود که آنچه نازل شد بر تو جمیع آنها رسانیدی و کمال جدّ و جهد بجای آوردی و نصائح و مواعظ گفتی،خدای تبارک و تعالی ترا جزای خیر دهد.باز رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم فرمود که:آیا گواهی نخواهید داد که نیست معبود بحقّ مگر خدای تعالی،و آنکه محمّد بنده او و فرستاده اوست، و آنکه جنّت و نار حقّست،و موت و بعث حقّست،و آنکه روز قیامت خواهد آمد، و هیچ شبهه و شکّی در آن نیست،و مردمان از قبر برانگیخته خواهند شد؟أصحاب گفتند:بلی!بجمیع مذکورات شاهدیم و گواهی خواهیم داد.بعد از آن رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم فرمود:بار خدایا!گواه باش،باز فرمود:أیّها النّاس!بتحقیق که خدای تبارک و تعالی ناصر(1) منست و من ناصر مؤمنانم و أولی بایشانم از نفسهای

ص: 206

ایشان بایشان،پس کسی که من ناصر ویم علی ناصر اوست.بار خدایا!دوست باش بکسی که علی را دوست دارد،و دشمنی کن بکسی که با علی دشمنی کند.باز فرمود أیّها النّاس!من سبقت خواهم گرفت بر شما در ورود حوض،و شما ورود خواهید نمود بر من و حاضر خواهید شد در حوض،و عرض حوض من زیاده خواهد بود ما بین بصری و صنعاء.و در آن حوض بعدد ستارهها قدحهای از نقره خواهد بود،و زمانی که بر من وارد شوید در حوض سؤال خواهم کرد شما را از ثقلین،پس نظر کنید که بعد از من در شأن این هر دو و تعظیم آن چه نوع سلوک خواهید کرد.و ثقل أکبر کتاب اللّه ست و آن وسیلتی و حبلیست که یک طرف آن بید قدرت اللّه تعالیست و طرفی دیگر بدستهای شماست،آن را نگاهدارید و تمسّک جویید بآن تا آنکه گمراه نشوید و هیچ چیزی را بآن بدل مکنید،و یکی دیگر عترة طاهره و أهل بیت منست، بتحقیق خبر داد مرا خدای تعالی که عالم بخفیّات و جلیّات امورست بآنکه کتاب اللّه و أهل بیت من انقضا نمی یابند و از هم جدا نمی شوند،یعنی زائل نمی شود حکم تعظیم و تمسّک بایشان هر دو مادامی که دنیا باقیست تا آنکه حاضر شوند نزد من در(بر.ظ)حوض].

و نیز در«براهین قاطعه»در ذکر آیۀ تطهیر گفته:[باز رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم طلب آنچه در آیتست مؤکّد و مکرّر ساخت بقول خود:

اللّهمّ هؤلاء أهل بیتی .قال،تا آخر حدیث و نفس خود را در تحت عبا و در عدد داخلست(کرد.ظ)تا برکت اندراج آن حضرت بایشان عائد گردد،و بلکه در روایت دیگر چنین وارد شده که جبرئیل و میکائیل را با اهل بیت مندرج ساخت تا اشارت باشد بعلوّ قدر ایشان و أیضا مؤکّد ساخت بطلب صلوات بر ایشان بقول خود:

فاجعل صلاتک، تا آخر حدیث، و بقول

«أنا حرب لمن حاربهم» تا آخر حدیث.و در روایتی دیگر وارد شده که بعد از آن فرمود:

ألا من آذی قرابتی فقد آذانی،و من آذانی فقد آذی اللّه. آگاه باشید که هر که رنجانید قرابت مرا بتحقیق که مرا رنجانیده و هر کس که مرا رنجانید خدای تعالی رنجانیده.و در روایتی دیگر آنکه فرموده:

و الّذی نفسی بیده لا یؤمن

ص: 207

عبد حتّی یحبّنی و لا یحبّنی حتّی یحبّ ذویّ. بآن خدای که نفس من بید قدرت اوست که مؤمن نیست هیچ بنده تا آنکه مرا دوست دارد و دوست ندارد مرا تا آنکه دوست دارد ذوی القربی أهل بیت مرا،پس ایشان را قائم مقام نفس خود ساخت، و ازین جهتست که بصحّت رسیده از رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم که فرمود:

إنّی تارک فیکم ما إن تمسّکتم به لن تضلّوا کتاب اللّه و عترتی. بدرستی که من می گذارم در میان شما چیزی که اگر دست بآن زنید گمراه نخواهید شد و آن چیز قرآنست و أهل بیت من].

و نیز در«براهین قاطعه»گفته:[آیت چهارم.از آیات فضائل أهل بیت:

«وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ» چون أهل دوزخ روی بدوزخ آرند گویند:باز دارید ایشان را در موقف یا در سر پل که ایشان سؤال کرده شدگان خواهند بود،یعنی از عقائد و أعمال ایشان خواهند پرسید از برای زیادتی توبیخ و سرزنش ایشان.دیلمی از أبو سعید خدری روایت کرده که گفت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم فرمود: وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ یعنی از ولایت علی رضی اللّه عنه،و همین است مراد واحدی که درین آیت گفته یعنی از ولایت علی و اهلبیت سؤال کرده شده خواهند بود زیرا که خدای تعالی پیغمبر خود را امر فرمود خلائق را بگوید که بر تبلیغ رسالت أجری و مزدی از شما نمی خواهم مگر مودّت و دوستی خویشان من.بنابر این از ایشان خواهند پرسید که آیا حقّ موالات و دوستی چنانچه پیغمبر صلّی اللّه علیه و سلّم ایشان را وصیّت کرده بود بجا آوردند تا بثواب آن برسند یا آنکه آن را ضائع کردند و در آن أمر اهمال نمودند(تا.ظ)وبال آن اهمال و تضییع بایشان عائد شود.انتهی.

و در قول واحدی یعنی در آنچه گفت:چنانچه پیغمبر ایشان را وصیّت کرده اشارتست بأحادیثی که درین باب وارد شده و در فصل ثانی خواهد آمد.از آن جمله حدیث مسلمست که از زید بن أرقم روایت کرده که گفت:رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم برخاست در میان ما و شروع در خطبه کرد و بعد از حمد و ثنای باری تعالی گفت:أما بعد!ایمردمان! جزین نیست که من مثل شما بشرم،و نزدیک بآن شده که رسول پروردگار بطلب من آید و من اجابت کنم،بتحقیق که من در میان شما می گذارم ثقلین،یعنی دو چیز نفیس عظیم

ص: 208

در میان شما می گذارم،یکی کتاب خدای عزّ و جلّ که هدایت و نور در آنست باید که بآن تمسّک جویید و فرا گیرید و دیگری أهل بیت من،

اذکّرکم اللّه فی أهل بیتی یعنی می ترسانم شما را أمر بتقوی می کنم شما را باید که جانب خدای تعالی ملاحظه کنید در باب أهل بیت من،و این لفظ را سه نوبت تکرار فرمود.

نقلست که زید رضی اللّه عنه را گفتند:اهل بیت رسول اللّه کیست؟آیا ازواج آن حضرت از أهل بیت نیستند؟گفت:بلی!أزواج آن حضرت از أهل بیت اند، لیکن اهل بیت کسیست که صدقه بر وی حرامست،گفتند:کیستند آن کسانی که صدقه بر ایشان حرام است؟گفت:آل علی و آل جعفر و آل عقیل و آل عبّاس رضی اللّه عنهم.گفتند:

صدقه بر جمیع ایشان حرام است؟گفت:بلی!و روایت کرد ترمذی و گفت:حدیثی حسن غریبست آنکه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم گفت:بتحقیق می گذارم در میان شما دو چیز که اگر بآن متمسّک شوید بعد از من گمراه نخواهید شد،یکی ازین دو اعظمست از دیگری،یکی کتاب خدای عزّ و جلّ حبلیست که از آسمان تا زمین کشیده است و دیگری عترت و أهل بیت من،حکم ایشان از یکدیگر جدا نخواهد بود تا وقتی که وارد شوند بر من در حوض،پس نظر کنید که بعد از من در تعظیم و تکریم ایشان چگونه عمل می کنید.و إمام أحمد در«مسند»خود بهمین معنی روایت کرده و لفظ آن اینست:

إنّی او شک أن ادعی فأجیب و إنّی تارک فیکم الثّقلین کتاب اللّه عزّ و جلّ حبل ممدود من السّماء إلی الأرض و عترتی أهل بیتی و إن اللّطیف الخبیر أخبرنی أنّهما لن یفترقا حتّی یردا علیّ الحوض،فانظروا بما تخلفونی فیهما.

و در سند این حدیث قصوری نیست:و در یک روایت آنست که در حجّة الوداع این حدیث از مشکاة نبوّت صادر شده.

و در روایتی دیگر آنست که فرمود:مثل کتاب اللّه همچون سفینۀ نوحست هر کس که بآن(بر آن.ظ)سوار شد نجات یافت،و مثل اهل بیت من مثل باب حطّه است،هر کس که در آن باب داخل شد گناهان وی آمرزیده گشت و ابن جوزی

ص: 209

در«علل متناهیه»ذکروهم یا غفلت از استحضار بقیّۀ طرق این حدیث کرده(و ذکر نمودن ابن جوزی این حدیث را در«علل متنابیه»و هم یا غفلتست از استحضار بقیه طرق این حدیث.ظ).بلکه در مسلم از زید بن أرقم روایت کرده که از رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم این حدیث در غدیر خمّ که موضعیست در جحفه صدور یافته،چنانچه قبل ازین گذشت،و زیاده کرد آنکه رسول اللّه فرمود:

اذکّرکم اللّه فی أهل بیتی،اذکّرکم اللّه فی أهل بیتی؛ و آنکه:زید را گفتیم اهل بیت رسول اللّه کیستند؟زنان آن حضرت أهل بیت اند؟زید گفت:لا ایم اللّه!یعنی زنان أهل بیت رسول نیستند،زن با مرد گاه هست که مدّتی می باشد بعد از آن او را اطلاق داده بقوم خود ملحق می شود،و أهل بیت آن حضرت کسانی اند که صدقه بر ایشان حرامست بعد از وی.

و در روایت صحیحه وارد شده که فرمود:من در میان شما دو أمر می گذارم اگر متابعت آن دو أمر کنید گمراه نخواهید شد،و آن دو أمر یکی کتاب اللّه ست و دیگری اهل بیت و عترت من و طبرانی زیاده کرد آنکه گفت:بتحقیق،من سؤال کردم این را برای ایشان،پس باید که سبقت نگیرید بر أحکام قرآن و بر علماء اهل بیت،و ترک نکنید ایشان را که در هلاکت نیفتید،و تعلیم ایشان نکنید چرا که ایشان أعلم اند از شما بکتاب و سنّت.و در یک روایت آنست که فرمود:می گذارم در میان شما کتاب اللّه و سنّت خود،و مراد از سنّت وقتی که إطلاق می کنند در شرع احادیثیست که قرآن عزیز بآن ناطق نشده از أوامر و نواهی که قولا و فعلا از رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم صدور یافته، چرا که اگر مطلق سنّت بگیریم چون سنّت مبیّن کتاب اللّه(ست.صح ظ)ذکر کتاب اللّه از آن مستغنی(مغنی.ظ)ست،و حاصل کلام آنکه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم ترغیب فرموده است امّت خود را بقرآن و سنّت و کسانی که عالم بکتاب و سنّت اند از اهل بیت متمسّک شوند.

و از مجموع این حدیث بقای این امور تا روز قیامت مستفاد می شود.باز بدانکه حدیث تمسّک را چند طریق اسنادست،وارد شده از بیست و دو یا بیست و سه صحابی، و طرق مبسوطۀ آن در شبهۀ یازدهم مذکور شد.

ص: 210

و در بعضی از طرق دیگر وارد شد که این حدیث در سال حجّة الوداع در عرفه صدور یافته،و در طریقی دیگر آنکه در غدیر خمّ بوده،و طریقی دیگر آنکه در مدینه بوده در وقت مرض که حجرۀ رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم از اصحاب مملوّ بود،و در طریق دیگر آنکه وقتی که از طائف بازگشت خطبۀ خواند و در أثنای خطبه این حدیث فرمود.و هیچ منافاتی میان این طرق روایات نیست،چرا که می تواند که بواسطه اهتمام بشأن کتاب عزیز و عترت طاهره این حدیث از رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم در مواطن کثیره مکرّر واقع شده باشد.

و در یک روایت نزد طبرانی از ابن عمر رضی اللّه عنهما وارد شده که آخر چیزی که رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم بآن تکلّم کرد این بود که فرمود محافظت و رعایت جانب من کنید در باب اهل بیت من.در یک روایت نزد طبرانی و ابن شیخ (أبو الشیخ.ظ)آنکه فرمود خدای عزّ و جلّ را سه حرمت هست هر کس که محافظت این حرمات کرد محافظت دین و دنیای خود کرده و هر کس که محافظت آن نکرد محافظت دنیا و آخرت خود هیچ کدام نکرده.گفتم:آن چیست؟گفت:حرمت اسلام و حرمت من و صله رحم من.

و در یک روایت بخاری از قول صدّیق رضی اللّه عنه مرویست که گفت:أی مردمان! مراقبت کنید محمّد را صلّی اللّه علیه و سلّم در أهل بیت آن حضرت.یعنی محافظت آن حضرت کنید و ایشان را مرنجانید.بروایت ابن سعد(أبو سعد،ظ)و ملاّ در«سیرت»مرویست که رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم فرمود:یکدیگر را وصیت خیر کنید بأهلبیت من بتحقیق که فردا من از جانب اهل بیت با شما خصومت خواهم کرد،و هر کس که من خصم او شدم و باو خصومت کردم بدوزخ خواهد رفت،هر کس که نگاه داشتی من در حقّ اهل بیت من کرد بتحقیق فرا گرفته است عهدی از خدای تعالی.

و ابن سعد(و أبو سعد.ظ)روایت کرد که رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم فرمود:

و أنا و أهل بیتی شجرة فی الجنّة و أغصانها فی الدّنیا،فمن شاء اتّخذ إلی ربّه سبیلا. من و اهل بیت من در جنّت یک شجره ایم و شاخه های آن در دنیاست،پس هر کس که خواهد که فرا گیرد بقرب

ص: 211

آفریدگار خود راهی بخیر و طاعت گو فراگیرد.

ملاّ در سیرت روایت کرده این حدیث که

«فی کلّ خلف من امّتی عدول من أهل بیتی ینفون عن هذا الدّین تحریف الضّالّین و انتحال المبطلین و تأویل الجاهلین.ألا! و إنّ أئمّتکم وفدکم اللّه إلی اللّه عزّ و جلّ،فانظروا من توفدون» در هر عقبی از امّت من عدول از اهل بیت خواهند بود که دور کنند ازین دین تحریف و تبدیل گمراهان و نسبت بخود دادن مبطلان و مفسدان و تأویل جاهلان،و بدانید که إمامان شما وفد شما بسوی خدای عزّ و جلّ،پس باید که نظر کنید در حال وفد خود و شرائط تعظیم و تکریم ایشان بجا آورید و بایشان تمسّک جویید.

و إمام أحمد روایت کرد این حدیث که

«الحمد للّه الّذی جعل فینا الحکمة أهل البیت» ثنا و ستایش مر خدای را که علم و حکمت بما که اهل بیت نبوّتیم عطا فرمود.و در حدیثی که إسناد آن حسنست وارد شده:

«ألا!إنّ عیبتی و کرشی أهل بیتی و الأنصار،فاقبلوا من محسنهم و تجاوزوا عن مسیئهم». بدانید که موضع سرّ و خواصّ من اهل بیتند و أنصار،باید که أقوال و أفعال از نیکان ایشان قبول کنید و از بدان ایشان در گذرانید.

تنبیه:بدانکه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم قرآن و عترت خود را که بمعنی أهل و نسل و رهطست ثقل خواند،زیرا که ثقل هر چیزی نفیس عظیم الشّأن محفوظ هست، و قرآن و عترت طاهره این حال دارند،زیرا که هر یک از ایشان معدن علوم دینی و منبع اسرار و حکمت علمی و أحکام شرعیّه اند،و بنا بر این ترغیب فرمود باقتدا و تمسّک بایشان و تعلّم از ایشان و گفت:

الحمد للّه الّذی جعل فینا أهل البیت. و بعضی گفته اند که ایشان را ثقلین خواند بواسطۀ ثقل وجوب رعایت حقوق ایشان.باز بدانکه کسانی که ترغیب باقتدا و تمسّک بایشان واقع شده از اهل بیت نیستند مگر آنها که عالم و عارف اند بکتاب اللّه و سنّت پیغمبر صلوات اللّه علیه و همین جماعت مخصوصه که تا وقت ورود بر حوض از کتاب اللّه مفارقت نمی کنند،و حدیث سابق که فرمود:

«لا تعلّموهم فإنّهم أعلم منکم» مؤید این قولست،و باین صفت از بقیّۀ علما ممتازاند،

ص: 212

زیرا که خدای تبارک و تعالی رجس و گناه از ایشان برداشته است و پاکیزه ساخته است ایشان را و تشریف داده است بکرامات باهره و مزایای متکاثره،چنانچه بعضی از آنها مذکور شد،و بعد ازین حدیثی در شان قریش خواهد آمد که پیغمبر صلوات اللّه علیه فرمود

«تعلّموا منهم فإنّهم أعلم منکم» از قریش علم فرا گیرید که ایشان أعلم اند از شما.و هر گاه که این عموم أعلمیّت از برای قریش ثابت شد،پس اهل بیت نبوّت بثبوت أعلمیت أولی و أنسب اند از قریش،زیرا که اهل بیت بخوصیّات کثیره ممتازاند از بقیّۀ قریش که هیچکدام از ایشان در آن با اهل بیت شریک نیستند.

و در أحادیث ترغیب بتمسّک بأهلبیت اشارتست بآنکه همیشه کسی که اهلیّت آن دارد که باو متمسّک شوند از اهل بیت هست و منقطع نمی شود تا روز قیامت،همچنان که قرآن انقطاع نمی یابد،و ازین جهتست که ایشان أمان أهل زمین اند چنانچه خواهد آمد و حدیث سابق

«فی کلّ خلف من امّتی عدول من أهل بیتی، إلی آخره» برین معنی شاهدست.

باز از أهل بیت سزاوارترین کسی که باو تمسّک جویند امام و عالم ایشانست علیّ بن أبی طالب رضی اللّه عنه و کرّم اللّه وجهه،بواسطۀ مزید علم و دقائق مستنبطات وی،چنانچه گذشت،و ازین جهتست که أبو بکر گفت که علی رضی اللّه عنهما عترت رسول اللّه ست یعنی کسیست که رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم ترغیب فرموده است بآنکه بوی متمسّک شوند،پس تخصیص داد علیّ رضی اللّه عنه را باین صفت،چنانچه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم در روز غدیر خمّ وی را مخصوص ساخت.

و مراد بعیبه و کرش در حدیث سابق آنست که ایشان موضع سرّ و أمانت و معدن نفائس معارف آن حضرت اند،زیرا که هر یک از عیبه و کرش محلّ و موضع چیزیست که قوام و صلاح بآنست.

اوّل موضع حرز متاعهای نفیسست.و ثانی مستقرّ غذاست که نموّ و قوام بدن بآنست.و بعضی گفته اند که عیبه و کرش مثلیست از برای اختصاص اهل بیت بأمور ظاهره و باطنۀ آن حضرت صلوات اللّه علیه،زیرا که مظروف کرش باطنست و مظروف

ص: 213

عیبه ظاهره.و بر هر تقدیر ازین حدیث نهایت تعطّف و مهربانی اهل بیت ظاهر می شود، و معنی

«تجاوزا عن مسیئهم» یعنی در غیر حدود و در حقوق مردم،و در روایتی

«إلاّ الحدود» وارد شده،و این محمل خبر صحیحینست که فرمود

«أقیلوا ذوی الهیئات عثراتهم» قبول کنید از ذوی الهیئات کسانی که هیئت و حالت حسنه ایشان لازم ایشانست و به هیأت و حالتی دیگر انتقال نمی یابد و دائم بیک طریق اند«کذا فی نهایة الجزری».و شافعی رضی اللّه عنه تفسیر کرده است ایشان را بکسانی که شرّ نمی دانند و قریب این قولست آنچه دیگران گفته اند که ذوی الهیئات أصحاب صغائرند نه کبائر.

و بعضی گفته اند:کسیست که چون گناه کرد توبه کند،و اللّه اعلم]انتهی.

فهذا الجهرمی قد أفصح بهذا الحدیث و جهر،و أعرب عمّا أودعه فی کتابه ابن حجر،فیا للّه و للجاحد الکثیر الأشرّ،کیف أظهر خزیه و نشر،حیث اجترأ علی الطعن و جسر،فکشف عن سواء رایه و حسر،و أوری لعناده ضرام اللّدد و سعر؛فأبان عن غرامه بالجحرمة و الدّعر.

علیه انفصام أصلا.

ثمّ عمد إلیهنّ فصلّی تحتهنّ ثمّ قام فقال أیّها النّاس!قد نبّأنی اللّطیف الخبیر أنّه لن یعمر نبیّ إلاّ مثل نصف عمر الّذی یلیه من قبله و إنّی لأظنّ أن اوشک أن ادعی فاجیب و إنّی مسئول و إنّکم مسئولون،فما ذا أنتم قائلون؟قالوا:نشهد أنّک قد بلّغت و جهدت و نصحت،فجزاک اللّه خیرا.فقال:أ لستم تشهدون أن لا إله إلاّ اللّه و أنّ محمّدا عبده و رسوله و أنّ جنّته حقّ و ناره حقّ و أنّ الموت حقّ و أنّ السّاعة آتیة لا ریب فیها و أن اللّه یبعث من فی القبور؟ثم قال:أیّها النّاس!إنّ اللّه مولای و أنا مولی المؤمنین و أنا أولی بهم من أنفسهم،فمن کنت مولاه فهذا مولاه،یعنی علیّا،اللّهمّ وال من والاه و عاد من عاداه.ثمّ قال:أیّها النّاس!إنّی فرطکم و أنتم واردون علیّ الحوض، حوضی أعرض ممّا بین بصری و صنعاء،فیه عدد النّجوم قد حان من فضّة،و إنّی سائلکم حین تردون علیّ عن الثّقلین،فانظروا کیف فیهما،الثّقل الأکبر کتاب اللّه سبب طرفه بید اللّه و طرفه بأیدیکم فاستمسکوا به و لا تضلّوا و لا تبدّلوا و عترتی أهل بیتی فإنّه قد نبّأنی اللّطیف الخبیر أنّهما لن یتفرّقا حتّی یردا علیّ الحوض].

و نیز جمال الدین محدث در«روضة الأحباب فی سیر النّبی و الآل و الأصحاب»گفته:[و در أثنای مراجعت چون بمنزل غدیر خمّ که از نواحی جحفه است رسید نماز پیشین در أوّل وقت گزارد و بعد از آن رو بسوی یاران کرد و فرمود:

أ لست أولی بالمؤمنین من أنفسهم؟ یعنی:آیا نیستم أولی بمومنان از نفسهای ایشان، و روایتی آنکه فرمود:گویا مرا بعالم بقا خواندند و من اجابت نمودم،بدانید که من در میان شما دو أمر عظیم می گذارم و یکی از دیگری بزرگترست:قرآن و اهل بیت من،ببینید و احتیاط کنید که بعد از من بآن دو چگونه سلوک خواهید نمود و رعایت حقوق آنها بچه کیفیّت خواهید کرد،و آن دو أمر از یکدگر هرگز جدا نخواهند شد تا در(بر.ظ)لب حوض کوثر بمن رسند.آنگاه فرمود:بدرستی که خداوند تعالی مولای منست و من مولای جمیع مؤمنان ام.بعد از آن دست علی بگرفت و فرمود:

من کنت مولاه فعلیّ مولاه،اللّهمّ وال من والاه و عاد من عاداه و اخذل من خذله و انصر من نصره، و أدر الحقّ معه حیث کان] .

ص: 216

و جمال الدین محدث از أکابر محدّثین عظام و أجلّۀ مسندین فخام سنّیّه می باشد.

کمال جلالت و عظمت او بر ناظر«حبیب السّیر فی أخبار أفراد البشر»غیاث الدّین بن همام الدّین المدعوّ بخواند أمیر،و«أسماء الرّجال مشکاة»شیخ عبد الحق دهلوی،و«مرقاة-شرح مشکاة»ملاّ علی قاری،و«درر «سنیّه»محمّد بن علی بن منصور شنوانی،و«رسالۀ اصول حدیث» خود و مخاطب،«مدارج الإسناد»أبو علی محمّد الملقب بإرتضی العمری الصّفوی الجوفاموی،و«حطة فی ذکر الصّحاح السّتّة»مولوی صدیق حسن خان معاصر و غیر آن؛واضح و ظاهرست.

فهذا جمال الدّین الشیرازی محدّثهم العظیم،و مسندهم الکابر القرم الفخیم، الخابر الممیّز بین الصّحیح و السّقیم،و الابر المزیل بین العلیل و السّلیم،قد روی هذا الحدیث الهادی إلی النّهج القویم،الدّالّ علی الصّراط المستقیم،فلا ینحرف عنه إلاّ حائر قد خدعته الکواذب فهو مأثوم جریم،و لا ینصرف عنه إلاّ بائر قد خلجته الشّواذب فهو یغوی و یهیم.

الأعلام یروی عن الأعمش و غیره،و عنه أحمد و نحوه.قال أحمد:ما رأیت أوعی للعلم منه،کان أحفظ من ابن مهدی.و قال حمّاد بن زید:لو شئت لقلت إنّه أرجح من سفیان.و قال أحمد:لمّا ولی حفص بن غیاث القضاء هجره وکیع(عن أبیه)أی الجراح ابن ملیح بن عدی الرّواسی وثّقه أبو داود و لیّنه بعضهم(عن سعید بن مسروق)أی الثّوری، یروی عن أبی وائل و الشّعبی،و عنه ابناه سفیان و مبارک و أبو عوانة،ثقة أخرج له الائمّة السّتّة(عن یزید بن حیّان)بفتح حاء مهملة فتحتیّة مشدّده،تیمی ثقة

أخرج له مسلم و أبو داود و النّسائی(عن زید بن أرقم.قال:قال رسول اللّه صلّی اللّه تعالی علیه و سلّم: أنشدکم اللّه) بفتح الهمزة و بضمّ الشّین

(أهل بیتی) بالنّصب علی نزع الخافض.و

فی نسخة طبق روایة أخری: فی أهل بیتی، أی أسألکم اللّه فی حقّ أهل بیتی بالإحسان إلیهم و الشّفقة علیهم.أو:

أقسم علیکم باللّه أن تراعونی فی أهل بیتی(ثلاثا)أی قالها ثلث مرّات مبالغة فی الحثّ علی احترامهم(قلنا لزید)و هو ابن أرقم راوی الحدیث لأنّ صاحب البیت أدری بما فیه (من أهل بیته؟)أی من المراد بهم فی هذا الحدیث؟(قال:آل علیّ و آل جعفر و آل عقیل) و هم أولاد أبی طالب(و آل عبّاس)و فی نسخة:و آل العبّاس،و المراد هم و آلهم ممّن یرجع إلیهم فی النّسب ما لهم،و قد یقحم الآل،کما فی قوله تعالی: «آلُ مُوسی وَ آلُ هارُونَ» تفخیما لشأنهما.

ثمّ أعلم أنّ هذا الحدیث فی مسلم أخرجه فی الفضائل و أخرجه النّسائی فی المناقب، و لو أخرجه القاضی من مسلم لوقع له أعلی من الطّریق الّذی ساقه،و کذا لو أخرجه من النّسائی إلاّ أنه أراد التّنوّع فی الرّوایات لأنّ من شأن الحفاظ أنّ الحدیث إذا کان فی الکتب السّتّة أو أحدها یخرجونه من غیرها،لکنّ فی الغالب إنّما یصنعون هذا طلبا للعلوّ أو الزّیادة فیه أو تصریح مدلّس بالسّماع أو الإخبار أو التحدیث أو لکون الطّریق أسلم أو لغیر ذلک ممّا هو معروف عند أربابه،و اللّه أعلم.

(و

قال علیه الصّلوة و السّلام)أی فیما رواه التّرمذیّ عن زید بن أرقم و جابر،و حسّنه (إنّی تارک ما) أی شیئا عظیما،فما موصوفة صفتها

(إن أخذتم به) أو موصولة و الشّرطیة صلتها أی إن تمسّکتم به و عملتم به.و

یروی ما إن تمسّکتم به(لن تضلّوا) أی عن الحقّ

ص: 218

بعده أبدا

(کتاب اللّه و عترتی أهل بیتی) تفصیل بعد إجمال وقع بدلا أو بیانا

(فانظروا) أی فتأمّلوا و تفکّروا

(کیف تخلفونی) بتخفیف النّون و تشدّد،أی کیف تعقبوننی

(فیهما) أی فی حقّهما،و

وقع فی«صلّ الدّلجی» کتاب اللّه و عترتی بین الشّرط و الجزاء و هو مخالف للاصول المعتمدة.ثمّ المراد بعترته أخصّ قرابته،و قیل:المراد علماء أمّته، فالتّمسّک بالقرآن التّعلّق بأمره و نهیه و اعتقاد جمیع ما فیه و حقّیّته.و التّمسّک بعترته محبّتهم و متابعة سیرتهم].

و نیز در«شرح شفا»بشرح قول مصنّف«و أوصی بالثّقلین بعده»گفته:

[(و أوصی بالثّقلین بعده کتاب اللّه تعالی)بالجرّ بدل ممّا قبله و یجوز رفعه و نصب (و عترته)بکسر أوّله أی أقاربه و أهل بیته.و سمّیا بالثّقلین إمّا لثقلهما علی نفوس کارهیهما أو لکثرة حقوقهما،فهما شاقّان،أو لعظم قدرهما أو لشدّة الأخذ بهما أو لثقلهما فی المیزان من قبل ما أمر به فیهما أو لأنّ عمارة الدّین بهما کما عمرت الدّنیا بالإنس و الجنّ المسمیین بالثّقلین فی قوله تعالی «سَنَفْرُغُ لَکُمْ أَیُّهَ الثَّقَلانِ» ].

و نیز ملا علی قاری در«مرقاة-شرح مشکاة»گفته:[(و

عن زید بن أرقم، قال: قام رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم یوما فینا خطیبا بماء) أی بموضع فیه ماء

(یدعی) أی یسمّی ذلک الماء أو ذلک المکان

(خمّا) بضمّ فتشدید و هو موضع بالجحفة بین مکّة و المدینة،و تقدّم أنّه کان حین رجوعه من مکّة و توجّهه إلی المدینة عام حجّة الوداع

(فحمد اللّه) أی شکره و أثنی علیه أی بعلیّ ذاته و جلیّ صفاته

(و وعظ) أی نصحهم بما نفعهم

(و ذکّر) بتشدید الکاف،أی نبّههم من نوم غفلتهم

(ثم قال:أمّا بعد) أی بعد الحمد و الثّناء

(ألا) بتخفیف اللام للتّنبیه زیادة فی الاهتمام علی التّوجیه

(أیّها النّاس! إنّما أنا بشر) أی مثلکم لکنّ امتیازی عنکم بما یوحی إلیّ

(یوشک) أی یقرب

(أن یأتینی رسول ربّی) أی جبرئیل و معه عزرائیل،أو المراد به ملک الموت

(فاجیبه فاجیب.ظ) بالنّصّب

(و أنا تارک فیکم الثّقلین) بفتحتین أی الأمرین العظیمین، سمّی کتاب اللّه و أهل بیته بهما لعظم قدرهما و لأنّ العمل بهما ثقیل علی تابعهما.قال صاحب«الفائق»:الثقل المتاع المجعول(المحمول.ظ)علی الدّابة،و إنّما قیل للجنّ

ص: 219

و الإنس الثّقلان،لأنّهما ثقال الأرض،فکأنّهما ثقلاها.و قد شبّه بهما الکتاب و العترة فی أن الدّین یستصلح بهما و یعمر کما عمرت الدّنیا بالثّقلین.و فی«شرح السّنّة»:سمّاهما ثقلین لأنّ الأخذ و العمل بهما ثقیل.و قیل فی تفسیر قوله تعالی:

إِنّا سَنُلْقِی عَلَیْکَ قَوْلاً ثَقِیلاً .أی أوامر اللّه و نواهیه لأنّه لا یؤدّی إلاّ بتکلف.ما یثقل و قیل قولا ثقیلا أی له وزن.و سمّی الجنّ و الإنس ثقلین لأنّهما فضّلا بالتّمییز علی سائر الحیوان،و کلّ شیء له وزن و قدر متنافس(یتنافس.ظ)فیه فهو ثقل

(أولهما کتاب اللّه فیه الهدی) أی الهدایة عن الضّلالة

(و النور) أی نور القلب للّه استقامة أو بسبب ظهور النّور یوم القیامة

(فخذوا بکتاب اللّه) أی استنباطا و حفظا و علما

(و استمسکوا به) أی و تمسّکوا به اعتقادا و عملا،و من جملة کتاب اللّه العمل بأحادیث رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم لقوله سبحانه: وَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا .و مَنْ یُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللّهَ .و قُلْ إِنْ کُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللّهَ فَاتَّبِعُونِی یُحْبِبْکُمُ اللّهُ .و

فی روایة: فتمسّکوا بکتاب اللّه و خذوا به (فحثّ)بتشدید المثلّثة،أی فحرّض أصحابه

(علی کتاب اللّه) أی علی محافظته و مراعاة مبانیه و معانیه و العمل بما فیه

(و رغّب فیه) بتشدید الغین المعجمة، أی ذکر المرغّبات من حصول الدّرجات فی حقّه،ثمّ یمکن أنه رهّب و خوّف بالعقوبات لمن ترک متابعة الآیات فیکون حذفه من باب الاکتفاء.و یمکن أنّه اقتصر علی البشارة إیماء إلی سعة رحمة اللّه تعالی و أنّه رحمة للعالمین و امّته امّة مرحومة

(ثم قال) أی النّبیّ علیه السّلام

(و أهل بیتی) أی و ثانیهما أهل بیتی

(اذکّرکم اللّه) بکسر الکاف المشدّدة أی احذّرکموه

(فی أهل بیتی) وضع الظّاهر موضع المضمر اهتماما بشأنهم و إشعارا بالعلّة،و المعنی:انبّهکم حقّ(لحقّ.ظ)اللّه فی محافظتهم و مراعاتهم و احترامهم و إکرامهم و محبّتهم و مودّتهم.و قال الطیبیّ:أی احذّرکم اللّه فی شأن أهل بیتی:و أقول لکم:اتّقوا اللّه و لا تؤذوهم و احفظوهم فالتّذکیر بمعنی الوعظ یدلّ علیه قوله:وعظ و ذکّر.قلت:و قد تقدّم التّغایر بینهما و الحمل علی التّأسیس أولی

(اذکّرکم اللّه فی أهل بیتی) کرّر الجملة لإفادة المبالغة و لا یبعد أن یکون أراد بأحدهما آله و بالأخری ازواجه لما سبق من أنّ اهل البیت یطلق علیهما،و

فی روایة: قال ثلث مرّات (و فی

ص: 220

روایة) أی یدل اوّلهما کتاب اللّه،إلخ(کتاب اللّه هو حبل اللّه) أی ما یوصل العبد إلی ربّه و یتوصّل به إلی قربته و التّرقّی من حضیض البشریّة إلی أوج رفعة الملکیّة بالحضور فی الحضرة الإلهیّة و الغیبة عن شعور امور الکونیّة،و هو مقتبس من قوله تعالی:

وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمِیعاً

(من اتّبعه) أی ایمانا و حفظا و علما و عملا و إخلاصا

(کان علی الهدی) أی علی الهدایة الکاملة

(و من ترکه) أی بجهة من الجهات المتعدّدة

(کان علی الضّلالة) أی الغوایة الشّاملة،فالقرآن کالحبل ذو وجهین:یمکن أن یکون وسیلة للتّرقی،و أن یکون ذریعة للتّنزّل و التدلّی کالنّیل ماء للمحبوبین و دماء للمحجوبین؛یضلّ به کثیرا و یهدی به کثیرا،القرآن حجّة لک أو علیک، وَ نُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ ما هُوَ شِفاءٌ وَ رَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِینَ وَ لا یَزِیدُ الظّالِمِینَ إِلاّ خَساراً ،نفعنا اللّه به و رفعنا بسببه(رواه مسلم).و فی«الذّخائر»:فقیل لزید:من أهل بیته؟أ لیس نساؤه من اهل بیته؟قال:بلی!إنّ نساؤه من اهل بیته،و لکنّ اهل بیته من حرّم اللّه علیه الصّدقة بعده.قال:و من هم؟قال:هم آل علی و آل جعفر و آل عقیل و آل عبّاس.قال:

کلّ هؤلاء حرم علیهم الصّدقة؟قال:نعم!اخرجه مسلم و

اخرج معناه احمد عن أبی سعید و لفظه انّه صلّی اللّه علیه و سلّم قال: إنّی اوشک ان ادعی فاجیب و إنّی تارک فیکم الثّقلین کتاب اللّه و عترتی کتاب اللّه حبل ممدود من السّماء إلی الأرض و عترتی أهل بیتی و إنّ اللّطیف الخبیر اخبرنی انّهما لن یفترقا حتّی یردا علیّ الحوض فانظروا بما تخلفونی فیهما].

و نیز در«مرقاة»گفته:[الفصل الثّانی:

عن جابر،قال: رأیت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم «فی حجّته» أی حجّة الوداع

«یوم عرفة،و هو علی ناقة القصواء» بفتح القاف ممدودا ؟؟؟،قیل:سمّیت قصواء لا لأنّها مجدوع(مجدوعة.ظ)الاذن،بل لأنّ القصوی لقب لها

«یخطب» حال

«فسمعته یقول:یا ایّها النّاس!إنّی ترکت فیکم ما» موصولة صلتها

«إن اخذتم به» أی تمسّکتم به علما و عملا

«لن تضلّوا بعده» أی بعد اخذ ذلک الشّیء

«کتاب اللّه» بالنّصب بیان ما فی ما ان اخذتم به،او بدل،او بتقدیر أعنی،و فی نسخة بالرّفع أی هو کتاب اللّه

«و عترتی» فی محلّ نصب او رفع،و

قوله «اهل بیتی»

ص: 221

معرب من وجهین،قال التوربشتی:عترة الرّجل أهل بیته و رهطه الأدنون و لاستعمالهم العترة علی أنحاء کثیرة بیّنها رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم

بقوله: أهل بیتی، لیعلم انّه أراد بذلک نسله و عصایته الأدنین و ازواجه،انتهی.و المراد بالأخذ بهم التّمسّک بمحبّتهم و محافظة حرمتهم و العمل بروایتهم و الاعتماد علی مقالتهم،و هو لا ینافی اخذ السّنّة من غیرهم

لقوله صلی اللّه علیه و سلّم: أصحابی کالنّجوم بأیّهم اقتدیتم اهتدیتم. و لقوله تعالی: فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ إِنْ کُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ .قال ابن الملک:التّمسّک بالکتاب العمل بما فیه و هو الایتمار بأوامر اللّه و الانتهاء بنواهیه،و معنی التمسّک بالعترة محبّتهم و الاهتداء بهدیهم و سیرتهم.زاد السّیّد جمال الدّین:إذا لم یکن مخالفا للدّین.قلت:فی إطلاقه صلی اللّه علیه و سلّم إشعار بأنّ من یکون من عترته فی الحقیقة لا یکون هدیه و سیرته إلاّ مطابقا للشّریعة و الطّریقة

«رواه التّرمذیّ و عن زید بن أرقم قال:

قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم: إنّی تارک فیکم ما إن تمسکتم به لن تضلّوا بعدی» أی بعد فوتی

«أحدهما» و هو کتاب اللّه

«أعظم من الآخر» و هو العترة کما بیّنه

بقوله «کتاب اللّه» بالنّصب أو بالرفع و هو اظهر هنا

لقوله «حبل ممدود بین السّماء و الأرض» أی قابل للترقی و التّنزّل،کما مرّ بیانه،و سبق برهانه

«و عترتی أهل بیتی .صح.ظ» قال الطّیبیّ فی

قوله إنّی تارک فیکم إشارة إلی أنّهما بمنزلة التّوأمین الخلفین

عن رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم و أنّه یوصی الأمّة بحسن المخالفة معهما و إیثار حقّهما علی انفسهم کما یوصی الأب المشفق النّاس فی حقّ اولاده،و یعضده الحدیث السّابق فی الفصل الأوّل:

اذکّرکم اللّه فی أهل بیتی کما یقول الأب المشفق:اللّه اللّه فی حقّ أولادی!و اقول:الأظهر هو أنّ اهل البیت غالبا یکونون أعرف بصاحب البیت و احواله، فالمراد بهم اهل العلم منهم المطّلعون علی سیرته الواقفون علی طریقته العارفون بحکمه و حکمته،و بهذا یصلح أن یکونوا مقابلا لکتاب اللّه سبحانه کما قال: وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ ،و یؤیّده ما

أخرجه احمد فی«المناقب»عن حمید بن عبد اللّه بن زید أنّ النّبیّ صلی اللّه علیه و سلّم ذکر عنده قضاء قضی به علیّ بن أبی طالب فأعجبه و قال:الحمد للّه الّذی جعل فینا الحکمة أهل البیت و أخرج ابن أبی الدّنیا فی کتاب«الیقین»عن محمّد بن مسعر

ص: 222

الیربوعی،قال:قال علی للحسن: کم بین الإیمان و الیقین؟قال:أربع اصابع،قال:بیّن!قال:

الیقین ما رأته عینیک و الإیمان ما سمعته اذنک و صدّقت به.قال:اشهد انّک ممّن انت منه ذرّیّة بعضها من بعض،

و فارق الزّهری(قارف الزّهریّ ذنبا.ظ)فهام علی وجهه فقال زین العابدین:قنوطک من رحمة اللّه الّتی وسعت کلّ شیء أعظم علیک من ذنبک،فقال الزّهریّ: اَللّهُ أَعْلَمُ حَیْثُ یَجْعَلُ رِسالَتَهُ ،فرجع إلی اهله و ماله«و لن یتفرّقا» أی کتاب اللّه و عترتی فی مواقف القیمة

«حتّی یردا علیّ الحوض» أی الکوثر،قال الطیبیّ فی تفصیل مجمل الحدیث:ما موصولة و الجملة الشرطیّة صلتها،و إمساک الشّیء التّعلّق به و حفظه قال تعالی:و یمسک السّماء ان تقع علی الأرض،و تمسّک بالشیء إذا تحرّی الإمساک به، و لهذا لمّا ذکر التّمسّک عقّبه بالمتمسّک به صریحا و هو الحبل

فی قوله کتاب اللّه حبل ممدود من السّماء إلی الأرض ،و فیه تلویح إلی قوله تعالی: وَ لَوْ شِئْنا لَرَفَعْناهُ بِها وَ لکِنَّهُ أَخْلَدَ إِلَی الْأَرْضِ وَ اتَّبَعَ هَواهُ .کان النّاس واقعون فی مهواة طبیعتهم مشتغلون بشئونهم و انّ اللّه تعالی یرید بلطفه رفعهم فأدلی حبل القرآن إلیهم لیخلّصهم من تلک الورطة فمن تمسّک به نجا و من اخلد إلی الأرض هلک،و معنی کون احدهما اعظم من الآخر انّ القرآن هو اسوة للعترة و علیهم الاقتداء به و هم اولی النّاس بالعمل بما فیه،و لعلّ السّرّ فی هذه التّوصیة و اقتران العترة بالقرآن ایجاب محبّتهم (و هو.صح.ظ)لاح من معنی قوله تعالی: قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی فإنّه تعالی جعل شکر إنعامه و إحسانه بالقرآن منوطا بمحبّتهم علی سبیل الحصر فکأنّه صلی اللّه علیه و سلّم یوصی الامّة بقیام الشّکر و قیّد تلک النّعمة به و یحذّرهم عن الکفران،فمن اقام بالوصیّة و شکر تلک الصّنیعة بحسن الخلافة فیهما لن یفترقا فلا یفارقانه فی مواطن القیمة و مشاهدهما حتّی یردا الحوض فیشکرا صنیعه عند رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم،فحینئذ هو بنفسه یکافیه،و اللّه تعالی یجازیه بالجزاء الأوفی،و من اضاع الوصیّة و کفر النّعمة فحکمه علی العکس و علی هذا التأویل حسن موقع قوله:

فانظروا کیف تخلفونی فیهما. و النّظر بمعنی التأمّل و التّفکّر؛أی تأمّلوا و استعملوا الرّوایة فی استخلافی ایّاکم هل تکونون خلف صدق او خلف سوء؟انتهی.و

قوله: تخلفونی بتشدید النّون

ص: 223

و یخفّف(رواه التّرمذی)و

رواه أحمد و الطّبرانیّ عن زید بن ثابت و لفظه: إنّی تارک فیکم خلیفتین کتاب اللّه حبل ممدود ما بین السّماء و الأرض و عترتی أهل بیتی و إنّهما لن یفترقا حتّی یردا علیّ الحوض].

و ملا علی قاری از أکابر محقّقین عظام و افاخم منقّدین فخام نزد سنّیّه بوده، بعض مفاخر مزهره و مآثر مبهرۀ او بر ناظر«عقد الجواهر و الدّرر»محمّد بن أبی بکر با علوی و«خلاصة الأثر»محمّد بن فضل اللّه محبی و«بدر طالع»محمّد بن علی الشوکانی و«کفایة المتطلّع»تاج الدّین الدّهّان مکّی و«حصر الشّارد»محمّد عابد سندی و«مرافض» سهارنپوری و«رساله حدیث ایضاح»خود مخاطب و«غرّة الرّاشدین»فاضل رشید و«معرکة الآراء»مولوی سلامة اللّه و«منتهی الکلام»و«إزالة الغین»حیدر علی معاصر و«إتحاف النبلاء»مولوی صدیق حسن خان معاصر؛واضح و لائحست.

فهذا علی القاری،محقّقهم المحرز عندهم للفضائل کالموعب القاری،قد روی هذا الحدیث المبهر المعجب للمقری و القاری،المغرب المطرب للمقری(1) و القاری(2) ،النّافی لحنادس الضّلال و الدّاری،النّافح السّاطح کالمسک الذّکی الدّاری،الدّالّ علی الهدی السّائر الموب و المدلج السّاری،المنقع غلّة الظّمآن کالسّلسل العذب النّمیر الجاری،و أنبته بمعاضدات قد شیّدت منه السّواری،و أکّده بمؤیّدات قد حکت الزّهر الدّراری،فیا للّه و للجاحد الماری،و المارد الضّاری، العائر العاری،عن مخافة القاهر الباری،کیف اولع بالجحود کالغائر الغاری،و أنحی علی ملاءة النصف انحاء الهاتک الفاری،و جاب من العمه مردیة القفار و البراری،و هام من الغی فی موبقة المهامه و الصّحاری.

الموت«فأجیب»أی اموت،کنی عنه بالإجابة إشارة إلی أنّه ینبغی تلقّیه بالقبول کأنّه مجیب إلیه باختیاره

«و أنا تارک فیکم ثقلین» سمیّا به لعظم شأنهما و شرفهما

«أوّلهما کتاب اللّه» قدّمه لاحقیّته بالتّقدّم

«فیه الهدی» من الضّلال

«و النّور من استمسک به و أخذ به کان علی الهدی و من أخطأه ضلّ» أی أخطأ طریق السّعادة و هلک فی میادین الشّقاوة و الحیرة

«فخذوا بکتاب اللّه و استمسکوا به» فإنّه السّبب المتّصل الموصل إلی المقامات العلیّة و السعادة الأبدیّة

«و أهل بیتی» أی و ثانیهما أهل بیتی،و هم من حرمت علیهم الصّدقة من اقربائه.قال الحکیم:حضّ علی التّمسّک بهم لأنّ الأمر لهم معاینة،فهم أبعد من المحنة.و هذا عامّ ارید به خاصّ و هم العلماء العاملون منهم فخرج الجاهل و الفاسق،و هم لم یعروا«یروا.ظ»عن شهوات الآدمیّین و لا عصموا عصمة النّبیّین،و کما أنّ کتاب اللّه منه ناسخ و منسوخ فارتفع الحکم بالمنسوخ؛هکذا ارتفعت القدوة بغیر علمائهم الصّلحاء.و حثّ علی الوصیّة بهم لما علم ممّا یصیبهم بعده من البلایا و الرّزایا،انتهی..

«اذکّرکم اللّه فی أهل بیتی» أی فی الوصیّة بهم و احترامهم و کرّره ثلاثا للتّأکید قال الفخر الرّازیّ:جعل اللّه تعالی أهل بیته مساوین له فی خمسة أشیاء:فی المحبّة،و تحریم الصّدقة،و الطّهارة،و السّلام،و الصّلوة؛و لم یقع ذلک لغیرهم.

«تتمّة»:قال الحافظ جمال الدّین الزّرندیّ فی«نظم در السّمطین»:

ورد عن عبد اللّه ابن زید عن أبیه انه علیه الصّلوة و السّلام قال: من أحبّ ان یجعله«ینسأ له.ظ»فی اجله و ان یمتّع بما خوّله اللّه تعالی فلیخلفنی فی اهل بیتی خلافة حسنة،فمن لم یخلفنی فیهم بثر عمره و ورد علیّ یوم القیامة مسودّا اوجهه«حم م(1) عبد بن حمید»فی المناقب «المسند.ظ»کلّهم

«عن زید بن أرقم»قال: قام فینا رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم خطیبا بماء یدعی خمّا بین مکّة و المدینة،فحمد اللّه تعالی و أثنی علیه و وعظ و ذکّر،ثمّ قال:أمّا بعد!فذکره و تتمّته فی مسلم من عدّة طرق،و لفظه فی أحدهما:قیل لزید:أ لیس نساؤه من أهل بیته؟ قال:لیس نساؤه من أهل بیته و لکنّ أهل بیته من حرم الصّدقة بعده.

و فی روایة له: إنّ المرأة

ص: 225

تکون مع الرّجل العصر من الدّهر ثمّ یطلّقها فترجع إلی ابیها و قومها. أهل بیته:أصله و عصبته الّذین حرموا الصّدقة].

و نیز مناوی در«فیض القدیر»گفته:[

«إنّی تارک فیکم خلیفتین کتاب اللّه حبل ممدود ما بین السماء و الأرض و عترتی أهل بیتی» تفصیل بعد إجمال بدلا او بیانا،و هم اصحاب الکساء الّذین أذهب اللّه عنهم الرّجس و طهّرهم تطهیرا،و قیل:

من حرمت علیه الزّکوة،و رجّحه القرطبیّ،یعنی إن ائتمرتم بأوامر کتابه أو انتهیتم بنواهیه و اهتدیتم بهدی عترتی و اقتدیتم بسیرتهم اهتدیتم فلم تضلّوا.قال القرطبیّ و غیره:هذه الوصیّة و هذا التّأکید العظیم یقتضی وجوب احترام آله و أبرارهم «برّهم ظ»و توقیرهم و محبّتهم وجوب الفروض المؤکّدة الّتی توعّد اللّه تعالی فی التّخلّف عنها،و هذا مع ما علم من خصوصیّتهم بالنّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم و ما لهم من حرمته فإنّهم اصوله الّتی نشأ عنها و فروعه الّتی نشئوا بها،کما

قال: فاطمة بضعة منی و مع ذلک فقابل بنو أمیّة عظیم هذه الحقوق بالمخالفة و العقوق،فسفکوا من أهل البیت دمائهم،و سبوا نسائهم،و أسروا صغارهم،و خربوا دیارهم،و جحدوا شرفهم و فضلهم، و استباحوا سبّهم و لعنهم،و خالفوا المصطفی فی وصیّته،و قابلوه بنقیض مقصوده و امنیّته؛ فوا خجلهم إذا وقفوا بین یدیه!و یا فضیحتهم یوم یعرضون علیه!«و أنّهما»و الحال أنهما،

وفی روایة: إنّ اللّطیف الخبیر نبّأنی بهما«أنّهما.ظ»«لن یفترقا» أی الکتاب و العترة، أی یستمرّان متلازمین

«حتی یردا علیّ الحوض» أی الکوثر یوم القیامة.

زاد فی روایة: کهاتین، و اشار بإصبعیه.و فی هذا مع قوله أوّلا:

إنّی تارک فیکم؛ تلویح بل تصریح بأنّهما کتوأمین خلفهما و وصّی امّته بحسن معاملتها و إیثار حقّهما علی انفسهما و الاستمساک بهما فی الدّین.امّا الکتاب فلأنّه معدن العلوم الدّینیّة و الحکم الشّرعیة و کنوز الحقائق و خفایا الدّقائق.و أمّا العترة فلأنّ العنصر إذا طاب اعان علی فهم الدّین.فطیب العنصر یؤدّی إلی حسن الأخلاق،و محاسنها یؤدّی إلی صفاء.

القلب و نزاهته و طهارته.قال الحکیم:و المراد بعترته هنا العلماء العاملون منهم، إذ هم الّذین لا یفارقون القرآن،أمّا نحو جاهل و عالم مخلّط فأجنبیّ من هذا المرام،

ص: 226

و إنّما ینظر للأصل و العنصر عند التّحلّی بالفضائل و التّخلّی عن الرّذائل،فإذا کان العلم النّافع فی غیر عنصرهم لزمنا اتّباعه کائنا من کان،و لا یعارض حثّه هنا علی اتّباع عترته حثّه فی خبر علیّ علی اتّباع قریش،لأنّ الحکم علی فرد من أفراد العامّ لا یوجب قصر العامّ علی ذلک الفرد علی الأصحّ،بل فائدته مزید الاهتمام بشأن ذلک الفرد و التّنویه برفعة قدره.«تنبیه»:قال الشّریف السّمهودیّ:هذا الخبر یفهم منه وجود من یکون أهلا للتمسک من اهل البیت و العترة الطاهرة فی کل زمان الی قیام الساعة حتّی یتوجّه الحتّ المذکور إلی التّمسّک به،کما أنّ الکتاب کذلک،فلذلک کانوا أمانا لأهل الأرض،فإذا ذهبوا ذهب أهل الأرض«حم.طب.» و الضّیاء فی«المختارة»«عن زید بن ثابت»قال الهیثمیّ:رجاله موثّقون،و رواه أیضا أبو یعلی بسند لا بأس به و الحافظ عبد العزیز بن الأخضر و زاد أنّه قال فی حجّة الوداع.و هم من زعم ضعفه کابن الجوزیّ.قال السّمهودیّ:و فی الباب ما یزید علی عشرین من الصّحابة.انتهی].

و نیز مناوی در«تیسیر-شرح جامع صغیر»گفته:[

«أمّا بعد، ألا یا أیّها النّاس!الحاضرون أو أعمّ

«إنّما أنا بشر یوشک» أی یسرع

«أن یأتینی رسول ربی» ملک الموت

«یدعونی فأجیب» أی اموت،کنی عنه بالإجابة رمزا إلی أنّ اللایق به تلقّیه بالقبول کالمجیب إلیه باختیاره

«و أنا تارک فیکم الثّقلین» سمّیا به لعظمهما و شرفهما،و آثر التّعبیر به لأنّ الأخذ بما یتلقّی عنهما و المحافظة علی رعایتهما و القیام بواجب حرمتهما ثقیل

«أوّلهما کتاب اللّه» قدّمه لأحقیّته بالتّقدیم.

و الکتاب علم بالغلبة علی القرآن.و قال الرّاغب:الکتب و الکتاب ضمّ أدیم إلی أدیم بالخیاطة،و عرفا ضمّ الحروف بعضها لبعض فی اللّفظ،و لهذا سمّی کتاب اللّه و إن لم یکتب کتابا.قال ابن الکمال:و من قال اطلق علی المنظوم عبارة قبل أن یکتب لأنّه ممّا یکتب فکأنه لم یفرق بین الخط و الکتابة

«فیه الهدی» من الضّلال

«و النّور» للصّدور

«من استمسک به و أخذ به کان علی الهدی و من أخطأه ضلّ» أی أخطأ سبیل السّعادة و هلک فی میدان الشّقاوة

«فخذوا بکتاب اللّه و استمسکوا به» فإنّه السّبب

ص: 227

الموصل إلی المقامات العلیّة و السّعادة الأبدیّة«و»ثانیهما

«أهل بیتی اذکّرکم اللّه فی أهل بیتی،اذکّرکم اللّه فی أهل بیتی من حرّمت علیه الصّدقة من أقاربه ،و المراد هنا علماؤهم«حم.عبد بن حمید»بغیر إضافة«م.عن زید بن أرقم»و له تتمّة فی مسلم].

و نیز در«تیسیر-شرح جامع صغیر»گفته:[

«إنّی تارک فیکم» بعد موتی

«خلیفتین»

زاد فی روایة: أحدهما أکبر من الآخر«کتاب اللّه» القرآن

«حبل» أی هو حبل

«ممدود ما» زائدة

«بین السّماء و الأرض» قیل:أراد به عهده و قیل:السّبب الموصل لرضاه

«و عترتی» بمثنّاة فوقیّة

«أهل بیتی» تفصیل بعد إجمال بدلا أو بیانا، و هم أصحاب الکساء،یعنی إن عملتم بالقرآن و اهتدیتم بهدی عترتی العلماء لم تضلّوا

«و إنّهما لن یفترقا»(1) أی الکتاب و العترة

«حتّی یردا علیّ الحوض» الکوثر یوم القیامة.و قیل:أراد بعترته العلماء العالمین لأنّهم الّذین لا یفارقون القرآن.

أمّا نحو جاهل و عالم مخلّط فلا.و انّما ینظر للأصل و العنصر عند التحلّی بالفضائل و التّخلی عن الرذائل،فکما أنّ کتاب اللّه فیه الناسخ و المنسوخ المرتفع الحکم؛ فکذا ترتفع القدوة بالمخذولین منهم«حم.طب.عن زید بن ثابت»و رجاله موثوقون «موثقون.ظ»].

و علامه مناوی از أکابر محقّقین أماثل و أجلّۀ منقّدین افاضل نزد سنّیّه می باشد.

مدائح عالیه و محامد غالیه و رفعت مرتبت و شموخ منزلت او بر متتبّع «خلاصة الأثر»محمّد أمین بن فضل اللّه المحبّی و«مقالید الأسانید»أبو مهدی ثعالبی و«کفایة المتطلّع»تاج الدّین الدّهّان المکّی و«إمداد بمعرفة علوّ الإسناد»سالم ابن عبد اللّه بن سالم البصری و «رساله اسانید»احمد بن محمّد بن احمد بن علی نخلی و«رساله اصول حدیث»خود مخاطب و«غرّة الرّاشدین»فاضل رشید و«إزالة الغین»حیدر علی واضح و لائح است.

ص: 228

فهذا المناوی جهبذهم النّاقد،و نطاسیّهم الواقد،قد أثبت هذا الحدیث السّائق إلی الهدی و القائد،و حقّق هذا الخبر الهادی لطالب الرّشد و الرّائد، فالحمد للّه علی لحوب محجّة الإیقان لکلّ دان و باعد،و لزوم حجّة الایمان لکلّ ساع و قاعد،و بوار ریب المرتاب المراغ اللاّحد،و فساد طعن الطّاعن المناوی الجاحد.

[أی(1) و لما وصل صلی اللّه علیه و سلّم إلی محلّ بین مکّة و المدینة یقال له غدیر خمّ-بقرب رابغ-جمع الصّحابة و خطبهم خطبة بیّن فیها فضل علیّ کرّم اللّه وجهه و براءة عرضه ممّا تکلّم فیه بعض من کان معه بأرض الیمن بسبب ما کان صدر منه إلیهم من المعدلة الّتی ظنّها بعضهم جورا و بخلا،و الصّواب کان معه کرّم اللّه وجهه فی ذلک،

فقال صلی اللّه علیه و سلّم:

أیّها النّاس!إنّما انا بشر مثلکم یوشک أن یأتینی رسول ربّی فاجیب. أی.و فی لفظ فی الطّبرانی قال: یا أیّها النّاس!إنّه قد نبّأنی اللّطیف الخبیر أنّه لم یعمر نبیّ إلاّ نصف عمر الّذی یلیه من قبله و إنّی لأظنّ أن یوشک أن ادعی،فأجیب و إنی مسئول و إنکم مسئولون،فما أنتم قائلون؟قالوا:نشهد أنک قد بلّغت و نصحت فجزاک اللّه خیرا.فقال صلی اللّه علیه و سلّم:أ لیس تشهدون أن لا إله إلاّ اللّه و أنّ محمّدا عبده و رسوله و أنّ جنّته حقّ و ناره حقّ و أنّ الموت حقّ و أنّ البعث حقّ بعد الموت و أنّ السّاعة آتیة لا ریب فیها و أنّ اللّه یبعث من فی القبور؟قالوا:بلی!نشهد بذلک، قال:اللّهمّ اشهد! الحدیث،ثمّ حضّ علی التّمسّک بکتاب اللّه و وصّی بأهل بیته.أی.

فقال:

إنّی تارک فیکم الثّقلین کتاب اللّه و عترتی أهل بیتی و لن یتفرّقا حتّی یردا علیّ الحوض

و قال فی حقّ علیّ کرم اللّه وجهه لمّا کرّر علیهم: أ لست أولی بکم من انفسکم؟ ثلثا. و هم یجیبونه صلی اللّه علیه و سلّم بالتّصدیق و الاعتراف.و

رفع صلی اللّه علیه و سلّم ید علیّ کرّم اللّه وجهه و قال:من کنت مولاه فعلی مولاه،اللّهم وال من والاه و عاد من عاداه و أحبّ من أحبّه و ابغض من أبغضه و انصر من نصره و اخذل من خذله و أدر الحقّ معه حیث دار].

و محاسن علیه و مناقب سنیّۀ نور الدین علی حلبی بر ناظر«تحفۀ بهیّه فی

ص: 230

طبقات الشافعیّه»عبد اللّه بن حجازی الشرقاوی و«خلاصة الأثر فی أعیان القرن الحادی عشر»محمّد بن فضل اللّه المحبّی،ساطع و لامع است.

فهذا نور الدین الحلبی قد مری بروایته أشطر التّحقیق و حلب،و ساق باثباته بضائع التّوفیق و جلب،و أنار طرائق الإذعان لمن رامها و طلب،و أبان معالم الإیقان لمن عرج علیها و ألبّ،فلا یجحده بعد إلاّ من ران علیه العند و غلب،و لا ینکره إلاّ من استولی علیه العمه فحربه و سلب،و لا یطعن فیه إلا حاقد قد اشتدّ به اللّجاج و کلب، و لا یقدح فیه إلاّ حائد قد خدعه العرور فخلب.

مولای و انا مولی کلّ مؤمن.

الطریقة الثانیه:

عن سلمة بن کهیل،عن ابیه،عن أبی الطّفیل،عن زید بن ارقم ایضا رضی اللّه عنه،و لفظه: نزل رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم بین مکّة و المدینة عند سمرات خمس دوحات عظام،فکنس النّاس ما تحت السّمرات،ثمّ راح رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم عشیّة فصلّی ثمّ قام خطیبا فحمد اللّه عز و جلّ و أثنی علیه و ذکّر و وعظ فقال ما شاء اللّه ان یقول،ثم قال:أیّها الناس!انّی تارک فیکم امرین لن تضلوا إن اتّبعتموهما،و هما کتاب اللّه و أهل بیتی عترتی.

الطریقة الثالثة:

عن ابی الضّحی مسلم بن صبیح،عن زید بن ارقم ایضا رضی اللّه عنه،و لفظه: إنّی تارک فیکم الثّقلین کتاب اللّه و أهل بیتی و إنّهما لن یفترقا حتّی یردا علیّ الحوض. و کذا اخرجه الحاکم ایضا و الطبرانیّ فی الکبیر من طریق یحیی بن جعدة عن زید بن ارقم، و فیها وصف ذلک الیوم بأنّه ما اتی علینا یوم کان اشد حرا منه.

و اخرجه الطّبرانیّ ایضا،عن حکیم بن جبیر،عن أبی الطّفیل،عن زید بن ارقم، و فیه من الزّیادة عقب قوله ،انّهما لن یفترقا حتّی یردا علیّ الحوض:سألت ربّی ذلک لهما فلا تتقدّموهما فتهلکوا و لا تقصروا عنهما فتهلکوا و لا تعلّموهم فإنّهم اعلم منکم.

و عن جابر بن عبد اللّه رضی اللّه عنهما قال رایت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم یوم عرفة علی ناقتة القصوی یخطب فسمعته یقول:یا ایّها النّاس!انّی قد ترکت ما إن اخذتم به لن تضلّوا کتاب اللّه و عترتی أهل بیتی، اخرجه الترمذیّ و قال:حدیث حسن غریب.

و اخرجه ابو العباس بن عقدة فی الموالاة عن جابر رضی اللّه عنه،و لفظه: کنّا مع رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم فی حجّة الوداع فلمّا رجع مرّ بشجرات نحو الجحفة فقمّ ما تحتهنّ ثمّ خطب النّاس فقال:أیّها النّاس!إنّی لا أری إلاّ موشکا ان ادعی فاجیب رسول ربّی و أنتم مسئولون فما أنتم قائلون؟قالوا:نشهد انّک قد بلّغت و نصحت و أدّیت قال:إنّی لکم فرط و انتم واردون علیّ الحوض و إنّی مخلّف فیکم الثّقلین.

إلی آخر ما تقدّم.

و روی الحافظ جمال الدّین محمّد بن یوسف الزّرندیّ فی کتابه«نظم درر

ص: 232

السّمطین»عن زید بن أرقم رضی اللّه عنه قال: اقبل رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم یوم حجّة الوداع فقال:إنّی فرطکم علی الحوض و إنّکم تبعی و إنکم توشکون أن تردوا علیّ الحوض فأسئلکم عن ثقلیّ کیف خلفتمونی فیهما.فقام رجل من المهاجرین فقال:ما الثّقلان؟ قال:الأکبر منها کتاب اللّه سبب طرفه بید اللّه و طرفه بأیدیکم فتمسکوا به،و الأصغر عترتی،فمن استقبل قبلتی و أجاب دعوتی فلیستوص بهم خیرا،فلا نقتلوهم و لا تقهروهم و لا تقصروا عنهم و إنی سألت لهم اللّطیف الخبیر ان یردوا علیّ الحوض کتین،او:

کهاتین،و أشار بالمسبّحتین،ناصرهما لی ناصر و خاذلهما لی خاذل و ولیهما لی ولیّ و عدوّهما لی عدوّ. قال الحافظ جمال الدّین المذکور:و

ورد عن عبد اللّه بن زید عن أبیه رضی اللّه عنهما أنّ النّبیّ صلی اللّه علیه و سلّم قال: من أحبّ أن ینسأ له فی اجله و أن یمتّع بما خوّله اللّه تعالی فلیخلفنی فی أهلی خلافة حسنة فمن لم یخلفنی فیهم بتر عمره، و فی روایة: بتک عمره،و ورد علیّ الحوض یوم القیامة مسودّا وجهه.

و أخرج السّیّد أبو الحسن یحیی بن الحسن فی کتابه فی«أخبار المدینة»عن محمّد بن عبد الرّحمان بن خلاّد- و کان فی رهط جابر بن عبد اللّه-حدیث أخذه صلی اللّه علیه و سلّم بید علیّ و الفضل بن عبّاس رضی اللّه عنه فی مرض وفاته صلی اللّه علیه و سلم،قال:فخرج علینا یعتمد علیهما حتّی جلس علی المنبر و علیه عصابة فحمد اللّه و أثنی علیه ثمّ قال:أمّا بعد:أیّها النّاس!ما ذا تنکرون من موت نبیّکم؟أ لم ینع إلیکم نفسه؟و ینع إلیکم أنفسکم؟ أم هل خلّد احد ممّن بعث قبلی فیمن بعثوا إلیه فأخلد فیکم؟الا!انی لاحق بربی و قد ترکت فیکم ما إن تمسّکتم به لن تضلّوا کتاب اللّه بین اظهرکم تقرءونه صباحا و مساء، فیه ما تأتون و ما تدعون،فلا تنافسوا و لا تحاسدوا و لا تباغضوا و کونوا إخوانا کما امرکم اللّه ألا!ثمّ اوصیکم بعترتی أهل بیتی،ثمّ اوصیکم بهذا الحیّ من الأنصار ،إلی آخر الحدیث،و هو طویل.

و عن زید بن ثابت رضی اللّه عنه قال:قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم: إنی تارک فیکم خلیفتین کتاب اللّه عزّ و جلّ حبل ممدود ما بین السماء و الأرض و عترتی أهل بیتی و انهما لن یفترقا حتی یردا علی الحوض اخرجه احمد فی مسنده و اخرجه عبد بن حمید

ص: 233

بسند جیّد،و لفظه: إنی تارک فیکم ما إن تمسکتم به لن تضلّوا کتاب اللّه و عترتی أهل بیتی و إنّهما لن یفترقا حتی یردا علیّ الحوض.

و اخرجه الطبرانیّ فی الکبیر،و لفظه: إنی تارک فیکم خلیفتین کتاب اللّه تعالی و أهل بیتی و إنّهما لن یفترقا حتّی یردا علیّ الحوض.

و عن ضمیرة الأسلمی رضی اللّه عنه،قال: لمّا انصرف رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم من حجّة الوداع امر بشجرات بوادی خمّ فقممن و هجر رسول اللّه فخطب الناس فقال:

اما بعد ایها الناس!فانی مقبوض اوشک ان ادعی فاجیب،فما انتم قائلون؟قالوا نشهد انک قد بلّغت و نصحت و أدیت،قال:إنی تارک فیکم ما إن تمسّکتم به لن تضلّوا کتاب اللّه و عترتی أهل بیتی،ألا!و إنّهما لن یفترقا حتی یردا علیّ الحوض فانظروا کیف تخلفونی فیهما.

اخرجه ابن عقدة فی الموالاة.

و عن سیّدنا علی بن أبی طالب رضی اللّه عنه و کرّم اللّه وجهه انّ النبیّ صلی اللّه علیه و سلّم قال:

قد ترکت فیکم ما إن اخذتم به لن تضلّوا کتاب اللّه سببه بیده و سببه بأیدیکم و اهل بیتی.

أخرجه اسحاق بن راهویه فی مسنده من طریق کثیر بن محمّد بن عمر بن علی بن أبی طالب،عن أبیه، عن جدّه رضی اللّه عنهم.و کذا رواه الدّولابیّ فی«العترة الطّاهرة».(و رواه الجعابیّ فی الطالبیین.صح.ظ)عن عبد اللّه عن أبیه عن جدّه،عن علیّ بن أبی طالب رضوان اللّه تعالی علیهم أجمعین انّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم قال: إنّی مخلّف فیکم ما إن تمسّکتم به لن تضلّوا کتاب اللّه عزّ و جلّ طرفه بیده و طرفه بأیدیکم و عترتی أهل بیتی و لن یفترقا حتّی یردا علیّ الحوض.

و رواه البزّار و لفظه: إنّی مقبوض و إنی قد ترکت فیکم الثقلین کتاب اللّه و عترتی أهل بیتی و إنکم لن تضلّوا بعدهما و لن تقوم السّاعة حتّی یبتغی أصحاب رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم کما یبتغی الضّالّة فلا توجد.

و عن أبی ذر الغفاری رضی اللّه عنه انه أخذ بحلقتی باب الکعبة فقال:سمعت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم یقول: إنی تارک فیکم الثّقلین کتاب اللّه تعالی و عترتی فإنّهما لن یفترقا حتّی یردا علیّ الحوض فانظروا کیف تخلفونی فیهما. أخرجه ابن عقدة و أشار إلیه الترمذیّ فی جامعه.

ص: 234

و عن أبی رافع رضی اللّه عنه مولی النبیّ صلی اللّه علیه و سلّم قال: لمّا نزل رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم غدیر خمّ مصدره من حجّة الوداع قام خطیبا بالنّاس بالهاجرة فقال:یا أیّها الناس! إنّی ترکت فیکم الثّقلین الثقل الأکبر و الثقل الأصغر فأمّا الثّقل الأکبر فبید اللّه طرفه و الطّرف الآخر بأیدیکم و هو کتاب اللّه إن تمسّکتم به فلن تضلّوا و لن تذلّوا أبدا.

و أمّا الثقل الأصغر فعترتی أهل بیتی إنّ اللّه هو الخبیر أنبأنی أنهما لن یفترقا حتی یردا علیّ الحوض،و الحوض عرضه ما بین بصری و صنعاء فیه من الآنیة عدد الکواکب،و اللّه سائلکم کیف خلفتمونی فی کتابه و أهل بیتی. أخرجه ابن عقدة.

و عن أبی هریرة رضی اللّه عنه قال:قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم: إنی خلّفت فیکم اثنین لن تضلّوا بعدهما أبدا کتاب اللّه و نسبی و لن یتفرّقا حتی یردا علیّ الحوض أخرجه البزّار فی مسنده.

و عن أمّ هانی رضی اللّه عنها قالت: رجع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم من حجّته حتی إذا کان بغدیر خمّ أمر بدوحات فقممن ثمّ قام خطیبا بالهاجرة فقال:امّا بعد،أیها الناس!إنی اوشک أن ادعی فاجیب و قد ترکت فیکم ما لن تضلّوا بعده کتاب اللّه طرف بید اللّه و طرف بأیدیکم و عترتی أهل بیتی،ألا إنّهما لن یفترقا حتی یردا علیّ الحوض. أخرجه ابن عقدة].

و نیز در«وسیلة المآل»گفته:[

و عن عامر بن لیلی بن ضمرة و حذیفة بن أسید رضی اللّه عنه،قالا: لمّا صدر رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم من حجّة الوداع و لم یحجّ غیرها أقبل حتّی إذا کان بالجحفة نهی عن سمرات بالبطحاء متقاربات:

لا تنزلوا تحتهنّ حتی إذا نزل القوم و أخذوا منازلهم سواهن أرسل إلیهنّ فقمّ ما تحتهنّ و شذّبن عن رءوس القوم حتی إذا نودی للصلوة غدا إلیهنّ فصلّی تحتهنّ ثم انصرف إلی النّاس،و ذلک یوم غدیر خمّ.و خمّ من الجحفة و له بها مسجد معروف.

و فی بعض الرّوایات أنه کان یوما شدید الحرّ،و کان ثامن عشر ذی الحجّة،فأقبل علیهم فقال:أیّها النّاس!إنّه قد نبّأنی اللّطیف الخبیر أنّه لن یعمر نبیّ إلاّ نصف عمر الّذی یلیه من قبله و إنّی لأظنّ أن أدعی فاجیب و إنّی مسئول و أنتم مسئولون،

ص: 235

هل بلّغت!فما أنتم قائلون؟قالوا:نقول قد بلّغت و جهدت و نصحت،فجزاک اللّه تعالی خیرا.قال:أ لستم تشهدون أن لا إله إلاّ اللّه و أنّ محمّدا عبده و رسوله و أنّ جنّته حقّ و النّار حقّ و البعث بعد الموت حقّ؟قالوا:بلی!نشهد.قال:اللّهمّ اشهد!ثمّ قال:أیّها النّاس!أ لا تسمعون؟ألا!فإنّ اللّه مولای و أنا أولی بکم من أنفسکم،ألا!من کنت مولاه فهذا مولاه،و أخذ بید علیّ فرفعها حتّی عرفه القوم أجمعون.ثمّ قال:اللّهمّ وال من والاه و عاد من عاداه.ثمّ قال:أیّها النّاس! أنا فرطکم و إنکم واردون علیّ الحوض ممّا بین بصری و صنعاء،فیه عدد نجوم السّماء قد حان من فضة،ألا!و إنّی سائلکم حین تردون علیّ عن الثقلین فانظروا کیف تخلفونی فیهما.قالوا:و ما الثقلان؟یا رسول اللّه!قال:الثقل الأکبر کتاب اللّه سبب طرفه بید اللّه و طرفه بأیدیکم فاستمسکوا به لا تضلّوا و لا تبدّلوا،ألا!و عترتی، فإنّی قد نبّأنی اللّطیف الخبیر أن لا یفترقا حتی یلقیانی،و سألت اللّه ربّی لهم ذلک،فأعطانی،فلا تسبقوهم فتهلکوا،و لا تعلّموهم فهم أعلم منکم، أخرجه ابن- عقدة فی الموالاة.

و من طریق ابن عقدة أورده أبو موسی فی الصّحابة و قال:إنّه غریب،و الحافظ أبو الفتوح العجلی فی«فضائل الخلفاء».و

عن حذیفة بن أسید الغفاری أو زید بن أرقم رضی اللّه عنهما.قال: لمّا صدر رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم من حجّة الوداع نهی أصحابه عن شجرات بالبطحاء متقاربات أن ینزلوا تحتهنّ ثمّ بعث إلیهنّ من یقمّ ما تحتهنّ من الشّوک و عمد إلیهنّ و صلّی تحتهنّ.ثمّ قام فقال:یا أیها الناس!إنی قد نبأنی اللّطیف الخبیر أنه لن یعمّر نبیّ إلاّ نصف عمر الّذی یلیه من قبله و إنی لأظنّ أنی یوشک أن ادعی فاجیب و إنی مسئول و إنکم مسئولون فما ذا أنتم قائلون؟قالوا:

نشهد أنک قد بلّغت و جهدت و نصحت،فجزاک اللّه خیرا.فقال:أ لیس تشهدون أن لا إله إلا اللّه و أنّ محمّدا عبده و رسوله و أنّ جنّته و ناره حقّ و أنّ الموت حقّ و أنّ البعث حقّ بعد الموت و أنّ السّاعة آتیة لا ریب فیها و أنّ اللّه یبعث من فی القبور! قالوا:بلی!نشهد بذلک!قال:اللّهمّ اشهد!ثمّ قال:أیّها الناس!إن اللّه مولای و أنا اولی

ص: 236

(مولی.ظ)المؤمنین و أنا اولی بهم من انفسهم،فمن کنت مولاه فهذا مولاه،یعنی علیّا،اللّهمّ وال من والاه و عاد من عاداه.ثمّ قال:ایّها الناس!إنی فرطکم و إنکم واردون علیّ الحوض حوض أعرض ممّا بین بصری إلی صنعاء فیه عدد النّجوم قد حان من فضّة و إنی سائلکم حین تردون علیّ الحوض عن الثقلین فانظروا لی کیف تخلفونی فیهما الثقل الأکبر کتاب اللّه عزّ و جلّ سبب طرفه بید اللّه و طرفه بأیدیکم فاستمسکوا به و لا تضلّوا و لا تبدّلوا و عترتی اهل بیتی فإنّه قد نبأنی اللّطیف الخبیر انهما لن یفترقا حتی یردا علیّ الحوض. اخرجه الطبرانیّ فی الکبیر و الضّیاء فی«المختارة»من طریق سلمة بن کهیل عن أبی الطفیل، و هما من رجال الصّحیح،عنه بالشّک فی صحابیّه هل هو حذیفة بن اسید او زید بن أرقم؟و اخرجه ابو نعیم و غیره من حدیث زید بن الحسن الأنماطی و قد حسّنه الترمذیّ و ضعفه غیره عن معروف بن خرّبوذ عن أبی الطفیل،و هما من رجال الصّحیح،عن حذیفة وحده من غیر شکّ به].

و نیز در«وسیلة المآل»گفته:[

و عن أمّ سلمة رضی اللّه عنها،قالت: اخذ رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم فی غدیر خمّ بید علیّ رضی اللّه عنه حتی رأینا بیاض إبطه، فقال:من کنت مولاه فعلیّ مولاه.الحدیث.

و فیه:ثمّ قال: یا أیّها الناس!إنی مخلّف فیکم الثقلین کتاب اللّه و عترتی و لن یفترقا حتی یردا علیّ الحوض. اخرجه ابن عقدة و اخرجه محمّد بن جعفر البزّاز(الرّزّاز.ظ)عنهما بلفظ: سمعت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم فی مرضه الّذی قبض فیه و قد امتلأت الحجرة من أصحابه قال:أیّها الناس!یوشک أن یقبض قبضا سریعا فینطلق بی و قد قدّمت القول معذرة إلیکم،ألا!إنّی مخلّف فیکم کتاب اللّه عزّ و جلّ و عترتی أهل بیتی.ثمّ أخذ بید علیّ فقال:هذا علیّ مع القرآن و القرآن مع علیّ لا یفترقان حتّی یردا علیّ الحوض،فأسألها عن ما خلّفت فیهما أخرجه الدّار قطنیّ].

و نیز در«وسیلة المآل»گفته:[

قال شیخ الإسلام الحافظ شهاب الدّین أحمد بن حجر العسقلانیّ-رحمه اللّه تعالی:حدیث «من کنت مولاه فعلیّ مولاه» أخرجه التّرمذیّ و النّسائی، و هو کثیر الطّرق جدّا،و قد استوعبها ابن عقدة فی کتاب مفرد و کثیر

ص: 237

من أسانیدها صحاح و حسان،و یدلّ علی ذلک ما

روی أبو الطّفیل رضی اللّه عنه أنّ علیّا رضی اللّه عنه و کرّم اللّه وجهه جمع النّاس و هو خلیفة فی الرّحبة موضع بالعراق ثمّ قام فحمد اللّه و أثنی علیه ثمّ قال:أنشد اللّه من شهد یوم غدیر خمّ إلاّ قام،و لا یقوم رجل یقول:نبّیت،أو:بلغنی إلاّ رجل سمعت اذناه و وعاه قلبه.فقام سبعة عشر رجلا منهم:خزیمة بن ثابت و سهل بن سعد و عدیّ بن حاتم و عقبة بن عامر و أبو أیّوب الأنصاریّ و أبو سعید الخدریّ و أبو شریح الخزاعی و أبو لیلی و أبو الهیثم بن التّیهان و رجال من قریش فقال علی کرّم اللّه وجهه رضی عنه و عنهم:هاتوا ما سمعتم!فقالوا:نشهد أنّا أقبلنا مع رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم من حجة الوداع حتی إذا کان الظهر خرج رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم فأمر بشجرات فشذ بن و ألقی علیهنّ ثوب.ثمّ نادی بالصّلاة فخرجنا و صلّینا،ثمّ قال:أیّها النّاس!ما أنتم قائلون؟ قالوا:قد بلّغت!قال:اللّهمّ اشهد!ثلاث مرّات.ثمّ قال:اوشک أن ادعی فاجیب و إنّی مسئول و أنتم مسئولون.ثمّ قال:ألا!إنّ دماؤکم و أموالکم حرام کحرمة یومکم هذا و شهرکم هذا.اوصیکم بالنّساء،اوصیکم بالجار،اوصیکم بالممالیک،اوصیکم بالعدل و الإحسان.ثمّ قال:أیّها النّاس!إنّی تارک فیکم الثّقلین عترتی و أهل بیتی فإنّهما لن یفترقا حتّی یردا علیّ الحوض.نبّأنی اللطیف الخبیر. و ذکر فی الحدیث

قوله صلی اللّه علیه و سلّم:

من کنت مولاه فعلی مولاه.فقال علیّ:صدقتم و أنا علی ذلک من الشّاهدین. أخرجه ابن عقدة من طریق محمّد بن کثیر عن فطر و أبی الجارود،و کلاهما عن أبی الطفیل].

و احمد بن الفضل بن محمد باکثیر محرز فضل کثیر و نبل غزیر و شرف أثیر نزد سنّیّه است.و جلالت شان و علوّ مکان او نزد این حضرات بر ناظر«خلاصة الأثر فی أعیان القرن الحادی عشر»محمّد أمین بن فضل اللّه بن محبّ اللّه المحبّی و«تنضید العقود السّنیّة بتمهید الدّولة الحسنیّه»رضی الدّین بن محمّد بن علی بن حیدر الحسینی الشّامی ظاهر و باهرست.

فهذا احمد بن الفضل بن محمّد باکثیر صاحب الوسیلة،علاّمتهم المحرز للمناقب الجمیلة،المقتنی للمآثر العقیلة،قد روی هذا الحدیث الشّریف بسیاقات متکاثرة جلیلة،و أورده بألفاظ متنوّعة جزیلة،فلا یترک سنن الإذعان و سبیله،بعد ما أصاب

ص: 238

لقمه و دلیله،إلاّ من نغلت منه الدّخیلة،فهو یعمل لعدوانه کلّ حیلة،و یستمسک بالشّبهات الواهیة المهیلة،و یتشبّث بالنّزغات البائرة الضّئیلة،و یبدی من الزیغ أعالیله و یظهر من الغیّ أضالیله.

و نیز شیخانی قادری در«صراط سوی»گفته:

[عن زید بن أرقم رضی اللّه عنه قال:

قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم: إنی تارک فیکم ما إن تمسّکتم به لن تضلّوا بعدی أحدهما أعظم من الآخر کتاب اللّه حبل ممدود من السّماء إلی الأرض و عترتی أهل بیتی و لن یفترقا حتّی یردا علیّ الحوض فانظروا کیف تخلفونی فیهما. أخرجه التّرمذیّ فی جامعه و قال حسن غریب.و

عن أبی سعید الخدری رضی اللّه عنه أنّ النبیّ صلی اللّه علیه و سلّم قال: إنی أوشک أن ادعی فاجیب و إنّی تارک فیکم الثّقلین کتاب اللّه حبل ممدود من السّماء إلی الأرض و عترتی أهل بیتی و إنّ اللّطیف أخبرنی أنّهما لن یفترقا حتّی یردا علیّ الحوض،فانظروا بما تخلفونی فیهما.قالوا:إنّه قال ذلک فی حجّة الوداع و زاد فی حدیث: کتاب اللّه کمثل سفینة نوح من رکبها نجا، و مثلهم،أی أهل بیتی کمثل باب حطّة من دخله غفرت له الذّنوب و قد أخطأ ابن الجوزی حیث ذکر هذا فی واهیاته علی عادته فی ذلک غافلا عمّا

ذکر مسلم فی صحیحه عن زید بن أرقم قال: قام فینا رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم خطیبا بماء یدعی خمّا بین مکّة و المدینة، فحمد اللّه و اثنی علیه و وعظ و ذکّر ثم قال:أمّا بعد،ألا یا أیّها النّاس!فإنّما أنا بشر یوشک أن یأتی رسول ربّی فاجیب و إنّی تارک فیکم الثّقلین أوّلهما کتاب اللّه فیه الهدی و النّور،فخذوا بکتاب اللّه و استمسکوا به.فحثّ علی کتاب اللّه و رغّب فیه ثمّ قال:و أهل بیتی،اذکّرکم اللّه فی أهل بیتی،اذکّرکم اللّه فی أهل بیتی،اذکّرکم اللّه فی أهل بیتی.فقیل لزید بن أرقم من أهل بیته؟أ لیس نساؤه من أهل بیته؟ قال:بلی!إنّ نساؤه من أهل بیته و لکنّ أهل بیته من حرم الصّدقة بعده.قیل:و من هم؟ قال:هم آل علی و آل عقیل و آل جعفر و آل عبّاس.قیل:کلّ هؤلاء حرم الصّدقة؟ قال:نعم! أخرجه مسلم فی صحیحه (بطرق.صح.ظ)و لفظه فی أحدها:قلنا،أی لزید رضی اللّه عنه:من أهل بیته؟نساؤه؟فقال:لا،ایم اللّه!إنّ المرأة تکون مع الرّجل العصر من الدّهر ثمّ یطلّقها فترجع إلی ابیها و قومها.أهل بیته اصله و عصبته الّذین حرموا الصّدقة بعده.و

أخرجه الحاکم فی«المستدرک»علی شرط الشّیخین و فی لفظ فی «المستدرک»علی شرط الشّیخین لمّا رجع النبیّ صلی اللّه علیه و سلّم من حجّة الوداع

ص: 240

و نزل غدیر خمّ مرّ(أمر.ظ)بدوحات فقمّت ثمّ قام فقال:کأنّی قد دعیت فأجبت إنّی قد ترکت فیکم الثقلین أحدهما اکبر من الآخر کتاب اللّه عزّ و جلّ و عترتی،فانظروا کیف تخلفونی فیهما فإنّهما لن یتفرّقا حتّی یردا علیّ الحوض.ثمّ قال:إنّ اللّه عزّ و جلّ مولای و أنا ولیّ کلّ مؤمن(الحدیث.صح.ظ). و فی لفظ آخر علی شرطهما:

نزل رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم بین مکّة و المدینة علی سمرات خمس دوحات عظام،فکنس النّاس ما تحت السّمرات،ثمّ راح رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم عشیّة فصلّی ثم قام خطیبا فحمد اللّه عزّ و جل و أثنی علیه و ذکّر و وعظ،فقال ما شاء اللّه أن یقول ثمّ قال:

أیّها النّاس!إنی تارک فیکم أمرین لن تضلّوا إن اتّبعتموهما و هما کتاب اللّه و أهل بیتی عترتی.و فی لفظ آخر علی شرطهما إنّی تارک فیکم الثّقلین کتاب اللّه و أهل بیتی و إنّهما لن یفترقا حتّی یردا علیّ الحوض. و زاد فیه(الطبرانیّ.صح.ظ)عقب قوله:

حتی یردا علیّ الحوض:سألت ربّی ذلک لهما فلا تقصروا عنهما فتهلکوا و لا تقدّموهما فتهلکوا و لا تعلّموهم فإنّهم أعلم منکم.

و فی روایة زید بن أرقم أیضا:قال: أقبل رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم یوم حجّة الوداع فقال:إنّی فرطکم علی الحوض و أنتم تبعی و إنّکم توشکون أن تردوا علیّ الحوض فأسئلکم عن ثقلیّ کیف خلفتمونی فیهما.فقام رجل من المهاجرین فقال:ما الثّقلان؟قال:الأکبر منهما کتاب اللّه سبب طرفه بید اللّه و سبب طرفه بأیدیکم فتمسّکوا به و الأصغر عترتی،فمن استقبل قبلتی و أجاب دعوتی فلیستوص بهم خیرا، أو کما

قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم: فلا تقتلوهم و لا تقهروهم و لا تقصروا عنهم و إنّی قد سألت لهم اللّطیف الخبیر فأعطانی أن یردوا علیّ الحوض کتین- أو قال: کهاتین-و أشار بالمسبّحتین،ناصرهما لی ناصر و خاذلهما لی خاذل و ولیهما لی ولیّ و عدوّهما لی عدوّ.

و عن عبد اللّه بن زید عن أبیه أنّ النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم قال: من أحب أن ینسأ له فی أجله و أن یمتّع بما خوّله اللّه فلیخلفنی فی أهلی خلافة حسنة فمن لم یخلفنی فیهم بتر عمره و ورد علیّ یوم القیامة مسودّا وجهه].

و نیز در«صراط سوی»گفته:[

و عن جابر بن عبد اللّه رضی اللّه عنه،قال:

ص: 241

رأیت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم یوم عرفة و هو علی ناقة القصواء یخطب فسمعته یقول:یا أیّها النّاس!إنی قد ترکت فیکم ما إن أخذتم به لن تضلّوا کتاب اللّه و عترتی أهل بیتی. أخرجه التّرمذیّ و قال:حسن غریب.و

عن ابن عقدة:قال: کنّا مع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم فی حجّة الوداع فلمّا رجع إلی الجحفة مرّ بشجرات فقمّ ما تحتهنّ ثمّ خطب النّاس فقال:أمّا بعد أیّها النّاس!فإنّی لا أرانی إلاّ موشکا أن أدعی فأجیب و إنی مسئول و أنتم مسئولون فما أنتم قائلون؟قالوا:نشهد أنّک بلّغت و نصحت و أدّیت قال:أنا لکم فرط و أنتم واردون علیّ الحوض و إنّی مخلّف فیکم الثّقلین.الحدیث.

و عن حذیفة بن أسید الغفاری(رض)و زید بن أرقم رضی اللّه عنه أنّ النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم قال: أیّها النّاس!إنّی قد نبّأنی اللّطیف الخبیر أنّه لن یعمر نبیّ إلاّ نصف عمر الّذی یلیه من قبله و إنّی لأظنّ أنّی یوشک أن ادعی فاجیب و إنّی مسئول و إنّکم مسئولون فما ذا أنتم قائلون؟قالوا نشهد أنک قد بلّغت و جهدت و نصحت،فجزاک اللّه خیرا.

فقال:أ لیس تشهدون أن لا إله إلاّ اللّه و أنّ محمّدا عبده و رسوله و أنّ جنّته و ناره حقّ و أنّ الموت حقّ و أنّ البعث حقّ بعد الموت و أنّ السّاعة آتیة لا ریب فیها و أن اللّه یبعث من فی القبور؟قالوا:بلی نشهد بذلک.قال:اللّهمّ اشهد!ثمّ قال:یا ایّها النّاس! إن اللّه مولای و أنا مولی المؤمنین و أنا أولی بهم من أنفسهم،فمن کنت مولاه فهذا مولاه-یعنی علیّا-اللّهمّ وال من والاه و عاد من عاداه.ثمّ قال:أیّها النّاس!إنّی فرطکم و إنّکم واردون علیّ الحوض،أعرض ممّا بین بصری إلی صنعاء،فیه عدد النّجوم قد حان من فضّة و إنّی سائلکم حین تردون علیّ عن الثّقلین فانظروا کیف تخلفونی فیهما الثّقل الأکبر کتاب اللّه عزّ و جلّ سبب طرفه بید اللّه و طرفه بأیدیکم فاستمسکوا به لا تضلّوا و لا تبدّلوا و عترتی أهل بیتی فإنّه قد نبّأنی اللّطیف الخبیر أنّهما لن ینقضیا حتّی یردا علیّ الحوض. أخرجه الطبرانیّ فی الکبیر و جمع غفیر.

و عن أبی الطفیل رضی اللّه عنه أنّ علیّا رضی اللّه عنه قام فحمد اللّه و أثنی علیه ثمّ قال:أنشد اللّه من شهد یوم غدیر خمّ إلاّ قام و لا یقوم رجل یقول:نبّیت أو:بلغنی إلاّ رجل سمعت اذناه و وعاه قلبه فقام سبعة عشر رجلا من أصحاب النّبیّ صلّی اللّه

ص: 242

علیه و سلّم فقال علیّ رضی اللّه عنه و عنهم:هاتوا ما سمعتم!فقالوا:نشهد أنّا أقبلنا مع رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم من حجّة الوداع حتّی إذا کان الظّهر خرج رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم فأمر بشجرات فشذ بن و ألقی علیهنّ ثوب ثمّ نادی بالصّلاة فخرجنا و صلّینا ثمّ قام فحمد اللّه و أثنی علیه ثمّ قال:أیّها النّاس!ما انتم قائلون؟قالوا:قد بلّغت قال:اللّهمّ اشهد!ثلث مرّات.قال:إنّی اوشک أن ادعی فاجیب و إنّی مسئول و أنتم مسئولون ثمّ قال:ألا!إنّ دماءکم و أموالکم حرام کحرمة یومکم هذا و حرمة شهر کم هذا.اوصیکم بالنّساء،اوصیکم بالجار،اوصیکم بالممالیک،اوصیکم بالعدل و الإحسان.ثمّ قال:أیّها النّاس!إنّی تارک فیکم الثّقلین کتاب اللّه و عترتی أهل بیتی فإنّهما لن یفترقا حتّی یردا علیّ الحوض،نبّأنی بذلک اللّطیف الخبیر،ثم قال:من کنت مولاه فعلیّ مولاه.فقال علیّ:صدقتم و أنا علی ذلک من الشّاهدین. أخرجه ابن عقدة.

و عن زید بن ثابت،قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم: إنّی تارک فیکم خلیفتین کتاب اللّه عزّ و جلّ حبل ممدود ما بین السّماء و الأرض،أو:ما بین السّماء إلی الأرض،و عترتی أهل بیتی و إنّهما لن یفترقا حتّی یردا علیّ الحوض. أخرجه أحمد فی مسنده و عبد بن حمید بسند جیّد،و لفظه: إنّی تارک فیکم ما إن تمسّکتم به لن تضلّوا کتاب اللّه و عترتی أهل بیتی،الحدیث.

و الأحادیث فی هذا الباب کثیرة.و خمّ من الجحفة و للنّبیّ صلی اللّه علیه و سلّم بها مسجد معروف.و

عن عبد الرحمن بن عوف رضی اللّه عنه قال: لما فتح رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم:مکّة انصرف إلی الطائف فحاصرها سبع عشرة او تسع عشرة،ثمّ قام خطیبا فحمد اللّه و أثنی علیه،ثمّ قال:اوصیکم بعترتی خیرا و إنّ موعدکم الحوض،و الّذی نفسی بیده لتقیمنّ الصّلوة و توتنّ الزّکوة او لأبعثنّ إلیکم رجلا منّی أو کنفسی یضرب أعناقکم،ثمّ أخذ بید علیّ رضی اللّه عنه فقال:هذا هو. أخرجه ابن أبی شیبة.

و عن علیّ رضی اللّه عنه أنّ النّبیّ صلی اللّه علیه و سلّم قال: قد ترکت فیکم ما إن أخذتم به لن تضلّوا کتاب اللّه سببه بیده و سببه بأیدیکم و أهل بیتی. رواه الدّولابیّ فی«الذّرّیّة الطّاهرة».

و فی لفظ البزّار: إنّی مقبوض و إنّی قد ترکت فیکم الثّقلین،یعنی کتاب اللّه

ص: 243

و عترتی أهل بیتی و إنّکم لن تضلّوا بعدهما و إنّه لن تقوم السّاعة حتّی یبتغی أصحاب رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم کما یبتغی الضّالة فلا توجد.

و عن أبی هریرة رضی اللّه عنه قال:قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم: إنّی خلّفت فیکم اثنتین لن تضلّوا بعدهما أبدا کتاب اللّه و نسبی و لن یفترقا حتّی یردا علیّ الحوض.

رواه البزّار فی مسنده.

و عن أمّ سلمة رضی اللّه عنها قالت: أخذ رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم بید علی رضی اللّه عنه بغدیر خمّ فرفعها حتّی رأینا بیاض إبطه فقال:من کنت مولاه فعلیّ مولاه.

و أخرج محمّد بن جعفر الرّزّاز بلفظ:سمعت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم فی مرضه الّذی قبض فیه یقول و قد امتلأت الحجرة من أصحابه:أیّها النّاس!یوشک أن اقبض قبضا سریعا فینطلق بی و قد قدّمت إلیکم القول معذرة إلیکم،ألا!إنّی مخلف فیکم کتاب ربّی عزّ و جلّ و عترتی أهل بیتی.ثمّ أخذ بید علیّ فرفعها فقال:هذا علیّ مع القرآن و القرآن مع علیّ لا یفترقان حتّی یردا علیّ الحوض فأسألهما ما خلّفت فیهما.

و عن أبی سعید الخدری رضی اللّه عنه،قال:قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم: إنّ للّه عزّ و جلّ ثلاث حرمات فمن حفظهنّ حفظ اللّه تعالی دینه و دنیاه و من لم یحفظهنّ لم یحفظ اللّه له دنیاه و لا آخرته.قلت:و ما هنّ؟قال:حرمة الإسلام و حرمتی و حرمة رحمی أخرجه الطّبرانیّ فی الکبیر].

و نیز شیخانی قادری در«صراط سوی»گفته:[

و روی الحافظ جمال الدّین الزّرندیّ فی کتابه«درر السّمطین(«نظم درر السّمطین».ظ)»عن ابراهیم بن شیبة الأنصاریّ قال: جلست إلی الأصبغ بن نباتة فقال:أ لا اقربک ما أملاه علیّ علیّ بن أبی طالب رضی اللّه عنه؟فأخرج صحیفة فیها مکتوب: بسم الله الرحمن الرحیم !هذا ما أوصی به محمّد صلّی اللّه علیه و سلّم أهل بیته و امّته.اوصی اهل بیته بتقوی اللّه و لزوم طاعته و أوصی امّته بلزوم أهل بیته و أهل بیته یأخذون بحجزة نبیّهم صلّی اللّه علیه و سلم و إنّ شیعتهم یأخذون بحجزهم یوم القیامة و إنهم لن یدخلوکم باب ضلالة و لم یخرجوکم من باب هدی.

و سیأتی انشاء اللّه ما

أخرجه البخاریّ فی صحیحه من قول أبی بکر الصّدّیق

ص: 244

رضی اللّه عنه: یا ایّها النّاس!ارقبوا محمّدا صلی اللّه علیه و سلّم فی أهل بیته. و المراقبة:المحافظة علی الشّیء.أی:احفظوه فیهم فلا تؤذوهم و لا تسیئوا إلیهم.

و عن النّبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم: استوصوا بأهلبیتی خیرا فإنّی اخاصمکم عنهم غدا و من أکن خصیمه أخصمه و من أخصمه دخل النّار. اخرجه ابن سعد(أبو سعد.ظ)و الملاّ فی سیرته.

و أخرجهما(اخرجا.ظ)أیضا حدیث من حفظنی فی أهل بیتی فقد اتّخذ عند اللّه عهدا.

و اخرج أبی سعد(أبو سعد.ظ)فقط حدیث أنا و أهل بیتی شجرة فی الجنّة و اغصانها فی الدّنیا، فمن شاء اتّخذ إلی ربّه سبیلا.

و اخرج الملاّ فقط حدیث فی کلّ خلف من امّتی عدول من أهل بیتی ینفون عن هذا الدّین تحریف الغالین و انتحال المبطلین و تأویل الجاهلین،ألا!و إنّ أئمّتکم وفدکم إلی اللّه عزّ و جلّ فانظروا من توفدون. و فی الحدیث المرفوع: الحمد للّه الّذی جعل فینا الحکمة اهل البیت. اخرجه أحمد فی المناقب.و عن أبی سعید الخدری رضی اللّه عنه أنّ النبیّ صلّی اللّه علیه و سلّم قال: ألا!انّ عیبتی الّتی آوی إلیها اهل بیتی و ان کرشی الأنصار،فاعفوا عن مسیئهم و اقبلوا من محسنهم. اخرجه التّرمذیّ فی جامعه و قال إنّه حسن.قال زهیر:و معنی کرشی باطنی،و معنی عیبتی ظاهری معنی عیبتی أیضا،أی هم موضع سرّی و أمانتی و معادن نفائسی،أو الکرش بمنزلة المعدة للإنسان و العیبة مستودع الثیاب،و الأوّل أمر باطن و الثّانی أمر ظاهر فکأنّه ضرب المثل بهما فی إرادة اختصاصهما بامور النّبی الظّاهرة و الباطنة.أو هما:احسن ما عندی ممّا هو محبوب عندی من اموری.و

فی حدیث عظیم بلفظ: ألا!إنّ عیبتی و کرشی أهل بیتی و الأنصار فاقبلوا من محسنهم و تجاوزا عن مسیئهم. اخرجه التّرمذیّ و الدیلمیّ من طریق عمر و بلفظ اهل بیتی و الأنصار کرشی و عیبتی و الباقی سواء. و معنی الثّقلین فی الأحادیث المذکورة العظیم و کبر(کبیر.ظ)الشّأن کما قاله النوویّ.و فی«القاموس»:یطلق الثّقلین علی متاع المسافر و کلّ شیء نفیس مصون،و الثقلان الإنس و الجنّ لتفضیلهما عن غیرهما بالتّمیّز و العقل،و الاثقال کنوز الأرض و موتاها.و لا خفاء فی أنّ اهل البیت النّبویّ من خلاصة قریش،و قد تقدّم

«یا أیّها النّاس لا تقدّموا قریشا فتهلکوا و لا تخلّفوا عنها فتضلّوا، الحدیث». و سیأتی انّ اهل بیت النّبویّ أمان لأهل الأرض فإذا ذهبوا ذهب اهل الأرض

ص: 245

و کان الحسن یفسر«المشکاة»بفاطمة الزّهراء،و الشّجرة المبارکة بابراهیم،و یفسر «لا شَرْقِیَّةٍ وَ لا غَرْبِیَّةٍ» أی لا یهودیّة و لا نصرانیّة و یفسّر قوله «یَکادُ زَیْتُها یُضِیءُ وَ لَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نارٌ نُورٌ عَلی نُورٍ» بإمام بعد إمام و عالم عامل بعد عالم عامل من الأئمة الّتی یقتدی بهم فی الدّین و یتمسّک بهم فیه و یرجع إلیهم،و یفسر قوله «یَهْدِی اللّهُ لِنُورِهِ مَنْ یَشاءُ» بیهدی اللّه لولایتها من یشاء،و اللّه اعلم بهذا التّأویل.قلت:و فی تفسیری ما یغنیک عن تأویل هذه الآیة و تفسیرها،فراجعه إن شئت.

و عن أبی الطفیل عامر بن واثلة: کان علیّ بن الحسین بن علی إذا تلا قوله تعالی «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللّهَ وَ کُونُوا مَعَ الصّادِقِینَ ،یقول:«اللّهمّ ارفعنی فی أعلی درجات هذه النّدبة،و أعنّی بعزم الإرادة،وهب لی حسن المستعتب من نفسی،و خذ بی منها حتّی یتجرّد خواطر الدّنیا عن قلبی من مزید خشیتی منک،و ارزقنی قلبا و لسانا یتجاریان ذمّ الدّنیا و حسن التّجافی عنها حتّی لا أقول إلاّ صدقت،و أرنی مصادیق إجابتک بحسن توفیقک حتّی أکون فی کلّ حال أردت».

و اعلم أنّ أهل البیت هم الذّرّیّة الطیّبة و فروع الشجرة المبارکة و بقایا الصّفوة الّذین أذهب اللّه عنهم الرّجس و طهّرهم تطهیرا و برّأهم من الآفات و افترض مودّتهم فی الکتاب و السّنّة،و هم العروة الوثقی و هم معدن التّقی،و خیر حبال العالمین وثیقها.

و کان جعفر بن محمّد یقول فی تفسیر قوله تعالی «وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمِیعاً» :

نحن حبل اللّه فاعتصموا بِحَبْلِ اللّهِ جَمِیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا .

و کان محمّد الباقر یقول فی قوله تعالی «أَمْ یَحْسُدُونَ النّاسَ عَلی ما آتاهُمُ اللّهُ مِنْ فَضْلِهِ» :نحن النّاس و اللّه.قلت:و هم الناس حقا،و اعدائهم النسناس حقا حقا.

و عن معقل بن یسار:سمعت ابا بکر یقول:علیّ بن أبی طالب عترة رسول اللّه،أی الّذی حثّ علی التّمسّک بهم]انتهی.

فهذا محمود الشیخانی القادری شیخهم المحمود،و کابرهم المسعود، قد روی هذا الحدیث بسیاقات عدیدة من غیر صدود،و صحّحه رغما لآناف اهل الرّیب و الجحود،و خطأ فی توهینة الجاحد الحیود المیود،و عنف فی إخماله المنکر الکنود

ص: 246

العنود،فلا یقدم بعد هذا علی إلطاطه إلاّ من عاضد الحائد الصّدود اللّدود،و لا یجتری علی إیهانه غبّ ذلک إلاّ من ساعد المعاند الجحود الحقود،و لا یمتری فی شانه إلاّ من مالأ النّاکر النفور الشّرود،و لا یرتاب فی حقّه إلاّ من أخلد إلی المناکر النّکور الحرود،و اللّه العاصم بلطفه عن الزّیغ المتعس للجدود،و هو الواقی بمنّه عن البغی المضرع للخدود.

و من قابله بالارتیاب و الاستنکار فقد جرح دینه و کلم،و من طعن فیه للزّیغ و الاعوجاج فقد اوبق نفسه و ظلم.

فتدبّر.و

قوله: اذکّرکم اللّه ،من التّذکیر،أی:احذّرکم فی شأنهم بأن تحفظوا حقوقهم و لا تؤذوهم.و

قوله: کتاب اللّه هو حبل اللّه، و فی روایة: کتاب اللّه حبل ممدود من السماء إلی الأرض. قیل:أی نور ممدود،أی نور هداه،و یشبّهون النّور بالحبل و الخیط نحو:حتّی یتبین لکم الخیط،یعنی نور الصّبح من ظلمة اللّیل،و سیاق الحدیث ظاهر فی هذا المعنی.و قیل:عهده و أمانه الّذی یؤمن من العذاب،و الحبل العهد و المیثاق.و

فی الحدیث: بیننا و بین القوم حبال. أی:عهود و مواثیق.و قیل:أی وصلة لمزید الترقّی إلی معارج القدس،و فیه تلویح إلی معنی قوله تعالی: وَ لَوْ شِئْنا لَرَفَعْناهُ بِها وَ لکِنَّهُ أَخْلَدَ إِلَی الْأَرْضِ ].

و نیز در«لمعات»بشرح حدیث جابر که ترمذی آن را در صحیح خود روایت نموده گفته:[قوله:کتاب اللّه-بالنّصب-بدل من ما،و عترتی عطف علیه،و أهل بیتی بیان لعترتی.عترة الرّجل:نسله و رهطه و عشیرته الأدنون ممّن مضی و غبر،و بیّنه صلی اللّه علیه و سلم بأهلبیتی تشریفا و تکریما لهم بکونهم أهل بیته و مخالطین و مقتبسین «فائدة»من أنواره فائزین بأسراره.و الظاهر أنّ المراد بأهل البیت هیهنا أخصّ من أولاد الجدّ القریب،و هم بنو هاشم بل أولاده و ذرّیّته،و العترة أعمّ من ذلک،فافهم].

و نیز در«لمعات»متّصل بعبارت ماضیه بشرح حدیث زید بن ارقم که ترمذی آن را در«صحیح»خود اخراج کرده گفته:

[قوله: کتاب اللّه حبل ممدود. صحّح کتاب اللّه هنا بالنّصب و الرّفع،و الظّاهر أنّ فی الحدیث السّابق أیضا یکون کذلک لکنّه لم یجعل فی النّسخ.و

قوله: حبل ممدود من السّماء إلی الأرض ،قد عرف معناه فی الفصل الأوّل،و إنّما کان القرآن أعظم لأنّه اسوة للعترة و هم متمسّکون به و مقتدون به و هو صفة اللّه تعالی.و قوله:لن یتفرّقا،أی لا یفارقان فی مواطن القیامة و مشاهدها،حتّی یردا علیّ،بتشدید الیاء،و الحوض،منصوب مفعول یردان،یعنی:

فیشکرانکم(فیشکران.ظ)صنیعکم عندی.و قوله:فانظروا،أی تأمّلوا و تفکروا کیف تکونوا خلفائی بعدی عاملین متمسّکین بهما].

ص: 249

و شیخ عبد الحق دهلوی از اکابر علمای مشاهیر و أفاخم نبهای نحاریر سنّیّه است،مفاخر مزهره و مآثر مبهرۀ او بر متتبّع«تذکرة الأبرار»سیّد محمّد بخاری و «سجة المرجان فی آثار هندوستان»و«مآثر الکرام فی تاریخ بلگرام»غلامعلی آزاد بلگرامی و«مرآة آفتاب نمای» شاه نوازخان و«کفایة المتطلّع»تاج الدّین الدّهان المکّی و مقدّمه سنیّۀ شاه ولیّ اللّه والد ما جد مخاطب و«إیضاح»فاضل رشید تلمیذ مخاطب وحید و«مدارج الأسناد»أبو علی محمّد الملقب بإرتضا العمری و«منتهی الکلام» و«إزالة الغین»حیدر علی معاصر و«إتحاف النّبلاء»مولوی صدیق حسن خان معاصر و غیر آن واضح و آشکارست.

فهذا محدثهم الدهلوی عبد الحق،قد أثبت هذا الحدیث و أحقّ،فعنی جاحده بأعنف العنف و رهق،و قطع من منکره الکائد کلّ حبل و وهق،فلا ینحرف عن الإذعان به إلاّ من ذهب دینه و امحق،و لا ینصرف عن الإیقان به إلاّ من مال إلی النّواصب فانضاف إلیهم و التحق،و لا یرتاب فیه إلاّ حائر قد سحقته النوازع فانسحق،و لا یمتری به إلاّ بائر قد دحقته الهواجس فاندحق.

احد الأعلام المشهورین توفی سنة سبع و تسعین و مائة،أخرج له الأئمّة السّتّة عن أبیه الجرّاح عن سعید بن مسروق الثّوری الثّقة توفی سنة ستّ و عشرین و مائة

وأخرج له السّتّة عن یزید بن حیّان-بفتح الحاء المهملة و مثنّاة تحتیّة-و هو التّمیمی (التیمی.ظ)الثّقة عن زید بن أرقم رضی اللّه عنه قال:قال رسول اللّه صلعم: أنشدکم باللّه أی أسألکم باللّه و اقسم علیکم به.یقال:أنشدک اللّه و باللّه أی اذکّرک به ثمّ استعمل فی القسم و صار حقیقة فیه و لیس السّؤال بمراد هنا بل المراد حقیقته و تقدّم فیه کلام.

و أهل بیتی معطوف علی اللّه،أی:و اذکّرکم أهل بیتی فلا تنسوا حقوقهم و رعایتهم فإنّ رعایتهم رعایة لی،و قیل:انّه منصوب بنزع الخافض،أی:فی اهل بیتی کما روی فی هذا الحدیث و لا وجه له فإنّه تعنّف من غیر داع له و مثله قول المزّی و من تبعه هنا:لعلّه فی أهل بیتی.ثلاثا کرّره للاهتمام به و التّشدید فی رعایتهم قلنا لزید بن أرقم راوی الحدیث لما ذکره،و ما فی بعض النّسخ:لیزید،من غلط الکاتب:من أهل بیته؟ أی:ما المراد بهم فی هذا الحدیث؟قال:آل علی بن أبی طالب،و هم اولاده و أهل بیته من أقاربه الأدنون و آل جعفر و آل عقیل و آل العبّاس،و هم من تحرم علیهم الصّدقة من أقاربه،کما تقدّم،و هذا کما

رواه مسلم فی«فضائل آل البیت» فی خطبة خطبها صلّی اللّه تعالی علیه و سلّم و هو راجع من حجّة الوداع فی آخر عمره،قال فیها:

أمّا بعد،ایّها النّاس!إنّما أنا بشر مثلکم یوشک أن یأتی رسول ربّی فاجیبه و إنّی تارک فیکم الثّقلین کتاب اللّه فیه الهدی و النّور فتمسّکوا به و اهل بیتی. و فیه ما ذکره المصنّف رحمه اللّه تعالی من تفسیره لأهل بیته بما ذکر و هو الّذی فهم عنه صلّی اللّه تعالی علیه و سلّم هنا لأنّه علم بالوحی ما یکون بعده فی امر الخلافة و الفتن، فلذا خصّهم و حرّض علی رعایتهم کما اقتضاه المقام.و ما قیل من أنّ جوابه هنا خاصّ بأقاربه و هو احد الأقوال و یعارضه الآیة الدّالّة علی دخول ازواجه صلّی اللّه تعالی علیه و سلّم و اهل بیته کما تقدّم لا وجه له لما عرفته أی من وجه تخصیصه هنا و

ص: 251

قال صلّی اللّه علیه و سلّم فی حدیث رواه التّرمذیّ عن زید بن أرقم و جابر؛و حسّنه:

إنّی تارک فیکم إشارة إلی قرب أجله صلی اللّه تعالی علیه و سلم و أنّه وصیّة لأمّته ما إن أخذتم به أی تمسّکتم و عملتم به و اتّبعتموه و ما موصوفة و إن شرطیّة و الجملة صفة أو موصولة وصلته لن تضلّوا بمخالفة الشّریعة و الطّریق المستقیم کتاب اللّه بدل مفسّر له و عترتی بمثّاة فوقیّة معناه أهل بیتی السّابق بیانهم و وجه تخصیصهم هنا و روی لن تضلّوا،و ما قیل أنّ قوله أخذتم به هنا یدلّ علی إرادة المجتهدین منهم فلا یبعد دخول الصّحابة المتّصفین بهذه الصّفة کما دلّت الآیة علی دخول ازواجه صلی اللّه تعالی علیه و سلّم،غیر مناسب لسیاق الحدیث و المراد منه هنا فانظروا کیف تخلفونی فیهما أی بعد وفاتی انظروا عملکم بکتاب اللّه و اتّباعکم لأهل بیتی و رعایتهم و برّهم بعدی فإنّ ما یسرّهم یسرّنی و ما یسوءهم یسوءنی].

و نیز در«نسیم الریاض»در مقام حدیث قرطاس بشرح قول مصنّف گفته:[و قد علم عمر تقرّر الشّریعة و تأسیس الملّة و أن اللّه تعالی قال: اَلْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ، و

قوله: اوصیکم بکتاب اللّه تعالی و عترتی ]گفته:و علم عمر ایضا قوله صلی اللّه علیه و سلّم اوصیکم بالتّمسّک بکتاب اللّه بامتثال أوامره و نواهیه و التّأدّب بآدابه و ما فیه من مکارم الأخلاق و عترتی بکسر العین و بتائین،و هم أهل بیته صلی اللّه علیه و سلّم الّذین یحرم علیهم الزّکوة من بنی هاشم و بنی المطّلب،و هذا حدیث صحیح رواه مسلم فی خطبة خطبها صلی اللّه علیه و سلّم و سمّاهما فیه ثقلین کما یأتی تعظیما لشأنهما

فقال: إنّی تارک فیکم الثّقلین کتاب اللّه و أهل بیتی لن یفترقا حتّی یردا علیّ الحوض. و فی«النّهایة»:عترة الرّجل أخصّ اقاربه و عترته صلی اللّه علیه و سلّم بنو عبد المطلب،و قیل:اهل بیته الأقربون و هم أولاد علیّ رضی اللّه عنه، و قیل:عترته الأقربون و الأبعدون من قریش،و المشهور أنّهم أهل بیته الّذین تحرم علیهم الزّکاة]انتهی.

و نیز در«نسیم الرّیاض»بشرح قول مصنّف:[و أوصی بالثّقلین بعده کتاب اللّه

ص: 252

و عترته]گفته:[و أوصی صلی اللّه علیه و سلّم فی مرض موته بالثّقلین بعده و قوله کتاب اللّه و عترته بدل من الثّقلین أو عطف بیان مبیّن للمراد بهما،و الثّقلین تثنیة ثقل و هو ما یثقل من الثّقل ضدّ الخفّة،و هما الإنس و الجنّ،فسمّاهما ثقلین تعظیما لشأنهما و أنّ عمارة الدّین بهما کما تعمر(الدّنیا.صح.ظ)بالإنس و الجنّ و لرجحان قدرهما لأنّ الرّجحان فی المیزان بثقل ما فیها أو لأنّه یثقل رعایة حقوقهما،و العترة بمثنّاة فوقیّة:الأقارب الأدنون و أهل البیت،و اختلف فی المراد بهم فقیل:من تحرم علیه الزّکاة،و قیل:

بنو عبد المطلب،و قیل غیر ذلک،و

حدیث الوصیّة رواه مسلم و فیه أنّه صلی اللّه علیه و سلّم خطبهم و قال:أیّها النّاس!إنّما أنا بشر مثلکم یوشک أن یأتینی رسول ربّی فاجیبه و إنّی تارک فیکم الثّقلین أوّلهما کتاب اللّه فیه الهدی و النّور فتمسّکوا به،و حثّ علی ذلک ثمّ قال:و أهل بیتی اذکّرکم اللّه فی أهل بیتی ثلاثا ،و الکلام علیه مستوفی فی شروحه].

و شهاب الدین خماجی از أجلّۀ مشاهیر أعلام و أماثل نحاریر عظام نزد سنّیّه می باشد.

محمد بن فضل اللّه محبی در«خلاصة الأثر فی أعیان القرن الحادی عشر» گفته:[الشّیخ احمد بن محمّد بن عمر قاضی القضاة الملقّب بشهاب الدّین الخفاجی المصری الحنفی صاحب التصانیف السّائرة و أحد افراد الدّنیا المجمع علی تفوّقه و براعته و کان فی عصره بدر سماء العلم و نیّر افق النّثر و النّظم رأس المؤلّفین و رئیس المصنّفین،سار ذکره سیر المثل،و طلعت أخباره طلوع الشّهب فی الفلک،و کلّ من رأیناه او سمعنا به ممّن أدرک وقته معترفون له بالتّفرّد فی التّقریر و التّحریر و حسن الإنشاء،و لیس فیهم من یلحق شاؤه و لا یدعی علی ذلک مع أنّ فی الخلق من یدّعی ما لیس فیه،و تآلیفه کثیرة ممتّعة مقبولة و انتشرت فی البلاد و رزق فیها سعادة عظیمة فإنّ النّاس اشتغلوا بها و اشعاره و منشآته مسلّمة لا مجال للخدش فیها،و الحاصل أنّه فاق کلّ من تقدّمه فی کلّ فضیلة و أتعب من یحیی بعده مع ما خوّله اللّه تعالی من السّعة و کثرة الکتب

ص: 253

و لطف الطّبع و النّکتة و النّادرة،و قد ترجم نفسه فی آخر ریحانته من حین مبدئه، فقال:قد کنت فی سنّ التّمییز فی معزز طیّب النّبات عزیزا فی حجر والدی ممتّعا، فلمّا درجت من عشّی قرأت علی خالی سیبویه زمانه-یعنی أبا بکر الشّنوانی-علوم العربیّة،ثم ترقیت فقرأت المعانی و المنطق و بقیّة العلوم الاثنی عشر،و نظرت کتب المذهبین:مذهب أبی حنیفة و الشّافعی مؤسّسا علی الأصلین من مشایخ العصر،و من أجلّ من اخذت عنه شیخ الإسلام محمّد الرّملی حضرت دروسه الفرعیّة،و قرأت علیه شیئا من«صحیح مسلم»و أجازنی بذلک و بجمیع مؤلّفاته و مرویّاته بروایته عن القاضی زکریّا و عن والده.و منهم:شافعیّ زمانه الشّیخ نور الدّین علیّ الزّیادی حضرت دروسه زمنا طویلا.و منهم:العلاّمة الفهّامة خاتمة الحفّاظ و المحدّثین إبراهیم العلقمیّ قرأت علیه«الشّفاء»بتمامه و أجازنی به و بغیره و شملنی نظره و برکة دعائه لی و منهم:العلاّمة فی سائر الفنون علیّ بن غانم المقدسی الحنفیّ حضرت دروسه و قرأت علیه الحدیث و کتب لی إجازة بخطّه.

و ممّن أخذت عنه الأدب و الشّعر:شیخنا أحمد(محمّد.ظ)لعلقمیّ و محمّد الصالحی الشّامی و ممّن أخذت عنه الطبّ:الشیخ داود البصیر.

ثمّ ارتحلت مع والدی للحرمین الشّریفین و قرأت ثمّة علی الشّیخ علیّ بن جار اللّه العصام و غیره.ثمّ ارتحلت إلی قسطنطینیة فتشرّفت بمن فیها من الفضلاء و المصنّفین و استفدت منهم و تخرّجت علیهم و هی إذ ذاک مشحونة بالفضلاء الأذکیاء کابن عبد الغنی و مصطفی بن عزمی و الحبر داود و هو ممن اخذت عنه الرّیاضیّات و قرأت علیه إقلیدس و غیره.و أجلّهم إذ ذاک:استاذی سعد الملّة و الدّین ابن حسن،أخذ عن خاتمة المفسّرین أبی السّعود العمادی عن مؤیّد زاده عن الجلال الدّوانی،و لما توفّی استاذی قام مقامه صنع اللّه ثمّ ولداه ثمّ انقرضوا فی مدّة یسیرة.ثمّ لما عدت إلیها ثانیا بعد ما تولّیت قضاء العسکر بمصر،رأیت تفاقم الأمر،فذکرت ذلک للوزیر فکان ذلک سببا لعزلی و أمری بالخروج من تلک المدینة.و قد منّ اللّه تعالی علیّ بالسّلامة.

ص: 254

ثمّ ذکر أنّ من تآلیفه:«حواشی تفسیر القاضی»و هی الّتی سمّاها«عنایة القاضی»و«شرح الشّفاء»و«شرح درّة الغوّاص»و«الرّیحانة»و«الرّسائل الأربعین»و «حاشیة شرح الفرائض»و کتاب«السّوانح»و«الرّحلة»و«حواشی الرّضیّ».

قلت:و له کتاب«شفاء الغلیل فیما فی کلام العرب من الدّخیل و النّادر الحوشی القلیل»و کتاب«دیوان الأدب فی ذکر شعراء العرب»ذکر فیه مشاهیر الشّعراء من العرب العرباء و المولّدین.و له کتاب«طراز المجالس»و هو مجموع حسن الوضع جمّ الفائدة رتّبه علی خمسین مجلسا ذکر فیه مباحث تفسیریّة و نحویّة و اصولیّة و غیرها،و ذکر فی آخره:لمّا قرأت ما قاله علماء الحدیث فی الخصائص النّبویّة أنّه«لم تلج النّار جوفا فیه قطرة من فضلاته صلی اللّه علیه و سلّم»قال بعض من کان عندنا حاضرا:إذا کان هکذا فکیف تعذّب أرحام حملته؟فأعجبنی کلامه و نظمته فی قولی:

لوالدی طه مقام علا فی جنّة الخلد و دار الثّواب

فقطرة من فضلات له فی الجوف تنجی من ألیم العقاب

فکیف أرحام له قد غدت حاملة تصلی بنار العذاب؟!

ثمّ ختم الکتاب بقوله:

أستغفر اللّه ما لی بالوری شغل و لا سرور و لا آسی لمفقود

عمّا سوی سیّدی ذی الطّول قد قطعت مطالبی کلّها مذ تمّ توحیدی

الی أن قال بعد ذکر شطر من أخباره و فوائده و أشعاره:و کانت وفاته رحمه اللّه تعالی یوم الثلاثاء لثنتی عشرة خلت من شهر رمضان سنة تسع و ستّین و ألف و قد أناف علی التّسعین.و کان توفی قبله بثلاثة أشهر الفقیه الکبیر محمّد بن أحمد الشّوبری الملقّب بالشّافعی الصّغیر،فقال فیهما السّیّد الأدیب أحمد بن محمّد الحموئی المصریّ یرثیها- و کان قرأ علیهما:

مضی الإمامان فی فقه و فی أدب الشّوبریّ و الخفاجیّ زینة العرب

و کنت أبکی لفقد الفقه منفردا فصرت أبکی لفقد الفقه و الأدب

ص: 255

قلت:البیت الأخیر مضمّن من قول جحظة البرمکی فی رثاء أبی بکر بن درید اللّغوی مع تغییر یسیر،و ذلک قوله:

فقدت یا بن درید کلّ فائدة لمّا غدا ثالث الأحجار و التّرب

و کنت أبکی لفقد الجود منفردا فصرت أبکی لفقد الجود و الأدب

و الخفاجی:نسبة إلی أبیه خفاجی،و لا أدری معناه،و أصل والده من سریاقوس قریة من قری الخانقاه،و اللّه تعالی أعلم].

و مولوی صدیق حسن خان در«تاج مکلّل»گفته:[الشّیخ الفاضل و الأدیب الکامل شهاب الدّین محمود(أحمد.ظ)الخفاجیّ صاحب«ریحانة الألبّاء و زهرة الحیوة الدّنیا»حامل علم العلم و ناشره،و جالب متاع الفضل و تاجره.کان ممّن شدّت إلیه مسائلة الکمال رحالها،إذ ورث من سماء المعالی بدرها و هلالها، و حوی طارفها و تلیدها،و أرضع من درّ الفنون کهلها و ولیدها،و سفرت له خرائد العلوم رافعة النّقب،و تزیّنت بمنظومه و منثوره صدور المجالس و الکتب،حرّر لنفسه ترجمة فی کتابه«الرّیحانة»و قال ما ملخّصه:کنت بعد سنّ التّمییز فی مغرس طیب النّبات عزیزا فی حجر والدی ممتّعا بذخائر طریفی و تالدی مربّی بغذاء علی الظّاهر و الباطن فی النّعیم المقیم بأرفع المساکن،فلمّا درجت من عشّی قرأت علی خالی علوم العربیّة،ثمّ ترقّیت فقرأت المعانی و المنطق و بقیّة علوم الأدب الاثنی عشر و نظرت کتب المذهبین:مذهب أبی حنیفة و الشّافعی؛مؤسسا علی الأصلین من مشایخ العصر.

و من أجل من أخذت عنه شیخ الإسلام الشّمس الرّملیّ،حضرت دروسه الفرعیّة و قرأت علیه شیئا من مسلم،فأجازنی بذلک و بجمیع مؤلّفاته و مرویّاته بروایته عن شیخ الإسلام القاضی زکریّا الأنصاری و عن والده.و منهم العارف باللّه الشّیخ نور الدّین الزّیادیّ،زاد اللّه حسناته،حضرت دروسه زمانا طویلا.و منهم العلاّمة علیّ بن غانم المقدسیّ الحنفیّ قرأت علیه الحدیث و کتب لی إجازة بخطّه.و منهم العلاّمة الفهّامة خاتمة حفّاظ المحدّثین إبراهیم العلقمیّ،قرأت علیه«الشّفاء»بتمامه

ص: 256

و أجازنی به و بغیره و شملنی نظره و برکة دعائه.

و ممن أخذت عنه الأدب و الشّعر:شیخنا العلاّمة أحمد(محمّد.ظ)العلقمیّ.

و ممن أخذت عنه العروض:الشّیخ محمّد المغربیّ المعروف برکروک.

و ممن أخذت عنه الطبّ الشّیخ داود البصیر.

ثمّ ارتحلت مع والدی للحرمین الشّریفین و قرأت ثمّة علی الشّیخ علیّ بن جار اللّه و علی حفیده العصام و غیره.ثمّ ارتحلت الی قسطنطنیّة و استفدت ممّن بها کابن عبد اللّه الغنی و مصطفی بن عربی و الحبر داود و هو ممّن أخذت عنه الرّیاضیّات و قرأت علیه إقلیدس و غیره،و أجلّهم إذ ذاک استاذی سعد الدّین بن حسن.وعدت إلیها ثانیا بعد ما تولّیت قضاء العساکر بمصر.

فان اردت ما لی من المآثر،فمن تآلیفی:الرّسائل الاربعون.و حاشیة تفسیر البیضاوی،فی مجلّدات.و حاشیة شرح الفرائض و شرح الدّرّة.و طراز المجالس.

و حدیقة السّحر.و کتاب السّوانح.و الرّحلة.و حواشی الرّضیّ،و الجامی و شرح الشفاء.و غیر ذلک.

و لی من النظم ما هو مسطور فی دیوانی فلا حاجة لذکره،و من المنثور:رسائل و مکاتیب لم أجمعها،انتهی حاصله.

و من مؤلفاته:کتاب«الرّیحانة»و فیها مقاماته یزری عرفه عرف الجلّ و و الحادی و یشد و بحداه الحادی،لم تر عین الزّمان مثله فی الکتب و لا مثل ادبه و بلاغة کلامه فی حسن البلاغة و تمام الفصاحة و محاسن الخطب.و کان رحمه اللّه علاّمة فی العربیّة و لسان العرب،حاشیته علی تفسیر البیضاوی تدلّ علی علوّ علومه و سعة فضله و کمال ذکائه و غایة اطّلاعه و نهایة تحقیقه،لم یقم فی الحنفیّة مثله فی الزّمان و لم یساوه فی فضائله و مناقبه إنسان.ذکر له مدیر مطابع مصر ترجمة حافلة فی أول تلک الحاشیة،و یا لها من ترجمة انوارها فاشیة]انتهی ما أردنا نقله من کلام الفاضل المعاصر.

و از محامد جلیله و مدائح جمیله علاّمه خفاجی این ست که او از شیوخ بعض آن مشایخ سبعه است که شاه ولیّ اللّه والد مخاطب بر اتّصال سند خود بایشان حمد إلهی

ص: 257

بجا آورده و ایشان را از أجلّۀ کرام و أئمّۀ قادۀ أعلام مشهورین بین الحرمین المجمع علی فضلهم من بین الخافقین وانموده.

تاج الدین الدهان المکی در«کفایة المتطلّع»که در آن مرویّات شیخ حسن عجیمی فراهم کرده و شیخ مذکور یکی از مشایخ سبعه مشار إلیهم می باشد گفته:[کتاب«شرح الشّفاء»للعلاّمة شهاب الدین أحمد بن محمّد الخفاجی،رحمه اللّه تعالی.

أخبر به إجازة عن مؤلّفه العلاّمة أحمد بن محمّد الخفاجی رحمه اللّه].

و بر ناظر«کفایة المتطلّع»واضح ست که شیخ حسن عجمیی بسیاری از کتب أئمّۀ خود را بسند خفاجی روایت کرده،و تاج الدّین دهّان جابجا وصف او بعلاّمه نموده.

و سالم بن عبد اللّه بن سالم البصری در رساله«إمداد بمعرفة علوّ الإسناد» که در آن أسانید و مشایخ والد خود عبد اللّه بن سالم بصری جمع نموده و عبد اللّه بن سالم بصری نیز یکی از مشایخ سبعه مذکورینست؛در ذکر مشایخ والد خود گفته:

[و منهم:الشّیخ العلاّمة عیسی بن محمّد بن أحمد الثّعالبیّ الجعفریّ المالکیّ،فإنّه أخذ عنه أخذا بیّنا و أجازه بجمیع مرویّاته و مسموعاته و أجازه عن جماعة منهم؛بل أجلّهم:

أبو الارشاد نور الدّین علیّ بن محمّد بن أحمد بن عبد الرّحمن الأجهوری،عن نور الدّین علیّ ابن أبی بکر العراقی،عن أبی الفضل الحافظ جلال الدّین السیوطی بسنده المعلوم.و أخذ الشیخ عیسی المذکور عن قاضی القضاة شهاب الدّین أحمد بن محمّد بن خفاجة المصری الحنفی الشّهیر بالخفاجی،عن البرهان إبراهیم بن أبی بکر العلقمی عن أبی الفضل الحافظ السیوطی بسنده].

و شیخ أحمد نخلی که او نیز یکی از مشایخ سبعۀ مذکورین ست در«رسالۀ أسانید»خود در ذکر مشایخ شیخ خود عیسی مغربی گفته:[و من أجلّهم قاضی القضاة شهاب الدّین أحمد بن محمّد بن خفاجة المصری الحنفیّ عن البرهان إبراهیم بن أبی بکر العلقمی عن أبی الفضل الحافظ الجلال السّیوطی،بسنده].

و ازین هر دو عبارت واضح شد که خفاجی از مشایخ شیخ عیسی نیز هست، و شیخ عیسی نیز یکی از مشایخ سبعۀ ممدوحین شاه ولیّ اللّه ست،و شاه ولیّ اللّه خود در رساله«إرشاد إلی مهمّات الأسناد»در بیان اتصال سند مشایخ سبعۀ ممدوحین خویش

ص: 258

بشیخ زین الدّین زکریّا الأنصاری و جلال الدین سیوطی گفته:[و أما الشّیخ عیسی، فروی عن جماعة منهم أبو الإرشاد نور الدّین علیّ بن محمّد الأجهوری عن علیّ بن أبی بکر القرّافی،عن الجلال السّیوطیّ،و منهم:شهاب الدّین أحمد بن محمّد الشّهیر بالخفاجی،عن البرهان إبراهیم بن أبی بکر العلقمی،عن الجلال السّیوطی].

و نیز شاه ولی اللّه در«ارشاد»در بیان مذکور در ذکر شیوخ محمّد بن محمّد بن سلیمان روانی که او نیز یکی از مشایخ سبعۀ مشار إلیهم ست گفته:[و منهم أبی(أبو.ظ) الإرشاد علیّ بن محمّد الأجهوریّ و قاضی القضاة أحمد بن محمّد الخفاجی،کلاهما عن الشّمس محمّد بن أحمد الرّملی،عن الشیخ زکریّا].

و خود مخاطب در رسالۀ«اصول حدیث»گفته:[«سنن أبی داود».حضرت شیخ أبو طاهر آن را از شیخ حسن عجیمی أخذ نمودند،و ایشان از شیخ عیسی مغربی، و ایشان از شیخ شهاب الدّین أحمد بن محمّد خفاجی،و ایشان از بدر الدّین حسن کرخی که مسند وقت بود،و ایشان از حافظ أبو الفضل جلال الدّین سیوطی]إلخ.

فهذا محققهم الخفاجی،قد نهج منهج التّحقیق و درج،و أبصر محجّة الإذعان فلزمها و درج،حیث أثبت هذا الحدیث من غیر حرج،و صحّحه بلا إبداء زیغ و عوج، فلا یستریب فی شانه إلاّ من رام ممالاة الرّعاع الهمج،و لا یحجم عن إیقانه إلاّ من خاص من الهوی غمار اللّجج و لا یطعن فی تحقّقه إلاّ من أوری من العدوان لاهب الضّرام و الوهج، و لا یقدح فی تألّفه إلاّ من أثار من الطّغیان حالک القتام و الرّهج.

و المحافظة علی رعایتهما و القیام بواجب حرمتهما ثقیل

«أوّلهما کتاب اللّه» هو علم بالغلبة علی القرآن و قدّمه لا حقیّته بالتّقدیم

«فیه الهدی» أی من الضّلالة

«و النور» للصّدور

«من استمسک به و أخذ به کان علی الهدی و من أخطأه ضلّ» أی أخطأ طریق السّعادة و هلک فی میدان الشّقاوة

«فخذوا بکتاب اللّه تعالی و استمسکوا به» أی اعملوا بما فیه من الأوامر و اجتنبوا ما فیه من النّواهی فإنّه السّبب الموصل إلی المقامات العلیّة و السّعادة الأبدیّة

«و أهل بیتی» أی و ثانیهما أهل بیتی و هم من حرمت علیهم الصّدقة و الزّکاة من أقاربه،و المراد به هنا علماؤهم

«اذکّرکم اللّه فی أهل بیتی اذکّرکم اللّه فی أهل بیتی» أی فی احترامهم و إکرامهم و القیام بحقّهم و کرّره للتّأکید«(حم)و عبد بن حمید»قال المناوی بغیر إضافة(م)«عن زید بن أرقم»].

و نیز در«سراج منیر»گفته:[

«إنّی تارک فیکم خلیفتین کتاب اللّه» بالنّصب بدلا أو عطف بیانه

«حبل» بالرّفع خبر عن محذوف أی هو حبل

«ممدود،ما» زائدة

«بین السّماء و الأرض و عترتی» عطف علی کتاب اللّه

«أهل بیتی» یحتمل رفعه و نصبه أی اعنی،أو:هم و المراد العلماء منهم أی أحثّکم علی اتّباعهما لا تخالفوهما و

«إنّهما» أی الکتاب و العترة

«لن یتفرقا حتّی یردا علیّ الحوض» یحتمل أنّ المراد العلماء منهم یستمرّون أمرین بما فی الکتاب إلی قیام السّاعة،و اللّه أعلم بمراد نبیّه«(حم،طب) عن زید بن ثابت»].

و علامه عزیزی از أکابر محدّثین أعلام و أفاخم منقّدین عظام نزد سنّیّه است.

جلائل مآثر و عقائل مفاخرش بر ناظر«خلاصة الأثر فی أعیان القرن الحادی عشر»محمّد أمین بن فضل اللّه بن محبّ اللّه المحبّی؛مخفی و محتجب نیست.

فهذا العزیزی کابرهم العزیز،و خابرهم الرّزیز،و حبرهم الرّبیز،و رکزهم الرّمیز، المبهز بالتبریز،المعجب بالتطریز،قد أثبت هذا الحدیث البسیط الوجیز،المزری بسناعته علی الذّهب الإبریز،فمن سارع إلی اتّباعه فهو المظفّر بالأمانی و المفیز،و من لجأ إلی وزره فهو المغفل المنیع و الحرز الحریز،و من جاش نفسه لضغنه الفائز بالأزیز، و علی مرجله لحقده الطافح بالهزیز؛تمسّک فی طعنه بما هو کالصّریم الجزیز،و عجل

ص: 260

حینا منه لأجله البوار الوحی و الحتف الجهیز،و اللّه الواقی عن زیغه و ما ذلک علی اللّه بعزیز.

و هادا و تلالا،فصرّح بتواتره المعنویّ علی رغم المنکرین الذّاهبین یمینا و شمالا، فقطع دابر الجاحدین المصبحین لعمههم ضلالا،فلم یترک و الحمد للّه لهم مهربا و مناصا و مفسحا و مجالا،و لم یدع لأجلهم موضعا حتّی یموهوا کلاما و یزخرفوا مقالا.

عنده.إلی أن قال:و کان خفیف الروح لطیف الشّمائل کثیر التّواضع،حجّ فی أیام السّلطان محمّد و هو فی ریاسة و رجع إلی إصطنبول ثمّ عاده مرّة ثانیة و أقام بالمدینة المنوّرة.فأخذ عنه جماعة عن(من.ظ)أهلها و انتفعوا به ثمّ أتی مکّة-شرّفها اللّه- فصحبته و جالسته و قرأت علیه بعض الکتب و انتفعت به.و له حواشی(حواش.ظ) کثیرة نفیسة علی علم المعقول و العربیّة و غیر ذلک.انتهی ملخّصا من«لسان الزّمان»انتهی.

فهذا علامتهم الکابر الجلیل،و فهّامتهم النّابه النّبیل،قد أثبت هذا الحدیث الجزیل التّنویل،الهادی إلی خیر مستقرّ و مقیل،فلا ینکص عن قبوله إلاّ الجاحد العنید الدّخیل،و لا ینکل عن إذعانه إلاّ المنکر القمی الضّئیل،و لا یرتاب فیه إلاّ من تاه فهو من سرب الضّلال فی أوّل رعیل،و لا یطعن فیه إلاّ من مری أخلاف الخلاف و ارتضع منه الضّرع السّجیل.

إلی أنّه ینبغی تلقّیه بالقبول کأنّه یجیب إلیه باختیاره

(و أنا تارک فیکم ثقلین) بفتحتین و دون«ال»کما فی مسلم،سمیّا به لعظم شأنهما و شرفهما،و قیل لثقل العمل بهما

(أولهما کتاب اللّه) قدّمه لأحقّیّته بالتّقدیم

(فیه الهدی) من الضّلال أی ما یهتدی بالتّمسّک به

(و النّور) أی ما یضیء ثوابه علی المتمسک به،زاد فی روایة أحمد و غیره:من استمسک به و أخذ به کان علی الهدی و من أخطأه ضلّ

(فتمسّکوا بکتاب اللّه عزّ و جلّ و خذوا به.و حثّ فیه و رغّب فیه) کذا فی النّسخ،و

لفظ مسلم: فخذوا بکتاب اللّه و استمسکوا به. فحثّ علی کتاب اللّه و رغّب فیه.و عنده من وجه آخر

عن زید مرفوعا: ألا و إنی تارک فیکم ثقلین أحدهما کتاب اللّه عزّ و جلّ هو حبل اللّه من اتّبعه کان علی الهدی و من ترکه کان علی الضّلالة(ثمّ قال)و ثانیهما(أهل بیتی اذکّرکم اللّه فی أهل بیتی) قال الطیبیّ:

أی احذّرکم اللّه فی شأن أهل بیتی.فالتذکیر بمعنی الوعظ،انتهی.فهو بضمّ الهمزة و فتح المعجمة و شدّ الکاف من التذکیر.و فی السنباطی:أی اذکّره لکم و المراد اقسم علیکم به، فظاهره أنه بفتح و سکون من ذکر،لکن ضبط بالأوّل فی النسخ المعتمد علیها فی المواضع الثلاثة،و قوله(ثلاث مرّات)اختصار

لقوله فی مسلم اذکّرکم اللّه فی أهل بیتی،اذکرکم اللّه فی أهل بیتی،اذکّرکم اللّه فی أهل بیتی،ثلاثا. قال الحکیم الترمذی:حضّ علی التمسک بهم لأنّ الأمر لهم معاینة فهم أبعد عن المحنة،و هذا عامّ ارید به خاصّ،و هم العلماء العاملون منهم فخرج الجاهل و الفاسق،و هم بشر لم یعروا عن شهوات الآدمیّین و لا عصموا عصمة النبیّین،و کما أنّ کتاب اللّه منه ناسخ و منسوخ فارتفع الحکم بالمنسوخ؛کذلک ارتفعت القدوة بغیر علمائهم العظماء.و حثّ علی الوصیّة بهم لما علم بما سیصیبهم بعده من البلایا و الرّزایا،انتهی.و کرّره ثلاثا للتأکید.قال الفخر الرّازیّ:جعل اللّه أهل بیته مشارکین له فی خمسة أشیاء:فی المحبّة،و تحریم الصّدقة،و الطهارة،و السلام، و الصّلوة؛و لم یقع ذلک لغیرهم(فقیل لزید)بن أرقم،و لفظ مسلم:فقال له حصین:(و من أهل بیته)یا زید؟(أ لیس نساؤه من أهل بیته؟بلی!إنّ)کذا فی النسخ،و لیست فی مسلم لفظة «بلی إنّ»و إنما قال:(نساؤه من أهل بیته)و قد صحّفت فی بعض النسخ:«بلی ابن نساؤه من أهل بیته»،و کلّ ذلک خبط مخالف لما فی مسلم،و بلی لردّ النفی،و قد تستعمل

ص: 264

بمعنی نعم،و هو علی تقدیر ثبوته المناسب لقوله(و لکنّ أهل بیته من حرم)بضمّ الحاء و تخفیف الرّاء(الصّدقة)أی الزّکاة بعده،و هم بنو هاشم و المطّلب عند الشّافعی،و قال مالک بنو هاشم فقط،و قیل بنو قصیّ و قیل قریش کلّها،قاله النّوویّ،و ما یوجد فی بعض نسخ «المواهب»من زیادة علیهم بعد حرم لا وجود لها فی مسلم و هی مخالفة لضبط النّوویّ.

و قال القاضی عیاض:یعنی إنّ نساؤه من أهل سکنه و لسن المراد بالآیة و إنّما المراد الّذین حرموا الصّدقة بعده،یعنی الّذین منعتهم ملوک بنی أمیّة صدقته الّتی خصّه اللّه تعالی بها و کانت تفرق علیهم فی أیّامه و أیّام الخلفاء الأربعة لقوله بعده،و زید عاش حتّی أدرک ذلک لأنّه مات سنة ثمان و ستّین،و یحتمل أن یعنی الّذین حرموا الزکاة الّتی هی أوساخ النّاس،و قد جاء ذلک عن زید مفسّرا فی غیر هذا الحدیث(قیل) أی قال حصین(من هم؟قال:آل علیّ و آل جعفر و آل عقیل)بفتح فکسر أوّلا و أبی طالب(و آل العبّاس)بن عبد المطلب(قال)حصین:(کلّ هؤلاء حرم الصّدقة)و زیادة بعد حرم فی نسخ لا وجود لها فی مسلم(قال)زید:(نعم!)قال عیاض:فیه حجّة لمالک فی قصره المنع علی بنی هاشم لأنّه لم یذکر سواهم،و أدخل الشّافعیّ معهم بنی المطّلب لحدیث «إنّما نحن و بنو المطلب شیء واحد»و مال إلیه بعض شیوخنا(خرّجه مسلم)فی فضائل أهل البیت من صحیحه،و خرّجه أحمد و غیره،و لمسلم من وجه آخر:فقلنا، أی لزید:من أهل بیته نساءه؟قال:لا،و ایم اللّه!إنّ المرأة تکون مع الرّجل العصر من الدّهر ثم یطلّقها فترجع إلی أبیها و قومها.أهل بیته:أهله(أصله.ظ)و عصبته الّذین حرموا الصّدقة بعده.قال النّوویّ:فهاتان الرّوایتان ظاهرهما التّناقض،و المعروف فی معظم الرّوایات فی غیر مسلم أنّ زیدا قال:نساؤه لسن من أهل بیته.فتؤوّل الرّوایة الاولی علی أنّ المراد أنهنّ من أهل بیته الّذین یساکنونه و یعولهن و أمر باحترامهن و إکرامهنّ و سمّاهم ثقلا و وعظ فی حقوقهن و ذکّر فنساؤه داخلات فی هذا کلّه و لا یدخلن فی من حرم الصّدقة،و قد أشار لهذا فی الرّوایة الأولی بقوله:نساؤه من أهل بیته و لکن أهل بیته من حرم الصّدقة.فاتّفقت الرّوایتان.قال:و قوله فی الرّوایة الاخری:فقلنا نساؤه من أهل بیته؟ قال:لا!دلیل لإبطال قول من قال:هم قریش کلّها،فقد کان فی نسائه قرشیّات:عائشة و حفصة

ص: 265

و أمّ سلمة و سودة و أمّ حبیبه،انتهی.(و الثّقل محرّکة)أی بفتح المثلّثة و القاف (کما فی«القاموس»:کلّ شیء نفیس مصون،قال:و منه

الحدیث: إنّی تارک فیکم الثّقلین کتاب اللّه و عترتی) فسمّاهما ثقلین لنفاستهما.و فی«المعلم»للمازری:قال ثعلب:سمّاهما ثقلین لأنّ العمل و الأخذ بهما ثقیل،و العرب تقوله(تقول.ظ)لکلّ شیء نفیس:(ثقل.صح.ظ)فسمّاهما ثقلین لعظمهما،انتهی.و ذکر بعضهم أنّه تشبیه بلیغ، أی کالثّقلین الإنس و الجنّ،و هو تکلّف لا حاجة إلیه(و هی)أی العترة(بکسر)العین (المهملة و سکون المثنّاة الفوقیّة)فراء فهاء،تأنیث الأهل و النّسل و الأقارب،کما یأتی(و الأخذ بهذا الحدیث أحری)أحقّ و اولی].

و نیز در آن گفته:

[و أخرج أحمد عن أبی سعید)الخدری(معنی حدیث زید بن أرقم السّابق)قریبا(مرفوعا بلفظ إنّی اوشک ان ادعی) إلی لقاء

(ربّی فاجیب و إنّی تارک فیکم) بعد وفاتی

(الثّقلین) الرّوایة:ثقلین بدون ال،و فی روایة:خلیفتین،زاد فی اخری:احدهما أعظم من الآخر

(کتاب اللّه) بدل ممّا قبله مفسّر له

(حبل ممدود من السماء إلی الأرض) و فی روایة:بین السّماء و الأرض،قال بعض شرّاحه:أی فیما بین نظر فیه إلی تعداده فی النّاس و تطاوله و انتشاره فی اهل الارضین و السّموات،إذ«ال»فیها جنسیّة و فی روایة المسلم:هو حبل اللّه من اتّبعه کان علی الهدی و من ترکه کان علی الضّلالة.قیل:المراد بحبل اللّه عهده،و قیل:السّبب الموصل إلی رضاه و رحمته،و قیل:نوره الّذی یهدی به،و قیل فی قوله تعالی «وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمِیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا» :

معناه بعهده،و قیل:اتّباع القرآن،و ترکه الفرقة

(و عترتی أهل بیتی) تفصیل بعد إجمال بدل أو بیان،یعنی:إن ائتمرتم بأوامر کتاب اللّه و انتهیتم بنواهیه و اهتدیتم بهدی عترتی و اقتدیتم بسیرتهم؛اهتدیتم،فلم تضلّوا.و فی التّرمذیّ من حدیث زید بن ارقم:

إنّی تارک فیکم ما إن تمسّکتم به لن تضلّوا بعدی أحدهما اعظم من الآخر کتاب اللّه حبل ممدود من السّماء إلی الأرض و عترتی اهل بیتی

(و إنّ اللّطیف) المنعم علیکم بهذا النّعمة العظیمة(الخبر)فیه تحذیر ما عن مخالفتها

(اخبرنی انّهما لم) و فی روایة:

لن

(یفترقا) أی یستمرّا ملازمین

(حتّی یردا علیّ الحوض) یوم القیامة

زاد فی روایة:

ص: 266

کهاتین،و اشار بإصبعیه، و لا یعارضه رفع القرآن من المصاحف و الصّدور قرب السّاعة لبقاء موجبه و هو الإسلام فیبقی ببقائه احکام القرآن لطلبهما من المکلّفین حتّی تقوم السّاعة،و لکون اهل بیته العالمین العاملین تبقی ببقائه،فکأنّ القرآن باق،و فی هذا مع قوله اوّلا

«إنّی تارک فیکم» تلویح بل تصریح بأنّهما کتوأمین خلفهما و وصّی امّته بحسن معاملتهما و إیثار حقّهما علی انفسهما و التّمسّک بهما فی الدّین،امّا الکتاب:فلأنّه معدن العلوم الدّینیّة و الأسرار و الحکم الشّرعیة و کنوز الحقائق و خفایا الدّقائق، و امّا العترة:فلأنّ العنصر إذا طاب اعان علی فهم الدّین فطیب العنصر یؤدّی إلی حسن الأخلاق،و محاسنها یؤدّی إلی صفاء القلب و نزاهته و طهارته،و أکّد تلک الوصیّة و قوّاها یقوله:

(فانظروا بما ذا تخلفونی فیهما) بعد وفاتی،هل تتّبعونهما فتسرّونی اولا،فتسیؤنی؟قال القرطبیّ:و هذه الوصیّة و هذا التّأکید العظیم یقتضی وجوب احترام آله و برّهم و توقیرهم و محبّتهم وجوب الفرائض الّتی لا عذر لأحد فی التّخلّف عنها.

هذا مع ما علم من خصوصیّتهم به صلّی اللّه علیه و سلّم و بأنّهم جزء منه،کما قال:

فاطمة بضعة منّی،و مع ذلک فقابل بنو أمیّة عظیم هذه الحقوق بالمخالفة و العقوق، فسفکوا من اهل البیت دماءهم،و سبوا نساءهم،و أسروا صغارهم،و خرّبوا دیارهم، و جحدوا شرفهم و فضلهم،و استباحوا سبّهم و لعنهم؛فخالفوا وصیّته صلّی اللّه علیه و سلّم، و قابلوه بنقیض قصده؛فوا خجلتهم إذا وقفوا بین یدیه!و یا فضیحتهم یوم یعرضون علیه! انتهی.فالوصیّة ببرّ آل البیت علی الإطلاق.و أمّا الاقتداء فإنّما یکون بالعلماء العالمین (العاملین.ظ)منهم إذ هم الّذین لا یفارقون القرآن،أمّا نحو جاهل و عالم مخلّط؛ فأجنبیّ من هذا المقام،و إنّما ینظر للأصل و العنصر عند التّحلّی بالفضائل و التّخلّی عن الرّذائل،فإذا کان العلم النّافع فی غیرهم لزمنا اتّباعه کائنا من کان.قال الشّریف السّمهودیّ:هذا الخبر یفهم(منه.صح.ظ)وجود من یکون أهلا للتّمسّک به من عترته فی کلّ زمن إلی قیام السّاعة حتّی یتوجّه الحثّ المذکور علی التّمسّک به،کما أنّ الکتاب کذلک،فلذا کانوا أمانا لأهل الأرض،فإذا ذهبوا ذهب أهل الأرض(و عترة الرّجل کما قال الجوهری:أهله و نسله و رهطه الأدنون،أی الأقارب)فیشتمل ذلک العبّاس

ص: 267

و اولاده و أولاد أبی طالب و غیرهم،کما یأتی].

و علامه زرقانی از أکابر محدّثین محقّقین؛و أفاخم منقّدین مدقّقین نزد سنّیّه می باشد.

جلالت مرتبت و علوّ منزلت او بر ناظر«سلک الدّرر فی أعیان القرن الحادی عشر»محمّد خلیل أفندی المرادی و«تحفۀ بهیّه فی طبقات الشّافعیه»عبد اللّه بن حجازی الشّهیر بالشّرقاوی و«رسالۀ أسانید»محمّد بن محمّد بن محمّد الأمیر الأزهری المالکی و«کشف الظّنون»مصطفی بن عبد اللّه القسطنطنی و«سیرت نبویّه»أحمد بن زینی بن احمد دحلان الشّافعی المعاصر و غیر آن؛واضح و لائح ست.

فهذا الزرقانی کابرهم الفرد الوحید،و عالمهم الفذّ الفرید،خاتمة محدّثیهم البارعین فی التّجدید،و عمدة مسندیهم الماهرین فی التّنقید،قد أثبت هذا الحدیث السّامق المشید،و ابرمه إبرام الحاذق المشید،فیا للّه و للجاحد الحقود المرید؛کیف یروم مع زرقه إلطاط الحقّ و یرید،و ینحو لستر الصّواب و قد أسفر إسفارا ما علیه مزید،و کشفنا عنک غطاءک فبصرک الیوم حدید.

او را خمّ،و این موضع میان مکّه و مدینه است،پس سپاس گفت مر خدا را و ستایش کرد بر وی و پند و تذکیر کرد و ثواب و عقاب ربّ العباد بیاد داد،پستر گفت آن حضرت:

أمّا بعد حمد خدا،آگاه باشید أی مردمان!نیستم من مگر آدمی،نزدیک ست که بیاید مرا فرستادۀ پروردگار من یعنی ملک الموت،پس قبول کنم من أمر پروردگار را،و من گذارنده ام در میان شما دو متاع نفیس را،اوّل آن دو:قرآن ست که در وی بیان راه راست و در وی روشنائیست،یعنی بیان أعمالست که بدان راه روشن گردد و بآسانی بسر منزل مقصود رسند،پس عمل کنید بکتاب و چنگ در زنید بدان و محکم گیرید آن را.پس برانگیخت آن حضرت صلّی اللّه علیه و سلّم بر عمل و تمسّک بکتاب اللّه و ترغیب نمود در آن،پستر گفت آن حضرت صلی اللّه علیه و سلم:دوم اهل بیت من، بیاد می دهم شما را خدا را و می ترسانم از عقاب او بر تقصیر کردن شما در حقّ ایشان و ایذا دادن شما ایشان را،و این کلمه را جهت مبالغه و تأکید مکرّر فرمودند.

شیخ عبد الحقّ گفته که:آن حضرت علیه الصّلوة و التّحیّة این وعظ و نصیحت در آخر ذی حجة بعد از مراجعت از حجّة الوداع فرمودند و در ربیع الأوّل بگلشن سرای جنّت رحلت نمودند] انتهی کلام صاحب«المرافض».

و نیز سهارنپوری در«مرافض»در بیان أحادیث مناقب اهل بیت علیهم السّلام گفته:

[

و عن زید بن أرقم قال:قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم: إنّی تارک فیکم ما إن تمسّکتم به لن تضلّوا بعدی أحدهما أعظم من الآخر کتاب اللّه حبل ممدود من السّماء إلی الأرض و عترتی أهل بیتی و لن یتفرّقا حتی یردا علیّ الحوض،فانظروا کیف تخلفونی فیهما. رواه التّرمذیّ. گفت زید بن أرقم:گفت رسول خدا صلّی اللّه علیه و سلّم:

من گذارده ام(گذارنده ام.ظ)در شما چیزی را که اگر چنگ در زنید شما بدان هرگز گمراه نشوید پس از من،یکی از آن دو چیز بزرگترست از دیگر،می گذارم کتاب خدا را و آن مانند رسنیست دراز کرده شده از آسمان بسوی زمین،دست در آن زنند و بر آسمان برآیند،و می گذارم عترت خود را که أهل بیت من اند،و هرگز جدا نشوند کتاب خدا و عترت من تا آنکه می درآیند بر من حوض را،پس

ص: 269

شکر می گویند شما را پیش من در معامله که ایشان کرده اند(بایشان کرده آید.ظ) پس نظر کنید و تأمّل نمائید که چگونه خلیفه شوید مرا در کتاب و عترت،یعنی چگونه معامله کنید و تمسّک گیرید باینها بعد از من،روایت کرد این حدیث را ترمذی.و

عن جابر(رض)قال: رأیت رسول اللّه(صلی اللّه علیه و سلّم)فی حجّته یوم عرفة،و هو علی ناقته القصواء یخطب فسمعته یقول:یا أیّها النّاس!إنّی ترکت فیکم ما إن أخذتم به لن تضلّوا کتاب اللّه و عترتی أهل بیتی، رواه التّرمذیّ. گفت جابر:دیدم پیغمبر خدا را(صلی اللّه علیه و سلّم)در حجّ وی که حجّة الوداع باشد روز عرفه و حال آنکه آن حضرت بر ناقۀ خود بود که نام آن قصوا است،خطبه می خواند،پس شنیدم آن حضرت را(صلی اللّه علیه و سلّم)می گفت:

أی مردمان!بدرستی که گذاشته ام در میان شما چیزی را که اگر بگیرید آن را و عمل کنید بدان هرگز گمراه نشوید،کتاب خدا و اهل بیت من عبد الملک(ابن الملک.ظ)گفته که تمسّک بکتاب اللّه عبارتست از عمل بموجب أحکام او،و تمسّک بعترت کنایت ست از محبّت و محافظت حرمت ایشان و اهتدا بهدی و سیرتشان.

و سیّد جلال الدّین(جمال الدّین.ظ)رحمه اللّه درین جا قید کرده که:اگر هدی و سیرت ایشان مخالفت دین و شریعت نبود.و ما نا که مراد عبد الملک(ابن الملک.ظ)را نیز همین خواهد بود نه مطلق،چه در بعض أفراد مطلق عدم ضلالت متحقّق نمی شود.

ملاّ علی قاری گفته که:در إطلاق آن حضرت(صلی اللّه علیه و سلّم)اشعارست بآنکه عترت در حقیقت کسی است که سیرت او مخالف شریعت نبود]انتهی.

و نیز سهارنپوری در«مرافض»بجواب حدیث غدیر گفته:[و نیز آن حضرت علیه الصّلوة و التّحیّة بعد از فتح مکّه این خطبه خواندند،و پیداست که بعد از فتح که شاه مردان أقارب و اخوان ایشان را بضرب تیغ و طعن سنان ازین جهان گذران گذرانیده بحضیض نیران رسانیده بود،بدولت اسلام و شرف ایمان کامیاب و کامروای شده بودند،پس یحتمل که بعضی از آن جماعت حدیث الإسلام بمقتضای بشریّت از آن إمام الأنام سینه صاف نبوده صفحۀ دلهای ایشان بألوان محبّت و اخلاص آن پیشوای أهل ایمان رنگی نیافته باشد،و سید الوری(صلی اللّه علیه و سلّم)کما یلیق و یحری آن را

ص: 270

بإشراق باطن یا بإلهام خدا دریافته بر محبّت و موالات آن شیر یزدان و اجتناب از عداوت و بغض آن قدوۀ أهل إیقان تصریح فرموده باشند،و یرشد إلی أنّ الغرض التّرغیب علی المحبّة:حثّه و ترغیبه صلعم فی هذه الخطبة علی أهل بیته عموما و علی علیّ خصوصا،کما

أخرج الطّبرانیّ و غیره بسند صحیح أنّه صلّی اللّه علیه و سلم خطب بغدیر خمّ فقال:یا أیّها النّاس!إنّه قد نبّأنی اللّطیف الخبیر أنّه لن یعمر نبیّ إلاّ نصف عمر الّذی یلیه قبله و إنّی أظنّ أن یوشک أن ادعی فاجیب و إنّی مسئول و إنکم مسئولون،فما ذا أنتم قائلون؟قالوا:نشهد أنّک قد بلّغت و نصحت فجزاک اللّه خیرا.فقال:أ لستم تشهدون أن لا إله إلاّ اللّه و أنّ محمّدا عبده و رسوله و أنّ جنّته حقّ و ناره حقّ و أنّ الموت حقّ و أنّ البعث بعد الموت حقّ و أنّ السّاعة آتیة لا ریب فیها.

و أنّ اللّه یبعث من فی القبور؟قالوا:نشهد بذلک.قال:یا أیّها النّاس!إنّ اللّه مولای و أنا مولی المؤمنین و أنا أولی بهم من انفسهم،فمن کنت مولاه فهذا مولاه-یعنی علیّا- اللّهمّ وال من والاه و عاد من عاداه.ثمّ قال:یا أیّها النّاس!إنّی فرط لکم و إنکم واردون علیّ الحوض و إنّی سائلکم حین تردون علیّ عن الثّقلین،فانظروا کیف تخلفونی فیهما الثّقل الأکبر کتاب اللّه عزّ و جلّ فاستمسکوا به لا تضلّوا و عترتی أهل بیتی؛ کذا فی «الصّواعق». و در«مدارج»و«روضة الأحباب»ذکر کرده که پیغمبر خدا(صلی اللّه علیه و سلّم)در منزل غدیر خمّ رو به یاران کرده فرمودند:

أ لستم تعلمون أنّی أولی بکم من أنفسکم؟ صحابه گفتند آری!و در روایتی آمده که فرمودند:گویا مرا بآن عالم خواندند و من اجابت کردم،بدانید که من می گذارم میان شما دو أمر عظیم یکی از دیگر بزرگتر:

قرآن و أهل بیت من،به بینید و احتیاط کنید که بعد ازین باین دو امر چگونه سلوک خواهید کرد،و آن دو امر بعد از من از یکدگر هرگز جدا نشوند تا بر لب حوض کوثر بمن برسند.آنگاه فرمودند:خدای مولای من ست و من مولای جمیع مؤمنانم،و دست علیّ مرتضی گرفتند و گفتند:

اللّهمّ من کنت مولاه، الحدیث.در«مناقب» آورده که آن حضرت علیه السّلام روز غدیر بعد از حمد و ثنا و إظهار انتقال خود بعالم بقا فرمودند:

من میان شما دو چیز می گذارم یکی از آن از دیگری بزرگترست اگر دست در آن

ص: 271

زنید هرگز گمراه نشوید،و آن قرآن و أهل بیت من اند و این هر دو جدا نشوند تا بر لب حوض بر من برسند.آنگاه فرمودند:

یا أیّها النّاس!أ لست أولی بالمؤمنین من أنفسهم؟الحدیث] انتهی.

فهذا حسامهم المشهور صاحب المرافض،المتعب نفسه فی الانتصاب لردّ الرّوافض،قد أثبت هذا الحدیث الرّافع الخافض.المزهر المشرق کالبارق المتهلّل من العارض،فلا یقدحه إلاّ من شبهاته دواحض،و لا یلمزه إلاّ من نزغاته غیر نواهض، و لا یمتری فیه إلاّ من ضغنه فائر فائض،و لا یستریب فیه إلاّ من دینه غائر غائض،و لا یجحده إلاّ المسرع إلی الضّلال و الرّاکض،و لا ینکره إلا الجاثم علی الجحود الرّابض،و لا یعافه إلا من أمسک یده عن التّمسّک بالدّین فهو لها نافض،و لا یطعنه إلاّ من بسط یده إلی عروة الیقین فهو لها ناقض.

کیف تخلفونی فیهما. و أخرجه الطّبرانیّ فی الکبیر عنه مطوّلا بلفظ «إنّی لکم فرط و إنّکم واردون علیّ الحوض عرضه ما بین صنعاء إلی بصری،فیه عدد الکواکب من قد حان الذّهب و الفضّة؛فانظروا کیف تخلفونی فی الثقلین:قیل:و ما الثّقلان.یا رسول اللّه! قال:الأکبر کتاب اللّه سبب طرفه بید اللّه و طرفه بأیدیکم فتمسّکوا به لن تزلّوا و لا تضلّوا؛ و الاصغر عترتی و إنّهما لن یتفرقا حتّی یردا علیّ الحوض،و سألت لهما ذلک ربّی، فلا تقدّموهما(هم.ظ)و لا تعلّموهما(هم:ظ)فإنهما(فانّهم.ظ)أعلم منکم. و أخرجه التّرمذیّ عن جابر رضی اللّه عنه،قال: رأیت رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم فی حجّته یوم عرفة و هو علی ناقته القصواء یخطب فسمعته یقول:یا أیّها النّاس!إنّی ترکت فیکم ما إن اخذتم به لن تضلّوا کتاب اللّه و عترتی أهل بیتی.

و اخرجه ابن أبی شیبة و الخطیب فی«المتّفق و المفترق»عنه بلفظ إنّی ترکت فیکم ما لن تضلّوا بعدی إن اعتصمتم به کتاب اللّه و عترتی أهل بیتی.

و اخرج الحاکم عن زید بن أرقم و الطّبرانیّ فی الکبیر عنه و عن زید بن ثابت أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم قال: إنّی تارک فیکم الثّقلین من بعدی کتاب اللّه و عترتی أهل بیتی و إنّهما لن یتفرقا حتّی یردا علیّ الحوض.

و فی روایة اخری للطبرانیّ عن زید بن ثابت بلفظ: إنّی تارک فیکم خلیفتین کتاب اللّه حبل ممدود ما بین السّماء و الأرض و عترتی أهل بیتی و إنّهما لن یتفرّقا حتّی یردا علیّ الحوض.

و لفظه عند الحافظین أبی محمّد عبد بن حمید الکشی و أبی بکر محمّد بن القاسم المعروف بابن الأنباری.عن زید بن ثابت: إنّی تارک فیکم ما إن تمسّکتم به لن تضلّوا کتاب اللّه و عترتی أهل بیتی و إنّهما لن یتفرّقا حتّی یردا علیّ الحوض.

و أخرج أبو یعلی و الطّبرانیّ فی الکبیر عن أبی سعید الخدری قال:قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم:

أیّها النّاس!إنّی تارک فیکم ما إن أخذتم به لن تضلّوا بعدی أمرین احدهما اکبر من الآخر کتاب اللّه حبل ممدود ما بین السّماء و الارض و عترتی أهل بیتی و إنّهما لن یتفرّقا حتّی یردا علیّ الحوض.

و فی روایة اخری للطبرانی عنه بلفظ «کأنّی قد دعیت فأجبت و إنّی تارک فیکم الثّقلین کتاب اللّه حبل ممدود بین السّماء و الأرض و عترتی أهل بیتی و إنّهما لن یتفرّقا حتّی یردا علیّ الحوض،فانظروا کیف تخلفونی فیهما. و أخرجه

ص: 273

الحافظ أبو الفتح محمّد بن محمّد البادردیّ عنه بلفظ إنّی تارک فیکم ما إن تمسّکتم به لن تضلّوا بعدی کتاب اللّه سبب طرفه بید اللّه و طرفه بأیدیکم و عترتی أهل بیتی و إنّهما لن یتفرّقا حتّی یردا علیّ الحوض].

و نیز در«مفتاح النّجا»گفته:[الفصل الخامس عشر-فی ولایته(1).

أخرج الحکیم فی«نوادر الاصول»و الطبرانیّ بسند صحیح فی الکبیر عن أبی الطفیل عن حذیفة بن أسید رضی اللّه عنهما أنّ رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم خطب بغدیر خمّ تحت شجرة فقال:یا أیّها النّاس!إنّی قد نبّأنی اللّطیف الخبیر أنّه لم یعمر نبیّ إلاّ نصف عمر الّذی یلیه من قبله و إنّی قد یوشک أن ادعی فاجیب و إنّی مسئول و إنّکم مسئولون فما ذا انتم قائلون؟قالوا:نشهد أنّک قد بلّغت و جهدت و نصحت.فجزاک اللّه خیرا.

فقال:أ لیس تشهدون أن لا إله إلاّ اللّه و أنّ محمّدا عبده و رسوله و أنّ جنّته حقّ و ناره حقّ و أنّ الموت حقّ و أنّ البعث حقّ بعد الموت و أنّ السّاعة آتیة لا ریب فیها و أنّ اللّه یبعث من فی القبور؟قالوا:بلی!نشهد بذلک.قال:اللّهمّ اشهد!ثمّ قال:یا أیّها النّاس!إنّ اللّه مولای و أنا مولی المؤمنین و أنا اولی بهم من انفسهم،فمن کنت مولاه فهذا علیّ مولاه، اللّهمّ وال من والاه و عاد من عاداه.ثمّ قال:یا أیّها النّاس!إنّی فرطکم و إنّکم واردون علیّ الحوض حوض اعرض ممّا بین بصری إلی صنعاء،فیه عدد النّجوم قد حان من فضّة و إنّی سائلکم حین تردون علیّ عن الثقلین فانظروا کیف تخلفونی فیهما.

الثّقل الأکبر کتاب اللّه عزّ و جلّ سبب طرفه بید اللّه و طرفه بأیدیکم فاستمسکوا به لا تضلّوا و لا تبدّلوا و عترتی أهل بیتی فإنّه قد نبّأنی اللّطیف الخبیر أنّهما لن ینقضیا حتّی یردا علیّ الحوض].

و نیز مرزا محمد بدخشی در«نزل الأبرار بما صح من مناقب اهل البیت الأطهار»در مقدّمۀ کتاب گفته:[ثم اعلم انّ محبّتهم واجبة و بغضهم حرام علی کلّ مؤمن و مؤمنة،بدلیل قوله تعالی: قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی و من یقترف حسنة نزد له فیها حسنا.و

أخرج مسلم عن زید بن ارقم قال: قام

ص: 274

رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم یوما فینا خطیبا بماء یدعی خمّا بین مکّة و المدینة فحمد اللّه و أثنی علیه و وعظ و ذکّر،ثمّ قال:أمّا بعد!ألا أیّها النّاس!إنّما أنا بشر یوشک أن یأتینی رسول ربّی فاجیب و أنا تارک فیکم الثّقلین اولهما کتاب اللّه فیه الهدی و النّور فخذوا بکتاب اللّه و استمسکوا،به فحثّ علی کتاب اللّه و رغّب فیه،ثمّ قال:و أهل بیتی اذکّرکم اللّه فی أهل بیتی،اذکرکم اللّه فی أهل بیتی،اذکرکم اللّه فی أهل بیتی،

و أخرج الحاکم عنه و الطبرانیّ فی الکبیر عنه و عن زید بن ثابت رضی اللّه عنهما أنّ رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم قال: إنّی تارک فیکم الثّقلین من بعدی کتاب اللّه و عترتی أهل بیتی و إنّهما لن یتفرّقا حتّی یردا علیّ الحوض].

و نیز در«نزل الأبرار»در قسم اول باب اول از أبواب اربعۀ مقصد کتاب گفته:

[

و اخرج الحکیم التّرمذیّ فی«نوادر الأصول»و الطبرانیّ فی الکبیر کلاهما عن أبی الطّفیل عن حذیفة بن اسید رضی اللّه عنه أنّ رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم خطب بغدیر خمّ تحت شجرات فقال:یا ایّها النّاس!إنّی قد نبّأنی اللّطیف الخبیر أنّه لن یعمر نبیّ إلاّ نصف عمر الّذی یلیه من قبله و إنّی قد یوشک ان ادعی فاجیب و إنّی مسئول و إنّکم مسئولون، فما ذا أنتم قائلون؟قالوا:نشهد أنّک قد بلّغت و جهدت و نصحت،فجزاک اللّه خیرا.

فقال:أ لیس تشهدون أن لا إله إلاّ اللّه و أنّ محمّدا عبده و رسوله و أنّ جنّته حقّ و ناره حقّ و أنّ الموت حقّ و أنّ البعث حقّ بعد الموت و انّ السّاعة آتیة لا ریب فیها و انّ اللّه یبعث من فی القبور؟.قالوا:بلی نشهد بذلک.قال:اللّهمّ اشهد!ثمّ قال:

یا أیّها النّاس!إنّ اللّه مولای و أنا مولی المؤمنین و انا أولی بهم من أنفسهم فمن کنت مولاه فهذا مولاه-یعنی علیّا-اللّهمّ وال من والاه و عاد من عاداه.ثمّ قال:یا أیّها النّاس!إنّی فرطکم و إنّکم واردون علیّ الحوض حوض أعرض ممّا بین بصری إلی صنعاء فیه عدد النّجوم قد حان من فضّة و إنّی سائلکم حین تردون علیّ عن الثّقلین فانظروا کیف تخلفونی فیهما.الثّقل الأکبر کتاب اللّه عزّ و جلّ سبب طرفه بید اللّه و طرفه بأیدیکم فاستمسکوا به لا تضلّوا و تبدّلوا و عترتی أهل بیتی فإنّه قد نبّأنی اللّطیف الخبیر أنّهما لن ینقضیا حتی یردا علیّ الحوض].

ص: 275

و جلالت مرتبت و سموّ منزلت و رفعت شان و شموخ مکان مرزا محمّد بدخشانی حسب افادات أکابر این قوم در مجلّد حدیث غدیر و حدیث تشبیه بحمد اللّه تعالی بمعرض تفصیل و تبیین رسیده.

فهذا الحارثی البدخشی جهبذهم الکابر،و ناقدهم الماهر،قد روی هذا الحدیث المشرق الزّاهر،المؤتلق الباهر،الموضح أشراط الهدی لکلّ ذاهب إلی الحقّ سائر، المجلّی غرابیب العمی عن کلّ مبتغ للصّدق دائر،فساقه بسیاقات متوافرة زواخر، و أثبته بألفاظ متناصرة کالزّوافر،فیا للّه و للجاحد الشّرود النّافر،کیف بعمی عن الحقّ و هو سافر،و یسلک سبیل الهائم الحائر،و یطأ قدة الحائف الجائر،و اللّه الواقی بمنّه عن زیغ الزّائغ الخاسر،و هو الموزع للتّوقی عن اتّباع الرّائغ العاثر.

مولاه فعلیّ مولاه،اللّهمّ وال من والاه و عاد من عاداه.

و أخرج الحکیم التّرمذیّ و الطبرانیّ بسند صحیح عن أبی الطّفیل عن حذیفة بن أسید قال:قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم:

یا ایّها النّاس!إنی قد نبّأنی اللّطیف الخبیر أنه لن یعمر نبیّ إلاّ نصف عمر الّذی یلیه من قبله و إنّی یوشک ان ادعی فأجیب و إنی مسئول و إنّکم مسئولون فما ذا انتم قائلون؟ قالوا:نشهد أنک قد بلّغت و جهدت و نصحت.فقال:أ لیس تشهدون أن لا إله إلاّ اللّه و أنّ محمّدا عبده و رسوله و انّ جنّته حقّ و ناره حقّ و انّ الموت حقّ و أنّ البعث حقّ بعد الموت و أنّ الساعة آتیة لا ریب فیها و أنّ اللّه یبعث من فی القبور؟یا ایها الناس!إنّ اللّه مولای و أنا مولی المؤمنین و أنا أولی بهم من أنفسهم،فمن کنت مولاه فهذا مولاه-یعنی علیّا-اللّهمّ وال من والاه و عاد من عاداه.یا أیّها الناس!إنی فرطکم،إنکم واردون علیّ الحوض،حوض أعرض ممّا بین بصری إلی صنعاء،فیه عدد النجوم قد حان من فضّة و إنی سائلکم حین تردون علیّ عن الثّقلین،فانظروا کیف تخلفونی فیهما؟ الثقل الأکبر کتاب اللّه عزّ و جلّ سبب طرفه بید اللّه و طرفه بأیدیکم فاستمسکوا به لا تضلّوا و لا تبدّلوا و عترتی اهل بیتی فإنه قد نبأنی اللّطیف الخبیر انهما لن ینقضیا حتی یردا علیّ الحوض].

و محمد صدر غالم از أجلّۀ عرفای معروفین و أعاظم نبهای موصوفین نزد سنیّه می باشد.و کمال شموخ مرتبت و سموّ منزلت و ارتفاعشان و علوّ مکانش از کتاب«تفهیمات الهیّه»شاه ولیّ اللّه ماجد مخاطب که در آن شاهصاحب نظم بلاغت نظام و أشعار متانت شعار خود مشتمل بر مدح و ثنا و وصف و اطرای او درج فرموده اند؛در مجلّدات سابقه شنیدی،و بکنه عظمت و جلالت و رفعت و نبالت او وارسیدی.

فهذا صدر العالم رأس أکابرهم الصّدور،و عین أماثلهم المعروفین لدی الجمهور، قد روی هذا الحدیث المأثور،و آثر هذا الخبر المستفیض المشهور،فمن کان له ادنی اطلاع و عثور،و أیسر خبرة و عبور،بل أقلّ نظرة و مرور،و أطفّ عقل و شعور؛لم یفتله بعد هذا فاتلات الغرور،و لم تعم علیه مشتبهات الامور،و اَللّهُ وَلِیُّ الَّذِینَ آمَنُوا یُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَی النُّورِ .

ص: 277

و نیز ولی اللّه در«قرّة العینین»در فضائل جناب أمیر المؤمنین علیه السّلام گفته:

[و از آن جمله است قول آن حضرت صلی اللّه علیه و سلّم در غدیر خمّ:

کأنی قد دعیت فأجبت و إنّی قد ترکت فیکم الثّقلین أحدهما أکبر من الآخر کتاب اللّه و عترتی فانظروا کیف تخلفونی فیهما فإنّهما لن یتفرقا حتّی یردا علیّ الحوض،ثمّ قال:إنّ اللّه عزّ و جلّ مولای و أنا ولیّ کلّ مؤمن.ثمّ أخذ بید علیّ فقال:من کنت ولیّه فهذا ولیه،اللّهمّ وال من والاه و عاد من عاداه. و معنی این حدیث وجوب محبّت أهل بیت ست و اعتقاد فضائل ایشان و تعظیم و تبجیل ایشان]انتهی.

و نیز ولی اللّه در«قرّة العینین»گفته:[

و عن زید بن أرقم،قال: قام رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم یوما فینا خطیبا بماء یدعی خمّا بین مکّة و المدینة فحمد اللّه و أثنی علیه و وعظ و ذکّر ثمّ قال:أمّا بعد،ألا أیّها النّاس!إنّما انا بشر یوشک أن یأتینی رسول ربی فاجیب و أنا تارک فیکم ثقلین أولهما کتاب اللّه فیه الهدی و النّور،فخذوا بکتاب اللّه و استمسکوا به.فحثّ علی کتاب اللّه و رغّب فیه ثمّ قال:و أهل بیتی اذکّرکم اللّه فی أهل بیتی،اذکّرکم اللّه فی أهل بیتی. و فی روایة: کتاب اللّه هو حبل اللّه من اتّبعه کان علی الهدی و من ترکه کان علی الضّلالة، أخرجه مسلم.

و عن زید بن أرقم،قال:قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم: إنّی تارک فیکم ما إن تمسّکتم به لن تضلّوا بعدی أحدهما أعظم من الآخر کتاب اللّه حبل ممدود من السّماء إلی الأرض و عترتی أهل بیتی لن یتفرّقا حتّی یردا علیّ الحوض،فانظروا کیف تخلفونی فیهما، أخرجه التّرمذی].

و جلالت شان و رفعت مکان و شموخ قدر و علوّ فخر شاه ولی اللّه بر ناظر«جزو لطیف»و«تفهیمات الهیّه»و«فوز الکبیر»خود شاه ولی اللّه و همین کتاب«تحفۀ» فرزند ارجمندش و«دراسات اللّبیب»محمّد أمین بن محمّد معین سندی و«مدارج الاسناد»أبو علی محمّد الملقّب بإرتضا العمری البخاری الجوفاموی و«إیضاح لطافة المقال»و «غرّة الرّاشدین»فاضل رشید و«منتهی الکلام»و«إزالة الغین»حیدر علی معاصر و«إتحاف النّبلا»و«أبجد العلوم»مولوی صدیق حسن خان معاصر و غیر آن؛

ص: 279

واضح و آشکارست.

فهذا جهبذهم المجلل ولی اللّه،و قدوتهم المبجّل عند الأجلّة النّبّاه، قد روی هذا الحدیث العظیم الإبناه،المنجی بلوامع هداه،أهل الیقظة و الانتباه، مع ما خامره من العصبیّة النّاشئة عن العتاه،و داخله من الناصبیّة القائدة إلی العواه، فلا یفتح بالطعن فیه فاه،إلاّ جاحد قاده العمی حین اتّبع هواه،و لا یجحده إلاّ حائد هام فی فیافی العدوان و تاه،و لا ینکره إلاّ معاند استخفّ الدّین فهو به عابث لاه.

فقلنا:من أهل بیته؟نساؤه؟فقال:لا،ایم اللّه!إنّ المرأة تکون مع الرّجل العصر من الدّهر فیطلّقها فترجع إلی أبیها و قومها،أهل بیته:أصله و عشیرته و عصبته الّذین حرموا الصّدقة بعده. و فی روایة لمسلم: فقیل لزید:من أهل بیته؟أ لیس نساؤه من أهل بیته؟قال:بلی! إنّ نساؤه من أهل بیته و لکنّ أهل بیته من حرم علیهم الصّدقة بعده:آل علیّ و آل جعفر و آل عقیل و آل عبّاس.

و اخرج التّرمذیّ عن زید بن أرقم،قال:قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم: إنّی تارک فیکم الثّقلین ما إن تمسّکتم بهم لن تضلّوا من بعدی أحدهما اعظم من الآخر کتاب اللّه تعالی حبل ممدود من السّماء إلی الأرض و عترتی أهل بیتی و لن یفترقا حتّی یردا علیّ الحوض فانظروا کیف تخلفونی فیهما. و أخرج أحمد عن أبی سعید عنه-صلعم-أنه قال: إنّی اوشک أن ادعی فاجیب و إنی تارک فیکم الثقلین کتاب اللّه و عترتی کتاب اللّه حبل ممدود من السّماء إلی الأرض و عترتی أهل بیتی و إنّ اللّطیف أخبرنی أنّهما لن یفترقا حتی یردا علیّ الحوض،فانظروا کیف تخلفونی فیهما.

و اخرج أبو عمرو الظّفاریّ عن إیاس بن سلمة،قال:قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم: النّجوم أمان لأهل السّماء و أهل بیتی أمان لامّتی.

و أخرج أحمد فی المناقب من حدیث علیّ قال:قال رسول اللّه صلعم: النّجوم أمان لأهل السماء و اهل بیتی أمان لأهل الأرض فإذا ذهب أهل بیتی ذهب أهل الأرض. و حدیث الثقلین قد أخرجه أئمّة المسانید عن أکثر من عشرة(عشرین.ظ)من الصّحابة].

و سابقا دانستی که محمّد بن إسماعیل الأمیر این حدیث شریف را از«محاسن الأزهار»حمید محلّی نیز در همین کتاب«روضۀ ندیّه»در سیاق طرق حدیث غدیر نقل کرده فلیکن منک علی ذکر.

و محاسن مبهره و مفاخر مزهره و نهایت طول باع و غایت وسعت اطلاع محمّد بن إسماعیل الأمیر بنابر افادات این حضرات بر ناظر«بدر طالع بمحاسن من بعد القرن السابع»محمّد بن علی بن محمّد الشّوکانی الیمنی الصّنعانی«و أبجد العلوم»و«تاج مکلّل»و«إتحاف النبلاء»مولوی صدیق حسن خان معاصر؛واضح و لائحست.

فهذا علامتهم اللبیب الذمیر،محمّد بن اسماعیل الأمیر،قد روی هذا الحدیث

ص: 281

المنوّر من أهل الإیمان کلّ ضمیر،المروی کلّ ظمأ منهم بالعذب النمیر،فأورده بالفاظ عدیدة تجلب لأهل الإیقان میرة الصّدق و تمیر،و تخنی علی اصحاب العدوان بالتتبیر و التدمیر،فلا یفلح المنکر المنکوب بعد ذلک-ما سمر سمیر،و لا یئل الجاحد غبّ هذا-ما تعاقب ابنا جمیر.

المنیر البرهان،العزیز السّلطان،فلا یجوز عن آکامه إلاّ من مرق عن الدّین و الإیمان، و لا یضلّ عن اعلامه إلاّ من تاه فی بوادی العمه أشدّ الهیمان،و لا یقدم علی الغمز فیه إلاّ من قاده الهوی بأذلّ العران،و لا یجتری علی الغضّ منه إلاّ الأرعن الجموح عن الحقّ بالحران.

در زبید یمن اقامت دارد و نزد شیخ عبد الخالق زبیدی فنّ حدیث سند می کند، حق تعالی در عمر او بیفزاید و ترقّیات دینی کرامت نماید،انتهی بلفظه.گویم:وی بعد کسب علوم و سماع حدیث هم در زبید مدّتی دراز ماند تا آنکه بزبیدی شهرت گرفت، هیچ کس او را از هند نمی داند.بعده از زبید برآمده نزیل مصر گشت و بإفاد